ΒΕΡΝΑΡΔΑΚΗΣ, ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ - ΤΑ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΚΟΜΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 1974 - 1985

Π Α ΝΕΠΙΣΤΗΜ ΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜ Η Μ Α Π Ο ΛΙΤΙΚΗ Σ ΕΠ ΙΣΤΗΜ ΗΣ ΚΑΙ ΔΗ Μ Ο ΣΙΑ Σ Δ ΙΟ ΙΚ Η ΣΗ Σ

ΤΑ Π Ο ΛΙΤΙΚ Α ΚΟ Μ Μ Α ΤΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 1974-1985 ΣΧ Ε ΣΕ ΙΣ Ε Κ Π Ρ Ο ΣΩ Π Η ΣΗ Σ ΚΑΙ ΣΧΕΣΕΙΣ Ν Ο Μ ΙΜ Ο Π Ο ΙΗΣΗ Σ ΣΤΟ Φ Ω Σ ΤΟ Υ Π Ο ΛΙΤΙΚΟ Υ ΚΑΙ Κ Ο ΙΝΩ Ν ΙΚ Ο Υ Α Ν ΤΑ ΓΩ Ν ΙΣ Μ Ο Υ

Δ ΙΔ ΑΚ ΤΟ ΡΙΚ Η ΔΙΑΤΡΙΒΗ υττοστηριζόμενη αττό ΧΡ ΙΣΤΟ Φ Ο ΡΟ ΒΕ ΡΝΑΡΔΑΚΗ

Α ’ ΤΟΜΟΣ

Αθήνα, 1995

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ

ΤΑ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΚΟΜΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛ Α Δ Α 1974-1985 ΣΧΕΣΕΙΣ ΕΚΠΡΟΣΩΠΗΣΗΣ ΚΑΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΝΟΜΙΜΟΠΟΙΗΣΗΣ ΣΤΟ ΦΩΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΥ

ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ

υποστηριζόμενη από ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟ ΒΕΡΝΑΡΔΑΚΗ

ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΕΠΤΡΟΠΗ

Ηλίας Νίκολακόΐτουλος (επιΒλέπων) Γιώργος ΤΤαπαδημητρίου Μάρω Π αντελίδου-Μ αλούτα

ΑΘΗΝΑ 1995

στον αδελφ ό μου στους γ ο ν είς μου

Π ΙΝ ΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Α Τ Ο Μ Ο Υ

Σ ελίδ α ΠΡΟΛΟ ΓΟ Σ ΕΙΣΑΓΩΓΗ: ΟΙ ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΣΥΝΤΕΤΑΓΜΕΝΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Κ Ο Μ Μ Α ΤΩ Ν ................................................................ 1 Α. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ ΕΚΠΡΟΣΩΠΗΣΗΣ..........................................7 Β. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ Ν Ο Μ ΙΜ ΟΠ ΟΙΗΣΗΣ......................................16

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ : ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΙ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΙ ΣΤΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΤΟ Υ ΚΟΜΜΑΤΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ (1974-1985) ............................ 22 Συνέχεια και τομή: η βασική αντίθεση των διαδικασιών μετάβασης και σταθεροποίησης της δημοκρατίας............................................................. 23 Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ ΠΡΩΤΟ: Η Μετάβαση στη Δημοκρατία και η Σταθεροποίηση του Κοινοβουλευτισμού - Η Περίοδος 1974-1977.............25 Α. Η ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΤΗΣ Μ ΕΤΑΒΑΣΗΣ....................................................26 Β. Η ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΣΤΑΘΕΡΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟ ΙΝ Ο ΒΟ Υ ΛΕΥ ΤΙΣΜ Ο Υ.............................................................. 34 Γ. Η ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΣΤΑΘΕΡΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟ Υ ΚΟ ΙΝ Ο Β Ο ΥΛΕ ΥΤΙΣΜ Ο Υ.............................................................. 39 Δ. Η ΝΕΑ ΜΟΡΦΗ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ ΚΑΙ ΟΙ Α Ν ΤΙΘ ΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ Σ ΚΗ Ν Η Σ ............................................ 45 Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: Η σταδιακή διαμόρφωση του μεταπολιτευτικού κομματικού συστήματος - Η περίοδος 1977-1981......... 49 Α. ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1977 ΚΑΙ ΤΑ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΤΟΥΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜ ΑΤΑ.....................................................................................50 Β. Ο ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ-ΚΟΜΜΑΤΙΚΟΣ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟ ΔΟ 1977-1981 ........................................................ 53 Γ. ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ 1977-1981: Η ΕΜΠΕΔΩΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΑΣ ΤΩΝ ΚΟΜΜΑΤΙΚΩΝ Μ Η Χ ΑΝ ΙΣ Μ Ω Ν ............................ ............................................................ 57 Κ Ε Φ Α ΛΑ ΙΟ ΤΡΙΤΟ: Η εξέλιξη και σταθεροποίηση του μεταπολιτευτικού κομματικού συστήματος - Η περίοδος 1981-1985......... 60 Α. ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1981 ΚΑΙ ΤΑ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΤΟΥΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜ ΑΤΑ.....................................................................................61

Σ ελίδα Β. ΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΑΝ ΤΙΠ ΑΡΑΘΕΣΗ Σ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1981-1985.......................67 Γ. ΤΑΣΕΙΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΣΚΗΝΗΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1981-1985........................73 Δ. ΤΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΚΛΙΜΑ ΤΩΝ ΕΚΛΟΓΩΝ ΤΟΥ 1 9 8 5 .............................................................................. 76 Ε. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΟΛΩΣΗ ΤΩΝ ΕΚΛΟΓΩΝ ΤΟΥ 1985:ΤΟ ΑΠΟΓΕΙΟ ΤΟΥ ΔΙΚΟ Μ Μ ΑΤΙΣΜ Ο Υ ........ 79

ΜΕΡΟ Σ ΔΕΥΤΕ Ρ Ο : ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ - ΕΞΕΛΙΞΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΩΝ ΚΟΜ Μ ΑΤΙΚΩΝ ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΩΝ ΤΗΣ Μ ΕΤΑΠΟ ΛΙΤΕΥΣΗ ......................................... 83 Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ ΠΡΩΤΟ: Τ ο συντηρητικό κοινωνικό μπλοκ και η πολιτική του εκπροσώπηση: Συγκρότηση και μετεξέλιξη της Νέας Δημοκρατίας (Ν .Δ .)................................................................................... 85 Α. Η Μ Ο ΡΦ Ο ΛΟ ΓΙΑ ΤΗΣ ΣΥΝΤΗΡΗΤΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΣΥΜ Μ ΑΧΙΑΣ...............................................................................................86 Β. Η ΤΟΜΗ ΣΤΗ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΚΟΜΜΑΤΟΣ-Η ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΤΙΚΗ ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΑ ΤΗΣ Ν.Δ.......................................................................................................90 Γ. Η Ε Μ Π Λ Ο Κ Η " ΤΩΝ ΣΥΝΤΗΡΗΤΙΚΩΝ ΜΑΖΩΝ ΣΤΗΝ ΕΝΕΡΓΟ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ Η ΑΝΤΑΝΑΚΛΑΣΗ ΤΗΣ ΣΤΗ ΔΟΜ Η ΤΟ Υ Κ Ο Μ Μ Α ΤΟ Σ ...................................................100 Δ. ΣΥΜ ΠΕΡΑΣΜ ΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ ΚΑΙ ΤΙΣ ΑΝ ΤΙΦ ΑΣΕ ΙΣ ΤΗΣ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΤΙΚΗΣ Ν.Δ................... 108 Κ ΕΦ ΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: Το Π ανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα (ΠΑΣΟΚ): οργανω τική συγκρότηση - κοινωνικός χαρακτήρας και πολιτικό π ρ ό γ ρ α μ μ α ..................................................................................110 Α. Η ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ-ΑΝΑΔΥΣΗ ΤΟΥ ΠΑΣΟΚ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ Σ Κ Η Ν Η .................................................................................111 Β. ΟΙ Ε ΣΩΤΕΡΙΚΕΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ ΚΑΙ Τ Α ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΤΟΥΣ ΑΠ Ο ΤΕΛΕΣΜ ΑΤΑ ΣΤΗ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΗΣ Φ ΥΣΙΟΓΝΩΜ ΙΑΣ ΤΟ Υ Π Α Σ Ο Κ ............................................................ 119 Γ. Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟ Υ Π Α Σ Ο Κ ............................................................ 127 Δ. ΠΡΟ ΓΡΑΜ Μ Α ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΣΤΟ ΠΑΣΟΚ: Η ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ Μ ΕΤΑΜ Ο ΡΦ ΙΣΜΟΥ ΤΩΝ Θ ΕΩΡΗΤΙΚΩΝ ΔΙΑΚΗΡΥΞΕΩΝ ΚΑΙ Η ΑΝΤΑΝΑΚΛΑΣΗ ΤΗΣ ΣΤΗΝ ΚΥΒΕΡΝΗΤΙΚΗ Δ ΙΑ Χ Ε ΙΡ ΙΣ Η .......................................... 141

Σ ελίδ α Ε. ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΚΑΙ ΤΑΞΙΚΗ ΦΥΣΗ ΤΟ Υ ΠΑΣΟΚ: ΟΙ ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΣΥΝΤΕΤΑΓΜΕΝΕΣ ΜΙΑΣ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΣΥΖΗΤΗΣΗΣ........................................................153 ΚΕ Φ Α Λ Α ΙΟ ΤΡΙΤΟ: Το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας κατά την π ερίοδο 1974-1985..........................................................................167 Α. Θ ΕΩΡΗΤΙΚΑ - ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΑ ΠΡΟΑΠΑΙΤΟΥΜΕΝΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΣΥΝ ΕΠ ΕΙΕΣ.............................................................. 169 Β. Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΚΚΕ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1974 -19 85 ............................................................................................... 175 Γ. Ο ΚΟΜ Μ ΑΤΙΚΟΣ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΚΚΕ: ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΥΝΘΕΣΗ ΚΑΤΑ ΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΤΙΚΗ Π ΕΡΙΟΔΟ................... 181 Δ. ΣΥΜ ΠΕΡΑΣΜ ΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ ΤΟΥ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΤΙΚΟΥ ΚΚΕ ..........................................................................................................189 ΚΕ Φ Α Λ Α ΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ: Το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας εσωτερικού (ΚΚΕ εσ) κατά την περίοδο 1974-1985 .................................. 191 Α. ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΓΡΑΜΜΗ ΚΑΙ ΕΣΩΚΟΜΜΑΤΙΚΗ ΔΙΑΠΑΛΗ Μ ΕΤΑ ΤΟ 1968 - Η ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΗ ΕΞΟ ΥΣΙΑΣ ΣΤΟ ΚΚΕ εσωτερικού........................................................192 Β. ΙΔΕΟ ΛΟ ΓΙΑ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΣΤΟ ΚΚΕεσ................................. 198 Γ. Ο ΚΟΜ Μ ΑΤΙΚΟΣ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΚΚΕεσ: ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΥΝΘΕΣΗ ΚΑΤΑ ΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΤΙΚΗ Π ΕΡΙΟ ΔΟ ....................................... 204 Δ. ΣΥΜ ΠΕΡΑΣΜ ΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ ΤΟ Υ Κ Κ Ε ε σ ...................................................................211 Γ ενικά συμπεράσματα από τη μελέτη των κομματικών σχηματισμών της περιόδου 1974-1985 ........................................................213

ΕΠ ΙΛΟ ΓΟ Σ: Η ΘΕΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗ ΔΟΜΗ ΤΟΥ Μ ΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΤΙΚΟΥ Κ Ρ Α Τ Ο Υ Σ ............................................................................... 214

Α Ν Α ΛΥ ΤΙΚ Ο Σ Π ΙΝ ΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Α ’ΤΟΜΟΥ Σ ελίδα ΠΡΟΛΟ ΓΟ Σ Ε ΙΣ Α ΓΩ ΓΗ :Ο Ι Θ ΕΩΡΗ ΤΙΚΕΣ ΣΥΝΤΕΤΑΓΜ ΕΝΕΣ Γ ΙΑ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΩ Ν Π Ο ΛΙΤ ΙΚΩ Ν Κ Ο Μ Μ Α ΤΩ Ν .........................................................................................1 1. Οι παράλληλες διαδρομές κράτους και πολιτικού κόμματος.................................... 3 2. Οι κρατικοί μετασχηματισμοί και τα πολιτικά κόμ μ α τα ...............................................3 Α. Η ΕΝΝΟ ΙΑ ΤΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ Ε ΚΠ ΡΟ Σ Ω Π Η Σ Η Σ .........................................................7 1.1. Το π ρόβλημα τω ν σχέσεων κόμματος-κοινω νίας................................................... 7 1.2. Η γκραμσιανή τομή στην προσέγγιση των πολιτικών κο μ μ άτω ν .........................7 1.3. Η έννοια του κοινωνικού μ π λοκ..................................................................................9 1.4. "Συνασπισμός εξουσίας" και "αστικό κοινωνικό μπλοκ" /"Λαός" και "λαϊκο-δημοκρατική ιδεο λ ο γ ία .................................................................................... 11 1.5. "Σχέσεις εκπροσώπησης" και "κρίση εκπροσώπησης": δύο συμμετρικές έν ν ο ιες............................................................................................................ 12 1.6. "Π ελατειακές σχέσεις", "πολυσυλλεκτισμός" και "πολιτική αγορά" στο φω ς της έννοιας των "σχέσεων εκπ ροσ ώ π ησ ης"................................... 14 Β. Η ΕΝ Ν Ο ΙΑ ΤΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ Ν Ο Μ ΙΜ ΟΠ ΟΙΗΣΗΣ..................................................... 16 2.1. Η σύγκλιση των κομμάτων στο εσωτερικό του κρατικού μ η χα ν ισ μ ο ύ .......................................................................................................................... 16 2.2. Ο π ολιτικο-ιδεολογικός μηχανισμός του κράτους και η λειτουργία της διαμεσ ολάβησης........................................................................................................... 18 2.3. Τα σύγχρονα μαζικά κόμματα ως θεσμοί πολιτικής νομιμ οπ οίησ ης.................18 2.4. Το πρόβλημα της κρίσης τω ν κ ο μ μ ά τω ν............................................................... 20 2.5. Η μεθοδολογία της ερ γ α σ ία ς.................................................................................... 21 ΜΕΡΟ Σ Π ΡΩΤΟ ΠΟ ΛΙΤΙΚ Ο Ι Κ Α Ι ΚΟ ΙΝ Ω Ν ΙΚΟ Ι Α Ν ΤΑ ΓΩ Ν ΙΣΜ Ο Ι ΣΤΗ Δ ΙΑ Δ ΙΚ Α Σ ΙΑ Ο Ρ ΓΑ Ν Ω Σ Η Σ ΤΟ Υ ΚΟ Μ Μ ΑΤΙΚΟ Υ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ (1974-1985)............................ 22 Συνέχεια και τομή: η βασική αντίθεση των διαδικασιών μετάβασης και σ τα θεροποίησης της δημοκρατίας................................................................................... 23 Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ ΠΡΩΤΟ: Η Μετάβαση στη Δημοκρατία και η Σταθεροποίηση του Κ οινοβουλευτισμού - Η Περίοδος 1974-1977.........................................................25 Α. Η ΔΙΑΔΙΚΑ ΣΙΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΒΑΣΗΣ.............................................................................. 26 1.1. Η αποδίάρθρωση του Στρατού και το κενό εξουσίας τον Ιούλιο του 1 9 7 4 ................................................................................................................... 26 1.2. Η κατάσταση τω ν πολιτικών και κοινωνικώ ν δυνάμεων της το μ ή ς......................................................................................................................................26 1.3. Π ολιτικές μορφές επέμβασης του Στρατού κατά την παράδοση της εξο υ σ ία ς.........................................................................................................................27 1.4. Η λύση Καραμανλή: μια εύθραυστη αλλά και αναγκαία ισορροπία σ υμβιβασ μού........................................................................................................................28 1.5. Οι νομικές και θεσμικές πλευρές του συμβιβασμού............................................. 29 1.6. Η σταδιακή επικράτηση της "τομής" και η πολιτική της οριοθέτησ η.................. 30 1.7 Οι εκλογές του 1974 ως στοιχείο της τομής με το στρατιωτικό κ α θ εσ τώ ς..............................................................................................................................31

Σ ελίδ α 1.8. Η δυναμική του εκλογικού αποτελέσματος και οι πολιτικές δυνάμεις της α ν τιπ ολίτευσης..............................................................................................................32 Β. Η ΔΙΑ ΔΙΚΑ Σ ΙΑ ΤΗΣ ΠΟ ΛΙΤΙΚΗΣ ΣΤΑΘΕΡΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟ ΙΝ Ο Β Ο Υ Λ Ε Υ Τ ΙΣ Μ Ο Υ ................................................................................................. 34 2.1. Η τομή στη συγκρότηση του Κράτους: στην αναζήτηση μιας νέας νομιμ οπ οίησ ης........................................................................................................... 34 2.2. Ο εκσυγχρονισμός ως πολιτική γραμμή των συντηρητικών δ υ ν ά μ εω ν ..............................................................................................................................35 2.3. Η σταθεροποίηση του μεταπολιτευτικού καθεστώ τος και η επιθετική πολιτική της Ν.Δ.- Η αντίθεση εκσυγχρονισμού / εκδημ ο κρα τισ μού................................................................................................................ 37 Γ. ΔΙΑ ΔΙΚΑ ΣΙΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΣΤΑΘΕΡΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟ ΙΝ Ο Β Ο Υ Λ Ε Υ Τ ΙΣ Μ Ο Υ .................................................................................................. 39 3.1. Γενικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών αγώνων 1974-1977..............................39 3.2. Η ευρύτερη πολιτική σημασία του εργοστασιακού κινήμ ατο ς.............................39 3.3. Η στάση της κρατικής πολιτικής απέναντι στην ανάπτυξη του εργοστασιακού κινήματος.................................................................................................. 41 3.4. Ο ι αγροτικές κινητοποιήσεις μετά τη μεταπολίτευση............................................ 41 3.5. Πολιτικές δυναμικές και εσωτερικές αντιφάσεις του νεολαιίστικου κινή μ α το ς..............................................................................................................................42 3.6. Η κοινοβουλευτική διέξοδος της κοινωνικής κίνησης και η εμφάνιση τω ν μαζικών κομμάτω ν.................................................................................... 44 Δ. Η ΝΕΑ ΜΟΡΦΗ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΤΙΘ ΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΣΚ Η Ν Η Σ.......................................................................45 4.1. Η Νέα Δημοκρατία (Ν .Δ .).......................................................................................... 45 4.2. Η περίπτωση του μεταπολιτευτικού "Κέντρου" (ΕΚ -Ν Δ /Ε Δ Η Κ )......................... 45 4.3. ΠΑΣΟΚ και κομμουνιστική Αριστερά στο στίβο του πολιτικού ανταγωνισμού (19 7 4-1 97 7)...............................................................................................46 Κ Ε Φ ΑΛΑ ΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ:Η σταδιακή διαμόρφωση του μεταπολιτευτικού κομματικού συστήματος - Η περίοδος 1977-1981 ........................................................ 49 Α. ΟΙ ΕΚΛΟ ΓΕΣ ΤΟ Υ 1977 ΚΑΙ ΤΑ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΤΟΥΣ ΑΠ Ο ΤΕ Λ Ε Σ Μ Α ΤΑ ...............50 1.1. Η διατήρηση της πολιτικής ηγεμονίας της συντηρητικής π α ρ ά τα ξη ς................50 1.2. Η επίλυση της κρίσης εκπροσώπησης και η επανεγγραφή της κοινωνικής πόλω σης στην πολιτική σ κ η ν ή .................................................................... 51 1.3. Η επικράτηση του ΚΚΕ στην ενδο-κομμουνιστική διαπάλη η πολιτική ήπ α της διάσπασης του ’68 ........................................................................... 52 Β. Ο ΠΟ ΛΙΤΙΚΟ Σ-ΚΟΜ Μ ΑΤΙΚΟ Σ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟ ΔΟ 1977-1981......................................................................................................... 53 2.1. Ν.Δ.: Στρατηγική συνέχεια και πολιτική τα κ τικ ή .................................................... 53 2.2. ΠΑΣΟΚ: η ανάδειξη της βασικής εσωτερικής αντίφ α σ ης.....................................55 2.3. Η πολιτική γραμμή της κομμουνιστικής αρισ τερός................................................ 55

Σ ελίδ α ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΣΥ ΓΚΡ Ο ΤΗ ΣΗ - ΕΞΕΛΙΞΗ ΚΑΙ ΚΟ ΙΝ ΩΝ ΙΚΟ Σ ΧΑΡΑΚΤΗ ΡΑΣ ΤΩΝ ΚΟ Μ Μ Α Τ ΙΚ Ω Ν ΣΧΗ Μ ΑΤΙΣΜ Ω Ν ΤΗΣ Μ ΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΣΗΣ......................................83 ΚΕ Φ Α Λ Α ΙΟ ΠΡΩΤΟ:Το συντηρητικό κοινωνικό μπλοκ και η πολιτική του εκπροσώπηση: Συγκρότηση και μετεξέλιξη της Νέας Δημοκρατίας (Ν .Δ .)..............85 Α. Η Μ Ο ΡΦ Ο ΛΟ ΓΙΑ ΤΗ Σ ΣΥΝΤΗΡΗΤΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΣΥΜ ΜΑΧΙΑΣ................ 86 1.1. Η ταύτιση κοινωνικού μπλοκ και πολιτικού κόμματος.......................................... 86 1.2. Η π ερίοδ ος της "αστάθειας" (1974-1985) ............................................................. 86 1.3. Η π ερίοδος της "διεύρυνσης" και της "σταθεροποίησης" (1 981-1985).............87 Β. Η ΤΟΜΗ ΣΤΗ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΟ Υ ΑΣΤΙΚΟΥ ΚΟΜΜΑΤΟΣ Η Μ ΕΤΑΠΟ ΛΙΤΕΥΤΙΚΗ ΙΔΙΑΙΤΕΡΟ ΤΗΤΑ ΤΗΣ Ν .Δ..................................................... 90 2.1. Η προϊστορία της μορφής του αστικού κόμματος στην Ελλάδα ........................ 90 2.2. Η συγκρότηση της Ν έας Δημοκρατίας - Ανανέωση του πολιτικού προσω πικού και οργανω τική περιοδολόγηση ............................................................. 91 2.3. Οι οργανω τικές τομές της Ν.Δ...................................................................................93 2.4. Οι αριθμητικές διαστάσεις του κόμματος μετά το 1981........................................93 2.5. Η κοινω νική-επ αγγελματική σύνθεση των μελών της Νέας Δημ οκρατίας........95 2.6. Η κοινω νική-επ αγγελματική σύνθεση τω ν στελεχών της Νέας Δ ημ οκρα τία ς...96 2.7. Η κοινω νική-επ αγγελματική σύνθεση της Κοινοβουλευτικής Ομάδας (Κ.Ο .) ...98 2.8. Η δομή της κοινωνικής επιρροής της οργάνωσης της Ν.Δ.................................. 99 Γ. Η "ΕΜ Π ΛΟ ΚΗ ” ΤΩΝ ΣΥΝΤΗΡΗΤΙΚΩΝ ΜΑΖΩΝ ΣΤΗΝ ΕΝΕΡΓΟ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ Η ΑΝΤΑΝΑΚΛΑΣΗ ΤΗΣ ΣΤΗ ΔΟΜΗ ΤΟΥ ΚΟ Μ Μ ΑΤΟ Σ ............... 100 3.1. Το Καταστατικό και η εξέλιξή του .........................................................................100 3.2. Η π ολιτική ιδεολογία τη ς Ν.Δ. και οι μετασχηματισμοί τ η ς ...............................102 3.3. Οι εκλογές για την ανάδειξη της ηγεσίας της Ν.Δ. και οι πολιτικέςιδεολογικές συγκρούσεις ................................................................................................105 Δ. ΣΥΜ ΠΕΡΑΣΜ ΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ ΚΑΙ ΤΙΣ ΑΝΤΙΦ ΑΣΕ ΙΣ ΤΗΣ Μ ΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΤΙΚΗΣ Ν.Δ........................................................... 108 ΚΕ Φ ΑΛΑ ΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: Το Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα (ΠΑΣΟΚ): οργανω τική συγκρότηση - κοινωνικός χαρακτήρας και πολιτικό πρόγραμμα ......110 Α. Η ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ-ΑΝΑΔΥΣΗ ΤΟ Υ ΠΑΣΟΚ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ Σ Κ Η Ν Η ..............111 1.1. Η δυναμική του νέου πολιτικού φ ο ρ έ α .................................................................111 1.2. Η π ολιτική κληρονομιά της Κεντροαριστεράς .................................................... 111 1.3. Η Δημοκρατική Α μυνα (Δ.Α.) .................................................................................112 1.4. Το Πανελλήνιο Απελευθερω τικό Κίνημα (ΠΑΚ) .................................................112 1.5. Το ΠΑΚ ως στιγμή εξέλιξης του Ανδρέα Π α π α νδ ρ έο υ......................................113 1.6. Τα στελέχη του αντιδικτατορικού φοιτητικού κινήμ α το ς.................................... 115 1.7. Οι Τροτσκιστικές ομάδες ........................................................................................115 1.8 Η Διακήρυξη της 3ης Σεπτέμβρη και η γραμμή της α υτοοργάνω σ ης.............116 Β. ΟΙ ΕΣΩΤΕΡΙΚΕΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ ΚΑΙ ΤΑ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΤΟΥΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜ ΑΤΑ ΣΤΗ ΔΙΑΜ ΟΡΦ ΩΣΗ ΤΗΣ ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΣΟΚ....... 119 2.1. Η κρίση του Ιουνίου 1975 ...................................................................................... 119 2.2. Οι εσω κομματικές κρίσεις του 1976 ..................................................................... 121 2.3. Οι συνέπειες των κρίσεων του 1975 και του 1976 ............................................ 122 2.4. Η κρίση του 1980 .................................................................................................... 123

Σ ελίδ α 2.5. Η βασική εσωτερική διαίρεση του ΠΑΣΟΚ: μια αποτίμηση των εσω κομματικώ ν συγκρούσεων .....................................................................................124 Γ. Η Ο ΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟ Υ Π Α Σ Ο Κ..................................................... ................................ 127 3.1. Α π ό την Αυτοοργάνω ση στην Π ανελλαδική Συνδιάσκεψη του 1977 .............127 3.2 . Η περίοδος 1978-1981 ...........................................................................................128 3.3. Η περίοδος 1981-1985 ...........................................................................................129 3.4. Ο βαθμός οργάνω σης του ΠΑΣΟΚ: ομοιότητες και διαφορές με τα ομόλογα ευρωπαϊκά κ ό μ μ α τα ....................................................................................... 129 3.5. Ο πολιτικός δυϊσμός της οργάνω σης του ΠΑΣΟΚ - Η θέση της Κ οινοβουλευτικής Ομάδας στη δομή του κομματικού μηχανισμού ........................ 130 3.6. Η κοινωνική-επαγγελματική σύνθεση των μελών του ΠΑΣΟΚ......................... 131 3.7. Η π ολιτική θέση των επιστημονικών-κλαδικών οργανώσεων στο κ ό μ μ α ......134 3.8. Η κοινωνική-επαγγελματική σύνθεση των μεσαίων στελεχών του ΠΑΣΟΚ ... 135 3.9. Η κοινωνική-επαγγελματική σύνθεση της ηγεσίας του ΠΑΣΟΚ - Τα μέλη της Κεντρικής Επιτροπής και τα κυβερνητικά σ τελ έχ η ............................................. 135 3.10. Π ολιτική προέλευση και κοινωνικο-επαγγελματική σύνθεση της Κ οινοβουλευτικής Ο μάδας (Κ .Ο .)................................................................................. 137 3.11. Συμπεράσματα ω ς προς τον κοινωνικό χαρακτήρα της οργάνωσης του Π Α Σ Ο Κ ................................................................................................................................139 Δ. ΠΡΟ ΓΡΑΜ Μ Α ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΣΤΟ ΠΑΣΟΚ: Η ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ Μ ΕΤΑΜ Ο ΡΦ ΙΣΜ Ο Υ ΤΩΝ Θ ΕΩΡΗΤΙΚΩΝ ΔΙΑΚΗΡΥΞΕΩΝ ΚΑΙ Η ΑΝΤΑΝΑΚΛΑΣΗ ΤΗ Σ ΣΤΗΝ ΚΥΒΕΡΝΗΤΙΚΗ ΔΙΑ Χ Ε ΙΡ ΙΣ Η ..................................... 141 4.1. Το περίγραμμα του προβλήματος ....................................................................... 141 4.2. Η οριοθέτηση από τη σ οσια λδημ οκρα τία............................................................141 4.3. Η οριοθέτηση από τον Ευρωκομμουνισμό ........................................................ 142 4.4. Η οριοθέτηση από τον υπαρκτό σοσιαλισμό .....................................................143 4.5. Η π ρογραμματική αντι-πρόταση του ΠΑΣΟΚ: το τρίπτυχο κοινωνικοποίηση-αυτοδιαχείριση-δημοκρατικός προγραμματισμός....................... 143 4.6. Ο ι αντιφάσεις τω ν θεωρητικώ ν σχημάτω ν του Π Α Σ Ο Κ .................................... 144 4.7. Η συγκρότηση της πολιτικής στρατηγικής στο ΠΑΣΟΚ: συνάρθρω ση θεω ρητικώ ν αντιφάσεων και π ολιτικής γραμμής................................148 4.8. Χαρακτήρας της στρατηγικής και του προγράμματος του Π Α Σ Ο Κ ................. 150 4.9. Συμπεράσματα ........................................................................................................ 151 Ε. Κ Ο ΙΝ ΩΝ ΙΚΟ Σ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΚΑΙ ΤΑΞΙΚΗ ΦΥΣΗ ΤΟΥ ΠΑΣΟΚ: ΟΙ Θ Ε Ω Ρ Η ΤΙΚ Ε Σ ΣΥΝΤΕΤΑΓΜ ΕΝΕΣ ΜΙΑΣ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΣΥΖΗΤΗΣΗΣ...............153 5.1. Το π ολιτικό π λ α ίσ ιο ................................................................................................. 153 5.2. ΠΑΣΟΚ: "Λαϊκισ μός" και λαϊκισμοί ........................................................................ 154 5.2.1. Ο λα ϊκισμό ς ω ς πολιτική ιδεολογία (σελ. 185).................................................. 154 5.2.2. Ο λαϊκισμός ω ς τρόπος ένταξης των μαζώ ν στις πολιτικές διαδικα σίες........ 158 5.2.3. Ο λά ϊκισμός ω ς πολυσυλλεκτική ιδεολογία και σ τρατηγική............................ 160 5.2.4. Ο λ ο γ ισ μ ό ς ω ς μορφή συνάρθρωσης των λαϊκο-δημοκραηκών εγκλήσεωνΗ θεωρία του Λακλάου ....................................................................................................162 5.3. ΠΑΣΟΚ: Κέντρο ή Σοσιαλ-δημοκρατία .................................... ............................164 5.4. Σ υμπ εράσ ματα...........................................................................................................166 Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ ΤΡΙΤΟ: Το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας κατά την περίοδο 1974-1985 ........................................................................................................................ 167

Σ ελίδ α Α. Θ Ε Ω ΡΗ ΤΙΚ Α - ΙΔ ΕΟΛΟ ΓΙΚΑ ΠΡΟΑΠΑΙΤΟΥΜΕΝΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ Σ Υ Ν Ε Π Ε ΙΕ Σ ...................................................................................................................... 169 1.1. Στρατηγικές και θεω ρητικές προϋποθέσεις στο Κ Κ Ε ........................................169 1.2. Η συγκρότηση της σ τρατηγικής του Κ Κ Ε ............................................................ 171 1.3. Χ αρακτήρας και στόχοι της πολιτικής του Κ Κ Ε .................................................. 173 Β. Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟ Υ ΚΚΕ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1974-1985...............................175 2.1. Συγκρότηση και χαρα κτήρας του οργανωτικού μηχανισμούτου ΚΚΕ: το μοντέλο του "γραφειοκρατικού σ υγκεντρω τισ μού"................................................175 2.2. Οι εσω τερικοί κομματικοί θεσμοί του "γραφειοκρατικού συγκεντρωτισμού” ... 177 2.3. Εσωτερικό εκλογικό σύστημα και κυρίαρχη κομματική ιδεολογία .................. 178 Γ. Ο Κ Ο Μ Μ ΑΤΙΚΟ Σ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΚΚΕ: ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΥΝΘΕΣΗ ΚΑΤΑ ΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΤΙΚΗ Π ΕΡΙΟ ΔΟ ......................181 3.1. Γενικά χαρακτηριστικά ............................................................................................ 181 3.2. Η "ασυνέχεια" του κομματικού μ η χα νισ μ ού.........................................................181 3.3. Οι μαζικές διαστάσεις του μεταπολιτευτικού ΚΚΕ ............................................. 182 3.4. Κοινω νική-επ αγγελματική σύνθεση τω ν μελών του Κ Κ Ε .................................184 3.5. Κοινωνική σύνθεση τω ν στελεχών και τω ν κορυφών του Κ Κ Ε ........................186 Δ. ΣΥΜ ΠΕΡΑΣΜ ΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ ΤΟ Υ Μ ΕΤΑΠ Ο ΛΙΤΕΥΤΙΚΟ Υ ΚΚΕ ................................................................................189 Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ Τ Ε Τ Α Ρ Τ Ο Το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας εσωτερικού (ΚΚΕ εσ) κατά την περίοδο 1974-1985 .......................................................................191 Α. ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΓΡΑΜΜΗ ΚΑΙ ΕΣΩΚΟΜΜΑΤΙΚΗ ΔΙΑΠΑΛΗ ΜΕΤΑ ΤΟ 1968 - Η ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΗ ΕΞΟΥΣΙΑΣ ΣΤΟ ΚΚΕ εσ ω τερικού..................................192 1.1. Τομές και συνέχειες του ΚΚΕεσ με το παραδοσιακό κομμουνιστικό κίνημα ......................................................................................................192 1.2. Οι κοινω νικοί-πολιτικοί όροι του εγχειρήματος του 1 9 6 8 .................................. 192 1.3. Η πολιτική στροφή του 1973: η υποτροπή της "παλιάςκουλτούρας" .............194 1.4. Η πολιτική γραμμή του ΚΚΕεσ μετά την "στροφή" του 1973 - Η ανάδειξη της γραμμής της Εθνικής ΑντιδικτατορικήςΔημοκρατικής Ενότητας (ΕΑΔΕ) .............................................................................................................196 Β. ΙΔΕΟ ΛΟ ΓΙΑ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΣΤΟ Κ Κ Ε εσ .......................................................... 198 2.1. Το π ρόβλημα ηγεσίας στο ΚΚΕεσ ........................................................................198 2.2. Η ιδεολογία των "αντικειμενικών συνθηκών" ..................................................... 200 2.3. Το ΚΚΕ εσ. και η στρατηγική του Ευρωκομμουνισμού .................................... 201 Γ. Ο Κ Ο Μ Μ ΑΤΙΚΟ Σ Μ ΗΧΑΝΙΣΜ ΟΣ ΤΟΥ ΚΚΕεσ: ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΚΟ ΙΝΩΝΙΚΗ ΣΥΝΘΕΣΗ ΚΑΤΑ ΤΗ Μ ΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΤΙΚΗ ΠΕ Ρ ΙΟ Δ Ο ..............204 3.1. Η εξέλιξη της αριθμητικής δύναμης του κόμματος ............................................ 204 3.2. "Συνέχεια" και "ασυνέχεια" του ΚΚΕεσ με το ιστορικό Κ Κ Ε ............................. 204 3.3. Η κοινωνική-ταξική διάρθρωση της κομματικής οργάνω σης............................ 205 3.4. Η οργανω τική-πολιτική.σχέση του ΚΚΕεσ με τα νέα κοινωνικά κινήματα. Το π αράδειγμα της συμμετοχής των γ υ ν α ικ ώ ν .......................................................... 207 3.5. Η κοινω νική-επ αγγελματική σύνθεση των στελεχών του ΚΚΕεσ ................... 208 3.6. Ο π ο λιτικός χαρα κτήρας του οργανωτικού μηχανισμού του ΚΚΕεσ ..............209 Δ. ΣΥΜ Π ΕΡΑΣΜ ΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ ΤΟ Υ Κ Κ Ε ε σ ....................................................................................................................... 211

Σ ελίδα Γενικά συμπεράσματα από τη μελέτη τω ν κομματικών σχηματισμών της π εριόδου 1974-1985......................... .............................................................................213

ΕΠΙΛΟ ΓΟ Σ: Η ΘΕΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗ ΔΟΜΗ ΤΟΥ Μ Ε ΤΑ Π Ο ΛΙΤΕΥΤΙΚ Ο Υ ΚΡΑΤΟ ΥΣ............................................................................... 214 1. Η τομή στη μορφή των πολιτικών δυνάμεων: "πελατειακές σχέσεις" και "σχέσεις εκ π ρ οσ ώ π η σ η ς"...............................................................................................216 2. Μ ετατόπιση και ενίσχυση της θέσης των πολιτικώ ν κομμάτων στη δομή της ε ξ ο υ σ ία ς ......................................................................................................................217 3. Η συνταγματική - κρατική αναγνώριση τω ν πολιτικών κομμάτων ......................218 4. Οι σύγχρονες μορφές διαπλοκής κράτους και πολιτικών κ ο μ μ ά τω ν ................. 219 5. Τ ο Σύνταγμα του 1975 και τα πολιτικά κόμματα ................................................... 221 6. Κράτος, Κόμματα και "νόμιμη πολιτική" .................................................................. 222 7. Κόμματα, Κοινοβούλιο και κρατική Διοίκηση κατά τη μεταπολιτευτική περίοδο: οι αναδιατάξεις στο εσωτερικό της π ολιτικής εξουσίας ............................223 7.1. Κόμματα και Κ ο ιν οβ ο ύλιο ....................................................................................... 223 7.2. Κ όμματα και Κρατική Διοίκηση: μ ια νέα διαπλοκή ............................................. 224 8. Το σύγχρονο Κράτος και η ενσωμάτωση της αντιπροσώ πευσης....................... 226 9. Κομματικοπ οίηση του Κράτους ή κρατικοποίηση της αντιπροσώπευσης και τω ν κ ο μ μ ά τω ν ..................................................................................... ...................... 227

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Αντικείμενο της εργασίας αυτής αποτελεί η μελέτη των κομματικών σχηματισμών της περιόδου 1974-1985, όπως αυτοί προέκυψαν από τη διαδικασία του κοινωνικού και πολιτικού ανταγωνισμού και όπως ολοκληρώθηκαν με την ενσωμάτωσή τους στο κρατικό-θεσμικό σύστημα της μεταπολιτευτικής δημοκρατίας. Η εργασία επιχειρεί να παρακολουθήσει, να προσεγγίσει και να ερμηνεύσει τη σύνθετη διαδικασία μέσα από την οποία κάθε βασικό κόμμα της συγκεκριμένης περιόδου, αφενός μεν διαμόρφωσε τις καθαρά δικές του σχέσεις εκπροσώ πησης με τις κοινωνικές ομάδες αφετέρου δε ενσωμάτωσε τις σχέσεις αυτές στο κρατικό θεσμικό πλαίσιο. Η κύρια υπόθεση εργασίας που διατρέχει τη διατριβή είναι ότι ο κοινω νικός χαρακτήρας κάθε πολιτικού κόμματος, καθώς και ο ρόλος που διαδραματίζει στην ευρύτερη εθνική σκηνή κάθε χώρας είναι αποτέλεσμα της ιδιαίτερης συγχώνευσης τω ν δύο παραπάνω διαδικασιών. Ετσι, περισσότερο, ίσως, αναγκαίο για τη μελέτη των κομμάτων αναδεικνύεται από την εργασία όχι τόσο η ένταξή τους σε μία (εκ τω ν προτέρω ν δεδομένη ιδεολογική ή ιδεολογικο­ πολιτική ταυτότητα, αλλά η εξέταση της “αντικειμενικής” δράσης τους στο σύνθετο πλέγμα τω ν κοινωνικών και ιδεολογικών σχέσεων. Η εργασία έχει ως πεδίο χρονικής αναφοράς την πρώτη μεταπολιτευτική περίοδο 1974-1985. Ξεκινά από τη χρονιά μετάβασης στην κοινοβουλευτική δημοκρατία και καταλήγει στο 1985, χρονιά που στη λογική της μελέτης απ οτελεί ορόσημο για την εξέλιξη του πολιτικού συστήματος για δύο, βασικούς, λόγους: 1. γιατί με τη συνταγματική αναθεώρηση του 1985 κλείνει ο πρώτος μεγάλος θεσμικός κύκλος της μεταπολιτευτικής περιόδου και,

2. γιατί με τις εκλογές του ίδιου έτους κλείνει, επίσης και ένας μεγάλος πολιτικός κύκλος, με την υλοποίηση των δύο εναλλακτικών στρατηγικώ ν προγραμμάτων για τη διακυβέρνηση της χώρας.

Η μεθοδολογική βάση προσέγγισης του αντικειμένου έχει σαν στόχο να μην εμπλέξει την ανάλυση τω ν συγκεκριμένων κομμάτων - αλλά και να μην την οδηγήσει - σε κάποια “κομματική τυπολογία”. Αποσκοπεί, επίσης, στο να μη μελετήσει τους κομματικούς σχηματισμούς “κατά μόνας”, στο μέτρο που η φυσιογνωμία και ο χαρακτήρας του κάθε κόμματος διαμορφώνεται μέσα σ’ένα ευρύ πλαίσιο αλληλεπιδράσεων, συγκρούσεων, συμμαχιών, αντιθέσεων και συγκλίσεων. Κατά συνέπεια, αυτό που επιχειρείται να φωτισθεί είναι το σύνθετο πλαίσιο ανάδυσης, εξέλιξης και δράσης τω ν κομμάτων, οι ανταγωνιστικές σχέσεις τους στα πλαίσια του κομματικού συστήματος, αλλά και η τοποθέτησή τους μέσα στις συνθήκες των κοινωνικών ανταγωνισμών. Το θεωρητικό υπόβαθρο της υεθοδολονίας της διατριβής θέλει να τονίσει την ανάνκη να ποοσεννισθούν επιστηυονικά τα κόιιυατα όγι ως στατικά (οονανω τικά ή πολιτικά) εοναλεία αλλά ως εκφράσεις δυναιιικώ ν και συνεχώς υεταλλασσόιιενω ν κοινωνικών ανέσεων, θ έλει, επιπλέον, να τονίσει τη θέση, ότι η (ουσιοννωυία ενός κόυυατος προκύπτει ως (αντικειμενικό) αποτέλεσμα της δράσης πολλών παρανόντων (κοινωνικών, ιδεολονικών. ιστορικών, θεσμικών κ.λπ). Δεν είναι αποτέλεσμα μιας μονοσήμαντης σχέσης. Η μεθοδολογική διάρθρωση της εργασίας βασίζεται στις παραπάνω επισημάνσεις. Τα μέρη στα οποία χω ρίζεται η εργασία επιχειρούν να συνθέσουν και να διαφωτίσουν ολόκληρο το φάσμα τω ν παραγόντων εκείνων που διαμορφώνουν εν τέλει τη φυσιογνωμία και το χαρακτήρα των κομματικών δυνάμεων.

Η ε ισ α γ ω γ ή της διατριβής επιχειρεί μια ανασύνθεση τω ν θεω ρητικώ ν π ροτάσεω ν για το κομματικό φαινόμενο, που αξονίζεται στις έννοιες της “σχέσης εκπροσώπησης” και της “σχέσης νομιμοποίησης”. Αντικειμενικός σκοπός του μέρους αυτού είναι να προσδιορίσει το εννοιολογικό πλαίσιο μελέτης και κατανόησης του σύγχρονου κομματικού φαινομένου και να θέσει τις θεωρητικές προϋποθέσεις πάνω στις οποίες θα κινηθούν τα επόμενα μέρη. Στο π ρ ώ το μ έρ ο ς επιχειρείται να προδιορισθεί, τόσο το γενικό πλαίσιο συγκρότησης και λειτουργίας της πολιτικής σκηνής όσο και το γενικό πλαίσιο ανάπτυξης και εξέλιξης τω ν κοινωνικών αγώ νων της περιόδου. Παρακολουθείται, η διαδικασία της αποκρυστάλλωσης των σχέσεων εκπροσώ πησης τόσο στο κοινωνικό όσο και στο πολιτικό επίπεδο, ενώ, ταυτόχρονα, προσεγγίζεται η μορφή και ο χαρακτήρας της μεταπολιτευτικής πολιτειακής οργάνωσης, εντός του οποίου θα κληθούν τα κομματικά μορφώματα να διαδραματίσουν τον πολιτικό τους ρόλο. Το δ εύ τερ ο μ έρ ο ς το βάρος της διατριβής εντοπίζεται στην ανάλυση της εσωτερικής δομής των τεσσάρων βασικών κομμάτων της μεταπολιτευτικής περιόδου (Ν.Δ., ΠΑΣΟΚ, ΚΚΕ, ΚΚΕ εσωτ.). Ονομάζονται βασικά, διότι με τη συνεχή χρονική τους παρουσία, αλλά και με τη συγκρότηση ενός ιδιαίτερου το καθένα συνασπισμού κοινω νικών δυνάμεω ν και μιας ιδεολογικής αντίληψης επηρέασαν καθοριστικά το κομματικό σύστημα της περιόδου, αφομοιώνοντας τα υπόλοιπα ιδεολογικο­ πολιτικά ρεύματα της περιόδου. Η κύρια κατεύθυνση του μέρους αυτού είναι να προσδιορίσει τον κοινωνικό χαρακτήρα των μεταπολιτευτικών κομματικών δυνάμεων, στη βάση τόσο του ιδεολογικού και προγραμματικού τους λόγου, όσο και της υφής της κομματικής βάσης. Τέλος, στο ε π ιλ ο γ ικ ό μέρ ος επιχειρείται να ανιχνευθεί η σχέση Κράτους και πολιτικών κομμάτων, όπως σταδιακά

διαμορφώθηκε κατά τη μεταπολιτευτική περίοδο. Επιχειρείται, επίσης, να ανιχνευθεί ο βαθμός και ο τρόπος “μετάλλαξης” του αντιπροσωπευτικού χαρακτήρα τω ν κομμάτων, φαινόμενο που προκύπτει από την ένταξη τω ν κομμάτων στο σύγχρονο πλέγμα τω ν θεσμών νομιμοποίησης του κράτους.

Τελειώ νοντας το προλογικό αυτό σημείωμα δεν θα μπορούσα να μη μνημονεύσω τους ανθρώπους που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο βοήθησαν ή και συνετέλεσαν στο να ολοκληρωθεί η εργασία αυτή. Ευχαριστώ θερμά κατ’αρχήν τον επιβλέποντα της διατριβής Ηλία Νικολακόπουλο, που πίστεψε σε μένα και με βοήθησε καταλυτικά τόσο με τις επίμονες επιστημονικές παρατηρήσεις του στο κείμενο όσο και με την αμέριστη ηθική του συμπαράσταση στην προσπάθειά μου για την ολοκλήρωση της εργασίας. Η βοήθεια που μου έδωσε υπήρξε ανεκτίμητη, τόσο στα θέματα της μεθοδολογίας όσο και στα θέματα της βιβλιογραφίας. Ευχαριστώ, επίσης, τον Γιώργο Παπαδημητρίου τόσο για τη συμμετοχή του στη Συμβουλευτική Επιτροπή της διατριβής όσο - κυρίως - γιατί με τις παρατηρήσεις και τις απόψεις του διεύρυνε καθοριστικά το οπτικό πεδίο της διατριβής. Η συμμετοχή μου στο Σεμινάριο “Η μεταπολίτευση και η αποκατάσταση της δημοκρατικής νομιμόμητας: συνέχεια και ρήξη με το παρελθόν”, που διηύθυνε μαζί με τον Ηλ. Νικολακόπουλο και τον Γ.Σωτηρέλη την ακαδημαϊκή χρονιά 1990-1991, μου έδω σε την ευκαιρία μέσω των παρεμβάσεών του να αποκομίσω ένα χρησιμότατο θεωρητικό προβληματισμό, κυρίως στο θέμα της νομικής θέσης τω ν σύγχρονων π ολιτικώ ν κομμάτων. Σημαντική βοήθεια για μένα αποτέλεσε, τέλος, η π αρουσία της Μάρως Παντελίδου-Μαλούτα. Την ευχαριστώ για τις ειλικρινείς της παρατηρήσεις πάνω στο

κείμενο της διατριβής, καθώς και για την ηθική βοήθεια που μου παρέσχε. Θα ήθελα ακόμα να ευχαριστήσω τους Χρ.Λυριντζή και Μ .Σπουρδαλάκη, με τους οποίους βρέθηκα τα τελευταία χρόνια σε ένα -γόνιμο για μένα - θεωρητικό διάλογο. Η σκέψη τους, οι παρατηρήσεις τους πάνω στα συναφή θέματα, η ανταλλαγή απόψεων είτε ατομικά είτε στους κύκλους τω ν μεταπτυχικών Σεμιναρίων που οργάνωσε ο Τομέας Πολιτικής Επιστήμης τα προηγούμενα χρόνια αποτέλεσαν για μένα ένα πολύτιμο σύμβουλο. Τέλος, δεν θα μπορούσα να μην αναφερθώ στον Γιάννη Μαυρή, με τον οποίον με συνδέει μια βαθειά φιλία, αλλά και μια κοινή θεωρητική και επιστημονική πορεία όλα αυτά τα τελευταία χρόνια. Η δική μου εργασία στηρίζει πολλά στη δική του διατριβή σχετικά με την εκλογική βάση των μεταπολιτευτικώ ν πολιτικών κομμάτων, θα έλεγα μάλιστα ότι πρόκειται για αλληλοσυμπληρούμενες εργασίες που θα έπρεπε να διαβάζονται, ίσως, παράλληλα. Για την κοινή αυτή πορεία, που με επηρέασε και με διαμόρφωσε τον ευχαριστώ θερμά.

ΕΙΣΑΓΩ ΓΗ ΟΙ ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΣΥΝΤΕΤΑΓΜΕΝΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ

Το κομματικό φαινόμενο βρέθηκε κατά την πρόσφατη ιστορική περίοδο στο πρώ το πλάνο των θεω ρητικώ ν αναλύσεων και της επιστημονικής έρευνας. Σύμφυτο φαινόμενο της λειτουργίας του αντιπροσω πευτικού πολιτικού συστήματος, καθώς και της ένταξης των μαζών στην πολιτική διαδικασία, έγινε αντικείμενο μελέτης διαφορετικών επιστημονικών κλάδων, όπως η πολιτική επιστήμη και το συνταγματικό δίκαιο, ακόμα δε, αν και λιγότερο, η κοινωνιολογία και η πολιτική φιλοσοφία. Ω στόσο, η ενασχόληση με το κομματικό φαινόμενο πολλών και διαφορετικώ ν επιστημονικώ ν π εριοχώ ν δεν οδήγησε συχνά σε συνολικές συστηματοποιήσεις. Η ανάλυσή του πολλές φορές παρέμεινε αποσπασματική, ή ακόμα και εμπειρική. Στο χώ ρο της πολιτικής επισ τήμης ειδικότερα, λίγες φορές εμφανίζεται στη μελέτη των κομμάτω ν το εγχείρημα συγκρότησης ιδιαίτερων επιστημονικών εννοιών για την κατανόησή του. Αντίθετα, στο σύνολο σχεδόν των περιπτώσεων, αυτό που καταγράφεται είναι μια "φαινομενολογία του κόμματος", μια προσπάθεια να κωδικοποιηθούν οι ρόλοι, οι στόχοι, οι λειτουργίες του1. Επιπλέον, ολόκληρη σχεδόν η πρώιμη παράδοση στο χώ ρο της π ολιτικής επιστήμης κινείται βασικά στα πλαίσια μιας “κοινωνιολογίας της οργάνω σης”, απομονώνοντας τη δομή της τελευταίας από τις ευρύτερες κοινωνικές σχέσεις2. Κατ’αυτόν τον τρόπο, και στο μέτρο που η παραπάνω οπτική κυριάρχησε επί μακρόν, οι μελέτες των κομμάτων έτειναν κυρίω ς στη διατύπωση και στη συγκρότηση τυπολογικών (οργανωτικής υφής) κατηγοριών, επιχειρώ ντας περισσότερο να “χωρέσουν" τα κόμματα σ’αυτές, παρά να ερμηνεύσουν το κομματικό φαινόμενο και την ιδιομορφία της υπόστασής του3. Ισως για το λόγο αυτό άλλωστε, οι πληρέστερες αναλύσεις στο χώρο της πολιτικής επιστήμης προήλθαν όχι από τις γενικές θεω ρίες του “πολιτικού κόμματος” , αλλά από μελέτες που αφορούσαν συγκεκριμένα κόμματα μιας συγκεκριμένης χώρας, ή έστω μια οικογένεια κομμάτων. Στη βάση αυτής της παράδοσης, ακόμα και οι ύστερες απόπειρες ερμηνείας του "κόμματος” στερούνταν, συνήθως, εννοιολογικών οριοθετήσεων, καταφεύγοντας επί το πλείστον σε επιμέρους προσεγγίσεις του φαινομένου. Κατά την πρόσφατη περίοδο, νεότερες αναλύσεις προσέφεραν τόσο ένα ευρύτερο φάσμα π ρω τογενώ ν δεδομένων όσο και μεθοδολογικές οδούς στη μελέτη των πολιτικών κομμάτων. Η ανάπτυξη των μελετών της εκλογικής κοινωνιολογίας, η επέκταση των ερευνών της κοινής γνώμης, η μελέτη ιδεολογικών τάσεων ειδικών κοινωνικών κατηγοριών που επηρεάζουν τις π ολιτικές αποφάσεις, οι μελέτες εκλογικής συμπεριφοράς και πολιτικής κοινωνικοποίησης, αποτελούν χαρακτηρισ τικό παράδειγμα για το πως οι πρωτογενείς αναλύσεις και έρευνες μπορούν να συνεισφέρουν στη θεωρητική συστηματοποίηση, διανοίγοντας οδούς στην ανάλυση τω ν κομμάτων ω ς ενοποιητικών μηχανισμών συμφερόντων, ω ς οργανω τών ιδεολογικών σ χέσεων, ή ω ς διαχειριστικών θεσμών της δημόσιας διοίκησης και του κράτους. Επίσης, στο εσωτερικό αυτών των εργασιών εμφανίζονται σημαντικές θεωρητικές παρατηρήσεις, που αφορούν στην ιστορία ανάδυσης του φαινομένου, τη συσχέτισή του με τις εξελίξεις των κοινωνικών δομών, τη φύση και τη λογική του κομματικού συστήματος. Βασικό ζητούμενο λοιπόν στη θεωρία των πολιτικών κομμάτων παραμένει η αξιοποίηση των πολλώ ν και πολυδιάστατων μελετών τους, στην κατεύθυνση της συγκρότησης βασικών εννοιολογικώ ν εργαλείω ν για την κατανόησή τους. Στο σ τόχο αυτό θα επιχειρήσουν και οι παρακάτω γραμμές να συμβάλλουν. Η προσπάθεια θα είναι να τεθούν οι γενικές θεωρητικές προϋποθέσεις μελέτης του κομματικού φαινομένου και να οριοθετηθούν οι κύριες και βασικές έννοιες που θα οδηγήσουν στην κατανόησή του. Στη βάση αυτή, η μελέτη των συγκεκριμένων κομμάτων που θα ακολουθήσει στο πρώ το και στο δεύτερο μέρος της παρούσης εργασίας, θα επιχειρήσει να αποφύγει τόσο την εμπλοκή σε κάποια “τυπολογία” όσο και την “απομονωμένη” μελέτη του κάθε κόμματος. Αντίθετα, θα επιχειρηθεί να φω τισ θεί το γενικό πλαίσιο ανάδυσης, εξέλιξης και δράσης των κομμάτων καθώς και οι ανταγω νιστικές τους σχέσεις στο πλαίσιο του κομματικού συστήματος, αλλά και να ιδωθεί η συγκριτική διάσταση της υπόστασής τους.

1. Οι π αράλληλες διαδρομές κράτους και π ολιτικού κόμματος Η παρούσα εργασία έχει ω ς σημείο εκκίνησης της εξής υπόθεση εργασίας: Χωρίς θεωρία νια το KQ0TOC δεν υπάογει θεωρία νια τα πολιτικά κόμματα. Αλλά και αντίστροφα. η ανάλυση και υελέτη του κάθε πολιτικού κόμματος και συνολικά του κουυατικού συστήματος οδηνεί αναπόφευκτα στη μελέτη π κ δομής και λειτουργίας του κρατικού μηγανισμού. Η ανίχνευση της παραπάνω υπόθεσης (και σχέσης) ανάγεται στην ίδια τη μορφή και τη διαδικασία οργάνω σης κάθε Πολιτείας. Ο τρόπος που παράγεται το κοινωνικό προϊόν (ο π αραγω γικός πλούτος), τί παράγεται, από ποιόν παράγεται και πως κατανέμεται, αλλά και ποιός αποφασίζει για τα παραπάνω , αποτελούν τα κεντρικά, όχι μόνον οικονομικά αλλά και πολιτικά προβλήματα μιας οργανω μένης κοινωνίας4. Στον πυρήνα των παραπάνω προβλημάτων βρίσκεται παρούσα η άρρηκτη σχέση κράτους και κόμματος. Το k p 0 t o c . και κυρίω ς ο διοικητικός του μηχανισμός, σε τελική ανάλυση, δεν είναι παρά το πεδίο διαμόρφωσης των πολιτικών επιλογών, ο οργανωτικός μηχανισμός λήψ ης των αποφάσεω ν, έκφραση βεβαίω ς ενός ειδικού κοινωνικού-ταξικού συσχετισμού. Το κόμμα (ή τα κόμματα) είναι, σε τελική πάντα ανάλυση, οι θεσμοί που κατευθύνουν προς το κράτος και εγγράφουν σε αυτό τις “αποκλίνουσες” τάσεις του κοινωνικού σώματος5. Με άλλα λόγια, όπως έχει εύστοχα επισ ημάνει ο Δ.Τσάτσος, κράτος και πολιτικά κόμματα δεν συνιστούν μια ιδιαίτερη το καθένα ενότητα, αλλά μια οργανική ενότητα, βρίσκονται δηλαδή σε μια συνεχή αλληλοδιαπλοκή6. Η οργανική αυτή σχέση καθορίζει και το παράλληλο των εκατέρωθεν μεταβολών, είτε στη μορφή τους είτε στην υπόστασή τους: κάθε συγκεκριμένη μορφή κράτους παραπέμπει σε μια συγκεκριμένη μορφή κομμάτων, κάθε ιδιαίτερη δουή Tnc εξουσίας παραπέμπει σε ιδιαίτερους θεσμικούς póλoυc νια τα κόμματα, κάθε επίπεδο ανάπτυξης και κατογύοω σης Tnc δημοκρατίας παραπέμπει σε διαφορετικό επίπεδο ανάπτυξης και κατονύοω σης και της εσωκομματικής δημοκρατίας και τέλος, κάθε ειδική περιοδολόνηση του κράτους παραπέμπει και σε αντίστοιγη πεοιοδολόνηση των κομμάτων. Ωστόσο, αν στις σύγχρονες κοινωνίες κράτος και πολιτικά κόμματα συνιστούν μια “οργανική ενότητα", αυτό δεν σημαίνει ότι θα έπρεπε κανείς να οδηγηθεί σε μια “κρατικιστική” άποψη για τα κόμματα. Η ενσωμάτω ση των πολιτικών κομμάτων στο κρατικό θεσμικό πλαίσιο αποτελεί ένα π ρόσφατο ιστορικά φαινόμενο. Τα κόμματα εμφανίσθηκαν στην κοινωνική πραγματικότητα ως αποτέλεσμα μιας ιστορικής διαδικασίας: της εισόδου στο πολιτικό προσκήνιο ολοένα και διευρυνόμενων αριθμητικά μαζών, καθώς και της κατοχύρω σης-επέκτασης των πολιτικών δικαιωμάτων. “Παιδιά της δημοκρατίας” κατά την έκφραση του Max W eber, αναδύθηκαν στο προσκήνιο ως όργανα κινητοποίησης και διεκδίκησης, ω ς αντιπροσω πευτικοί-ενοποιητικοί μηχανισμοί της κοινωνίας ή, τουλάχιστον, σημαντικών μερίδων της7. Είτε πρόκειται για τα ταξικά κόμματα είτε για τα θρησκευτικά, το αντιπροσω πευτικό στοιχείο αποτελεί την πρωτογενή υλική βάση ανάδυσης του κομματικού φαινομένου. Η ιστορική εξέλιξη, ω στόσο, περιόρισε την αντιπροσωπευτική πλευρά των κομμάτων. Η ένταξη στον κρατικό θεσμικό εξοπλισμό ανέδειξε το νομιμοποιητικό στοιχείο των κομμάτων σε βασική, και πολλές φορές π ρω τεύουσα, συνιστώσα τους. Η ανάδειξη αυτή συμβαδίζει με μια μεγάλη ποιοτική αλλαγή στη μορφή και στην εσωτερική δομή των σύγχρονων κρατών, αλλαγή που συμπυκνώνεται στη μετάβαση από την πολιτική-αντιπροσωπευτική μορφή κράτους στην παρεμβατική-επεκτατική. Βασικό ιστό της μετάβασης αυτής αποτελεί η σχέση κράτους/οικονομίας και, ακριβέστερα, η σχέση κράτους/καπιταλιστικής ανάπτυξης. 2. Οι κρατικοί μετασχηματισμοί και τα πολιτικά κόμματα Για μια σχετικά εκτεταμένη περίοδο, η οποία φθάνει μέχρι τη δεκαετία του ‘40, ο ρόλος του κράτους στην καπιταλιστική ανάπτυξη υπήρξε περιορισμένος, αν και όχι αμελητέος. Α υτό σε μεγάλο βαθμό οφειλόταν στην αντίδραση απέναντι στο ισχυρό μερκσντιλιστικό κράτος που προηγήθηκε της βιομηχανικής επανάστασης, κυρίω ς όμως οφειλόταν στη δυναμική της

ιδιωτικής επιχειρηματικής δραστηριότητας και στην ανάληψη εκ μέρους της του κεντρικού ρόλου στη διαδικασία του παραγω γικού/οικονομικού μετασχηματισμού. Μέχρι την περίοδο αυτή το κράτος περιοριζόταν στη σφαίρα της πολιτικής ω ς εγγυητής της δημόσιας ασφάλειας και της τάξης και παρενέβαινε μόνο σε έκτακτες περιπτώσεις στο χώρο της οικονομίας (για να •'διορθώσει", ή να προλάβει ενδεχομένως, “στρεβλώσεις” που δημιουργούσε η οικονομία της αγοράς). Ο ιστορικός αυτός τύπος του καπιταλιστικού κράτους χαρακτηρίσθηκε από την ενισχυμένη θέση της νομοθετικής εξουσίας στη δομή της εξουσίας σε σχέση με τους εκτελεστικούς μηχανισμούς. Πεδίο ενοποίησης και επίλυσης της ηγεμονίας μεταξύ των κυρίαρχων κοινωνικών μερίδων υπήρξε κατά την περίοδο αυτή το κράτος μέσω του Κ οινοβουλίου. Υπ’αυτήν ακριβώς την έννοια, αυτός ο τύπος κρατικής οργάνω σης θα χαρακτηριζόταν τύπος πολιτικής-αντιπροσωπευτικής μορφής. Στη φάση αυτή, τα πολιτικά κόμματα αποτελούν, σχεδόν αποκλειστικά, μηχανισμούς ή όργανα αντιπροσώ πευσης ταξικών, κοινωνικών, πολιτικών ή οικονομικών συμφερόντων. Βεβαίως, τα κόμματα αυτά δεν συμμετέχουν ισότιμα στην πολιτική διαδικασία, αφού οι κοινωνικές ομάδες δεν έχουν τα ίδια πολιτικά δικαιώματα και μεγάλες μερίδες του πληθυσμού παραμένουν “εκτός πολιτικής κοινωνίας'1. Το εκλογικό δικαίωμα το οποίο παραμένει μέχρι και τη μεταπολεμική περίοδο περιορισμένο, αποτελεί την πλέον ορατή μορφή “πολιτικής εκτόπισης” . Είναι χαρακτηρισ τικό του αντιπροσωπευτικού ταξικού-πολιτικού ρόλου των κομμάτων αυτής της ιστορικής φάσης - και αυτό αποτελεί μια οργανική ιδεολογική αντίφαση εκείνης της μορφής αντιπροσω πευτικής δημοκρατίας -, ότι τα κόμματα αντιμετωπίζονται ως μηχανισμοί διάσπασης της κοινωνίας, οι οποίοι εξ’ορισμού αμφισβητούν την ιδεολογία του “γενικού συμφέροντος" που υποτίθεται πως εκφράζει το κράτος. Δεν είναι προφανώς χωρίς σημασία το γεγονός ότι τα Συντάγματα της ιστορικής αυτής περιόδου δεν αναγνωρίζουν τα κόμματα ως πολιτειακούς θεσμούς. Η ανάληψη ενεργού ρόλου από την πλευρά του κράτους στην οικονομική διαδικασία αναπτύσσεται και εντείνεται κατά τη μεταπολεμική περίοδο. Το κράτος δημιουργεί μεγάλες και βασικές ("στρατηγικές” όπω ς συνήθως αποκαλούνται) βιομηχανίες, παρέχει την αναγκαία οικονομική υποδομή στον ιδιωτικό τομέα με τις επενδύσεις του στους τομείς των συγκοινωνιών, των επικοινωνιώ ν, της ύδρευσης κ.λπ., επεμβαίνει άμεσα μέσω του κρατικού προϋπολογισμού στην κατανομή των παραγω γικών πόρων, θεσμοθετεί τον οικονομικό προγραμματισμό ως ενοποιητικό παράγοντα υποβοήθησης της καπιταλιστικής συσσώρευσης8. Αυτός ο νέος μεταπολεμικός οικονομικός ρόλος του κράτους μεταβάλλει με γοργούς ρυθμούς την υπόστασή του και επιπλέον διευρύνει κατά πολύ τη φυσιογνωμία του. Το μεταπολεμικό κράτος δεν υπάρχει μόνον στο “πολιτικό επίπεδο" όπως το προπολεμικό, ω ς εγγυητής δηλαδή της “δημόσιας τάξης και ασφάλειας". Το μεταπολεμικό κράτος αρχίζει σταδιακά να παρεμβαίνει άμεσα στην οικονομία, στην παραγωγή του κοινωνικού προϊόντος, αλλά και στη διανομή του. Επιπλέον, διευρύνει κατά πολύ την παρέμβασή του στην Εκπαίδευση, στην Υγεία, στην Κατοικία, στην οργάνωση του χώρου, στον ελεύθερο χρόνο, ενώ αναλαμβάνει ολοένα και πιο ενεργό ρόλο στο χώρο των θεσμών της κοινωνικής πρόνοιας και ασφάλισης. Παράλληλα, το σύγχρονο μεταπολεμικό κράτος βρέθηκε σε έναν εξαιρετικά αναβαθμισμένο ρόλο στη διεθνή σκηνή, ω ς αποτέλεσμα βεβαίω ς του αυξημένου στρατηγικού ρόλου του στο χώρο της οικονομίας και κατ’επέκτασιν και στο χώρο της διεθνούς οικονομίας. Δεν πρόκειται πλέον για μια “οριοθετημένη" στο χώρο της πολιτικής σχέση. Το σύγχρονο κράτος είναι σαφώς διευρυμένο, εκτεταμένο, ενώ εμπλέκει πλέον άμεσα στους μηχανισμούς του ένα μεγάλο αριθμητικά μέρος πολιτών. Η επέκταση αυτή του προσφέρει τη δυνατότητα, περισσότερο από ποτέ, να εμφανίζεται ω ς "εκφραστής του κοινού συμφέροντος" και της “συλλογικής βούλησης” της κοινωνίας. Το σύγχρονο κράτος δεν είναι πια η πρωτογενής “αρχαϊκή δομή” που περιοριζόταν σε μάλλον κατασταλτικά (ή προληπτικώς κατασταλτικά) καθήκοντα, αλλά μια εκτεταμένη πραγματικότητα, ένας μηχανισμός με ταυτόχρονα οικονομικά, ιδεολογικά και κατασταλτικά καθήκοντα. Κράτος-εργοδότης, Κράτος-παιδαγωγός, Κράτος-διαχειριστής, Κράτος-χωροφύλακας, αυτή η τεράστια συγχώνευση καθηκόντων, ρόλων και λειτουργιώ ν αρχίζει να παραπέμπει σε μια καινούργια πραγματικότητα, με διευρυμένους θεσμούς πολιτικής νομιμοποίησης, δηλαδή με διευρυμένες και διαφορετικά οργανω μένες σχέσεις με την κοινωνία. Δεν εμφανίζεται πλέον ως

5 μία “εξω τερική" απέναντι στην κοινωνία οντότητα, αλλά ως μια υλική πραγματικότητα που εμπλέκει άμεσα το σύνολο της κοινωνίας, ακόμα και των κατώτερων τμημάτων της. Ωστόσο, όσο κι’αν το κράτος (δηλαδή η μορφή του) εξαρτάται από τις κοινωνικές αντιθέσεις και το συσχετισμό τω ν τάξεων, όσο και αν είναι αναγκασμένο να λειτουργεί ως ενοποιητικός οργανω τής των διαφορετικώ ν κοινωνικών συμφερόντων, δεν παύει να σποτελεί ένα μηχανισμό που βρίσκεται υπό την πολιτική διεύθυνση ενός κυρίαρχου συνασπισμού ταξικών σ υμφερόντων. Η “κοινω νικοποίηση” του κράτους δεν είναι και κοινωνικά ουδέτερη9. Επιπλέον, αυτή ακριβώς η κοινωνική διεύρυνση είναι που υποβοήθησε την υπέρβαση της κλασικής π ολιτικο-αντιπροσω π ευτικής μορφής. ΜετέΦεοε την “υλική ποανυατικότητα” του κράτους, το νώοο δηλαδή λήψ ης αποφάσεω ν και ελέννου, από τους αντιπροσωπευτικούς θεσυούς και το Κοινοβούλιο στην εκτελεστική εξουσία και στους υηνανισιιούς της, αφού πρώτα βεβαίω ς οι τελευταίοι σ τεγανοποιήθηκαν και κατέστησαν σχεδόν απρόσιτοι στον κοινοβουλευτικό και κοινω νικό έλεγχο10. Η αλλαγή στη σύγχρονη κρατική διάρθρωση δεν συνεπάγεται π ροφανώ ς κατάργηση τω ν αντιπροσω πευτικών θεσμών. Συνεπάγεται όμως τροποποίηση του κέντρου βάρους τους. Το π λαίσιο της διευρυμένης σχέσης πολιτικής νομιμοποίησης του κράτους θα εμπλέξει ασφαλώ ς και το θεσμό του πολιτικού κόμματος. Το τελευταίο υποβαθμίζεται ω ς έκφραση μιας κοινωνικής ομάδας και ω ς θεσμός κοινοβουλευτικού ελέγχου, αφού άλλωστε και το ίδιο το Κοινοβούλιο περιορίζεται ω ς αντιπροσω πευτικός θεσμός ελέγχου. Αποκτά όμως μια διάςπαση που δεν γνώριζε: στα κόμματα αποδίδονται καθήκοντα νομιμοποίησης-συναίνεσης, αναγορεύονται δηλαδή σε θεσμοποιημένους μηχανισμούς διεύρυνσης και αναπαραγω γής της πολιτικής νομιμοποίησης. Τα καθήκοντα αυτά δεν θα καταργήσουν ούτε θα εξαλείψουν τον αντιπροσω πευτικό χαρα κτήρα των κομμάτων. Αντίθετα, θα προσδώσουν σ’αυτά ένα διαφορετικό ρόλο, τη “διύλιση" των κοινωνικών αιτημάτων που απευθύνονται στην εξουσία, τον έλεγχο και την ενσω μάτω σή τους στο πλαίσιο του πολιτικού συστήματος. Οπως έχει επισημανθεί, τα σύγχρονα πολιτικά κόμματα δεν είναι (μόνο) εκφραστές της κοινωνίας, αλλά (και) εργαλεία κοινω νικής σταθεροποίησης και συναίνεσης προς τους κρατικούς θεσ μούς11. Ετσι, το “ κόμμα” , αυτό το ιστορικό προϊόν της πολιτικής αντιπροσώπευσης, το πολιτικό εργαλείο της κοινω νικής (ταξικής, θρησκευτικής ή οποιοσδήποτε άλλης) έκφρασης, θα λάβει τη μορφή του “θεσμικού ενδιαμέσου" μεταξύ κράτους και κοινωνίας, ενσωματωνόμενο ςπο σύστημα θεσμώ ν του κρατικού πολιτικο-ιδεολογικού μηχανισμού. Η μεταπολεμική αναγνώριση, από π λευράς κράτους, τω ν κομμάτων με την ένταξη στη συνταγματική τάξη των κανόνων λειτουργίας τους κατέστησε σαφή τόσο τη διαπλοκή του κρατικού μηχανισμού με την κοινωνία όσο και το παράλληλον μιας περιοδολόγησης του κράτους και του κόμματος12. Τ ο πολιτικό κόμμα έτσι προσλαμβάνει μια καινούργια μορφή. Προσδιορίζοντας με περισσότερη ακρίβεια τη μορφή αυτή θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι ένα πολιτικό κόυυα είναι το αποτέλεσυα της σ υνγώ νευσης δύο ειδικών ανέσεων: α) των ανέσεων εκπροσώπησης και β) των α νέσ εω ν νουιυοποίησης Λ Οι δύο παραπάνω σχέσεις παραπέμπουν ευθέως στις συνθήκες γέννησης και εξέλιξης των κομμάτων. Τα κόμματα γεννιούνται και αναπτύσσονται ως φορείς της εισόδου μεγάλων μαζών σ το επίκεντρο της πολιτικής διαδικασίας (εκπροσώπηση) και εξελίσσονται σε θεσμικά όργανα συγκράτησης αυτής της εισόδου σε καθορισμένα πλαίσια, έτσι ώστε να εξυπηρετείται ταυτόχρονα τόσο η ανάγκη της "συμμετοχής” των πολιτών στην πολιτική διαδικασία όσο και η αναπαραγω γή του δεδομένου κοινωνικο-πολιτικού συστήματος (νομιμοποίηση). Κοινωνική εκποοσώ πηση και παοανωνή κρατικής πολιτικής αποτελούν τους δύο συστατικούς π αράγοντες του σύγχρονου πολιτικού κόμματος, τις δύο αδιαχώριστες όψεις της πραγματικής του υπόστασης. Το γεγονός αυτό ακριβώς είναι που αποτρέπει να θεωρούνται τα κόμματα, είτε δέσμια ενός κοινωνικού βολονταοισυού (εξαρτημένα μονομερώς από τις “σχέσεις εκπροσώ πησης” σ τις οποίες στηρίζονται) είτε ενός κρατικού βολονταοισυού (τμήματα - και μόνον - του μηχανισμού νομιμοποίησης του κράτους). Οι δύο έννοιες (σχέσεις εκπροσώπησης - σχέσεις νομιμοποίησης) παραπέμπουν η κάθε μία σ'ένα συγκεκριμένο πλαίσιο κοινωνικών-ταξικών και πολιτικών αντιθέσεων. Με άλλα λόγια, κάθε κόμμα δια μορφώνει τις καθαοά δικές του ςτνέσεις εκπροσώπησης με κοινωνικές

τάξεις/μερίδες/στρώ ματα (και αυτό παραπέμπει σε μια ανάλυση των ιστορικών όρων ανάδυσης του κόμματος, των διαπλοκώ ν του με τον κοινωνικό ανταγωνισμό, των σχέσεών του με τις π ολιτικές και ιδεολογικές παραδόσεις μιας κοινωνίας) και εντάσσεται με καθαοά δικό του τοόπο σ το πλένυα των σχέσεων νουιυοποίησης. Η διπλή αυτή συνάρθρωση ορίζει τον τύπο του κάθε κόμματος, την ταξική του φυσιογνωμία, αλλά και το πολιτικό του πρόγραμμα, την οργανωτική του δομή, τις σχέσεις του με τα άλλα - αντίπαλα και σύμμαχα - κόμματα. Ετσι, κάθε πολιτικό κόυυα είναι το αποτέλεσυα υιας ιδιαίτερης συνάρθρω σης των δύο σνέσεων. υιας ιδιαίτερης ιιετα£ύ τους ισ ορροπίας. Η κυριαρχία της μιας πλευράς π άνω στην άλλη δεν είναι μια εσαεί δεδομένη κατάσταση. Εξαρτάται από τους διαφορετικούς (εσωτερικούς και εξω τερικούς) παράγοντες που επηρεάζουν την πορεία ενός κόμματος και κυρίω ς από την επίδραση που ασκούν πάνω του οι γενικότεροι κοινωνικοί και πολιτικοί ανταγωνισμοί. Ομως, το ότι ανταποκρίνονται σε δύο αλληλοσυμπληρούμενες “λειτουργίες" δεν σημαίνει ότι όλα τα κόμματα είναι ίδια. Κάθε πολιτικό κόμμα εκΦθά£ει διαφορετικά κοινωνικά συυΦέροντα. διαφορετικές κοινωνικές υεοίδες. τα οποία και εννοάΦει στο πλαίσιο του Κοάτους υε διαφορετικό τοόπο και υε διαφορετική ένταση. ΓΓαυτό βεβαίως, κάθε κόμμα θα απαιτούσε τη δική του ιδιαίτερη ανάλυση, δηλαδή την ανάλυση α) των ιστορικών όρω ν γέννησης και εξέλιξης ενός κόμματος, β) της πολιτικής του γραμμής και των σχέσεών του στο από τη φύση του ανταγωνιστικό κομματικό σύστημα, γ) της εσωτερικής δομής και των εσωτερικών του συγκρούσεων, δ) του προγράμματος και της στρατηγικής του, ε) της διαπλοκής του με τους κρατικούς θεσμούς και το πολιτικό σύστημα. Με άλλα λόγια, η μελέτη ενός κόμματος παραπέμπει, λόγω της φύσης του, στη μελέτη ενός σύνθετου πλαισίου, του οποίου τα βασικά και δευτερεύοντα στοιχεία πρέπει να διερευνηθούν και να συσχετισθούν14.

7 A. Η ΕΝ Ν Ο ΙΑ ΤΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ ΕΚΠΡΟΣΩΠΗΣΗΣ 1.1. Το π ρόβλημα τω ν σχέσεω ν κόμματος-κοινωνίας Το περισσότερο, ίσως, σκοτεινό σημείο των θεωριών για το “πολιτικό κόμμα" παρέμεινε πάντοτε το σημείο των σχέσεών του με την κοινωνία. Παρά το γεγονός ότι το σύνολο των θεωρητικών τοποθετήσεων δεν αμφισβήτησε ποτέ ότι τα πολιτικά κόμματα είναι "μορφώματα" που προέκυψαν ω ς προϊόντα των κοινωνικώ ν εξελίξεων και σε ένα γενικό επίπεδο εκφράζουν “κοινωνικές ομάδες” , εντούτοις ο τρόπος και η διαδικασία με την οποία η σχέση κόμματος και κοινωνίας συγκροτείται, διατηρείται ή διαρρηγνύεται παρέμεινε νεφελώδης. Ετσι, η ανάπτυξη απλουστευτικώ ν ή αναγωγιστικών τάσεων στο χώρο της θεωρητικής ερμηνείας βρήκε πρόσφορο έδαφος. Στο χώ ρο του μαρξισμού μάλιστα, όπου η απουσία στην κλασική του παράδοση μιας ολοκληρω μένης θεωρίας για το κράτος και την έννοια της πολιτικής είναι έκδηλη1 , η ανάπτυξη του αναγωγισμού και του οικονομισμού έθεσαν τη σφραγίδα τους για μεγάλο χρονικό διάστημα, συνυφασμένοι με τις ιδεολογίες της Γ’Διεθνούς. Στο χώρο αυτό, ο αναγωγισμός εκφράσθηκε με την άμεση ταύτιση των κομμάτων με τις κοινωνικές τάξεις, ταύτιση που είχε, μάλιστα, περισσότερο το χαρακτήρα του “δέοντος" παρά του “είναι". Ετσι, μηχανιστικά, τα Κομμουνιστικά Κόμματα (εθεωρείτο ότι) εκπροσωπούσαν “εξ’ορισμού" τις εργατικές και λαϊκές τάξεις, τα σ υντηρητικά τις αστικές τάξεις και τα υπόλοιπα τις ενδιάμεσες.^ Βεβαίως, στο σχήμα αυτό κάθε ανάλυση της συγκεκριμένης κατάστασης σ ε κάθε ιδιαίτερη κοινωνία θα περίττευε: το σχήμα είχε εκ τω ν προτέρω ν “καθορίσει” τη μορφή και το ρόλο των πολιτικών δυνάμεων. Α λλες εργασίες γύρω από το πρόβλημα αυτό στάθηκαν με μεγαλύτερη προσοχή στο θέμα16. Επιχειρώντας μια μετατόπιση του προβληματισμού προς το χώρο της εκλογικής και της κομματικής κοινωνιολογίας, φώ τισαν με μια σειρά συγκεκριμένα στοιχεία τη σχέση κομμάτω ν/κοινωνίας. Απέδειξαν, επίσης, την πολυπλοκότητα αυτής της σχέσης, τη “ μηκαθαρότητα” της μορφής της, αλλά και την πολυμορφία κάθε πολιτικής εκπροσώπησης. Ωστόσο, το ερώτημα του πώ ς ακριβώς συγκροτείται η σχέση αυτή και, κυρίως, πώς αναπαράγεται και θεσμοποιείται, σχεδόν παρέμεινε σκοτεινό σημείο, στο μέτρο που οι αναλύσεις αυτές περισσότερο “κατέγραφαν" εμπειρικό υλικό (κυρίως εκλογικό) παρά επιχειρούσαν τη θεωρητική διείσδυση στη σχέση αυτή. 1.2. Η γκραμσιανή τομή στην προσέγγιση των πολιτικών κομμάτων Σ ’αυτό το θεω ρητικό κενό επιχείρησε, μεταξύ άλλων βεβαίως, να απαντήσει η συνεισφορά του Α.Γκράμσι. Τοποθετούμενος κριτικά και απέναντι στον αναγωγισμό/οικονομισμό του μαρξισμού της εποχής του, αλλά και απέναντι στις "αταξικές" αναλύσεις για τα πολιτικά κόμματα (M.Ostrogorski, R .M ichels), έφερε σ το επίκεντρο του προβληματισμού μια ριζικά διαφορετική οπτική. Η θεω ρητική διαδρομή του Γκράμσι ω ς προς το ζήτημα του πολιτικού κόμματος ξεκινά από την ανάλυση του Risorgimiento, της διαδικασίας συγκρότησης δηλαδή της Ιταλίας σε ενιαίο κράτος με την ενοποίηση των διάσπαρτων μικρών κρατιδίων. Ο Α.Γκράμσι θα παρατηρήσει ότι η πορεία της ιταλικής ενοποίησης, όπως άλλωστε και κάθε περίπτωση εθνικής ολοκλήρω σης, δεν υπήρξε μια ευθύγραμμη και εύκολη διαδικασία. Ολη η περίοδος του Risorgimiento, από τα τέλη του 18ου αιώ να έως και τις αρχές του 20ου, θα σημαδευτεί από οξύτατους πολιτικούς ανταγωνισμούς, κοινωνικές και ιδεολογικές συγκρούσεις, με επίδικο αντικείμενο σε τελική ανάλυση τη μορφή του νέου ιταλικού κράτους. Η ιταλική ενοποίηση θα πραγματοποιηθεί τελικά περιθωριοποιώντας τις ριζοσπαστικές τάσεις της κοινωνίας. Η αγροτική μεταρρύθμιση, το μεγάλο αίτημα των καιρών, δεν θα υλοποιηθεί και το πρόβλημα του Νότου θα παραμείνει και αργότερα, έως τις μέρες μας, ένα από τα σ ημαντικότερα προβλήματα της Ιταλίας. Η βορειο-ιταλική αστική τάξη θα ηγεμονεύσει μέσα στη

διαδικασία της συγκρότησης του νέου κράτους, ενώ η Εκκλησία θα παραμείνεί' σημαντικός π όλος και στη νέα δομή της εξουσίας. Η μελέτη του Γκράμσι πάνω στην ιδιόρρυθμη αυτή ιταλική περίπτωση θα φέρει στο φω ς σ ημαντικά εννοιολογικά “ευρήματα” ω ς προς τη σχέση κοινωνικών τάξεων και πολιτικού επιπέδου. Ο Γκράμσι διέβλεψε, ότι στην πορεία της ιταλικής ενοποίησης η αστική κυριαρχία • κατάφερε να εμπεδώσει τη θέση της μέσα από τη συγκρότηση μίας ευρείας κοινωνικής συμμαχίας, της αστικής τάξης του Βορρά με τη μεγάλη γαιοκτησία του Νότου, και διαμέσου της ιδεολογικής μεσολάβησης των φιλελευθέρων εθνικο-ευρωπαϊκής κουλτούρας διανοούμενω ν (ο Benedetto Croce και η ιδεολογική του επίδραση στο να μη συνδεθούν οι ριζοσπάστες διανοούμενοι του Νότου με τις αγροτικές μάζες αποτελεί ένα χαρακτηριστικό για τον Γ κράμσι π αράδειγμα). Η συμμαχία αυτή, α ς αναφερθεί σχηματικά ως συμμαχία αστικής τάξης - μεγάλης γαιοκτησίας φ ιλελεύθερω ν διανοούμενων, βρήκε την πολιτική της έκφραση στα αστικά κόμματα και κυρίω ς βέβαια στη μορφή και τη δομή του νέου ιταλικού κράτους. Εχοντας σημείο αφετηρίας τους όρους συγκρότησης αυτής της κοινωνικής συμμαχίας, ο Γκράμσι εισήγαγε την έννοια του ιστορικού υπλοκ. Βεβαίως, στην αντίληψή του το ισ τορικό μπλοκ δεν είναι μια απλή κοινωνική συμμαχία, όσο κι'αν αυτή βρίσκεται στον πυρήνα της έννοιας. Το ιστορικό μπλοκ δεν υποδηλώνει μόνον κάποιες κοινωνικές τάξεις και μερίδες, αλλά και τον τρόπο με τον οποίον αυτές οι κοινωνικές τάξεις δρουν και συμμαχούν. Το ιστορικό μπλοκ είναι, βεβαίως, μια κοινωνική συμμαχία, αλλά είναι, επίσης, και “ηγεμονία” , “ιδεολογία” , “ρόλος των διανοούμενων". Σε τελική ανάλυση το ιστορικό μπλοκ σύμφωνα με τον Γκράμσι είναι μια οργανική ενότητα μέσα στην οποία “οι υλικές δυνάμεις είναι το περιεχόμενο και οι ιδεολογίες η μ ο ρ φ ή "'7. Ο Γ κράμσι βεβαίως, επιχειρώντας να προσδιορίσει συγκεκριμένα την κοινωνική υπόσταση αυτής της οργανικής ενότητας, έχει κατά νου να προσδιορίσει για το κόμμα στο οποίο ανήκε, το Κομμουνιστικό Κόμμα της Ιταλίας, το ρόλο του ενοποιητή ενός “νέου ιστορικού μπλοκ" (του προλεταριάτου του ιταλικού βορρά, της φτωχής αγροτιάς του νότου και τω ν επαναστατών διανοητώ ν της ιταλικής κοινωνίας), έτσι ώστε να οδηγηθεί η χώ ρα του σε μια διαδικασία κοινωνικού μετασχηματισμού. Ωστόσο, η συγκρότηση της έννοιας του ιστορικού μπλοκ, οδηγεί σε υποθέσεις εργασίας ως προς το ρόλο και τη μορφή του πολιτικού κόμματος εν γένει, καθώ ς και τη ς σχέσης του με τον κοινωνικό σχηματισμό εντός του οποίου δρα. Ετσι λοιπόν η έννοια του ιστορικού μπλοκ οδηγεί σε τέσσερεις βασικές θέσεις, οι οποίες εμφανίζουν μια εσωτερική μεταξύ τους ενότητα: Α. Ενα πολιτικό κόμμα ποτέ δεν υπάρχει στο κενό, χω ρίς υλικές κοινωνικές βάσεις. Ενα κόμμα εκπροσω πεί και εκφράζει στην πολιτική σκηνή μια συνκεκοιυένη στην ιστορική συνκυοία κοινω νική συυυανία τάξεων ή υεοίδω ν τάΕεων ή κατηνοοιών. Β. Ομως, μια κοινωνική συμμαχία δεν είναι ένα άθροισμα τάξεων ή κοινωνικώ ν μερίδων. Η έννοια της κοινωνικής συμμαχίας είναι, όπως κάθε έννοια, μία αφαίρεση. Είναι η συνάρθρω ση σ το π ολιτικό επίπεδο κοινωνικώ ν - ιδεολογικών και πολιτισμικών στοιχείων υπό την ηνειιονία μιας “θεμελιακής κοινωνικής ομάδας". Με άλλα λόγια, η κοινωνική συμμαχία είναι μία σχέση, με την κυριολεκτική έννοια του όρου. Γ. Υ π 'αυτήν την έννοια, το κόμμα δεν είναι ένας απλός οργανω τικός μηχανισμός, ένας απ λός οργανω τής-εκφραστής κάποιας κοινωνικής συμμαχίας, αλλά ιδ ε ο λ ο ν ι^ και πολιτικό<: οονανωτή<: π κ . το πεδίο διάπλασης και συγχώνευσης των “υλικών δυνάμεω ν και της ιδεολογίας". Το “ κόμμα" είναι το πολιτικό αποτέλεσμα-αποκρυστάλλωμα της συγκρότησης και εμφάνισης μιας κοινωνικής συμμαχίας. Αποτελεί την πολιτική, ιδεολογική και οργανωτική της σ υγκρότηση και ολοκλήρωση. Εκφράζει την οργάνωσή της σε “ιστορικό μπλοκ". Απ ’αυτήν ακριβώ ς τη λειτουργία είναι που ο Γ κράμσι αντιλαμβάνεται το πολιτικό κόμμα ως “νέο Ηγεμόνα", που στην αντίληψή του είναι πια ένα συλλογικό υποκείμενο και όχι ένα “ηρω ικό πρόσω πο” όπω ς ο Μ ακιαβελιανός Ηγεμόνας. Κόμμα εν κατακλείδι που δεν είναι ένας απλός και “τυπικός" εκπρόσω πος κοινωνικώ ν στρωμάτων, αλλά και “παιδαγωγός", “διαπλαστής" και “ο ργανω τής”, ο

οποίος έχει και αναδραστική λειτουργία - θετική ή αρνητική - ω ς προς το ιστορικό μπλοκ που “εκπροσωπεΠ. Δ. Ενα πολιτικό κόμμα δεν υπάρχει παρά διαμέσου της σχέσης και της διαρκούς του π άλης με τα άλλα πολιτικά κόμματα, μ& τις άλλες, αντίπαλες ή μη, κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις. Σε τελική ανάλυση, δεν υπάρχει παρά διαμέσου της διαδικασίας διαφύλαξης και διεύρυνσης των δικών του κοινωνικών δυνάυεων. διάσπασης και κεοδίσυατος αυτών των αντιπάλων του, διαυέσου της προσπάθειας κατάκτησης της ηνευονιας του ιστορικού του υπλοκ στο σ ύνολο της κοινωνίας, της ικανότητάς του δηλαδή να πείσει ότι είναι σε θέση να διευθύνει την κοινωνία, να πάρει υπό την ευθύνη του όλα τα μεγάλα και μικρά της προβλήματα, να πείσει για την ηθική, πολιτισμική, πολιτική και διαχειριστική του ικανότητα τη μεγάλη πλειοψηφία. Στο έδαφος της πολύπλοκης αυτής σχέσης θεμελιώνεται και η έννοια της πολιτικής σ κηνής18. 1.3. Η έννοια του κοινω νικού μπλοκ Τόσο η έννοια της κοινωνικής συμμαχίας όσο και η έννοια της ηγεμονίας που αναφέρθηκαν παραπάνω , είναι άμεσα συνυφασμένες με το πολιτικό επίπεδο, με το επίπεδο δηλαδή όπου συγκροτούνται ή ανατρέπονται οι κοινωνικές και οικονομικές ισορροπίες, όπως αυτές αποτυπώνονται σε μια συγκεκριμένη κάθε φορά πολιτική. Με άλλα λόγια, μια κοινωνική συμμαχία δεν συγκροτείται σε κάποιο φανταστικό "κοινωνικό τερρέν” , όπου “εκπρόσωποι" τάξεων ή κοινωνικώ ν στρω μάτων υπογράφουν “σύμφωνα συνεργασίας” . Κοινωνική συμμαχία είναι μια συνάρθρω ση ταξικών (και μη-ταξικών) συμφερόντων, η οποία αποκρυσταλλώνεται σε μια πολιτική στρατηγική, πάντα κάτω από την ηγεμονία κάποιων ειδικών συμφερόντων. Στο σημείο αυτό τίθενται τα εξής ερωτήματα: με ποιές συγκεκριμένες μορφές εμφανίζονται οι κοινωνικές τάξεις στο πολιτικό επίπεδο όπου και θα εκφραστούν οι κοινωνικές συμμαχίες; Τι προηγείται της αποκρυστάλλωσης μιας κοινωνικής συμμαχίας; Και τέλος, πως θα περιγράφονταν η ειδική σχέση ηνευονεύοντος-ηνευονευόυενου στα πλαίσια αυτής της συμμαχίας; Η ίδια η έννοια της κοινωνικής συμμαχίας και ο εντοπισμός της στο πολιτικό επίπεδο αποκλείει την αναγωγιστική θέση π ω ς υπάρχει άμεση εμφάνιση των κοινωνικών τάξεων στο πολιτικό επίπεδο. Α ν συνέβαινε αυτή η άμεση και αυτόνομη (άρα και αδιαμεσολάβητη) εμφάνιση, κάθε τάξη θα συγκροτούσε αυτόματα την “καθαρή” πολιτική της εκπροσώπηση (το κόμμα της) και θα διέθετε εξ’ορισμού την δική της “ καθαρή" ιδεολογία (την ταξική της συνείδηση)19. Ωστόσο, υπάρχουν τάξεις ή μερίδες τάξεων που δεν διέθεταν και δεν διαθέτουν αποκλειστική και κύρια δική τους πολιτική εκπροσώπηση (π.χ. η μικροαστική τάξη20). Τμήματα, επίσης, της εργατικής τάξης όπω ς η “εργατική αριστοκρατία” , ή και ολόκληρη ενδεχομένως η εργατική τάξη υπό ορισμένες συνθήκες, ενδέχεται να εκπροσωπούνται από “αντίπαλα" (αστικά) κόμματα. Το ίδιο φαινόμενο ενδέχεται να αφορά και σε τμήματα των αστικών ή μικροαστικών τάξεων που σε κάποιες ειδικές συγκυρίες είναι δυνατόν να λαμβάνουν ιδεολογικές τοποθετήσεις αντίθετες προς την ταξική τους ένταξη. Τα παραπάνω παραδείγματα παραπέμπουν άμεσα σ’αυτό που υπογράμμιζε ο Ν .Πουλαντζάς όταν διέκρινε τον ταξικό δομικό προσδιορισμό μιας κοινωνικής θέσης από την ιδιαίτερη (πολιτική) τοποθέτηση μέσα σε κάποια συγκυρία2 . Στην ίδια κατεύθυνση κινήθηκε και ο Ε.Λακλάου, ο οποίος υποστήριξε ότι ο ταξικός χαρακτήρας μιας ιδεολογίας εξαρτάται από τη μορφή της (δηλαδή από τη συγκεκριμένη συνάρθρω ση των συστατικών της εγκλήσεων) και όχι από το περιεχόμενό της22. Η θέση αυτή, απορρίπτοντας κάθε αναγωγιστικό τρόπο ανάλυσης των τάξεων στο ιδεολογικό και πολιτικό επίπεδο, κατέδειξε πως δεν υπάρχει σ’αυτό “αντανάκλαση των τάξεων με καθρέπτη” . Μια ιδεολογία δεν είναι εκ των προτέρων και εν γένει (α-ιστορικά) αστική, προλεταριακή ή φεουδαρχική. Η αποκρυστάλλωση της τελικής μορφής της εξαρτάται από τη συνάρθρω ση των επιμέρους στοιχείω ν της με άλλα ιδεολογικά ή και πολιτικά στοιχεία. Ετσι, π.χ., η “αυτοδιαχείριση" μπορεί να λάβει τη μορφή μιας απλής συμμετοχής ςττη διοίκηση της επιχείρησης, αλλά και τη μορφή του εργατικού ελέγχου. Η αναφορά στην "εθνική ανεξαρτησία” ενδέχεται να αρθρώνεται, είτε μέσα σε μια εθνικιστική ιδεολογία είτε μέσα σ ε μια αντιϊμπεριαλιστική-απελευθερωτική ιδεολογία. Κάθε ιδεολογία με άλλα λόγια, όπως και “(...)

κάθε πολιτική τάση διαιρείται στα δύο"23. Η αναφορά και μόνον σε μια ιδεολογία δεν κατοχυρώ νει τον "προοδευτικό" ή “συντηρητικό” , τον “αριστερό” ή “δεξιό" χαρακτήρα της. Ο όποιος χαρακτήρας θα επιλυθεί μόνο διαμέσου της τελικής της συνάρθρωσης, γεγονός που παραπέμπει άμεσα στο ζήτημα της ηγεμονίας. Ο τρόπος λοιπόν που οι κοινωνικές τάξεις εμφανίζονται στο πολιτικό και ιδεολογικό επίπεδο ενός κοινωνικού σχηματισ μού ούτε άμεσος είναι ούτε “καθαρός". Ακόμη περισ σότερο, ο τρόπος που ο κάθε πολίτης (ο κάθε ατομικός φορέας) προσλαμβάνει και κατανοεί τις αντιθέσεις της κοινω νίας στο πολιτικό-ιδεολογικό επίπεδο είναι διαφορετικός από τον ταξικό δομικό προσδιορισμό του. Διατυπώνοντας τη θέση αυτή με μεγαλύτερη σαφήνεια θα επισημαινόταν ότι η δομική ταξική θέση στον κοινωνικό καταμερισμό εργασίας δεν συνεπάγεται απευθείας ούτε μια “καθαρή ταξική ιδεολογία" ούτε μια πολιτική ένταξη ω ς άμεση συνέπεια της ταξικής ένταξης. Το σύστημα ιδεολογικώ ν σχέσεων στο οποίο εντάσσεται ο κάθε ατομικός φορέας είναι συνάρτηση τόσο της πολιτικής όσο και της ιδεολογικής ηγεμονίας. Με τον όρο της πολιτικής ηγεμονίας εννοείται η ανάληψη εκ μέρους της ηγεμονικής τάξης της ευθύνης ενός πολιτικού σχεδίου που ενσωματώ νει στόχους και αιτήματα (μεσοπρόθεσμα ή μακροπρόθεσμα) των υπολοίπων (ηγεμονευόμενων) τάξεων. Με τον όρο της ιδεολογικής ηγεμονίας εννοείται η ανάδειξη της ιδεολογίας της ηγεμονικής τάξης σ ε κυρίαρχη ιδεολογία, κάτι που πραγματοποιείται μόνο με την ουδετεροποίηση και ενσωμάτω ση ιδεολογικών εγκλήσεων και στοιχείων από τις άλλες - τις ηγεμονευόμενες - τάξεις. Αν λοιπόν η παρουσία τω ν κοινωνικώ ν τάξεων στο πολιτικο-ιδεολογικό επίπεδο μπορεί να προσδιορισθεί μόνο διαμέσου της ιδεολογικής και πολιτικής συνάρθρω σης των συμφερόντων τους με τα συμφέροντα τω ν άλλων24, ανταγωνιστικών ή μη, τάξεων, κι'αν η συνάρθρω ση αυτή δεν υπάρχει παρά μόνο διαμέσου της ηγεμονίας μιας τάξης, τότε η εμφάνιση των κοινωνικώ ν τάξεω ν στο πολιτικο-ιδεολογικό επίπεδο διαμεσολαβείται από την ύπαρξη ταξικών κοινωνικώ ν συνασπισ μών, αυτών που θα αποκαλούμε εφεξής “κοινωνικά μπλοκ". Το “κοινω νικό ιιπλοκ" είναι ο υλικ0€ τοόπο<: διαυέσου του οποίου υια κοινωνική τά£η. υεοίδα ή ουάδα εμφανίζεται στην πολιτική-ιδεολονική σκηνή, χωρίς προφανώς να αναιρείται ο ταξικός δομικός της προσδιορισμός. Η δεδομένη κοινωνική συμμαχία κάθε συγκεκριμένης συγκυρίας καθώς και η μορφή αυτής της συμμαχίας καθορίζουν το “κοινωνικό μπλοκ” και τη σταθερότητά του. Και αντίστροφα: το “κοινωνικό μπλοκ" είναι η συγκεκριμένη αποκρυστάλλωση της κοινω νικής συμμαχίας σ ε μια ορισμένη συγκυρία. Γεννάται ωστόσο το ερώτημα σε σχέση με την έννοια του “κοινωνικού μπλοκ": είναι διαφορετική και σε π οιό σημείο από την γκραμσιανή έννοια του “ιστορικού μπλοκ"; Είναι αλήθεια, ότι ο Α.Γκράμσι χρησιμοποιεί και τον όρο “κοινωνικό μπλοκ” , ορίζοντας “(...) την οργάνω ση ομοιογενών κοινωνικών ομάδων"25. Ομως, η αναφορά αυτή γίνεται μάλλον ειρήσθω εν παρόδω, ενώ σαφώ ς το κύριο βάρος στην ανάλυσή του δίνεται στην έννοια του “ ιστορικού μπλοκ". Το τελευταίο αναφέρεται κυρίως στο ηγεμονικό μπλοκ της εξουσίας, τον συνασπισμό δηλαδή που κυριαρχεί σ το σύνολο του κοινωνικού συνασπισμού. ΓΓαυτό ακριβώς το λόγο άλλωστε διατυπώνει και τη θέση ότι το “επαναστατικό ιστορικό μπλοκ” - αυτό που δέον να συγκροτηθεί κατά την άποψή του -, μπορεί και πρέπει να κατακτήσει την ηγεμονία ακόμα και πριν καταλάβει την εξουσία. Μ'άλλα λόγια, ο Γκράμσι δίνει στην έννοια αυτή ένα στρατηγικό και ιστορικό χαρακτήρα. Η έννοια του “κοινωνικού μπλοκ", όπως ορίσθηκε παραπάνω , έχει, αντίθετα, έναν πιο διευρυμένο χαρακτήρα. Δ εν αναφέρεται μόνο στο ηγεμονικό μπλοκ της εξουσίας αλλά και στο ηγεμονευόμενο, αυτό δηλαδή που δεν είναι, ίσως, ομογενοποιημένο, που συγκροτείται μ'ένα πλήθος από δάνεια ιδεολογικά-πολιτικά στοιχεία που “προσφέρει" το ηγεμονικό μπλοκ, αλλά που παρ’όλ’αυτά υπάρχει και αποτελεί εν δυνάμει το εναλλακτικό μπλοκ σ το μπλοκ εξουσίας. Χωρίς τη διαφοροποίηση αυτή θα ήταν αδύνατον να περιγραφούν φαινόμενα, όπως αυτό του διπολισμού, που πολύ συχνά αποτελούν βασικά συστατικά των σύγχρονω ν πολιτικώ ν συστημάτων. Σ'ένα χαμηλότερο επίπεδο αφαίρεσης η έννοια του κοινωνικού μπλοκ μπορεί να αναλυθεί σ’ένα αντιθετικό ζεύγος: στο “αστικό κοινωνικό μπλοκ" και στο "κοινωνικό μπλοκ των κυριαρχούμενων τάξεων" (το "λαό"). Ο πω ς έχει υπ οσ τη ριχθ εί,"(...) Ο ‘λαός’ αποτελεί έναν αντικειμενικό προσδιορισμό του συστήματος, που είναι διαφορετικός από τον ταξικό προσδιορισμό: ο λαός

11 είναι ο ένας από τους π όλους της κυρίαρχης αντίφασης σ'ένα κοινωνικό σχηματισμό, δηλαδή μιας αντίφασης η νοησιμότητα της οποίας εξαρτάται από το σ ύνολο των πολιτικών και ιδεολογικώ ν σχέσεων κυριαρχίας και όχι μόνο από τις σχέσεις παραγωγής. Αν η ταξική αντίωαση είναι η κυοιαονη αντίφαση στο α<ρηρηυένο επίπεδο του τρόπου παοανωνΓΚ. η αντίωαση ανάυεσα στο λαό και το συνκοότπυα εΕουσίαο είναι η κυοίαογη στο επίπεδο του κοινωνικού σγηυατισϋού . " Ας επιχειρηθεί ω στόσο μια π ιο αναλυτική προσέγγιση του δυϊσμού της έννοιας του “ κοινωνικού μπλοκ". 1.4. “ Σ υ ν α σ π ισ μ ό ς εξο υ σ ία ς ” κα ι “ α σ τικ ό κ ο ιν ω ν ικ ό μ π λο κ” /“ Λ α ό ς” και “ λ α ϊκ ο -δ η μ ο κ ρ α τικ ή ιδ ε ο λ ο γ ία ” Η πρώ τη πλευρά του δυϊσ μού αφορά στο "συνασπισμό εξουσίας” , έννοια που προσδιορίζει την πολιτική συμμαχία των κυρίαρχων τάξεων και μερίδων27, και στο "κοινωνικό μπλοκ” αυτού του συνασπισμού εξουσίας. Οπως γίνεται ορατό, το “αστικό κοινωνικό μπλοκ" αναφέρεται,πέραν των κυρίαρχων τάξεω ν και μερίδων, σε τάξεις ή μερίδες που χωρίς να είναι πολιτικά κυρίαρχες αποτελούν σε μια δεδομένη συγκυρία κοινωνικά στηρίγματα του “συνασπισμού εξουσίας", διευρύνοντας την κοινωνική του βάση άρα και τη νομιμοποίησή του28. Φ αινόμενα λοιπόν διπολισ μού στην πολιτική σκηνή ανάγονται, σε τελική ανάλυση, στην πόλωση μεταξύ του “κοινωνικού μπλοκ του συνασπισμού εξουσίας” με το κοινωνικό μπλοκ του “λαού”, όπω ς εμφανίζονται στο πολιτικό και ιδεολογικό επίπεδο ενός συγκεκριμένου κοινωνικού σχηματισμού. Τα δύο αυτά “κοινωνικά μπλοκ” είναι ο υλικός τρόπος με τον οποίον η ταξική πάλη της αστικής με την εργατική τάξη, των δύο βασικών τάξεων του κυρίαρχου καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, εμφανίζεται στο πολιτικό-ιδεολογικό επίπεδο, επενεργώντας πάνω σ τις υπόλοιπ ες τάξεις, στρώματα και κατηγορίες, και συναρθρώνοντάς τες στο ένα ή στο άλλο κοινωνικό μπλοκ. Το τελευταίο αυτό στοιχείο είναι καθοριστικό και για τον ορισμό της έννοιας του “λαού” . Αν η τελευταία ορίζεται ως η πολιτική συμμαχία (ενότητα) των εκμεταλλευόμενων ή κυριαρχούμενων τάξεων, θα έπρεπε να προστεθεί ότι η ενότητα αυτή δεν είναι εσαεί σταθερή, αλλά διαμορφώνεται, ανασυντίθεται ή και διαλύεται ως κοινωνικό μπλοκ μέσα στη συγκεκριμένη ιστορική στιγμή του κοινωνικού σχηματισμού και πάντα μέσα στον πολιτικό ανταγωνισμό του με το αντίπαλο κοινωνικό μπλοκ εξουσίας. Οπως οι κοινωνικές τάξεις, έτσι και τα “ κοινωνικά μπλοκ” δεν προϋπάρχουν της πάλης τους, αλλά διαμορφώνονται μέσα απ’αυτήν. Το κοινωνικό μπλοκ του "λαού” δεν το αποτελούν κατά συνέπεια πάντα και α-χρονικά οι ίδιες τάξεις και μερίδες τάξεων. Πολύ περισσότερο, όπως με έμφαση επισημαίνεται, οι κοινωνικές τάξεις δεν χάνουν τον ταξικό δομικό προσδιορισμό τους διαλυόμενες '*(...) σ ’ένα αδιαφόριστο συνονθύλευμα συμμαχιών-συγχωνεύσεων”29. Ετσι, αν, όπως υποστηρίζει ο Ε.Λακλάου, μπορεί να δια πιστω θεί μια σχετική σταθερότητα και συνέχεια των “λαϊκών παραδόσεων“ που συγκροτούν την ιστορική συλλογική συνείδηση (και μνήμη) της αντίστασης κατά του σ υγκροτήματος εξουσίας, από την άλλη πλευρά η συνείδηση αυτή αφορά με μονιμότερα χαρακτηριστικά μόνον τα πιο εκμεταλλευόμενα και καταπιεζόμενα στρώματα της κοινωνίας. Πρόκειται γι’αυτό που έχει αποκληθεί “λαϊκο-δημοκρατική ιδεολογία” , για μια συνείδηση αποτελούμενη από στοιχεία ταξικά αλλά και μη-ταξικά (εθνικά, τοπικά, φυλετικά, θρησκευτικά, γλωσσικά, σεξιστικά, ιστορικά) °. Η συνάρθρωση των “αυθόρμητων" και διάσπαρτων αυτών ιδεολογικώ ν στοιχείων αποτελεί πάντα αντικείμενο σκληρού ιδεολογικού αγώνα, που συμπυκνώνεται σε μια συγκεκριμένη μορφή “σχέσης εκπροσώπησης“. Αντίστοιχα, μπορεί να γίνει λόγος και για “αστική ιδεολογική παράδοση”, περιγράφοντας τα συγκεκριμένα ιδεολογικά στοιχεία που κυριαρχούν ιστορικά στην παράδοση της αστικής ιδεολογίας στο συγκεκριμένο κοινωνικό σχηματισμό. Η ποιότητα των ειδικών ιδεολογικών αστικώ ν στοιχείων καθορίζει σε μεγάλο βαθμό την ικανότητα του συνασπισμού εξουσίας να ουδετεροποιεί και τελικά να ενσωματώνει (να οργανώνει δηλαδή την ηγεμονία του) τα αντίπαλα λαϊκο-δημοκρατικά στοιχεία.

12

1 5 “Σ χέσ εις εκπ ροσώ π ησης” και “κρίση εκπροσώπησης” δύο συμμετρικές έννοιες Ας επιχειρηθεί τώρα, με βάση όλα όσα προηγήθηκαν, να οριοθετηθεί η έννοια των σχέσεων εκπροσώπησης Η έννοια αυτή είναι μια έννοια που αναφέρεται στο πολιτικο-ιδεολογικό επίπεδο του κοινωνικού σχηματισμού Πρόκειται για έννοια με την οποίαν προσδιορίζεται η σχέση κοινωνικών τάξεων-κομμάτων Ωστόσο, όπως διεφάνη από την παραπάνω ανάλυση, η σχέση αφορά στην πραγματικότητα το ζεύγος κοινωνικό μπλοκ-κόμμα και όχι απλώς τάξη-κόμμα Το κοινωνικό μπλοκ είναι μια έννοια με την οποία ορίζεται η συνάρθρω ση των τάξεων και των συμμαχιών τους στο πολιτικό επίπεδο Οι “σχέσεις εκπροσώπησης” πρέπει πριν απ’όλα να κατανοουνται πραγματικά ω ς “σχέση" ως συνισταμένη (συγχώνευση) διαφορετικώ ν επιμέρους στοιχείων Α Το ποώ το στοιχείο είναι αυτό της πολιτικής αντιπροσώπευσης, της δεδηλω μένης δηλαδή αντιπροσω πευτικής εντολής που απολαμβάνει ένα κόμμα Η εντολή αυτή εκφράζεται αφενός μεν σ το σύνολο των αντιπ ροσω πευτικών θεσμών της δημοκρατίας (συνδικάτα, σύλλογοι, σωματεία, κοινωνικά κινήματα), αφετέρου δε στο εκλογικό επίπεδο, επίπεδο στο οποίο καταγράφεται και συμπυκνώνεται συνολικά η κίνηση της κοινωνίας31 Β Τ ο δεύτερο στοιχείο είναι αυτό της ιδεολογικής αναγνώρισης Ο βαθμός στον οποίον οι κοινω νικές ομάδες “αναγνωρίζονται” στην ιδεολογία, στον πολιτικό λόγο, στην κουλτουρα, στην παράδοση του κόμματος Και αντίστροφα, ο βαθμός στον οποίον ένα κομμάτι της κοινωνίας “εγκαλείται" από την ιδεολογία του κόμματος 2 Γ Το τρίτο στοιχείο των “σχέσεων εκπροσώπησης" είναι αυτό που θα αποκαλείτο “ιστορικό” στοιχείο Περιγράφει τους όρους ανάδυσης ενός κόμματος στην ιστορία μιας χώρας, αλλά, επίσ ης, τον τρόπο με τον οποίο “τέμνει” ή “συνεχίζει” την παράδοση στην οποίαν αναφέρεται, παράδοση ιδεολογική-συμβολική, παράδοση πολιτικών και κοινωνικών αγώνω ν, οργάνωσης, εκλογικής επιρροής, κ ό κ Δ Το τέταρτο τέλος στοιχείο είναι αυτό της ηγεμονίας η οποία αποτυπώνεται σ το εσωτερικό των “σχέσεω ν εκπροσώπησης" Δηλαδή, της διαδικασίας υε την οποίαν μια τάξη ή μερίδα συναρθρώ νει τη συμμαχία άλλων τάξεων και μερίδων στα δικά της συμφέροντα Στο στοιχείο αυτό πρέπει να λαμβάνεται υπ’όψη τόσο η πλευρά του ηγεμονευοντος όσο και του ηγεμονευόμενου Στο εσω τερικό των “σχέσεων εκπροσώπησης" πρέπει να επιμείνει κανείς στο ζήτημα της συγχώ νευσης των τεσσάρω ν επιμέρους στοιχείων Το πρόβλημα δεν είναι να κατασκευαστεί μια τυπολογία, αλλά, αντίθετα, τα επιμέρους στοιχεία να αναλύονται μέσα από τη διαπλοκή τους και όχι μέσω μιας ‘καθαρής" ή στεγανής μορφής Η έννοια των "σχέσεων εκπροσώπησης" διεισδύει σ το σύνθετο τρόπο και στη διαδικασία με τα οποία αποκρυσταλλώνεται η κίνηση των κοινωνικώ ν τάξεων, καθώς και τα διαφορετικά επίπεδα που παρεμβαίνουν μέχρι το πολιτικό επίπεδο Τ α κόμματα λοιπόν υπάρχουν μέσω της “εκπροσώπησης" που αναλαμβάνουν Χωρίς τις “σχέσεις εκπροσώπησης" που διατηρούν με το κοινωνικό σώμα, τα κόμματα μόνο κατ'όνομα υφίστανται Βεβαίως, οι “σχέσεις εκπροσώπησης" δεν αποτελουν μια σταθερή κοινωνική σ χέση Μ εταβάλλονται, τροποποιούνται ή άνατρέπονται μέσα στη συγκυρία των πολιτικών και κοινωνικώ ν ανταγωνισμώ ν Οι σχέσεις εκπροσώπησης” δεν είναι μια εσαεί πραγματικότητα για κάποιο κόμμα Η διευρυνσή τους, ή αντίθετα η συρρίκνωσή τους είναι το επίδικο αντικείυενο των κομματικών ανταγωνισμών και το βασικό χαρακτηριστικό του κομματικού συστήματος3 Οι μορφές με τις οποίες οι “σχέσεις εκπροσώπησης" λαμβάνουν υλική υπόσταση διαφέρουν από κόμμα σε κόμμα Οπως τα κόμματα δεν εκπροσωπούν τις ίδιες κοινωνικές συμμαχίες (τα ίδια κοινωνικά μπλοκ), έτσι και οι

13 τρόποι με τους οποίους υλοποιούνται ο» “σχέσεις εκπροσώπησης" δεν είναι ταυτόσημοι για όλα τα κόμματα Τα επίπεδα στα οποία αποτυπώνονται -αποκρυσταλλώνονται οι σχέσεις εκπροσώπησης είναι α) η οργανω τική δομή και β) το πολιτικό πρόγραμμα Η οονανω τική δουή ενός κόμματος αποτελεί έναν κατεξοχήν κρίσιμο πεδίο για τα πολιτικά κόμματα Το επίπεδο δημοκρατίας, ο συγκεντρωτισμός, η στεγανότητα τομέων, η σχέση ηγεσίας-βάσης, ο τρόπος εκλογής των στελεχών, η σχέση οργανώ σεων και Κοινοβουλευτικής Ομάδας, η κοινωνική σύνθεση ενός κόμματος, είναι ζητήματα που σε κάθε κόμμα απαντώνται διαφορετικά, ή τουλάχιστον με μεγάλες αποκλίσεις, κι'αυτό αντανακλά σε τελική ανάλυση διαφορετικές “σχέσεις εκπροσώπησης^ διαφορετικούς όρους συγκρότησης, διαφορετική ιδεολογία, διαφορετικές σχέσεις με τα κοινωνικά κινήματα Το πολιτικό π οόνοαυυα αποτελεί το δεύτερο επίπεδο αποτύπωσης των “σχέσεων εκπροσώ πησης" Προφανώς, η έννοια του πολίτικου προγράμματος δεν υπονοεί απλώ ς και μόνο κάποιους άξονες κυβερνητικού σχεδιασμου Το πολιτικό πρόγραμμα δεν ταυτίζεται με το πρόγραμμα διακυβέρνησης Το πολιτικό πρόγραμμα είναι η θεωρητική και στρατηγική συμπυκνω ση της φυσιογνωμίας ενός κόμματος Ετσι, στην πραγματικότητα το πολιτικό πρόγραμμα ενός κόμματος είναι αποτέλεσμα των "σχέσεων εκπροσώπησης” Οταν ελλείπουν τα υλικά συστατικά που συναποτελουν τις “σχέσεις εκπροσώπησης” , τότε το π ρόγραμμα είναι ένα εγκεφαλικό και ιδεολογικό κείμενο Πρέπει επίσης να επισημανθεί το γεγονός, ότι η “πολυπλοκότητα" των στοιχείων που συγκροτούν τη “σχέση εκπροσώπησης" καθιστούν εξαιρετικά σπάνιο ω ς γεγονός την εμφάνιση ενός ολότελα “καθαρού” πολίτικου προγράμματος, ακριβώ ς γιατί η ηγεμονία μιας τάξης πάνω στις άλλες σπάνια εμφανίζεται συντριπτική και ασφυκτική Η “μεταβαλλόμενη ισορροπία” της ηγεμονίας δεν επιτρέπει κάτι τέτοιο να συμβεί εύκολα Η αναφορά της έννοιας των “σχέσεων εκπροσώπησης" σε σχέση με τα πολιτικά κόμματα δεν σημαίνει ότι σε ειδικές ιστορικές μορφές Κράτους, όπως είναι τα καθεστώ τα εκτάκτου ανάγκης ή σε ειδικές συγκυρίες, δεν μπορούν οι “σχέσεις εκπροσώπησης" να αποτυπωθουν άλλου και όχι στα πολιτικά κόμματα Α ν τα τελευταία κατέχουν ενισχυμένη θέση στην οργάνω ση της πολιτικής νομιμοποίησης, όπως συμβαίνει στη σύγχρονη αντιπροσωπευτική δημοκρατία, τότε πράγματι οι “σχέσεις εκπροσώ πησης“ οργανώνονται κυρίως δια των κομμάτων Α ν αντίθετα το κόμμα ως θεσμός δεν διαθέτει τέτοια θέση στην πολιτική διαμεσολάβηση-νομιμοποίηση, οι συγκεκριμένες μορφές που μπορεί να λάβουν οι “σχέσεις εκπροσώπησης" ποικίλουν Το “αστικό μετεμφυλιακό κοινωνικό μπλοκ” στην Ελλάδα διαμόρφωσε ισχυρές “σχέσεις εκπροσώπησης" με τον κρατικό διοικητικό μηχανισμό, μέσω του οποίου και σε μεγάλο βαθμό συγκροτήθηκε Στις σ υνθήκες της δικτατορίας, το ‘ λαϊκό κοινωνικό μπλοκ' εκπροσωπήθηκε, έστω και εν μέρει, από τους Τοπικούς Σπουδαστικους Συλλόγους ή τα όργανα του φοιτητικού κινήματος Στην Ισπανία τον αντίστοιχο αυτό ρόλο είχαν αναλάβει οι Εργατικές Επιτροπές, ενώ στην Πορτογαλία ένα τμήμα του Στρατού Στη Λατινική Αμερική η Εκκλησία έχει πολυ συχνά αναλάβει παρόμοια καθήκοντα ‘εκπροσώπησης" Σ’όλες τις παραπάνω παραδειγματικές περιπτώσεις, το Κράτος, ο Στρατός, η Εκκλησία, τα Συνδικάτα κ λπ , υπείχαν (στη συγκεκριμένη περίοδο) θέση Κ όμματος,35 Αυτή ακριβώ ς η διασταλτική και πρωτότυπη σε κάθε περίπτωση διαδικασία επιτρέπει ένα ορισμό του "κόμματος” πολύ διαφορετικό απ’όσους έχουν κατά καιρούς δοθεί Κ όμ μ α είν α ι κάθε π ο λ ιτ ικ ό ς μ η χ α ν ισ μ ό ς π ο υ ανα λα μ β ά νει να “ ε κ π ρ ο σ ω π ή σ ε ι” κα ι να ε ν ο π ο ιή σ ε ι κ ο ιν ω ν ικ ά σ υ μ φ έρ ο ν τα , ν α τα εντά ξει σ ε μ ια κατά κα ν ό ν α σ υ ν ο λ ικ ή δ ια χ ε ιρ ισ τ ικ ή π ρ ό τα σ η γ ια τη ν κ ο ιν ω ν ία Η άλλη όψη των “σχέσεω ν εκπροσώπησης” είναι η “κρίση εκπροσώπησης” Η τελευταία είναι το αποτέλεσμσ της διάρρηξης ενός ή περισσοτέρων στοιχείων των σ χέσεω ν εκπροσώ πησης Η διάρρηξη δεν είναι μηχανιστική διαδικασία Ενδέχεται, επίσης, να μην είναι συνολική ένα πολιτικό κόμμα είναι δυνατόν να διαρρήξει τις σχέσεις του μόνο με ένα μέρος του κοινωνικού μπλοκ Η διάρρηξη επιπλέον δεν είναι μια γραμμική νομοτελειακή εξέλιξη, αλλά μια αβέβαιη διαδικασία Α υτό σημαίνει, ότι οι “κρίσεις εκπροσώπησης" δεν οδηγουν πάντα και εκ του

14 ασ φαλούς σε νέα πολιτικά υποκείμενα Πολύ περισσότερο μέσα σ τις σύγχρονες συνθήκες επέκτασης της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, όπου τα πολιτικά κόμματα και γενικότερα το πολιτικό-κομματικό σύστημα ω ς θεσμοί είναι σε θέση να απορροφούν τις κοινωνικές δυσαρέσκειες ή τουλάχιστον να επιβραδύνουν την εκδήλωση των αποτελεσμάτων τους38 1 6 “ Π ελατειακές σχέσεις", “π ολυσυλλεκτισμός” και “πολιτική αγορά” στο φ ω ς της έννοιας τω ν “σχέσεω ν εκπροσώπησης” Η εισαγωγή της έννοιας των “σχέσεων εκπροσώπησης" στο θεωρητικό π ροβληματισμό επιτρέπει, όπω ς είναι φυσικό, να σταθμισ θουν με τελείως διάφορο τρόπο θεωρίες και ερμηνευτικά σχήματα για τη σχέση κόμματος-κοινωνίας Μια τέτοια περίπ τωση είναι η (σχετικώς π αλαιά) θεωρία των “πελατειακών σχέσεων" Η οπτική αυτή εντόπιζε τις σχέσεις κόμματος-κοινωνίας σε μια διαπλοκή εξατομικευμένων σ χέσεω ν εξάρτησης, αρθρωμένων μέσα από τοπικά δίκτυα (πολιτευτές, κομματάρχες) και οργανω μένω ν σ τη βάση του προσωπικού οφελήματος37 Η άποψη των “πελατειακών σχέσεων" τείνει εκ φυσεω ς να “προσωποποιεί" (και συνεπώς να συσκοτίζει) τις κοινωνικές σχέσεις Τ ις εκλαμβάνει ω ς αθροίσματα “προσωπικών σχέσεων” Αδυνατεί κατ’αυτόν τον τρόπο να τοποθετηθεί στα “μακροπολιτικά" προβλήματα, αφου εκ των πραγμάτων εντάσσεται σε μια αντίληψη π ερισσότερο “μικροπολιτικής καθημερινότητας” 3 Από την άλλη μεριά, η εμμονή στις “ατομικές" εξαρτήσ εις εμποδίζει την ανάδειξη των “συλλογικών” ή ''κοινωνικών” εξαρτήσεων που δημιουργουνται, είτε μεταξύ κομμάτων και κοινωνικών ομάδων είτε μεταξύ κράτους και κοινω νικώ ν ομάδων Βέβαια, συμπτώματα που καταγράφει η θεωρία των πελατειακών σχέσεω ν είναι πραγματικά Οι σχέσεις πατρωνείας ή οι σχέσεις εξάρτησης υπάρχουν και αναπτύσσονται σε πολλές περιπτώσεις Ωστόσο, πρόκειται για πρακτικές που ενυπάρχουν στο εσω τερικό των "σχέσεω ν εκπροσώπησης", με την έννοια ότι τα στοιχεία που συναποτελουν τις τελευταίες προϋπάρχουν των ατομικών εξαρτήσεων και κυριαρχουν πάνω σ’αυτές Συνεπώς, η θεω ρία των “πελατειακώ ν σχέσεων" δεν θα μπορούσε να προσφέρει στη μελέτη των σχέσεω ν κόμματος-κοινωνίας παρά μόνον σ'ένα δευτερευον επίπεδο Μ ια δεύτερη περίπ τωση ερμηνείας προέρχεται από τη θεωρία του catch-all party που διατυπώ θηκε από τον Otto Kirchheim er, αλλά και άλλους θεωρητικούς του κομματικού φαινομένου39 Το θεωρητικό αυτό ρεύμα διατύπωσε την άποψη ότι ο τύπος αυτός κόμματος (“π ανσυλλεκτικός”), αποτελεί το σημείο σύγκλισης των προηγουμένων ιστορικών κομματικώ ν μ ορφώ ν Ο ι παλαιές ιστορικές κομματικές διαιρέσεις υπερβαίνονται και όλα τα κόμματα συγκλίνουν προς μια διαταξικότητα, χρησιμοποιώντας ένα απο-ιδεολογικοποιημένο πρόγραμμα πολλαπλώ ν εγκλήσεων που τους επιτρέπει να απευθύνονται και να ψηφίζονται ταυτόχρονα και σ ε ισότιμη βάση - από διαφορετικής κοινωνικής, ταξικής, εθνικής, θρησκευτικής, ηλικιακής, φ υλετικής κ οκ προέλευσης εκλογείς Το “πανσυλλεκτικό κόμμα" είναι δηλαδή ο τύπος κόμματος που διακρίνεται για τις τάσεις “ουδετεροποίησης" και 'αποπολιτικοποίησης" με στόχο, και μόνο, την κυβερνητική διαχείριση Ως π ρος το ζήτημα των σχέσεων κόμματος-κοινωνίας η θεωρία αυτή είναι ελάχιστα διαφω τιστική Προσπαθώντας να τεκμηριώσει ότι ένα πολιτικό κόμμα μπορεί να υποστηρίζεται από εκλογείς διαφορετικής προέλευσης οδηγείται σε μια Ίσοπέδω ση” των κομμάτων ως κοινω νικώ ν μορφωμάτων, ταυτίζοντας τη “σύγκλιση” με την "εξομοίωση” Ετσι, μεθοδολογικά, α δυνατεί να συλλάβει ποιοί και γιατί ψηφίζουν κυρίως το κάθε κόμμα, και άρα ποιά ηγεμονία εγγράφεται στο εσωτερικό του40 Επιπλέον, υπονοεί ότι η κυβερνητική διαχείριση δεν μπορεί να είναι παρά μόνο μία. εκμηδενίζοντας έτσι τις υπαρκτές διαφορές μεταξύ των κομμάτων, τουλάχιστον ω ς προς τις προτεραιότητες που δίνουν στην κρατική πολιτική Κανένα σύγχρονο πολιτικό κόμμα δεν είναι τόσο διαταξικό ώ σ τε να δικαιολογεί την παρουσία αυτου του ιδεότυπου “πανσυλλεκτικού" κόμματος, με τις τόσο “ασαφείς" και “συγκεχυμένες” αναφορές Βεβαίως, κανένα κόμμα, επίσης, δεν παρουσιάζει μια άκαμπτη ομοιογένεια Υπάρχουν “εργατικοί ψήφοι π χ , που κατευθύνονται σε συντηρητικά κόμματα, όπω ς υπάρχουν “αστικοί ψήφοι" που κατευθύνονται στα αριστερά κόμματα4’ Α κριβώ ς γιατί, όπως δείχθηκε και παραπάνω, οι

15 κοινωνικές τάξεις ή οι όττοιες άλλες κοινωνικές κατηγορίες δεν εκπροσωπούνται αυτομάτω ς σ το π ολιτικό επίπεδο, αλλά περνώντας από πάμπολλες ιδεολογικές “διαθλάσεις" Μια τρίτη προσέγγιση των σχέσεων κόμματος-κοινωνίας προέρχεται από το θεω ρητικό ρεύμα που ομιλεί για “ κόμματα-επιχειρήσεις" Η άποψη αυτή φέρει έντονα τα σημάδια του αναγω γισμου από την οικονομική θεωρία Η δημοκρατία νοείται ως ένας μηχανισμός (εκλογικής) αγοράς, οι εκλογείς ω ς καταναλωτές και οι πολιτικοί ως επιχειρηματίες4 Τα κόμματα έτσι δεν είναι π αρά επιχειρήσεις, ο στόχος των οποίων είναι η εξουσία, που είναι στην πολιτική ό,τι το κέρδος στην οικονομία 3 Είναι φανερό, ότι η άποψη αυτή κυριαρχείται από μία “προσωποκεντρική" αντίληψη για τα κόμματα, αλλά και συνολικά για το πολιτικό γίγνεσθαι Ειδικότερα το αξίω μα του προσω πικού σ υμφέροντος που διατυπώνει ο A Downs για να περιγράψει τους εσωτερικούς όρους σ υγκρότησης του κόμματος, αλλά και η βάση του υποδείγματός του σύμφωνα με το οποίο “τα κόμματα μάλλον χαράσσουν την πολιτική τους με σκοπό να κερδίσουν τις εκλογές και δεν επιδιώ κουν να κερδίσουν τις εκλογές για να εφαρμόσουν κάποια πολιτική"44, δίνουν με έντονο τρόπο το στοιχείο του αναγωγισμου με βάση τη λογική του homo economicus Γιατί το πολιτικό επίπεδο δεν είναι μια απλή αντανάκλαση του οικονομικού Αντίθετα, είναι ένα επίπεδο στο ο ποίο συμπυκνώνονται συλλογικά συμφέροντα, ιδεολογίες, κοινωνικές τομές, παραδόσεις, εθνικοί λόγοι κ οκ Ετσι, και τα πολιτικά προγράμματα δεν είναι “προϊόντα" που προσφέρονται στην αγορά προς κατανάλωση, αλλά αποκρυσταλλώματα κοινωνικών σχέσεων Το “να χαράσσουν τα κόμματα πολιπκή μόνο και μόνο για να κερδίσουν τις εκλογές” θα σήμαινε ότι η οποιαδήποτε κομματική συσπείρωση θα μπορούσε οποτεδήποτε να κερδίσει τις εκλογές, αφου δεν θα χρειαζόταν για κάτι τέτοιο παρά μια ‘ έρευνα (πολιτικής) αγοράς" για να “π ουλήσει" ευκολότερα ένα καλύτερο προϊόν Είναι ωστόσο προφανές ότι αυτός ο (μη-μαρξιστικός) οικονομισμός απέχει από την εξαιρετικά συνθέτη διαδικασία ανάδυσης και εξέλιξης ενός πολιτικού κόμματος, κυρίως στις σύγχρονες κοινωνίες οι οποίες παρουσιάζουν μια μεγάλη πολυμορφία στην οργάνω ση της δομής τους

16 Β

Η ΕΝ Ν ΟΙΑ ΤΩ Ν “ΣΧΕΣΕΩΝ ΝΟΜΙΜ ΟΠΟΙΗΣΗΣ"

Η σ υνεχής διευρυνση της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και ο σταδιακός μετασχηματισμός της δομής του αστικού Κράτους αποτέλεσαν το έδαφος για τη σταδιακή διεύρυνση, επίσης, του ρόλου και της λειτουργίας του "πολιτικού κόμματος" Ωστόσο, αν η πρώτη τάση - η διευρυνση της αντιπροσω πευτικής δημοκρατίας - σηματοδότησε την ένταξη των μαζών σ τις διαδικασίες της π ολιτικής και την επέκταση των αντιπροσωπευτικών θεσμών, δεν θα έπρεπε να αγνοηθεί το γεγονός ότι η διευρυνση της αντιπροσώπευσης οδήγησε παράλληλα στην οργάνω ση μηχανισμών που ακυρώνουν, ή τουλάχιστον αλλοιώνουν, τη λειτουργία της Πρόκειται για μια σειρά από “θεσμικές πραγματικότητες” που ήρθαν να αμφισβητήσουν τη λειτουργία και τη λογική της αντιπροσώπευσης και, σε τελική ανάλυση, να την αξιοποιήσουν στη διευρυνση της κοινω νικής βάσης της εξουσίας Ταυτόχρονα, η ανάπτυξη του μεταπολεμικού Κράτους, με την ολοένα και αυξανόμενη “κοινωνική" του επέμβαση, κυρίως στους χώ ρους της οικονομίας και τη ς Πρόνοιας, διεύρυνε κατά πολύ τους όρους της πολιτικής του νομιμοποίησης, εμπλέκοντας άμεσα όλους τους αντιπροσωπευτικούς κοινωνικούς θεσμούς, βεβαίως και το “πολιτικό κόμμα“ Ετσι, όπω ς επισημάνθηκε και παραπάνω, το “κόμμα“ προσλαμβάνει και μια νέα διάσταση, πέραν της αντιπροσωπευτικής εντάσσεται στο σύστημα των κρατικώνεξουσιαστικώ ν θεσμώ ν και αρχίζει να λειτουργεί και ω ς νομιμοποιητικός μηχανισμός του σύγχρονου Κράτους Ωστόσο, όπως οι “σχέσεις εκπροσώπησης” διαφέρουν από κόμμα σε κόμμα, δίδοντας τη διαφορετικότητα του καθενός, έτσι και η νομιμοποιητική διάσταση διαφέρει από κόμμα σε κόμμα Και διαφέρει κυρίως ω ς προς το σ ημείο ισορροπίας ανάμεσα στην αντιπροσώ πευση και στη νομιμοποίηση Κατά συνέπεια, π έννοια των “σχέσεων νουιυοποίπσπς" θα πρέπει να χρησιμοποιηθεί επιδιώ κοντας να υποδηλώσει τον τρόπο, τη δυναμική και τις αντιφάσεις, στοιγεία υε τα οποία το κάθε κόυυα εντάσσεται στο πλαίσιο του κράτους. 2 1 Η σύγκλιση τω ν κομμάτων στο εσωτερικό του κρατικού

μηχανισμού

Το ερώ τημα που τίθεται κάθε φορά που αναφέρεται το ζήτημα της ένταξης του “κόμματος” στο κρατικό σ ύστημα είναι το ακόλουθο είναι νομοτελειακό κάθε πολιτικό κόμμα να λειτουργεί και ω ς νομιμοποιητικός μηχανισμός του κράτους, “διαστρεβλώνοντας“ ή αμβλύνοντας την αντιπροσω πευτική του υφή, Δεν θα ήταν καθαρά “στρουκτουραλιστική" ή “φονξιοναλιστική" η άποψη που θα θεωρούσε την “ενσωματωτική” πλευρά κάποιω ν μηχανισμών τόσο ασφυκτική, ώ στε να μην αφήνει κανένα περιθώριο άλλης λειτουργίας πέραν της προδιαγεγραμμένης, Η απάντηση στα εύλογα αυτά ερωτήματα είναι ότι, σαφώς, οι εξελίξεις στη μορφή του κράτους αλλά και στη μορφή των κομμάτων επιβάλλεται να εξετάζονται μέσα από τη δυναμική τους και όχι μέσω μιας μηχανιστικής αντίληψης Τόσον οι μετασχηματισμοί του κράτους, οι οποίοι εκτέθηκαν σ ε γενικές γραμμές παραπάνω, όσο και η διεύρυνση του ρόλου των κομμάτων υπήρξαν το αποτέλεσμα μιας σημαντικής αλλαγής στις κοινωνικές (ταξικές) ισορροπίες Η αναγνώριση από το επίσημο μεταπολεμικό κράτος εκτεταμένων πολιτικών και κοινωνικώ ν δικαιωμάτων αποτέλεσε, ταυτόχρονα, κατάκτηση των λαϊκών τάξεων αλλά και όρο για τη μακροπρόθεσμη διασφάλιση της κυριαρχίας των ηγετικών τάξεων Οι διευρυμένες όμω ς διαστάσεις του μεταπολεμικού κράτους δεν κατοχύρωσαν απλώ ς κάποια μεσοπρόθεσμα λαϊκά συμφέροντα Προσέδωσαν, επίσης, στο κράτος μια διαφορετική ιδεολογική επένδυση, επιτρέποντάς του να εμφανίζεται, περισσότερο από κάθε άλλη ιστορική περίοδο, ω ς εκφραστής του “γενικού κοινωνικού συμφέροντος” Οσο κι’αν το κράτος, ήδη από τη μεσοπολεμική περίοδο, διαμορφωνόταν, τουλάχιστον στην “αναπτυγμένη Δύση"4 με πολύπλοκους μηχανισ μούς ηγεμονίας και ιδεολογικής “πειθούς" εν σχέσει με την “καθυστερημένη Ανατολή” όπου το κράτος εν πολλοίς ταυτιζόταν με μια κατασταλτική γραφειοκρατία, οι διαφορές του εν τουτοις προς τη μεταπολεμική του μορφή είναι σημαντικές Τ ώρα πλέον, το σύνολο των πολιτών είναι ενεργητικά παρόν στους θεσμούς του, έστω και σε δευτερευουσες θέσεις Δεν πρόκειται, όπως επισημάνθηκε παραπάνω, για κράτος-μηχανισμό (και μάλιστα κυρίω ς κατασταλτικό), αλλά για κράτος-εργοδότη, κράτος-διαχειριστή, κράτος-

17 παιδαγω γό κ οκ , δηλαδή για "κράτος-σχέση" Ποτέ άλλοτε στην ιστορία οι όροι τη ς πολιτικής του νομιμοποίησης δεν υπήρξαν τόσο σταθεροί και τόσο ριζωμένοι ιδεολογικά όσ ο κατά τη μεταπολεμική περίοδο Μ ια τέτοια εξέλιξη δεν μπορούσε να αφήσει ανεπηρέαστα και τα πολιτικά κόμματα, κυρίω ς δε τα εργατικά κόμματα, η συγκρότηση των οποίων σπηχούσε ιστορικά την αντιπαλότητα των κατώτερων τάξεων προς το κράτος Τα κόμματα αυτά μετεξελίχθηκαν, και μάλιστα π ρος μία συντηρητική κατεύθυνση Απέβαλλαν την ιστορική τους αντιπαλότητα προς το πολιτικό σύστημα, άρχισαν να συμμετέχουν στη διαχείριση του κρατικού μηχανισμού και να συμπεριφέρονται ως “εθνικά κόμματα'’ και όχι ως “ταξικά" όπως κατά την περίοδο του μεσοπολέμου46 Ο λόγος για την εξέλιξη αυτή θα έπρεπε να αναζητηθεί στις συνθήκες μέσα στις οπ οίες συντελέσθηκε η ανασυγκρότηση των μεταπολεμικών κοινωνιών Οι συνθήκες αυτές ευνοούσαν αντικειμενικά την ηγεμονία ενός “ήπιου μεταρρυθμισμού” Οι μεγάλες απώλειες του πολέμου, η πολιτική αποτυχία των Λαϊκών Μετώπων αλλά και και των κινημάτων της Αντίστασης να επιτύχουν ριζοσπαστικές τομές, η κατάκτηση, παράλληλα, σημαντικών δικαιωμάτων, όπ ω ς το γενικό εκλογικό δικαίωμα, οι συνδικαλιστικές ελευθερίες, η κοινωνική ασφάλιση κ λ π , όλα αυτά έδιναν από κοινού την υλική βάση για την ηγεμονία στο χώρο των εργατικών και λαϊκώ ν κομμάτων μιας “συμφιλιωτικής" ιδεολογίας Σημειωτέον δε, ότι η τάση αυτή δεν παρέπ εμπε στην ιστορική σύγκρουση της “επαναστατικής” με την “ρεφορμιστική" πτέρυγα του εργαπκου κινήματος, αφου ο νέος “μεταρρυθμισμός” εκφραζόταν κάλλιστα και από τα κομμουνιστικά μεταπολεμικά κόμματα (Γαλλία, Ιταλία, Σουηδία) Βεβαίως, η ανάπτυξη του “νέου μεταρρυθμισμου” δεν σημαίνει ότι οι μεταπολεμικές κοινωνίες δεν διαπεράσθηκαν από σοβαρούς κύκλους έντασης των κοινωνικών αγώνων και τω ν ταξικών σ υγκρουσεω ν Τα δικαιώματα που κατοχυρώθηκαν, κυρίως στον κοινωνικό και εργασ ιακό τομέα, δεν υπήρξαν μη-αμφισβητήσιμα από τις κυρίαρχες τάξεις Η διατήρησή τους υπήρξε π εδίο έντονων κοινωνικών αγώνω ν Αλλά ακριβώς η διατήρησή τους, ή έστω η οριακή επέκτασή τους Οχι η μεγάλη διευρυνσή τους Το σύνολο των κοινωνικών κινημάτω ν σ υμπεριφέρθηκε αμυντικά, είτε στο πολιτικό είτε στο συνδικαλισπκό επίπεδο, δίδοντας περισσότερο βάρος στη “διατήρηση των κεκτημένων δικαιωμάτων”47 Η πρώ τη σύγκλιση, κατά συνέπεια, υπήρξε αυτή μεταξύ των κομμάτων της ιστορικής Αριστερός, όπως προέκυψαν ήδη από τις πρώτες δεκαετίες του αιώνα Η υπέρβαση της αντίθεσης “ Επανάσταση ή Μεταρρύθμιση" έγινε πραγματικότητα κατά τη μεταπολεμική περίοδο, όταν τόσο τα σοσιαλδημοκρατικά όσο και τα κομμουνιστικά κόμματα αποδέχθηκαν τις νέες μορφές του κράτους και του πολιτικού συστήματος, κι’αυτό έχοντας την συγκατάβαση της κοινω νικής τους βάσης και κυρίω ς του εργατικού κινήματος Η δεύτερη σύγκλιση, ωστόσο, υπήρξε αυτή μεταξύ των κομμάτων της αριστερός και των αστικώ ν κομμάτων που άρχισαν κΓαυτά με τη σειρά τους να συγκροτούνται οργανω τικά Η σύγκλιση αυτή δεν σημαίνει άρση των διαφορών τους στην ιδεολογία και στο π ρόγραμμα, στην κοινωνική τους βάση Σύνκλιση δεν σηυαίνει εΕουοίωση Σύγκλιση σηυαίνει ένταξη τω ν διαφορετικώ ν κοινωνικών σνέσεω ν που εκα>οά£ουν. στο ίδιο πολιτικο-κοατικό πλαίσ ιο Με άλλα λόγια, η σύγκλιση των κομμάτων της αριστερός με τα αστικά κόμματα εκφράζεται στην υπεράσπιση της κρατικής μορφής, όπως αυτή προέκυψε μεταπολεμικά Η αναφορά σ 'αυτό το κράτος, το πιο “κοινωνικό”, το πιο “ουδέτερο", αποτελεί τη βάση για την εγγραφή της ιδεολογίας τους στα πλαίσια του κρατικού λόγου (το “γενικό συμφέρον"), καθώς και την τάση τους για διαχείριση αυτου του ίδιου μηχανισμού Ετσι, όλο και περισσότερο τα σύγχρονα κόμματα (λαϊκά ή αστικά) ανακάλυπταν την "εθνική” διάσταση των προβλημάτων σχεδόν ολόκληρο το φάσμα της δημόσιας ζωής θεωρείται "εθνικό ζήτημα", κάτι που διαμορφώνει τη βάση για μια “διαχειριστική" συζήτηση μεταξύ των κομμάτων, ενώ αποβάλλει την άποψη που θεω ρ εί την κρατική πολιπκή αποτέλεσμα κοινωνικών ή και ταξικών συγκρούσεων Τα σύγχρονα πολιτικά κόμματα τείνουν να μεταβληθουν έτσι σε οργανικό θεσμό του πολιτικου-ιδεολογικου μηχανισμού του κράτους

18 2 2 Ο ττολιτικο-ιδεολογικός μηχανισμός του κράτους και η λειτουργία της διαμεσολάβησης Α μεση συνέπεια της εξέλιξης αυτής είναι η τάση προς μείωση του ειδικού βάρους του αντιπροσω πευτικού στοιχείου των κομμάτων Η αντιπροσωπευτική λειτουργία όλο και π ερισσότερο παίρνει τη μορφή της διαμεσολάβησης, εκτοπίζοντας τα στοιχεία του άμεσου ελέγχου και της “ευθείας" κοινωνικής εκπροσώπησης Τα σύγχρονα πολιτικά κόμματα εντάσσουν την αντιπροσώπευση στη διαδικασία νομιμοποίησης του κρατικού και πολίτικου συστήματος Η κύρια λειτουργία τους μετατοπίζεται από το καθήκον εκπροσώ πησης των κοινωνικών συμφερόντων στο καθήκον της διύλισης των κοινωνικώ ν αιτημάτων, έτσι ώ στε να εναρμονισθουν με την συνολική λογική οργάνω σης του πολιτικουκρατικου συστήματος"1 Οι τάσεις αυτονόμησης, κατά συνέπεια, της οργανω τικής τους δομής και του προσωπικού που την στελεχώνει από τις αντιπροσωπευτικές κοινωνικές σχέσεις που εκφράζουν τα κόμματα είναι διαρκώ ς ορατή Εκεί, άλλωστε, θα πρέπει να αναζητηθεί και η απόσταση που πολυ συχνά εμφανίζεται μεταξύ των “γενικών εξαγγελιών" (που συνήθω ς έχουν τις ρίζες τους σ τις “σχέσεις εκπροσώπησης") και στην κυβερνητική πρακτική (που είναι αρκετά π ιο “συμβιβαστική” προς τα αντίθετα συμφέροντα) Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός, ότι τα σύγχρονα πολιτικά κόμματα “αντιγράφουν" στην εσω τερική τους οργάνωση όλα τα τυπικά σ τοιχεία με τα οποία λειτουργεί το κρατικό-πολιτικό σύστημα κοινωνικός καταμερισμός εργασίας, διάκριση φορέων απόφασης-εκτέλεσης, επαγγελματοποίηση στελεχών, μηχανισμοί δυίλησης και φιλτραρίσματος των αντιπροσω πευτικώ ν εντολών της κοινωνικής βάσης Τείνουν να μεταβληθουν σε “εν σμικρυνσει πολιτικά συστήματα'” 3 Κ ατ’αυτόν τον τρόπο, αναπτύσσεται ένας νέος όσο και καθοριστικά προσδιοριστικός ρόλος του κράτους, με ένα σύστημα αντιπροσώπευσης το οποίον υπάρχει και λειτουργεί ως εξαρτημένη μεταβλητή του σχεδιασμου της κρατικής πολιτικής Ετσι, οργανώνεται ο κρατικός έλεγχος της αντιπροσώ πευσης, ορίζεται ο χώ ρος της “νόμιμης" πολιτικής, ελέγχεται η κοινωνική δυναμική και διευρύνονται οι δίαυλοι οργάνω σης της π ολιτικής νομιμοποίησης Η αντιπροσώ πευση δεν είναι πια μια διαδικασία ελέγχου του κράτους από την κοινωνία, αλλά ένας μηχανισμός διαπλοκής του κράτους με την κοινωνία, σχέση που θεμελιώνει τελικά το σύγχρονο τυπο διαμεσολάβησης κράτους και μαζών 2 3

Τα σ ύγχρονα μαζικά κόμματα ως θεσμοί πολιτικής νομιμοποίησης

Δ εν θα έπρεπε να υποτιμηθεί ωστόσο το γεγονός, ότι η "θεσμοποίηση” των σύγχρονω ν κομμάτω ν περνά μέσα και από την αρκετά εκτεταμένη δικτύωσή τους, καθώς και τη μαζικοποίησή τους Οι μεγάλες αριθμητικές διαστάσεις που χαρακτηρίζουν τα σύγχρονα βασικά κόμματα δεν οφείλονται μόνο στις “σχέσεις εκπροσώπησης”, αλλά και στην ικανότητά τους να λειτουργουν ω ς “ κρατικοί διαμεσολαβητικοί μηχανισμοί” Να μπορούν δηλαδή να επηρεάζουν αποφάσεις, να λύνουν αιτήματα, να υπόσχονται λύσεις, να στελεχώνουν τους θεσμούς Τα σύγχρονα κόμματα βρίσκονται παρόντα σ ’ολόκληρο το φάσμα της κοινωνικής και πολιτιστικής ζω ής, έτοιμα να “ελέγξουν” , να “προτείνουν", να “μεταφέρουν" αιτήματα Υττ'αυτήν την έννοια, δεν μπορούν π αρά να είναι κόμματα μαζικά και εκταμένα σ ’όλους τους κοινωνικούς χώ ρους Οχι για τί συνεισφέρουν έτσι στην χειραφέτηση της κοινωνικής τους βάσης, αλλά. αντίθετα, γιατί αυτή η μαζική και εκτεταμένη διάσταση είναι ο αναγκαίος όρος για να διαδραματίσουν με επιτυχία το ρόλο της άρθρω σης και άμβλυνσης ταυτόχρονα των κοινωνικών αιτημάτων στο πλαίσιο του κράτους Βεβαίως, αυτή η νομιμοποιητική λειτουργία δεν αφορά με τον ίδιο τρόπο και την ίδια ένταση όλα τα κόμματα Παραπέμπει στο σημείο ισορροπίας που υπάρχει σε κάθε κόμμα ξεχωριστά μεταξύ της νομιμοποιητικής και της αντιπροσωπευτικής πλευράς Μεταξύ των τυπικών αστικών κομμάτω ν και των “εργατικών-λαϊκών" κομμάτων υπάρχει μια διαφορά “κατευθυντήριας φοράς" Τα υαλικά αστικά κόυυατα. από τη μια πλευρά, υπήρξαν, ιστορικά, γεννήματα της ανάγκης αντιπαράθεσης με μαζικό τρόπο των αστικών κοινωνικών δυνάμεω ν στα κόμματα και τις σ υνδικαλιστικές οργανώ σεις της εργατικής τάξης50 Πρόκειται, κυρίως, για κόμματα που είχαν

19 και έχουν το ρόλο ιμάντα διευρυναης και οργανωτικής συγκρότησης του κυρίαρχου κοινωνικού μπλοκ, νομιμοποίησης μέσα στην κοινωνία της τρέχουσας πολιτικής γραμμής των κυρίαρχω ν δυνάμεω ν Στα κόμματα αυτά η διαμεσολάβηση συλλογικών συμφερόντων φέρει έντονο το στοιχείο της νομής της εξουσίας Τα "εονατικά-λαϊκά” υαλικά κόυυατα. από την άλλη πλευρά, είναι περισσότερο ‘αντιφατικά’ κόμματα Οι νομιμοποιητικές-ενσωματωτικές πλευρές δεν υπερισχυουν χω ρίς αντιστάσεις των “σ χέσεω ν εκπροσώπησης*, ακριβώς επειδή οι τελευταίες αναφέρονται σ τις κυριαρχούμενες τάξεις και κατηγορίες και, κατά συνέπεια, τα αιτήματα και οι (ιδεολογικές) προσδοκίες τους δεν είναι πάντα εύκολα χειραγωγίσιμα ή ελέγξιμα Στα κόμματα αυτά το αντιπροσω πευτικό στοιχείο διατηρεί πολυ μεγαλύτερη βαρύτητα, ακριβώς γιατί ως κόμματα είναι άμεσα ιστορικά προϊόντα της κοινω νικής κίνησης Βεβαίως, και εδώ οι νομιμοποιητικές τάσεις, έστω και με δυσκολία, υπερισχυουν Η συντηρητική εξέλιξη των κομμάτων αυτών και ο “θεσμικός π ροσανατολισμός' τους έχει προσδώ σει το χαρακτήρα των “κομμάτων-μηχανισμών” , ανατρέποντας την αρχική τους τάση (ή και βούληση) να υπάρξουν ως καταλυτες της κοινωνικής χειραφέτησης και της άμεσ ης δημοκρατίας και συμμετοχής Αυτός ο ποιοτικός μεταμορφισμός απ ό την “αρχική κατάσταση” είναι που συνιστά την “εξωτερική" τους προσομοίωση προς τα μαζικά ασ τικά κόμματα Α ναδεικνύεται έτσι το βασικό στοιχείο που χαρακτηρίζει τα σύγχρονα μαζικά κόμματα (αστικά και εργατικά) Τα κόμματα αυτά είναι κόμματα διακυβέρνησης του υφιστάμενου πολίτικου συστήματος Δηλαδή, κόμματα διαχείρισής του και νομιμοποίησής του Η αναφορά σ ε κόμματα διακυβέρνησης δεν περιορίζεται στα κόμματα που βρίσκονται στην κυβέρνηση Αφορά, σε τελική ανάλυση, στα κόμματα της κρατικής διοίκησης, σ ’αυτά που βρίσκονται σε τροχιά διαχείρισής της, οργανικά δισπλεγμένα μ’αυτήν, συγκροτημένα προγραμματικά και ιδεολογικά με άξονα την εγγραφή των ιδιαίτερων εκπροσωττήσεών τους στους κανόνες λειτουργίας τη ς5 Η ιδιότητα αυτή των συγχρόνων κομμάτων “φωτογραφίζει" και την ιδιαίτερη δόμηση που παρουσιάζουν καθ’εικόνα του κράτους Η συγκρότησή τους υπακουει στους οργανω τικούς διαχω ρισμούς που επιβάλλει ο κοινωνικός καταμερισμός εργασίας και στο ιδεολογικό πλέγμα σ το οποίο τα τοποθετεί η θεωρία του “εθνικού συμφέροντος" Ομως, η συγκρότηση των συγχρόνων κομμάτων διαμέσου του κράτους, η ένταξή τους γενικότερα στον κρατικό θεσμικό εξοπλισμό, έχει και μία άλλη καθοριστική συνέπεια, την εμφάνιση του φαινομένου της κουυατικοποίησΓΚ κομματικοποίηση της δημόσιας διοίκησης, κομματικοποίηση τω ν αντιπροσωπευτικών θεσμών Το κόμμα ως διαμεσολαβητικός μηχανισμός κράτους και πολιτώ ν είναι παρόν παντού, σε κάθε συλλογική ή κοινωνική εκδήλωση, σ ε κάθε κρατικό διοικητικό τομέα Αυτός άλλωστε υπήρξε ο ομολογημένος στόχος της συνταγματικής κατοχύρω σης των κομμάτων και ό,π αυτή συνεπάγεται σε επίπεδο θεσμικών κανόνων η δημιουργία ενός “κράτους κομμάτων" και, κατά συνέπεια, η κανονικοποίηση της αντιπροσώ πευσης σε πλαίσια ορατά, διαχειρίσιμα και ελέγξιμα από την εξουσία52 Τ ο φαινόμενο της σύγχρονης κομματικοποίησης πολλές φορές έχει συσκοτισθεί Α ντιπαραβάλλεται συνήθως στην ιδεολογία της “ κρατικής ουδετερότητας” , της αξιοκρατίας και της αποδοτικότητας του δημόσιου τομέα, θεωρούμενη ως εκδήλωση παρέκκλισης από την “κανονικότητα” της κρατικής λειτουργίας Η κομματικοποίηση ωστόσο αποτελεί ένα οργανικό και σ υμφυτο φαινόμενο του σημερινού κράτους (βλέπε και Δ ’Μέρος της παρουσης διατριβής) Πρόκειται για ένα μόνιμο, σχεδόν, φαινόμενο, το οποίο ανάγεται στην ανάγκη ελέγχου, εποπτείας και ενοποίησης του διοικητικού κρατικού μηχανισμού στην υλοποιούμενη κάθε φορά (κυβερνητική) πολιπκή Χωρίς την κομματική παρέμβαση θα ήταν αδύνατον να ελεγχθεί η, ούτω ς ή άλλως, σχετικώ ς αυτονομημένη διοικητικά κρατική μηχανή Στα σύγχρονα, κράτη η κομμαπκοποίηση γίνεται περισσότερο αισθητή μάλιστα, όταν η συναίνεση ω ς προς πς προτεραιότητες τη ς κρατικής πολιτικής δεν είναι εξασφαλισμένη και παρουσιάζονται διαφορές ανάμεσα στα κόμματα διακυβέρνησης

20 24

Το π ρόβλημα της κρίσης τω ν κομμάτων

Η ιδιαίτερη συνάρθρω ση σχέσεων εκπροσώπησης-σχέσεων νομιμοποίησης που εκφράζε κάθε πολιτικό κόμμα επιτρέπει να μιλήσει κανείς για τη θεσμοποίηση τω ν πολιτικών κομμό~ων σ τις αναπτυγμένες δημοκρατίες Κάθε αναφορά στα πολιτικά κόμματα όπως έχουν προκόψει τουλάχιστον κατά τις τρ εις τελευταίες δεκαετίες δεν πρέπει να υποτιμά το γεγονός ότι, πλέον, αυτά λειτουργουν, αναπτύσσονται και αναπαράγονται όπως κάθε άλλος θεσμός της κοινω νίας και του κράτους Τα κόμματα αποτελουν μία μόνιμη, σταθερή, οργανική και απαραίτητη πραγματικότητα για τη συνθέτη δομή της σημερινής δημοκρατίας Η τελευταία δεν γνωρίζει διαφορετικό τρόπ ο λειτουργίας απ’αυτόν που έχει καθιερώσει η ύπαρξη και λειτουργία του κομματικού συστήματος και του κοινοβουλευτισ μου Οι απόψ εις που στάθηκαν ιδιαιτέρως στο ζήτημα της “κρίσης των κομμάτων" τα τελευταία χρόνια εμφάνισαν ένα κοινό τόπο διείδαν τη μείωση του αντιπροσωπευτικού ρόλου τω ν κομμάτων, την συρρίκνωση της δυναμικής της κοινωνικής εκπροσώπησης, την κίνησή τους π ρος μια “απο-ιδεολογικοποίηση" και, τέλος, και ω ς συνέπεια, την αδυναμία τους να επιτελουν κυβερνητικό έργο53 Α πό διαφορετικούς ιδεολογικούς ή θεωρητικούς δρόμους το συμπέρασμα π ροβλήθηκε σχεδόν ως αυτονόητο Ωστόσο, η ίδια η εξέλιξη των πραγμάτων δεν φαίνεται να δικαιώνει τις απόψεις αυτές Τα πολιτικά κόμματα συνέχισαν να αποτελούν τους κυρίους και βασικούς μηχανισμούς διαμεσολάβησης του κράτους προς την κοινωνία και αντίστροφα Διαμέσου τω ν κομμάτων συγκρουσθηκαν και τα τελευταία χρόνια διαφορετικές επιλογές διαχείρισης του κράτους και, κυρίως, της οικονομικής κρίσης (το πιο εύγλω π ο π αράδειγμα _ο δίνουν τα συντηρητικά κόμματα με την υλοποίηση κατά τη δεκαετία του ‘80 της νεο­ φιλελεύθερης στρατηγικής) Και τέλος, διαμέσου των κομμάτων εκπονήθηκαν τεράστιας κ<τ υπερ-εθνικής σημασίας οικονομικά και κοινωνικά σχέδια για τις επόμενες δεκαετίες, έτσι που η κριτική π ερί "δομικής ακυβερνησίας” να μη βρίσκει ερείσματα (η Συνθήκη του Μ άαστριχτ αποτελεί ένα συγκεκριμένο παράδειγμα) Β εβαίω ς, πολλά συγκεκριμένα πολιτικά κόμματα διαπερνώνται από σοβαρές κρίσεις Κυρίως μάλιστα τα σημερινά μαζικά εργατικά-λαϊκά κόμματα (κομμουνιστικά, σοσιαλισ τικά και σοσιαλδημοκρατικά) αντιμετωπίζουν μια πολύπλευρη κρίση κοινωνικής εκπροσώ πησης κο: στρατηγικώ ν προοπτικών, ενίοτε μάλιστα η κρίση αυτή εξ’αντανακλάσεω ς μεταφέρεται και ττα μαζικά αστικά κόμματα Ομως, το γεγονός αυτό δεν είναι αρκετό για να οδηγήσει σ 'ένα γενικό συμπέρασμα για κρίση του “κόμματος-θεσμού" Στην άποψη για την “κρίση των κομμάτω ν' διαφαίνεται η μονοδιάστατη εκδοχή που δίνεται στο “κόμμα", αφού του αναγνωρίζεται μόνον ο ρόλος του “ταξικού εκπροσώπου", ενώ υποτιμάται η άλλη, ισοδύναμη, πλευρά του ω ς κρατχού θεσμοποιημένου διαμεσολαβητικού μηχανισμού54 Αυτή είναι που το διατηρεί ακόμα δυναμικά στο προσκήνιο, τη στιγμή που οι υπόλοιποι αντιπροσωπευτικοί θεσμοί όπω ς το Κ οινοβ ουλο υποτιμώνται και αποδυναμώνονται μπροστά στην ενίσχυση της εκτελεστικής εξουσίας και ~ων διοικητικώ ν μηχανισμών Αυτή ακριβώ ς η εξέλιξη των κομμάτων όπως εκφράζεται από την απορρόφηση του αντιπροσω πευτικού στοιχείου τους, βρίσκεται στον πυρήνα του σημερινού δημοκρατικού ελλείμματος Τα πολιτικά κόμματα, διαμεσολαβώντας ένα μοντέλο πολιτικής που ω ς κύριους ά ξονες έχει την συγκατάθεση-εκχώρηση της διευθυνσης της κοινωνίας σε μια επαγγελματική ελίτ πολιτικών, τη μείωση του ρόλου των κοινωνικών κινημάτων και τον αποκλεισμό της κοινω νίας απ ό την πολιτική σφαίρα, ουσιαστικά έχουν συμβάλλει στην κρατικοποίηση της αντιποοσώ πευσηο Ενώ λοιπόν δεν υπάρχει “κρίση των κομμάτων”, υπάρχει εντούτοις αυτό που αποκαλέσθηκε κρίση της “μορφής-κόμμα", δηλαδή κρίση της μορφής με την οπ οία λειτουργουν και εξελίσσονται τα σύγχρονα κόμματα55 Ο εκδημοκρατισμός της αντιπροσώ πευσης (η “απο-διαμεσολαβητικοποίησή της"), η ενίσχυση τω ν μορφών κοινωνικού ελέγχου, η χειραφέτηση της κοινωνίας των πολιτών από το κράτος και την κομματικοποίησή, οδηγουν εκ των πραγμάτων στην αντίθετη κατευθυνση απ'αυτήν των σημερινών κομμάτων αφού απαιτούν λιγότερη συγκέντρωση εξουσίας στο εσωτερικό τους, μικρότερη γραφειοκρατία,

21 ελαχιστοποίηση των διαπλοκών με τους κρατικούς μηχανισμούς, περισσότερη εσωτερική δημοκρατία 2 5

Η μεθοδολογία της εργασίας

Ο ι επόμενες σ ελίδες θα επιχειρήσουν να σταθμίσ ουν με τη μεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια όλη τη διαδικασία ανάδυσης, συγκρουσης, συγκρότησης, εξέλιξης και μετεξέλιξης των ελληνικών πολιτικώ ν κομμάτων της περιόδου 1974-1985 Μια διαδικασία σύνθετη και αντιφατική, που εξελίχθηκε ίσως και ερήμην των (ατομικών ή συλλογικών) πρωταγωνιστών, με την αυτονομία που διέπει την εξέλιξη των κοινωνικών φαινομένων Βασικό μέλημα της διατριβής είναι η επιστημονική προσέγγιση των συγκεκριμένων κομμάτων να μην εμπλακεί σε μια κάποια τυπολογία, αλλά και να αποφυγει μια “κατά μόνας” μελέτη του κάθε κόμματος Η φυσιογνωμία και ο χαρακτήρας του κάθε κόμματος διαμορφώνεται μέσα σ ’ένα ευρυ πλαίσιο αλληλεπιδράσεων, συγκρούσεων, συμμαχιών, αντιθέσεων και συγκλίσεω ν Κατά συνέπεια, αυτό που επιχειρείται να φω τισθεί είναι το σύνθετο πλαίσιο ανάδυσης, εξέλιξης και δράσης τω ν κομμάτων, οι ανταγωνιστικές σχέσεις τους στα πλαίσια του κομματικού συστήματος, αλλά και η τοποθέτησή τους μέσα στις συνθήκες των κοινωνικών ανταγωνισμώ ν Τ ο θεω ρητικό υπόβαθρο της μεθοδολογίας της διατριβής θέλει να τονίσει την ανάγκη να προσεγγισθουν τα κόμματα όχι ω ς στατικά (οργανωτικά ή πολιτικά) εργαλεία, αλλά ως εκφράσεις δυναμικών και συνεχώς μεταλλασσόμενων κοινωνικών σχέσεων Επίσης, θέλει να τονίσει τη θέση ότι η τελική φυσιογνωμία ενός κόμματος προκύπτει ω ς (αντικειμενικό) αποτέλεσμα της δράσης πολλών - κοινωνικών, ιδεολογικών, ιστορικών, θεσμικών παραγόντων Δεν είναι αποτέλεσμα μιας μονοσήμαντης σχέσης Πάνω σ τις επισημάνσεις αυτές βασίζεται η διάρθρωση της διατριβής Στο ποώτο υέοος επιχειρείται να προσδιορισθεί, τόσο το γενικό πλαίσιο συγκρότησης και λειτουργίας της πολιτικής σκηνής όσο και το γενικό πλαίσιο ανάπτυξης και εξέλιξης των κοινωνικώ ν αγώνω ν Αντικειμενικός σκοπός του μέρους αυτου είναι να παρακολουθήσει τον τρόπο με τον οποίον οι κομματικοί σχηματισμοί τοποθετούνται απέναντι σ το θεσμικό και πολιτικό πλαίσιο που διαμορφώνεται κατά την περίοδο αυτή, αλλά και απέναντι στους κοινωνικούς ανταγωνισμούς και τη δράση των κοινωνικώ ν πρωταγωνιστών Οι αμφίδρομες, πολλαπλές και παράλληλες σχέσεις που συγκροτούνται σταδιακά, αρχίζουν να διαμορφώνουν μια βασική για κάθε κόμμα εικόνα, τόσο για τις σχέσεις εκπροσώπησης σ τις οποίες στηρίζεται όσο και για τις σχέσεις νομιμοποίησης στις οποίες εντάσσεται Στο δεύτεοο υέοοο επιχειρείται η συγκεκριμένη μελέτη της συγκρότησης και εξέλιξης των κομματικών μηχανισμών της περιόδου Αντικειμενικός σκοπός του μέρους αυτού είναι να προσδιορισθουν οι συγκεκριμένες σχέσεις εκπροσώ πησης για κάθε πολιτικό κόμμα, μέσα από τη μελέτη της οργανωτικής δομής και του κοινωνικού της χαρακτήρα, της εσωτερικής συγκέντρωσης εξουσίας, του πολίτικου προγράμματος και της στρατηγικής Ενα μεγάλο μέρος του μέρους αυτού στηρίζεται στην παρουσίαση και ανάλυση ενός υλικού πρω τογενώ ν στοιχείων, που αφορά στη μαζικότητα των κομμάτων, καθώς και στην κοινωνική-επαγγελματική σύνθεση των κομματικών πυραμίδων Τέλος, στο επιλονικό uέooc της διατριβής επιχειρείται να προσδιορισθεί η θεσμική ένταξη των πολιτικώ ν κομμάτων στη δομή του ελληνικού μεταπολιτευτικού κράτους Σκοπός είναι να προσδιορισθουν οι όροι με τους οποίους τα πολιτικά κόμματα, αφου οργανώ σουν και μονιμοποιήσουν τις ειδικές κοινωνικές τους αναφορές, εντάσσονται στο πλέγμα τω ν κρατικών θεσμών και λειτουργούν εκτός από θεσμοί αντιπ ροσώ πευσης και ω ς θεσμοί νομιμοποίησης

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ Π Ο ΛΙΤΙΚΟ Ι ΚΑΙ ΚΟ ίΝ Ω Ν ΙΚΟ Ι Α Ν ΤΑΓΩΝΙΣΜΟΙ ΣΤΗ Δ ΙΑ Δ ΙΚ Α Σ ΙΑ Ο ΡΓΑΝ Ω Σ Η Σ ΤΟ Υ ΚΟ Μ Μ ΑΤΙΚΟ Υ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ (1974-1985)

23 Συνέχεια και τομή η βασική αντίθεση των διαδικασιώ ν μετάβασης και σ ταθεροπ οίησης της δημοκρατίας Ποτέ, ιστορικά, μια κοινωνική και πολιτική διαδικασία δεν υπήρξε ευθυγραμμη και ειδυλλιακή Πόσο μάλλον, όταν πρόκειται για μια διαδικασία μετάβασης από ένα καθεστώς σ ε ένα άλλο, από μια δικτατορική τάξη πραγμάτων σε μια δημοκρατική και κοινοβουλευτική Ποτέ, επίσ ης, ιστορικά, η εφαρμογή του δημοκρατικού πολιτεύματος δεν σήμαινε αυτομάτω ς επίλυση τω ν κοινωνικώ ν και πολιτικών αντιθέσεω ν που διαπερνούν τις κοινωνίες Οπως υποστήριζε ο Ο είπ ^ο τεΚ ί, η δημοκρατία είναι περισσότερο ένα πρόβλημα που ζητά διευθέτηση και χειρισμό, π αρά μια λυση και μάλιστα αυτόματη Η ελληνική περίπτωση της μετάβασης στη δημοκρατία δεν θα μπορούσε να αποτελέσει εξαίρεση Οπως ακριβώ ς και η εδραίωση της μεταπολιτευτικής δημοκρατίας δεν θα μπορούσε να μην περάσει τις φ άσ εις και τις καμπές που δημιουργούν οι κοινωνικοί και πολιτικοί ανταγωνισμοί Χρησιμοποιώ ντας μια παλαιότερη περιοδολόγηση δανεισμένη από τον Ν Διαμαντουρο, η πορεία προς την αποκατάσταση της δημοκρατίας θα μπορούσε να χω ρισθεί σε δυο φάσεις α) στην περίοδο της μετάβασης αυτής καθ'εαυτής, περίοδος που χρονικά εκτείνεται μέχρι τις εκλογές της 17ης Νοεμβρίου 1974 και, β) στην περίοδο της οργάνω σης και σταθεροποίησης των νέων θεσμών του κοινοβουλευτικου πολιτεύματος, που τυπικά διανοίγεται μετά τις εκλογές αυτές και ολοκληρώ νεται στην περίοδο 1974-1977 Βέβαια, η π λήρης εδραίωση του νέου δημοκρατικού καθεστώ τος θα ολοκληρωθεί το 1981 με την ιστορικά πρω τότυπη για τις ελληνικές συνθήκες ομαλή διαδοχή της σ υντηρητικής παράταξης στη διακυβέρνηση της χώρας, διαδικασία που θα επικυρώσει την πολιτική διεύρυνση των θεσμών νομιμοποίησης του μεταπολιτευπκου κράτους Τα επίδικα αντικείμενα και των δύο φάσεων της πρώτης μεταπολιτευτικής περιόδου υπήρξαν κατά πρώ τον η έκβαση της αντίθεσης συνέχειας/τομής και κατά δεύτερον το βάθος και η έκταση της τομής, όταν π λέον αυτή είχε επικρατήσει Η ιστορία της ελληνικής μετάβασης στη δημοκρατία το 1974 είναι, όπως και οι αντίστοιχες χρονικά εμπειρίες της Ισπανίας και της Πορτογαλίας, η ιστορία της αντίθεσης και διαπάλης δύο βασικώ ν πόλω ν του πόλου της συνέχειας και του πόλου της τομής Ο πρώ τος εκφράζεται από εκείνες τις κοινωνικές δυνάμεις που επιδιώ κουν τη διατήρηση όσο περισσότερω ν στοιχείων της προδικτατορικής και δικτατορικής εξουσίας και, κυρίως, τη διατήρηση στοιχείων του νομικού και πολίτικου π λέγματος που καθιστούσε το Στρατό βασικό μηχανισμό άσκησης και ελέγχου της εξουσίας Ο δεύτερος εκφράζεται από εκείνες τις κοινωνικές δυνάμεις που επιδιώκουν την οργάνω ση μιας νέας πολιτειακής τάξης, σε πλήρη ρήξη με το δικτατορικό, αλλά και με το προδικτατορικό, καθεστώ ς Κάθε πρακτικό βήμα εκδημοκρατισμού θα επικαθορίζεται, είτε ω ς προς την ουσία είτε ω ς προς το χρόνο πραγματοποιήσεώς του, από το συσχετισμό δυνάμεων μεταξύ των δυο π όλω ν στη δεδομένη στιγμή Με άλλα λόγια, η μετάβαση, ως ιστορική διαδικασία, χαρακτηρίζεται από τη σχέση των δύο βασικών πόλων της αντίθεσης, όπως αυτοί καταγράφονται στο κεντρικό πολιτικό επίπεδο το Στρατό από τη μια, το "Λαό" από την άλλη Ω ς εγχείρημα πρέπει να πείθει το λαό για το τέλος της δικτατορίας και, άρα, να εξασφαλίζει την υποστήριξή του, και το Στρατό για το ανυπόστατο του κομμουνιστικού κινδύνου στη νέα κατάσταση και την ανάγκη πειθάρχησής του στις επιταγές της πολιτικής εξουσίας Βέβαια, ποτέ στην πολιπκή, όπω ς άλλωστε και στην κοινωνία, οι αντιθέσεις δεν εμφανίζονται σε απόλυτα καθαρή μορφή Α ν κάποιος παρατηρούσε το "νοητό νήμα” , του οποίου οι δύο ακραίοι πόλοι θα ήταν η "συνέχεια" και η "τομή", ασφαλώ ς θα έβρισκε στα ενδιάμεσα σημεία του λιγότερο ακραίες θέσεις, οι οποίες θα έτειναν, αλλά δεν θα ανήκαν, στα δύο άκρα Η ιστορία της ελληνικής μετάβασης στη δημοκρατία είναι η ιστορία της πάλης πολλώ ν διαφορετικών επιλογών, που μόνο σε τελευταία ανάλυση ανάγονται στους δύο κύριους π όλους Στην έκβαση των αντιθέσεων αυτών θα διαδραματίσουν ρόλο, μικρότερο ή μεγαλύτερο, όλες οι κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις, καθώς και οι αντικειμενικοί παράγοντες της συγκυρίας Ετσι, θα ήταν άστοχο η πορεία της μετάβασης και της δημοκρατικής πολιτειακής οργάνωσης να εκληφθεί

24 ω ς "παιχνίδι εξουσίας" μεταξύ πολιτικών και στρατιωτικών στην πρώτη φάση, ή μεταξύ στενά πολιτικών δυνάμεω ν στη δεύτερη Καθορισ τικό ρόλο θα έχουν οι κοινωνικές κινητοποιήσεις και, γενικότερα, η κοινή γνώμη, τα αποτελέσματα μιας εθνικής κρίσης και μιας οιονεί εμπόλεμης κατάστασης με την Τουρκία, το επίπεδο συνοχής και σταθερότητας του δικτατορικού καθεστώτος, ο συσχετισμός δύναμης μεταξύ τω ν πολιτικών δυνάμεων που τοποθετούνται στα πλαίσια της "τομής", οι ιδεολογικές ανακατατάξεις Η συνάρθρω ση των παραπάνω παραγόντων διαμόρφωνε ένα πλέγμα αντιθέσεων, η διαχείριση του οποίου είναι σαφές πως θα απαιτούσε ευέλικτους, πολύπλοκους και αποτελεσματικούς χειρισμούς Επίσης, μια κατ'αρχήν τουλάχιστον αποδοχή αυτου που θα αναλάμβανε να το διαχειρισθεί, από τις κοινωνικές δυνάμεις τόσο της συνέχειας όσο και της τομής Η σύμπτω ση στο πρόσωπο του Κ Καραμανλή όλων των παραπάνω προϋποθέσεων και ικανοτήτων δεν καθόρισε μόνον την πορεία της μετάβασης, αλλά και τη μορφή της μεταπολιτευτικής δημοκρατίας Η αντικειμενική του τοποθέτηση στο επίκεντρο της βασικής αντίθεσης, του επέτρεψε να τη χειρισθεί κατά τρόπον αποτελεσματικό για τα κοινωνικά συμφέροντα που έκφραζε, περνώ ντας σταδιακά από τον πόλο της συνέχειας στον πόλο της τομής, αλλά και συγκροτώντας ταυτόχρονα έναν "τρίτο δρόμο" μεταξύ των δύο ακραίων εκδοχών της αντίθεσης Είναι σίγουρο, ότι χωρίς αυτόν η ιστορία της μετάβασης θα είχε γραφεί διαφορετικά, όπως διαφορετική, ίσως, θα ήταν και η μεταπολιτευτική δημοκρατία Δεν είναι τυχαίο, συνεπώς, ότι η περίοδος 1974-1977, που, ακριβώς, ταυτίζεται με τη νίκη και τη σταθεροποίηση της δημοκρατίας, είναι η περίοδος της απόλυτης και αδιαμφισβήτητης κυριαρχίας του

ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Η ΜΕΤΑΒΑΣΗ ΣΤΗ ΔΗΜ ΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ Η ΣΤΑΘΕΡΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ Κ Ο ΙΝΟΒΟΥΛΕΥΤΙΣΜ ΟΥ Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1974-1977

26 Α Η Δ ΙΑ ΔΙΚ Α ΣΙΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΒΑΣΗΣ 1 1

Η απ οδιάρθρω ση του Στρατού και το κενό εξουσίας τον Ιούλιο 1974

Η τουρκική εισβολή στην Κυττρο τον Ιούλιο του 1974 κατάφερε, εκτός των άλλων, να τροποποιήσει με ιλιγγιώδεις ρυθμούς την πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα Οπως εύσ τοχα έχει κατά το παρελθόν υπογραμμισθεί, η κυπριακή κρίση έρριξε επίσημα την αυλαία του ελληνικού στρατιωτικού καθεστώ τος και αποτέλεσε τον καταλυτικό παράγοντα στην ανοικτή εκδήλω ση της κρίσης εξουσίας στο εσωτερικό της χώ ρας1 Ο λόγος δεν είναι δύσκολο να επισημανθεί η εμπόλεμη κατάσταση με την Τουρκία, στην οποίαν η Ελλάδα εμπλέκονταν αντικειμενικά, έφερνε στην επιφάνεια με δραματικό τρόπο τα πολιτικά και ιδεολογικά αδιέξοδα της στρατιωτικής εξουσίας Δυο είναι τα καθοριστικά ζητήματα που ανακύπτουν μετά την τουρκική εισβολή Το π ρώ το είναι η αδυναμία των ελληνικώ ν στρατιωτικών δυνάμεω ν να διεξάγουν πολεμικές επιχειρήσεις, το απροετοίμαστο δηλαδή του Στρατού να ανταποκριθεί στον εξ'ορισμου ρόλο του της προάσπισης της εδαφικής ακεραιότητας της χώ ρας2 Πρόκειται βεβαίως για μια τεράστιας σημασίας συνθήκη, η οποία οδηγεί ευθέω ς στην ολοκληρωτική υπονόμευση της ιδεολογικής αξιοπιστίας και του πολίτικου ρόλου του Στρατού Το δεύτερο ζήτημα είναι η εσωτερίκευση στο στρατιωτικό μηχανισμό τω ν σντιδικτατορικών αισθημάτων του ελληνικού λαού, αποτέλεσμα της επιστράτευσης την οποία επιχείρησε το καθεστώ ς Η "μαζικοποίηση" που επιτεύχθηκε ανέτρεπε τις εγκαθιδρυμένες ιδεολογικές και πολιτικές σχέσεις εξουσίας στο εσωτερικό του, θέτοντας σε κίνδυνο την εσωτερική του συνοχή και τη νομιμοποίηση της ιεραρχίας του3 Δεν θα έπρεπε επίσης να υποτιμηθεί το γεγονός ότι, αντικειμενικά, λόγω της εμπόλεμης κατάστασης, ανατρεπόταν η πάγια και ιστορική π ρω τοκαθεδρία του Στρατού Ξηράς - του κυριοτέρου στηρίγματος της δικτατορίας - σε βάρος του Ναυτικού και της Αεροπορίας, στο εσωτερικό των Ενόπλων Δυνάμεων4 Η συνάρθρω ση τω ν παραπάνω σ υνθηκών είχε ω ς αποτέλεσμα την αποδιάρθρωση του Στρατού, του μοναδικού δηλαδή κέντρου εξουσίας που υπήρχε στην Ελλάδα μετά την εγκαθίδρυση του καθεστώ τος του 1967 Η αποδιάρθρωση αυτή οδηγεί, όπως είναι φυσικό, στη δημιουργία κενού εξουσίας, δηλαδή στην πραγματική ανυπαρξία πολίτικου κέντρου που συμπυκνώνει την ενότητα της κρατικής εξουσίας και εξασφαλίζει την αναπαραγωγή της* Είναι προφανές, ότι η έκτακτη αυτή κατάσταση βάρυνε καθοριστικά στην απόφαση της στρατιωτικής ηγεσίας για ανάθεση της διακυβέρνησης της χώ ρας στους πολιτικούς αρχηγούς Ωστόσο, θα ήταν λάθος να υποθέσει κανείς ότι ο Στρατός και οι κορυφές του παραιτούνταν από τη θέση που κατείχαν ιστορικά στη δομή της ελληνικής πολιτικής εξουσίας Ολόκληρη η επόμενη περίοδος, η περίοδος δηλαδή μετάβασης από το "κενό εξουσίας" στην αποκρυστάλλωση της νέας μορφής κρατικής εξουσίας, θα χαρακτηρίζεται από την, ανοικτή ή καλυμμένη, προσπάθεια να διατηρήσει αναλλοίωτη, ή με κάποιες παραχωρήσεις, τη θέση του στο Κράτος® Κατά συνέπεια, ο πολιτικός - κρσπκός μηχανισμός που συμπυκνώνει το αίτημα της συνέχειας, ο Στρατός, βρίσκεται μεν σε κατάσταση αποσταθεροποίησης και υποχώρησης, διατηρεί εντούτοις το ειδικό του βάρος στο εσωτερικό της εξουσίας, κάτι που θα επιχειρήσει να αξιοποιήσει σ το αμέσως επόμενο διάστημα 12

Η κατάσταση των πολιτικώ ν και κοινωνικώ ν δυνάμεων της τομής

Α ν όμω ς ο πόλος του Στρατού εμφανίζεται σε βαθειά κρίση, είναι ωστόσο θεσμικά συγκροτημένος και άμεσα παρώ ν στις εξελίξεις, ο πόλος της "τομής" εμφανίζεται χωρίς κεντρική θεσμική εκπροσώπηση και χω ρίς ενιαία πολιτική στρατηγική Η παρουσία του στις πυκνές διαδικασ ίες των ημερών παίρνει μόνον τη μορφή αυθόρμητων λαϊκών κινητοποιήσεων, οι οποίες ωστόσο λειτουργουν περισσότερο ως μέσον πίεσης π ρος το Στρατό Γι’αυτήν την ιδιότυπη έμμεση παρουσία των κοινωνικών δυνάμεων της "τομής", υπάρχουν δυο βασικοί λόγοι Ο π ρώ τος είναι η μεγάλη κρίση του αντιδικτατορικου κινήματος που διαδέχεται την καταστολή της εξέγερσης του Πολυτεχνείου7 Ο δεύτερος είναι το πολιτικό κενό καθοδήγησης του

27 αντιδικτατορικου αγώ να που παρατηρείται μετά το Νοέμβριο του '73, αποτέλεσμα του γεγονότος ότι όλες σχεδόν οι πολιτικές αντιστασιακές οργανώσεις ακρνιδιάσθηκαν από την εξέγερση του Πολυτεχνείου, με αποτέλεσμα να διαψευσθούν τα πολιτικά τους προγράμματα, οι εκτιμήσεις και οι στρατηγικές τους8 Υ τι’αυτες τις συνθήκες, δεν είναι δύσκολο να ερμηνευθεΙ το γεγονός ότι ο Ιούλιος του '74 βρήκε απροετοίμαστες και ουσιαστικά απούσες τις κοινωνικές δυνάμεις της "τομής" Οι εκτιμήσεις, επίσης, των περισσοτέρω ν οργανώ σεων της Αριστερός, που κατανοούσαν τη συγκυρία ως "αλλαγή φρουρός" και νατοϊκή λυση, διέκριναν στη μετάβαση αποκλειστικά το σ τοιχείο της "συνέχειας” , υποτιμώντας την πλευρά της αντικειμενικής ρήξης που διανοιγόταν, καθώ ς και τη δυναμική της μέσα στο κενό εξουσίας εντός του οποίου πραγματοποιείτο Υποτιμούσαν έτσι το λαϊκό παράγοντα και την ιδιότυπη παρουσία του στις εξελίξεις, κάτι που αντίθετα λάμβαναν έντονα υπ'όψιν οι στρατιω τικοί κύκλοι Πρόκειται σε τελική ανάλυση για γραμμή μη-επέμβασης, κάτι που διευκόλυνε αφάνταστα τον αποκλεισμό των αντιστασιακώ ν οργανώσεων (με ελάχιστες και επουσιώδεις εξαιρέσεις) και της Α ρισ ιεράς από την κυβέρνηση "Εθνικής Ενότητας" Επιπλέον, άφηνε ελεύθερη την πρω τοβουλία χειρισμών σε δυνάμεις που επεδίωκαν τον περιορισμό της τομής Σε αντίθεση λοιπ όν με τις εμπειρίες μετάβασης της Πορτογαλίας και της Ισπανίας, όπου οι κοινωνικές δυνάμεις της "τομής" παρεμβαίνουν άμεσα και ενεργά στις πολιτικές διαδικασίες, στην Ελλάδα η παρουσία των αντίστοιχων δυνάμεων μόνον έμμεση και "παθητική" μπορεί να θεω ρηθεί Α ν στην Πορτογαλία το βασικό χαρακτηριστικό της μετάβασης είναι η ρήξη και στην Ισπανία ο ενεργητικός συμβιβασμός, στην Ελλάδα η ίδια διαδικασία χαρακτηρίσθηκε από τον παθητικό συμβιβασμό ΓΓαυτό άλλωστε η ελληνική μετάβαση υπήρξε η πλέον σύντομη σε χρονική διάρκεια και, κυρίως, εμφάνισε τις λιγότερες τριβές 1 3 Πολιτικές μορφές επέμβασης του Στρατού κατά την π αράδοση της εξουσ ίας Ενα πρώ το στοιχείο που επισημαίνεται στη διαδικασία μετάβασης προς τη δημοκρατία, είναι η κάθε άλλο παρά ουδέτερη πολιτικά σύνθεση της ομάδας των πολιτικών αρχηγώ ν που εκλήθη από τη στρατιωτική ηγεσία στην περίφημη σύσκεψη της 23ης Ιουλίου'0 Οι οκτώ π ολιτικοί προέρχονταν από το "επίσημο" προδικτατορικό πολιτικό σκηνικό, όπως αυτό οριζόταν από την EPE και πς συντηρητικές κεντρώ ες μερίδες - της "αποστασίας” συμπεριλαμβανομένης -, ενώ, αντιθέτω ς, δεν εκλήθησαν ούτε εκπρόσωποι της Αριστερός ή της Κεντροαριστεράς ουτε εκπρόσω ποι των αντιστασιακών οργανώ σεων Από τους παρευρισκόμενους πολίτικους μόνον ο Π Κ ανελλόπουλος και ο Γ Μαύρος είχαν εκδηλώσει ανοικτά την αντίθεσή τους στο στρατιωτικό καθεστώ ς κατά τη διάρκεια της επταετίας Το γεγονός δεν προκαλουσε έκπληξη η στρατιωτική ηγεσία επέλεγε ω ς συνομιλητές της τους πολιτικούς εκείνους με τους οποίους, κατ'αρχήν τουλάχιστον, θα μπορούσε να διαπραγματευθεί την ανάθεση της εξουσίας χωρίς αμφισβήτηση της θέσης του Στρατού στη δομή της εξουσίας Η πολιτική αυτή βούληση θα αιωρείται συνεχούς π άνω από το τραπέζι των διαβουλευσεω ν και, βεβαίως, θα καθορίσει σε μεγάλο βαθμό την τελική απόφαση Δεν είναι η πρώ τη φορά που οι στρατιω τικές κορυφές βρίσκονταν μπροστά σ την περίπ τω σ η μιας μετάβασης σ'έναν ελεγχόμενο κοινοβουλευτισμό Κατά κάποιον τρόπο, όπω ς μπορεί κανείς να υποθέσει, η βασική ιδέα της αποτυχημένης "φιλελευθεροποίησης” του Γ Παπαδόπουλου τους ήταν αρκετά οικεία Αλλωστε, δυο μόλις μήνες πριν την κρίση του Ιουλίου, ο εκ τω ν πρω τεργατώ ν του πραξικοπήματος του '67 Ν Μακαρέζος σε υπόμνημά του προς την τότε - επίσημη ή και αφανή ηγεσία (ΓκιζΙκης-Ιωαννίδης) έθετε το ζήτημα μιας "μεταπολίτευσης“ , χαρακτηρίζοντάς την αναγκαία με άξονα μια κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας και με σταθερό όσο και ανεξάρτητο κέντρο εξουσίας το Στρατό” Στις κρίσιμες ώ ρες της σύσκεψης με τους πολιτικούς αρχηγούς ανάλογες π ροτάσεις "ρύθμισης” της κατάστασης θα επανέλθουν στο προσκήνιο Η πρώτη προερχόταν από την ηγεσία του Γ'Σώματος Στρατού και του στρατηγού Ντάβου, που υπό τις έκτακτες σ υνθήκες της στιγμής λειτουργούσαν σαν ουσιαστικό κέντρο εξουσίας μέσα στο στράτευμα Σύμφωνα με αυτήν, θα έπρεπε να υπάρξει πολιτική λυση με ταυτόχρονη επάνοδο του έκπτωτου Μ ονάρχη και του Κ Καραμανλή’ 2 Ο πω ς έχει κατά το παρελθόν σημειωθεί "( ) το Γ Σ ώ μ α Στρατού υποστήριξε την

28 εναλλακτική λύση ως μοναδική πιθανότητα διεξόδου από την κρίση, αλλά και διατήρησης του ρόλου του στρατού μέσα στο κράτος Αυτός ήταν και ο ουσιαστικός ρόλος τω ν στρατηγών Να επιτυχουν τη μετάβαση από το κράτος εκτάκτου ανάγκης στον κοινοβουλευτισμό, με όσο το δυνατόν λιγότερες επιπτώσεις για τη θέση του στρατιωτικού μηχανισμού"13 Στην ίδια τη σύσκεψη, η πρόταση του Φ Γκιζίκη να παραμείνουν στη νέα κυβέρνηση οι ίδιοι υπουργοί (της εμπιστοσύνης δηλαδή του στρατού και μάλιστα της πλέον ακραίας ιωαννιδικής μερίδας του) στα υπουργεία Αμυνας, Δημοσίας Τάξεω ς και ξσω τερικώ ν, πρόταση που με αποφ ασιστικότητα απορρίφθηκε από τον Π Κανελλόπουλο και το Γ Μαύρο, εκινείτο σαφώ ς σ τη λογική "( ) να συνδυασθεί η επιστροφή στην τυπική δημοκρατική πολιτεία με μικρές ουσιαστικές αλλαγές σ τη λειτουργία του πολίτικου συστήματος"1 Στην ίδια κατευθυνση συνέκλινε ασ φαλώ ς και η πρόταση του τότε αρχηγού των Ενόπλων Δυνάμεω ν στρατηγού Μπονάνου, ο οποίος απέβλεπε στην ανάθεση της πρω θυπουργίας στον Π Γαρουφαλιά, οι άριστες σχέσεις του οποίου με το στρατιω τικό μηχανισμό τον αναδείκνυαν, όπως ακριβώς και το 1965, σε "άνθρωπο της απόλυτης εμπιστοσύνης του"15 Αλλά και π ροτάσεις που προέρχονταν από τους συμμετέχοντες πολίτικους συνέκλιναν σ αφώ ς με τις παραπάνω στρατιω τικές προθέσεις Ο Σπ Μαρκεζίνης, πολιτικός που είχε αναλάβει να πραγματοποιήσει τη "φιλελευθεροποίηση" του δικτατορικου καθεστώτος, οδηγήθηκε στην πρόταση για κυβέρνηση εμπειρογνω μόνων περί την εξωτερική πολιτική, κυβέρνηση που λόγω του προσωρινού και μεταβατικού της χαρακτήρα, θα αντιμετώπιζε τα τρέχοντα εθνικά θέματα και μόνον 14

Η λύση Καραμανλή μια εύθραυστη αλλά και αναγκαία ισορροπία συμβιβασμού

Ολες οι παραπάνω εκδοχές στάθηκε αδύνατον να υλοποιηθούν Ο λόγος γΓαυτήν την εξέλιξη δεν είναι άλλος από την - έστω και έμμεση - καθοριστική παρουσία του λαϊκού παράγοντα Η π ρω τοφ ανής αίσθηση του κενού εξουσίας και η δίνη μιας εμπόλεμης κατάστασης μπροστά στην οποίαν η χώ ρα εμφανιζόταν ανέτοιμη και ακυβέρνητη, καθιστούσαν την εξεύρεση πολιτικής λύσ ης κυριολεκτικά κατεπείγουσα Οχι όμως μιας οποιοσδήποτε λύσης Η κυβέρνηση θα έπρεπε να δίνει την αίσθηση της "διαφοράς" από το προηγούμενο καθεστώς, να "πείθει" για τη δημοκρατικότητά της Σε αντίθετη περίπτωση, οι εξελίξεις, όπως πολλοί πρω ταγωνιστές των ημερών ομολογούν, θα ήταν απρόβλεπτες και ανεξέλεγκτες Αυτή ακριβώ ς η ανάγκη της "δημοκρατικής πειθους" είναι που οδηγεί αρχικά - και εντελώς στιγμιαία - στην επιλογή για κυβέρνηση Π Κανελλόπουλου, η οποία ω στόσο, εκτιμάται ότι θα ήταν πολυ πιο Φιλελεύθερη και δημοκρατική απ'ότι απαιτούσαν η συγκυρία και οι συγκεκριμένες αντιθέσεις 7 Δ εν άρκεσαν λοιπόν παρά μόλις λίγες ώρες για να ανατραπεί η κατ'αρχήν συμφω νία και, με την παρέμβαση του Ε Αβέρωφ αλλά και των στρατιω τικών αρχηγών, να κληθεί να σχηματίσει κυβέρνηση ο Κ Καραμανλής Η λύση Καραμανλή που δόθηκε τον Ιούλιο του 7 4 θα μπορούσε άνετα να χαρακτηρισθεί ως ένας απόλυτα επιτυχής "συμβιβασμός" Αν στη βασική αντίθεση "τομή ςΤ σ υ νέχειας" που χαρακτηρίζει τη μετάβαση προς μια κυβέρνηση πολιτικών, η λυση Κανελλόπουλου έκλινε σαφώς προς την πλευρά της "τομής", με προφανείς κίνδυνους εκτροπής από την πλευρά τω ν δυνάμεων της "συνέχειας", η λύση Καραμανλή αντιθέτως "έδειχνε" σαν το σημείο ισορροπίας Από τη μια πλευρά, ο Κ Καραμανλής απολάμβανε της εμπισ τοσύνης τω ν σ τρατιω τικώ ν για δυο βασικούς ιδεολογικούς και συμβολικούς λόγους α) το αντικομμουνιστικό του παρελθόν, ω ς επικεφαλής της προδικτατορικής EPE και ταυτισμένος τρόπον τινα με το μετεμφυλιακό κράτος, και β) τον αντιμοναρχισμό του με δεδομένη τη γνω στή του ρήξη με τη Μοναρχία , η οποία και τον οδήγησε στην αποχώρηση από τη χώ ρα το 196318 Από την άλλη πλευρά, ο Κ Καραμανλής ήταν σε θέση να εμφανίσει με πειστικό τρόπο το δημοκρατικό προφ ίλ της νέας κατάστασης, να εγγυηθεί, επιπλέον, λόγω της ιστορικής πολιτικής του ένταξης, μια "σίγουρη και ασφαλή" οδό προς τον εκδημοκρατισμό Οπως έχει επισημανθεί, από το ιστορικό καθεστω τικό πολιτικό προσωπικό ο Καραμανλής ήταν "( ) ο μόνος πολιτικός ηγέτης που είχε κρατηθεί έξω από την κρίση εκπροσώπησης^19 Και οι δυο λοιπόν πόλοι της αντίθεσης, καθένας για διαφορετικούς λόγους, αναγνωρίζουν στον Κ Καραμανλή το αναγκαίο περιθώριο συμβιβασμού που είναι "διατεθειμένοι" να κάνουν Ο Καραμανλής με άλλα λόγια, εκείνη τη δεδομένη στιγμή, δεν εμφανίζεται παρά ως ο αντικειμενικός μεσεγγυητής μεταξύ της "τομής" με το δικτατορικό καθεστώς, όπω ς το επιθυμεί ο λαϊκός παράγω ν,

29 και της "συνέχειας", όπω ς ευελπιστεί ο στρατιωτικός μηχανισμός Το ότι ο Κ Καραμανλής ήταν ο μοναδικός, ίσως, πολιτικός στο πρόσωπο του οποίου μπορούσαν να συμπέσουν και οι δυο σ υνιστώσες, τον καθιστά "deus ex machina" κατά την έκφραση του Ν Διαμαντουρου Ωστόσο, δεν μπορεί να αγνοηθεί το γεγονός όπ η κυρία πλευρά του συμβιβασμου "υπογράφεται" μεταξύ Στρατού και Κ Καραμανλή Ο λαϊκός παράγω ν - η "τομή" - μόνον εμμέσως βρίσκεται παρών στις πολιτικές δια δικασίες της μετάβασης Η "παθηπκή παρέμβασή" του επηρεάζει τις εξελίξεις μόνο σ το μέτρο που επιτρέπει στην όποια πολιτική λύση να εμφανίζεται νομιμοποιημένη Πρόκειται για τη δευτερεύουσα πλευρά του συμβιβασμου Ετσι, είναι σωστή η διαπίστω ση ότι "Από πολιτικής απόψεως, η παραμονή του στρατηγού Γκιζίκη στη θέση του Προέδρου της Δημοκρατίας ήταν ενδεικτική της βούλησης της μεταβατικής κυβέρνησης να προωθήσει την αποκατάσταση της δημοκρατίας μέσω ενός συμβιβασμου με ορισμένες δυνάμεις που προέρχονταν από τη δικτατορία" 1 5 Οι νομικές και θεσμικές πλευρές του συμβιβασμού Υπήρξαν πολιτικές δυνάμεις εκείνη την εποχή, όπω ς το ΠΑΚ, το ΚΚΕ ή οργανώ σεις της άκρας αριστερός, που έσπευσαν να χαρακτηρίσουν την κυβέρνηση Καραμανλή σ αν "αλλαγή φρουράς" και, κατ'ουσίαν, κοινοβουλευτικό μανδύα της δικτατορίας2 Ο σο αλήθεια είναι ότι παρόμοιες εκτιμήσεις διακρίνονταν για στατική εκτίμηση της συγκυρίας και υποτίμηση τω ν δυναμικών που διανοίγονταν για τη δημοκρατία, άλλο τόσο αλήθεια είναι ότι το νομικό οπλοστάσιο της μετάβασης φανέρωνε έντονα τα στοιχεία της "συνέχειας" και του συμβιβασμου με το Στρατό, τουλάχιστον κατά την πρώ τη περίοδο Είναι χαρακτηριστικό ω ς προς το ζήτημα αυτό, ότι το Προεδρικό Διάταγμα 517/74 με το οποίο ο Κ Καραμανλής αναλάμβανε την πρωθυπουργία, εκδιδόταν σύμφωνα "με τις διατάξεις του άρθρου 43 του ισχυοντος Ελληνικού Συντάγματος", δηλαδή του Συντάγματος του 1973 Οπως έχει επισημανθεί, το πρώ το που επιδιώκεται να κατοχυρωθεί με τη φράση αυτή είναι "( ) η ιδέα ότι το δικτατορικό Σύνταγμα συνέχιζε να διατηρεί την εγκυρότητά του στο ακέραιο"22 Επιπλέον, η ανάθεση της διακυβέρνησης στους πολιτικούς αντλούσε ω ς πράξη τη νομιμότητά της από ένα ανύπαρκτο όσο και "πρωτότυπο" θεσμικό όργανο, το "Εθνικό Συμβούλιο της ηγεσίας του πολίτικου κόσμου και των στρατιωτικών δυνάμεων", με την ομόφωνη γνώμη του οποίου ανετίθετο η πρω θυπουργία στον Κ Καραμανλή Είναι σαφές ότι η συνδιαμόρφωση της νέας κατάστασης από π ολίτικους και στρατιωτικούς, αποσκοπουσε στη διασφάλιση των "δικαιωμάτων του Στρατού", στον πολιτικό έλεγχο της συγκυρίας Αυτό το πολιτικό συμπέρασμα αποτελεί τον πυρήνα του σ υμβιβασμού που επιτελείται από την πλευρά των στρατιω τικών Είναι μάλλον σωστό να υποτεθεί ότι από την πλευρά τους, αυτό που είχε σπς στιγμές εκείνες τη μεγαλύτερη σημασία, ήταν η κατοχύρω ση του ρόλου τους, ανεξαρτήτως του νομικού πλαισ ίου που θα ίσχυε Κάτι τέτοιο διαφάνηκε καθαρά άλλωστε με τη Συντακτική Πράξη της 1ης Αυγούστου 1974, η οποία επανέφερε σε ισχύ το Σύνταγμα του '52, εξαιρέσει των διατάξεων που αφορούσαν στη Μοναρχία Το άρθρο 11 αυτής της συντακτικής Πράξης επαναλάμβανε λέξη προς λέξη το άρθρο 129 2 του δικτατορικού Συντάγματος του '68 και έθετε στο απυρόβλητο μια βασική διάταξη, με την οποίαν συνεχιζόταν το καθεστώ ς αυτονομίας του Στρατού και στεγανότητάς του από κάθε πολιτικό έλεγχο 'Τ η ν διοίκηση των Ενόπλων Δυνάμεω ν ασκεί η Κυβέρνησις δια του Αρχηγού των Ενόπλων Δυνάμεων( )"23 Είναι γεγονός ότι η διάταξη αυτή θα ορίζει το π λαίσιο "αιχμαλωσίας", κατά την έκφραση του Ε Αβέρω φ, της κυβέρνησης από το Στρατό24 Μέχρι το Προεδρικό Διάταγμα της 9ης Αυγούστου, με το οποίον αφαιρούνταν από τον Αρχηγό των Ενόπλων Δυνάμεων οι υπερεξουσίες, η κυβέρνηση δεν ασκούσε, τυπικά και ουσιαστικά, καμία εξουσία σπς Ενοπλες Δυνάμεις Ο συμβιβασμός όμως αφορά και σ το γενικώτερο πλαίσιο νομιμότητας το οποίο διαμορφώνεται Ενώ βεβαίως η κατάργηση του Συντάγματος του '73 ήταν αναπόφευκτη, μπροστά στην ανάγκη να "πείθει" η νέα πολιτική κατάσταση για τη ρήξη της με την προηγούμενη, η επαναφορά της προδικτατορικής νομιμότητας (Σύνταγμα *52) σηματοδοτούσε την επιστροφή του πλαισ ίου του μετεμφυλιακού Κράτους, με άλλα λόγια την επιστροφή σε "( ) μια νομιμότητα με την οποίαν είχαν κυβερνήσει οι πολιτικές δυνάμεις που διηύθυναν τη διαδικασία μετάβασης^25 Θα μπορούσε να τονισθεί επίσης, ότι το “παράδοξο" να επαναφέρεται το Σύνταγμα του '52 ατελώς σε ισχύ, καταργώντας τη μοναρχική μορφή του πολιτεύματος και αγνοώντας το άρθρο 108 με το οποίον απαγορευόταν η αναθεώ ρησή της“ συνιστά ακριβώς ένα πεδίο στο οποίο φω τογραφίζονται οι εκατέρωθεν

30 παραχω ρήσεις Από την πλευρά των πολιτικών δυνάμεων, η κατάργηση της μοναρχίας και η βούληση να λυθεί το πολιτειακό πρόβλημα με δημοψήφισμα, άφηναν ανοικτό το έδαφος για την υλοποίηση μιας βαθειάς τομής στη δομή της εξουσίας Ενίσχυε, επίσης, το δημοκρατικό τους έρεισμα Α πό την πλευρά του Στρατού, η επιστροφή σε ένα ιστορικά δοκιμασμένο π λαίσιο νομιμότητας καθησύχαζε τις λιγότερο ακραίες μερίδες του, αλλά και διατηρούσε τις ψευδαισθήσεις για μια επιστροφή στο ρόλο του βασικού θύλακα της εξουσίας μετά την εξομάλυνση της εθνικής κρίσης Αλλω στε, ο στρατιω τικός παράγων διαδραμάτιζε ακόμη ένα σημαντικό και διπλής σημασίας ρόλο συναινουσε στην κατάργηση του δικτατορικού Συντάγματος και, ταυτόχρονα, συνεισέφερε σ την οργάνω ση της νέας νομιμότητας, αφου όλες οι συντακτικές πράξεις της εποχής φέρουν την υπογραφή του στρατηγού Γκιζίκη, ο οποίος αποτελούσε τον θεσμικό εγγυητή της μετάβασης27 1 6 Η σταδιακή επικράτηση της "τομής" και η πολιτική της οριοθέτηση Ο σημαντικότερος ανασχετικός παράγων στις στρατηγικές βλέψεις των κορυφών του στρατεύματος ήταν ασφαλώ ς η πολιτική και ιδεολογική του αποδιάρθρωση που περιγράφηκε παραπάνω Ωστόσο, μία άλλη, περισσότερο μόνιμη, συνθήκη ενίσχυσε καθοριστικά τις τάσεις της "τομής", διευκολύνοντας το έργο τους Πρόκειται για τη σχετικά μεγάλη ευκολία με την οποία επιβλήθηκε η κατάργηση του δικτατορικού νομικού πλαισίου και, κατά βιάση, του Συντάγματος του 1968/1973 Είχε διαφανεί βεβαίως, ότι αυτό που προείχε για τις στρατιωτικές κορυφές ήταν η συγκράτηση θέσεω ν στη δομή της εξουσίας, ανεξαρτήτως του νομικού-συνταγματικου πλαισίου με το οποίο θα κατοχυρω νόταν Δεν είναι όμως χωρίς σημασία το γεγονός ότι το δικτατορικό νομικό πλαίσιο ήταν εντελώ ς ανίσχυρο να αμυνθεί, στερούμενο υλικών (οργανικών) προσβάσεω ν στην εξουσία και μη διαθέτοντας τα καθαρώ ς δικά του "πολιτικά ερείσματα'1 "( ) ένα από τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία της δικτατορίας υπήρξε η απουσία ιδεολογικής δημιουργικότητας, και η καθαρώς στρατιωτική της φύση καθώς η σχετικώς μικρή της διάρκεια εμπόδισαν τη δημιουργία ενός κρατικού προσωπικού πολιτικής προέλευσης" Οι διαφορές στο συγκεκριμένο ζήτημα με την Ισπανία υπήρξαν μεγάλες, υποδηλώνοντας, εκτός των άλλων, και την πλήρη απονομιμοποίηση του στρατιωτικού καθεστώ τος Ετσι, η δημοκρατική τομή με το στρατιωτικό καθεστώ ς που είχε ανοιχθεί, κατέστη μια πραγματικότητα χω ρίς επιστροφή Επιπλέον, η καθημερινή παρουσία του λαϊκού παράγοντα στις πολιτικές εξελίξεις, μέσα σ'ένα κλίμα τεράστιας δημοκρατικής αφύπνισης που χαρακτήριζε την εποχή, καθιστούσε αν όχι αδύνατη πάντως εξαιρετικά δύσκολη μια νέα "δυναμικού" τύπου στρατιωτική επιχείρηση Μια τέτοια εξέλιξη θα εγκυμονούσε ασφαλώ ς μια εμφύλια συγκρουση, με ανυπολόγιστες εθνικές και διεθνείς συνέπειες Προφανώς, τέτοιες τάσεις δεν είχαν εκλείψει Αδυνατούσαν ωστόσο να λειτουργήσουν ενοποιητικά για το σύνολο του στρατού, αλλά και να βρουν στοιχειώδη ερείσματα στον πολιτικό κόσμο, ακόμα και στους πιο συντηρητικούς πολιτικούς Η βασική αυτή αντίθεση μεταξύ λαϊκού παράγοντα/στρατιω τικού παράγοντα επέτρεψε στον Κ Καραμανλή να διευρύνει σταδιακά τα π εριθώ ρια αυτονόμησής του απ ό το στρατιωτικό έλεγχο, αναζητώ ντας σαφώ ς στηρίγματα στη λαϊκή νομιμοποίηση30 Ηδη, από τις πρώτες ημέρες της διακυβέρνησής του, μέτρα όπω ς η απελευθέρωση των πολιτικών κρατουμένων της δικτατορίας, η εξαγγελία της γενικής πολιπκής αμνηστίας, η νομιμοποίηση των πολιτικών κομμάτων και κυρίως του Κομμουνιστικού Κόμματος, η απαγόρευση της λογοκρισίας, η αποχώ ρηση από το στρατιω τικό σκέλος του ΝΑΤΟ, διεύρυναν αποφασιστικά τη λαϊκή συναίνεση προς αυτόν Κυρίω ς όμως, καθιστούσαν την "τομή" με τη δικτατορία μεγαλύτερη απ'όσο θα ήθελαν οι στρατιωτικές κορυφές να είναι ' Για τον Κ Καραμανλή, η στρατηγική της "βαθείας τομής" που είχε προσπαθήσει ανεπιτυχώ ς να υλοποιήσει το 1963, επανερχόταν ως πολιτικός στόχος Βεβαίως, τώρα, σε μίαν άλλη συγκυρία, που καθόριζαν, όπως θα δειχθεί παρακάτω, η απουσία του μοναρχικού παράγοντα και ο ευρωπαϊκός προσανατολισμός της συντηρητικής παράταξης Ολες οι πρώ τες του προσπάθειες τείνουν στη σταθεροποίησή του στην εξουσία και στην επαναδιατύπωση της αυτόνομης στρατηγικής του "εκσυγχρονισμού” (η νέα μορφή της βαθείας τομής)

31 Ο Κ Καραμανλής, ωστόσο, δεν έπαυε να είναι ένας συντηρητικός ττολιτικός με όλη τη σημασ ία της λέξης Δεν θα μπορούσε, κατά συνέπεια, διαφευγοντας από τη στρατιωτική ομηρία να καταπέσει στην αντίστοιχη λαϊκή Η αυθόρμητη κοινωνική έκρηξη των ημερών, αν και δεν αμφισβητούσε τον Κ Καραμανλή, πίεζε οπωσδήποτε για μέτρα πολιτικού και θεσμικού εκδημοκρατισ μού πολυ πιο ριζοσπαστικά και γρήγορα απ'όσο η συγκυρία και, ίσως οι συσχετισμοί δυνάμεων, μπορούσαν να επιτρέψουν Το μαζικό σύνθημα των ημερών για άμεση τιμωρία των απριλιανών πραξικοπηματιώ ν και γενική αποχουντοποίηση δεν μπορούσε να γίνει δεκτό, είτε λόγω συγκεκριμένων δεσμεύσεω ν είτε λόγω επιλογής, όπω ς θα φανεί αργότερα, να μη θιγεί η "συνέχεια" του κρατικού μηχανισμού Η πρώ τη περίοδος της πολιτικής του δράσης χαρακτηρίζεται έτσι από την προσπάθεια σταθεροποίησης της νέας εξουσίας, μέσα από την εκμετάλλευση της αντίθεσης λαού/στρατου Π ρόκειται για μια πολιτική λεπτής ισορροπίας Απέναντι στους στρατιωτικούς χρησιμοποιείται το φόβητρο των λαϊκών πιέσεων, απέναντι στις συνεχείς λαϊκές κινητοποιήσεις των ημερών και στην έντονη κοινή γνώμη της εποχής επισείεται ο φόβος μιας νέας στρατιωτικής επέμβασης Ο deus ex m achina της 24ης Ιουλίου αναγορεύεται, μέσα απ'αυτήν την αντίθεση, στη μοναδική εθνική πολιτική λυση της συγκυρίας, αφαιρώντας και από τους δύο πόλους της αντίθεσης τη δυνατότητα αυτόνομης παρέμβασης Το γεγονός θα κρίνει την εκλογική μάχη του Νοεμβρίου ’74, δίνοντας στον Κ Καραμανλή μια συντριπτική νίκη 1 7 Οι εκλογές του 1974 ως στοιχείο της τομής με το στρατιωτικό καθεστώς Με τις εκλογές του Νοεμβρίου του 1974 τελειώνει και τυπικά η περίοδος της gratia mìlìtarium, κατά την έκφραση του Ν Διαμαντούρου, για τον Κ Καραμανλή και ανοίγει η περίοδος της λαϊκής νομιμοποίησης Η διαχείριση της αντίθεσης στρατιωτικού παράγοντα/λαϊκού παράγοντα απ οτελεί και στην περίπτωση αυτή το υλικό υπόβαθρο της επιλογής για προσφυγή στις κάλπες σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα Ο ι εκλογές επισφράγισαν το τέλος της ενεργούς παρουσίας του στρατού στην πολιτική κατάσταση Οι προσδοκίες των κορυφών του για διατήρηση της θέσης τους στη νέα δομή εξουσίας διαψεύδονταν Ηδη μάλιστα, με την σύλληψη και τον εκτοπισμό στην Κέα των πέντε πρω ταιτίω ν του πραξικοπήματος του '67 (Γ Παπαδόπουλος, Στ Παττακός, I Λαδάς, Μ Ρουφογάλης, Ν Μακαρέζος), καθώς και τη Συντακτική Πράξη της 3ης Οκτωβρίου του 1974, δρομολογείτο η παραπομπή τους ενώπιον της Δικαιοσύνης, ενώ, παράλληλα, οι θύλακες της δικτατορίας μέσα στο σ τράτευμα ελέγχονταν αποτελεσματικά33 Είναι προφανές ότι η νέα κρατική πολιτική στην οποία στόχευε ο Κ Καραμανλής, δεν μπορούσε να υλοποιηθεί αν δεν απολάμβανε πολιτικής νομιμοποίησης Η διαμόρφωση επίσης της μορφής πολιτικής εξουσίας στην οποίον αποσκοπούσε εμφανώς (κατάργηση μοναρχίας, ενίσχυση της εκτελεστικής εξουσίας, πειθάρχιση του στρατού, ενεργός κρατική παρέμβαση στην οικονομική σ τρατηγική), προϋπέθετε ευχέρεια κινήσεων που μόνο μια λαϊκή εντολή μπορεί να εξασφαλίσει Δ εν είναι τυχαίο άλλωστε, ότι η πλήρης ρήξη σε νομικό, πολιτικό και συμβολικό επίπεδο με τη δικτατορία επενδύεται με το κύρος που απολαμβάνει η εκλεγμένη Βουλή, η οποία με το Δ'Ψ ήφισμα της 15ης/18ης Ιανουάριου 1975 διακήρυξε ότι "Η Δημοκρατία δικαίω ουδέποτε κατελύθη" Α πό την άλλη μεριά, η συγκυρία εμφανιζόταν ιδιαίτερα ευνοϊκή, ώστε το αποτέλεσμα της εντολής να αποδίδει στον Κ Καραμανλή ευρύτατα π εριθώ ρια χειρισμών, με παράλληλη μείωση του πολιτικού βάρους της αντιπολίτευσης Η τεράστια επίσης κοινοβουλευτική πλειοψηφία (220 έδρες επί συνόλου 300), δημιουργούσε τους όρους για μια σθεναρή αντίσταση στις όποιες κοινω νικές πιέσεις μπορούσε να δεχθεί η κυβέρνηση και, επιπλέον, της έδινε τη δυνατότητα να διαχειρισθεί, σχεδόν ανενόχλητα, την ανασυγκρότηση του κρατικού μηχανισμού, τα όρια του εκδημοκρατισμού και κυρίω ς το χειρισμό του θεμελιακού για το πλαίσιο άσκησης της μεταπολιτευτικής εξουσίας ζητήματος του Συντάγματος“ Τρεις είναι οι πολιτικές πρωτοβουλίες που συνεισέφεραν σ'αυτήν τη στρατηγική α) ο ασ φυκτικός περιορισμός της προεκλογικής περιόδου, καθώς και ο "αιφνιδιασμός" που προκάλεσε η απόφαση για εκλογές, γεγονότα που θα "προλάβουν" οποιαδήποτε δραστηριοποίηση των πολιτικών δυνάμεω ν και, κυρίως, αυτών της Αριστερός β) η επιβολή του εκλογικού νόμου της ενισχυμένης αναλογικής35 γ) η επιβολή της Βουλής του '74 ω ς αναθεωρητικής και όχι Συντακτικής35

32 Οι εκλογές λοιπόν του Νοεμβρίου '74 θα οδηγήσουν σε μια περιφ ανή νίκη του Κ Καραμανλή, το μ έγεθος της οποΐας σε καμμία περίπτωση δεν θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί έκπληξη Οι συγκεκριμένες αντιθέσεις της περιόδου, κυρίω ς μάλιστα η κυρία αντίθεση Στρατου/Λαού και ο τρόπ ος διαχείρισής της από τον Κ Καραμανλή, αναδεικνύουν στο πρόσωπό του τη μόνη πολιτικά αποτελεσματική και κοινωνικά πειστική στρατηγική για τη στερέωση της δημοκρατίας Μια αρκετά διαδεδομένη εκτίμηση των εκλογικών αποτελεσμάτων συνέδεσε τα τελευταία με την επιτυχή προβολή της καραμανλικής στρατηγικής ω ς της πλέον κατάλληλης για να αντιμετωπισθουν οι κίνδυνοι νέας εκτροπής Υπονοούσε δηλαδή ότι το εκλογικό αποτέλεσμα ήταν, κατά κάποιο τρόπο, η φυσιολογική εξέλιξη ενός πολίτικου εκβιασμού Η αλήθεια είναι ότι ο Κ Καραμανλής χρησιμοποίησε το φόβητρο μιας νέας δικτατορίας Το πραγματικό όμως γεγονός είναι ότι εναλλακτικές και εφικτές πολιτικές προοπτικές δεν υπήρχαν τη στιγμή εκείνη Η αδυναμία καθώς και το απροετοίμαστο των άλλων πολιτικών δυνάμεων θα επισ φραγίσ ουν απλώ ς το εκλογικό ρεύμα προς το κόμμα της Ν Δ 1 8 Η δυναμική του εκλογικού αποτελέσματος και οι πολιτικές δυνάμεις της αντιπ ολίτευσης Ωστόσο, το 54% που κέρδισε το κόμμα του Κ Καραμανλή στις εκλογές, είχε έντονο το χρώ μα της συγκυριακής καταγραφής Το ποσοστό δεν αποτελουσε επίλυση της κρίσης εκπροσώπησης για τα λαϊκά στρώ ματα, κάτι που θα υποδήλωνε "μονιμότερη" έκφραση αυτών των στρωμάτων από τη Ν Δ Σε μεγάλο ποσοστό η ψήφος ¡¿αυτήν καθοριζόταν από την προτεραιότητα διασφάλισης της δημοκρατικής πορείας, χω ρίς να συμπυκνώνει μονιμότερα κοινωνικά ή ταξικά χαρακτηριστικά17 Πρόκειται για "στιγμιαία" εκπροσώπηση Την πολιτική ηγεμονία της συντηρητικής παράταξης στη διαδικασία μετάβασης στη Δημοκρατία πιστοποιεί, με έναν ιδιότυπο τρόπο, και η κατάληψη της δεύτερης θέσης στις εκλογές του 1974 από την Ενωση Κέντρου-Νέες Δυνάμεις (20,4%) Ο π ω ς η Ν Δ , έτσι και η ΕΚ-ΝΔ αξιοποίησε τη συμμετοχή της στη "λύση Καραμανλή", δηλαδή στη μόνη ορατή και εφικτή πρόταση διασφάλισης της Δημοκρατίας Τα δύο κόμματα που διαχειρίσθηκαν τη μετάβαση, κατέγραψαν από κοινού το 75% του εκλογικού σώματος σ τις εκλογές του ‘74 Βέβαια, η Ν Δ κέρδισε τη μερίδα του λέοντος αυτής της εκλογής, αφήνοντας στην ΕΚ-ΝΔ το μικρότερο μέρος, αλλά, συνάμα, και την καταγραφή μιας "συμπληρωματικής' προς το πολιτικό της σ χέδιο δύναμης Ο πω ς η επιλογή του εκλογικού σώματος προς τη Ν Δ , έτσι κι'αυτή προς την ΕΚ-Ν Δ συνιστά μια επιλογή "αναγκαστική", υπό το κράτος των προτεραιοτήτων εκείνης της σ υγκυρίας Πρόκειται για τη δευτερεύουσα πλευρά της επιλογής του εκλογικού σώματος, κατευθυνόμενη σε μια μερίδα του πολιτικού προσωπικού που συμμετείχε στην κυβέρνηση Εθνικής Ενότητος, με μερίδιο σ την ομαλή και "ασφαλή” μεταπολίτευση Τ α κοινω νικά χαρακτηριστικά απουσιάζουν απ'αυτήν τη "στιγμιαία" ψήφο, κάτι που θα επ ιβεβαιω θεί αργότερα με την εξέλιξη που θα έχει ο φορέας αυτός Για τις υπόλοιπες πολιτικές δυνάμεις, η ασφυκτική υπεροχή των "καθοδηγητών της μετάβασης" δεν άφηνε μεγάλα περιθώρια επιτυχίας Ενας, ωστόσο, νεοσύστατος σχηματισμός, το ΠΑΣΟΚ, θα κάνει αισθητή την παρουσία του, κυρίως λόγω της αντισυναινετικής ιδεολογικής φυσιογνωμίας που π ροβ ά λλει“ Ο "αριστερισμός" του ΠΑΣΟΚ δεν υπήρξε προφανώς φαινόμενο εκείνης της συγκυρίας Ο πολιτικός του προπομπός, το ΠΑΚ, είχε διακριθεί κατά τη διάρκεια της δικτατορίας για θέσεις και εκτιμήσεις που θα χαρακτηρίζονταν "ακραίες"3’ Ετσι, το κεντρικό σύνθημα "στις 18 Σοσιαλισμός" με το οποίο εμφανίσθηκε στις εκλογές του '74, ερχόταν σαν συνέχεια των προηγουμένων εκτιμήσεω ν, όπω ς επίσης και οι διακηρύξεις περί κοινωνικοποίησης των μέσων παραγωγής, κατάργησης της εκμετάλλευσης και αυτοδιαχείρισης40 Είναι σαφές, ότι παρόμοιες εξαγγελίες δεν θα μπορούσαν στη συγκυρία εκείνη να διεκδικήσουν το χαρα κτήρα ενός άμεσα εφαρμόσιμου πολίτικου προγράμματος Η κριτική, κατά συνέπεια, που ασκήθηκε σ το ΠΑΣΟΚ από διάφορες πλευρές και η οποία τόνιζε τον "ακραίο" ή “δημαγωγικό” χαρα κτήρα του, με καθαρό πολιπκά-συγκυριακά κριτήρια δεν απείχε από την πραγματικότητα41

33 Ω στόσο, οι λογικές που διέκριναν τότε το ΠΑΣΟΚ, θσ αποβούν μακροπρόθεσμα υπέρ του Τα συνθήματα για το σοσιαλιστικό μετασχηματισμό μπορεί να μην είχαν άμεσο πολιτικό αντίκρυσμα, είχαν όμω ς μεγάλη ιδεολογική σημασία Λειτουργούσαν ως αντίβαρο στο γενικό πλαίσιο της Μεταπολίτευσης, όπω ς έτεινε να αποκρυσταλλωθεί στη νέα συγκυρία υπό την ασφυκτική ηγεμονία τω ν συντηρητικώ ν δυνάμεω ν42 Το ΠΑΣΟΚ κα^αυτόν τον τρόπο εγγραφόταν - ίσως και άθελά του, πάντω ς αντικειμενικά ω ς το αντίπαλο δέος της Ν Δ και, το κυριότερο για τις επερχόμενες εξελίξεις, συνδεόταν με το διάχυτο ριζοσπαστισμό της εποχής Το γεγονός θα αποδειχθεί σημαντικός παράγω ν στη "μάχη" για το ποιός πολιτικός σχηματισμός θα αναδειχθεί στον κυριότερο φορέα εναλλακτικής πολιτικής λύσης και "εκπρόσωπο" του λαϊκού κοινωνικού μπλοκ Η διάταξη των πολιτικών δυνάμεω ν στις εκλογές του '74 συμπληρώνεται με την κομμουνιστική αριστερά Η νομιμοποίησή της (Σεπτέμβριος 1974) έφερε στην επιφάνεια τόσο τη διάσπαση του ΚΚΕ όσο, κυρίως, την ευρύτερη κρίση του ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος43 Το εκλογικό αποτέλεσ μα είναι απ’αυτήν την πλευρά αποκαλυπτικό η κομμουνιστική (παραδοσιακή) αριστερά, αν και "ενωμένη" λόγω της συγκυριακής ενότητας υπό το σχήμα της "Ενωμένης Αριστεράς", σ ημείω σε το χειρότερο μετεμφυλιακό της αποτέλεσμα (9,47% - 464 787 ψήφοι)44 Η καταγραφή αυτή θα αποδειχθεί αργότερα μόνιμη και καθόλου συγκυριακή Στο πλαίσ ιο όμω ς της κομμουνισ τικής αριστερός ενδιαφέρον παρουσίασε και η έκβαση του "εσω τερικού" της συσχετισ μού, η έκβαση δηλαδή της διάσπασης του '68, στο μέτρο που οι εκλογές του '74 αποτέλεσαν, έστω και εμμέσως, την πρώτη δημόσια αντιπαράθεση των δύο τάσεω ν Οπως έχει δειχθεί, το 1974 ο συσχετισμός μεταξύ ΚΚΕ και ΚΚΕεσ παρέμενε, έξι χρόνια μετά τη διάσπαση, σε μια σχετική ισορροπία Από το 9,47% της "Ενωμένης Αριστερός", οι ψήφοι του ΚΚΕ απ οτελουν το 5,21%, του ΚΚΕεσ/ΕΔΑ το 3,29%, ενώ το υπόλοιπο 0,97% κατευθύνεται σε ανεξάρτητους υποψήφιους ή δεν μπορεί να κατσταγεί45 Ο συσχετισμός αυτός δείχνει, ότι η "εκπροσώ πηση" του παραδοσιακού κομμουνιστικού χώρου κάθε άλλο παρά οριστικά έχει κριθει Σοβαρή ένδειξη γι'αυτό αποτελουν και οι κυκλοφορίες των δυο "κομματικών οργάνων*’ , της Αυγής και του Ριζοσπάστη Το 1974 είναι η μόνη χρονιά σε ολόκληρη τη μεταπολιτευτική περίοδο όπου η μέση κυκλοφορία της Αυγής (22 397 φύλλα) υπερβαίνει αυτή του Ριζοσπάστη (21 805) (ΠΙΝΑΚΑΣ 1) Ο π ω ς η "εκπροσώπηση" του συνολικού λαϊκού μπλοκ, έτσι και η "εκπροσώπηση" του αριστερού παραδοσιακού "υποσυνόλου" του, παραμένουν ανοικτά, για την επόμενη περίοδο, ζητήματα

3ί 22

Ο εκσυγχρονισμός ως ττολιτική γραμμή τω ν συντηρητικών δυνάμεω ν

Δυο, λοιπόν, είναι οι στόχοι της στρατηγικής των κυρίαρχων δυνάμεων στη μεταπολίτευση πρώτον, η υπέρβαση της πολιτικής και ιδεολογικής κρίσης που χαρακτήριζε ιστορικά την πολιτική εξουσία και δεύτερον, η ηγεμονική σταθεροποίηση της κυριαρχίας τους Την π ολιτική γραμμή με την οποία θα επιχειρηθεί η υλοποίηση των στόχω ν αυτώ ν θα ονομάζουμε εφεξής "εκσυγχρονισμό'' Η έννοια του εκσυγχρονισμού έχει αποτελέσει αφορμή για πολλές ερμηνείες, ενίοτε και συμπληρωματικές η μία της άλλης, της μεταπολιτευτικής συγκυρίας Μια π ρώ τη προσέγγισ η, έχοντας πολλά στοιχεία αναγωγισμού, τον θεώρησε ω ς τη μόνιμη τάση του πολιτικου-κρατικου εποικοδομήματος να προσαρμόζεται στις εξελίξεις της οικονομικής βάσης52 Μια δεύτερη ερμηνεία τον κατανόησε περισ σότερο ω ς μία τάση θεσμικού εκσυγχρονισμού, με την έννοια της εναρμόνισ ης των κοινωνικο-πολιτικών συντεταγμένων με τα πρότυπα τω ν εξελιγμένων δυτικών χωρών, τάση που, όπως υποστηρίχθηκε, δεν κατέστη δυνατό να ολοκληρω θεί υπό το βάρος των εσωτερικών της αντιφάσεων53 Μια τρίτη, τέλος, προσέγγιση θεώρησε ότι εκσυγχρονισμός στην πραγματικότητα δεν υπήρχε Σύμφωνα με αυτήν, ω ς όρος αποτελούσε μια ιδεολογική κατασκευή, που μετεμφίεζε αυτό που πραγματικά υπήρχε, το παρεμβατικό κεϋνσιανό Κράτος και τις κοινωνικές λειτουργίες που αναλάμβανε σε συνθήκες κρίσης του54 Σε όλες τις παραπάνω προσεγγίσεις, παρά το γεγονός ότι "φωτίζονται" σ οβαρά ζητήματα, υποτιμάται πολλές φορές ο εκσυγχρονισμός ω ς πολιτική γραμμή μιας ειδικής σ υγκυρίας Εμφανίζεται κατ'αυτόν τον τρόπο ένα "ερμηνευτικό έλλειμμα" των ιδιαίτερων μορφώ ν του κοινωνικού και πολίτικου ανταγωνισμού, καθώς και τω ν στρατηγικών των κομματικών σχηματισμών που δοκιμάζονται μέσα σ'αυτόν Ο εκσυγχρονισμός, για την περίοδο 1974-1981, αποτελεί την πολιτική γραμμή με την οποία η συντηρητική παράταξη παρεμβαίνει στα διαφορετικά επίπεδα του κοινωνικού σχημαπσμου, αναζητώ ντας και επιβάλλοντας την τομή στον τρόπο άσκησης της π ολιτικής εξουσίας Ετσι, πριν απ'όλα, οργανώνεται το νέο νομικό-πολιτικό πλαίσιο άσκησης της εξουσίας Η εγκατάλειψη του αντικομμουνισμου, η νομιμοποίηση των κομμουνιστικών κομμάτων, η ελευθεροτυπία, η εμπέδωση του κοινοβουλευτισμού, λειτουργουν, όπως σε όλες τις ’’συναινετικές' δυτικές δημοκρατίες, μέσα σ'ένα θεσμικό πλαίσιο που φροντίζει προκαταβολικά να συγκροτεί "εντός των ανεκτών πλαισίων" τις κοινωνικές διεκδικήσεις και τους ανταγωνισμούς55 Το θεσμικό αυτό πλαίσιο μπορεί να το διαπιστώσει κανείς στο Σύνταγμα του '75 και κυρίω ς σ τις "προληπτικές υπερεξουσίες" του Προέδρου της Δημοκρατίας, στο νόμο 330 για τα εργατικά σ υνδικάτα και το σ υνδικαλισμό, στον ορισμό των ορίων της “νόμιμης πολιπκής" μέσα από το νόμο για την τρομοκρατία, στην αναδιάρθρωση των κατασταλτικών μηχανισμών56 Επιχειρείται, επίσης, μια σημαντική παρέμβαση στο χώ ρο της ιδεολογίας, σ την κατεύθυνση τροποποίησης και "αποπολιτικοποίησης" της κυρίαρχης ιδεολογίας Ο αντικομμουνισμός παραχωρεί τη θέση του στις τεχνοκρατικές ιδεολογίες της "ανάπτυξης", της "παραγω γικότητας", του "εξορθολογισμου", καθώς μάλιστα η ευρωπαϊκή ιδεολογία (ο "ευρω παϊσμός") αρχίζει να καταλαμβάνει ιδιαίτερη βαρύτητα στο λόγο του κυβερνητικού συντηρητικού κόμματος, ένα είδος νέας "Μ εγάλης Ιδέας" κατά την έκφραση του Κ Καραμανλή57 Ολες οι τάσεις αναδιαμόρφωσης της κυρίαρχης ιδεολογίας θα λάβουν υλική (πολιτική) υπόσταση με τις προσπάθειες ενίσχυσης της εμβέλειας αλλά και της σχετικής αυτονομίας των ιδεολογικών μηχανισμών Η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση που αρχίζει να υλοποιείται από το 1976, η πολιτιστική "ελαστικότητα" που αρχίζει ν χαρακτηρίζει τα μέσα μαζικής επκοινωνίας56 και η σημαντική τροποποίηση των σ χέσεω ν κράτους διανοουμένων59, αποτελουν άμεσα ορατές πλευρές της παρέμβασης στο χώ ρο της ιδεολογίας Υλοποιείται, τέλος, μια μεγαλύτερη κρατική παρέμβαση στη διαδικασία της καπιταλιστικής συσσώρευσης, παράλληλα με τη στρατηγική ενσωμάτω σης στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα, που θα επισφραγίσει την ταχυρρυθμη οικονομική ανάπτυξη της δεκαετίας του ’60βο Η κυβέρνηση του Κ Καραμανλή δεν θα διστάσει να προχωρήσει, ήδη από το 1975, σε τρεις μεγάλες εθνικοποιήσεις (Ολυμπιακή, Διυλιστήρια Ασπροπυργου, Ομιλος Τραπεζών Ανδρεάδη), επιβεβαιώ νοντας τη

36 βούλησή της να παρεμβαίνει, ω ς εκτελεστική εξουσία, ενεργά σ το σχεδίασμά της οικονομικής π ολιτικής61 Το σ ύνολο των παρεμβάσεων αυτών στον πολιτικό-νομικό, στον οικονομικό και στον ιδεολογικό τομέα δείχνει ότι ο εκσυγχρονισμός υπήρξε μια συνεκτική αλλά και σχεδιασμένη (ιεραρχημένη) πολιτική α π ό την πλευρά της συντηρητικής παράταξης, μέσα στο καθορισμένο χρονικό πλαίσιο και - ας μη διαφεύγει αυτό - υπό το κράτος ενός δεδομένου πολίτικου συσχετισμού Πρόκειται δηλαδή για ένα είδος "κοινωνικού συμβολαίου", προτεινόμενο από τις κυρίαρχες κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις, έκφραση της νέας μεταπολιτευτικής ισορροπίας Οι όροι του "συμβολαίου" αυτου μπορούν να συνοψισθουν σε δύο σημεία α) λειτουργία δημοκρατικού πολιτεύματος και αναγνώ ριση των κοινωνικώ ν δικαιωμάτων και ατομικών ελευθεριών, β) οικονομική ανάπτυξη υπό τη διαχειριστική ευθυνη αποκλειστικά των κυρίαρχων τάξεων και ομάδων Υπ'αυτό το πρίσμα, μπορεί κανείς να ανασυνθέσει τις προσεγγίσεις που υπήρξαν σχετικά με την έννοια του εκσυγχρονισμού, ενσωματώνοντας τις επιμέρους παρατηρήσεις τους Ο εκσυγχρονισμός δεν αφορά στην α-χρονική τάση προσαρμογής του πολίτικου εποικοδομήματος σ τις απαιτήσεις της οικονομικής βάσης, όπως περιορίζεται να πιστεύει η πρώτη ερμηνεία του Αναμφισβήτητα, το στοιχείο της "εναρμόνισης" μεταξύ πολίτικου εποικοδομήματος και οικονομικής βάσης εμπεριέχεται ω ς τάση στη στρατηγική του εκσυγχρονισμού Αν κανείς ωστόσο παρέμενε απ οκλεισ τικά στο ζήτημα αυτό, τότε η απλουστευπκή τάση να ενοποιούνται αδιακρίτως υπό την σκέπη του εκσυγχρονισμού οι προδικτατορικές και οι μεταδικτατορικές κυβερνήσεις (αλλά και οι δικτατορικές κυβερνήσεις, κυρίως ως προς την οικονομική πολιτική που εφάρμοσαν) θα ήταν εμφανής Τ ο πλαίσιο και ο τρόπος άσκησης της πολιτικής εξουσίας, οι κυβερνητικές π ροτεραιότητες και τα κοινωνικά συμφέροντα - ό,τι δηλαδή ορίζει την έννοια της κυβερνητικής πολιτικής62 - θα είχαν δευτερευουσα ή και καθόλου σημασία Η γραμμή του εκσυγχρονισμού, επίσης, δεν θα μπορούσε να περιορισθεί σε μια αντίληψη γραμμικής-εξελικτικής και ανολοκλήρωτης πορείας, όπως η δεύτερη εκδοχή του εκσυγχρονισμού τείνει να πιστεύει Είναι γεγονός βεβαίως, ότι στο εσωτερικό της κυβερνητικής πολιτικής σ υνυπήρχαν συντηρητικά και ανανεωτικά στοιχεία, ή και διαφορετικές αποχρώσεις τους Δεν θα ήταν ακριβές ωστόσο ότι τα συντηρητικά στοιχεία ταυτίζονται με τα αντιεκσυγχρονιστικά Κατά την π ερίοδο αυτή, η πολιτική της συντηρητικής παράταξης δεν υπήρξε μια πολιτική συμψηφισ μου θετικώ ν (εκσυγχρονισ τικώ ν) και αρνητικών στοιχείων Υπήρξε, αντίθετα, μια συνεκτική πολιτική διαχείρισης της εξουσίας στα νέα πλαίσια της μεταπολίτευσης, με τη δική της εσωτερική λογική και στρατηγική Ενα παράδειγμα δεν θα μπορούσε να αμφισβητηθεί ότι η καθιέρωση της Δημοτικής ω ς επίσημης γλώσσας του Κράτους αποτελουσε ένα θετικό εκσυγχρονιστικό μέτρο Ωστόσο, στη νέα ιστορική περίοδο της μεταπολίτευσης η καθιέρωση της Δημοτικής, έχοντας αποσυνδεθεί από το παλαιό "εκρηκτικό" κοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο προβάλλετο, αποσκοπουσε στην επαναδιατυπω ση των σχέσεων Κράτους-λάίκών τάξεων, με άλλα λόγια, στην απόσπαση από τις λαϊκές τάξεις μιας νέας συγκατάθεσης προς το Κράτος Το ίδιο ισχύει για όλες τις ιστορικά προσδιορισμένες ω ς “προοδευτικές" τάσεις που ενσωμάτωνε η εκσυγχρονιστική πολιτική Επιπλέον, ο εκσυγχρονισμός δεν ταυτιζόταν υποχρεωτικά με μια συναινετική ή ήπια πολιτική Υπήρξε μια κρατική πολιτική γραμμή που υλοποιόταν και συναινετικά και "βίαια", όπω ς κάθε κρατική πολιτική Η πολιτική της "λιτότητας" ή του ν 330 για τον εργατικό συνδικαλισμό παραδείγματος χάριν, δεν αποτελούσαν μη-εκσυγχρονιστικές πολιτικές Η μεν πρώτη, αποτελούσε τον αναγκαίο οικονομικό και κοινωνικό όρο μιας νέας οικονομικής ανάπτυξης, ενταγμένης στην προοπτική ένταξης στην ΕΟΚ Η δε δεύτερη, επιχείρησε με επιτυχή τρόπο να επανασυγκροτήσει την εργοδοτική εξουσία μέσα στον "φυσικό" της χώρο, το εργοστάσιο, τιθασευοντας κοινωνικές αντιδράσεις που το συναινετικό-συγκαταθετικό πλαίσιο της μεταπολιτευτικής δημοκρατίας δεν είχε καταφέρει να ενσωματώσει Ως προς τη δεύτερη προσέγγιση του εκσυγχρονισμού θα έπρεπε να υπογραμμισθεί και το εξής η εκσυγχρονιστική πολιτική δεν αποδείχθηκε ημιτελής αλλά, αντίθετα, ηγεμονική Οι στρατηγικοί στόχοι στους οποίους αποσκοπουσε, δηλαδή η υπέρβαση της πολιτικής-ιδεολογικής κρίσης της εξουσίας, η οργάνωση μιας σύγχρονης "δυτικου" τυπου δημοκρατίας και η σταθεροποίηση της κυριαρχίας των ηγετικών κοινωνικών δυνάμεω ν σ'ένα νέο πλαίσιο συναίνεσης από πλευράς λαϊκών τάξεων, πραγματοποιήθηκαν, όπως άλλωστε

37 πραγματοποιήθηκαν και όλες οι βασικές πολιτικές επιλογές της Ν Δ μέχρι την κυβερνητική αλλαγή του 1981 Η τρίτη προσέγγιση του εκσυγχρονισμού, τέλος, συγχέει την πολιτική γραμμή μιας συγκεκριμένης σ υγκυρίας, όπως ήταν ο εκσυγχρονισμός, με τον εκτεταμένο ρόλο του Κράτους στους σ υγχρονους κοινωνικούς σχηματισμούς Θεωρεί έτσι ότι ο "εκσυγχρονισμός" ήταν μια ψευδής ιδεολογική κατασκευή, που απέκρυπτε το πραγματικό πρόβλημα της μορφής του συγχρονου κράτους Ωστόσο, το παρεμβατικό κράτος για το οποίο ομιλεί, είναι μια μόνιμη μεταπολεμική πραγματικότητα, όχι μόνο ελληνική Αυτό όμως δεν οδηγεί στο συμπέρασμα ότι όλες οι κυβερνήσεις, στο μέτρο που διευθυνουν το ίδιο, ω ς προς τον οικονομικό του ρόλο, κράτος, είναι ίδιες Στην περίπτωση αυτή, εκσυγχρονιστικές, σοσιαλ-δημοκρατικές, νεο-φιλελευθερες κ ο κ κυβερνήσεις δεν θα διέφεραν πουθενά Οι πολιτικές συγκυρίες, επίσης, ως προς τις αντικειμενικές τους δεσμεύσεις και τις προτεραιότητες θα ήσαν ίδιες Η πρώτη μεταπολιτευτική περίοδος που εμφάνιζε ω ς προτεραιότητα την οργάνω ση ενός συγχρονου "κράτους δικαίου" δεν θα διέφερε από μια επόμενη όπου, η αναδιανομή του εισοδήματος και η πρόοδος κάποιων θεσμικών αλλαγών θα τροποποιούσαν το σκηνικό Ο π ω ς και στην πρώ τη αναγωγιστική προσέγγιση, έτσι και σ ’αυτήν, που εμπεριέχει στοιχεία οικονομισμου. η απουσία της έννοιας της κυβερνητικής πολιτικής γραμμής ταυτίζει αδιακρίτω ς τις μεταπολιτευτικές κυβερνήσεις 2 3 Η σ ταθεροπ οίηση του μεταπολιτευτικού καθεστώτος και η επ ιθετική πολιτική της Ν Δ -Η αντίθεση εκσυγχρονισμού/εκδημοκρατισμού Η περίοδος που διανοίγεται με τις εκλογές του 1974 μπορεί να διαιρεθεί σε δυο υποπεριόδους Η πρώ τη εκτείνεται από το Νοέμβριο του '74 έως τον Ιούλιο του 7 5 Η δεύτερη, από τον Α υγουστο του 7 5 έω ς τις εκλογές του 1977 Η πρώ τη υποπερίοδος ταυτίζεται ουσιαστικά με τη θεσμική εδραίωση της μεταπολιτευτικής δημοκρατίας και τον έλεγχο των κλυδωνισμών που προέκυψαν από την πτώ ση της δικτατορίας Οι εκλογές του Νοεμβρίου 1974 και οι Δημοτικές του Μαρτίου-Απριλίου 1975 θα νομιμοποιήσουν τη νέα πολιτική κατάσταση Το Δημοψήφισμα του Δεκεμβρίου 7 4 θα καθορίσει τη νέα διάταξη των πόλω ν εξουσίας, καταργώντας τη Μοναρχία με μεγάλη πλειοψηφία Με αφορμή την απόπειρα πραξικοπήματος τον Φεβρουάριο του 1975, θα ολοκληρω θούν οι τελευταίες εκκαθαρίσεις αξιωματικών προσκείμενων στη δικτατορία από την ηγεσία του Στρατού03 Η αποτυχημένη απόπειρα μπορεί συμβολικά να θεωρηθεί ως το σημείο τομής για την πειθάρχιση του Στρατού στην πολιτική εξουσία Δυο χρόνια αργότερα, με το Νόμο 566/1977 Περί Καταστάσεω ς Π ολιορκίας (28-3-77), θα ρυθμισθεί νομοθετικά και η "νόμιμη" κατάλυση της υπαρκτής νομιμότητας, σε περίπτωση κινδύνου του καθεστώτος, υπό τον έλεγχο πλέον του κοινοβουλευτισμού Μια νέα, ενδεχομένως, επιβολή έκτακτης μορφής κράτους ενσωματώ νεται οργανικά στο κοινοβουλευτικό καθεστώς, διευρύνοντας αφενός τα όρια νομιμοποίησης μ ιας τέτοιας μορφής κράτους και απαλείφοντας αφετέρου τις πιθανότητες ανάμειξης του Στρατού6 Μ ε τις Δίκες των πρω ταιτίων του πραξικοπήματος του 1967, των βασανιστών Στρατου-Αστυνομίας και του Πολυτεχνείου65, τέλος, "εξαγνίζεται" ο κατασταλτικός μηχανισμός και κλείνει, ω ς προς αυτόν, το κεφάλαιο της "αποχουντοποίησης" Η "αποχουντοποίηση" αποτέλεσε, όπω ς ήταν φυσικό, ένα από τα σοβαρότερα σημεία τριβής της περιόδου Για τον Κ Καραμανλή και τις συντηρητικές δυνάμεις της εξουσίας, η προοπτική της αποχουντοποίησης" χρησιμοποιήθηκε περισσότερο ως φόβητρο απέναντι στους φιλοδικτατορικους στρατιωτικούς κύκλους, στην προσπάθεια πειθάρχισης του Στρατού, επιστροφής σ τους "στρατώνες" και αποδοχής εκ μέρους του του "εθνικου"-μη πολίτικου του ρόλου Ο συσταλτικός αυτός χαρακτήρας της "αποχουντοποίησης", αναγνώριζε ω ς "αναγκαίο κακό" το σ τιγματισμό και την καταδίκη κάποιων προσώπων, στην προσπάθεια να μη θιγούν βαθύτερες δομές στην οργάνω ση και λειτουργία του Στρατού, να μην προχωρήσει δηλαδή, παρά ελεγχόμενα, ο εκδημοκρατισμός66 Είναι προφανές, ότι η νέα (μεταπολιτευτική) μορφή εξουσίας επ εδίω κε να μη θίξει τη συνέχεια του κρατικού μηχανισμού, αλλά, "θυσιάζοντας" κάποιους πρω ταγω νιστές του, να

38 αναβαπτίσει το ιδεολογικό του κύρος επιβάλοντας ταυτόχρονα την πειθάρχισή του στις νέες σ υνθήκες67 Η δεύτερη υποπερίοδος χαρακτηρίζεται ουσιαστικά από την προσπάθεια της κυβερνητικής πολιτικής να ελέγξει και να περιορίσει τη δυναμική των κοινωνικών κινητοποιήσεων68 Ηδη από την πρώτη υποπερίοδο, η ανάπτυξη μαζικών μορφών δράσης αποτελούσε πεδίο διοχέτευσης μιας πολυσχιδους κοινωνικής άνθισης, καθώς επίσης και δείκτη των σ υσσωρευμένων κοινω νικώ ν και οικονομικών προβλημάτων Η πολιτική "πυγμής" που ακολουθήθηκε στην περίπ τω ση αυτή, επαναφέρει την προαναφερθείσ α αντίθεση συνέχειας/τομής και το ρόλο της κυβέρνησης Καραμανλή ω ς αυτόνομου παράγοντα, διαχειριστή της αντίθεσης αυτής προς όφελος μιας τρίτης σ τρατηγικής Μετά την πειθάρχισή του σκληρού κρατικού πυρήνα (Στρατός, Αστυνομία) σ τη νέα νομιμότητα και την πολιτική εξουδετέρωση των δυνάμεων της συνέχειας, η προσοχή στράφηκε στην πειθάρχισή των κοινωνικών αγώνω ν, οι οποίοι, σε μεγάλο βαθμό αυθόρμητοι και μη-ελεγχόμενοι θεσμικά καθώς ήταν, θα μπορούσαν να θέσουν σε δοκιμασία τη συνοχή που επιχειρούσε να συγκροτήσει η εκσυγχρονιστική πολιτική Στο μέτρο που συστατικό στοιχείο του εκσυγχρονισμού ήταν η εξασφάλιση της μεγαλύτερης δυνατής λαϊκής συναίνεσης σ τις νέες σχέσεις εξουσίας, είναι σαφές πως μια διευρυμένη κοινωνική κινητοποίηση θα έτεινε σοβαρά στην αμφισβήτηση και ίσως στην αποσταθεροποίηση της εκσυγχρονιστικής πολιτικής Η κίνηση των μαζικών αγώ νω ν δεν απαιτούσε μόνον την οικονομική και κοινωνική ενίσχυση των κατώτερων κοινω νικώ ν στρωμάτων, αλλά και τη μεγαλύτερη κάθαση, τις θεσμικές αλλαγές, τον κοινωνικό έλεγχο Με άλλα λόγια, το στοιχείο του βαθυτερου, όχι μόνον θεσμικού αλλά και κοινωνικού, εκδημοκρατισμού που ετίθετο στην ημερήσια διάταξη, αμφισβητούσε την πολιτική γραμμή της κυβέρνησης και τις εσωτερικές ισορροπίες που συμπυκνωνε Η επιλογή λοιπόν της σκλήρυνσης απέναντι στις κοινωνικές δυνάμεις της τομής εμφανιζόταν κατά κάποιον τρόπο σαν μονόδρομος, πόσο μάλλον όταν απέναντι στην κυβέρνηση δεν ετίθετο ένας "θεσμοποιημένος" σ υνομιλητής (τα επίσ ημα συνδικάτα και οι ανππροσωπευτικές οργανώσεις δεν διέθεταν την απαιτουμενη δύναμη ελέγχου του κοινωνικού ριζοσπαστισμού), αλλά ένας "αυθόρμητος" αντίπαλος, που θα μπορούσε μάλιστα δυνητικά να συμπαρασυρει ακόμα και επίσημα πολιτικά κόμματα σε μια ανεξέλεγκτη όξυνση

ι

39 Γ Η Δ ΙΑ ΔΙΚ Α ΣΙΑ ΤΗ Σ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΣΤΑΘΕΡΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΕΥΤΙΣΜΟΥ 3 1 Γενικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών αγώνων 1974-1977 Η παρουσία του κοινωνικού παράγοντα στις πολιτικές εξελίξεις της πρώτης μεταπολιτευτικής περιόδου κάθε άλλο παρά αμελητέα θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί Οι κοινωνικές ζυμώ σεις που σ υντελέσθηκαν κατά την περίοδο αυτή κατέληξαν σε σημαντικά πολιτικά αποτελέσματα ω ς προς τη σχέση κοινωνίας-κομμάτων-πολιτικου συστήματος, αποτελέσματα που θα καθορίσουν ολόκληρη τη μεταπολιτευπκή περίοδο Το κρισιμότερο χαρακτηριστικό των κοινωνικών αγώνων της περιόδου υπήρξε η πορεία που οι τελευταίοι ακολούθησαν αυθόρμητη ανάπτυξη, αδυναμία οργανικής συνάρθρωσης και ενοποίησης, κομματική διέξοδος Στο τέλος της περιόδου αυτής, τα πρώτα ψήγματα της "κομματικοποίησης" του κοινωνικού ιστού και της προτεραιότητας των κομματικών σχηματισμών σε βάρος τω ν αυτόνομων κοινωνικών διεργασιών, που θα ολοκληρω θούν κατά την επόμενη π ερίοδο (1977-1981), θα είναι ορατά Ταυτόχρονα, επίσης, θα είναι ορατή η εμπέδωση του κοινοβουλευτισμού σε κοινωνικό επίπεδο, ως τρόπος δηλαδή οργάνωσης και λειτουργίας των κοινω νικώ ν φορέων και ευρυτερα της "κοινωνίας των πολιτών" Η αναγωγή του συνόλου των κοινω νικώ ν αντιθέσεων σ ε πολιτικές-κομματικές στρατηγικές, η μετατόπιση κάθε επιμέρους διαίρεσης σε "συνολικές" κεντρικές διαιρέσεις, η στάση που παραπέμπει την επίλυση ακόμη και απλώ ν προβλημάτων σε ευρυτερες ανακατατάξεις στο χώρο της πολιτικής εξουσίας, εν τέλει η "εκχώ ρηση" της διαχείρισης των κοινωνικών αντιθέσεων σε θεσμοθετημένους (κομμαπκους) εκπροσώπους, όλο και περισσότερο θα υφαίνουν το πλαίσιο οργάνω σης του κοινωνικού ιστού, όπω ς αυτό ορίζεται από την ηγεμονία του διπόλου κομματικοποίηση/κοινοβουλευτισμός Βεβαίως, η ηγεμονία κατακτάται μέσα σε μια συγκρουσιακή και αντιφατική διαδικασία Ετσι, κατά την πρώ τη αυτή περίοδο της μεταπολίτευσης και πριν αρχίσει να αποκρυσταλλώνεται το τελικό αποτέλεσμα, οι κοινωνικές αντιπαραθέσεις και οι συγκρουσεις αντίρροπων τάσεων υπήρξαν έντονες Την κοινωνική κίνηση της περιόδου χαρακτηρίζουν δύο συνθήκες 1) Η μεγάλης εκτάσεω ς κινητοποίηση κοινωνικών ομάδων όπως οι βιομηχανικοί εργάτες, οι αγρότες και η νεολαία Είναι ενδεικτική, ω ς προς αυτό το σημείο, η ανάπτυξη του απεργιακού κινήματος των μισθωτών Οι απεργοί από 46 374 που ήσαν το 1975 θα ανέλθουν σε 393 572 το 1977, ενώ οι χαμένες ώ ρες εργασίας από 1 743 353 που ήσαν το 1975 θα αυξηθουν το 1977 σε 8 217 264 (ΠΙΝΑΚΑΣ 2) Συγκρίνοντας το ελληνικό απεργιακό κίνημα μ'αυτό των υπολοίπων χω ρών της ΕΟΚ, μπορεί κανείς να παρατηρήσει ότι η Ελλάδα, με εξαίρεση το 1975, βρίσκεται όσον αφορά στις χαμένες ώρες εργασ ίας ανά 1 000 μισθωτούς, πάνω από το μέσο όρο της ΕΟΚ (ΠΙΝΑΚΑΣ 3) 2) Η ριζοσπαστική ιδεολογία με την οποία επενδύεται κάθε κοινωνική κινητοποίηση Ο αυθόρμητος, έντονος και "πρωτογενής" κοινωνικός λόγος της πρώτης μεταπολιτευτικής περιόδου καθόρισε την ανάπτυξη δυναμικών αγώνων, με έντονα ωστόσο τα σημάδια της έλλειψης στρατηγικώ ν στόχων Η εξέλιξη των ζυμώσεων στις τρεις βασικές κοινωνικές ομάδες που πρωταγωνίστησαν στην περίοδο αυτή (βιομηχανικοί εργάτες, αγρότες, νεολαία) ακολούθησε την παρακάτω π ορεία 3 2 Η ευρύτερη πολιτική σημασία του εργοστασιακού κινήματος Η πρώ τη περίοδος της μεταπολίτευσης θα χαρακτηρισθεί σε κοινωνικό επίπεδο από την πρω τοφανή, για τα δεδομένα της εποχής, έκρηξη των αγώνων των εργατών στη βιομηχανία Για το ελληνικό εργατικό κίνημα το γεγονός αποτελούσε τομή για πρώτη φορά το κύριο βάρος των αγώ νω ν του επωμίζονταν οι βιομηχανικοί εργάτες Α ντίθετα με ό,τι χαρακτήριζε την προδικτατορική περίοδο, όπου η αιχμή των κοινωνικών αγώ νω ν εντοπιζόταν στους οικοδόμους, σε κλάδους όπως οι τραπεζικοί, οι δάσκαλοι και οι καθηγητές και στους εργαζόμενους παραδοσιακών βιομηχανιών, οι οποίοι όμως κινητοποιούνταν κυρίω ς σε κλαδικό επίπεδο, η εμφάνισ η του μεταπολιτευτικού εργοστασιακού κινήματος μετατοπίζει στο εργοστάσιο και στην επιχείρηση το κέντρο βάρους του εργατικού κινήματος6 Το υπόβαθρο της

40 εξέλιξης αυτής δεν μπορεί π αρά να αναζητηθεί στους όρους ανάπτυξης της ελληνικής βιομηχανίας, ήδη από την προδικτατορική περίοδο και έως την εκδήλωση της οικονομικής κρίσης του 1973 Η ανάπτυξη της βιομηχανίας βασίσθηκε μεταπολεμικά στη μεγάλη συμπίεση των αμοιβώ ν των εργαζομένω ν και στη φιλελευθεροποίηση της αγοράς εργασίας, όπω ς η τελευταία υλοποιήθηκε με την άρση τω ν περιορισμών στις απολύσεις, την ελαχιστοποίηση των εργοδοτικών υποχρεώσεων (συνθήκες εργασίας, επιδόματα ανεργίας κλπ), τη μόνιμη αμφισβήτηση του καθεστώτος των σ υλλογικώ ν διαπραγματεύσεων70 Το συνολικό, επίσης, νομικό-πολιτικό πλαίσιο τόσο του μετεμφυλιακου κράτους όσο και της δικτατορίας ενίσχυσε αυτό το "μοντέλο ανάπτυξης", επ ιβάλλοντας τις γνωστές συνθήκες πολιτικής καταπίεσης και καταστολής των ατομικών ελευθ εριώ ν71 Ετσι, η πτώση της δικτατορίας βρίσκει το βιομηχανικό εργατικό σώμα σε εξαιρετικά χαμηλό βιοτικό επίπεδο, που επιδεινω νόταν στις συνθήκες της οικονομικής κρίσης Η μεταπολίτευση και η δημοκρατική "ένεση" που την ακολούθησε, θα λειτουργήσουν καταλυτικά στην "έκρηξη" του εργοστασιακού κινήματος Η περίοδος 1975-1977 θα είναι η "μεγάλη π ερίοδος" των βιομηχανικών εργατώ ν Το 1976 το 48,6% του συνολικού αριθμού ωρών απεργίας εντοπίζεται στον κλάδο Βιομηχανίας-Ορυχείων, ενώ το 1977 το ποσοστό θα φθάσει το 52,8% (ΠΙΝΑΚΕΣ 5 και 6) Ο ι απεργίες αυτές, ορισμένες εκ των οποίων μάλιστα οργανώνονται αμέσως μετά την πτώση της δικτατορία ς72, παρουσιάζουν εντυπωσιακή ομοιομορφία ω ς προς τα αιτήματα αυξήσεις από 30% -50% , αναστολή απολύσεων, επαναπρόσληψη απολυμένων συνδικαλιστών Α ν όμω ς οι χαμηλές αμοιβές και οι κακές συνθήκες εργασίας αποτέλεσαν τον καθοριστικό λόγο της έκρηξης του εργοστασιακού κινήματος, δεν θα έπρεπε να υποτιμηθεί καθόλου το ζήτημα των "ιδεολογικώ ν συνθηκών", εντός των οποίων αναπτύχθηκε Τα ιδεολογικά στοιχεία που εύκολα διακρίνονταν σ τη δράση της μεταπολιτευτικής γενιάς των βιομηχανικών εργατών (που σε μεγάλο βαθμό α ποτελουσε πρώ τη γενιά εργαζομένων στη βιομηχανία) ήσαν ο έντονος αυθορμητισμός, ο κοινω νικός ριζοσπ αστισμός και η δυναμική διεκδικητικότητα73 Η συμπλευση αυτών τω ν τριών στοιχείων π ροσδιόρισε τον απότομο και πολλές φορές "βίαιο" χαρακτήρα που έλαβε το εργοστασιακό κίνημα Θ α μπορούσε ωστόσο να προστεθεί και ένα επιπλέον στοιχείο, που ίσως να αποτελεί και την προϋπόθεση των τριών πρώ των Πρόκειται για την απουσία μιας π αγιω μένης συνδικαλιστικής ιδεολογίας και πρακτικής Το γεγονός παραπέμπει στην απουσία π αράδοσης βιομηχανικού συνδικαλισμού στην Ελλάδα, στα πρότυπα τουλάχιστον των αναπτυγμένων βιομηχανικώ ν χω ρώ ν της Ευρώπης Ουσιαστικά, το μεταπολιτευτικό εργοστασιακό κίνημα αναπτύχθηκε εν κενώ Ακόμα και οι μορφές του κρατικού-κυβερνητικού συνδικαλισμού που κυριαρχούσαν ιστορικά στο ελληνικό συνδικαλιστικό κίνημα, δεν απέκτησαν ποτέ ισχυρά ερείσματα μέσα στις ίδιες τις βιομψ<ανίες, ενώ, αντίθετα,ήλεγχαν αρκετά εύκολα τα κλαδικά σωματεία, τα Εργατικά Κέντρα ή τη ΓΣΕΕ 4 Το κενό όμω ς αφορούσε και στην ιστορική Α ριστερά Οι παλαιοί συνδικαλιστές είχαν ήδη αποχω ρήσει από τους εργασιακούς χώρους, διωγμένοι πολλοί απ ό τη δικτατορία, η δε πολιτική στράτευση της νέας γενιάς βιομηχανικώ ν εργατών σε κάποιο αριστερό πολιτικό χώρο ήταν άγνωστη, σχεδόν παντελώ ς 5 Το εργοστασιακό κίνημα υπήρξε συνώνυμο της καθιέρωσης μιας νέας μορφής συνδικαλιστικής οργάνω σης, του εργοστασιακού σωματείου Οι συνέπειες από την εμφάνισή του υπήρξαν καταλυτικές Τα εργοστα σιακά σωματεία πρόβαλαν πριν απ'όλα ως κύπαρα άμεσης δημοκρατίας στους χώ ρους εργασ ίας (επιχειρήσεις, εργοστάσια), καθιερώνοντας συμμετοχικές αντι-γραφειοκρατικές λειτουργίες και οργανώ νοντας έτσι τη συντριπτική πλειοψηφία των εργαζομένων Η εργοστασιακή οργάνω ση βρισκόταν σε ρήξη με το παλιό συγκεντρωτικό μοντέλο του κλαδικούομοιοεπαγγελματικού συνδικαλισμού, το οποίο, πέραν του γεγονότος ότι ήταν αναποτελεσματικό στις συνθήκες τω ν μεγαλυτέρων επιχειρήσεων που είχαν εμφανισθεί ω ς αποτέλεσμα της σ υγκεντρω ποίησης του κεφαλαίου, είχε προσφέρει ιστορικά το πρόσφορο έδαφος για τη χειραγώ γηση του συνδικαλιστικού κινήματος από το κράτος και την ανάπτυξη του φαινομένου του “εργατοπατερισμού” Είναι χαρακτηριστικό ότι "( ) η πορεία εδραίω σης του εργοστασιακού κινήματος είναι συνδεδεμένη με την απεργιακή δραστηριότητα Κατά κανόνα, τα εργοστασιακά σωματεία φτιάχνονται κατά τη διάρκεια ή αμέσως πριν την εκδήλωση απεργιακών κινητοποιήσεω ν"77

41 Ομως, εκτός από τη μορφή οργάνωσης, το εργοστασιακό κίνημα τοποθετείτο με συγκεκριμένο τρόπο και στο εσωτερικό των παραγωγικών σ χέσεω ν78 Η μορφή του εργοστασιακού σωματείου γινόταν ο υλικός πυρήνας, εντός του οποίου αμφισβητείτο ο κατακερματισμός της εργασίας μέσα στην επιχείρηση και υλοποιείτο η ενότητα των εργαζομένων, ανεξαρτήτως της θέσης μέσα στην εργασιακή διαδικασία Εδώ βρισκόταν ίσως και το ουσιαστικότερο σημείο ρήξης με τον κλαδικό συνδικαλισμό Ο τελευταίος, ακολουθώντας την κατά κλάδο ή κατά επάγγελμα συνδικαλιστική οργάνω ση, βασιζόταν στην αποδοχή του τεχνικού καταμερισμού εργασίας Το εργοστασιακό σωματείο αντίθετα, υπερβαίνοντας τις συντεχνιακές διακρίσεις σε εργατοτεχνικό, υπαλληλικό και επιστημονικό προσωπικό, έθετε στο φώς της κριτικής το ίδιο το εργοστάσιο, το αναγνώριζε δηλαδή ω ς χώ ρο όπου εκτός από υλικά αγαθά αναπαράγεται και μια συγκεκριμένη ιδεολογία79 Για τρείς, λοιπόν, λόγους το εργοστασιακό κίνημα της μεταπολίτευσης αποτελεί κομβικό ζήτημα για την κοινωνική κίνηση της μεταπολίτευσης α) γιατί σηματοδότησε την αυτόνομη εμφάνιση του βιομηχανικού προλεταριάτου, που ω ς ιδιαίτερα συγκροτημένο κοινωνικό υποκείμενο διευρυνει τα κοινωνικά συστατικά του "λαου" β) γιατί διαμόρφωσε έναν πρωτοποριακό θεσμό συνδικαλιστικής οργάνω σης, εντελώ ς πρω τότυπο στα ελληνικά δεδομένα, που υπερέβαινε και ταυτόχρονα έθετε σε αμφισβήτηση με υλικό τρόπο το οικοδόμημα του κρατικού-εργοδοτικου συνδικαλισμού γ) γιατί δημιούργησε τα πρώ τα στοιχεία ενός εργατικού κινήματος, ριζωμένου στην καρδιά των π αραγω γικώ ν σχέσεων και στηριγμένου στη μαζικότητα και την άμεση δημοκρατία 3 3 Η στάση της κρατικής πολιτικής απέναντι στην ανάπτυξη του εργοστασιακού κινήματος Οι συνέπειες από την εμφάνιση του εργοστασιακού κινήματος και ο μη-ελεγχόμενος χαρακτήρας του εγκυμονούσαν σοβαρούς κίνδυνους υπονόμευσης του πλαισίου συναίνεσης της μεταπολίτευσης Ενα σημαντικό μέρος του λαϊκού κοινωνικού μπλοκ - το βιομηχανικό π ρολεταριάτο - απαιτούσε μια πολιτική με περισσότερο διευρυμένα κοινωνικά "σύνορα” σε σχέση με την ακολουθούμενη εκσυγχρονιστική πολιτική Το σύνθημα του εργοστασιακού συνδικαλισμού "να βάλουμε τη μεταπολίτευση μέσα στα εργοστάσια" εξέφραζε την τάση να κατοχυρωθούν επιλογές πιο ριζοσπαστικές απ'αυτές που προσδιορίζονταν από τα πλαίσια του μεταπολιτευτικού συμβολαίου Το νέο λοιπόν εργατικό κίνημα βρέθηκε γρήγορα σε μια κατάσταση ανοικτής ρήξης και σ ύγκρουσης με τα εργοδοτικά συμφέροντα και την κρατική πολιτική Η ψήφιση του ν 330 (Μ άιος 1976) αποτέλεσε το αποκορύφωμα της επιθετικής προς το εργοστασιακό κίνημα πολιτικής Μέχρι το καλοκαίρι του 1977 διαλύθηκαν δια της βίας τα περισσότερα και σημαντικότερα σωματεία, ενώ οι απολύσεις στη βιομηχανία παρουσίασαν σταθερή τάση αύξησης μετά το 1976 Οπως έχει υπολογισ θεί, οι μισθωτοί που απολύθηκαν το 1976 ανήλθαν σε 155 440 και, προοδευτικά, ο αριθμός τους θα ανέλθει το 1980 σε 197 531 και το 1981 σε 191 26280 Οι απολύσεις συνδικαλιστώ ν εργοστασιακών σωματείω ν υπολογίζονται περίπου σ ε 15 00081 Αντίθετα με την εμπειρία των αναπτυγμένων βιομηχανικών χωρών, οι εργοδοτικές τάξεις των οποίω ν είχαν καταφέρει, μέσα από μια μακρόχρονη εμπειρία, να "συνδιαλέγονται" και να ηγεμονευουν ιδεολογικά πάνω στους κυριαρχούμενους, η ελληνική επιχειρηματική τάξη κατέφυγε στη συνταγή της καταστολής και της βίαιης καταστροφής του νέου κοινωνικού υποκειμένου Η μεγάλη σ ε διάρκεια απεργία του σωματείου της ΠΙΤΣΟΣ το 1979 δίνει ουσιαστικά τέλος στην πρώ τη περίοδο του εργοστασιακού κινήματος 3 4 Οι αγροτικές κινητοποιήσεις μετά τη μεταπολίτευση Η περίοδος 1974-1977 χαρακτηρίζεται, επίσης, από έντονες αγροτικές κινητοποιήσεις, ο δυναμισμός και το "αυθόρμητο" των οποίων είναι εμφανώς συγκρίσιμα με τα χαρακτηριστικά στοιχεία του εργοστασιακού κινήματος Είναι ενδεικτικό ωστόσο, ότι οι κινητοποιήσεις αυτές προσλαμβάνουν περισσότερο τη μορφή "εξεγέρσεων", προκαλώντας εντύπωση ως προς τις "βίαιες" πολλές φορές μεθόδους που ακολουθούν83

42 Ο π ω ς και σ την περίπτωση των εργαζομένων στη βιομηχανία, έτσι και στους αγρότες, το υλικό υπόβαθρο της έντονης εισβολής στο στίβο των κοινωνικών αγώνων δεν μπορεί παρά να αναζητηθεί σ το εξαιρετικά χαμηλό βιοτικό επίπεδο της υπαίθρου κατά την περίοδο αυτή Ο πω ς έχει δειχθεί, το ποσοστό των φτωχών που παρατηρείται στις αγροτικές περιοχές το 1974 φθάνει το 70% του πληθυσμου84 Μάλιστα, η ανισοκατανομή της φτώχειας διχάζει την ελληνική κοινω νία σε δύο ζώ νες μια σχετικώ ς ευημερούσα ασπκή ζώνη και μια φτωχή αγροτική ημιαστική Σ'αυτήν την περίοδο, οι έλληνες αγρότες βρέθηκαν αντιμέτωποι με δυο ειδών προβλήματα α) π ροβλήματα διανομής τω ν γαιών (Κτήματα Δημοσίου, Κτήματα Εκκλησίας Τσιφλίκια), β) οικονομικά προβλήματα που αφορούσαν στις τιμές των αγροτικών προϊόντων, στα χρέη προς την Αγροτική Τράπεζα, στις χαμηλές συντάξεις, στις σχέσεις με τον αγροτο-βιομηχανικό τομέα Παράλληλα, δεν μπορεί να αγνοηθεί το γεγονός ότι η σταδιακή αύξηση των μεγάλων αγροτικών καλλιεργειώ ν (άνω των 100 στρεμμάτων), με πολυ περισσότερες πιθανότητες βιωσιμότητας και ένταξης σ τις νέες συνθήκες της αγοράς που διαμόρφωνε η καπιταλιστική οργάνωση της γεωργίας, μεγάλω νε και τις ανισότητες στο εσωτερικό των αγροτικών στρωμάτων Οι μικρές και μεσαίες καλλιέργειες αδυνατουσαν να προχωρήσουν σε εξορθολογισμό της παραγω γής τους, στηριζόμενες σ την παραδοσιακή οικογενειακή εργασία και παρουσιάζοντας χαμηλούς δείκτες παραγωγικότητας®5 Ο ι αγροτικές κινητοποιήσεις της μεταπολίτευσης ωστόσο, παρά την οξύτητα και την εντυπωσιακή ομοιομορφία ω ς προς τα αιτήματα που παρουσιάζουν, απέχουν πολυ από το να συγκροτήσουν ένα διαρθρω μένο αγροτικό κίνημα Αυτός, άλλωστε, είναι ο λόγος π ου καθιστά αδύνατη μια π εριοδολόγηση του "αγροτικού κινήματος", αντίστοιχη μ'αυτές που θα επιχειρούσε κανείς για το εργατικό ή το νεολαιίστικο κίνημα Οι αγροτικές κινητοποιήσεις οργανώνονται σε "ανύποπτες" χρονικά στιγμές, υπακούοντας στις συσσωρευθείσες αντιθέσεις του ιδιαίτερου νομού ή παραγω γικού κλάδου, ανεπηρέαστοι ο ένας από τον άλλον Ετσι, αυτή η “εσωτερική ανισομέρεια" οδηγεί, στην πλειοψηφία των περιπτώσεων, στην απουσία σύνδεσης των αγροτικών αιτημάτω ν με αιτήματα άλλω ν κοινωνικώ ν χώ ρων και ομάδων Σ'αυτό, βεβαίως, συντείνει και η αντικειμενική ιδιομορφία τω ν αγροτικώ ν αγώνων, οι οποίοι αναπτύσσονται μακρυά από τα αστικά κέντρα και, κυρίω ς, από το κέντρο της πρωτεύουσας, με αποτέλεσμα οι δυνατότητες πρόσβασης στην "κοινή γνώ μη" και στους μηχανισμούς διαμόρφωσής της να είναι μικρές Εξαίρεση, ίσως μοναδική, αποτέλεσε κατά την περίοδο αυτή η κινητοποίηση στη Β Εύβοια (Μ άιος 1975) με στόχο την απαλλοτρίω ση των τεραστίων εκτάσεων γης που ανήκαν στον βρετανό Μπαίκερ Γυρω από ένα "αγροτικό" αίτημα συσπειρώθηκε το σύνολο του πληθυσμου στο νομό, δραστηριοποιήθηκαν όλοι σχεδόν οι κοινωνικοί φορείς 3 5 Π ολιτικές δυναμικές και εσω τερικές αντιφάσεις του κινήματος της νεολαίας Το κίνημα της νεολαίας, με αναμφισβήτητη αιχμή τη φοιτητική-σπουδασπκή συνιστώσα, κατάφερε να έχει ένα σημαντικό ειδικό βάρος, όχι μόνο στο πεδίο τω ν κοινωνικώ ν ανταγωνισμών, αλλά και στην ίδια την πολιτική σκηνή Οντας ήδη από την περίοδο της δικτατορίας βαθύτατα π ολιτικοποιημένο, επωμίσθηκε ρόλους πίεσης σε καθαρώς κεντρικά πολιτικά προβλήματα, όπω ς η αποδέσμευση από το ΝΑΤΟ, το Κυπριακό, η πορεία του εκδημοκραπσμου Πραγματοποίησε π αρεμβάσεις διεθνιστικου χαρακτήρα (Χιλή, Ισπανία, Πορτογαλία, Βιετνάμ. Καμπότζη) και λειτούργησε ω ς "ιδεολογικός" οργανωτής ολόκληρου του λαϊκού κινήματος, διαμορφώνοντας την πολιπ κή-οργανωτική δομή όλων των κοινωνικών κινημάτων Το μεταπολιτευτικό νεολαιίστικο κίνημα παρουσιάζει την εξής ιδιομορφία δεν αντλεί τη δυναμική του από την ωρίμανση των κοινωνικών αντιθέσεων στις οποίες αναφέρεται. αλλά, αντιθέτως, επιχειρεί με βάση τις πολιτικές του αναφορές, οι οποίες προϋπάρχουν, να παρέμβει εκ των υστέρω ν σ τις κοινωνικές αντιθέσεις του χώρου του Πρόκειται για το φαινόμενο της εξω γενούς υπερπολιτικοποίησης η ανάπτυξη ενός κινήματος δεν ξεκινά από πς κοινωνικές αντιθέσεις για να φθάσει σ την πολιτική, αλλά, αντίστροφα, ξεκινά από την πολιτική για να εισαχθεί στην κοινω νία86 Δ εν είναι χω ρίς σημασία το γεγονός ότι το φαινόμενο της ασφυκτικής επέκτασης των κομμάτων, η "κομματικοποίηση των μαζικών χώρων" δηλαδή, έχει τις ρίζες του σ τα Πανεπιστήμια και τις Α νώ τερες Σχολές, επεκτεινόμενο κατόπιν, σταδιακά, σ'όλους τους κοινωνικούς χώ ρους Ισως, η

43 ιδιομορφία αυτή του νεολαιίσ τικου κινήματος να επικαθόρισε την ανυπαρξία, ουσιαστικά, στη μεταπολίτευση κινημάτω ν που, λόγω των ιδιομορφιών τους, θα απαιτούσαν μεγαλύτερο εύρος κοινωνικής αυτονομίας (γυναικείο κίνημα, κινήματα συνθηκών ζωής, πολιτισμικά κινήματα) Η περιοδολόγηση του νεολαιίστικου κινήματος παραπέμπει ουσιαστικά στην περιοδολόγηση του φοιτητικού κινήματος και μόνον Πράγματι, ήδη από το 1976 και μετά ο μαθητικός συνδικαλισμός που γνώ ρισε μεγάλη άνθιση στη διετία 1974-76 υποχωρεί87, ενώ ατονεί, σχεδόν ολοκληρω τικά, το φαινόμενο των συνοικιακώ ν και πολιτιστικών συλλόγων νεολαίας που είχαν δημιουργηθεί88 Το φοιτητικό κίνημα με τη σειρά του περνά σταδιακά από τη φάση της απόλυτης ηγεμονίας (19741976) στη φάση της ύφεσης (1976-1977) Η πρώτη φάση ταυτίζεται με την πανίσχυρη κινητοποιητική του δύναμη, καθώς και με το αυξημένο ιδεολογικό του κύρος, λόγω της αντιδικτατορικής του δράσης Σ'αυτήν τη διετία, το φοιτητικό κίνημα θα επιβάλλει όλες σ χεδόν τις θέσεις του απέναντι στην κυβερνητική πολιτική89, εκμεταλλευόμενο βεβαίω ς και τη στάση ανοχής και μη-συγκρουσης που εφαρμόζει η κυβέρνηση της Ν Δ απέναντι σ τις κοινωνικές π ιέσ εις Στη δεύτερη φάση ω στόσο οι ρόλοι θα αντιστραφουν Οπως αναπτύχθηκε και παραπάνω, την περίοδο της θεσμικής ανασυγκρότησης του δημοκρατικού πολιτεύματος ακολούθησε μια πολιτική σ κλήρυνσης απέναντι στα κοινωνικά αιτήματα, με σημείο τομής ω ς προς τις σχέσεις με το φοιτητικό - και κατ’επ έκταση με το νεολαιίστικο - κίνημα την απαγόρευση της πορείας του Πολυτεχνείου το Νοέμβριο του 1976 Από το σημείο αυτό, ο φοιτητικός συνδικαλισμός θα βρίσκεται σε υποχώρηση, υποχρεωμένος να "αμύνεται" στις κυβερνητικές προτάσεις Ο λόγος δεν μπορεί παρά να αναζητηθεί στην αδυναμία του να απαντήσει με θετικό τρόπο σ ε ό,τι αποτελεί την πρω ταρχική αιτία της τόσο σοβαρής πολιτικής και ιδεολογικής του υπόστασης την κρίση του εκπαιδευτικού μηχανισμού Μετά το 1976, η αναδιάρθρωση και ο εκσυγχρονισμός της εκπαίδευσης αναδεικνυεται σ ε κυρία πλευρά της κυβερνητικής πολιτικής Η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του Γ Ράλλη εγκαινίαζε μια πραγματική κοσμογονία αλλαγών, με άξονα την καθιέρωση του εννιάχρονου υποχρεωτικού Σχολείου, τη διάκριση δύο σαφώς στεγανώ ν κυκλωμάτων στο χώ ρο της Μέσης Εκπαίδευσης (Γενικό και Τεχνικό Λύκειο), την επιδίωξη "ροής" στην Επαγγελματική Εκπαίδευση του μεγαλύτερου μέρους τω ν εκπαιδευομένων, τη δραστική μείωση, εν τέλει, των εισ ακτέω ν στα Α νώ τατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα90 Η μεταρρύθμιση θα ολοκληρωνόταν με το Νόμο-Πλαίσιο για τη λειτουργία τω ν ΑΕΙ, καθώς και με το νόμο για τις μεταπτυχιακές σπουδές Αυτό που παρατηρείται είναι ότι η κυβερνητική πολιτική έχει εισ έλθει σε μια περίοδο "θετικώ ν" προτάσεω ν απέναντι στο εκπαιδευτικό πρόβλημα Επιχειρεί να οριοθετήσει τα πλαίσια για την υπέρβαση της κρίσης της εκπαίδευσης, προτείνοντας ωστόσο μια πολιτική που κάθε άλλο παρά ουδέτερη κοινωνικά ήταν Με δεδομένο το γεγονός ότι ο εκπαιδευτικός μηχανισμός αποτέλεσε μετεμφυλιακά π εδίο άρθρω σης ταξικών συμμαχιών, στο εσωτερικό των οποίων η παρουσία των λαϊκών τάξεω ν - ελλείψει αντιπροσωπευτικών θεσμών πολιτικής συμμετοχής - υπήρξε εμφανώ ς ενισ χυμένη, μια πολιτική εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης, σε τελευταία ανάλυση, θα έπρεπε να αναδιαρθρώσει σοβαρά τις κοινωνικές συμμαχίες που αποτυπώνονταν στον εκπαιδευτικό χώρο, μειώνοντας τη λαϊκή συμμετοχή και εναρμονίζοντας την κατανεμητική (ταξική) της λειτουργία σε σχέση με τις ανάγκες της καπιταλιστικής παραγωγής9 Η αντίδραση του φοιτητικού κινήματος στην πολιτική αυτή αναδείκνυε με σαφή τρόπο το κενό σ τρατηγικής Βεβαίως, λόγω του πολιτικού βάρους του και της οργανω τικής του δύναμης, οι αντιδράσεις του, κυρίω ς σε εξεταστικά ζητήματα ή σε προσπάθειες μείω σης της φοιτητικής συμμετοχής στα υπό συζήτηση όργανα που θα θεσμοθετούσε ο Νόμος-Πλαίσιο, υπήρξαν πάντοτε αποτελεσματικές Ο ι βασικοί ωστόσο άξονες της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης υλοποιούνταν, κυρίω ς σε ότι αφορούσε στη Μέση Εκπαίδευση. Το φοιτητικό κίνημα αδυνατούσε, κατά συνέπεια, όχι μόνο να διαμορφώσει ως κίνημα μια στρατηγική παρέμβασης στους πανεπισ τημιακούς θεσμούς, αλλά και να αναλάβει μια ευρύτερη εκπαιδευτική πρωτοβουλία, συναρθρώ νοντας τις ανπθέσεις τόσο των υπολοίπων εκπαιδευόμενων (μαθητές, σπουδαστές, επαγγελματική εκπαίδευση) όσ ο και εκπαιδευτικών φορέων (καθηγητές, δάσκαλοι, επισ τημονικό προσ ω πικό ΑΕΙ) Ο ργανική σ υγχώ νευση του φοιτητικού κινήματος με τις αντιθέσεις άλλω ν κινημάτων ή εκπαιδευτικώ ν κλάδω ν δεν υπήρξε Ετσι, από το 1977, το νεολαιίστικο κίνημα θα χαρακτηρίζεται από τη σταδιακή αποδιάρθρωση της εσωτερικής του δυναμικής

44 3 6 Η κοινοβουλευτική διέξοδος της κοινωνικής κίνησης και η εμφάνιση τω ν μαζικών κομμάτων Ο απολογισ μός των κοινωνικών αγώνων της περιόδου 1974-1977 οδηγεί σ το εξής γενικό συμπέρασμα οι αντιθέσεις που αναπτύχθηκαν στους επιμέρους κοινωνικούς χώρους, δεν συναρθρώ θηκαν μεταξύ τους σε μια ενιαία πολιτική-ιδεολογική και οργανωτική σύνθεση Με άλλα λόγια, δεν υπήρξε μια διαδικασία στρατηγικής και πολιτικής σύγκλισης και ενοποίησης, τόσο στο επίπεδο τω ν αιτημάτων όσο και στο επίπεδο των μορφών κλιμάκωσης των κοινωνικών κινητοποιήσεων Το γεγονός αυτό, άλλωστε, έκρινε την έκβαση πολλών κοινωνικώ ν αντιθέσεων, με χαρακτηριστικότερη ίσω ς ,την περίπτωση του εργοστασιακού κινήματος92 Ωστόσο, η αδυναμία συνάρθρωσης των επιμέρους κινημάτων δεν σημαίνει ότι η κοινωνική κίνηση έμεινε χω ρίς κεντρική πολιτική συγχώνευση, ότι δεν υπήρξε πολιτική αντανάκλαση Το πρόβλημα εντοπίζεται στη μορφή της συγχώνευσης αυτής, η οποία υπήρξε γραφειοκρατική-κοινοβουλευτική Οσο οι κοινωνικές κινήσεις παρέμεναν αποσπασματικές και περιχαρακωμένες, τόσο ενισχυόταν η κοινοβουλευτική τους αντανάκλαση αυτό που καταγραφόταν με τις απεργίες και τις κινητοποιήσεις, ήταν μια γενική δυσαρέσκεια των λαϊκών στρωμάτων, που επενδυόταν με τη σειρά της εκλογικά και μόνον Δημιουργείται κατ’αυτόν τον τρόπο, η ιδιότυπη σχέση μεταξύ κοινω νικής κίνησης και ολιτικής αντανάκλασης, η οποία θα αποκρυσταλλωθεί αργότερα στην περιθω ριοποίηση των κομμάτων της ιστορικής (κομμουνιστικής) αριστερός και στην ηγεμονική καταγραφή του ΠΑΣΟΚ Οπως έχει επισημανθεί, οι αυθόρμητες κοινωνικές πρω τοβουλίες της πρώ της μεταπολιτευτικής π ερ ιό δ ο υ ,"( ) εντάσσονταν από τα πράγματα σε πραγματικές κοινωνικές δια δικασίες ανανέωσης της πολιτικής ζωής της χώ ρας και γι’αυτό συνδέθηκαν, μέσα στάτους περισσότερους πρω τοπόρους φορείς τους, με ιδεολογικά και πολιτικά ρεύματα που υπερβαίνουν τα δεδομένα του μετεμφυλιακου κλίματος, ειδικότερα δε με ιδεολογικά και πολιτικά ρεύματα που ασκούσαν κριτική στους παραδοσιακούς πολίτικους σχηματισμούς είτε του Κέντρου είτε της Α ριστερός Ετσι κατά κανόνα οι λιγότερο ή περισσότερο αυθόρμητες "επαφές" των στελεχώ ν του εργοστασιακού κινήματος, πραγματοποιούνται σ τα π λαίσια ενός πολίτικου χώ ρου που ξεκινούσε από το ΠΑΣΟΚ και κατέληγε σε οργανώ σεις της εξωκοινοβουλευτικής άκρας Αριστερός υπερβαίνοντας τους φορείς της παραδοσιακής μετεμφυλιακής Αριστερός"93 Σταδιακά, το ΠΑΣΟΚ θα απομείνει μοναδικός πολιτικός εκπρόσωπος Το γεγονός οφείλεται στο ότι, εκτός από "άφθαρτος" και "ριζοσπαστικός" φορέας, θα π ροσθέσει και την ιδιότητα του "εφικτού εναλλακτικού κυβερνητικού φορέα", ιδιότητα μάλιστα που θα ενισχυεται όσο οι κοινωνικές κινητοποιήσεις θα οδηγουνται σε κρίση94 Αλλωστε, η συντηρητική κυβερνητική παράταξη επιβεβαίωνε την κυριαρχία της και σε κοινωνικό και σε πολιτικό επίπεδο, υπό την έννοια ότι, χω ρίς μεγάλες δυσκολίες, κατάφερε να υλοποιήσει όλες τις βασικές επιλογές της Από την άλλη μεριά, όλο και περισσότερο εμφανίζεται μια σαφής κρίση αποτελεσμαπκότητας των κοινωνικών κινητοποιήσεων "Στη διάρκεια της περιόδου 1976-81 παραμένει εντυπωσιακά χαμηλός ο αριθμός τω ν μισθω τώ ν που επιτυγχάνουν την ικανοποίηση των αιτημάτων τους μέσα από την ανάληψη απεργιακής δραστηριότητας Σε 1 000 μισθωτούς, κατά μέσον όρο μόνον 6 επιτυγχάνουν την πλήρη ικανοποίηση των αιτημάτων τους, ενώ 15 ακόμη επιτυγχάνουν τη μερική ικανοποίησή τους ( ) Η επέκταση της απεργιακής δραστηριότητας των μισθωτών στη διάρκεια της περιόδου 197681 συντελείται μέσα από την ανάληψη αναποτελεσματικών απεργιακώ ν κινητοποιήσεων ( )"9δ Η προσδοκία μιας κυβερνητικής εναλλαγής κυριαρχούσε σαφώς σε βάρος των μαζικών αγώνω ν, στο μέτρο που οι τελευταίοι αποδεικνύονταν ατελέσφοροι Πρόκειται για την κοινοβουλευτική-κομματική είσπραξη τη ς κοινωνικής δυσαρέσκειας, που αντικαθιστούσε την οργανική ενότητα των μαζικών κινημάτω ν και την πολιτική τους συνάρθρωση Τα κόμματα αποκτούσαν την προτεραιότητα απέναντι στην κοινωνική βάση και, σταδιακά, το φαινόμενο της "κομματικοποίησης^ των κοινωνικώ ν χώ ρων που είχε ξεκινήσει από τον φοιτητικό χώρο, επεκτάθηκε στο σύνολο της κοινω νίας Α πό το 1977 και μετά, τα κόμματα, κυρίως της Αριστερός, αρχίζουν να διευρύνουν αισθητά την οργανω μένη τους βάση (η οργανωτική εξέλιξη των κομματικών μηχανισμών εξετάζεται στο Γ'Μ έρος) Δ εν θα ήταν άστοχο να υποστηριχθεί ότι οι μάζες "καταλαμβάνουν" τα κόμματα, εκχω ρώντας σ’αυτά (δηλαδή στις κορυφές τους), τις προσδοκίες και τα αιτήματά τους Τα υαλικά κόυυατα τ τκ Μ ετα π ο λ ίτευ σ ή προκύπτουν έτσι, αχ: ένα πολιτικό προϊόν τ τκ κ ο ιν ω ν ι ^ κίνησΓΚ.

45 Δ

Η ΝΕΑ ΜΟΡΦΗ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΤΙΘΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΠΟ ΛΙΤΙΚΗΣ ΣΚΗΝΗΣ

4 1 Η Νέα Δημοκρατία (Ν Δ ) Ο σ υντηρητικός πολιτικός πόλος που ανασυγκροτήθηκε το 1974, δεν αποτελεί μια απλή συνέχεια τω ν προδικτατορικών συντηρητικών κομμάτων Αντίθετα, εμφανίσθηκε με μια κομματική μορφή ανανεω μένη και, επιπλέον, ερχόμενος σε ρήξη με το κομματικό πρότυπο της EPE Η παρέμβαση του Κ Καραμανλή για τη συγκρότηση ενός αστικού κόμματος "νέου τυπου" υπήρξε καταλυτική και εκφράσθηκε εξαρχής στην ιδρυτική διακήρυξη της Ν Δ "( ) θ’απαιτηθή η επαγρύπνηση αλλά και η σ υσπείρω σι του λαού σε ισχυρούς π ολιτικούς σχηματισμούς, ικανούς να προστατεύσουν τη Δημοκρατία ( ) " * Το Προσυνέδριο του 1977 και, αργότερα, το Συνέδριο της Χαλκιδικής το 1979 επισφραγίζουν και σε επίπεδο εσωτερικού θεσμικού καθεστώτος τις νέες μορφές λειτουργίας και οργάνω σης Βέβαια, η μετατροπή της Ν Δ σε πραγματικά μαζικό κόμμα - που ως κατεξοχήν "αστικό κόμμα" αποτελεί πρω τοεμφανιζόμενη εμπειρία για τα ελληνικά δεδομένα - θα ολοκληρωθεί μετά την κυβερνητική αλλαγή του 1981 Η τομή της Ν Δ σε σχέση με τα προδικτατορικά "μητρικά" της κόμματα είναι σαφής Σε ιδεολογικό επίπεδο επιδιώκει να υπερβεί τη μετεμφυλιακή αντικομμουνιστική παράδοση της ισ τορικής Δεξιάς, υιοθετώ ντας τρείς, κυρίως, ιδεολογικούς άξονες την ισονομία-ισοπολιτεία (Κράτος Δικαίου), την οικονομική ανάπτυξη της ελεύθερης οικονομίας, την εγγύηση του κοινωνικού χαρακτήρα του κράτους και τη συμμετοχή των λαϊκών τάξεων στην κατανομή του εθνικού προϊόντος (ριζοσπ αστικός φιλελευθερισμός)97 Σε πολιτικό επίπεδο επιχειρεί μια σαφή υπέρβαση τω ν ορίω ν μεταξύ ιστορικής "Δεξιάς" και "Κέντρου" (σε επίπεδο διακηρύξεων η υπέρβαση αυτή αγγίζει ακόμα και την "Αριστερά"), τονίζοντας τον εθνικό και δημοκρατικό χαρακτήρα του κόμματος98 Σε οργανω τικό επίπεδο, τέλος, για πρώτη φορά επιχειρεί να συγκροτηθεί σε ένα μαζικό και διαρθρω μένο κομματικό μηχανισμό, ικανό να ανταποκριθεί σ το σύνθετο ρόλο που διαδραματίζουν τα σύγχρονα πολιτικά κόμματα99 Οι μετατοπίσεις της Ν Δ και η αντικειμενική της διεύρυνση στον πολιτικό-ιδεολογικό χώ ρο που κάλυπτε προδικτατορικά το πολιτικό προσωπικό της Ενωσης Κέντρου, άφησε ανοικτό το έδαφος για την, ευκαιριακή τουλάχιστον, εμφάνιση ενός συντηρητικότερου φιλομοναρχικού κόμματος, της Εθνικής Παράταξης Με απόλυτη συνείδηση, η ηγεσία του κόμματος αυτου προσπάθησε να εκμεταλλευθεί τη "φιλελευθεροποίηση" της Ν Δ , κερδίζοντας το συντηρητικότερο κομμάτι της ισ τορικής κοινωνικής βάσης της Δεξιάς10 Συγκυριακά, οι εξελίξεις θα δικαιώσουν τις εκτιμήσεις της, επιβεβαιώνοντας ωστόσο, από μια άλλη πλευρά, την πραγματικότητα της τομής στην κομματική μορφή που εκφράζει η Ν Δ 4 2 Η π ερίπ τω ση του μεταπολιτευτικού "Κέντρου" (ΕΚ-ΝΔ/ΕΔΗΚ) Η συγκρότηση του σχήματος της Ενωσης Κέντρου-Νέων Δυνάμεω ν (ΕΚ-ΝΔ), αμέσως μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας, στηρίχθηκε σε μια διπλή οριοθέτηση αφενός μεν από τη Ν Δ , στη βάση της ιστορικής αντιδεξιάς τοποθέτησης του κεντρώου χώρου και της "δυσπιστίας" του ω ς προς τη γνησιότητα των φιλελεύθερων ανοιγμάτων της10 , αφετέρου δε από το ΠΑΣΟΚ, στη βάση μιας σ α φ ούς οριοθέτησης από κρίσιμες π ολιτικές του θέσεις102 Το πείραμα της οριοθέτησης αυτής δεν θα αποδειχθεί επιτυχές, με αποτέλεσμα το μεταπολιτευτικό "Κέντρο" να οδηγηθεί σταδιακά σε συρρίκνωση Στη ρίζα της κεντρώας αποτυχίας, θα αναγνω ρίζονταν δύο βασικοί λόγοι Ο πρώτος λόγος εντοπίζεται στην ικανότητα της Ν Δ να διευρύνει τα ιδεολογικά και εκλογικά της όρια στον παραδοσιακό κεντρώο χώρο, αφομοιώ νοντας καίρια προγραμματικά στοιχεία της προδικτατορικής Ενωσης Κέντρου103 Ο δεύτερος λόγος συνίσταται σε τελική ανάλυση στο γεγονός ότι η ΕΚ-ΝΔ εμφανιζόταν, σε συνθήκες πλήρους επικράτησης της τομής με το προδικτατορικά και δικτατορικό παρελθόν, ως το κόμμα με τα περισσότερα στοιχεία "συνέχειας" με το παρελθόν του, με έντονα στοιχεία αναβίωσης του παλαιού κομματικού σκηνικού

46 Α ν ο πρώ τος λόγος γίνεται εύκολα κατανοητός, ο δεύτερος χρήζει οπωσδήποτε πολλώ ν διευκρινίσεω ν Οι ηγετικές κορυφές της ΕΚ-ΝΔ δεν στάθηκε δυνατόν να κατανοήσουν, ότι η κρίση εκπροσώπησης που διαπέρασε το ελληνικό πολιτικό σύστημα μετά τα Ιουλιανά γεγονότα10 , δημιούργησε, ως προς τον κεντρώο χώρο. πολιτικό κενό στα αριστερά του, ένα π ολιτικό κενό που θα διευρυνθεί περισσότερο κατά τη διάρκεια της δικτατορίας και θα δημιουργήσει τους όρους για νέα, πιο ριζοσπαστικά, πολιτικά σχήματα, κάτι που αποδεικνυει άλλωστε και η εμφάνιση του ΠΑΣΟΚ Αντιθέτως, η ηγεσία της ΕΚ-ΝΔ εκτίμησε ότι μπορούσε να αναλάβει (αλλά και να επαναλάβει) το ρόλο της προδικτατορικής Ενωσης Κέντρου, ω ς "αστική εναλλακτική λυση" απέναντι στη Ν Δ . όπως ακριβώς η E Κ απέναντι στην EPE1 Π ροφητικά ο Ζαν Μεϋνώ, ήδη από το 1966, είχε διατυπώσει τις παρακάτω σκέψεις ω ς προς την προοπτική του "Κέντρου" "Αν κρίνουμε από την ιστορική εμπειρία άλλων χωρών, η κοινωνικοοικονομική εξέλιξη θα έπρεπε μάλλον να απειλεί την ύπαρξη της παρατάξεω ς του Κέντρου Η μετατροπή της πατροπαράδοτης Δεξιάς σε σύγχρονο συντηρητικό κόμμα, καθώς και η προβλεπόμενη ανάπτυξη του ρεύματος που εμπνέεται από το σοσιαλισμό, απειλούν να εξω θήσουν το Κέντρον σε ένα χώρο ολοένα και στενώτερο και να περιορίσουν την βαρύτητά του σαν κεντρώου σχηματισμού πάνω στην πολιτική ζω ή"106 Ο Μεϋνώ, διέβλεπε, γνωρίζοντας τις τάσεις που επικρατούν στη διεθνή πολιτική σκηνή, τη μετεξέλιξη του Κέντρου σε μετριοπαθές σοσιαλιστικό κόμμα, εργατιστικής ή σοσιαλδημοκρατικής εμπνευσεως Ο πως χαρακτηριστικά τόνιζε " ( ) θα διατηρηθεί στη ζωή αν μεταβληθή ή ξαναγίνη μια αυθεντική Κεντρο-Αριστερά"107 Πράγματι, η ΕΚ-ΝΔ. που μετονομάζεται σε ΕΔΗΚ το 1976, επιχειρεί μια "ειρηνική-σταδιακή" στροφή προς τη σοσιαλδημοκρατία, κατευθυνόμενη προς τις "υποδείξεις" του Μ εϋνώ 106 Ωστόσο, όπως η μεταπολίτευση δεν είναι η φυσιολογική "συνέχεια" της προδικτατορικής περιόδου, έτσι και η ΕΔΗΚ δεν είναι η "ειρηνική μετεξέλιξη" της Ενωσης Κέντρου Ανάμεσα στις δύο περιόδους έχει μεσολαβήσει μια σοβαρή ρήξη η ασυνέχεια (τομή) που δημιούργησε η ανάπτυξη της κρίσης εκπροσώπησης (Ιουλιανά) και επέτεινε η ριζοσπαστικοποίηση της δικτατορικής περιόδου Ετσι, το πολιτικό κενό που επιζητούσε κάλυψη στη μεταπολιτευτική περίοδο, δεν εντοπιζόταν πλέον στην "κεντρο-αριστερά" Εκείνο που διέψευσε τον Μεϋνώ, ήταν η μετατόπισ η του κενού προς τα αριστερά, η αναγκαιότητα ενός ριζοσπαστικού πολίτικου φορέα Γι'αυτόν άλλωστε το λόγο και η προδικτατορική "Κεντρο-αριστερά" για να μετασχηματισθεί σε ΠΑΣΟΚ θα έρθει σε ρήξη με το Κέντρο, ήδη από το 1971 Το νήμα δεν ήταν δυνατόν να ξαναπιαστεί εκεί όπου κόπηκε με το πραξικόπημα του 1967 Η ομαλή μετεξέλιξη του Κέντρου σε σοσιαλδημοκρατικό κόμμα - όπως ενδεχομένως θα γινόταν αν η εξέλιξη του κομματικού συστήματος δεν είχε διακοπεί βιαίως από τη δικτατορία και, συνεπώς, οι έρπουσες πολιτικές τάσεις δεν είχαν αναδιαταχθεί - δεν στάθηκε δυνατόν να προωθηθεί, θα οδηγηθεί σε αποτυχία Επιπλέον, με ασθενέστατες κοινωνικές προσβάσεις, κυρίως στα εργατικά στρώματα, ό,τι δηλαδή συνιστά την πρω τογενή οργανική βάση της σοσιαλδημοκρατίας, το διάβημα της μεταπολιτευτικής ΕΔΗΚ διαγραφόταν θνησιγενές 4 3 Π ΑΣΟ Κ κα ι κ ο μ μ ο υ ν ισ τικ ή Α ρ ισ τερ ά σ το σ τίβ ο το υ π ο λ ιτ ικ ο ύ α ν τα γ ω ν ισ μ ο ύ (19741977) Στο χώ ρο της Αριστερός, η πρώτη μεταπολιτευτική περίοδος θα χαρακτηρισθεί απ ό δύο σημαντικές τροποποιήσεις σε επίπεδο πολιτικής σκηνής Η δυναμική εμφάνιση ενός νέου ριζοσπαστικού σοσιαλιστικού ρεύματος, του ΠΑΣΟΚ, θα αποτελέσει τον "εμβόλιμο" παράγοντα στην παλαιά τριπαραταξιακή διάταξη της πολιτικής σκηνής Δίπλα σ'αυτήν τη "νέα κατάσταση", η νομιμοποίηση της κομμουνιστικής αριστερός θα δημοσιοποιήσει μια σημαντική εξέλιξη, τη διάσπαση του '68 και την εμφάνιση δυο διαφορετικώ ν κομμάτων Η ανάδυση και σταθεροποίηση του ΠΑΣΟΚ σ το πολιτικό σκηνικό (παρά τις διαφορετικές εκτιμήσεις που διατυπώνονταν στα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης), πολύ περισσότερο δε η πολιτική-οργανωτική του εξέλιξη, υποδηλώνουν και επιβεβαιώνουν το κενό πολιτικής εκπροσώπησης που κληρονομεί η μεταπολιτευτική από την προδικτατορική περίοδο Ωστόσο, θα ήταν μηχανιστική η αντίληψη που θα θεωρούσε ότι το ΠΑΣΟΚ κάλυψε αυτομάτως με την ίδρυσή του το κενό αυτό Η πολιτική και ιδεολογική συγκρότηση ενός φορέα και, κυρίως, η ανάληψη

47 απ'αυτόν της "ιστορικής εκπροσώπησης" συνιστά μια διαδικασία συγκρουσιακή και αντιφατική Πρόκειται για διαδικασία που κρίνεται μέσα στους κοινωνικούς, τους πολιτικούς και τους ιδεολογικούς αγώ νες της συγκυρίας και εξαρτάται από την έκβαση του ανταγωνισμού στο εσωτερικό του κομματικού συστήματος109 Η πολιτική εκπροσώπηση των νέων μερίδων της εργατικής τάξης, τω ν ριζοσπαστικοποιημένων αγροτικών ή μικροαστικών στρωμάτων, της νεολαίας, αποτέλεσε ευρυ πεδίο ανταγωνισμού μεταξύ των μεταπολιτευτικών κομμάτων, τουλάχιστον τω ν αντιπολιτευτικών Αλλωστε, το εκλογικό αποτέλεσμα του '74 δεν προδίκαζε με σιγουριά την τελική έκβαση του κομματικού ανταγωνισμού Η ΕΚ-ΝΔ ξεκινούσε με 20% του εκλογικού σώματος, η δε Ενωμένη Αριστερά βρισκόταν σχεδόν ισοδύναμη με το ΠΑΣΟΚ Η πολιτική γραμμή που ακολούθησε το ΠΑΣΟΚ κατά την περίοδο αυτή συνίσταται σε δυο στοιχεία α) άρνηση του πλαισίου της μεταπολίτευσης, που χαρακτηρίσθηκε μάλιστα, με ακραίο τρόπο, ω ς "καισαρική δημοκρατία" (άρνηση αποδοχής του Συντάγματος, απαίτηση πλήρους αποχουντοποίησης, σκληρή γραμμή στο κυπριακό πρόβλημα)110 β) ενίσχυση των κοινωνικώ ν αντιδράσεων και σαφής πολιτική κάλυψη των κοινωνικών αγώνω ν που αναπτύσσονται Οι ριζοσπαστικές θέσεις καθώς και η επαγγελία του σοσιαλιστικού μετασχηματισμού και της αυτοδιαχείρισης, είχαν ως αποτέλεσμα, στο επίπεδο του πολίτικου προσωπικού, την απομάκρυνση από το ΠΑΣΟΚ του συνόλου σχεδόν των βουλευτών του προδικτατορικου Κέντρου111 Αλλά οι οριοθετήσεις του ΠΑΣΟΚ εκτείνονται και ω ς προς το σύνολο των πολιτικώ ν τάσεων και ιδεολογικώ ν ρευμάτων Η οριοθέτηση από την ΕΚ-ΝΔ εμφανίζεται με ιδιαίτερη έμφαση σε ότι αφορά σ τις θέσεις της τελευταίας σχετικά με την ΕΟΚ και το ΝΑΤΟ 12 Εντονη κριτική ασκείται στην επίσημη σ οσιαλδημοκρατία” 3, αλλά και στην ευρωπαϊκή κομμουνιστική αρισ τερ ά114 Είναι γεγονός πω ς η ανάλυση των συγκεκριμένων κριτικών που ασκεί το ΠΑΣΟΚ στους “ανταγωνιστές" του της πολιτικής σκηνής, θα αναδείκνυε ένα μεγάλο αριθμό αντιφάσεων Εντούτοις, όπω ς προαναφέρθηκε, κατάφερνε με τον τρόπο του να βρίσκεται, περισσότερο από κάθε άλλον πολιτικό φορέα, σε παράλληλη τροχιά με τον αυθόρμητο κοινωνικό ριζοσπαστισμό της εποχής Αναμφισβήτητα, στην εξέλιξη αυτή θα υποβοηθηθεί και από την ανοικτή οργανωτική, λόγω διάσπασης, κρίση της κομμουνιστικής αριστερός Η τομή στη μορφή των μεταπολιτευτικών κομμάτων αφορά και στα δυο κομμουνιστικά κόμματα Ο νέες "κομμουνιστικές" κομματικές δυνάμεις δεν σποτελούν μια ευθυγραμμη και αδιάλειπτη σ υ ν έ χ ε ι του ιστορικού ενιαίου ΚΚΕ, αλλά ούτε και της προδικτατορικής ΕΔΑ Το ΚΚΕ δεν θα ξαναύπάρξει σ τη μετεμφυλιακή περίοδο με τη μορφή του μαζικού κόμματος την οποίαν προσέλαβε κατά την περίοδο 1941-1947 Μέχρι και τη μεταπολίτευση, τα δύο - στο μεταξύ - ΚΚΕ δεν θα σποτελούν παρά μια ηγετική ομάδα και έναν εμβρυώδη μηχανισμό σ τελεχώ ν’ 1 Αλλά και με την προδικτατορική ΕΔΑ, η συνέχεια δεν είναι ευθύγραμμη ούτε αυτονόητη Μ ετά την επιβολή της δικτατορία ς, με πρω τοβουλία του ΚΚΕ, η ΕΔΑ καταργείται σιωπηρά, δίνοντας και τυπικά τέλος στη μοναδική, μετεμφυλιακά, οργανωτική και πολιτική πραγματικότητα της αριστερός Μέχρι την πτώση της δικτατορίας, αν κανείς εξαιρέσει τους μηχανισμούς της διασπασμένης πλέον κομμουνιστικής ηγεσίας, ίσως και κάποιες ελάχιστες προσβάσεις στο χώρο της φοιτητικής νεολαίας, δεν μπορεί να γίνει λόγος για την παρουσία συγκροτημένου κόμματος Η κομματική ανυπαρξία αναγνωρίσθηκε και επίσημα από το 9ο Συνέδριο που θα πραγματοποιήσει η “δογματική" πτέρυγα το 1974, όπου πρώ τιστο καθήκον αναγορεύεται η κομματική ανασύσταση11® Ομως, η κομματική ασυνέχεια των δύο ΚΚΕ με την προδικτατορική αριστερά τονίζεται επίσης και στην κομματική ηλικία των μελών και στελεχών (αναλυτικά βλ Μέρος Γ ) Τα βασικά, λοιπόν, χαρακτηριστικά των δύο ΚΚΕ είναι πρω τότυπα και διαφορετικά σε σχέση με τ< προδικτατορικό παρελθόν Τα δύο ΚΚΕ, όπως η Ν Δ , το ΠΑΣΟΚ και, σε μικρότερο βαθμό, η ΕΚΝΔ/ΕΔΗΚ, είναι κατά βάση προϊόντα της μεταπολίτευσης Βεβαίως, τα στοιχεία της "συνέχειας" με το ιστορικό ΚΚΕ δεν απουσιάζουν εντελώς, κυρίως στην πλευρά του ΚΚΕ Πρόκειται για στοιχεία στρατηγικής, ιδεολογικής, θεωρητικής και συμβολικής συνέχειας Συνέχεια στρατηγική με άξονα το σχήμα αντιπαράθεσης καπιταλιστικού και σοσιαλιστικού κόσμου Συνέχεια ιδεολογική με βασική αναφορά στα "επιτεύγματα" τω ν σοσιαλιστικών χωρών, οι οποίες υπέχουν θέση "προτύπου κοινωνικής οργάνωσης" Συνέχεια θεωρητική με άξονα την κυριαρχία του οικονομιστικου και αναγωγισ τικού μαρξισμού Συνέχεια σ υμβολική με την κατοχή όλω ν των συμβολικώ ν αναφορώ ν του ενιαίου ΚΚΕ (εφημερίδα, έντυπα, τίτλος)

48 Δ εν είναι τυχαίο το γεγονός ότι, ενώ όλα τα μεταπολιτευτικά κόμματα διεκδικουσαν για λογαριασμό τους την εικόνα του "νέου και άφθαρτου πολιτικού οργανισμού", δηλαδή την εικόνα της "τομής” , το ΚΚΕ προτιμούσε να προβάλλει την εικόνα της ’’συνέχειας*', υποτιμώντας τα διαφορετικά στοιχεία που κόμιζε Η συμπεριφορά αυτή παραπέμπει βεβαίως σε μια διαφορετικά ιεραρχημένη κλίμακα '’αξιώ ν" Εχει ωστόσο και άμεση σχέση με την εμπεδωμένη εσωτερική ιδεολογία της κομματικής ιστορίας Η προβολή της "συνέχειας", όπω ς και το σχήμα των "60 ή 70 χρόνων αγώ νω ν και θυσ ιώ ν του ΚΚΕ", αποτελεί μια ιδεολογική κατασκευή που συγκαλύπτει τη συγκεκριμένη (πραγματική) κομματική ιστορία, τις ασυνέχειές της, τις αντιφάσεις της Επιχειρεί, αντίθετα, να σ υγκροτήσει μια "εσωκομματική ιδεολογία" για τη ιστορία του, χω ρίς αντιφάσεις (ιδεαλισμός), "καθαρή", μια γενεαλογία - ηθικού και θρησκευτικού χαρακτήρα - "αγώνων" και "θυσιώ ν"11 Δ εν είναι, συνεπώς, χω ρίς εξήγηση το γεγονός ότι, μέχρι και το 1977, βασικός στόχος της π ολιτικής του ΚΚΕ θα είναι η νικηφόρα έκβαση στην "ενδο-οικογενειακή" διαμάχη με την "Αναθεω ρητική Ο μάδα" (το ΚΚΕεσ ), με σκοπό να "δειχθεΓ ότι η διάσπαση του '68 δεν ήταν παρά μικρό επεισόδιο στη συνεκτική ιστορική πορεία του κόμματος Στους κοινωνικούς αγώνες, στην πολιτική αντιπαράθεση, στον εκλογικό ανταγωνισμό, βασικός στόχος δεν θα είναι τόσο ο "ταξικός αντίπαλος" όσο το Κ ΚΕ εσ’ 18 Η πολιτική απάντηση του ανανεωτικού τμήματος του ΚΚΕ δεν κατάφερε να μετατοπίσει ουτε το χώ ρο ούτε τους όρους στην κρίση αυτή Ο ανταγωνισμός περιορίσθηκε στον "παλαιό κόσμο" του κομμουνιστικού κινήματος, σε μια πολιτική συγκυρία που η είσοδος σ το προσκήνιο νέων κοινω νικώ ν πρω ταγωνιστών θα μπορούσε να προσδώσει άλλη έκβαση και στην "ενδοκομμουνιστική" διαμάχη Επιπλέον, το ίδιο το ΚΚΕεσ θα ακολουθήσει μια πορεία, οι προϋποθέσεις της οπ οίας είχαν διαμορφωθεί ήδη από την περίοδο της δικτατορίας, στους αντίποδες της ριζοσπ αστικής κινητικότητας της περιόδου Η π ολιτική γραμμή με την οποία το ΚΚΕεσ παρεμβαίνει στις αντιθέσεις της συγκυρίας είναι η γραμμή της Εθνικής Αντιδικτατορικής Δημοκρατικής Ενότητας (ΕΑΔΕ) Ο συλλογισμός π άνω στον οποίο στηρίζεται, θεω ρεί ότι ο κίνδυνος δικτατορίας ελλοχεύει πάντα κατά την περίοδο αυτή119 και, συνεπώς, είναι απαραίτητη μια πλατειά "αντιδικτατορική" πολιτική συμμαχία ακόμα και με τμήματα της Ν Δ, στην προοπτική μιας ευρύτερης πολυκομματικής κυβέρνησης120 Επρόκειτο για ένα πολιτικό σχήμα "οικουμενικότητας", συστατικό στοιχείο της ιδεολογίας του κόμματος αυτου, που προσέκρουε ωστόσο στην εξέλιξη του κομματικού και κοινωνικού ανταγωνισμού, όπω ς αυτός διαμορφωνόταν Η σταθεροποίηση των νέω ν μεταπολιτευτικών πολιτικώ ν σχέσεων υπό την ηγεμονία της Ν Δ , δεν δικαιολογούσε εκ μέρους της τελευταίας την ανάληψη μιας παρόμοιας πρωτοβουλίας ή την εκχώ ρηση της πολιτικής διεύθυνσης σε ένα ασαφές, σ ε επίπεδο προγράμματος, πολυκομματικό σχήμα Πόσο μάλλον, όταν κίνδυνος νέας δικτατορίας είχε ολότελα εξαλειφθεί, όπως φάνηκε παραπάνω, ήδη από τις αρχές του 1975 Συνεπώς, λαμβάνοντας υπόψιν την εκ φυσεως ανταγωνιστική υπόσταση κάθε κομματικού συστήματος, το ΚΚΕ και το ΠΑΣΟΚ είχαν στρέψει τα πυρά της πολιτικής τους εναντίον της Ν Δ και των βασικώ ν σ τρατηγικώ ν της στόχω ν Το πλαίσιο της αντιπαράθεσης μεταξύ κυβέρνησης και αντιπολίτευσης (ΚΚΕ-ΠΑΣΟΚ) αρχίζει σιγά-σιγά να επαναφέρει τη βασική διχοτόμηση της προδικτατορικής πολιτικής σκηνής σε "Δεξιά" και "Δημοκρατικές (αντιδεξιές) Δυνάμεις", σε ένα διαφορετικό πεδίο εξέλιξης, αυτό των μεταπολιτευτικών σχέσεων εξουσίας, αλλά και με, εκατέρωθεν, διαφορετικής μορφής κόμματα Η διαγραφόμενη μεταπολιτευτική αντιπαράθεση θα περιθωριοποιήσει, πολιτικά, τις δυνάμεις εκείνες, όπως η ΕΔΗΚ και το ΚΚΕεσ , η γραμμή των οποίω ν επιχείρησε να τοποθετηθεί "συναινετικά" και αντιπολωτικά στα πεδία των διαγραφόμενων ανππαραθέσεων

ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Η Σ ΤΑ ΔΙΑ ΚΗ ΔΙΑ Μ Ο Ρ Φ Ω Σ Η ΤΟΥ Μ ΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΤΙΚΟΥ Κ Ο Μ Μ ΑΤΙΚΟ Υ ΣΥΣ* ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1977-1981

<

50 Α

ΟΙ ΕΚΛΟ ΓΕΣ ΤΟ Υ 1977 Κ ΑΙ Τ Α Π Ο ΛΙΤΙΚ Α ΤΟΥΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜ ΑΤΑ

1 1 Η διατήρηση της π ολιτικής ηγεμονίας της συντηρητικής π αράταξης Η εκλογική αναμέτρηση του 1977 κατέγραψε με σαφήνεια την κυριαρχία των συντηρητικών δυνάμεω ν στον πολιτικό στίβο Α ν στο ποσοστό που έλαβε η Ν Δ (41,8% ) αθροισθεί αυτό της Εθνικής Παράταξης (6,8% ), καθώς και το ποσοστό των Νεοφιλελευθέρων (1.08%), η απόσταση από το "ιδιότυπο" εκλογικό ποσοστό του 1974 (54%) δεν είναι μεγάλη Βεβαίως, τα ποσοστά των δυο κομμάτων του συντηρητικού χώρου δεν είναι δυνατόν να αποκρύψουν την υπαρκτή μετακίνηση ψηφοφόρων σε σχέση με το 1974 Πιστοποιούν, ωστόσο, την ηγεμονία που εξακολουθεί να διατηρεί η συντηρητική παράταξη σ την ελληνική κοινωνία, στη ρίζα ιη ς οποίας βρίσκονται τρεις, κυρίως, συνθήκες α) το έργο της σταθεροποίησης μιας ομαλώς λειτουργούσας δημοκρατίας, παρά τις "αυταρχικές” παρεκκλίσεις', β) η ρευστότητα τω ν πολιτικών δυνάμεω ν της αντιπολίτευσης και η σαφής, τόσο από απόψεως εκλογικής δύναμης όσο και από προγραμματικής πλευράς, απόστασή τους από την εξουσία και γ) η κάμψη και το αδιέξοδο των πρώ τω ν "αυθόρμητων" και δυναμικών κοινωνικώ ν αγώνων Στο πλαίσιο αυτό, ο Κ Καραμανλής και το κόμμα του δεν θα δυσκολευθούν να καταγράψουν την πολιτική τους πρόταση, για δεύτερη φορά μέσα σε τρία χρόνια, ω ς τη μοναδική ρεαλιστική και υπαρκτή πρόταση διακυβέρνησης της ελληνικής κοινωνίας σε εκείνη τη συγκυρία Αλλωστε, η αντικειμενική αυτή κατάσταση βρίσκεται στη ρίζα της απόφασης του Κ Καραμανλή για πρόω ρες εκλογές με στόχο τη λαϊκή αναβάπτιση, η οποία όμως θα οδηγήσει σε υπερεκτίμηση του αναμενόμενου αποτελέσματος2 Απόδειξη της ηγεμονικής θέσης της Ν Δ αποτελεί η ανάδειξή τΠς σε βασικό πόλο υποδοχής των "κεντρώων" διαρροών, κάτι που εν μέρει θα αντισταθμίσει τις διαρροές που είχε προς την Εθνική Π αράταξη και προς το ΠΑΣΟΚ3 Η προσέλκυση ψηφοφόρων από την ΕΔΗΚ εμπεδώνει την κατάληψη του παραδοσιακού φιλελεύθερου ιδεολογικο-πολιτικού χώρου από τη Ν Δ , η οποία έτσι μετατοπίζεται από τον αυστηρά συντηρητικό (δεξιό) χώρο στον κεντροδεξιό Παράλληλα, η βιωσιμότητα του κόμματος που τα ιστορικά στελέχη του Κέντρου ίδρυσαν το 1974 (ΕΚΝΔ) και μετεξέλιξαν το 1976 (ΕΔΗΚ), καθίσταται προβληματική Η αντικειμενική κίνηση της Ν Δ , κατά τη διάρκεια της προηγούμενης περιόδου, προς το χώ ρο του παλαιού φιλελεύθερου Κέντρου δεν θα αμφισβητηθεί σοβαρά από την παρουσία της Εθνικής Παράταξης Ο σχηματισμός αυτός θα αποδειχθεί θνησιγενής, παρά τις εκτιμήσεις της ηγεσίας του που υπολόγιζε τουλάχιστον διπλάσια την εκλογική επιρροή του4 Η αιτία της εκλογικής αποτυχίας της Εθνικής Παράταξης εντοπίζεται κυρίω ς στην ανυπαρξία από μέρους της εναλλακτικής στρατηγικής πρότασης Υ'α κ> συντηρητικό χώ ρο και τη διακυβέρνηση της χώ ρας Η κυριότερη βάση των ιδεολογικών της αναφορών παρέπεμπε στον φιλο-μοναρχικό της χαρακτήρα, γεγονός που τήν κατέγραφε άμεσα σαν εκφραστή της "συνέχειας" με το προδικτατορικό παρελθόν και, επιπλέον, σε καταφανή αντίθεση με το δημοψήφισμα του Δεκεμβρίου '74, με το οποίο είχε κριθεί η τύχη της Μοναρχίας Επιπλέον, ένας πολιτικός χώ ρος τοποθετημένος συντηρητικότερα της Ν Δ , εκ των πραγμάτων δεν μπορούσε να οριοθετείται εύκολα από τους νοσταλγους του δικτατορικού καθεστώτος, διαμορφώνοντας έτσι, συνολικά, έναν ακροδεξιό πολιτικό π όλο Το εκλογικό αποτέλεσμα του 1977 θα δείξει ότι μόνον ένα μικρό μέρος απ'όσους εμπιστευθηκαν το 1974 την Ν Δ μεταστράφηκε προς την Εθνική Παράταξη5 Το κυριότερο όμως εκλογικό ρεύμα των εκλογών του 1977 εντοπίσθηκε στη μετατόπιση ενός ποσοστού της τάξης του 10% από τη Ν Δ προς το ΠΑΣΟΚ Το γεγονός, όσο κι'αν άμεσα δεν άλλαζε το πολιτικό σκηνικό της συγκυρίας, εγγραφόταν ως ένα από τα σοβαρότερα αποκρυσταλλώματα των εκλογών, ως γεγονός με τεράστια πολιτική σημασία για τη διαμόρφωση του μεταπολιτευτικού κομματικού συστήματος και την έκβαση του πολίτικου ανταγωνισμού*

51 1 2 Η επίλυση της κρίσης εκπροσώπησης και η επανεγγραφή της κοινω νικής πόλω σης στην πολιτική σκηνή Το γεγονός της ανάδειξης του ΠΑΣΟΚ σε δεύτερο κόμμα της χώρας, με μια αλματώδη αύξηση ψήφων και ποσοστού σε σχέση με το 1974, δεν υποκρυβει απλώς μια εκλογική νίκη Στη ρίζα της εξέλιξης αυτής βρίσκεται μια βαθύτερη κοινωνική και πολιτική διαδικασία που αφορά στην ιστορική και ίσως οριστική λυση του προβλήματος πολιτικής εκπροσώπησης των λαϊκών τάξεων στη μεταπολεμική περίοδο Ο πω ς έχει υποστηριχθεί, οι πολιτικές συνθήκες που διαμορφώθηκαν στις περιόδους των δεκαετιώ ν ’50 και '60, εμπόδισαν τη συγκρότηση μιας διαρκούς και συνεκτικής ιδεολογικής και πολιτικής σχέσης μεταξύ των λαϊκών τάξεων και των κεντρώων ή αριστερών κομμάτων7 Το γεγονός αυτό, που βρίσκει άλλωστε την έκφρασή του στη διαφορετική ανά εκλογή ψήφο των λαϊκών τάξεων κατά τη μετεμφυλιακή περίοδο (ΕΠΕΚ, Δημοκρατική Ενωσις, ΕΔΑ, Ενωση Κέντρου), θα ενισχυθεί μετά τα Ιουλιανά γεγονότα και θα συνεχισθεί βεβαίως στη διάρκεια της δικτατορίας Οι εκλογές του 1977 φαίνεται να δίνουν την απάντηση στην ιστορική αυτή εκκρεμότητα "( ) το αποτέλεσμα των τελευταίων εκλογών δεν ήταν διόλου συγκυριακό, αλλά ένδειξη μονιμότερων μεταβολών στη διάταξη των πολιτικών δυνάμεω ν ( ) εσήμανε ένα βασικό ξεπέρασμα της κρίσης εκπροσώπησης ανάμεσα σ το λαό και τις κομματικές-πολιτικές του εκπροσωπήσεις ( ) Με άρση αυτής της κρίσης εννοώ ότι οι βασικές πολιτικές δυνάμεις υλοποίησαν τη διαμόρφωσή τους και ότι οι λαϊκές τάξεις αναγνωρίστηκαν, σ'ένα μεγάλο βαθμό, στη διαμόρφωση αυτή σαν τάσεις που εκφράζουν τα θεμελιακά συμφέροντα και επιδιώ ξεις τους"®

I

Τ ο σημαντικότερο ωστόσο στοιχείο που χαρακτηρίζει αυτή την επίλυση, είναι ότι συντελείται, για πρώ τη φορά στην ιστορία του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού, μέσα σε συνθήκες ομαλής λειτουργίας των θεσμών της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας Η εκπροσώπηση των λαϊκών τάξεων από το ΕΑΜ και το ΚΚΕ που χαρακτήρισε τη δεκαετία του *40, οργανώθηκε και σ υντηρήθηκε μέσα στις έκτακτες συνθήκες της κατοχής, της αντίστασης και του εμφυλίου Ετσι, ενώ τότε η εκπροσώπηση υπήρξε μια διαδικασία που ουσιαστικά αναπτύχθηκε μέσα σ'ένα γενικευμένο πολιτικό, ιδεολογικό και θεσμικό κενό, η μεταπολιτευτική εκπροσώπηση αποτέλεσε την κατάληξη ενός ευρυτερου κομματικού και κοινωνικού ανταγωνισμού, με πολλούς μνηστήρες και π ολλές διαφορετικές εκδοχές Η μεταπολιτευτική αυτή ιδιαιτερότητα, σύμφυτη κάθε αντιπροσω πευτικής δημοκρατίας, έχει τη δική της μακροπρόθεσμη και άρα ιστορική σημασία με δεδομένο το γεγονός ότι οι σχέσεις εκπροσώπησης, όταν αποκρυσταλλωθούν σε μια συγκεκριμένη κομματική μορφή, διατηρούνται και αναπαράγονται για πολύ μεγάλα χρονικά διαστήματα, και για να διαρρηχθουν χρειάζονται εξαιρετικά έκτακτες συγκυρίες κοινωνικής ή εθνικής "κρίσης", το αποτέλεσμα των εκλογών του '77 θα καθορίσει το (ανυπέρβλητο) πλαίσιο των πολιτικών συσχετισμών για ολόκληρη την επόμενη περίοδο9 Αμεση συνέπεια της επίλυσης της κρίσης εκπροσώπησης αποτελεί η σταδιακή επανεμφάνιση σ την πολιτική σκηνή της μόνιμης στον ελληνικό μεταπολεμικό κοινωνικό σχηματισμό πολιτικής διαίρεσης ανάμεσα στο μπλοκ των κυρίαρχων δυνάμεω ν (το συντηρητικό μπλοκ, με κομματικό εκπρόσωπο την Ν Δ ) και στο μπλοκ των κυριαρχούμενων τάξεων (το μπλοκ της ’’αλλαγής", με κομματικούς εκπροσώπους το ΠΑΣΟΚ και τα δυο Κ Κ ) 10 Στην κυρίαρχη - όχι όμως και μοναδική αυτή διαίρεση, που αποτελεί κοινωνικό, ιδεολογικό και πολιτικό παράγω γο της προδικτατορικής πόλωσης, θα στηριχθεί ολόκληρο το μεταπολιτευτικό πολιτικό σύστημα μετά το 1977 Στη βάση αυτου του κοινωνικού διπολισμού " ( ) θα αρχίσουν να διαφαίνονται άτυπα σ το κομματικό σ ύστημα του ενός 'κυρίαρχου' κόμματος κάποια στοιχεία δικομματισμού ( )μ11 Πράγματι, ο πολυκομματισμός που καταγράφεται στις εκλογές του '77, όπου έξι κομματικοί σχηματισμοί εμφανίζουν αξιοσημείω τη πανεθνική εμβέλεια (Εθνική Παράταξη, Ν Δ , ΕΔΗΚ, ΠΑΣΟΚ, Συμμαχία, ΚΚΕ), θα αποδειχθεί συγκυριακό φαινόμενο, σ το μέτρο που η υπαρκτή κοινωνική-ιδεολογική διαίρεση θα "εξαναγκάζει" τις πολιτικές τάσεις να συγκεντρώνονται σε δύο κομματικούς σχηματισμούς, α υτούς που θα παρουσιάζονται - μέσα από τις ανοικτές συγκρουσιακές διαδικασίες της αντιπροσω πευτικής δημοκρατίας - ως οι ικανότεροι στη διατύπωση και εφαρμογή ενός πολίτικου και ταυτόχρονα εναλλακτικού σχεδίου διακυβέρνησης

52 1 3 Η επικράτηση του ΚΚΕ στην ενδο-κομμουνιστική διαπάλη - η πολιτική ήττα της διάσπ ασης του '68 Με τις εκλογές του 1977 επισφραγίζεται η επικράτηση του (φιλοσοβιετικού) ΚΚΕ στο εσωτερικό του κομμουνιστικού κινήματος Το συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος του τελευταίου έδειξε την εμπιστοσύνη του στη "δογματική" ηγεσία, αποδοκιμάζοντας την ανανεωτική πτέρυγα "Το ΚΚΕ, σ υγκεντρώ νοντας το 80% των ψηφοφόρων της Ενωμένης Αριστερός, διατήρησε το σύνολο της δύναμης που είχε εμφανίσει το 1974 στα πλαίσια της Ε Α και κέρδισε ένα σημαντικό τμήμα (περίπου το 40% -50% ) αυτών που είχαν προτιμήσει το 1974 τους υποψήφιους της ΕΔΑ/ΚΚΕεσ"12 Η επικράτηση του ΚΚΕ εμφανίζεται έκδηλα στους πίνακες 7 και 8, όπου παρουσιάζονται τα αποτελέσματα σε δυο ιστορικά αριστερές εκλογικές περιφέρειες και σε τρία ενδεικτικά αριστερά χω ριά Ο πως έχει επισημανθεί, η μαζική διαρροή προς το ΚΚΕ ψηφοφόρων που το 1974 είχαν ψηφίσει ΚΚΕεσ, το ανέδειξε σε σχεδόν αποκλειστικό εκφραστή της κομμουνιστικής π αράδο σ ης'3 Οι νέοι συσχετισμοί του κομμουνιστικού χώ ρου θα τροποποιήσουν, όπως είναι φυσικό, την πολιτική γραμμή των δύο συνιστωσών κατά την επόμενη περίοδο Το ΚΚΕ, ηγεμόνας της παραδοσιακής αρισ τερός αλλά περιχαρακωμένο κοινωνικά στα όριά της, θα επιδιώξει την κατάκτηση μεριδίου μέσα στη διαφαινόμενη πόλωση μεταξύ "Δεξιάς" και "Αλλαγής" Η κοινωνική, ιδεολογική και πολιτική συμμαχία με το ΠΑΣΟΚ θα διαπεράσει συνολικά την πολιτική του στρατηγική και θα το εγγράψει στην πολιτική σκηνή ως δευτερευοντα και συμπληρωματικό του ΠΑΣΟΚ π όλο Για το ΚΚΕεσ, αντίθετα, το αποτέλεσμα του '77 θα καταγράψει την πτωτική του πορεία και θα θέσει άμεσο πρόβλημα πολιτικής επιβίω σης14 Οι κοινωνικές του προσβάσεις θα περιορισθουν σε δύο, κυρίως, κοινωνικούς χώ ρους, τη φοιτητική νεολαία και μια μερίδα διανοουμένω ν και επιστημόνων15, αδύναμων ωστόσο αριθμητικά ώστε να διασφαλίσουν τη συνέχεια της διάσπασης του '68

53 Β Ο Π Ο ΛΙΤΙΚ Ο Σ-Κ Ο Μ Μ Α ΤΙΚ Ο Σ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1977-1981 2 1

ΝΔ

Στρατηγική συνέχεια και ττολιτική τακτική

Η πολιτική γραμμή του εκσυγχρονισμού, όπω ς διαμορφώθηκε και υλοποιήθηκε κατά την προηγούμενη περίοδο, δεν θα αλλάξει στις βασικές της γραμμές στη νέα συγκυρία Ωστόσο, θα υπάρξουν σημαντικές τροποποιήσεις ως προς τις άμεσες τακτικές κινήσεις τόσο του κόμματος όσο και της κυβέρνησης Σε γενικές γραμμές, τρεις είναι οι άξονες στους οποίους θα στηριχθεί η πολιτική γραμμή στην περίοδο αυτή α) η υλοποίηση της κατευθυνσης για "διεύρυνση" του πολίτικου προσω πικού με στελέχη προερχόμενα από τον κεντρώο και παραδοσιακό φιλελεύθερο χώρο, β) η εφαρμογή μιας οικονομικής πολιτικής λιτότητας και γ) η προσπάθεια εξασφάλισης ενός "ήπιου πολιτικού κλίματος" στις κομματικές αντιπαραθέσεις της πολιτικής σκηνής Μια από τις βασικές πολιτικές επιλογές της Ν Δ μετά τις εκλογές του 1977 θα αποτελέσει η ενσωμάτω ση κεντρώων στελεχών, είτε από την ΕΔΗΚ είτε από το μικρό κόμμα των Νεοφιλελευθέρω ν, που υπό την ηγεσία του Κ Μητσοτάκη είχε καταφέρει να εκλέξει δύο βουλευτές Η πολιτική αυτή ονομάσθηκε "διεύρυνση" Σ'ένα πρώ το επίπεδο, η "διευρυνση” μπορεί να θεωρηθεί επιτυχημένη πολιτική κίνηση επιτάχυνε την ιδεολογική και πολιτική ανανέωση του παραδοσιακού συντηρητικού χώρου, ο οποίος πλέον και τυπικά κατελάμβανε θέση εκπροσώπου όλου του φάσματος “ μεταξύ της Ακρας Δεξιάς και του μαρξισ τικού χώ ρου"16, και ενίσχυσε την κυβερνητική εμβέλεια αξιοποιώντας αρκετά κεντρώα στελέχη Μ ακροπρόθεσμα ωστόσο, η "διεύρυνση" δεν ήταν ικανή να ελαχιστοποιήσει την πολιτική φθορά της κυβέρνησης Η προσχώρηση πολιτικών από τον κεντρώο χώ ρο επιστευετο ότι θα σήμαινε και προσχώρηση στη Ν Δ της εκλογικής βάσης που στις εκλογές του '77 είχε προτιμήσει την ΕΔΗΚ και το Κόμμα Νεοφιλελευθέρων Ομως, κάτι τέτοιο δεν ήταν αυτονόητο Η ενσωμάτω ση του παραδοσιακού "κεντρώου" προγράμματος από τη Ν Δ - ουσιαστική βάση για την ενσωμάτω ση και των πολιτικώ ν στελεχών - υπήρξε διαδικασία που συντελέστηκε, ουσιαστικά, κατά την περίοδο '74-77, με την υιοθέτηση και υλοποίηση των κυριότερων σημείων (νέο Σύνταγμα και δημοκρατικό θεσμικό πλαίσιο, έναρξη διαδικασιών ένταξης στην ΕΟΚ, εκπαιδευτική μεταρρύθμιση) Αλλωστε, δεν είναι τυχαία, όπω ς φάνηκε παραπάνω, η στροφή κεντρώων ψηφοφόρων του '74 στη Ν Δ το 1977 Η "διεύρυνση", συνεπώς, ερχόταν να επικυρώσει μια ήδη εξελισσόμενη πολιτική τάση, όχι να την εγκαινιάσει Από την άλλη πλευρά, η Ν Δ αρχίζει, κυρίως μετά το 1978, να κλυδωνίζεται κοινωνικά Η διετία 1979-1980 θα χαρακτηρισθεί από ένα νέο κύκλο έντασης των κοινωνικών αγώνων, απέναντι στον οποίο η κυβερνητική πολιτική δεν θα αντιδράσει αποτελεσματικά, όπως, αντίθετα, είχε καταφέρει στην αντίστοιχη όξυνση της προηγούμενης μεταπολιτευτικής περιόδου Ετσι, η πολιτική της κεντρώας "διεύρυνσης" καταλήγει να αφορά, σε τελική ανάλυση, μόνο σ'ένα τμήμα του πολίτικου προσωπικού (βουλευτές, πολιτευτές, κομματικά στελέχη), χωρίς όμως να μπορεί να απαντήσει στην όλο και μεγαλύτερη κοινωνική διαρροή της Ν Δ Σημείο καμπής σ τις σχέσεις κυβέρνησης-κοινωνίας σποτέλεσε η αλλαγή της οικονομικής πολιτικής που πραγματοποιήθηκε το 19781 Μετά από τρισήμισυ περίπου χρόνια, η πολιτική ενός σαφούς κρατικού οικονομικού παρεμβατισμού, που είχε μάλιστα χαρακτηρισθεί από τους σ υντηρητικότερους κομματικούς κύκλους ω ς "σοσιαλμανής", εγκαταλείπεται προς όφελος μιας περισσότερο φιλελεύθερης εκδοχής Οι πρώ τες εκδηλώσεις της οικονομικής στασιμότητας, η άνοδος του πληθωρισμού και η ένταση των προσπαθειών σύγκλισης με τις χώρες της Κοινότητας, αποτέλεσαν το υλικό υπόβαθρο αλλαγής της οικονομικής πολιτικής Η νέα αυτή πολιτική λιτότητας στηριζόταν σε τέσσερα κυρίω ς μέτρα α) δραστική περικοπή των δημοσίων επενδύσεω ν, β) καθήλωση των μισθών και των ημερομισθίων μέχρι τέλους του 1979, με ελεγχόμενες αυξήσεις για τα επόμενα χρόνια, γ) κατάργηση των επιδοτήσεων σε μια σειρά βασικώ ν αγροτικώ ν προϊόντων, δ) επέμβαση στις άμεσες καταναλωτικές συνήθειες (με περιορισμό των εισαγω γώ ν, αύξηση της τιμής της βενζίνης, αναδιάρθρωση των ωραρίω ν εργασίας, περιορισμό της χρονικής διάρκειας λειτουργίας των νυκτερινών κέντρων, εισαγωγή του μέτρου της εκ περιτροπής κυκλοφορίας τω ν αυτοκινήτω ν Σάββατο και Κυριακή)

54 Η στροφή στην οικονομική πολιτική δεν σημαίνει ότι εγκαταλείπεται ή ότι ανατρέπεται η γενικότερη πολιτική στρατηγική του εκσυγχρονισμού18 Οπούς φάνηκε και παραπάνω, ο εκσυγχρονισμός ουτε περιοριζόταν ούτε, πολυ περισσότερο, ταυτιζόταν με την κρατική οικονομική πολιτική Τα βασικά χαρακτηριστικά του "Κράτους Δικαίου" και της στρατηγικής αναδιάταξης του πλαισίου άσ κησης της πολιτικής εξουσίας διατηρήθηκαν, ανεξάρτητα από το αν τα μέτρα διευθυνσης της οικονομίας ατόνησαν στην προσπάθεια φιλελευθεροποίησης της οικονομικής πολιτικής Αλλωστε, το χαρακτηριστικό γνώρισμα της κυβερνητικής πολιτικής κατά την πρώτη μεταπολιτευτική π ερίοδο δεν ήταν αυτή καθαυτή η προώθηση μέτρων οικονομικού παρεμβατισμού, αλλά η δημιουργία εκείνου του θεσμικού πλαισίου που θα επέτρεπε στην κυβέρνηση να παρεμβαίνει στον ανταγω νισμό της αγοράς, κάθε φορά που θα εκτιμούσε ότι αυτό επιβαλλόταν για μακροπρόθεσμους πολιτικούς ή οικονομικούς λόγους19 Μετά την εκλογή του Κ Καραμανλή στην Προεδρία της χώρας, τον Μάιο του 1980, η Ν Δ , με επικεφ αλής τον Γ Ράλλη, θα ακολουθήσει μια πολιτική αρθρωμένη σε δύο σημεία α) στην ακόμη μεγαλύτερη φιλελευθεροποίηση της οικονομικής πολιτικής2^ και β) στην τακτική του "ήπιου πολίτικου κλίματος" Το πρώ το σημείο ενίσχυε κατ'ουσίαν την πολιτική που ακολουθείτο ήδη από το 1978 Το δεύτερο σημείο ήταν το καινούργιο πολιτικό στοιχείο που κόμιζε η κυβέρνηση του Γ Ράλλη και, ταυτόχρονα, το σημείο τριβής στο εσωτερικό του κόμματος της Ν Δ Με τη γραμμή του "ήπιου πολίτικου κλίματος" ο Γ Ράλλης ήλπιζε ότι, από τη μια πλευρά θα υλοποιούσε μέσα σε ένα αποφορτισμένο πολιτικό πλαίσιο τις βασικές επιλογές της κυβέρνησής του, ενώ από την άλλη πλευρά θα μπορούσε ευκολότερα να αντιμετωπίσει το ΠΑΣΟΚ και τον A Παπανδρέου εν όψει των εκλογών που επίκειντο21 Ενδόμυχα, ο Γ Ράλλης φαινόταν να ανπλαμβάνεται την αδυναμία της Ν Δ να αντιμετωπίσει το ΠΑΣΟΚ μέσα σε κλίμα κοινωνικής έντασης και πολιτικής όξυνσης, κυρίω ς μάλιστα μετά από μια τετραετία κυβερνητικής φθοράς και, βεβαίως, χω ρίς τη χαρισματική παρουσία του Κ Καραμανλή στην ηγεσία του κόμματος Από τη γραμμή του "ήπιου πολιτικού κλίματος" διαχώρισε αμέσως τη θέση του ο βασικός εσωκομματικός αντίπαλος του Γ Ράλλη, ο Ε Α βέρω φ Αντίθετα με τον πρωθυπουργό, εκτιμούσε ότι μόνο μια μετωπική πολιτική αντιπαράθεση της Ν Δ με το ΠΑΣΟΚ θα ήταν ικανή να τη διασώσει από την εκλογική ήττα Το "ήπιο πολιτικό κλίμα” άφηνε, κατά τον Ε Αβέρωφ, ελεύθερο το έδαφος σ το ΠΑΣΟΚ, ενώ, ταυτόχρονα, αποδιοργάνωνε τη δυναμική μιας συντηρητικής σ υσπείρω σης σε κοινωνικό επίπεδο Μια μετωπική αντιπαράθεση, αντίθετα, θα περιόριζε τις επιθετικές πρω τοβουλίες του ΠΑΣΟΚ και θα συσπείρωνε στη Ν Δ ολόκληρη την "εθνικόφρονα" (κεντρώα ή ακροδεξιά) παράταξη, ενώπιον του "κινδύνου" να καταλάβει το ΠΑΣΟΚ την κυβερνητική εξουσία Και οι δυο απόψεις του συντηρητικού χώρου αποδείχθηκαν ανεπαρκείς στο να κατανοήσουν το ειδικό βάρος της συγκυρίας εκείνης Η άποψη του Ε Αβέρωφ είχε το πλεονέκτημα ότι διέβλεπε πιθανή μια εκλογική νίκη του ΠΑΣΟΚ, σε αντίθεση με πολλές απόψεις που διατυπώνονταν τόσο στην πλευρά της συντηρητικής παράταξης όσο και στην πλευρά της Αριστερός Κατανοούσε, ωστόσο, την πιθανότητα αυτή ω ς "κίνδυνο" για το μεταπολιτευτικό δημοκρατικό καθεστώς, αφυπνίζοντας έτσι τα πιο συντηρητικά αντανακλαστικά της παράταξής του και ερχόμενος σε ευθεία αντίθεση με το πλαίσιο της συγκαταθετικής και ανοικτής δημοκρατίας που είχε διαμορφώσει η Ν Δ υπό τον Κ Καραμανλή Δεν είναι τυχαίο ότι, τοποθετούμενος στη δεξιά π τέρυγα του κόμματός του, προτείνει μια στροφή της Ν Δ στο χώρο της άκρας δεξιάς, η οποία σημειω τέον είχε σχεδόν εκλείψει από το προσκήνιο ω ς αυτόνομος πολιτικός χώρος23 Ο Γ Ράλλης, αντίθετα, πίστευε στην εκσυγχρονιστική πορεία που είχε χαραχθεί, εμμένοντας στην πολιτική της κεντρώας διευρυνσης^4 Η εμμονή του ωστόσο σε ένα δήθεν υπαρκτό κεντρώο εκλογικό σώμα, που πίστευε ότι δυνάμει μπορεί να κερδίσει από το ΠΑΣΟΚ, τον οδήγησε σε μια αμυντική και απολογητική στάση, η οποία άφησε τη Ν Δ χωρίς σαφή πολιτικά μέτωπα προς τον κατεξοχήν αντίπαλό της Οσο κι'αν πάσχιζε ο Γ Ράλλης να ανατρέψει το δυσμενές για το κόμμα του κλίμα, το εκλογικό αποτέλεσμα είχε διαφανεί αρκετό καιρό πριν ανοίξουν οι κάλπες^5 Ο κεντρώος χώρος, όπω ς και ο ακροδεξιάς, δεν είχε πλέον καμία σοβαρή και αυτόνομη πολιτική υπόσταση, έχοντας απορροφηθεί προ πολλου από τα δυο μεγαλύτερα πολιτικά κόμματα Ετσι, η πολιτική της "αμφίπλευρης διεύρυνσης" - προς το "Κέντρο" και την Εθνική Παράταξη - που θα πραγματοποιήσει η Ν Δ λίγο πριν τις εκλογές του 1981, συμβιβάζοντας τρόπον τινα τις δυο εσω κομματικές μερίδες, θα αποδειχθεί εντελώς αναποτελεσματική Η προσχώρηση πολιτικών

55 όπω ς ο Κ Θ εοτόκης της Εθνικής Παράταξης και ο Α Κοκκέβης της ΕΔΗΚ και του ιστορικού Κέντρου, μόνο συμβολική σημασία μπορούσε να έχει για το κυβερνητικό κόμμα 22

ΠΑΣΟΚ η ανάδειξη της βασικής εσω τερικής αντίφασης

Η εκλογική άνοδος του ΠΑΣΟΚ, όπως καταγράφηκε με το αποτέλεσμα του 1977, ανέδειξε την περίπ τω ση μιας κυβερνητικής αλλαγής στην ημερήσια διάταξη, περίπτωση που θα ενισχυθεί ακόμη π ερισσότερο με την πολιτική-οργανωτική ανάπτυξη της επομένης περιόδου Το ενδεχόμενο το ΠΑΣΟΚ να διαδεχθεί στην κυβέρνηση τη Ν Δ , άρχισε σταδιακά να δημιουργεί νέα δεδομένα τόσο στην πολιτική σκηνή όσο και σ το εσωτερικό του κόμματος αυτού Η προοπτική της εξουσίας αρχίζει να μεταβάλλεται στο κατεξοχήν πεδίο συγκρότησης της κύριας αντίφασ ής του από τη μια πλευρά εκφραστής ενός ριζοσπαστικού κοινωνικού ρεύματος και υπερασπιστής του σοσιαλιστικού μετασχηματισμού, από την άλλη πλευρά εν δυνάμει διαχειριστής της κατεστημένης εξουσίας και πολιτικό μέσον για τη διεύρυνση της κοινωνικής βάσης του Κράτους Ισως, η σ οβαρότερη ιδιομορφία του ΠΑΣΟΚ, αυτή που το διαχωρίζει από όλα τα εργατικά, σοσιαλιστικά ή σοσιαλδημοκρατικά κόμματα, να βρίσκεται σ’αυτήν την ιδιότυπη αντίφαση Δεν π ρέπει να π αραγνω ρίζεται το γεγονός ότι ένα πολιτικό κόμμα με έκδηλα ανορθολογικά "επαναστατικά" ή "αριστερίστικα" στοιχεία, φθάνει σ'ένα τόσο σύντομο χρονικό διάστημα να διεκδικεί την κυβερνητική εξουσία Η μακρά περίοδος "ωρίμανσης" και ενσωμάτωσης σ το πολιτικό σύστημα που χαρα κτήρισε την πορεία των ευρωπαϊκών εργατικών ή λαϊκών κομμάτων, κάθε άλλο παρά απαντάται στην περίπ τωση του ΠΑΣΟΚ Ο κοινωνικός και πολιτικός χρόνος μετεξέλιξης ενός κόμματος που το 1974 τάσσεται υπέρ της άμεσης κοινω νικοποίησης των μέσων παραγωγής και το 1977 αναδεικνυεται στην "υπεύθυνη" αξιω ματική αντιπολίτευση της χώ ρας είναι εξαιρετικά μικρός Πολυ περισσότερο τη στιγμή που η νεαρά μεταπολιτευτική δημοκρατία δεν διέθετε την ανάλογη εμπειρία μιας ομαλούς οργανικής ενσω μάτω σης στη θεσμική της πραγματικότητα ενός "εχθρικού" πολίτικου μορφώματος Υπ'αυτήν την έννοια, στην πορεία του ΠΑΣΟΚ προς την εξουσία δεν δοκιμαζόταν μόνον η δική του ικανότητα στο να δειχθ εί φερέγγυος πολιτικός φορέας διαχείρισης των εθνικών ζητημάτων, αλλά και η ικανότητα θεσμικής αναπαραγω γής ολόκληρου του μεταπολιτευτικού πλαισίου άσ κησης της κρατικής εξουσίας Βεβαίως, και το ίδιο το ΠΑΣΟΚ είχε φροντίσει, ήδη από το 1976, να τροποποιήσει τον ακραίο εξωθεσμικό του χαρακτήρα, προβάλλοντας μια περισσότερο "διαχειριστική" φυσιογνω μία Ο στόχος "ανατροπής του συστήματος" παραχωρεί τη θέση του, σταδιακά, στο στόχο της απομάκρυνσης από την κυβέρνηση της Ν Δ και της κατάκτησης από το ίδιο της κοινοβουλευτικής αυτοδυναμίας^® Η γραμμή ενίσχυσης των κοινωνικών αντιπαραθέσεων δεν θα αποσ κοπ εί παρά στη διόγκωση ενός αντικυβερνητικού και μόνο ρεύματος, στην προσπάθεια του ΠΑΣΟ Κ να το καρπωθεί εκλογικά Ωστόσο, η οργανική εσωτερική του αντίφαση δεν θα είναι εύκολα επιλυσιμη Στο μέτρο μάλιστα που η προοπτική μιας κυβερνητικής αλλαγής σ ταθερός τακτικός στόχος όλης της Αριστερός κατά τη μεταπολεμική περίοδο - θα διαγράφεται πιθανή, οι υπ αρκτές κοινωνικές και πολιτικές ριζοσπαστικές τάσεις, συσπειρωνόμενες σ το ΠΑΣΟΚ, θα πιέζουν για μια πορεία αντίστοιχη των πρώτων μεταπολιτευτικών ετών και σε αντίθεση με τις διαχειριστικές στρατηγικές που έχουν ήδη οργανω θεί στο εσωτερικό του 2 3

Η π ολιτική γραμμή της κομμουνιστικής αριστερός

Στα πλαίσια της κομμουνιστικής αριστερός, και π αρά τις σοβαρότατες ιδεολογικές διαφοροποιήσεις των δυο βασικώ ν κομμάτων, του ΚΚΕ και του ΚΚΕεσ , διαμορφώνεται κατά την περίοδο 1977-1981 μια συγκλίνουσα πολιτική τακτική, απόρροια σε μεγάλο βαθμό της εκλογικής αγω νίας των δυο κομμάτων Η πολιτική γραμμή του ΚΚΕ μπορεί να χωρισθεί σε δυο χρονικές φάσεις Η πρώτη (1978-1980), είναι η φάση της απόπειρας συσπείρωσης των "εαμογενών" δυνάμεων, της προσπάθειας με άλλα λόγια του ΚΚΕ να μεταβληθεί σε κόμμα-μαγνήτης (ρθΓίϊ-θΚΓθοΙβυΓ)27 παράλληλων με αυτό ιστορικών ιδεολογικώ ν ρευμάτων Στην προσπάθεια αυτή εντασσόταν η επαναδραστηριοποίηση του (παλαιού) Α γροτικού Κόμματος Ελλάδας (ΑΚΕ), η συγκρότηση της Κίνησης για την Ενότητα

56 της Α ριστερός (Κ ΕΑ) με επικεφαλής τον προερχόμενο αττό την ανανεωτική αριστερά Μ Θ εοδω ράκη, η υποψηφιότητα του τελευταίου στις Δημοτικές εκλογές της Αθήνας το 1978 Η απόπειρα του ΚΚΕ να ανασυνθέσει κατ'αυτόν τον τρόπο το "εαμογενές κοινωνικό μπλοκ" και να το εντάξει στον κοινωνικό του κορμό δεν θα στεφθεί με επιτυχία Οι λόγοι της αδυναμίας του αυτής μπορούν να εντοπισθούν σε τρία βασικά σημεία α) στην ιστορική διάρρηξη των σχέσεων του ΚΚΕ με το εαμικό κοινω νικό μπλοκ, καθώς και τη μετέπειτα ανασύνθεσή του, εξέλιξη για την οποίον το ΚΚΕ, υπό την ιδεολογική επιρροή του σχήματος της αδιάλειπτης "συνέχειας" με το παλαιό κόμμα, δεν φαινόταν να έχει συνείδηση“ β) στη μη κατανόηση της δυναμικής του εκλογικού αποτελέσματος του 1977, αποτέλεσμα που, όπω ς ήδη αναφέρθηκε, κατέγραφε την επίλυση της "κρίσης εκπροσώπησης" τω ν λαϊκών στρωμάτων υπέρ του ΠΑΣΟΚ (άρα και της εαμικής ιδεολογικής προϋπόθεσης) γ) στη βούλησή του να πραγματοποιήσει την πολιτική ενότητας υπό τον άμεσο δικό του έλεγχο, μη αναγνωρίζοντας την πραγματική κοινωνική και πολιτική υπόσταση τω ν άλλων ρευμάτων της Αριστερός Εχει ιδιαίτερη σημασία το γεγονός ότι, κατά τη διάρκεια των ενω τικώ ν ανοιγμάτων του. το ΚΚΕ εμφανίζει ανοικτά όλα τα μέτωπα, είτε προς το ΠΑΣΟΚ είτε προς το ΚΚΕεσ είτε προς τις ανέντακτες πολιτικές κινήσεις2’ Η δεύτερη φάση (1980-1981), αρχίζει με την αναστολή των προσπαθειών ευρύτερης ενότητας και τον προσανατολισμό για αυτόνομη εκλογική κάθοδο στις εκλογές του 1981 Ηδη από τον Ιούλιο του 1980, οριοθετούνται οι βασικοί στόχοι του κόμματος στην υπέρβαση του ορίου του 17% που προϋπέθετε ο εκλογικός νόμος για την είσοδο στη Β'κατανομή των κοινοβουλευτικών εδρώ ν και, κατά συνέπεια, στην αναγόρευσή του σε κόμμα-ρυθμιστή και εγγυητή της πολιτικής αλλαγής, είτε με κυβέρνηση συνεργασίας με το ΠΑΣΟΚ είτε με κυβέρνηση ΠΑΣΟΚ στηριγμένη στην ψήφο εμπιστοσύνης του ΚΚΕ Η γραμμή αυτή του ΚΚΕ εμφανίζεται συνεπέστερη με την πολιτική καταγραφή που η ηγεσία του επεδίωξε καθ'όλη τη διάρκεια μετά τη μεταπολίτευση Η σύγκλιση ΠΑΣΟΚ-ΚΚΕ, που ήδη είχε καταγραφεί σε κοινωνικό επίπεδο (συνδικαλισμός, δημοτικές εκλογές) και επίπεδο ιδεολογικώ ν συντεταγμένων (αντίίμπεριαλισμός, αντιαμερικανισμός, αντιευρωπαϊσμός), γινόταν τώρα πιθανή και σε πολιτικό επίπεδο, στο μέτρο που το ΚΚΕ θα κατάφερνε να υπερβεί τα περιορισμένα εκλογικά του όρια Η ένταξή του στο πολιτικό μπλοκ της "Αλλαγής" επικυρώνεται και τυπικά στη δεύτερη αυτή φάση, καθιστώντας όμως, πλέον, ασαφή τα όρια διαχω ρισμού μεταξύ ΚΚΕ και ΠΑΣΟΚ Αναμφισβήτητα, οι εκλογές του 1981 θα αποτελουσαν ένα κρίσιμο στοίχημα για τη δυναμική της κοινωνικής εμβέλειας του ΚΚΕ, αλλά και για τον πολιτικό ρόλο που θα μπορούσε να διαδραματίσει στην πολιτική σκηνή της χώρας ως ο τρίτος ισχυρός πόλος Το ΚΚΕεσ αντιμετώπισε μετά το 1977 πιο έντονα το θέμα της πολιτικής και εκλογικής επιβίωσης Η μεγάλη εσωτερική κρίση που αντιμετώπισε το 1978 στον ισχυρότερο αριθμητικά πυρήνα του, στην οργάνω ση νεολαίας, θα ενισχύσει την εσωστρέφειά του και θα δυσκολέψει την επεξεργασία μιας μαζικής πολιτικής γραμμής Οπως και το ΚΚΕ, θα διαμορφώσει μια λογική "πίεσης" του μεγαλυτερου εταίρου της "Αλλαγής", του ΠΑΣΟΚ, στην κατευθυνση άρσης της λογικής της αυτοδυναμίας και στην επεξεργασία ενός προγράμματος σύγκλισης με τις υπόλοιπες πολιτικές δυνάμεις της αριστερός Σε αντίθεση ωστόσο με το ΚΚΕ, το ΚΚΕεσ αντιμετώπιζε έντονο και το π ρόβλημα της κοινοβουλευτικής εκπροσώπησης, κάτι που θα αναγορευθεί σταδιακά σε πρω τεύοντα στόχο της επερχόμενης εκλογικής μάχης Αντικειμενικά, η μείωση της κοινωνικής επιρροής του κόμματος, που καταγράφηκε το 1977 και συνεχίσθηκε στην επόμενη περίοδο, δεν του επέτρεπε μια περισσότερο έντονη πολιτική παρουσία

57 Γ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΙ Α ΓΩΝΕΣ 1977-1981: Η ΕΜΠΕΔΩΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΑΣ ΤΩΝ ΚΟ Μ Μ ΑΤΙΚΩΝ ΜΗΧΑΝΙΣΜΩΝ

3 1 Γενικό π λαίσιο τω ν κοινωνικώ ν κινητοποιήσεων Κατά τη διάρκεια της περιόδου 1977-1981, τροποποιήθηκαν αρκετά, σε σχέση με την προηγούμενη περίοδο, οι εστίες της κοινωνική έντασης Υποχώ ρησε το εργατικό κίνημα στις βιομηχανίες, μειώ θηκαν αισθητά οι έντονες αγροτικές κινητοποιήσεις, αναπτύχθηκε έντονα ο συνδικαλισμός στους χώ ρους του ευρυτερου δημόσιου τομέα και των κρατικώ ν επιχειρήσεω ν Η κινητικότητα στην κοινωνική κατηγορία της νεολαίας υποχώρησε, διατηρούμενη ωστόσο έντονη στους χώ ρους της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, εκεί άλλωστε που η κυβερνητική πολιτική θα αναγκαστεί, για πρώτη και τελευταία φορά σε όλη τη μεταπολιτευτική περίοδο, σε πλήρη υποχώρηση το Δεκέμβριο του 1979, όταν θα αποσύρει το νόμο 815 για τα Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα Η αλλαγή της οικονομικής πολιτικής μετά το 1977 είχε σαν συνέπεια την έξαρση της απεργιακής δραστηριότητας Το 1979 οι απεργοί θα φθάσουν 638 635, ενώ το 1980 θα υπερβούν το εκατομμύριο (1 317 917) Οι χαμένες ώ ρες εργασίας από 9 950 074 το 1979 θα φθάσουν το 1980 τον αριθμό 20 494 944 Ο πω ς (ραίνεται και στους πίνακες 2 και 3, το 1979 και το 1980 αποτελουν για την Ελλάδα χρονιές υψ ηλής κοινω νικής έντασης Μάλιστα, το 1980, η Ελλάδα θα κατέχει την πρώ τη θέση στην Ευρώπη σ ε απεργιακές κινητοποιήσεις (ΠΙΝΑΚΑΣ 3) Το έντονο απεργιακό κλίμα θα ανακοπεί το 1981, έτος των βουλευτικών εκλογών, φθάνοντας στα επίπεδα του 1976 Η πτώση αυτή σχετίζεται προφανώς με την εκλογική αναμονή που χαρακτήρισε συνολικά το πολιτικό κλίμα της εποχής 32

Η μετατόπιση του κέντρου βάρους του εργατοϋπαλληλικού κινήματος

Η ήττα του εργοστασιακού κινήματος, όπως εκτέθηκε παραπάνω, δημιούργησε μια νέα κατάσταση σ το εσω τερικό του συνδικαλιστικού κινήματος Οπως έχει παρατηρηθεί, Η( ) ενώ την περίοδο 1974-1977 το εργοστασιακό κίνημα πρωταγωνιστεί στις συνδικαλιστικές εξελίξεις και την απεργιακή δραστηριότητα, στην περίοδο 1978-81 η τάση αλλάζει και η πρωτοκαθεδρία περνάει σε σ υνδικαλιστικά κινήματα του ημιδημόσιου και του δημόσιου τομέα ( ) Ιδιαίτερα στην περίοδο 1978-80 γνωρίζουν ιδιαίτερη επέκταση οι γενικές απεργίες, τοπικές κύρια και πανελλαδικές, του ομοσπονδιακού κινήματος της κοινής ωφέλειας και των κρατικών υπηρεσιώ ν"30 Η τροποποίηση της "εσωτερικής*' δομής του εργατοϋπαλληλικού κινήματος εμφανίζεται σ τους π ίνακες 5 και 6 Παρατηρείται ότι στους κλάδους της Ενέργειας (ΔΕΗ), τω ν ΣυγκοινωνιώνΕπικοινωνιώ ν, των Τραπεζών-Ασφαλειώ ν και των Κοινωνικών Υπηρεσιών, η απεργιακή δραστηριότητα εντείνεται Τ ο 1978 το 48,3% των ωρών απεργίας εντοπίζεται στους παραπάνω κλάδους Τ ο 1979 το ποσοστό θα μειωθεί στο 41,8%, για να φθάσει στο 49,9% το 1980 Στην πραγματικότητα μάλιστα, οι δείκτες αυτοί είναι χαμηλότεροι των πραγματικών, κι’αυτό γιατί αφορούν σ τις καθαρά δικές τους απεργιακές δραστηριότητες, χωρίς να συνυπολογίζονται οι συμμετοχές τους στις γενικές απεργίες του 1979 και 1980 Η αλλαγή της “εσωτερικής" δομής αναδεικνυεται, επίσης, και από τις τρεις κεντρικές πολιτικές π αρεμβάσεις του εργατικού κινήματος κατά την περίοδο 1974-1981 Η πρώ τη (Ιούλιος 1975) έχει ω ς κύρια βάση το Συνδικάτο των οικοδόμων Η δεύτερη (Μάιος 1976), με αφορμή την ψήφιση του νόμου 330, έχει ως κυρία βάση το εργατικό κίνημα της βιομηχανίας Η τρίτη (Αύγουστος 1979) έχει ω ς κύρια βάση τα συνδικαλιστικά σωματεία της Κοινής Ωφέλειας και των Τραπεζών (ΟΤΟΕ)3 Η κοινωνική βάση δηλαδή που στήριξε τις τρεις κεντρικές πολιτικές παρεμβάσεις του εργατικού κινήματος μέχρι το 1981 ήταν και στις τρεις περιπ τώσεις διαφορετική, δείχνοντας και απ'αυτήν την πλευρά τις αλλαγές στην εσωτερική σύνθεσή του

58 Η μετατόπιση του συνδικαλιστικού βάρους από τη βιομηχανία στον ευρυτερο δημόσιο τομέα και στις κρατικές επιχειρήσεις έφερε στην επιφ άνεια διαφορές τόσο στις μορφές των αιτημάτω ν και των στόχω ν όσο και στις οργανω τικές μορφές του συνδικαλιστικού κινήματος Το εργοστασιακό κίνημα από τη μεριά του, έθεσε, σε γενικές γραμμές, τρεις δέσμες αιτημάτω ν α) αυξήσεις μισθώ ν και αναστολή απολύσεων, β) ωράριο (40 ώ ρες εργασία την εβδομάδα) και συνθήκες εργασίας (υγιεινή, ασφάλεια, ατυχήματα) και γ) αιτήματα που αφορούσαν σ τους ρυθμους παραγω γής και σε μορφές συναπόφασης-συνδιαχείρισης Το συνδικαλιστικό κίνημα σ το δημόσιο τομέα "( ) βρίσκεται κατά κύριο λόγο αντιμέτωπο με το πρόβλημα του πληθωρισμού Το αντιμετωπίζει αποτελεσματικά ω ς προς τα συμφέροντα των μισθωτών που εκφράζει, και επιπλέον διεκδικεί αύξηση του μεριδίου του στη διανομή του εθνικού εισοδήματος Διεκδικεί επίσης πρακτικές εφαρμογές συμμετοχής στη διοίκηση και διαχείριση των επιχειρήσεων του δημόσιου και ημιδημόσιου τομέα" Η ραγδαία ανάπτυξη του κινήματος στον ευρύτερο δημόσιο τομέα μετά το 1977, συμπίπτει πράγματι με την αύξηση του πληθωρισμού, τη μείωση της αγοραστικής δύναμης των εργαζομένων και την εφαρμογή των π ρώ τω ν μέτρων λιτότητας της κυβέρνησης Μέσα στη συγκυρία αυτή, ο σ υνδικαλισμός σ τους χώ ρους αυτούς εξέφρασε μια διπλή ποιοτική αλλαγή Κατά πρώ το λόγο ως προς τα αιτήματα ενώ το εργοστασιακό κίνημα διαμόρφωνε στόχους που αντικειμενικά έθιγαν τον πυρήνα των παραγω γικών σχέσεων μέσα στη βιομηχανία, στον ημιδημόσιο και δημόσιο τομέα το συνδικαλιστικό κίνημα μετατοπιζόταν σε αιτήματα που έθιγαν περισσότερο τις "σχέσεις διανομής" του εθνικού ειδοδήματος Η μετατόπιση από τις "σχέσεις παραγω γής" στις "σχέσεις διανομής" αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό των κοινωνικών αγώνω ν σ ’αυτήν την περίοδο της μεταπολίτευσης Η παραπάνω τάση εκφράζεται ανάγλυφα στις διαφορετικές μορφές που λαμβάνει το αίτημα της συναπόφασης-συνδιαχείρισης στη βιομηχανία το αίτημα ήταν μεν ανεπεξέργαστο, όπου όμως ετίθετο λάμβανε χαρακτηριστικά εργατικού ελέγχου33 Στον δημόσιο-ημιδημόσιο τομέα το αίτημα εμφανίζεται πολυ πιο συγκροτημένο και λαμβάνει πιο "μεταρρυθμιστική" μορφή, αρθρω μένο στο στόχο της κοινωνικοποίησης και της συνδιαχείρισης3 Η δεύτερη αλλαγή εντοπίζεται στην οργανωτική δομή ενώ το εργοστασιακό κίνημα στηριζόταν στον πρω τεύοντα ρόλο του σωματείου ή της απεργιακής επιτροπής, είχε δηλαδή μια κίνηση από τη βάση προς την κορυφή, το συνδικαλιστικό κίνημα στον δημόσιο-ημιδημόσιο τομέα χαρακτηρίζεται, γενικά, από τον πρωτεύοντα ρόλο που κατέχουν τα ηγετικά όργανα και κυρίω ς οι διοικήσεις τω ν ομοσπονδιών Η πολιτική του συνδικάτου καθορίζεται, σχεδόν αποκλειστικά, στο επίπεδο των οργάνω ν Στη διαφοροποίηση αυτή συνετέλεσε βεβαίως και η δυνατότητα δευτεροβάθμιας οργάνω σης στους εργασιακούς χώρους, κάτι που, αντίθετα, δεν είχε επιτευχθεί στο βιομηχανικό χώ ρο όπου το ελληνικό μοντέλο συσσώρευσης δεν είχε να επιδείξει π α ρά ελάχιστες μεγάλες και συγκεντρωποιημένες βιομηχανικές μονάδες Ετσι, η μετατόπιση του κέντρου βάρους στον δημόσιο-ημιδημόσιο τομέα συμβαδίζει με μια "γραφειοκρατικοποίηση" του συνδικαλισμού, ενώ συμπίπτει χρονικά, όπως θα διαφανεί παρακάτω, με τη μαζική ενίσχυση των κομματικών μηχανισμών, κυρίως της αριστερός 33

Το μεταπ ολιτευτικό φαινόμενο της κομματικοποίησης των κοινωνικών χώ ρω ν

Η αλλαγή στην εσωτερική δομή του συνδικαλιστικού κινήματος και των κοινωνικών αγώνων, διαμορφώνει, συνολικά, μια νέα πραγματικότητα για την κοινωνική κίνηση Τα βασικά της χαρακτηριστικά θα μπορούσαν να κωδικοποιηθούν σε τρείς διαδικασίες Η πρώ τη σχετίζεται με την αποβολή του "αυθόρμητου” και διάχυτου χαρακτήρα τω ν κοινωνικώ ν αγώνω ν Στη θέση του προβάλλει πλέον ο οργανωμένος και συνεκτικός λόγος μιας νέας δομής, που αν και δεν διαθέτει την "κρατική αναγνώριση" (η μεγαλύτερη μερίδα των σωματείω ν και των ομοσπονδιών παραμένει αποκλεισμένη από το "επίσημο", κρατικά αναγνωρισμένο, συνδικαλιστικό σύστημα)35, διαθέτει εντούτοις την κοινωνική Η δεύτερη διαδικασία σχετίζεται με το γεγονός ότι ο "οργανωμένος" και συνεκτικός λόγος, σε μεγάλο βαθμό, οφείλεται στα κόμματα και όχι σ τις διαδικασίες των ίδιων των κοινωνικώ ν χώ ρων Ο πως σημειώθηκε παραπάνω, η κρίση αποτελεσματικότητας των κοινωνικών αγώ νω ν της πρώτης μεταπολιτευτικής τριετίας οδήγησε, σε τελική ανάλυση, στην πολιτική και οργανωτική ενίσχυση των κομμάτων Κατά τη δεύτερη περίοδο (1977-1981), και μέσα στα νέα δεδομένα που δημιούργησαν

59 οι συνθήκες του κοινωνικού ανταγωνισμού, η τάση αυτή θα ενισχυθεί Θα διαμορφωθεί έτσι το οξύμω ρο σχήμα η κοινωνική διαθεσιμότητα να διοχετεύεται στα κόμματα (της αριστερός κατά πρώ το λόγο), και από εκεί να επιστρέφει "φιλτραρισμένη" και "αναδιαπαιδαγω γημένη" στους κοινω νικούς χώ ρους Η δεύτερη μεταπολιτευτική περίοδος δημιουργεί κατ'αυτόν τον τρόπο μια κατάσταση "πρω τότυπη" την κομματικοποίηση των κοινωνικών φορέω ν και των κοινωνικώ ν χώ ρω ν3® Τα πολιτικά κόυυατα αναδεικνυονται σε υοναδικό παοάνοντα σuvoγήc της κ ο ιν ω ν ικ ά κίνησΓΚ. Την απελευθερώνουν ή (και) την πεοιοοιΈουν. οονανώνουν τον πολιτικό και συνδικαλιστικό της λόνο. τη διαμεσολαβούν άμεσα προς το Κράτος Στα κόμματα ανήκει η προτεραιότητα για την οργάνω ση και λειτουργία των κοινωνικώ ν χώρων, σε αυτά έχει εκχω ρηθεί η στρατηγική και η τακτική τους Τα κινήματα υποβαθμίζονται και οι διαδικασίες τους μετατρέπονται σε "μικρά πολιτικά κοινοβούλια" Η μεταπολιτευτική αυτή πρωτοτυπία αποτελεί, κατά κάποιον τρόπο, και μια εξαιρετική περίπτωση ω ς προς τη σχέση κοινωνίας και πολιτικών κομμάτων Στους περισσότερους συγχρονους κοινωνικούς σχηματισμούς η ανάδυση και η εξέλιξη των κομματικών διαιρέσεων ακολούθησε την ανάπτυξη και θεσμοποίηση της κοινωνικής-ταξικής διαίρεσης Τα μαζικά πολιτικά κόμματα της αριστερός προήλθαν ω ς αποτέλεσμα της ανάπτυξης της εργατικής τάξης και της μισθωτής εργασίας και ακολούθησαν τις διαδικασίες της κοινωνικής (συνδικαλιστικής) συγκρότησής της37 Με άλλα λόγια, η θεσυική κατογυοωση της κοινωνικής-τα£ικής διαίρεσης, απόρροια της διαιρετικής τουής που προκάλεσε η κυοιαργία του καπιταλισυού. προϋπήοΕε της κουυατικής-πολιτικής Η ελληνική περίπ τωση έρχεται να ανατρέψει το "κλασικό" αυτό σχήμα Στον ελληνικό κοινωνικό σχημαπσμό υπάρχει βεβαίως η ιστορική και ιδεολογική-συμβολική προϋπόθεση της κοινωνικήςταξικής διαίρεσης, που παραπέμπει στη διαιρετική τομή της εαμικής αντίστασης και του εμφυλίου, εντούτοις, η κουυατική διαίρεση ευωανί&ται γω οίς να ένει πανιωθεί η θεσυική κατογυοωση της κοινωνικής διαίρεσης. Αυτό το "ελληνικό φαινόμενο" δεν είναι δυνατόν να ερμηνευθεί χωρίς να ληφθούν υπ’όψιν δυο παράλληλες ιστορικές προϋποθέσεις α) η μεταπολεμική ανυπαρξία ανεξάρτητου συνδικαλιστικού κινήματος και συλλογικών μορφών οργάνωσης της κοινωνίας, λόγω της έκτακτης μετεμφυλιακής μορφής κράτους, και β) το κλίμα "υπερπολιτικοποίησης" της ελληνικής κοινωνίας, αποτέλεσμα βεβαίω ς σοβαρώ ν πολιπκών γεγονότων και μάλιστα χρονικά πρόσφατων3® Οι δυο αυτές προϋποθέσεις συντελούν στην αναγόρευση των κομμάτων σε πρω τογενείς παράγοντες άρθρω σης των κοινω νικώ ν αιτημάτων (ρόλος που υπό άλλες συνθήκες θα μπορούσε να είναι έργο τω ν συνδικάτω ν και, ευρύτερα, μιας αυτόνομα λειτουργουσας κοινωνίας των πολιτών) και, ταυτόχρονα, σε π ολίτικους μηχανισμούς εκπροσώπησης Αυτός είναι ο λόγος που στα μεταπολιτευτικά πολιτικά κόμματα - και αυτό για την περίοδο 19771981 ισχύει κυρίω ς για το ΠΑΣΟΚ και το ΚΚΕ - απαντάται το "συνδικαλιστικό" στοιχείο αρκετά έντονα στην πολιτική τους πρακτική Τα κόμματα υποκαθιστούν τα συνδικάτα και τις κοινωνικές οργανώ σεις, οι τελευταίες, κατά την περίοδο αυτή όπου και συγκροτούνται, υφίστανται ω ς "κομματικοί προθάλαμοι" Η τρίτη διαδικασία, τέλος, σχετίζεται με την έντονη ιδεολογική παρουσία των νέων μικροαστικών στρω μάτω ν στους κοινωνικούς αγώνες της περιόδου40 Δικηγόροι, μηχανικοί, γιατροί, αρχιτέκτονες, πανεπιστημιακοί και δημοσιογράφοι βρίσκονται παρόντες ενεργά στους κοινωνικούς αγώ νες της περιόδου, είτε ω ς άμεσοι συμμέτοχοι είτε ως υπερασπιστές των λαϊκών διεκδικήσεων Πρόκειται για ιδεολογική παρουσία γιατί τα στρώματα αυτά α) επωμίζονται ιδιαίτερο βάρος σε ό,τι αφορά στη νομιμοποίηση στην κοινή γνώμη των αντιπολιτευτικών κοινωνικώ ν π ρακτικώ ν και β) αναλαμβάνουν τη διατύπωση ενός εναλλακτικού κυβερνητικού σχεδίου Η έντονη παρουσία τω ν νέων μικροαστικών στρωμάτων στην κοινωνική κίνηση της μεταπολιτευτικής περιόδου συνεχίζει ό,τι συνέβη κατά τη δεκαετία του ’6041 Στη μεταπολιτευτική περίοδο ω στόσο, και διαμέσου των κομμάτων που αναπτύσσονται οργανω τικά και που στις κορυφές τω ν οποίων η παρουσία τους θα είναι κυρίαρχη, θα αρθρωθεί συνολικά η πολιτική τους ηγεμονία, τάση που η επιβολή της δικτατορίας είχε ανακόψει

Κ ΕΦ ΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΚΑΙ ΣΤΑΘΕΡΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ Μ ΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΤΙΚΟΥ Κ Ο Μ Μ ΑΤΙΚΟ Υ ΣΥΣΤΗΜ ΑΤΟΣ - Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1981-1985

61 Α

ΟΙ ΕΚΛΟ ΓΕΣ TOY 1981 ΚΑΙ ΤΑ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΤΟΥΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

1 1 Η σημασία τω ν εκλογών του 1981 στη σύγχρονη ελληνική πολιτική ιστορία Οι εκλογές του 1981 αποτελούν για το μεταπολιτευτικό ελληνικό κοινωνικό σχηματισμό ένα σημείο τομής Είναι από τις πλέον σπάνιες, ίσως, φορές, που ένα εκλογικό αποτέλεσμα δεν καταγράφει τους κοινωνικούς και πολιτικούς συσχετισμούς μόνον της προηγούμενης περιόδου, αλλά η εμβέλειά του παραπέμπει στις ευρυτερες ζυμώσεις και αντιπαραθέσεις της μεταπολεμικής ελληνικής κοινωνίας Στο εκλογικό αποτέλεσμα του 1981 "συναντώνταΓ τρία αποφασιστικά στοιχεία Το πρώτο στοιχείο είναι η κοινοβουλευτική επιστροφή της Αριστερός και των ευρυτερων προοδευτικών δυνάμεων στο πολιτικό προσκήνιο, ως η κυρίαρχη και ηγετική δύναμη της ελληνικής κοινωνίας1 Τ ο γεγονός αυτό έχει διπλή σημασία Από τη μια πλευρά αποτελεί μια νέα ιστορική στροφή, στο μέτρο που κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις οι οποίες βρίσκονταν για τρείς δεκαετίες μετά το τέλος του εμφυλίου πολέμου εκτός του επίσημου "εθνικόφρονος" πολίτικου συστήματος και του Κράτους, βρίσκονται πλέον στην ηγεσία του Το ιστορικό μετεμφυλιακό σχίσμα "Εθνικοφρόνων" και "μη-Εθνικοφρόνων". αμφισβητημένο έντονα από το μεταπολιτευτικό π λαίσιο της συγκαταθετικής δημοκρατίας που οικοδόμησε ο Κ Καραμανλής, αίρεται και τυπικά Από την άλλη πλευρά, η νίκη της Αριστερός σηματοδοτεί την άρση μιας μόνιμης δυσλειτουργίας του ελληνικού μεταπολεμικού πολίτικου συστήματος, που έγκειτο στο γεγονός μια ιστορικά διαμορφωμένη κοινωνική, ιδεολογική και πολιτική πλειοψηφία του εκλογικού σώ ματος να αδυνατεί να θέσει σε λειτουργία το πρόγραμμά της, αλλά και, γενικότερα, να επηρεάσει την ασκούμενη κρατική πολιτική Το δεύτερο στοιχείο είναι η οριστική σταθεροποίηση της μεταπολιτευτικής δημοκρατίας, που, ώριμα πλέον, αποδεικνύεται ικανή να ενσωματώνει στις λειτουργίες της τις κυβερνητικές αλλαγές, χω ρίς οι τελευταίες να προκαλούν πολιτικές ρωγμές ή κρίσεις2 Σχήμα οξύμωρο, ωστόσο πραγματικό η συντηρητική παράταξη ηπάται σε τακτικό επίπεδο, θριαμβεύει όμω ς σε στρατηγικό, στο μέτρο που το δημοκρατικό καθεστώς, όπως διαμορφώθηκε υπό την ηγεμονία της κατά την προηγούμενη περίοδο (σε πλήρη αντιδιαστολή με το προδικτατορικό), σταθεροποιείται και διευρύνεται, ενσωματώνοντας στο πλαίσιό του τις διαφορετικές πολιτικές δυνάμεις Το τρίτο στοιχείο είναι η οριστική αποκρυστάλλωση ενός κομματικού συστήματος με εμφανή τα δικομματικά χαρακτηριστικά Ο διπολισμός, που είχε αρχίσει να διαφαίνεται με το εκλογικό αποτέλεσμα του 1977, ενισχυεται, τείνοντας όλο και περισσότερο να λάβει τη μορφή ενός δικομματισμού, με τα δύο μεγαλύτερα κόμματα να συγκεντρώνουν από κοινού το 83,92% των ψήφων (ΠΑΣΟ Κ 48,06%, Ν Δ 35,86%) Ο δικομματισμός που διαμορφώνεται με τις εκλογές του 1981 και εμπεδώ νεται σπς επόμενες εκλογικές αναμετρήσεις, κάνει να μοιάζει, ω ς προς την "εξωτερική μορφή", το μεταπολιτευτικό με το προδικτατορικό κομματικό σύστημα Ωστόσο, πρόκειται για δυο διακριτές πραγματικότητες Μπορεί οι κοινωνικές και ιδεολογικές συντεταγμένες των δύο βασικώ ν μεταπολιτευτικών κομμάτων να παραπέμπουν στις αντίστοιχες προδικτατορικές (η συνέχεια τω ν δυο κοινωνικών μπλοκ), όμως οι διαφορές είναι σημαντικές "Ο προδικτατορικός δικομματισμός στηρίχθηκε και ανέδειξε κυρίως την αντίθεση ανάμεσα στο συντηρητισμό-αντικομμουνισμό, από τη μια μεριά, και στον πολιτικό φιλελευθεισμό, από την άλλη Αντίθετα, ο δικομματισμός μετά τις εκλογές του 1981 εμφανίζεται περισ σότερο σύγχρονος, δηλαδή με χα­ ρακτηρισ τικά γνωρίσματα που εμφανίζονται σήμερα στις περισσότερες δυτικοευρω παϊκές χώ ρες τα δυο μεγάλα κόμματα συμφωνουν στην τήρηση θεμελιωδών αρχών του πολιτεύματος, το πολιτικό δίλημμα που θέτουν περιέχει όμως την επιλογή ανάμεσα στο φιλελευθερισμό και στο μεταρρυθμιστικό σοσιαλισμό"3 1 2 Η πολιτική νίκη του μπλοκ της "Αλλαγής" και η κοινωνική συρρίκνωση του συντηρητικού μπλοκ στις εκλογές του 1981 Το εκλογικό αποτέλεσμα του 1981 συμπυκνώνει ουσιαστικά ολόκληρη την πολιτική και κοινωνική εξέλιξη τω ν τελευταίων 40 ετών Η ελληνική κοινωνία ξαναζούσε, στα πλαίσια ενός ομαλού πλέον κοινοβουλευτισμού, την ολική αντιπαράθεση της Δεξιάς με την Αριστερά, της σ υντήρησης με

62 την "αλλαγή", τη συγκρουση, κατά την έκφραση του Κ Τσουκαλά, "δύο αλληλοαττοκλειόμενων πολίτικω ν και ιδεολογικών κόσμων"4 Η διαφαινόμενη προοπτική να "φύγει η δεξιά από την εξουσία", να γίνει δηλαδή πράξη ένας σταθερός πολιτικός (τακτικός) στόχος της Α ριστερός και του συνόλου τω ν λεγάμενων αντιδεξιών δυνάμεω ν κατά τη μεταπολεμική περίοδο, ενεργοποιούσε τις συλλογικές πολιτικές μνήμες του παρελθόντος, καθιστούσε τις εκλογές πέρα από βαρόμετρο πολιτικώ ν επιλογώ ν και πεδίο συνολικής ιδεολογικής αντιπαράθεσης5 Δεν είναι έτσι τυχαία "( ) η εντυπωσιακή διαχρονική συνέχεια που παρατηρείται στη γεωγραφική κατανομή των πολιτικών δυνάμεω ν ( )β, και η οποία συνδέει την εκλογική γεωγραφία της Ν Δ , του ΠΑΣΟΚ και του ΚΚΕ με την αντίστοιχη προδικτατορική της EPE, της E Κ και της ΕΔΑ των εκλογών του ’64, πιστοποιώ ντας κατ'αυτόν τον τρόπο τη συνέχεια των ιστορικά διαμορφωμένων κοινωνικών συμμαχιών, καθώς και των π ολιτικώ ν τους εκπροσωπήσεων Ο πως η νίκη της Αρισ τεράς (60,32% αθροιστικά για το ΠΑΣΟΚ, το ΚΚΕ και το ΚΚΕεσ ) παραπέμπει σ τις ευρύτερες ιστορικές μεταπολεμικές ζυμώσεις, έτσι και η επικράτηση του ΠΑΣΟΚ στο εσω τερικό της έχει τις ρίζες της σε διεργασίες ευρύτερες της μεταπολίτευσης διάρρηξη των σ χέσεω ν της ιστορικής κομμουνιστικής αριστερός με το λαϊκό μπλοκ, κρίση εκπροσώπησης των λαϊκώ ν στρωμάτων, αντιφατική υπόσταση του προδικτατορικου κεντρώου χώρου7 Οι σ υνθήκες αυτές διαμόρφωσαν ένα ευρυ πολιτικό κενό, το οποίο ευνοούσε την εμφάνισ η νέων πολιτικών σχημάτω ν και το οποίο συνιστά την πολιτική προϋπόθεση της αρχικής επιτυχίας του ΠΑΣΟΚ Ωστόσο, δίπλα σ'αυτήν την πολιτική προϋπόθεση προστέθηκαν δυο ισχυρές παράμετροι, που κατέστησαν νικηφόρο το νέο πολιτικό εγχείρημα Η πρώτη αφορά στην ενσφήνωση του ΠΑΣΟΚ στο σύνολο τω ν κοινωνικών χώρων και στην προνομιακή συμπόρευσή του με τον κοινωνικό ριζοσπ αστισμό που απελευθέρωσε η μεταπολίτευση Η δεύτερη αφορά στην ικανότητά του, έχοντας εξασφαλίσει μια συμπαγή εκλογική και κοινωνική βάση, να διευρυνει τα πολιτικά και ιδεολογικά του χαρακτηριστικά, εμφανιζόμενο ικανό να αποτελεί εναλλακτικό προς τη Ν Δ διεκδικητή της εξουσίας Ετσι, οι εκλογές του 1981, συμπυκνώνοντας και τις π ροϋποθέσεις της μεταπολεμικής περιόδου, θα χαρακτηρισθούν από μια τεράστια μετακίνηση ψηφοφόρων προς το ΠΑΣΟΚ (23% περίπου), μετακίνηση που σε μεγάλο βαθμό οφείλεται στην απόσπαση ψηφοφόρω ν που σ τις εκλογές του 1974 και του 1977 είχαν ψηφίσει τη Ν Δ Αναμφισβήτητα, η επιτυχία του ΠΑΣΟΚ και γενικότερα των κομμάτων της Αριστερός στις εκλογές του '81 έγκειται όχι απλώς στην αριθμητική, αλλά, κυρίως, στην κοινωνική αποψίλωση της Ν Δ Η εκλογική κατανομή της τελευταίας ακολουθεί την κατανομή της εκλογικής επιρροής της Μοναρχίας στο Δημοψήφισμα του 1974, κάτι που εύγλω ττα αποδεικνύει ότι το 1981 στη συντηρητική παράταξη παρέμεινε πιστός ο λεγόμενος “σκληρός πυρήνας" του κοινωνικού της μπλοκ, ενώ, αντίθετα, εγκαταλείφθηκε από τις "περιφερειακές" λαϊκές εκλογικές προσβάσεις που είχε καταφέρει να αποσπάσει, υπό τις ειδικές συγκυρίες, στις εκλογές του 1974 και του 1977® Το παραπάνω στοιχείο επιβεβαιώνει και η ομοιότητα της εκλογικής κατανομής της Ν Δ με την αντίστοιχη της προδικτατορικής δεξιάς, ομοιότητα στην οποίαν συνέτεινε το χάσμα μεταξύ αστικών και αγροτικών περιοχώ ν σ το εσωτερικό της επιρροής τη ς10 Το σημαντικότερο ωστόσο στοιχείο για την κοινωνική συρρίκνωση της Ν Δ προέρχεται από τη σαφή εκλογική-πολιτική τοποθέτηση των λαϊκών τάξεων υπέρ των κομμάτων της "Αλλαγής" και κυρίω ς του ΠΑΣΟΚ Η εκλογική δύναμη του τελευταίου στις εργατικές και λαϊκές συνοικίες του Λεκανοπεδίου αγγίζει ή και υπερβαίνει το 50% των ψήφων (ΠΙΝΑΚΑΣ 9) Από την άλλη πλευρά, η συρρίκνω ση της Ν Δ στις περιοχές αυτές είναι σημαντικότατη Η εργατική τάξη τάσσεται υπέρ της "Αλλαγής" σ τις εκλογές του '81, αναδεικνύεται στον πιο συμπαγή εταίρο της κοινωνικής συμμαχίας της (Π ΙΝ ΑΚΑΣ 10) Η διεισδυτικότητα της "Αλλαγής" εμφανίζεται σημαντική και στα μικροαστικά στρώματα, χωρίς ω στόσο η συρρίκνωση της Ν Δ σε αυτά να φθάσει στα επίπεδα της αντίστοιχης των εργατικώνλαϊκώ ν στρω μάτων Οπως φαίνεται και στον πίνακα 11, η ανθεκτικότητα της Ν Δ υπήρξε αξιοσημείωτη, γεγονός όχι άσχετο με την πολιτική αντεπίθεση που θα εξαπολύσει στο επόμενο διάστημα και η οποία, ακριβώς, θα εδρασθεί στα στρώματα αυτά Το μεγαλύτερο βεβαίως εκλογικό βάρος της Ν Δ εντοπίσθηκε το 1981, πέραν προφανώς από τα αμιγώς αστικά στρώματα, στους αγρότες Οσο κι'αν το ΠΑΣΟΚ υπερίσχυσε αριθμητικά, καρπουμενο ουσιαστικά τις αγροτικές κινητοποιήσεις της μεταπολίτευσης και εκμεταλλευόμενο το πνεύμα εκδημοκρατισμού που κυριάρχησε και στην ύπαιθρο με τη μεταπολιτευτική τομή, δεν θα

έπρεπε να υποτιμηθεί το γεγονός ότι στα αγροτικό στρώματα η Ν Δ όχι μόνο συγκρότησε σ οβαρέ j δυνάμεις, αλλά υπήρξε το μοναδικό κόμμα το οποίο υπεραντιπροσωπεύθηκε στην κατηγορία αυτή (ΠΙΝΑΚΑΣ 12) Τ ο γεγονός αυτό. δεν επιβεβαιώνει τις εκτιμήσεις για τον "αγροτικό χαρακτήρα” του ΠΑΣΟΚ, εκτιυήσεις που για μεγάλο χρονικό διάστημα αποτελουσαν την κυρίαρχη άποψη για το φορέα α υτό 1 1 3 Οι εκλογές του 1981 και η σταθεροποίηση της μεταπολιτευτικής δημοκρατίας Οι εκλογές του '81 αποτελουν, όπως διατυπώθηκε και παραπάνω, το επιστέγασμα της ομαλούς λειτουργίας τω ν θεσμών της μεταπολιτευτικής δημοκρατίας Και σ'αυτό, σε αντίθεση με ό,τι θα φανταζόταν κανείς λίγα χρόνια νωρίτερα, θα συνεισέφερε αποφασιστικά η απομάκρυνση από την εξουσία τω ν σ υντηρητικώ ν δυνάμεων Η ελληνική περίπ τω ση παρουσιάζει την εξής ιδιομορφία το ίδιο πολιτικό πείραμα, η ίδια πολιτική απόπειρα, δοκιμάστηκε στα τελευταία σαράντα χρόνια μέσα σε τρεις διαφορετικές ιστορικές σ υγκυρίες και κατέληξε σε τρία εντελώς διαφορετικά πολιτικά αποτελέσματα Τρεις φορές τέθηκε σ την Ελλάδα ζήτημα ανόδου των λαϊκών τάξεων σε διευθυντική - από πλευράς κατοχύρω σης, τουλάχιστον βραχυπρόθεσμων, κοινωνικών συμφερόντων - δύναμη της κοινωνίας Η πρώ τη , ταυτίσ θηκε με το ΕΑΜ και την χειραφέτηση της Αντίστασης Η δεύτερη ταυτίσθηκε με την εκλογική νίκη της Ενωσης Κέντρου το 1963 Η τρίτη, τέλος, με την εκλογική νίκη του ΠΑΣΟΚ το 1981 Κάθε φορά η συσσωρευμένη δυναμική των κοινωνικών αγώνων εμφανιζόταν περισσότερο "ασ θενική” Από το εαμικό κίνημα και τον εμφύλιο μέχρι τους κοινωνικούς αγώνες της δεκαετίας του '60 και τους αντίστοιχους της μεταπολίτευσης υπάρχει μία σημαντική διαφορά "εκρηκτικότητας" Αντίστοιχα αμβλυμένες εμφανίζονται κάθε φορά και οι αντιδράσεις των συντηρητικών δυνάμεω ν, άμεσα συναρτημένες προφανώς με τη μορφή του Κράτους και τον βαθμό νομιμοποίησής του ΕτσιΙ το εαμικό κίνημα, σε συνθήκες πλήρους απονομιμοποίησης της τότε κατεστημένης πολιτικής εξουσίας, αντιμετωπίστηκε με την ανοικτή καταστολή, ακόμη και με τη συνδρομή ξένων στρατιωτικών δυνάμεω ν Η άνοδος των κοινωνικών αγώνων της δεκαετίας του '60, σε συνθήκες "οριακής νομιμοποίησης" της πολιτικής εξουσίας, θα αντιμετωπισθεί με την επιβολή της στρατιωτικής δικτατορίας Η άνοδος, τέλος, των κοινωνικών αγώνω ν της μεταπολίτευσης θα αντιμετωπισθεί στα πλαίσια του κοινοβουλευτισμου, ω ς "φυσιολογικό γεγονός", τη στιγμή που η εγκαθιδρυμένη μορφή κρατικής εξουσίας είναι σαφώς νομιμοποιημένη και "ελαστική" Το 1981, το Κράτος θα αποδειχθεί πλέον ικανό να ανεχθεί την άνοδο των λαϊκών τάξεων στο επίπεδο της κυβερνητικής εξουσίας και, σε τελική ανάλυση, να την απορροφήσει Για τις κυρίαρχες δυνάμεις η εμπειρία της απώλειας της κυβερνητικής εξουσίας υπήρξε δοκιμασία πολιτικής ω ρίμανσης και προσαρμογής Αναμφισβήτητα, και παρά τους μικρούς φόβους που εκφράζονταν μπροστά στο πρωτοφανές για την Ελλάδα αυτό γεγονός1 , η δοκιμασία υπήρξε επιτυχής Ο "μεγάλος φόβος" για οποιαδήποτε αλλαγή, που αποτελούσε κατά τον Ζ Μεϋνώ το κλειδί για την κατανόηση των αλλεπάλληλων κατά το παρελθόν αντισυνταγματικών εκτροπώ ν13, φαίνεται να μην υπάρχει πια το 1981 Οι σοβαρότατες και έντονα πολωτικές αντιπαραθέσεις από τις κυρίαρχες κοινωνικές δυνάμεις προς το πρόγραμμα της "αλλαγής" θα περιορισθουν στα πλαίσια της κοινοβουλευτικής νομιμότητας Αλλωστε, και το πρόγραμμα της "αλλαγής", ανταποκρινόμενο κι'αυτό με τη σειρά του στα πραγματικά ιδεολογικο-πολιτικά πλαίσια κίνησης τω \ λαϊκών τάξεων, δεν ήταν παρά ένα μεταρρυθμιστικό κοινωνικό-θεσμικό πρόγραμμα, ένα πρόγραμμα αλλαγής και όχι ανατροπής Ετσι, η κυβερνητική αλλαγή που συντελείται, λειτουργεί προς την κατεύθυνση της διευρυνσης της νομιμοποίησης του ελληνικού κράτους, επεκτείνοντας, όσο ποτέ κατά το ιστορικό παρελθόν, την κοινωνική του βάση Γ ια πρώτη φορά, επίσης, η υλοποίηση του πυρήνα του προγράμματος της μετεμφυλιακής αριστερός διευρύνει τα όρια της κρατικής πολιτικής και δημιουργεί νέους, περισσότερο "κοινωνικοποιημένους" θεσμούς Υπ'αυτήν την έννοια, η αλλαγή του 1981 στο κυβερνητικό επίπεδο ολοκληρώνει τη συγκρότηση της μεταπολιτευτικής συγκαταθετικής δημοκρατίας

64

1

4 Η ωρίμανση του μεταπολιτευτικού κομματικού συστήματος στην κατεύθυνση του δικομματισμου Οι εκλογές του 1981 θα εγκαινιάσουν, επίσης, όπως επισημάνθηκε παραπάνω, τη "θεσμοθέτηση” του δικομματισμου ως του κομματικού συστήματος της μεταπολιτευτικής περιόδου Σε καμία εκλογική αναμέτρηση μετά το 1981 τα δυο μεγαλύτερα κόμματα δεν θα πέσουν αθροιστικά κάτω από το όριο του 83%, ενώ θα υπάρξουν περιπτώσεις μάλιστα που θα προσεγγίσουν το 87% Το εντυπωσιακό στην ελληνική περίπτωση γεγονός είναι ότι ο δικομματισμός σταθεροποιήθηκε μέσω ενός - έστω και ενισχυμένου - αναλογικού εκλογικού συστήματος, ενώ εμφανίσθηκε "ακμαίος" ακόμα και στις περιπτώσεις των εκλογών για το ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο όπου ίσχυσε η απλουστερη δυνατή αναλογική, θεωρώντας μάλιστα το σύνολο της χώ ρας ω ς ενιαία εκλογική περιφέρεια (1984 7 9,6 3 % - 1989 76,39%) Ο πως κάθε δικομματισμός, έτσι και ο ελληνικός, δεν σποτελεί μια "τεχνητή" πραγματικότητα ή, έστω, μια "στρέβλωσή" της Η υλική βάση του δικομματισμου, η προϋπόθεσή του, βρίσ κεται στον κοινω νικό διπολισμό, δηλαδή στην εμφάνιση και αναπαραγωγή δυο διακριτών κοινωνικών συμμαχιών, με διαφορετική ιδεολογική, ιστορική και ταξική υπόσταση Δεν είναι ασφαλώ ς τυχαία η χρονική σύμπτωση εμφάνισης του δικομματισμου με τη σαφή αναβίωση της διαίρεσης σε "Δεξιά" και "Αριστερά", όπως δείχθηκε παραπάνω Αντίστοιχες πολιτικές πραγματικότητες ως προς τη συγκρότηση των κομματικών συστημάτω ν εμφανίσθηκαν μεταπολεμικά σ το σύνολο των χωρών της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας Ο κατοχυρω μένος θεσμικά πολυκομματισμός δεν εμπόδισε τη συγκέντρωση των πολιτικών τάσεων γυρω από δυο, κυρίως, κομματικούς πόλους, αφήνοντας στους άλλους πολίτικους οργανισμούς ένα δευτερευοντα ή συμπληρωματικό ρόλο Στην Αυστραλία, στην Αυστρία, στη Μ Βρετανία, στην Ιρλανδία, στη Γερμανία, στο Λουξεμβούργο, στην Ιαπωνία, στις Ηνωμένες Πολιτείες, το κομματικό σύστημα προσέλαβε σαφή δικομματικό χαρακτήρα14 Αλλά και αλλού, όπως στη Γαλλία ή στην Ιταλία, ο προφανής πολυκομματισμός δεν μπορούσε να κρύψει την πανθομολογούμενη δπτολική διαίρεση , στη μεν Γαλλία μεταξύ Αριστεράς-Δεξιάς, στη δε Ιταλία μεταξύ Χριστιανοδημοκρατικού και Κομμουνιστικού Κόμματος Ο Μ Duverger, μελετώντας την ιστορία του κομματικού φαινομένου και διαπιστώνοντας ότι ο “δυαδισμός" υπήρξε πάντοτε συστατικό στοιχείο των κομματικών-πολιτικών αντιπαραθέσεων, άλλοτε μεταξύ συντηρητικών και φιλελευθέρω ν και αργότερα μεταξύ συντηρητικών και εργατικών κομμάτων, δεν δίστασε να διατυπώσει τη θέση ότι "( ) ο δικομματισμός φαίνεται πως παρουσιάζει ένα φυσικό χαρακτήρα Θέλουμε να πούμε με αυτό ότι οι πολιτικές επιλογές παρουσιάζονται συνήθως υπό μορφή δυαδισμου Δ εν υπάρχει πάντοτε ένας δυαδισμός των κομμάτων όμως υπάρχει πάντα ένας δυαδισμός των τάσεω ν"15 Ο δικομματισμός, λοιπόν, δεν είναι μια τεχνητή κατασκευή, αλλά υια φυσική αντανάκλαση, στο π ολιτικό επίπεδο, κοινωνικών, ιδεολογικών και ταξικών σχέσεων1 Σε τελική ανάλυση, πρόκειται για την αντανάκλαση των σχέσεων εκπροσώπησης, που δεν διαρρηγνύονται εύκολα, άμεσα ή ευθύγραμμα Ειδικότερα για την Ελλάδα, ο δικομματισμός που εμφανίζεται το 1981 παραπέμπει σε μια ιστορικά διαμορφωμένη πραγματικότητα, την ύπαρξη του διπολισμού μεταξύ Δεξιάς και "δημοκρατικών δυνάμεων" σε ολόκληρη τη μεταπολεμική περίοδο Είναι αλήθεια βεβαίως ότι, ενώ ο δικομματισμός παραπέμπει πάντα σε διπολισμό, ο διπολισμός δεν ισούται απαραίτητα με δικομματισμό Η ελληνική περίπτωση, ωστόσο, χαρακτηρίσθηκε από την εξίσωση αυτή δικομματισμός-διπ ολισμός είναι η αποκρυστάλλωση μιας μόνιμης και ιστορικής κοινω νικής και π ολιτικής διαίρεσης του κοινωνικού σχηματισμού (ΠΙΝΑΚΑΣ 13) Ωστόσο, αν ο διπολικός χαρακτήρας του ελληνικού κομματικού συστήματος δεν αμφισ βητείται, ο δικομματικός επικεντρώνει αρκετές ενστάσεις Υποστηρίζεται έτσι π ω ς το ελληνικό κομματικό σύστημα, τόσο προδικτατορικά όσο και μεταπολιτευτικά, χαρακτηρίζεται από τη σχέση τρικομματισμού-διπολισμού17 Η προσέγγιση αυτή δεν είναι αβάσιμη Στηρίζεται στο γεγονός ότι οι τρεις μεγαλύτεροι κομματικοί σχηματισμοί κάθε περιόδου παρουσιάζουν, ως προς την εκλογική τους βάση, μια τέτοια γεωγραφική και διαχρονική συνέχεια, η οποία όχι μόνο δεν υποδηλώνει

65 τυχαία και ττεριστασιακή κατανομή δυνάμεων αλλά, αντίθετα, επιβεβαιώνει την παρουσία διακριτών ιδεολογικο-ττολιτικών ρευμάτων με αυτόνομη υπόσταση Σε τελική ανάλυση, η διαφοροποίηση της άποψης αυτής από το δικομματισμό έγκειται στην ιδιαίτερη σημασία που αποδίδει, επιπλέον, στον παραδοσιακό κομμουνιστικό χώ ρο και ειδικότερα σ το ΚΚΕ, το οποίο καταλαμβάνει έτσι τη θέση του τρίτου κόμματος Ομως, η πραγματικότητα αυτή δεν φαίνεται επαρκής στο να αποτρέψει τη διαμόρφωση του κομματικού συστήματος κατά δικομματικό τρόπο Πριν απ'όλα γιατί δικομματισμός δεν σημαίνει, ούτως ή άλλως, ύπαρξη δύο και μόνον κομμάτων Ακόμα και στα κατ’εξοχήν θεωρούμενα δικομματικά ευρωπαϊκά συστήματα, το βρετανικό και το γερμανικό, δεν απουσιάζουν τα "τρίτα" κόμματα (Liberal Party στη Βρετανία, FDP στη Γερμανία), τα οποία μάλιστα παρουσιάζουν τόσο το στοιχείο της ιστορικής συνέχειας όσο και το στοιχείο της κοινωνικής-εκλογικής ιδιαιτερότητας18 Τοιουτοτρόπως, και η ύπαρξη του ΚΚΕ, ή της ΕΔΑ στη δεκαετία του '60, δεν αναιρούν την πραγματικότητα, ακόμη και αριθμητική, της έκφρασης του εκλογικού σώματος σε δυο, κυρίω ς, κόμματα Επιπλέον, αν από τη μια πλευρά είναι αλήθεια ότι η ύπαρξη του ΚΚΕ οφείλεται σε ένα ιδιαίτερο ιδεολογικό, κοινωνικό και ιστορικό ρεύμα, γεννημένο από τη διαιρετική τομή της εαμικής αντίστασης, από την άλλη πλευρά δεν μπορεί να υποτιμηθεί το γεγονός ότι, μετεμφυλιακά, ό,τι σπέμεινε π ιστό σ το ΚΚΕ και στην κομμουνιστική παράδοση ήταν μόνο ένα μικρό υποσύνολο του μεγάλου κοινωνικού ρεύματος που παρήγαγε η τομή αυτή Το συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος ακολούθησε, μέσα προφανώς από ειδικές συγκυρίες, άλλες πολιτικές επιλογές19 Ετσι, αντικειμενικά, το κομμουνιστικό εκλογικό σώμα, ο "σκληρός πυρήνας" δηλαδή της εαμικής τομής, εμφανιζόταν χω ρίς δυναμικό χαρακτήρα συγκροτείτο περισσότερο στη βάση της "παράδοσης" και της "μνήμης“ , χω ρίς να κερδίζει, παρά ελάχιστα, από τη ριζοσπαστικοποίηση και την κινητικότητα νέων κοινω νικώ ν στρωμάτων Δεν είναι τυχαίο, κατά συνέπεια, το γεγονός ότι, σε κοινωνικό και εκλογικό επίπεδο, η κομμουνιστική οικογένεια διατηρείται, σχεδόν μόνιμα μεταπολεμικά, μεταξύ στασιμότητας και φθοράς Στη βάση τω ν παραπάνω μπορεί να ερμηνευθεί το γεγονός της απορρόφησης από τον, ούτω ς ή άλλως, διαπιστω μένο διπολισμό του "τρίτου κόμματος", δηλαδή του ΚΚΕ, ή τουλάχιστον της "μόνιμης εξάρτησής” του από το δεύτερο μεγαλύτερο κόμμα Θα μπορούσε στο σημείο αυτό να επισημανθεί μάλιστα μια ουσιώδης διαφορά από τα αντίστοιχα δικομματικά συστήματα της Ευρώπης, ω ς προς το ρόλο των "τρίτω ν κομμάτων" Ενώ στη Γερμανία ή τη Βρετανία τα κόμματα αυτά τοποθετούνται στο "μέσον" του κομματικού συστήματος, μεταξύ των δύο μεγαλύτερων κομμάτων, προσβλέποντας δυνητικά σε μια συσπείρωση δυσαρεστημένων κοινωνικών προσβάσεώ ν τους, στην ελληνική περίπτωση το τρίτο κόμμα βρίσκεται "απωθημένο" σ το ένα άκρον του συστήματος, το οποίον, επιπλέον, δεν το κατέχει εντελώς αφού διεκδικείται σοβαρά και από το δεύτερο κόμμα, και μη δυνάμενο έτσι να διαδραματίσει ρυθμιστικό ρόλο σ τις κεντρικές πολιτικές αντιθέσεις Ετσι, όσο είναι αλήθεια ότι τουλάχιστον ο πόλος της "Αλλαγής" εμφάνισε στην αρχή της μεταπολιτευτικής περιόδου μια πολυκομματική έκφραση (ΠΑΣΟΚ, ΚΚΕ, ΚΚΕεσ , μικρότεροι χώροι της "δημοκρατικής παράταξης"), άλλο τόσο είναι γεγονός ότι αυτή η τελευταία υποτάχθηκε σταδιακά, έω ς το 1981, στον ιστορικό διπολισμό της ελληνικής κοινωνίας, τείνοντας να μεταφρασθεί σε δικομματισμό με την κυριολεκτική έννοια Η σχέση διπολισμού-δικομματισμου στο ελληνικό κομματικό σύστημα, βεβαίω ς και στο μεταπολιτευτικό, οφείλεται στο πραγματικό γεγονός ότι, σε τελική ανάλυση, δεν υπάρχουν παρά μόνο δύο κόμματα δηλαδή, δύο μόνον ιστορικές συγχω νεύσεις θεωρίας-πολιτικου προγράμματος και κοινωνικής κίνησης Ο πόλος της "Αλλαγής" δεν είναι στην ουσία ένας πολυκομματικός πόλος Πρόκειται, αντίθετα, για μια ενιαία συγχώνευση, για ένα "κόμμα", που ενοποιείται α) στην κοινή ιστορική μήτρα της εαμικής παράδοσης, β) στην ενιαία στρατηγική για την ελληνική κοινωνία, γ) στην κοινότητα των πολιτικών στόχων, δ) στην κοινή ιδεολογική-πολιτική κουλτουρα και ε) στην ίδια κοινωνική και ταξική βάση Κατά συνέπεια, στα πλαίσια του πόλου της "Αλλαγής", το ΠΑΣΟΚ, το κόμμα δηλαδή που κατάφερε να αναδειχθεί σε ηγεμονικό κόμμα του χώρου, εκτείνεται ολοένα και περισσότερο, περιθω ριοποιώντας τις υπόλοιπες δυνάμεις Ο πόλος της "Αλλαγής" δεν είναι στην πραγματικότητα τόσο πολύμορφος ώστε να χω ρά την, έστω και σχετικά, ισότιμη έκφραση δυο, τριών ή και περισσοτέρω ν κομμάτων Κάτι τέτοιο, αντίθετα με την Ελλάδα, συνέβη για μια ολόκληρη ιστορική περίοδο στη Γαλλία, όπου το Κομμουνιστικό Κόμμα, το Σοσιαλιστικό, αλλά και η

άκρα αριστερά, συνέθεσαν μια τριμερή κομματική έκφραση του πόλου της "Αριστεράς" Α λλά στη Γαλλία, ο πόλος αυτός είχε ιστορικά υποστεί εσωτερικές διαιρετικές τομές (διάσπαση της ενιαίας σοσιαλδημοκρατίας και ανάδυση του Κ Κ , Μάης ’68), που παρέπεμπαν σε πολλαπλές συγχω νεύσεις και άρα σε διαφορετικά "αυτόνομα" κόμματα20 Το ίδιο, σε μικρότερο ίσω ς βαθμό, συνέβη και στην Ιταλία21 Δεν συνέβη όμως στην Ελλάδα, όπου τα κόμματα της "Αλλαγής" άντλησαν την υπόστασή τους από την ίδια ιστορική και κοινωνική μήτρα, χωρίς εσωτερικές διαιρετικές τομές22 Κατ'αυτόν τον τρόπο, οι ιδιαίτερες τάσεις που αναπτύχθηκαν μέσα σ τον κοινωνικό και π ολιτικό ανταγωνισμό της Μεταπολίτευσης, ενίσχυαν τη διαμόρφωση και σταθεροποίηση του δικομματισμού, ενώ, ταυτόχρονα, δεν ήρετο ο μόνιμα διπολικός χαρακτήρας του κομματικού ανταγωνισμού

67 Β ΤΟ Π ΛΑΙΣΙΟ ΔΙΑ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΑΝΤΙΠΑΡΑΘΕΣΗΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟ Δ Ο 1981-1985 2 1 Χαρακτήρας της διακυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ: τομή και συνέχεια με την εκσυγχρονιστική ττολιτική Η νίκη του ΠΑΣΟΚ στις εκλογές του 1981 οριοθέτησε μια νέα εττοχή στην ιστορία της ελληνικής (διαχειριστικής) κρατικής πολιτικής Κάτι τέτοιο υπήρξε άλλωστε και αναμενόμενο και φ υσιολογικό Η κρατική πολιτική που εγκαινίασε ω ς κυβέρνηση το ΠΑΣΟΚ παρουσιάζει δυο όψεις, όχι κατ'ανάγκην αντιφατικές Η μία όψη είναι αυτή της συνέχειας με την εκσυγχρονιστική πολιτική της Ν Δ το ΠΑΣΟΚ δεν θα αμφισβητήσει τις βασικές συντεταγμένες της μεταπολιτευτικής δημοκρατίας και, ιδιαίτερα, τα θεσμικά χαρακτηριστικά που κατέδειξαν την τομή στον τρόπο άσκησης της πολιτικής εξουσίας από πλευράς κράτους και τα διευρυμένα στοιχεία νομιμοποίησής του σ ε σχέση με το παρελθόν Η δεύτερη όψη είναι αυτή της τομής με την εκσυγχρονιστική πολιπκή της Ν Δ το ΠΑΣΟΚ θα αμφισβητήσει το "κοινωνικό συμβόλαιο" που συμπυκνωνε ο εκσυγχρονισμός και, ιδιαίτερα, το σκέλος που παραχωρούσε στις κυρίαρχες κοινωνικές δυνάμεις το αποκλειστικό δικαίωμα διευθυνσης της οικονομικής και κοινωνικής πολιπκής Σε διάκριση με την πολιπκή του εκσυγχρονισ μού, η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ εισάγει στη δομή της κρατικής πολιπκής τα λαϊκά οικονομικά, κοινωνικά και θεσμικά - αιτήματα Ετσι, η νέα κρατική πολιτική, χω ρίς να αμφισβητεί τα όρια και τους π εριορισμούς της μεταπ ολιτευτικής δημοκρατίας, δεν αποτελεί μια ευθύγραμμη συνέχεια της εκσυγχρονισ τικής πολιτικής ούτε, το κυριότερο, εκφράζει τις ίδιες κοινωνικές σ υμμαχίες και π ροτεραιότητες Πρόκειται για μια πολιτική σ υνέχειας και, ταυτόχρονα, αντιπαλότητας στη συντηρητική διαχείριση, που καθορίσθηκε από τρείς βασικούς άξονες: α) την επ έκταση τω ν αντιπροσω πευτικώ ν θεσμών, β) την ολοκλήρωση του Κράτους Δ ικαίου και γ) την ανάπτυξη του Κ ράτους Πρόνοιας 2 2 Το περιεχόμενο της διακυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ Πάνω στους τρείς παραπάνω άξονες στηρίχθηκε η κυβερνητική πολιτική του ΠΑΣΟΚ κατά την τετραετία 1981-1985, σε εντυπωσιακή μάλιστα συνέπεια με τις προεκλογικές του δεσμεύσεις2 Η μομφή που πολλές φορές αποδόθηκε, για αθέτηση δεσμεύσεων και απόσταση εξαγγελιώ ν και έργων, δεν ευσταθεί παρά σε πολύ μικρό βαθμό Θα μπορούσε μάλιστα να υποστηριχθεί βάσιμα, ότι αυτού του τύπου η κριτική φαίνεται να επιμένει στο βουλησιαρχικό στοιχείο της κυβερνητικής πολιτικής, να υπερτιμά τα όρια της κρατικής πολιτικής, ενώ δεν φωτίζει υπαρκτές υποκειμενικές και αντικειμενικές αδυναμίες του κυβερνώντος κόμματος και των κοινωνικών δυνάμεων που το στηρίζουν Ωστόσο, πριν επεκταθεί κανείς στην ανάλυση του συμπεράσματος αυτού θα έπρεπε να σταθμισθεί η πορεία της κυβερνητικής πολιπκής 1981-1985 με βάση τους τρεις άξονες I ΑΞΟ Ν ΑΣ ΠΡΩΤΟΣ Η επέκταση των αντιπροσωπευτικών και συμμετοχικών θεσμών στους κοινωνικούς ή εργασιακούς χώ ρους υπήρξε σημαντική Καθιερώθηκε η ψήφος στα 18 (Ν 1224/81), αναγνωρίσθηκε το δικαίωμα ψήφου στους μετανάστες των χωρών της ΕΟΚ (Ν 1427/84), πραγματοποιήθηκε ο εκδημοκρατισμός του εργατικού συνδικαλιστικού κινήματος (Ν 1264/82) και η ενίσχυση του συνεταιριστικού και συνδικαλιστικού κινήματος των αγροτών (Ν 1361/83), καθιερώθηκε η λαϊκή εκπροσώπηση σε επίπεδο νομού με τη θεσμοθέτηση των Νομαρχιακών Συμβουλίων (Ν 1235/82) Στην ίδια δέσμη μέτρων θα έπρεπε ασφαλώς να υπαχθεί και ο νόμος της χρηματοδότησης των πολιτικών κομμάτων (Ν 1443/84) Αναμφισβήτητα, κεντρικό σημείο αυτου του σκέλους της κυβερνητικής πολιτικής αποτέλεσε ο νόμος 1264/82, για τον εκδημοκρατισμό του συνδικαλιστικού κινήματος Η τεράστια πολιτική σημασία του φαίνεται από το γεγονός ότι, με βάση αυτόν, πραγματοποιήθηκε το 23ο Συνέδριο της ΓΣΕΕ, το πρώ το γνήσια αντιπροσωπευτικό σ υνέδριο στην ιστορία του ελληνικού εργατικού κινήματος24 Ωστόσο, ο νόμος αυτός δεν εξαντλούσε τη δυναμική

του στον εκδημοκρατισμό του συνδικαλιστικού κινήματος Οι διατάξεις ττου θέσπιζε προχωρούσαν σε μια χω ρίς π ροηγούμενο ενίσχυση και προστασία του συνδικαλισμού στους εργασιακούς χώρους, έτσι που να ανατρέπεται σαφώς ο ιστορικός εσωτερικός συσχετισμός μεταξύ εργοδοσίας και εργαζομένω ν, υπέρ τω ν δεύτερω ν καθιερω νόταν έτσι η απαγόρευση της χρησιμοποίησης απεργοσπαστικου μηχανισμού κατά τη διάρκεια της απεργίας, η απαγόρευση απολύσεω ν ενόσω διαρκουσε, η προστασία των συνδικαλιστικών σ τελεχών, η υποχρέωση του εργοδότη να χορηγεί Γραφείο για το σωματείο μέσα στην επιχείρηση καθώς και χρόνο για Γενική Συνέλευση Επιβλήθηκε η επανσπρόσληψη των απολυμένων εργαζομένων με βάση το νόμο 330, ενώ καθιερώ θηκε η απλή αναλογική, το ενιαίο εκλογικό μέτρο και το συνδικαλιστικό εκλογικό βιβλιάριο Ενισχυθηκε, τέλος, ο συνδικαλισμός στο Δημόσιο Τομέα, με τη δημιουργία σωματείω ν και ομοσπονδιώ ν σε ολόκληρο σχεδόν το φάσμα του διοικητικού κρατικού μηχανισμού Η ΑΔΕΔΥ μεταβλήθηκε σε μια αντιπροσω πευτική Συνομοσπονδία, εκπροσωπώντας οργανω τικά περίπου 200 000 δημοσίους υπαλλήλους II Α Ξ Ο Ν Α Σ ΔΕΥΤΕΡΟ Σ Ο δεύτερος βασικός άξονας της νέας κρατικής πολιτικής αφορούσε στην ολοκλήρωση του Κράτους Δικαίου και στην εξάλειψη των υπολειμμάτων του αντικομμουνιστικου μετεμφυλιακου κράτους, διαδικασία βεβαίω ς που είχε ξεκινήσει από τις κυβερνήσεις της Ν Δ Στο πλαίσιο αυτό αναγνω ρίσθηκε η Εθνική Αντίσταση (Ν 1285/82) και συνταξιοδοτήθηκαν οι αγωνιστές της, επιτράπηκε ο ελεύθερος επαναπατρισμός των πολιτικών προσφυγών, καταργήθηκαν τα αναγκαστικά διατάγματα 315/1936 "περί κατασκοπείας" και 942/1946 "περί κατευνασμου των πολιτικώ ν παθών", κατάλοιπα της μεταξικής δικτατορία ς και της εμφυλιακής νομοθεσίας (Ν 1289/82), καταργήθηκαν τα TEA και οι επίσημα οργανωμένες αντικομμουνιστικές γιορτές, π ολιτικοποιήθηκε η ΥΕΝΕΔ (Ν 1288/82) Στον τομέα της ισότητας τω ν δυο φύλων οι μεταρρυθμίσεις υπήρξαν εντονότατες Καθιερώ θηκε ο π ολιτικός γάμος ως ισότιμος με το θρησκευτικό (Ν 1250/82), παρά την αντίδραση των εκκλησιαστικώ ν κύκλων, ψηφίσθηκε ο νόμος 1329/83 για την εφαρμογή της Συνταγματικής Α ρχής της ισότητας ανδρών και γυναικώ ν στον Αστικό Κώδικα, νόμος που άνοιξε το δρόμο στην κατάργηση του θεσμού της προίκας, στην καθιέρωση του συναινετικού και αυτόματου διαζυγίου, στην π λήρη νομική εξίσωση των "εξώγαμων" τέκνων με τα "γνήσια", στο αμετάβλητο του επω νύμου τω ν συζυγών για τις έννομες σχέσεις τους, στην καθιέρωση της γονικής μέριμνας αντί της πατρικής εξουσίας Επικυρώθηκε η Διεθνής Σύμβαση Εργασίας 103 "για την προστασία της μητρότητας" (Ν 1302/82), η Σύμβαση 111 που καταργούσε κάθε διάκριση ανδρώ ν και γυναικώ ν στην απασχόληση και το επάγγελμα (Ν 1224/84) και ψηφίσθηκε ο νόμος 1414/84 για την εφαρμογή της αρχής της ισότητας στις εργασιακές σχέσεις Αποστεγανοπ οιήθηκε η είσοδος των μαθητών σπς στρατιωτικές σχολές, εντασσόμενη σ το πλαίσιο τω ν πανελλαδικώ ν εξετάσεων, ενώ κατοχυρώθηκαν εργασιακά και οικονομικά δικαιώματα σε κλάδους όπ ω ς οι υπαξιωματικοί Προωθήθηκε η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση με την καθιέρω ση του μονοτονικού, την ψήφιση του Νόμου-Πλαίσιου για τα ΑΕΙ (Ν 1268/82), του αντίστοιχου για τα TEI (Ν 1404/83) Τέλος, υπήρξε σημαντική θεσμική και πολιτική ενίσχυση της Τοπικής Αυτοδιοίκησης με τους νόμους 1270/82 και 1416/84 Σε όλες τις παραπάνω μεταρρυθμίσ εις είναι ορατή η αναφορά σε αιτήματα και στόχους κοινω νικώ ν ομάδων, αποκλεισμένων ιστορικά από τα κέντρα εξουσίας, καθώς και η προσπάθεια δημιουργίας κοινωνικών αντερεισμάτων σε κλάδους όπου τα παραδοσιακά συμφέροντα εμφανίζονταν αδιαμφισβήτητα (π χ Ενοπλες Δυνάμεις, Πανεπιστήμια κλπ) Η εγγραφή λαϊκώ ν ιδεολογικώ ν και πολιτικών στοιχείων στον κρατικό λόγο είναι έντονη, πολυ περισσότερο όταν μεγάλος αριθμός κρατικών επιτελικών θέσεων καταλαμβάνεται από στελέχη προερχόμενα απ ό το σύνολο της Αριστερός, συνεισφέροντας έτσι σε μια χωρίς προηγούμενο διεύρυνση του ελληνικού κράτους, τόσο σ ε επίπεδο στελεχώ ν όσο και σε επίπεδο ιδεών III Α Ξ Ο Ν Α Σ ΤΡΙΤΟ Σ Η σημαντικότερη ωστόσο πλευρά της νέας κρατικής πολιτικής αφορούσε στην ανάπτυξη του Κράτους Πρόνοιας Στο ζήτημα αυτό οι μεταρρυθμίσεις που επιδιώχθηκαν υπήρξαν σοβαρές για

την ελληνική κοινωνία, η οττοία όχι μόνο δεν γνώρισε ποτέ κατά το παρελθόν συστηματική κρατική προνοιακή πολιτική, αλλά, αντίθετα, η οικονομική της ανάπτυξη βασίσθηκε στη συμπίεση των κοινω νικώ ν και πολιτικών δικαιωμάτων, όπως και του βιοτικού επιπέδου27 Το π οσοστό τω ν κοινωνικώ ν δαπανών στην Ελλάδα, ως ποσοστό του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος παρέμεινε απελπιστικά χαμηλό καθ'όλη τη μεταπολεμική περίοδο Το 1960, η Ελλάδα ξεπερνούσε σε ύψος κοινωνικώ ν δαπανών στην Ευρώπη μόνον την Ισπανία και την Πορτογαλία, στις οπ οίες υπήρχαν άλλωστε δικτατορίες (5,3% του ΑΕΠ στην Ελλάδα, 2,3% στην Ισπανία, 2,9% στην Πορτογαλία) Το 1968 το ελληνικό ποσοστό έφθανε το 8,4%, ενώ το 1974 το 7,1% έναντι 9,5% της Ισπανίας και 5,3% της Πορτογαλίας2* Μετά το 1981, όπω ς φαίνεται στον πίνακα 14, οι κοινωνικές δαπάνες θα αυξηθούν σημαντικά από 15,5% του ΑΕΠ το 1981, θα φθάσουν 18,9% το 1982, 19,5% το 1983, 19,7% το 1984, 20,9% το 1985 (αύξηση 1981-1985 περίπου 35%) Παράλληλα, η κρατική πολιτική μετά το 1981 θα τροποποιηθεί ριζικά ω ς προς την αύξηση μισθών και ημερομισθίων Οπως φαίνεται στον πίνακα 15, οι μηνιαίες αποδοχές στη Θιομηχανία-Βιοτεχνία, κατά την περίοδο 1981-1985, υπερδιπλασιάζονται, ακολουθώ ντας εντυπωσιακούς ρυθμους αύξησης Επίσης, αυξάνονται οι συντάξεις θεαματικά, ενώ καθιερώνεται γι'αυτές η Αυτόματη Τιμαριθμική Αναπροσαρμογή (ΑΤΑ) με το νόμο 1305/8229 Η π ρονοιακή πολιπκή μετά το 1981 επεκτάθηκε σε πολλούς τομείς Καθιερώθηκε η άδεια των τεσσάρω ν εβδομάδων (Ν 1346/83), επεκτάθηκε η επικουρική ασφάλιση σε όλους τους εργαζόμενους, χορηγήθηκε αυτοτελής σύνταξη σπς αγρότισες (Νόμος 1287/82), κυρώ θηκε ο Ευρω παϊκός Κοινωνικός Χάρτης που κατοχύρωνε τα κοινωνικά δικαιώματα όλων τω ν π ολιτών, χω ρίς διακρίσ εις φυλής, χρώματος, φύλου, θρησκεύματος, εθνικής καταγωγής (Νόμος 1426/84), επεκτάθηκε η ασφάλιση σε ομάδες ανασφαλίστων άνω των 70 ετών (Ν 1296/82), μειώθηκαν σε 40 οι ώ ρες τη ς εβδομαδιαίας εργασίας Σημαντικό μερίδιο στην προνοιακή πολιτική καταλαμβάνει ασφαλώς η καθιέρωση του Εθνικού Συστήματος Υγείας (ΕΣΥ) με το νόμο 1397/83 και η δημιουργία Εθνικού Οργανισμού Φ αρμάκων και Εθνικής Φ αρμακοβιομηχανίας (Ν 1316/83) Παράλληλα, εντάθηκαν τα μέτρα ασφαλείας για τους εργαζόμενους στους εργασιακούς χώ ρους (Ν 1386/83), καθιερώθηκε ο λεγόμενος "κοινω νικός τουρισμός", υπήρξε διακριτή πολιτική για την "τρίτη ηλικία" Η κυβερνητική διαχείριση μετά το 1981, έτσι, αποτελεί μεγάλη καινοτομία Είναι σημαντικό το γεγονός ότι το κράτος-πρόνοιας διευρυνεται στην Ελλάδα ακριβώς τη χρονική συγκυρία που αμφισβητείται έντονα - και με πρακτικούς τρόπους- στο σύνολο των δυτικών χωρών Και αυτό ακριβώς είναι ένα βασικό στοιχείο που πρέπει κανείς να συγκροτεί από την υφή της νέας κρατικής πολιπ κής τα κοινωνικά συμφέροντα επιβάλλουν στο κυβερνηπκό κόμμα - το οποίο βεβαίως "συνδέεται" οργανικά μαζί τους - τη συγκεκριμένη πολιτική, εκμεταλλευόμενα, πλέον, τον ευνοίκό πολιπκό συσχετισμό δυνάμεω ν Το ίδιο το κυβερνητικό κόμμα φαίνεται να κινείται, σε μεγάλο βαθμό, από κεκτημένη ταχύτητα "( ) κάτω από την πίεση της υλοποίησης των προεκλογικών υποσχέσεων, ακολουθήθηκε επεκτατική εισοδηματική και δημοσιονομική πολιτική που είχε ω ς αποτέλεσμα την επιβάρυνση του κόστους της παραγωγής ( ) Υπήρχε δηλαδή τους πρώ τους έξι μήνες ένα άνοιγμα σε κοινωνικές παροχές χω ρίς συντονισμένη εποπτεία ( )Μ Το ίδιο συμπέρασμα επιβεβαιώνεται, σε μεγάλο βαθμό, και από την πολιτική που ακολουθήθηκε για τις προβληματικές επιχειρήσεις Οι κοινωνικές πιέσεις επέβαλλαν στο κυβερνηπκό κόμμα μια συγκεκριμένη πολιτική "κοινωνικοποίησης" του κόστους λειτουργίας των συγκεκριμένων επιχειρήσεω ν, σε μια προσπάθεια διατήρησης και εξασφάλισης της απασχόλησης Η άμεση σχέση των εργαζομένω ν στη βιομηχανία με το ΠΑΣΟΚ, σχέση που επιβεβαιωνόταν με συντριπτικά ποσοστά του τελευταίου σ τις συνδικαλιστικές εκλογές3', εσωτερίκευε στην κυβέρνηση τα κοινωνικά αιτήματα, δίνοντας μια άλλη διάσταση, αντικειμενικά, στην κυβερνητική πολιτική32 Βεβαίως, η γενική "φιλολαϊκή" συνισταμένη της κυβερνητικής πολιτικής 1981-1985 προδίδει και την έλλειψη στρατηγικής Μια πρώ τη βασική διάσταση της κυβερνητικής πολιτικής έγκειται στην απουσία ιεραρχημένων πολιτικών και κοινωνικώ ν στόχων33 Η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ άνοιγε ταυτόχρονα όλα τα μέτωπα, θέλοντας "εδώ και τώ ρα" κατά το γνω στό σ ύνθημα να ικανοποιήσει χρόνια αιτήματα και προσδοκίες Στην πράξη, η κυβερνητική αυτή πρακτική "μετέφραζε” στο πολιτικό επίπεδο κάποιες πάγιες θέσεις του δημοκρατικού

70 κινήματος ή τω ν κοινωνικών φορέων, χωρίς ωστόσο νσ τις εντάσσει σε μια λογική στρατηγικής διαχείρισης της εξουσίας Η κυβερνητική πολιτική προσομοιάζει μάλλον σε ένα άθροισμα "συνδικαλιστικών” (κοινωνικών) αιτημάτων, παρά σε μια διαδικασία επιλογής σ τρατηγικώ ν κατευθύνσεων, όπως είθισται να ορίζεται η τέχνη του κυβερνάν Σ’αυτήν την πρώ τη χαρακτηριστική αδυναμία αποκαλύπτεται, επίσης, η απουσία συλλογικής κυβερνητικής εμπειρίας, καθώς και η επιβίω ση στο ΠΑΣΟΚ αρκετών στοιχείων της πρώιμης εποχής του Μια δεύτερη βασική διάσταση που σχετίζεται άμεσα με την πρώτη, αφορά στη διαπλοκή Κράτους και συνδικαλισμού Η περίοδος 1981-1985 χαρακτηρίζεται από την "αριστερή εκδοχή της πολιτικής πελατείας", τάση που εκφράζεται σαφώς στην αναγόρευση των "κοινωνικώ ν εταίρω ν" σε διαχειριστικούς συμβουλους του Κράτους, αν όχι και σε αποφασισ τικούς π αράγοντες της κρατικής πολιτικής Το φαινόμενο είναι πολύπλευρα ενδιαφέρον στο μέτρο που η δράση και ο ρόλος αυτώ ν των "κοινω νικώ ν εταίρων" υπερβαίνει κατά πολύ την απλή επιρροή της κρατικής πολιτικής, φιλοδοξώ ντας να την διαμορφώσει και να την κατευθυνει Η συννώνευση κοάτους/κόυυατος. η αλληλοδιείσδυση του ενός πόλου στον άλλον, αποτελεί υία καινούονια ευπειοία τόσ ο νια την Ελλάδα όσο και νια την Δ.Ευρώπη. Στην τελευταία, οι σοσιαλ-δηυοκρατικές διαγειοίσ εις χαρακτηρίζονταν από τον (σγεδόν) πλήοη διαγωρισυό κράτους/κόυυατος/κοινωνικώ ν Φορέων, ίσως νιατί η θεσυοποίηση του κάθε συνκεκριυένου γώοου είναι κατά πολύ υεναλύτεοη απ'ότι στην Ελλάδα. Ιδιαίτερα μάλιστα στον ευρυτερο δημόσιο τομέα, η τάση αυτή θα λάβει τεράστιες διαστάσεις, επιτρέποντας να μιλά κανείς για μια "νέα τριγωνική σχέση κόμμα-κράτος-συνδικάτα"34 Αλλωστε, η κομματικοποίηση των κοινωνικών φορέων, όπως ερμηνευθηκε παραπάνω , είχε δημιουργήσει ήδη τις βασικές υποδοχές Ετσι, η τάση διευρυνσης της κοινωνικής βάσης του Κράτους που παρατηρείται με την "Αλλαγή" του 1981, εμπεριέχει τους όρους κομματικοποίησης, αλλά και "συντεχνιοποίησης" της κρατικής μηχανής Στη διαπλοκή της τριγωνικής αυτής σ χέση ς μάλιστα, θα μπορούσαν να αναζητηθούν οι ρίζες του φαινομένου της "αλλαζονείας της εξουσίας" που θα παρατηρηθούν ιδιαιτέρως μετά το 1985 Μ ια τρίτη, τέλος, διάσταση της κυβερνητικής πολιτικής της υπό εξέταση περιόδου αφ ορά στο στρατηγικό πλάνο μίας αριστερής (σοσιαλιστικής ή μη) κυβέρνησης Σε γενικές γραμμές πρόκειται για ένα πρόβλημα που παρουσιάστηκε σε όλες τις περιπτώσεις ανόδου στην κυβερνητική εξουσία σοσιαλιστικώ ν κομμάτων στην Ευρώπη και σε γενικές γραμμές περιγράφεται από την αδυναμία συμβιβασμού δύο γενικά αντιφατικών κατευθύνσεων της κυβερνητικής πολιτικής Α π ό τη μία πλευρά, υπάρχει η ανάγκη δημοκρατικών τομών στη διαχείριση, η κατοχύρωση λαϊκώ ν κοινωνικώ ν συμφερόντων, η οργάνωση συμμετοχικών θεσμών Από την άλλη πλευρά, υπάρχει η αποδοχή της οικονομίας της αγοράς και του σημαντικού ρόλου του ιδιωτικού τομέα και, κατά συνέπεια, η άσκηση μιας περιοριστικής πολιπκής ω ς προς το εύρος των κοινωνικών λαϊκών αιτημάτων Πρόκειται για δύο διακριτές πολιτικές κατευθύνσεις, ο συνδυασμός των οποίων είναι εξαιρετικά δύσκολος Ο ι εμπειρίες από τις κυβερνητικές πολιτικές των σοσιαλισπκών ή τω ν εργατικών κομμάτων του δυτικου κόσμου απέδειξαν ότι η Αριστερά στερείτο ενός συνολικού σχεδίου διαχείρισης που θα συνέκλινε τις δύο κατευθύνσεις Σταδιακά, όλα τα σχετικά κόμματα "υπέκυψαν" στη λογική της εγκατεστημένης εξουσίας Στην περίπτωση του ΠΑΣΟΚ τα πράγματα ακολούθησαν την ίδια φορά Ωστόσο, οι ιστορικές ιδιαιτερότητες της ελληνικής μεταπολεμικής περιόδου, καθώς και οι κοινωνικοί όροι ανόδου του ΠΑΣΟΚ στην κυβερνητική εξουσία θα γείρουν, κατά την πρώτη περίοδο της διακυβέρνησης την πλάστιγγα προς την "φιλολαϊκή" πλευρά Εκεί, ίσως, να οφείλεται και η εντυπωσιακή συσπείρωση των συντηρητικών κοινωνικών και πολιτικών δυνάμεω ν απέναντι σ την κυβερνητική πολιτική του ΠΑΣΟΚ, συσπείρωση που ελάμβανε το χαρακτήρα αντιπ αράθεσης π ρος τα λαϊκά κοινωνικά συμφέροντα, αλλά και προς τα συμβολικά αντανακλαστικά της Αρισ τερός 23

Η αντανάκλαση της νέας κρατικής πολιτικής στους κοινωνικούς χώ ρους

Η κυβερνητική πολιτική μετά το 1981 επιδρά, κατ’αυτόν τον τρόπο, επίσης, αναδραστικά. και μέσα στο ίδιο το κοινω νικό σώμα Τα νέα δεδομένα που δημιουργουνται μπορούν να κω δικοποιηθουν σε τρείς κατευθύνσεις α) οργανωτικές, β) ιδεολογικές και γ) πολιτικές

71 Οι οργανω τικές επιδράσεις οφείλονται, σε μεγάλο βαθμό, στον εργατικό νόμο 1264/82, με τον οποίον θεσμοποιείται, όπως και παραπάνω διαφάνηκε, μια νέα κατάσταση στη δομή και λειτουργία του συνδικαλιστικού κινήματος Σημαντικά τμήματα εργαζομένων απόκτησαν κάποιας μορφής συνδικαλιστική οργάνωση που δεν είχαν ως τότε Με τον εκδημοκρατισμό της ΓΣΕΕ και της ΑΔΕΔΥ, η συνδικαλιστική πυκνότητα στην Ελλάδα προσεγγίζει ή και υπερβαίνει αντίστοιχους δείκτες χω ρώ ν με πολυ μεγαλύτερη παράδοση εργατικού συνδικαλισμού Το ποσοστό τω ν συνδικαλισμένω ν μισθωτών φθάνει το 1983 το 45% (570 000 στη ΓΣΕΕ και 200 000 στην ΑΔΕΔΥ σ ε σύνολο 1 712 000 μισθωτών)35 Ο νέος κοινω νικός συσχετισμός είχε καθοριστικές συνέπειες στην εκ νέου ανάπτυξη του εργοστασιακού κινήματος Το γεγονός ότι η ανάπτυξη μετά το 1981 ήρθε ω ς αποτέλεσμα "κεντρικώ ν χειρισμών"36, δεν αναιρεί το γεγονός ότι η οργανωτική συγκρότηση των βιομηχανικών εργατών υπερβαίνει κατά πολύ αυτήν της περιόδου 1975-1977 "( ) Στην ουσία, νομιμοποιείται η λειτουργία του εργοστασιακού συνδικαλισμού και βιομηχανικοί κλάδοι όπου υπήρχε παράδοση κλαδικού συνδικαλισμού, όπω ς η κλωστοϋφαντουργία ή μεγάλες βιομηχανίες στις οποίες επικρατούσε εργοδοτικό 'κράτος εν κράτεΓ, όπως τα 'Ναυπηγεία Σκαραμαγκά', ή όπου επικρατούσε ένα ιδιότυπο σύστημα πελατειακών σχέσεων όπως η 'Πειραϊκή Πατραϊκή’, αποκτούν αντιπροσω πευτικές εργοστασιακές συνδικαλιστικές οργανώσεις"3 Ενδεικτικό για την ανάπτυξη του εργοστασιακού συνδικαλισμού μετά το 1981 είναι το στοιχείο της συγκρότησης, κατά το διάστημα Δεκεμβρίου 1981-Απριλίου 1982, δεκαπέντε εργοστασιακών σωματείω ν στην περιοχή της Θ εσσαλονίκης και άλλων τόσων περίπου στην περιοχή της Ξάνθης38 Α ντίστοιχες οργανω τικές διαδικασίες συγκρότησης δημιουργήθηκαν στον αγροτικό χώρο, με την ψήφιση του νόμου 1541/84 για τις αγροτικές συνεταιριστικές οργανώσεις Κάθε αγρότης-μέλος κατείχε μόνο μία ψήφο, ανεξαρτήτως της προσωπικής του περιουσίας ή της οικονομικής του κατάστασης Καθιερώθηκε, επίσης, η απλή αναλογική στην εκλογή των οργάνω ν διοίκησης και των αντιπροσώ πω ν στις δευτεροβάθμιες οργανώσεις και στην ΠΑΣΕΓΕΣ Οι ιδεολογικές επιδράσεις αφορούν, κυρίως, στην άνθιση, εκ νέου, ενός μεγάλου κοινωνικού προβληματισμού σε σχέση με τους εργασιακούς και κοινωνικούς θεσμούς, την αυτοδιαχείριση, τον κοινωνικό έλεγχο, την κοινωνικοποίηση Οπως έχει υπογραμμισθεί, "( ) μετά την ψήφισή του (ενν του Ν 1264), τον Ιούνιο του 1982, το αίτημα για συμμετοχή και αυτοδιαχείριση μπαίνει καθημερινά από σ υνδικαλιστικές οργανώσεις, ιδιαίτερα της κοινής ωφέλειας ( ) άρχισε και ανάμεσα στα συνδικάτα μια ζωηρή συζήτηση πάνω σε θέματα εργατικής συμμετοχής, αυτοδιαχείρισης και κοινωνικοποίησης ( )"39 Οι πολιτικές, τέλος, επιδράσεις αφορούν στην αποκρυστάλλωση, σε τελική ανάλυση, ενός διαφορετικού κοινωνικού συσχετισμου στην ελληνική κοινωνία Το σύνολο τω ν μεταρρυθμίσεων που ετίθεντο σε εφαρμογή, έτεινε να αμφισβητήσει τον παγιωμένο κατά τη μετεμφυλιακή περίοδο συσχετισμό, ενισχυοντας σαφώ ς την οικονομική και πολιτική θέση των κυριαρχούμενων τάξεων Σε κοινωνικό επίπεδο, η επέκταση των λαϊκών δικαιωμάτων δημιουργεί ανοικτές ή χαλαρές ρήξεις με τους φορείς των "παλαιώ ν προνομίω ν", οξύνοντσς πολλές φορές την "ταξική" αντιπαράθεση σ το βιομηχανικό χώ ρο για τον έλεγχο της εργασιακής διαδικασίας, στην Κεντρική Αγορά (Λαχαναγορά) για τον έλεγχο της αγοράς και τω ν τιμών των αγροτικών εμπορευμάτων απ ό τους συνεταιρισμούς σε βάρος τω ν μεσαζόντων, στο χώ ρο της Υγείας για την επιβολή ενός νέου εθνικού συστήματος Ο ι αντιπαραθέσεις αυτές δεν οδηγούσαν πάντοτε στην κατοχύρωση των λαϊκώ ν συμφερόντων Ωστόσο, ήταν σαφές ότι το πολιτικό πλαίσιο εμφανιζόταν πια συνολικά διαφορετικό Αλλωστε, δεν μπορεί να υποτιμηθεί το γεγονός ότι, το 1983, το 1984 και το πρώ το 9μηνο του 1985, ο αριθμός των απεργώ ν και των χαμένων ωρών εργασίας βρισκόταν στο χαμηλότερο μεταπολιτευτικό σημείο (ΠΙΝΑΚΑΣ 2) Η συναίνεση των λαϊκών τάξεων - ανσπαραγόμενη μέσω της κυβερνητικής πολιτικής της πρώ της τετραετίας - φαίνεται δεδομένη και θα επιβεβαιωθεί τόσο από τις μαζικές συνδικαλιστικές εκλογές , όσο και από το αποτέλεσμα των Ευρωεκλογών του Ιουνίου 1984

72 2 4

Η κοινωνική συσπείρω ση των κυρίαρχων δυνάμεων

Ο ι διαμορφωθείσες εξελίξεις δεν θα αργήσουν να προκαλέσουν την οργανω μένη αντίδραση εκείνων των κοινωνικών φορέων που αισθάνονταν "ανασφαλείς" απέναντι σ την κυβερνητική πολιτική Στο πολιτικό επίπεδο, η αντίδραση εκφράσθηκε στην ανασύνταξη του συντηρητικού κόμματος της Ν Δ και στην τεραστίων διαστάσεων μαζικοποίησή του Ωστόσο, η διαδικασία αυτή υπήρξε παράλληλη με αυτήν που εξελίχθηκε σε κοινωνικό επίπεδο και η οποία αφορούσε αφενός μεν στην παρέμβαση-κινητοποίηση των ιδιαίτερων μερίδων του κεφαλαίου (βιομηχανικό, εμπορικό, εφοπλιστικό) αφετέρου δε στην προσπάθεια αναδιοργάνωσης και διευρυνσης τω ν κοινω νικώ ν τους συμμαχιών με όσα από τα μικροαστικά στρώματα πλήττονταν από την π ολιτική κρατικού παρεμβατισμού που εφάρμοζε η κυβέρνηση (έλεγχοι των τιμών, απόπειρες π άταξης της φοροδιαφυγής)41 Στο πλαίσιο αυτό δημιουργήθηκε το Εθνικό Συμβούλιο Ιδιωτικής Πρωτοβουλίας (ΕΣΙΠ), το 1984, με στόχο να αποτελέσει τον κεντρικό εκωραστή όλων των στρωμάτων της εργοδοσίας, κατά το πρότυπο του γαλλικού patronat (CNPF) Λίγους μήνες νωρίτερα, το Νοέμβριο του 1983, με πρωτοβουλία του Συνδέσμου Ελληνικών Βιομηχανιών (ΣΕΒ) είχε συγκλιθεί το Πανελλήνιο Συνέδριο Ιδιω τικών Επιχειρήσεων, με στόχο την από κοινού αντιμετώπιση τω ν κίνδυνω ν για την επιχειρηματική δραστηριότητα που, κατά τη γνώμη τους, εκπροσωπούσε η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ Ανεξάρτητα από το γεγονός ότι οι προσπάθειες αυτές αποδείχθηκαν, όπ ω ς τονίζει και ο Γ Μ αυρογορδάτος, θνησιγενείς, δεν παύουν να αποτελούν ένα δείγμα της κοινω νικής αντισυσπείρω σης που προκάλεσε η ακολουθούμενη τότε κυβερνητική πολιτική Οι αντιτιθέμενες κοινωνικές συσπειρώσεις θα πιστοποιήσουν τη συμπαγή τους συγκρότηση με τον έντονα ιδεολογικο-πολιτικό λόγο τους στις εκλογικές αναμετρήσεις του 1984 (ευρω εκλογές) και του 1985 Η αυξανόμενη κοινωνική-λαϊκή συσπείρωση στο ΠΑΣΟΚ και η ανοδική τάση της Ν Δ η οποία δεν αποσυγκροτείται, αλλά, αντίθετα, οργανώνεται, αποτελούν τις δύο όψεις μιας έντονης κοινω νικής και πολιτικής συγκρουσιακής διαδικασίας Ο διπολισμός-δικομματισμός θα εξακουθεί να οριοθετεί τις κυρίες διαχω ριστικές γραμμές της ελληνικής κοινωνίας

73 Γ

3 1

ΤΑ ΣΕ ΙΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΣΚΗΝΗΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟ ΔΟ 1981-1985 Η ττολιτική σταθερότητα του ΠΑΣΟΚ

Η εκλογική νίκη του *81 άνοιξε για το ΠΑΣΟΚ μια μεγάλη περίοδο ηγεμονίας στην πολιτική σκηνή Τρεις είναι οι λόγοι που βρίσκονται στη ρίζα αυτής της ηγεμονίας Πρώτον, η κοινωνική ευφορία που ακολούθησε τη νίκη της "Αλλαγής“ Δεύτερον, η εδραίωση του ΠΑΣΟΚ στους κοινωνικούς χώ ρους με υποβοηθητικό μοχλό την κυβερνητική πολιτική Τρίτον, η κρίση πολιτικής γραμμής που αναπτύσσεται στους άλλους εταίρους της πολιτικής σκηνής Οι δύο πρώ τοι λόγοι είναι ασφαλώς αλληλένδετοι Η πλημμυρίδα των μέτρων που εξαγγέλλονται και ψηφίζονται, ανοίγουν μια μεγάλη περίοδο πολιτικής χάριτος, η οποία θα αποδειχθεί πολυ μεγαλύτερης διάρκειας απ'όσο, συνήθως, συνηθίζεται για μια νέα κυβέρνηση Επίσης, τα πρώ τα δείγματα της νέας κυβερνητικής πολιτικής θα εγκαινιάσουν για το ΠΑΣΟΚ μια μακρά περίοδο κοινωνικής εδραίω σης Οι συσχετισμοί στους κοινωνικούς χώ ρους ή θα το ενισχύσουν ακόμη π ερισσότερο ή θα τροποποιηθούν προς όφελος του Ο τρίτος, τέλος, λόγος, αφορά στην ανάπτυξη των αντιφάσεω ν των δύο βασικώ ν εταίρων του στην πολιτική σκηνή, της Ν Δ και του ΚΚΕ Το κοινό χαρακτηριστικό τω ν δυο τελευταίων κομμάτων είναι η κρίση π ολιτικής γραμμής που διανοίγεται μετά την εκλογική νίκη του ΠΑΣΟΚ Βεβαίως, και για τα δύο κόμματα η νίκη του ΠΑΣΟΚ συνιστούσε "μετωπική" πολιτική ήττα και αυτό δικαιολογεί, σε μεγάλο βαθμό, την εξέλιξη της κρίσης τους Η Ν Δ έχανε την κυβέρνηση και συρρικνωνόταν στο 36% περίπου του εκλογικού σώματος, το δε ΚΚΕ δεν κατόρθωνε να αυξήσει την πολιτική του επιρροή, καθηλωμένο στα ιστορικά του ποσοστά και ανεξάρτητα από τη συντριπτική νίκη του μπλοκ της "Αλλαγής" Για μια ολόκληρη περίοδο, τα δύο κόμματα θα ταλαντεύονται μεταξύ μιας γραμμής ρήξης με το ΠΑΣΟΚ και μιας γραμμής άμβλυνσης των τόνων που θα έστρεφε το τελευταίο πιο "κοντά" στο καθένα απ ό αυτά Η τακτική αυτή, ωστόσο, έδινε στο ΠΑΣΟΚ τη δυνατότητα πολλών πολιτικών ελιγμών, άλλοτε προς την κατεύθυνση της Ν Δ και άλλοτε προς αυτήν του ΚΚΕ, καθορίζοντας ηγεμονικά τις συμμαχίες του και διασφαλίζοντας το πολιτικό του εκτόπισμα44 32

Ιδιαίτερες πλευρές της κρίσης της Ν Δ

Η κρίσ η της Ν Δ κατά την περίοδο αυτή εκφράζεται σε δύο στοιχεία α) στην κρίση γραμμής απέναντι στη διακυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ και β) στην κρίση στρατηγικής για την επάνοδο στην κυβερνητική εξουσία Είναι γεγονός ότι η εκλογική νίκη του ΠΑΣΟΚ βρήκε τη Ν Δ σε μια μεταβατική πολιτική κατάσταση ενώ είχε καταφέρει να υπερβεί τον παλαιό αρχαϊκό χαρακτήρα των ελληνικών σ υντηρητικώ ν κομμάτων, δεν είχε καταφέρει να ολοκληρώσει τους εσωτερικούς της μετασχηματισμούς Επιπλέον, δεν ήταν απολυτως ώριμη ιδεολογικά ώστε να αντιμετωπίσει την άνοδο μιας αρισ τερής κυβέρνησης στην εξουσία και τον περιορισμό της σ τα καθήκοντα της κοινοβουλευτικής αντιπολίτευσης Η απάντηση του συντηρητικού κοινωνικού μπλοκ στην άνοδο του ΠΑΣΟΚ υπήρξε ακαριαία και, σχεδόν, αυθόρμητη Μέσα σε ελάχισ το χρονικό διάστημα η Ν Δ γνώρισε μια τεράστια μαζικοποίηση, μπροστά στην οποίαν οι ήδη μεγάλοι οργανω τικοί μηχανισμοί του ΠΑΣΟΚ και του ΚΚΕ ωχριούσαν, ακόμα και αθροιστικά Η αιφνίδια αυτή ένταξη συντηρητικών μαζών στην ενεργό πολιτική, υπό το κράτος μιας εκλογικής ήττας και μιας "κοινωνικής πόλωσης", όπως περιγράφηκε παραπάνω , δεν μπορούσε παρά να αναιρέσει τα ιδεολογικο-πολιτικά χαρακτηριστικά που υπαγορεύονταν από το ριζοσπαστικό φιλελευθερισμό Την εκλογική ήττα, έτσι, τη διαδέχθηκε μια μεγάλη περίοδος πολιτικής αντίφασης Το κόμμα να βρίσκεται ανέτοιμο να ασκήσει πειστική αντιπολίτευση, ταυτόχρονα όμως να μαζικοποιείται, να συγκροτείται, να διακλαδώ νεται κοινωνικά Η πολιπκή του γραμμή συμπυκνώνεται στο αίτημα της "Απαλλαγής" και είναι μέσω αυτής που καταφέρνει να ενεργοποιήσει πολιτικά το σύνολο σχεδόν της κοινωνικής της βάσης Στην εξέλιξη αυτή της Ν Δ συνέβαλε καθοριστικά η ανάληψη της αρχηγίας από τον Ε Αβέρω φ Π ιστός στην πολιτική γραμμή της πόλωσης με το ΠΑΣΟΚ ήδη από την προηγούμενη περίοδο, ο

74 παλαιός α υτός πολιτικός αποδείχθηκε ικανός να διατηρήσει τη συνοχή και την ενότητα του κόμματος Είναι όμως γεγονός ότι η γραμμή Αβέρωφ δεν διέθετε τα εχέγγυα για να ξαναφέρει τη Ν Δ σε τροχιά εξουσίας Απέναντι σε μια κυβερνητική πολιτική που, από όποια σκοπιά κι’α ν κριθεί, αποτελούσε μια σημαντική αλλαγή στα δεδομένα της χώρας, η Ν Δ επέστρεφε σε ένα λόγο που, σαφώς, αποτελούσε οπισ θοχώρηση σε σχέση με ό,τι κατέκτησε ω ς πολιτικός φορέας τα προηγούμενα χρόνια της μεταπολίτευσης Στο εσωτερικό επίπεδο, ωστόσο, η τριετία Αβέρωφ δεν υπήρξε αποτυχημένη Κι’αυτό γιατί α) η πολιτική συμπεριφορά του αντανακλούσε αυτό που σ υναισθανόταν ο "σκληρός πυρήνας" του αστικού μπλοκ στην Ελλάδα, την "απαλλαγή" δηλαδή από το Π Α ΣΟ Κ και β) γιατί συνεισέφερε στην οργανωτική ανάπτυξη της Ν Δ , στην ανάπτυξη μαζικού κοινω νικού λόγου, στην κινητοποίηση της βάσης46 Η γραμμή της πόλωσης και της συγκρουσης με το ΠΑΣΟΚ ηττήθηκε δυο φορές επί ηγεσίας Αβέρωφ Η πρώ τη ήταν στις Δημοτικές Εκλογές του 1982, στις οποίες το ΠΑΣΟΚ σταθεροποίησε και διευρυνε τις προσβάσεις του στην Τοπική Αυτοδιοίκηση Η δεύτερη φορά υπήρξε στις ευρω εκλογές του Ιουνίου 1984, στις οποίες η δυναμική αντιπαράθεση υπήρξε το κύριο στοιχείο Οι δυο αυτές ήττες κατέστησαν σαφές στη Ν Δ ότι το πρόβλημα πολιτικής γραμμής και, κατά συνέπεια, ηγεσίας, δεν θα ήταν εύκολο στην επίλυσή του Το Σεπτέμβριο του 1984, πράγματι, η Ν Δ εκλέγει ν έο Πρόεδρο τον Κ Μητσοτάκη Η νέα πολιπκή γραμμή που διαμορφώνεται με τη νέα ηγεσία είναι η διατύπωση του νεο-φιλελευθερου οικονομικού και πολιτικού σχεδίου απελευθέρωση των δυνάμεω ν της αγοράς, ενίσχυση της ιδιωτικής οικονομίας, λιγότερο και ταυτόχρονα αποτελεσματικότερο κράτος Η νέα πολιτική γραμμή, οριοθετούμενη από τον καραμανλικό "ριζοσπ αστικό φιλελευθερισμό"47 και ακολουθώντας την πολιτική γραμμή των κυρίαρχων τάξεων του δυτικου κόσμου, αποτελούσε μία εφ'όλης της υλης αντιπρόταση στη "σοσισλ-δημοκρατική" φιλολαϊκή διαχείριση του ΠΑΣΟΚ Σταδιακά, κατ'αυτόν τον τρόπο, η αντιπαράθεση ΠΑΣΟΚ-Ν Δ άρχισε να παίρνει μια διαφορετική μορφή Δεν ήταν, πλέον, απλώς και μόνον το δίλημμα αλλαγήαπαλλαγή ουτε η ιστορική αντιπαράθεση του ’65 και η διαμάχη Α Παπανδρέου-Μητσοτάκη στις οποίες επικεντρω νόταν η σύγκρουση των δυο κομμάτων Πίσω από τα δυο κόμματα στοιχίζονταν διαφορετικά κοινω νικά συμφέροντα και προτείνονταν συνολικά διαφορετικές κυβερνητικές πολιτικές Ο νεο-φιλελευθερισμός θα λύσει εφεξής το πρόβλημα πολιτικής γραμμής της Ν Δ Ακόμα και μετά τη νέα εκλογική ήττα του 1985 το κόμμα δεν θα αντιμετωπίσει προβλήματα πολίτικου ή στρατηγικού προσανατολισμού, σε αντίθεση με τις προηγούμενες ήπ ες Παρά πς αποχω ρήσεις ηγετικών σ τελεχώ ν όπως ο I Μπουτος, ο Κ Στεφανόπουλος, ο Γ Ράλλης, ο Α Παπαλληγουρας, η νέα ηγεσία όχι μόνο θα σταθεροποιηθεί στην ηγεσία της Ν Δ αλλά θα καταφέρει και να αλλοιώσει, βαθμιαία, την ιδεολογική συγκρότηση του μηχανισμού της 33

Η στάσ η τω ν δύο Κομμουνιστικών Κομμάτων

Η κυβερνητική αλλαγή υποχρέωσε το ΚΚΕ σε μια αλλαγή της βασικής πολιτικής κατεύθυνσης που είχε μέχρι τότε Ο αντιδεξιός και αντικυβερνηπκός χαρακτήρας διαμαρτυρίας που προσπαθούσε το ΚΚΕ να επιβάλλει ω ς λογική του συνολικού κοινωνικού ανταγωνισμού δεν μπορούσε πλέον να αποτελεί το βασικό νήμα της γραμμής του Η αναμέτρησή του με μία άλλη πολιπκή γραμμή όπως αυτή του ΠΑΣΟ Κ, με το οποίο συνεργάστηκε στενά κατά την προηγούμενη περίοδο, ανέδειξε με ποικίλους τρόπους τα αδιέξοδά του Σε ολόκληρη την περίοδο ’81-’85 το ΚΚΕ ταλαντεύεται μεταξύ της πιο άκριτης πολιπκής συμμαχίας με το ΠΑΣΟ Κ και της πιο δυναμικής όξυνσης των σχέσεων με αυτό48 Πρόκειται βέβαια για μια ταλάντευση σ τα πλαίσια της ίδιας στρατηγικής με το ΠΑΣΟΚ είτε, δηλαδή, πρόκειται για τις συνεργασίες κορυφής στις οποίες καταφεύγει το ΚΚΕ είτε για έντονες αντεγκλήσεις, το κοινό σημείο και τω ν δύο πολιτικών δεν βρίσκεται στην προώθηση μιας "άλλης" αλλαγής, αλλά στη "συνέπεια" με την οποίαν το ΠΑΣΟΚ προωθεί ή αναστέλλει το πρόγραμμά του Το ΚΚΕ "δικαιολογεί" κατά την περίοδο αυτή την πολιτική του παρουσία στη βάση του ρόλου του υγιους θεματοφυλακα του προγράμματος του ΠΑΣΟΚ, πρόγραμμα που υποτίθεται όπ διστάζει να υλοποιήσει η κυβέρνηση Σημαντικό ρόλο στη στάση αυτή του ΚΚΕ διαδραματίζει η εξωτερική πολιπκή της κυβέρνησης, σε αρκετά σημεία "φιλοσοβιετική", ώστε να εξαναγκάζει το ΚΚΕ σε συνολική αναδίπλω ση κάθε φορά που το κλίμα σπς σχέσεις των δύο κομμάτων οξύνεται, αλλά και

75 "ασυνεπής" στα ζητήματα των αμερικανικών Βάσεων και της αποχώρησης από Ν ΑΤΟ-ΕΟΚ, ώστε το ΚΚΕ να βρίσκει το στέρεο αντιϊμπεριαλιστικό στήριγμα της κριτικής του4 Στην πλευρά του ΚΚΕεσ, η εκλογική συρρίκνωση του 1981 στο 1,34% περιόρισε αισ θητά τη δυνατότητά του να έχει βαρυνοντα ρόλο σ τις πολιτικές εξελίξεις Ωστόσο, και το ΚΚΕεσ, εντασσ όμενο στην ίδια με το ΠΑΣΟΚ στρατηγική πορεία, θα επιμείνει περισσότερο στην πρόταση μιας ευρυτερης κυβερνητικής συνεργασίας των κομμάρων της "Αλλαγής", οριοθετουμενο α π ό την πολιτική της αυτοδυναμίας του ΠΑΣΟΚ και πιστεύοντας ότι, με αυτόν τον τρόπο, δυσχεραίνεται μια επ άνοδος της Ν Δ στην κυβέρνηση50 Η περίοδος '81 -'85 θα είναι για το χώ ρο αυτό φάση πολιτικής ανασύνταξης Το ΚΚΕεσ θα ανασυγκροτήσει κάποιες δυνάμεις, ανπστρέφοντας τη συγκυρία '77-'81 κατά την οποίαν η συρρίκνω ση υπήρξε συνεχής Παράλληλα, η διευρυνση του χώρου της ανέντακτης Αρισ τερός, που θα τροφοδοτηθεί από πολλές ατομικές ή οργανωμένες αποχωρήσεις από τα μεγάλα κόμματα (ΠΑΣΟ Κ-ΚΚΕ), θα θέσει το ΚΚΕεσ μπροστά στο πρόβλημα του χαρακτήρα του κόμματος Οι σχετικές ζυμώ σεις θα αποκρυσταλλωθούν στη μετά το 1985 περίοδο, με βασικό δίλλημα τη "μετεξέλιξη” του κόμματος ή, αντίθετα, την "αναβάθμισή" του μέσω της ένταξης σ'αυτό τω ν διάσ παρτω ν συγγενώ ν δυνάμεων

76 Δ

ΤΟ ΠΟ ΛΙΤΙΚΟ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΚΛΙΜ Α ΤΩΝ ΕΚΛΟΓΩΝ ΤΟΥ 1985

4 1 Η διπολική αντιπαράθεση σε εξέλιξη Οι ανατροπές στις προτεραιότητες της κρατικής-κυβερνητικής πολιτικής που εφάρμοζε η νέα κυβέρνηση, καθώς και οι κοινωνικές αντιδράσεις που προκάλεσαν στην πλευρά των κυρίαρχων δυνάμεω ν, διαμόρφωναν, ήδη από τις αρχές του 1983, το βασικό δίλημμα ενώπιον του οποίου θα καλούνταν οι έλληνες πολίτες να τοποθετηθούν "Αλλαγή" και ολοκλήρωση ή "Απαλλαγή" και ανατροπή Ο ι Ευρω εκλογές του 1984 είχαν αποτελέσει ένα σαφές προμήνυμα για το κλίμα που επρόκειτο να επικρατήσει το 1985 Τότε, τα δυο μεγαλύτερα κόμματα κέρδισαν, μέσα σε ένα ιδιαίτερα φορτισμένο π ολιτικό κλίμα, το 80% περίπου των εκφρασμένων ψήφων και, μάλιστα, χω ρίς το συγκεκριμένο εκλογικό αποτέλεσμα να κρίνει τη διακυβέρνηση της χώ ρας Αυτό που θα έπρεπε να τονισθεί, είναι το γεγονός ότι, όπως φάνηκε και παραπάνω, το βασικό π ολιτικό δίλημμα τω ν εκλογών του 1985 αντανακλούσε σε δύο διακριτές κοινωνικές συμμαχίες και εξέφραζε δύο δια φορετικά πολιτικά και οικονομικά προγράμματα διαχείρισης της κυβερνητικής εξουσίας Η διά κριση αυτή αποτελεί την υλική βάση πάνω στην οποία θα στηριχθεί η αντιπαράθεση των εκλογών Βέβαια, η κοινωνική και πολιτική αυτή "διαίρεση" της ελληνικής κοινω νίας θα επενδυθεί τόσο ιστορικές αντιπαλότητες όσο και συμβολικές αναφορές Θα σημάνει δηλαδή μια "συγκρουση εφ'όλης της υλης" μεταξύ των "δύο κόσμων", συγκρούση που θα επεκταθεί ακόμα και σ το θεσμικό πλαίσιο της μεταπολιτευτικής δημοκρατίας 42

Οι αντιφάσ εις της π ολιτικής του ΠΑΣΟΚ και η στάση απέναντι στον Κ Καραμανλή

Την οξύτατη πυροδότηση του προεκλογικού και εν γένει του πολιτικού κλίματος προκάλεσε η απόφαση του ΠΑΣΟΚ να προχωρήσει στην αναθεώρηση του Συντάγματος του 1975 και να αρνηθεί την υποψηφιότητα του Κ Καραμανλή για την επανεκλογή του στην Προεδρία της Δ ημοκρατίας Η "αιφνιδιαστική" αυτή απόφαση, σε μια χρονική στιγμή όπου τίποτα απολύτως δεν προδίκαζε μια τέτοια εξέλιξη, όξυνε ακόμη περισσότερο την ήδη υποβόσκουσα έντονη κοινωνική αντιπαράθεση Για τις συντηρητικές μάζες, τη Ν Δ και τον προσκείμενο σε αυτήν Τύπο η ενέργεια ερχόταν σε ευθεία ρήξη με το πλαίσιο της μεταπολιτευτικής δημοκρατίας, συνιστούσε μια "επικίνδυνη" για τη δημοκρατία εξέλιξη Η παραδοσιακή κινδυνολογία για το μέλλον του καθεστώ τος ξανάβρισκε έρεισμα και γόνιμο έδαφος ανάπτυξης Για τις λαϊκές μάζες, αντίθετα, και κυρίω ς για τον κόσμο της αριστερός που διατηρούσε έντονες τις μνήμες μιας π ολύχρονης κρατικής καταστολής και αποκλεισμών από τους θεσμούς, η ενέργεια εκείνη σήμαινε ότι το ΠΑΣΟΚ ήταν διατεθειμένο να περάσει, όπως επαγγελόταν κάποτε, στη μεγάλη ρήξη με τη Δεξιά και το σύστημα Ο Κ Καραμανλής, παρά την αναμφισβήτητη προσφορά του στην εδραίω ση της μεταπολιτευτικής δημοκρατίας και την "ευρωπαϊκή" εκσυγχρονιστική του καταγραφή, δεν έπαυε για τον κόσμο αυτό να αποτελεί το ζωντανό σύμβολο της παράταξής του, "ταυτισμένος", άδικα σε μεγάλο βαθμό, με το προδικτατορικό παρακράτος και την πολιτική καταπίεση51 Εκείνη η απόφαση του ΠΑΣΟΚ δεν αποτελούσε ούτε την έναρξη της "αντιδημοκρσπκής αντικαθεστω τικής εκτροπής" ούτε τη "μεγάλη ρήξη" Επρόκειτο για μια κίνηση τακτικής και μόνον, που εδραζόταν στις ίδιες τις εσωτερικές αντιφάσεις του ΠΑΣΟΚ και γενικότερα της πολιτικής σ κηνής Το Μ άρτιο του 1985 το ΠΑΣΟΚ βρισ κόταν σε ένα κρίσιμο δίλημμα ω ς προς τη στρατηγική που θα ακολουθουσε κατά το επόμενο διάστημα Η διατήρηση και διεύρυνση, διαμέσου της κυβερνητικής πολιπκής, της κοινω νικής του επιρροής δεν είχε καταφέρει, όπως ήλπιζε και στόχευε, να δημιουργήσει ισχυρά ρήγματα στο συντηρητικό κοινωνικό μπλοκ Η ενότητα και συσπείρωση του τελευταίου παρέμενε εντυπωσιακή Υπ’αυτές τις συνθήκες, η διαγραφόμενη συναίνεση με τη Ν Δ στο ζήτημα της επ ανεκλογής του Κ Καραμανλή στην Προεδρία, πέρα από το ότι θα συνιστουσε επίσημη "δήλωση αναγνώρισης" από πλευράς ΠΑΣΟΚ του μεταπολιτευτικού πλαισίου εξουσίας (που έω ς τότε δεν είχε κάνει επισήμως), προδιέγραφε την πρώτη στρατηγική περίπτωση την

77 π ροσπάθεια άμβλυνσης της κοινωνικής και πολιτικής αντιπαράθεσης και τη συνέχιση των μεταρρυθμίσεων υπό τους όρους ανοχής των συντηρητικών δυνάμεων Τελικά, η στρατηγική αυτή επιλογή δεν προκριθηκε και αυτό οφείλεται σε δύο λόγους Αφενός μεν στην εμμονή των σ υντηρητικώ ν κοινω νικώ ν δυνάμεων στη γραμμή της "Απαλλαγής", κάτι που απέκλειε ενδεχόμενα ρήγματος σ το εσω τερικό τους, άρα και συναίνεσης ή τουλάχιστον ανοχής Αφετέρου δε στον κίνδυνο μιας, έστω και μικρής, διασποράς των λαϊκών κοινωνικών προσβάσεω ν του ΠΑΣΟΚ, ενδεχομένω ς προς όφελος του ΚΚΕ, μπροστά στην επιλογή "συναίνεσης" με τις δυνάμεις της Δεξιάς Αλλωστε, ουτε το ΠΑΣΟΚ είχε εγκαταλείψει τη στρατηγική της αυτοδυναμίας, κάτι που θα αντιστάθμιζε ούτω ς ή άλλω ς τις διαρροές με κυβέρνηση "προοδευτικής συνεργασίας", ούτε το ΚΚΕ είχε επιλέξει το δρόμο μιας κυβερνητικής συνεργασίας σε βάρος του ρόλου πίεσης προς το ΠΑΣΟΚ Α πό όλες λοιπόν τις πλευρές, η πρώτη στρατηγική εμφανιζόταν αδιέξοδη για την κυβέρνηση Απ έμενε, κατά συνέπεια, η δεύτερη στρατηγική επιλογή η αξιοποίηση της κοινωνικής σ υσπείρω σης σ το ΠΑΣΟ Κ και η διευρυνση προς τα "αριστερά", στο έδαφος της αντιπαλότητας π ρος τη γραμμή του νεο-φιλελευθερισμού που είχε διαμορφώσει η Ν Δ Η εκλογή του Προέδρου της Δ ημοκρατίας αποτελούσε τη "χρυσή ευκαιρία" στην υλοποίηση της γραμμής αυτής Η "αιφνίδια" απόφαση για μη ψήφιση του Κ Καραμανλή σήμανε τη δρομολόγησή της, αξιοποιώντας ολόκληρο το ιδεολογικό-συμβολικό οπλοστάσιο που υπονοούσε η κίνηση αυτή υπέρβαση των δικλείδω ν εξουσίας της συντήρησης, ρήξη με τη Δεξιά, ανάκληση στη "συλλογική μνήμη" του προδικτατορικου παρακράτους με την πρόταση για εκλογή του Χρ Σαρτζετάκη52 Ο "αιφνιδιαστικός" τρόπος με τον οποίον ελήφθη η απόφαση για μη-υποστήριξη του Κ Καραμανλή, αποτέλεσε τη βασική μομφή που αποδόθηκε στην επιλογή αυτή Η αδιαφάνεια και η καταχρηστική υπέρβαση όλων των αρμόδιων πολιτικών οργάνων του κυβερνητικού κόμματος, ο περιορισμός τους σε ρόλο νομιμοποίητη ήδη ειλημμένων αποφάσεων, υπήρξαν ασφαλώ ς τα αρνητικά στοιχεία εκείνης της επιλογής Η σημασία αυτής της "κλειστής" σε ένα ευρύ κοινω νικό και πολιτικό προβληματισμό διαδικασίας θα διαφανεί στον περιορισμένο χαρακτήρα που θα λάβει η συνταγματική αναθεώ ρηση που προτάθηκε παράλληλα Βέβαια, είναι αλήθεια ότι το ΠΑΣΟΚ ουτε δεσμευμένο στην επανεκλογή του Κ Καραμανλή ήταν, ουτε και υποχρεωμένο Το ενδεχόμενο μιας άλλης πολιτικής λύσης υπήρχε πάντοτε, δεν είχε αποκλεισθεί53 Ολα θα κρίνονταν από τη δυναμική της σ υγκυρίας Αλλωστε, ο Κ Καραμανλής δεν ήταν κάποιος "άχρωμος" πολιτικός με τον οποίον η "συγκατοίκηση" στις κορυφές της εκτελεστικής εξουσίας διαγραφόταν εσαεί ειδυλλιακή Εμττνευστής του Συντάγματος του 1975, φρόντισε να το χαρακτηρίσει από τις σοβαρές υπερεξουσίες που απέδιδε στον Πρόεδρο της Δημοκρατίας, υπερεξουσίες που, προφανώς, προέβλεπε για τον εαυτό του Οι παρεμβατικές του τάσεις κατά την περίοδο διακυβέρνησης του ΠΑΣΟ Κ δεν έλλειψαν54 Αν δεν έφθασε σε μια ακραία πολιτική ανοικτών επεμβάσεων, κάτι που θα δημιουργούσε, όπ ω ς είναι φυσικό, τεράστιο πολιτειακό πρόβλημα, αυτό οφείλεται αφενός μεν στην π ολιτική του εμπειρία αφετέρου δε στην πρόσφατη και μεγάλη πολιτική νομιμοποίηση που απολάμβανε η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ Τίποτα ωστόσο δεν αποκλείει ότι ανέμενε μια αλλαγή του πολιτικού σκηνικού, ώστε η παρέμβασή του να καταστεί πιο ενεργή Η σιβυλλική του δήλωση την ημέρα τω ν Ευρω εκλογών του 1984 δεν άφηνε αμφιβολίες για τις προθέσεις του5 4 3

Η α ν α θ εώ ρ η σ η το υ Σ υ ν τά γ μ α το ς το υ 1975 ω ς έκφ ρ αση τ ω ν εσ ω τε ρ ικ ώ ν α ν τ ιφ ά σ ε ω ν τ ο υ κ υ β ερ ν η τικ ο ύ κόμ μ ατος

Ο ι υπερεξουσίες του Προέδρου της Δημοκρατίας στο Σύνταγμα του '75 να δεν περιορίζονται βεβαίω ς σ τις προσω πικές προθέσεις του Κ Καραμανλή για ενεργότερη πολιτική ανάμειξη Οι υπερεξουσίες αποτελούσαν μια "προληπτική θωράκιση" του Συντάγματος, άρα και του κοινωνικουπολιτικου συστήματος τις λειτουργίες του οποίου αυτό ρυθμίζει, μια "νόμιμη-συνταγματική" δυνατότητα παρέμβασης σε περίπ τωση που ο κοινοβουλευτικός αγώ νας λάμβανε ανεξέλεγκτες μορφές για τις ηγετικές κοινωνικές δυνάμεις Είναι γεγονός ότι, ανεξάρτητα από τις τάσεις παρέμβασης που υπήρξαν, χρήση των υπερεξουσιών δεν έγινε κατά την περίοδο 1975-1985 Αλλά ακριβώ ς οι υπερεξουσίες δεν θεσμοθετήθηκαν για καθημερινή και άμεση χρήση Θα έχαναν, αν συνέβαινε κάτι τέτοιο, το χαρακτήρα του "ύστατου θεσμικού χαρακώματος" Οι υπερεξουσίες

78 υπήρχαν για να υπενθυμίζουν τα πολιτικά όρια μιας μεταρρυθμιστικής πολιτικής, αλλά και για να χρησιμοποιηθούν μόνο στην περίπ τωση που τα όρια αυτά παραβιάζονταν Μ έσα στα θεσμικά αυτά πλαίσια κατά συνέπεια, και με δεδομένη τη συνάρθρω ση των υπερεξουσιώ ν με τη φυσική παρουσία ενός πολιτικού του διαμετρήματος του Κ Καραμανλή, η επ ιλογή του ΠΑΣΟΚ για τη μη-επανεκλογή του συνοδευτηκε από την πρόταση Α ναθεώ ρησης του Συντάγματος56 Και είναι σ'αυτό το σημείο που οι αντιφάσεις στρατηγικής του κυβερνητικού κόμματος εμφανίζονται ανάγλυφα Είναι γεγονός, πριν απ'όλα, ότι η αναθεώρηση του Συντάγματος σ υ νο δ εύ ει την επιλογή για μηυποστήριξη Καραμανλή Δεν αποτελεί δηλαδή στη συγκυρία εκείνη τη βασική στρατηγική επιλογή, απ ό την οποίαν απορρέουν οι υπόλοιπ ες κινήσεις, αλλά, αντίθετα, νομιμοποιεί και θεω ρητικοποιεί την επιλογή υποστήριξης άλλου Προέδρου, γραμμή που, όπως παραπάνω φάνηκε, υπαγορευόταν από τα διλήμματα της συγκυρίας και το συσχετισμό δυνάμεων στην πολιτική σκηνή Η σ υ ν τα γ μ α τ ικ ή α ν α θ εώ ρ η σ η δ εν α π ο τελ ο ύ σ ε π ρ ω το γ εν ή π ο λ ιτ ικ ή επ ιλ ο γ ή τ η ς κυβ έρνησ ης Ο "αιφνιδιαστικός", επίσης, χαρακτήρας της επιλογής αυτής δεν επέτρεψε στην αναθεώ ρηση να λάβει ολοκληρω μένο χαρακτήρα, αξιοποιώντας τα συμπεράσματα μιας ευρύτερης πολιτικής και επ ισ τημονικής συζήτησης Ετσι, ο< δύο αυτές συνθήκες λειτουργούν περιοριστικά σε ένα μεγαλύτερο θεσμικό εκδημοκρατισμό του μεταπολιτευτικού πολιτικού συστήματος Η αναγκαία απαλλαγή του π ολιτεύματος από τα προεδρικά και αντικοινοβουλευτικά στοιχεία που εκφράζονταν μέσω τω ν προεδρικώ ν υπερεξουσιών5 , δεν συνοδεύτηκε από μια μεγαλύτερη ενίσχυση των κοινοβουλευτικών θεσμών και μια μείωση του αυξημένου βάρους των (αδιαφανών και ανεξέλεγκτω ν πολλές φορές) μηχανισμών της εκτελεστικής εξουσίας Με άλλα λόγια, η λογική του π ολιτεύματος όπως εκφραζόταν από την ενίσχυση της εκτελεστικής εξουσίας και την οργανική ενσω μάτω ση αυταρχικώ ν τάσεω ν δεν αμφισβητήθηκε ολοκληρωμένα από την αναθεώ ρηση του 1985/865β Η επισήμανση, συνεπώς, ότι πίσω από την πρόταση αναθεώρησης διαγραφ όταν το κενό μιας μακροπρόθεσμης στρατηγικής εκ μέρους τω ν πολιτικών δυνάμεων που την υποστήριζαν, είναι απολυτως νόμιμη Πρόκειται για κενό που αφορά στην πολιτική του ΠΑΣΟΚ και π ου άπτεται της βασικής εσωτερικής αντίφασης που το διαπερνά μέχρι ποίου σημείου η πολιτική του ηγεσία ήταν διατεθειμένη και ικανή να προχωρήσει τις μεταρρυθμίσεις της και μέχρι ποίου σημείου θα αξιοποιόταν η μεγάλη κοινωνική συναίνεση που απολάμβανε η κυβέρνηση του ΠΑΣΟ Κ Υπήρχαν σαφείς προθέσεις ως προς τους στόχους της πορείας που με τόσο δυναμισμό ανοιγόταν το Μάρτιο του 1985, Και με άλλα λόγια, η πολιτική ενίσχυσης τω ν λαϊκών τάξεω ν που χαρα κτήριζε την κυβερνητική πολιτική θα ολοκληρωνόταν πραγματικά σε μια πολιτική ρήξης με τις κοινω νικές δυνάμεις του συστήματος, Χ ω ρίς να υποτιμηθεί το γεγονός ότι οι ενέργειες του κυβερνητικού κόμματος εκείνη την εποχή, κομψ ές ή άκομψες, δημιούργησαν ή και αφύπνισαν μεγάλες κοινωνικές αντισυσπειρω σεις, έτσι ώ σ τε η ηγεμονία ενός προγράμματος αλλαγής να αμφισβητείται έντονα με όρους κοινωνικούς, είναι εντούτοις σαφές ότι και το ίδιο το ΠΑΣΟΚ δεν διέθετε σαφείς ορίζοντες στην πολιτική του Η εσω τερική του αντίφαση να αποτελεί, ταυτόχρονα, κόμμα εκπροσώπησης των λαϊκών τάξεω ν και κόμμα εναλλαγής στη διαχείριση των ίδιω ν εξουσιαστικών δομών, αναδείχθηκε έντονη σ το σημείο αυτό Η συνταγματική αναθεώρηση, υποβιβαζόμενη σε τμήμα μιας τακτικισπκής λογικής, δεν προχώ ρησ ε σε βάθος και βασικά δομικά χαρακτηριστικά του πολιτικού συστήματος δεν εθίγησαν αποτελεσματικά

79 Ε Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝ ΩΝΙΚΗ ΠΟΛΩΣΗ ΤΩΝ ΕΚΛΟΓΩΝ ΤΟΥ 1985: ΤΟ Α Π ΟΓΕΙΟ ΤΟ Υ Δ ΙΚ Ο Μ Μ Α ΤΙΣΜ Ο Υ 51

Ο κοινω νικός διπολισμός

Σ τις εκλογές του 1985 καταγρόφηκε μια σημαντική διαφοροποίηση της κοινωνικής σ ύνθεσης τόσο του "μπλοκ της Αλλαγής" (συνεπώς και του ΠΑΣΟΚ) όσο και του συντηρητικού μπλοκ Η διαφοροποίηση έγκειται, κυρίως, στην εμβάθυνση, σε σχέση με τις εκλογές του 1981, του ταξικού χαρακτήρα της κοινωνικής συμμαχίας που στήριξε το ΠΑΣΟΚ κατά την προηγούμενη περίοδο Η διαδικασία αυτή εκφράσθηκε στην σχεδόν απόλυτη απομόνωσή του από τα αστικά στρώ ματα, τη σημαντική αποψίλωση τω ν προσβάσεών του στα μικροαστικά στρώματα και τη διατήρηση των δυνάμεώ ν του στα εργατικά-λαϊκά στρώματα καθώς και στους αγρότες Η εσωτερική σ ύνθεση του 45,8% που κατέλαβε το ΠΑΣΟΚ στις εκλογές του 1985, καταρρίπτει τους ισχυρισμούς περί "μικροαστικού" ή "πολυσυλλεκτικου" χαρακτήρα του κόμματος, επιβεβαιώ νοντας, αντίθετα, τις σ ημαντικές λαϊκές και κυρίω ς εργατικές προσβάσεις του (ΠΙΝΑΚΕΣ 16 και 17) Είναι προφανές βεβαίως, ότι οι εσωτερικές ανακατατάξεις στην εκλογική κοινωνική βάση των κομμάτων δεν οφείλονται π αρά στα καταλυτικά αποτελέσματα της κυβερνητικής πολιτικής κατά την περίοδο 1981-1985 Το κυβερνητικό κόμμα υλοποιώ ντας μια σημαντική προσπάθεια συγκρότησης Κράτους-Πρόνοιας, για πρώ τη φορά στην Ελλάδα σε τέτοια έκταση, συσπείρωσε τα λαϊκά στρώματα σε μια σαφή βάση συναίνεσης και στήριξης της πολιτικής του Η μεγάλη υπεροχή του στους εργατικούς και υπαλληλικούς κοινωνικούς χώρους, καθώς και η σημαντικότατη επιρροή του σε αγροτικούς συλλόγους και συνεταιρισμούς, προδίκαζαν την εξέλιξη που καταγράφηκε με τις εκλογές του 1985 Η ταξική διαφοροποίηση της εκλογικής βάσης του ΠΑΣΟΚ είχε μάλιστα διαφανεί και σ τις εκλογές για το Ευρω κοινοβούλιο του 1984 "( ) στις ευρωεκλογές του 1984 το ΠΑΣΟΚ ξεπέρασε το 40% τω ν ψήφω ν σε όλες σχεδόν τις λαϊκές συνοικίες της πρωτεύουσας (Δραπετσώνα 46,2%, Κερατσίνι 44,0% , Αγ Βαρβάρα 43,8%, Αιγάλεω 42,7% , Σεπόλια 41,1% κ τ λ ), ενώ κυμάνθηκε περί το 20% σ τις καθαυτό αστικές περιοχές (Κολωνάκι 23,6%, Ψυχικό 20,9%, Φιλοθέη 18,6%, Εκάλη 15,9%) Πρόκειται για μια εξέλιξη που συνδυάζεται με την αντίστοιχη εξέλιξη της Ν Δ και η οποία ενδέχεται να προαναγγέλει μια ακόμη εντονότερη πόλωση, στη βάση κοινωνικών και ταξικών διαφοροποιήσεων, για τις επικείμενες εκλογές" Παράλληλα, και στο εσωτερικό της εξέλιξης αυτής, η αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης και ο "συμμετοχικός" εκδημοκρατισ μός που υλοποιουσε η κυβέρνηση αποψίλωναν το ΚΚΕ από προσβάσεις στους "ζωτικότερους" γι'αυτό κοινωνικούς χώ ρους (ΠΙΝΑΚΕΣ 18 και 19) Αντίθετα, η κυβερνητική πολιτική του ΠΑΣΟΚ, με έντονες τις τάσεις "υποτίμησης" της ιδιωτικής οικονομίας και της αγοράς και με σαφείς "κρατικιστικές" αναφορές, δεν άργησε να απομακρύνει από το κοινωνικό μπλοκ της "Αλλαγής" μεγάλες μερίδες μικροαστικών στρωμάτων, είτε παραδοσιακώ ν είτε, και εδώ έγκειται η τομή σε σχέση με την περίοδο 1974-1981, νέων μικροαστικών στρωμάτων Τη μετακίνηση αυτή καρπώθηκε εξ'ολοκλήρου σχεδόν η Ν Δ , η οποία μετά το 1981 διευρύνει τις κοινωνικές προσβάσεις της Είναι χαρακτηριστικό ότι οι παραπάνω τάσεις ανασύνθεσης των κοινωνικών συμμαχιών θα συνεχισθουν και στη μετά το 1985 περίοδο Το ΠΑΣΟΚ θα εξακολουθεί να χάνει προσβάσεις στα μικροαστικά κοινωνικά στρώματα αλλά να διατηρεί την επιρροή του στα εργατικά-λαϊκά, ενώ η Ν Δ , διατηρώντας την απόλυτη υπεροχή της στα αστικά στρώματα, θα διευρυνει συνεχώ ς την επιρροή της στα μικροαστικά60 52

Η π ολιτική και ιδεολογική πόλωση

Ταυτόχρονα βεβαίους με τη διακριτή, κοινωνικά, συγκρότηση των δυο κύριω ν εκλογικών συνασπισμών εμφανίσθηκε και η πολιτική-ιδεολογική αντιπαράθεση, αποκρυσταλλωμένη σε δυο σαφώ ς δια φορετικές προτάσεις διακυβέρνησης Η πρώ τη πρόταση κυβερνητικής διαχείρισης προερχόταν από το ΠΑΣΟΚ και στηριζόταν ουσιαστικά στην εμπειρία της πρώτης τετραετίας Βασικά στοιχεία της η ακόμη μεγαλύτερη επέκταση της αντιπροσώπευσης, η ενίσχυση της προνοιακής κρατικής πολιτικής, η διατήρηση της

80 απασχόλησης, ο ενισχυμένος ρόλος του δημόσιου τομέα Η δεύτερη πρόταση προερχόταν απ ό τη Ν Δ και στηριζόταν ουσιαστικά στον περιορισμό του Κράτους Πρόνοιας, στη μείωση τω ν μηαναπαραγω γικών δαπανώ ν του Κράτους προς όφελος της άμεσης αξιοποίησης του κεφαλαίου, στην απελευθέρωση της αγοράς εργασίας, στις αποκρατικοποιήσεις, στη νομιμοποίηση "ελαστικών" μορφών διαχείρισης της εργατικής δύναμης (μερική απασχόληση, 4η βάρδια, μείωση των συλλογικών διαπραγματεύσεων) Ενώ στο πολιτικό πρόγραμμα του ΠΑΣΟΚ κατοχυρώ νονταν και εκφράζονταν άμεσα λαϊκά συμφέροντα, με την υιοθέτηση από τη Ν Δ της νεο-φιλελεύθερης στρατηγικής, σε διάκριση με την πρώ ιμη μεταπολιτευτική της φυσιογνωμία, η αντίθεση απέκτησε μεγαλύτερη υλική υπόσταση01 Ετσι, πίσω από τις δυο αυτές πολιτικές γραμμές θα στοιχηθούν διακριτές κοινωνικές δυνάμεις και θα συγκρουστουν δυο διαφορετικά πολιτικά προγράμματα Ποτέ άλλοτε κατά τη διάρκεια της μεταπολίτευσης η εκλογική βάση των δυο μεγαλύτερων κομμάτων δεν συγκροτήθηκε στη βάση τόσο έντονης πολιτικής και ιδεολογικής αντιπαράθεσης Η κοινωνική πόλωση των εκλογώ ν του 1985 επισημάνθηκε ακόμα και από εκπροσώπους του νεο-φιλελεύθερου χώρου, σε μια προσπάθεια να ερμηνευθεί η έντονη κινητοποίηση των λαϊκών στρω μάτων υπέρ του προγράμματος της "αλλαγής"62 Ο χαρακτήρας που θα προσλάβουν οι εκλογές του 1985, θα έχει ως αποτέλεσμα να ενταθεί ακόμΓ περισσότερο ο διπολισμός της πολιτικής σκηνής και να φθάσει ο δικομματισμός στο μεταπολιτευτικό του απόγειο Τα δυο πρώτα κόμματα έφθασαν αθροιστικά στο 86,7% του εκλογικού σώματος 53

Οι π ολιτικοί ρόλοι μετά τις εκλογές

Η εκλογική νίκη του ΠΑΣΟΚ έκλεισε για το κόμμα αυτό μια πρώτη μεγάλη περίοδο της ιστορίας του Η κυβερνητική υλοποίηση του ιστορικού προγράμματος της "αλλαγής", αλλά και η οργανω τική του συγχώνευση πλέον με τον κρατικό μηχανισμό ολοκληρώνουν μια μεγάλη και αντιφατική πορεία, όχι μόνο για το ΠΑΣΟΚ αλλά και για το σύνολο της μετεμφυλιακής αριστερός Η εξάντληση της δυναμικής του μίνιμουμ προγράμματος της Αλλαγής θα θέσει αναγκαστικά το ΠΑΣΟΚ, καθώς και τις κοινωνικές δυνάμεις που συμπορεύθηκαν μαζί του, μπροστά σε νέα ποιοτικά προβλήματα Η ανανέωση του πολιτικού προγράμματος της αριστερός, η υπέρβαση των αρνητικών στοιχείων της κυβερνητικής εμπειρίας, ο ρόλος των κοινωνικώ ν φορέων σ την πορεία διευρυνσης της πολιτικής δημοκρατίας, ο απεγκλωβισμός του συνδικαλισμού από κομματικές ή κρατικές εξαρτήσεις, η αποτελεσματικότερη οικονομική πολιτική, ο νέος ρόλος στις διεθνείς εξελίξεις, όλα αυτά θα αποτελουσαν ανοικτά ζητήματα πάνω στα οποία θα κρινόταν π λέον η ικανότητα της λαϊκής κοινωνικής συμμαχίας και των φορέων που την εκπροσωπούσαν, με πρώ το το ΠΑΣΟΚ, να δώ σουν μια νέα "εθνική" προοπτική στην ελληνική κοινωνία Τα ζητήματα αυτά θα περιμένουν την απάντησή τους στην επόμενη περίοδο, αυτήν που ανοίγεται μετά τις εκλογές του Ιουνίου 1985 Είναι σαφές ωστόσο ότι το αποτέλεσμα των εκλογών και, πολύ περισσότερο, οι συνθήκες μέσα σ τις οποίες διαμορφώθηκε, θα δημιουργήσουν έναν ανυπέρβλητο σ χεδόν πολιπκό όρο ω ς προς τη μετέπειτα διάταξη των δυνάμεων της πολιτικής σκηνής Τρία είναι τα στοιχεία που ενυπάρχουν σ'αυτόν τον πολιτικό όρο α) η επιβεβαίωση του ΠΑΣΟΚ ως του κατ'εξοχήν πολίτικου εκφραστή των λαϊκώ ν τάξεων και των κοινωνικών τους κινημάτων, ακόμα και μετά την εμπειρία μιας διακυβέρνησης Το γεγονός έχει μεγάλη θεωρητική και πολιτική σημασία σ το μέτρο που σηματοδοτεί τη "θεσμοποίηση" πλέον του κόμματος και των "σχέσεων εκπροσώπησης" που συμπυκνώνει β) η ενεργοποίηση, πολιτική και κοινωνική, του συντηρητικού κοινωνικού κορμού, η "άμεση" πολιτικοποίησή του, η ένταξή του στο κόμμα της Ν Δ Διαψεύδεται η προσδοκία για περιθω ριοποίηση του κυρίου αστικού κόμματος ("στο χρονοντούλαπο της ιστορίας", όπως διακήρυττε ένα δημοφιλές σύνθημα του ΠΑΣΟΚ) και αποψίλωση των κοινωνικώ ν του προσβάσεω ν Ο ποιαδήποτε πολιτική στρατηγική εφεξής δεν θα μπορούσε να αγνοεί τη μαζική υπόσταση του συντηρητικού κόμματος και τη σχετική αυτονομία της βάσης του γ) η πολιτική ήττα της παραδοσιακής κομμουνιστικής αριστερός, η εκλογική της στασιμότητα, η μείω ση της κοινωνικής της επιρροής Πρόκειται για εξέλιξη που θα τραντάξει τα λιμνάζοντα υδατα, κυρίω ς σ το χώ ρο του ΚΚΕ, όπω ς θα δείξουν και οι μετά το 1985 θεαματικές πολιτικές εξελίξεις Η εξέλιξη της κομμουνιστικής αριστερός στις εκλογές του 1985 παρουσιάζει ποικίλο ενδιαφέρον, σ το μέτρο που αναδεικνύει στην επιφάνεια ευρυτερα προβλήματα της πολιτικής σκηνής, όπως τη σταδιακή

81 απορρόφησή της αττό το ΠΑΣΟΚ σε εκλογικό επίπεδο και άρα τη μεγαλύτερη ενίσχυση τω ν δικομματικώ ν τάσεων 54

ΠΑΣΟΚ και κομμουνιστική αριστερά: σ χίσ εις εξάρτησης

Υποστηρίχθηκε παραπάνω ότι τα κόμματα της "Αλλαγής" αντλώντας την υπόστασή τους απ ό την ίδια κοινωνική, ιδεολογική, προγραμματική και ιστορική ρίζα, την εαμική τομή, βρέθηκαν να διεκδικουν τον ίδιο πολιτικό χώρο, ο οποίος εντούτοις ήταν αρκετά μικρός ώστε να χ ω ρ ίσ ει την παράλληλη συνύπαρξη δυο ή περισσοτίρω ν κομμάτων Το φυσιολογικό αποτέλεσμα απ ό την ύπαρξη μιας και μόνον διαιρετικής τομής για όλα τα σχετικά κόμματα υπήρξε η βαθμιαία κυριαρχία του ΠΑΣΟΚ, ω ς του μεγαλύτερου και ιστορικά άφθαρτου πολίτικου φορέα, "κατάλληλου" να εκπροσω πήσει το σύνολο του χώρου της "αλλαγής" Οι εκλογές του 1985 ήρθαν να επιβεβαιώσουν την τάση αυτή και, σε τελική ανάλυση, να δρομολογήσουν διαδικασίες συνολικής επανατοποθέτησης της κομμουνιστικής αριστερός με μακροπρόθεσμα αποτελέσματα Το ΚΚΕ στις εκλογές αυτές εμφάνισε μια ποσοστιαία κάμψη της τάξεω ς του 1,04% (10,93% το 1981, 9,89% το 1985) Οχι μόνο δεν κατάφερε να αποσπάσει ψ ήφους από το κυβερνητικό κόμμα, εκμεταλλευόμενο τη φθορά ή ακόμα και την "αθέτηση" διακηρυγμένω ν στόχων, αλλά, επιπλέον, εμφάνισε διαρροές προς αυτό και μάλιστα στους ισχυρότερους πυρήνες του (π χ Λέσβος, Μαγνησία) Η πλέον διαδεδομένη ερμηνεία της περιθωριοποίησης της κομμουνιστικής αριστερός συνίστατο στο επιχείρημα ότι ο "δικομματισμός" λειτουργεί εκβιαστικά στο αριστερό εκλογικό σώμα, το οποίον υπό την (ψυχολογική) πίεση μιας ενδεχόμενης επανόδου της Δεξιάς στην κυβέρνηση "εξαναγκάζεται" να ψηφίσει ΠΑΣΟΚ Είναι προφανές ότι στη λογική της παραπάνω άπ οψ ης ο "δικομματισ μός" αποτελεί μια τεχνητή κατασκευή "συνωμοτικου” χαρακτήρα και όχι την αποκρυστάλλωση-συμπύκνω ση, σε επίπεδο κομματικού συστήματος, δεδομένων κοινωνικώ ν/ταξικώ ν και εκλογικών συσχετισμών Η μηχανιστική αυτή θεωρία του "δικομμστισμου" διαψευδόταν κατά τρόπο πανηγυρικό στις εκλογές του 1985. Το ΚΚΕ εμφάνιζε τη μεγαλύτερη πτώση του εκεί ακριβώς όπου η "εκβιαστική" λογική του δικομματισμού έπρεπε να λειτουργεί λιγώτερο αφενός στα μεγάλα αστικά κέντρα, όπου το εκλογικό σύστημα λειτουργούσε π ρακτικά ως απλή αναλογική (Α' και ΒΆΘηνών, Α'Θ εσσαλονίκης), αφετέρου σε περιοχές όπου το ΚΚΕ έχοντας παραδοσιακά μεγάλη δύναμη διεκδικουσε ή κατείχε βουλευτική έδρα“ Αντίθετα, το ΚΚΕ ενισχυθηκε σε περιοχές ιστορικά "άγονες" γι'αυτό, εκεί όπου κατεξοχήν μπορούσαν να ισ χυσ ουν οι ψυχολογικοί εκβιασμοί της "χαμένης ψήφου” Είναι ενδεικτικό το παράδειγμα της μονοεδρικής Ευρυτανίας, όπου το ΚΚΕ έλαβε 5,08% το 1985 έναντι 4,23% που είχε λάβει το 1981, π αρουσίασε δηλαδή αύξηση κατά 20,1% σε σχέση με την προηγούμενη δύναμή του Η πολιτική εξήγηση του φαινομένου της σταδιακής διολίσθησης κομμουνιστών ψ ηφοφόρω ν προς το ΠΑΣΟ Κ δόθηκε με ρεαλιστικό τρόπο από τον ίδιο τον ηγέτη της συντηρητικής π αράταξης "Εγώ καταλαβαίνω γιατί ο παλιός οπαδός του Μάρκου Βαφειάδη ψήφισε σήμερα το ΠΑΣΟΚ, π ου του έδωσε τα πάντα Του υλοποίησε, του εφήρμοσε στην ουσία το μίνιμουμ πρόγραμμα του κομμουνισ τικού κόμματος ( ) Γιατί σήμερα το ΠΑΣΟΚ πάει να φτιάξει ένα άλλου τύπου κατεστημένο που έρχεται σε αντίθεση με το κατεστημένο που δημιουργήθηκε μετά τον εμφύλιο πόλεμο ( ) στην ουσία σήμερα οι νικημένοι του εμφυλίου πολέμου παρουσιάζονται νικητές ( )"Μ Για την κομμουνιστική αριστερά οι εκλογές του 1985 αποτελούσαν μια κάθε άλλο παρά ομαλή προσγείωση στην πολιτική και κοινωνική ελληνική πραγματικότητα Το ΚΚΕ όντας ο ισ τορικότερος και αυθεντικότερος" εκφραστής του μίνιμουμ προγράμματος που υλοποιούσε το ΠΑΣΟΚ, έβλεπε τον εαυτό του να περιθωριοποιείται, ανίκανο να ανατρέψει τη φορά των γεγονότων Οι αλυσ ιδω τές μετακατοχικές αποτυχίες του είχαν από πολυ πσλιότερα δημιουργήσει ένα πολιτικό κενό, που βεβαίω ς δεν μπορούσε να μείνει απλήρωτο Η εμμονή στα ιστορικά πλαίσια αποδεικνυόταν πλέον αδιέξοδη, αφου ένας άφθαρτος και ριζοσπαστικός αριστερός φορέας αναλάμβανε να κάνει πράξη την "ρεβάνς" των νικημένων του εμφυλίου Το ΚΚΕ, όπως και το σύνολο της εκτός ΠΑΣΟΚ αριστεράς, θα μπορούσε να επιβιώσει με αυτόνομο πολιτικό και κοινωνικό λόγο μόνο εάν έβρισκε την προϋπόθεσή της σε μια νέα ιδιαίτερη εθνική διαιρετική τομή“ Το πρόβλημα, απλώς, εφεξής, θα ήταν ο νέος πολιτικός και ιδεολογικός λόγος να μην είναι τεχνητός και από "τα πάνω” , αλλά να πηγάζει από τις πραγματικές αντιθέσεις του κοινωνικού ανταγωνισμού και βέβαια να αποδεικνύεται πειστικότερος απέναντι στους άλλους (κομματικούς) μνηστήρες

82 Στο μέτρο που η κομμουνιστική αριστερά θα αντλούσε την υπόστασή της από την ίδια με το ΠΑΣΟΚ μήτρα, η κυριαρχία του τελευταίου θα ήταν αδιαμφισβήτητη και η επέκταση της επιρροής του προς τα αριστερά αναπότρεπτη, ακόμα κι'αν το Ιδιο γινόταν όλο και περισσότερο συντηρητικό Το πλαίσιο τω ν πολιτικώ ν συσχετισμών όπως διαμορφωνόταν μετά τις εκλογές του 1985, έδινε στη δικομματική αντιπαράθεση το "φυσικό χαρακτήρα" που πίστευε ο ΟυνβΓ^ΘΓ, πολυ περισσότερο μάλιστα που κανείς πολιτικός φορέας δεν φαινόταν ικανός να την ανατρέψει

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ ΣΥΓΚΡΟ ΤΗΣΗ - ΕΞΕΛΙΞΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝ ΩΝΙΚΟΣ Χ Α Ρ Α Κ Τ Η Ρ Α Σ ΤΩ Ν Κ Ο Μ Μ Α ' ΣΧΗΜ ΑΤΙΣΜΩΝ ΤΗΣ Μ ΕΤΑΠ ΟΛΙΤΕΥΣΗΣ

84 Α ν η μελέτη της πολιτικής σκηνής και του κομματικού ανταγωνισμού αποτελεί έναν πρώ το βασικό όρο για την κατανόηση της θέσης του κάθε κόμματος στο πολιτικό σύστημα, η εξέταση της ιδια ίτερης εσωτερικής του δομής και της λογικής με την οποίαν έχει συγκροτηθεί αποτελεί το πεδίο ολοκλήρω σης κάθε έρευνας του κομματικού φαινομένου, σε μια δεδομένη χρονική φάση ενός κοινωνικού σχηματισμού Στο έδαφος των προϋποθέσεων που αναδείχτηκαν λοιπόν από το προηγούμενο μέρος, θα μελετηθούν σ τα κεφάλαια που ακολουθουν οι συγκεκριμένοι κομματικοί σχηματισ μοί της περιόδου 1974-1985 Τα πεδία στα οποία θα εδρασθεί η ανάλυση εντοπίζονται α) σ τις ιστορικές σ υνθήκες συγκρότησης (ανάδυσης) του κάθε κόμματος στην πολιτική σκηνή, β) στη μορφή που προσέλαβε, σταδιακά, ο κομματικός μηχανισμός, γ) στην κοινωνική και ταξική σύνθεση που χαρακτήρισε το κόμμα στα διαφορετικά εσωτερικά επίπεδα και δ) στο πολιτικό πρόγραμμα καθώς και στην ιδιαίτερη στρατηγική που διαμορφώθηκε από κάθε πολιτικό κόμμα Πρέπει να επισημανθεί, ότι τα επιμέρους αυτά στοιχεία δεν έχουν την ίδια βαρύτητα σε κάθε κόμμα, λόγω συγκεκριμένων για το καθένα αντιφάσεων, ή ακόμα δεν εμφανίζονται να έχουν την ίδια εσωτερική μεταξύ τους αλληλουχία Αυτό άλλωστε συνιστά και την ιδιαιτερότητα του κάθε κόμματος και αντανακλά, σ'ένα μεγάλο βαθμό, την πραγματική επίδραση της κοινωνικής τους βάσης στη διαμόρφωσή τους Ετσι, υπάρχουν κόμματα που διαμορφώνονται πρωτογενώς κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου (συνεπώ ς η έννοια της κρίσης είναι συνώνυμη μ'αυτά), όπω ς επίσης υπάρχουν κόμματα που συγκροτούνται (ή επανασυγκροτουνται) με προϋπάρχοντα ιδεολογικά ή προγραμματικά υλικά ή, τέλος, κόμματα στα οποία οι συνέχειες και οι τομές βρίσκουν μια σχετική ισορροπία Τα βασικά κόμματα της μεταπολιτευτικής περιόδου, στα οποία θα επικεντρωθεί και η παρούσα εργασία, είναι τα εξής τέσσερα η Νέα Δημοκρατία (Ν Δ ), το ΠΑΣΟΚ, το ΚΚΕ, και το ΚΚΕεσ Ονομάζονται βασικά διότι υπήρξαν, με τη μόνιμη και σταθερή πολιτική τους παρουσία, οι καταλυτικοί παράγοντες, τα καθοριστικά συστατικά, του κομματικού ανταγωνισμού της περιόδου Η ιδεολογική επίδραση, επίσης, που άσκησαν αφαίρεσε κάθε δυνατότητα για μορφοποίηση στην πολιτική σκηνή άλλω ν κοινωνικών ή πολιτικών ρευμάτων, οδηγώντας τα τελευταία στην ενσω μάτω ση στα βασικά κόμματα Βεβαίως, και στο εσωτερικό του "τετρακομματικου πλαισίου" το ειδικό βάρος του κάθε κόμματος και, πολύ περισσότερο, η ζωτική σχέση του με τις κοινωνικές δυνάμεις που ήθελε να εκφράσει, είναι διαφορετικά Αυτό άλλωστε το στοιχείο εξηγεί και τον διαφορετικό βαθμό επιρροής που άσκησαν στην πολιτική συζήτηση, στην ιδεολογική αντιπαράθεση, ακόμα και στην επιστημονική έρευνα Υπήρξαν κόμματα που μονοπώλησαν το ενδιαφέρον, ενώ άλλα κόμματα, με εξίσου σημαντικές και στρατηγικού χαρακτήρα τομές στη μορφή τους, σχεδόν αγνοήθηκαν Ο λα τα παραπάνω ζητήματα θα αποτελέσουν το αντικείμενο του τρίτου μέρους της παρουσης εργασίας

ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΤΟ ΣΥΝΤΗΡΗΤΙΚΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ Μ ΠΛΟΚ ΚΑΙ Η ΠΟ ΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΕΚΠΡΟΣΩ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΚΑΙ ΜΕΤΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΝΕΑΣ Δ Η Μ Ο Κ Ρ Α ΤΙΑ Σ (Ν Δ )

A 11

Η Μ Ο ΡΦ Ο ΛΟ ΓΙΑ ΤΗΣ ΣΥΝΤΗΡΗΤΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΣΥΜΜΑΧΙΑΣ Η ταύτιση κοινωνικού μπλοκ και πολιτικού κόμματος

Η ελληνική περίπτωση συνιστά μια από τις χαρακτηριστικότερες, ίσως, περιπ τώ σεις ταύτισης της συντηρητικής (αστικής) κοινωνικής συμμαχίας με ένα πολιτικό κόμμα Το φαινόμενο αυτό δεν χαρακτήρισε μόνον τη μεταπολιτευτική περίοδο Καθ'όλη τη διάρκεια της μεταπολεμικής περιόδου, τουλάχιστον από το 1951 και μετά, και σε κάθε ιστορική συγκυρία, την πολιτική εκπροσώ πηση του αστικού μπλοκ αναλάμβανε, κατά συντριπτική τουλάχιστον πλειοψηφία, ένας πολιτικός οργανισμός (Ελληνικός Συναγερμός, EPE, Νέα Δημοκρατία) Το φαινόμενο αυτό δεν είναι βεβαίως πρωτοφανές Υπάρχουν και άλλες χώρες, με τυπικό παράδειγμα τη Μεγάλη Βρετανία, όπου παρατηρείται αυτή η "αυστηρή ταύτιση" κοινωνικού μπλοκ και πολίτικου κόμματος Ωστόσο, στα περισσότερα κομματικά συστήματα των Δυτικοευρω παϊκών χω ρώ ν την πολιτική εκπροσώπηση των κυρίαρχων (αστικών) κοινωνικώ ν δυνάμεω ν έχουν αναλάβει δυο ή και περισσότερα κόμματα1 Σε κάθε περίπτωση, βεβαίως, η εξήγηση δεν μπορεί παρά να βρίσκεται στην ιδιαίτερη πολιτική εξέλιξη κάθε κοινωνικού σχηματισμού και στην ειδική διαμόρφωση του κομματικού συστήματος Για την Ελλάδα, η βασική, αν και όχι, ίσως, αποκλειστική, ερμηνεία του γεγονότος πρέπει να αναζητηθεί στην απόλυτη ιδεολογική και πολιτική περιχαράκωση των αστικών δυνάμεων, λόγω εμφυλίου πολέμου και πραγματικής απειλής της κυριαρχίας τους κατά τη δεκαετία του ’40 Αλλω στε, και μόνο το γεγονός ότι η πολιτική ανασυγκρότησή τους οργανώ θηκε και διαμεσολαβήθηκε από το κράτος, είχε ως αποτέλεσμα την υποβάθμιση ή και την εξαφάνιση, υπό σ υνθήκες πολπικής και κοινωνικής πόλωσης, ιδεολογικών ρευμάτων που θα μπορούσαν, θεωρητικά, να αποτελέσουν προϋπόθεση για μια πολυτασική έκφραση του αστικού μπλοκ2 Η "μονοκομματική" εκπροσώπηση δεν θα ανατρσπεί στη μεταπολίτευση Η απόλυτη ηγεμονία του Κ Καραμανλή δεν θα αφήσει ζωτικό χώρο σε άλλα ιδεολογικο-πολιτικά αστικά ρεύματα, αφομοιώ νοντάς τα στη Ν Δ (η αποτυχία της Εθνικής Παράταξης το 1977 συνιστά χαρακτηριστικό παράδειγμα επιβεβαίωσης της ηγεμονίας της Ν Δ ) Αλλωστε, όπως προειπώθηκε, και η δικτατορία είχε αποτυχει να διαμορφώσει ένα αυτόνομο πολιτικό προσωπικό διαπλεγμένο με τους κρατικούς θεσμούς, κάτι που θα μπορούσε να αποτελέσει τη βάση για μια μόνιμη και νόμιμη παρουσία ενός κόμματος της άκρας δεξιάς Ετσι, το αστικό κοινωνικό μπλοκ της μεταπολίτευσης διαφέρει στην αφετηρία του από το λαϊκό κατά τούτο το ιιεν πρώτο συνκοοτείται εναργής υε "υονοκομυατική" εκπροσώπηση, το δε δεύτερο υε πολυκουυατική. τεivovταc σταδιακά σε υια απορρόφηση των ασθενέστερω ν τάσεων από την ισγυοότεοη. Με άλλα λόνια. ο έvac πόλος του δικουυατισυου (Ν.Δ.) είναι ε£ α ο γ ιν σταθεροποιηυένοι:. ενώ ο άλλοο θα συγκροτηθεί σταδιακά και σε σγέση υε τον εσω τερικό κουματικό αντανωνισυό του λαϊκού υπλοκ. Το αστικό κοινωνικό μπλοκ της μεταπολίτευσης εμφανίζει δύο βασικά χαρακτηριστικά, τα οποία συμπίπτουν με διαφορετικές, χρονικά, φάσεις Το πρώ το χαρακτηριστικό είναι η "αστάθεια" της κοινωνικής βάσης του και αφορά κυρίως στην περίοδο 1974-1981 Το δεύτερο χαρακτηριστικό είναι η "διευρυνση” και "σταθεροποίηση" της κοινωνικής βάσης του και αφορά κυρίως στην περίοδο 1981-1985 Φαινομενικά μάλιστα υπάρχει και μια σημαντική "αντίφαση" Η αστάθεια εμφανίζεται κατά την περίοδο της πολιτικής υπεροπλίας της Ν Δ , ενώ, αντίθετα, η φάση διεύρυνσης και σταθεροποίησης συμπίπτει με την περίοδο κατά την οποίαν η Ν Δ βρίσκεται στην αντιπολίτευση 12

Η π ερίοδος της "αστάθειας" (1974-1981)

Αν και τα εκλογικά αποτελέσματα του 1974 και του 1977 έδωσαν στη Ν Δ μια αδιαμφισβήτητη πολιτική υπεροχή, ω στόσο δεν μπορούσαν να αποκρύψουν το γεγονός, ότι η πολιτική επιρροή της στο κοινω νικό σώμα ήταν πολύ μικρότερη απ’όσο έδειχναν οι βουλευτικές της έδρες Η πολιτική υπεροχή δεν αντιστοιχούσε σε κοινωνική Η συρρίκνωση των πραγματικών κοινωνικών στηριγμάτων της συντηρητικής παράταξης είχε ξεκινήσει ήδη από την προδικτατορική περίοδο Η μετεμφυλιακή συγκρότηση του κυρίαρχου

87 κοινωνικού μπλοκ είχε αρχίσει να εμφανίζει σημαντικές ρωγμές από τις αρχές της δεκαετίας του '60, τουλάχιστον σε δύο τομείς Α φ’ενός μεν σε σημαντικές μερίδες των αγροτικών στρω μάτων3, αφετέρου δε σε κάποιες μερίδες των παραδοσιακών μικροαστικών στρωμάτων4 Βεβαίως, το συντηρητικό κόμμα δεν θα συρρικνωθεί σοβαρά στους χώρους αυτους Αντίθετα, θα παραμείνει π λειοψηφικό (στα παραδοσιακά μικροαστικά στρώ ματα) ή, τουλάχιστον, υπεραντιπροσωπευόμενο σ ε σχέση με την εθνική του δύναμη (αγροτικά στρώματα) Ωστόσο, η απόλυτη κυριαρχία που παρουσίαζε θα αρχίσει να εμφανίζει σημάδια υποχώρησης Το μεταπολιτευτικό κοινωνικό-πολιτικό σκηνικό δεν θα άρει την πραγματικότητα αυτή, την ίδια στιγμή μάλιστα που το κυρίαρχο αστικό κόμμα θα συναντά δυσκολίες πρόσβασης σ τα νέα μικροαστικά στρώ ματα και στη νεολαία, ενώ η απήχηση στα λαϊκά κοινωνικά στρώ ματα θα συνεχίσει να είναι περιορισμένη Με άλλα λόγια, η κρίση της κοινωνικής συμμαχίας των κυρίαρχων τάξεων θα εμφανίζεται συνεχώς, καθ’όλη τη διάρκεια της πρώτης μεταπολιτευτικής περιόδου, τόσο που και εκπρόσωποι του χώρου αυτού να επισημαίνουν με έμφαση την καθυστέρηση της απώ λειας της εξουσίας από τη Ν Δ 5 Η "αστάθεια" του αστικού κοινωνικού μπλοκ δεν πρέπει να οδηγεί, βεβαίως, σε κάποιο υπεραπλουστευμένο συμπέρασμα όσον αφορά στην κοινωνική βάση της συντηρητικής παράταξης Τα κοινωνικά στηρίγματα του ελληνικού αστισμού δεν είναι αμελητέα, όσο κι’αν ιστορικές ή σ υγκυριακές αιτίες μπορεί να τα οδηγήσουν σε μεγάλη συρρίκνωση® Υπ'αυτήν την έννοια, το 36% των εκλογών του 1981, σε μια εποχή-σπόγειο της εμβέλειας της "Αλλαγής" και των σοσιαλιστικώ ν ιδεών, συνιστά κατά κάποιον τρόπο και ένα οριακό προς τα κάτω ποσοστό, δείκτη ω στόσο της σημαντικότατης κοινωνικής επιρροής του συντηρητικού κόμματος 13

Η π ε ρ ίο δ ο ς τ η ς "διεύρ υνσ η ς·* κ α ι τη ς "σ τα θ ερ ο π ο ίη σ η ς " (1981-1985)

Την π ερίοδο της "αστάθειας" θα διαδεχθεί η περίοδος της επέκτασης και της σταθεροποίησης του αστικού κοινωνικού μπλοκ Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται από δύο γενικότερα στοιχεία Το πρώ το είναι η κατάκτηση της κυβερνητικής εξουσίας από το ΠΑΣΟΚ και η πραγματοποίηση του μίνιμουμ ιστορικού προγράμματος της αριστερός Το δεύτερο είναι η συγκρότηση της Ν Δ ως μαζικού κόμματος και η σταδιακή ιδεολογική του καταστάλαξη στο χώρο του νεο-φιλελευθερισμου Τα στοιχεία αυτά συνιστούν τις δυο όψεις του ίδιου νομίσματος Η άνοδος στην κυβέρνηση αριστερώ ν δυνάμεω ν σηματοδοτεί, σ'ένα συμβολικό επίπεδο, το τέλος μιας ολόκληρης εποχής για την ελληνική κοινωνία Οχι μόνο διότι αίρει και τυπικά τη μετεμφυλιακή διχοτόμηση σε "εθνικόφρονες" κΓ "αντεθνικούς", αλλά και διότι οι συνέπειες από τις κυβερνητικές π ρακτικές ενός "σοσιαλιστικού προγραμματικού σχεδίου" (και ευρύτερα η διαχείριση της εξουσίας) αρχίζουν να απ οσυγκροτουν την ιστορική λαϊκή κοινωνική συμμαχία Βασικοί εταίροι του λαϊκού μπλοκ, όπως τα νέα μικροαστικά στρώματα και η νεολαία, εμφανίζουν μετά το 1981 τα σημάδια μιας συντηρητικότερης μεταστροφής Παράλληλα, το κοινωνικό και πολιτικό σχέδιο του νεοφιλελευθερισμου που διαμορφώνεται σταδιακά ω ς στρατηγική της Ν Δ , ενοποιεί προγραμματικά εκ νέου τη συμμαχία όλων τω ν φορέων της "ιδιωτικής πρωτοβουλίας" Η παραδοσιακή συμμαχία του μεγάλου κεφαλαίου με τα παραδοσιακά (αλλά, πλέον, και με τα νέα) μικροαστικά στρώματα ανασυντίθεται Οι μετατοπίσεις σ το εσωτερικό των δύο κοινωνικώ ν μπλοκ, του "αστικού" και του "λαϊκού", είναι, όπω ς μπορεί να συμπεράνει κανείς, καταλυτικές Οι αλλαγές που συντελουνται μετά το 1981, τείνουν να ανατρέψουν μια εμπεδωμένη πραγματικότητα τριών δεκαετιών Φέρνουν την ελληνική περίπτωση πολυ πιο κοντά στην ευρωπαϊκή, όσον αφορά στην ταξική σύνθεση των κοινωνικών σ υμμαχιώ ν Τα δύο κοινωνικά μπλοκ του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού "εμβαθύνουν" την ταξική τους υπόσταση και αναφορά Οι εκλογές του 1985 σηματοδοτούν απ’αυτήν την πλευρά μια π ραγματική τομή "( ) για το συντηρητικό χώρο στην Ελλάδα ή για τον φιλελεύθερο, όπως θα τον λέμε από ένα σημείο και πέρα, το 1985 ήταν η καίρια χρονιά Ηταν οι χρονιές 1984 και 1985 που άλλαξαν τα ιστορικά και κοινωνιολογικά δεδομένα της ψήφου"7 Τα πρώ τα κοινωνικά στρώματα που εγκαταλείπουν τη λαϊκή κοινωνική συμμαχία για να "προσχωρήσουν” στο αστικό κοινωνικό μπλοκ είναι τα νέα μικροαστικά στρώματα των επιστημόνων, των στελεχών και μεγάλης μερίδας των διανοουμένων Η σημαντικότατη μεταστροφή

τους εκφράζεται μετά το 1981 στις εκλογές των συνδικαλιστικών τους ενώσεων και σωματείω ν, όπου η Ν Δ διαμορφώνει σταδιακά ένα πολιτικό πλειοψηφικό ρεύμα Ετσι, ενώ στα 1976 η επιρροή της Ν Δ στους χώρους αυτους έφθανε μόλις το 17%, το 1984 θα έχει φθάσει το 44% περίπ ου8 Πρόκειται, ασφαλώς, για μια ιστορικής σημασίας ανατροπή Για λόγους ιστορικούς, που σχετίζονται με τη μορφή του μετεμφυλιακου κράτους και την "κατάκτηση" της Εκπαίδευσης από τις λαϊκές τάξεις9, τα κοινωνικά αυτά στρώματα εγκαλούνταν από λαϊκοδημοκρατικές ή και αριστερές ιδεολογίες, αποτελούσαν μάλιστα την "ιδεολογική εμπροσθοφυλακή" του λαϊκού μπλοκ Το ελληνικό "παράδοξο" της αριστερής τοποθέτησης δικηγόρων, γιατρών, μηχανικών, οικονομολόγω ν κ λπ , αίρεται σταδιακά μετά το 1981 Η πολιτική ολοκλήρωση του Κράτους-Δικαίου, η διευρυνση της πολιτικής εξουσίας σε στελέχη προερχόμενα από την "άλλη όχθη” , το τέλος μιας μεγάλης ιδεολογικής κληρονομιάς, οδηγούν τα στρώματα αυτά στην κοίτη ενός "νέου" κοινωνικού και οικονομικού οράματος, όπως αυτό διατυπώνεται από τον (νεο-) φιλελευθερισμό Π αράλληλα με την παραπάνω μεταστροφή εξελίσσεται και η μεταστροφή που παρατηρείται σ ταδιακά στο κοινωνικό υποκείμενο της νεολαίας Οσο κι'αν η δεκαετία του '80 θα γνωρίσει νέα φαινόμενα νεολαιϊστικού ριζοσπαστισμού, είναι εντούτοις σαφές, ότι το μεγαλύτερο μερίδιο της ιδεολογικής "αποσταθεροποίησης" της Αρισ τερός στο χώρο αυτό θα καρπωθεί από τις σ υντηρητικές δυνάμεις10 Μια ολόκληρη παράδοση πολιτικής συστράτευσης της νεολαίας με τα κόμματα και τις οργανώ σεις της Αριστερός, φαινόμενο τόσο μαζικό και διαρκές όσο πουθενά στη Δ Ευρώ πη11, αρχίζει μετά το 1981 να υποχωρεί Η νεολαία ως κοινωνικό-πολιτικό υποκείμενο, οργανω μένη σ’αυτό που αποκαλέσθηκε "νεολαιϊστικό κίνημα", και συστατικό κομμάτι του λαϊκού μπλοκ, αποσυντίθεται Επίσης, καθοριστική για τη νέα δομή της συντηρητικής κοινωνικής συμμαχίας υπήρξε η "επαναδιαπραγμάτευση" της συμμαχίας των αστικών μερίδων με τα παραδοσιακά μικροαστικά στρώ ματα Οι οργανω τικές μορφές της συμμαχίας αυτής δεν εξαντλήθηκαν σ το Εθνικό Συμβουλιο Ιδιω τικής Πρωτοβουλίας-Ε Σ I Π (βλ Δεύτερο Μέρος, κεφάλαιο τρίτο, 2 4 ) Μ εγάλες κινητοποιήσεις και παρεμβάσεις σε επαγγελματικούς χώρους όπω ς οι έμποροι της Κεντρικής Αγοράς, οι κρεοπώλες, οι αρτοποιοί, οι ιδιοκτήτες αυτοκινήτων, αποδείχτηκαν π ρονομιακές εστίες φθοράς της κυβερνητικής πολιτικής, σε οικονομικής φύσεως ζητήματα, αλλά και πεδία οργάνω σης μιας συμπαγους ταξικής συμμαχίας Εκφραση της εξέλιξης αυτής αποτέλεσε, επίσης, η κυριαρχία των συνδικαλιστικών συνδυασμών της Ν Δ στα επαγγελματικά και βιοτεχνικά επ ιμελητήρια12 Είναι γεγονός, ότι η "οργανική συναίνεση" των μικροαστικών στρωμάτων σ την κυρίαρχη πολιτική εξουσία, χωρίς να διαρραγεί ποτέ, εμφάνιζε ρωγμές που απέρρεαν από την προσπάθειά τους να προω θήσουν την ικανοποίηση των ιδιαιτέρων αιτημάτων τους στο πλέγμα του συνασπισμού εξουσίας Υλικό υπόβαθρο της "ανησυχίας" των μικρών επιχειρήσεων ήταν η διαφαινόμενη ένταξη της χώ ρας στην Ε Ο Κ 13, καθώς και η απαρχή μέτρων που έτειναν σε έναν περιορισμό οικονομικών ή θεσμικών κεκτημένων από μέρους τους Κυβερνητικά μέτρα "εξευρωπαϊσμού", όπ ω ς η καθιέρω ση του συνεχούς ωραρίου λειτουργίας των καταστημάτων, η απελευθέρωση τω ν ενοικίων και το επακόλουθο πρόβλημα της επαγγελματικής στέγης, η προσπάθεια κάλυψης των δημοσιονομικών ελλειμμάτων με την πάταξη της φοροδιαφυγής, ενέτειναν αξιοσημείω τες τάσεις αποδέσμευσης μερίδας των παραδοσιακών μικροαστικών στρωμάτων από την κυρίαρχη ταξική συμμαχία Η διαδικασία αυτή θα εκφρασθεί στις εκλογές του 1981, όταν μέρος τους θα μετακινηθεί πολιτικά προς το μπλοκ της "Αλλαγής", όχι τόσο γιατί εγκαλείται από την ιδεολογία και το πρόγραμμά της όσο για να "πιέσει" τον κυρίαρχο συνασπισμό εξουσίας για μια επαναδιαπραγμάτευση των όρων της δικής τους συμμετοχής σ'αυτόν Πράγματι άλλωστε, η μετακίνηση αυτή θα αποδειχθεί μερική και συγκυριακή Η κυβερνητική πολιτική του ΠΑΣΟΚ κατά την τετραετία 1981-1985, ενισχυοντας κατά κύριο λόγο την οικονομική θέση των μισθωτών, αλλά και προσκρούοντας σε μια δυσμενή οικονομική συγκυρία, δεν κατάφερε να καταστήσει μόνιμη την "αφαίμαξη" παραδοσιακών μικροαστικών στρωμάτων από την κυρίαρχη συμμαχία "Ηταν ακριβώς αυτή η προοπτική ανάπτυξης μιας πόλωσης ανάμεσα σ το κεφάλαιο και την εργασία, με κίνδυνο την ανατροπή της πολιτικής εξουσίας του πρώτου, που έκανε αναγκαίο για τη Δεξιά, όχι μόνο την υποστήριξη της αναπαραγωγής των μικροαστικών στρω μάτων, αλλά και την ενσωμάτω σή τους σ το πλέγμα εξουσίας του κεφαλαίου"14 Η στρατηγική ενότητας των φορέω ν της

ιδιωτικής πρω τοβουλίας θα καρποφορήσει Η Ν Δ θα κερδίσει σταδιακά τα κοινωνικά στρώματα που αναφέρονται σ'αυτήν και θα "αποψιλώ σεΓ το μπλοκ της "Αλλαγής" από τα σχετικώ ς διευρυμένα μικροαστικά του ερείσματα που είχε το 1981

90 Β Η ΤΟ Μ Η ΣΤΗ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΟ Υ ΑΣΤΙΚΟΥ ΚΟΜΜΑΤΟΣ - Η Μ ΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΤΙΚΗ ΙΔ ΙΑ ΙΤΕΡΟΤΗ ΤΑ ΤΗΣ Ν Δ 2 1

Η π ροϊστορία της μορφής του αστικού κόμματος στην Ελλάδα

Σχετικά με το πρόβλημα των μαζικών αστικών κομμάτων διατυπώθηκαν παραπάνω (Μ έρος Α') δύο βασικές θέσεις α) τα κόμματα αυτά, ω ς μαζικοί κομματικοί οργανισμοί, ακολούθησαν χρονικά τον σχηματισμό των οργανώσεων της εργατικής τάξης (κόμματα ή συνδικάτα) Αποτέλεσαν σχεδόν πάντοτε την απάντηση της αστικής τάξης Ποτέ δεν προηγήθηκαν των εργατικών οργανώ σεων β) τα κόμματα αυτά, επίσης, ποτέ δεν υπήρξαν το κέντρο οργάνωσης της αστικής ηγεμονίας, ποτέ δηλαδή δεν υποκατέστησαν (και δεν υποκαθιστούν) το Κράτος, που σε τελική ανάλυση είναι πάντα το π ραγματικό "κόμμα" της αστικής τάξης Οι δύο αυτές βασικές θέσεις για τους μαζικούς αστικούς μηχανισμούς είναι, προφανώς, αναγκαίο να τίθενται υπό το φω ς των κοινωνικών και πολιτικών αντιθέσεων και ανταγωνισμών κάθε ιστορικής συγκυρίας Το γιατί, το δείχνει καθαρά η ελληνική περίπτωση Αντίθετα με την υπόλοιπη Ευρώπη, όπου η υεταπολεμική περίοδος χαρακτηρίσθηκε από την άμεση εμφάνιση μαζικών αστικών κομμάτων 5, στην Ελλάδα η εξέλιξη των κοινωνικώ ν και ταξικών σ υγκρούσεω ν του αστικού και του εαμικου μπλοκ δεν έθεσε σε προτεραιότητα την οργάνω ση μαζικού κόμματος της αστικής τάξης Η απάντηση της νικητριών κοινωνικών δυνάμεω ν του εμφυλίου πολέμου εντοπίσθηκε στην προτεραιότητα οργάνωσης και λειτουργίας του κράτους ως πολίτικου και διοικητικού μηχανισμού, του κράτους που ονομάσθηκε "κράτος των εθνικοφρόνων" Δεν εντοπίσθηκε στη συγκρότηση μαζικού κόμματος Η εξέλιξη αυτή έχει τη δική της εσωτερική ορθολογικότητα το πεδίο υποχώρησης και οργάνω σης της ιδεολογικής και πολιτικής αντεπίθεσης των κυρίαρχων δυνάμεων δεν μπορούσε να είναι η μορφή του μαζικού και διαρθρωμένου πολιτικού κόμματος, παρά το γεγονός ότι ο αντίπαλος στηριζόταν, ακριβώς, σε μια τεράστια οργάνωση λαϊκών δυνάμεων (ΕΑΜ-ΚΚΕ) Η ελληνική μετεμφυλιακή περίοδος είναι μια κλασική περίπτωση ανάδειξης του Κράτους και των μηχανισμών του (Στρατός, κρατική διοίκηση, κατασταλτικοί μηχανισμοί, Δικαιοσύνη, εκπαιδευτικός μηχανισ μός κ λπ ) ω ς του πραγματικού κέντρου της πολιτικής κυριαρχίας του συνασπισμου εξουσίας Πρόκειται για ένα καθαρό ιστορικό παράδειγμα άμεσης εμπλοκής κρατικών μηχανισμών ή π ολιτειακώ ν θεσμών στην πολιτική διαμάχη, με την ανάληψη εκ μέρους τους του ρόλου πολιτικής καθοδήγησης και εκπροσώπησης των αστικών συμφερόντων Το "κράτος των εθνικοφρόνων" (εξ’ορισμού του κομματικοποιημένο και "πολιτικοποιημένο") περικλείει και διευρύνει τις λειτουργίες του κόμματος Η ένταξη σ'αυτό προϋποθέτει την αποκήρυξη τω ν "εκτός εθνικού κορμού" και συμβολίζει την προσχώρηση στην "εθνικόφρονα" παράταξη και σ το κόμμα της (πιστοποιητικά νομιμοφροσύνης) Γίνεται αντιληπτή, κατά συνέπεια, και η πραγματική διάσταση του κομματικού τυπου που έκφραζαν ο Συναγερμός και η EPE Ο αρχαϊκός χαρακτήρας στη δομή και στη λειτουργία αυτών τω ν κομμάτων, ο "πελατειακός χαρακτήρας" τους, δεν παραπέμπουν σ'ένα φαινόμενο "πολιτικής υπανάπτυξης"16 Πρόκειται, αντίθετα, για μια "φυσιολογική" και αναγκαστική υποτίμηση του θεσμού του κόμματος, μπροστά στην προτεραιότητα του μετεμφυλιακού Κράτους Αυτό ήταν που ενσω μάτω νε και υλοποιούσε και τις λειτουργίες του κόμματος Αλλω στε, η δομή της μετεμφυλιακής εξουσίας δεν εμφάνιζε την ανάγκη του μαζικού αστικού κόμματος, που θα αναλάμβανε την ενοποίηση της εκτελεστικής εξουσίας σ’ένα πολιτικό πρόγραμμα (λειτουργία που επιτέλεσαν και επιτελούν τα σύγχρονα μαζικά αστικά κόμματα και που ορίζει τα σημερινά χαρακτηρισ τικά της "κομματικοποίησης” του Κράτους) Το ρόλο αυτό είχε αναλάβει η συνάρθρω ση του Στρατού, της Μοναρχίας και του κατεστημένου πολίτικου προσωπικού, δηλαδή τα πραγματικά κέντρα της προδικτατορικής πολιτικής εξουσίας17 Κατά συνέπεια, η άμεση και οργανική αλληλοδιείσδυση μεταξύ κράτους και πολίτικου αστικού κόμματος δεν καθορίζει μόνον τη "μονοκομματική" εκπροσώπηση του αστικού μπλοκ, όπω ς διατυπώθηκε και παραπάνω , αλλά, επιπλέον, προσδιορίζει και τον συγκεκριμένο τύπο κόμματος Η μεταπολιτευτική περίοδος, αντίθετα, ανοίγει τη φάση ενός σε βάθος μετασχηματισμού της μορφής του Κράτους Πρόκειται, όπω ς επισημάνθηκε παραπάνω, για την πραγματοποίηση (κάτω από νέους πολιτικούς και κοινωνικούς όρους) μιας "βαθειάς τομής" στην εσωτερική οργάνω ση και

91 διάταξη των μηχανισμών του, καθώς και στη διαπλοκή των τελευταίων με τους θεσμούς πολιτικής εκπροσώ πησης Οι τάσεις αυτές επηρεάζουν άμεσα, φυσικά, τη λειτουργία και το χαρακτήρα του αστικού κόμματος Το ωθούν, αντικειμενικά, στην άρση των παραδοσιακών “παλαιοκομματικών" δομών, στην οργανωτική και πολιτική μετεξέλιξη, αλλά και στην υπέρβαση των ιστορικών ιδεολογικώ ν συντεταγμένων Βέβαια, η Ν Δ δεν μεταβάλλεται αμέσως σε μαζικό κομματικό σχηματισμό Η μεταμόρφωση του κόμματος επιταχύνεται μετά την άνοδο του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία, μετά δηλαδή το 1981 Παρ'όλα αυτά όμως, οι νέες κατευθύνσεις ήταν ορατές από πολυ καιρό πριν Η πολιτική γραμμή του αστικού εκσυγχρονισμού, η υπέρβαση του κατασταλτικού Κράτους προς την κατευθυνση ενός συγχρονου "Κράτους-Δικαίου" αντιπροσωπευτικής μορφής, η αναδιοργάνω ση των κέντρων εξουσίας υπέρ της εκτελεστικής εξουσίας (κατάργηση Μοναρχίας, "ενσωμάτω ση" Στρατού), οι νέες οικονομικές και πολιτικές προτεραιότητες του κεφαλαίου επικεντρωμένες στην ένταξη στην ΕΟΚ, διαμορφώνουν ένα καινούργιο πλαίσιο για τα πολιτικά κόμματα, τα οποία αναβαθμίζονται, φυσιολογικά, ως αντιπροσωπευτικοί θεσμοί Α ν η Ν Δ ήθελε να πραγματοποιήσει και να καθοδηγήσει το πολιτικό πρόγραμμα του αστικού εκσυγχρονισμού, θα έπρεπε, ταυτόχρονα, να οργανωθεί c^éva κόμμα σύγχρονο και ηγεμονικό, ικανό να καταστήσει συμβατή ολόκληρη την πολιτική εξουσία με αυτήν την κατεύθυνση Αλλά και ευρυτερα, η δυνατότητά της να ελέγχει την αχανή κρατική διοίκηση και να επιτελεί κυβερνητικό έργο, θα κρινόταν (και) από την εσωτερική μεταλλαγή της 2 2 Η σ υ γ κ ρ ό τ η σ η τ η ς Ν Δ - Α ν α ν έω σ η το υ π ο λ ιτ ικ ο ύ π ρ ο σ ω π ικ ο ύ και ο ρ γ α ν ω τικ ή π ερ ιο δ ο λ ό γ η σ η Οι αλλαγές και μετατοπίσεις λοιπόν στο επίπεδο της κρατικής εξουσίας συνιστούν τον πρώ το πολιτικό όρο μεταμόρφωσης της Ν Δ σε σχέση με τα ομόλογα προδικτατορικά κόμματα Στη διαδικασία αυτή μπορούν να διακριθούν δυο βασικές φάσεις, που αφορούν, ουσιαστικά, την περίοδο μετά το 1977 Η πρώ τη φάση διαρκεί από το 1977 (έτος του Προσυνεδρίου της Χαλκιδικής) έως το 1981 (έτος της εκλογικής ήττας)18 Τα χαρακτηριστικά στοιχεία της περιόδου αυτής θα περιγράφονταν απ ό τα εξής Από το 1977 η Ν Δ λειτουργεί, επίσημα, ως “κόμμα" (και όχι πλέον ως "παράταξη") στη βάση συγκεκριμένου καταστατικού, αποσκοπώντας στην ολοκλήρωση ενός καινουργιου κομμαπκού τυπου Στην πρώ τη αυτή φάση αρχίζει η οικοδόμηση του κόμματος, καθοδηγούμενη ουσιαστικά απ ό νέο π ολιτικό προσωπικό Η ανανέωση του τελευταίου σε σχέση με την προδικτατορική EPE είναι εντυπωσιακή Το 1974 οι 137 από τους 217 βουλευτές της Ν Δ , δηλαδή ποσοστό 63,13%, εκλέγονται για πρώτη φορά19 Το 1977 εκλέγονται για πρώτη φορά 32 βουλευτές (19,71% του συνόλου της Κοινοβουλευτικής Ομάδας), ενώ για δεύτερη φορά 83 (48,53%) Το ποσοστό δηλαδή των βουλευτών της Ν Δ που εισέρχονται στο Κοινοβούλιο μετά το 1974 αυξάνεται και αντιπροσω πεύει το 67,24% της Κ Ο 20 Η αυξητική τάση, όμως, θα συνεχισθεί και όσον αφορά στην Κ Ο του 1981 και όσον αφορά σ'αυτήν του 1985 Το 1981 θα εκλεγούν 28 βουλευτές για πρώτη φορά (24,34%), 24 για δεύτερη (20,86% ) και 32 για τρίτη (27,82%) Το σύνολο των εισελθόντων στο Κοινοβούλιο μετά το 1974 φθάνει το 73,02% 21 Το 1985 η κατάσταση διαμορφώνεται ω ς εξής 21 βουλευτές εκλέγονται για πρώτη φορά (16,66%), 31 για δεύτερη (24,60%), 29 για τρίτη (23,01%), 24 για τέταρτη (19,04%) Το ποσοστό τω ν εισελθόντω ν από το 1974 και ύστερα φθάνει το 83,31 %22 Το συμπέρασμα εξάγεται αβίαστα με δεδομένο ότι η Κ Ο της Ν Δ ήταν (τουλάχιστον μέχρι το 1986) ο βασικότερος εσωκομματικός θεσμός σε επίπεδο ανωτέρων οργάνων, μπορεί να υποστηριχθεί πως η Ν Δ είναι, ω ς κομματικός μηχανισμός, ένα μεταπολιτευτικό πολιτικό προϊόν Μάλιστα, η ανανέωση του κοινοβουλευτικού της προσωπικού εμφανίζεται όχι μόνο θεαματική αλλά και με σταθερή τάση Το ποσοστό των πρωτοειΟνεγέντων βουλευτών, αν εξαιρεθεί το 1974 όπου φθάνει σε υψηλότατο ποσοστό (63,13%), θα είναι 18,71% το 1977, 24,34% για το 1981, 16,66%

για το 1985 Τον Ιούνιο του 1989, επιπλέον, Θα εκτιναχθεί στο 46,9%, κάτι που αποδεικνυει, ότι η μεταπολιτευτική μορφή του κομματικού μηχανισμού παράγει αλλά και προω θεί σ υνεχώς στο π ροσκήνιο νέα πολιτικά στελέχη Η σημασία για το συντηρητικό κόμμα του γεγονότος αυτού φαίνεται από τη σύγκριση με την προδικτατορική περίοδο Το 1964 οι βουλευτές της EPE που εκλέγονται για πρώ τη ή δεύτερη φορά αντιπροσω πεύουν από κοινού το 12,12%, ενώ αυτοί που εκλέγονται για τρίτη ή τέταρτη φορά αποτελουν το 87,87% της Κ Ο 23 Γίνεται φανερό, ότι η κομματική μορφή της Ν Δ παρουσιάζει μία σαφώς πιο μεγάλη κινητικότητα, σ το χώρο, ακριβώς, που η παρουσία των "βαρώ νω ν" του Κοινοβουλίου ήταν αδιαμφισβήτητη Κατά την περίοδο 1977-1981, η οργάνω ση του κόμματος κάνει τα πρώτα της βήματα Α ν και τυπικά εμφανίζει, μετά το 1979 κυρίως, μεγαλύτερο αριθμό μελών από τα άλλα κόμματα, η παρουσία της ω στόσο είναι περιορισμένη Η συμμετοχή των μελών στην εσωκομματική ζωή είναι ακόμη μικρή και οι διαφορές σε σχέση με την προδικτατορική κομματική δομή εμφανίζονται κυρίω ς στο επίπεδο της πολιτικής γραμμής ή του πολίτικου λόγου Το 1977 η Ν Δ διαθέτει 50 Νομαρχιακές Επιτροπές και 40 Τοπικές Επιτροπές, ενώ αριθμεί περίπου 20 000 μέλη Το 1979, ο αριθμός των μελών που θα συμμετάσχει στις διαδικασίες του Α ’ Συνεδρίου θα φθάσει τις 130 000 (ΠΙΝΑΚΑΣ 20), κάτι που σημαίνει ότι κατά τη διετία 1977-1979 έγινε μια σοβαρή προσπάθεια οργάνω σης του κόμματος Είναι γεγονός βέβαια, ότι η έννοια του "μέλους” σ'ένα αστικό κόμμα, και μάλιστα το 1979 και με τη δεδομένη προϊστορία, είναι αρκετά χαλαρή Ωστόσο, ο αριθμός των 130 000 είναι πραγματικός, αφού αφορά σε όσους συμμετείχαν στις εσωτερικές εκλογές του κόμματος για τις Νομαρχιακές και Τοπικές Επιτροπές Την ίδια εποχή περίπου (1980), η ΟΝΝΕΔ φθάνει τα 50 000 μέλη (ΠΙΝΑΚΑΣ

21 ) Η πρώτη αυτή φάση ανοίγει μια νέα περίοδο για το ελληνικό αστικό κόμμα Για πρώ τη φορά ένα τέτοιο κόμμα στην Ελλάδα συγκροτεί τις δικές του μαζικές συνδικαλιστικές οργανώ σεις και προσανατολίζεται σε παρέμβαση στους μαζικούς χώρους, έστω κι αν η επιρροή του παραμένει μικρή Η δεύτερη φάση αρχίζει από το 1981 και ολοκληρώνεται το 1985 Είναι η φάση κατά την οποίαν η συγκρότηση μαζικού κομματικού οργανισμού παίρνει υλικές μορφές Το μαζικό αστικό κόμμα αναλαμβάνει άμεσα το ρόλο συγκράτησης και οργάνω σης της σ υντηρητικής κοινωνικής βάσης Αναγορεύεται σε πρωτοβάθμιο μηχανισμό πολιτικής εκπροσώπησης των συντηρητικών (δεξιώ ν) μαζών Ετσι, η ανάγκη απάντησης απέναντι στο κοινωνικό μπλοκ της "Αλλαγής" συνιστά τον δεύτερο βασικό π ολιτικό όρο μεταμόρφωσης της Ν Δ Στο σημείο αυτό, η ελληνική εμπειρία της μαζικοποίησης του κατεξοχήν αστικού κόμματος μετά το 1981 εναρμονίζεται με την ευρωπαϊκή, η οποία θέλει τα κόμματα αυτού του τύπου να "ακολουθουν" τις οργανώ σεις του λαϊκού μπλοκ Μια ενδεχόμενη επιστροφή της Ν Δ στην κυβέρνηση περνά απαραίτητα μέσα από τη μεγαλύτερη και σαφέστερη ιδεολογική ομογενοποίηση της βάσης της, σημαντικό ζήτημα και ως π ρος την ιδεολογική προετοιμασία της κοινω νίας Η οργανωμένη και δυναμική βάση συνιστά, επίσης, σημαντικό όπλο στην προσπάθεια διάρρηξης του κοινωνικού μπλοκ της “Αλλαγής", απαραίτητη προϋπόθεση για την επιστροφή του κόμματος στην κυβέρνηση Αυτή ακριβώς η δυναμικά οργανω μένη βάση, προσανατολισμένη επιπλέον στην παρέμβαση μέσα στους κοινωνικούς χώ ρους, μπορεί να εγγυηθεί π χ την απόσπαση από την "Αλλαγή" σημαντικών κομματιώ ν της μικροαστικής τάξης, όπως το έδειξαν άλλωστε οι νίκες της Ν Δ σ'όλους του κοινωνικούς χώ ρους της διανοητικής εργασίας μετά το 1981 (δικηγόροι, γιατροί, μηχανικοί, αρχιτέκτονες, φοιτητική νεολαία), χώ ροι που μέχρι τότε ελέγχονταν και "εγκαλούνταν" από την "Αλλαγή" Οι κοινωνικοί όροι της πολιτικοποίησης, της συμμετοχής, της εμπέδω σης του κοινοβουλευτισμου και της αντιπροσώ πευσης, όροι που ενυπάρχουν στη λειτουργία των μαζικών χώρων και των οργάνω ν τους συναρθρώ νονται επίσης στην προσπάθεια της Ν Δ για την οργανω τική-πολιτική και ιδεολογική της μεταμόρφωση

93 2 3

Οι οργανω τικές τομές της Ν Δ

Μέσα λοιπόν στους πολίτικους και κοινωνικούς όρους που ορίζουν η τομή του μεταπολιτευτικού Κράτους, η άνοδος στην κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ, ω ς εκπροσώπου των λαϊκών και εργατικών δυνάμεων, και η κοινοβουλευτική-συμμετοχική ιδεολογία που διαπερνά την κίνηση των μαζών, η Ν Δ ολοκληρώ νει τη συγκρότησή της σε μαζικό κομματικό μηχανισμό Και η τομή της σ το επίπεδο αυτό με την προδικτατορική Δεξιά είναι σαφέστατη Για πρώ τη φορά το κατ'εξοχήν αστικό ελληνικό κόμμα ολοκληρώνει μια οργανωμένη εσωτερική δομή με (θεσμοποιημένο) συγκεντρωτισμό Συγκροτεί κεντρικά και μεσαία όργανα, οργανώ νει την εσωκομματική ζωή του με Προσυνέδρια, Περιφερειακά Συνέδρια και Συνέδρια24 Η ιδεολογική και πολιτική αντιπαράθεση διεξάγεται μέσα στα πλαίσια του κόμματος και η ανάδειξη των ηγετικώ ν του στελεχώ ν για πρώ τη φορά δεν αποτελεί, κατά κύριο λόγο, θέμα διαπραγμάτευσης "εξω­ κομματικώ ν κέντρων", αλλά ενσωματώνεται στην "κανονική" λειτουργία του κόμματος Τομή αποτελεί ακόμη το γεγονός ότι το συντηρηπκό κόμμα παρεμβαίνει με άμεσο τρόπο σ τους κοινωνικούς χώ ρους Μέσα σε μια συγκυρία που χαρακτηρίζεται από τη γενίκευση της πολιτικής αντιπροσώ πευσης, η Ν Δ προσανατολίζεται στην παρέμβαση όχι μόνο με τη μορφή της Ο ργάνω σης Βάσης (Ο Β ) του κόμματος, αλλά, ακόμα περισσότερο, με τη μορφή της κλαδικής και της συνδικαλιστικής οργάνω σης που παρεμβαίνει στον ιδιαίτερο χώρο της (ΔΑΚΕ, ΔΑΠ, Ανανεω τικές Κινήσεις κ λπ ) Γ ια πρώ τη φορά, επίσης, το κατ'εξοχήν αστικό κόμμα της χώρας επιχειρεί μια συγκεκριμένη παρέμβαση σ το επίπεδο της ιδεολογίας, τόσο στο εσωτερικό του κόμματος όσο και προς τα έξω, σ τις σ χέσεις του με τις άλλες πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις Προς το εσωτερικό του κόμματος η παρέμβαση αυτή έχει προφανή στόχο την οργάνωση μιας εσωτερικής πολιτικής ιδεολογίας, ικανής να ενοποιεί το κόμμα και να το οριοθετεί από αντιπάλους και "συμμάχους" Στο πεδίο αυτό, η πάλη ανάμεσα στην "ανανεωτική-εκσυγχρονισ τική" πτέρυγα και στην "παραδοσιακή δεξιά" θα αποτελέσει το βασικό ζήτημα αντιπαράθεσης, τουλάχιστον μέχρι το 1984, όταν η διαφαινόμενη κυριαρχία του νεο-φιλελεύθερου πόλου θα ανασυνθέσει ριζικά τους ιδεολογικούς π ροσανατολισμούς του κόμματος Προς τα έξω σηματοδοτεί ένα εντελώς καινούργιο πολιτικό εγχείρημα για το συντηρητικό κόμμα τη βούληση να δώσει σ το πεδίο των ιδεών τη μάχη αμφισβήτησης της κυριαρχίας της Αριστερός25 Η ίδρυση του Κέντρου Π ολιτικής Ερευνας και Επιμόρφωσης (Κ Π Ε Ε )2β, η έκδοση των Επικέντρων, οι ιδεολογικές παρεμβάσεις στον καθημερινό τύπο καθώς και η συντονισμένη εκδοτική δραστηριότητα που αξονίσθηκε, κυρίω ς μετά το 1984, στην προώθηση του νεο-φιλελευθερισ μού (εκδοτικοί οίκοι, μπροσούρες, συνέδρια, σεμινάρια), συνέβαλαν αποφασιστικά στην κατεύθυνση αυτή Σταδιακά, τέλος, η οργάνω ση ενός αστικού συντηρητικού κόμματος σ την Ελλάδα λαμβάνει τόσο ογκώ δεις μορφές, όσο ποτέ άλλοτε στις ελληνικές σ υνθήκες 24

Οι αριθμητικές διαστάσεις του κόμματος μετά το 1981

Από την ισχνή (αλλά υπαρκτή παρ'όλα αυτά) οργάνωση του 1977, η Ν Δ το 1981 εμφανίζει 2 476 οργανώ σεις βάσης στο σύνολο της χώρας27 Σπς Ευρωεκλογές του Ιουνίου 1984, η Ν Δ αριθμούσε (μαζί με την Ο ΝΝΕΔ) 300 000 περίπου μέλη, ενώ μόνη της η ΟΝΝΕΔ αριθμούσε 117 000 μέλη (ΠΙΝΑΚΕΣ 20 και 21) Η περίοδος 1981-1984 αποτελεί μια πρώτη περίοδο έντονης οργανωτικής δουλειάς και μαζικοποίησης για τη Ν Δ Ωστόσο, το αποκορύφωμα της μαζικότητας θα λάβει χώρα το 1985, τη χρονιά δηλαδή των έντονα πολωμένων βουλευτικών εκλογών Ενα χαρακτηριστικό δείγμα των ρυθμών οργανω τικής ανάπτυξης της Ν Δ αποτελεί η οργάνωση της Γλυφάδας Το 1981 τα οργανω μένα μέλη της Ν Δ έφθαναν τα 500 Το 1984 έφθασαν τα 2 100, δηλαδή υπερτετραπ λασιάστηκαν Το 1985 ο αριθμός των ενεργών μελών στις τρεις τοπικές οργανώ σεις της περιοχής έφθασε τα 2 420 μέλη28 Αν συγκριθεί αυτός ο αριθμός με τον αριθμό των ψήφων που έλαβε η Ν Δ σπς εκλογές του 1985 στην περιοχή (6 800 ψήφοι), διαπιστώνεται, ότι η τοπική οργάνω ση κατάφερε να εντάξει οργανωτικά το 35,6% των ψηφοφόρων της Βεβαίως, η περιοχή της Γλυφάδας κατατάσσεται σ τις καλύτερες από άποψη εκλογικής επιρροής περιοχές της Ν Δ

Ωστόσο, όλες οι ενδείξεις και οι μαρτυρίες κατατείνουν στο γεγονός, ότι το 1985 η Ν Δ ανέβασε σημαντικά την οργανωτική της δύναμη, φθάνοντας στο αποκορύφωμα για την περίοδο 1974-1985 Μόνον οι γυναίκες που ενεργοποιήθηκαν κατά την προεκλογική περίοδο στις 850 επιτροπές Γυναικών του Κόμματος ανέρχονταν σε 165 00029 Η θεαματική οργανω τική ανάπτυξη της Ν Δ θα συνεχισθεί και μετά το 1985, παρά την εκλογική ήττα και την αποχώ ρηση σημαντικών βουλευτών (Κ Στεφανόπουλος, Γ Μπουτος, Δ Λίβανός, κ ά.) και την συγκρότηση του (ανταγωνιστικού) κόμματος της Δημοκρατικής Ανανέωσης (ΔΗ ANA ) Το 1987, τα μέλη της Ν Δ που ψήφισαν σ τις πανελλαδικές εκλογές για τις διοικήσεις των τοπικών επιτροπώ ν του κόμματος έφθασαν τις 400 000 Αν στον αριθμό αυτό προστεθούν και τα περισσότερα μέλη της νεολαίας που δεν ψήφισαν στις εσωκομματικές εκλογές (τα μέλη της ΟΝΝ ΕΔ ήταν το 1986 130 000), τότε συμπεραίνεται, ότι η οργανωμένη επιρροή της Ν Δ αγγίζει σχεδόν τα 500 000 μέλη (ΠΙΝΑΚΕΣ 20 και 21) Η α νοδική οργανωτική πορεία της Ν Δ στα μεταπολιτευτικά χρόνια φαίνεται καθαρά και στην εξέλιξη του βαθμού οργάνω σης του κόμματος, δηλαδή στο ποσοστό που αντιπροσωπεύουν τα οργανω μένα μέλη στο σύνολο των εκλογέω ν του κόμματος Το 1977, ο βαθμός οργάνωσης της Ν Δ ήταν μόλις 0,93% (20 000 μέλη και 2 146 365 εκλογείς) Το 1981, ο βαθμός οργάνωσης έφθασε το 4,91% (100 000 μέλη και 2 034 496 εκλογείς) Από το σημείο αυτό η άνοδος θα επιταχυνθεί εντυπωσιακά Το 1984, ο βαθμός οργάνω σης θα εκτιναχθεί στο 13,23% (300 000 μέλη και 2 266 568 εκλογείς), ενώ το 1985 θα φθάσει το 19,2% (500 000 μέλη και 2 599 681 εκλογείς) Μάλιστα, η τάση ανόδου θα συνεχισθεί και κατά την επόμενη περίοδο, φθάνοντας το 1989 στο υψος του 24,8% (768 000 μέλη το 1991 και 3 088 137 εκλογείς τον Απρίλιο του 1990) Σ υγκρίνοντας το βαθμό οργάνω σης της Ν Δ μ’αυτόν του ΠΑΣΟΚ, διαπιστώνει κανείς μια συντριπτική υπεροχή του συντηρητικού κόμματος Οπως θα δειχθεί παρακάτω (Κεφάλαιο Δεύτερο, π αράγραφος 3 4 ), ο βαθμός οργάνωσης του ΠΑΣΟΚ θα φθάσει στο μεγαλύτερο ύψος του το 1985 με 7,5% Ω ς προς το ΚΚΕ δε, ο μεγαλύτερος δείκτης θα εμφανισθεί επίσης το 1985 με 7,89% Το συμπέρασμα συνεπώς που προκύπτει είναι ότι τ ο φ α ιν ό μ εν ο τη ς μ ετα π ο λ ιτευ τικ ή ς κ ο ιν ω ν ικ ή ς κ ο μ μ α τικ ο π ο ίη σ η ς ο φ ε ίλ ετα ι σ ε μ εγ ά λ ο βαθμό σ τη ν ένταξη σ υ ν τη ρ η τικ ώ ν μαζώ ν σ τη ν (κ ο μ μ α τικ ά ) ε ν ερ γ ό π ο λ ιτ ικ ή Οι διαστάσεις της Ν Δ αποτελουν - τηρουμένων, βεβαίως, και των πληθυσμιακών αναλογιών π αγκόσμιο φαινόμενο σε ό,τι αφορά στα συντηρητικά κόμματα Η Ν Δ έφθασε το 1985 να είναι ένα από τα περισσότερο μαζικά και οργανωμένα συντηρητικά κόμματα του δυτικού κόσμου Στο Βέλγιο, τα ομόλογα κόμματα Χριστιανικό Λαϊκό Κόμμα (CVP) και Χριστιανικό Κοινωνικό Κόμμα (PSC) δεν ξεπέρασαν ποτέ τις 130 000 και 100 000 μέλη αντίστοιχα Στη Γαλλία, το RPR έφθασε τις 760 000 μέλη, σ'έναν πληθυσμό πενταπλάσιο του ελληνικού Στη Δ Γερμανία ομοίως, η Χριστιανοδημοκρατία (CDU-CSU) έφθασε τα 520 000 μέλη το 1984, την ίδια, περίπου, εποχή με τη Ν Δ Στη Μ Βρετανία και στην Ιταλία τα συντηρητικά κόμματα (Συντηρητικοί και Χριστιανοδημοκράτες αντίστοιχα) παρουσιάζουν, επίσης, ισχυρούς κομματικούς θεσμούς (2 000 000 μέλη οι Συντηρητικοί της Μ Θ άτσερ και 1 500 000 μέλη οι ιταλοί χριστιανοδημοκράτες το 1984), ωστόσο οι πληθυσμοί των δυο χω ρών είναι κατά πολυ μεγαλύτεροι του ελληνικού Μόνον, ίσως, το Αυστριακό Λαϊκό Κόμμα να ξεπερνά σε οργανωτική δύναμη τη Ν Δ (υπολογίζονται περίπου σε 800 000 - 900 000 τα μέλη του το 1977), ωστόσο στο κόμυα αυτό επικρατεί η έμμεση δομή και η παράλληλη οργανω τική ένταξη σε πολλές οργανώ σεις 0 Είναι αλήθεια, ίσως, ότι οι αριθμοί των μελών για τη Ν Δ μπορεί να μην ανταποκρίνονται σε μια ιδεατή εικόνα ενεργού μέλους Είναι γνωστό, επίσης, σε ορισμένους χώρους, κυρίως της επαρχίας, ότι η ταύτιση με το κόμμα μπορεί να υποδηλώνει μια εξαιρετικά χαλαρή σχέση, να διαμεσολαβείται από άλλα πρόσωπα (π χ τις τοπικές "κορυφές" του κόμματος ή τον αρχηγό της οικογενείας), να έχει ατονήσει κ ο κ 31. Ωστόσο, οι αριθμοί αυτοί, όσο ενδεικτικά κι'αν πρέπει να "διαβαστούν", σίγουρα δείχνουν την τάση οργάνω σης της Ν Δ Αλλωστε, δεν πρέπει να υποτιμουνται οι τεράστιες δυνατότητες οργανω τικής κινητοποίησης που επέδειξε η Ν Δ , κυρίως μετά το 1981 και με αποκορύφωμα τις εκλογές του 1985

95 25

Η κοινω νική-επ αγγελματική σύνθεση τω ν μελών της Νέας Δημοκρατίας

Από την παρουσίαση της οργανω τικής ανάπτυξης της Νέας Δημοκρατίας πρέπει να έγινε ήδη ορατό το γεγονός, ότι η μαζικοποίηση του κόμματος οφείλεται, κατ'αρχήν, σε δυο κοινωνικές κατηγορίες α) τη νεολαία και β) το γυναικείο πληθυσμό Ως προς τη νεολαία (ΟΝΝΕΔ), το στοιχείο που συνάγεται από τους πίνακες 20 και 21 είναι ότι, σε μόνιμη σχεδόν βάση μετά το 1980, αποτελεί, περίπου, το ένα τρίτο της συνολικής οργανω τικής επιρροής του κόμματος Η κατάσταση αυτή αντανακλά πς ευρύτερες διαδικασίες ιδεολογικής αποστασιοποίησης των νέω ν από την ηγεμονία των αριστερών κομμάτων, γεγονός που τροποποιεί σε μεγάλο βαθμό και τη σύνθεση των δυο βασικών κοινωνικών μπλοκ της περιόδου Η συμμετοχή του γυναικείου πληθυσμου φαίνεται ότι είναι ακόμη μεγαλύτερη Α ν ο συνολικός αριθμός των γυναικώ ν-μελώ ν της Ν Δ ανήρχετο το 1985 σε 165 000 όπως προαναφέρθηκε, τότε μπορεί κάλλιστα να διατυπω θεί το συμπέρασμα, ότι οι γυναίκες αποτελουν, περίπου, το 50% της νεοδημοκρατικής ορ γάνω σης, ενδέχεται δε και να το υπερβαίνουν Η σημασία της γυναικείας συμμετοχής στο κόμμα φαίνεται από τη διάρθρωση που εμφανίζει η τοπική οργάνω ση βάσης Κάθε τέτοια οργάνωση διαθέτει ένα "Γραφείο Γυναικών", δηλαδή μια κάθετη μικρότερη οργάνωση σ την οποίαν εντάσσονται οι γυναίκες-μέλη Η δομή αυτή είναι πρω τότυπη για το κόμμα της Ν Δ Δεν παρατηρείται σε κανένα άλλο, βασικό ή μη, κόμμα της μεταπολίτευσης Α ς σημειωθεί, επίσης, ότι η φύση της π ολιτικής δραστηριότητας των τοπικών οργανώ σεων είναι συνάρτηση της μεγάλης γυναικείας συμμετοχής που παρατηρείται (συγκεντρώσεις σε σπίτια, φιλανθρωπικές πρωτοβουλίες κ λπ) Στην οργάνω ση της Γλυφάδας, οι γυναίκες από το 1984 και μετά αποτελουσαν, σε μόνιμη βάση, το 60% των οργανω μένω ν μελώ ν Η συντριπτική τους πλειοψηφία ήταν νοικοκυρές ή συνταξιούχοι32 Τα ίδια ακριβώ ς ποσοστά παρατηρήθηκαν μετά το 1984 και στην οργάνωση του Χαλανδρίου Τα αναλυτικά στοιχεία μιας Τοπικής Οργάνωσης της Ν Δ , αυτής του Πικερμίου, επιβεβαιώνουν επίσης τη σημασία της γυναικείας συμμετοχής στη μαζικοποίηση του κόμματος Οπως φαίνεται στον πίνακα 22, οι γυναίκες αποτελούν το 46,24% του συνόλου των οργανωμένων μελών (80 σε σύνολο 173) Από αυτές, το 71,25% δηλώνει ω ς κύριο επάγγελμα την οικιακή ασχολία, 13,75% απασχολούνται ω ς υπάλληλοι στον ιδιωτικό τομέα, 5% είναι δημόσιοι υπάλληλοι και 3,75% συνταξιούχοι Με βάση τα επαγγελματικά χαρακτηριστικά των γυναικών-μελών της Ν Δ όπω ς εμφανίζονται σ’όλες τις παραπάνω οργανώ σεις, θα μπορούσε να επισημανθεί το γεγονός ότι η εντυπωσιακή αριθμητική παρουσία των γυναικώ ν δεν αποτελεί αποτέλεσμα μιας "γυναικείας πολιτικής χειραφέτησης" Περισσότερο αφορά σε μια "υπερ-πολιτικοποιημένη" στάση, η οποία σχετίζεται με την αφύπνιση μεγάλων κομματιώ ν της συντηρητικής παράταξης μετά το 1981, διαδικασία που οδηγεί στην τεράστια μαζικοποίηση της Ν Δ Το συμπέρασμα αυτό ενισχύεται και από το γεγονός ότι, όπω ς θα δειχθεί παρακάτω, η γυναικεία συμμετοχή στα ανώτερα κομματικά όργανα και στην Κ Ο παραμένει πολύ μικρή και αναντίστοιχη με αυτήν της βάσης, ενώ και το αίτημα για μεγαλύτερη συμμετοχή τω ν γυναικώ ν στα κεντρικά όργανα ή σ το Κοινοβούλιο δεν αποτελεί στόχο των τοπικών "Γραφείων Γυναικών“ Ο χαρακτήρας της κομματικής ένταξης στη Ν Δ τω ν δύο αυτών κοινωνικών κατηγοριών (νεολαίαγυναίκες), λαμβανομένου υπόψ ιν και του πολίτικου κλίματος μέσα στο οποίο συντελέστηκε η κομματική μαζικοποίηση, υποδηλώνει μια γενική στράτευση στο κόμμα όλων των ατομικών φορέων μιάς τυπικής "νεοδημοκρατικής οικογένειας^ Οπως φαίνεται και από τα μητρώα της οργάνω σης Πικερμίου, μέλος της Ν Δ γίνεται το σύνολο, σχεδόν, των μελών μιάς συντηρητικής οικογένειας Η τελευταία αποτελεί κυριολεκτικά τον πυρήνα της οργάνω σης Το γεγονός αυτό ερμηνεύει την τεράστια αριθμητική δύναμη της Ν Δ , αλλά, ταυτόχρονα, την υπολειτουργία της οργάνω σης ω ς πρω τογενούς κυττάρου παρέμβασης στον κοινωνικό χώρο Η αύξηση της αριθμητικής δύναμης στοχεύει - και μόνο - στην εμφάνιση ενός μαζικού σχηματισμού, που λειτουργεί περισσότερο ω ς "προπαγανδιστικός θεσμός" απέναντι στα άλλα κόμματα Δ εν μπορεί επίσης να αγνοηθεί, ότι η ένταξη στο κόμμα λειτουργεί θετικά για το μέλος, σ το μέτρο που από την κομματική ιδιότητα (όσο χαλαρή κΓαν είναι) προσβλέπει σε "προσωπικά οφελήματα"

Υπάρχει, τέλος, και η ένταξη στο κόμμα για λόγους ελέγχου του κόμματος από τους διαφόρους (τοπικούς ή κεντρικούς) ηγέτες Το φαινόμενο αυτό εμφανιζόταν σε κάποιες περιπ τώ σεις που μια ηγετική ομάδα ήθελε να ελέγξει το κόμμα, ή την τοπική επιτροπή του, χωρίς να παρακάμψει τις εκλογές Σε κάθε περίπτωση, η μορφή της μαζικής οργάνω σης της Ν Δ υποδηλώνει ότι ο παραδοσιακός "προσωπικός" πελατειακός χαρακτήρας (η σχέση κομματάρχηπολιτευτή/ψηφοφόρου) αίρεται και το κόμμα, ως θεσμοποιημένος συλλογικός φορέας, αναλαμβάνει να διαχειρισθεί μια νέου τυπου πελατειακή σχέση, απρόσωπη και επισήμως αναγνωρισμένη Στην κοινωνική σύνθεση των οργανώσεων βάσης της Ν Δ. είναι, συνήθως, έντονη η απουσία εργατών, μισθωτών και γενικότερα ανθρώ πων προέλευσης από τα χαμηλότερα λαϊκά σ τρώ ματα Τα περισσότερο σ υνηθισμένα επαγγέλματα που εμφανίζονται στην οργανωμένη βάση της Ν Δ είναι αυτά του ελεύθερου επαγγελματία, του επιχειρηματία, του επιστήμονα και ενίοτε του δημοσίου υπαλλήλου Επίσης, αισθητή είναι η παρουσία στις οργανώ σεις συνταξιούχων σ τρατιω τικώ ν ή αστυνομικώ ν Στην οργάνωση της Γλυφάδας, π χ , ο αριθμός των συνταξιούχων στρατιω τικώ ν ή αστυνομικώ ν έφθανε τους 60, αποτελούσαν δηλαδή το 6% περίπου της συνολικής - μη-γυναικείας - δύναμης της τοπικής οργάνω σης14 Στην οργάνω ση του Πικερμίου, η σχετικό πλειοψηφούσα επαγγελματική κατηγορία είναι, λόγω της έντονης γυναικείας παρουσίας, οι νοικοκυρές (32,94%) Οι αστικές κατηγορίες (επιχειρηματίες, έμποροι, στελέχη ιδιωτικού τομέα) φθάνουν το 12,12%, ενώ υπάρχει αξιοσημείωτη παρουσία λόγω και της δομής του οικονομικά ενεργού πληθυσμού στη συγκεκριμένη περιοχή τω ν Μεσογείων Ατπκής - τω ν π αραδοσιακών μικροαστικών στρωμάτων σε ποσοστό 15,59% (επαγγελματίες και βιοτέχνες) και των αγροτών σε ποσοστό 8,67% (ΠΙΝΑΚΑΣ 22) Η κοινωνική αυτή διαστρωμάτωση των κομματικών οργανώ σεων συμβαδίζει τόσο με την εκλογική γεωγραφία του κόμματος όσο και με την αντίστοιχη κοινωνική επιρροή που καταγράφεται στους συνδικαλισπκούς χώ ρους Ετσι, στη Ν Δ καταγράφεται μια “κοινωνική ισορροπία", τέτοια που δεν συναντάται στα υπόλοιπα πολιτικά κόμματα της περιόδου 2 6 Η κ ο ιν ω ν ικ ή -επ α γ γ ελ μ α τικ ή σ ύνθεσ η τω ν σ τελ εχ ώ ν τη ς Ν Δ Α νεβαίνοντας σκαλοπάτι στην εσωκομματική ιεραρχία, το στοιχείο που αναδεικνυεται, σ ε γενικές γραμμές, είναι η ενισχυμένη παρουσία των καθαρώς αστικώ ν κοινωνικών μερίδων Η παρουσία αυτή είναι υψηλότερη από κάθε άλλο πολιπκό κόμμα Στη Διοικούσα Επιτροπή του 1977, από τα 21 μέλη τα 5, ήτοι ποσοστό 23,8%, ανήκαν στην κατηγορία των βιομηχάνων και των στελεχών Κυρίαρχη κατηγορία είναι αυτή των επιστημονικώ ν επαγγελμάτων (δικηγόροι-γιατροί-μηχανικοί), η οποία αντιπροσωπεύει το 38,09% (Π ΙΝΑΚΑΣ 23) Στην εκλεγμένη Διοικούσα Επιτροπή του κόμματος του 1979, η κατηγορία των επιχειρηματιώ ν και των βιομηχάνων ανέρχεται από κοινού στο 16,3% Το ήμισυ πάντω ς του οργάνου αυτού καταλαμβάνεται από την επαγγελματική κατηγορία των δικηγόρω ν (49%) (ΠΙΝΑΚΑΣ 24) Ο ι αστικές μερίδες κάνουν περισσότερο αισθητή την παρουσία τους στην κατηγορία των μεσαίω ν σ τελεχών του κόμματος Οπως φαίνεται στον πίνακα 25, ο οποίος απεικονίζει το σ ύνολο των εκλεγμένων Νομαρχιακών Επιτροπών της Ν Δ , οι κατηγορίες των βιομηχάνων, των εφοπλιστώ ν, των στελεχών του ιδιωτικού τομέα, των εμπόρων, των επιχειρηματιώ ν και των κτηματιών αντιπροσω πεύουν από κοινού το 46,55% του συνόλου των στελεχών Ιδιαίτερο βάρος καταλαμβάνει η κατηγορία των εμπόρων (24,59%), καθώς και αυτή των επιχειρηματιώ ν (12,45% ) Οι κατηγορίες των επιστημόνων παρουσιάζονται με μια σχετική μείωση σε σχέση με τις Διοικούσες Επιτροπές Οι δικηγόροι ανππροσωπεύουν το 13,77% των στελεχών, οι μηχανικοί-αρχιτέκτονες το 6,22% και οι γιατροί το 4,26% Συνολικά, οι κατηγορίες των επιστημόνω ν αποτελούν το 27,86% των μεσαίων στελεχών της Ν Δ Η σύγκριση του πίνακα 25 με τον πίνακα 44 που αφορά στα αντίστοιχα στελέχη του ΠΑΣΟΚ της ίδιας περιόδου, αναδεικνυει με σαφήνεια τη διαφορά των δύο κομμάτων στην εσω τερική κοινωνικά επαγγελματική σύνθεση Στη Ν Δ το 46,55% των μεσαίων στελεχών κατατάσσεται στις καθαρά αστικές κοινωνικές μερίδες Το ποσοστό των ίδιων κατηγοριώ ν στο ΠΑΣΟΚ φθάνει μόλις το 6,45°/ Η ακριβώ ς αντίθετη τάση παρατηρείται στα μισθωτά στρώματα ενώ στη Ν Δ αντιπροσω πεύουν

97 το 11,80%, στο ΠΑΣΟΚ φθάνουν το 27,41% (υπάλληλοι 8,19% στη Ν Δ , 15,23% στο Π ΑΣΟ Κ εργάτες 1,31% στη Ν Δ , 7,88% σ το ΠΑΣΟΚ) Τα δυο κόμματα ισοδυναμούν σ τις κατηγορίες των επιστημόνων (27,86% η Ν Δ , 24,73% το ΠΑΣΟΚ) Η Ιδια κατανομή παρατηρείται και στην κοινωνική-επαγγελματική σύνθεση των προέδρων 70 Νομαρχιακώ ν και Τοπικών Επιτροπών (Ν Ε και Τ Ε ) της Ν Δ Οπως φαίνεται στον πίνακα 26, οι αστικές μερίδες (επιχειρηματίες, έμποροι, κτηματίες και εφοπλιστές) αντιπροσωπεύουν απ ό κοινού το 47,14% Το ποσοστό των δικηγόρων, εξίσου σημαντικό, φθάνει το 22,85% Απουσιάζουν, αντίθετα, σχεδόν παντελώς, τα μισθωτά επαγγέλματα (ένας μόνον υπάλληλος βρίσκεται σ ε θέση προέδρου Ν Ε ή Τ Ε , ποσοστό 1,42%, δύο καθηγητές και ένας δημοσιογράφος) Στην Κεντρική Επιτροπή του κόμματος (1986), το ποσοστό της κατηγορίας των αστικών μερίδω ν ανέρχεται σε 21,56% (ΠΙΝΑΚΑΣ 23) Στην κοινωνική-επαγγελματική σύνθεση των Συνέδρω ν μηβουλευτώ ν του Α'Συνεδρίου (1979), το ποσοστό των αστικών μερίδων ανέρχεται σε 12,61% (ΠΙΝΑΚΑΣ 28) Το ποσοστό ανεβαίνει στο Β' Συνέδριο του 1986, όπου ένα ποσοστό 21,8% των Συνέδρω ν μη-βουλευτών, ανήκει σε κατεξοχήν αστικές μερίδες (βιομήχανοι, εφοπλιστές, επιχειρηματίες κ λπ) (ΠΙΝΑΚΑΣ 29) Θα μπορούσε να διευκρινισθεί ωστόσο, ότι, επειδή η κατανομή που ακολουθείται είναι "κοινωνική-επαγγελματική", δεν αποκλείεται ένα μέρος των κατατασσομένω ν στην κατηγορία των "νέων μικροαστικών στρωμάτων" (δικηγόροι, γιατροί, μηχανικοί, οικονομολόγοι, νομικοί, κ λπ) να ανήκει, επίσης, στην αστική μερίδα Το ίδιο, βεβαίως, ισχύει τόσο για τη Δ Ε του 1977 όσο και για την Κ Ε του 1986 Τα Συνέδρια του 1979 και 1986 αποτελούν την κυριότερη κεντρικά οργανωμένη εσωκομματική διαδικασία στην οποία μπορεί κανείς να στηριχθεί για ενδείξεις, σε μεγάλη κλίμακα, ω ς π ρος την κοινωνική-επαγγελματική σύνθεση των ανώτερων στελεχών της Ν Δ Οπως παρατηρείται στον πίνακα 28, κυρίαρχη μερίδα του Α ' Συνεδρίου είναι τα νέα μικροαστικά-αστικά στρώματα Το ποσοστό τω ν δικηγόρω ν ανέρχεται σε 24,23%, ενώ συνολικά οι κατηγορίες των επιστημονικώ ν επαγγελμάτων φθάνουν το 53,9% Οι κατηγορίες των υπαλλήλων (8,87%), των εργατών (0,34% ), των αγροτώ ν (0,68%), των συνταξιούχων (0,68%) εμφανίζονται με χαρακτηριστικά μειω μένη συμμετοχή Η ίδια εσωτερική κατανομή παρατηρείται και στη σύνθεση του Β'Συνεδρίου (1986) Ο πω ς φαίνεται και στον πίνακα 29, η κυριαρχία των νέων μικροαστικών-αστικών στρωμάτων επιβεβαιώ νεται Αντίθετα, οι "λαϊκές· ή, τουλάχιστον, οι κατώτερες κοινωνικές κατηγορίες (υπάλληλοι ΔΕΚΟ, δημόσιοι υπάλληλοι, ιδιωτικοί υπάλληλοι, δάσκαλοι-καθηγητές, αγρότες κ λ π ) δεν υπερβαίνουν το 10% Ειδικότερα, η εσωκομματική υποαντιπροσώπευση των αγροτών είναι εντυπωσιακή, όπ ω ς άλλωστε και στο Α'Συνέδριο, ιδίως μάλιστα αν συγκριθεί με τη σταθερή υπεραντιπροσώπευση του κόμματος σε εκλογικό επίπεδο Παρατηρείται, επίσης, ότι υπάρχει και ένα μικρό ποσοστό στρατιωτικών (3,4%), αποστράτων προφανώς, το οποίο παρουσιάζει όμως μια ιδιαίτερη πολιτική σημασία σε κάθε εσωκομματικό επίπεδο της Ν Δ εμφανίζεται πάντα ένα ποσοστό στρατιωτικών που κυμαίνεται μεταξύ 3% -7% Το ίδιο συνέβαινε και στο Α'Συνέδριο, σ τις Διοικούσες Επιτροπές, το ίδιο συμβαίνει και στις Κοινοβουλευτικές Ομάδες της Συναντήθηκε μάλιστα, λίγο παραπάνω, και στην κοινωνικήεπαγγελματική σύνθεση της οργάνω σης Γλυφάδας Το στοιχείο αυτό είναι πολυ σημαντικό, δεδομένης και της ιστορικής σχέσης του Στρατού με την ελληνική πολιτική, στο μέτρο που δείχνει τις υπαρκτές διαπλοκές του, ω ς πόλου του κρατικού μηχανισμού, με το κοινοβουλευτικό ασ τικό κόμμα Στη σ ύνθεση των Συνεδρίων της Ν Δ φαίνεται, επίσης, η μικρή αριθμητικά γυναικεία αντιπροσώ πευση Στο Α'Σ υνέδριο σε σύνολο 816 συνέδρων (βουλευτών και μη) οι γυναίκες ήταν μόλις 32 (3,92% ) Στο Β'Συνέδριο μόνο 38 γυναίκες μη-βουλευτές σε σύνολο 810 Συνέδρω ν μηβουλευτών υπήρχαν στο Συνέδριο, αριθμός που ω ς ποσοστό αντιπροσωπεύει μόλις το 4,7% Η μεγάλη - σε σχέση με την οργανωμένη βάση - γυναικεία υποαντιπροσώπευση εμφανίζεται, όπ ω ς φαίνεται στον πίνακα 30, σ'όλα τα ανώτερα όργανα της Ν Δ Ετσι, ενώ ω ς προς την οργανω μένη βάση η Ν Δ θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί, εν κατακλείδι, “αστικό/γυναικείο" κόμμα, σ τις κορυφές παραμένει ένα τυπικό αστικό κόμμα, με περιορισμένη πραγματική συμμετοχή και των δύο "ισχυρώ ν βραχιόνων" της βάσης του (γυναίκες-νεολαία)

98 2 7 Η κοινω νική-επαγγελματική σύνθεση της Κοινοβουλευτικής Ομάδας (Κ Ο ) Η σημασία της μελέτης της κοινωνικής-επαγγελματικής σύνθεσης της Κ Ο της Ν Δ έγκειται, εκτός των άλλων, σ το ιδιαίτερο όσο και καθοριστικό βάρος που κατέχει ως πολιτικό όργανο στην κομματική δομή Διατυπώ νοντας μια γενική παρατήρηση, μπορεί να υποστηριχθεί ότι η κοινωνική-επαγγελματική σύνθεση της κοινοβουλευτικής εκπροσώπησης της Ν Δ χαρακτηρίζεται από την απόλυτη υπεροχή των ανώτερων κοινωνικών-επαγγελματικών κατηγοριών Σε όλες τις μεταπολιτευτικές κοινοβουλευτικές ομάδες εμφανίζεται ένα ιδιαίτερα ενισχυμένο ποσοστό της κατηγορίας εμπόρωνεπιχειρηματιώ ν-βιομηχάνω ν-εφοπλιστώ ν-στελεχώ ν που φθάνει το 15,65% στην Κ Ο του 1981 (ΠΙΝΑΚΑΣ 31) Η ίδια κατηγορία στο ΠΑΣΟΚ, όπως θα δειχθεί και παρακάτω, κυμαίνεται μεταξύ 1% έω ς 2% (ΠΙΝΑΚΑΣ 50) Κυρίαρχη επαγγελματική κατηγορία στις Κ Ο της Ν Δ εμφανίζονται οι δικηγόροι (51,8% το 1974, 52,9% το 1977, 46,1% το 1981, 48,4% το 1985) Στο σημείο αυτό, καθώς και στη γενικότερη κυριαρχία τω ν επιστημονικών επαγγελμάτων, υπάρχει σύγκλιση μεταξύ των δύο μεγαλυτέρων κομμάτω ν της μεταπολίτευσης Από την άλλη μεριά, σ τις Κ Ο της Ν Δ απουσιάζουν π αντελώ ς (ή μόλις και εμφανίζονται) οι κατηγορίες των επαγγελματιών-βιοτεχνών, των εργατών, των αγροτών και των υπαλλήλω ν (ΠΙΝΑΚΑΣ 31) Οι ίδιες κατηγορίες, αντίθετα, εμφανίζονται συχνά στις Κ Ο του άλλου μεγάλου κόμματος, αν και σαφώ ς υποαντιπροσωπευόμενες, δίνοντας ένα μεγαλύτερο δείκτη "λαϊκότητας" σ το επίπεδο αυτό (ΠΙΝΑΚΑΣ 50) Μ πορεί να επισ ημσνθεί ακόμη, ότι στις Κ Ο της Ν Δ είναι μόνιμη η παρουσία ενός όχι αμελητέου ποσοστού αποστράτω ν Το 1974 αντιπροσώ πευαν το 3,2% της Κ Ο , το 1977 το 4,6%, το 1981 το 6,05% και το 1985 το 7,1% Βεβαίως, σε σχέση με την προδικτατορική ΕΡΕ και την κοινοβουλευτική ομάδα της τελευταίας το 1964 όπου αντιπροσώ πευαν σχεδόν το 10%, η σ υμμετοχή τους εμφανίζεται μειωμένη Ωστόσο, δεν είναι αμελητέα Αλλωστε, όπως προαναφέρθηκε, η συμμετοχή των στρατιωτικών εμφανίζεται έντονη σ*όλη την κομματική ιεραρχία της μεταπολιτευτικής Ν Δ , από τις οργανώ σεις βάσης έω ς τα ηγετικά όργανα Σοβαρή ένδειξη για την κοινωνική, κυρίως, σύνθεση των Κ Ο της Ν Δ αποτελεί το επίπεδο εκπαίδευσης τω ν βουλευτών, καθώς και η περιοχή της κατοικίας τους Η συντριπτική πλειοψηφία των βουλευτών της Ν Δ είναι απόφοιτοι Πανεπιστημίου (90,4% το 1981 και 90,5% το 1985) (ΠΙΝΑΚΑΣ 32) Το γεγονός, προφανώς, δεν αποτελεί έκπληξη Ωστόσο, αν επιχειρηθεί μια βαθύτερη ανάλυση θα διαπιστωθεί, ότι οι απόφοιτοι ελληνικών πανεπιστημίω ν αποτελούν το ήμισυ σχεδόν του συνολικού αριθμού των αποφοίτων πανεπιστημίων Αντίθετα, εμφανίζεται ιδιαίτερα υψηλό το ποσοστό των βουλευτών με μεταπτυχιακές σπουδές εξω τερικού (30,4% το 1981, 28,6% το 1985), καθώς και με διδακτορικό (7% το 1981, 14,3% το 1985) Για να υπάρξει κάποιο μέτρο σύγκρισης, θα μπορούσε να αναφερθεί, ότι στις αντίστοιχες Κ Ο του ΠΑΣΟ Κ τα ποσοστά των μεταπτυχιακών σπουδών εξωτερικού είναι 15,7% και 20,2%, ενώ τω ν κατόχω ν διδακτορικού 2,9% και 6,3% (ΠΙΝΑΚΑΣ 51) Κατά συνέπεια, στο μέτρο που η εκπαίδευση αποτελεί και ένα δείκτη κοινωνικής ένταξης ή προέλευσης, αναδεικνύεται η ενισχυμένη παρουσία τω ν ανώτερων κοινωνικο-οικονομικών στρω μάτων στις Κ Ο της Ν Δ Στο ίδιο συμπέρασμα οδηγεί και η ανάλυση της περιοχής κατοικίας των βουλευτών της Ν Δ Οπως φαίνεται και στον πίνακα 33, η μεγάλη έως συντριπτική πλειοψηφία διαθέτει κατοικία σ τις αστικές περιοχές του Λεκανοπεδίου Πιο συγκεκριμένα, στο Δήμο Αθηναίω ν κατοικούσαν 53 βουλευτές της Ν Δ το 1981 και 52 το 1985 Από αυτούς, το 52,8% το 1981 και το 67,3% το 1985 κατοικούσαν στις αστικές περιοχές ή ζώνες του Δήμου, ενώ στις μικροαστικές περιοχές το 32,1% το 1981 και το 23,1% το 1985 Αντίθετα, τα ποσοστά όσων κατοικούσαν στις υποβαθμισμένες περιοχές του Κέντρου ή σ τις εργατικές ζώνες ήταν εξαιρετικά μικρό Η παραπάνω εικόνα ενισχυεται σ αφώ ς από τη μελέτη της κατοικίας όσων διέμεναν στους Δήμους της Β'Αθήνας Στον πίνακα 33 φαίνεται, ότι οι βουλευτές-κάτοικοι των αστικών περιοχών ανέρχονταν στο 35,9% το 1981 και στο 48,7% το 1985 Επίσης, οι κάτοικοι των νέων μικροαστικών-αστικών περιοχών είναι 48,7% και για το 1981 και για το 1985 Αντίθετα, όσο» κατοικούσαν είτε σε μικροαστικές είτε σε εργατικές περιοχές της Β'Αθήνας αποτελουσαν μικρή μειοψηφία το 1981, ενώ απουσίαζαν παντελώς από την Κ Ο του 1985

2 8 Η δομή της κοινω νικής επιρροής της οργάνωσης της Ν Δ Η κοινωνική/ταξική σύνθεση της οργανωτικής πυραμίδας της Ν Δ μπορεί επίσ ης να ανιχνευθεί στη συγκεκριμένη επιρροή που εμφανίζει η τελευταία στον ευρύτερο κοινωνικό-επαγγελματικό π ερίγυρο στον οποίον παρεμβαίνει Το επίπεδο επιρροής απηχεί εμμέσως τη δύναμη της κάθε επιμέρους οργάνω σης βάσης και αντανακλά στην ίδια την δομή της οργάνω σης συνολικά35 Ετσι, κατά την περίοδο 1981-1985 όπου και παρατηρείται η πλήρης οργανωτική επέκταση, η οργάνω ση παρουσιάζει τρεις διακριτές "ζώνες επιρροής" Η πρώτη φέρει τη Ν Δ σε μια θέση σχεδόν απόλυτα μειοψηφική Η δύναμή της στη ζώνη αυτή δεν υπερβαίνει το 30%, κατανεμημένη ω ς εξής - Σ τους αμιγώ ς εργατικούς χώρους, n Ν Δ παρουσιάζει μια επιρροή της τάξης του 10,4% Ο χαμηλότερος δείκτης παρατηρείται στα εργοστασιακά σωματεία (4,4%) και στους οικοδόμους (5,5% ) και η υψηλότερη στον κλάδο των εργατών Μετάλλου (17,4%) - Στους εργατικους/υπαλληλικους χώ ρους η επιρροή ανέρχεται σε 22% περίπου Ο υψηλότερος δείκτης εντοπίζεται στο χώ ρο των σιδηροδρομικών (32%), συνδικάτο με σημαντική συντηρητική παράδοση, και ο χαμηλότερος στο χώ ρο των εργαζομένων στα δημόσια νοσοκομεία (10,4% ) και σ τη ΔΕΗ (12,5% ) - Στο χώ ρο των Τραπεζώ ν η επιρροή της Ν Δ φθάνει το 30% Το ίδιο ακριβώς ποσοστό εντοπίζεται και στον, ήδη μεγάλο αριθμητικά, χώρο των δημοσίων υπαλλήλων (ΑΔΕΔΥ) Η δεύτερη ζώνη επιρροής φέρει τη Ν Δ σε μια θέση αρκετά ενισχυμένη, αν και όχι πάντα απόλυτα πλειοψηφική Η δύναμή της στη ζώνη αυτή κυμαίνεται μεταξύ 35-50%, κατανεμημένη ως εξής - Στον αγροτικό χώρο, η επιρροή της Ν Δ στο οργανωμένο συνεταιριστικό κίνημα θα καταγραφεί το 1982 σ το 34,2% Ωστόσο, το ποσοστό αυτό θα πρέπει να θεωρηθεί μάλλον μικρό, αν ληφθεί υπόψιν ότι την εποχή εκείνη η συγκρότηση της οργάνωσης δεν έχει προχωρήσει ακόμη θεαματικά Το 1987 η επιρροή του κόμματος θα έχει ανέλθει στο 43,2%, ποσοστό που ανταποκρίνεται π ερισσότερο στην πραγματική επιρροή, ακόμα και εκλογική Την ίδια εποχή, η προσκείμενη στο συντηρητικό κόμμα Συνομοσπονδία Δημοκρατικών Αγροτικών Συλλόγων Ελλάδος (ΣΥ Δ A Σ Ε ) εμφανίζει επισήμως 200 000 μέλη36 - Στους επιστημονικούς συλλόγους η επιρροή της συντηρητικής παράταξης θα εμφανίσει, όπω ς προαναφέρθηκε, σημαντική άνοδο μετά το 1981, καταγραφόμενη σ*ένα ποσοστό της τάξης του 44% Ο μεγαλύτερος δείκτης εμφανίζεται στον ιατρικό κλάδο (56%) και ο μικρότερος στο χώ ρο του Ο ικονομικού Επιμελητηρίου (27,5%) Η τ ρ ίτ η ζώνη επιρροής αφορά τους κοινωνικούς ή επαγγελματικούς χώ ρους στους οποίους η συντηρητική κυριαρχία είναι απόλυτη Στη ζώνη αυτή η επιρροή κατανέμεται ω ς εξής - Στο χώ ρο τω ν παραδοσιακών μικροαστικών στρωμάτων (βιοτέχνες και επαγγελματίες) η συνολική επιρροή της Ν Δ εμφανίζει δείκτη της τάξης του 61,2% - Στο χώ ρο της "αστικής τάξης" (βιομήχανοι και έμποροι) η επιρροή της Ν Δ φθάνει το 86,5% Ο χαμηλότερος δείκτης επιρροής εντοπίζεται στους εμπόρους της Θεσσαλονίκης (82%) και ο υψηλότερος σ τους βιομήχανους της Αχαίας (100%) Η δομή της κοινωνικής επιρροής της οργάνωσης της Ν Δ επιβεβαιώνει, εκτός από τον κοινωνικόταξικό χαρακτήρα της, και τη φυση της κοινωνικής συμμαχίας που στηρίζει το συντηρητικό κόμμα, κυρίω ς μετά το 1981 Πρόκειται για μια διευουυένη συυυαγία Tnc αστικής Tó£nc υε τον κυοιο όνκο των νέων υικοοαστικώ ν στρω υάτω ν και υε ισχυρή παρουσία ανοοτικού στοιχείου.

100 Γ Η "ΕΜ ΠΛΟ ΚΗ" ΤΩΝ ΣΥΝΤΗΡΗΤΙΚΩΝ ΜΑΖΩΝ ΣΤΗΝ ΕΝΕΡΓΟ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ Η ΑΝΤΑΝΑΚΛΑΣΗ ΤΗΣ ΣΤΗ ΔΟΜΗ ΤΟΥ ΚΟΜΜΑΤΟΣ 31

Το Κ αταστατικό κοι η εξέλιξή του

Το χαρακτηριστικό στοιχείο των μεταπολιτευτικών καταστατικών της Ν Δ υπήρξε το "ευμετάβλητό" τους, η ''πλαστικότητα" τους Το κόμμα αυτό γνώρισε μια διαρκή εξέλιξη των κανόνων της εσωτερικής του λειτουργίας, γεγονός που, βίεβαίως, οφείλεται σ το ότι συνολικά το κόμμα κατά την περίοδο 1974-1985 (αλλά και μετέπειτα, με σημείο τομής το Β' Συνέδριο του 1986), βρισκόταν σε διαδικασίες μορφοποίησης και συνεχούς μετεξέλιξης Το κομβικό ζήτημα στην προσπάθεια ερμηνείας των διαδικασιών αυτών υπήρξε η σταδιακή "εμπλοκή" των συντηρητικών (δεξιών) μαζών στην ενεργό-κομματική πολιτική, ο τρόπος με τον οποίον ο μαζικός κομματικός μηχανισμός επέβαλε την οργανωτική-πολιτική εξέλιξη του κόμματος Το πρώ το Καταστατικό της Ν Δ ψηφίσθηκε στο Προσυνέδριο της Χαλκιδικής, το 1977, ως προσωρινό, έως ότου το προβλεπόμενο τακτικό Συνέδριο του κόμματος διαμορφώσει το οριστικό καταστατικό Κάτι τέτοιο, πράγματι, συνέβη με το Συνέδριο του 1979, το Α'Σ υνέδριο της Ν Δ Οι διαφο ρές ανάμεσα στα δύο καταστατικά είναι αξιοσημείωτες Η πρώτη διααιορά εντοπίζεται στο γεγονός, ότι σ το προσωρινό Καταστατικό η αναφορά στην οργάνωση και στην εσωκομματική της δομή είναι χλιαρή και μάλλον ενδεικτική Στο καταστατικό του 1979, αντίθετα, η αναφορά γίνεται πολύ π ιο αναλυτική, ορίζοντας αυστηρά το οργανωτικό μοντέλο του κόμματος Η Οργάνωση διαχω ρίζεται σε Κεντρική, Περιφερειακή και Κλαδική Περιφερειακή είναι αυτή που ξεκινά από το τοπικό επίπεδο (Συνοικία, Δήμος, κ λπ) και καταλήγει στην Περιφ έρεια, η οποία ταυτίζεται με την εκλογική περιφέρεια Κλαδική οργάνω ση ορίζεται το σύνολο των πυρήνων, των οργανώσεων βάσης και των Τομέων κατά επαγγελματικούς κλάδους Κεντρική, τέλος, Οργάνω ση είναι το Συνέδριο, η Κοινοβουλευτική Ομάδα, η Διευθυνουσα Επιτροπή, η Εκτελεστική Επιτροπή, ο Πρόεδρος37 Μια δεύτερη σημαντική διαφορά αφορά στον τίτλο του επικεφαλής του Κόμματος στο προσωρινό Καταστατικό ο επικεφαλής διατηρούσε τον τίτλο του "Αρχηγού” , τίτλος που εναρμονιζόταν με την π αράδοση των κομμάτων της προδικτατορικής Δεξιάς Στο καταστατικό του 1979 ο "Αρχηγός” αντικαθίσταται από τον “ Πρόεδρο" Αλλά, επιπλέον, το Καταστατικό του 1979 προβλέπει, για πρώ τη φορά ρητά, τη διαδικασία εκλογής του Προέδρου (με απόλυτη πλειοψηφία της Κοινοβουλευτικής Ομάδας)38 Η αρμοδιότητα αυτή της Κ Ο , σε συνάρτηση και με το χαμηλό ειδικό βάρος της υπόλοιπης Οργάνω σης, την καθιστά το βασικό και κεντρικό πολιτικό όργανο της Ν Δ Παρά το γεγονός ότι τα Προσυνέδρια του κόμματος έως το 1980 αντανακλούσαν, σε τελική ανάλυση, τους πολίτικους και ιδεολογικούς συσχετισμούς της βάσης στην αντιπαράθεση της διαδοχής Καραμανλή - επηρεάζοντας κα^αυτόν τον τρόπο εμμέσως και τους κοινοβουλευτικούς σ υσχεησμους - η θέση εντούτοις της Κ Ο στο κόμμα είναι θεσμικά, χωρίς αμφιβολία, προνομιακή Αυτό το ειδικό βάρος της Κ Ο θα μειωθεί σχετικά μόνο μετά την τεράσηα οργανωτική και αριθμητική ανάπτυξη του κόμματος Το Καταστατικό τροποποιείται και πάλι στο Β' Συνέδριο της Ν Δ στη Θεσσαλονίκη, το Φεβρουάριο τού 1986 Η σημανπκότερη αναθεώ ρηση που εισάγει αφορά στην εκλογή του Προέδρου Εφεξής δεν είναι η Κ Ο που εκλέγει τον Πρόεδρο, αλλά ένα "ειδικό Σώμα Εκλεκτόρων" όπως αποκαλείται, το οποίο αποτελείται από το σύνολο των μελών της Κ Ο καθώς και αντιπροσώπων της Περιφερειακής Οργανώ σεως που εκλέγονται κατά εκλογική περιφέρεια33 Η αναθεώ ρηση του 1986 αντανακλά δυο βασικές αλλαγές tfóTi αφορά στον κομματικό τύπο που ενσαρκώνει η Ν Δ Από τη μια πλευρά, αντανακλά το γεγονός ότι η Κ Ο (και πολύ π ερισσότερο ο βουλευτής) δεν είναι πια ο μοναδικός διαμεσολαβητής μεταξύ του κόμματος και της κοινω νικής του βάσης Το κόμμα, ω ς ιδεολογικός και πολιτικός θεσμός, αναλαμβάνει το ρόλο της διαμεσολάβησης και εκπροσώ πησης Από την άλλη πλευρά, η ενίσχυση του πολίτικου βάρους της οργανω μένης βάσης ενδυναμώνει τους δεσμούς μεταξύ βάσης-κορυφής και μεταξύ κόμματος- κοινωνικής (εκλογικής) βάσης του

101 Η επικύρωση και καταστατικά της εξέλιξης αυτής ενδυναμώνει, πλέον, το θεσμό του "κόμματος" συνολικά, σε βάρος της Κ Ο Επικυρώνεται τυπικά το γεγονός, ότι στο εξής, η αποχώ ρηση μέρους της Κ Ο δεν είναι επαρκής για τη δημιουργία ενός νέου κόμματος, αν δεν συνοδεύεται από ρήξη και στην κοινω νική βάση του κόμματος Κάτι τέτοιο επιβεβαίωσε άλλωστε και η εμπειρία της Δ ΗΑΝ Α και του Κ Στεφανόπουλου που αποσπάστηκαν από το κόμμα το 1985 Πρέπει βεβαίω ς να επισημανθεί, ότι η θεσμική αναβάθμιση της βάσης μέσα στο κόμμα δεν γίνεται χω ρίς δικλείδες τέτοιες που να εγγυώνται στις κομματικές "κορυφές" ένα μεγάλο εύρος αυτονομίας Μια τέτοια δικλείδα, π χ , αποτελεί η καταστατική ρήτρα ότι κάθε Περιφερειακή Οργάνω ση (δηλαδή κάθε εκλογική περιφέρεια) εκλέγει μόνον έναν (1) αντιπρόσωπο Κατά συνέπεια, η μαζικότητα της κομματικής οργάνω σης (η συμμετοχή) δεν επηρεάζει καθόλου την κορυφαία κομματική διαδικασία της εκλογής Προέδρου Ετσι, το σύνολο των αντιπροσώπων της βάσης για την εκλογή του Προέδρου δεν υπερβαίνει τα 56 άτομα, όσες δηλαδή είναι και οι εκλογικές περιφ έρειες Α π ό την άλλη πλευρά, η αριθμητική υπεροχή της Κ Ο σ το εκλεκτορικό Σώμα είναι δεδομένη ακόμη και το 1981, χρονιά της πιο μεγάλης εκλογικής της συρρίκνωσης, η Ν Δ διέθετε 111 βουλευτές Δηλαδή, τους διπλάσιους σε σχέση με τους εκλέκτορες που ορίζει το Καταστατικό του '8640 Είναι κατοχυρω μένο, επίσης, καταστατικά, ακόμα και μετά την αναθεώρηση του *86, το δικαίωμα της Κ Ο να υποβάλει (και μόνον αυτή) "πρόταση αμφισβητήσεως" του Προέδρου με πρόταση του 1/3 των μελών της Αν συνδυασθεί το γεγονός αυτό με το δικαίω μα του Προέδρου να ορίζει αυτός, τελικά, τους υποψήφιους βουλευτές του κόμματος (με ή χωρίς λίστα), πρακτικά διαμορφώνεται το εξής "εσωτερικό εκλογικό σύστημα" για την εκλογή του Προέδρου ο Π ρ ό εδ ρ ο ς επ ιλ έγ ει το υ ς β ο υ λ ε υ τές κ α ι α υ το ί επ ιλ έγ ο υ ν το ν Π ρό εδρ ο , με τη ν σ υ ν α ίν εσ η - κα ι θ εσ μ ικ ά - τη ς ορ γα νω μένη ς βάσης Δεν διαφεύγει, επίσης το γεγονός, ότι δεν είναι το Συνέδριο αυτό που εκλέγει τον Πρόεδρο, αν και θεωρείται από το Καταστατικό "το Ανώτατο και Κυρίαρχο Οργανο του Κόμματος"41 Μια άλλη πλευρά, τέλος, της κομματικής ενίσχυσης αποτελεί η αναβάθμιση της Κεντρικής Επιτροπής (Κ Ε ) του κόμματος Η Κ Ε είναι το όργανο χάραξης της πολιτικής του κόμματος "με βάση την Ιδεολογία και το Καταστατικό, και σύμφωνα με τις αποφάσεις του Συνεδρίου"42 Ωστόσο, και εδώ υπάρχει μια δικλείδα ασφαλείας που δεν επιτρέπει την ανεξέλεγκτη διαμόρφωση της Κ Ε Η τελευταία, δεν εκλέγεται (η εκλογή γίνεται από το Συνέδριο) με βάση ένα ενιαίο ψηφοδέλτιο των Συνέδρων Αντίθετα, ψηφίζεται με βάση τρεις διαφορετικές λίστες, κάθε μία εκ των οποίω ν εκλέγει καθορισμένο εκ των προτέρων αριθμό μελών (25 μέλη, ήτοι το 1/3 της Κ Ε ) η ποώτη λίστα αφορά μη-Κοινοβουλευτικά μέλη, κατοίκους Αθηνών, Πειραιά, υπόλοιπου Αττικής Η δευτεοη μηΚοινοβουλευτικά μέλη, κατοίκους επαρχίας Η τρίτη τους βουλευτές και ευρω-βουλευτές του κόμματος Η καταστατική εξέλιξη της Ν Δ συνιστά ένα τυπικό, κατά κάποιον τρόπο, παράδειγμα ενσωμάτω σης του "δημοκρατικού τύπου" στο πλαίσιο μιας γραφειοκρατικής και μη-ελεγχόμενης από τη βάση λειτουργίας Το συντηρητικό κόμμα της μεταπολίτευσης εξελίχθηκε σε ένα τυπικό μαζικό κόμμα, ωστόσο, η μαζική συμμετοχή στις τάξεις του δεν οδήγησε σε έναν πραγματικό εκδημοκρατισμό των σχέσεων βάσης-ηγεσίας και, κατά συνέπεια, των σχέσεων κοινωνίαςκόμματος Η μαζική οργάνωση θα χρησιμοποιηθεί στην πράξη ω ς ιυάντας νουιυοποίησης των πολιτικών επιλογώ ν κέντρων εξουσίας (εσωκομματικών ή εξωκομματικών), επιβεβαιώνοντας το ρόλο για τον πραγματικό χαρακτήρα των κομμάτων αυτού του είδους Εκεί, ίσως, θα έπρεπε να αναζητηθεί και η βασική διαφορά των "μαζικών αστικών κομμάτων" από τα μαζικά κόμματα της αριστερός Ενώ και οι δύο τύποι κομμάτων θα κατασταλάξουν σε παρόμοια (γραφειοκρατικά) χαρακτηριστικά, όπως θα δειχθεί και παρακάτω, στα μεν αστικά κόμματα η κοινωνική βάση θα αποδειχθεί περισσότερο "συναινετική" στο "εκχωρητικό-συγκαταθετικό” μοντέλο πολιτικής, στα δε αριστερά κόμματα η "συναίνεση" αυτή δεν θα γίνει αποδεκτή ω ς αυτονόητη ΓΓαυτό άλλωστε, τα κόμματα της αρισ τερός, γενικά, συγκλονίζονται ευκολότερα από κομματικές κρίσεις ή διασπάσεις, σε σχέση με τα συντηρητικά Βεβαίως, ο ρόλος της βάσης ενός τέτοιου κόμματος δεν θα πρέπει να υποτιμηθεί Εστω και εμμέσως, ο μαζικός παράγοντας - και μάλιστα των διαστάσεων της μεταπολιτευτικής Ν Δ αποτελεί ισ χυρό διαπλασπκό στοιχείο, τόσο των εσωκομματικών όσο και των γενικότερων

102 εξελίξεων Η ουσιαστική του όμως παρέμβαση παραμένει περιχαρακωμένη σε πλαίσια μη υπερβάσιμα

32

Η π ο λ ιτ ικ ή ιδ ε ο λ ο γ ία τη ς Ν Δ κ α ι ο ι μ ετα σ χ η μ α τισ μ ο ί τη ς

Οπως τονίσθηκε παραπάνω, η παρέμβαση της Ν Δ στο πεδίο των ιδεώ ν συνιστά μια σημαντική τομή σ ε σχέση με την προδικτατορική Δεξιά Η ιδεολογική επαναοριοθέτηση της συντηρητικής παράταξης υπήρξε παράλληλη με τις μετατοπίσεις της αστικής ιδεολογίας στη μεταδικτατορικήμεταπολιτευτική περίοδο και συμβατή με την προσπάθεια των ηγετικών δυνάμεων για μια διευρυμένη αναδιοργάνω ση της κυριαρχίας τους Ετσι, η υπέρβαση, τόσο των ιδεολογιών του κατασταλτικού αντι-κομμουνισμού και του "εθνικόφρονος" συστήματος αξιώ ν όσο και της "κυβερνητικής-εμπειρίστικης" ιδεολογίας στο επίπεδο του κόμματος, ήταν απαραίτητη για να μπορέσει να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις μιας αναδιοργάνωσης της εξουσίας και των μορφών νομιμοποίησης Η υπέρβαση αυτή οδήγησε, φυσιολογικά, τη Ν Δ στην αναζήτηση ενός ιδεολογικούπρογραμματικού πλαισίου στα όρια του ωιλελευθεοισυού. νοουμενου, ωστόσο, ως ευέλικτου σ χήματος ικανού να προσαρμόζεται στις συνθήκες της κάθε συγκυρίας43 Η συστηματοποίηση της ιδεολογίας της Ν Δ κατά την πρώτη μεταπολιτευτική περίοδο και μέχρι την απώ λεια της κυβερνητικής εξουσίας το 1981, εισάγει, κυρίως, τρία στοιχεία στην ιδεολογική φυσιογνωμία του κόμματος Το π ρ ώ το στοιχείο αφορά στη δημιουργία και λειτουργία ενός συγχρονου δημοκρατικού κόμματος, με αυτόνομη και "αποπροσωποποιημένη" ιδεολογία Στο στοιχείο αυτό διακρίνεται η ανάγκη θεσμοθέτησης του κόμματος στην κοινωνική πραγματικότητα, η άρση των εξαρτήσεών του είτε από ειδικές πολιτικές συγκυρίες είτε από κάποια πρόσωπα Το δ εύ τερ ο στοιχείο επιχειρεί να τοποθετήσει τη Ν Δ στο χώρο της πολιτικής σκηνής και του κομματικού ανταγωνισμού, να της προσδώσει το ειδοποιό της χαρακτηριστικό σε σχέση με το ιδεολογικό στίγμα των άλλων κομμάτων, αλλά και σε σχέση μ'αυτό των προγενέστερων "αστικών" κομμάτων Το κόμμα ορίζεται ω ς σχηματισμός υπεράνω των κοινωνικών τάξεων και των παραδοσιακών ετικετώ ν της Δεξιάς, του Κέντρου και της Αριστερός45 Στο στοιχείο αυτό διακρίνεται, επίσ ης, ο στόχος να μην χρεωθεί, κατά το δυνατόν, η Ν Δ την (τουλάχιστον) φθαρμένη φυσιογνωμία της προδικτατορικής Δεξιάς Το τ ρ ίτ ο στοιχείο, τέλος, ίσως και το πιο σημαντικό, αφορά στην υιοθέτηση της "μικτής οικονομίας", της κοινω νικής δικαιοσύνης, των "ανοικτών συνόρων" οικονομικής συνεργασίας48 Και οι τρεις π αραπάνω ιδεολογικές αρχές συναρθρώνονται ιδεολογικά στον "ριζοσπαστικό φιλελευθερισμό" Ο "ριζοσπ αστικός φιλελευθερισ μός" δεν εμφανίζεται, βεβαίως, ω ς μία ιδεολογία που αφορά μόνον στην οικονομική πολιτική και στις σχέσεις διανομής του κοινωνικού πλούτου ("κοινωνική δικαιοσύνη") Αφορά, εξίσου, στην υιοθέτηση του πολιτικού φιλελευθερισμού, στην αποδοχή τω ν κανόνων του "Κράτους-Δικαίου", στην πολιτική εναλλαγή στην εξουσία κ λ π 47 Ο "ριζοσπ αστικός φιλελευθερισμός", επίσης, μορφοποιείται ω ς όρος σε μια συγκυρία που η "ευρωπαϊκή ιδεολογία" και η στρατηγική της ένταξης στην ΕΟΚ καθορίζουν αποφασιστικά την πολιτική της Ν Δ Ωστόσο, χω ρίς να υποτιμουνται τα υπόλοιπα στοιχεία του, η διάσταση στην οικονομική (υπό την ευρεία έννοια) πολιτική πρέπει να θεωρηθεί ω ς η αστάθυητη υεταβλητή. που καθορίζει τις μετατοπίσ εις που διεξάγονται στο εσωτερικό του, όπως και τις μεταλλαγές που υφίσταται ο φιλελευθερισμός στο εσωτερικό της νεοδημοκρατικής ιδεολογίας Τη υπόθεση αυτή θα επιχειρήσουν οι επόμενες γραμμές να ανιχνεύσουν Αν επιχειρούσε κανείς μια περιοδολόγηση του ιδεολογικού στίγματος της μεταπολιτευτικής Ν Δ , θα διέκρινε ασφαλώς τρεις χαρακτηριστικές περιόδους Η πρώτη (1974-1981) είναι η περίοδος του ριζοσπαστικού Φ ίλελευθεοισυού και ταυτίζεται με τις ηγεσίες του Κ Καραμανλή και του Γ Ράλλη Η δεύτεοη (1981-1984) είναι μια μεταβατική περίοδος, που χαρακτηρίζεται από την αυθόρμητη επιστροφή του κόμματος σε "ακροδεξιά" στερεότυπα, χωρίς να εκαταλείπεται, ωστόσο, επίσημα η καραμανλική ιδεολογική περίοδος Η περίοδος αυτή ταυτίζεται με την ηγεσία του Ευ Αβέρω φ Η

103 τοίτη περίοδος (1984-1993) χαρακτηρίζεται από την αποδοχή του νεο-φιλελευθερισμου και ταυτίζεται με την ηγεσία του Κ Μητσοτάκη4“ Α ν εξαιρεθεί η δεύτερη (μεταβατική) περίοδος, ουσιαστικά η ιδεολογική "περιπ λάνηση" της Ν Δ συνίσταται στη μετάφραση του "ριζοσπαστικού” σε "νέο" φιλελευθερισμό Η μετάφραση αυτή έχει ω ς πυρήνα την οικονομική (και συνεπώς την ευρυτερη κοινωνική) κρατική πολιτική Δ εν αφορά, δηλαδή, τις αρχές πίστης στον κοινοβουλευτισμό, στη δημοκρατία, στην ελεύθερη οικονομία ή στην ειρηνική συμβίω ση των λαών, συστατικώ ν χαρακτηρισ τικών του ριζοσπαστικού φιλελευθερισμού Τα στοιχεία αυτά παρέμειναν ενεργά και στην ύστερη Ν Δ , δεν αμφισβητήθηκαν Το πρόβλημα συνεπώς της μετεξέλιξης της Ν Δ σε νεο-φιλελευθερο κομματικό σχηματισμό αφορά, κατά πρώτο και κύριο λόγο, στη μετατόπιση του κοινωνικού και κομματικού ηγετικού πυρήνα ως προς τις προτεραιότητες της κρατικής πολιτικής στον οικονομικό τομέα Η Ν Δ δεν έπαψε π οτέ να είναι φιλελεύθερη Διαφορετικά ειπωμένο, το θέμα για τη Ν Δ δεν είναι π ότε ήταν πιο "φιλελεύθερη", επί Καραμανλή ή επί Μητσοτάκη Η ιδεολογία του "νεο­ φιλελευθερισμού" υπήρξε μια νέα ιστορική συγχώνευση του παραδοσιακού φιλελευθεοισιιου με το φιλοσοφικό ρεύμα του συντηοητισυου 3 Α ν ο φιλελευθερισμός ως πολιτικό και ιδεολογικό ρεύμα διακρίθηκε για την προσήλωσή του στην "ελευθερία", δηλαδή στην ελευθερία της ατομικής ιδιοκτησίας, της ελεύθερης οικονομίας, της όσο το δυνατόν μικρότερης επέμβασης του Κράτους στη λειτουργία της αγοράς, ο συντηρητισμός από τη μεριά του διακήρυττε πάντα την πρωτοκαθεδρία της κοινωνικής ευταξίας πάνω στην ελευθερία, αλλά και τον ελιτισμό ω ς μορφή διακυβέρνησης (οι "φωτισμένοι ηγέτες") που αποτελεί και το όπλο, σύμφωνα μ’αυτόν για να μην εκπίπτουν οι δημοκρατίες στην αναρχία Είναι προφανές, ότι η Ν Δ της πρώ της (καραμανλικής) περιόδου ήταν, βεβαίως, υπέρμαχη της ελεύθερης οικονομίας, της ατομικής ιδιοκτησίας, κ ο κ Ηταν δηλαδή φιλελεύθερη Αν αποκωδικοποιήσει, επίσης, κανείς τον καραμανλικό λόγο θα διαπιστώσει εύκολα και τα δύο κύρια χαρακτηριστικά του συντηρητισμού, τη διατήρηση της Τάξης και τον “ελιτισμό"50 Ηταν, συνεπώς, η Ν Δ και συντηρητική Θα μπορούσε όμως, με βάση αυτά τα δυο κοινά χαρακτηριστικά, να θεωρηθεί "νεο-φιλελεύθερη", -Ιδεολογικά, και εν δυνάμει, ναι Ο φιλελευθερισμός αποτελεί έναν ευρυ ιδεολογικό χώρο, στο εσω τερικό του οποίου οι συναρθρώ σεις και οι μορφές μπορεί να ποικίλουν51 -Πολιτικά όμω ς όχι Κι'αυτό γιατί η ουσιώδης διαφορά βρίσκεται στην πολιτική γραμμή για τη διαχείριση του κράτους και όχι σ ε κάποια, κοινά πράγματι, ιδεολογικά στοιχεία Ο ριζοσπαστικός φιλελευθερισμός δεν ήταν παρά η προσαρμογή του φιλελευθερισμού στη συγκυρία της π ρώ της μεταπολιτευτικής περιόδου Η ελληνική καραμανλική εκδοχή του φιλελευθερισμού συμπίπτει με μια ιστορική περίοδο, κατά την οποίαν το κοινωνικό μπλοκ της συντηρητικής παράταξης βρίσκεται σε φάση αναδιατάξεων σε σχέση με το προδικτατορικό Π αράλληλα δε, η ανάγκη για μια οριοθέτηση από πρακτικές και ιδεολογίες που χαρακτήρισαν την προδικτατορική δεξιά εμφανίζεται ω ς αναγκαίος όρος για μια ανανεωτική διάσταση στο μεταπολιτευτικό εγχείρημα Το γεγονός ότι η άρνηση του κλασικού φιλελευθερισμού πολλές φορές γίνεται απόλυτη δεν είναι, ίσως, άσχετο με την ύπαρξη και μετεξέλιξη στο μεταπολιτευτικό λόγο της Ν Δ του "λαϊκισμού" της προδικτατορικής Δεξιάς, που έστω κι αν είναι πια σε μεγάλη υποχώρηση εκφράζει εντούτοις την προσπάθεια (ίσως και ενστικτώδη) της Ν Δ να επαναρθρώσει σ τις νέες κοινωνίες της συμμαχίες ένα μεγάλο μέρος τω ν αγροτικών λαϊκών μαζών που έκφραζαν προδικτατορικά τα αστικά κόμματα Από την άλλη μεριά, δεν πρέπει να υποτιμηθεί το γεγονός, ότι ο νέος τεχνοκρατικός μεταπολιτευτικός λόγος της Ν Δ δεν βρίσκει, τουλάχιστον μέχρι το 1981, σημαντική απήχηση σ τους "φυσικους" αποδέκτες του, τη νέα μικροαστική τάξη (στελέχη Κράτους κι επιχειρήσεων, επιστήμονες) που βρίσκονται κάτω από το ιδεολογικό ριζοσπαστικό κλίμα της μεταπολίτευσης Στην αστάθεια αυτή της κοινωνικής συντηρητικής βάσης πρέπει να προστεθούν δυο ακόμη σ τοιχεία α) η (κοινοβουλευτική) παρουσία και πίεση του λαϊκού κινήματος της περιόδου και β) η αναγκαστική παραχώρηση στοιχειωδών κοινωνικών παροχών και η διασφάλιση δημοκρατικών δικαιω μάτων, που ω ς ένα βαθμό υπήρξαν και αποτέλεσμα της προσπάθειας "συμβιβασμού” του Κ Καραμανλή μεταξύ "Λαού” και "Στρατού", τουλάχιστον στην πρώ τη μεταβατική φάση εδραίω σης της δημοκρατίας

104 Η ιδεολογία του ριζοσπαστικού φιλελευθερισμού, κατά συνέπεια, είναι μια ιδεολογία μεταβατική και ω ς ένα βαθμό, λαμβανομένης υπόψιν της γενικότερης πολιτικής συγκυρίας, και "αμυντική" Προσδιορίζεται απ ό τον ευνοϊκότερο, συνολικά για τις λαϊκές τάξεις, μεταπολιτευτικό κοινω νικόιδεολογικό συσχετισμό δυνάμεων, την αστάθεια-μεταλλαγή της κοινωνικής βάσης της αστικής παράταξης, την ανάγκη μιας διευρυμένης νομιμοποίησης της εξουσίας που οδηγεί, αναγκαστικά, σε κάποια φιλολαϊκά μέτρα Την ίδια εποχή σ το δυτικό κόσμο, η νέα πολιτική γραμμή των κυρίαρχων τάξεων, ο νεο­ φιλελευθερισμός και η αναδιάρθρωση της παραγωγής, είναι μια πολιτική γραμμή επιθετική Ο φιλελευθερισμός που επανέρχεται στην επιφάνεια, κυρίως στους κόλπους του Ρεπουμπλικανικου Κόμματος σ τις ΗΠΑ και του Συντηρητικού Κόμματος στη Μ Βρετανία, δεν είναι ο παλαιός κλασικός φιλελευθερισμός, αν και διατηρεί όλα τα συστατικά γνωρίσματα του τελευταίου, τα οποία και θέλει να αποκαταστήσει (ελευθερία της αγοράς, περιορισμός του Κράτους στα "πολιτικά" του καθήκοντα, αποκατάσταση της "ελεύθερης οικονομίας") Η διαφορά του έγκειται σ το ότι η υλοποίηση της πολιτικής του θα περάσει πλέον, δεδομένων των μορφών κοινωνικής σ υνοχής που είχαν αποκρυσταλλω θεί στις ευρωπαϊκές κοινωνίες (αλλά και στις Η Π Α ) , αναγκαστικά απ ό την αμφισβήτηση του Κράτους-Πρόνοιας και των θεσμών του, από την αναίρεση δηλαδή των μορφώ ν κοινω νικής συναίνεσης και των "συμβολαίων" που υλοποιήθηκαν κατά τη μεταπολεμική π ερίοδο Παίρνει έτσι το όνομα "νέος-φιλελευθερισμός" είναι "νέος", διότι για να συμβάλει σ ’αυτά πρέπ ει να επαναδιατυπώ σει τις αξίες του ατομικισμού, της οικονομικής επιτυχίας, της κοινωνικής ανόδου, να επαναδιαρθρώ σει τα κοινωνικά μοντέλα σε ρήξη με τις κοινωνικές κατακτήσεις, κάτι που τον οδηγεί αναπόφ ευκτα στη συνύπαρξη ακόμα και με ιδεολογίες φασίζουσες ή ρατσισ τικές Ω ς επιθετική ιδεολογία δε, στηρίζεται σ'ένα "μαζικό κίνημα", που τροφοδοτήθηκε και από τις υποχωρήσεις της αριστερός και τω ν κοινωνικών κινημάτων στο επίπεδο της πολιτικής και της ιδεολογίας Είναι σαφές, ότι η ελληνική μεταπολιτευτική περίοδος απέχει κατά πολύ από την αντίστοιχη χρονικά παγκόσμια συγκυρία Η διαφορά αφορά τόσο στη συγκεκριμένη φάση στην οποία βρίσκονται οι κοινωνικοί εταίροι και οι πολιτικοί τους εκπρόσωποι όσο και στην ιστορική δομή της κρατικής πολιτικής, η οποία δεν είχε οργανωθεί στη βάση συναινετικών μοντέλων Ετσι, ο ριζοσπαστικός φιλελευθερισμός που διατυπώνεται από την Καραμανλική Ν Δ είναι πράγματι, ό π ω ς θα υποστηρίξουν αργότερα οι θιασώτες του, μια ελληνική "εκδοχή" του νεο­ φιλελευθερισμού, μια εκδοχή "αμυντική" θα μπορούσε να προστεθεί Ο νεο-φιλελευθερισμός, ω ς πολιτική γραμμή και ιδεολογία του κόμματος, διατυπώνεται με καθαρότητα σ τις εκλογές του 1985δ2 Ωστόσο, η διαδικασία ιδεολογικής "ολοκλήρωσης" της Ν Δ ξεκινά ταυτόχρονα με την οργανω τική της ανάπτυξη, μετά δηλαδή το 1981 Η διατύπωση του νεο-φιλελευθερισμού και η υπέρβαση του ριζοσπαστικού φιλελευθερισμού οφείλεται, σχεδόν αποκλειστικά, στη μεγάλη ταξική συσπείρω ση της κοινω νικής βάσης της Ν Δ στις γραμμές του κόμματος Για πρώτη φορά στην ιστορία του - και κυρίω ς κατά τη διετία '84-'85 - το αστικό κοινωνικό μπλοκ παρουσιάζει, όπως δείχθηκε παραπάνω , τόσο μεγάλους βαθμούς κινητοποίησης και οργάνωσης Ο αντι-αντισοσιαλιστικός φανατισμός και η ανάδειξη του ταξικού στοιχείου αποτελουν τα βασικά χαρακτηριστικά αυτής της αστικής κοινωνικής κινητοποίησης Η περίοδος της αρχηγίας Αβέρωφ (1981-1984) συνέβαλε αποφασιστικά σ'αυτήν την κατευθυνση Αποτέλεσε μια φάση προλείανσης του εδάφους για την πολωτική μαζική συγκρότηση του σ υντηρητικού κόμματος, έστω κΓαν η συγκρότηση αυτή επιτεύχθηκε μ’έναν πολιτικό λόγο που αντλούσε από τον παραδοσιακό αντικομμουνισμό της άκρας Δεξιάς Η εκλογή του Κ Μητσοτάκη στην ηγεσία και οι ιδεολογικές του παρεμβάσεις στη Ν Δ ανοίγουν μια διαφορετική εποχή ο Κ Μητσοτάκης παραλαμβάνει ένα ήδη μαζικό κόμμα, το οποίο και επιχειρεί να μεταπλάσει ιδεολογικά στην κατεύθυνση του νεο-φιλελευθερισμού Η προεκλογική εκστρατεία του 1985 έδειξε ότι ο Κ Μητσοτάκης δρομολόγησε στέρεα αυτήν την ιδεολογική "μετεξέλιξηολοκλήρω ση" της Ν Δ Η πρώ τη περίοδος διακυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ (1981-1985) είχε επιφέρει σημαντικές τομές στον τρόπο διαχείρισης του πολιτικού και κοινωνικού συστήματος, που ακόμα κι'αν δεν το υπερέβαιναν, κατοχύρω ναν ωστόσο τα άμεσα συμφέροντα και αιτήματα των λαϊκών σ τηριγμάτων του ΠΑΣΟΚ Α υτή η αναδιάταξη των σχέσεων εξουσίας υπέρ των λαϊκών στρωμάτων δημιούργησε για τα κοινωνικά στηρίγματα της Ν Δ την ανάγκη της οργάνωσης, ανάγκη που αρκετά γρήγορα

105 σ υνειδητοποιήθηκε ω ς η μόνη αμυντική δικλείδα που θα επέτρεπε την επάνοδο στην εξουσία Μια επ άνοδο στην οποία ο νεο-φιλελευθερισμός ως ηγεμονική και με διεθνή διάσταση πρόταση εξουσίας προσέφερε το οριοθετημένο πολιτικό περίγραμμα Ετσι, η κοινωνική συσπείρωση της Ν Δ έχει ω ς κινητήριο μοχλό της μια συγκεκριμένη πολιτική προοπτική καπιταλιστικής διαχείρισης, υποβαθμίζοντας παραδοσιακά ιδεολογικά της στοιχεία (αντικομμουνισμός, εθνικισμός), αλλά και σ υνυπάρχοντας με αυτά Την ιδεολογική αυτή ολοκλήρω ση την εξέφρασε και την υλοποίησε (δηλαδή την "εκπροσώπησε") ο Κ Μ ητσοτάκης ΓΓαυτό ακριβώς και παρέμεινε παρά την ήττα του 1985 επικεφαλής του κόμματος, ενισχύοντας μάλιστα με το Συνέδριο του '86 τη θέση του Η νεο-φιλελευθερη πρόταση της Ν Δ αποτελεί το τελικό ιδεολογικό αποκρυστάλλωμα της "εισβολής" της κοινωνικής της βάσης στην οργανωμένη δράση του κόμματος, σε μια περίοδο οικονομικής κρίσης που εξαντλούσε, σταδιακά, τις δυνατότητες του αντπτάλου για παραχω ρήσεις στο κοινω νικό μπλοκ του λαου Αυτό ακριβώς είναι και το στοιχείο που δεν κατανόησαν τα στελέχη εκείνα της Δ εξιάς που πρέσβευαν μια πιο “φιλολαϊκή" συντηρητική πολιτική (π χ ΔΗΑΝΑ), κατηγορώ ντας την πολιτική Μητσοτάκη στις εκλογές του 1985 ως "πλουτοκρατική" Η δυναμική της πόλω σης, όπω ς εκφραζόταν στη μεγάλη κοινωνική συσπείρωση των δύο βασικών κομμάτω ν και στην αποκρυστάλλω ση δύο αντίθετων πολιτικών και ιδεολογικών προγραμμάτων, ήταν μηακυρώ σιμη ΓΓαυτό και στάθηκαν αδύναμοι να κλονίσουν την κοινωνική συσπείρωση της Ν Δ., αλλά και τον ίδιο τον Κ Μητσοτάκη στην ηγεσία του κόμματος 3 3 Οι εκλογές για την ανάδειξη της ηγεσίας στη Ν Δ και οι πολιτικές-ιδεολογικές συγκρούσ εις Θα έπ ρεπ ε να επισημανθεί, ότι οι τρεις περίοδοι μετασχηματισμού της ιδεολογίας της Ν Δ δεν αποτελουν μια απλή διαδοχή χρονικών φάσεων Τουναντίον, μέσα από τις εσωτερικές σ υγκρουσεις της κάθε περιόδου, μπορεί να υποστηριχθεί ότι η κάθε επόμενη φάση εμπεριέχεται στην προηγούμενη, ω ς συστατικό της στοιχείο Οι μετεξελίξεις που παρουσιάζονται είναι χαρακτηριστικές, σ το μέτρο που δείχνουν, επίσης, τη διαμόρφωση και τη διαπλοκή τω ν τάσεω ν μέσα στη Ν Δ Οι εκλογές για την ανάδειξη κάθε φορά της ηγεσίας της Ν Δ αποτέλεσαν το πεδίο έκφρασης των εσωτερικών ανταγωνισμών, αλλά κυρίως την επίσημη καταγραφή των συσχετισμώ ν σ το εσω τερικό του κόμματος μεταξύ τω ν διαφόρων τάσεων Ο ταν σ τις 9 Μαίου 1980 η Κ Ο της Ν Δ εξέλεγε τον Γ Ράλλη επικεφαλής του κόμματος, επικύρωνε, ταυτόχρονα, τη σημαντική εσωτερική πόλωση που διαπερνούσε τις πολιτικές κορυφές του κόμματος Σε σύνολο 175 βουλευτών ο Γ Ράλλης συγκέντρωνε 88 ψήφους και 50,28%, ο Ευ Α βέρω φ 84 ψήφους και 48%, ενώ υπήρχαν και 3 λευκές ψήφοι Η εκλογή του Γ Ράλλη αποτελούσε έκπληξη, ακόμα και για τον ιδρυτή της Ν Δ , τον Κ Καραμανλή53 Φαίνεται, ωστόσο, ότι η υποψηφιότητά του συσπείρωνε, γενικά, τα ανανεω τικάφιλοευρω παϊκά στελέχη του συντηρητικού χώρου54, τα οποία, εκτός των άλλων, δεν ήθελαν να προσ δω θεί στο κόμμα ο χαρακτήρας του καθαρόαιμου "δεξιού κόμματος", τάση που συμβολοπ οιούσε η υποψηφιότητα του Ευ Αβέρωφ Υττ'αυτήν την έννοια, η υποψηφιότητα Ράλλη απηχουσε περισσότερο το "κλίμα Καραμανλή", έστω και εν αγνοία του ιδρυτή του κόμματος Η εκλογή του 1980 όμως, θα φέρει στην επιφάνεια το βαθύ διχασμό της Ν Δ όσον αφορά στον π ροσανατολισμό του κόμματος Αλλωστε, χρονικά, η εκλογή του '80 βρίσκεται στην καρδιά της περιόδου της "αστάθειας" της συντηρητικής κοινωνικής συμμαχίας Η "κεντροδεξιά" τάση του Γ Ράλλη δεν θα καταφέρει να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά την ανοδική πορεία του ΠΑΣΟΚ, ενώ η "δεξιά" γραμμή του Ευ Αβέρωφ θα καιροφυλακτεί για μια εσωτερική ρεβάνς σ το κόμμα της Ν Δ Η εκλογική ήπα του 1981 θα αποσυνθέσει ουσιαστικά την ενότητα της "κεντροδεξιάς" πτέρυγας, ενώ και το ειδικό της βάρος μέσα στην Κ Ο θα μειωθεί Στις 7 Δεκεμβρίου 1981, ο Γ Ράλλης έθεσε θέμα εμπιστοσύνης της Κ Ο στο πρόσωπό του Υπέρ του τάχθηκαν μόλις 41 βουλευτές σε σύνολο 112 (36,6%), τον αποδοκίμασαν 61 (54,4%), ενώ υπήρξαν 9 λευκά και 1 άκυρο Δύο μέρες κατόπιν, στις 9 Δεκεμβρίου 1981, ο Ευ Αβέρω φ εκλέγεται επικεφ αλής της Ν Δ με 67 ψήφους (60,36%), ο Κ Στεφανόπουλος παίρνει 32 ψήφους (28,8%) και ο Γ Μ πούτος 12 (10,8% )

106 Από αυτές τις ψηφοφορίες συνάγονται δύο βασικά συμπεράσματα Το πρώ το αφορά στη συρρίκνωση της "κεντροδεξιάς" πολιτικής ομάδας της Ν Δ και σ την άνοδο της "καθαρόαιμης δεξιάς" μετά το 1981 Στο γεγονός αυτό συνέβαλε οπωσδήποτε και η "κατάληψη", εν τέλει, του "κεντρώου χώρου" από το ΠΑΣΟΚ στις εκλογές του 1981, εξέλιξη που έσπρω ξε δεξιότερα στο φάσμα της πολιτικής σκηνής τη Ν Δ Στο εσωτερικό της Κ Ο το γεγονός αυτό αντανακλάται στην άνοδο του ποσοστού που εκφράζει ο Ευ Αβέρωφ, αλλά κυρίως στη θεαματική π τώ ση της επιρροής του Γ Ράλλη Είναι ενδεικτικό, ότι στις εκλογές του 1981 θα καταφέρει να εκλεγεί εκ νέου ο βασικός πυρήνας των υποστηρικτών του Ευ Αβέρωφ (I Σταθόπουλος-Λακω νίας, Γ Τζιτζικώστας-Α'θεσσαλονίκης, A Σαμαράς-Μεσσηνίας, Σ Χατζήγάκης-Τρικάλων, Κ Τσιουπλάκης- Χαλκιδικής, A Τσαλδάρης-ΒΆθηνώ ν, A ΤαλιαδουροςΚαρδΙτσας, Π Κούτρας-Β’Θεσσαλονίκης, A Κονταξής-Αρτας, Π Κλης-Εβρου, I ΚεφαλογιάννηςΡεθυμνου, A Καλαντζάκος-Μ εσσηνίας, A Παπαδόγγονας-ΑΆΘηνών, Δ Νιάνιας-Λέσβου, Χρ Στράτος-Αιτωλοακαρνανίας), ενώ στον αντίποδα, ελάχιστοι βουλευτές του στενού π υρήνα που στήριξε τον Γ Ράλλη θα μπουν στη Βουλή του 1981 (Ν Αναστασόπουλος- Μεσσηνίας, X Φωτόπουλος-Αιτωλοακαρνανίας, A Παυλίδης-Δωδεκανήσου, Ν ΠαπαϊωάννουΑιτω λοακαρνανίας, Π Μποκοβός-Α’Θεσσαλονίκης) Το δεύτερο συμπέρασμα αφορά στη διάσπαση της "κεντροδεξιάς" τάσης της Ν Δ μετά την απομάκρυνση από την αρχηγία του Γ Ράλλη Η αντίπαλη στον Ευ Αβέρωφ τάση θα εκφρασθεί από δύο υποψηφίους, τον Κ Στεφανόπουλο και τον Γ Μπούτο Ο δυϊσμός αυτός εκφράζει, σ ε μεγάλο βαθμό, την κρίση προσανατολισμού που διακατέχει την ομάδα αυτή και που εκφράζεται απ ό τη μια μεριά α π ό μια "λαϊκίζουσα" ανανεωτική ιδεολογία (Κ Στεφανόπουλος) και από την άλλη μεριά από μια "ακραία" έκφραση του ριζοσπαστικού φιλελευθερισμού, τείνουσα ακόμη και στην π λήρη ρήξη με την π αραδοσιακή δεξιά (Γ Μ πουτος)55 Η πορεία του κόμματος κατά την περίοδο της αρχηγίας Αβέρωφ δεν θα δώσει θετικά αποτελέσματα ω ς προς το βασικό στόχο που είναι η γρήγορη ανακατάληψη της εξουσίας Παρά τη μεγάλη μαζικοποίηση που επιτυγχάνεται, είναι σαφές ότι και οι δύο τάσεις του κόμματος εμφανίζονται ανέτοιμες να επιτυχουν την υπέρβαση των ορίων του κόμματος Μάλιστα, η κυρίαρχη μερίδα του κόμματος με την "ακροδεξιά" στροφή της άφηνε ελεύθερο μεγάλο φάσμα της π ολιτικής σ κηνής για το ΠΑΣΟΚ, επιτρέποντάς του να διαιω νίζει την πολιτική του ηγεμονία στον "κεντρώ ο Χώρο" Τα όρια της Ν Δ θα καταστούν σαφή μετά τη διπλή ήττα του κόμματος, στις δημοτικές εκλογές του 1982 και στις ευρωεκλογές του 1984 Η παραίτηση του Ευ Αβέρωφ θα ανοίξει το δρόμο σε νέα εκλογή Προέδρου, στην οποίαν θα κάνει για πρώτη φορά την εμφάνισή της η υποψηφιότητα του Κ Μ ητσοτάκη Η παρουσία του τελευταίου στην εκλογή συνιστούσε εξαρχής μια επιχείρηση υπέρβασης της διαίρεσης σ ε "κεντροδεξιους" και "καθαρόαιμους δεξιούς" Ο ίδιος ο υποψήφιος προερχόταν από το παλαιό Κέντρο, ήταν φιλελευθέρων και μη-αντικομμουνιστικών τάσεων και προσχώρησε στη Ν Δ μόλις το 1977, στα πλαίσια της πολιτικής της "διεύρυνσης" που ακολουθουσε ο Κ Καραμανλής Ταυτόχρονα, προετοιμάζοντας την υποψηφιότητά του, ο Κ Μητσοτάκης είχε επιχειρήσει μια σειρά συμμαχιών σ το εσωτερικό του κόμματος με τα στελέχη της αβερωφικής πτέρυγας, ακόμα και με τα π ερισσότερο ακραία ή και φιλομοναρχικά απ’αυτά56 Εμφανιζόταν έτσι να συσπειρώνει, ή τουλάχιστον να θέλει να συσπειρώσει, τον ευρύτερο δυνατό ιδεολογικό εσωκομματικό χώ ρο Το στοιχείο της υπέρβασης της εσωκομματικής διαχωριστικής γραμμής ενισχύθηκε επίσης απ ό τη δειλά διαμορφουμενη πλατφόρμα του νεο-φιλελευθερισμου, που έδινε, επιπλέον, ένα "εκσυγχρονιστικό” τόνο, κάνοντας το κόμμα να συγκλίνει με τη διεθνή στρατηγική των σ υντηρητικώ ν κομμάτων της περιόδου Στην εκλογή της 1ης Σεπτεμβρίου 1984, πράγματι, ο Κ Μητσοτάκης θα αποσπάσει 70 ψήφ ους της Κ Ο (63% ), έναντι 41 του Κ Στεφανόπουλου (36,9%), ο οποίος θα επιμείνει σε μια "παραδοσιακή" φιλελεύθερη κατεύθυνση Τον Κ Μητσοτάκη θα υπερψηφίσουν το σύνολο των βουλευτών της αβερω φικής τάσης, αλλά και ο Γ Μπουτος, καθώς και κάποιοι βουλευτές που επηρέαζε, δίνοντας έτσι υλική υπόσταση στη διπλή "διεύρυνση" που εξέφραζε ο Κ Μητσοτάκης Η ηγεμονία της νεο-φιλελευθερης γραμμής, καθώς και η υπέρβαση του εσωτερικού σχίσματος σε "κεντροδεξιά" και “καθαρόαιμη δεξιά" που προϋπέθετε, θα επιβεβαιωθούν σπς ζυμώσεις που ακολούθησαν την εκλογική ήττα του 1985 Ο Κ Μητσοτάκης θα επανεκλεγεί στην ηγεσία της Ν Δ

107 στις 28 Αυγουστσυ 1985, όντας ο μοναδικός υποψήφιος Μόνον 30 βουλευτές θα τον αμφισβητήσουν στην ψηφοφορία (23,80%), ενώ το ποσοστό αποδοχής θα φθάσει σε υψηλότατα ω ς προς όλες τις προηγούμενες εκλογές ηγεσίας επίπεδα Ετσι, η περίοδος που άνοιξε με την πρώ τη εκλογή Μητσοτάκη το 1984 μπορεί κάλλιστα να θεωρηθεί ω ς μια περίοδος "νέας ποιοτικά ενότητας" του κόμματος Είναι χαρακτηριστικό μάλιστα το γεγονός, ότι κατ’ουσ ίαν η Κ Ο της Ν Δ του 1985 είναι ίδια με' τις προηγούμενες της μεταπολίτευσης Μόνον 21 βουλευτές της εκλέγονται για πρώ τη φορά το 1985 (16,6%), έτσι που να μπορεί κανείς να ισχυρισθεί ότι η επανεκλογή της ηγεσίας Μητσοτάκη να οφείλεται κυρίως όχι σε κάποια "άλωση" της Κ Ο με προσωπικές προσβάσεις, αλλά σε μια δυναμική εκπροσώπηση της συντριπτικής πλειοψηφίας του κόμματος” Είναι γεγονός, ότι μετά το 1984 η εσωτερική αντίθεση της Ν Δ θα ξεπεράσει την παλαιά πόλωση σε "ανανεωτικούς/κεντροδεξιούς" και "παραδοσιακούς δεξιούς" Στελέχη που παλαιότερα κατατάσσονταν σε μια από τις δύο τάσεις, μετά το 1984 θα "συσπειρωθούν“ στη νέα πολιτική κατεύθυνση του κόμματος, η οποία και θα υποβαθμίσει την αυθυπαρξία ιδιαίτερων μικρών πολιτικών και ιδεολογικών ρευμάτων (π χ της τάσης της ακροδεξιάς)58 Η νέα κυρία (εσωτερική) αντίθεση θα εδρασθεί στο χαρακτήρα της οικονομικής πολιτικής, καθώς και στο ρόλο του κράτους απέναντι σ’αυτήν Ωστόσο, μετά και την αποχώρηση από το κόμμα των βασικών εκφραστών της παλαιάς "ανανεωτικής" τάσης (Γ Ράλλης, Κ Στεφανόπουλος, Γ Μπουτος), ο νεο φ ιλελεύθερ ος π όλος θα διευρυνει την επιρροή του και την κυριαρχία του στο κόμμα Η αναφορά σ τον "ριζοσπαστικό φιλελευθερισμό" θα γίνεται περισσότερο στη βάση της επίκλησης από ορισμένα στελέχη του "καραμανλικου" τους στίγματος, παρά ως διαφορετική πρόταση στρατηγικής για τη Ν Δ

108 Δ ΣΥΜ Π ΕΡΑ ΣΜ Α ΤΑ ΓΙΑ ΤΟ Ν ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ ΚΑΙ ΤΙΣ ΑΝΤΙΦ ΑΣΕΙΣ ΤΗΣ Μ ΕΤΑ Π Ο Λ ΙΤΕ ΥΤΙΚ Η Σ Ν Δ Στη μεταπολιτευτική περίοδο συντελέσθηκε μια σημαντική αλλαγή στη δομή και στη λειτουργία του κοινοβουλευτικου εκπροσώπου του αστικού κοινωνικού μπλοκ Το κόμμα της Ν Δ διαρθρώθηκε πυραμιδω τά, με παρεμβάσεις και οργανώσεις σε όλους τους κοινωνικούς χώρους, με πολιτική ιδεολογία και πολιτικό πρόγραμμα, με ανανεωμένο πολιτικό προσωπικό αναπαραγόμενο μέσα από κομματικές διαδικασίες, με ισχυρές "σχέσεις εκπροσώπησης" αναβαθμισμένες και καλύτερα διαμεσολαβουμενες Η Ν Δ στην εξέλιξή της διέψευσε τις ερμηνείες για το χαρακτήρα της, που έθεταν τον τόνο στην άποψη του "αρχηγικου" κόμματος ή του "πελατειακού" σχηματισμού, του "εύθραυστου" οικοδομήματος Πάμπολλες ήταν οι φορές που η τρέχουσα πολιτική αντίληψη προέβλεψε κατά τη μεταπολιτευτική π ερίοδο τη διάσπαση ή και τη διάλυση της Ν Δ μετά την αποχώρηση του Κ Καραμανλή από την ενεργό π ολιτική, όπως ακριβώ ς και λίγα χρόνια αργότερα εκτιμούσε την εύκολη αποπομπή του Κ Μ ητσοτάκη Η ελκτική δύναμη παρόμοιων εκτιμήσεων εμφανιζόταν ακόμα και σε πολίτικους αναλυτές π ου έτειναν περισσότερο στο συντηρητικό ή στο φιλελεύθερο χώ ρο "Η έλλειψη οργάνω σης, η δεσπόζουσα φυσιογνωμία του Αρχηγού, η αμφισβήτηση κάθε άλλης πηγής εξουσίας εκτός από τη δική του και η έλλειψη πραγματικού ενδιαφέροντος του για μια σύγχρονη και δημοκρατική οργάνω ση του κόμματος επιτρέπει τη σχηματοποίηση στους κόλπους του δυνάμεω ν που δεν οδηγουν στη σωστή μορφοποίησή του Το παιχνίδι για την απόκτηση δύναμης που παίζεται σ ε κάθε κόμμα, οδηγεί τα κόμματα που είναι οργανωμένα να δυναμώνουν τους θεσμούς τους και να μορφοποιουν τη δομή τους, και αυτά που δεν έχουν οργάνωση, όπως είναι τα ελληνικά κόμματα, σ τη διάλυσή τους Το κόμμα της Ν Δ , όπως είναι σήμερα, είναι πολύ δύσκολο να επιζήσει του ιδρυτή του Γι'αυτό, δεν μπορεί να θεωρείται μακροπρόθεσμα ω ς μόνιμος κομματικός σ χηματισμός της συντηρητικής παράταξης - τουλάχιστον στο μέγεθος και τη μορφή που έχει σήμερα"5 Η Ν Δ , όπω ς απέδειξε η πείρα της μεταπολίτευσης, αποτέλεσε ένα πραγματικά ανανεωμένο αστικό κόμμα Τόσο σ το π ολιτικό της πρόγραμμα, όπως αυτό διαμορφώθηκε και μετεξελίχθηκε, όσο και σ την πολιτική της πρακτική ή στο εσωτερικό της καθεστώς αποδείχθηκε πολύ πιο σύγχρονη ή ευέλικτη απ'ότι φανταζόταν η τρέχουσα πολιτική ιδεολογία, που αντλούσε, κυρίως, από το π ρότυπ ο της προδικτατορικής δεξιάς Βέβαια, φαινόμενα που λειτουργούσαν ως τροχοπέδη στη λειτουργία της ω ς σύγχρονου μαζικού αστικού κόμματος δεν έλειψαν Η δυσκολία, π χ , να αφομοιω θεί από τον στενό κοινωνικό της πυρήνα η ιδεολογία και η πρακτική του φιλελευθερισμού, καθώς και η συνακόλουθη εκδοχή της "εθνικής συμφιλίω σης" ως προς το μετεμφυλιακό σχίσμα, υπήρξε χαρακτηριστική Το ίδιο συνέβη, επίσης, και σε ένα σημαντικό μέρος της ηγεσίας της, των βουλευτών της ή των στελεχών της Η δυσαρμονία αυτή όμως δεν ήταν τίποτ’άλλο παρά μια "ομαλή" έκφραση τω ν ιστορικών αντανακλαστικώ ν της ελληνικής Δεξιάς, η οποία, φυσιολογικά άλλωστε, δεν μπορούσε να μεταμορφω θεί από τη μια μέρα στην άλλη Δ εν θα έπρεπε να παραλειφθεί, επίσης, το γεγονός, ότι ο δομικός μετασχηματισμός του κατεξοχήν ασπκου ελληνικού κόμματος δεν διεξήχθη μέσα σε μια ευθύγραμμη και "ουδέτερη" γι'αυτό πολιτική συγκυρία Η τυχη αλλά και η αναγκαιότητα έφεραν έτσι τα πράγματα ώστε το εγχείρημα αυτό να διεξαχθεί σ ε μια περίοδο ήττας της Ν Δ , απομάκρυνσής της από την κυβερνητική εξουσία, πολιτικής π όλω σης και νίκης των λαϊκών δυνάμεων Είναι εύλογο λοιπόν η οργάνωση της Ν Δ να εξω τερικευει όλα τα στοιχεία συγχυσης, ψυχολογικών φόβων, πανικού, αφύπνισης τω ν ιστορικώ ν εμφυλιοπολεμικώ ν αντανακλαστικών της Δεξιάς, κυρίως στις προεκλογικές περιόδους Την πλευρά αυτής της αντίφασης έφεραν στην επιφάνεια οι εκλογές του 1985 Μάταια η κύρια τάση της ηγεσίας της Ν Δ πάσχιζε να διατυπώσει το νεο-φιλελεύθερο πολιτικό της σχέδιο Η κοινωνική και πολιτική βάση του κόμματος έδωσε εκείνη την εκλογική μάχη με τα "δικά" της ιδεολογικά όπλα την πόλω ση, τον αντικομμουνισμό, το αντιπασοκισμό, τις επιδείξεις οργανωτικής δύναμης Και, προφανώ ς, μια τέτοια μαζική κίνηση δεν μπορούσε ν'αφήσει ανέπαφη και ανεπηρέαστη την κορυφή60

109 Ο λα αυτά τα φαινόμενα δεν ήταν παρά το αναγκαίο κόστος της αλλαγής χαρακτήρα ενός τέτοιου κόμματος και μάλιστα σε μια χώρα σαν την Ελλάδα, όπου οι προϋποθέσεις κοινω νικής συναίνεσης και σύγκλισης των κομματικών κορυφών στερούνται ιδεολογικής παράδοσης Ισως μάλιστα, μιλώντας από μια μακρο-πολιτική σκοπιά, η αντίφαση αυτή να αποτελεί για τη Ν Δ μονιμότερο φαινόμενο ΚΓαυτό γιατί η συγκρότηση ενός τέτοιων διαστάσεων μαζικού κόμματος αποτελεί. αντικειμενικά, πολιτική συγκρότηση ενός μεγάλου κοινωνικού κομματιού, το οπ οίο όμως ενδέχεται, αργά ή γρήγορα, να διεκδικήσει το μερίδιο που του ανήκει απ'αυτή τη σχέση Στην περίπτωση αυτή, πολιτικές τάσεις που μέχρι σήμερα βρίσκονταν "εσωτερικευμένες" στη Ν Δ , μη βρίσκοντας έδαφος σε κοινωνικό επίπεδο για μια αυτόνομη πολιτική παρουσία (π χ μια ακροδεξιά πολιτική συσπείρωση, μια ιδεολογική τάση ρατσιστικού χαρακτήρα ή ακόμα μια φιλομοναρχική ομάδα), ενδέχεται να αυτονομηθουν από τον κομματικό κοινοβουλευτικό κορμό, αναζητώ ντας μια ιδιαίτερη πολιτική συγκρότηση Μπορεί κάλλισ τα να υποτεθεί, με βάση την "πλαστικότητα" που η Ν Δ επέδειξε κατά την π ερίοδο 1974-1985, ότι ο χαρακτήρας και η μορφή του κατεξοχήν μαζικού αστικού κόμματος θα τροποποιηθούν στα επόμενα χρόνια ακόμα περισσότερο Χωρίς να απω λέσει το μαζικό της χαρακτήρα, η Ν Δ θα ενισχυσει τον κοινωνικά αστικό-μικροαστικό χαρακτήρα στο εσ ω τερικό του κόμματος, κάτι που οπωσδήποτε θα επιφέρει και νέες μεταλλαγές στην πολιτική της ιδεολογία, στο πρόγραμμά της, στα στελέχη και στις κορυφές της, στην πολιτιστική της παρέμβαση Ωστόσο, όλες οι μεταλλαγές θα συντελουνται, πλέον, στο εσωτερικό του κόμματος-θεσμου, στο εσω τερικό της Ν Δ Το αστικό κόμμα κατάφερε στη μεταπολίτευση να μετατραπεί σ ε κόμμα πρω τοβάθμιας πολιτικής εκπροσώπησης των συντηρητικών μαζών Ο δρόμος της ρήξης με τα κομματικά πρότυπα της προδικτατορικής Δεξιάς είναι πολυ δύσκολο - αν όχι αδύνατο - να έχει επιστροφή

ΚΕΦ Α ΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΤΟ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΟ ΚΙΝ ΗΜ Α (Π ΑΣΟ Κ): ΟΡΓΑΝΩ ΤΙΚΗ ΣΥΓΚΡΟ ΤΗ ΣΗ Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΚ Ο Σ ΧΑΡ Α ΚΤΗ ΡΑΣ Κ Α Ι ΠΟΛΙΤΙΚΟ Π ΡΟ ΓΡΑΜ Μ Α

111 Α

Η ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ-ΑΝΑΔΥΣΗ ΤΟΥ ΠΑΣΟΚ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΚΗΝΗ

11

Η δυναμική του νέου πολιτικού φορέα

Στις 3 Σεπτεμβρίου του 1974 ο Ανδρέας Παπανδρέου παρουσίαζε την ομώνυμη Διακήρυξη με την οποίαν επισημοποιούσε την ίδρυση ενός νέου πολίτικου φορέα, του ΠΑΣΟΚ Τη Διακήρυξη ακολούθησε την επομένη, πρόσκληση για αυτο-οργάνωση των πολιτών στους εργασιακούς και κοινωνικούς χώ ρους Η δυναμική του νέου φορέα δεν ήταν την εποχή εκείνη άμεσα ορατή Οπως, επίσης, διεφάνη από την περιοδολόγηση της πολιτικής σκηνής και των κοινωνικών αγώνων, η επιτυχής έκβαση του εγχειρήματος κάθε άλλο παρά προκαθορισμένη ήταν Ωστόσο, μελετώντας απολογιστικά τη μεταπολιτευτική περίοδο και συνδέοντας τα βασικά νήματα μεταξύ προδικτατορικής περιόδου δικτατορίας και μεταπολίτευσης, κάλλιστα μπορεί να υποστηριχθεί ότι το εγχείρημα είχε υλικές προϋποθέσεις Η "αντιιμπεριαλιστική" τοποθέτηση της ιδρυτικής Διακήρυξης, σε συνδυασμό με τη σαφή αντιπαράθεση του ΠΑΣΟΚ στο χαρακτήρα της Μεταπολίτευσης και στο ιδεολογικό κλίμα που είχε δημιουργήσει η κυβέρνηση "Εθνικής Ενότητος", το συνέδεσαν, όσο κανέναν άλλον κομματικό φορέα, με τον κοινωνικό-πολιτικό ριζοσπαστισμό της εποχής Τα ίδια τα πολιτικά ρεύματα που συγκρότησαν το ΠΑΣΟΚ ή προσεχώρησαν σ' αυτό, έδιναν το έντονο πολιτικό στίγμα του αντιδικτατορικου αγώνα, αλλά και τη δυναμική των κοινωνικών αγώνων ολόκληρης της π ροηγούμενης δεκαετίας Το γεγονός αυτό έδινε ήδη ένα σοβαρό προβάδισμα στο ΠΑΣΟΚ α πέναντι στην κομμουνιστική Αριστερά, που εμφανιζόταν νασπασμένη και οργανω τικά αδύναμη Με άλλα λόγια, αυτό που αρκετές φορές θεωρήθηκε εγγενές πρόβλημα για το ΠΑΣΟΚ, δηλαδή η εσωτερική του πολυμορφία, υπήρξε την εποχή εκείνη η δύναμή του και η απόδειξη ότι ο νέος φ ορέας αναδυόταν ως αποτέλεσμα της πολλαπλότητας και του πλουραλισμού των κοινωνικώ ν αγώ νω ν και των ζυμώσεων της ελληνικής κοινωνίας Στη δημιουργία του ΠΑΣΟΚ συνέκλιναν ρεύματα διαφορετικής πολιτικής προέλευσης, διαφορετικής ιδεολογίας, διαφορετικής ταξικής ένταξης, ρεύματα που συγκροτήθηκαν σε διαφορετικές "στιγμές" του κοινωνικού ανταγωνισμού κατά τη δεκαετία 1965-1974 12

Η πολιτική κληρονομιά της Κεντροαριστεράς

Τ ο ρεύμα της προδικτατορικής Κεντροαριστεράς, οριοθετημένο από την πολιτική της Ενωσης Κ έντρου (Ε Κ ), ριζοσπαστικοποιημένο μέσα στους κοινωνικούς αγώνες της δεκαετίας του ’60 και κυρίω ς στα Ιουλιανά, θα πρωταγωνιστήσει και στον αντιδικτατορικό αγώνα, είτε συμμετέχοντας στο Π ΑΚ είτε δημιουργώ ντας τη Δημοκρατική Αμυνα είτε προσχωρώντας σε άλλες αντιστασιακές οργανώ σεις Θ α μπορούσε να ειπωθεί, ότι το ρεύμα της Κεντροαριστεράς βρίσκεται σε παράλληλη κίνηση με το λαϊκό κοινωνικό μπλόκ συγκυριακή εκπροσώπηση στο Κέντρο, βαθμιαία αποστασιοποίηση από αυτό, ρήξη με το μετεμφυλιακό Κράτος στα Ιουλιανά, ριζοσπασπκοποίηση σ τη δικτατορία1 Το ρεύμα αυτό βέβαια δεν υπήρξε, πάντοτε, ενιαίο πολιτικά Μια μερίδα του αποτελεί αυτό που συνηθίστηκε να αποκαλείται "Ανδρεϊκό ρεύμα", έχοντας ως κύρια αναφορά προσωπικά τον Ανδρέα Παπανδρέου2 Πρόκειται κυρίως για βουλευτές και στελέχη της Ε Κ που ακολούθησαν τον Α Π στην πολιτική οριοθέτηση από την επίσημη Ενωση Κέντρου προδικτατορικά Ο βασικός τους π υρήνας αποτέλεσε το ΠΑΚ στο εσωτερικό της χώρας κατά τη διάρκεια της δικτατορίας Μια άλλη μερίδα του προέρχεται από το νεολαιίστικό κίνημα και, κυρίως, από την Ε ΔΗ Ν , τη νεολαία της Ε Κ , η οποία ήδη από την προδικτατορική περίοδο είχε αρχίσει να μετεξελίσσεται σε σοσιαλισ τική τάση Μια τρίτη, τέλος, μερίδα του ρεύματος αυτού υπήρξε ο "Ομιλος Παπαναστασίου", κίνηση που προδικτατορικά είχε συσπειρώσει ένα ευρύ φάσμα διανοούμενων, πανεπιστημιακώ ν και επιστημόνω ν Το σύνολο σχεδόν της ομάδας αυτής συγκρότησε στη δικτατορία τη "Δημοκρατική Α μ υ ν α "3

112 13

Η Δ ημοκρατική Α μυνα (Δ Α )

Το ειδικό βάρος της Δ Α , η οποία προσεχώ ρησε σ το ΠΑΣΟΚ λίγες μέρες μετά την 3η Σεπτεμβρίου 1974, δεν οφείλεται μόνο στο γεγονός ότι υπήρξε μια από τις σημαντικότερες αντιστασιακές οργανώ σεις κατά της δικτατορίας Οφείλεται, εξίσου, και στο γεγονός ότι αποτυπώνει, κατά κάποιον τρόπο, τη ριζοσπαστική κίνηση των νέων μικροαστικών σ τρω μάτω ν της εποχής, φαινόμενο αρκετά έντονο ήδη από την προδικτατορική περίοδο Ετσι, η παρουσία της και η σύνθεσή της απηχουν ευρυτερες και βαθύτερες διαδικασίες στο πεδίο των κοινωνικών συμμαχιών Ο πω ς χαρακτηριστικά φαίνεται στον πίνακα 34, η κοινωνικο-επαγγελματική σύνθεση της Δ Α διακρίνεται από την ολοκληρωτική υπεροχή των νέων μικροαστικών στρωμάτων σ το εσω τερικό της Το π ολιτικό στίγμα της Δ Α χαρακτηρίζεται από το τρίπτυχο σοσιαλδημοκρατικό πρόγραμμα, δημοκρατικά οργανω μένο κόμμα, πολιτική γραμμή ριζοσπαστικής αντιδεξιάς κατεύθυνσης Ως προς το σκέλος του προγράμματος, η Διακήρυξη της Δ Α ορίζεται από τα π λαίσ ια μιας εκσυγχρονιστικής και δημοκρατικής διαχείρισης, με ιδιαίτερο βάρος στην ανάπτυξη και στην κοινωνική συμμετοχή Στρατηγικής σημασίας ζήτημα για τη Δ Α αποτελούσε η θέση για ένταξη της χώ ρας σ την ΕΟΚ Είναι χαρα κτηριστικό το γεγονός, ότι η Δ Α διαπραγματεύθηκε την ένταξή της στο ΠΑΣΟΚ θέτοντας ω ς πρώ τον όοο τη στάση του απέναντι στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα Οπως σημειώ νεται, “( ) η Δ Α υποστήριζε ότι η στάση αυτή θα 'πρεπε να'ναι μάλλον μετριοπαθής ώστε να αποφευχθεί ο χαρακτηρισμός ως αντιευρωπαίκής"5 Η Δ Α αποτελούσε, στην ουσία, μια απόπειρα ελλήνω ν διανοουμένων να συγκροτήσουν και να διευρυνουν ένα σοσιαλδημοκρατικό πολιτικό ρεύμα, ανύπαρκτο ιστορικά στην Ελλάδα με αυτόνομη και μαζική λαϊκή υπόσταση Στη Δ Α συμμετείχαν γνωστά στελέχη σοσιαλδημοκρατικής ιδεολογίας (πολλές φορές μάλιστα και αρκετά μετριοπαθούς απόκλισης όπως ο Μπ Πρωτοπαπάς, ο Γ Μ υλωνάς, ο Φ Βεγλερής, ο Κ Κριμπάς, ο Σπ Παπασπηλιόπουλος κ ά ) Το δεύτερο στοιχείο του τριπτύχου της Δ Α υπήρξε η επαγγελία ενός δημοκρατικά οργανω μένου ευρωπαϊκού σοσιαλιστικού κόμματος Το ζήτημα αυτό αποτέλεσε, άλλωστε, την αφορμή για την π ρώ τη μεγάλη κρίση του ΠΑΣΟΚ, τον Ιούλιο του 1975, που οδήγησε στην αποχώρηση της Δ Α και άλλω ν στελεχώ ν και στη συγκρότηση της πολιτικής κίνησης υπό την επωνυμία Σοσιαλιστική Πορεία7 Το τρίτο, τέλος, στοιχείο του τριπτύχου της Δ Α, ο πολιτικός ριζοσπαστισμός και η δυναμική πολιτική της στάση στη συγκυρία αποτέλεσαν, ίσως, και το ουσιαστικότερο σημείο σύγκλισης για την ένταξή της στο ΠΑΣΟΚ Η Δ Α , που στους κόλπους περιελάμβανε στελέχη με μεγάλο αντιστασιακό κύρος, αρνήθηκε στο σύνολό της τη συμμετοχή στην κυβέρνηση Εθνικής Ενότητος του Κ Καραμανλή, επιδιώ κοντας να διατηρήσει την "αντιδεξιά" και ριζοσπαστική της φυσιογνωμία® 14

Το Π ανελλήνιο Απελευθερωτικό Κίνημα (ΠΑΚ)

Το Π ΑΚ αποτέλεσε τη βασικότερη συνιστώσα του ΠΑΣΟΚ Υπήρξε μία από τις μαζικότερες αντιστασιακές οργανώ σεις Ωστόσο,η οργανωτική του ανάπτυξη και η πολιτική του δράση εντοπίζεται, κυρίως, στο εξωτερικό (Δ Γερμανία, Σουηδία, Αγγλία, Ιταλία, Καναδάς), ενώ στο εσωτερικό της χώ ρας ήταν εξαιρετικά αδύναμο και δεν επηρέαζε παρά ένα μικρό πυρήνα σ τελεχών3 Εμφανίζεται με ένα πολιτικό πρόγραμμα που το διαφοροποιεί ριζικά από τις υπόλοητες αντιστασιακές οργανώ σεις και κόμματα Επαγγέλλεται τον "εθνικο-απελευθερωτικό αγώνα", δίνοντας έτσι τη δική του διαφορετική εκδοχή στον χαρακτήρα της αντίστασης, τη "βίαιη σ ύγκρουση με το καθεστώ ς των συνταγματαρχών για την απελευθέρωση της χώρας“ '0, τίθεται εξαρχής εναντίον κάθε εναλλακτικής αστικής λύσης τύπου Καραμανλή ή Μαρκεζίνη, θέτει ω ς βασικό όρο κάθε πολιτικής συμμαχίας την επίλυση του πολιτειακού ζητήματος με την οριστική εκδίωξη της Μ οναρχίας” Αυτή η π ολιτική γραμμή είχε δημιουργήσει πάμπολλες τριβές και διαφωνίες, κυρίω ς με τα κόμματα της κομμουνιστικής Αριστερός Δεν είναι, άλλωστε, λίγες οι φορές που η γραμμή του καταγγέλθηκε ω ς ανεφάρμοστη, “αριστερίστικη” ή, το λιγότερο, αναποτελεσματική'2

113 Η μεγάλη πλειοψηφία των μελών και των φίλων του ΠΑΚ εντοπίζεται κυρίως στην Ομοσπονδιακή Γερμανία και στη Σουηδία, εκεί δηλαδή όπου βρίσκεται συγκεντρωμένη η μεγάλη μάζα της εργατικής μεταπολεμικής μετανάστευσης και ο κύριος πυρήνας των οργανω μένων μελών της Α ρισ τερός σ το εξω τερικό Σε αντίθεση με την Ιταλία, όπου η επιρροή του ΠΑΚ συγκεντρώθηκε γύρω από μια ομάδα νεολαίας και διανοουμένων, έστω και με σημαντική επιρροή 3, σε αντίθεση, επίσ ης, με την Αγγλία και τη Γαλλία όπου η επιρροή του υπήρξε από μικρή έω ς ανύπαρκτη, στη Δ Γερμανία, πρω τευόντως, και στη Σουηδία, δευτερευόντως, η οργανωτική ανάπτυξη του ΠΑΚ υπήρξε εντυπωσιακή Σύμφωνα με εκτιμήσεις, η συνολική οργανωτική επιρροή του ΠΑΚ υπερβαίνει στις δυο αυτές χώ ρες τα 6 000 μέλη (με την ευρεία οργανωτική μορφή των "Φ ίλω ν του ΠΑΚ") Η πλειοψηφία των μελών αυτών είναι εργατικής προέλευσης και το ήμισυ σχεδόν προέρχεται από τις προδικτατορικές οργανώ σεις της ΕΔΑ14 Υπάρχει, ω στόσο, και ένα στοιχείο, ιδεολογικού χαρακτήρα περισσότερο, που δεν θα έπρεπε να υποτιμηθεί Οι δύο βασικές πλευρές της γραμμής του ΠΑΚ, δηλαδή ο εθνικοαπελευθερωτικός χαρα κτήρας της αντίστασης και η επαγγελία της δυναμικής σύγκρουσης, το συνδέουν άμεσα με την ιδεολογική κληρονομιά του ΕΑΜ Η σύνδεση αυτή εμφανίζεται έντονα κυρίω ς στην εργατική βάση του ΠΑΚ, χω ρίς βεβαίως να περιορίζεται μόνο σ'αυτήν Πολύ περισ σότερο όμως, η σύνδεση αυτή υλοποιείται μέσω ενός πολιτικού μορφώματος που βρίσκεται έξω από τη φθορά της ιστορικής πολιτικής ήττας του ΕΑΜ Αυτός είναι και ο βασικός λόγος για τον οποίο το ΠΑΚ δεν διακατέχεται από αμυντισμό στην πολιτική του και δεν εντάσσεται στη λογική μιας ευρυτερης αντιδικτατορικής συμμαχίας με αστικές δυνάμεις, λογική που, όπως πίστευε, θα φαλκίδευε το πρόγραμμα μιας σοσιαλιστικής προοπτικής, περιορίζοντάς το σε καθήκοντα αποκατάστασης της δημοκρατίας Το ζήτημα του αυυντισυου ω ς ανασταλτικού στοιχείου για την ιστορική Αριστερά δεν είναι η πρώ τη φορά που συναντάται Ηδη και σ τους κοινωνικούς αγώνες της δεκαετίας του ’60, ενώ η ΕΔΑ αποδεικνυόταν πάντα συγκροτημένη στην πολιτική της, δυνάμεις τοποθετημένες θεωρητικά δεξιότερά της την υπερφαλάγγιζαν σε ριζοσπαστισμό, μη έχοντας το σύνδρομο της ήττας Με το ΠΑΚ, ω στόσο, το ίδιο ιδεολογικό στοιχείο, δηλαδή η έλλειψη του αμυντισμού, συναρθρώ νεται τώρα "αριστερότερα“ το ΠΑΚ δεν είναι μια απλή μετεξέλιξη της Ενωσης Κέντρου, αντίθετα δημιουργείται σε ρήξη με αυτήν Πολύ περισσότερο, πρόκειται για ρεύμα που επαγγέλεται τη σ οσιαλιστική αλλαγή, την κατοχύρωση της λαϊκής κυριαρχίας, διεκδικεί την πρω τοπορία σ'έναν αγώνα "εθνικοαπελευθερωτικό" και μάλιστα με δυναμικό τρόπο Πρόκειται δηλαδή για ένα ρεύμα ο λόγος του οποίου τοποθετείται στην Αριστερά, ως μία εκδοχή της, και υπ'αυτήν την ιδιότητα αρχίζει να διεισδύει και οργανω τικά σε κοινωνικούς χώρους που μέχρι τότε η ιστορική Αριστερά είχε σχεδόν την απόλυτη κυριαρχία Βέβαια, η ιδεολογική συνέχεια με το ΕΑΜ δεν αποτελεί τη μοναδική πλευρά της ιδεολογίας του ΠΑΚ Ο "εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας" και η δυναμική ρήξη συναρθρώνονται με μια σειρά ιδεολογικά στοιχεία αντιεξαρτησιακά, εθνικιστικά, ανππλουτοκρατικά, αναπτυξιακά, αντιϊμπεριαλιστικά Υπό την άμεση επιρροή του Ανδρέα Παπανδρέου και ως αποτέλεσμα τω ν τότε θεω ρητικώ ν προβληματισμών του, το ΠΑΚ, που διακρίνεται για τη σχεδόν θρησκευτική του πίστη στον "Αρχηγό", προσανατολίζεται περισσότερο σ' αυτό που θα αποκαλείτο "αντιΐμπεριαλιστικός εθνικισμός" και όχι σε μια "αντικαπιταλιστική" ιδεολογία15 15

Τ ο Π Α Κ ω ς σ τιγ μ ή εξέλ ιξη ς το υ Α ν δ ρ έα Π απ ανδρέου

Η σ υγκρότηση όμως του ΠΑΚ είναι σημαντική και για ένα ακόμη λόγο εκφράζει μια σοβαρή καμπή της ιδεολογικής και πολιτικής πορείας του ίδιου του Ανδρέα Παπανδρέου Το χαρακτηριστικό της πολιτικής διαδρομής του τελευταίου είναι ότι περιβλήθηκε το μυθο ενός πολιτικού ηγέτη, που έφθασε να του αποδίδει μεταφυσικές πολιτικές ιδιότητες Τόσο για τους οπαδούς του όσο και για τους αντιπάλους του, η προσωπικότητά του και η πολιτική του ικανότητα ενδυθηκαν το μανδύα του αλάνθαστου πολιτικού, σποστασιοποιημένου από την κοινωνία και τους ζω ντανούς φορείς της ατόμου, του πολιτικού που κάθε του κίνηση υπακουει σε μια προκαθορισμένη στρατηγική Ο "μύθος του ΑνδρέαΗείναι πράγματι από τους πιο μεγάλους σε επιρροή μύθους της μεταπολεμικής πολιτικής σκηνής Ομως, η ιδεολογική και πολιτική πορεία του Α Π , παρουσιάζει καμπές και σταθμούς, πετυχημένες αλλά και αποτυχημένες πρωτοβουλίες, επιτυχημένες αλλά και αποτυχημένες εκτιμήσεις Οι απόψεις του, όπω ς και η πολιτική του δράση, παρουσιάζουν λογικές εξελίξεις αλλά και τομές που,

114 σαφώς, εντάσσονται στα πλαίσια της ελληνικής πολιτικής συγκυρίας, των ιδιαίτερων κοινω νικώ ν ανταγωνισμών, αλλά και στα πλαίσια των προφανών επιρροών που μπορεί να δεχθεί μια πολιτικοποιημένη προσωπικότητα Μια αποθυμοποιητική περιγραφή της πολιτικής πορείας και των ιδεολογικών απόψεω ν του Α Π είχε διατυπώσει αρκετά χρόνια πριν ο Ζ Μεϋνώ "Ιδεολογικά, ο Ανδρέας Παπανδρέου εντάσσεται τότε στην Αμερική στο αμερικανικό νεο-φιλελευθερο κίνημα από τους κόλπους του οποίου ο Π ρόεδρος Κέννεντυ επρόκειτο να αντλήσει τους πιο διακεκριμένους συμβουλους του ( ) Ο Α Παπανδρέου μπορεί να χαρακτηρισθεί σαν ένας από τους ανθρώπους της ιδεολογίας τω ν 'νέων συνόρων’ Ακολουθώ ντας έτσι ένα δρομολόγιο που δεν παρουσιάζει τίποτε το εκπληκτικό και κάθε άλλο παρά αποτελεί σπάνια περίπτωση ο σοσιαλίζων φοιτητής των Αθηνών μεταμορφώνεται ιδεολογικά σε έναν φωτισμένο φιλελεύθερο, σύμφωνα με την αμερικανική πολιτική ορολογία"16 Με την άφιξή του στην Ελλάδα και την ένταξή του στην ενεργό πολιτική ο Α Π έρχεται σε άμεση συγκρουση με τη δομή της μετεμφυλιακής εξουσίας και τους φορείς της "( ) κάθε άλλο π αρά εμφορούμενος από εξτρεμιστικές αντιλήψεις, ο Ανδρέας Παπανδρέου είναι συνειδητά ένας πολιτικός της αρισ τερός του Κέντρου Εάν υπεχρεώθη να επικρίνει με δριμύτητα το μοναρχικό απολυταρχισμό και τις αμερικανικές υπηρεσίες, η στάση του αυτή δεν οφείλεται σε κανέναν πολιτικό οππορτουνισμό ( ) διατύπωσε τις επικρίσεις αυτές μόνον αφ'ότου μπόρεσε να αναμετρήσει, επί τόπου και στην πράξη, τη δύναμη της παράλληλης κυβερνήσεως (σσ το παρακράτος), ( ) η ακριβέστερη δυνατή ιδεολογική του τοποθέτηση είναι στο χώρο τω ν θέσεω ν που διακηρύττουν μετριοπαθείς σοσιαλδημοκράτες πολιτικοί σαν τον Βίλλυ Μπραντ και τον Χάρολντ Γουίλσων ( )"17 Παράλληλα, η σταδιακή διαμόρφωση του πολίτικου ρεύματος της Κεντροαριστεράς θα δημιουργήσει νέα δεδομένα στο χώρο του κομματικού ανταγωνισμού "Η ανάπτυξη της κεντροαριστεράς στο εκλογικό επίπεδο δημιουργούσε ασφαλώς για την ΕΔΑ κινδύνους απώ λειας ενός τμήματος της μέχρι τότε εκλογικής της πελατείας (φαινόμενο που είχε ήδη παρατηρηθεί κατά τις εκλογές τις 16 Φεβρουάριου 1964) ( ) Το κόμμα αυτό δεν μπορούσε βέβαια παρά να διαπιστώνει με ανησυχία το ακροατήριο που είχε κατακτήσει ο Α Παπανδρέου σε κοινω νικές κατηγορίες από τις οποίες η ΕΔΑ κέρδιζε άλλοτε ψήφους και υποστήριξη σ'αυτή τη διαπίστω ση οφείλεται ίσως και η επίκριση που διετυπώνετο συχνά εναντίον του μέσα στους κυκλους αυτου του κόμματος ότι προσέφερε στην Ελλάδα την προοπτική ενός απλού επιχρίσματος φιλελευθερισμού και δημοκρατίας Ο μως η κριτική αυτή πετυχαίνε σπάνια τον στόχο της γιατί σε πολλά σημεία, ο Ανδρέας Παπανδρέου έπαιρνε γενναιότερες και σαφέστερες θέσεις από την ΕΔΑ την οποία περιόριζαν σημαντικά αφ'ενός οι επιπτώσεις της πολιτικής της ειρηνικής συνυπάρξεω ς και αφ'ετέρου η δια ρκής της μέριμνα να μην συντελέσει εκείνη στην επίταση της οξύτητος που ευνοούσε την πολιτική της απομόνωση"18 Αυτή η πορεία θα εγγράψει τον Ανδρέα Παπανδρέου στην πολιτική σκηνή ήδη από την προδικτατορική περίοδο Αποτελεί την πολιτική του υποθήκη, μια υποθήκη που θα συνοψιζόταν σε τρία, κυρίως, σημεία α) μια πολιτική γραμμή "αριστερότερα” της Αριστερός, β) μια καταγραφή άφθαρτη από ιστορικές πολιτικές εμπλοκές και παλαιοκομματικές πρακτικές και, γ) μια πολιτική παρουσία που συμβολίζει για το πολιτικό κατεστημένο της χώ ρας έναν "άμεσο κίνδυνο”19 Η επιβολή της δικτατορίας, αλλά και η γενικότερη διεθνής συγκυρία του τέλους της δεκαετίας του '60, θα συμβάλλουν σε μια περισσότερο ριζοσπαστική τοποθέτηση20 Ετσι, το ΠΑΣΟΚ, υπό την καθοδήγηση ενός "εξελιγμένου" Ανδρέα Παπανδρέου, θα διαμορφώσει μια πολιτική φυσιογνωμία σε πλήρη ρήξη με την Ενωση Κέντρου Οι θεωρητικές απ όψ εις του βρίσκονται σε παράλληλη πορεία με τη Σχολή της "Μηνιαίας Επιθεώρησης” και των θεω ρητικώ ν απόψεω ν του Σαμίρ Αμίν, του Φρανκ και του Π Σουήζυ Οι στρατηγικές και πολιτικές του εκτιμήσεις για την οργάνωση και τακτική του λαϊκού κινήματος βρίσκονται περισσότερο κοντά στους προβληματισμούς της "Νέας Αριστερός” του ’60, με αναφορές, επιπλέον, σε στοιχεία των επαναστατικών εμπειριών του Γ’Κόσμου Οι πολιτικές του επιλογές, τέλος, βρίσ κονται σε αντίθεση με σενάρια "ομαλοποίησης" και συναινετικών συμμαχιών Ο ι εξελίξεις αυτές θα οριοθετήσουν τις σ χέσεις του νέου φορέα, τόσο με το χώ ρο του παραδοσιακού Κέντρου όσο και με την ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία Το ΠΑΣΟΚ, κατ'αρχήν, θα αποκοπεί από το χώρο του παραδοσιακού Κέντρου Δεν πρόκειται μόνον, προφανώς, για το θέμα του τίτλου ή της πολιτικής φυσιογνωμίας, ζητήματα που υποδηλώνουν σαφέστατα την τομή

115 Επιπλέον, η μεγάλη πλειοψηφία του πολιτικού προσωπικού του "Κέντρου" προτίμησε την ένταξή της είτε σ τη Ν Δ είτε στην ΕΚΝΔ του Γ Μ αύρου Στο ΠΑΣΟΚ εντάχθηκε, τελικά, μόνον ένας μικρός αριθμός παλαιώ ν στελεχώ ν του Κέντρου (ΠΙΝΑΚΕΣ 35 και 36), και αυτό περισσότερο από προσήλωση σ το πρόσω πο του Α Π παρά επειδή συμφωνουσε με τους προσανατολισμούς του ΠΑΣΟΚ2’ Το ΠΑΣΟ Κ όμως θα βρεθεί σε ρήξη και με τη Σοσιαλδημοκρατία, κάτι που θα έχει επιπτώ σεις σ τους θεω ρητικούς του προσανατολισμούς, την ιδεολογική συγκρότηση του πολιτικού του χώρου, τις διεθνείς του σχέσεις Ηδη, από την εποχή της δικτατορίας, το πολιτικό πλαίσιο του ΠΑΚ δεν εγγυόταν μια θετική ανάπτυξη των σχέσων με τη Σοσιαλιστική Διεθνή και ειδικότερα με το γερμανικό SPD που αποτελουσε, τότε, τον κύριο άξονά της Το SPD προσπάθησε βέβαια να επηρεάσει, άμεσα ή έμμεσα, τους πολίτικους προσανατολισμούς του ΠΑΚ και να προβάλλει τις μετριοπαθείς θέσεις του ως θέσεις του ΠΑΚ Αλλωστε, η γερμανική σοσιαλδημοκρατία λειτούργησε, ή τουλάχιστον προσπάθησε να λειτουργήσει την εποχή εκείνη, ως μετριοπαθής και "φυλοδυτικός" σύμβουλος σε όλα τα εκκολαπτόμενα σοσιαλιστικά και ριζοσπαστικά κινήματα της Ν Ευρώ πης αλλά και του Γ’Κόσμου Στην περίπτωση του ΠΑΚ, επιπλέον, το SPD προσπάθησε να εκμεταλλευτεί και το γεγονός ότι η κύρια δύναμή του βρισκόταν στη Δ Γερμανία22 1 6 Τα σ τελέχη του αντιδικτατορικού φοιτητικού κινήματος Το φοιτητικό κίνημα θα γνωρίσει κατά τη διάρκεια της δικτατορίας μια ριζοσπαστικοποίηση που θα το διαφοροποιήσει σοβαρά, ως προς τα ιδεολογικά χαρακτηριστικά, από το προδικτατορικό φοιτητικό κίνημα Η εξέλιξη αυτή θα οδηγήσει στη διαμόρφωση μιας νέας γενιάς πολιτικών στελεχών, η οποία, μέσα από ανάλογες με το εργοστασιακό κίνημα ιδεολογικές ζυμώσεις, θα τείνει σε διαφορετικές απ ό την παραδοσιακή κομμουνιστική αριστερά πολιτικές επιλογές Ενδειξη γι'αυτό αποτελεί και η μεγάλη σχετικά δύναμη της εξω κοινοβουλευτικής Αριστερός που αρχίζει να καταγράφεται κατά τη διάρκεια της δικτατορίας και που θα συνεχισθεί και στα πρώ τα μεταπολιτευτικά χρόνια Μεγάλο ρεύμα των στελεχώ ν του αντιδικτατορικού φοιτητικού κινήματος υπήρξε σημαντικός παράγω ν σ τη συγκρότηση του ΠΑΣΟΚ Μάλιστα, βασικοί του εκπρόσωποι αποτέλεσαν αμέσω ς μέρος της ηγεσίας του23 Ενδεικτικό στοιχείο για το ειδικό κοινωνικό βάρος του ρεύματος αυτού, καθώς και της ιδεολογικής επίδρασης που, φυσιολογικά, άσκησε στις διεργασίες για τη συγκρότηση του νέου φορέα, αποτελεί το γεγονός ότι η ΠΑΣΠ, φοιτητική παράταξη προσκείμενη σ ’αυτόν, αναδεικνυεται πρώτη εκλογική δύναμη σ το φοιτητικό χώ ρο μέχρι το 1976, χρονιά κατά την οποίαν, λόγω της οργανωτικής της διάσπασης, θα περιορισθεί στη δεύτερη θέση (ΠΙΝΑΚΑΣ 37)24 1 7 Οι Τ ροτσκιστικές ομάδες Η δράση και παρουσία τροτσκιστικών ομάδων, ιδιαίτερα μαζικών για τα δεδομένα της εποχής, υπήρξε η τελευταία βασική συνιστώσα στην ανάδυση του ΠΑΣΟΚ Οι κυριότερες τροτσκιστικές ομάδες που πρωταγωνίστησαν στη συγκρότηση του ΠΑΣΟΚ ήταν 1) Η "Ο μάδα Εργατών" (Ο Ε ), 2) Η ομάδα "Εργατική Δημοκρατία” και 3) μεμονωμένες προσω πικότητες του αριστερού κινήματος "( ) που χαρακτηρίστηκαν σαν Παμπλικοί και προσχώ ρησαν στο ΠΑΣΟΚ, μετά από διαβουλευσεις με τον Α Παπανδρέου, ανοικτά σαν τροτσκιστές Σ’ αυτους φαίνεται ότι ο Α Π έτρεφε ιδιαίτερη εκτίμηση γιατί τοποθετήθηκαν οι περισσότεροι σε ηγετικά κλιμάκια του ΠΑΣΟΚ (Λιβιεράτος, συνυπευθυνος με τη Β Παπανδρέου για το ΚΕ ΜΕ ΔΙΑ, Γ Κωστόπουλος, του είχε ανατεθεί η εκπόνηση του περίφημου οργανογράμματος του ΠΑΣΟΚ, Δαλαβάγκας, Γκρινιάσος, μέλη της Προσωρινής Κεντρικής Επιτροπής, Λαγάκος, Γεωργιάδης κ ά )"25 Μέσα σ τη γενική ιδεολογική και πολιτική ρευστότητα της εποχής και, ταυτόχρονα, μέσα σ το κλίμα της π ολιτικοποίησης που διαπερνούσε την ελληνική κοινωνία, το τροτσκιστικό ρεύμα διακρινόταν τόσο για την ιδεολογική "καθαρότητα" όσο και για την πολιτική του ικανότητα να επηρεάσει αρκετές οργανώ σεις βάσης Βασικό εργαλείο ιδεολογικής παρέμβασης στις οργανώ σεις του ΠΑΣΟΚ αποτέλεσε το κείμενο "Π ερί Σοσιαλισμού", ενός ιστορικού στελέχους του ελληνικού τροτσκιστικου

11 κινήματος, του Δ Λιβιεράτου Το μεγαλύτερο μέρος του αποτελούσε τη βάση τω ν "ιδεολογικώ ν μαθημάτων" που οργανώ νονταν στη Δ Γερμανία και στα πλαίσια του ΠΑΚ με εισηγητή τον ίδιο το συγγραφέα26 Μέχρι την αποχώ ρηση ή τη διαγραφή τους από το ΠΑΣΟΚ (ζήτημα που και σε σ χέση με όλες τις κρίσεις του κόμματος εξετάζεται παρακάτω) συνετέλεσαν καθοριστικά στο να θέσουν ένα ευρύτερ πολιτικό και θεωρητικό προβληματισμό σε μια αδιαμόρφωτη οργάνωση Πρέπει βέβαια να τονισθεί, ότι οι επιμέρους τάσεις και ομάδες των τροτσκιστών δεν αποτελουν ενιαία “π αράταξη' Υπάρχει (κυρίω ς) μια βασική διαχωριστική γραμμή μεταξύ τω ν "εαμογενών τροτσκιστών" (Λιβιεράτος, Δαλαβάγκας κ λπ), ρεύμα στο οποίο οφείλεται και η επιλογή της αυτοοονάνω σηο. κο των τροτσκιστικών ομάδων που εντάσσονται στο ΠΑΣΟΚ με βασικό στόχο τον "εισοδισμό" Με άλλα λόγια, ο "Τροτσκισυό<:” δεν αποτελεί ενιαίο πολιτικό οευυα στο εσωτερικό του ΠΑΣΟΚ. 18

Η Δ ια κ ή ρ υ ξη τη ς 3 ης Σ επ τέμβ ρη και η γρ α μ μ ή τ η ς α υ το ο ρ γ ά ν ω σ η ς

Από την παραπάνω συνοπτική παρουσίαση των πολιτικών και ιδεολογικών ρευμάτων που συνέβαλαν στην ίδρυση του ΠΑΣΟΚ, φαίνεται πως η ανάδυση του τελευταίου σ την πολιτική σκην δεν υπήρξε ουτε "παράξενο" γεγονός, αλλά ούτε και μια έκβαση οφειλόμενη στη "μεταφυσική" πολιτική ικανότητα ενός ηγέτη27 Είναι σαφές, ότι η δυναμική του κόμματος αυτού βασίζεται αφ’ενός μεν σ τις προϋποθέσεις που τέθηκαν από μια συνολική πορεία των κοινωνικών-πολιτικών αγώνων (κρίση εκπροσώπησης), αφ'ετέρου δε στην αντανάκλαση στο εσωτερικό του σημαντικών ζυμώσεων μιας σ υγκεκριμένης περιόδου Πάνω στην παραδοχή αυτή μπορεί να εξετασθεί η ποανυατική υπόσταση τω ν δύο θεμελιωδών πρω τοβουλιών του ΠΑΣΟΚ κατά την περίοδο της ανάδυσης-συγκρότησής του της ιδρυτικής Διακήρυξης της 3 γ κ Σεπτέυβρη και της αυτοοονάνωσης. Η Διακήρυξη της 3ης Σεπτέμβρη αναγορεύτηκε με την πάροδο του χρόνου σε κείμενο στρατηγικής, κείμενο προγράμματος, κείμενο θεωρητικώ ν αρχών, διαστάσεις που π οτέ δεν είχε, αλλά και που δεν διεκδίκησε Ω ς ιδρυτικό κείμενο ενός πολιπκού φορέα, δεν είναι δυνατόν να χαρακτηρισθεί ούτε "επαναστατικό" (όπως πίστευαν πολλές φορές όσοι αποχωρούσαν από το ΠΑΣΟΚ και επέμεναν μέχρι φετιχισμου στην υπεράσπισή του, αλλά και όσοι, αντίθετα, παρέμεναν σ το κόμμα ακριβώς γιατί πίστευαν σ'αυτό)26, ούτε όμως και "ρεφορμιστικό", "τριτοκοσμικό" ή "αστικό" (όπω ς αντίθετα πίστευαν οι αντίπ αλοι του ΠΑΣΟΚ) Η "3η Σεπτέμβρη" δεν ήταν παρά ένα πλαίσιο ιδεολονικών αργώ ν, καταστάλαγμα της συγκυρίας αρκετά ευρύ ώστε να χω ρά στο γενικό αντιϊμπεριαλιστικό χαρακτήρα του διαφορετικά μεταξύ τουρεύματα της αριστερός Η ίδια η Διακήρυξη έθετε ρητά το ζήτημα αυτό, τονίζοντας ότι το πολιτικό πρόγραμμα, η οργανω τική δομή και η στρατηγική του Κινήματος παρέμεναν ανοικτά ζητήματα, κ οποία και θα συναποφασίζονταν από τα μέλη του29 Η συγχώνευση στο κείμενο αντιφατικών ιδεολογικών στοιχείων και η απόπειρα να "διαβαστούν" αυτά ξεχωριστά το ένα από το άλλο, αποτέλεσε ιστορικά πηγή συσκότισης σε σχέση με το χαρακτήρα του κόμματος και της ιδεολογίας του Η αποσπασματική αυτή ανάγνω ση είναι η μήτρ< όλων των προσπαθειών να ανακαλύψουν στη Διακήρυξη την "ασάφεια", την "προχειρότητα", την "ανυπαρξία στρατηγικής", τον "κεντρώο χαρακτήρα" του ΠΑΣΟΚ κ ο κ 30 Ο ίδιος ο Α Παπανδρέου θέτει ω ς εξής το πρόβλημα τόσο της προέλευσης τω ν δυνάμεω ν πού συγκρότησαν το ΠΑΣΟΚ όσο και της ιδεολογικής χρήσης της "3ης Σεπτέμβρη" "( ) η διακήρυξη της 3ης Σεπτέμβρη ( ) Αφήνει βέβαια μεγάλα περιθώρια Δ εν είναι κώδικας Είναι γενικές αρχές και αφήνει στάδιο δόξας λαμπρό για επεξεργασία εναλλανπκών προγραμμάτων ( ) είμαστε ένα κίνημα που έχει συγκεντρώσει δυνάμεις που προέρχονται από πολλές περιοχές του ελληνικού πολιτικού χώρου Και νομίζω πως εδώ βρίσκεται το πρόβλημα και όχι στη διακήρυξη της 3ης του Σεπτέμβρη Μ έσα στη διακήρυξη της 3ης του Σεπτέμβρη, ίσω ς ο καθένας θέλησε να διαβάσει αυ που βρίσκεται πιο κοντά στη δίκιά του νοοτροπία, σκέψη και ψυχική του διάθεση Είναι σαφές ότ μέσα στα πλαίσια αυτής της διακήρυξης, όχι μόνο είναι σωστό, είναι επιβεβλημένο να υπάρχουν διαφορές και τάσεις"31

117 Η ίδια άποψη διατυπώνεται κι’από ένα άλλο ηγετικό στέλεχος του ΠΑΣΟΚ ω ς εξής "Η Διακήρυξη της 3ης του Σεπτέμβρη, που είναι και ο καταστατικός χάρτης του ΠΑΣΟΚ, και συνεκτικότητα έχει και άρτια οργανική δομή επίσης έχει Βέβαια, δεν αποτελεί πρόγραμμα Αλλά προσδιορίζει σαφώς τα γενικά εκείνα πλαίσια μέσα στα οποία εναλλακτικά προγράμματα μπορούν να διαμορφω θούν''32 Εν κατακλείδι, η Διακήρυξη της 3ης Σεπτεμβρη αποτέλεσε, στη συγκεκριμένη ιστορική στιγμή, το πολιτικό και ιδεολογικό περίγραμμα μιας ευρείας κοινωνικής βάσης Α λλά δεν "εγγυόταν" από θέσεις αρχή ς μια πιο “συγκεκριμένη” πολιτική και ιδεολογία Το πρόβλημα παρέμενε, ούτω ς ή άλλως, σε π οια κατεύθυνση θα συναρθρωνόταν, τι μορφές θα έπαιρνε η συνάρθρω ση αυτή και, μέσα π ροφ ανώ ς στο πλαίσιο αυτό, τι ρόλο θα διαδραμάτιζαν οι κοινωνικές ζυμώσεις και κινήσεις της περιόδου Το δεύτερο βασικό θεμελιώ δες στοιχείο ανάδυσης του ΠΑΣΟΚ αποτέλεσε η επιλογή της αυτοοονάνωσΓΚ Η ίδια η επιλογή αυτή βασίζεται σε δύο, κυρίως, στοιχεία πρώτον, στο κλίμα της μεγάλης πολιτικοποίησης που διακρίνει την εποχή και δεύτερον, στη διάχυτη αντίληψη για μια νέου χαρα κτήρα οργάνωση, οριοθετημένη "( ) τόσο από τον παλαιοκομματικό μηχανισμό της Ενωσης Κέντρου, όσ ο και από τον γραφειοκρατικό και ’εν πολλαίς αμαρτίαις περιπεσόντα' μηχανισμό του ΚΚΕ Η επ ιλογή της αυτοοργάνωσης αποτελεί μια πραγματικά επαναστατική πράξη για το 1974 Ο λαός καλείται να φτιάξει το Κόμμα του Η διακήρυξη είναι μια βάση για συσπείρωση, όλα τα υπόλοιπα είναι ζητούμενα και το Κίνημα καλείται να ακολουθήσει μια πορεία αυτοπροσδιορισμου που θα επισφραγισθεί μέσα από ένα δημοκρατικό Συνέδριο"3 Η ιστορία της αυτοοργάνωσης αποτελεί μια σχεδόν άγνωστη πλευρά της συγκρότησης του ΠΑΣΟΚ Ω ς πολιτική έμπνευση οφείλεται στον πυρήνα των "εαμογενών τροτσκιστών" και σ υγκεκριμένα στον Γ Δαλαβάγκα, και ξεκινά από την υπαρκτή ανάγκη να αντιμετωπιστούν οι εκλογές του '74 από το "νέο φορέα", ο οποίος τη στιγμή εκείνη δεν διαθέτει ουτε οργανω τικό μηχανισμό, ουτε πολλά μέλη, ουτε χρήματα Σε μια συγκυρία που το σύνολο των στελεχώ ν του ΠΑΣΟΚ της εποχής εκείνης φάνηκε να τείνει στην επιλογή της "κλασικής" μεθόδου κομματικής οικοδόμησης (οργανώσεις βάσης, μεσαία όργανα, περιφερειακά όργανα, ιεραρχία), ο Γ Δ αλαβάγκας προτείνει την λυση της αυτοοργάνωσης του λαου σε Επιτροπές Πρωτοβουλίας34 Μ έσα σ ε λίγες μόλις ημέρες, το κίνημα των Επιτροπών Πρωτοβουλίας απλώθηκε σε ολόκληρη τη χώ ρα Ο αριθμός τους υπολογίζεται ότι άγγιξε τις 400-500 σε όλη την Ελλάδα35 Ω στόσο, η επιλογή της αυτοοργάνωσης δεν αφορά μόνο στην ανάγκη αντιμετώπισης των εκλογών Στη λογική των "εαμογενών τροτσκιστών", η αυτοοργάνωση ω ς πολιτική γραμμή αποτελουσε έμβρυο δυαδικής εξουσίας Οι Επιτροπές Πρωτοβουλίας θα έπρεπε, σ ύμφω να με την άποψή τους, να δραστηριοποιούνται για την αντιμετώπιση προβλημάτων του κοινωνικού τους χώρου, παρακάμπτοντας το επίσημο κράτος36 Η άποψη αυτή που ίσως να αντηχεί παράξενα όσον αφορά στη συγκυρία εκείνη, δείχνει εντούτοις το μέτρο της λαϊκής κινητοποίησης γυρω από τις Επιτροπές Πρωτοβουλίας Αλλωστε, εμβρυακά, η εμπειρία καθημερινών μορφών "δυαδικής εξουσίας" δεν έλειψε (π χ συλλογικός καθορισμός τιμών αγροτικώ ν προϊόντων σε πολλά χωριά από τη συνέλευση της Επιτροπής Πρωτοβουλίας των παραγω γώ ν) Η γενίκευση όμως τέτοιων μορφών απαιτεί ένα γενικευμένο κενό εξουσίας, αντίστοιχο με εκείνο των πρώ των ωρών και ημερών της μετάβασης προς τη Δημοκρατία Τη χρονική στιγμή που υλοποιόταν η γραμμή της αυτοοργάνωσης, οι συντηρητικές δυνάμεις είχαν ήδη ηγεμονεύσει, γι’αυτό ακριβώς και η δράση των Επιτροπών σ'αυτήν την κατευθυνση υπήρξε οριακή Η αυτοοργάνωση, όμως, έθεσε και ένα δεύτερο σημαντικό ζήτημα επί τάπητος την ίδια τη συγκρότηση της οργάνωσης ως αντιίεραρχικό και αντιγραφειοκρατικό μαζικό κίνημα Σ ύμφω να με έκφραση του Δ Λιβιεράτου "οργάνωση είναι η ίδια η κοινωνία εν κινήσει" Η οπτική αυτή είναι που οδηγεί στην επιλογή του "Κινήματος" και όχι του "Κόμματος", μια λογική που είχε επικρατήσει ήδη από την εποχή του ΠΑΚ37 Ετσι, η αυτοοργάνωση συνιστά μία διαφορετική πολιτική επιλογή, που φαντάζει μάλιστα ακόμη πιο διαφορετική συγκρινόμενη είτε με τα αστικά προδικτατορικά κόμματα, είτε με το γραφειοκρατικό συγκεντρωτισμό της ΕΔΑ και του ΚΚΕ Ενυπάρχει και εδώ μια ιδεολογική συνέχεια με τις μεγάλες μαζικές πρω τοβουλίες βάσης του ΕΑΜ, άλλω στε η συνέχεια αυτή είναι απολυτως συνειδητή στους εμπνευστές της αυτοοργάνωσης που έχουν βιώσει την εαμική εμπειρία Η αυτοοργάνωση συνδέει οργανικά το ΠΑΣΟΚ μ' ένα πλήθος ριζοσπαστικοποιημένου και πολιτικοποιημένου κόσμου Οι Επιτροπές συνιστουν το χώρο μιας έκρηξης αναζητήσεω ν και

118 προβληματισμών, σημαντικής για την ελληνική κατάσταση που έβγαινε από μια πολύχρονη πολιτική και πολιτιστική καταπίεση Οι έννοιες της αυτοδιαχείρισης, της κοινωνικοποίησης των μέσων παραγω γής, του εργατικού ελέγχου, του σοσιαλισμού, γίνονται αφετηρία για μαζικό π ροβληματισμό και συζήτηση Ωστόσο, η αυτοοργάνωση, μακροπρόθεσμα, είναι και αυτή μια επιλογή που θα κριθεί ω ς προς την έκβασή της Δεν είναι δηλαδή αυτονόητο ότι θα οδηγήσει σ'ένα πραγματικά δημοκρατικό κόμμα βάσης ή, αντίθετα, σε ένα γραφειοκρατικό μηχανισμό σύγχρονου μαζικού κόμματος Ο πω ς σ το ποόνοαυυα. έτσι και στην οονανωτική δουή θα αποκρυσταλλωθεί το αποτέλεσμα μιας σκληρής εσωκομματικής πάλης και θα αποτυπωθούν τα όρια και οι αδυναμίες ολόκληρου του μεταπολιτευτικού λαϊκού κινήματος

119 Β ΟΙ ΕΣΩΤΕΡΙΚΕΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ ΚΑΙ ΤΑ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΤΟΥΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜ ΑΤΑ ΣΤΗ ΔΙΑΜ Ο ΡΦ ΩΣΗ ΤΗΣ ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑΣ ΤΟ Υ ΠΑΣΟΚ Μέχρι το 1981. έτος της εκλογικής νίκης του, το ΠΑΣΟΚ θα γνωρίσει τρεις μεγάλες εσω τερικές κρίσεις, ττου θα κσταλήξουν στην αποχώρηση, κάθε φορά. ενός σημαντικού αριθμού μελώ ν και στελεχών Η πρώ τη, τον Ιούνιο του ‘75, οδηγεί στην αποχώρηση από το ΠΑΣΟΚ της Δ A , αλλά και άλλων στελεχών που δεν προέρχονταν από αυτήν Η δευτεοη. το Δεκέμβριο του '76, οδηγεί στην αποχώ ρηση από το ΠΑΣΟΚ της πλειοψηφίας του Κ Σ της ΠΑΣΠ και σημαντικού αριθμού στελεχών της, καθώς και ενός μεγάλου πυρήνα στελεχών του ΠΑΚ εξωτερικού Ενδιαμέσως, έχει σχεδόν ολοκληρωθεί αφενός μεν η διοικητική αποπομπή των τροτσκιστικών ομάδω ν με τη κατηγορία του "εισοδισμου" και του "φραξιονισμού" αφετέρου δε η αποχώ ρηση των "εαμογενών Τροτσκιστώ ν” Η τρίτη, τέλος, το καλοκαίρι του 1980, οδηγεί στην αποχώ ρηση από το ΠΑΣΟΚ της μεγάλης πλειοψηφίας της οργάνωσης Θεσσαλονίκης 2 1

Η κρίση του Ιουνίου 1975

Η πρώτη κρίση, γνωστή και ω ς "κρίση της Δ Α", είχε ω ς αφορμή τις "δημοκρατικές διαδικασίες" Η έναρξη της εσωκομματικής αντιπαράθεσης οφείλεται στη διαμάχη σχετικά με το διορισ μό (άποψη A Παπανδρέου) ή την εκλογή (άποψη Δ A ) των κατώτερων και ενδιάμεσων οργάνω ν του νέου φ ορέα3® Η Δ A από την πλευρά της προέβαλλε, την πρότασή της για άμεση εκλογή όλων τω ν οργάνω ν του κόμματος Συνηγορούσε, βεβαίως, και ο επίπλέον φόβος που χαρακτήριζε την οργάνω ση μπροστά σ τις “ηγεμονιστικές" τάσεις του Ανδρέα Παπανδρέου απέναντί της και που είχε τις ρίζες του στην προδικτατορική περίοδο Η Δ A πίστευε, ότι η άμεση εκλογή των οργάνω ν του Κινήματος μπορούσε να δημιουργήσει αντίρροπους πόλους εσωκομματικής εξουσίας απέναντι στις τάσεις "ηγεμονισμού" του Ανδρέα Παπανδρέου Από την άλλη πλευρά, ο A Π υποστήριζε, ότι στις συνθήκες εκείνες "( ) δεν είναι δυνατό να πάρει την επιθυμητή της έκταση η δημοκρατική διαδικασία Πρώτον, γιατί η οργανω μένη μας βάση δεν αντιπροσωπεύει ακόμη ικανοποιητικά τη πραγματική μας λαϊκή βάση Δεύτερον, γιατί οι αρχές του ΠΑΣΟΚ δεν έχουν γίνει συνείδηση σ' όλα τα στελέχη και μέλη του Τρίτον, γιατί δεν έχουν ακόμη εξαλειφθεί τελείως οι φράξιες και οι ομάδες στους κόλπους μας, που αξιοποιουν τις δημοκρατικές διαδικασίες για την επίτευξη δικών τους στόχων"39 Στην αιτιολόγηση αυτή διακρίνονται δυο, αντιφατικές μεταξύ τους, λογικές Η πρώτη, προσπαθεί να "αποηθικοποιήσεΓ το ζήτημα των δημοκρατικών διαδικασιών και να το αντιμετωπίσ ει πολιτικά, μέσα στη συγκεκριμένη εκείνη χρονική στιγμή για το “Κίνημα" Ισχυρίζεται, ότι η ύπαρξη "φραξιών" κινδυνευει να στερήσει τις δημοκρατικές διαδικασίες από την ουσιαστικότητά τους και να τις μεταβάλλει σε διαλυτικές Η δεύτερη, ωστόσο, λογική που υποκρύβεται, αφορά στο φόβο του A Π να προτιμήσει μια δημοκρατική και πολιτική αντιμετώπιση των αντίπαλων τάσεω ν Αντίθετα, φαίνεται να κλίνει περισσότερο σε μια "διοικητική" επίλυση των διαφορών, κάτι που θα επιβεβαιωθεί και με τις (λίγο αργότερα) ομαδικές διαγραφές της Δ A , αλλά και από τις μελλοντικές κρίσεις στο ΠΑΣΟΚ Βέβαια, η κύρια αντίθεση του '75 δεν είναι ουτε διαδικαστική ούτε οργανω τική Η πραγματική της βάση είναι, κυρίω ς, πολιτικο-ιδεολογική, σε μεγάλο δε βαθμό ανάγεται και σε παλαιότερες διαφορές Ο πω ς προαναφέρθηκε, η πολιτική φυσιογνωμία της Δ A θα μπορούσε, σ ε βασικά προγραμματικά και ιδεολογικά στοιχεία, να χαρακτηρισθεί "σοσιαλδημοκρατική" Η ταυτότητα αυτή, σ τη συγκεκριμένη ιστορική συγκυρία και υπό το ιδεολογικά αριστερίζων κλίμα της εποχής, ισοδυναμουσε με πολιτική μομφή Η πολιτική αντίθεση, λοιπόν, έχει, ή τουλάχιστον φαίνεται να έχει, μια ιδεολογική χροιά, την αντιπαράθεση "σοσιαλδημοκρατών" και "ριζοσπαστών", η οποία εμπλέκεται και με το προαναφερθέν κλίμα ανταγωνισμού των δύο μερών Η αμοιβαία δυσπιστία είχε εκδηλω θεί ήδη από την προδικτατορική περίοδο στους κόλπους της ευρυτερης "κεντροαριστεράς" Ομως, αργότερα, κατά τη διάρκεια της δικτατορίας, ο ανταγωνισμός αυτός θα λάβει πιο "ανοικτές μορφές" Η πρώτη αιτία είναι η διαφορετική πολιτική πλατφόρμα του ΠΑΚ από τη Δ A Η δεύτερη είναι ο σ αφής ανταγωνισμός για την εκπροσώπηση του ίδιου πολίτικου χώ ρου Στην πραγματικότητα, οι

120 εκατέρω θεν τάσεις ηγεμόνευσης δεν θα υττερττηδηθούν ποτέ Σ'αυτό το σημείο, όμως, ο Α Π θα επικρατήσει κατά κράτος, κι'αυτό δεν είναι δύσκολο να ερμηνευθεί Ο Α Π φαίνεται μέσα απ ό την ιστορική του πρακτική να έχει μια μεγαλύτερη πολιτική διορατικότητα και την ικανότητα σε πολιτικές πρω τοβουλίες, τέτοιες που να δημιουργούν νέα δεδομένα και συσχετισμούς Ετσι, προδικτατορικά, επιχείρησε με τη συγκρότηση των “Δημοκρατικών Συνδέσμων" να δημιουργήσει μια ευρυτερη από τον "Ο μιλο Παπαναστασίου" πολιτική συσπείρωση Ευρυτερη κοινωνικά, αφου στόχος ήταν να υπερβεί το χαρακτήρα μιας ομάδας διανοουμένων, αλλά και ευρυτερη πολιτικά, αφού τελικός στόχος ήταν η συγκρότηση ενός μάχιμου πολίτικου ρεύματος40 Ετσι, χω ρίς να έρχεται σε άμεση ρήξη με τον "Ομιλο Παπαναστασίου", δημιουργούσε μια ευρυτερη συσπείρωση Οι ζυμώσεις αυτές ανεστάλησαν με την επιβολή της δικτατορίας, όμως και πάλι, για δεύτερη φορά, ο Α Π κινήθηκε πιο αποτελεσματικά Ενώ ο "Ομιλος Παπαναστασίου" μετονομάσθηκε, ουσιαστικά, σε "Δημοκρατική Αμυνα", ο Α Π επιχείρησε τη δημιουργία διευρυμένου πολίτικου σχήματος Ετσι, ενώ η Δ Α παρέμεινε μια συσπείρωση 150 περίπου διανοούμενων, το ΠΑΚ απέκτησε έναν, οπωσδήποτε, πολύ πιο μαζικό χαρακτήρα Δεν είναι λοιπόν τυχαίο το γεγονός, ότι ο Α Π διαπραγματευθηκε με τα στελέχη της Δ Α την είσ οδό τους στο ΠΑΣΟΚ από θέση ισχύος Η απαίτηση της Δ Α για ισότιμη αριθμητικά εκπροσώπηση στα όργανα4’ , δεν μπορούσε εύκολα να γίνει δεκτή, όπω ς και δεν έγινε, με δεδομένη την ιστορική αντιπαλότητα για την π ρω τοκαθεδρία στο χώ ρο Αλλωστε, η Δ Α , ω ς πολιτικό ρεύμα, υπήρχε υόνον στα κεντρικά όργανα του ΠΑΣΟΚ, χω ρίς ιδιαίτερη επιρροή στην οργανωμένη του βάση 2 Ετσι, ως προς τη συγκεκριμένη αντίθεση της κρίσης του 1975, η κομματική μερίδα που επιζητεί "άμεσες εκλογές” και δημοκρατικές διαδικασίες, με βασικό πυρήνα τη Δ Α , βρίσκεται υπονομευμένη τόσο ιδεολογικά (της προσάπτεται η μομφή "σοσιαλδημοκρατική") όσο και πολιτικά (αδυνατεί, μέσα στους συγκεκριμένους εσωτερικούς συσχετισμούς να υπεραμυνθεί των απόψεω ν της ή και να τις επιβάλλει) Ενώ προτείνει μια δημοκρατική λειτουργία για την υπέρβαση των διαφω νιών, εν τουτοις θα έχει να αντιμετωπίσει συνασπισμένες όλες τις τάσεις του ΠΑΣΟΚ. μεταξύ δε αυτώ ν και όλες τις κατά τεκμήριο "αριστερές" "Στο πλευρό του Προέδρου, θα βρεθούν το 'ΠΑΣΟΚ-Β' και οι τροτσκιστές, όσα από τα στελέχη και τα μέλη του ΠΑΚ τρέφουν μια απόλυτη αφοσίω ση στον ίδιο, και η μεγάλη μερίδα των νεολαίω ν 'που ήταν συσπειρωμένοι γυρω απ ό τον Ανδρέα Παπανδρέου"43 Ο λόγος για την αδυναμία συμπαράταξης της Δ Α με κάποια απ'αυτές τις τάσεις θα έπρεπε να αναζητηθεί, επίσης, και σ το γεγονός ότι δεν στάθηκε δυνατόν να διαφύγει από μια "φετιχοποίηση" των δημοκρατικών διαδικασιών44 και να συνδέσει το ζήτημα αυτό με μίαν άλλη πολιτική γραμμή Ετσι, η διάσπαση που ακολούθησε παρέμεινε μια διάσπαση "ιδεολογική" Δεν αφορούσε, δηλαδή, τη σύγκρουση δυο πολιτικών γραμμών, αλλά μια εσωτερική ιδεολογική και οργανωτική αντίθεση Η πολιτική κίνηση "Σοσιαλιστική Πορεία", που προέκυψε από τη διάσπαση του '75, βρέθηκε, κατά συνέπεια, περιθωριοποιημένη Κατ'αρχήν κοινωνικά, διότι ο μόνος χώρος μέσα στο ΠΑΣΟΚ που βρήκε απήχηση ήταν οι κλαδικές οργανώ σεις των Επιστημόνων Οπως ανέφερε και ο επίσημος απολογισμός του ΠΑΣΟΚ για την περίοδο Ιουνίου ’75 - Δεκεμβρίου ’7 6 ,"( ) μερικές Κ Ο διαλύθηκαν τελείως όπω ς η Κ Ο μηχανολόγων και φυσικών, ενώ άλλες έχασαν πάνω απ ό το 50% της δύναμής τους όπως οι Κ Ο οδοντιάτρων, χημικών μηχανικών και Παντείου"45 Ο μοναδικός κοινωνικός χώ ρος μέσα στον οποίον η Σοσιαλιστική Πορεία διατήρησε κάποιες δυνάμεις - της τάξης περίπου του 5% - ήταν ο χώρος των επιστημονικών συλλόγων (ΠΙΝΑΚΑΣ 38) Η περιθωριοποίηση, κατά δεύτερο λόγο, υπήρξε πολιτική Ο μάλλον "ιδεολογικός" και "ηθικός" χαρακτήρας της διάσπασης, περιορισμένος σε ζητήματα εσωτερικής δημοκρατίας, δεν μπόρεσε να καλύψει επί μακρόν τις σοβαρές πολιτικές διαφω νίες Μια μερίδα στελεχών που αποχώ ρησαν το '75 γρήγορα θα επανενταχθεί στο ΠΑΣΟΚ (Φλέμινγκ Α , Κοκκόλα Α , Μερκούρη Μ , Κίσσονας Γ , Νικολάου Κ κ λπ) Ο πρώ τος ηγετικός πυρήνας, μετά την εκλογική αποτυχία του 1977, θα παραμείνει ανέντακτος ή πολιτικά αδρανής, ενώ μια νέα ηγετική ομάδα θα προσανατολισθεί, μετά το 1978, στη συνεργασία με μικρότερες ομάδες στα πλαίσια του ευρύτερου αριστερού χώ ρου

121 2 2 Οι εσω κομματικές κρίσεις του 1976 Η αποχώ ρηση της Δ Α και όσων στελεχών είχαν συγκλίνει μαζί της δεν τερμάτισε την ιδεολογικήττολιτική ρευστότητα που χαρακτήριζε το ΠΑΣΟΚ Αντίθετα, οι ιδεολογικές και πολιτικές σ υγκρουσεις των τάσεων θα συνεχιστουν και μάλιστα έντονες Το αποκορύφωμα αυτών των συγκρούσεων θα έρθει στο τέλος του 1976, οπότε και θα βρεθούν εκτός Π ΑΣΟ Κ ο βασικός πυρήνας του ΠΑΚ που προερχόταν από το εξωτερικό, ένα μεγάλο μέρος της ΠΑΣΠ και όλοι, ανεξαιρέτως, οι τροτσκιστές Το σύνολο δηλαδή των τάσεων που αποτέλεσαν, κατά την προηγούμενη περίοδο, την "αριστερή ασπίδα" κατά της "σοσιαλδημοκρατικοποίησης" του κόμματος Η απομάκρυνση των Τροτσκιστών δεν γίνεται ενιαία Αρχίζει τον Ιανουάριο του 1976 με τη διαγραφή της Συντακτικής Επιτροπής του "Ξεκινήματος" (εφημερίδα που εξέδιδε ο ηγετικός π υρήνας της "Ομάδας Εργατών") και καταλήγει, αφού περάσει από αρκετές φάσεις, στην αποχώ ρηση των "εαμογενών" τροτσκιστών, πολλοί από τους οποίους βρίσκονταν σε ηγετικές θέσεις Οπως αναφέρθηκε παραπάνω, οι Τροτσκιστές δεν αποτελούν ενοποιημένο πολιτικό ρεύμα μέσα στο ΠΑΣΟ Κ Κατά συνέπεια, δεν έχουν και την ίδια πολπική στάση απέναντι' του Οι "εαμογενείς" βρίσκονται σ το ΠΑΣΟΚ έχοντας την εκτίμηση, ότι η κίνηση των λαϊκώ ν μαζών, μέσα από την πολυμορφία της έκφρασής της, θα διοχετευθεί προς το ΠΑΣΟΚ και θα αναγνωρισθεί σ ε αυτό Ο ρόλος του^ στο ΠΑΣΟΚ δεν είναι ρόλος "εισοδισμού", από τον οποίον άλλωστε οριοθετούνται σαφώς 6 Η ένταξή τους καθορίζεται από την πολιτική εκτίμηση πω ς το Κίνημα είναι δημιουργημα-αποτέλεσμα του μαζικού λαϊκού ρεύματος και μ'αυτήν την έννοια, σ το μέτρο που η δυναμική τω ν κοινωνικών αγώνων βρίσκεται σε φάση ανάπτυξης, μπορεί να παίξει ρόλο καθοδήγησης της "επαναστατικής" δυναμικής Αν μπορεί να καταλογισθεί κάτι στην άποψη αυτή, είναι μια σχετική "υπερτίμηση" της θέσης του μαζικού κινήματος σε σχέση με το ρόλο της κομματικής καθοδήγησης Αυτό διαφαίνεται στη απόφασή τους να αποχωρήσουν από το ΠΑΣΟΚ τον Οκτώβριο του 1976, με βάση την εκτίμηση ότι εξαντλήθηκε η δυναμική του ριζοσπαστικού μεταπολιτευτικού ρεύματος και, κατά συνέπεια, κάτι τέτοιο θα βρεί την αντανάκλασή του στο εσωτερικό του ΠΑΣΟΚ με την "συντηρητικοποίηση" και γραφειοκρατικοποίησή του Η "υπερτίμηση" του ρόλου που διαδραματίζουν οι κοινωνικοί αγώνες, οδηγεί σε "υποτίμηση" του ρόλου του κόμματος ως διαπλαστικού παράγοντα της κοινωνικής δυναμικής Ρόλος που μπορεί να είναι θετικός ("απελευθερωτικός") ή αρνητικός (φαλκίδευση του κοινωνικού) Τον Οκτώβριο του ’76, όταν η ομάδα αυτή εκτίμησε ότι εξαντλήθηκε η κοινωνική δυναμική, πολλά ζητήματα παρέμεναν ακόμη ανοικτά Η (κομβική) πορεία του Πολυτεχνείου του ‘76 επίκειτο ένα μήνα μετά, το εργοστασιακό κίνημα βρισκόταν ακόμη σε εξέλιξη, όπως οι αγροτικοί αγώνες και, ακόμη, το φοιτητικό κίνημα Με άλλα λόγια, αρκετά κοινωνικά μέτωπα, στα οποία θα κρινόταν και η δυναμική του ΠΑΣΟΚ, ήταν ακόμη ανοικτά Από την τάση αυτή οριοθετούνται σαφώς οι τροτσκιστές του "Ξεκινήματος" και της "Εργατικής Δημοκρατίας" 7 Στην περίπτωσή τους, η ένταξη στο ΠΑΣΟΚ υπάκουε βασικά στη γραμμή του "εισοδισμού" Αποτελώντας ένα συγκροτημένο, ιδεολογικά, οργανω τικό πυρήνα, θα επιχειρήσουν να επηρεάσουν οργανώσεις βάσης του ΠΑΣΟΚ, κάτι το οποίο και θα καταφέρουν τουλάχιστον για 20 Τ Ο σ την Α θήνα και Θεσσαλονίκη Περίπου 400 μέλη του ΠΑΣΟΚ θα διαγραφούν ω ς τροτσκιστές αυτής της τάσης48 Η προτεραιότητα στην ανάπτυξη της δικής τους ειδικής τάσης, σε βάρος τόσο της συγκρότησης του Π ΑΣΟ Κ σε αυτόνομο πολιτικό ρεύμα όσο και των κοινωνικών αγώνων, υπήρξε καθοριστική Η στρατηγικές τους βλέψεις για το ΠΑΣΟΚ θα μπορούσαν να συνοψισ θούν ως εξής "θ έλο υ ν ( ) ένα ελληνικό ομοίωμα του Εργατικού Κόμματος Αγγλίας, ένα ΠΑΣΟΚ σοσιαλδημοκρατικό, που ο εισοδισμός να νομιμοποιείται και να αναπαράγεται ειρηνικά στα πλαίσια ενός χειραγωγητικου καρτέλ τριώ ν θεσμοθετημένων πτερύγων παλαιοκομματικών και σοσιαλδημοκρατών - αριστερής γραφειοκρατίας - τροτσκιστών"49

122 Η δράση των τροτσκιστών θα ανησυχήσει, σε πρώτη φάση, έντονα την τάση του ΠΑΣΟΚ-Β', δηλαδή του σκληρού πυρήνα του ΠΑΚ εξωτερικού Η ιστορική εξέλιξη της τάσης αυτής "δικαιολογεί” την πρακτική που ανέπτυξε την εποχή εκείνη σ το εσωτερικό του ΠΑΣΟΚ Το ΠΑΣΟ Κ-Β’ αποτελούσε, ”(, ) μια κλειστή οργάνωση με πυραμιδική δομή που θεω ρεί τον εαυτό της ω ς τη συνέχεια του ΠΑΚ και δρα κυρίως στο εξωτερικό ( ) το ΠΑΣΟΚ-Β' επιμένει στους αρχικούς στόχους και μεθόδους πάλης του ΠΑΚ ηγετικά στελέχη του που δεν θεωρουν τότε το ΠΑΣΟΚ παρά 'μια μετωπική νόμιμη παράταξη' του ΠΑΚ, ακόμη και κατά τη διάρκεια τω ν προεκλογικώ ν συγκεντρώσεων θα πλησιάζουν άλλα μέλη του ΠΑΣΟΚ, κλείνοντας ραντεβού με όσους 'ενδιαφέρονταν για τη συνέχιση του ένοπλου αγώνα' Το ΠΑΣΟΚ-Β' που συνεχίζει - εν γνώσει του Ανδρέα Παπανδρέου - να έχει ξεχωριστές συνεδριάσεις, θα καταλήξει μετά την 'αποτυχία' τω ν εκλογών στην εκτίμηση ότι η 'ένοπλη επανάσταση' είναι η μόνη λυση 'α φ ου μέσα από εκλογικές διαδικασίες δεν παίρνεται η εξουσία', και συνεπώς θα συσπειρω θεί γυρω από τον Ανδρέα Π απανδρέου, όταν ο τελευταίος θα εισάγει το μαρξισμό στην 'κοσμοθεωρία' του ΠΑΣΟΚ"50 Η λογική του μηχανισμού, και μάλιστα του ιδιαίτερου μηχανισμού μέσα σ το κόμμα, στο ρόλο του θεματοφύλακα τω ν "παραδόσεων", αποτελεί το βασικό λόγο για τον οποίο η τάση αυτή είναι ανταγωνιστική απέναντι σε κάθε διαμορφωμένη ή υπό διαμόρφωση τάση Με αυτήν τη λογική στρέφεται κατά τω ν τροτσκιστών ανησυχώντας για την επιρροή τους - πρω ταγωνιστεί μάλιστα στην αποπομπή τους -, στρέφεται όμω ς και κατά της ΠΑΣΠ (σε μια πρώ τη φάση), όταν αυτή π ροσπαθεί να διαδραματίσει σημαντικότερο ρόλο στο μαζικό κίνημα και, κατά συνέπεια, και μέσα σ το ΠΑΣΟΚ5' Οταν, λίγο αργότερα, ο έλεγχος της ΠΑΣΠ θα περάσει στην καθοδήγηση του ΠΑΣΟΚ-Β’, το Εκτελεστικό Γραφείο του ΠΑΣΟΚ θα παρέμβει διαλύοντας τη -φραξιονισμένη κατάσταση" που είχε δημιουργηθεί Εκτός κόμματος θα βρεθούν περίπου 200 μέλη και στελέχη του ΠΑΚ και της σπουδάζουσας Οι διαγραμμένοι δεν προχώρησαν, όπως η Δ A , στη συγκρότηση κάποιας πολιτικής κίνησης Είναι άλλωστε σαφές ότι δεν υπήρχε πολιτική ενότητα μεταξύ των διαγραμμένω ν στη κρίση του '76 "Μ ερικοί προσχώρησαν στο ΚΚΕ, άλλοι προσχώρησαν στη Σοσιαλισ τική Πορεία, άλλοι έχουν αποχωρήσει τελείως από το κίνημα και πολλοί επανήλθαν στο ΠΑΣΟΚ σ το πλευρό της γραφειοκρατίας Με τις διαγραφές αυτές διαλύθηκε ο παλαιός ηγετικός πυρήνας του ΠΑΚ Ενα μέρος του ενσωματώ θηκε στην ηγεσία του ΠΑΣΟΚ (Τσοχατζόπουλος, Β Παπανδρέου κ λπ), ένα άλλο ακολούθησε την πολιτική σιωπή, ενώ κάποιοι διατήρησαν μια σχέση με το ΠΑΣΟΚ μέσα από τις οργανώ σεις βάσης του, διατηρώντας μια κριτική απόσταση από την ηγεσία 2 3 Οι σ υνέπ ειες των κρίσεων του 1975 και του 1976 Με τη διάσπαση του 1976 λήγει μια πρώτη μεγάλη περίοδος για το ΠΑΣΟΚ Ολόκληρη η διετία 1974-1976 υπήρξε μια περίοδος διαρκούς ζύμωσης και κινητικότητας, αποτέλεσμα τω ν ίδιων των διεργασιών που συνετέλεσαν στην ανάδυση του ΠΑΣΟΚ Με αυτήν την έννοια, τόσο σ τα γεγονότα του '75 όσο και σε αυτά του '76, δεν θα έπρεπε η κρίση να ορίζεται μόνο με τα "αρνητικά" της στοιχεία, αλλά και με τα δυναμικά της, να κατανοούνται δηλαδή τα σποτελέσματά της ω ς πολιτικά προϊόντα που καθόρισαν και λειτούργησαν στην εξέλιξη του ΠΑΣΟΚ Με τις διασπάσεις και αποχωρήσεις του 1976 αναδεικνύονται δύο βασικά στοιχεία Το πρώ το είναι η εδραίω ση πλέον του Ανδρέα Παπανδρέου σε αναμφισβήτητο ηγέτη του κόμματος Ηνέτη. óuioc. πλέον, που δεν έγει uòvo συυβολική σηυασία. αλλά αποτελεί ένα διακοιτό και αυτόνουο πολιτικό όονανο στο εσω τερικό του κάυυατοο. Είναι παραδεκτό, ότι ο Ανδρέας Παπανδρέου ω ς πολιτική προσωπικότητα αποτελούσε σημαντικό κεφάλαιο για την ανάδειξη του ΠΑΣΟΚ στην πολιτική σκηνή Παρ'όλα αυτά, μέχρι και αυτή την εποχή, την εποχή της διάσπασης του '76, δεν έχει εδραιώσει την ηγετική του θέση μέσα στο κόμμα με τρόπο απόλυτο και αδιαμφισβήτητο Δεν είναι μόνον ότι ο ίδιος προσωπικά αμφισ βητείται ως "απόλυτος ηγεμών" ή, τουλάχιστον, ω ς αποκλειστικός καθοδηγητής του κόμματος (άλλωστε, η αμφισβήτηση δεν προέρχεται μόνον από τη Δ A , αλλά και από την ομάδα του ΠΑΚ που είναι συσπειρωμένη γύρω από τον Γ Τσεκούρα, όσο επίσης και από τους τροτσκιστές ή τους νεολαίους της ΠΑΣΠ που δεν (ραίνεται να τον αντιμετωπίζουν ως προσωπικότητα υπεράνω κριτικής και λαθών, ω ς υπερβατικό θεσμό) Είναι, εξίσου, το γεγονός, ότι και ο A Π δεν διεκδικεί για τον εαυτό

123 του μια θέση "κεντριστή" στις διαμάχες που ξεσπουν, πρακτική που θα τον εδραίω νε ηγετικά με τη μορφή του εξισορροπιστή των τάσεων Η ίδια η συγκρότηση των οργάνω ν του Κόμματος (με την ένταξη οργανω μένων ομάδων που καταλαμβάνουν ποσοστό ηγετικών θέσεων ανάλογα με τη δύναμή τους) περιόριζε μια ολοκληρω τική κυριαρχία του μέσα στο Κόμμα Μια πρώτη προσπάθεια ανατροπής αυτής της λειτουργίας γίνεται με το Προσυνέδριο του 1975, όταν η οργανωτική εισήγηση αναγορεύει τον Πρόεδρο σ ε ξεχωριστό όργανο Παρά το γεγονός όμως αυτό, η ουσιαστική του επιβολή θα πραγματοποιηθεί μόνον αφ’ότου αρθούν οι εγγενείς συγκρουσεις στο κόμμα και εξουδετερωθούν οι βασικοί αντίπαλοι Εδώ, βέβαια, πρέπει να επισημανθεί και ένα στοιχείο που αφορά άμεσα στην κυριαρχία του A Π μέσα στο κόμμα Είναι γεγονός, ότι αυτός ο πολιτικός χώρος ο οποίος συγχώνευε διαφορετικά ρεύματα και τάσεις, πολλές φορές αντιθετικά μεταξύ τους, θα κινδύνευε να διαλυθεί χω ρίς κεντρική αναφορά και εκπροσώπηση Η, και αν ακόμη δεν διαλυόταν, είναι σχεδόν σίγουρο ότι πολύ δύσκολα, με δεδομένες τις συγκεκριμένες τάσεις, θα κατάφερνε να δημιουργήσει ένα πρόγραμμα σύγκλισης που δεν θα ακύρωνε τη δυναμική του Πάνω σε αυτήν την υλική βάση στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό η "επιβολή" του A Π μέσα στο κόμμα Η παρέμβασή του, όπως και η συγκρότηση μιας ηγετικής ομάδας γυρω απ' αυτόν, αντλεί τη νομιμοποίησή της από την υπαρκτή ανάγκη να ξεπ ερασθούν οι συγκεκριμένες διαλυτικές διαδικασίες που αναπτύσσονται από τις διάφορες ομαδοποιήσεις Ας μη λησμονείται, επίσης, ότι ο τρόπος με τον οποίον εμφανίζονται κάθε στιγμή οι εσ ω τερικές πολιτικές αντιθέσεις, φέρουν τον A Π και την ομάδα γυρω απ'αυτόν με "πολιτικότερες" θέσεις, πλησιέστερα, ταυτόχρονα, στο ριζοσπαστισμό της εποχής και στις ανάγκες του κόμματος η Δ A συσπειρω νόταν σε μια δημοκρατική - τεχνοκρατική και σοσιαλδημοκρατική βάση, "απορριπτέα" από το κλίμα ριζοσπαστισμού της εποχής Οι τροτσκιστές στο πρόγραμμα του "εισοδισμού" Η ηγετική ομάδα του ΠΑΚ εξωτερικού στη προοπτική συνέχισης του "δυναμικου" αγώ να53 Σ'αυτές τις αντιθέσεις, η πλευρά του A Π εμφανίζεται, κάθε φορά, με "πειστικότερο", και "πολιτικότερο" πρόσωπο Αναλαμβάνει, έτσι, καθήκοντα πολιτικού καθοδηνητή. κοινοβουλευτικου εκπ οοσ ώ π ου. θεω ρητικού, υαλικού ποοπανανδιστή Στο πρόσωπό του συγχωνεύονται, δηλαδή, αντικειμενικά, πολλαπλές λειτουργίες, αποτέλεσμα του κενού, σε τελική ανάλυση, που υπάρχει στο κόμμα α π ό μια συλλογική ηγεσία που θα ενοποιούσε όλες αυτές τις λειτουργίες Η αλληλοεξουδετέρωση των επιμέρους τάσεων και η ακύρωση μιας πορείας πολιτικής συγκρότησης μέσα από "ανοικτές διαδικασίες" εδραίωσε και τυπικά τον A Π στην ηγεσία, με χαρακτηριστικά αυτόνομου οργάνου Ωστόσο, η εδραίωση αυτή δεν θα έπρεπε να τοποθετείται στη ρήξη με την Δ A το Τ 5 54 Μπορεί, βεβαίω ς, εκεί να βρίσκονται οι πρώτες εκφράσεις, ως αποτέλεσμα όμως πρέπει να τοποθετηθεί μετά και τις κρίσεις του '76, ω ς συνολική αποκρυστάλλωση της δίχρονης εσωκομματικής πάλης55 Το δευτεοο στοιχείο, αποτέλεσμα των κρίσεων του '75 και του ’76, είναι ότι, εφεξής, το ΠΑΣΟΚ θα αποτελεί έκφραση της μεταπολιτευτικής, καθαρά, περιόδου Με την αποχώρηση του ΠΑΚ εξω τερικού και της Σπουδάζουσας ολοκληρώνεται η έξοδος από το ΠΑΣΟΚ ενός πολίτικου δυναμικου που στρατευθηκε στην πολιτική στις συνθήκες του αντιδικτατορικού αγώνα και των πρώ τω ν χρόνω ν της μεταπολίτευσης Η μαζικοποίηση του ΠΑΣΟΚ που θα συντελεσθεί απ ό το 1976 και μετά (βλ παρακάτω και σχετικό διαχρονικό πίνακα) δείχνει, ακριβώς, ότι το νέο δυναμικό που στρατεύεται, βρίσκεται έξω από αυτές τις "ιστορικές" εσωτερικές διαμάχες και αντλεί τη στράτευσή του από την παρουσία του ΠΑΣΟΚ σε αυτήν την περίοδο 2 4 Η κρίση του 1980 Η τρίτη μεγάλη κρίση του ΠΑΣΟΚ υπήρξε η κρίση του 1980 ή, όπως καταγράφηκε, η "κρίση της Θ εσσαλονίκης" Μετά από μια μεγάλη πορεία "αμφισβητήσεων* της επίσημης κομματικής γραμμής, η οργάνω ση της Θεσσαλονίκης, με επικεφαλής τον τότε δημοτικό σύμβουλο Λ Τζιόλα, ετίθετο εκτός κόμματος, με απόφαση του Πειθαρχικού Συμβουλίου και του τότε Εκτελεστικού Γραφείου Υπολογίζεται, ότι περίπου 2 000 μέλη και στελέχη του ΠΑΣΟΚ και της νεολαίας του διαγράφηκαν στσ γεγονότα του καλοκαιριού του 1980 Πρόκειται για αριθμό που ξεπερνά τον αντίστοιχο αριθμό όλω ν μαζί των προηγουμένων αποχωρήσεων του 1975 και του 1976 Ωστόσο, το ΠΑΣΟΚ το 1980

124 αριθμούσε ήδη πολυ περισσότερα μέλη, με αποτέλεσμα το αριθμητικό εσωτερικό βάρος της διάσ πασης αυτής να μην είναι συγκρίσιμο με αυτό των προηγουμένων Η συγκυρία μέσα στην οποία εκδηλώθηκε η ρήξη αυτή ήταν πια αρκετά δυσοίωνη για την επιτυχή έκβασή της Ηδη, το ΠΑΣΟΚ βρισκόταν "προ των πυλών" της εξουσίας, ο μεταπολιτευτικός ριζοσπ αστισμός γνώριζε, πλέον, μεγάλη ύφεση, επενδύοντας στην εκλογική νίκη της "Αλλαγής", ενώ ο εκλογικισμός και ο κυβερνηπσμός ως ηγεμονικές στρατηγικές είχαν εμπεδωθεί στο εσω τερικό του ΠΑΣΟΚ Ετσι, η διάσπαση αυτή θα μείνει χωρίς αποτέλεσμα, παρά το γεγονός ότι οι επισημάνσεις σ τις οποίες προχώρησε και η πολιτική κριτική που διαμόρφωσε αποτέλεσαν την πιο σημαντική, ίσως, ανάλυση που είχε επιχειρηθεί μέχρι τότε για το "φαινόμενο ΠΑΣΟΚ"58 Σε ρήξη με όλες πς μέχρι τότε αναλύσεις για το κόμμα αυτό, η ομάδα εκείνη παρουσίασε μια σημαντική θεωρητική συνεισφορά, θέτοντας ζητήματα, όπως η ηγεμονία στο εσω τερικό του ΠΑΣΟΚ μιας μερίδας νέων μικροαστικών στρωμάτων, ο χαρακτήρας του οργανωτικού μηχανισμού, οι συγκεκριμένες στρατηγικές επιλογές Πρόκειται για μια διάσπαση που ιδεολογικά και θεω ρητικά ήταν α ρκετά συμπαγής, αλλά που σε πολιπκό επίπεδο αδυνατουσε να τροποποιήσει τα δεδομένα Η διαμορφω μένη πια σχέση του ΠΑΣΟΚ με τα λαϊκά στρώματα δεν θα διαταραχθεί, όπω ς επίσης δεν θα μεταβληθούν οι ήδη διαμορφωθείσες προγραμματικές και στρατηγικές αποκρυσταλλώ σεις 2 5 Η β α σ ικ ή εσ ω τε ρ ικ ή π ό λ ω σ η σ το εσ ω τε ρ ικό το υ ΠΑΣΟΚ μ ια α π ο τίμ η σ η τω ν ε σ ω κ ο μ μ α τικ ώ ν σ υ γ κ ρ ο ύ σ εω ν Είναι αλήθεια, ότι η αναφορά στην "εσωκομματική πάλη" ή στις "εσωκομματικές συγκρουσεις" θα ήταν άσ τοχο να περιορίζεται αποκλειστικά στο ζήτημα των διασπάσεων Ωστόσο, οι τελευταίες, χω ρίς να εξαντλούν την όλη εικόνα της εσωκομματικής διαπάλης, εκφράζουν μια ιδιαίτερα ο^υυένη στιγμή της Θα επιχειρηθεί, έτσι, μία κα^αρχήν αποτίμηση των διασπάσεων μέχρι το '81, πριν επιχειρηθεί να τεθεί περισσότερο αφαιρετικά η βασική αντιθετική γραμμή που διαπερνά το ΠΑΣΟΚ Μία τέτοια αποτίμηση των διασπάσεων οδηγεί στα εξής συμπεράσματα 1) Θ α πρέπει κατ'αρχήν να αποκλειστεί μια μηχανιστική συσχέτιση που συνδέει "ευθέω ς" τις δ ιασ π άσεις αυτές με κάποια ιδιαίτερη δυναμική που αναπτύσσει το μαζικό κίνημα της σ υγκυρίας Βέβαια, σε τελική ανάλυση, οι προβληματισμοί και οι απόψεις που διαμορφώνονται αντανακλούν ανάλογους προβληματισμούς του μαζικού κινήματος και αποτελούν έκφραση του τρόπου με τον οποίο οι συγκεκριμένοι φορείς (τα στελέχη) ανπλαμβάνονται τα προβλήματα που θέτουν οι κοινω νικοί αγώ νες Ωστόσο, οι διασπάσεις αυτές ποτέ δεν στηρίχτηκαν σε μια καινούρια "αυτόνομη" δυναμική που είχε καταγραφεί από το μαζικό κίνημα Τόσο οι συγκεκριμένες εκτιμήσεις που διαπερνούσαν τις ρήξεις αυτές, όσο, κυρίως, η συγκυρία μέσα στην οποία εκδηλώ θηκαν επέτρεψαν στο "επίσημο-ηγετικό" ΠΑΣΟΚ να τις ξεπ εράσει χω ρίς μακροπρόθεσμους κλυδωνισμους Δεν ανέστειλαν την όποια "δυναμική” είχε ως κόμμα Αυτή η βασική διαπίστω ση μπορεί να προφυλάξει από μία απλουστευτική υπόθεση ω ς π ρος τον ρόλο τω ν κρίσεων ο ρόλος που διαδραματίζουν μόνο σε τελική ανάλυση και υστέρα από πολλές διαθλάσ εις είναι καθοριστικός για την διαμόρφωση και ηγεμόνευση ενός συγκεκριμένου κοινωνικού χαρα κτήρα του κόμματος, και πάντα εν σχέσει με το γενικό επίπεδο των κοινωνικών αγώ νω ν και τω ν διεργασιώ ν στην κοινωνική συμμαχία που εκφράζει 2) Ενα άλλο βασικό συμπέρασμα που εξάγεται από τις κρίσεις είναι ότι δεν υπάρχει μια βασική προγραμματική ενότητα μεταξύ των τάσεω ν που κατά τεκμήριο καταγράφονται ω ς "αριστερές" και "μαρξιστικές" Α υτό φαίνεται καθαρά στην περίοδο *75-76, όπου οι ομάδες αυτές αλληλοϋπονομευονται και στο τέλος αλληλοεξουδετερώνονται Απουσιάζει δηλαδή από την π ρακτική τους η λογική της σύγκλισης και της ενοποίησης πάνω σε θέσεις στρατηγικής, πολιτικής γραμμής και συγκρότησης της οργάνωσης Κυριαρχεί, αντίθετα, η λογική της επικράτησης του "ιδιαίτερου μηχανισ μού" τους, γεγονός που πράγματι οδηγεί σε ομαδοποιήσεις και κλειστούς μηχανισμούς Και στην περίπτωση των τροτσκιστών και σε αυτήν του ΠΑΣΟΚ-Β’, και υστέρα από κάποιο σημείο και στην περίπτωση της ΠΑΣΠ που έχει συγκλίνει με το ΠΑΣΟΚ-Β’, η λογική της ομαδοποίησης και του συσχετισμού έχει αντικαταστήσει την πολιπκή αντιπαράθεση και ζύμωση Κάθε ά λλο λοιπόν παρά τυχαίο είναι το γεγονός, ότι η πλήρης εδραίωση του Α Π και της ηγεπκής ομάδας που συγκροτήθηκε γυρω του, αντλούσε τη νομιμοποίησή της από την υπαρκτή ανάγκη

125 υπέρβασης των διαλυτικών φαινομένω ν που είχε δημιουργήσει η διαμάχη των "μηχανισμώ ν"57 Το πρόβλημα είναι ότι η εξέλιξη αυτή βοήθησε καθοριστικά στο να παγιωθεΐ μια ηγετική ομάδα με καθαρά γραφειοκρατικά χαρακτηρισ τικά Ετσι, από διαφορετικό δρόμο και ως αποτέλεσμα των ειδικών μορφών ανάδυσής του, το ΠΑΣΟΚ οδηγήθηκε κι'αυτό με τη σειρά του σε μια τριτοδιεθνιστική μορφή οργάνω σης, με βασικά χαρα κτηριστικά τον γραφειοκρατικό συγκεντρωτισμό, την ποινικοποίηση της διαφω νίας, την "θεοποίηση" της ιεραρχίας Η δυναυική π κ αυτοοονάνω σ ίκ είχε οριστικά υπονουευθεί Επιχειρώντας μια νενική αφαίρεση, και με φόντο την ανάπτυξη των μεταπολιτευτικών κοινω νικώ ν αγώ νω ν και τις μορφές συγκρότησης του λαϊκού μπλοκ, μπορεί να υποστηριχθεί, ότι στο εσω τερικό του ΠΑΣΟΚ συγκρουστηκαν εξαρχής δύο αντιθετικές κατευθύνσεις Η πρώ τη, είναι η κατευθυνση της μικροαστικής ηγεμονίας (σε ιδεολογικό επίπεδο) και της "οονανική<; σ οσιαλδηυοκοατίαο" (σε προγραμματικό επίπεδο) Η δευτεοη. ετερογενής όπως άλλω στε και η πρώτη, είναι η κατευθυνση του "σοσιαλιστικού υετασγηυατισυου" Οι κατευθύνσεις αυτές δεν αναφέρονται εδώ ως συνώνυμο κάποιας συγκεκριμένης πολιτικής ομάδας Αναφέρονται ω ς τάσεις, δηλαδή ω ς στοιχεία που τείνουν να συγκροτηθούν σε μία ενιαία άποψη πάνω σ το π ρόγραμμα και στη στρατηγική του κόμματος, στην πολιτική του γραμμή και στην παρέμβασή του στα κοινω νικά μέτωπα, στην οργανωτική του δομή58 Η αναφορά στην "τάση μικροαστικής ηγεμονίας και οργανικής σοσιαλδημοκρατίας" δεν αφορά, προφανώς, μόνο σ’ένα ζήτημα κοινωνικής σύνθεσης της ηγεσίας και των στελεχών του κόμματος Αφορά, κυρίως, στις τάσεις εκείνες που δίνουν τη δική τους εκδοχή για την "αλλαγή" ως πρόγραμμα και ω ς στρατηγική, ω ς ιδεολογία και ως οργανική σχέση με τα κινήματα και τους μαζικούς αγώνες Στις τάσεις, δηλαδή, που ερμηνεύουν αυτή τη διαδικασία όχι ω ς διαδικασία κοινω νικής αλλαγής, αλλά άμβλυνσης κάποιων κρατικών δυσλειτουργιών, όχι ω ς μορφή κοινωνικού μετασχηματισμού, αλλά διαφορετικής διαχείρισης Ως διαδικασία που στηρίζεται σ ε μια σχέση εκχώ ρησης πολιτικών εντολών και όχι ω ς οργανική συνάρθρωση των μαζικών κινημάτω ν Το πρόβλημα της μικροαστικής ηγεμονίας δεν παραπέμπει λοιπόν ευθύγραμμα στην ταξική ένταξη των συγκεκριμένων φορέων της "κυβερνώ σας τάξης" του κόμματος Μια επικράτηση βέβαια αυτής της τάσης θα εκφρασθεί ασφαλώς και στην ταξική-κοινωνική σύνθεση της ηγεσίας του κόμματος Η καθοριστική έκφραση, ωστόσο, διαφαίνεται αλλού Αντίστοιχα, η "τάση του σοσιαλισ τικού μετασχηματισμού" δεν αναφέρεται προφανώς σε μια κυριαρχία του προλεταριακού στοιχείου στην ηγεσία και στα στελέχη Δ εν αναφέρεται, επίσης, σε πλήρεις και οργανω μένες μορφές κάποιου "επαναστατικού" προγράμματος Αλλωστε, καμμία ομαδοποίηση του ΠΑΣΟ Κ δεν διέθετε κάτι τέτοιο συγκροτημένα Αναφέρεται, κυρίως, σ τις λιγότερο ή περισσότερο αυθόρμητες προσπάθειες κατανόησης και ερμηνείας του κοινωνικού ριζοσπαστισμού, προσπάθειες σύνδεσης μαζί του και, κατά συνέπεια, επηρεασμου του ΠΑΣΟΚ προς αυτήν την κατεύθυνση Υπ'αυτήν την έννοια, θα ήταν σωστότερο η αναφορά σε συγκεκριμένες ομαδοποιήσεις και ρεύματα μέσα στο ΠΑΣΟΚ να στέκεται, κατά βάση, στις μορφές που λαμβάνει η συγκρουση των δύο κατευθύνσεων Κι'αυτό γιατί, τελικά, οι επιμέρους ομάδες συμβολοποιουν περισσότερο κάποιες πολιτικέ€ ιδεολονιεο που διαπερνούν τις δύο κύριες κατευθύνσεις, παρά κάποια συγκροτημένα προγράμματα Πιο συγκεκριμένα η τάση της μικροαστικής ηγεμονίας εκφράζεται, συμβολοποιείται ή ακόμα και π ροσωποποιείται από διάφορες ομάδες που στην κομματική ορολογία ονομάζονταν "τεχνοκρατικές", "παλαιοκομματικές", "γραφειοκρατικές", κοκ Και οι τρεις αυτές ομαδοποιήσεις χρω στούν την "ενότητά" τους περισσότερο σ ’ένα σύνολο από στοιχεία πολιτικής ιδεολογίας παρά σ'ένα συγκεκριμένο και οργανω μένο πολιτικό σχέδιο Πρόκειται για ιδεολογικά στοιχεία, όπ ω ς η σχετική υποτίμηση της οργάνω σης και του μαζικού κινήματος, η προτεραιότητα της κοινοβουλευτικής δουλειάς, το "ρεαλιστικό" και "εφικτό" πρόγραμμα, η μετριοπαθής στάση κ λπ Βέβαια, όπως κάθε ιδεολογικό στοιχείο έτσι και αυτά λαμβάνουν μια υλικότητα σ το μέτρο π ου η τάση αυτή κυριαρχεί, υλικότητα που διαφαίνεται στην εκλογικίστικη στρατηγική, στην εμπέδω ση ενός γραφειοκρατικού μηχανισμού στο εσωτερικό του κόμματος, στην άμβλυνση του ταξικού λόγου υπέρ μιας ήπιας μεταρρυθμιστικής και διαχειριστικής πολιτικής Από την άλλη μεριά, η τάση του σοσιαλιστικού μετασχηματισμού, αν και επιχειρεί να σ υγκροτηθεί κατά μερίδες σε μια πιο προγραμματική και στέρεη βάση, υπονομεύεται σοβαρά από

126 αντικειμενικούς λόγους Οι τελευταίοι ανάγονται σε μια σειρά εξελίξεων ττου ήδη έχουν εκτεθεί και που αφορούν α) στη συγκεκριμένη έκβαση που πήραν οι κοινωνικοί α γώνες (ήττα εργοστασιακού κινήματος, αδυναμία συνάρθρω σης των κινημάτων, έντονη παρουσία - κυρίω ς ιδεολογική - τω ν νέων μικροαστικών στρωμάτων), β) στην ίδια την ιδεολογική - προγραμματική και πολιτική κατευθυνση με την οποία κινείται το λαϊκό μπλοκ, γ) στην αδυναμία των αριστερών τάσεων του ΠΑΣΟΚ να υπερβουν τις αντιθέσεις τους και να συγκλίνουν, δ) στην ανυπαρξία παρέμβασης από την εκτός ΠΑΣΟ Κ αριστερά, η οποία το αντιμετώπιζε περισσότερο ω ς "παρείσ ακτο" και ανταγω νιστικό μόρφωμα παρά ω ς έκφραση της λαϊκής δυναμικής Ετσι, παρότι το ΠΑΣΟΚ θα βρίσκεται πολύ πιο κοντά στην κίνηση των μαζών απ'ότι άλλα κόμματα, εν τουτοις η ιδιαίτερη αντίφαση που θα εσωτερικεύει ω ς κόμμα, δηλαδή η πλευρά μιας εναλλακτικής "αστικής" λύσης, από τη μια, και η εκπροσώπηση των λαϊκών μαζών, από την άλλη, θα συναρθρώ νεται με την ηγεμονία της μικροαστικής τάσης, ηγεμονία που θα αποτυπωθεί σ την πολιτική, οργανω τική και κοινωνική σταδιακή μετεξέλιξη του ΠΑΣΟΚ59

127 Γ

Η Ο Ρ ΓΑ Ν Ω Σ Η ΤΟ Υ ΠΑΣΟΚ

3 1 Ατττό την Αυτοοργάνω ση στην Πανελλαδική Συνδιάσκεψη του 1977 Η έκκληση της αυτοοργάνωσης, το Σεπτέμβριο του 1974, είχε σημαντική απήχηση Κατά τον Ν Καργόπουλο, ο αριθμός των μελών που εντάχθηκε στις Επιτροπές Πρωτοβουλίας υπερέβαινε τον αριθμό τω ν μελών του ΠΑΣΟΚ των αμέσως επομένων ετών60 Κατά μία εμπειρική εκτίμηση του ιδίου, η πολιτική προέλευση των μελών των επιτροπών μοιραζόταν μεταξύ της προδικτατορικής Ε Κ και της ΕΔΑ Πρέπει επίσης να σημειωθεί, ότι στις επιτροπές αυτές δεν συμμετείχε ο μεγαλύτερος πυρήνας των μελών του ΠΑΚ που βρισκόταν, ακόμα, στο εξωτερικό Ωστόσο, η μαζικότητα των επιτροπών αυτοοργάνωσης δεν συγκρατήθηκε στα ίδια επίπεδα και κατά το επόμενο διάστημα, όταν πια συγκροτούνται οι Τοπικές Οργανώσεις (Τ Ο ) ω ς πρω τοβάθμιες οργανώ σεις βάσης του κόμματος Στο Προσυνέδριο του Μαρτίου 1975, ο συνολικός αριθμός τω ν μελών φθάνει τις 8 000 (ΠΙΝΑΚΑΣ 39) Μέχρι τις εκλογές του 1977, η αριθμητική ανάπτυξη του ΠΑΣΟΚ παρουσιάζει σχετικά βραδείς ρυθμους Το 1976 αριθμεί 10 000 μέλη, ενώ ήδη έχει αρχίσει η απώλεια στελεχικού δυναμικού λόγω των εσω τερικώ ν κρίσεων Πρέπει, πάντως, να επισημανθεί, ότι και οι τρεις ομαδικές αποχω ρήσεις μέχρι το τέλος του ’76 μεταφράζονταν σ'ένα συνολικό αριθμό 1.800 μελών (1 200 στη Σοσιαλιστική Πορεία, 400 Τροσκιστές, 200 με την ΠΑΣΠ) Το γεγονός αυτό επιβεβαιώ νει, ουσιαστικά, ότι το μεγαλύτερο μέρος των τότε οργανωμένων μελών στρατευθηκε, είτε κατά την εποχή της αυτοοργάνω σης είτε κατά την επόμενη περίοδο της κομματικής δράσης, βρισκόταν, δηλαδή, εκτός των προύπαρχουσών ομαδοποιήσεων Εκεί, ίσως, να εντοπίζεται και η γρήγορη αναπλήρω ση των αριθμητικών απωλειών Ετσι, σ την Πανελλήνια Συνδιάσκεψη του 1977, το ΠΑΣΟΚ αριθμεί ήδη 27 000 μέλη, ενώ έχει προχω ρήσει σημαντικά η δικτύωσή του σε εθνική κλίμακα Την εποχή της Συνδιάσκεψης ο Α πολογισμός της Εκτελεστικής Γραμματείας και της Επιτροπής Οργανωτικού αναφέρει την ύπαρξη 460 Τ Ο , 500 οργανω τικών πυρήνων, 68 Νομαρχιακών Συνελεύσεων61 Ωστόσο, η σημαντικότερη εξέλιξη έγκειται στο γεγονός ότι, μετά την Πανελλήνια Συνδιάσκεψη και μέχρι τις εκλογές του Νοεμβρίου 1977,το ΠΑΣΟΚ αποκτά, για πρώτη φορά, μια σ τοιγειώδη εσωτερική οονανωτική συνοχή Στην κομματική διάλεκτο της εποχής ό όρος αυτός σήμαινε τη σύνδεση μεταξύ “ηγεσίας-βάσης" Μέχρι τη στιγμή εκείνη το ΠΑΣΟΚ δεν είχε οργανωθεί πάνω σε συγκεκριμένες λειτουργικές μορφές Τα μοναδικά ζητήματα που εμφανίζονται ξεκαθαρισμένα σε σχέση με το οργανωτικό πρόβλημα είναι, αφενός μεν η κατεύθυνση για συγκροτήσεις Τ Ο και αφετέρου η συγκρότηση μετωπικών συνδικαλιστικών σχημάτων (ΠΑΣΠ, ΠΑΣΚΕ) Κατά τα άλλα, η οργάνωση του ΠΑΣΟΚ στο εσω τερικό της εμφανίζει μια μεγάλη - και σχετικώς αχανή - πολυμορφία, η οποία λειτουργεί προς δύο αντιθετικές και αλληλοαναιρούμενες κατευθύνσεις Η πρώτη κατεύθυνση είναι η αυτονόυηση της Βάσης Αυτονόμηση, υπό την έννοια ότι στις κομματικές οργανώ σεις ανθίζουν ιδεολογικά ρεύματα και προβληματισμοί, αναπτύσσονται κοινωνικές πρακτικές και πρω τοβουλίες σ τους ιδιαίτερους χώρους, "προσδίδεται" στο ΠΑΣΟΚ μια φυσιογνωμία ανάλογη με την ποιότητα και τη σύνθεση της κάθε επιμέρους οργάνωσης Η παρέμβαση της κομματικής ηγεσίας στην κατάσταση αυτή είναι από περιορισμένη έως ανύπαρκτη Η δεύτερη κατεύθυνση είναι η αποδέσυευση της ηνεσίας (είτε της ηγετικής περί τον Α Π ομάδας είτε της Κεντρικής Επιτροπής ή της Κοινοβουλευτικής Ομάδας) σ ε μια μη-ελεγχόμενη, αλλά και "μη-νομιμοποιημένη” λειτουργία Αυτή η "απόσταση” βάσης-ηγεσίας, ή μάλλον αυτή η εσωτερική πολυμορφία της οργανω τικής λειτουργίας, οφείλεται σ τους εξής λόγους α) στους όρους συγκρότησης του ΠΑΣΟΚ που, είτε με την αυτοοργάνωση είτε με τη συμμετοχή διαφορετικών ιδεολογικο-πολιτικών ρευμάτων, προδιέγραφαν μια μεγάλη ρευστότητα στη βάση του και μια σαφέστατη (και ομολογημένη) έλλειψη ομογενοποίησης β) στις κρίσεις του ΠΑΣΟΚ που, αντικειμενικά, επέτειναν τη ρευστότητα αυτή και γ) στην ίδια τη λογική του "Κινήματος” και όχι του “ Κόμματος” με την οποίαν συγκροτήθηκε το ΠΑΣΟΚ Η λογική αυτή που ήθελε να τονίσει, κυρίως, τη δυναμική της βάσης και του μαζικού κινήματος σε βάρος μιας γραφειοκρατικής οργανω τικής δομής, παρέμεινε τελείως ανεπεξέργαστη Δεν

128 συγκεκριμενοττοιήθηκε σε μια "κανονική" μορφή εσωτερικής λειτουργίας, αλλά αφέθηκε σε μια διάχυτη κατάσταση Περισσότερο, όμως, επηρέασε και την παρέμβαση του ΠΑΣΟΚ στους κοινω νικούς χώρους, όπου στάθηκε ανήμπορο να προτείνει μια διαφορετική λογική αντιγραφειοκρατικής και "κινηματικής" δομής 2 Ετσι, όταν η οργανωτική δομή επιμέρους κοινω νικώ ν χώρων, όπως ο φοιτητικός ή οι επιστημονικοί σύλλογοι, αρχίζει να διαμορφώνεται με χαρακτηριστικά γραφειοκρατικά και όχι "κινηματικά“ , το ΠΑΣΟΚ θα βρεθεί ανέτοιμο να αντιτάξει μια άλλη λογική Παράλληλα, η οργάνωση των κομμάτων της υπόλοιπης αριστερός, στην ιδεολογική ηγεμονία των οποίων οφείλεται και η μορφή οργανω τικής συγκρότησης των κοινωνικώ ν και συνδικαλιστικώ ν κινημάτων63, θα επηρεάσει καταλυτικά και τη διαμόρφωση της οργάνω σης του ΠΑΣΟΚ Ετσι, το ΠΑΣΟΚ, εξαιτίας και των υποκειμενικών αδυναμιών του, ουσιαστικά ποτέ δεν λειτούργησε ω ς "Κίνημα", ω ς μέτωπο, δηλαδή, διαφορετικών τάσεω ν που “αναγνωρίζονται" και δρου ν στο ιδεολογικό πλαίσιο της 3ης Σεπτέμβρη, αδυνατώντας να διαμορφώσει μια διαφορετική πολιτική λογική για την οργάνωση του κινήματος44 Η Πανελλήνια Συνδιάσκεψη του *77 επιλύει τις εσ ω τερικές οργανωτικές αντιφάσεις, και τυπικά, προς την κατεύθυνση του "κόμματος" Η "σύνδεση" ηγεσίας-βάσης, δηλαδή η οργανωτική, πολιτική και ιδεολογική ολοκλήρω ση ω ς κόμμα, αίρει τις δύο αντιθετικές κατευθύνσεις που χαρακτήρισαν την προηγούμενη περίοδο Η συγκρότηση του οργανωτικού μηχανισμού αποκτά τα τυπικά γνωρίσματα μιας γραφ ειοκρατικής και ιεραρχικής δομής που χαρακτηρίζει όλα τα τυπικά κόμματα Η "ηγεσία" νομιμοποιείται ω ς τέτοια, αλλά μπορεί πλέον να "νομιμοποιεί" και την πολιτική της, μέσα από μηχανισμούς διευρυμένης αναπαραγω γής της συναίνεσης των μελών ιδεολογική δουλειά, κομματικός τύπος, γραφειοκρατικός συγκεντρωτισμός, στρώμα μεσαίων και ανώτερων στελεχών, "ενσω μάτω ση" της πολιτικής διαφωνίας στον κεντρικό κομματικό λόγο, στεγανότητα των οργανώ σεων βάσης και κατάργηση της οριζόντιας σύνδεσης*5 Από την άλλη μεριά, η "βάση" (υποτίθεται πως) θεσμοποιημένα μέσω των κεντρικών οργάνω ν, "συμμετέχει" στην εκπόνηση της πολιτικής γραμμής, "ελέγχει" και εκλέγει την ηγεσία, αναβαθμίζεται ω ς δρω ν παράγων Α υτή είναι η βασική τάση που επικυρώνει η Πανελλήνια Συνδιάσκεψη του '77 Ας μη λησμονείται, βεβαίως, και το συγκεκριμένο πολιτικό υπόβαθρο για τη σταθεροποίηση της ηγετικής ομάδας που έχουν ήδη δημιουργήσει οι εσωκομματικές συγκρούσεις, όπως εκτέθηκε παραπάνω 32

Η π ερίοδος 1978-1981

Ο πω ς φαίνεται και στον πίνακα 39, η περίοδος 1978-1980 είναι περίοδος αλματώ δους αύξησης τω ν οργανω μένων μελών Από τις 27 000 του 1977 ο αριθμός θα ανέλθει τον Μ άρτιο του '80 στις 65 000 μέλη, κάτι που ισοδυναμεί με υπερδπτλασιασμό Η οργανωμένη αυτή μάζα αρθρώ νεται, σ ύμφω να με τα στοιχεία του 1980, σε 1000 Τ Ο , 600 Οργανωτικούς Πυρήνες κατά γεω γραφικό χώ ρο, 500 Κλαδικές Κομματικές Οργανώσεις και 100 Περιφερειακές Οργανώσεις, που καλύπτουν όλη την ελληνική επικράτεια (αλλά και το εξωτερικό), καθώς και όλους τους κοινω νικούς χώ ρους εργατοϋπαλλήλω ν, επιστημόνων, επαγγελματοβιοτεχνών, νεολαίας66 Η αύξηση θα σ υνεχισ τεί με αμείω τους ρυθμους, και το 1981, έτος των εκλογών, θα φθάσει τον Οκτώβριο τις 110 000 Η αλματώ δης αυτή άνοδος συντελείται σε μια περίοδο που οι κοινωνικοί αγώνες έχουν ήδη αρχίσει να χάνουν την ορμητικότητα των πρώτων χρόνω ν της μεταπολίτευσης Παράλληλα, είναι και η περίοδος που το ΠΑΣΟΚ προωθεί, αντίθετα με τις προηγούμενες περιόδους, π ρακτικές "ειρήνευσης" μέσα στους κοινωνικούς χώρους, ενισχύοντας μια τακτική ήπιου πολίτικου και κοινωνικού κλίματος και κοινοβουλευτικής αναμονής Η μαζικοποίηση αυτή είναι λοιπόν αντιστρόφω ς ανάλογη με την ανάπτυξη των κοινωνικών αγώνων Βέβαια, η μαζικοποίηση συντελείται στο πολιτικό έδαφος της ηγεμονίας του ΠΑΣΟΚ μέσα στους κοινωνικούς χώ ρους Δεν είναι τυχαίο έτσι το γεγονός, ότι στο εσωτερικό της εμπεριέχονται δύο αντίρροπες τάσεις η πρώτη, είναι η τάση της αξιοποίησης της πολιτικής ανόδου του ΠΑΣΟΚ για προσωπική κοινωνική ανάδειξη, τάση που ενισχυεται από την προσμονή (και τη βεβαιότητα) της εκλογικής νίκης και, σ υνεπώς, της κρατικής διαχείρισης Η δεύτερη, είναι η τάση της αναμονής μιας εκλογικής νίκης, η οποία για εκτεταμένα λαϊκά στρώματα ισοδυναμούσε με την εφαρμογή ενός διαφορετικού,

129 λαϊκότερου, προγράμματος κρατικής διαχείρισης Οπως διεφάνη στην περίπτωση του εργοστασιακού συνδικαλισμού, η προνομιακή και ηγετική ανάδειξη του ΠΑΣΟΚ σ το χώ ρο αυτό ενισχυθηκε και από την ήττα του κινήματος Η προσμονή μιας κοινοβουλευτικής νίκης και άμβλυνσης των συνεπειών μιας ήττας, επέδρασε σαφώς στην πολιτική "επένδυση" του χώρου αυτού σ το ΠΑΣΟΚ Οι δύο αυτές όμως τάσεις θα ενισχυθουν σοβαρά μετά την εκλογική νίκη του ’81 και θα προσδώσουν στο ΠΑΣΟΚ τις πιο μαζικές διαστάσεις της ιστορίας του 3 3

Η π ερ ίο δ ο ς 1981 -1985

Η αύξηση των μελών θα γνωρίσει, κατά την περίοδο αυτή, ιλιγγιώδεις ρυθμους Ηδη, το Μάιο του 1984, σ το 1ο Συνέδριό του, το ΠΑΣΟΚ θα αριθμεί 220 000 μέλη, κάτι που σημαίνει ότι μεταξύ 1981-1984 ο αριθμός των μελών διπλασιάσθηκε67 Οι δυο τάσεις της μαζικοποίησης που εκτέθηκαν παραπάνω, κατά την περίοδο αυτή ενισχυονται και μορφοποιουνται περισσότερο Ετσι, η αντίφαση του ΠΑΣΟΚ, να αποτελεί, ταυτόχρονα, κόμμα της κρατικής διαχείρισης και των μακροπρόθεσμων συμφερόντων της εξουσίας και έκφραση των λαϊκώ ν μαζών, εσωτερικευεται τώρα και στην οργανωτική ανάπτυξή του Α π ό τη μια πλευρά, μετά το 1981, παρατηρείται μια τεράστια μαζικοποίηση στις κλαδικές οργανώ σεις και κυρίω ς στις επιστημονικές, φαινόμενο που έχει σαφέστατα σχέση με τον ενισχυμένο ρόλο που διαδραματίζουν οι κλαδικές οργανώσεις στην προσπάθεια του ΠΑΣΟΚ να ελέγξει και να σ τελεχώσει την κρατική μηχανή68 Η "κομματικοποίηση" του Κράτους αυτής της περιόδου διαμεσολαβείται από αυτές τις οργανώσεις, οι οποίες, κατ'αυτόν τον τρόπο, αναδεικνυονται στον βασικό ιστό ύφανσης των σχέσεων κρατικού μηχανισμού και ΠΑΣΟΚ Η οργανω τική ένταξη σε αυτου του τυπου τις οργανώσεις συμβαδίζει με την ανάληψη κρατικών ευθυνών, είτε σε θέσεις φορέα της κρατικής διαχείρισης είτε σε θέση διεκπαιρεωτή κρατικών λειτουργιώ ν Α πό την άλλη πλευρά, η εκλογική νίκη ενισχύει οργανωτικά το ΠΑΣΟΚ και σε χώ ρους που δεν έχουν, άμεσα τουλάχιστον, σχέση με την κρατική διαχείριση Ετσι, μετά το 1982, αυξάνονται κατά πολυ τα μέλη του ΠΑΣΟΚ στους βιομηχανικούς κλάδους και ισχυροποιούνται σημαντικά οι οργανώ σεις σε χώ ρους δουλειάς Π ροφανώς, σε μεγάλο βαθμό, η μαζικοποίηση του ΠΑΣΟΚ στους χώ ρους αυτους οφείλεται στην ενίσχυση των σχέσεών του με τα μαζικά κινήματα, ενίσχυση που με την σειρά της παραπέμπει στην κατοχύρω ση άμεσων κοινωνικών αιτημάτων, θεσμικών ή οικονομικών (καθιέρωση της ΑΤΑ, αυξήσεις, εκδημοκρατισμός του συνδικαλισπκου κινήματος, κατοχύρωση της συνδικαλιστικής δράσης) 3 4 Ο β α θ μ ό ς ο ρ γ ά ν ω σ η ς το υ ΠΑΣΟΚ: ο μ ο ιό τη τες κα ι δ ια φ ο ρ ές με τα ο μ ό λο γα ε υ ρ ω π α ϊκ ά κό μ μ α τα Η πορεία μαζικοποίησης του ΠΑΣΟΚ, καθώς και οι αλλαγές στην πολιτική και κοινωνική συγκυρία που υποκρυβονται, φαίνεται και στην εξέλιξη του βαθμού οργάνωσης του κόμματος, δηλαδή του ποσοστού οργανω μένων μελών στο σύνολο των ψηφοφόρων του Το 1977, ο βαθμός οργάνω σης του ΠΑΣΟΚ βρισκόταν μόλις στο 2,07% (27 000 μέλη και 1 300 025 ψήφοι στις βουλευτικές εκλογές) Ο αντίστοιχος βαθμός του ΚΚΕ έφθανε τότε το 5,20% (25 000 μέλη και 480 272 ψήφοι) Το 1981, το ποσοστό του ΠΑΣΟΚ έχει διπλασιασθεί, ανερχόμενο σε 4,03% (110 000 μέλη και 2 276 309 ψήφοι) Το 1985, σ το απόγειο της οργανω τικής του δύναμης, το ΠΑΣΟΚ φθάνει το 7,5% (220 000 μέλη και 2 916 735 ψήφοι) Ο βαθμός οργάνω σης του ΠΑΣΟΚ σε σχέση με τον αντίστοιχο βαθμό των ομολόγων του ευρωπαϊκών κομμάτων δεν είναι ιδιαίτερα υψηλός Οπως φαίνεται και στον πίνακα 40, το ΠΑΣΟΚ ξεπ ερνά σε βαθμό οργάνω σης το γαλλικό Ρ S , το ιρλανδικό L Ρ , το ισπανικό PSOE και το πορτογαλικό Ρ S, ενώ βρίσκεται, σχεδόν, σ το ίδιο επίπεδο με το γερμανικό SPO (λαμβανομένου υττ*όψιν ότι το τελευταίο παρουσιάζει μια σαφή, διαχρονικά, σταθερότητα, ενώ το ΠΑΣΟΚ, με μικρή ηλικία, ακόμη δεν είναι σταθεροποιημένο) Αντίθετα, το ΠΑΣΟΚ υστερεί κατά πολύ από κόμματα όπω ς το βελγικό, το αυστριακό, το σουηδικό, το βρετανικό κ λπ Σε ένα γενικό επίπεδο, θα

130 μπορούσε να επισημανθεί, ότι το ΠΑΣΟΚ βρίσκεται μάλλον σε ένα μεσαίο, από πλευράς οργάνω σης, επίπεδο Το στοιχείο αυτό μπορεί να οδηγήσει με τη σειρά του στα εξής συμπεράσματα α) η οονάνω σή του δεν αποτελεί έναν αυελητέο παοάνοντα Αντιθέτως, όπω ς φάνηκε και από τις αντιθετικές τάσεις που εμπεριείχε η πορεία της μαζικοποίησης, μπορεί να ειπωθεί, ότι αποτελεί έναν σ γετικά ισ νυοό δισπλαστικό παοάνοντα me q>uaiowuJufqc και π κ πρακτικής του κόμματος β) το Π ΑΣΟ Κ υστερεί χαρακτηριστικά, ως προς το βαθμό οργάνωσης, από τα κόμματα της παραδοσιακής ευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατίας (Σουηδία και, γενικότερα, σ κανδιναβικές χώρες, Μ Βρετανία, Αυστρία, Βέλγιο) Ο λόγος γι'αυτό δεν μπορεί να αναζητηθεί μόνο σ τις διαφορετικές ιδεολογικές του καταβολές Οφείλεται, κυρίως, στην απουσία μιας οργανωμένης, συνεκτικής και αντιπροσω πευτικής συνδικαλιστικής δομής, χαρακτηριστικό της ελληνικής πολιτικής εξέλιξης, και, κατά συνέπεια, στην απουσία οργανικής διαπλοκής μεταξύ συνδικαλιστικού/κοινωνικού και πολιτικού επιπέδου γ) σε σχέση με τα υπόλοιπα ελληνικά κόμματα, κυρίω ς σε σχέση με τη Ν Δ και το ΚΚΕ, ο βαθμός οργάνω σης του ΠΑΣΟΚ είναι ίσος ή, ακόμα, και μικρότερος Αναλυτικά για τη Ν Δ, ο βαθμός οργάνω σης του 1981 είναι της τάξης του 4,9% Το 1984, ο βαθμός οργάνω σης φθάνει σε ποσ οστό 13,2%, το 1985 σε 19,2% (βλέπε παραπάνω, Κεφάλαιο Πρώτο, παράγραφος 2 4 ) Για το ΚΚΕ, ο βαθμός οργάνω σης μεταξύ 1977 και 1985 κυμαίνεται από 5,20% έω ς 7,89% Οι συσχετισμοί αυτοί μεταξύ των κυριότερων και πιο μαζικών ελληνικών κομμάτων δείχνουν, ότι, ουσιαστικά, ο "βαθμός ευθύνης" για το φαινόμενο της κομματικοποίησης που περιγράφηκε στο δεύτερο μέρος της π αρουσης εργασίας, δεν επιμερίζεται, αντικειμενικά, όπως π ροαναφέρθηκε στην αντίστοιχη αναφορά για τη Ν Δ , κατά τρόπο ισότιμο 3 5 Ο π ο λ ιτ ικ ό ς δ υ ϊσ μ ό ς τ η ς ο ρ γ ά ν ω σ η ς το υ Π ΑΣΟΚ - Η θέση τη ς Κ ο ιν ο β ο υ λ ε υ τικ ή ς Ο μ ά δ α ς σ τη δο μ ή το υ κ ο μ μ α τικ ο ύ μ η χα ν ισ μ ο ύ Από τα π ρώ τα κιόλας βήματα του ΠΑΣΟΚ γίνεται αρκετά εμφανής μια "κάθετη διαίρεση" μέσα στο κόμμα, διαίρεση περισσότερο "θεσμική", που δεν σχετίζεται με τις εσωτερικές σ υγκρουσεις που εξετάσ θηκαν παραπάνω Πρόκειται για τη διάκριση μεταξύ του Κόμματος και όλης της οργανω τικής δομής του, από τη μια, και της Κοινοβουλευτικής Ομάδας (Κ Ο ), από την άλλη Το φαινόμενο αυτό αποτελεί μια ιδιομορφία του ΠΑΣΟΚ Υπάρχουν κόμματα στο εσω τερικό των οποίω ν η Κ Ο κατέχει προνομιακό ρόλο στο σύνολο των λειτουργιών του (εκπόνηση πολιτικής γραμμής, εκπροσώπηση του Κόμματος, εκλογή ηγεσίας, οργάνωση στρατηγικής και συμμαχιών, εκπόνηση προγράμματος κλπ) Υπάρχουν κόμματα, αντίθετα, στα οποία ο ρόλος της Κ Ο είναι περιορισμένος σ την κοινοβουλευτική εκπροσώπηση και μόνον, ενώ οι υπόλοιπες λειτουργίες ανήκουν στα κομματικά όργανα Στην περίπτωση του ΠΑΣΟΚ, οι ρόλοι των δύο "κομματικώ ν πόλω ν" εμφανίζονται συγκεχυμένοι Αναμφίβολα, υπάρχει μια προτεραιότητα της κομματικής ιεραρχίας (Κεντρική Επιτροπή, Εκτελεστικό Γ ραφείο, κομματικές οργανώσεις) απέναντι στην Κ Ο Ο τόπος, δηλαδή, όπου καθορίζεται η πολιτική γραμμή, χαράσσονται οι στρατηγικές επιλογές, διαμορφώνεται το πρόγραμμα του ΠΑΣΟΚ, δεν είναι η Κ Ο αλλά το Κόμμα Η Κ Ο υλοποιεί απλώ ς τις αποφάσεις του Κόμματος70 Ωστόσο, στο εσωτερικό της σχέσης αυτής αναπτύσσεται η εξής αντίφαση παρότι το κόμμα είναι ο π ρω τουργός της πολιτικής και της στρατηγικής του, εν τούτοις δεν είναι αυτό που ενοποιεί, κυρίω ς, τα εξω τερικά χαρακτηρισ τικά της φυσιογνωμίας του ΠΑΣΟΚ Ειδικότερα μέσα σ τον κομματικό μηχανισμό του ΠΑΣΟΚ συγκροτούνται ιδεολογικο-πολιτικές τάσεις, συγκρούονται πολιτικές γραμμές, αναπτύσσονται θεωρητικές συζητήσεις, καταγράφεται με δύο λόγια μια ζωντανή εσωκομματική κίνηση, η οποία, όμως, εκφράζεται στο εξωτερικό του κόμματος σε μια κοινω νικά περιορισμένη βάση (κάθε οργάνωση στον ιδιαίτερο χώρο της, κι’αυτό στην καλύτερη περίπτωση) Δ ηλαδή, κάθε επιμέρους προβληματισμός που αναπτύσσεται, δεν ενοποιείται κεντρικά σ ε μια κατευθυνση, σύμφωνα με την οποία το ίδιο το κόμμα θα έπαιζε το ρόλο του "συλλογικου οργανω τή των μαζών" Ετσι, το ΠΑΣΟΚ "ομιλεί" στο εσωτερικό του ένα ριζοσπαστικό και μαρξιστικό λόγο (μέσα π ροφανώ ς σε αντιφάσεις και ιδιαιτερότητες), ωστόσο η κύρια σχέση με την κοινωνία δεν διαμεσολαβείται από αυτόν Ο ταξικός λόγος ο οποίος χρησιμοποιείται μέσα σ το Π ΑΣΟΚ και στους

131 κοινω νικούς χώ ρους που παρεμβαίνει η οργάνωσή του, αμβλύνεται κατά πολυ όταν απευθυνεται σ' ένα κοινό λιγότερο "ριζοσπαστικό", στο οποίο όμως προσβλέπει εκλογικά Με δυο λόγια, υπάρχουν "δυο ΠΑΣΟΚ" Ενα που λειτουργεί ω ς προς το "εσωτερικό" του κόμματος, και ένα άλλο που λειτουργεί προς "τα έξω", αφορώντας, κυρίως, τα λιγότερο "ριζοσπαστικά" κοινωνικά στρώ ματα Σ'αυτό το π εδίο είναι που αναπτύσσεται το ειδικό όσο και ιδιόμορφο βάρος της Κ Ο μέσα στο Κόμμα Μ πορεί να μη συμμετέχει στην εκπόνηση της στρατηγικής, να αδυνατεί να π αρακολουθήσει τις μαρξιστικές τάσεις στις διαφωνίες τους, να μη συμμετέχει στις εσωκομματικές συγκρουσεις . παρ'όλ αυτά διαδραματίζει σημαντικό ρόλο με το να δίνει τη δική της διάσταση και ερμηνεία στην πολιτική του ΠΑΣΟΚ και, κατά μεγάλο μέρος, να καλύπτει η ίδια τη διαμεσολάβηση με πλατιά κοινωνικά και λαϊκά στρώματα72 Αναπτύσσεται, έτσι, ένας ιδιόμορφος πολιτικός "δυϊσμός" μέσα σ το ΠΑΣΟΚ, "δυϊσμός" που διαμορφώνει πρακτικά δύο διαφορετικές πλευρές, "ανταγω νιστικές" μεταξύ τους, οι οποίες μάλιστα αποτελούν δυο διαφορετικούς εσωκομματικούς "θεσμούς"73 Το φαινόμενο αυτό έχε» βέβαια τις ρίζες του και στο γεγονός ότι το Κόμμα και η Κ Ο διαφέρουν μεταξύ τους όσον αφορά στην ηλικιακή σύνθεση, στην κοινωνικο-επαγγελμάτική σύνθεση, στην πολιτική κουλτουρα Σχετίζεται, επίσης, με το γεγονός ότι η Κ Ο αποτελείται στη συντριπτική πλειοψηφία της από ανθρώ πους που στην πασοκική ορολογία χαρακτηρίζονταν "παλαιοκομματικοΓ’, όρος που υποδηλώνει έναν "κεντρογενή συντηρητισμό" και μια υπερτίμηση της κοινοβουλευτικής δράσης, στοιχεία που, τουλάχιστον για την πρώτη μεταπολιτευτική περίοδο, βρίσκονταν σε πλήρη αντιδιαστολή με την ιδεολογική συγκρότηση της κομματικής οργάνω σης Ο εσ ω τερικός "δυϊσμός", που θα χαρακτηρίζει το ΠΑΣΟΚ, σε γενικές γραμμές, καθ' όλην την περίοδο 1974-1985, δεν αποτελεί μια ιδιομορφία (ή δυσλειτουργία) οργανωτική Είναι άμεσο αποτέλεσμα τη ς γραφειοκρατικής εξέλιξης του κομματικού μηχανισμού, εξέλιξη που είχε δύο βασικές συνέπειες α) τη γραφειοκρατική σχέση ηγεσίας-βάσης και β) τη μη "ενοποίηση" του κόμματος με βάση τις εσωτερικές δημοκρατικές διαδικασίες και τον προβληματισμό της βάσης Μιλώντας γενικότερα, η εξέλιξη αυτή αποτελεί έκφραση αφενός μεν της αποτυχίας συγκρότησης και λειτουργίας ενός πραγματικά δημοκρατικού κόμματος και αφετέρου της σταδιακής του διαμόρφω σης σε ένα "κλασικό" κομματικό μοντέλο γραφειοκρατικού συγκεντρωτισμού 36

Η κοινω νική-επ αγγελματική σύνθεση των μελών του ΠΑΣΟΚ

Η οργανω τική πολιτική της μαζικοποίησης, κυρίω ς μετά το 1977, υπήρξε στην πράξη μια "μετάφραση" της γενικότερης στρατηγικής του ΠΑΣΟΚ, όπως αυτή εκφραζόταν μέσα από το σχήμα της Εθνικής Λαϊκής Ενότητας (Ε Λ Ε ) Με άλλα λόγια, πρώ τιστος οργανω τικός στόχος του ΠΑΣΟΚ ήταν να συμπεριλάβει στην οργάνωσή του, κυρίως, τα κοινωνικά στρώ ματα που, κατά την ανάλυση του ΠΑΣΟΚ, αποτελούν τη βάση της συγκεκριμένης κοινωνικής συμμαχίας εργάτες και μισθωτοί, αγρότες, νεολαία, επιστήμονες-διανοούμενοι και μερίδες παραδοσιακών μικροαστικών στρω μάτων, όπω ς οι βιοτέχνες και οι μικροί επαγγελματίες Στον π ολιτικό (οργανωτικό) λόγο του ΠΑΣΟΚ εύκολα διακρίνεται το ύφος και η δομή του λόγου της π αραδοσιακής κομμουνιστικής αριστερός "Το ΠΑΣΟΚ είναι Λαϊκό Κίνημα, δεν μπορεί να κλειστεί σ τα γραφεία του ( ) δεν είναι δυνατόν να απευθύνεται μόνο στην πολιτική ελίτ της πατρίδας μας ( ) Δεν θα πρέπει να επαναπαυόμαστε μαρξιστικά, αλλά να στεκόμαστε μαρξιστικά Και στεκόμαστε μαρξιστικά μονάχα αν είμαστε μέσα στα προβλήματα του Λαού, ταυτιζόμαστε μαζί του, συμμετέχουμε στην πάλη για την προώθηση και επίλυσή τους"74 Κάθε αναφορά στην οργανωτική πολιτική του ΠΑΣΟΚ πρέπει, τουλάχιστον κατ'αρχήν, να αποκλείει την εκδοχή μιας "πολυσυλλεκτικής", άνευ κοινωνικών όρων, μαζικοποίησης75

132 Αντίθετα, το "ταξικό στοιχείο" στα πλαίσ ια της Ε Λ Ε δείχνει ότι η μαζικοποίηση που επιδιώ κεται, παραπέμπει σ ε κάποια συγκεκριμένα στρατηγικά και κοινωνικά κριτήρια Το σημαντικό, ωστόσο, στοιχείο που αναδεικνύεται από τη μελέτη της κοινωνικής-επαγγελματικής σύνθεσης της οργανω μένης βάσης του ΠΑΣΟΚ, είναι ότι, παρά τη λογική της Ε Λ Ε για "ισοτιμία" των κοινω νικώ ν στρω μάτων στα οποία αναφέρεται, εν τούτοις η παρουσία των σ τρω μάτω ν αυτών μέσα στο Π ΑΣΟ Κ δεν φαίνεται να είναι ισοβαρής Στον πίνακα 41 απεικονίζεται η κοινωνική-επαγγελματική σύνθεση τεσσάρων οργανώ σεω ν του ΠΑΣΟΚ σ ε Ν ομαρχιακό επίπεδο, κατά το 1980 Στον πίνακα 42 απεικονίζεται η κοινωνικήεπαγγελματική σύνθεση των νομών αυτών, καθώς και του συνόλου της χώρας, ώστε να γίνουν οι απαραίτητες σ υγκρίσεις Στους πίνακες αυτούς παρατηρούνται τα εξής 1) Και σ τις τέσσερεις οργανώ σεις, η κοινωνική-επαγγελματική σύνθεση του ΠΑΣΟΚ εμφανίζεται σε πολυ μεγάλο βαθμό “εργατοαγροτική" (στη Δ Αττική, όπου δεν υπάρχει αγροτικός π ληθυσμός η κυριαρχία είναι καθαρά εργατοϋπαλληλική) Στον Εβρο, οι δύο αυτές κατηγορίες ανέρχονται μαζί στο 73,3% της οργάνω σης του ΠΑΣΟΚ, στην Αρτα στο 69,7%, στη Θεσπρωτία το 59,9% , ενώ στη Δ Α π ική η κατηγορία των εργατοϋπαλλήλω ν αποτελεί το 65,5% της οργάνωσης του ΠΑΣΟΚ 2) Οι αγρότες αποτελούν κοινωνικό στρώμα το οποίο υποαντιπροσωττευεται μέσα σ το ΠΑΣΟΚ, σε σχέση με το ειδικό του βάρος στον κάθε νομό Ενώ στον Εβρο οι αγρότες αποτελούν το 44,1% της οργάνω σης, σ το σύνολο του νομού αποτελούν το 49,9% Στην Αρτα, ενώ στην οργάνω ση αντιπροσω πεύουν το 40,4%, στο σύνολο του νομού το ποσοστό τους ανέρχεται σε 51,8% Μεγαλύτερη, σχετικά, εμφανίζεται η υποαντιπροσώπευση των αγροτών στη Θεσπρωτία, όπου ενώ στην οργάνω ση συμμετέχουν κατά 29% , το ποσοστό τους στο σύνολο του νομού είναι 42,3% Η υποαντιπροσώπευση αυτή, βέβαια, αποτελεί μια ένδειξη που πρέπει να λαμβάνεται υπόψιν μέσα σ το κοινωνικό-πολιτικό πλαίσιο της επαρχιακής πόλης και του χωριού Οχι μόνον η επίδραση του μετεμφυλιακού κατασταλτικού πολιτικού πλαισίου, αλλά και η σχετικά "καθυστερημένη" κοινωνική συνείδηση της υπαίθρου, έχουν συμβάλλει στην οργανωτική απόσταση των αγροτών από τα κόμματα, συνεπώς και από το ΠΑΣΟΚ Το ίδιο το ΠΑΣΟΚ εμφανίζεται με συναίσθηση της κατάστασης αυτής Σ’έναν απολογισμό του 1975 αναφέρεται "Ηταν και είναι ακόμα πιο δύσκολο να εξηγηθούν οι σοσιαλιστικές θέσεις για κοινωνικοποίηση και αυτοδιαχείριση Είναι πολυ δύσκολο να μιλήσουμε στον αγρότη ( )Τα οργανωτικά αποκρυσταλλώματα δεν είναι ακόμα θεαματικά Ούτε και μπορούσαν να ε ίν α ι" 6 Η υποαντιπροσώπευση των αγροτών στην οργάνωση του ΠΑΣΟΚ παρέμεινε, σύμφωνα με τις ενδείξεις, αναλλοίω τη Το 1987, όπω ς φαίνεται και στον πίνακα 43, οι αγρότες αποτελούσαν συνολικά το 8,68% των μελών Συνεπώς, το ΠΑΣΟΚ, ως προς την οργανωμένη του βάση, δεν μπορεί να χαρακτηρισθεί "αγροτικό κόμμα", κάτι που ισχύει άλλωστε, όπως διεφάνη σ το Β'Μ έρος της παρουσης εργασίας, και για την εκλογική του βάση 3) Περισσότερο συνθέτη εμφανίζεται η συμμετοχή των εργατοϋπαλλήλων στην οργάνω ση Σε μια από τις τέσσ ερεις οργανώ σεις, στη Θεσπρωτία, η συμμετοχή τους είναι εμφανώς μικρότερη σε σχέση με το ποσοστό που αντιπροσω πεύουν στον ενεργό οικονομικά πληθυσμό του νομού Ενώ στην οργάνω ση αποτελούν το 30,9% , στο νομό (αν προστεθεί, προφανώς, η κατηγορία εργάτεςτεχνίτες-χειριστές σε αυτήν τω ν απασχολούμενω ν στην παροχή υπηρεσιών καθώς και στην κατηγορία τω ν υπαλλήλω ν γραφείου) αποτελούν το 37,4% Η περίπ τω ση της Θ εσπρωτίας είναι και η πιο δυσμενής για τη σύγκριση που γίνεται Στον Εβρο, η αντίστοιχη σχέση, όπω ς φαίνεται και στους πίνακες 36 και 37, είναι 29,2% προς 33,7%, στην Αρτα 29,3% προς 30,9%, ενώ στη Δυτική Απ ική το ποσοστό των εργατοϋπαλλήλων στην οργάνω ση του ΠΑΣΟΚ (65,5% ) συμπίπτει με το ποσοστό των τριών κατηγοριών που προαναφέρθηκαν (65,1% ), με τη διευκρίνηση βέβαια ότι αυτό το τελευταίο αφορά στο πολεοδομικό Συγκρότημα της Π ρωτεύουσας και όχι μόνον της Δυτικής Α πικής Τα συμπεράσματα που μπορούν να εξαχθούν από την εργατοϋπαλληλική συμμετοχή, με βάση τις ενδείξεις που δίνουν οι τέσσερεις αυτές οργανώ σεις είναι τα εξής α) μπορεί, κατ'αρχήν, να ειπωθεί, ότι η συνολική συμμετοχή τους κάθε άλλο παρά αμελητέα είναι Στο μέτρο που η κοινωνική σύνθεση τω ν οργανώ σεων του ΠΑΣΟΚ βρίσκεται σε αντιστοιχία με την κοινωνική σύνθεση του χώρου τους, μπορεί να υποστηριχθεί ότι το ποσοστό τους βρίσκεται γυρω σ το 30%,

133 εκτός βέβαια από τις περιοχές εκείνες της χώ ρας που η παρουσία των εργατοϋπαλλήλω ν είναι πολύ μεγαλύτερη (όπως δείχνει άλλωστε και η περίπτωση της Δ Αττικής) 7 β) όπου η κατηγορία τω ν εργατοϋπαλλήλω ν υποαντιπροσωπεύεται σε σχέση με το βάρος της στην κοινωνική σύνθεση του νομού, η υποανππροσώπευση είναι μικρότερη από αυτήν των αγροτών, γενικά δε το ποσοστό της βρίσκεται σε μεγαλύτερη αντιστοιχία με τον κοινωνικό περίγυρο Αυτό το στοιχείο επιτρέπει να διατυπω θεί καταρχήν η θέση, ότι υέσα στο ΠΑΣΟΚ και σ το εσωτεοικό Tnc εονατοανοοτική<: υ π εο ο γ ικ στην κοινωνική σύνθεση των υελών. η εονατοϋπαλληλική συυυετογή διαθέτει υεναλύτεοο ειδικό ßöooc από αυτό των ανοοτών Το 1987, η συνολική συμμετοχή των εργατοϋπαλλήλω ν στο ΠΑΣΟΚ φθάνει το 32,59% (εργάτες, υπάλληλοι, δημόσιοι υπάλληλοι, δάσκαλοι-καθηγητές) (ΠΙΝΑΚΑΣ 43) Ενδεχομένους μάλιστα, το ποσοστό αυτό να είναι σχετικά πλασματικό προς τα κάτω, αν ληφθεί υπόψιν ότι αναφέρεται σε μια συγκυρία κρίσης τω ν σχέσεων του κόμματος με μεγάλα τμήματα της εργατικής του βάσης, ως αποτέλεσμα της οικονομικής πολιτικής που επιχείρησε να εφαρμόσει τον Οκτώβριο του 1985 (διάσπαση ΓΣΕΕ, ρήξη στην ΠΑΣΚΕ, εκτεταμένες εργατούπαλληλικές αποχωρήσεις από το ΠΑΣΟΚ) 4) Α ντίθετα με τους αγρότες και τους εργατοϋπαλλήλους, η κατηγορία των επαγγελματοβιοτεχνών δεν εμφανίζει μεγάλο ποσοστό συμμετοχής στη βάση του ΠΑΣΟΚ Η σύνδεσή του με τα π αραδοσιακά μικροαστικά στρώματα, παρά τις επίσημες διακηρύξεις του κόμματος για τον "ισότιμο” ρόλο τους στη σοσιαλιστική μετάβαση, δεν φαίνεται να προχωρά σε μεγάλο βαθμό ΓΓ αυτό βέβαια το ζήτημα τα διατιθέμενα στοιχεία δεν είναι πλήρη Ωστόσο, και το ίδιο το ΠΑΣΟΚ αναγνω ρίζει την αδυναμία οργανω τικής πρόσβασης στα στρώματα αυτά, χωρίς όμως να τη δικαιολογεί "Τώρα όσον αφορά τα στρώματα των επαγγελματιών, των βιοτεχνών, των μικρών εμπόρω ν κ λπ , νομίζουμε ότι ιστορικά τα συμφέροντά τους εκφράζονται από το σοσιαλιστικό π ρόγραμμα του ΠΑΣΟΚ Τώρα, αν δεν έχουμε προλάβει να έχουμε γερά οργανωτικά αποκρυσταλλώ ματα σ' αυτούς τους τομείς, είναι μια αδυναμία μας ( )“ 78 Βέβαια, η συμμετοχή των στρω μάτων αυτών κατά την περίοδο του 1980 πρέπει να είναι μεγαλύτερη από αυτήν που έχει υπόψιν της ο παραπάνω απολογισμός του 1975 Π αρ'όλα αυτά, δεν υπάρχουν στοιχεία που να δείχνουν ότι το ΠΑΣΟΚ καταφέρνει να αποκτήσει μια σ τενότερη σχέση μ'αυτά Αντίθετα, μετά το 1981, αλλά κυρίως μετά το 1985, όλες οι ενδείξεις δείχνουν ότι, αφενός μεν το ΠΑΣΟΚ είναι μειοψηφική δύναμη μέσα στα παραδοσιακά μικροαστικά σ τρώ ματα79, αφετέρου δε η παρουσία τους μέσα στο ΠΑΣΟΚ γίνεται όλο και μικρότερη Ο πως φαίνεται στον πίνακα 43, η συμμετοχή των επαγγελματοβιοτεχνών αγγίζει το 7,28%, ποσοστό που σ υγκριτικά με αυτό του 1980 δείχνει μια τεράστια πτώση 5) Οι επιστήμονες και γενικότερα τα νέα μικροαστικά στρώματα αποτελουν την κατηγορία η οποία υπεραντιπροσωπεύεται σαφώ ς μέσα στο ΠΑΣΟΚ σε σχέση με την παρουσία της σ το σ ύνολο του οικονομικά ενεργού πληθυσμού Στον Εβρο αποτελούν το 12,5% της οργάνωσης, ενώ μόνον το 5,7% σ το σύνολο του νομού Στην Αρτα το 11,1 % της οργάνωσης και το 5,9% του νομού Στη Θ εσπρωτία το 11,8% της οργάνω σης και το 6,9% του νομού Στην οργάνωση της Δ Αττικής η παρουσία τους είναι μικρότερη και φτάνει το 6 5% Η έντονη παρουσία των στρω μάτων αυτών στο εσωτερικό του ΠΑΣΟΚ επιβεβαιώνεται και το 1987, όταν η συνολική συμμετοχή τους φθάνει το 26,05% (ΠΙΝΑΚΑΣ 43) Ωστόσο, το ειδικό βάρος τους μέσα στο ΠΑΣΟΚ δεν εκφράζεται μόνο με την αριθμητική υπεραντιπροσώπευση Από τα πρώτα ήδη βήματα του Κινήματος, η παρουσία τους είχε λάβει τόσο έντονες μορφές, οι οποίες εκφράζονταν τόσο στο οργανωτικό επίπεδο όσο και στο ιδεολογικό Ο οργανω τικός απολογισμός της περιόδου Ιουνίου '75-Δεκεμβρίου '76 ανέφ ερε τα εξής "Σήμερα σ το χώρο του κλαδικού Επιστημόνων και καλλιτεχνών λειτουργουν σ υνολικά 26 Κ Ο, συσπειρω μένες σε 6 τομείς επιστημόνων Τρεις ακόμα Κ Ο αποφασίστηκε να ιδρυθούν και βρίσκονται σ το στάδιο της οργάνω σης Θεωρητικά υπάρχει ακόμα ένας τομέας, ο τομέας καλλιτεχνών, που περιλαμβάνει άλλες τρεις Κ Ο , οι οποίες όμως δεν λειτουργουν σαν κομμάτι του κλαδικού και νομίζουμε ότι πρέπει το θέμα να αντιμετωπιστεί από την αρχή σε άλλη βάση ( ) Το σύνολο των οργανω μένων και ενεργώ ν μελών που έχει σήμερα το Κλαδικό Αθήνας ανέρχεται σε 798 επιστήμονες"80 Από την άλλη πλευρά, η ενισχυμένη παρουσία τους μέσα στην οργάνωση, καθώς και η οργανω τική-θεσμική “αυτονόμησή” τους, προκάλεσε στο ΠΑΣΟΚ μια μεγάλη ιδεολογικο-πολιτική σ υζήτηση, με αντικείμενο το ρόλο τους στην επεξεργασία της γραμμής και της πολιτικής

134 φυσιογνω μίας του κόμματος Στον Απολογισμό της περιόδου Ιουνίου ’75-Δεκεμβρίου '76 διακρίνονται οι γενικές γραμμές αυτής της συζήτησης "Το ιδεολογικό μπέρδεμα ανάμεσα σπς αρχές του ΠΑΣΟΚ και στη θεωρία της εργατικής πρωτοπορείας υπήρχε όλο αυτό το καιρό σε πολλούς συντρόφους και πολυ φοβόμαστε πως υπάρχει ακόμα Τα κυρία επιχειρήματα των σ υντρόφω ν αυτών είναι π ω ς οι κλαδικές οργανώσεις είναι άχρηστες γιατί αποδυναμώνουν τις τοπικές οργανώ σεις, συγκεντρώνουν αντισοσιαλιστικά και ελιτίστικα ένα κόσμο διανοουμένων που ασχολείται με δικά του μόνο θέματα και όχι θέματα που αφορούν γενικά το Κίνημα και το Λαό, και ότι μ’ αυτό το τρόπο δημιουργείται αντίποδας στους εργάτες"81 Η συζήτηση αυτή φαίνεται πω ς απασχολεί το ΠΑΣΟΚ καθ’όλη την περίοδο 1975-1977, έω ς ότου η άποψη για αυτόνομη οργανω τική συγκρότηση των επιστημόνων στις κλαδικές να εμπεδώσει την κυριαρχία της Ο ίδιος ο Ανδρέας Παπανδρέου είχε τοποθετηθεί στο ζήτημα αυτό, τον Ιούλιο του 1975, ω ς εξής "Κάνουμε τη διάκριση ανάμεσα σε εργατοϋπαλλήλους και επιστήμονες Είναι μια διάκριση που ελπίζουμε κάποτε στη κοινωνία που οραματιζόμαστε να εξαλειφθή Να μην υπάρχει διάκριση κάποτε, στο απώ τερο μέλλον, ανάμεσα σε πνευματική και χειρωνακτική εργασία Α λλά η πραγματικότητα σήμερα δεν είναι αυτή Υπάρχει και έχει νόημα να υπάρχουν κλαδικές επιστημόνω ν και κλαδικές εργατοϋπαλλήλων' 2 Το ουσιαστικό πρόβλημα δεν είναι, βέβαια, η διαφορετική οργανωτική ένταξη Το ουσιαστικό πρόβλημα είναι ο διαφορετικός ρόλος που επιφυλάσσεται σ'αυτές τις κλαδικές των επιστημόνων, ρόλος στην επεξεργασία της γραμμής, ρόλος τεχνικού σύμβουλου της ηγεσίας, ρόλος, τελικά, που αναπαράγει και εμβαθυνει μέσα στο κόμμα τη διάκριση χειρωνακτικής-πνευματικής εργασίας ΓΓ αυτόν ακριβώ ς το λόγο η συγκεκριμένη συζήτηση θέτει το ποόβληυα της ηνευονίας υέσα σ το ΠΑΣΟΚ. 37

Η π ο λ ιτ ικ ή θέση τ ω ν ε π ισ τη μ ο ν ικ ώ ν -κ λ α δ ικ ώ ν ο ρ γ α ν ώ σ εω ν σ το κόμ μ α

Η διαδικασία με την οποία οι κλαδικές-επκπημονικές οργανώ σεις "αυτονομήθηκαν" από τον οργανω τικό ισ τό του κόμματος και κατέλαβαν μια ιδιαίτερη "θεσμική" θέση μέσα σε αυτό, εξελίχθηκε σχεδόν με την ίδρυση του ΠΑΣΟΚ Τον Ιανουάριο, ήδη, του 1976, οι κλαδικές αυτές έχουν χωριστεί σε τρεις βασικές δέσμες ομάδω ν εργασίας α) στις ομάδες μελέτης δημόσιας λειτουργίας (Ο Μ ΔΗ Λ ), β) στις ομάδες μελέτης προβλημάτω ν ελληνικού λαου ( Ο Μ Π Ε Λ ) , γ) στις ομάδες διασύνδεσης με Τοπική Αυτοδιοίκηση. Σ πουδάζουσα και Τοπικές Οργανώ σεις (ΤΑ Σ ΤΟ) Οι Ο Μ ΔΗ Λ από τον Σεπτέμβριο του '76 “ καθιερώθηκαν σαν όργανα του Κινήματος"®4 Αντιστοιχούσαν σε ισάριθμα υπουργεία ή ομάδες υπουργείων και είχαν το ρόλο μελέτης των νομοσχεδίω ν που κατέθετε η κυβέρνηση και επεξεργασίας νομοσχεδίων που κατέθετε το ίδιο το ΠΑΣΟΚ Οι Ο Μ Π Ε Λ είχαν την ευθυνη για την κατάρτιση του προγράμματος του ΠΑΣΟΚ Προετοίμαζαν και επεξεργάζονταν βασικά μέρη του με εισηγήσεις για την Παιδεία, την Υγεία, το Αγροτικό Πρόβλημα, τον Ορυκτό Πλούτο, την Εκβιομηχάνιση, την Κατοικία, την Οικολογία, το Χωροταξικό ζήτημα κ λπ Οι ΤΑ Σ ΤΟ, τέλος, που τελικά δεν έγινε δυνατόν να λειτουργήσουν πλήρως, είχαν το ρόλο σύνδεσης της βάσης του ΠΑΣΟ Κ με τις άλλες ομάδες δουλειάς των κλαδικών ( Ο Μ Π Ε Λ , Ο Μ ΔΗ Λ ) και ουσιαστικής βοήθειάς της πάνω στα προβλήματα του χώρου της Μετά την εκλογική άνοδο του ΠΑΣΟΚ στις εκλογές του 7 7 και την τεράστια αύξηση της κοινοβουλευπκής του δύναμης, οι παραπάνω ομάδες των κλαδικών αναβαθμίζονται σε επιστημονικό-τεχνικό συμβουλο της Κοινοβουλευτικής Ομάδας και αποτελουν, πρακτικά, την υλική υποδομή της Σε μια εσωτερική εγκύκλιο του Προέδρου προς τους Βουλευτές ορίζονται τα εξής “ Π αράλληλα οφείλω να σας πληροφορήσω, ότι μέσα στα οργανω τικά πλαίσια του Κινήματός μας, έχει αρχίσει μεθοδική στελέχωση ευέλικτου μηχανισμού εξειδικευμένης μελέτης, τεκμηρίωσης και επεξεργασίας, όχι μόνο τω ν κατευθυντήριω ν Γραμμών Κυβερνητικής Πολιτικής του ΠΑΣΟΚ, αλλά και της εκάστοτε θέσης μας επ ί των Σχεδίων Νόμων, Επερωτήσεων, Ερωτήσεων κλπ, ή του κάθε ζητήματος που ανήκει στην ευθύνη των Κ Τ Ε (Σ Σ Κοινοβουλευτικών Τομέων Εργασίας) του ΠΑΣΟΚ Ο μηχανισμός αυτός πλαισιωμένος από Επιστήμονες και Ειδικούς, θα προσαρμοστεί στη λειτουργικότητα των Κ Τ Ε , με τον μεγαλύτερο δυνατό αυτοματισμό, σε τρόπο ώστε οι Κ Τ Ε ΠΑΣΟΚ, να αποβουν μόνιμα όργανα υπεύθυνης έκφρασης και συλλογικότητας"®5

135 Από την παραπάνω λειτουργία φαίνεται καθαρά, ότι η θεσμική προτεραιότητα του Κόμματος απέναντι σ την Κ Ο αφορά, πιο συγκεκριμένα στην προτεραιότητα των επιστηιιονικώ ν-κλαδικώ ν οονανώ σεω ν Πράγματι, αυτές αποτελουν αντικειμενικά τον πολιτικό κόμβο μέσα στην οργάνω ση Δεν είναι λο ιπ όν καθόλου περίεργο που οι οργανώ σεις αυτές τροφοδοτούν με έμψυχο υλικό την "Επιτροπή Ανάλυσ ης και Προγραμματισμού" (E A Π ), που υπό την προεδρία του πανεπιστημιακού A Λάζαρη θα αναλάβει το 1980 τη διατύπωση του κυβερνητικού προγράμματος του ΠΑΣΟΚ®6, στεγανοποιημένη από το υπόλοιπο κόμμα Ετσι, τα νέα μικροαστικά στρώματα, αν και μειοψηφικά σε απόλυτα ποσοστά στη βάση του ΠΑΣΟΚ, αποκτούν ένα τέτοιο ειδικό πολιτικό βάρος, που τείνει να τα καταστήσει ηγεμονικά Και, προφανώς, μια τέτοια εξέλιξη θα αρχίσει να αντανακλάται και στην εσωτερική κοινωνική σ ύνθεση του κόμματος, στο επίπεδο των μεσαίων στελεχών του 38

Η κ ο ιν ω ν ικ ή -ε π α γ γ ε λ μ α τικ ή σ ύ ν θ εσ η τω ν μ εσ α ίω ν σ τελεχ ώ ν του ΠΑΣΟΚ

Στον πίνακα 4 4 διακρίνεται η κοινωνική σύνθεση των στελεχών των εκλεγμένων Νομαρχιακώ ν Επιτροπών του ΠΑΣΟΚ σ’ όλη την Ελλάδα Τα 558 στελέχη αποτελουν το βασικό κορμό του μεσαίου στελεχικου δυναμικου του κόμματος κατά τη διετία 1979-1980 Ο πως παρατηρείται, η κοινωνική σύνθεση των στελεχών αυτών εμφανίζεται λιγότερο “λαϊκή·' απ’ότι αυτή τω ν μελών, τουλάχιστον στις οργανώ σεις για τις οποίες υπάρχουν στοιχεία Ο ι αγρότες δεν α ποτελουν παρά ένα ποσοστό 9,1% Οι εργατοϋπάλληλοι δεν υπερβαίνουν το 23,2% (συμπεριλαμβανομένων και των δημοσίων υπαλλήλων) Το άθροισμα και των δύο κατηγοριών (αγρότες+εργατοϋπάλληλοι), ενώ στα μέλη αποτελούσε συντριπτική πλειοψηφία, στα μεσαία στελέχη α π οτελεί μόνον το 32,3% Αντίθετα, το ποσ οστό των επιστημόνων εμφανίζεται σαφώς ενισχυμένο και φθάνει το 24,7% Μαζί με την κατηγορία των καλλιτεχνών-δημοσιογράφων, το συνολικό ποσοστό των νέων μικροαστικών στρω μάτων ανέρχεται σε 25,6% Σ’αυτό το επίπεδο επίσης, ενώ το ποσοστό των επαγγελματοβιοτεχνώ ν και των εργολάβων παραμένει σε ένα αντίστοιχο ποσοστό με αυτό των μελών (12,5% ), εμφανίζεται και μια κατηγορία επιχειρηματιών-στελεχών επιχειρήσεων και εμπόρων η οποία, διάσπαρτη π ροφανώ ς στις επιμέρους οργανώσεις, δεν εμφανιζόταν στα μέλη Εκεί όμω ς που η κυριαρχία των νέων μικροαστικών στρωμάτων εμφανίζεται εντυπωσιακή, είναι στους γραμματείς των Ν Ε , καθώς και στους υπευθύνους διαφώτισης (τους ιδεολογικούς υπευθυνους), οι οποίοι εκλέγονται από τις Ν Ε Σ'αυτήν την κατηγορία των "κορυφών των μεσαίω ν στελεχών", η κοινωνική σύνθεση, τόσο σε σχέση με αυτήν των μελών όσο και σε σχέση με αυτήν των Ν Ε , αλλοιώ νεται π λήρω ς Ο πως φαίνεται στον πίνακα 45, η κατηγορία των επιστημόνω ν αποτελεί το 61,9% τω ν γραμματέων και το 58,8% των υπεύθυνων διαφώτισης, τη στιγμή π ου στις Ν Ε α ποτελουν μόνο το 24,7% Αντίθετα, οι εργατοϋπάλληλοι αποτελουν το 11.9% των γραμματέων και το 11,8% τω ν υπευθυνων διαφώτισης, τη στιγμή που στις Ν Ε ανέρχονται σε 23,2% Χαρακτηριστική επίσης είναι η σχεδόν παντελής απουσία αγροτών (ένας μόνον αγρότης έχει εκλεγεί σε θέση γραμματέα, ποσοστό 2,4% και κανένας στη θέση του υπευθυνου διαφώ τισης) Πρέπει να επισημανθεί, ακόμη, το στοιχείο που δείχνει τους επαγγελματοβιοτέχνες να υπεραντιπροσωπευονται στις θέσεις των γραμματέων (19%), σε σχέση με τη γενική συμμετοχή τους στο κόμμα Επειδή το εντυπωσιακό αυτό ποσοστό δεν εμφανίζεται πουθενά αλλού, ουτε στα κατώτερα ουτε στα ανώ τερα όργανα, ουτε όμως και στα μέλη της βάσης, μπορεί να υποτεθεί, ότι οφείλεται σε τοπικές ιδιομορφίες (π χ μία γνωστή προσωπικότητα στα πλαίσια του νομού και της πόλης, παλιός αγωνιστής κ λπ) 3 9 Η κ ο ιν ω ν ικ ή -ε π α γ γ ε λ μ α τικ ή σ ύ ν θ εσ η τη ς η γ εσ ία ς το υ ΠΑΣΟΚ - Τα μ έλη τη ς Κ ε ν τ ρ ικ ή ς Ε π ιτ ρ ο π ή ς (Κ Ε ) κ α ι τα κ υ β ερ ν η τικ ά σ τελ έχ η Αν η "νεο-μικροαστική" παρουσία ενισχυεται στις Ν Ε και γίνεται κυρίαρχη στις "κορυφές” τω ν μεσαίω ν στελεχών, σ το επίπεδο της Κεντρικής Επιτροπής λαμβάνει διαστάσεις απόλυτης και συντριπτικής κυριαρχίας

136 Στον πίνακα 46 απεικονίζεται η κοινωνική-επαγγελματική σύνθεση της Κ Ε που εξελέγη στο Προσυνέδριο του Μαρτίου 1975 Ο πως φαίνεται, η υπεροχή τω ν νέων μικροαστικών στρω μάτων παρουσιάζεται σχεδόν ολοκληρωτική, φθάνοντας το 65 3% (κατηγορίες Α+Γ) Αντίθετα, ο "πυρήνας της Ε Λ Ε Μ(φοιτητές, εργάτες, υπάλληλοι, αγρότες, επαγγελματοβιοτέχνες) αντιπροσω πεύει μόλις το 22,7% Θ α μπορούσε να υποτεθεί, όπ η Κ Ε του 1975 δεν προσφέρεται για ασφαλή συμπεράσματα Είτε γιατί το ΠΑΣΟΚ βρίσκεται, ακόμη, σε εμβρυακό στάδιο ανάπτυξης είτε για τί η παρουσία της Δημοκρατικής Αμυνας 'αλλοιώ νει" την κοινωνική σύνθεση Ωστόσο, ό,τι παρατηρείται το 1975, δεν ανατρέπεται στα επόμενα χρόνια Ο πω ς φαίνεται στον πίνακα 47, που παρουσιάζει την κοινωνική σύνθεση της Κ Ε του ΠΑΣΟΚ που εκλέχτηκε στην Πανελλήνια Συνδιάσκεψη του 1977, το 65,7% τω ν μελών της ανήκει είτε στην κατηγορία των επιστημόνω ν είτε σ ’αυτήν των καλλιτεχνών, τω ν δημοσιογράφων και των πανεπιστημιακώ ν Αντίθετα, οι εργάτες και οι μισθωτοί μόλις φθάνουν το 13,9% της Κ Ε , ενώ οι αγρότες αποτελουν το 5,1% Χαρακτηριστική, επίσης, είναι η σχεδόν παντελής απουσία των παραδοσιακών μικροαστικών στρωμάτων Μόνο ένας επαγγελματοβιοτέχνης συμμετέχει στην Κ Ε του '77 (ποσοστό 1,3%) Ο ι συγκρίσεις, τόσο με τα μέλη όσο και με τα μεσαία στελέχη, είναι κοταλυπκές Η μόνη κατηγορία που η παρουσία της στην Κ Ε αντανακλά τη θέση της μέσα σ τον κομυατικό μηχανισμό είναι η κατηγορία των νέω ν μικροαστικών στρωμάτων Παρ'όλ'αυτά, η Κ Ε του ’77 είναι, σε γενικές γραμμές, πιο "λαϊκή" στην κοινωνική της σύνθεση απ'αυτήν του 1984 Ο πως φαίνεται και στον πίνακα 48. στην Κ Ε που εκλέγεται από το 1° Συνέδριο του ΠΑΣΟΚ, η υπεροχή των νέων μικροαστικών στρωμάτων εμφανίζεται ακόμα πιο ενισ χυμένη και, επιπλέον, κάνει την εμφάνισή της μια "αστική" μερίδα Τα νέα μικροαστικά στρώ ματα (επιστήμονες, πανεπιστημιακοί, καλλιτέχνες δημοσιογράφοι) αποτελούν το 68,56% της Κ Ε , ενώ το 1977 αποτελούσαν το 65,7% Η "αστική" μερίδα που κάνει την εμφάνισή της αποτελεί το 4,28% της Κ Ε Στον αντίποδα αυτής της τάσης, το ποσοστό τω ν εργατοϋπαλλήλων μειώνεται από 10,1% σε 7,85% , των αγροτών από 5,1% σε 1,42%, ενώ δεν εμφανίζεται κανένας "εκπρόσωπος" των επαγγελματοβιοτεχνών Παρατηρείται, δηλαδή, μια "εμβάθυνση" της ταξικής φυσιογνωμίας της ηγεσίας του ΠΑΣΟΚ προς τα ανώτερα κοινωνικο-οικονομικά στρώματα Το γεγονός αυτό έρχεται σε αντίθεση με ό,τι παρατηρείται σ την εκλογική και κοινωνική βάση του ΠΑΣΟΚ Ενώ κατά την περίοδο '81-'85 υπάρχει "εμβάθυνση" της κοινωνικής και εκλογικής βάσης του ΠΑΣΟΚ προς τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώ ματα87 και, ταυτόχρονα, απώλεια σημαντικών προσβάσεων στα μικροαστικά στρώματα (παλιά και νέα) που στρέφονται προς τη Ν Δ., στο επίπεδο της ηγεσίας παρατηρείται το ακριβώ ς αντίστροφο ενίσχυση των αστικών και μικροαστικών μερίδων, μείωση της εργατοϋπαλληλικής και αγροτικής συμμετοχής Το στοιχείο αυτό ενισχύει την προηγούμενη θέση όσον αφορά στη μαζικοποίηση του ΠΑΣΟΚ μετά το '81 και τη διπλή τάση (αντίφαση) που εμπεριείχε Η ενίσχυση των 'ανώτερω ν" σ τρω μάτω ν στην ηγεσία του ΠΑΣΟ Κ δεν είναι άσχετη με το γεγονός της αντικειμενικής διαπλοκής της τελευταίας με το Κράτος και, κατά συνέπεια, της ανάληψης απ ό μέρους αυτώ ν των στρωμάτων διαχειριστικών και πολιτικών ευθυνών Οπως. άλλωστε, έχει ετησημανθεί, το 96% των μελών της Κ Ε του 1984 διατηρούν "δεσμούς εξάρτησης" από την κυβέρνηση και το Κράτος88 Η άλλη τάση της μαζικοποίησης του ΠΑΣΟΚ, η εργατοϋπαλληλική και λαϊκή γενικότερα, παραμένει μόνο σ το επίπεδο της βάσης, χωρίς να εκφράζεται στα κεντρικά όργανα Μια τέτοια εξέλιξη ερμηνεύει την απόλυτη υπεροχή κυρίως των νέω ν μικροαστικών στρωμάτων και στα κυβερνητικά στελέχη του ΠΑΣΟ Κ (πράγμα βέβαια που δεν αποτελεί ελληνική ή ΠΑΣΟΚική ιδιαιτερότητα) Ο πω ς δείχνει ο πίνακας 49, που παρουσιάζει την επαγγελματική σύνθεση των κυβερνητικών στελεχών του ΠΑΣΟΚ 1981-1986, αν εξαιρεθεί ένα ποσοστό της τάξης του 5,8% δημοσίων ή τραπεζικών υπαλλήλω ν (άγνωστης όμως θέσης που κατείχαν σ τον τομέα εργασίας τους), το 94% περίπου προέρχεται, ούτως ή άλλως, από αυτά τα κοινωνικά στρώματα

137 3 10 Πολιτική προέλευση και κοινωνική-επαγγελματική σύνθεση της Κοινοβουλευτικής Ομάδας (Κ Ο ) Πολιτική Ποοέλευση με τη στενή έννοια, η Κ Ο του ΠΑΣΟΚ κάθε άλλο παρά "κεντρογενής" θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί Στην Κ Ο του 1977, προηγούμενη πολιτική στράτευση στον "κεντρώ ο χώ ρο" εμφάνιζε το 23,8% των βουλευτών (18,4% στην Προδικτατορική E Κ και 5,4% στην ΕΚΝΔ-ΕΔΗΚ) Στην Κ Ο του 1981, το αντίστοιχο ποσοστό έφθανε το 22,5% (13,6% στην προδικτατορική E Κ και 8,9% στην ΕΚΝΔ-ΕΔΗΚ)89 Το μεγαλύτερο μέρος της Κ Ο , είτε προέρχεται από το ΠΑΚ και άλλες αντιστασιακές αντιδικτατορικές οργανώ σεις είτε εντάσσεται στην ενεργό πολιτική, για πρώτη φορά. με το ΠΑΣΟΚ Στην Κ Ο του 1977, οι προερχόμενοι από το ΠΑΚ αποτελουν το 28,2%, ενώ σε αυτήν του 1981 το 16,6% Α πό άλλες αντιστασιακές οργανώσεις προερχόταν το 13% στην Κ Ο του 1977 και το 4,1% σε αυτήν του 1981 Στην τελευταία, ωστόσο, υπάρχει και ένα ποσοστό προερχόμενο από την παραδοσιακή αριστερά 3,5% της Κ Ο του 1981 εντάχθηκε για πρώτη φορά στην πολιτική μέσα από τις γραμμές του ΕΑΜ ή της ΕΠΟΝ, ενώ 2% μέσα από τις γραμμές της ΕΔΑ90 Το μεγαλύτερο μέρος, εντούτοις, της Κ Ο εντάσσεται στην ενεργό πολιτική με το ίδιο το Π ΑΣΟΚ Για το 1977 το σχετικό ποσοστό είναι 28,7%, ενώ για το 1981 28,5%91 Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνει, και από αυτήν την οπτική γωνία, τη σημαντική τομή που επιφ έρει το ΠΑΣΟΚ στα πολιτικά πράγματα και η οποία, σε μεγάλο βαθμό, χαρακτηρίζεται από την ανάδειξη ενός εντελώ ς καινουργιου πολιτικού προσωπικού Κοινωνική-επαννελυατική σύνθεση σε σχέση με την κοινωνική-επαγγελματική σύνθεση της οργανω μένης βάσης και των ηγετικών οργάνων του κόμματος, η Κ Ο παρουσιάζει σημαντικές διαφοροποιήσεις Μια σύγκριση της Κ Ο και της Κ Ε το 1977 (ΠΙΝΑΚΕΣ 47 και 50), αναδεικνύει τα εξής σ τοιχεία α) υπάρχει στην Κ Ο ένα πολύ μικρό ποσοστό "στελεχών" (1,1%), το οποίο απουσιάζει απ ό την ΚΕ β) η κατηγορία των επιστημόνων είναι πολύ πιο ενισχυμένη στην Κ Ο απ'ότι στην Κ Ε Ενώ στην Κ Ο απ οτελεί το 74,2%, στην Κ Ε αποτελεί το 55,6% Συνολικά, τα νέα μικροαστικά σ τρώ ματα καταλαμβάνουν το 80,65% της Κ Ο (κατηγορίες 2+4), ενώ στην Κ Ε αντιπροσω πεύουν το 65,7% (κατηγορίες Α+Γ) Ωστόσο, σ την κατηγορία των επιστημόνω ν μπορούν να παρατηρηθούν και εσωτερικέ«: διαφοροποιήσει«:. Οι δικηγόροι π χ αποτελουν την κυρίαρχη ομάδα, όχι μόνο μέσα στους επιστήμονες αλλά και στο σύνολο της Κ Ο Το 50,5% της Κ Ο του 1977 είναι δικηγόροι, τη στιγμή που σ την Κ Ε αντιπροσωπεύουν μόνο το 20,2% Μια ιστορικά παγιωμένη κατάσταση που θέλει τους δικηγόρους κυρίαρχη επαγγελματική κατηγορία μέσα στο Κοινοβούλιο, επιβεβαιώνεται και στην περίπ τω ση του ΠΑΣΟΚ Ο ι μηχανικοί, αντίθετα, μια επαγγελματική κατηγορία που εμφανίζεται ιδιαίτερα ενισχυμένη μέσα στο ΠΑΣΟΚ (17,7% στην Κ Ε του '77, 12,8% στην Κ Ε του ’84), παραμένει, συγκριτικά, πιο περιθωριακή μέσα στην Κ Ο γ) είναι φανερό στους σχετικούς πίνακες, ότι το ποσοστό των βουλευτών εργατοϋπαλληλικής και γενικότερα λαϊκής προέλευσης είναι εξαιρετικά αδύνατο Μόνο 2,15% της Κ Ο του ’77 είναι υπάλληλοι, 2,15% επίσης είναι αγρότες, ενώ δεν υπάρχουν καθόλου εργάτες Οι γενικές τάσεις που διαφαίνονται στην Κ Ο του 1977, δεν ανατρέπονται ουτε το 1981 ουτε το 1985 (ΠΙΝΑΚΑΣ 50) Ωστόσο, είναι ενδεικτική, κυρίω ς στην Κ Ο του 1985, μια σχετική άρση της μόνιμης έω ς τότε για το ΠΑΣΟΚ διαφοροποίησης μεταξύ Κ Ο και Κ Ε Το γεγονός ίσως να οφείλεται σ το ότι ήδη ένα μεγάλο μέρος της ιστορικής κομματικής ηγεσίας έχει εκλεγεί και σ το Κοινοβούλιο ή, βεβαίως, στο γεγονός ότι, πλέον, το πεδίο ενοποίησης των διαφόρων "μερίδων" του ΠΑΣΟΚ (Κόμμα, Κ Ο , Κλαδικές) είναι το πεδίο της κυβερνητικής διαχείρισης Το βέβαιο πάντως είναι, ότι η "νεο-μικροαστική" υπεροχή, τόσο στην κομματική ηγεσία όσο και στην Κ Ο , είναι πια σχεδόν ισοδύναμη από αριθμητικής πλευράς 77,7% στην Κ Ο (κατηγορίες 2+4), 68,56% στην Κ Ε (κατηγορίες 2+3, ΠΙΝΑΚΑΣ 48) Οι δικηγόροι, παραμένοντας η κύρια επαγγελματική κατηγορία της Κ Ο (46%), έχουν εμπεδώσει τη θέση τους και στην Κ Ε του 1984 (24,28%) Επίσης, και οι υπόλοιπες κοινωνικο-επαγγελματικές κατηγορίες διαθέτουν το ίδιο βάρος, τόσο στην Κ Ο όσο και στην Κ Ε οι υπάλληλοι (5,0% στην Κ Ο , 5,71% στην Κ Ε ) οι αγρότες (1,9% σ την

138 Κ Ο , 1,42% σ την Κ Ε ), οι δημόσιοι υπάλληλοι (0,6% στην Κ Ο , 0,7% στην Κ Ε ), οι δάσκαλοικαθηγητές μέσης (5,0% στην Κ Ο , 6,4% στην Κ Ε ) Μπορεί, δηλαδή, να ειπωθεί συμπερασματικά, ότι η διάκριση υετα£υ Κ.Ο και Κόυυαπ χ στο ΠΑΣΟΚ. διάκριση που κοινωνικοεπαννελυατικά αναδείκνυε την Κ.Ε. πιο "λαϊκή" σε σγέση υε την Κ.Ο.. υετά την άνοδο του ΠΑΣΟΚ στη κυβέρνηση αον?£ει σταδιακά να αίρεται Μίαν άλλη πλευρά της σύνθεσης της Κ Ο του ΠΑΣΟΚ προσφέρει η ανάλυση του επιπέδου εκπαίδευσης τω ν βουλευτών, καθώς επίσης και ο κοινωνικός προσδιορισμός της περιοχής κατοικίας τους Είναι προφ ανές βεβαίως, όπως φαίνεται στον πίνακα 51, .ότι το επίπεδο εκπαίδευσης διαφο ροποιεί ριζικά την Κ Ο σε σχέση με τον κοινωνικό μέσο όρο Το γεγονός αυτό θα μπορούσε ασφαλώ ς να εκληφθεί ω ς αυτονόητο, με δεδομένη τη θέση της Βουλής ω ς κορυφαίου αντιπροσω πευτικού πόλου στην κρατική πυραμίδα Το ενδιαφέρον δεν βρίσκεται σ'αυτήν καθαυτή τη σύνθεση της Κ Ο του ΠΑΣΟΚ, όσο στη σύγκρισή της με αυτήν της Ν Δ Ετσι, αν και είναι φανερό ότι η Κ Ο του ΠΑΣΟ Κ τείνει προς τα ανώτερα κοινωνικά-οικονομικά στρώματα, εμφανίζεται εντούτοις σχετικά "λαϊκότερη" από αυτήν της Ν Δ Το στοιχείο αυτό, μάλιστα, ενισχυεται στις υψηλότερες εκπαιδευτικές βαθμίδες Το 1981 οι απόφοιτοι Πανεπιστημίου στην Κ Ο του ΠΑΣΟΚ αντιπροσωπεύουν το 87,3%, ενώ το 1985 το 88,1% Τα αντίστοιχα ποσοστά για τη Ν Δ είναι 90,4% και 90,5% (ΠΙΝΑΚΑΣ 32) Η διαφορά δεν φαίνεται σημαντική Α ν ωστόσο προχωρήσει κανείς στην ανάλυση του ποσοστού αυτου, θα διαπιστώ σει σημαντικές αποκλίσεις, τουλάχιστον ως προς την κοινωνική προέλευση ενώ οι βουλευτές του ΠΑΣΟΚ είναι στην πλειοψηφία τους απόφοιτοι ελληνικού Πανεπιστημίου (58,7% το 1981, 54,7% το 1985) και υπερέχουν εδώ της Ν Δ (47,8% το '81, 42,1% το *85), στις σπουδές εξω τερικού και σ τις αντίστοιχες μεταπτυχιακές κατάσταση ανατρέπεται το ποσοστό των βουλευτών του ΠΑΣΟΚ είναι 15,7% το '81 και 20,2% το '85, ενώ τα αντίστοιχα της Ν Δ 30.4% το '81 και 28,6% το '85 Επίσης, το ποσοστό των κατόχων διδακτορικού είναι στη Ν Δ υπερδιπλάσιο σε σχέση με το ΠΑΣΟΚ 2,9% το '81 για το ΠΑΣΟΚ και 7% για τη Ν Δ , 6,3% το *85 για το ΠΑΣΟΚ και 14,3% για τη Ν Δ Το συμπέρασμα για "λαϊκότερη" σύνθεση της Κ Ο του ΠΑΣΟΚ σε σχέση με της Ν Δ επιβεβαιώ νεται και στην κοινωνική ανάλυση της κατοικίας των βουλευτών (ΠΙΝΑΚΑΣ 52) Α π ό τους β ουλευτές που διαμένουν στο Δήμο Α θήνας η τάση που διαγράφεται είναι η εξής στην Κ Ο του '8 1, οι βουλευτές του ΠΑΣΟΚ που διαμένουν στις αστικές περιοχές (Κολωνάκι, Ηρώδου Αττικού κ λπ), αντιπροσω πεύουν το 36,4% όσων που διαμένουν στον Δήμο Αθήνας Το αντίστοιχο ποσοστό για τη Ν Δ ανέρχεται σε 52,8% Το 1985, ποσοστό για το ΠΑΣΟΚ αυξάνει και γίνεται 41,7% , ενώ για τη Ν Δ ανέρχεται σ το 67,3% Στον αντίποδα αυτής της κατηγορίας, στις μικροαστικές- εργατικές και εργατικές-μικροαστικές περιοχές, το ποσοστό για το ΠΑΣΟΚ το 1981 είναι 10,9%, ενώ για τη Ν Δ μόλις 3,8% Το 1985, για το ΠΑΣΟΚ είναι 4,2% (εμφανώς μειωμένο), ενώ για τη Ν Δ 1,9% Επίσης, κανένας βουλευτής ούτε από τη Ν Δ ουτε από το ΠΑΣΟΚ δεν διαμένει σε εργατική περιοχή του Δήμου Αθήνας Η ίδια με το Δήμο Α θήνας τάση παρατηρείται όσον αφορά στους Δήμους της Β' Αθήνας Για το ΠΑΣΟΚ, το ποσοστό τω ν βουλευτών που διαμένουν στις αστικές περιοχές της Β' Αθήνας (Εκάλη, Καστρί, Πολιτεία, κ λπ) είναι το 1981 15,9% και το 1985 23,5% Για τη Ν Δ είναι υπερδιπλάσιο 35,9% το '8 1 , 48,7% το '85 Αντίθετα με το ΠΑΣΟΚ, οι βουλευτές του οποίου εμφανίζουν μια σημαντική διασπορά σ*όλες τις περιοχές, οι βουλευτές της Ν Δ , κυρίως το 1985, συγκεντρώνονται στις αστικές και σπς νέες μικροαστικές-αστικές περιοχές Στις λαϊκότερες, κοινωνικά, περιοχές, η υπεροχή του ΠΑΣΟΚ είναι σαφής Ωστόσο, ειδικά για το ΠΑΣΟΚ, γίνεται εμφανής μεταξύ 1981-1985 η τάση κοινωνικής εξέλιξης των βουλευτών του προς τα πάνω το 1981 διέμεναν σε εργατικές περιοχές της Β' Αθήνας το 6,8% των βουλευτών που διαμένουν σε όλο το φάσμα της Β' Αθήνας Το 1985 το ποσοστό μειώνεται στο 3,9% Στις εργατικές-μικροαστικές περιοχές διέμενε το 1981 το 4,5%, ενώ το 1985 το 2% Στις μικροαστικέςεργατικές το 1981 διέμενε το 13,6%, ενώ το 1985 το 9.8% Αντίθετα, σ τις αστικές και σ τις νέες μικροαστικές-αστικές η τάση είναι αντίστροφη το 1981 διέμενε το 15,9% στις αστικές, ενώ το 1985 το 23,5% Στις νέες μικροαστικές-αστικές, ενώ το 1981 το ποσοστό ήταν 45,5% (κάτι που υποδηλώνει βέβαια και την ούτω ς ή άλλως μικροαστική-αστική κοινωνική σύνθεση της Κ Ο διαχρονικά), το 1985 έφτασε το 50%

139 3 11

Συμπ εράσματα ω ς π ρος τον κοινωνικό χαρακτήρα της οργάνωσης του ΠΑΣΟΚ

Η ανάλυση της κοινωνικής σύνθεσης του ΠΑΣΟΚ διαψευδει την προσδοκία, διατυπωμένη δια στόματος Ανδρέα Παπανδρέου, για μια κυριαρχία των δυνάμεων της εργασίας μέσα στα ηγετικά όργανα του Κινήματος92 Το ΠΑΣΟΚ δεν κατάφερε να αποφυγει τελικά αυτό που ως τάση ενυπήρχε ήδη μέσα στη διαμόρφωση και πορεία του λαϊκού κοινωνικού μπλοκ την έντονη παρουσία των νέω ν μικροαστικών στρωμάτων και την ηγεμονική θέση τους σε όλα τα αποτελέσματα της κοινωνικής κίνησης Ενα κόμμα, του οποίου η εκλογική βάση είναι, κυρίως εργατοϋπαλληλική και, γενικότερα λαϊκή, ενώ και η οργανω μένη βάση του διατηρεί, σε μεγάλο βαθμό, τα ίδια χαρακτηριστικά, αλλοιώνεται εντυπωσιακά στο επίπεδο της ηγεσίας του και των κορυφών του, διαμορφώνοντας μια ηγετική ομάδα (την "κυβερνώ σα τάξη" του) με τελείως διαφορετικά κοινωνικά-ταξικά χαρακτηριστικά Μία κοινωνική-επαγγελματική κατηγορία που αποτελεί μόνο το 9,4% του οικονομικά ενεργού πληθυσμού της χώρας, οι επιστήμονες-ελεύθεροι επαγγελματίες, εμφανίζεται να "συμμετέχει" στις κορυφές του κόμματος σε ποσοστά που φθάνουν το 70% και 75% Ατομικά επαγγέλματα όπ ω ς οι δικηγόροι (0,63% στο σύνολο του οικονομικά ενεργού πληθυσμου), οι μηχανικοί (0,76%), οι γιατροί-οδοντίατροι (1,89% ), εμφανίζουν ένα υπερπολλσπλάσιο βάρος στα όργανα του Κόμματος και στην ηγεσία του Το γεγονός αυτό, βεβαίως, δεν αφορά μόνον στο ΠΑΣΟΚ Πρόκειται για φαινόμενο που εμφανίζεται και στα άλλα κόμματα της Αριστερός Δεν πρόκειται, επίσης, για καθαρά "ελληνικό" φαινόμενο Α κόμα και στα πιο "ταξικά-εργατικά" κόμματα της Δ Ευρώπης, η κοινωνική σύνθεση της ηγεσίας διαφέρει σε μεγάλο βαθμό από αυτήν της εκλογικής ή της κοινωνικής βάσης Ο πω ς συνολικά σ το λαϊκό μπλοκ, έτσι και στο θέμα της οργάνωσης των κομμάτων η τάση που επικράτησε ήταν τελικά η κατεύθυνση του υαύκού k ó u u q to c και όχι του k ó u u q to c υα£ών Η εξέλιξη αυτή δεν υπήρξε αποτέλεσμα βούλησης κάποιων κομματικών ηγεσιών ούτε, βεβαίω ς, αποτέλεσμα κάποιας "συνομωσίας" Η ενισχυμένη θέση των νέων μικροαστικών στρω μάτων στον ελληνικό κοινωνικό σχηματισμό, η "λαϊκή" καταγωγή τους, η παρουσία τους στους κοινωνικούς αγώ νες και, παράλληλα, η ιστορική ανυπαρξία μιας αυτόνομης εργατικής κουλτουρας καθώ ς και η μεταπολιτευτική ήττα των πιο προωθημένων πολιτικά κομματιών της εργατικής τάξης, αποτελουν το υλικό υπόβαθρο για την κυριαρχία στις κορυφές του ΠΑΣΟΚ των νέων μικροαστικών στρω μάτων "Η εργατική τάξη δεν έπαιξε διαπλαστικό ρόλο ούτε στην ’οργανωτική’ ανάπτυξη ουτε και στην πολιτική συγκρότηση του κομματικού σχηματισμού"93 Το γεγονός αυτό δεν μπόρεσε φυσικά να ανατραπεί από τα μέλη εκείνα του ΠΑΣΟΚ που με το τρόπο τους συνειδητοποιούσαν την εξέλιξη αυτή Ακριβώς γιατί επρόκειτο για μια τάση με βαθιές ιστορικές ρίζες και όχι απ λώ ς για μια "στιγμιαία" γραφειοκρατική παρέκκλιση Α ν όμως η "νεο-μικροαστική" υπεροχή σπς κορυφές είναι ένα αναμφισβήτητο γεγονός, δεν θα έπρεπε εντούτοις απ’ αυτό και μόνο να εξαχθεί κάποιο συμπέρασμα για τον χαρακτήρα του κόμματος συνολικά, για δυο λόγους α) θα σποτελούσε μια "κοινωνιολογίστικη” κριτική και μάλιστα αποσπασματική δεν θα έπαιρνε υπόψιν παρά μόνον τις κορυφές του μηχανισμού β) ο χαρακτήρας ενός κόμματος δεν κρίνεται από την κοινωνική σύνθεση των μελών ή των στελεχώ ν του, αλλά από την αντικειυενική θέση που καταλαμβάνει στον κομματικό και κοινωνικό ανταγωνισμό, από τη διαδικασία με την οποία αποκρυσταλλώνονται, τελικά, οι "σχέσεις εκπροσώπησης" του κόμματος με την κοινωνία Αν κάποιος παρέμενε απλώς και μόνον σ το επίπεδο "κοινωνιολογίας" των στελεχών και των κορυφών, τότε εύκολα θα χαρακτήριζε όλα τα μεταπολιτευπκά κόμματα "μικροαστικά" Υπ'αυτήν την έννοια, είναι απαραίτητη η βασική διάκριση μεταξύ του κοινωνικού-τα£ικού γαοακτήοα του κόμματος συνολικά, και του γαοακτήοα του υηχανισυού του Με βάση την έως τώρα ανάλυση, μπορούν να ορισθούν μόνον τα στοιχεία του δευτέρου Ο μηχανισμός αυτός α) είναι ένας μηχανισμός νοαωειοκοατικός Αναπαράγει στο εσωτερικό του όλα τα γνωρίσματα της γραφειοκρατικής κωδικοποίησης του κομμουνιστικής εμπνεύσεως "δημοκρατικού συγκεντρωτισμού" ανυπαρξία οριζόντιας ενημέρωσης, ανυπαρξία θεπκής και σοβαρής δυνατότητας αμφισβήτησης της ηγεσίας και αλλαγής της αν αυτό κριθεί σκόπιμο, στεγανή και ιεραρχική δομή που "διοικείται" από ανθρώπους του μηχανισμού, ποινικοποίηση της διαφω νίας, μη ανακλητότητα τω ν οργάνων, πολλές φορές μάλιστα και διορισμός τους

140 β) είναι ένας μηχανισμός "κρατικού χαρακτήρα" Αφενός μεν γιατί διαπλέκεται, από κάποιο χρονικό σημείο και έπειτα, οργανικά με το σύνολο του κρατικού μηχανισμού Αφετέρου δε γιατί η οργανωπκή δομή συγκροτείται με βάση την αντίστοιχη κρατική, ενσωματώ νοντας, φυσιολογικά, τις κοινωνικού τυπου διακρίσεις που συνθέτουν την τελευταία Ο κομματικός μηχανισμός αναπαράγει σ το εσω τερικό του όλα τα γνωρίσματα του Κράτους Τη "διάκριση των εξουσιώ ν", πριν απ ’όλα, μεταξύ της "νομοθετικής εξουσίας" (η ηγετική ομάδα), της "εκτελεστικής εξουσίας" (ο μηχανισμός), της “δικαστικής εξουσίας" (το Πειθαρχικό Συμβουλιο) Τη διάκριση πνευματικής-χειρωνακτικής εργασίας με την ανάθεση όλης της πολιτικής γραμμής, του προγράμματος, των προτάσεων κ λπ , σε ειδικές κομματικές οργανώσεις, τις κλαδικές των επιστημόνων Την πλήρη ανυπαρξία κάθε ελέγχου της βάσης στον κομματικό Τυπο, σ τις ανακοινώσεις, στην πολιτική γραμμή Την υιοθέτηση, με άλλα λόγια, όλων των των στοιχείων ενός ιεραρχικου και μη "ελεγχόμενου" μοντέλου λειτουργίας γ) είναι ένας μηχανισμός κοινωνικά μικροαστικός Ενας μηχανισμός δηλαδή ο οποίος, ανεβαίνοντας βαθμίδες, μεταλλάσσει το κοινωνικό του προφίλ, για να “ μικροαστικοποιηθεί" πλήρω ς στις κορυφές του Ενας μηχανισμός που διοικείται, διαρθρώνεται, αναπτύσσεται, συγκρούεται, υπό την καθοδήγηση μιας συγκεκριμένης κοινωνικής κατηγορίας, η οποία, υπ'αυτήν την έννοια, καθίσταται ηνευονική μέσα στο κόμμα

141 Δ Π ΡΟ ΓΡΑ Μ Μ Α ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΣΤΟ ΠΑΣΟΚ: Η Δ ΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΜΕΤΑΜ ΟΡΦ ΙΣΜ ΟΥ ΤΩΝ Θ ΕΩΡΗΤΙΚΩΝ ΔΙΑΚΗΡΥΞΕΩΝ ΚΑΙ Η ΑΝΤΑΝΑΚΛΑΣΗ ΤΗΣ ΣΤΗΝ ΚΥΒΕΡΝΗΤΙΚΗ Δ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗ 4 1 Το π ερίγραμμα του προβλήματος Το πρόβλημα τω ν προγραμματικών και στρατηγικών διακηρύξεων του ΠΑΣΟΚ είναι διπλής όψεω ς Η μία πλευρά αφορά σε αυτές καθεαυτές τις διακηρυγμένες επιλογές και τις τομέςσυνέχειες που δημιουργουν στο πλαίσιο της στρατηγικής της Αριστερός Η άλλη πλευρά αφορά στην αντικειυενική εξέλιξη και λειτουργία των διακηρύξεων αυτών, πέραν από τις προθέσεις των φορέω ν τους, στη συγχώνευσή τους με την υπαρκτή και συγκεκριμένη κοινωνική κίνηση και στη σ χέση τους με την πολιτική γραμμή που ακολουθεί το κόμμα Βέβαια, δεν πρέπει να διαφεύγει το γεγονός, ότι και οι ίδιες οι προγραμματικές και σ τρατηγικές διακηρύξεις του ΠΑΣΟΚ ευπεοιένουν οονανικέο θεωοητικέο αντιωάσεκ Το φαινόμενο αυτό θα μεταφρασθεί αργότερα με μια Ιδιότυπ η " εξέλιξη χω ρίς να αναιρεθούν οι στρατηγικές διακηρύξεις, που θα παραμένουν πάντα μακροπρόθεσμος στόχος, οι άμεσες πολιτικές επιλογές θα συναρθρώ νονται σε διαφορετική κστευθυνση Οι αντιφάσεις των διακηρύξεων του ΠΑΣΟΚ θα επιλυθούν τελικά προς μια κατεύθυνση "φιλολαϊκής-σοσιαλδημοκρατικής" κυβερνητικής διαχείρισης Μια τέτοια κατάληξη δεν ήταν προφ ανώ ς ένα προδιαγεγραμμένο αποτέλεσμα Το ΠΑΣΟΚ δεν συγκροτήθηκε, αλλά και δεν εξελίχθηκε αυτομάτως, ως σοσιαλδημοκρατικό κόμμα Οι εσωτερικές αντιφάσεις των προγραμματικών του διακηρύξεων θα επιλυθούν προς μια "σοσιαλδημοκρατική" διαχείριση, στο έδαφος μιας κοινωνικής κίνησης που χαρακτηρίζεται από α) κάμψη των κοινωνικών αγώνω ν και του λαϊκού ριζοσπαστισμού, β) σταδιακή ενσωμάτωση της π ολιτικής γραμμής του ΠΑΣΟΚ στα πλαίσια των κυρίαρχων πολιτικών επιλογών της μεταπολίτευσης, γ) διαμόρφωση και σταθεροποίηση ενός γραφειοκρατικού εσωτερικού κομματικού μηχανισμού, δ) επιβολή ενός ιδιόμορφου πολίτικου "δυϊσμου" μεταξύ Κ Ο και Κόμματος, ε) μικροαστική-τεχνοκρατική υπεροχή στην ηγεσία και στις κομματικές κορυφές, σε βάρος της εργατο-αγροτικής υπεροχής στη βάση Πάνω σε αυτήν την υλική κίνηση θα αποκρυσταλλωθεί ο "σοσιαλδημοκρατικός" πολιτικός χαρα κτήρας που θα "επιλύσει" τις εσωτερικές θεωρητικές αντιφάσεις του ΠΑΣΟΚ Στις επόμενες γραμμές θα επιχειρηθεί μια συγκεκριμένη ανάλυση των μεταλλάξεων του κόμματος και μια ερμηνεία τους υπό το φω ς των κοινωνικών αντιθέσεων μέσα στις οποίες αναπτύσσονται Οι θεω ρητικές διακηρύξεις του ΠΑΣΟΚ, ω ς προς τον προγραμματικό τους προσανατολισμό και τη στρατηγική, οριοθετουνται κατ'αρχήν και από τα τρία βασικά ρεύματα της Αριστερός κατά τη δεκαετία του '70 α) τη σοσιαλδημοκρατία, β) τον ευρωκομμουνισμό, γ) τον υπαρκτό σοσιαλισμό Ωστόσο, η οριοθέτηση αυτή εμπεριέχει "ειδικά“ σ τοιχεία που θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε χρήσιμα συμπεράσματα 42

Η οριοθέτηση από τη σοσιαλδημοκρατία

Εκείνο που, κυρίω ς, ενδιαφέρει εδώ, είναι η θεωρητική θεμελίωση της διαφοροποίησης του ΠΑΣΟΚ α π ό τη λογική και τη συγκρότηση της σοσιαλδημοκρατίας Πρόκειται για μια κριτική που θίγει τον βασικό πυρήνα της υπόστασης του σοσιαλδημοκρατικού ρεύματος μέσα στο εργατικό κίνημα Τ ια εικοσιπέντε περίπου χρόνια άνθησε η οικονομία της Δύσης, ενώ πραγματοποιότανε μια γιγάντια μεταφορά πλεονάσματος από τις υποανάπτυκτες χώ ρες του Τρίτου Κόσμου προς τα μητροπολιτικά κέντρα του καπιταλισμου( ) Σ'αυτό το ιστορικό πλαίσιο αναπτύχθηκε το κλίμα της κοινωνικής ειρήνης, του 'Κοινωνικού Συμβολαίου' ανάμεσα σε εργοδότη και εργαζόμενο, αστικοποιήθηκε ένα ελίτικο τμήμα της εργατικής τάξης, αποπολιτικοποιήθηκαν τα εργατικά σ υνδικάτα και διαμορφώθηκε η δυτική σοσιαλδημοκρατία ΓΓαυτό στην πράξη ( ), η σοσιαλδημοκρατία στη Δυτική Ευρώπη είναι εκφραστής της νέας π ατερναλιστικής-μονοπωλιακής φάσης του καπιταλισμού, που στις τελευταίες δεκαετίες κατέστησε δυνατή τη σχετική άνοδο του βασικού επιπέδου, ενός όχι ασήμαντου τμήματος της εργατικής τάξης στις μητροπόλεις του

142 καπιταλισμού, ενώ εξαπέλυσε ένα σκληρότατο αγώνα για την κατάκτηση και υποταγή του Τρίτου Κόσμου"9^ Είναι χαρακτηρισ τικό, ότι η κριτική του ΠΑΣΟΚ στη σοσιαλδημοκρατία διαπερνά το βασικό της νήμα, την ύπαρξη του "κοινωνικού συμβολαίου” μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας "Κάτω από αυτές τις συνθήκες (ενν της οικονομικής κρίσης) θα πρέπει να αναμένεται ότι το 'Κοινω νικό Συμβόλαιο' θα γίνει γρήγορα χαρτί κενό περιεχομένου, πως η εργατική τάξη με εξαίρεση, ίσως, ένα μικρό ελίτικο τμήμα της, θα πολιτικοποιηθεί σε βάθος, πω ς οι εργαζόμενοι θα κατανοήσοουν με γρήγορο ρυθμό π ω ς μέσα στα πλαίσια του καπιταλισμού, δεν θα μπορέσουν να π ετυχουν ούτε πλήρη απασχόληση ουτε ανεκτό επίπεδο ζωής( )',β5 Η άποψη για το τέλος της σ οσιαλδημοκρατικής περιόδου θα διατηρηθεί για πολυ μεγάλο χρονικό διάστημα Σε ένα άρθρο του 1977 ακόμα, ο Α Παπανδρέου, με αφορμή την ιδιαίτερα έκρυθμη πολιτική κατάσταση της Ιταλίας την εποχή εκείνη και την πολιτική του Ιταλικού Κομμουνιστικού Κόμματος, επαναλαμβάνει την ίδια άποψη για το “τέλος του κοινωνικού συμβολαίου” και κατ'επέκτασιν της σοσιαλδημοκρατίας98 Ειδικά για την Ελλάδα, η άποψη ότι είναι αδύνατον να υπάρξει “σοσιαλδημοκρατία κοινωνικού συμβολαίου", ενισχυθηκε και από την "περιφερειακή", σύμφωνα με το ΠΑΣΟΚ, ένταξη της χώ ρας στον π αγκόσμιο καταμερισμό εργασίας97 Η θέση σύμφωνα με την οποία σε μια “περιφ ερειακή χώ ρα" του παγκόσμιου καπιταλισμού είναι αδύνατον να υπάρξουν σοσιαλδημοκρατικές λύσεις (σ υνεπώ ς και σοσιαλδημοκρατικά κόμματα), αποτέλεσε το βασικό λόγο “εφησυχασμου” στο ΠΑΣΟΚ, ένα είδος “νομοτέλειας" ενώπιον του “κινδύνου" σοσιαλδημοκρατικοποίησης του κόμματος 4 3

Η οριοθέτηση αϊτό τον Ευρωκομμουνισμό

Η κριτική στον Ευρωκομμουνισμό εμφανίζεται κι’αυτή, όπως η προηγούμενη στη σοσια λδημοκρατία, συνολική Πρόκειται για μια κριτική που διαμορφώνεται με βάση τη μελέτη της πολιτικής συγκυρίας και η οποία οδηγεί, μεταξύ άλλων, στη διαπίστωση ότι "( ) στη θέση της πάλης τω ν τάξεων προω θεί την ’συνεργασία' των τάξεων"9 Η "ταξική συνεργασία" αποτελεί για το ΠΑΣΟΚ την πρω τογενή βάση της ευρωκομμουνιστικής στρατηγικής Φ ροντίζει μάλιστα να ασκήσει δριμύτατη κριτική στην στρατηγική του "ιστορικού συμβιβασμού" που προωθούσε, τότε, το Ιταλικό Κομμουνιστικό Κόμμα99 Ωστόσο, η οριοθέτηση από τον Ευρωκομμουνισμό δεν περιορίζεται στα ζητήματα της άμεσης πολιτικής τακτικής Τοποθετούμενος ο Α Παπανδρέου στο ζήτημα του γαλλικού "Κοινού Προγράμματος" (του προγράμματος διακυβέρνησης στο οποίον είχαν καταλήξει από κοινού το κομμουνιστικό και το σ οσιαλιστικό κόμμα στη Γαλλία), προχωρούσε την κριτική του, θίγοντας το κρίσιμο σημείο κάθε σ τρατηγικής κοινωνικού μετασχημαπσμού, το ζήτημα του Κράτους "Στην περίπτωση του κοινού π ρογράμματος υπάρχει ο σπόρος της αλλαγής σ τις σχέσεις παραγωγής Κι'αυτό αποτελεί μακροπρόθεσμα απειλή ενάντια στην επικυριαρχία του μονοπωλιακού καπιταλισμού Αυτή την απειλή πω ς την αντιμετωπίζει το κοινό πρόγραμμμα, Τι προβλέπει για την κρατική μηχανή που στη Γαλλία (και βέβαια όχι μόνο στη Γαλλία) είναι ταγμένη στην υπηρεσία του κεφαλαίου, ( ) πέρα από τη γεωγραφική αποκέντρωση ( ) το πρόβλημα του αστικού κράτους δεν αντιμετωπίζεται Αντίθετα αποσιωπάται ( ) Ο κρατικομονοπωλιακός καπιταλισμός στη σημερινή του φάσ η και συγκεντρω τικός και ανελεύθερος είναι Πως θ'αντέξει τόση δόση αποκέντρωσης και φιλελευθερισμού. Το δεύτερο ξεπηδάει από μια βασική αρχή του μαρξισμού Το κράτος δεν είναι ουδέτερο Είναι όργανο της άρχουσας τάξης Πως θα επιτρέψει (αν το ίδιο δεν υποστεί αλλαγές) και θα εποπτευσει την υπονόμευση, αν όχι κατάλυση, των θεσμών του καπιταλισμού, όταν μάλιστα δεν π ροβλέπονται και βασικές αλλαγές στο Σύνταγμα, ( )"100

143 44

Η οριοθέτηση από τον υπαρκτό σοσιαλισμό

Η τρίτη οριοθέτηση του ΠΑΣΟΚ συντελείται ω ς προς τη λογική του "υπαρκτου σοσιαλισμού" και τω ν κομμουνιστικών φιλοσοβιετικών κομμάτων "( ) η σοβιετική εμπειρία είναι μια εμπειρία απολιθω μένου γραφειοκρατικού προγραμματισμού που συνδυάζεται με στέρεα κατεστημένα Τι είναι τώρα η Σοβιετική Ενωση, Τη λένε σοσιαλιστικό ιμπεριαλισμό οι Κινέζοι, τη λένε κρατικό καπιταλισμό άλλοι μαρξιστές Ο Τρότσκυ είχε πει κάποτε ότι δεν μπορείς να τη χαρακτηρίσης γιατί πρόκειται για ένα μεταβατικό καθεστώς με άγνωστη ουσιαστικά πορεία" 01 Α ν και, όπ ω ς είναι φυσικό, η παραπάνω κριτική προσπαθεί, κυρίως, να διαχω ρισθεί από το σ ταλινικό μοντέλο και την παράδοσή του, υπάρχει ωστόσο και μια πλευρά που δεν θα έπρεπε να αγνοηθεί η κριτική στον "υπαρκτό σοσιαλισμό" εκτείνεται σε όλες τις μορφές του, φιλοσοβιετικές και μη Είναι ενδεικτική η κριτική που ασκείται στο "αυτοδιαχειριστικό" μοντέλο της Γιουγκοσλαβίας, το οποίο χαρακτηρίζεται γραφειοκρατικό, τεχνοκρατικό και υπεύθυνο για την ανεργία και τη μ ετανάστευση102 4 5 Η π ρογραμματική αντι-πρόταση του ΠΑΣΟΚ: το τρίτττυχο κοινωνικοποίησηα υ τ ο δ ια χ ε ίρ ισ η -δ η μ ο κ ρ α τ ικ ό ς προγραμματισμός Ο ριοθετημένο το ΠΑΣΟΚ από τα τρία κυρίαρχα ρεύματα της αριστερός, αποπειράται τη συγκρότηση ενός διαφορετικού στρατηγικού και προγραμματικού στόχου Η επαγγελία της σοσιαλιστικής αλλαγής ως διαδικασίας μετασχηματισμού των σχέσεων παραγω γής, συγκεκριμενοποιείται στη διατύπωση του γνωστού τριπτύχου Τ ο σοσιαλιστικό κίνημά μας, σε αντιδιαστολή, στηρίζεται στην αρχή πως πρέπει να περάσουμε π έρα από το καπιταλισμό, σ ε σοσιαλιστικό μετασχηματισμό Δηλαδή ν'αλλάξουν βασικά οι κοινω νικές σχέσεις παραγω γής ( ) Μια αρχή βασική είναι η κοινωνικοποίηση ( ) (όχι κρατικοποίηση) των βασικώ ν μονάδων π αραγω γής ( ) Συνδεόμενο με αυτό ( ), είναι η ανάγκη της αυτοδιαχείρισης Στο κοινωνικοποιημένο τμήμα της Εθνικής οικονομίας θέμα θα έχουμε αυτοδιαχείριση, που σημαίνει ότι, α υτοί που δουλευουνε στο εργοστάσιο, στο χωράφι, αυτοί Θα έχουν και τον έλεγχο της επιχείρησης Τρίτο στοιχείο Επειδή αυτό που δοκιμάστηκε στη Γιουγκοσλαβία απέδω σε σχετικώ ς άσχημα αποτελέσματα, θα πρέπει να προσθέσουμε και κάτι άλλο ( ) μιλάμε για προγραμματισμό σοσιαλιστικό, αποκεντρωμένο κοινωνικό προγραμματισμό"103 Η διατύπωση του τριπτυχου αυτού αναδεικνυει δυο διαφορετικής φυσεω ς ζητήματα Πρώτον, δεν θα έπρεπε να υποτιμηθεί το γεγονός, ότι για πρώτη φορά στην ιστορία της ελληνικής μετεμφυλιακής Αριστερός διατυπώνονται συγκεκριμένες προγραμματικές μορφές κοινωνικής οργάνωσης, όπως η αυτοδιαχείριση, η κοινωνικοποίηση, ο κοινωνικός προγραμματισμός Στο σημείο αυτό η τομή που πραγματοποιείται με τον οικονομιστικό και κρατικιστικό λόγο της παραδοσιακής αριστερός είναι σημαντική Είναι βέβαια γεγονός, ότι τις προγραμματικές αυτές θέσεις δεν τις "ανακάλυψε" το ΠΑΣΟΚ Ακόμα και στην Ελλάδα, ομάδες και ρεύματα του εργατικού και αριστερού κινήματος είχαν έρθει σε αντιπαράθεση με την ιδεολογία της κομμουνιστικής αριστερός υποστηρίζοντας τέτοιους ή παρόμοιους στόχους Με το ΠΑΣΟΚ όμως, οι έννοιες αυτές συγχωνεύονται, για πρώ τη φορά στην ελληνική πραγματικότητα, με μεγάλες λαϊκές μάζες Για πρώτη φορά, οι έννοιες αυτές εισβάλλουν στην καθημερινή ζωή, ζυμώνονται πολιτικά, προσλαμβάνουν συγκεκριμένο χαρακτήρα Η επίκληση μιας "άλλης κοινωνίας" (του "σοσιαλισμού") δεν είναι πια μια "ευχή", αλλά, αντίθετα, μια συγκεκριμένη εικόνα για το τι μπορεί να σημαίνει η "αλλαγή του σημερινού συστήματος" Οι έννοιες αυτές συγκροτούν ιδεολογικά, επιπλέον, τις μάζες που οργανώνονται σ το ΠΑΣΟΚ Α ποτελουν το λόνο της συνκεκοιυένης κουυατικής υοοΦής. Το τρίτπυχο αυτό έχει συνεπώς μια μεγάλη ιδεολογικού χαρακτήρα σημασία Το δεύτερο ζήτημα αφορά στη φύση της προγραμματικής οριοθέτησης Η κοινωνικοποίησηαυτοδιαχείριση-κοινωνικός προγραμματισμός απαντά στα άλλα ρεύματα υόνον ω ς προς το προγραμματικό επίπεδο Μόνον ως προς αυτό υπάρχει πρόταση οριοθέτησης και από τη σοσιαλδημοκρατία (διαχείριση του καπιταλισμού με οριακές μεταρρυθμίσεις) και από τον "υπαρκτό σοσιαλισμό" (κρατική συσσώρευση-γραφειοκρατία) Ομως, ουτε η σοσιαλδημοκρατία ουτε ο Ευρω κομμουνισμός ουτε και ο "φιλοσοβιετισμός" περιορίζονται σε ένα "μοντέλο προγράμματος" Και τα τρία αυτά ρεύματα διατυπώνουν μια συγκεκριμένη στοατηνική για την πολιτική τους άνοδο

144 και την οργάνωση της εξουσίας ειρηνικός και δημοκρατικός δρόμος, θεσμικές-διαρθρωτικές αλλαγές, σταδιακή μετάλλαξη του Κράτους Απέναντι στη συγκεκριμένη αυτή στρατηγική (που βέβαια έχει τις υπαρκτές διαφοροποιήσεις της για κάθε ρεύμα), το ΠΑΣΟΚ δεν απαντά, ή, μάλλον, δεν απαντά ολοκληρω μένα Ενα συγκεκριμένο παράδειγμα επισημάνθηκε παραπάνω η κριτική που απευθύνει ο Ανδρέας Παπανδρέου στο γαλλικό "Κοινό Πρόγραμμα", κριτική που εδράζεται στα όσα αυτό (δεν) λέει σε σ χέση με το Κράτος Παρ’όλα αυτά, πουθενά το ίδιο το ΠΑΣΟΚ δεν διατυπώνει ένα συγκεκριμένο σχέδιο στρατηγικής που να "απαντά·' στις δυναμικές που θα αντιτάξει το Κράτος απέναντι σε μια "λαϊκή κυβέρνηση” Α υτό το στοιχείο αφορά, εξάλλου, και γενικότερα στην κριτική που το ΠΑΣΟΚ ασ κεί σ τον Ευρωκομμουνισμό Ενώ οριοθετείται απέναντί του ως προς την πολιτική του γραμμή, δεν αρθρώ νει την κριτική του σε μια συνολική αντι-πρόταση πάνω στη γενική στρατηγική που προτείνει ο Ευρωκομμουνισμός, το δημοκρατικό δρόμο Αντίθετα, και το ΠΑΣΟΚ "υιοθετεί" την πορεία ενός δημοκρατικού και ειρηνικού δρόμου προς το σοσιαλισμό, στρατηγική που, βεβαίως, διακηρύσσουν όχι μόνον τα ευρωκομμουνιστικά, αλλά και τα φιλοσοβιετικά κόμματα104 Το τρίπτυχο λοιπόν της "κοινωνικοποίησης-αυτοδιαχείρισης-κοινωνικου προγραμματισμού*’, ορίζει μεν ένα περίγραμμα στόχω ν (έχει αξία προγραμματικής κατεύθυνσης), δεν αποτελεί όμως στρατηγική που περιγράφει τα πολιτικά βήματα υλοποίησης 4 6

Οι α ν τ ιφ ά σ ε ις τω ν θ εω ρ η τικ ώ ν σ χ η μ ά τω ν το υ ΠΑΣΟΚ

Η ανολοκλήρω τη προγραμματική οριοθέτηση, όπω ς εκτέθηκε παραπάνω, θα σ υναρθρω θεί με τρεις βασικές και οργανικές αντιφάσεις που αναπτύσσονται στο εσωτερικό των θεωρητικώ ν σχημάτω ν του ΠΑΣΟΚ Α ν τιω α σ η 1η Ο χ α ρ α κ τή ρ α ς το υ ελ λ η ν ικ ο ύ κα π ιτα λισ μ ο ύ και η "π α σ ο κ ικ ή " θ εω ρ ία τω ν σ τα δ ίω ν Κεντρικό ρόλο στο θεωρητικό σχήμα του ΠΑΣΟΚ κατέχει η θέση για το χαρακτήρα του ελληνικού καπιταλισμού Υιοθετώντας τον ουσιαστικό πυρήνα της αριστερής μετεμφυλιακής προσέγγισης, και μέσα προφανώς από τις ίδιες τις θεωρητικές μετεξελίξεις του Ανδρέα Παπανδρέου, το Π ΑΣΟΚ θα αρθρώ σει την ανάλυσή του σε δύο βασικούς άξονες α) στη θεωρία της "εξάρτησης" της Ελλάδας από τον ιμπεριαλισμό και β) στην τοποθέτησή της στην περιφέρεια του καπιταλισμού, ως "εξαρτημένης", "περιφερειακής" και "καθυστερημένης" χώρας του σύγχρονου κόσμου105 Η θεωρία της "εξάρτησης", εκτός από το να ενισχύσει την ήδη υποβόσκουσα ιδεολογία της μετεμφυλιακής αριστερός, προσέλαβε και μια "καθολική" σημασία για την πολιτική ανάλυση Η "εξάρτηση" μεταβλήθηκε σε θεωρητικό σχήμα που ερμηνεύει όλα τα φαινόμενα της ελληνικής πολιτικής και της κοινωνίας, μεταφέροντας έτσι το επίκεντρό τους από το εσω τερικό της ελληνικής κοινωνίας και των αντιθέσεών της, στα "ξένα κέντρα"' Το σημαντικό στοιχείο ωστόσο, ω ς προς τη στρατηγική του ΠΑΣΟΚ, βρίσκεται στο γεγονός, ότι η "εξάρτηση" επαναφέρει τη θεωρία των σταδίων, την οποίαν το ΠΑΣΟΚ υποτίθεται π ω ς δεν αποδέχεται και ασκεί κριτική107 Διότι, εφόσον αποτελεί τη βασική αιτία της ελληνικής "κακοδαιμονίας", τότε, εύ λ ο γ α ,"( ) η Εθνική Ανεξαρτησία αποτελεί ποουπόθεση για την πραγμάτωση της λαϊκής κυριαρχίας Πως η λαϊκή κυριαρχία αποτελεί προϋπόθεση για την πραγμάτωση της κοινωνικής απελευθέρωσης Πως η κοινωνική απελευθέρωση αποτελεί προϋπόθεση νια την πραγμάτωση της πολιτικής δημοκρατίας" 8 Ενυπάρχει, λοιπόν, μια πρώτη βασική εσωτερική αντίφαση για το ΠΑΣΟΚ και το στρατηγικό του σχήμα Παρ’ότι η θεωρία των σταδίων σε πρώτη φάση εξοβελίζεται και η μετάβαση κατανοείται ω ς ενιαία διαδικασία μετασχηματισμού και αλλαγής των σχέσεων παραγωγής, εν τούτοις, η σταδιολόγηση της διαδικασίας επαναφέρεται μέσα από το σχήμα της "εξάρτησης" Μάλιστα, εξαιτίας της αντίφασης αυτής, παρατηρείται το εξής "παράδοξο" σε σχέση με την παραδοσιακή κομμουνιστική θεωρία των σταδίων ενώ η τελευταία για κάθε στάδιο ορίζει και μια διαφορετική ταξική συμμαχία η οποία και το στηρίζει ( π χ η αντιμονοπωλιακή ενότητα περιλαμβάνει και το μημονοπωλιακό κεφάλαιο), στη στρατηγική του ΠΑΣΟΚ, αντίθετα, η ταξική συμμαχία παραμένει π άντα αναλλοίωτη Κινητήρια δύναμη είναι η ίδια, τόσο για την εθνική ανεξαρτησία όσο και για τον

145 κοινω νικό μετασχηματισμό Δ εν είναι έτσι τυχαίο, ότι το ΠΑΣΟΚ, διακηρυκτικά, αρνείται κάθε συμμαχία με μερίδες του κεφαλαίου, παρά το γεγονός ότι κάτι τέτοιο θα συμβάδιζε κάλλιστα με την επίτευξη κάποιου "σταδίου", π χ της "εθνικής ανεξαρτησίας”' “ Αντίφ αση 2 η : Καπιταλιστικό Κράτος και ΠΑΣΟΚ Ενα δεύτερο καθοριστικό ζήτημα ανακύπτει σε σχέση με το Κράτος Επισημάνθηκε παραπάνω , σ την κριτική προς το "Κοινό Πρόγραμμα", ότι το Κράτος θεωρείται από το ΠΑΣΟΚ ως ο εγγυητής της εξουσίας των κυρίαρχων τάξεων και των συμφερόντων τους Το ίδιο προκύπτει και από τις κριτικές που ασκεί το ΠΑΣΟ Κ στη σοσιαλδημοκρατία110 Ω στόσο, και στο ζήτημα του Κράτους, η θεωρία της "εξάρτησης" θα μεταλλάξει τις θέσεις αυτές Το "εξαρτημένο" ελληνικό κράτος μπορεί. αυτό ειδικά όπως και κάθε κράτος του "περιφ ερειακού κ α π ιτα λ ισ μ ο ύ "'", να γίνει πεδίο και βαθμίδα συγκρότησης της ηγεμονίας των λαϊκών τάξεων μέσα στον κοινω νικό σχηματισμό Ιδού πως το ίδιο το ΠΑΣΟΚ διατυπώνει τη μετάλλαξη αυτή "Πρώ τος στόχος είναι η κατάκτηση της Κυβέρνησης από το φορέα που εκφράζει τα συμφέροντά τους (ενν τω ν λαϊκώ ν μαζών) Η κατάκτηση της κυβέονηση€ θα σηυάνει και την άμεση άσκηση π ρ σ ν υ α τ ι^ π ο λ ιτικ ιά ε { ο υ σ ι^ ( ) Βασική πολιτική πράξη της κυβέρνησης η πολιτικοστρατιωτική αποδέσμευση από τους μηχανισμούς εξάρτησης Αυτό αποτελεί και την πρώ τη αρχή μιας αδέσμευτης πολιτικής, καθώς και το άνοιγμα του δρόμου για τη κατάκτηση της εθνικής μας ανεξαρτησίας“ 1' 2 Είναι φανερό από την π αραπάνω άποψη, ότι η κατάκτηση της κυβέρνησης, η οποία μάλιστα σημαίνει "άσκηση πραγματικής πολιτικής εξουσίας", όπως και η κρατική διαχείριση επομένως, θεωρούνται το μέσον για την προώθηση του κοινωνικού μετασχηματισμού Θ α ήταν, βεβαίως, περιττό να επαναληφθουν τα ερωτήματα που ο ίδιος ο Ανδρέας Παπανδρέου έθετε στο γαλλικό "κοινό πρόγραμμα" όσον αφορά στο ρόλο του Κράτους και στην αντικειμενική του κίνηση απέναντι σ τις τάσεις του σοσιαλισ τικού μετασχηματισμού Ωστόσο, η αντίφαση αυτή δεν θα έπρεπε να ερμηνευθεί αποκομμένα από την προηγούμενη αντίφαση που αναπτύχθηκε, την αντικειμενική δηλαδή επαναφορά της "σταδιολογικής" αντίληψης για τον κοινωνικό μετασχηματισμό, ως αποτέλεσμα του σχήματος της "εξάρτησης” Α ν η "εξάρτηση" είναι το κύριο πολιτικό πρόβλημα, τότε το "ανεξαρτησιακό" στάδιο είναι απαραίτητος όρος Και αν είναι το στάδιο αυτό η βασική προϋπόθεση, τότε η αποδέσμευση του Κράτους από τα "ξένα κέντρα", δηλαδή η εθνικήανεξαρτησιακή διαχείρισή του (αντίληψη που επαναφέρει, μεταξύ άλλων, την εργαλειακή/ μηχανιστική αντίληψη για το Κράτος), είναι απαραίτητη Ιδού η θεωρητική θεμελίωση που επιχειρεί σε αυτό το ζήτημα το ΠΑΣΟΚ ” ( ) Ομως, ο πολιτικός φορέας του λαϊκού κινήματος δεν θα είναι σε θέση να πραγματοποιήσει τους στόχους του, αν πρώτα απ'όλα δεν καταλυσει την εξάρτηση του κράτους από ξένα κέντρα αποφάσεων, αν δεν αντιμετωπίσει άμεσα και αποφασιστικά τη διάβρωση του κράτους της περιθω ριακής χώ ρας από ξενοκίνητους μηχανισμούς κι'αν δεν το αποδεσμευει από τους πολιτικοστρατιωτικούς συνασπισμούς που επιβλήθηκαν στη χώ ρα από τα μητροπολιτικά κέντρα Α υτό αποτελεί αναγκαίο, αν και όχι ικανό, όρο για το ξεκίνημα της διαδικασίας που οδηγεί στη ριζική κοινωνική αλλαγή” 1' 3 Υπάρχει, ακόμα, και μια άλλου είδους συνέπεια που, αντικειμενικά, απορρέει απ'αυτό το σχήμα Π ρόκειται γ ί αυτό που ο ίδιος ο Ανδρέας Παπανδρέου καταλόγιζε σ το γαλλικό Κοινό Πρόγραμμα μια κυβερνητική διαχείριση, αν δεν λάβει υπόψιν της την αντικειμενική κίνηση του Κράτους και των μηχανισμών του, κινδυνευει ("θελημένα ή άθελα') να οδηγηθεί σε μια σοσιαλδημοκρατική πρακτική1'* Πράγματι, όπως φάνηκε στην ίδια την εξέλιξη του ΠΑΣΟΚ, το ενδεχόμενο μιας τέτοιας πρακτικής δεν εξαίρεσε το ακραιφνώς "αντι-σοσιαλδημοκρατικό" ΠΑΣΟΚ Εφόσον το εθνικόανεξαρτησιακό στάδιο λαμβάνει, αντικειμενικά, χαρακτήρα μεταβατικού προγράμματος, οι συνολικές επιλογές της κυβέρνησης δεν μπορούν, προς το παρόν, να υπερβουν τα όρια μιας φιλολαϊκής πολιτικής, που δεν αγγίζει ωστόσο τα όρια ενός προγράμματος αλλαγής των κοινωνικώ ν σχέσεων π αραγω γής Ετσι, γωοι'Γ το κόυυα να αυτο-διακηούσσεται σ οσιαλδηυοκοστικό. η τοέγουσα ποονοαυυατική πολιτική του ευπεοιέγει τη σοσιαλδημοκρατία Ενα ενδεικτικό παράδειγμα προσφέρουν οι "κατευθυντήριες γραμμές κυβερνητικής πολιτικής" του ΠΑΣΟΚ το 1977 Διαφαίνεται συγκεκριμένα εκεί, όπ οι κυβερνητικές προτεραιότητες, ενταγμένες σ το στάδιο "της πραγμάτωσης της εθνικής ανεξαρτησίας και της ανεξάρτητης εξωτερικής

146 πολιτικής", δεν ξεπερνούν τα όρια των θεσμικών-οικονομικών ενισχύσεων τω ν λαϊκών τάξεω ν και των μέτρων πολίτικου εκσυγχρονισμού11S Η σοσιαλδημοκρατική δια νείοιση ενυπάονει ω<: τάση o t ic noovpguuaTiKéc διακηου€ει<: του ΠΑΣΟΚ. αποορέουσα από τη σταδιολόνηση Tnc óiaóiKaaíac κοινωνικού υετασγηυατισυού πουεπιγειρεί και από την άποιυή του νια το (εέαοτηυένο) KoáTOC. Α ντίφ αση 3η Η κοινωνική-ταξική βάση στο στρατηγικό σχήμα του ΠΑΣΟΚ Οι κινητήριες ταξικές-κοινω νικές δυνάμεις στο πρόγραμμα του ΠΑΣΟΚ περιγράφονται με το σχήμα τω ν "μη-προνομιουχων" Ο όρος αυτός έχει αποτελέσει αφορμή για πολλές και διαφορετικές κριτικές Ωστόσο, πολλές από αυτές είχαν την αφετηρία τους σε στοιχεία τα οποία "αλλοίω ναν" την πραγματική υπόσταση, συνεπώς και τις αντιφάσεις, αυτού του όρου Πριν απ’όλα, δεν είναι προφανές από τις αναλύσεις και τα θεωρητικά κείμενα του ΠΑΣΟΚ, ότι το σχήμα των "μη-προνομιούχων" αποταξικοποιεί την κοινωνική βάση της "αλλαγής", όπω ς φαίνεται να π ιστεύει ένα μεγάλο μέρος των κριτικών Οι "μη-προνομιούχοι" δεν εμφανίζονται ως π ολυσυλλεκτική και διαταξική κοινωνική ενότητα, με την έννοια της υπέρβασης της βασικής αντίθεσης κεφάλαιου-εργασίας Το σχήμα, αντίθετα, προσπαθεί να περιγράφει το "κοινω νικό μπλοκ" του σοσιαλιστικού μετασχηματισμού "( ) στα πλαίσια μιας δημοκρατικής διαδικασίας και σ το μέτρο που θα μπορέσουμε να περάσουμε τις θέσεις μας στο λαό, θα πρέπει να προσβλέπουμε σε μια γιγάντια λαϊκή βάση - στη μεγάλη πλειοψηφία των ελλήνων που και καταπιέζονται και στερούνται τα προνόμια της οικονομικής ολιγαρχίας Το ΠΑΣΟΚ ανήκει στον εργάτη, τον αγρότη, το βιοτέχνη, τον μικροεπαγγελματία, τον μισθωτό και στη νεολαία"118 Στο σχήμα αυτό, με άλλα λόγια, ορίζεται η κοινωνική συμμαχία της εργατικής τάξης, τω ν αγροτών, της ν εολαίας και της παραδοσιακής μικροαστικής τάξης, περιγραφόμενης της τελευταίας με τον όρο "μικρομεσαία στρώ ματα"117 Το π ρόβλημα λοιπόν με το σχήμα των "μη προνομιούχων" δεν βρίσκεται εκεί που το τοποθετούν διάφορες μομφές στην ασάφεια, στην άνευ κριτηρίων κοινωνική διευρυνση, στην π ολυσυλλεκτικότητα1 8 Αλλωστε, το ΠΑΣΟΚ αναφέρεται με το σχήμα των "μη-προνομιουχων" στις ίδιες ακριβώ ς κοινωνικές δυνάμεις που αναφέρονται και τα δύο Κ Κ Ως όρος, αποτελεί μια "μαζική εκλαίκευση", που επιχειρεί να περιγράψει τη λαϊκή κοινωνική συμμαχία Αν βεβαίως παραμείνει κανείς σ το επίπεδο του "λόγου", χω ρίς να ανατρέξει στο συγκεκριμένο ταξικό ορισμό αυτής της συμμαχίας που δίνει το ΠΑΣΟΚ, τότε εύκολα θα χαρακτηρίσει το όρο "αδόκιμο" Ωστόσο, το πραγματικό πρόβλημα απορρέει και πάλι από τη συνολική θεωρητική κατανόηση της ελληνικής κοινω νίας που προσφέρει το σχήμα της "εξάρτησης" και της "μητρόπολης-περιφέρειας", και αφορά στη συγκεκριμένη συνάρθρω ση αυτής της λαϊκής κοινωνικής συμμαχίας Σύμφωνα με αυτό το θεωρητικό σχήμα, οι ταξικές διαστρωματώσεις της ελληνικής κοινω νίας χαρακτηρίζονται από "( ) ρευστότητα της κοινωνικής διάταξης, ( ) κινητικότητα του πληθυσμου με τις σ υνεχείς κοινωνικές μεταβολές (και άρα) έθραυστες τις κοινωνικές συμμαχίες που στηρίζουν την άρχουσα τάξη στο πολιτικό επίπεδο"11* Το συμπέρασμα αυτό αποτελεί λογική κατάληξη της ανάλυσης των τάξεων και των διαστρωματώσεων της ελληνικής κοινωνίας που επιχειρείται στα πλαίσια της "εξάρτησης" Η συγκρότηση του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού παρουσιάζει, ω ς προς τις κοινω νικές τάξεις, τα εξής χαρακτηριστικά "Η άονουσα τά£η είναι ολινάοιθυη με πολλές μερίδες σ τους κόλπους της, που λόγω της εξαρτημένης και μεταπρατικής φύσης της δεν μετεξελίχθηκε σε εθνική αστική τάξη Η εονατική τά£η παραμένει μέσα στις σ υνθήκες της εξάρτησης (με τη συνακόλουθη μικρή εκβιομηχάνιση) ολινάοιθυη και ελάχιστα συγκεντρωμένη Η κοινωνική διάταξη μέσα στους μηχανισμούς του κράτους και τους θεσμούς αποτελείται από πολυπληθή υικοουεσαία στοώ υατα. που η άρχουσα τάξη επιδιώ κει συμμαχία μαζί τους για τη σταθεροποίηση και για τη νομή της εξουσίας Η ανοοτιά κάτω από συνθήκες τεράστιας εκμετάλλευσης, πληρώνει μεγάλο τίμημα στην ενσωμάτωση απελευθερώνοντας και βγάζοντας στο περιθώ ριο μεγάλες μάζες, που τροφοδοτούν τη νέα εργατική τάξη των πόλεω ν και τον εφεδρικό στρατό εργασίας μέσα από τη συνεχή μετανάστευση, καθώς και το διογκωμένο τομέα των υπηρεσιώ ν κάθε φύσης"120 Το βασικό πρόβλημα τω ν "μη προνομιούχων" αναφαίνεται σε αυτήν την ανάλυση τω ν τάξεω ν Ποιά είναι τα πολιπκά της συμπεράσματα

147 α) η υποτίυηση της κοινωνικής βάσης της αστικής εξουσίας και των κοινωνικών σ υυυανιώ ν στις οπ οίες στηρίζεται. Τόσο η συγκεκριμένη καπιταλιστική επέκταση και ανάπτυξη στη μεταπολεμική Ελλάδα, με τις διαπλοκές των ιδιαίτερων μερίδων του ελληνικού κεφαλαίου12 , όσο όμω ς και η συγκρότηση του Κράτους ω ς μοχλού διεύρυνσης της ασπκής κοινωνικής συμμαχίας, κάθε άλλο π αρά επιβεβαιώ νουν την άποψη αυτή Αντίθετα, η "αισιοδοξία" που απορρέει από μια τέτοια εκτίμηση καθορίζει και τα υπόλοιπ α συμπεράσματα β) η υπεοτίυηση του ειδικού κοινωνικού βάοους των υικρρυεσαίων στρωυάτων (της "παραδοσιακής μικροαστικής τάξης"), ειδικά σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται από τις έντονες τάσεις συγκέντρωσης-συγκεντρω ποίησης του κεφαλαίου και μεγάλης επέκτασης της μισθω τής εργασίας, που κάθε άλλο παρά το ενισχυουν, όπως επίσης και η υπερεκτίμηση της ριζοσπ αστικοποίησης αυτών ειδικά τω ν στρωμάτων κατά τη διάρκεια της μεταπολίτευσης Ο πω ς έχει δειχθεί122, τα στρώματα αυτά μόνο συγκυριακά (και βέβαια όχι συνολικά) στρέφ ονται προς την αριστερά και ειδικά προς το ΠΑΣΟΚ στις εκλογές του '81 Τόσο το '77 όσο και το '85, η πολιτική τους τοποθέτηση είναι συντηρητική Αλλά και στο εσωτερικό του ΠΑΣΟΚ η ένταξή τους, όπ ω ς φάνηκε παραπάνω, είναι περιορισμένη Το πρόβλημα, βεβαίως, δεν έγκειται στην επαγγελία ή στην προσδοκία μιας κοινωνικής συμμαχίας με τα σ τρώ ματα αυτά, συμμαχία απαραίτητη στον κοινωνικό και εκλογικό στίβο για ένα κόμμα που αναζητά την πλειοψηφία Το πρόβλημα εντοπίζεται στο "ειδικό κοινωνικό βάρος" που τους αποδίδεται, λόγω της “εξαρτημένης" φύσης της ελληνικής οικονομίας-κοινωνίας, ένα β άρος που αναδεικνυει τα στρώματα αυτά ισότιμα στη διαδικασία της σοσιαλιστικής μετάβασης με την εργατική τάξη, την "αγροτιά" κ λ π Αργότερα, τον Φεβρουάριο του '78, όταν η πολιτική γραμμή του ΠΑΣΟ Κ θα κωδικοποιηθεί στη γραμμή της Εθνικής Λαϊκής Ενότητας (Ε Λ Ε ), η διατύπωση για την ισότιμη ταξική συμμαχία των "μη προνομιούχων" θα γίνει σαφέστερη "Το γεγονός (είναι) π ω ς το προλεταριάτο στην Ελλάδα είναι μικρό ποσοστό των εργαζομένων και μη προνομιούχων Ελλήνων, πω ς η Ελλάδα είναι χώρα περιθωριακή και πως κατά συνέπεια η σοσιαλιστική αλλαγή π ρέπ ει να στηρίζεται σε μια πλατιά ισότιμη συμμαχία όλων των εργαζομένων και μη προνομιούχων Ελλήνω ν ( )" 123 Η υπερεκπμηση των παραδοσιακών μεσαίων στρωμάτων δεν είναι, ίσως, ανεξήγητη Μ πορεί να υποθέσει κανείς πως οφείλεται στη ριζοσπαστική κίνηση των νέων μικροαστικών στρω μάτων, γεγονός που ενδεχομένως να προσδίδει μια "ψευδή" εικόνα της συνολικής μικροαστικής κίνησης Μπορεί, επίσης, να οφείλεται στο πραγματικό γεγονός της διαμόρφωσης, μετά τον εμφύλιο, μιας π ροοδευτικής μερίδας της παραδοσιακής μικροαστικής τάξης, ως αποτέλεσμα των πολιπκών αποκλεισμώ ν στον ιδιωτικό αλλά και στο δημόσιο τομέα (δεν είναι τυχαίο το γεγονός, ότι το ΚΚΕ διατηρεί σπς μερίδες αυτές, κατά την περίοδο 1974-1985, μια αξιόλογη επιρροή, τουλάχιστον στην οργανω μένη συνδικαλιστικά μερίδα) Μπορεί, τέλος, να οφείλεται στην υπερτίμηση, κατά συνέπεια, της λαϊκοδημοκρατικής τους ιδεολογικής τοποθέτησης Στην πραγματικότητα όμως, ο κύριος πυρήνας των στρωμάτων αυτών, συντηρηπκός ιδεολογικά, δεν αποχώ ρησε από το ασπκό μπλόκ, ακόμα και σπς συνθήκες της πιο μεγάλης του σ υρρίκνω σ ης Ειδικά στη μεταπολίτευση, με εξαίρεση το 1981, τα στρώματα αυτά απ οτελουν μια κατεξοχήν περίπτωση "τάξης-στηρίγματος" της ασπκής συμμαχίας, που εκφράζεται και εκλογικά σ την υπερψήφιση από μέρους τους της Ν Δ Τίθεται λοιπόν άμεσα το ζήτημα της περίφ ημης "ισοτιμίας" των μερίδων του συγκροτούν την Εθνική Λαϊκή Ενότητα (Ε Λ Ε ), γνωστού όντος, επιπλέον, όπ η "ισοτιμία" είναι το στοιχείο που διαχω ρίζει το ΠΑΣΟΚ από την κομμουνιστική Αριστερά, η οποία θεωρεί τον ρόλο της εργατικής τάξης και του προλεταριάτου ως "καθοδηγηπκό" και "πρωτοπόρο" στο εσωτερικό της λαϊκής συμμα χίας Η προσπάθεια του ΠΑΣΟΚ να απευθυνθεί πολιτικά σε κοινωνικές μερίδες και στρώ ματα που κάθε άλλο παρά εμφορούνται από "προσδοκίες" κοινωνικής αλλαγής - και μάλιστα κατά τρόπο "ισότιμο" -, πιστεύοντας ότι ανήκουν στη λαϊκή κοινωνική συμμαχία, όχι μόνο δεν καρποφορεί, αλλά, αντίθετα, επιδρά ανασταλτικά στη διαμόρφωση ενός τολμηρότερου και ριζοσπαστικότερου πολίτικου προγράμματος, καθώς και στην εφαρμογή των όποιων θεσμικών μεταρρυθμίσεων θα στρέφονταν εναντίον των συμφερόντων τους

148 4 7 Η συγκρότηση της ττολιτικής στρατηγικής στο ΠΑΣΟΚ: σ υνάρθρω ση θεω ρητικώ ν αντιφάσ εω ν και π ολιτικής γραμμής Δ ιαφαίνεται λοιπόν, μέχρι στιγμής, η ανάπτυξη-εξέλιξη στο ΠΑΣΟΚ μιας βασικής εσωτερικής αντίφασης Τ ο ΠΑΣΟΚ έχει, από τη μια πλευρά, συγκεκριμένους στόχους πολιτικού προγράμματος (το τρίπτυχο) δυνάυει αvτ^καπιταλιστικoúc Από την άλλη πλευρά, η στοατηνική του, δηλαδή το σύνολο των άυεσων και υακοοποόθεσυων πολιτικών του κινήσεων, αποσυνδέεται από την υλοποίηση των προνοαυυατικώ ν του διακηρύξεων, ycoofc auTéc να αναιρούνται eoe o tó v o c . και τείνει να διαυοοωώσει υίαν άλλου τύπου ποανυατικότητα. Είναι χαρακτηριστικό, ότι οι βασικές πολιτικές και στρατηγικές συντεταγμένες του ΠΑΣΟΚ δεν θα εγκαταλειφθουν διακηρυκτικά ούτε πριν ούτε και μετά την άνοδο του ΠΑΣΟΚ στην κυβέρνηση (ουσιαστική τομή παρουσιάζεται μετά το 1985) Η επαγγελία της σοσιαλιστικής αλλαγής, το τρίπτυχο κοινωνικοποίηση-αποκέντρωση-αυτοδιαχείριση, η αναφορά στην κοινωνική συμμαχία των "μη-προνομιουχων", η αυτονομία από τη σοσιαλδημοκατία και τον υπαρκτό σοσιαλισ μό, οι θεω ρητικές αναλύσεις για το χαρακτήρα του ελληνικού καπιταλισμού, ο αντιϊμπεριαλισμός και η 3η Σεπτέμβρη, θα αποτελουν ακρογω νιαίους λίθους, όχι μόνο για τη μέχρι το 1981 περίοδο, αλλά και για την πρώ τη κυβερνητική περίοδο του ΠΑΣΟΚ 1981-1985 Είναι σαφές από την περιοδολόγηση των θεω ρητικώ ν διακηρύξεων του ΠΑΣΟΚ, ότι υπάρχει συνέχεια και όχι αλλαγή ή αποδυνάμω ση στα παραπάνω βασικά ζητήματα. Ολα τα σχετικά διακηρυκτικά κείμενά του επιμένουν σ τις αρχικές κατευθύνσεις Τρία κομβικά, ω ς προς την εσωκομματική τους σημασία και τη χρονική συγκυρία, κείμεναντοκουμέντα αποδεικνύουν την παραπάνω θέση Το πρώ το κείμενο είναι η Απόφαση της Κ Ε το Φεβρουάριο του 1978, αμέσως μετά την εκλογική επιτυχία του 1977, που κωδικοποιεί το σχήμα της Εθνικής Λαϊκής Ενότητας (Ε Λ Ε ) και τη γραμμή της Ανοικτής Π ολιτικής Δράσ ης124 Το δευτεοο κείμενο χρονολογείται το 1979, σε μια συγκυρία που η εκλογική νίκη έχει αρχίσει να διαγράφεται πιθανότατη Πρόκειται για ένα συνολικό εσωκομματικό κείμενο που τοποθετείται στα τακτικά και στρατηγικά ζητήματα της πορείας προς τη σοσιαλιστική μετάβαση, υπό το φ ω ς μιας κυβέρνησης ΠΑΣΟ Κ125 Το τρίτο κείμενο είναι η Πολιτική Εισήγηση του A Πσπανδρέου στο 1ο Συνέδριο του ΠΑΣΟΚ, το 1984, εισήγηση που συμπυκνώνει τις θεωρητικές αναζητήσεις και τάσεις του ΠΑΣΟΚ τρία χρόνια μετά την άνοδο στην κυβερνητική εξουσία 26 Τα κείμενα αυτά, όπως και όλα τα επίσημα διακηρυκτικά κείμενα του ΠΑΣΟΚ που θέτουν θεωρητικά ή στρατηγικά προβλήματα, αποδεικνύουν, ότι στην πραγματικότητα δεν μπορεί να γίνεται λόγος για στροφή του ΠΑΣΟΚ σε θέματα προγράμματος Βέβαια, αυτό αφορά μόνον στους βασικούς ακρογω νιαίους προγραμματικούς στόχους του κόμματος Διότι, όπως προέκυψε απ ό την περιοδολόγηση της π ολιτικής σκηνής, το ριζοσπαστικό ΠΑΣΟΚ του 1974 απέχει από το συγκροτημένο, σχετικά, κόμμα του 1978, ενώ και τα δυο μαζί απέχουν από το "ώριμο“ και "διαχειριστικό” κόμμα της προεκλογικής εκστρατείας του 1981127 Το ερώτημα που τίθεται, κατά συνέπεια, είναι το εξής που εντοπίζεται η σταδιακή μετάλλαξη του ΠΑΣΟΚ, εφόσον οι προγραμματικοί του στρατηγικοί στόχοι παραμένουν αναλλοίωτοι, Είναι προφανές, ότι το ερώτημα θα κινδύνευε να παραμείνει αναπάντητο ycupìc uta περιοδολόγηση της πολιτικής γραμμής του ΠΑΣΟΚ σε κάθε συγκυρία. χωρίς. δηλαδή, μια ανάλυση της θέσης που καταλαμβάνει το συγκεκριμένο κόμμα στο εσωτερικά του κομματικού ανταγωνισμού και των κοινωνικώ ν αντιπαραθέσεων. Αυτό που στην π ραγματικότητα μπορεί να περιοδολογηθεί είναι η πολιτική γραμμή και όχι οι διακηρύξεις όπως συμβαίνει συνήθως με τα κόμματα της αριστερός, κυρίω ς της κομμουνιστικής, έτσι και στην περίπτωση του ΠΑΣΟΚ βρίσκεται κανείς μπροστά στο φαινόμενο οι στρατηγικοί στόχοι και οι “ καθαρότητες" των διακηρύξεων να παραμένουν αναλλοίωτοι, ενώ η πολιτική τοποθέτηση στο ευρυτερο κοινωνικό πλαίσιο να αλλάζει Αυτός είναι και ο κυριότερος λόγος για τον οποίον θα έπρεπε κανείς να επιμείνει στην προτεραιότητα Tnc πολιτικής νοαυυήο σε σ νέση υε tic διακηρύ£ειο Οχι μόνο γιατί το να επιχειρήσει να εξάγει το συμπέρασμα των μεταλλαγών, είτε μέσα από τα ίδια τα κείμενα είτε μέσα από τις θεωρητικές ανεπάρκειες του ΠΑΣΟΚ, θα

149 εγκυμονουσε τον κίνδυνο του θεωρητικισμου Α λλά και γιατί θα παραβλεπόταν έτσι η πραγματική επίδραση που έχει η πολίτική γραμμή και η ιδεολογία που λανθάνει στο εσωτερικό της πάνω στον ίδιο το στρατηγικό προγραμματικό στόχο Οι θεω ρητικές αντιφάσεις που αναπτύσσονται σ το εσωτερικό του ΠΑΣΟΚ, θα επιλυθούν μόνο μέσα απ ό τη συνάρθρω ση της οποίας θα τυχουν με την πολπική πρακτική του κόμματος σε κάθε συγκυρία Η διαδικασία αυτή θα μπορούσε να περιγράφει ω ς εξής Το ΠΑΣΟΚ κατάφερε να καταγραφεί στην π ολιτική σκηνή και να εκτοπίσει την ιστορική Αρισ τερά από την προνομιακή της θέση μέσα στο λαϊκό κοινωνικό μπλοκ Το αποτέλεσμα αυτό είναι συνισταμένη τριών, γενικά, ιστορικών διεργασιώ ν α) της κρίσης του κομμουνιστικού κινήματος, που εκφράζεται με την προϊουσα συρρίκνω σή του και τη διάσπασή του, β) της ανάδυσης του ΠΑΣΟΚ ως διαδικασίας συνάντησης π ρω τοπόρω ν πολιτικών ρευμάτων της ελληνικής κοινωνίας, γ) της ιδεολογικο-πολιτικής κίνησης των λαϊκώ ν τάξεων, που βρήκε πεδίο αναγνώρισης στη Διακήρυξη της Γ'Σεπτέμβρη Α ν όμω ς ο λαϊκός ριζοσπαστισμός αποτελουσε μια πραγματική κατάσταση το 1974, η δυναμική και η επιρροή του δεν θα ακολουθήσουν ανοδική τάση Ενας λόγος γι’αυτό είναι οι υποχωρήσεις του σ ε κοινω νικό επίπεδο, όπω ς φάνηκε και από την ανάλυση των κοινωνικών αγώνων Ενας άλλος λόγος, εξίσ ου σημαντικός όμως, είναι ότι ο ριζοσπαστισμός αυτός δεν κατάφερε να βρει π οτέ τη δυναμική του αντανάκλαση στην πολιτική σκηνή Η πολιτική του εκπροσώπηση - και κυρίω ς το ΠΑΣΟΚ, αφού αυτό αναδείχθηκε σιγά-σιγά ο βασικός πολιτικός εκπρόσωπος του λαϊκού κινήματος - δεν θα καταφέρει να του δώσει πολιτική ώθηση, παρά τις διακηρύξεις του Δ εν πρόκειται βεβαίως για μια συνειδητή και προγραμματισμένη πολιτική κίνηση Ο πω ς φάνηκε στην περιοδολόγηση της πολιτικής σκηνής και της γραμμής των κομμάτων, υπήρξαν κρίσιμες π ερίοδοι και "στιγμές", κατά τις οποίες χάθηκε η δυνατότητα για την πολιτική ολοκλήρωση του κοινωνικού ριζοσπαστισμού Η πολιτική γραμμή του ΠΑΣΟΚ δεν θα υπερβεί τα όρια της αυταρχικής μεταπολιτευτικής νομιμότητας Ενδεχομένως να πρόκειται για άγνοια από πλευράς Π ΑΣΟ Κ των τότε πραγματικώ ν κοινωνικών συσχετισμών και της δυναμικής τους Ενδεχομένως να μην κατάφερε να επιβάλλει την πολιτική του βούληση στα άλλα κόμματα της Αντιπολίτευσης (την ΕΔΗΚ και τα δύο Κ Κ ), αναγκαζόμενο, τελικά, σε μια πολιτική υποχώρηση μαζί τους Ενδεχομένως, τέλος, να πρόκειται για το δέος μπροστά στην πιθανότητα πολιτικής και κοινωνικής ρήξης, που αισθανόταν ανέτοιμο να πραγματοποιήσει Ανεξάρτητα από την ερμηνεία που θα δώσει κανείς σ το γεγονός, το αντικειμενικό γεγονός είναι, ότι ήδη το 1976 η πολιτική γραμμή του ΠΑΣΟΚ αναγνω ρίζει τη νέα μεταπολιτευτική νομιμότητα και τα ιδεολογικο-πολιτικά της όρια, που μέχρι τη στιγμή εκείνη αρνιόταν να αναγνωρίσει Επίσης, αντικειμενικό γεγονός είναι, ότι ήδη από το τέλος του 1976 ο μεταπολιτευτικός ριζοσπαστισμός αρχίζει να υποχωρεί Η δυναμική του αμβλύνεται σε όφελος πλέον μιας εκλογικής προσμονής Σε αυτό το έδαφος, καθώ ς και στη συγκρότηση από το '77 και μετά μιας κεντρικής κομματικής γραφειοκρατίας με συγκεκριμένα κοινωνικά χαρακτηριστικά, η πολιτική γραμμή του ΠΑΣΟΚ δεν θα διαφυγει από τον εκλογικισμό και τον κυβερνητισμό Ο φόβος μιας κοινωνικής συγκρουσης μπροστά στο κίνδυνο να χαθούν οι εκλογές, θα κυριαρχεί στις κορυφές του ΠΑΣΟΚ που θα κάνουν ό,τι μπορούν για μια εκλογική νίκη χω ρίς κοινωνικές εντάσεις Η αλλαγή της εικόνας του κόμματος, από κίνημα "διαμαρτυρίας" σ’ένα κόμμα με θετικές προτάσεις διαχείρισης και διακυβέρνησης, θα αποτελέσει βασικό στόχο, κυρίως πριν τις εκλογές του '81128 Ετσι λοιπόν το ΠΑΣΟΚ, χω ρίς να μεταλλάσσει τις προγραμματικές του διακηρύξεις, μεταλλασσόταν το ίδιο μέσα από την πολιτική του γραμμή Το φαινόμενο αυτό δεν αποτελεί δική του πρω τοτυπία Δ εν αποτελεί δηλαδή, όπως καταγγελλόταν συνήθως μετά το 1981, μια απόσταση πράξης και διακηρύξεων, επειδή το ΠΑΣΟΚ και η κυβέρνησή του δεν "ήθελαν" ή. στην καλύτερη περίπ τωση, δεν μπορούσαν Οσο κι’α ν είναι αλήθεια ότι στην κριτική αυτή, που κατά κύριο λόγο προήρχετο απ ό τα δύο Κ Κ , αντανακλάται η αναγνώριση της ιστορικής Αριστεράς στις σ τρατηγικές διακηρύξεις του ΠΑΣΟΚ (από το οποίο ζητά να τις υλοποιήσει), υπάρχει εντούτοις ένα σημαντικό πρόβλημα που εντοπίζεται στο ρόλο που καταλαμβάνει το πρόγραμμα και γενικότερα η θεω ρία σ το εσωτερικό του κόμματος

150 Ο πω ς στην περίπτωση όλων των “γραφειοκρατικοποιημένων" κομμάτων, έτσι και σε αυτήν του ΠΑΣΟΚ, το πρόγραμμα και η θεωρία χρησιμοποιούνται για να δικαιολογήσουν εκ των υστέρων τους π ολίτικους ελιγμούς, παρά για να ερμηνευσουν τη συγκυρία και να καθορίσουν τις τακτικές επιλογές Πρόκειται για την αυτονόμηση της θεωρίας και του προγράμματος από την άμεση πολιτική δράση, την αυτονόμηση του εφικτού από το στρατηγικό Πρόκειται γι’αυτό που η τεχνοκρατική ιδεολογία έχει θεωρητικοποιήσει με τον ορισμό της πολιτικής ως "τέχνης του εφικτού" Η αυτονόμηση αυτή μπορεί να διαφανεί καθαρά σε πάμπολλα συγκεκριμένα παραδείγματα Μ πορεί να διακηρύσσεται θεωρητικά η αυτονομία του μαζικού κινήματος, ωστόσο η πρακτική του κόμματος να συμβάλλει στην κομματικοποίηση του τελευταίου (προτεραιότητα του κομματικού μηχανισ μού πάνω στην κοινωνία) Μ πορεί να διακηρύσσεται η ρήξη ω ς αναπόσπαστο στοιχείο της στρατηγικής, παρ' όλα αυτά η πρακτική να υποχωρεί συνεχώς σε μια πολιτική συμβιβασμου και διαχείρισης Αυτή η συγκεκριμένη πολιτική που επικράτησε στο ΠΑΣΟΚ, διαμόρφωσε τελικά και την υφή των προγραμματικών στόχω ν του, το μεταμορφισμό τους και την αλλαγή του χαρακτήρα τους Ο σ τρατηγικός στόχος της "αποτίναξης της εξάρτησης" από τα ιμπεριαλιστικά κέντρα διαμορφώ θηκε τελικά σε μια "υπερήφανη" εθνική πολιτική, στα πλαίσια των κέντρων αυτώ ν Ο στόχος της κοινωνικοποίησης βασικώ ν κλάδων παραγωγής εξελίχθηκε στην πολιτική των Εποπτικών Συμβουλίων Η αντίθεση στην ΕΟΚ και η εξαγγελία δημοψηφίσματος για έξοδο απ' αυτήν μεταβλήθηκε στην πολιτική του μνημονίου για τη βελτίωση των όρων σύνδεσης Ο αντιϊμπεριαλισμός δεν υπερέβη τα όρια μιας "πολυδιάστατης εξωτερικής πολιτικής" 4 8 Χ α ρ α κ τή ρ α ς τη ς σ τρ α τ η γ ικ ή ς κ α ι το υ π ρ ο γρ ά μ μ α το ς το υ ΠΑΣΟΚ Μ πορεί λοιπόν τώρα να τεθεί ολοκληρω μένα το πρόβλημα προγράμματος-στρατηγικής στο ΠΑΣΟΚ Το ΠΑΣΟΚ έχει διακηουκτικά. κατά την περίοδο 1974-1985, ένα "αντικαπιταλιστικό" πρόγραμμα, που το δια φοροποιεί και από τη σοσιαλδημοκρατία και από τον ευρωκομμουνισμό και απ ό τον "υπαρκτό σοσιαλισμό" Το ΠΑΣΟΚ, επίσης, διαμορφώνει μέσα στην πολιτική πάλη και στον κομματικό ανταγωνισμό μια πολιτική γραμμή που βαθυιαία το εντάσσει στο εσωτερικό του μεταπολιτευτικού πολιτικού συστήματος Μεταξύ μιας "ενσωματω μένης" πολιτικής γραμμής και μιας αντικαπιταλιστικής προγραμματικής διακήρυξης, η πλάστιγγα γέρνει εκ τω ν πραγμάτων προς την πρώτη τάση η στρατηγική του ΠΑΣΟ Κ διαμορφώνεται σ το έδαφος μιας πολιτικής πρακτικής που, ανπκειμενικά, την αποσυνδέει από την πραγματοποίηση της δια κήρυξης Η στρατηγική του ΠΑΣΟΚ δεν είναι συνδεδεμένη με το πρόγραμμα που διακηρύσσει, αλλά, αντίθετα, διαμορφώνεται σε αντίθεση μ' αυτό Υπάρχει, με άλλα λόγια, στο ΠΑΣΟΚ έλλειωη utac στοατηνικής εντανυένης στο τοίτττυγο της κοινωνικής αλλανής Το ΠΑΣΟΚ δεν έχει πολιτική γραμμή ανατροπής των κοινωνικών δομών, σε αντίθεση με το προγραμματικό του τρίπτυχο που αντικειμενικά παρουσιάζεται ως ανατρεπτικό της τάξης πραγμάτων Η έλλειψη μιας τέτοιας γραμμής φαίνεται καθαρά στο γεγονός, ότι το ΠΑΣΟΚ υποτάσσεται τελικά και στον "γραφειοκρατικό φιλοσοβιετισμό" και στον "θεσμικό ευρωκομμουνισμό" Στα μαζικά κινήματα είναι η γραφειοκρατική λειτουργία του τριτοδιεθνίστικου μοντέλου που επιβάλλεται οργανω τικά (κυρίαρχος ρόλος οργάνων, υποτονισμός διαδικασιών βάσης, αυτονόμηση της αντιπ ροσώ πευσης) Στην πολιτική δε γραμμή τους είναι κυρίω ς η ευρωκομμουνιστική λογική των βαθμιαίων θεσμικών αλλαγών που κυριαρχεί Και στις δύο περιπ τώ σεις το ΠΑΣΟΚ δεν παρεμβαίνει, σε τελική ανάλυση, εγγράφοντας μια άλλη ηγεμονική λογική Το συμπέρασμα που μπορεί κατά συνέπεια να εξαχθεί είναι πολυπλευρης σημασίας Η πολιτική νοαυυή αποτελεί. είτε υε αυτά που δηλώνει είτε υε αυτά που σποκούβει. το κουβικότεοο στοιγείο via τη Φυσιοννωυία ενός κόυυατος. Διότι, διαυορ<ρώνει την ποανυατική (αντικειυενική) του κίνηση, ανεξάρτητα από διακηρύξεις ή προσωπικές βουλήσεις. Διαφορετικά διατυπωυένο. το π οόβληυα στοατηνικών-τακτικών στόνω ν και της υεταέύ τους σνέσης αποτελεί κουβικό £ήτηυα στην κατανόηση της ποανυατικής κίνησης ενός κόυυατος.

151 Οταν κάποιοι στρατηγικοί στόχοι αποσυνδέονται από την τακτική, τότε ο διακηρυγμένος προγραμματικός στόχος, αποσυνδεδεμένος καθώς είναι από τα πρακτικά-υλικά του βήματα, ανάγεται σε ιδεολογία, αποκτά δηλαδή μια στρεβλή (αντεστραμμένη) μορφή σε σχέση με τις πραγματικές συνθήκες ύπαρξης του κόμματος ενώ αντικειμενικά το κόμμα κινείται προς διαφορετική κατεύθυνση, οι φορείς του πιστεύουν ότι βαδίζει προς τους διακηρυγμένους στόχους Η περίπτωση του ΠΑΣΟΚ στη μεταπολίτευση υπακουει σ'αυτήν την αντίφαση Η "αυτονόμηση” αυτή διαμορφώνει ένα πλαίσιο προγραμματικών στρατηγικών διακηρύξεων, που λειτουργουν κυρίω ς ιδεολογικά (ζύμωση, σημείο αναφοράς ομαδοποιήσεων, θεωρητικά μέτωπα προς τα άλλα κόμματα), αλλά που δεν αρθρώνονται στην πολιτική τακτική του κόμματος Η ιδεολογικοποίηση λοιπόν τω ν στρατηγικών στόχων αποτελεί ένα βασικό συμπέρασμα για το ΠΑΣΟΚ Η "αυτονόμηση" αυτή έλαβε στο ΠΑΣΟΚ τις μορφές του εκλογικισμού, του κυβερνητισμου και του τακτικισμού Στο μέτρο, δηλαδή, που η νίκη στις εκλογές ολοκληρώνεται, σταδιακά, σε αυτοσκοπό, όραμα κ λπ, είναι φανερό ότι η γραμμή (και βαθμιαία ο χαρακτήρας του κόμματος) θα διαμορφώνεται α) εκλονικιστικά με βασικό στόχο να κερδηθούν οι εκλογές με κάθε τρόπο, έστω κι'α ν χρειαστεί να γίνουν τέτοιες προγραμματικές υποχωρήσεις, ώστε να εξασφαλισ θεί η ψήφος, δυνητικά, και συντηρητικών μαζών β) κυβεονητιστικά διαμορφώνοντας όχι ένα πρόγραμμα κοινω νικώ ν αλλαγών, αλλά ένα πρόγραμμα-άθροισμα κυβερνητικών (διαχειριστικών) προτεραιοτήτω ν γ) τακτικισπκά νομιμοποιώντας κάθε είδους τακτική που θα μπορούσε να συμβάλλει στη διεύρυνση της εκλογικής βάσης Γίνεται βέβαια φανερό, ότι ένας παρόμοιος πολιτικός σχεδιασμός θα επιδράσει μακροπρόθεσμα και π άνω στο ίδιο το κατ'αρχήν (διακηρυκτικό) πρόγραμμα του κόμματος, το οποίο και θα μεταλλαχθεί Στο ΠΑΣΟΚ η μετάλλαξη αυτή θα συμπυκνωθεί στο ιδεολογικό σχήμα του "Τρίτου Δρόμου", που θα διατυπωθεί μετά την άνοδο του ΠΑΣΟΚ στην κυβέρνηση Βέβαια, ο "Τρίτος Δρόμος" εμφανίζεται, και πάλι, ω ς εναλλακτική αριστερή πρόταση "( ) που ξεπ ερνά τα πρότυπα της Σοσιαλδημοκρατίας από τη μια μεριά, και του Υπαρκτού Σοσιαλισμού, από την άλλη "129 Ωστόσο, η συγκεκριμένη μελέτη των προτάσεων που εξειδικεύει ο "Τρίτος Δρόμος" δείχνει, ότι ω ς πρόγραμμα δεν υπερβαίνει τα πλαίσια μιας σοσιαλδημοκρατικής διαχείρισης, όσο κι’α ν επιμένει να διαχωρίζεται από τη σοσιαλδημοκρατία Ο σεβασμός του συνταγματικού πλαισίου, η μικτή οικονομία, ο εκδημοκρατισμός του κρατικού μηχανισμού, η ανοικτή κοινωνία αποτελούν τους ακρογωνιαίους λίθους130 49

Σ υ μ π ερ ά σ μ α τα

1) Στο ΠΑΣΟ Κ εμφανίζεται διακριτά η διάσταση μεταξύ προγράμματος/στρατηγικής-τακτικών πολιτικώ ν στόχω ν Το κατ' αρχήν διακηρυγμένο πρόγραμμα αποσυνδέεται από το συνολικό στρατηγικό σχέδιο που υλοποιεί το κόμμα Μεταβάλλεται έτσι σε ιδεολογική και μόνον αναφορά 2) ΓΓαυτόν ακριβώς το λόγο, η πολιτική γραμμή του ΠΑΣΟΚ δεν είναι μια γραμμή κοινωνικής αλλαγής 3) Η διάσταση αυτή όμως, πολυ περισσότερο όταν, διακηρυκτικά τουλάχιστον, το ΠΑΣΟΚ ψηλαφεί μια διαφορετική στρατηγική κοινωνικής αλλαγής, θέτει αντικειμενικά το μεγάλο και άλυτο ζήτημα της σχέσης Κόμματος-στρατηγικής Το ζήτημα δηλαδή που ανιχνεύει το ρόλο του Κόμματος ω ς μοχλού προώ θησης της αυτο-οργάνωσης των μαζών από τη μια, και τον ρόλο του ω ς π εδίο ενοποίησης της τακτικής, της μεσοπρόθεσμης και μακροπρόθεσμης στρατηγικής, των ζητημάτων μετάβασης, του προγράμματος Με δυό λόγια, την οργανική σχέση Κόμμστος-στρατηγικού σχεδίου 4) Εξαιτίας της διάσπασης προγράμματος/στρατηγικής-τακτικών πολιτικών στόχων στο ΠΑΣΟΚ, η διαχειριστική του πρακτική, ω ς κυβέρνηση, είναι αντικειυενικά σοσιαλδημοκρατική Ορθότερο θα ήταν. ίσως, το ΠΑΣΟΚ να γαοακτηοισθεί "οονανικά σοσιαλδημοκρατικό κόυυα"· ΚΓ αυτό γιατί το ΠΑΣΟΚ εμπεριέχει τα δομικά χαρακτηριστικά της σοσιαλδημοκρατίας στην κομματική του μορφή, άσχετα από το γεγονός ότι το ίδιο, κατά την περίοδο που αναλύεται, θέλει να οριοθετείται από τη σοσιαλδημοκρατία131 Η διάσπαση προγράμματος/στρατηγικής-τακτικών στόχων θέτει την πολιτική του ΠΑΣΟΚ μέσα στα αδιαπέραστα όρια του "αστικού κοινο β ο υλευτισ μοί, προτού ακόμη γίνει κυβέρνηση Διατηρείται βέβαια η (θεωρητική) οριοθέτηση από τη σοσιαλδημοκρατία και η (ιδεολογική) χρήση των προγραμματικών στόχω ν Τα όρια όμως θα εξαντληθούν κατά την περίοδο της

152 διακυβέρνησης η πολιτική του θα αποδειχθεί μια τυπική σοσιαλδημοκρατική πολιτική, με βασικά χαρακτηριστικά την παρέμβαση στις σχέσεις διανομής, το άθικτο των σχέσεω ν παραγω γής, την αποδοχή του συνταγματικού-πολιτικου πλαισίου, την οριακή ενίσχυση μεσοπρόσθεσμων λαϊκώ ν συμφερόντων και θέσεω ν132 5) Τα ποοβλήυατα που αναδεικνυονται από τη υελέτη των διακηουκτικών θέσεω ν και π κ στοατηνικηο του ΠΑΣΟΚ. αναδεικνύουν τα ίδια ποοβλήυατα που αναδεικνύει υια αντίστοινη νια τπν κουυουνιστική Αοιστεοά υελέτη. Δηλαδή, τη (θεωρητική ή εξ’αντικειμένου) σταδιολόγηση του κοινωνικού μετασχηματισμού, την προοπτική της κρατικής διαχείρισης χωρίς ρήξεις με το Κράτος, νοούμενο ω ς ουδέτερο εργαλείο, το θεωρητικό κενό της σχέσης Κόμματος-στρατηγικής Το ΠΑΣΟ Κ αναδεικνύει τα ίδια με την κομμουνιστική Αριστερά ποιοτικά προβλήματα Ασκώ ντας κριτική στο ΠΑΣΟΚ δεν αφήνεται ανέπαφη η πολιτική των δυο ΚΚΕ και αντιστρόφω ς Παρά τις καθ'όλα υπαρκτές θεωρητικές και ιδεολογικές διαφοροποιήσεις, το ΠΑΣΟΚ και η κομμουνιστική Αριστερά ενοποιούνται σε τρεις βασικές κατευθύνσεις α) στον τακτικό στόχο “να φύγει από την κυβέρνηση η Δεξιά" και να υπάρξει "κυβέρνηση Αλλαγής" Πρόκειται για ένα τακτικό στόχο που συνεχίζει την προδικτατορική-μετεμφυλιακή παράδοση της Αριστερός (ΕΔΑ/ΚΚΕ) β) στα άμεσα καθήκοντα αυτής της κυβέρνησης, που ορίζονται στη διεύρυνση της δημοκρατίας, την προώ θηση του κοινωνικού Κράτους, τον "περιορισμό και την κατάργηση της ασυδοσίας των μονοπω λίω ν" γ) στην κατεύθυνση της προτεραιότητας για "αυτοδυναμη οικονομική ανάπτυξη", αποτέλεσμα της κοινής θέσης για την περιορισμένη και εξαρτημένη ανάπτυξη της χώ ρας και το χαρα κτήρα του ελληνικού καπιταλισμού (ΠΙΝΑΚΑΣ 53)133

153 Ε Κ Ο ΙΝΩΝΙΚΟ Σ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΚΑΙ ΤΑΞΙΚΗ ΦΥΣΗ ΤΟΥ ΠΑΣΟΚ: ΟΙ ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΣΥΝ ΤΕΤΑ ΓΜ ΕΝ ΕΣ ΜΙΑΣ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΣΥΖΗΤΗΣΗΣ 5 1 Το ττολιτικό ττλαίσιο Η διαδικασία σ υγκρότησης και ανάπτυξης του ΠΑΣΟΚ αποτέλεσε, μεταπολιτευτικά, ευρυτατο πεδίο προβληματισμού Παλιές και νέες θεωρίες επιστρατεύθηκαν στην ανάλυσή του, "δόγματα” ανασυρθηκαν από την αφάνεια, ιδεολογικά σχήματα κατασκευάσθηκαν Με φόντο το ΠΑΣΟΚ διατυπώ θηκαν θέσεις που έθιγαν ευρυτερα προβλήματα της ελληνικής κοινωνίας, όπω ς η ανάπτυξη του ελληνικού καπιταλισμού, η ταξική διάρθρωση της χώρας, ο χαρακτήρας του πολίτικου συστήματος Παρακολουθώντας μια τόσο εκτεταμένη πολιτική και θεωρητική συζήτηση, εύλογα κανείς θα αναρω τηθεί τι ήταν τελικά αυτό το "πολιτικό φαινόμενο" που ονομάσθηκε ΠΑΣΟΚ, Πόσο "σύνθετο" υπήρξε ώστε να ταλανίσει σε τέτοιο βαθμό, Που έγκειται η "ιδιομορφία" του, η δυναμική του, η αντίφασή του, Ποτέ σ'ένα πολιτικό κόμμα δεν προσάφθηκαν τόσοι χαρακτηρισμοί στην προσπάθεια να το αναλυσουν και να το προσδιορίσουν Το ΠΑΣΟΚ κόμμα αστικό, κόυυα υικοοαστικό. κόμμα ανοοτικό. κόμμα ριζοσπαστικό, κόμμα λαίκιστικό. κόμμα αογηνικό. κόμμα ρεφορμιστικό, κόμμα κεντρώ ο, κόμμα πολυσυλλεκτικό, κόμμα "ycuoic ιστορία". Κανένας πολιτικός οργανισμός της μεταπολίτευσης δεν απασχόλησε τόσο, όσο το ΠΑΣΟΚ Ωστόσο, τα “σκοτεινά” σημεία στην τοποθέτησή του παρέμειναν τις περισσότερες φορές μάλλον αναπάντητα134 Δεν είναι χω ρίς σημασία το γεγονός, ότι η πολιτική-θεωρητική συζήτηση για το ΠΑΣΟΚ εκτυλίχθηκε, ουσιαστικά, σε δυο περιόδους Η πρώτη υπήρξε η προεκλογική και μετεκλογική συγκυρία του 1977 (Σεπτέμβριος '77 - Μάρτιος ’78) Η δεύτερη, η προεκλογική περίοδος του 1985 Πριν τις εκλογές του 1977, καθώς και στο διάστημα 1978-1985, το "πρόβλημα" μοιάζει να μην υφίσταται Μέχρι τις εκλογές του ’77, το ΠΑΣΟΚ αντιμετωπίζεται ως ένα δυναμικό κόμμα της Αριστεράς, με ριζοσπαστικό και πολλές φορές ακραίο πολιτικό λόγο Οι ενδο-αριστερές αντιθέσεις στα μαζικά κινήματα δεν αναιρούν διόλου τη συμμαχία σε κεντρικό πολιτικό επίπεδο όλης της Αριστεράς, στο μοτίβο μιας "αντικυβερνητικής", "αντιμονοπωλιακής" και αντιϊμπεριαλιστικής” ενότητας Αίφνης, και με επίκεντρο τις εκλογές του *77, θα αναπτυχθεί μια σημαντική περί ΠΑΣΟΚ φ ιλολογία135, η οποία ω στόσο θα διακοπεί τόσο ξαφνικά όσο εμφανίσθηκε Η ευφορία της επερχόμενης "αλλαγής" θα καλύψει την επόμενη περίοδο, μέχρι τις εκλογές του '81 Το π ρόβλημα λησμονείται Κατόπιν, μετά την εκλογική νίκη του ΠΑΣΟΚ, η διεύρυνση του κυβερνητικού σχήματος, η ενίσχυση των μεταρρυθμίσεων, ο φόβος της σ υντηρητικής επανόδου, θα επισκιάσουν κάθε άλλη συζήτηση Μέχρι που το "θέμα Καραμανλή", το Μάρτιο του 1985, και ο π ολω τικός χαρακτήρας των εκλογών που ακολούθησαν, θα ξαναθέσουν επί τάπητος το "φαινόμενο ΠΑΣΟΚ” Εκτοτε, η συζήτηση, με μικρά διαλείματα αλλά και κατακόρυφες εντάσεις, θα π αραμείνει στην ημερήσια διάταξη, υπερπροσδιοριζόμενη από την πολιτική συγκυρία και, κυρίως, από την εμφάνιση των "σκανδάλων" της περιόδου ’88-’89 Ο προσδιορισμός των δύο περιόδων έξαρσης της συζήτησης αναδεικνύει το συγκεκριμένο πολιτικό της υπόβαθρο, κοινό σε αρκετά σημεία τόσο για την συντηρητική παράταξη όσο και για την εκτός ΠΑΣΟ Κ αριστερά Για τη συντηρητική παράταξη, οι εκλογές του ’77 αποτελούσαν, μεταξύ άλλων, και φορέα ενός νέου μηνύματος ο αντίπαλος, ο δυνάμει εναλλακτικός κυβερνητικός πόλος, δεν είναι, πλέον, ουτε η Ενωση Κέντρου ούτε η "κλασική" και γνωστή παραδοσιακή Αριστερά Είναι ένας "νέος" φορέας, μαζικός, πειστικός και, το κυριότερο, ριζοσπαστικός Από τον καινούργιο χαρακτήρα του αντιπάλου απορρέει, συνεπώς, η ανάγκη μελέτης του, στάθμισης της πολιτικής του επιρροής, απάντησης σ'ένα κρίσιμο, σε τελική ανάλυση, ερώτημα είναι ή όχι το ΠΑΣΟΚ κίνδυνος για το πολιτικό και κοινωνικό καθεστώς της χώ ρας1 6 Το ίδιο ερώτημα θα ξανατεθεί το 1985 Ο φόβος των συντηρητικών δυνάμεων, που θα τροφοδοτήσει μάλιστα και ακραία πολιτικά αντανακλαστικά, θα επανέλθει μετά την πρόταση αναθεώ ρησης του Συντάγματος και τη μη-επανεκλογή του Κ Καραμανλή στην Προεδρία της Δημοκρατίας Για την κομμουνιστική αριστερά, αντίστοιχα, το ερώτημα που ετίθετο έθιγε την ίδια την ιστορική της υπόσταση τι ακριβώς ήταν αυτός ο "νέος" φορέας - σύμμαχος και αντίπαλος ταυτόχρονα - που

154 αμφισβητούσε την ηγεμονία της στον προοδευτικό χώρο, την αυθεντικότητά της ως αριστερά, τη μοναδικότητά της στην εκπροσώπηση της εργατικής τάξης και, γενικότερα, των λαϊκών τάξεων, Ο σο το ΠΑΣΟ Κ "συμβάδιζε" ω ς σύμμαχος, το πρόβλημα υπεκρυπτετο Οταν όμως το 1977 έγινε ορατή η πολιτική του εκτόξευση, τίποτα δεν μπορούσε να το καλύψει Και όταν το 1985 αποδεικνυόταν, ότι το ΠΑΣΟΚ, ακόμη και ύστερα από μια κυβερνητική τετραετία διέθετε τόσο ισχυρά κοινωνικά ερείσματα ώστε να εξακολουθεί να περιθωριοποιεί τα δύο ΚΚΕ το ερώ τημα απαίτησε μια άμεση απάντηση 52

Π ΑΣΟ Κ "Λαϊκισμός" και λαϊκισμοί

Η πρώ τη - και κυρίαρχη - "μομφή" που αποδόθηκε ιστορικά σ το ΠΑΣΟΚ υπήρξε αυτή του "λαϊκισμού" Η προέλευσή της είναι από την αριστερά, και αυτό δεν είναι χω ρίς σημασία η χρήση του "λαϊκισμού" με αρνητικό πρόσημο και η τοποθέτηση του ΠΑΣΟΚ στον αστερισμό του, φαίνονταν να λύνει το πρόβλημα του χαρακτηρισμού του137 Αποσύροντας από πάνω του το ένδυμα του "σοσιαλιστικού" ή του "αριστερού", αποκαθιστούσαν την πολιτική διάταξη σ την παλιά "φυσιολογική" της μορφή, χωρίς τις αμφισημίες ή τις αμφισβητήσεις που εισήγαγε το ΠΑΣΟΚ Η χρήση του όρου, όμως, γινόταν και από τον αντίθετο πόλο του πολίτικου φάσματος Τ ο ΠΑΣΟΚ, εμμέσω ς π λην σαφώς, παραλληλιζόταν με φασιστικά πολιτικά ρεύματα, έτσι που (υποτίθεται πως) εξουδετερω νόταν ιδεολογικά ευκολότερα138 Ωστόσο, οι θεωρίες του "λαϊκιστικου" χαρακτήρα του ΠΑΣΟΚ δεν αντιλαμβάνονται με τρόπο ενιαίο το "λαϊκισμό" Μάλιστα, η διευρυνση της χρήσης του, η ταύτισή του με κοινωνικές αλλά και π ολιτικές πρακτικές, η καταγγελτική πρόθεση με την οποίαν άρχισ ε σιγά-σιγά να χρησιμοποιείται, αφαίρεσαν κάθε οριοθετημένο ερμηνευτικό πλαίσιο από τον όρο "Από την επιστημονική κοινότητα π ροβλήθηκε ω ς εργαλείο για την ερμηνεία γενικότερων παθολογικών συμπτωμάτων της κοινωνίας και από την τρέχουσα δημοσιογραφία ω ς ηθική κατηγορία για να στηλιτευθεί πάσα εκτροπή ή άκομψη εκδήλω ση του δημόσιου βίου Σε κάθε περίπτωση πάντως, ο όρος λαϊκισμός χρησιμοποιείται με μειωτική σημασία, με καταγγελτικές προθέσεις και στηλιτεύεται ως μορφή στρέβλω σης, ανομίας και αντικοινωνικών συμπεριφορών ή εκχυδαϊστικών αντιλήψεω ν"1 9 Η περιπ έτεια του όρου στην Ελλάδα οφείλεται στο ότι η έννοια του λαϊκισ υου δεν υφίσταται. Υπάρχουν, βεβαίω ς, απόπειρες συγκρότησής της, ωστόσο, εμφανής είναι η εντύπωση ότι έχουν αποδειχθεί οριακές Ετσι, οι λαϊκιστικές θεωρήσεις του ΠΑΣΟΚ διακρίθηκαν για την πολυσημία τους, καθώς και την αδυναμία τους να συγκροτηθούν εννοιολογικά Με δυο λόγια στο ΠΑΣΟΚ δεν προσάφθηκε "λαϊκισμός", αλλά, αντίθετα, πολλοί "λαϊκισμοί", με ακόμη περισσότερα χαρακτηριστικά 52 1

Ο λαϊκισμός ως πολιτική ιδεολογία

Μια πρώ τη προσέγγιση του "λαϊκιστικού" χαρακτήρα του ΠΑΣΟΚ στηρίζεται θεωρητικά στην κατανόηση του λαϊκισμού ω ς πολιτικής ιδεολογίας, η οποία συνέχει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά Η θεώ ρηση αυτή στηρίχθηκε σε τρία βασικά επιχειρήματα α) σ τον αρχηγικό χαρακτήρα του ΠΑΣΟΚ, β) στην "ισοπεδωτική" επίκληση του "λαού", αγνοώντας τις ιδιαίτερες κ α πολυσχιδείς, ταξικές ή μη, κοινωνικές σχέσεις που τον διαπερνούν, γ) στην αποδοχή και μη-μετάπλαση από το κόμμα και τον αρχηγό του των αυθόρμητων, αντιφατικών και αλληλοσυγκρουόμενων ιδεολογικώ ν σ τοιχείω ν των μαζώ ν141 Και τα τρία στοιχεία ανοίγουν, αναμφίβολα, ένα ευρυ πεδίο προβληματισμού Δ εν μπορεί να αμφισβητηθεί, φυσικά, το γεγονός ότι στο ΠΑΣΟΚ η προσωπικότητα του Ανδρέα Παπανδρέου (μέσα, ωστόσο, σ'ένα συγκεκριμένο κοινωνικό πλαίσιο) υπήρξε και καθοριστική και ηγεμονική Το πρόβλημα τίθεται από τη στιγμή που ο "αρχηγισμός" καταλαμβάνει θέση αναλυτικου εργαλείου και μεταβάλλεται σε βασικό κριτήριο ανάλυσης και κατάταξης ενός κόμματος142 Με βάση το "αρχηγικό" κριτήριο, όλα τα ιστορικά πολιτικά κόμματα στην Ελλάδα υπήρξαν "λαϊκιστικά" (Φιλελελεύθεροι-Λαϊκό Κόμμα-Συναγερμός-ΕΡΕ-Ενωση Κέντρου κ λπ ) Επίσης, με βάση το κριτήριο του "αρχηγισμού", λαϊκιστικά κόμματα θα μπορούσαν να θεωρηθούν κόμματα όπω ς το "γκω λικό" κόμμα στην Γαλλία (Ντε-Γκωλ) ή το RPR (Σιράκ), οι Συντηρητικοί στη Μεγάλη Βρετανία

155 (Θάτσερ), το Σοσιαλιστικό Κόμμα του Μπ Κράξι στην Ιταλία Είναι γνωστό, τέλος, ότι το κριτήριο αυτό έχει χρησιμοποιηθεί κατά κόρον στην ερμηνεία του φασιστικού φαινομένου, του μαοϊσμού και του περονισμού Συνεπώς, είναι ορατός ο κίνδυνος να ενταχθουν στην ίδια κατηγορία κόμματα ή κινήματα με διαφορετικές κοινωνικές-ταξικές βάσεις, διαφορετικές στρατηγικές και πολιτικές γραμμές, διαφορετικές "σχέσεις εκπροσώπησης" Κάτι τέτοιο απορρέει, σε τελική ανάλυση, από την ασάφεια, αλλά και την ανεπάρκεια, του όρου "αρχηγισμός" Αν με αυτόν υπονοείται η θέση του αρχηγού μέσα σ το κόμμα, από τον οποίον εκπορεύονται οι στρατηγικές, η γραμμή, οι συμμαχίες κ λπ , τότε αυτό είναι χαρακτηριστικό όλων των συγχρόνων πολιτικών κομμάτων και μάλιστα με θεσμοποιημένες και "συλλογικές" μορφές (αυτονόμηση των "κορυφών" του κόμματος, εμφάνιση μεγάλου αριθμού "ειδικών συμβουλών" του επικεφαλής, γραφειοκρατική δομή, αναπαραγω γή των κοινωνικώ ν διαιρέσεων μέσα σ το κόμμα) Αν πάλι με τον όρο αυτόν υπονοείται η ύπαρξη μιας ηγεμονευουσας προσωπικότητας που χρησιμοποιείται ως δίαυλος επικοινω νίας με τις μάζες, η τάση αυτή αφορά στο σύνολο σχεδόν της πολιτικής σκηνής Αν, τέλος, χρησιμοποιείται με την έννοια της διοικητικής επιβολής πάνω στους "διαφωνούντες", τότε εύλογα μπορεί να παρατηρηθεί, ότι η πρακτική αυτή είναι αφενός μεν γενικευμένη σ'όλα τα πολιτικά κόμματα, αφ’ετέρου δε, σε τελική ανάλυση, αφορά πάντα στη διατήρηση και συνοχή των πολιτικών επιλογών της ηγετικής ομάδας και όχι απλώς στην εμπέδωση μιας "αρχηγικής" φυσιογνωμίας Το δεύτερο επιχείρημα επικαλείται την αναφορά στο "λαό" υπεράνω των κοινωνικώ ν τάξεων Υποστηρίζει, δηλαδή, ότι η αναφορά σ το "λαό" είναι μια έντεχνη αποφυγή της ταξικής ανάλυσης και συνιστά κατασκευή μιας επιφανειακής, άρα πλαστής, "ενότητας", απέναντι σε όποιον μπορεί να ορισθεί ως "εχθρός" ή "αντίπαλος"143 Α ν η αναφορά στο "λαό" συνιστούσε απόδειξη λαϊκισμού, τότε λαϊκισ τικό κόμμα θα ήταν και το ΚΚΕ αλλά και η σύγχρονη (μαζικά οργανωμένη) Ν Δ "Λαϊκισμός" θα αναγνωριζόταν στο ΕΑΜ, στην ΕΔΑ, αλλά και στην προδικτατορική Ε Κ Υπάρχει, ωστόσο, και μια σαφώς διαφορετική οπτική του ίδιου επιχειρήματος Α ναφέρεται στο σχήμα του ΠΑΣΟΚ των "μη-προνομιούχων", στο σχήμα δηλαδή που "ενοποιεί" κοινω νικές τάξεις, στρώ ματα ή μερίδες με διαφορετική ένταξη στον κοινωνικό καταμερισμό εργασίας και που συντελείται στο θεωρητικό σχήμα του ΠΑΣΟΚ κάτω από την "κοινή" αντίθεση σ'αυτό που συνηθίστηκε να αποκαλείται "κατεστημένο" και "ξένος παράγοντας"144 Είναι το σχήμα αυτό "λαϊκιστικό", Και, επιπλέον, αποτελεί σύλληψη του ΠΑΣΟΚ, Η στρατηγική της "Αλλαγής" είναι η στρατηγική της ελληνικής Αριστερός, καθ'όλην τη μετα-εαμική περίοδο Η ταξική-κοινωνική βάση της στρατηγικής αυτής είναι στην πασοκική εκδοχή οι "μηπρονομιουχοι" Αλλά η ίδια (και μάλιστα περισσότερο διευρυμένη) ταξική-κοινωνική βάση αποκαλύπτεται σ το "αντιμονοπωλιακό στάδιο" ή στη "νέα δημοκρατία" του ΚΚΕ και στην "αντιμονοπωλιακή ενότητα" του ΚΚΕεσ Θ α εντάσσονταν άραγε, με βάση τη στρατηγική τους, τα κομμουνιστικά κόμματα στη χορεία του "λαϊκισμού", Η ανάγκη θεωρητικοποίησης αυτού του κριτηρίου δημιουργεί μια σειρά θεωρηπκών αντιφάσεων, που καθιστούν τον ορισμό του λαϊκισμού αλλά και την "εφαρμογή" του σ το ΠΑΣΟΚ σχεδόν δυσεπίλυτο πρόβλημα “( ) ο λαϊκισμός εκμεταλλεύεται το στοιχείο του λαϊκού για να παρουσιάσει το κοινωνικό και πολιτικό πεδίο μέσα από μια μανιχαϊσπκή λογική σαν διαιρούμενο από μια βασική αντίθεση (π χ λαός-συγκρότημα εξουσίας, κυρίαρχοι-κυριαρχουμενοι, καλοί-κακοί, Δεξιά-Αριστερά ή προνομιουχοι-μη προνομιούχοι) Το κεντρικό χαρακτηριστικό αυτής της λογικής είναι ότι, εκμεταλλευόμενη κάθε αντίθεση που προκύπτει μέσα από την αντιπαράθεση λαου και οποιοσδήποτε αντίπαλης εξουσίας, τείνει να υποτάξει όλες πς άλλες αντιθέσεις ή ανταγω νισμούς που υπάρχουν ή αναπτύσσονται σε μια κοινωνία σ'αυτήν την αντίθεση που παρουσιάζεται ω ς πρω ταρχική"145 Το αμφισ βητήσιμο ζήτημα ‘εγκειται στο κατά πόσον η ανάδειξη και προβολή μιας "βασικής αντίθεσης" της κοινωνίας και της πολιπκής συνιστά λογική κάποιου "λαϊκισμού", λογική μάλιστα "διχοτομική", απλοποιημένη" και "μανιχαϊσπκή" Ο μαρξισμός, π χ , και το σώμα των επιστημονικώ ν εννοιών με τις οποίες είναι συγκροτημένος, στηρίζονται στη μελέτη της βασικής αντίθεσης που διαπερνά πς σύγχρονες κοινωνίες, την αντίθεση κεφάλαιου-εργασίας και εκμεταλλευτών-εκμεταλλευομένων14® Εάν "λαϊκισμός" σήμαινε "μανιχαϊσμός", το "Κεφάλαιο" δεν θα ήταν παρά το απαύγασμα του λαϊκισμού

156 Ω στόσο, η βσσική αντίθεση που διαπερνά έναν κοινωνικό και πολιτικό χώρο, έναν κοινω νικό σχηματισμό θα έλεγε κανείς, δεν είναι ούτε μανιχαϊστική ουτε απλοποιητική αντίληψη Είναι μια αφαίρεση, που δεν "επικαλύπτει" τις επιμέρους και πολλαπλές αντιθέσεις μιας κοινωνίας, αλλά τις εμπεριέχει και τις συναρθρώ νει Πρόκειται για την σε τελική ανάλυση συνάρθρωση των επιμέρους αντιθέσεω ν Η αντίθεση εκμεταλλευτών-εκμεταλλευόμενων, κυρίαρχων-κυριαρχούμενων, είναι αντίθεση υπαρκτή σε επίπεδο αφαίρεσης Σε καμμία περίπτωση δεν υπονοεί ότι στο εσω τερικό του κάθε πόλου δεν αναπτύσσονται πάμπολλες επιμέρους αντιθέσεις (μόρφωσης, φυλου. εισοδήματος, επαγγελματικής ειδικότητας, κατοικίας) Αν εν πάση περιπτώσει η εννοιολογική αφαίρεση της βασικής αντίθεσης εθεωρείτο γνώρισμα "λαϊκισμού", δεν θα υπήρχε πολιτικό κόμμα, πολιτική πρακτική, πολιτικό σύστημα, που να μην κατατασσόταν στην κατηγορία του "λαϊκιστικου" Πολυ περισσότερο, και η ίδια η έννοια του Πολιτικού δεν θα ήταν παρά "λαϊκισμός"147 Το τρίτο, τέλος, στοιχείο αυτου του τυπου "λαίκιστικής" θεώρησης θίγει το ζήτημα της μημετάπλασης των αυθόρμητων ιδεών και ιδεολογιών που ενυπάρχουν στις μάζες, οι οποίες μπορεί να χαρακτηρισθουν και ω ς "λαϊκές προλήψεις"1 Ο "Αρχηγός" επιστρέφει στις μάζες τις ίδιες τους τις ιδέες, απαράλλαχτες και ανέγγιχτε«:. Ό λαός που 'πάντα έχει δίκιο’ ( ) δεν χρειάζεται παρά κάποιον που θα του πει ότι έχει δίκιο" 49 Παρά το γεγονός ότι στο πλαίσιο της άποψης αυτής ετηχειρείται να προσδιορισθούν κάποια τέτοια αυθόρμητα στοιχεία της ιδεολογίας των λαϊκών τάξεων στη μεταπολιτευτική Ελλάδα ("η κοινω νία της κατανάλωσης", οι "υπερδυνάμεις", το "κατεστημένο", η "πάλη των γενεών", η "αμφισβήτηση", οι "λαϊκές αξίες"), απουσιάζει, εντουτοι<:,_μια συνολική ανάλυση της νεοελληνικής ιδεολογίας και ιδιαίτερα της μετεμφυλιακής ιδεολογίας Ωστόσο, κάνοντας την υπέρβαση αυτή καθίσταται σχεδόν αδύνατο να εντοπισθουν τα ιδιαίτερα σ τοιχεία του "λαϊκισμού" Το μεγαλύτερο όμω ς πρόβλημα τίθεται από το σημείο που όλα τα "στοιχεία" αυτά παρουσιάζονται αποκομμένα το ένα από το άλλο, ασ ύνδετα ,"( ) κατά τρόπο καθαρά περιγραφικό και αγνοείται τι συνιστά την ιδιότυπή τους ενότητα"151 Η “ ιδιότυπη ενότητα" των επιμέρους ιδεολογιών δείχνει ποιες είναι οι "μάζες" που εγκαλουνται απ’αυτά τα ιδεολογικά στοιχεία και γιατί Η αντιπαλότητα, π χ , στο "κατεστημένο" παραπέμπει σε μια ειδική μορφή της "αντικρατικής" ιδεολογίας των λαϊκών μαζών (όπως αυτή διαμορφώθηκε μέσα στην υλική πραγματικότητα του μετεμφυλιακού κράτους), δεν υφίσταται δηλαδή ως αυτόνομο ιδεολογικό στοιχείο Τα παραδείγματα μπορούν να είναι πολλά Το ζήτημα, ωστόσο, που ενδιαφέρει εδώ είναι, ότι υπάρχει μια ενοποίηση όλων αυτών των στοιχείων, ένα σημείο συγχώ νευσης, που δηλώνει την αυθόρμητη και ιστορικά διαμορφωμένη αντίθεση ενός ιδιαίτερου κοινωνικού υποσυνόλου (του "λαου") στο κυρίαρχο συγκρότημα εξουσίας Αυτός είναι ο π υρ ήνας της λαϊκής-δημοκρατικής ιδεολογίας152, ο οποίος εγκαλεί μόνον τις κοινωνικές τάξεις και μερίδες που π αραμένουν αποκλεισμένες από την πολιτική εξουσία και το Κράτος, σε μια καθορισμένη ιστορική περίοδο Βεβαίως, η "λαϊκισ τική" θεώρηση δεν αποδέχεται την έννοια της λαϊκο-δημοκρατικής ιδεολογίας Εχει όμω ς ενδιαφέρον ο τρόπος με τον οποίον την ορίζει "( ) οι λαϊκές παραδόσεις δεν είναι πάντα και όλες δημοκρατικές Συνηθέστερα είναι αντιδημοκρατικές και θα ήταν απλώς κολακεία ή χυδαίος λαϊκισμός να απεικονίζεται ένας λαός έμπνεος δημοκρατικότητας Η δημοκρατία δεν είναι συμφυτη σ το λαό, δεν είναι στοιχείο της ’ουσίας’ του, ενυπαρκτη στη φυση του ( )"153 Ομως, η "λαϊκο-δημοκρατική" ιδεολογία δεν παραπέμπει εν γένει σε κάποιες λαϊκές παραδόσεις, που ενδέχεται, πράγματι, να είναι αντιδημοκρατικές ή, ακόμα, φορείς κοινωνικών προκαταλήψεω ν και σκοταδισμώ ν Η λαϊκο-δημοκρατική ιδεολογία παραπέμπει στο σύνολο των "δημοκρατικών παραδόσεω ν του λαου", πρόκειται δηλαδή για μια πολιτική ιδεολονία που συγκροτεί τη συγκεκριμένη και υπαρκτή πολιτική συνείδηση των "από κάτω", των κυριαρχούμενων Προφανώς, αυτή η "δημοκρατική" πολιτική ιδεολογία δεν αποκλείεται να συναρθρώνεται με ένα πλήθος από ιδεολογίες ή παραδόσεις, ατομικιστικές, σεξιστικές, συντηρητικές, αντιδραστικές Κάτι τέτοιο είναι φυσιολογικό η "λαϊκο-δημοκρατική ιδεολογία" δεν είναι μια συνεκτική ιδεολογία, πολυ π ερισσότερο δεν είναι μια ιδεολογία κυρίαρχη ή ηγεμονική Αποτελεί, απλώς, μια σειρά από ιδεολογικές "πολιτικές" εγκλήσεις, υλικά αποτελέσματα μιας συγκεκριμένης περιόδου154 Οπως ο "λαός", δηλαδή τα συστατικά κοινωνικά-ταξικά υποκείμενα που τον αποτελουν, δεν είναι μια αέναη πραγματικότητα, αλλά μια μετασχηματιζόμενη "ενότητα", αναλόγως της ιστορικής φάσης στην οποία βρίσκεται ο κοινωνικός σχηματισμός και συναρτώμενη από το είδος και την ένταση των

157 κοινωνικώ ν ανταγωνισμώ ν, έτσι και η "λαϊκο-δημοκρατική ιδεολογία” δεν αττοτελεί μια εσαεί και αμετάβλητη πραγματικότητα Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι δεν υφίσταται, είτε ω ς έννοια είτε ως συγκεκριμένη, σε κάθε ιστορική περίοδο, συμπύκνωση Είναι πάμπολλες φορές επιβεβαιω μένο, ότι κάθε σημαντική καμπή της ιστορίας δημιουργεί τέτοιες ιδεολογικές ανακατατάξεις, που σφραγίζουν την κοινωνική ζωή για μεγάλο χρονικό διάστημα Η εαμική τομή, αλλά και ό,τι την ακολούθησε σ τις επόμενες δεκαετίες, αποτελουν για την ελληνική περίπτωση το υλικό υπόβαθρο της λαϊκο-δημοκρατικής ιδεολογίας’ 5 Ωστόσο, αν τα συγκεκριμένα ιδεολογικά παράγω γα εξακολουθούν να εγκαλουν μεγάλα τμήματα των λαίκών τάξεων, δεν είναι επειδή λαμβάνουν χαρακτήρα "θρησκευτικής-συμβολικής“ αναφοράς Είναι γιατί η πραγματικότητα των κοινωνικώ ν και ταξικών συγκρούσεων ή των οικονομικών διεκδικήσεων ενεργοποιεί τη λαϊκο-δημοκρατική ιδεολογία, της προσδίδει ρόλο "συνοχής” του χθες με το σήμερα Α ν η αντίσταση και η εαμική εποχή "επανεμφανίζεται“ και σε επόμενες περιόδους ω ς ιδεολογικό-συμβολικό σημείο αναφοράς, δεν είναι γιατί οι λαϊκές τάξεις “φαντασιώνονται" ή αναπολούν εκείνην την π ερίοδο Είναι γιαπ' η πραγματικότητα των “νέω ν" κοινωνικών αγώνω ν και ταξικών συγκρουσεων επαναφέρει και συντηρεί στη συλλογική μνήμη τη "βιωμένη" εμπειρία της αντιπ αλότητας στο συγκρότημα εξουσίας Και κάτι τέτοιο είναι λογικό δεν μπορεί να υφίσταται κοινωνικό ή πολιτικό υποκείμενο ω ς τέτοιο, που να στερείται ιστορίας και προϋποθέσεων, που να μην είναι φορέας, έστω και αυθόρμητα, μιας "βιωμένης παράδοσης" Συνεπώς, η κριτική που ανάγει την "παράδοση", και εν προκειμένω τις λαϊκοδημοκρατικές παραδόσεις, σε ιερατικό μυθο θα ήταν μάλλον άσ τοχη157 Απλουστατα, γιατί η έννοια της λαϊκο-δημοκραπκής ιδεολογίας ποτέ δεν άφησε τον υπαινιγμό ότι είναι η "παράδοση" αυτή που πυροδοτεί τους κοινωνικούς ανταγωνισμούς και όχι η όξυνση των συγκεκριμένων αντιθέσεων κάθε συγκυρίας Το τρίτο, λοιπόν, επιχείρημα της "λαϊκιστικής" θεώρησης του ΠΑΣΟΚ, υποτιμώντας τη λαϊκοδημοκρατική ιδεολογία, αφήνει ευρύ πεδίο ανάπτυξης ενός σοβαρού ιδεολογικού “ελιτισμού” Οδηγείται, εύλογα, σε μια “αισθητική" ανάλυση των επιμέρους "λαογενών" ιδεολογιών, που, όπω ς υποστηρίζει, καθώς αιωρούνται άναρχα και αυτονομημένα, "αρπάζονται" από τον "Αρχηγό" και "επιστρέφονται" σ το λαό που περιμένει να τα ακουσει από το στόμα του Παραγνω ρίζεται έτσι ένα βασικό συστατικό στοιχείο των σχέσεων εκπροσώπησης, η ιδεολογική αναγνώριση Α ν κάποιος "αρχηγός" ή ένα ηγετικό επιτελείο κατείχαν αυτήν την τεράστια δυνατότητα ανάγνωσης, εκτίμησης, συγχώνευσης και “επιστροφής” όλων των επιμέρους ιδεολογικών στοιχείω ν, εκδοχών, προλήψεων κ λ π , που ανταποκρίνονται σε χιλιάδες ατομικές συνειδήσεις, τότε θα μπορούσε κανείς να μιλήσει για μεσσιανικές ιδιότητες Το επιτελείο και ο “αρχηγός" του εκφράζουν στο πολιτικό επίπεδο ό,τι παράγεται στο κοινωνικό σώμα Δεν διαθέτουν όμως ως υποκείμενα τη δυνατότητα να μεταβάλλουν οι ίδιοι αυτά τα δεδομένα15® Ο λ'αυτά δεν οδηγουν, βεβαίως, στο συμπέρασμα ότι τα επιμέρους στοιχεία της ιδεολογίας των λαίκών τάξεων είναι εξ'ορισμου και πάντοτε "σοσιαλιστικά" Αυτό που θα κρίνει τον τελικό χαρακτήρα των ιδεολογικώ ν "λαίκών" στοιχείων είναι η συνάρθρω ση με την πολιτική και ιδεολογική προοπτική μιας νέα ς εξουσίας (της εργατικής π χ ) ή, αντίθετα, η απορρόφησή τους από το επίσημο Κράτος Με άλλα λόγια, τα αυθόρμητα λαϊκά ιδεολογικά "στοιχεία” είναι, αντίθετα με ό,τι υποστηρίζουν οι υποστηρικτές της αντίθετης άποψης, μετατρέψιμα σε σοσιαλιστική ιδεολογία, όπω ς είναι μετατρέψιμα και σε άλλες ιδεολογικές μορφές Το ερώτημα, ωστόσο, που τίθεται είναι το εξής που θα κριθεί αυτή η συνάρθρωση, ποιος δηλαδή είναι ο τόπος οργάνω σης της ηγεμονίας στο εσω τερικό της λαϊκο-δημοκρατικής ιδεολογίας, Αγγίζεται εδώ το πρόβλημα που υποτιμούν περισσότερο απ’όλα οι θεωρητικοί της "λαϊκιστικής θεώρησης" του ΠΑΣΟ Κ (με την ιδιότυπη, όπως θα φανεί, εξαίρεση του Ν Μουζέλη), το πρόβλημα της μαζικής του οργάνω σης και των χαρακτηριστικών της15 Και μαζί μ'αυτά, προφανώς, η μορφή της οργανω τικής δομής, η συγκεκριμένη εσωτερική ιδεολογία που αρθρώνει το κόμμα, η συγκεκριμένη κάθε φορά πολιτική γραμμή του, το πολιτικό του πρόγραμμα Αν για το κυρίαρχο κοινωνικό μπλοκ πεδίο επίλυσης της εσωτερικής ηγεμονίας και οργάνω σης της κυριαρχίας του απέναντι στις κυριαρχούμενες τάξεις είναι το καπιταλιστικό Κράτος (οι ιδεολογικοί και κατασταλτικοί του μηχανισμοί, οι μηχανισμοί οικονομικής εξουσίας, η Διοίκηση και η ανώτερη γραφειοκρατία της), για το "λαϊκό" κοινωνικό μπλοκ πεδίο επίλυσης της εσωτερικής του ηγεμονίας θα είναι το κόμμα το οποίο ανέλαβε ("κέρδισε") την πολιτική του εκπροσώπηση Ετσι, πέρα από τον ρόλο πολιτικής ενοποίησης και οργάνωσης των διάσπαρτων ιδεολογημάτων, το κόμμα αυτό

158 εσωτερικευει τις αντιφάσεις που διαπερνούν το ίδιο το "λαϊκό" μπλοκ, αντιφάσεις ιδεολογικές, πολιτικές, πολιτισμικές Γίνεται πεδίο οξύτατων εσωκομματικών συγκρουσεων Το κόμμα αυτό διαφέρει λοιπόν στην αφετηρία του από το τυπικό μαζικό αστικό κόμμα στο εξής βασικό ζήτημα ενώ το τελευταίο σ τις σ υνθήκες της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας κατέχει αποκλειστικά ρόλο κοινωνικής διευρυνσης και νομιμοποίησης του ηγετικού συνασπισμού εξουσίας και είναι το πεδίο οργάνω σης της συμμαχίας του με τα "διευρυμένα" κοινωνικά στηρίγματα, το κόμμα-εκφραστής των λαϊκών στρω μάτων α ποτελεί πεδίο επίλυσης και άρθρωσης της "ηγεμονίας" μέσα στο "λαϊκό" μπλοκ Ο ι λαίκο-δημοκρατικές εγκλήσεις και διαθέσεις θα ενσωματωθούν σε μια διευρυνση του Κράτους ή σε μια πολιτική ρήξης μ'αυτό, Η "ηγεμονία" θα διαφανεί σαφώς σ την πολιτική γραμμή του κόμματος, στην οργανω τική του δομή και τον ρόλο της οργάνωσης, στην κοινωνική σύνθεση τόσο τω ν μελών όσο - και κυρίω ς - της ηγεσίας, στο πολιτικό πρόγραμμα και σπς ιεραρχήσεις του Η ηγεμόνευση της αστικής γραμμής και ιδεολογίας συναντά στα κόμματα αυτά πολυ μεγαλύτερες αντιστάσεις Μπορούν, έτσι, να κατανοηθουν μερικά "προφανή" γεγονότα στην ιστορία του ΠΑΣΟΚ α) ότι το κόμμα αυτό συγκλονίσθηκε από εσωτερικές σ υγκρουσεις διασπάσεις, αμφισβητήσεις, όσο κανένα άλλο πολιτικό κόμμα της μεταπολίτευσης Εκτιμήσεις που θεωρουν ότι "( ) η υπάρχουσα οργάνωση με τις διακλαδώ σεις της, δεν λειτουργεί, ούτε κΓ αυτή, ως διαπλαστικός διαμεσολα'βητικός κρίκος στην σχέση κόμματος και μαζώ ν"160, δεν επιβεβαιώνονται Τι θα αντανακλούσαν, άραγε, οι αλλεπάλληλες διασπάσεις μέχρι και το 1985, πέρα βέβαια από τις χιλιάδες ατομικές αποχωρήσεις, β) ότι το κόμμα αυτό, ως οργανωτής και κύριος εκφραστής του "λαου" απέναντι στο συγκρότημα εξουσίας (τη "Δεξιά"), ακολούθησε ω ς μαζικό κόμμα την αντίστροφη πορεία απ'αυτήν της Ν Δ ενώ για την τελευταία η κρατική μορφή οργάνω σης είναι εξαρχής χαρακτηριστικό της (υπεροχή της Κοινοβουλευτικής Ομάδας έναντι της βάσης, μεγαλύτερη αυτονόμηση της ηγετικής "ελίτ", παραγοντισμός, αναπαραγωγή του Κράτους στο εσω τερικό του κόμματος, ασφυκτική υπεροχή του αστικού και μικροαστικού στοιχείου) και σ' αυτή τη βάση θα διανοιχθεί προς διαδικασίες μαζικής συγκρότησης, για το ΠΑΣΟΚ η πορεία άρχισε με την "αυτο-οργάνωση" των ριζοσπαστικών πολιτικών πυρήνων, συνεχίσθηκε με την υπεροχή του Κόμματος (θεσμικά και πολιτικά) έναντι της Κ Ο , και κατέληξε στην αυτονόμηση της κυβερνητικής εκτελεστικής εξουσίας από το Κόμμα, την υπεροχή των τεχνοκρατών συμβουλών πάνω στην οργάνω ση και την αναβάθμιση της Κ Ο στο εσωτερικό του κόμματος Τα δυο μεγάλα κόμματα της μεταπολίτευσης ακολούθησαν την ακριβώς αντίστροφη πορεία για να συμπέσουν στο ίδιο σημείο 522

Ο λ α ϊκ ισ μ ό ς ω ς τ ρ ό π ο ς έν τα ξη ς τ ω ν μαζώ ν σ τις π ο λ ιτικ ές δ ια δ ικ α σ ίε ς

Η δεύτερη προσέγγιση του λαϊκισ τικου χαρακτήρα του ΠΑΣΟΚ στηρίζεται θεω ρητικά στην κατανόηση του "λαϊκισμού" ω ς τρόπου ένταξης των μαζών στις πολιτικές διαδικασίες στις χώ ρες του λεγάμενου περιφ ερειακού καπιταλισμού 6 Η διαφορά της άποψης αυτής από την προηγούμενη έγκειται στο ότι το "λαϊκιστικό" φαινόμενο δεν εξετάζεται μόνον ω ς προς τις ιδεολογικές του πλευρές, αλλά και ως προς τις οργανωτικές ως προς τις μο,ρφές, δηλαδή, στις οποίες αποκρυσταλλώνεται η ένταξη των μαζών στην ενεργό πολιτική1 Ο θεω ρητικός πυρήνας της άποψης έγκειται στα εξής στοιχεία στον "προ-καπιταλιστικό" χαρακτήρα του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού, στον ασυγχρονισμό "τρόπου παραγω γής" και "πολίτικου επιπέδου", στη θεωρία των ηγετικών ελίτ Και τα τρία αυτά χαρακτηριστικά εμφανίζονται ταυτόχρονα, γι’αυτό και στην άποψη του Ν Μουζέλη ο "λαϊκισμός" συνιστά "μοντέλο" συγκριτικής πολιτικής, εφαρμοστέο σε τελείως διαφορετικούς κοινωνικούς σχηματισμούς όπω ς αυτοί των Βαλκανίων και της Λατινικής Αμερικής Ομως, όπως κάθε "μοντέλο" έτσι κι'αυτό είναι φορέας δύο σημαντικών ελαττω μάτων αφενός μεν ενός οργανικού λειτουργισμού αφετέρου δε μιας μηχανισ τικής" αντίληψης Ωστόσο, εμφανίζει μια συνοχή που, αντίθετα, δεν εμφανίζει η πρώτη προσέγγιση του "λαϊκισμού", αυτή που τον ορίζει ως "πολιτική ιδεολογία" Ο Ν Μ ουζέλης υποστηρίζει, ότι στην Ελλάδα της δεκαετίας του ’70 ο καπιταλιστικός τρόπος παραγω γής (Κ Τ Π ) δεν είναι κυρίαρχος κι'αυτό γιατί "( ) παρά τη σημαντική ανάπτυξη της καπιταλιστικής βιομηχανίας, διατηρήθηκαν πολλοί τομείς και της βιομηχανίας και της γεωργίας όπου εξακολουθεί να επικρατεί η απλή εμπορευματική παραγωγή και όπου οι διασυνδέσεις τους με τον 'σύγχρονο' βιομηχανικό τομέα είναι σαφώς αρνητικές" 63

159 Παράλληλα, ωστόσο, η ελληνική κοινωνία δεν παύει να βρίσκεται σε μια "μεταβατική” κατάσταση, αυτή που περιγράφεται από την ανάπτυξη ενός "καπιταλιστικού τομέα" και τη διατήρηση ή μείωση ενός "προ-καπιταλιστικού" Κατό τον Ν Μουζέλη λοιπόν, σ'αυτή τη μεταβατική φάση τα παραδοσιακά πολιτικά δίκτυα "ενσωμάτω σης" των κυριαρχούμενων τάξεων χάνουν το "λειτουργικό" τους ρόλο, αδυνατώ ντας να "ελέγξουν" την είσοδο των μαζών στην πολιτική "Στην περιφέρεια και ημι-περιφέρεια, λόγω των μεγάλων διαταραχών που δημιουργούνται από τη διαδικασία συσσώρευσης του κεφαλαίου και τη σχετικά απότομη είσοδο των μαζών στην πολιτική, τα δίκτυα της πολιτικής πελατείας συχνά δεν καταφέρνουν να εντάξουν τις νέες μάζες στις κάθετες δομές τους Επειδή ακριβώ ς απουσιάζει η δυτικού τύπου κυριαρχία αυτόνομων οργανώ σεω ν με ισχυρό θεσμικό υπόβαθρο και ικανότητες οριζόντιας ενσωμάτωσης, ο λαϊκισ μός μπορεί να προσφέρει ένα άλλο πλαίσιο για την πολιτική ένταξη των κατώτερων τάξεων“ 1 Είναι χαρακτηριστικό, ότι η έννοια των "κατώτερων τάξεων" παραπέμπει, κατά τον συγγραφέα, κυρίως, στη συμμαχία αγροτιάς και μικροαστικών στρωμάτων μικρής εμπορευματικής παραγω γής Το στοιχείο αυτό είναι σημαντικό γιατί θα οδηγήσει και στην άποψη για το "λαϊκό", δηλαδή αγροτικό-μικροαστικό, ΠΑΣΟΚ Τ ι είναι λοιπόν, εν κατακλείδι, στο σχήμα αυτό "λαϊκισμός", Είναι μια (νέα) μορφή ενσωμάτω σης των κατώτερων τάξεων στις περιφερειακές κοινωνίες, μέσω της εκμετάλλευσης από "νέες ηγετικές ελίτ" της κινητοποίησής τους, στην κατευθυνση ανανέω σ ης του "παλιού" πολίτικου συστήματος "( ) σπάει τελικά το πολιτικό μονοπώλιο ενός μικρού αριθμού πανίσχυρω ν οικογενειώ ν και επιτυγχάνεται η είσοδος νέων ανδρών σ το παιχνίδι της εξουσίας, η μετάβαση από τις πολιτικές λέσ χες προυχόντω ν σε πιο καλό οργανωμένα και συγκεντρωτικά κόμματα ( )"16δ Η εξέλιξη αυτή είναι που, κατά τον Ν Μουζέλη, διαφοροποιεί τα λαϊκιστικά από τα επαναστατικά κινήματα Τα μεν πρώ τα αποβλέπουν σε μια αλλαγή των σχέσεων κυριαρχίας, σε μια, δηλαδή, ανατροπή των όρω ν πολιτικής διεύθυνσης και μόνο, τα δε δεύτερα αποβλέπουν σε μια αλλαγή των σχέσεων παραγω γής Το σχήμα αυτό θα "προσαρμοσθεί" σ την ελληνική περίπτωση και θα "προσφέρει", συνεπώ ς, και ένα πλαίσιο ερμηνείας του "φαινομένου ΠΑΣΟΚ" "( ) το ΠΑΣΟΚ κινητοποιώντας με επιτυχία ένα μέρος του αγροτικού πληθυσμου και των κατώτερων μεσαίων τάξεων της πόλης, προβάλλει μια σοβαρή απειλή στο κοινω νικό και πολιτικό στάτους κβο ( ) δεν υπάρχει αμφιβολία ότι κατάφερε να κερδίσει την υποστήριξη όλων εκείνω ν που αν και δέχτηκαν τις επιδράσεις της ανάπτυξης του βιομηχανικού καπιταλισμού βρίσκονται έξω από τον καθαυτό καπιταλιστικό τρόπο παραγω γής αγρότες και βιοτέχνες που ανήκουν στον τομέα της απλής εμπορευματικής παραγωγής, μικρο-καταστηματάρχες, κατώτερα στρώ ματα δημοσίων υπαλλήλων, διάφορες υπαλληλικές κατηγορίες κ λ τ τ ( ) " '66 Η σύνδεση "λαϊκισμού και περιφερειακώ ν κοινωνιών" αφήνει ανερμήνευτο το γεγονός ότι μορφές "λαϊκισμού", όπ ω ς π χ ο φασισμός, εμφανίσθηκαν ιστορικά σε χώ ρες του αναπτυγμένου καπιταλισμού (Γερμανία και Ιταλία του μεσοπολέμου)167 Δεν ερμηνεύει, επίσης, το γεγονός ότι και μεταπολεμικά, "λαϊκιστικά" πολιτικό ρεύματα εμφανίσθηκαν σε μια κατεξοχήν καπιταλιστική χώρα όπω ς η Γαλλία (poujadisme, αλλά και το "φαινόμενο Λεπέν") Εύστοχα, ω ς προς την Ελλάδα, έχει διατυπω θεί μάλιστα και το ακόλουθο ερώτημα "( ) γιατί ο λαϊκισμός ( ) δεν εκδηλώ νεται στο Μ εσοπόλεμο ή στη δεκαετία του '60, εκτός κι'αν θεωρήσουμε ότι η μετάβαση από ένα τυπο κοινω νίας στον άλλο είναι κάτι που πρωτοεμφανίζεται τη δεκαετία του '70"1$β Προχω ρώντας περισσότερο τον παραπάνω συλλογισμό θα μπορούσε κανείς να προβληματισθεί, επιπλέον, πάνω στη φυση του εαμικου κινήματος Αν ακόμη και στη δεκαετία του '70 η "μεταβατική φάση" της ελληνικής κοινωνίας δεν έχει ολοκληρω θεί, τόσο που παράγει μάλιστα και "λαϊκισμούς" τυπου ΠΑΣΟΚ, πόσο μάλλον ισχύει αυτό για τη δεκαετία του '40 Μήπως, κατά συνέπεια, το ΕΑΜ δεν θα ήταν παρά η έκφραση μιας αγροτο-μικροαστικής συμμαχίας που θα απέβλεπε στην καθιέρω ση "νέω ν πολιτικώ ν ελίτ" 69, Αλλά, σ'αυτήν την περίπτωση, πως θα εξηγείτο το "λαίκο-δημοκρατικό" πρόγραμμα που σαφέστατα προδιέγραφε και υλοποιουσε αλλαγές στις "σχέσεις π αραγω γής", Και, αν μη τι άλλο, η εαμική περίοδος δεν συνιστά είσοδο των μαζών σ τις πολιτικές διαδικασίες, Πως θα εξηγείτο έτσι η ανάδυση του ΠΑΣΟΚ στη βάση μιας "πρωτογενούς" εισόδου τω ν μαζών στην πολιτική διαδικασία, κατεξοχήν λειτουργία του "λαϊκισμού" σύμφωνα με τον Ν Μουζέλη, Υποτιμάται χαρακτηριστικά ολόκληρη η περίοδος 1940-1970 από την πλευρά των κοινω νικώ ν αγώνω ν και της παρέμβασης των λαϊκώ ν τάξεων

160 Τέλος, υπάρχει και το ζήτημα της εκτίμησης ως προς την κοινωνική-ταξική φυσιογνωμία του Π ΑΣΟ Κ Ο πω ς φάνηκε τόσο στα στοιχεία της εκλογικής βάσης όσο και σ'αυτά της κομματικής, το ΠΑΣΟΚ δεν είναι ουτε "αγροτικό" ούτε "μικροαστικό" κόμμα Διαθέτει βεβαίως μια μεγάλη εκλογική αγροτική βάση Ωστόσο, απέχει πολυ από το να θεωρείται "αγροτικό κόμμα", ή καλύτερα, το κόμμα σ το οποίο αναγνωρίζονται συνολικά τα αγροτικά στρώματα Επιπλέον, καθ’όλη την περίοδο 19811990, περίοδος όπου το ΠΑΣΟΚ αποτελεί "πλειοψηφικό-κυβερνητικό" κόμμα, η αγροτική του επιρροή βαίνει μειουμενη170 Από πουθενά, επίσης, δεν προκύπτει το συμπέρασμα, ότι τα μικροαστικά στρώματα, και μάλιστα της μικρής ιδιοκτησίας (μικρο-καταστηματάρχες, έμποροι, βιοτέχνες) εκφράζονται πλειοψηφιά από το ΠΑΣΟΚ Αντίθετα, η "αγροτο-μικροαστική" κατάταξη του "λαίκιστικου" ΠΑΣΟΚ αποκρυβει τόσο την επιρροή του στην εργατική τάξη και ευρυτερα στους μισθω τούς όσο και την ηγεμονική παρουσία στο εσωτερικό του των νέων μικροαστικών στρω μάτων 5 2 3 0 λ α ϊκ ισ μ ό ς ω ς π ο λ υ σ υ λ λ ε κ τ ικ ή ιδ εο λ ο γ ία κα ι σ τρ α τη γ ικ ή Μία τρίτη πλευρά της "λαϊκιστικής" θεώρησης του ΠΑΣΟΚ στηρίζεται στον "πολυσυλλεκτικό" χαρακτήρα της ιδεολογίας και της στρατηγικής του Πρόκειται για μια κριτική που δεν π αρουσιάζεται αυτόνομα, αλλά εντάσσεται στο πλαίσ ιο των προηγουμένων θεωρητικών π ροσεγγίσεω ν Διατηρεί, εντούτοις, μια σχετική αυτοτέλεια, στο μέτρο που ο "πολυσυλλεκτισμός“ αναγορεύεται σε συστατικό λαϊκιστικό γνώρισμα "Η πολιτική πρακτική του ΠΑΣΟΚ ήταν αποτέλεσμα της λαϊκιστικής λογικής που υποσχόταν την ικανοποίηση των πιο αντιφατικών σ υμφερόντω ν και αιτημάτων με μοναδικό στόχο τη νίκη των 'προοδευτικών' και 'αριστερών' δυνάμεω ν επ ί των δυνάμεω ν της 'συντήρησης και του σκότους' ( ) στην προσπάθειά του να φανεί σ υνεπής σ τη λαϊκισπκή λογική που υπόσχεται τα πάντα, ο φορέας που την υιοθετεί προσβαίνει σε παροχές που νομιμοποιούν κάθε συντεχνιακό αίτημα και παρουσιάζουν το κράτος σαν κοινό ταμείο από το οποίο κάθε ομάδα μπορεί νόμιμα να διεκδικεί το μερίδιό της"171 Η τάση απλουστευσης, τόσο του προγράμματος του ΠΑΣΟΚ όσο και της κυβερνητικής πολιτικής της περιόδου 1981-1985, είναι εμφανής στην παραπάνω πρόταση Θα μπορούσε να επισημανθεί, ότι η λογική της "ουδετερότητας" του κράτους (το "κοινό ταμείο") δεν είναι μια λογική "πολυσυλλεκτική" ή "λαϊκιστική" Πρόκειται για τον πυρήνα της νομικής κρατικής ιδεολογίας, που θεω ρεί το κράτος ουδέτερο μηχανισμό εξασφάλισ ης της κοινωνικής συνοχής Θα μπορούσε, επίσ ης, να χαρακτηρισθεί και ως τυπικά σοσιαλ-δημοκρατική οπτική, στο μέτρο που ολόκληρη η παράδοση της τελευταίας θεωρούσε το κράτος "επιδιαιτητή" των κοινωνικών συγκρουσεων και κατάκτηση του ανθρώπινου πολιτισμού17 Θα μπορούσε, τέλος, να υπογραμμισθεί η απόσταση των θεω ρητικώ ν αναζητήσεων του ΠΑΣΟΚ από παρόμοιες "ουδέτερες" ή οικονομιστικές λογικές, όπω ς φάνηκε και παραπάνω Εκείνο, ωστόσο, που αναδεικνύεται είναι η αδυναμία να αναλυθουν συστατικά στοιχεία του ΠΑΣΟΚ και του μεταπολιτευτικού πολιτικού συστήματος Η "πολυσυλλεκτική" κριτική στο ΠΑΣΟΚ εμφανίζει τρεις αντιφάσεις Πρώτη αντίφαση αν το ΠΑΣΟΚ "προσεταιρίζεται και υιοθετεί" όποιο (αντιφατικό) αίτημα ανακύπτει, δεν θα εξηγείτο η τεράστια κοινωνική σταθερότητα και ανθεκτικότητα που επέδειξε μετά την πρώ τη κυβερνητική τετραετία αλλά και αργότερα173 Δεύτερη αντίφαση αν συστατικό γνώρισμα του "πολυσυλλεκτικου" ΠΑΣΟΚ είναι το αόριστο, ασαφές και ελαστικό πρόγραμμα, που δεν "προκαλεί" και δεν "απω θεί"174, δεν θα εξηγείτο η τεράστια αντι-συσπείρω ση της Ν Δ και το πολιτικό σύνθημα της "Απαλλαγής". Τοίτη αντίφαση αν το ΠΑΣΟΚ παρουσιάζει μια τέτοια ανομοιογένεια στο εσωτερικό του πολίτικου του προγράμματος, δεν θα εξηγείτο η εμβάθυνση των ταξικών χαρακτηριστικών της εκλογικής του βάσης μετά το '81 και, μάλιστα, σε συνεχή βάση και σ'όλες τις εκλογικές αναμετρήσεις

161 Από έναν άλλο δρόμο, αυτόν της ανάλυσης της δομής του πολίτικου λόγου του ΠΑΣΟΚ, επισημαίνεται επίσης ότι τα δυο βασικά χαρακτηριστικά του κόμματος "attrape-tout" κατά τον Kirschheim er, η "επιδίω ξη συναινέσεων" και η "αποϊδεολογικοποίηση”, δεν απαντώνται στην περίπ τω ση του ΠΑΣΟΚ "( ) η ’επιδίω ξη συναινέσεων’ δεν είναι παρά μερική, τη στιγμή που ο λόγος του παραμένει ισχυρά πολω τικός και αντι-δεξιός ακόμα και το 1981 ( ) Η αποϊδεολογικοποίηση* του λόγου του παραμένει επίσης πολύ σχετική το ΠΑΣΟΚ δεν έφθασε παρά ατελώ ς στην προγραμματική λειτουργία του 'υπεύθυνου' κόμματος, αφου μόνον οι εναλλακτικές του προτάσεις και όχι οι κριτικές του προς την εξουσία ήταν μετριοπαθείς"175 Ωστόσο, το πρόβλημα του "πολυσυλλεκτισμου" εμφανίζεται βαθύτερο, ακόμα και μέσα από τις εννοιολογικές α νεπάρκειες του όρου Ολη η μέχρι τώρα ανάλυση προσπάθησε να καταδείξει, ότι η μεταπολιτευτική "Αλλαγή" είναι η συγκεκριμένη μορφή που λαμβάνει, κυρίω ς μετά το 1977 και μέσα από τις διαμορφουμενες σχέσεις εκπροσώπησης, η ιστορικά διαμορφωμένη κίνηση των κυριαρχούμενω ν τάξεων, σε ιδεολογικό, πολιτικό και προγραμματικό επίπεδο Η έμφαση στο ζήτημα των κυριαρχούμενων τάξεων φαίνεται πως, είτε δεν συνειδητοποιείται στις αναλύσεις για το ΠΑΣΟΚ είτε πάλι παρεξηγείται, κι’αυτό έχει την ερμηνεία του στο πολιτικό ή σ το εκλογικό επίπεδο, οι τάξεις δεν εμφανίζονται καθεαυτές (με "καθαρές" δηλαδή μορφές), αλλά, πρώτον, με τη διαμεσολάβηση που παρέχει η συγκρότηση μιας κοινωνικής συμμαχίας (το κοινωνικό μπλοκ) και δεύτερον, με την ταυτόχρονη συνάρθρω ση ταξικών και μη-ταξικών ιδεολογικο-πολιτικών στοιχείων, που όμως ενυπάρχουν στην αντιπαράθεση με το άλλο μπλοκ Η αντιφατική, όντως, αυτή συνάρθρω ση θα γίνει αφορμή για να αναπτυχθεί η επιχειρηματολογία του "πολυσυλλεκτισμου" Σύμφωνα με την άποψη αυτή, ο "πολυσυλλεκτισμός" της Αλλαγής καταλήγει ανίκανος να έχει π ολιτικό πρόγραμμα, συγκεκριμένη πολιτική γραμμή, ενιαίες πρω τοβουλίες Είναι δέσμιος αλληλοϋπονομευόμενων συμφερόντων Παρόμοιες απόψεις εμφανίσθηκαν πολλές φορές μετά το 1977 για να στηρίξουν, είτε το αδύνατον να καταλάβει την εξουσία το ΠΑΣΟ Κ (πριν το ’81) είτε να τη διατηρήσει (μετά το ’81) Ο "πολυσυλλεκτισμός" εμφανίζεται ω ς μια αθροιστική καταγραφή κοινωνικών, οικονομικών ή πολιτικών αιτημάτων, διαφόρων τάξεων και μερίδων, που διαφορετικά καθώς είναι αλληλοϋπονομευονται και αλληλοκαταργουνται Θα μπορούσε να παρατηρηθεί, ότι τα πολιτικά συμπεράσματα που διατύπωναν παρόμοιες απόψεις δεν επαληθευθηκαν Μια ματιά στα εκλογικά αποτελέσματα το '8 1 , το ’84 και το ’85 θα ήταν αρκετή Αλλά επειδή ω ς θεωρητική εκτίμηση διατηρεί μια σχετική αυτονομία από τα άμεσα συμπεράσματα, είναι αναγκαίο να επισημανθούν μερικά ζητήματα Πριν απ’όλα, ο "πολυσυλλεκτισμός" δεν μπορεί να αποτελεί μια επαρκή αναλυτική έννοια στη διαδικασία εξαγω γής κάποιων συμπερασμάτων Ο "πολυσυλλεκτισμός" δεν αποτελεί πασοκικό χαρακτηριστικό Επίσης "πολυσυλλεκτική" είναι και η Ν Δ , όπως "πολυσυλλεκτική" υπήρξε και η ΕΔΗΚ, όπ ω ς "πολυσυλλεκτικά" είναι όλα τα σύγχρονα πολιτικά κόμματα - μεγάλα ή μικρά σ’ολόκληρο το κόσμο Κάθε κόμμα που συμμετέχει σε εκλογές όπου ισχύει το γενικό εκλογικό δικαίωμα μπορεί να θεωρηθεί "πολυσυλλεκτικό", κυρίως υπό το πρίσμα της νομικής ιδεολογίας όπου σ το δικαίωμα της ψήφου βλέπει την "ατομική έκφραση" του πολίτη και στα εκλογικά αποτελέσματα ένα σύνολο από "ατομικές βουλήσεις" Πολύ περισσότερο στις σημερινές συγκαταθεπκές δημοκρατίες, όπου η οργανική ένταξη των πολιτικών κομμάτων στο Κράτος, με την αναγνώρισή τους ως πολιτικών θεσμών, την ενσωμάτωσή τους στο Σύνταγμα και το νομικό πλαίσιο λειτουργίας τους, την κρατική χρηματοδότησή τους, τις σχέσεις τους με τη δημόσια διοίκηση κ λπ , ενισχύει τα "εθνικά", υπερταξικά τους χαρακτηριστικά και ατονεί τα κοινωνικάταξικά, ω θώ ντας τα σε μια κεντρική "σύγκλιση" στο επίπεδο του κρατικού μηχανισμού Η "σύγκλιση" αυτή όμως, δεν αναιρεί τη διαφορετικότητα των πολιτικών κομμάτων Τα πολιτικά κόμματα εξακολουθούν να λειτουργουν και να συμμετέχουν στο κράτος ω ς μηχανισμοί εκπροσώ πησης και διαμεσολάβησης διαφορετικών κοινωνικών τάξεων, μερίδων, κοινωνικώ ν στρω μάτων Εξακολουθούν δηλαδή να αποτελουν το καθένα, την πολιτική-ιδεολογική έκφραση ενός συγκεκριμένου κοινωνικού μπλοκ και ενός συγκεκριμένου συσχετισμου δυνάμεω ν στο εσωτερικό αυτου του κοινωνικού μπλοκ Ετσι, τα σύγχρονα πολιτικά κόμματα είναι βεβαίως "πολυσυλλεκτικά", όσο "πολυσυλλεκτικό" είναι και το ίδιο το εκλογικό σώμα, όσο "πολυσυλλεκτική” ή "πολυταξική" είναι και η ίδια η κοινωνία Αλλά, κυρίως, είναι μηχανισμοί αντιπροσώ πευσης και διαμεσολάβησης των μαζών και μηχανισμοί οργάνωσης της πολιτικής νομιμοποίησης της εξουσίας

162 Ως προς το ΠΑΣΟΚ και την "Αλλαγή", όσο σίγουρο είναι ότι έκφραζε αιτήματα και σ υμφέροντα διαφορετικώ ν (λαϊκών) κοινωνικών τάξεων και μερίδων, άλλο τότε είναι σαφές ότι κατάφερε μέσα σε μια δεδομένη συγκυρία να τσ ενοποιεί και να τους δίνει ενιαία πολιτική κατευθυνση Α ν δεν το κατάφερνε αυτό άλλωστε, ουτε το ’81 αλλά ουτε το '85 θα κέρδιζε τις εκλογές, επιπλέον δε, η αδυναμία του αυτή θα δημιουργούσε ευρυτατα κενά εκπροσώπησης που θα άφηναν ανοικτές τις διαδικασίες για άλλους πολίτικους φορείς Ακριβώς γιατί τέτοια κενά δεν υπήρξαν, απέτυχαν και όσες τέτοιες προσπάθειες επιχειρήθηκαν Η σταθερότητα δε του εκλογικού του ποσοστού αποδεικνυει ισχυρούς δεσμούς πολιτικής αντιπροσώ πευσης Ωστόσο, το πραγματικό πρόβλημα βρίσκεται άλλου κάτω από ποιό εσωτερικό συσχετισ μό δυνάμεω ν και ποια καθοδήγηση οργανώνεται η κοινωνική συμμαχία της "Αλλαγής’’, πω ς δηλαδή κρίνεται υλικά το ζήτημα της ηγεμονίας στο εσωτερικό της Πρόκειται για το σημαντικότερο, ίσως, πρόβλημα, πάνω σ το οποίο οι υεθοδολογικές αφετηρίες της "πολυσυλλεκτικής" κριτικής δεν επιτρέπουν πολλά περιθώρια διερεύνησης 5 2 4 Ο λ α ϊκ ισ μ ό ς ω ς μο ρφ ή σ υν ά ρ θ ρ ω σ η ς τω ν λ α ϊκ ο -δ η μ ο κ ρ α τ ικ ώ ν εγ κ λ ή σ ε ω ν - Η θεω ρ ία τ ο υ Λ α κ λ ά ο υ Είναι αξιοσημείωτο και συνάμα χαρακτηριστικό το γεγονός, ότι αν και οι αναφορές στον Λακλάου συνοδεύουν κάθε θεωρητική συζήτηση πάνω στο λαϊκισ μό, ωστόσο, οι ερμηνείες τους εμφανίζονται αρκετά αντιφατικές και αποκλινουσες176 Ο Λακλάου επαναφέρει με τη θεωρητική του παρέμβαση δύο θέσεις γνωστές και από προηγούμενες εργασίες του Μσοξ, του Γκράμσι και του Αλτουσέρ177 Η πρώ τη θέση υπενθυμίζει, ότι η "εμφάνιση” των τάξεων στο πολιτικό και ιδεολογικό επίπεδο δεν συντελείται κατά τρόπο αναγωγιστικό, όπως θα πίστευε είτε ένας αναγωγιστικός μαρξισμός ή ένας κοινωνιολογισμός Η βασική αυτή θέση οδηγεί με τη σειρά της στην έννοια της "ιδεολογικής συνάρθρωσης" και στην, κατά συνέπεια, επισήμανση ότι ο ταξικός χαρακτήρας μιας ιδεολογίας εξαρτάται από τη μ ορφή της και όχι από το περιεχόμενό της Η δεύτερη θέση που επαναφέρει στη συζήτηση είναι ότι ο "λαός" δεν αποτελεί μια απλή ρητορική, ή "δημαγωγική" θα μπορούσε να προστεθεί, έννοια, αλλά έναν αντικειμενικό προσδιορισμό που παραπέμπει στον έναν από τους δύο πόλους της κυρίαρχης αντίφασης ενός συγκεκριμένου κοινωνικού σχηματισμού Με αφετηρία τις δυο παραπάνω θέσεις, ο Λακλάου θα επιχειρήσει μια εννοιολογική οριοθέτηση του "λαϊκισμού" Σύμφωνα με σ υτή ν ,"( ) ο λαϊκισμός συνίσταται στην ανασύνθεση τω ν λαϊκοδημοκρατικών εγκλήσεων ω ς πλέγμα αντιθετικό προς την κυρίαρχη ιδεολογία ( ) Ο λαϊκισμός αρχίζει σ το σημείο όπου τα λαικο-δημοκρατικά στοιχεία παρουσιάζονται ω ς μια ανταγωνιστική επιλογή εναντίον της ιδεολογίας του άρχοντος συγκροτήματος"178 Μ’άλλα λόγια, οι λαϊκο-δημοκρατικές εγκλήσεις, δηλαδή οι πρωτογενείς και αυθόρμητες ιδεολογίες των κυριαρχούμενων τάξεων, δεν αποτελουν ένα ενιαίο συνεκτικό "λαϊκο-δημοκρατικό" πλαίσιο Βρίσκονται, αντίθετα, "συναρθρωμένες" ("απορροφημένες") από την ιδεολογία των κυρίαρχων τάξεων, την κυρίαρχη και ηγεμονική ιδεολογία κάθε κοινωνικού σχηματισμού Η συνάρθρω ση των "λαϊκο-δημοκρατικών" εγκλήσεων συνίσταται, ακριβώς, στην ουδετεροποίηση ή "απόκρυψη" κάθε στοιχείου τους που μπορεί δυνητικά να λειτουργεί ω ς σύμβολο ανταγωνισμού προς τις κυρίαρχες τάξεις Η διαδικασία λοιπόν μέσα από την οποία μια ιδεολογία καθίσταται κυρίαρχη και ηγεμονική, εμπεριέχει την άντληση-απορρόφηση λαϊκών ιδεολογικών στοιχείων Θα ήταν όμως αυ τό αρκετό για να χαρακτηρισθεί μια ιδεολογία "λαϊκιστική," Ο Λακλάου απαντά αρνητικά "( ) δεν αρκεί η παρουσία λαϊκών στοιχείων σ’ένα λόγο για να τον κάνουν λαϊκιστικό"1 9 ΓΓαυτόν το λόγο, λαϊκισμό ορίζει μιαν άλλη, ιδιότυπη, συνάρθρω ση των "λαϊκο-δημοκρατικών" εγκλήσεων, διαφορετική απ'αυτήν της διαδικασίας ενσωμάτω σης που καθιστά ηγεμονική και κυρίαρχη μια ιδεολογία Σε ειδικές συγκυρίες, ισχυρίζεται ο Λακλάου, οι “λαϊκο-δημοκρατικές" εγκλήσεις ενδέχεται να ενοποιηθούν μεταξύ τους, οργανώ νοντας έναν αντίθετο λόγο προς το συγκρότημα εξουσίας της δεδομένης σπγμής Σ'αυτήν την περίπ τωση μπορεί να γίνει λόγος περί "λαϊκισμού" Αλλά, ταυτόχρονα, ο Λακλάου επισημαίνει, όπ κάθε λαϊκισμός δεν είναι εξ'ορισμού "επαναστατικός" (ή σοσιαλιστικός) Υπάρχει ο λαϊκισμός των κυριαρχούμενων τάξεων και ο λαϊκισμός των κυρίαρχων τάξεων Ο πρώτος συνίσταται στη σύμμειξη της

163 "λαϊκοδημοκρατικής" ιδεολογικής ενότητας με ένα πολιτικό σχέδιο κοινωνικής απελευθέρωσης, μέσα σ το οποίο η "ηγεμονική" τάξη επιβεβαιώνει την ικανότητά της, όπως διατύπωσε ο Γκράμσι, να αναλάβει υπό την ευθύνη της την επίλυση συνολικά των λαϊκών προβλημάτων, να "υψω θεί" σ ε ηγεμονική "εθνική" δύναμη Αντίθετα, ο λαϊκισμός των κυρίαρχων τάξεων συνίσταται στην ικανότητα μιας εκ των κυρίαρχων τάξεων ή μερίδων να "χρησιμοποιήσει", δηλαδή να ηγεμονεύσει, τη "λαίκο-δημοκρατική ενότητα", επιτυγχάνοντας μια εσωτερική αναδιοργάνω ση του κυρίαρχου συνασπισμού εξουσίας προς όφελος τη ς1 Α υτό που θα προκαλουσε ερωτηματικά στη θεωρία του Λακλάου είναι ακριβώς η "διχοτόμηση" του "λαϊκισμού", σε λαϊκισμό των κυρίαρχων τάξεων και λαϊκισμό των κυριαρχούμενων Αν "λαϊκισμός" των κυριαρχούμενων τάξεων είναι η διαδικασία συνάρθρωσης των λαϊκοδημοκρατικών εγκλήσεων με το σοσιαλιστικό σχέδιο, γιατί δεν θα αρκούσε η έννοια της ηγεμονίας και θα χρειαζόταν η καταφυγή στην έννοια του "λαϊκισμού", Η απάντηση ενδεχομένως είναι, ότι ο "λαϊκισμός" είναι μια πρώτη, μια πρω τογενής "ενοποίηση" των λαϊκο-δημοκρατικών εγκλήσεω ν απέναντι στο συγκρότημα εξουσίας και αυτή ακριβώς η πρωτογενής "ιδεολογική ενότητα" γίνεται το αντικείμενο της συνάρθρω σης με τη σοσιαλιστική ιδεολογία και πολιτική Ωστόσο, μπορεί να υπάρξει ενοποίηση των λαϊκο-δημοκρατικών εγκλήσεων χωρίς, ταυτόχρονα, να επιλύεται και το ζήτημα της συνάρθρω σης-ηγεμονίας181, Εκτός κι'αν υποθέσει κανείς, ότι υπάρχει σταδιολόγηση της διαδικασίας (πρώτα "συγκροτείται" μια ιδεολογία και ύστερα αναπτύσσονται πρακτικές), κάτι που θα αντέφασκε άλλωστε με όλη την αντιαναγωγιστική οπτική που εισάγει ο Λακλάου Δεδομένου ότι κάθε ιδεολογία έχει υλική υπόσταση182, δηλαδή αναπτύσσεται και συγκροτείται μέσα σε συγκεκριμένους θεσμούς και από συγκεκριμένες πρακτικές, ποιός θα ήταν ο υλικός χώ ρος μέσα στον οποίο θα λάμβανε χώ ρα η "ενοποίηση” , Ο Α Γκράμσι, πολλά χρόνια πριν, είχε απαντήσει ολοκληρωμένα με τη θεωρία του κόμματος ως "ηγεμόνος" Τα ερω τηματικά μεγαλώνουν όσον αφορά στο δεύτερο σκέλος, τον "λαϊκισμό" των κυρίαρχω ν τάξεω ν Πριν αττ’όλα διερω τάται κανείς γιατί η διαδικασία ενσωμάτωσης των "λαϊκο-δημοκρατικών" εγκλήσεω ν από ένα αστικό λόγο θα διέφερε από την "κλασική" διαδικασία μέσω της οποίας οργανώ νεται η ηγεμονία της κυρίαρχης ιδεολογίας, Η απάντηση που δίνεται είναι όμοια με την προηγούμενη ο λαϊκισμός, δηλαδή μια πρω τογενής "λαϊκο-δημοκρατική" ιδεολογική ενότητα απέναντι στο άρχον συγκρότημα, έχει προϋπάρξει και, ακριβώς, οι αστικές μερίδες που επιδιώ κουν μια αναδιάταξη του συνασπισμου εξουσίας εκμεταλλεύονται την αντιπαράθεση του λαου, ενσωματώ νοντάς την στα σχέδιά τους Το παράδειγμα του φασισμού που χρησιμοποιείται ω ς υπόδειγμα "λαϊκισμού των κυρίαρχων τάξεων", είναι δηλωτικό των προβλημάτων του όρου Ο φασισμός διαδέχθηκε ιστορικά την καταστολή τεράστιων επαναστατικών κινημάτων στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη Δ εν είναι τυχαίο, ότι σ τις χώ ρες των ηπημένων εργατικών επαναστάσεων της περιόδου 1917-1923 θα αναπτυχθούν τα πιο έντονα κινήματα φασισμού (Γερμανία, Αυστρία, Βουλγαρία, Ιταλία) Συνεπώς, η πρω τογενής βάση συγκρότησης του φασιστικού κράτους είναι η συντριβή και όχι κάποια μορφή "συνάρθρωσης-ενσωμάτωσης" μιας προϋπάρχουσας "λαϊκοδημοκρατικής ενότητας" Η "ενότητα" αυτή είχε ήδη αποδιαρθρωθεί, η συντριβή της υπήρξε όρος και προϋπόθεση της ανόδου του φασισμού Η συνεισφορά του Λακλάου στη θεωρητική συζήτηση υπήρξε σημαντική, κυρίως σε ό,τι αφορά στο θέμα της εμφάνισης των κοινωνικών τάξεων στο πολιτικό-ιδεολογικό επίπεδο, στην έννοια των "λαϊκο-δημοκρατικών εγκλήσεων" ως συστατικώ ν ιδεολογικών υποσυνόλων της κοινωνίας, στην έννοια του "λαού" ω ς έκφραση του ενός πόλου της κύριας αντίφασης ενός κοινωνικού σχηματισ μού στο πολιτικό επίπεδο Ωστόσο, παραμένει ασαφής ως προς την έννοια του "λαίκισμου" και βεβαίω ς ω ς προς την εφαρμογή της τελευταίας στο ΠΑΣΟΚ183 Αν το ΠΑΣΟΚ είναι η έκφραση ενός "λαϊκισμού" των κυριαρχούμενων τάξεων, όπω ς κατά βάση πιστεύει ο Λακλάου, γιατί θα έπρεπε κανείς να καταφυγει στον όρο του "λαϊκισμού" και να μην αρκεσθεί σ το χαρακτηρισμό του σοσιαλιστικού κόμματος-εκφραστή μιας συγκεκριμένης κοινωνικής συμμαχίας των κυριαρχούμενων τάξεων, Εκτός κι'αν, σύμφωνα με το σχήμα του, πισ τέψει κανείς σε μια "προϋπάρχουσα" ενιαία και συνεκτική λάικο-δημοκρατική ιδεολογία κατά τη μεταπολίτευση Κάτι τέτοιο όμως θα αντέφασκε με το γεγονός της ηγεμονίας μιας νέας αστικής ιδεολογίας σε ρήξη με την προδικτατορική, της οργάνωσης μιας νέας μορφής συναινετικού και αντιπ ροσω πευτικού κράτους, της σταδιακής ενσωμάτωσης του ΠΑΣΟΚ και της Αριστεράς στα

164 πολιτικά πλαίσια της νέας πραγματικότητας Λαϊκο-δημοκρατικές ιδεολογικές εγκλήσεις υπάρχουν βεβαίω ς στη μεταπολίτευση, έχουν μάλιστα ισχυρές ιστορικές προϋποθέσεις Δεν αποτέλεσαν, ω στόσο, μια συνεκτικά αντίπαλη ιδεολογία προς την αστική Αυτό άλλωστε καταγράφηκε και σε ολόκληρη τη δεκαετία του '80, όπου η διαχείριση του κράτους από το ΠΑΣΟΚ θα το εμβολιάσει, ίσως, με "δημοκρατικά", "κοινωνικά" ή “φιλολαϊκά" στοιχεία, χωρίς εντούτοις να αμφισβητήσει την ταξική του δομή και την καπιταλιστική του φύση (σοσιαλισμός), αλλά και χωρίς να παράγει μορφές ολοκληρω τικού-αντικοινοβουλευτικού Κράτους 53

Π ΑΣΟ Κ : Κ έντρ ο ή Σ ο σ ια λ -δ η μ ο κ ρ α τία

Α ν και είναι γεγονός ότι η "λαϊκιστική" φύση του ΠΑΣΟΚ μονοπώλησε τη σχετική συζήτηση, δεν έλειψαν και κάποιες διαφορετικές εκτιμήσεις ω ς προς το χαρακτήρα του, όχι πάντοτε αντίθετες με τη "λαϊκιστική" του θεώρηση Μια τέτοια εκτίμηση υπήρξε αυτή που το θεώρησε "συνέχεια" και "ευθεία" προέκταση της προδικτατορικής Ενωσης Κέντρου184 Το χαρακτηρισ τικό στοιχείο της άπ οψ ης αυτής είναι, ότι η "απόδειξή" της στηρίζεται σε μια βασική προϋπόθεση να διαχω ρισθεί το ΠΑΣΟΚ από την Αρισ τερά Αν το ΠΑΣΟΚ ’’αποδειχθεΓ πως δεν ανήκει στην Αριστερά, με δεδομένο ότι δεν είναι "δεξιό" κόμμα, δε μένει παρά να ανήκει στο "Κέντρο" Π ως θα αποδειχθεί όμως η διάκρισή του από την Αριστερά, Δεδομένου ότι το ΠΑΣΟΚ δεν είναι κομμουνιστικό κόμμα, δυνητικά δεν θα απέμενε τίποτα πέραν της σοσιαλ-δημοκρατίας Πρώτος στόχος λοιπόν της άποψης του "κεντρώου" ΠΑΣΟΚ είναι να αποδειχθεί η μησοσιαλδημοκρατική του υπόσταση Η δικαιολόγηση της θέσης αυτής στηρίζεται σε τέσσερα στοιχεία, που αποτελουν συστατικά γνωρίσματα της σοσιαλ-δημοκρατίας και τα οποία (υποτίθεται πω ς) δεν απαντώνται στην περίπτωση του ΠΑΣΟΚ Το πρώ το είναι ότι η ιστορική σοσιαλδημοκρατία του μεσοπολέμου ήταν εργατικής κοινω νικής σύνθεσης ( )"1Μ Το ΠΑΣΟΚ, αντίθετα, σύμφωνα με τους υποστηρικτές αυτής της άποψης, δεν πληροί την προϋπόθεση αυτή · ( .) δεν συναντάμε ακόμη την κυριαρχία του εργατικού στοιχείου στην κοινωνική του σύνθεση ( )"18β Η θέση αυτή όπως διαφάνηκε παραπάνω δεν ευσταθεί, κυρίω ς μάλιστα ως προς την εκλογική βάση του κόμματος Επιπλέον όμως, όπως έχει επ ισ η μ α ν θεί,"( ) τόσο σ τις καπιταλιστικές μητροπόλεις, όσο και στην περιφέρειά τους, πολλά πράγματα άλλαξαν από την εποχή του Λασάλ, του Ενγκελς, του Κάουτσκυ, του Εμπερτ ή του αυστρομαρξισμού ( ) ο νέος σοσιαλισμός σε μερικές χώρες, βγαίνει μέσα από ένα τεράσπο κυμα ενάντια στις πολιτικές αντιδράσεις (για παράδειγμα τις μονεταριστικές) ( ) Εκείνοι που τον στηρίζουν εκτείνονται από τη λιγότερο προνομιούχα εργατική τάξη μέχρι τα τεχνοκρατικά και γραφειοκρατικά στρώματα που ζουν από το κράτος πρόνοιας, περνώ ντας από τις μισθω τές μεσαίες τάξεις Βρισκόμαστε ήδη πολύ μακριά από την κλασική σοσιαλδημοκρατία με τη σχεδόν αποκλειστικά εργατική εκλογική πελατεία και τους σταθερούς και θεσμοθετημένους οργανω τικούς δεσμούς με τα συνδικάτα"’8 Το δεύτερον στοιχείο είναι η συμπληρωματικότητα του κόμματος και του συνδικάτου, με τις εξαιρέσεις και τις ιδιομορφίες της γαλλικής και ιταλικής σοσιαλδημοκρατίας188 Είναι σαφές, ότι και αυτό το επιχείρημα αναφέρεται στην ιστορική και όχι στη σύγχρονη σοσιαλδημοκρατία Η τελευταία, έχοντας διευρύνει σημαντικά τα κοινωνικά της όρια, δεν περιορίζεται απλώ ς στη σχέση διαπλοκής κόμματος-συνδικάτου Το ίδιο το κράτος μέσω της κυβερνητικής πολιτικής, καθώς και οι μηχανισμοί του (π χ η Τοπική Αυτοδιοίκηση, ο εκδοτικόςπολιτιστικός μηχανισμός, οι θεσμοί κοινωνικής πρόνοιας) είναι πεδία διεύρυνσης και αναπαραγω γής της κοινωνικής συμμαχίας της Πέραν όμως αττ·αυτό δεν πρέπει να αγνοείται, ότι η "νέα" σοσιαλ-δημοκρατία κατάφερε μετά τη δεκαετία του '60, μπροστά και στην αδυναμία της κομμουνισ τικής αριστερός, να διευρύνει τα όριά της, κερδίζοντας την υποστήριξη μεγάλου μέρους τω ν κοινωνικών κινημάτων που αναπτύχθηκαν, κινήματα που δεν οργανώνονταν με την "κλασική" οργανω τική μορφή του συνδικάτου Θα μπορούσε στο σημείο αυτό να τονισθεί και κάτι σχετικό με την ελληνική περίπτωση και το ΠΑΣΟΚ Η απουσία μιας στενής σχέσης συνδικάτου-κόμματος δεν μπορεί να αποτελεί κριτήριο για την κατάταξη στη σοσιαλ-δημοκρσηκή οικογένεια ενός κόμματος Ο λόγος γι'αυτό είναι ότι μετεμφυλιακά δεν υπήρξαν στην Ελλάδα συνδικάτα, με τη μορφή και το χαρακτήρα που υπήρξαν στη Δ Ευρώπη Αυτό που υπήρξε ήταν η κραπκή παρέμβαση, ο "εργατοπατερισμός", η καταστολή

165 Κατά συνέπεια, θα ήταν άστοχο να αποδίδεται στο ΠΑΣΟΚ κάτι που αποτελεί βασικό στοιχείο της συγκρότησης του μετεμφυλιακου κράτους όχι ενσωμάτω ση των λαϊκών μαζών μέσα από θεσμούς αντιπροσώ πευσης, αλλά καταστολή και επιβολή Το τρίτον στοιχείο "είναι η συμπληρωματικότητα οικονομίας και πολιτικής στην οποία βασίζεται η σοσιαλδημοκρατική κυβερνητική στρατηγική Η σοσιαλδημοκρατική στρατηγική είναι μια απάντηση, μια οικονομική πολιτική απέναντι στο κεφάλαιο κα» απέναντι στην εργασία όπου η θεμελιώδης αντίφαση της σχέσης αυτής δεν αίρεται Και για να αντιμετωπιστούν οι συνέπειές της θα συνδυαστούν ο πολυκομματικός κοινοβουλευτισμός με την πολιτική απάμβλυνσης των ταξικών εντάσεω ν που εξασφαλίζει (ή προσπαθεί να εξασφαλίσει) στο μεν κεφάλαιο τους αναγκαίους όρους για τη συσσώρευση και αναπαραγωγή του στη δε εργασία την πλήρη απασχόληση και τη ’δίκαιη' κοινωνική αναδιανομή των εισοδημάτων μέσω του συστήματος ασφάλισης και κοινωνικώ ν π αροχώ ν (\Ne\1ave β ίθ ίθ )"189 Η κυβερνητική πολιτική, τουλάχιστον της τετραετίας 1981-1985 πιστοποιούσε, σε τελική ανάλυση, αυτόν το "συμβιβασμό" Οπωσδήποτε δε, θα ήταν αναγκαίο να περάσει από την εμπειρία μιας κυβερνητικής διαχείρισης για να στραφεί προς αυτήν την κατεύθυνση Ανπκειμενικά, δηλαδή, το ΠΑΣΟΚ δεν θα μπορούσε να ανταποκρίνεται στο κριτήριο αυτό κατά την περίοδο της "νεότητάς" του, όπου βρισκόταν, φυσικά, εκτός κυβερνήσεως Το τέταρτο στοιχείο, τέλος, είναι η αυτονόμηση μιας κομματικής γραφειοκρατίας, ιεραρχημένης και εξειδικευμένης,που στελεχώνει τόσο τους μηχανισμούς του συνδικάτου όσο και τους μηχανισμούς του κόμματος, κατ’επέκταση και του κράτους1 0 Ολόκληρη η διαδικασία εξέλιξης του ΠΑΣΟΚ, κυρίω ς μετά την πρώτη κυβερνητική του περίοδο, επιβεβαίωσε το παραπάνω πάγιο "σοσιαλ­ δημοκρατικό" χαρακτηρισ τικό Συνεπώς, η χρησιμοποίηση του κριτηρίου μάλλον ενισχύει τη "σοσιαλ-δημοκρατική" τάση του ΠΑΣΟΚ παρά την απορρίπτει Η τοποθέτηση του ΠΑΣΟΚ στο "Κέντρο" θα αποτελέσει το τελικό συμπέρασμα της παραπάνω ανάλυσης Ωστόσο, η θέση του "κεντρώου" ΠΑΣΟΚ θα μπορούσε να έχει δυο όψεις, να "διαβασθεί" με διαφορετικούς τρόπους Αν εννοείται ότι το ΠΑΣΟΚ είναι ο βασικός εκφραστής των λαϊκώ ν μαζών, όπως η Ε Κ κατά την περίοδο '63-'64, τότε πράγματι το ΠΑΣΟΚ είναι μια “προέκταση" του Κέντρου191 Αλλά αυτό, αφενός μεν δεν είναι "κακό", όπω ς η άποψη του "κεντρώ ου ΠΑΣΟΚ" τείνει να αντιλαμβάνεται, αφετέρου δε τίποτα δεν αποκλείει ότι η μετεξέλιξη αυτου του Κέντρου δεν θα ήταν μια σοσιαλδημοκρατία Αυτό άλλωστε προέβλεπε ο Ζ Μ εϋνώ και αυτό προσπάθησε να υλοποιήσει η ΕΔΗΚ του Γ Μαύρου Α ς μη λησμονείται επίσης, ότι το προδικτατορικό "Κέντρο" ήταν, σε τελική ανάλυση, μια "λανθάνουσα σοσιαλ-δημοκρατία" Αν εμφανίζεται ως "Κέντρο" - ελληνική ιδιομορφία και πρω τοτυπία - αυτό οφείλεται στη μορφή του μετεμφυλιακού Κράτους και του πολίτικου συστήματος Είναι όμω ς προφανές, ότι ω ς "προέκταση του Κέντρου" δεν εννοούνται τα παραπάνω Ω ς "Κέντρο" εννοείται, κυρίως, η αστική μερίδα του πολιτικού προσωπικού του (Σοφούλης, Σ Βενιζέλος, Γ Παπανδρέου), ένα προσωπικό που κοινωνικά και πολιτικά δεν είχε να χωρίσει τίποτα με τη Δεξιά, πλην των ζητημάτων λειτουργίας του πολιτικού συστήματος Εδώ βρίσκεται και η ουσία της άποψης για το "κεντρώο" ΠΑΣΟΚ, αλλά, περισσότερο ίσως, η υποτίμηση της ιστορικής στιγμής της ανόδου του ΠΑΣΟΚ στην κυβέρνηση Αλλά και η υποτίμηση της "βαθείας τομής" που ενέγραφε το ΠΑΣΟΚ ως "νέος" πολιτικός φορέας, δημιούργημα, κυρίως, των συγκυριώ ν της αντιδικτατορικής αντίστασης και της μεταπολίτευσης "Ασφαλώς υπάρχουν δεσμοί του ΠΑΣΟ Κ με την προδικτατορική Ενωση Κέντρου Ενα μέρος του βουλευτών του ΠΑΣΟΚ προέρχονται από την προδικτατορική Ε Κ , τη μεταδικτατορική ΕΚΝΔ/ΕΔΗΚ ή ( ) την ΕΔΗΝ ( ) Με εξαίρεση όμως τους συνεργασθέντες με το ΠΑΣΟΚ κ κ Μαύρο και Ζίγδη, κανένα σημαντικό στέλεχος της Ε Κ δεν βρέθηκε στο ΠΑΣΟΚ, ενώ πολλά υπήρχαν στη Ν Δ ακόμα και σε ηγετικά κλιμάκια ( ) Καθώς δε στο ΠΑΣΟΚ ο κομματικός μηχανισμός είχε μεγαλύτερη επιρροή από την Κ Ο , η σημασία των κεντρογενών στελεχών του ΠΑΣΟΚ ήταν, στο σύνολο, περιορισμένη Επίσης, ήταν αναμφισβήτητο ότι οι περισσότεροι ψηφοφόροι του προδικτατορικου ή και του μεταπολιτευτικού Κέντρου κατέληξαν στο ΠΑΣΟΚ Ομως, κάτι παρόμοιο συνέβη και με πολλούς ψηφοφόρους των φιλελευθέρων κομμάτων της Ευρώπης μετά την εμφάνιση των σοσιαλιστικώ ν/σοσιαλδημοκρατικών /εργατικών κομμάτων, χω ρίς να υποστηριχθεί ποτέ ότι τα τελευταία υπήρξαν απλή συνέχεια των πρώ των Αντίθετα, το πρόγραμμα του ΠΑΣΟΚ είχε μεγαλύτερη σχέση με το αντίστοιχο της προδικτατορικής ΕΔΑ παρά με εκείνο της Ενωσης

166 Κέντρου, το οποίο δεν είχε καθόλου μαρξιστικά, αντιδυτικά, τρικοσμικά, σοσιαλισ τικά στοιχεία ( ) Ο λα αυτά δείχνουν ότι το ΠΑΣΟΚ είναι μια καινούργια πολιτική δύναμη πολύ διαφορετική απ ό το παραδο σιακό φιλελεύθερο κέντρο"’92 5 4 Σ υμ π ερ ά σ μ α τα Θα ήταν σχεδόν αδύνατον να ορισθεί το ΠΑΣΟΚ έξω από τα πλαίσια που προσδιόρισαν για πολλές δεκαετίες την ελληνική αριστερά, με τις θετικές και τις αρνητικές της πλευρές Ιστορικά, το ΠΑΣΟΚ δεν μπορεί να ερμηνευτεί παρά μόνο μέσα από τη μελέτη του λαϊκού κινήματος και του συνολικου κοινωνικού ανταγωνισμού της μετεμφυλισκής περιόδου Η ιστορική του κατανωνή θα ήταν αδύνατον να εξετασθεί έξω και πέρα από την ιδεολογικο­ πολιτική κίνηση των κυριαρχούμενων τάξεων και των κοινωνικώ ν συγκρούσεων που αναπτύχθηκαν κατά τη διάρκεια αυτών των δεκαετιών Η κοινω νική του βάση (εκλογική ή εσωκομματική) διαψεύδει τις υποθέσεις που την ήθελαν κυρίως μικροαστική ή αγροτική Η μεγάλη υπεροχή του κόσμου της μισθωτής εργασίας (εργατική τάξη, υπαλληλικά στρώματα, δημόσιοι υπάλληλοι, διοικητικά στελέχη) στο εσωτερικό του αποδεικνυει ότι το Π ΑΣΟ Κ αποτέλεσε κατά τη μεταπολίτευση τη βασική πολιτική εκπροσώπηση των λαϊκώ ν τάξεων Η οονανω τική σχέση που συγκρότησε με αυτές τις μάζες διαψεύδει είτε αντιλήψεις που το θεώ ρησαν "πελατειακό κόμμα" είτε άλλες που το συνέκριναν με "λαϊκιστικά" κινήματα Το ποόνοαυυά του και γενικότερα η στοατηνική του είναι αδύνατον να αναλυθουν έξω απ ό τα θεω ρητικά πλαίσια της ελληνικής αριστερός Το Π ΑΣΟ Κ υπήρξε λοιπόν κόμμα της Αριστερός Υπήρξε μάλιστα το κυριότερο και μεγαλύτερο κόμμα της μεταπολιτευτικής αριστερός Το ερώτημα, ωστόσο, που τίθεται είναι για τι είδους αριστερά πρόκειται Τα στοιχεία που προέκυψαν από το σύνολο της παραπάνω ανάλυσης οδηγουν σ τις εξής διαπιστώ σεις α) το πρόγραμμα του ΠΑΣΟΚ, μέσα από μια πορεία αντιφατική που αντανακλούσε ιδεολογικές, θεω ρητικές και πολιτικές διαμάχες εντός και εκτός κόμματος, διαμορφώθηκε τελικά σ'ένα π οόνοαυυα υεταοουθυιστικό και (αντικειυενικά) σοσιαλδηυοκοατικό β) η πολιτική του γραμμή δεν υπερέβη τα όρια της μεταπολιτευτικής δημοκρατίας, αντίθετα, σ ταδιακά οδηγήθηκε στην αποδοχή ακόμα και των πιο αυταρχικώ ν πλευρών της τελευταίας γ) η κοινω νική σύνθεση της ηγεσίας του υπήρξε ολοκληρωτικά, σχεδόν, υικοοαστική. δημιουργώ ντας μια κομματική κορυφή σε διάσταση με την κοινωνική σύνθεση τόσο της εκλογικής όσο και τη ς οργανωμένης βάσης του Αυτού του τύπου η κοινωνική σύνθεση της ηγεσίας θα επηρεάσει καταλυτικά την εύκολη απορρόφηση του κόμματος από το κράτος και τους μηχανισμούς του ω ς κυβερνητική εξουσία, ενώ θα εμπλέξει το κόμμα σε περιπτώσεις αδιαφανών χειρισμών οικονομικής διαχείρισης δ) το εσω τερικό του καθεστώ ς διαμορφώθηκε σ'ένα τυπικό νοαωειοκαατικό και συνκεντρωτικό μοντέλο Η "αυτοοργάνωση" και η λογική του "Κινήματος" υπονομεύθηκαν Το ΠΑΣΟΚ, λοιπόν, υπήρξε - ίσ ως και πέρα από τις προθέσεις του - ένα σοσιαλδημοκρατικό κόμμα Θ α ήταν σωστότερο, ενδεχομένως, για την περίοδο 1974-1985 να ορίζεται ως "δυνάμει σοσιαλδημοκρατικό κόμμα" ή "οργανικό σοσιαλδημοκρατικό κόμμα" εφ'όσον η αφετηρία του είναι οπω σδήποτε, διαφορετική, ενώ η εξέλιξή του αντιφατική και αβέβαιη Αγγίζεται, έτσι, στο σημείο αυτό. και από μια άλλη πλευρά το ζήτημα της κύριας αντίφασης του ΠΑΣΟΚ κόμμα-εκφραστής της πλειοψηφίας των κυριαρχούμενων τάξεων και κόμμα διαχειριστής της εγκαθιδρυμένης εξουσίας Αντίφαση τόσο γνωστή όσον αφορά στην πραγματική φυση της "σοσιαλδημοκρατίας", αλλά και τόσο ιδιότυπη για την ελληνική περίπτωση του ΠΑΣΟΚ193

ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ ΤΟ Κ Ο Μ Μ Ο ΥΝ ΙΣΤΙΚΟ ΚΟ Μ Μ Α ΕΛΛΑΔΑΣ (Κ Κ £) ΚΑΤΑ ΤΗΝ Π ΕΡΙΟΔΟ 1974-1985

168

Τα ρήγματα που, αντικειμενικά, ανοίχθηκαν το 1968 με τη διάσπαση του ΚΚΕ, δεν θα απειλήσουν, παρά μόνο μια μικρή σχετικά περίοδο, την κυριαρχία της παραδοσιακής (φιλοσοβιετικής) π τέρυγας του ΚΚΕ Είναι αλήθεια βεβαίως, ότι για μεγάλο χρονικό διάστημα, η τάση αυτή θα βρίσκεται σε αδυναμία να καθορίσ ει η ίδια τους ενδο-κομμουνισ τικους συσχετισμούς Θα κατορθώσει παρ'όλα αυτά να βγει νικήτρια από τη ρήξη του '68, βασισμένη και στις αδυναμίες της αντίπαλης ανανεω τικής π τέρυγας Το ΚΚΕ του 1974 δεν είναι μια απλή προέκταση του παλαιού κόμματος Αυτό άλλωστε είναι φυσιολογικό, αν αναλογισθεί κανείς ότι για μεγάλο χρονικό διάστημα ήταν ανύπαρκτο ω ς οργανω μένο κόμμα Το ΚΚΕ εισέρχεται στη νέα ιστορική περίοδο συναρθρώ νοντας "συνέχειες" και "διαφορές", "νέα" και "παλαιά" στοιχεία Οι "συνέχειες” βρίσκονται ασφαλώς στην ιδεολογική, θεωρητική και πολιτική κληρονομιά του παλαιού ΚΚΕ, και οι οποίες υπερπροσδιορίζονται σε γενικές γραμμές από το γραφειοκρατικό (σταλινικό) "μοντέλο" που σταθεροποιήθηκε από τη δεκαετία του '30 στη Σοβιετική Ενωση και στα περισσότερα Κομμουνιστικά Κόμματα "Συνέχεια" υπάρχει, επίσης, στο επίπεδο της ηγεσίας το μεγαλύτερο μέρος της ιστορικά διαμορφωμένης ηγεσίας στο ελληνικό κομμουνισ τικό κίνημα βρίσκεται στην πλευρά της φιλοσοβιετικής τάσης "Συνέχεια", τέλος, υπάρχει όσον αφορά στην κατοχή των κομματικών συμβόλων (τίτλος, εφημερίδες, έντυπα), κατοχή που υπογραμμίζει τη (φανατική) διεκδίκηση της αριστερής και κομμουνιστικής παράδοσης, την αναφορά σ ’αυτήν Υ πάρχουν ωστόσο και "διαφορές" Το ΚΚΕ δεν είναι μια μονολιθική αναπαραγω γή της ιστορίας του, όπω ς πολλές φορές και το ίδιο πιστεύει για τον εαυτό του Μια πρώτη "διαφορά" αποτελεί το γεγονός ότι, σε επίπεδο στελεχών, το ΚΚΕ της μεταπολίτευσης είναι ένας "νέος" μηχανισμός Τα φυσικά πρόσωπα που τον απαρτίζουν, κατά μεγάλη πλειοψηφία, εντάχθηκαν σ*αυτόν κατά τη διάρκεια της δικτατορία ς, στη συγκυρία του "Πολυτεχνείου" και, βεβαίως, κατά τη διάρκεια της μεταπολίτευσης Απουσιάζουν, αντίθετα, τόσο τα στελέχη της Αντίστασης (αν εξαιρεθεί ο ηγετικός πυρήνας), όσο και τα στελέχη των προδικτατορικών κοινωνικών αγώνων Μια δεύτερη "διαφορά" αποτελεί, επίσης, ο σαφώς λιγότερο προλεταριακός χαρακτήρας του κόμματος στη μεταπολίτευση, σε σχέση και με το ΚΚΕ της Αντίστασης ή του Εμφυλίου και με την προδικτατορική ΕΔΑ Ετσι, "συνέχειες" και "διαφορές" συνυπάρχουν στο ΚΚΕ οργανικά Θα έπρεπε όμω ς να τονισθεί μια άλλη "διαφορά", που δεν αφορά μόνο στο ΚΚΕ, αλλά συνολικά στο μεταπολιτευτικό πολιτικό σύστημα Από το 1974, το κομμουνιστικό κίνημα βρίσκεται γιά πρώτη φορά νόμιμο, μετά από μεγάλη περίοδο παρανομίας, σε μια σταθεροποιημένη κοινοβουλευτική δημοκρατία και μάλιστα με τόσο διευρυμένα χαρακτηριστικά Η ικανότητά του να αναμετρηθεί με τη νέας μορφής εξουσία, καθώς και με τα άλλα πολιτικά ρεύματα, θα αποτελουσε ένα είδος κρίσιμου "τεστ" για την ιδεολογική και πολιτική εμβέλειά του, όπως και για την ωριμότητά του Η νομιμοποίησή του θα έπρεπε, λογικά, να μεταβάλλει τους άξονες με τους οποίους πολιτευόταν για μια μεγάλη χρονική περίοδο Το κατά πόσον ανταποκρίθηκε το ΚΚΕ στα νέα "μεταπολιτευτικά" καθήκοντά του θα είναι κι’αυτό ένα από τα προς διερευνηση θέματα αυτού του κεφαλαίου

169 Α

Θ ΕΩ ΡΗ ΤΙΚ Α - ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΑ ΠΡΟΑΠΑΙΤΟΥΜΕΝΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ

1 1 Στρατηγικές και θεω ρητικές ττροϋττοθέσεις στο ΚΚΕ Σε αντίθεση με το ΠΑΣΟΚ, που ω ς καινούργιος πολιτικός φορέας διαμόρφωνε μέσα από την (αντιφατική και ανταγωνιστική προς τα άλλα πολιτικά ρεύματα) πορεία του το πρόγραμμα και τη θεω ρία του, το ΚΚΕ διέθετε εξ'αρχής τα δικά του αντίστοιχα εργαλεία Στην περίπτωσή του, ουτε το πρόγραμμα ουτε η μορφή της πολιτικής οργάνω σης ήταν κάτι που θα "συναποφασιζόταν", ή τουλάχιστον θα παρήγετο από την πορεία του κόμματος Το ΚΚΕ καλείτο σ τη μεταπολίτευση να δράσει μέσα στο πολιτικό σύστημα με προϋπάρχοντα θεωρητικά και προγραμματικά εφόδια Ο πω ς σε όλα τα φιλοσοβιετικά κόμματα, έτσι και στο ΚΚΕ της μεταπολίτευσης δυο στοιχεία αποτελουν τους "ακρογωνιαίους λίθους" στη στρατηγική και στη θεωρία του Το πρώ το είναι η στρατηγική του "αργού, σταδιακού και ειρηνικού περάσματος στο σοσιαλισμό” Το δεύτερο είναι η θεω ρία του "διπολισμού", σύμφωνα με την οποίαν η αντίθεση σοσιαλιστικού και καπιταλιστικού στρατοπέδου διαπερνά ω ς κυρία και βασική αντίθεση τον σύγχρονο κόσμο1 Και τα δυο αυτά στοιχεία συστηματοποιούνται θεωρητικά μετά τον Β’Παγκόσμιο Πόλεμο Πρόκειται για τη θεωρητικοποίηση, τόσο στο Κομμουνιστικό Κόμμα της Σοβιετικής Ενωσης (Κ Κ Σ Ε ) όσο και στα άλλα Κ Κ , της ιδεολογικής και πολιτικής εξέλιξής τους, το υπόβαθρο της οποίας είχε αρχίσει να διαμορφώνεται πολυ καιρό πριν Ηδη το 1956, όταν σ το 20ο Συνέδριο του Κ Κ Σ Ε θα διατυπω θεί συγκεκριμένα από τον Κρουστσώφ το πρόγραμμα του αργού - σταδιακού και ειρηνικού δρόμου, στη Σοβιετική Ενωση είχε επικρατήσει ορισ τικά μια "νέα" θεωρία για τη "σοσιαλιστική μετάβαση", για το κράτος, για το ρόλο της Σοβιετικής Ενωσης Αργότερα, σ τη δεκαετία του '60, η τάση αυτή θα θεωρητικοποιηθεί ακόμη περισσότερο με την εμφάνιση της θεωρίας του κρατικομονοπωλιακου καπιταλισμού, που θα αποτελέσει και το βασικό θεωρητικό υπόβαθρο όλω ν των ΚΚ Η θεω ρία αυτή αντανακλά την ηγεμονία του οικονομισμου, τάση που κυριαρχεί στο εσω τερικό της Σοβιετικής Ενωσης από τη δεκαετία του '30 με την επικράτηση τω ν επιλογώ ν του "σοσιαλισμού σε μια μόνη χώ ρα"2 και την προτεραιότητα στην ανάπτυξη των παραγω γικών δυνάμεω ν Στα πλαίσια της παρουσης εργασίας δεν θα εκτεθεί μια συνολική κριτική της θεωρίας του κρατικομονοπωλιακου καπιταλισμού (κ μ κ ) Κάτι τέτοιο θα περιελάμβανε αναγκαστικά μια ανάλυση του οικονομισμου (αυτονόμηση των παραγω γικών δυνάμεω ν από τις σ χέσεις παραγω γής και προτεραιότητά τους πάνω σ'αυτές), του σχήματος της επιστημονικής - τεχνικής Επανάστασης, που αποτελεί βασικό του στοιχείο, των θέσεων για τον χαρακτήρα των οικονομικών κρίσεων, του μονοπωλιακού καπιταλισμού, του ιμπεριαλισμού Η π αρούσα εργασία στέκεται ιδιαιτέρως μόνον σε ό,τι αφορά στο (καπιταλιστικό) Κράτος και το χαρακτήρα του, στο μέτρο που αποτελεί το καθοριστικό σημείο για την κατανόηση της στρατηγικής του "αργού, ειρηνικού και σταδιακού δρόμου", κυρίω ς όμως για την κατανόηση της γενικότερης πολιπ κής που ακολούθησε το ΚΚΕ Βασικό χαρακτηριστικό της θεωρίας αυτής αποτελεί η θέση ότι στη σύγχρονη φάση του καπιταλισμού, (την "κρατικο-μονοπωλιακή"), το Κράτος είναι υποταγμένο στα μονοπώλια, βρίσκεται δηλαδή συγχωνευμένο μαζί τους σε μια οργανική ποιότητα που το καθιστά "εργαλείο" στα χέρια τους Αυτή άλλωστε η συγχώνευση-συνένωση είναι ο βασικός λόγος, σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, για τον οποίον διασώζεται ο κρατικο-μονοπωλιακός καπιταλισμός από τη συνολική κρίση του Το Κράτος αποτελεί τον παράγοντα που διασώζει τον κ μ κ από την κατάρρευση4 Η θεω ρία αυτή συστηματοποιεί για πρώτη φορά την "εργαλειακή" αντίληψη γιά το Κράτος Το τελευταίο δεν θεωρείται πια παρά ένα "εργαλείο" που μπορεί, μαζί με τους θεσμούς του, να χρησιμοποιηθεί και από την εργατική τάξη, όπως χρησιμοποιείται από τα μονοπώλια Μπορεί δηλαδή, με βάση και την παρέμβαση του υποκειμενικού παράγοντα (Κ Κ , συνδικάτα κ λπ), να δημιουργηθουν οι όροι που θα οξυνουν μια αντίθεση μεταξύ του Κράτους και των μονοπωλίων, ώστε να το αποσπάσουν από τον ασφυκτικό εναγκαλισμό τους Ο πω ς έχει υποστηριχθεί. "σύμφω να με την αντίληψη αυτή, το Κράτος αποκτά την ιδιότητα της αντικειμενικής παραγω γικής

170 δύναμης και τείνει να αποοτταστεί από τις κοινωνικές σχέσεις Η ανπ'θεση μεταξύ Κράτους και μονοπωλίω ν δεν είναι παρά η μετάθεση, σ ’ανώτερο επίπεδο, της αντίθεσης μεταξύ παραγω γικών δυνάμεω ν και σχέσεων παραγωγής ( ) Η αντίθεση αστικό Κράτος/εργατική τάξη στον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής αντικαθίσταται από μια αντίθεση Κράτος/μονοπώλια Το κράτος είναι κιόλας εν δυνάμει ένα Κράτος με κοινωνικό εργατικό χαρακτήρα, εφ ’όσον είναι, όπως και η εργατική τάξη, φορέας της προόδου και του κοινωνικού χαρακτήρα των παραγω γικών δυνάμεω ν Το σφετερίζονται όμως μια φούχτα μονοπώλια Βρισκόμαστε εδώ στον αντίποδα μιας α ντίληψης που θεω ρεί το Κράτος ιδανικό συλλογικό κεφαλαιοκράτη, αντίληψη σύμφω να με την οποία το Κράτος οργανώνει την αστική τάξη κάτω από τη καθοδήγηση μιας ηγεμονικής μερίδας που βρίσκεται στην ευνοϊκότερη θέση για να αναλάβει το γενικό συμφέρον της τάξης σ το σύνολό της, αποδιοργανώνει την εργατική τάξη και εξασφαλίζει τους γενικούς όρους της αναπαραγω γής του κεφαλαίου"5 Η θέση που εξάγεται από την θεωρία του κ μ κ για το Κράτος επιδρά με καταλυτικό τρόπο στην ιδεολογική φυσιογνωμία και στην πρακτική του Κ Κ Ε Πριν απ’όλα, πιστεύεται πως ο ίδιος κρατικός μηχανισμός, ο ίδιος ιστορικός τύπος Κράτους, ο υδέτερος και "υποταγμένος" καθώς είναι και όχι έχοντας ο ίδιος ένα συγκεκριμένο κοινωνικό χαρακτήρα, μπορεί να χρησιμοποιηθεί από τις λαϊκές δυνάμεις ανοίγοντας το δρόμο (μέσω του Κράτους) στον σοσιαλιστικό μετασχηματισμό Η κλασική μαρξιστική θέση για την αναγκαιότητα της ρήξης με τους κρατικούς μηχανισμούς, της αποδιάρθρωσης και καταστροφής τους, ιδιαίτερα των κατασταλπκών, και το ιστορικό πέρασμα από έναν τύπο Κράτους σ'έναν άλλον, σ την προοπτική του μαρασμού του, αποκρύβεται, καταργείται ή τροποποιείται Το στοιχείο αυτό έχει ένα πολυ συγκεκριμένο ιδεολογικό αποτέλεσμα για τα φιλοσοβιετικά Κ Κ , βεβαίω ς και για το ΚΚΕ Διαμορφώνει τα κόμματα αυτά με έντονο κρατικιστικό χαρακτήρα Τα αιτήματά τους, οι πολιτικές θέσεις και οι προτάσεις τους απευθύνονται στο Κράτος και δεν αποσκοπουν π αρά στην ένταξη και παρουσία του κόμματος ολοένα και περισσότερο μέσα σ^αυτό Α υτό που το ΚΚΕ και τα παρεμφερή κόμματα αμφισβητούν δεν είναι ο ίδιος ο κοινωνικός χαρα κτήρας των μηχανισμών του Κράτους, αλλά, ουσιαστικά, ο τρόπος με τον οποίο στελεχώ νονται Δ εν είναι έτσι τυχαίο που στη λογική τους αναπαράγεται εντονότατα η ιδεολογία του "εθνικού συμφέροντος", και η πολιτική τους γραμμή αποβλέπει στην παρουσία και συνδιοίκηση μέσα στους οικονομικούς και ιδεολογικο-πολιτικούς κραπκους μηχανισμούς Υ π ’αυτήν την έννοια, όσο κι’αν αυτό φαίνεται αντιφατικό, οι "διαρθρωτικές αλλαγές" δεν αποτέλεσαν μια στρατηγική καινοτομία του Ευρωκομμουνισμου Και αντίστροφα, η στρατηγική των φιλοσοβιετικών κομμάτων δεν χαρακτηριζόταν από "αναμονή άνευ παρεμβάσεων", όπως υποστήριζε ο ευρωκομμουνισμός ασκώντας κριτική σ ’αυτά Η ουσιαστική στρατηγική διαφορά μεταξύ των δυο κομμουνιστικών οικογενειών βρίσκεται άλλου ενώ τα ευρωκομμουνιστικά κόμματα επιδιώ κουν ένα μαζικό κίνημα που θα επιβάλλει διαρθρωτικές αλλαγές, τα φιλοσοβιετικά κόμματα, αντίθετα, εκτιμούν πως η προώθηση διαρθρωτικώ ν αλλαγών δεν μπορεί να συμβεί χωρίς την ολοένα και μεγαλύτερη ενίσχυση του κόμματος. "Εκδημοκρατισμός του Στρατού" για παράδειγμα, ως στόχος διαρθρωτικής αλλαγής, δεν μπορεί να συμβεί π αρά μόνο μέσω της ενίσχυσης του κόμματος στους αξιωματικούς, με την ισχυρή παρουσία τω ν οργανώ σεώ ν του στο χώρο, παρουσία που de facto αποτελεί και "κατοχυρώνει" μια διαρθρωτική αλλαγή όσο περισσότερο ενισχυεται το κόμμα στις κορυφές του κραπκου αυτού μηχανισμού, τόσο περισσότερο αποσυνδέεται ο μηχανισμός από την κυριαρχία τω ν μονοπωλίων Ενίσχυση του Κοινοβουλίου, αντίστοιχα, δεν μπορεί παρά να σημαίνει ισχυρή κοινοβουλευτική ομάδα του κόμματος, εγγύηση γιά την ομαλή λειτουργία της ανππροσωπευτικής λειτουργίας του και άρα ενεργότερη συμμετοχή στην "αποκάλυψη" και στον "περιορισμό" των μονοπωλίω ν Θα μπορούσε ωστόσο να επισημανθεί, ότι στο πλαίσιο της στρατηγικής των διαρθρωτικώ ν α λλαγώ ν η φιλοσοβιετική εκδοχή εμφανίζεται πιο "ρεαλιστική" από την ευρωκομμουνισπκή ΚΓαυτό γιατί είναι πιο συνεπής στον “κρατικισμό” της Μια γραμμή διαρθρωτικών αλλαγών απευθύνεται πάντα προς τη δομή της εξουσίας (ή τη δομή ενός κραπκού μηχανισμού) Είναι μια γραμμή που ζητά μια επιμέρους ή γενικότερη κραπκή μεταρρύθμιση Δεν απευθυνεται όμω ς στο κοινω νικό κίνημα και στη βάση της "κοινωνίας των πολιτών", παρά μόνο δευτερευόντω ς Δεν αναπτύσσει μαζικό κίνημα, δεν οξύνει δηλαδή τις υπαρκτές αντιθέσεις του κοινωνικού χώρου Ο πω ς φάνηκε ήδη από την ανάλυση των κοινωνικών αντιθέσεων της μεταπολιτευτικής περιόδου (Μ έρος Β’), οι διαρθρωτικές αλλαγές δεν χαρακτήρισαν καμμία συγκεκριμένη ανάπτυξη κοινωνικής

171 κινητοποίησης, είτε στον εργατικό συνδικαλισμό είτε στον αγροτικό χώ ρο είτε στο φοιτητικό κίνημα Η λογική αυτής της στρατηγικής οδηγεί στα φιλοσοβιετικό κόμματα στην επικράτηση μιας αντίληψης που θέλει πάντα την ενίσχυση του Κόμματος και του μηχανισμού του κορυφαίο καθήκον των επιδιώ ξεών του Αφου η στρατηγική της διείσδυσης στους κρατικούς μηχανισμούς περνά υποχρεωτικά μέσα από την ενίσχυση του Κόμματος, είναι λογικό αυτό να έχει την πρω τοκαθεδρία απέναντι στο μαζικό κίνημα, όπω ς και απέναντι σε κάθε "αυτόνομη” κοινωνική κίνηση Το πρόβλημα αυτό είναι για το ΚΚΕ πολυ ευρύτερο και με μεγάλη σπουδαιότητα Κανένα άλλο κόμμα δεν έχει Ίδεολογικοποιήσει" σε τέτοιο βαθμό την προτεραιότητα του μηχανισμού του απέναντι σε όποιο άλλο καθήκον, και ανεξαρτήτως συγκυρίας Το ζήτημα αυτό θα θιγεί αναλυτικότερα π αρακάτω Ενα επιπλέον αποτέλεσμα της θεωρίας του κ μ κ για το Κράτος αποτελεί η εκτίμηση για τις κοινωνικές και ταξικές δυνάμεις που θα στηρίξουν τη στρατηγική του σοσιαλιστικού μετασχηματισμού, τουλάχιστον στο αντιμονοπωλιακό της στάδιο Είναι ευνόητο, στη λογική του κ μ κ , το γεγονός ότι η κοινωνική συμμαχία που εγγυάται κάτι τέτοιο είναι "εκ των πραγμάτων” τόσο διευρυμένη, ώστε να περιλαμβάνει ακόμη και τμήματα της αστικής τάξης, όπως το μη-μονοπωλιακό κεφάλαιο Εφ'όσον, ισχυρίζεται, το Κράτος δεν ελέγχεται π αρά μόνον από τα μονοπώλια, μια στρατηγική αποδέσμευσής του απ’αυτά δεν μπορεί παρά να βρίσκει συμμαχη ακόμα και τη μη-μονοπωλιακή μερίδα της αστικής τάξης Αλλωστε, συνεχίζει η συλλογιστική του κ μ κ , η διαδικασία κυριαρχίας των μονοπωλίω ν συνθλίβει το μικρό και μεσαίο κεφάλαιο, τα οποία αντικειμενικά έχουν συμφέρον σε μια αντιμονοπωλιακή ενότητα με τις λαϊκές τάξεις® Βέβαια, όπω ς έχει αποδειχτεί, η συντριβή και εξαφάνιση του μη-μονοπωλιακου κεφαλαίου κάθε άλλο παρά πραγματική τάση αποτελεί Αντίθετα, μπορεί όχι απλώς να υπάρχει αλλά και να επιτελεί λειτουργίες χρήσιμες για το μονοπωλιακό κεφάλαιο9 Ετσι, όχι μόνο δεν εξαφανίζεται, όχι μόνο δεν "προσφέρεταΓ για μια συμμαχία με τις λαϊκές τάξεις, όπως πιστεύει το σχήμα του ΚΚΕ, αλλά αποτελεί βασική συνιστώσα του συνασπισμού εξουσίας "Ο συνασπισμός εξουσίας αναδιοργανώνεται όχι γιατί αποβάλλονται κάποια μη-μονοπωλιακά καπιταλιστικά στρώματα, όπως θα ήθελε η θεωρία του κ μ κ , αλλά, γιατί τώρα λειτουργεί κάτω από την ηγεμονία της μονοπωλιακής μερίδας Η παρέμβαση του κράτους στην οικονομία παίρνει τώ ρα ιδιαίτερα έντονη μορφή Ο χι βέβαια γιατί η καπιταλιστική οικονομία έπαψε να στηρίζεται στους νόμους κίνησης του κεφαλαίου, αλλά γιατί η τεράστια συγκέντρωση του κεφαλαίου οξύνει τον ανταγωνισμό ανάμεσα στα συντεχνιακά συμφέροντα των διαφόρων αστικών μερίδων Το κράτος σαν οργανω τής της ενότητας του συνασπισμού εξουσίας καλείται όλο και πιο συχνά, όλο και πιο έντονα, να παρεμβαίνει για να διασφαλίζει το συνολικό μακροπρόθεσμο συμφέρον του κεφα λαίου"10 12

Η σ υ γ κ ρ ό τ η σ η τη ς σ τρ α τη γ ικ ή ς το υ ΚΚΕ

Με βάση λοιπόν τις θεωρητικές προϋποθέσεις που θέτει η θεωρία του κ μ κ . και κυρίω ς οι θέσεις του για το Κράτος, μπορεί να δικαιολογηθεί τώρα η στρατηγική σύλληψη του "αργού, ειρηνικού, σταδιακού περάσματος" "Aovó" γιατί στηρίζεται στην (αργόσυρτη προφανώς) διαδικασία κομματικής ενίσχυσης και διείσδυσης στις κορυφές του Κράτους, επιβολής διαρθρωτικών αλλαγώ ν και, κατά συνέπεια, βαθμιαίας αποδέσμευσής του από τα μονοπώλια "Ειοηνικό” γιατί στηρίζεται στην ομαλή εμπέδωση της κομματικής παρουσίας μέσα σ τους αστικούς θεσμούς και στη δυνατότητα "χρησιμοποίησής" τους "Σταδιακό" γιατί η διαδικασία μετάβασης σταδιολογείται σ’ένα "αντιμονοπωλιακό στάδιο" (σε συμμαχία και με το μη-μονοπωλιακό κεφάλαιο) και στο "σοσιαλιστικό στάδιο" (συγκρότηση του σοσιαλισ τικού κράτους) Είναι μάλιστα δυνατόν να προηγείται και ένα τρίτο στάδιο, ανάλογα με τη συγκυρία (τέτοια είναι η περίπτωση της "νέας δημοκρατίας" στο 9ο Συνέδριο ή της "πραγματικής αλλαγής" στο 11ο) Αυτή η στρατηγική αποτελεί και τη βάση του προγράμματος του ΚΚΕ στη μεταπολίτευση Θα έπρεπε ωστόσο να επισημανθεί ιδιαίτερα το μηχανιστικό στοιχείο που εμπεριέχει αυτή η

172 στρατηγική Η κατασκευή της "θεωρίας των σταδίων", κυρίως, μια κατασκευή εγκεφαλική και ιδεαλιστική, ενέχει την τάση μια τέτοια φορμαλιστική περιγραφή της μετάβασης από έναν τυπο κράτους σ'έναν άλλο, ή από έναν τυπο καθεστώ τος σ’έναν άλλο, να βρίσκεται μακριά από την πραγματική κίνηση της κοινωνίας, αλλά και από τη βιωμένη εμπειρία συγχρόνων επαναστάσεων ή ακόμα και "μεταπολιτεύσεων" Ιστορικά, το πρόβλημα της επανάστασης ετέθη πάντοτε με τη μορφή της κατάληψης της πολιτικής εξουσίας, της ρήξης με τον προηγούμενο κρατικό μηχανισμό, της ανάδειξης μιας νέας εξουσίας11 Η Γαλλική ή η Ο κτωβριανή Επανάσταση, η Κινεζική το 1948, η Κουβανέζικη το 1958, η Πορτογαλική το 1974, η Νικαραγουανή το 1979, ακόμα και η εαμική απόπειρα στην Ελλάδα, δεν είχαν πρόγραμμα σταδίων Καμιά συγκεκριμένη επαναστατική κίνηση της ιστορίας δεν υπάκουσε σε σταδιολογήσεις, οι οποίες μάλιστα αντιστοιχούσαν εκ των προτέρων και σε ειδικές κοινωνικές συμμαχίες, και εκ των πραγμάτων κάτι τέτοιο δεν πρόκειται να γίνει ποτέ Ισως γι'αυτό, τελικά, μια τέτοια στρατηγική δεν έχει να επιδείξει κανένα ιστορικό παράδειγμα Από την άλλη πλευρά, η δογματική προσκόλληση σ ’ένα τέτοιο "καθαρό" στρατηγικό σχέδιο, απόλυτα "σω στό" a priori, υποτιμά τις αντιθέσεις της κάθε συγκυρίας, τις ειδικές κάθε φορά διαθέσεις των λαίκών μαζών, τους συγκεκριμένους κοινωνικούς συσχετισ μούς Η πραγματικότητα πρέπει υποχρεωτικά να χω ρέσει στο προκαθορισμένο σχήμα Ενα χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η στρατηγική του ΚΚΕ στο 9ο Συνέδριο (1974), στρατηγική που όριζε τα εξής τρία στάδια α) το στάδιο της "νέας δημοκρατίας" που θα διαδεχθεί τη δικτατορία, β) το στάδιο της αντιμονοπωλιακής δημοκρατίας, προθάλαμος του σοσιαλισμού, γ) το στάδιο της σοσιαλιστικής δημοκρατίας12 Το πρώ το στάδιο, αυτό της "νέας δημοκρατίας", προδιέγραφε μια αντιδικτατορική ενότητα, πλατειά όσο και αυτή που διακήρυττε το ΚΚΕεσ, στην προοπτική όμως ανατροπής της δικτατορίας Ομως, παρά τη γενική κατευθυνση, η προτεραιότητα του ΚΚΕ στην κομματική του οικοδόμηση (βασικό στοιχείο για την υλοποίηση αυτής αλλά και κάθε στρατηγικής του) και η αδυναμία του να αρθρώσει συγκεκριμένο πρόγραμμα δράσης στο μαζικό κίνημα, το θέτουν κυριολεκτικά εκτός μάχης Η πτώση της δικτατορίας δεν υπακούει στο στρατηγικό σχήμα του ΚΚΕ Το προκαθορισμένο στάδιο της "νέας δημοκρατίας” αποδεικνυεται περιττό, αλλά - κι'αυτό έχει τη μεγαλύτερη σημασία - το κόμμα δεν παρεμβαίνει στη διαδικασία της μεταπολίτευσης, είναι απόν Επιπλέον, αν κανείς φαντασθεί προς στιγμήν ότι η μετάβαση στη δημοκρατία γινόταν υπό τους όρους του ενεργού λαϊκού κινήματος, τίποτα δεν αποδεικνυει ότι η δυναμική του θα έμενε σ'ένα σ τάδιο "νέας δημοκρατίας" και δεν θα προχωρούσε σε πιο "προωθημένες" θέσεις Η λογική λοιπόν των "σταδίω ν" βρίσκεται εγκλωβισμένη σ'ένα πλήθος αντιφάσεων Αυτό που αντικειμενικά θα έλεγε κανείς ότι καταγράφεται από μια τέτοια λογική είναι η τομή στο ρόλο και στη φυσιογνωμία των Κ Κ - και του ΚΚΕ προφανώς -, τομή που αντικαθιστά την προοπτική ρήξης με την αστική εξουσία που υπήρχε στον ιστορικό "θεωρητικό εξοπλισμό" τους με την ένταξη και ενσφήνω σή μέσα στους κρατικούς μηχανισμούς Αυτός άλλωστε είναι και ο ομολογημένος στόχος της επαναφοράς του γ'σταδίου (πριν από τα άλλα δυο) στο 11ο Συνέδριο του 1982 Το σ τάδιο της "πραγματικής αλλαγής" αποβλέπει στη μεγαλύτερη δυνατή αξιοποίηση της ανόδου του ΠΑΣΟΚ στην κυβέρνηση, όχι όμως στην κατεύθυνση των πολιτικών ρήξεων με το Κράτος, αλλά, αντίθετα, στη μεγαλύτερη ένταξη του κόμματος στο εσωτερικό του πολίτικου συστήματος Ωστόσο, δεν πρέπει να λησμονείται, ότι στη θεωρητική και στρατηγική σύλληψη του ΚΚΕ βασικό ρόλο κατέχει, επίσης, η θεωρία του διπολισμού Μ πορεί όμω ς τώρα να αξιολογηθεί ο ρόλος της μέσα στην αντικειμενική κίνηση του κόμματος Οπως φάνηκε παραπάνω, η αποδοχή της αντίθεσης σοσιαλιστικου-καπιταλιστικου στρατοπέδου, ως της κυρίας παγκόσμιας αντίθεσης, δεν καταδικάζει το κόμμα σε μια στάση αναμονής Ισως μάλιστα να συμβαίνει το αντίθετο η πολιτική της συντεταγμένης ενίσχυσης του Κόμματος και της ένταξής του στο Κράτος αποβλέπει και στο να δημιουργήσει ρήγματα στο "ιμπεριαλιστικό στρατόπεδο" προς όφελος του "σοσιαλιστικού στρατοπέδου" Παράλληλα, η θεωρία του "διπολισμού" έχει και μίαν άλλη βασική λειτουργία Οργανώνει την "εξάρτηση" του ΚΚΕ (και όλων των αντίστοιχων κομμάτων) από τη Σοβιετική Ενωση και, κυρίως, από τις προτεραιότητες της κρατικής πολιτικής της Ετσι, από τη μια πλευρά, οι πιο ανοιχτές εξω τερικές επεμβάσεις (Τσεχοσλοβακία, Ουγγαρία, Αφγανιστάν) δικαιολογούνται και υπερασπίζονται, από την άλλη πλευρά μόνο μαζικά κινήματα και αγώνες που εκτιμάται ότι

173 συνεισφ έρουν στην ενίσχυση της σοβιετικής πολιτικής υποστηρίζονται Τα υπόλοιπα καταγγέλονται (π χ η π ολω νική Αλληλεγγύη)1 Η "εξάρτηση" αυτή έχει λοιπόν πολπικό χαρακτήρα, επιπλέον όμως και ιδεολογικό Η αναφορά σ τον "υπαρκτό σοσιαλισμό" και στα επιτευγματά του αποτελεί την κυρίαρχη ιδεολογία μέσα σ το κόμμα, είναι ο εγγυητής της ενότητας και του συμπαγους χαρακτήρα του μηχανισμού του Το ζήτημα αυτό θα συναντηθεί ανάγλυφα στη μελέτη της εσωτερικής οργάνω σης του κόμματος 1 3 Χ α ρ α κ τή ρ α ς κ α ι σ τό χ ο ι τη ς π ο λ ιτ ικ ή ς το υ ΚΚΕ Ο π ω ς γίνεται φανερό από τις σ τρατηγικές προτεραιότητες του ΚΚΕ, ο βασικός και κομβικός ιστός υφαίνεται γυρω από την ενίσχυση του κομματικού μηχανισμού Οσο κι αν φαίνεται παράξενο, μια και είναι λογικό να εκλαμβάνεται ως, κυρίως, οργανωτικό καθήκον, η ενίσχυση του κομματικού μηχανισμού αποτελεί πάντα και ανεξαρτήτως συγκυρίας τον βασικό πολιτικό στόχο του ΚΚΕ Το κόμμα αυτό προτάσσει πάντα την ενίσχυσή του ως τον πολιτικό όρο για να υλοποιηθεί οποιοσδήποτε στόχος Ιδου μερικά ενδεικτικά παραδείγματα Για να πραγματοποιηθεί η "νέα δημοκρατία" και να ανατραπεί η δικτατορία, το ΚΚΕ προϋποθέτει την κομματική του οικοδόμησ η14 Το καθήκον αυτό έχει προτεραιότητα και ως προς τους κοινωνικούς αγώνες και ω ς προς τις πολιπκές συμμαχίες Στο 10ο Συνέδριο (1978), προϋπόθεση της "Αλλαγής" αποτελεί η ενίσχυση του κόμματος15 Στο 11ο Συνέδριο (1982), προϋπόθεση της "πραγματικής Αλλαγής" είναι πάλι η ενίσχυση του κόμματος1 Το ίδιο στοιχείο συναντάται και στο 12ο Συνέδριο (1987), όταν το καθήκον "απάντησης" στο δικομματισμό και ο "συνασπισμός της Αριστεράς" εξαρτώνται από την κομματική του ενίσ χυσ η17 Η προτεραιότητα αυτή διαμορφώνει για το ΚΚΕ μια πολιτική φυσιογνωμία, τα χαρακτηριστικά της οποίας μπορούν να διακριθουν σε κάθε χρονική "στιγμή" της μεταπολιτευτικής περιόδου Ενα ποώ το χαρακτηριστικό αποτελεί το γεγονός, ότι ποτέ το ΚΚΕ δεν διαμορφώνει μια "γραμμή μαζών", γραμμή δηλαδή η οποία να απευθύνεται κυρίως στην κοινωνία και στα κινήματά της, να στηρίζεται σ το στοιχείο της αυτονομίας της, να συμβάλλει στην αυτοοργάνωση των δρώντων κοινω νικώ ν υποκειμένω ν Αποτέλεσμα μιας τέτοιας πρακτικής, που στην πράξη επιβεβαιώνει την π ρω τοκαθεδρία του (κομματικού) μηχανισμού, αποτελεί το ότι η γραμμή σε κάθε συγκυρία δεν διακρίνεται από τα στοιχεία του προγράμματος δράσης μέσα στην κοινωνία και της ιεράρχισης στόχω ν ή μετώπων μέσα σ'αυτό Ο κύριος πολιτικός στόχος του ΚΚΕ ήταν σ’όλες τις συγκυρίες η εμπέδω ση του μηχανισμού του και η μαζικοποίησή του Το 1974 έθετε ως κύριο στόχο την εξασφάλιση της υπεροχής του μέσα στην Ενωμένη Αριστερά Το 1977 κύριος πολιτικός στόχος ήταν η ήττα (αν όχι η συντριβή) του ΚΚΕεσ και η εμπέδωση της κυριαρχίας του στον κομμουνιστικό χώ ρο Το 1981 στόχος του ήταν το 17% και η είσοδος στην β’ κατανομή του εκλογικού συστήματος Το 1985 στόχος ήταν η διατήρηση της δύναμής του, η αποφυγή διαρροής ψ ήφω ν π ρος το Γ1ΑΣΟΚ Από την περιοδολόγηση της πολιτικής του γραμμής φαίνεται, ότι το ΚΚΕ με τους πολίτικους στόχους και τα συνθήματα με τα οποία τους συμπυκνώνει, δεν απευθύνεται στην κοινωνία, στα μαζικά κινήματα, στους εκλογείς, αλλά εγκαλεί κυρίως το μηχανισμό του Οι στόχοι, του δηλαδή, είναι στόχοι ενίσχυσης του ίδιου του κόμματος, στόχοι εσωστρεφείς Δ εν αποσκοπούν στο να θέσουν αυτόνομα το ΚΚΕ στο επίκεντρο της πολιτικής σκηνής, αλλά τοποθετούνται, κυρίως, στο θέμα της ενίσχυσής του Ετσι, δεν είναι τυχαίο το γεγονός, ότι η έννοια της "πολιτικής νοαυυής" είναι τελείως διαφορετική στο ΚΚΕ απ'ότι στα άλλα κόμματα στο ΚΚΕ υπάρχει κάθε φορά ένας κύριος στόχος (στόχος εσωστρεφής) και μια δουλειά του κομματικού μηχανισμού προσανατολισμένη σ’αυτόν Δεν υπάρχει δηλαδή ουτε η συγκεκριμένη προτεραιότητα μαχών μέσα στον κοινωνικό ή πολιτικό ανταγωνισμό, ουτε η συγκεκριμένη γραμμή συμμαχιών Η επιτυχία του "στόχου" δεν εξαρτάται τόσο από την αποδοχή των προτάσεων και των πρακτικών του ΚΚΕ στα καθημερινά μέτωπα όσο από την επιτυχή κινητοποίηση του μηχανισμού Ο "στόχος" αποκτά χαρακτήρα μερικής "στρατηγικής"

174 Το δεύτερο (επακόλουθο) χαρακτηριστικό είναι η σχέση που διαμορφώνει πολιτικά το ΚΚΕ με τα ίδια τα μαζικά κοινωνικά κινήματα Πρόκειται για σχέση κατ*εξοχήν γραφειοκρατική, χειραγωγητική και συντηρητική Η παρέμβαση του ΚΚΕ στα κινήματα είναι συνώνυμη με την άνοδο της κομματικής του επιρροής Το κίνημα θεωρείται δυναμικό και προωθημένο όταν "υιοθετεί", λίγο ω ς πολυ, τις θέσεις του κόμματος για όλα τα πολιτικά ζητήματα (από τη διεθνή πολιτική έως τα "ειδικά" του προβλήματα) Υλοποιεί κατ'αυτόν τον τρόπο, στη σχέση του με τους κοινωνικούς χώρους, την πιο "πρω τογενή" γραφειοκρατική λογική Το κοινωνικό κίνημα χρησιμοποιείται ως ιμάντας μεταβίβασης των κομματικών θέσεων, γι’αυτό και θεωρεί ω ς το πιο σημαντικό του καθήκον την κομματική ενίσχυση στα όργανα, την προτεραιότητα των οργάνων απέναντι στις μαζικές διαδικασίες, σ υνακόλουθα δε την κουυατικοποίηση του κινήματος Η παρέμβαση στον κοινωνικό χώρο δεν αρθρώνεται στη βάση μαζικού διεκδικητικου προγράμματος δράσης Εμπεριέχει, αντίθετα, δύο λογικές, μια λογική διατήρησης, γενικά, αντικυβερνητικής αιτηματολογίας και στάσης και μια λογική συντήρησης της ίδιας λειτουργικής δομής του κινήματος Ο πως φάνηκε σ'όλους τους κοινωνικούς χώ ρους στη μεταπολίτευση, το ΚΚΕ πουθενά δεν προώ θησε τη λογική μιας επανατοποθέτησης των μορφοποιημένων κοινω νικώ ν κινημάτων, είτε ιδεολογικά είτε πολιτικά είτε οργανωτικά Βρισκόταν πάντα π ροσκολλημένο σ την κλασική δομή Επιπλέον, όπου αναπτύχθηκε πρωτογενές μαζικό κίνημα βρήκε το ΚΚΕ αντίθετο, όπω ς δείχνει η περίπτωση του εργοστασιακού κινήματος 1974-1979, το φοιτητικό κίνημα των καταλήψεων του 1979, η προσπάθεια για συμμαχία των οργανώσεων Κοινής Ω φέλειας και εργοστασιακών σωματείων Επίσης, τα κινήματα κοινωνικής κριτικής, με ελάχιστη άλλωστε μαζική βάση κατά τη μεταπολίτευση, αναγνωρίζονταν, εντούτοις, από το ΚΚΕ ως κίνδυνος Στην παρέμβασή του το ΚΚΕ πριμοδοτεί την ανάπτυξη του κοινωνικού μαζικού κινήματος, π άντα, μέχρι του σημείου όπου η κομματική του δύναμη μπορεί να "ελέγχει" πολιτικά και ιδεολογικά τη δυναμική που αναπτύσσεται Δεν είναι έτσι τυχαίο, ότι βασικός πολιτικός ιστός της πολιτικής του ΚΚΕ σ τους μαζικούς χώ ρους αποτελεί η δικλείδα των "κεντρικών επαφών" που προωθεί, ο υποβοηθητικός ρόλος σ'αυτές που έχει το κίνημα, η συνδιοίκηση και συνδιαχείριση Η θέση για την αυτονομία των κοινωνικών κινημάτων και τον (δημιουργικό) ρόλο του κόμματος στην αυτοοργάνωση των μαζών, κατανοείται από το ΚΚΕ ως υπονομευτική για την ανάπτυξη του κινήματος ή για την "πρωτοπορία της εργατικής τάξης" 8 Το τοίτο. τέλος, χαρακτηριστικό περιγράφεται από τον διαρκή εκλογικισμό του ΚΚΕ, ο οποίος λαμβάνει στο κόμμα αυτό την πιο "καθαρή" του μορφή Το Κόμμα αντιλαμβάνεται πάντα τη δυναμική του με τρόπο εκλογικό Την αναμέτρησή του με άλλα πολιτικά ρεύματα την αντιλαμβάνεται ως "εκλογικό κίνδυνο" και "διαρροή ψήφων" Η πολιτική στάση απέναντι σ το ΠΑΣΟΚ, αλλά και στο ΚΚΕεσ , υπήρξε κατά την περίοδο της μεταπολίτευσης χαρακτηριστική

175 Β

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΚΚΕ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1974-1985

2 1 Συγκρότηση και χαρακτήρας του οργανωτικού μηχανισμού του ΚΚΕ: το μοντέλο του "γραφειοκρατικού συγκεντρωτισμού" Το πρόβλημα του οργανωτικού μηχανισμού των κομμουνιστικών κομμάτων και βέβαια του ΚΚΕ, είναι από τα πιο συζητημένα προβλήματα, τόσο στα πλαίσια της Αριστερός όσο και ευρυτερα Ωστόσο, τα συμπεράσματα που έχουν διατυπωθεί, ελάχιστες φορές έχουν θίξει τον ουσιαστικό πυρήνα του ζητήματος Μια πρώ τη άποψη υποστήριξε, ότι το πρόβλημα των μηχανισμών αυτών ήταν πρόβλημα δημοκρατίας, στο μέτρο που αποδεικνύονταν ολοκληρωτικοί και αντιδημοκρατικοί Χωρίς να υπεισέρχεται περισ σότερο, αρκείται στην “εμπειρική’’ αυτή διαπίστωση που έχει, κυρίως, νόημα πολιτικό την “ καταγγελία" των Κομμουνιστικών Κομμάτων ως αντιδημοκρατικών Πρόκειται για την κριτική που άσκησαν οι φιλελεύθεροι διανοούμενοι και τα αστικά (αντιμαρξιστικά) κόμματα και η οποία, βεβαίως, αφορούσε σε ολόκληρο το κομμουνιστικό σύστημα Μια δεύτερη άποψη θεώρησε ότι υπάρχει μεν πρόβλημα δημοκρατίας στα κόμματα αυτά, αλλά θα μπορούσε να επιλυθεί με την εισαγωγή στο κόμμα περισσότερων δημοκρατικών στοιχείων, όπως η ελεύθερη συζήτηση σ τη βάση, η ενημέρωση όλου του κόμματος πάνω στις απόψεις που μειοψηφούν, η ανάπτυξη της πρωτοβουλίας των μελών κ λπ Πρόκειται για την κριτική που απηύθυναν τα ευρωκομμουνιστικά κόμματα στο σταλινικό κομματικό μοντέλο, κριτική όμως που παρέμεινε ημιτελής, δεν έφθασε στη ρίζα του προβλήματος Και τα ευρωκομμουνιστικά κόμματα αναπαρήγαγαν όλα τα "κακώς κείμενα" ενός γραφειοκρατικού μοντέλου, παρά την αναμφισβήτητα μεγαλύτερη δημοκρατικότητά τους Μια τρίτη άποψη υποστήριξε, τέλος, ότι το πρόβλημα αυτό στην ουσία του ήταν ανύπαρκτο Το ζήτημα ήταν απλώς η "συμβιβαστική'' πολιτική των κομμάτων αυτών, κι'αυτό ακριβώς θα έπρεπε να υπερπηδηθεί Το οργανωτικό ζήτημα είναι δευτερεύον, ακριβώς γιατί είναι, σύμφωνα μ'αυτήν την άποψη, οργανω τικό και όχι πολιτικό Πρόκειται για την κριτική που απηύθυνε ένα μεγάλο μέρος της άκρας Αριστερός, η οποία συνήθως αντέγραψε με θαυμαστή πιστότητα αυτό το μοντέλο Ωστόσο, το πρόβλημα δεν είναι ουτε πρόβλημα επίκλησης της δημοκρατίας ούτε πρόβλημα οργανω τικό, με τη στενή τουλάχιστον έννοια, ούτε πρόβλημα ηθικό Οπως έχει υπογραμμισθεί, στο ζήτημα αυτό δεν θα ήταν γόνιμη "( ) μια προσέγγιση αφηρημένη, μεταφυσική ή ηθικιστική Το πρόβλημα πρέπει να προσεγγισ θεί πολιτικά τι τύπου κομμουνιστικό κόμμα έχουν ανάγκη οι εργαζόμενοι, με δεδομένες τις συνθήκες πάλης στη Δ Ευρώπη και την ειδική στρατηγική μετάβασης που ανταποκρίνεται σ*αυτήν, Τι χαρακτήρα π ολιτικής σράτευσης,’’19 Η παραπάνω διατύπωση θίγει εμμέσως και μια σειρά παράλληλων ή δευτερογενών ερωτημάτων σε τι ανταποκρίνεται η ύπαρξη ενός κομμουνιστικού κόμματος στις σύγχρονες δημοκρατίες, Είναι τα κόμματα αυτά φορείς μιας διαφορετικής αντίληψης και λογικής σε ό,τι αφορά στη λειτουργία της δημοκρατίας και των θεσμών, στην πολιτική συμμετοχή, στην κοινωνική οργάνωση, Ιστορικά, η πυροδότηση της συζήτησης πάνω στον χαρακτήρα του οργανωτικού μηχανισμού των Κ Κ ξεκίνησε από τη συνειδητοποίηση μιας απλής πραγματικότητας το μοντέλο συγκρότησής τους υπήρξε αντιδημοκρατικό και αναποτελεσματικό Αντιδημοκρατικό, γιατί διαμόρφωσε και συντήρησε με την οργανωμένη βάση και τα μαζικά κινήματα μια σχέση πατερναλιστική και γραφειοκρατική Αναποτελεσματικό, γιατί η πολυθρύλητη κομματική ενότητα και πειθαρχία δεν απέδω σε πολιτικά αποτελέσματα Πουθενά τα σύγχρονα Κ Κ δεν κατάφεραν να παίξουν σοβαρό πολιτικό ρόλο (με τη συγκυριακή εξαίρεση του Γαλλικού, του Ιταλικού και του Φιλλανδικου Κ Κ ), αντίθετα μάλιστα ακολούθησαν πορεία συρρίκνωσης20 Το γεγονός είναι εντυπωσιακό και ενισχυεται ακόμη περισσότερο από το ότι ακόμα και σε δυνάμει επαναστατικές κρίσεις σαν κι'αυτές που διαπέρασαν το σύγχρονο κόσμο κατά την πρόσφατη περίοδο (Λατινική Αμερική, Γαλλία '68, Ιταλία '68-’77), Κομμουνιστικά Κόμματα ή δεν υπήρχαν ή τοποθετήθηκαν αρνητικά απέναντι στις λαϊκές εξεγέρσεις^’ Αντιδηυοκοατικό και αναποτελεσματικό μοντέλο λοιπόν Και οι δύο ιδιότητες παραπέμπουν ευθέως στην έννοια του "δημοκρατικού συγκεντρωτισμού", αφού η εμφάνισ ή της στον Λένιν και

176 στους Μ πολσεβίκους είχε ακριβώς τη σημασία της εξασφάλισης για το Κόμμα, ταυτόχρονα, της υεναλύτεοης δυνατήο δηυοκοατίας υε τη υεναλύτεοπ δυνατή σποτελεσυατικότητα. Και τα δύο βασικά αυτά στοιχεία του "δημοκρατικού συγκεντρωτισμού" διαμορφώνονται πάντοτε σε σχέση με τη γενικότερη συγκυρία μέσα στην οποία δρα το κόμμα ”( ) το επίπεδο δημοκρατίας π ρακτικά μέσα σ'ένα μάχιμο κόμμα είναι αποτέλεσμα του επιπέδου δημοκρατίας που υπάρχει στην κοινω νία μέσα σ την οποία παλεύει το κόμμα"22 Η επισήμανση είναι σαφής Αλλη είναι, αντικειμενικά, η δημοκρατική λειτουργία όταν το κόμμα βρίσκεται σε παρανομία, και άλλη (πρέπει να) είναι η λειτουργία του όταν δρα σε συνθήκες νομιμότητας και αντιπροσώ πευσης ΓΓαυτόν ακριβώς το λόγο, όπως υποστήριζε ο Γκράμσι, ο "δημοκρατικός συγκεντρωτισμός" δεν είναι παρά μια "εύπλαστη“ μορφή με την οποίαν πρέπ ει να δρα το κόμμα, προσαρμόζοντάς την κάθε φορά στις διαφορετικές συνθήκες, ούτως ώ στε να είναι ταυτόχρονα δημοκρατικό και αποτελεσματικό23 Η έννοια του "δημοκρατικού συγκεντρωτισμού" συγκροτείται από τους μπολσεβίκους κατά την π ερίοδο 1903-1906, μέσα σε μια συγκυρία που η οργάνωσή τους είναι αδύναμη, π αράνομη και αποδεκατισμένη εξ'αιτίας της αναγκαστικής μετανάστευσης στελεχών Ακριβώς μέσα σ 'αυτές τις σ υνθήκες ο "δημοκρατικός συγκεντρωτισμός" προσπαθεί να εξασφαλίσει ένα μίνιμουμ αποτελεσματικότητας και πολιτικής συνοχής Η "πλαστικότητα" δεν παύει να τον χαρακτηρίζει καθ’όλη την περίοδο μέχρι το 1929, χρονιά σ υντριβής της αντιπολίτευσης του Μπουχάριν και της καθολικής εδραίωσης του Στάλιν στην ηγεσία του κόμματος Πρόκειται βέβαια για μια περίοδο με μεγάλες καμπές στη λειτουργία του "δημοκρατικού συγκεντρωτισμού", σημαντικότερη από τις οποίες είναι η επίσημη απαγόρευση των τάσεω ν σ το εσω τερικό του κόμματος, το 1921 Είναι όμως μια απαγόρευση που παρουσιάσθηκε ρητά ω ς έκτακτη και προσωρινή, τη στιγμή που η χώρα βρισκόταν σε συνθήκες εμφυλίου πολέμου και εξω τερικής επέμβασης, εξαντλημένη και αποκλεισμένη οικονομικά24 Η πρακτική του "δημοκρατικού συγκεντρωτισμού" διαμόρφωσε σταδιακά, κάτω από την κυριαρχία του Στάλιν, ένα εσωκομματικό καθεστώς γραφειοκρατικό και ιεραρνικό, αυτό που ο Γ κράμσι αποκάλεσε, κατ’αντιπαραβολή, "γραφειοκρατικό συγκεντρωτισμό" Τέσσερα χαρακτηριστικά καθόρισαν τη μορφή του εσωκομματικού καθεστώτος Το π ρώ το είναι ο εκχυδαϊσμός, η απλουστευση και η μετατροπή της αντίληψης του Λένιν σε "νομοκανόνες" "Αυτό που για τον τελευταίο είναι ένα πρόβλημα του οποίου οι όροι αλλάζουν ανάλογα με τις συνθήκες και χρειάζεται συνεχή αντιμετώπιση και επεξεργασία, ο Στάλιν το μετατρέπει σε μια σειρά 'κανόνων' και συγκεκριμένα σε δυο συνθήματα-κανόνες 1) το Κόμμα είναι μια ενιαία θέληση ασυμβίβαστη με την ύπαρξη φραξιών και 2) το Κόμμα δυναμώνει με το να εκκαθαρίζεται από τα καιροσκοπικά στοιχεία”26 Το δεύτερο χαρακτηριστικό είναι η "διαστρέβλωση δια της επιλογής" Δηλαδή "[η σταλινική αντίληψη] δεν ανήγαγε απλά σε κανόνες τα διδάγματα που βγαίνουν από όλα τα έργα του Λένιν που πραγματεύονται το θέμα, αλλά διάλεξε δύο πολύ συγκεκριμένες περιόδους Την περίοδο των α γώ νω ν για τη δημιουργία ενός κόμματος ενιαίου με μια καθοδήγηση που χαρακτηριζόταν από την π ά λη ενάντια σ τους οικονομιστές που αρνιόνταν την αναγκαιότητα ενός τέτοιου κόμματος (1901-1905) και την περίοδο της κρίσης του διεθνούς κινήματος μετά την κατάπνιξη της επανάσ τασ ης στη Γερμανία και της κρίσης του κόμματος των μπολσεβίκων ( ) με αφορμή το πρόβλημα τω ν συνδικάτω ν (1920-1921) Για τη σταλινική αντίληψη η πρακτική του Λένιν στα χρόνια 1905-1920 και 1921-1923 δεν έχει κανένα απολύτως ενδιαφέρον όσον αφορά το δημοκρατικό συγκεντρωτισμό"27 Το τρίτο χαρακτηριστικό έγκειται στο ό τ ι"( ) οι αρχές του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού που αφορούν τη συμμετοχή των κομματικών μελών στη διαμόρφωση της γραμμής, εντάσσονται πάντα μέσα σ'ένα π λήρες σύστημα άρθρων του καταστατικού του κόμματος το οποίο αίρει τα δικαιώ ματα συμμετοχής των μελών ( ) 8 τέτα οτο. τέλος, χαρακτηριστικό είναι ότι η σταλινική αντίληψη μετατρέπει το δημοκρατικό συγκεντρω τισμό "( ) σ'ένα σύστημα που δίνει τα μέσα στην ηγεσία του κόμματος να παραμένει στην εξουσία διατηρώντας την και να εξοστρακίζει οποιονδήποτε τολμάει να την αμφισβητήσει με το επιχείρημα της ’καταπάτησης' των αρχών του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού ( ) Το κλειδί της υπόθεσης είναι ο ’μηχανισμός’ (απαράτ) ο οποίος ( ) απαρτίζεται πια από επαγγελματίεςυπαλλήλους, αφοσιωμένους στην ηγετική ομάδα του κόμματος"29

177 Το μοντέλο αυτό κυριάρχησε σ το Κ Κ της Σοβιετικής Ενωσης, το οποίο αναδιοργανώ θηκε σταδιακά αναπαράγοντας (‘‘φωτογραφίζοντας") τη δομή του κράτους, επιβλήθηκε δε ως "πρότυπο κομματικής οργάνω σης" σε όλα τα Κ Κ του κόσμου Τα αποτελέσματα αυτής της γραφειοκρατικής και συντηρητικής εξέλιξης υπήρξαν καθοριστικά για τη μορφή τω ν Κομμουνιστικών Κομμάτων και τη σχέση τους με την κοινωνία Μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο τα δυτικά Κ Κ ακολούθησαν σταθερά μια π ορεία "κρατικοποίησης" Μια πορεία, δηλαδή, που αποσκοπουσε να τα νομιμοποιήσει στο εσωτερικό του πολιτικού σ υστήματος (σε αντίθεση με τη μεσοπολεμική περίοδο), να τα επιβάλλει ως "εθνικά κόμματα" Α λλά και ω ς προς το εσωτερικό τους τα πράγματα δεν ακολούθησαν διαφορετική φορά σ ε σχέση με την "κρατικοποίηση" Ο γραφειοκρατικός συγκεντρωτισμός που επικράτησε δεν ήταν τίπ οτα άλλο στην πραγματικότητα παρά η αναπαραγωγή των πολιτικών μορφών του καπιταλιστικού κράτους σ το εσωτερικό του κόμματος30 2 2

Ο ι ε σ ω τε ρ ικ ο ί κ ο μ μ α τικ ο ί θ εσ μ ο ί το υ γ ρ α φ ειο κ ρ α τικ ο ύ σ υ γ κ εν τρ ω τισ μ ο ύ

Εκείνο που παρατηρείται στα Κ Κ και μάλιστα σε μαζική κλίμακα είναι η εμπέδωση μέσα σ το κόμμα οο νανικώ ν λειτουονικών θεσυώ ν. οι οποίοι εισάγουν και αναπαράγουν όλες τις β ασικές αντιθέσεις της καπιταλιστικής κοινωνίας τη διάκριση χειρωνακτικής-πνευματικής εργασίας, τη διάκριση διευθυντώ ν-διευθυνόμενω ν, τη διάκριση σπόφασης-εκτέλεσης Τέτοιο τυπικό θεσμό αποτελουν οι εσωτερικές Σχολές κομματικών στελεχών, που εισάγουν σ το κόμμα ό λ ες τις αντίστοιχες διακρίσεις που αναπαράγει ο σχολικός μηχανισμός μέσα στην κοινωνία Υ πάρχουν μάλιστα Κομμουνιστικά Κόμματα που η διάρθρωση των Σχολών αυτώ ν ακολουθεί π ιστά τη διάρθρωση της Εθνικής Εκπαίδευσης Το Γαλλικό Κ Κ , π χ , διαθέτει έναν π ραγματικά ολοκληρω μένο σχολικό εσωτερικό μηχανισμό στη βάση (η “στοιχειώ δης εκπαίδευση") υπάρχουν οι σχολές των Τομέων Στο ενδιάμεσο (η "δευτεροβάθμια εκπαίδευση") υπάρχουν οι σχολές των Ομοσπονδιακών Αχτίδων Τέλος, υπάρχουν οι κεντρικές Σχολές (η "τριτοβάθμια Εκπαίδευση"), από τις οποίες μάλιστα αποφοιτά κανείς κατόπιν διαγωνισμών Υπήρχε επ ίσ ης και η Α νώ τατη Κομματική Σχολή της Κ Ε του Κ Κ Σ Ε που λειτουργούσε, κυρίως, ως "μεταπτυχιακή" βαθμίδα Μάλιστα, πολλά ανώτερα στελέχη και του ΚΚΕ πέρασαν απ’αυτή τη Σχολή Βεβαίως, το ΚΚΕ δεν ολοκλήρω σε μια τόσο πλήρη εσωτερική "εκπαιδευτική" διάρθρωση Την έλλειψη αυτή προσπάθησε να υποκαταστήσει με το θεσμό των Ιδεολογικώ ν ακτίφ", καθώ ς και με τη λειτουργία μιας κεντρικής σχολής κομματικών και συνδικαλιστικών στελεχών μικρής χρονικά διάρκειας, απευθυνόμενη στα επαγγελματικά στελέχη του κόμματος Ο σ χολικός αυτός μηχανισμός στελεχώνει όλη την κλίμακα της κομματικής ιεραρχίας Α π οτελεί το θεσμικό ενδιάμεσο με το οποίο η ηγεσία (που βέβαια ταυτίζεται με το "Κόμμα") ελέγχει ολόκληρον τον κομματικό μηχανισμό Το σ ημαντικότερο ω στόσο στοιχείο είναι ότι η κατηγορία των στελεχών αυτών αποτελεί μια ιδιαίτερη κοινω νική κατηγορία Βρίσκεται υλικά, δηλαδή οικονομικά, κοινωνικά, επαγγελματικά και ψυχολογικά, διαπλεγμένη και εξαρτημένη από το Κόμμα (δηλαδή την ηγεσία), με το οποίο διατηρεί αντικειμενική σχέση υπαλληλίας Είναι ευνόητο γιατί οι περιπτώσεις αποστασιοποίησης και ρήξης τέτοιω ν στελεχών με το Κόμμα αποτελουν ελάχιστες εξαιρέσεις Κατανοείται, επίσης, γιατί τέτοιου τυπου κόμματα δεν αντιμετωπίζουν ποτέ την περίπτωση μιας διάσπασης σ 'αυτό το κομμάτι του μηχανισμού, εκτός βέβαια κι αν η διάσπαση αφορά στον ίδιο τον πυρήνα της ηγεσίας (π χ η διάσπαση του ΚΚΕ το 1968) Η κοινω νική αυτή κατηγορία, η οποία ταυτίζεται, σχεδόν, με τα επαγγελματικά στελέχη, αποτελεί συμβατικά τη "μεσαία κομματική τάξη", μεταξύ της ηγεσίας και της βάσης του κόμματος Ο κομματικός αυτός θεσμός, ο οποίος θεωρείται φυσιολογικός σ'αυτά τα κόμματα, εκφράζει χαρα κτηριστικά την αναπαραγωγή μέσα στο κόμμα του φαινομένου της επαννελυατοποίηστκ της πολιτικής (εν προκειμένω της κομματικής επαγγελματοποίησης) Αλλωστε, σε κανέναν άλλον τύπο κόμματος η εσωτερική αυτή κοινωνική κατηγορία δεν είναι τόσο διευρυμένη Ενας άλλος τυπικός θεσμός είναι ο θεσμός του κομματικού Τύπου Ο Τύπος αυτός είναι “όργανο της Κεντρικής Επιτροπής^' (ή του Κεντρικού Συμβουλίου της Νεολαίας) Η "αθώα" αυτή δήλω σ η που συνοδευει είτε την καθημερινή κομματική εφημερίδα είτε το θεωρητικό-ιδεολογικό έντυπ ο είτε

178 τη νεολαιίστικη εφημερίδα, υποδηλώνει το ρόλο που κατέχει ο Τύπος στην εσωκομματική ζωή Ρόλος εμπέδω σης της κυρίαρχης ηγετικής γραμμής, ρόλος ενίσχυσης της θέσης της, υποταγμένος ολοκληρω τικά στις πολιτικές, θεωρητικές και πολιτιστικές απόψεις ή επιλογές της ηγεσίας Η εφημερίδα του Κόμματος δεν αντανακλά, συνήθως, ιδεολογικο-πολιτικές ζυμώσεις προερχόμενες από τις οργανώ σεις και τη βάση του Κόμματος Οσες φορές αναφέρεται στην "εσωκομματική ζωή" το κάνει για να δείξει την πρακτική δουλειά των οργανώ σεων στην προώθηση της κομματικής γραμμής Η αναφορά, επίσης, στους κοινωνικούς αγώνες και στα προβλήματα ιδιαίτερων χώ ρων δυϊλίζεται πάντα με βάση την επίσημη κεντρική κατεύθυνση οι απεργίες, π χ , μπορεί κάλλιστα να συνδεθουν με το αίτημα της απλής αναλογικής ή με την προώθηση της "παγκόσμιας ύφ εσης" Υπ'α υτήν την έννοια, ο Τύπος των κομμάτων αυτών δεν είναι Τύπος "εργατικής γνώμης", κατ'αντιπαραβολή με τον υπόλοιπο Τυπο που επιχειρεί να συγκροτήσει και να επέμβει σ 'αυτό που αποκαλείται "κοινή γνώμη" (ο ιδεολογικός μέσος όρος της κοινωνίας) Ο κομματικός α υτός Τύπος είναι απλώ ς Τύπος της "κομματικής ηγετικής γνώμης” Τύπος δηλαδή που ω ς βασική του αποστολή έχει την ιδεολογική νομιμοποίηση των επιλογών της ηγετικής ομάδας Αναπαράγει μέσα σ το κόμμα το ρόλο που κατέχει συνολικά ο Τύπος ω ς κραπκός ιδεολογικός μηχανισμός στον κοινω νικό σχηματισμό33 Ενας ακόμη θεσμός αναπαραγωγής-αντανάκλασης στο εσωτερικό του Κόμματος του καπιταλιστικού Κράτους είναι ο θεσμός των κουυατικών επιγειοήσεων Πρόκειται για μια λειτουργία που δείχνει, ίσω ς περισσότερο έκδηλα από οποιαδήποτε άλλη, τη διαπλοκή του κόμματος με τους κανόνες και τους νόμους της καπιταλιστικής αγοράς Οι επιχειρήσεις αυτές λειτουργούν, φυσιολογικά άλλωστε, με όλους τους κανόνες αποδοτικότητας, ανταγωνιστικότητας και κερδοφορίας με τους οποίους λειτουργεί κάθε καπιταλιστική επιχείρηση34 Τα υλικά ανπκειμενικά αποτελέσματα αυτής της λειτουργίας γίνονται άμεσα ορατά Διαμορφώνεται, κατ’αρχήν, μια κατηγορία διευθυντικών στελεχών αυτών των επιχειρήσεων, κατηγορία κατ'εξοχήν αστική λόγω θέσης στον καταμερισμό εργασίας, η οποία υπάγεται και συνδέεται άμεσα με τις κορυφές του κόμματος Δημιουργείται, κατά δεύτερο λόγο, μια κατηγορία μισθωτών των κομματικών επιχειρήσεων, η οποία βέβαια συνδεόμενη ιδεολογικά και οργανω τικά με το Κόμμα, αποτελεί μια κατε£ογήν κοινωνική (κουυατικά) Βάση της ηνεσίας Το σύνολο των εσωτερικών αυτών λειτουργικών θεσμών συντελεί εντέλει σε μια βασική λειτουργία που διαπερνά συνολικά το Κόμμα Πρόκειται για τη συντήρηση και αναπαραγωγή στο εσωτερικό του των βασικώ ν χαρακτηριστικών της κοινωνικής διαίρεσης της εργασίας Τόσο τα επαγγελματικά σ τελέχη και οι φορείς του κομματικού μηχανισμού, όσο και οι κοινωνικές κομματικές κατηγορίες που δημιουργουνται ως φορείς μιας συγκεκριμένης και στεγανής λειτουργίας, αναπαράγουν τόσο τη διάκριση χειρωνακτικής-πνευματικής εργασίας (όλος αυτός ο μηχανισμός επιτελεί κατεξοχήν καθήκοντα διανοητικής και ιδεολογικής μορφής), όσο και τη διάκριση απόφασης-εκτέλεσης Επιτελουν ακόμη, κι αυτό είναι αξιοπρόσεκτο επίσης, καθήκοντα μεταφοράς απόψεω ν και αιτημάτων από τη βάση στην κορυφή, όπως ακριβώς τα μαζικά αστικά κόμματα μεταφέρουν τα κοινωνικά αιτήματα στους πόλους εξουσίας, αφού πρώτα βεβαίως τα αιτήματα αυτά διαπλασθουν ανάλογα Επιτελουν, δηλαδή, λειτουργία καθαρά διαμεσολαβηπκής μορφής 2 3 Ε σ ω τε ρ ικ ό ε κ λ ο γ ικ ό σ ύ σ τη μ α κα ι κ υ ρ ία ρ χη κο μ μ α τική ιδ εο λ ο γ ία Ο λες αυτές οι λειτουργίες θα ήταν αδύνατον να υλοποιηθουν και κυρίω ς να αποδώσουν, χωρίς την εμπέδω ση των πολιτικών μορφών οργάνωσης που χαρακτηρίζουν κάθε γραφειοκρατικό σ υγκεντρωτισμό Τέτοιες πολιτικές (εσωκομματικές) μορφές είναι οι εξής α) η πυραμιδωτή-ιεραρχική δομή της οργάνω σης με τα αλλεπάλληλα στεγανά "πατώματαΗ, β) η ποινικοποίηση της διαφω νίας, γ) η ανυπαρξία "οριζόντιας ενημέρωσης" μεταξύ οργανώσεων διαφορεπκών χώ ρων (κάθε πολιτική και οργανω τική ενημέρωση διαμεσολαβείται μόνον από το μηχανισμό), δ) η απογόρευση τω ν τάσεων, ε) το εσωτερικό εκλογικό σύστημα και στ) η κυρίαρχη πολιτική ιδεολογία του Κόμματος, μέσω της οποίας αναπαράγεται η "ενότητα" και η "συνέχειά" του Α ν τα τέσσερα πρώ τα στοιχεία μπορούν εύκολα να διακριθούν σε όλα τα πολιτικά κόμματα, ανεξαρτήτως χαρακτήρα, τα δυο τελευταία αποτελουν την ειδοποιό διαφορά του ΚΚΕ απ ό τα άλλα

179 κόμματα Είναι φαινομενικό αντιφατικό ένα πολιτικό κόμμα το οποίο διακηρύσσει την προσήλωσή του στο σύστημα της απλής αναλογικής να υλοποιεί σ το εσωτερικό του το πιο αυινέ€ πλειοψηφικό συστηυα που μπορεί να υπάρξει, όσον αφορά στην εκλογή των οργάνων και της ηγεσίας του Κι'όμως, το γεγονός αυτό απαντάται στην περίπτωση του ΚΚΕ Το μέλος που στον πυρήνα ή στην κομματική του οργάνωση θα διατυπώσει μια διαφορετική άποψη, σχεδόν ποτέ δεν εκλέγεται στην παραπάνω βαθμίδα, ακριβώς γιατί το σύστημα με το οποίο εκλέγονται οι αντιπρόσω ποι είναι, πρακτικά, πλειοψηφικό Α λλά ακόμη κι'αν εκλεγεί, ή ακόμα κι'αν όλος ο πυρήνας υιοθετήσει την άποψή του και αναγκαστικά εκπροσω πηθεί αυτή η άποψη στην παραπάνω βαθμίδα, ο αποκλεισμός θα σ υντελεσθεί εκεί, μη αφήνοντας την άποψη αυτή να εκφρασθεί μέχρι το Συνέδριο Κατανοείται έτσι ο unγαvισuóc με τον οποίον κατασκευάζεται στα κόμματα αυτά το φαινόμενο των "ομόφωνων" αποφάσεω ν στα Συνέδρια και, βεβαίως, ο λόγος για τον οποίον σε σπανιότατες περιπ τώσεις τα Συνέδρια αυτά γίνονται χώ ροι συλλογικής επεξεργασίας και δεν αποτελουν προαποφασισμένη διαδικασία που επισφραγίζει ήδη ειλλημένες αποφάσεις Η Κεντρική Επιτροπή, κατ'αυτόν τον τρόπο, εκλέγεται μ'ένα πλειοψηφικό συστηυα πολλαπλών νυοω ν. ανάλογα με το πόσες ενδιάμεσες βαθμίδες έχουν υπάρξει Βέβαια, το σύστημα αυτό δεν λειτουργεί αυτόνομα, αλλά ταυτόχρονα με τα άλλα στοιχεία της γραφειοκρατικοποίησης την απαγόρευση των τάσεω ν, την αδυναμία οριζόντιας ενημέρωσης μεταξύ οργανώ σεων βάσης (μπορεί έτσι, θεωρητικά, να δημιουργηθεί μία μειοψηφία ακόμα και της τάξης του 49% η οπ οία να μην εκπροσωπηθεί ούτε καν κατά 1% στο ανώτατο Σώμα), τη μη-ανακλητότητα των οργάνω ν, τα οποία έτσι αποκτούν ένα μόνιμο πολιτικό καθοδηγητικό χαρακτήρα αφαιρώντας τον από τη βάση, τον αποκλεισμό των διαφω νουντων από τα όργανα Ετσι, ο κατ'όνομα δημοκρατικός συγκεντρω τισμός των κομμάτων αυτών, δεν εκλέγει ηγεσία στην πραγματικότητα, αλλά, αντίθετα, αναπαράγει πάντα την ίδια Είναι λογικό επόμενο η εμπέδωση του γραφειοκρατικού μοντέλου μέσα στα κόμματα αυτά να ενισχυσει την ιδεολογία του "κομματικού πατριωτισμού", να την αναγάγει σε βασικό συστατικό της εσω τερικής κομματικής ιδεολογίας Το Κόμμα και ο μηχανισμός του, η διαφύλαξή τους και η επέκτασή τους δηλαδή, ανάγονται σε πρώτιστο πολιτικό καθήκον Το Κόμμα από υποβοηθητικός μοχλός στην οργάνω ση των μαζών και στην πολιτική τους συγκρότηση, μεταβάλλεται σε αυτοσκοπό, που εντοπίζει τις προτεραιότητες του όχι με βάση τις ανάγκες της κοινωνίας και των κινημάτω ν της, αλλά με βάση τις δικές του καθαρές ανάγκες Διεφάνη και παραπάνω, ότι το ΚΚΕ ως προϋπόθεση οποιοσδήποτε πολιτικής και στρατηγικής του στόχευσης, θέτει πάντα την ενίσχυσή του, είτε οργανω τικά είτε εκλογικά είτε κοινοβουλευτικά35 Η λογική αυτή μπορεί να διαφανεί άμεσα στα πλάνα στρατολόγησης ή στους διαγωνισμούς άμιλλας σ τρατολογήσεων μεταξύ τω ν οργανώ σεω ν βάσης Μπορεί να εντοπισθεί, επίσης, στους επαναλαμβανόμενους κυκλους έντασης της κομματικής δουλειάς (Συνέδρια, εκλογές, Φεστιβάλ), που αποσκοπούν στο να κρατουν την οργάνω ση σε συνοχή και πρακτική εγρήγορση, ω ς αντίδοτο σε μορφές χαλάρω σης που μπορεί να παρουσιαστούν Μέσα λοιπ όν απ’αυτήν την ιδεολογική-πολιτική προτεραιότητα του κόμματος-μηχανισμου μπορούν να διακριθουν τρία επιμέρους στοιχεία που συναρθρώνουν την κυρίαρχη εσωτερική ιδεολογία Πρώτον, η νομιμοποίηση μιας υπερβατικής ιδεολογίας για την κομματική ηγεσία, η "θεοποίηση", σε τελική ανάλυση, αυτής της ηγεσίας Ειδικά για το ΚΚΕ και για το ελληνικό κομμουνιστικό κίνημα το στοιχείο αυτό έχει ενισχυθεί από τους πολυχρονους διω γμούς του κόμματος, τις εξορίες και την παρανομία Η "ιδεολογική" χρήση αυτών των στοιχείων εξηγεί ένα γεγονός, που υπό διαφορετικές συνθήκες θα χαρακτηριζόταν ανεπιφύλακτα ολοκληρω τικό η ηγεσία του ΚΚΕ άντλησε για μεγάλο χρονικό διάστημα τη νομιμοποίησή της όχι μέσα από την αναβάτπισή της στην έγκριση των μελών του κόμματος, αλλά, αντίθετα, μέσω της υπερβατικής συμβολικής ένδυσης της ιστορίας του ΚΚΕ Για μεγάλο χρονικό διάστημα η ηγεσία αυτή βρίσκεται εκτός Ελλάδος και παρ'όλα αυτά η καθοδηγητική της εξουσία είναι σχεδόν αυτονόητη Ακόμα κι όταν οι κομματικές οργανώ σεις έχουν διαλυθεί, ακόμα κι όταν περνούν 13 ολόκληρα χρόνια χωρίς συνέδριο (από το 8ο στο 9ο, 19611974), ακόμα κι όταν αυτό συγκαλείται χω ρίς οργανωμένη βάση38, ακόμα και τότε η ηγεσία αυτή

180 υπάρχει και δρα κανονικά, αντλώντας τη νομιμοποίησή της από τη συμβολική ιστορία του κόμματος, την οποία υποτίθεται πω ς διαφυλάπει και εγγυάται Πρόκειται για μια θρησκευτικού χαρακτήρα ιδεολογία Δ ευτεοον. η (φαντασιω τική) εικόνα που καλλιεργεί το ΚΚΕ όσον αφορά στον κοινωνικό του χαρακτήρα Διεφάνη και παραπάνω, κυρίω ς στην κριτική που το ΚΚΕ απευθυνει π ρος το ΠΑΣΟΚ, το γεγονός ότι προσπαθεί να αναπαράγει για τον εαυτό του τη θέση πως αποτελεί ένα κόμμα εργατικό, πω ς είναι ο κατεξοχήν εκφραστής της εργατικής τάξης Η θέση αυτή δεν ισχύει, δεν επιβεβαιώ νεται από τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά του κόμματος37 Πρέπει όμως να υπογραμμισ θεί το στοιχείο, ότι οι παραδοσιακές αναφορές του ΚΚΕ, π χ ο "εργατικός χαρακτήρας" ή η "πρωτοπορία της εργατικής τάξης", κατέχουν περισσότερο μια θέση συμβολικου-ιδεολογικου χαρακτήρα παρά θέση με πολιτική και θεωρητική σημασία, αρθρωμένη στη συγκεκριμένη δράση του κόμματος Οπως ακριβώς και οι έννοιες που διακηρυκτικά αποδέχεται το ΚΚΕ. χω ρίς όμως να αρθρώνονται σε μια ανάλογη πρακτική του κόμματος Τέτοιες έννοιες είναι η "δικτατορία του προλεταριάτου", ο "προλεταριακός διεθνισμός", ο "λενινισμός" κ λπ Ειδικά ω ς προς τον "εργατικό χαρακτήρα" του ΚΚΕ, πρέπει να επισημανθεί ότι η φαντασιακή αυτή θέση που συντηρεί γιά τον εαυτό του έχει πολλαπλά αποτελέσματα Διατηρεί καταρχήν το μυθο της "συνέχειας" με το ιστορικό ΚΚΕ της Αντίστασης Διατηρεί, επίσης, τη ψευδαίσθηση για τη συνέχισ η μιας διεθνούς παράδοσης που θέλει τα "συνεπή" Κ Κ εκφραστές των συμφερόντων τω ν εργατικών τάξεων "Επιλύει", τέλος, για το ΚΚΕ βασικά ζητήματα θεωρίας και πολιτικής ανάλυσης, μια και σύμφωνα με την ανάλυσή του η Ν Δ είναι κόμμα αστικό, το ΠΑΣΟΚ κόμμα μικροαστικό, το ΚΚΕ (συνεπώς) κόμμα εργατικό Στο σημείο αυτό εμφανίζεται ένα άμεσο και χειροπιαστό δείγμα για το ρόλο της θεωρίας μέσα στο κόμμα Π ρόκειται για ένα τυπικό παράδειγμα αναγωγής των επιστημονικών εννοιώ ν ανάλυσης ενός κοινωνικού σχηματισμού και των βαθμιδών του σε ένα ιδεολογικό κωδικοποιημένο και δογματικό σχήμα Η πολιτική γραμμή δεν είναι αποτέλεσμα μιάς επιστημονικής θεωρητικής ανάλυσης Αντίθετα η θεωρία χρησιμεύει ως νομιμοποιητικός θεσμός των ιδεολογικών π ροκαταλήψεω ν και αυταπατών ή ακόμα και των όποιων τακτικών χειρισμών της ηγεσίας Τ ρίτον, η ιδεολογική αναφορά στη Σοβιετική Ενωση και γενικότερα στον "υπαρκτό σοσιαλισμό" Το στοιχείο αυτό συναντήθηκε ήδη αρκετές φορές να αρθρώνεται σε διάφορα επιμέρους ζητήματα (στρατηγική και πολιτική, οργανωτικό μοντέλο κ λ π ) Είναι γεγονός ότι το θέμα αυτό αποτελεί για το ΚΚΕ θέση αρχής Η υπεράσπιση των "επιτευγμάτων του σοσιαλισμού"38, η κατηγορία του "αντισοβιετισμού" ω ς στοιχείου πολιτικής οριοθέτησης, η εξάρτηση της πολιτικής γραμμής στο εσωτερικό της χώ ρας ανάλογα με τις θέσεις λαμβάνουν οι άλλες πολιτικές δυνάμεις απέναντι στη Σοβιετική Ενωση3 , αποτελούν βασικά στοιχεία, δυνάμενα να καθορίσουν το σύνολο της πολιτικής του ΚΚΕ

181 Γ Ο Κ Ο Μ Μ Α ΤΙΚ ΟΣ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΚΚΕ: ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΚΟ ΙΝΩΝΙΚΗ ΣΥΝΘ ΕΣΗ ΚΑΤΑ ΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ 3 1 Γ ενικά χαρακτηριστικά Οι πραγματικές αριθμητικές διαστάσεις του ΚΚΕ ήταν δύσκολο, σχετικά, να προσδιορισθουν με ακρίβεια κατά τη διάρκεια της μεταπολίτευσης, γνωστού όντος ότι ο αριθμός των μελών και των οργανώ σεω ν παρέμενε άγνωστος ακόμα και σε ανώτερα στελέχη του Κόμματος Μόνον ένας μικρός ηγετικός πυρήνας του ΚΚΕ διέθετε πλήρη εικόνα της συνολικής οργανω τικής δύναμής του Η έλλειψη δημοσιοποιημένων και τεκμηριωμένων στοιχείων επεκτείνεται, προφανώς, και στην κοινωνική σύνθεση του κόμματος Οι λόγοι αυτής της έλλειψης θα έπρεπε, γενικά, να αναζητηθουν στην ιστορική υπανάπτυξη της κοινω νικής έρευνας στην Ελλάδα, και κυρίως σε ό,τι αφορά στα πολιτικά κόμματα, που ως θεσμοποιημένη πραγματικότητα αποτέλεσε μεταπολιτευπκό φαινόμενο Στην περίπτωση όμω ς του ΚΚΕ, η έλλειψη επιτείνεται από δυο, επιπλέον, στοιχεία, ένα ιστορικό και ένα ιδεολογικό Το ιστορικό αφορά στη μακρά διάρκεια παρανομίας του Κόμματος, που έχει ενισχύσει σε μεγάλο βαθμό τα "αμυντικά" και "εσωστρεφή" αντανακλαστικά του, θέλοντας να διαφυλαχθεί από την κρατική εναντίον του καταστολή Χαρακτηριστικό στοιχείο αποτελεί το γεγονός ότι το 13ο Συνέδριο του ΚΚΕ, το 1991, υπήρξε το πρώτο, μετά από 17 χρόνια νόμιμης δράσης, που δημοσιοποίησε τα ονόματα όλω ν των μελών της Κεντρικής Επιτροπής. Το ιδεολονικό στοιχείο αφορά με τη σειρά του στη σχέση που διατηρεί (και επιδιώ κει να διατηρεί) το κόμμα με τους φυσικους του φορείς, δηλαδή τα μέλη και τα κατώτερα στελέχη Είναι μια σχέση που στηρίζεται, όπω ς προαναφέρθηκε, στην αναπαραγωγή μιας ιδεολογίας που θέλει το "Κόμμα" πάντα δυνατό και ακμαίο, ιστορικό και μοναδικό εκφραστή της εργατικής τάξης, άρα κοινωνικά εργατικό Την εικόνα αυτή φροντίζει να την αναπαράγει όχι μόνον απέναντι στους οπαδούς του, αλλά και απέναντι σ τις άλλες πολιτικές δυνάμεις Ο τρόπος με τον οποίον το ΚΚΕ απευθυνεται σε αυτές αντλεί την υπόστασή του ακριβώς απ’αυτήν την ιδεολογική κατασκευή που συντηρεί για τον εαυτό του κόμμα εργατικό, κόμμα προλεταριακό, κόμμα δυνατό, εξ'ορισμου ιστορικός εκπρόσω πος των λαϊκών τάξεων και συνεχιστής των αγωνιστικών παραδόσεων Ωστόσο, η εικόνα αυτή δύσκολα βρίσκει την επιβεβαίωσή της στα πραγματικά κοινωνικά δεδομένα του κόμματος 3 2 Η "ασυνέχεια" του κομματικού μηχανισμού Διατυπώ θηκε ήδη ο ισχυρισμός, ότι το ΚΚΕ της μεταπολίτευσης είναι ένα "καινούργιο κόμμα” "Καινούργιο" υπό την έννοια ότι ξαναΰπάρχει με μαζική οργανωτική μορφή μετά από μεγάλη περίοδο ουσιαστικής ανυπαρξίας Η διάσπαση του '68, ακόμη, είχε επιτείνει ακόμη π ερισσότερο το οργανω τικό πρόβλημα Το ίδιο το ΚΚΕ έχει μια αντιφατική τοποθέτηση στο πρόβλημα Αλλοτε αποσιωπά την "ασυνέχειά" του, θέλοντας να δείξει τη συνέχεια με το παλαιό κόμμα, άλλοτε την αναδεικνύει, θέλοντας να πείσει για την ικανότητά του να παράγει νέα στελέχη Ομως, τις περισσότερες φορές υπερισχυει η λογική της "συνέχειας", που, άλλωστε, αποτελεί μέρος της συμβολικής του κόμματος Την "ασυνέχεια" της οργανω τικής μορφής παραδέχεται, εμμέσως, το ΚΚΕ κατά τη διάρκεια του 10ου Συνεδρίου του 1978 'Τ ο 9ο Συνέδριο συνεχίζοντας τις προσπάθειες του κόμματος για τη βελτίωση της γραμμής του στον οργανω τικό τομέα προσανατόλισε όλη τη δουλειά του κόμματος στην οικοδόμηση γερών κομματικών οργανώ σεων δεμένων με τις μάζες, πριν απ'όλα με την εργατική τάξη και ιδιαίτερα των εργοστασίων ( ) Στο μικρό χρονικό διάστημα που μεσολάβησε από το 9ο Συνέδριο ω ς την αλλαγή του Ιούλη, δεν έγινε δυνατό, παρά την εντατική δουλειά των μελών και των στελεχών του κόμματος, να επιτευχθουν ικανοποιητικά αποτελέσματα ( ) Το πρόβλημα της επιλογής, ανάδειξης και διαπαιδαγώ γησης των στελεχών αποτελεί ένα από τα καίρια ζητήματα της κομματικής οικοδόμησης Το πρόβλημα αυτό μπήκε με μεγάλη οξύτητα μπροστά στο κόμμα από το 9ο Σ υνέδριο Και αυτό, λόγω της μεγάλης αιμορραγίας σε στελέχη σ'όλο το διάστημα από την κατοχή μέχρι τα πρόσφατα χρόνια, των σοβαρών κενών σε στελέχη που δημιουργήθηκαν από τη μακρόχρονη απουσία κομματικών οργανώσεων και της βιολογικής φθοράς"40

182 Οι δυο πίνακες 54 και 55 επιβεβαιώνουν απόλυτα την άποψη περί "καινουργιου" κόμματος Οπως φαίνεται στον πίνακα 54, το 77,4% τω ν Συνέδρων του ΚΚΕ στο 12ο Συνέδριο (1987), δηλαδή του συνόλου του ανώτερου και μεσαίου στελεχιακού δυναμικου του κόμματος (587 Σύνεδροι), προσχώρησε στο κόμμα μετά το 1968 Το κύριο μάλιστα ποσοστό (57,1%) προσχώρησε κατά τη μεταπολίτευση Ηλικιακά, όπω ς φαίνεται και στον πίνακα 55, το 58,5% τω ν Συνέδρων είναι ηλικίας 31-40 ετών Αντίθετα, το ποσοστό όσων προσχώρησαν στο κόμμα κατά τη "θερμή" περίοδο 1941-1950 φτάνει μόλις το 11,7% (ΠΙΝΑΚΑΣ 54) Συνολικά, όσοι προσχώρησαν στο κόμμα πριν το 1968 αντιπροσω πεύουν το 22% (ΠΙΝΑΚΑΣ 54) Μια σύγκριση μάλιστα με την ηλικία τους (ΠΙΝΑΚΑΣ 55) δείχνει καθαρά ότι το ΚΚΕ έχει στελεχωθεί κυρίως από τις λεγάμενες "γενιές του Πολυτεχνείου και της μεταπολίτευσης", ενώ είναι σαφούς αδύναμο στη μεταπολεμική γενιά (δεκαετία ’50, αγώ νες του *60, Λαμπράκηδες) Υπάρχει, επίσης, μια σημαντική μερίδα της Εθνικής Αντίστασης και του εμφυλίου (11,7% ), που κυρίω ς βέβαια βρίσκεται στα υψηλότερα ηγετικά κλιμάκια του κόμματος Ο πως και το ίδιο το ΚΚΕ ομολογεί "Από το 9ο Συνέδριο μέχρι σήμερα αναδείχθηκαν χιλιάδες καινούργια στελέχη σ’όλους τους τομείς της κομματικής δουλιάς Μια μερίδα τους πέρασε από τη σκληρή δοκιμασία της χουντικής δικτατορίας Η μεγάλη πλειοψηφία τους αναδείχθηκε υστέρα από τη νομιμοποίηση του κόμματος σε μεγάλο βαθμό μέσα από τις γραμμές της ΚΝΕ και είναι νέα σε η λ ικ ία " 2 Μια ακόμη ρητή επιβεβαίωση του "καινούργιου” οργανω τικά κόμματος δίνουν τα ντοκουμέντα της Κ Ε του 1 1ου Συνεδρίου (1982) για το σύνολο των στελεχών του κόμματος "Από άποψη ηλικίας τα στελέχη μέχρι 40 χρονώ ν αποτελουν το 77% του συνόλου και τα στελέχη από 40 χρονώ ν και πάνω το 23% " 3 Το συμπέρασμα που εξάγεται λοιπόν είναι σαφές και επιβεβαιώνει την εντυπωσιακή οργανω τική ασυνέχεια του μεταπολιτευτικού με το ιστορικό ΚΚΕ Μ πορεί κάλλιστα να υποστηριχθεί πως, σε ό,τι αφορά στους συγκεκριμένους φορείς που στελεχώ νουν το κόμμα, υπάρχει τεράστια τομή από το 1974 και μετά Η σύγκριση της οργανω τικής στελέχωσης του ΚΚΕ μ'αυτήν ενός άλλου κομμουνιστικού κόμματος όπως το γαλλικό, εμφανίζει διαφανώ ς την ιδιαιτερότητά του (ΠΙΝΑΚΕΣ 54 και 55) Στο γαλλικό Κ Κ εμφανίζεται μια φυσιολογική συνέχεια, τόσο της κομματικής όσο και της πραγματικής ηλικίας των μελών και στελεχώ ν Η διαφορά δεν μπορεί, βεβαίως, να αποδοθεί στη μακρά περίοδο παρανομίας του ΚΚΕ, με δεδομένη την ύπαρξη της ΕΔΑ στην οποίαν, μετεμφυλιακά, εντάχθηκε η μεγάλη μάζα των ελλήνων κομμουνισ τών Το 1966 μάλιστα, ο αριθμός των οργανω μένων μελών της ΕΔΑ είχε φθάσει τις 93 000, ενώ ο αντίστοιχος της Δημοκρατικής Νεολαίας Λαμπράκη τις 35 00044 Συνεπώς, η ηλικιακή ασυνέχεια οφείλεται στην απροθυμία των μετεμφυλιακών γενιών για οργανω τική ένταξη στο κόμμα 3 3 Ο ι μ α ζικ ές δ ια σ τά σ ε ις του μ ετα π ο λ ιτευ τικ ο ύ ΚΚΕ Οπως το διατύπω νε το 9ο Συνέδριο (1974), αλλά όπως επίσης φαίνεται και από την ηλικιακή του σύνθεση, το 1974 βρίσκει το ΚΚΕ να αποτελείται, ουσιαστικά, από έναν εμβρυώδη κομματικό μηχανισμό και μια ιστορική ηγεσία45 Η συγκρότηση του κόμματος και η μαζικοποίησή του θα αποτελούν τον πρώ το πολιτικό στόχο του ΚΚΕ για μια μεγάλη χρονική περίοδο Η οργανω τική δουλειά και τα πλάνα στρατολόγησης θα βρίσκονται στην ημερήσια διάταξη Η οργανω τική εξέλιξη του ΚΚΕ μπορεί να χωρισθεί σε τρεις διαδοχικές φάσ εις α) την π ερίοδο της συνκοότησης (1974-1977), β) την περίοδο της επέκτασης-υαέικοποίησης (1978-1982) και γ) την περίοδο της στασιμότητας (1982-1987) Η πολιτική αλλαγή του 1974 βρίσκει το ΚΚΕ μ'ένα συνολικό αριθμό οργανω μένων μελών 8 010 Εξ’αυτών ωστόσο μόνον οι 950 βρίσκονται στο εσωτερικό της χώρας (και τα 60 μέλη της ΚΝΕ) Αλλοι 2 000 κομμουνιστές βρίσκονται στη Δ Ευρώπη, ενώ 5 000 μέλη κατοικούν στις χώ ρες της Α Ευρώπης48 Το 1977 ο αριθμός των μελών θα ανέλθει στις 25 000 (ΠΙΝΑΚΑΣ 56) Εξ'αυτών, κομματικά μέλη είναι περίπου τα 10 000, ενώ 15 000 ανήκουν στην ΚΝΕ

183 Ο αριθμός αυτός μπορεί κάλλιατα να συγκριθεί και με το ύψος της κυκλοφορίας του Ριζοσπάστη, που τη χρονιά εκείνη ανέρχεται κατά μέσον όρο στις 31 700 Εδώ ας διευκρινισθεί. ότι η κυκλοφορία της κομματικής εφημερίδας νομιμοποιείται να λαμβάνεται υπ'όψιν ως σοβαρή ένδειξη για το δείκτη της κομματικής οργάνωσης, λόγω ακριβώς του ιδιαίτερου χαρακτήρα που έχει στο ΚΚΕ η σχέση μέλους-κομματικής εφημερίδας Ετσι, δεδομένου ότι το ύψος της κυκλοφορίας του Ριζοσπάστη, κυρίω ς την εποχή εκείνη, στηρίζεται στη διακίνηση των μελών και του μηχανισμού, μπορεί βάσιμα να υποτεθεί, ότι ο αριθμός 31 700 αποτελεί κατά κάποιον τρόπο έναν οριακό προς τα π άνω α οιθυό. δείκτη της κομματικής ισχύος47 Το ίδιο το ΚΚΕ εκτιμά με αρνητικό τρόπο τους ρυθμούς οργανωτικής ανάπτυξης κατά την περίοδο 1974-1977 και μέχρι το 10ο Συνέδριο (1978) "( ) στον τομέα της κομματικής οικοδόμησης υπάρχουν μια σειρά αδυναμίες και ελλείψεις Οι ρυθμοί της στρατολογίας ( ) είναι χαμηλοί ( ) Οι αυξανόμενες ανάγκες του μαζικού κινήματος απαιτούν συγκέντρωση των προσπαθειών του κόμματος σ το ζήτημα της κομματικής οικοδόμησης"48 Με βάση τις εκτιμήσεις αυτές εύλογα μπορεί να υποτεθεί πως το ΚΚΕ σ ’αυτήν την πρώ τη περίοδο έχει μετατρέψει σε οργανωτική δύναμη μόνον μία "δεδομένη" και απόλυτα εξασφαλισμένη κομματική επιρροή Φ υσιολογικά λοιπόν, η προτεραιότητα στην οργανωτική ανάπτυξη θα ενισ χυθεί ακόμη περισσότερο, οπωσδήποτε μάλιστα, θα εμφανίσει θετικά αποτελέσματα Το ΚΚΕ μαζικοποιείται σημαντικά κατά την περίοδο 1977-1982, τείνοντας σ’ένα διπλασιασμό, σ χεδόν, των οργανω μένω ν του μελών Η μαζικοποίηση αυτή θα ενισχυθεί και απο δυο στοιχεία που έχουν ήδη επισημανθεί και στην περίπ τω ση του ΠΑΣΟΚ την πτώση, σταδιακά, του οξυμένου χαρακτήρα των κοινωνικώ ν αγώνων με την παράλληλη εμπέδωση του "κοινοβουλευτισμού“ στα μαζικά κινήματα και την ένταξη των μαζών στα κόμματα Το ΚΚΕ, σταθεροποιημένο στην πολιτική σκηνή μετά την εκλογική επιτυχία που είχε το 1977, θα εκφράσει, δευτερευόντως σε σχέση με το ΠΑΣΟΚ, την τάση αυτή Ο σ υνολικός αριθμός της οργανωμένης του επιρροής εκτιμάται σε 46 000 μέλη (25 000 στο κόμμα, 21 000 στην ΚΝΕ) 9 Ο αριθμός αυτός φαίνεται πως αποτελεί και οριακό σημείο στην αριθμητική ανάπτυξη του ΚΚΕ, τουλάχιστον ω ς προς τους ρυθμους της μαζικοποίησης Το 1985, πάντως, ο αριθμός τω ν μελών του κόμματος θα βρίσκεται στα ίδια επίπεδα, ενώ, αντίθετα, θα αυξηθεί ο αριθμός των μελών της ΚΝΕ, ο οποίος το 1984 θα φθάσει στο μεταπολιτευτικό του απόγειο (30 000) (ΠΙΝΑΚΑΣ 56) Ως προς το κόμμα, η στασιμότητα συνάγεται, επίσης, τόσο από την κοινωνική επιρροή του κόμματος, που όχι μόνο δεν ανεβαίνει σημαντικά αλλά και εκτοπίζεται από την άνοδο του ΠΑΣΟΚ , όσο και από τη συνολική διακύμανση της κυκλοφορίας της κομματικής του εφημερίδας Η ίδια άλλω στε η ΕΣΑΚ στην 6η Συνδιάσκεψη του 1985 ανακοινώνει 12 000 μέλη και οπαδούς, αριθμός που καλύπτει το σύνολο των εργατοϋπαλλήλων (ΠΙΝΑΚΑΣ 56, παράγραφος 3)S1 Ωστόσο, το πιο αποδεικτικό στοιχείο της στασιμότητας του ΚΚΕ, κατά την περίοδο 1982-1987, αποτελεί η γενική συζήτηση για την οργανωτική πολιτική που διεξάγεται στο 12ο Συνέδριο (1987) Εχει και παλαιότερα καταγραφεί το γεγονός, όπ, ιστορικά, το ΚΚΕ "κατανοεί" τα πολιτικά και ιδεολογικά του προβλήματα στο πεδίο της οργανω τικής πολιτικής52 Η "κατανόηση" αυτή, που έχει παράγει συζητήσεις επί συζητήσεων στην κομματική ιστορία, έχει βέβαια τις ρίζες της στη σημασία που αποδίδει το κόμμα στη δυναμικότητα της οργάνωσής του Δεν είναι δύσκολο έτσι να εξηγηθεί ο λόγος για τον οποίον δίνεται τόσο μεγάλο βάρος στη λεγάμενη "ποιοτική στροφ ή" των κομματικώ ν οργανώ σεων, στο 12ο Συνέδριο Κάτω από την επίφαση της "οργανωτικής πολιτικής" και της "ποιότητας" συγκρούονται στην πραγματικότητα οι διάφορες τάσεις του ΚΚΕ Τα μέλη και οι οργανώ σεις του δεν συζητουν το κύριο ζήτημα που είναι οι μεταρρυθμίσεις και οι αναπροσαρμογές στην πολιτική και στη φυσιογνωμία του, αλλά μετατοπίζουν και δυϊλίζουν το πρόβλημα στη μεγαλύτερη "αποδοτικότητα" της οργάνωσης και της σύνδεσής της με την κοινωνία Ετσι κι αλλιώ ς πάντως, αυτό που διαφαίνεται καθαρά στο 12ο (1987) Συνέδριο είναι η οργανωτική στασιμότητα του ΚΚΕ κατά την περίοδο που μεσολάβησε από το προηγούμενο Συνέδριο (11ο) του 1982 "Πρέπει όμως να το παραδεχτούμε παρά την πρόοδο που είχαμε, παρά τις βελτιώ σεις της δουλειάς μας, δεν μπήκαμε αποφασιστικά στο δρόμο της ποιοτικής στροφής Υπάρχει απόσταση ανάμεσα σ τις υποκειμενικές δυνατότητες του Κόμματός μας και στις σύγχρονες απαιτήσεις ανάπτυξης του κινήματος για την αλλαγή με κατεύθυνση το σοσιαλισμό ( ). Δεν μπορούμε συνεπώς να κρίνουμε και να ενεργούμε με τα κριτήρια και το στυλ δουλειάς μιας διαφορετικής φάσης του κινήματος, με τα κριτήρια της δουλειάς της πρώτης μεταπολιτευτικής

184 περιόδου ( ) πρέπει να πραγματοποιήσουμε μια ποιοτική στροφή στη σχέση του Κόμματός μας με την εργατική τάξη και τους άλλους εργαζόμενους, στη σχέση του γενικώτερα με τη κοινω νία ( ) Η αδυναμία αυτή ορθώνει εμπόδια στους δεσμούς μας με τον κόσμο, μειώνει την εμβέλεια της πολιτικής μας, μειώνει τη λαϊκότητα που πρέπει να χαρακτηρίζει ένα κόμμα σαν το δικό μας" Εκφραση της συνολικής οργανω τικής στασιμότητας του ΚΚΕ αποτέλεσε κατά τη μεταπολίτευση και το έντονο φαινόμενο διαρροής μελών που παρουσιαζόταν, κυρίως, σε ατομική βάση Ο σο το ΚΚΕ βρισκόταν σε περίοδο οργανω τικής ακμής (1977-1982), οι διαρροές υποτιμουνταν ως πολιτικό γεγονός Ωστόσο, δεν ήταν καθόλου ασήμαντες Επιπλέον, το ΚΚΕ της μεταπολίτευσης γνώ ρισε δυο βασικές περιόδους οργανωμένων αποχωρήσεων Η πρώτη εντοπίσθηκε σ το χώ ρο της ΚΝΕ, και κυρίως στη Σπουδάζουσα, αμέσως μετά τις φοιτητικές καταλήψεις του 1979 Υπολογίζεται, ότι αποχώρησαν τότε από την ΚΝΕ περίπου 1 500 μέλη, δηλαδή περίπου 21% της συνολικής δύναμής της στα Πανεπιστήμια (7 000 μέλη) Σ'εκείνη τη χρονική περίοδο έκανε την εμφάνισή της και το "μανιφέστο των 400 στελεχών" του ΚΚΕ και της ΚΝΕ, οι οποίοι ωστόσο είχαν αποχω ρήσει σε διαφορετικές στιγμές της περιόδου 1974-1979 Η δεύτερη περίοδος διαρροής εντοπίσθηκε μετά την άνοδο του ΠΑΣΟΚ στην κυβέρνηση, κυρίως δε κατά την περίοδο 1984-1988 Σε μεγάλο βαθμό οφείλεται σε αποχωρήσεις παλιών αριστερών και κομμουνιστών που διαρρέουν σταδιακά προς το ΠΑΣΟΚ Σύμφωνα με μελέτη της Γραμματείας της ΚΕ του ΚΚΕ που παραδόθηκε σ το Πολιτικό Γραφείο του κόμματος στα τέλη του 1988, κατά την περίοδο 1984-1988 αποχώ ρησαν από τις κομματικές οργανώσεις πάνω από 25 000 μέλη Ο αριθμός φαίνεται μάλλον υπερβολικός, εν σχέσει προς τον συνολικό αριθμό των μελών Είναι εντούτοις ενδεικτικός των οργανω τικών προβλημάτων του ΚΚΕ, για τα οποία, άλλωστε, κάνει λόγο και το 12ο Συνέδριο του 198754 34

Κ ο ιν ω ν ικ ή -επ α γ γ ελ μ α τικ ή σ ύνθεσ η τω ν μ ελώ ν το υ ΚΚΕ

Η κοινωνική-επαγελματική σύνθεση του μεταπολιτευτικού ΚΚΕ αποτελεί, αναμφίβολα, ένα "σκοτεινό" σημείο Βασικός λόγος γι’αυτό είναι, ότι χρειάζεται η κοινωνική-επαγγελματική αυτή σύνθεση να "εκμαιευθεί", ουσιαστικά, από τα ντοκουμέντα του κόμματος, να συγκριθεί με την πραγματική διάρθρωση της κοινωνικής επιρροής του, να διασταυρωθεί μέσα από τον απολογισμό των οργάνων Η μοναδική επίσημη από πλευράς ΚΚΕ ανακοίνωση για την κοινωνική-επαγγελματική σύνθεση των μελών του κόμματος βρίσκεται στις Θ έσεις της Κ Ε για το 11ο Συνέδριο (1982)55 Ομως, όπως θα δειχθεί σ τις επόμενες γραμμές, υπάρχουν σοβαροί λόγοι αμφισβήτησης της εγκυρότητας αυτής της ανακοίνωσης Με βάση τα στοιχεία αυτά, η κατηγορία των εργατοϋπαλλήλων υπερέχει (αλλά δεν πλειοψηφεί) στη βάση του ΚΚΕ (ΠΙΝΑΚΑΣ 57) Ωστόσο, η εργατοϋπαλληλική υπεροχή στο εσωτερικό του ΚΚΕ υπολείπ εται σημαντικά των άλλων μεγάλων Κ Κ , και κυρίως του Γαλλικου και του Ιταλικού Ο πω ς φαίνεται κα ι στον πίνακα 58, ενώ οι εργατοϋπάλληλοι αποτελουν το 47,25% των μελών του ΚΚΕ (1982), στο Ιταλικό Κ Κ αποτελουν το 72,2% (1954) και το 59,9% (1974), ενώ στο Γαλλικό Κ Κ το 1979 αποτελουν το 71,2% Το στοιχείο αυτό αποτελεί, ίσως, αντανάκλαση του γεγονότος, ότι ενώ το I Κ Κ και το Γ Κ Κ κατά το μεγαλύτερο μέρος της μεταπολεμικής περιόδου αποτελούσαν τη βασική πολιτική έκφραση της εργατοϋπαλληλικής τάξης, το ΚΚΕ αποτέλεσε κατά τη μεταπολιτευτική περίοδο μόνον τη δευτεοεύουσα. σε σχέση προς το ΠΑΣΟΚ Το πρόβλημα των σχέσεων εργατικής τάξης-ΚΚΕ αποτελεί μόνιμο πεδίο προβληματισμού στο κόμμα Καθ'όλη τη διάρκεια της μεταπολίτευσης και μέχρι το 12ο Συνέδριο του 1987, το ΚΚΕ διακατέχεται από το άγχος της μειω μένης εργατικής συμμετοχής στο εσωτερικό του, ενώ "προς τα έξω" προσπαθεί να εξωραίσει το ζήτημα αυτό Φαίνεται μάλιστα ότι, ταυτόχρονα με την αριθμητική στασιμότητα του ΚΚΕ, εμφανίζεται και μια τάση υποχώρησης της εργατοϋπαλληλικής υπεροχής Το 12ο Συνέδριο διατυπώνει στα ντοκουμέντα του εμμέσως πλην σαφώς το ζήτημα αυτό "Ενα άλλο θέμα είναι το πρόβλημα της ’γλώσσας’ με την οποία απευθυνόμαστε στο λαό Τα τελευταία χρόνια έχουμε βάλει με οξύτητα το πρόβλημα( ) Αλλά που σκοντάφτει η προσπάθειά μας να διορθώσουμε την αδυναμία αυτή, πέρα από τη δύναμη της συνήθειας, Στο χαμηλό ιδεολογικό πολιτικό επίπεδο που δεν δίνει αρκετή αυτοπεποίθηση στα μέλη και στα στελέχη μας,

185 ώ στε να ανοίγονται στη συζήτηση με τον κόσμο με την άνεση της ζω ντανής λαϊκής γλώ σσας ( ) Στην ανεπαρκή γνώση των προβλημάτων και της πολιτικής μας Επίσης, στην κοινωνική σ ύνθεση τω ν μελών και στελεχών μας και, κυρίως, στους αδύνατους σχετικά δεσμούς με τις π λατειές μάζες, σ το κλείσιμο πολλών μελών και στελεχών στον ίδιο και στον ίδιο στενό κύκλο δικώ ν μας ανθρώ πων, η σχετικά περιορισμένη κοινωνικότητά τους, η έλλειψη τριβής της γλώσσας μας σ το διάλογο με εργαζόμενους διαφορετικών πεποιθήσεων"56 Πηγαίνοντας π ιο πίσω χρονικά, στο 10ο Συνέδριο του 1978, διαπιστώ νει κανείς την ίδια ακριβώς "καθυσ τέρηση” "Οι ρυθμοί της στρατολογίας σε σχέση με τους αγώνες της εργατικής τάξης, της νεολαίας και όλου του λαου, καθώς και σε σχέση με τη διαπιστω μένη πλατιά επιρροή του κόμματος, είναι χαμηλοί Χαμηλό σχετικά εξακολουθεί να παραμένει και το ποσοστό των μελών του κόμματος απο τους βιομηχανικούς εργάτες Μικρό είναι το ποσοστό των γυναικώ ν και κυρίω ς των εργατριώ ν"57 Η επίσημη αυτή κομματική θέση πιστοποιεί με τη σειρά της, αφ'ενός μεν την απομόνωση του ΚΚΕ από το εργοστασιακό κίνημα 1975-1978 αφ'ετέρου δε τη θέση που διατυπώθηκε παραπάνω, σύμφω να με την οποία η κυρίως μαζικοποίηση του ΚΚΕ συντελείται στην περίοδο 1978-1982 Δεν είναι έτσι τυχαίο, ότι μόνον το 11ο Συνέδριο (1982) διατυπώνει προόδους, γενικά, στην κομματική οικοδόμηση, γι’αυτό άλλωστε είναι το πρώ το και τελευταίο, μέχρι στιγμής, μεταπολιτευτικό Συνέδριο που αποτόλμησε τη δημοσιοποίηση στοιχείω ν για το σύνολο των κομματικών μελώ ν Στο 12ο Σ υνέδριο δεν δίδονται στοιχεία για την κοινωνική σύνθεση τω ν μελών Ωστόσο, οι Θ έσ εις της Κ Ε θέτουν το ζήτημα της κοινωνικής σύνθεσης του κόμματος με την εξής φράση "Ο αριθμός των εργατώ ν στη συνολική κομματική δύναμη, ιδιαίτερα των βιομηχανικών, κι’οι ρυθμοί στρατολογίας τους καθυστερουν αρκετά σε σύγκριση με την άνοδο της πολιτικής και συνδικαλιστικής επιρροής του Κόμματος Οι σχετικά χαμηλοί ρυθμοί στρατολογίας εργατών επιδρούν και στην πρόοδο των γενικώ ν ρυθμώ ν στρατολογίας Υπήρξαν, επίσης, απώλειες σε KOB εργοστασίων και επιχειρήσεω ν, εξαιτίας απολύσεων και κλεισίματος επιχειρήσεω ν ( ) Η κύρια αιτία της καθυσ τέρησης στρατολογίας εργατών βρίσκεται στο γεγονός ότι είναι πολυ πίσω η ιδεολογική και πολιτική δουλειά στα εργοστάσια και τις επιχειρήσεις, καθώς και στους τόπους κατοικίας των εργατώ ν"5* Ενα επιπλέον στοιχείο σχετικά με την εργατοϋπαλληλική συμμετοχή στο ΚΚΕ δίνει και η κοινωνική σ ύνθεση της ΚΝΕ Ο π ω ς φαίνεται και στον πίνακα 59, η εργατική νεολαία δεν αποτελεί π αρά ένα σ χετικά μικρό π οσοστό μέσα στην ΚΝΕ Η ανάπτυξη της τελευταίας, κυρίω ς κατά την περίοδο 1974-1985, βασίσθηκε στη νεολαία των εκπαιδευτικών μηχανισμών, ενώ η συμμετοχή των εργαζομένω ν νέων, ήδη ενταγμένων στην παραγωγή, δεν ξεπερνουσε το 16,6% Για το ζήτημα αυτό η ίδια η ηγεσία της ΚΝΕ και του ΚΚΕ ήταν απολύτως ενημερω μένη "Είναι γνωστό για π αράδειγμα ότι η εργατική νεολαία αδύνατα συμμετείχε στο κίνημα της νεολαίας, κάτι που φαίνεται από το πόσ ο οργανω μένη ήταν στα συνδικάτα, τι δυνάμεις είχε η ίδια η ΚΝΕ, το πόσο μπόρεσε να ξεπ εράσει την ιστορική καθυστέρηση που είχε στην εργατική νεολαία Η εργατική τάξη επηρέαζε, βέβαια αυτό το κίνημα ιδεολογικά και πολιτικά, στα συνθήματα, τους στόχους, τις αξίες του, αλλά λιγότερο το επηρέαζε οργανωτικά, με τον όγκο της, με την άμεση συμμετοχή της"59 Τελικά, με δεδομένα την (ομολογημένη) οργανωτική καθυστέρηση του κόμματος στα εργατοϋπαλληλικά στρώματα, τον αριθμό των μελών του ΚΚΕ, τον αριθμό των μελών της συνδικαλιστικής του παράταξης ΕΣΑΚ (12 000 μέλη το 1985) και τον αριθμό των μελώνεργαζομένω ν στην ΚΝΕ (αν αυτός δεν συμπεριλαμβάνεται στον αριθμό της ΕΣΑΚ), μπορεί βάσιμα να υπ οστηριχθεί ότι το ποσοστό των εονατοϋπαλλήλων στη βάση του ΚΚΕ είναι το 1985 30.9% και το 1987 28.33% 60 Το ποσοστό αυτό είναι υικοότεοο από το αντίστοιχο_του ΠΑΣΟΚ κατά την ίδια περίοδο (βλέπε παραπάνω Κεφάλαιο τρίτο, 3 6) Σε σ χέση με τα στοιχεία του 1982 που έδιναν ποσοστό εργατοϋπαλληλικής συμμετοχής 47,25% δυο υποθέσεις μπορούν να γίνουν ή α) η πτώση της "τοξικότητας" του ΚΚΕ μεταξύ 1982-1985/87 είναι θεαματική, ή β) σ τα στοιχεία του 1982 εντάσσονταν (κυρίως στην κατηγορία των υπαλλήλων) μέλη διαφο ρετικής στην πραγματικότητα ταξικής-κοινωνικής ένταξης Οι αγρότες αποτελουν, σύμφωνα με την ανακοίνωση του 1982, το 18,11% των οργανω μένων μελώ ν Τ ο ποσοστό αυτό είναι αξιοσημείωτο, αν υπολογίσει κανείς ότι η επιρροή του κόμματος

186 τόσο σ το οργανω μένο συνδικαλιστικό κομμάτι των αγροτών όσο και στο εκλογικό αγροτικό σώμα βρίσκεται την εποχή εκείνη στο 10-11% Αξιοσημείωτο, επίσης, είναι και το ποσοστό των βιοτεχνών-επαγγελματιών Η συμμετοχή τους στο κόμμα φθάνει το 9,72% και φαίνεται να επιβεβαιώ νει την ιστορική δύναμη της κομμουνιστικής αριστερός μετεμφυλιακά σε ένα κομμάτι των παραδοσιακών μικροαστικών στρωμάτων, που εμφανίζεται, άλλωστε, και στο οργανω μένο συνδικαλιστικά κομμάτι τους με αξιόλογα ποσοστά (το 1987 το ΚΚΕ εκπροσωπούσε το 20% στο Βιοτεχνικό Επιμελητήριο της Αθήνας, το 17,1% στην Θεσσαλονίκη και το 14% στον Πειραιά Στο Επαγγελματικό Επιμελητήριο κατέγραψε 12,6% στην Αθήνα, 15,3% στη Θ εσσαλονίκη και 14,4% στον Πειραιά) Η αντίστοιχη συμμετοχή των στρω μάτων αυτών στο ΠΑΣΟΚ το 1987 (ΠΙΝΑΚΑΣ 43) είναι σαφώς μικρότερη (7,2%)81 Τέλος, το 1982 η συμμετοχή των γυναικώ ν στο ΚΚΕ φθάνει επισήμως το 22,6% Το ποσοστό αυτό δεν θα τροποποιηθεί, κατά τα φαινόμενα τα επόμενα χρόνια το 1989 οι γυναίκες θα αποτελούν το 27,4% των οργανω μένων μελών σ το σύνολο των οργανώσεων της Αθήνας και μάλλον θα μειώνεται ελαφρώς στις οργανώ σεις της υπόλοιπης χώρας82 3 5 Κ ο ιν ω ν ικ ή σ ύν θ εσ η τω ν σ τελ εχ ώ ν κ α ι τω ν κ ο ρ υ φ ώ ν το υ ΚΚΕ Το 11ο Συνέδριο του 1982, πέραν από τη δημοσιοποίηση στοιχείων της κοινωνικής σύνθεσης του ΚΚΕ, έφερε στο φω ς και στοιχεία αφορώντα στα στελέχη του (ΠΙΝΑΚΑΣ 60) Εντούτοις, και αυτή η δημοσιοποίηση αφήνει αρκετά ερω τηματικά Και πριν απ'όλα αφήνει εκκρεμές το ερώ τημα για ποιά ακριβώς στελέχη πρόκειται για τα στελέχη τω ν Κομματικών Οργανώσεων Βάσης, των Νομαρχιακών Επιτροπών ή τω ν επαγγελματικών στελεχών του κόμματος, Επίσης, ποιός ακριβώς είναι ο αριθμός των στελεχών που αντιστοιχεί στα δημοσιοποιημένα στοιχεία, Στα Ντοκουμέντα του 11ου Συνεδρίου63, αναφέρεται μόνον το ποσοστό τη ς κάθε επαγγελματικής-κοινωνικής κατηγορίας, κάτι βεβαίως που δημιουργεί κενά ω ς προς την εγκυρότητα των στοιχείων Τα συμπεράσματα, συνεπώς, που μπορούν να εξαχθούν αττ'αυτόν τον πίνακα είναι πολυ περιορισμένα Γενικά, με βάση τον πίνακα 60, η σύνθεση των στελεχών της εποχής (1982) αντιστοιχεί σ'αυτήν των μελών (βλ πίνακα 57) Ισως, ένα ενδιαφέρον στοιχείο προκύπτει για τη συμμετοχή των βιομηχανικών εργατών στο ΚΚΕ Αν η σύνθεση των στελεχών ακολουθεί αυτή των μελών, τότε το ποσοστό τω ν βιομηχανικών εργατών-μελών του ΚΚΕ πρέπει να βρίσκεται γύρω στο 10% μόλις Η υπόθεση αυτή δεν είναι αβάσιμη αν συγκριθεί με τη δομή της κοινωνικής επιρροής του ΚΚΕ, όπω ς έχει αναδειχθεί από πρόσφατες εργασίες για την περίοδο αυτή αποδυναμωμένο στους βιομηχανικούς κλάδους, σχετικά δυνατό στην Κοινή Ωφέλεια και στους δημοσίους υπάλληλους, κυρίαρχο στους οικοδόμους84 Αντίθετα, συνολικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η δομή της κοινωνικής σύνθεσης των Συνέδρων του ΚΚΕ, από την οποίαν πράγματι τα συμπεράσματα μπορούν να είναι διαφωτιστικά για τη συγκρότηση της "κυβερνώ σας τάξης" του κόμματος Στον πίνακα 61 απεικονίζεται η κοινωνική σύνθεση του 10ου και του 12ου συνεδρίου, σύμφωνα με τις επίσημες ανακοινώσεις Μια καταρχήν παρατήρηση αφορά το ότι στην περίπτωση των "κορυφών" του ΚΚΕ, είναι ακριβέστερο να γίνεται λόγος για κοινωνική προέλευση και όχι για κοινωνική σύνθεση Αυτό, στην περίπτωση του ΚΚΕ, αφορά α) στην "επαγγελματική" ηγεσία του κόμματος και β) στα μεσαία επαγγελματικά στελέχη Στον πίνακα 56, αυτές οι δύο κατηγορίες απουσιάζουν, ενώ δηλώνεται, αντίθετα, κάποιο επάγγελμα ("εργάτης"-“αγρότης'·), ή τομέας εργασίας ("Γεωργία"), ή κοινωνική-ταξική ένταξη ("μεσαία στρώματα") Ετσι, ο X Φλωράκης ω ς σύνεδρος κατατάσσεται στους "υπαλλήλους" ή στους "μισθωτούς" (ως παλιός τηλεγραφητής), ο A Αμπατιέλος σ τους "εργάτες" (ως παλιός ναυτεργάτης), η Μ Δαμανάκη σ τους "διανοούμενους" (ως διπλωματούχος μηχανικός), κ ο κ Τα αποτελέσματα από μια τέτοια κατάταξη, που αφορά προφανώς σε μεγάλο (και άγνωστο) αριθμό συνέδρων, είναι ότι παρουσιάζεται στην κοινωνική σύνθεση μια σαφής υπεροχή των "εργατοϋπαλλήλω ν" (1978) ή των "μισθω τών" (1987), κάτι που δεν είναι καθόλου προφανές ότι ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα Σωστότερο λοιπόν θα ήταν η κατηγορία αυτή των συνέδρων (ας μη λησμονείται ότι στο ΚΚΕ είναι πολύ πιο μεγάλη από οποιοδήποτε άλλο κόμμα)

187 να ορίζεται είτε με βάση τη σημερινή της θέση (θέση επαγγελματικού στελέχους) είτε με βάση την προέλευσή τη ς65 Ενα ακόμη ζήτημα που θέτει σε αμφισβήτηση την επίσημη κοινωνική σύνθεση των συνέδρω ν, αφορά σ το επίπεδο εκπαίδευσης που το ίδιο το συνέδριο ανακοινώνει Από τους π ίνα κες 62 και 63, συνάγονται αρκετά συμπεράσματα Οπως φαίνεται στον π ίνακα 62, οι σύνεδροι του ΚΚΕ ανήκουν σε "προνομιούχα” κοινωνικά στρώ ματα όσον αφορά στο επίπεδο εκπαίδευσης και το προσωπικό τους "κοινωνικό κεφάλαιο" που διαθέτουν, κατά συνέπεια, στην αγορά εργασ ίας Ενώ ένα 46,3% των συνέδρων είναι απόφοιτοι ανωτέρων-ανωτάτων σ χολώ ν ή φοιτούν σ'αυτές, το αντίστοιχο ποσοστό στο σ ύνολο του οικονομικά ενεργού πληθυσμού φτάνει μόλις το 17,7% Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό ότι το 38,3% των συνέδρων είναι πτυχιουχοι Α νω τάτω ν Σ χολώ ν Αντίθετα, η κατηγορία που περιλαμβάνει αναλφάβητους, απόφοιτους μερικών τάξεων δημοτικού και απόφοιτους δημοτικού (κατηγορία η οποία αφορά στην εργατική τάξη), ενώ σ τους σ υνέδρους του ΚΚΕ είναι μόλις 11%, στον οικονομικά ενεργό πληθυσμό φτάνει το 58% Είναι γνω στό από πολλές επισ τημονικές εργασίες, ότι ο εκπαιδευτικός καπιταλιστικός μηχανισμός είναι ο βασικός μηχανισμός (διευρυμένης) αναπαραγωγής των τάξεων και των κοινωνικώ ν διαιρέσεω ν66 Ο ρόλος του εκπαιδευτικού μηχανισμού στο σύνολό του (από τη βάση δηλαδή της πυραμίδας που είναι η δημοτική εκπαίδευση μέχρι την κορυφή που είναι οι μεταπτυχιακές ειδικότητες), δ εν μπορεί να κατανοηθεί χωρίς την εξέταση των τάσεω ν που επικρατούν μέσα στην κεφαλαιοκρατική διαίρεση της εργασίας, έξω δηλαδή από αυτόν καθ’εαυτόν τον εκπαιδευτικό μηχανισμό Το καπιταλιστικό σχολείο έχει ω ς κυριότερο στόχο του την αναπαραγωγή και την εμβάθυνση της πόλω σης σ την αγορά εργασίας, ανάμεσα στις δύο βασικές ειδικότητες που χαρακτηρίζουν τη σημερινή καπιταλιστική διαίρεσή της από τη μια πλευρά τη μάζα της εργατικής χειρωνακτικής εργασίας και του κατώτερου εκτελεστικού προσωπικού (υπάλληλοι εμπορίου, γραφείων, υπηρεσιώ ν), α π ό την άλλη τη στελέχωση των καθοδηγητικών τομέων της παραγωγής Η ανάλυση β έβαια του καπιταλιστικού σχολείου ξεπερνά κατά πολυ τα όρια της παρούσας εργασίας Είναι όμως προφανές το συμπέρασμα, ότι η σχολική επιλογή, μέσα από την ιδιαίτερη κάθε φορά δομή της (διαχωρισμός τύπων σχολείων, εξετάσεις, πρόγραμμα σπουδών, υλικοτεχνική υποδομή κ λπ ), κατευθύνει "βίαια" τους εκπαιδευόμενους σε συγκεκριμένες θέσεις μέσα στον κοινωνικό (κεφαλαιοκρατικό) καταμερισμό εργασίας Ακόμα και σ την ελληνική περίπτωση, όπου η κρίση της εκπαίδευσης, λόγω ιστορικών αιτιών, άμβλυνε τελικά τη λειτουργική της ικανότητα σε μια πλήρη κοινωνική επιλογή, βλέπει κανείς, ότι η αντιστοιχία επιπέδου εκπαίδευσης-ταξικής ένταξης είναι καταφανής Η ελληνική εργατική τάξη, όπω ς άλλω σ τε και όλες οι εργατικές τάξεις, αντιστοιχεί συνολικά στη μορφωτική κατηγορία όσω ν δεν τελείωσαν τη στοιχειώ δη εκπαίδευση ή (και) όσων αποφοίτησαν ατ^αυτήν Σύμφωνα με τη Στατιστική Επετηρίδα, το 88,92% των τεχνιτών και των εργατών είναι απόφοιτοι της σ τοιχειώ δους Εκπαιδεύσεω ς ή μέρους της Ενα 9,8% επίσης είναι απόφοιτοι της Μέσης Εκπαίδευσης (ΠΙΝ ΑΚΑΣ 64) Οταν λοιπόν το ΚΚΕ ανακοινώνει ότι ένα 11 % των συνέδρων του είναι πρωτοβάθμιου επιπέδου εκπαίδευσης, δεν ομολογεί π αρά την υποαντιπροσώπευση της εργατικής τάξης και των λαϊκώ ν στρω μάτων σ τις κορυφές του Δηλώνει, αντίθετα, ότι το 46,3% των συνέδρων του είναι απόφ οιτοι Α νώ τερης-Ανώ τατης Εκπαίδευσης (το 38,3% μάλιστα απόφοιτοι Ανώτατης αποκλειστικά) Παρ’όλα αυτά, και η δήλω ση αυτή αποκαλύπτει, επίσης, εμμέσως την κυριαρχία στις κορυφές του τω ν νέων μικροαστικών στρω μάτων Είναι γνωστό, ότι η ένταξη στον κοινωνικό καταμερισμό εργασ ίας των αποφοίτων Α νώ τατης Εκπαίδευσης δεν γίνεται παρά σε επαγγελματικές θέσεις διανοητικής εργασίας (δικηγόροι, μηχανικοί, γιατροί κ λπ), ή στις καθοδηγητικές-στελεχιακές θέσεις της π αραγω γής Η σαφέστατη αυτή τάση, γνωστή κι απ'όλες τις θεωρητικές εργασίες κριτικής στην καπιταλιστική (κατανεμητική) Εκπαίδευση, επιβεβαιώνεται συγκεκριμένα και από τα στοιχεία της Ε Σ Υ Ε Το 66,1 % των αποφοίτων Ανωτάτων Σχολών στην Ελλάδα κατά το 1984 ασκούσε ελεύθερο επιστημονικό επάγγελμα, ενώ ένα 8,5% κατείχε θέση διευθύνοντος ή ανώτερου διοικητικού σ τελέχους (ΠΙΝΑΚΑΣ 65) Οπως φαίνεται στους πίνακες 63 και 66, οι σύνεδροι του ΚΚΕ σε σχέση μ'αυτούς του Γαλλικου ή του Ιταλικού Κ Κ διαφέρουν, τόσο ω ς προς την κοινωνική-επαγγελματική σύνθεση όσο και ω ς προς το επίπεδο εκπαίδευσης

188 Ο π ίνακας 63 συγκρίνει το επίπεδο εκπαίδευσης μεταξύ τω ν συνέδρων του ΚΚΕ και του ΓΚΚ Ενώ για το ΚΚΕ οι απόφοιτοι ανώτερης-ανώτατης εκπαίδευσης φτάνουν το 46,3%, στο ΓΚΚ είναι μόλις 19,21% Αντίστροφα, στο ΓΚΚ υπάρχει ένα ποσοστό 22,65% που έχει αποφοιτήσει από την πρω τοβάθμια εκπαίδευση, ενώ ένα 28,42% προέρχεται από την τεχνική δευτεροβάθμια εκπάίδευση (εκπαιδευτικό "κύκλωμα" από το οποίο ουσιαστικά προέρχονται οι ειδικευμένοι εργάτες) Για το ΚΚΕ το ίδιο ποσοστό (προερχόμενοι από την πρωτοβάθμια εκπαίδευση) φτάνει μόλις το 11% Το ΓΚΚ είναι δηλαδή πολυ πιό "εργατικό" και "λαϊκό" από το ΚΚΕ, ακόμα και στο επίπεδο τω ν συνέδρων Η κυριαρχία των νέων μικροαστικών στρωμάτων στις κορυφές του ΚΚΕ επιβεβαιώ θηκε και στο 13ο Συνέδριο (1991), παρά τις φαινομενικά διαφορετικές ανακοινώσεις του ΚΚΕ Στους πίνακες 67 και 68 παρουσιάζονται αντίστοιχα, η κοινωνική σύνθεση των συνέδρων και το επίπεδο εκπαίδευσής τους Ενώ στον πίνακα 67 η κατηγορία των επιστημόνων-διανοουμένων αντιστοιχεί στο 23,7% των συνέδρων, στον πίνακα 68 οι απόφοιτοι ΑΕΙ-ΤΕΙ καθώς και οι κάτοχοι μεταπτυχιακών τίτλων αντιπροσωπεύουν το 54,2% των συνέδρων Η σημαντική διαφορά οφείλεται, βεβαίως, στη διόγκωση της κατηγορίας των "υπαλλήλων" (42,5%), χωρίς, ω στόσο, να διευκρινίζεται τίποτα περισσότερο για τη συγκεκριμένη τους ένταξη στον καταμερισμό εργασίας Ο λόγος είναι κατανοητός στον πίνακα 67 εμφανίζεται κυρίαρχη η κατηγορία "εργατώ ν+υπσλλήλω ν” (57,1% ), προσδίδοντας σαφή χαρακτήρα στην κοινωνική σύνθεση του Συνεδρίου Ο πίνακας 68 ακυρώ νει την εικόνα αυτή Οι κατηγορίες των αποφοίτων ΑΕΙ-ΤΕΙ και μεταπτυχιακών σχολώ ν κυριαρχουν (54,2%), "αποκαλύπτοντας" τον πραγματικό χαρακτήρα των στελεχικών κορυφώ ν του ΚΚΕ Αντίθετα, τα εργατικά στρώματα (απόφοιτοι Δημοτικού, Νυκτερινών Σχολών, Τεχνικών Σχολών) φθάνουν το 23% περίπου του Συνεδρίου και αποτελουν σαφώ ς τη μειοψηφία του Η "λαϊκή" συμμετοχή στην οργανωτική πυραμίδα του ΚΚΕ δεν πρέπει να υποτιμηθεί Παρά τα ασαφή σημεία των επίσ ημων ανακοινώσεων, είναι γεγονός ότι το ΚΚΕ παρουσιάζει έντονη την παρουσία στο εσωτερικό του των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων Η τάση αυτή διαφαίνεται στην κοινωνική σύνθεση των στελεχών (ΠΙΝΑΚΑΣ 60), διαφαίνεται στη σύνθεση της Επιτροπής Πόλης Θεσσαλονίκης (ΠΙΝΑΚΑΣ 69), όπου το άθροισμα εργατών-ιδιω τικών υπαλλήλω ν-λογιστώναγροτών φθάνει το 35%, εντοπίζεται, τέλος, και στην εσωτερική διαστρωμάτωση των Συνεδρίων (10ο, 12ο, 13ο) Ωστόσο, η "λαϊκή" συμμετοχή δεν κυριαρχεί στο εσωτερικό των στελεχών Ακόμη περισσότερο, η εργατική συμμετοχή είναι μειοψηφική, με πτωτική τάση Το ίδιο το ΚΚΕ ανακοίνω νε το 1978 39% εργατική συμμετοχή στους συνέδρους του 10ου Συνεδρίου (ΠΙΝΑΚΑΣ 61) Το ίδιο το ΚΚΕ, επίσης, ανακοίνωσε το 1991, στο 13ο Συνέδριο, 14,6% εργατική συμμετοχή (ΠΙΝΑΚΑΣ 67)

Δ ΣΥΜ Π ΕΡΑ ΣΜ Α ΤΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ ΤΟΥ Μ ΕΤΑ Π Ο ΛΙΤΕΥΤΙΚ Ο Υ ΚΚΕ Η μελέτη του μεταπολιτευτικού ΚΚΕ οδηγεί στα εξής συμπεράσματα 1) Πρόκειται για έναν "καινούργιο" κομματικό μηχανισμό σε επίπεδο οργανω τικής σ τελέχωσης Τα μέλη και τα στελέχη του,στη μεγάλη τους πλειοψηφία, έχουν ενταχθεί σ το κόμμα από το 1967 και ύσ τεοα . Η "συνέχεια" σε επίπεδο μηχανισμού ϋε το ιστορικό ΚΚΕ δεν υ<ρίσταται 2) Οι μαζικές διαστάσεις, επίσης, του μεταπολιτευτικού ΚΚΕ το κάνουν να απέχει πολυ από το ιστορικό ΚΚΕ, αλλά και από την προδικτατορική ΕΔΑ Ιστορικά, το ΚΚΕ έφθασε στο απόγειο της οργανω μένης του δύναμης κατά την περίοδο της Απελευθέρωσης του 1944 (400 000 μέλη)β7 Εκτοτε, η πορεία θα είναι φθίνουσα Αλλά και σε σχέση με την προδικτατορική ΕΔΑ το μεταπολιτευτικό ΚΚΕ απέχει πολυ Η ΕΔΑ σ το απόγειό της έφθασε τα 93 000 μέλη (130 000 μαζί με τους Λαμπράκηδες) Το μεταπολιτευτικό ΚΚΕ θα συνκοατήσει οονανωτικά uóvov ένα uéooc τ γ κ παραδο σιακής αοιστεοής και κομμουνιστικής Βάσης. 3) Η κοινωνική σύνθεση αυτού του "νέου" ΚΚΕ δεν είναι ούτε εργατική ουτε εργατοϋπαλληλική Η τομή με το μεσοπολεμικό, με το κατοχικό και το μετακατοχικό ΚΚΕ είναι καταφανής Βεβαίως, το μεταπολιτευτικό ΚΚΕ περιλαμβάνει στο εσωτερικό του σημαντική μερίδα εργατικών και υπ αλληλικώ ν στρω μάτων Δ εν έχει απωλέσει τον λαϊκό του χαρακτήρα Ωστόσο, δεν αποτελεί ουτε εργατικό ουτε προλεταριακό κόμμα Η εργατική συμμετοχή, σχετικά πλειοψηφική στη βάση, μειώνεται ανεβαίνοντας τις βαθμίδες της ιεραρχίας Στις κορυφές του, η κυριαρχία των επιστημόνω ν και των διανοουμένων είναι αναμφισβήτητη Σε σχέση με το ΠΑΣΟΚ, το ΚΚΕ στη βάση αποτελεί λιγότερο εργατικό κόμμα Και τα δύο κόμματα, π άντως, αλλοιώνουν αισθητά τον κοινωνικό τους χαρακτήρα στα ηγετικά επίπεδα 4) Α π ό το σύνολο της ανάλυσης και των διατιθέμενων στοιχείων συνάγεται το συμπέρασμα, ότι η κοινω νική βάση του ΚΚΕ σποτελέσθηκε, κατά την περίοδο 1974-1985, από τις εξής βασικές κατηγορίες α) υενάλο υέοος της παλαιός εαυονενούς εονατικής τά£ης Ενδεικτική είναι η εκλογική επιρροή του στην εκλογική περιφέρεια της Β’Πειραιά, εκεί που προδικτατορικά η εκλογική δύναμη της Α ρισ τερός έφθασε μέχρι το 61% (1958) Το ΚΚΕ της μεταπολίτευσης θα εκφράσει ένα σημαντικό μέρος αυτής της παραδοσιακής αριστερής ψήφου (βεβαίως σε χαμηλότερα επίπεδα επιρροής απ'ότι το ΠΑΣΟΚ) το 1977 θα λάβει 19,3%, το 1981 21,3%, το 1985 17,09% β) το σύνολο, σχεδόν, των ιστορικών ελλήνων κομμουνιστών, τη γενιά δηλαδή που αποτέλεσε το σκληρό πυρήνα του κόμματος στη μετεμφυλιακή περίοδο Η κατηγορία αυτή βάρυνε, όπως δείχθηκε σ το Β’Μ έρος της παρούσης εργασίας, στην πολιτική ήττα της διάσπασης του 1968 και στην αποτυχία του ανανεωτικού εγχειρήματος του ΚΚΕεσ ν) σημαντικό k o u u ó ti νέων μικροαστικώ ν στρω μάτων της μεταπολίτευσης, διαμορφωμένο κυρίω ς υπό την πολιτική επιρροή του αντιδικτατορικού και μεταπολιτευτικού φοιτητικού κινήματος Βασικό οργανω τικό βραχίονα του ΚΚΕ στη μεταπολίτευση αποτέλεσε η ΚΝΕ Στο απόγειό της, η οργάνω ση έφθασε τις 30 000 μέλη Ωστόσο, πρέπει να συνυπολογισθεί και η κοινωνική (κομματική) κινητικότητα των μελών της ΚΝΕ Σύμφωνα με ηγετικά της στελέχη κατά την περίοδο αυτή, μόνον από τη Σπουδάζουσα πέρασαν περίπου 25 000 μέλη®* Αττ*αυτά ένα μεγάλο μέρος "επάνδρω νε" - και μάλιστα σε ανώτερο επίπεδο - κατόπιν τις κομματικές οργανώ σεις δ) μικρό αλλά αξιοσημείω το μέρος των παραδοσιακών μικροαστικών στρω μάτων, που αφορά σε "επαγγελματο-βιοτεχνικές" μερίδες, οι οποίες αντιπροσωπεύονται στο εσωτερικό του κόμματος με ένα σ ταθερό διαχρονικά ποσοστό της τάξης του 10% 9,72% των μελών (1982), 10% των στελεχώ ν (1982), 5% του 10ου Συνεδρίου (1978), 10,2% του 12ου Συνεδρίου (1987), 9,1% του 13ου Συνεδρίου (1991) (ΠΙΝΑΚΕΣ 52, 55, 56, 62) Η αντιπροσώ πευση μέρους των στρωμάτων αυτών από το ΚΚΕ αποδεικνυεται και στο επίπεδο της σ υνδικαλιστικής ψήφου Σε σχέση με το ΠΑΣΟΚ μάλιστα, η επιρροή του ΚΚΕ στις επαγγελματικές τους ενώσεις καθώς και η συμμετοχή στο εσωτερικό των οργανώ σεων, είναι ίση, σε αρκετές δε περιπτώσεις και μεγαλύτερη 5) Το π ολιτικό πρόγραμμα του ΚΚΕ στη μεταπολίτευση υπήρξε μεταρρυθμιστικό και αποσκοπούσε περισσότερο στην ενίσχυση των πολιτικών ή κρατικών θέσεων που κατείχε το Κόμμα Η νομιμοποίηση του 1974 υπήρξε η συμβολική απαρχή μιας πορείας άρσης του "αντισυστημικου" του χαρακτήρα

190 Η π ολιτική του γραμμή και πρακτική αξονίσθηκε πάντα στη "συντηρητική” κατευθυνση της π ροτεραιότητας του κόμματος-μηχανισμου σε βάρος των κοινωνικώ ν πρωτοβουλιών Το εσω τερικό καθεστώ ς του υπήρξε ο γραφειοκρατικός συγκεντρωτισμός Είνάι φανερό, ότι αυτού του τυπου τα κόμματα (όπως και τα σοσιαλδημοκρατικά) εσωτερικευουν μια βασική και μόνιμα εγχαραγμένη πολιτική αντίφαση Από τη μια πλευρά αποτελουν "δυνάμει" ανατρεπτικούς πολίτικους οργανισμούς, είτε εκπροσωπώ ντας (ή επιδιώ κοντας να επροσωπήσουν) εργατικά-λαϊκά συμφέροντα είτε διατηρώντας, έστω και συμβολικά, τις επαναστατικές παραδόσεις σ το λόγο και στην ιστορική τους παράδοση Από την άλλη πλευρά, η μόνιμη τάση για ένταξη και σ υμμετοχή σ το πολιτικό σύστημα ενισχύει τάσεις, αντικειμενικά διαφορετικές από την επαναστατική" τους πλευρά Σε αντίθεση όμως με τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα, τα κομμουνιστικά κόμματα και βέβαια και το ΚΚΕ, δεν καταφέρνουν συνήθως να ανταποκριθουν, ταυτόχρονα, και σ τις δυο πλευρές Αφενός μεν γιατί τα κόμματα αυτά δεν αποτελουν την κυρία πολιτική έκφραση ουτε της εργατικής τάξης ούτε των μισθωτών στρωμάτων ευρυτερα Αδυνατούν, κατά συνέπεια, να αρθρώ σουν τον κοινωνικό τους συνασπισμό γύρω από μια κεντρική κοινωνική συνιστώ σα, όντα ς αναγκασμένα να ακολουθούν, τελικά, τις επιλογές του κύριου κόμματοςεκφραστή τω ν στρω μάτων αυτών Α φετέρου δε, γιατί τα κόμματα αυτά δεν αποτελούν κόμματα π λειοψηφικής-κυβερνητικής τάσης Ετσι, αδυνατούν μέσω της διακυβέρνησης να συγκροτήσουν και να διευρύνουν κοινωνικές συμμαχίες, λειτουργώντας ενοποιητικά στη βάση ενός κυβερνητικού προγράμματος Κατ'αυτόν τον τρόπο, αν και επιδιώκουν να αποσύρουν το ένδυμα του αντισυστημικού κόμματος από πάνω τους, βρίσκονται, εντούτοις, "απωθημένα" στο περιθώ ριο της πολιτικής σκηνής και μπροστά στο εξής δίλημμα ή να διατηρήσουν "αμόλυντη" την όποια κοινωνική τους βάση ή να διεκδικήσουν ενεργότερη συμμετοχή στο πολιτικό παιχνίδι, διακινδυνεύοντας τη διάσπαση και το διαχωρισμό του κοινωνικού τους ιστού Κατά τη διάρκεια της περιόδου 1974-1985, το ΚΚΕ κατάφερε να κρατήσει την αντίφασή του μέσα σ ε πλαίσια διαχειρίσιμα Ωστόσο, το εύθραυστο της κοινωνικής του βάσης, ο μη-δυναμικός της χαρακτήρας, εμπόδισαν το κόμμα αυτό να συνεχίσει "να ζει όπως πριν", εξαναγκάζοντάς το σ'ένα άλμα σ το κενό Οι κοινωνικές προσβάσεις του μεταπολιτευτικού ΚΚΕ, είτε για λόγους βιολογικούς είτε για λόγους πολίτικους (κάμψη φοιτητικού κινήματος, συντηρητική μεταστροφή των νέων μικροαστικών στρω μάτων μετά το 1981, εκπροσώπηση μεγάλου μέρους της γενιάς της "Εθνικής Α ντίστασης" α π ό το ΠΑΣΟΚ), είτε για ιδεολογικούς (κρίση της κομμουνιστικής ιδεολογίας, κατάρρευση του σοσιαλιστικού κόσμου), αποδείχθηκαν φθίνουσες Η μικρή επιρροή του στη βιομηχανική εργατική τάξη καθώς και στα νέα μισθωτά στρώματα, η σταδιακή πτώση της επιρροής του στη νεολαία και η ιστορική του καθήλωση στον αγροτικό πληθυσμό, συνέθεσαν λίγο-λίγο ένα αφυκτικό κοινω νικό πλαίσιο Οι θεαματικές πολιτικές πρω τοβουλίες που πήρε λοιπόν μετά το 1985 (Δημοτικές Εκλογές 1986, κυβερνητικές επιλογές 1989), συνιστουν μια προσπάθεια να επανορισθεί ο τρόπος και ο λόγος με τον οποίον θα άρθρωνε στο εξής τις κοινωνικές του π ροσβάσεις, διατηρώντας τις παλαιές και αναζητώ ντας καινούργιες Ωστόσο, ο γενικός απολογισ μός της περιόδου 1974-1985 για το ΚΚΕ δείχνει ότι το παλαιότερο και ιστορικότερο κόμμα της ελληνικής κοινωνίας δεν κατάφερε να επανακτήσει την παλαιά του θέση και επιρροή Οι μαζικές του διαστάσεις υπήρξαν σημαντικά μικρότερες, τόσο από το παλαιό ΚΚΕ όσο και από την προδικτατορική ΕΔΑ, η κοινωνική του σύνθεση λιγότερο "λαϊκή" και ελάχιστα εργατική Η ιδεολογική του εμβέλεια, επίσης, περιορισμένη και κοινωνικά περιχαρακωμένη Η τεράστια ιδεολογική ηγεμονία της αντιστασιακής περιόδου υπήρξε μόνον ανάμνηση

ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΤΟ ΚΟ Μ Μ Ο ΥΝΙΣΤΙΚΟ ΚΟ Μ Μ Α ΕΛΛΑΔΑΣ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ Υ (ΚΚΕ εσ ) Κ Α Τ Α ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1974-1985

192 Α ΠΟ ΛΙΤΙΚΗ ΓΡΑΜΜΗ ΚΑΙ ΕΣΩΚΟΜΜΑΤΙΚΗ ΔΙΑ ΠΑΛΗ ΜΕΤΑ ΤΟ 1968 - Η ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΗ Ε ΞΟ ΥΣΙΑΣ ΣΤΟ ΚΚΕ εσωτερικού 1 1 Τ ομές και συνέχειες του ΚΚΕεσ με το π αραδοσιακό κομμουνιστικό κίνημα Η δημιουργία του ΚΚΕεσ φιλοδοξούσε να αποτελέσει μια συνολική εναλλακτική λυση απέναντι στους όρους συγκρότησης του παραδοσιακού κομμουνιστικού κινήματος Η ίδια η ύπαρξη του χώ ρου αυτού ερχόταν να επιβεβαιώσει το δημοκρατικό έλλειμμα του ιστορικού ΚΚΕ, καθώ ς και την πολιτική-στρατηγική ανεπάρκεια του τελευταίου να διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο σ τις πολιτικές εξελίξεις Στο ΚΚΕεσ η σχέση “τομής και συνέχειας” παρουσιάζεται περισσότερο πολύπλοκη συγκρινόμενη με του μεταπολιτευτικού ΚΚΕ Δεν πρόκειται για μία απλώς αντιφατική κατάσταση “εξω τερικών γνωρισμάτω ν, όπως είναι η περίπτωση του τελευταίου Στο ΚΚΕεσ οι τομείς εισχω ρούν στο εσ ω τερικό των συνεχειών, και αντίστροφα Αποκτούν δηλαδή οργανική σχέση με το κόμμα, καθορίζοντας τους αντικειμενικούς όρους της ύπαρξής του Σε σχέση με το ΚΚΕ, το ΚΚΕεσ παρουσιάζει τις εξής στρατηγικές και θεωρητικές συγκλίσεις α) στη θεωρία του κρατικου-μονοπωλιακού καπιταλισμού (κ μ κ ) και στα παρεπόμενα, συνεπώς, της υιοθέτησής του ω ς προς την αντίληψη για το κράτος1 β) στη θεωρία των σταδίων και στον “ειρηνικό χαρακτήρα της επανάστασης", καθώς και στο χαρα κτήρα των κοινωνικώ ν δυνάμεων που εν δυνάμει θα υποστήριζαν έναν κοινωνικό μετασχηματισμό2 γ) στην υιοθέτηση του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού ως “μοντέλου' για την κομματική συγκρότηση και τη λειτουργία της3 Στον αντίποδα, το ΚΚΕεσ οριοθετείται από την παράδοση του κομμουνιστικού κινήματος, ελληνικού και διεθνούς, στα παρακάτω ζητήματα α) στην άρνηση της θεωρίας του “διπολισμού" και στην κριτική σχέση που εισάγει απ έναντι στα καθεστώ τα του “υπαρκτου σοσιαλισμού”4 β) στην υιοθέτηση της θεωρίας του “δημοκρατικού δρόμου προς το σοσιαλισμό", η οπ οία α ναγνω ρίζει στα δρώ ντα κοινωνικά υποκείμενα τον πρωταγωνιστικό ρόλο σε μια διαδικασία κοινω νικώ ν αλλαγών5 γ) στον εκδημοκρατισμό του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού με την τόνωση της πρω τοβουλίας και της ενεργητικής συμμετοχής των οργανωμένων μελών® Α υτό π ου γίνεται εμφανές από την παραπάνω στάθμιση τομών και συνεχειώ ν είναι η αλληλοδιείσδυση του ενός παράγοντα στον άλλον Η θεωρία του κ μ κ και ο “κρατικός" προσανατολισμός των παραδοσιακών Κ Κ συμπληρώνεται (ή και “διορθώνεται") από την άρνηση του κρατικού μοντέλου του “υπαρκτού σοσιαλισμού" Η θεωρία των σταδίων του κοινωνικού μετασχηματισμού συμπληρώνεται από το "δημοκρατικό δρόμο", ενώ ο δημοκρατικός συγκεντρωτισ μός εμβολιάζεται με περισσότερα δημοκρατικά και συμμετοχικά στοιχεία Η συμπυκνωση που προκύπτει οριοθετεί με σαφήνεια το ΚΚΕεσ από το ΚΚΕ Ωστόσο, παραμένει χαρακτηριστικά διφορούμενη η εσωτερική σχέση ισορροπίας μεταξύ συνέχειας και τομής Άλλοτε οι συνέχειες κυριαρχούν πάνω στα νεωτερικά στοιχεία, άλλοτε πάλι τα οργανικά ανοίγματα που έχουν επιφέρει στους όρους συγκρότησης του κόμματος οι τομές, δημιουργούν όρους ανάπτυξης πραγματικών ριζοσπαστικών θεσμών στο κόμμα αυτό Η συσχέτιση των δυο πλευρών και η εσωτερική ισορροπία τους (η ηγεμονία) θα ήταν αδύνατον να κατανοηθουν χω ρίς την εξέταση των συγκεκριμένων πολιτικών και ιδεολογικών αντιθέσεω ν του χώ ρου αυτου μετά τη ρήξη του 1968, η έκβαση άλλωστε των οποίων έκρινε τόσο το πολιτικό μέγεθος του ΚΚΕεσ όσο και την ιδιαιτερότητα της κοινωνικής του απήχησης 12

Οι κοινωνικοί-πολιτικοί όροι του εγχειρήματος του 1968

Η διάσπαση του ΚΚΕ, το Φεβρουάριο του 1968, αποτελεί για το ελληνικό κομμουνιστικό κίνημα ένα αποφασιστικό σημείο Είναι η κορύφωση μιας μακροχρόνιας κρίσης, που άνοιξε με τη

193 συντριβή του εαμικού κινήματος και που δεν κατέστη δυνατό να αμβλυνθεί στα επόμενα χρόνια της π ροδικτατορικής περιόδου Η κρίση του κομμουνιστικού κινήματος συνοψίζεται σε ένα βασικό πολιτικό-ιδεολογικό νενονός την αποκοπή του ιστορικού ΚΚΕ από τις λαϊκές τάξεις, τη σταδιακή συρρίκνωση της κοινωνικής του εμβέλειας, τη διάρρηξη των σχέσεων εκπροσώπησης που συγκρότησε με την κοινωνική συμμαχία του "λαού" κατά τη διάρκεια της Αντίστασης Η διάσπαση του '68 έρχεται να απαντήσει σ’αυτήν την ιστορική κρίση, επαγγελόμενη τον "επαναστατικό επαναπροσδιορισμό του κομμουνιστικού κινήματος’ την επανεξέταση των στρατηγικώ ν του επιλογών, την επανατοποθέτηση της ιστορίας του. την ανεξαρτητοποίησή του από τα ξένα καθοδηγητικά κέντρα, την αποκατάσταση της δημοκρατίας μέσα στο κόμμα Το εγχείρημα αυτό είχε να αντιμετωπίσει δυο σημαντικά και καθοριστικά προβλήματα Το πρώ το είναι η αποκοπή των λαϊκών μαζών από το ΚΚΕ, μ’άλλα λόγια η κρίση εμπιστοσύνης που διαπερνά συνολικά το κομμουνιστικό κίνημα Ως αποτέλεσμα των αλλεπάλληλων ηττών του και της αδυναμίας τόσο του ΚΚΕ όσο και της ΕΔΑ να δράσουν θετικά σε κρίσιμες πολιτικές συγκυρίες, το γεγονός αυτό θα συνεισφέρει σ το να μην καταστεί η υπόθεση του “επαναπροσδιορισμού του κομμουνιστικού κινήματος" υπόθεση ενός λαϊκού κινήματος Πρόκειται δηλαδή για εγχείρημα που, αντικειμενικά, αναλαμβάνεται έξω από τη δυναμική της κοινωνίας και τους προβληματισμούς ή τις προσδοκίες που τη διαπερνούν εκείνην την εποχή Το δεύτερο είναι η αποκοπή του εγχειρήματος από τους ίδιους τους έλληνες κομμουνιστές Το 1968 βρίσκει ήδη το ΚΚΕ αποδιοργανωμένο, με ανύπαρκτες οργανώ σεις και με μια ηγεσία που παραμένει, κυριολεκτικά, "χωρίς πόδια" Η επιβολή της δικτατορίας έχει διαλύσει τις, ούτω ς ή άλλως, χαλαρές οργανώ σεις της ΕΔΑ, που βρέθηκαν απροετοίμαστες να αντιμετωπίσουν τις συνθήκες παρανομίας Η μεγάλη μάζα έτσι των ελλήνων κομμουνιστών βρίσκεται ασυντόνιστη και διασκορπισμένη, αδύναμη να έχει λόγο μέσα στις διαδικασίες που αναπτύσσονται σ τη κορυφή του κόμματος® Τα δυο αυτά προβλήματα βέβαια δεν αρκούν από μόνα τους για να ανατρέψουν τη δυναμική της τομής του '68 Η μερίδα των στελεχών του ΚΚΕ που διεκδικούσε τον επαναπροσδιορισμό και την τομή (το μετέπειτα ΚΚΕ εσωτερικού), είχε, παρά τις αντικειμενικές δυσκολίες, τη δυνατότητα όχι απλώ ς να υπερισχύσει της αντίθετης ομάδας στην πάλη για το ποιός εκφράζει τους έλληνες κομμουνιστές, αλλά και να συνδεθεί με το αντιστασιακό κίνημα και τις υπαρκτές δυνάμεις του λαϊκού ριζοσπαστισμού Ό σο αλήθεια είναι ότι το εγχείρημα της τομής υπονομευόταν από τα δυο αντικειμενικά προβλήματα, άλλο τόσο αλήθεια είναι ότι το εγχείρημα θα κρινόταν από την ικανότητα του να σ υνδεθεί και να δράσει δημιουργικά μέσα στις νέες συνθήκες του κοινωνικου-πολιτικου ανταγωνισμού Πράγματι, για ολόκληρη την περίοδο 1968-1972 η ανανεωτική πτέρυγα βρίσκεται σ’αυτήν την πολιτική κατευθυνση Από τη μια πλευρά ρίχνει το βάρος της στην ανάπτυξη του ανπδικτατορικού αγώνα και της Αντίστασης και συγκροτεί τις αντιστασιακές οργανώσεις του ΠΑΜ. του Ρήγα Φεραίου, του ΑΕΜ , της Κ Ο Σ (Κομμουνιστική Οργάνωση Σπουδαστών)9 Από την άλλη πλευρά αναπτύσσει μια διαδικασία εσωτερική που κατατείνει στην ανάλυση των προβλημάτων του κομμουνιστικού κινήματος που χρειάζονται ριζική αναθεώρηση, στην οργανωτική συγκρότηση ενός ανανεω τικού "επαναστατικού οργανισμού", στη σαφή οριοθέτηση του κόμματος από τον "υπαρκτό σοσιαλισμό" και στη διακήρυξη της αυτοτέλειάς του10 Η άνοδος του αντιδικτατορικού κινήματος που παρατηρείται μετά το 1972, δικαιώνει ουσιαστικά τις επιλογές που έκανε για το κόμμα η τότε ηγεσία του Είναι χαρακτηριστικό, ότι κατά την περίοδο 1972-1973 το κόμμα ενισχύει τις θέσεις του και, σχετικά, μαζικοποιείται Ηταν βέβαια γεγονός, ότι η τομή του '68 είχε καταφέρει να συσπειρώσει με το μέρος της την πλειοψηφία έκιων εκ των στελεχώ ν και των μελών του κόμματος βρίσκονταν στην Ελλάδα, των οργανωμένων δηλαδή κομμουνιστών της εποχής11 Κατά την περίοδο όμως '72-'73 η επιρροή του βρίσκεται σε ένα πιο υψηλό επίπεδο '( ) σε συνθήκες όπου η οργανωτική στάθμη όλων των κομμάτων και οργανώ σεω ν ήταν έτσι κι αλλιώς περιορισμένη η επιρροή του ΚΚΕεσ και η συσπείρωση που είχε πετύχει στους διάφορους χώ ρους δράσης βρισκόταν στα ίδια επίπεδα και συχνά υπερείχε από την αντίστοιχη εμβέλεια του 'ΚΚΕ' (μόνη σημαντική εξαίρεση η περίπτωση των εξόριστων στη Λέρο) Και έχει ιδιαίτερη σημασία το γεγονός ότι η υπεροχή του ΚΚΕεσ ήταν αδιαμφισβήτητη κυρίω ς σπς

19* δυνάμεις των Λαμττράκηδων και των Ρηγάδων, στα στελέχη και μέλη του κόμματος και της νεολαίας που είχαν πάρει δραστήριο μέρος στην αντιδικτατορική πάλη (φυλακισμένοι και ελεύθεροι)"12 13

Η π ο λ ιτ ικ ή σ τρ ο φ ή το υ 1973: η υ π ο τρ ο π ή τη ς "π α λ ιά ς κ ο υ λ τ ο ύ ρ α ς "

Μέσα λοιπόν στις συνθήκες που δημιουργουνταν από την άνοδο του αντιδικτατορικου κινήματος και την ενίσχυση του κόμματος στους κοινωνικούς χώρους, οι προοπτικές για την επιτυχία του εγχειρήματος διαγράφονταν θετικές Το κόμμα ανέτρεπε - αν και με βραδείς ρυθμους - τις αντικειμενικές δυσκολίες Ωστόσο, η δυναμική του εγχειρήματος έμελλε να ανατραπεί από τις εσω τερικές του αντιθέσεις Ηδη από το 1972, αρχίζει να διατυπώνεται μέσα στο κόμμα μια αμφισβήτηση τω ν πολιτικών επιλογών του, η οποία αξονίζεται σε δυο βασικά σημεία Το ποώτο ζήτημα που τίθεται σε αμφισβήτηση είναι η πολιτική γραμμή Μέχρι το 1972-73, η πολιτική γραμμή μπορεί, γενικά, να συνοψισθεί, αφενός μεν στην ενίσχυση της Αντίστασης αφετέρου δε στην προετοιμασία των όρων για μαζική ρήξη με το καθεστώ ς Η Εκτακτη Ολομέλεια της Κ Ε τον Απρίλιο του 1969 τοποθετείτο με σαφήνεια υπέρ της πολιτικής αυτής, χω ρίς να αποκλείει μάλιστα και δυναμικές μορφές13 Στη γραμμή αυτή αντιπροτείνεται μια διαφορετική λογική και κατευθυνση "( ) απ ό το 1972, επίκεντρο της πολιτικής γραμμής που προβλήθηκε - ντε φάκτο ή και επίσημα - ήταν οι εκλογές με στόχο την υπονόμευση του στρατοκρατικού καθεστώτος 'από τα μέσα' Σαν κυρία κατευθυνση τη ς αντιδικτατορικής δράσης προβάλλονταν ( ) η προώθηση του αιτήματος των εκλογώ ν και με την προσδοκία ότι έτσι θα δημιουργηθεί έδαφος για την ανάπτυξη ενός μαζικού κινήματος που, με κεντρικό αίτηυα τις εκλογές, θα απαιτούσε την αποκατάσταση των κοινοβουλευτικών διαδικασιών” 4 Συστατικά στοιχεία της άποψης αυτής ήταν η ουσιαστική αποδοχή των δικτατορικώ ν Σ υνταγμάτω του ’68 και του ‘73, η λογική της "πλατειάς ενότητας" (αποδοχή της Μ οναρχίας και συμμαχία με το Μονάρχη), η αναζήτηση συμμαχιών με το ΝΑΤΟ και τον αμερικανικό παράγοντα, ώ στε να τροποποιήσουν τη στάση του<:, η αποδοχή της γραμμής φιλελευθεροποίησης του καθεστώ τος ποι προω θούσε ο Σπ Μαρκεζίνης 5 Ό πως υποστηριζόταν, το πρόβλημα με τη γραμμή του κόμματος που υλοποιόταν μέχρι το 1972, ήταν ότι είχε αποτυχει να δημιουργήσει μαζικό αντιστασιακό κίνημα Πρότεινε λοιπόν την π ολιτική στροφή του κόμματος στην κατευθυνση της αποδοχής τω ν εκλογώ ν του δικτατορικου καθεστώ τος έχοντας στόχο την όξυνση των εσωτερικών αντιθέσεων της δικτατορίας και τη ντεφάκτο νομιμοποίηση του κοινοβουλευτισμού16 Η εναλλακτική γραμμή που προβάλλεται εμφανίζει πολλά ερω τηματικά ω ς προς τους στόχους τη< Κατά πρώ τον είναι προφανές, ότι στο σκεπτικό της οι κοινωνικοί αγώνες και η ανάπτυξή τους παρουσιάζονται στατικοί και χω ρίς δυναμική Είναι γεγονός, ότι η περίοδος 1967-1972 δεν χαρακτηρίζεται από όξυνση των αντιδικτατορικώ ν κοινωνικών αγώνω ν Κάτι τέτοιο δεν είναι ανεξήγητο στο μέτρο που το λαϊκό κίνημα δεν έχει ξεπεράσει ακόμη το σοκ της δικτατορίας που το βρήκε απροετοίμαστο, αλλά και σ το μέτρο που η εκρηκτική δυναμικότητα της περιόδου 1961-1965 δεν βρήκε πολιτική διέξοδο, με αποτέλεσμα να διανύει περίοδο σημαντικής κάμψης Η ίδια όμως περίοδο ‘6 7 -7 2 είναι περίοδος ανασύνταξης και προετοιμασίας του λαϊκού κινήματος, κάτι που εκδηλώνεται στη σημαντική ανάπτυξη του από το 1972 και μέχρι την εξέγερση του Πολυτεχνείου το 1973 Η ευθύνη της ύφεσης όμω ς, χρεώ νεται στη γραμμή της τότε ηγεσίας, προτείνοντας μια ριζική στροφή της, τη στιγμή μάλιστα που οι κοινωνικές κινήσεις εκδηλώνουν ήδη τα πρώ τα μαζικά τους σκιρτήματα Δεν είναι έτσι τυχαίο, ότι ι εξέγερση του Πολυτεχνείου-και αφου η αλλαγή γραμμής έχει τελικά επιτευχθεί θα βρει το ΚΚΕεσ να τοποθετείται υπέρ της συμμετοχής της Αριστερός στις εκλογές του Σπ Μ αρκεζίνη17 Η απόδοση ευθυνών για τη μη συγκρότηση μαζικού κινήματος στην τότε ηγεσία δημιουργεί ευλογ την αίσθηση ότι αποτελεί πρόφαση στην προσπάθεια να αμφισβητηθεί η τότε ηγεσία Κι αυτό για ι η αντιπολιτευτική άποψη δεν προτείνει διέξοδο για την ανάπτυξη του κινήματος Η πολιτική της πρόταση στέκεται, κυρίως, στο ζήτημα των εκλογών, κάτι δηλαδή που αποτελεί άποψη σ υζήτηση ζύμωσης ή διαπραγματευσης με τα άλλα κομματικά επιτελεία, πάντω ς όχι π ρόταση γραμμής προ· τα μαζικά κινήματα Δεν είναι άλλωστε δύσκολο να κατανοηθεί, ότι η ανάπτυξη αντιστασιακού

195 κινήματος και η συμμετοχή στις αντιδικτατορικές εκλογές είναι δυο αλληλοσυνκοουόυενες πολιτικές Η ανάπτυξη του ανπδικτατορικου κινήματος αμφισβητεί το καθεστώς, ενώ οι εκλογές εντάσσονται στο πλαίσιο της νομιμότητάς του Αυτό αποδείχθηκε έμπρακτα, εξάλλου, με την εξέγερση του Πολυτεχνείου και την ακύρω ση της “πολιτικοποίησης" της δικτατορία ς18 Το δευτεοο ζήτημα που τίθεται σε αμφισβήτηση είναι ο προσανατολισμός του κόμματος στην αυτοτέλεια από τα ξένα κέντρα (κυρίως βέβαια από τη Σοβιετική Ενωση), στην κριτική του κοινωνικού μοντέλου του "υπαρκτου σοσιαλισμού", στη διεκδίκηση της αυτόνουηο προοπτικής του κόμματος μέσα από τον επαναπροσδιορισμό του κομμουνισπκού κινήματος Στην αντιπολιτευτική άποψη διαφαίνονται δυο βασικές κατευθύνσεις αφενός μεν η κριτική στον "αντισοβιετισμό" του κόμματος, αφετέρου δε η άποψη ότι η διάσπαση του '68 δεν είναι οριστική, αλλά μια υεταβατική περίοδος κρίσης του (ενιαίου) κόυυατος. στην αναζήτηση μιας νέας κομματικής νομιμότητας Αξονισμένη στα δυο αυτά σημεία (πολιτική γραμμή, κομματικό πρόβλημα) η εσωτερική αντιπολίτευση κατόρθωσε να εκτοπίσει τις μέχρι τότε πολιτικές κατευθύνσεις - μαζί μ'αυτές βέβαια και την ηγετική ομάδα που τις υλοποιουσε, με βασικούς εκφραστές τους Νίκο Καρά και Αντώνη Μ πριλλάκη - και να αναλάβει αυτή την ηγεσία του κόμματος^ Η αλλαγή αυτή (γνωστή και σαν "στροφή του ’73") θα ήταν ίσως απλουστευτικό να αποδοθεί σε μια απλή εσωκομματική διαφω νία Στην πραγματικότητα, πρόκειται για την "υποτροπή της παλιάς κουλτούρας του κόμματος" (όρος του Ν Καρά) μέσα σ το ανανεωτικό εγχείρημα του '68, υποτροπή που έχει τις ρίζες της στην προδικτατορική περίοδο και στην πολιτική της ΕΔΑ Η πολιτική σκέψη και πρακτική που υποκρύβει,εκφράζει με χαρακτηριστικό τρόπο το μετεμφυλιακό αμυντισμό της ελληνικής αριστερός, την ανάγκη της να αναγνωρισθεί και να αποκατασταθεί από τους αντιπάλους της Μ 'αυτήν την έννοια, οι πολιτικές απόψεις της δεν πατούν στο κενό, αλλά, αντίθετα, α ντανακλούν τη ζωντανή συνείδηση ενός μεγάλου μέρους των ηγετικών σ τελεχώ ν του ΚΚΕ και της ΕΔΑ σ το εσωτερικό της χώρας Η "παλιά κουλτούρα", δηλαδή, ενυπάρχει εξαρχής σ το εγχείρημα του ’68 Για την αντίπαλη τάση, η περίοδος ’6 8-72 ήταν πολυ μικρή ώστε να καταφέρει να εξουδετερώσει αυτήν την "παλιά κουλτούρα" και να δώσει μια άλλη διέξοδο στο ανανεωτικό εγχείρημα Επιπλέον όμως, προσκρούοντας στην αντικειμενική κατάσταση της παρανομίας και της ύφεσης του μαζικού κινήματος, η τάση αυτή δεν κατάφερε να αποδώσει πραγματικά το κόμμα σ τους έλληνες κομμουνιστές και στις ζωντανές τάσεις του κινήματος με την έγκαιρη σύγκλιση σ το διάστημα αυτό ενός Συνεδρίου (ή κάποιου άλλου, έστω, Σώματος) Ο Α Μπριλλάκης θα διατυπώ σει σ αφώ ς την εκτίμηση αυτή προσθέτοντας ότι "( ) ένα τέτοιο κομματικό σώμα θα μπορούσε να επεξεργαστεί τις κυρίες κατευθύνσεις του ανανεωτικού εγχειρήματος - προβάλλοντας ’επιθετικά’ το αίτημα της ανανέωσης Να αναδείξει έγκυρο προσωρινό καθοδηγηπκό όργανο που θα συσπείρω νε τις κομματικές δυνάμεις με βάση αυτές τις κατευθύνσεις και μία ορθή γραμμή αντιδικτατορικής πάλης, μέχρις ότου γίνει δυνατή η σύγκλιση αντιπροσωπευτικού σώματος" 1 Η αδυναμία αυτή θα υποβοηθήσει την αλλαγή γραμμής και ηγεσίας στο κόμμα Α π ό το 1973, μια νέα ηγεπκή ομάδα θα αναλάβει την καθοδήγηση του "ανανεωπκου" εγχειρήματος Μέσα σ ’ένα μόλις χρόνο, η "τομή" του ’68 θα υποστεί δύο καθοριστικές πολιτικές ήττες Η πρώ τη, το Νοέμβριο του ’73 Η εξέγερση του Πολυτεχνείου θα συναντήσει την αντίθεση της ανανεωτικής πολιτικής ηγεσίας, αφού ερχόταν να ακυρώσει τα σχέδια για διαπραγμάτευση και συμμετοχή σπς εκλογές^ Η δεύτεοη αφορά στη διαμάχη με τη φιλοσοβιετική (παραδοσιακή) τάση Υπό το βάρος της πολιτικής της στροφής και της "υποχώρησης" στο θέμα της διάσπασης του *68, η ηγεσία του ΚΚΕ (εσωτερικού) θα βρεθεί σταδιακά σε μειονεκτική θέση Οι συσχετισμοί βέβαια, όπω ς έδειξαν και οι βουλευτικές του 1974, ήταν ακόμα ελαφρώς υπέρ της φιλοσοβιετικής πλευράς Η συγκυρία πάντως του 1972-73 είχε ήδη ανατραπεί Παράλληλα, η νέα ανανεωτική ηγετική ομάδα παραιτείται σιγά-σιγά από τη διεκδίκηση του τίτλου του ΚΚΕ, καθώς και των κομματικών εφημερίδων και περιοδικών Η επικράτηση της ενδοτικής προς την άλλη πτέρυγα τάσης, που διεκδικεί την ενότητα, θα υποστείλει το μέτωπο αυτό και θα "χαρίσ ει" έτσι στην φιλοσοβιετική πλευρά τη (συμβολική) συνέχεια του κομμουνιστικού κινήματος Είναι χαρακτηριστικό, ότι η ανανεωτική πλευρά σ’όλα τα επίσημα κείμενά της, τουλάχιστον

196 μέχρι το 1970, διεκδικεί και υπογράφει ως "ΚΚΕ", απόδειξη, μεταξύ άλλων, και μιας ενιοχυμένης νομιμότητας που απολαμβάνει μέσα στους κομμουνιστές^3 Α λλά και αμέσω ς μετά, στην επόμενη φάση, η υπογραφή είναι ΗΚΚΕ (εσωτερικού)" Η παρένθεση αυτή δεν ήταν βέβαια τυχαία Υπονοούσε το μεταβατικό και προσωρινό του τίτλου, τη διεκδίκηση του ΚΚΕ και της παράδοσής του Η παρένθεση θα καταργηθεί μόλις το 1976 στο 1ο(9ο) Συνέδριο του ΚΚΕ(εσ ) ω ς δήλωση, ουσιαστικά, παραίτησης από τις διεκδικήσεις και αναγνώριση πια της ύπαρξης ενός "νέου" κόμματος 1 4 Η π ο λ ιτ ικ ή γ ρ α μ μ ή το υ Κ Κ Ε εσ μ ετά την "σ τ ρ ο φ ή ” το υ 1973 - Η α νά δ ειξη τ η ς γ ρ α μ μ ή ς τ η ς Ε θ ν ικ ή ς Α ν τ ιδ κ τα τ ο ρ ικ ή ς Δ η μ ο κ ρ α τικ ή ς Ε νό τη τα ς (ΕΑΔΕ) Η νέα πολιτική γραμμή στο χώρο αυτό θα δοκιμασθεί, όπως προαναφέρθηκε, για πρώ τη φορά ως κεντρική κομματική γραμμή στις ζυμώσεις της δικτατορικής "πολιτικοποίησης” και στο Πολυτεχνείο Το γενικότερο ενδιαφέρον της γραμμής εντοπίζεται στο γεγονός, ότι μ'έναν ιδιαίτερο τρόπο θα εγγράφει μονίμως στον πολιτικό λόγο του κόμματος αυτου και θα εμφανίζεται, με άλλες μορφές, καθ'όλη τη διάρκεια της ιστορίας του, ακόμη και όταν οι συνθήκες θα αλλάζουν ριζικά Η γραμμή του 1973 για συμμετοχή στις διαδικασίες "πολιτικοποίησης" θα ναυαγήσει με την τροπή που πήραν οι εξελίξεις μετά την σύγκρουση του φοιτητικού κινήματος Ωστόσο, είναι χαρακτηριστικό, ότι το ΚΚΕ(εσ) θα θεωρήσει το Πολυτεχνείο και την πολιτική της ρήξης με τη δικτατορία ω ς υπευθυνους για τη δικτατορία του Ιωαννίδη και την απώλεια της ευκαιρίας της "πολιτικοποίησης” του Γ Παπαδόπουλου, ενώ η γραμμή του θα παραμείνει, παρά την προφανή αποτυχία της, στο απυρόβλητο “ Η δικτατορία με τη καινούργια της μορφή έγινε ωμότερη Επανήλθε ο στρατιωτικός νόμος χω ρίς καμμιά προοπτική να αρθεί Τα στρατόπεδα άνοιξαν και πάλι Ο ι αυθαίρετες συλλήψεις συνεχίζονται Η φίμωση του Τύπου ξεπέρασε κάθε προηγούμενη Ετσι, από την άποψη των καταπιεστικών μέτρων, οι όροι της λαϊκής πάλης επιδεινώ θηκαν κΓσπό την άποψη της πολιτικής της δικτατορία ς έγινε στροφή προς τα πίσω Άμεσο επακόλουθο των γεγονότω ν του Νοέμβρη ήταν η ανατροπή του Παπαδόπουλου και η αντικατάστασή του από μια άλλη χούντα στα πλαίσια του ίδιου του δικτατορικού καθεστώτος( )"24 Στη λογική του παραπάνω κειμένου διακρίνεται σαφώς η κύρια πολιτική σκέψη που διαπερνά τον ανανεω τικό ηγετικό πυρήνα, εκφράσεις της οποίας είχαν ήδη εκδηλωθεί από την προδικτατορική περίοδο Πρόκειται για τη λογική του "ετεροκαθορισμού" από τα διλήμματα που θέτει ο (πολιτικός) αντίπαλος οι πολιτικές τοποθετήσεις του καθορίζονται πάντοτε από τις π ρω τοβουλίες του, διαφορετικού κατά περίπτωση, κυρίαρχου αντιπάλου Η λογική αυτή παρουσιάζει μια χαρακτηριστική ιστορική συνέχεια Στην κρίση των Ιουλιανών ήταν πρόθυμη να υποστηρίξει κεντροδεξιά κυβέρνηση, με στόχο την αποφυγή της δικτατορίας25 Μεσούσης της τελευταίας, δεν απέκλειε συμφωνίες ακόμα και με τον εξόριστο τότε Μονάρχη, με στόχο την "απομόνωση" της δικτατορίας Κατόπιν, δεν διστάζει να υποστηρίξει τις πρωτοβουλίες της δοτής κυβέρνησης Μαρκεζίνη, με στόχο να "απομονώσει τα πιο ακραία δικτατορικά στοιχεία" Φυσιολογικά λοιπόν το 1974, με την πτώση της δικτατορίας και την ανάληψη της διακυβέρνησης από τον Κ Καραμανλή, η λογική αυτή θα καταλήξει στην έμμεση ή και άμεση υποστήριξη των συντηρητικών κυβερνήσεων, υπό το πρίσμα της γραμμής που ονομάσθηκε Εθνική Αντιδικτατορική Δημοκρατική Ενότητα (ΕΑΔΕ) Η ΕΑΔΕ δεν εμφανίσθηκε, κατά συνέπεια, ξαφνικά Οι ιδεολογικές της προϋποθέσεις εμφανίσθηκαν για πρώτη φορά κατά την προδικτατορική περίοδο (είναι η πρόταση τω ν ” 5 σημείων" της ΕΔΑ), άνθισαν κατά τη δικτατορία και κατέληξαν σε μια συνολική καταγραφή, για όλα τα πολιτικά και κοινωνικά μέτωπα, κατά τη μεταπολίτευση Σε τρεις δηλαδή τελείως διαφορετικές πολιτικές συγκυρίες, η γραμμή αυτου του κόμματος εμφανίσθηκε αμετάβλητη, δείχνοντας, ταυτόχρονα, τον μόνιμο οργανικό χαρακτήρα της Κοινά στοιχεία και στις τρεις π εριπ τώ σ εις,"( ) το στοιχείο της πάση θυσία 'ενότητας', η συνδιαλλαγή με κάθε εξουσία για να απομονωθούν τα πιο επικίνδυνα στοιχεία της, η ανάγκη του συμβιβασμού με τους όρους του πολίτικου παιχνιδιού όπω ς τους θέτει ο αντίπαλος, η προσδοκία της αλλαγής μέσα από τροποποιήσεις συσχετισμών στη κορυφή ( )',2β

197 Και σ τις τρεις συγκυρίες, η ίδια πολιτική γραμμή οδήγησε το κόμμα σε καταφανή απόσταση από τις πραγματικές πολιτικές αντιθέσεις της συγκυρίας, εν τέλει δε στη συρρίκνωση (Για το θέμα αυτό βλ και Δεύτερο Μέρος, κεφάλαιο πρώτο, 4 3 ) Η εκτίμηση της ηγετικής ομάδας, δέσμια ενός πολιτικού σχήματος που θεωρούσε την αντίθεση "φιλοδικτατορικών" και "αντιδικτατορικώ ν στοιχείων της Δεξιάς ω ς την κυρία πολιτική αντίθεση που διαπερνούσε την ελληνική κοινωνία και κατά συνέπεια τον κίνδυνο δικτατορίας σ αν υπαρκτό και άμεσο, δεν είναι μόνο ανεδαφική ή πολιτικίστικη αλλά εμφανιζόταν, επιπλέον, αντίθετη ή καχυποπτη σ ε κάθε κοινωνική αντίδραση απέναντι στην κυβέρνηση Καραμανλή Ηταν ανεδαφική γιατί περίπ τωση νέου πραξικοπήματος δεν υπήρχε από πλευράς Στρατού Δεν υπήρχε δηλαδή για το Στρατό ούτε η δυνατότητα, αλλά ουτε η ανάγκη, να δράσει πολιτικά ως "κόμμα της αστικής τάξης" Ηταν επίσης πολιτικίστικη στο μέτρο που θεωρούσε τη δικτατορία όχι σαν έκτακτη μορφή που λαμβάνει κάθε (καπιταλιστικό) Κράτος σε ειδικές συνθήκες, και πάντα υπό τον όρο του ευνοϊκού συσχετισμου δυνάμεω ν σε βάρος των μαζών, αλλά ω ς μία γενική αντίθεση μεταξύ "δημοκρατίας" και “δικτατορίας", ω ς μία εκτροπή από την ομαλότητα Δεν είναι τυχαίο ότι σ'αυτή τη βάση της αντίληψης αυτής θα διαμορφωθεί η κυρίαρχη ιδεολογία μέσα στο ΚΚΕεσ , μια ιδεολογία που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί, τυπικά .“ δημοκρατικίστικη” 27 Υπήρξε τέλος, σε καταφανή απόσταση από τις κοινωνικές ζυμώσεις και διεκδικήσεις της εποχής, σ το μέτρο που η εξειδίκευση της ΕΑΔΕ στους μαζικούς χώ ρους την έφερνε σε αντίθεση με τη μαζική κίνηση Στα εργοστάσια οι απεργίες χαρακτηρίζονται από το ΚΚΕεσ ως κίνδυνοι εκτροπής Στα Π ανεπισ τήμια και στα σχολεία το κόμμα επέβαλλε στη νεολαία του την αποδοχή τω ν πλαισίω ν της νέας αυταρχικής εκπαιδευτικής πολιτικής Στις μεγάλες κεντρικές συγκρούσεις της περιόδου, το ΚΚΕεσ , πρώ το απ'όλα τα κόμματα διέβλεπε κινδύνους αποσταθεροποίησης και συνιστουσε μετριοπάθεια Ετσι λοιπόν η ΕΑΔΕ ήταν αδύνατον να κατανοήσει την ουσία αλλά και την πραγματικότητα της νέας (αστικής) επιθετικής πολιτικής γραμμής που υλοποιείτο από τη Ν Δ Τα απ οιελέσ μ ατά της θα αποβουν καθοριστικά Ποώ τον. η ΕΑΔΕ θα επιτρέψει στο ΚΚΕ όχι μόνο να ανατρέψει αλλά και να διαμορφώσει τους ενδο-κομμουνιστικούς συσχετισμούς συντριπτικά υπέρ του Το πρόβλημα αυτό αναλύθηκε συγκεκριμένα στην περιοδολόγηση της πολιτικής σκηνής Δεύτερον, θα απομονώσει το ΚΚΕεσ από τη δυναμική των λαϊκών μαζών και κυρίω ς θα καταγράψει το ανανεωτικό διάβημα ω ς "διασπαστικό" και "συντηρητικό” , φέρνοντας το σε αντίθεση με το κλίμα ριζοσπαστικοποίησης της εποχής

Β

ΙΔ ΕΟ ΛΟ ΓΙΚ Α ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΑ ΖΗΤΗΜ ΑΤΑ ΤΟΥ ΚΚΕεσ

2 1 Το π ρόβλημα ηγεσίας στο ΚΚΕεσ Το αποτέλεσμα των εκλογών του ’77 δεν μπορούσε παρά να χρεωθεί στην ηγεσία του κόμματος, φέρνοντας για μια ακόμη φορά στην επιφάνεια το μεγάλο και ιστορικό ζήτημα της ηγεσίας στο ελληνικό κομμουνισ τικό κίνημα Ό π ω ς έχει διατυπωθεί και παλαιότερα "στο ελληνικό κομμουνιστικό κίνημα είχε πολυ νωρίς επιβληθεί μία ορισμένη ηγεσία, ειδικής στρατολογίας και ιδεολογικής συγκρότησης, για την εκλογή και την π οιότητα της οποίας ποτέ δεν ρωτήθηκαν οι έλληνες κομμουνιστές” 23 Πρόκειται για μία ηγεσία που αντλώντας τη νομιμοποίησή της από εξωγενείς παράγοντες (Κομμουνιστική Διεθνής το 1931, επέμβαση των αδελφών κομμάτων το 1956) ποτέ δεν υπήρξε προϊόν ενδογενώ ν κοινωνικών αντιθέσεων, ενώ, ταυτόχρονα, χαρακτηρίστηκε ανέκαθεν από χαμηλό επίπεδο πολιτικής συγκρότησης Τα περίφημα "λάθη" της κομμουνιστικής ηγεσίας δεν θα ήταν, ίσως, σωστό να λαμβάνονται υπόψιν με την πραγματική σημασία που έχει το "λάθος" Δεν πρόκειται δηλαδή για μία "στιγμιαία" παρέκκλιση, αποτέλεσμα μίας κακής εκτίμησης ή ανεδαφικών συσχετίσεων, κάτι που άλλωστε πολύ εύκολα θα μπορούσε να διορθωθεί Πρόκειται αντίθετα για μία συνεχή διαδικασία λαθεμένων πολιτικών επιλογώ ν που σαν κόκκινο νήμα διαπερνά πάντα την ιστορική ηγεσία του ΚΚΕ Η τελευταία, διαμορφωμένη έξω από την κίνηση των λαϊκώ ν τάξεων (γι’αυτό και διακατέχεται από έναν "υπερβατισμό" που θεοποιεί το "Κόμμα" και την ηγεσία του), ιδεολογικά εξαρτημένη, αδύνατη να έχει μία επιστημονική αναλιιση της ελληνικής κοινωνίας, φέρει το βάρος της ευθυνης για τη συνεχή αδυναμία του κομμουνιστικού κινήματος να παρέμβει αποτελεσματικά σ τις αντιθέσεις του κομματικού συστήματος Η διάσπαση του '68 δεν καταφέρνει να λύσει το ιστορικό αυτό πρόβλημα, παρά τις διακηρύξεις της Η επικράτηση της "παλιάς κουλτούρας" αλλά και η αδυναμία της λεγόμενης "αριστερής τάσης", ακυρώ νουν το εγχείρημα Από το 1968 θα περάσουν οκτώ ολόκληρα χρόνια για να συγκαλέσει το ΚΚΕ(εσ) το 1ο του Συνέδριο το 1976, όταν πια η ηγεσία του έχει διαμορφώσει τα χαρακτηριστικά του κόμματος και της ανανέωσης, ενώ οι βασικές της επιλογές έχουν ήδη καθορίσει τα μελλοντικά περιθώρια Το Συνέδριο δεν εκλέγει ηγεσία, στην πραγματικότητα νομιμοποιεί την ίδια ηγεσία και τις επιλογές της Το κόμμα δεν αποδίδεται στους κομμουνιστές και σ'όλες τις τάσεις τους Ό π ω ς τονιζόταν, "το Συνέδριο του ΚΚΕεσ βρέθηκε εξ αντικειμένου μπροστά σε τετελεσμένα γεγονότα Οι επιλογές που είχαν γίνει δεν μπορούσαν πλέον να αποτρσπούν Ο καθένας σήμερα είναι υποχρεωμένος να υπάρξει και να δράσει με βάση την υπάρχουσα κατάσταση πραγμάτων για την οποία δεν ρωτήθηκε, και η οποία ενδεχομένως, με την έγκαιρη διαπλαστική παρέμβασή του, θα ήταν διαφορετική"29 Η ίδια λοιπόν ιστορική ηγεσία τουΚΚΕ. μετά το '68 θα βρεθεί διασπασμένη σε δύο μερίδες Α ν εξαιρέσει κανείς το μικρό διάλειμμα '68-'73 όπου ψηλαφιούνται διαφορετικές προσεγγίσεις, το εγχείρημα της ανανέωσης θα το διαχειρισθεί μια ηγεσία της οποίας τα "υλικά διαμόρφωσης" δεν διαφέρουν ποιοτικά από αυτά της άλλης κομμουνιστικής πλευράς Τα ιδεολογικά χαρακτηριστικά της διαφαίνονται στις εκτιμήσεις της για την ήττα του κόμματος στις εκλογές του '77, συντριβή που βάζει τέλος ουσιαστικά στη διάσπαση του '68 με την καθολική επικράτηση της φιλοσοβιετικής τάσης30 Οι εκτιμήσεις αυτές της Κ Ε που εγκρίθηκαν στο 2ο(10ο) Συνέδριο δηλώνουν τα εξής "Η Κ Ε θεω ρεί ότι η γενική πολιτική γραμμή του Κόμματος, στη βασική της σύλληψη και κατεύθυνση, όπως καθορίστηκε σ το Πρόγραμμα και στις αποφάσεις του 1ου(9ου) Συνεδρίου ήταν σωστή Η πολιπκή μας αυτή στηρίζεται στην ορθή διαπίστωση ότι στη χώρα μας και μετά τη πτώση της δικτατορίας δεν έχει ακόμα θεμελιωθεί και στερεωθεί η Δημοκρατία ( ) Η ευρύτερη δυνατή δημοκρατική συσπείρωση που επιδιώκει το κόμμα μας σήμερα είναι η μόνη ρεαλιστική και κατανοητή από ευρυτερες μάζες πολιτική ενότητας που έχει ταυτόχρονα και συγκεκριμένο αντιιμπεριαλιστικό και αντιμονοπωλιακό περιεχόμενο ( ) Τα συμπεράσματά μας απ’τις εκλογές πρέπει να μας οδηγήσουν όχι στην ανατροπή, αλλά στην ενίσγυση και παραπέρα επεξεργασία της

199 νοαυυή<: ι κ κ και στη διόρθω ση εκείνων των πλευρών μας που η κριτική εξέταση κάνει αναγκαία ” Το χαρα κτηριστικό γεγονός δεν είναι (μόνον) ότι η ανανεωτική ηγεσία αισθάνεται επιβεβαιωμένη πολιτικά, αλλά και ότι ακόμα και την εποχή εκείνη (1978) διαβλέπει υπαρκτούς κινδύνους δικτατορίας Ενα άλλο σχετικό “ δείγμα γραφής” αποτελούν οι εκτιμήσεις για την επικράτηση του ΚΚΕ στην ενδοκομμουνιστική διαμάχη °Το εκλογικό αποτέλεσμα της 20 11 77 σποτελεί φανερή απόδειξη για το ότι το ανανεωτικό μήνυμα του ΚΚΕεσ δεν μπόρεσε να φτάσει στις ευρύτερες μάζες των κομμουνιστών, της ευρυτερης Αριστερός, της εργατικής τάξης και γενικά των ελλήνων εργαζομένω ν Η βασική αιτία βρίσκεται στο ότι το ΚΚΕεσ παρουσίασε σημαντική καθυστέρηση στην οικοδόμησή του Το Κόμμα και η καθοδήγησή του υποτίμησαν τις αντικειμενικές και υποκειμενικές δυσκολίες της ανανεωτικής προσπάθειας σε συνθήκες διάσπασης και ξένης επέμβασης στα εσωτερικά του κομμουνιστικού μας κινήματος” 32 Είναι σ αφές από τις παραπάνω εκτιμήσεις του ΚΚΕεσ , ότι το αντικειμενικό αποτέλεσυα (η ανεπάρκεια σ τη κομματική οικοδόμηση) λαμβάνεται υπόψη και θεωρείται ως αιτία Στο σημείο αυτό ξαναβρίσκεται η περίφημη "προτεραιότητα του κομματικού μηχανισμού" πάνω σε όλες τις πολιτικές ή ιδεολογικές διαδικασίες, συστατικό στοιχείο της ιδεολογίας του ιστορικού ΚΚΕ και πεδίο σύγκλισης με την αντίπαλη κομμουνιστική πτέρυγα της μεταπολίτευσης Ό μως, οι "καθυσ τερήσεις” του κόμματος είναι άμεσο αποτέλεσμα της αποκοπής του από τις κοινωνικές δυναμικές και της "μ η-ριζοσπαστικής" καταγραφής του Εχει ω στόσο ενδιαφέρον να σταθεί κανείς σε δύο σημεία τα οποία σποτελουν βασικό ερμηνευτικό σχήμα για την ηγεσία του ΚΚΕεσ, όσον αφορά στη διάσπαση του '68 και την πορεία της, και τα οποία ταυτόχρονα αναιρούν την επιλογή εκείνη Ενα σημείο το οποίο υποτίθεται πως δικαιώ νει, σ ύμφω να με το ΚΚΕεσ τη διάσπαση του '68 είναι η μεταφορά του κομματικού κέντρου στο εσω τερικό της χώ ρας Ο δυϊσμός της ηγεσίας σε αυτούς που (αναγκαστικά) βρίσ κονταν στο εξω τερικό και αυτους που παρέμειναν στο εσωτερικό ήταν βέβαια ένα από τα πιο σημαντικά π ροβλήματα του κομμουνισ τικού κινήματος Διατηρούσε ένα μεγάλο μέρος της ηγεσίας εκτός των υπαρκτών αντιθέσεω ν της ελληνικής κοινωνίας για τις οποίες δεν μπορούσε αντικειμενικά να έχει άμεση εκτίμηση Ενίσχυε και μονιμοποιούσε την "εξάρτηση" αυτής της ηγεσίας από τις επιλογές των "αδελφ ώ ν κομμάτω ν” της Ανατολικής Ευρώπης Τέλος, διαμόρφωνε μια σχέση με τη μεγάλη μάζα των κομμουνιστών σ το εσωτερικό της χώρας υπερβατική και ιερατική Η αντίθεση εσωτερικου-εξω τερικου δεν είναι μια αντίθεση γεωγραφική αλλά πραγματική, τουλάχιστον στην π ροδικτατορική και δικτατορική περίοδο Ωστόσο, το ζήτημα της ηγεσίας δεν εξαντλείται σ’αυτό το επίπεδο Μία ηγεσία μπορεί να βρίσκεται πράγματι σ το εσω τερικό της χώ ρας και να είναι αποκομμένη από τις πραγματικές αντιθέσεις Μια ηγεσία, επίσης μπορεί να βρίσκεται στο εξωτερικό και μολαταύτα να μπορεί θαυμάσια να ανταποκρίνεται στα πολιτικά της καθήκοντα Το πρόβλημα της ηγεσίας είναι κυρίω ς πρόβλημα ένταξής της μέσα σ τις κοινωνικές αντιθέσεις, ανάδειξής της μέσα από κοινωνικούς αγώνες, αυτόχθονης ιδεολογικής συγκρότησής της Στα στοιχεία αυτά της ηγεσίας ω ς συλλογικού καθοδηγητή ενός κόμματος ουτε η ηγεσία του "εσ ω τερικού" ουτε αυτή του "εξω τερικού" μπορούσαν να ανταποκριθούν Είναι χαρακτηριστικό το π αράδειγμα των Ιουλιανώ ν γεγονότων το 1965 Το μεν "εσωτερικό" διαμορφώνει τα γνω στά "5 σημεία” , πολιτική πρόταση που, τελικά, αποδείχθηκε ανεδαφική και αναποτελεσματική, το δε "εξω τερ ικό", ενώ σ υμφω νεί με τα "5 σημεία" προβάλλει επιπλέον ως ζήτημα αιχμής τη νομιμοποίηση του ΚΚΕ Και σ τις δύο εκδοχές της, η πολιτική γραμμή εντυπωσιάζει με την απόσταση που έχει από τα πραγματικά προβλήματα και τις αντιθέσεις της εποχής33 Το πρόβλημα λοιπόν δεν είναι "γεωγραφικό” Είναι πρόβλημα συνολικής ιστορικής κουλτουρας του ΚΚΕ και της ηγεσίας του Η ηγεσία που επικράτησε στο ΚΚΕεσ μετά το *73 αποσύνδεσε το πρόβλημα αυτό από την ιστορική του διάσταση και το μεταχειρίσθηκε ως "γεω γραφικό” , παρά τις διακηρύξεις του '68 Ο λόγος γι'αυτό δεν είναι ίσω ς ευρύτερα γνωστός το 1973 ξαναχρησιμοποιείται η παλιά αντίθεση "εσ ω τερικου-εξω τερικου’ , μέσα στο ΚΚΕεσ αυτή τη φορά, για να επιταχυνθεί η αλλαγή ηγεσίας και γραμμής34 Ετσι, μια ειδική πλευρά των διακηρύξεων του '68, η παραγωγή μιας νέας ηγεσίας για το ελληνικό κομμουνιστικό κίνημα μέσα από τους ταξικούς αγώνες, θα μεταλλαχθεί στο ΚΚΕεσ σε αντίθεση

200 (γεωγραφικής κυρίως υφής) "εσωτερικου-εξω τερικού" Σε ένα ερμηνευτικό σχήμα που ιδεολογικά νομιμοποιεί εκ των υστέρων μία πολιτική επιλογή σαν και αυτή που υπήρξε η αλλαγή πλεύσης μετά το 1973 22

Η ιδεολογία των ‘’αντικειμενικώ ν συνθηκών”

Ενα επιπλέον βασικό στοιχείο της ιδεολογίας του ΚΚΕεσ αποτελουν οι “ αντικειμενικές δυσκολίες" που σύμφωνα με το κόμμα συνιστούν μια από τις κύριες αιτίες της ανανεωτικής αποτυχίας Μετά το 1977 και με την πάροδο του χρόνου οι "αντικειμενικές δυσκολίες” βρήκαν και ένα πιο εξειδικευμένο πλαίσιο "ερμηνείας" από τη μια πλευρά αναδείχθηκαν οι "βαθιές ρίζες" του δογματισμού στη χώρα μας (αιτιολόγηση για την επικράτηση του ΚΚΕ στον κομμουνιστικό εκλογικό χώρο), από την άλλη προβλήθηκε ο εξωτερικός παράγοντας με τη μορφή της ενίσχυσης από την πλευρά των "αδελφ ώ ν κομμάτω ν" προς τη δογματική πτέρυγα Η επίκληση αυτών των ερμηνειώ ν παρουσιάζει ενδιαφέρον για το ιδεολογικό σχήμα στο οποίο η ανανεωτική ηγεσία προσφεύγει για να δικαιολογήσει (και όχι να ερμηνεύσει) την αποτυχία της Στη λογική των επίσημων κομματικών κειμένων, διαφαίνεται σαφώς η λογική ότι για την αποτυχία του ανανεωτικού εγχειρήματος φταίνε "αντικειμενικά" προβλήματα και όχι το ίδιο που είτε δεν μπόρεσε να εμπνεύσει με την πολιτική του είτε πάλι δεν μπόρεσε να παρέμβει στις "αντικειμενικές' δυσκολίες35 Ο "αντικειμενισμός" αυτός εγγράφεται ω ς μόνιμο στοιχείο της ιδεολογίας του κόμματος, υποκατάστατο μιας επιστημονικής ανάλυσης της πραγματικότητας Είναι χαρακτηριστικό, ότι στο επίπεδο του πολιτικού λόγου, το ΚΚΕεσ είναι το κόμμα με τη μεγαλύτερη αυταρέσκεια για τις ιδέες του, τη "μεγάλη” πολιτική του, τη "σπ ορά" του στην ελληνική κοινωνία, χωρίς ποτέ να εξηγεί, ωστόσο, γιατί το πολιτικό του διάβημα παρέμεινε περιθωριακό, ή μάλλον θεωρώντας πω ς για αυτό ευθύνονται "αντικειμενικές” συνθήκες τις κοινωνίας Ο "ελιτισμός” αυτός, δηλαδή το να θεωρεί το ίδιο τις ιδέες του "μεγάλες" ή "καινούργιες” ανεξάρτητα από την κοινωνική τους αποδοχή και τη δικαίωσής του μέσα στον πολιτικό στίβο, συνιστά τη βασικότερη ιδεολογική πλευρά του ΚΚΕεσ, πλευρά που εμπεδώνεται στο Κόμμα μετά το '78 με τις αναλύσεις στις οποίες καταφεύγει Μετά το 1978 πράγματι, το ΚΚΕεσ αρχίζει να μεταλλάσσεται πλέον και τυπικά Δεν είναι μόνο το γεγονός ότι ο "ελιτισμός” συγκροτείται ως κυρίαρχη ιδεολογία μέσα στο Κόμμα Πρόκειται και για το γεγονός ότι ταυτόχρονα με την ιδεολογική αυτή εξέλιξη ολοκληρώνεται και η κοινωνική μετάλλαξη του ΚΚΕεσ Εδώ θα διακρίνονταν τρία στοιχεία α) η απομάκρυνση ή η περιθω ριοποίηση των παλιών κομμουνιστών από το κόμμα Σ’αυτό το χώρο η συρρίκνωση του ΚΚΕεσ υπήρξε σταδιακή, αλλά καταλυτική β) την απομάκρυνση από το κόμμα όλων σχεδόν των εργατικών στελεχών του Οι δυνάμεις του ΚΚΕεσ στον εργατοϋπαλληλικό χώρο θα είναι εφεξής ασήμαντες γ) η διαγραφή ή αποχώρηση από το Κόμμα του μεγαλύτερου μέρους της Νεολαίας του μετά τη μεγάλη εσωκομματική κρίση του 1978 Η σταθεροποίηση πλέον αυτής της ηγεσίας, παρά την αποτυχία, θα συνοδευτεί λοιπόν από τη σταθερή διατήρηση της ίδιας γραμμής, της ίδιας στρατηγικής, της ίδιας φυσιογνωμίας Η ΕΑΔΕ θα εγχαραχθεί ω ς υόνιυο και οονανικό πολιτικό στοιχείο του ΚΚΕεσ, όπω ς μόνιμο και οργανω τικό υπήρξε από την προδικτατορική περίοδο στη πολιτική σκέψη της ηγεσίας της τότε ΕΔΑ36 Θα ξανασυναντηθεί μετά την άνοδο του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία, όταν πια το φόβο της δικτατορίας θα αντικαταστήσει ο φόβος μίας δεξιάς επανόδου και η επίκληση της "ενότητας” θα ζητά ευρυτερες κυβερνητικές συμμαχίες ασκώντας κριτική στην "αδιέξοδη αυτοδυναμία” Είναι η εποχή της "π ράσ ινης" όπω ς ονομάσθηκεΕΑΔΕ, η οποία πιστοποιεί ότι η λογική και η πρακτική της γραμμής αυτής κινείται ανάλογα κάθε φορά με τους φορείς της (κυβερνητικής) εξουσίας Μετατοπίζεται δεξιότερα ή αρισ τερότερα ανάλογα μ’αυτόν που έχει τη πρωτοβουλία των κινήσεων Από την προδικτατορική στήριξη του Π Κανελλόπουλου έναντι της άκρας δεξιάς πέρασε στην στήριξη του Σπ Μ αρκεζίνη έναντι των πιο σκληροπυρηνικώ ν της δικτατορίας, και από εκεί στην στήριξη του Κ Καραμανλή έναντι, συνολικά, των θιασωτών της δικτατορίας Η άνοδος του ΠΑΣΟΚ θα μετατοπίσει τη γραμμή "αριστερότερα” , προσβλέποντας στη στήριξη της Ν Δ Ό ,τι απέμεινε, εν τέλει από τη γραμμή αυτή, ήταν η άρση της αυτόνομης υπόστασης του κόμματος αυτού και ο ετεροκαθορισμός του, δηλαδή η ” εξ' ανάγκης" τοποθέτησή του σ τις “ αντικειμενικές” συνθήκες που διαμορφώνονταν με ά λλους κοινωνικούς και πολίτικους πρωταγωνιστές Κατά συνέπεια, η μετάλλαξη της ιδεολογικής φυσιογνωμίας του κόμματος αποτέλεσε, κατά κάποιον τρόπο, φυσιολογικό

201 επακόλουθο Α πό την επαγγελία της "ανανέωσης του κομμουνιστικού κινήματος" μετατοπίσθηκε, σταδιακά, σ την επαγγελία της "ανανέω σης της Αριστερός" και αργότερα της "ανανέω σης” της πολιτικής, της "ανανέω σης" των θεσμών, της "ανανέωση του πολίτικου ήθους” , κλπ Με άλλα λόγια, μετατοπίσθηκε σε ένα εν γένει "εκσυγχρονιστικό” πολιτικό λόγο, με ασαφή ταυτότητα, ο οποίος, βεβαίω ς, δεν δικαιολογούσε την αυτόνομη κομματική υπόσταση Αργότερα, μετά το 1985, η πραγματικότητα αυτή θα κατανοηθεί από τον ηγετικό πυρήνα του κόμματος, ο οποίος θα επιχειρήσει μια πορεία "μετεξέλιξης" της κομματικής μορφής σε ένα ευρύτερο πολιτικό πλαίσιο, χω ρίς ω σ τόσο να θέσει σε αμφισ βήτηση τα ιδεολογικά συστατικά της 2 3 Το ΚΚΕεσ και η στρατηγική του Ευρωκομμουνισμού Το π ρόβλημα τω ν σχέσεων του ΚΚΕεσ με το ρεύμα του Ευρωκομμουνισμου εμφανίζει δυο αντιφατικές μεταξύ τους πλευρές Από τη μία πλευρά, ούτε οι ιστορικές αντιθέσεις που οδήγησαν στη διάσπαση το '68 μπορούν να π εριγράφουν σαν συγκρουση "ευρωκομμουνιστικών" και "δογματικών" απόψεων, αλλά ούτε και αργότερα μεσουσης της δικτατορία ς ή στην πρώτη περίοδο της μεταπολίτευσης, η αντίθεση ΚΚΕ και ΚΚΕεσ λαμβάνει τέτοιο χαρακτήρα Ηταν άλλωστε αδύνατον κάτι τέτοιο, αφου και ο "Ευρω κομμουνισμός” εμφανίζεται ως όρος ιστορικά μόλις το Μάρτιο 1977 στην περίφημη "Συνάντηση της Μαδρίτης” μεταξύ Ιταλικού, Ισπανικού και Γαλλικού Κ Κ 37 Η υιοθέτηση, εκ των υστέρων, του Ευρωκομμουνισμού από το ΚΚΕεσ δεν αποσκοπουσε παρά στην άρση της διεθνούς του απομόνωσης από τα Κ Κ Βεβαίως το ΚΚΕεσ παρακολουθούσε τους θεω ρητικούς προβληματισμούς κομμάτων όπως το Ιταλικό ή το Ισπανικό Κ Κ (τα οποία "αναγνώ ριζαν" το ΚΚΕεσ ως κομμουνιστικό κόμμα), και μπορεί κανείς να θεωρήσει την κριτική στο μοντέλο του "υπαρκτού σοσιαλισμού" ω ς αφετηριακό σηυείο σύνκλισης του κόμματος με τις διεθνείς τάσεις που αναπτύσσονταν στον ευρωπαϊκό κομμουνιστικό χώρο Επίσης, είναι αλήθεια ότι και σ το ενιαίο ΚΚΕ αλλά και στο πρώιμο ΚΚΕεσ υπάρχουν πολιτικά ή ιδεολογικά σημεία που αντιστοιχούν σε προβληματισμούς κομμάτων όπως το Ιταλικό Κ Κ Δεν είναι άλλωστε τυχαία η στενή σχέση που αναπτύχθηκε μεταξύ του Ιταλικού Κ Κ και του ΚΚΕεσ Για να εξεταστεί αυτό το σημείο είναι αναγκαίο να σταθεί κανείς ειδικότερα στα συστατικά στοιχεία του "Ε υρω κομμουνισμου"38 Το ρεύμα αυτό θεωρείται, συνήθως, ότι χαρακτηρίζεται, κυρίως, από τη "διαφορετική” στρατηγική για το σοσιαλισμό (τον "δημοκρατικό δρόμο") και δευτεοευόντως από την κριτική στο μοντέλο του "υπαρκτού σοσιαλισμού" και στο σταλινισμό Η στρατηγική του "δημοκρατικού δρόμου" αποτελεί σύμφωνα με τον Ευρωκομμουνισμό μία "νέα ” πρόταση για τη σοσιαλιστική στρατηγική, "νέα" αφ'ενός ως προς τη στρατηγική τω ν σταλινικών κομμάτων και αφ’ετέρου ω ς προς τις πραγματικές (και ειδικές) συνθήκες των δυτικών αντιπροσω πευτικώ ν δημοκρατιών Ωστόσο, ο ευρωκομμουνισμός ξεκινά από την ανάγκη να οριοθετηθεί από μία στρατηγική που κανείς δεν υπερασπίζεται αυτήν της "εξ εφόδου κατάληψης της εξουσίας", στρατηγική που αφενός αποδίδει στον Λένιν, αφετέρου (πιστεύει πως) χαρακτηρίζει τον δογματισμό των σταλινικών κομμάτων Εδώ βρίσκεται εξάλλου και η βάση της αποστασιοποίησης των ευρωκομμουνιστών από τον Λένιν και (τελικά) της απόρριψης του λενινισμού Και οι δυο αιτιάσεις είναι εξαιρετικά αμφίβολο αν ευσταθουν Η "εξ’εφ όδου κατάληψη της εξουσίας" υπήρξε βεβαίως ο συνκεκοιυένος τρόπος με τον οποίο οι Μπολσεβίκοι κατέλαβαν το 1917 την εξουσία Παρ’όλα αυτά ο ίδιος ο Λένιν επέμενε πάντα πως αυτός ο τρόπος ανταποκρίνεται μόνο σε μία ειδική συγκυρία της ρώσικης κοινωνίας, δεν αποτελεί συνταγή και κάθε κομμουνιστικό κόμμα πρέπει να διαμορφώσει τη στρατηγική του στηριγμένο στη "συγκεκριμένη ανάλυση της συγκεκριμένης κατάστασης" της χώ ρας του39 Α πό κει και πέρα, μελετώντας την εμπειρία της ρώσικης Επανάστασης ο Λένιν προσπαθεί να εξάγει τα νενικά χαρακτηριστικά κάθε επαναστατικής διαδικασίας και υπό αυτήν την έννοια συγκροτεί τις έννοιες της "επαναστατικής κρίσης" και της "κατάληψης της π ολιτικής εξουσίας” , ω ς βασικώ ν όρω ν για τη μετάβαση από έναν τύπο κράτους σ ’έναν άλλο 0 Αυτό που δηλαδή αποδίδεται από τους Ευρωκομμουνιστές ως γενικό γνώρισμα του λενινισμού κάθε άλλο παρά στη πραγματικότητα ανταποκρίνεται Από την άλλη μεριά, η στρατηγική της "εξ'εφόδου κατάληψης” δεν είναι η σ τρατηγική των . φιλοσοβιετικώ ν σταλινικών κομμάτων Ηδη από το 1956 (στοιχεία της όμως βρίσκονται και πιο

202 πριν) η στρατηγική των τελευταίω ν θα συνσψισθεί στο "αργό, σταδιακό και ειρηνικό πέρασ μα" στο σοσιαλισ μό, γραμμή που αναθεωρεί την παραδοσιακή κομμουνιστική θεωρία για το Κράτος αλλά και την άποψη του Λένιν (βλέπε αναλυτικά κεφάλαιο τρίτο παράγραφοι 1 1 , 1 2 ) Ετσι η "εξ'εφόδου κατάληψη" δεν αποτελεί ούτε στρατηγική των σταλινικών φιλοσοβιετικώ ν κομμάτων, αλλά ουτε και "έννοια” του λενινισμού, όπω ς πιστεύει ο Ευρωκομμουνισμός Που έγκειται όμως η ουσία της στρατηγικής του "δημοκρατικού δρόμου", Ο "δημοκρατικός δρόμος" υιοθετεί και συνεχίζει την στρατηγική του "αργού, σταδιακού και ειρηνικού περάσματος στο σοσιαλισμό” αναγνωρίζοντας όμως (κι αυτό είναι ένα επιπλέον στοιχείο στη λογική του) τους βασικούς θεσμούς της σύγχρονης δυτικού τυπου δημοκρατίας, που δικαίως θεωρούνται ιστορική κατάκτηση των λαϊκών τάξεων και της πολιτικής δημοκρατίας αντιπροσωπευτικοί θεσμοί, λαϊκή κυριαρχία, πολυκομματισμός, ατομικές ελευθερίες Πέραν όμως απ'αυτήν την ιδιαιτερότητα, στην ευρωκομμουνιστική στρατηγική ενυπάρχουν και τα στάδια, και η ειρηνική (κοινοβουλευτική) μετάβαση. 53! ο αργός (μακροχρόνιος) χαρακτήρας της μετάβασης ό,τι δηλαδή ορίζει τη σύνκλισή της με τη στρατηγική των φιλοσοβιετικών κομμάτων Ο Ευρωκομμουνισμός, επίσης, συνεισφέρει στην επεξεργασία μίας συγκεκριμένης τακτικής, της τακτικής τω ν "διαρθρωτικώ ν αλλαγών” Οι "διαρθρω τικές αλλαγές" εμπεριέχουν, πράγματι, στη λογική του Ευρωκομμουνισμου μια βασική τουή που τον διαφοροποιεί από τη φιλοσοβιετική στρατηγική Η τομή αυτή δεν έγκειται όμως, όπως πιστευουν πολλοί σ'αυτή καθεαυτή την ιδέα των "διαρθρωτικών αλλαγώ ν" Την ιδέα αυτή τη βρίσκει κανείς και στη στρατηγική σύλληψη που διατυπώνεται από τα φιλοσοβιετικά κόμματα Κι αυτά επίσης μάχονται για "θεσμικές μεταρρυθμίσεις” , "συνδιοίκηση” , "συνδιαχείρηση” κλπ Η βασική διαφορά που εισάγει ο Ευρωκομμουνισμός βρίσκεται αλλού πιστεύει ότι οι "διαρθρω τικές αλλαγές" μπορούν να κατακτηθούν με όπλο το μαζικό κίνημα, αντίθετα με τα φιλοσοβιετικά κόμματα που θεωρουν δεδομένο όρο για την επίτευξη τέτοιων αλλαγών την κομματική τους ενίσχυση και ανάπτυξη © α υπέθετε κανείς ότι στην αντίθεση αυτή ο Ευρωκομμουνισμός εμφανίζεται πολυ πιο "δημοκρατικός", πόσο μάλλον όταν η λογική αυτή αναγνωρίζει ως άμεση προϋπόθεση την αυτονομία του μαζικού κινήματος και των κοινωνικών διεργασιών Η σκέψη θα ήταν απόλυτα σωστή αν ο Ευρωκομμουνισμός και η δική του εκδοχή για τις "διαρθρωτικές αλλαγές" δεν έτεινε πολλές φορές να αποκρύπτει, τελικά, τον πολιτικο-κοινωνικό χαρακτήρα που προσδιορίζει κάθε θεσμό και μηχανισμό του καπιταλιστικού Κράτους, εισ άγοντας μία ιδεολογία "θεσμικής λατρείας” Είναι βέβαια αναπόφευκτη η παρέμβαση στους θεσμούς ω ς στοιχείο κάθε πολιτικής στρατηγικής, και μάλιστα στις σύγχρονες μορφές που παίρνει το Κράτος Κάθε παρέμβαση όμως σ τους θεσμούς δεν είναι 3ρήοή "δημοκρατική” ή "θετική" Μπορεί κάλλιστα να ενσω ματω θεί σε μία πολιτική διαχείρησης, κυρίως όταν παραμένει εγκλωβισμένη στη λονική της συγκρότησης του θεσμού, χω ρίς να αμφισ βητεί τα ιδεολογικά και τα πολιτικά του συστατικά 1 Η στρατηγική λοιπόν του “ δημοκρατικού δρόμου” είναι μία στρατηγική ένταξης στους υφιστάμενους πολιτικούς θεσμούς λαϊκών κοινωνικών συμφερόντων Ο βασικός της άξονας (διαρθρωτικές αλλαγές) δεν αμφισβητεί, παρά την ιδεολογικού τύπου τομή που επιφέρει σχετικά με το μαζικό κίνημα, βασικά δομικά χαρακτηριστικά του καπιταλιστικού Κράτους, αλλά, αντίθετα, τοποθετείται στο εσω τερικό του, στο εσωτερικό δηλαδή των μηχανισμών και των θεσμών του Παρ'όλα αυτά το ουσιαστικότερο γνώρισμα του Ευρωκομμουνισμού δεν ήταν τόσο η στρατηγική του, ή η οριοθέτηση από τον υπαρκτό σοσιαλισμό, όσο η πολιτική του γραμμή μέσα σε μία δεδομένη συγκυρία Αλλωστε, στοιχεία αυτής της στρατηγικής υπάρχουν και στα φιλοσοβιετικά κόμματα Ο π ω ς δείχθηκε παραπάνω, το ΚΚΕ δεν αρνείται τις διαρθρωτικές αλλαγές Τα σοσιαλιστικά κόμματα επίσης όπως το Γαλλικό, το Ισπανικό ή ακόμη το ΠΑΣΟΚ, τόσο διακηρυκτικά όσο και πρακτικά ενσωματώνουν όλη τη λογική του "δημοκρατικού δρόμου" Η δεύτερη διάσταση του Ευρωκομμουνισμού επίσης, η οριοθέτηση από τον "υπαρκτό σ οσιαλισμό" δεν είναι απόλυτη Το Γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα προσφέρει τις πιο έκδηλες αντιφάσεις, όντας, ταυτόχρονα, ευρωκομμουνιστικό και φιλοσοβιετικό κόμμα Το βασικότερο στοιχείο του Ευρωκομμουνισμού είναι όπ αυτά τα Κ Κ συγκλίνουν σαν τέτοια (δηλαδή ω ς Κομμουνιστικά) σε υια "θεσυική"-εκλονικιστική ωυσιοννωυία. υε "συντηρητική" πολιτική νοαυυή. σε υία συνκεκοιυένη συνκυοία η οποία εντοπίζεται στο διάστηυα 1974-1980.

203 Κατά την περίοδο αυτή, διαμορφώνονται αντίστοιχες πολιτικές γραμμές σε κάθε χώρα, με κοινό χαρακτηριστικό την αναζήτηση μορφών αποδοχής των Κ Κ από τις κυρίαρχες πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις Στην Ιταλία κυριαρχεί η γραμμή του "ιστορικού συμβιβασμού", η πάλη κατά της τρομοκρατία ς, το "Συνταγματικό τόξο" Στην Ισπανία η "δημοκρατική μετάβαση” και η επίσημη αποδοχή της Μ οναρχίας από πλευράς Κ Κ Στη Γαλλία το "Κοινό Πρόγραμμα” , μία γραμμή πιο "αριστερότερη" ωστόσο επίσης εκλογικισπκή Και στην Ελλάδα, η ΕΑΔΕ και γενικότερα, το πνεύμα άμβλυνσης τω ν κοινωνικώ ν αντιθέσεων Η γραμμή αυτή δίνει πράγματι την αίσθηση, εκείνη την εποχή, μίας γραμμής νικηφόρας Τα κόμματα αυτά απολαμβάνουν ακόμα μιάς σημαντικής επιρροής Εν τουτοις, οι αλλεπάλληλες αποτυχίες της γραμμής, η κατάρριψη του μύθου μίας νικηφόρας στρατηγικής, η συρρίκνωσή τους θα σημάνουν το τέλος του Ευρωκομμουνισμου Ετσι ο τελευταίος αποτελεί φαινόμενο μιας μικρής περιόδου και μιας συγκεκριμένης συγκυρίας Εμφανίζεται σε μία εποχή κατά την οποία κομμουνιστικά κόμματα μ»ας αναπτυγμένης δυτικής δημοκρατίας, για πρώ τη φορά, φαίνεται να διεκδικουν με σοβαρές πιθανότητες την είσοδό τους στην κυβερνητική εξουσία Κατά συνέπεια, παρά το γεγονός ότι διεκδικεί τη διατύπωση μίας νέας στρατηγικής, θα υείνει στην επικαιοότητα uòvo νια όσο διάστηυα θα υλοποιεί υία συνκεκοιυένη πολιτική νοαυυή. Βέβαια, το ΚΚΕεσ δε διεκδικούσε, λόγω μεγέθους, είσ οδο στην κυβερνητική εξουσία Εκεί, ίσως, να έγκειται, άλλωστε, και η πρόθεση "μιμητισμού” ξένων κομμάτων που του αποδιδόταν, κυρίω ς του Ιταλικού και του Ισπανικού Κ Κ Ωστόσο, είναι γεγονός ότι ο ιδεολογικός πυρήνας του Ευρωκομμουνισμου, δηλαδή ο κοινωνικός μετασχηματισμός μέσω των διαρθρωτικών αλλαγών και της παρουσίας στους θεσμούς, καθώς και η στρατηγική της "μη-ένταξης” σε κοινωνικό επίπεδο, συναντάται ιστορικά στο εσωτερικό της ελληνικής αριστερός και του ΚΚΕ Τα πρώιμα αυτά "ευρω κομμουνιστικά" στοιχεία θα βρουν μεγαλύτερο περιθώριο έκφρασης μετά τη διάσπαση του 1968, και σταδιακά, θα ανατττυχθουν σε κυρίαρχη τάση μέσα στο ΚΚΕεσ

204 Γ Ο ΚΟ Μ Μ ΑΤΙΚΟ Σ Μ ΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΚΚΕεσ ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝ ΙΚΗΕΠΑΓΓΕΛΜ ΑΤΙΚΗ ΣΥΝΘΕΣΗ ΚΑΤΑ ΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ 3 1 Η εξέλιξη της αριθμητικής δύναμης του κόμματος Η αριθμητική δύναμη του ΚΚΕεσ δεν κατάφερε να φτάσει ποτέ τα εντυπωσιακά επίπεδα των άλλω ν βασικώ ν κομμάτων της μεταπολίτευσης Κ αθ'όλη την περίοδο 1976-1986 ο αριθμός των οργανωμένων μελών του κυμαίνεται μεταξύ 6 5009 000 μελώ ν (Πίνακας 70), κάτι που αντανακλά τα περιορισμένα πολιτικά όρια της επιρροής του Μ πορεί επίσ ης, να παρατηρηθεί στην εξέλιξη της αριθμητικής αυτής δύναμης το γεγονός ότι δεν υπάρχουν χρονικά σημεία εκτόξευσης ή τουλάχιστον, έντονης οργανωτικής ανάπτυξης Το ΚΚΕεσ διατηρεί μια σταθερή δύναμη, χωρίς θεαματικές αυξήσεις, κάτι που, αντίθετα, παρατηρείται σε όλα τα άλλα κόμματα Αντίστροφα, το ΚΚΕεσ θα γνωρίσει μία μικρή περίοδος καθίζησης της οργανω τικής του δύναμης Πρόκειται για την περίοδο μεταξύ 1978-1979/80, κατά την οποίαν η αριθμητική του δύναμη θα μειωθεί σημαντικά λόγω της αποχώρησης του μεγαλυτερου μέρους της οργάνω σης της νεολαίας (Ε ΚΟ Ν Ρήγας Φεραίος) Για το ΚΚΕεσ , ο χαρακτήρας αυτής της εσωκομματικής κρίσης του 1978 δεν υπήρξε τόσο ανώδυνος, όπως για άλλα κόμματα της μεταπολιτευτικής περιόδου (π χ ΠΑΣΟΚ) που γνώρισαν σημαντικές κρίσεις στη νεολαία τους Η αιτία εντοπίζεται σ το ότι η οονάνωση νεολαίας αποτελουσε νια το ΚΚΕεσ. τον πιο υαλικό οονανωτικό του πυρήνα. Ή δη, το 1976 τα μέλη του Ρ Φ (2 500) αποτελούσαν το 38,5% περίπου της συνολικής οργανω τικής δύναμης του ΚΚΕεσ Το ποσοστό αυτό δεν αποκλείεται να προσεγγίζει και το 45% το 1977, όταν, ενώ ο Ρ Φ γνωρίζει μία σχετική οργανωτική ανάπτυξη (ξεπερνά τις 3 000 μέλη Πίνακας 71), στο Κόμμα παρουσιάζονται σοβαρές διαρροές κυρίω ς σ τις εργατικές οργανώ σεις του Μετά το 1982, το ΚΚΕεσ θα καταφέρει να αναπτυχθεί, σχετικά, σε οργανωτικό επίπεδο, χω ρίς ωστόσο ο αριθμός των μελών του να φθάσει σε εντυπωσιακά επίπεδα Το 1986, η Οργανω τική Επιτροπή του 4ου Συνεδρίου θα καταγράψει επισήμως 8 843 μέλη Οι αριθμητικές διαστάσεις του ΚΚΕεσ υπολείπονται, φυσικά, κατά πολύ αυτών του ΚΚΕ και, βεβαίως, της προδικτατορικής αριστερός Είναι προφανές, ότι από τη μεγάλη μάζα των μελώ ν της ιστορικής μετεμφυλιακής αριστερός μόνο ένα πολυ μικρό ποσοστό θα ενταχθεί στο ΚΚΕεσ Η πολιπκή του απήχηση στον κόσμο της αριστερός θα παραμείνει περιορισμένη, ενώ η σχέση μεταξύ ΚΚΕεσ και ΚΚΕ σε επίπεδο οργανωτικής επιρροής θα είναι, σε γενικές γραμμές, 1 6, λόγος που αντιστοιχεί περίπου και σ ’ αυτόν της εκλογικής δύναμης μεταξύ των δύο κομμάτων Αυτό που στην περίπτωση του ΚΚΕεσ είναι εντυπωσιακό, είναι ο υψηλός βαθμός οργάνω σης που παρουσιάζει, βαθμός υψηλότερος (ή τουλάχιστον ισοδύναμος) σε σχέση με αυτόν του Π ΑΣΟΚ και του ΚΚΕ Τ ο 1977, ο βαθμός οργάνωσης του ΚΚΕεσ θα είναι 8,04% (7 000 μέλη και 87 000 περίπου ψήφοι από τους 139 356 της Συμμαχίας στις εκλογές του 1977 Γ ια τις ψήφους του ΚΚΕεσ σ το εσωτερικό της Συμμαχίας, βλ Μέρος Δεύτερο, Κεφ Δεύτερο, σημείω ση 14) Το 1981, ο βαθμός οργάνω σης του κόμματος θα φθάσει το 9,16% (7 000 μέλη και 76 404 ψήφοι) Το 1985 ο βαθμός οργάνω σης θα παραμείνει υψηλός, αν και σε πτώση, φθάνοντας το 6,8% (8 000 περίπου μέλη και 117 135 ψήφους) Το γεγονός αυτό δείχνει με τη σειρά του, ότι η ευρυτερη απήχηση του ΚΚΕεσ δεν υπήρξε, στην πραγματικότητα, πολύ μεγάλη Το κόμμα αυτό κατάφερνε, ανάλογα με οργανω τική του δύναμη, να προσελκύει μικρότερο αριθμό ψηφοφόρων σε σχέση με τα άλλα κόμματα της αριστερός, και κυρίω ς σε σχέση με το ΚΚΕ το οποίο, πρωτευόντως, κατά τη μεταπολίτευση παρουσιαζόταν απωθημένο στο περιθώριο του κομματικού συστήματος Α ν και το ΚΚΕεσ εμφανιζόταν ως κόμμα πιο "πολυσυλλεκτικό” και με περισσότερο εθνικό ακροατήριο σε σχέση με το ΚΚΕ, στην πράξη η απήχησή του εμφανιζόταν μικρότερη 32

‘’Συνέχεια” και "ασ υνέχεια” του ΚΚΕεσ με το ισ τορικό ΚΚΕ

Ενα από τα σημαντικότερα, ίσως, χαρακτηριστικά γνωρίσματα του μεταπολιτευτικού ΚΚΕεσ είναι και το γεγονός, ότι παρουσιάζει σοβαρούς δείκτες "συνέχειας'' με το ιστορικό ΚΚΕ Ό πω ς φαίνεται στον Πίνακα 72, το ΚΚΕεσ παρουσιάζεται αρκετά πιο ‘’ισορροπημένο” ως προς την κομματική

205 ηλικία των στελεχώ ν του, σε σχέση με το μεταπολιτευτικό ΚΚΕ Ενώ το τελευταίο, όπ ω ς δείχθηκε παραπάνω , αποτελεί έναν καθαρά σχεδόν νέο κομματικό μηχανισμό, το ΚΚΕεσ διατηρεί μια σ ημαντική ‘’σ υνέχεια" με τη μετεμφυλιακή αρισ τερά Στο 1ο (9ο) Συνέδριο του ΚΚΕεσ το 1976, το ήμισυ περίπου τω ν συνέδρων (46,8% ) προσχώρησε στο κόμμα μεταξύ 1930-1967 Παρατηρείται επίσης, έντονη παρουσία μελών της εθνικής Αντίστασης, αφου 28,4% των συνέδρων προσχώρησε στο ΚΚΕ κατά την περίοδο 1941-1956 Ακόμη, είναι αξιοσημείωτη η παρουσία της γενιάς των Λαμπράκηδω ν, αφού 9,2% των συνέδρων προσχώρησε στο κόμμα μεταξύ 1956-1967 Τα στοιχεία αυτά είναι σημαντικά, στο μέτρο που δίνουν μια σαφή εικόνα ω ς προς τη στράτευση, μεταπολιτευτικά, της μεγάλης πλειοψηφίας του αριστερού κόσμου Δεν θα ήταν αρχικά άσ τοχο να επισ ημανθεί, ότι παρά το γεγονός ότι το ΚΚΕεσ συσπειρώνει, οργανωτικά, ένα μεγαλύτερο, σε σχέση με το ΚΚΕ, μέρος της προδικτατορικής αριστερός (κυρίως ω ς προς τους Λαμπράκηδες), δεν θα καταφέρει να γίνει ηγεμονικό κόμμα στο χώρο της αριστεράς Η έντονη εσωκομματική παρουσία στελεχώ ν της ισ τορικής αριστερός δεν θα προσελκύσει τον αριστερό κόσμο Το στοιχείο αυτό παραπέμπει, ασφαλώς, στα ζητήματα πολιτικής γραμμής και φυσιογνωμίας που εθίγησαν παραπάνω Ωστόσο, διαγράφεται μάλλον ευκρινώς το συμπέρασμα, ότι, με δεδομένη την αριθμητική απόσταση των δυο Κ Κ από την προδικτατορική αριστερά και την "ασυνέχεια” των κομματικών μηχανισμών (ιδίως του ΚΚΕ), το υεναλύτεοο υέρος του παραδοσιακού αριστερού κόσυου αναζήτησε στη υεταπολίτευση άλλη πολιτική έκφραση, πέραν των δύο Κ.Κ. Ενα επιπλέον στοιχείο που αναδεικνύεται, και που κΓ αυτό με τη σειρά του παραπέμπει στα ζητήματα πολιτικής γραμμής και φυσιογνωμίας, είναι ότι η υπόθεση της διάσπασης του 1968, με δεδομένη την ένταξη στο ΚΚΕεσ σημαντικού μέρους των ιστορικών στελεχών του ΚΚΕ και της ΕΔΑ, κάθε άλλο παρά προδιαγεγραμμένη ήταν Είναι μάλλον προφανές, ότι το κρίσιμο διάστημα που έκρινε την ενδο-κομμουνιστική διαμάχη υπήρξε, κυρίως, η περίοδος 1972-1977 Στο διάστημα αυτό, τα σοβαρά και αλλεπάλληλα χαρακτηρικά λάθη του ΚΚΕεσ θα κρίνουν όχι μόνον την επικράσηση του ΚΚΕ, αλλά και ευρύτερα, την στροφή του μεγαλύτερου μέρους των κοινωνικώ ν κινημάτων π ρος το ΠΑΣΟΚ 3 3

Η κ ο ιν ω ν ικ ή -τ α ξ ικ ή διά ρ θ ρ ω σ η τη ς κ ο μ μ α τικ ή ς ο ρ γά νω σ η ς

Εονατουπαλληλικές οονανώ σ εκ Ο σ υνολικός απολογισμός του ΚΚΕεσ στην προσπάθειά του να αποκτήσει σοβαρές εργατικές προσβάσεις, υπήρξε κατά την περίοδο 1974-1985 αρνητικός Παρά τη διαρκή προτεραιότητα για "δουλειά στην εργατική τάξη” οι εργατικές οργανώ σεις του ΚΚΕεσ παρέμειναν εξαιρετικά αδύνατες Καθοριστικό ρόλο σ'αυτό το γεγονός έπαιξε η πολιτική της Ανεξάρτητης Δημοκρατικής Συνδικαλιστικής Συνεργασίας (ΑΣΔΗΣ) Η πολιτική αυτή εξε]δίκευε την ΕΑΔΕ στον εργατοϋπαλληλικό χώρο Επρόκειτο για μία συνεργασία που προωθούσε το ΚΚΕεσ με συνδικαλιστές της Δεξιάς, στο π λαίσιο απομόνωσης των φιλο-χουντικών συνδικαλιστών Η γραμμή αυτή οδήγησε σε κοινό ψηφοδέλτιο στους εργασιακούς χώρους το ΚΚΕεσ με παραδοσιακούς συνδικαλιστές που ήλεγχαν για πολλά χρόνια συνδικαλιστικά σωματεία και τη ΓΣΕΕ εκφράζοντας έγκυρα το περίφημο πνεύμα του "εργατοπατερισμού” (Καρακίτσος, Παπαγεωργίου κλπ) Η μηχανιστική, εκτός των άλλων, εξειδίκευση της "αντιδικτατορικής ενότητας" στο συνδικαλιστικό κίνημα υλοποιήθηκε, μάλιστα, ακριβώς τη στιγμή που οι μεταπολιτευτικές κινητοποιήσεις του εργατικού κινήματος 1975-1977 βρίσκονταν στην αιχμή τους, αντιμετωπίζοντας πέραν από την επιθετική γραμμή της κυβερνητικής πολιτικής και τον "έλεγχο" του συνδικαλιστικού κινήματος από δοτούς συνδικαλιστές Το αποτέλεσμα της παραπάνω γραμμής του ΚΚΕεσ στον εργατικό χώρο υπήρξε η αποχώ ρηση πολλών εργατικών του στελεχών, αλλά, κυρίως, η μόνιμη περιθωριοποίηση που θα αντιμετωπίσει σε όλες τις κοινωνικές κατηγορίες των εργαζομένων Το 1978 σ το 2ο(10ο) Συνέδριο, η Κ Ε σημειώνει στο κεφάλαιο για την οργανωτική της πολιτική "το κόμμα" δεν εξασφάλισε την ολόπλευρη ανάπτυξή του, τη στενότερη σύνδεσή του με τη μαζική δράση, το σταθερό προσανατολισμό των οργανώσεών του και της δράσης τους προς την εργατική τάξη και τους άλλους εργαζόμενους ( ) Ό λα αυτά δυσκόλεψαν τη παραπέρα ανάπτυξη του πολίτικου του ρόλου και της επιρροής του στο χώρο της κομμουνιστικής αριστερός ( ) Η "δουλειά στην εργατική τάξη” ιεραρχείται και το 1978 ως πρώ το πολιτικό-οργανωτικό καθήκον του κόμματος Παρ’όλα αυτά τέσσερα χρόνια αργότερα ο Ηλίας Στάβερης κορυφαίο εργατικό

206 στέλεχος του κόμματος, θα τονίσει στη κεντρική εισήγηση της Πανελλαδικής Εργατικής Συσκεψης(3-4/4/1982) "Σύντροφοι, όπως ξέρετε το εκλογικό αποτέλεσμα, ανάμεσα σ τ' άλλα φ ώ τισε αποκαλυπτικά και την περιορισμένη έκταση της επιρροής του κόμματός μας σ την εργατική τάξη Οι αδύνατοι δεσμοί του φαίνονται από το μικρό αριθμό και τη σύνθεση των κομματικών μελών και τω ν ψηφοφόρω ν του, όσο και από τον περιορισμένο αριθμό των θέσεων π ου κατέχει σ τις διοικήσ εις των συνδικαλιστικών οργανώσεων"43 Ο π ω ς μάλιστα δηλώνει η εισήγηση, παρατηρείτο "( ) μία τάση υποχώρησης σ'όλα τα επίπ εδα”44 Η αδυναμία πρόσβασης στα εργατο-υπαλληλικά στρώματα δε θα ξεπεραστεί ποτέ για το ΚΚΕεσ Μ άλιστα όπω ς έχει καταγραφεί, στα καθαρώς εργατικά στρώματα η επιρροή του κόμματος θα είναι ανύπαρκτη, ενώ στα υπαλληλικά και λιγότερο προλεταριακά στρώματα θα είναι ελάχιστη4 Α γροτικές οργανώ σεις Α ν η εργατοϋπαλληλική παρουσία στο ΚΚΕεσ είναι αδύνατη, η αγροτική βρίσκεται σε ακόμη χαμηλότερα επίπεδα Προκαλεί βεβαίως εντύπωση, όπ η οργανωτική δουλειά στους αγρότες δεν τίθεται ποτέ σε προτεραιότητα (αντίθετα με την εργατική τάξη και τη Νεολαία) Η ανυπαρξία τόσο οργανω μένης όσο και γενικότερης επιρροής σ τα αγροτικά στρώ ματα φαίνεται και σ τα εκλογικά αποτελέσματα του ΚΚΕεσ στην ύπαιθρο, αλλά και στη σχεδόν παντελή απουσία του από τους αγροτικούς συλλόγους, τους Συνεταιρισμούς και την ΠΑΣΕΓΕΣ Η Π ανελλήνια Αγροτική Σύσκεψη στη Λάρισα το Μάιο του 1977 είχε διατυπώσει με σαφήνεια την περιορισμένη κομματική επιρροή "Αναμφισβήτητα η δουλειά των συντρόφων που εργάζονται στην ύπαιθρο παρουσιάζει πρόσθετες δυσκολίες ( ) Είναι γνωστό ότι είναι πιο δύσκολη η διακίνηση τω ν ιδεών στην ύπαιθρο και σημαντικά πιο αδύνατη η πληροφόρηση ΓΓαυτό και πιο δύσκολα απλώ νονται και οι ιδέες και η πολιτική του κόμματός μας, πολύ περισσότερο όταν οι κομματικές μας οργανώ σεις είναι πολύ αδύνατες στην ύπαιθρο" Το 1980 η κατάσταση δεν θα έχει αλλάξει καθόλου Η Κ Ε στην Απόφαση της 4ης Συνόδου της για "τα προβλήματα κομματικής οικοδόμησης" θα τονίσει "Ωστόσο είναι ανάγκη να συνδεθουν οι κομματικές οργανώ σεις των επαρχιώ ν περισσότερο με τις συνεταιριστικές οργανώ σεις και του αγροτικούς συλλόγους και να συμβάλλουν στο ξεπέρασμα των ανπθέσεων που υπάρχουν ακόμα σ ε π ολλές περιπτώσεις( )'ΛΤ Επιστήυονεο - Νεολαία Οι δυο α υτοί χώροι αποτελούν το βασικό οργανωτικό ιστό του ΚΚΕεσ Πρόκειται επιπλέον για κοινω νικούς χώρους, στους οποίους η επιρροή του ΚΚΕεσ είναι πολυ μεγαλύτερη από την οργανω μένη του δύναμη, και, οπωσδήποτε, ισοδύναμη με την εκλογική επιρροή των άλλω ν κομμάτων της μεταπολίτευσης (Ν Δ , ΠΑΣΟΚ, ΚΚΕ) Ειδικότερα για τους επισ τημονικούς συλλόγους, μπορεί να επισημανθεί το χαρακτηριστικό στοιχείο, ότι το 1976 η εκλογική-κοινωνική επιρροή του ΚΚΕεσ είναι μεγαλύτερη του ΚΚΕ, ισοδύναμη σχεδόν της Ν Δ και υπολείπ εται, μόνον του ΠΑΣΟ Κ ( ΠΙΝΑΚΑΣ 38) Η συντριττπκή παρουσία των δύο αυτών κοινωνικών κατηγοριών στο εσωτερικό του κόμματος ορίζει με σαφήνεια τον κοινωνικό χαρακτήρα της οργάνωσης Ωστόσο, η επιμέρους ανάλυση της κοινω νικής σύνθεσης της νεολαίας του ενισχύει ακόμη περισσότερο ειδικές πλευρές της ταξικής της σύνθεσης Ο π ω ς προαναφέρθηκε, η οργάνωση νεολαίας του ΚΚΕεσ (E ΚΟ Ν Ρ Φ ), αποτελουσε, σχεδόν το 40-45% της συνολικής οργανωμένης δύναμης του κόμματος Πρέπει να τονισθεί ωστόσο, ότι η σημαντική επιρροή στη Νεολαία είναι "σχετική” ΚΓ αυτό γιατί από τη μία μεριά αφορά στην επιρροή που διαθέτει σε σχέση με άλλους κοινωνικούς χώρους, ενώ από την άλλη μεριά, η επιρροή αυτή δεν εκτείνεται ο^όλη τη νεολαία αλλά μόνο σ'ένα τμήμα της, αυτό που βρίσκεται ενεργά μέσα στο σχολικό μηχανισμό Απουσιάζουν δηλαδή οι προσβάσεις, τόσο στην εργατική όσο και στην αγροτική νεολαία Αλλά και οι προσβάσεις της μέσα σ το σχολικό μηχανισμό είναι συγκεκριμένες Ο Ρ Φ , στην εποχή της τπο μεγάλης οργανωτικής του ακμής (Μάρτιος-Νοέμβριος '77) μόλις ξεπερνά τα 3 000 μέλη (ΠΙΝΑΚΑΣ 71) Όμως, το ενδιαφέρον είναι ότι η δύναμή του βρίσκεται

207 συγκεντρω μένη κυρίως στις πανεπιστημιακές πόλεις της εποχής (Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Πάτρα, Γιάννινα, Ξάνθη), ενώ στην επαρχία το σύνολο των μελών (μαθητές και άλλοι) δεν ξεπ ερνάνε το 22% Το 78% δηλαδή της συνολικής δύναμης βρίσκεται στις πανεπιστημιακές πόλεις και κυρίω ς βέβαια σε Αθήνα-Θ εσσαλονίκη Το ποσοστό αυτό αφορά και συνολικά το ΚΚΕεσ, η βασική οργανω τική και εκλογική δύναμη του οποίου εμφανίζεται στην Πρωτεύουσα Στον ίδιο πίνακα διαπιστώνεται ότι το 71,2% των μελών του Ρ Φ είναι φοιτητές και μ αθητές Το ποσοστό αυτό στη πραγματικότητα είναι πολυ μεγαλύτερο Ακόμη και συνοικιακές ή επαρχιακές οργανώ σεις κατά μεγάλη πλειοψηφία αποτελουνταν από φοιτητές, οι οποίοι δεν ανήκαν οργανω τικά σ τις οργανώσεις της Σπουδάζουσας Ενα χαρακτηριστικό παράδειγμα μας δίνει η οργανω τική διάρθρωση του Ρήγα Φεραίου της Α θήνας (ΠΙΝΑΚΑΣ 73) Η οργάνω ση αυτή αποτελεί το σύνολο τω ν συνοικιακών και μαθητικών πυρήνων, καθώς και των οργανώ σεων Καλλιτεχνών, Εργαζομένω ν και Μέσων Τεχνικών Σχολών Ό πως φαίνεται, η πλειοψηφία της οργάνω σης είναι ενταγμένη σπς συνοικιακές οργανώ σεις (54,8%), ενώ η δεύτερη κατηγορία είναι οι μαθητές (34,9% ) Ο ι εργαζόμενοι δεν αποτελουν παρά το 3,5% σ'ολόκληρη την οργάνω σης Αθήνας Παρ'όλα αυτά η κυρία βάση των συνοικιακών οργανώσεων δεν είναι άλλη από φοιτητές, στη συντριπτική τους πλειοψηφία Ο λόγος γι'αυτό βρίσκεται στην οργανωτική απόσπαση που γίνεται από το Πανεπιστήμιο με σκοπό να βοηθηθουν οργανω τικά οι συνοικιακές οργανώ σεις Κάτι τέτοιο μάλιστα παρατηρείται και στα ανώτερα όργανα της Μαθητικής Οργάνω σης τα οποία επίσης αποτελούνται στην πλειοψηφία τους από φοιτητές Ενδιαφέρον, τέλος, παρουσιάζει η εσωτερική κοινωνική διαστρωμάτωση της Μαθητικής οργάνω σης Αθήνας του Ρ Φ Ό πω ς φαίνεται και στον πίνακα 74, το 30% προέρχεται από τα Ιδιωτικά Σχολεία της Αθήνας, ενώ 7,4% από τα Πρότυπα Το ειδικό πολιτικό και αριθμητικό βάρος των σχολείω ν αυτών εμφανίζεται τεράστιο στο εσωτερικό της οργάνω σης Αντίθετα, είναι ανύπαρκτες οι οργανώ σεις των Νυχτερινών Λυκείω ν, ένας χώ ρος που ποτέ δεν κατάφερε να διεισδυσει ο Ρ Φ Το παραπάνω κοινωνικό προφίλ της οργάνωσης του ΚΚΕεσ είχε επιβεβαιώσει και μια σχετική έρευνα του 1981, η οποία συνέκρινε, μάλιστα, τις διαφορές του με το ΚΚΕ48 Τα αποτελέσματα της έρευνας είχαν δείξει, ότι το ΚΚΕεσ υπερτερουσε σε πτυχιουχους, ελευθερους επαγγελματίες και ανώτερα στελέχη επιχειρήσεων Αντίθετα, το ΚΚΕ υπερτερουσε σε υπαλλήλους και μεσαία στελέχη επιχειρήσεω ν, σε εργατοτεχνίτες, σε νοικοκυρές και, γενικά σε χαμηλόμισθους Στο ΚΚΕεσ κανείς δεν δήλω νε το 1981 εισόδημα κάτω από 10 000 δραχμές το μήνα, ενώ όσο αανέρχεται κανείς στα υψηλότερα εισοδήματα παρατηρεί την υπεροχή του ΚΚΕεσ να αυξάνει Αυτός άλλωστε είναι και ο λόγος που, σύμφωνα με την έρευνα, σ το ΚΚΕεσ υπερτερούσαν αυτοί που δήλωναν ότι δεν ανήκουν σε καμμία τάξη ή ότι ανήκουν στη μεσαία τάξη, ενώ σ το ΚΚΕ υπερτερούσε η δήλω ση της "εργατικής ταξικής συνείδησης" 34

Η ο ρ γ α ν ω τικ ή -π ο λ ιτ ικ ά σ χ έσ η το υ ΚΚ Ε εσ μ ε τα νέα κ ο ιν ω ν ικ ά κ ιν ή μ α τα Το π α ρ α δ ε ίγ μ α τ α τη ς σ υ μ μ ετο χ ή ς τω ν γ υ ν α ικ ώ ν

Παράλληλα με την παραπάνω οργανωτική διάρθρωση, το ΚΚΕεσ επιχείρησε με συστηματικό τρόπο μια π ολιτική διείσδυση στο χώ ρο των νέων κοινωνικών κινημάτων Η προσπάθεια αυτή χαρακτηρίζει κυρίω ς την μετά το 1978 περίοδο και είναι συνάρτηση των εξής παραγόντων α) της σ ταδιακής εμφάνισης στην Ελλάδα κατά την περίοδο εκείνη ρευμάτων, ομάδων και κινήσεων με αναφορά στα προβλήματα της οικολογίας, του φεμινισμού, των κοινωνικώ ν μειονοτήτων β) της ιδιαίτερης ευαισθησίας του ΚΚΕεσ να εγγράψει στον πολιτικό του λόγο τους ανάλογους προβληματισμούς, παρακολουθώντας οπωσδήποτε και τις σχετικές συζητήσεις που λαμβάνουν χώ ρα με έντονο τρόπο σε κόμματα όπως το Ιταλικό και το Ισπανικό Κ Κ ή ομάδες της ευρω παϊκής αριστερός Ενισχυτικό στοιχείο για την ανάπτυξη στο εσωτερικό ενός κομμουνιστικού κόμματος παρόμοιω ν συζητήσεω ν αποτελεί, επίσης, το γεγονός μιας σαφώ ς μεγαλύτερης ανεκτικότητας που παρατηρείται στη λειτουργία του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού, τουλάχιστον όταν αυτή δεν απειλεί τη συνοχή και τους ακρογωνιαίους λίθους της κομματικής συγκρότησης

208 Το ενδιαφέρον στην περίπ τωση τουΚΚΕεσ είναι ότι δεν προσπαθεί απλώ ς να ενσωματώ σει κόποια κοινωνικά αιτήματα στον κεντρικό πολιτικό του ρόλο, κάτι που χαρακτηρίζει τη συμπεριφορά του ΚΚΕ και του ΠΑΣΟΚ, αλλά αναγνωρίζει την αυτόνομη υπόσταση τω ν κινημάτων αυτών και επιχειρεί να οικοδομήσει μία παράλληλη συνύπαρξη Σε μεγάλο βαθμό η ανάπτυξη παρόμοιω ν κινημάτων εσωτεοικευεται στο ΚΚΕεσ, δεν σ υνιστά μόνον έναν εξω τερικό παράγοντα απέναντι στον οποίον οφείλει να τοποθετηθεί Η χαρακτηρισ τικότερη περίπτωση της σχέσης του ΚΚΕεσ με τα κοινωνικά κινήματα επικεντρώνεται στο παράδειγμα του φεμινιστικού κινήματος Μετά το 1978 παρατηρείται μια σημαντική άνθιση του γυναικείου κινήματος, η οποία οριοθετείται σαφώ ς από την αντίληψη ότι ο αγώ νας των γυναικών είναι κυρίω ς υπόθεση των κομμάτω ν της αριστερός49 Στα παραδοσιακά αιτήματα τω ν γυναικείων οργανώ σεων για ισότητα σ την αμοιβή και στην εργασία, καθώς και για προστασία της μητρότητας από τους οργανωμένους κρατικούς θεσμούς, προστέθηκε, ή και αντιτάχθηκε ακόμη, μια συνολική κριτική στο "γυναικείο ρόλο” , αλλά και μια διαφορετικού τύπου διεκδίκηση της θέσης της γυναίκας στην πολιτική και κοινωνική ζω ή50 Υπό την πίεση ενός μεγάλου μέρους της γυναικείας βάσης του ΚΚΕεσ, το κόμμα θα νομιμοποιήσει τη "φεμινιστική στροφή” του το Φ εβρουάριο του 1980 με Απόφαση της Κεντρικής Επιτροπής51 Συγκροτείται αυτόνομο Γραφείο Γυναικών της Κ Ε από 11 μέλη, ενώ παράλληλα αρχίζουν να λειτουργουν επίσημα γυναικεία όργανα σ το κόμμα, επιφέροντας μια σοβαρή αλλαγή στον παραδοσιακό (κομμουνιστικό) οργανω τικό κορμό (Επιτροπή Γυναικών Αθήνας, Επιτροπή Γυναικών του Κεντρικού Συμβουλίου του Ρήγα Φεραίου, Επιτροπή Γυναικών της Σπουδάζουσας του Ρήγα) Στη Θεσσαλονίκη συγκροτείται αυτόνομη Κομματική Οργάνωση Γυναικών, η οποία αποτελείται από 30 περίπου γυναίκες Η παράλληλη γυναικεία οργανωτική πυραμίδα θα ολοκληρωθεί μέσα από τις διαδικασίες της A Πανελλαδικής Σύσκεψης Γ υναικών του ΚΚΕεσ και του Ρήγα Φεραίου, το Μάιο του 1981 Στις διαδικασίες της Σύσκεψης συμμετείχαν σε πανελλαδικό επίπεδο 1500 γυναίκες μέσα απ ό τοπικές συσκέψ εις όλων των οργανώ σεων Ο αριθμός αυτός αντιστοιχεί περίπου στο 21 % του συνόλου των οργανω μένων μελών του ΚΚΕεσ την εποχή εκείνη (περίπου 7000 μέλη)53 Η Π ανελλαδική Σύσκεψη του 1981 αποτελεί ένα ορόσημο στη σχέση του ΚΚΕεσ με το κίνημα του φεμινισ μού Από το σημείο αυτό και ύστερα η πάλη στο εσωτερικό του κόμματος μεταξύ της κλασικής (κομμουνιστικής) οργανω τικής-άρα και πολιτικής-λογικής και της αντίληψης που υπονοεί μία διαφορετική αντι-ιεραρχική και αντι-γραφειοκρατική συγκρότηση θα ενταθεί Η οργανω τική συγκρότηση του φεμινιστικού κομματικού δυναμικού απαιτούσε εκ των πραγμάτων περισσότερες και μεγαλύτερες τομές στην οργάνωση και την πολιτική του κόμματος, τις οποίες η υπάρχουσα τότε συγκεντρωτική κομματική δομή αδυνατούσε να παρακολουθήσει5,4 Η βούληση των γυναικώ ν του κόμματος να οργανώσουν Πανελλαδική Συνδιάσκεψη το 1982 η οποία θα εξέλεγε κεντρικό γυναικείο όργανο στο κόμμα, συνάντησε την απόλυτη άρνηση της τότε κομματικής (αντρικής) ηγεσίας Το 1983 διαλύεται και τυπικά το Γραφείο Γυναικών της Κ Ε Το παράδειγμα της γυναικείας συμμετοχής σ το ΚΚΕεσ συνιστά μία πρακτική απόδειξη των αντιφάσεω ν της αντίληψης περί δημοκρατικού συγκεντρωτισμού που υλοποίησε το κόμμα αυτό Ο εμβολιασμός με δημοκρατικά συμμετοχικά στοιχεία ενός κόμματος δεν είναι αρκετός αν δεν συνοδεύεται από νέους εσωκομματικούς δημοκρατικούς θεσμούς Η ίδια συγκεντρωτική γραφειοκρατική δομή μπορεί να ανεχθεί τη διαφορετικότητα μόνο στο μέτρο που δεν κινδυνευει η μορφή της εξουσίας και οι μηχανισμοί αναπαραγωγής της Από τη στιγμή που η γυναικεία σ υνιστώ σα διεκδίκησε ένα διαφορετικό και αυτόνομο ρόλο συγκρούσθηκε με τον κεντρικό μηχανισ μό Αντίθετα, κάνοντας και μια σύγκριση, η (τεράστια) γυναικεία συμμετοχή στη Ν Δ , ακριβώ ς επειδή δεν αμφισβήτησε το μοντέλο της (αντρικής) οργάνω σης και πολιτικής, λειτούργησε σ υμβατά μαζί του, συμβάλλοντας σε μια σημαντικότατη μαζικοποίηση του κόμματος, όχι όμως και σ το μεγαλύτερο εκδημοκρατισμό των σχέσεών του με την κοινωνία 35

Η κοινωνική-ετταγγελματική σύνθεση τω ν στελεχών του ΚΚΕεσ

Η "μικραστική” κοινωνική σύνθεση του ΚΚΕεσ δεν υπήρξε εξαρχής δεδομένη Ό π ω ς αναφέρθηκε παραπάνω , το σημείο τομής της κοινωνικής μετάλλαξης του κόμματος εντοπίζεται σ τα 1977 Τότε,

209 και με αποκορύφωμα τη μεγάλη εκλογική ήττα που συμπύκνωνε μια πολυετή διαδικασία πολιτικών επιλογώ ν, θα βρεθεί εκτός κόμματος το μεγαλύτερο τμήμα της εργατικής του βάσης, καθώς και το μεγαλύτερο μέρος τω ν παλιών κομμουνιστών Στον πίνακα 75 απεικονίζεται η έντονη παρουσία εργατικής και λαϊκής προέλευσης στελεχών που συμμετείχε στο κόμμα κατά την περίοδο 1974-1976 Ο πω ς φαίνεται, η παρουσία εργατών (16,2% ) των συνέδρων, υπαλλήλω ν (14,5%), αγροτών (4,5%) είναι όχι απλώς σημαντική, αλλά και μεγαλύτερη σε σχέση με τα αντίστοιχα σώματα του ΚΚΕ Η κοινωνική-επαγγελματική αυτή σύνθεση του 1ου (9ου) Συνεδρίου του ΚΚΕεσ επιβεβαιώ νεται και σ τον πίνακα 76, ο οποίος απεικονίζει το επίπεδο εκπαίδευσης των συνέδρων στο ίδιο σώμα Η λαϊκή αυτή παρουσία θα παυσει να υφίσταται μετά το 1977 Ό π ω ς φάνηκε παραπάνω, οι εργατικές και αγροτικές οργανώ σεις θα είναι ανύπαρκτες μετά το 1977 Το γεγονός αυτό θα αποκρυσταλλωθεί, προφανώς, όχι μόνο στον κοινωνικό χαρακτήρα που θα αποκτήσει το ΚΚΕεσ κατά την περίοδο 1977-1985,αλλά και στην ιδεολογική φυσιογνωμία του κόμματος Στις κορυφές, μάλιστα, του κομματικού μηχανισμού η νεο-μικροαστική υπεροχή θα είναι ασφυκτική Στην Κεντρική Επιτροπή του 1984 ,αν εξαιρέσει κανείς ένα 22,2% το οποίο αντιστοιχεί στα επαγγελματικά κομματικά στελέχη του κόμματος που αποτελουν την ιστορική ηγεσία της διάσπασης του 68, η υπόλοιπη κοινωνική σύνθεση χαρακτηρίζεται από την έντονη παρουσία τω ν επιστημόνω ν (42,59% ) και των πανεπιστημιακώ ν (13,0%) (ΠΙΝΑΚΑΣ 77) Αντίθετα, πολύ μικρή είναι η συμμετοχή των οικοδόμων (5,55%) και των υπαλλήλων (1,85% ),όπω ς επίσης των στελεχών και των επιχειρηματιώ ν (5,55%) Δεν υπάρχει, τέλος, παρουσία ουτε βιομηχανικών εργατών ουτε παραδοσιακών μικροαστικών στρωμάτων Το ίδιο φαινόμενο παρατηρείται στο πίνακα 78, ο οποίος απεικονίζει την κοινωνική επαγγελματική σύνθεση στελεχών του ευρύτερου ανανεωτικού χώρου, που στις εκλογές του 1981 διαμόρφω σαν την πολιτική της "κριτικής υποστήριξης" στο ΚΚΕεσ οι επιστήμονες αποτελουν το 55,7% ενώ οι δημοσιογράφοι - καλλιτέχνες το 6,9% Ενα 18,3% είναι φοιτητές ενώ υπάρχουν ακόμη εκπαιδευτικοί (6,1%), έμποροι - επιχειρηματίες - εκδότες (3,0%), ιδιωτικοί υπάλληλοι (5,3%) Η κοινωνική - επαγγελματική αυτή διάρθρωση συμβαδίζει απόλυτα με την εκλογική βάση του κόμματος κυρίαρχη παρουσία δηλαδή των νέων μικροαστικών στρωμάτων, μηδαμινή έω ς μικρή παρουσία στην εργατική τάξη και γενικότερα των λαϊκώ ν τάξεων, υπεραντιπροσώπευση των αστικώ ν στρω μάτων55 Ετσι, σε αντίθεση με την περίπτωση του ΠΑΣΟΚ, το οποίο έχοντας λαϊκή βάση μεταλλάσσεται ανεβαίνοντας τις κομματικές βαθμίδες, σ το ΚΚΕεσ παοατηοείται ufa συνέχεια μεταξύ βάσης ηνεσίαΕ - ιδεολονικοποληικου πεοίνυοου - εκλονέων 36

0 π ολιτικός χαρακτήρας του οργανω τικού μηχανισμού του ΚΚΕεσ

Το Κ ΚΕ εσ στην εσωτερική του διάρθρωση επανέλαβε το Ιδιο ακριβώς ιστορικό οργανωτικό μοντέλο των παραδοσιακών κομμουνιστικών κομμάτων Η οργανωτική δομή κατ'αρχήν παρέμεινε η ίδια πυραμιδω τή και στεγανή, δομή κλασικού τύπου Πολιτικές τάσεις δεν αναγνωρίσθηκαν στο εσω τερικό του κόμματος, η οριζόντια ενημέρωση μεταξύ των οργανώσεων δεν επιτράπηκε, η κεντρική γραφειοκρατική παρέμβαση της ηγεσίας σε κάθε πολιτική αντίθεση που αναπτυσσόταν σε επιμέρους οργανώ σεις κοινωνικών χώρων αποτέλεσε μία συχνή και διαδεδομένη πρακτική“ Ωστόσο, στο ΚΚΕεσ είναι αλήθεια ότι επιχειρήθηκαν προσπάθειες για τον εκδημοκρατισμό του εσωκομματικού καθεστώτος, τουλάχιστον στο μέτρο που βάρυναν οι πολιτικές υποθήκες που είχε θέσει η διάσπαση του '68 Ετσι, στο εσωτερικό του Κόμματος διατυπώνονταν και κυκλοφορούσαν διαφορετικές απόψεις απ'αυτές της ηγεσίας με αρκετά πιό ελεύθερο τρόπο απ ’όπ σε άλλα κόμματα Είναι αλήθεια επίσης ότι κατοχυρώθηκε θεσμικά και πρακτικά το δικαίωμα των μειοψηφουντω ν της ηγεσίας να ενημερώνουν για τις διαφωνίες τους σ'όλη τη κλίμακα της οργάνω σης και να μη μένουν μόνο στο πλαίσιο της Κεντρικής Επιτροπής5 Είναι γεγονός, τέλος, ότι τα Συνέδρια ή οι εσωκομματικές εκλογές για τα όργανα ή την ηγεσία υπήρξαν μία πολυ πιο ανοιχτή και δημοκρατική διαδικασία και σε σχέση με τα άλλα αριστερά κόμματα αλλά και σε σχέση με τις παραδόσεις του κομμουνιστικού κινήματος σ την Ελλάδα Ωστόσο, ο χαρακτήρας του μηχανισμού αυτού δεν μπόρεσε να υπερβεί τα γραφειοκρατικά σ υστατικά του Ο ι "ενέσ εις" δημοκρατίας που υπήρξαν μέσα στο ΚΚΕεσ, δεν συνιστουσαν μία

210 ενιαία λογική για το ρόλο και τη φυοη της οργάνωσης, αλλά αποτελουσαν περισσότερο μία ενστικτώ δη προσπάθεια διαφοροποίησης από το σταλινικό μοντέλο Τα κλασικά έτσι χαρακτηριστικά του γραφειοκρατικού συγκεντρωτισμού δεν εξουδετερώθηκαν, αλλά π εριβλήθηκαν μ'ένα π ιο "φιλελεύθερο - δημοκρατικό" στοιχείο Ο ποιοτικός χαρακτήρας του γραφειοκρατικού συγκεντρω τισμού και, κυρίω ς, η συγκέντρωση εξουσίας που επιτρέπει η λειτουργία τω ν ιδιαίτερω ν θεσ μώ ν του (έλλειψ η οριζόντιας ενημέρωσης, πλειοψηφικό εκλογικό σύστημα, ρόλος του κομματικού Τυπου κλπ) δεν αμφισβητήθηκαν στην πράξη

211 Δ ΣΥ Μ Π Ε Ρ ΑΣΜ ΑΤ Α ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΟ ΙΝΩΝΙΚΟ Κ Α Ι ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΧΑΡΑ Κ ΤΗ Ρ Α ΤΟΥ Κ Κ Ε εσ Η μελέτη του ΚΚΕεσ όπω ς εκτέθηκε παραπάνω, οδηγεί στα εξής γενικά συμπεράσματα Το κόμμα αυτό απέτυχε στη προσπάθειά του να διαχειρισθεί αποτελεσματικά τα αιτήματα που α ναδείχθηκαν από την διάσπαση του '68 Διαμορφώ θηκε σ'ένα κόμμα του οποίου α) το πρόγραμμα υπήρξε αναποτελεσματικό, β) η πολιτική του γραμμή σε μόνιμη αντίθεση με τις κοινω νικές διεργασίες, γ) η εκλογική και κοινωνική του σύνθεση μικροαστική, όπω ς και η ηγεσία του, δ) το εσω τερικό του καθεστώς ενταγμένο στη λογική τω ν θεσμών του γραφειοκρατικού συγκεντρω τισμού Το ΚΚΕεσ εμφάνισε, τουλάχιστον στα πρώτα μεταπολιτευτικά χρόνια, ένα βαθυ ρήγμα, μία μόνιμη εσ ω τερική αντίθεση Α π ό τη μία πλευρά, το διεκδικούσε την ιδιότητα του "Κομμουνιστικού Κόμματος” , το αίτημα της "ανανέω σης του κομμουνιστικού κινήματος" Απ ό την άλλη πλευρά, η α ντικειμενική θέση που καταλαμβάνει το ΚΚΕεσ μέσα σ το στίβο του κοινωνικού και κομματικού α νταγω νισμού εσωτερικεύει σ το κόμμα αυτό ιδεολογικά ή πολιτικά στοιχεία, με εντελώς αντίστροφη πορεία σ ε σχέση με τη πρώ τη του πλευρά Η αντίθεση αυτή θα εξελιχθεί στο ΚΚΕεσ σε υόνιυο οήνυα Αλλω στε τόσο η (συγκυριακή) τοποθέτησή του στο ρεύμα του Ευρωκομμουνισμού όσο και η βαθμιαία ασάφεια με την οποία φόρτισε η ηγεσία του το αίτημα της κομμουνιστικής ανανέω σης, δεν συνεισέφεραν παρά στην απουσία ενοπ οιητικώ ν αναφορών, είτε θεωρητικών, είτε πολιτικών, είτε ιδεολογικών Δ εν είναι έτσ ι τυχαίο ότι στο εσω τερικό αυτου του κόμματος συνυπήρξαν, μέχρι κάποιου σημείου, τα π ιο διαφορετικά ρεύματα και οι πιο αντιφατικές τάσεις Ρεύματα π χ που αναζητούσαν μία “επανασ τατική" πολιτική, με ρεύματα που στόχευαν σε μία κυβερνητική συνδιαχείρηση ακόμα και με τη σ υντηρητική παράταξη Τάσεις που τοποθετούνταν στα πλαίσια του μαρξισμού και αναζητούσαν μία θεωρητική επανατοποθέτηση των προβλημάτων του εργατικού κινήματος και τάσεις που τοποθετούνταν στα πλαίσια της "Ευρω αριστεράς” και της σοσιαλδημοκρατίας Συνυπήρχαν χαρακτηριστικά σταλινικής μορφής στη κομματική οργάνωση, ταυτόχρονα με ιδεολογίες και στάσεις ενός ιδεολογικού φιλελευθερισμού Προφανώ ς, οι αντιθετικές αυτές πλευρές δεν έμειναν χω ρίς ενοποίηση στο εσωτερικό του κόμματος Οι π ιο συντηρητικές και τεχνοκρατικές τάσεις του κόμματος αυτού επέβαλλαν την ηγεμονική τους θέση και το ενοποίησαν σε ¿ιία κατεύθυνση Ωστόσο, η ποιότητα των εσ ω τερικώ ν α ντιθέσ εω ν αναδείκνυε κατά καιρούς (σε επ οχές κρίσης του κόμματος) φαινόμενα που μόνον υπό το πρίσμα του ρήγματος αυτού μπορούν να κατανοηθούν Είναι π χ ένα αξιοσημείωτο γεγονός ότι από ένα κόμμα που ο ορίζοντάς του εντάσσεται σε λογικές συνδιαχειρήσεις της εξουσίας και "θετικώ ν διεξόδω ν" γΓ αυτήν, προέκυψαν ομάδες και πολιτικές τάσεις με ακριβώς αντίθετη ιιδεολογική κατεύθυνση Μάλιστα, ακριβώ ς επειδή το ιδεολογικό αυτό ρήγμα υπήρξε αρκετά βαθύ, οι διασπάσεις του κόμματος αυτου (Παρίσι 1973, Ρήγας Φεραίος 1978, ΚΚΕεσ/Ανανεω τική-Αριστερά 1986) έφεραν έντονο το ιδεολογικό στοιχείο, ενώ τα ζητήματα πολιτικής γραμμής στη συγκεκριμένη συγκυρία περνούσαν σαφώ ς σε δεύτερη μοίρα Ό μω ς, το σημαντικότερο χαρακτηριστικό του ΚΚΕεσ υπήρξε η ανάδειξή του σε "συλλογικό διανοούμενο της μεταπολίτευσης" Το κόμμα αυτό, πράγματι, αποτέλεσε την "πρωτοπόρα συλλογική συνείδηση” του κοινωνικού, πολιτικού και πολιτιστικού status της μεταπολίτευσης Φ ανατικός υπέρμαχος των θεσμών της μεταπολιτευτικής δημοκρατίας, υπερασπιστής της σταθερότητας και της ευρυθμίας τους, φιλοευρω παϊκό όσο μόνον οι πιο πρω τοπόρες τάσεις της σ υντηρητικής παράταξης, καθρέφτης της ιδεολογικής και πολιτικής ηγεμονίας τω ν νέων μικροαστικώ ν στρω μάτω ν στην ελληνική κοινωνία, κήρυκας της συναίνεσης και της συμφιλίω σης και γνήσιος, μ’ αυτόν τον τρόπο, εκφραστής του πνεύματος της μεταπολιτευτικής δημοκρατίας, το ΚΚΕεσ διέφ ερε ιδεολογικά τόσο από τη λαϊκότητα του ΠΑΣΟΚ όσο και από τον παραδοσιακά αμετάβλητο "αντιΤμπεριαλισμό" του ΚΚΕ Πρόκειται για ένα κόμμα που η ύπαρξη και δράση του αντανακλούσε, από κάποιο σημείο και ύστερα, τον ελεγχόμενο ριζοσπαστισμό της μεταπολίτευσης και συγχώ νευε την προοδευτική τοποθέτηση τω ν κοινωνικώ ν μερίδων και του κράτους Σταδιακά το ΚΚΕεσ διαμορφώθηκε, σχεδόν αποκλειστικά, σε κόμμα προωθημένω ν πολιτικά τεχνοκρατικώ ν μερίδων, επιστημόνω ν, διανοουμένων, καλλιτεχνώ ν και φυσικός αιμοδότης στελεχώ ν του κρατικού μηχανισμού, είτε στους βασικούς πυρήνες (οικονομικοί μηχανισμοί, διεθνείς οργανισμοί, κλπ), είτε στους ιδεολογικούς μηχανισμούς (Πανεπιστήμια, Τύπος, εκδόσεις, Ραδιοτηλεόραση)

212 Σε μία κοινω νική-ιδεολογική συγκυρία, όπου ο μεταπολιτευτικός λαϊκός ριζοσπαστισμός βρισκόταν σε διαδικασία υπ οχώ ρησης και σταδιακής άμβλυσης, το ΚΚΕεσ, τοποθετημένο, αντικειμενικό, στην αντίθετη φορά απ' αυτόν, "δικαιω νόταν’’ όταν οι π ολιτικές του συλλήψεις γίνονταν πράξη α π ό τη Ν Δ , το ΠΑΣΟ Κ ή το ΚΚΕ Η δική του αντίφαση έγκειτο στο ότι δεν μπορούσε να εισπράξει τη "δικα ίω ση" αυτή και πολιτικά Εχοντας αποσυνδεθεί από τη λαϊκή δυναμική εν τω γεννάσθαι της τελευταίας, δεν μπορούσε, βεβαίως, να την εκφράσει αργότερα, αντιμετω πίζοντας μια βαθύτατη πολιτική δυσπ ιστία Ο μόνος ρόλος που τελικά απέμεινε στο ΚΚΕεσ ήταν η "παραγω γή ιδεολογίας’’για τους άλλους, ο ρόλος της "πρω τοπόρας φιλελεύθερης μεταπολιτευτικής συνείδη σης"

213

ΓΕ Ν ΙΚ Α ΣΥΜ Π Ε Ρ ΑΣΜ Α ΤΑ Α Π Ό ΤΗΝ ΜΕΛΕΤΗ ΤΩΝ ΚΟΜ Μ ΑΤΙΚΩΝ ΣΧΗΜ ΑΤΙΣΜ Ω Ν ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ 1974-1985

Η οπτική π λευρά της παρουσης εργασίας ανέδειξε τρία γενικά συμπεράσματα, κοινά για τους τέσσερεις βασικούς κομματικούς σχηματισμούς 1) Το φαινόμενο της έντονης συγκεντρωποίησης της εξουσίας στο εσω τερικό τω ν τεσσάρων κομματικώ ν είναι έντονο και σγεδόν ασφυκτικό Με διαφορετικούς τρόπους το καθένα και από διαφορετικές δια δρομές, το κάθε κόμμα της μεταπολιτευτικής περιόδου ανέπτυξε ένα γραφειοκρατικό μοντέλο εσω τερικής λειτουργίας, χαρακτηριστικό του οποίου υπήρξε η αυτονόμηση τω ν πολιτικώ ν κορυφώ ν του και η θεσμική δυνατότητα αναπαραγωγής της ίδιας ηγεσίας Η εσωτερική δημοκρατία υπήρξε σε όλα τα κόμματα περιορισμένη και. κυρίως, περιχαρακωμένη 2) Τα τέσσερα βασικά κόμματα εμφανίζουν στην κορυφή τους την ίδ>α κοινω νική-επαννελυατική σύνθεση Α κόμα, εμφανίζουν υια κοινή ασφυκτική υπεροχή του ο ν ; . <ού πληθυσυού. Οι κυβερνώ σες τάξεις τω ν κομμάτων συγκλίνουν σαφώς ο ν ν ταξική προέλευση και το φυλο Τα κόμματα β εβαίω ς διαφέρουν ω ς προς την κοινωνικ Λματική σύνθεση της βάσης τους Ωστόσο, η ομοιότητα τω ν κορυφών, σε συνδυασμό και μ*. την αυτονόμησή τους, δημιουργεί ένα μεγάλο δημοκρατικό έλλειμμα στο μέτρο που εκτεταμένα στρώματα της κοινωνίας είναι αποκλεισμένα απ ό τη διευθυνση των κομμάτων, η οποία ανήκει κατ’ αποκλειστικότητα σε συγκεκριμένες και μειοψηφικές κοινωνικές-επαγγελματικές κατηγορίες 3) Και τα τέσσερα κόμματα, από διαφορετικούς ιδεολογικούς δρόμους και με διαφορετικούς ρυθμους, συγκλίνουν σε ένα κομματικό χαρακτήρα που τα τοποθετεί στα πλαίσια του υωιστάυενου συστήυαπχ:. Τα κόυυατα τ γκ υεταπολίτευσΓΚ είναι κόυυατα συστηυικά Τα τρία αυτά γενικά συμπεράσματα έχουν άμεση σχέση με την ένταξη των πολιτικώ ν κομμάτω ν στη μεταπολιτευτική κρατική δομή, καθώς και με τη μορφή που έλαβε η τελευταία Επηρεάζουν, επίσης, καθοριστικά τη λειτουργία του πολιτικού συστήματος

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Η ΘΕΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟ Μ Μ ΑΤΩΝ ΣΤΗ ΔΟΜ Η ΤΟΥ Μ ΕΤΑΠ Ο ΛΙΤΕΥΤΙΚΟ Υ Κ Ρ Α ΤΟ Υ Σ

215

Α ν στο προηγούμενο μέρος επιχειρήθηκε να διερευνηθεί το πρόβλημα τω ν "σχέσεων εκπ ροσώ π ησης" των κομμάτω ν και του χαρακτήρα τους, όπω ς προέκυψαν μέσα σε ιδιαίτερες για το καθένα συνθήκες, στο μέρος αυτό θα επιχειρηθεί να διερευνηθεί η άλλη πλευρά τω ν συγχρόνων ελληνικώ ν πολιτικώ ν κομμάτων, αυτή που ορίζεται από την ένταξή τους σ το πλέγμα των νομιμοπ οιητικώ ν θεσμώ ν του κράτους Η κρατική αναγνώρισ η των πολιτικών κομμάτων ω ς πολιτειακώ ν παραγόντων συνιστά μια ιστορικής σημασίας ολοκλήρωση για το κομματικό φαινόμενο Ο αντιπροσω πευτικός χαρακτήρας τους διευρυνεται και συμπληρώνεται απ ό τη νομιμοποιητική διάσταση Κατά σ υνέπεια, τα πολιτικά κόμματα μετασχηματίζονται, αποκτούν νέες διευρυμένες αρμοδιότητες Τους επιφυλάσσεται, όπω ς αναφέρουν οι νομικοί Μ Prelot και J Boulois, ο θεσμικός ρόλος της πλήρω σης του κενού μεταξύ του κράτους και των πολιτώ ν Είναι προφ ανές, ότι μια τέτοια διάσταση τροποποιεί σοβαρά τη λειτουργία, τόσο του ενός πόλου της σ χέση ς (του κράτους) όσο και του άλλου πόλου (της κοινωνίας των πολιτώ ν) Παράγει, επίσ ης, μια νέα θεσ μική ποιότητα, η οποία επηρεάζει σαφώς τη λειτουργία του πολιτεύματος, του πολίτικου συστήματος και της δημοκρατίας Βεβαίω ς, σ την ιστορική εξέλιξη, ποτέ το κομματικό φαινόμενο δεν υπήρξε αποκομμένο α π ό το κράτος, δηλαδή από τις πολιτικές και θεσμικές μορφές της λειτουργίας του Η θέση του καθοριζόταν από τις τελευταίες Επρόκειτο ω στόσο για μια σχέση "εξω τερική" Οχι για μια οργανικά διαπλεγμένη σχέση Τα απ οτελέσ ματα αυτής της διαπλοκής θα αποτελέσουν το αντικείμενο του μέρους αυτου Στο έδαφο ς τω ν βασικώ ν συμπερασμάτων που προέκυψαν από το προηγούμενο μέρος θα επιχειρηθεί η εξέτασ η της ποιοτικής τομής των μεταπολιτευτικών πολιτικών δυνάμεων, οι όροι ένταξης στο κράτος και η λειτουργία τους ω ς κρατικών και πολιτειακώ ν θεσμών, καθώς και η αντικειμενική μετατόπιση του κοινωνικού τους χαρακτήρα στη δομή της πολιτικής εξουσίας

216 1 Η το μ ή σπτη μ ο ρ φ ή τω ν π ο λ ιτικ ώ ν δ υ ν ά μ εω ν : "π ε λ α τε ια κ έ ς σ χ έ σ ε ις " κ α ι "σ χ έ σ ε ις εκπ ρ ο σ ώ π η σ η ς" Η νέα μορφή κρατικής οργάνω σης που περιγράφηκε στο Β'Μ έρος (Κεφάλαιο Πρώτο, 2 1), είχε ένα άμεσο παράγω γο την τομή στη μορφή τω ν πολιτικών δυνάμεων, τη ριζική τροποποίηση των όρω ν λειτουργίας τους, το μετασχηματισ μό του πολιτικου-ιδεολογικου τους ρόλου Μια αρκετά δια δεδομένη άποψη έτεινε κατά τη μεταπολιτευτική περίοδο να υποτιμά εμφανώ ς την τομή αυτή, εμ μένοντας αφενός μεν στη θέση για "αναβίωση" των προδικτατορικών κομμάτων αφετέρου δε σ τη θεω ρία των "πελατειακώ ν σχέσεω ν" Η άποψη αυτή στηρίζεται σε δύο "προφ άνειες" α) στην από παράδοση συγκρότηση των ελληνικών πολιτικών κομμάτων στη βάση τω ν "π ελατειακώ ν σχέσεω ν" και, β) στην "αδιατάρακτη" συνέχεια μεταξύ προδικτατορικής περιόδου και μεταπ ολίτευσ ης1 Η θεω ρία τω ν "π ελατειακώ ν σχέσεω ν" αποτέλεσε ανέκαθεν ένα από τα βασικά εννοιολογικά εργαλεία για την ανάλυση τω ν πολιτικώ ν σχέσεων της ελληνικής κοινωνίας, σημείο αφετηρίας για την ερμηνεία τη ς πολιτικής δομής2 Σ'ένα τέτοιο σ χήμα απλουστευονται ή και δεν λαμβάνονται υπόψιν οι κοινωνικοί αγώνες, οι μορφές και οι α ντιθέσ εις του κράτους, ο ρόλος τω ν κομμάτων μέσα σ'αυτές Το σημαντικότερο πρόβλημα, ω στόσο, είναι ότι το σχήμα αυτό φαίνεται να υποτιμά το γεγονός, ότι δεν υπάρχει κομματικό σύστημα και π ολιτικά κόμματα που να μην αντανακλούν, από κοινού, τις ταξικές διαιρέσεις, τους κοινω νικούς ανταγω νισμούς και τις ιδεολογικές αντιπαραθέσεις, σε ένα δεδομένο ιστορικό και κοινω νικό π λαίσ ιο Υποτιμά δηλαδή το ουσιαστικότερο ζήτημα που αφορά στα πολιτικά κόμματα μιας συγκεκριμένης ιστορικής περιόδου, τις "σχέσεις εκπροσώπησης" τις οποίες διαμορφώ νουν με την κίνηση τω ν κοινω νικώ ν τάξεω ν Υπ ό το πρίσμα των "πελατειακών σχέσεων", οι εκλογικές μετατοπ ίσεις π αραδείγματος χάριν, όταν εμφανίζονται, δεν λαμβάνονται υπόψιν ω ς αναδιατάξεις κοινω νικώ ν συσχετισμώ ν, αλλά ω ς ψήφοι ατομικοί, που μετακινούνται από τον έναν πολιτευτή στον άλλον ή από ένα κόμμα σε άλλο, χάριν κάποιω ν προσωπικών ω φελημάτων που παρέχει το σύστημα της "πελατείας" Η αναγωγή της τελευταίας σε πρω τεύον χαρακτηριστικό αποκρύβει τις κοινω νικές, τα ξικές και ιδεολογικές διαμεσολαβήσεις που αναλαμβάνουν τα πολιτικά κόμματα να οργανώ σουν και, κυρίως, τις μορφές που μπορεί να λάβει αυτή η διαμεσολάβηση Αναμφισβήτητα, βεβαίω ς, το φαινόμενο που έχει περιγραφεί με τον όρο “πελατειακή σχέση", δηλαδή μια π ροσω π ική και αμοιβαία σχέση εξάρτησης μεταξύ "ψηφοφόρου” και "πολιτευτή" ή "βουλευτή"4, υπ ήρξε στη μεταπολεμική περίοδο υπαρκτό φαινόμενο Πρόκειται, ωστόσο, νια ένα (ραινόυενο που αναπτύσσεται και λειτουονεί στο εσωτερικό των ανέσεω ν εκπ ρ ο σ ώ π η σ ή των κουυάτω ν. μια μορφή οργανω τικής (υπό ευρεία έννοια) ένταξης, πάνω στην οποίαν κυριαρχεί η πολιτική και ιδεολογική έκφραση και όχι το αντίστροφο Η "πελατεία" αποτελεί, με άλλα λόγια, μια μορφή αντιπ ροσώ π ευσης-συναίνεσης στο εσω τερικό των σχέσεων εκπροσώπησης Το ίδιο π ροφ α νώ ς ισχύει και για το χαρακτήρα του Κράτους Το μετεμφυλιακό ελληνικό κράτος υπήρξε ένα κράτος "ταξικό" και πολιτικοποιημένο", όχι απλώ ς (και μόνον) "πελατειακό" Κράτος, η μορφή του οποίου (κατασταλτικό "κράτος εθνικοφρόνων") ήταν άμεσο πολιτικό αποτέλεσμα τω ν ταξικώ ν συσ χετισ μώ ν της συγκεκριμένης περιόδου και της έντονης μορφής που έλαβαν οι κοινω νικές και π ολιτικές συγκρουσεις Στο εσω τερικό του βέβαια ήταν δυνατόν να αναπτυχθουν, όπ ω ς άλλω σ τε και έγινε, παράλληλα δίκτυα "πολιτικής πελατείας", φυσιολογική εξέλιξη στο μέτρο που το καθεσ τώ ς διακρίσεω ν για πολίτικους λόγους που είχε διαμορφώσει, απέκλειε από τα άμεσα ανθρώ πινα δικαιώ ματα (εργασία, στέγη, τροφή, εκπαίδευση) ένα τεράστιο μέρος του πληθυσμού Η προσπ έλαση του καθεστώ τος αυτού μέσα στην καθημερινή ζωή έγινε δυνατή μέσα και από προσω π ικά δίκτυα πελατείας Το κράτος, ωστόσο, δεν απώλεσε π οτέ τον "ταξικό" πολιτικό του χαρακτήρα Σε κάθε περίπ τω ση, δεν πρέπ ει να λησμονείται ότι στοιχειώδεις κατακτήσεις των λαϊκώ ν τά ξεω ν που επετευχθησαν κατά την προδικτατορική περίοδο, όπως π χ η "κατάκτηση" της εκπαίδευσης, δεν έγιναν παρά μέσα από αιματηρούς κοινωνικούς αγώνες Γίνεται λοιπ όν εμφανές, ότι η αναφορά στην τομή των μορφών των μεταπολιτευτικών πολιτικώ ν δυνάμεω ν δεν αφορά, κυρίω ς, σε μια τομή Βμη-πελατειακών" από "πελατειακά" κόμματα ΚΓαυτό γιατί και οι "σ χέσεις εκπροσώ πησης" κυριαρχούν, όπω ς προαναφέρθηκε, πάνω στις "πελατειακές" όσον αφορά στα παλαιάς μορφής κόμματα, αλλά και, αντίστροφα, όπως θα εξηγηθεί

217 αναλυτικότερα παρακάτω , η στενή διαπλοκή των σύγχρονων κομμάτων με το κράτος και τη δημόσια διοίκηση δεν αποκλείει καθόλου την ανάπτυξη ενός νέου τύπου δομώ ν "π ελατείας"5 Για να κατανοηθεί επ ακριβώ ς η τομή στη μορφή τω ν πολιτικών κομμάτων, θα τεθούν δυο σημεία που, σ ύμφω να με την οπτική της παρούσας εργασίας, αποτελούν τα βασικά χαρακτηριστικά τω ν π οοδικτατοοικώ ν κουυάτω ν Το πρώτο αφορά στην "άμεση" αλλά και ευθραυστη σχέση κόμματος και κοινω νικής βάσης "Αμεση", διότι η σχέση αυτή δεν διαμεσολαβείται από έναν πολιτικό και οργανω τικό μηχανισμό ένταξης των μαζών στο κόμμα, και ευθραυστη (ω ς αποτέλεσμα της ά μεσης σ χέσης), διότι οι μετατοπ ίσεις, οι διαρρήξεις και οι ανακατατάξεις τω ν κοινω νικών συμμαχιώ ν που εκφράζουν τα κόμματα είναι πολυ πιο εύκολες Οι μάζες μπορούν πιο εύκολα να ξεπεράσουν τα κόμματα και να τροποποιήσουν τους όρους της πολιτικής σκηνής® Το δεύτερο, αφορά στη σχέση κόμματος-κράτους Αυτού του τυπου τ α "( ) παλαιά κόμματα στη βάση τη ς επ ιτροπ ής, με δομή αδύνατη και αποκεντρωμένη, που διατηρούν τους παλιούς χαρακτήρες τεχνικώ ν κομμάτων όπου οι π ροσχωρούντες δεν είναι ούτε πολυάριθμοι ουτε πολυ ενθουσιώ δεις ( )"7, ανταποκρίνονται σ’ένα συγκεκριμένο τυπο κράτους, αυτόν της πολιτικής α ντιπ ροσω π ευτικής μορφής, όπου το κράτος περιορίζεται στη σφαίρα της πολιτικής, ω ς εγγυητής της δημόσ ιας ασφάλειας και τάξης, και χαρακτηρίζεται από την ενισ χυμένη θέση της νομοθετικής εξουσίας σ ε σ χέση με τις εκτελεστικές λειτουργίες Η ουσιαστική τομή στη μορφή των πολιτικών δυνάμεων της μεταπολίτευσης βρίσκεται, σε τελική ανάλυση, σ την άρση τω ν δυο παραπάνω χαρακτηριστικών Στη μεταπολιτευτική περίοδο, δηλαδή, συντελείται α) η ενίσχυση τω ν κομμάτων ω ς ιδεολογικών-πολιτικών μηχανισμώ ν οργάνωσης των μαζών, β) η αναγόρευσή τους σε πρωτοβάθμιους μηχανισμούς πολιτικής αντιπροσώπευσης, γ) η σ υγκρότηση ισχυρώ ν οργανω τικώ ν σχέσεων εκπροσώπησης που διατηρούν διαμέσου της αναβάθμισης τη ς εσω τερικής συμμετοχής της βάσης τους (συνέδρια, συνδιασκέψεις, κλπ), δ) η διαμεσολάβηση μιας "οριοθετημένης" εσω τερικής πολιτικής ιδεολογίας - αποκρυσταλλω μένης στο "καταστατικό" - που ενοπ οιεί το κόμμα σ'όλα τα επίπεδα, η οργανωτική επέκταση και συγκρότηση του κόμματος σε κάθε επιμέρους κοινωνικό χώρο Π ο λ ιτικ ή -κ ο μ μ α τικ ή ιδ εο λ ο γ ία , κ υ β ερ ν η τικ ό π ρ ό γ ρ α μ μ α και δ ο μ η μ ένη ιερ α ρ χ ική κα ι γ ρ α φ ε ιο κ ρ α τικ ή ο ρ γ ά ν ω σ η (με μ εγά λη σ υ γ κ εν τρ ω π ο ίη σ η εξο υ σ ία ς ) είν α ι τα τρ ία χ α ρ α κ τη ρ ισ τ ικ ά τω ν μ ετα π ο λ ιτε υ τικ ώ ν κ ο μ μ ά τω ν 2

Μ ε τα τ ό π ισ η κ α ι εν ίσ χ υ σ η τη ς θ έσ η ς τω ν π ο λ ιτικ ώ ν κ ο μ μ ά τω ν σ τη δομ ή τη ς εξ ο υ σ ία ς

Θ α μπ ορούσε να διατυπω θεί επιγραμματικά, ότι κατά τη μεταπολιτευτική περίοδο συντελείται μια ριζική "αναβάθμιση" τόσο στο χαρακτήρα όσο και στο ρόλο των πολιτικώ ν κομμάτων Η "αναβάθμιση" αυτή έχει δύο όψ εις Η πρώτη, είναι αυτή που περιγράφηκε νω ρίτερα και που αφορά στην "αναβάθμιση" που συντελείται ως αποτέλεσμα της διοχέτευσης της κοινω νικής κίνησης στα κόμματα, διαδικασία που οδήγησε στην εμφάνιση του φαινομένου των μαζικώ ν μεταπολιτευτικώ ν κομμάτω ν Η δεύτερη αναβάθμιση είναι αυτή που "απέδω σε" σ το κόμμα, ω ς θεσμό, η ίδια η πολιτική εξουσία και το σ υνταγματικό-νομικό πλαίσιο λειτουργίας της Πρόκειται για την αναγνώρισ η του "κόμματος" ω ς λειτουργικού πολιτειακού θεσμού, σε αντίθεση με την προηγούμενη στάση αγνόησηςκαταπ ολέμησης του κόμματος, θεωρούμενου φορέας διάσπασης της κοινω νικής συνοχής® Η διαδικασία της δεύτερης αναβάθμισης είναι μια διαδικασία που "ακολουθεί" την τομή του μεταπ ολιτευτικού κράτους ή, ακριβέστερα, εμπεριέχεται σε αυτήν Επισημάνθηκε ήδη, ότι ένα από τα βασικά σ τοιχεία τη ς τομής αποτελεί η ενίσχυση της εκτελεστικής εξουσίας ω ς βασικός ενοποιητικός κρίκος τω ν επιμέρους κρατικών κλάδων και μηχανισμών Δεν πρόκειται δηλαδή για μια απ λή ενίσχυση της εκτελεστικής εξουσίας - άλλωστε και στα πλαίσια της προδικτατορικής δομής της εξουσίας υπήρξε ενισχυμένη -, αλλά για τη βαθειά αναδιοργάνωσή της σε σχέση με τους "νέους" θ εσ μούς οργάνω σης και αναπαραγωγής της κοινωνικής συναίνεσης Η μεταπ ολιτευτική εκτελεστική εξουσία θα πρέπει να διαπλακεί οργανικά με τους κοινωνικούς α νταγω νισ μούς και τους αντιπροσωπευτικούς θεσμούς, να αναζητήσει δηλαδή μια περισσότερο διευρυμένη κοινω νική συναίνεση και πολιτική νομιμοποίηση

218 Ο ρόλος και η θέση των πολιτικώ ν κομμάτων, κατά συνέπεια, αναβαθμίζονται Στα κόμματα αναγνω ρίζονται ή και απονέμονται καθήκοντα που, ακριβώς, απορρέουν από το γεγονός της π λήρους ένταξής τους στο κρατικό σύστημα Η αναβάθμιση τω ν πολιτικών κομμάτων στο πεδίο του Κράτους οδηγεί σε τρεις, γενικά, "λειτουργικές" κατευθύνσεις Α Στα κόμματα αναγνωρίζεται κατά τρόπο προνομιακό, αν όχι αποκλειστικό, η πρω τογενής λειτουργία εκπροσώπησης-άρθρωσης-διαμεσολάβησης προς την κρατική εξουσία κοινωνικώ ν αιτημάτω ν Β Απονέμεται π ρακτικά το μονοπώλιο της στρατολόγησης πολιτικου-στελεχιακου προσ ω πικού για τη διευθυνση και τον έλεγχο των επιτελικών κρατικών λειτουργιών9 Γ Προσδίδεται ο ρόλος πολίτικου ενοποιητή της (αχανούς) κρατικής Διοίκησης Το πλαίσιο το οποίο ορίζουν οι τρεις παραπάνω κατευθύνσεις συνιστούν για το μεταπολιτευτικό ελληνικό Κράτος μια εντελώ ς πρωτότυπη εξέλιξη, μία “τομή" που δεν θα ήταν άστοχο να χαρακτηρισθεί "βίαιη" Τα πολιτικά κόμματα βρέθηκαν ξαφνικά από το άκρον της απόρριψης, ω ς μηχανισμοί διάσπ ασης της κοινωνίας, στο άλλο άκρον, αυτό της ανάληψης πολιτικώ ν κα θηκόντω ν ενοποίησης και διευθυνσης του κρατικού μηχανισμού Η "απότομη" αυτή μετάβαση καθόρισε, ίσως, σε μεγάλο βαθμό την αδυναμία του πολίτικου μεταπολιτευτικού συστήματος να εμπεδώσει διαδικασίες συναίνεσης ή σύγκλισης τω ν π ολιτικώ ν δυνάμεω ν, υπερβαίνοντας διαχωριστικές γραμμές Τόσο η κοινωνική όσο και η κρατική αναβάθμιση υπήρξαν διαδικασίες που εκτυλίχθηκαν ταυτόχρονα, σε αντίθεση με χώ ρες έχουσες μακρά "κανονική" πρακτική αντιπροσω πευτικής δημοκρατίας, όπου η κρατική αναβάθμιση διαδέχθηκε μια σχετικά εκτεταμένη περίοδο κοινωνικής σταθεροποίησης των κομμάτων και, ουσιαστικά, λειτούργησε ω ς "νομικό επικάλλυμμα" μιας ήδη διαμορφω θείσης π ραγματικότητας Στην Ελλάδα αντίθετα, η περίοδος αυτή συμπιέσθηκε ουσιαστικά σε μια δεκαπενταετία Ο ελληνικός "κοινω νικός χρόνος" υπήρξε ασυγκρίτως μικρότερος από τον αντίστοιχο δυτικό Γι'αυτό ίσω ς και στην ελληνική περίπτωση οι αντιφάσεις αυτής της διαδικασίας υπήρξαν όχι μόνον ορα τές αλλά και έντονες Η μεγάλη πολιτικοποίηση (αλλά και υπερπολιτικοποίηση) της ελληνικής κοινω νίας, έκφραση μιας βαθιάς ριζω μένης παράδοσης πολιτικών ανταγωνισμών, δημιούργησε τόσο ισχυρές κοινω νικές πιέσεις στο πολιτικό σύστημα και στα κόμματα, ώ στε η "νομιμοποιητική" τους πλευρά να μην κυριαρχήσει ολότελα και χωρίς έντονες αντιστάσεις πάνω στην "αντιπροσω πευτική* τους Οι διαχω ριστικές γραμμές "Δεξιάς-Αριστεράς", "συντήρησης-προόδου", "αυταρχισμουεκδημοκρατισμού", αποδείχτηκαν τόσο εμπεδω μένες στην πολιτική κουλτουρα και παράδοση της κοινωνίας, ώ σ τε η "σύγκλιση των κομμάτων" και η "συγκαταθετική" δημοκρατία, φαινόμενο τόσο συχνά απ αντώ μενο στις άλλες δυτικές δημοκρατίες, δεν υπήρξε εύκολη και αυτονόητη υπόθεση 3 Η σ υ ν τ α γ μ α τ ικ ή -κ ρ α τ ικ ή α ν α γ ν ώ ρ ισ η τω ν π ο λ ιτικ ώ ν κ ο μ μ ά τω ν Η κρατική αναγνώ ριση τω ν πολιτικών κομμάτων αναδεικνύει τρεις συμπληρωματικές δέσ μες ζητημάτω ν α) το Κράτος αναγνωρίζει τα κόμματα με βάση την ιδεολογία τους και τους σ τόχους τους Δ ιαμορφώ νει δηλαδή μια "νουική έννοια" του κόμματος που σκοπό έχει να τα καταστήσει οργανικά σ τοιχεία του πολιτεύματος Τι θα σήμαινε όμω ς η συγκρότηση μιας "νομικής έννοιας" του κόμματος, Είναι προφανές, ότι η κρατική αναγνώριση των κομμάτων δεν στηρίζεται σε μια "πολιτική" ή "κοινω νιολογική" οριοθέτηση του κομματικού φαινομένου Αυτό που θεωρείται πρω τεύον - και ενδιαφέρει - είναι η δράση και ο χαρακτήρας των κομμάτων να μην έρχονται σε σύγκρουση με τους βασικούς κανόνες συγκρότησης και λειτουργίας του πολιτεύματος Κατά τη διατύπωση του Γ Δρόσου "( ) μέλημά του (του συντακτικού νομοθέτη) είναι να διαμορφώσει μια - νομική - έννοια του κόμματος που να μην αντιφάσκει, αλλά και έναν τυπο κομμάτων και κομματικών δραστηριοτήτω ν που να ανταποκρίνεται, ή πάντω ς να μην αντιπαρατίθεται (πέρα από κάποια ελεγχόμενα και γι'αυτό ανεκτά όρια) με το κοινωνικό και πολιτικό καθεστώς που κατοχυρώνεται από το Σύνταγμα"*0

219 Με άλλα λόγια, η "νομική έννοια" του κόμματος παραπέμπει σε έναν ορισμό του "νόμιμου χώ ρου" δράσης του κόμματος” , σ'έναν προσδιορισμό τω ν πλαισ ίων νομιμότητας που οριοθετεί ο σ υντακτικός ν ομοθέτης β) κατά συνέπεια, η συγκρότηση της “νομικής έννοιας" διαμορφώ νει το πλαίσιο άσκησης της πολιτικής εξουσίας εντός του οποίου είναι υποχρεωμένο το κόμμα να π ολιτεύεται Το στοιχείο αυτό είναι σημαντικό για ό,τι υπαινίσσεται τα "αναγνωρισ μένα", συνταγματικά και νομικά, κόμματα πρέπ ει να είναι κόυυατα διανείοισπο του υπάρχοντος πλαισίου εξουσίας Ο χι κόμματα υπέρβασής του γ) "Ν όμιμος π ολιτικός χώ ρος" και "κόμματα διαχείρισης" οδηγουν σε μια τρίτη συνθήκη την απονομή στα κόμματα του αποκλειστικού δικαιώ ματος στη διαχείριση του κράτους και της πολιτικής εξουσίας, του αποκλειστικού δικαιώματος στην παραγωγή πολιτικής και κρατικής βούλησης Είναι φανερό επιπ λέον, ότι το "αποκλειστικό δικαίωμα" δεν αφορά σε πολιτικά μορφώματα (κινήσεις, κοινω νικές ομάδες, συσπειρώ σεις κ λπ), που μπορεί να εμφανίζουν τα ίδια “εξω τερικά χαρακτηριστικά" με ένα κόμμα (εθελοντική ένω ση προσώπων, συμμετοχή στην εκλογική διαδικασία) Ο π ω ς έχει επ ισ η μ α ν θ εί,"( ) ο διαχωρισμός του κόμματος από κάθε άλλον πολιτικό σχηματισμό γίνεται και με κριτήριο την τελεολογική κατεύθυνση της λειτουργίας τω ν κομμάτων υπέρ του δημοκρατικού π ολιτεύματος Επομένως, η θεσμοποίηση των κομμάτων αφορά εκείνα τα πολιτικά μορφώ ματα π ου απ οτελουν τους μοχλούς λειτουργίας του πολιτεύματος και που κρίνονται απ αραίτητα για τη ζω ή της π ολιτείας"12 Κατά σ υνέπεια, η δυναμική εξέλιξης του κοινωνικου-πολιτικού χώρου "ελέγχεται" μέσω και τπ€γ δυ νατό τη τα<: καθοοισ υου π κ "έννοιαο" του κόυυατο<: σε σγέση υε τη δοάση του. Η διαπλοκή τω ν τριώ ν παραπάνω συνθηκών μπορεί να συνοψισθεί στην εξής φράση φ ο ρ ε ίς δ ια χ ε ιρ ισ τ έ ς τ η ς π ο λ ιτ ικ ή ς εξ ο υ σ ία ς είν α ι μ ό ν ο τα κόμ μα τα , αλλά , επ ιπ λ έο ν , ό,τι α ν α γ ν ω ρ ίζ ε ι ω ς κ ό μ μ α τα τ ο κ ρ ά το ς κα ι μ ό ν ο ν ό ,τι το κ ρ ά το ς ο ρ ίζ ει ω ς δ ια χ ε ιρ ίσ ιμ ο π λ α ίσ ιο 4 Ο ι σ ύ γ χ ρ ο ν ε ς μ ο ρ φ ές δ ια π λ ο κ ή ς κ ρ ά το υ ς κα ι π ο λ ιτικ ώ ν κ ο μ μ ά τω ν Η κρατική "αναγνώ ριση" ω στόσο, δεν περιορίζεται απλώς στη διαμόρφωση της σχέσης κομμάτω ν και π ολιτικής εξουσίας ω ς να επρόκειτο για μια σχέση δυο ξεχωριστών οντοτήτω ν Θα μπορούσαν να επισημανθουν ιδιαιτέρω ς τρεις, έμμεσες και άμεσες, μορφές "επέμβασης" (εμπλοκής) του Κράτους στα εσω τερικά των κομμάτων, που ολοκληρώνουν το σύγχρονο χαρακτήρα των τελευταίω ν ω ς θεσμικώ ν μηχανισμώ ν παραγω γής πολιτικής και κρατικής βούλησης Μια π ρ ώ τ η μορφή απ οτελεί η αναγνώρισή τους ω ς νομικών προσώπων, ήτοι η αναγνώρισή τους α πό τη ν πλευρά της Δικαστικής Εξουσίας. Πεδίο έκφρασης της "επέμβασης" αυτής αποτελεί η "έγκριση" τω ν κομματικώ ν Καταστατικώ ν 3 Η νομική και η "πολιτική" (όχι όμω ς κατ’ανάγκην και η π ραγματική) υπόσταση του κόμματος "εξαρτάται" έτσι από το βαθμό συμβατότητας που επιδεικνύει, σ το επ ίπ εδο τω ν στόχω ν του και στο επίπεδο των μορφών συγκρότησής του, με τις γενικές αρχές και πλαίσια του π ολιτεύματος Τα Καταστατικά κατ’αυτόν τον τρόπο γίνονται το π εδίο μέσα σ το οποίο "φω τογραφίζονται” οι υποδοχές των κομμάτων στην κρατική εξουσία Θ α έπρεπε βεβαίω ς να τονισθεί το γεγονός, ότι το δικαίωμα της δικαστικής εξουσίας να "εγκρίνει" τη νομική υπόσταση ενός κόμματος, δεν σημαίνει ότι ασκείται σε "καθημερινή βάση" ούτε ότι μπορεί να ασκηθεί χω ρίς να συντρέχει κάποιος συγκεκριμένος πολιτικός λόγος Η "έγκριση" τω ν καταστατικώ ν σηματοδοτεί τη δυνατότητα κρατικής παρέμβασης στη δομή και στο χαρακτήρα τω ν κομμάτω ν, δυνατότητα που υπάρχει για προληπτικούς λόγους και που μπορεί να ενεργοποιείται σε ειδικές και εξαιρετικές στιγμές του πολιτικού και κοινωνικού ανταγωνισμού14 Μια δ εύ τερ η μορφή επ έμβασ ης του Κράτους, αποτελούν οι έμμεσες παραπομπές "προς τη δημοκρατική δομή τω ν π ολιτικώ ν κομμάτων" που υπονοούν συνταγματικές διατάξεις, όπω ς στο ελληνικό Σύνταγμα εν π ροκειμένω , το άρθρο 37 παράγραφος 4 "( ) όταν το κόμμα πρόκειται να λάβει εντολή σχηματισμού κυβέρνησης ή διερευνητική εντολή και δεν διαθέτει αρχηγό, ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας δίνει την εντολή σε όποιον προτείνει η κοινοβουλευτική ομάδα του Από τον κανόνα αυτό π ροκύπ τει σαφώ ς ότι για την αντιμετώπισ η του ειδικού προβλήματος ενεργοποιείται η κοινοβουλευτική ομάδα για να αναδείξει τον εντολοδόχο"15

220 Δεν είναι π ροφ ανώ ς χω ρίς σημασία το γεγονός, ότι ο συντακτικός νομοθέτης σπεύδει να "προκαταλάβει" το πλαίσιο λήψ ης αποφάσεων σε ένα τόσο σοβαρό ζήτημα Το ερώ τημα γιατί η Κοινοβουλευτική Ομάδα και όχι ένα Συνέδριο του κόμματος ή και ένα δημοψήφισμα των οργανω μένω ν μελώ ν του, παραμένει αναπάντητο απ’αυτήν την οπτική1 Μια τ ρ ίτ η τέλος μορφή "επέμβασης", αλλά και "ελέγχου" τω ν κομμάτων, αποτελεί η θεσμοθέτηση της κρατικής χρηματοδότησής τους Στην ελληνική περίπτωση, ο νόμος 1443/1984, αλλά και οι μετέπειτα τροποποιήσεις του , προέβλεπαν την κρατική χρηματοδότηση όχι μόνο για την κάλυψη τω ν εκλογικώ ν αναγκών, αλλά και για την κάλυψη του συνόλου των λειτουονικώ ν τουο δαπανώ ν Ομω ς, με δεδομένα τα σύγχρονα πλαίσια "επαγγελματοποίησης" της πολιτικής διαδικασίας, δεν είναι δύσκολο να αντιληφθεί κανείς ότι η επέκταση της κρατικής χρηματοδότησης είναι, ουσιαστικά, αυτή π ου "συντηρεΓ σε μεγάλο βαθμό τα πολιτικά κόμματα, οργανώνοντας θεσμικά την κρατική τους εξάρτηση Αλλά επιπλέον, αφήνει απειροελάχιστα περιθώρια ανάδειξης "νέω ν πολιτικών υποκειμένω ν" ω ς αποτέλεσμα κοινωνικών διεργασιών Το κομματικό σύστημα, αλλά και οι μεταβολές του, ελέγχονται μέσω της χρηματοδότησης σε ένα επίπεδο, το κοινοβουλευτικό, που δεν αφήνει έδαφο ς για "εξω -συστημικές" πρωτοβουλίες Η κρατική χρηματοδότηση τω ν πολιτικών κομμάτων κατοχυρώθηκε για να απαλλάξει τα τελευταία από επ ικίνδυνες για το πολίτευμα εξαρτήσεις από ιδιω τικά συμφέροντα Ωστόσο, και μόνο το επιχείρημα αυτό σημαίνει ότι αναγνωρίζεται μια μετατόπιση της υφής των πολιτικών κομμάτων α π ό μ η χ α ν ισ μ ο ί α ν τιπ ρ ο σ ώ π ε υ σ η ς (ο ι ο π ο ίο ι σ τη ρ ίζο ν τα ι σ ε σ υνδρ ομ ές, εισ φ ο ρ ές, ε θ ε λ ο ν τ ικ ή ε ρ γ α σ ία κ λ π , κ α ι τα ο π ο ία υ π ο δ η λώ νο υ ν, σ ε τελικ ή α νά λυ σ η , " σ χ έ σ ε ις ε κ π ρ ο σ ώ π η σ η ς " κ α ι δ ε δ η λ ω μ έν ες δ ια π λ ο κ ές) α ν α γ ν ω ρ ίζ ο ν τα ι ω ς κ ρ α τικ ο ί π ο λ ιτε ια κ ο ί θ εσ μ ο ί, π ο υ χ ρ η μ α το δ ο το ύ ν τα ι α π ό το ν κ ρ α τικ ό π ρ ο ϋ π ο λ ο γ ισ μ ό Επιπλέον, είναι γνω στό ότι η κρατική χρηματοδότηση των κομυάτων δεν εμπόδισε την ακόμα μεγαλύτερη διαπλοκή τους με ιδιωτικά οικονομικά συμφέροντα 8 Πρώτον, γιατί οι νομοθετικές ρυθμίσεις δεν απέκλεισαν τη δυνατότητα "χορηγιών" και δεύτερον, γιατί η ίδια η κρατική χρηματοδότηση διευρύνει εκ τω ν πραγμάτων τα όρια του "κύκλου εργασιών" των κομμάτω ν, έτσι που το μερίδιο της κρατικής ενίσχυσης να μην επαρκεί εντέλει Ομως, ακόμα περισ σότερο, η ίδια η θεσμική κρατική αναβάθμιση του κόμματος ω θεί αντικειμενικά σε διαπλοκή με ιδιωτικά οικονομικά συμφέροντα Το κόμμα ω ς αποκλειστικός φορέας π αραγω γής κρατικής π ολιτικής λειτουργεί ω ς θεσμικός διαμεσολαβητής μεταξύ κράτους και οικονομικών σ υμφ ερόντω ν19 Η κρατική χρηματοδότηση τω ν κομμάτων εμπεριέχει, τέλος, ένα αντικειμενικό αποτέλεσμα την ενίσχυση του κομματικού συγκεντρωτισμού και της αυτονόμησης (και οικονομικά) της εκάστοτε "κυβερνώ σ ας τάξης" του κόμματος Αυτό συμβαίνει εύλογα στο βαθμό που η κρατική ενίσνυση κατευθυνεται σ τκ κ ο ο υ α ^ του κόυυατο€ και δεν διανέεται στην οργανωτική του πυοαυίδα Ετσι, δεν ενισχύεται π χ το κόμμα σε ένα νομό, σε μια περιφέρεια, σε ένα δήμο, κ ο κ , κάτι που όχι μόνο θα ενίσ χυε τη θεσμική πραγματικότητα του κόμματος, αλλά και θα έδινε τη δυνατότητα σε περισ σ ότερες αποκεντρω μένες πρωτοβουλίες, καθώς και σε δυνατότητα συμμετοχής της βάσης σε πολύ μεγαλύτερη κλίμακα στην εσωκομματική ζωή20 Αν στο πλαίσιο που διαμορφώ νει η κρατική χρηματοδότηση προστεθεί και το στοιχείο της ύπαρξης κομματικώ ν επιχειρήσεων, φαινόμενο αρκετά ανθηρό τα τελευταία χρόνια, αντιλαμβάνεται κανείς ότι το κόμμα διαμορφώ νει μια φυσιογνωμία τελείω ς διαφορετική από την πρωτογενή αντιπροσω πευτική του υπόσταση Βρίσκεται, πλέον, στο επίκεντρο μιας οικονομικής σχέσης που καθορίζεται από το Κράτος, το ιδιωτικό κεφάλαιο και την αγορά Η εξέλιξη αυτή υποβαθμίζει τη συμμετοχή τω ν μελών και το απομακρύνει παρασάγγας από την παραδοσιακή λειτουργία της "οικονομικής συνδρομής" του μέλους και άρα της συμβολικής σχέσης εξάρτησης από το σύνολο τω ν "εθελοντικά οργανω μένω ν προσώπων" Τα κόμματα λοιπόν αποκτούν με τη συνταγματική-κρατική κατοχύρωσή τους διευρυμένο ρόλο στο εσω τερικό της δομής της εξουσίας Ο ρόλος αυτός διαφαίνεται με σαφήνεια στις "κύριες" λειτουργίες τω ν κομμάτων στο πλαίσιο του Κράτους και σε συνάρτηση, προφανώς, με τους άλλους πόλους 1) Κόμματα/Κοινοβούλιο το Κόμμα αναγνωρίζεται ω ς αποκλειστικός θεσμός π αραγω γής πολιτικής βούλησης

221 2) Κόμματα/Κρατική Διοίκηση το Κόμμα αναγνωρίζεται ω ς αποκλειστικός θεσμός διαμόρφω σης και υλοποίησης-ελέγχου της κρατικής π ολιτικής Ετσι, η σ χέση Κοινοβουλίου-Κόμματος-Κρατικής Διοίκησης οργανώνεται θεσμικά ω ς εξής κέντρο οργάνω σης και άσκησης πολιτικής η Διοίκηση / κέντρο επεξεργασίας της πολιτικής και τω ν στρατηγικώ ν κατευθύνσεω ν τα κόμματα / χώ ρος καταγραφής πολιτικών συσχετισ μώ ν και νομιμοπ οίησης επιλογών το Κοινοβούλιο Η πραγματική υποτίμηση του τελευταίου είναι, σε τελική ανάλυση, η υποτίμηση που απορρέει από τη σύγχρονη (υποβαθμισμένη) θέση του ω ς χώρου "παραγω γής πολιτικώ ν επιλογώ ν" (υποτίμηση ω ς προς την εκτελεστική εξουσία) όσο και στη θέση του ω ς αντιπροσω πευτικού θεσμού (υποτίμηση ω ς ττρος τα κόμματα) 5 Το Σ ύ ν τα γ μ α το υ 1975 κ α ι τα π ο λ ιτικ ά κ όμ μα τα Η εμπ ειρία της μεταπολιτευτικής περιόδου ήρθε να προστεθεί στις προηγούμενες ευρω παϊκές σχετικά με το "νέο" ρόλο των πολιτικών κομμάτων στα πλαίσια της κρατικής δομής Το Σύνταγμα του 1975, για πρώ τη φορά στην Ελλάδα, αναγνώρισε τον πολιτειακό ρόλο τω ν κομμάτων και τα κατοχύρω σε ω ς θεσμό του δημοκρατικού πολιτεύματος Παράλληλα, αξιοποίησε τις σ ύγχρονες κρατικές π ρακτικές οργανώνοντας την τριπλή και αλληλοσυμπληρουμενη σχέση Κράτους/Κόμματος Δηλαδή α) Αναγνω ρίζει τα κόμματα υε Βάση την ιδεολονία και touc QT0youc tquc Δ εν ορίζει τι είναι κόμμα, αλλά τι π ρέπ ει να επιτελεί και σε ποιό πλαίσιο να κινείται "Το ελληνικό Σύνταγμα του 1975 δεν π ροσδιορίζει θετικά το εννοιολογικό περιεχόμενο του κόμματος, όπως σ υμβαίνει με τα άλλα σ υντάγματα που δίνουν τα βασικά τους στοιχεία (π χ Γερμανικό άρθρο 21, Γαλλικό άρθρο 49) Θέτει μονάχα ένα οριακό πλαίσιο με κάπως σκοτεινή έννοια, που περιέχει την υποχρέωση ότι ’η οργάνω σις και η δράσις ( ) οφείλει να υπηρετεί την ελευθέραν λειτουργίαν του δημοκρατικού πολιτεύματος'"2 β) Κατ’αυτόν ακριβώς τον "ελλειπτικό" ορισμό, οργανώνεται το (νομικό) πλαίσιο εντός του οποίου δρα το π ολιτικό Κόμμα Καθ’ υπέρβασιν, ίσως, θα μπορούσε να εξαχθεί ένας "νομικός" κατά συνέπειαν ορισμός του Κόμματος, cuc Tnc π ο λ ιτικ ά 8v0TnTac που κινείται στα πλαίσια του υωιστάυενου π ο λ ιτευ υ α κχ και διασ(ραλί£ει τα όοιά του. γ) Τέλος, απονέμει στα κόμματα το αποκλειστικό δικαίω μα στη διαχείριση του Κράτους και στην πολιτική-θεσμική διευθυνσή του "Τα κόμματα είναι οι μόνες ενώσεις πολιτώ ν που κατά το Σύνταγμα έχουν τη δυνατότητα, υπό τους όρους που περιέχονται στο άρθρο 37 παρ 2-4 Σ , να αναδεικνυουν Πρωθυπουργό Είναι επίσης οι μόνες ενώ σ εις πολιτών που επηρεάζουν ά μεσα την κατά το άρθρο 68 παρ 3 Σ συγκρότηση των τμημάτων τη ς Βουλής και τω ν κοινοβουλευτικών επιτροπώ ν Τα κόμματα είναι οι μόνες ενώσεις που συμμετέχουν άμεσα στη νομοθετική λειτουργία, πράγμα που πιστοποιείται και από το άρθρο 73 παρ 4 και 76 παρ 4 Σ ( ) Η συμμετοχή τω ν κομμάτω ν στην παραγωγή της κρατικής βούλησης, όπως προκύπτει και από τα παραπάνω άρθρα διακρίνεται για τον άμεσο χαρακτήρα της"22 Ωστόσο, η συνταγματική αναγνώριση-κατοχύρωση των πολιτικών κομμάτων δεν έρχεται παρά να "επισφραγίσει", να "επικυρώσει" την ύπαρξή τους Η λεγάμενη "συνταγματοποίηση" δεν σ υγκροτεί π ολιτικά κόμματα ουτε προηγείται αυτώ ν Επιβεβαιώνει απλώ ς την ένταξή τους στο πλαίσιο τω ν κρατικώ ν και πολιτειακώ ν θεσμών Ο πω ς έχει επισημανθεί, "η συνταγματοποίηση του θεσμού των πολιπκώ ν κομμάτω ν έχει αναγνωριστικό και όχι διαπλαστικό χαρακτήρα, σε ότι αφορά τη βασική λειτουργία του πολιτεύματος Δεν δημιούργησε δηλαδή ουσιαστική μεταβολή στη λειτουργία αυτή Η πράξη είχε προλάβει τον συνταγματικό νομοθέτη"23 Η συνταγματική-κρατική αναγνώριση των κομμάτων διευρύνει, αντικειμενικά, τη βάση συγκρότησής τους Ο αντιπ ροσωπευτικός τους χαρακτήρας, αυτός ο sine qua non όρος της υπόστασής τους, διατηρούμενος, εγγράφεται στο θεσμικό πλαίσιο του Κράτους, π ροκαλώ ντας μεταλλαγές τόσο σε αυτά όσο και στο Κράτος Ως π ρος τα κόμματα ο αντιπροσωπευτικός τους ρόλος διευρυνεται και συμπληρώνεται από το "νομιμοποιητικό" χαρακτήρα, αποτέλεσμα της οργανικής διαπλοκής και συμμετοχής τους στη διαμόρφω ση και υλοποίηση πολιτικών αποφάσεων

222 Ως π ρος το Κράτος η δομή της εξουσίας αποκτά νέα ποιοτικά χαρακτηριστικά Η ένταξηενσω μάτω ση της λαϊκής εκπροσώπησης, φορέας της οποίας είναι πρω τογενώ ς τα κόμματα, διευρυνει τη ν κοινωνική βάση του Κράτους, επεκτείνει τα όρια πολιτικής νομιμοποίησης Η διευρυνση-μετάλλαξη του χαρακτήρα του "κόμματος", από φορέας κοινω νικώ ν συμφερόντω ν σε π ολιτειακό θεσμό, τροποποιεί ριζικά το χαρακτήρα της σύγχρονης εξουσίας Ο Δ Τσάτσος παρατη ρεί εύστοχα ότι, πλέον, ’’το κόμμα ω ς θεσμός δεν είναι κάτι το αντίθετο με το Κράτος Αν Κράτος είναι η νομικά και οργανωτικά μορφοποιημένη κοινωνία, τότε το κόμμα είναι το κύριο όργανο αυτής της μορφοποίησης-24 6 Κ ρ ά το ς , Κ ό μ μ α τα κ α ι " ν ό μ ιμ η π ο λ ιτικ ή " Η κρατική αναγνώριση των πολιτικών κομμάτων και το στοιχείο της οριοθέτησης του χώ ρου "νόμιμης δράσης*' που εμπεριέχει, οδηγουν σε μια επαναδιατυπω ση της έννοιας της π ολιτικής Αλλά και σ ’α υτό το σημείο, όπω ς ακριβώ ς και στην περίπ τω ση του κόμματος, δεν συγκροτείται παρά μια "νομική" έννοια της πολιτικής η τελευταία, αλλά και ευρύτερα η πολιτική διαδικασία, τείνει να ταυτισ θεί με την πρακτική που υλοποιουν ή αναγνω ρίζουν τα "επίσημα" πολιτικά κόμματα Ο ποιαδήπ οτε πολιτική πρακτική δεν εκπορεύεται από αυτά, ή έστω δεν ορίζεται μέσα σ τους επίσημους κρατικούς θεσμούς, δεν αναγνωρίζεται ω ς πολιτική, ποινικοποιείται και εξοβελίζεται Η εμπειρία τη ς μεταπολιτευτικής περιόδου υπήρξε σ το σημείο αυτό ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα Κατά την περίοδο αυτή, ο παλαιός "εσωτερικός εχθρός" που ταυτιζόταν με τον "κομμουνιστικό κίνδυνο", αντικαθίσταται από μια περισσότερο ευλύγισ τη ιδεολογία, η οποία "επιτρέπει" τη διαστολή ή τη συστολή της "νομιμότητας", αναλόγως τω ν ιδιαιτέρων κάθε φορά συνθηκώ ν και, πάντοτε π λέον, "αποπολιτικοποιώντας" τον "κίνδυνο", αποταυτίζοντάς τον με μια σ υγκεκριμένη πολιτική ιδεολογία ή παράταξη Στις π ερισ σ ότερες σύγχρονες δημοκρατίες ο "εσω τερικός εχθρός" τοποθετείται πια σε ένα ν "εξω εθνικό" ή "εξω -θεσμικό" χώρο, που κάθε φορά βεβαίω ς τροποποιείται αναλόγως με αυτόν που θα τεθεί εκτός "νομιμότητας" (κοινωνική δράση, πολιτική πρακτική, συνδικαλισμός κ λπ)25 Κάθε φορά ο "νόμιμος χώ ρος" μπορεί να είναι - όσο το επιτρέπουν οι συνολικοί πολιτικοί και ιδεολογικοί σ υσχετισμοί - μικρότερος ή μεγαλύτερος, δυνάμενος να περιλαμβάνει ακόμη και το μεγαλύτερο μέρος του κοινωνικού σώ ματος2® Η "πλαστικότητα" της έννοιας του "εσωτερικού εχθρού” απ οτελεί το σκληρό πυρήνα της προληπ τικής θω ράκισης μιας σύγχρονης πολιτικής εξουσίας Εμπεριέχει την παραδοχή, ότι η νομιμοποιητική-ενσω ματω τική πλευρά των κομμάτων δεν κυριαρχεί εσαεί και χω ρίς α ντιστάσεις πάνω στην αντιπροσωπευτική Μπορεί οι π οιοτικές μεταλλαγές του σύγχρονου Κράτους να οδήγησαν σε υποχώρηση ή άμβλυνση τις α ντιπροσω π ευτικές (δημοκρατικές) πλευρές τω ν κομμάτων, δεν επέφεραν ω στόσο την ολοκληρω τική εξάλειψή τους Κάθε κόυυα εξακολουθεί να αποτελεί τη συυπυκνωση υκκ: ιδιαίτεοηο σγέσηο ισ ο ο ο ο π ι^ ανάυεσα σ τκ σνέσειο εκποοσώπηση<: και σ τ κ σγέσειο νουιυοποίησηο Με άλλα λόγια, δεν υπάρχει κανένα βουλησιαρχιακό στοιχείο στην κρατική πολιτική που να μπορεί να αποκλείσει την περίπ τω ση το αντιπροσωπευτικό σ τοιχείο να υπερισχύσει του νομιμοποιητικού, κυρίω ς σ ε μια έκτακτη συγκυρία εθνικής κρίσης ή και μεγάλης επιδείνω σης τω ν οικονομικώ ν σ υνθηκώ ν ΓΓαυτόν ακριβώ ς το λόγο, οι νομικές υποδοχές της "νόμιμης πολιτικής" και του "εσω τερικού εχθρού" έχουν χαρακτήρα προληπτικό και περιγράφουν μια τάση που μπορεί να ενεργοπ οιηθεί σε ειδικές στιγμές του πολιτικού ανταγωνισμού και στο μέτρο, επίσης, που το επιτρέπ ουν οι γενικότεροι κοινωνικο-πολιτικοί συσχετισμοί Η αυταρχική αυτή τάση τη ς εξουσίας δεν μπόρεσε να υλοποιηθεί στη μεταπολίτευση ακριβώ ς λόγω τω ν γενικότερω ν συσχετισμών της περιόδου, αν και ετέθη πρακτικά το πρόβλημα2 Α πόδειξη της ρευστότητας του "νόμιμου χώρου" α π οτελεί το γεγονός, ότι μπορεί κάλλιστα να υ πάρχουν και "κατασταλτικές" αναγνώ σεις του Συντάγματος του 1975, άρα και αντίσ τοιχες τάσεις της κρατικής εξουσίας28, παρά τις "καθησυχαστικές" διαβεβαιώ σεις29 Γεγονός αναμφισβήτητο, πάντως, είναι ότι η περιστολή του χώρου της "νόμιμης πολιτικής" κατά τη μεταπολιτευτική περίοδο 1974-1985 δεν υλοποιήθηκε, παρά το γεγονός ότι υπάρχουν αντίστοιχες "νομικές υποδοχές" Το φαινόμενο του συγχρονου κρατικού αυταρχισμου που οι δυτικές κοινωνίες γνώ ρισαν έντονα, κυρίω ς κατά τις δεκαετίες του '70 και του '80 (Δ Γερμανία, Ιταλία, Βέλγιο)30, δεν

223 προχώ ρησε θεαματικά στην Ελλάδα Οι λόγοι βεβαίω ς θα έπρεττε να αναζητηθουν σ τη γενικότερη πολιτική και ιδεολογική συγκυρία της περιόδου και, συνεπώς, στους ευρυτερους συσχετισμούς που διαμόρφ ω σαν Η μεταπολίτευση και η δεκαετία που την ακολουθεί χαρακτηρίζονται τόσο από ένα, έσ τω θολό, ριζοσπαστισμό όσο και από ένα έντονο κλίμα πολιτικοποίησης, και μάλιστα "σοσιαλιστικής" απ όχρω σης Κοινωνικά κινήματα και πολιτικές οργανώσεις, συνδικάτα και επαγγελματικές ενώ σ εις συνθέτουν μια τεράστια κοινωνική κίνηση που, νόμιμα πλέον, αγω νίζεται, διεκδικεί, κατακτά Το κοινωνικό τοπίο και οι πολιτικές εκδοχές βρίσκονται υπό διαμόρφωση, δεν είναι παγιω μένες Σοφά, κατά συνέπεια, ο νομοθέτης διατυπώνει χαλαρά κριτήρια για τον χώ ρο της "νομιμότητας", αφήνοντας την εξέλιξη στην ίδια την δυναμική πραγματικότητα Το γεγονός αυτό όμω ς δεν σημαίνει ότι αγνοεί εκείνες τις "νομικές υποδοχές" που θα ενεργοποιούνταν π ιθα νώ ς στο μέλλον σε μια διαφορετική συγκυρία Δ εν πρέπ ει τέλος να αγνοηθεί και το ζήτημα των ευρύτερω ν ιδεολογικών συσχετισμών της περιόδου, που, αναμφισβήτητα, επηρεάζουν μια τέτοια εξέλιξη Οι διανοούμενοι της Α ρισ τερός και της ευρύτερης προοδευτικής παράταξης κυριαρχούν στον Τύπο, στις εκδόσεις, στα Πανεπιστήμια, σ τον Πολιτισμό, σ τα Μέσα Μ αζικής Επικοινωνίας Οι ιδεολογικές τάσεις εμφανίζονται ευνοϊκές για μια συνολική ώ θηση προς εκδημοκρατισμό και όχι προς αυταρχισμό Και είναι ενδεικτικό το γεγονός, ότι κάθε φορά που η τάση του κρατικού αυταρχισμού έτεινε να ανατρέψει τα δεδομένα, β ρισκόταν μπ ροστά σ'ένα τείχος κοινωνικής απ οδοκιμασίας που στήριγμά του ήταν οι χώ ροι τω ν διανοουμένων, τω ν πανεπιστημιακών, των συγγραφέων των επιστημόνων, τω ν καλλιτεχνών, του Τύπου Οι μνήμες του μετεμφυλιακου αυταρχισμού ήταν ακόμη νω πές για να αφήσουν α μαχητί τις τά σ εις του συγχρονου κρατικού αυταρχισμού να κυριαρχήσουν 7 Κ ό μ μ α τα , Κ ο ιν ο β ο ύ λ ιο κ α ι κ ρ α τικ ή Δ ιο ίκ η σ η κ α τά τη μ ετα π ο λ ιτευ τικ ή π ε ρ ίο δ ο : οι α ν α δ ια τά ξ ε ις σ το εσ ω τερ ικ ό τ η ς π ο λ ιτικ ή ς ε ξ ο υ σ ία ς 7 1

Κ ό μ μ α τα κ α ι Κ ο ιν ο β ο ύ λ ιο

Η εμφάνιση του φαινομένου των μαζικών κομμάτων κατά τη μεταπολεμική περίοδο σ τις χώ ρες της δυτικής δημοκρατίας - και μεταπολιτευτικά στην Ελλάδα - συνέβαλε αναμφισβήτητα, σε σ υνδυασμό και με τους ευρύτερους κρατικούς μετασχηματισμούς, στην αλλαγή του χαρακτήρα αλλά και του τρόπου λειτουργίας του Κοινοβουλίου Το κυριότερο στοιχείο, επίκεντρο της αλλαγής του ρόλου του, είναι η μετατροπ ή της αντιπροσω πευτικότητάς του "( ) σε δευτεροβάθμια αντιπροσώπευση, διαμεσολαβουμενη από θεσμούς που είναι κι'αυτοί αντιπροσωπευτικοί, τα σύγχρονα δηλαδή μαζικά κόμματα"31 Η νομιμοποίηση του κόμματος ω ς πολιτειακού θεσμού συνδυάστηκε και με την αναπροσαρμογή της σχέσης του με το Κοινοβούλιο Το κόμμα, αναγνωρισμένος πλέον θεσμός, είναι ο καθοριστικός κρίκος γύρω από τον οποίον οργανώνεται η λειτουργία της Βουλής32 Η νομοθετική της λειτουργία αλλά και οι οργανωτικές όσο και ελεγκτικές της λειτουργίες (συγκρότηση επιτροπ ώ ν/τμημάτω ν) δομούνται πάνω στο έδαφος της αναγνώρισ ης του κόμματος ω ς αποκλειστικού θεσμού "παραγω γής πολιτικής βούλησης" Απ ό την άλλη πλευρά, το Κοινοβούλιο αναδεικνύεται ο τόπος όπου προνομιακά εμφανίζεται, χω ρίς ω στόσο επ ιτυχία πάντοτε, η τάση σύγκλισης και ομογενοποίησης των πολιτικών κομμάτω ν στην κορυφή τους Οι διακομματικές επιτροπές, οι συζητήσεις εκτός ημερησίας διατάξεω ς (εθνικά θέματα, οικονομική πολιτική κ λπ ), αποτελούν παραδείγματα της προσπάθειας σύγκλισης και ενιαίας "εθνικής" πολιτικής σε τομείς της εσω τερικής ή και εξωτερικής πολιτικής Στην πραγματικότητα, η σύγχρονη λειτουργία του Κοινοβουλίου όπως υλοποιείται από τα σύγχρονα κόμματα αφορά (^αυτήν ακριβώ ς τη λειτουργία την ολοκλήρωση μιας διαδικασίας που θα τείνει στην αυτόνόμηση τομέω ν της κυβερνητικής πολιτικής από τους άμεσους πολίτικους ανταγω νισμούς, με τη μεγαλύτερη δυνατή ομογενοποίηση τω ν κομματικών φορέων σ το κεντρικό επίπεδο Α υτού του τυπου η λειτουργία, ωστόσο, δεν αναιρεί καθόλου την (κύρια) τάση της σύγχρονης εξουσίας για υποβάθμιση του Κοινοβουλίου και των αντιπροσωπευτικών μηχανισμώ ν και θεσμώ ν ελέγχου της εξουσίας, εν σχέσει με την εκτελεστική εξουσία και τη διοικητική της δομή Ας μη διαφεύγει, εξάλλου, ότι μεταρρυθμίσεις που επιχειρήθηκαν, όπως η κατάργηση του σταυρου προτίμησης (Ν όμος 1303/82) και η ανοικτή ψηφοφορία για την εκλογή Προέδρου της Δημοκρατίας που καθιερώ θηκε με την Αναθεώ ρηση του 198633, εγγράφονται στην κατεύθυνση ενίσχυσης τω ν

224 κομμάτω ν και μάλιστα ενίσχυσης των κορυφών τους Οπως έχει επισημανθεί "Αποτέλεσμα αυτής της διπ λής διαμεσολάβησης τη ς αντιπροσώπευσης [εννοείται α) του Κοινοβουλίου από τα μ αζικά κόμματα και β) της κομματικής βάσης από την ηγετική ομάδα) και του μονοπωλίου της π ολιτικής που ασκουν οι γραφειοκρατικοί μηχανισμοί τω ν κομμάτων, είναι ότι οι βουλευτές σήμερα δ εν είναι πια αντιπ ρόσω π οι ή πληρεξούσιοι του λαου ή των εκλογέων τους, ούτε και από την τυπική άποψ η του τρόπου επ ιλογής τους, αλλά είναι στην πραγματικότητα αντιπρόσωποι ή πληρεξούσιοι, με εντολή αυστηρά δεσμευτική, τω ν κομμάτων με τα ψηφοδέλτια τω ν οποίων εκλέχτηκαν ή σω στότερα, τω ν γραφειοκρατικώ ν μηχανισμώ ν τους" Ταυτόχρονα, όπ ω ς έχει εύστοχα επισημανθεί και για την ελληνική περίπτωση, η μείω ση του κυρους του Κοινοβουλίου, καθώ ς και η απουσία ενός σύγχρονου και λειτουργικού Κανονισμού της Βουλής, μεταβάλλουν ουσιαστικά την τελευταία σε Βουλή των Κ Ο (και των κορυφώ ν των κομμάτω ν) π αρά σε βουλή τω ν βουλευτώ ν (δηλαδή των φορέων λαϊκής εντολής) Ταυτόχρονα με την υποταγή τω ν βουλευτώ ν στις ηγεσίες των κομμάτων επιχειρείται να διακοπεί και η σ χέση βουλευτώ ν-δημόσιας διοίκησης, που επέτρεπε την προσωρινή διαμεσολάβηση από τον βουλευτή τω ν συντεχνιακώ ν συμφερόντω ν των ψηφοφόρων σ το κράτος ("ρουσφέτι") Η εξέλιξη αυτή δεν είναι μόνον αποτέλεσμα τη ς πειθάρχισης των βουλευτών αλλά και της άλλης τάσης π ου π εριγράφηκε παραπάνω και αφορά στην υποβάθμιση του Κοινοβουλίου απέναντι στην εκτελεστική εξουσία (αυτονόμηση της κρατικής γραφειοκρατίας από τους θεσμούς της α ντιπ ροσώ π ευσης) 7 2 Κ ό μ μ α τα κ α ι Κ ρ α τικ ή Δ ιο ίκ η σ η : μ ια ν έα δ ια π λο κ ή Α ν ο ρόλος του Κοινοβουλίου στη σύγχρονη δομή της εξουσίας βρίσκεται σε παρακμή, η κρατική διοίκηση αντίθετα αποκτά αυξημένη βαρύτητα Σε θεσμικό επίπεδο, η ενίσχυση αυτή σ υνοδευει τη νέα θέση που καταλαμβάνει η εκτελεστική εξουσία στη δομή της εξουσίας Ο πρω τεύον ρόλος της δεν μπ ορεί να ενεργοποιηθεί παρά μόνο με την επέκταση και διεύρυνση ενός "οργανωτικού", με την ευρεία έννοια, μηχανισμού Πράγματι, η κρατική διοίκηση, εκτεταμένη και αχανής σε όλα τα σ ύγχρονα κρά τη36, αναλαμβάνει το ρόλο οργάνωσης και προώθησης των προτεραιοτήτω ν της εκτελεσ τικής εξουσίας Ωστόσο, η κρατική διοικητική επέκταση δεν εμφανίζεται σαν αυτοσ κοπός Αν ίσχυε κάτι τέτοιο, τότε θα οδηγείτο κανείς στο συμπέρασμα, ότι η κρατική γραφειοκρατία στην ολότητά της είναι το υποκείμενο το οποίο χαράσσει μια οικονομική ή κοινωνική στρατηγική, με βάση τα ιδιαίτερα συμφέροντα του μηχανισμού της Κάτι τέτοιο δεν φαίνεται να ευσταθεί37 Είναι, βεβαίω ς, πραγματικό γεγονός ότι η κρατική-διοικητική γραφειοκρατία έχει τα δικά της “συνδικαλιστικά" ή "συντεχνιακά" συμφέροντα, που απορρέουν από τη θέση της στον κοινω νικό καταμερισμό εργασίας Επίσης, είναι γεγονός ότι μπορεί να κωλυσιεργήσει ή να επιταχύνει εντολές της εκτελεσ τικής εξουσίας, είτε λόγω ιδιαίτερων συμφερόντων κάποιων ατομικώ ν φορέων τη ς είτε λόγω πρα κτικώ ν δυσλειτουργιώ ν Δεν είναι όμω ς ο εκπονητής μιας συνολικής κρατικής στρατηγικής, ρόλος που έχει ανατεθεί σ τους φορείς της εκτελεστικής εξουσίας και, οπω σδήποτε, στις "πολιτικές" κορυφές τη ς Δημόσιας Διοίκησης Υπ'αυτήν ακριβώ ς την έννοια, και στο μέτρο που η κρατική διοίκηση συνολικά δεν είναι το υ ποκείμενο αλλά ο εντολοδόχος μιας πολιτικής, διαμορφώνεται μια στενή και οργανική σ χέση με τα πολιτικά κόμματα Το κόμμα εν πρώτοις, ή ο συνασπισμός κομμάτων, που αναλαμβάνει την κυβερνητική διαχείρισ η γίνεται ο κύριος μηχανισμός ελέγχου και βοήθειας του έργου της διοίκησης, αλλά και ο κύριος μηχανισμός οργάνω σης της συνοχής και της "συνέχειας" στη δράση της Κατά τη μεταπολιτευτική περίοδο, η σύγχρονη αυτή πραγματικότητα εκφράσθηκε τόσο από το "κράτος της Ν Δ " κατά την πρώ τη περίοδο, όσο και από το "κράτος του ΠΑΣΟΚ" κατά τη δεύτερη περίοδο, τη ν π ερίφημη "πασοκική κομματικοποίηση" που υπήρξε, ωστόσο, ο αναγκαίος όρος δρ ομολόγησης της κρατικής διοίκησης σε μια νέα θεσμική-κοινωνική αντίληψη Πρακτικά, η “κομματικοπ οίηση" της διοίκησης, ο έλεγχος με άλλα λόγια μιας εκτεταμένης ιεραρχικής δομής, δεν αποτελεί παρά μια τάση σύμφυτη του σύγχρονου κράτους και της μορφής εξουσίας που συμπυκνώ νει Ο π ω ς σημειω νόταν, "η πολιτικοποίηση της κρατικής διοίκησης καθίσταται αναγκαία στο σ ύγχρονο καπιταλιστικό κράτος επειδή αυτό αναλαμβάνει ένα νέο πολύ ενισχυμένο ρόλο σε βάρος του νομοθετικού, ενώ παράλληλα καθίσταται αναγκαία η παρουσία ενός μαζικού α στικού κόμματος εξουσίας που αναλαμβάνει το ρόλο ενοποίησης της κρατικής διοίκησης"38

225 Η "κομματικοπ οίηση" της διοίκησης λαμβάνει εντονότερες διαστάσεις όταν οι διαφορές ανάμεσα σ τις σ τρατηγικές διαχείρισης της κρατικής πολιτικής μεταξύ τω ν υποψηφίων διαχειριστώ ν είναι μεγάλες Αντίθετα, αν οι συγκλίσεις στο επίπεδο της διαχείρισης είναι σημαντικές και με μεγάλη διάρκεια, ή αν το ίδιο πολιτικό κόμμα βρίσκεται επί μακρόν στην κυβέρνηση, η "κομματικοποίηση" αμβλύνεται39 Αλλά και τα κόμματα που βρίσκονται εκτός κυβερνήσεως (στην αντιπολίτευση) δεν συνεπάγεται ότι δεν διατηρούν οργανικές σχέσεις με την κρατική διοίκηση, έστω κι'αν δεν έχουν τον π ρώ το λόγο στη διεύθυνσή της Πριν απ'όλα, διαμέσου του δικτύου των επιμέρους κλαδικών και τοπικώ ν οργανώ σ εω ν που διαθέτουν, δημιουργουν ένα πολύπλευρο πλέγμα παρακολούθησης και ελέγχου, απαραίτητο όρο, άλλωστε στην οργάνωση και επιχειρηματολογίας της κριτικής τους α π έναντι στην κυβέρνηση Α λλά πέραν τουτου οι μορφές του σύγχρονου κράτους δεν αποκλείουν τα κόμματα της αντιπ ολίτευσης από διαχειριστικές ευθυνες, έστω και σε χαμηλότερες από την κεντρική εκτελεσ τική εξουσία βαθμίδες Ειδικότερα στην ελληνική περίπτωση της μεταπολιτευτικής περιόδου, η επέκταση των αντιπροσω πευτικώ ν και συνδιαχειριστικών θεσμών που εισήγαγε η κυβερνητική πολιτική κατά την τετραετία 1981-1985, κατέδειξε με σαφήνεια την πραγματικότητα αυτή Ετσι, διαχειριστικές π ολιτικές μπορούν να ασκούνται, σ ε χαμηλότερο επίπεδο, και α π ό τα εκτός διακυβέρνησης κόμματα, τα οποία δεν παύουν να είναι κυβερνητικά κόυυατα Οι αλλα γές στην κρατική μορφή αυτής της περιόδου συνοψίζονται στα εξής - Στο επ ίπ εδο της κρατικής διοίκησης θεμελιώνεται η αντιπροσώπευση με τα νομαρχιακά συμβούλια και η μεταφορά, κατά συνέπεια, αρμοδιοτήτων και ευθυνών - Στο επ ίπ εδο της τοπικής αυτοδιοίκησης καθιερώνεται ο θεσμός των παρέδρω ν για την εκπροσώ π ηση των συνοικισμών Συγκροτούνται τα συνοικιακά συμβούλια, τα συμβουλια διαμερισμάτω ν, τα επαρχιακά συμβούλια, οι επιτροπές γειτονιάς και η Λαϊκή Συνέλευση41 - Μια σειρά από επαγγελματικά όργανα, τα οποία όμως επιτελούν συγχρόνως και κρατικές λειτουργίες, όπ ω ς τα Επιμελητήρια (Τεχνικό Επιμελητήριο, Οικονομικό Επιμελητήριο, Εμπορικό Επιμελητήριο, Βιομηχανικό-Βιοτεχνικό Επιμελητήριο), ή ακόμα θεσμοί που συστάθηκαν κατά την περίοδο αυτή με σκοπό την παροχή συμβουλώ ν στην κρατική πολιτική, όπως το Εθνικό Συμβουλιο Α ναπ τυξιακής Πολιτικής (ΕΣΑΠ) για την οικονομική πολιτική ή το Συμβούλιο Ανω τάτης Παιδείας, α ποκτούν το ρόλο συνεπεξεργαστή (νομιμοποίησης στην πραγματικότητα) της κρατικής πολιτικής, μέσα από το ιδεολογικό σχήμα της "συμμετοχής της κοινωνίας" (ή των αρμοδίων επ αγγελματικώ ν φ ορέω ν, π χ το T E E ή τ ο Ο Ε Ε ) - Οι σ υνδικαλιστικοί φορείς, τέλος, εργατοϋπαλληλικοί, αγροτικοί, φοιτητικοί κ λπ , καλούνται, πέραν του ρόλου της αντιπροσώπευσης των συμφερόντων του κλάδου τους, να ανταποκριθουν και σ το ρόλο του συνδιαμορφωτή και υλοποιητή μιας πολιτικής στον ιδιαίτερο χώ ρο τους Η θέσπιση της συμμετοχής των εργαζομένω ν στις διοικήσεις τω ν δημοσίων επιχειρήσεω ν και οργανισμώ ν, η συνδιοίκηση από όλους τους π ανεπιστημιακούς φορείς των ΑΕΙ και τω ν TEI, η συμμετοχή τω ν κοινωνικών φορέων στα Διοικητικά Συμβούλια των κρατικών ραδιοτηλεοπτικώ ν μέσω ν, σηματοδοτούν εύγλω ττα παραδείγματα της ενεργούς παρουσίας των κομμάτω ν, ακόμα και τω ν εκτός κυβερνήσεως, στην κρατική διαχείριση Τα κόμματα λοιπόν αποκτούν μια ειδική βαρύτητα στα πλαίσια της κρατικής διοίκησης και γενικότερα του Κράτους και των θεσμώ ν του Βρίσκονται παρόντα σε όλη την κλίμακα ιεραρχίας, με καθοριστικό ρόλο, είτε διαμεσολαβητικό είτε συμβουλευτικό είτε ενοποιητικό Βεβαίως, τον κύριο ρόλο διαδραματίζει το κυβερνητικό κόμμα Ωστόσο, κάτι τέτοιο δεν σημαίνει ότι τα άλλα κόμματα βρίσκονται εκτός Κράτους ή, τουλάχιστον, εκτός διαχειρισ τικών ευθυνών Ετσι, η "κομματικοποίηση του Κράτους και της δημόσιας διοίκησης" σποτελεί ένα φαινόμενο παράλληλο με τις σ ύγχρονες μορφ ές διεύρυνσης της πολιτικής νομιμοποίησης και συμφυτο με τη νομική-συνταγματική αναγνώ ριση τω ν κομμάτων ω ς πολιτειακώ ν θεσμών Η οργανική αυτή (σύγχρονη) σχέση Κράτους και πολιτικώ ν κομμάτων οδηγεί στην εξής διαπίστω ση Ο σ ο π ιο σ υ γ κ εν τρ ω τικ ό είν α ι το Κ ρ ά τος, τό σ ο π ιο σ υ γ κ εν τρ ω τικ ά α π ο β α ίν ο υ ν τα π ο λ ιτ ικ ά κ ό μ μ α τα Α κ ό μ α ό μ ω ς π ερ ισ σ ό τερ ο , τα π ο λ ιτικ ά κόμ μα τα α κ ο λ ο υ θ ο ύ ν το ο ρ γ α ν ω τ ικ ό μ ο ν τέλ ο του , σ υ γ κ ρ ο το ύ μ εν α κ α θ 'εικ ό να το υ και ό χ ι καθ’εικ ό ν α τη ς κ ο ιν ω ν ία ς

226 Η α ν ά γ κ η δ ια χ ε ίρ ισ η ς εν ό ς σ υ γ κ εν τρ ω τικ ο ύ δ ιο ικ η τικ ο ύ σ υ σ τή μ α το ς ευ ν ο εί α ν τικ ε ιμ ε ν ικ ά τ ο σ υ γ κ ε ν τ ρ ω τισ μ ό σ τα κ ό μ μ α τα , ό π ω ς ά λ λ ω σ τε σ ε κάθε κ ρ α τικ ό θεσ μ ό 8 Τ ο σ ύ γ χ ρ ο ν ο Κ ρ ά το ς κ α ι η εν σ ω μ ά τω σ η τη ς α ν τιπ ρ ο σ ώ π ευ σ η ς Θα ήταν ελάχιστα, ίσως, διαφωτιστική του προβλήματος, με βάση τα όσα εκτέθηκαν παραπάνω , μια προσέγγιση στο φαινόμενο της "κομματικοποίησης του Κράτους" στη βάση του "βοναπ αρτισμού" ή του "ολοκληρωτισμού" μιας συγκεκριμένης ηγεσίας Μια παρόμοια προσέγγιση χαρακτήρισε το σύνολο της τρέχουσας πολιτικής συζήτησης σ τη Ελλάδα κατά την πρόσφατη περίοδο, όταν η μομφή της "κομματικοποίησης" αναγορευόταν σε κύριο πολιτικό σύνθημα κατά των εκάστοτε αντιπάλων Στην οπτική αυτή, που μπορεί να πάρει και θεωρητικές μορφές, είναι έκδηλη η κλασική φιλελεύθερη π ερ ί κράτους ιδεολογία, στην οποία αυτό ορίζεται ή νοείται ω ς θεσμός ουδέτερος, α π οστασιοπ οιημένος από τις κοινωνικές και ταξικές σχέσεις, ο οποίος "μολύνεται" από τον ιό της "κομματικοπ οίησης" Στην πραγμαπκότητα, η τάση είναι μάλλον η ακριβώς αντίθετη ο κοινωνικός και πολιτικός χαρακτήρας του σύγχρονου κράτους, καθώς και η (σύγχρονη) παρεμβατική του μορφή ευνοούν την "κομματικοποίηση", την προκαλούν μάλιστα με διττό τρόπο Αωενόο υεν. αναγορεύοντας το κυβερνητικό κόμμα σε ενοποιητικό παράγοντα της κρατικής μηχανής αφετέρου δ ε. αξιοποιώ ντας την παρουσία τω ν κομμάτων στο εσωτερικό του και διευρύνοντας την κοινωνική του βάση Ποτέ άλλοτε στην ιστορία της ιδιαίτερης αυτής πολιτικής μορφής, του Κράτους, το τελευταίο δεν ήταν τόσο νομιμοπ οιημένο και οργανικά διαπλεγμένο με την κοινωνία Τίθεται, ω στόσο, το σοβαρό ερώτημα σε τελική ανάλυση, τα φαινόμενα της "κομματικοποίησης" ή, ευρύτερα, τη ς επέκτασης της αντιπροσώπευσης και τω ν θεσμών της δεν "εκδημοκρατικοποιούν" το σ ύγχρονο κράτος καθιερώνοντας, είτε συμμετοχικές διαδικασίες είτε μηχανισμούς ελέγχου της λειτουργίας του, Θεωρητικά, κάτι τέτοιο θα μπορούσε πράγματι να ισχύει, υπό ένα βασικό όμ ω ς όρο ότι η αντιπροσώ πευση θα παρέμενε ουσιαστική και θα διευρυνόταν, τείνοντας σε αποστεγανοποίηση των κυκλωμάτωνν εξουσίας (κεντρικών ή τοπικών) και οργανώ νοντας νέου ς θεσμούς, πιο άμεσα δημοκρατικούς Στη μεταπολιτευτική περίοδο, και στην εξέλιξη των πραγμάτω ν, π αρατηρήθηκε το αντίθετο η αντιπροσώπευση γραφειοκρατικοποιήθηκε και εκφυλίσ θηκε, οι συμμετοχικοί θεσμοί ατόνησαν βαθμιαία Η ευρύτατη πολιτικοποίηση και η μαζική ένταξη σε κομματικούς και κοινωνικούς φορείς δεν συμβάδισε με περισσότερη δημοκρατία και ενεργό συμμετοχή των μαζών, αλλά, αντίθετα, με φαινόμενα εκχώρησης της πολιτικής εντολής στις ηγεσίες ή στους "ειδικούς" Η πλέον αναπτυγμένη και καθαρή μορφή αυτής της "ιδεολογικής περιπ έτειας" εμφανίζεται στην περίπτωση του μεταπολιτευτικού φοιτητικού κινήματος Το πιο δυνατό και οργανω μένο τμήμα της ελληνικής κοινωνίας κατά την περίοδο 1981-1985 θα ανταλλάξει τη φυσιογνω μία του και τη δυναμική του ω ς δρων κοινωνικός παράγων με μια μαζικότατη, τυπικά κοινοβουλευτική και εκχωρητική πολιτική διαδικασία, με καθοριστικό βάρος στην πολιτική σκηνή Το φοιτητικό κίνημα στην Ελλάδα δεν οδηγήθηκε ούτε στη διάλυση ούτε στην αποπολιτικοποίηση, όπ ω ς συνέβη με τα αντίστοιχα κινήματα άλλων δυτικών χωρών, όπως η Γαλλία ή η Ιταλία Αντίθετα, η κομματικοποίηση κυριάρχησε, ο υπερπολιτικός χαρακτήρας του διατηρήθηκε Το 1974, σπς π ρώ τες φοιτητικές εκλογές, θα ψηφίσουν 27 200 φοιτητές (ποσοστό σ υμμετοχής 34%), το 1975 40 246 (43,3%), το 1977 48 576 (51,1%) (ΠΙΝΑΚΑΣ 79) Σ'αυτήν την περίοδο, οι εκλογές δεν απ οτελούν ούτε την κυρία ούτε την αποκλειστική κεντρικά έκφραση του φοιτητικού χώρου Το κέντρο βάρος του βρίσκεται στις Γενικές Συνελεύσεις, στην καθημερινή σ υλλογικότητα Οι εκλογές είναι εκλογές ενός κινήματος και δεν αποτελούν παρά μία στιγμή στην κίνησή του Α ς σημειω θεί το κυρίαρχο βάρος των μεγάλων "εκλογο-απολογιστικών" Γενικώ ν Συνελεύσεων όπου γίνεται απ ολογισμός της δράσης τω ν συλλόγων και των Διοικητικών Συμβουλίων, συζητείται το "πρόγραμμα δράσης" για την επόμενη περίοδο και εκλέγονται οι εφορευτικές επιτροπές Στην επόμενη π ερίοδο οι διαδικασίες αυτές ατονουν και οι εκλογές ενισχύονται ω ς κεντρική, αλλά, πλέον, και ω ς βασική εκδήλωση του φοιτητικού χώρου Η τρίτη περίοδος είναι αυτή που διανοίγεται μετά τις εκλογές του 1981 Το φοιτητικό κίνημα ενσω ματώ νεται μέσω της συνδιοίκησης, οι συνδικαλιστικές παρατάξεις αναλαμβάνουν καθήκοντα

227

κρατικής γραφειοκρατίας και αποκόβονται από οποιεσδήποτε μαζικές διαδικασίες Η ΕΦΕΕ μεταβάλλεται και λειτουργεί ω ς "κρατικό όργανο" Στη φάσ η αυτή "παραδόξω ς" η συμμετοχή στις φοιτητικές εκλογές θα λάβει πρω τοφανείς διασ τάσ εις Στην πενταετία 1982-1986 ο αριθμός και το ποσοστό τω ν ψηφισάντω ν θα ανέβει αλματω δω ς (ΠΙΝΑΚΑΣ 74) Το 1982 ψήφισαν 53 000 περίπου (ποσοστό 60,5%), το 1983 58 000 περίπ ου, το 1984 74 200 (για πρώ τη φορά περιλαμβάνονται οι σπουδαστές των παιδαγω γικών ακαδημιώ ν που εντάχθηκαν στις ανώ τατες σχολές), το 1985 84 650 (ποσοστό 75,4%) και το 1986 86 087 (ποσοστό 75,8%)42 Οι εκλο γές αναδεικνύονται η αποκλειστική σχεδόν εκδήλω ση της ύπαρξης του φοιτητικού κινήματος Οι Γενικές Συνελεύσεις γίνονται όλο και πιο σπάνια Οταν γίνονται, τις περισσότερες φ ορές διαλύονται χω ρίς να ολοκληρωθούν Οι "εκλογοαπολογιστικές" και οι "προγραμματισ μού δράσης" σ υνελεύσεις καταργήθηκαν, οι εφορευτικές επιτροπές διορίζονταν κατ’αναλογίαν τω ν π οσ οσ τώ ν των π αρατάξεω ν στα Δ Σ Η μεγαλύτερη λοιπόν εκλογική συμμετοχή δεν συμβάδιζε με περισσότερη δημοκρατία και έλεγχο Αντίθετα, η ένταξη των εκλεγμένω ν οργάνων σε συμμετοχικούς κρατικούς θεσμούς συμβάδισε με τη δημιουργία ενός νέου σ τρώ ματος "εκπροσώπων", ένα είδος κοματικής-κρατικής γραφειοκρατίας, που συνδιαμόρφω νε π ολιτικές επιλογές ερήμην κάποιας δεσμευτικής εντολής των εκλογέων και, βεβαίω ς, απουσία οποιουδήποτε μηχανισμού ελέγχου ή ανακλητότητας Πρόκειται για τη σταθεροπ οίηση ενός τυπικά εκχω ρητικού μοντέλου, όπου η αντιπροσώπευση μετασχηματίζεται σε διαμεσολάβηση, ο έλεγχος τω ν αντιπροσώ πων σε αυτονόμησή τους, η δεσμευτικότητα της εντολής σε εν λευ κώ εξουσιοδότηση-εκχώ ρηση Αν, επιπλέον, στη διαμορφωμένη κατ’αυτόν τον τρόπο σχέση συνυπολογισθεί η αυξανόμενη αυτονόμηση των κομματικών κορυφώ ν από τη βάση (αυτονόμηση που μπ ορεί να λαμβάνει χώ ρα ακόμα και σε τοπικό ή κλαδικό επίπεδο), κατανοεί κανείς γιατί η επέκταση της αντιπροσώ πευσης και η ένταξη των κομμάτων στο διευρυμένο κρατικό πλαίσιο δ εν οδήγησε σε εκδημοκρατισ μό και ουσιαστικότερη κοινωνική συμμετοχή Η υποκατάσταση, αντίθετα, του κοινωνικού από τον κομματικό έλεγχο περιορίζει τη δημοκρατία στη βάση, την αναγορεύει σε "τυπική" Ο εκφυλισμός της αντιπροσώ πευσης και η γραφειοκρατική αναπαραγω γή των κομμάτων, διαμορφώνουν την "κομματικοποίηση" της κρατικής διοίκησης, για την οπ οία έγινε παραπάνω λόγος, ω ς τάση αναπαραγω γής ενός "κλειστού κυκλώματος εξουσίας", περιχαρακω μένου αυστηρά, με κύριο πυρήνα τη συγχώνευση κομματικής-κρατικής γραφειοκρατίας 9 Κ ο μ μ α τικ ο π ο ίη σ η το υ Κ ρ ά το υ ς ή κ ρ α τικ ο π ο ίη σ η τ η ς α ν τιπ ρ ο σ ώ π ευ σ η ς και τω ν κομμά τω ν Ωστόσο, για να ολοκληρω θεί η εικόνα που προκύπτει από την ενσω μάτω ση της αντιπροσώ πευσης, δεν θα έπρεπε να υποτιμηθούν μερικές βασικές πλευρές της σημερινής μορφής Κράτους, όπ ω ς διαμορφώ νονται στο πλαίσιο ενίσχυσης της εκτελεστικής εξουσίας και της κρατικής διοίκησης Κυρίως, δεν θα έπρεπε να παραγνωρισθεί το γεγονός ότι ο "σκληρός πυρήνας" της κρατικής πολιτικής διαμορφώνεται σε χώ ρους που όλο και περισσότερο απομακρύνονται από τον κοινοβουλευτικό ή τον κοινωνικό έλεγχο, τις πολιτικές "πιέσεις", τις π αρεμβάσεις φορέων Πρόκειται για το φαινόμενο της επέκτασης τω ν "εξωθεσμικώ ν" και "ανεξέλεγκτω ν" χώρων, που προστατεύονται από το κρατικό απόρρητο και που καλύπτονται από ένα είδος "πολιτικής ασυλίας"43 Ο διοικητικός μηχανισμός, ιδίως, των οικονομικώ ν υπουργείω ν (αλλά όχι μόνον αυτός), συγκροτείται μέσα από ένα πλέγμα "άτυπων" οργάνων, τα οποία όμω ς λειτουργούν ω ς θεσμικοί χώ ροι οργάνω σης και διαπλοκής των κρατικών συμφερόντων με τα οικονομικά ιδιωτικά συμφέροντα "( ) θέσμιση ενός ολόκληρου πλέγματος άτυπω ν κυκλωμάτω ν (συμβούλια, μόνιμες ή προσω ρινές επιτροπές, ομάδες εργασίας, διάφορες αντιπροσωπείες, πυρήνες μελέτης κ λπ ) που υπηρετούν τους ίδιους σκοπούς"44 Αν είναι αλήθεια ότι οι μορφές αυταρχισμού στο σύγχρονο κράτος έχουν την αφετηρία τους ακριβώ ς σ τη μείω ση της ουσιαστικής σημασίας του Κοινοβουλίου και γενικότερα των θεσμών αντιπροσω πευτικού ελέγχου, στη μείωση της σημασίας του νόμου, καθώς και στην τάση εξαφάνισης, και τυπικά, της διάκρισης νομοθετικής-εκτελεστικής εξουσίας μπορεί ακριβώς να

228

κατανοηθεί ο πραγματικός πολιτικός ρόλος της ένταξης των αντιπροσω πευτικώ ν θεσ μώ ν στο κράτος άμβλυνση τω ν πολιτικώ ν τριβώ ν που θα προέκυπταν από ένα κράτος αποκλεισ μών, συνυπευθυνότητα στην εκπόνηση πολιτικών, έστω κι'αν δεν αγγίζουν τις πιο κεντρικές πολιτικές επιλογές, εξασφάλιση της κοινω νικής συγκατάθεσης, καλλιέργεια της ιδέας συγκυβέρνησηςαυτοκυβέρνησης Τη στιγμή, δηλαδή, που το Κράτος ω ς ενοποιητής και εγγυητής των μακροπρόθεσμω ν συμφερόντω ν τω ν κυρίαρχων κοινωνικών ομάδων παραμένει σε μια "συνέχεια" (που εκφράζεται με υλικό τρόπο στους διοικητικούς μηχανισμούς του), η οργανική ενσω μάτω ση τω ν κοινω νικώ ν αντιπροσω πευτικώ ν θεσμών δεν οδηγεί σε συν-διαχείριση, αλλά, αντίθετα, σε νομιμοποίηση-συγκατάθεση Τα κόμματα υφίστανται μια σοβαρή μετάλλαξη χωρίς να απω λέσουν τον αντιπροσω πευτικό τους χαρακτήρα, τον υποβαθμίζουν σε δευτερεύουσα τάση, αναγορεύοντας τη νομιμοποιητική πλευρά σε κυρίαρχη4® Ο κρατικός τους χαρακτήρας επικαθορίζει τη φυσιογνω μία τους, επιτρέποντας τη σύγκλιση τω ν αυτονομημένων από τη βάση κορυφώ ν τους, στο έδαφο ς τω ν κοινών, συμπληρωματικών ω ς προς το κράτος, καθηκόντων τους Ετσι, ενώ η "κομματικοποίηση" του σημερινού κράτους δεν περιγράφει παρά μια επιμέρους κατάσταση, αρκετά επιφανειακή ίσως, η κ ρ α τικ ο π ο ίη σ η τω ν κ ο μ μ ά τω ν και κ α τ’επ έκ τα σ η η κ ρ ίσ η τ η ς α ν τιπ ρ ο σ ώ π ε υ σ η ς σ υ ν ισ το ύ ν μ ια π ρ α γ μ α τικ ή π λευ ρ ά το υ σ ύ γχ ρ ο νο υ α υ τα ρ χ ικ ο ύ κ ρ α τισ μ ο ύ κ α ι τη ς κ ρ ίσ η ς τη ς δ η μ ο κ ρ α τία ς

ΠΑΝΕ Π ΙΣΤΗ Μ ΙΟ Α Θ Η Ν Ω Ν Τ Μ Η Μ Α Π Ο ΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠ ΙΣΤΗΜ ΗΣ ΚΑΙ Δ Η Μ Ο ΣΙΑ Σ Δ ΙΟ ΙΚ Η Σ Η Σ

Τ Α ΠΟ Λ ΙΤΙΚ Α Κ Ο Μ Μ Α Τ Α ΣΤΗΝ Ε Λ Λ Α Δ Α 1974-1985 ΣΧ Ε ΣΕ ΙΣ Ε Κ Π Ρ Ο ΣΩ Π Η ΣΗ Σ ΚΑΙ ΣΧΕΣΕΙΣ Ν Ο Μ ΙΜ Ο Π Ο ΙΗ ΣΗ Σ ΣΤΟ Φ Ω Σ ΤΟ Υ ΠΟ ΛΙΤΙΚΟ Υ ΚΑΙ ΚΟ ΙΝ Ω Ν ΙΚ Ο Υ Α Ν Τ Α Γ Ω Ν ΙΣ Μ Ο Υ

Δ ΙΔ Α Κ Τ Ο Ρ ΙΚ Η Δ ΙΑΤΡ ΙΒΗ υ ττο σ τη ρ ιζ ό μ εν η α ϊτ ό ΧΡ ΙΣΤΟ Φ Ο ΡΟ Β Ε Ρ Ν Α Ρ Δ Α Κ Η

Β ’ ΤΟ Μ Ο Σ

Α θ ήνα , 1995

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Β’ΤΟΜΟΥ 1

ΠΙΝΑΚΕΣ σελ 1-81

2 2 2 2 2 3

ΣΗ Μ ΕΙΩΣΕΙΣ σελ 82-149 1 2 3 4

Σημειώ σεις Σημειώ σεις Σημειώ σεις Σημειώ σεις

Εισαγωγής σελ 82-89 Πρώτου Μ έρους σελ 90-108 Δευτέρου Μ έρους σελ 109-143 Εττιλογικου Μέρους σελ 144-149

ΒΙΒΛΙΟ ΓΡΑΦ ΙΑ σελ 150-173

Α Ν Α ΛΥ ΤΙΚ Ο Σ Κ ΑΤΑΛΟ ΓΟ Σ ΠΙΝΑΚΩΝ ΠΙΝ ΑΚΑΣ 1

Μέση Ημερήσια Κυκλοφορία ΑΥΓΗΣ και ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗ 1974-1985

ΠΙΝ ΑΚΑΣ 2

Αριθμός Α π εργώ ν και Χαμένω ν Ωρώ ν Εργασίας 1975-1985

ΠΙΝ ΑΚΑΣ 3

Χ αμένες Ωρες Εργασίας ανά 1 000 Μ ισθωτούς στην Ελλάδα και στην ΕΟ Κ 19701986

Π ΙΝ ΑΚΑΣ 4

Α ριθμός Μ ισθω τώ ν στην Ελλάδα 1975-1986 (σε χιλιάδες)

ΠΙΝ ΑΚΑΣ 5

Ωρες Α π εργιώ ν κατά Κλάδο Δραστηριότητας (σε χιλιάδες) 1976-1985

Π ΙΝ ΑΚΑΣ 6

Ποσοστό (% ) τω ν Ωρών Απεργίας κατά Κλάδο Οικονομικής Δ ραστηριότητας στο Σύνολο τω ν Χαμένω ν Ωρώ ν Εργασίας, 1976-1985

ΠΙΝ ΑΚ Α Σ 7

Εκλογική Δύναμη της Κομμουνιστικής Αριστερός στις εκλογές 1974-1977

Π ΙΝ ΑΚΑΣ 8

Εκλογική Δύναμη της Κομμουνιστικής Αριστερός σε τρία παραδοσιακά αριστερά χωριά. 1974 και 1977

Π ΙΝ ΑΚΑΣ 9

Εκλογική επιρροή του ΠΑΣΟΚ σε Βασικές Εργατικές Συνοικίες του Λεκανοπεδίου σ τις Εκλογές του 1981

ΠΙΝ ΑΚ Α Σ 10 Εκλογική Επιρροή της Α λλαγής" και της Δ εξιά ς στις βασικές εργατικές συνοικίες του Λ εκανοπ εδίου στις εκλογές του 1981 ΠΙΝ ΑΚ Α Σ 11

Εκλογική Επιρροή της "Αλλαγής" και της Δ εξιά ς στους τέσσερεις μεγαλύτερους Δήμους του Λεκανοπεδίου Μ ικροαστικής Κοινωνικής Σύνθεσης στις εκλογές του 1981

ΠΙΝ ΑΚΑΣ 12

Η Εκλογική Δύναμη των Κομμάτων στις Αγροτικές/Η μιαστικές Περιοχές στις εκλογές του 1981

ΠΙΝ ΑΚΑΣ 13

Εκλογικά Ποσοστά (%) των δύο πρώ τω ν κομμάτω ν ή Συνασπισμών στην Ελλάδα, 1950-1990

Π ΙΝ Α ΚΑ Σ 14

Κοινω νικές Δαπ άνες ω ς Ποσοστό του ΑΕΠ (1975-1985)

Π ΙΝ ΑΚΑΣ 15

Μέσοι Ετήσιοι Οροι Μηνιαίων Αποδοχώ ν Υπαλλήλω ν σε ΒιομηχανικάΒιοτεχνικά Καταστήματα (σε δρχ), 1980-1985

ΠΙΝΑΚΑΣ 16

Κοινωνική Σύνθεση της Εκλογικής Επιρροής της Ν Δ και του ΠΑΣΟΚ σε βασικές π εριοχές του Λεκανοπεδίου στις Εκλογές του 1985

ΠΙΝΑΚΑΣ 17

Η Εκλογική Δύναμη τω ν Κομμάτω ν στις Αγροτικές/Ημιαστικές Περιοχές στις Εκλογές του 1985

Π ΙΝ ΑΚΑΣ 18

Η Διαφοροποίηση της Δύναμης του ΚΚΕ στους Βασικότερους Δήμους του Λ εκανοπ εδίου 1981-1985

Π ΙΝ ΑΚΑΣ 19

Η Διαφοροποίηση της Δύναμης του ΚΚΕ στις Παραδοσιακές Κομμουνιστικές Περιοχές 1981-1985

Π ΙΝ ΑΚΑΣ 20

Τα Κομματικά Μέλη της Ν Δ συμπεριλαμβανόμενης και της ΟΝΝΕΔ. 1977-1987

Π ΙΝ ΑΚΑΣ 21 Τα Ο ργανω μένα Μέλη της ΟΝΝΕΔ, 1980-1988 ΠΙΝΑΚΑΣ 22 Κοινωνική-Επαγγελματική Σύνθεση της Τ Ο Πικερμίου της Ν Δ (1985-1986) Π ΙΝ ΑΚΑΣ 23 Κοινωνική Σύνθεση της Διοικουσας Επιτροπής της Ν Δ (1977) ΠΙΝΑΚΑΣ 24 Κοινωνική-Επαγγελματική Σύνθεση της Διοικουσας Επιτροπής της Ν Δ (1979) Π ΙΝ ΑΚΑΣ 25 Κοινωνική-Επαγγελματική Σύνθεση των Νομαρχιακών Επιτροπώ ν της Ν Δ (1979) ΠΙΝΑΚΑΣ 26

Κοινωνική-Επαγγελματική Σύνθεση τω ν Προέδρων τω ν Ν Ε και Τ Ε της Ν Δ (εκλεγμένοι 1979)

Π ΙΝ ΑΚΑΣ 27

Κοινωνική-Επαγγελματική Σύνθεση της Κεντρικής Επιτροπής (Κ Ε ) της Ν Δ (μη-Κοινοβουλευτικά μέλη κατά την εκλογή τους), 1986

ΠΙΝ ΑΚΑΣ 28

Κοινωνική-Επαγγελματική Σύνθεση του Α ’Συνεδρίου της Ν Δ (1979)

ΠΙΝΑΚΑΣ 29

Κοινωνική-Επαγγελματική Σύνθεση του Β’Συνεδρίου της Ν Δ (1986)

ΠΙΝ ΑΚΑΣ 30

Η Γυναικεία Συμμετοχή στα Ανώτερα Οργανα της Ν Δ

ΠΙΝΑΚΑΣ 31

Κοινωνική-Επαγγελματική Σύνθεση της Κοινοβουλευτικής Ο μάδας της Ν Δ 1974-1985

ΠΙΝ ΑΚΑΣ 32

Επίπεδο Εκπαίδευσης Κοινοβουλευτικής Ομάδας της Ν Δ (1981-1985)

ΠΙΝΑΚΑΣ 33 Περιοχή Δηλω μένης Κατοικίας Βουλευτών Κοινοβουλευτικής Ο μάδας της Ν Δ 1981-1985 ΠΙΝΑΚΑΣ 34 Κοινω νική-Επαγγελματική Σύνθεση Μελών της Δημοκρατικής Αμυνας Π ΙΝ ΑΚΑΣ 35 Πολιτική Προέλευση τω ν Μελών της Ιδρυτικής Κεντρικής Επιτροπής του ΠΑΣΟΚ ΠΙΝΑΚΑΣ 36 Πολιτική Προέλευση Κυβερνητικών Στελεχών του ΠΑΣΟΚ 1981-1989 ΠΙΝΑΚΑΣ 37 Οι Κομματικές Δυνάμεις στις Φ οιτητικές Εκλογές 1974-1976 ΠΙΝΑΚΑΣ 38 Οι Κομματικές Δυνάμεις σε 33 Επιστημονικούς συλλόγους, 1976 (σε έδρες Δ Σ) Π ΙΝ ΑΚΑΣ 39 Εξέλιξη του Αριθμού τω ν Ο ργανωμένων Μελών του ΠΑΣΟΚ 1975-1987 ΠΙΝΑΚΑΣ 40

Βαθμός Οργάνω σης των Ευρωπαϊκών Σοσιαλιστικών και Σοσιαλδημοκρατικώ ν Κομμάτω ν (Ποσοστό τω ν οργανωμένων μελών στο σύνολο τω ν ψ ηφοφόρω ν)

ΠΙΝΑΚΑΣ 41

Κοινω νική-Επαγγελματική Σύνθεση Οργανώσεων του ΠΑΣΟΚ κατά Νομό 1980

ΠΙΝ ΑΚΑΣ 42

Κοινωνική-Επαγγελματική Σύνθεση τω ν Νομών Εβρου, Αρτας, Θεσπρωτίας, Α ττικής το 1981 (Ποσοστά %)

Π ΙΝ ΑΚΑΣ 43

Κοινωνική-Επαγγελματική Σύνθεση του ΠΑΣΟΚ (1987)

ΠΙΝΑΚΑΣ 44

Κοινω νική-Επαγγελματική Σύνθεση των Νομαρχιακών Επίτροπων του ΠΑΣΟΚ (Ιούλιος 1979-Αυγουστος 1980)

ΠΙΝΑΚΑΣ 45 Κοινω νική-Επαγγελματική Σύνθεση τω ν Γραμματέω ν και τω ν Υπευθυνω ν Δ ιαφ ώ τισης τω ν Νομαρχιακών Επιτροπών του ΠΑΣΟΚ ΠΙΝΑΚΑΣ 46 Κοινωνική-Επαγγελματική Σύνθεση τη ς Κεντρικής Επιτροπής του ΠΑΣΟΚ που εξελέγη στο Προσυνέδριο του 1975 ΠΙΝΑΚΑΣ 47

Κοινω νική-Επαγγελματική Σύνθεση της Κεντρικής Επιτροπής του ΠΑΣΟΚ 1977

ΠΙΝΑΚΑΣ 48

Κοινω νική-Επαγγελματική Σύνθεση τη ς Κ Ε του ΠΑΣΟΚ, Α ’Συνέδριο 1984

ΠΙΝΑΚΑΣ 49 Κοινω νική-Επαγγελματική Σύνθεση τω ν Κυβερνητικώ ν Στελεχώ ν του ΠΑΣΟΚ, 1981- 1986 ΠΙΝΑΚΑΣ 50 Κοινω νική-Επαγγελματική Σύνθεση Κοινοβουλευτικής Ο μάδας ΠΑΣΟΚ ΠΙΝ ΑΚΑΣ 51 Επίπεδο Εκαπαίδευσης Κοινοβουλευτικής Ομάδας ΠΑΣΟΚ (1981-1985) Π ΙΝ ΑΚΑΣ 52 1981-

Περιοχή Δηλω μένης Κατοικίας βουλευτώ ν Κοινοβουλευτικής Ο μάδας ΠΑΣΟΚ 1985

Π ΙΝ ΑΚΑΣ 53

Η Συνέχεια Κομμουνιστικής Αριστερός - ΠΑΣΟΚ

ΠΙΝΑΚΑΣ 54

Συγκριτικός Πίνακας Κομματικής Ηλικίας τω ν Συνέδρω ν στα Συνέδρια του ΚΚΕ (1987) και Γαλλικού Κ Κ (1985)

ΠΙΝΑΚΑΣ 55

Συγκριτικός Πίνακας με την ηλικία τω ν Συνέδρων τω ν δυο κομμάτω ν Κ ΚΕ(1987) και ΓΚΚ (1985)

ΠΙΝ ΑΚΑΣ 56

Εξέλιξη του Αριθμού Μελών του ΚΚΕ-ΚΝΕ 1974-1990

ΠΙΝ ΑΚΑΣ 57

Κοινωνική-Επαγγελματική Σύνθεση τω ν Μελών του ΚΚΕ (1982)

ΠΙΝ ΑΚΑΣ 58 Γαλλικού

Κοινωνική-Επαγγελματική Σύνθεση Μ ελώ ν του Ιταλικού Κ Κ (1954, 1974), Κ Κ (1979) και ΚΚΕ (1982)

ΠΙΝΑΚΑΣ 59

Ο ργανωτική Διάρθρωση της ΚΝΕ, 1985

ΠΙΝΑΚΑΣ 60

Κοινωνική-Επαγγελματική Σύνθεση τω ν Μελών του ΚΚΕ

ΠΙΝΑΚΑΣ 61

Κοινω νική-Επαγγελματική Σύνθεση 10ου και 12ου Συνεδρίου ΚΚΕ

ΠΙΝΑΚΑΣ 62 Επίπεδο Εκπαίδευσης Πληθυσμού Ελλάδος, Οικονομικά Ενεργού Πληθυσμου Ελλάδος, Συνέδρω ν 12ου Συνεδρίου ΚΚΕ ΠΙΝΑΚΑΣ 63

Συγκριτικός Πίνακας Επιπέδου Εκπαίδευσης των Συνέδρω ν του ΚΚΕ (1987) και του Γαλλικού Κ Κ (1985)

ΠΙΝΑΚΑΣ 64

Επίπεδο Εκπαίδευσης της Ελληνικής Εργατικής Τάξης

ΠΙΝΑΚΑΣ 65

Επαγγελματική Κατανομή των Πτυχιουχων Ανω τάτω ν Σχολώ ν

ΠΙΝΑΚΑΣ 66

Συγκριτικός Πίνακας για την Κοινωνική Σύνθεση τω ν Αντιπροσώ πω ν στα Συνέδρια του Γ Κ Κ (1985), του I Κ Κ (1975, 1979) και του ΚΚΕ (1978, 1987)

ΠΙΝΑΚΑΣ 67

Κοινωνική-Επαγγελματική Σύνθεση τω ν Συνέδρων του ΚΚΕ στο 13ο Συ\ (1990)

ΠΙΝΑΚΑΣ 68

Επίπεδο Εκπαίδευσης τω ν Συνέδρων του 13ου Συνεδρίου του ΚΚΕ (19S

ΠΙΝΑΚΑΣ 69

Κοινωνική-Επαγγελματική Σύνθεση της Επιτροπής Πόλης Θεσσαλονίκη« Φεβρουάριος 1991

ΠΙΝΑΚΑΣ 70

Εξέλιξη Αριθμού Μελών του ΚΚΕεσ (Συμπεριλαμβανομένου του ρήγα Φι

ΠΙΝΑΚΑΣ 70α Αναλυτική Κατάσταση Μελών του ΚΚΕ εσ το 1986 ΠΙΝΑΚΑΣ 71

Αριθμός Μ ελώ ν της ΕΚΟΝ Ρήγας Φ εραίος (Μ άρτιος 1977)

ΠΙΝΑΚΑΣ 72

Κομματική Ηλικία των Συνέδρων του ΚΚΕ εσ στο 1ο (9ο) Συνέδριο

ΠΙΝΑΚΑΣ 73

Ο ργανωτική Διάρθρωση του Ρήγα Φ εραίου Αθήνας (Δεκέμβριος 1977)

ΠΙΝΑΚΑΣ 74

Σύνθεση Μ ελών Μαθητικής Οργάνωσης Ρ Φ Α θήνας κατά κατηγορία σ> 1977

ΠΙΝΑΚΑΣ 75

Κοινω νική-Επαγγελματική Σύνθεση Συνέδρω ν του 1ου (9ου) του ΚΚΕ εε

ΠΙΝΑΚΑΣ 76

Επίπεδο Εκπαίδευσης των Συνέδρων του ΚΚΕ εσ στο 1ο (9ο) Συνέδριο

ΠΙΝΑΚΑΣ 77

Κοινωνική-Επαγγελματική Σύνθεση της Κ Ε του ΚΚΕ εσ (1984)

ΠΙΝΑΚΑΣ 78

Κοινω νική-Επαγγελματική Σύνθεση της “ Κριτικής Υ ποστήριξης' του ΚΚΕ Εκλογές του 1981

ΠΙΝΑΚΑΣ 79

Η Συμμετοχή τω ν φοιτητών στις φοιτητικές εκλογές 1974-1986

ΠΙΝΑΚΕΣ

ΠΙΝΑΚΑΣ 1 Μ Ε Σ Η Η Μ Ε Ρ Η Σ ΙΑ Κ Υ Κ Λ Ο Φ Ο Ρ ΙΑ Α Υ Γ Η Σ Κ Α Ι Ρ ΙΖ Ο Σ Π Α Σ Τ Η 1 9 7 4 -1 9 8 5

ΕΦ ΗΜ ΕΡΙΔΕΣ ΑΥΓΗ ΡΙΖΟ ΣΠΑΣΤΗΣ

1974 22.397 21.805

1973 13.151 22.038

1976 12.966 26.482

1977 12.546 31.669

1978 8.870 31.727

1979 7.249 29.817

Ε Φ Η Μ ΕΡΙΔΕΣ ΑΥΓΗ ΡΙΖΟ ΣΠΑΣΤΗΣ

1980 8.207 35.002

1981 9.054 42.884

1982 ......... 1983 9.954 8.706 46.226 45.315

1984 8.800 51.400

1985 9.222 59.586

Π Η ΓΗ

Ενωση Ιδιοκτητών Ημερησίων Εφημερίδων Αθηνών (Ε I Η Ε Α )

ΠΙΝΑΚΑΣ 2 Α Ρ ΙΘ Μ Ο Σ Α Π Ε Ρ Γ Ω Ν Κ Α Ι Χ Α Μ Ε Ν Ω Ν Ω Ρ Ω Ν Ε Ρ Γ Α Σ ΙΑ Σ 1 9 7 5 -1 9 8 5

ΕΤΟΣ 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985

Α ΡΙΘ Μ Ο Σ ΑΠΕΡΓΟ Ν 46.374 241.142 393.572 349.969 638.635 1.317.917 361.106 246.543 148.174 107.957 785.725

ΧΑΜΕΝΕΣ ΩΡΕΣ 1.743.353 5.187.783 8.217.264 6.477.117 9.950.074 20.494.944 5.341.961 7.892.094” 2.986.957 2.960.789 7.660.879

ΠΗΓΗ Υπουργείο Εργασίας "Πεπραγμένα Περιφερειακών Υπηρεσιώ ν Υπουργείου Εργασίας για το έτος 1987", Αθήνα, 31/3/1988

Από τις 7 892 094 χαμένες ώρες εργασίας οι 3 370 754 δηλαδή το 42 7% προέρχονται οττό πς Τράπεζες λόγω της απεργίας διαρκείας της ΟΤΟΕ τη χρονιά εκείνη

ΠΙΝΑΚΑΣ 3 ΧΑΜ ΕΝ ΕΣ ΟΡΕΣ ΕΡ ΓΑ ΣΙΑ Σ A N A 1.000 Μ ΙΣΘΩΤΟΥΣ ΣΤΗΝ Ε ΛΛΑΔ Α ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΕΟ Κ 1970-1986 ΧΩΡΕΣ ΒΕΛΓΙΟ ΔΑΝΙΑ Δ. ΓΕΡΜΑΝΙΑ ΕΛΛΑΔΑ ΙΣΠΑΝΙΑ ΓΑΛΛΙΑ ΙΡΛΑΝΔΙΑ ΙΤΑΛΙΑ ΛΟΥΞΕΜΒΟΥΡΓΟ ΟΛΛΑΝΔΙΑ ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ ΒΡΕΤΑΝΙΑ ΕΟΚ των 9/12

1970

1971

1972

1973

1974

1975

1976

1977

1978

1979

1980

1981

1982

1983

1984

1985

1986

482 56 4

409 11 119

116 11 3

279 2.007 26

187 96 48

482 56 4

409 11 119

116 11 3

135 110 1 405 1 427

105 272 376 999

70 229 285 1.315

125 233 280 1.549

199 198 732 1.251

135 110 1 405 1.427

105 272 376 999

70 229 285 1.315

330 63 115 627 1.037 125 765 631

200 83 18 1.044 2.195 2.071 1.752 1.620

70 93 3 1.743 745 82 480 932

315 3 470 638 79 503 598

38 2 324 556 72 382 811

61 136 327 845 73 468 511

1.021 2 618 421 40 513 211

40 1 712 298 31 374 314

73 198 1.273 677

13 204 521 319

5 280 195 244

45 1 835 345 122 504 1.122 580 49 166 248 323

27 237 178 261

19 98 1.277 524

298 192

8 136 88 129

69

25

35

152

2

69

25

35

1

4.579 412

613 425

1081 548

318 446

647 442

4 579 412

613 425

1081 548

413 286

ΠΗΓΕΣ 1 Eurostat Review 1970-1979, Review 1974-1983, Review 1977-1986. Επίσης, Eurostat 1984 και 1987 2. I.L.O., Yearbook of labour Statistics 1980 και 1987 3. O.E.C.O., Labour Force Statistics 1970-1981,1983. 4. Ε.Σ.Υ.Ε. Απογραφη 1981, Ετήσιες'Ερευνες εργατικού δυναμικου 1982-1986. ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1 Για τις χαμενες ήμερες εργασίας της ττεριοδου 1975-1985, βλ. Πίνακα 2 και για τον αριθμό μισθωτων στην Ελλαδα, βλ. Πίνακα 4 2. Οι στατιστικές της Eurostat αναφέρουν ελληνικά στοιχεία για τα ετη 1978-1989, ως εξης 1978 588,1979 950,1980 1569 (Eurostat Review 1977-1986, p. 120). Οι δείκτες αυτοί είναι σχετικά μικροτεροι των δικών μας γιατί η Eurostat χρησιμοποιεί ως βάση της διαίρεσης χαμένων ήμερων εργασίας ανα 1.000 μισθωτούς παλαιοτερα της απογραφης του 1981 στοιχεία για τον αριθμό των μισθωτων Σύμφωνα με αυτα, εμφανίζεται ενας αριθμός μισθωτων μεγαλύτερος ano αυτόν που δηλώνεται με την απογραφη του '81 κατα 150.000 περίπου (τα στοιχεία της Eurostat είναι τα ακολουθα (σε χιλιάδες μισθωτων] - 1978 1774,1979 1793,1980 1853,1981 1884). 3. Για πιν περίοδο 1970-1980 υπολογίζεται ο μέσος ορος των 9 χωρων της ΕΟΚ. Για το 1981-1986 υπολογίζεται ο μέσος ορος των 1 2 .0 μέσος ορος των 12 βασίζεται σε δικο μας υπολογισμο. Για το σύνολο των χαμένων ωρων εργασίας στις 12 χώρες χρησιμοποιηθηκαν τα στοιχεία του I L O που χρησιμοποιεί και η Eurostat (I.L.O., Yearbook of labour statistics 1987).

ΠΙΝΑΚΑΣ 4 Α Ρ ΙΘ Μ Ο Σ Μ ΙΣ Θ Ω Τ Ω Ν Σ Τ Η Ν Ε Λ Λ Α Δ Α 1 9 7 5 -1 9 8 6 (σ ε χ ιλ ιά δ ε ς )

ΕΤΟΣ 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986

ΠΗ ΓΕ Σ

ΑΡΙΘΜΟΣ 1.553,0 1.553,0 1.553,0 1.574,0 1.608,0 1.668,0 1.730,0 1.714,2 1.712,0 1.718,1 1.769,9 1.774,2

OECD Labour Force Statistics 1970-1981, Paris 1983 ΕΣΥΕ Στατιστικές Επετηρίδες της Ελλάδος, 1981, 1982, 1984, 1985, 1986

ΠΙΝΑΚΑΣ 5 ΩΡΕΣ Α Π Ε Ρ Π Ο Ν Κ Α Τ Α ΚΛΑΔΟ ΔΡΑΣΤΗ ΡΙΟ ΤΗ ΤΑΣ (ΣΕ ΧΙΛΙΑΔΕ Σ) 1976-1985 ΚΛΑΔΟΣ Ορυχεία - Βιομηχανία Οικοδομές ΔΕΗ - ΕΥΔΑΠ Συγκοινωνίες - Επικοινωνίες

!

t

§

Εμπόριό - Εστιατόρια Ξενοδοχεία Κοινωνικές Υπηρεσίες Γενικες Απεργίες ΣΥΝΟΛΟ

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ

1976 2.984 81 546 1.630 516 195

1977 5.091 634 341 2.282 342 109

1978 1.828 1.017 344 2.296 474 153

1979 2.190 1.891 1.391 1.377 2.016 144

1980 2.115 3.771 876 2.471 4 778 129

1981 2.280 1.539 59 844 436 191

1982 4.828 555 16 317 3.635 199

1983 4.706 707 46 175 586 54

1984 2.813 507 19 98 1 49

1985 1.682 548 354 561 929 176

146 43 6.141

844 4 9.647

466 830 7 408

351 2.892 12252

2.309 4.450 20899

283 53 5.685

126 1 9.677

213 143 6.630

153 290

1 409 2.002 7.661

Το άθροισμά των ωρων που αντιστοιχεί στο σύνολο καθε έτους οφείλεται σε δικο μας υττολογισμο και παρουσιάζει ελαφρά απόκλιση απο το σύνολο του Γ Καραμπελια. Επίσης, οπως μπορει να διαπιστώσει κάνεις, οι συνολικές ωρες απεργιών του πίνακα, παρουσιαζονται σε απόκλιση απο τα στοιχεία του Πίνακα 3. Επειδή και οι δυο εκδοχες εμφανίζουν ως πηγή το Υπουργείο Εργασίας, μπορει να υποτεθεί οτι η διαφορά οφείλεται σε νεότερα στοιχεία, αυτα του 1988, τα οποία ισως είναι και εγκυρότερα. Η ποσοστιαία πάντως συμμέτοχη του καθε κλάδου δεν ανατρεπεται.

ΠΗΓΗ: Καραμπελιας Γ., Κράτος και Κοινωνία στη Μεταπολίτευση. Αθήνα, 1990, σελ. 140

ΠΙΝΑΚΑΣ 6 ΠΟΣΟΣΤΟ (%) ΤΩ Ν QPQN Α Π Ε Ρ ΓΙΑ Σ Κ Α Τ Α Κ ΛΑΔ Ο Ο ΙΚΟ Ν Ο Μ ΙΚΗ Σ ΔΡΑΣΤΗ ΡΙΟ ΤΗ ΤΑΣ ΣΤΟ ΣΥΝΟΛΟ ΤΩ Ν ΧΑΜ ΕΝ Ω Ν ΩΡΩΝ ΕΡΓΑΣΙΑΣ® , 1976 -1 9 8 5

ΚΛΑΔΟΣ Ορυχεία - Βιομηχανία Οικοδομές ΔΕΗ - ΕΥΔΑΠ Συγκοινωνίες - Επικοινωνίες Τράπεζες - Ασφάλειες Εμπόριό - Εστιατόρια Ξενοδοχεία Κοινωνικές Υπηρεσίες Γενικες Απεργίες

1976 48,6 1,3 8,9 26,5 8.4 3,2

1977 52,8 6,6 3,5 23,6 3.5 1,1

1978 24,6 13,7 4,6 31.0 6.4 2,1

1979 17,9 15.4 11,3 11.2 16,4 1,2

1980 10,1 18,0 4,2 11,8 22,9 0,6

1981 40,1 27,1 1.0 14,8 7,7 3,3

1982 49,9 5,7 0.2 3,3 37,6 2,0

1983 71,0 10,7 0.7 2,6 8,8 0,8

1984 71,6 12,9 0.5 2,5 0,0 1,2

1985 21,9 7,1 4.6 7,3 12,1 2,3

2.4 0,7

8,7 0,2

6,3 11,2

2.9 23.6

11.0 21,3

5,0 0.9

1,3 0,0

3,2 2,1

3,9 7,4

18,4 26,1

ΠΗΓΗ Επεξεργασία στοιχείων Πίνακα 5 (υπολογισμος δικός μας)

* Το άθροισμά των ωρων που αντιστοιχεί στο σύνολο καθε έτους οφείλεται σε δικό μας υπολογισμο και παρουσιαζει ελαφρα απόκλιση απο το σύνολο του Γ Καραμττελια. Επίσης, όπως μπορει να διαπιστώσει κάνεις, ο« συνολικές ωρες απεργιών του πίνακα, παρουσιαζονται σε απόκλιση απο τα στοιχεία του Πίνακα 3. Επειδή και οι δυο εκδοχες εμφανίζουν ως πηγη το Υπουργείο Εργασίας, μπορει να υποτεθεί οτι η διάφορά οφείλεται σε νεωτερα στοιχεία, αυτα του 1988, τα οποία ισως είναι και εγκυρότερα. Η ποσοστιαία πάντως συμμέτοχη του καθε κλάδου δεν ανατρεπεται.

ΠΙΝΑΚΑΣ 7 Ε Κ Λ Ο Γ ΙΚ Η Δ Υ Ν Α Μ Η Τ Η Σ Κ Ο Μ Μ Ο Υ Ν ΙΣ Τ ΙΚ Η Σ Α Ρ ΙΣ Τ Ε Ρ Α Σ Σ Τ ΙΣ Ε Κ Λ Ο Γ Ε Σ 1 9 7 4 Κ Α Ι 1977

Ε.Α./Αριστερά

κκί.Γ........... . ΕΔΑ-ΚΚΕεσ/Συμμ. ΠΗΓΗ

Β 'Π ειρ α ιά Κ α β ά λα Γ 1974 1974* 1977 1977 23,14% 24,52% 11,63% 11,26% 10,71% 19,34% 7,44% 4,69% 6,60% 3,82% 6,91% 5,19%

Καρράς Η , "Το αποτέλεσμα των εκλογών και η Αριστερά", στο περιοδικό ΑΝΤΙ, τ 87, 1977

Το υπόλοιπο 5,52% ψήφισε Θεοδωράκη ή δεν σταύρωσε

ΠΙΝΑΚΑΣ 8 Ε Κ Λ Ο Γ ΙΚ Η Δ Υ Ν Α Μ Η Τ Η Σ Κ Ο Μ Μ Ο Υ Ν ΙΣ Τ ΙΚ Η Σ Α Ρ ΙΣ Τ Ε Ρ Α Σ Σ Ε Τ Ρ ΙΑ Π Α Ρ Α Δ Ο Σ ΙΑ Κ Α Α Ρ ΙΣ Τ Ε Ρ Α Χ Ο Ρ ΙΑ , 1 9 7 4 Κ Α Ι 1977

ΠΗΓΗ

Μ εσό Λ έσ 1974 434 122 306

11

Ε-Α./Αριστερά ΚΚΕ ΕΔΑ-ΚΚΕεσ/Συμμ. Ασταύρωτα

1974 I 1977 293) 293 151 180 255! 125 23!

0

Δ ά φ ν η Ικ α ρ ία ς

1977 437 434 3

Π ρ ω τό π α ττα Ιω α ν ν ίν ω ν 1974 1977 259 255 71 228 176 27

Καρράς Η , "Το αποτέλεσμα τω ν εκλογών και η Αριστερά", σ το περιοδικό ΑΝΤΙ, τ 8 7 ,1977

ΠΙΝΑΚΑΣ 9 Ε Κ Λ Ο Γ ΙΚ Η Ε Π ΙΡ Ρ Ο Η Τ Ο Υ Π Α Σ Ο Κ Σ Ε Β Α Σ ΙΚ Ε Σ Ε Ρ Γ Α Τ ΙΚ Ε Σ Σ Υ Ν Ο ΙΚ ΙΕ Σ Τ Ο Υ Λ Ε Κ Α Ν Ο Π Ε Δ ΙΟ Υ Σ Τ ΙΣ Ε Κ Λ Ο Γ Ε Σ Τ Ο Υ 1981 ΣΥ Ν Ο ΙΚ ΙΑ Κερστσίνι Αιγάλεω Περιστέρι Νίκαια Νέα Ιω νία ΒΟρωνας

ΠΟΣΟΣΤΟ (%) 53,68 52,70 50,88 48,34 47,91 47,78

ΠΗΓΗ Υπουργείο Εσωτερικών, Αποτελέσματα Εκλογών της 18ης Οκτωβρίου 1981, Διεύθυνση Εκλογών

ΠΙΝΑΚΑΣ 10 Ε Κ Λ Ο Γ ΙΚ Η Ε Π ΙΡ Ρ Ο Η Τ Η Σ " Α Λ Λ Α Γ Η Σ ” Κ Α Ι Τ Η Σ Δ Ε Ξ ΙΑ Σ ΣΤΙΣ Β Α Σ ΙΚ Ε Σ Ε Ρ Γ Α Τ ΙΚ Ε Σ Σ Υ Ν Ο ΙΚ ΙΕ Σ Τ Ο Υ Λ Ε Κ Α Ν Ο Π Ε Δ ΙΟ Υ Σ Τ ΙΣ Ε Κ Λ Ο Γ Ε Σ Τ Ο Υ 1981 ΣΥΝ ΟΙΚΙΑ Κερατσίνι Αιγάλεω Περιστέρι Νίκαια Νέα Ιωνία Βύρωνας

ΠΟΣΟΣΤΟ (%) 76,62 20,68 21,15 76,26 21,34 75,89 78,83 19,19 20,65 76,50 25,95 70,23

ΠΗΓΗ Υπουργείο Εσωτερικών, Αποτελέσματα Εκλογών της 18ης Ο κτω βρίου 1981, Διεύθυνση Εκλογών

ΠΙΝΑΚΑΣ 11 Ε Κ Λ Ο Γ ΙΚ Η Ε Π ΙΡ Ρ Ο Η Τ Η Σ “ Α Λ Λ Α Γ Η Σ ” Κ Α Ι Τ Η Σ Δ Ε Ξ ΙΑ Σ Σ Τ Ο Υ Σ Τ Ε Σ Σ Ε Ρ Ε ΙΣ Μ Ε Γ Α Λ Υ Τ Ε Ρ Ο Υ Σ Δ Η Μ Ο Υ Σ Τ Ο Υ Λ Ε Κ Α Ν Ο Π Ε Δ ΙΟ Υ Μ ΙΚ Ρ Ο Α Σ Τ ΙΚ Η Σ Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΚ Η Σ Σ Υ Ν Θ Ε Σ Η Σ Σ Τ ΙΣ Ε Κ Λ Ο Γ Ε Σ Τ Ο Υ 1981 ΣΥΝ Ο ΙΚΙΑ

Ζωγράφου Ηλιούπολη Καλλιθέα Νέα Σμύρνη

ΠΗΓΗ

ΠΟΣΟΣΤΟ {%) “ ΑΛΛΑΓΗ" Π ΑΣΟ Κ+ΚΚΕ+ΚΚ Εεσ 65,74 72.52 67,26 64,41

Ν.Δ. 29,56 23,81 27,96 30,51

Υπουργείο Εσωτερικών, Αποτελέσματα Εκλογών της 18ης Οκτωβρίου 1981, Διευθυνση Εκλογών

ΠΙΝΑΚΑΣ 12 Η Ε Κ Λ Ο Γ ΙΚ Η Δ Υ Ν Α Μ Η Τ Ο Ν Κ Ο Μ Μ Α Τ Ω Ν Σ Τ ΙΣ Α Γ Ρ Ο Τ ΙΚ Ε Σ /Η Μ ΙΑ Σ Τ ΙΚ Ε Σ Π Ε Ρ ΙΟ Χ Ε Σ Σ Τ ΙΣ Ε Κ Λ Ο Γ Ε Σ Τ Ο Υ 1981

ΝΔ

39,5%

εθνικό ποσοστό 35,9%)

Π Α ΣΟ Κ

48,0%

(εθνικό ποσοστό 48 1%)

9,0%

(εθνικό ποσοστό 12,3%)

Κ Κ Ε -Κ Κ Ε εσ

ΠΗ ΓΗ

Α ναστασάκος Γ , Βουλγσρης Γ , Νικολακόπουλος Η (επιμ ) Ε κ λ ο ν ^ 1989-1990. Αναλυτικά και συγκεντρωτικά απ οτελέσ ιια τα . υετατοπίσειο ωήφων. σγόλια και συιιπεοάσυατα ανά π εριφ έρεια, εκδ. Εφ ΤΑ ΝΕΑ, 1990

ΠΙΝΑΚΑΣ 13 Ε Κ Λ Ο Γ ΙΚ Α Π Ο Σ Ο Σ Τ Α (% ) Τ Ο Ν Δ Υ Ο Π Ρ Ω Τ Ο Ν Κ Ο Μ Μ Α Τ Ω Ν Η Σ Υ Ν Α Σ Π ΙΣ Μ Ω Ν Σ Τ Η Ν Ε Λ Λ Α Δ Α , 1 9 5 0 - 1990 1950 Λαϊκό Κόμμα ΕΠΕΚ Σύνολο

1951 18,80 Συναγερμός 16,44 ΕΠΕΚ 35,24 Σύ νο λο

1952 36,53 Συναγερμός 23,49 ΕΠΕΚ-Φιλελ. 60,02 Σύ νο λο

1958

1961 41,16 EPE 24,42 Ε.Κ.-Κ.Π. 65,58 Σύ νο λο

50,81 EPE 33,65 Ε.Κ. 84,46 Σ ύ νολο

EPE ΕΔΑ Σ ύ νολο

1977

1974 Ν.Δ. ΕΚ-ΝΔ Σύνολο

1963

54,37 Ν.Δ. 20,42 ΠΑΣΟΚ 74,79 Σύ νο λο

1981 41,84 Ν.Δ. 25,34 ΠΑΣΟΚ 67,18 Σ ύ νολο

1956 49,22 EPE 34,22 Δ.Ε. 83,44 Σ ύνολο

47,38 48,15 95,53

1964 39,37 ΕΡΕ-Κ.Π 42,40 Ε.Κ. 81,41 Σ ύνολο

35,26 52,72 87,98

1981 (Ε υ ρω εκ λογές) 35,87 Ν.Δ. 31,53 48,07 ΠΑΣΟΚ 40,29 83,94 Σύνολο 71,82

1984{ Ε υ ρ ω εκ λ ο γ ές) 1985 Ν.Δ. I 38,05 Ν.Δ. Π ΑΣΟΚ 141,58 ΠΑΣΟΚ. Σύνολο | 79,63 Σύ νο λο

1989 (1 1989 (Ε υ ρ ω εκ λο γές) 40,84 Ν.Δ. 44,25 Ν.Δ. 40,45 35,94 45,82 ΠΑΣΟΚ 39,15 ΠΑΣΟΚ 86,66 Σ ύ νολο 83,40 Σύνολο 76,39

19 8 9(2 ) 1990 Ν.Δ. ! 46,19 Ν.Δ. ί 40,67 ΠΑΣΟΚ. ΠΑΣΟΚ Σ ύνολο 86,86 Σύ νο λο

46,89 38,61 85,50

ΠΙΝΑΚΑΣ 14 Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΚ Ε Σ Δ Α Π Α Ν Ε Σ Ω Σ Π Ο Σ Ο Σ Τ Ο Τ Ο Υ Α Ε Π (1 9 7 5 -1 9 8 5 ) ΕΤΟΣ 1975 1976 19 77 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985

ΠΗΓΗ

ΠΟΣΟΣΤΟ (%) 10,9 11,4 12,3 13,3 13,3 14.0 15,5 18,9 19,5 19,7 20,9

Προβόττουλος Γ , "Κοινωνική Ασφάλιση Μ ακροχρόνιες τάσ εις προοπτικές στον τομέα της χρηματοδότησης’ , περιοδικό ΕΠΙΛΟΓΗ, ειδική έκδοση 1986-1987, 1/1987

ΠΙΝΑΚΑΣ 15 Μ Ε Σ Ο Ι Ε Τ Η Σ ΙΟ Ι Ο Ρ Ο Ι Μ Η Ν ΙΑ ΙΩ Ν Α Π Ο Δ Ο Χ Ω Ν Υ Π Α Λ Λ Η Λ Ω Ν ΣΕ Β ΙΟ Μ Η Χ Α Ν ΙΚ Α - Β ΙΟ Τ Ε Χ Ν ΙΚ Α Κ Α Τ Α Σ Τ Η Μ Α Τ Α (ΣΕ Δ Ρ Χ ), 1 9 8 0 -1 9 8 5 ΕΤΟΣ

Α Μ Ο ΙΒΗ

1980

29.095

1981

36.482

1982

44.686

1983

51.073

ΑΥΞΗΣΗ ΣΕ ΠΟΣΟΣΤΟ® >

25,4%

>

22,4%

>

14,3%

> 24,1% 1984

63.394

1985

77.968

>

ΠΗΓΗ

23,0%

ΕΣΥΕ, Στατιστικές Επετηρίδες, εκδ 1981-1982-1983-1984-1985-1986

° Ο υπολογισμός του ποσοστού αύξησης είναι δικός μσς

ΠΙΝΑΚΑΣ 16 Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΚ Η Σ Υ Ν Θ Ε Σ Η Τ Η Σ Ε Κ Λ Ο Γ ΙΚ Η Σ Ε Π ΙΡ Ρ Ο Η Σ Τ Η Σ Ν Δ Κ Α Ι Τ Ο Υ Π /* Σ Ε Β Α Σ ΙΚ Ε Σ Π Ε Ρ ΙΟ Χ Ε Σ Τ Ο Υ Λ Ε Κ Α Ν Ο Π Ε Δ ΙΟ Υ Σ Τ ΙΣ Ε Κ Λ Ο Γ Ε Σ Τ Ο Υ 191« ( Σ Ε Π Α Ρ Ε Ν Θ Ε Σ Η Τ Ο Π Ο Σ Ο Σ Τ Ο 1 981) Α. Α ΣΤΙΚ Ε Σ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΚΑΙ Π ΡΟ ΑΣΤΙΑ Σ Υ Ν Ο ΙΚ ΙΕ Σ /Π Ρ Ο Α Σ Τ ΙΑ Ν.Δ. Κολωνάκι (Αγ.Διονύσιος) 59,70 (50,10) Φιλοθέη 61,95 (48.50) Εκάλη 75,60 (56,80) Π.Ψυχικό 64,28 (51,30) 64,97 (49,10) Παπάγου

Π ΑΣΟ Κ 29,00 (31,20) 22,63 (30,60) 16,44 (24,80) 24,04 (30,30) 23,26 (29,30)

Β. Μ ΙΚΡΟ ΑΣΤΙΚΕΣ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟ ΑΣΤΙΑ ΣΥ Ν Ο ΙΚ ΙΕ Σ /Π Ρ Ο Α Σ Τ ΙΑ Ν.Δ. Π ΑΣΟ Κ Αγ. Παρασκευή 42,63 (32,40) 41.67 (46,60) 40,21 (30,10) Χολαργός 41,40 (44.80) Μαρούσι 42,28 (33,40) 42,81 (48,00) Ν. Σμύρνη 39,31 (30,51) 42,41 (46,10) 38,76 (29,56) Ζωγράφου 42,88 (47,60) 36,90 (27,96) 44,98 (48.30) Καλλιθέα Ηλιούπολη 32,66 (23,81) 46,40 (51.40)

Γ. ΕΡΓΑΤΙΚΕΣ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟ ΑΣΤΙΑ Π ΑΣΟ Κ Ν.Δ. ΣΥΝ ΟΙΚΙΕΣ / ΠΡΟΑΣΤΙΑ Κερατσίνι 28,12 (20.68) 51,65 (53,68) Αιγάλεω 28.65 (21,15) 48.48 (52,70) 28.44 (21,34) 46.92 (50,88) Περιστέρι 25,44 (19,19) 48.30 (48.34) Νίκαια Ν. Ιωνία 26,08 (20.65) 47.89 (47,91) 45,20 (47.48) Βύρωνας 33,73 (25,95) 48.98 (53.50) Ν. Λιόσια 31,27 (23.90) 46.00 (49.80) Αγ. Ανάργυροι 34,23 (26.70) Αγ. Ιω άννης Ρέντης 32.35 (26,10) 51.42 (54,10)

ΠΗΓΗ

Υ πουργείο Εσωτερικών, Αποτελέσματα Εκλογών, Διευθυνση Εκλογών

ΠΙΝΑΚΑΣ 17 Η Ε Κ Λ Ο Γ ΙΚ Η Δ Υ Ν Α Μ Η Τ Ω Ν Κ Ο Μ Μ Α Τ Ω Ν Σ Τ ΙΣ Α Γ Ρ Ο Τ ΙΚ Ε Σ /Η Μ ΙΑ Σ Τ ΙΚ Ε » ! Π Ε Ρ ΙΟ Χ Ε Σ Σ ΤΙΣ Ε Κ Λ Ο Γ Ε Σ Τ Ο Υ 1985

ΝΔ

42,5%

Π Α ΣΟ Κ

46,5%

(εθνικό ποσοστό 45,8%)

9,2%

(εθνικό π οσοστό 11,7%)

Κ Κ Ε -Κ Κ Ε εσ

ΠΗΓΗ

(εθνικό ποσοστό 40,8%)

Α ναστασάκος Γ . Βουλγαρης Γ , Νικολακόπουλος Η , ό.π.

ΠΙΝΑΚΑΣ 18 Η Δ ΙΑ Φ Ο Ρ Ο Π Ο ΙΗ Σ Η Τ Η Σ Δ Υ Ν Α Μ Η Σ Τ Ο Υ Κ Κ Ε Σ Τ Ο Υ Σ Β Α Σ ΙΚ Ο Τ Ε Ρ Ο Υ Σ Δ Η Μ Ο Υ Σ Τ Ο Υ Λ Ε Κ Α Ν Ο Π Ε Δ ΙΟ Υ 1 9 8 1 -1 9 8 5 ΔΗΜ ΟΙ Αγ. Βαρβάρα Βύρωνας Ηλιούπολη Καισαριανή” Καλλιθέα Καματερό Ν. Ιωνία” Ν. Φ ιλαδέλφεια Πετρούπολη Ταύρος Ελληνικό Κορυδαλλός Νίκαια” Αιγάλεω Περιστέρι Ν. Λιόσια Ρέντης Δραπ ετσώ να” Πέραμα Κερατσίνι”

ΠΗΓΗ

ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΕΣ 1981 22,34 19,37 18,42 29,62 16,06 19,29 25,72 20,51 23,62 25,84 23,59 19,12 28,14 21,37 22,72 17,40 15,76 23,31 15,08 20,73

ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΕΣ 1985 19,36 16,14 16,31 24,85 13,11 19,31 21,71 17,89 21,06 21,05 21,28 16,16 22,31 18,98 20,55 15,79 12,91 19,57 13,82 16,20

Δ ΙΑ Φ Ο Ρ Α -2,98 -3,23 -2.11 -4,77 -2,95 +0,02 -5,01 -2,62 -2,56 -4,79 -2,31 -2,96 -5,83 -2,37 -2,17 -1,61 -2,85 -3,74 -1,26 -4,53

Επεξεργασία αποτελεσμάτων εκλογών 1981 και 1985

° Οι Δήμοι αυτοί παρουσιάζουν εντονότατη την παρουσία της εαμογενους Εθνικής Αντίσ τασ η ς και εμφανίζουν, σ υγκριτικά, τις μεγαλύτερες φθορές για το ΚΚΕ Σ’ αυτές ακριβώ ς τις περ ιο χές η δύναμη του ΠΑΣΟΚ παρουσιάζει εντυπ ωσιακή σταθερότητα (-0,04% στη Νίκαια, -0,02% στη Ν Ιω νία, -2% σ το Κερατί κλπ )

ΠΙΝΑΚΑΣ 19 Η Δ ΙΑ Φ Ο Ρ Ο Π Ο ΙΗ Σ Η ΤΗ Σ Δ Υ Ν Α Μ Η Σ Τ Ο Υ Κ Κ Ε Σ Τ ΙΣ Π Α Ρ Α Δ Ο Σ ΙΑ Κ Ε Σ Κ Ο Μ Μ Ο Υ Ν ΙΣ Τ ΙΚ Ε Σ Π Ε Ρ ΙΟ Χ Ε Σ 1 9 8 1 -1 9 8 5 ΠΕΡΙΟΧΕΣ Λέσβος Σάμος Λευκάδα Λάρισα Μαγνησία Β’ Πειραιά

ΠΗΓΗ

1981 26,04 21,12 19,04 15,30 14.48 21,28

1985 22,58 19,30 19,06 14,15 12,96 17,13

Δ ΙΑ Φ Ο Ρ Α -3,46 -1.82 +0,02 -1.15 -1,52 -4,15

Αποτελέσματα εκλογών 1981 - 1985

ΠΙΝΑΚΑΣ 20 Κ ΟΜ Μ ΑΤΙΚΑ ΜΕΛΗ ΤΗΣ Ν Δ ΣΥΜΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΟΜΕΝΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΟΝΝΕΔ, 1977-1987 ΕΤΟ Σ 1977 1979 1984 1987

ΑΡΙΘ Μ Ο Σ 20.000 130.000 300.000” 400 000-500 0 00*

1991

410.000®

ΠΗΓΗ Μπακογιάννης 1977 Νέα Δημοκρατία (Μηνιαία Επιθεώρηση, τ. 25, 1979) Πολιτικά Θέματα 1984, εκτίμηση Γ. Φλέσσας ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ, ΤΑ ΝΕΑ (διάφορες ημερομηνίες), εκτίμηση Γ. Φλέσσας ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ 15/9/91, Ανακοίνωση Ν.Δ.

9 Τα πολιτικά θέμα τα αναφ έρουν τον αριθμό 300 000 Στον αριθμό αυτό όμως περιλαμβάνονται και τα μέλη της ΟΝΝΕΔ, σ ύμφ ω να με την εκτίμηση του Γιώργου Φλέσσα ιδεολογικού υπευθυνου της ΟΝΝΕΔ και μέλους της γραμματείας ενημέρω σ ης της Ν Δ (βλ Πίνακα ΟΝΝΕΔ) * Ο αριθμός 400 000 αφορά σε αυτους που ψήφισαν πανελλαδικά για τις διοικήσεις τω ν τοπικώ ν επιτροπ ώ ν του κόμματος, σύμφ ω να με την επίσημη ανακοίνω ση Στον αριθμό αυτό περιλαμβάνεται και ένα μέρος τω ν μελώ ν της ΟΝ Ν ΕΔ (περίπου 10-25% - εκτίμηση Γ Φ ) Ο συνολικός αριθμός (μαζί με την ΟΝΝΕΔ) αγγίζει περίπ ου τις 500 000 * Τα παρ απ άνω μέλη ψήφ ισαν στις εσω κομματικές εκλογές για την ανάδειξη τω ν νέω ν διοικήσεω ν τω ν Ν ομαρχιακών Επ ιτροπώ ν Τα καταγραμμένα μέλη ανέρχονται σε 768 000

Π ΙΝ Α Κ Α Σ 21 Ο Ρ Γ Α Ν Ω Μ Ε Ν Α Μ Ε Λ Η Τ Η Σ Ο Ν Ν Ε Δ , 1980 -1 9 8 8 ΕΤΟΣ 1980 1982 1984 1986 1988

ΑΡΙΘ Μ Ο Σ 50.000 70.000 100.000-117.000 130.000 150.000

Γ. Γ. Γ. Γ Γ.

ΠΗΓΗ Φλέσσας Φλέσσας Φλέσσας και Πολιτικά Θ έματα 1984 Φλέσσας Φλέσσας

ΠΙΝΑΚΑΣ 22 Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΚ Η -Ε Π Α Γ Γ Ε Λ Μ Α Τ ΙΚ Η Σ Υ Ν Θ Ε Σ Η ΤΗ Σ Τ Ο Π ΙΚ Ε Ρ Μ ΙΟ Υ Τ Η Σ Ν Δ (1 9 8 5 -1 9 8 6 )

1

2 3. 4

5 6. 7 8 9. 10.

ΚΑΤΗ ΓΟ ΡΙΑ Επιχειρηματίες Εμποροι Στελέχη Ιδιωτικού Τομέα Επαγγελματίες Βιοτέχνες Επιστήμονες (Μηχανικός) Υπάλληλοι Οικοδόμοι Εργάτες Δημόσιοι Υπάλληλοι Οικιακά Αγρότες Απόστρατοι Συνταξιούχοι Μαθητές Φοιτητές Άγνω στη ιδιότητα ΣΥΝΟΛΟ ΜΕΛΩΝ ΓΥΝΑΙΚΕΣ

ΑΡΙΘΜ ΟΣ 11 8 2 26 1 1 18 7 2 5 57 15 1 13 2 3 1 173 80

ΠΟΣΟΣΤΟ {%) 6,35 4,62 1,15 6,35 0,57 0,57 10,40 4,04 1,15 2,89 32.94 8,67 0,57 7.51 1.15 1.73 0.57 100.00 46,24

Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΚ Η -Ε Π Α Γ Γ Ε Λ Μ Α Τ ΙΚ Η ΣΥ Ν Θ Ε Σ Η Τ Ω Ν ΓΎ Ν Α ΙΚ Ω Ν -Μ Ε Λ Ω Ν Κ ΑΤΗ ΓΟΡΙΑ Οικιακά Υπάλληλοι Δημόσιοι Υπάλληλοι 3. Επαγγελματίες 4. Συνταξιούχοι 5 Φ οιτήτριες Μ αθήτριες 6. Αγρότισες 1. 2

ΠΗΓΗ

ΑΡΙΘΜΟΣ 57 11 4 1 3 2 1 1

ΠΟΣΟΣΤΟ (%) 71.25 13,75 5,00 1,25 3,75 2,50 1,25 1,25

Επεξεργασία Μητρώου Μελών της Τ Ο Πικερμίου

ΠΙΝΑΚΑΣ 23 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΔΙΟΙΚΟΥΣΑΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΤΗΣ Ν Δ (1977)

1 2

3

4. 5.

ΚΑΤΗ ΓΟΡΙΑ Βιομήχανοι Στελέχη Δικηγόροι Γιατροί Μηχανικοί Δημοσιογράφοι Ηθοποιοί Λογοτέχνες Στρατιωτικοί Κοινωνικοί Λειτουργοί Ιδιω τικοί Υπάλληλοι Αγρότες ΣΥΝΟΛΟ

ΠΗΓΗ

ΑΡΙΘΜΟΣ 2 3 5 2 1 1

ΠΟΣΟΣΤΟ (%)

1 1 1 1 1 21

28,60

23,80 38,09

4,76 4,76 100,00

Μπακογιάννης Π , ΑνατουΙα inc ελληνικής π ολιτικιά . Γέννηση και παοακιιή του ελληνικού κοινοΒουλευτισιιου. Αθήνα, 1977

ΠΙΝΑΚΑΣ 24 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ - ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΔΙΟΙΚΟΥΣΑΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΤΗΣ Ν Δ (1979) ΚΑΤΗΓΟ ΡΙΑ 1 Επιχειρηματίες Βιομήχανοι 2 Δικηγόροι Γιατροί Μηχανικοί Φαρμακοποιοί Πολιτικοί Επιστήμονες Πανεπιστημιακοί 3. Στρατιω τικοί ΣΥΝΟΛΟ

ΑΡΙΘΜΟΣ 7 1 24 7 4 1 1 2 2 49

ΠΟΣΟΣΤΟ <%) 14,30 2,00 49,00 14,30 8,20 2,00 2,00 4,10 4,10 100,00

ΠΗΓΗ Επεξεργασία στοιχείων της Ν Δ

ΠΙΝΑΚΑΣ 25 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ-ΕΠΑΓΓΕΛΜ ΑΤΙΚΗ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΟΝ ΝΟΜΑΡΧΙΑΚΩΝ ΕΠΙΤΡΟΠΩΝ ΤΗΣ Ν Δ (1979) ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ 1 Έμποροι Επιχειρηματίες Κτηματίες Βιομήχανοι Εφοπλιστές Στελέχη Ιδιωτικού Τομέα ΣΥΝΟΛΟ 2 Δικηγόροι Μηχανικοί Αρχιτέκτονες Γ ιατροί-Οδοντίατροι Φαρμακοποιοί Γεωπόνοι Οικονομολόγοι Γ εωλόγοι Συμβολαιογράφοι ΣΥΝΟΛΟ 3 Επαγγελματίες Εργολάβοι ΣΥΝΟΛΟ 4 Υπάλληλοι Εργάτες/Οικοδόμοι Καθηγητές Δημόσιοι Υπάλληλοι Δημοσιογράφοι ΣΥΝΟΛΟ 5. Αγρότες 6 Συνταξιούχοι Νοικοκυρές Φ οιτητές ΓΕ ΝΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ

ΠΗΓΗ

ΑΡΙΘΜΟΣ 75 38 24 3 1 1 142 42 19 1 13 3 3 1 1 2 85 22 1 23 25 4 4 1 2 36 6 11 1 1 305

ΠΟΣΟΣΤΟ (%) 24,59 12,45 7,86 0,98 0,32 0,32 46,55 13,77 6,22 0,32 4,26 0,98 0,98 0,32 0,32 0,64 27,86 7,21 0,32 7,53 8,19 1,31 1.31 0,32 0,64 11,80 1.96 3,60 0,32 0,32 100,00

Επεξεργασία στοιχείω ν από Νέα Δημοκρατία, Μ ηνιαία Επιθεώρηση, τ 25, Απρίλιος 1979, σσ 53-56

ΠΙΝΑΚΑΣ 26 ΚΟΙΝΟΝΙΚΗ-ΕΠΑΓΓΕΛΜ ΑΤΙΚΗ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΟΝ ΠΡΟΕΔΡΟΝ ΤΟΝ Ν Ε ΚΑΙ Τ Ε ΤΗΣ Ν Δ (ΕΚΛΕΓΜΕΝΟΙ 1979) Κ ΑΤΗ ΓΟ ΡΙΑ 1 Έμποροι Επιχειρηματίες Κτηματίες Εφοπλιστές ΣΥΝΟΛΟ 2 Δικηγόροι Γ ιατροί Μηχανικοί Γεωπόνοι Συμβολαιογράφοι Φαρμακοποιοί ΣΥΝΟΛΟ 3. Επαγγελματίες 4 Δημοσιογράφοι Καθηγητές Μέσης Υπάλληλοι ΣΥΝΟΛΟ 5 Συνταξιούχοι Φοιτητές ΓΕ Ν ΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ

ΑΡΙΘΜΟΣ 16 10 6 1 33 16 4 4 1 1 1 27 4 1 2 1 4 1 1 70

ΠΟΣΟΣΤΟ (%) 22,85 14,28 8,57 1.42 47,55 22,85 5,71 5,71 1,42 1,42 1.42 38,57 5,71 1.42 2,85 1.42 5,71 1.42 1.42 100,00

ΠΗΓΗ Επεξεργασία στοιχείω ν από Νέα Δημοκρατία, Μηνιαία Επιθεώρηση, τ 25, Απρίλιος 1979, σσ 53-56

ΠΙΝΑΚΑΣ 27

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ-ΕΠΑΓΓΕΛΜ ΑΤΙΚΗ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ (Κ Ε )ΤΗΣ Ν Δ (ΜΗ-ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΕΥΤΙΚΑ ΜΕΛΗ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΚΛΟΓΗ ΤΟΥΣ), 1986

Κ ΑΤΗΓΟ ΡΙΑ Επιχειρηματίες Εισοδηματίες Στελέχη επιχειρήσεων ΣΥΝΟΛΟ 2 Δικηγόροι Γ ιατροί Οικονομολόγοι Φ αρμακοποιοί Νομικοί ΣΥΝΟΛΟ 3 Πανεπιστημιακοί Δημοσιογράφοι ΣΥΝΟΛΟ 4 Υπάλληλοι (ΔΕΗ-Τραπεζών) ΓΕ Ν ΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ 1

ΠΗΓΗ Γ Φλέσσας, Ν Δ

ΑΡΙΘΜΟΣ 5 5 1 11 14 10 5 1 1 32 3 3 6 2 51

ΠΟΣΟΣΤΟ (%)

21,56

62,74

11,76 3,92

ΠΙΝΑΚΑΣ 28 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ-ΕΠΑΓΓΕΛΜ ΑΤΙΚΗ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΟΥ Α ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ ΤΗΣ Ν Δ (1979) ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ Βιομήχανοι Εφοπλιστές Επιχειρηματίες Στελέχη Ιδιωτικού Τομέα Στελέχη Δημοσίου Τομέα Εμποροι ΣΥΝΟΛΟ 2 Δικηγόροι Γ ιατροί-Οδοντίατροι Μ ηχανικοί-Αρχιτέκτονες Οικονομολόγοι Γεωπόνοι Πολιτικοί Επιστήμονες Φαρμακοποιοί Διπ λωμάτες Συμβολαιογράφοι ΣΥΝΟΛΟ 3 Πανεπιστημιακοί Στρατιωτικοί Δημοσιογράφοι ΣΥΝΟΛΟ 4 Υπάλληλοι Καθηγητές Εργάτες ΣΥΝΟΛΟ 5. Αγρότες 6. Ελεύθεροι επαγγελματίες 7. Καλλιτέχνες-συγγραφείς 8. Φοιτητές-σπουδαστές 9. Συνταξιούχοι 10. Νοικοκυρές 11. Άγνω στης ιδιότητας ΓΕΝΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ Συμμετοχή Γυναικών στο σύνολο των Συνέδρων 1

ΑΡΙΘ Μ Ο Σ 2 1 19 1 9 5 37 71 39 24 10 3 3 5 2 1 158 7 7 7 21 26 1 2 29 2 2 6 34 2 1 1 293 32 (στους 816)

ΠΟΣΟΣΤΟ (%) 0,68 0,34 6,48 0,34 3,07 1.70 12,61 24,23 13,31 8,19 3,41 1,02 1,02 1,70 0,61 0,34 53,92 2,38 2,38 2,38 7,16 8,87 0,34 0,68 9,84 0,68 0,68 2,04 11,06 0.68 0,34 0,34 100,0 3 92

ΠΗΓΗ Εμπειρική επεξεργασία δείγματος 293 συνέδρω ν μη-βουλευτών σε σύνολο 645 συνέδρων μη-βουλευτώ ν Ο συνολικός αριθμός μαζί με τους βουλευτές ανήρχετο σε 816 (171 βουλευτές) Ο πλήρης κατάλογος τω ν Συνέδρω ν μας παραχωρήθηκε από το αρχείο της Συνέδρου Α Ξηντάρα Στην επεξεργασία του δείγματος βοήθησε η ίδια, καθώ ς και η Μηνιαία Επιθεώρηση Νέα Δημοκρατία, τ 25, Α π ρίλιος 1979, σσ 53-56

ΠΙΝΑΚΑΣ 29 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ-ΕΠΑΓΓΕΛΜ ΑΤΙΚΗ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΟΥ Β ' ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ ΤΗΣ Ν Δ (1986) Κ ΑΤΗ ΓΟΡΙΑ 1 Βιομήχανοι Εφοπλιστές Επιχειρηματίες Στελέχη Ιδιωτικού Τομέα Στελέχη Δημοσίου Τομέα Εισοδηματίες Εμποροι Επαγγελματίες πολιτικοί ΣΥΝΟΛΟ 2 Δικηγόροι Γ ιατροί-Οδοντίατροι Μ ηχανικοί-Αρχιτέκτονες Νομικοί-Συμβολαιογράφοι Οικονομολόγοι Π ολιτικοί Επιστήμονες Φ αρμακοποιοί Γεωπόνοι ΣΥΝΟΛΟ 3 Πανεπιστημιακοί Στρατιωτικοί Δημοσιογράφοι ΣΥΝΟΛΟ 4 Τραπεζικοί υπάλληλοι Υπάλληλοι ΔΕΚΟ Δάσκαλοι-Καθηγητές Δημόσιοι Υπάλληλοι Ιδιωτικοί Υπάλληλοι ΣΥΝΟΛΟ 5 Αγρότες 6. Φοιτητές 7. Συνταξιούχοι ΓΕΝΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ

ΠΗΓΗ

ΑΡΙΘΜΟΣ 4 2 25 3 16 4 5 7 66 109 36 15 6 6 4 2 2 180 12 12 1 25 4 8 4 2 2 20 2 34 2 303

ΠΟΣΟΣΤΟ (%)

21,78

59,40

8,25

6,60 11,06 0,68

Εμπειρική επεξεργασία δείγματος 303 συνέδρων μη-βουλευτών σε σύνολο 810 Το δείγμα αντιπροσωπεύει το 37,28% των Συνέδρων Ο πλήρης κατάλογος των Συνέδρων μας παραχωρήθηκε από τη Ν Δ Στην επεξεργασία του δείγματος βοήθησε ο Γ Φλέσσας, μέλος της Γραμματείας Ενημέρωσης της Ν Δ (1986), καθώς και ο πολιτευτής και στέλεχος του κόμματος Γ Γιακουμάτος

ΠΙΝΑΚΑΣ 30 Η Γ Υ Ν Α ΙΚ Ε ΙΑ Σ Υ Μ Μ Ε Τ Ο Χ Η Σ Τ Α Α Ν Ω Τ Ε Ρ Α Ο Ρ Γ Α Ν Α Τ Η Σ Ν Δ

ΑΡΙΘ Μ Ο Σ 1 Στη Διοικούσα Επιτροπή (1979) 2 Στο σύνολο των Συνέδρων (1979) 3 Στην Κεντρική Επιτροπή (1986) 4 Στο σύνολο τω ν Συνέδρων (1986) 5 Στην Κοινοβουλευτική Ο υάδα (1985)

5

ΠΟΣΟΣΤΟ (%) ! 10,20

32

3.92

8

10,25

38

4,7

7

4,8

ΠΗΓΗ Κατάλογοι μελώ ν Κεντρικής Επιτροπής και Συνέδρων της Ν Δ

ΠΙΝΑΚΑΣ 31 ΚΟΙΝΩ ΝΙΚΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ Ο Μ ΑΔΑΣ ΤΗΣ Ν Δ 1974-1985

1977

1974 1 Έ μπ οροι-Ε π ιχειρηματίες Βιομήχανοι-Εφοττλιστές-Στελέχη ΣΥΝΟΛΟ 2 Δικηγόροι Δικαστικοί Ο ικονομολόγοι Μ ηχανικοί Γ ιατροί-Ο δοντίατροι Αλλοι επ ιστήμονες ΣΥΝΟΛΟ 3. Επαγγελματίες-Βιοτέχνες 4 Πανεπιστημιακοί Δημοσιογράφοι Καλλιτέχνες-Συγγραφείς ΣΥΝΟΛΟ 5. Δάσκαλοι- Καθηγητές 6. Εργάτες 7 Υπάλληλοι 8. Δημόσιοι υπάλληλοι 9. Αγρότες 10 Στρατιω τικοί 11 Διάφοροι ΣΥΝΟΛΟ

ΠΗΓΗ

1981

1985

12 1 13(6%)

8 6 14(8%)

8 10 18(15,65%)

6 8 14(11,1%)

112(51,8%) 1 5 13 24 5 160(74,1%)

91(52,9%) 2 7 11 17 5 133(77,3%)

61(48,4% ) 3 5 11 12 2 94(74,6%)

3 1 2 6(3,5%) 1

53(46,1%) 1 3 10 11 2 80(69,6%) 6 2 1 9(7,8%) 1

2 1

-

-

-

8(4,6%) 7 172

7(6,05%)

-

9 2 1 12(5,55%) 1 -

1 3 7(3,2%) 19 216

-

115

5 1 1 7(5,5% ) 1 -

9(7,1% ) 1 126

Επεξεργασία βιογραφικών στοιχείων από τις εκδόσεις της ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗΣ Οι 300 της Β ουλής τω ν Ελλήνων, 1976 και 1978 και Οι 300 της Βουλής-Ευρωβουλής, 1982 και 1986

ΠΙΝΑΚΑΣ 32

Ε Π ΙΠ Ε Δ Ο Ε Κ Π Α ΙΔ Ε Υ Σ Η Σ Κ Ο ΙΝ Ο Β Ο Υ Λ Ε Υ Τ ΙΚ Η Σ Ο Μ Α Δ Α Σ Τ Η Σ Ν Δ (1 9 8 1 -1 9 8 5 )

Κ ΑΤΗ ΓΟ ΡΙΑ ΣΥΝΟΛΟ 1. Αδιευκρίνιστο ^ -π α ν ε π ισ τη μ ια κ ό 2. Α πόφ οιτοι Μ έσης Εκπαίδευσης 3 Α πόφ οιτοι Τεχνικών και Ανω τέρω ν Σχολώ ν 4. Α π όφ οιτοι Δραματικής Σχολής 5. Α πόφ οιτοι Στρατιω τικώ ν Σχολών 6 Α π όφ οιτοι ΑΕΙ 6 1 Απόφ οιτοι ελληνικού ΑΕΙ 6 2 Απόφ οιτοι ελληνικού ΑΕΙ με περισσότερα από ένα πτυχία 6 3 Μ εταπ τυχιακές σπουδές εξωτερικού ΜΕ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΟ

1985

1981 Α.Α. 115

(%)

Α.Α. 126

<%>

-

1

0,9

1

0,8

3 1 6 104 55

2,6 0,9 5,2 90,4 47,8

2 1 8 114 53

1.6 0,8 6,3 90,5 42,1

14 35 8

12,2 30,4 7

25 36 18

19,8 28,6 14.3

ΠΗΓΗ Επεξεργασία β ιο γ ρ α φ ιώ ν βουλευτώ ν από ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ. 300+24 ΒουλΓκ-Ευοω βουλήζ 1982 και 1986

ΠΙΝΑΚΑΣ 33

Π Ε Ρ ΙΟ Χ Η Δ Η Λ Ω Μ Ε Ν Η Σ Κ Α Τ Ο ΙΚ ΙΑ Σ Β Ο Υ Λ Ε Υ Τ Ω Ν Κ Ο ΙΝ Ο Β Ο Υ Λ Ε Υ Τ ΙΚ Η Σ Ο Μ Α Δ Α Σ Τ Η Σ Ν Δ 1 9 8 1 -1 9 8 5

1981

— Α 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Β 1 1 1 12 13

14 1.5. Β2 2 1 22 23 24 25

115 53

100

100,0 46,1

52 39 4 25 3 3 126 52

100

28 17

52,8 32,1

24,4 14,8

35 12

67,3 23,1

27,8 9,5

6 2

11,3 3,8

5,2 1,7

4 1

7.7 1.9

3,2 0,8

39

100

33,9

39

100

30,9

14

35,9

12,2

19

48,7

15,1

19 3 1

48,7 7,7 2,6

16,5 2,6 0,9

19

48,7

15,1 -

2

5,1

1.7

1

2,6

0,8

"

Δήμος Αθήνας Δήμοι Β 'Α θήνας Πειραιάς-Σαλαμίνα Δ εν διαθέτουν Δ εν δήλωσαν Δ εν βρέθηκε ΣΥΝΟ ΛΟ Δ ήμος Αθήνας Α σ τικές περιοχές Δήμου Α θήνας Μ ικροαστικές Υ π οβαθμισμένες π αλιές αστικές/μικροαστικές του κέντρου Μ ικροαστικές-εργατικές Εργατικές Δήμοι-π εριοχές Β Α θήνας Α σ τικές Ν έες μικροαστικές ασ τικές Μ ικροαστικές Μ ικροαστικές-εργατικές Δ εν μπορούν να καταταγουν

53 39 2 21

% σ το σ ύ νο λο Κ.Ο. 46,1 33,9 1,7 18.3

-

Α.Α.

1985 (%)

% σ το σ ύ νο λο Κ.Ο. 41,3 30.9 3,2 19,8 2.4 2,4 100,0 41,3

<%> ....... ....

-

Π Η ΓΗ : Επεξεργασία βιογραφικών βουλευτώ ν από ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ. 300+24 BouÀhc-EuoojBouAiic. 1982 και1986

Κοινωνικός χαρακτηρισμός περιοχής κατοικίας Βουλευτών ΝΔ, ΠΑΣΟΚ 1981-1985 Α

Π ΕΡΙΟ ΧΕΣ ΔΗ Μ Ο Υ ΑΘΗΝΑΣ

Αστικέ€ Κολω νάκι-Κέντρο,Η ρώ δου Αττικού, περιοχή Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, περιοχή Χίλτον, Βασ Σοφίας, Αμερικάνικη πρεσβεία-πλατεία Μαβίλη, Μαυρομματαίων Μ ικ ο ο α σ τ ι^ Πλάκα, Κουκάκι-Μ ακρυγιάννη, ΦΙΞ, Μέτς, Παγκράτι, Ηλυσια, Γουδί, Μεσογείων, Ερυθρός Σταυρός, Αμπελόκηποι, Αλεξάνδρας-Δικαστήρια, Πανόρμου, Εξάρχεια-Νεάπολη, Κυψέλη, Πατήσια, Αχαρνώ ν Υποβαθυισυένε€ παλιέ<: αστικέc-uικpoαστικέc κέντρου Μ ουσείο, Πλ Βάθης, Αγ Κωνσταντίνου, Σταθμός Λαρίσης, Αγ Παύλος. Α γ Παντελεήμων Μικοοαστικέο-Εονατικέ«: Γκυζη, Ν Κόσμος

Β

ΠΕΡΙΟ ΧΕ Σ Β ΑΘΗΝΑΣ

Αστικέο Εκάλη, Καστρί, Κοκκιναράς, Παπάγου, Πολιτεία, Π Ψυχικό, Φιλοθέη, επαύλεις εκτός πολεοδομικου συγκροτήματος π ρω τευουσας Nέεc υικοοασ τικέοασ τικέο (υε εονατική νησίδα) (Πριν από 5-10 χρόνια θα μπορούσαμε να τις χαρακτηρίσουμε "εργατικές-μικροαστικές με αστική νησ ίδα” ή μικροαστικές-εργατικές με αστική νησίδα” ) Βάρη-Βουλα, Γλυφάδα, Κηφισιά, Μαρούσι, Μελίσσια, Ν Σμύρνη, Π Φάληρο, Χαλάνδρι, Χολαργός Μικοοαστικέο Άνω Ηλιούπολη, Ζωγράφου, Καρέας Μ ικ ο ο α σ τ ικ έ ο Ε ο ν α τ ι^ Βύρωνας, Καλλιθέα, Ηλιούπολη Εονατικέο-Νέε€ υικοοαστικέ<: Ν Ερυθραία (με αστική νησίδα) Εονατικέ<: Αιγάλεω , Κορυδαλλός, Ν Λιόσια, Νίκαια

ΠΙΝΑΚΑΣ 34

Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΚ Η -Ε Π Α Γ Γ Ε Λ Μ Α Τ ΙΚ Η Σ Υ Ν Θ Ε Σ Η Μ Ε Λ Ω Ν Τ Η Σ Δ Η Μ Ο Κ Ρ Α Τ ΙΚ Η Σ Α Μ Υ Ν Α Σ (Κ Α Τ Η Γ Ο Ρ Ο Υ Μ Ε Ν Ο Ι Μ Ε Τ Ο Ν Α Ν 5 0 9 /1 9 4 7 Κ Α Τ Α ΤΗ Δ ΙΑ Ρ Κ Ε ΙΑ Τ Η Σ Δ ΙΚ Τ Α Τ Ο Ρ ΙΑ Σ 1

ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ Δικηγόροι Δικαστικοί Οικονομολόγοι Κοινωνιολόγοι Γ ιατροί Μηχανικοί ΣΥΝΟΛΟ Πανεπιστημιακοί Δημοσιογράφοι Εκδότες Ηθοποιοί Καθηγητές Φοιτητές Ανώ τεροι αξιωματικοί Κατώτεροι αξιωματικοί2 Υπάλληλοι (ΟΤΕ,ΔΕΗ κλπ) Επαγγελματίες-Βιοτέχνες Αδιευκρίνιστο ΓΕ ΝΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ

ΑΡΙΘΜ ΟΣ 11 4 4 3 1 6 29 4 3 2 1 1 2 1 15 5 1 5 68

Π Ο ΣΟΣΤΟ (%) 16,2 5,9 5,9 4,4 1.5 8,8 42,6 5,9 4,4 2,9 1.5 1.5 2,9 1.5 22,0 7,3 1.5 7,3 100

ΠΗΓΗ Επεξεργασία στοιχείων από το βιβλίο του Ευ Γιαννόπουλου, Ανοοευσεκ. Ουιλίεο. Κείυενα. Αθήνα, 1984

1 Α κό τις 5 δ ίκ ες συνολικά ττ>ς Δ Λ - 3 πραγματοποιήθηκαν στην Α θήνα και 2 στη Θ εσσ α λονίκη Συ· κατηγορήθηκαν 68 μέλη και στελέχη: 16 στην α δίκη της Αθήνας* 10 στη β , 35 στη μ εγά λ η δ ίκ η (Μά| 1970Χ 2 στην α δ ίκ η τη ς Θ εσσ α λο νίκη ; και 6 στη β Ε νας κατηγορούμενος πέθανε σ τη φυλακ ή πριν Α θήνας 2 Οι 12 του Π ολεμικού Ν αυτικού (α πρώτη δίκ η Α θήνας) κα ι ο ι 2 λο χα γο ί (α δ ίκ η Θ εσσ α λονίκη ς)

ΠΙΝΑΚΑΣ 35 Π Ο Λ ΙΤ ΙΚ Η Π Ρ Ο Ε Λ Ε Υ Σ Η Τ Ω Ν Μ Ε Λ Ω Ν Τ Η Σ ΙΔ Ρ Υ Τ ΙΚ Η Σ Κ Ε Ν Τ Ρ ΙΚ Η Σ Ε Π ΙΤ Ρ Ο Π Η Σ Τ Ο Υ Π Α Σ Ο Κ

ΑΡΙΘΜ ΟΣ Ο ΡΓΑΝ Ω ΣΗ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ 38 ΠΑΚ Δημοκρατική Άμυνα 18 4 ΕΔΗΝ 9 Α λλες αντιστασιακές οργανώσεις Νέα στελέχη/φοιτητικό αντιδικτατορικό κίνημα 6 ΣΥΝΟΛΟ 75

Π Ο ΣΟΣΤΟ (%) 50,7 24,0 5.3 12,0 8,0 100,0

ΠΗΓΗ Lyrintzis Christos. Between Socialism and Populism. The Rise o f the PASO K.pp 254-255

ΠΙΝΑΚΑΣ 36

Π Ο Λ ΙΤ ΙΚ Η Π Ρ Ο Ε Λ Ε Υ Σ Η Κ Υ Β Ε Ρ Ν Η Τ ΙΚ Ω Ν Σ Τ Ε Λ Ε Χ Ω Ν Τ Ο Υ Π Α Σ Ο Κ 1 9 8 1 -1 9 8 9 ’

Ε ξελ έγ η σ ο ν γ ια π ρ ώ τη ψορ<* β ο υ λ ευ τές : Πριν από το 1967 Το 1974 με την ΕΚ-ΝΔ Το 1974 με το ΠΑΣΟΚ Το 1977 με το ΠΑΣΟΚ Το 1981, 1984, 1985 με το ΠΑΣΟΚ 6 Δεν έχουν εκλεγεί στη Βουλή ή το Ευρωκοινοβούλιο 7 ΣΥΝΟΛΟ ΓΕ ΝΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ

1 2 3 4 5

ΑΡΙΘΜ ΟΣ

ΠΟΣΟΣΤΟ (%)

9 4 4 27

10,5 4.7 4.7 31,4

31

36,0

11 62

12,8 72,1

86

100,0

ΠΗΓΗ Πρετεντέρης I Κ Ή ανθρωπογεωγραφία των κυβερνήσεων του ΠΑΣΟΚ’ εφ ΤΟ ΒΗΜΑ. 4/5/1986

1 Α φορά στο σύνολο τω ν κυβερνητικώ ν σ τελ εχώ ν που χρησιμοποιήθηκαν σε θέσεις υπουργών, ανα πλη ρ ω τώ ν υπουργώ ν κ α ι υφυπουργών μέσα στα πέντε πρώτα χρόνια διακυβέρνησης της χώρας από το Π Α ΣΟ Κ και μ ετά α π ό 6 ανασχηματισμούς

ΠΙΝΑΚΑΣ 37

Ο Ι Κ Ο Μ Μ Α Τ ΙΚ Ε Σ Δ Υ Ν Α Μ Ε ΙΣ Σ Τ ΙΣ Φ Ο ΙΤ Η Τ ΙΚ Ε Σ Ε Κ Λ Ο Γ Ε Σ 1 9 7 4 -1 9 7 6

ΠΑΣΟ Κ (ΠΑΣΠ) Ν.Δ. (ΔΑΠ) ΚΚΕ (ΠΣΚ) ΚΚΕεσ (ΔΑ) Κέντρο (Δ.Π.) ΕΚΚΕ (ΑΑΣΠΕ) ΚΚΕ μ-λ (ΠΠΣΠ) διάφοροι άκυρα/λευκά ΣΥΝΟΛΟ

ΠΗΓΗ ΕΦΕΕ

ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 1974 ΨΗΦΟΙ .(Μ 7.007 25,7 4.335 15,9 5.385 19,8 17,2 4.678 772 2.8 938 3,4 2,7 746 10,6 2.837 523 1,9 27 221 100

_ _

ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1975 ΨΗΦΟΙ (%> 11.616 25,6 17,0 7.753 10.307 22,7 7.690 16,9 3.6 1.659 4,4 1.995 4,7 2.116 1.203 2,6 2,5 1.121 100 45 460

Μ ΑΙΟ Σ 1976 ΨΗΦΟΙ (%> 9.868 25,0 4.245 10,8 10.440 26,5 6 899 17,5 1.646 4,2 1.911 4,9 2.154 5,5 977 2,5 1.243. 3,1 100 39.383

ΠΙΝΑΚΑΣ 38

Ο Ι Κ Ο Μ Μ Α Τ ΙΚ Ε Σ Δ Υ Ν Α Μ Ε ΙΣ ΣΕ 33 Ε Π ΙΣ Τ Η Μ Ο Ν ΙΚ Ο Υ Σ ΣΥ Λ Λ Ο Γ Ο Υ Σ 1, 1976 (ΣΕ Ε Δ Ρ Ε Σ Δ Σ )

ΚΟ Μ Μ Α ΠΑΣΟΚ Σοσιαλιστική Πορεία ΝΔ ΚΚΕ ΚΚΕεσ ΕΔΑ ΕΔΗΚ Διάφοροι

ΕΔΡΕΣ 69 12 43 36 38 4 32 16

Π ΟΣΟΣΤΟ (%) 28,0 5,0 17,0 14,0 16,0 1,0 13,0 6.0

Π Η Γ Η Ε ν η μ ερ ω τικ ό Δ ελτίο Π Α Σ Ο Κ ,τ 1 ,1 /1 9 7 7 , σ ε λ 40

Σ υνο λικό ς αριθμός μελώ ν 115000

ΠΙΝΑΚΑΣ 39

Ε Ξ Ε Λ ΙΞ Η Τ Ο Υ Α Ρ ΙΘ Μ Ο Υ Τ Ω Ν Κ Ο Μ Μ Α Τ ΙΚ Ω Ν Μ Ε Λ Ω Ν Τ Ο Υ Π Α Σ Ο Κ 1 9 7 5 -1 9 8 7

ΕΤΟΣ 1975 (Μάρτιος, Προσυνέδριο) 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1983

ΑΡΙΘΜΟΣ

ΠΗΓΗ

8000 10000 27000 30-35000 55000 65000 110000 200000

1984 1986-87

220000 >100000

1990 1992

106000 156377

εφ ΤΟ ΒΗΜΑ 13/2/75 ίγηπ ίζίβ 1983 Ενημερ Δελτίο 7-8/1977 Ν Καργόττουλος 5η Σύνοδος Κ Ε (υλικά) Ενημερ Δελτίο 2-3/1980 εφ ΤΟ ΒΗΜΑ 2/9/84 10η Σύνοδος Κ Ε /Κούλογλου 1986 Ανακοίνωση 1ο Συνέδριο εφ ΤΟ ΒΗΜΑ. ΤΑ ΝΕΑ (διάφορες ημερομηνίες) Ανακοίνωση 2ο Συνέδριο Ανακοίνωση ΠΑΣΟΚ-εφ ΤΑ ΝΕΑ 5/8/92

ΠΙΝΑΚΑΣ 40

Β Α Θ Μ Ο Σ Ο Ρ Γ Α Ν Ω Σ Η Σ Τ Ο Ν Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Ω Ν Σ Ο Σ ΙΑ Λ ΙΣ Τ ΙΚ Ω Ν Κ Α Ι Σ Ο Σ ΙΑ Λ Δ Η Μ Ο Κ Ρ Α Τ ΙΚ Ω Ν Κ Ο Μ Μ Α Τ Ω Ν (Π Ο Σ Ο Σ Τ Ο Τ Ω Ν Ο Ρ Γ Α Ν Ο Μ Ε Ν Ω Ν Μ Ε Λ Ω Ν ΣΤ Ο Σ Υ Ν Ο Λ Ο Τ Ω Ν Ψ Η Φ Ο Φ Ο Ρ Ο Ν )

ΧΩ Ρ Α Αυστρία Βέλγιο Γαλλία Δ Γερμανία Δανία Ελβετία ΕΛΛΑΔΑ Ιρλανδία Ισπανία Μ Βρετανία Πορτογαλία Σουηδία

ΠΟΣΟΣΤΟ 29,6 16,9 1,74 6,0 14,0 11,0 7,5 4,3 3,0 57,6 5,0 47,0

Π Η Γ Η Για την Ελλάδα και τη Γαλλία ο υπολογισμός είναι δικός μας Για τις υπόλοιπ ες χώ ρες βλ Ράσκε Γ - Κατσούλης Η κ α . Τα Πολιπκά Κόυυατα τγκ Δυτικής Ευοώπηο. Αθήνα, 1992 Για τη Μ Βρετανία ο υπολογισμός περιλαμβάνει και τα έμμεσα (συλλογικά) μέλη

ΠΙΝΑΚΑΣ 41

Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΚ Η -Ε Π Α Γ Γ Ε Λ Μ Α Τ ΙΚ Η Σ Υ Ν Θ Ε Σ Η Ο Ρ Γ Α Ν Ω Σ Ε Ω Ν Τ Ο Υ Π Α Σ Ο Κ Κ Α Τ Α N O M O 198 0 1

Κ ο ιν ω ν ικ ή κ α τη γ ο ρ ία Εργατοϋπάλληλοι Αγρότες Επιστήμονες Επαγγελματίες/Βιοτέχνες Φ οιτητές/Σπουδαστές Συνταξιούχοι/διάφοροι ΣΥΝΟ ΛΟ

ΕΒΡΟΣ 29,2 44.1 12.5 9,7 2,7 1.8 100.0

ΑΡΤΑ 29,3 40.4 11.1 11,1 2,3 5,8 100,0

ΘΕΣΠΡΩΤΙΑ 30,9 29,0 11.8 25,0 2.7 0,6 100.0

ΠΗΓΗ Ενημερωτικό Δελτίο 2-3, Φλεβάρης-Μάρτης 1980, σελ 22

1 Μ ε βάση τις νομαρχιακές συνελεύσεις

ΔΥΤ. ΑΤΤ ΙΚ Η 65.5 6,5 21.3 6.6 100,0

ΠΙΝΑΚΑΣ 42

Κ Ο ΙΝ Ο Ν ΙΚ Η -Ε Π Α Γ Γ Ε Λ Μ Α Τ ΙΚ Η Σ Υ Ν Θ Ε Σ Η Τ Ω Ν Ν Ο Μ Ω Ν Ε Β Ρ Ο Υ , Α Ρ Τ Α Σ ,Θ Ε Σ Π Ρ Ω Τ ΙΑ Σ , Α Τ Τ ΙΚ Η Σ Τ Ο 1981 (Π Ο Σ Ο Σ Τ Α 0/.)

Κ α τη γ ο ρ ία

Ε πιστημ./Ελευθ. επαγγελματίες Διευθυντές/ ανώ τ. διοικητικά στελέχη Υ πάλληλοι γραφείου Έ μ π ορ ο ι και πω λητές Α π ασχολούμ στην παροχή υπηρεσιώ ν Γεω ργοί- Κτηνοτρόφοι- Αλιείς Ε ργάτες-Τ εχνίτες-Χε ιριστές Νέοι Δ εν δήλω σαν ΣΥΝΟ ΛΟ

ΕΒΡΟΥ ΑΡΤΑΣ

ΘΕΣΠΡΩΤΙΑΣ

5,7 0,7

5.9 0,8

6.9 1.2

ΠΟΛΕΟΔ. ΣΥΓΚΡ. ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΗ Σ 15,0 3,3

4,8 6,1 7,4

4,4 5,3 4,5

6,3 6,3 5,5

16.8 12,0 10,2

9,5 8.5 7,8

49,9 21,5 2,8 1.1 100,0

51,8 21,7 4,4 1.1 100,0

42,3 25,6 4,7 1.1 100,0

0,6 38,1 2,6 1,4 100,0

27,5 31,6 1,5 2.5 100,0

ΣΥΝΟΛΟ ΧΩ ΡΑΣ 9.4 1,7

ΠΗΓΗ Επεξεργασία στοιχείω ν απογρσφής πληθυσμου-κατοίκω ν Βλ ΕΣΥΕ, “Αποτελέσματα απογραφής πληθυσμού-κατοίκων", τόμος III, τεύχος Α Αθήνα, 1985

ΠΙΝΑΚΑΣ 43

Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΚ Η Ε Π Α Γ Γ Ε Λ Μ Α Τ ΙΚ Η ΣΥ Ν Θ Ε Σ Η Τ Ο Υ Π Α Σ Ο Κ (1987)

Κ ο ιν ω ν ικ ή -εττα γ γ ελ μ α τική κ α τη γ ο ρ ία 1 Έμποροι, βιομήχανοι,εφοπλιστές επιχειρηματίες Στελέχη επιχειρήσεων ΣΥΝΟΛΟ 2 Δικηγόροι Συμβολαιογράφοι Γ ιατροί-Οδοντίατροι Μηχανικοί Οικονομολόγοι/ Πολιτικοί επιστήμονες Γεωπόνοι/Φαρμακοποιοί κλπ ΣΥΝΟΛΟ 3 Πανεπιστημιακοί Δημοσιογράφοι Καλλιτέχνες ΣΥΝΟΛΟ 4 Δάσκαλοι- Καθηγητές Εργάτες Υπάλληλοι Δημόσιοι υπάλληλοι ΣΥΝΟΛΟ 5. Αγρότες 6. Επαγγελματίες/Βιοτέχνες 7. Συνταξιούχοι/νοικοκυρές 8. Διάφορα επαγγέλματα ΓΕ ΝΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ

Α ρ ιθ μ ό ς

ττο σ ο σ τό (% )

264 62 326

10,01 2,35 12,36

220 5 149 164

8,34 0,18 5,65 6,21

55 94 687 14 15 9 38 177 166 372 145 860 229 192 191 114 2637

2,08 3,56 26,05 0,53 0,56 0,34 1,44 6071 6,29 14,10 5,49 32,61 8,68 7,28 7,28 7,32 100,02

ΠΗΓΗ Εμπειρική επεξεργασία των στοιχείων των μελών 20 τοπικώ ν επιτροπών ανασυγκρότησης του ΠΑΣΟΚ σε όλη την Ελλάδα, εφ Ελευθεροτυπία. 5/1

ΠΙΝΑΚΑΣ 44

Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΚ Η Ε Π Α Γ Γ Ε Λ Μ Α Τ ΙΚ Η ΣΥ Ν Θ Ε Σ Η Τ Ω Ν Ν Ο Μ Α Ρ Χ ΙΑ Κ Ω Ν Ε Π ΙΤ Ρ Ο Π Ω Ν (Ν Ε )Τ Ο Υ Π Α Σ Ο Κ (ΙΟ Υ Λ ΙΟ Σ 1 9 7 9 -Α Υ Γ Ο Υ Σ Τ Ο Σ 1980)

Κ ο *ν ω ν ικ ή -επ α γ γ ελ μ α τικ ή κ α τη γ ο ρ ία 1 Επιχειρηματίες Εμποροι Στελέχη επιχειρήσεων ΣΥΝΟΛΟ 2 Δικηγόροι Μηχανικοί Γ ιατροί/Οδοντίατροι Οικονομολόγοι Άλλοι επιστήμονες ΣΥΝΟΛΟ 3 Δημοσιογράφοι Καλλιτέχνες ΣΥΝΟΛΟ 4 Δάσκαλοι- Καθηγητές Εργάτες Υπάλληλοι Δημόσιοι υπάλληλοι ΣΥΝΟΛΟ 5. Αγρότες 6. Φ οιτητές/Σπουδαστές 7. Συνταξιούχοι 8. Διάφοροι 9. Δεν δήλω σαν' ΓΕ Ν ΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ

Α ρ ιθ μ ό ς

ττοσ οσ τό{% )

4 28 4 36 44 42 29 5 18 138 4 1 5 23 44 85 1 153 51 36 3 13 53 558

0,71 5,01 0,71 6.45 7,88 7,52 5,19 0,89 3,22 24,73 0,71 0,17 0,88 4,12 7,88 15,23 0,17 27,41 9,13 6,45 0,53 2,32 9,49 100,02

ΠΗ ΓΗ Εμπειρική επεξεργασία από στοιχεία τω ν Ν Ε του ΠΑΣΟΚ που δημοσιευθηκαν στα Ενημερωτικά Δελτία 7-8 (1979), 9 (1979), 11-12 (1979), 4-5 (1980), 8 (1980)

1 Δ ε ν ανα φέρετα ι επά γγελ μ α για τις Ν Ε Α ρκαδίας και Η ρακλείου Σ την κατηγορία αυτή σ υμ περιελήφθηκαν επίσης, ιδιό τη τες όπω ς “ συνδικαλιστής’ "κοινοτάρχης” κλπ

ΠΙΝΑΚΑΣ 45

Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΚ Η -Ε Π Α Γ Γ Ε Λ Μ Α Τ ΙΚ Η Σ Υ Ν Θ Ε Σ Η Τ Ω Ν Γ Ρ Α Μ Μ Α Τ Ε Ω Ν Κ Α Ι Τ Ω Ν Υ Π Ε Υ Θ Υ Ν Ω Ν Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Η Σ Τ Ω Ν Ν Ο Μ Α Ρ Χ ΙΑ Κ Ω Ν Ε Π ΙΤ Ρ Ο Π Ω Ν Τ Ο Υ Π Α Σ Ο Κ

ΚΑΤΗ ΓΟ ΡΙΑ Ε πιστήμονες Επαγγελματίες/Βιοτέχνες Ε ρ γατοϋπάλληλοι Αγρότες Αλλοι ΣΥΝΟΛΟ

ΓΡ ΑΜ ΜΑΤΕΙΣ1 26 61,9% 8 19,0% 11,9% 5 2,4% 1 2 4,8% 42 100,0

ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ Δ ΙΑ Φ Ω ΤΙΣ Η Σ1 58,8% 20 4 11,8% 4 11,8% 0 6 17,6%2 34 100,0

ΠΗ ΓΗ : Εμπειρική επεξεργασία από Ενημερωτικά Δελτία 7-8 (1979), 9 (1979), 11-12 (1979), 4-5 (1980), 8 (1980)

1 Για πολ λ ές Ν Ε δ εν αναφέρεται η ιδιό τη τα του γραμματέα ή του υπευθύνου διαφώ τισης Α πό τις 50 Ν Ε που επεξεργα στή κα μ ε η ιδιότητα του γραμματέα αναφέρεται σ τις 42 ενώ για τους υπευθύνους διαφώ τισης σε 34 2 Ο ι 4 ε ίνα ι φ ο ιτη τές

ΠΙΝΑΚΑΣ 46

Κ Ο ΙΝ Ο Ν ΙΚ Η -Ε Π Α Γ Γ Ε Λ Μ Α Τ ΙΚ Η ΣΥ Ν Θ Ε Σ Η Τ Η Σ Κ Ε Ν Τ Ρ ΙΚ Η Σ Ε Π ΙΤ Ρ Ο Π Η Σ Τ Ο Υ Π Α Σ Ο Κ Π Ο Υ Ε Ξ Ε Λ Ε Γ Η ΣΤΟ Π Ρ Ο Σ Υ Ν Ε Δ Ρ ΙΟ Τ Ο Υ 197 5

Κ ο ιν ω ν ικ ή -επ σ γ γ ελ μ α τικ ή κα τη γ ο ρ ία Δικηγόροι Γ ιατροί Μηχανικοί Οικονομολόγοι/Πολ Εττιστήμ ΣΥΝΟΛΟ Β. Φοιτητές-Σπουδαστές Γ Πανεπιστημιακοί Δημοσιογράφοι Η θοποιοί-Καλλιτέχνες ΣΥΝΟΛΟ Δ Εργάτες-Υπάλληλοι Δάσκαλοι-Καθηγητές ΣΥΝΟΛΟ Ε Αγρότες ΣΤ Επαγγελματίες-Βιοτέχνες Ζ Επιχειρηματίες Η Στρατιωτικοί Θ. Άγνωστη ιδιότητα ΓΕ ΝΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ

Α

ΑΡΙΘΜΟΣ

ΠΟΣΟΣΤΟ (%)

13 7 9 2 31 8 7 9 2 18 7 2 9

17,3 9.3 12,0 2,7 41,3 10,7 9,3 12,0 2,7 24,0 9,3 2,7 12,0 2,7 1,3 8.0 100,0

-

2 1 6 75

ΠΗΓΗ Εμπειρική επεξεργασία αρχείων Νίκου Καργόπουλου και Π Κελαϊδή

ΠΙΝΑΚΑΣ 47

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ-ΕΠΑΓΓΕΑΜ ΑΤΙΚΗ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΤΟΥ ΠΑΣΟΚ, 1977

Κ ο ιν ω ν ικ ή -επ α γ γ ελ μ α τικ ή κ α τη γ ο ρ ία Α Δικηγόροι Γιατροί Μηχανικοί Οικονομολόγοι Κοινωνιολόγοι/Πολ Εττιστήμ ΣΥΝΟΛΟ Β Φ οιτητές-Σπουδαστές Γ Πανεπιστημιακοί Δημοσιογράφοι Ηθοποιοί ΣΥΝΟΛΟ Δ Εργάτες Υπάλληλοι Δάσκαλοι-Καθηγητές ΣΥΝΟΛΟ Ε Αγρότες ΣΤ Επαγγελματίες-Βιοτέχνες 2 Στρατιω τικοί Η Συνταξιούχοι-Ν οικοκυρές Θ Άγνωστη ιδιότητα ΓΕ Ν ΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ

Π Η ΓΗ

ΑΡΙΘΜ ΟΣ

ΠΟΣΟΣΤΟ (%)

16 6 14 6 2 44 6 4 2 2 8 3 5 3 11 4 1 1 3 1 79

20,2 7,6 17.7 7,6 2,5 55,2 7,6 5,1 2,5 2,5 10,1 3,8 6,3 3,8 13,9 5,1 1.3 1.3 3,8 100,0

Εμπειρική επεξεργασία αρχείω ν Νίκου Καργΰττουλοϋ και Π Κελαιδή Ελαφρές διαφοροποιήσεις εμφανίζει ο ίδιος πίνακας στο ίγπ ηίζίβ ό π , 1983, ρ 273

,

ΠΙΝΑΚΑΣ 48

Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΚ Η -Ε Π Α Γ Γ Ε Λ Μ Α Τ ΙΚ Η ΣΥ Ν Θ Ε Σ Η Τ Η Σ Κ Ε Τ Ο Υ Π Α Σ Ο Κ , Α Σ Υ Ν Ε Δ Ρ ΙΟ 1984

Κ ο ιν ω ν ικ ή -εττα γ γ ελ μ α τικ ή κ α τη γ ο ρ ία 1 Επιχειρηματίες-Εμποροι Στελέχη επιχειρήσεων ΣΥΝΟΛΟ 2 Δικηγόρο Γ ιατροί/Οδοντίατροι Μηχανικοί Οικονομολόγοι-Κοινωνιολόγοι Αλλοι επιστήμονες ΣΥΝΟΛΟ 3 Πανεπιστημιακοί Δημοσιογράφοι Καλλιτέχνες ΣΥΝΟΛΟ 4 Εργάτες Υπάλληλοι Δάσκαλοι-Καθηγητές Δημόσιοι υπάλληλοι ΣΥΝΟΛΟ 5. Α γρότες 6. Συνταξιούχοι 7. Διάφοροι ΓΕΝΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ εκ των οποίων Γυναίκες

Α ρ ιθ μ ό ς

ττο σ ο σ τό (% )

4 2 6 34 16 18 18 1 87 6 2 1 9 3 8 9 1 21 2 6 9 140 11

2,85 1,42 4.28 24,28 11,42 12,85 12,85 0,71 62,14 4,28 1.42 0,71 6,42 2,14 5,71 6,42 0,71 15,00 1,42 4,28 6,42 100,0 7,85

ΠΗΓΗ Εμπειρική επεξεργασία βιογραφικών στοιχείω ν των μ ελώ ν της Κ Ε του ΠΑΣΟΚ που δημοσίευσε το περιοδικό Α ντί τ 325, 1986

ΠΙΝΑΚΑΣ 49

Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΚ Η -Ε Π Α Γ Γ Ε Λ Μ Α Τ ΙΚ Η Σ Υ Ν Θ Ε Σ Η Τ Ω Ν Κ Υ Β Ε Ρ Ν Η Τ ΙΚ Ω Ν Σ Τ Ε Λ Ε Χ Ω Ν Τ Ο Υ Π Α Σ Ο Κ , 1 9 8 1 -1 9 8 6

Κ ο ιν ω ν ικ ή -επ α γ γ ελ μ α τικ ή κ α τη γ ο ρ ία 2 Δικηγόρο» Μηχανικοί Ο ικονομολόγοι Γ ιατροί Δημόσιοι και Τραπεζικοί Στρατιωτικοί Δημοσιογράφοι Διάφοροι (πολ επιστήμονες, καλλΐϊέ<νες, κλπ) ΣΥΝΟΛΟ

Α ρ ιθ μ ό ς

π ο σ ο σ τό (% )

34 17 13 6 5 3 2

39,5 19,8 15,1 7,0 5,8 3,5 2,3

6 861

7,0 100,0

ΠΗΓΗ Πρετεντέρης I Κ , “Η ανθρωπογεωγραφία τω ν κυβερνήσεω ν του ΠΑΣΟΚ εφ ΤΟ ΒΗΜΑ. 4/5/1986

1 Α π αυτούς,την ιδιότητα του ΠανεΓηστημιακού έχουν 11 (12,8%)

ΠΙΝΑΚΑΣ 50

Κ Ο ΙΝ Ο Ν ΙΚ Η -Ε Π Α Γ Γ Ε Λ Μ Α Τ ΙΚ Η ΣΥ Ν Θ Ε Σ Η Κ Ο ΙΝ Ο Β Ο Υ Λ Ε Υ Τ ΙΚ Η Σ Ο Μ Α Δ Α Σ Π Α Σ Ο Κ

•

1981 2

1 1 1,1%) 47 (50,5%) 1 2 6 9 4 69 (74,2%) 1 (1,1%) 2 3 1 6 (6,4%) 3 (3,2%) 2 (2,1% ) 2 (2,1% ) 2 (2,1% ) 3 (3,2%) 2 (2,1%) 2 (2,1%) 93 (100,0)

2(1,2% ) 83 (48,2%) 2 4 15 19 4 127 (73,8%) 2 (1,2%) 4 1 2 7 (4,06%) 8 (4,6%) 1 (0,6%) 6 (3,5%) 1 (0,6%) 3(1,7% ) 5(2,9%) 7(4,1% ) 3(1,3% ) 172 (100,0)

1977 1

Εμποροι-Βιοτέχνες Επιχειρηματίες/Εφοπλιστές/ Στελέχη ΣΥΝΟΛΟ 2 Δικηγόροι Δικαστικοί/Νομικοί Ο ικονομολόγοι Μηχανικοί Γιατροί/Οδοντίατροι Αλλοι επιστήμονες ΣΥΝΟΛΟ 3. Επαγγελματίες/Βιοτέχνες 4 Πανεπιστημιακοί Δημοσιογράφοι Καλλιτέχνες/Συγγραφείς ΣΥΝΟΛΟ 5 Καθηγητές/Δάσκαλοι 6 Εργάτες 7 Υπάλληλοι 8 Δημόσιοι υπάλληλοι 9 Αγρότες 10 Συνταξιούχοι 11 Στρατιωτικοί 12 Διάφοροι ΣΥΝΟΛΟ

1985 1 2 3

( 1,9 ·::,)

74 (46,0%) 2 6 14 15 6 117(72,7% ) 1 (0,6%) 5 2 1 8 (4,96%) 8 (5,0%) 8 (5,0%) 1 (0,6%) 3 (1,9%) 3 (1,9%) 6 (3,7%) 3 (1.6%) 161 (100,0)

Π Η ΓΗ α) για το 1977, ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ Οι 300 της Βουλής τω ν Ελλήνων, έκδοση 1976 β) για το 1981. ΑΝΤΙ, τ 193 γ) για το 1985, ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ,300+24 Βουλής-Ευρωβουλής, έκδοση 1986

ΠΙΝΑΚΑΣ 51

Ε Π ΙΠ Ε Δ Ο Ε Κ Π Α ΙΔ Ε Υ Σ Η Σ Κ Ο ΙΝ Ο Β Ο Υ Λ Ε Υ Τ ΙΚ Η Σ Ο Μ Α Δ Α Σ Π Α Σ Ο Κ ,(1 9 8 1 -1 9 8 5 )

1981

Κ ΑΤΗ ΓΟ ΡΙΑ ΣΥΝΟΛΟ 1. Αδιευκρίνιστο μη-πσνεπιστημιακό 2. Α π όφ οιτοι Μέσης Εκπαίδευσης 3 Α π όφ οιτοι Τεχνικών και Ανω τέρω ν Σχολώ ν 4. Α π όφ οιτοι Δραματικών Σχολών 5. Α π όφ οιτοι Στρατιωτικών Σχολών 6 Α π όφ οιτοι ΑΕΙ 6 1 Α π όφ οιτοι ελληνικού ΑΕΙ 6 2 Α π όφ οιτοι ελληνικού ΑΕΙ με περισσότερα από ένα πτυχία 6 3 Μ εταπτυχιακές σ πουδές εξωτερικού ΜΕ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΟ

Α.Α. 172 4 7

1985

9.3

ΑΑ. 159 2 5

5 2 3 151 101

87,8 58,7

7 1 4 140 87

88,1 54,7

23 27 5

13,4 15,7 2,9

21 32 10

13,2 20,2 6,3

<%) 100

Π Η ΓΗ Επεξεργασία βιογραφικών βουλευτών από ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 300+24 ΒουλήςΕυρωβουλής, 1982 και 1986

<%) 100 8.8

ΠΙΝΑΚΑΣ 52

Π Ε Ρ ΙΟ Χ Η Δ Η Λ Ω Μ Ε Ν Η Σ Κ Α Τ Ο ΙΚ ΙΑ Σ Β Ο Υ Λ Ε Υ Τ Ω Ν Κ Ο ΙΝ Ο Β Ο Υ Λ Ε Υ Τ ΙΚ Η Σ Ο Μ Α Δ Α Σ Π Α Σ Ο Κ 19 8 1 -1 9 8 5

1981

Κ Α Τ Η Γ Ο Ρ ΙΑ Α.Α.

Α 1. 2. 3. 4. 5. 6. Β 1 1 1 12 13

14 15 1.6. Β2 2 1 2 2 2 2 2 2 2

3 4 5 6 7

Δ ήμος Αθήνας Δήμοι Β Αθήνας Πειραιάς-Σαλαμίνα Δεν διαθέτουν Δ εν βρέθηκε ΣΥΝΟΛΟ Δήμος Αθήνας Α σ τικές περιοχές Δήμου Αθήνας Μ ικροαστικές Υποβαθμισμένεςπαλιές αστικές/μικροαστικές του κέντρου Μικροαστικές-εργατικές Εργατικές-μικροαστικές Εργατικές Δήμοι-περιοχές Β Αθήνας Α σ τικές Ν έες μικροαστικές/ ασ τικές Μ ικροαστικές Μικροαστικές-εργατικές Εργατικ /νέες μικροαστικ Εργατικές Δεν μπορούν να καταταγουν

ΑΛ .

1985 (%)

48 51 1 56 5 161 48

55 44 4 68 1 172 55

100,0

% σ το σ ύ νο λο Κ.Ο. 32,0 25,6 2,3 39,5 0.6 100,0 32,0

100,0

% σ το σύνολο Κ.Ο. 29,8 31,7 0,6 34,8 3.1 100,0 29,8

20 25

36,4 45,4

11,6 14,5

20 19

41,7 39,6

12,4 11,8

4

7,3

2,4

10,9

3,5

6 2

12,4

6

3,7 1,9

-

-

-

4,2 -

44 7

100,0 15,9

25,6 4,1

51 12

100,0 23,5

31,7 7,5

20 5 6 2 3

45,5 11,4 13,6 4,5 6,8

11,6 2,9 3,5 1.2 1.7

26 4 5 1 2

51,0 7,8 9,8 2,0 3,9

16,2 2,5 3,1 0,6 1,2

1

2,3

0,6

1

2,0

0,6

(%)

ΠΗ ΓΗ : Επεξεργασία βιογραφικώ ν βουλευτών α πό εκδόσεις της ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗΣ 300+24 ΒουλήςΕ υρω βουλής, 1982 και1986

ΠΙΝΑΚΑΣ 53 Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΚΟΜ Μ Ο ΥΝΙΣΤΙΚΗ Σ Α Ρ ΙΣΤΕΡΑΣ-Π ΑΣ Ο Κ

Ελληνικός Καπιταλισμός

Σταδια κοινωνικού μετασχηματισμού Τακτικός στοχοςΠολιτικο οργανο Άμεσα Καθήκοντα

ΕΔΑΜΚΕ ΜΕΤΕΜΦΥΛΙΑΚΑ -Αγροτικο εξάρτημά -Υπαναπτυκτη καπιτα­ λιστική χωρα -Μισοφεουδαρχικα υπολείμματα -Εξάρτηση 2 σταδια -"Να φύγει η Δεξιά' -Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας -εκδημοκρατισμός -απαλλαγή της οικονομίας απο την εξάρτηση

ΠΑΣΟΚ

ΚΚΕ

-Συνολική εξάρτηση απο μητροπολη -Περιφερειακός καπιταλισ­ μός με προκσπιταλιστικα υπολείμματα

-εξαρτημενος κρατικομονοπωλιακός καπιταλισ­ μός μεσαίας αναπτυξης

-Εθνική Ανεξαρτησία -Λαϊκή Κυριαρχία -κοινωνική απελευθερωση -"Να φύγει η Δεξιά" -Κυβέρνηση Αλλαγής

-αντιϊμπεριαλιστικη/σντιμονοπωλιακη αλλαγή -Σοσιαλισμος -"Να φύγει η Δεξια" -Κυβερνηση ολων των δυνάμεων της Αλλαγής -εκδημοκρατισμός -αυτόνομη οικονομία -ενίσχυση λαϊκών τάξεων

-εκδημοκρατισμός -αυτόνομη οικονομία -ενίσχυση λαϊκών τάξεων

ΚΚΕεσ -Εξαρτημένη κρατικομονοπωλιακή αναπτυξη

Σύγκλιση με ΚΚΕ

Σύγκλιση με ΚΚΕ

Σύγκλιση με ΚΚΕ

ΠΙΝΑΚΑΣ 54

Σ Υ Γ Κ Ρ ΙΤ ΙΚ Ο Σ Π ΙΝ Α Κ Α Σ Κ Ο Μ Μ Α Τ ΙΚ Η Σ Η Λ ΙΚ ΙΑ Σ Τ Ω Ν Σ Υ Ν Ε Δ Ρ Ω Ν Σ Τ Α Σ Υ Ν Ε Δ Ρ ΙΑ Τ Ο Υ Κ Κ Ε (1987) Κ Α Ι Γ Α Λ Λ ΙΚ Ο Υ Κ Κ (1 9 8 5 )

ΓΚΚ

ΚΚΕ ΕΝΤΑΞΗ ΣΤΟ ΚΟ Μ Μ Α Εω ς το 1940 1941-1950 1951-1967 1968-1974 1974-1982

3,7 11.7 6.6 20.3 57 1 I

ΕΝΤΑΞΗ ΣΤΟ ΚΟΜ Μ Α 1920-1944 1945-1957 1958-1967 1968-1972 1973-1978 1979-1981 1982-1985

2.5 10,30 18.46 23.47 30.11 9,08 5.99

ΠΗΓΗ Για το ΚΚΕ εφ Ριζοσπάστης και Ελευθεροτυπία 14/5/87 Για το ΓΚΚ Cahiers du Com m unism e (Fevrier 1985)

ΠΙΝΑΚΑΣ 55

Σ Υ Γ Κ Ρ ΙΤ ΙΚ Ο Σ Π ΙΝ Α Κ Α Σ Μ Ε Τ Η Ν Η Λ ΙΚ ΙΑ Τ Ο Ν Σ Υ Ν Ε Δ Ρ Ω Ν Τ Ω Ν Δ Υ Ο Κ Ο Μ Μ Α Τ Ω Ν Τ Ω Ν Κ Κ Ε (1 9 8 7 )-Γ Κ Κ (1 9 8 5 )

ΚΚ Ε (1987)

Μέχρι 30 ετών 31-40 ετών 41-50 ετώ ν 51-60 ετών >61 ετώ ν

7,7 58,5 13,6 5,3 14,6

Γ Κ Κ (1985) <24 4,95 25-29 15,02 19,97 30-39 44,67 40-49 22,07 50-59 10,42 2,85 >60

ΠΗΓΗ Για το ΚΚΕ εφ Ριζοσπάστης και Ελευθεροτυπία 14/5/87 Για το ΓΚΚ Cahiers du Comm unism e (Fevrier 1985)

ΠΙΝΑΚΑΣ 56 Ε Ξ Ε Λ ΙΞ Η Τ Ο Υ Α Ρ ΙΘ Μ Ο Υ Μ Ε Λ Ω Ν Τ Ο Υ Κ Κ Ε -Κ Ν Ε 1 9 7 4-1990

Α ΚΚΕ ΚΝΕ ΣΥΝΟ ΛΟ Β ΡΙΖΟ ΣΠ ΑΣΤΗ Σ (μέση κυκλοφορία) Γ Σχέση αριθμού μελών π ρος κυκλοφορία

1974 7950 60 8010

1977 10000 15000 25000

1982 25000 21000 46000

1985 25000 30000 55000

21805

31669

42226

59586

0,36

0,79

1,08

0,92

1987 30000 30000 60000

1990

35000

ΠΗΓΗ 1 Για τον αριθμό τω ν μελών το 1974 βλ Τσεκούρας Θ , "Περισσός, 20 χρόνια κομμάτια", σ το περιοδικό FLASH. Τ 3, Ιούνιος 1992. σσ 97-101 2 Για το 1977 τα στοιχεία προέρχονται από επίσημη εσωκομματική ενημέρωση τω ν στελεχώ ν του ΚΚΕεσ, βλ Απόφαση της 6nc Τακτικήο Συεδοίασηο του Κ.Σ. του Ρ.Φ.. Μ ε βάση την κοινωνική σύνθεση του ΚΚΕ το 1982 (ΠΙΝΑΚΑΣ 57), το 47,25% τω ν μελώ ν είναι εργάτες-υπάλληλοι Η ΕΣΑΚ, ωστόσο, το 1985 στη 6η Συνδιάσκεψή της ανακοίνω σε ότι συμμετείχαν στις εργασίες της 12000 μέλη και οπαδοί Κατά σ υνέπεια, ο αριθμός τω ν μελώ ν του ΚΚΕ έχει μάξιμουμ οροφή τις 25000 Βλ σχετικά, 6 q Σ υνδιάσκεωη ΕΣΑΚ. 1985. Ντοκουιιέντα. έκδοση ΕΣΑΚ-Σ 4 Για το 1987, βλ Εφ ΤΟ ΒΗΜΑ. 23/9/90 5 Ο μοίω ς για το 1990

ΠΙΝΑΚΑΣ 57

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ-ΕΠΑΓΓΕΛΜ ΑΤΙΚΗ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΩΝ ΜΕΛΩΝ ΤΟΥ ΚΚΕ (1982)

Κ ΑΤΗ ΓΟΡΙΑ 1 Εργάτες 2 Υπάλληλοι ΣΥΝΟΛΟ 1+2 3 Αγρότες 4 Επαγγελματίες-Βιοτέχνες 5 Επιστήμονες-διανοούμενοι 6 Διάφοροι (συνταξιούχοι, κλπ) ΣΥΝΟΛΟ (απ αυτους Γυναίκες)

Π ΟΣΟΣΤΟ (% ) 32,77 14,48 47,25 18,11 9,72 12,32 12,60 100,0 22,6

ΠΗΓΗ Θ έσεις της Κ Ε του ΚΚΕ για το 11ο Συνέδριο, Θέση 126, σελ 107

ΠΙΝΑΚΑΣ 58

ΚΟΙΝΟΝΙΚΗ-ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΣΥΝΘΕΣΗ ΜΕΛΩΝ ΤΟΥ ΙΤΑΛΙΚΟΥ Κ.Κ. (1954,1974), ΓΑΛΛΙΚΟΥ Κ.Κ. (1979) ΚΑΙ ΚΚΕ (1982), %

-------------------------------------------1. Εργάτες (ανειδίκευτοι, ειδικευμενοι) Μισθωτοί εργάτες γης ΣΥΝΟΛΟ 2. Χειρωνακτες και μισθωτοί υπάλληλοι Υπάλληλοι και τεχνικοί Υπάλληλοι γραφείου, εμπορίου Υπάλληλοι υπηρεσιών ΣΥΝΟΛΟ ΣΥΝΟΛΟ 1+2 3. Δασκαλοι, καθηγητές, διανοούμενοι Μεσαία μισθωτά στελέχη Ανώτερα στελέχη/ελεύθερα επαγγέλματα ΣΥΝΟΛΟ 4. Αγρότες Αγροτες-καπιταλιστες 5. Επαγγελμαπες-Βιοτεχνες Εμποροι-Βιομπχανοι 6. Διάφοροι (συνταξιούχοι, νοικοκυρές κλπ)

------- -----------

ι. κ Κ. 1954 40,0 12.2 52,2 17,8 2.2

1974 44.9(31,5) 1.6(1.3) 46,5(36,4)

20,0 72,2 0,5

59,9

0.5 3.9

10,3 14,9

19,9(19,9) 4,8(6,5) 24,7(26,4) 71.2(62,8) 14.7(13.8) 4,9(7,7) 19,6(21,5)

—

·.......Κ Κ Ε ............... 32,7 32,7

14,48 47,25

12,32 18.11

3.4(6,2) 5,2

12.3

18.2

2.6

9.72 5.3(7 4) 0.7

12.60

ΠΗΓΕΣ Για το Ι.Κ.Κ., Rinascita, Νοεμβριος-Δεκεμβριος 1954, στο Πληοοφοριακο Δελτίο, της Κ.Ε. της ΟΜΛΕ, τ 2 (13), Φλεβάρης 1976. Επίσης Beyme Kiauw von, Polirical Parties in Western Democracies. London, Πίνακας 3.11 Για το Γ.Κ.Κ. Platone F.,'Les adherents de I'apogee. La composition du PCF en 1979', in Communisme. No 7,1985. Για το ΚΚΕ, Θεσεις The Κ.Ε. του ΚΚΕ via το 11ο Συνέδριο.1982. σελ.107. Θεση 126.

' Σε παρενθεση η κοινωνική σύνθεση του ενεργού πληθυσμού της χωράς.

ΠΙΝΑΚΑΣ 59

Ο Ρ Γ Α Ν Ω Τ ΙΚ Η Δ ΙΑ Ρ Θ Ρ Ω Σ Η Τ Η Σ Κ Ν Ε , 198 5 (Κ Α Τ Α Π Ρ Ο Σ Ε Γ Γ ΙΣ Η )

ΚΟ ΙΝΩΝΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ Ανώ τατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα Τεχνολογικά Ιδρύματα Μαθητές Εργαζόμενοι ΣΥΝΟΛΟ

ΑΡΙΘΜ ΟΣ 7000 3000 15000 5000 30000

ΠΗΓΗ Αρχείο στελεχών της ΚΝΕ

ΠΟΣΟΣΤΟ <%) 23,3 10,0 50,0 16,7

ΠΙΝΑΚΑΣ 60

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ-ΕΠΑΓΓΕΛΜ ΑΤΙΚΗ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΩΝ ΜΕΛΩΝ ΤΟΥ ΚΚΕ (1982)

ΚΑΤΗ ΓΟ ΡΙΑ 1 Εργάτες-Υπάλληλοι εκ των οποίων βιομηχανικοί εργάτες 2 Αγρότες 3 Επιστήμονες-διανοούμενοι 4 Επαγγελματίες-Βιοτέχνες 5 Φ οιτητές- Σπουδαστές 6. Διάφοροι

ΠΟΣΟΣΤΟ (% ) 53 10 16 13,5 10 3 3.5

ΠΗΓΗ Ντοκουμένα 11ου Συνεδρίου, Εισήγηση της Κ Ε στο 11ο Συνέδριο, σ σ 98-99

ΠΙΝΑΚΑΣ 61

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ-ΕΠΑΓΓΕΛΜ ΑΤΙΚΗ ΣΥΝΘΕΣΗ 1 00 Υ ΚΑΙ 120Υ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ ΚΚΕ

1 0 0 ΣΥΝΕΔΡΙΟ (Μ Α ΙΟ Σ 1978) 39,0% 1 Εργάτες 16,0% Υπάλληλοι 55.0% ΣΥΝ Ο ΛΟ 9.0% 2.Α γρό τες 5.0% 3 .Μ εσαία στρώ ματα 20,4% 4 Διανοούμενοι 11,8% Φ οιτητές 5. ιοο ΣΥΝΟΛΟ αριθμός αντιπροσώ πω ν 674

1 2 0 ΣΥΝΕΔΡΙΟ (Μ Α ΙΟ Σ 1987) Μισθωτοί

53,3%

Γεωρνία Αυτοαπασχολούμενοι Διανοούμενοι'

4,0% 10.2% 25,8%

Μη-ερναζόμενοι ΣΥΝΟΛΟ αριθμός αντιπροσώπων 587

6,4% 99,7

ΠΗ ΓΗ Επίσημες ανακοινώ σεις Συνεδρίων Για το 1978 βλ και Kapetanyannis V , 'T h e C om m unists” , in Featherstone-Katsoydas (eds) Political Change in Greece, before and after the Colonels, p 166 Για t o 1987 βλ Εφ Ριζοσπάστης και Ελευθεροτυπία 14/5/1987

Δ ε ν δ ιευκ ρ ινίζετα ι α ν είνα ι μισθω τοί ή ελεύθεροι ε πα γγελμ α τίες

ΠΙΝΑΚΑΣ 62

ΕΠΙΠΕΔΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΕΛΛΑΔΟΣ, Ο ΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΕΝΕΡΓΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΕΛΛΑΔΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΕΔΡΩΝ 12ου ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ ΤΟΥ ΚΚΕ

Ε π ίπ εδ ο Ε κ π α ίδ ευ σ η ς Πτυχιουχοι ΑΕΙ ΠτυχιουχοιΚΑΤΕ/ΤΕΙ Φ οίτησαν/φοιτούν ΣΥΝΟΛΟ Απόφ οιτοι Μέσης Α π όφ οιτοι τουλάχιστον Γ τάξης εξαταξίου σχολείου ΣΥΝΟΛΟ Απόφ οιτοι Δημοτικού Μ ερικές τάξεις Α ναλφάβητοι ΣΥΝΟΛΟ Α διευκρίνιστο ΓΕ Ν ΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ

Οικονομικά ενεργός Πληθυσμός Ελλάδος Σ ύ ν εδ ρ ο ι 12ου πληθυσμός >24ετών, 1981 Σ υ ν εδ ρ ίο υ ΚΚ Ε >20 ετών, 1981 38,7 4,9 13,1 4,6 4,2 2,3 3,8 1,5 17,7 46,3 8,7 15,2 6,6 21,8 43,4 15,2 10,3 68,9 0,6 100,0

23,9 48,1 10,1 58,2 0,2 100,0

42,4

11,0 -

100,0

ΠΗΓΗ ΕΣΥΕ,Στατιστική επετηρίδα 1981 και Ανακοίνωση 12ου Συνεδρίου, εφ Ριζοσπ άσ της 14/5/1987

ΠΙΝΑΚΑΣ 63

Σ Υ Γ Κ Ρ ΙΤ ΙΚ Ο Σ Π ΙΝ Α Κ Α Σ Ε Π ΙΠ Ε Δ Ο Υ Ε Κ Π Α ΙΔ Ε Υ Σ Η Σ Τ Ω Ν Σ Υ Ν Ε Δ Ρ Ω Ν Τ Ο Υ Κ Κ Ε (1 9 8 7 ) Κ Α Ι Τ Ο Υ Γ Α Λ Λ ΙΚ Ο Υ Κ Κ (19 8 5 )

Ανώ τερη-Ανώτατη Μέση Τεχνική1 Στοιχειώδης

ΚΚ Ε (1987) 46,3% 42,4% 11,0%

ΓΚ Κ (1985) 19,21% 34,71% 28,42% 22,65%

ΠΗΓΗ Για το ΚΚΕ εφ Ριζοσπάστης και Ελευθεροτυπία 14/5/87 Για το ΓΚΚ Cahiers du Com niunisme (Fevrier 1985)

Δ ε ν αναφέρεται για το ΚΚΕ

ΠΙΝΑΚΑΣ 64

Ε Π ΙΠ Ε Δ Ο Ε Κ Π Α ΙΔ Ε Υ Σ Η Σ Τ Η Σ Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Η Σ Ε Ρ Γ Α Τ ΙΚ Η Σ Τ Α Ξ Η Σ

Πτυχιούχοι ανω τάτω ν σχολών Πτυχιουχοι ανω τέρω ν σχολών Απόφοιτοι μέσης εκπαίδευσης Απόφοιτοι στοιχειώ δους εκπαίδευσης Δεν τέλειω σαν τη στοιχειώδη εκπαίδευση Δ εν δήλωσαν ΣΥΝΟΛΟ ΤΕΧΝΙΤΩΝ-ΕΡΓΑΤΩΝ-ΧΕΙΡΙΣΤΩΝ

I ΑΡΙΘ Μ Ο Σ 2 195 9 941 110 404 854 089 141 256 1.512 1.119.397

Π ΟΣΟΣΤΟ (%) 0,19 0,88 9,86 76,3 12,6 0.1

ΠΗΓΗ ΕΣΥΕ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΕΠΕΤΗΡΙΔΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ. 1984

ΠΙΝΑΚΑΣ 65

Ε Π Α Γ Γ Ε Λ Μ Α Τ ΙΚ Η Κ Α Τ Α Ν Ο Μ Η Τ Ο Ν Π Τ Υ Χ ΙΟ Υ Χ Ω Ν Α Ν Ω Τ Α Τ Ω Ν ΣΧ Ο Λ Ω Ν

Πρόσωπα ασκούντα επιστημονικά και ελεύθερα επαγγέλματα Διευθύνοντες και ανώτερα διοικητικά στελέχη Υπάλληλοι γραφείω ν Εμποροι και πωλητές Απασχολούμενοι στη παροχή υπηρεσιών Απασχολούμενοι στη Γεωργία κλπ Τεχνίτες-Εργάτες-Χειριστές Πρόσωπα μη δυνάμενα να καταταγούν “ Νέοι" ΣΥΝΟΛΟ

ΑΡΙΘΜΟΣ

ΠΟΣΟΣΤΟ (%)

175 286 22 568 27 363 9 244 11 748 752 2 195 3 684 12.031 264.871

66,17 8,52 10,33 3,49 4,43 0,28 0,82 1,39 4,54

ΠΗΓΗ ΕΣΥΕ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΕΠΕΤΗΡΙΔΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ, 1984

ΠΙΝΑΚΑΣ 66 ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΩΝ ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΩΝ ΣΤΑ ΣΥΝΕΔΡΙΑ ΤΟΥ Γ Κ Κ (1985), ΤΟΥ I Κ Κ (1975,1979) ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΚΕ (1978,1987) (ΠΟΣΟΣΤΟ %) Κ Α Τ Η ΓΟ Ρ ΙΑ 1 1 Ε ρ γάτες Ερ γά τες ειδικευμένοι Ε ρ γάτες γης 1 2 Τ εχνικ οί παραγω γής Τ εχνικοί/αγρονόμοι μηχανικοί Σ Υ Ν Ο Λ Ο (1) 2 Υπ άλληλοι Δ ημό σιο ι υπάλληλοι Ε μ π ορ ο υπάλληλοι Ά λλοι Υπάλληλοι 3 Δάσκαλοι Κ αθ ηγη τές Μ έσης Κ αθ ηγη τές ΑΕΙ Κ αθ ηγη τές Grandes Ecoles 4 Ν οσοκόμοι Ια τρικά-τταραϊατρικά επαγγέλματα Ά λλες κοινω νικές-πολιτιστικές δ ρ ασ τη ρ ιό τη τες Μ ισ θω τοί επιστήμονες ΣΥ Ν Ο Λ Ο υ π α λ λ ή λ ω ν (2+3+4) Σ Υ Ν Ο Λ Ο 1-4 5 Τ εχνικοί μελετώ ν-ερευνώ ν Τ εχνικ οί εμπορίου Ε π ισ τά τες παραγω γής Μ ηχανικοί Ε ρ ευνητές Α νώ τερ α σ τελέχη Σ τελέχ η δημόσιας διοίκησης Ελεύθερ α επαγγέλματα Δ ημοσιογράφ οι Σ Υ Ν Ο Λ Ο δ ια ν ο ο υ μ έν ω ν -ε λ ε ύ θ ε ρ ω ν ε π α γ γ ε λ μ α τ ιώ ν Σ Υ Ν Ο Λ Ο Μ ΙΣΟ Ω Τ Ω Ν 1-5 6. Φ οιτη τές 7. Β ιοτέχνες 8. Α γρ ό τες 9. Διά φ οροι

Γ.Κ.Κ. 1985 27.19 5,14 0.17 4.13 0.40 37,13 1.16 11.41 I.7 4 I I. 8 8 4 95 5,29 1.10 1.10 1.45 1,39 1.16 0.29 42,02 80.05 4,48 0,46 2,09 0,93 0,34 0,64 3,08 0,23 1.16 13,37 93,23 0.52 2,09 1.28

ι ,κ ,κ

κκε

1975

1979

33.6 2,41

31.7

1978

1987

3.11 39,17

31,7

39,0

20,75 59,92

25,3 57,0

16,0 55,0

53,3

22,20 18,1

22,20

18,1

20,4

25,8

82,12 10.14 1.73 3.11 2.9

75,1 12,3 _ 7.4 4.1 1.9

75,4 11.8 5.0 9.0

79,1 3.8 10.2 4.0 6.4

Π Η ΓΕ Σ : 1 Για το Γ Κ Κ Συνέδριο 1985 (Cahiers dy Communisme), Fevrier 1985 2 Για το I Κ Κ 14ο Συνέδριο 1975, L Unita, από το Πληροφοριακό Δελτίο, της ΟΜΛΕ, τ 2 (13), Φ λεβάρης 1976 και Beyme Kl von, ο τ τ , π ίνακας 3 11 3 Για το ΚΚΕ K aretanyannis V , The Communists . in Political Change in G reece-Before and after the colonels. London, 1987, p 166

ΠΙΝΑΚΑΣ 67

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ-ΕΠΑΓΓΕΛΝΙΑΤΙΚΗ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΩΝ ΣΥΝΕΔΡΩΝ ΤΟΥ ΚΚΕ ΣΤΟ 13ο ΣΥΝΕΔΡΙΟ (1990)

ΚΑΤΗ ΓΟ ΡΙΑ Ε ργάτες εκ τω ν οποίω ν βιομηχανικοί Α γρότες Επαγγελματίες-Βιοτέχνες Ε πιστήμονες-Διανοούμενοι Υπάλληλοι Νοικοκυρές Συνταξιούχοι ΣΥΝΟΛΟ

ΑΡΙΘΜ ΟΣ 176 72 61 110 285 510 4 56 1.202

ΠΟΣΟΣΤΟ {%> 14,6 6,0 5,2 9,1 23,7 42,5 0,3 4,6 100

ΠΗΓΗ 13ο Συνέδριο ΚΚΕ, Φ εβρουάριος 1991// εφ ΤΑ ΝΕΑ 25/2/91

ΠΙΝΑΚΑΣ 68

Ε Π ΙΠ Ε Δ Ο Ε Κ Π Α ΙΔ Ε Υ Σ Η Σ ΤΟ Ν Σ Υ Ν Ε Δ Ρ Ω Ν Τ Ο Υ 1 3 ο υ Σ Υ Ν Ε Δ Ρ ΙΟ Υ Τ Ο Υ Κ Κ Ε (1991)

Κ ΑΤΗ ΓΟ ΡΙΑ Απόφοιτοι Δημοτικού Απόφοιτοι Λυκείου Απόφοιτοι Νυκτερινών Σχολών Απ όφοιτοι Τεχνικών Σχολών Απ όφοιτοι ΑΕΙ-ΤΕΙ Μ εταπτυχιακά ΣΥΝΟΛΟ

ΑΡΙΘΜΟΣ 140 286 23 126 608 73 1.202

ΠΟΣΟΣΤΟ{% ) 11.1 22,8 1.8 10,0 48,4 5,8 100,0

ΠΗΓΗ 13ο Συνέδριο ΚΚΕ, Φ εβρουάριος 1991//εφ ΤΑ ΝΕΑ 25/2/91

ΠΙΝΑΚΑΣ 69

Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΚ Η -Ε Π Α Γ Γ Ε Λ Μ Α Τ ΙΚ Η ΣΥ Ν Θ Ε Σ Η Τ Η Σ Ε Π ΙΤ Ρ Ο Π Η Σ Π Ο Λ Η Σ Θ Ε Σ Σ Α Λ Ο Ν ΙΚ Η Σ Τ Ο Υ Κ Κ Ε , Φ Ε Β Ρ Ο Υ Α Ρ ΙΟ Σ 1 9 9 1 1

Κ ΑΤ Η ΓΟ Ρ ΙΑ Δικηγόροι Γ ιατροί-Οδοντίατροι Μ ηχανικοί Οικονομολόγοι Κοινωνιολόγοι Π ανεπιστημιακοί Σκηνοθέτες

ΑΡΙΘΜΟΣ 2 5 2 6 1 1 1

48,6

ΣΥΝΟΛΟ Δάσκαλοι-Καθηγητές Εργάτες Ιδιω τικοί Υπάλληλοι Λογιστές Α γρότες Α γνω σ της ιδιότητας ΓΕ Ν ΙΚ Ο ΣΥΝΟΛΟ

ΠΟΣΟΣΤΟ(%) 5,4 13,5 5,4 16,2 2,7 2,7 2,7

4 5 6 1 1 2 37

10,8 13,5 16,2 2,7 2,7 5,4 100,0

ΠΗΓΗ Ε μπειρική επεξεργασία στοιχείω ν που δημοσίευσε η εφ ΤΑ ΝΕΑ, 20/2/91

' Η Κ ομματική Ο ργάνω ση Θ εσσ αλονίκης α πο τελ εί τη β σε δύναμη οργάνω ση to o ΚΚΕ

ΠΙΝΑΚΑΣ 70

Ε Ξ Ε Λ ΙΞ Η Α Ρ ΙΘ Μ Ο Υ Μ Ε Λ Ω Ν Τ Ο Ο Υ Κ Κ Ε ε σ (Σ Υ Μ Π Ε Ρ ΙΛ Α Μ Β Α Ν Ο Μ Ε Ν Ο Υ Τ Ο Υ Ρ Η Γ Α Φ Ε Ρ Α ΙΟ Υ )

ΕΤΟΣ 1976

ΑΡΙΘ Μ ΟΣ 6 500^

1977 1978 1982

7 000 4 000-4 5002 7 000

1986

8.843

ΠΗΓΗ Λ Αποστόλου (ΑΝΤΙ, τ 47, 1976), Α ρχείο Ρήγα Φεραίου Σ I I ακτικη Συνεδρίαση Κ Σ Ρ Φ Αρχείο Β Πανελλαδικής Εσωτερικό κείμενο3 Εγκύκλιος Οργανω τικής Επιτροπής 4ου Συνεδρίου

1 Η Κομματική Ο ργάνω ση Α θήνας (Κ Ο Α ) το 1976 αριθμούσε 2300 μέλη Τ η ν ίδια επο χή ο Ρ Φ σ τη ν Α Π α νελλα δική του Συνδιάσκεψη αριθμούσε 2 500 μέλη Δεδομένου ότι η μεγά λη πλειοψ η φ ία του κόμματος (ορ γα νω τικ ής και εκ λ ο γικ ή ς - περίπου 70-80%) βρίσκεται στο Συγκρότημα τη ς Πρωτεύουσας, ο συ νο λ ικ ό ς αριθμός μ ελώ ν πρέπει να προσεγγίζει τις 6 500 Η μείω ση οφείλεται αφενός μ εν στη διάσπαση στο χώρο τη ς Ν εολαίας αφετέρου δε στην αποστράτευση που ακολούθησε την ε κλ ο γική ήττα της Συμμαχίας Τα μέλη του Ρ Φ που ζήτησαν με υπογραφές τη σ ύ γκλ ισ η της Β Π α νελ λ α δική ς Συνδιάσκεψης ήταν 2 500 (ποσοστό 70% τω ν μελώ ν του Ρ Φ ) Η διάσπαση αυτή απο τυ πώ νετα ι και σ τη ν κυκλοφορία της ΑΥΓΗΣ, η οποία το 1978 εμφανίζει πτώση 3800 φύλλα σε σχέση με το 1977 (μέση ημερήσια κυκλοφορία) ή ποσοστό 30% τη ς κυκλοφορίας του 1977 3 Βλ Εσω τερικό κείμενο Τ ι συμβαίνει σήμερα στο κόμμα μας” όπου αναφέρεται ό τι αναφέρει ό τι ο ι γυ να ίκες α ποτελ ούν το 18% του κόμματος Τ ην ίδια ε π ο χ ά οι γυ να ίκες που σ υμμετείχαν σ τη ν Π α νελ λ α δ ική Σύσκεψη ήταν 1500, μέλη κα ι μεγά λος αριθμός φ ίλω ν

ΠΙΝΑΚΑΣ 70α

Α Ν Α Λ Υ Τ ΙΚ Η Κ Α Τ Α Σ Τ Α Σ Η Μ Ε Λ Ω Ν Τ Ο Υ Κ Κ Ε ε σ ΤΟ 1986 (2 7 /3 /8 6 )

Ο ΡΓΑΝ Ω ΣΗ Α θήνα Πειραιάς Θεσ/νίκη Πάτρα Γ ιάννενα Αρτα Πρέβεζα Λευκάδα Ηγουμενίτσα Κέρκυρα Αιτω λ/νια Ζάκυνθος Ηλεία Αχαϊα Κεφαλλονιά Μεσσηνία Λακωνία Αρκαδία Αργολίδα Κορινθία Ηράκλειο Χανιά Ρέθυμνο Λασήθι Θ άσος Καβάλα Δράμα Εβρος Ροδόπη Ξάνθη Λέσβος Λήμνος Χίος Σάμος Ικαρία

ΑΡΙΘΜ ΟΣ 3 254 465 668 120 100 60 48 60 41 128 180 59 75 65 35 92 18 61 40 70 160 50 30 25 39 55 56 37 15 37 70 15 25 25 95

ΟΡΓΑΝΩΣΗ Ρόδος Κως Κυκλάδες Κοζάνη Γρεβενά Καστοριά Φλώρινα Πιερία Ημαθία Πέλλα Κιλκίς Χαλκιδική Σέρρες Β Θεσσαλον Γεωπόνοι Φθιώτιδα Ευρυτανία Φωκίδα Εύβοια Βοιωτία Απική Δημοσιογράφοι Λάρισα Βόλος Καρδίτσα Τρίκαλα ΗΠΑ Σουηδία Δ Γερμανία Παρίσι Ελβετία Λονδίνο Λουξεμβούργο Βέλγιο Ρουμανία Τσεχοσλοβακία ΓΕΝΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ ΜΕΛΩΝ . 8.843

ΑΡΙΘΜ ΟΣ 34 20 25 110 30 45 25 56 93 70 64 36 14 141 30 94 15 15 58 85 140 80 200 120 81 84 70 130 200 30 35 40 20 60 70 50

ΠΗΓΗ Εγκύκλιος της Ο ργανωτικής Επιτροπής του 4ου Συνεδρίου του ΚΚΕεσωτ (27/3/1986)

ΠΙΝΑΚΑΣ 71

Α Ρ ΙΘ Μ Ο Σ Μ Ε Λ Ω Ν Τ Η Σ Ε Κ Ο Ν Ρ Η Γ Α Σ Φ Ε Ρ Α ΙΟ Σ (Μ Α Ρ Τ ΙΟ Σ 1977)

ΚΑΤΗ ΓΟΡΙΑ Ο ργανώ σεις Σπουδάζουσας Ο ργανώ σεις Μαθητών Πόλη Αθήνας (πλην μαθητών) Πειραιάς Επαρχίες ΓΕ Ν ΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ

ΑΡΙΘΜΟΣ 1 000 1 235’ 654 50 2002 3 139

ΠΟΣΟΣΤΟ(% ) 31,9 39,3 20,8 1,6 6,4 100,0

ΠΗ ΓΗ Απόφαση ΣΤ Τακτικής Συνεδρίασης Κ Σ του Ρ Φ (28/3/1977), Αρχείο ΡΦ

^ Α θήνα 450, Θ εσσαλονίκη 70, Π ειραιάς 190, Πάτρα 25, Ε παρχίες 500 Ε κ τό ς μ αθητώ ν

ΠΙΝΑΚΑΣ 72

Κ Ο Μ Μ Α Τ ΙΚ Η Η Λ ΙΚ ΙΑ Τ Ο Ν Σ Υ Ν Ε Δ Ρ Ο Ν Τ Ο Υ Κ Κ Ε ε σ Σ Τ Ο 1 ο (9 ο ) ΣΥ Ν Ε Δ Ρ ΙΟ

ΠΡΟΣΧΩΡΗΣΗ ΣΤΟ ΚΟΜ ΜΑ Μέχρι το 1931 1931-1941 1941-1956 1956-1967 1967-1974 1974-1976 μέλη Ρήγα Φεραίου 1967-1974 μέλη Ρήγα Φεραίου 1974-1976 ΣΥΝΟΛΟ

ΑΡΙΘΜΟΣ 6 26 99 32 66 74 37 8 348

ΠΟΣΟΣΤΟ(% ) 1.7 7.5 28,4 9,2 19,0 21,3 10,6 2.3 100,0

ΠΗΓΗ Ανακοίνωση Συνεδρίου, εφ ΑΥΓΗ 16/6/1976

ΠΙΝΑΚΑΣ 73

Ο Ρ Γ Α Ν Ω Τ ΙΚ Η Δ ΙΑ Ρ Θ Ρ Ω Σ Η Τ Ο Υ Ρ Η Γ Α Φ Ε Ρ Α ΙΟ Υ Α Θ Η Ν Α Σ (Δ Ε Κ Ε Μ Β Ρ ΙΟ Σ 1977)

Π ΡΟ ΣΧΩΡΗ ΣΗ ΣΤΟ Κ Ο Μ Μ Α Συνοικίες Μ αθητές Εργαζόμενοι Καλλιτέχνες Μ έσες Τεχνικές Σχολές ΣΥΝΟΛΟ

Π Η ΓΗ

ΑΡΙΘΜΟΣ 551 350 35 18 50 1004

Α ρχείο ΕΚΟΝ Ρήγας ΦεραΙος

ΠΟΣΟΣΤΟ(%) 54,8 34,9 3.5 1,8 5,0 100,0

ΠΙΝΑΚΑΣ 74

Σ Υ Ν Θ Ε Σ Η Μ Ε Λ Ω Ν Μ Α Θ Η Τ ΙΚ Η Σ Ο Ρ Γ Α Ν Ω Σ Η Σ Ρ Φ Α Θ Η Ν Α Σ Κ Α Τ Α Κ Α Τ Η Γ Ο Ρ ΙΑ Σ Χ Ο Λ Ε ΙΩ Ν , 197 7

Α 1 Ιδιωτικά σχολεία βορείων π ροασ τείω ν1 2 Κολλέγιο Αρρένων 3 Α λλα Ιδιωτικά2 ΣΥΝΟΛΟ Β Π ρότυπα3 Γ. Δημόσια Σχολεία ΓΕ Ν ΙΚ Ο ΣΥΝΟΛΟ

ΠΗΓΗ

ΑΡΙΘΜΟΣ

ΠΟΣΟΣΤΟ{%)

42 35 28 105 26 219 350

12,0 10,0 8,0 30,0 7,4 62,6 100,0

Αρχείο Μ αθητικής Οργάνωσης Ρ Φ

1 Α η δονοπούλου, Α ρσάκειο (Ε κάλης κα ι ΨυχικούΧ Ζηρίδη, Κ ολλέ μο Θηλέων, Μαρούδα, Μ οραΐτη, Ιΐα να γιω τοπού λ ου Ιτ α λ ικ ή Α εόν τειος (Π ατησίω ν και Ν έας Σμύρνης), Ουρσουλίνες. Ι α ιν Ζοζέψ Χ ίλλ Ανάβρυτα, Βαρβάκειο, Ε υα γγελική

ΠΙΝΑΚΑΣ 75

Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΚ Η -Ε Π Α Γ Γ Ε Λ Μ Α Τ ΙΚ Η ΣΥ Ν Θ Ε ΣΗ Σ Υ Ν Ε Δ Ρ Ω Ν Τ Ο Υ 1 ο υ (9 ο υ ) Τ Ο Υ Κ Κ Ε εσ , 1976

Κ ΑΤΗ ΓΟ Ρ ΙΑ Εργάτες Υπάλληλοι Αγρότες Επιστήμονες Φ οιτητές Καλλιτέχνες Επαγγελματίες Συνταξιούχοι ΣΥΝΟΛΟ

ΑΡΙΘΜΟΣ 58 52 16 91 62 5 60 14 3581

ΠΟΣΟΣΤΟ(%) 16,2 14,5 4,5 25,4 17,3 1.4 16,8 3,9 100,0

ΠΗΓΗ Ανακοίνωση Συνεδρίου, εφ ΑΥΓΗ 16/6/1976

ΠΙΝΑΚΑΣ 76

Ε Π ΙΠ Ε Δ Ο Ε Κ Π Α ΙΔ Ε Υ Σ Η Σ Τ Ω Ν Σ Υ Ν Ε Δ Ρ Ω Ν Τ Ο Υ Κ Κ Ε ε σ Σ Τ Ο 1 ο (9 ο ) Σ Υ Ν Ε Δ Ρ ΙΟ Τ Ο Υ 1976

ΚΑΤΗ ΓΟ ΡΙΑ Ανώτατη Εκπαίδευση Α νώ τερη Εκπαίδευση (KATE) Απόφοιτοι Μ έσης Εκπαίδευσης Α πόφοιτοι Δημοτικού ΓΕ ΝΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ

ΠΗΓΗ

ΑΡΙΘΜΟΣ 181 24 32 180 417

ΠΟΣΟΣΤΟ(%) 43,4 5,7 7,7 43,2 100,0

Ανακοίνωση Συνεδρίου, εφ ΑΥΓΗ 16/6/1976

ΠΙΝΑΚΑΣ 77

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ Κ Ε ΤΟΥ Κ Κ Ε εσ (1984)

Κ ΑΤΗ ΓΟ Ρ ΙΑ 1 Εμποροι-επιχειρηματίες Στελέχη επιχειρήσεω ν ΣΥΝΟΛΟ 2 Δικηγόροι-Ν ομικοί Γ ιατροί-Οδοντίατροι Μ ηχανικοί-Αρχιτέκτονες Ο ικονομολόγοι Άλλοι επ ιστήμονες ΣΥΝΟΛΟ 3 Πανεπιστημιακοί Δημοσιογράφοι 4 Επαγγελματικά κομματικά σ τελέχη1 5 Δάσκαλοι-Καθηγητές Ο ικοδόμοι Υπάλληλοι ΣΥΝΟΛΟ

ΑΡΙΘΜΟΣ 1 2 3 5 3 10 4 1 23 7 3

ΠΟΣΟΣΤΟ(%)

12 2 3 1 54

22,2 3,70 5,55 1,85 100

5,55

42,59 13,0 5.55

ΠΗΓΗ Εμπειρική επεξεργασία από εφ Τ Α ΝΕΑ 12/10/1984

1 Δ ρ α κ ο π ο υ λο ς Μ λ , Δ ημ ητρίου I I . Δ ια μ α ντο η ο υλ ο ς Α-. Ελευθερίου Λ -,θεοδω ρίδης Μ λ , Κ ουναλάκης ΙΧ,Κ αζέλης

θ. Κ ύρκος Λ., Μ π ενά ς Τ.. Μπριλλαχτης Α . Τ ζεφρώνης Λ-. Φ ιλίνη ς Κ.

ΠΙΝΑΚΑΣ 78

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ “ ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ” ΤΟΥ Κ ΚΕ εσ ΣΤΙΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1981

Κ ΑΤΗ ΓΟ Ρ ΙΑ 1 Έμττοροι-εττιχειρηματίες Εκδότες ΣΥΝΟΛΟ 2 Μηχανικοί Αρχιτέκτονες Γ ιατροί Οικονομολόγοι Δικηγόροι-Νομικοί Αλλοι επισ τήμονες ΣΥΝΟΛΟ 3 Δημοσιογράφοι Καλλιτέχνες ΣΥΝΟΛΟ 4 Εκπαιδευτικοί Φ οιτητές-Σπουδαστές Ιδιωτικοί Υπάλληλοι Βιοτέχνες Οικοδόμοι Διάφοροι Άγνω στης ιδιότητας ΣΥΝΟΛΟ

ΑΡΙΘΜΟΣ 2 2 4 16 20 15 5 8 9 73 4 5 9 8 24 7 1 1 3 1 131

ΠΟΣΟΣΤΟ(%)

3,0

55,7

6,9 6,1 18,3 5,3 0,8 0.8 2,3 0.8 100,0

ΠΗΓΗ Εμπειρική επεξεργασία σπό περιοδικό ΑΝΤΙ, τ 178,(22/5/1981)

ΠΙΝΑΚΑΣ 79

Η Σ Υ Μ Μ Ε Τ Ο Χ Η Τ Ο Ν Φ Ο ΙΤ Η Τ Ω Ν Σ Τ ΙΣ Φ Ο ΙΤ Η Τ ΙΚ Ε Σ Ε Κ Λ Ο Γ Ε Σ 1 9 7 4 -1 9 8 6

ΕΤΟΣ 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986

ΑΡΙΘ Μ Ο Σ Φ ΟΙΤΗΤΩΝ 80 041 92 920 95 385 95 017 96 650 95 899 84 5101 85 718 87 476 90 048 105 2002 112 3002 113.6002

ΨΗΦΙΣΑΝ 27 221 40 246

ΠΟΣΟΣΤΟ(%) 34,0 43.3

48 576 49 656 50 513 50 690 47 916 52 963 57 845 74 168 84 651 86.087

51,1 51,4 52,7 60,0 56,0 60,5 64,2 70,5 75,4 75,8

ΠΗΓΗ ΕΣΥΕ (Στατιστικές εκπαίδευσης), στοιχεία ΣΑΠ, Ελευθεροτυπία 17/4/86

1 Η μείω ση οφ είλ ετα ι σε εκκαθαρίσεις μητρώω ν φ οιτη τώ ν που έχο υ ν εγκα τα λ είψ ει τις σπουδές τους 1 Α πό το 1984 συνυπολογίζονται κα ι οι σπουδαστές τω ν π α ιδ α γ ω γ ικ ώ ν Α καδημιώ ν (Π Α ) που έ γιν α ν Α νώ τα τες

ΣΗΜ ΕΙΩΣΕΙΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗΣ

83

1 Μ ερικοί χαρακτηριστικοί στη διεθνή βιβλιογραφία ορισμοί είναι οι παρακάτω “Ο όρος ‘κόμμα’ θα χρησιμοποιείται για να π εριγράφει κοινωνικές σχέσεις συνεργατικού τυπου, μία ένταξη βασισμένη σ την ελεύθερης μορφής στρατολόγηση Αντικειμενικός στόχος του είναι να εξασφαλίσ ει την εξουσία για τους επικεφαλής του ( ), να πραγματοποιήσει ένα σκοπό ή να κατακτήσει υλικά προνόμια για τα μέλη του", βλ W eber Max. The Theory of social and econom ic organisation. New York, 1947, p 407 // “(κόμμα είναι) η κατά καιρούς διαρκής οργάνωση ενός ορισμένου αριθμού ατόμω ν με στόχο την ά σκηση της εξουσίας, δηλαδή της κατάκτησής της ή της διατήρησής της", βλ Aron R , “Introduction a l'etude des partis politiques", in Association Française de Science Politique Journees d ’etudes des 26 et 27 Novembre 1949. Paris, 1949 // “ Κόμμα είναι μία ομάδα τα μέλη της οποίας ενεργούν από κοινού στον ανταγωνιστικό στίβο με στόχο την πολιτική εξουσία", βλ Schum peter J . Capitalism. Socialism, and Democracy. New York, 1962, p 283 / “ Κόμματα είναι μόνιμα οργανω μένες σε τοπικό ή εθνικό επίπεδο ενώσεις προσώ πων που επιδιώκουν μέσα από την κατάκτηση της λαϊκής κατάφασης να καταλάβουν τη εξουσία και να εφαρμόσουν το πρόγραμμά τους", βλ Lapalom bara J - W eim er Μ (Eds), Political Parties and Political Developm ent. Princeton, 1966, p 4 // Ή οργάνωση της ψήφου είναι η πρωτευουσα λειτουργία ενός πολίτικου κόμματος σε μια σύγχρονη δημοκρατία", βλ Epstein L . Political Parties in W estern Dem ocracies. New York, W ashington and London, 1967, p 9 // “(τα κόμματα είναι) οργανώσεις στόχος των οποίω ν είναι να τοποθετήσουν τους επίσημους εκφραστές τους στην κυβέρνηση", βλ Janda Κ , Political Parties. A Cross-National Survey. New York, 1980, p 5 Στη διαπ ίστω ση για την θεωρητική ανεπάρκεια τω ν μέχρι σήμερα αναλύσεων για τα κόμματα καταλήγει και ο W illiam Schonfeld διατυπώνοντας τη θέση ότι “πολλές εργασίες για τα π ολιτικά κόμματα, συμπεριλαμβανομένω ν και αυτών που θεωρούνται βασικές - για παράδειγμα τα περίφημα βιβλία του Duverger και του Michels -, δεν ορίζουν το αντικείμενο της ανάλυσής τους Ολα τα έργα που επιχειρούν αναλυτικές επεξηγήσεις, στέκονται σχεδόν πάντα πάνω σ τους στόχους τω ν πολιτικώ ν κομμάτω ν και στις λειτουργίες που προορίζονται να εκπληρώσουν", βλ Schonfeld W , “ Les partis politiques Que sont-ils et comment les etudier?", στο συλλογικό τόμο Ideologies. Partis Politiques et Groupes Sociaux. Meny Yves (dir ), Paris, 1989, pp 267-283, ιδιαίτερα pp 268-269 2 Βλ O strogorski M La Démocratie et les Partis Politiques. Paris, 1979 (πρώτη έκδοση 1902) / Επίσης, M ichels R . Les Partis Politiques. Paris, 1971 (πρώτη έκδοση 1911) / Στην παράδοση της π ολιτικής επιστήμης ω ς π ρος τα πολιτικά κόμματα συγκαταλέγεται αναμφισβήτητα και το έργο του Duverger Μ . Les Partis Politiques. Paris, 1976 (πρώτη έκδοση 1951) Και τα τρία αυτά σημαντικά έργα έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό Θέτουν στο φως της π αρατήρησής τους την “οργάνωση του κόμματος”, τις μορφές της οποίας μελετούν απομονώ νοντας τις ευρυτερες κοινωνικές σχέσεις Οι απόψεις τω ν τριών, βεβαίω ς, είναι επ ί της ουσίας πολύ διαφορετικές Ο “οργανωτικός ελιτισμός" του R Michels, ο οποίος θα τον οδηγήσει μάλιστα στην κοίτη του φασιστικού κόμματος στην Ιταλία, απέχει από την προσπάθεια του Duvreger να προσδιορίσει τις “κομματικές τυπολογίες" στην πολιτική επιστήμη Ωστόσο, αυτό που ενοποιεί τις πιο πάνω προσεγγίσεις στο κομματικό φαινόμενο είναι αυτό που ο Ο υμπέρτο Τσερόνι ονόμασε “οργανωτικό σκεπτικισμό“ και ο οποίος στηρίζεται στην οργανω τική ανάλυση του κόμματος, χω ρίς αναφορές στο πολιτικό πρόγραμμα, στη φιλοσοφία του και στη πρακτική του Για τον “οργανω τικό σκεπτικισμό", βλ Τσερόνι Ουμπ , θεω οία του πολίτικου KÓuuaToc. Θ εσσαλονίκη, 1986, σσ 49-52 3 Οι α π αρχές της κομματικής τυπολογίας βρίσκονται στο έργο του Duverger Μ , ό.π .. όπου και παρουσιάζεται η διάκριση των κομμάτων σε “κόμματα μαζών" και “κόμματα στελεχών", σε κόμματα συγκεντρω τικά και ημι-συγκεντρωτικά, σε κόμματα με δομή άμεση και έμμεση, σε κόμματα μικρά και κόμματα μεγάλα, σε κόμματα πλειοψηφικής τάσης και κόμματα συγκροτημένων μειοψ ηφιών Ωστόσο, π ρέπ ει να ετπσημανθεί ότι η διάκριση σε “κόμματα μαζών" και “κόμματα σ τελεχώ ν” εμφανίζεται για πρώ τη φορά σε κείμενο του A Γκράμσι με τη μορφή της διάκρισης σε “κόμματα εθελοντώ ν” (τα κόμματα στελεχώ ν) και “κόμματα ομοιογενών κοινωνικών μπλοκ” (τα κόμματα

84 μαζώ ν) Βλ σχετικά, Γκράμσι A , Il Risorgim iento. Αθήνα, 1987, σσ 312-313 // Μια άλλη προσέγγιση των κομμάτων επιχείρησε να συγκροτήσει μία τυπολογία ιστορικής, κυρίως, μορφής Τα κόμματα διακρίνονται σε τρεις κατηγορίες ανάλογα με τη φάση εξέλιξής τους Η πρώ τη φάση συμπίπ τει με την ύπαρξη φραξιών, ομάδω ν ή “κομμάτω ν” που προηγούνται χρονικά της συγκρότησης των Κοινοβουλίων Η δεύτερη φάση συμπίπτει με την εμφάνιση των κομμάτω ν εκπ ροσώ π ησης (πελατειακά κόμματα π αραδοσιακής μορφής, εθνικά και θρησκευτικά κόμματα π ου αποτελουν και την πρώτη μορφή μαζικώ ν κομμάτων και ταξικά κόμματα, που είναι η εξελιγμένη μορφή τω ν μαζικών κομμάτων Η τρίτη φάση, τέλος, συμπίπτει με την εμφάνιση τω ν κομμάτω ν κινητοποίησης (κομμουνισ τικά κόμματα, αυταρχικά-συντηρητικά κ λπ ) Για την τυπολογία αυτή βλ Blondel J .. Political Parties. A Genuine Case for Discontent?. London, 1978 // Μια άλλη ομάδα πολιτικώ ν επιστημόνων, διακρίνοντας κυρίως ότι η διάκριση σε “κόμματα μαζώ ν” και "κόμματα στελεχώ ν" είχε καταστεί ανεπίκαιρη κατά τη διαδρομή της μεταπολεμικής δημοκρατίας εισήγαγε τον τυπο του “πανσυλλεκτικού κόμματος", ο οποίος αποτελεί το σημείο σύγκλισης των δυο π ροηγουμένω ν κομματικών τύπων Για τον κομματικό αυτό τύπο βλ Kircheimer Ο , "The Transform ation o f the W estern Party Systems", στον συλλογικό τόμο των LaPalombara J W eim er Μ , ό .π .. ρρ 184-200, όπου και χρησιμοποιείται ο όρος “catch-all party" // Βλ επίσης, Chariot J , Les partis politiques. Paris, 1971, όπου χρησιμοποιείται ο όρος “parti d’electeurs” (“κόμμα εκλογέω ν”) // Τέλος βλ Sartori G .. Parties and Party System s. Cambridge, 1976, όπου χρησιμοποιείται ό όρος “electoral mass party” Από τους πρώ τους πολίτικους επιστήμονες που επεσήμαναν την ανεπάρκεια των θεω ρητικώ ν π ροσεγγίσεω ν του κλάδου στη μελέτη του πολιτικού κόμματος ήταν ο Lavau G , Partis politiques et realites sociales. Contribution a une etude realiste des partis politiques. Paris, 1952 II Επίσης “Ο μω ς π α ρ’όλη την αναμφισβήτητη αυτή αναγνώ ριση της σπουδαιότητας τω ν κομμάτων δεν υπάρχει μια ανάλογα πλούσια σε μέγεθος και ποιότητα βιβλιογραφία, που να δίνει βασικές κατευθυντήριες γραμμές στην έρευνα και στην ανάλυση του χαρακτήρα και του ρόλου τω ν π ολιτικώ ν κομμάτω ν στο πλαίσιο μιας σ υνεχώ ς εξελισσόμενης κοινωνικής δυναμικής Οι μελέτες είναι κυρίω ς στενά εμπειρικές ή συγκυριακές ( ) ή τέλος, στην καλύτερη περίπ τωση, μ ελέτες της ιστορικής εξέλιξης του θεσμού τω ν κομμάτω ν που, μια και δεν ασχολήθηκαν με ορισμένα π ρω τογενή και άρα διαχρονικά ερωτήματα, ξεπεράστηκαν από την αδυσώπητη χιονοστιβάδα της κοινω νικής εξέλιξης", βλ Σπουρδαλάκης Μ , Γ ια τη θεωρία και τη υελέτη τω ν πολιτικώ ν κουυά τω ν. Αθήνα, 1990, σελ 22 4 Αυτή είναι και η βασική θέση αφετηρίας ενός εκ τω ν σημαντικότερω ν συγχρόνων μελετητώ ν του κρατικού φαινομένου, ο οποίος στέκεται ιδιαιτέρως στην προτεραιότητα του πολιτικού στοιχείου απέναντι σ τις διαδικασίες οικονομικού μετασχηματισμού Βλ Cam oy Μ , K pótoc και Πολιτική θεω ρ ία . Αθήνα, 1990 5 “( ) το ‘πολιτικό σύστημα’ είναι ( ) το επινόημα που αντιστοιχεί σε μια 'σ υγκεκριμένη' πραγματικότητα, ότι τα συστατικά μέρη αυτού του συστήματος όπω ς επίσης και ο τρόπος λειτουργίας του, βασίζονται στην ιδεολογία της ‘ελευθερίας’ και της Ισ ότητας’ του εκλέγοντος ατόμου Στην ‘ελεύθερη εκλογή’ των αντιπροσώ πω ν του λαού από τα άτομα που ‘συνιστούν’ το λαό και μάλιστα στη βάση της ιδέας την οποίαν διαμορφώνει κάθε άτομο σχετικά με την πολιτική που πρέπ ει να ακολουθήσει το κράτος Στη βάση αυτού του επινοήματος ( ) σχηματίσθηκαν τα ‘π ολιτικά κόμματα’, τα οποία πρέπ ει να εκφράσουν και να αντιπροσω πεύσουν τις διάφορες α π οκλίνουσες (ή συγκλίνουσες) εκλογικές δυνατότητες σε σχέση με την πολιτική του έθνους” , βλ Αλτουσέρ Λουί, “Σημείω ση σχετικά με τους Ιδεολογικούς Μηχανισμούς του κράτους”, στο περιοδικό θ έ σ ε κ . τ 21, 1987, σσ 37-49, ιδιαίτερα σελ 41 6 “Το κόμμα ω ς θεσμός δεν είναι κάτι το αντίθετο με το Κράτος Α ν κράτος είναι η νομικά και οργανω τικά μορφοποιημένη κοινωνία, τότε το κόμμα είναι το κύριο όργανο αυτής της μορφοπ οίησης”, βλ Τσάτσος Δ , Σύντανυα και Πολιτειακή πρακτική. Επιλονή κειυένων 1971-1983. Θεσσαλονίκη, 1983, σελ 138 // Επίσης του ιδίου, “Ο θεσμός του πολιτικού κόμματος σε μια ευρω παϊκή Πολιτεία", στην Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία. 16/2/ 1992, σελ 12 // Ο G Sartori χρησιμοπ οιεί για τα κόμματα την έκφραση Representative agencies/expressive instruments, θέλοντας έτσι να προσδιορίσει τη θέση τους ω ς ενδιάμεσω ν κρίκων μεταξύ κράτους και κοινω νίας Βλ Sartori G , ό.π , ρ. 27

85

7 Βλ σχετικά W eber Μ , Le Savant et le Politique, ed Pion 10/18, Paris, 1959 (p 154) // Επίσης, Duverger Μ , ό π , pp 23-40, όπου και συνδέεται η εμφάνιση της σύγχρονης μορφής κομμάτω ν με την ανάπτυξη του κοινοβουλευτισμού και την επέκταση του εκλογικού δικαιώματος // Ωστόσο, το πλέον πρω τότυπο σχήμα στο χώρο της πολιτικής επιστήμης ως προς την ανάδυση τω ν κομμάτων είναι αυτό τω ν “διαιρετικών τομώ ν” Σύμφωνα με αυτό, η εξέλιξη του κομματικού φαινομένου, τουλάχιστον στην Ευρώπη, συνδέεται με δυο καθοριστικές τομές α) την "Εθνική Επανάσταση" και β) την “ Βιομηχανική Επανάσταση" Κάθε μια απ’αυτές τις “Επαναστάσεις” τέμνει το πολιτικό σύστημα σε δυο άξονες, τον λειτουργικό και τον περιφερειακό-πολιτιστικό Ετσι, η “ Εθνική Ε πανάσταση” προκαλεί στον μεν λειτουργικό άξονα τη σύγκρουση Κράτους-Εκκλησίας στο δε περιφερειακό-π ολιτιστικό άξονα τη συγκρουση Κέντρου-Περιφέρειας Οι δυο αυτές συγκρουσιακές διαδικασίες εκφράζουν τους ανταγω νιστικούς αγώ νες για την "ηγεμονία” μέσα στην πορεία συγκρό τησης των εθνικώ ν κρατών και τις αντιστάσεις των περιφερειακών οικονομικώ ν-πολιτικώ ν μηχανισμώ ν στην οργάνωση μιας εθνικής κεντρικής ιδεολογίας Μ’αυτό το σχήμα ερμηνεύεται η ύπαρξη κομμάτω ν με αναφορά στη θρησκευτική παράδοση, όπως π χ η Χριστιανοδημοκρατία που χρω σ τά την ανάδυσή της στους πολιτικο-θρησκευτικούς αγώνες του παρελθόντος, και κομμάτω ν αντιθρησκευτικώ ν, όπω ς π χ ριζοσπαστικά ή ρεπουμπλικανικά κόμματα Και οι δυο αυτές “κομματικές οικογένειες” αποτελούν ιστορικά αποτελέσματα της σύγκρουσης ΚράτουςΕκκλησίας Με τον ίδιο τρόπο ερμηνεύεται η συγκρότηση κομμάτων πανεθνικής αναφοράς και κομμάτω ν τοπικώ ν ή τοπικιστικών, ω ς ιστορικά αποτελέσματα της συγκρουσης ΚέντρουΠεριφέρειας στην πορεία της “ Εθνικής Επανάστασης" Η “ Βιομηχανική Επανάσταση" από τη μεριά της π ροκαλεί στον μεν λειτουργικό άξονα τη συγκρουση Κεφαλαιοκρατών-Μ ισθωτών, κάτι που παραπέμπει στην ανάδυση και εξέλιξη των αστικώ ν και εργατικώ ν κομμάτων, στο δε περιφερειακό-πολιτιστικό άξονα τη συγκρουση Π ρω τογενους-Δευτερογενούς Τομέα η οποία με τη σειρά της παραπέμπει στα αγροτικά και στα αστικά-συγκεντρωτικά κόμματα Μια τρίτη τομή, η “Διεθνής Επανάσταση“ , με δευτερεύουσα πάντως σημασία, προκάλεσε τη συγκρότηση τω ν Κομμουνιστικών Κομμάτων (ρήξη Τρίτης και Δευτέρας Διεθνούς), όπω ς επίσης εσω τερική συγκρουση στον κομμουνιστικό χώ ρο προκάλεσε τηνεμφάνιση τροτσκιστικώ ν ή μαοϊκώ ν κομμάτω ν Για τη θεω ρία των “διαιρετικώ ν τομών" βλ Upset S Μ - Rokkan S , “C leavage Structures, Party System s and Voter Alignm ents An Introduction", στον συλλογικό τόμο Party System s and V oter Alignm ents - Cross-National Perspectives. Upset S M - Rokkan S (eds), pp 1-64 // Βλ επίσης, Seiler D -L.. Les partis politioues en Europe. Paris, 1978 // Του ιδίου. De la 8 Για το ζήτημα αυτό βλ μεταξύ άλλω ν O 'C onnor J , Η οικονουική κοίση του KoâTouc. Αθήνα, 1977 // Φ εραγιόλι Λ , Αυταογική Δηυοκοατία και Κοιτική π κ Πολιτικήο. Αθήνα, 1985 // Carnoy Μ , ¿JL 9 “Ο ι κυρίαρχες τάξεις ελέγχουν τα στρατηγικά σημεία του κράτους, κατέχουν την πραγματική εξουσία Οι κυριαρχούμενες τάξεις καταλαμβάνουν ή μπορεί να καταλάβουν δευτερευουσες θέσεις, ω ς προσω πικό τω ν διαφόρων κρατικών μηχανισμώ ν ή ω ς λαϊκοί εκπρόσωποι στα εκλεγμένα Σώματα, αλλά ούτω ς ή άλλω ς θέσεις σε γενικές γραμμές σοβαρά περιορισμένες”, βλ W eber Η Πουλαντζάς Ν , “Τ ο Κράτος και η μετάβαση στο σοσιαλισμό” , στο περιοδικό θ έ σ ε κ . τ 27, 1989, σ σ 33-54, ιδιαίτερα σελ 35 10 Για τη διαδικασία αυτή βλ Φεραγιόλι Λ , ό.π .. ιδίω ς σσ 40-51 11 “Τον κύριο όμω ς χώρο μετασχηματισμού του αμιγώ ς αντιπροσωπευτικού συστήματος αποτελεί ο θεσ μός του πολιτικού κόμματος Η ετερογένεια και αντιθετικότητα εξουσίας και κοινωνίας τείνουν μέσα από το θεσμό του πολιτικού κόμματος να αποδυναμωθούν Η ταυτόχρονη λειτουργία του, τόσο σ τις κοινω νικές όσο και στις εξουσιαστικές διαδικασίες, γεννουν στη σύγχρονη πολιτεία το πεδίο όπου η παραδοσιακή ετερογένεια εξουσίας και κοινωνίας, με βάση την άμεση συμμετοχή του πολίτη σ τους κομματικούς μηχανισμούς, τείνει στην ιστορικά προδιαγεγραμμένη αναίρεσή της", βλ Τσάτσος Δ , Η ενδοκουυατική αντιπολίτευση α κ ττοόΒληυα του Συντανυατικου Δικαίου. Αθήνα, 1983, σελ 23 // Βλ επίσης, Φεραγιόλι Λ . ό.π .. σσ 25-39

12 Το κλασικό Συνταγματικό Δίκαιο αγνοεί τα πολιτικά κόμματα Η υποδοχή τους στους σ υνταγματικούς κανόνες γίνεται μετά τον Β’Παγκόσμιο Πόλεμο, με πρώ τη την Ιταλία και το Σύνταγμα του 1947 Για τις σχέσεις πολιτικών κομμάτων και Συνταγμάτων, καθώς και τις μορφές θεσμική ς αναγνώ ρισης βλ Avril Ρ , Essais sur les partis politiques. Paris, 1985, ιδιαίτερα το 6o κεφάλαιο (“ Partis et Constitutions”), pp 109-129 13 Στην ίδια κατεύθυνση οι Μ Upset και S Rokkan ορίζουν το πολιτικό κόμμα ως μια διαλεκτική σχέση “conflict-integration" Βλ Upset Μ - Rokkan S , ό.π .. ρρ 3-6 14 “Δ εν είναι παρά στο σύνθετο πλαίσιο του συνόλου της κοινωνίας και του Κράτους (και συχνά μέσα και σε διεθνείς αναφορές) που θα μπορέσει να υπάρξει η ιστορία ενός κόμματος, κάτι που θα επ έτρεπ ε να πούμε π ω ς το να γραφεί η ιστορία ενός κόμματος δεν σημαίνει τίποτ'άλλο από το να γραφ εί η συνολική ιστορία μιας χώρας ( )", Gramcsi A , “Notes sur Machiavel, sur la politique et sur le Prince Moderne", στον τόμο Gramcsi dans le texte. Paris, pp 455-456 15 Το ανολοκλήρω το της κλασικής μαρξιστικής παράδοσης ω ς προς το Κράτος και τη θεω ρία της π ολιτικής έχει επισημανθεί κατά καιρούς από το σύνολο τω ν θεω ρητικών των κοινωνικών επιστημώ ν, ακόμα και των μαρξιστών Ο Μ Carnoy, μάλιστα, επισημαίνει ότι όχι μόνο ο Μαρξ, αλλά και οι θεω ρητικοί του αντίπαλοι, ο Ricardo, ο Max Weber, ο Durkheim, έθεταν το Κράτος στο δεύτερο π λάνο τω ν αναλύσεών τους, βλέποντας ότι είναι ο ιδιω τικός παραγω γικός τομέας που βρίσκεται στο επίκεντρο της παραγωγικής αναδιάρθρωσης του προηγουμένου αιώνα Βλ σχετικά C arnoy Μ , ό.π.. σελ 8 // “Αν η προβληματική του Μαρξ και του Ενγκελς πράγματι αποκλείει τη διαμόρφω ση μιας 'μαρξιστικής θεω ρίας του κράτους’, με την έννοια ενός προτύπου α ναδιοργάνω σης της κοινωνίας (αυτός ο παραλογισμός που θα ήταν, που είναι, ένα 'μ αρξιστικό κράτος'), άλλο τόσο ξεκάθαρα απαιτεί να αποτελέσουν αντικείμενο θεωρητικής ανάλυσης το υπάρχον κράτος (το ‘αστικό’ ή ‘καπιταλιστικό’ κράτος) και οι διάφορες μορφές του, καθώ ς και η ιστορία του, με την έννοια ακριβώ ς που γίνεται λόγος για μια θεωρία του καπιταλιστικού τρόπου παραγω γής Και είναι σ'αυτό το σημείο που η μαρξιστική θεωρία παραμένει ελλειπής” , βλ Μπαλιμπάρ Ε , “ Κράτος, Κόμμα, Ιδεολογία Σκιαγράφηση ενός προβλήματος", στο συλλογικό τόμο Μπαλιμπάρ Ε -Λουπορίνι Τ -Τοζέλ A , Η Κριτική π κ Πολιτικήο στον Μαο£. Αθήνα, 1985, σσ 113171, ιδιαιτέρω ς σελ 120 16 Σημειώ νονται ενδεικτικά οι. κλασικές τρόπον τινα, εργασίες, Duverger Μ (dir ). Partis Politiques et classes sociales en France. Paris, 1958 // Lipset S-M . L’Homme et la Politique (Politican Man). Paris, 1962 // Rokkan S t , Citizens. Elections. Parties. Oslo, 1970 17 Βλ G lucksm ann C -B , “ Bloc Historique", στο Dictionnaire Critique du Marxisme. Labica G Bensussan G (dir ), Paris, 1982, pp 102-105, ιδιαιτέρως p 102 18 “Ενα κόμμα δεν είναι απομονωμένο Εχει τους φίλους του. τις επιρροές του, τους αντιπάλους του, τους εχθρούς του Είναι μέσα στο ολοκληρωμένο πλαίσιο του συνόλου της κοινω νίας και του κράτους που θα μπορέσει να ξεπηδήσει η ιστορία ενός κόμματος", Gram csi A , ό.π.. ρ 456 // Ο Ν Π ουλαντζάς έχει δώσει τον εξής ορισμό στην “πολιτική σκηνή” “( ) ένας προνομιούχος τόπος σ τους καπιταλιστικούς σχηματισμούς, για την ανοικτή δράση των κοινωνικών δυνάμεω ν μέσ ω της κομματικής τους εκπροσώπησης ( ) ο τόπος όπου μπορούμε να επισ ημάνουμε μια σειρά μεταθέσεω ν ανάμεσα στα πολιτικά συμφέροντα και την ταξική πολιτική πρακτική, απο τη μια, και ανάμεσα στα πολιτικά συμφέροντα και τα κόμματα που εκπροσωπούν τις τάξεις, από την ά λλη” , Π ουλαντζάς Ν . Πολιτική ΕΕουσία και KoivcuviKéc ΤάΕεκ. τόμος β’, Αθήνα, 1980, σελ 97 19 Ο Ν Π ουλαντζάς αναφερόμενος στην αναγωγιστική αυτή θέση του “σοβιετικού μαρξισμού" επισήμανε, ότι σύμφωνα με την παράδοσή του “κάθε τάξη γεννιέται μ'ένα κόμμα κολλημένο στην πλάτη της σαν ταυτότητά της, που σε κάθε περίπτωση αντιπροσωπεύει ‘συνειδητά* τα αποκλειστικά της συμφέροντα", βλ Πουλαντζάς Ν , “Γυρω από το θέμα των συμμαχιών", στο περιοδικό Avcovac via την κουυουνιστική ανανέωση, τ 7. 1979, σσ 32-36, ιδιαίτερα σ ελ 33 20 Δύο μόνον ιστορικές εξαιρέσεις έχουν επισημανθεί ω ς προς την πολιτική εκπροσώπηση της μικροαστικής τάξης τα φασιστικά κόμματα στην πρώτη-πρώτη φάση τους και το Γαλλικό Ριζοσπαστικό Κόμμα Βλ Πουλαντζάς Ν , ό.π.

87 21 “Α υ τό τον δομικό προσδιορισμό τω ν τάξεω ν, ( ) πρέπει ωστόσο να τον διακρίνουμε από την ταξική τοπ οθέτηση μέσα στη συγκεκριμένη συγκυρία", βλ Πουλαντζάς Ν , Οι κοινωνικέο tó& ic στον συννοονο καπιταλισυό. Αθήνα, 1981. σελ 17 22 Βλ Laclau Ε , Πολιτική και Ιδεολονία στη Μ αρξιστική Θ εω οία. Αθήνα, 1983, σελ 181 κ ε 23 Βλ Μ παλιμπάρ Ε , “Κράτος, Κόμμα, Μ ετάβαση", στον συλλογικό τόμο Συζήτηση νια το K pótoc (Α λτουσέρ Λ , Μ παλιμπάρ Ε , Πουλαντζάς Ν , Εντελμάν Μπ ), Αθήνα, 1980, σσ 25-50, ιδιαίτερα σελ 35 24 “ ( ) τα συμφέροντα πηγάζουν μεν από έναν κοινωνικό ορίζοντα αναγκών, προσδιορίζονται όμω ς σε τελική ανάλυση στα πλαίσια της πολιτικής διαδικασίας", βλ Αλεξσνδρόπουλος Στ , Συλλονική Δοάση και Αντιπροσώπευση Συυωεοόντων πριν και υετά τη Μ εταπολίτευση. Διδ ακτορική Διατριβή, Πάντειο Πανεπιστήμιο, Αθήνα, 1990, σσ 9-10 25 Βλ Γκοάυσι A . II Risoraimiento. ό π . σελ 312 26 Βλ Laclau Ε , ό.π.. σελ 187 27 Για την έννοια του συνασπισμου εξουσίας βλ Πουλαντζάς Ν , Πολιτική Εξουσία β’τόμος, σσ 70-93

, ό.π ,

28 Τη λεπ τή αυτή διάκριση μεταξύ του συνασπισμού εξουσίας καθ’εαυτού και του κοινωνικού του μπλοκ διαισθανόταν ο A Γκράμσι όταν αναλύοντας την υπόθεση Ντρέϋφους σημείωνε “ Πρέπει εξίσου να βλέπ ουμε τις σχέσεις που π αρεμβαίνουν ανάμεσα σ τις κυρίες ομάδες των βασικώ ν τά ξεω ν και τις βοηθητικές δυνάμεις που καθοδηγεί η ηγεμονική δύναμη, ή υποβιβάζει την επιρροή της Ο λο το κίνημα Ντρέϋφους είναι χαρακτηριστικό, γιατί είναι στοιχεία του ίδιου κυρίαρχου κοινω νικού μπλοκ που εκδηλώνουν τον καισαρισμό του πιο αντιδραστικού κομματιού του ίδιου του μπλοκ, στηριζόμενα όχι πάνω στους αγρότες, π άνω στην ύπαιθρο, αλλά πάνω στα κατώ τερα σ τοιχεία τη ς π όλης που εμπνέονται απ ό τον σοσιαλιστικό ρεφορμισμό", βλ Gramcsi A . ό.π .. ρ 523 29 Βλ Π ουλαντζάς Ν , Οι κοινωνικές τάξεις . ό.π .. σελ 30 // Είναι χαρακτηριστικό το παράδειγμα "εθνικώ ν αστικών τάξεων" σε κυριαρχουμενους κοινωνικούς σχηματισμούς, όπου μπορεί να αποτελουν, προσωρινά, μέρος του “λαού" στην πάλη εναντίον της αποικιακής εξάρτησης, χω ρίς ωστόσο να χάνει το δομικό της προσδιορισμό ω ς τάξη μέσα στον κοινωνικό καταμερισμό εργασίας 30 “ Με τον όρο λαϊκο-δημοκρατική ιδεολογία εννοούνται οι δημοκρατικές παραδόσεις του λαου, τα σύμβολα, οι αξίες, η κουλτούρα κ λπ , εν συντομία όλες οι μορφές με τις οποίες ο λαός αποκτά επίγνω ση της ιστορικής του ταυτότητας μέσω της αντιπαράθεσης και πάλης του ενάντια στο συγκρότημα εξουσίας", βλ Καπετανγιάννης Β , “Η πολιτική και θεωρητική σημασία της συζήτησης για το ΠΑΣΟΚ", α ’δημοσίευση στο περιοδικό Πολίτηο. τ 18, 1978, σσ 100-108, ιδιαίτερα σελ 103, β’δημοσίευση σ το συλλογικό τόμο ΠΑΣΟΚ και Εξουσία. Παπασαραντόπουλος Π (επιμ ), Θεσσαλονίκη, 1980 31 Για το ζήτημα αυτό βλ αναλυτικά Upset S -Μ , ó jt , ρ 243 κ ε , όπου και θεμελιώ νεται η άποψη ότι οι εκλογές αποτελουν την έκφραση της “δημοκρατικής πάλης των τάξεω ν” 32 Γ ια το ζήτημα αυτό βλ αναλυτικά τη σημαντικότατη εργασία των Michelat G - Sim on Μ . Classe. Religion et Comportement politique. Paris, 1977, όπου και μελετάται η διαπλοκή της θρησκευτικής-ιδεολογικής με την ταξική ένταξη ω ς παράγων διαμόρφωσης της εκλογικής συμπεριφοράς // Γ ια το ρόλο και την έννοια της πολιτικής παράδοσης βλ το συλλογικό αφιέρωμα της επ ιθεώ ρ ησης_Ρ θυγθΙ£^81 “La Tradition Politique", No 42, Paris, 1987 33 Ο π ω ς επ εσήμαιναν οι Lipset-Rokkan, “τα κόμματα δεν παρουσιάζονται de novo σ τους πολίτες σε κάθε εκλογική αναμέτρηση Το καθένα έχει την ιστορία του και αντιπροσωπεύει ένα αστερισμό προτάσεω ν ( ) Κατά κανόνα έχουν να αντιμετω πίσουν επιλογές ανάμεσα σε ιστορικά διαμορφ ω μένες 'δέσμες* που περιέχουν προγράμματα, δεσμεύσεις, απόψεις και κοσμοθεω ρήσεις ΓΓαυτό και η καθημερινή συμπεριφορά τους δεν μπορεί να γίνει κατανοητή χω ρίς τη γνώ σ η της

αλληλουχίας τω ν γεγονότων και τω ν συνδυασμώ ν δυνάμεων που παρήγαγαν αυτές τις ‘δέσ μ ες’ , βλ U pset S -Μ - Rokkan S , ό.π .. ρ 2 34 Για την έννοια του κομματικού συστήματος βλ Duverger Μ , ό.π.. ρ 289 κ ε // Επίσης, Q uerm onne J -L . Les regimes politiques occidentaux. Paris, 1986, pp 214-232 35 Είναι ενδιαφέρον, επίσης, για τη διάθλαση τω ν “σχέσεων εκπροσώπησης" σε άλλους “μηκομματικο υς” οργανισμούς, το παράδειγμα τω ν στρατιω τικών ομάδων των Δήμω ν (“ Ενοπλες Εταιρείες") στην Ιταλία του 13ου αι Βλ Γκράμσι Α , Il Risorgimiento, ό.π.. σσ 306-308 36 “Σε ένα ορισμένο σημείο της ιστορικής τους πορείας, οι κοινωνικές ομάδες αφίστανται των παραδοσιακώ ν τους κομμάτων, κάτι που σημαίνει ότι τα παραδοσιακά κόμματα, με τη μορφή που παρουσιάζονται και με τους ανθρώ πους που τα συγκροτουν, τα εκπροσωπούν και τα διευθυνουν, δεν αναγνω ρίζονται π λέον ω ς καθαρή έκφραση της τάξης τους ή της ταξικής μερίδας τους” , βλ G ram csi Α , ó jt , ρρ 504-505 Αναλυτικά για την κρίση εκπροσώπησης (οργανική κρίση) βλ σ το ίδιο ρρ 504-517 37 Γ ια τη θεω ρία των “πελατειακώ ν σχέσεω ν" βλ Graziano L , “A conceptual fram ework fo r the study o f clientelisi behavior” , στο European Journal of Political Research. IV, 1976 // Επίσης, Medard J F , “ Le rapport du clientele Du phenomene social a l’analyse politique”, στο Revue Française de Science Politique. Fevrier, 1976, pp 103-131 //Α κόμ α . Lemieux , Le patronage politique - Une etude com parative. Quebec, 1977 38 Βλ σ χετικά και Αλεξανδρόπουλος Στ . ό.π.. σελ 50 39 Βλ Kírcheim er Ο , £ j l H Ε πίσης Chariot J , ó jt // Sartori G . ό.π (βλ και σημείωση 3) 40 Τ ο δίχω ς άλλο κανένα από τα κόμματα τω ν χωρών εκείνων (της Δυτικής Ευρώπης) περιλαμβανομένω ν και των κομμουνιστικών, δεν αποτελεί πρότυπο κοινωνικής ομοιογένειας και η σύνθεση τω ν μελώ ν τους είναι διαφοροποιημένη (ορισμένα μάλιστα, και ιδιαίτερα τα χριστιανοδημοκραπκά κόμματα, στηρίζουν την ιδιομορφία των στην αρχή της αποκρούσεω ς μιας τέτοια ς ομοιογένειας ο τύπος αυτός ονομάσθηκε στην Ιταλία αταξισμός) Γνωρίζουμε όμω ς καλά ότι κάθε ένα απ ό τα κόμματα αυτά έχει ένα κέντρο βάρους όσον αφορά την κοινωνική προέλευση τω ν μελώ ν και των εκλογέω ν τους”, βλ Meynaud J , floAiTiKéc Auváueic σ την Ελλάδα. Αθήνα, 1965, σ σ 316-317 //Γ ια μια ολοκληρωμένη κριτική της άποψης Kircheimer βλ και Σπουρδαλάκης Μ , ÓJL, σσ 53-61 41 Βλ σ χετικά τις αναλύσεις του Lipset S Μ , ó jt , ρρ 243-288 42 Ο π ω ς σημείω νε ο Κ Μπ Μ άκφερσον παρουσιάζοντας το σχήμα αυτό (το οποίο έχει ω ς πνευματικό π ατέρα τον Joseph Schum peter), “η δημοκρατία είναι απλώς ένα ς μηχανισμός της αγοράς οι εκλογείς είναι οι καταναλωτές, οι πολιτικοί οι επιχειρηματίες” , βλ Κ Μπ Μάκφερσον, Η ιστορική π ορεία π κ (pιλελευθεpnc ónuoKoaTíac. Αθήνα, 1986, σελ 117 43 Το “κόμμα -επιχείρηση” είναι μια ιδέα που βρίσκει τις ρίζες της στον Max W eber και στον Schum peter Ο ργανώ νεται ω στόσο με πιο συστηματικό τρόπο κατά τη μεταπολεμική περίοδο με την εργασία του Downs A .. Οικονουική θ εω ρ ία Tnc Δηυοκοατίαο. ελλην έκδοση Αθήνα, 1990 // Γ ια την ίδια ιδέα βλ Offerte Μ . Les partis politiques. Paris. 1987 // Για μια κριτική των απόψ εων αυτώ ν βλ Chariot J , “ Partis Politiques Pour une nouvelle synthese_theorique” , στο συλλογικό τόμο Ideologies. Partis Politiques et Groupes Sociaux. Meny Y (d ir), Paris, 1989, pp 285-295, ιδιαιτέρω ς δε pp 291-294 // Επίσης, βλ Σπουρδαλάκης Μ , ό.π.. σσ 85-88 44 Βλ D owns Α , ό.π.. σελ 52 45 Η συζήτηση για τη θέση και το ρόλο του κράτους σε “Ανατολή" και “Δύση" είναι τόσο π αλιά όσο και σχεδόν και μελέτες για το κράτος Η “Ανατολή" και η “Δύση" παραπέμπουν, γενικά, σε δυο μορφές κράτους Η πρώτη, η “ανατολική", σε μια μορφή όπου το κράτος είναι ένας σχετικά υπο­ τυπώ δης μηχανισμός, η κοινωνία έχει μια μεγαλύτερη αυτονομία από το κράτος, οι εθνικές οικονομίες μια μεγαλύτερη αυτονομία από πς οικονομιές σχέσεις της παγκόσμιας αγοράς, δεν υπάρχουν συγκροτημένοι κοινωνικοί θεσμοί κ λπ Η δεύτερη, η “δυτική", αντιστοιχεί σε μια

μετατόπ ιση σ τις σχέσεις κράτους και κοινωνίας Η εσωτερική και η διεθνής οργάνω ση του κράτους γίνεται “π ερίπ λοκη" και “ογκώδης", οι μορφές πολιτικής νομιμοποίησης διευρύνονται Δ εν υπάρχει πια ένα κατασταλτικό “πράγμα", αλλά ένας πολύπλοκος μηχανισμός καταναγκασμού + συγκατάθεσ ης 46 Για το ζήτημα της συντηρητικοποίησης των εργατικώ ν και αριστερών κομμάτων βλ και Σπουρδαλάκης Μ , ό.π.. σσ 69-84 47 Μ όνον, ίσως, τα φεμινισ τικά κινήματα και οι οργανώσεις του αμφισβήτησαν έμπρακτα τη λογική τω ν “κεκτημένω ν", προβάλλοντας αιτήματα και ιδεολογικές στάσεις πέραν α πό τη “κλασική" λογική τω ν λαϊκώ ν κινημάτων, αλλά και πέραν των δεδομένων ορίων της εξουσίας Γ ια το ζήτημα αυτό βλ Και Σπ ουρδαλάκης Μ , ό.π .. σσ 194-215 48 Πρόκειται γι'αυτό που έχει ονομαθεί “εναρμονιστική λειτουργία" των κομμάτων και η οποία σ υνίσ ταται στην “παρουσίαση των συγγενών μεταξύ τους, αλλά ασυντόνιστω ν και διάσπαρτω ν κοινω νικώ ν ή κατηγοριακών αιτημάτω ν με μια μορφή ενιαία, επεξεργασμένη, ομοιομορφοποιημένη, π ολιτικά πειστική και αφομοιώσιμη, με ισχυρή, δε, κοινωνική υποστήριξη, έτσι ώστε και η α ποτελεσ ματικότητα του κόμματος να διευρυνεται και η απαντητική ικανότητα του πολίτικου σ υσ τή μ α τος να διασφαλίζεται", βλ Διαμαντόπουλος Θ , Κόυυατα και κουυατικά συστήυατα Συνκοιτική ποοσέννισ η και θεω ρία. Αθήνα, 1989, σσ 133-134 // Παράλληλη είναι και η άποψη “parties and linkage", που αναπτύσσει ο Lawson Κ , The comparative study of political parties. N ew York, 1976 // Βλ επίσης του ιδίου. Political Parties and Lineage. A Comparative Perspective. N ew York, 1980 49 Βλ Eldersveld S J , Political Parties. A behavioral analysis. Chicago, 1964, p 1 50 Γ ια τη μαζική μορφή των αστικώ ν κομμάτων βλ Beyme Κ Ι, Political Parties in W estern Dem ocracies. London, 1985 // Επίσης, Ράσκε Γ - Κατσούλης Η κ ά . Τα Πολιτικά Κόυυα π κ Δυτικι*κ Ε υ ο ώ π ικ . δυο τόμοι, Θεσσαλονίκη, 1992 51 “ Γενικά, μπορούμε να πούμε ότι τα πολιτικά κόμματα χάνουν πολλές φορές τον ταξικό τους χα ρακτήρα μέσα στους μηχανισμούς του αστικού πολιτικού συστήματος Αυτό οφείλεται βασικά σ το μηχανισμό του αντιπροσωπευτικού συστήματος και γενικότερα στους μηχανισμούς της ‘τυπικής δημοκρατίας’ ( ) Μ εταβάλλονται σε ‘κόμματα εξουσίας’, δηλαδή σε κόμματα τακτικής, π α ραμερίζοντας ή λησμονώντας τις ιδεολογικές τους αρχές και τις προγραμματικές τους β ά σεις”, βλ Κ ασιμάτης Γ , “Τα πολιτικά κόμματα σαν συνταγματικός θεσμός", στο περιοδικό Συνγρονα Θ έυατα. τ 8, 1980, σσ 52-60, ιδιαιτέρως σελ 54 52 “ Η δημοκρατία δεν μπορεί να υπάρξει σοβαρά παρά μόνο εάν τα άτομα συνδεθουν με τους εκλεκτούς τους, δηλαδή παρά μόνο εάν μεταξύ του ατόμου και του κράτους οργανωθούν συλλο­ γικοί θεσμοί, καθένας εκ των οποίων εκπροσωπεί ένα ορισμένο προσανατολισμό των μελώ ν του, ένα π ολιτικό κόμμα Η δημοκρατία είναι απαραιτήτους και αναπόφευκτα ένα Κράτος κομμάτω ν (Parteinstaat)", Βλ Kelsen Η , La Démocratie. Sa Nature. Sa Valeur. 1932, p 20 53 Σ’αυτήν την κατεύθυνση βλ Kircheim er Ο , ό π // Επίσης, Poulantzas Ν , “ La crise des partis”, στον M onde Diplom atique. Septembre 1979 // Βλ ακόμα, Viveret P , “Les partis politiques, l’Etat et la Dém ocratie” , στο revue POUVOIRS. No 7, 1978, pp 17-24 // Τέλος βλ Offe C , “H Πολιτική σε μια συνθέτη κοινωνία”, στο περιοδικό Λεβιάθαν, τ 1, 1988, σσ 139-151 54 Γ ια τη θέση αυτή που αποτελεί και μια κριτική τοποθέτηση απένανπ στη θεωρία της “κρίσης τω ν κομμάτω ν", βλ Balibar Ε , “Apres l’autre Mai", στο συλλογικό τόυο La gauche, le pouvoir, le socialism e. G lucksmann-Buci Ch (dir ), Paris, 1983, pp 99-119 // Επίσης, Βερναρδάκης Xp Μαυρής Γ , “Η θέση των πολιτικών κομμάτων στο κράτος και η επέκταση της πολιτικής αντιπ ροσώ πευσης", στο περιοδικό Θ έσ εκ . τ 16, 1986, σσ 81-114, ιδίως σσ 106-107 // Βλ επίσης, Σπουρδαλάκης Μ , ójt , σσ 50-68 55 Βλ Balibar Ε . ό.π.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΠΡΩΤΟΥ ΜΕΡΟΥΣ

91 ΣΗΜ ΕΙΩΣΕΙΣ Π ΡΩΤΟΥ ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ Υ 1 Βλ D iam andouros Ν , "Transition to, and Consolidation of, Démocratie Politics in G reece, 19741983 A Tentative Assessm ent", στο W est Eurooean Politics. vol 7. No 2. April 1984, σσ 50-71, ιδιαίτερα σ ελ 53 // Επίσης, Kaminis G , La Transition Constitutionnelle en Grece et en E spagne. Doctorat d 'E ta t, Paris I - Panthéon, Paris, 1989, σ σ 252-254 2 Βλ D iam andouros Ν , ό.π .. σελ 53 // Βλ ακόμη Χαραλάμπης Δ , Στρατός και Πολιτική Εξουσία. η δουή της ε£ουσίας στην ϋετεμφυλιακή Ελλάδα. Αθήνα, 1985, σελ 330 3 Την εξέλιξη αυτή είχε προβλέψει λίγους μήνες π ριν ο Ε Αβέρωφ-Τοσίτσας στην 'Ε π ισ το λή προς Γκιζίκη, 19/4/1974” , αναδημ στην εφημερίδα ΚΑΛΑΜΙ. 18/6/1987 // Επίσης, Diamandouros Ν , ό.π , σ ελ 53 // Χαραλάμπης Δ , ό .π .. σσ 333-334 4 Βλ την απ όρρητη έκθεση του αντιπτεράρχου Αλεξάνδρου Παπανικολάου, αρχηγού τότε της Πολεμικής Αεροπορίας, που π εριέχεται στο Ψ υχάρης Στ . Τα Παρασκήνια της Α λλαγής. Αθήνα, 1975, σσ 205-209 5 Για το ζήτημα αυτό αφθονουν οι προσω πικές μαρτυρίες τω ν ίδιων των πρωταγω νιστώ ν της εποχής Βλ. Μ αρκεζίνης Ι π , Αναυνήσειο 1972-1974. Αθήνα, 1979, σελ 569 // Ο Π Κα­ νελλόπουλος εξιστορεί "( ) είχαμε όλοι το αίσθημα ήδη από τις 20-21 Ιουλίου ότι δεν υπάρχει πλέον τίποτα, ότι υπάρχει κενό", περιέχεται στο Ψ υχάρης Σ τ , ό.π .. σελ 169 // Επίσης Ράλλης Γ , Πολιτικές Εκυυστηοευσειο 1950-1989. Αθήνα, 1990, σελ 175 // Του ιδίου. τηλεοπτική συνέντευξη σ τη Μ Ρεζάν, ΕΤ1, 9/12/1991, όπου ανεφέρθη "ακόμη και μια μικρή ομάς θα μπορούσε να καταλάβει το κράτος και να επιβάλλει τη θέλησή της ” 6 Βλ Χ αραλάμπ ης Δ , ό.π .. σσ 335-342 7 Για το αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα βλ Λ υγερός Στ , Φοιτητικό Κίνημα και Ταξική Πόλη στην Ελλάδα, τόμος Β \ Αθήνα, 1978, σσ 125-138 //Γ ια το εργατικό κίνημα κατά τη διάρκεια της δικτατορίας βλ Θεοδώρου Θ , Για την εονατική τά£η στην Ελλάδα σήυεοα. Αθήνα, 1975 8 Βλ Β ερναρδάκης Χρ - Μ αυρής Γ , "Η μεταπολιτευπκή τομή ω ς διαδικασία ταξικής πάλης (από το πείραμα Μ αρκεζίνη σ τις εκλογές ’74)", στο περιοδικό Θ έσεις, τ 14, 1986, σσ 45-71 // Η αδυναμία διαμόρφω σης κοινής στρατηγικής από την Αρισ τερά επιβεβαιώθηκε στη σύσκεψ η των κομμάτω ν και οργανώ σεώ ν της, σ τις 24 Ιουλίου 1974 Γ ια τις διαφωνίες που ανέκυψαν εκεί βλ Γλέζος Μ , Α π ό τη δικτατορία στη δημοκρατία. Αθήνα, 1974, σσ 23-26 9 Για το π λαίσ ιο των αντιθέσεω ν της μετάβασης σ τις τρεις χώ ρες βλ Πουλαντζάς Ν . Η κρίση των δικτατοριώ ν (Π οοτοναλίσ. Ελλάδα. Ισπανία). Αθήνα, 1977, σσ 191-229 10 Ε πρόκειτο για τους Π Κανελλόπουλο, Στ Στεφανόπουλο, Αθανασιάδη-Νόβα, Γ Μαύρο, Αβέρω φ-Τοσίτσα, Π Γαρουφαλιά, Σπ Μαρκεζίνη και Ξ Ζολώτα Από αυτους, δύο διετέλεσαν πρω θυπ ουργοί σε κυβερνήσεις της "απ οστασίας' (Αθανασιάδης-Νόβας και Στεφανόπουλος), ένας πρω θυπ ουργός της δικτατορίας (Μαρκεζίνης), δύο ετοποθετούντο στο χώρο της υπερ-συντηρη πκής δεξιάς και διατηρούσαν άριστες σχέσεις με το στρατιωπκό κατεστημένο (Γαρουφαλιάς και Αβέρω φ), ένα ς εθεω ρείτο μετριοπαθής συντηρητικός (Ζολώτας) Το πάνελ σ υμπληρω νόταν από τους δυο νομίμους εκπροσώ πους τω ν δύο μεγαλύτερω ν προδικτατορικών κομμάτων Κανελλόπ ουλος για ΕΡΕ και Γ Μαύρος για την Ενωση Κέντρου) // Βλ ακόμη Diamandouros Ν , ό.π , σ ελ 54 11 Τ ο απ όρρητο υπόμνημα του Ν Μακαρέζου π ρος την ηγεσία τω ν Ενόπλων Δυνάμεω ν περιέχεται σ το Ψ υχάρης ■ά.π .. σσ 267-271 12 Ο λόκληρη η προκήρυξη των αξιωματικών του Γ’Σώ ματος περιέχεται στο Ψ υχάρης Στ , ô jt , σ σ 261-263 13 Βλ Χ α ρ α λά μ π ηςΔ , ôjt , σελ 335 14 Βλ D iam andouros Ν . ά.π . σελ 5 4 / / Βλ ακόυη Χαραλάμπης Δ . ό.π . σελ 337 15 Για τη σ χετική πρόταση βλ Μαρκεζίνης Σπ , ό .π .. σελ 567 16 Βλ Μ αρκεζίνης Σπ , ô jt , σσ 567-568 17 Πρβλ Χαραλάμπης Δ . ôjt , σσ 3 3 8 -3 3 9 //Το γεγονός της δυσκολίας αποδοχής του έχει αναγνω ρίσει και ο ίδιος ο Π Κανελλόπουλος Βλ Κείυενα Πανανιώτη Κανελλόπουλου από τον ανώ να εναντίον της δικτατορίας 1967-1974. Αθήνα, 1987, σ ελ 251 18 Η συνύπαρξη των δύο αυτώ ν λόγων έχει εύστοχα επισημανθεί στο Diamandouros Ν , ό .π ., σελ 55 II Βλ επ ίσ ης Χαραλάμπης Δ . σ π , σσ 340-341 // Ισως να ξενίζει η σύμπτω ση Στρατού και Κ Καραμανλή στο ζήτημα του αντιμοναρχισμου Ομω ς, όπω ς έχει δείξει ο Δ Χαραλάμπης, ο

92 Στρα τός δεν υπήρξε μετεμφυλιακά άνευ όρω ν μοναρχικός Συμπορευθηκε με τη Μοναρχίο διεκδικώ ντας, ω στόσο, πάντα την π ροτεραιότητα στη μετεμφυλιακή δομή της εξουσίας Γιο τη σ ημαντική αυτή ιδεολογική προϋπόθεση του Στρατού βλ Χαραλάμπης Δ . ό.π.. σ σ 35-42 19 Βλ Χαραλάμπ ης Δ . ό.π .. σελ 340 20 Βλ Kam inis G , ό.π .. σσ 257-258 21 Π ρβλ Α ναστασιάδης Γ , "Τεκμήρια για τον ιδιόμορφο χαρακτήρα της 'δημοκρατικής τοι-ής' (23/24 Ιουλίου 1974)” , στο περιοδικό Αντί, τ 296, 1985, σσ 23-28 22 Βλ Kam inis G , ά π , σελ 258 // Βλ ακόμη, Τσάτσος Δ Θ , Ε ισ ηνήσ εΐί Συντανυατικου Δικαίου. Θ εσσαλονίκη, 1980, ιδιαίτερα σσ 2-10 23 Για τη Συντακτική Πράξη της 1ης Αυγούστου 1974 και ειδικότερα το άρθρο 11, βλ Τσά-σος Δ Θ , ό .π .. σ σ 3-4 // Βλ ακόμη, Μαυριάς Κ & Παντελής A . Συντανυατικά Κείυενα ελληνικά και £ένα. Α θήνα-Κομοτηνή, 1981, σσ 204-206 //Γ ια το Σύνταγμα του '68, άρθρο 129 2 βλ Μ ουριάς & Π αντελής, ά τ τ , σελ 168 // Επίσης, Kaminis G . ό.π .. (σημ 22), σελ 283 24 Βλ Γουντγάου? Κ Μ . Kαoαuαvλήc ο Ανοοθωτήο in c Ελληνικήο AnuoKoaTiac. Αθήνα. 982, σ ελ 275 // Επίσης, Ψ υχάρης Στ . Ο ι 70 κοίσιυεο nugoec. Αθήνα, 1976, σσ 111-118 25 Βλ Kam inis G , ό.π .. σελ 302 26 Το άρθρο 108 όριζε τα εξής "Ουδέποτε αναθεωρούνται αι διατάξεις του παρόντος Συντάγματος αι καθορίζουσαι την μορφήν του πολιτεύματος ω ς Βασιλευομένης Δημοκρατίας ω ς και αι θ εμ ελιώ δεις διατάξεις αυτού" 27 "Ο σ τρατιω τικός μηχανισμός γινόταν έτσι ένα ς από τους παράγοντες της 'αλλαγής', τόσο σαν α π οδιαρθρω τικός καταλύτης της δικτατορικής νομιμότητας ( ), όσο και σ αν συντακτικός παράγοντας, αφου όλες οι συντακτικές π ράξεις της εποχής, έφεραν την υπογραφή του στρατηγού Γκιζίκη", βλ Kam inis G , ό.π .. σελ 300 28 Βλ Kam inis G . ό.π , σελ 255 29 Οι δυ σκολίες πειθάρχισης του Στρατού σ τη νέα νομιμότητα καθώς και οι αντιδράσεις του, περιγράφονται σ το βιβλίο του Γουντχάουζ Κ Μ , ό.π.. σσ 273-278 // Επίσης Ψ υχάρης Στ Οι 70 κρίσιμες , ô j t , σσ 111-160 //Τ η ν αδυναμία συνολικά του Στρατού να επιβάλλει ένα νέο πραξικόπημα, επιβεβαίω σε και η έκβαση της απόπειρας του Φεβρουάριου 1975 Α ν και η π ραγματική υπόσταση αυτου του π ραξικοπήματος έχει αμφισβητηθεί, το σίγουρο είναι ότι ούτω ς ή άλλω ς, επ ρό κειτο για μικρής εκτάσεω ς κίνηση Ενδειξη γι'αυτό αποτελεί ο αριθμός τω ν ενεχόμενω ν αξιω ματικώ ν σ το εγχείρημα στις 24/2/1975 συνελήψθησαν 37 αξιωματικοί, παραπέμφθηκσν τελικά στο Στρατοδικείο 21 και καταδικάσθηκαν μόνο 14 Το 1984 είχαν ά παντες αποφυλακισθεί 9λ Κρεμμυδάς, Γ Θ , Οι άνθρωποι Tnc γουνταο υετά τη Δικτατορία. Αθήνα, 1984 30 Είναι χαρακτηριστικό, όπω ς αναφέρει και ο Γουντχάουζ, ότι ο Καραμανλής απαίτησε κσι κατάφερε τελικά την απομάκρυνση των στρατιωτικών μονάδων που ήσαν σ υγκεντρω μένες στην Αττική, με την απειλή π ρος τους σ τρατιω τικούς αρχηγούς παλλαϊκής συγκέντρω σης σ το Σύνταγμα Βλ Γ ουντχάουζ Κ Μ , ô jt , σελ 278 31 "Η εφαρμογή τη ς εναλλακτικής λύσης πέρασε κατά πολύ τα όρια στα οποία ήθελε να την κρατήσει ο σ τρατιω τικός μηχανισμός", βλ Χαραλάμπης Δ . ό.π .. σελ 341 32 Για το π λαίσ ιο τω ν θεσμικώ ν αλλαγών της "βαθείας τομής" βλ Αλιβιζάτος Ν , Οι π ολιτκοί θεσ υοί σε κρίση 1922-1974 . Οιυειο Tnc ελληνικήο euTTgioiac, Αθήνα, 1986, σσ 2 3 0 -2 3 9 // Επίσης, M anessis A , "L'évolution des institutions politiques de la Grece a la recherche d'une legitimation difficile", σ το Tem ps M odernes. No 473,19 8 5, σσ 772-814, ιδίω ς σελ 785, ελληνική μετάφραση σ το συλλογικό τόμο Η Ελλάδα σε Κίνηση. Αθήνα, 1985 // Βλ ακόμη Χαραλάμπης Δ . ό.π σσ 126-132 33 Η π αρουσία του Ε Αβέρω φ, του Σ Γ κίκα καθώ ς και του Φ Γ κιζίκη λειτούργησε π ολλές οορές ω ς "κυματοθραύστης" στρατιω τικώ ν πιέσεω ν και συνομωσιών Βλ Ψ υχάρης Σ τ , Οι 70 κρίσιμες , ό.π.. σ σ 151-170 34 "Μ ε τη ν υπερεπαρκή πλειοψηφία που είχε στη Βουλή το κυβερνών κόμμα διέθετε ευ ρ ιτα τα περιθώ ρια π ρω τοβο υλιώ ν για τη διαμόρφωση τω ν βασικών επιλογών του νέου Καταστατικού χάρτη της χώ ρα ς Το Σύνταγμα του 1975 ήταν λοιπόν επόμενο να συμπυκνώνει την ιδεολογία και να εκφράζει τη θεσμικήπολιτική της συντηρητικής παράταξης, αντανακλώντας παράλληλο -ον συσχετισμό δυνάμεω ν π ου είχε καταγραφεί, υπό τις διλημματικές συνθήκες, κατά πς βουλευτικές εκλογές της17ης Νοεμβρίου 1974", Βλ Παπαδημητρίου Γ & Νικολακόπουλος Η , Η υεταπολίτευση και η αποκατάσταση ônuoKoaTiKrtc vouiuôTnTac. συνέχεια ή οή£η me υε το παρελθόν, δακ-

93 εισήγηση στο Μ εταπτυχιακό Σεμινάριο του Τμήματος Πολιτικής Επισ τήμης και Δημόσιας Διοίκησ ης Πανεπιστημίου Αθηνώ ν, 1990-1991, σελ 23 // Βλ επίσης Μ άνεσης Α & Παπαδημητρίου Γ , Το Συντανυα του 1975/1986. Αθήνα-Κομοτηνή, 1989, σελ 15 35 Α ς σημειω θεί το γεγονός ότι ο Κ Καραμανλής είχε αρχικώς ταχθεί υπέρ της διεξαγω γής τω ν εκλογώ ν με το πλειοψ ηφικό σύστημα Ο πω ς άλλωστε είχε δηλώσει "( ) είναι γνω στό εκ του παρελθόντος, η προσω πική μου εκτίμηση στρέφεται προς το πλειοψηφικόν σύστημα ( )", βλ Καραμανλής Κ , Π ολιτικές Θ έσεις. Ιούλιος 1974 - Μάιος 1976. Αθήνα, 1976, σ ελ // Η αλλαγή της γνώ μης συνετελέσθη ύστερα από πιέσεις του Γ Μαύρου και άλλων μελών της Κυβερνήσεω ς Εθνικής Ενότητος Βλ σχετικά Επίσηυα Πρακτικά ttic Βουλής. Συνεδρίασις Δ', Πέμπτη 12 Δεκεμβρίου 1974, Συζήτηση επ ί των Προγραμματικών Δηλώσεων της Κυβερνήσεως, σσ 18-19 36 Τον ουσιαστικά συντακτικό χαρακτήρα της Βουλής του *74 έχει δείξει ο Kaminis G , ό .π .. σσ 446-448, υποστηρίζοντας "Η λαϊκή ετυμηγορία αποτελουσε το μόνο νομικό όριο της Βουλής του 1974" (σελ 446, υπογρ του συγγραφέα) // Βλ επίσης την αγόρευση του Γ Μ αυρου στη Συζήτηση επ ί τω ν Π ρογραμματικών Δηλώ σεω ν της Κυβερνήσεως, ό.π.. σελ 18 37 Για την κοινωνική υπόσταση της ψήφου π ρος τη Ν Δ στις εκλογές του 1974, βλ Ε Κ Λογικός, "Κάλπη είναι και γυρίζει", στο περιοδικό Αντί, τ 291, 1985, σσ 13-21, ιδιαίτερα σσ 14-15 38 Για το ιδεολογικό στίγμα των πολιτικών κομμάτων στις εκλογές του 1974, βλ Καυταντζόγλου I , Π ολιτικός Λ όνοςκαι Ιδεολονία. Αθήνα, 1979, σσ 46-55 39 Περιοδολόγηση τω ν πολιτικώ ν εκτιμήσεω ν του ΠΑΚ και του ΠΑΣΟΚ περιέχεται στο Κούλογλου Στ , Στα ίννη του τρίτου δοόυου. ΠΑΣΟΚ 1974-1986. Αθήνα, 1986, σελ 16 40 "( ) Γι’αυτό η πραγματική εξουσία θα ασκείται από το λαό μόνον όταν τα μέσα π αραγω γής ελέγχονται αποτελεσματικά από το λαό, κάτι που δεν μπορεί να γίνει στα πλαίσια της σημερινής οργάνω σης τη ς κοινω νίας μας ( )", βλ Παπανδρέου Ανδρέας "Σοσιαλιστικός μετασχηματισμός, η μόνη θετική απάντηση στα μεγάλα προβλήματα της χώρας", κεντρικός προεκλογικός λόγος σ το Σύνταγμα, 14/11/1974, αναδημ σ το τόυο Η Ελλάδα στους Ελληνες. Αθήνα, 1976, σσ 11-33, ιδιαιτέρως σ ελ 27 41 Πρβλ Ν ικολινάκος Μ , "Οι προοπτικές για μια νέα επαναστατική θεωρία στην Ελλάδα", σ το περιοδικό Αντί, 25/1/1975, αναδημ στο συλλογικό τόυο ΠΑΣΟΚ και Εξουσία. Θεσσαλονίκη, 1980, σσ 85-104 42 Ενα απ ό τα βασικότερα στελέχη της ηγεσίας του ΠΑΣΟΚ διευκρίνιζε για το σύνθημα "σ τις 18 σοσιαλισμός" τα εξής "Το σύνθημα αυτό ξεπήδησε από τη βάση και χωρίς αμφισβήτηση αποτελεί ουτοπία Το κίνημα ποτέ δεν αποδέχθηκε αυτήν την άποψη Ισως, ομολογώ, να την υπέθαλψε όταν τόνιζε η ηγεσία του ίσω ς περισσότερο απ'ότι έπρεπε πω ς το ΠΑΣΟΚ είναι κίνημα που διεκδικεί την εξουσία Δεν πρέπ ει όμω ς να ξεχνάμε πω ς αυτό έγινε σε μεγάλο μέτρο για να αντιμετω π ισθεί ο ψυχολογικός πόλεμος που εξαπόλυσε η Νέα Δημοκρατία κι'ακόμα τμήμα της παραδοσιακής αριστερός, με το σύνθημα 'Καραμανλής ή τανκς*", βλ Παπανδρέου Βάσω, "Απόψεις π άνω στην 'επαναστατική θεω ρία' του Μ Νικολινάκου“ , στο περιοδικό Α ντί, τ 12, 1975, σσ 12-14, ιδιαίτερα σελ 12 43 Ο πω ς έχει δειχθεί αλλού, η ελληνική κομμουνιστική αριστερά έχει υποστεί τρεις εσω τερικές "τομές", καθοριστικές στην κοινωνική-ταξική, πολιτική και εκλογική της υπόσταση Η πρώτη "τομή" υπήρξε η ήττα του εμφυλίου Η δεύτερη, οι εσωκομματικές αλλαγές του '56 που επικαθορίσθηκαν από τις αποκαλύψ εις της σταλινικής εποχής στη Σοβιετική Ενωση Η τρίτη, η επιβολή της δικτατορίας και η διάσπαση του 1968 Οι “τομές^ αυτές θα οδηγήσουν την κομμουνιστική αριστερά σε μεγάλη συρρίκνω ση τω ν κοινωνικών της προσβάσεων Βλ Βερναρδάκης Χρ & Μαυρής Γ , Κόυυατα και κοινω νικές συυυανίες στην ποοδικτατοοική Ελλάδα - οι προϋποθέσεις της υεταπολίτευσης. Αθήνα, 1991, σσ 73-117 και 314-330 // Για την αντανάκλαση της κρίσ ης της κομμουνιστικής αριστερός στο επίπεδο της ιδεολογίας στις εκλογές του '74, βλ Καυταντζόγλου I , ό .π .. σσ 51-53 44 Ή Ε Α δεν κατόρθωσε να βγάλει ούτε ένα βουλευτή στην επαρχία (δηλαδή εκτός από Αθήνα, Πειραιά και Θεσσαλονίκη) Αυτό συνέβη για πρώτη φορά από τη ίδρυση του ΚΚΕ, το 1918, αν εξαιρέσουμε φυσικά τις εκλογές που διεξήχθηκαν με πλειοψηφικό", βλ Καράς Η , "Η Αριστερά και οι εκλογές", σ το περιοδικό Αντί, τ 72, 1977, σσ 25-28 45 Βλ Καράς Η , ό π , σελ 12 // Βλ επίσης, Νικολακόπουλος Η , "Τα εκλογικά αποτελέσματα και η επιρροή της κομμουνιστικής αριστεράς", σ το συλλογικό τόμο Οι Εκλονές του 1981. Αθήνα, 1984, σσ 109-125, ιδιαίτερα σελ 110

94 46 Βλ σ χετικά Ελεφάντης Α , ΜΟι πολιτικές δυνάμεις της εξουσίας“, στο περιοδικό Πολίτος, τ 14. 1977, σ σ 1 1 -1 6 // Πάσχος Γ , "Η ανασυγκρότηση της εκτελεστικής εξουσίας", στο περιοδικό Πολίτης. τ 35, 1980, σσ 11-17 // Μηλιός Γ , " Ε κσυγχρονισμός' ή (και) οικονομική ανάπτυξη - Η σταθεροπ οίηση του κράτους δικαίου” , στο περιοδικό Θ έσεις. τ 1, 1982, σσ 7-31 // Μβηβββίε Α , ό π , ιδιαίτερα σσ 789-794 // ΟίΒΓΠθηάουΓοβ Ν , ¿κττ , ιδιαίτερα σσ 59-62 // Χαραλάμπης Δ , ό .π .. σσ 343-354 // Χαραλάμπης Δ , "Από το μετεμφυλιακό Κράτος στο Κράτος της Μ εταπολίτευσης Εκσυγχρονισμός, κοινωνική συναίνεση, και διαχειρισ τικές στρατηγικές” , στο περιοδικό Συνχοονα Θέυατα. τ 28, 1986, σσ 47-53, ιδιαιτέρως σελ 51 47 Για τη δομή τη ς εκτελεστικής εξουσίας και κυρίω ς τις α ρμοδιότητες ("υπερεξουσίες") του Προέδρου τη ς Δημοκρατίας βλ Τσάτσος Δ Θ , ό.π .. ιδιαίτερα σ σ 320-340II Βενιζέλος Ευ , Η λονική του πολιτεύματος και η δουή π κ εκτελεστικής εξουσίας στο Συντανυα του 1975. Θεσσαλονίκη, 1980 // Παπαδημητρίου Γ , Το πολίτευυα π κ 'ποοεδοευουένης'κοινοβουλευτικής δηυοκοατία<ι και η πεντάγρονη λειτουονία του, ανάτυπο, 1981 // Μάνεσης Α & Π απαδημητρίου Γ , ό.π 48 Για την τάση ενίσχυσης του ρόλου της κρατικής διοίκησης σ το σύγχρονο Κράτος βλ Πουλαντζάς Ν , Το Κράτος. η Εξουσία.ο Σοσιαλισμός. Αθήνα, 1982, ιδιαίτερα σσ 312-333 // Οπω ς αναφέρει ο Βενιζέλος, το φαινόμενο αυτό παρατηρείται και στην Ελλάδα "( ) σ το βαθμό που οι π α ρόμοιες ανάγκες διαχείρισ ης τω ν επιμέρους οικονομικών μονάδων και του κρατικού μηχανισμού οδηγούν στην ύφανση ενός παρόμοιου πλέγματος εξειδικευμένης γνώ σης και οικονομικώ ν και πολιτικώ ν συμφερόντων", βλ Βενιζέλος Ευ . ό.π .. σσ 39-40 49 Βλ Α λιβ ιζά τος Ν , ό ^ τ , σελ 203 κ ε , όπου αναλύεται η επιβολή "αντι-εξωσυνταγματικών πρακτικώ ν" σ το Σύνταγμα του 1952, σύμφωνα μάλιστα με το οποίο (άρθρο 27) η εκτελεστική εξουσία "ανήκε" στην κυριολεξία στη Μοναρχία // "Ο συντακτικός νομοθέτης ταύτισε, βέβαια, την ενίσχυση της εκτελεστικής εξουσίας με την οργάνωση μίας αποτελεσματικής πολιτικής εξου σία ς και ενός επ αρκούς κρατικού μηχανισμού Με βάση όμω ς αυτόν τον ανασυγκροτημένο ιδεολογικό άξονα, ο συντακτικός νομοθέτης δεν θέλησε ( ) μία *παρασυνταγματικά’ ενισχυμένη εκτελεσ τική εξουσία, δηλαδή μία εξουσία 'έκτακτης ανάγκης' ( ) Αντίθετα, ο συντακτικός νομοθέτης θέλησε μία ισχυρή εκτελεσ τική εξουσία δομημένη σε μόνιμη βάση που να συγκεντρώνει, να αναπροσαρμόζει και να μορφ οποιεί το φιλελεύθερο και το δημοκρατικό χαρακτήρα του πολιτεύματος ( )", βλ Βενιζέλος Ευ , ά π , σελ 52 50 "Η π ορεία που ακολουθήθηκε μετά την μεταπολίτευση στηρίχθηκε στη συναίνεση και συγκροτήθηκε μέσα από μια πολυ πιο 'σύγχρονη', πολύ πιο 'ευρωπαϊκή' δόμηση και θέσμιση του αστικού κράτους και του αυταρχισμου του" βλ Χαραλάμπης Δ , Στρατός και πολιτική , ό.π., σελ 347 51 Βλ Π ουλαντζάς Ν , Το Κράτος , ό , Ι Ι . σελ 291 κ ε // Φεραγιόλι Λ , Αυταργική Δηυοκρατία και Κοιτική π κ Πολιτικής. Αθήνα, 1985, ιδιαίτερα σσ 23-51 52 "Ο εκσυγχρονισμός είναι η τάση της υπάρχουσας εξουσιαστικής δομής, σε όλες τις μορφές και εκφράσεις της, να αναπαράγεται αναπροσαρμοζόμενη στις κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές μεταβολές, αφομοιώ νοντας και ενσωματώνοντας τις αντιθετικές τάσεις μέσα από μια σειρά σ υναινεπκώ ν διεργασιώ ν αποδυνάμωσης των συγκρουσιακών κοινωνικών σχέσεω ν", βλ Χαραλάμπ ης Δ , Στρατός και πολιτική , ά τ τ , σελ 1 1 // Συγκλίνουσα αντίληψη έχει και ο Α Ελεφάντης, ό.π , ιδιαίτερα σσ 14-15 // Βλ ακόμα, Μπριλλάκης Α . Το ελληνικό κουυουνιστικό κίνηυα. ιστορική διαδρουή. κρίση. προοπτικές. Αθήνα, 1980, ιδιαίτερα σσ 237-240 53 "Την εκσυγχρονιστική λογική εκφράζει κατεξοχήν η γλωσσική μεταρρύθμιση με τη γενικευμένη εισαγω γή της δημοτικής Προς την κατεύθυνση αυτή βασικά κινείται η επίμονη προσπάθεια για την ταχυρρυθμη προσχώ ρηση της χώρας στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα ( ) Αντίθετα, οι άλλες σημαντικές μεταρρυθμιστικές προσπάθειες είτε ματαιώθηκαν είτε, προσλαμβάνοντας κολοβό χαρακτήρα, αποτυπ ω ναν το πνεύμα ενός ελεγχόμενου ψευδοεκσυγχρονισμου ( ) Υπ ό τα δεδομένα αυτά. οι διαφαινόμενες εκσυγχρονιστικές προθέσεις της πρώτης μεταπολιτευτικής περιόδου, γρήγορα εγκαταλείφθηκαν". βλ Παπαδημητρίου Γ & Νικολακόπουλος Η , ό .π .. σ σ 2628 // Βλ επ ίσης, Κυρτσης Α -Α , "Πολιτική νομιμοποίηση και οικονομικός εκσυγχρονισμός", στο συλλογικό τόμο Η Ελλάδα πooc το 2000 - Πολιτική και Κοινωνία. Οικονομία, Εξω τερικές σχέσεις. Αθήνα, 1988, σσ 18-34 54 Βλ Καραμπ ελιάς Γ , Κοάτος και Κοινωνία στη Μεταπολίτευση (1974-1988). Αθήνα, 1989, ιδιαίτερα σ σ 120-130

95 55 Για τη συνακόλουθη συγκρότηση της έννοιας του "εσωτερικού εχθρού" και την ενσω μάτω σή της σ τα σ ύγχρονα συντάγματα με την καθιέρωση "αμυντικών γενικώ ν ρητρών" και "καταστάσεω ν ανάγκης" βλ Μ άνεσης Α . "Η κρίση των θεσμών της φιλελεύθερης δημοκρατίας και το Σύνταγμα", στο π εριο δικό Σύγχρονα Θ έυατα. τ 8, 1980, σσ 20-35, ιδιαίτερα σελ 25 56 Ενα α π ό τα αρχικά μελήματα της μεταπολιτευτικής εξουσίας υπήρξε η ενίσχυση των κατασ ταλτικώ ν μηχανισμών, κάτι που υλοποιήθηκε με τη στρατιωτικοποίηση της Ασ τυνομίας ίδρυ­ ση τω ν Μ Α Τ το 1975, εξοπλισ μός με ελαφρά τεθωρακισμένα (αύρες), ίδρυση Μ ονάδων Ειδικών Α π οσ τολώ ν (M EA) Στόχος, η ανάληψη από την Αστυνομία των αποστολών που μέχρι τότε αναλάμβανε στην Ελλάδα ο Στρατός (περίπτωση Πολυτεχνείου), μετάθεση δηλαδή τω ν ορίω ν της επίσ ημης νομιμότητας Πνευματικός πατέρας της στρατιωτικοποίησης της Αστυνομίας υπήρξε ο Σπ Μ αρκεζίνης, ο οποίος ω ς πρωθυπουργός πίεσε τη δικτατορία να προχωρήσει γρήγορα στον εκσ υγχρονισμό της Βλ σχετικά Μ αρκεζίνης Σπ . ό.π.. σελ 434 και 478 57 "Ο Ε ξευρω παϊσμός της Ελλάδος, υπό την καλήν του έννοιαν, θα ημπορούσε να αποτελέση την νέαν Μ εγάλην Ιδέαν του Εθνους" βλ Καραμανλής Κ , Δηλώσεις στην εωηυεοίδα ΒΡΑΔΥΝΗ. 23/4/1973 // Βλ ακόμη Στεφανάκης Γ , Euoum áiauóc. υια νέα πολιτική ιδεολογία. Αθήνα, 1978 58 "( ) ουτε ο Σαββόπουλος και ο Θ εοδω ράκης από το ραδιόφωνο, ούτε το Γ'Πρόγραμμα, ουτε ο Α ϊζενστά ϊν σ την τηλεόραση δεν περιέχουν πια ένα εκρηκτικό περιεχόμενο για τις ισ ορροπίες της πολιτικής μας ζω ής Το ελληνικό κράτος ( ) έχει την ευελιξία και τη δύναμη, καθώς αναδιοργανώ νεται η σχέση ανάμεσα στην ιδεολογία και στην καταστολή, να ενσω ματώ σει και να ανεχθεί κινήσ εις και πρακτικές που μέσα στα πλαίσια του μετεμφυλιακού κράτους απ οκτούσαν ένα εκρηκτικό περιεχόμενο και γι'αυτό απαγορεύονταν εξ'ορισμού" βλ Μηλιός Γ . ό.π .. σ σ 23-24 59 Στη διαδικασία συγκρότησης του μεταπολιτευτικού κράτους καταργείται η "απόσταση" μεταξύ διανοουμένω ν και ελληνικού κράτους, καθώς πολλοί διανοούμενοι εντάσσονται σ'αυτό Χα­ ρακτηρισ τικότερες περιπ τώ σεις είναι αυτές του Ευ Παπανούτσου, που θα σχεδιάσει την εκπ αιδευτική μεταρρύθμιση του 1976, του Οδ Ελύτη, του Δ Χορν και του Ρ Μ ανθουλη που θα αναλάβουν διευθυντικές θέσεις στην ΕΡΤ, του Μ Χατζηδάκι, που θα αναλάβει τη διευθυνση του Γ'Π ρογράμματος της κρατικής ραδιοφωνίας προσελκύοντας πολλούς διανοούμενους, του I Θ εοδω ρακόπουλου, που θα αναλάβει τη Διευθυνση του Εθνικού Θεάτρου Συμβολικά, την άρση της α ντίθεσ ης (φιλελευθέρων) διανοουμένων και Κράτους εκφράζει η εκλογή του Κ Τσάτσου στην Προεδρία της Δημοκρατίας, το 1975 // Για τη μετεμφυλιακή "εκτός κράτους" θέση των διανοουμένω ν βλ Φραγκουδάκη Α , Τα αναγνωστικά βιβλία του δηυοτικού σχολείου, ^δεoλovικóc πειθανανκασυό<: και παιδανωνική βία. Αθήνα, 1978, ιδιαίτερα σσ 192-193 // βλ ακόμη Τσουκα­ λά ς Κ , "Η ιδεολογική επίδραση του εμφυλίου πολέμου", στο συλλογικό τόυο Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950. Eva E0voc σε κρίση. Αθήνα, 1984, σσ 561-594 60 Βλ αναλυτικά Μηλιός Γ , Ελληνικό(: κοινωνικό<: σνηυατισυόο Από τον επεκτατισυό στην οικονουική ανάπ τυξη. Αθήνα, 1988, ιδιαίτερα σελ 315 κ ε 61 "Το Σύνταγμα του 1975 περιέχει διατάξεις ( ) που σημάδεψαν το πέρασμα από το φιλελεύθερο σ το παρεμβατικό κράτος ορισμένους περιορισμούς του δικαιώματος της ιδιοκτησίας και της ιδιω τικής οικονομικής πρωτοβουλίας, την καθιέρωση του οικονομικού προγραμματισμού, την π ροσ τασ ία του περιβάλλοντος, τη δυνατότητα εθνικοποιήσεων (άρθρα 17 παρ 1, 24, 79 παρ 8, 106 π αρ 1-3", βλ Manessis, ό.π.. σελ 794 62 Βλ O ffe C , "Η Πολιτική σε μια συνθέτη κοινωνία", στο περιοδικό Λεβιάθαν, τ 1, 1988, σσ 139-151, ιδιαίτερα σελ 140, όπου αναλύεται ο όρος της "κυβερνητικής ικανότητας" 63 Στις απ οσ τρατείες του Μαρτίου 1975 που θα ακολουθήσουν, θα αποστρατευθουν περίπου 150 α ξιω ματικοί του Στρατού Ξηράς, 30 του Ναυτικού, 30 της Αεροπορίας, ενώ έχουν ήδη επανελθεί 100 α π ότακτοι της δικτατορίας (ΤΑ ΝΕΑ. 15/3/1975) 64 Για τον έλεγχο του Στρατού από την πολιτική εξουσία (Νόμος 660/1977), βλ Χαραλάμπης Δ , Στρατός και π ολιτική , ό.π.. σσ 349-350 // Για το Νόμο π ερί Καταστάσεως Π ολιορκίας και τη "νόμιμη", συνεπώ ς, σε αντίθεση με την "παράνομη" του στρατιωτικού νόμου, κατάλυση της νομιμότητας, βλ Καρράς Γ , "Στρατιωτικός Νόμος και Στρατιωτική Δικτατορία" στο περιοδικό Πολίτηο. τ 10, 1977, σσ 3-7 65 Γ ια τη διαφορετική αντιμετώπιση των βασανιστών Στρατού και της Αστυνομίας, γεγονός που παραπ έμπ ει στη διαφορετική θέση και λειτουργία των δύο κλάδων του κρατικού μηχανισμού, βλ Καρράς Γ , "Οι δίκες των βασανιστών και η εσωτερική λογική τους - Καταδίκες στρατιω τικώ ν,

96 αθω ώ σεις αστυνομικώ ν", στο περιο δικό Π ολίπ κ. τ 6, 1976, σσ 8-15 // βλ ακόμη, Κ αρράς Γ , "Κυβέρνηση και Αστυνομία ειρηνική συνύπαρξη,", στο περιοδικό Πολίτος, τ 8, 1977, σ σ 5-7 66 Είναι ενδεικτική η δήλωση του τότε Υπουργού Εθνικής Αμύνης Ε Αβέρω φ, κατά τη συζήτηση στη Βουλή για τη ν απόπειρα πραξικοπήματος τον Φεβρουάριο του 1975 "Αν εγίνετο α ποστράτευσις όσω ν μας ανεφέρθησαν ως επικίνδυνο» εις τους καταλόγους, θα εσήμανε διάλυσιν του Στρατού Α φήνω ότι πολλοί από αυτους είχον υπό τας διαταγάς τω ν πάνοπλα τμήματα", βλ Αβέρω φ Ε , Επίσηυα Πρακτικά τ γ κ Β ο υ λ ι^ . Συνεδρίασις ΜΕ’, Παρασκευή 28 Φ εβρουάριου 1975, σ ελ 1070 67 "Οι ένοπ λες δυνάμεις και η αστυνομία δεν έπρεπε να χάσουν το ηθικό τους Ουτε οι δημόσιοι υπάλληλοι και οι δικαστικοί να αχρηστευθούν Κατά την κρίση του Καραμανλή, ενδεχόμενη ικανοποίηση τω ν αιτημάτω ν του Παπανδρέου και των άλλω ν (εννοεί για πλήρη αποχουντοποίηση) θα σήμαινε διάλυση του κράτους ( ) Δεν γινόταν όμως αλλιώ ς, χω ρίς να διαλυθεί το κράτος", βλ Γουντχάουζ Κ Μ , 0 jt , σσ 295-296 // Η θέση αυτή είχε δια τυπω θεί και επίσημα "Η Κυβέρνησις ( ) θα καταπολεμήση δε την μισαλλοδοξία που καλλιεργούν ωρισμένοι ανεύθυνοι κύκλοι, οι οποίοι επιμένουν να βλέπουν στον Στρατό μας κατάλοιπα της δικτατορίας Είναι καιρός πλέον να παυσω με να συγχέω με τας Ενόπλους Δυνάμεις της χώρας με την μικρή κλίκα, που ευθυνεται για την τυρρανία ( )", βλ Καραμανλής Κ , Επίσηυα Πρακτικά π κ Βουλή<Γ. Συνεδρίασις Γ*, Τετάρτη 11 Δεκεμβρίου 1974, σελ 12 68 Είναι σ ’αυτήν τη δεύτερη υποπερίοδο που θα κάνει την εμφάνισ ή της η θεωρία του "αριστεροχουντισμου", θεω ρία που θα αποτελέσει το ιδεολογικό όπλο της κυβέρνησης εναντίον τω ν κοινω νικώ ν αγώ νω ν Σύμφωνα μ'αυτήν, η "αριστερή πλειοδοσία" σ ε απεργίες ή κινητοποιήσεις ευνοούσε, ανπκειμενικά, τους νοσταλγους της χούντας, σ το μέτρο που "στόχος" και τω ν δυο, ήταν η κυβέρνηση τη ς Ν Δ Σημείο καμπής αποτέλεσε η απαγόρευση της πορείας του Πολυτεχνείου του 1976 Για τα π ολιτικά προβλήματα που έθεσε η απαγόρευση αυτου του "θεσμικού συμβόλου" των κοινω νικώ ν αγώ νω ν βλ Ψ αρράς Δ , “ Ο δημοκρατικός δρόμος και το δίλημμα της αύρας" στο περιοδικό Κουυουνιστική Θεωρία και Πολιτική (Κ Ο θΕ Π ). τ 16, 1977, σσ 35-58 69 Πρβλ τον απολογισμό που περιέχεται στο Μανίκας Ν , "Το εργοστασιακό κίνημα '74-'81 συνοπτικός απολογισμός", στο περιοδικό Συυβούλια. τ 1,19 8 2 , σσ 12-25 70 Για το ελληνικό καθεστώς συσσώρευσης, πς χαμηλές αμοιβές στη βιομηχανία μέχρι το 1974, καθώ ς και την υπανάπτυξη του Κράτους Πρόνοιας, βλ Λινάρδος-Ρυλμόν Π . Εονατικέο Αυοι6έ<: και Συσσώ ρευση Κεφαλαίου στη υεταπολευική Ελλάδα. Αθήνα, 1992, ιδιαίτερα σσ 21-46 και 11Q112 71 "( ) η μετεμφυλιακή εκβιομηχάνιση θεμελιώθηκε πάνω σε μια κοινω νική πολιτική οικονομικής εκμετάλλευσης μιας αδιαπραγμάτευτης, κρατικά εγγυημένης, φτηνής εργαπκής δύναμης" βλ Ιωάννου X , "Η βιομηχανική εργατική τάξη στο συνδικαλιστικό κίνημα 1974-1984", στο συλλογικό τόμο Κ ο ιν ω ν ία ΤάΕειο. Κοινωνική Αλλανή και Οικονουική Ανάπτυξη στη Μ εσόνειο. α'τόμος, έκδοση Ιδρυμα Μεσογειακώ ν Μελετών, Αθήνα, 1986. σσ 31-56, ιδιαιτέρω ς σελ 37 72 Α ναφέρονται ενδεικτικά οι απεργίες στα εργοστάσια Νάσιοναλ-Καν, Εσκιμό, Χάνομακ, Αλατίνη, Ζήμενς Θ εσσαλονίκης, Ηβη, Πεσινέ, ITT, Πσν-Κομ, Πεταλούδα Βλ Το Εονοστασιακό Κίνηυα. α φιέρω μα στα 5 χρόνια δράσης της ΟΒΕΣ 1979-1984, Αθήνα, 1984, έκδοση της Ο μοσπονδίας Βιομηχανικών Εργατο-υπαλληλικών Σωματείω ν // Βλ επίσης Μ ητρόπουλος Α Οι Εονασιακοί Θ εσυοί στην Ε λλάδα. Αθήνα-Κομοτηνή, 1985, ιδιαίτερα σσ 38-44 73 Γ ια τα ιδεολογικά στοιχεία που διέκριναν το εργοστασιακό κίνημα βλ Σταματίου Ρ , "Σκέψ εις για το εργοστασιακό σωματείο", στο περιοδικό Aviovac via την κουυουνιστική ανανέω ση, τ 3, 1978, σσ 24-25 // Μανίκας Ν , ά π // Βλ επίσης Καραμπελιάς Γ , 6 j t , σσ 130-139 74 Πρβλ Ιω άννου X , ¿ jt , σσ 39-40 75 Είναι, επίσης, ενδεικτικές οι ιδεολογικές τάσεις του "ύστερου" (1984) εργοστασιακού κινήματος, όπω ς διαφαίνονται στην ηγεσία και στη βάση τη ΟΒΕΣ το 99% της ηγεσίας και τω ν παλαιώ ν μελών της Ο ΒΕ Σ θεωρουν το συνδικάτο πιο αποτελεσματικό φορέα προάσπισης των συμφερόντω ν του ς από κάποιο πολιτικό κόμμα Το εργοστασιακό σ ω ματείο εμφανίζει πολυ μεγαλύτερη φερεγγυότητα από την ΟΒΕΣ και η ΟΒΕΣ πολυ μεγαλύτερη από τη ΓΣΕΕ ή τα Εργατικά Κέντρα, προς τα οποία εκφράζεται "πλήρης έλλειψη εμπιστοσύνης" Το 80% της ηγεσίας και το 55% της βάσης πιστεύει ότι η ταξική συνεργασία εργοδοτώ ν-εργαζομένω ν είναι απαράδεκτη, ενώ εμφανίζεται τάση απόρριψης κάθε κοινωνικής συμμαχίας της εργατικής τάξης Για τα αποτελέσματα τη ς σχετικής έρευνας βλ Βιτσιλάκη X & Μ εταξάς Μ , "Το βιομηχανικό

97 εργοστασιακό κίνημα σήμερα αντιλήψεις και πρακτικές της ηγεσίας", στο συλλογικό τόμο Κοινω νικές Τ άξεις , ά π , σ σ 57-74 76 "Η μαζικότητα ήταν το κύριο χαρακτηριστικό των εργοστασιακώ ν σω ματείω ν Συγκέντρω σαν παντού π άνω από τα 2/3, συνήθω ς πάνω από το 90% τω ν εργαζομένω ν στο εργοστάσιο", βλ Μανίκας Ν , ό /π , σελ 17 // "Ο δείκτης τω ν συνδικαλισμένω ν στα κατά επιχείρηση σωματεία σπάνια π έφ τει κάτω από 77% του συνόλου τω ν εργαζομένων", βλ Κασιμάτης Μ , "Τα εργοστασιακά σωματεία, θεσμός πρωτοποριακός", στο περιοδικό Πολίτης. τ 17, 1978, σ σ 4-9, ι­ διαίτερα σ ελ 8 77 Βλ Ιω άννου X , 0 JL. ο ε \ 42 78 Πρβλ Κασιμάτης Μ , ό.π.. σελ 5 79 "( ) μια σειρά ιδέες που 'δικαιώ νουν' τη νομιμότητα και την αναγκαιότητα των ιεραρχικών σχέσεω ν, το σύστημα της μισθω τής εργασίας, το ανεξέλεγκτο της παραγωγής, τον κοινωνικό καταμερισμό εργασίας, την ταξική συμφιλίωση ( )", βλ Κασιμάτης Μ , ό.π.. σελ 7 80 Βλ Ιω άννου X , Μισθωτή Απασγόληση και Συνδικαλισυός στην Ελλάδα. Αθήνα, 1989, σσ 147-149 81 Βλ Ο ΒΕΣ, ό /τ τ ,σ ε λ 5 / / Β λ ακόμη, Ιωάννου X , "Η βιομηχανική εργατική τάξη ό.π.. σελ 47 82 Για την π εριοδολόγηση του εργοστασιακού κινήματος βλ Μ ητρόπουλος Α ,_άπ , σσ 172-179 // επίσης Ιω άννου X , "Η βιομηχανική εργατική τάξη “, ό.π .. σσ 42-43 83 Ενδεικτικά, μπορούν να αναφερθούν οι εξής αγροτικές κινητοποιήσεις της περιόδου 1) Αρνηση παράδοσ ης των εμπορευμάτων στους εμπόρους-μεσάζοντες στην Ημαθία και Φ θιώτιδα, το Μ άρτιο και το Μάιο του 1975 αντίστοιχα 2) Κατάληψη 400 στρεμμάτω ν από ακτήμονες τον Δεκέμβριο του '74 και τον Φ εβρουάριο του '75 στον Ωρωπό 3) "Αγριες" συγκρουσεις τον Ιούνιο του 1975 στον Ισθμό μεταξύ Αστυνομίας και 10 000 βερυκοπαραγω γών της Κορινθίας 4) Εξέγερση τω ν σταφιδοπαραγω γώ ν της Κρήτης και μεγάλες συγκρουσεις με τη Χωροφυλακή τον Ιούλιο του 1976 5) Ο κτώ βριος 1975 και Δεκέμβριος 1976, διαδοχικές καταλήψεις των αποξηραμένω ν από το 1962 εκτάσεω ν της λίμνης Κάρλας, που ανέρχονταν σε 160 000 στρέμματα 6) Καταλήψεις εκτάσεω ν στο νομό Κιλκίς το 1976, στα χωριά Μεταλλικό (4 500 στρέμματα) και Ηλιόλουστο (18 000 στρέμματα) 84 Βλ Καράγιω ργας Σ & άλλοι. Διαστάσεις Tnc (ρτώγειας στην Ελλάδα. t0 uoc Α'. Αθήνα. 1990. ιδιαίτερα σσ 126-131 85 Βλ την αναλυτική προσέγγισ η στο Μ ωϋσίδης Α , Η Ανοοτική Κοινωνία στη Συνγρονη Ελλάδα. Αθήνα, 1986, σ σ 86-101 86 Πρβλ Φ λώ οος Γ . "Το κίνηυα των κα ταλήξεω ν", στο περιοδικό Ανώ νας via την κουυουνιστική ανανέω ση, τ 9, 1980, σσ 25-29 // Βλ επίσης Μαυρής Γ , "Σημειώ σεις για το χαρακτήρα του φοιτητικού κινήματος στη μεταπολίτευση", στο περιοδικό Κριτική, τ 3, 1983, σσ 65-76 87 Βλ Βερναρδάκης Χρ , "Η σημερινή φάση στο μαθητικό κίνημα” , στο περιοδικό Ανώ νας via την κουυουνιστική ανανέω ση, τ 9, 1980, σσ 11-12 88 Οι "πλατύτερες" τοπικές ή πολιτιστικές οργανώσεις δεν υπήρξαν παρά γραφειοκρατικές κατασκευές, που εξυπηρετούσαν ανάγκες στρατολόγησης τω ν πολιτικώ ν νεολαιώ ν Ενας προθά­ λαμος π ολιτικής ένταξης Χαρακτηριστικότατη είναι η π αρακάτω διατύπωση, που προέρχεται από έναν εκ τω ν γραμματέω ν της μεγαλύτερης σε αριθμό μελών πολιτικής νεολαίας, της ΚΝΕ "Οταν πέρασε η πρώ τη φάση, ιδιαίτερα μετά τις εκλογές του Νοέμβρη του '74 όταν άρχισαν να σταθεροπ οιούνται οι πολιτικοί σχηματισμοί και να επιβάλλονται οι θεσμοί της νέας μορφής διακυβέρνησης, οι Δημοκρατικές Κινήσεις Νέων εξάντλησαν το ρόλο τους Πρόβαλλε η ανάγκη ισχυροποίησης της ΚΝΕ", βλ Χαλβατζής Σπ , Η πορεία Tnc νεολαίας. Αθήνα, 1986, σσ 143-144 89 Τρία υπήρξαν τα νικηφόρα μέτωπα α) ανάκληση του νομοσχεδίου για το φοιτητικό συνδικαλισμό (Ιούλιος 1975), β) ανάκληση νομοσχεδίου για τη δημιουργία της Σχολής Δημόσιας Διοίκησης (Δεκέμβριος 1975), γ) απομάκρυνση καθηγητών που συνεργάσθηκαν πολιτικά με τη δικτατορία, σε αντίθεση με την κυβερνητική θέση 90 Για τον κοινω νικό-ταξικό χαρακτήρα της μεταρρύθμισ ης αυτής βλ Φραγκουδάκη Α , "Το πρόβλημα της τεχνικής εκπαίδευσης αναπτυξιακή λογική και ιδεολογίες", στο περιοδικό Π ο λ ίπ κ . τ 11, 1977, σσ 21-26 // Ακόμη, Μ ηλιός Γ , "Η στροφή προς την Τεχνική Εκπαίδευση", στο περιοδικό Πολίπκ:. τ 13, 1977, σσ 44-51 // Βλ επίσης, Μηλιός Γ . Εκπαίδευση και Εξουσία. Κριτική της καπιταλιστικής εκπαίδευσης. Αθήνα, 1981, ιδιαίτερα σσ 48-55 και 133-143

98 91 Για το γενικό πλαίσιο της κατανεμητικής λειτουργίας της Εκπαίδευσης βλ το κλασικό έργο τω ν Baudelot C hr & Establet R . L’ecole capitaliste en France. Paris, 1971 //Γ ια την κατανεμητική λειτουργία του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος βλ Πεσμαζόγλου Στ , Εκπαίδευση και Ανάπ τυξη σ την Ελλάδα 1948-1985. Το ασυιηττω το mac ayéanc. Αθήνα, 1987 // Βλ επίσης, Μηλιάς Γ , Εκπαίδευση και Εξουσία , ό.π.. ιδιαίτερα σσ 121-132 92 Πρβλ MavíKac Ν . ό.π.. σελ 19 93 Βλ Ιω άννου X , "Η βιομηχανική εργατική τάξη ", ό.π.. σελ 40 // Για το ρόλο σ τελεχώ ν και βά σης του Π ΑΣΟ Κ στις αγροτικές κινητοποιήσεις της πρώτης μεταπολιτευτικής περιόδου βλ Κ υριακόπ ουλος Π . Το ανοοτικό ποόβληυα στην Ελλάδα υετά την 'αποκατάσταση m e AnuoKoaTiac'. Αθήνα. 1978, ιδιαίτερα σελ 58 94 Είναι κοινή διαπίστωση όλω ν τω ν ερευνητών, ότι η επιρροή του ΠΑΣΟΚ στους βιομηχανικούς εργάτες ανέρχεται σε τεράστια υψη μετά την ήττα του εργοστασιακού κινήματος 95 Βλ Ιω άννου X , Μ ισθωτή Απασχόληση . ό.π.. σσ 153-154 96 Βλ Διακήρυξη Ιδρυσεως της Νέας Δημοκρατίας από τον Κ Καραμανλή, 30/9/1974, π εριέχεται και σ το Μ πακογιάννης Π , Ανατουία π κ ε λ λ η ν ικ ά π ολιτικιά . Αθήνα, 1977, σσ 267-271 // βλ επ ίσ ης Γουντχάουζ Κ Μ , ό.π .. σσ 301-302 97 Βλ Καλλίας Κ , Η ιδεολονία Tnc Néac AnuoKoaTiac. Αθήνα, 1976 // Δούλης Γ , "Ο Φ ιλελευθερισ μός στην Πολιτική Φιλοσοφία της Ν Δ ", στο περιοδικό Επίκεντρα, τ 8, 1979, σσ 29-40 // Ενδιαφέρουσα είναι η συγκριπκή μελέτη μεταξύ της ιδεολογίας της προδικτατορικής Δ εξιά ς και της Ν Δ π ου επιχειρείται στο Καλλίας Κ , ’’Μερικές πολιτικές σκέψεις για τη δεκαετία του 1950, καθώ ς και σύντομη αναφορά στην ιδεολογία της Νέας Δημοκρατίας" στο περιοδικό Νέα Κοινω νιολονία . τ 5, 1989, σσ 59-62 98 Βλ Διακήρυξη Ιδρυσεως , ójt // Επίσης "Η ιδεολογία της Ν Δ δεν μπορεί να ενταχθή σ το παραδοσ ιακό σχήμα δεξιά - κέντρο - αριστερά ( . ) Το σχήμα αυτό είναι ουσιαστικά ξεπερασ μένο σε παγκόσμια κλίμακα” , βλ Καλλίας Κ , Η ιδεολογία , ό.π.. σελ 7 99 Ο π ω ς έχει επισ ημανθεί, το Προσυνέδριο της Χαλκιδικής, τον Απρίλιο του 1977, υπήρξε "η πρώ τη οργανω μένη εσωκομματική εκδήλωση αστικού κόμματος στη μεταπολεμική Ελλάδα" Βλ Μ πακογιάννης Π , ό .π .. (σημ 1), σελ 1 1 4 // Βλ επίσης, Vem ardakis C h r , La Transition aux partis de m asses en Grece - L’exemple de la Nouvelle Démocratie (N.D.). Memoire de DEA, Paris, 1987 100 "H όλη κατάστασις τω ν εθνικών μας θεμάτω ν και η ασκούμενη από τον Καραμανλήν πολιτική επ έβα λλον την δημιουργίαν πολιτικής κινήσεως, η οποία θα έδιδεν ασφαλή διέξοδον και έκφρασιν στο 31% του ελληνικού λαού, που το 1974 είχε ψηφίσει υπέρ του πολιτεύματος της βασιλευομένης δημοκρατίας ( ) ενώ με τα σοσιαλμανή και αντιαναπτυξιακά οικονομικά μέτρα κοινω νικοπ οιήσ εις ομίλου τραπεζικών και άλλων επι χειρήσεων κλπ - και τα "αριστερά" ανοίγματά της, η Ν Δ ηκολουθει σαφώ ς διάφορον πολιτικήν από εκείνην που θα επεθύμει το 31% του λαου μας, το οπ οίον απετέλει και την συμπαγή και μόνιμον εκλογικήν δυναμιν της, εν τουτοις αυτό το 31 % δεν ήτο βεβαίω ς δυνατόν να ψηφίση άλλον κόμμα, αφού κόμμα με σαφείς και αμεταθέτους εθνικάς αρχά ς δεν υφίστατο", βλ Θεοτόκης Σπ , Πολιτικοί Ανα υνή σ εκ. Αθήνα, 1986, σ ελ 259 101 Είναι χαρακτηριστικός ο λόγος για τον οποίον η ΕΚΝΔ αρνήθηκε ψήφον εμπιστοσύνης στην κυβέρνηση της ΝΔ τον Δεκέμβριο του 1974 "( ) είμεθα υποχρεωμένοι και δια την αοριστίαν τω ν Κυβερνητικώ ν Π ρογραμματικών Δηλώσεων, αλ λά προπαντός δια το π έπλον σκότους, ο οπ οίος καλύπ τει τα ς Κυβερνητικός προθέσεις επί του μεγάλου θέματος του Συντάγματος ( ) να αρνηθώ μεν ψ ήφον εμπιστοσύνης εις την Κυβέρνησιν", βλ την αγόρευση του Γ Μαύρου, Επίσηua Πρακτικά Tnc Boυλήc■ Συνεδρίασις Δ \ ό π , σελ 24 102 Αναφέρονται ενδεικτικά οι θέσεις για την ένταξη της χώ ρας στην ΕΟΚ, το έργον της Κυβερνήσεω ς Εθνικής Ενότητος, το ρόλο της Δημόσιας Διοίκησης Βλ την αγόρευση του Γ Μαύρου, ó jt , σ σ 18-24 103 "Η ύπαρξη ενός τέτοιου κόμματος έχει γίνει περιττή από τη στιγμή που ο εξω τερικός λόγος της α ντίθεσ ης ανάμεσα στη συντηρητική και τη φιλελεύθερη παράταξη, δηλαδή ο Θρόνος, έπαψ ε να υπάρχει και η απόγονη του 'Λαϊκού Κόμματος*, η 'Νέα Δημοκρατία' προσπαθεί να καλύψει το χώ ρο της Κεντροδεξιάς Αυτός είναι κατά βάθος ο λόγος της κρίσης που περνάει σήμερα το κόμμα της ΕΔΗΚ Διεκδικεί δηλαδή, ένα χώρο που ένα μέρος του το κάλυπταν οι συντηρητικές δυνάμεις και ένα άλλο οι σοσιαλιστικές ή σοσιαλδημοκρατικές", βλ Μπακογιάννης Π , ό.π.. σελ 172 // Βλ

ακόμη, M acridis R , Η Ελληνική Πολιτική στο σταυοοδοόυι. το σοσιαλιστικό πείοαυα. Α θήνα, 1984, σ ελ 53 104 Α ναλυτικά για το θέμα αυτό βλ Βερναρδάκης Χρ & Μαυρής Γ , Κόμματα και κοινω νικές συμμαχίες , ó jt , ιδιαίτερα σσ 239-314 105 Για το ρόλο της "εναλλακτικής αστικής λύσης" βλ Χαραλάμπης Δ , Στρατός και Πολιτική . ό.π , σσ 105-108 106 Βλ M evnaud J . Πολιτικές Δυνάυεις στην Ελλάδα. Αθήνα. 1966. σελ 328 107 Βλ M evnaud J . ό.π . σελ 329 108 "Το κόμμα μας ξεκινά σήμερα την τεράστια προσπάθεια οργανώσεως της δημοκρατικής του β ά σ εω ς κατά τα πρότυπα τω ν δυτικοευρωπαϊκών κομμάτων Η περίοδος τω ν ’αρχηγικώ ν κομ­ μάτω ν’ έκλεισε", βλ Μαύρος Γ , "Ομιλία κατά την τελετή εγκατάστασης σ τα γραφεία της ΕΚΝΔ του γενικού γραμματέα κ Μυλωνά". ΤΑ ΝΕΑ. 5/2/1975 // "Η διαμορφωθείσα τάση, στην οπ οία ν συγκλίνει η πλειοψηφία των νέω ν και των παλιώ ν είναι η δημιουργία ενός Ελληνικού σιαλδημοκρατι κού Κόμματος", βλ Κοραχάης Β , "Ενωση Κέντρου-Νέες Δυνάμεις Δυναμισμός και μεγά λες ελπίδες", ΤΑ ΝΕΑ. 6/3/1975 109 Για την οργανικά ανταγω νιστική φυση του κομματικού συστήματος σε κάθε αντιπροσω πευτική δημοκρατία βλ Offe C , "Com petitive Party Democracy and the Keynesian W elfare State Factors o f stability and disorganization", στο Policy Sciences, τ 15,1983, σελ 233 110 "T o ΠΑΣΟ Κ είναι το μόνο κόμμα στην Ελλάδα ( ) που είπε σαφώς και ευθέω ς, δεν αποδέχεται το Σύνταγμα και ότι σε περίπτωση εκλογικής νίκης θα'κανε αμέσους εθνοσυνέλευση για τη ν ψήφιση ενός νέου Συντάγματος που θα προτείνει φυσικά στο Λαό ( )", Παπανδρέου Α , "Α π αντήσ εις στα ερω τήματα που έθεσαν τα στελέχη τω ν Τ Ο και Κ Ο της Κέρκυρας, Ηπείρου και Αιτω λοακαρνανίας, 9/8/1975, περιέχεται στον tóuo Απ ό το ΠΑΚ στο ΠΑΣΟ Κ. σσ 164-176, ι­ διαίτερα σελ 167 //Γ ια την εγκατάλειψ η της θέσης αυτής βλ Αλιβιζάτος Ν , "Ο εκδημοκρατισ μός σ ήμερα σύγχρονες διαστάσεις ενός παλιού αιτήματος", στο περιοδικό Συννοονα Θ έυ α τα . τ 8, 1980, σ σ 71-80, ιδιαίτερα σελ 78 (σημ 33) 111 βλ Κούλογλου Στ , ό τ τ , σελ 37 // Ακόμη, Γιατράκος Κ , ραδιοφωνική συνέντευξη σ τον Αθήνα 9 84, 23/9/1987 112 Για μια συνολική κριτική των θέσεω ν της ΕΚΝΔ από το ΠΑΣΟΚ βλ Παπανδρέου Α , "Ομιλία σε συγκέντρω ση στη Λάρισα (5/7/1975)", στον τόμο Απ ό το ΠΑΚ , ό.π.. σ σ 129-137, ιδιαίτερα σσ 132-135 113 Για την κριτική στη σοσιαλδημοκρατία ως "στηρίγματος του μονοπωλιακού κεφαλαίου" και "κυρίου εκφραστή της αμερικάνικης πολιτικής στον ευρω παϊκό χώρο" βλ Παπανδρέου Α , Απ ό το ΠΑΚ , ó j i , σελ 87, 93, 142, 146, 168 114 "( ) ο κύριος σκοπός των Κ Κ ήταν να αναγνωρισθούν από τα αστικά κόμματα ( ) τα Κ Κ σ την Ευρώπη σήμερα είναι πολύ διαφορετικά, δεν είναι δυνατόν η λέξη Κ Κ να χρησιμοποιηθεί σαν τίτλος που έχει συγκεκριμένο περιεχόμενο ( ) Ιδιαίτερα στην Ιταλία το Κ Κ έχει μεταβληθή εντελώ ς στο καΤεξοχήν σοσιαλδημοκρατικό της Ευρώπης", βλ Παπανδρέου Α , "Α π αντήσ εις στα ερω τήματα ", στον τόμο Απ ό το ΠΑΚ . ό.π.. σελ 1 6 6 //Β λ επίσης Κουλονλου Στ . ό.π.. σσ 45-46 115 Α ναλυτικά βλ Βερναρδάκης Χρ & Μαυρής Γ , Κόμματα και κοινωνικές σ υμμαχίες , ó jt , σ σ 93-95 116 Εντυπω σιακή ομολογία του γεγονότος εμφανίζεται από την ίδια την Κ Ε του ΚΚΕ σ το 9ο Συνέδριο που συγκλήθηκε το 1974 "Η σύγκλιση του 9ου Συνεδρίου του κόμματός μας παρουσ ιάζει ένα σοβαρώ τατο κενό Συνήλθε χωρίς να υπάρχουν κομματικές οργανώ σεις", βλ Εισ ήνηση της Κ.Ε (Εκθεση Δράσης) στο 9ο Συνέδριο, Αθήνα, 1974, σελ 133 117 Α υτή η εσω κομματική ιδεολογία είναι ωστόσο απαραίτητη για την αναπαραγωγή της συνοχής του κομματικού μηχανισμού και, κυρίω ς, τη νομιμοποίηση της εκάστοτε ηγεσίας, η οποία, ταυτισμένη με τη συμβολική του κόμματος, εγγυάται τη "συνέχεια” της ιστορίας του 118 Βλ θ έ σ ε ις της Κ.Ε. του ΚΚΕ νια το 10ο Συνέδριο. Αθήνα. 1978, σσ 87-90 119 βλ Θ έσ εις της Κ Ε που ψηφίσθηκαν στο 2ο (10ο) Συνέδριο, περιέχονται στο π εριοδικό Κουυουνιστική Θεωοία και Πολιτική, τ 21, Αθήνα, 1978, ιδιαίτερα σσ 13-16 και 25-30 120 " ( ) να δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις για το σχηματισμό κυβέρνησης εθνικής ενότητας που θα είχε μια πιο καθαρή εθνική και δημοκρατική γραμμή, θα στηριζόταν σε μια ευρύτερη βάση και γι'αυτό θα ήταν πιο ισχυρή έναντι των ανατρεπτικών προσπαθειών τω ν φιλοχουντικώ ν και

100 ά λλω ν αντιδημοκρατικώ ν στοιχείω ν ( )", βλ Δρακόπουλος Μπ , "Η πολιτική της εθνικής αντιδικτστορικής ενότητας για την πρόοδο στις σημερινές συνθήκες“, στο περιοδικό Κουυουνιστική Θ εω οία και Πολιτική, τ 3, 1975, σσ 5-20, ιδιαίτερα σελ 11

ΣΗΜ ΕΙΩΣΕΙΣ ΔΕΥΤΕΡΟΥ ΚΕΦ ΑΛΑΙΟΥ 1 'Τ ο βέβαιο είναι ότι, πέρα από τα τρωτά του συνταγματικού της συστήματος, ( ) η Δημοκρατία, έτσι όπω ς λειτουργεί σήμερα, ( ) είναι το πιο δημοκρατικό πολίτευμα που γνώ ρισε η Ελλάδα από μισό αιώ να και πλέον", βλ Αλιβιζάτος Ν , ό.π.. σελ 694 // Επίσης "( ) το νέο πολιτικό κα θεσ τώ ς λειτούργησε ομαλά στο διάστημα των δέκα χρόνων που πέρασαν, κατά τρόπον π ου δεν θα είχε τίποτα να ζηλέψει από τα παρόμοια καθεστώτα τω ν άλλων χω ρώ ν της Ευρω παϊκής Κοι­ νότητας ( )", M anessis A , "L’évolution des institutions politiques ", ό τ τ , σ ελ 789 2 ΝΗ έκβαση τω ν εκλογώ ν ήταν απογοητευτική για τον Καραμανλή ( ) Επρόκειτο για το χειρότερο εκλογικό απ οτέλεσμα για τον αρχηγό της Ν Δ από τότε που ο Παπανδρέου πατήρ κατετρόπω σε την EPE το 1963", βλ Γουντχάουζ Κ Μ , ό.π .. σελ 313 // Βλ επίσης Παπακω νσταντίνου Θεοφύλακτος, Η υενάλη π εριπ έτεια. Αθήνα, 1987, σελ 165 3 Η μετατόπ ιση ψήφων από την ΕΔΗΚ προς τη Ν Δ υπολογίζεται σε 3-4% του εκλογικού σ ώ ματος και υπήρξε μεγαλύτερη απ ό τη μετατόπιση ψήφων της ΕΔΗΚ προς το ΠΑΣΟΚ που υπολογίζεται σε 2-3% Βλ αναλυτικά Γεωργαντίδης X Ν & Νικολακόπουλος Η , "Μ ετατοπίσεις ψήφω ν και μεταβολές του εκλογικού χάρτη στις εκλογές της 20ης Νοεμβρίου 1977", σ το περιοδικό Συνγρονα Θ έυατα . τ 1, 1978, σσ 49-54 4 "( ) βασίμω ς υπελογίζετο ότι το κόμμα μας θα ελάμβανε 15% περίπου", βλ Θ εοτόκης Σπ , ό.π .. σελ 260 5 "Ο ι ψ ήφοι της Ε Π προέρχονται αποκλειστικά από ψηφοφόρους που το 1974 είχαν ψηφίσει Ν Δ ή Ε Δ Ε , με μοναδική ίσως εξαίρεση τους μουσουλμάνους εκλογείς της Ροδόπης", βλ Γεω ργαντίδης X Ν & Νικολακόπουλος Η , ό.π.. ιδίως σελ 50 6 "Οι εκλογές σ τις 20 Νοεμβρίου 1977, σχεδόν τρία χρόνια ύστερα από τις πρώ τες μεταδικτατορικές εκλογές, ουσιαστικά παρουσίασαν τη βασική αντιπαράθεση δεξιάς-αριστεράς στους ψηφοφόρους", βλ Macridis R , , σελ 57 // “ Η σημαντική μετατόπιση από Ν Δ π ρος ΠΑΣΟΚ ( ) ενισχύει τη διαμόρφωση ενός διπολικού πολίτικου σχήματος ( )", Γεω ργαντίδης X Ν 6 Νικολακόπουλος Η , ό π , ιδίω ς σελ 54 // Βλ ακόμη Σημίτης Κ , Η δουική αντιπολίτευσ η. Αθήνα, 1979, σ ελ 34 7 Βλ αναλυτικά Βερναρδάκης Χρ & Μαυρής Γ , ό.π .. σσ 178-187 8 Βλ Π ουλαντζάς Ν , "Μπορεί να γίνει η ενότητα τω ν δυνάμεων της Αλλαγής", στο συλλογικό τόμο ΠΑΣΟΚ και Εξουσία, ό.π.. σσ 413-430, ιδίως σελ 416 // Συγκλίνουσα άποψη διατυπώ νεται στο Μ ουζέλης Ν , "Σκέψ εις πάνω στη θεαματική πολιτική άνοδο του ΠΑΣΟΚ", στο συλλογικό τόμο ΠΑΣΟΚ και Εξουσία, ό.π.. σσ 271-294 // Βλ επίσης Καπετανγιάννης Β , "Η πολιτική και θεω ρητική σημασία της συζήτησης για το ΠΑΣΟΚ", στο συλλογικό τόμο ΠΑΣΟΚ και Εξουσία, ά π . σσ 295-323 // Α π ό τα πολιτικά κόμματα, το ΠΑΣΟΚ φαίνεται να κατανοεί την ευρύτερη διαδικασία που υποκρυβει το εκλογικό αποτέλεσμα του 1977 "Στην πορεία προς τις κάλπες της 20ης Νοεμβρίου βρέθηκαν σε πολιτική αναζήτηση και ουσιαστική στροφή τεράστιες λαϊκές μάζες, σαν αποκορύφω μα μιας διαδικασίας απεγκλωβισ μού από παλιότερες συνδέσεις τους με διάφορα κόμ­ ματα ( ) Υ πάρχει ένα νήμα, που συνδέει και ενώνει τις 'κοσμογονικές' φάσεις κινητικότητας και προοδευτισμού τω ν λαϊκώ ν δυνάμεων Από την Εαμική αντίσταση, τους ανένδοτους και δημοκρατικούς αγώ νες του ’61-6 7, στο Πολυτεχνείο, σαν κορυφαία έκφραση της πάλης ενάντια στη δικτατορία Αυτή η κινητικότητα και ο προοδευτισμός μετά τη μεταπολίτευση, μορφοποιουνται κύρια, πολιτικά και οργανωτικά, με την αυτοοργάνωση του ΠΑΣΟΚ", βλ Εθνική Λαϊκή Ενότητα - Δηυοκοατική Πολιτική Δοάση. συνεδρίαση της 2ης συνόδου της Κεντρικής Επιτροπής του ΠΑΣΟΚ, Αθήνα, 1978, σσ 11-12 9 Για τις σ χέσεις εκπροσώπησης λαϊκών στρωμάτω ν και εργατικών-σοσιαλιστικών κομμάτω ν σε ολόκληρη τη μεταπολεμική περίοδο σ τις χώ ρες της Δ Ευρώπης βλ Moschonas G . La gauche

101 française (1972-1988) a la lumiere du paradigme social-democrate. Partis de coalition et coalitions de partis dans la com petition électorale. Doctorat d'Etat, Paris, 1990, ιδιαίτερα σσ 42-75 και τις εκεί βιβλιογραφικές αναφορές 10 Είναι χαρακτηριστικός ο τρόπος που αντιλαμβάνεται το γεγονός αυτό το ίδιο το ΠΑΣΟΚ Τ ια πρώ τη φορά, μετά τον εμφύλιο, η πολλαπλότητα των κοινωνικών φορέων έκφραζε ή μάλλον τείνει να εκφράσει τις διαφοροποιήσεις και τον προσανατολισμό των κοινωνικών δυνάμεων της χώ ρας Τούτη η μορφοποίηση του πολιτικού εποικοδομήματος αλληλοεξαρτάται και συμπ ορεύεται με βαθιές κοινω νικές διεργασίες Τελικά θα οδηγήσει αργά ή σταθερά σε κάποια ουσιαστική στοίχιση των κοινωνικών τάξεω ν και στρω μάτω ν με τα αντίστοιχα κόμματα ( ) Με βάση αυτές τις π ολιτικές και κοινω νικές διεργασίες αντικειμενικά πια άρχισε να μρφοποιείται ένα διευρυμένο μπλοκ κοινωνικών δυνάμεω ν με συγκλίνοντα ταξικά συμφέροντα", βλ Εθνική Λαϊκή Ενότητα , ó jt , σ ελ 10 11 Βλ Π άσχος Γ , Το kouuqtikó συστηυα 1974-1981. ανάτυπο, Θεσσαλονίκη, 1982, σελ 28 12 Βλ Γεω ργαντίδης X Ν & Ν ικολακόπουλος Η , "Μ ετατοπίσεις ψήφων ", ójt ., ιδίω ς σ ελ 54 13 βλ Ν ικολακόπουλος Η , "Τα εκλογικά αποτελέσματα ", ó jt ., σελ 112 14 "( ) η καθαυτό εκλογική απήχηση του ΚΚΕ εσ το 1977 εκτιμάται σε 87 000 περίπου ψήφους, δηλαδή 1,7%", βλ Νικολακόπουλος Η , "Τα εκλογικά αποτελέσματα ", ó jt ., (σημ 5), σ ελ 111 15 Είναι γεγονός, ότι με το μέρος του ΚΚΕ εσ - και ευρύτερα της Συμμαχίας Αριστερών και Προοδευτικώ ν Δυνάμεω ν - τάχθηκε στις εκλογές του ’77 σχεδόν το σύνολο της προοδευτικής διανόησης της χώ ρα ς Ο Ν Πουλαντζάς το είχε χαρακτηρίσει "φαινόμενο πρωτόφαντο από την εποχή του ΕΑΜ " Βλ Πουλαντζάς Ν , "Μ πορεί να γίνει η ενότητα ", ό.π.. σελ 420 16 "Ο π ω ς ξέρετε, έχομε τρία κομμουνιστικά κόμματα (εννοεί ΕΔΑ,ΚΚΕ εσ , ΚΚΕ) Τρία σοσιαλιστικά κόμματα Ενα μαρξιστικό σοσιαλιστικό, ένα δημοκρατικό σοσιαλιστικό και ένα ουμανιστικό σοσιαλιστικό (εννοεί αντιστοίχω ς ΠΑΣΟΚ, ΕΔΗΚ, ΚΟΔΗΣΟ) Και ενώ όλα αυτά συναγω νίζονται σε αριστερισμόν, παραπονιούνται γιατί η Νέα Δημοκρατία εκάλυψε τον χώ ρον του κέντρου Παραπονιούνται καθ'ήν στιγμήν οι ίδιοι εγκατέλειψαν τον χώρον αυτόν Η Νέα Δ ημοκρατία όμω ς δεν εκάλυψε τον χώ ρο του κέντρου με διακηρύξεις Τον εκάλυψε με τις π ράξεις της", βλ Καραμανλής Κ , "Ομιλία στην Κ Ο της Νέας Δημοκρατίας, 30/3/1979, περιέχεται στο Ο ρ ιο θ ε τή σ ει, οι επινοαυυατικέο <ροάσεκ του Κ.Καραυανλή. Αθήνα, 1986, σσ 70-71 17 Ο Π Π απαλληγούρας, υπουργός Συντονισμού μέχρι τις εκλογές του Νοεμβρίου *77 και εμπ νευστής τη ς "σοσιαλμανους" οικονομικής πολιτικής της προηγούμενης περιόδου, θα παραχω ρήσει τη θέση του στο Γ Ράλλη και αυτός με τη σειρά του στον Κ Μητσοτάκη, τον Μάιο του 1978 Η τελευταία αλλαγή αποτελεί και την επίσημη αφετηρία της νέας οικονομικής πολιτικής 18 Η άποψ η εγκατάλειψ ης του εκσυγχρονισμού έχει διατυπω θεί στο Χαραλάμπης Δ , "Από το μετεμφυλιακό Κ ράτος στο Κράτος της Μεταπολίτευσης ", ό.π.. 19 Π ρβλ Μ ηλιός Γ , " Εκσυγχρονισμός’ ή (και) οικονομική ανάπτυξη ", ό.π. 20 ‘Ή βασική διαφορά τω ν δικών μου προγραμματικών δηλώσεων από τις δηλώσεις του 1977 αφορούσε κυρίω ς στην εφαρμογή της οικονομικής πολιτικής Εδωσα δηλαδή την υπόσχεση ότι θα καταργηθεί ο φόρος ακίνητης π εριουσίας, θα καταργηθούν ορισμένα τεκμήρια που, ενώ δεν απέδω σαν, είχα ν και δυσμενή αποτελέσματα στην οικονομία, και ότι θα ενισχυθεί σημαντικά η ιδιω τική π ρω τοβουλία με παράλληλη φιλελευθεροποίηση σ το εμπόριο και την παραγωγή τω ν αγαθώ ν Είναι βαθιά πίσ τη μου ότι μόνο με τον εντελώς ελεύθερο ανταγωνισμό μπορούμε να ξεπεράσουμε το ν πληθω ρισμό και την ύφεση", βλ Ράλλης Γ , Qpεc Ευθυνηο. Αθήνα, 1983, σελ 22 21 "( ) σ την ομιλία μου προς τους βουλευτές, αμέσω ς μετά την εκλογή μου, έδωσα ιδιαίτερη έμφαση σε δυο σημεία ( ) Το δεύτερο σ ημείο που επέμενα, ήταν το ήπιο πολιτικό κλίμα ( ) που επιτρέπ ει τον π ολιτικό ανταγωνισμό, αποκλείει όμως τις ακρότητες Το ήπιο πολιτικό κλίμα θεω ρούσα ω ς π ροϋπόθεση για την ομαλή λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος", Ράλλης Γ , ό.π .. σ ελ 13 22 "( ) ο Α β έρω φ άφησε να εννοηθεί π ω ς δε συμφω νεί μαζί μου σε όσα είπα για το ήπιο πολιτικό κλίμα", βλ Ράλλης Γ . ό .π .. σελ 13 // Για τις διαφωνίες Ράλλη-Αβέρωφ, βλ Ράλλης Γ . ό.π.. σελ 38, 70-74, 83, 110-111, 181-182, 192, 270 // Γ ια την ισ τορία των αντιπαραθέσεων τω ν δύο ανδρώ ν βλ Ρ άλλης Γ , ό π , σσ 7-8 και Ράλλης Γ , noÀmKéc Εκυυστηρευσεκ: 1950-1989. σ σ 211 -

212

102 23 Σχετικό με την απόφαση της Εθνικής Π αράταξης να μην κατέλθει στις εκλογές του '8 1 , βλ Θεοτόκης Σπ , ό .π .. σελ 267 24 "Ο Α β έρω φ πίστευε π ω ς έπρεπε να κάμουμε άνοιγμα προς τα δεξιά Εγώ αντίθετα υποστήριζα ότι επ ιβαλλόταν να χαράξουμε μια βαθιά τάφρο ανάμεσα στο κόμμα και σε όσους είχαν ενεργή ανάμειξη σ το δικτατορικό καθεστώς και να προσεταιριστούμε όλους εκείνους που π ίσ τευαν στη δημοκρατία και ήταν αντίθετοι σε κάθε μορφή μονοκομματισμού", βλ Ράλλης Γ , Ωρες , ό.π.. σελ 8 25 Σε ό λες τις δημοσκοπήσεις που είχαν διενεργηθεί για λογαριασμό της Ν Δ και που δεν είδαν τότε το φ ω ς της δημοσιότητας, οι συσχετισμοί εμφανίζονταν σε βάρος της Το Μάιο του 1980, όταν ο Γ Ράλλης εξελέγη στη ηγεσία της, η Ν Δ βρισκόταν στο 18% Τον Au γούστο του '80 βρισκόταν σ το 22% Το Φ εβρουάριο του 1981, αμέσω ς μετά την κηδεία της πρώ ην βασίλισσας Φ ρειδερίκης που είχε επ ιτρέψ ει η κυβέρνηση να γίνει στην Ελλάδα, οι πολιπκές δυνάμεις εμφανίζονται ω ς εξής Ν Δ 24% , Π ΑΣΟΚ 45%, Ακρα Δεξιά 3%, ΚΚΕ 10%, διάφοροι του Κέντρου 8%, αναπ οφάσιστοι 10% Το Μάιο του '81, η Ν Δ βρισκόταν στο 25%, το ΠΑΣΟΚ στο 36,2% , ενώ οι αναπ οφάσιστοι εμφανίζονταν σε ποσοστό 19,6% Βλ Ράλλης Γ , Ωρες , ό.π.. σελ 62 και 208 26 "Π ρώ τος σ τόχος είναι η κατάκτηση της Κυβέρνησης από το φορέα που εκφράζει τα σ υμφέροντά το υ ς (εννοεί των λαϊκώ ν δυνάμεων) Η κατάκτηση της κυβέρνησης θα σ ημάνει και την άμεση άσ κησ η π ραγματικής πολιτικής εξουσίας" βλ "Τακτικά και στρατηγικά ζητήματα σ την πορεία για το Σοσιαλισμό" στο Μηνιαίο Ενηυεοωτικό Δελτίο. Νοέμβρης-Δεκέμβοης 1979, τ 11-12, σσ 1629, ιδίω ς σ ελ 26 27 Τον όρο parti-attracteur έχει χρησιμοποιήσει o Moschonas, θέλοντας να ορίσει την ιδιότητα των κομμάτω ν "( ) να τοποθετούνται μέσα στο πολιτικό σύστημα ω ς πόλοι συσπείρωσης, ω ς μαγνήτες, γυ ρω από τους οποίους ομαδοποιούνται, συσσωματώνονται, δομούνται διάφορες κοινω νικές ομάδες", βλ Moschonas G , ό.π .. σελ 70 28 Για τη διαδικασία διάρρηξης των σχέσεω ν ΚΚΕ και εαμικου κοινωνικού μπλοκ βλ Β ερναρδάκης Χρ & Μ αυρής Γ , ό.π .. σσ 73-98 29 "Το Π ΑΣΟ Κ ( ) στην ουσία πρόκειται για ένα κράμα μικροαστικού σοσιαλισμού, διαποτισμένου και απ ό εθνικισ τικές αντιλήψεις", βλ Θ έσ εκ π κ Κ.Ε. του ΚΚΕ νια το 10ο Συνέδριο. Αθήνα, 1978, σ ελ 86 // “ ( ) το κόμμα των αποστατώ ν εξακολουθεί να διατηρεί ακόμα μια ορισμένη επιρροή ( ) Είναι επ ομ ένω ς ανάγκη να ενταθεί η πάλη εναντίον του δεξιού αναθεωρητισμού σε όλα τα επίπ εδα ( ) να κερδηθούν από το κόμμα μας οι εργαζόμενοι που τους ακολουθουν ακόμα", βλ Θ έσεις της Κ Ε . ό.π , σσ 89-90 30 Βλ Ιω άννου Χρ , "Η βιομηχανική εργατική τάξη ", ό.π.. σελ 51 // Κατά την περίοδο αυτή βασικό ρόλο διαδραματίζουν οι Συνεργαζόμενες Αγω νιστικές Δημοκρατικές Εργατοϋπαλληλικές Ο ργανώ σ εις (Σ A Δ Ε Ο ) και η Συντονιστική Επιτροπή Δημοσιοϋπαλληλικών Ο ργανώ σεω ν (Σ Ε Δ Ο ), οργανω τικοί φορείς των δύο γενικών απεργιώ ν του 1979 Αργότερα, μετά τη διάλυσή τους, κεντρικό συντονιστικό ρόλο θα αναλάβουν τα "18 Συνεργαζόμενα Σωματεία" (ΓΕΝΟΠ-ΔΕΗ, σω ματεία OTE, ΟΙΕΛΕ, ΟΣΠΑ, ΕΙΝΑΠ, ΕΑΣ, Εταιρεία Υδάτων, Τουριστικά Λεω φορεία, ΟΑΠ, κλπ) 31 Βλ αναλυτικά τη συλλογή 10 νοόνια ντοκουυέντα - Χρονικό και ντοκουυέντα από touc ανώ νες του λαου uac - Δικτατορία Μεταπολίτευση. Αθήνα. 1983, σσ 88, 112-116, 162-164 32 Βλ Ιω άννου Χρ , "Η βιομηχανική εργατική τάξη ", ό.π.. σσ 51-52 33 Βλ σ χετικά Κασιμάτης Μπ , 'Τ α εργοστασιακά σωματεία ", ό.π. // Επίσης, Καραμπελιάς Γ , ό.π.. σσ 137-139 34 Ο ι σχετικοί π ροβληματισμοί είχαν κατασταλάξει μέσα από μια σειρά ειδικών σ υνεδρίω ν ή συνδικαλιστικώ ν σεμιναρίω ν Αναφέρεται ενδεικτικά το Συνέδριο της ΓΕΝΟΠ-ΔΕΗ το Μ άιο του 1981, τα σεμινάρια του ίδιου συνδικάτου, το Συνέδριο της ΟΜΕ-ΟΤΕ Βλ Μητρόπουλος A , ό .π .. σελ 53 35 Βλ Μ ητρόπ ουλος A , ό.π .. σσ 232-234 36 Πρβλ Καραμπελιάς Γ , ó jt , σσ 167-168 Θα έπρεπε ωστόσο να επισημανθεί όπ σ τη λογική του σ υγγραφέα διαφαίνεται μια ταύτιση του φαινομένου της "κομματικοποίησης του κράτους" με αυτό της κομματικοποίησης των κοινωνικών χώρων Αναλυτικότερα το πρόβλημα αυτό διερευνάται στο Δ' Μ έρος της ανά χείρας εργασίας 37 Βλ την ανάλυση του Μ Duverger για την προέλευση των κομμάτων και ειδικότερα την "εξω τερική προέλευση τω ν κομμάτων", στο Duverger Μ , Les partis politiques. Paris, 1976, ιδιαίτερα σσ 32-40 // Βλ επίσης την ανάλυση των Lipset S Μ & Rokkan S για τη "βιομηχανική

103 επανάσταση" και την επακόλουθη ανάπτυξη της διάκρισης ιδιοκτητών-εργαζομένων στο U pset S Μ & R okkan S . "Cleavage Structures, Party Systems, and Voter Alignments: An Introduction", στο Party System s and Voter Alianments/Cross-National Perspectives, σσ 1-64, ιδιαίτερα σ σ 1323 Τα παραδείγματα του βρετανικού Labour, του γερμανικού SPD, του σουηδικου SAP, αλλά και όλω ν τω ν ευρω παϊκώ ν μαζικών εργατικώ ν κομμάτων, δείχνουν ακριβώς τον πρω τεύοντα ρόλο της κοινω νικής διαίρεσης στην ανάδυση αυτών τω ν πολιπκών σχηματισμών, προτού αυτά εκφράσουν με την ύπαρξή τους την κομματική-πολιτική διαίρεση της κοινωνίας 38 Είναι ενδεικτικό το γεγονός, ότι η ελληνική κοινή γνώ μη εμφανίζεται ω ς η περισσότερο “πολιτικοπ οιημένη" σε σχέση με τις ανπστοιχες τω ν χω ρώ ν της Νόπας Ευρώπης Το ίδιο ισ χύει, σε μεγάλο βαθμό, και σε σχέση με την υπόλοιπη Ευρώπη, αν κρίνει κανείς από το συνολικό βαθμό πολιτικής συμμετοχής (ένταξη σε κόμματα, εκλογική συμμετοχή, συμμετοχή σε σ υνδικαλιστικές εκλογές κ ο κ ) Για την αποδοχή της "πολιτικής" στην ελληνική κοινή γνώμη και τη σύγκριση με τις ά λλες νοτιο-ευρωπαϊκές χώ ρες βλ Συνκοιτική Ερευνα Π ο λ ιτικ ά Koυλτoυpαc σ τκ yotoec m e N0Tiac Ευρώπη<τ. Eiaavcovi^c Π αρατηρήσεκ (1985). Ανάτυπο από την περιοδική έκδοση του ΕΚΚΕ Επιθεώ ρηση Κοινωνικών Ερευνών, Αθήνα, 1988, σελ 137 (Πίνακας 10) // Βλ επίσ ης, Εοευνα via την Πολιτική Συυπεοιωοοά των Γυναικών (1988). Γενική Γραμματεία Ισότητας και Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, Αθήνα, 1978, ιδιαιτέρως σσ 11-12 39 Ιδιαίτερη σημασία θα έπρεπε να αποδοθεί στο ελληνικό φαινόμενο των "παρατάξεων", που αποτελουν μια ιδιότυπη σύζευξη κόμματος και συνδικάτου, διαμεσολαβητικός ιμάντας ανάμεσα στα δυο κοινω νικά υποκείμενα 40 "Σύντομα, ήδη από το 1975, η φοιτητική νεολαία και η διανόηση αναλαμβάνουν το ρόλο του συλλογικού οργανω τή ( ) Ενώ η αστική τάξη διατηρεί ζηλότυπα και φοβισμένα, μέχρι το 1981, την κεντρική εξουσία, ηττάται κατά κράτος στη μάχη του δρόμου, της γειτονιάς, της ιδεολογικής ηγεμονίας Στο εκδοτικό επίπεδο, σε επίπ εδο περιοδικώ ν και σύντομα σ' εκείνο του μαζικού τύπου υποσκελίζεται από την Αριστερά Η λογοτεχνική και καλλιτεχνική διανόηση κυριαρχείται σχεδόν απόλυτα αττ*αυτήν ( ) η Αριστερά και η διανόηση διαμορφώνουν την ηγεμονία τους στο επ ίπ εδο της κοινω νίας τω ν πολιτώ ν προτού την πάρουν και στο πολιτικό επίπεδο", βλ Καραμπελιάς Γ , ό.π .. σελ 154 41 Βλ Βερναρδάκης Χρ & Μ αυρής Γ , ό.π .. σσ 356-359

ΣΗΜ ΕΙΩΣΕΙΣ ΤΡΙΤΟΥ ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ Υ 1 "Σε ευρύτερη ιστορική προοπτική, οι εκλογές της 18ης Οκτωβρίου 1981 στάθηκαν ένα α π ό τα κεντρικά πολιπκά γεγονότα ολόκληρης της μεταπολιτευτικής περιόδου, αφού μ’αυτές τις εκλογές τερματίστηκε - για πρώτη φορά με τέτοια σαφήνεια και διά ρκεια - η σχεδόν αδιάκοπη δια­ κυβέρνηση της χώ ρας από πς συντηρητικές πολιπκές δυνάμεις", βλ Νικολακόπουλος Η , "Εισαγω γή" σ το Aτλac Βουλευτικών Εκλονών 18η<: Οκτωβοίρυ 1981. έκδοση ΕΚΚΕ, Αθήνα, 1984, // Βλ επίσης Τσουκαλάς Κ , "Το γενικώτερο νόημα τω ν εκλογών και οι π ροοπτικές τους", σ το περιοδικό Π ολιτική, τ 2, 1982 2 Βλ ϋΐθΓπβηάουΓοε Ν , ό π , ιδίω ς σσ 64-65 3 Βλ Πάσχος Γ , Το Κουυατικό Συστηυα 1974-1981. ανάτυπο, Θεσσαλονίκη, 1982, σελ 35, σημ

1 4 Βλ Τσουκαλάς Κ , "Το γενικώτερο νόημα των εκλογώ ν ", ά π , σελ 143 // Βλ επίσης Μβοπάι'β Ρ , ό.π .. ιδίω ς σσ 59-64 5 "ΓΓαυτό το λόγο οι εκλογές ήταν έντονα ιδεολογικές, αν πάρουμε αυτόν τον όρο στην πιο π λατιά του έννοια", βλ ΜβΟΓΚ^ Ρ , ό.π .. σελ 63 6 Βλ Νικολακόπουλος Η Χ ΙΙΙ-Χ ΐν 7 Βλ για πς διεργασίες αυτές Βερναρδάκης Χρ & Μαυρής Γ , Κόμματα και Κοινωνικές Συμμαχίες , & π , ιδίω ς σσ 96-98, 167-204 8 Ανάλογες διαδικασίες εξέλιξης ακολούθησαν όλα τα εργατικά, σοσιαλιστικά και σοσιαλδημοκρατικά κόμματα της Δ Ευρώπης Η διεύρυνση της κοινωνικής επιρροής σε τμήματα τω ν μεσαίω ν στρω μάτω ν συνέβη αφου πρώτα κατοχυρώθηκαν ως "ταξικά" κόμματα, ω ς αποκλειστικοί, σχεδόν, εκπρόσωποι της εργατικής τάξης και γενικότερα των λαϊκών τάξεω ν Χ ω ρίς

104 αυτήν τη σταθερή σχέση εκπροσώ πησης, η διεύρυνση της κοινωνικής και εκλογικής επιρροής θα ισοδυναμουσε με βήματα στο κενό Αναλυτικά, η διαδικασία μεταλλαγής των αντίστοιχων ευ ρω π α ϊκώ ν κομμάτω ν εκτίθεται στο Moschonas G . ό.π. ιδίως σσ 42-75 9 "Αν θυμηθουμε ότι σχεδόν 31 τοις εκατό των ψηφοφόρων ψήφισαν το 1974 υπέρ της μοναρχίας και αν σ υγκρίνουμε την κατανομή τω ν ψήφων υπέρ της Νέας Δημοκρατίας το 1981, παρατηρούμε μια χτυπητή ομοιότητα Η Νέα Δημοκρατία είχε συρρικνωθεί σε ένα σ κληρό πυρήνα βασιλοφ ρόνω ν, ακόμα και δεξιώ ν δυνάμεων ( )", βλ Macridis R , ójt , σσ 74-75 10 "Η μεγαλύτερη πτώ ση της Ν Δ στις αστικές περιοχές απ'ό.τι στις αγροτικές είχε ως σ υνέπεια να διευρυνθεί ακόμη περισσότερο το χάσμα που πάντα χαρακτήριζε την εκλογική επιρροή της Δ εξιά ς μια επιρροή που βασικός άξονάς της είναι η πολύμορφη χειραγώγηση του αγροτικού κόσμου ώ σ τε να αποτελεί το κύριο στήριγμα της Δ εξιάς σε εκλογικό επίπεδο Το χάσμα αυτό είχε αισθητά μ ειω θεί με την επανεμφάνιση του Καραμανλή το 1974 Ομως η ιδεολογική και πολιτική ταύτιση τη ς Ν Δ με την προδικτατορική EPE, είχε ω ς συνέπεια και αντίστοιχους μετασχηματισμούς στην εκλογική της βάση", βλ E Κ Λογικός, "Διαβάζοντας τον καινούργιο εκλογικό χάρτη", στο περιοδικό ΑΝ ΤΙ, τ 191, 1981, σσ 13-17, ιδίως σελ 16 11 "Το φαινόμενο αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία όχι μόνο γιατί συχνά το ΠΑΣΟΚ θεω ρείτο - μάλλον α βάσ ιμα ό π ω ς αποδείχτηκε - ω ς κίνημα αγροτικής διαμαρτυρίας, αλλά και γιατί μόνο η α νθεκτικότητα που επέδειξε η Ν Δ στις αγροτικές περιοχές ( ) της επέτρεψε να συγκροτηθεί τελικά π ά νω απ ό το 35%", βλ E Κ Λογικός, "Διαβάζοντας τον καινούργιο ", ójt , σελ 1 5 II Για την ίδια επισήμανση βλ M acridis R , ό.π .. σελ 73 // Βασικός εκπρόσωπος της άποψης για το "αγροτικό ΠΑΣΟ Κ" υπήρξε ο Ν Μουζέλης Βλ το άρθρο του "Σκέψ εις πάνω στη θεαματική πολιτική ά νοδο του ΠΑΣΟΚ", ό.π. 12 "( ) όπ ω ς π ολλές φορές τα τελευταία χρόνια έχω διαπιστώσει, ο τόπος μπαίνει σε μια π εριπ έτεια με άγνω στο το τέρμα της ( ) Εύχομαι η επιρροή του Καραμανλή να είναι τέτοια. ώ σ τε να διατηρηθεί η άψογη δημοκρατία που κατορθώσαμε εμείς να επιβάλλουμε το 1974 και που, παρ'ό λες τις δυσκολίες και τα εμπόδια, μπορέσαμε να την διατηρήσουμε μέχρι σήμερα", βλ Ράλλης Γ , Ω ρ ες , ό.π.. σελ 305 13 Βλ M eynaud J . Η βασιλική εκτροπή από τον κοινοβουλευτισυό του Ιουλίου 1965. Αθήνα, 1966, ιδίω ς σ ελ 176 14 Μια α π ό τις πολλές παρουσιάσεις τω ν μεταπολεμικώ ν εκλογικών αποτελεσμάτων σ τις χώ ρες της κοινοβουλευτικής αντιπροσω πευτικής δημοκρατίας περιέχονται στο Beyme Κ , Political Parties in W estern Dem ocracies. London, 1985, σσ 377-406 15 Βλ D uverger Μ , ό.π , σελ 303 16 Σύμφω να με τον Duverger, τρεις είναι οι βασικοί παράγοντες που καθορίζουν ένα κομματικό σύσ τημα οι κοινωνικο-οικονομικοί, οι ιδεολογικοί και τεχνικοί Οι δυο πρώτοι “αφορούν ουσιαστικά σ την επιρροή της δομής των κοινω νικώ ν τάξεων πάνω στα πολιτικά κόμματα", βλ Duverger Μ . ό.π .. σελ 290 Ο τρίτος παράγων, ο τεχνικός, είναι το εκλογικό σύστημα 17 "Κύριο χαρακτηριστικό της πολιτικής ζωής, και ιδίως των εκλογικών αναμετρήσεων, στη δ εκαετία του '80 ήταν η διαμόρφω ση και εμπέδωση ενός απόλυτου τρικομματισμού ( ) Ο τρικομματισ μός της δεκαετίας του '80, αλλά και ο ιδιότυπος συνδυασμός του με μια διπολική μορφή π ολιτικού ανταγω νισμού μεταξύ ‘Δεξιάς’ και Ά ντιδεξιάς', έχει βέβαια τις ιστορικές του ρίζες στον τρικομματισ μό της τελευταίας προδικτατορικής περιόδου, όταν η παραταξιακή διαίρεση του εκλογικού σ ώ ματος σε Δεξιά, Κέντρο και Αριστερά προσέλαβε συγκεκριμένη κομματική έκφραση και για το υ ς τρεις επιμέρους π ολίτικους χώρους, με τη δημιουργία της Ενωσης Κέντρου ( Ε Κ ) Την ίδια εποχή εξάλλου άρχισε να αναδεικνύεται ω ς καθοριστικό και μόνιμο στοιχείο της πολιτικής ζω ή ς ο σ υνδυασμός του τρικομματισμού με το διπολικό ανταγωνισμό μεταξύ Δεξιάς και ’δημοκρατικώ ν δυνάμεων' ( )", βλ Ν ικολακόπουλος Η , "Η εκλογική επιρροή τω ν πολιτικώ ν δυνάμεω ν", σ το συλλογικό τόμο Εκλονές και Κόυυατα στη δεκαετία του ’80. Αθήνα, 1990, σσ 203237, ιδιαίτερα σελ 203-204 18 Για την περίπ τω ση του γερμανικού FDP βλ Ράσκε Γ - Κατσούλης Η κ ά , Τα Πολιτικά Κόυυατα Tnc Δυτικής Ευρώ πης, τόμος Α', Θ εσσαλονίκη, 1992, σσ 396-406 // Για την π ερίπ τω ση του Liberal Party στη Μ Βρετανία βλ Borella F . Les Partis Politiques en Europe. Paris, 1984, ιδιαίτερα σσ 51-53 II Την ύπαρξη "τρίτων" μικρότερων κομμάτων στα δικομματικά σ υστήματα θίγει και ο Μ Duverger, αναλύοντας τις περιπ τώ σεις του Farmer-Labor ή του Εργατικού Κόμματος σ τις ΗΠΑ και του Liberal Party στη Μ Βρετανία Βλ Duverger Μ , ó j t , σσ 294-296

105 19 Βλ Β ερναρδάκης Χρ & Μ αύρης Γ , Κόμματα και Κοινωνικές Συμμαχίες , ό τ τ , σσ 178-187 // Βλ επίσης, Μπριλλάκης A . ό.π , σελ 127 20 Για τις εσ ω τερικές δια ιρετικές τομές της γαλλικής αριστερός βλ Touchard J . La gauche en France depuis 1900. Paris, 1981 21 Για τις εσ ω τερικές τομές της ιταλικής αριστερός που οδήγησαν ήδη από τη δεκαετία του '20 σ την ανάδυση πολλαπλώ ν ρευμάτων (Σ Κ , κομμουνιστές-τάση Μπορντίγκα, κομμουνιστές-τάση Γκράμσι κλπ), βλ Borella F , ό.π .. σσ 155-156 22 Μικρή εξαίρεσ η αποτέλεσε η διάσπαση του 1968 στο ΚΚΕ, που προκάλεσε τη συγκρότηση του ΚΚΕ εσ 23 Βλ Δημητράς Π . Πολιτικός Πεοίνυρρς. Κόυυατα και Εκλονές στην Ελλάδα, τόμος Α', Αθήνα. 1991, ιδιαίτερα σσ 176-177 // Επίσης, του ιδίου ό.π , σσ 181-184 // Γ ια την κυβερνητική πολιτική της π εριόδου 1981-1985 βλ επίσης, Αρσένης Γ . Πολιτική Κατάθεση. Αθήνα, 1987 // Σπ ουρδαλάκης Μ . ΠΑΣΟΚ. Δουή-Εσωκουυατικές κρίσεις και Συνκέντοωση Εξουσίας. Αθήνα, 1988, ιδιαιτέρω ς σσ 288-306 24 Βλ σχετικά. Μ πλέκος A , Γενονότα - σταθυοί του ελληνικού εονατικου και συνδικαλιστικού κινήυατος. Αθήνα, 1985 // Βλ επίσης, Κουκουλές Γ & Τζανετάκος Β , Συνδικαλιστικό Kivnua 19811986. Η υενάλη ευκαιρία που γάθηκε. Αθήνα, 1986 25 Ο ν 1264/1982 μαζί με την εισηγητική του έκθεση και σχολιασμό επιμέρους ζητημάτω ν εκτίθενται σ το Μητρόπουλος A . ό.π , ιδιαίτερα σσ 47-52, 144-162, 251-309 // Ο νόμος 1264/82 προκάλεσε εντονό τατες αντιδράσεις στην πλευρά της εργοδοσίας Ιδιαίτερα ο Σύνδεσμος Ε λληνικώ ν Βιομηχανιώ ν θα επιτεθεί με δριμύτητα στο νόμο "( ) με τις διατάξεις του ( ) αφαιρείται κάθε δυνατότητα της μιας πλευράς να προστατεύσει τα νόμιμα δικαιώματά της απέναντι σ την καταχρηστική άσκηση τω ν δικαιω μάτω ν της άλλης πλευράς, και αυτό δεν συμβάλλει ( ) στην ειρηνική επ ίλυση των διαφορών εργοδοτών-εργαζομένων ( ) με την αναδρομική κατάργηση νόμιμω ν ενεργειώ ν και δικαστικώ ν αποφάσεων, που θα έχει σοβαρές επιπτώσεις στον οικονομικό προγραμματισ μό των επιχειρήσεων, θα κλονισθεί η εμπιστοσύνη του επιχειρηματικού κόσμου προς την π ο λιτεία ( )", βλ Δελτίο Σ.Ε.Β.. τ 438. 1982 26 Μ εγάλη καταγραφή ανώ τερω ν κρατικών στελεχών προερχόμενων από την Αριστερά για την περίοδο 1981-1985 υπάρχει στο Λάμψας Γ , Η Ελληνική Νουενκλατούοα. Οι Προνουιουνοι της Εξουσίας. Αθήνα, 1985, σσ 560-562 27 Γ ια το ζήτημα αυτό βλέπε Καράγιωργας Σ και άλλοι, £ j t // Επίσης, Λινάρδος-Ρυλμόν Π , ό.π // Βλ α κόμη το συλλογικό τόμο Η Καπιταλιστική Εκυετάλλευση στην Ελλάδα - Βαθυός και Μ ορφ ές, έκδοση του Κέντρου Μαρξιστικών Ερευνών, Αθήνα, 1985 28 Βλ O ECD. Historical Statistics 1960-1986. Paris, 1988 29 Βλ επίσης, Πετμεζίδου-Τσουλουβή Μ, Κοινωνικές Ανισότητες και Κοινωνική Π ολιτική. Αθήνα. 1992, ιδιαιτέρω ς σσ 138-139 30 Βλ Α ρσ ένης Γ , ό.π .. Αθήνα, 1987, σσ 69-70 31 Βλ σχετικά, Μ αυρής Γ , Οι κοινωνικές συντετανυένες της κουυατικής επιρροής. Διεοευνηση της ωήωου σ το επίπεδο των βουλευπκών και συνδικαλιστικών εκλονών. Διδακτορική δια τρ ιβή. Τμήμα Π ολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης, Νοέμβριος 1993 32 Το ζήτημα αυτό αναλύεται στο Σακελλαρόπουλος Ο , Ποοβληυατικές Επιχειρήσεις - Κράτος και Κοινω νικά ΣυυΦέοοντα στη Δεκαεπα του *80. Αθήνα, 1992 33 Ο π ω ς ο μ ο λ ογή θη κε,"( ) δεν είχαμε σαφή ιεράρχηση των προτεραιοτήτων μας ( ) Αυ τή η ιεράρχηση δεν υπήρχε Ετσι, χω ρίς συντονισμό, όλα τα υπουργεία άνοιξαν ταυτόχρονα όλα τα μέτω πα-, βλ Α ρσένης Γ , ό.π.. σελ 184 34 Βλ σ χετικά Ανδρουλάκης Μ , Μ ετά. Αθήνα. 1992, σελ 131 35 Βλ σ νεπκά το περιοδικό Συνδικαλιστική Επιθεώρηση, τ 15 Μάρπος 1986. σσ 40-42 36 “Τα περισσότερα σω ματεία δημιαυργήθηκσν μετά τον Οκτώβριο του 1981 Αυτό δεν ήταν αποτέλεσμα μιας ανάπτυξης του συνδικαλιστικού κινήματος, αλλά μιας πολιτικής νίκης τω ν εργαζομένω ν", βλ Μ παλτάς Π , "Πίσω από τη διαμάχη τω ν αριθμών", στο περιοδικό Σχολιασ τής, τ 33, 1985. σ ελ 21 37 Βλ Ιω άννου Χρ , "Η βιομηχανική εργατική τάξη ", £/π , σελ 43 38 Βλ σ χετικά Ταρπάγκος A . "Η ανάπτυξη του εργοστασιακού συνδικαλισμού σπς βιομηχανίες της Θ εσσαλονίκης", στην Αυνή. 30 Απριλίου 1982 // Του ιδίου, “ Επεκτείνεται το κυμα

106 συνδικαλισμού στη Θεσσαλονίκη", στην Αυνή. 27 Ιουνίου 1982 // Επίσης, του ιδίου, "Οι εργατικοί αγώ νες σ τις βιομηχανίες της Ξάνθης", στην Α υνή. 4 Ιουλίου 1982 39 Βλ Μ ητρόπουλος A , ά π , σσ 52-53 και 55 // Ακόμη, ΓΣΕΕ, Κοινω νικοποίηση-Αποκέντοω ση Αυτοδιανείοιση. Διεθνέο Σευινάοιο. Αθήνα, 1983 // Βλ επίσης ΓΕΝΟΠ-ΔΕΗ, Εονατική ΣυυυετογήΚοινωνικοποίηση-Αυτοδιανείοιση. Διεθνέο Σευινάοκχ Αθήνα, 1983 //Α κόμ η, Πανελλήνια Ο μοσπονδία Σιδηροδρομικών (Π Ο Σ ), Α'Συνδικαλιστικό Σευινάοιο. 6-8 Απρίλη 1984, Αθήνα, 1984 40 Βλ Μαυρής Γ , Οι κοινω νικές συντεταγμένες της κομματικής επιρροής , ό.π. // Βλ επ ίσ ης για τις κομματικές δυνάμεις στους κοινωνικούς χώρους κατά την περίοδο 1982-1987, Βερναρδάκης Χρ & Μ αυρής Γ , "Πάλη των τάξεω ν και πολιτικά κόμματα 1985-1987 Η κρίση εκπροσώ πησης σε εξέλιξη", σ το περιοδικό Θέσεις, τ 22, σσ 53-83 και ιδιαίτερα σσ 78-81 41 Αναλυτικά η πολιτική αυτή εκτίθεται στο Μοσχονάς A , Παραδοσιακά Μικροαστικά Στοώ υατα Η π ερίπ τω ση της Ελλάδας. Αθήνα, 1986, ιδιαίτερα σελ 251 κ ε 42 Για την ίδρυση του ΕΣΙΠ βλ Μ αυρογορδάτος Γ , Μεταξύ Πιτυοκάυπτη και Προκρούστη - Οι επαννελυατικέο ο ονα νώ σ εκ στη σηυερινή Ελλάδα. Αθήνα, 1988, σσ 171-174 43 Στο συνέδριο αυτό είχαν προσκληθεί να συμμετάσχουν η Ενωση Ελλήνων Εφοπλιστώ ν (ΕΕΕ), οι ιδιω τικές τράπεζες, ο Σύνδεσμος Επιχειρήσεων Σούπερ Μάρκετ Ελλάδος (ΣΕΣΜ Ε), ο Εμπ ορικός Σύλλογος Αθηνών, η Πανελλήνια Ομοσπονδία Ξενοδόχων, οι κτηματικές και α σ φαλισ τικές εταιρείες Παρά την αποχώρηση των εφοπλιστών και των ιδιω τικώ ν τραπεζώ ν "( ) εκείνο π ου προέκυψε από τις συναντήσεις αυτές δεν ήταν ένα απλό συνέδριο, αλλά μία χω ρίς π ροηγούμενο δημόσια διαμαρτυρία του επιχειρηματικού κόσμου ( )", βλ Μ αυρογορδάτος Γ . ό.π.. σ σ 170-171 44 Βλ Βερναρδάκης Χρ & Πανταζόπουλος A , "Στα γενέθλια της Αλλαγής Μικρός απολογισμός της σ οσιαλιστικής διετίας" στο περιοδικό Σχολιαστής, τ 8, 1983, σσ 4-5 45 "Η περίοδος αρχηγίας του Αβέρω φ χαρακτηρίστηκε από την εντατική μαζικοποίηση της κομματικής οργάνω σης και από την υιοθέτηση ενός άκριτου (αν όχι άκρατου) 'ρ εβανσισμού' (εκδικητικότητας) κατά του ΠΑΣΟΚ ( ) ο οποίος μερικές φορές θύμιζε τον παραδοσιακό πρω τόγονο αντικομμουνισμό της δεξιάς με τις κινδυνολογικές εξάρσεις του", βλ Δημητράς Π , ά π , σ ελ 128 46 "Υ π ήρξε μια περίοδος που η ΟΝΝΕΔ είχε υιοθετήσει μια σκληρή άποψη, μάλλον μια σ κληρή γλώ σ σα ( ) Ισως - το βλέπω απολογιστικά - και να ήταν εκείνη την περίοδο αναγκαίο, γιατί, όπω ς ξέρετε, ο χώ ρος της Ν Δ τότε είχε βγει από την ήττα του ‘81 Η παράταξη ήταν σχεδόν διαλυ­ μένη και ήθελε κάποια φόρτιση για να μπορέσει να ανακάμψει", βλ Βουλγαράκης Γ , Ση υ ειώ σ εκ νια το κίνηυα m e Néac Γενιάο. Αθήνα, 1989, σελ 155 47 Βλ σχετικά Δημητράς Π ,_ó j t , σσ 129-134 48 Βλ Βερναρδάκης Χρ & Μ αστραντώνης Τ , "ΚΚΕ-ΠΑΣΟΚ το ειδύλλιο", σ το περιοδικό Σνολιαστήο. τ 11, 1983, σσ 8-9 49 "Είναι γεγονός ότι η κριτική του ΚΚΕ τότε στο ΠΑΣΟΚ κυριαρχείται σχεδόν αποκλειστικά από το θέμ α τω ν 'τριών έξω ' (ΝΑΤΟ, Βάσεις, ΕΟΚ) ( )", βλ Ανδρουλάκης Μ , ά π , σελ 134 50 "( ) οι προσπάθειές μας πρέπει να τείνουν στη μετατροπή της εκλογικής πλειοψ ηφίας σε κοινω νικοπολιτική δύναμη αλλαγής, ικανή να οδηγήσει στους βαθειους μετασχηματισμούς που έχει ανάγκη ο τόπος μας ( ) Ο βασικός πολιτικός πυρήνας αυτού του συνασπισμου δεν μπορεί παρά να είναι η ενότητα τω ν αριστερών δυνάμεων των κομμουνιστών και σοσιαλιστώ ν στη βάση του δημοκρατικού δρόμου για ένα σοσιαλισμό με δημοκρατία και ελευθερία" βλ "Πολιτική Απόφ αση του 3ου (11ου) συνεδρίου του ΚΚΕ εσωτερικού", στο περιοδικό Κουυουνιστική Θεωρία και Πολιτική, τ 44, 1982, σσ 3-39, ιδιαίτερα σελ 21 51 "Ο τι το ΠΑΣΟΚ μέσα σε κλίμα εξαιρετικής πολιτικής και κοινωνικής πόλω σης, ξανακέρδισε την εκλογή μ'ένα 46% , δείχνει πρώτα-πρώτα ότι η ρήξη με τον Καραμανλή, που επέβαλε την τελευταία στιγμή ένα βαθύτατο ρεύμα στη βάση, το ωφέλησε ( ) γιατί ο Καραμανλής δεν είναι ο πρώ τος τυχόν 'αντιδραστικός' και ακόμα λιγότερο 'φασιστής’ εκπρόσωπος της δεξιάς, αλλά ο σ οβαρότερος συντηρητικός πολιτικός ηγέτης, με μεγάλο κύρος ακόμα και σε κεντρώες μάζες", βλ Ράπτης Μ , "Ο 'αυτοδυναμος* σοσιαλισμός", στο περιοδικό Α ντί, τ 287, 1985, σσ 30-31 52 "( ) το Μάρτη 1985, το ΠΑΣΟΚ αποφάσισε, κυριολεκτικά την τελευταία στιγμή, να μην προτείνει τον Καραμανλή για μια δεύτερη προεδρική θητεία ( ) τη μεταστροφή αυτή προκάλεσαν οι πολυάριθμες ενδείξεις, τόσο δημοσκοπικές όσο και οργανω τικές, ότι μια τέτοια

107 υπόδειξη θα στοίχιζε ακριβά σ το ΠΑΣΟΚ προς τα αριστερά στις επερχόμενες κοινοβουλευτικές εκλογές", βλ Δ ημητράς Π . ό.π .. σελ 91 53 Για τους σχετικούς προβληματισμούς μέσα στο ΠΑΣΟΚ βλ Κουλονλου Σ . ό.π .. σσ 122-128 // Ο π ροβληματισμός μάλιστα για την επανεκλογή Καραμανλή είχε οδηγήσει στην πρόταση προς τον Π Κανελλόπουλο, λίγους μήνες πριν, την οποίαν ο γηραιός πολιτικός είχε απορρίψει Για τη σχετική πρω τοβουλία του ΠΑΣΟΚ βλ το αφιέρωμα "Παναγιώ της Κανελλόπουλος, η πνευματική κοινωνία και ο χαρισματικός ηγέτης - Αφιέρω μα” στο περιοδικό Νέα Κοινω νιολονία. τ 4, 1988-1989, σσ 5980, ιδιαίτερα σελ 65 // Βλ επίσης Αναστασιάδη Γ , Σύνγρονη Πολιτική Ιστορία π κ Ελλάδαο (19741992). εκδ Μ αλλιάρης-Παιδεία, Θεσσαλονίκη, 1993, ειδικότερα σσ 95-97, όπου και αναφέρονται όλα τα ονόματα που προτάθηκαν από την τότε κυβέρνηση για την Προεδρία, πριν καταλήξει, λόγω της άρνησής τους, στον Χρ Σαρτζετάκη 54 Είναι προφ ανές ότι πρέπ ει να γίνεται διάκριση όσον αφορά στη χρήση των υπερεξουσιώ ν και στην π ροσπ άθεια π αρεμβάσεω ν Οσο αλήθεια είναι ότι ο Καραμανλής δεν έκανε χρήση υπερεξουσιώ ν, άλλο τόσο γεγονός είναι ότι δεν απέφυγε έμμεσες ή άμεσες παρεμβάσεις Οι "αιχμές" του για την εξω τερική πολιτική του ΠΑΣΟΚ και κυρίω ς τη στάση του τελευταίου π ρος την ΕΟΚ, η χρησιμοποίηση των διαγγελμάτων, οι διαρροές προς τον Τυπο, συνιστουσαν σαφείς προσπάθειες παρεμβάσεω ν 55 Η δήλω ση "απ ό αύριο όλοι θα με συμβουλευουν για το τι θα κάνω " (βλ ΤΑ ΝΕΑ 18/6/1984) σ χολιάστηκε ποικιλοτρόπω ς 56 Βλ σχετικά, Κασιμάτης Γ , "Η πρόταση του ΠΑΣΟΚ για αναθεώρηση του Συντάγματος", στο περιοδικό Σοσιαλιστική Θ εωρία και ΠοάΕη. τ 2. 1985, σσ 18-38, ιδιαιτέρως σελ 23 57 "( ) το π ολίτευμά μας - απαλλαγμένο από τα προεδρικά και αντικοινοβουλευτικά στοιχεία του - ανταποκρίνεται ασφαλώ ς περισ σότερο προς τον ορισμό του ω ς προεδρευομένης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας", βλ Παπαδημητρίου Γ , "Ο 'αδιαφανής αναπροσδιορισμός' της μορφής του π ολιτεύματος στη συνταγματική αναθεώρηση του 1986", στο περιοδικό Δίκαιο και Πολιτική, τ 13-14, 1987, σσ 137-146, ιδίω ς σελ 145 58 Συνολική κριτική σ τις ελλείψεις της συνταγματικής αναθεώ ρησης του 1986 υπάρχει στο Μάνεσης Α , "Η νομικοπολιτική σημασία της συνταγματικής αναθεώ ρησης του 1986 - Μια γενι κή κριτική αποτίμηση", στο περιοδικό Δίκαιο και Πολιτική, τ 13-14, 1987, σσ 5-102, ιδιαίτερα σσ 96-102 // Βλ ακόμη, Παπαδημητρίου Γ , Ό 'αδιαφανής αναπροσδιορισμός' ", ό.π. 59 Βλ Ε Κ Λογικός, "Κάλπη είναι ", ό τ τ , σελ 17 60 Βλ και Νικολακόπουλος Η , "Η εκλογική επιρροή ", ό π // Βλ επίσης Αναστασάκος Γ Βουλγαρης Γ - Ν ικολακόπουλος Η (επιμ ), Εκλονέ<: 1989-1990. Αθήνα 1990, ιδιαίτερα σσ 15-19 61 "Κυρία προβλήματα που απασχολούσαν τον Ελληνα στις εκλογές του 1985 δεν ήταν ουτε πολιτικά-συνταγματικά, όυτε θέματα εξωτερικής πολιτικής, αλλά πάνω απ'όλα οικονομικά (ανεργί­ α, πληθω ρισμός) και στη συνέχεια κοινωνικά (υγεία) Είναι πάνω σ'αυτά τα προβλήματα που κρίθηκε η εκλογική μάχη", βλ Λουλης Γ , "Πως και γιατί ψήφισαν οι Ελληνες το 1985 π ρώ τες διαπιστώ σεις", σ το περιοδικό Επίκεντρα, τ 38. 1985, σ ελ 27 62 "Ο ι εκλογές του 1985 ήταν οι περισσότερο ιδεολογικά φορτισμένες της ελληνικής ιστορίας Επειτα απ ό μια τετραετία έντονης 'σοσιαλιστικής* ρητορικής αλλά και - σε σημαντικό βαθμό πρακτικής, οι δυο μεγάλοι αντίπαλοι, Ν Δ και ΠΑΣΟΚ, συγκρουστηκαν σε εποχή που η πρώτη αυτοχαρακτηρίζονταν ξεκάθαρα 'φιλελεύθερη', υιοθετώντας παράλληλα το σύνολο της φιλελεύθερης ρητορικής (ιδιαίτερα στις απόψεις της για την οικονομία) Ταυτόχρονα, το ΠΑΣΟΚ αισθανόταν όσ ο ποτέ την ανάγκη να υπερασπιστεί τα 'σοσιαλιστικά' επιτευγματά του ( ) Η συγκρουση εξελίχθηκε σε μια κατά βάθος σχηματική αντιπαράθεση που από τη μια μεριά π ρόβαλλε την ανάγκη ενός φιλελεύθερου μετασχηματισμού της κοινω νίας ( ) και, από την άλλη, την ανάγκη στήριξης και διευρυνσης των λεγάμενων κοινω νικών κατακτήσεων τω ν εργαζομένω ν ( )", βλ Κατσούδας Δ , "Ψ ήφος και Ιδεολογία", στο συλλογικό τόμο Εκλογές και Κόμματα , ό τ τ , σσ 238-248, ιδιαίτερα σελ 243 63 Βλ Κουλογλου Στ , "Π ροβληματισμοί και ανησυχίες στο εσωτερικό του ΚΚΕ - Στελέχη ζητουν έκτακτο συνέδριο", στο περιοδικό Α ντί, τ 292, 1985, σσ 18-19 64 Βλ Κ Μ ητσοτάκης, Συνέντευξη στην Καθηυερινή τγκ Κυριακήο. 16-17 Ιουνίου 1985 65 Α υτό άλλω στε επιχείρησε να διατυπώσει ένα από τα κορυφαία, τότε, στελέχη του ΚΚΕ, μιλώ ντας για το "τέλος της εαμικής κληρονομιάς'* Βλ Ανδρουλάκης Μ , "Η Αριστερά σήμερα", στον Ριζοσπ άστη. 16/6/1985

ΣΗΜ ΕΙΩΣΕΙΣ ΔΕΥΤΕΡΟΥ ΜΕΡΟΥΣ

110

ΣΗΜ ΕΙΩΣΕΙΣ ΠΡΩΤΟΥ ΚΕΦ ΑΛΑΙΟΥ 1 Χ αρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η γαλλική περίπτωση, η οποία εμφανίζει στον "καθεστω τικό" (κυρίαρχο) πόλο δυο και περισσότερα κόμματα Βλ σχετικά Borella F , Les partis politiques dans la France d'aujourd'hui. Paris, 1981, pp 91-149 // Επίσης, Ράσκε Γ - Κατσούλης Η κ ά , Τα π ολιτικά κόυυατα π κ Δ -Ε υ ο ώ π ικ. τόμος α', Θεσσαλονίκη, 1992. 2 Για το πρόβλημα αυτό και κυρίω ς την περιθωριοποίηση του ρεύματος τω ν φιλελεύθερων διανοουμένω ν βλ Τσουκαλάς Κ ,’Ή ιδεολογική επίδραση του εμφυλίου πολέμου", στο συλλογικό τόμο Η Ε λλάδα στη Δεκαετία 1940-1950 - Ενα EQvoc σε κρίση. Αθήνα, 1984, σσ 561-594, ιδιαίτερα σσ 574-588 3 Για τη ν εκλογική στάση τω ν αγροτικών στρωμάτων κατά την περίοδο αυτή βλ Νικολακόπουλος Η , Κ όυυατα και β ο υ λ ε υ τ ι^ εκλονέο στην Ελλάδα 1946-1964. Αθήνα, 1985 4 Για το ζήτημα της πολιτικής εκπροσώπησης των παραδοσιακών μικροαστικών στρω μάτω ν βλ Μ οσχονάς A , Παραδοσιακά Μικροαστικά Στοώυατα - Η περίπτωση π κ Ελλάδαο. Αθήνα, 1986, σσ 134-136 5 “ Κατά κάπ οιον τρόπο, η απώλεια της εξουσίας από τη Νέα Δημοκρατία το 1981 συνέβη ήδη πολυ α ρ γ ά ” , βλ Κατσουδας Δ , “ Συντηρητισμός και/ή Φ ιλελευθερισμός η ιδεολογική εξέλιξη της Νέας Δημοκρατίας", σ το συλλογικό τόμο Ο Φιλελευθεοισυό<: : Ελλάδα, έκδοση του Βιβλιοπ ω λείου της "Εστίας", Αθήνα, 1991, σσ 215-230, ιδιαιτε, : c \ 220 6 Α κόμα και σ την π ιο ευνοϊκή πολιτική-κοινωνική συγκυρία για το μπλοκ, την περίοδο της κατοχής, το α σ τικό κοινωνικό μπλοκ διατήρησε σοβαρές προσβάσεις, δεν οδηγήθηκε σε αφανισμό Για το θέμα αυτό βλ Βερναρδάκης Χρ & Μαυρής Γ , Κόυυατα και κοινωνικέο συυυαγίεο στην π οοδικτατοοική Ελλάδα - οι π οοϋπ οθέσ εκ Tnc υεταπολίτευσΓΚ. Αθήνα, 1991, σσ 50-55 7 Βλ Κ ατσούδας Δ , ά π , ιδιαιτέρως σελ 219 8 Για σ υγκεκριμένα στοιχεία αυτής της μεταστροφής, μέσω των συνδικαλιστικών εκλογώ ν τω ν επ ισ τημονικώ ν χώ ρω ν βλ Μαυρής Γ , Οι κ ο ιν ω ν ία συvτεταvuέvεc Tnc κουυατικής ε π ιρ ρ ο ή Διεο ευνησ η m e mrtoou στο επίπεδο των βουλευτικών και των συνδικαλισ τικών εκλονών. Διδ ακτορική Διατριβή, Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα, 1993 // Βλ επ ίσ η ς Βερναρδάκης Χρ & Μαυρής Γ , "Πάλη των τάξεω ν και πολιτικά κόμματα 1985-1987 Η κρίση εκπ ροσ ώ πησ ης σε εξέλιξη", στο περιοδικό Θ έσ εκ . τ 22, σσ 53-83, ιδιαίτερα σ σ 78-81 // Γ ια την εκλογική συνδικαλιστική ψήφο της πρώτης μεταπολιτευτικής περιόδου βλ παρακάτω π ίνακας 33 9 Βλ σχετικά Βερναρδάκης Χρ & Μαυρής Γ , Κόμματα και κοινωνικές συμμαχίες , ό.π.. σ σ 141144 10 Χαρακτηριστική απεικόνιση της μεταστροφής προς τα δεξιά της νεολαιίσηκής ψήφου παρέχουν οι φ οιτη τικές εκλογές της μεταπολίτευσης Το 1976 η δύναμη της Ν Δ στους φοιτητικούς συλλόγους έφθανε μόλις το 10,8% (βλ παρακάτω πίνακας 32) Δέκα χρόνια μετά (1986) έχει φθάσει το 35% , με ανοδική τάση // Το 1981 η Ν Δ στις ηλικίες 20-24 ετών είχε λάβει μόλις το 8,5% τω ν ψ ήφω ν (έναντι 44% του ΠΑΣΟΚ) Το 1984 η Ν Δ εκτινάχθηκε στο 20% Βλ σχετικά Κατσούδας Δ , "Ψ ήφ ος και Ιδεολογία", στο συλλογικό τόμο της Ε Ε Π Ε , Εκλονέο και Κόυυατα στη δεκαετία του '80 - Ε£ελί€εκ και ποοοτττικέο του πολιτικού συστήυατοο. AuoivTÊrtc Χρ & Νικολακόπ ουλος Η (επιμ ), σσ 238-248 11 ( ) το Π ολυτεχνείο είναι εκείνο το θεμελιακό γεγονός από το οποίο ξεπηδά το νέο κοινωνικό υποκείμενο 'νεολαία'", βλ Πανταζόπουλος A , "Το παρόν ω ς ιστορία Σημειώ σεις για τον π ασοκικό λαϊκισμό", σ το π εριοδικό Π ο λ ίπ κ . τ 104, σσ 22-35, ιδιαιτέρως σελ 30 // Η παραπάνω προσέγγιση έχει το προσόν ότι επιχειρεί να εντοπίσει τους όρους γέννησης του υποκειμένου "νεολαία" Ωστόσο, υποτιμά τόσο την κατοχική αντιστασιακή παράδοση της νεολαίας όσο και τα ρεύματα τηςπ ροδικτατορικής περιόδου Δεν απαντά, π χ , στο ερώτημα γιατί δεν θα ήταν το κίνημα του 1-1-4 το "θεμελιακό γεγονός" για την ανάδυση της νεολαίας ω ς κοινωνικό υποκείμενο, 12 Για τις κινητοποιήσεις τω ν στρω μάτω ν αυτώ ν βλ Μ οσχονάς A , ό.π.. σσ 201-246 // Γ ια τα συνδικαλιστικά αποτελέσματα στους χώρους αυτούς βλ Βερναρδάκης Χρ & Μ αυρής Γ , "Πάλη τω ν τά ξεω ν και πολιτικά κόμματα ", ό.π.. σελ 80

111 13 Για τη θέση τω ν παραδοσιακών μικροαστικών στρωμάτων απέναντι στην ΕΟΚ βλ Μ οσχονάς A , ό τ [ , σ σ 134-136 14 Βλ Μ οσχονάς A , όατ . σελ 138 15 Για το φαινόμενο αυτό βλ Borella F . Les partis politiques en Europe. Paris, 1984 // Επίσης, V ernardakis Ch , La Transition aux partis de masses en Grece - L’exem ple de la Nouvelle Dém ocratie (N.D.V Memoire de D E A , Université de Paris II, Paris, 1987, pp 34-36 16 Για μια συνολική θεώρηση της συσχέτισης “πολιτικής πελατείας" και "κοινωνικής υπανάπτυξης" βλ Μ ουζέλης Ν .“ Ταξική δομή και σύστημα πολιτικής πελατείας Η περίπτωση της Ελλάδας” , στο συλλογικό τόμο της Ε Ε Π Ε Κοινωνικές και Πολιτικές Δυνάυεις στην Ελλάδα. Κοντογιώργης Γ (επιμ ), Α θήνα, 1977, 113-150 // Επίσης, Φ ίλιας Β . “Το πρόβλημα της οργάνωσης των κομμάτω ν στην Ελλάδα", στο συλλογικό τόμο της Ε Ε Π Ε ό.π., σσ 245-254 17 Για το ζήτημα αυτό βλ όπω ς και παραπάνω (Β' Μέρος) Αλιβιζάτος Ν , Οι πολιτικοί θεσ υοί σε κρίση 1922-1974 - Οωεις της ελληνικής ευπ ειοίας. Αθήνα, 1983 // Επίσης, Χαραλάμπης Δ , Στρατός και πολιτική εξουσία - Η δουή της εξουσίας στη υετευΦυλιακή Ελλάδα. Αθήνα, 1985 18 "Το Π ροσυνέδριο της Χαλκιδικής είναι η πρώ τη οργανωμένη εσωκομματική εκδήλωση αστικού κόμματος στη μεταπολεμική Ελλάδα Πήραν μέρος σ'αυτό 2 000 περίπ ου άτομα - σύνεδροι, δημοσιογράφοι και άλλοι προσκαλεσμένοι - την δε έλλειψη πείρας στον τομέα της οργάνω σ ης αντικατέσ τησ ε η 'Ν έα Δημοκρατία’, σωστά, με τις υπηρεσίες ιδιωτικού οργανωτικού γραφείου, στο οποίο α νέθεσ ε την όλη οργάνωση Κόστος του προσυνεδρίου 7 εκ περίπου Στο Προσυνέδριο πήραν μέρος, οι βουλευτές και π ολιτευτές του κόμματος, τα Προεδρεία των 50 Νομαρχιακών Επιτροπώ ν, τα προεδρεία τω ν Τοπικών Επιτροπών 200 εκπρόσωποι κλαδικών και επ ισ τημονικώ ν οργανώσεων, τα 20 μέλη της Διοικουσας Επιτροπής 400 εκπρόσω ποι της Νεολαίας", βλ Μπακογιάννης Π , Ανατουία της ελληνικής π ο λιτικήι - Γενεση και παοακυή του ελληνικού κ ο ιν ο β ο υ λ ευ τισ μ ο ί Αθήνα, 1977, σ ελ 19 Βλ Δρεττάκης Μ . Η ανατουία της Βουλής 1974-1990. Αθήνα, 1991, σελ 81, πίνακας 4 7 20 Βλ Δρ εττάκης Μ , ό.π.. 21 Βλ Δρ εττάκης Μ . ό.π. 22 Βλ Δ ρ εττάκης Μ , ό.π.. 23 Βλ σ χετικά την εργασία του A -I Δ Μεταξά, "Ηλικία και συχνότητα εκλογής στις Βουλές 1964, 1974 και 1977 Τάσεις και μεταβολές στις αριθμητικές κατανομές", στο περιοδικό Σύνγρονα θ έ υ α τα . τ 8, Ιούλιος 1980, σσ 61-70,, ιδιαιτέρως σελ 70 24 Α π ό το 1977 έω ς το 1981 η Ν Δ οργάνω σε 10 περιφερειακά Συνέδρια στις διάφορες π εριο χές της χώ ρας Βλ Δελτίο ΠληοοΦόοησης της Ν .Δ.. έκδοση Ν Δ , Σεπτέμβριος 1984 25 "Για π άρα πολλά χρόνια ο χώ ρος της διανόησης κυριαρχείται από τα σύμβολα και τις ιδέες ενός αριστερού κοινωνισμου Οι συντηρητικές και φιλελεύθερες δυνάμεις σε ελάχιστες π εριπ τώ σ εις έδειξαν πρόθ υμες να εμπλακούν στον πόλεμο των ιδεών προτιμώντας περισσότερο τον π ρακτικό δρόμο τη ς ρεαλιστικής ανπμετώπισης τω ν κοινωνικών και οικονομικών φαινομένων ‘όπω ς έρχονται’ και αφιερώ νοντας τις πολιτικές τους προσπάθειες σε θέματα που είχαν σχέση κυρίω ς με τη διαχείριση της εξουσίας", βλ Ανδριανόπουλος A & Λ ούλης Γ , "Εισαγωγή", στο συλλογικό τόμο Η Φ ιλ ε λ ε ύ θ ε ρ η ιδεολονία. Ανδριανόπουλος A & Λουλης Γ (επιμ ), σσ 11-16, ιδιαιτέρω ς σ ελ 11 26 "Π ρόκειται για την πρώτη προςπτάθεια να ιδρυθεί ένα ίδρυμα για την έρευνα της π ολιτικής ζω ής στην Ελλάδα, ένα είδος Πολιτικής Α καδημίας που πρόσκειται σ’ένα κόμμα Το Κέντρο αυτό διαθέτει κιόλας δυο μόνιμους επιστημονικούς συνεργάτες, δημιουργεί ειδικευμένη βιβλιοθήκη και ασχολείται με τη μελέτη και ανάλυση των επίκαιρων πολιτικών θεμάτων Το Κέντρο, εκτός από τις εισ φορές τω ν μ ελώ ν του, χρηματοδοτείται και απ ό το κόμμα της 'Ν έας Δημοκρατίας' με τη μορφή ανάθεσ ης έργω ν Κάνει, δηλαδή, μελέτες και οργανώνει εκδηλώσεις για λογαριασμό του κόμματος της 'Νέας Δημοκρατίας’, όπω ς π χ το Σεμινάριο Στελεχών της Νεολαίας", βλ Μπακογιάννης Π . ό.π.. σελ 142 27 Βλ αναλυτικά Αντωνόπουλος Ο - Δημαράς Γ - Φάτσης Γ , "Τι γίνεται μέσα στα κόμματα", εφ ΤΑ ΝΕΑ. 8-9-10-11-12-13 Οκτωβρίου 1984 28 Συνέντευξη υε Δ.Δηυητοακόπουλο. π οόεδοο της Τοπικής Οονάνωσης Γλυφάδας της Ν Δ κατά την περίοδο 1981-1985 29 Για τις γυναικείες οργανώσεις της Ν Δ καθώ ς και τα αναλυτικά στοιχεία της οργανω τικής τους δύναμης βλ Δορκοφίκη Ε , "Γυναίκες στον πολιτικό αγώνα", στο περιοδικό Πολιτικά Θ έυ ατα . τ 527, 14-20 Δεκεμβρίου 1984, σελ 18 και 31

112 30 Για τα συντηρητικά πολιτικά κόμματα και την εξέλιξη της οργανωμένης τους δύναμης βλ Ράσκε Γ - Κ ατσουλης Η Κ ά . ό.π. // Επίσης, Borella F , Les partis politioues en Europe, ό π // Βλ ακόμα Beym e von Κ , Political Parties in W estern Dem ocracies. London, 1985 31 Για το συνέδριο του 1979 γράφηκε χαρακτηριστικά "( ) η αντιπροσωπευτικότητα των συνέδρω ν ήταν μερικές φορές περιορισμένη, όπως στην περίπτωση της εννεαμελους εκπ ροσώ π ησης της Κέρκυρας που ανήκε σε δύο οικογένειες έξη στη μία και τρία σ την ά λλη", βλ Δημητράς Π , Πολιτικό*: rkoivupoc. Κόυυατα και Εκλονέο στην Ελλάδα, τόμος πρώτος, Αθήνα, 1991, σ ελ 127 // Η οργανωτική χαλαρότητα, πάντως, υπήρξε φαινόμενο που ίσχυσε μέχρι το 1981, για να ανατραπεί αισθητά κατά την περίοδο 1981-1985, συνέντευξη με Δ Δ ημητρακόπουλο. -

ÔJL, 32 Τα σ τοιχεία προέρχονται από συνέντευξη με Δ Δημητρακόπουλο, 4 H 33 Συνέντευξη υε Γ.Γιακουυάτο. πρόεδρο της Τ Ο Χαλανδρίου της Ν Δ κατά την περίοδο 19811985 και βουλευτή της Β'Αθηνών 34 Συνέντευξη με Δ Δημητρακόπουλο, ό.π. 35 Γ ια την καταμέτρηση της επιρροής τη ς Ν Δ στους κοινωνικούς χώρους, βλ Βερναρδάκης Χρ & Μ αυρής Γ , Πάλη τω ν τάξεω ν και πολιτικά κόμματα ", ό ττ., σσ 78-81 36 Βλ σχεπ κά εφ Ελευθεροτυπία. 9 Μαρτίου 1987 37 Βλ αναλυπκά, "10 χρόνια Νέας Δημοκρατίας 1974-1984", αφιέρω μα στο περιοδικό Πολιτικά Θέυατα. τ 521, Νοέμβριος, 1984 // Επίσης, Καταστατικό π κ Ν.Δ , έκδοση Ν Δ (ψ ηφίσθηκε στο Α'Συνέδριο, 1979) 38 "Αναγνω ρίσθηκε πρώτ*απ'όλα ότι η διαδικασία επιλογής του Προέδρου του Κόμματος ( ) δεν έπρεπ ε να είναι διάφορη από κείνη που προέβλεπε το άρθρο 37 του Συντάγματος Η εκλογή του Προέδρου του Κόμματος αφέθηκε στην Κοινοβουλευτική Ομάδα και όχι, όπω ς την προέβλεπ ε το 'Β'Π ροσχέδιο', σ το Συνέδριο Μ'αυτήν την τροποποίηση αναγνωριζόταν έμμεσα και η προέχουσα θέση στον κομματικό μηχανισμό των εκλεγμένω ν σ το Κοινοβούλιο στελεχών", βλ Στρατήγης Στ , Τ ο Κ αταστατικό της Νέας Δημοκρατίας Θεμέλιο Δημοκρατικής Εσωκομματικής Διαδικασίας", στο περιοδικό Επίκεντρα, τ 8, Μάιος-Ιουνιος 1979, σσ 41-45, ιδιαίτερα σελ 44 39 "( ) ο νέος Πρόεδρος εκλέγεται από ειδικό Σώμα Εκλεκτόρων, αποτελούμενο από το σύνολο τω ν μελώ ν της Κοινοβουλευτικής Ο μάδας και αντιπροσώπους της Π εριφερειακής Οργανώ σεω ς, που εκλέγονται κατά εκλογική περιφέρεια", βλ Ι δ ε ο λ ο ν ι^ Aoyéc - Καταστατικό, ειδική έκδοση Ν Δ , 1986, άρθρο 14, σσ 19-20 40 Η θεω ρητική θεμελίωση της άποψης για προτεραιότητα της Κοινοβουλευτικής Ο μάδας (Κ Ο ) στο εσ ω τερικό του κόμματος, σε αντίθεση με τα μαρξιστικά κόμματα, διατυπώθηκε α π ό τον Σπ Ευσταθόπουλο, γραμματέα της Επιτροπής Επεξεργασίας Καταστατικού της Ν Δ σ το Α ’ 'Συνέδριο Βλ Ευσταθόπουλος Σπ ,"Τα Καταστατικά τω ν 'αστικών' και μαρξιστικών κομμάτω ν μια πρώ τη προσέγγιση συγκριτικής τους ανάλυσης", στο περιοδικό Επίκεντρα, τ 8, Μάιος-Ιούνιος 1979, σσ 46-49 41 Βλ Ιδεολογικές Αρχές - Καταστατικό, ό.π.. άρθρο 10, σελ 16 42 Βλ Ιδεολογικές Αρχές . ό.π.. άρθρο 16. σελ 22 43 "( ) η εισήγηση του κ Καραμανλή προσέδωσε στην ιδεολογία της Ν Δ , δύο αλληλένδετα στοιχεία δυναμισ μό, που συνδέται με τη διαρκή αυτοανανέωση μιας ιδεολογίας μέσα σπς βασικές α μετακίνητες αρχές της", βλ Λ ουλης Γ , "Ο φιλελευθερισμός στην πολιτική φιλοσοφία της Ν Δ Ανάλυση της Εισήγησης του Κ Καραμανλή στο Πρώτο Συνέδριο της Ν Δ ", στο περιοδικό Επίκεντρα, τ 8, Μ άιος-Ιουνιος 1979, σσ 29-45, ιδιαίτερα σελ 30 44 "Μ ια σημαντική πλευρά του προγράμματος του Καραμανλή υπήρξε το σχέδιό του να δημιουργήσει την Ν Δ σαν κόμμα δυτικού τυπου παραδοσιακά κάθε πολιτικό κόμμα στην Ελλάδα με την ενδιαφέρουσα εξαίρεση του ΚΚΕ - δεν ήταν παρά ο προσωπικός κύκλος επιρροής του ηγέτη του", βλ Γουντχάουζ, Κ , ΚαοαυανλΓΚ. ο Ανοοθωτήο π κ ελ λ η ν ικ ά AnuoKpaTiac. Αθήνα, 1982, σ ελ 301 45 "Και υπόσχεται (η Ν Δ ) όπ θα υπηρετήσει πάντα και μόνο τα αληθινά σ υμφέροντα του Εθνους, που βρίσκονται πέρα και πάνω από τις παραπλανητικές επκέττες της Δεξιάς, του Κέντρου και της Αριστερός", βλ Διακήρυξη Ιδρυσεως της Ν Δ , 1974, εμπεριέχεται και στο Μπακογιάννης Π , ό.π .. σσ 267-271 // Επίσης "Η ιδεολογία της Ν Δ δεν μπορεί να ενταχθή στο παραδοσιακό σχήμα Δ εξιά-Κέντρο-Αριστερά Το σχήμα αυτό είναι ουσιαστικά ξεπερασμένο σε παγκόσμια κλίμακα", βλ Καλλίας Κ , Η Ιδεολονία me Néac Δ ηυοκοατίαζ. Αθήνα, 1976, σελ 7

113 46 "Η ελευθέρα οικονομία στην οποία πιστεύει η ’Νέα Δημοκρατία' δεν ημπορεί να αποκλείση την διευρυνσι του οικονομικού τομέω ς τον οποίον ελέγχει το Κράτος Και ότι η ιδιωτική πρω τοβουλία δεν ημπ ορεί να βρή την δικαίω σή της χω ρίς παράλληλη συμμετοχή των ευρυτερω ν λαϊκώ ν τάξεω ν στην κατανομή του εθνικού προϊόντος", Βλ Διακήρυξη Ιδούσεακ. ό.π // ( ) η σύγχρονη ελεύθερη οικονομία, την οποία πρεσβεύει η Ν Δ , δεν έχει καμμιά σχέση με την ξεπερασμένη μορφή του laissez faire τω ν κλασικώ ν οικονομολόγω ν (Adam Smith και Ricardo) Το σύστημα του αχαλίνωτου φιλελευθερισμού πέθανε π λέον Την θέση του κατέλαβε το σύστημα της 'μικτής οικονομίας*, την οποία απ οδέχεται η Ν Δ ", βλ Καλλίας Κ , ό.π .. σελ 19 // Για μια πλήρη τοποθέτηση και θεω ρητικοπ οίηση τω ν παραπάνω απόψ εω ν βλ Λούλης Γ , "Ο φιλελευθερισμός στην πολιτική φ ιλοσ οφ ία της Ν Δ ό.π. 47 Για την προτεραιότητα της “πολιτικής ελευθερίας" σε βάρος της οικονομικής στον πολιτικό λόγο του "ριζοσπαστικού φιλελευθερισμού" βλ Λούλης Γ , "Ο φιλελευθερισμός στην πολιτική φιλοσοφία της Ν Δ ", ό.π.. 48 Ανάλογη περιοδολόγηση έχει επιχειρήσει και ο Δ ημητράς Π , ό.π.. σσ 123-134 49 "Η σ υζευξη μεταξύ φιλελευθερισμού και συντηρητισμού τα τελευταία χρόνια έχει βασικά οδηγήσει σε μια υποχώρηση της σοσιαλιστικής συνθηματολογίας και σ’έναν έντονο προβληματισ μό της μέχρι τώ ρα πανίσχυρης ηγεσίας τω ν συνδικαλιστικών κινημάτων της Δύσης", βλ Ανδριανόπ ουλος A , Βασική Πολιτική Οοολονία. Αθήνα, 1980, σσ 68-69 50 Γ ια μια αποκω δικοποίηση λόγων του Κ Καραμανλή, βλ. Οριοθετήσεις - Οι επινοαυυατικές Φ ράσεις του Κ .Καοαυανλή. Καρτάκης Ε (επιλογή), Αθήνα, 1986 51 "Γιατί πιστεύουμε, αν π ραγματικά θέλουμε να δώσουμε στις αρχές μας μαχητική διάσταση και δυναμικό π εριεχόμενο, ότι ο Νεοφιλελευθερισμός δεν διαφέρει από τον ριζοσπαστικό φιλελευθερισμό Η γνώ μη μας είναι ότι ο τελευταίος δεν είναι παρά η προσαρμογή στην ελληνική πραγματικότητα ενός παγκόσμιου ιδεολογικού ρεύματος Κι αυτό ακριβώς ήταν το μήνυμα που βγήκε α π ό το Συνέδριο της Χαλκιδικής", βλ Ανδριανόπουλος A , "Παλαιοσυντηρητικός Κρατικισμός και Ν εοφιλελευθερισμός", σ το συλλογικό τόυο Η Φιλελεύθερη ιδεολονία. ό π , σσ 21-31, ιδιαιτέρω ς σελ 31 // Επίσης "Και με σύγχρονο φιλελευθερισμό εννοούμε τόσο τις 'νεοφ ιλελεύθερες' προτάσεις που διατυπώνονται και εφαρμόζονται στο εξω τερικό όσο β εβαίω ς και την ελληνική τους έκφραση, δηλαδή τον ριζοσπαστικό φιλελευθερισμό", βλ Λουλης Γ , "Πέντε μύθοι για το σύγχρονο φιλελευθερισμό", στο συλλογικό τόυο Η Φιλελεύθερη ιδεολονία. ό π , σσ 33-40, ιδιαιτέρους σ ελ 33 52 Π ρβλ και Κατσούδας Δ , "Ψ ήφος και Ιδεολογία", ô jt // Η νεοφιλελεύθερη επιλογή θα λάβει την οριστική της μορφή με δημοσίευση το 1987 του οικονομικού προγράμματος της Ν Δ Βλ σχετικά O ikovouikô Ποόνραυυα - Ο ικονουία Ελεύθερη - Αντανωνιστική - Δηυοκοατική. έκδ Γραμματείας Προγράμματος, Ιούνιος, 1987 53 "Η ταν φανερό ότι ο Καραμανλής πίστευε π ω ς το ενδεχόμενο της δικής μου εκλογής ήταν ουτοπία και ότι το είχε συζητήσει μαζί μου μόνο και μόνο για να μη με προσβάλει", βλ Ράλλης Γ , Ω οες Ευθυνης. σελ 12 54 Υ π έρ του Γ Ράλλη τάχθηκαν οι Α χ Καραμανλής και Παν Λαμπρίας. ο τελευταίος κομίζοντας και την υποστήριξη της εφημερίδος "Μ εσημβρινή" Υπέρ του Γ Ράλλη τάχθηκε επίσης και η Ελ Βλάχου με τη ν "Καθημερινή" Καταγραφή των υποστηρικτών της κάθε τάσης υπάρχει στο Ντεβιλιάδης Γ ,"Ν έα Δημοκρατία Συντάσσονται οι λόχοι πριν την αναμέτρηση", στο περιοδικό Αντί, τ 145, Φ εβρουάριος 1980, σσ 14-15 55 Γ ια τη διάσπαση της "κεντροδεξιάς" ομάδας και τις αναζητήσεις της κάθε τάσης, βλ Κοσώνας A , "Τ ο παιχνίδι της αρχηγίας", στο περιοδικό Α ντί, τ 242, Σεπτέμβριος 1983, σσ 18-20 56 Βλ σχετικά, Κούλογλου Στ , "Ο ετεροχρονισμός της παραίτησης Αβέρω φ και των εξελίξεω ν στη Ν Δ ", στο περιοδικό Α ντί, τ 224, Φεβρουάριος 1983, σσ 12-14 // Επίσης, τη χαρτογράφηση "Π οιός είναι με ποιόν", στο περιοδικό Αντί, τ 242, σελ 22 57 Αντίθετα, το 1989 βάσιμα μπορεί να υποστηριχθεί ότι η μεγάλη ανανέωση του κοινοβουλευτικού δυναμικού (68 πρω τοεκλεγέντες βουλευτές σε σύνολο 145, ήτοι ποσοστό 46,9% ) οφείλεται στη μεγάλη προώθηση στελεχών πιστώ ν στην ηγεσία και, πάντως, προϊόντω ν της νέα ς - μετά το 1985 - κομματικής μορφής 58 Στη νεο-φιλελευθερη πτέρυγα του κόμματος θα βρεθούν έτσι βουλευτές της “σκληρής" α β ερω φικής (δεξιάς) πτέρυγας του κόμματος, όπω ς οι Παπαδόγγονας A , Σαμαράς A , Βουγιουκλάκης Η , Ταλιαδουρος A Τζιτζικώ στας Γ , Κλης Π , Σταθόπουλος I , Κονταξής A ,

114 Καλογισννης Ελ , π αλαιοί κεντρώοι-φιλελευθεροι, όπω ς οι Κανελλόπουλος Α , Κοκκέβης Α , Παπ απ ολίτης Σ , Σεργάκης I , Χούτας Θ , Κουβελας Σ , προσκείμενοι στην "κεντροδεξιά" τάση, ό π ω ς οι Σουφλιάς Γ και Τζαννετάκης Τζ , νεότεροι σε ηλικία βουλευτές που είχαν καταγραφεί στις α να νεω τικές τάσ εις της Ν Δ , όπ ω ς οι Ανδριανόπουλος Α , Κοντογιαννόπουλος Β , Σιουφας Δ 59 Βλ Μ πακονιάννηΓ Π . ό.π.. σσ 144-145 60 Για το θέμα αυτό βλ και Δημητράς Π . ό.π.. σσ 128-129

115 ΣΗΜ ΕΙΩΣΕΙΣ ΔΕΥΤΕΡΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ 1 Για το ρεύμα της προδικτατορικής Κέντρο-αριστεράς και τα τρία βασικά σημεία της συγκρότησ ής της (εξωτερική πολιτική/αντιαμερικανισμός, οικονομική ανάπτυξη, εκδημοκρατισμός και φιλελευθεροποίηση των πολιτικώ ν δομών), βλ Lyrintzis Ch . Between Socialism and Populism The Rise of the Panhellenic Socialist M ovem ent. Thesis submitted for the Degree o f Ph D , London School o f Economics, 1983, pp 49-55 // Για το ίδιο θέμα βλ ακόμα, Σπουρδαλάκης Μ , ΠΑΣΟΚ. Δουή - EacùKouuaTiKéc Κρίσεις και Συνκέντρωση Εξουσίας. Αθήνα, 1988, ιδίω ς σ σ 46-48 όπου π ροστίθεται και το στοιχείο του αντιμοναρχισμού στους όρους συγκρότησης της Κεντροαριστεράς 2 Για τον όρο "ανδρείσμός" βλ Παπανδρέου A , "Ομιλία στη Συνεδρίαση της Προσωρινής Κεντρικής Επιτροπής (Π Κ Ε ) της 19/1/1975", στον τόμο Από το ΠΑΚ στο ΠΑΣΟ Κ. σ σ 85-92, ιδιαίτερα σελ 85 3 Βλ σ χετικά και Σπουρδαλάκης Μ , ó jt . σελ 76 4 Για το θέμα βλ Βερναρδάκης Χρ - Μ αυρής Γ , Κόυυατα και Κοινωνικές Συυυαγίες στην Ποοδικτατοοική Ελλάδα - Οι Προϋποθέσεις me Μεταπολίτευσης. Αθήνα, 1991, σσ 356-359 5 Βλ αναλυτικά, ΔιακήουΕη της Δηυοκοατικής Auuvac - 2 Σεπτεμβρίου 1974, Αθήνα, 1974 6 Βλ Ελευθερίου Ρ , "Εννιά χρόνια ΠΑΣΟΚ, Μέρος Α \ 1964-1974, Η δεκαετία της επώ ασης", στο π εριο δικό Α Ν Τ Ι, τ 240, 1983, σσ 22-29, ιδιαίτερα σελ 24 7 Για τις απ όψ εις της Δ A πάνω στην κομματική οργάνωση βλ Σπουρδαλάκης Μ , ó jt , σσ 7678 // Για μια αναλυτική διατύπωση τω ν θέσεων της Δ A από ένα επιφανές της στέλεχος, βλ Φ ίλιας Β , “ Η οργάνω ση των κομμάτων", στο περιοδικό ΑΝΤΙ, τ 19, 1975, σσ 8 "Μ ετά το σχηματισμό της κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας του Κωνσταντίνου Καραμανλή, η Δημοκραπκή Αμυνα αποφάσισε να περάσει στην αντιπολίτευση Οι Καράγιω ργας και Φίλιας αρνήθηκαν να αναλάβουν τις κυβερνητικές θέσεις που τους προτάθηκαν, και η Οργάνω ση καταδίκασε επίσημα τη στάση των μελώ ν της Γιώργου Μυλωνά, Μπάμπη Π ρωτοπαπά και Γ A Μ αγκάκη που αποδέχτηκαν την υπουργοποίηση τους", βλ Ελευθερίου Ρ , ό.π .. ιδιαίτερα σ ελ 23 9 "Στη ν Ελλάδα η δράση του ΠΑΚ παρέμεινε φτωχή και αποσπασματική Το ΠΑΚ εσω τερικού απ αρτίζονταν από μαχητικούς παλιούς Ενωσοκεντρίτες (Χαραλαμπόπουλος, Αλευράς, Λιβάνης, Τουλουπας, Κορωναίος, Πελοποννήσιος, Βγενόπουλος, Βαλυράκης), των οποίω ν η δράση και οι απ όψ εις δεν εναρμονίστηκαν ποτέ με τις επίσ ημες διακηρύξεις του ΠΑΚ εξω τερικού Αλλω στε υπήρξαν μεταξύ τους χωρισμένοι σε τρεις ομάδες με αρκετά ανταγωνιστικές σχέσεις” , βλ Ελευθερίου Ρ . ό.π .. ιδιαίτερα σελ 26 10 ” ( ) ΓΓαυτό το ΠΑΚ παίρνει θέση σαφή πω ς η οργάνωση στο εσωτερικό ομάδω ν κρούσης από επ ίλεκτα αντιστασιακά στελέχη πρέπει να είναι ο κύριος, αν και όχι μοναδικός μοχλός του α γώ να σ'αυτή του τη φάση Το ΠΑΚ είναι πεπεισμένο πως αν δεν προχωρήσουμε γοργά σ'αυτή της μορφής τον 'ένοπλο αγώνα’, δεν θα καταστεί δυνατή η μαζικοποίηση της δυναμικής αντίσ τασ ης ( )", Π ροτάσεις του ΠΑΚ για την ενότητα του αντιστασιακού αγώνα - Στοκχόλμη 5 Ιουνίου 1970, περιέχεται σ το Βούλτεψης Γ , Η Πολιτική Διαθήκη του Γεωονίου Παπανδρέου και η Αντίσταση του Α νδο έα . Αθήνα, 1985, σσ 240-243, ιδιαίτερα σελ 242 11 Για το θέμα αυτό βλ Παπανδρέου A . Από το ΠΑΚ στο ΠΑΣΟΚ. Λόγοι, άρθρα, συνεντεύξεις, δηλώ σεις, Αθήνα, 1976, σσ 9-52 // Βλ επίσης "Δύο επιστολές του Ανδρέα Παπανδρέου (1/5/1971 και 10/12/1972)", στο περιοδικό Σγολιαστής. τ 28, 1985, σσ 2 2 - 2 3 //Ακόμη, Βούλτεψ ης Γ , ÓJT , σσ 224-274 12 Π αρουσίαση ανάλογων απόψεων, προερχόμενων από διαφορετικές πλευρές της αρισ τερός και της δεξιάς, υπάρχει στο Βούλτεψης Γ , ¿ Π . σελ 224 κ ε 13 Για την ιστορία του ΠΑΚ στην Ιταλία βλ αναλυτικά, Παπαγιαννόπουλος Γ . Η σκοτεινή πλευρά του ήλιου. Αθήνα, 1989 14 Ο Δ Λιβιεράτος εκτιμά, ότι στην πραγματικότητα η προσχώρηση μελών από την ΕΔΑ δεν φτάνει το 50%, αλλά είναι αρκετά μικρότερη Η μεγάλη πλειοψηφία προέρχεται, σύμφω να με τον Δ Λ ιβιεράτο απ ό τη "νέα γενιά" των ελλήνων μεταναστών που δεν είχαν προηγούμενη πολιτική ένταξη (Συνέντευξη υε τον Δ.Λ ιβιεοάτο. // Μια διαφορετική άποψη για την απήχηση και επιρροή του ΠΑΚ προέρχεται από τον A Ελεφάντη "( ) το ΠΑΚ ανάμεσα στους Ελληνες του εξω τερικού εργάτες, φοιτητές, διανοούμενοι - και μέσα στην Ελλάδα δεν είχε ιδιαίτερη απήχηση ως αντιστασιακή οργάνωση ( )", βλ Ελεφάντης A , Στον αστεοισυό του λαϊκισυου. Αθήνα, 1991,

σσ 110-111 // Η άποψη αυτή, ω στόσο, δεν επιβεβαιώ νεται Ολοι οι μελετητές του ΠΑΚ σ υμφω νουν σ το μαζικό χαρακτήρα της οργάνωσής του Βλ Lyrintzis Ch , ό.π.. ρρ 132-133 Επίσης, Ελευθερίου Ρ , ¿ π , σελ 25 Ομοίως, Παπσγιαννόπουλος Γ , ό.π. 15 Μια σ υμπυκνωμένη περιγραφή του ιδεολογικού στίγματος του ΠΑΚ δίδεται στο παρακάτω απόσπ ασμα "( ) μετά το 1973 και μέσα στο κλίμα της γοητείας που ασκουν τα εθνικοαπ ελευθερω τικά κινήματα τω ν χω ρώ ν του Τρίτου Κόσμου αφ'ενός και η ευρωπαϊκή Νέα Αριστερά αφ'ετέρου, αποκρυσταλλώνεται ένας ιδεολογικός πυρήνας που προσδιορίζουν η απόρριψη της σοσιαλδημοκρατίας και η αποδοχή του μαρξισμού ( ), ο χαρακτήρας του α γώ να ως εθνικο-απελευθερω τικού και αντιϊμπεριαλιστικου, η αποδοχή της γραμμής της αντιφασιστικής αντιτρομοκρατικής πάλης και της δυναμικής αντίσ τασης, η υιοθέτηση του μοντέλου αποκέντρωσηκοινω νικοποίηση-αυτοδιαχείριση ( ), η αντιδιαστολή του Κινήματος προς το Κόμμα (αντιγραφειοκρατική δόμηση της οργάνωσης) ( )", βλ Ελευθερίου Ρ . ό.π , ιδιαίτερα σελ 27 // Ο Μ Σπουρδαλάκης θεω ρεί ότι ο» ιδεολογικές βάσεις του ΠΑΚ ορίζονται από τον "επαναστατικό ρομαντισμό" και τον "ιδεολογικό βολονταρισμό" Βλ Σπουρδαλάκης Μ . ό.π.. σελ 71 // Για το ιδε­ ολογικό στίγμα του ΠΑΚ βλ επ ίσης Lyrintzis Ch , ό.π .. ρρ 127-128 16 Βλ M eynaud J , Οι Πολιτικές Δ υ νά υεκ στην Ελλάδα - Méooc Β'- Η βασιλική εκτροπή από τον κοινοβουλευτισυό του Ιουλίου του 1965. Αθήνα, 1966, σελ 46 17 Βλ M eynaud J . ό.π , σσ 50-51 18 Βλ M eynaud J . ό.π . σσ 51-52 19 "Για το αντικομμουνιστικό στρατόπεδο ο Α Παπανδρέου ήταν ο άνθρωπος που θα έφερνε πάνω σ τους ώ μους του στην εξουσία την Α κρα Αριστερά ( . ) μια ανοικτή απειλή ότι η Ακρα Αριστερά θα κέρδιζε με τη συνεργασία του Α Παπανδρέου την ολοκληρωτική εξουσία που δεν είχε κατακτήσει με τα όπλα στο πεδίο της μάχης", βλ Κουσουλας Δ , Πολιτικές Ευθυνες 1967-1974. Αθήνα, 1988, σ ελ 141 //Γ ια την καταγραφή του Α Παπανδρέου στην αστική παράταξη βλ ακόμη Βερναρδάκης Χρ - Μαυρής Γ , ό.π .. σσ 298-307 20 Βλ Κουλογλου Στ , Στα ίχνη του Τρίτρυ Δοόυου - ΠΑΣΟΚ 1974-1986. Αθήνα, 1986, σ ελ 45 // Επίσης "Α υ τές οι εξελίξεις σ ημάδευσαν την θεαματική αλλαγή στις πολιτικές απόψεις του Παπανδρέου, απ ό τις προοδευτικές-φιλελεύθερες σ τις μαρξιστικές και σχεδόν νεο-μσρξιστικές θέσεις", βλ Lyrintzis Ch , ό.π .. ρρ 127-128 21 Τ η ν επ όμενη της επιστροφής του Ανδρέα Παπανδρέου στην Ελλάδα, ο Γιάννης Α λευράς θα του π αρουσιάσει έναν κατάλογο με υπογραφές 124 τέω ς βουλευτών και πολιτευτώ ν της Έ νω σ η ς Κέντρου', κάτω από ένα κείμενο στο οποίο οι υπογράφοντες δήλω ναν ότι τον αποδέχονται ω ς αρχηγό της ν έα ς Έ νω σ ης Κέντρου'", βλ Κουλογλου Στ . ό.π.. σ ελ 36 //" ( )Τελικά στις 3 του Σεπτέμβρη, η γέννηση του ΠΑΣΟΚ είναι μια πραγματικότητα, και στην τελετή πείθονται να συμμετέχουν και τα στελέχη του ΠΑΚ εσωτερικού, ορισμένα από τα οποία, όπ ω ς ο Γιάννης Αλευράς, θα επιδιώ κουν μέχρι την τελευταία στιγμή μιά συμβιβαστική λυση με την Ενωση Κέντρου", βλ Κούλογλου Στ . ό.π , σ ελ 11 22 "Ακόμη κι’αυτά τα ψίχουλα (ενν τα 4 000 μάρκα) με τα οποία οι γερμανοί σοσιαλδημοκράτες ενίσχυαν μηνιαίω ς το ΠΑΚ και τα άλλα ελληνικά κόμματα, θα σταματήσουν το 1973, όταν οι γερμανοί σοσιαλδημοκράτες αδυνατούν να 'π είσουν' το ΠΑΚ να ταχθεί υπέρ της λύσης Καραμανλή που ετοιμάζεται ήδη ( ) Η άσπονδη αυτή φιλία δεν θα αλλάξει ουτε μετά τη μεταπολίτευση του 1974 Το Γερμανικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα ( ) συνάπτει στενότερες σχέσεις με την ΕΔΗΚ, ενώ βέβαια σημαντικό ρόλο θα παίξουν τότε και οι στενές προσωπικές σχέσεις που διατηρεί με τη σοσιαλδημο-κρατική της πτέρυγα", βλ Κουλογλου Στ . ό.π , σ σ 46-47 23 Πρόκειται για τους Κ Λαλιώτη, Στ Τζουμάκα, Ο Τσούρα, Ν Μιχαλόπουλο, Π Ευθυμίου. Θ Καλουδη, Γ Μ αντζουράνη κ ά 24 "Είναι χαρακτηριστικό ότι με την πρώ τη εμφάνισή της σε μαζικούς χώρους το 1973, η Φ οιτητική Πρω τοπορία π ου παρουσιάζεται στην Ιταλία ω ς μετω πική παράταξη των Φ ΠΑΚ, εκτοπίζει κυριολεκτικά τις υπόλοιπες φοιτητικές οργανώσεις", βλ Ελευθερίου Ρ . ό.π .. ιδιαίτερα σ ελ 27 // Τα α ποτελέσματα τω ν εκλογών στους ελληνικούς φοιτητικούς συλλόγους της Ιταλίας, τον Φ εβρουάριο του 1974, ήταν Φοιτητική Πρωτοπορία (ΠΑΚ) 560 ψήφοι, ΠΠΣΠ (μαοϊκοί) 458, Πανσπουδαστική (ΚΚΕ) 409, ΚΚΕεσ 367 Βλ Παπανιαννόπουλος Γ . ό.π.. σελ 213 25 Βλ Ελευθερίου Ρ , "Εννιά Χρόνια ΠΑΣΟΚ, Μέρος Β'. 1974-1976, Από την αυτοοργάνω ση στη γραφειοκρατία", σ το περιοδικό Α Ν Τ Ι, τ 241, 1983, σσ 26-32, ιδιαίτερα σελ 31 // Για τον

117 τροτσκισμό στο ΠΑΣΟΚ με αναλυτικά στοιχεία βλ Καπαρός Γ , “ Για τον Τροτσκισμό", στο περιοδικό Φυλλάδιο, τ 7, 1983-84, σσ 50-55 και ιδιαιτέρως σσ 54-55 26 Βλ Λιβιεράτος Δ , Πεοί Σοσιαλισυού. Αθήνα, αχρονολόγητη μπροσούρα 27 Μ( ) η χαρισ ματική προσω πικότητα του Ανδρέα Παπανδρέου αποδείχτηκε ο κύριος ενοπ οιητικός παράγοντας των διαφόρων τάσεων του Κινήματος Η ιδιότητα αυτή του προέδρου του ΠΑΣΟΚ ήταν αποτέλεσμα συγκεκριμένης ιστορικής συγκυρίας Ετσι το χαρισματικό της προσω πικότητας του Α Παπανδρέου στηρίζεται, πέρα από τις όποιες ικανότητές του, σ το γεγονός ότι μπ ορεί ταυτόχρονα και εκφράζει τη ριζοσπαστικότητα του Κινήματος του '60, που φαίνεται να θέλει ταυτόχρονα και το ξεπέρασμα και τη συνέχιση τω ν παραδοσιακών μορφών πολιτικής κινητοποίησης, την τεχνοκρατική τάση που γεννήθηκε την ίδια περίοδο και εξελίχθηκε κατά τη διάρκεια της επ ταετίας και τέλος το μεγάλο μέρος του κινήματος της αντίστασης που αναζητούσε το ξεπ έρασμα της παραδοσιακής αριστερός Ο Α Παπανδρέου και μόνον αυτός ήταν συγχρόνω ς τέω ς και διαφω νώ ν από τα αρισ τερά βουλευτής της Ενωσης Κέντρου, διεθνώς αναγνω ρισμένος καθηγητής Ο ικονομίας και μέλος της ακαδημαϊκής κοινότητας, που μάλιστα είχε επαναφέρει τη μαρξιστική προβληματική πάλι στην επικαιρότητα Η κατανόηση της ιστορικής βάσης των ηγετικώ ν χαρισμάτω ν του Παπανδρέου από τη μια μας δίδει μία εξήγηση της αυτονομίας που ο ηγέτης του ΠΑΣΟΚ φαίνεται να απολαμβάνει στα πλαίσια του ιδιότυπου πλουραλισμού της οργάνω σης του Κινήματος, και από την άλλη αποδεικνύει, αντίθετα με την επικρατούσα άποψη, π ω ς η πσπανδρεϊκή ηγεμονία ουτε απεριόριστη είναι ουτε άνευ όρων", βλ Σπουρδαλάκης Μ . ό.π .. σ ελ 16 28 Μια τέτοια "ανάγνω ση" της 3ης Σεπτέμβρη, που απολυτοποιουσε τον χαρακτήρα της, ήταν που συνεισέφ ερε σ’αυτό που ο Στ Κούλογλου ονομάζει "σπάνιο είδος πασοκικού δογματισμού" "Δεν υπήρχε μεγαλύτερη προδοσία, από το 1975 μέχρι πρόσφατα, για στέλεχος του ΠΑΣΟΚ από το να ( ) προτείνει τον εκσυγχρονισμό της 3ης του Σεπτέμβρη του 1974 με βάση τις νεότερες εξελίξεις", βλ Κουλογλου Στ , ό .π .. σελ 29 29 "Και το πρόγραμμα και το οργανω τικό σχήμα θα συναποφασιστουν στην πορεία, με την ισότιμη συμμετοχή όλω ν των μελών του πρώτου Συνεδρίου που γρήγορα θα συγκληθεί και αυτό στα πλαίσια μιάς κατοχυρω μένης δημοκρατικής διαδικασίας", βλ Διακήου£η π κ 3 ικ ΣεπτέυΒοη 1974 30 "(Το ΠΑΣΟΚ] αντανακλά την αγανάκτηση και τους πόθους κυρίως των μεσαίων στρωμάτων της πόλης και αγροτώ ν, που ( ) αναζητούν ριζοσπαστικές λύσεις, κατά ένα ασαφή τρόπο το σοσιαλισμό", βλ θ έ σ ε κ τ ικ ΚΕ του ΚΚΕ νια το 10ο Συνέδριο. Αθήνα, 1978, σσ 85-86 //" Ο σ οσιαλισμός του ΠΑΣΟΚ είναι ιδιότυπος ( ) το κόμμα αυτό παρουσιάζεται ω ς ανεδαφικό, χω ρίς συγκεκριμένη τακτική", βλ Μπακογιάννης Π , Ανατομία της Ελληνικής Πολιτικής . ό.π , σ ελ 193 // Βλ επίσης, Ελεφάντης Α - Καβουριάρης Μ , "ΠΑΣΟΚ, Λαϊκισμός ή Σοσιαλισμός", στο συλλογικό τόμο ΠΑΣΟΚ και Εξουσία. Θεσσαλονίκη, 1980, σσ 157-192, ιδιαίτερα σσ 174-175 31 Βλ Παπανδρέου Α , "Ο μιλία στη Συνεδρίαση της Προσωρινής ", ά π , σελ 85 32 Βλ Παπανδρέου Β , "Απόψεις επάνω στην 'επαναστατική θεωρία' του Μ Νικολινάκου", στο περιοδικό ΑΝΤΙ, τ 12, 1975 // Επίσης " Η σπουδαιότητα της 'Διακήρυξης της 3ης Σεπτέμβρη' εναπ όκειται κυρίω ς στο γεγονός ότι αποτέλεσε τον συνδετικό κρίκο ανάμεσα σ τις ποικίλες κοινω νικές και π ολιτικές ομάδες που εκφράστηκαν από το ΠΑΣΟΚ Ετσι, η διακήρυξη αυτή που ακόμα και σήμερα απ οτελεί σημείο αναφοράς του Κινήματος, δεν θα πρέπει να απορρίπτεται, σαν κάτι που πραγματεύεται τα 'πάντα' και 'τίποτα', όπω ς δηλαδή συνήθως αντιμετωπίζεται από τη πλειοψ ηφία τη ς αριστερός Αντίθετα θα υποστηρίζαμε ότι η ιστορική του σπουδαιότητα και η οργανω τική του αποτελεσματικότητα προήλθαν άμεσα από το γεγονός, ότι το κείμενο αυτό σημαίνει 'κάτι' για όλους, όχι όμω ς και το 'παν' για τον καθένα", βλ Σπουρδαλάκης Μ , ό.π .. σελ 89 33 Βλ Ελευθερίου Ρ , "Εννιά Χρόνια ΠΑΣΟΚ, Μ έρος Β', ό.π , σελ 26 34 Βλέπε Συνέντευξη με Δ Λιβιεράτο, ό.π. // Ενα στέλεχος της ομάδας αυτής γράφει αργότερα, μετά την αποχώ ρησή του από το ΠΑΣΟΚ, γι’αυτήν την περίοδο "Οταν ιδρύθηκε το ΠΑΣΟΚ, δεν είχε καθόλου οργάνω ση και ουτε ήταν δυνατόν να δημιουργηθεί μέσα σε λίγες μέρες για ν'αντιμετω πίσει τις π ρώ τες εκλογές που είχαν οριστεί σ τις 17 Νοεμβρίου 1974 Τότε, κάτω από την πίεση της λαϊκής ανάγκης, αλλά και με τις αντιλήψεις της προοδευτικής πτέρυγας που είχε αφομοιώ σει τα διδάγματα του Πολυτεχνείου και άλλω ν παλαιοτέρων εμπειριών διακήρυξε π ρος το λαό, ότι, όσοι συμφω νουσαν με τις αρχές της 3ης του Σεπτέμβρη ν'αυτοοργανωθούν Να δημιουργήσουν μόνοι τους Επιτροπές Π ρωτοβουλίας και να μάχονται για την πραγματοποίηση

118 τω ν ιδεώ ν τους", βλ Βέρος A , "Και πάλι για τις Επιτροπές Πρωτοβουλίας", στη συλλογική έκδοση Συζήτηση via tic Επιτροπές Πρωτοβουλίας. Αθήνα, αχρονολόγητη, σσ 14-16, ιδιαίτερα σελ 14 35 Βλ Βέρος A , "Και πάλι για τις Επιτροπές ό.π.. σσ 14-15 // Επίσης " Με δεδομένη αυτή την κατ’ουσίαν σιωπή από την πλευρά της Αριστεράς, δεν είναι δύσκολο να καταλάβουμε γιατί το ΠΑ ΣΟ Κ σημείω σε τέτοια ραγδαία άνοδο ανάμεσα στις ριζοσπαστικοποιημένες μάζες Εκατοντάδες ενεργά στελέχη και απλοί πολίτες ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα του Κινήματος για αυτοοργάνω ση Υπέγραψαν δηλώ σεις υποστήριξης, άρχισαν να συγκροτουν δεκάδες τοπικές οργανώ σ εις σε όλες τις γωνιές της χώρας και να προετοιμάζονται για τις εκλογές Αυτό το φαινόμενο δεν είχε προηγούμενο στην ιστορία του κομματικού συστήματος της χώρας Μ όνο η εμπ ειρία του ΕΑΜ μπορεί να θεωρηθεί συγκρίσιμη, αν και είναι φανερό ότι οι συνθήκες ήταν τελείω ς διαφορετικές", βλ Σπουρδαλάκης Μ . ό.π , σελ 94 36 Βλ Μ ητσάκης Γ , "Σκέψεις γύρω από τις προοπτικές του λαϊκού κινήματος - Επιτροπές Πρωτοβουλίας, Επιτροπές Μελλοντικής Εξουσίας", στη συλλογική έκδοση Συζήτηση για τις Επιτροπ ές . ό.π.. σσ 4-6, ιδιαίτερα σελ 5 37 Μια διαφορετική άποψη για τη λογική του "Κινήματος" έχει διατυπωθεί ω ς εξής "( ) Γιατί 'Κ ίνημα' και όχι κόμμα, ( ) Αν το ΠΑΣΟΚ αυτοοριζόταν ω ς κόμμα, τότε θα έπρεπε να διαλέξει ή κόμμα αστικό στη μορφή (οργάνωση) και το λόγο (πολιτική-ιδεολογία) ή κόμμα αριστερό ( ) Τα αστικά κόμματα είναι μια πολιτική συμμαχία αστικών συμφερόντων, μια άρθρωση και πολιτική συμπύκνω ση συμφερόντω ν υπό την ηγεμονία του ισχυρότερου Στην περίπτωση του ΠΑΣΟΚ, το μοντέλο αυτό ή, πιο σωστά, αυτή η πολιτική διαδιασία άρθρωσης συμφερόντων για τη δημιουργία κόμματος, δεν μπορούσε να εφαρμοσθεί Τα αστικά συμφέροντα είχαν ήδη την εκπροσώ πησή τους σ τη Ν Δ ( ) Εξάλλου, δεν προϋπήρξαν του ΠΑΣΟΚ κάποιες ισχυρές πολιτικές ομάδες που, έχοντα ς προκαταβολικά μιαν κοινωνική ακρόαση, θα μπορούσαν να συμμαχήσουν μεταξύ τους ( ) Η ιδέα του 'Κινήματος' ήταν η παραφθορά της π ραγματικότητας του ιστορικού λαϊκού κινήματος Και ήταν π αραφθορά γιατί το ιστορικό λαϊκό κίνημα θα παρέπεμπε ευθέω ς στην Αριστερά με όλες τις κοινω νικές και τις ιδεολογικές συνδηλώσεις που θα είχε αυτή η παραπομπή Το 'Κίνημα' ήταν το α ντεσ τραμμένο είδωλο του πραγματικού κινήματος και η συμμετοχή στο 'Κίνημα', η ένταξη σ*ένα κίνημα χω ρίς ιστορία, παρέκαμπτε τις δουλείες της ιστορίας", βλ Ελεφάντης A , Στον αστερισμό , ό .π .. σ σ 142-143 // Θα άξιζε να υπογραμμισθεί μια παρατήρηση "του ΠΑΣΟΚ δεν προϋπήρξαν ισχυρές π ολιτικές ομάδες " Πρόκειται για κατανόηση της πολιτικής πραγματικότητας, που μάλλον υποτιμά την προδικτατορική περίοδο, την περίοδο της δικτατορίας, τα κοινωνικά και π ολιτικά ρεύματα που διαμορφώθηκαν, τις ιδεολογικές ζυμώσεις που συνέβησαν 38 Για την κρίση του 1975 βλ αναλυτικά Σπουρδαλάκης Μ , ό.π.. σσ 131-159 39 Βλ Παπανδρέου A , "Εισήγηση στο Προσυνέδριο της 16/3/1975", στον τόμο Από το ΠΑΚ , ό.π .. σ σ 92-102, ιδιαίτερα σελ 101 40 Γ ια το θέμα αυτό βλ Παπανδρέου A , Η Δηυοκοατία στο απόσπασυα. Αθήνα, 1974 // Επίσης Ελευθερίου Ρ , "Εννιά χρόνια ΠΑΣΟΚ, Μέρος Α \ ", ό.π.. ιδιαίτερα σελ 23 41 Η Δ A έθεσε τέσσερα σημεία στις διαπραγματεύσεις της για την ένταξή της στο ΠΑΣΟΚ α) ήπια στάση π ρος την ΕΟΚ, β) οργανωτική αυτονομία της Δ A μέχρι το Α’Συνέδριο του Κινήματος, γ) ισότιμη με το ΠΑΚ αριθμητική εκπροσώπηση στα όργανα, δ) κατοχύρωση αυτόνομης δράσης της ω ς ιδεολογικο-πολιτικου ρεύματος Βλ σχετικά Ελευθερίου Ρ , "Εννιά χρόνια ΠΑΣΟΚ, Μέρος Α ’. "· ό.π .. ιδιαίτερα σελ 24 42 "( ) η Δ A διέθετε ισχυρή εκπροσώπηση στα κεντρικά όργανα, ενώ ήταν ανύπαρκτη στις οργανώ σεις", βλ Τζουβάνος Δ (Τ Δημήτρης), "Η διάσπαση του '76 στο ΠΑΣΟΚ", στοπεριοδικό Φ υλλάδιο, τ 6, 1983, σσ 56-59, ιδιαίτερα σελ 56 43 Βλ Κουλογλου Στ , ό.π .. σσ 22-23 // Επίσης "Η σύγκρουση με τη Δ A την άνοιξη του '75 βρήκε όλες τις παραπάνω μερίδες του ΠΑΣΟΚ (ενν ΠΑΚ εξωτερικού-ριζοσπάστες, τροτσκιστές, νεολαία, βουλευτές της παλιάς κεντροαριστεράς) ενοποιημένες απέναντί της ( ) αλλά και συνένοχες, αν και σε διαφορετικό βαθμό τή καθεμιά, για την εισαγωγή κάποιων πρακτικώ ν στο ΠΑΣΟΚ", βλ Τζουβάνος Δ , "Η διάσπαση του '76 ", ό.π.. ιδιαίτερα σελ 57 44 Ο Μ Σπουρδαλάκης χαρακτηρίζει "μανιώ δη" την προσήλωση της Δ A στις δημοκρατικές διαδικασ ίες Βλ Σπουρδαλάκης Μ . ό .π .. σελ 77 45 Βλ "Απολογισμός Δουλειάς της περιόδου Ιούνης 1975-Δεκέμβρης 1976", στο Μηνιαίο Ενηυεοω τικό Δελτίο, τ 1, Ιανουάριος 1977, σσ 35-41, ιδιαίτερα σελ 35

119 46 Η π αρακάτω διατύπω ση δεν είναι ακριβής όσον αφορά τους "εαμογενείς" (παμπλικούς) τροτσκιστές "( ) η πλειοψηφία αυτώ ν τω ν τροτσκιστών ανήκε στην παμπλιστική τάση, που διακρίνεται για την εισοδιστική της πρακτική", βλ Σπουρδαλάκης Μ , ό/ττ , σελ 117, σημ 32 47 Τον Σεπτέμβριο του '75 οι δυό αυτές ομάδες ενοποιήθηκαν με π αρέμβαση του Μ ΙΛΙΤΑΝΤ, τροτσκιστικής τάσης του βρετανικού Labour Για την ενοποίηση βλ Καπαρός Γ , ά π , ιδιαίτερα σελ 54 48 Βλ σχετικά Ελευθερίου Ρ , "Εννιά χρόνια ΠΑΣΟΚ, Μέρος Β \ ", ά τ τ , ιδιαίτερα σ ελ 31 49 Βλ Καπαρός Γ , ό .π .. ιδιαίτερα, σελ 55 50 Βλ Κουλογλου Σ τ , ό.π .. σσ 20-21 51 Βλ Τζουβάνος Δ . ό.π .. ιδιαίτερα σελ 57 52 Βλ Τζουβάνος Δ . ό.π.. ιδιαίτερα σελ 59 53 Είναι χαρακτηριστικό ότι στους κόλπους του ΠΑΣΟΚ διεξάγεται για μεγάλο διάστημα συζήτηση γυρω από τη δυναμική πάλη ως στοιχείο της γραμμής του ΠΑΣΟΚ, τόσ ο που αναγκάζεται ο ίδιος ο Ανδρέας Παπανδρέου να παρέμβει "Το ερώτημα που αφορά το πέρασμα στο Σοσιαλισ μό έχει ασφαλώ ς τεράστιο ενδιαφέρον Είτε έχουμε δίκιο είτε άδικο η θέση μας είναι σ αφής Το ΠΑΣΟΚ αγω νίζεται για τον σοσιαλιστικό μετασχηματισμό στην Ελλάδα με ειρηνικά και δημοκρατικά μόνο μέσα Και καταγγέλουμε απερίφραστα όσους κυκλοφορούν ψιθύρους π ω ς ά λλες είναι οι προθέσεις μας” , βλ Παπανδρέου A , "Εισήγηση σ το Προσυνέδριο ", ό.π.. ιδιαίτερα σσ 95-96 54 Για την υπερτίμηση της σημασίας της διάσπασης του 1975 βλ Ελευθερίου Ρ , "Εννιά χρόνια ΠΑΣΟΚ, Μ έρος Β \ ", ô j t // Επίσης, Σπουρδαλάκης Μ , ô j t , σσ 162-164 55 "Ε κεί που η σύγκρουση του *76 είχε καταλυτικά αποτελέσματα ήταν ο τερματισμός της πρώ της δυναμικής του Π ΑΣΟ Κ και η και η σταθεροποίηση κι’ανάτττυξη της γραφειοκρατίας ( ) Η σ ταθεροπ οίηση της γραφειοκρατίας περιέλαβε την παντοδυναμία του Ε Γ στην οργάνωση, τη γρήγορη ανάπτυξη ενός ιδιαίτερου μηχανισμού ελέγχου της οργάνωσης κι αναπαραγω γής της εξουσίας σ’αυτήν ( )", βλ Τζουβάνος Δ , ¿ π , ιδιαίτερα σελ 59 56 Βλ Εσω τερικό Κείυενο τω ν διαφωνουντων τγκ Οονάνωσηο ΘεσσαλονίκΓκ του ΠΑΣΟΚ, ανέκδοτο-δακτυλογραφημένο, Αύγουστος 1980 // Βλ επίσης Τζιόλας Λ , "ΠΑΣΟΚ Ειδικότερα στοιχεία της π ορείας του", δύο μέρη, στο περιοδικό Φυλλάδιο, τ 6 και 7, σσ 53-55 και 40-44 αντίστοιχα 57 Τ ο γεγονός αυτό αναγνωρίζει και η ομάδα που διασπάσθηκε το 1980 από την οργάνωση Θ εσσαλονίκης ω ς εξής "Η δόμηση του μηχανισμού άρχισε μέσα σ τις σ υνθήκες ρευστότητας των κοινω νικώ ν συσχετισμώ ν μέσα και έξω από το ΠΑΣΟΚ στη μεταπολιτευτική συγκυρία Η αναφορά στον A Παπανδρέου και η υπαρκτή αναγκαιότητα αντιμετώπισης διαφόρων τυχοδιω κτικώ ν ομάδω ν νομιμοποίησε τον κομματικό μηχανισμό στη συνείδηση μεγάλου μέρους της οργανω μένης βάσης και επ έτρεψ ε τη συγκρότηση της ηγετικής ομάδας που τον καθοδηγεί” , βλ Εσωτερικό Κείμενο τω ν διαφω νουντω ν , ό.π.. 58 " Τα νεο-μικροαστικά και τα μαρξιστικά στοιχεία του ΠΑΣΟΚ είναι αυτά που κύρια έκφρασαν στο εσω τερικό του την ταξική πάλη που διαποτίζει κάθε υποκείμενο της κοινωνικής αλλαγής Η συνύπαρξη τους είχε το χαρακτήρα μιας μαχητικής συμβίωσης που οι όροι της καθορίζονταν π ολιτικά από τη συγκεκριμένη κοινωνική πραγματικότητα και οργανωτικά από την κυρίαρχη θέση της ηγετικής ομάδας", βλ Εσωτερικό Κείμενο των διαφωνούντων , ό.π.. 59 "Κάτω απ ό τους περιορισμούς της ανεπάρκειας της αριστερός μέσα και έξω από το ΠΑΣΟΚ, της μικροαστικής επιρροής και της αστικής επίθεσης, η κύρια βάση (εργατοαγροτική, σπουδαστική) της Ε Λ Ε και του ΠΑΣΟΚ, στις 'πίσω θέσεις' της πολιτικής σκηνής, αδυνατεί ν'ανορθωθεί σε κεντρικό συντελεστή της πάλης, να προτάξει μια ιστορική πολιτική πρω τοβουλία, προσβλέποντας στην 'αλλαγή' ( )", βλ Καπαρός Γ , "Εθνική Λαϊκή Ενότητα", στο περιοδικό Φ υλλάδιο, τ 6, σ σ 3540, ιδιαίτερα σσ 35-36 60 Συνέντευξη υε τον Ν.Καονόπουλο 61 Βλ "Απολογισμός Δουλειάς της Εκτελεστικής Γραμματείας του ΠΑΣΟΚ". στο Μηνιαίο Ενηυερω τικό Δελτίο, τ 7-8, 1977, σσ 10-14 // Επίσης, Lyrintzis Ch , ό.π ., ρ 175 62 Ο π ω ς έχει επισημανθεί, το ΠΑΣΟΚ, σε τελική ανάλυση, "( ) δεν διέθετε μια ’θεωρία οργάνω σης’ που θα του επ έτρεπε τον καθορισμό και την ιεράρχηση, καθώς και τις μορφές υλοποίησης τω ν οργανω τικώ ν του στόχων" Βλ Πανταζόπουλος A , "Η Κοινωνική Σύνθεση του Στελεχικου Δυναμικου του ΠΑΣΟΚ (1974-1981)", στο περιοδικό Πολίτης, τ 83 (11), 1987, σ σ

120 14-25, ιδιαίτερα σελ 16 // Θα μπορούσε, ακόμη, να επισημανθεί, ότι η μορφή της εσω τερικής οργάνω σ ης και η προς τα έξω π αρέμβαση ενός κόμματος αποτελούν δυο όψ εις του ίδιου νομίσματος, η μία επηρεάζοντας την άλλη 63 Για το θέμα αυτό βλ Μαυρής Γ , "Σημειώ σεις για το χαρακτήρα του φοιτητικού κινήματος στη μεταπ ολίτευση", στην στην επιθεώρηση Κριτική, τ 3, 1983, σσ 65-76, ιδιαίτερα σσ 69-70 64 Η "αυτοοργάνω ση", ω ς πολιτική γραμμή για τη συγκρότηση του κόμματος, δεν θα μπορέσει ποτέ να "αφομοιω θεί" συνολικά Ο ταν μάλιστα οι "πνευματικοί της πατέρες" α ποχω ρήσουν από το ΠΑΣΟ Κ τον Σεπτέμβριο του ’76, η άποψη αυτή θα εξαφανιστεί από το χώρο Απ ό την αυτοοργάνω σ η" θα απομείνει μόνον η ανάμνηση της λαϊκής κίνησης του 1974 Α ργότερα δε, η επιλογή αυτή θα συνδέεται μόνο με την αναγκαιότητα των εκλογών του '74 Γ ια μια τέτοια ερμηνεία βλ Κούλογλου Στ . ό.π. 65 Είναι χαρακτηριστικό, ότι η οριζόντια σύνδεση, δηλαδή η δυνατότητα των μελών μιας Τοπικής Ο ργάνω σ ης (Τ Ο ) να έρχονται σε πολιτική επαφή με τα μέλη μιας άλλης Τ Ο χωρίς μεσολάβηση τω ν υπερκείμενων οργάνων, επέζησε μέχρι το 1977, όπως, επίσης, επέζησε και η δυνατότητα τα μέλη του ΠΑΣΟΚ να εντάσσονται, ταυτόχρονα, σε δυο οργανώ σεις (π χ μια κλαδική και μια τοπική) 66 Βλ "Α π όφαση της 6ης Συνόδου της Κεντρικής Επιτροπής ΠΑΣΟΚ", στο Ενηυεοω τικό Δ ελτίο, τ 2-3, 1980, σσ 16-45, ιδιαίτερα σελ 21 67 Ενδειξη για τη γυναικεία συμμετοχή στο ΠΑΣΟΚ, κατά την περίοδο αυτή, αποτελεί το Συνέδριο της π ροσ κείμενης σ ’αυτό Ε Γ Ε (Ενω σης Γυναικών Ελλάδας), που διεξήχθη τον Μάϊο του 1984 Η επίσημη ανακοίνω ση έκανε λόγο για 15 000 μέλη Βλ ΕΕόρυηση. 10 Μαίου 1984 // Α ν ο αριθμός 15 000 συνισ τά κατά κάποιον τρόπο και έναν οριακό προς τα πάνω αριθμητικό δείκτη, μπορεί κανείς να συμπεράνει, ότι το ποσοστό των γυναικών στα μέλη του ΠΑΣΟΚ είναι περίπου 6,8% (15 000 γυναίκες σε σύνολο μελών 220 000) // Επίσης, σύμφωνα με τα επίσημα κομματικά στοιχεία, τα μέλη του ΠΑΣΟΚ στο εξωτερικό ανέρχονται το 1983 σε 4 500 και είναι οργανω μένα σε 220 Τ οπ ικές Ο ργανώ σεις Βλ περιοδικό Α π όδηυοο τ 16,1983 68 Ηδη λίγο πριν τις εκλογές του 1981 ο Απόστολος Λάζαρης είχε αναλάβει τη σ ύνταξη ενός καταλόγου 2 500-3 000 στελεχών που θα διορίζονταν στις "θέσεις-κλειδιά" του κρατικού μηχανισμού Βλ Κούλογλου Στ , ό.π ., σελ 63 69 Συνέντευξη με Ν Καργόπουλο, ό.π. // Συνέντευξη υε Κ.Μπακιρτζή // Επίσης, για την εκλογική επιρροή σ τους εργασιακούς χώρους και την άνοδο του ΠΑΣΟΚ, βλ Μαυρής Γ , Οι κοινωνικέ€ συντετανυένε<: π κ κουυατικήο επιοροήο. Διεοευνηση π κ ιυή(Ρθυ στο επίπεδο τω ν βουλευτικώ ν και τω ν σ υνδικαλιστικώ ν εκλονώ ν. Διδακτορική Διατριβή, Τμήμα Π ολιτικών Επιστημώ ν του Πανεπιστημίου Αθηνών. 1993 70 "Ο ι α π οφάσ εις της Κ Ε . του Προέδρου και του Ε Γ καθορίζουν τα γενικά πλαίσια μέσα στα οποία κινείται η Κ Ο ", βλ "Πολιτική Εισήγηση πάνω στο Καταστατικό", στο Μ ηνιαίο Ενηυεοωτικό Δ ελτίο , τ 2, 1977, σσ 3-14, ιδιαίτερα σελ 12 71 Είναι χαρακτηριστικό, ότι καμμιά εσωτερική πολιτική συγκρουση ή διάσπαση δεν θα αγγίξει π οτέ την Κ Ο Καμμιά μαζική αποχώρηση δεν γνώρισ ε η τελευταία κατά τη μεταπολιτευτική περίοδο, σε αντίθεση με το υπόλοιπο Κόμμα 72 Τ υπ ικά μάλιστα, η λειτουργία αυτή προβλέπεται και από το Καταστατικό του ΠΑΣΟΚ "Σε συνεργασία με τις Ν Ε (Νομαρχιακές Επιτροπές) έρχονται οι βουλευτές σε άμεση επαφή με τις λαϊκές μάζες για το πέρασμα της γραμμής του ΠΑΣΟΚ", βλ "Πολιτική Εισήγηση πάνω στο Καταστατικό", ό.π .. ιδιαίτερα σελ 12 73 Γ ια τη ν ιδιότυπη αυτή "θέσμιση" στο ΠΑΣΟΚ βλ και Κουλογλου Σ τ , ό.π.. σελ 39 74 Βλ "Α πόφαση για Μαζικοποίηση του ΠΑΣΟΚ, 25/1/77", στο Μηνιαίο Ενηυεοω τικό Δελτίο, τ 1, 1977, σ σ 16-26, ιδιαίτερα σελ 17 75 Η λογική τω ν οργανωτικών εσω τερικώ ν κειμένων δεν επιβεβαιώ νει την παρακάτω κριτική "Ο σ τόχος τη ς μαζικοποίησης του κόμματος, διαμεσολαβουμενος από πρακτικίστικες μορφές υλο­ π οίησ ής του όχι μόνο παράγει αντικειμενικά ένα ατζαμίδικο και άναρχο πολυσυλλεκτισμό, αλλά και ενσ ω ματώ νει στην κομματική οργάνωση αμετάλλακτα στοιχεία κοινωνισμού και ετερόκλητω ν ιδεολογικώ ν π ρακτικώ ν", βλ Πανταζόπουλος Α , ό.π .. ιδιαίτερα σελ 16 76 βλ "Το Π ΑΣΟ Κ και οι κοινωνικές τάξεις", στον Αγωνιστή, τ 9, 1975, σσ 5-7, ιδιαίτερα σελ 5 77 Το ίδιο συμπέρασμα διατυπώνεται και στο Ιγπ ηΙζΐε Ο ίι, ό π , ρ 343 // Επίσης, σε μια μελέτη του ιδίου για την κοινωνικο-επαγγελματική σύνθεση του ΠΑΣΟΚ στην Πάτρα και σ την Ακράτα

121 επβεβαιώ νεται α) η αντιστοιχία οργάνω σης και ευρυτερου κοινωνικού χώρου της περιοχής και β) η εργατοϋπαλληλική κυριαρχία στην οργάνωση της Πάτρας και η αγροτοϋπαλληλική στην οργάνω ση της Α κράτας Βλ σχετικά Lyrintzis Ch , ό π , ρ 344 78 Βλ 'Τ ο ΠΑΣΟ Κ και οι κοινω νικές τάξεις", ό.π .. ιδιαίτερα σελ 6 79 Για την επιρροή του Π ΑΣΟΚ στα π αραδοσιακά μικροαστικά στρώματα με βάση τις εκλογές στα Επιμελητήρια και σ τους συλλόγους βλ Βερναρδάκης Χρ - Μαυρής Γ , "Πάλη τω ν τάξεων και Πολιτικά Κ όμματα - Η κρίση εκπροσώ πησης σε εξέλιξη", στο περιοδικό Θ έσεις, τ 22, σσ 53-83, ιδιαίτερα σελ 80 80 Βλ "Απ ολογισμός Δουλειάς της περιόδου Ιούνης 1975 -Δεκέμβρης 1976", ό.π , ιδιαίτερα σελ 38 // Ο αριθμός τω ν μελώ ν της Κλαδικής Δικηγόρων ανέρχεται σε 350, ήτοι στο 43,8% συνολικου αριθμού τω ν επιστημόνω ν Για τον αριθμό των μελών της Κλαδικής Δικηγόρων βλ "Απ ολογισμός Δουλειάς ", ό,π .. σελ 40 81 Βλ "Α πολογισμός Δουλειάς ό.π , σελ 36 82 Βλ Π απανδρέου Α , "Ομιλία στους αντιπροσώπους των Κλαδικών Οργανώσεων, 10/7/1975", στον τόμο Απ ό το ΠΑΚ , ό.π .. σσ 138-156, ιδιαίτερα σελ 148 83 Βλ σχετικά "Απολογισμός Δουλειάς ", 0 j t , σσ 38-40 84. Βλ "Α πολογισμός Δουλειάς ", ό.π .. σελ 38 85 Βλ "Επ ιτελείο Π αρακολούθησης και Ελέγχου Κυβερνητικής Πολιτικής - Ανακοίνωση του Αρχηγού της Α ξιω ματικής Α ντιπ ολίτευσης, Προέδρου του ΠΑΣΟΚ, Ανδρέα Παπανδρέου", σ το Μηνιαίο Ενηυεοω τικό Δ ελτίο, τ 1. Γενάρης 1978, σσ 6-13, ιδιαίτερα σσ 6-7 86 Βλ Κούλογλου Στ . ό.π , σελ 54 87 Για το θέμα αυτό βλ Μ αυρής Γ , Οι κοινωνικές συντεταγμένες της κομματικής επιρροής . ό.π. 88 Βλ Μ ιχαήλ Δ , "Κεντρική Επιτροπή ΠΑΣΟΚ Το 96% της σύζευξης 'Κυβέρνησης-ΚινήματοςΚράτους'", στο π εριοδικό Α ν τί, τ 325, 1986, σσ 15-18 89 Βλ σχετικά Lyrintzis Ch , ό.π .. ρ 262 // Ωστόσο, ο ίδιος συγγραφέας υπερτιμά την "κεντρώ α" προέλευση π ροσ θέτοντας και την ΕΔΗΝ, αν και, τελικά, οι προερχόμενοι απ’αυτήν είναι μάλλον σοσιαλιστικής παρά "κεντρώ ας" με την τυπική έννοια προέλευσης 90 Βλ Lyrintzis Ch . ό.π , ρ 262 91 Βλ Lyrintzis Ch , ό.π .. ρ 262 92 "Το Κίνημα θα π ρέπ ει στη μεγάλη του π λειοψηφία να αποτελείται σε όλα τα όργανα από εργάτες, αγρότες και βιοτέχνες Δε σημαίνει ότι δεν θα πρέπει να υπάρχουν επιστήμονες και διανοούμενοι σ το Κίνημα και ιδιαίτερα στα κεντρικά όργανα Αλλά είναι αδύνατον να αποτελουν την π λειοψ ηφία και είναι αδύνατον να βγαίνει η γραμμή από επιστήμονες και διανοούμενους", βλ Παπανδρέου Α , "Απαντήσεις στα ερωτήματα που έθεσαν τα στελέχη των Τ Ο και Κ Ο της Κέρκυρας, Ηπείρου, και Αιτω λοακαρνανίας", στον τόμο Από το ΠΑΚ , ^ π >σ σ 164-176, ιδιαίτερα σ ελ 171 93 Βλ Π ανταζόπ ουλος Α , £ j t , ιδιαίτερα σελ 19 94 Βλ Παπανδρέου Α . "Εισήγηση στο Προσυνέδριο “ , ό.π.. ιδιαίτερα σσ 92-93 95 Βλ Παπανδρέου Α , "Εισ ήγηση στο Προσυνέδριο ", 0 j t , ιδιαίτερα σελ 94 96 Βλ Παπανδρέου Α , "Ο Ευρωκομουνισμός δεν είναι ο δρόμος για το Σοσιαλισμό στην Ελλάδα", στην εω ηυεοίδα Ε£όρυηση. 11/3/1977. αναδηυ στον τόυο ΠΑΣΟΚ και Εξουσία, ό.π.. σσ 3-18, ιδιαίτερα σελ 7 97 'Τ ο αποτέλεσ μα τω ν στρατηγικώ ν της επιλογών (ενν της άρχουσας τάξης) μετά τον εμφύλιο και της ενσ ω μάτω σης που επιχειρείται με την ένταξη στην ΕΟΚ ( ) έχει και βάθίος και διάρκεια Ο μω ς στην παρούσα φάση αρχίζει να γίνεται π ιο έντονη και ολόπλευρη γιατί συμπίπτει και με την παγκόσμια δομική κρίση του καπιταλισμού Το στοιχείο που δίνει το βάθος και τη διάρκεια ( ) και που είναι η αφορμή και το αίτιο της έλλειψης δυνατότητας ξεπεράσματός της με σοσιαλδημοκρατική εναλλαγή, είναι η αλληλοσύμπλεξη των επιπέδω ν της κρίσης και κυρίαρχα του οικονομικού με τα εθνικά θέματα", βλ Κέντρο Μελετώ ν και Διαφώτισης (ΚΕΜΕΔΙΑ), 'Τ α κτικά και στρατηγικά ζητήματα στην π ορεία για το σοσιαλισμό", στο Μηνιαίο Ενηυερωτικό Δελτίο, τ 11-12, σσ 16-29, ιδιαίτερα σελ 21 98 Βλ Παπανδρέου Α , "Ο Ευρωκομμουνισμός δεν είναι ο δρόμος ", ό.π.. ιδιαίτερα σελ 4 99 "Ο θεμέλιος λίθος του Ιστορικού συμβιβασμού' είναι η αναγνώριση της Χριστιανοδημοκρατίας από τον Μ περλινγκουέρ σαν μεγάλης 'λαϊκής' δύναμης Η βασική του πρόταση είναι η συνεργασία τω ν δυο π αρατάξεω ν για μια δημοκρατική διακυβέρνηση της χώ ρας ( ) Πρέπει να

122 εττισημάνουμε εδώ τη βαθειά αντίφ αση που υπάρχει ανάμεσα στην ιστορική πορεία του καπιταλισμού να περιορίσ ει τη συμμετοχή των εργαζομένων στο εθνικό εισόδημα, να ανατρέψ ει το ’κοινω νικό σ υμβόλαιο' της σοσιαλδημοκρατίας - α π ό τη μια πλευρά - και στην προσπάθεια του Μ π ερλινγκουέρ να ανακόψει αυτήν την πορεία με την προώθηση της ’ανανέωσης' στα πλαίσια της λιτότητας Α υτή πιστεύω είναι η βαθύτερη έννοια της ανακωχής στην πάλη των τάξεω ν που προσφ έρει ο Μ περλινγκουέρ", Παπανδρέου Α , "Ο Ευρωκομμουνισμός δεν είναι ο δρόμος ” , ό.π.. σσ 4-8 100 Βλ Παπανδρέου Α , "Ο Ευρωκομμουνισμός δεν είναι ο δρόμος ", ó jt . σσ 1 0 -1 5 //Η κριτική του Α Παπανδρέου στο γαλλικό "Κοινό Πρόγραμμα" είναι, σε εντυπωσιακό βαθμό, συγκλίνουσα με τις κριτικές που απηύθυνε τότε σ ’αυτό η γαλλική άκρα αριστερά Βλ για το θέμα αυτό W eber Η , "Τακτική και στρατηγική της Αριστερός στη Δ Ευρώπη", στο περιοδικό θ έ σ ε ις . τ 18, 1987, σ σ 19-48 // Επίσης, W eber Η - Πουλαντζάς Ν , 'Τ ο κράτος και η μετάβαση στο σοσιαλισμό", σ το περιοδικό θ έ σ ε ις , τ 27, 1989, σ σ 33-54 101 Βλ Π απανδρέου Α , "Ο μιλία στη Συνεδρίαση της Προσωρινής ", ό.π .. ιδιαίτερα σσ 89-90 // Επίσης, "Δεν είμαστε ικανοποιημένοι γιατί πρώτα απ’όλα αναγνωρίζουμε - κι' αυτό με ευ χέρεια - ότι εκ εί συνεχίζει να υπάρχει η εξαρτημένη εργασία Εκεί, όπως και στο κλασικό μοντέλο του καπιταλισμού υπάρχει η αγορά της εργασίας Και αυτό είναι σήμα κατατεθέν, αν όχι του καπιταλισμού, π άντω ς όχι του σοσιαλισμού Αρνητικά δηλαδή μας δίνεται η πληροφόρηση π ω ς υπάρχει ουσιαστικά μια ταξική κοινωνία αλλαγμένη σημαντικά και ριζικά σε σχέση με τα καπ ιταλιστικά πρότυπα αλλά χω ρίς να είναι εκείνο που οραματιζόμαστε", βλ Παπανδρέου Α , Μ ετάβαση σ το Σοσιαλισυό. Αθήνα, 1979, ιδιαίτερα σελ 10 102 "( ) Α ν εμείς αυτοδιαχειριζόμαστε μιά επιχείρηση και μοιράζουμε ανάμεσά μας το εισόδημα που κερδίζουμε, υπάρχει ένα κίνητρο να λιγοστέψουμε τον αριθμό μας Γιατί θα μοιραστούμε λιγώ τεροι το ίδιο πράγμα Α υτό έχει στη Γιουγκοσλαβία οδηγήσει σε ανεργία και μετανάστευση, που α σ φ α λώ ς δεν είναι όψη σοσιαλιστικής κοινωνίας ( ) δεν θέλουμε να έχουμε κάποιο γραφ ειοκράτη, τεχνοκράτη, που εξυπηρετεί κάποια διανόηση στην κορυφή να καθορίζει το πρόγραμμα της ανάπτυξης, αλλά θέλουμε το πρόγραμμα αυτό να βγη ζω ντανά από σ υμμετέχοντες πολίτες, από τους εργαζόμενους", βλ Παπανδρέου Α , "Ομιλία στη Συνεδρίαση της Προσω ρινής ", ó jt , σ ελ 88 103 Βλ Παπανδρέου Α , "Ομιλία στη Συνεδρίαση της Προσωρινής ", ό.π .. ιδιαίτερα σσ 87-88 104 "Το Π ΑΣΟ Κ έχει πάρει μια θέση ξεκάθαρη, ότι μέσα στις δημοκρατικές διαδικασίες και μέσα στα νόμιμα πλαίσια, επιδιώκουμε το σοσιαλιστικό μετασχηματισμό", βλ Παπανδρέου Α , "Ο μιλία στη Συνεδρίαση της Προσωρινής ", ójt , σελ 90 // Ε π ίσ ης,"( ) Μένει βέβαια να π ροσδιορίσουμε π οιός είναι ο ελληνικός δρόμος και ποιά η στρατηγική που - στο μέτρο του ιστορικά δυνατου - θα εξασφαλίσει το ειρηνικό και δημοκρατικό πέρασμα στο σοσιαλισμό στη χώ ρα μας", βλ Παπανδρέου Α , "Η Εθνική Α νεξαρτησία βασικός στόχος", στην εφημερίδα ΕΕόουηση. 18/3/1977. αναδηυ στον tóuo Π ΑΣΟΚ και Εξουσία, ό.π.. σσ 21-35, ιδιαίτερα σ ελ 21 105 Για μια παρουσίαση της σχετικής άποψης του ΠΑΣΟΚ βλ Παπανδρέου Α , "Η Εθνική Ανεξαρτησία ", ό.π. // Για μια συνολική κριτική τω ν απόψεων του ΠΑΣΟΚ βλ Λ ευκαδίτης Π , "Α ντίλογος σ τα θεω ρητικά σχήματα του Α Παπανδρέου". στο συλλογικό τόμο ΠΑΣΟΚ και Εξουσία, ό.π.. σ σ 57-82 // Επίσης Μηλιός Γ , "Το ρεύμα μητρόπολης-περιφέρειας Συγκλίνουσες θεω ρίες και αντιφάσεις", στο περιο δικό θ έ σ ε ις , τ 4, 1983, σ σ 23-48 //Α κόμ η, Μηλιός Γ , "Οι α ρισ τερές θεω ρίες για τη ν 'εξάρτηση' και οι εξαρτήσεις του ελληνικού καπιταλισμού", στο περιοδικό θ έ σ ε ις , τ 9, 1984, σ σ 5-22 106 "Η ρίζα της συμφοράς βρίσκεται στην εξάρτηση της Πατρίδας μας Τα επτά μεσαιω νικά χρόνια που πέρασαν με τη στυγνή στρατιω τική δικτατορία και η τραγωδία της Κύπρου, δεν αποτελουν παρά μια ιδιαίτερα σκληρή έκφραση της εξάρτησης της Ελλάδας από το ιμπεριαλιστικό κατεσ τημένο τω ν ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ ( ) Διαβρώθηκε ο κρατικός μηχανισμός, οι ένοπλες δυνάμεις, τα κόμματα, ο συνδικαλισμός, η Πολιπκή ηγεσία του τόπου έτσι ώστε να καταστή δυνατή η επιβολή ξενοκίνητης στρατιω τικής δικτατορίας, όταν αυτό κρίθηκε πω ς συνέφερε την Ο υάσινγκτον", βλ Διακήρυξη της 3ης Σεπτέμβρη, ό.π. // Επίσης "Η Ελλάδα ήταν για τους Αμερικανούς το πρώ το πείραμα τυπου Βιετνάμ Μ ετά το τέλος του εμφυλίου πολέμου αναδιοργάνω σαν την ελληνική κρατική μηχανή, ιδιαίτερα τις ένοπλες δυνάμεις και τις υπηρεσίες πληρο φοριώ ν Ο ι ελληνικές υπηρεσίες πληροφοριών μεταβλήθηκαν σε προέκταση της ΣΙΑ, ενώ

123 η αμερικάνικη στρατιωτική αποστολή ασκούγε απόλυτο έλεγχο πάνω στη δομή και λειτουργία των ενόπ λω ν δυνάμεω ν ( ) Με τον ελληνικό κρο~κό μηχανισμό διαβρω μένο και ελεγχόμενο, με την επ ενδυτική δραστηριότητα καθοδηγούμε η από Αμερικανικές Τράπεζες και οργανισμούς οικονομικής βοήθειας, "ανασυγκροτήθηκε" r «εταπολεμική Ελλάδα", βλ Συνεδρίαση της 2ης Συνόδου της Κ Ε του ΠΑΣΟΚ, Εθνική ΛαϊκΓ Ενότητα Δηυοκοατική Πολιτική Δράση. Αθήνα, 1982 (γ'έκδοση), σσ 81-82 107 "Το άμεσο μίνιμουμ πρόγραμμα της πσοοδοσιακής αριστερός, το ενεργό της πρόγραμμα, δεν περιλαμβάνει ουτε οράματα γενικής αλλαγής ουτε αποδέσμευση από το ξένο μονοπω λιακό κεφάλαιο, ουτε ουσιαστικά και γνήσια εξ ω τε; <ή πολιτική", βλ Παπανδρέου A , "Ομιλία στη Συνεδρίαση της Προσωρινής ", ό.π .. ιδιαίτερα σελ 90 // Επίσης, κριτική ασκείται από το ΠΑΣΟ Κ στην Ίδεο λογικο π οίηση" τω ν θ ε σ μ ικ ώ ν -δ ια ρ ^τικ ώ ν σταδιακών αλλαγών στα πλαίσια τω ν καπ ιταλιστικώ ν θεσμών, άποψη που διακατέχει τόσο τα ευρωκομμουνιστικά όσο και τα φιλοσοβιετικά κόμματα “( ) η πορεία π ρος - :ν σοσιαλιστικό μετασχηματισμό μπορεί ά ραγε να γίνει με οριακές μεταρρυθμίσεις σε μακρύ χ ρ : /ο, ή απαιτεί μιά σειρά από κρίσιμες θεσ μολογικές αλλαγές π ου πρέπει να πραγματοποιηθούν "ουτόχρονα, Υπάρχει μιά παγκόσμια εμπειρία που δεν πρέπ ει να αγνοηθή Ο ριακές θεσμολογικές α· \α γές στα πλαίσια του καπιταλισμού εκφυλίζονται - κι αυτό γιατί υπάρχει μια άμεση προσαρμογή tc j συστήματος που του επιτρέπει να τις ενσω ματώ ση, να τις αξιοποιήση και τελικά να τις εξου δετερ -σ η Είναι επομένω ς βέβαιο π ω ς υπάρχει μια δέσμη από συνισταμένες θεσμολογικές αλλαγές π ο . πρέπει να πραγματοποιηθούν ταυτόχρονα - αν πρόκειται ν'α νοίξη ο δρόμος π ρος το σοσιαλ ττικό μετασχηματισμό", βλ Παπανδρέου A , "Εισήγηση σ το Προσυνέδριο ", ό.π.. σελ 9“ 108 Βλ Διακήρυξη της 3ης Σεπτέυβοη. ό.π 109 Βλ Κ ω νσταντόπουλος Δ , "Για τα α π ο ξ έσματα τω ν εκλογών", στο Μηνιαίο Ενηυεοω τικό Δ ελτίο, τ 12, 1977, σσ 27-37, ιδιαίτερα σελ 28 110 "( ) αυτό που λέμε κράτος, π ολιτεία, δε είναι ουδέτερος επόπτης και διαιτητής α νάμεσα στα κοινω νικά συμφέροντα και τις κοινωνικές συ. ο ο υ σ ε ις ( ) Το κράτος δεν είναι ουδέτερος διαιτη­ τής Α λλά ταγμένος στην υπηρεσία της εκάσ“ :τ ε άρχουσας τάξης Ενός κατεστημένου", βλ Παπανδρέου A , "Απαντήσεις στα ερωτήματα που έθεσαν τα στελέχη ό.π .. σελ 168 111 Η έννοια του "εξαρτημένου Κράτους" εή. Ξι, επιπλέον, αμφισβητήσιμη Αν το Κράτος είναι ο συλλογικός ενοποιητής και οργανωτής των σ .αφερόντω ν των κυρίαρχων τάξεω ν ενός κοινω νικού σχηματισμού, τότε δεν υπάρχει ’ εξαρτημένο" ή μη Κράτος, αλλά απλά καπιταλιστικό Κράτος Το "εξαρτημένο Κράτος" δεν π α ρ α τ υ π ε ί σε μιά διαφορετική σχέση Κράτους-κοινω νίας απ'ότι το "μη-εξαρτημένο", τουλάχιστον σε 6 - αφορά στους καπιταλιστικούς κοινω νικούς σ χηματισμούς Υπάρχουν βεβαίω ς διάφορε- <ες μορφές καπιταλιστικών κρατών, ζήτημα που, σε τελική ανάλυση, αφορά σε διαφορετικές δο μ ε; εξουσίας και σε διαφορετικά ιστορικά πλαίσια σ υγκρότησης του κράτους για κάθε κοινωνικά σχηματισμό (πλαίσιο κυριαρχίας του καπιταλιστικού τρόπου παραγω γής, συγκρότηση της αστικής τάξης, ταξικές συγκρούσεις, διαιρετικές το μ ές κ λπ) Οπω σδήπ οτε, είναι διαφορεπκή η δομή της φ α τικ ή ς εξουσίας στις ΗΠΑ, διαφορετική στη Γαλλία, στην Ιταλία, σ την Αγγλία ή στην Λατινική Αμερική Παντού ωστόσο το κράτος αποτελεί την υλική κεντρική συγχώνευση τω ν σ υ μ φ έ ρ ο ν τα των κυρίαρχων κοινωνικών ομάδων κάθε χώ ρας // Για την κριτική της έννοιας του "εξαρτημένου Κράτους" βλ Χαραλάμπης Δ , "Οι θεω ρίες για το κράτος του περιφερειακού κοινωνικού σχημσ~σμου Ενας κάποιος ανπλογος", στον συλλογικό τόμο Το K o áT o c στον περιφερειακό καπιταλισμό. Αθήνα, 1985, σσ 147-179 // Για την ιδιαίτερη σε κάθε κοινω νικό σχηματισμό ιστορική σ υγκρό ~σ η του κράτους και της πολιτικής εξουσίας βλ Badie Β - Birnbaum Ρ , Sociologie de l'Etat. Paris 982, ιδιαίτερα Μέρος Β’, "Etat, Sociétés et Histoire", pp 109-168 // Επίσης βλ Birnbaum Ρ , La Lcc:aue de l'E tat. Paris, 1982 112 Βλ ΚΕΜΕΔΙΑ, "Τακτικά και στρατηγικά Ζητήματα ", ά π , σελ 26 // Για το ίδιο θέμα βλ Απόφαση τηο Α 1Π ανελλαδικής Συ ν δ ιά σ κ εψ ή του ΠΑΣΟΚ. Αθήνα. 1977 113 Βλ Παπανδρέου A , "Ο ελληνικός δρόι,ος για το σοσιαλισμό", στην εφημερίδα Ε£όουηση. 24/3/1977, αναδημ στον τόμο ΠΑΣΟΚ και Εξουσία, ό.π.. σσ 39-56, ιδιαίτερα σελ 40 // Είναι χαρακτηριστικό, ότι και ο Ανδρέας Παπανδρέου έχει πλήρη συνείδηση του κίνδυνου σ ταδιολόγησης" για το π ρόγραμμα του ΠΑΣΟΚ που εμπεριέχει η θεωρία της "εξάρτησης" Τον κίνδυνο αυτό θα προσπαθήσει να "ξορκίσει' έγοντας το 1977 "Στην ιδρυτική του διακήρυξη το Π ΑΣΟΚ τονίζει π ω ς η εθνική ανεξαρτησία είναι προϋπόθεση για τη λαϊκή κυριαρχία που με τη σ ειρά της είναι προϋπόθεση για την κοινω νικ- απελευθέρωση ( .) Υπάρχει όμω ς ο κίνδυνος

124 η λογική συνοχή ανάμεσα σ'α υτές τις τρείς έννοιες να παρερμηνευθεί, με αποτέλεσμα μια μηχανιστική προέκταση σε ιστορικές διαδικασίες του μεταβατικού σταδίου Γιατί θα πρέπει να είναι σα φ ές π ω ς η διαδικασία ολοκλήρω σης της εθνικής ανεξαρτησίας, σε ιστορικά πλαίσια, βρίσκεται σε δυναμική αλληλεξάρτηση με την διαδικασία ολοκλήρωσης τόσο της λαϊκής κυριαρχίας όσο και του κοινω νικού μετασχηματισμού", βλ Παπανδρέου Α , "Ο ελληνικός δρόμος ", ό.π .. ιδιαίτερα σελ 39 // Π αρ’όλα αυτά, και στο ίδιο κιόλας κείμενο, θα διατυπώσει ανάγλυφα ένα μεταβατικό πρόγραμμα διακυβέρνησης που απορρέει από το σχήμα της "εξάρτησης” 114 "Η θα οδηγηθεί (ενν το Κοινό Πρόγραμμα) ιστορικά (θελημένα ή άθελα) σε σοσιαλδημοκρατική πρακτική ( ), ή θα οδηγήσει (άθελά του) σε συγκρουση με άγνω στες τελικές σ υνέπ ειες", βλ Παπανδρέου Α , "Ο Ευρωκομμουνισμός ". ό.π , ιδιαίτερα σελ 15 115 Βλ Π ΑΣΟΚ, Κατευθυντήριες Γοαυυές Κυβερνητικής Πολιτικής, ειδική έκδοση της Εξόρμησης, 1977 // Για το ίδιο θέμα, της κυβερνητικής πολιτικής σ’αυτό το μεταβατικό στάδιο, ο Α Π απ ανδρέου ιεραρχεί ω ς εξής τις προτεραιότητες 1) Συμφιλίωση Στρατού-Λαού, 2) ιατρικήνοσοκομειακή δωρεάν περίθαλψη, 3) δω ρεάν παιδεία, 4) εξασφάλιση σύγχρονης και ιδιόκτητης σ τέγης σ 'όλους τους πολίτες, 5) ποιότητα ζωής, 6) πολιτιστική ανάπτυξη (μαζικός αθλητισμός, βιβλία σ τις επαρχίες κ λπ ) Οι δομικές αλλαγές, δηλαδή κοινωνικοποιήσεις, αποκέντρωση, σ οσιαλισ τικό Σύνταγμα κ ο κ . έπονται ω ς προτεραιότητες Βλ Παπανδρέου Α , "Ο ελληνικός δρόμος ” , ό^ττ 116 Βλ Παπανδρέου Α , "Εισήγηση στο Προσυνέδριο ", ό.π.. ιδιαίτερα σελ 99 // Επίσης, "Εμείς ταυτιζόμασ τε με τα συμφέροντα του εργαζόμενου μη-προνομιούχου Ελληνα ( ) Δεν ταυτιζόμαστε ουτε με το κεφάλαιο, ούτε με την ξένη διείσδυση", βλ Παπανδρέου Α , "Ομιλία στους α ντιπ ροσώ π ους των κλαδικών οργανώσεων, 10/7/1975", στον τόμο Από το ΠΑΚ στο ΠΑΣΟΚ, ό.π .. σ σ 138-156, ιδιαίτερα σσ 143-144 117 Βλ και σχετική εσωκομματική συζήτηση στο ΠΑΣΟΚ για την ταξική φύση των "μικρομεσαίω ν", στο "Ο ρόλος τω ν μικρομεσαίω ν στρωμάτων στην πορεία για την Αλλαγή", στο Μ ηνιαίο Ενηυεοω τικό Δελτίο, τ 2, 1978, σσ 30-41 118 Για τις κριτικές αυτές που περιέργους αποτελούν κυρίαρχη άποψη βλ Ελεφάντης Α , Κ αβουριάρης Μ , ό.π. // Επίσης, Ελεφάντης Α , Στον αστερισμό , ό.π.. ιδίω ς σσ 184-201// Βλ ακόμη, Α νδριανόπ ουλος Α , "Η πολιτική φυσιογνωμία του ΠΑΣΟΚ", στο συλλογικό ΠΑΣΟΚ και Εξουσία, ό .π .. σσ 479-497, ιδίω ς σσ 487-494 // Επιπλέον, Λυριντζής Χρ , "Λαϊκισμός η έννοια και οι πρακτικές", στον συλλογικό τόμο της Ελληνικής Εταιρείας Πολιτικής Επιστήυης Εκλονές και Κόυυατα στη Δεκαετία του '8 0. εξελίξεις και προοπτικές του πολίτικου συστήματος, σ σ 44-69 // Α ρκετά χρόνια πριν. το ίδιο το ΠΑΣΟΚ είχε τοποθετηθεί δια του Προέδρου του ω ς εξής στο π ρόβλημα αυτό "( ) κάθε κόμμα π ρέπει να εκφράζη συγκεκριμένα συμφέροντα Είναι κάποτε καιρός σ ’αυτόν τον τόπο να πάψουμε να έχουμε την ψευδαίσθηση ότι ένα κόμμα μπορεί να αποτελή μια ομπρέλα σε όλα τα ευχολόγια", βλ Παπανδρέου Α , "Ομιλία στους αντιπροσώπους ", ό .π .. ιδιαίτερα σελ 143 119 Βλ ΚΕΜ ΕΔΙΑ. ό.π . ιδιαίτερα σσ 19-20 120 Βλ ΚΕΜ ΕΔΙΑ. ό.π.. ιδιαίτερα σελ 19 121 Για μια συνολική μελέτη της καπιταλιστικής συσσώ ρευσης στην Ελλάδα βλ Μ ηλιός Γ , Ελληνικός Κοινωνικός Σνηυατισυός. Α π ό τον επεκτατισυό στην οικονουική ανάπτυξη. Αθήνα, 1988, ιδίω ς σσ 315-429 122 Βλ Μ αυρής Γ , Οι κοινω νικές συντεταγμένες της κοινωνικής επιρροής , ό.π. 123 Βλ Συνεδρίαση της 2ης Συνόδου της ΚΕ του ΠΑΣΟΚ, "Εθνική Λαϊκή Ενότητα ", «^π , ιδιαίτερα σ ελ 98 124 Βλ Συνεδρίαση της 2ης Συνόδου της ΚΕ του ΠΑΣΟΚ, "Εθνική Λαϊκή Ενότητα ό.π // Το κείμενο αυτό απ οτελεί μια θεω ρητικοποίηση του σχήματος των "μη-προνομιούχων" της π ροη γουμένης περιόδου Προσπαθεί, δηλαδή, να περιγράφει πιο συγκεκριμένα την κοινωνική συμμαχία π ου εκφράζει το κόμμα πολιτικά και εκλογικά, στη βάση των θεωρητικών του επ εξεργασ ιώ ν για τις κοινω νικές τάξεις της ελληνικής κοινωνίας Μ'άλλα λόγια η Ε Λ Ε δεν κατέχει θέση συνολικής στρατηγικής μέσα στο ΠΑΣΟΚ Θίγει μόνον ένα επιμέρους θέμα της στρατηγικής, αυτό τω ν κινητήριω ν δυνάμεω ν και της ταξικής βάσης, χω ρίς μάλιστα να ανατρέπει τις π αλιές ανα­ λύσεις 125 Βλ ΚΕΜ ΕΔΙΑ, ό.π. // Χαρακτηριστικές διατυπώ σεις του κειμένου αυτου είναι οι παρακάτω "Κ εντρικός σ τόχος των συντηρητικών επιδιώ ξεων είναι ν'ακολουθήσει το ΠΑΣΟΚ μια

125 ’μετριοπαθή' πολιτική, να μεταμορφω θεί σ’ένα κόμμα ’ευρωπαϊκου’ τύπου Το βασικό τους μοτίβο είναι Ν’αλλάζουν οι Κυβερνήσεις αλλά να μην αλλάζει το κοινωνικό σύστημα ( ) Ετσι, π αρουσιάζουν μόνο τον άμεσο στόχο του ΠΑΣΟΚ, που είναι η επιδίωξη της εξουσίας, αποκρύπ τουν ή και αλλοιώ νουν το στρατηγικό στόχο του ΠΑΣΟΚ, που είναι μια ανεξάρτητη δημοκρατική και σοσιαλιστική Ελλάδα Επιδιώκουν να δημιουργήσουν ρήγματα ανάμεσα σ την τακτική και τη στρατηγική του Κινήματός μας ( ) ουσιαστικά υποβαθμίζουν την άσκηση π ολιτικής εξουσίας σ το επίπεδο απλής διαχείρισης ( ) το ΠΑΣΟΚ προτείνει ένα πρόγραμμα άσκησης π ολιτικής εξουσία ς που αρνείται τη διαχείριση και επιλέγει την πολιτική της δημοκρατικής α ντιπ αράθεσ ης και ρήξης με τις κατεστημένες δυνάμεις", βλ ΚΕΜΕΔΙΑ, ó j t , ιδιαίτερα σσ 22-23 126 Βλ Παπανδρέου A , Aóvoc σ το 1ο Συνέδριο του ΠΑΣΟΚ. 10 Μαίου 1984, ειδική έκδοση, 1984 // Και σ το κείμενο αυτό, όπ ω ς και στο σύνολο των κομματικών ντοκουμέντω ν του Συνε δρίου, επ ιβεβαιώ νονται οι διακηρυκτικές οριοθετήσεις του ΠΑΣΟΚ "( ) στη Σοσιαλδημοκρατία οι μεταρρυθμίσεις είναι οριακές χω ρίς να θίγουν τη βασική δομή του συστήματος Εχουν σαν αντικειμενικό σ τόχο να προσαρμόζουν και να εκσυγχρονίζουν τη μορφή του καπιταλισμού ( ) Η ιστορική αλλά και πρόσφατη εμπειρία, κύρια στις χώ ρες της Κεντρικής και Βόρειας Ευρώπης, καταρρίπ τουν κάθε αυταπάτη και εκλογίκευση για τη δυνατότητα μιας αργής και ανεπαίσθητης φθο ράς του συσ τήματος ( ) Οι οριακές ακίνδυνες μεταβολές απορροφούνται και αφομοιώνονται από το σύστημα", βλ Παπανδρέου A , Λόγος στο 1ο Συνέδριο , ό.π.. σελ 34 127 Για τη μορφή της προεκλογικής καμπάνιας του ΠΑΣΟΚ, κυρίως στις εκλογές του 1981 βλ και Lyrintzis Ch . ό .π , ρρ 316-320 128 Βλ Π ΑΣΟ Κ. Διακήρυξη Κυβερνητικής Πολιτικής. ΣυυΒόλαιο υε το Λαό, έκδοση ΚΕΜΕΔΙΑ. Αθήνα, 1981 129 Βλ Παπανδρέου A , Λόγος στο 1ο Συνέδριο . ό.π.. σελ 36 130 Βλ Π απανδρέου A , Λόγος στο 1ο Συνέδριο , ό.π.. σσ 36-37 // Βλ επίσης την αντίληψ η για το Κ ράτος και τους θεσμούς, αντίληψη που εισάγει έννοιες όπω ς "μπλοκαρισμένη κοινωνία" και "άνοιγμα τω ν θεσμώ ν" "Το 'θεσμικό άνοιγμα’ καθιερώνει μιά νέα ισορροπία ανάμεσα στην κοινωνία, το κράτος και την πολιτική Πρς>ωθεί μιά ουσιαστική και γόνιμη σύνθεση ανάμεσα στην Αντιπ ροσ ω π ευτική Δημοκρατία και σ τις μορφές Δημοκρατίας που στηρίζονται στη Λαϊκή Συμμετοχή και τον άμεσο κοινωνικό έλεγχο", βλ Παπανδρέου A , "Λόγος στο 1ο Συνέδριο ", ό.π , σ ελ 39 // Βλ ακόμη, Οι θ έσ εις της ΚΕ του ΠΑΣΟΚ νια το 1ο Συνέδριο, έκδοση ΚΕΜΕΔΙΑ, Αθήνα, 1984 131 Τρία είναι τα βασικά στοιχεία που ενοποιούν, σε τελική ανάλυση, τα κόμματα της σ οσιαλδημοκρατικής οικογένειας α) ότι καταλαμβάνουν το “αριστερό" τμήμα του πολιτικού φάσματος, ή τουλάχιστον το μεγαλύτερο μέρος του, β) ότι έχουν εκλογική-οργανωτική σχέση με την εργατική τάξη, γ) είναι κόμματα κυβερνητικής κλίσης Για τα στοιχεία αυτά βλ Αναλυτικά, Moschonas G , La gauche française (1972-1988) a la lumiere du paradigme social-democrate Partis de coalition et coalitions de partis dans la competition électorale. Doctorat d’Etat, Université Paris II, Juin 1990, p 114, note 1 132 Α νά λο γες εμπειρίες, λαμβανομένω ν προφανώς υπ’όψ ιν των εθνικών ιδιαιτεροτήτων, έχουν υπάρξει σ*όλες τις χώ ρες που κυβέρνησαν σοσιαλιστικά ή σοσιαλδημοκρατικά κόμματα Για το θέμα αυτό βλ Γκλυκσμάν-Μ πυσί Κ - θέρμπ ορν Γ , Η Σοσιαλδηυοκοατική πρόκληση. Αθήνα, 1984 133 Ειδικότερα, η κομμουνιστική αριστερά και το ΠΑΣΟΚ ταυτίζονται σε μιά σειρά εκτιμήσεω ν "α) ο ελληνικός καπιταλισμός αναπτύχθηκε στρεβλά και με αργούς ρυθμους, σαν αποτέλεσμα της ολόπλευρης εξάρτησης β) η υποταγή της ελληνικής οικονομίας σε προτεραιότητες του διεθνούς καταμερισμού εργασίας είναι η κύρια όψη της εξάρτησης γ) η χαμηλή τεχνολογική ανάπτυξη, η απουσία τω ν νευραλγικών, υψηλής τεχνολογίας βιομηχανικών κλάδων, είναι άμεση συνέπεια της πιο π άνω υπ οταγής δ) βασικό χαρακτηριστικό του ελληνικού καπιταλισμού είναι η 'παρασιτική, αντιπ αραγω γική στενά κερδοσκοπική λογική και δράση’ του ντόπιου κεφαλαίου, το εύκολο και παράνομο κέρδος, οι τεράστιες φοροδιαφυγές, τα σκάνδαλα, οι καταθέσεις στις ελβετικές τράπεζες, οι μόνιμα ευημερουντες βιομήχανοι και οι μόνιμα προβληματικές βιομηχανίες ε) όλα τα προηγούμενα κατατείνουν στην ανάδειξη σε κυρία αντίθεση της ελληνικής κοινω νίας της αντίθεσ ης μεταξύ τω ν κοινω νικώ ν δυνάμεω ν που επιδιώκουν μια πραγματικά ταχύρυθμη και αυτοδύναμη ανάπτυξη και εκείνω ν που π ριμοδοτούν την ιμπεριαλιστική εξάρτηση", βλ θεο χα ρ ά ς Χρ - Μ ηλιός

126 Γ , "Πέρα απ ό την όξυνση της πολιτικής αντιπαράθεσης", σ το περιοδικό θ έσ εις , τ 12, 1985, σσ 29-44, ιδιαίτερα σελ 38 134 Βλ Μ ερλινός Ο , “Το αίνιγμα ΠΑΣΟΚ", στο περιοδικό Μαρξιστικό Δελτίο, τ 13-14, 1982, (Ανοιξη-Καλοκαίρι), σσ 16-27, ιδιαιτέρως σσ 16-17 135 "Αν και από το φθινόπωρο του 1974 τέθηκαν οι βάσεις ενός καινούργιου για τα ελληνικά δεδομένα κομματικού μηχανισμού, μονάχα μετά την εκλογική αναμέτρηση του Νοεμβρίου 1977 το ΠΑΣΟΚ έγινε αντικείμενο ιδιαίτερων προβληματισμώ ν και μελέτης1* . βλ Ανδριανόπουλος Α , "Η πολιτική φυσιογνωμία ", ό.π .. ιδιαίτερα σελ 481 // Ο τόμος ΠΑΣΟΚ και Εξουσία που θα κυκλοφορήσει το 1980, στηρίζεται σε θεωρητικά άρθρα που γράφτηκαν κατά την περίοδο αυτή, βλ ΠΑΣΟΚ και Εξουσία. Παπασαραντόπουλος Π (επιμ ), Θεσσαλονίκη, 1980 136 Βλ 'Έ ρευ να - Κριτική παρουσίαση του ΠΑΣΟΚ", περιοδικό Επίκεντρα, τ 3, 1978 // Επίσης, Λουλης Γ , "Η πολιτική φιλοσοφία του ΠΑΣΟΚ“ , σ το περιοδικό Επίκεντρα, ό.π .. αναδημ στον τόμο ΠΑΣΟΚ και Εξουσία, ό π , σσ 499-538 // Βλ ακόμη, Κόλμερ Κ , "Η οικονομική πολιτική του ΠΑΣΟΚ", σ το περιοδικό Επίκεντρα, ό π , αναδημ στον τόμο ΠΑΣΟΚ και Εξουσία, ό.π.. σ σ 539589 137 "Χρειάζεται ωστόσο μια προκαταβολική μεθοδολογική εξήγηση, κάτι που θα θεμελιω θεί όσο γίνεται καλύτερα με τα επόμενα λαϊκισμός σημαίνει ΠΑΣΟΚ και ΠΑΣΟΚ σημαίνει λαϊκισμός", βλ Ελεφάντης Α , Στον αστερισ μό , ό.π.. σελ 102 // Επίσης "Εκ προοιμίου θα μπορούσαμε να π ούμε ότι όταν ο λαϊκισμός συμπίπτει με το σοσιαλισμό τότε απλώς έχουμε ΠΑΣΟΚ και όχι σοσιαλισμό", βλ Ελεφάντης Α , Στον αστερισ μό , ό.π.. σσ 250-251 138 Παρόμοια χρήση του "λαϊκισμού" υπάρχει σ το Ανδριανόπουλος Α , "Η πολιτική φυσιογνω μία ", ό.π. II Επίσης Τ ο πρόβλημα θα υπάρξει στα δεξιά, όταν, μετά την αποχώρηση του Α Παπανδρέου, θα απελευθερωθούν τα αυριανιστικά/νεο-φασιστικά στοιχεία", Κατσουλης Η , "Το ■παγιωμένο' κομματικό σύστημα", στον συλλογικό τόμο της ΕΕΠΕ Εκλονέο και Κόυυατα στη Δεκαετία του '80 - ΕξελίΕεκ και προοπτικές του πολίτικου συστήυατος. Λυριντζής Χρ Νικολακόπουλος Η (επιμ ), σσ 31-43, ιδιαίτερα σελ 41 139 Βλ Ελεφάντης Α , Στον αστερισμό , ό.π.. σ ελ 239 140 "Θα ήθελα ξεκινώ ντας να εκφράσω το σκεπτικισμό μου απέναντι στους υπάρχοντες ορισμούς και τις π ροσεγγίσεις του λαϊκισμού Οι επιφυλάξεις μου αφορούν κυρίως τη δυνατότητα της αναγω γής του όρου σε αναλυτική έννοια, ικανή να αποτελεί τη βάση για την κατανόηση ετερογενώ ν λαϊκιστικών φαινομένων και την εξαγω γή γενικότερων συμπερασμάτων", βλ Σ π ουρδαλάκης Μ , “Ο ελληνικός λαϊκισμός στις συνθήκες του αυταρχικού κρατισμού", στη συλλογική έκδοση Μουζέλη Ν - Λίποβατς Θ - Σπουρδαλάκη Μ . Λαϊκισυός και Πολιτική. Αθήνα, 1989, σσ 63-76, ιδιαίτερα σελ 63 141 Ο Χρ Λυριντζής αν και χρησιμοποιεί στην ανάλυσή του για το ΠΑΣΟΚ τα ίδια στοιχεία, εντούτοις δεν θεω ρεί τον λαϊκισμό πολιτική ιδεολογία, ορίζοντάς τον ω ς εξής "( ) μια ειδική μορφή πολίτικου λόγου-πολιτικής πρακτικής που προκύπτει σε συγκεκριμένες ιστορικές περιόδους μέσα από την προσπάθεια συγκεκριμένων κάθε φορά κοινωνικών δυνάμεων να συναρθρώσουν έναν ηγεμονικό λόγο και να αντιπαρατεθούν στο συγκρότημα εξουσίας", βλ Λυριντζής Χρ , "Λαϊκισμός η έννοια ” , ό.π .. ιδιαίτερα σελ 48 // Ωστόσο, το ερώτημα που τίθεται από τον παραπάνω ορισμό είναι γιατί αυτός παραπέμπει στον "λαϊκισμό" και όχι στον "σοσιαλισμό", Τι λιγότερο περιλαμβάνει η γκραμσιανή θεω ρία της ηγεμονίας στον κοινωνικό σχηματισμό, Και τέλος, γιατί η "ειδική μορφή πολίτικου λόγου-πολιτικής πρακτικής" δεν συνκττά πολιτική ιδεολογία, 142 Τ ο π ρώ το γνώρισμα του ΠΑΣΟΚ, τόσο μάλιστα εντυπωσιακό που κάνει να μη μοιάζει με κανένα άλλο αριστερό κόμμα αλλά και με κανένα προηγούμενό του, είναι ο προσω ποπαγής του χαρακτήρας Α ς το θέσουμε προκαταβολικά σαν αξίωμα το ΠΑΣΟΚ είναι ο Ανδρέας Παπανδρέου (αν και, ίσως, το αντίστροφο δεν ευσταθεί απολυτως)". βλ Ελεφάντης Α - Καβουριάρης Μ , ό.π .. ιδιαίτερα σελ 160 // "Προσωπικά δεν συνάντησα οπαδούς του ΠΑΣΟΚ, που να μη δέχονται την ανάγκη του Αρχηγού ’για τις ελληνικές συνθήκες’, δεν συνάντησα κανένα προπαντός στην επαρχία που ξέρω , την Κορινθία, που να μην είναι ανοικτά υπέρ του fuhrerprinzip ( )", βλ Π απασπ ηλιόπουλος Σπ , "Οι πολιτικές δυνάμεις στις προσεχείς εκλογές - και πέρα σττ’αυτές", στον συλλογικό τόμο ΠΑΣΟΚ και Εξουσία, ά π . σσ 131-155, ιδιαίτερα σελ 145 // Βλ επίσης Lyrintzis Ch , ó j t , ρρ 78-82 // Ακόμα, Ελεφάντης Α , ó j t , σσ 104-121

127 143 “Α λλά ο ίδιος ο όρος 'μάζες' μας ενοχλεί Τι είναι οι μάζες, Τι είναι ο λαός, Τι σημαίνει 'λαϊκό κίνημα', Είναι ττοττουλιστικοί όροι, χω ρίς ακρίβεια εννοιολογική, και γι'αυτό δεν τους χρησιμοποιεί η Πολιτική Επιστήμη (τόσο η φονξιοναλιστική όσο και η μαρξιστική ή η βεμπεριανή)", βλ Παπασπ ηλιόπουλος Σπ , ό.π .. σελ 135 // “Το λαϊκισπκό κίνημα στηρίζεται στο π λάσμα 'λαός' χω ρίς να αποκαλύπτει ή να ξεδιαλύνει τις αντιφάσεις που ο λαός έχει μέσα του, δηλαδή τις λιγότερο ή περισσότερο τονισμένες διαφορές του“ , βλ Ελεφάντης Α - Καβουριάρης Μ , ό π , σελ 172 // Για μια κριτική τω ν παραπάνω απόψεων "Σύμφω να με μια πλατειά δια δεδομένη θεω ρία, αυτό που χαρακτηρίζει το λαϊκισμό είναι ότι απευθύνεται σ το λαό πάνω από ταξικές δια ιρέσεις Ο ορισμός αυτός υστερεί και καθ'υπερβολήν και κατά παράλειψ η Κατά παράλειψη, γιατί ένας λαϊκιστικός λόγος μπορεί να αναφέρεται ταυτόχρονα και στον λαό και σε τάξεις (παρουσιάζοντας γιά π χ , μιά τάξη ω ς τον ιστορικό φορέα των λαϊκών συμφερόντω ν) Καθ'υπερβολήν, γιατί, όπ ω ς θα δούμε δεν αρκεί η απλή αναφορά στο 'λαό' για να μετασχηματίσει αυτόματα ένα λόγο σε 'λαϊκιστικό’", βλ Laclau Ε , Πολιτική και Ιδεολονία στη Μαρξιστική θ εω ρ ία . Αθήνα, 1983, ιδιαίτερα σελ 186 144 "Σ'αυτήν την κοινωνιολογίζουσα καταγραφή θα προστεθούν αργότερα οι μικρομεσαίοι επ ιχειρηματίες, οι επαγγελματίες, οι συνταξιούχοι, οι διανοούμενοι, οι τεχνοκράτες, οι γυναίκες, ο 'επ ιχειρηματικός κόσμος' Ολοι αυτοί είναι οι ’μη-προνομιουχοΓ, βλ Ελεφάντης Α , ό.π .. σ ελ 186 // "Με αυτόν τον τρόπο κατασκευάζεται μια επιφανειακή ενότητα η οποία παρουσιάζει σαν ενιαίο έναν κοινω νικό χώ ρο ο οποίος αντιπαρατίθεται προς οτιδήποτε οριστεί σαν αντίπαλος ή εχθρός, είτε αυτός είναι κράτος είτε το κατεστημένο είτε η αριστοκρατία είτε η πλουτοκρατία είτε οι π ρονομι­ ούχοι είτε, τέλος, το συγκρότημα εξουσίας στο σύνολό του", βλ Λυρντζής Χρ , ό .π .. ιδιαίτερα σελ 48 // Θα μπορούσε να παρατηρηθεί, ότι το σχήμα αυτό ούτε στα εσω κομματικά κείμενα ούτε στους λόγους του Α Παπανδρέου εμφανίζεται με τόσο "ουδέτερη" ή διευρυμένη μορφή 145 Βλ Λυριντζής Χρ . ό.π .. σελ 50 146 Είναι χαρακτηριστικό, ότι ο συγγραφέας λίγες σειρές παρακάτω διαισθάνεται την αντίφαση και διευκρινίζει "Πολλά πολιτικά κόμματα ανάγουν όλες τις επιμέρους αντιφάσεις και συγκρούσεις σε μια κεντρική αντίθεση, λόγου χάρη στην αντίθεση κεφάλαιο-εργασία ή κέντρο-περιφέρεια Οι παραπάνω αναγω γές όμω ς αναγνωρίζουν την ύπαρξη τω ν προβλημάτω ν και τω ν αντιθέσεω ν και δεν τις ισοπεδώ νουν ούτε τις καταργούν όπω ς ο λαϊκισμός", βλ Λυριντζής Χρ . ό.π.. ιδιαίτερα σσ 50-51 147 “ Η ειδικά πολιτική διάκριση, στην οποία μπορούν να αναχθούν οι πολιτικές πράξεις και τα πολιτικά κίνητρα, είναι η διάκριση Φίλου και Εχθρού Η διάκριση αυτή δίνει έναν εννοιακό προσδιορισμό με το νόημα ενός κριτηρίου, όχι ως εξαντλητικό ορισμό ή δήλω ση του περιεχομένου", βλ Σμιττ Κ , Η έννοια του Πολιτικού. Αθήνα, 1988, ιδιαίτερα σελ 46 // Επίσης "Η πολιπκή αντίθεση είναι η εντονότερη και ακρότερη αντίθεση και κάθε συγκεκριμένη αντιθετικότητα είναι τόσ ο π ιο πολιτική, όσο περισσότερο πλησιάζει το ακραίο σημείο, την κατάταξη σε Φ ίλους και Εχθρούς", βλ Σμιττ Κ , ό.π .. ιδιαίτερα σελ 51 148 "Ο λαϊκισμός δεν είναι ανακάλυψη κανενός, ούτε υπάρχει καμμιά συγκεκριμένη θεωρία λάϊκισμού( ) Συντίθεται από ετερόκλιτα στοιχεία πρωτογενώ ν λαϊκώ ν παραστάσεω ν και δανείω ν που έρχονται από διάφορες ιδεολογίες ( ) Τις ιδέες αυτές δεν τις έφτιαξε το ΠΑΣΟΚ ούτε ο αρχηγός του Ανήκουν στον κόσμο του, αν και θα τις συναντήσει κανείς με τις ίδιες ή άλλες μορφές και σε οπ αδούς άλλω ν κομμάτων, ακόμη και αριστερών Αλλά το ΠΑΣΟΚ και ο αρχηγός του δεν τις αντιμάχονται Στο βαθμό που είναι κοινωνικές προλήψεις δεν τις ξεδιαλυνουν αλλά τις αφήνουν στην κατάσταση που τις έχουν παραλάβει ( ) Την αυθόρμητη αυτή λαϊκή παραγωγή το ΠΑΣΟΚ δεν τη μετατρέπ ει σε σοσιαλιστική ιδεολογία, άλλωστε δεν είναι μετατρέψιμη", βλ Ελεφάντης Α Καβουριάρης Μ , ό.π .. σσ 188-189 // "Περισσότερο καταγράφει αυτά που 'θέλουν' οι μάζες και έπειτα από ελάχιστη επεξεργασία τα αναμεταδίδει συνθηματολογικά, παρά είναι φορέας μιάς σαφούς σ οσιαλιστικής ιδεολογίας που ανεβάζει την ταξική συνείδηση των μαζών Η προσπάθεια αυτή ανταποκρίνεται στις τρέχουσες διαθέσεις των μαζών, να προω θεί 'αυτά που πιάνουν', βάζει τα συνθήματά του και την πολιτική του παρουσία σε διαρκή ανασχηματισμό ( ) Τα φαινόμενα αυτά, δίνουν στον μικροαστικό σοσιαλισμό του ΠΑΣΟΚ ένα έντονο λαϊκιστικό χαρακτήρα", βλ Ανδρουλάκης Δ , "Τα κόμματα και οι στρατηγικές των τάξεων", στο συλλογικό τόμο ΠΑΣΟΚ και Εξουσία, ό.π .. σσ 339-391, ιδιαίτερα σελ 378 149 Βλ Ε λεω άνπ κ Α . ό.π .. σελ 120

128 150 "Φ υσικά το ερώ τημα παραπέμπει σε μια μελέτη της σύγχρονης νεοελληνικής ιδεολογίας ή τω ν ιδεολογιώ ν, πράγμα που ομολογούμε ότι δεν είμαστε έτοιμοι, πολυ περισσότερο που τέτοιου είδους μ ελέτες είναι ουσιαστικά ανύπαρκτες", βλ Ελεφάντης A - Καβουριάρης Μ . ό .π .. ιδιαίτερα σελ 168 151 Βλ Laclau Ε . ό.π .. σελ 166 152 "Με τον όρο λαϊκή-δημοκρατική ιδεολογία εννοούνται οι δημοκρατικές παραδόσεις του λαου, τα σύμβολα, οι αξίες, η κουλτουρα κ λπ, σε συντομία όλες οι μορφές με τις οποίες ο λαός αποκτά επίγνω ση της ιστορικής ταυτότητάς του μέσω της αντιπαράθεσης και πάλης ενάντια στο σ υγκρότημα τη ς εξουσίας", βλ Καπετανγιάννης Β , "Η πολιτική και θεωρητική σημασία της σ υζήτησ ης για το ΠΑΣΟΚ", στο περιοδικό Πολίτης, τ 18, αναδημ στον συλλογικό τόμο ΠΑΣΟΚ και Εξουσία, ό .π .. σ σ 295-323, ιδιαίτερα σσ 306-307 // Βλ επίσης Καπετανγιάννης Β , "Λαϊκισμός Συνοπ τικές σημειώ σεις για μια κριτική επανεξέταση", στο περιοδικό Πολίτης, τ 71, σ σ 14-18, όπου και παρουσιάζονται οι βασικές απόψεις για το "λαϊκισμό" του ΠΑΣΟΚ 153 Βλ Ε λεφάντης A . ό.π.. σελ 255 154 Βλ Ελεφάντης A , ό.π.. σελ 259 155 Σε μια μελέτη από την πλευρά της κοινωνικής ανθρωπολογίας που επικεντρώνεται σε ένα χω ριό της Θεσσαλίας, το Πουρνάρι, τονίζεται χαρακτηριστικά "( ) Είναι αλήθεια π ω ς όσα έμαθα είναι αρκετά συγκεχυμένα, ασυνάρτητα ( ) Παρ'όλ'αυτά, είναι φανερό πως τα χρόνια 1941-1949, μα κυρία το 1946-1949, σημάδεψαν βαθειά τους Π ουρναριώ τες και ω ς ένα βαθμό αποτέλεσαν το σ ημείο τομής ανάμεσα στο χτες και το σήμερα ( ) η σιω πή που καλύπτει τον Εμφύλιο Πόλεμο στο χω ριό, που ό μ ω ς είναι ακόμα ολοζώ ντανος στη μνήμη όλων, επεκτείνεται επίσης και στην Ιστορία της Κ ατοχής ( )", Αντμάν Μ -Ε , Βία και Πονηριά. Αντοες και Γυναίκες σ'ένα ελληνικό χω ριό, ελληνική μετάφραση διδακτορικής διατριβής Université Paris I (Nanterre), 1980, Αθήνα, 1987, σσ 58-59 156 “Τι άλλο μπορεί να σημαίνει το περίφ ημο ’αντιδεξιό σύνδρομο' παρά το ότι τόσο η απ οκρυσταλλω μένη λαϊκή-δημοκρατική παράδοση όσο και τα ιδεολογικο-πολιτικά μορφώ ματα της μ εταχουντικής π εριόδου αναγνωρίζονται στο ΠΑΣΟΚ, ενσωματώ νονται στον ιδεολογικο-πολιτικό του Λ όγο και εκφράζονται τελικά από την ιδεολογική και πολιτική του πρακτική", βλ Καπετανγιάννης Β , "Λαϊκισμός Συνοπτικές σημειώ σεις " . ό.π .. ιδιαίτερα σελ 16 157 Η άποψ η αυτή καταγράφεται στο Ελεφάντης A , ό.π .. σελ 262 158 Η κριτική στον "ανθρωπισμό" παραπέμπει σ τις θέσεις του Λ Αλτουσέρ και στην προτεραιότητα που δίνεται, κατ' αντιπαράθεση, στο σύνολο τω ν κοινωνικών σχέσεων ω ς κνητήριω ν μοχλώ ν της Ιστορίας Για τη βασική αυτή αλτουσεριανή άποψη βλ Αλτουσέρ Λ . Για τον Mgpg. Αθήνα. 1978 159 "( ) παρά τα φαινόμενα, η οργανωμένη βάση του κόμματος (οργανώσεις, όργανα κατώ τερα και ανώ τερα, συλλογική καθοδήγηση) δεν μετέχει στη διαμόρφωση των πολιτικών του θέσεων", βλ Ελεφάντης A - Καβουριάρης Μ , ό.π .. ιδιαίτερα σελ 160 // "Η χαρακτηριστικά αδύνατη και ευθραυστη κομματική οργάνωση επιτρέπει στον ηγέτη να δρα έξω από οργανωτικούς δίαυλους και να δημιουργεί μιαν άμεση, κάθετη σχέση με κάθε οπαδό ( ), βλ Lyrintzis Ch , ό.π .. ρ 81 // Βλ επ ίσ ης Ε λεφάντης A , ό.π .. σελ 104 160 Βλ Ε λεφάντης A - Καβουριάρης Μ , ό.π.. ιδιαίτερα σελ 160 161 Για την άποψη αυτή βλ Μ ουζέλης Ν , Κοινοβουλευτισυός και Εκβιουηγάνιση στην ηυιπεοκρέρεια. Ελλάδα. Βαλκάνια. Λατινική Αυερική. Αθήνα, 1987 // Επίσης, Μ ουζέλης Ν , "Ο λαϊ­ κισμός Νέος τρόπος ένταξης των μαζών στις πολιτικές διαδικασίες,", στη συλλογική έκδοση Μ ουζέλη Ν - Λίπ οβατς- Θ - Σπουρδαλάκη Μ , ό.π.. σσ 19-45 162 "Ο λαϊκισμός - είτε με τη μορφή ξεχωρισ τών οργανώ σεων (π χ κόμματα), είτε με τη μορφή κινημάτω ν, σ υνεπάγεται πάντα έναν ιδιαίτερο τυπο πολιτικής κινητοποίησης των μαζώ ν και σ υμμετοχής τους στην πολιτική", βλ Μ ουζέλης Ν , Κοινοβουλευτισμός και Εκβιομηχάνιση . ό.π.. σελ 144 163 Βλ Μ ουζέλης Ν , "Σκέψ εις πάνω στη θεαματική πολιτική άνοδο του ΠΑΣΟΚ", σ τον συλλογικό τόμο ΠΑΣΟ Κ και Εξουσία, ά π , σσ 271-294, ιδιαίτερα σελ 281 //Γ ια μια ολοκληρωμένη κριτική της άπ οψ ης αυτής βλ Μηλιός Γ , Ελληνικός Κοινωνικός Σχηματισμός , ό.π.. ιδιαίτερα σσ 63-70 και 315 κ ε 164 Μ ουζέλης Ν , Κοινοβουλευτισμός και Εκβιομηχάνιση , ôjt , σελ 143 165 Μ ουζέλης Ν , "Ο λαϊκισμός Νέος τρόπος ένταξης ό.π .. ιδιαίτερα σσ 31-32

129 166 Μ ο υ ζ έ λ η ς Ν , "Σ κ έ ψ ε ις π ά ν ω σ π ι θ ε α μ α τικ ή ", ά .ττ.. ιδ ια ίτ ερ α σ ελ 273 και 276 167 "Λ αϊκιστικές εμπειρίες έχουν καταγραφεί και σε 'αναπτυγμένες' χώρες ας θυμηθούμε την π ερίπ τω σ η του qualunquism o στην Ιταλία ή του poujadisme στην Γαλλία, ακόμα και την εμπειρία του φασισμού ( ) Η σύνδεση του λαϊκισμού μ'ένα καθορισμένο στάδιο ανάπτυξης ισοδύναμε! με την επ ανάληψ η του λάθους που διέπραξαν πολλές ερμηνείες κατά τη δεκαετία του είκοσι ( ) που θεω ρούσαν το φασισμό σαν έκφραση της αγροτικής υπανάπτυξης της Ιταλίας και ότι, συνεπώ ς, δεν θα μπ ορούσε να επαναληφθεί σε αναπτυγμένες βιομηχανικές χώρες όπως η Γερμανία", βλ Laclau Ε , ό /π , σσ 173-174 168 Ε λεφ άντης A , ό.π .. σ ελ 248 169 Για το π ρόβλημα της εργατικής υπεροχής στο εαμικό κοινωνικό μπλοκ, καθώς και τη σχεπκή σ υζήτηση και βιβλιογραφία, βλ Βερναρδάκης Χρ - Μαυρής Γ , Κόμματα και Κοινωνικές Συμμαχίες , ό.π .. σσ 24-47 170 Βλ Νικολακόπουλος Η , “ Η εκλογική επιρροή των πολιτικώ ν δυνάμεων", στο συλλογικό τόμο της ΕΕΠΕ,_ό/π , σ σ 203-237, ιδιαιτέρως σελ 221, πίνακας 5 171 Βλ Λυριντζής Χρ , ÓJL· ιδιαιτέρως σελ 58 172 Βλ Σχετικά με το θέμα, Bensaid D , "Στρατηγική και Κόμμα” , στο περιοδικό Θέσεκ:. τ 26, σσ 19-44, ιδιαιτέρω ς σ ελ 21-23 173 “Επ ίσ ης ένα λαικιστικό κίνημα μπορεί να είναι δραστικό - να συγκεντρώνει μάζες - μόνο εφό σον βρίσ κεται στην αντιπ ολίτευση Ο ντας ανππολίτευση μπορεί να προσεταιρίζεται κάθε είδους αίτημα χω ρίς εσω τερική άρθρωση, ή μάλλον με μια άρθρωση εκλεκτικιστική Ετσι, όταν θα χρεια σ τεί να προτείνει, και κυρίω ς να εφαρμόσει, μέτραπου θα ικανοποιούν ορισμένα κοινωνικά αιτήματα, ανοίγει ο δρόμος για το ξέσπασμα των αντιφάσεων η ικανοποίηση της μιας ομάδας σ υνεπ άγεται τη δυσαρέσκεια της άλλης", βλ Ελεφάντης A -Καβουριάρης Μ . ό.π., σελ 172 // Επίσης, "( ) οι αντιδράσεις της διαταξικής αυτής συμμαχίας θα γίνουν τόσο έντονες ώ στε οι επ ιμέρους κοινω νικές ομάδες του συνασπισμού ν'αρχίσουν να διασπώνται στα κομμάτια απ'τα οποία είχα ν σ υντεθεί Δύσκολα όμω ς το φαινόμενο αυτό επέρχεται πριν το λαικιστικό κίνημα έρθει στην εξουσία κι αναγκασθεί να προχωρήσει σε μέτρα πολιτικής", Ανδριανόπουλος A , “ Η πολιτική φ υ σ ιογνω μία ” , ό.π.. σ ελ 491 174 "Το σύνθημα της 'Αλλαγής' γενικόλογο και απλουστευτικό καθώς είναι, έχει δυο πρακπκά π λεονεκτήμ α τα αφενός φαίνεται εξ'ορισμού, προοδευτικό και έτσι προσελκύει τους εν γένει δυσαρεστημένους από την υπάρχουσα κατάσταση Αφετέρου δε, παράλληλα, επειδή είναι αόριστο, ασαφ ές, και ελαστικό δεν προκαλεί και δεν απωθεί ( ) μπορεί να λειτουργεί 'π ολυσ υλλεκτικά' εφόσον χω ράει μέσα του ό,τι επιθυμεί η καρδιά του κάθε ψηφοφόρου ( )", βλ Μ άνεσης A , Δίκαιο. Συντανυα. Πολιτική. Αθήνα, σελ 39 175 Βλ Papadopoulos J , L'efficacité symbolique du discours politique. Le cas de l'ideoloaie du P A S O K . These d’Etat, Departement de Sociologie de l'Universite de Geneve, 1985, pp 289-290 176 Εξαίρεση απ οτελεί ο B Καπετανγιάννης, ο οποίος οριοθετείται από το "τρέχον" (καταγγελτικό ή ηθικισπκό) κλίμα πις μεταπολιτευτικής συζήτησης για το ΠΑΣΟΚ Βλ Καπετανγιάννης Β , "Η πολιτική και θεω ρητική σημασία ", ό.π.. και “Λαϊκισμός Συνοπτικές σημειώσεις ", ó jL 177 Βλ Laclau Ε , ό.π. 178 Βλ Laclau Ε , ¿ π , σσ 194-195 179 Βλ Laclau Ε . ό.π . σ ελ 195 180 “Ο ταν το άρχον συγκρότημα περνάει μία βαθιά κρίση επειδή μία νέα μερίδα επιδιώκει να επιβάλει τη ν ηγεμονία της αλλά δεν μπορεί να το επιτύχει στα πλαίσια της υπάρχουσας δομής του σ υγκροτήματος εξουσίας, μία λύση ενδέχεται να είναι το να προσφυγει άμεσα σπς μάζες καλώντας τες να αναπ τυξουν τον ανταγω νισμό τους προς το Κράτος ( ) αυτό συνέβη στην περίπτωση του ναζισμού Τ ο μονοπω λιακό κεφάλαιο δεν ήταν σε θέση να επιβάλει την ηγεμονία του στα πλαίσια του υπ άρχοντος θεσμικού συστήματος ( ) ούτε μπορούσε να βασισθεί στο στρατό που α π οτελουσ ε ένα θύλακα υπό τη φεουδαρχική επιρροή των Junkers Η μόνη λυση ήταν ένα μαζικό κίνημα που θα ανέπτυσσε το δυνητικό ανταγωνισμό των λαϊκών εκκλήσεων, αρθρωμένων κατά τρόπο π ου θα παρεμπόδιζε τον προσανατολισμό του προς μία επαναστατική κατευθυνση", βλ Laclau Ε , ό.π , σ σ 195-196 181 "( ) το έμμεσο συμπέρασμα που βγαίνει από τις διατυπώσεις του Laclau είναι όπ όσο "ριψ οκίνδυνο" είναι αυτό που επιχειρεί ο σοσιαλιστικός λαϊκισμός Τι εγγυάται όπ κατά τον αγώνα για τη σ υνάρθρω ση τω ν λαϊκο-δημοκρατικών εγκλήσεων κατά τρόπο ανταγωνιστικό θα

130 επ ικρατήσουν τελικά οι κυριαρχούμενες τάξεις και όχι οι κυρίαρχες και ότι επομένω ς θα οδηγηθουμε στο σοσιαλισμό και όχι στο φασισμό ή στο Βοναπαρτισμό,", βλ Δοξιάδης Κ , Υπ οκειυενικότητα και Εξουσία. Αθήνα, 1992, σσ 26-27 182 Βλ Αλτουσέρ Λ , Θ έσεις, Αθήνα, 1977, σσ 102-106 183 “ Η προβληματική αυτή έχει, πιστεύω, την εφαρμογή της και στη σημερινή εμπειρία του ΠΑΣΟ Κ", βλ ίθο Ιβ υ Ε , “ Πρόλογος στην ελληνική έκδοση", ό,ττ, σελ 9 184 “( ) στα πράγματα ήρθε ένα νέο πολιτικό κόμμα, το ΠΑΣΟΚ, ευθεία προέκταση της π ροδικτατορικής Ενωσης Κέντρου και όλων των κεντρογενών-φιλελεύθερων δυνάμεω ν με έννοιες σ οσιαλίζουσες αποχρώ σεις ( ) Αλλά η μεγάλη αλλαγή είναι ότι η Ελλάδα διοικείται πλέον α π ό το Κέντρο Ενα Κέντρο ανανεω μένο και δυναμικότερο από το παραδοσιακό του Σοφουλη, του Σ Βενιζέλου, του Πλαστήρα, του Γ Παπανδρέου. ένα Κέντρο πιο φερέγγυο και ελπιδοφόρο, που επ ιδιώ κει να μιμηθεί την ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία χω ρίς το αφερέγγυο όνομά της Α λλά και χω ρίς τις π ροϋποθέσεις της Να μιμηθεί λοιπόν, γιατί χωρίς αυτές δεν μπορεί να είναι σ οσιαλδημοκρατία", βλ Ελεφάντης Αλ , “Αλλαγή-Εναλλαγή-Υπομονή", στο περιοδικό Π ολίτης, τ 47-48, 1982, σσ 39-48, ιδιαίτερα σελ 40 185 Βλ Ελεφάντης Α , “Αλλαγή-Εναλλαγή ά π , ιδιαιτέρως σελ 42 186 Βλ Ε λεφάντης Α , “Αλλαγή-Εναλλαγή ", ά π , ιδιαιτέρως σελ 43 187 Μ ερλινός Ο , ά ττ , ιδιαιτέρως σελ 19, “( ) η συγκλίνουσα κοινωνική εικόνα από τη μελέτη διαφορετικώ ν χω ρώ ν δεν αφήνει κανένα περιθώριο διαγνωστικού δισταγμού Μία καθαρή πλειοψ ηφία, και σε μερικές περιπ τώ σεις μία επιβλητική πλειοψηφία, της εργατικής τάξης στηρίζει εκλογικά τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα Δίπλα σ’ αυτό το κεντρικό μπλόκ του σ οσιαλδημοκρατικού εκλογικού σώματος, ένας δεύτερος κορμός συγκροτείται από τα μεσαία μ ισ θω τά στρώ ματα ( ) Η ώριμη, λοιπόν, σοσιαλδημοκρατία εμφανίζεται ως η ιστορική συμμαχία της εργατική ς τάξης με ένα ισχυρό τμήμα της “λαϊκής" και της “πολιτισμικά φιλελεύθερης" μερίδας τω ν μεσ αίω ν στρω μάτω ν", βλ Μ οεοήοηβε ό . ά π . σ ελ 100 188 Βλ Ε λεφάντης Α , “Αλλαγή-Εναλλαγή ό.π . ιδιαιτέρως σελ 44 189 Βλ Ε λεφάντης Α , “Αλλαγή-Εναλλαγή ό.π . ιδιαιτέρως σελ 44 190 Βλ Ε λεφάντης Α , “Αλλαγή-Εναλλαγή ό.π , ιδιαιτέρως σελ 46 191 Για τον χαρακτήρα του προδικτατορικου Κέντρου βλ Βερναρδάκης Χρ - Μαυρής Γ Κόμματα και Κ οινω νικές συμμαχίες , ό.π.. σσ 167-204 192 Βλ Δ ημητράς Π , Πολιτικός Πεοίνυρος. Κόυυατα και Εκλονές στην Ελλάδα, τόμος α', Αθήνα, 1991, σ σ 168-169 193 Ο νομάζεται ιδιότυπη η περίπ τωση του ΠΑΣΟΚ για τους εξής λόγους που καταδείχτηκαν α)γιατί δημιουργήθηκε σε αντίθεση με μία προοπτική ομαλούς ενσωμάτωσης των λαϊκώ ν τάξεω ν στο καπ ιταλισ τικό σύστημα β)γιατί οι πολιτικές δυνάμεις και τα ρεύματα που το ανέδειξαν, με την εξαίρεσ η της Δημοκρατικής Αμυνας, δεν εντάσσονταν στον χώρο της σοσιαλδημοκρατίας Γ)γιατί για να καταφέρει το ΠΑΣΟΚ να κερδίσει την υποστήριξη του μεγαλυτερου μέρους των κυριαρχούμενω ν τάξεω ν και να εκτοπίσει την κομμουνιστική αριστερά, αναγκάσθηκε να εκφράσει και να αφυπ νίσει απω θημένους π όθους και ιδεολογίες Οπω ς έχει τονισθεί “( ) με την έντονη πολιτική του δραστηριότητα, την παρουσία του στους μαζικούς φορείς, τη λειτουργία τω ν τοπικώ ν του ο ργανώ σ εω ν και την ιδεολογική ζύμω ση που προκάλεσε, πέτυχε κάτι που κανένα ά λλο κόμμα της ελληνικής αριστερός δεν είχε κατορθώσει προηγουμένως ( ) χάρη στο ΠΑΣΟΚ το σοσιαλιστικό ιδανικό βγήκε από το περιθώριο, ανανεώθηκε, απέκτησε μία μαζική δυναμική, διαδόθηκε ευρύτατα και έφτασε -έστω ασαφές και ιδιορρύθμως- έω ς το τελευταίο ελληνικό χω ριό Το Π ΑΣΟ Κ κατόρθωσε να κάνει προσιτό το σοσιαλιστικό ιδανικό στις μεγάλες λαϊκές μάζες, επειδή ακριβ ώ ς το κατέστησε εθνικά και δημοκρατικά αδιάβλητο και φερέγγυο, αποσυνδέοντάς το από την εξάρτηση και την κηδεμονία από ξένα καθοδηγητικά κέντρα και διαχωρίζοντάς το από το αυταρχικό γραφ ειοκρατικό πρότυπο (“μοντέλο") του λεγάμενου “ υπαρκτου σοσιαλισμού” με το οπ οίο το είχε ταυτίσει το ΚΚΕ", βλ Μ άνεσης Α , Δίκαιο, Σύνταγμα, Πολιτική, ό.π . σελ 57 // Επίσης “Το ΠΑΣΟΚ είναι πια σαφές, ότι κατόρθωσε να αναδειχτεί και σαν τέτοιο έγινε δεκτό από τον λαό, σε ένα μαζικό σοσιαλιστικό κίνημα μέσα στις ιδιόμορφες συνθήκες του τόπου μας ( ) Αντίθετα π ρος την αντιπ ασοκική κινδυνολογία, το ΠΑΣΟΚ αναδίπλωσε τα τελευταία δυο χρόνια δύο βασικά χαρακτηριστικά, που στη συζευξηή τους τείνουν να το διαφοροποιήσουν από τον π οπ ουλισμό α) ένα αυθεντικά αριστερό στρατηγικό πρόγραμμα αντιμονοπωλιακών και αντιιμπεριαλιστικών αλλαγώ ν ( ), β) μια βαθειά οργανωτική διάρθρωση μέσα στους οικονομικο-κοινω νικους μαζικούς

χώ ρους ( ) ', βλ Πουλαντζάς Ν , "Μττορεί να γίνει η ενότητα των δυνάμεω ν της Αλλαγής", συλλογικό τόμο ΠΑΣΟΚ και ΕΕουσία. ό.π.. σσ 415-430, ιδιαιτέρως σελ 416-417

132 ΣΗΜ ΕΙΩΣΕΙΣ ΤΡΙΤΟ Υ ΚΕΦ ΑΛΑΙΟΥ 1 "Η επ οχή μας ( ) είναι η εποχή της πάλης τω ν δυο αντιπθέμενων κοινωνικών συστημάτω ν ( ) το σοσιαλιστικά σύστημα απέδειξε στην πράξη την υπεροχή του απέναντι στον καπιταλισμό Ο σ υσ χετισ μός τω ν δυνάμεω ν σε παγκόσμια κλίμακα άλλαξε και αλλάζει υπέρ τω ν δυνάμεων του σ οσιαλισμού και της δημοκρατίας και σε βάρος του ιμπεριαλισμού", βλ Ποόνοαυυα του Κουυουνιστικου Κόυυατος Ελλάδας. Αθήνα, 1978, έκδ της ΚΕ του ΚΚΕ, σελ 6 // "Η βασική αντίθεση ανάμεσα στο σοσιαλισμό και τον καπιταλισμό διαπερνάει στο βάθος όλα τα μεγάλα γεγονότα του συγχρονου κόσμου", βλ Φ λωράκης X , "Εισήγηση της Κεντρικής Επιτροπής σ το 11ο Συνέδριο", στον τόυο 11ο Συνέδριο ΚΚΕ - Ντοκουυέντα. έκδ της ΚΕ του ΚΚΕ, σσ 7-115, ιδιαίτερα σελ 11 2 Για το ζήτημα αυτό βλ Κλαουντίν Φ . Η κρίση του πανκόσυιου κουυουνιστικου κινήυατος. Αθήνα, 1981, α'τόμος, σ σ 73-91 3 Για μια κριτική της θεω ρίας αυτής βλ Valier J , Le parti communiste français et le Capitalisme M onopoliste d'E tat. Paris, 1976 // Ακόμα, Theret B - W ieviorka Μ . Κριτική της θεω ρίας του κρατικο-υονοπω λιακού καπ ιταλισυου. Αθήνα, 1982 // Βλ επίσης, Μηλιός Γ , "Ο ιμπεριαλισμός και η θεω ρία του κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού", στο περιοδικό Ανώνας νια την κουυουνιστική ανανέω ση, τ 2, 1978, σσ 17-30 // Του ιδίου, "Κρατικομονοπωλιακά, σοβιετικά και άλλα (απάντηση σε μια 'θεωρητική* πολεμική της ΚΟΜΕΠ)", στο περιοδικό Α νώ νας νια την κουυουνιστική ανα νέω ση, τ 9, 1980, σσ 41-44 4 Το Π ρόγραμμα του ΚΚΕ περιγράφει ω ς εξής την άποψη αυτή "Πάνω στη βάση της ιδιόμορφης μ εταπ ολεμικής εξέλιξης και με συμμετοχή του ξένου κεφαλαίου, εμφανίσθηκε και αναπτύσσεται όλο και περισ σ ότερο ο κρατικός μονοπωλιακός καπιταλισμός, που σποτελεί συνυφανση της οικονομικής ισχύος τω ν μονοπω λίω ν με τη δύναμη του κράτους [ ] Η ανάπτυξη του κρατικού μονοπ ω λιακού καπιταλισ μού είναι αποτέλεσμα της όξυνσης των αντιθέσεων του ελληνικού κα­ π ιταλισμού και της π ροσπάθειάς του να τις αντιμετω πίσει", βλ Ποόνραυυα του ΚΚΕ. ό π , σ ελ 14 5 Βλ T heret Β - W ieviorka Μ . ό.π , σελ 30 6 "Οι α υξανόμενες ανάγκες του μαζικού κινήματος απαιτούν συγκέντρωση τω ν προςπταθειών του κόμματος σ το ζήτημα της κομματικής οικοδόμησης Πρωταρχικό καθήκον μας είναι η πάλη για ένα ισχυρό και μαζικό κόμμα ", βλ θ έσ εις της Κ.Ε. του ΚΚΕ νια το 10ο Συνέδριο. Αθήνα, 1978, σελ 110 // "Η π ολιτική παρέμβαση που προωθούν τα φιλοσοβιετικά Κομμουνιστικά Κόμματα π ροσ ανα­ τολίζεται λοιπόν σχεδόν αποκλειστικά σε παρεμβάσεις κεντρικού τύπου, με φορέα το ίδιο το κόμμα (φορέα του 'χρίσματος') και το μαζικό κίνημα απλό υποστηρικτή των κομματικών θέσεω ν και πρω τοβουλιώ ν Ετσι, σαν κύριο μέσο για τη διευρυνση της δημοκρατίας και το άνοιγμα του δρόμου για την α λλαγή θεωρείται το να ενισχύσει το κόμμα την κεντρική πολιτική του παρουσία στη Βουλή, σ την τοπική αυτοδιοίκηση κ λπ Γι’αυτό και το μαζικό κίνημα προάγεται μόνο όταν είναι ελεγχόμενο από το κόμμα, όταν υποτάσσεται στο στόχο της ενίσχυσης των θέσεων του κόμματος", βλ Μ ηλιός Γ - Ψ α ρ ρά ς Δ , "Η θεω ρία του Ευρωκομμουνισμού Ανανέωση (ή) (και) συνέχεια", στο περιοδικό Α νώ νας νια την κουυουνιστική ανανέω ση, τ 11, 1980, σσ 32-40 , ιδιαίτερα σ σ 34-35 7 Οι θ έ σ ε ις της ΚΕ του ΚΚΕ για το 10ο Συνέδριο ορίζουν ω ς εξής τις τάξεις και τα κοινωνικά σ τρώ ματα π ου έχουν συμφέρον σε μια αντιϊμπεριαλιστική-αντιμονοπωλιακή αλλαγή "( ) Την πρώ τη θέση στις δυνάμεις αυτές κατέχει η εργατική τάξη ( ) Η αγροτιά, πρώτα απ'όλα η εργαζόμενη ( ) Οι επαγγελματοβιοτέχνες, οι εργαζόμενοι επιστήμονες και τεχνικοί, οι άνθρω ποι των γραμμάτω ν και της τέχνης, ο λαϊκός κλήρος ( ) Παραπέρα, οι μικροί ακόμα και μεσαίοι επ ιχειρηματίες που συμπιέζονται από τα αδηφάγα μονοπώλια, έχουν συμφέρον να πραγματοπ οιηθεί η αλλαγή αυτή, και γι'αυτό είναι αντικειμενικά δυνατό, ξεπερνώ ντας τους φόβους και τις ταλαντευσεις τους, να πάρουν στον ένα ή στον άλλο βαθμό, μέρος στη πάλη κατά του ιμπεριαλισμού και της ντόπ ιας ολιγαρχίας ή τουλάχιστον να τηρήσουν ουδέτερη στάση", βλ θ έ σ ε ις τη ς ΚΕ για το 10ο Συνέδριο, ό.π.. 1978, σσ 66-67 Είναι εμφανής η αναλογία που παρουσιάζεται στην παραπάνω θεώρηση με τις αντίστοιχες θέσεις του ΠΑΣΟΚ // Μια εσφαλμένη κατά τη γνώ μη μας θεώ ρηση διατυπώνεται ω ς εξής "Η κομμουνιστική ιδεολογία, ενώ τονίζει τη σύγκρουση δύο κοινωνικών τάξεω ν, αποσιω πεί το βάρος των μεσαίω ν στρω μάτων στην εξέλιξη τω ν κοινω νικώ ν συγκρούσεων, προσπαθώ ντας να νομιμοποιήσει το κομμουνιστικό κόμμα σαν

133 το μόνο εκφραστή τω ν καταπιεζομένων", βλ Αχείμαστος Μύρων, "Οι λειτουργίες των πολιτικώ ν ιδεολογιώ ν και η αποτελεσματικότητά τους στις σύγχρονες ευρωπαϊκές κοινωνίες” ,στο περιοδικό Θ εω οία και Κοινω νία, τ 6, Ιανουάριος 1992. σσ 115-132, ιδιαίτερα σελ 127 Η παραπάνω άποψ η δεν επ ιβεβαιώ νεται από καμμία θεωρητική ή πολιτική ανάλυση του ΚΚΕ 8 Είναι αξιοσημείω το, ότι, ενώ το ΚΚΕ για τα ελληνικά δεδομένα πρω τοπορεί στη σύλληψ η αυτή, την αποδίδει εν τούτοις στο Π ΑΣΟΚ για το σχήμα τω ν "μη-προνομιουχων", το οποίο έτσι κατηγορεί για ρεφ ορμισμό "( ) ΓΓαυτό το λόγο το Κόμμα μας πιστεύει ότι η μη μονοπωλιακή αστική τάξη δεν ανήκει σ τις κινητήριες δυνάμεις της αντιμονοπω λιακής πάλης και πολυ λιγώ τερο του σοσιαλισ μού Α υ τό που μπ ορεί να συμβεί, στην καλύτερη περίπτωση, είναι να τραβηχτεί στην αντιμονοπω λιακή πάλη ή τουλάχιστον να ουδετεροποιηθεί (στη διάρκειά της)", βλ Κοτζιάς Ν , Ο tpìto c ó d ó l io c του Π Α ΣΟ Κ . Αθήνα, 1985, σελ 289 // Τι αναφέρει όμω ς το ΚΚΕ στο πρόγραμμά του για τις κινητήριες δυνάμεις του αντιμονοπωλιακου σταδίου "( ) παραπέρα, μπορεί κάτω από ορισμένες προϋπ οθέσεις, να πάρουν μέρος στο έργο αυτό οι μικροί, ακόμα και μεσαίοι επιχειρηματίες, που συμπιέζονται απ ό τα ασύδοτα μονοπώλια και έχουν, γενικά, συμφέρον να πραγματοποιηθεί η αλλαγή αυτή", βλ Πρόγραμμα , ό.π.. σελ 26 // Είναι γεγονός, ωστόσο, ότι το σχήμα τω ν μηπρονομιουχω ν πουθενά δεν συμπεριλαμβάνει το "μικρό" ή "μεσαίο" κεφάλαιο, τη μη-μονοπω λιακή μερίδα της ασ τικής τάξης Υπ'α υτήν την έννοια, όσο κι’αν (ραίνεται παράξενο, το σχήμα τω ν μηπρονομιούχω ν ήταν πολυ πιο "ταξικό" στην κοινωνική σύνθεση απ'ότι το σχήμα του ΚΚΕ 9 Ο Ν Π ουλαντζάς περιγράφει τη χρησιμότητα που έχει για το μονοπωλιακό κεφάλαιο η διατήρηση και αναπ αραγω γή του μη-μονοπωλιακού κεφαλαίου α) κατέχει τομείς χαμηλής αποδοτικότητας σε μια δεδομένη περίοδο και επιτρέπει σ το μονοπωλιακό κεφάλαιο να διαλέγει τη στιγμή της επ έκτασ ής του β) έχει τη δυνατότητα να εξερευνά καινούργιους παραγωγικούς τομείς γ) π αραχω ρεί τεχνολογικές καινοτομίες (ευρεσιτεχνίες) σ το μονοπωλιακό κεφάλαιο, μια και μόνο του δεν μπ ορεί να πς θέσει σε εφαρμογή μέσα στην παραγω γή δ) λειτουργεί σαν διασταθμός στη διαδικασία ένταξης στη βιομηχανική παραγωγή ανειδίκευτω ν εργατών που προέρχονται είτε από την ύπαιθρο είτε από την προλεταριοποιημένη παραδοσιακή μικροαστική τάξη, και τους οποίους α π ασχο λεί σ ’ένα πρώ το στάδιο ε) είναι χρήσιμο για δευτερεύουσας σημασίας εργασίες, που δεν περιλαμβάνονται στη συνεχή ροή της μαζικής παραγωγής τω ν συνθέτων παραγω γικώ ν μονάδω ν Τελικά, "( ) το μονοπωλιακό κεφάλαιο δεν είναι μια απλή μορφή παραγω γής που έχει διατηρηθεί ή συντηρηθεί, όπ ω ς στην περίπ τω ση τω ν φεουδαρχικών μορφών στους κόλπους του καπιταλισμού, αλλά μια μορφή που αναπαράγεται από την κυριαρχία του μονοπωλιακού καπιταλισμού", βλ Πουλαντζάς Ν , Οι κοινωνικέο τά£ειο στο συνγοονο καπιταλισυό. Αθήνα, 1981, σελ 177 10 Βλ Μ ηλιός Γ , "Ο ιμπεριαλισμός και η θεωρία ", ό.π .. σελ 23-24 11 Βλ σχετικά Καστοριάδης Κ "Το επαναστατικό πρόβλημα σήμερα", στο περιοδικό Το Β ιίυα των Κοινω νικώ ν Επ ιστηυώ ν. τ 1, 1989, σσ 8-33 12 Βλ Εισήνηση to c Κ.Ε. (Εκθεση ΔοάσηΟ στο 9ο Συνέδριο. Αθήνα, 1974 13 "Θ εω ρούμε τη στάση απέναντι στη Σοβιετική Ενωση και σ 'όλες τις χώ ρες του υπαρκτου σοσιαλισμού βασικό κριτήριο του προλεταριακού διεθνισμού [ ] Η αντικειμενική εκλαίκευση της πορείας τη ς οικοδόμησης της νέας κοινωνίας σπς χώ ρες του υπαρκτου σοσιαλισμού βοηθάει να αντικρουουμε καλύτερα την εχθρική προπαγάνδα ενάντια στον υπαρκτό σοσιαλισμό, καθώ ς και τις μικροαστικές θεω ρίες του σοσιαλισμού [ ] Μέσα από τις παραπάνω διεθνιστικές ταξικές θέσεις αντιμετω π ίσ αμε και αντιμετω πίζουμε τα γεγονότα της Πολωνίας", βλ 11ο Συνέδριο ΚΚΕ Ντοκουυέντα. ό.π.. σσ 17-18 14 "Το 9ο Συνέδριο συνεχίζοντας τις προσπάθειες του κόμματος για τη βελτίωση της γραμμής του στον οργανω τικό τομέα προσανατόλισε όλη τη δουλειά του κόμματος στην οικοδόμηση γερώ ν κομματικώ ν οργανώ σεω ν, δεμένω ν με τις μάζες, πριν απ'όλα με την εργατική τάξη και ιδιαίτερα με τους εργά τες τω ν εργοστασίω ν", βλ Θ έσεις της ΚΕ του ΚΚΕ για το 10ο Συνέδριο, ό.π.. σελ 107 15 Αξίζει να υπογραμμισθεί, ότι και μέσα στο ίδιο το κείμενο της ΚΕ το οποίο εκθέτει τον απολογισμό του κόμματος, το οργανω τικό πρόβλημα εμφανίζεται πρώτο "( ) Η 2η Ο λομέλεια της Κ Ε , η πρώ τη που συνήλθε σε συνθήκες νομιμότητας του κόμματος, ξεχώρισε μέσα σ τα πλαίσια της γενικής γραμμής σαν βασικά για την περίοδο εκείνη τα παρακάτω τρία καθήκοντα σ το τομέα της οικοδόμησ ης του κόμματος ανανέωση και δυνάμωμα των γραμμών του με τη στρατολογία νέω ν μελώ ν, ανανέω ση τω ν καθοδηγητικών του οργάνων, εξάλειψη της οργανω τικής αμορφίας που υπήρχε σ τις κομματικές οργανώ σεις βάσης Με την εντατική δουλειά όλων των μελώ ν και

134 σ τελεχώ ν του κόμματος η κατάσταση βελτιώθηκε σημαντικά, έτσι που η 3η Ο λομέλεια της ΚΕ σ ημείω νε, ότι 'σ την κομματική οικοδόμηση έκλεισε μια σοβαρή φάση της συγκρότησης και αναδιοργάνω σης τω ν κομματικών δυνάμεων’, και ότι χρειάζεται 'να ττεράσει το κόμμα σε μια νέα περίοδο αντιμετώ π ισης των οργανωτικών προβλημάτων σε βάθος, σε φάση ποιοτικού ανεβάσ ματος της δουλειάς* Τόσο η 3η όσο και η 4η Ολομέλεια, καθώς και άλλες συνεδριάσεις της ΚΕ που έγιναν, συγκέντρω σαν την προσοχή του κόμματος σ το βασικό πρόβλημα της βελτίω σ ης της λειτουργίας των ΚΟΒ και της καθοδηγητικής δουλειάς, σαν ένα από τους κύριους όρους για την π αραπ έρα προώθηση της όλης κομματικής δουλιάς, χω ρίς να παυσουν να τονίζουν την ανάγκη της παραπέρα ανάπτυξης των δεσμών τω ν κομματικών οργανώσεων με την εργατική τάξη, καθώ ς και τη ς δουλειάς μέσα στα συνδικάτα σε συνδυασμό με την προώθηση της σ τρατολογίας νέω ν μελώ ν σ το κόμμα", βλ Θ έσεις 10ο Συνέδριο, ójt , σ ελ 108 16 "Β ασικές προϋποθέσεις για την πραγματοποίηση της στροφής στη διακυβέρνηση του τόπου και τη δημιουργία μιας δημοκρατικής κυβέρνησης πραγματικής αλλαγής σε αντιϊμπεριαλιστική αντιμονοπ ω λιακή κατευθυνση είναι Πρώτον, η άνοδος του μαζικού λαϊκού κινήματος και η ενίσχυση του αντϊϊμπεριαλιστικου αντιμονοπωλιακού προσανατολισμού του Δεύτερον, η ενίσχυση τω ν γραμμώ ν και της επιρροής του ΚΚΕ Τρίτον, η προώθηση της συνεργασίας σε όλα τα επ ίπ εδα τω ν δυ νά μεω ν που ενδιαφέρονται στον ένα ή στον άλλο βαθμό για μια πραγματική αλλαγή στη ζω ή του τόπου", βλ 11ο Συνέδριο του ΚΚΕ. Ντοκουυέντα. έκδ της ΚΕ του ΚΚΕ, Αθήνα, 1982, σελ 137 // Είναι εντυπωσιακή, επίσης, για την προτεραιότητα που το ΚΚΕ δίνει στον εαυτό του η παρακάτω διατύπω ση στις Θέσεις για το 12ο Συνέδριο "Το 11ο Συνέδριο είχε σημειώσει ότι η λυδία λίθος για την πορεία της κυβέρνησης θα είναι η στάση της απέναντι στο ΚΚΕ", βλ Θ έσ εις π κ ΚΕ νια το 12ο Συνέδριο. Αθήνα, Φλεβάρης 1987, σελ 45 17 "Απ αραίτητη προϋπόθεση για τη διαμόρφωση της νέας π λειοψηφίας είναι η αποφασιστική αύξηση της επιρροής και της δύναμης, μαζί και της εκλογικής του ΚΚΕ", βλ Θέσεις 12ο Συνέδριο, ό.π.. σελ 66 18 Το ΚΚΕ κατανοεί την αυτονομία του μαζικού κινήματος και των κοινωνικών χώ ρω ν από κρατικές ή κομματικές εξαρτήσεις ω ς "θεωρία της ουδετερότητας" Στις Θέσεις του 10ου Συνεδρίου υπάρχει μια πολύ συμπυκνωμένη διατύπωση της θέσης "Το ΚΚΕ απορρίπτει τη θεω ρία της ’π ολιτικής ουδετερότητας' των συνδικάτων και τω ν άλλων μαζικών οργανώ σεων των εργαζομένω ν, σύμφωνα με την οποία οι οργανώσεις αυτές πρέπ ει να βρίσκονται ’μακρυά από την πολιτική' ( ) Η θεω ρία της 'πολιτικής ουδετερότητας’ των επαγγελματικώ ν οργανώσεω ν, όπ ω ς και η αναθεω ρητική θεω ρία της Ύτλήρους αυτοτέλειάς' τους αποτελουν καθαρή απάτη Γιατί, αφου βρισκόμαστε σε ταξική κοινωνία, είναι αναπόφευκτο η κάθε συνδικαλιστική παράταξη να προσπαθεί να περνά στις επαγγελματικές οργανώσεις την πολιτική του κόμματος σ το οποίο ανήκει ( )", βλ Θ έσεις 10 Συνέδριο, ό.π.. σελ 8 0 //Ε π ίσ η ς "Το σύνθημα για 'α υ τό νο μ ο 'γυ να ικ είο κίνημα είναι και θεωρητικά λαθεμένο και πρακτικά επιζήμιο ( ] Στις συνθήκες εξουσίας των μονοπ ω λίω ν δεν μπορεί να υπάρξει κίνημα πολιτικά ουδέτερο, πολιτικά αυτόνομο", βλ Παπαρήγα A . Για την απελεύθερω ση π κ νυναίκας. Αθήνα, 1981, σελ 193 19 Βλ W eber Η , "Τακτική και στρατηγική της Αριστερός στη Δ Ευρώπη", σ το περιοδικό Θ έσ εις, τ 18, 1987, σσ 19-48, ιδιαίτερα σελ 41 20 "Μ όνο σε τρεις από τις αναπτυγμένες ευρωπαϊκές χώρες υπάρχουν κομμουνιστικά κόμματα, των οπ οίω ν ο μέσος όρος των ψήφων μεταξύ 20 και 25% τα κάνει ένα σημαντικό παράγοντα του κομματικού τους συστήματος η Ιταλία, η Γαλλία και η Φιλλανδία Επιπλέον, το ποσοτικό βάρος του Κ.Κ είναι αξιοσημείωτο ακόμη στις τρεις νοτιοευρωπαϊκές χώ ρες Πορτογαλία, Ιςπτανία και Ελλάδα ( ) Σ'όλα τ*άλλα ευρωπαϊκά κράτη τα Κ Κ με βάση το ποσοστό ψήφων είναι μικρά ή ασήμαντα κόμματα", βλ Ράσκε Γ , "Εισαγωγή", στο συλλογικό τόυο Τα Πολιτικά Κόυυατα της Δυτικής Ε υρώ π ης. Ράσκε Γ - Κατσούλης Η κ ά, α’τόμος, σσ 11-60. ιδιαιτέρως σελ 31 21 Ο G Lavau, θέλοντας να ορίσει τον "θετικό ρόλο" που, σε τελική ανάλυση, διαδραμάτισαν τα Κομμουνιστικά Κόμματα στο εγκαθιδρυμένο πολιτικό σύστημα, εισήγαγε τον όρο "fonction tribunitienne", που δηλώνει την ενσωματωτική λειτουργία που επιτελούν, διαμεσολαβώ ντας κοινωνικά αιτήματα ή προσδοκίες των κατώτερων κοινωνικών τάξεων Βλ σχετικά. Lavau G , "A quoi sert le P C F ?", στον συλλογικό τόμο Changer le P.C.?. Duhamel O & W eber H (dir ), Paris, 1979, pp 197-219 22 Βλ W e ber H , ó j r , σελ 41

135 23 O A Γκράμσι χρησιμοποιεί και την έκφραση "συγκεντρω τισμός σε κίνηση" (centralism e en m ouvem ent) Για τις θέσεις του αναλυτικά βλ Gramcsi A , "Notes sur Machiavel, sur la politique et sur le Prince moderne", στον τόμο G ram csi dans le texte. Paris, 1975, pp 415-580, ιδιαιτέρω ς pp 547-553 24 Βλ σ χετικά Severac P , "Centralism e Démocratique", στο Dictionnaire Critique du M arxism e. Labica G & Bensussan G (dir ), Paris, 1982, pp 146-147 25 Βλ G ram csi A . ό.π , p 551 26 Βλ Μ ουσουρος N , H θεωοία του Λένιν νια το δηυοκοατικό σ υνκεντοω τισυό. Αθήνα, 1979, σσ 40-41 27 Βλ Μ ουσουρος Ν , ό τ τ , σελ 42 28 Βλ Μ ουσουρος Ν , ό.π .. σελ 48 // Ο ίδιος συγγραφέας φέρνει ένα συγκεκριμένο π αράδειγμα από το Καταστατικό του ΚΚΕ Ενώ το άρθρο 4 ορίζει το δικαίωμα του μέλους να συζητά και να συν-διαμορφ ώ νει την πολιτική και στρατηγική του κόμματος, το άρθρο 46 το ακυρώνει με τρεις τρόπ ους α) τιμω ρεί την "απόπειρα δημιουργίας παρατάξεων" με διαγραφή, ταυτίζοντας αφ'ενός μεν την "παράταξη" με "φράξια", αφετέρου δε τιμ ω ρώντας την πρόθεση ("απόπειρα"), όχι το γεγονός β) αναθεω ρεί τη λενινιστική αντίληψη για ύπαρξη τάσεων και ρευμάτων σ το κόμμα, απαγορεύοντά την ρητά, γ) η ύπαρξη π αραβιάσεων δεν ορίζεται με αντικειμενικά κριτήρια αλλά εναπόκειται στην κρίση της ηγεσίας του κόμματος 29 Βλ Μ ουσούρος Ν , ó j l . σσ 50-51 30 Γ ια το θέμα αυτό βλ αναλυτικότερα Αλτουσέρ Λ , Τι πρέπει ν'αλλά£ει στο kouuouvkjtikó K ó u u a . Αθήνα, 1977 // Επίσης, Severac Ρ . ό.π 31 Για το Γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα, το οποίο παρέχει πλήρη στοιχεία της ταυτότητάς του, η σπ ουδαιότητα του σχολικού μηχανισμού του φαίνεται καθαρά στη σύνθεση του Συνεδρίου του μόνον ένα 13,51% των αντιπροσώ πω ν στο Συνέδριο του 1985 δεν είχαν ποτέ παρακολουθήσει κάποια κομματική Σχολή Το 45,60% αντίθετα έχει αποφοιτήσει από την Κεντρική Κομματική Σχολή (βλέπ ε παρακάτω πίνακα) ΠΙΝΑΚΑΣ Τελευταία Σχολή στην οποία συμμετείχαν οι αντιπρόσωποι-σύνεδροι του Συνεδρίου 1985 Αριθμός Στοιχειώδης Ο μοσπονδιακή Κεντρική 1 μηνός Κεντρική 4 μηνών Καμμία Σχολή

179 523 473 310 232

Ποσοστό 10,42 30,46 27,54 18,05 13,51

Πηγή C ahiers du Communisme Le Congres du 1985 (P C F), Fevrier, 1985 32 Για την Κομματική Σχολή της Κ Ε του ΚΚΣΕ στη Μόσχα, βλ Φ αράκος Γρ , Μ αρτυρίες και Στογασυοί 1941-1991 - 50 γρόνια πολιτικής δράσης. Αθήνα, 1993, σελ 111 33 Ειδικότερα για το ρόλο του Ριζοσπάστη και τον έλεγχό του από την ηγετική ομάδα του ΚΚΕ κατά τη μεταπολιτευτική περίοδο βλ Φ αράκος Γ ρ , ά π , σελ 250 34 Γ ια το θέμα τω ν κομματικών επιχειρήσεων σ το ΚΚΕ βλ Φαράκος Γ ρ , ό.π.. σσ 344-345 35 Α ντίστροφα, κάθε αρνητικό στοιχείο στην πολιτική το καταλαβαίνει ως συνειδητή προσπάθεια υπ ονόμευσής του "( ) Αλλά το πιο αρνητικό στοιχείο στην τακτική του ΠΑΣΟΚ είναι η συστηματική προσπάθεια της ηγεσίας του να απομονώ σει το ΚΚΕ και να περιορίσει το ρόλο και την επιρροή του", βλ Φλωράκης X , ô jt , σελ 30 36 "Η σύγκλιση του 9ου Συνεδρίου του κόμματος μας παρουςπάζει ένα σοβαρότατο κενό Συνήλθε χω ρίς να υπάρχουν κομματικές οργανώ σεις Το γεγονός αυτό είχε την επίδρασή του στη σύνθεση του συνεδρίου, σ τις εκτιμήσεις του, καθώ ς και στη σύνθεση των καθοδηγητικών οργάνων που εκλέχτηκαν απ'αυτό", βλ Εισήγηση της ΚΕ στο 9ο Συνέδριο, ό.π .. σελ 133

136 37 Για το θέμα αυτό βλ τα αναλυτικά στοιχεία στο Μαυρής Γ , Οι κοινωνικές συντεταγμένες της κομματικής επ ιρροής , ό.π.. 38 "Θ εω ρούμε τη στάση απέναντι στη Σοβιετική Ενωση και σ'όλες τις χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού βασικό κριτήριο του προλεταριακού διεθνισμού Είναι ανάγκη να εκλαϊκεύουμε π ιο ζω ντανά τις κατακτήσεις των εργαζομένων στις σοσιαλισ τικές χώρες, την πάλη τους για την όλο και αποτελεσματικότερη οικοδόμηση της νέας κοινωνίας, που γίνεται σε πρω τόγνωρους δρόμους και δεν είναι βέβαια χω ρίς δυσκολίες, αδύνατα σημεία και λάθη ( ) Η αντικειμενική εκλαίκευση της πορείας της οικοδόμησης της νέας κοινωνίας στις χώ ρες του υπαρκτού σοσιαλισμού βοηθάει να αντικρουουμε καλύτερα την εχθρική προπαγάνδα ενάντια στον υπαρκτό σοσιαλισμό, καθώς και τις μικροαστικές θεω ρίες του σοσιαλισμού", βλ Φ λωράκης X , "Εισήγηση της Κ Ε στο 11ο Συνέδριο, ό .π .. σ ελ 17 39 Το κριτήριο που διατυπώ νει ο X Φλωράκης για τη στάση του ΚΚΕ απέναντι στο Π ΑΣΟΚ κατά το 11ο Συνέδριο (1982) είναι το ε ξ ή ς " ( )με την τακτική μας απέναντι στο ΠΑΣΟΚ, χω ρίς να πάρουμε υπόψη μας το μεγάλο πρόβλημα της υπεράσπισης της ειρήνης, Το πρόβλημα για το οποίο δεν κουραζόμαστε, και σωστά κάνουμε, να λέμε ότι το υπ’αριθμόν ένα πρόβλημα για το κόμμα μας σήμερα είναι το πρόβλημα της υπεράσπισης της ειρήνης, Μπορούμε να αγνοήσουμε το γεγονός ότι η κυβερνητική πολιτική, έστω στα πλαίσια του ατλαντισμου έχει βασικά θετικές θέσ εις στα ζητήματα της ειρήνης και της ύφεσης, Πέστε μας ποιό από τα μέλη του ΝΑΤΟ βγήκε να π άρει παρόμοιες θέσ εις γιά το ζήτημα της ειρήνης,", βλ Φλωράκης X , 11ο Συνέδριο του ΚΚΕ, Ντοκου­ μέντα, ό.π.. σ ελ 124 40 Βλ Θ έσ εις 10ο Συνέδριο, ό.π.. σσ 107-114 41 Τη μη-ένταξη της γενιάς τω ν Λαμπράκηδων στο ΚΚΕ επιβεβαιώνει και η εργασία της ΣαινΜαρτέν Κ . Λαυποάκηδεο. Ιστορία mac νενιάο. Αθήνα, 1983, ιδιαιτέρως σσ 225-232 42 Βλ Θ έσ εις 10ο Συνέδριο, ό.π . σελ 114 43 Βλ Εισήνπση π κ Κ.Ε. στο 11ο Συνέδριο. Αθήνα, 1982, σελ 9 // Ο "νεαρός" χαρακτήρας του ΚΚΕ επ ιβεβαιώ θηκε και στο 13ο Συνέδριο (Φεβρουάριος 1991) από τους 1275 συνέδρους το 57,1% ήσαν απ ό 31 έω ς 40 ετώ ν Εάν προστεθούν σε αυτούς οι σύνεδροι ηλικίας 21-30 ετών, το ποσοστό ανεβαίνει στο 66,7% (τα στοιχεία ανακοίνωσε το Προεδρείο του Συνεδρίου), βλ εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ. 25/2/1991 44 Για τα μέλη της ΕΔΑ βλ Βερναρδάκης Χρ & Μ αυρής Γ , Κόμματα και κοινωνικές συμμαχίες , ό.π , σ σ 101-102 // Για τα μέλη της Δημοκρατικής Νεολαίας Λαμπράκη βλ επίσης Σαιν-Μ αρτέν Κ , ό.π , σ ελ 81 45 Ακόμα και το 1978, μετά το 10ο Συνέδριο, το Πολιτικό Γραφείο του ΚΚΕ θα σποτελείται αποκλειστικά απ ό γηραιά ιστορικά στελέχη του κόμματος (με εξαίρεση το γραμματέα της ΚΝΕ Δ Γόντικα) Φ λω ράκης X , Γιάννου Μ , Καλούδης Ν , Κουκουλου Ρ . Λογαρά Λ , Λουλές Κ , Τσαμπ ής Γ , Τ σολάκης Κ , Φαράκος Γρ , Αμπατιέλος Α και αναπληρωματικά μέλη οι Γεω ργάτος Μ . Κυριακίδης Δ , Μαμάτσης Τ , Σάρλης Δ Η ίδια σύνθεση θα παραμείνει και το 1982, μετά το 11ο Συνέδριο, με τον Δ Σάρλη να παίρνει τη θέση της Μ Γιάννου και να προωθείται σε θέση αναπ ληρω ματικού μέλους ο Ο Κολοζόφ 46 Τα σ τοιχεία προέρχονται από συνεντεύξεις μελών του Κ Σ της ΚΝΕ Εχουν δημοσιοποιηθεί επίσης στο Τσεκουρας Θ , "Περισσός, 20 χρόνια χρόνια κομμάτια", στο περιοδικό FLASH, τ 3, Ιούνιος 1992, σσ 97-101 47 Την κυκλοφορία του Ριζοσπάστη σημειωτέον ότι και η ηγεσία του ΚΚΕ θεωρεί ω ς δείκτη της κομματικής επιρροής Στην εισήγηση της Κ Ε στο 11ο Συνέδριο και στο κεφάλαιο “ Η επιρροή του κόμματος" αναφέρεται μεταξύ άλλων "( ) Δείκτης επίσης είναι η άνοδος της κυκλοφορίας τω ν εντύπω ν μας, η ανταπόκριση που βρίσκουν στο λαό οι εκκλήσεις μας για οικονομική ενίσχυση και άλλα γεγονότα", βλ 11ο Συνέδριο του ΚΚΕ. Ντοκουμέντα, ό.π., σελ 96 48 Βλ Θ έσ εις 10ο Συνέδριο, ό.π.. σσ 109-110 49 To HO O VER INSTITUTION ON W AR-REVOLUTION AND REACE, εκτιμά τα μέλη του ΚΚΕ το 1982 σε 33 500 Βλέπε σχετικά, "Τα Κομμουνιστικά Κόμματα στον κόσμο", στο περιοδικό Οικονουικόο Τανυδοόυοο. τ 1471, 15 Ιουλίου 1982 50 Βλ Μ αυρής Γ , Οι κοινω νικές συντεταγμένες της κομματικής επιρροής , 0 jt 51 Α ς σημειω θεί, επίσης, ότι μετά το 1974 τα μέλη του ΚΚΕ στο εξωτερικό της χώ ρας μειώ νονται κατά πολυ (κυρίω ς λόγω επαναπατρισ μού τω ν πολιτικών προσφύγων από τις χώ ρες της

137 A Ευρώ πης) Ενώ το 1974 τα μέλη του ΚΚΕ σ το εξω τερικό ανέρχονταν σε 7 000, το 1991 μόλις και θα ξεπ ερνούν τις 2 000, κατανεμημένα ω ς εξής Ελβετία 32 Βουλγαρία 57 Α υστρία 9 Τ σεχοσλοβακία 21 Γερμανία 899 Γαλλία 22 Βρετανία 29 Β έλγιο 63 Ιταλία 123 Σκανδιναβία 152 Σο β ιέτ Ενωση 458 (73 φοιτητές - 385 μέλη στην Τασκένδη) Ρ ουμανία 193 ΣΥΝ Ο ΛΟ 2 058 Βλ ανακοίνω ση 13ου Συνεδρίου, εφημ ΤΑ ΝΕΑ. 25/2/1991 52 Για το π ρόβλημα αυτό, βλ Βερναρδάκης Χρ & Μαυρής Γ , Κόμματα και κοινω νικές συμμαχίες . ό.π.. κυοίυχ: σσ 73-117 53 Βλ Δ ω δέκατο Συνέδριο ΚΚΕ - Ντοκουμέντα, έκδ της ΚΕ του ΚΚΕ, Αθήνα, 1987, σ σ 65-66 // Η εφη μερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ σε δημοσίευμα για το ΚΚΕ (23/9/1990) αναφέρει, ότι στο Συνέδριο του 1987 το ΚΚΕ αριθμούσε 60 000 μέλη για να πέσει το 1990 στα ?5 000 μέλη Ακόμα κι'αν ο αριθμός τω ν 60 000 μελώ ν δεν κριθεί υπερβολικός, καθότι η περίοδος . J82-1987 δεν είναι περίοδος ανάπ τυξης του ΚΚΕ, αποτελεί εντούτοις ένα maximum όσον αφορά στην οργανω τική δύναμη, μεταπ ολιτευτικά, του ΚΚΕ 54 Για τις διαρροές του ΚΚΕ καθώς και τη μελέτη της Γραμματείας της ΚΕ του ΚΚΕ, βλ Τσ εκουρας θ , ό π , ιδιαίτερα σελ 99 // Για την αποχώρηση τω ν 400 σ τελεχώ ν του ΚΚΕ και της ΚΝΕ το 1980, βλ "Η πολιτική μας διαφωνία με το ΚΚΕ", στο περιοδικό Αντί, τ 147, Μ άρτιος 1980, σσ 20-26 // Επίσης, Αλεξανδρόπουλος Στ & Μαθιανάκης Γ , "Το δικαίωμα της διαφω νίας και η κρίση σ την Αριστερά", στο περιο δικό Αντί, τ 147, Μάρτιος 1980, σσ 26-27 55 Βλ θ έ σ ε ις της Κ.Ε. του ΚΚΕ νια το 11ο Συνέδριο. Αθήνα. 1982. σελ 107 56 Βλ θ έ σ ε ις 12ο Συνέδριο, ó j t , σσ 69-70 57 Βλ θ έ σ ε ις 10ο Συνέδριο, ό.π.. σσ 109-110 58 Βλ θ έ σ ε ις 12ο Συνέδριο, ό.π.. σελ 129 59 Βλ "Κομμουνιστές και Νεολαία", Συζήτηση στο περιοδικό ΚΟΜΕΠ μεταξύ Λαφαζάνη Π (μέλος της ΚΕ του ΚΚΕ) και Παπακωνσταντίνου Π (μέλος του Γραφείου του ΚΣ της ΚΝΕ), τ 3, Μάρτιος 1988, σ σ 14-31, ιδιαίτερα σελ 17 60 Σύμφω να με μια μετέπειτα έρευνα που έφερε στο φως στοιχεία της οργάνωσης του ΚΚΕ, κατά την περίοδο 1984-1988 το ποσοστό των εργαζομένων στο σύνολο των μελών του ΚΚΕ φθάνει το 29,5% , ενώ το ποσοστό των βιομηχανικών εργατών μόλις το 7,5% Βλ Τσεκούρας θ , ó j t , ιδίως σελ 99 61 Βλ Βερναρδάκης Χρ & Μ αυρής Γ , "Πάλη των τάξεων και πολιτικά κόμματα 1985-1987 - Η κρίση εκπροσώ π ησης σε εξέλιξη", στο περιοδικό θ έσ εις , τ 22, Ιανουάριος-Μάρτιος 1988, σ σ 5383, ιδιαιτέρω ς σελ 80 62 Για τη γυναικεία συμμετοχή στο ΚΚΕ μετά το 1987 (12ο Συνέδριο), βλ "Γυναίκες Διεκδικώ ντας το 35%", σ την εφ Ελευθεροτυπία. 5 Μαρτίου 1989 Σύμφωνα με το αναπληρωματικό μέλος της Κ Ε Φ λώ ρα Νικολιδάκη, η Κομματική Οργάνωση Αθήνας (Κ Ο A ) αποτελούνταν από γυναίκες κατά 30% , η ΚΝΕ πανελλαδικά κατά 44%, ενώ στην Κεντρική Επιτροπή οι γυναίκες αποτελουσαν το 12,5% 63 Βλ 11ο Συνέδριο Ντοκουυέντα. ό.π . σσ 98-99 64 Γ ια την κοινωνική επιρροή του ΚΚΕ στους μαζικούς συνδικαλιστικούς χώ ρους βλ Μ αυρής Γ , Οι κοινω νικές συντεταγμένες της κομματικής ψήφου . ό.π // Επίσης, Βερναρδάκης Χρ & Μ αυρής Γ , "Πάλη των τάξεω ν και Πολιτικά κόμματα 1985-1987 ό.π.. 65 Ο M aurice Duverger για τα εργατικής και λαϊκής κοινωνικής προέλευσης ηγετικά στελέχη του Κ Κ χρησιμοπ οιεί τον όρο "sorti du peuple", όρος που εκφράζει, ταυτόχρονα, την προέλευση και την τομή Βλ Duverger Μ , Les partis politiques. Paris, 1976, p 235

138 66 Για το ζήτημα αυτό βλ την κλασική εργασία των Baudelot Chr & Establet R , L'ecole capitaliste en France. Paris, 1971 // Τω ν ιδίων, L'ecole prim ire divise ... Un dossier. Paris, 1979 67 Βλ Βερναρδάκης Xp & Μαυρής Γ , Κόμματα και κοινωνικές συμμαχίες , ό.π.. σ ελ 74 68 Βλ Τσεκουρας Θ , ό.π .. ιδιαίτερα σελ 98 // Τον αριθμό των 30 000 μελώ ν της ΚΝΕ επιβεβαιώ νει και ο Γρ Φαράκος, καθοδηγητής της ΚΝΕ εκ μέρους του Π Γ κατά την περίοδο 1974-1984 Βλ σγετικά Φ αοάκος Γρ . ό.π .. σελ 288

139 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΕΤΑΡΤΟΥ ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ Υ 1 Βλ σχετικά Π οόνοαυυα του ΚΚΕ Εσωτερικού (ψηφίσθηκε στο 1ο[9ο] Συνέδριο - Ιούνιος 1976), έκδοση ΚΟΘΕΠ, ειδικότερα σσ 20-22 // Επίσης, "Για τη δημοκρατική και σοσιαλιστική αναγέννηση της χώρας", Διακήρυξη του Συνεδρίου του ΚΚΕεσ, ανάτυπο από εφ Α υ νή. Ιούνιος 1976 2 Βλ σχετικά, Πρόγραμμα , ά π , σελ 79 3 "Η α νανεω τική κατευθυνση που εκπροσωπεί το ΚΚΕ εσωτερικού ( ) περιλαμβάνει ( ) β) Την οικοδόμηση του κόμματος στη βάση του δημοκρατικού συγκεντρω τισμού ( )", βλ Πρόγραμμα , ό.π.. σ σ 147-148 4 Α ς υπογραμμισ θεί ότι η στάση απέναντι στα καθεστώ τα του "υπαρκτού σοσιαλισμού" είναι για μεγάλο χρονικό διάστημα προσεκτική και η κριτική πολυ διακριτική "Οι επιτυχίες του σοσιαλισ μού σ ’όλους το υ ς τομείς της κοινωνικής ζω ής είναι αναμφισβήτητες και έχουν ιστορική σημασία ( ) Οι έλληνες κομμουνιστές είναι αλληλέγγυοι προς τις σοσιαλιστικές χώ ρες στον αγώ να εναντίον του ιμπεριαλισμού ( ) Η θέση αυτή τους επιβάλλει να τοποθετούνται συντροφικά αλλά και κριτικά στα π ροβλήματα ανάπτυξής τους, έχοντας επίγνωση ότι για την ιστορία, για τις τύχες της ανθρω π ότη­ τας και για τις τύχες του λαού μας εκείνο που βαραίνει είναι το θετικό Η οικοδόμηση του σ οσιαλισμού σε μια σειρά χώρες, που άλλαξε τη φυσιογνωμία του πλανήτη μας και τους α ντικειμενικούς και υποκειμενικούς π αράγοντες για τη νίκη του σοσιαλισμού στον κόσμο", βλ Π ρόγραμμα . ό.π.. σσ 25-26 Η τοπ οθέτηση αυτή δεν είναι άσχετη, όπως θα δειχθεί παρακάτω, με τις ιδεολογικές ανακατατάξεις που συνέβησ αν στο χώ ρο αυτό το 1973 Αλλωστε, και αργότερα, το ΚΚΕεσ δια τήρησε σ τενές σ χέσεις με χ ώ ρες του υπαρκτού σοσιαλισμού, όπω ς η Ρουμανία, η Γιουγκοσλαβία, η Κορέα και τα αντίστοιχα καθεστω τικά κόμματα 5 Βλ Πρόγραμμα , ó jt , σσ 17-18 και 140-142, όπου και διατυπώνεται η θεω ρία της αυτονομίας τω ν μαζικώ ν κοινωνικών οργανώσεων 6 Βλ Πρόγραμμα . ό.π.. σελ 148 7 "Χ ρειάζεται γΓαυτό ( ) Η στήριξή του στην ελληνική πραγματικότητα, η επεξεργασία της γραμμής του με βάση τα δεδομένα της - Η ανάδειξη της ηγεσίας του μέσα από τους ταξικούς αγώ νες και η παρουσία της επικεφαλής των μαχόμενων δυνάμεων του κόμματος - Η ανάπτυξη των δεσ μώ ν του κόμματος με την εργατική τάξη, το ρίζωμα των οργανώσεώ ν του σ τους τόπους δουλειάς Το δυνάμωμα της επιρροής του στη νεολαία, με μια πολιτική που θ’απαντά π εισ τικά στα ερω τήματα και τις ανησυχίες της ( ) - Η άνοδος του ιδεολογικού του επιπέδου, ο εκσυγχρονισμός του θεω ρητικού εξοπλισμού - Η καταπολέμηση του αυτοσχεδιασμού, του υποκειμενισμού, του πνεύματος συντήρησης και γραφειοκρατικής αποστέωσης, η ενίσχυση του επιστημονικού τρόπου δουλειάς ( ) Α π οτελεί ζω τική ανάγκη για το ΚΚΕ να κατοχυρωθεί πλήρω ς η αυτοτέλειά του και να ενισχυθουν οι δεσμοί του με το παγκόσμιο κομμουνιστικό κίνημα, πάνω στη βάση τω ν αρχώ ν του προλεταριακού διεθνισμού, της ισοτιμίας, της μη ανάμειξης του ενός κόμματος στα εσω τερικά του άλλου", βλ "Κείμενα της Εκτακτης Ο λομέλειας της Κ Ε του ΚΚΕ (Απρίλης 1969)", στο Δημητρίου Πάνος. Η Διάσπαση του ΚΚΕ. τόμος α*, Αθήνα, 1975, σσ 372-505 // Για το παραπάνω κείμενο βλ επ ίσ ης Μπριλλάκης A , Το ελληνικό κουυουνιστικό κίνηυα - ιστορική διαδοουή. κρίση. π ροο π τικές. Αθήνα, 1980, σσ 271-273 8 Η 21η Απριλίου του 1967, βρίσκει το ΚΚΕ και την ΕΔΑ εντελώ ς ανέτοιμους από οργανω τικής πλευράς για να αντιμετω πίσουν τις νέες συνθήκες της δικτατορίας, για την οποία, άλλω στε είχαν την εκτίμηση ότι δεν πρόκειται να πραγματοποιηθεί Για το θέμα αυτό βλ Καράς Ν , "Το ελληνικό '68 Πολιτική κατάθεση", στο περιοδικό Σχολιαστής, τ 60, 1988, σσ 5-10, ιδιαιτέρω ς σ ελ 7 9 Για την επιρροή του Ρήγα Φεραίου και της προσκείμενης στο ΚΚΕ (εσ ) Κομμουνιστικής Ο ργάνω σ ης Σπουδαστώ ν (Κ Ο Σ ) βλ Δαφέρμος Ο , Το αντιδικτατοοικό Φοιτητικό κίνηυα 19721973. Αθήνα, 1992, σσ 64-80 // Ενδεικτική της επιρροής του Ρ Φ είναι η παρουσία του στην εκλεγμένη Συντονιστική Επιτροπή της κατάληψης του Πολυτεχνείου το 1973, όπου μετά τους ανέντακτους απ οτελεί την πρώτη δύναμη Για τους συσχετισμούς στην Σ Ε βλ Δαα>έουος Ο . ό.π .. σελ 163 10 Για τα ζητήματα αυτά βλ και Μπριλλάκης A , ό.π .. σελ 170 11 "Η συντριπ τική πλειοψηφία των στελεχώ ν και τω ν μελών του κόμματος στην Ελλάδα τάχθηκε μαζί μας ( ) Λέγεται, ότι ακόμη κι'ο Χαρίλαος Φ λωράκης αρχικά συμφώ νησε στον τρόπο με τον

140 οποίο α ντιμετω π ίζαμε την κατάσταση ( ) Είναι γνωστό, επίσης, ότι κι ο Αμπατιέλος στην αρχή ήταν με το μ έρο ς μας Την επαφή μαζί του τη κρατούσε ο Δρακόπουλος Είχαμε αποφασίσει μάλιστα μια και ήταν ένα εργατικό στέλεχος με διεθνές κύρος, να τον στείλουμε στο εξω τερικό για να εκπ ροσ ω πήσ ει το ΠΑΜ", βλ Καράς Ν . ό.π .. σελ 6 12 Βλ ΜποιλλάκΓΚ A . ό.π . σσ 171-172 13 Βλ "Κ είμενα της Εκτακτης Ολομέλειας ", ό π , περιέχεται και στο Μπριλλάκης A . ό.π , σ ελ 273 14 Βλ Μ π ριλλάκης A , ό.π .. σελ 173 15 "( ) η π λήρη ς εφαρμογή του συντάγματος του '68 θα ανοίξει κάποιους δρόμους για τη λαίκή περέμβαση και απειλεί έτσι να υπονομευσει το οικοδόμημα του απριλιανού πραξικοπήματος ( ) Εκτιμούμε σαν θετικό στοιχείο, ότι ο Κω νσταντίνος κατήγγειλε, έστω με το εκτρωματικό αντιπ ραξικόπ ημα της 13/12/67, τη δικτατορία και αρνήθηκε ω ς τώρα να 'συμφιλιωθεΡ μαζί της ( ) Εκείνο που ενδιαφέρει περισσότερο είναι οι δυνάμεις που, για τον ένα ή τον άλλο λόγο, συσπ ειρώ νονται γυρω από το βασιλιά ή πάντως δεν αδιαφορουν για το θρόνο Πιστευουμε ότι αυτές οι δυ νά μεις που είναι αντιδικτατορικές, δεν μπορούν ούτε πρέπει να αγνοηθούν στον αντιδικτατορικό αγώνα, φέρνουν μαζί τους πολύτιμα στοιχεία ( ) και πρέπει να ενεργοποιηθούν στον αγώ να για την αποκατάσταση της Δημοκρατίας Φυσικά, ορισμένες από αυτές τις δυνάμεις, με επ ίκεντρο την Αυλή, εκφράζουν τις πιο συντηρητικές τάσεις, στο κοινωνικό και πολιτικό π εδίο - εντεύθεν ό μ ω ς της χούντας Το ζήτημα δεν είναι να παραιτηθούν εκείνες οι δημοκρατικές δυνάμεις α π ό το πολιτικό ή κοινωνικό τους πρόγραμμα, αλλά να βρουν έδαφος να ενταχθουν όλες στο κοινό αντιδικτατορικό στρατόπεδο ( ) Υποστηρίζοντας αυτήν την κατευθυνση βλέπουμε π αράλληλα τις δυνατότητες ( ) να ασκηθεί και μέσα στα όρια του ΝΑΤΟ ( ) Στον βαθμό που η τυπική αναγνώ ριση του Συντάγματος διαστέλλεται κατηγορηματικά από τη νομιμοποίησή του και δεν α π οτελεί βήμα για την ένταξή του στην πολιτεία της 21 4 αλλά πράξη αναγκαία για να μεταφερθεί ο αγώ να ς μέσα στους θεσμούς που δημιούργησε η χούντα ( )", βλ Κυρκος Λ , "Προβλήματα του αντιδικτατορικου αγώνα", στο συλλογικό τόυο Αποω άσεκ - ΠοοΒληυατισυοί του ΚΚΕ εσω τερικού 1969-1976. τόμος Β', έκδοση της Κ Ε του ΚΚΕ εσωτερικού, Αθήνα, 1976, 27-69. ιδιαιτέρω ς σ ελίδες 34. 53, 55, 64 16 "Π ω ς λ οιπ όν θα ρίξουμε τη χούντα. Στη σκέψη μου το θέμα είναι καθαρό ( ) Με την υπάρχουσα κατάσταση - διεθνή και εσωτερική - η ένοπλη λαϊκή πάλη αποκλείεται Δεν αποκλείεται α ν ωριμάσουν άλλες σ υνθήκες ( ) Αν αυτό είναι έτσι δεν μένει παρά ο άλλος δρόμος εκλογές", βλ Κυρκος Λ , " Γράμμα προς το Γραφείο της Κ Ε του ΚΚΕ (εσωτ )", Ο κτώ βρης 1972, στο συλλογικό τόμο Απ οφάσεις - Προβληματισμοί , ό.π , σσ 360-365, ιδιαίτερα σελ 361 // Είναι πολυ χαρακτηριστικό το γεγονός, ότι στην πολιτική σκέψη του Λ Κυρκου υπάρχει πάντα ένα δίπολο οι εκλο γές και η ρήξη (η οποία ρήξη ταυτίζεται με την "ένοπλη πάλη") Η γραμμή ω στόσ ο τότε του κόμμα τος ήταν η ανάπτυξη του κινήματος και η σύγκρουση με τη δικτατορία, κάτι που δεν ταυτίζεται υποχρεω τικά με την "ένοπλη πάλη" 17 "Στην π ερίπ τω σ η συμμετοχής στις εκλογές υπό προϋποθέσεις, η αποκάλυψη και καταγγελία της π ολιτικής της δικτατορίας θα γίνει στη πλατύτερη μέχρι σήμερα κλίμακα από το 1967 ( ) Δεν βλέπει ο Ν Καλουδης ότι στην πρώτη περίπτωση (σσ συμμετοχή σπς εκλογές) οι μάζες μ ετέχουν ενεργά), κάνουν την υπόθεση δική τους και μάχονται οι ίδιες, ενώ στη δεύτερη (αποχή) ο αγώ νας εξαντλείται σ τα επίπεδα τω ν κορυφών, με τις μάζες κατά βάση στο ρόλο του παθητικού ακροατή", βλ Κυρκος Λ "Αοθοο στο περιοδικό Πολιτικά θ έυ α τα . 17/11/1973)". αναδηυ ΚΟΜΕΠ. Σεπ τέμβρης-Ο κτώ βρης 1973 // Βλέπε επίσης τη δήλωση Δρακόπουλου 18/10/73 για τη συμμετοχή σπς εκλογές Μαρκεζίνη, ΤΟ ΒΗΜΑ. 18/10/1973 // "Τα μέλη του ’Ρήγα Φ εραίου' ( ) γρήγορα θα απομακρυνθούν από τις θέσεις του ΚΚΕ (εσ ) και θα στηρίξουν την εξέγερση, με σ τόχο την ανατροπ ή της δικτατορίας, ερχόμενα σε πλήρη ρήξη με τη γραμμή του κόμματός τους Στη σ υνέχεια η αυτονόμηση του μεγαλύτερου μέρους των δυνάμεων του ’Ρήγα Φ εραίου' θα είναι ολοκληρω τική", βλ Δαφέρμος Ο . ό.π .. σελ 216 18 Πρβλ Βερναρδάκης Χρ & Μαυρής Γ , "Οι ταξικοί αγώνες στη μεταπολίτευση - Μέρος Π ρώ το Η μεταπ ολιτευτική τομή ω ς διαδικασία ταξικής πάλης (από το πείραμα Μαρκεζίνη στις εκλογές ’74", στο π εριοδικό θ έσ ειο . τ 14, 1986, σσ 45-71 19 Βλ Κ υρκος Λ , "Γράμμα π ρος το Γραφείο της Κ Ε του ΚΚΕ (εσωτ )", Δεκέμβρης 1972, στον τόμο Α π οφ άσ εις - Προβληματισμοί . ό.π , σσ 397-400, ιδιαίτερα σελ 399 20 Για τα γεγονότα της αλλαγής στην ηγεσία του ΚΚΕ (εσωτ ) βλέπε Καράς Ν , ό.π.

141 21 Βλ ΜπριλλάκΓΚ Α . ό.ττ.. σ ελ 169 22 Βλ Καράς Ν , ό τ τ , σελ 10 23 Ο Α Ελεφ άντης τονίζει, ότι για πρώτη φορά παρουσιάζεται η αλλαγή του τίτλου με την εισαγω γή της π αρένθεσης, το Σεπτέμβριο του '69, σε μια απόφαση του Γραφείου της Κ Ε για τα 100 χρόνια α π ό τη γέννηση του Λένιν Βλ Ελεφάντης Α , "Το Συνέδριο του ΚΚΕ εσωτερικού και η ελληνική αριστερά", στο περιοδικό Ο Πολίτης, τ 3-4, 1976, σσ 12-20 // Από τον ίδιο παρατίθεται επ ίσ ης και το παρακάτω απόσπασμα από άρθρο του Ριζοσπάστη-Μαχητή (Ιουλιος-Αύγουστος 1969, αρ 9-10) "ΟΧΙ κύριοι αστοί και Σία, δεν υπάρχουν δυο ΚΚΕ Οι κομμουνιστές ανήκουμε σ το ένα και ενιαίο κόμμα, το κόμμα της εργατικής τάξης και όλω ν των εργαζομένων, που εκφράζει τον ανώ τερο ιδεαλισμό της εποχής μας και αποτελεί την ηγετική δύναμη της ελληνικής κοινωνίας", βλ Ελεφάντης Α , ό .π .. σελ 12 24 Βλ "Μ αθήματα από το λαϊκό ξεσηκωμό και τα καθήκοντα του κόμματος", κείμενο του κομματικού καθοδηγητικού κέντρου του ΚΚΕ (ε σ ω τ ) για τα γεγονότα του Πολυτεχνείου, στο περιοδικό ΚΟΜ ΕΠ. Μάϊος 1974 25 Αναλυτική κριτική της τότε γραμμής της Αριστερός εκτίθεται στο Βερναρδάκης Χρ & Μαυρής Γ , Κόυυατα και κοινω νικές συυυαχίες στην προδικτστοοική Ελλάδα - Οι προϋποθέσεις της υ ετα π ολίτευσ ης. Αθήνα, 1991, σσ 314-330 26 Βλ Μ ηλιός Γ & Ψ αράς Δ , "Για την ιστορία μιας μετεξέλιξης” , περιοδικό Σγολιαστής. τ 37, 1986, σσ 8-9, ιδιαίτερα σελ 8 27 "Θ α π άρω μόνο έναν όρο αυτής της Εθνικής Αντιδικτατορικής Δημοκρατικής Ενότητας τον όρο αντιδικτατορική ( ) Η λέξη αυτή λέει αυτά που θέλει να πει ότι υπάρχει κίνδυνος δικτατορίας - άρα ανάγκη αντιμετώ π ισ ής του ( ) Α ς θέσουμε τώρα μερικά ερωτήματα -Υπονοείται η δικτατορία που εμπ εριέχεται σε κάθε αστική δημοκρατία, δηλαδή η εκμετάλλευση, η καταπίεση των εργαζομένω ν, η ιδεολογική βία, οι καταναγκαστικές και ιεραρχικές κοινωνικές σχέσεις, δηλαδή όλα εκείνα τα γνω σ τά κακά του καπιταλιστικού συστήματος τα οποία μάχεται ο σοσιαλισμός, Αν είναι έτσι, τότε ο αγώ νας εναντίον αυτής της δικτατορίας δεν βαφτίστηκε ποτέ από κανέναν α ντιδικτατορικός, αλλά απλούστατα αντικαπιταλιστικός-αντιαστικός ( ) -Υπονοείται η ενδεχόμενη (μελλοντική) δικτατορία που γεννιέται από κάθε αστική δημοκρατία, υπό ορισμένους όρους, ω ς άρνηση του εαυτου της και απάντηση σ'ένα πολιτικό αδιέξοδο, Υπονοείται ότι, επειδή σε κάθε αστική δημοκρατία η αντίφαση ανάμεσα στη φιλελεύθερη ιδεολογία και την καταπιεστική πραγματικότητά της, σε συνδυασμό με τη βασική αντίφ αση κάθε αστικού κοινωνικού σχηματισμού κεφαλαίου-εργασίας, οδηγεί σε όξυνση των αντιθέσεων, τέλος σε οργανική κρίση του συστήματος, οπότε σαν ενδεχόμενη διέξοδος από τη κρίση υπάρχει και κάποια μορφή δικτατορίας, Μα και ο α γώ νας τούτος απ οτελεί κάπω ς ειδικότερη μορφή αντικαπιταλιστικου αγώ να ( ) -Υπονοείται η δικτατορία π ου εμπεριέχεται σε κάθε ελληνική μορφή αστικής δημοκρατίας, επειδή υπάρχει, όχι κίνδυνος, αλλά η πραγματικότητα του ιμπεριαλιστικού παράγοντα ο οποίος, στη διαπλοκή του με ορισμένες εσ ω τερικές αστικές (κοινωνικές και πολιτικές) δυνάμεις, και με συνθήκες πολιτικής κρίσης μπ ορεί να οδηγήσει τα πράγματα (όπως συχνά έχει γίνει στο παρελθόν) σε κάθε μορφής δικτατορίας, Μα ο αγώ νας τούτος είναι και λέγεται αντιϊμπεριαλιστικός - όχι αντιδικτατορικός Υπονοείται η δράση κάποιων συγκεκριμένων δικτατορικώ ν πολιτικών δυνάμεων που δρουν σήμερα σ την ελληνική πολιτική ζωή, έχουν συγκρότηση, μηχανισμούς, ιδεολογία, μάζες, και συνολική π ολιτική πρακπκή, Εδώ, κ ί ας φανεί παράδοξο, θα χρησιμοποιήσω την ανάλυση του πρω θυπ ουργού Κ Καραμανλή που παρατηρεί ορθότατα ( ) ότι τέτοιες δικτατορικές πολιτικές δυνάμεις δεν υπάρχουν στη σημερινή Ελλάδα γιατί συντρίφτηκαν, κι’ότι δεν πρέπ ει να συγχέουμε ’χουντικους’ (ανθρώπους) που υπάρχουν, με ’χουντικές1πολιτικές δυνάμεις που δεν υπάρχουν Α λλω σ τε η δικτατορία έπεσε ακριβώς επειδή χρεωκόπησαν οι πολιτικές της δυνάμεις ( ) -Υπονοούνται, τέλος, οι δικτατορικοί 'θύλακες' στο στρατό και στον κρατικό μηχανισμό, 'οι κύκλοι τη ς ανω μαλίας', ( ) Υπονοείται το ονομαζόμενο 'παρακράτος', Αλλά 1) το 'παρακράτος' είναι π άντοτε συγκεκριμένη πολιτική δύναμη και δρα όταν το κράτος (δηλαδή οι συγκεκριμένες πολιτικές δυ νά μεις του) έχει καταργηθεί ή έχει αδυνατίσει, πράγμα που δεν συμβαίνει σήμερα, και 2) οι δικτατορικοί 'θύλακες' - έστω υπαρκτοί - δεν είναι αυτοί που χαρακτηρίζουν το σημερινό καθεστώ ς ούτε πολιτικά, ουτε στρατιω τικά, ούτε ιδεολογικά, ούτε οργανωτικά ( ) Ο όρος λοιπ όν 'αντιδικτατορική' στη στρατηγική του Γραφείου Εσωτερικού σημαδεύει την απουσία της σ αφούς στρατηγικής, και ταυτόχρονα την παρουσία, στο χώρο της αρισ τερός, της

142 μικροαστικής ιδεολογίας του 'αντιχουνπσμου' που με τόση ζέση, κάπως όψιμα, καλλιεργούν τα όργανα της μαζικής ενημέρωσης", βλ Ελεφάντης A , ό.π .. σ ελ 19 28 Βλ Ε λεφάντης A , ό.π .. σελ 14 29 Βλ Ε λεω ά νπ κ A . ό.π .. σελ 14 30 Χ αρακτηριστικό της αδυναμίας κατανόησης της πραγματικότητας από την ηγεσία αυτή είναι, ότι οι επ ίσ ημες εσω κομματικές εκτιμήσεις της ανέβαζαν το ποσοστό της Συμμαχίας μεταξύ 6-8% 31 Βλ Θ έσ εις της Κ Ε του ΚΚΕ εσ νια το 2ο (10ο) Συνέδριο, στο περιοδικό Κουυουνιστική Θ εω ρία και Πολιτική (ΚΟ-ΘΕ.ΓΜ. ειδικό τεύχος, Νο 21, σσ 25-30 32 Βλ Θ έσ εις για το 2ο (10ο) Συνέδριο, ό.π .. σελ 24 33 Βλ σ χετικά Βερναρδάκης Χρ & Μαυρής Γ , Κόμματα και κοινωνικές συμμαχίες . ό.π .. σσ 314-330 34 "Εχουμε την περίπ τωση του Λ Κυρκου, που αρνήθηκε μόλις αποφυλακίσθηκε να γίνει μέλος του Γραφείου Το γνωστό τελεσίγραφο που μας απηύθυνε παραιτηθείτε! Αποτυχατε στην οργάνω ση μαζικής Αντίστασης, στην ενότητα με το ΚΚΕ, σύρατε το κόμμα σε αντισοβιετικό κατήφορο Η κατάσταση οξύνθηκε με την τεχνική αναβίω ση της περίφ ημης αντίθεσης εσω τερικου-εξω τερικου Αυτή η επιχειρηματολογία στην οποία είχαμε στηριχθεί πριν από τη διάσπαση, ότι δηλαδή το Πολιτικό Γραφείο ήταν 30 χρόνια έξω, αποκομμένο από την ελληνική πραγματικότητα και ζώ ντας σ τις ανατολικές χώρες με τα προνόμια των γραφειοκρατών, επανήλθε και στη δική μας την περίπτωση Επανήλθε βέβαια χωρίς ιδεολογικό περιεχόμενο όπω ς πρίν, αλλά απλά και μόνο με μια γεωγραφική διάσταση ( ) Πήραμε τη πρωτοβουλία να στείλουμε ένα γράμμα σ το Κυρκο, στο οποίο του ζητούσαμε ξανά να γίνει μέλος του Γ ραφείου και του δίναμε τη δυνατότητα να διορίσει άλλα πέντε μέλη από το εσωτερικό, έτσι ώστε να πλειοψηφούν αυτοί που βρίσκονται στην Αθήνα, να είναι εκεί η καθοδήγηση και να άρουμε τη τεχνητή αντίθεση εσω τερικου-εξω τερικου Ο Λεω νίδας αρνήθηκε και μέχρι σήμερα δεν έχει δικαιολογήσει αυτή τη στάση του Του δόθηκε η δυνατότητα να αναλάβει την πλειοψηφία της ηγεσίας, αλλά επ εδίω ξε τη ρήξη και την εξόντω ση των διαφορετικών απόψεων", βλ Καράς Ν , ό.π.. σελ 9 35 Στις Θ έσ εις του 2ου (10ου) Συνεδρίου (1978), το οποίο εκ των πραγμάτω ν ήταν αναγκασμένο να τοπ οθετηθεί για την "απρόσμενη'' πολιτική ήττα τω ν εκλογώ ν του 1977, υπάρχουν χαρακτηριστικές φράσεις “( ) ο δογματισμός έχει βαθιές ρίζες στο ελληνικό κομμουνισ τικό κίνημα ( ) Οι δυσκολίες του δρόμου του ΚΚΕεσ φάνηκαν ευθυς εξ'αρχής Το γεγονός ότι το δογματικό ΚΚ είχε τον τίτλο ΚΚΕ και τον τίτλο ’Ριζοσπάστης' στην εφημερίδα του έπαιξε αναμφισβήτητο ρόλο Ασύγκριτα όμω ς μεγαλύτερη σημασία είχε το ότι πίσω από το δογματικό ΚΚ βρίσ κονταν το ΚΚΣΕ και άλλα ΚΚ που το υποστήριζαν", βλ Θέσεις για το 2ο (10ο) Συνέδριο, ό.π .. σσ 30-32 36 Τ ο φαινόμενο αυτό είχε επισημάνει και ο Ν Πουλαντζάς, αν και ο ίδιος συμφωνουσε συγκυριακά (δηλαδή για όσο διάστημα υπήρχε κίνδυνος δικτατορίας) με την ΕΑΔΕ "Το ιστορικό σφάλμα ήταν ότι η πολιτική γραμμή αυτή εκφράστηκε σαν μόνιμη στρατιωτική επιδίω ξη, πράγμα που είχε σαν αποτέλεσμα ότι παρέμεινε αμετάλλακτη ακόμα κι όταν ο τόπος μας πέρασε σε μια φάση ανοιχτώ ν αντιμονοπωλιακών και αντιϊμπεριαλιστικών κινητοποιήσεων, και ότι, έτσι εφαρμόσθηκε εσφαλμένα ακόμα και κατά την περίοδο που ήταν βασικά σωστή σαν τακτική", βλ Πουλαντζάς Ν , "Μ πορεί να γίνει η ενότητα των δυνάμεων της αλλαγής", στο συλλογικό τόμο ΠΑΣΟΚ και Εξουσία. Παπασαραντόπουλος Π (επιμ ), Θεσσαλονίκη, 1980, σσ 413-430, ιδιαίτερα σελ 419 37 Για την ιστορία του όρου βλ Glucksmann C -Β , “ Eurocommunisme” , στο Dictionnaire Critique du M arxism e. Labica G & Bensussan G (dir ), Paris, 1982, pp 335-340 38 Γ ια τη στρατηγική και τη θεωρία του Ευρωκομμουνισμου βλ Καρίλιο Σ . Ευρω κουυουνισυός και Κράτος. Αθήνα, 1977 // Για μια κριπκή του Ευρωκομμουνισμου βλ Mandel Ε , Critique de l'E urocom m unism e. Paris. 1978 39 Βλ σχεπκά, Λένιν Β I , Ο "Αοιστερισυός“ . Αθήνα, 1975, ιδιαιτέρως σσ 37-39 40 Βλ σχεπκά το άρθρο του Bensaid D , "Στρατηγική και Κόμμα", στο περιοδικό Θέσεις, τ 26, 1989, σ σ 19-44 41 Βλ Μ ηλιός Γ & Ψαράς Δ , "Η θεωρία του Ευρωκομμουνισμου Ανανέωση (ή) (και) συνέχεια,", στο π εριοδικό Ανώ νας νια την κουυουνιστική ανανέω ση, τ 11, 1980, σσ 32-40, ιδιαίτερα σ ελ 35 42 Βλ Θ έσ εις 2ο (10ο) Συνέδριο, ά π , σελ 37 43 Βλ Στάβερης Η , "Εισήγηση στην Πανελλαδική Εργατική Σύσκεψη του ΚΚΕ εσω τερικού", στο περιοδικό Κουυουνιστική Θεωρία και Πολιτική. (ΚΟ.ΘΕ.Π.). τ 43, 1982, σσ 5-20, ιδιαίτερα σ ελ 7

143 44 Βλ Στάβερης Η , ό.ττ.. σελ 7 45 Για το ζήτημα βλ και Μαυρής Γ , Οι κοινωνικές συντετανυένες της κουυατικής επιρροής Διεοευνηση της ιυήα>ου στο επίπεδο τω ν Βουλευτικών και συνδικαλιστικώ ν εκλονώ ν. Δ ιδακτορική Διατριβή, Τμήμα Πολιτικών Επιστημών Πανεπιστημίου Αθηνώ ν, 1993 46 Βλ "Η Π ανελλαδική Αγροτική Σύσκεψη", Υλικά, στο περιοδικό Κουιιουνιστική Θ εωρία και Πολιτική (ΚΟ .ΘΕ.Π.). τ 18, Μάης-Ιουνης 1977, σσ 73-104, ιδιαιτέρως σελ 102 47 Βλ "Τα προβλήματα της κομματικής οικοδόμησης", Απόφαση της 4ης Τακτικής Συνόδου της Κ Ε του ΚΚΕεσ, στο περιοδικό Κουυουνιστική Θεω ρία και Πολιτική, τ 30-31, Γενάρης-Φ λεβάρης 1980, σ σ 3-11, ιδιαιτέρω ς σελ 8 48 Βλ "Π ολιτική Ερευνα Η κοινωνική ψυχολογία, ιδεολογία και μορφολογία των δυο Κ Κ", έρευνα της ετα ιρ εία ς ΕΥΡΩΔΗΜ, στο περιοδικό Συνγοονη Πολιτική - Επιθεώρηση ελληνικής π ο λιτικής, τ 3, Μ άϊος 1981, σσ 50-58 49 Είναι χαρακτηριστικό ότι οι γυναικείες οργανώσεις της μεταπολιτευτικής περιόδου (ΕΓΕ /Π ΑΣΟ Κ, ΟΓΕ/ΚΚΕ, Κίνηση Δημοκρατικών Γυναικών/ΚΚΕεσ και ανέντακτοι) συγκροτήθηκαν, μάλλον, κατά τα πρότυπα τω ν (κομματικών) συνδικαλιστικώ ν παρατάξεω ν, επιβάλλοντας μια "συντεχνιακή" γυναικεία αιτηματολογία 50 Βλ μεταξύ άλλω ν Κίτσιου Τατιάνα, "Σημειώσεις για το γυναικείο κίνημα", στο περιοδικό Κριτική, τ 5, 1984, σ σ 37-39 // Επίσης της ιδίας, "Σημειώσεις για το γυναικείο κίνημα, μέρος β'", σ το περιοδικό Κριτική, τ 6, 1984 51 Βλ Κ Ε του ΚΚΕεσ, Απόωαση νια το νυναικείο £ήτηυα. εσωτερικό ντοκουμέντο, Φ λεβάρης 1980 52 Βλ Γ ραφ είο Γ υναικών της Κ Ε του ΚΚΕεσ, Ενηυεοω τικό Σηυείω υα. εσω τερικό ντοκουμέντο, Μάης 1981 53 Το Γραφείο Γ υναικών του ΚΚΕεσ τοποθετεί το ποσοστό τω ν γυναικών σ το κόμμα σ το 18% Βλ "Τι συμβαίνει σήμερα στο κόμμα μας", εσω τερικό ντοκουμέντο, 1982 Το ποσοστό αυτό εξηγείται από το γεγονό ς ότι από τις 1 500 γυναίκες που συμμετείχαν στην Πανελλαδική Σύσκεψη, "συμμετείχε και ένας μεγάλος αριθμός γυναικών που δεν είναι ενταγμένες σ τις γραμμές μας", βλ Γραφείο Γυναικώ ν της Κ Ε του ΚΚΕεσ, Ενημερωτικό Σημείωμα,_ ó jt. 54 "Ν ομίζουμε ότι πρέπ ει να ερευνηθεί το γιατί σ'ένα ανανεω τικό Κομμουνιστικό Κόμμα όπ ω ς είναι το δικό μας εξακολουθούν να υπάρχουν επιφυλάξεις απέναντι στις γυναίκες ( ) μέσα σ το κόμμα αναπ αράγουμε την κρατούσα ανδροκρατική κοινωνία ( ) Η οργανωτική απόφαση του Συνεδρίου αποσιω π ά το τόσο σπουδαίο γυναικείο ζήτημα τόσο μέσα στο Κόμμα όσο και γενικότερα τη δουλειά μας στους μαζικούς γυναικείους χώρους ( ) είναι ενδεικτικό με πόση αδιαφορία περιβάλλει το Κόμμα μας το γυναικείο θέμα", βλ "Τι συμβαίνει σήμερα σ το κόμμα υας". ό.π. 55 Βλ τα συμπεράσματα στο Μαυρής Γ , ό.π. 56 Μια κορυφαία τέτοια στιγμή αποτέλεσαν οι μαζικές διαγραφές που επέβαλλε η ηγεσία του ΚΚΕεσ σ την ΕΚΟΝ Ρήγας Φεραίος το 1978 Τα γεγονότα εκείνα εξώ θησαν εκτός κόμματος, τη μεγάλη πλειοψ ηφία της, με αποτέλεσμα την ουσιαστική διάλυση της Νεολαίας 57 Χ αρακτηριστική τέτοια περίπτωση αποτέλεσε η πρόταση για τη συγκρότηση της "Συμμαχίας" στις εκλο γές του '77, π άνω στην οποία τοποθετήθηκε όλο το Κόμμα μαζί με τις άλλες απόψ εις Η πρόταση της ηγεσίας είχε λάβει 65% περίπου, του Σ Καρρά 24%, και του Λ Τζεφρώνη 11 % 58 Ο όρο ς ανήκει σ το Καραμπελιάς Γ , Κράτος και κοινωνία στη υεταπολίτευση (1974-1988), Αθήνα, 1989, σσ 117-118

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΕΠΙΛΟΓΙΚΟΥ ΜΕΡΟΥΣ

145 1 "Κ αθώ ς η στρατιωτική δικτατορία δεν ανατράπηκε 'από κάτω', η μεταπολίτευση δεν ανέδειξε κάπ οιες ν έες και ομοιογενείς ηγετικές ομάδες, που θα μπορούσαν να καλύψουν ( ) την υπό διαμόρφ ω ση πολιτική σκηνή ( ) το κενό καλύφθηκε σε μεγάλο βαθμό από τον προδικτατορικό πολιτικό κόσμο", βλ Πάσχος Γ , Το κουυατικό σύστηυα 1974-1981. ανάτυπο από το έργο Ελλάδα, Ιστορία και Πολιτισμός, εκδ Μαλλιάρης-Παιδεία, Θεσσαλονίκη, 1980, σελ 13 // Βλ επίσης, Βεγλερής Φ -Δερτιλής Γ -Δημητράκος Δ -Μαυρογορδάτος Γ -Ροζάκης X , "Συζήτηση για τα κόμματα", στο π εριο δικό Αντί, τ 82, 1977 Εξαίρεση στη συζήτηση αυτή αποτελεί η άποψη του Χρ Ροζάκη "Δεν θα ’θελα να συμφω νήσω μ'αυτή την απλοποίηση σχετικά με την επαναφορά των παλιών π ολιτικώ ν σ χημάτω ν στη μεταδικτατορική Ελλάδα Μπορεί να δει κανείς μια ευθυγράμμιση του ελληνικού πολίτικου κόσμου στις βασικές κομματικές δομές που ισχύουν στη δυτική Ευρώπη Κάτι που δεν υπήρχε προδικτατορικά Η Ενωση Κέντρου-Νέες Δυνάμεις παρουσιάζονται α μέσω ς μετά τη μεταπ ολίτευσ η σαν ένα σοσιαλδημοκρατικό κόμμα, κάτι που φυσικά δεν συνέβαινε προδικτατορικά Παράλληλα εμφανίζεται για πρώτη φορά το σοσιαλιστικό κόμμα του Παπανδρέου Α ντίσ το ιχα η Ν Δ παρουσιάζεται με νέο προσωπείο { ) ευθυγραμμισμένο σε κάποιο βαθμό στα μοντέλα τω ν χ ρ ισ τια ν ο δ η μ ο κ ρ α τώ ν κομμάτων της Δύσης ( ) Παράλληλα παρουσιάζεται το φαινόμενο του ΚΚΕ εσωτερικού, το οποίο αντιπροσωπεύει στην ουσία σιγά-σιγά τον ευρω κομμουνισμό που γεννιέται στην Ιταλία, Γαλλία ( )", βλ Ροζάκης Χρ . ό.π. // Για μια ενδιά­ μεση θέση μεταξύ "τομής" και “συνέχειας", βλ Περδικάρης Ευ , "Ó ρόλος του κοινωνικού μετασχηματισμού στην εξέλιξη της κοινωνιολογικής σύνθεσης της Βουλής 1964-1977", στο π εριο δικό Πολιτική, τ 1, 1981 // Επίσης του ιδίου, "Η σύνθεση παραδοσιακών και συγχρόνω ν μορφώ ν οργάνω σης του κομματικού συστήματος στη φυσιογνωμία της νέας Βουλής", στο σ υλλογικό τόμο της Ε Ε Π Ε Οι εκλονές του 1981. Αθήνα, 1984, σσ 129-139 2 "( ) πολύ συχνά δε πίσω απ'αυτούς τους διάφορους διαξιφισ μούς με τις αφηρημένες έννοιες και πς υψ ηλές ηθικές αρχές βρίσκουμε να κρύβονται καθαρά ιδιοτελή συμφέροντα και προσω πικές φιλοδοξίες - πράγμα καθόλου εκπληκτικό βέβαια, αν πάρουμε υπόψη την ιδεολογική και οργανω τική ρευστότητα των ελληνικώ ν κομμάτων, την ευκολία με την οποία οι πολιπκοί μας μεταπ ηδούν απ ό το ένα κόμμα στο άλλο και γενικότερα το σύστημα της εκλογικής π ελατείας με τις αντίσ τοιχες ιδεολογικές του μεταπτώσεις", βλ Μουζέλης Ν , Νεο-ελληνική κοινωνία, όψεις υπ ανά π τυξης. Αθήνα, 1978, σσ 303-304 3 Για μια συνολική κριτική τη ς θέσης αυτής βλ Νικολακόπουλος Η . Κόυυατα και βουλευτικές εκλονές στην Ελλάδα 1946-1964. Αθήνα, 1985 // Επίσης, Τσουκαλάς Κ , "Το πρόβλημα της πολιτικής π ελατείας στην Ελλάδα του 19ου αιώνα“ , στο συλλογικό τόμο της Ε Ε Π Ε Κοινω νικές και Πολιπκές δυνάυεις στην Ελλάδα. Αθήνα, 1977, σσ 73-112 // Ακόμα "( ) το πελατειακό μοντέλο, αν και χρήσιμο στην ερμηνεία μικροπολιτικής κλίμακας φαινομένων τοπικής πολιπκής, δεν μπ ορεί να έχει εφαρμογή σε επίπ εδο μακροπολιτικών ή εθνικής κλίμακας μαζικώ ν φαινομένω ν ( ) Ετσι, κατά το μέρος που η πολιτική αναφέρεται όχι σε ροές προσωπικών ω φελημάτω ν, αλλά σε δημόσια θέματα ή σε δημόσια συλλογικά αγαθά, δηλαδή αγαθά που κατανέμονται σε ομάδες προσ ώ π ω ν, κοινωνικά στρώματα και συλλογικότητες, είναι φανερό όπ οι πελατειακές σ χέσεις δεν παίζουν παρά δευτερευοντα ρόλο στην εξήγησή της“ , βλ Αλεξανδρόπουλος Στ , Συλλονική δοάση και αντιπροσώ πευση συυωεοόντων ποιν και υετά τη υεταπολίτευση. Διδακτορική Διατριβή, Πάντειο Πανεπισ τήμιο, Αθήνα, 1990. σελ 50 4 Για τον ορισμό αυτής της παραδοσιακής πελατειακής σχέσης βλ Graziano L , "A conceptual fram ew ork for the study of clientelist behavior", in European Journal of Political Research. IV, 1976 // Επίσ ης, M edard J F , "Le rapport du clientele, du phenomene social a l'analyse politique", in Revue Française de Science Politique. Fevrier 1976, pp 103-131 και πς εκεί βιβλιογραφικές αναφορές // Ακόμα, Lemieux V . Le patronage politique - une etude com parative. Quebec, 1977 5 "T o καινούργιο αυτό πελατειακό φαινόμενο του σύγχρονου κράτους διακρίνεται από την κλασική περίπ τω σ η της πελατείας στο μέτρο που δεν περνάει πια τόσο μέσα από προσω πικές θέσεις κομματικής πατρωνείας, αλλά μέσα από εκείνα τα διοικηπκά κυκλώματα κοινω νικής αρω γής του σύγχρονου κράτους που παραμένουν ακόμα ενεργά", βλ Poulantzas Ν , "La crise des partis", in Monde D iplom atique. Septembre 1979 // Οι μορφές των πελατειακώ ν σ χέσεων ενισχυονται από τη σύγχρονη κρίση του κράτους πρόνοιας “( ) ο περιορισμός των κοινωνικών παροχώ ν του κράτους έχει σαν αποτέλεσμα να αυξήσει ορισμένες αναπόφευκτες διακρίσεις στην ικανοποίηση τω ν αιτημάτω ν και γι'αυτό να αναπτύξει ( ) διαδικασίες εκφυλισμού των θεσμών,

146 ρουσφετολογικου και κορπορατιβιστικου τύπου ( )", βλ Φεραγιόλι Λ , Αυταρχική Δηυοκοατία κπι Κοιτική Tnc π ολιτικής. Αθήνα. 1985. σσ 82-83 6 Πρβλ το χαρακτηριστικό παράδειγμα των Ιουλιανών γεγονότων του 1965, σ το Βερναρδάκης Χρ - Μ αυρής Γ , Κόυυατα και Κοινωνικές Συυυαγίες στην ποοδικτατοοική Ελλάδα - οι προϋποθέσεις της Μ εταπ ολίτευσης. Αθήνα, 1991, σσ 239-349 7 Βλ D uverger Μ , Les partis politiques. Paris, 1976, p 118 8 Τη διαδικασία της πλήρους ένταξης των κομμάτων στους κρατικούς θεσμούς περιγράφει ο Γ Δρόσος, χρησιμοπ οιώ ντας μια κλασική στη νομική επιστήμη περιοδολόγηση της στάσης του κράτους απέναντι στα κόμματα στάδιο καταπολέμησης - στάδιο αγνόησης - στάδιο αναγνώ ρισης και νομιμοπ οίησης - στάδιο συνταγματικής ενσωμάτωσης Βλ Δρόσος Γ , Η νουική θέση τω ν πολιτικώ ν κουυάτω ν στην Ελλάδα. Αθήνα, 1982, σσ 37-39 9 Α ς επ ισημανθεί στο σημείο αυτό ότι στην ελληνική περίπτωση απουσιάζουν οι διακριτοί και "θεσμοπ οιημένοι" μηχανισμοί παραγω γής κρατικών επιτελικών στελεχώ ν, ανάλογω ν με αυτούς που χαρακτηρίζουν χώ ρες όπω ς η Γαλλία, η Μ Βρετανία ή οι ΗΠΑ 10 Βλ Δρόσος Γ , ¿ Π . σ ελ 40 // Ο π ω ς προσθέτει ο ίδιος, η τάση αυτή εκδηλώνεται κυρίω ς με διατάξεις που εισάγουν τον έλεγχο τω ν κομμάτων Δεν αποκλείεται ω στόσο η "περιχαράκω ση" τω ν ορίω ν δράσ ης ενός κόμματος να δηλώνεται ρητά ακόμα και στο ίδιο το Σύνταγμα Χ αρακτηριστικό είναι το άρθρο 21 του Θ εμελιώ δους Νόμου της Βόννης του 1949, όπου στην π αράγραφο 2 αναφέρονται τα εξής "Κόμματα που, λόγω τω ν σκοπών τους ή λόγω της σ υμπεριφοράς των οπαδώ ν τους, επιδιώ κουν να βλάψουν ή να ανατρέψουν το ελεύθερο δημοκρατικό π ολίτευμα ή να θέσ ουν σε κίνδυνο την υπόσταση της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας, είναι α ντισυνταγματικά Το Ομοσπονδιακό Συνταγματικό Δικαστήριο αποφαίνεται για το ζήτημα της α ντισυνταγματικότητας" (περιέχεται στο Μ αυριάς Κ - Παντελής A (επιμ ], Συντανυατικά Κείυενα Ελληνικά και ξέν α . Αθήνα-Κομοτηνή, 1981, σσ 456-457) Αυτό που θα μπορούσε να επισημανθεί στο άρθρο 21 είναι ότι η αντισυνταγματικότητα (ο "εξοβελισμός") ενός κόμματος δεν κρίνεται μόνο από τη διακήρυξη τω ν στόχω ν του Η ποινικοπ οίησή του μπορεί να θεμελιω θεί ακόμη και από τη δράση ("συμπεριφορά") τω ν οπ αδώ ν του, έσ τω κΓαν οι διακηρύξεις του δεν το τοποθετούν εξ'αρχής εκτός "νομίμου πλαισίου" Πρόκειται ασφαλώ ς για μια προω θημένη περίπτωση "προληπτικής θωράκισης” της πολιτικής εξουσίας απέναντι σε ενδεχόμενες αμφισβητήσεις της 11 "Η απ οκλειστικότητα δεν συνίσταται στον πολιτικό χαρακτήρα της δράσης τω ν κομμάτω ν, αλλά σ το αποτέλεσμα της δράσης τους, που συνεπάγεται, κατά κάποιο τρόπο, συμμετοχή στη διαμόρφω ση της κρατικής βούλησης", βλ Φουντεδάκη Π , Ενδοκουυατική Δηυοκοατία και Συντανυα. Αθήνα, 1987, σελ 59 12 Βλ Φ ουντεδάκη Π , ό .π .. σελ 62 13 "Η δη σήμερα δεν νοείται κόμμα χωρίς καταστατικό και επομένως ρύθμιση και ιεραρχημένη εσω τερική δομή από την κορυφή ω ς τη βάση, κάτι που βέβαια δεν αποτελουσε κανόνα σε π ροη­ γούμενες π εριόδους", βλ Papadimitriou G , "Die Institution der politischen Partei in Griechenland", in Tsatsos D - Schefold D , - Schneider Η -P (Hrsg). Parteienrecht im europäischen Vergleich. 1990, pp 261-299, ιδιαιτέρω ς σελ 276 14 Είναι γεγονός ότι μια τέτοιου τύπου ρύθμιση συνιστά μια πολύ πιο διακριτική και "ευέλικτη" μορφή επ έμβασ ης και ελέγχου των κομμάτων από τον σκληρό πυρήνα της κρατικής εξουσίας, μορφή που μεταθέτει τα όρια ελέγχου πολύ πιο μακριά από εκεί που θα τα έθετε μια "απαρέγκλιτη" κατασταλτική συνταγματική ρύθμιση Γιατί. όπως είναι γνωστό, "( ) κατά την επεξεργασία του Συντάγματος 1974-75 ( ) η κυβέρνηση είχε προτείνει τότε ρητή διάταξη για την απαγόρευση με απόφαση του Ανω τάτου Ειδικού Δικαστηρίου κάθε κόμματος, του οποίου η δράση α ποσκοπουσε στην ανατροπή του δημοκρατικού πολιτεύματος ή έθετε σε κίνδυνο την εδαφική ακεραιότητα της χώ ρας Η π ρόταση αυτή αποτέλεσε αντικείμενο έντονης κριτικής και γρήγορα εγκαταλείφθηκε ( ), βλ Papadim itriou G , ά π , ρρ 289-290 15 Βλ Papadim itriou G . ό.π.. ρ 279 16 Ο Δ Τσάτσος υπήρξε ο πρώ τος συνταγματολόγος που τάχθηκε στην Ελλάδα υπέρ της άπ οψ ης ότι απ ό το Σύνταγμα προκύπτει κανόνας για μια "δημοκρατική οργάνωση των πολιτικώ ν κομμάτω ν" Εντούτοις, η κρατική ρύθμιση της εσω τερικής δομής των πολιτικώ ν κομμάτων, με θέσπιση κανονιστικώ ν διατάξεω ν για την εσωτερική τους λειτουργία δεν προχώρησε, σε αντίθεση

147 με το γερμανικό πρότυπο, αν και σ το αρχικό σχέδιο του σχετικού συνταγματικού άρθρου υπήρχε π ρόβλεψ η έκδοσης νόμου "περί οργάνωσης και λειτουργίας των κομμάτων", η οποία τελικώ ς απαλείφθηκε Βλ Τσάτσος Δ , Η ενδοκουυατική αντιπολίτευση ω ς ποόβληυα του Συντανυατικου Δικαίου. Α θήνα, 1983 // Για το ίδιο θέμα βλ τον προβληματισμό που αναπτυσεται στο Papadim itriou G , ó jt , ρρ 280-281 // Επίσης, Φουντεδάκη Π . ό.π .. ιδιαιτέρους σσ 203-305 // Το Συμβούλιο Επικρατείας έχει ταχθεί εναντίον ενός νόμου για τα πολιτικά κόμματα "ίνα αποφευχθεί π άσα επέμβασις εις την ελευθερία των" (ΣτΕ 2145/1979, παρατίθεται σ το Τσάτσος Δ , όπ ) 17 Για τις νομικές περιπέτειες της χρηματοδότησης τω ν κομμάτων στις τροποποιήσεις του ν 1443/84 βλ Λ οβέρδος A , "Η χρηματοδότηση τω ν πολιτικώ ν κομμάτων (1984-1989)'', σ το π εριοδικό Κοινοβουλευτική Επιθεώ ρηση, τ 1, 1989, σσ 3-15 18 Ο Δ Τ σάτσος σημειώνει ότι "( ) η κρατική επιχορήγησις δεν αίρει τη δυνατότητα παρασ κηνιακώ ν οικονομικών δεσμεύσεων, μειώνει όμω ς την αναγκαιότητά τους", βλ Τσάτσος Δ , "Σύνταγμα και χρηματοδότησις τω ν πολιτικών κομμάτων", στον Τιυητικό Τόυο υπέρ Η.Κυριακόπουλου. Θεσσαλονίκη, 1966, σσ 387-408, ιδιαιτέρως σελ 397 // Ωστόσο, και η μείωση της αναγκαιότητας αποδείχθηκε τελικώ ς αμφίβολη 19 Τα τελευταία χρόνια, πλήθος από περιστατικά στις ΗΠΑ, στη Γαλλία, στην Ιταλία, σ το Βέλγιο, στην Ιαπω νία κ λπ έχουν πιστοποιήσει την εμπλοκή του κόμματος ω ς διαμεσολαβητικου μηχανισμού μεταξύ κράτους και ιδιω τικού κεφαλαίου 20 Ο π ω ς επισ ημαίνεται, αν το κόμμα δεν διαθέτει δημοκρατική εσω τερική λειτουργία "( ) υφίσταται το παράδοξο, να χρηματοδοτούνται με δημόσιο χρήμα κομματικές ηγεσίες, συγκεκριμένα πρόσω π α, που πιθανόν με αντιδημοκρατικές διαδικασίες και δίχως ερείσματα στη βάση του κ όμματος αναγορεύονται αρχηγοί", βλ Φουντεδάκη Π , ¿ π , σελ 302 21 Βλ Κασιμάτης Γ , "Τα πολιτικά κόμματα σαν συνταγματικός θεσμός", σ το περιοδικό Συνχρονα Θ έυατα. τ 8, 1980, σσ 52-60, ιδιαιτέρως σελ 58 22 Βλ Δρόσ ος Γ , ά π ^ σσ 174-175 23 Βλ Κασιμάτης Γ , ό.π .. σελ 56 24 Βλ Τ σ άτσ ος Δ , Σύντανυα και Πολιτειακή πρακτική - επιλονή κειυένων 1971-1983. Θεσσαλονίκη, 1983, σελ 138 25 "Η έννοια του 'εσωτερικού ε χ θ ρ ο ί δεν ταυτίζεται με εκείνη του εγκληματία Ο 'εσω τερικός εχθρός' δεν διαπ ράπ ει ποινικά αδικήματα Η δράση του δεν εμπίπτει στις διατάξεις του Ποινικού Κώδικα Γι'αυτό και δεν αντιμετωπίζεται κατασταλτικά, αλλά μόνο π ροληπτικά Τεκμαίρεται ω ς 'δυνάμει' ικανός να διαπράξει ίσως κάποτε, αξιόποινες πράξεις, ω θούμενος από τις πολιτικές ιδέες του Σ'αυτές τις τελευταίες εντοπίζεται η επικινδυνότητά του Είναι λοιπόν ιδεολογικός και πολιτικός εχθρός Και διώκεται σαν επικίνδυνος, επειδή ακριβώ ς δεν είναι δυνατόν να διω χθεί σαν ένοχος Αυτό σημαίνει ότι η αντιμετώπισή του δεν είναι μόνο - ή ίσ ω ς δεν είναι καν έργο της αστυνομίας και τω ν δικαστηρίω ν, αλλά του συνόλου των μηχανισμών, κατασταλτικώ ν και ιδεολογικώ ν, της κρατικής εξουσίας", βλ Μάνεσης A , "Η κρίση των θεσμώ ν της φιλελεύθερης δημοκρατίας και το Σύνταγμα” , στο περιοδικό Συνγοονα Θ έυατα. τ 8, 1980, σσ 20-35, ιδιαιτέρω ς σσ 24-25 26 "( ) δεν αποκλείεται επίσης 'εσωτερικός εχθρός' να αποβεί και ένας υπουργός, αλλά και ο Πρω θυπουργός και η κυβέρνηση, ακόμη και η Βουλή, δηλαδή η συγκεκριμένη πλειοψ ηφία της - τα ζήσαμε άλλω σ τε αυτά στον τόπο μας ( ) το καλοκαίρι του 1965 Αλλά και το εκλογικό σώμα, δηλαδή ο ίδιος ο 'κυρίαρχος' λαός ενδέχεται να αντιμετωπισθεί σαν 'εσω τερικός εχθρός* ( ) ομολογημένος άμεσος στόχος του στρατιω τικού πραξικοπήματος της 21ης Απριλίου 1967 ήταν η ανατροπ ή τω ν εκλογώ ν που είχαν προκηρυχθεί", βλ Μάνεσης A , ό.π , σελ 26 27 Μια τέτοια "έκτακτη" περίπτωση κατά τη μεταπολιτευτική περίοδο διαγράφηκε, χω ρίς να ολοκληρω θεί, το 1980 με την απαγόρευση της πορείας του Πολυτεχνείου και την "π ρος στιγμήν" δίωξη τω ν πολιτικώ ν υπευθύνων της πορείας (μειοψηφία του Κ Σ της ΕΦΕΕ και π ολιτικές οργανώ σεις που την κάλυπταν) Αλλωστε, και μόνον η σκέψη να κρίνει το Α νώ τατο Ειδικό Δικαστήριο τη δράση των κομμάτων (που τελικά δεν θεσμοθετήθηκε, βλ παραπάνω σημ 14), αποδεικνυει τις υπαρκτές τάσεις της κρατικής εξουσίας 28 Πρβλ τη συνολική άποψη που εκτίθεται στο Κόλλιας Κ , Βασιλεύς και Επ α νά σ τα σκ 1967, Αθήνα, 1984, όπου και απαριθμουνται συγκεκριμένα οι νομικές υποδοχές του Συντάγματος του 1975 π ου δικαιολογούν τη θέση εκτός νόμου κάποιου πολίτικου χώρου

148 29 Την άποψ η ότι σ τα πλαίσια του ισχυοντος Συντάγματος δεν μπορεί να τεθεί ένα κόμμα εκτός νόμου έχει διατυπ ώ σει ο Κασιμάτης Γ . ό.π // Επίσης, Φουντεδάκη Π , ό.π.. σσ 63- 67 30 Ο σ α φ ή ς ("θετικός") συνταγματικός ορισμός της δράσης του πολίτικου κόμματος υπήρξε η νομική βάση για να τεθεί εκτός νόμου από το Συνταγματικό Δικαστήριο της Καρλσρουης το 1952 το κόμμα της ά κρας δεξιάς (εθνικοσοσιαλιστικό) και το 1956 Κομμουνιστικό Κόμμα Γερμανίας, ταυτιζόμενα ω ς αντιδημοκρατικά, ακριβώ ς μέσα από τον ορισμό του "νόμιμου συνταγματικού χώρου" Α νά λογες εμπειρίες υπήρξαν στη Γαλλία με την κήρυξη εκτός νόμου το 1973 της Ligue C om m uniste (Τροτσκιστές), αλλά και στην Ιταλία, με την υπογραφή το 1977 της σ υμφω νίας τω ν 6 σ υνταγματικώ ν κομμάτω ν (Κομμουνιστικό, Σοσιαλιστικό, Σοσιαλδημοκρατικό, Φιλελεύθερο, Ρεπουμπλικανικό, Χριστιανοδημοκρατικό), της γνωστής "arc constitunionnel" (συνταγματικό τόξο), που επ ισ ημοπ οιούσ ε τη συγκρότηση ενός πολίτικου τοπίου "δυο ταχυτήτων", του επίσημου αναγνω ρισμένου και του "εξω θεσμικού" Η αντιπαράθεση και ο εξοβελισμός οδήγησε τελικά στην ποινικοπ οίηση π ρακτικώ ν και δράσεων, ακόμα και πολύ διαφορετικών από την τρομοκρατία, καθώ ς και στην π εριστολή ατομικών ελευθεριώ ν και δημοκρατικών δικαιωμάτω ν Ειδικότερα, για τη γερμανική εμπ ειρία του Συνταγματικού Δικαστηρίου βλ Θεοδόσης Γ , Το Ουοσπονδιακό Συντανυατικό Δικαστήριο π κ Γεουανίας. Αθήνα-Κομοτηνή, 1991 // Για την ιταλική εμπειρία βλ Φ εραγιόλι Λ , ô jt // Επίσης του ιδίου, Βία και Πολιτική. Αθήνα, 1985 31 Βλ Φ εραγιόλι Λ , Αυταρχική Δημοκρατία , ôjt , σελ 32 32 Βλ Δ ρ όσ ος Γ , ô jt , σελ 315 κ ε 33 Το νέο άρθρο 32 του (αναθεωρημένου) Συντάγματος προβλέπει "Η εκλογή του Προέδρου της Δ ημοκρατίας απ ό τη Βουλή γίνεται με ονομαστική ψηφοφορία", σε αντίθεση με το προηγούμενο άρθρο που όριζε την εκλογή του Προέδρου δια μυστικής ψηφοφορίας 34 Βλ Φ εραγιόλι Λ , ό.π .. σελ 33 35 Βλ Παπαδημητρίου Γ , Ο Kavoviauôc Tnc Βουλής και ο Κανονισυός του Ευρωπαϊκού Κ οινοβουλίου. Α θήνα-Κομοτηνή, 1993 // Επίσης, Φουντεδάκη Π , Τα δικαιώ υατα των βουλευτώ ν. Αθήνα-Κομοτηνή, 1993 // Ο π ω ς έχει επισημανθεί, υπάρχει μια εντυπωσιακή για τα πολιτικά πράγματα συρρίκνω ση των δικαιω μάτω ν των βουλευτών, που θεσπίζεται και με τους κανονισμούς λειτουργίας τω ν κοινοβουλευτικώ ν ομάδω ν Πρόκειται για ένα λεπτομερές πλαίσιο απαγορεύσεω ν για τους β ουλευτές που οριοθετεί τη συμπεριφορά τους εντός και εκτός Βουλής "Είναι φανερό π ω ς με τις ρυθμίσ εις αυτές καταβάλλεται προσπάθεια να χτυπηθεί ο παραγοντισμός και ο π ελατειακός πολιτικαντισμός, ενώ ταυτόχρονα επιδιώ κεται να υπαχθούν οι βουλευτές στον απόλυτο έλεγχο της κομματικής ηγεσίας", βλ Α λιβιζάτος Ν . "Κρατική εξουσία και Πολιτικοί Θεσμοί", στο περιοδικό Σύνγοονα Θ έυ ατα . 1983, σσ 52-60, ιδιαιτέρως σελ 58 36 Για το ζήτημα αυτό βλ Πουλαντζάς Ν , Το Κράτος, η Εξουσία, ο Καπιταλισυός. Αθήνα, 1982, σελ 312 κ ε 37 Α ς διευκρινισ θεί εδώ, ότι η διάκριση μεταξύ των "κορυφών" της κρατικής διοίκησης και του συνόλου της κρατικής γραφειοκρατίας είναι απαραίτητη Οι πρώ τες έχοντας επω μισθεί καθαρά πολιτικές λειτουργίες όχι απλώ ς εκπονούν κρατική πολιτική, αλλά ενσαρκώνουν την ίδια τη σταθερότητα και τη συνέχεια του Κράτους Αντιθέτως, το σύνολο των υπαλλήλων της κρατικής διοίκησης μόνο σε τελική ανάλυση "παράγει" πολιτική 38 Βλ Π ουλαντζάς Ν , ôjt , σελ 236 39 Το παράδειγμα του βρετανικού "Civil Service" συνιστά ένα χαρακτηριστικό δείγμα Ο απολιτικός χαρακτήρας του "Civil Service" υπήρξε η κατάληξη διαδοχικών μεταρρυθμίσεων και διοικητικώ ν π ρακτικώ ν που αναπτύχθηκαν ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα και κυρίως μετά την περίφημη Εκθεση Northcote-Trevelyan του 1853 Ο ιστορικός αυτός χαρακτήρας ανατράπηκε ριζικά απ ό το 1979 και μετά με την άνοδο στην κυβέρνηση της Μ Θάτσερ Για το θέμα αυτό βλ Fry Κ Geoffrey, T he Changing Civil Service. London, Allen & Unwin, 1985 // Για τη γαλλική περίπ τω ση βλ Birnbaum Ρ (dir Les elites socialistes au pouvoir 1981-1985. Paris, 1985 40 Νόμος 1235/1982 "Ασκηση κυβερνηπκής πολιτικής και καθιέρωση λαϊκής εκπροσώ πησης στους νομούς" Σύμφω να με το άρθρο 4, όλα τα μέλη των Νομαρχιακών Συμβουλίω ν π λην του Νομάρχη είναι αιρετά, άμεσα ή έμμεσα // για το θέμα αυτό βλ Αλιβιζάτος Ν , ό.π. 41 Για τα συνοικιακά συμβουλια, δημοτικά διαμερίσματα, συνοικιακές συνελεύσεις, πς συνελεύσεις των συνοικισμώ ν και το θεσμό τω ν παρέδρων, Νόμος 1270/1982 "Τροποποιήσεις του δημοτικού και κοινοτικού κώ δικα για το εκλογικό σύστημα, τη δημοτική αποκέντρωση, τη λαϊκή συμμετοχή και τη

149 διοικητική αυτοτέλεια των δήμων και κοινοτήτω ν" // Για τα δημοτικά Διαμερίσ ματα (Αθήνα, Θ εσσαλονίκη Πειραιάς), Π Δ 982/1981, Π Δ 360/1982, 569/1982 //Γ ια τα επαρχιακά συμβουλια, βλ Νόμος 1416/1984 // Γ ια μια συνολική επισκόπηση τω ν νέων συμμετοχικώ ν θεσ μώ ν βλ Γέροντας A , 'Τ οπ ική Αυτοδιοίκηση και λαϊκή συμμετοχή Συμβολή στους νέους σ υμμετοχικούς θεσμούς", σ το περιοδικό Δίκαιο και Πολιτική, τ 11, 1986 42 Α ντίσ τοιχο υπήρξε και το φαινόμενο της συμμετοχής τω ν σπουδαστών στα TEI Το 1982 το ποσοστό συμμετοχής έφθασε το 89,7% Το 1983 ήταν 86,3%, το 1984 93,5%, το 1985 96,6% , το 1986 99,2% Βλ εφ Ελευθεροτυπία. 17/4/1986 43 Π ρβλ Φ εραγιόλι Λ , Αυταρχική Δημοκρατία , ό.π.. σελ 42 44 Βλ Π ουλαντζάς Ν , ó j t , σελ 324 45 Για το τεράστιο αυτό ζήτημα βλ ενδεικτικά Πουλαντζάς Ν , ó j t , σσ 314-315 // Επίσης, Μ άνεσης A , ό π // Βενιζέλος Ευ , Η λονική του πολιτεύυατοο και η δουή Tnc εκτελεστική<: ε£ουσία<: σ το Σύντανυα του 1975. Θ εσσαλονίκη, 1980 46 Ο υπ οβιβασμός της αντιπροσω πευτικότητας των κομμάτων σε κυριαρχούμενη πλευρά σ το εσ ω τερικό τους, απαντά στην κριτική που ασκήθηκε στην άποψη του Πουλαντζά για τη μετα­ τροπή του "κυρίαρχου μαζικού κόμματος" σε “ κατεξοχήν κρατικό κόμμα", άρα σε κρατικό θεσ μό Η κριτική σ τον Πουλαντζά επεσήμαινε εύστοχα, ότι το να εκλαμβάνεται το κόμμα ω ς κρατικός θεσ μός συνιστά μονομερή άποψη, στο μέτρο που υποτιμάται η διπλή ιδιότητα του κόμματος ω ς θεσμού ένταξης αλλά και πολιτικής διεκδίκησης, ενώ παραγνωρίζεται ο ρόλος των κομμάτων στην οργάνω ση ενός πλουραλιστικου προφίλ του πολίτικου συστήματος Ομω ς, η ένταξη τω ν κομμάτων στο κράτος δεν αίρει την αντιπροσωπευτική τους ιδιότητα, α π λώ ς την υπ οβαθμίζει Επιπλέον, αυτή η ίδια η ένταξη είναι που εξασφαλίζει το πλουραλιστικό προφίλ του (υφιστάμενου) πολίτικου συστήματος Α ν το Κράτος ταυτιζόταν με ένα κόμμα ή με μια ομάδα κομμάτω ν, αποκλείοντας τα υπόλοιπα, εύκολα θα δημιουργείτο πρόβλημα στην απρόσκοπτη συνέχεια και αναπαραγω γή του πολίτικου συστήματος Γ ια την κριτική στον Πουλαντζά βλ Σπ ουρδαλάκης Μ . Για τη θεωρία και τη υελέτη των πολιτικών κουυάτων. Αθήνα, 1990, σελ 111, σημ 2

Β ΙΒ ΛΙΟ ΓΡΑΦ ΙΑ

151

A . Π Η ΓΕ Σ A 1 ΕΡΕΥ Ν Ε Σ ΚΟΙΝΗΣ ΓΝΩ Μ ΗΣ ΚΑΙ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ Ε λληνικές 1/ Υ π ουργείο Εσωτερικών Απ οτελέσματα Εκλογών της 18ης Οκτωβρίου 1981, Διευθυνση Εκλογώ ν 2 / Υ π ουργείο Εσωτερικών Απ οτελέσματα Εκλογών της 2ας Ιουνίου 1985, Διευθυνση Εκλογώ ν 3/ Ε Σ Υ Ε Στατιστικές Επετηρίδες της Ελλάδος, 1981, 1982,1984, 1985, 1986 4 / Ε Σ Υ Ε "Αποτελέσματα απογραφής πληθυσμου-κατοίκων", τόμος III, τεύχος Α ’, Αθήνα, 1985 5/ Ε νω ση Ιδιοκτητώ ν Ημερησίων Εφημερίδω ν Αθηνώ ν (Ε I Η Ε A ) Δελτία Κυκλοφορίας ανά έτος, 1974-1987 6/ Πολιτική Ερευνα Η κοινωνική ψυχολογία, ιδεολογία και μορφολογία τω ν δύο Κ Κ , έρευνα της εταιρείας ΕΥΡΩΔΗΜ ,παρουσιάστηκε στο περιοδικό Σύνγρονη Πολιτική - Επιθεώρηση Ελληνικής Π ολιτικής, τ 3, 1981 7/ Συνκριτική Ερευνα Πολιτικής Κουλτούρας στις νώοες της Νότιας Ευρώπης. Εισανωνικές Π α ρατηρήσ εις, ανάτυπο από την περιοδική έκδοση του ΕΚΚΕ Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, Αθήνα, 1988 8 / Εοευνα νια την Πολιτική Συυπεοκροοά τω ν Γυναικών. έκδ Γενικής Γραμματείας Ισότητας και Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών, Αθήνα. 1988 9/ Δ ιεοευνησ η Ποοτύπων Πολιτικής και Κοινωνικής Συυπεοκροοάς. Ερευνες του ΕΚΚΕ, Μ άιος και Ο κτώ βριος 1989 Ξένε< 1/ E urostat Review 1970-1979, Brussels 1980 2/ E urostat R eview 1974-1983, Brussels 1985 3/ E urostat R eview 1977-1986, Brussels 1988 4 / International Labour Office (ILO) Y earbook of Labour Statistics, Geneva, 1980 51 International Labour Office (ILO) Y earbook of Labour Statistics, Geneva, 1987 6 / O E C D ( Ο Ο Σ Α ) Labour Force Statistics 1970-1981, Paris 1983 7 / O E C D ( Ο Ο Σ Α ) Historical Statistics 1960-1986, Paris, 1988

Α 2 Κ Ο Μ Μ Α Τ ΙΚ Α Ν ΤΟ ΚΟ ΥΜ ΕΝΤΑ - Υ Λ ΙΚ Α ΔΗ Μ Ο Κ Ρ ΑΤΙΚΗ ΑΜ ΥΝΑ (Δ Α ) 1 / Διακήρυξη της Δημοκρατικής Αμυνας, 2 Σεπτεμβρίου 1974, Αθήνα, 1974 Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Η ΚΟΜ Μ ΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΝΕΟΛΑΙΑ Ρ Η ΓΑ Σ Φ ΕΡΑΙΟΣ/ΕΚΟΝ ΡΦ 1/ Υ λικά τη ς Α 'Π ανελλαδικής Συνδιάσκεψης της ΕΚΟΝ Ρ Φ , εκδ Θούριος, 1976 21 Απ όφ ασ η της ΣΤΎακτικής Συνεδρίασης του Κεντρικού Συμβουλίου, 28/3/1977 ΕΝΙΑΙΑ ΔΗΜ Ο Κ Ρ ΑΤΙΚ Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ (ΕΔΑ) 1/ Ενάτη Σύνοδος της Διοικουσας Επιτροπής της ΕΔΑ. Σεπτέμβριος 1965

152

ΕΝ Ω ΣΗ Κ ΕΝ ΤΡΟ Υ -Ν Ε ΕΣ Δ ΥΝΑΜΕΙΣ (ΕΚ-ΝΔ) 1/ Μ αύρος Γεώ ργιος "Ομιλία κατά την τελετή εγκαταστάσεως στα γραφεία της ΕΚ-ΝΔ του γενικού γραμματέα κ Μυλωνά", εφ ΤΑ ΝΕΑ. 5/2/1975 ΕΝΙΑΙΑ ΣΥ Ν ΔΙΚΑΛΙΣΤΙΚΗ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΗ ΚΙΝΗΣΗ-ΣΥΝΕΡΓΑΖΟΜ ΕΝΟΙ (ΕΣΑΚ-Σ) 1/ 6η Συνδιάσκεψ η 1985, Ντοκουμέντα, έκδ ΕΣΑΚ-Σ ΚΟ Μ Μ Ο ΥΝ ΙΣΤΙΚΟ ΚΟΜΜΑ ΕΛΛ Α Δ Α Σ (ΚΚΕ) 1/ Κ ατασ τατικό του ΚΚΕ 2 / Πρόγραμμα του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας, έκδ Κ Ε του ΚΚΕ, Αθήνα, 1978 3 / Εισ ήγηση της Κ Ε (Εκθεση Δράσης) στο 9ο Συνέδριο, Αθήνα, 1974 4/ Θ έσ εις τη ς Κ Ε του ΚΚΕ για το 10ο Συνέδριο, Αθήνα, 1978 5/ Θ έσεις της Κ Ε του ΚΚΕ για το 11ο Συνέδριο, Αθήνα, 1982 6/ Φ λω ράκης Χαρίλαος "Εισήγηση στο 11ο Συνέδριο", ττεριέχεται στον τόμο 11ο Συνέδριο ΚΚΕ NTOKOuuévTa. έκδ της Κ Ε του ΚΚΕ, 1982 7 / 11ο Συνέδριο ΚΚΕ - Ντοκουμέντα, έκδ της Κ Ε του ΚΚΕ, 1982 8 / Αττό το 1 1ο ω ς το 12ο Συνέδριο του ΚΚΕ, Ντοκουμέντα, έκδ της Κ Ε του ΚΚΕ 9 / Θ έσ εις της Κ Ε για το 12ο Συνέδριο, έκδ του ΚΚΕ, Αθήνα, 1987 1 0 /Δ ω δέκα το Συνέδριο ΚΚΕ, Ντοκουμέντα, έκδ της Κ Ε του ΚΚΕ ΚΟ Μ Μ Ο Υ Ν ΙΣΤΙΚΟ ΚΟΜΜΑ ΕΛΛΑΔΑΣ Εσωτερικού (ΚΚΕ εσωτ) 1/ Κείμενα τη ς Εκτακτης Ο λομέλειας της Κ Ε του ΚΚΕ (Απρίλης 1969), περιέχονται στο Δημητρίου Πάνος Η Διάσπαση του Κ ΚΕ. τόμος α \ Αθήνα, 1975 2/ Κυρκος Λ εω νίδας "Προβλήματα του ανπδικτατορικού αγώνα", στον τόμο Αποφ άσεις Π οοβληϋατισυοί του ΚΚΕ εσωτερικού 1969-1976. τόμος β’, έκδοση της Κ Ε του ΚΚΕ εσωτερικού, Αθήνα, 1976 3/ Κυρκος Λεω νίδας "Γράμμα π ρος το Γραφείο της Κ Ε του ΚΚΕ (εσω τ ), Οκτώ βρης 1972", π εριέχεται στον τόμο Αποφάσεις -Προβληματισμοί, ό.π.. 4/ Κύρκος Λ εω νίδας "Αρθρο στο περιοδικό Πολιτικά Θέματα", αναδημοσίευση στην ΚΟ Μ ΕΠ. Σετττέμβρης-Ο κτώ βρης 1973 5/ "Μ αθήματα από το λαϊκό ξεσηκω μό και τα καθήκοντα του κόμματος", Κείμενο του κομματικού καθοδηγητικού κέντρου του ΚΚΕ (εσω τ ), στο περιοδικό ΚΟΜΕΠ. Μάιος 1974 6/ Δ ρ ακόπ ουλος Μ πάμπης Ή πολιτική της εθνικής αντιδικτατορικής ενότητας για την πρόοδο στις σ ημερινές συνθήκες", στο π εριοδικό Κουυουνιστική Θεωρία και Πολιτική, τ 3, 1975 71 Π ρόγραμμα του ΚΚΕ εσωτερικού, ψηφίσθηκε στο 1ο (9ο) Συνέδριο - Ιουνος 1976, έκδοση ΚΟ Θ Ε Π, Α θήνα. 1976 8 / Διακήρυξη του Συνεδρίου του ΚΚΕεσ , ανάτυπο από εφ Αυνή. Ιούνιος 1976 9/ "Η Π ανελλαδική Αγροτική Σύσκεψη” , Υλικά, στο περιοδικό Κουυουνιστική Θ εω ρία και Π ολιτική, τ 1 8 ,1 9 7 7 10/ Απ όφ ασ η τη ς 6ης Τακτικής Συνεδρίασης του Κ Σ της Ε ΚΟ Ν Ρήγας Φεραίος, Μάρτιος 1977 11/ Θ έσ εις της Κ Ε που ψηφίσθηκαν στο 2ο (10ο) Συνέδριο, περιέχονται στο περιοδικό Κουυουνιστική Θεω ρία και Πολιτική, τ 21, Αθήνα, 1978 12/ "Τα προβλήματα της κομματικής οικοδόμησης", Απόφαση της 4ης Τακτικής Συνόδου της Κ Ε του ΚΚΕεσ, π εριέχεται στο περιοδικό Κουυουνιστική Θεωοία και Πολιτική, τ 30-31, 1980 13/ Απόφ ασ η της Κ Ε για το γυναικείο ζήτημα. Φλεβάρης 1980 14/ Γραφείο Γυναικώ ν της Κ Ε Ενημερωτικό Σημείωμα, εσωτερικό κείμενο, Μ άης 1981 15/ Γραφείο Γυναικώ ν της Κ Ε "Τι συμβαίνει σήμερα στο κόμμα μας", εσωτερικό κείμενο, 1982

153 16/ Στάβερης Ηλίας Εισήγηση στην Πανελλαδική Εργατική Σύσκεψη του ΚΚΕ εσωτερικού, π εριέχετα ι στο περιοδικό Κουυουνιστική Θεωρία και Πολιτική, τ 43, 1982 17/ Πολιτική Απόφαση του 3ου (1 1ου) Συνεδρίου του ΚΚΕ εσωτερικού, περιέχεται στο περιοδικό Κουυουνιστική Θ εω οία και Πολιτική, τ 44, 1982 18/ Ε γκύκλιος Ο ργανωτικής Επιτροπής του 4ου Συνεδρίου του ΚΚΕεσ , 1986 ΚΟΜ Μ Ο Υ Ν ΙΣΤΙΚΗ ΝΕΟΛΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑΣ (ΚΝΕ) 1/ Α'Συνέδριο της Κομμουνιστικής Νεολαίας Ελλάδας - ΚΝΕ, Υλικά και Ν τοκουυέντα. Αθήνα 1976, εκδ Ο ΔΗΓΗΤΗΣ 21 Θ έσ εις του Κ Σ της ΚΝΕ για το 3ο Συνέδριο, Αθήνα, 1983, εκδ της ΚΝΕ ΝΕ Α ΔΗ Μ Ο ΚΡΑΤΙΑ (Ν Δ ) 1/ Δ ιακήρυξη Ιδρυσεως της Νέας Δημοκρατίας από τον Κ Καραμανλή, 30-9-1974 2 / Π ολιτικές Θ έσεις του Κωνσταντίνου Καραμανλή Από Λόγους και Δηλώ σεις του, Ιούλιος 1974Μ άιος 1976, έκδοση Ν Δ , Αθήνα, 1976 3/ Κ Καραμανλής Ομιλία στην Κ Ο της Νέας Δημοκρατίας, 30-3-1979, περιέχεται στο Ο ριοθετήσεις, οι επινοαυυατικές φράσεις του Κ.Καοαυανλή. Καρτάκης Ε Α (επιλογή), έκδ Ροές, Α θήνα, 1986 4 / Νέα Δημοκρατία, μηνιαία επιθεώρηση, τ 25, 1979, αναλυτικά αποτελέσματα τω ν εσω κομμα τικώ ν εκλογών 5/ Κ ατάλογος Συνέδρω ν - Νέα Δημοκρατία/Πρώτο Συνέδριο, 5-7 Μαίου 1979, Χαλκιδική, έκδ ΝΔ 6 / Δελτίο Π ληροφόρησης της Ν Δ , ειδική έκδοση της Ν Δ, Σεπτέμβριος 1984 7/ Μ ητρώ ο Μ ελώ ν της Τ Ο Πικερμίου της Ν Δ (1985-1987) 8/ Κατάλογος Συνέδρω ν - Νέα Δημοκρατία/Β' Συνέδριο, Θεσσαλονίκη, 1986, έκδ Ν Δ 9 / Κ ατάλογος Μελών Κεντρικής Επιτροπής Ν Δ - Κοινοβουλευτικά και μη-κοινοβουλευτικά μέλη 10/ Ιδεολογικές Αρχές - Καταστατικό, ειδική έκδοση της Ν Δ , 1986 1 1 /Ο ικονομικό Πρόγραμμα Ο ικονομία Ελεύθερη - Ανταγωνιστική - Δημοκρατική, έκδ Γραμματεία Προγράμματος της Ν Δ , Ιούνιος 1987 Ο ΡΓΑΝ Ω ΣΗ ΜΑΡΞΙΣΤΩΝ-ΛΕΝΙΝΙΣΤΩΝ ΕΛΛΑΔΑΣ (ΟΜΛΕ) 1/ Π ληροφοριακό Δελτίο της Κ Ε της ΟΜΛΕ, τ 2 (13), 1976 ΠΑ Ν Ε ΛΛ Η Ν ΙΟ ΑΠΕΛΕΥΘ ΕΡΩΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ (ΠΑΚ) 1/ Π ροτάσεις του ΠΑΚ για την ενότητα του αντιστασιακού αγώνα, Στοκχόλμη 5 Ιουνίου 1970, περιέχετα ι στο Βουλτεψης Γιάννης Η Πολιτική Διαθήκη του Γεωργίου Παπανδρέου και η Αντίσταση του Ανδοέα. έκδ Ισοκράτης, Αθήνα, 1985. 21 Λ ιβιεράτος Δημήτρης Περί Σοσιαλισυου. επανέκδοση Ενότητα, άνευ χρονολογίας, Ιδεολογικές δ ια λέξεις στα μέλη του ΠΑΚ Δ Γερμανίας ΠΑ Ν Ε ΛΛ Η Ν ΙΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ (ΠΑΣΟΚ) 1/ Διακήρυξη της 3ης Σεπτέμβρη 1974 2/ Παπανδρέου Ανδρέας "Σοσιαλιστικός μετασχηματισμός, η μόνη θετική απάντηση στα μεγάλα π ροβλήματα της χώρας", κεντρικός προεκλογικός λόγος στο Σύνταγμα, 14/11/1974, περιέχεται στον τόμο Η Ελλάδα στους Ελληνες, έκδ Καρανάση, Αθήνα, 1976 3 / Π απ ανδρέου Ανδρέας "Ομιλία στη Συνεδρίαση της Προσωρινής Κεντρικής Επιτροπής (Π Κ Ε ) της 19/1/1975*', περιέχεται στον τόμο Από το ΠΑΚ στο ΠΑΣΟΚ. έκδ Λαδιάς, Αθήνα, 1976

154 4/ Π απ ανδρέου Ανδρέας "Εισήγηση στο Προσυνέδριο του ΠΑΣΟΚ, 16/3/1975", στον τόμο Από το ΠΑΚ στο ΠΑΣΟΚ. έκδ Λαδιάς, Αθήνα, 1976 5/ Π απ ανδρέου Ανδρέας "Ομιλία σε συγκέντρωση στη Λάρισα", 5/7/1975, π εριέχεται στον τόμο Απ ό το ΠΑΚ στο ΠΑΣΟΚ. έκδ Λαδιάς, Αθήνα, 1976 6/ Π απ ανδρέου Ανδρέας “Ομιλία στους αντιπ ροσώ πους τω ν κλαδικών οργανώσεω ν, 10/7/1975", π εριέχεται στον τόμο Από το ΠΑΚ στο ΠΑΣΟΚ. έκδ Λαδιάς, Αθήνα, 1976 71 Π απανδρέου Ανδρέας "Απαντήσεις στα ερωτήματα που έθεσαν τα στελέχη τω ν Τ Ο και Κ Ο της Κέρκυρας, Ηπείρου και Αιτω λοακαρνανίας", 9/8/1975, περιέχεται στον τόμο Από το ΠΑΚ στο ΠΑΣΟΚ. έκδ Λαδιάς, Αθήνα. 1976 8/ Τ ο ΠΑΣΟ Κ και οι κοινω νικές τάξεις", εκτίμηση της οργανω τικής δικτύωσης του ΠΑΣΟΚ, π εριέχεται στο περιοδικό της Ν ΠΑΣΟΚ A vuiviot/ ic . τ 9, 1975 9/ Α π ολογισ μός Δουλειάς της π εριόδου Ιουνης 1975-Δεκέμβρης 1976, περιέχεται στο Μηνιαίο Ενημερω τικό Δ ελτίο , τ 1, Ιανουάριος 1977 1 0 /Α π όφ ασ η για Μ αζικοποίηση του ΠΑΣΟΚ 25/1/1977, περιέχεται στο Μηνιαίο Ενηυεοω τικό Δ ελτίο , τ 1, 1977 11/ Π ολιτική Εισήγηση πάνω στο Καταστατικό του ΠΑΣΟΚ, περιέχεται στο Μ ηνιαίο Ενημερωτικό Δ ελτίο , τ 2, 1977 1 2 /Α π ολογισ μός Δουλειάς της Εκτελεστικής Γραμματείας του ΠΑΣΟΚ, περιέχεται στο Μηνιαίο Ενηυεοω τικό Δ ελτίο , τ 7-8, 1977 1 3 /Α π όφ ασ η της Α ’Πανελλαδικής Συνδιάσκεψης του ΠΑΣΟΚ, Αθήνα, Μάιος 1977 14/ Κατευθυντήριες γραμμές κυβερνητικής πολιτικής, ειδική έκδοση εφ Εξόρμηση. 1977 15/ Κ ω νσταντόπουλος Δημήτρης "Για τα αποτελέσματα τω ν εκλογών", στο Μηνιαίο Ενηυεοω τικό Δ ελτίο , τ 12, 1977 16/ "Ε π ιτελείο Π αρακολούθησης και Ελέγχου Κυβερνητικής Πολιτικής - Ανακοίνω ση του Αρχηγού της Α ξιω μα τικής Αντιπ ολίτευσης, Προέδρου του ΠΑΣΟΚ Ανδρέα Παπανδρέου", περιέχεται στο Μηνιαίο Ενηυεοω τικό Δελτίο, τ 1,1978 17/ "Ο ρόλος τω ν μικρομεσαίω ν στρωμάτων στην πορεία για την Αλλαγή", κείμενα εσω κομματικής συζήτησης, περιέχεται στο Μηνιαίο Ενημερωτικό Δ ελτίο, τ 2, 1978 18/ Εθνική Λ αϊκή Ενότητα - Δημοκρατική Πολιτική Δ ράση. Συνεδρίαση της 2ης Συνόδου της Κ Ε του Π ΑΣΟΚ. Φ εβρουάριος 1978. έκδοση ΠΑΣΟΚ 1 9 /Υλικά 5ης Συνόδου Κ Ε του ΠΑΣΟΚ. 1979, έκδ ΠΑΣΟΚ 20/ Κέντρο Μ ελετώ ν και Διαφώ τισης (ΚΕ ΜΕ ΔΙΑ ) Τακτικά και στρατηγικά ζητήματα στην πορεία για το Σοσιαλισμό, περιέχεται στο Ενηυεοωτικό Δελτίο 11-12. Ν οέμβρης-Δεκέμβρης 1979 21/ Α π όφ ασ η τη ς 6ης Συνόδου της Κ Ε του ΠΑΣΟΚ, περιέχεται στο Ενηυεοω τικό Δ ελτίο, τ 2-3, 1980 22/ Εσω τερικό Κείμενο των διαφωνούντων π κ Οονάνωσηο Θεσσαλovíκnc του ΠΑΣΟΚ. ανέκδοτοδακτυλογραφημένο, Αύγουστος 1980 23/ Π απανδρέου Ανδρέας Aóvoc στο 1ο Συνέδριο του ΠΑΣΟΚ. 10 Μαίου 1984, ειδική έκδοση, Αθήνα, 1984 24/ Οι Νόμοι της Αλλαγής 1981-1985. Το Νομοθετικό Εργο τω ν τριών πρώ τω ν Συνόδω ν της Γ π ερ ιό δο υ της Βουλής 1981-1984. έκδ της Γενικής Γραμματείας Τύπου και Πληροφοριών Δ ιευθυνση Πληροφόρησης A 3 Π Ρ Ο ΣΩ Π ΙΚ ΕΣ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ ΚΑ Ι Α ΡΧ ΕΙΑ 1 Γιακουμάτος Γεράσιμος Πρόεδρος της Τοπικής Οργάνωσης Χαλανδρίου της Ν Δ 1981-1985, βουλευτής Β'Α θηνώ ν 1993. υποδιοικητής ΙΚΑ 1990-1993 2 Δημητρακόπ ουλος Δ Πρόεδρος της Τοπικής Οργάνωσης Γλυφάδας της Ν Δ 1981-1985, μέλος τη ς Επ ιτροπ ής Καταστατικού στο Β'Συνέδριο 1986 3 Καράς Νίκος Μέλος του Γραφείου Εσωτερικού του ΚΚΕ, αναπληρωτής γραμματέας του ΚΚΕ (εσωτ ) μέχρι το 1973 4 Καργόπουλος Νίκος Μέλος της Επιτροπής Οργανωτικού του ΠΑΣΟΚ 1975-1979 και Γραμματέας τη ς Επιτροπής κατά την περίοδο 1979-1983

155 5 Κ ελα ίδής Παναγιώ της Μέλος της Κ Ε του ΠΑΣΟΚ μέχρι το 1985, πρώ ην πρόεδρος της ΟΜ ΕΟΤΕ 6 Λ ιβ ιερά το ς Δ ημήτρης Ιδρυτικό μέλος του ΠΑΣΟΚ, υπευθυνος του Κέντρου Μελετώ ν και Δ ιαφ ώ τισ ης (ΚΕ ΜΕ ΔΙΑ ) του ΠΑΣΟΚ, 1974-1976 7 Μ ανδηλαράς Ν ίκος Στέλεχος του ΠΑΚ Δ Γερμανίας, υποψήφιος βουλευτής της Συμμαχίας (Σοσιαλιστική Π ορεία) το 1977 8 Μ π ακιρτζής Κώστας Γενικός Γραμματέας της Ο μοσπονδίας Βιομηχανικών Εργοστασιακών Σω μα τείω ν (Ο ΒΕΣ) 1979-1990, μέλος της Επιτροπής Συνδικαλιστικού του ΠΑΣΟΚ 1980-1985 9 Μ πριλλάκης Α ντώ νης μέλος της Κ Ε του ΚΚΕ εσω τ , βουλευτής της ΕΔΑ, της Ε ΑΡ και του ΠΑΣΟΚ 10 Φ λέσ σα ς Γιώ ργος Μ έλος της Γραμματείας Ενημέρω σης της Ν Δ και ιδεολογικός υπευθυνος της ΟΝΝΕΔ, 1985-1989, Α ναπληρω τής διευθυντής της Ν Δ 1991-1993 11 Α ρχείο ΕΚΟΝ Ρήγας Φ εραίος και ΕΚΟΝ Ρήγας Φ εραίος (Β'Πανελλαδική) 12 Καργόπ ουλος Νίκος και Π Κελαίδής Προσωπικό Αρχείο 13 ΚΝΕ (Ν Α Ρ ) Προσωπικό Αρχείο στελεχών 14 Α ρχείο Ο ργανώ σεω ν ΕΚΟΝ Ρ Φ , 1975-1978 15 Α ρχείο τη ς Οργάνω σης ΠΑΚ Δ Γερμανίας Νίκου Μανδηλαρά 16 Α ρχείο (Μ ητρώ ο) Μ ελών Τ Ο Πικερμίου της Ν Δ

156 Β. ΒΙΒΛ1Α/Μ ΕΑΕΤΗΜ ΑΤΑ Β 1 Ε Λ Λ Η Ν ΙΚΑ Αλεξανδρόττουλος Στέλιος Συλλογική δράση και αντιπροσώπευση συμφερόντω ν π ριν και μετά τη υ ετα π ολίτευσ η. Διδακτορική Διατριβή υποστηριχθείσα στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, Αθήνα. 1990 Αλιβιζάτος Νίκος Οι π ολιτικοί θεσμοί σε κρίση 1922-1974. Ouieic m e ελληνικής εμ π ειρία ς. έκδ Θ εμέλιο, Α θήνα, 1983 Α λικα νιώ της Διονύσ ιος (επ ιμ.). Κείμενα Πανανιώτη Κανελλόπουλου από τον ανώ να εναντίον της δικτατοοίασ 1967-1974. έκδ Εταιρεία Φίλων Παναγιώτη Κανελλόπουλου. Αθήνα, 1987 Α λτο υ σ έρ Λ ο υ ί Θ έσ εις, έκδ Θεμέλιο, Αθήνα, 1977 Αλτουσέρ Λ ουί Για τον Μ αρξ. έκδ Γράμματα, Αθήνα, 1978 Α λ το υ σ έρ Λ ο υ ί Τι π ρέπ ει ν*αλλάξει στο K ou u o u v io tik ó K ó u u a . έκδ Αγώνας, Αθήνα, 1978 Α λτουσ έρ Λ - Μ παλιμπάρ Ε - Πουλαντζάς Ν - Εντελμάν Μπ Συζήτηση v ia το κράτος, έκδ Α γώ νας, Α θήνα, 1980 Α νασ τασ άκος Γ - Βουλγαρης Γ - Νικολακόπουλος Η (επιμ ) Εκλονές 1989-1990. Αναλυτικά και συγκεντρω τικά αποτελέσματα. μετατοπ ίσεις ψήφων. σγόλια και συμπεράσματα ανά π εριφ έρεια , έκδ εφ Τ Α ΝΕΑ, Αθήνα, 1990 Ανασ τασ ιάδης Γιώργος Σύνγρονη Πολιτική Ιστορία της Ελλάδας (1974-1992). έκδ Μ αλλιάρηςΠαιδεία, Θεσσαλονίκη, 1993 Α νδριανόπ ουλος Ανδρέας Βασική Πολιτική Ο οολονία. έκδ Εξάντας, Αθήνα, 1980 Α νδρ ιανόπ ο υλος A - Λούλης Γ (επιμ ) Η Φ ιλελεύθερη Ιδεολογία, έκδ Imago, Αθήνα, 1985 Α νδρ ουλά κης Μ ίμης Μ ετά, έκδ Νέα Συνορα-Α Λιβάνη, Αθήνα, 1992 Αντμ ά ν Μ αρί-Ελιζαμπέτ Βία και Πονηριά. Αντρες και Γ υναίκες σ’ένα ελληνικό γω οιό. έκδ Καστανιώ τη, Αθήνα, 1987 Α ρσ ένης Γεράσιμ ος Πολιτική Κατάθεση, έκδ Οδυσσέας, Αθήνα, 1987

Βενιζέλος Ευάγγελος Η λονική του π ολιτεύματος και η δομή της εκτελεστικής εξουσίας στο Σύνταγμα του 1975. έκδ Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1980 Βερναρδάκης Χρ - Μαυρής Γ Κόμματα και κοινωνικές συυυαγίες στην προδικτατοοική Ελλάδα Οι π ροϋπ οθέσ εις της ιιετα π ολίτευσ ης. έκδ Εξάντας, Αθήνα, 1991 Β ουλγαράκης Γιώ ργος Σημειώσεις νια το κίνημα της Νέας Γενιάς, έκδ Ελληνική Ευρωεκδοτική, Αθήνα, 1989 Γιαννόπ ουλος Ευάγγελος Ανορευσεις. Ουιλίες. Κείμενα, έκδ Συλλόγου Μ υγδαλιωτών Αρκαδίας, Αθήνα, 1984 Γκλυκσμάν-Μ πυσί Κ - Θ έρμπορν Γ Η Σοσιαλδημοκρατική πρόκληση, έκδ Θεμέλιο, Αθήνα, 1984 Γκράμσι Αντόνιο II Risoraim iento. έκδ Στοχαστής, Αθήνα, 1987 Γλέζος Μ ανόλης Απ ό τη δικτατορία στη δηυοκοατία. έκδ Διάλογος, Αθήνα, 1974 Γουντχάουζ Κρις Καραμανλής, ο Ανορθωτής της Ελληνικής Δ ημοκρατίας, έκδ Μ ορφωτική Εστία, Αθήνα, 1982 Δ α φ έρμος Ο λύμπ ιος Το αντιδικτατορικό Φοιτητικό κίνηυα 1972-1973. έκδ Θεμέλιο, Αθήνα, 1992 Δ ημητράς Π αναγιώ της Πολιτικός Περίγυρος. Κόυυατα και Εκλονές στην Ελλάδα, δύο τόμοι, έκδ Λύχνος, Α θήνα, 1991 Δ ιαμαντόπ ουλος Θανάσης Τα Πολιτικά Κόυυατα - Θεωρητική προσέγγιση, έκδ Ροές. Αθήνα, 1988 Δ ιαμαντόπ ουλος Θανάσης Κόυυατα και κουυατικά συστήματα - Συγκριτική προσέγγιση και θεω ρία , έκδ Εξάντας. Αθήνα, 1989 Downs A nthony Ο ικονομική Θεω ρία της Δημοκρατίας, έκδ Παπαζήση, Αθήνα, 1989

157 Δ οξιά δης Κύρκος Υποκειμενικότητα και Εξουσία, έκδ Πλέθρον, Αθήνα, 1992 Δ ρεττάκης Μ ανόλης Η ανατουία T nc Βουλής 1974-1990. έκδ Gutenberg, Αθήνα, 1991 Δρόσος Ζ Γιάννης Η νουική θέση τω ν πολιτικών κουυάτων στην Ελλάδα, έκδ Σάκκουλας, Αθήνα-Κομοτηνή, 1982 Ελεφάντης Α γγελος Στον αστεοισυό του λαϊκισυού. έκδ Ο Πολίτης, Αθήνα, 1991 Θ εοδόσης Γεράσιμος Το Ουοσπονδιακό Συντανυατικό Δικαστήριο της Γερμανίας. έκδ Σάκκουλας, Αθήνα-Κομοτηνή, 1991 Θεοδώ ρου Θ εόδω ρος Στοινεία νια την εργατική τάξη στην Ελλάδα σήμερα. έκδ Ομάδα Εργασία, Αθήνα, 1975 Θ εοτόκης Σπύρος Πολιτικαί Αναυνήσεις. έκδ του ιδίου, Αθήνα, 1986 Ιωάννου Χρήστος Μισθωτή Απασγόληση και Συνδικαλισυός στην Ελλάδα, έκδ Ιδρυμα Μ εσογειακώ ν Μελετών, Αθήνα, 1989 Καλλίας Κω νσταντίνος Η ιδεολογία της Νέας Δ ημοκρατίας. έκδ του ιδίου, Αθήναι, 1976 Καράγιω ργας Σάκης κ ά Διαστάσεις της Φτώγειας στην Ελλάδα, δυο τόμοι, έκδ Εθνικό Κέντρο Κοινω νικώ ν Ερευνών, Αθήνα, 1990 Καραμπελιάς Γιώ ργος Κράτος και Κοινωνία στη Μεταπολίτευση (1974-1988). έκδ Εξάντας, Αθήνα, 1989 Καρίλιο Σαντιάγο Ευοωκουυουνισυός και Κράτος, έκδ Θεμέλιο, Αθήνα. 1977 Καυταντζόγλου Ιωάννα Πολιτικός Λόνος και Ιδεολογία, έκδ Εξάντας, Αθήνα. 1979 Κέντρο Μ αρξιστικώ ν Ερευνών Η καπιταλιστική εκυετάλλευση στην Ελλάδα - Βαθυός και Μορωές. συλλογικός τόμος, έκδ Κ Μ Ε , Αθήνα, 1985 Κλαουντίν Φ ερνάντο Η κ ρ ίσ η του n a v K Ó a u io u κομμουνιστικού κινήυατος. δυο τόμοι, έκδ Γράμματα, Αθήνα, 1981 Κόλλιας Κωνςπαντίνος Βασιλεύς και Επανάστασις 1967. έκδ του ιδίου, Αθήνα, 1984 Κοτζιάς Νίκος Ο τρίτος δοόυος του Π ΑΣΟΚ. έκδ Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα. 1985 Κουκουλές Γ - Τζανετάκος Β Συνδικαλιστικό Κίνημα 1981-1986. Η υενάλη ευκαιρία που γά θ η κ ε. έκδ Ο δυσσέας, Αθήνα, 1986 Κουλογλου Στέλιος Στα ίγνη του τρίτου δοόυου. ΠΑΣΟΚ 1974-1986, έκδ Οδυσσέας, Αθήνα, 1986 Κουσουλας Δ ημήτριος Πολιτικές Ευθυνες 1967-1974. έκδ Ελληνική Ευρωεκδοτική, Αθήνα, 1988 Κρεμμυδάς Γιώργος Οι άνθρωποι της γουντας υετά τη Δικτατορία, έκδ Εξάντας, Αθήνα, 1984 Κυριακόπουλος Περικλής Το ανοοτικό ποόβληυα στην Ελλάδα υετά την 'αποκατάσταση της Απυοκοατίας'. έκδ Ομάδα Αναρχοσυνδικαλιστών, Αθήνα, 1978 Laclau E rnesto Πολιτική και Ιδεολογία στη Μαρξιστική Θ εω ρία, έκδ Σύγχρονα Θέματα, Αθήνα, 1983 Λάμψας Γιάννης Η Ελληνική Νουενκλατουρα. Οι Προνουιούγοι της Εξουσίας, έκδ Ροές. Αθήνα, 1985 Λ ένιν Β I Ο Α οιστερισυός. έκδ Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα. 1975 Λινάρδος-Ρυλμόν Πέτρος Εργατικές Αμοιβές και Συσσώρευση Κεφαλαίου στη μεταπολεμική Ελλάδα, έκδ Εξάντας, Αθήνα, 1992 Λυγερός Σταύρος Φοιτητικό Κίνημα και Ταξική Πάλη στην Ελλάδα, τόμοι δύο, έκδ Ομάδα Εργασία, Αθήνα, 1978 M acridis Roy Η Ελληνική Πολιτική στο σταυροδρόμι, το σοσιαλιστικό πείραυα. έκδ Ελληνική Ευρωεκδοτική, Αθήνα, 1984 Μ άκφερσον Κ Μπ Η ιστορική πορεία της Φιλελεύθερης δημοκρατίας, έκδ Γνώση, Αθήνα. 1986 Μ αλουτας Θ - Οικονόμου Δ (εττιμ ) Ποοβλήυατα ανάπτυξης του κράτους πρόνοιας στην Ελλάδα, έκδ Εξάντας, Αθήνα, 1988

158

Μ άνεσ ης Α ριστόβουλος Δίκαιο. Σύνταγμα. Πολιτική, έκδ Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1981 Μ άνεσης A - Πατταδημητρίου Γ Το Συντανυα του 1975/1986. έκδ Σάκκουλας, ΑθήναΚομοτηνή, 1989 Μ αρκεζίνης Σπυρος Αναμνήσεις 1972-1974. έκδ Μαρκεζίνη A Ε , Αθήνα, 1979 Μαρτέν Κατερίνα Σ Λαυποάκηδες. Ιστορία uiac Γενιάς. έκδ Πολυτυπο, Αθήνα, 1983 Μαυρής Γ ιάννης Οι κοινωνικές συντεταγμένες T nc κομματικής επιρροής. Διερευνηση Tnc ψήφου στο επ ίπ εδο τω ν βουλευτικών και συνδικαλιστικών εκλονώ ν. Διδακτορική Διατριβή, Τμήμα Πολιτικώ ν Επιστημώ ν του Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα, 1993 Μαυριάς Κ - Π αντελής Α (επιμ ) Συντανυατικά Κείμενα - Ελληνικά και Ξένα , έκδ Σάκκουλας, Αθήνα-Κομοτηνή, 1981 Μαυρογορδάτος Γιώργος Μεταξύ Πιτυοκάυτπη και Προκρούστη - Οι επαγγελματικές ορνανώσεις στη σ η ιιερινή Ε λλάδα, έκδ Οδυσσέας, Αθήνα, 1988 Meynaud Jean Πολιτικές Δυνάμεις στην Ελλάδα, έκδ Μπάυρον, Αθήνα, 1966 Meynaud Jean Η βασιλική εκτοοπή απ ό τον κοινοβουλευτισμό του Ιουλίου 1965. έκδ Μπάυρον, Α θήνα, 1966 Μηλιός Γιάννης Εκπαίδευση και Εξουσία. Κριτική της καπιταλιστικής εκπαίδευσης, έκδ Αγώ νας, Αθήνα, 1981 Μηλιός Γιάννης Ελληνικός Κοινωνικός Σγηυατισμός. Από τον επεκτατισμό στην οικονομική ανά π τυ ξη , έκδ Εξάντας, Αθήνα, 1988 Μητρόπ ουλος Α λέξης Οι Εονασιακοι Θεσμοί στην Ελλάδα, έκδ Σάκκουλας, Αθήνα-Κομοτηνή, 1985 Μοσχονάς Α νδρέας Παραδοσιακά Μικροαστικά Στρώ ματα - Η περίπτω ση της Ελλάδας, έκδ Ιδρυμα Μ εσογειακώ ν Μελετών, Αθήνα, 1986 Μουζέλης Ν ίκος Νεο-ελληνική κοινωνία. Οψεις υπανάπτυξης, έκδ Εξάντας. Αθήνα, 1978 Μουζέλης Ν ίκος Κοινοβουλευτισμός και Εκβιομηγάνιση στην ημι-πεοΐφέρεια Ελλάδα. Β α λκά νια . Λατινική Α μ ερ ικ ή , έκδ Θ εμέλιο, Αθήνα, 1987 Μ ουσουρος Ν ίκος Η θεωρία του Λ ένιν νια το δημοκρατικό συνκεντρωτισμό. έκδ Αγώ νας, Αθήνα, 1979 Μ πακογιάννης Παύλος Ανατομία της ελληνικής πολιπκής - Γένεση και παρακμή ελληνικού κ οινοβουλευτισμού, έκδ Παπαζήση, Αθήνα, 1977 Μ παλιμπ άρ Ε - Λουπορίνι Τ - Τ ο ζ έ λ Α Η Κριτική της Πολιτικής στον Μαρξ. έκδ Πολυτυπο, Αθήνα, 1985 Μ πλέκος Α χιλλέας Γενονότα-Σταθυοί του ελληνικού εονατικου και συνδικαλιστικού κινήματος, έκδ ΠΕΤΕΜ-ΟΤΕ, Αθήνα. 1985 Μ π οτόπ ουλος Κώ στας Σοσιαλιστές και Εξουσία - Ελλάδα. Γαλλία. Ισπανία στη δεκαετία του 80 . έκδ Πόλις, Αθήνα, 1994 Μ πριλλάκης Α ντώ νης Το ελληνικό κομμουνιστικό κίνημα, ιστορική διαδρομή, κρίση, προοπτικές. έκδ Εξάντας, Αθήνα, 1980 Μ ωϋσίδης Α ντώ νης Η ανροτική κοινωνία στη σύνγρονη Ελλάδα, έκδ Ιδρυμα Μεσογειακώ ν Μ ελετώ ν, Α θήνα, 1986 Νικολακόπουλος Ηλίας Κόμματα και βουλευτικές εκλονές στην Ελλάδα 1946-1964. έκδ ΕΚΚΕ. Αθήνα, 1985 O 'C onnor Jam es Η οικονομική κρίση του Κράτους, έκδ Παπαζήση, Αθήνα, 1977 Olson M ancur Η λονική της συλλονικής δράσης, εκδ Παπαζήση, Αθήνα. 1991 Παντελίδου-Μ αλούτα Μάρω Π ολιτικές στάσεις και αντιλήψ εις στην αργή της εφ η βεία ς, έκδ G utenberg, Αθήνα, 1987 Παντελίδου-Μ αλουτα Μάρω Γυναίκες και Πολιτική - Η πολιτική Φυσιοννωμία τω ν Ελληνίδω ν. έκδ G utenberg, Α θήνα, 1992 Π απ αγιαννόπ ουλος Γιώργος Η σκοτεινή πλευρά του ήλιου, έκδ Οδυσσέας, Αθήνα, 1989

159 Π απ αδημητρίου Γιώργος Το πολίτευυα m e ‘προεδρευουένης* κοινοβουλευτικής δηυοκοα τία ς και η π εντά χρ ονη λειτουονία το υ , ανάτυπο, Αθήνα, 1981 Π απ αδημητρίου Γιώργος Ο Kavoviauóc της Βουλής και ο Kavoviouóc του Ευρωπαϊκού Κ οινοβουλίου, έκδ Σάκκουλας, Αθήνα-Κομοτηνή, 1993 Π α π α δόπ ουλος Περικλής. Η ταξική διάρθρωση της σύνχρονης ελληνικής κοινω νίας, έκδ Συγχρονη_Εττοχή. Αθήνα, 1987 Παπακω νσταντίνου Θεοφύλακτος Η υενάλη π εριπ έτεια , έκδ Κάκτος, Αθήνα, 1987 Παπ ανδρέου Ανδρέας Η Δηυοκρατία στα απ όσπασυα. έκδ Καρανάσης, Αθήνα, 1974 Π απ ανδρέου Ανδρέας Μετάβαση στο Σοσιαλισυό. έκδ Αιχμή, Αθήνα, 1979 Παπαρήγα Α λέκα Για την απελευθέρωση της νυναίκας. έκδ Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1981 Π απ ασαραντόπουλος Πέτρος (επιμ ) ΠΑΣΟΚ και Εξουσία, έκδ Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1980 Πάσχος Γ ιώ ργος Το κουυατικό συστηυα 1974-1981. ανάτυπο από το έργο Ελλάδα, Ιστορία και Πολιτισμός, έκδ Μ αλλιάρης-Παιδεία, Θεσσαλονίκη, 1982 Πεσμαζόγλου Στέφανος Εκπαίδευση και Ανάπτυξη στην Ελλάδα 1948-1985. Το ασ υυπ τω το υιας σ χέση ς, έκδ Θεμέλιο, Αθήνα, 1987 Πετμεζίδου-Τσουλουβή Μαρία Κοινωνικές ανισότητες και κοινωνική πολιτική, έκδ Εξάντας, Α θήνα, 1992 Πουλαντζάς Νίκος Η κοίση τω ν δικτατοριώ ν (Ποοτοναλία. Ελλάδα. Ισπανία), έκδ Παπαζήση, Αθήνα, 1977 Πουλαντζάς Νίκος Πολιτική Εξουσία και Κοινω νικές Τ ά ξεις, δύο τόμοι, έκδ Θεμέλιο, Αθήνα, 1980 Πουλαντζάς Ν ίκος Οι κοινωνικές τάξεις στον συνχρονο καττπαλισυό. έκδ Θεμέλιο, Αθήνα, 1981 Πουλαντζάς Ν ίκος Το Κράτρς. η Εξρυσία. ο Σοσιαλισυός. έκδ Θεμέλιο, Αθήνα, 1982 Ράλλης Γεώ ργιος Ωοες Ευθύνης, έκδ Ευρωεκδοτική, Αθήνα, 1983 Ράλλης Γεώ ργιος Πολιτικές Εκυυστηρευσεις 1950-1989. έκδ Προσκήνιο, Αθήνα, 1990 Ράσκε Γ - Κατσουλης Η κ ά Τα Πολιτικά Κόυυατα της Δυτικής Ευρώπης, δύο τόμοι, έκδ Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1992 Σακελλαρόπ ουλος Θόδωρος Ποοβληυατικές Επιχειρήσεις - Κράτος και Κοινωνικά Συυφέοοντα στη δεκα ετία του '8 0. έκδ Κριτική, Αθήνα, 1992 S chw artzenberg Roger-Gerard Πολιτική Κοινω νιολονία. τόμοι δύο, έκδ Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1979 Σημίτης Κ ώ στας Η δουική αντιπολίτευση, έκδ Καστανιώτη, Αθήνα, 1979 Σμιττ Καρλ Η έννοια του Π ολιτικού, έκδ Κριπκή, Αθήνα, 1988 Σπουρδαλάκης Μιχάλης ΠΑΣΟΚ. Δουή-Εσω κουυατικές κρίσεις και Συνκέντρωση Εξουσίας, έκδ Εξάντας, Α θήνα, 1988 Σπουρδαλάκης Μιχάλης Για τη θεω οία και τη υελέτη τω ν πολιτικώ ν κουυάτω ν. έκδ Εξάντας, Αθήνα, 1990 Σπουρδαλάκης Μ - Παπαδημητρίου Γ Τα Καταστατικά τω ν πολιτικών κουυάτων. έκδ Σάκκουλα, Αθήνα-Κ ομοτηνή, 1994 Στεφανάκης Γιώργος Ευοωπαϊσυός. υια νέα πολιπκή ιδεολονία. έκδ Δωδώνη, Αθήνα, 1978 Theret Β - W ieviorka Μ Κριτική της θεωρίας του κρατικοϋονοπωλιακου καπιταλισυου. έκδ Ιστορικές Εκδόσεις. Αθήνα. 1982 Τ σάτσος Δημήτριος Εισηνήσεις Συντανυατικού Δ ικαίου, έκδ Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1980 Τσάτσος Δ ημήτριος Συντανυα και πολιτειακή πρακτική - επιλονή κειυένων 1971-1983, έκδ Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1983 Τσάτσος Δημήτριος Η ενδοκουυατική αντιπολίτευση ω ςπ ρ όβ ληυα του Συντανυατικού Δ ικ α ίο υ , έκδ Σάκκουλας, Α θήνα-Κ ομοτηνή, 1983 Τσερόνι Ο υμπ έρτο Θεωρία του πολίτικου κόυυατος. έκδ Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1986

160 Τ σ ουκα λά ς Κωνσταντίνος Κοινωνική Ανάπτυξη και Κοάτος - Η συνκοότηση του δπυόσιου γώρου στην Ε λλάδα, έκδ Θ εμέλιο, Αθήνα, 1981 Τσ ουκα λά ς Κωνσταντίνος Κράτος - Κοινωνία- Εονασία στη υεταττολευική Ελλάδα, έκδ Θ εμέλιο Α θήνα, 1986 Φ α ρά κος Γρηγόρης Μ αρτυρίες και Στογασυοί 1941-1991 - 50 γρόνια π ολιτικής δράσης, έκδ Προσκήνιο, Αθήνα, 1993 Φ εραγιόλι Λουίτζι Αυταογική Δηυοκρατία και Κριτική της Πολιτικής, έκδ Στοχαστής, Αθήνα. 1985 Φ εραγιόλι Λουίτζι Βία και Πολιτική, έκδ Στοχαστής. Αθήνα, 1985 Φ ουντεδάκη Π ηνελόπη Ενδοκουυατική Δηυοκοατία και Συντανυα. έκδ Σάκκουλας, Α θήνα Κ ομοτηνή, 1987 Φ ουντεδάκη Π ηνελόπη Τα δικαιώυατα των Βουλευτών, έκδ Σάκκουλας. Αθήνα-Κομοτηνή, 1993 Φ ραγκουδάκη Αννα Τα αναννωστικά Βιβλία του δηυοτικου σγολείου. Ιδεολογικός π ειθα να νκα σ υ ό ς και παιδανω νική Βία, έκδ Θ εμέλιο, Αθήνα, 1978 Χαλβ ατζής Σπυρος Η πορεία της νεολαίας, έκδ Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα. 1986 Χα ρα λά μ π η ς Δ ημήτρης Στρατός και Πολιτική Εξουσία, η δουή της εξουσίας στη μετεμφυλιακή Ε λλά δα , έκδ Εξάντας, Αθήνα, 1985 Χα ρα λά μ π η ς Δ ημήτρης Π ελατειακές σγέσεις και λαϊκισυός. Η εξωθεσυική συναίνεση στο ελληνικό πολιτικό συσ τηυα. εκδ Εξάντας, Αθήνα, 1989 Ψ υ χά ρης Σταύρος Τα Παρασκήνια της Αλλανής. έκδ του ιδίου, Αθήνα, 1975 Ψ υχά ρης Σταύρος Οι 70 κοίσιυες ηυέρες. έκδ Παπαζήσης, Αθήνα, 1976 Β 2 Ξ Ε Ν Ο ΓΛ Ω ΣΣ Α A lthu sser Louis Montesquieu, la Politique et l'H istoire. ed Quadrige/PUF, Paris. 1981 A rcy François d' (dir ) La R eprésentation, ed Economica, Paris, 1985 Avril Ρϊθπθ Essais su r les partis politiques, ed Payot, Paris, 1990 Badie B - Bim baum P Sociologie de l'Etat. ed Grasset, Paris. 1979 Baudelot C hr - Establet R L'ecole capitaliste en France, ed Maspero, Paris, 1971 B audelot C h r - E stablet R L'ecole primaire divise ... Un dossier, ed Maspero, Paris, 1979 B eneton P hilippe. Introduction a la politique moderne, ed Pluriel-Hachette, Paris, 1987 Bensaid D aniel Strategie et Parti, ed La Breche, Paris, 1987 Beym e Klaus von Political Parties in W estern Democracies. ed Gower, London, 1985 B im b au m Pierre Le pouvoir politique, ed Dalloz, Paris, 1975 B im b au m Ρϊβπβ Les som m ets de l'E tat. ed Fayard, Paris, 1977 Birnbaum Ρϊβπβ La logique de l'E tat. ed Fayard, Paris, 1982 B im baum Pierre ( d ir) Les elites socialistes au pouvoir, ed PUF, Paris. 1985 Blondel Jean Political Parties. A Genuine Case for Discontent?, ed W ildwood House, London. 1978 Borella F rançois. Les paris politiques dans la France d'aujourd'hui, ed du Seuil, Paris, 1981 Borella F rançois. Les Partis Politiques en Europe, ed du Seuil, Paris, 1984 B urdeau G eorges Traite de Science Politique, ed Librairie generale de droit et de jurisprudence, Paris, 1968 Chariot Jean Le phenom ene gaulliste, ed Fayard, Paris, 1970 Chariot Jean Les partis politigues. ed Armand Colin-Dossiers, Paris, 1971 C logg Richard Parties and Elections in G reece. ed C Hurstand Co , London, 1987

161 Colloque de Nantes Geooraphie Sociale. Elections et Geoaraphie. Actes du Colloque de Nantes 26-27 M ars 1987, ed CNRS UA 915-Angers, Caen, Le Mans, Nantes, Rennes - C entre de publications de l'Universite de Caen Cotta Alain Le corporatism e, ed PUF, Paris, 1984 D ogan M - Pelassy D Sociologie Politique Comparative. Problèmes et Perspectives, ed Econom ica, Paris, 1982 Dum enil G érard La position de classe des cadres et des employés, ed Presses U niversitaires de G renoble, Grenoble, 1975 Dupire M - R ehfeldt U Les idéologies du neo-corporatisme. ed Centre de Recherche sur les m utations des sociétés industrielles - CRMSI, C ahier No 6, Paris, 1984 Duverger M aurice (dir ) Partis Politiques et Classes Sociales en France, ed Librairie Arm and Colin, Paris, 1958 Duverger M aurice Sociologie de la Politique, ed PUF, Paris, 1973 Duverger M aurice Les partis politiques, ed Armand Colin, nouvelle édition, Paris, 1976 E ldersveld S am uel Political Parties. A behavioral analvsis. ed Rand Mcnally, Chicago, 1964 Epstein Léon Political Parties in W estern Democracies. ed Praeger. New York, W ashington and Londres, 1967 Featherstone K - Katsoudas D (eds) Political Change in Greece. Before and A fter the C olonels, ed C room Helm, London-Sydney, 1987 Fry K G eoffrey The C hanoing Civil Service, ed Allen & Unwin, Londres, 1985 G lucksm ann-Buci Christine Les P.C. espagnol, italien face au pouvoir, ed PUF, Paris, 1976 G lucksm ann-Buci Christine (d ir) La Gauche, le Pouvoir, le Socialisme, ed PUF, Paris, 1983 Gram sci A n ton io Gramsci dans le texte (recueil réalisé sous la direction de François Ricci en collaboration avec Jean Bramant), ed Editions Sociales, Paris, 1975 Grisoni D - Portelli H Luttes ouvrières en Italie de 1960-1976. ed Aubier Montaigne, Paris, 1976 G rosser A lfred (dir ) Les pays d'Europe occidentale 1983-84. ed Documentation Française. Paris, 1985 Huckshom Robert Political Parties in Am erica, ed Duxbury Press, 1980 Janda K enneth Political Parties. A Cross-National Survev. ed The Free Press, New York, 1980 Jessop Bob The Capitalist State, ed New YorK University, New York, 1982 Julliard Jacques Contre la politigue professionnelle, ed du Seuil, Paris, 1977 Kam inis G eorges La Transition Constitutionnelle en Grece et en Espagne. Doctorat d'E tat, Paris I - Panthéon, Paris, 1989 Kelsen H La Démocratie. Sa Nature. Sa V aleur, ed Sirey, Paris, 1932 Labica G - Bensussan G (d ir) Dictionnaire Critique du Marxisme, ed PUF, Paris, 1982 Lapalom bara J - W eim er M (eds) Political Parties and Political Development, ed Princeton U niversity Press, Princeton. 1966 Lassale Jean-P ierre Les partis politioues aux Etats-Unis, ed PUF, Paris, 1987 Lavau G eorges Partis Politigues et realites sociales. Contribution a une etude realiste des partis politioues. ed Presses de la Fondation Nationale des Sciences Politiques, Paris, 1952 Lawson Kay The Com parative Studv o f Political Parties. Saint Martin's Press, New York, 1976 Lawson Kay Political Parties and Lincage. A Comparative Perspective. Yale University Press, New York, 1980 Lem ieux V incent Le patronage politioue. Une etude comparative, ed Presses Universitaires du Quebec, Q uebec, 1977

162 Lehm bruch G - Schm itter Ph (eds) Patterns of corporatist policy m aking, ed Sage, 1982 Lipset Seym our-M artin L'Homme et la Politique, ed du Seuil, Paris, 1962 Lipset S - R okkan S (eds) Party Systems and Voters Alignm ents, ed The Free Press, New York, 1967 Lyrintzis C hristos Between Socialism and Populism. The Rise of the Panhellenic Socialist M ovem ent, T hesis subm itted fo r the Degree of Ph D , London School of Econo mics, London, 1983 Macciocchi M aria-Antonieta. Pour G ram sci. ed du Seuil, Paris, 1975 Mandel Ernest Critigue de l'eurocom m unism e, ed Maspero, Paris. 1978 M avrogordatos G The Rise of the Greek Sun. The Greek Election of 1981. Centre of contem porary Greek Studies, King's College, Occasional Paper 1, London, 1983 Meny Y ves (dir ) Ideologies. Partis Politiques et Groupes Sociaux, etudes reunies pour G eorges Lavau, ed Presses de la Fondation Nationale des Sciences Politiques, Paris, 1989 M eynaud Jean Rapport sur la classe dirigeante italienne. Montreal, 1964 M ichelat G - Sim on M Classe. Religion et Comportement Politique, ed Presse de la Fondation Nationale des Sciences Politiques, Paris, 1977 Michels Robert Les partis politiques, ed Flammarion, Paris, 1971 Mills W right C L'elite du pouvoir, ed Maspero, Paris, 1968 Mosca G aetano The Rullinq C lass, ed Me Graw-Hill, New York, 1939 M oschonas Gerassim os La gauche française (1972-1988) a la lumiere du paradigm e socialdem ocrate. Partis de coalition et coalitions de partis dans la competition électorale. Doctorat d’Etat, Paris II, Paris, 1990 Offerte M ichel Les partis politigues. ed PUF, Paris, 1987 Ostrogorski M oisei La Démocratie et les partis politigues. ed du Seuil, Paris, 1979 Papadopoulos J L'efficacite svmboligue du discours politioue. Le cas de l'ideologie du PA S O K . These d'E tat, D epartem ent de Sociologie de l'Universite de Geneve, Geneve, 1985 Pareto V ilfredo Traite de Sociologie G enerale. Paris, 1929 Poulantzas Nicos Fascisme et Dictature, ed Seuil/Maspero, Paris, 1974 POUVOIRS La Tradition Politioue. No 42, Paris, 1987 Q uerm onne Jean-Louis Les regimes politigues occidentaux, ed du Seuil, Paris, 1986 Rey Pierre-Philippe Les alliances de classes, ed Maspero, Paris, 1978 Rokkan Stein Citizens. Elections. Parties, ed Universitets forlaget, Oslo, 1970 Sartori G iovanni Parties and Party System s. Cambridge University Press, 1976 Schm itter Ph - Lehmbruch G (eds) Trends Toward Corporatist Interm ediation, ed Sage, 1979 S chum peter Joseph Capitalism. Socialism and Democracy, ed Harper and Row, New York, 1962 Seiler Daniel-Louis Les partis politigues en Europe, ed PUF, Paris, 1978 Seiler Daniel-Louis Partis et fam illes politigues. ed PUF/Themis, 1980 Seiler Danil-Louis De la com paraison des partis politigues. ed Economica, Paris, 1896 Sorauf Frank Political Parties in the Am erican System, ed Little, Brown and Cy . 1980 Thom as A - Paterson W Socialdemocratic parties in W estern Europe, ed CroomHelm, London, 1977 Touchard Jean La gauche en France depuis 1900. ed du Seuil, Paris, 1981 Tsatsos D - Schefold D - S chneider H P (Hrsg) Parteienrecht im europäischen Vergleich - Die Parteien in dem dem ocratischen Ordnungen der Staaten der Europäischen Gem einschaft Nomos Verlagsgesellschaft Baden-Baden, 1990

163 V alier Jacques Le Parti Communiste Français et le capitalisme m onopoliste d'etat. ed Maspero, Paris, 1976 V ernardakis C hristophe La Transition aux partis de masses en Grece - L'exemple de la Nouvelle Dém ocratie (N .D .). Memoire de D E A , Paris II, Paris, 1987 Vitalis Alphonsos Le Renouveau Démocratique et la Modernisation du svsteme politique arec après 1974. Le cas du PASOK. Memoire pour le Diplôme de l'Ecole des Hautes Etudes. Paris, 1988 W eber Max The theorv of social and economic organisation, ed The Free Press, New YorK, 1947 W eber Max Le Savant et le Politigue. ed Plon-10/18, Paris. 1959 W right Eric Olin C lass structure and income déterm ination. Academic Press. New York-LondonTorondo-Sydney-San Francisco. 1979 Ysm al C olette Le com portem ent électoral des français, ed La Découverte, 1986

164 Γ. Α Ρ Θ Ρ Α /Μ ΕΑ Ε Τ Η Μ ATA Γ 1 Ε Λ ΛΗ Ν ΙΚ Α Αλιβ ιζά τος Νίκος "Ο εκδημοκρατισ μός σήμερα σύγχρονες διαστάσεις ενός παλιού αιτήματος", στο π εριο δικό Σύνγρονα Θ έυατα. τ 8. 1980 Αλιβιζάτος Νίκος "Κρατική Εξουσία και Πολιτικοί ΘεσμοΓ, στο περιοδικό Σύνγρονα Θ έματα, τ 16. 1983 Αλτουσέρ Λ ο υ ί "Σημείω ση σχετικά με τους Ιδεολογικούς μηχανισμούς του Κράτους", στο περιοδικό Θ έσ εις, τ 21, 1987 Α νδρ ιανόπ ο υλος Ανδρέας “ Η πολιτική φυσιογνωμία του ΠΑΣΟΚ", στο συλλογικό τόμο ΠΑΣΟΚ και Ε ξουσία . Π απασαραντόπουλος Π (επιμ ), έκδ Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1980 Α νδρ ιανόπ ο υλος Ανδρέας "Παλαιοσυντηρητικός Κρατικισμός και Νεοφιλελευθερισμός", στο συλλογικό T ó u o Η Φ ιλελεύθερη Ιδεολογία. Ανδριανόπουλος A -Λ ού λης Γ (επιμ ). έκδ Imago. Αθήνα, 1985 Α νδρ ιανόπ ο υλος A - Λουλης Γ "Εισαγωγή", στο συλλογικό τόμο Η Φ ιλελεύθερη Ιδεολογία. επιμ τω ν ιδίων, έκδ Imago, Αθήνα, 1985 Α νδρουλάκης Δημήτρης "Τα κόμματα και οι στρατηγικές τω ν τάξεων", στο συλλογικό τόμο ΠΑΣΟΚ και Εξουσία. Παπασαραντόπουλος Π (επιμ ), έκδ Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1980 Αχείμαστος Μ ύρων "Οι λειτουργίες των πολιτικών ιδεολογιών και η αποτελεσματικότητά τους στις σ ύγχρονες ευρω παϊκές κοινωνίες", στο περιοδικό Θεωρία και Κοινωνία, τ 6, 1992 Β εγλερής Φ - Δερτιλής Γ - Δημητράκος Δ - Μ αυρογορδάτος Γ - Ροζάκης X "Συζήτηση για τα κόμματα", σ το περιοδικό Α ντί, τ 82, 1977 W eber Henri "Τακτική και στρατηγική της Αριστερός στη Δ Ευρώπη", στο περιοδικό Θ έσ εις, τ 18, 1987 W eber Η - Π ουλαντζάς Ν "Το κράτος και η μετάβαση στο σοσιαλισμό", στο περιοδικό Θ έσ εις, τ 27, 1989 Βερναρδάκης Χρ - Μαυρής Γ "Η μεταπολιτευτική τομή ω ς διαδικασία ταξικής π ά λης (από το π είραμα Μ αρκεζίνη στις εκλογές του ’74)", στο περιοδικό Θ έσεις, τ 14, 1986 Βερναρδάκης Χρ - Μαυρής Γ "Η θέση τω ν πολιτικών κομμάτων στο κράτος και η επέκταση της π ολιτικής αντιπροσώπευσης", στο περιοδικό Θ έσεις, τ 16, 1986 Βιτσιλάκη X - Μ εταξάς Μ "Το βιομηχανικό εργοστασιακό κίνημα σήμερα αντιλήψ εις και π ρα κτικές τη ς ηγεσίας", στο συλλογικό τόμο Κοινωνικές Τάξεις. Κοινωνική Αλλανή και Οικονουική Ανάπ τυξη στη Μ εσόγειο, α'τόμος, έκδ Ιδρυμα Μεσογειακώ ν Μελετών, Αθήνα, 1986 Γέροντας Α π οστόλης "Τοπική Αυτοδιοίκηση και λαϊκή συμμετοχή Συμβολή στους νέους συμμετοχικούς θεσμούς", τ 11 ,19 86 Γεω ργαντίδης X Ν - Νικολακόπουλος Η "Μ ετατοπίσεις ψήφων και μεταβολές του εκλογικού χάρτη στις εκλογές της 20ης Νοεμβρίου 1977", στο περιοδικό Σύνγρονα Θ έυατα. τ 1, 1978 Γεω ργαράκης Νίκος "Κράτος και μηχανισμοί ενσωμάτω σης στη μεταπολίτευση“ , στην Κοινοβουλευτική Επιθεώ ρηση, τ 5-6, 1990 Δρακάτος Κω νσταντίνος "Η στατιστική των βουλευτικών εκλογών", στο περιοδικό Οικονομικός Ταγυδοόυος. φ 27,2/7/1981 Ε Κ Λ ογικός "Διαβάζοντας τον καινούργιο εκλογικό χάρτη", στο περιοδικό Αντί, τ 191,1981 E Κ Λ ογικός "Κάλπη είναι και γυρίζει", στο περιοδικό Α ντί, τ 291, 1985 Ελευθερίου Ρούλα "Εννιά Χρόνια ΠΑΣΟΚ. Μέρος Α'. 1964-1974, η δεκαετία της επώ ασης", στο π εριοδικό Α ν τί, τ 240, 1983 Ελευθερίου Ρουλα "Εννιά Χρόνια ΠΑΣΟΚ, Μέρος Β \ 1974-1976, από την αυτοοργάνω ση στη γρα φ ειοκρατία” , στο π εριοδικό Α ντί, τ 241, 1983

165 Ε λευθερίου Ρουλα "Εννιά Χρόνια ΠΑΣΟΚ, Μ έρος Γ , 1976-1983, η περίοδος της γραβάτας", στο π εριο δικό Αντί, τ 242. 1983 Ε λεφ άντης Αγγελος "Το Συνέδριο του ΚΚΕ εσωτερικού και η ελληνική αριστερά", στο περιοδικό Π ολίτης, τ 3-4, 1976 Ελεφάντης Αγγελος "Οι π ολιτικές δυνάμεις της εξουσίας", στο περιοδικό Πολίτης, τ 14. 1977 Ελεφ άντης Αγγελος "Αλλανή-Εναλλανή-Υπουονή". στο περιοδικό Πολίτης, τ 47-48, 1982 Ελεφ άντης A - Καβουριάρης Μ "ΠΑΣΟΚ, Λαϊκισμός ή Σοσιαλισμός", στο συλλογικό τόμο ; ΠΑΣΟΚ και Εξουσία. Π απασαραντόπουλος Π (επιμ ). έκδ Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1980 Ευθυμίου Πέτρος "ΠΑΣΟΚ και Αριστερά Προβλήματα συγγένειας και διαφοράς", στο π εριοδικό Αντί, τ 290, 1985 Ε υσταθόπ ουλος Σπυρος "Τα Καταστατικά τω ν 'αστικών* και μαρξιστικών κομμάτω ν μια πρώ τη π ροσέγγιση συγκριτικής τους ανάλυσης", στο περιοδικό Επίκεντρα, τ 8, 1979 Θ εοχαράς X - Μηλιός Γ "Πέρα από την όξυνση της πολιτικής αντιπαράθεσης", στο π εριοδικό Θ έσ εις, τ 12, 1985 Ιω άννου Χ ρήστος "Η βιομηχανική εργατική τάξη στο συνδικαλιστικό κίνημα 1974-1984", στο συλλογικό τόμο Κοινωνικές τάξεις. Κοινωνική Αλλανή και Οικονουική Α νάπτυξη στη Μ εσ όνειο. α'τόμος, έκδ Ιδρυμα Μ εσογειακών Μελετών, Αθήνα, 1986 Καλλίας Κω νσταντίνος "Μ ερικές π ολιτικές σκέψεις για τη δεκαετία του 1950, καθώ ς και σύντομη αναφορά στην ιδεολογία της Νέας Δημοκρατίας", στο περιοδικό Νέα Κοινω νιολονία. τ 5, 1989 Κ απ αρός Γιώ ργος "Για τον Τροτσκισμό", στο περιοδικό Φυλλάδιο, τ 7. 1983-84 Κ απ αρός Γιώ ργος "Εθνική Λαϊκή Ενότητα", στο περιοδικό Φυλλάδιο, τ 6, 1983 Κ απ ετανγιάννης Βασίλης "Η πολιτική και θεωρητική σημασία της συζήτησης για το ΠΑΣΟΚ", στο συλλογικό τόμο ΠΑΣΟΚ και Εξουσία. Παπασαραντόπουλος Π (επιμ ), έκδ Παρατηρητής. Θεσσαλονίκη, 1980. α'δημοσίευση στο περιοδικό Πολίτης, τ 18, 1978 Καπ ετανγιάννης Βασίλης "Λαϊκισμός Συνοπτικές σημειώσεις για μια κριτική επανεξέταση", στο περιοδικό Π ολίτης, τ 71, 1986 Καράς Η λίας "Η Αριστερά και οι εκλογές", στο περιοδικό Α ντί, τ 72, 1977 Καράς Η λίας 'Τ ο αποτέλεσμα τω ν εκλογών και η Αριστερά", στο περιοδικό Α ντί, τ 87, 1977 Καρράς Γιώ ργος "Οι δίκες τω ν βασανιστών και η εσωτερική λογική τους - Καταδίκες στρατιω τικώ ν, αθω ώ σεις αστυνομικών", στο περιοδικό Πολίτης, τ 6, 1976 Καρράς Γιώ ργος "Κυβέρνηση και Αστυνομία ειοηνική συνύπαρξη.", στο περιοδικό Π ολίτης, τ 8. 1977 Καρράς Γιώ ργος "Στρατιω τικός Νόμος και Στρατιωτική Δικτατορία", στο περιοδικό Π ολίτης, τ 10, 1977 Κασιμάτης Γιώργος "Τα πολιτικά κόμματα σαν συνταγματικός θεσμός", στο περιοδικό Συννοονα Θ έυατα. τ 8, 1980 Κ ασιμάτης Γ ιώ ργος "Η π ρόταση του ΠΑΣΟΚ για αναθεώρηση του Συντάγματος", στο περιοδικό Σοσιαλιστική Θεω ρία και Π ράξη, τ 2, 1985 Κασιμάτης Μ πάμπης 'Τ α εργοστασιακά σωματεία, θεσμός πρωτοποριακός", στο περιοδικό Π ολίτης, τ 17, 1978 Κ αστοριάδης Κορνήλιος "Το επαναστατικό π ρόβλημα σήμερα", στο περιοδικό Το Βήυα τω ν Κοινω νικώ ν Επιστηυώ ν. τ 1, 1989 Κατσουδας Δημήτρης "Ψήφος και Ιδεολογία", στο συλλογικό τόμο της E Ε Π Ε Εκλονές και Κόυυατα στη δεκαετία του '8 0 . Λυριντζής X - Νικολακόπουλος Η (επιμ ), έκδ Θεμέλιο, Αθήνα, 1990 Κατσουδας Δημήτρης "Συντηρητισμός και/ή Φ ιλελευθερισμός Η ιδεολογική εξέλιξη της Νέας Δημοκρατίας", στο συλλογικό τόυο Ο Φ ιλελευθερισμός στην Ελλάδα - Φ ιλελεύθερη Θ εωρία και Πρακτική στην Πολιτική και στην Κοινωνία της Ελλάδος, έκδ Βιβλιοπωλείον της "Εστίας", Αθήνα, 1991

Κατσουλης Ηλίας "Το 'π αγιω μένο' κομματικό σύστημα", στο συλλογικό τόμ ο της Ε Ε Π Ε Εκλονές και Κόυυατα στη δεκαετία του '80. Λυριντζής X - Νικολακόττουλος Η (επιμ ), έκδ Θ εμέλιο, Α θήνα. 1990 Κίτσιου Τ α τιάνα "Σημειώσεις για το γυναικείο κίνημα", δύο μέρη, στο π εριοδικό Κριτική, τ 5 και 6, 1984 Κόλμερ Κ ώ στας "Η οικονομική πολιτική του ΠΑΣΟΚ" στο περιοδικό Ε πίκεντρα, τ 3, 1978 Κυρτσης Α λέξανδρος-Α νδρέας "Πολιτική νομιμοποίηση και οικονομικός εκσυγχρονισμός", στο συλλογικό τόμο Η Ελλάδα nope το 2000. Κατσουλης Ηλ - Γιαννίτσης Τ - Καζάκος Π (επιμ ), έκδ Π απ αζήσης-Friedrich Ebert Stiftung, Αθήνα, 1988 Λευκαδίτης Πάνος "Αντίλογος στα θεωρητικά σχήματα του A Παπανδρέου", στο συλλογικό τόμο = ΠΑΣΟΚ και Εξουσία. Π απασαραντόπουλος Π (επιμ ), έκδ Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1980 Λ οβέρδος Ανδρέας "Η χρηματοδότηση των π ολιτικώ ν κομμάτω ν (1984-1989)", στο π εριοδικό Κοινοβουλευτική Επιθεώ ρηση, τ 1, 1989 Λουλης Γιάννης "Η πολιτική φιλοσοφία του ΠΑΣΟΚ", στο περιοδικό Ε π ίκεντρα, τ 3, 1978 Λουλης Γιάννης "Ο Φ ιλελευθερισμός στην Πολιτική Φ ιλοσοφία της Νέας Δημοκρατίας", στο περιοδικό Ε πίκεντρα, τ 8, 1979 Λουλης Γ ιάννης "Πώς και γιατί ψήφισαν οι Ελληνες το 1985 πρώ τες διαπιστώ σεις” , στο περιοδικό Ε πίκεντρα, τ 38, 1985 Λουλης Γ ιάννης "Π έντε μύθοι για το σύγχρονο φιλελευθερισμό", στο συλλογικό τόμο Η Φιλελεύθερη Ιδεολονία. Ανδριανόπουλος A -Λ ο ύ λη ς Γ (επιμ ), έκδ Im ago, Αθήνα. 1985 Λυριντζής Χ ρήστος "Λαϊκισμός η έννοια και οι πρακτικές", στο συλλογικό τόμο της Ε Ε Π Ε Εκλονές και κόυυατα στη δεκαετία του '80. Λυριντζής Χρ - Ν ικολακόπουλος Η (επιμ ) έκδ Θεμέλιο, Αθήνα, 1990 Μ άνεσης Αριστόβουλος "Η κρίση των θεσμών της φιλελεύθερης δημοκρατίας και το Σύνταγμα", στο π εριοδικό Συνγρονα Θ έυατα. τ 8, 1980 Μ άνεσης Αρισ τόβουλος "Η νομικοπολιτική σημασία της συνταγματικής αναθεώρησης του 1986 Μια γενική κριτική αποτίμηση", στο π εριοδικό Δίκαιο και Πολιτική, τ 13-14, 1987 Μ ανίκας Νίκος "Το εργοστασιακό κίνημα '74-81 συνοπτικός απολογισμός", στο περιοδικό ΣυυΒούλια. τ 1 ,198 2 Μαυρογορδάτος Γιώργος “Αριστερά, Δεξιά και Κέντρο στο χώρο του εκλογικού ανταγω νισμού ', στην επ ιθεώ ρηση Πολιτική. Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήυης. τ 2, 1982 Μερλινός Ο "Το αίνιγμα ΠΑΣΟΚ", στο περιοδικό Μαρξιστικό Δελτίο, τ 13-14, 1982 Μ εταξάς A -I Δ "Ηλικία και συχνότητα εκλογής στις Βουλές 1964, 1974 και 1977 Τάσεις και μεταβολές σ τις αριθμητικές κατανομές", στο περιοδικό Σύνχοονα Θ έυατα. τ 8, 1980 Μ ηλιός Γιάννης "Η στροφή προς την Τεχνική Εκπαίδευση", στο περιοδικό Πολίτης, τ 13, 1977 Μηλιός Γ ιάννης "Ο ιμπεριαλισμός και η θεω ρία του κρατικομονοπω λιακου καπιταλισμού", στο περιοδικό Α νώ νας νια την κουυουνιστική ανανέω ση, τ 2, 1978 Μηλιός Γιάννης "Κρατικομονοπωλιακά. σοβιετικά και άλλα", στο περιοδικό Ανώ νας νια την κουυουνιστική ανανέω ση, τ 9. 1980 Μ ηλιός Γιάννης "'Εκσυγχρονισμός' ή (και) οικονομική ανάπτυξη - Η σταθεροποίηση του κράτους δικαίου", στο περιοδικό Θ έσ εις, τ 1, 1982 Μ ηλιός Γιάννης "Το ρεύμα μητρόπολης-περιφέρειας Συγκλίνουσες θεω ρίες και αντιφ άσεις", στο π εριο δικό Θ έσ εις, τ 4, 1983 Μ ηλιός Γιάννης "Οι αριστερές θεωρίες για την 'εξάρτηση' και οι εξαρτήσεις του ελληνικού καπιταλισμού", στο περιοδικό Θ έσεις, τ 9, 1984 Μ ηλιός Γ - Ψαρράς Δ "Η θεω ρία του Ευρωκομμουνισμου Ανανέωση (ή) (και) συνέχεια", στο π εριο δικό Α νώ νας νια τη ν κουυουνιστική ανανέω ση, τ 11,1980 Μηλιός Γ - Ψαρράς Δ "Για την ιστσρία μιας μετεξέλιξης", στο περιοδικό Σχολιαστής, τ 37, 1986 Μιχαήλ Δ "Κεντρική Επιτροπή ΠΑΣΟΚ Το 96% της σύζευξης 'Κυβέρνησης-ΚινήματοςΚράτους'", στο περιοδικό Αντί, τ 325, 1986 Μ οσχονάς Γεράσιμος "Σοσιαλδημοκρατία Συγκρότηση και λογική μιας πολιτικής δύναμης", στο π εριο δικό Κοινοβουλευτική Επιθεώρηση, τ 5-6, 1990

167 Μ ουζέλης Νίκος "Ταξική δομή και σύστημα π ολιτικής π ελατείας Η περίπτω ση της Ε λλά δα ς' στο συλλογικό τό μ ο της Ε Ε Π Ε Κοινω νικές και Π ολιτικές Δυνάυεις στην Ελλάδα. Κοντογιώ ργης Γ (επιμ ), έκδ Εξάντας, Αθήνα, 1977 Μ ουζέλης Ν ίκος "Σκέψεις πάνω στη θεαματική πολιτική άνοδο του ΠΑΣΟΚ", στο συλλογικό τόμο ΠΑΣΟΚ και Εξουσία. Π απασαραντόπουλος Π (επιμ ), έκδ Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1980 Μουζέλης Ν ίκος "Ο λαϊκισμός Νέος τρόπος ένταξης τω ν μαζών στις πολιτικές διαδικασίες" στη σ υλλογική έκδοση Λαϊκισυός και Π ολιτική. Μ ουζέλη Ν , Λίποβατς Θ , Σπουρδαλάκη Μ , έκδ Γνώση, Α θήνα, 1989, Μ π αλιμπ άρ Ετιέν "Κράτος, Κόμμα, Μ ετάβαση", στον συλλογικό τόμο Αλτουσέρ Λ - Μπαλιμπάρ Ε - Π ουλαντζάς Ν - Εντελμάν Μπ , Συζήτηση νια το κράτος, έκδ Αγώνας, 1980 Μ π αλιμπάρ Ετιέν "Κράτος, Κόμμα, Ιδεολογία Σκιαγράφηση ενός προβλήματος", στο συλλογικό τόμο Μ π αλιμπ άρ Ε -Λουπορίνι Τ -Τοζέλ A . Η Κριτική της Πολιτικής στον Μ αρξ. έκδ Πολυτυπο Αθήνα, 1985 B ensaid Daniel "Στρατηγική και Κόμμα", στο περιοδικό Θ έσεις, τ 26, 1989 Νικολακόπουλος Ηλίας “Τα εκλογικά απ οτελέσματα και η επιρροή της κομμουνιστικής Αριστερός", στο συλλογικό τόμο τη ς Ε Ε Π Ε Οι Εκλονές του 1981. Διαμαντουρος Ν Κ ιτρομηλίδης Π Νικολακόπουλος Ηλίας “ Εισαγωγή", στο Ατλας Βουλευτικώ ν Εκλονών 18ης Οκτω βρίου 1981 έκδοση ΕΚΚΕ, Αθήνα, 1984 Νικολακόπ ουλος Ηλίας “ Η εκλογική επιρροή τω ν πολιτικώ ν δυνάμεων", στο συλλογικό τόμο της Ε Ε Π Ε Εκλονές και Κόυυατα στη δεκαετία του '8 0 . Λυριντζής X - Νικολακόπουλος Η (επιμ ), έκδ Θ εμέλιο, Αθήνα, 1990 Ν ικολινάκος Μ άριος "Οι προοπτικές για μια νέα επαναστατική θεωρία στην Ελλάδα", στο συλλογικό τόμο ΠΑΣΟΚ και Εξουσία. Παπασαραντόπουλος Π (επιμ ), έκδ Παρατηρητής. Θ εσσαλονίκη, 1980 Offe C laus “ Η Πολιτική σε μια σύνθετη κοινωνία", στο περιοδικό Λεβιάθαν, τ 1 1988 Πανταζόπ ουλος Ανδρέας "Η Κοινωνική Σύνθεση του Στελεχικου Δυναμικού του ΠΑΣΟΚ (19741981)", στο π εριο δικό Πολίτης, τ 83 (11), 1987 Πανταζόπ ουλος Ανδρέας "Το π αρόν ω ς ιστορία Σημειώ σεις για τον πασοκικό λαϊκισμό", στο περιοδικό Π ολίτης, τ 104. 1990 Π αντελίδου-Μ αλουτα Μάρω ‘Γυναίκες και Πολιτική/Γυναίκες και Πολιτική Επιστήμη', στην Επιθεώ ρηση Κοινω νικώ ν Ερευνών, τ 65, 1987 Π αντελίδου-Μ αλούτα Μάρω “Γυναικείο ζήτημα και Κράτος πρόνοιας', στο συλλογικό τόμο Π οοβλήυατα ανάπτυξης του κράτους πρόνοιας στην Ελλάδα. Μαλουτας Θ , Οικονόμου Δ (επιμ ), έκδ Εξάντας, Αθήνα, 1988 Παπ αδημητρίου Γιώ ργος "Ο 'αδιαφανής αναπροσδιορισ μός' της μορφής του πολιτεύματος στη συνταγματική αναθεώ ρηση του 1986", στο π εριοδικό Δίκαιο και Πολιτική, τ 13-14, 1987 Παπαδημητρίου Γ - Ν ικολακόπουλος Η "Η μεταπολίτευση και η αποκατάσταση της δημοκρατικής νομιμότητας συνέχεια ή ρήξη με το παρελθόν", Κείμενο-Εισήγηση στο Μ εταπ τυχιακό Σεμινάριο του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης Π A , 19901991 Παπ ανδρέου Ανδρέας "Ο Ευρωκομμουνισμός δεν είναι ο δρόμος για το Σοσιαλισμό στην Ελλάδα", στο συλλογικό τόμο ΠΑΣΟΚ και Εξουσία. Παπασαραντόπουλος Π (επιμ ), έκδ Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1980 Παπ ανδρέου Α νδρέας "Η Εθνική Ανεξαρτησία, βασικός στόχος", στο συλλογικό tó u o ΠΑΣΟΚ και Εξουσία. Π απασαραντόπουλος Π (επιμ ), έκδ Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1980 Παπ ανδρέου Ανδρέας "Ο ελληνικός δρόμος για το σοσιαλισμό", στο συλλογικό τόμο ΠΑΣΟΚ και Ε ξουσία. Π απασαραντόπουλος Π (επιμ ), έκδ Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1980 Παπ ανδρέου Βάσω “Απ όψ εις π άνω στην 'επαναστατική θεωρία' του Μ Νικολινάκου" στο π εριο δικό Α ν τί, τ 12,1 9 75

168 Πσπασττηλιόττουλος Σπήλιος “Οι πολιτικές δυνάμεις στις προσεχείς εκλογές - και πέρα α π 'α υ τές” , στο συλλογικό τόμο ΠΑΣΟΚ και Εξουσία. Παπασαραντόπουλος Π (επιμ ), έκδ Π αρατηρητής, Θ εσσαλονίκη, 1980 Πάσχος Γιώ ργος "Η ανασυγκρότηση της εκτελεστικής εξουσίας", στο περιοδικό Πολίτης, τ 35, 1980 Π άσ χος Γιώ ργος "Δικομματισμός και λειτουργία του πολιτεύματος", στο περιοδικό Π ολίτης, τ 56, 1982 Πατρινός Χρήστος "Η οργάνωση του ΠΑΣΟΚ στο Νομό Αχαίας Από την αυτοοργάνωση της βάσης στον εκλογικό μηχανισμό του κόμματος", στο περιοδικό Αντί, τ 197, 1981 Π ερδικάρης Ευριπίδης "Ο ρόλος του κοινωνικού σχηματισμού στην εξέλιξη της κοινω νιολογικής σ ύνθεσ ης τη ς Βουλής 1964-1977", στο συλλογικό τόμο της Ε Ε Π Ε Οι Εκλονές του 1981. Δια μ α ντου ρος Ν - Κιτρομηλίδης Π - Μαυρογορδάτος Γ (επιμ ), έκδ Εστία, Αθήνα, 1984 Πουλαντζάς Νίκος Ύ υ ρω από το θέμα των συμμαχιών", στο περιοδικό Α νώ νας νια την κομμουνιστική α νανέω ση, τ 7, 1979 Πουλαντζάς Ν ίκος "Μ πορεί να γίνει η ενότητα τω ν δυνάμεων της Αλλαγής", στο συλλογικό τόμο ΠΑΣΟΚ και Ε ξουσία. Π απασαραντόπουλος Π (επιμ ), έκδ Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1980 Πρετεντέρ ης I Κ "Η ανθρω πογεω γραφία των κυβερνήσεων του ΠΑΣΟΚ", στην εφ ΤΟ ΒΗΜΑ. 4/5/1986 Προβόπ ουλος Γιώ ργος "Κοινωνική Ασφάλιση Μακροχρόνιες τάσεις- προοπτικές στον το μ έα της χρηματοδότησ ης", στο περιοδικό Επιλονή. ειδική έκδοση 1986-1987, Ιανουάριος 1987

Σπ ουρδαλάκης Μ ιχάλης "Ο ελληνικός λαϊκισμός στις συνθήκες του αυταρχικού κρατισμου", στη συλλογική έκδοση Λαϊκισμός και Πολιτική. Μουζέλη Ν , Λίποβατς Θ , Σπουρδαλάκη Μ , έκδ Γνώση, Α θήνα, 1989 Στρα τήγης Στρατής "Το Καταστατικό της Νέας Δημοκρατίας Θεμέλιο Δημοκρατικής Ε σ ω κομματικής Διαδικασίας", στο περιοδικό Επίκεντρα, τ 8, 1979 Τζιόλας Λ ευτέρης "ΠΑΣΟΚ Ειδικώτερα στοιχεία της πορείας του", δυο μέρη, στο περιοδικό Φ υλλάδιο, τ 6 και 7, 1983 Τζουβάνος Δημήτρης (Τ Δημήτρης) "Η διάσπαση του '76 στο ΠΑΣΟΚ", στο περιοδικό Φ υλλάδιο. τ 6. 1983 Τσ άτσ ος Δ ημήτριος "Σύνταγμα και χρηματοδότησις των πολιτικών κομμάτων", στον Τιμητικό Τόμο υπ έρ Η .Κυριακόπουλου. Θεσσαλονίκη, 1966 Τ σ άτσ ος Δ ημήτρης "Ο θεσμός του πολιτικού κόμματος σε μια ευρωπαϊκή Πολιτεία", στην εφ Κ υριακάτικη Ε λευθεροτυπία. 16 Φεβρουάριου 1992 Τ σ εκουρ ας Θ ανάσης "Περισσός, 20 χρόνια κομμάτια", στο περιοδικό FLASH, τ 3, 1992 Τ σ ουκα λά ς Κωνσταντίνος "Το π ρόβλημα της πολιτικής πελατείας στην Ελλάδα του 19ου αιώ να", στο συλλογικό τόμο της Ε Ε Π Ε Κοινωνικές και Πολιτικές Δυνάμεις στην Ελλάδα. Κοντογιώ ργης Γ (επ ιμ ), έκδ Εξάντας, Αθήνα, 1977 Τσ ουκαλάς Κωνσταντίνος "Το γενικώτερο νόημα τω ν εκλογών και οι προοπτικές τους", στο π εριο δικό Π ολιτική, τ 2. 1982 Τσ ουκαλάς Κ ω νσταντίνος "Η ιδεολογική επίδραση του εμφυλίου πολέμου", στο συλλογικό τόμ ο ; Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950 Ενα Εθνος σε κρίση, έκδ Θεμέλιο, Αθήνα, 1984 Φ ιλίας Βασίλης "Η οργάνωση τω ν κομμάτων", στο περιοδικό Αντί, τ 19, 1975 Φ ίλιας Βασίλης "Το π ρόβλημα της οργάνωσης των κομμάτων στην Ελλάδα", στο συλλογικό τόμο της Ε Ε Π Ε Κ οινω νικές και Πολιτικές Δυνάμεις στην Ελλάδα. Κοντογιώργης Γ (επιμ ), έκδ Εξάντας, Α θήνα. 1977 Φ ραγκουδάκη Α ννα "Το π ρόβλημα της τεχνικής εκπαίδευσης αναπτυξιακή λογική και ιδεολογίες", στο π εριο δικό Πολίτης, τ 11, 1977 Χ αραλάμπ ης Δημήτρης "Οι θεωρίες για το κράτος του περιφερειακού κοινωνικού σχηματισμού Ενας κάπ οιος αντίλογος", στο συλλογικό τόμο Το Κράτος στον περιφερειακό καπιταλισμό.

169 Βεργόττουλος Κ , Μ ουζέλης Ν , Τσουκαλάς Κ , κ ά , έκ5 Εξάντας, Αθήνα, 1985 Χ αραλάμπ ης Δημήτρης "Από το μετεμφυλιακό Κράτος στο Κράτος της Μ εταπ ολίτευσ ης Εκσυγχρονισμός, κοινωνική συναίνεση και διαχειριστικές στρατηγικές", στο περιοδικό Συνγρονα Θ έυ α τα . τ 28, 1986

Γ 2 ΞΕ Ν Ο ΓΛ Ω ΣΣ Α Aron R aym ond "Introduction a Petude des partis politisues", στο Association Française de Science Politique, Journees d’etudes des 26 et 27 No .embre 1949. ed F N S P , P a ris J 9 4 9 Avril Pierre "La m ediation personnelle", στο revue PC JVO IR S. No 7, 1978 Balibar Etienne "Apres Pautre Mai” , στον τόμο La G au:he. le Pouvoir, le S ocialism e. Glucksm ann B Ch (d ir), ed PUF, Paris, 1983 Blondel Jean "Party System s and Pattern of G ovem rrent in Western Democracies", στο C anadian Journal of Political S cience. Juin. 1968 Bourdieu Pierre "La representation politique Elements pour une theorie du cham p politique", στο A ctes de la Recherche en Sciences Sociales. No 26-37, Fevrier-Mars, 1981 Brie C hristian de "La très relie politisation des hauts fonctionnaires", στον Monde D iplom atique. Avril. 1987 C hariot Jean "Partis Politiques pour une nouvelle synthese theorique", στο Ideologies. Partis Politiques et G roupes Sociaux. Meny Yves (dir ). ed Presses de la F N S P , Paris, 1989 D iam andouros Nikiforos "Transition to, and Consolidation of, Democratic Politics in Greece, 1974-1983 A Tentative Assessment", στο W est European Politics, vol 7, No 2, April 1984 Dim itras Panayote "La Grece en quete d’une politique ndependente", στο Revue Française de Science P olitique. Fevrier, 1983 Fortin Y vonne "La fin du Civil Service apolitique et fer^ee", στο revue PO UVO IRS. No 37, 1986 Fougere Louis "L'im possible neutralité", στο revue PC JVO IRS. No 40, 1987 G lucksm ann-Buci Christine "Bloc Historique", σ το Pic: onnaire Critique du M arxism e. Labica G Bensussan G (d ir), ed PUF, Paris, 1982 Glucksm ann-B uci Christine "Eurocommunisme", στο Actionnaire Critique du M arxism e. Labica G B ensussan G (d ir), ed PUF, Paris. 1982 Gram sci A ntonio "Notes sur Machiavel, sur la politique et sur le Prince Moderne", σ τον τόμο Gram sci dans le texte. Editions Sociales, Paris, 1975 Graziano Luigi "A conceptual fram ew ork for the study of clientelist behavior” , στο European Journal o f Political R esearch. IV, 1976 G rosser A lfred "L"Etat des partis', expression de l'unanimisme pluraliste? Q uarante annees de Republique federate d'Allemagne", στο Ideologies. P a r s Politiques et Groupes Sociaux. Meny Yves (dir ), ed Presses de la F N S P , Paris, 1989 Jessop Bob "Accumulation, State and hegemonic projects”, στο Kapitalistate 10/11. 1983 K apetanyannis Vassilis "The communists", στο Political Change in Greece. Before and after the colonels. Featherstone K - Katsoudas D (eds), ed Crcom-Helm, London-Sydney, 1987 Kircheim er O tto "The Transform ation of the W estern F arty Systems", στο Political Parties and Political D evelopm ent. Lapalombara J - W einer M (edsi Princeton. 1966 Lavau G eorges "A quoi sert le P C F ?", στο συλλογικό τόμο Changer le P.C .?. D uham el O W ebe r H (d ir), ed PUF, Paris, 1979

170 U pset S Μ - Rokkan S "Cleavage Structures, Party Systems, and Voter Alignm ents An Introduction", στο Party Systems and Voter Alianm ents/Cross-National Perspectives, ed The Free Press, New York, 1967 Manessis Aristovoulos “ L’évolution des institutions politiques de la Grece a la recherche d’une legitim ation difficile", στο Temps M odernes. No 473, 1985 Medard Jean-Francois "Le rapport du clientele Du phenomene social a l'analyse politique", στο Revue Française de Science Politique. Fevrier 1976 Muller P - S aez G "Neo-corporatism e et crise de la representation", στο La Representation. Arcy François de (dir ), ed Economica, Paris, 1985 Nevers Jean-Yves "Du clientelisme a la technocratie cent ans de dém ocratie com m unale dans une grande ville, Toulouse” , στο Revue Française de Science Politique. Juin, 1983 O ffe C laus "Com petitive Party Democracy and the Keynesian W elfare State Factors o f stasibility and disorganisation", στο Policy Sciences. No 15, 1983 Papadim itriou G eorgios “ Die Institution der politischen Partei in Griechenland", crro P arteienrecht im europäischen V ergleich. Tsatsos D - Schefold D - Schneider Η -P (Hrsg), Nomos Veriagsgesellschaft, Baden-Baden, Germany, 1990 P latone Francois "Les adherents de l'apogee La composition du P C F eh 1979", στο Com m unism e. No 7, 1985 Poulantzas Nicos "La crise des partis", στο Monde Diplomatigue. Septembre 1979 Poulantzas Nicos "Une revolution copem icienne dans la politique", στο La Gauche, le Pouvoir. le S ocialism e. G lucksm ann-Buci Chr (d ir), ed PUF, Paris, 1983 Sartori G iovanni "European Political Parties The case of Polarised Pluralism", στο Political Parties and Political D evelopm ent. Lapalombara J -W eim er M (eds), Princeton, 1966 S avoye A ntoine "P our une analyse institutionnelle du parti", στο L'Homme et la S ociété. No 29/30, Julliet/D ecem bre 1973 S chonfeld W illiam "Les partis politiques que sont-ils et comment les etudier?", στο Ideologies. Partis Politioues et Groupes Sociaux. Meny Yves (dir ), ed Presses de la F N S P , Paris, 1989 Severac Pierre "Centralisme Démocratique", στο Dictionnaire Critigue du Marxism e. Labica G Bensussan G (d ir), ed PUF, Paris, 1982 Viveret Patrick "Les partis politiques, l'Etat et la démocratie",

o to

revue POUVOIRS. No 7, 1978

171 Δ. Α Λ Λ Α ΔΗΜ Ο ΣΙΕΥΜ ΑΤΑ Δ 1 Α Ρ Θ Ρ Α ΣΕ ΕΦ ΗΜ ΕΡΙΔΕΣ Κ ΑΙ Π ΕΡ ΙΟ ΔΙΚΑ Α λεξανδρόττουλος Στ - Μαθιανάκης Γ "Το δικαίω μα της διαφωνίας και η κρίση στην Αριστερά", στο π εριοδικό Α ντί, τ 147, 1980 Ανασ τασ ιάδης Γιώργος "Τεκμήρια για τον ιδιόμορφο χαρακτήρα της 'δημοκρατικής τομ ής’, στο π εριο δικό Α ν τί, τ 296, 1985 Α νδρουλάκης Μίμης "Η Αριστερά σήμερα", στην εφ Ριζοσπάστης. 16-6-1985 Α ντω νόπ ουλος Θ - Δημαράς Γ - Φ άτσης Γ "Τί γίνεται μέσα στα κόμματα", εφ ΤΑ ΝΕΑ. 8-9-1 Ο­ 11-12-13 Ο κτωβρίου 1984 Βερναρδάκης Χριστόφορος "Η σημερινή φάση στο μαθητικό κίνημα", στο περιοδικό Α νώ νας νια την κομμουνιστική ανανέωση, τ 9, 1980 Βερναρδάκης Χρ - Π ανταζόπουλος A "Στα γενέθλια της Αλλαγής Μ ικρός απολογισμός της σ οσιαλιστικής διετίας", στο περιοδικό Σχολιαστής, τ 8, 1983 Βερναρδάκης Χρ - Μ αστραντώνης Τ "ΚΚΕ-ΠΑΣΟΚ Το ειδύλλιο", στο περιοδικό Σχολιαστής, τ 11. 1983 Βερναρδάκης Χρ - Μαυρής Γ "Πάλη των τά ξεω ν και πολιτικά κόμματα 1985-1987 Η κρίση εκπροσ ώ π ησ ης σε εξέλιξη", στο περιοδικό Θ έσ εις, τ 22, 1988 Βέρος Α π όστολος "Και πάλι για τις Επιτροπές Πρωτοβουλίας", στη συλλογική έκδοση Συζήτηση νια τις Ε π ιτροπ ές Π ρω τοβουλίας, έκδ Ενότητα, άνευ χρονολογίας Δορκοφίκη Ειρήνη "Γυναίκες στον πολιτικό αγώνα", στο περιοδικό Πολιτικά Θ έμα τα , τ 527, 1984 Καράς Νίκος "Το Ελληνικό '68 Πολιτική Κατάθεση", στο περιοδικό Σνολιαστής. τ 60 και 61, 1988 Κοραχάης Βασίλης "Ενωση Κέντρου-Νέες Δυνάμεις Δυναμισμός και μεγάλες ελπίδες", εφ ΤΑ ΝΕΑ. 6/3/1975 Κοσώ νας Α κης "Το παιχνίδι της αρχηγίας", στο περιοδικό Αντί, τ 242, 1983 Κούλογλου Στέλιος "Ο ετεροχρονισμός της παραίτησης Αβέρωφ και τω ν εξελίξεω ν στη Ν Δ ". στο π εριο δικό Α ν τί, τ 224, 1983 Κουλογλου Στέλιος "Π ροβληματισμοί και ανησυχίες στο εσωτερικό του ΚΚΕ - Στελέχη ζητουν έκτακτο συνέδριο", στο περιοδικό Α ντί, τ 292, 1985 Μ αυρής Γιάννης "Σημειώ σεις για το χαρακτήρα του φοιτητικού κινήματος στη μεταπολίτευση", στο π εριο δικό Κριτική, τ 3, 1986 Μητσάκης Γιώργης "Σκέψεις γυρω από τις προοπτικές του λαϊκού κινήματος Επιτροπές Πρω τοβουλίας - Επιτροπές Μ ελλοντικής Εξουσίας", στη συλλογική έκδοση Συζήτηση νια τις Επιτροπ ές Π ρω τοβουλίας, έκδ Ενότητα, άνευ χρονολογίας Μ π αλτάς Πάνος "Πίσω από τη διαμάχη των αριθμών", στο περιοδικό Σχολιαστής, τ 33, 1985 Ντεβιλιάδης Γ "Συντάσσονται οι λόχοι πριν την αναμέτρηση", στο περιοδικό Αντί, τ 145, 1980 Ράπ της Μ ιχάλης "Ο 'αυτοδύναμος' σοσιαλισμός", στο περιοδικό Α ντί, τ 287, 1985 Σταματίου Ροδόλφος "Σκέψεις για το εργοστασιακό σωματείο", στο περιοδικό Ανώ νας νια την κομμουνιστική ανανέω ση, τ 3, 1978 Ταρπ άγκος Α νέστης "Η ανάπτυξη του εργοστασιακού συνδικαλισμού στις βιομηχανίες της Θεσσαλονίκης", στην εφ Α υνή. 30-4-1982

172 Ταρπ άγκος Α νέσ της Έ π εκ τείν ετα ι το κύμα συνδικαλισμού στη Θεσσαλονίκη", στην εφ Α υ νή . 27-6-1982 Ταρπ άγκος Α νέστης "Οι εργατικοί αγώ νες στις βιομηχανίες της Ξάνθης", στην εφ Α υ νή. 4/7 /1982 Φ λώ ρος Γιάννης "Το κίνημα τω ν καταλήψεων", στο περιοδικό Ανώ νας νια την κουυουνιστική ανα νέω ση, τ 9. 1980 Ψ αρράς Δ ημήτρης "Ο δημοκρατικός δρόμος και το δίλημμα της αύρας", στο περιοδικό Κουυουνιστική Θ εωρία και Πολιτική (ΚΟΘΕΠ). τ 16,1977 Δ 2 Α Φ ΙΕ Ρ Ω Μ Α Τ Α Δ 2 1 ΕΦ ΗΜ ΕΡΙΔΕΣ 1/ Εφ Αυγή, 16/6/1976 (Ανακοίνωση 1ου Συνεδρίου ΚΚΕ εσ για τη σύνθεση των συνέδρων) 2 / Εφ Βραδυνή, 23/4/1973 (Δηλώσεις Κ Καραμανλή) 3/ Εφ Ελευθεροτυπία, - 17/4/1986 (ποσοστό συμμετοχής στις σπουδαστικές εκλογές) - 9/3/1987 (η δύναμη της αγροτικής συνεταιριστικής οργάνωσης της Ν Δ ) - 14/5/1987 (ένταξη στο κόμμα των συνέδρων στο 12ο Συνέδριο του ΚΚΕ) - 5/11/1987 (τα ονόματα τω ν μελών του ΠΑΣΟΚ σε 20 τοπικές επιτροπές ανασυγκρότησης σε όλη την Ελλάδα) - 5/3/1989 ("Γυναίκες Δ ιεκδικώ ντας το 35%") - 15/9/1991 (Ανακοίνωση Ν Δ για τη συμμετοχή στις εσωκομματικές εκλογές) 4/ Εφ Ε ξόρμηση, 10/5/1984 (Συνέδριο Ενωσης Γυναικών Ελλάδας- ΕΓΕ) 5/ Εφ ΚΑΘΗΜ ΕΡΙΝΗ ειδικές εκδόσεις με βιογραφικά βουλευτών και Ευρωβουλευτών Οι 300 της Βουλής τω ν Ελλήνων, 1976 και 1978 και Οι 300 της Βουλής-Ευρωβουλής, 1982 και 1986 6/ Εφ ΚΑΘΗΜ ΕΡΙΝΗ ΤΗ Σ ΚΥΡΙΑΚΗΣ, 16-17/6/1985 (Συνέντευξη Κ Μητσοτάκη) 7/ Εφ ΚΑΛΑΜΙ, 18/6/1987 (Επιστολή Ευ Α βέρω φ προς Φ Γκιζίκη, 19/4/1974) 8/ Εφ Ριζοσπάστης, 14/5/1987 (ένταξη στο κόμμα των συνέδρων στο 12ο Συνέδριο του ΚΚΕ) 9/ Εφ ΤΑ ΝΕΑ, - 15/3/1975 (απ οστρατείες Μαρτίου 1975), - 12/10/1984 (τα μέλη της Κ Ε του ΚΚΕ εσω τ ) - 18/6/1984 (δηλώ σεις Κ Καραμανλή) - 20/2/1991 (τα μέλη της Επιτροπής Πόλης του ΚΚΕ στη Θεσσαλονίκη) - 25/2/1991 (Ανακοίνωση Προεδρείου του 13ου Συνεδρίου του ΚΚΕ) - 5/8/1992 (Ανακοίνωση του ΠΑΣΟΚ για τον αριθμό μελών του) 1 0 / Εφ ΤΟ ΒΗΜΑ, -1 8 /1 0 /1 9 7 3 (Δηλώ σεις Μ π Δρακόπουλου, γραμματέα του ΚΚΕ [εσ ω τ] για τη συμμετοχή στις "εκλογές Μ αρκεζίνη") - 13/2/1975 (τα μέλη του ΠΑΣΟΚ στο Προσυνέδριο του Μαρτίου) - 2/9/1984 (τα μέλη του ΠΑΣΟΚ το 1981) - 23/9/1990 (αναφορά στα μέλη του ΚΚΕ) Δ 2 2 ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ 1/ Περιοδικό Αντί, τ 242, 1983 (χαρτογράφηση τω ν τάσεων στη Ν Δ "Ποιός είναι με π οιόν” τ 147, κείμενο τω ν 400 πρώ ην στελεχώ ν του ΚΚΕ “Η πολιτική μας διαφωνία με το ΚΚΕ - τ 178, 1981 (το κείμενο και οι υπογραφές της "κριτικής υποστήριξης στο ΚΚΕεσ ) - τ 325, 1984 (βιογραφικά στοιχεία μελών της Κ Ε του ΠΑΣΟΚ) 21 Περιοδικό Απόδημος, τ 16. 1983 (τα κομματικά μέλη και οι κομματικές οργανώ σεις του Π ΑΣΟΚ στο εξω τερικό)

173 3/ Π εριοδικό Επίκεντρα, τ 3, 1978, “ Ερευνα-Κριτική παρουσίαση του ΠΑΣΟΚ", Αφιέρω μα 4 / Περιοδικό Νέα Κοινωνιολογία, τ 4, 1988-1989, αφιέρωμα "Παναγιώ της Κανελλόπουλος, η π νευματική κοινω νία και ο χαρισματικός ηγέτης" 5/ Περιοδικό Ο ικονομικός Ταχυδρόμος, τ 1471, 1982, “Τα Κομμουνιστικά Κόμματα στον Κόσμο" 6/ Περιοδικό Πολιτικά Θέματα, τ 521, 1984, "10 χρόνια Νέας Δ ημοκρατίας 1974-1984". αφιέρωμα 7/ Περιοδικό Συνδικαλιστική Επιθεώρηση, τ 15, 1986 (ο βαθμός συνδικαλισ τικής οργάνω σης στην Ελλάδα) 8/ Περιοδικό Σχολιαστής, τ 28, 1985, "Δύο επιστολές του Ανδρέα Παπανδρέου 1/5/1971 και 10/12/1972" 9 / C ahiers du Com m unism e Le Congres du 1985 ( P C F ) , Fevrier, 1985 Δ 2 3 ΣΥΝΔΙΚΑΛΙΣΤΙΚΑ ΑΦΙΕΡΩΜΑΤΑ 1/ Δ ελτία Συνδέσυου Ελληνικών Βιουηγανιών (Σ Ε Β ), τ 438 (Μ άρτιος 1982), τ 439 (ΑπρίλιοςΜ άιος 1982), τ 443 (Ο κτώβριος 1982), τ 446 (Ιανουάριος 1983), 460 (Απρίλιος-Μάιος 1984), τ 461 (Ιούνιος 1984) 2 / Γενική Συνομοσπονδία Εργατών Ελλάδος (ΓΣΕΕ) Κοινω νικοποίηση-ΑποκέντοωσηΑ υτοδιαγείριση. Διεθνές ΣευινάριοΑ θήνα. 1983, έκδ ΓΣΕΕ 3/ Γενική Ο μοσπονδία Προσωπικού ΔΕΗ (ΓΕΝΟΠ-ΔΕΗ) Εονατική Συυυετογή-Κοινω νικοποίησηΑ υτοδιαγείοιση. Διεθνές Σευινάριο. Αθήνα, 1983, έκδ ΓΕΝΟΠ-ΔΕΗ 4 / Χοονικό και Ντοκουυέντα από τους ανώνες του λαού υας - Δ ικτατοοία-Μ εταπολίτευση. 10 γρόνια N ToKouuévT a. έκδ Αυτόνομη Πρωτοβουλία Πολιτών, Αθήνα, 1983 5 / Π ανελλήνια Ομοσπονδία Σιδηροδρομικών (Π Ο Σ ) Α'Συνδικαλιστικό Σευινάριο. 6-8 Απρίλη 1984. Αθήνα, 1984 6/ Ο ΒΕΣ Το Εονοστασιακό Kivnua. α<ριέοωυα στα 5 γρόνια δράσης της ΟΒΕΣ. 1979-1984. έκδ Ο μοσπ ονδία Βιομηχανικών Εργοστασιακών Σω ματείων (ΟΒΕΣ), Αθήνα, 1984 Δ 3 ΣΥΝ ΕΝ ΤΕΥΞΕΙΣ ΣΕ ΗΛΕΚΤΡΟ Ν ΙΚΑ M M E 1 Γιατράκος Κώστας Ραδιοφωνική συνέντευξη στον Ρ/Σ Αθήνα 9 84, 23 Σεπτεμβρίου 1987 2 Α νδριανόπ ουλος Ανδρέας Ραδιοφωνική συνέντευξη στον Ρ/Σ Αθήνα 9 84, 21 Σεπτεμβρίου 1988 3 Ράλλης Γεώ ργιος Τηλεοπτική συνέντευξη στη Μ Ρεζάν, ET 1, 9 Δεκεμβρίου 1991