UNIVERSITETI I PRISHTINËS FAKULTETI JURIDIK
Viktimologjia ( PËRMBLEDHJE )
ARMEND JASHARI
PRISHTINË, 2015
-Problemi i viktimes mund te shtrohet si çeshtje qe ka te beje me dukurin ose rastet e pësimit nga veprimi kriminal dhe kunderligjor. kunderligjor.
-Fenomenin e viktimes dhe viktimizimin, ne kohe te lashta e kane shpjeguar me qasje mistike, religjioze, irraionale, ndersa tani keto shpjegime jane shkenore dhe nderdisiplinore. -Viktimologji do te thote shkene mbi viktimen, pra disipline e pavarur shkenore e ila merret me çeshtjet themelore te viktimizimit te njrezve nga veprimet apo mosveprimet kriminale dhe kunderligjore. -Fjala viktimë nenkupton personin ose grupin e aktuar qe ka pësuar, qe eshte demtuar. -Pësimi apo viktimizimi ka te beje me privimin nga jeta, me demtimin e integritetit trupor, me shkaterrimin e shendetit !izik dhe mental, me n geljen me pasoja te renda !izike dhe psikike a!atshkurtra dhe a!atgjata. -Pësimi dhe demtimi nenkupton edhe shkaterrimin e pasurise dhe te mirave te tjera morale e materiale, shkeljen enimin dhe rrezikimin e te drejtave dhe lirive individuale e kolektive te njeriut etj. -"ot kur !litet per viktimin dhe viktimizimin, mendohet per nje kuptim tjeter te viktimes. Fjala eshte per viktimen e sjalljeve kriminale, per viktimen e lu!terave, te katastro!ave ekologjike dhe te dukurive te tjera, te ilat jane rezultat i veprimeve apo mosveprimeve njerezore. -#e lëmin kriminologjik dhe juridiko-penal, si viktimë ose i demtuar, sikurse quhet viktima ne dispozitat e kodit te proedures penale, konsiderohet personi i ili nga veprimi kriminal ka pesuar enimin, shkeljen apo rrezikimin e ndonje te mire a te drejte personale. -#e literaturen viktimologjike dallohen viktimat individuale dhe kolektive. Si viktima individuale konsiderohen rastet kur pëson nje individ, nje njeri. Si viktima kolektive konsiderohen rastet kur pësojne shume persona, grupe te aktuara kolektive, si p.sh. grupe naionale, grupe religjioze, grupe raore, grupe etnike etj. -$ëndë studimi dhe analize e kësaj disipline shkenore duhet te jete viktima, !ormat e viktimizimit, shkaqet dhe proesi i viktimizimit, !aktoret apo shkaktaret e viktimizimit, mbrojtja e viktimave, ndihma e viktimave, zhdëmtimi dhe kompenzimi i viktimave dhe parandalimi i viktimizimit te njeriut ne pergjithsi. -"ipas perku!izimit restriktiv apo de!inimit te ngushte si lende e shkenes se viktimologjisë konsiderohet studimi i njeriut si viktimë dhe aktiviteteve kriminale qe ate e viktimizojnë, % -"ipas perku!izimit te ngushte& 'iktimologjia eshte disiplinë e pavarur shkenore, e ila merret me studimin e viktimave dhe proesin e viktimizimit te personave qe pesojne nga veprimet apo mosveprimet kriminale dhe kunderligjore.
-"ipas perku!izimit te gjerë ose ekstensiv, si lende dhe objekt te shkenes se viktimologjise duhet te jenë te gjitha rastet e viktimizimit direkt apo indirekt te njerëzve dhe qenieve te tjera te botes shtazore dhe bimore. - Me nocionin viktim nenkuptohet personi apo njeriu qe ka pësuar nga veprimi ose mosveprimi kriminal, njeriun te ilit i atakohen dhe enohen te mirat e tij materiale, morale, te drejtat e tij te parapara me ligj. - Me shprehjen viktimizim kuptohet proesi i pësimit te njeriut. ur perdoret termi viktimizim, rendom mendohet per menrat, rruget, trajtat e demtimit, shkallen dhe intenzitetin e perpjestimit te enimit te te drejtave , te lirive dhe te mirave te nje personi nga veprimi i nje personi apo shume personave te tjere, i ili eshte kunderligjor. -Vciktimizimi nenkupton nje numer te paaktuar veprimesh keqberese qe rrezikojne, asgjesojne, demtojne dhe kerenojne te mirat dhe vlerat me elementare te njeriut. -*e noionin viktimitet nenkuptohet teresia e rasteve viktimizuese, qe kane ndodhur ne nje vend brenda nje periudhe te aktuar kohore. -*e shprehjen viktimizim primar zakonisht kuptohet rastet kur nje person per here te pare pëson, demtohet ose viktimizohet. jo shprehje mund te kuptohet edhe si pësim apo demtim nga veprimi i qellimshem i kresit. - Me viktimizim sekondar nenkuptohen rastet e pesimit dhe te demtimeve te njerezve qe ndodhin gjate trajtimit lidhur me realizimin e te drejtave te tre ne organet kompetente. Fjala eshte per riviktimizimin ne polii, gjkata apo organet kompetente. -*e noionin Mbrojtja e viktimave nenkuptohen te gjitha veprimet e bazuara ne norma ligjore lidhur me o!rimin e ndihmave dhe mbrojtjen e viktimave qe kane pësuar nga enimet dhe atakimet kriminale. -ompensimi dhe dëmshpërblimi i viktimave nenkuptohen veprimet ligjore te organeve te ndrshme me qellim qe personit apo !amiljes se atij qe ka pësuar deme materiale, deme pasurore, dem moral dhe !rikë e dhembje, ti kompensohet ajo ne masë dhe kohe te pershtatshme. -ategorit e rrezikut ose !aktoret e rrezikut nga viktimizimi, ne literaturen viktimologjike trajtohen ne menre te gjithanshme. "i kategori dhe grupe te riskut permenden& mosha, gjinia, !emijet, pleqte, te semuret, te huajt, pakiat, perkatesia religjioze, politike, raiale, var!eria, papunesia etj.
+ -rejtesia restorative apo e drejta e ndermjetesimit per kompensim. *e qellim te pajtimit te kreresit te krimit dhe viktimes se tij kuptohet nje aktivitet i degëzuar dhe i plani!ikuar mire me qellim qe te arrihet nje pajtim midis kreresit dhe viktimes.
-"tudimet e para viktimologjike me teper jane perqendruar ne trajtimin e !ormave, shkaqeve dhe rregullimit juridik e ligjor te çeshtjeve te viktimizimit dhe viktimes. #derkaq studimet e sotme me teper merren me studimet viktimologjike qe kane te bejne me ndihmen e viktimes, me rehabilitimin e saj !izik dhe psikik si dhe me kompensimin dhe zhdëmtimin moral dhe material te saj. *etodat e studimit dhe kerkimit ne viktimologji -do disipline shkenore, qe snon te arrije nje status te pavarur, perveç lendes se vete duhet ti kete edhe metodat te ilat i aplikon ne hulumtimin dhe trajtimin e objektit te studimit te vete. dhe viktimologjia ne trajtimin e !ormave dhe shkaqeve te viktimizimit perdore metoda dhe teknika te shkenave te mirenjohura si& te soiologjisë, psikologjisë, kriminologjisë, kriminalistikes, mjekësisë !orenzike dhe te shume disiplinave te tjera shkenore qe kane a!ersi apo ngjashmeri me problematiken te ilen ajo studion. *etodat me te shpeshta qe perdoren ne studimet viktimologjike jane& metoda e rasteve metoda e observimit metoda klinike metoda e anketes metoda e bashkëbisedimit metoda e analizes te lëndëve dhe dosjeve mbi viktimat metoda statistikore metoda per studimin e numrit te errët metoda e vetakuzimit metoda e viktimizimit etj. -Metoda e rasteve- "ipas kesaj metode, viktima trajtohet duke veshtruar vetitë dhe ilësitë e saj individuale, !amiljare, soiale dhe rrethanat e tjera, te vle!shme per vleresimin e rastit konkret. -Metoda e observimit - sena e aplikimit te saj qendron ne !aktin se studiuesi dhe hulumtuesi analizon dhe trajton rastin konkret, vetitë dhe ilësitë e tij biopsikike dhe soiale, duke vrojtuar viktimen ne menre te drejtpërdrejtë apo tërthorazi. -Metoda klinike- /rajtimi i rasteve sipas kesaj metode kalon neper disa !aza& -Faza e pare quhet ekzaminimi mediinal-psikologjik dhe soial dhe zakonisht ka te beje me mbledhjen e te dhenave soiale, ekzaminimin mjekësor-konstatimi i gjendjes shëndetësore, konstatimi i gjendjes mentale-psikike te viktimes dhe mbledhjen e te dhenave tjera !illestare per rastin. 0 -Faza e dte eshte !aza e diagnozës viktimologjike, e ila ka per detre te konstatoj te dhenat mbi personalitetin e viktimes, llojin dhe shkallen e viktimizimit, masat emergjente qe jane te nevojshme te ndermerren, koston e veprimeve rreth diagnosti!ikimit etj.
-Faza e trete per!shin veprimet dhe masat qe prognozojne dhe parashohin se ne ç!ar kohe dhe me ç!arë trajtimi duhet te nderrohet gjendja e viktimes. -Metoda e anketes dhe intervistes- *bledhja dhe grumbullimi i te dhenave dhe in!ormaioneve te ndrshme mbi numrin e viktimave, mbi !aktoret viktimogjen, mbi tipat e viktimave, mbi kontributin apo raportin e viktimes me kreresin dhe mbi shume qeshtje tjera , mund te arrihet edhe me ane te anketes dhe intervistimit. -Metoda e bashkëbisedimit - 1ashkëbisedimi si metod dhe teknik e mbledhjes se te dhenave, zakonisht behet me viktima te krimit, me !amiljarë dhe te a!erm te viktimave, me ekspert te lemenjve te ndrshem qe mund te o!rojne mendime dhe konstatime qe jane te vle!shme per mbrojtjen e viktimave dhe realizimin e te drejtave te saj. -Metoda e analizes dhe vlerësimit te lëndëve dhe dosjeve mbi viktimat - /e gjitha analizat dhe trajtimet e lendeve, dosjeve, proesverbaleve dhe dokumentave te tjera nga keto lëndë apo dosje mundesojne n2jerrjen e nje varg per!undimesh dhe konstatimesh te vle!shme mbi disa parametra me esenialë per !ormat, shkaqet, mbrojtjen dhe kompensimin e viktimave dhe parandalimin e proesit te viktimizimit ne shoqeri. -Metoda statistikore mbi viktimat - #e studimet viktimologjike, posaçerisht perdoren metodat dhe teknikat statistikore, si p.sh. indeksi i viktimave, shkalla e numrit te viktimave ne %33.333 banorë, mesatarja, perqindja dhe teknika tjera statistikore. -Metoda e vetakuzimit - Perdoret per zbulimin e numrit te erret te viktimave qe pësojnë ne shoqeri e te ilat nuk jane te evidentuara ne shenime zrtare te organeve te poliisë, te ndjekjes apo ne statistikat zrtare te gjkatave. -Metoda e viktimizimit - 1ehen anketa anonime me qtetarë per !aktin se a kane qene ata viktimë e veprave apo krimeve te aktuara qe theksohen ne ptësor gjate jetes se tre dhe a i kane paraqitur ato raste ne organet kompetente te poliisë apo te organet tjera te drejtesisë. isa pergjigje te ilat i kane o!ruar te anketuarit per arset e mosparaqitjes se krimeve me te ilat jane viktimizuar permende& -krimet kane qene te imta -nuk kane pasur pasoja te renda -lidhjet !amiljare dhe !are!isnore me kreresin -varshmeria materiale dhe pozita nenshtruese nga kreresi -!rika nga kërënimi dhe shantazhi nga kreresi -ruajtja e !shehtesis dhe sekreteve intime -!rika nga gjkimi i opinionit dhe nga turpi -!rika nga a!era dhe skandale qe demtojne viktimen dhe te a!ermit e saj etj. 4 5aporti i viktimologjisë me shkenat tjera isiplinat e veçanta viktimologjike& viktimologjia gjenerale apo e pergjithshme
viktimologjia klinike viktimologjia empirike viktimologjia humanitare viktimologjia juridike -Viktimologjia gjeneraleapo e pergjithshme- "tudion dhe trajton çeshtjet kresore te kesaj disipline shkenore si p.sh. perku!izimin e noioneve themelore, perku!izimin e kuptimit viktimë apo viktimizim, perku!izimin e lendes, perku!izimin e metodologjisë dhe metodave qe ajo perdor, elaboron pikpamjet dhe qasjet teorike shkenore mbi kerkimet viktimologjike ne nivel naional apo nderkombëtar dhe masat per mbrojtje, kompensimin dhe parandalimin e viktimizimit. -Viktimologjia klinike- "tudion dhe trajton aspektin mjekësor-psikologjik te proesit te viktimizimit, llojin dhe shkallen e viktimizimit apo demtimit shëndetësor, trajtimin e viktimave lidhur me rehabilitimin e tre ne instituione shëndetësore etj. -Viktimologjia empirike- *erret me studimin e rrethanave dhe !aktoreve qe kushtezojne viktimizimin dhe ne te njejten kohe trajton edhe mundesitë per parandalimin e tij ne shume !usha. -Viktimologjia humanitare- kresisht studion dhe elaboron perku!izimin e kuptimit ndihme apo mbeshtetje te viktimave, pastaj !ormat dhe rregullat per realizimin e këtre ndihmave. -Viktimologjia Juridike- /rajton normat naionale dhe nderkombetare qe rregullojne te drejtat e viktimave. ëto te drejta kane te bejne me te drejten e saj per trajtim dinjitoz dhe te pergjithshem, me respektimin e personalitetit dhe te gjitha te drejtave dhe lirive qe ajo i ka si individ dhe anetare i nje komuniteti. 5aporti i viktimologjise me shkena te tjera mbi krimin 'iktimologjia, si disipline e re shkenore, ka lidhje dhe raporte me disiplina tjera shkenore si me& shkenat kriminologjike dhe juridiko-penale shkenat juridiko-ivile shkenat mjekësore shkenat politike e soiale 'iktimologjia ka per detre te peraktoje dhe te perku!izojë viktimen, proesin e viktimizimit, te njohë dhe te analizojë !ormat dhe llojet e viktimave, !enomenologjin e viktimës, te shpjegoj dhe te ndriçojë shkaqet dhe !aktoret e jashtem e te brendshem te viktimizimit dhe te pesimit te njerezve dhe, ne !und, te ndikoj ne zhvillimin e nje sistemi te masave per rehabilitimin, zhdemtimin dhe parandalimin e viktimizimit te njerezve. 6 5aporti i viktimologjise me kriminalistiken- #johuritë kriminalistike lidhur me menren, mjetet dhe tekniken e krerjes se krimeve, nga te ilat pësojnë viktimat, i ndihmojne gjkates per marrjen e vendimeve adekuate per rastin kriminal ne teresi, dhe per kerkesat e zhdemtimit te viktimes ne veçanti.
5aporti i viktimologjise me mjekësinë !orenzike-ligjore 7 *endimet e eksperteve mjekoligjorë mbi shkallen e demtimit, invaliditetit, periudhen e kurimit dhe rehabilitimit, per zhdëmtim material e moral, jane gjithmone te vle!shme per mbrojtjen dhe kompensimin e viktimave te krimit dhe viktimave te tjera sipas ligjeve ne !uqi ne çdo vend. *endimet dhe /eorit mbi viktimen dhe viktimizimin -$idhur me shpjegimin e viktimave dhe proesit te viktimizimit, ekzistojne disa pikëpamje dhe teori te njohura te ilat ndahen& %.teori biologjike +.teori psikologjike dhe 0.teori soiologjike %./eorite antropologjike-biologjike- paraqitjen e viktimave dhe proesin e viktimizimit te individeve dhe grupeve te ndrshme, keto teori i shpjegojne me veprimin dhe ndikimin e vetive dhe ilesive te natres anatomike-biologjike. isa teori te ketilla& %.% /eoria antropologjike- sipas kesaj teorie individet apo personat e ndrshem, pesojne dhe demtohen gjate jetes per arse se ata posedojne disa veçori dhe tipare te natres anatomike. Faktoret e brendshem, konstrukti dhe !izionomia trupore, çrregullimet ne zhvillimin biokonstituional ndikojne qe disa persona te behen viktima dhe te pesojne me shpesh sesa personat tjere qe nuk i kane keto veti. %.+ /eoria pozitiviste- /eoria pozitiviste 8taliane dhe mendimet e nriko Ferrit theksojne se pesimi apo viktimizimi i nje personi gjate jetes eshte pasoje e ndikimit te !aktoreve antropologjik, soial dhe !izik. "ipas Ferrit, ne paraqitjen e viktimes ndikim te madh ka patologjia individuale dhe patologjia soiale. %.0 /eoria biologjike- Proesin e viktimizimit dhe pesimit te njeriut e shpjegojne me ndikimin e !aktoreve biologjike. /eorit biologjike jane te shumta si p.sh. teoria e trashegimit, e raave, e kromozomeve, gjenetike, glanduare apo e gjendrave etj. +. /eorite psikologjike 7 'iktimizimi dhe pesimi, sipas teorive psikologjike, eshte me teper si rezultat i ndikimit te vetive dhe ilesive psikologjike apo psikike. #e kete drejtim, veçmas potenohen rastet e viktimizimit per shkak te ngejeve dhe de!ormimeve ne zhvillimin mental. $idhur me trajtimin dhe shpjegimin e proesit te viktimizimit dhe pesimit te njerezve ka shume mendime dhe teori psikologjike.#der me te njohurat jane teoria e imitimit, mesimit, e garave, e inteligjenes, psikoanalitike, e !rustrimeve psikike, mbi çrregullimet mentale etj. 9 uptimi i !enomenologjise viktimologjike
Fenomenologjia e viktimologjise paraqet nje dege te veçante, e ila merret me studimin e !ormave te paraqitjes se !enomenit te viktimizimit, ne pergjithesi, si dhe te viktimave te krimit ne veçanti. -Perku!izimi i noionit viktimë, sipas dispozitave te eklarates se Pergjithshme te :1se mbi mbrojtjen e viktimave te krimit dhe keqperdorimit te pushtetit, konsiderohen apo perku!izohen personat te ilet ne menre individuale apo kolektive kane pesuar dem, per!shire at edhe lendimin !izik apo mental, pesime emoionale, humbje ekonomike apo humbje substaniale te te drejtave te tre, si rezultat i veprimeve apo mosveprimeve te ilat shkelin ligjin penal ne !uqi ne shtetet anetare, per!shire edhe ato ligje te ilat ndalojne keqperdorimin e pushtetit. -"ipas eklarates mbi Parimet /hemelore te rejtesise per viktimat e krimit dhe keqperdorimit te pushtetit, si viktima nenkuptohen personat te ilet, individualisht apo ne menre kolektive, kane pesuar lendime, duke per!shire ketu edhe lendimet !izike apo mentale, pesimet emoionale, humbjet ekonomike apo keqesimin substanional te te drejtave themelore, nepermjet krerjes se veprimeve apo moskrerjes se tre, te ilat paraqesin shkelje te ligjeve penale te ilat jane ne !uqi ne kuader te shteteve anetare duke per!shire edhe ligjet te ilat ndalojne keqperdorimin e pushtetit. lasi!ikimi dhe tipologjia e viktimave -lasi!ikimi apo tipologjia e viktimave sipas ;."heparoviq 7 varesisht nga kontributi, vetit dhe ilesit !izike, soiale apo relaioni i tre me kreresin e rastit viktimizues& 1.Viktima vullnetare 7 ose viktim me vetedeshire, eshte nje tip i veçante i viktimave, te ilat vete kerkojne ose pajtohen te behen viktima. eto nuk i detron askush qe te viktimizohen. 2.Viktima e panjohur 7 ka te beje me viktimat qe kane pesuar nga ndonje veprim kriminal apo ne ndonje menre tjeter, por rasti nuk eshte paraqitur dhe nuk eshte evidentuar te organet kompetente apo te shoqata e organizata joqeveritare. 'iktima edhe pse ka pesuar nuk e paraqet rastin ne polii, prokurori apo gjkate. .Viktima e pavemendeshme 7 ne jete pesojne ngase ne veprimet, sjelljet, raportet me te tjeret jane te pavemendeshme.ontaktet dhe relaionet e ndrshme ne jeten e perditshme i ndermarrin me mendjelehtesi, pa menduar mire dhe pa i gjkuar ne menre objektive dhe reale. !.Viktima simuluese 7 viktima e shpi!ur, apo e rrejshme, eshte tip i veçante i viktimave, te ilat ne realitet nuk kane pesuar, por shtiren ne menre arti!iiale se gjoja kane pesuar dhe shpesh akuzojne dhe !ajesojne te tjeret per viktimizim apo per shkaktimin e demeve te ndrshme. < 6.'iktima e mbetur ne tentativë 7 etu viktima ne saje te rrethanave te ndrshme, edhe pse eshte plani!ikuar te behet viktimë, nuk eshte bere dot.
lasi!ikimi apo tipologjia sipas *endelson 'iktimat i ndan& #e viktima te krimit dhe #e viktima qe behen si te tilla, per shkak te vetekspozimit. *endelsohn viktimat e krimit, sipas pjesëmarrjes ne viktimizim apo ne pesim, i ndan si vijon& %.'iktima teresisht te pa!ajshme +.viktima me pak te !ajshme 0.viktima !ajtore sa edhe vete viktimizuesi 4.viktima provokuese 6.viktima e vetme !ajtore lasi!ikimi sipas zat = Fattah 'iktimat, sipas kontributit i ndan ne& %.viktima qe nuk merr pjese gjate viktimizimit +.viktima abstrakte, viktima pa emer 0.viktima sprovuese 4.viktima qe e lut kreresin qe ta viktimizojë 6.viktima provokuese lasi!ikimi apo tiologjia sipas >.."h?ind %.viktimat e situates +viktimat me raporte !amiljare 0.viktimat per shkak te pro!esionit apo mjeshterisë 4.viktima per shkak te lakmisë dhe per!itimit material 6.viktimat per shkak te sjelljeve vetjake 9.viktima per shkak te perkatesise soiale <.viktima per shkak te gjendjes se veçante bio!izike dhe biopsikike @.viktima te rastit riminologu Aean Pinatel viktimat i klasi!ikon ne& %.viktima ideale +.viktima !ajtore sa edhe vet kreresi 0.viktima qe i kontribojne viktimizimit te tre 4.viktima latente
@ Format e viktimave ne shoqërinë bashkekohore
'iktimat te ilat ne boten bashkekohore jane me aktuale& viktimat e krimeve te dhunes, te vrasjes, kunder njerezimit, e lu!tes, e akteve terroriste, e krimit te organizuar, e tra!ikimit me qenie njerezore,ne tra!ikun rrugor, e abuzimit te alkoolit dhe substanave narkotike, e krimit ekologjik etj. %.'iktimat e krimeve te dhunes kunder jetes- huna si veprim kriminal dhe si pasojë, veçohet me disa tipare si p.sh. me veprim agresiv ndaj viktimes me detrim te viktimes qe te veproje kunder vullnetit te lire me atakim dhe rrezikim te jetes, te shendetit, te lirisë dhe te mirave te tjera te viktimes. huna ne kete drejtim mund te mani!estohet si dhune !izike dhe si dhune psikike, ajo mund te jete e drejtperdrejte dhe e terthorte d.m.th me te atakohet vete jeta dhe trupi i viktimes, antaret e !amiljes ose te a!ermit e tjere dhe te mirat e ndrshme materiale apo morale te saj. rih From thekson se ekzistojne d lloje te mani!estimit te dhunes ose sjelljeve violente, nga te ilat pesojne ose viktimizohen njerezit. kziston veprimi agresiv de!ansiv, i ili eshte i pranishem si te njerezit ashtu edhe te ka!shet, dhe veprimi agresiv destruktiv, i ili eshte veçori vetem e njeriut. +.'iktimat e krimeve te vrasjes 7 'iktimat e dhunes kunder jetes dhe trupit zakonisht rrjedhin nga rastet e veprave penale te vrasjeve, plagosjeve dhe lendimeve trupore, shttjeve ne vetevrasje dhe ndihmes ne vetevrasje, pjesëmarrjes ne rrahje, grabitjeve dhe vjedhjeve grabitqare me pasoja te vdekjes apo me lendime te renda trupore. 'iktimat e krimeve kunder jetes dhe trupit, veçmas ato te krimeve te vrasjes, jane persona nga rrethi pak a shume i njohur, si per viktimen ashtu edhe per kreresin, pra rrjedhin nga grupe primare, si p.sh. anetare te !amiljes se ngushte, nga rrethi miqësor, nga !are!isi, nga komshinjte, nga raporti bashkëpunetore-miq a!ariste, persona ne raporte kontraktuese apo te biznesit, dashnore apo persona ne lidhje te tjera intime etj.
*otivet e viktimizimit te vrasjet *otivet dhe arset me te shpeshta te viktimizimit te krimet kunder jetes dhe trupit, veçmas te vrasjet, del se ato shpesh jane te n2itura nga sulmi dhe atakimi !izik i vete viktimes ndaj kreresit. "i motiv dhe n2itje per viktimizim paraqiten rastet e çrregullimeve te renda te raporteve !amiljare, martesore, !qinjesore, !are!isnore, banesore ne ambientin e aktuar etj. B >ulumtimet e ndrshme viktimologjike tregojne se ne viktimizimin e personave te vrasjet ndikojne motivet dhe shttjet qe lidhen me menjanimin e pengesave per realizimin e
panit dhe snimit te kreresit apo viktimes per arritjen e per!itimeve materiale, pra lakmia materiale, grabitja e pasurise, trashëgimisë, eliminimi i pretendentëve dhe rivaleve ne trashegimi, biznes, tregti etj. isa autor trajtimet e ndikimit te zakoneve dhe adeteve te vjetra ne viktimizimin e njerezve i quajne si viktimologji CetnologjikeD. 'iktimat e dhunes ne !amilje "ipas rregullores nr. +330.%+ te E#*8-ut si dhune !amiljare konsiderohet ndermarrja e veprimeve te dhunshme, te krera me dashje, ndaj personit me te ilin viktimizuesi ka raporte !amiljare. -"i veprime te dhunshme konsiderohen& shkaktimi i lendimeve trupore aktet seksuale me dhune apo sh!rtezimi seksual ose dhuna seksuale, kerenimi dhe !riksimi kidnapimi ku!izimi i lirise ne menre te paligjshme largimi me !ore nga shtepia shkaktimi i demeve materiale etj. Puberteti te !emra sjell ndrshime te medha, por edhe kriza te ndrshme, qe kane ndikim ne veprimet, sjelljet dhe pesimet e saj. *enstraioni, shtatzënësia dhe menopauza, ndikojne !uqishem ne poziten dhe relaionet e saj me rrethin dhe ne !amilje, ne shoqeri, ne raporte te ndrshme me persona te tjere. eto rrethana shpesh jane !aktore vendimtare te viktimizimit te saj. erkimet empirike dhe praktika gjqesore vertetojne se !emrat normale nuk deshirojne kontakt te dhunshem seksual, ndersa !emrat neurotike, !emrat me strese emoionale dhe karakter e temperament te luhatshem, me devijime te aktuara te epshit seksual, mund te kene kerkesa mazohiste gjate aktit seksual, por kjo nuk mund te pergjithësohet per te gjitha !emrat. Femijet viktima te dhunes ne !amilje #e baze te te dhenave empirike viktimologjike, !emijet jane viktima te !ormave te ndrshme te dhunes si p.sh. te dhunes !izike, dhunes psikike dhe te dhunes seksuale. 'iktimat e krimeve kunder njerëzimit, krimeve te lu!tes dhe akteve terroriste ur !litet per keto viktima, zakonisht mendohet ne persona qe viktimizohen ne rrethanat e enimit te te drejtave dhe lirive me elementare te njeriut, e qe kane te bejne me enimin, shkeljen dhe mosrespektimin e normave, konventave, ligjeve dhe marrëveshjeve nderkombetare dhe kombëtare. %3
eto viktimizime ndodhin me shume gjate kon!likteve politike, gjate lu!terave lokale, gjate sundimit te regjimeve autokrate, gjate aksioneve terroriste dhe perleshjeve te tjera ne tere boten. Pasojat e viktimizimit ne rrethanat e lu!tes jane humbja e jetes-vdekjet, invaliditeti i perhershem !izik, invaliditeti i perkohshem, traumat dhe streset psikike, depresionet dhe sindroma te tjera traumatike pas lu!tes& agresiviteti,vetevrasjet dhe pasoja te tjera. onventa e jeneves si marrveshje nderkombetare, te ilat i detrojne palet nenshkruese qe ti respektojne ato, kane per qellim ndalimin e viktimizimit te kategorive te aktuara te popullsise, lehtesimin e pasojave te rrethanave te lu!tes per disa kategori te viktimave si dhe ndihma ne rehabilitimin e tre. -onventa e pare e jeneves ka te beje me kujdesin dhe permiresimin e kushteve per te plagosurit dhe te semuret e !orave te armatosura tokësore. -onventa e dte e jeneves ka te beje me ndihmen dhe permiresimin e kushteve te plagosurve te !orave ushtarake detare, personave qe kane pesuar me rastin e avarive ne anije gjate kon!likteve detare, mbrojtja e anijeve-spitale dhe anijeve qe i mbeshtesin ato etj. -onventa e tretë e jeneves ka te beje me trajtimin e pjestareve te !orave te armatosura te zene si rober te lu!tes. -onventa e katert e jeneves rregullon mbrojtjen e personave ivil ne kohe lu!te. jate lu!tes ne osove %
[email protected] jane vrare mbi %3 mije qtetare, prej tre %0+9 !emra, %49 !emije, %0%+ pleq, ndersa jane plagosur <4%+ persona. 'iktimat e masakrave ushtarake, poliore dhe paramilitare serbe ndaj popullsisë ivile ne osovë kane qene te shumta si p.sh. Prekaz 60 anëtarë te !amiljes Aashari, 5eçak 46 persona ivil, 8zbië B4 persona, rushë e 'ogël %3+ persona, rush e *adhe ++3 persona,*eje e jakoves 4<3 persona, ubrave %63 viktima dhe shume vende tjera, !lasin per viktimat e popullsisë ivile dhe shkeljen !lagrante te ketre konventave nga regjimi serb dhe !orat e tij ushtarake. Po ashtu ne kundershtim me dispozitat e onventave te jeneves, me dhune jane deportuar a!ro nje milion banore te osoves nga trojet e tre jashte vendit& ne "hqiperi mbi 633.333 banore, ne *aqedoni a!ro 033.333 banore, ne 1osnjë a!ro +3.333 banore, ne /urqi mbi %6.333 banore, ne roai 9.333 banore, ne 1ullgari +.633 banore etj. #dersa brenda teritorit te osoves jane zhvendosur mbi nje milion e pesëqind banore. 'iktimat ne tra!ikun publik /ra!iku publik, qo!te ai rrugore, ajror, hekurudhor apo detar, eshte nje sektor me rendesi i zhvillimit te gjithanshem ekonomik te nje vendi. %%
#e baze te te dhenave te evidenave statistikore te poliise, gjkatave dhe sherbimeve te tjera, naionale apo nderkombetare, si p.sh. :rganizates 1oterore te "hendetesise, del se sot ne bote gjate dites ndodhin mbi %43.333 raste pesimi ne tra!ikun rrugor, ose gjate nje viti ne bote humbin jeten mbi % milion e +33 mije perona, lendohen ose plagosen mbi 63 milionë persona, shkaktohen deme te medha materiale ne vlere prej mbi 6+3 miliardë dollarë, ndersa mbi 6 milionë njerez ngelin te paa!të per jetën.
Femra si viktima te tra!ikimit *e tra!ikom, ne kuader te kesaj teme, nenkuptohet, rekrutimi, transportimi, trans!erimi, strehimi ose pranimi i !emrave-grave apo !emijeve me ane te kërënimit, perdorimit te !ores ose !ormave te tjera te detrimit, te rrembimit, te mashtrimit, te lajthitjes, te keqperdorimit te autorizimeve ose pozites me te dobet, dhenies ose marrjes se shperblimeve dhe pagesave te ndrshme per te !ituar besimin e personit tjeter qe ka kontroll mbi viktimen, e tere kjo me qellim te sh!rtezimit.
Femijet si viktima te tra!ikimit *e tra!ikim te !emijeve nenkuptojme rekrutimin, transportimin, trans!erimin, !shehjen ose pranimin e !emijeve me qellim te sh!rtezimit dhe abuzimit, qo!te brenda, qo!te jashte vendit. "ipas organizates se mirenjohur per mbrojtjen e !emijeve ne bote 7 E#8GF, gjate nje viti, me qellim te sh!rtezimit, ne bote tra!ikohen rreth % milion e +33 mije !emije. "i veprime me te ilat !emijet viktimizohen jane abuzimi seksual, detrimi ne pune te papershtatshme dhe te renda, pune te pamoralshme, sh!rtezimi per lpje, sh!rtezimi i tre per marrjen e organeve dhe pjeseve te trupit per transplantim, abuzimi seksual i !emijeve per prodhime dhe sh!aqje pornogra!ike, rekrutimi e perdorimi i !emijeve ne kon!likte te armatosura etj. 'iktimat e ndotjes se mjedisit dhe kriminaliteti ekologjik "ipas te dhenave te shumta kriminologjike dhe viktimologjike, te bazuara ne rezultatet e studimeve te bera, !aktoret kresorë te ndotjes se ambientit dhe shkaktimit te viktimave ekologjike jane ndrshimet klimatike, ngrohja globale, ndotja e ajrit, ndotja e ujit dhe ndotja e tokes. Faktoret apo shkaqet e viktimizimit eta !aktor zakonisht ndahen ne !aktor te natres objektive ose te jashtem dhe !aktor te natres subjektive ose te brendshem.
%+
Faktoret e jashtem te viktimizimit& Faktoret ekonomiko-soial Faktoret politik dhe kon!liketet politike *asmediat e shkruara dhe elektronike Familja dhe rrethanat !amiljare isa semundje soiale
FAKTORËT EKONOMIKO-SOCIALË Skamja ao !a"#$"ia, a%&'ia ()* k"i+at *ko&omik*, k"i+at * a&imit, mig"imi ()* l$!i+ja * o%ll'i', (i'k"imi&imi i t$ )%aj!*, ko""%'io&i, ma')t"imi i ko&'%mato"!* *tj- Si #akto" .$ (i"*kt &(ikoj& &$ !iktimi+imFAKTORËT POLITIK DHE KONFLIKTET POLITIKE-/akto"t * &at"$' olitik*, 'i ko&ikt* olitik*, l%#t$"at, $"&(j*kj*t olitik*, a%+imi i %')t*tit &$ ($m t$ .t*ta"it, (i'k"imi&im*t &$ a+a *t&ik*, #*ta"*, "aial*, gji&o"* ao olitik*MASMEDIAT E SHKRUARA DHE ELEKTRONIKE SI FAKTORË TË VIKTIMIZIMIT 3$"kim*t *mi"ik* ($')moj&$ '* m*(i*t * ')k"%a"a ()* ato *l*kt"o&ik* ja&$ #akto"$ t$ #%.i')$m, 'i &$ a"a.itj*& a')t% *()* &$ a"a&(alimi& * !iktimi+imit t$ &j*"$+!*FAMILJA DHE RRETHANAT FAMILJARE SI FAKTORË TË VIKTIMIZIMIT 3"i+a * ma()* .$ ka $"#')i"$ #amilj*&, ')koll$& ()* mj*(i'i& 'oial, ka ')t%a" *()* #akto"$t * ""*+ik%t $" !iktimi+im- N$ k$to "a't* ')*') #$mij$t ja&$ !iktima 4M*m**, !iktima .$ &%k a'i&, $" ')kak t$ ligjit t$ 4)*')tj*' .$ at"* % imo&o)*t &$ ami*&ti& #amilja"DISA SËMUNDJE SOCIALE SI FAKTORË TË VIKTIMIZIMIT Viktimat * *"!*"'io&*!* &$ "aktik$, ')*') ja&$ t$ li()%"a m* &(ikimi& * &a"kotik$!* ao ij*!* t$ &("')m* alkoolik*Faktoret e brendshem ose subjektiv te viktimizimit 'etitë dhe ilesitë bio!izike 'etitë psikike (karakteri dhe temperamenti, inteligjena, emoionet, motivet) rregullimet mendore
VETITË DHE CILËSITË BIOFIZIKE /akto"$t '%j*kti!6 i&(i!i(%al m%&( t$ k*& a+$& &$ &(ikim* t$ &at"$' iologjik* ()* 'ikik*- Sia' ')j*gim*!* iologjik*, !iktimi+imi i *"'o&a!* &(o() $" ')kak t$ !*ti!* ()* il'i!* t$ &at"$' a&atomik* ()* iologjik*VETIT PSIKIKE DHE VIKTIMIZIMI 3to "ol*m* ()* (*!ijim* "$&(om ka&$ t$ $j&$ m* ka"akt*"i&, t*m*"am*&ti&, i&t*ligj*&&, *moio&*t, moti!*t, ')"*)it *tj-
KARAKTERI DHE TEMPERAMENTI SI FAKTORË TË VIKTIMIZIMIT S)*') $'oj&$ i&(i!i( m* ka"akt*" lail, *"'o&a t$ a!*&(o'%", #"ikaak$, o" *()* ata .$ ja&$ t*$" t$ g%7im')$m ()* alt"%i't- Di'a ja&$ t$ "i"%" .$, (%k* (a')%" t8i k$&a.i& ($')i"at, *')*t * !*ta, lakmi& ()* *goi+mi&, t$ i*& "* * !*ti!* t$ tilla, Di'a t$ tj*" !*t$ijo)*& (%k* % #%t%" &$ ""*+i.* t$ &("')m* $" t$ a#$"mit ao $" i&t*"*'a t$ &("')m* at"iotik*, olitik*, ')k*&o"*, )%ma&* *tj- Tiat * t*m*"am*&tit 3ol*"ik ()* Sa&g%i&ik ')*') $'oj&$ $" ')kak +*m$"im*!*, #"ik$' '$ ma()*, 't"*'*!*, *moio&*!* .$ !ij&$ ao &7it*& &ga ""*t)i i ja')t$mINTELIGJENCA SI FAKTOR I VIKTIMIZIMIT M*&(o)*t '* !iktimat &$ j*'$& ($""m%*'* ja&$ *"'o&a m* i&t*ligj*&$ t$ %l$t o'* a#$" m*'ata"*'- I&(i!i($t m* i&t*ligj*&$ t$ la"t, ')*') ja&$ ak i atakim*!* ()* '%lm*!* t$ k"imi&*l$!* ao g"%*!* t$ k"imit t$ o"ga&i+%a", '*'* ata ko&'i(*"o)*& 'i *&g*' $" "*ali+imi& * .$llim*!* t$ t"* k"imi&al*EMOCIONET SI FAKTOR TË VIKTIMIZIMIT Emoio&*t ja&$ !*ti '%til* * *"'o&alit*tit, .$ ma&i#*'to)*& 'i $"j*tim* t$ gj*&(j*!* t$ akt%a"a ')i"t$"o"* t$ tij, .$ &("')* .%)*&9 a#*kt, "*&go'j*, (a')%"i, ()*mj*, #"ik$, g$+im, )i()$"im, %""*jtj*, i&(i&jat$, k$&a.$'i, l*m*"i, tm*"", &*!*"i, "$&kim, ')"*'$, ($')$"im, +*m$"im *tj- P*"'o&at m* gj*&(j* jo'tail* *moio&al*, 'i: (i)*t , ')*') k"*j&$ !*"im* (*lik%*&t* ()* k"imi&al*MOTIVET SI FAKTORË VIKTIMIZUES Nj*"i%, $" 'j*llj*t ()* !*"im*t * !*ta, $')t$ i ')t"$ &ga (i'a &7itj*, &*!oja ()* ($')i"a t$ "*&(')m*- Ato &7itj*, ($')i"a ()* &*!oja t$ "*&(')m* .%)*& moti!*- Moti!*t $"$)*& "*j *l*m*&t*!* t$ !*t$(ij*' ()* t$ !%ll&*tit- Plot$'imi& * &*!oja!*, ($')i"a!* ()* k$"k*'a!* t$ tj*"a t$ "*&(')m* &j*"i% * $& &$ koo"(i&im t$ lot$ m*' k$t"* ( komo&*&t$!*; t$ !*t$(ij')m*' ()* *!ol%ti!*'- Moti!*t .o#')i& t$ li&(%"a, .o#')i& t$
$"i.*& t$ j*&$ &$ .*&($" t$ !$m*&(j*', &$'* jo i&ato'*& ()* +*m$"o)*& P*"'o&at m*
:""*g%llim* &a"i'oi(* ao &a"i'tik*, ja&$ tia t$ il$t * mi!l*"$'oj&$ !*t*&, ja&$ t$ (a')%"%a" &$ a#t$'it$ ()* amj*& * t"* ?""*g%llim*t * "$&(a 'ikik* ko&'i(*"o)*& '$m%&(j*t * 'ki+o#"*&i'$ , *il*'i'$ *tjTe drejtat e viktimave dhe trajtimi i tyre
/e drejtat e viktimave jane pjese integrale e te drejtave te njeriut, ne pergjithesi, te ilat, !atkeqësisht, nuk jane respektuar dhe nuk jane kultivuar sa duhet deri ne ditet e sotme. erkimet soiologjike, psikologjike, kriminologjike, !orenzike dhe se !undi viktimologjike, treguan se krimi, kreresi dhe viktima duhet te kundrohen ne nje teresi. 'iktima patjeter duhet te per!shihet ne kete raport, sepse edhe ajo e perben ate teresi. #e rastin kriminal marrin pjese kreresi, viktima dhe aktor te tjerë, si deshmitaret etj., te ilet mund te paraqiten ne role te ndrshme. =ngazhimi dhe perpjekjet e asoiaioneve dhe organizatave nderkombetare per rregullimin dhe mbrojtjen e te drejtave te viktimave uke ndjekur snimet dhe angazhimet ne drejtim te avanimit te te drejtave te viktimave, sidomos te se drejtes se saj per kompensim dhe demshperblim, verehen d proese dhe rruge gati paralele ne planin nderkombetar, per te ilat nuk mund te thuhet se kane qene pa ndikim nga njera tjetra. #e kete drejtim veçohen& %. iniiativat e agjenive dhe organizatave te speializuara te :1-së dhe +. iniiativat dhe propozimet e "hoqates 1otërore te 'iktimologjisë (H=') 8niiativat dhe propozimet e asoiaioneve te 1-se 7 "eminari 8 >elsinkit #e kuader te nismave dhe iniiativave te para te agjensive te speializuara te :1-së, ne literaturen viktimologjike permendet "eminari 8 >elsinkit, te ilin e ka organizuar 8nstituti #derkombetar 8 >elsinkit per Preventiven dhe ontrollin e krimit, 8 njohur me shkurtesen >E#8, i mbajtur ne vitin %B@0 n e >elsinki. #e kete seminar jane trajtuar çeshtje te politikes lidhur me viktimen ne vropë. *e kete rast jane aprovuar disa rekomandime, ne te ilat, midis tjerash, thuhet se duhet te mbeshteten levizjet qe do te kishin per qellim permiresimin e pozites se viktimes ne te drejten penale dhe ne menre te veçantë eshte kerkuar& %. Ie te gjithe ata qe vijne ne kontakt me viktimen duhet te tregojne kujdes dhe ndjeshmeri me te madhe per gjendjen dhe nevojat e saj, e ne veçanti poliia, e ila ne kete aspekt duhet te edukohet dhe te a!tesohet. %0 +.Ie te zgjerohet ndikimi jozrtea ne sherbimet alternative per mbrojtjen e viktimave, duke pasur parassh interesin publik dhe p arandalimin e krimit. 0.Ie te kihet kujdes ne ndihmen jomateriale, soiale, juridike dhe ne sigurimin e te drejtave dhe interesave te tjera te viktimes. 4. Ie viktimave poteniale, qe me pare duhet tu terhiqet verejtja per rreziqet e ambienteve dhe situatave te ndrshme, ne menre qe vete te marrin masa parandaluese.
ontributi i ongresit te "htatë #derkombetar te :1Jse per Parandalimin e riminalitetit dhe /rajtimin e reresve te rimit *e %B@4 ne otava eshte mbajtur *bledhja- /akimi pergatitor i ekspertëve te :1-së mbi te rejtat e 'iktimave, i ili ka rendesi te veçantë per kahjet dhe !uqizimin e mbrojtjes se viktimave dhe te drejtave te saj. *bledhja e eksperteve nderkombetarë ne :tava ishte nje pergatitje per kongresin e "htatë #derkombetar te 1-së per Pengimin e rimit dhe /rajtimin e reresve, i ili do te mbahej ne *ilano ne vitin %B@6. #e ongresin e *ilanos eshte hartuar nje Projektrezolutë mbi te drejtat e viktimes dhe mbrojtjen e saj. projekt i rezolutes pastaj i eshte derguar uvendit te Pergjithshem te :1-së, i ili, me pak ndrshime e plotesime, ne !und te vitit %B@6, me rezoluten nr.43.04, e ka miratuar kete dokument me titull C "eklarata e #$-së mbi te "rejtat %hemelore te Viktimave te #rimit dhe #e&përdorimit te 'orces (pushtetit )C. =neksi i eklarates mbi te rejtat /hemelore te 'iktimave te rimit dhe eqpërdorimit te Pushtetit %.*e viktimë duhet te nenkuptojme çdo person i ili individualisht apo kolektivisht ka pesuar ndonje demtim, duke per!shire lendimin !izik apo psikik, stresin emoional, demin e konomik ose enimin esenial te te drejtave te tij personale me ane te veprimeve apo mosveprimeve te ilat, sipas dispozitave juridiko-penale pozitive te vendeve anetare, jane parapare si vepra penale (duke i bashkangjitur edhe abuzimet e pushtetit te rregulluara me norma juridiko-penale). ompensimi i demit-dëmshpërblimi reresit, ose personat qe pergjigjen per ta jane te detruar te bejne kompensimin e demit te shkaktuar viktimave, !amiljeve te tre ose personave qe jane varur nga viktima. ompensimi apo restituioni duhet te per!shije kthimin e pasurisë ose kompensimin ne te holla per demin e perjetuar dhe !itimin e humbur, kompensimin e te gjitha shpenzimeve lidhur me viktimizimin, duke per!shire edhe shpenzimet lidhur me mbrojtjen dhe ndihmen juridike. omisioni vropian ne korri te vitit %BBB kishte pergatitur masen e pare te ndermarrë nga 1ashkimi vropian mbi viktimat e krimit te quajtur K'iktimat e rimit ne 1ashkimin vropianC dokument permban rekomandime per pese !usha te veçanta& %4 %. Parandalimin e viktimizimit +. ndihmen ndaj viktimave 0. poziten e viktimave ne proeduren penale 4. kompensimin e viktimave 6. çeshtje te pergjithshme mbi viktimat. *brojtja dhe ndihma viktimave te krimit
%.*brojtja dhe ndihma viktimes gjate viktimizimit primar #e literaturen dhe teorine viktimologjike, si viktimizim primar konsiderohet pesimi direkt qe viktima apo mbijetuesi i rastit viktimizues e perjeton. Pasojat e ketij perjetimi mund te jene !izike, psikike dhe materiale. "i pasoja te drejtperdrejta , qe rendom sh!aqen nga krimet e tilla jane& humbja e vetebesimit, para!trime dhe imazhe morbide, ankthe, !rike, pasiguri, pagjumesi, shmangie nga shoqeria mbllje ne vetvete, ndrshim i gjendjes dhe sjellje tjera. +.*brojtja dhe ndihma e viktimave ne polii ontakti i pare i poliise me viktimat dhe me perjetuesit e rasteve viktimizuese eshte me rendesi te veçante. #ga k kontakt do te varen shume rrjedha te proedures lidhur me mbrojtjen e viktimave dhe kompensimin e krimit dhe viktimizimit ne shoqeri. "ipas kerkimeve te bera per viktimat e e krimeve te vjedhjes, si motive kresore te paraqitjes se rasteve ne polii permenden& %.#gase denonimi i sherben viktimes si baze per !illimin e proedures per realizimin e kompensimit te vleres se siguruarL +.#gase denonimi i sherben viktimes si baze per rikthimin e sendeve te vjedhuraL 0.#gase denonimi i sherben viktimes si baze per ndjekjen dhe ndeshkimin e kresit. 0.*brojtja dhe te drejtat e viktimes ne proeduren penale& 0.% 8n!ormimi dhe njohja e viktimes me te drejtat e saj ne proedure 0.+ e drejta ne respektimin e dinjitetit dhe integritetit moral dhe personal 0.0 e drejta e viktimes ne mbrojtje pro!esionale 0.4 e drejta e viktimes ne levizje te lire dhe mbrojtja nga bezdisjet dhe kerenimet 8n!ormimi dhe njohja e viktimes me te drejtat e saj ne proedure 'iktima ka te drejte te njihet me proedurat e hetimit, aktuzimit dhe me pjesemarrjen ne seana gjqesore, kur trajtohet çeshtja lidhur me viktimizimin e saj. %6 #e te gjitha rastet e marrjes ne petje, dhenies se deklaratave, intervistave, zrtaret qe i zbatojne ato duhet te kene parassh respektimin e dinjitetit dhe integritetit te saj !izik moral dhe !amiljar. 'iktimes duhet ti sigurohet kon!idenialitet i plote ne te gjitha !azat e proedures. Po ashtu, asaj duhet ti garantohet ruajtja e intimitetit dhe mospublikimi i rrethanave komprometuese qe edhe e riviktimizojne ate. Per te shmangur e!ektin negativ dhe per tMu rezistuar petjeve te pakendshme, viktima duhet te kete mbrojtje pro!esionale, qe me pare duhet te pergatitet per seana gjqesore, ku mund te parashtrohen petje s!iduese etj.
$igjet per mbrojtjen nga dhuna, ne pergjithesi, por edhe mbrojtjen nga dhuna ne !amilje, dhuna ne martese, dhuna ndaj !emijeve, dhuna ndaj te moshuarve etj., ne shume vende, si !orma te mbrojtjes dhe sigurise se viktimave, kane parapare masa te veçanta te sigurise dhe mbrojtjes se viktimave. eshtu kreresve dhe viktimizuesve u ndalohet kontakti !izik, kontakti me tele!on, qasja ne hapesire, lokale, vendbanim, shtepi, vende te punes apo territor ne distana dhe parametra te aktuara. *brojtja e viktimave te dhunes ne !amilje sipas 5regullores te E#*8-ut nr +330N%+ "ipas kesaj 5regulloreje, ne gjkata lidhur me rastet e dhunes ne !amilje mund te ndermerren d lloje te proedurave& %.#je proedure zhvillohet per arse te dshimit per krerjen e vepres penale, pra proedura penale ndaj kreresit te krimit, me te ilen eshte shkaktuar rasti viktimizues dhe +.Proedura per shqiptimin e masave apo urdheresave me qellim te mbrojtjes dhe garantimit te sigurise se viktimes dhe !amiljes se saj nga kerenimet apo atakimet e ndrshme. #e nenin + te kesaj 5regulloreje jane parapare keto masa& %.Erdheresa per mbrojtje +.Erdheresa per mbrojtje emergjente 0.Erdheresa per mbrojtje te perkohshme emergjente $idhur me kerkesen per shqiptimin e Erdhereses per *brojtje, gjkata kompetente vendos brenda %6 diteve nga dita e pranimit te kerkeses. erkesen per shqiptimin e Erdhereses per *brojtje mergjente, gjkata kompetente e vendos brenda +4 oreve pas paraqitjes se kerkeses. Erdheresa per *brojtje te Perkohshme mergjente hne ne !uqi menjeher pas leshimit nga ana e komandantit kujdestar ose ushtruesi i detres se komandantit i njesise rajonale te poliise per dhune ne !amilje dhe !illon te zbatohet ndaj te pandehurit pasi tMi jete dorezuar personalisht ne baze te ligjit. %9 *beshtetja dhe perkrahja e viktimave-in!ormimi i viktimave *enrat dhe mekanizmat me te njohur per mbeshtetjen e viktimave te krimit, te parapara me ligje pozitive dhe norma nderkombetare, jane& %.8n!ormimi i viktimes lidhur me proeduren gjqesore dhe roli i saj ne trajtimin e rastit viktimizuesL +.#johja me mjetet qe ajo i ka ne dispoziion per te shprehur dhe per te realizuar te drejtat dhe interesat e veta si viktimeL 0.:!rimi i ndihmes viktimes ne te gjitha !azat e trajtimit te çeshtjes se saj dhe
4.*asat per garantimin e sigurise dhe te mbrojtjes se jetes se viktimes, te a!ermeve te saj apo deshmitareve qe deshmojne ne !avor te saj etj. #dihma e pare, strehimi dhe ushqimi i viktimave Perkrahja dhe mbeshtetja e viktimave duhet te !illoj qsh gjate ngjarjes viktimizuese, duke i o!ruar asaj ndihmen e pare shendetesore dhe ligjore. etu rendom per!shihen veprimet e ndihmes rreth kujdesit mjekesor, rreth strehimit, ushqimit, veshmbathjes, venies se kontakteve me !amilje apo te a!erm, shoqerimit, o!rimit te mbrojtjes dhe sigurimit te tre nga kerenimet dhe shantazhet, o!rimit te masave siguruese, venien nen mbikqerje dhe kujdes te poliise ose sherbimeve tjera. Per viktimat e dhunes qe kane te bejne me rastet e veprimeve violente ne martese, ndaj grave, ndaj !emrave apo vajzave te tra!ikuara apo te abuzuara per qellim prostituioni etj., ne osove jane themeluar tri strhimore qe u jane lene ne dispoziion viktimave te tilla& %."trehimorja per qendrim a!atshkurter gjendet ne Prishtine +."trehimorja per qendrim me te gjate deri ne gjashte muaj, gjendet ne jakove. (qe te dja keto strehimore kane lidhje te veçanta tele!onike ose e ashtuquajtura lidhje ":". 0."trehimorja e trete, e ila u eshte dedikuar grave dhe vajzave te reja, viktima te tra!ikimit, e te ilat jane shtetase te huaja, per qendrim dhe siguri derisa te riatdhesohen ne vendin e tre.
ompensimi dhe zhdemtimi i viktimave te krimit eklarata e 1-se mbi viktimat e krimit dhe te keqperdorimit te pushtetit, midis te tjerash, trajton edhe çeshtjene zhdemtimit dhe kompensimit te viktimave. ompensimi i demit eshte nje nder shtllat kresore te drejtesise mbi viktimat. "ipas dispozitave te kesaj deklarate, kompensimi duhet te per!shije kthimin e pasurise apo shperblimin ne te holla per demin e pesuar apo !itimin e humbur, shpagimin e shpenzimeve te shkaktuara lidhur me viktimizimin, shpenzimet e shkaktuara lidhur me sherbimet e o!ruara per sanimin e gjendjes shendetesore, demeve !izike, psikike, demeve morale, pra te gjitha demeve dhe shpenzimeve lidhur me rivendosjen e te drejtave te atakuara. %< Format e kompensimit apo zhdemtimit te viktimave $idhur me realizimin e demshpervlimit apo zhdemtimit, ne bo te sot permenden tri !orma& modeli !ranez modeli i probaionit dhe modeli anglez i kompensimit Modeli )rancez shkon nepermjet padise ne proeduren penale, ne kuader te trajtimit te pergjegjesise se kresit per vepren penale dhe per demin e shkaktuar viktimes, i njohur si proedure adhezive, ku i demtuari ne proedure penale e shtron kekesen per kompensim.
Sipas modelit te probacionit , si parakusht per tMu zbutur denimi ose per tMi shqiptuar ndonje denim alternativ, ose per tMu liruar me kusht nga mbajtja e metejme e viktimizuesit, eshte qe ai me pare te kompensoje apo zhdemtoje viktimen. jo praktike eshte e pranishme ne disa shtete te ">1=-se. Sipas modelit anglez te kompensimit , viktimizuesi me urdher pagese duhet te obligohet qe te beje pagese te demshperblimit ne !orme te kompensimit. eshte nje lloj i denimit me gjobe, qe i paguhet shtetit, por ai pastaj e re!undon ne llogari te viktimes, si kompensim per demin e shkaktuar nga i denuari apo viktimizuesi. ur viktima paraqet padi private ndaj kresit ose kur prokurori heq dore nga ndjekja zrtare, ateher pala e demtuar, vete duhet te marre barren e ndjekjes dhe te gjitha obligimet e tjera qe dalin rreth rastit. erkesa per zhdemtim apo si quhet kerkesa pronesoro-juridike, duhet te dorezohet para per!undimit te proesit gjqesor dhe ajo mund te per!shije tri aspekte& a) ;hdemtimin apo kompensimin e demit b) thimin e gjesendit ) =nulimin e ndonje veprimi juridik Format dhe burimiet per kompensimin e viktimave ompensimi apo zhdemtimi te rastet e viktimave te krimit, siç u tha edhe me heret, behet nga kreresi apo viktimizuesi, nese per kete ka vendosur gjkata. #e disa vende, kur nga kreresi apo nga pasuria e tij nuk mund te arrihet kompensimi, kete detrim e merr shteti. #e rastet kur viktimat kane ndonje !orme te sigurimit, p.sh. sigurimi i jetes* sigurimi i prones * sigurimi i automjetit* sigurimi shendetesor dhe sigurime tjera, ato rendom keto i realizojne varesisht nga lloji i krimit dhe demit te shkaktuar nga polisa e sigurimeve te !irmave apo instituioneve siguruese ne baze te kontratave te sigurimit apo ne baze te vendimit gjqesor. ompensimi i viktimave behet& nga viktimizuesi, nga instituionet siguruese (kompanit), nga shteti, nga !onde te veçanta, nga :rganizata joqeveritare, organizata humanitare dhe shoqata bamirese etj. %@ *asat per parandalimin e viktimizimit Per lu!timin dhe parandalimin e viktimizitetit patjeter duhet te identi!ikohen te gjitha rrethanat dhe kushtet qe kontribojne per viktimizimin e njeriut. #ga elaborimet mbi !aktoret e viktimizimit, eshte verejtur se ne viktimizimin e njeriut ndikojne ne rend te pare , kushtet dhe rrethanat e natres ekonomike dhe soiale. *asat per a!tesimin dhe rritjen e e!ikasitetit te organeve shteterore ne mbrojtjen dhe sigurimin e te drejtave te viktimave
5ekomandimi nr.+339.@, i miratuar nga omiteti i *inistrave te eshillit te vropes, i dates %4 qershor te vitit +339, ka parapare dhe rekomanduar nje numer te aktuar te masave parandaluese lidhur me mbrojtjen e viktimave te krimit transnaional si dhe pengimin e viktimizimit ne rrethana te tilla. Poliia si organ dhe sherbim, duhet te a!tesohet qe me sukses tMu pergjigjet detrave qe dokumentet nderkombetare dhe ligjet naionale i parashtrojne para tre. 1renda poliisë duhet te !ormohen sherbime te veçanta, te ilat duhet te merren me trajtimin e viktimave. Personeli i ili punon me viktima duhet veçmas te edukohet dhe te trajnohet per pune dhe kontakte te llojllojshme me qtetare, te ilet kane pesuar nga aktiviteti kriminal. :rganet e prokurorise, te gjkatave dhe organet e tjera shteterore, qe merren me rastet viktimizuese gjithashtu duhet te sillen me perkushtim dhe pergjegjesi lidhur me te drejtat dhe kerkesat e viktimave per mbrojtje, mbeshtetje dhe per kompensim apo demshperblim. eto organe ne te gjitha !azat e proedures penale apo ndonje proedure tjeter, ku shqrtohen kerkesat e viktimave te krimit, duhet ti mundesojne viktimes qasje pa pengesa ne te gjitha veprimet e ndermarra, shkresat e lendes, provat e proedurave dhe ne veprimet e tjera, qe kane te bejne me te drejtat legjitime te viktimes. *asat e agjensive dhe organizatave te ndrshme publike dhe joqeveritare *e qellim te parandalimit te viktimizimit dhe mbrojtjes se viktimave, eshte me rendesi te madhe qe te themelohen, te !unksionojne edhe agjeni, organizata, shoqata publike dhe joqeveritare. #e kete drejtim disa shtete kane pervoje te mire. eto asoiaione kane kontribuar ne menre te dukshme ne permiresimin e te drejtave te viktimave. 'eçmas jane a!irmuar ne mbeshtetjen e viktimave menjehere pas rasteve viktimizuese, duke u o!ruar viktimave ndihma me emergjente rreth ndihmes se pare mjekesore, duke strehuar viktimat ne rrezik, duke mbeshtetur ne parashtrimin e kerkesave ne organe poliore apo gjqesore, duke siguruar dhe !inanuar sherbime te mbrojtjes juridike per viktima dhe duke themeluar !onde te veçanta !inaniare per mbrojtjen dhe mbeshtetjen e viktimave ne nevojë.
%B *asat per in!ormimin e drejte te viktimave "herbimet e ndrshme, asoiaionet, shoqatat joqeveritare por edhe organet shteterore botojneë& publikime, materiale in!ormative, doraakë dhe !orma tjera te o!rimit te in!ormaioneve per viktimat. Permbajtja e in!ormatave duhet te jete asisoj qe te per!shijë nevojat me elementare te viktimave. /e gjitha viktimat duhet te in!ormohen per sherbimet dhe organizatat te ilat u o!rojne ndihme, mbeshtetje dhe perkrahje atre ne raste te ngjarjeve viktimizuese. Pastaj
te behen me dije per organet shteterore qe jane te autorizuara te trajtojne rastin viktimizues. *asat per ndrshimet dhe harmonizimet e legjislaionit pozitiv lidhur me mbrojtjen, te drejtat dhe kompensimin e viktimave /e gjitha vendet, te ilat i kane nenshkruar konventat e :1-së, eshillit te vropës, rezolutat, rekomandimet, udhëzimet dhe dokumentet e tjera relevante lidhur me te drejtat e viktimave dhe mbrojtjen e tre, por edhe vende qe pretendojne te aderojne ne organizata dhe asoiaione te tjera nderkombetare, patjeter duhet qe rregullativen e tre ligjore penale, ivile, administrative ta harmonizojne dhe ta pershtatin kon!orm atre dokumenteve. jo domethene se duhet te behen ndrshime dhe plotesime te kodeve penale, kodeve te proedures penale, lidhur me poziten dhe te drejtat e viktimes ne proedure penale. *asat per bashkepunim dhe koordinim vendor dhe nderkombetar ne mbrojtjen e viktimave dhe parandalimin e viktimizimit ukuria e viktimitetit, po si edhe dukuria e kriminalitetit, nuk mund te lu!tohet dhe parandalohet me sukses nese nuk ekziston nje bashkepunim dhe koordinim mes organeve dhe instituioneve relevante. #e rend te pare mendohet ne bashkepunimin ne mes poliisë, prokurorisë dhe gjkatave e organizatave dhe shoqatave joqeveritare per nje varg çeshtjesh lidhur me ndihmen, mbeshtetjen e viktimave prej momentit te pare te viktimizimit e deri ne !azen !inale te realizimit te kompensimit demshperblimit. bashkepunim duhet te konsistoj ne kembimin e saktë dhe te shpejtë te in!ormaioneve lidhur me nje varg rrethanash relevante mbi llojin e viktimizimit, shkallen e demtimit, mbi nevojat emergjente te ndihmes apo mbrojtjes dhe sigurisë se viktimave dhe paralajmerimet mbi rreziqet e viktimizimit ne s!era te ndrshme te shoqerisë. Per!aqësitë diplomatike dhe sherbimet konsullore duhet te o!rojne ndihme dhe in!ormata per shtetasit e vet qe jane bere viktima ose kane pesuar demtime te ndrshme. rejtesia e ndermjetsimit apo restorative *e drejtesi restorative nenkuptojme demshperblimin me pajtimin e kreresit dhe viktimes me ane te ndermjetesimit me qellim te realizimit te kompensimit adekuat dhe krijimit te nje gjendje relaksuese midis tre. +3 rejtesia restorative eshte e pa imagjinueshme dhe e pazbatueshme pa pajtimin paraprak te viktimes dhe kreresit. 8niiativat dhe programet e para te pajtimit dhe demshperblimit me ndermjetesim !illojne ne :ntario, ne anada, e me vone edhe ne ">1=, ne shtetin 8ndiana. 5ekomandimi nr.%B.BB i omitetit te *inistrave te eshillit te vropes per ndermjetesim ne çeshtje penale
omiteti i *inistrave te eshillit te vropes ka n2jerrë nje 5ekomandim te veçante per ndermjetesim ne materien penale, domethene per pajtimin e viktimes dhe kreresit te krimit. komitet ka aprovuar 5regulloren nr.%BNBB te %6 shtatorit te vitit %BBB, ne te ilen ka peraktuar noionin e ndermjetesimit. eshtu, ne& nenin % parashi!en parimet themelore ne te ilat duhet te mbeshtetet ndermjetesimi apo mediaioni, neni + 1aza juridike e ndermjetesimit, neni 0 Funksionaliteti i drejtesisë penale lidhur me ndermjetesimin, neni 4 Funksionimin e sherbimeve te ndermjetesimit dhe neni 6 5ealizimi i ndermjetesimit. #dermjetesimi dhe pajtimi me ndermjetesues ka qene shume i pre!eruar ne shoqeritë tradiionale. ete !orme te zgjidhjes se kon!liktit dhe rikthimin e paqes e qetesise mes viktimes dhe kreresit e hasim edhe ne te drejten zakonore te popujve te lashte. 'endosja e Cpaqes hjnoreC ose Cpa2 deiC, sipas !rmes te se drejtes zakonore te lashte, ka kerkuar qe te nderpriten armiqesite dhe kon!liktet midis paleve, kreresit dhe pales se viktimes, derisa te arrihet marreveshja per kompensim dhe te rikthehet nje gjendje e qete pa kerenime dhe !rikë nga hakmarrja apo gjakmarrja (vendetta). ispozitat e anunit te $ek ukagjinit, anunit te "kënderbeut, anunit te $abërisë e kanuneve tjera te se drejtes zakonore shqiptare, !lasin per pajtimin, per demshperblimin dhe krijimin e paqes ndermjet !isit te kreresit dhe !isit te viktimes, mes vëllezërve dhe !amiljeve te kreresit dhe atre te viktimes. jo e drejte ka peraktuar detrimet dhe te drejtat e pales se viktimes dhe pales se kreresit te krimit. 1aze mbeshtetese e te gjitha ndermjetesimeve ka qene aktimi i kompensimit adekuat per palen e demtuar pra per viktimen. do veper penale apo çdo akt kriminal, sipas se drejtes zakonore dhe praktikes se krijuar, e ka pasur kundervleren ne para apo ne vlera te tjera. isa karakteristika te drejtesisë restorative ne çeshtjet penale #e perku!izimin dhe peraktimin e drejtesise restorative dhe elementeve te saj, veçmas permenden& %. Fakti se krimi dhe rasti viktimizues konsiderohet si kon!likt ndermjet individeve, i ili re!lekton ne shoqeri dhe ne shtet e jo si raport ndermjet shtetit dhe kreresit apo shtetit dhe viktimes. +% +. Iellimi i ndermjetesimit ka te beje me pajtimin e kreresit dhe viktimes dhe kompensimin e demit te kesaj se dtes. 0. rijimi i nje atmos!ere dhe ambienti te pershtatshem per arritjen e pajtimit dhe krijimit te gjendjes normale dhe te shendoshe mes v iktimes dhe kreresit. 4. *arreveshja e arritur ne menre paqesore per kompensim adekuat eliminon mundesin e perseritjes se armiqesive dhe paraqitjes se zingjirit te krimeve te reja midis tre.
6. 5ealizimi i suksesshem i drejtesise restorative mund te ilesohet edhe si mase preventive kunder kriminalitetit dhe viktimitetit ne pergjithesi. Faza e zbatimit te drejtesise se ndermjetesimit apo restorative =ktivitetet ne realizimin e drejtesise restorative apo ndermjetesimi, me qellim te pajtimit me demshperblim, kalojne neper tri !aza kresore& -!aza para ndermjetesimit -!aza e ndermjetesimit -!aza e perjelljes Faza para ndermjetesimit #e kete !aze behen parapergatitjet dhe mblidhen apo grumbullohen in!ormaione te vle!shme per rastin viktimizues. Faza paraprake eshte e shoqeruar me nje varg veprimesh serioze dhe ka te beje me& -venien e kontaktit te pare me palë -marrja e pelqimit te tre per angazhim -paraqitjen e provave te mundeshme -aktimin e bisedave -aktimin e agjendes se kontakteve dhe bisedave -aktimin e kohes dhe vendit te mbajtjes se kontakteve -aktimin e personit per ndermjetesim 7 mediatorit Parimet baze te drejtesise se ndermjetesimit apo restorative Parimet me kresore, ne te ilat mbeshtetet drejtesia restorative, meditative, apo siç do ta quanim shqip, drejtesia e ndermjetesimit dhe pajtimit me demshperblim, sipas literatures viktimologjike jane& %. 'epra penale konsiderohet si kon!likt midis njerezve, e jo vetem shkelje e ligjit, +. #daj krimit reagohet ne menre sanuese, e jo me hakmarrje dhe revansh, 0. =ktiviteti i ndermjetesimit drejtohet ne dobi edhe te viktimes, edhe te kresit me nje ndjeshmeri dhe snim qe plaga te sherohet, 4. #dihma dhe a!tesimi i viktimes dhe kreresit qe ata vetë ne menre te barabartë ti zgjidhin problemet qe kane ndodhur ne mes tre. 6. Pajtimi nepermjet ndermjetesimit duhet te arrijë qellimin e njohjes me te mire nder vete, te te d aktoreve te rastit viktimizues, si nje raport ndernjerëzor, e jo vetem si raport nderkriminal, ++ 9. =rritja e eliminimit te nje stereotipi te raporteve viktimë-krerës, qe zakonisht, ne praktiken e deritanishme ka ekzistuar, <. #epermjet ndermjetesimit gjendet nje modus me i pershtatshem per kompensimin e demit, i ili nuk imponohet nga autoriteti i organit shteteror, @. 5ezultat real dhe simboliki drejtesisë së ndermjetesimit eshte kompensimi adekuat i demit, B. Proesi i pajtimit arrihet me ndermjetesimin e pales se tretë si katalizator.
#dermjetesimi sipas odit te Perkohshem te Proedures Penale te osoves #dermjetesimin e parasheh edhe kodi i proedures penale. Proedures se ndemjetesimit PP-ja 8 ka kushtuar nje kapitull, perkatesisht kapitullin OO'88. "ipas nenit ++@, prokurori publik mund te dergoje nje kallëzim penal ne ndermjetesimin per veprat penale te denueshme me gjobe ose me burg deri ne tre vjetë. *irpo, para kesaj ai duhet te marr parassh llojin dhe peshen e vepres penale, rrethanat ne te ilat eshte krer ajo, personalitetin e kreresit, denimet e mepareshme te tij, si dhe pergjegjesine penale te tij. *arreveshja mund te arrihet vetem permes ndermjetesimit me pelqimin e te pandehurit dhe te demtuarit. "ipas PP-së a!ati per arritjen e marreveshjes nuk mund te kaloje tre muaj. *e rastin e arritjes se ndermjetesimit prokurori publik e hedh kallezimin penal dhe i demtuari nuk ka te drejte te ndermarre ndjekje te ilat i parasheh neni 9+ paragra!i + dhe 4 i PP-së.
+0
