701 OSMANLI ••
OZEL SAYISI iV kültür
ve
sanat
OSMANLI'DA KÜLTÜR Kültürel Yapı Saim Savaş
Zaviyelerin Türk Kültürünün Gelişmesindeki Rolü/ 11
.
Emir Sultan ve Erguvan Faslı/ 18
Hüseyin Algül
Zeynep Tanm-Ertuğ Gülgün Üçel-Aybet
Osmanlı Devleti'nde Resmi Törenler ve Birkaç Örnek/ 27 Osmanlı Devletçiliği ve Divan'ın Çalışması/ 35
Balkanlar'da Türk Kültürü/ 47
Muzaffer Tufan
Osmanlılarda Kütaphane ve Kütüphanecilik Geleneği/ 56
lsmail E. Erünsal Süleyman Beyoğlu
Osmanlı!a�e Mukaddes Emanetler/ 74
Kültür Hayatı Ulema Semtinden "Cafe"ler Semtine Süleymaniye i'....81
Aynur Can Namık Açıkgöz
Osmanlı Kadınının Giyim Kuşamı/ 100
Sevgi Gürtuna Nevin Halıcı
Kahvenin Edebil Serüveni/ 90
'
Osmanlı Dönemi Mutfağı/ 112
Hüseyin Salman
Eski Türk Devletleri ve Osmanlı Devleti'nde Saygı ve İtaat ile
İlgili Davranışlar/ 120 Hüsamettin Erdem
Osmanlı'da Ahlak ve Ahlak Risaleleri/ 126
OSMANLI'DA DİL VE EDEBİYAT Osmanlı Türkçesi Osmanlı Türkçesi/ 145
Ahmet B. ErctJasun
Erken Dönem Osmanlı Türkçesi/ 153
Mustafa ôzkan lsmail Parlatır
XIX. Yüzyıl Osmanlı Türkçesi/ 165
Ahmet Yılmaz
XVIII. Yüzyılda Yapılmış Bir "Atasözü" Derlemesi/ 176 Osmanlı'da Esperanto -İlk Yapma Dil "Baleybelen"- İlk Yapma
Mustafa Koç
Dilin Kunıcusu Muhyi-! Gülşeni/ 179 Osmanlılar Döneminde Avustuıya'da Türkoloji ve Türkçe
M. Sani Adıgüzel
Öğretimi/ 184 Osmanlı Döneminde Araplara Türkçe Öğretimi ve İbn
Mehmet Akkuş
Muhammed Salih'in Eserleri/ 189 Osmanlılar Döneminde Dilimizde Allah, İlah, Tanrı
H. lbrahim Şener
Kavramı I 192
Osmanlı Türk Edebiyatı Osmanlı Dönemi ile ilgili Türk Efsaneleri I 202
Metin Ergun
Osmanlı Devleti'nin Kuruluşunu Konu Alan Romanlar I 210
Zeynep Kerman
Abdurrahman Güzel
Osmanlı Devleti Döneminde Dini-Tasavvufi Türk
Edebiyatı/ 214 Türk Tasavvuf Şiirinde Allah Tasavvuru I 232
Bilal Kemikli
Osmanlı Döneminde Türk Şiir Zevkinin Menşei Hakkında I 239
Şerif Aktaş
700 Yılın Şiiri/ 242
lskender Pala
İstanbul'un Fethi Döneminde Osmanlı Kültür ve
Necla Pekolcay
Edebiyatı I 251 Divan Edebiyatında Bezm, Alat-ı Bezm ve Adab-ı Sohbet I 254
Günay Kut
Edebiyatta Üslup ve Anlam Derinliği Çağı: XVII.
Namık Açıkgöz
Yüzyıl/ 268 Osmanlı Devrinde Mektup Yazma Geleneği I 277
1. Çetin Derdiyok Mustafa Miyasoğlu Nüket Esen
XIX.
inci Enginün
Osmanlı Hikayesi ve Roman I 287 Yüzyılda Roman I 299
Yeni Fikirlerinin Yansıma Alanı Olarak Edebiyat
(1859-1923) I 304
OSMANLI'DA SANAT Osmanlı' da Estetik Osmanlı Estetik Dünyasına Bir Bakış/ 319
Beşir Ayvazoğlu
Osmanlı Kentinde Estetik Üzerine Deneme/ 331
Sadettin Ökten
Osmanlı Türk Mimarisi Semavi Eyice
Osmanlı Devri Türk Mimarisi/ 340
M. Oluş Arık
Osmanlı Mimarisinin Gelişimine Genel Bir Bakış / 360
Hakkı Acun
Erken Devir Osmanlı Mimarisi / 372 Klasik Dönem Osmanlı Mimarisi/ 384
Abdüsselam Uluçam
Osmanlı Mimarisinin Gelişiminde Hassa Mimarlar Ocağı'nın Yeri,
Zeki Sönmez
Örgütlenme Biçim ve Faaliyetleri/ 404
Doğan Kuban
Sinan/ 410
Cengiz Bektaş
İnsancıllaştıran Çağdaş İnsan Sinan/ 420 Mimar Sinan'ın Eserlerinde Modüler Sistem ve Ebced Hesabı/ 425
lsmail Yakıt
Batılılaşma Dönemi Anadolu Türk Mimarisine Bir Bakış/ 429
Rüçhan Arık
XX. Yüzyıl Başlarında Görülen Osmanlı Mimarisi/
Nurcan inci Fırat
443
Osmanlı Medreseleri/ 452
Zeynep Ahunbay
Osmanlı Dönemi Külliyeleri/ 457
Gönül Cantay
Osmanlı İmparatorluğu'nda Menzil Yolları ve Menzil
Fatih Müderrisoğlu
Külliyeleri ! 467 Osmanlı Evi/ 475
Turgut Cansever
Türk Evi, Osmanlı Evi/ 484
Haşim Karpuz
Balkanlar'da Osmanlı Mimarisi ! 490
Mehmet lbrahimgil
Osmanlı Kentini Okumak, Osmanlı-Rumeli Kentlerinin
Sercan Y ıldırım
Düşündürdükleri / 498
----
-
Osmanlı Türk Musikisi Nilgün Doğrusöz
Geleneksel Türk Müziğinde Makam ve Unsurlar / 505
Osman Nuri ôzpekel
Şair ve Bestekar Osmanlı Padişahları/ 514
XVIII. Yüzyılın Büyük Bestekarlarından Itri/ 433
Recep Uslu
Osmanlı İmparatorluğu'nda Klasik Batı Müziği/ 538
Vedat Kosa!
Ômer Tuğrul lnançer
Osmanlı Musikisi Tarihinde Tasavvuf Musikisine Bir
Bakış/ 551 XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Dini Musiki/ 564
Nuri ôzcan T.
Nejat Eralp
Osmanlı'da Mehter/ 575
Mustafa Cahit Atasoy
Kültür ve Medeniyet Açısından Osmanlılar Dönemindeki
Türk Musikisi/ 584
--------��---"--�-€
Geleneksel Osmanlı Türk Sanatları HAT
M. Uğur Derman
Osmanlı Türklerinde Hat Sanatı / 589
Muhittin Serin
Osmanlı Hat Sanatı/ 595
Hüsrev Subaşı
Hattat Osmanlı Padişahları / 603 Osmanlı Sultanlarının Tuğraları ve Tuğralı Belgeler / 610
Şule Aksoy
TEZHiB VE CiLT
Osmanlı Sanatında Cilt/ 620
Zeren Tanındı F.
Osmanlı Asırlarında Ush1p ve Sanatkarlarıyla Tezhip
Çiçek Derman
Sanatı/ 624 Türk Tezhip Sanatının Süsleme Unsurları / 634
Hatice Aksu MiNYATÜR
Osmanlı Minyatür Sanatı / 647
Oktay Aslanapa
Osmanlı Döneminde Türk Minyatürü/ 654
Zeren Tanındı EBRU
M. Uğur Derman
Osmanlıların Renk Cümbüşü: Ebruculuk/ 660
ÇiNi
Erken Osmanlı Mimarisinde Çini CXV-XVI. Yüzyıl Başı İznik-Bursa-
Gönül Ônıry
Edirne) I 664 Osmanlı Çiniciliğinde İznik/ 669
Ara Altun
DiGER SANATLAR
Tercan Yılmaz
Osmanlı Maden Sanatı/ 676 Osmanlı Kuyumculuğu/ 681
Aygün Ülgen Yıldız Demiriz
Osmanlı Kalem İşleri I 694 Osmanlı Dönemi Halıları/ 610
Bekir Deniz
Osmanlı'da Resim ve Heykel Günsel Renda Kıymet Giray
Osmanlılarda Padişah Portreciliği/ 713 Osmanlı İmparatorluğu'nda Yağlı Boya Resim Sanatının Gelişim
Çizgisi/ 720
Seyfi Başkan
XVIII. ve XIX. Yüzyıl Avrupa Sanatında "Osmanlı" "Turquerie" ve "Oryantalizm"/ 736
Osmanlı İmparatorluğu'nda Heykel Sanatının Gelişim
Kıymet Giray
Çizgisi/ 748
Engin Ôzendes
Osmanlı İmparatorluğu'nda Fotoğraf/ 753
Osmanlı'da Sahne Sanatları Dilaver Düzgün
Geleneksel Türk Tiyatrosu / 766
ôzdemir Nutku
Darülbedayi'den İstanbul Şehir Tiyatroları'na/ 778
Halit Re.fiğ
Osmanlı'da Sinema / 786
-..... ... .....____________________� .
Osmanlı Dönemi'nde
(1444-1446, 1451-1481) isteği üzerine
Türk Minyatürü
de Ferrara'yı muhtemelen 1477-1478 yılında istan
opolili Fer
dinand sanatçı Pisanello'nun öğrencisi Constanzo bul'a göndermiştir. Bu sanatçı İstanbul'da kaldığı süre içinde II. Mehmed için bronzdan madalyonlar hazırlamıştır. Madalyonlardan biri 1481 tarihlidir ve bir yüzünde II. Mehmed'in profılden büst portre si, diğer yüzünde onu at üzerinde gösteren tasviri vardır (Oxford. AM). Topkapı Sarayı Müzesi Kütüp hanesi'nde Fatih Albümü olarak bilinen bir murak ka içinde yer alan Fatih portresini (H.2153, 145a)
Zeren Tanındı*
yukarda adı geçen madalyonla olan benzerliğinden dolayı kimi araştırmacılar Constanzo de Ferrara'ya, kimileri doğulu bir sanatçıya atfederler. Sultan II. Mehmed'in Venedik yönetiminden bir bronz dö kümcüsü ve heykeltraş istemesi üzerine Venedikli ressam aileden Gentile Bellini 1479-1480 yılında is tanbul'a gönderilmiştir. Bellini'nin İstanbul'daki ça lışmalarından
günümüze kalanlar, II. Mehmed'in
yağlıboya portreleri (Londra NG, Nr. 3099), bronz madalyonu ve figür çizirrıleridir (Londra. BM. Nr.
İlk Örnekler
P.p. 1-19, 1895-9-16-974). Bir Osmanlı seçkini ve
Sanat değeri olan elyazma eserlerin hazırla nabilmesi her şeyden önce sanat destekleyicisinin
654
varlığına bağlıdır. Hükümdarlar, vezirler, eyalet va lileri, şehzadeler, hanım sultanlar sanatı destekle yenlerin önünde gelir. Bu kişilerin zenginlikleri, il gilerinin derecesi, sanatçıların yetenekleri üretilen eserlerin nitelikli olmasında etkili olmuştur. Os manlı döneminde nakkaşhane etkinliğinin 15. yüz yılın ilk yarısında Sultan I. Mehmed (1413-1421), II. Murad (1421-1444, 1446-1451) ve devlet adamı
Umur Bey'in (ölm. 1461) koruyuculuğunda Bur sa'da yoğun olduğunu kanıtlayan örneklerin olma
bürokratı olan yazar Mustafa Ali, 1587 yılında yaz dığı Menakıb-ı Hünerveran isimli eserinde Fatih döneminde, Türk ressam Sinan Bey'in Venedikli ressam Mastori Pavli'nin öğrencisi olduğunu, Sinan Bey'in öğrencisi olan Bursalı Ahmed Şiblizade'nin de portre yapan ressamların en iyisi olduğunu be lirtir. Fatih Albümü içinde yer alan bir diğer portre Sultan II. Mehmed'i bağdaş kurmuş otururken, bir elinde mendil, diğerinde tuttuğu gülü koklarken betin1ler ve bu resim Sinan Bey'e veya Al1med Şib lizade'ye atfedilir (TSM, H.2153.lOa). Fatih'in oğlu Sultan II. Bayezıd (1481-
sına rağmen bu döneme ait minyatürlü bir eser bi
1512)'ın kültür himayeciliği onun 27 yıllık Amasya
linmektedir. Bu eser de Germiyanlı Süleyman Şah,
valiliği süresinde olduğu gibi İstanbul Sarayı'nda
Emir Süleyman ve Sultan I. Mehmed tarafından hi
da sürer. Yeni sultanın kitaba olan geniş ilgisi ba
maye gören şair Ahmedi'nin İskendername'sidir (Faris BN, Turc 309). Türk minyatür sanatının ör nekleri başkentin Bursa'dan Edirne'ye ve sonra İs tanbul'a taşınmasıı;dan sonraki yıllarda artmaya başlar. Edirne'de hazırlandığı bilinen örnekler az olmasına rağmen
bunların resimleri, Türk tasvir
sanatının gelişmesine bir yol hazırlamıştır. Bunlar 1455-1456 tarihli Dilsuzııame (Oxford BL, Quseley 133) ve bu yıllara tarihlenebilen Külliyat-ı Katibi (TSM, R.989) ile Ahmedi'nin lskeııdernamesi (Ve nedik ML, Cod. Or. XC)'dir. Sultan II. Mehmed'in
basından devraldığı kitap hazinesinin sistemli ka taloklama çalışmasının yapılmasına yol açar. 15. yüzyılın son çeyreğinde resim sanatının son derece özenli ve özgün örneklerinin yaratıldığı Timurl yö netimindeki Herat'tan, Akkoyunluların yönetimin deki Şiraz ve Tebriz'den Osmanlı Sarayı'na sanatçı göçleri artar. Timurl döneminin ünlü şairi Molla Ca mi, eseri Silsile! el -Zeheli in üçüncü bölümünü Sul tan II. Bayezıd için yazar. Fars dilinin sevilen eser lerinden Assar'ın Mihr ve Müşten'sinin Akkoyunlu ('J P;of Dr., Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Öğretim Uyesi.
!ar döneminde Şiraz'da hazırlanmış resimli bir kop
disine Osmanlı padişahı tarafından resmen, Os
yası bu Osmanlı
(TSM,
manlı padişahlarının tarihte görüldükleri dönem
A.3563). Onun döneminde Saray Nakkaşhane
den başlayarak resimlenmek üzere manzum bir ta
si'nde Kelile
rih yazma görevi verilen ilk yazar-şehnameci Fet
ve
sultanına gönderilir
Dimııe (Bombay POWM, Nr. 51.34;
Bursa İK. Hüseyin Ç. 763), Hüsrev ve Şirin (TSM,
MMA, 69.27)
hullah Arif Çelebi'dir. Kanuni Sultan Süleyman'ın
H. 686, Uppsala UL, Vet. 86; New York
(1520-1566) emriyle yazdığı Şehname'sini Arifi beş
gibi konusu edebiyat olan eserlerin resimlendirildi
ciltte toplar. Bu tarihin beşinci cildi olan Süleyman
ği görülür. Bilge peygamber Süleyman'ın yaşamını
name, Sultan Süleyınan'ın saltanatının 1520-1558
anlatan Süleymaııııame, Bursalı şair Uzun Firdevsi tarafından bu sultan için yazılır ve resimlenir (Dub lin CB, T.406).
yılları arasında geçen olayları konu alır (TSM. H.1517). 1558 yılında hazırlanan ve içinde 69 resim bulunan eseri çıraklarıyla beraber beş nakkaş ha zırlamıştır. Bu ressamlardan özellikle biri, baştan başa derin gözlemlerle bezenmiş, zengin içerikli,
Minyatür Sanatında
tarihi kaynak değeri bakımından önemli çizimler
Verimli Bir Dönemin Başlangıcı
ortaya koymuştur. Bu eseri resimleyen nakkaş eki
Osmanlı Devleti'ni yönetenler başta sultan
binin başı olduğu sanılan ve adı bilinmeyen bu res
ve vezirler olmak üzere, Osmanlı topraklarına katı
samın üslubu, onun 16. yüzyılın ikinci yarısında
lan ülkelerin zenginliklerinin, meydana getirilen sa
Türk resmine özgü özellikleri belirleyen Nakkaş
nat eserlerinin ve sanatçılarının değerini çok iyi bi
Osman olabileceğini
liyorlardı. O ülkenin taşınabilen değerleri ve sanat
ıııaııııaıne'nin bir diğer ressamının da figür ressam
çılarının bir kısmı Osmanlı sarayına getirilmiştir. Özellikle Sultan I. Selim döneminde (15121520) doğudan getirilen sanatçıların Osmanlı nak kaşhanesinin belirli bir düzeye ulaşmasında önem li rolleri olmuştur. Saray nakkaşhanesinin bu orta mında resimlendirildiği bilinen ilk eserlerden biri
düşündürmektedir. SıUey
. lığında bir çığır açtığı söylenebilir. Bu dönemde ise figür resmi ve özellikle devlet adamlarının portre lerini çizmekle ünlenen ressam Nigar! vardır. Dola yısıyla Nigarl'nin imparatorluk sanatının bu baş yapıtını resimleyen sanatçı kümesi arasında yer aldığı düşünülmelidir.
1515 tarihli Maııtık at-Tayr (TSM, E.H.1512) ve
Enderun'da yetişen Nasuh b. Karagöz b.
1520-1530 yılları arasına tarihlenen ve Osmanlı ta
Abdullah el-Bosnavi 16. yüzyılın ilk yarısında yaz
rihiyle ilgili resimli kitapların ilklerinden olan Se
dığı ve resimlediği tarilı kitapları, yaptığı mimari
liınııame'dir (TSM, H.1597-98). Böylece Osmanlı
maketler, silahşörlük gösterileriyle ün yapmış ve
ülkesine doğudan ve batıdan katılan yeni ülkeler
matrak oyunundaki becerisi dolayısıyla Matrakçı
den gelen sanatçıların, sarayda eğitilmiş olanların
Nasuh olarak tanınmıştır. Nasuh Sultan II. Bayezıd
ve İstanbul esnafı arasından seçilen sanatçıların
ve I. Selim döneminde yapılan seferlerin kimi men
katkılarıyla nakışçılığı az, doğalcı yönü ağır basan
zillerini, Sultan Süleyman'ın İran ve Macaristan se
bezeme üslubuyla ve gerçeklere dayanan, belgesel yönü ağır basan bir tasvir türüyle Osmanlı'ya öz gü üslubun 1520 yıllarına doğru ortaya çıktığı gö rülür.
ferlerinde ordunun izlediği menzilleri, Barbaros Hayreddin Paşa'nın kumandasındaki Osmanlı do nanmasının güney Avrupa limanlarına yaptığı se ferde konaklanan limanları insan figürlerine yer
Osmanlı tasvir sanatında dingin, ağırbaşlı
vermeden resimlemiştir. O, topoğrafik manzaralara
diziler halinde hazırlanan ve konuları tarih olan
gözü büyüleyen bir düzen vermiş, yazıyla anlata-
eserlerin ayrıcalıklı bir yeri vardır. Bu tür resimli ki
madıklarını görsel dile aktarmış, İslam'da salt man
tapların başında Osmanlı padişahlarının
tarihini
zara ressamlığında çığır açmış, kentlerin 16. yüzyıl
manzum olarak anlatan ve Şehname adı verilen
daki durumlarını sanki fotoğraf çeker gibi belgele
eserler gelir. 15. yüzyıl sonlarında resimlendirildiği
miştir (İstanbul ÜK, T.5964; TSM, H.1608, R.1272;
sanılan Şehııanıe-i Melik-i Ümmi (TSM, H.1123), bu
Dresden SLB, E.391). Osmanlılar'da yaygın olan bir
türün ilk örneği olarak Sultan II. Bayezıd
döne
tür resim üslubu da Sultan I. Süleyman döneminde
mindeki (1481-1512) bazı olayları konu alır. Ken-
ortaya çıkmaktadır. Bu resimler hac töre ve yön-
655
temlerini, Kudüs, Mekke ve Medine şehirlerinin özelliklerini anlatan eserlerde veya hac vekaletna
meci öğelerle verilmiyordu. Doğu'nun masal dün
mesi olarak hazırlanmış rulolarda yer alır. Nasuh'un
yası, aşırı özenle çizilmiş çiçekli bahçeler, kat kat
çizimleri gibi figürsüz, plan ve kroki şeklindeki bu
ve duvarları süslemeli köşkler, ince, uzun, zarif gü
resimler salt kutsal yerleri değil, eserlerin hazırlan
zeller Osmanlılar'ın tasvir dünyasına girmiyordu.
dığı dönemde hac yolu üzerindeki mimarlık örnek
Osmanlı ressamları doğaya
lerini, Osmanlı sultanlarının kutsal kentlerdeki imar
yaklaşıyordu. Gölgeleme yapmadan kullandıkları
faaliyetlerini de belgelemektedir (TSM, A.3547,
renkler resme bir duruluk getirir, sahneye yerleşti
gerçekçi bir tavırla
rilen öğelerin ilk bakışta kavranmasına yardımcı
R.917, H.1812). Osmanlı saray nakkaşhanesinin teşkilatlan maya başladığı ve henüz tarih kitaplarını resimle menin yaygın bir gelenek olmadığı sıralarda, nak kaşhanenin ilk çalışmaları edebi konulu eserlerdi. Ali Şir Nevai'nin Hamse ve Divan'ları, İslam klasik lerinin ünlü iki kitabı Hamse-i Nizami ve Şebna me-i Firdevsi nüshalarının Türkçe çevirileri resimle
mek için seçilen eserler olur. Beceriksiz bir pers pektifle çizilen mimariler, vücutların naif görüntü süne aykırı iri sarıklı ve asker taburu gibi dizilmiş figürler, uçları sivrilerek kıvrılan küme çiçekler ve serviler bu eserleri resimleyen musavvirlerin özel likleridir (TSM, H.802, R.804).
olur. Resim düzeninin ana çizgileri paraleller, diya gonaller ve yılanvari dönüşlerdir. Kenar çizgileri eriyip yok olmamıştır, her şeyin sınırı açıkça belli dir. Nakkaşhane yönetimi İslam kitap ressamlığına, resin1lenecek eserlerin konusunun seçiminde de yenilikler getirmiştir. Padişahların ve paşaların ka tıldıkları savaşlar, elçi kabulleri; padişahların avlan madaki, cirit, ok atmadaki hünerleri padişahlara yaraşan bir tantanayla yürüyen ordu alayları, dü ğün şenlikleri, padişah portreleri resimlenmek için seçilen konulardır. Bütün bu resimlerde ilk algıla nan, törenlere özgü resmi, ağırbaşlı ortamın varlığı, imparatorluğun dinamik ama dizginli gücü, yüksek ölçüde bir düzenin varlığıdır. Bu yaklaşım Osman
16. yüzyılın ilk yarısından sonra Osmanlı
656
dönemin Safevi minyatürlerinde olduğu gibi süsle
lı tasvirine bir belge niteliği kazandırır. Bunlar, kül
Saray Nakkaşhanesi'nde bu dönemin veya önceki
tür, ekonomi, mimarlık ve kurumlar tarihiyle ilgile
dönemlerin hattat, musavvir ve müzehhiplerinin
nenler için ayrıntılı görsel malzemelerdir.
tek yapraklar halinde olan çalışmalarını bir arada toplayan murakka (albüm) yapımcılığının yaygın laşmaya başladığı görülür. Resin1leri bu tür albüm lerde yer alan ressamlardan biri de Şah Kulu'dur. Onun atıf imzasını taşıyan veya ona atfedilen çalış malar, gövdesinin ana çizgileri kalın hatla belirlen miş ejderler, kıvrılan veya ani dönüşle kırılan dal lar üzerindeki hançervari yapraklar, hatayı dizileri veya demetleri, değerli bir kuyumcu yapıtı özeniy le bezenmiş giysili peri resimleridir (TSM, H.2154, 2a; Washington FGA, 37.7). Nakkaş Veli Can, onun geleneğini,
16. yüzyılın ikinci yarısında sürdüre
cektir (TSM, H.2162, 8b, H. 2168,15a).
Osmanlı minyatür sanatının verimli ve iliti şamlı bir dönemi de Sultan III. Murad'ın saltanat yıllarıdır (1574-1595). Osmanlı padişahlarının tarih leri bu dönemde minyatürlenen eserler arasında önde gelir. Şehnamecilik görevi Seyyid Lokman'a verilmiştir. O Nakkaş Osman ile birlikte çalışacak tır. İşte bu ikilinin ve yardımcılarının hazırladığı eserlere Tarib-i Sultan Süleyman, Şebııame-i Selim Han, Şebiıışebııaıne, Hüııerııame, Zübdet üt-Teva rib adları verilir ( Dublin CBL, T.413, T. 414; TSM,
A.3595. B.200. H.1523.1524. H. 1321; İstanbul ÜK, F.1404. İstanbul TİEM, 1973 ). Ayrıca sünnet düğü nü
şenliklerini
betimleyen
Surııame
(TSM,
H.1344), Hz. Muhammed'in yaşam öyküsünün re simli örneği Siyer-i Nebi (TSM, H.1221, 1222. New
Değişen Temalar ve Üsluplar 16. yüzyılın ikinci yarısından sonra
York PL, T. 3; Dublin CBL, T. 419) resimlenen diğer Saray
eserlerdir. Sultan III. Murad'a kadar Osmanlı padi
Nakkaşhanesi'nin çalışmaları gerek üslup gerekse
şahlarının portrelerini bir kitap içinde toplama ge
konu bakımından diğer İslam ülkelerinin resim sa
leneği de bu dönemde yine Seyyid Lokman ve
natından özellikle Safevilerden tamamen ayrılmış
Nakkaş Osman işbirliğiyle kurulur. Nakkaş Os
tır. Doğa tasvirleri geçmiş yüzyılların ünlü nakkaş
man'ın portreleri 3/4 profılden, diz çökmüş veya
hanelerine sahip Calayiri, Türkmen, Timurl ve aynı
bağdaş kurmuş oturur, bir elinde mendil, diğerinde
kitap veya çiçek tutar. Onun seri halde sultan port
Ehl-i Hırefe bağlı olsun veya olmasın sarayın hiz
releri tasarımı, çağdaşı ve sonraki Osmanlı nakkaş
metinde yönetimin istediği doğrultuda eser ver
larına model olur (TSM, H.1563; İstanbul
mekle yükümlüydü. Ancak yeni uyum ve güzellik
ÜK,
yolları yaratınada sanatçı ö�gür davranır. Farklı sa nat ortamlarından da gelmiş olsalar, 16. yüzyıl baş
T.6087).
Osmanlı Saray Teşkilatı İçinde Nakkaşların Yeri
larından sonra tüm kitap sanatçıları gelenekselleş miş biçimlerin işlenmesinde ustalığın doruğuna va rırken, yeni geleneklerin tohumlarını da atar, artık
Osmanlı devletinin imparatorluk haline gel meye başladığı yıllardan sonra saray yönetimi, Os
üretilen eserler Türk sanatına özgü özelliklere sa hiptir.
manlı saray teşkilatı içinde Ehl-i Hıref adı altında
Osmanlı sarayında elyazma eser hazırlan
sanatçı topluluğu oluşturmuştur. Sarayın her türlü
masında çalışanların sarayda hangi mekanda çalış
sanat ve zenaat işlerini gören ve saraydan maaş
tıklarına ilişkin kesin bilgilere rastlanmaz. Bu sanat
alan bu topluluk imparatorluğun politik gücünün
çıların nakkaşhane adı verilen yerde faaliyet gös
üst düzeye ulaştığı ve in1paratorluk hazinesinin
terdikleri bilinmekte ve bu nakkaşhane binasının
zengin olduğu dönemde kalabalık bir kadroya sa
Topkapı Sarayı'nın Bab-ı Hümayun'u dışında Ars
hipti. Yüzyıllar boyunca bu topluluğun hazırladığı
lanhane binasının yanında olduğu ve sarayın birin
eserlere yapılan harcamalar ve sanatçılara ödenen
ci avlusunda ressam, müzehhip, mücellit gibi sa
ücretler göz önüne alınacak olursa, saray yönetimi
natçılara tahsis edilebilen atölyelerin bulunduğu
nin, sanat eserinin üretiminde bu denli bir masrafı
genellikle kabul edilir.
üstlenmesi, sanat eseri üretimini yoğun devlet işle rinin bir parçası ve gücün göstergesi olarak görme
Nakkaşhanenin Örgütlenmesinde
lerindendir. Osmanlı sarayının kitap sanatçıları (musav vir, müzehhip, mücellit) Ehl-i Hıre/teşkilatı içinde katipler, mücellitler ve nakkaşlar adı altında bölük ler oluşturuyor ve bu teşkilatın diğer mensupları gi bi yevmiye üzerinden üç ayda bir maaş alıyorlardı. Müzehhip, mücellit ve çıraklar gibi musavvirlerin de aldıkları maaş ve terakki, maaş defterine yazıl mıştır. Eser üretimi işinin yoğun olduğu zamanlar da veya yapılacak iş için yetenekli birisi Ehl-i Hıref içinde bulunamazsa çarşı esnafı arasından ücreti karşılığında yeterli sayıda usta kişi sarayda çalıştırıl mıştır. Bayramlarda padişaha yapılan özel işler için, eser getiren nakkaşı veya başka sanatçıyı padişah
Durgunluk, Değişen Zevkler ve Minyatür Sanatının Sonu Osmanlı Sarayı'nın Nakkaşhanesi'nde min yatür sanatıyla ilgili çalışmalar 16. yüzyılın ikinci yarısında Sultan III. Murad döneminde en yüce do ruğuna ulaşmıştır. 16. yüzyıl sonlarından başlaya rak, imparatorluğun ekonomik gücünün azalması saray teşkilatında, sarayın her türlü sanat işlerini gören Ehl-i Hıref mensuplarını da etkiler. Resimli kitap üretimi de zenginliğini kaybeder. Sultan III. Murad'ın yerine oğlu III. Mehmed (1595-1603) geç tiğinde, nakkaşhanede özellikle tarihi konulu ki
hilat veya para ile ödüllendirmiş, eser getiren sa
tapları resimleyen ekip de değişmiştir. Bir önceki
natçının ismi, getirdiği eserin cinsi, karşılığında ona
dönemde çalışan Şehnameci Seyyid Lokman ve
ödenen paranın tutarı veya verilen hilatın cinsi
Nakkaş Osman ekibinin yerini, şimdi Şehnameci
inam defterine kaydedilmiştir. Nakkaşhanede gö
Talikizade ve Nakkaş Hasan almıştır. Saray'da En
rev yapan tüm sanatçılar gibi
musavvirlerin de
derun'da yetişen ve vezirliğe kadar yükselen Nak
atanma, maaş, terfi, çıkış gibi işlemlerinden, nak
kaş Hasan'ın Osmanlı minyatürüne yeniden tazelik
kaşhanede yapılması istenen işin resmen ilgili sa
ve güç katan resimleri, konuları tarili ve edebiyat
natçıya verilmesinden hazinedarbaşının kimi za
olan yirmi kadar eserde yer alır. 1605 yılında Bur
man da bina emininin sorumlu olduğu anlaşılmak
sa muhafızı olan Nakkaş Hasan, Sultan I. Ahmed'in
tadır. Sanat değeri olacak kitabın hazırlığına ilişkin
(1603-1617) Bursa'yı ziyaretinden önce Bursa Sara
tasarılar yönetimin üst kademesini ilgilendiriyordu.
yı'nın hazırlanması için görevlendirilmiş ve bu sa
Saray nakkaşhanesinde işe başlayan her sanatçı,
ray için bir de fener yapmıştır. Nakkaş Hasan Sul-
657
tan I. Ahmed'in büyük boyda tezhipli bir tuğrası
boyamada tonlaşmalara yer vermesi onun batı res
nı da hazırlamıştır. Sanatçının bu faaliyetlerinden,
mine yaklaşan adımlarıdır. Levni'nin baş yapıtı Sul
saray nakkaşlarının işlerinin salt minyatür çizmek
tan III. Ahmed'in şehzadelerinin sünnet düğünü
olmadığı, bina bezemesi, tezhip gibi tüm süsleme
şenliklerini görselleştirdiği Su rn ame' dir (TSM,
işlerini de yaptıkları anlaşılmaktadır.
A.3593). 1720 yılında yapılan düğün şenlikleri İs
1590-1606 yılları arasında Osmanlı yöneti mindeki Bağdad'da resim etkinliğinin yoğun oldu ğu görülür. Bu etkinliğin aynı dönemde İstanbul Sarayı'ında sürdürülenden çok farklı üslup özelliği vardır. Resimler genelde, Bağdadlı şair Fuzuli'nin eserlerinde olduğu gibi tasavvufla ilgili kitaplarda yer alır. Resimlerde ilk göze çarpan kalabalık insan fıgürleridir. Bu kalabalıkta Bağdad'da yaşayan de ğişik ulustan kişiler ve tarikatların şeyh ve dervişle ri yer almış, kentin çok uluslu karmaşası resimlere yansın1ıştır (TSM, H.1230; İstanbul TİEM, 1958). Bağdad'daki resim etkinliğini destekleyenin bir sü re Bağdad'da valilik yapan ve sanatsever bir ailenin ferdi olan Veziriazam Sokullu Mehmed Paşa'nın oğ lu, mevleviliğe eğimli Hasan Paşa olduğu anlaşıl mıştır.
ni icra ederek geçen esnafı, hokkabazların, çengi lerin, cambazların gösterilerini, gece ışıkla yapılan eğlenceleri,
verilen ziyafetleri,
gelen hediyeleri
Levni 137 resimle betimlemiştir. Türk sanatında portre ressamlığının hatırı sayılır bir yeri olduğu, hiçbir İslam ülkesinin sanatında Osmanlılarda ol duğu kadar padişah portresinin yapılmadığı görü lür. Levni de dönemine kadar olan Osmanlı sultan larını, Nakkaş Osman'dan beri gelenek olduğu şe kilde otururken betimlemiş, ancak hamisi III. Ah med'i süslü bir tahtta otururken ve yanında şehza desi olduğu halde göstermiştir (TSM, A.3109). Ayn ca Levni ve I. Mahmud döneminde Cl 730-1754) sa ray çevresinde tanınan bir ressam Abdullah Buhari toplumun çeşitli kesiminden kadın ve erkekleri
17. yüzyıl Türk minyatürünün kısmen ve rimli bir dönemi Sultan I. Ahmed ve Sultan II. Os-
658
tanbul Okmeydanı ve Haliç'te 15 gün ve gece sür müştür. Halkın ve davetlilerin önünden meslekleri
man'ın saltanat yıllarına rastlar (1618-1622). I. Ah med döneminin resim etkinliği vassale yapmada usta Kalender Paşa'nın gayretiyle Falname (TSM, H.1703) ve Murakka (TSM, B.408) yapımcılığıyla sürerken, II. Osman dönemindeki resim etkinliği şehnameci Nadiri ile ressam Nakşi'nin uyumlu iş birliğinin bir sonucudur. II. Osman döneminin
günlük yaşamları içinde betimlemişlerdir. Özenle yapılmış tezhiplerle süslü, aynı usta lıkta cilt kapaklarıyla kaplı, usta katiplerin hattıyla yazılmış Kuran, dua ve şiir kitaplarnın ve onları ha zırlayan sanatçıların isimlerinin günümüze ulaşma sı, 19. yüzyılda ve 20. yüzyılın başında elyazma eser hazırlama faaliyetinin hala saray yönetiminin koruyuculuğunda olduğunu gösteriyor.
olaylarını, sultanın katıldığı Hotin seferini konu
Ancak, minyatürlü eserler 19. yüzyılın ilk
alan Şebname-i Nadiri (TSM, H.1124), aralarında
yarısından sonra görülmez. 19. Yüzyılın ilk yarısın
Nakşi'nin de olduğu birkaç ressamın işbirliğiyle ha
da yapılanlar da Sefaretname veya Seyahaıname gi
zırlanmıştır. Nakşi bir portre ressamı olarak da be
bi eserlerde yer alan portreler ve suluboya tekni
ğenilmiş, hamisi Sultan II. Osman'ı at üzerinde be
ğinde yapılmış salt kent tasvirleridir. Bundan böyle
timlediği gibi (TSM, H.2169.13a), geçmiş dönemle
batılı anlamda tuval resmi beğenilecektir.
rin Osmanlı şair ve şeyhlerinin de portrelerini ha zırlamıştır (TSM, H.1263). Batı'nın Osmanlı toplumunu fazlasıyla etki lemeye başladığı 18. yüzyılda minyatür ressamlığı, hattat ve şair Sultan III. Ahmed (1703-1730) ve Ve ziriazam İbrahim Paşa'nın (ölm. 1730) desteğiyle, eskiyle yeniyi karıştırmak şeklinde hareketlenir. Bunda batılı resim anlayışını gelenekselliğe uygula mayı, özellikle doğa biçimlerinde ustaca başaran Nakkaş Levni'nin önemli payı vardır. Levni'nin do ğa ayrıntılarına ve figürlere boyut kazandırması,
Kaynakça And, M., Turkisb Miniature Painting: 71ıe Otto man Period, Ankara
1979.
, Minyatürlerle Osmanlı-lslam Mitolog
___
yası, İstanbul,
1998.
Atasoy, N. ve Çağman, F., Tıırkisb Miniatııre Pa inting, İstanbul
1974.
Atasoy, N., "Nakkaş Osman'ın Padişah Portreleri Albümü", Türkiyemiz, 6 (1972), s. 2-14.
Atıl, E., Süleymanname: 11ıe nıustrated History of
Sıi/eyman tbe Magnificent, Washington-New York 1986.
Rogers, J. M., Ward, R. M., Süleyman tbe Magni
jicent, London 1988.
Çağman, F., "Turkish Miniature Painting", 71ıe Art
Stchoukine, I., La peinture turqıte d'apres les ma
of Turkey, ed., E. Akurgal, Fribourg,
nuscrits illustres, !De Su/ayman fer a Osman 11, 1520-
and Arcbitecture
1980, s. 222-247.
1622, Paris 1966. , "Anadolu Türk Minyatürü", Anadolu
, La peinture turque d'apres les manusc
___
___
Uygarlık/an Ansiklopedisi, 5 (1982), s. 929-951.
rits illustres, ll:De Murad JV a Mustafa lll, (1623-1773),
, "Mimar Sinan Döneminde Saray'ın Ehl
___
i Hıref Teşkilatı", Mimar Sinan Döneminde Türk Mimar
lığı ve Sanatı, İstanbul, 1988, s. 73-77.
Paris 1971. Titley, N. M., Miniatures From Turkislı Manusc
ripts. A Catalogue and Subject Index of Paintings in the
, "Saray Nakkaşhanesinin Yeri Üzerine
___
Düşünceler", Sanat Tarihinde Doğudan Batıya. Ünsal Yü
cel Anısına Sempozyum Bildirileri, İstanbul 1989, s. 35-46. Çağman, F., ve Tanındı, Z., Topkapı Sarayı Müze
Britisb Library and Britisb Museum, Landon 1981. Tanındı, Z., Siyer-i Nebi, lslam Tasvir Sanatında
Hz. Mub ammed'in Hayatı, İstanbul 1984. Türk Minyatür Sanatı, Ankara, 1996.
si lslam Minyatürleri, İstanbul, 1979. , Topkapı Saray Museum. 7be Albums and
Kısaltmalar
___
Rlııstrated Miniatures, ed. M. J. Rogers, London 1986. Ettinghausen, R.,
Tıtrkisb Miniatures from tlıe
13tb to tbe 18tb Century, Milano 1965. Grube, E.
J.,
"The Date of the Yenice Iskandar
lic Library; Dublin CBL: Chester Beatty Library; Landon
Paris BN: Biblotheque Nationale; Oxford AM: Ashmolean Museum; Dresden SLB: Sachsische Landesbibliothek; Ye
Renda, G., Batılılaşma Döneminde Türk Resim
Sanatı: 1700-1850, Ankara 1977.
nice ML:Yenice Marciana Library; UUL:Uppsala University Library; BPOWM: Bombay Prince of Wales Museum; BİK:
, "İstanbul Türk ve İslam Eserleri Müze
Bursa İnebey Kütüphanesi; İstanbul ÜK: Üniversite Kü-
Sanat 6
tüphanesi; İstanbul TİEM: Türk ve İslam Eserleri Müzesi;
___
Zübdet-üt Tevarih'in Minyatürleri",
(1977), s. 58-67.
MMA: Metropolitan Museum of Art; New York PL: Pub
NG: National Gallery of Art; Landon BM: British Museum;
Name", Islamic Art II, (1987), s. 187-202.
si'ndeki
Washington FGA: Freer Gallery of Art; New York
659
TSM: Topkapı Sarayı Müzesi.
·�
