ΠΛΑΤΩΝ - ΝΟΜΟΙ 1

Οι

Νόμοι

Οι Νόμοι, το τελευταίο έργο του Πλάτωνα, γράφτηκαν μεταξύ του 350 και του 340 π.Χ., ωστόσο κάποια τμήματα πρέπει να τα επεξεργάστηκε νωρίτερα. Σ' αυτό το έργο γί­ νεται διεξοδικά λόγος για τον ιδανικό κυβερνήτη και για τη σπουδαιότητα του νόμου, που τον θεωρεί ως το μοναδικό μέσο για την ηθική επιβίωση της κοινωνίας. Χαρακτηρίζει τον νόμο νου διανομήν (714a) και υποστηρίζει ότι η ζωή μιας κοινωνίας, σε όλες της τις εκφάνσεις, πρέπει να βασίζεται σε ένα λεπτομερέστατο κώδικα, ο οποίος δεν θα επιδέχεται κα­ μιά αλλαγή. Το έργο χωρίζεται σε 12 βιβλία. Στο πρώτο και δεύτερο συγκεφαλαιώνονται η Σπαρτιατική και Κρητική νομοθεσία και περιλαμβάνονται απόψεις για τη μόρφωση και τη σχέση της με τις τέχνες. Στο τρίτο βιβλίο αναφέρονται απόψεις σχετικές με τα διδάγματα που δίνει η ιστορία για τη νομο­ θεσία και τη διακυβέρνηση μιας πόλης. Στο τέταρτο αρχίζει η περιγραφή της Μαγνησίας, του ιδανικού, κατά τον Πλάτωνα, προτύπου πόλης· πρώτα αναφέρεται ο τρόπος επιλογής της τοποθεσίας και των κατοίκων της και στη συνέχεια η μέθοδος με την οποία θα καθοριστούν οι νόμοι της. Στο πέμπτο βι­ βλίο, μετά από κάποια συζήτηση για την ηθική, περιγράφεται η θεμελίωση του νέου πολιτεύματος και η διανομή της γης. Το έκτο βιβλίο περιλαμβάνει λεπτομερή αναφορά στη διοίκη­ ση, στην εκλογή των αξιωματούχων και στη συνέχεια τίθεται το θέμα του γάμου. Στο έβδομο βιβλίο έχουμε μακροσκελή συζήτηση για τη μόρφωση και στο όγδοο για την άθληση και τη στρατιωτική εκπαίδευση, τη σχέση των δύο φύλων, την

21

οικονομία και το εμπόριο. Στο ένατο βιβλίο εισάγεται το θέμα του ποινικού νόμου και της ευθύνης απέναντι στη νομοθεσία. Η αναφορά ποικίλων εγκλημάτων ασέβειας οδηγεί σε συζή­ τηση για τη θρησκεία, που καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος του δέκατου βιβλίου. Στο ενδέκατο συνοψίζεται ο ποι­ νικός κώδικας, που συνεχίζεται και στο δωδέκατο. Σ' αυτό το βιβλίο παρουσιάζονται πολλά αδικήματα και έχουμε δύο πα­ ρεκβάσεις, για το οικογενιακό δίκαιο και μια για τους ενθνντάς. Στους Νόμους λείπει το δραματικό ενδιαφέρον, που χα­ ρακτηρίζει αρκετούς πρώιμους Πλατωνικούς διάλογους. Τα συνδιαλεγόμενα πρόσωπα είναι τρεις ηλικιωμένοι άνδρες· ένας Αθηναίος, ο Κρητικός Κλεινίας και ο Σπαρτιάτης Μέγγιλος. Συναντιώνται στην Κνωσό και κατευθύνονται συζητώντας προς το ιερό του Δία στο βουνό Ί δ η . Απευθύνονται ο ένας στον άλλο ευγενικά και ήπια. Το έργο μοιάζει περισσότερο με αγόρευση του Αθηναίου, δηλαδή του ίδιου του Πλάτωνα, ενώ οι απόψεις των συνομιλητών του ακούγονται ελάχιστα. Οι Νόμοι συνιστούν το τυπικό αλλά και ουσιαστικό επι­ στέγασμα της Πλατωνικής φιλοσοφίας. Με το έργο αυτό ο Πλάτωνας τονίζει την ύψιστη αξία, που πρέπει να έχει η δικαιοσύνη και η ευνομία για την εξέλιξη της κοινωνίας και την εσωτερική ανάπτυξη του ατόμου.

22

ΠΛΑΤΩΝ ΝΟΜΟΙ

24

Α

ΠΛΑΤΩΝ ΝΟΜΟΙ ΒΙΒΛΙΟ ΠΡΩΤΟ

Νομοθεσία

και

διαπαιδαγώγηση

Α Θ Η Ν Α Ι Ο Σ . Πείτε μου, φίλοι, σε ποιον αποδίδετε τη δημιουργία των νόμων σας; Σε θεό ή σε κάποιον άνθρωπο; Κ Λ Ε Ι Ν Ι Α Σ . Σ' ένα θεό — κ ι αυτή είναι η πραγματική αλήθεια. Για μας τους Κρητικούς είναι ο Δίας" στη Σ π ά ρ ­ τη, α π ' όπου κατάγεται ο φίλος μας από δω, νομίζω πως λένε ότι είναι ο Απόλλωνας. Έ τ σ ι δεν είναι; Μ Ε Γ Ι Λ Λ Ο Σ . Ακριβώς. Α Θ . Εννοείς ότι, όπως αναφέρει ο Όμηρος, ο Μίνωας* πήγαινε κάθε εννιά χρόνια και συμβουλευόταν τον πάτερα του, τον Δία, και στη συνέχεια έδινε νόμους στις πόλεις σας σύμφωνα με τις παραινέσεις του θεού. Κ Α . Ναι, αυτή είναι η Κρητική άποψη. Υποστηρίζουμε μάλιστα ότι ο αδερφός του Μίνωα, ο Ραδάμανθης* — θ α έχεις ακούσει, πιστεύω, το όνομα τ ο υ — ήταν πρότυπο δίκαιου ανθρώπου. Εμείς οι Κρητικοί πιστεύουμε ότι απέ­ κτησε τη φήμη του χάρη στον σωστό τρόπο με τον οποίο απέδιδε δικαιοσύνη στην εποχή του. Α Θ . Πραγματικά, πολύ σημαντική φήμη και ιδιαίτερα ταιριαστή σε ένα γιο του Δία. Αφού λοιπόν εσύ και ο σύντροφος σου ανατραφήκατε σύμφωνα με τόσο εξαιρετιΚάθε αστερίσκος παραπέμπει σε σημείωση στο τέλος του βιβλίου, σελ. 171 κ.ε.

25

ΠΛΑΤΩΝ

26

ΝΟΜΟΙ Α'

κούς νόμους, πιστεύω ότι θα σας αρέσει να αφιερώσουμε τη μέρα μας σε μια συζήτηση σχετικά με το πολίτευμα και τους νόμους, έτσι ώστε να ταξιδέψουμε ανταλλάσσοντας απόψεις. Ό π ω ς ξέρω, ο δρόμος από την Κνωσό μέχρι τη σπηλιά και το ιερό του Δία είναι αρκετά μακρύς αλλά στις άκρες του υπάρχουν ψηλά δέντρα με δροσερή σκιά, που είναι περιζήτητη αυτή την εποχή με την αποπνικτική ζέ­ στη. Σ τ η ν ηλικία μας είμαστε αναγκασμένοι να σταματάμε συχνά κάτω α π ' τα δέντρα και να βρίσκουμε ξεκούραση στην ωραία συζήτηση. Έ τ σ ι θα φτάσουμε στο τέλος του ταξιδιού χωρίς να νιώσουμε εξάντληση από το περπάτημα. Κ Λ . Πραγματικά, φίλε μου, όταν προχωρήσουμε στα ιερά άλση θα βρούμε ψηλά και όμορφα κυπαρίσσια. Υπάρ­ χουν επίσης μερικά λιβάδια, όπου θα μπορέσουμε να κα­ θίσουμε για να αναπαυτούμε. Α Θ . Καλή ιδέα. Κ Λ . Φυσικά. Θα σου φανεί μάλιστα ακόμα καλύτερη όταν τα δεις όλα αυτά. Ας ευχηθούμε λοιπόν καλό ταξίδι κι ας ξεκινήσουμε. Α Θ . Ωραία. Κ α ι τώρα, πες μου κάτι. Για ποιο σκοπό σας επιβλήθηκαν με νόμο τα κοινά συσσίτια, η σωματική άσκηση και η στρατιωτική εκπαίδευση; Κ Α . Μα νομίζω, φίλε μου, ότι είναι εύκολο να το κα­ ταλάβει κανείς — κ α ι ειδικότερα στη δική μας περίπτωση. Βλέπεις, η εδαφική διαμόρφωση της Κρήτης δεν είναι πεδινή όπως της Θεσσαλίας. Γ ι ' αυτό επιδιδόμαστε περισ­ σότερο στο τρέξιμο, ενώ οι Θεσσαλοί χρησιμοποιούν κυ­ ρίως άλογα, αφού η γη μας είναι ορεινή και πιο κατάλληλη για ασκήσεις πεζοπορίας. Σ' ένα τέτοιο μέρος πρέπει να έχουμε ελαφρύ οπλισμό, για να μπορούμε να τρέχουμε εύκολα" επιβάλλονται λοιπόν τα ελαφρά τόξα και βέλη. Αυτές οι συνήθειες έχουν αναπτυχθεί για την προετοιμα­ σία μας στον πόλεμο και σ' αυτόν ακριβώς τον σκοπό

27

ΠΛΑΤΩΝ

28

ΝΟΜΟΙ Α'

νομίζω ότι απέβλεπε ο νομοθέτης όταν θέσπιζε τους νό­ μους. Πιστεύω επίσης ότι για τον ίδιο λόγο οργάνωσε τα συσσίτια" έβλεπε δηλαδή ότι, στη διάρκεια της θητείας τους, οι στρατιώτες ήταν αναγκασμένοι από τη φύση των πραγμάτων να τρώνε μαζί στις εκστρατείες για λό­ γους ασφαλείας. Μου φαίνεται ότι με αυτό τον τρόπο θέ­ λησε να καταδικάσει την ανοησία πολλών που δεν καταλα­ βαίνουν ότι οι άνθρωποι μιας πόλης βρίσκονται σε όλη τους τη ζωή σε έναν ατελείωτο πόλεμο με τους κατοίκους άλλων πόλεων. Έτσι, αν αποδεχτούμε την αναγκαιότητα των συσσιτίων σε καιρό πολέμου και του διορισμού αξιωματι­ κών και οπλιτών που θα ενεργούν ως φρουροί των άλλων, το ίδιο θα πρέπει να γίνεται και στη διάρκεια της ειρήνης. Διότι αυτό που οι περισσότεροι ονομάζουν ηειρήνη», δεν είναι παρά ένας μύθος. Στην πραγματικότητα όλες οι πό­ λεις βρίσκονται σε ακήρυχτο πόλεμο μεταξύ τους. Αν δεις τα πράγματα κάτω απ' αυτό το πρίσμα, να είσαι βέβαιος ότι θα διαπιστώσεις πως εκεί* απέβλεπε ο Κρητικός νο­ μοθέτης, όταν θεσμοθετούσε τους δημόσιους και τους ιδιω­ τικούς μας νόμους, και με αυτό το πνεύμα μας τους παρέ­ δωσε. Ήταν πεπεισμένος ότι αν δεν βγούμε νικητές από τον πόλεμο, τίποτα απ' όσα κατέχουμε ή κάνουμε τον καιρό της ειρήνης δεν έχει την παραμικρή αξία, αφού όλα τα αγαθά των νικημένων πέφτουν στα χέρια των νι­ κητών. ΑΘ. Πραγματικά, φίλε μου, έχεις εκπαιδευτεί με θαυ­ μάσιο τρόπο, ώστε να μπορείς να μπαίνεις στην ουσία των Κρητικών νόμων. Θέλω όμως να μου εξηγήσεις κάτι πιο αναλυτικά όσον αφορά στον ορισμό που έδωσες για την καλά διοικούμενη πόλη, μου φαίνεται ότι είπες πως απαι­ τεί οργάνωση και διοίκηση που θα της εξασφαλίσουν τη νίκη στον πόλεμο με τις άλλες πόλεις. Σωστά; ΚΑ. Σωστά. Νομίζω ότι και ο σύντροφος μας από δω έχει την ίδια γνώμη.

29

ΠΛΑΤΩΝ

30

ΝΟΜΟΙ Α'

ΜΕ. Φίλε μου, τι άλλη απάντηση θα περίμενες από ένα Σπαρτιάτη; ΑΘ. Αν όμως αυτά αποτελούν σωστό κριτήριο στις σχέσεις ανάμεσα στις πόλεις, δεν πρέπει να ισχύει το ίδιο και για τα χωριά; Ή μήπως διαφωνείς; ΚΑ. Όχι βέβαια. ΑΘ. Είναι, δηλαδή, το ίδιο; ΚΑ. Ασφαλώς. ΑΘ. Συμβαίνει λοιπόν κάτι παρόμοιο ανάμεσα στα νοι­ κοκυριά ενός χωριού και στα άτομα κάθε σπιτιού; ΚΑ. Βεβαίως. ΑΘ. Και τις σχέσεις ενός ανθρώπου με τον εαυτό του πρέπει να τις θεωρεί σχέσεις μεταξύ εχθρών; Τι απάντηση θα έδινες σ' αυτό το θέμα; ΚΑ. Μπράβο σου, φίλε Αθηναίε (δε θα 'θελα να σε ονομάσω κάτοικο της Αττικής, γιατί νομίζω ότι είναι σωστότερο να σε αποκαλέσω με ένα όνομα που θυμίζει τη θεά*, όπως σου αξίζει). Έδωσες μεγάλη σαφήνεια στο επιχείρημα σου, εκφράζοντας το με την πιο απλή του μορφή. Τώρα όμως θα σου είναι πολύ πιο εύκολο να καταλάβεις ότι αυτό που είπαμε πριν από λίγο είναι από­ λυτα σωστό" όχι μόνο όλοι είναι εχθροί με όλους αλλά και ο καθένας με τον εαυτό του. ΑΘ. Φίλε μου, τι ακριβώς θέλεις να πεις; ΚΑ. Η πρώτη και πιο σημαντική νίκη για κάθε άνθρω­ πο είναι εκείνη που μπορεί να πετύχει πάνω στον εαυτό του. Αντίθετα, πολύ χειρότερο και ταπεινωτικό είναι να νικιέται κανείς από τον ίδιο του τον εαυτό. Αυτό δείχνει ότι μέσα στον κάθε άνθρωπο γίνεται ένας πόλεμος ενάντια στον εαυτό του. ΑΘ. Ας αναπτύξουμε αυτό το επιχείρημα. Υποστήριξες ότι ο καθένας μας ή νικά ή νικιέται από τον εαυτό του.

31

ΠΛΑΤΩΝ

32

ΝΟΜΟΙ Α'

Μπορούμε λοιπόν να ισχυριστούμε ότι συμβαίνει το ίδιο και μέσα σ' ένα νοικοκυριό, σ' ένα χωριό και σε μια πόλη ή όχι;

ΚΛ. Εννοείς ότι ορισμένα απ' αυτά κυριαρχούν ως μο­ νάδες και άλλα υποτάσσονται; ΑΘ. Ακριβώς. ΚΛ. Πρόκειται για μια πολύ καλή ερώτηση. Αυτό ακριβώς γίνεται —κυρίως με τις πόλεις. Όπου οι καλύτε­ ροι πολίτες επιβάλλονται στους κατωτέρους τους, η πόλη μπορεί δίκαια να θεωρηθεί ότι ξεπέρασε τον εαυτό της και της αξίζει έπαινος για την επιτυχία της. Όταν συμβαίνει το αντίθετο, ισχύει και το αντίθετο. ΑΘ. Θα χρειαζόταν μεγάλη συζήτηση για να συμφω­ νήσουμε πότε το χειρότερο θα μπορούσε να θεωρηθεί ανώ­ τερο από το καλύτερο. Γι' αυτό ας αφήσουμε το θέμα στην άκρη. Προς το παρόν, αν κατάλαβα καλά, υποστηρίζεις οτι μερικές φορές μπορούν να συγκεντρωθούν πολλοί άδικοι άνθρωποι που θα προσπαθήσουν να υποτάξουν με τη βία τη μειοψηφία των δίκαιων, μολονότι και οι δυο πλευρές ανήκουν στην ίδια φυλή και στην ίδια πόλη. Αν επικρατή­ σουν, η πόλη θα χαρακτηριστεί κακή και κατώτερη από τον εαυτό της. Αν όμως νικηθούν, μπορούμε να θεωρήσου­ με την πόλη σωστή και δίκαιη. ΚΛ. Φαίνεται πολύ παράξενο, φίλε, αυτό που λες αλλά είναι δύσκολο να διαφωνήσω*. ΑΘ. Για στάσου ένα λεπτό. Ας εξετάσουμε λίγο περισ­ σότερο αυτό το σημείο. Ας υποθέσουμε ότι ένα ζευγάρι έχει πολλά παιδιά. Θα ήταν παράδοξο αν τα περισσότερα απ' αυτά τα αδέρφια ήταν άδικα και τα λιγότερα δίκαια; ΚΛ. Καθόλου. ΑΘ. Θα μπορούσαμε, επομένως, να υποστηρίξουμε ότι ένα νοικοκυριό και μια ολόκληρη οικογένεια είναι κατώτε­ ρα από τον εαυτό τους αν επικρατήσουν οι κακοί, ενώ θα

33

ΠΛΑΤΩΝ

34

ΝΟΜΟΙ Α'

θεωρηθούν ανώτερα αν νικήσουν οι δίκαιοι. Αυτό όμως θα ήταν άσχετο με το θέμα μας. Ο λόγος για τον οποίο εξε­ τάζουμε την κυριολεξία των εκφράσεων δεν είναι για να κρίνουμε αν ξέρει κάποιος να χρησιμοποιεί σωστά τη γλώσσα αλλά για να διαπιστώσουμε τι είναι σωστό και τι όχι σε κάποιο συγκεκριμένο νόμο. ΚΛ. Πολύ σωστά μιλάς, φίλε μου. ΜΕ. Συμφωνώ. Μέχρι τώρα τα λες θαυμάσια. ΑΘ. Ας πάμε παρακάτω. Μπορεί να υπάρξει κάποιος δικαστής που θα κρίνει τα αδέρφια, για τα οποία μίλησα πριν από λίγο; ΚΛ. Βεβαίως. ΑΘ. Και ποιος δικαστής θα ήταν καλύτερος; Εκείνος που θα θανάτωνε τα κακά αδέρφια και θα άφηνε τα καλά να εξουσιάζουν ή εκείνος που θα έδινε την εξουσία στους καλούς αλλά θα άφηνε τους κακούς να ζήσουν κάτω από τη διακυβέρνηση των καλών; Θα μπορούσαμε μάλιστα να βρούμε και τρίτο δικαστή, κάποιον που θα πλησίαζε τη διαιρεμένη οικογένεια και, χωρίς να σκοτώσει κανέναν, θα φρόντιζε να συμφιλιώσει τα μέλη της και να τους δώσει νόμους που θα εξασφάλιζαν την ειρήνη μεταξύ τους. ΚΛ. Ναι, αυτός ο νομοθέτης και δικαστής θα ήταν αναμφισβήτητα προτιμότερος. ΑΘ. Θεσπίζοντας όμως τους νόμους θα απέβλεπε στην ειρήνη και όχι στον πόλεμο. ΚΛ. Σωστά. ΑΘ. Τι να πούμε τότε για τον άνθρωπο που οργανώνει ολόκληρη την πόλη; Όταν κανονίζει τη συμπεριφορά των μελών της θα δώσει περισσότερη σημασία στον εξωτερικό ή στον εσωτερικό πόλεμο, που ονομάζεται εμφύλιος; Αυ­ τός είναι, πιστεύω, το τελευταίο πράγμα που θα ευχόταν κανένας για την πατρίδα του" κι αν μάλιστα ξεσπάσει ποτέ, όλοι θέλουν να σταματήσει το ταχύτερο.

35

ΠΛΑΤΩΝ

36

ΝΟΜΟΙ Α'

ΚΛ. Ασφαλώς θα δώσει μεγαλύτερη προσοχή στο δεύ­ τερο. ΑΘ. Στην περίπτωση εμφύλιου πολέμου όμως, μπορεί να συμβεί ένα απ' τα δυο" να νικήσει η μία πλευρά εξο­ ντώνοντας την άλλη ή να επικρατήσει γρήγορα η ειρήνη και η συμφιλίωση μετά από διαπραγματεύσεις. Ποιο απ' τα δυο θα προτιμούσες, αν υποθέσουμε ότι η πόλη πρέπει να έχει στραμμένη την προσοχή της σε εξωτερικούς ε­ χθρούς; ΚΛ. Όλοι θα προτιμούσαν τη δεύτερη λύση για την πατρίδα τους. ΑΘ. Δεν θα είχε, λοιπόν, και ο νομοθέτης τις ίδιες απόψεις; ΚΛ. Ασφαλώς. ΑΘ. Κάθε νομοθέτης δεν αποβλέπει στο μεγαλύτερο καλό όταν νομοθετεί; ΚΛ. Σίγουρα. ΑΘ. Το μεγαλύτερο καλό, συνεπώς, δεν είναι ούτε ο πόλεμος ούτε η εμφύλια διαμάχη — κ α ι μακάρι να μη χρειαστεί ποτέ να καταφύγουμε σ' α υ τ ά — αλλά η ειρήνη και η φιλία ανάμεσα στους ανθρώπους. Έτσι θα 'λεγα ότι η νίκη μιας πόλης πάνω στον εαυτό της δεν είναι απλά κάτι καλό αλλά απόλυτα αναγκαίο. Μοιάζει με τον άρρωστο που, αφού πήρε τα φάρμακα του γιατρού, βρίσκεται τώρα στην καλύτερη δυνατή κατάσταση, ενώ δεν συμβαίνει το ίδιο με κάποιον που δεν χρειάστηκε την ιατρική βοήθει'α. Παρόμοια, οποιοσδήποτε έχει τέτοιες αντιλήψεις για την ευτυχία μιας πόλης ή ακόμα και ενός μόνο ατόμου, δεν θα γίνει ποτέ άξιος πολιτικός και ακριβής νομοθέτης, αν οι νόμοι του αποβλέπουν αποκλειστικά και μόνο στον πόλεμο αντί στην εδραίωση της ειρήνης. ΚΛ. Έχω την εντύπωση πως, όσα λες, είναι πολύ σω­ στά διατυπωμένα, φίλε μου. Πρέπει όμως να έχεις υπόψη

37

ΠΛΑΤΩΝ

38

ΝΟΜΟΙ Α'

σου ότι τόσο οι Κρητικοί όσο και οι Σπαρτιατικοί νόμοι δεν αποβλέπουν παρά μονάχα στον πόλεμο. ΑΘ. Ίσως. Προς το παρόν, πάντως, δεν χρειάζεται να φτάσουμε σε αντιδικία γ ι ' αυτό το θέμα. Εκείνο που χρειά­ ζεται είναι να συζητάμε ήρεμα, έχοντας κατά νου ότι το θέμα ενδιαφέρει τόσο εμάς όσο και εκείνους που έθεσαν αυτούς τους νόμους. Σας παρακαλώ λοιπόν να προχωρή­ σουμε στη συζήτηση. Ας πάρουμε, για παράδειγμα, τον Τυρταίο*, που γεννήθηκε στην Αθήνα αλλά έγινε πολίτης της Σπάρτης, ο οποίος ενδιαφερόταν περισσότερο α π ' τον καθένα για τα θέματα που συζητάμε λέγοντας: Δεν αναφέρω ούτε θεωρώ άντρα εκείνον που μπορεί να είναι πιο πλούσιος από κάθε άλλον ή να διαθέτει άφθονα αγαθά, τα οποία ο Τυρταίος απαριθμεί ένα ένα, αν δεν φανεί απεριόριστα γενναίος στον πόλεμο. Έχεις ακούσει, φαντάζομαι, και συ τα ποιήματα του. Ο Μέγιλλος, τουλάχιστον, νομίζω ότι τα ξέρει πολύ καλά. ΜΕ. Και βέβαια. ΚΑ. Ναι, από τη Σπάρτη έφτασαν και μέχρι εδώ, στην Κρήτη. ΑΘ. Ας κάνουμε, λοιπόν, μια ερώτηση στον ποιητή: «Τυρταίε, είσαι ποιητής με θεία έμπνευση. Μας φαίνεσαι σοφός και αγαθός, γιατί επαινείς ιδιαίτερα εκείνους που διακρίνονται στον πόλεμο. Σ' αυτό το σημείο εγώ, ο Μέ­ γιλλος κι ο Κλεινίας από την Κνωσό πιστεύουμε ότι συμ­ φωνούμε μαζί σου απόλυτα. Θέλουμε όμως να βεβαιωθού­ με ότι μιλάμε για τους ίδιους ανθρώπους. Πες μας λοιπόν αν παραδέχεσαι και εσύ, όπως εμείς, δυο είδη πολέμων ή όχι». Σ' αυτή την ερώτηση φαντάζομαι ότι ακόμα και ένας άνθρωπος πολύ κατώτερος α π ' τον Τυρταίο θα έδινε την απάντηση: ηΝαι, υπάρχουν δυο είδη πολέμου. Ένας που όλοι ονομάζουν εμφύλιο — κ α ι είναι, όπως είπαμε πριν από

39

ΠΛΑΤΩΝ

40

ΝΟΜΟΙ Α'

λίγο, ο χειρότερος α π ' όλους— και ένας ακόμα που, όπως ξέρουμε, γίνεται σε περίπτωση διαφωνίας με αλλόφυλους, ο οποίος είναι λιγότερο σκληρός από τον πρώτο». ΚΛ. Πολύ σωστά. ΑΘ. ((Τότε λοιπόν, Τυρταίε,» θα του πούμε «ποια ομά­ δα στρατιωτών εγκωμιάζεις και ποια κατηγορείς; Τι εί­ δους πόλεμο επαινείς με τόσο όμορφα ποιήματα; Φαντά­ ζομαι ότι εννοείς τους στρατιώτες που αντιμετωπίζουν τον εξωτερικό εχθρό, αφού λες στα ποιήματα σου ότι απεχθά­ νεσαι εκείνους που δεν έχουν το θάρρος να αντικρίσουν τ η ν α ι μ α τ ο χ υ σ ί α τ η ς μ ά χ η ς , και δεν τολμούν να παλέψουν σώμα με σώμα με τον εχθρό.» Σύμφωνα με αυτά, θα συνεχίσουμε: «Φαίνεται, Τυρ­ ταίε, ότι επαινείς πιο πολύ εκείνους που διακρίνονται στον πόλεμο κατά των εξωτερικών εχθρών». Υποθέτω ότι θα συμφωνήσει μαζί μας πάνω σ' αυτό. ΚΛ. Σίγουρα. ΑΘ. Εμείς όμως, αν και δεν παραβλέπουμε το θάρρος αυτών των στρατιωτών, θεωρούμε πολύ ανώτερους εκεί­ νους που δείχνουν ανδρεία στον εμφύλιο πόλεμο. Για μάρ­ τυρα μάλιστα έχουμε έναν ποιητή, τον Θέογνη από τα Μέγαρα της Σικελίας, που λέει: Όποιος μένει πιστός, Κύρνε, μέσα στη φονική διχόνοια, αξίζει το βάρος του σε χρυσάφι και ασήμι. Κατά τη γνώμη μας, εκείνος που μετέχει σ' ένα τόσο σκληρό πόλεμο είναι πολύ ανώτερος από τους άλλους, στον ίδιο βαθμό που ο συνδυασμός δικαιοσύνης, σωφροσύνης, ορθής κρίσης και ανδρείας είναι πολύ ανώτερος από την

41

ΠΛΑΤΩΝ

42

ΝΟΜΟΙ Α'

ανδρεία μόνη της. Σ' έναν εμφύλιο πόλεμο κανένας δεν μπορεί να μένει, δίκαιος και πιστός χωρίς αυτές τις αρε­ τές. Στον πόλεμο όμως που αναφέρει ο Τυρταίος υπάρχουν ορδές μισθοφόρων, που μάχονται ακλόνητοι στη θέση τους, έτοιμοι να πεθάνουν οι πιο πολλοί, με ελάχιστες μόνο εξαιρέσεις, είναι άνθρωποι χωρίς ιδανικά, άδικοι, αλαζόνες και υπερβολικά ανόητοι. Σε ποιο συμπέρασμα οδηγεί λοι­ πόν αυτό το επιχείρημα και τι σκοπεύει να αποδείξει; Απλά και μόνο ότι, πάνω απ' όλα, ο νομοθέτης σας με την καθο­ δήγηση του Δία —όπως και κάθε άλλος νομοθέτης που σέβεται τον εαυτό του— θεσπίζει πάντα τους νόμους χω­ ρίς να έχει τίποτα άλλο στη σκέψη του παρά την ύψιστη αρετή. Αυτό σημαίνει, σύμφωνα με τον Θέογνη, πίστη στις κρίσιμες στιγμές, που μπορούμε να την ονομάσουμε από­ λυτη δικαιοσύνη. Η αρετή που εγκωμιάζει ο Τυρταίος είναι ασφαλώς πολύ σημαντική αλλά, για να μιλήσουμε ειλικρι­ νά, έρχεται μόλις τέταρτη στη σειρά και στην αξία. ΚΑ. Δηλαδή, φίλε μου, θεωρείς ότι ο νομοθέτης μας δεν αξίζει; ΑΘ. Κάθε άλλο, αγαπητέ μου φίλε. Το λάθος είναι αποκλειστικά δικό μας, που φανταστήκαμε ότι ο Λυκούρ­ γος* και ο Μίνωας είχαν στη σκέψη τους τον πόλεμο, όταν έδιναν νόμους στη Σπάρτη και στην Κρήτη. ΚΑ. Και πώς θα έπρεπε να σκεφτούμε δηλαδή; ΑΘ. Με τον τρόπο που απαιτεί η καθαρή αλήθεια και η δικαιοσύνη σε μια συζήτηση που χαρακτηρίζεται από α­ πλότητα. Δεν θα 'πρεπε να σκεφτούμε ότι ο νομοθέτης είχε στο μυαλό του ένα μόνο τμήμα της αρετής —και μάλιστα το πιο ασήμαντο— αλλά ολόκληρη την αρετή και ότι θε­ σμοθετούσε κατά τρόπο πολύ διαφορετικό από εκείνον που ακολουθούν οι σύγχρονοι νομοθέτες*. Καθένας τους ερευνά τα ζητήματα που θέλει και ο ένας προβάλλει τη νομοθεσία «περί κληρονομιών και κληρονόμων», ο άλλος τονίζει την

43

ΠΛΑΤΩΝ

44

ΝΟΜΟΙ Α'

«άδικη επίθεση», ενώ κάποιοι, τρίτοι ασχολούνται με μύρια άλλα πράγματα. Εμείς, αντίθετα, ισχυριζόμαστε ότι η σωστή διαδικασία για τη δημιουργία νόμων, την οποία ακολουθούν όσοι κάνουν με συνέπεια τη δουλειά τους, είναι αυτή που αναπτύξαμε προηγουμένως. Χαίρομαι, βέ­ βαια, με την προσπάθεια σου να εξηγήσεις τους νόμους. Άρχισες, πολύ σωστά, λέγοντας ότι σκοπός του νομοθέτη ήταν η αρετή. Υποστήριξες όμως ότι έδινε νόμους προσαρ­ μόζοντας τους σε ένα μόνο τμήμα της αρετής και μάλιστα το μικρότερο, κάτι που πιστεύω ότι δεν είναι σωστό. Γι' αυτό έκανα αυτές τις παρατηρήσεις. Θα ήθελες να σου εξηγήσω τι είναι εκείνο που περίμενα να σε ακούσω να προβάλλεις στα επιχειρήματα σου; ΚΛ. Ασφαλώς θα ήθελα. ΑΘ. Θα 'πρεπε να πεις! «Ξένε, δεν είναι τυχαίο που οι νόμοι της Κρήτης έχουν τόσο μεγάλη φήμη σε ολόκληρο τον Ελληνικό κόσμο. Είναι νόμοι δίκαιοι, που προσφέρουν ευτυχία σε όσους τους ακολουθούν. Δίνουν δηλαδή όλα τα αγαθά, τα οποία ανήκουν σε δυο κατηγορίες, ανθρώπινα και θεία. Τα πρώτα βασίζονται στα δεύτερα — κ ι όταν μια πόλη αποκτά το δεύτερο, κερδίζει στη συνέχεια και το άλλο, αφού το μεγαλύτερο περικλείει και το μικρότερο. Διαφορετικά δεν έχει κανένα. Στα μικρότερα αγαθά πρώ­ τη έρχεται η υγεία και μετά ακολουθεί η ομορφιά. Τρίτη είναι η δύναμη στο τρέξιμο και τις άλλες σωματικές ασκή­ σεις. Ύστερα υπάρχει ο πλούτος* —όχι ο σπάταλος αλλά εκείνος που συνοδεύεται από τη φρόνηση, η οποία αποτελεί το κορυφαίο θείο αγαθό. Τελευταία είναι η λογική αυτο­ συγκράτηση της ψυχής. Αν τις συνδυάσουμε με την αν­ δρεία έχουμε ως τρίτο αγαθό τη δικαιοσύνη, ενώ η γεν­ ναιότητα βρίσκεται στην τέταρτη θέση. Όλα αυτά προη­ γούνται φυσιολογικά από τα άλλα και ο νομοθέτης οφείλει να τηρήσει τη σειρά. Ύστερα πρέπει να πληροφορήσει τους

45

ΠΛΑΤΩΝ

46

ΝΟΜΟΙ Α'

πολίτες ότι όλες οι άλλες διατάξεις που τους αφορούν αποβλέπουν σ' αυτά τα αγαθά. Τα ανθρώπινα αγαθά απο­ βλέπουν στα θεία και τα θεία στη λογική, που βρίσκεται πάνω απ' όλα. Είτε ασχολείται με τη σύναψη γάμων είτε με τη γέννηση και την ανατροφή των παιδιών, αγοριών και κοριτσιών, από τη νεανική μέχρι την ώριμη ηλικία και τα γηρατειά, ο νομοθέτης πρέπει να φροντίζει για τη δίκαιη απονομή επαίνων ή τιμωριών οφείλει να επιβλέπει τις συναναστροφές, τις λύπες, τις χαρές, τους πόθους και τις επιθυμίες των θνητών έχοντας πάντα για οδηγό αυτούς τους νόμους, για να κατακρίνει ή να επαινεί. Ακόμα, τη στιγμή της οργής ή του φόβου, των συναισθηματικών ενοχλήσεων που προκαλεί η κακοτυχία, στις χαρές που προέρχονται από την ευτυχία, στις συμφορές που παθαί­ νουν οι άνθρωποι από τις ασθένειες, τους πολέμους, τη φτώχεια και όλα τα άλλα, καθήκον του νομοθέτη είναι να εξηγεί και να ορίζει τι είναι καλό και τι κακό στον τρόπο με τον οποίο συμπεριφέρεται κάθε άτομο. Πρέπει επίσης να επιβλέπει τις μεθόδους με τις οποίες αποκτούν και ξοδεύουν χρήματα οι πολίτες" να παρακολουθεί τους διά­ φορους τρόπους —θεληματικούς ή όχι— με τους οποίους συνεταιρίζονται* ή διακόπτουν σχέσεις μεταξύ τους, εξε­ τάζοντας ποιος εχει δίκιο και ποιος άδικο τέλος, να απο­ νέμει τιμές σε όσους τηρούν τους νόμους και να επιβάλλει ποινές στους παραβάτες τους. Κι όταν φτάσει στο τελικό στάδιο της οργάνωσης ολόκληρης της πόλης, πρέπει να καθορίσει τις τιμές που οφείλονται στους νεκρούς και με ποιο τρόπο πρέπει να γίνεται η κηδεία τους. Όταν ολοκλη­ ρωθούν αυτα, θα ορίσει τους φύλακες των νόμων, απ' τους οποίους άλλοι θα ενεργούν με φρόνηση και άλλοι με ορθή κρίση*, ώστε, με τον σωστό συνδυασμό όλων αυτών των παραμέτρων, να κατευθύνει τους πολίτες στη δικαιοσύνη και τη σωφροσύνη αντί στην απληστία και την επίδειξη». Αυτό το είδος εξήγησης θα ήθελα να δώσετε, φίλοι μου"

47

ΠΛΑΤΩΝ

48

ΝΟΜΟΙ Α'

ακόμα και. τώρα, μάλιστα, θα ήθελα να διαπιστώσω αν σας ενδιαφέρει να μάθετε αν υπάρχουν όλα αυτά στους νόμους που αποδίδονται στον Δία και στον Πύθιο Απόλλωνα*, τους οποίους θέσπισαν ο Μίνωας και ο Λυκούργος. Θα ήθελα να μπορούσατε να μου πείτε γιατί ο τρόπος με τον οποίο καταχωρήθηκαν όλα αυτά είναι κατανοητός σε όσους γνωρίζουν τους νόμους είτε ως τέχνη είτε ως εμπειρία, ενώ σε απλούς ανθρώπους όπως εμείς δεν φαίνονται ευκολονόη­ τα. ΚΛ. Πώς πρέπει, λοιπόν, να συνεχίσουμε τη συζήτηση μας; ΑΘ. Νομίζω ότι πρέπει να πάμε πάλι στην αρχή, να εξετάσουμε τα έργα που προάγουν την ανδρεία και μετά, αν θέλετε, να περιγράψουμε ένα ένα όλα τα άλλα είδη της αρετής. Θα μεταχειριστούμε ως κανόνα τον τρόπο με τον οποίο θα αναπτύξουμε το πρώτο θέμα, καθώς θα συνεχί­ ζουμε τον δρόμο μας, για να συζητήσουμε και τα υπόλοιπα ζητήματα. 'Τστερα, αφού εξετάσουμε την αρετή στο σύ­ νολο της, θα αποδείξουμε με τη βοήθεια του θεού ότι όλα όσα αναφέραμε πιο πριν αποβλέπουν τελικά σ' αυτήν. ΜΕ. Πολύ ωραία ιδέα. Αρχισε λοιπόν να εξετάζεις πρώτα τον φίλο μας από δω, που εκθειάζει τόσο πολύ το Δία. ΑΘ. Θα προσπαθήσω να εξετάσω όχι μόνο αυτόν αλλά και σένα και μένα επίσης, αφού η συζήτηση άφορα και τους τρεις. Πείτε μου, λοιπόν, εσείς οι δυο: πιστεύουμε ότι ο νομοθέτης επινόησε τα κοινά συσσίτια και τις σωματικές ασκήσεις για χάρη του πολέμου; ΜΕ. Ασφαλώς. ΑΘ. Και ως τρίτο ή τέταρτο, τι επινόησε; Ένας τέτοιος πλήρης κατάλογος θα μας χρειαστεί και για τα υπόλοιπα τμήματα* της αρετής, όποιο όνομα και αν τους δώσουμε, με σκοπό να προσδιορίσουμε εκείνο που μας ενδιαφέρει.

49

50

ΝΟΜΟΙ Α'

ΜΕ. Τόσο εγώ όσο και όλοι οι Σπαρτιάτες θα λέγαμε ότι τρίτο επινόησε το κυνήγι. ΑΘ. Ας προσπαθήσουμε να προσδιορίσουμε και το τέ­ ταρτο ή και το πέμπτο, αν μπορούμε. ΜΕ. Εντάξει, θα έλεγα ότι τέταρτο είναι η αντοχή στους πόνους, που είναι τόσο συνυφασμένοι με τη ζωή των Σπαρτιατών. Τη βλέπουμε στην πυγμαχία και στις κλεψιές, όπου τραυματιζόμαστε. Υπάρχει επίσης η κρυπτεία*, που απαιτεί πολύ σκληρή δουλειά και είναι μια θαυμάσια άσκηση αντοχής. Τον χειμώνα περπατάμε ξυπό­ λυτοι, κοιμόμαστε χωρίς στρωσίδια και φροντίζουμε μόνοι τον εαυτό μας χωρίς υπηρέτες, μέρα και νύχτα σε όλη τη χώρα. Ακόμα, οι άντρες μας δείχνουν τεράστια αντοχή στους γυμνικούς αγώνες που γίνονται μέσα στο λιοπύρι. Υπάρχει ένας πολύ μεγάλος αριθμός από παρόμοιες ασκή­ σεις αλλά δεν θα τελειώσουμε αν θελήσουμε να τις απαριθ­ μήσουμε μία μία. ΑΘ. Τα είπες πολύ καλά, φίλε μου Σπαρτιάτη. Ποιον ορισμό όμως πρέπει να δώσουμε στην ανδρεία; Θα τη θεωρήσουμε μόνο αγώνα κατά του φόβου και της λύπης ή θα περιλάβουμε σ' αυτή τους πόθους, τις χαρές και τις κολακείες, που μας εξαπατούν τόσο εύκολα και κάνουν την καρδιά μας μαλακή σαν το κερί —ακόμα και εκείνων που πιστεύουν ότι δεν υποκύπτουν σε παρόμοια συναισθήματα; ΜΕ. Θα συμφωνήσω μαζί σου ότι πρόκειται για πάλη ενάντια σε όλα αυτά. ΑΘ. Αν λοιπόν θυμόμαστε καλά όσα είπαμε πιο πριν, ο φίλος μας απ' την Κνωσό είπε ότι τόσο η πόλη όσο και το άτομο είναι κατώτερα από τον εαυτό τους. Σωστά; ΚΑ. Σωστά. ΑΘ. Θα ονομάσουμε, επομένως, κακό εκείνον που υποκύπτει στις ταλαιπωρίες ή και εκείνον που υποκύπτει στις απολαύσεις;

51

ΠΛΑΤΩΝ

52

ΝΟΜΟΙ Α'

Κ'Λ. Ο χαρακτηρισμός αυτός μου φαίνεται ότι ταιριάζει περισσότερο στον δεύτερο. Όταν λέμε ότι κάποιος είναι κατώτερος από τον εαυτό του, πιστεύω ότι όλοι εννοούμε κάποιον που υποκύπτει στις απολαύσεις και όχι στον μόχθο. ΑΘ. Εκείνοι όμως που νομοθέτησαν σύμφωνα με τις συμβουλές του Δία και του Απόλλωνα σίγουρα δεν είχαν υπόψη τους μια ημιτελή γενναιότητα που μπορεί να αντι­ στέκεται προς τα αριστερά αλλά δεν καταφέρνει να τα βγάλει πέρα με τις κολακείες και τα ωραία λόγια από τα δεξιά. Ασφαλώς θα πρέπει να μπορεί να αντιστέκεται εξί­ σου καλά και στις δυο περιπτώσεις. ΚΑ. Ναι, έτσι νομίζω και εγώ. ΑΘ. Ας δούμε τώρα ποιες είναι οι συνήθειες στα μέρη σας, που επιτρέπουν στους πολίτες να μετέχουν στις απο­ λαύσεις αντί να τους διδάσκουν πώς να τις αποφεύγουν. Θυμάστε ότι ένας άνθρωπος δεν απέφευγε τις ταλαιπωρίες αλλά βρισκόταν κάτω απ' την επίδραση τους και μετά, πιεζόμενος ή πειθόμενος απ' τις τιμές, τις αποδεχόταν*. Πού βρίσκεται στους νόμους σας η διάταξη που κάνει το ίδιο και για τις απολαύσεις; Μπορείτε να μου πείτε τι είναι εκείνο που κάνει τους πολίτες στα μέρη σας το ίδιο αν­ δρείους μπροστά στις ταλαιπωρίες και μπροστά στις απο­ λαύσεις; Τι είναι εκείνο που τους κάνει νικητές σε ό,τι πρέπει να νικούν και να μην πέφτουν ποτέ θύματα των πιο σκληρών και φοβερών αντιπάλων τους; ΜΕ. Θα μπορούσα να σου αναφέρω αρκετούς νόμους που αντιτάσσονται στις λύπες, φίλε μου, αμφιβάλλω όμως αν θα μπορούσα να βρω εύκολα μερικά εντυπωσιακά πα­ ραδείγματα για την περίπτωση των απολαύσεων. Ίσως, πάντως, να τα καταφέρω να το κάνω για μερικά πιο ασή­ μαντα ζητήματα. ΚΑ. Ούτε και εγώ δεν θα μπορούσα να βρω σαφή

53

ΠΛΑΤΩΝ

54

ΝΟΜΟΙ Α'

παραδείγματα για τέτοιες περιπτώσεις στους Κρητικούς νόμους. α ΑΘ. Φίλοι μου, αυτό δεν με ξαφνιάζει καθόλου. Ελπίζω όμως, με την ευκαιρία, ότι αν κάποιος από μας κατακρίνει κάποια νομική λεπτομέρεια της πατρίδας των άλλων από την επιθυμία του να ανακαλύψει το αληθινό και το καλύ­ τερο, οι υπόλοιποι πρέπει να δεχόμαστε την κριτική του με ηρεμία και χωρίς θυμό. ΚΑ. Μιλάς πολύ σωστά, φίλε Αθηναίε. Ας κάνουμε λοιπόν όπως λες. ΑΘ. Ο θυμός, Κλεινία, δεν ταιριάζει σε ανθρώπους της ηλικίας μας. ΚΑ. Έχεις δίκιο. ΑΘ. Η κριτική που γίνεται στον τρόπο της διακυβέρ­ νησης της Σπάρτης και της Κρήτης μπορεί να είναι σωστή ή όχι. Αυτό όμως είναι άλλο θέμα. Ίσως, πάντως, να είμαι σε θέση να αναφέρω καλύτερα από τους δυο σας τι λένε οι περισσότεροι γι' αυτό. Αν δεχτούμε ότι οι νόμοι σας θε­ σπίστηκαν με σωστή κρίση, όπως πραγματικά έχει γίνει, ο καλύτερος είναι εκείνος που απαγορεύει στους νέους να ερευνούν την αξία των νόμων. Όλοι πρέπει να συμφωνούν χωρίς αντιρρήσεις ότι οι νόμοι αυτοί είναι θαυμάσιοι, αφού τους έδωσαν οι θεοί. Κι αν κανένας διαφωνεί, οι άλλοι απαγορεύεται να τον ακούν. Αν κάποιος ηλικιωμένος κα­ τακρίνει τη νομοθεσία, πρέπει να απευθύνεται στους άρχο­ ντες ή σε συνομηλίκους του χωρίς την παρουσία νέων. ΚΑ. Απόλυτα σωστό, φίλε μου. Θα πρέπει να είσαι μάντης. Αν και ζεις πολύ αργότερα από τον νομοθέτη που θέσπισε τους νόμους μας, νομίζω πως έχεις αντιλη­ φθεί το πνεύμα του και μιλάς με απόλυτη ακρίβεια. ΑΘ. Λοιπόν, εδώ γύρω δεν υπάρχουν νέοι. Σύμφωνα με την ηλικία μας, ο νομοθέτης μάς επιτρέπει να ασχο­ ληθούμε με αυτά τα θέματα χωρίς να υποπέσουμε σε

55

ΠΛΑΤΩΝ

56

ΝΟΜΟΙ Α' κανένα ΚΛ.

παράπτωμα. Π ο λ ύ σωστά. Μη διστάζεις λοιπόν να επικρίνεις

τ ο υ ς ν ό μ ο υ ς μ α ς . Δ ε ν ε ί ν α ι κ α κ ό ν α π α ρ α δ έ χ ε τ α ι κ α ν ε ί ς ένα ελάττωμα. Αντίθετα, μπορεί να οδηγήσει σε βελτιώσεις, α ρ κ ε ί ν α δ έ χ ε τ α ι ο άλλος τ ι ς π α ρ α τ η ρ ή σ ε ι ς χ ω ρ ί ς θ υ μ ό αλλά κ α λ ο π ρ ο α ί ρ ε τ α . Α Θ . Θαυμάσια. Δ ε ν έ χ ω ό μ ω ς σκοπό να ε π ι κ ρ ί ν ω τους ν ό μ ο υ ς σας. Α υ τ ό μ π ο ρ ε ί ν α π ε ρ ι μ έ ν ε ι μ έ χ ρ ι ν α τ ο υ ς μ ε ­ λ ε τ ή σ ω εξονυχιστικά. Θα δ ι α τ υ π ώ σ ω μόνο ορισμένες απο­ ρίες που έχω.

Α ν ά μ ε σ α σ τ ο υ ς Έ λ λ η ν ε ς κ α ι τ ο υ ς ξένους

λαούς ε ί σ τ ε οι μ ό ν ο ι , α π ' όσο ξ έ ρ ω , σ τ ο υ ς οποίους ο ν ο μ ο ­ θ έ τ η ς ε π έ β α λ ε ν α α π έ χ ε τ ε από τ ι ς διασκεδάσεις κ α ι τ ι ς απολαύσεις τ η ς ζωής.

Π ρ ο κ ε ι μ έ ν ο υ ό μ ω ς για κόπους κ α ι

φ ό β ο υ ς , ό π ω ς λ έ γ α μ ε π ι ο π ρ ι ν , ο ν ο μ ο θ έ τ η ς σας έ κ ρ ι ν ε π ω ς α ν κ ά π ο ι ο ς τ ο υ ς α π έ φ ε υ γ ε σ υ ν ε χ ώ ς από τ η ν π α ι δ ι κ ή τ ο υ ηλικία και κάποτε βρισκόταν στην ανάγκη να α ν τ ι μ ε τ ω π ί ­ σει κακουχίες, κόπους και φόβους, τ ό τ ε θα υ π έ κ υ π τ ε κ α ι θα γινόταν σκλάβος των εχθρών που θα είχαν ε κ π α ι δ ε υ τ ε ί σ' α υ τ ά . Ν ο μ ί ζ ω λ ο ι π ό ν ό τ ι ο ν ο μ ο θ έ τ η ς σας θα έ π ρ ε π ε να σ κ ε φ τ ε ί μ ε τον ίδιο τ ρ ό π ο κ α ι γ ι α τ ι ς α π ο λ α ύ σ ε ι ς . Έ π ρ ε π ε ν α π ε ι στον ε α υ τ ό τ ο υ : « Α ν ο ι π ο λ ί τ ε ς μ α ς μ ε γ α λ ώ σ ο υ ν χ ω ρ ί ς κ α μ ι ά ε μ π ε ι ρ ί α τ ω ν α π ο λ α ύ σ ε ω ν κ α ι α ν δεν ε ξ α σ κ η ­ θούν ν α τ ι ς α ν τ ι μ ε τ ω π ί ζ ο υ ν ό π ω ς π ρ έ π ε ι όταν τ ι ς συνα­ ντούν, ώ σ τ ε να μ η ν κάνουν ά θ ε λ α τ ο υ ς ά π ρ ε π ε ς ε ν έ ρ γ ε ι ε ς , η ψ υ χ ι κ ή τ ο υ ς α δ υ ν α μ ί α προς τ ι ς α π ο λ α ύ σ ε ι ς θ α τ ο υ ς κ ά ν ε ι ν α πάθουν ό τ ι κ α ι ε κ ε ί ν ο ι π ο υ υ π ο τ ά σ σ ο ν τ α ι σ τ ο ν φ ό β ο . Η σ κ λ α β ι ά τ ο υ ς θ α ε ί ν α ι δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ή αλλά π ο λ ύ π ι ο τ α π ε ι ­ ν ω τ ι κ ή " θα υποταγούν σ' εκείνους που μπορούν να α ν τ ι σ τ έ ­ κ ο ν τ α ι σ τ ι ς α π ο λ α ύ σ ε ι ς κ α ι ξέρουν τ η ν τ έ χ ν η ν α π α ρ α σ ύ ­ ρουν τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς , σαν α ν ή θ ι κ α ά τ ο μ α π ο υ ε ί ν α ι . Π ν ε υ μ α ­ τ ι κ ά , οι δικοί μας π ο λ ί τ ε ς θα είναι μ ι σ ο ί δούλοι και μ ι σ ο ί ελεύθεροι, χωρίς να μπορεί να τους ονομάσει κανείς από­ λυτα ελεύθερους και γενναίους». Π ρ ο σ έ ξ τ ε αν το ε π ι χ ε ί ρ η -

57

ΠΛΑΤΩΝ

58

ΝΟΜΟΙ Α' μ ά μ ο υ σας φ α ί ν ε τ α ι σ ω σ τ ό . Κ Λ . Σ α ν π ρ ώ τ η ε ν τ ύ π ω σ η , ναι.

Πρόκειται όμως για

π ο λ ύ σοβαρό ζ ή τ η μ α κ α ι α ν κ α τ α λ ή ξ ο υ μ ε σ ε ε ύ κ ο λ α σ υ ­ μπεράσματα χωρίς σκέψη, θα δείξουμε νεανική αφέλεια. ΑΘ.

Σωστά.

Ας

δούμε

τώρα το

επόμενο

θέμα

μας,

Κ λ ε ι ν ί α και εσύ ξένε α π ' τ η Σ π ά ρ τ η . Μ ε τ ά την ανδρεία, ας εξετάσουμε τη σωφροσύνη. Ε ί δ α μ ε ότι, σε π ε ρ ί π τ ω σ η π ο λ έ μ ο υ , τ α π ο λ ι τ ι κ ά σας σ υ σ τ ή μ α τ α ε ί ν α ι π ο λ ύ α ν ώ τ ε ρ α από ε κ ε ί ν α ά λ λ ω ν π ο λ ι τ ε ι ώ ν π ο υ δεν έ χ ο υ ν τ ό σ ο σ υ σ τ η μ α ­ τ ι κ ή νομοθεσία. Τ ι γ ί ν ε τ α ι όμως μ ε τ ο θέμα τ η ς σωφρο­ σύνης; ΜΕ.

Αυτή

η

ερώτηση

είναι πολύ

δύσκολη.

Νομίζω

όμως ότι τα συσσίτια και η εξάσκηση είναι θεσμοί που ε ξ υ π η ρ ε τ ο ύ ν κ α ι τ ι ς δυο α υ τ έ ς α ρ ε τ έ ς . Α Θ . Θα 'λεγα, φίλοι μου, ότι η π ρ α γ μ α τ ι κ ή δυσκολία είναι να κάνουμε τα π ο λ ι τ ι κ ά σ υ σ τ ή μ α τ α να συμφωνούν στην πράξη

και

στη

θεωρία.

Ως παράδειγμα

μπορούμε

να πάρουμε το ανθρώπινο σώμα. Μ π ο ρ ε ί κανείς να διατά­ ξει συγκεκριμένες ασκήσεις για κάποιο άτομο, οι οποίες θα α π ο δ ε ι χ τ ο ύ ν β λ α β ε ρ έ ς από τ η μ ι α π λ ε υ ρ ά κ α ι χ ρ ή σ ι μ ε ς α π ' την ά λ λ η . Έ τ σ ι , η γ υ μ ν α σ τ ι κ ή και τα συσσίτια ωφελούν τ ι ς π ό λ ε ι ς σ η μ α ν τ ι κ ά αλλά ευνοούν από τ ο άλλο μ έ ρ ο ς τ ι ς επαναστάσεις.

Θυμηθείτε

το

παράδειγμα

Μίλητο, στη Βοιωτία και στη

Θουρία*.

των

νέων

στη

Ειδικότερα, η

ε φ α ρ μ ο γ ή α υ τ ο ύ τ ο υ ν ό μ ο υ από π ο λ ύ π α λ ι ά φ α ί ν ε τ α ι ό τ ι προκάλεσε διαστροφή τόσο

των

φυσικών

σεξουαλικών ηδονών

σ τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς όσο κ α ι σ τ α ζ ώ α .

Γι'

αυτές τ ι ς

δ ι α σ τ ρ ο φ έ ς υ π ε ύ θ υ ν ε ς ε ί ν α ι ο ι δυο π ό λ ε ι ς σας α λ λ ά κ α ι αρκετές

άλλες που

έχουν

ρίξει

όλο

το

βάρος τους

στις

γυμναστικές ασκήσεις. Ανάλογα με τ ι ς περιστάσεις, μ π ο ­ ρ ε ί ν α π ά ρ ε τ ε τ ο θ έ μ α αυτό σ τ α σ ο β α ρ ά ή σ τ α α σ τ ε ί α αλλά π ρ έ π ε ι ν α θ υ μ ά σ τ ε π ά ν τ α ό τ ι , όταν ζ ε υ γ α ρ ώ ν ε ι ο ά ν τ ρ α ς μ ε τ η γ υ ν α ί κ α γ ι α ν α κάνουν π α ι δ ί , η η δ ο ν ή π ο υ νιώθουν ε ί ν α ι

59

ΠΛΑΤΩΝ

60

ΝΟΜΟΙ Α'

απόλυτα φ υ σ ι κ ή . Η ο μ ο φ υ λ ο φ ι λ ι κ ή όμως ε π α φ ή είναι α­ ν τ ί θ ε τ η από τ η φύση κ α ι δ ι α π ρ ά τ τ ε τ α ι , ε π ε ι δ ή ά ν τ ρ ε ς κ α ι γ υ ν α ί κ ε ς δεν μ π ο ρ ο ύ ν ν α σ υ γ κ ρ α τ ή σ ο υ ν τ η ν ε π ι θ υ μ ί α τ ο υ ς για ηδονή. Ό λ ο ι κ α τ η γ ο ρ ο ύ μ ε τους Κ ρ η τ ι κ ο ύ ς ότι έπλασαν το μύθο του Γ α ν υ μ ή δ η * . Ή τ α ν τόσο σίγουροι ότι οι νόμοι τ ο υ ς π ρ ο ή λ θ α ν από τον Δ ί α , ώ σ τ ε τον φ ό ρ τ ω σ α ν μ ' αυτό τ ο ν μ ύ θ ο γ ι α ν α έχουν ένα θ ε ϊ κ ό π α ρ ά δ ε ι γ μ α , όταν ή θ ε λ α ν να απολαμβάνουν και αυτό το είδος ηδονής. Ας αφήσουμε, ό μ ω ς τον

μύθο.

Όταν

οι

άνθρωποι ασχολούνται

με την

έρευνα τ ω ν ν ό μ ω ν , η ε ξ έ τ α σ η τ ο υ ς αφορά σχεδόν α π ο κ λ ε ι ­ στικά στις απολαύσεις και τ ι ς λύπες που δοκιμάζουν οι π ό λ ε ι ς κ α ι τα ά τ ο μ α .

Η α π ό λ α υ σ η κ α ι ο πόνος μ ο ι ά ζ ο υ ν

μ ε δυο π η γ έ ς π ο υ δ η μ ι ο ύ ρ γ η σ ε η φ ύ σ η . Ό π ο ι ο ς π α ί ρ ν ε ι τ η σ ω σ τ ή π ο σ ό τ η τ α από τ η ν κ α τ ά λ λ η λ η π η γ ή τον κ α ι ρ ό π ο υ π ρ έ π ε ι , περνά ε υ τ υ χ ι σ μ έ ν η ζ ω ή - ε κ ε ί ν ο ς π ο υ α ν τ λ ε ί ά κ α ι ρ α και χ ω ρ ί ς μέθοδο είναι δυστυχισμένος. Το ίδιο σ υ μ β α ί ν ε ι με τις πόλεις, τα άτομα και κάθε άλλη ζωντανή ύπαρξη. ΜΕ.

Λοιπόν, φίλε, νομίζω πως έχεις δίκιο και είναι

δ ύ σ κ ο λ ο ν α β ρ ω ε π ι χ ε ι ρ ή μ α τ α α ν τ ί θ ε τ α σ ε όσα λ ε ς . Π α ρ ' όλα αυτά ό μ ω ς , ε ξ α κ ο λ ο υ θ ώ να π ι σ τ ε ύ ω ό τ ι ο ν ο μ ο θ έ τ η ς τ η ς Σ π ά ρ τ η ς έκανε πολύ καλά που δ ι έ τ α ξ ε να αποφεύγο­ νται οι απολαύσεις. Ό σ ο για τους νόμους τ η ς Κνωσού, ας αναλάβει την υπεράσπιση τους — α ν θ έ λ ε ι — ο φίλος μας από δ ω . Ο Σ π α ρ τ ι α τ ι κ ό ς ν ό μ ο ς π ο υ α ν α φ έ ρ ε τ α ι σ τ ι ς α π ο ­ λαύσεις μου φαίνεται ο καλύτερος όλων. Έ χ ε ι δ ι ώ ξ ε ι ε ν τ ε ­ λ ώ ς από τ η χ ώ ρ α μ α ς αυτό π ο υ ω θ ε ί τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς σ ε ακολασίες, κ α β γ ά δ ε ς και κάθε είδους απρέπειες. Δ ε ν θα δεις

πουθενά σ τ η

Σπάρτη,

στις γύρω

περιοχές και τις

π ό λ ε ι ς π ο υ έ χ ε ι κ ά τ ω α π ' τον έ λ ε γ χ ο τ η ς , φ α γ ο π ό τ ι α μ ε ά σ χ η μ α ε π α κ ό λ ο υ θ α . Κ α ν έ ν α ς δεν θ α σ υ ν α ν τ ή σ ε ι μ ε θ υ σ μ έ ­ νο, π ο υ κ ά ν ε ι φ α σ α ρ ί ε ς μ ε θ ο ρ υ β ώ δ η τ ρ α γ ο ύ δ ι α , χ ω ρ ί ς ν α του ε π ι β ά λ ε ι την πιο αυστηρή τ ι μ ω ρ ί α , έ σ τ ω και αν αυτός χρησιμοποιήσει για δικαιολογία το γεγονός ότι γιορτάζει

61

ΠΛΑΤΩΝ

62

ΝΟΜΟΙ Α'

τα Διονύσια,

ό π ω ς ε ί δ α ν α γίνεται,

στη

μερικούς μεθυσμένους πάνω σε ά μ α ξ ε ς * .

χώρα

σας

από

Αλλά και στην

α π ο ι κ ί α σας, τ ο ν Τ ά ρ α ν τ α , είδα ε π ί σ η ς ο λ ό κ λ η ρ η τ η ν π ο λ η μ ε θ υ σ μ έ ν η ν α γ ι ο ρ τ ά ζ ε ι τ α Δ ι ο ν ύ σ ι α . Σ ε μ α ς δεν γ ί ν ο ν τ α ι τέτοια πράγματα. Α Θ . Φ ί λ ε μ ο υ Σ π α ρ τ ι ά τ η , αυτά ε ί ν α ι α ξ ι έ π α ι ν α γ ι α ανθρώπους που

διαθέτουν

ισχυρό

χαρακτήρα-

όσοι

όμως

δεν έχουν α υ τ ή τ η δ ύ ν α μ η κ α τ α ν τ ο ύ ν γ ε λ ο ί ο ι . Θ α μ π ο ρ ο ύ ­ σε λοιπόν κ ά π ο ι ο ς σ υ μ π ο λ ί τ η ς μ ο υ να α μ υ ν θ ε ί σε όσα λ ε ς προβάλλοντας την ελευθερία που απολαμβάνουν οι γυναί­ κ ε ς στον τ ό π ο σας. Τ π ά ρ χ ε ι , π ά ν τ ω ς , μ ι α α π ά ν τ η σ η π ο υ φ α ί ν ε τ α ι να δ ι κ α ι ο λ ο γ ε ί όλα όσα γ ί ν ο ν τ α ι στον Τ ά ρ α ν τ α , σ τ η ν Α θ ή ν α κ α ι σ τ η Σ π ά ρ τ η ω ς σ ω σ τ ά . Ό τ α ν ένας ξένος εκπλαγεί βλέποντας κάποιο ασυνήθιστο έ θ ι μ ο , η απάντηση π ο υ θ α π ά ρ ε ι α π ' όλους ε ί ν α ι : « Μ η ν α π ο ρ ε ί ς , ξ έ ν ε . Ε μ ε ί ς σ υ ν η θ ί ζ ο υ μ ε ν α κ ά ν ο υ μ ε έ τ σ ι γ ι α π ρ ά γ μ α τ α π ο υ ί σ ω ς στον τ ό π ο σου ν α έ χ ε τ ε ά λ λ ε ς σ υ ν ή θ ε ι ε ς » . Ό μ ω ς δεν κ ρ ί ν ο υ μ ε τ ώ ρ α τ ο υ ς άλλους γ ε ν ι κ ά αλλά μόνο τ α σ ω σ τ ά κ α ι τ α λ ά θ η τ ω ν ν ο μ ο θ ε τ ώ ν μ α ς . Α ς α σ χ ο λ η θ ο ύ μ ε λοιπόν λ ί γ ο π ε ρ ι σ ­ σότερο με το

μεθύσι.

Πρόκειται για αρκετά επικίνδυνη

συνήθεια κ α ι ο ν ο μ ο θ έ τ η ς που θ'

ασχοληθεί μ'

θέμα πρέπει να διαθέτει σημαντικές

αυτό το

ικανότητες για να

τ η ν κ α τ α ν ο ή σ ε ι . Δ ε ν εννοώ, φ υ σ ι κ ά , τ η ν α π λ ή ο ι ν ο π ο σ ί α ή τ η ν α π ο φ υ γ ή τ η ς αλλά γ ι α τ η μ έ θ η . Π ώ ς π ρ έ π ε ι ν α τ η ν α ν τ ι μ ε τ ω π ί ζ ο υ μ ε ; Έ ν α ς τρόπος είναι να κάνουμε ότι οι Σ κ ύ θ ε ς , οι Π έ ρ σ ε ς , οι Καρχηδόνιοι, οι Κ έ λ τ ε ς , οι Ί β η ρ ε ς κ α ι ο ι Θ ρ ά κ ε ς , π ο υ ε ί ν α ι όλοι π ο λ ε μ ι κ ο ί λ α ο ι . Έ ν α ς άλλος ε ί ν α ι ν α α κ ο λ ο υ θ ο ύ μ ε τ ο δ ι κ ό σας π α ρ ά δ ε ι γ μ α , τ η ς α π ό λ υ ­ της αποφυγής του πιοτού. Οι Σ κ ύ θ ε ς ομως και οι Θράκες, ά ν τ ρ ε ς κ α ι γ υ ν α ί κ ε ς , πίνουν π ο λ ύ α ν έ ρ ω τ ο κ ρ α σ ί , τ ο οποίο μ ά λ ι σ τ α χύνουν κ α ι π ά ν ω σ τ α ρούχα τ ο υ ς π ι σ τ ε ύ ο ν τ α ς ό τ ι π ρ ό κ ε ι τ α ι για θαυμάσιο έ θ ι μ ο . Ό σ ο για τους Π έ ρ σ ε ς , αυτοί κάνουν κ α ι ά λ λ ε ς α κ ο λ α σ ί ε ς , π ο υ ε σ ε ί ς α π ο φ ε ύ γ ε τ ε , αλλά

63

ΠΛΑΤΩΝ

64

ΝΟΜΟΙ Α'

μ ε μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο μ έ τ ρ ο από τ ο υ ς π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ο υ ς . Μ Ε . Ό τ α ν ό μ ω ς ε μ ε ί ς π ι ά σ ο υ μ ε τ α ό π λ α , φ ί λ ε μ ο υ , όλοι αυτοί το βάζουν στα πόδια μ π ρ ο σ τ ά μ α ς . ΑΘ.

Μη το λες αυτό, καλέ

μου φ ί λ ε .

Πολλές

φορές

διάφοροι στρατοί η τ τ ή θ η κ α ν α ν ε ξ ή γ η τ α στο παρελθόν κ α ι το

ίδιο θ α σ υ μ β ε ί α ν α μ φ ι σ β ή τ η τ α κ α ι σ τ ο

μπορούμε,

επομένως,

να

αποδώσουμε

μέλλον.

σαφώς τη

Δεν

νίκη

ή

την ή τ τ α σε κάποια κ α λ ή ή κ α κ ή συνήθεια, γ ι α τ ί οι ισχυ­ ρότερες

πόλεις

σκλαβώνουν, ποίοι

συνήθως

όπως

μάλιστα

νικούν

τις

μικρότερες

και

οι Σ υ ρ α κ ο ύ σ ι ο ι τους Λοκρούς,

υποτίθεται

ότι

είχαν

καλύτερους

τις

οι ο­ νόμους

α π ' όλους τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς . Τ ο ί δ ι ο έ γ ι ν ε κ α ι α ν ά μ ε σ α σ τ ο υ ς Αθηναίους και τους Κ ε ί ο υ ς . Μ π ο ρ ο ύ μ ε ακόμα να β ρ ο ύ μ ε μύρια τέτοια παραδείγματα. Καλύτερα όμως είναι να μπο­ ρ έ σ ο υ μ ε ν α π ε ί σ ο υ μ ε ο ένας τον άλλο μ ε τ η σ υ ζ ή τ η σ η . Α ς α φ ή σ ο υ μ ε λοιπόν σ τ η ν ά κ ρ η τ ι ς ν ί κ ε ς κ α ι τ ι ς ή τ τ ε ς κ α ι α ς λ έ μ ε απλά ό τ ι αυτό ε ί ν α ι κ α λ ό κ α ι α υ τ ό κ α κ ό . Κ α ι γ ι α ν α τ α κ α τ α φ έ ρ ο υ μ ε , α κ ο ύ σ τ ε π ρ ώ τ α από μ έ ν α π ώ ς π ρ έ π ε ι ν α ερευνούμε τι είναι καλό και τι κακό. Μ Ε . Τ ι εννοείς, δ η λ α δ ή ; Α Θ . Μ ο υ φ α ί ν ε τ α ι ό τ ι όσοι σ υ ζ η τ ο ύ ν γ ι α μ ι α σ υ ν ή θ ε ι α , π ρ ο κ ε ι μ έ ν ο υ να τ η ν ε π α ι ν έ σ ο υ ν ή να τ η ν ε π ι κ ρ ί ν ο υ ν , α κ ο ­ λουθούν λ α ν θ α σ μ έ ν ο τ ρ ό π ο . Φ έ ρ ο ν τ α ι δ η λ α δ ή ό π ω ς ε κ ε ί ν ο ς π ο υ , μ ό λ ι ς α κ ο ύ σ ε ι ν α επαινούν τ ο σ ι τ ά ρ ι ω ς κ α λ ή τ ρ ο φ ή , αρχίζει αμέσως να το κατηγορεί χωρίς να ξέρει τις ωφέ­ λειες και τη χρήση του — χ ω ρ ί ς να ξέρει δηλαδή ποιοι και πώς

πρέπει

να

το

χρησιμοποιούν,

σε

τι

ποσότητες

και

κ ά τ ω από π ο ι ε ς σ υ ν θ ή κ ε ς . Α υ τ ό α κ ρ ι β ώ ς ν ο μ ί ζ ω ό τ ι κ ά ­ νουμε κι εμείς τώρα στη συζήτηση μας. Μόλις ακούσαμε τ η λ έ ξ η « μ έ θ η » , ο ένας ά ρ χ ι σ ε ν α τ ο κ α τ η γ ο ρ ε ί κ α ι ο ά λ λ ο ς να το επαινεί χωρίς ι δ ι α ί τ ε ρ η σ κ έ ψ η . Καθένας κρίνει σύμ­ φωνα μ ε τ ι ς δ ι κ έ ς τ ο υ α ν τ ι λ ή ψ ε ι ς · ά λ λ ο ς έ χ ε ι τ η ν α ξ ί ω σ η να θεωρείται σωστή η δ ι κ ή του γ ν ώ μ η , ε π ε ι δ ή τη σ τ η ρ ί ζ ε ι σ τ η μ α ρ τ υ ρ ί α π ο λ λ ώ ν κ ι άλλος β α σ ί ζ ε τ α ι σ τ ι ς ν ί κ ε ς ε κ ε ί -

65

ΠΛΑΤΩΝ

66

ΝΟΜΟΙ Α' νων π ο υ δεν πίνουν κ ρ α σ ί . Έ τ σ ι . α ρ χ ί ζ ε ι η α μ φ ι σ β ή τ η σ η . Αν όμως είναι να ακολουθήσουμε την ίδια μέθοδο και γ ι α τα υπόλοιπα έθιμα, ε γ ώ προσωπικά θα διαφωνήσω.

Γι'

αυτό θ έ λ ω ν α π ρ ο τ ε ί ν ω έναν ά λ λ ο τ ρ ό π ο , π ο υ τον θ ε ω ρ ώ πιο κατάλληλο για να σ υ ζ η τ ή σ ο υ μ ε το μεθύσι, ώστε να δω αν θα μ π ο ρ έ σ ω να χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ή σ ω τ η ν ο ρ θ ή οδό π ο υ ε φ α ρ ­ μ ό ζ ε τ α ι γ ε ν ι κ ά σ ε τ έ τ ο ι α θ έ μ α τ α . Χ ι λ ι ά δ ε ς π ο λ ί τ ε ς από άλλα μ έ ρ η

έχουν δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς α π ό ψ ε ι ς από

σας κ α ι θ α

φ ι λ ο ν ι κ ο ύ σ α ν μ α ζ ί σας γ ι α τ ο θ έ μ α α υ τ ό . Μ Ε . Ε ν τ ά ξ ε ι . Αν υπάρχει κάποια σωστή μέθοδος, για ν α ε ξ ε τ ά σ ο υ μ ε τ έ τ ο ι α ζ η τ ή μ α τ α , δεν θ α π ρ έ π ε ι ν α τ η ν αγνοήσουμε. Α Θ . Α ς σ υ ν ε χ ί σ ο υ μ ε λοιπόν τ η ν έρευνα μ α ς μ ε τον ε ξ ή ς περίπου τρόπο-

ας

υποθέσουμε

ότι κάποιος

επαινεί την

α ν α τ ρ ο φ ή κ α τ σ ι κ ι ώ ν , τ α οποία θ ε ω ρ ε ί π ο λ ύ τ ι μ α

αγαθά.

Κ ά π ο ι ο ς άλλος ό μ ω ς , π ο υ τ α ε ί δ ε ν α βόσκουν μόνα τ ο υ ς σ ε ένα κ α λ λ ι ε ρ γ η μ έ ν ο χ ω ρ ά φ ι κ α ι ν α π ρ ο κ α λ ο ύ ν ζ η μ ι έ ς , ά ρ χ ι σ ε ν α τ α κ α τ η γ ο ρ ε ί — ό π ω ς κ α ι όλα τ α ζ ώ α π ο υ π ε ­ ρ ι φ έ ρ ο ν τ α ι α φ ύ λ α κ τ α ή μ ε ανίκανους φ ύ λ α κ ε ς . Τ ι θ α λ έ γ α ­ μ ε γ ι ' αυτές τις ε π ι κ ρ ί σ ε ι ς ; Ε ί ν α ι καθόλου σωστές; Μ Ε . Δεν νομίζω. ΑΘ.

Και

για

κάποιον

μπορούμε να πούμε

ότι

που

ξέρει

να

είναι

καλός

καπετάνιος

κυβερνά

πλοία, άσχετα

με το αν τον πιάνει ναυτία ή όχι; ΜΕ.

Σ ί γ ο υ ρ α δεν ε ί ν α ι κ α λ ό ς π λ ο ί α ρ χ ο ς ,

αν έχει το

μ ε ι ο ν έ κ τ η μ α που λ ε ς . Α Θ . Κ ι ένας α ρ χ η γ ό ς σ τ ρ α τ ο ύ ; Ε ί ν α ι ικανός ν α δ ι ο ι κ ε ί τ ο υ ς σ τ ρ α τ ι ώ τ ε ς τ ο υ , όταν γ ν ω ρ ί ζ ε ι τ η ν τ έ χ ν η τ ο υ π ο λ έ μ ο υ αλλά δ ε ι λ ι ά ζ ε ι μ π ρ ο σ τ ά στον κίνδυνο από φόβο κ α ι π α θ α ί ­ νει ναυτία, όπως οι μ ε θ υ σ μ έ ν ο ι ; Μ Ε . Ό χ ι , φυσικά. Α Θ . Κι αν συνδυάζει δειλία και ανικανότητα; Μ Ε . Τ ό τ ε π ρ ό κ ε ι τ α ι γ ι α έναν ά χ ρ η σ τ ο , π ο υ δεν ε ί ν α ι

67

ΠΛΑΤΩΝ

68

ΝΟΜΟΙ Α' ικανός ν α δ ι ο ι κ ή σ ε ι ό χ ι ά ν τ ρ ε ς αλλά ο ύ τ ε κ α ι γ υ ν α ί κ ε ς . ΑΘ.

Ας

πάρουμε

τώρα

μια

οποιαδήποτε

κοινωνική

ομάδα που υ π ο τ ί θ ε τ α ι ότι θα λ ε ι τ ο υ ρ γ ο ύ σ ε κανονικά κ α ι θ α ε κ τ ε λ ο ύ σ ε ένα κ ο ι ν ω φ ε λ ή σ κ ο π ό κ ά τ ω α π ό τ ι ς ο δ η γ ί ε ς τ ο υ η γ έ τ η τ η ς . Τ ι θ α λ έ γ α μ ε γ ι α κ ά π ο ι ο ν άλλο π ο υ τ η ν επαινεί ή την κατηγορεί χωρίς να έ χ ε ι δει π ο τ έ τα μ έ λ η της συγκεντρωμένα

κάτω

από

ένα

σωστό

αρχηγό

αλλά

να

β ρ ί σ κ ο ν τ α ι μόνο κ ά τ ω από α ν α ρ χ ί α ή κ α κ ο δ ι ο ί κ η σ η ; Τ έ ­ τ ο ι ο ι π α ρ α τ η ρ η τ έ ς μ π ο ρ ο ύ ν να ε π ι κ ρ ί ν ο υ ν ή να ε π α ι ν έ σ ο υ ν σωστά τέτοιες κοινωνικές ομάδες; Μ Ε . Π ώ ς ε ί ν α ι δυνατό κ ά τ ι τ έ τ ο ι ο , αφού δεν ε ί δ α ν ή δεν έζησαν σε μια κοινωνία στην κανονική τ η ς κατάσταση; ΑΘ.

Γ ι α σ τ ά σ ο υ μ ι α σ τ ι γ μ ή . Ό π ω ς ξ έ ρ ε ι ς , υπάρχουν

πολλά ε ί δ η ομάδων. Αν συγκεντρωθούν ορισμένοι άνθρω­ π ο ι κ α ι αρχίσουν ν α π ί ν ο υ ν , δεν θ ' α π ο τ ε λ έ σ ο υ ν κ ι α υ τ ο ί μια ομάδα; Μ Ε . Φυσικά. Α Θ . Έ χ ε ι δει κανείς π ο τ έ μια τ έ τ ο ι α ομάδα σ ε κ α λ ή κ α τ ά σ τ α σ η ; Ο ι δυο σας, β έ β α ι α , θ ε ω ρ ε ί τ ε ε ύ κ ο λ η τ η ν α ­ π ά ν τ η σ η : « Π ο τ έ , ο ύ τ ε μ ι α φ ο ρ ά » , αφού αυτό ό χ ι μόνο δεν ε ί ν α ι έ θ ι μ ο τ ο υ τ ό π ο υ σας αλλά κ α ι π α ρ ά ν ο μ ο . Ε γ ώ ό μ ω ς ε ί δ α π ο λ λ έ ς σ ε διάφορα μ έ ρ η κ α ι α σ χ ο λ ή θ η κ α ι δ ι α ί τ ε ρ α μ ε ό λ ε ς . Έ τ σ ι μ π ο ρ ώ ν α π ω ό τ ι δεν ε ί δ α ο ύ τ ε άκουσα κ α μ ι ά π ο υ ν α ε ί ν α ι σ ω σ τ ή στο σύνολο τ η ς . Α ν ε ξ α ι ρ έ σ ο υ μ ε ε λ ά ­ χ ι σ τ ε ς κ α ι α σ ή μ α ν τ ε ς λ ε π τ ο μ έ ρ ε ι ε ς , ο ι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ε ς δεν είχαν καμιά τ ά ξ η . Κ Α . Τι θέλεις να πεις, φίλε; Μίλα καθαρότερα. Ό π ω ς ε ί π ε ς , ε μ ε ί ς δεν έ χ ο υ μ ε ε μ π ε ι ρ ί ε ς από τ έ τ ο ι α γ ε γ ο ν ό τ α . Έ τ σ ι , α ν β ρ ε θ ο ύ μ ε σ ε μ ι α π α ρ ό μ ο ι α γ ι ο ρ τ ή , δεν θ α μ π ο ­ ρέσουμε να π ο ύ μ ε με σαφήνεια τι γ ί ν ε τ α ι σωστά και τι όχι. Α Θ . Έ χ ε ι ς δίκιο. Προσπάθησε όμως να καταλάβεις απ' όσα θ α σου π ω . Δ έ χ ε σ α ι ό τ ι όλες ο ι ο μ ά δ ε ς κ α ι ο ι κ ο ι ν ω ­ νίες,

άσχετα με το

σ κ ο π ό τ ο υ ς , π ρ έ π ε ι ν α έχουν π ά ν τ α

69

ΠΛΑΤΩΝ

70

ΝΟΜΟΙ Α'

έναν αρχηγό; ΚΛ. Φυσικά. ΑΘ. Είπαμε πριν από λίγο πως, σε περίπτωση πολέ­ μου, αυτός ο αρχηγός πρέπει να είναι γενναίος. ΚΛ. Ακριβώς. ΑΘ. Κι ένας γενναίος δεν πανικοβάλλεται από φόβο όπως ένας δειλός. ΚΑ. Πολύ σωστά. ΑΘ. Αν λοιπόν είχαμε τρόπο να βάλουμε αρχηγό του στρατού έναν άνθρωπο απόλυτα ατρόμητο και ψύχραιμο, δεν θα κάναμε τα πάντα για να το καταφέρουμε; ΚΑ. Σίγουρα. ΑΘ. Στην περίπτωση μας όμως δεν συζητάμε για κά­ ποιον που θα αναλάβει την αρχηγία σε καιρό πολέμου απέναντι στους εχθρούς αλλά για εκείνον που θα είναι ηγέτης μεταξύ φίλων σε καιρό ειρήνης, οι οποίοι θα συ­ μπεριφέρονται μεταξύ τους με φιλική διάθεση. ΚΑ.

Ακριβώς.

ΑΘ. Αν όμως σε μια τέτοια συνάθροιση αρχίσουν όλοι να πίνουν, ίσως να γίνουν κάποια επεισόδια, έτσι δεν είναι; ΚΛ. Κάθε άλλο. Εγώ πιστεύω ότι θα γίνει ακριβώς το αντίθετο. ΑΘ. Επομένως, αυτοί οι άνθρωποι δεν χρειάζονται αρχηγ°· ΚΛ. Φυσικά τον χρειάζονται, όπως όλοι άλλωστε. ΑΘ. Δεν θα πρέπει λοιπόν να έχουν για αρχηγό έναν άνθρωπο ψύχραιμο; ΚΛ. Ασφαλώς. ΑΘ. Και δεν θα 'πρεπε, επίσης, αυτός ο ηγέτης να ξέρει πώς να φέρεται σε μια κοινωνική συνάθροιση; Έχει καθήκον όχι μόνο να διατηρήσει τις καλές σχέσεις ανά­ μεσα στα μέλη της ομάδας του αλλα και να φροντίσει για.

7!

ΠΛΑΤΩΝ

72

ΝΟΜΟΙ Α'

την ενίσχυση τους στο μέλλον. ΚΛ. Πολύ σωστά. ΑΘ. Όταν λοιπόν οι άνθρωποι πίνουν, δεν χρειάζονται κάποιον εγκρατή και συνετό αρχηγό, παρά το αντίθετο; Αν ο ηγέτης των συμποσιαστών είναι κι αυτός πότης ή νέος ή άπειρος, θα πρέπει να είναι πολύ τυχερός για να μην κάνει κάποιο σοβαρό κακό. ΚΛ. Και πάρα πολύ μάλιστα. ΑΘ. Επομένως, αν αυτές οι συγκεντρώσεις γίνονταν με απόλυτη τάξη και κάποιος τις κατηγορούσε, η κριτική του δεν θα ήταν άδικη δεδομένου ότι θα αφορούσε αποκλειστι­ κά το έθιμο. Αν όμως κατηγορεί το έθιμο απλά και μόνο επειδή βλέπει ότι δεν εφαρμόζεται σωστά, τότε δείχνει πρώτα πρώτα ότι αγνοεί πως οτιδήποτε γίνεται δεν είναι σωστό - και δεύτερον, ότι τα πάντα φαίνονται άσχημα όταν γίνονται χωρίς την επίβλεψη κάποιου ψύχραιμου ηγέτη. Φαντάζομαι να καταλαβαίνεις ότι ένας μεθυσμένος καπε­ τάνιος ή αρχηγός οποιουδήποτε είδους θα καταστρέψει το πλοίο, το άρμα, το στρατόπεδο ή οτιδήποτε άλλο έχει κάτω από τις διαταγές του. ΚΑ. Ναι, αυτό που λες είναι απόλυτα σωστό. Για να προχωρήσουμε όμως παρακάτω, πρέπει τώρα να μας πεις ποια ωφέλεια υπάρχει στο πιοτό όταν τηρούνται όλοι οι κανόνες. Για παράδειγμα, αν ένας στρατός έχει καλό ηγέ­ τη, όπως είπες πριν από λίγο, θα κερδίσει τη μάχη — κ ά τ ι πολύ σημαντικό. Το ίδιο πρέπει να ισχύει και στις άλλες περιπτώσεις. Τι όφελος όμως υπάρχει σε ένα άτομο ή σε μια πόλη, αν ένα συμπόσιο γίνεται όπως πρέπει; ΑΘ. Θα σε ρωτήσω κάτι" ποιο όφελος υπάρχει για την πόλη, αν μόνο ένα παιδί ή μόνο μια ομάδα παιδιών εκπαι­ δευτεί σύμφωνα με τους νόμους; Σ' αυτό θα απαντούσαμε ότι η πόλη δεν κερδίζει σημαντικά πράγματα από παρό­ μοιες μεμονωμένες περιπτώσεις. Αν όμως ρωτήσει κανείς

73

ΠΛΑΤΩΝ

74

ΝΟΜΟΙ Α'

γενικά τι κέρδος υπάρχει από την εκπαίδευση που μορφώ­ νει όλους τους πολίτες, η απάντηση είναι εύκολη. Η κα­ τάλληλη αγωγή θα τους κάνει σωστούς άντρες, που θα πετύχουν στη ζωή τους και θα νικούν όλους τους εχθρούς τους στον πόλεμο. Η εκπαίδευση οδηγεί στη νίκη, ενώ η νίκη καταλήγει μερικές φορές στην απώλεια της αγωγής, αφού πολλοί που παρασύρθηκαν από τις επιτυχίες τους στον πόλεμο έγιναν αλαζονικοί και απέκτησαν πολλά άλλα ελαττώματα. Δεν υπάρχει «Καδμεία»* εκπαίδευση, ενώ αντίθετα πολλές νίκες είχαν αυτό τον χαρακτηρισμό — και πολύ περισσότερες θα τον έχουν στο μέλλον. ΚΛ. Μου φαίνεται, φίλε μου, ότι θεωρείς σημαντικό μέσο αγωγής τις συγκεντρώσεις όπου πίνουν ομαδικά, αρκεί να μην υπάρχει απόκλιση από τη σωστή συμπεριφο­ ρά. ΑΘ. Βεβαίως. ΚΛ. Μπορείς να μας αποδείξεις την αλήθεια του ισχυ­ ρισμού σου; ΑΘ. Μόνο ένας θεός θα μπορούσε να το κάνει αυτό, φίλε μου, αφού το αμφισβητούν τόσοι πολλοί. Δεν έχω όμως καμιά αντίρρηση να εκφράσω τη γνώμη μου, μια και αρ­ χίσαμε να συζητάμε για τους νόμους και τα πολιτεύματα. ΚΛ. Αυτό ακριβώς προσπαθούμε να εξακριβώσουμε τόση ώρα — τ ι ς δικές σου απόψεις για το θέμα που μας απασχολεί. ΑΘ. Ας το κάνουμε, λοιπόν. Εσείς πρέπει να καταβάλετε κάθε δυνατή προσπάθεια για να καταλάβετε και εγώ για να γίνω αντιληπτός. Πρώτα όμως πρέπει να σας πω κάτι σαν εισαγωγή" όλοι οι Έλληνες θεωρούν την πόλη μου φίλη των λόγων, ενώ η Σπάρτη είναι λιγόλογη και η Κρήτη ενδιαφέρεται περισσότερο για την έννοια παρά για τα λόγια. Δεν θέλω να σας δώσω την εντύπωση ότι λέω πολλά για μικροπράγματα, αναπτύσσοντας ατελείωτες θε-

75

ΠΛΑΤΩΝ

76

ΝΟΜΟΙ Α'

ωρίες για ένα τόσο ασήμαντο πράγμα, όπως το μεθύσι. Όμως ο πραγματικά σωστός τρόπος για να μελετήσουμε το θέμα δεν θα ήταν απόλυτα επαρκής και σαφής παρά μόνο στα πλαίσια της σωστής πνευματικής ανάπτυξης, η οποία προϋποθέτει γενική εκπαίδευση. Αυτό όμως θα α­ παιτούσε μεγάλη συζήτηση. Τι νομίζετε λοιπόν ότι θα έπρεπε να κάνουμε τώρα; Τι θα λέγατε αν τα αφήναμε προς το παρόν όλα αυτά και να ασχοληθούμε με κάποιο άλλο νομικό ζήτημα; ΜΕ. Ίσως να μην ξέρεις, φίλε, ότι στην οικογένεια μου έχει ανατεθεί η εκπροσώπηση των συμφερόντων της πόλης σου στη Σπάρτη. Μπορώ να πω ότι όλα τα παιδιά, όταν πληροφορηθούν πως έχουν οριστεί πρόξενοι* κάποιας πό­ λης, αναπτύσσουν ιδιαίτερη συμπάθεια για την πόλη που εκπροσωπούν, την οποία θεωρούν δεύτερη πατρίδα τους. Αυτό ακριβώς αισθάνομαι και εγώ τώρα. Όταν οι Σπαρ­ τιάτες κατηγορούσαν ή επαινούσαν τους Αθηναίους, οι μικροί μου φίλοι έλεγαν: «Μέγιλλε, η πόλη σου μας έκανε αυτό το κακό ή εκείνο το καλό». Ακούγοντας τους και προσπαθώντας συνεχώς να σας υπερασπίζομαι, έγινα θερ­ μός φίλος της Αθήνας και για τον λόγο αυτό χαίρομαι να σε ακούω να μιλάς. Λέγεται από πολλούς ότι, αν ένας Αθηναίος είναι καλός, είναι καλός στον ανώτατο βαθμό. Είμαι βέβαιος ότι αυτό είναι απόλυτα σωστό, γιατί οι συμπολίτες σου είναι καλοί χωρίς εξωτερικό εξαναγκασμό αλλά από τη φύση τους και με τη χάρη του θεού. Μπορείς λοιπόν να μιλάς όσο θες και εγώ θα σε ακούω με ευχαρί­ στηση. ΚΑ. Με την ευκαιρία, θέλω να πω και εγώ την άποψη μου. Κι όταν την ακούσεις, έχεις και από μένα το ελεύθερο να λες χωρίς δισταγμό όσα θέλεις. Θα ξέρεις, ίσως, ότι εδώ γύρω γεννήθηκε ο Επιμενίδης*, ένας άνθρωπος με θεϊκά χαρίσματα, που ήταν συγγενής μου. Σύμφωνα με ένα θεϊκό

77

ΠΛΑΤΩΝ

78

ΝΟΜΟΙ Α'

χρησμό, ήρθε στην πόλη σας δέκα χρόνια πριν από την εισβολή των Περσών και έκανε μερικές θυσίες υπακούο­ ντας στην εντολή του θεού. Είπε στους Αθηναίους, που φοβόνταν τις πολεμικές προετοιμασίες των Περσών, ότι οι εχθροί δεν θα ήταν σε θέση να επιτεθούν πριν περάσουν δέκα χρόνια και ότι ακόμα και όταν έρθουν, θα ξαναφύγουν χωρίς να πετύχουν τίποτα από όσα έλπιζαν, παθαίνοντας μεγαλύτερες ζημιές από εκείνες που θα έκαναν στον τόπο σας. Από τότε οι προγονοί μου συνδέθηκαν με στενή φιλία με τους Αθηναίους και γι' αυτό και εγώ νιώθω τόσο με­ γάλη συμπάθεια για σας. ΑΘ. Επομένως, υποθέτω ότι είστε έτοιμοι να- με ακού­ σετε. Από μέρους μου υπάρχει η καλή θέληση αλλά φοβά­ μαι ότι αυτή η δουλειά ξεπερνά τις ικανότητες μου. Πά­ ντως, θα κάνω μια δοκιμή. Για τη διευκόλυνση της συζή­ τησης, πρέπει να δώσουμε τον ορισμό της εκπαίδευσης και της δύναμης που διαθέτει. Έτσι, η συζήτηση θα συνεχιστεί και θα φτάσει μέχρι τον θεό του κρασιού, οπως είχαμε σκοπό όταν την αρχίσαμε. ΚΑ. ΑΘ. δευσης ΚΑ.

Ας γίνει έτσι, αν το νομίζεις σκόπιμο. Θα προσπαθήσω να δώσω τον ορισμό της εκπαί­ και εσείς θα μου πείτε αν συμφωνείτε μαζί μου. Λέγε.

ΑΘ. Υποστηρίζω ότι ένας άνθρωπος που θέλει να γίνει καλός σε κάποιο θέμα, πρέπει να ασχολείται μ' αυτό από μικρός και να βρίσκεται σε συνεχή επαφή, είτε στη δουλειά είτε στο παιχνίδι, με όσα έχουν σχέση μ' αυτό το πράγμα. Για παράδειγμα, αν θέλει κάποιος να γίνει καλός γεωργός, πρέπει να ασχολείται με όλα όσα έχουν σχέση με τη γε­ ωργία. Το ίδιο, αυτός που θέλει να γίνει καλός οικοδόμος πρέπει από μικρός να φτιάχνει παιδικά σπιτάκια. Και οι μεγαλύτεροι τους πρέπει να τους δίνουν μικροσκοπικά ερ­ γαλεία, απομιμήσεις των πραγματικών. Σ' αυτό το προ-

79

ΠΛΑΤΩΝ

80

ΝΟΜΟΙ Α'

παρασκευαστικό στάδιο οφείλουν να εξασκηθούν στα βα­ σικά σημεία της τέχνης τους. Δηλαδή ο ξυλουργός να μάθει τη χρήση του κανόνα και της στάθμης, ο στρατιωτικός να ιππεύει και το ίδιο να κάνουν όλοι οι άλλοι. Με τα κατάλ­ ληλα παιχνίδια θα μπορέσουμε να κατευθύνουμε τις κλίσεις και τις επιθυμίες τους προς τον σκοπό που πρέπει να πετύχουν όταν μεγαλώσουν. Για να ανακεφαλαιώσω, πι­ στεύουμε ότι ο σωστότερος τρόπος για την ανατροφή και την εκπαίδευση ενός παιδιού είναι να χρησιμοποιούμε το παιχνίδι που θα το κάνει να αγαπήσει το επάγγελμα στο οποίο θα τελειοποιηθεί όταν μεγαλώσει. Σκεφτείτε, λοι­ πόν, αν αυτά που είπα ως εδώ σας ικανοποιούν ή όχι; ΚΛ. Ασφαλώς ναι. ΑΘ. Ας μην αφήσουμε τότε αόριστη την περιγραφή της εκπαίδευσης. Όταν επικρίνουμε ή επαινούμε την ανατροφή κάποιου και λέμε ότι είναι μορφωμένος ή αμόρφωτος, μερικές φορές χρησιμοποιούμε τον δεύτερο όρο και για ανθρώπους που ξέρουν καλά το επάγγελμα τους —τους ναυτικούς ή τους εμπόρους ή και άλλους. Ας δεχτούμε όμως, για χάρη της συζήτησης, ότι δεν εννοούμε αυτό το πράγμα αλλά τη μόρφωση που από την παιδική ηλικία οδηγεί τον άνθρωπο στην αρετή και του προκαλεί ισχυρή επιθυμία να γίνει ένας τέλειος πολίτης που ξέρει να κυβερ­ νά ή να κυβερνιέται σύμφωνα με το δίκαιο. Θα ήθελα να ξεχωρίσουμε αυτό το είδος της εκπαίδευσης από τις υπό­ λοιπες και να τη θεωρήσουμε πραγματικά σωστή αγωγή. Αντίθετα, την εκπαίδευση που αποβλέπει στην απόκτηση χρημάτων ή δύναμης ή σοφίας χωρίς λογική και δικαιοσύ­ νη, θα πρέπει να τη θεωρούμε ανελεύθερη και βάναυση — κ ά τ ι δηλαδή που δεν αξίζει να ονομάζουμε παιδεία. Ας μη μένουμε όμως πολύ στις λέξεις. Αφού συμφωνήσουμε στον ορισμό, ας δεχτούμε αυτό που εννοεί- ότι εκείνος που εκπαιδεύεται σωστά γίνεται καλός πολίτης. Δεν πρέπει,

81

ΠΛΑΤΩΝ

82

ΝΟΜΟΙ Α'

επομένως, σε καμιά περίπτωση να υποτιμάμε την αγω­ γή, γιατί είναι ένα από τα πιο σημαντικά αγαθά, προπά­ ντων όταν συνδυάζεται με την αρετή. Κι αν κάποτε ξεφεύ­ γει από τον προορισμό της, οφείλουμε να την ξαναφέρνου­ με στον σωστό δρόμο με κάθε μέσο που διαθέτουμε. Αυτός πρέπει να είναι βασικός σκοπός στη ζωή κάθε ανθρώπου. ΚΛ. Έχεις απόλυτο δίκιο. Συμφο^νούμε μαζί σου. ΑΘ. Συμφωνήσαμε όμως και σε κάτι ακόμα, εδώ και κάμποση ώρα" ότι οι καλοί μπορούν να ελέγχουν τον εαυτό τους, ενώ οι κακοί όχι. ΚΛ. Πολύ σωστά. ΑΘ. Ας ξαναγυρίσουμε λοιπόν σ' αυτό το σημείο, για να εξετάσουμε πιο αναλυτικά τι εννοούμε. Θα μου επιτρέψετε να προσπαθήσω να σας το εξηγήσω με ένα παράδειγμα. ΚΛ. Βεβαίως. ΑΘ. Μπορούμε να θεωρήσουμε ότι καθένας μας αποτε­ λεί μια μονάδα; ΚΛ. Φυσικά. ΑΘ. Και ότι καθένας έχει μέσα του δυο άφρονες και αμοιβαία ανταγωνιστικούς συμβούλους που ονομάζουμε απόλαυση και θλίψη; ΚΛ. Νομίζω πως ναι. ΑΘ. Αλλά και πέρα απ' αυτά, καθένας διαθέτει απόψεις για το μέλλον με το γενικό όνομα ελπίδες. Ειδικότερα, όταν πρόκειται για τη λύπη τις ονομάζουμε φόβο, ενώ για το αντίθετο τις λέμε θάρρος. Πάνω απ' όλα όμως υπάρχει η κρίση, η οποία καθορίζει τη σχετική αξία της απόλαυσης και της θλίψης. Η κρίση αυτή, όταν βασίζεται στην κοινή απόφαση της πόλης, ονομάζεται νόμος. ΚΛ. Δεν καταλαβαίνω απόλυτα τι θες να πεις. Για συνέχισε όμως. ΜΕ. Κι εγώ δυσκολεύομαι, επίσης.

83

ΠΛΑΤΩΝ

84

ΝΟΜΟΙ Α'

ΑΘ. Προτείνω τότε να εξετάσουμε το πρόβλημα ως εξής· ας φανταστούμε ότι καθένας μας είναι κατασκεύα­ σμα των θεών, που το έφτιαξαν είτε για τη διασκέδαση τους είτε για κάποιο άλλο σοβαρό λόγο που δεν μπορούμε να αντιληφθούμε. Αυτό που ξέρουμε σίγουρα είναι ότι έχουμε μέσα μας πάθη που μας σφίγγουν σαν νεύρα ή σαν συνδετικά νήματα. Από το άλλο μέρος, ως αντίθετα μεταξύ τους, μας τραβάνε το καθένα προς το μέρος τους και μας ωθούν να κάνουμε πράξεις ενάντιες μεταξύ τους. Έτσι πηγαινοερχόμαστε πάνω στη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στην αρετή και στην κακία. Η λογική λέει ότι πρέπει να υπακούμε πάντα σε μια απ' αυτές τις έλξεις και να μην αφήνουμε να μας παρασύρουν οι άλλες. Αυτή είναι η χρυσή και άγια έλξη που ονομάσαμε κρίση και αποτελεί νόμο της πόλης. Σαν χρυσή, όμως, είναι μαλακή, ενώ οι άλλες —οι σιδερένιες— είναι σκληρές και άκαμπτες. Πρέ­ πει επομένως να συνεργαζόμαστε πάντα με τη δύναμη που ασκεί ο νόμος γιατί, επειδή η κρίση είναι σωστή, ευγενική και χωρίς βία, χρειάζεται βοηθούς, έτσι ώστε ο χρυσός μέσα μας να επιβληθεί στα υπόλοιπα υλικά. Αν προσφέ­ ρουμε τη βοήθεια μας, ο μύθος της αρετής, που μας θεωρεί κατασκευάσματα των θεών, θα αποδειχτεί σωστός. Έτσι, η έννοια των όρων «ανώτερος ή κατώτερος από τον εαυτό μας» θα αποκτήσει σαφήνεια και θα εννοηθούν καλύτερα τα καθήκοντα τόσο της πόλης όσο και του ατόμου. Το άτομο θα αντιληφθεί την αλήθεια για τις έλξεις που υπάρ­ χουν μέσα του και η πόλη θα θεσπίσει με νόμο τις ιδέες που πήρε από τους θεούς ή από κάποιον άνθρωπο με σωστή κρίση, για να τις χρησιμοποιήσει στις εσωτερικές της σχέσεις αλλά και στις συναλλαγές της με τις άλλες πό­ λεις. Με τον τρόπο αυτό θα μπορέσουμε να διακρίνουμε καλύτερα τη διαφορά αρετής και κακίας. Έχοντας διευκρι­ νίσει αυτό το θέμα, ίσως καταφέρουμε να αποσαφηνίσουμε το πρόβλημα της εκπαίδευσης και των άλλων θεσμών,

85

ΠΛΑΤΩΝ

86

ΝΟΜΟΙ Α' προπάντων μάλιστα τ η ς συνήθειας των συμποσίων. Μπο­ ρ ε ί β έ β α ι α ν α π ε ι κ α ν ε ί ς ό τ ι π ρ ό κ ε ι τ α ι γ ι α ένα α σ ή μ α ν τ ο θ έ μ α π ο υ δεν α ξ ί ζ ε ι ν α μ α ς α π α σ χ ο λ ε ί τ ό σ ο , ί σ ω ς ό μ ω ς ν α αποδειχτεί ότι χρειάζεται αρκετά μ ε γ ά λ η συζήτηση για να καταλήξουμε σε κάποιο σωστό συμπέρασμα. Κ Λ . Έ χ ε ι ς δίκιο- ίσως θα π ρ έ π ε ι να εξετάσουμε περισ­ σότερο ο τ ι δ ή π ο τ ε α ξ ί ζ ε ι την προσοχή μας. Α Θ . Ε ξ η γ ή σ τ ε μου, τότε" αν μεθύσουμε αυτό το κατα­ σκεύασμα των θεών, τι θα σ υ μ β ε ί ; Κ Λ . Γ ι α ποιο λόγο ξαναγυρίζεις στο ίδιο θ έ μ α ; ΑΘ.

Προς

το

παρόν,

δεν

υπάρχει

ιδιαίτερος

λόγος.

Ρ ω τ ώ γενικά ποια είναι η επίδραση που δ έ χ ε τ α ι κάποιο π ρ ά γ μ α , όταν β ρ ί σ κ ε τ α ι σ ε σ τ ε ν ή σ χ έ σ η μ ε κ ά τ ι ά λ λ ο . Θ α π ρ ο σ π α θ ή σ ω ν α σας ε ξ η γ ή σ ω τ η σ κ έ ψ η μ ο υ π ι ο κ α θ α ρ ά . Ρ ω τ ώ λοιπόν, μ ή π ω ς το κρασί κάνει πιο έντονες τ ι ς απο­ λ α ύ σ ε ι ς κ α ι τ ο υ ς πόνους, τ ο ν θ υ μ ό κ α ι τ η ν α γ ά π η ; ΚΛ.

Πάρα πολύ.

Α Θ . Κ α ι οι αισθήσεις, η μ ν ή μ η , οι γνώμες και οι σκέ­ ψ ε ι ς ; Γ ί ν ο ν τ α ι κ α ι α υ τ έ ς π ι ο έ ν τ ο ν ε ς ; Ή μ ή π ω ς όλα αυτά χ ά ν ο ν τ α ι όταν κ ά π ο ι ο ς μ ε θ ύ σ ε ι υ π ε ρ β ο λ ι κ ά ; Κ Λ . Ν α ι , έ τ σ ι χ ά ν ο ν τ α ι όλα. ΑΘ.

Δηλαδή

ξαναγυρίζει στη

διανοητική

κατάσταση

π ο υ β ρ ι σ κ ό τ α ν όταν ή τ α ν π α ι δ ί ; Κ Λ . Απολύτως. Α Θ . Κ α ι τ ό τ ε χάνει τον έ λ ε γ χ ο του εαυτού τ ο υ ; Κ Λ . Σχεδόν απόλυτα. Α Θ . Σ υ μ φ ω ν ή σ α μ ε ό μ ω ς ότι αυτός ο άνθρωπος β ρ ί σ κ ε ­ ται στην πιο ελεεινή κατάσταση. ΚΛ.

Μάλιστα.

Α Θ . Α π ' ό , τ ι φ α ί ν ε τ α ι , λ ο ι π ό ν , δεν γ ί ν ε τ α ι μόνο ο γ έ ρ ο ς δυο φορές π α ι δ ί αλλά κ α ι ο μ ε θ υ σ μ έ ν ο ς .

ΠΛΑΤΩΝ

88 I

ΝΟΜΟΙ Α' Κ Λ . Μιλάς πολύ σωστά, φίλε μου. ΑΘ.

Υ π ά ρ χ ε ι κανένα ε π ι χ ε ί ρ η μ α τ ο

οποίο

μπορεί να

μας π ε ί σ ε ι ότι π ρ έ π ε ι να έ χ ο υ μ ε αυτή τη συνήθεια, αντί να την αποφεύγουμε με κάθε μέσο; ΚΛ.

Νομίζω

πως

ναι.

Άλλωστε,

αυτό

τουλάχιστον

υποστηρίζεις και εσύ. Ήσουν μάλιστα έτοιμος να το πεις πριν από λ ί γ ο . Α Θ . Έ χ ε ι ς π ρ ά γ μ α τ ι κ α λ ή μ ν ή μ η . Αφού λοιπόν ε ί π α τ ε και οι

δυο

ότι

θα

με

ακούσετε

με

ευχαρίστηση,

είμαι

έτοιμος να αναπτύξω τις σκέψεις μου. Κ Λ . Ε ί μ α σ τ ε όλο α υ τ ι ά . Α ν ό χ ι γ ι α τ ί π ο τ α ά λ λ ο , τ ο υ ­ λ ά χ ι σ τ ο ν γ ι α ν ' α κ ο ύ σ ο υ μ ε τ η ν ά π ο ψ η σου π ά ν ω σ τ ο α ξ ι ο ­ π ε ρ ί ε ρ γ ο κ α ι παράδοξο φαινόμενο να ρ ί χ ν ε ι ο άνθρωπος τον εαυτό του θ ε λ η μ α τ ι κ ά στην απόλυτη αθλιότητα. Α Θ . Ε ν ν ο ε ί ς τ η ν η θ ι κ ή α θ λ ι ό τ η τ α , έ τ σ ι δεν ε ί ν α ι ; Κ Λ . Φυσικά. Α Θ . Τι θα 'λεγες και για τη σωματική αθλιότητα, φίλε μου — τ η ν αδυναμία, την παραμόρφωση, την α σ χ ή μ ι α και την αναπηρία; Δ ε ν θα ξαφνιαζόμαστε αν κάποιος έφτανε θεληματικά σε μια τέτοια κατάσταση; ΚΛ.

Πολύ σωστά.

ΑΘ.

Ό σ ο ι λοιπόν

πηγαίνουν

θεληματικά

στα

ιατρεία

γ ι α ν α πάρουν φ ά ρ μ α κ α , δεν ξ έ ρ ο υ μ ε π ω ς μ ε τ ά α π ό λ ί γ ο , ίσως για αρκετές μ έ ρ ε ς , θα βρίσκονται σε μια κ α τ ά σ τ α σ η που, αν ήταν μ ό ν ι μ η , θα έκανε τη ζ ω ή τους ανυπόφορη; Δ ε ν ξέρουμε επίσης ότι αυτοί που γυμνάζονται με κοπια­ στικές ασκήσεις μοιάζουν προσωρινά με αρρώστους; Κ Λ . Ν α ι , όλοι τ ο ξ έ ρ ο υ μ ε α υ τ ό . Α Θ . Κ α ι ότι πηγαίνουν ε κ ε ί θ ε λ η μ α τ ι κ ά γ ι α τ ο όφελος που θ α α π ο κ τ ή σ ο υ ν μ ε τ ά από τ α π ρ ώ τ α σ τ ά δ ι α τ ω ν α σ κ ή ­ σεων; ΚΛ.

Βέβαια.

89

ΠΛΑΤΩΝ

90

ΝΟΜΟΙ Α' Α Θ . Ε π ο μ έ ν ω ς , π ρ έ π ε ι ν α σ κ ε φ τ ο ύ μ ε μ ε τον ίδιο τρόπο και γ ι α όλες τ ι ς άλλες ασχολίες. Κ Λ . Φυσικά. Α Θ . Τ ό τ ε π ρ έ π ε ι να κάνουμε τον ίδιο συλλογισμό κ α ι για το πιοτό,

α ν τ ο θ ε ω ρ ή σ ο υ μ ε κ α ι αυτό σ υ ν η θ ι σ μ έ ν η

ασχολία. Κ Λ . Δ ε ν έχεις άδικο. ΑΘ.

Αν

λοιπόν

το

πιοτό

μας

ωφελεί

εξίσου

με τις

σ ω μ α τ ι κ έ ς ασκήσεις, τ ό τ ε υπερέχει απ' αυτές δεδομένου ό τ ι , α ν τ ί θ ε τ α α π ό τ ι ς α σ κ ή σ ε ι ς , δεν ε ί ν α ι ε π ί π ο ν ο . Κ Λ . Σ ω σ τ ά . Θα ήταν όμως πολύ παράξενο αν διαπι­ σ τ ώ ν α μ ε τ έ τ ο ι α αξία στο π ι ο τ ό . Α Θ . Αυτό α κ ρ ι β ώ ς π ρ έ π ε ι να προσπαθήσουμε να απο­ δ ε ί ξ ο υ μ ε . Γ ι α π ε ς μ ο υ , μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α δ ι α κ ρ ί ν ο υ μ ε δυο ε ν τ ε ­ λ ώ ς α ν τ ί θ ε τ α ε ί δ η φόβου* Κ Λ . Τ ι εννοείς; ΑΘ.

Το

εξής'

νομίζω

ότι

όταν

περιμένουμε

κάποια

ά σ χ η μ α γ ε γ ο ν ό τ α , μ α ς π ι ά ν ε ι φ ό β ο ς από π ρ ι ν . ΚΛ.

Ακριβώς.

ΑΘ.

Και

συχνά

φοβόμαστε για

τη

φήμη

μας,

όταν

νομίζουμε ότι οι άλλοι θα μας κακολογήσουν ότι κάνουμε ή λ έ μ ε κ ά τ ι κακό. Αυτός είναι ο φόβος που πιστεύω ότι όλοι α π ο κ α λ ο ύ ν ν τ ρ ο π ή * . ΚΛ.

Σωστά.

Α Θ . Α υ τ ά ε ί ν α ι τ α δυο ε ί δ η φ ό β ο υ π ο υ έ λ ε γ α . Ο δ ε ύ ­ τερος μας κάνει να αντιστεκόμαστε στις ταλαιπωρίες και σε ό,τι άλλο φ ο β ό μ α σ τ ε αλλά ακόμα κ α ι στις πιο πολλές ή έντονες απολαύσεις. ΚΛ.

Α π ό λ υ τ α ορθό.

Α Θ . Ε π ο μ έ ν ω ς ο ν ο μ ο θ έ τ η ς ή κάθε άλλος άνθρωπος με αξία δ ε ί χ ν ε ι μ ε γ ά λ η ε κ τ ί μ η σ η σ' αυτό το είδος φόβου, το οποίο ονομάζει κ ο σ μ ι ό τ η τ α . Α π ό τ ο άλλο μ έ ρ ο ς , ονομάζει

91

ΠΛΑΤΩΝ

92

ΝΟΜΟΙ Α' α ν α ί δ ε ι α τ ο θάρρος που ε ί ν α ι α ν τ ί θ ε τ ο τ ο υ κ α ι τ ο θ ε ω ρ ε ί τ ο μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο κ α κ ό τ ό σ ο στον δ η μ ό σ ι ο όσο κ α ι στον ι δ ι ω τ ι κ ό βίο. Κ Λ . Π ρ α γ μ α τ ι κ ά , έτσι είναι. ΑΘ.

Αυτός

ο

φόβος

όχι

μόνο

μας

προφυλάσσει

από

π ο λ ύ μ ε γ α λ ύ τ ε ρ α κ α κ ά α λ λ ά σ υ μ β ά λ λ ε ι όσο τ ί π ο τ α άλλο στην ασφάλεια που ακολουθεί μια π ο λ ε μ ι κ ή ν ί κ η . Ε π ο μ έ ­ ν ω ς , δυο π ρ ά γ μ α τ α ε ξ α σ φ α λ ί ζ ο υ ν τ η ν ί κ η - τ ο θάρρος μ π ρ ο ­ στά στον ε χ θ ρ ό κ α ι ο φ ό β ο ς ό τ ι μ π ο ρ ε ί να ν τ ρ ο π ι α σ τ ο ύ μ ε στους φίλους μας. ΚΛ.

Ακριβώς.

ΑΘ.

Καθένας λοιπόν π ρ έ π ε ι να είναι α τ ρ ό μ η τ ο ς αλλά

και δειλός, για τους λόγους που αναπτύξαμε ότι ταιριάζουν σε κάθε περίπτωση. ΚΛ.

Σωστά.

Α Θ . Ε π ι π λ έ ο ν , αν θέλουμε να κάνουμε κάποιον ατρό­ μητο

μπροστά

στον

φόβο,

π ρ έ π ε ι ν α τον ε κ θ έ σ ο υ μ ε σ ε

κινδύνους μ έ σ α σ τ α π λ α ί σ ι α τ ο υ ν ό μ ο υ , ώ σ τ ε ν α π ε τ ύ χ ο υ ­ με το επιθυμητό αποτέλεσμα. Κ Λ . Προφανώς έτσι πρέπει να γίνει. Α Θ . Π ώ ς όμως θα μ π ο ρ έ σ ο υ μ ε να του ε μ π ν ε ύ σ ο υ μ ε τον φόβο π ο υ β α σ ί ζ ε τ α ι σ τ η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ; Δ ε ν π ρ έ π ε ι ν α τ ο ν φέρουμε α ν τ ι μ έ τ ω π ο με την αναίδεια κ α ι , εκπαιδεύοντας τον να μ π ο ρ ε ί να τ η ς α ν τ ι σ τ έ κ ε τ α ι , να τον κ ά ν ο υ μ ε ικανό ν α νικά τ α π ά θ η τ ο υ ; Κ ά θ ε ά ν θ ρ ω π ο ς π ρ έ π ε ι ν α κ α τ α π ο ­ λ ε μ ή σ ε ι τ η δ ε ι λ ί α τ ο υ γ ι α ν α γ ί ν ε ι α ν δ ρ ε ί ο ς · α ν δεν ε ξ α ­ σ κ η θ ε ί κ α ι δεν α π ο κ τ ή σ ε ι ε μ π ε ι ρ ί ε ς σ ' αυτό τ ο ε ί δ ο ς π ά λ η ς , π ο τ έ δεν θ α α ν τ ι λ η φ θ ε ί τ η ν α ξ ί α τ η ς α ρ ε τ ή ς . Δ ε ν σ υ μ β α ί ν ε ι τ ο ίδιο κ α ι μ ε τ η σ ω φ ρ ο σ ύ ν η ; Θ α μ π ο ρ έ σ ε ι π ο τ έ ν α γ ί ν ε ι συνετός χ ω ρ ί ς ν α π ο λ ε μ ή σ ε ι κ α ι ν α ν ι κ ή σ ε ι μ ε τ η β ο ή θ ε ι α του λόγου, των έργων και τ η ς τέχνης σε κάθε πεδίο τ η ς ζωής, την πληθώρα των παθών και των επιθυμιών που τον σπρώχνουν σ τ η ν α δ ι κ ί α κ α ι σ τ η ν α ν η θ ι κ ό τ η τ α ; Μ π ο ρ ε ί ν α

93

ΠΛΑΤΩΝ

94

ΝΟΜΟΙ Α'

το καταφέρει αυτό αν δεν έχει την απαραίτητη εμπειρία σε όλα αυτά; ΚΛ. Δεν το νομίζω. ΑΘ. Υπάρχει λοιπόν κανένας θεός που να έδωσε στον άνθρωπο το φάρμακο του φόβου που όσο πιο πολύ πίνει απ' αυτό τόσο περισσότερο να πιστεύει ότι θα του συμβούν κακοτυχίες; Το αποτέλεσμα θα ήταν να φοβάται ότι αυτά που του συμβαίνουν τώρα θα του συμβούν και στο μέλλον, έτσι ώστε τελικά ακόμα και ο πιο γενναίος να γίνει έρμαιο των φόβων του. Όταν όμως απαλλαγεί από την επίδραση αυτού του ποτού, να ξαναγίνεται αυτός που ήταν πριν; ΚΛ. Και ποιο είναι, φίλε μου, αυτό το είδος του ποτού; Δεν νομίζω ότι δόθηκε κάτι τέτοιο στους ανθρώπους. ΑΘ. Σωστά. Αν δεχτούμε όμως ότι υπάρχει, θα μπο­ ρούσε να το χρησιμοποιήσει ο νομοθέτης για να μας δώσει θάρρος; Τότε θα του λέγαμε: «Είτε θεσπίζεις νόμους για την Κρήτη είτε για κάποια άλλη χώρα, θα ήθελες πρώτα να βρεις τον τρόπο που αποδεικνύει το θάρρος και τη δειλία των πολιτών σου;» ΚΛ. Όλοι οι νομοθέτες θα έλεγαν, φυσικά, ναι. ΑΘ. Τότε θα συνεχίζαμε: «Με σιγουριά ή με τρόπο που περικλείνει πολλούς κινδύνους;» ΚΛ. Θα συμφωνούσαν όλοι ότι η σιγουριά είναι βασικό στοιχείο. ΑΘ. Και πάλι θα του λέγαμε: «Η σωστή διαδικασία θα ήταν να ελέγξεις τις αντιδράσεις αυτών των ανθρώπων δίνοντας τους το ποτό του φόβου και μετά να μπορέσεις να τους φέρεις στο σημείο να μη φοβούνται τίποτα με προτροπές, επιπλήξεις και απονομή τιμών να τιμωρήσεις εκείνους που δυστροπούν και αρνούνται να γίνουν όπως τους θέλεις και ν' αφήσεις στην ησυχία τους χωρίς τιμω- ι ρίες εκείνους που δείχνουν θάρρος και ολοκληρώνουν ικα­ νοποιητικά την εκπαίδευση τους. Ή μήπως θα αρνηθείς

95

ΠΛΑΤΩΝ

96

ΝΟΜΟΙ Α'

κατηγορηματικά να χρησιμοποιήσεις το ποτό αυτό, έστω και αν δεν έχεις τίποτα εναντίον του;» ΚΛ. Νομίζω ότι θα το χρησιμοποιούσε. ΑΘ. Επομένως, φίλε μου, σε σύγκριση με τις συνηθι­ σμένες μεθόδους, αυτή η εκπαίδευση θα ήταν πολύ εύκολη και θα ταίριαζε σε μεμονωμένα άτομα, σε μικρές αλλά και σε μεγάλες ομάδες ατόμων. Αν τώρα κάποιος από ντροπή στη σκέψη ότι δεν πρέπει να τον δουν οι άλλοι πριν εκπαι­ δευτεί καλά, προσπαθήσει να εξασκηθεί μόνος του μακριά απ' τους υπόλοιπους ανθρώπους χρησιμοποιώντας αυτό το φάρμακο αντί για οτιδήποτε άλλο μέσο, θα είχε απόλυτο δίκιο. Το ίδιο δίκιο θα είχε αν, σίγουρος ότι έχει τα κα­ τάλληλα προσόντα λόγω καταγωγής ή σπουδών, αποφάσι­ ζε να εκπαιδευτεί μαζί με πολλούς συμπότες του. Θα κατάφερνε να υπερνικήσει τη δύναμη του ποτού και θα μπορούσε να αποφύγει την επίδραση του- οι αρετές του θα τον συγκρατούσαν, ώστε να μη διαπράξει σοβαρά σφάλ­ ματα και να μη δείξει διαφορετικό χαρακτήρα, γιατί θα σταματούσε πριν φτάσει στο τελευταίο στάδιο φοβούμενος ότι το πιοτό θα τον καταβάλει, όπως γίνεται με τους περισσότερους ανθρώπους. ΚΛ. Ναι, φίλε μου, έτσι θα έκανε κάθε φρόνιμος άν­ θρωπος. ΑΘ. Ας πούμε τώρα τα εξής στο νομοθέτη: «Κανένας θεός λοιπόν δεν έδωσε το φάρμακο του φόβου στους αν­ θρώπους — αφήνω, φυσικά, κατά μέρος τους μάγους. Μή­ πως όμως υπάρχει κανένα φάρμακο που εξαφανίζει τον φόβο και ενισχύει την αυτοπεποίθηση μας εκεί που δεν χρειάζεται;». Τι θα μας απαντούσε; ΚΛ. Τποθέτω πως θα έλεγε ότι υπάρχει εννοώντας το κρασί. ΑΘ. Αυτό όμως δεν είναι ακριβώς το αντίθετο με όσα λέγαμε πριν από λίγο; Όταν το πίνει ο άνθρωπος, γίνεται

97

ΠΛΑΤΩΝ

98

ΝΟΜΟΙ Α'

αμέσως πιο εύθυμος απ' όσο ήταν και όσο συνεχίζει τόσο περισσότερη αισιοδοξία αποκτά και πιστεύει ότι μπορεί να κάνει τα πάντα. Τελικά, πιστεύοντας ότι είναι σοφός, μιλα με ειλικρίνεια και θάρρος, χωρίς να διστάζει να λεει και να κάνει οτιδήποτε. Όλοι, φαντάζομαι, θα συμφωνήσουν μαζι μας πάνω σ αυτό το θέμα. ΚΛ. Ασφαλώς. ΑΘ. Τώρα ας ξανασκεφτούμε κάτι" είπαμε ότι στην ψυχή μας υπάρχουν δυο πράγματα που πρέπει να τα καλ­ λιεργούμε. Το ένα για να αποκτήσουμε όσο περισσότερο θάρρος γίνεται και το άλλο για να νιώθουμε φόβο. ΚΛ. Ναι, αυτό που έλεγες σχετικά με τη ντροπή. ΑΘ. Έχετε θαυμάσια μνήμη. Αφού όμως πρέπει κά­ ποιος να εξασκείται στον φόβο, για να μπορέσει να γίνει γενναίος και να μη φοβάται τους κινδύνους, προκύπτει η ερώτηση αν το αντίθετο πρέπει να ισχύει σε αντίθετη πε­ ρίπτωση . ΚΑ. Πολύ λογικό. ΑΘ. Επομένως οι συνθήκες κάτω απ' τις οποίες εκπαι­ δευτήκαμε να είμαστε γενναίοι και τολμηροί, φαίνεται ότι πρέπει να είναι ίδιες μ' εκείνες που απαιτούνται, για να περιορίζουμε το θράσος και την αναίδεια στο μικρότερο δυνατό επίπεδο, ώστε να μην τολμάμε να λέμε, να επιχει­ ρούμε ή να κάνουμε κάτι άσχημο. ΚΛ. Σωστά. ΑΘ. Δεν επηρεαζόμαστε λοιπόν από συναισθήματα, όπως ο θυμός, η αγάπη, η υπερηφάνεια, η αμάθεια, η απληστία και η δειλία*; Θα μπορούσα ακόμα να προσθέ­ σω τον πλούτο, την ομορφιά, τη δύναμη και οτιδήποτε άλλο μας κάνει να φαινόμαστε ανόητοι ή μεθυσμένοι από ευτυχία. Για να εξετάσουμε την επίδραση τους στους αν­ θρώπους με έναν αβλαβή και αδάπανο τρόπο που θα μας δώσει τη δυνατότητα να ασκηθούμε σ' αυτά, υπάρχει άλλη

99

ΠΛΑΤΩΝ

100

ΝΟΜΟΙ Α'

καλύτερη μέθοδος από τη λογική και μετρημένη οινοποσία; Ας το σκεφτούμε λιγάκι. Ας υποθέσουμε ότι έχουμε να κάνουμε με έναν οξύθυμο και δύστροπο χαρακτήρα, που αποτελεί πηγή αμέτρητων κακών. Τι είναι πιο σίγουρο, να υπογράψουμε μαζί του κάποιο συμβόλαιο που μπορεί να μη το τηρήσει ή να συμμετάσχουμε μ' αυτόν στη γιορτή του Διόνυσου*; Ή, επίσης, θα δοκιμάσει κανείς τον χαρα­ κτήρα ενός ανθρώπου που παρασύρεται από τις σεξουαλι­ κές απολαύσεις αφήνοντας μαζί του τη γυναίκα, τις κόρες ή τους γιους του και θέτοντας έτσι σε κίνδυνο τα , πιο αγαπημένα του πρόσωπα; Μπορούμε να αναφέρουμε αμέ­ τρητα παρόμοια παραδείγματα, για να αποδείξουμε ότι είναι πολύ προτιμότερη η εξέταση με κάποια πιο ανώδυνη μέθοδο. Πραγματικά, νομίζω ότι ούτε οι Κρητικοί ούτε κανένας άλλος θα διαφωνούσε αν συνοψίζαμε την κατάστα­ ση ως εξής- διαθέτουμε την καταλληλότερη μέθοδο για να εξετάσουμε τον χαρακτήρα των άλλων, η οποία μάλιστα είναι φτηνή, σίγουρη και γρήγορη. ΚΑ. Αυτό είναι αλήθεια. ΑΘ. Επομένως η έρευνα για τη φύση και τις διαθέσεις της ψυχής πρέπει να θεωρείται σημαντικότατη βοήθεια στην τέχνη που είναι αρμόδια να διαμορφώνει καλούς χα­ ρακτήρες. Αν δεν κάνω λάθος, είπαμε ότι αυτή η τέχνη είναι η πολιτική. Σωστά; ΚΑ. Σωστά.

101

ΠΛΑΤΩΝ ΝΟΜΟΙ Β

102

ΠΛΑΤΩΝ ΝΟΜΟΙ ΔΕΥΤΕΡΟ ΒΙΒΛΙΟ

Σωματική και πνευματική διαπαιδαγώγηση των πολιτών ΑΘ. Νομίζω ότι η επόμενη ερώτηση που πρέπει να κάνουμε είναι η εξής· το ποτό αποκαλύπτει μόνο την αν­ θρώπινη φύση ή μήπως η ορθή χρήση*των συμποσίων μπορεί να προσφέρει και άλλα σημαντικά οφέλη που αξί­ ζει να μελετήσουμε; Τι λέτε; Ας προσέξουμε το θέμα. Απ' όσο αντιλαμβάνομαι, το επιχείρημα μας αυτό φαίνεται να έχει κάποια σημασία. Αν όμως επιχειρήσουμε να δούμε πού και με ποιο τρόπο, ίσως να μπερδευτούμε. ΚΑ. Για συνέχισε. ΑΘ. Θα ήθελα πρώτα να ξαναγυρίσουμε στον ορισμό της σωστής εκπαίδευσης. Όπως συμπεραίνω, τα συμπόσια αποτελούν ουσιαστικά τη βάση της, αρκεί να γίνονται με τον κατάλληλο τρόπο. , ΚΑ. Αυτό μου φαίνεται παράξενο. ΑΘ. Πιστεύω ότι τα πρώτα αισθήματα ενός παιδιού είναι η ευχαρίστηση και ο πόνος, που αποτελούν τον δρό­ μο για να μπει στην ψυχή η αρετή ή η κακία. Θα ήταν ευχής έργο αν ο άνθρωπος αποκτούσε τη φρόνηση και την ευθυκρισία ακόμα και στα γεράματα του. Όποιος αποκτή­ σει, έστω και αργά, αυτά τα αγαθά μαζί με όλα τα οφέλη που προσφέρουν, θα γίνει πραγματικά τέλειος. Ονομάζω

ΠΛΑΤΩΝ

104

ΝΟΜΟΙ Β'

λ ο ι π ό ν α γ ω γ ή τ η ν π ρ ώ τ η α ρ ε τ ή π ο υ α π ο κ τ ά ένα π α ι δ ί , τ ό τ ε που τ α α ι σ θ ή μ α τ α τ η ς ε υ χ α ρ ί σ τ η σ η ς , τ η ς σ τ ο ρ γ ή ς , τ ο υ πόνου κ α ι τ ο υ μ ί σ ο υ ς , τ α οποία γ ε μ ί ζ ο υ ν τ η ν ψ υ χ ή τ ο υ , κ α τ ε υ θ ύ ν ο ν τ α ι στον σ ω σ τ ό δ ρ ό μ ο χ ω ρ ί ς ν α κ α τ α λ α β α ί ν ε ι ακόμα τον λόγο. Ό τ α ν αρχίσει να αντιλαμβάνεται, το λο­ γ ι κ ό κ α ι τ α σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ α τ ο υ θ α τ ο υ πουν ό τ ι ε κ π α ι δ ε ύ ­ τ η κ ε σωστά, σύμφωνα με τα χρηστά ή θ η

— κ α ι αυτή η

γ ε ν ι κ ή αρμονία λ ο γ ι κ ή ς και συναισθημάτων αποτελεί την α ρ ε τ ή . Υ π ά ρ χ ε ι ό μ ω ς ένα σ τ ο ι χ ε ί ο π ο υ μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α ξ ε ­ χ ω ρ ί σ ο υ μ ε από τη λ ο γ ι κ ή - είναι η σ ω σ τ ή δ ι α μ ό ρ φ ω σ η των σ υ ν α ι σ θ η μ ά τ ω ν τ η ς ε υ χ α ρ ί σ τ η σ η ς κ α ι τ ο υ πόνου, π ο υ μ α ς κάνουν να μ ι σ ο ύ μ ε π ά ν τ α όσα π ρ έ π ε ι να μ ι σ ο ύ μ ε κ α ι να α γ α π ά μ ε ε κ ε ί ν α π ο υ α ξ ί ζ ε ι ν α α γ α π ά μ ε . Α ν α υ τ ό τ ο ονο­ μάσεις εκπαίδευση, προσωπικά νομίζω ότι θα του έχεις δώσει την πιο σωστή ονομασία. Κ Λ . Φ ί λ ε μ ο υ , όλα όσα ε ί π ε ς μ ό λ ι ς τ ώ ρ α αλλά κ α ι όσα ανέφερες πιο πριν για τ η ν παιδεία, μας φαίνονται απόλυτα σωστά. Α Θ . Π ο λ ύ ωραία. Η ε κ π α ί δ ε υ σ η , επομένως, είναι θ έ μ α σωστής διαμόρφωσης των συναισθημάτων της ευχαρίστη­ σης κ α ι του πόνου. Σ τ η διάρκεια όμως τ η ς ανθρώπινης ζ ω ή ς τα α π ο τ ε λ έ σ μ α τ α τ η ς εκφυλίζονται και πολλές φο­ ρές χ ά ν ο ν τ α ι ε ν τ ε λ ώ ς . Ο ι θ ε ο ί ό μ ω ς λ υ π ή θ η κ α ν τ ο α ν θ ρ ώ ­ πινο γένος που έ χ ε ι γεννηθεί, έδωσαν του—

—ως

περίοδο

για να υποφέρει και του

ανάπαυσης

μέσα

στους

κόπους

τ ι ς γ ι ο ρ τ έ ς προς τ ι μ ή ν των ίδιων των θεών.

έδωσαν τ ι ς Μ ο ύ σ ε ς *

Μας

μ ε τον η γ έ τ η τους, τον Απόλλωνα,

κ α ι τον Διόνυσο" μ ε τ η σ υ μ μ ε τ ο χ ή αυτών τ ω ν θεών στις γ ι ο ρ τ έ ς τους, οι άνθρωποι βελτιώνονται και ξεκουράζονται. Π ρ έ π ε ι όμως να ερευνήσουμε αν το ε π ι χ ε ί ρ η μ α μας βασί­ ζ ε τ α ι σε γεγονότα ή όχι. Σ ύ μ φ ω ν α με αυτά που ε ί π α μ ε , όλοι οι νέοι ο ρ γ α ν ι σ μ ρ ί δεν μ π ο ρ ο ύ ν να μ ε ί ν ο υ ν ή σ υ χ ο ι ή να συγκρατήσουν τα λόγια τους αλλά κινούνται και μιλάνε

105

ΠΛΑΤΩΝ

106

ΝΟΜΟΙ Β' δ ι α ρ κ ώ ς . Άλλοι, χορεύουν κ α ι π α ί ζ ο υ ν , ε ν ώ ά λ λ ο ι ξ ε φ ω ν ί ­ ζουν ή τ ρ α γ ο υ δ ο ύ ν . Τ α υ π ό λ ο ι π α ζ ώ α δεν α ν τ ι λ α μ β ά ν ο ν τ α ι την τ ά ξ η ή την αταξία τ ω ν κινήσεων τους, αυτό δηλαδή που ονομάζουμε ρυθμό και αρμονία, αλλά ε μ ε ί ς τα ξ έ ρ ο υ μ ε κ α ι τ α α π ο λ α μ β ά ν ο υ μ ε κ α ι τ α δυο. Ε ί ν α ι τ ο δώρο π ο υ μ α ς έκαναν, ο ι θ ε ο ί γ ι α τ η σ υ μ μ ε τ ο χ ή τ ο υ ς σ τ ι ς γ ι ο ρ τ έ ς π ο υ κάνουμε

προς

τιμή

τους.

Με

τον τρόπο

αυτό

γίνονται

οδηγοί των χορών και των τραγουδιών μας — κ α ι ε π ε ι δ ή α υ τ ή η ε κ δ ή λ ω σ η μ α ς δ ί ν ε ι χ α ρ ά , τ η ν ονόμασαν χ ο ρ ό * . Μ π ο ρ ο ύ μ ε λοιπόν να υποθέσουμε ό τ ι η ε κ π α ί δ ε υ σ η προέρ­ χ ε τ α ι κ α τ ' α ρ χ ή ν από τ ο ν Α π ό λ λ ω ν α κ α ι τ ι ς Μ ο ύ σ ε ς ή ό χ ι ; Κ Λ . Ασφαλώς. Α Θ . Α π ο κ α λ ο ύ μ ε λ ο ι π ό ν κ ά π ο ι ο ν α π α ί δ ε υ τ ο , όταν δεν έχει μάθει να χορεύει. Αντίθετα, καλή εκπαίδευση έχει λ ά β ε ι εκείνος που έ χ ε ι α σ κ η θ ε ί αρκετά σ' αυτό το θ έ μ α . Κ Λ . Φυσικά. ΑΘ.

Χορός

όμως

είναι

ο

συνδυασμός

κινήσεων

ο

καλλιεργημένος

και

τραγουδιού. ΚΛ. Βεβαίως. ΑΘ.

Αυτό

σημαίνει

ότι

άνθρωπος

μπορεί να τραγουδά και να χορεύει καλά. Κ Λ . Έ τ σ ι είναι. Α Θ . Α ς δούμε λοιπόν τ ι α κ ρ ι β ώ ς σ η μ α ί ν ε ι αυτό. Κ Λ . Τ ι εννοείς; Α Θ . Λ έ μ ε γ ι α κάποιον ότι τραγουδά κ α ι χορεύει καλά. Δ ε ν π ρ έ π ε ι όμως να προσθέσουμε ότι λ έ ε ι καλά τραγούδια και χορεύει όμορφους χορούς; Κ Λ . Ναι, πρέπει να το προσθέσουμε. Α Θ . Α ς πάρουμε τ ό τ ε κάποιον που καταλαβαίνει ό τ ι τ ο όμορφο ε ί ν α ι ό μ ο ρ φ ο κ α ι τ ο ά σ χ η μ ο ά σ χ η μ ο , ώ σ τ ε ν α τ α μ ε τ α χ ε ι ρ ί ζ ε τ α ι ανάλογα με αυτή τ η ν κ ρ ί σ η τ ο υ . Α υ τ ό ς ο ά ν θ ρ ω π ο ς θ α ε ί ν α ι ικανός ν α ε κ φ ρ ά ζ ε ι μ ε λ ό γ ι α κ α ι χ ε ι ρ ο -

107

ΠΛΑΤΩΝ

108

ΝΟΜΟΙ Β'

νομίες το ιδεώδες του σχετικά με το όμορφο, χωρίς όμως να νιώθει ευχαρίστηση με το ωραίο, ενώ παράλληλα δεν απεχθάνεται το άσχημο. Ένας άλλος ίσως να μην είναι ικανός να εκφράσει με κινήσεις και λόγια το ωραίο αλλά τα καταφέρνει με τη χαρά και τη λύπη, επειδή αποδέχεται το όμορφο και απορρίπτει το άσχημο. Ποιος απ' τους δυο είναι καλύτερα εκπαιδευμένος στον χορό και τ η μουσική; ΚΛ. Ν ο μ ί ζ ω , φίλε μου, ότι ο δεύτερος είναι κατά πολύ ανώτερος του πρώτου. Α Θ . Αν, επομένως, εμείς οι τρεις ξέρουμε τι είναι το ωραίο στο τραγούδι και τον χορό, μπορούμε επίσης να ξεχωρίσουμε τον καλλιεργημένο απ' τον απαίδευτο. Αν ομως το αγνοούμε, δεν θα μπορέσουμε ποτέ να αντιλη­ φθούμε αν υπάρχει τρόπος διαφύλαξης της παιδείας και πού θα πρέπει να τον αναζητήσουμε. Συμφωνείτε; ΚΛ. Β ε β α ί ω ς . Α Θ . Το επόμενο θέμα που πρέπει να ερευνήσουμε, σαν κυνηγόσκυλα, είναι αυτό που καθορίζει τις ωραίες σωμα­ τικές κινήσεις, τη μελωδία, το τραγούδι και τον χορό. Αν δεν καταφέρουμε να' συλλάβουμε αυτή την ομορφιά, τότε δεν υπάρχει λόγος να συζητάμε για τη σωστή εκπαίδευση, Ελληνική ή βαρβαρική. Κ Α . Σωστά. Α Θ . Ωραία. Ποιον ορισμό όμως πρέπει να δώσουμε σε μια όμορφη μελωδία ή σωματική κίνηση; Αν υποθέσουμε οτι ένας γενναίος και ένας δειλός περνούν τις ίδιες ταλαι­ πωρίες, θα είναι όμοια τα λόγια και οι κινήσεις τους; Κ Λ . Ό χ ι , φυσικά. Ακόμα και η εξωτερική τους εμφά­ νιση θα είναι διαφορετική. Α Θ . Έ χ ε ι ς απόλυτο δίκιο, φίλε μου. Η μουσική όμως είναι θέμα ρυθμού και αρμονίας. Αυτό σημαίνει ότι ενώ σωστά χαρακτηρίζουμε ρυθμικό ή αρμονικό ένα σκοπό ή μια κίνηση, δεν μπορούμε να τα θεωρήσουμε και σωστά

109

ΠΛΑΤΩΝ

110

ΝΟΜΟΙ Β'

χρωματισμένα,

όπως τα λένε οι χοροδιδάσκαλοι.

Ποια

είναι όμως η κατάλληλη ορολογία για τις κινήσεις και τους σκοπούς ενός γενναίου και ενός δειλού; Το σωστό είναι να θεωρήσουμε καλές τις ενέργειες του γενναίου και κακές του δειλού. Ας μην μακρηγορήσουμε όμως συζητώ­ ντας για όλες τις λεπτομέρειες" μπορούμε να πούμε με δυο λόγια ότι ο σκοπός και οι κινήσεις της ψυχής και του σώματος — ε ί τ ε των ίδιων είτε της απεικόνισης τ ο υ ς — είναι καλές αν συνδέονται με την αρετή και κακές αν έχουν σχέση με την κακία; ΚΛ. Ναι, είναι πολύ λογικό. Θα 'λεγα ότι συμφωνούμε. Α Θ . Έ χ ο υ μ ε όμως και κάτι ακόμα - απολαμβάνουμε όλοι εξίσου κάθε είδους χορό ή όχι; Κ Α . Ασφαλώς όχι. Α Θ . Τι είναι, επομένως, αυτό που μας μπερδεύει; Μ ή ­ πως το καλό διαφέρει από άτομο σε άτομο; Ή μήπως απλά πιστεύουμε ότι διαφέρει, χωρίς να είναι έτσι τα πράγματα; Κανένας, φαντάζομαι, δεν μπορεί να υποστηρίξει ότι οι χοροί που απεικονίζουν την κακία είναι καλύτεροι απ' τους χορούς της αρετής ή ότι κάποιος ευχαριστιέται με τις κινήσεις της διαφθοράς, ενώ ένας άλλος απολαμβάνει τις ενάρετες Μούσες. Κι όμως, οι περισσότεροι υποστηρί­ ζουν ότι το πρότυπο που πρέπει να έχουμε ως μέτρο είναι η δύναμη της μουσικής να φέρνει ευχαρίστηση στην ψυχή. Αυτό όμως δεν είναι σωστό και δεν αρέσει στους θεούς να το υποστηρίζουμε. Πιθανότατα να μας παραπλανά κάτι άλλο. ΚΛ. Τ ι πράγμα; Α Θ . Οι παραστάσεις που δίνουν οι χοροί είναι μιμήσεις χαρακτήρων και έχουν σχέση με κάθε είδους πράξεις και περιστατικά. Οι χορευτές αποδίδουν τον ρόλο τους, αφ' ενός εκφράζοντας τον χαρακτήρα τους και αφ' ετέρου μ ι ­ μούμενοι τον χαρακτήρα των άλλων. Γ ι ' αυτό εκείνοι που

111

ΠΛΑΤΩΝ

112

Ν Ο Μ Ο Ι Β'

θα διαπιστώσουν ότι η ομιλία, το τραγούδι ή οποιοδήποτε άλλο στοιχείο της παράστασης ενός χορού ταιριάζει με τον χαρακτήρα ή τις συνήθειες τους ή και με τα δυο μαζί, τα επαινούν γεμάτοι ευχαρίστηση και τα θεωρούν καλά. Όσοι ομως βλέπουν ότι όλες αυτές οι παραστάσεις είναι αντίθε­ τες με τον χαρακτήρα, τη διάθεση ή τις συνήθειες τους, δεν μπορούν να τις απολαύσουν και να τις εγκωμιάσουν γι' αυτό τις αποκαλούν αισχρές. Δεν συμπίπτει όμως η από­ λαυση και ο έπαινος εκείνων που έχουν σωστό χαρακτήρα αλλά κακές συνήθειες ή, αντίθετα, σωστές συνήθειες και κακό χαρακτήρα" αυτοί λένε ότι οι παραστάσεις είναι καλές αλλά ανήθικες. Οι χορευτές αυτοί, μπροστά σε ανθρώπους των οποίων σέβονται την κρίση, ντρέπονται να κάνουν τέτοιες κινήσεις ή να λένε τέτοια τραγούδια, μέσα τους όμως νιώθουν ευχαρίστηση. ΚΛ. Έχεις απόλυτο δίκιο. ΑΘ. Τώρα, μήπως οι ανήθικες κινήσεις ή μελωδίες βλάπτουν εκείνους στους οποίους αρέσουν; Ή μήπως ωφε­ λούνται όσοι ευχαριστιούνται στην αντίθετη περίπτωση; ΚΛ. Πιθανόν. ΑΘ. Μόνο πιθανόν; Αυτό είναι όλο; Δεν είναι ακριβώς το ίδιο σα να ζει κανείς κοντά σε διεφθαρμένους και κακούς ανθρώπους χωρίς να αντιδρά αλλά, αντίθετα, τους συνανα­ στρέφεται με ευχαρίστηση και τους κατηγορεί κάποιες φορές, χωρίς να καταλαβαίνει όλη αυτή τη διαφθορά, λες και ζει σε ένα όνειρο; Τότε είναι φυσικό ότι, όποιος κάνει παρέα με τέτοιους ανθρώπους, γίνεται ίδιος με όσους τον ευχαριστούν ακόμα και αν ντρέπεται να τους εγκωμιάζει. Υπάρχει μεγαλύτερο καλό ή κακό για μας απ' όλα αυτά; ΚΛ. Δεν νομίζω. ΑΘ. Επομένως, σε μια κοινωνία όπου υπάρχουν ή θα υπάρξουν στο μέλλον σωστοί νόμοι για την εκπαίδευση στις τέχνες των Μουσών και για τη διασκέδαση, πι-

113

ΠΛΑΤΩΝ

114

Ν Ο Μ Ο Ι Β'

στεύουμε πως οι ποιητές θα είναι ελεύθεροι να δημιουρ­ γούν ό,τι θέλουν; Οι μουσικοί θα μπορούν να διδάσκουν στα παιδιά οτιδήποτε τους ευχαριστεί σχετικά με τον ρυθμό, τη μελωδία ή τα λόγια χωρίς να τους ενδιαφέρει η επίδραση του στην αρετή και στην κακία; ΚΛ. Αυτό δεν είναι καθόλου λογικό. Αποκλείεται. ΑΘ. Ακριβώς αυτό όμως επιτρέπεται σε όλες τις πό­ λεις, εκτός απ' την Αίγυπτο. ΚΛ. Και τι νόμοι λες ότι υπάρχουν σχετικά μ' αυτό το ζήτημα στην Αίγυπτο; ΑΘ. Όσα θα πω τώρα θα σας καταπλήξουν. Φαίνεται ότι εκεί αντιλήφθηκαν εδώ και χρόνια την αλήθεια που διατυπώσαμε μόλις τώρα, ότι δηλαδή οι κινήσεις και οι μελωδίες, που χρησιμοποιούν οι νέοι της πόλης στην εκ­ παίδευση τους, πρέπει να είναι σωστές. Έφτιαξαν πίνακες με τα είδη τους και τους τοποθέτησαν στους ναούς. Οι ζωγράφοι και όλοι όσοι ασχολούνται με την απόδοση των κινήσεων δεν καινοτομούν αλλά περιορίζονται στα πλαίσια αυτών των κανόνων. Τροποποιήσεις και βελτιώσεις έξω απ' αυτό το παραδοσιακό πλαίσιο απαγορεύονται ακόμα και σήμερα σε όλους γενικά τους τομείς της τέχνης. Αν παρατηρήσετε μάλιστα την τέχνη τους, θα διαπιστώσετε ότι ζωγραφική και γλυπτά, που έγιναν σ' εκείνο το μέρος πριν από δέκα χιλιάδες χρόνια δεν είναι ούτε καλύτερα ούτε χειρότερα από τα σημερινά, αφού χρησιμοποιήθηκαν οι ίδιοι κανόνες για τη δημιουργία τους. ΚΛ. Καταπληκτικό. ΑΘ. Είναι απλά ένα σημαντικό επίτευγμα των νομοθε­ τών και των πολιτικών. Μπορεί να βρεις εκεί κάποιους άλλους νόμους χωρίς σημαντικό ενδιαφέρον αλλά στο θέμα της μουσικής αξίζει να δώσουμε ιδιαίτερη προσοχή. Θέλω να πω ότι κατάφεραν να νομοθετήσουν με μεγάλη τόλμη και να προσδιορίσουν ποιες είναι οι σωστές μελωδίες. Φυ-

115

ΠΛΑΤΩΝ

116

ΝΟΜΟΙ Β

σικά, αυτό είναι έργο κάποιου θεού ή θεόπνευστου άνδρα. Οι Αιγύπτιοι υποστηρίζουν ότι οι μελωδίες που διατηρή­ θηκαν τόσο πολύ είναι συνθέσεις της Ίσιδας*. Επομένως, όπως είπα, αν μπορούσε κανείς να συλλάβει την ιδέα της ορθότητας στη μελωδία, δεν θα 'πρεπε να διστάσει να την εκφράσει με τη μορφή νόμου. Είναι αλήθεια ότι η επιθυμία για απόλαυση και η τάση για αποφυγή της θλίψης μας οδηγούν σε μια συνεχή αναζήτηση νέων τρόπων μουσικής έκφρασης που δεν έχουν όμως τη δύναμη να βλάψουν τις καθιερωμένες χορικές παραστάσεις, έστω και αν τις επι­ κρίνουν ως ξεπερασμένες. Στην Αίγυπτο, ειδικά, δεν φαί­ νεται να έχουν διαβρωθεί απ' τον χρόνο —το αντίθετο μάλιστα. ΚΑ. Ναι, αυτό το συμπέρασμα βγαίνει απ' όσα είπες μέχρι τώρα. ΑΘ. Επομένως πρέπει να περιγράψουμε χωρίς ενδοια­ σμούς τις κατάλληλες προϋποθέσεις για τη χρήση της μουσικής και των παραστάσεων του χορού, ως εξής - όταν νομίζουμε ότι τα πράγματα πάνε καλά για μας, χαιρόμα­ στε και —αντίθετα— όταν χαιρόμαστε, πιστεύουμε ότι τα πράγματα πάνε καλά. Δεν είναι έτσι; ΚΑ. Ασφαλώς. ΑΘ. Ακόμα, όταν κατεχόμαστε από το συναίσθημα της χαράς, δεν μπορούμε να μείνουμε ήσυχοι στη θέση μας. ΚΑ. Σωστά. ΑΘ. Όταν όμως οι νέοι μας φτάσουν στην ηλικία που μπορούν να μετέχουν στους χορούς και τα τραγούδια, εμείς οι μεγαλύτεροι νιώθουμε χαρά να τους παρατηρού­ με ως θεατές. Ευχαριστιόμαστε με τα γλέντια και τις γιορτές τους, αφού η δική μας ζωντάνια έχει χαθεί πια και χαιρόμαστε όταν οργανώνουμε αγώνες για τους νέ­ ους που ξυπνούν στη μνήμη μας και τη ζωηράδα της νεανικής μας ηλικίας.

117

ΠΛΑΤΩΝ

118

Ν Ο Μ Ο Ι Β'

ΚΛ. Αυτό είναι αλήθεια. ΑΘ. Μήπως λοιπόν πρέπει να θεωρήσουμε εσφαλμένη τη γνώμη των πολλών που υποστηρίζουν ότι όποιος μας ευχαριστεί περισσότερο και μας δίνει τη μεγαλύτερη χαρά πρέπει να θεωρείται πιο ικανός απ' τους άλλους και να παίρνει το πρώτο βραβείο; Το γεγονός ότι μπορούμε να απολαμβάνουμε τέτοια θεάματα σημαίνει ότι θα 'πρεπε να τιμάμε αυτόν που δίνει μεγάλη ευχαρίστηση σε όσο γίνεται περισσότερους ανθρώπους και, σύμφωνα με αυτά που είπα μόλις τώρ<χ, αξίζει να πάρει το βραβείο. -Θεωρητικά, αυτό είναι σωστό. Συμβαίνει όμως το ίδιο και στην πράξη; ΚΛ. Ίσως. ΑΘ. Φίλε μου, δεν πρέπει να κρίνουμε επιπόλαια ένα τόσο σημαντικό θέμα. Πρέπει να το εξετάσουμε πιο ανα­ λυτικά, ερευνώντας τα συστατικά του μέρη. Ας υποθέσου­ με ότι κάποιος έχει αναλάβει τη διοργάνωση ενός αγώνα χωρίς να καθορίσει αν θα είναι γυμναστικός, καλλιτεχνικός ή ιππικός. Ας υποθέσουμε ακόμα ότι συγκεντρώνει όλους τους κατοίκους της πόλης, ορίζει τα βραβεία και προκη­ ρύσσει ότι μπορεί να πάρει μέρος οποιοσδήποτε με σκοπό τη διασκέδαση των θεατών, κάτι που θα αποτελέσει και το μοναδικό κριτήριο της επιτυχίας του' θα θεωρηθεί νικητής εκείνος που θα δώσει τη μεγαλύτερη ευχαρίστηση στους θεατές. Θα είναι απόλυτα ελεύθερος στην επιλογή της μεθόδου που θα χρησιμοποιήσει, αρκεί να κριθεί ως πιο διασκεδαστικός από τους υπόλοιπους συναγωνιστές του. Τι αποτέλεσμα θα έχει, κατά τη γνώμη σας, μια τέτοια προ­ κήρυξη; ΚΛ. Τι εννοείς; ΑΘ. Κοιτάξτε, ο ένας θα παρουσιάσει μια ραψωδία όπως ο Όμηρος, ο άλλος θα τραγουδήσει με τη συνοδεία κιθάρας, ο τρίτος θα παίξει τραγωδία και κάποιος άλλος

119

ΠΛΑΤΩΝ

120

ΝΟΜΟΙ Β'

κωμωδία. Καθόλου παράξενο μάλιστα αν βρεθεί και. ένας θαυματοποιός, που θα θεωρεί σίγουρη τη νίκη χάρη στην παράσταση που θα δο')σει. Με όλους αυτούς τους ανταγω­ νιστές ή και χιλιάδες άλλους, μπορούμε να πούμε ποιος αξίζει να θεωρηθεί νικητής; ΚΛ. Παράξενη ερώτηση. Ποιος μπορεί να απαντήσει με βεβαιότητα πριν ακούσει όλους τους ανταγωνιστές; ΑΘ. Θέλετε τότε να σας δώσω εγώ μια εξίσου παρά­ ξενη απάντηση; ΚΛ. Για πες. ΑΘ. Ας υποθέσουμε ότι κριτές ήταν τα μικρά παιδιά. Θα θεωρούσαν νικητή τον θαυματοποιό, έτσι δεν είναι; ΚΛ. Φυσικά. ΑΘ. Τα μεγαλύτερα παιδιά θα έβγαζαν νικητή τον κωμικό. Οι έφηβοι, οι μορφωμένες γυναίκες και το μεγα­ λύτερο μέρος των θεατών θα υποστήριζαν την τραγωδία. ΚΛ. Ίσως. ΑΘ. Εμείς όμως οι πιο ηλικιωμένοι θα ευχαριστιόμαστε περισσότερο ακούγοντας τον ραψωδό να απαγγέλλει όμορ­ φα την Ιλιάδα και την Οδύσσεια ή ένα ποίημα του Ησίοδου και θα τον ανακηρύσσαμε νικητή χωρίς καμιά επιφύλαξη. Ποιος λοιπόν είναι ο πραγματικός νικητής; Αυτό είναι το ερώτημα, έτσι δεν είναι; ΚΛ. Μάλιστα. ΑΘ. Είναι φανερό ότι εσείς και εγώ είμαστε υποχρεω­ μένοι να δεχτούμε ως νικητές εκείνους που ανακήρυξαν οι συνομήλικοι μας, γιατί η πείρα που έχουμε σε σχέση με όλους τους άλλους που ανέφερα θεωρείται, σε όλες τις πόλεις του κόσμου, ανώτερη. ΚΛ. Αυτό είναι βέβαιο. ΑΘ. Συμφωνώ και εγώ με την κοινή γνώμη ότι η απόλαυση αποτελεί το πιο σωστό κριτήριο για τις τε-

121

ΠΛΑΤΩΝ

122

ΝΟΜΟΙ Β'

χνες, όχι όμως η απόλαυση ενός τυχαίου ατόμου. Οι τέ­ χνες των Μουσών είναι καλύτερα, όταν ικανοποιούν ανθρώ­ πους με λεπτά γούστα και επαρκή εκπαίδευση — ιδιαίτερα μάλιστα όταν καταφέρνουν να ευχαριστήσουν ένα άτομο του οποίου η αγωγή και το ήθος είναι ανώτερα των άλ­ λων. Αυτός είναι ο λόγος που υποστηρίζουμε ότι οι κριτές αυτών των θεμάτων οφείλουν να διαθέτουν σημαντικές αρετές· πρέπει να έχουν όχι μόνο εξαιρετική φρόνηση αλ­ λά και θάρρος. Ένας κριτής δεν θα κάνει σωστά τη δουλειά του κάτω από τις φωνές του πλήθους ή αν δεν διαθέτει τις απαιτούμενες γνώσεις. Ούτε επιτρέπεται να παρασύρεται από φόβο ή δειλία και να κρίνει αντίθετα με τις πεποιθή­ σεις του, λέγοντας ψέματα με τα ίδια χείλη που ορκίστηκε στους θεούς, όταν δέχτηκε τη θέση του κριτή*. Ο δικαστής δεν κάθεται σ αυτή τη θέση ως μαθητής αλλά ως δάσκα­ λος του κοινού. Έχει καθήκον να αντιδρά στους θεατές που δεν εκτιμούν σωστά και δίκαια την απόλαυση που προσφέ­ ρει η παράσταση —δικαίωμα που του το δίνει ένας παλιός Ελληνικός νόμος*. Αντίθετα, οι νόμοι της Σικελίας και της Ιταλίας αναθέτουν την κρίση στην πλειοψηφία των θεατών, που αποφασίζουν για την ανάδειξη του νικητή με ανάταση του χεριού. Έτσι όμως διαφθείρονται οι ποιητές, που προ­ σπαθούν να ικανοποιήσουν τις αμφίβολης αξίας επιθυμίες των κριτών τους, με αποτέλεσμα να διδάσκονται οι ίδιοι από τους θεατές. Ο νόμος αυτός είναι εξίσου καταστροφι­ κός για την ποιότητα της απόλαυσης που νιώθουν οι θεα­ τ έ ς γιατί, ενώ έπρεπε να καλλιεργηθούν ακούγοντας πράγ­ ματα καλύτερα από τις προτιμήσεις τους, έπαθαν ακριβώς το αντίθετο από δική τους υπαιτιότητα. Τώρα λοιπόν που ολοκληρώσαμε τη συζήτηση μας πάνω σ' αυτό το θέμα, τι συμπέρασμα βγάζουμε; Ας δούμε. ΚΑ. Τι θες να πεις; ΑΘ. Νομίζω ότι η συζήτηση μας έκανε πλήρη κύκλο

123

ΠΛΑΤΩΝ

124

ΝΟΜΟΙ Β'

για τρίτη ή τέταρτη φορά και ξαναγύρισε στο ίδιο σημείο. Λέγαμε ότι σκοπός της εκπαίδευσης είναι να οδηγεί τα παιδιά στις αρχές που κρίνει σωστές ο νόμος και που παραδέχονται οι πιο ηλικιωμένοι με την πείρα και την ηθική τους. Η ψυχή του παιδιού πρέπει να εμποδίζεται να αποκτήσει τη συνήθεια να αισθάνεται την απόλαυση ή τη θλίψη με τρόπο αντίθετο προς τον νόμο και την κρίση εκείνων που έχουν πειστεί για την ορθότητα του νόμου. Πρέπει να συμβαδίζει με αυτή την κρίση, ώστε να χαίρεται και να λυπάται με τα ίδια πράγματα όπως και οι ηλικιω­ μένοι. ΓΥ'αυτό τον λόγο επινοήθηκαν αυτά που ονομάζου­ με ωδές, τα οποία ευχαριστούν την ψυχή. Πρόκειται για θαυμάσια μέσα που δημιουργούν τη συμφωνία για την οποία μιλήσαμε πριν από λίγο. Επειδή όμως οι ψυχές των νέων δεν αντέχουν τη σοβαρότητα, χρησιμοποιούμε τους όρους αναψυχή και άσματα. Εδώ υπάρχει αναλογία με τους ασθενείς και τους αδύνατους· εκείνοι πού έχουν αναλάβει τη φροντίδα τους προσπαθούν να προσαρμόσουν τη δίαιτα τους σε τροφές και ποτά, έτσι ώστε να δέχονται τα ωφέλιμα και να απεχθάνονται τα βλαβερά. Το ίδιο συμβαίνει και με τον σωστό νομοθέτη, που προσπαθεί να πείσει με όμορφα λόγια τους ποιητές - και αν δεν πειστούν, τους αναγκάζει να παρουσιάζουν με κατάλληλους ρυθμούς και αρμονικές μελωδίες τους χαρακτήρες συνετών, γεν­ ναίων και, γενικά, ενάρετων ανδρών. ΚΛ. Στ' όνομα του Δία, φίλε μου, πιστεύεις ότι έτσι κάνουν οι ποιητές στις άλλες πόλεις; Δεν έχω σημαντικές εμπειρίες αλλά δεν νομίζω ότι αυτά που ανέφερες γίνονται και αλλού, εκτός απ' την Κρήτη και τη Σπάρτη. Στον χορό και τις υπόλοιπες τέχνες οι καινοτομίες διαδέχονται η μια την άλλη - οι αλλαγές όμως αυτές δεν γίνονται με νόμους αλλά τις προκαλούν ορισμένες συνεχώς μεταβαλ­ λόμενες αντιλήψεις κάθε άλλο παρά μόνιμες και σταθερές, όπως είπες ότι γίνεται στην Αίγυπτο. Αντίθετα, μετατρέ-

125

ΠΛΑΤΩΝ

126

ΝΟΜΟΙ Β'

πονται από τη μια στιγμή στην άλλη. ΑΘ. Πολύ σωστά, Κλεινία. Αν όμως σου έδωσα την εντύπωση ότι αναφερόμουν στο παρόν όταν μιλούσα για τη διαδικασία που λες, φαντάζομαι ότι δεν υπήρξα πολύ σαφής στην έκφραση των σκέψεων μου, που σε μπέρδεψαν χωρίς να γίνω κατανοητός. Ήθελα μόνο να πω αυτά που θα επιθυμούσα να γίνονται στη μουσική αλλά ίσως να χρησιμοποίησα εκφράσεις που σ' έκαναν να νομίσεις ότι αναφερόμουν σε γεγονότα. Δεν είναι ευχάριστο να κατηγο­ ρεί κανείς ανίατες καταστάσεις αλλά μερικές φορές αυτό κρίνεται απόλυτα αναγκαίο. Βλέποντας όμως ότι συμφω­ νείς μ' αυτό το έθιμο πες μου, αν θέλεις, πιστεύεις ότι αυτά συμβαίνουν περισσότερο στην Κρήτη και στη Σπάρτη πα­ ρά σε οποιοδήποτε άλλο μέρος της Ελλάδας; ΚΑ. Βεβαίως. ΑΘ. Κι αν γίνονταν επίσης παντού; Θα υποστηρίζαμε τότε ότι είναι καλύτερα έτσι, παρά όπως γίνονται τώρα; ΚΛ. Ναι, υποθέτω ότι θα ήταν τρομερή πρόοδος αν δέχονταν όλοι το έθιμο της Κρήτης και της Σπάρτης, — κάτι που μόλις τώρα υποστήριξες ότι πρέπει να γίνεται. ΑΘ. Τότε, ας προσπαθήσουμε να γίνουμε πιο σαφείς πάνω σ' αυτό το θέμα. Η βάση ολόκληρου του πολιτιστι­ κού και εκπαιδευτικού συστήματος των χωρών σας είναι η εξής" υποχρεώνετε τους ποιητές σας να λένε ότι ο καλός άνθρωπος, που είναι δίκαιος και συνετός, είναι ευτυχισμέ­ νος και αξιοζήλευτος, ανεξάρτητα από το αν είναι ψηλός και δυνατός ή κοντός και αδύνατος ή φτωχός ή πλούσιος. Ακόμα και αν έχει πιο πολλά πλούτη από τον Μίδα* ή τον Κινύρα*, αν δεν είναι δίκαιος θα είναι δυστυχισμένος και θα περνά άσχημη ζωή. Όπως σας λέει πολύ σωστά ο ποιητής*: «Δεν αναφέρω καθόλου ούτε θεωρώ πραγματι­ κό άντρα» εκείνον που, μολονότι οι πράξεις και τα αγαθά του κρίνονται από όλους καλά, δεν διακρίνεται για τη

127

ΠΛΑΤΩΝ

128

Ν Ο Μ Ο Ι Β'

δικαιοσύνη του, αφού ο δίκαιος «έχει το θάρρος να αντιμε­ τωπίζει τον εχθρό σώμα με σώμα». Ο άδικος δεν τολμά να αντικρίσει από κοντά «το αιματοκύλισμα της μάχης» ούτε μπορεί να νικήσει στην ταχύτητα «τους βοριάδες της Θρά­ κης» ούτε έχει την ικανότητα να πετύχει τίποτα απ' αυτά που θεωρούνται καλά. Γιατί όσα συνήθως θεωρούνται κα­ λά, άδικα ονομάζονται έτσι. Όλοι πιστεύουν ότι το μεγα­ λύτερο αγαθό είναι η υγεία, ακολουθεί η ομορφιά και τρί­ τος έρχεται ο πλούτος. Φυσικά, ο κατάλογος είναι ατελείω­ τος" καλή όραση και ακοή, σωστή λειτουργία όλων των αισθήσεων, να είσαι τύραννος, ώστε να κάνεις ότι σου αρέσει, και το άκρον άωτο της ευτυχίας είναι, μόλις τα αποκτήσεις όλα αυτά, να γίνεις αθάνατος το ταχύτερο. Αντίθετα όμως, εσείς και εγώ υποστηρίζουμε ότι όλα αυ­ τά τα πράγματα είναι αγαθά με μεγάλη αξία για τους δίκαιους και τους ευσεβείς, ενώ για τους άδικους είναι πραγματική κατάρα — κ α ι κυρίως η υγεία. Η όραση, η ακοή, οι αισθήσεις και γενικά η ζωή είναι μεγάλα κακά αν, παρά την κατοχή των ονομαζόμενων αγαθών, ένας άνθρωπος γίνει αθάνατος χωρίς να διαθέτει δικαιοσύνη και, γενικότερα, αρετή. Αν όμως ζήσει το λιγότερο δυνα­ τό, το κακό θα είναι πολύ μικρότερο. Φαντάζομαι ότι θα πείσετε ή θα αναγκάσετε τους ποιητές σας να μεταχειρί­ ζονται αυτά τα επιχειρήματα στα λογία, τους ρυθμούς και τις μελωδίες που δημιουργούν για την εκπαίδευση της νεολαίας σας, έτσι δεν είναι; Προσέξτε τώρα" η θέση μου είναι απόλυτα σαφής. Μολονότι τα ονομαζόμενα κακά είναι στ' αλήθεια κακά για τους δίκαιους, για τους άδικους θεο>ρούνται καλά. Αντίθετα, τα λεγόμενα αγαθά είναι κα­ λά για τους δίκαιους και κακά για τους άδικους. Ας κάνω λοιπόν πάλι την ίδια ερώτηση, όπως πριν συμφωνούμε πάνω σ' αυτό εμείς οι τρεις; ΚΑ. Νομίζω ότι συμφωνούμε σε ορισμένα σημεία, όχι όμως σε όλα.

129

ΠΛΑΤΩΝ

130

Ν Ο Μ Ο Ι Β'

ΑΘ. Φαντάζομαι, πάντως, να είμαστε σύμφωνοι στο εξής ας υποθέσουμε ότι κάποιος έχει υγεία, πλούτη, από­ λυτη εξουσία και — α ν θέλετε— τεράστια δύναμη, ανδρεία και αθανασία. Επιπλέον, δεν δοκιμάζει στη ζωή του κανέ­ να από τα άλλα κακά, όπως τα ονομάζουν οι άνθρωποι, παρά μόνο την αδικία και την περιφρόνηση. Είναι φανερό, νομίζω, ότι αυτός ο άνθρωπος θα περάσει δυστυχισμένη ζωή. ΚΛ. Πολύ σωστά. ΑΘ. Ωραία. Τι πρέπει να πούμε στη συνέχεια; Αν ένας άνθρωπος είναι γενναίος, δυνατός, όμορφος, πλούσιος και ζει με τον τρόπο που του αρέσει, δεν νομίζετε οτι —εφόσον είναι άδικος και αυθάδης— η ζωή του θα περάσει μεσ>α στη ντροπή; Συμφωνείτε; ΚΛ. Βεβαίως. ΑΘ. Κι αν το επεκτείνουμε λιγάκι, δεν θα μπορούσαμε να πούμε ότι θα ζήσει άσχημα*; ΚΛ. Αυτό δεν θα το δεχόμουν τόσο εύκολα. ΑΘ. Θα δεχόμαστε τουλάχιστον ότι η ζωή του θα ήταν χωρίς ενδιαφέρον και χαρά; ΚΛ. Δεν νομίζω. ΑΘ. Μα τότε, φίλοι μου, μόνο ένας θεός θα μας κάνει να συμφωνήσουμε πάνω σ' αυτό το θέμα. Για μένα, αυτά τα συμπεράσματα φαίνονται απόλυτα σωστά. Για να είμαι ειλικρινής, αγαπητέ μου Κλεινία, μου φαίνονται πιο αλη­ θινά και λογικά από το γεγονός ότι η Κρήτη είναι νησί. Αν ήμουν νομοθέτης, θα προσπαθούσα να αναγκάσω τους ποι­ ητές και τους κατοίκους μιας πόλης να ακολουθούν αυτές τις αρχές. Ακόμα, θα επέβαλα την εσχάτη των ποινών σε όποιον τολμούσε να πει ότι υπάρχουν άνθρωποι ανήθικοι που ζουν όμορφα ή ότι ορισμένα πράγματα είναι πιο χρή­ σιμα, πιο ωφέλιμα και πιο δίκαια από τα υπόλοιπα. Υπάρ­ χουν επίσης πολλά άλλα πράγματα που θα ανάγκαζα τους

131

ΠΛΑΤΩΝ

132

Ν Ο Μ Ο Ι Β'

πολίτες να λένε, τα οποία καθώς φαίνεται έρχονται σε πλήρη αντίθεση με όσα υποστηρίζουν σήμερα οι Κρητικοί και οι Σπαρτιάτες — γ ι α να μην αναφέρω και τους υπό­ λοιπους ανθρώπους. Στο όνομα του Δία και του Απόλλω­ να, φίλοι μου, φανταστείτε να ρωτούσαμε τους θεούς που μας έδωσαν τους νόμους: «Είναι πιο ευχάριστη η ζωή μέσα σε απόλυτη δικαιοσύνη; Ή μήπως υπάρχουν δυο ειδών ζωές, που η μια είναι πιο δίκαιη και η άλλη πιο ευχάρι­ στη;». Ας υποθέσουμε ότι απαντούσαν πως υπάρχουν δυο ειδών ζωές. Τότε, πιστεύοντας ότι ενεργούμε λογικά, θα κάναμε την εξής ερώτηση: «Ποιοι άνθρωποι είναι περισ­ σότερο ευτυχισμένοι; Αυτοί που ζουν δίκαια ή όσοι περνούν πιο ευχάριστα τη ζωή τους;». Αν έλεγαν: «Αυτοί που ζουν πιο ευχάριστα», η απάντηση τους θα ήταν παράλογη*. Ας μην ανακατεύουμε όμως τους θεούς σε τέτοιες συζητήσεις. Προτιμώ να συζητάμε με τους νομοθέτες και τους γέρο­ ντες. Ας υποθέσουμε λοιπόν ότι κάναμε τις παραπάνω ερωτήσεις σε κάποιο νομοθέτη ή ένα σοφό γέροντα που θα μας απαντούσε ότι περισσότερο ευτυχισμένος είναι ε­ κείνος που ζει πιο ευχάριστα. Τότε θα του έλεγα: «Μα δεν θα ήθελες να ζω όσο πιο ευτυχισμένα γίνεται; Κι όμως ποτέ δεν έπαψες να με συμβουλεύεις να είμαι όσο το δυ­ νατό πιο δίκαιος». Παίρνοντας αυτή τη θέση ο νομοθέτης ή ο σοφός γέροντας, θα φαινόταν να διαφωνεί με τον εαυτό του. Αν πάλι έλεγε ότι πιο ευτυχισμένος είναι εκείνος που ζει με δικαιοσύνη, φαντάζομαι ότι όποιος τον άκουγε θα ήθελε να μάθει ποιο αγαθό υπάρχει σ' αυτό το είδος ζωής που να είναι ανώτερο α π ' την ευχαρίστηση. Τι είναι δηλαδή εκείνο που υπάρχει στο δίκαιο χωρίς να έχει σχέση με την απόλαυση. Ασφαλώς, όλα τα οφέλη που θα μπορούσε να αποκομίσει ένας δίκαιος άνθρωπος δεν έχουν κάποια σχέση με την ευχαρίστηση; Μήπως η δόξα ή ο έπαινος απ' τους θεούς και τους ανθρώπους δεν είναι κάτι καλό αλλά δυσά­ ρεστο, ενώ το αντίθετο συμβαίνει με την κακή φήμη; Κάθε

133

ΠΛΑΤΩΝ

134

Ν Ο Μ Ο Ι Β'

άλλο, αγαπητέ μου νομοθέτη, θα του λέγαμε. Ή μήπως το να αδικούμε και να μη μας αδικούν είναι δυσάρεστο, αν και καλό, ενώ το αντίθετο ευχάριστο αλλά κακό*; ΚΛ. Δεν νομίζω. ΑΘ. Επομένως, ο συλλογισμός που δεν διαχωρίζει το ευχάριστο από το ένα μέρος και το δίκαιο ή το καλό από το αλλο, εστω και αν δεν πετυχαίνει τίποτα περισσότερο, έχει τουλάχιστον τη δύναμη να πείθει τους ανθρώπους να ζουν με σεμνότητα και δικαιοσύνη. Αυτό σημαίνει ότι οποιαδή­ ποτε διδασκαλία αρνείται αυτή την αλήθεια είναι για τον νομοθέτη η πιο ανήθικη και απεχθής, αφού κανένας δεν θα δεχόταν να κάνει με τη θέληση του κάτι που θα του φέρει περισσότερη λύπη από ευχαρίστηση. Κοιτάζοντας κάτι από μακριά, όλοι το βλέπουμε θολό — κ α ι προπάντων τα παίδια. Ο νομοθέτης όμως θα τα αλλάξει όλα αυτά για λογαριασμό μας και θα διαλύσει την ομίχλη που εμποδίζει την κρίση μας· με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο —συνήθεια, έπαινο ή επιχειρήματα— θα μας πείσει ότι οι απόψεις μας για το δίκαιο και το άδικο μοιάζουν με εικόνες κάτω από διαφορετικές οπτικές γωνίες. Η αδικία φαίνεται πιο ευχά­ ριστη στον εχθρό της δικαιοσύνης, γιατί τη βλέπει από τη δική του πλευρά που είναι άδικη και κακή. Η δικαιοσύνη, από το άλλο μέρος, του φαίνεται πολύ δυσάρεστη. Από την άποψη όμως του δίκαιου ανθρώπου και οι δυο περιπτώσεις φαίνονται αντίθετες. ΚΛ. Ναι, έτσι είναι. ΑΘ. Ποια όμως απ' αυτές τις δυο απόψεις θα μπορού­ σαμε να πούμε ότι είναι σωστή; Η κρίση του δίκαιου ή η κρίση του άδικου; ΚΛ. Ασφαλώς η κρίση του δίκαιου. ΑΘ. Τοτε λοιπόν αναγκαστικά η ζωή του άδικου δεν είναι μόνο πιο αισχρή και ακόλαστη αλλά και λιγότερο

135

ΠΛΑΤΩΝ

136

ΝΟΜΟΙ Β'

ευχάριστη από την ηθική και δίκαιη ζ ω ή . ΚΛ. Σ ύ μ φ ω ν α με τα επιγειοτιαατα που χρησιμοποίησες έτσι είναι. Α Θ . Ας υποθέσουμε όμως ότι η αλήθεια είναι διαφορε­ τ ι κ ή α π ' όσα απέδειξε η συζήτηση μας μέχρι τ ώ ρ α και ότι ο νομοθέτης, έ σ τ ω και αν είναι μέτριος, είχε την τόλμη να λέει ψέματα στους νέους γ ι α το καλό τους. Υπάρχει άραγε πιο χρήσιμο ή π ι ο α π ο τ ε λ ε σ μ α τ ι κ ό ψέμα α π ' αυτό π ο υ μπορεί να κάνει όλους τους ανθρώπους να είναι δίκαιοι και μάλιστα όχι με τη βία αλλά με τη θέληση τους; Κ Α . Η αλήθεια είναι π ρ α γ μ α τ ι κ ό ς θησαυρός, φίλε μου, αλλά δεν ν ο μ ί ζ ω ότι είναι εύκολο να πείσουμε τους άλλους για τη χρησιμότητα της. Α Θ . Σ ω σ τ ά . Τ ι γ ν ώ μ η έχεις ό μ ω ς γ ι α τον μύθο του Σ ι δ ώ ν ι ο υ * ; Έ γ ι ν ε π ο λ ύ εύκολα π ι σ τ ε υ τ ό ς , μολονότι είναι εντελώς απίθανος, ό π ω ς χιλιάδες άλλες παρόμοιες ιστο­ ρίες. ΚΛ. Ποιες ιστορίες εννοείς; Α Θ . Ν α , αυτή π ο υ λέει ότι σπάρθηκαν δόντια α π ' τ α οποία ξεφύτρωσαν οπλισμένοι άντρες. Αυτό το σπουδαίο π α ρ ά δ ε ι γ μ α δείχνει ότι ο νομοθέτης έχει τη δύναμη να πείθει τους νέους γ ι α τα π ά ν τ α , αρκεί να το θέλει. Το μόνο που έχει να κάνει είναι να βρει κάτι π ι σ τ ε υ τ ό , το οποίο θα ωφελήσει την π ό λ η . Γ ι α τον σκοπό αυτό, πρέπει να επινοήσει κάθε μέσο που θα επιτρέπει σε ολόκληρη την κοινότητα να διατηρεί μέσα α π ό τα τ ρ α γ ο ύ δ ι α , τις ιστορίες και τις συζητήσεις τ η ς ένα μακροχρόνιο και σταθερό πνεύ­ μα ενότητας. Αν ό μ ω ς εσείς βλέπετε διαφορετικά το θέμα, μη διστάζετε να π ε ί τ ε την άποψη σας. ΚΛ. Δεν ν ο μ ί ζ ω ότι κάποιος α π ' τους δυο μ α ς μπορεί να διαφωνήσει με όσα λες. Α Θ . Τ ό τ ε π ρ έ π ε ι να π ρ ο χ ω ρ ή σ ω σε κάποιο άλλο ση­ μείο. Π ι σ τ ε ύ ω ότι και οι τρεις χ ο ρ ο ί * π ρ έ π ε ι να ασκούν

137

ΠΛΑΤΩΝ

138

ΝΟΜΟΙ Β'

γοητεία στις ψυχές τ ω ν π α ι δ ι ώ ν όσο αυτές είναι α κ ό μ α μικρές και τρυφερές. Π ρ έ π ε ι να εκφράζουν τις θαυμάσιες αρχές που ήδη α ν α π τ ύ ξ α μ ε αλλά και όσες θα αναφέρουμε στη συνέχεια. Αν υποθέσουμε, ως βασικό σημείο τ ω ν αρ­ χ ώ ν αυτών, π ω ς οι θεοί θεωρούν ότι καλύτερη ζ ω ή είναι αυτή που δίνει ευχαρίστηση, όχι μόνο θα π ο ύ μ ε την καθαρή αλήθεια αλλά θα πείσουμε π ι ο α π ο τ ε λ ε σ μ α τ ι κ ά αυτούς π ο υ πρέπει να πείσουμε, π α ρ ά αν κ α τ α φ ε ύ γ α μ ε σε άλλα μέσα. ΚΛ. Ν α ι , πρέπει να συμφωνήσουμε μ α ζ ί σου. Α Θ . Κ α τ ' αρχήν, ο χορός τ ω ν π α ι δ ι ώ ν , που είναι αφιε­ ρωμένος στις Μούσες, πρέπει να λέει με σεβασμό αυτές τις αρχές μ π ρ ο σ τ ά σε όλους τους πολίτες. Σ τ η συνέχεια, ο χορός τ ω ν νέων κ ά τ ω από τα τριάντα θα καλεί τον Α π ό λ ­ λωνα Π α ι ά ν α * ως μάρτυρα γ ι α την αλήθεια αυτών τ ω ν αρχών και θα του ζ η τ ά να τους χαρίσει την π ε ι σ τ ι κ ή του δύναμη. Τέλος, θα τραγουδούν οι μεγαλύτεροι, από τριά­ ντα μέχρι εξήντα ε τ ώ ν . Ό σ ο ι έχουν περάσει αυτή την ηλικία, μη μ π ο ρ ώ ν τ α ς πλέον να τραγουδούν, θα διηγού­ νται ιστορίες σχετικά με ενάρετα ά τ ο μ α , τις οποίες θα εμπνέονται με τη βοήθεια θείας δύναμης. ΚΛ. Ανέφερες τρεις χορούς, φίλε μου, αλλά δεν έχουμε καταλάβει πολύ καλά τι εννοείς. Α Θ . Μα το μεγαλύτερο μέρος τ η ς συζήτησης μας μέχρι τ ώ ρ α έγινε ακριβώς γ ι ' αυτούς. ΚΛ. Εξακολουθούμε να μην καταλαβαίνουμε. Μπορείς να μιλήσεις π ι ο καθαρά; Α Θ . Αν θυμάστε, στην α ρ χ ή τ η ς συζήτησης ε ί π α μ ε ότι οι νέοι είναι ορμητικοί α π ' τη φύση τους και δεν μπορούν να συγκρατήσουν ούτε το σ ώ μ α ούτε τη γ λ ώ σ σ α τους αλλά χοροπηδούν και φωνάζουν χ ω ρ ί ς ρυθμό. Ε ί π α μ ε επίσης ότι κανένα άλλο ζ ώ ο δεν διαθέτει την αίσθηση τ η ς τ ά ξ η ς στην κίνηση και την ομιλία ό π ω ς ο άνθρωπος. Η τ ά ξ η στις κινήσεις μας ονομάζεται ρυθμός και η τ ά ξ η στη φ ω ν ή , ο

139

ΠΛΑΤΩΝ

140

ΝΟΜΟΙ Β'

συνδυασμός ψηλών και χ α μ η λ ώ ν τόνων, λέγεται αρμονία. Ο συνδυασμός ρυθμού και αρμονίας ονομάζεται χορός. Ε ί π α μ ε ακόμα ότι οι θεοί, από ευσπλαχνία προς τους αν­ θρώπους, έδωσαν τον Απόλλωνα και τις Μούσες ως συ­ ντρόφους και οδηγούς στους χορούς μας. Αν μάλιστα σκε­ φτούμε περισσότερο, θα θυμηθούμε ότι μας έδωσαν και έναν τρίτο, τον Διόνυσο. Κ Α . Ν α ι , φυσικά το θυμόμαστε. Α Θ . Αναφερθήκαμε λοιπόν στους χορούς του Απόλλωνα και των Μουσών. Ας μιλήσουμε τ ώ ρ α και γ ι α τον τρίτο, αυτόν που είναι αφιερωμένος στον Διόνυσο. ΚΑ. Π ώ ς ; Γίνε πιο σαφής. Ο χορός τ ω ν ηλικιωμένων προς τιμήν του Διονύσου, στον οποίο μετέχουν άνθρωποι π ά ν ω α π ' τ α τριάντα και τ α πενήντα — α κ ό μ α και μέχρι τ α εξήντα—

σίγουρα θα φανεί πολύ παράξενο π ρ ά γ μ α σε

κάποιον που έχει άγνοια αυτών τ ω ν γεγονότων. Α Θ . Έ χ ε ι ς απόλυτο δίκιο. Χρειάζεται κάποια εξήγηση, νομίζω, για να δώσουμε μια λογική ερμηνεία σε όλα αυτά. Κ Α . Φυσικά. ΑΘ.

Συμφωνούμε,

τουλάχιστον,

στα

συμπεράσματα

που καταλήξαμε πριν από λίγο; Κ Α . Ποια σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α εννοείς; Α Θ . Σ χ ε τ ι κ ά με το καθήκον που έχουν όλοι, ενήλικοι και παιδιά, ελεύθεροι και δούλοι, άντρες και γυναίκες όλης της πόλης, να μην πάψουν π ο τ έ να απολαμβάνουν τα τρα­ γούδια που αναφέραμε. Π ρ έ π ε ι ακόμα να φροντίζουμε γ ι α τη διαρκή ανανέωση τους, ώστε η μ ε γ ά λ η ποικιλία να προσφέρει συνεχή ευχαρίστηση στους εκτελεστές τους. Κ Α . Σ ω σ τ ά . Αυτό ακριβώς πρέπει να γίνεται. Α Θ . Ο τρίτος χορός είναι το ευγενέστερο στοιχείο τ η ς πόλης μας. Είναι πιο πειστικός α π ' τους υπόλοιπους, αφού

141

ΠΛΑΤΩΝ

142

Ν Ο Μ Ο Ι Β'

η ηλικία και η φρόνηση των μελών του τον κάνει πιο αξιόπιστο απ' οτιδήποτε άλλο υπάρχει στην πόλη. Σε ποια περίπτωση επομένως θα μπορούσε, τραγουδώντας αυτά τα υπέροχα τραγούδια, να προσφέρει τα μεγαλύτερα αγαθά; Ασφαλώς δεν θα πρέπει ν' αφήσουμε αναπάντητη αυτή την ερώτηση, διότι αυτός ο χορός ίσως αποδειχτεί ότι έχει μεγαλύτερη σπουδαιότητα από τους πιο καλούς και χρήσιμους ύμνους. ΚΛ. Όχι, σύμφωνα με όσα λέμε τώρα, αποκλείεται να μη δώσουμε την απάντηση που πρέπει. ΑΘ. Ποιος είναι λοιπόν ο καταλληλότερος τρόπος για να προχωρήσουμε; Ας το εξετάσουμε αυτό. ΚΛ. Τι θες να πεις; ΑΘ. Καθώς μεγαλώνει ο άνθρωπος, διστάζει να τρα­ γουδήσει. Δεν του αρέσει πολύ και, αν δεν είναι σε θέση να το αποφύγει, νιώθει τόσο περισσότερη ντροπή όσο πιο μεγάλος είναι. Σωστά; ΚΛ. Σωστά. ΑΘ. Και, φυσικά, θα ντρεπόταν πολύ περισσότερο αν ήταν αναγκασμένος να σταθεί και να τραγουδήσει μπροστά στο ποικιλόμορφο ακροατήριο ενός θεάτρου. Αν οι άνθρω­ ποι αυτής της ηλικίας έπρεπε να τραγουδήσουν ως μέλη ενός χορού που αγωνίζεται για το βραβείο, κουρασμένοι και αδύνατοι μετά από μια σειρά εξαντλητικές δοκιμές, δεν θα το έκαναν απρόθυμα και δεν θα έκριναν την παράσταση κάπως δυσάρεστη και ταπεινωτική γι' αυτούς; ΚΛ. Ναι, έχεις δίκιο. ΑΘ. Πώς λοιπόν θα μπορούσαμε να τους ενθαρρύνουμε για να τραγουδούν; Ο πρώτος νόμος που θα 'πρεπε να φτιάξουμε είναι ο εξής" τα παιδιά κάτω των δεκαοχτώ δεν πρέπει να πίνουν καθόλου κρασί. Θα τα διδάξουμε να υποτάσσουν τις επιθετικές διαθέσεις της νεανικής τους φύσης και να μη ρίχνουν φωτιά στη φωτιά του σώματος

143

ΠΛΑΤΩΝ

144

Ν Ο Μ Ο Ι Β'

και της ψυχής πριν μπορέσουν να αντιληφθούν τα βάσανα της ζωής. Ο δεύτερος νόμος θα επιτρέπει στους νέους κάτω από τα τριάντα να πίνουν κρασί με μέτρο, χωρίς να φτάνουν στη μέθη και την κραιπάλη. Όταν φθάσουν στα σαράντα, θα έχουν το δικαίωμα να μετέχουν στα συ­ μπόσια και να κάνουν επικλήσεις στους θεούς και μάλιστα στον Διόνυσο, που έδωσε στους ανθρώπους το κρασί ως φάρμακο για τις σκληρές συνθήκες των γηρατειών. Είναι το δώρο που μας ξανανιώνει και μας κάνει να ξεχνάμε τις λύπες. Η τραχύτητα της σκέψης μαλακώνει και γίνεται πιο εύπλαστη, όπως το σίδερο στη φωτιά. Έτσι, κάθε ηλικιωμένος που φτάνει σ' αυτή την ψυχική διάθεση είναι πρόθυμος να τραγουδήσει με περισσότερη ευχαρίστηση και λιγότερη ντροπή, όχι μπροστά σε πολλούς αλλά τουλάχι­ στον σε μια μικρή παρέα φίλων. ΚΛ. Ναι, έτσι είναι. ΑΘ. Μεταχειριζόμαστε δηλαδή κάποια απαράδεκτη μέ­ θοδο, για να τους ενθαρρύνουμε να συμμετάσχουν στα τραγούδια μας; ΚΛ. Κάθε άλλο. ΑΘ. Ποιο είδος μουσικής όμως θα τους βοηθήσει στα τραγούδια τους; Είναι, νομίζω, φανερό ότι θα μεταχειρι­ στούν αυτή που ταιριάζει με τον χαρακτήρα τους. ΚΛ. Φυσικά. ΑΘ. Οι συμποσιαστές όμως δέχονται την επίδραση του θεού. Ποια είναι η μουσική που τους ταιριάζει; Μήπως εκείνη που ακούμε στους χορούς; ΚΛ. Εμείς οι Κρητικοί, φίλε μου, αλλά και οι Σπαρ­ τιάτες δεν τραγουδάμε παρά μόνο τις ωδές που μάθαμε, όταν μετείχαμε στους χορούς. ΑΘ. Πολύ λογικό. Δεν μάθατε όμως να λέτε τα καλύ­ τερα τραγούδια, αφού οργανώσατε το πολίτευμα σας με στρατιωτικό τρόπο και όχι ως κοινωνία ανθρώπων που

145

ΠΛΑΤΩΝ

146

Ν Ο Μ Ο Ι Β'

ζουν σε πόλεις. Φτιάχνετε κοπάδια με τους νέους σας, όπως τα πουλάρια που βόσκουν ομαδικά. Κανένας δεν παίρνει το παιδί του απ' το κοπάδι, έστω και αν αυτό αντιδρά και δεν θέλει να είναι μέλος του" δεν το εμπιστεύ­ εστε στα χέρια ενός ιδιαίτερου εκπαιδευτή που θα το φρο­ ντίζει και θα το περιποιείται με προσοχή. Δεν προσπαθή­ σατε να του δώσετε την κατάλληλη ανατροφή, ώστε όχι μόνο να γίνει καλός στρατιώτης αλλά και να μπορεί να διοικεί μια ή περισσότερες πόλεις. Όπως είπαμε πιο πριν, ο άνθρωπος αυτός είναι καλύτερος στρατιώτης από τους πολεμιστές του Τυρταίου, επειδή ακριβώς δεν θεωρεί το θάρρος ως βασικό στοιχείο αρετής αλλά ως τέταρτο στη σειρά, είτε αφορά ένα άτομο είτε ολόκληρη την πόλη. ΚΛ. Νομίζω, φίλε μου, ότι άρχισες πάλι να κατηγορείς τους νομοθέτες μας. ΑΘ. Αν έγινε κάτι τέτοιο, αγαπητέ φίλε, δεν το έκανα σκόπιμα. Αν όμως δεν έχετε αντίρρηση, ας αφήσουμε τη συζήτηση να μας οδηγήσει όπου θέλει. Αν ξέρουμε κάποια μουσική καλύτερη από εκείνη των χορών και των δημό­ σιων θεάτρων, ας προσπαθήσουμε να την αποδώσουμε στους ηλικιωμένους. Αυτοί οι άνθρωποι ντρέπονται, όπως είπαμε, και ψάχνουν να βρουν ποια είναι η καλύτερη για να τη χρησιμοποιήσουν. ΚΛ. Πολύ σωστά. ΑΘ. Το πιο σημαντικό στοιχείο οποιουδήποτε πράγμα­ τος που προσφέρει κάποια ευχαρίστηση πρέπει να είναι είτε αυτή η ίδια η ευχαρίστηση είτε κάποιο είδος ορθότη­ τας είτε, τέλος, η ωφέλεια του. Για παράδειγμα, υποστη­ ρίζω ότι το φαγητό, το ποτό και οι τροφές γενικά συνο­ δεύονται από αυτό το ειδικό συστατικό που μπορούμε να ονομάσουμε απόλαυση. Όσο για την ορθότητα και την ωφέλεια, κάθε φορά που φτιάχνουμε κάποιο φαγητό, λέμε ότι αυτό που είναι πιο υγιεινό είναι και πιο ωφέλιμο.

147

ΠΛΑΤΩΝ

148

Ν Ο Μ Ο Ι Β'

Κ Λ. Συμφωνώ. ΑΘ. Επομένως, η απόλαυση είναι αυτή που κάνει τη μάθηση να συνοδεύεται από ευχαρίστηση. Εκείνο όμως που δημιουργεί την ωφέλεια, την ορθότητα και κάθε τι ευγενι­ κό σ' αυτό βρίσκεται η αλήθεια. ΚΛ. Ακριβώς. ΑΘ. Τι θα 'λεγες τότε για την τέχνη της μίμησης, που έχει ως σκοπό την παραγωγή ομοιωμάτων; Όταν τα κα­ ταφέρνει, είναι σωστό να δεχτούμε ότι οποιαδήποτε από­ λαυση που προέρχεται απ' αυτή και συνοδεύει την επιτυχία της αποτελεί το στοιχείο της ευχαρίστησης; ΚΛ. Βεβαίως. ΑΘ. Νομίζω όμως ότι η ορθότητα σ' αυτές τις περι­ πτώσεις δεν προέρχεται, γενικά μιλώντας, από την από­ λαυση που προσφέρει αλλά κυρίως απ' την ακριβή παρου­ σίαση του μεγέθους και της ποιότητας του πρωτοτύπου. ΚΛ. Πολύ σωστά. ΑΘ. Επομένως, η απόλαυση αποτελεί κατάλληλο κρι­ τήριο για μια μόνο περίπτωση. Ένα έργο τέχνης μπορεί να μην προσφέρει καμιά ωφέλεια, αλήθεια ή ακρίβεια στην απεικόνιση μήτε όμως και βλάβη αλλά να έχει κατασκευα­ στεί μόνο και μόνο για το στοιχείο που συνοδεύει όλα τα άλλα, δηλαδή για την ευχαρίστηση. Πραγματικά, μόνο όταν αυτό το στοιχείο δεν έχει ως αποτέλεσμα την ωφέ­ λεια, την αλήθεια και την ακριβή απεικόνιση μπορεί να ονομαστεί απόλαυση. ΚΛ. Μιλάς μόνο για την απόλαυση που δεν προξενεί βλάβη; ΑΘ. Ναι. Είναι αυτό ακριβώς που ονομάζω επίσης διασκέδαση, όταν δεν προσφέρει κάποια συγκεκριμένη ω­ φέλεια ή βλάβη που να αξίζει να τη συζητήσουμε σοβαρά. ΚΛ. Πολύ σωστά.

149

ΠΛΑΤΩΝ

150

Ν Ο Μ Ο Ι Β'

ΑΘ. Μπορούμε λοιπόν να συμπεράνουμε από όλα αυτά ότι καμιά μίμηση δεν θα 'πρεπε να κρίνεται σύμφωνα με αβάσιμες γνώμες ή με την απόλαυση που προσφέρει ή ακόμα και με κάποια ακρίβεια; Το ίσο είναι ίσο και το συμμετρικό πάντα συμμετρικό, χωρίς να εξαρτώνται από τη γνώμη του καθενός. Η αλήθεια και η ακρίβεια, πάνω απ' όλα, είναι αυτό που πρέπει να έχουμε υπόψη μας. ΚΛ. Ναι, έχεις απόλυτο δίκαιο. ΑΘ. Δεχόμαστε λοιπόν ότι η μουσική είναι θέμα έκφρα­ σης και μίμησης; ΚΛ. Φυσικά. ΑΘ. Επομένως, όταν κάποιος λέει ότι η μουσική κρί­ νεται από την απόλαυση που προκαλεί, θα πρέπει να απορ­ ρίψουμε τον ισχυρισμό του και να αρνηθούμε να τη θεω­ ρήσουμε σημαντική αν τύχει να την ακούσουμε. Η μουσική που πρέπει να καλλιεργούμε είναι εκείνη που έχει ομοιό­ τητα με το πρότυπο του ωραίου. ΚΛ. Πολύ σωστά. ΑΘ. Τότε οι ηλικιωμένοι, που θέλουν να μετέχουν στο καλύτερο τραγούδι, θα πρέπει νομίζω να αποζητούν την πιο όμορφη και την πιο σωστή μουσική, και όχι την πιο ευχάριστη. Η ορθότητα, όπως είπαμε, βρίσκεται στη μί­ μηση και την πετυχημένη αναπαράσταση των αναλογιών και των χαρακτηριστικών του πρωτοτύπου. ΚΛ. Συμφωνώ. ΑΘ. Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και με τη μουσική. Όλοι παραδέχονται ότι οι μουσικές συνθέσεις είναι μίμη­ ση και αναπαράσταση. Πραγματικά, οι συνθέτες, το ακρο­ ατήριο και οι ηθοποιοί συμφωνούν απόλυτα πάνω σ' αυτό το θέμα, έτσι δεν είναι; ΚΛ. Και βέβαια. ΑΘ. Κατά συνέπεια, αν κάποιος δεν θέλει να πέσει έξω στην κρίση του σχετικά με μια σύνθεση, θα πρέπει να

151

ΠΛΑΤΩΝ

152

ΝΟΜΟΙ Β'

καταλάβει την ουσία της. Αν δεν μπορεί να αντιληφθεί τι θέλει να εκφράσει ή τι πράγμα απεικονίζει, αυτό σημαίνει ότι δεν είναι σε θέση να ξέρει αν ο δημιουργός πέτυχε τον στόχο του ή όχι. ΚΛ. Έχεις δίκιο. ΑΘ. Αν λοιπόν δεν μπορεί να αντιληφθεί την ορθότητα της σύνθεσης, τότε ασφαλώς δεν είναι ικανός να κρίνει την ηθική ομορφιά ή την ασχήμια της. Ίσως να μη γίνομαι απόλυτα κατανοητός, πιστεύω όμως ότι υπάρχει κάποιος καλύτερος τρόπος για να εκφραστώ πιο σωστά. ΚΛ. Και ποιος είναι αυτός; ΑΘ. Υπάρχουν, νομίζω, άπειρες εικόνες που παρουσιά­ ζονται μπροστά στα μάτια μας. ΚΛ. Βεβαίως. ΑΘ. Ας φανταστούμε τότε κάποιον που δεν αντιλαμβά­ νεται τον χαρακτήρα των αντικειμένων που αναπαράγονται με τη μίμηση. Θα μπορέσει ποτέ να καταλάβει την ορθό­ τητα της κατασκευής τους — α ν δηλαδή έχουν τις αναλο­ γίες του πρωτοτύπου, αν τα μέρη τους είναι τοποθετημένα στη σωστή θέση, ή και ακόμα αν υπάρχουν τα κατάλληλα χρώματα και σχήματα; Μήπως τα χαρακτηριστικά τους εμφανίζονται συγκεχυμένα; Νομίζετε ότι ένας άνθρωπος που δεν ξέρει τι είναι αυτό που μιμείται η τέχνη θα μπο­ ρέσει ποτέ να καταλάβει τι παριστάνει μια σύνθεση; ΚΛ. Όχι βέβαια. ΑΘ. Αν όμως ξέραμε ότι αυτό που είναι σκαλισμένο ή ζωγραφισμένο παριστάνει κάποιον άνθρωπο και ότι όλα τα μέρη, τα χρώματα και τα σχήματα έχουν αποδοθεί σωστά από την επιδεξιότητα του καλλιτέχνη; Ας υποθέσουμε ότι κάποιος τα γνωρίζει όλα αυτά. Θα μπορεί να καταλάβει εύκολα ότι η σύνθεση είναι όμορφη ή ότι έχει κάποιες ατέλειες; ΚΛ. Σ' αυτή την περίπτωση, φίλε, όλοι μας θα μπό­

ι 53

ΠΛΑΤΩΝ

154

ΝΟΜΟΙ Β'

ρούσαμε να κρίνουμε την ποιότητα μιας απεικόνισης. ΑΘ. Μιλάς πολύ σωστά. Συνεπώς, όποιος θέλει να είναι λογικός κριτής κάποιας σύνθεσης στη ζωγραφική, τη μου­ σική ή οποιαδήποτε άλλη τέχνη, πρέπει να εκπληρώνει τρεις προϋποθέσεις: πρώτα πρώτα να ξέρει τι είναι αυτό που παρουσιάζεται, ύστερα πόσο σωστά έχει φτιαχτεί, και τέλος να γνωρίζει την ηθική αξία του έργου με λόγια, μελωδίες ή ρυθμούς. ΚΛ. Νομίζω πως έτσι είναι. ΑΘ. Ας μην ξεχάσουμε να αναφέρουμε τις ιδιορρυθμίες της μουσικής, η οποία συζητιέται πολύ περισσότερο απο οποιοδήποτε άλλο είδος καλλιτεχνικής παρουσίασης και χρειάζεται πολύ πιο προσεκτικούς χειρισμούς. Κάποιος που θα ξεγελαστεί πάνω σ' αυτό το θέμα θα βρεθεί σε δύσκολη θέση και θα παρασυρθεί σε άστοχες κρίσεις, χω­ ρίς να μπορεί να αντιληφθεί το λάθος του, γιατί οι συνθέτες μας δεν έχουν τις ίδιες ικανότητες με τις Μούσες. Αυτές δεν θα έκαναν ποτέ το λάθος να βάλουν αντρικά λόγια και μελωδία σε μια σύνθεση που ταιριάζει σε γυναίκες ή να προσαρμόσουν ρυθμούς και κινήσεις που εκφράζουν ελεύ­ θερους ανθρώπους σε σκλάβους και ανελεύθερους ή ακόμα να συνδυάσουν ρυθμούς και κινήσεις ελεύθερων ανθρώπων με λόγια και μελωδίες που έρχονται σε αντίθεση με αυτούς τους ρυθμούς. Ούτε θα ανακάτευαν μέσα στην ίδια σύνθεση διάφορα είδη φωνών ισχυριζόμενες ότι εκφράζουν ένα ε­ νιαίο θέμα. Οι συνθέτες μας όμως ανακατεύουν, εντελώς ανόητα, όλα αυτά τα πράγματα και παρουσιάζουν πολύ­ πλοκα έργα. Σύμφωνα με τα λόγια του Ορφέα, εκείνος που έχει την τύχη να αντιλαμβάνεται το ωραίο τα θεωρεί αυτά πηγή γέλιου, γιατί καταλαβαίνει τη σύγχυση που προκα­ λούν οι συνθέτες καθώς αποχωρίζουν τον ρυθμό και την κίνηση από τη μελωδία χρησιμοποιώντας λόγια που δεν ταιριάζουν με την προσωδία. Επίσης φτιάχνουν μελωδίες

155

ΠΛΑΤΩΝ

156

ΝΟΜΟΙ Β'

και ρυθμούς χρησιμοποιώντας κιθάρες και αυλούς χωρίς στίχους. Με όλα αυτά είναι εξαιρετικά δύσκολο να κατα­ λάβει κάνεις τι θέλουν να δείξουν ο ρυθμός και η αρμονία χωρίς λόγια και ποιο αξιόλογο αντικείμενο μιμούνται ή εκφράζουν. Έτσι η σύγχυση είναι αναπόφευκτη. Αυτή η τέχνη ταιριάζει με τα γούστα των χωρικών, αφού περιέχει ταχύτητα και επιδεξιότητα στη μίμηση της φωνής των ζωων, κάτι που παρακινεί στη χρήση του αυλού και της λύρας χωρίς τη συνοδεία χορού ή τραγουδιού. Η χρήση μόνο αυτών των δυο οργάνων είναι μια απλή επίδειξη που δεν έχει καμιά σχέση με την τέχνη. Ας σταματήσουμε όμως τις θεωρίες. Αυτό που μας ενδιαφέρει δεν είναι το είδος της μουσικής που πρέπει να αποφεύγουν όσοι είναι πάνω από τριάντα αλλά με ποιο πρέπει να ασχολούνται. Νομίζω ότι τα επιχειρήματα μας μέχρι τώρα δείχνουν να οδηγούν στο συμπέρασμα ότι οι πενηντάρηδες που μετέ­ χουν στους χορούς πρέπει να έχουν εκπαιδευτεί σε επίπεδα ανώτερα της μουσικής που χρησιμοποιείται σ' αυτούς. Πρέπει, δηλαδή, να γνωρίζουν και να καταλαβαίνουν πολύ καλά τους ρυθμούς και τις αρμονίες, γιατί διαφορετικά δεν θα μπορούν να αντιληφθούν την ορθότητα της μουσικής, σε ποιο είδος ταιριάζει η δωρική τεχνοτροπία και σε ποιο όχι, και ακόμα αν ο συνθέτης έχει συνδυάσει σωστά τη μελωδία με τον κατάλληλο ρυθμό. ΚΑ. Έχεις δίκιο. ΑΘ. Η πεποίθηση του κοινού ότι μπορεί να σχηματίσει σωστή κρίση για την αξία της αρμονίας και του ρυθμού είναι γελοία. Το μόνο που έχει μάθει είναι να παίζει αυλό και να περπατά ρυθμικά, χωρίς να σκέφτεται ότι όλα αυτά τα κάνει χωρίς να έχει την παραμικρή ιδέα. Βέβαια, κάθε μελωδία είναι σωστή όταν έχει τα κατάλληλα στοιχεία και λανθασμένη όταν δεν τα έχει. ΚΑ. Ναι, έτσι είναι.

157

ΠΛΑΤΩΝ

158

ΝΟΜΟΙ Β'

ΑΘ. Τι γνώμη έχεις λοιπόν γι' αυτόν που δεν καταλα­ βαίνει ποια είναι αυτά τα στοιχεία; Όπως είπαμε, θα μπορέσει να κρίνει αν η μελωδία είναι σωστή; ΚΛ. Δεν νομίζω. ΑΘ. Φαίνεται λοιπόν ότι καταλήγουμε στο εξής' οι τραγουδιστές μας, που όχι μόνο ενθαρρύνονται να τραγου­ δούν με τη θέληση τους αλλά και αναγκάζονται κατά κά­ ποιο τρόπο να το κάνουν αυτό, πρέπει να είναι εκπαιδευ­ μένοι σε βαθμό που να μπορούν να παρακολουθούν τον τονο της μελωδίας και τα βήματα του ρυθμού. Έτσι αντιλαμ­ βάνονται τις αρμονίες και τους ρυθμούς, και είναι ικανοί να διαλέγουν τραγούδια κατάλληλα να λέγονται από ανθρώ­ πους της ηλικίας τους. Με τον τρόπο αυτό ευχαριστιούνται οι ίδιοι αλλά παρακινούν ταυτόχρονα τους νεότερους να αγαπήσουν πολύ τα χρηστά ήθη. Αν η εκπαίδευση τους φτάσει σ' αυτό το σημείο, θα έχουν αποκτήσει μεγαλύτερες γνώσεις από εκείνες των συνηθισμένων ανθρώπων αλλά ακόμα και των ποιητών. Για το τρίτο ζήτημα, αν δηλαδή η μίμηση είναι σωστή ή όχι, δεν χρειάζεται η κρίση του ποιητή. Είναι όμως υποχρεωμένος να το κάνει όταν πρό­ κειται για την αρμονία και τον ρυθμό. Αντίθετα, οι ηλι­ κιωμένοι πρέπει να γνωρίζουν και τα τρία αυτά στοιχεία, ώστε να ξεχωρίζουν το καλύτερο από το χειρότερο. Δια­ φορετικά δεν θα γίνουν ποτέ ικανοί, να κατευθύνουν τους νέους στην αρετή με τα τραγούδια τους. Η συζήτηση μας ολοκλήρωσε, λοιπόν, τον σκοπό της με τον καλύτερο τρό­ πο, αφού κατάφερε να αποδείξει ότι η χρησιμότητα που έχει ο χορός του Διονύσου είναι δικαιολογημένη. Σε μια τέτοια συγκέντρωση, βέβαια, όσο ρέει το ποτό τόσο αυξά­ νει η φασαρία. Στην αρχή όμως της συζήτησης δεχτήκαμε ότι κάτι τέτοιο είναι αναπόφευκτο. ΚΛ. Ναι, έτσι είναι. ΑΘ. Από το άλλο μέρος πάλι, καθένας νιώθει τον εαυτό

159

ΠΛΑΤΩΝ

160

ΝΟΜΟΙ Β'

του πιο ελεύθερο, απολαμβάνει το συμπόσιο, μιλά ακατά­ σχετα, δεν ακούει τι λένε οι άλλοι και έχει την αξίωση να διευθύνει όχι μόνο τον εαυτό του αλλά και τους υπόλοιπους. ΚΛ. Σωστά. ΑΘ. Δεν είπαμε επίσης ότι όταν συμβεί αυτό, οι ψυχές των συμποσιαστών μαλακώνουν όπως το πυρακτωμένο σίδερο και γίνονται νεανικότερες και πιο ευαίσθητες, έτσι ώστε εκείνος που έχει την ικανότητα και τα προσόντα να τις διαπλάσει και να τις εκπαιδεύσει, μπορεί να το κάνει εύκολα σαν να ήταν παιδικές ψυχές; Ο παιδαγωγός αυτός είναι εκείνος που αναφέραμε πιο πριν —ο καλός νομοθέ­ της. Όταν ένας από τους μετέχοντες στο συμπόσιο γίνεται ενοχλητικός, θρασύς, ξεδιάντροπος και δεν μπορεί να πα­ ραμείνει κόσμιος και σιωπηλός τη στιγμή που πρέπει, δουλειά του νομοθέτη είναι να δώσει νόμους που θα τον αναγκάσουν να προσέχει τους τρόπους του. Κι αν συνεχίσει να παρεκτρέπεται, να μπορούν οι νόμοι να επιβάλλουν με δικαιοσύνη τον θεϊκό φόβο, που ονομάσαμε κοσμιότητα και ντροπή. ΚΛ. Ακριβώς. ΑΘ. Οι ψύχραιμοι και σοβαροί άνθρωποι πρέπει να διαφυλάσσουν τους νόμους και να τους χρησιμοποιούν, για να ελέγχουν τους μεθυσμένους. Η αντιμετώπιση ενός εχθρού είναι λιγότερο επικίνδυνη από τη μάχη κατά της μέθης χωρίς ψύχραιμους ηγέτες. Όποιος δεν μπορεί να υπακούει σ' αυτούς τους ηγέτες και τους στρατηγούς του Διονύσου, που πέρασαν τα εξήντα τους χρόνια, η ντροπή που θα νιώσει θα είναι μεγαλύτερη από εκείνη του ανθρώ­ που που παρακούει τους αρχηγούς του θεού του πολέμου*. ΚΛ. Πολύ σωστά. ΑΘ. Ώστε αν έπιναν και ευθυμούσαν, δεν θα ωφελού­ νταν όσοι έπαιρναν μέρος σε τέτοια συμπόσια; Ύστερα θα χωρίζονταν με περισσότερη φιλία από πριν, αντί να βρί-

161

ΠΛΑΤΩΝ

162

ΝΟΜΟΙ Β'

σκονται σε έχθρα όπως σήμερα. Αυτό θα γινόταν, επειδή θα είχαν νόμους που θα κανόνιζαν τις σχέσεις τους και θα τους έκαναν να υπακούουν στους νηφάλιους αρχηγούς, όταν θα έδιναν διαταγές στους μεθυσμένους. ΚΑ. Ακριβώς —αρκεί τα συμπόσια να γίνονται όπως τα περιγράφεις. ΑΘ. Ας μην κατηγορήσουμε, επομένως, αβασάνιστα το δώρο του Διονύσου* λέγοντας ότι είναι κακό και δεν αξίζει να το δεχτεί μια πόλη. Θα μπορούσε κανείς να αναφέρει πολλά απ' τα πλεονεκτήματα του. Όμως θα δίσταζα να αναφέρω μπροστά στο κοινό ακόμα και το πιο μεγάλο αγαθό που μπορεί να μας προσφέρει, γιατί ο κόσμος το παρανοεί και δεν μπορεί να το καταλάβει. ΚΑ. Ποιο είναι αυτό το αγαθό; ΑΘ. Τπάρχει κάποια σχετικά άγνωστη ιστορία και παράδοση που αναφέρει ότι η μητριά του Διονύσου, η Ήρα, του σάλεψε τα λογικά και εκείνος, για εκδίκηση, μας έστειλε τη βακχική μανία και τους οργιαστικούς χο­ ρούς, που τη συνοδεύουν. Για να τα καταφέρει, μας έκανε δώρο το κρασί. Εγώ, πάντως, αφήνω τέτοιες ιστορίες σ' αυτούς που δεν θεωρούν κακό να μιλούν έτσι για τους θεούς. Ξέρω όμως το εξής· κανένα ζώο δεν γεννήθηκε με το λογικό που αποκτά όταν φτάσει στην ωριμότητα του. Στο διάστημα που χρειάζεται μέχρι να φτάσει σ' αυτό το χαρακτηριστικό σημείο λογικής, δείχνει να συμπεριφέρεται παράξενα" ξεφωνίζει ασταμάτητα και, αμέσως μόλις κα­ ταφέρει να σταθεί στα πόδια του, χοροπηδά άτακτα. Ας θυμηθούμε όμως ότι αυτές οι ενέργειες αποτελούν τη βάση της μουσικής και της γυμναστικής. ΚΑ. Φυσικά το θυμόμαστε. ΑΘ. Κι ακόμα ότι είπαμε πως οι ίδιες ενέργειες έκαναν τους ανθρώπους να αντιληφθούν τον ρυθμό και την αρμονία και ότι την πρωτοβουλία για να μας τις μεταδώσουν την

163

ΠΛΑΤΩΝ

164

ΝΟΜΟΙ Β'

ανέλαβαν ο Απόλλωνας, οι Μούσες και ο Διόνυσος. ΚΛ. Πολύ σωστά. ΑΘ. Φαίνεται όμως ότι, σύμφωνα με την ίδια ιστορία, το κρασί δόθηκε στους ανθρώπους ως εκδίκηση, για να τους τρελαίνει. Η δική μας όμως ερμηνεία είναι εντελώς αντίθετη· το δώρο αυτό είχε σκοπό να γίνει φάρμακο, ώστε η ψυχή να αποκτήσει σεβασμό και το σώμα υγεία και δύναμη. ΚΛ. Φίλε μου, ανέπτυξες το θέμα υπέροχα. ΑΘ. Φτάσαμε λοιπόν στα μισά της εξέτασης του θέμα­ τος του τραγουδιού και της μουσικής. Να συνεχίσουμε, λέτε, με τα άλλα μισά ή να τα αφήσουμε στην άκρη; ΚΛ. Ποια άλλα μισά εννοείς; Πά>ς μπορείς και τα ξεχωρίζεις; ΑΘ. Είπαμε ότι το τραγούδι και ο χορός αποτελούν μαζί το σύνολο της εκπαίδευσης. Το ένα μέρος της, το φωνητικό, έχει σχέση με τους ρυθμούς και τις μελωδίες. ΚΛ. Ακριβώς. ΑΘ. Το δεύτερο μέρος σχετίζεται με τις κινήσεις του σώματος" υπάρχει και εδώ ρυθμός, που συνδυάζεται με τη διακύμανση της φωνής. Οι κινήσεις όμως του σώματος αποτελούν το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του, ακριβώς ό­ πως στο άλλο μισό οι μελωδίες είναι έργο των φωνητικών κινήσεων. ΚΛ. Πολύ σωστά. ΑΘ. Όταν ο ήχος της φωνής διαπερνά την ψυχή, το θεωρούμε αυτό εκπαίδευση στην αρετή και χρησιμοποιού­ με τον όρο «μουσική» για να το χαρακτηρίσουμε. ΚΛ. Και πάλι πολύ σωστά. ΑΘ. Όταν οι κινήσεις του σώματος, τις οποίες περι­ γράψαμε ως διασκεδαστικό χορό, έχουν ως αποτέλεσμα την τελειοποίηση και την υγεία του ίδιου του σώματος,

165

ΠΛΑΤΩΝ

166

ΝΟΜΟΙ Β'

τότε θα πρέπει να τις ονομάσουμε γυμναστική. ΚΛ. Ακριβώς. ΑΘ. Ας πούμε λοιπόν ότι εξαντλήσαμε το θέμα της μουσικής, δηλαδή το μισό του χορού που είπαμε ότι εξε­ τάσαμε και αναπτύξαμε πιο πριν. Αν συζητήσουμε και το άλλο μισό, τι μέθοδο πρέπει να ακολουθήσουμε; ΚΛ. Αγαπητέ μου φίλε, συζητάς με Κρητικούς και Σπαρτιάτες σχετικά με τη μουσική και ρωτάς τι πρέπει να γίνει με τη γυμναστική; Τι απάντηση νομίζεις ότι θα πάρεις από εμάς τους δυο; ΑΘ. Θα 'λεγα ότι με την ερώτηση σου μου έδωσες μια ξεκάθαρη απάντηση. Καταλαβαίνω μάλιστα ότι η ερώτηση αυτή που αποτελεί συγχρόνως και απόκριση, όπως είπα, απαιτεί την ανάπτυξη και την ολοκλήρωση του θέματος της γυμναστικής. ΚΛ. Κατάλαβες θαυμάσια. Ας συνεχίσουμε λοιπόν. ΑΘ. Πολύ ωραία —αφού μάλιστα δεν είναι καθόλου δύσκολο να συζητήσω μαζί σας πράγματα που σας είναι γνωστά. Έχετε πολύ περισσότερη πείρα σ' αυτή την τέχνη παρά στη μουσική. ΚΛ. Μιλάς σωστά. ΑΘ. Η πηγή λοιπόν αυτού του είδους διασκέδασης βρίσκεται στο γεγονός ότι κάθε ζώο έχει την έμφυτη συ­ νήθεια να χοροπηδά εδώ και εκεί. Ο άνθρωπος, όπως είπαμε, απέκτησε την αίσθηση του ρυθμού και αυτό τον οδήγησε στον χορό. Η μελωδία, με βάση τον ρυθμό, ένω­ σε* αυτά τα δυο στοιχεία για να δημιουργήσει τη χορωδία και την όρχηση. ΚΛ. Κι αυτό σωστό. ΑΘ. Έχουμε ήδη αναπτύξει το ένα μέρος του χορού. Θα προσπαθήσουμε τώρα να συζητήσουμε και το άλλο. ΚΛ. Εντάξει.

167

ΠΛΑΤΩΝ

168

ΝΟΜΟΙ Β'

ΑΘ. Αν συμφωνείτε, επομένως, ας αποδώσουμε στη χρήση του ποτού την πραγματική της αξία. ΚΛ. Τι εννοείς; ΑΘ. Ας υποθέσουμε ότι μια πόλη παίρνει στα σοβαρά τη συνήθεια που συζητάμε αυτή τη στιγμή και την αντι­ μετωπίζει με μια σειρά νόμων για την ανάπτυξη σωστών η θ ώ ν ας υποθέσουμε ότι κάνει το ίδιο και για τις υπόλοι­ πες απολαύσεις, επινοώντας ένα μέσο με το οποίο μπορεί να τις κατευθύνει. Αυτή η μέθοδος πρέπει να εφαρμόζεται σε κάθε περίπτωση. Αν όμως η πόλη θεωρεί το ποτό αθώα και αβλαβή απόλαυση και επιτρέπει σε οποιονδήποτε να πίνει όποτε θέλει με όποιους θέλει και να κάνει ό,τι θέλει, τότε πιστεύω ότι δεν πρέπει να πίνουν και να μεθούν ούτε η πόλη ούτε τα άτομα. Θα προχωρούσα μάλιστα πιο πέρα από τους νόμους των Κρητικών και των Σπαρτιατών και θα υποστήριζα τον νόμο των Καρχηδονίων, που απαγορεύ­ ει σε όλους όσους υπηρετούν στον στρατό να πίνουν κρασί στη διάρκεια των επιχειρήσεων και επιτρέπει μόνο τη χρήση νερού. Όσο για τους πολίτες, απαγορεύει να αγγί­ ζουν κρασί οι σκλάβοι και οι σκλάβες, οι άρχοντες που ασκούν τα καθήκοντα τους, οι πλοίαρχοι, οι δικαστές, και τα μέλη των συμβουλίων που πρόκειται να πάρουν μέρος σε κάποια σοβαρή συνεδρίαση. Δεν επιτρέπεται σε κανέναν να πίνει στη διάρκεια της ημέρας παρά μόνο για τόνωση του σώματος και της υγείας του αλλα ούτε και τη νύχτα που ο άντρας και η γυναίκα σκοπεύουν να τεκνοποι­ ήσουν. Θα μπορούσε κανείς να αναφέρει άπειρες άλλες περιπτώσεις στις οποίες ο λογικός άνθρωπος που σέβεται τους νόμους δεν πρέπει να πίνει κρασί. Όλα αυτα σημαί­ νουν ότι καμιά πόλη δεν χρειάζεται πολλά αμπέλια. Έτσι, σύμφωνα με νόμους που θα κανονίζουν τη γεωργία και τις υπόλοιπες καλλιέργειες, η παραγωγή κρασιού θα περιορι­ στεί μόνο στις απαραίτητες ποσότητες. Αυτή είναι, φίλοι μου, η τελική αξία του κρασιού στη συζήτηση μας. ΚΛ. Πολύ σωστά. Συμφωνούμε απόλυτα μαζί σου.

169

σελ. 25 Μίνωας. Μυθικός βασιλιάς της Κρήτης και ιδρυτής της θαλασσοκρατίας της, που από τη δεύτερη χιλιετία π.Χ. ά­ πλωσε την κυριαρχία της στο Αιγαίο. Σύμφωνα με τον Όμη­ ρο, ήταν γιος του Δία και της Ευρώπης και αδελφός του Ραδάμανθη και του Σαρπηδόνα- τον ανέθρεψε ο βασιλιάς της Κρήτης Αστερίωνας, του οποίου συχνά αναφέρεται και ως γιος. Πιστεύεται ότι ο Μίνωας ήταν ο πρώτος που εκπολίτισε την Κρήτη. Βασίλεψε με δικαιοσύνη και θέσπισε εξαιρετικούς νόμους' ήταν μάλιστα τόσο σημαντικοί, που έλεγαν ότι τους εμπνεύστηκε από τον Δία. Για τον Μίνωα εξάλλου λεγόταν πως «εννέωρος βασίλευε», δηλαδή κάθε εννιά χρόνια πήγαινε στο σπήλαιο του πατέρα του Δία, στο βουνό της Ίδης, να τον συμβουλευτεί σε ό,τι αφορούσε στη νομοθεσία, έτσι ώστε οι νόμοι να είναι θείες επιταγές. σελ. 25 Ο κρητικός ήρωας Ραδάμανθης, αδελφός του Μίνωα, δια­ κρινόταν για τη σοφία και τη δικαιοσύνη του. Λέγεται ότι θέσπισε τον κρητικό κώδικα, που αποτέλεσε υπόδειγμα στις άλλες ελληνικές πόλεις. Μετά τον θάνατο του, σύμφωνα πάλι με την παράδοση, κλήθηκε μαζί με τον Μίνωα και τον Αιακό στον Κάτω Κόσμο να κρίνει τους νεκρούς. σελ. 29 Δηλαδή στον πόλεμο, σελ. 31 Εννοεί τη θεά της σοφίας Αθηνά, που ήταν προστάτιδα της Αθήνας.

173

σελ. 33 Θεωρεί παράδοξο πως η πολιτεία είναι ηθικά κατώτερη, όταν κυβερνάται από μεγάλο αριθμό ατόμων, έστω και κακών και το αντίστροφο. σελ. 39 Ο Τυρταίος ήταν περίφημος ποιητής και έζησε γύρω στο 677 π.Χ. Λέγεται ότι κατά τον β' Μεσσηνιακό πόλεμο οι Σπαρτιάτες, ακολουθώντας κάποιο χρησμό, ζήτησαν από τους Αθηναίους να τους στείλουν τον Τυρταίο, του οποίου η ενθουσιώδης ποίηση τους προέτρεψε να νικήσουν. Τότε τον τίμησαν και τον πολιτογράφησαν συμπολίτη τους" οι πολεμι­ κές του ελεγείες μάλιστα ψάλλονταν στις εκστρατείες. Από τα ποιήματα του σώζονται, εκτός από μερικά αποσπάσματα, τρεις ολόκληρες ελεγείες με τον τίτλο Ύποθήκαι και ένα μικρό Έμβατήριον. Ο Αθηναίος εδώ αναφέρει τον πρώτο στίχο ενός ποιήματος και στη συνέχεια κάνει περίληψη των επόμενων εννέα. σελ. 43 Ο Λυκούργος ήταν νομοθέτης της Σπάρτης και έζησε, κατά τον Θουκυδίδη, 400 χρόνια πριν από τον Πελοποννη­ σιακό πόλεμο, δηλαδή γύρω στα 817 π.Χ. Σύμφωνα με την παράδοση, είναι ο μεταρρυθμιστής και θεμελιωτής της σπαρ­ τιατικής νομοθεσίας, που έβαλε τους Σπαρτιάτες να ορκι­ στούν ότι θα τηρήσουν την νομοθεσία του, ώσπου να επιστρέ­ ψει από τους Δελφούς, όπου πήγε να πάρει χρησμό. Όταν το μαντείο απάντησε πως η Σπάρτη θα έμενε ένδοξη, όσο τη­ ρούσε το πολίτευμα που της έδωσε, δεν επέστρεψε ποτέ εκεί και πέθανε με τη θέληση του μακριά της. Ζήτησε μάλιστα να ρίξουν τη στάχτη του στη θάλασσα, για μην μάθουν οι Σπαρ­ τιάτες τον θάνατο του και θεωρήσουν πως απαλλάχτηκαν από τον όρκο τους. σελ. 43 Ο Αθηναίος εννοεί ότι οι σύγχρονοι νομοθέτες ταξινομούν τα άρθρα των νόμων κυρίως με βάση τη φιλοσοφική τους

174

χροιά, συνεπώς την ειδικότερη ηθική που προάγει ο κάθε νόμος. σελ. 45 Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν θεοποιήσει τον Πλούτο. Κατά τον Ησίοδο ήταν γιος της Δήμητρας και του Ιασίονα- θεω­ ρείται ακόλουθος της Δήμητρας και της Περσεφόνης και παρουσιάζεται ως νεαρός ή παιδί που κρατά το κέρας της αφθονίας. Αργότερα, με την ανάπτυξη της κινητής περιουσίας, οι κωμικοί ποιητές τον παρουσιάζουν τυφλό" λέγεται μάλιστα ότι τον τύφλωσε ο ίδιος ο Δίας, για να αμείβει αδιακρίτως καλούς και κακούς. σελ. 47 Ο Αθηναίος προφανώς εννοεί τις ποικίλες κοινωνικοπολι­ τικές οργανώσεις της εποχής. σελ. 47 Ο άνθρωπος με ορθή κρίση δεν μπορεί να εξηγήσει τις πράξεις του με φιλοσοφικά κριτήρια. Γι' αυτό χρειάζεται γνώση ή σοφία ή λογική. σελ. 49 Πολύ συχνά ο Απόλλωνας, γιος του Δία και της Λητώς, επονομαζόταν Πύθιος, επειδή σκότωσε το φοβερό φίδι Πύ­ θωνα, που κάποτε είχε καταδιώξει τη μητέρα του. σελ. 49 Τα τμήματα της αρετής είναι ο αυτοέλεγχος, η δικαιοσύνη και η ορθή κρίση. σελ. 51 Η κρνπτεία ήταν άσκηση των νεαρών Σπαρτιατών, με την οποία προετοιμάζονταν στην τέχνη του πολέμου. Στέλνονταν για μυστική επιτήρηση των ειλώτων και συντηρούνταν με τροφές που έκλεβαν από αφύλακτες γι' αυτό τον σκοπό απο­ θήκες.

175

σελ. 53 Αναφέρεται στην κρυπτεία και τους γυμνικούς αγώνες, σελ. 59 Η αναφορά από τον Αθηναίο είναι λίγο ασαφής, σελ. 61 Ο Γανυμήδης ήταν πολύ ωραίος νέος από βασιλικό γένος της Τροίας, κατά την πιθανότερη εκδοχή γιος του Τρώα και της Καλλιρόης. Όταν κάποτε έβοσκε τα βόδια του πατέρα του, ο Δίας μαγεμένος από την ομορφιά του τον ερωτεύτηκε και τον οδήγησε στον Όλυμπο' εκεί υπηρέτησε ως οινοχόος των θεών ρίχνοντας το νέκταρ στα ποτήρια τους. σελ. 63 Στις γιορτές του Διονύσου διάφοροι μεθυσμένοι πάνω σε άμαξες φώναζαν αισχρά αστεία προς το πλήθος. σελ. 75 Λέγεται πως ο Κάδμος ίδρυσε τη Θήβα σπέρνοντας τα δόντια δράκοντα απ' όπου φύτρωναν οπλισμένοι άνδρες. Οι απόγονοι του, Ετεοκλής και Πολυνείκης, πολέμησαν μεταξύ τους για την εξουσία, γεγονός που στοίχισε τη ζωή και των δύο. Για τον λόγο αυτό νίκη που έχει καταστρεπτικά αποτε­ λέσματα, ονομάζεται από τότε «καδμεία». σελ. 77 Οι «πρόξενοι» ήταν πολίτες υπεύθυνοι για την προστασία των ξένων της πόλης, η οποία τους διόριζε. Έτσι η οικογένεια του Μέγιλλου είχε οριστεί από την Αθήνα ως πρόξενος των Αθηναίων πολιτών που βρίσκονταν στη Σπάρτη. σελ. 77 Ο Κλεινίας φαίνεται να έχει μπερδέψει τις χρονολογίες. Ο Επιμενίδης, γνωστός μάντης και σοφός, έζησε γύρω στα 600 π.Χ. σελ. 91 Η ντροπή (αισχύνη), ένα είδος φόβου, μας αναγκάζει ν'

176

αντιστεκόμαστε σε πειρασμούς στους οποίους, κάτω από άλλες συνθήκες, θα υποκύπταμε. σελ. 99 Απαριθμώντας τα συναισθήματα ο Αθηναίος αναφέρει και τη δειλία, που παραξενεύει τον αναγνώστη. Ίσως εδώ να εννοεί το θάρρος σελ. 101 Δηλαδή σε οινοποσία, σελ. 105 Οι Μούσες ήταν οι εννέα κόρες του Δία και της Μνημο­ σύνης (ή, κατ' άλλη εκδοχή, της Αρμονίας ή ακόμη του Ουρανού και της Γαίας)· ζούσαν στις πλάγιες του Ελικώνα κάτω από την αρχηγία του Απόλλωνα. Δεν ήταν μόνο προ­ στάτιδες της Μουσικής, που ευφραίνουν τον Δία με τα γλυκά τους τραγούδια, αλλά και της Νόησης σε όλες της τις μορφές: την ευγλωτία, την πειθώ, τη σοφία. Το πρώτο άσμα τους το τραγούδησαν, όταν οι Ολύμπιοι νίκησαν τους Τιτάνες. Καθεμιά προστάτευε μία τέχνη· η Καλλιόπη την επική ποίηση, η Κλειώ την ιστορία, η Πολυμνία τους ύμνους, η Ευτέρπη τη λυρική ποίηση, η Τερψιχόρη τον χορό, η Ερατώ την ερωτική ποίηση και τη μιμητική, η Μελπομένη την τρα­ γωδία, η Θάλεια την κωμωδία και η Ουρανία την αστρονομία. σελ. 107 Εδώ ο Πλάτωνας δίνει παιγνιώδη ετυμολογία της λέξης χορός' υποστηρίζει ότι παράγεται από τη λέξη χαρά. σελ. 117 Η Ίσιδα ήταν Αιγύπτια θεά, σύζυγος του Όσιρη και μητέρα του θεού-ήλιου Ώρου* ήταν η μητέρα όλων των θεών και η νικήτρια των δυνάμεων της νύχτας. Η λατρεία διαδό­ θηκε στους Έλληνες που την ταύτισαν με την Δήμητρα. σελ. 123 Οι κριτές στους καλλιτεχνικούς και αθλητικούς αγώνες

177

έδιναν όρκο ότι θα έβγαζαν την ετυμηγορία τους χωρίς φόβο ή εύνοια. σελ. 123 Μάλλον επρόκειτο για ελληνικό έθιμο, του οποίου καμιά πληροφορία δεν είναι γνωστή. σελ. 127 Ο Μίδας ήταν βασιλιάς της Φρυγίας, με τον οποίο συνδέ­ ονται πολλοί μύθοι. Ο πιο γνωστός απ' αυτούς αναφέρεται στην απληστία του. Ο Διόνυσος, για να τον ευχαριστήσει που έσωσε ένα από τους Σιληνούς της ακολουθίας του, δέχτηκε να πραγματοποιήσει οποιαδήποτε επιθυμία του. Ο Μίδας ζήτησε να γίνεται χρυσάφι ό,τι αγγίζει. Όταν όμως διαπίστωσε πως γινόταν χρυσός και το φαγητό του, προκειμένου να μην πε­ θάνει, ζήτησε από τον Διόνυσο να πάρει πίσω το «δώρο»· τότε ο θεός τον απάλλαξε λέγοντας του να πλύνει τα χέρια του στον ποταμό Πακτωλό. σελ. 127 Ο Κινύρας ήταν Ασιάτης, γνωστός για τη χλιδή του. Θε­ ωρείται ο πρώτος βασιλιάς της Κύπρου και ιδρυτής της Πά­ φου. Λέγεται ότι εισήγαγε στο νησί τη λατρεία της Αφροδί­ της, της οποίας ήταν και ιερέας. σελ. 127 Εννοείται ο Τυρταίος, σελ. 131 Η λέξη άσχημα (κακώς) είναι αμφίσημη" σημαίνει «ά­ θλια» ή ((ανήθικα». Ο Κλεινίας φαίνεται να κατανοεί την πρώτη σημασία. σελ. 133 Γιατί οι θεοί φαίνονται ν' αρνούνται την ευτυχία στους ενάρετους. σελ. 135 Ο Αθηναίος δεν θέλει να δώσει την εντύπωση ότι πιστεύει

178

στο ρητό: εάν κάτι. είναι καλό, τότε δεν είναι ευχάριστο και το αντίστροφο. Ο ίδιος πιστεύει ότι το καλό είναι και ευχάριστο. Οι έννοιες «καλό» και «ευχάριστο» είναι αδιαχώριστες. σελ: 137 Αφορά στον μύθο της ίδρυσης της Θήβας από τον Κάδμο, σελ. 137 Των παιδιών, των νέων και των ενηλίκων, που ήταν αντί­ στοιχα αφιερωμένοι στις Μούσες, τον Απόλλωνα και τον Διόνυσο. σελ. 139 Μια από τις προσωνυμίες του Απόλλωνα ήταν Παιάνας· δήλωνε τη θεραπευτική δύναμη που του αποδιδόταν. σελ. 161 Εννοεί τον Αρη. σελ. 163 Το κρασί. σελ. 167 Αφού το τραγούδι και ο χορός εμπεριέχουν ρυθμό, ήταν σωστός ο συνδυασμός των δύο σ' ένα είδος τέχνης (διθύραμβος).

179