TP 18 - Uzemljenje

JAVNO PREDUZEĆ PREDUZEĆE ELEKTROPRIVREDA BOSNE I HERCEGOVINE p.o. SARAJEVO DIREKCIJA ZA DISTRIBUCIJU

TP-18

TEHNI Č PREPORUKA ZA PROJEKTOVANJE Č KA I IZGRADNJU UZEMLJENJA I UZEMLJIVA U ZEMLJIVAČ Č A U ELEKTRODISTRIBUTIVNIM MREŽAMA M REŽAMA I POSTROJENJIMA

JAVNO PREDUZEĆ PREDUZE ĆE ELEKTROPRIVREDA BIH SARAJEVO Direkcija za distribuciju

Na osnovu člana 4.2., ta čka 4.2.4. “Uputstva za izradu tehni čkih preporuka u elektrodistributivnoj djelatnosti JP Elektroprivreda BiH” od 01.08.2000.g., 01.08.2000.g., Direktor Direkcije za distribuciju Javnog preduze ća Elektroprivreda BiH donio je :

ODLUKU o utvrđ utvrđivanju Tehnič Tehničke preporuke za projektovanje i izgradnju uzemljenja i uzemljivač uzemljiva ča u elektrodistributivnim mrežama i postrojenjima (Oznaka TP-18) I Usvaja se Tehnička preporuka za projektovanje i izgradnju uzemljenja i uzemljiva ča u elektrodistributivnim mrežama i postrojenjima. II

Tehnička preporuka iz prethodnog člana čini sastavni dio ove Odluke.

III Ova Odluka stupa na ssnagu nagu danom donošenja a primjenjuje se od 05.12. 2002.g.

Broj : Sarajevo,

Direktor Direkcije za distribuciju Enver Jamak

JP ELEKTROPRIVREDA ELEKTROPRIVREDA BIH Direkcija za distribuciju

TP- 18

SADRŽAJ 1.

UVOD

2

2.

PODRUČJE PRIMJENE

2

3.

DEFINICIJE POJMOVA

3

4.

PODJELA UZEMLJENJA PO FUNKCIJI

7

5.

DIMENZIONISANJE DIMENZIONISANJE SISTEMA UZEMLJENJA

15

6.

IZVOĐENJE UZEMLJENJA STUBOVA NADZEMNIH MREŽA

28

7.

IZVOĐENJE UZEMLJENJA U TS 35/10 kV; 10/0,4 kV; 20/0,4 kV i 35/0,4 kV

42

8.

MJERENJA, KONTROLE I PREGLEDI SISTEMA UZEMLJENJA

58

9.

LITERATURA

62

1. UVOD

JP ELEKTROPRIVREDA BIH Direkcija za distribuciju

TP- 18

Uzemljivač, kao osnovni element zaštite od napona dodira i koraka, zahtijeva da se posebna pažnja posveti njegovom pravilnom izboru već u fazi projektovanja nekog elektroenergetskog objekta, kako bi isti zadovoljio sve propisane kriterije. Posebno je važno oblikovanje naponskog lijevka preko odgovarajućeg rasporeda uzemljivačkih traka i to u svim interesantnim pravcima. Osnovne karakteristike složenih sistema uzemljenja objekata elektroenergetskog sistema definisane su preko otpora rasprostiranja, maksimalne potencijalne razlike izme đu uzemljivača i tačaka na tlu postrojenja i maksimalne potencijalne razlike na površini tla unutar i van postrojenja. Projekat sistema uzemljenja nekog objekta elektroenergetskog sistema mora zadovoljiti četiri osnovna zahtjeva: 1. osigurati sigurnost ljudi obzirom na napone koji se na sistemima uzemljenja javljaju pri najvećim strujama zemljospoja 2. osigurati mehaničku čvrstoću i otpornost na koroziju 3. osigurati toplotno podnošenje najve će struje kvara (koja se odre đuje proračunima) i 4. osigurati da neće doći do oštećenja opreme i imovine. Osnovni parametri mjerodavni za dimenzionisanje sistema uzemljenja nekog objekta elektroenergetskog sistema su: - vrijednost struje kvara - trajanje struje kvara (kvara) - karakteristike tla Prva dva parametra uglavnom zavise o na činu postupanja sa neutralnom ta čkom visokonaponskog sistema. Kod postrojenja sa različitim naponskim nivoima četiri osnovna zahtjeva moraju se zadovoljiti za svaki visokonaponski sistem. U obzir se ne moraju uzeti istovremeni kvarovi u sistemima različitih naponskih nivoa.

2. PODRUČJE PRIMJENE 2.1 Ova tehnička preporuka daje osnovne kriterije za projektovanje, izgradnju, ispitivanje i održavanje sistema uzemljenja koji će djelovati ispravno pri svim uslovima eksploatacije. 2.2 Ova tehnička preporuka se odnosi na: - izvođenje i održavanje uzemljenja i uzemljiva ča u u distributivnim transformatorskim stanicama 35/10(20) kV i 10(20)/0,4 kV [ kablovske i stubne TS 10(20)/0,4 kV] - izvođenje uzemljenja i uzemljivača stubova nadzemnih elektroenergetskih vodova niskonaponske 0,4 kV mreže, 10 kV, 20 kV i 35 kV mreže koji se koriste u distributivnim mrežama ili se priključuju na ove mreže - uzemljenje pojedinačnih elemenata opreme koji se ugra đuju u objektima transformatorskih stanica i nadzemnim mrežama - izvođenje i održavanje uzemljenja i uzemljiva ča koji se postavljaju uz kablovske vodove i kablovsku kanalizaciju Odredbe ove preporuke primjenjuju se kod izgradnje novih TS, kod TS u pogonu pri rekonstrukciji sistema uzemljenja TS, kod izgradnje novih 0,4 kV, 10(20) kV i 35 kV mreža, kao i 0,4 kV, 10(20) kV i 35 kV mreža u pogonu pri njihovoj rekonstrukciji. Ova preporuka ima za cilj: - da definiše osnovne tehni čke uslove za dimenzionisanje i izvo đenje uzemljenja obzirom na konkretne uslove rada distributivnih mreža


-

-

TP- 18

da preporuči način proračuna otpornosti rasprostiranja karakteristi čnih uzemljivača koji se najviše koriste u distributivnoj mreži da preporuči zaštitne mjere od iznošenja potencijala iz visokonaponskih postrojenja u niskonaponsku mrežu i instalacije kupaca utvrdi osnovne kriterije za dimenzionisanje uzemljenja stubova nadzemnih vodova preporuči konkretna rješenja za izvo đenje uzemljivača stubova u zavisnosti od napona voda, načina uzemljenja neutralne tačke mreže, načina ispunjenja uslova bezbijednosti, kao i od odabranog nivoa zaštite od povratnih preskoka na provodnike voda pri udaru munje u stub ili zaštitno uže voda preporuči materijale i presjeke uzemljivača i zemljovoda utvrdi tehničke karakteristike i primjenu zaštitnog užeta da odredi vrijednosti otpornosti uzemljenja za razli čite uslove rada i preporuči način mjerenja i kontrole da preporuči konkretna rješenja za projektovanje, izvo đenje i održavanje uzemljenja koja se postavljaju prilikom polaganja kablova u zemlju ili kablovsku kanalizaciju;

3. DEFINICIJE POJMOVA 3.1 zemlja: - pojam označava zemlju kao mjesto i zemlju kao vodljivi materijal, npr. primjeri vrsta zemlje su humus, ilovača, pijesak, šljunak i kamen 3.2 referentna zemlja (daleka zemlja): - dio zemlje izvan podru č ja uticaja uzemljivača ili sistema uzemljenja gdje se izme đu bilo kojih dviju tačaka ne pojavljuje nikakav napon usljed struje prema zemlji. Općenito se smatra površinom zemlje. 3.3 uzemljivač: - vodič koji je u vodljivom dodiru sa zemljom ili vodič položen u beton i koji je velikom površinom u dodiru sa zemljom (npr.temeljni uzemljiva č) 3.4 zemljovod: - vodič koji dio postrojenja, koji treba uzemljiti, spaja sa uzemljiva čem ili koji međusobno spaja uzemljiva če, bilo da je izvan zemlje ili da je izoliran položen u zemlju. NAPOMENA: ako je spajanje dijela postrojenja i uzemljiva ča izvedeno preko rastavne spojnice, rastavne sklopke, brojila odvodnika prenapona ili iskrišta odvodnika prenapona itd., vodi čem za uzemljenje smatra se samo dio spoja koji je trajno spojen sa uzemljiva čem. 3.5 sabirni zemljovod: - provodnik na koji je priključeno više zemljovoda. Sabirni zemljovod se na više mjesta povezuje sa uzemljiva čem. 3.6

vodič za izjednačenje potencijala: - vodič koji omogućava izjednačenje potencijala.

3.7 sistem uzemljenja: - mjesno ograničen sistem vodljivo spojenih uzemljivača ili metalnih dijelova jednake efikasnosti (npr. temelji stubova, armature kablova, metalni plaštevi kablova), vodiča za uzemljenje i vodiča za izjednačenje potencijala. - električno vodljivi dio spojiti sa zemljom preko sistema uzemljenja

3.8

uzemljiti:

3.9

uzemljenje: - ukupnost svih sredstava i mjera za uzemljenje.

3.10 vodoravni uzemljivač: - uzemljivač koji je općenito položen u zemlju na maloj dubini od oko 1 m. To, npr. može biti traka, okrugla šipka ili uže, a može se izvesti kao zrakasti, prstenasti ili mrežasti uzemljivač, ili kao njihova kombinacija.


TP- 18

3.11 štapni uzemljivač: - uzemljivač koji je općenito ukopan ili zabijen na dubinu ve ću od 1 m. To, npr. može biti cijev, okrugla šipka ili materijal drugačijeg profila. 3.12 kabl sa uzemljivačkim efektom: učinak kao trakasti uzemljiva č.

- kabal čiji plaštevi, zasloni ili armature imaju isti

3.13 temeljni uzemljivač: - vodljivi konstrukcijski dio koji je položen u beton i koji je velikom površinom u vodljivom dodiru sa zemljom. 3.14 uzemljivač za oblikovanje potencijala: - vodič koji se, obzirom na njegov razmještaj, ne primjenjuje radi postizanja odre đenog otpora uzemljenja nego, u prvom redu, radi oblikovanja potencijala. 3.15 specifični otpor tla ρU: - specifični električni otpor 1m³ tla do dubine jednake osmini linearne prostorne mjere horizontalnog uzemljiva ča (obim mrežastog uzemljivača, dužina jednog provodnika zrakastog uzemljivača) odnosno do dubine prodiranja vertikalnog uzemljivača. Kod kombinovanih uzemljiva ča mjerodavna je ve ća od dvije predhodno navedene dubine. 3.16 otpor uzemljenja R U (uzemljivača): referentne zemlje.

- otpor zemlje između uzemljivača i

3.17 impedansa uzemljenja ZU ( sistema uzemljenja ): - impedansa između sistema uzemljenja i referentne zemlje. NAPOMENA: impedansa uzemljenja ovisi o direktno spojenim uzemljiva čima i o zaštitnim užadima nadzemnih vodova, kablovima sa uzemljiva čkim efektom te o drugim sistemima uzemljenja koji su vodljivim kablovskim plaštevima, zaslonima PEN vodi ča ili na drugi način spojeni na dotični sistem uzemljenja. 3.18 zaštitno uzemljenje: - uzemljenje vodljivog dijela koji ne spada u aktivne dijelove, radi zaštite ljudi od električnog udara. 3.19 radno uzemljenje (uzemljenje sistema): - uzemljenje neke tačke aktivnog kruga koje je potrebno radi pravilnog rada opreme ili stanice. 3.20

uzemljenje za zaštitu od groma:

- uzemljenje za odvo đenje struje groma u zemlju.

3.21 sistem sa neuzemljenom neutralnom tačkom (izolovani sistem): - sistem kod kojeg neutralne tačke transformatora i generatora nisu namjerno uzemljene, uz izuzetak visokoimpedansnih uzemljenja za signalizaciju, mjerenje ili zaštitu. 3.22 sistem sa rezonantno uzemljenom neutralnom tačkom: - sistem kod kojeg je najmanje jedna neutralna ta čka nekog transformatora ili transformatora za uzemljenje uzemljena preko kompenzacijske prigušnice, a ukupni induktivitet svih kompenzacijskih prigušnica je, za pogonsku frekvenciju, usklađen sa dozemnim kapacitetom mreže. 3.23 sistem sa neutralnom tačkom uzemljenom preko male impedanse: - sistem kod kojeg je najmanje jedna neutralna ta čka nekog transformatora, transformatora za uzemljenje ili


TP- 18

generatora uzemljena direktno ili preko impedanse koja je dimenzionirana tako da kod zemljospoja na bilo kojem mjestu veli čina struje kvara osigurava pouzdanu proradu zaštite.

3.24 sistem sa neutralnom tač ta čkom ili fazom kratkotrajno uzemljenom preko male impedanse: - sistem sa neuzemljenom neutralnom ta čkom ili sa rezonantno uzemljenom neutralnom tačkom kod kojeg se u slu čaju nesamogasivog zemljospoja neutralna ta čka ili faza glavnog strujnog kruga direktno ili preko male impedanse uzemljuje nekoliko sekundi nakon pojave zemljospoja. zemljospoja. 3.25

potencijal uzemljivač uzemljivača UU: - napon između uzemljivačkog sistema i referentne zemlje

3.26 potencijal površine zemlje φ: referentne zemlje.

- napon između neke tačke na površini zemlje i

3.27 napon dodira U d: - dio potencijala uzemljenja usljed zemljospoja koji može premostiti čovjek uz predpostavku da struja kroz ljudsko tijelo te če od ruke prema stopalu (vodoravni razmak od dostupnog dijela je 1m). 3.28 napon napajanja za dodir U kd ( oč očekivani napon dodira): - napon koji pri zemljospoju postoji izme đu vodljivih dijelova i zemlje kad se te dijelove ne dodiruje (napon napajanja). 3.29 napon koraka U k : - dio potencijala uzemljenja usljed zemljospoja koji može premostiti čovjek pri koraku od 1m, uz pretpostavku da struja kroz ljudsko tijelo te če od jednog stopala prema drugom stopalu. 3.30 izjednač izjednačenje potencijala: potencijala između tih dijelova.

- vodljivi spoj vodljivih dijelova radi smanjenja razlike

3.31 oblikovanje potencijala: - oblikovanje potencijala zemlje, posebno potencijala površine zemlje, pomoću uzemljivača. 3.32 preneseni potencijal: - potencijal sistema uzemljenja izazvan strujom prema zemlji koji se preko spojenog vodi ča (npr. metalni plašt kablova, PEN vodi č, cjevovod, tračnice) prenosi u područ je malog ili nikakvog potencijala prema referentnoj zemlji. To dovodi do razlike potencijala između tog vodi ča i njegove okoline. Definicija se odnosi i na vodi č spojen sa referentnom zemljom koji ulazi u područ je potencijala. 3.33 izoliranje mjesta posluživanja: - mjera za povećanje otpora izme đu poda i mjesta posluživanja radi radi sprečavanja premošćenja nedopuštenih napona. 3.34 ukupni sistem uzemljenja: - sistem uzemljenja ostvaren povezivanjem lokalnih sistema uzemljenja kod kojeg su, obzirom na blizinu lokalnih sistema uzemljenja, otklonjeni opasni naponi dodira. Ti lokalni sistemi uzemljenja omogu čavaju podjelu struje zemljospoja kojom se postiže smanjenje potencijala pojedinog lokalnog sistema uzemljenja. Tako nastaje kvazi ekvipotencijalna površina. 3.35 dostupni vodljivi dio: - vodljivi dio električne opreme koji se može dodirnuti i koji obično nije pod naponom, ali koji može do ći pod napon u slu čaju kvara.


TP- 18

3.36 strani vodljivi dio: - vodljivi dio koji nije dio elektri čnog postrojenja, a koji može privesti neki potencijal, potencijal, i to općenito potencijal zemlje. 3.37 PEN vodič vodič: - uzemljeni vodič u niskonaponskom sistemu koji objedinjuje zadatke zaštitnog i neutralnog vodi ča. 3.38 zemljospoj: - vodljivi spoj izazvan kvarom izme đu faznog vodiča glavnog strujnog kruga i zemlje ili uzemljenog dijela. Taj vodljivi spoj moguć je i preko luka. Zemljospojevi dvaju ili više faznih vodiča istog sistema na razli čitim mjestima nazivaju se dvostrukim ili višestrukim zemljospojevima. 3.39 struja zemljospoja IF: - struja koja na mjestu kvara (mjestu zemljospoja) te če iz glavnog strujnog kruga prema zemlji ili uzemljenim dijelovima. Kod jednofaznog zemljospoja to je: - u sistemima sa neuzemljenom neutralnom ta čkom-kapacitivna struja zemljospoja

IC u sistemima sa rezonantno uzemljenom neutralnom ta čkom-preostala struja zemljospoja Ires - u sistemima sa neutralnom ta čkom uzemljenom preko male impedanse-struja jednopolnog kratkog kratkog spoja I΄΄k1. -

struja prema zemlji IE : - struja koja preko impedanse uzemljenja te če u zemlju. NAPOMENA: struja prema zemlji dio je struje zemljospoja I F koji izaziva potencijal sistema uzemljenja. 3.40

3.41 redukcijski faktor r: - faktor r trofaznog voda je omjer struje prema zemlji i zbir nultih struja u faznim vodičima glavnog strujnog kruga na mjestu udaljenom od mjesta kratkog spoja i od sistema uzemljenja postrojenja. 3.42 uzemljivač uzemljivač stuba: - provodnik koji je neizolovano položen u zemlju i povezan sa metalnom armaturom stuba, kao i armatura stuba koja je preko temelja u dodiru sa zemljom. 3.43 zemljovod: - vod koji preko stezaljke stezaljke za uzemljenje na stubu spaja spaja sabirni zemljovod sa uzemljivačem stuba, kao i vod koji spaja armaturu stuba i metalne elemente na stubu (konzole, nosači izolatora, odvodnici prenapona, zaštitno uže itd.) sa sabirnim zemljovodom. 3.44 impedansa uzemljenja stuba: - ukupna impedansa koja se dobija paralelnom vezom otpornosti rasprostiranja temelja stuba kao uzemljiva ča, posebno položenog uzemljiva ča stuba i zaštitnog užeta ako postoji, vode ći računa o njihovom međusobnom uticaju. 3.45 udarna otpornost uzemljenja: - otpornost uzemljenja stuba pri prolasku udarne struje groma. 3.46 električ električna otpornost čovječ ovječijeg tijela (R č): - otpornost koja zavisi od uspostavljenog napona dodira i iznosi R č = 1000


TP- 18

4. PODJELA UZEMLJENJA PO FUNKCIJI Uzemljenje predstavlja sveukupnost mjera i sredstava u vezi sa uzemljavanjem. Osnovni elementi svakog uzemljenja su: uzemljivač zemljovod sabirni zemljovod Sistem uzemljenja (uzemljivački sistem) je sistem) je onaj sistem koji čine međusobno galvanski povezani uzemljivači, temeljni uzemljivači, zaštitni provodnici nadzemnih vodova, plaštevi kablova i druge metalne instalacije koje su u kontaktu sa tlom (npr.cjevovodi). Sistem uzemljenja se karakteriše impedansom uzemljenja ( ZU). To je impedansa koju pri frekvenciji od 50 Hz sistem uzemljenja pruža odvo đenju struje ka referentnoj zemlji. Ova impedansa se izra čunava kao paralelna veza otpornosti rasprostiranja uzemljivača i impedansi uzemljenja nadzemnih i kablovskih vodova. Impedansom uzemljenja obuhvataju se ostali uzemljiva či koji se nalaze van teritorije uzemljivača, ili su prostorno odvojeni uzemljiva či (cjevovodi, armiranobetonske konstrukcije, brane i sl) ako su uključeni u sistem uzemljenja, kao i uzemljiva či susjednih postrojenja ili objekata ako sa tim uzemljivačima postoji galvanska veza (npr. veza preko električne zaštite kablova, veza preko neutralnog provodnika niskonaponske mreže i sl.). Po svojoj funkciji uzemljenje može biti: zaštitno uzemljenje radno (pogonsko) uzemljenje gromobransko uzemljenje združeno uzemljenje. Najpotpunije definicije vrsta uzemljenja date date su standardom BAS IEC 60364-5-54AMD1 60364-5-54AMD1 (2000).

4.1 Zaštitno uzemljenje je uzemljenje metalnih dijelova koji ne pripadaju strujnim kolima, niti su posredno u elektri čnom kontaktu sa njima, ali u slu čaju kvara mogu da do đu pod napon. Zaštitno uzemljenje smanjuje ovaj napon, kao i potencijalne razlike dodira i koraka kojima mogu da budu izloženi ljudi i na taj način ih štiti. Prema standardu BAS IEC 60364-5-54AMD1 (2000), razlikuju se dva na čina izvođenja zaštitnog uzemljenja niskonaponskih inatalacija i to: a) PE provodnici upotrebljeni u vezi sa uređ ure đajima za prekostrujnu zaštitu. Ako su uređaji za prekostrujnu zaštitu upotrebljeni za zaštitu od elektri čnog udara, zaštitni provodnici se postavljaju u isti sistem električnog razvoda sa provodnicima pod naponom. b) PE provodnik i pomoć pomo ćno uzemljenje za zaštitni uređ uređaj napona greške. Pomoćni uzemljivač mora biti električki odvojen (neovisan) od svih ostalih uzemljenih metalnih dijelova, kao što su dijelovi metalnih konstrukcija, metalni cjevovodi, metalni nosa či kablova. Ovaj uslov se smatra ispunjenim ako je pomo ćno uzemljenje udaljeno najmanje 10 m od svih uzemljenih metalnih dijelova. Veza sa pomo ćnim uzemljenjem mora biti izolovana da bi se izbjegao kontakt sa zaštitnim provodnikom ili provodnim dijelovima koji su sa njim u vezi, ili stranim provodnim dijelovima samo onih elektri čnih uređaja čije će se napajanje prekinuti u slu čaju djelovanja zaštitnog ure đaja pri pojavi kvara. 4.1.1 Opšti uslovi za izvođ izvođenje zaštitnog uzemljenja električne opreme i metalnih masa u elektroenergetskim postrojenjima su: 4.1.1.1 Uzemljivač se oblikuje tako da se, u zavisnosti od raspoloživog prostora, rasporeda opreme i drugih uređaja koji se uzemljuju, kao i od vrste tla, postignu povoljne vrijednosti otpornosti rasprostiranja uzemljenja i napona dodira i koraka.


TP- 18

4.1.1.2 Ako se uzemljivač izvodi u obliku mreže horizontalno položenih provodnika, sve uzemljene metalne mase na podru č ju uzemljivača moraju da se nalaze unutar spoljšnjeg okvira uzemljivačke konture i da budu udaljene najmanje 1m od ovog okvira u horizontalnom pravcu. 4.1.1.3 Horizontalni uzemljivači polažu se u tlo na dubini 0,5m do 1m. Štapni uzemljiva či nabijaju se u zemlju vertikalno. Njihova primjena je opravdana kada niži slojevi tla u koje prodiru imaju specifičnu električnu otpornost koja je manja od specifi čne električne otpornosti višeg sloja. Ako se uzemljivač sastoji od više štapnih uzemljiva ča, oni treba da budu me đusobno razmaknuti najmanje onoliko koliko iznosi njihova dvostruka dužina. 4.1.1.4 Uzemljivač mora da bude u dobrom kontaktu sa tlom u koji se polaže. Na kamenitom ili šljunkovitom tlu, u rov za polaganje uzemljiva ča nasipa se dobro provodna zemlja ili neki drugi dobro provodni materijal (betonit, crveni mulj, i sl.), tako da provodnik uzemljiva ča leži u toj zemlji ili tom materijalu. 4.1.1.5 Uzemljivači moraju da budu galvanski spojeni me đusobno i sa zemljovodima zavarivanjem, pomoću vijaka ili pomoću stezaljki. Ako je spajanje izvedeno samo jednim vijkom, taj vijak mora da bude najmanje M 10. Kod užadi se koriste kompresioni spojevi. Svi podzemni spojevi moraju da se zaštite od prodora vlage i korozije, npr.zalijevanjem bitumenom preko vijaka ili stezaljki. 4.1.1.6 Na uzemljivač postrojenja moraju se vezati svi metalni dijelovi opreme i aparata koji ne pripadaju strujnim kolima, kao i svi drugi metalni dijelovi koji u slučaju kvara mogu da do đu pod napon. 4.1.1.7 Na uzemljivač postrojenja moraju da se vežu sve metalne mase u tlu postrojenja, metalni plaštovi, električne zaštite i armature kablova, zaštitni i neutralni provodnici niskonaponske mreže sopstvene potrošnje, zaštitni provodnici vodova koji ulaze u postrojenje, zemljovodi gromobrana i dr. 4.1.1.8 Na uzemljivač postrojenja moraju da se vežu i sva radna uzemljenja, izuzev radnog uzemljenja javnih (distributivnih) niskonaponskih mreža, ako radno uzemljenje mora da bude odvojeno od zaštitnog uzemljenja. 4.1.1.9 Pokretne metalne konstrukcije, zaštitne mreže i plo če, kao i mreže i ploče koje se skidaju, moraju da se uzemlje ako nisu galvanski povezane sa uzemljenim dijelovima. 4.1.1.10 Zgrade na teritoriji postrojenja na otvorenom moraju da imaju temeljni uzemljiva č koji je na više mjesta povezan sa uzemljiva čem postrojenja ili uzemljivač u vidu prstena, na udaljenosti 1m od temelja zgrade i na dubini od 0,5m. 4.1.1.11 Metalni ručni točkovi za manipulacije, poluge i ru čice na aparatima ne uzemljuju se posebno ako su u dobrom električnom spoju sa uzemljenim aparatom ili metalnom konstrukcijom. Uzemljenje je obavezno ako je spoj izveden preko vratila, zup čanika ili lanca. Kao dodatna zaštita koristi se izolacija. 4.1.1.12 Prirubnice provodnih izolatora koje su postavljene na plo če od izolacionog materijala moraju da se uzemlje. Uzemljuju se i kuke za pri čvršćivanje zateznih izolatora i podnožja potpornih izolatora ako nisu u dobrom elektri čnom spoju sa uzemljenim dijelovima konstrukcije. Vijci za pričvršćivanje smatraju se dobrim električnim spojevima ako su kontaktne površine prije spajanja neobojene. Metalni okviri izolovanih plo ča kroz koje se provode provodnici tako đe se uzemljuju. 4.1.1.13 Kod oklopljenih postrojenja izolovanih gasom mora da se obezbijedi me đusobna galvanska veza metalnih masa oklopa. Oklop mora da bude povezan na više mjesta sa uzemljivačem postrojenja, a razmak izme đu zemljovoda ne smije da bude ve ći od 10 m. 4.1.1.14 Metalni plaštevi energetskih, telekomunikacionih, signalnih i komandnih kablova moraju da se uzemlje na krajevima, a elektri čne zaštite energetskih kablova uzemljuju se najmanje na jednom kraju. Provodnici za uzemljenje moraju da budu toplotno dimenzionisani kao plašt, odnosno električna zaštita kablova.


TP- 18

4.2 Radno (pogonsko) uzemljenje je uzemljenje dijela strujnog kruga kojim se obezbje đuje željena funkcija i/ili radne karakteristike tog kola. Sa stanovišta elektri čnih instalacija niskog napona ono mora biti izvedeno tako da osigura ispravan rad instalacije. Radno uzemljenje može da bude direktno ili indirektno. Direktno radno uzemljenje se izvodi neposrednim vezivanjem za sistem uzemljenja. Indirektno radno uzemljenje se izvodi vezivanjem za sistem uzemljenja preko neke impedanse (aktivne otpornosti, kapaciteta ili njihove kombinacije). 4.3 Gromobransko uzemljenje je uzemljenje gromobranske instalacije koja služi za odvo đenje struje atmosferskog pražnjenja u tlo. Gromobransko uzemljenje treba da ograni či napon na koji dolazi gromobranska instalacija, kako bi se sprije čili naknadni ("povratni") preskoci na pogonska električna kola i metalne objekte. 4.4 Združeno uzemljenje se dobija kada se zaštitno uzemljenje, radno (pogonsko) uzemljenje i gromobransko uzemljenje međusobno povežu. Dimenzionisanje uzemljiva ča radnog i zaštitnog uzemljenja zavisi od toga da li će se koristiti združeno uzemljenje, kao i od primjenjenog sistema zaštite od indirektnog dodira u niskonaponskoj mreži i instalacijama kupaca. 4.4.1 Opšti uslovi za izvođenje združenog uzemljenja su: 4.4.1.1 Združeno uzemljenje se primjenjuje ako distributivna trafostanica napaja urbanizovani dio naselja, gdje velika gustina podzemnih metalnih instalacija otežava ili onemogu ćava efikasno razdvajanje radnog i zaštitnog uzemljenja. 4.4.1.2 Združeno uzemljenje TS 35/10 kV izvodi se tako da se izvede uzemljiva č zaštitnog uzemljenja i na njega vežu: ku ćišta energetskih transformatora, metalni plaštevi, elektri čne zaštite i armature kablova, sekundarna strujna kola mjernih transformatora, uzemljenje neutralne ta čke mreže 10 kV (niskomska impedansa), odvodnici prenapona, zaštitni provodnici (užad) nadzemnih vodova koji ulaze u trafostanicu, zemljovodi gromobranske instalacije, cjevovodi, kao i svi ostali metalni dijelovi opreme i aparata koji ne pripadaju strujnim kolima. 4.4.1.3 Na zaštitno uzemljenje distributivne trafostanice, koje ima ulogu združenog uzemljenja, takođe se neposredno priklju čuje neutralni provodnik niskonaponske mreže. 4.4.1.4 U električnim instalacijama niskog napona, povezivanje zaštitnog i radnog uzemljenja izvodi se pomo ću zaštitno-neutralnih provodnika (PEN provodnici) na slijede ći način: - U TN sistemima, kada je u trajno položenim instalacijama zaštitni provodnik, presjeka najmanje 10 mm² od bakra ili 16 mm² od aluminijuma, uloga zaštitnog i neutralnog provodnika može da bude objedinjena, uz uslov da se dio zajedni čke instalacije ne nalazi između uređaja koji djeluju na diferencijalnu struju i potroša ča. - Minimalni presjek PEN provodnika moze biti i 4 mm², uz uslov da je kabl sa koncentri čnim provodnikom-električnom zaštitom (npr.tipa PP 40) i da veze, koje obezbje đuju neprekidnost, budu udvostru čene u svim priključnim tačkama koncentričnog provodnika. Koncentrični PEN provodnik (električna zaštita kabla) mora biti upotrebljen iza transformatora i ograničen na onu električnu instalaciju koja ima odgovaraju ći pribor. - PEN provodnik mora biti izolovan za najviši napon kojem može biti izložen da bi se izbjegle lutajuće struje. PEN provodnik ne mora biti izolovan unutar rasklopnih postrojenja. - Ako se od neke ta čke električne instalacije izvrši razdvajanje funkcije zaštitnog i neutralnog provodnika (PE provodnik i N provodnik), oni se, iza tačke razdvajanja, više ne smiju spajati. Neutralni provodnik se ne smije poslije razdvajanja više uzemljiti. Na mjestu razdvajanja moraju postojati razdvojne stezaljke za zaštitni i neutralni provodnik. - Prema standardu BAS IEC 60364-5-54AMD1 (2000), kada je obezbije đena funkcija radnog i zaštitnog uzemljenja, pri različitim zahtjevima, odlučujući su oni koji se odnose na zaštitno uzemljenje.


TP- 18

- Uslovi bezbjednosti od napona dodira u distributivnim trafostanicama bi će ispunjeni ako ukupna otpornost združenog uzemljenja zadovoljava uslov:

k d·Udoz Zu ≤ ------------r ·Ik

ako je neutralna tačka srednjenaponske mreže na koju je priključena transformatorska stanica uzemljena preko male otpornosti

k d·Udoz Zu ≤ ------------Iz

ako srednjenaponska mreže, na koju je priključena transformatorska stanica , radi sa izolovanom neutralnom tačkom ili sa kompenzovanom strujom zemljospoja, a zemljospoj se isključuje najkasnije za 2 h.

gdje su: Zu - ukupna otpornost (impedansa) sistema uzemljenja trafostanice () k d - faktor koji određuje odnos napona uzemljenja trafostanice i napon dodira na mjestu dodira Udoz - dozvoljeni napon dodira (V) r - redukcioni faktor srednjenaponskog voda Ik - ukupna struja zemljospoja srednjenaponske mreže (A) Iz - ukupna kapacitivna struja zemljospoja galvanski povezane srednjenaponske mreže sa izolovanom neutralnom tačkom, odnosno preostala struja zemljospoja srednjenaponske mreže sa kompenzovanom strujom zemljospoja (A) Faktor k d može da ima slijede će vrijednosti: k d = 2 u svim slučajevima kada se trajanje zemljospoja ograni čava na najviše 3 s. k d = 3 u svim slučajevima dimenzionisanja TS 35/10 kV. Ista vrijednost bi mogla da se koristi i pri dimenzionisanju TS X/0,4 kV ako se preko trafostanice napajaju isklju čivo objekti koji posjeduju temeljne uzemljivače i u kojima su sprovedene mjere izjednačenja potencijala k d = 1 ako je trajanje zemljospoja iznad 3s (ali ne smije da pre đe 2h zbog vjerovatno će pojave dvostrukog zemljospoja), a u elektri čnim instalacijama niskog napona se paralelno koristi TN i TT sistem, ili se koristi samo TN sistem, pri čemu pojedine zgrade nemaju izveden temeljni uzemljiva č i sprovedene mjere izjednačenja potencijala prema propisima za električne instalacije niskog napona. 4.4.1.5 Dozvoljeni napon dodira (U doz), u zavisnosti od vremena isklju čenja zemljospoja, određen je Pravilnikom o tehničkim normativima za uzemljenja elektroenergetskih postrojenja nazivnog napona iznad 1000 V. Ako se uzmu u obzir usvojena vremena isklju čenja zemljospoja u distributivnim transformatorskim stanicama, dobijaju se dozvoljeni naponi dodira navedeni u tabeli 1.


TP- 18

75 Udoz = ----- V t ako je 0,075s< t ≤ 1,153s

Udoz = 65 V ako je t > 1,153s

75 Udoz = ----- V t ako je 0,075s< t ≤ 1,153s

- za mreže 35 kV koje su uzemljene preko niskoomske impedanse(naj češće aktivne otpornosti ili reaktanse) sa ograničenjem struje zemljospoja na 300A (izuzetno, razgranata kablovska mreža 35 kV uzemljuje se preko niskoomske rezistanse sa ograničenjem struje zemljospoja na najviše 1000A), gdje vrijeme isključenja zemljospoja ne prelazi 2s. - za mreže 10 i 20 kV koje rade sa izolovanom neutralnom tačkom, pri čemu vrijeme isključenja zemljospoja ne smije da pre đe 2h, ali se preporučuje da ne pređe 3s.

- za mreže 10 i 20 kV koje su uzemljene preko niskoomske impedanse (naj češće aktivna otpornost), a vrijeme isključenja zemljospoja ne smije da pređe 1s. - za mreže 110 kV koje su direktno uzemljene, a vrijeme isključenja zemljospoja na sabirnicama 110 kV iznosi najviše 0,5s ako se zemljospoj isklju čuje djelovanjem drugog stepena distantne zaštite u susjednom postrojenju, odnosno 0,15s ako se zemljospoj isključuje djelovanjem zaštite sabirnica Napomena: Ovaj kriterij se može koristiti i za mreže 220 i 400 kV, s tim da se uzme odgovaraju će vrijeme isključenja zemljospoja na sabirnicama od 220 i 400 kV.

Tabela 1.- Dozvoljeni naponi dodira 4.4.1.6 Kako je redukcioni faktor nadzemnog srednjenaponskog voda r = 1, a faktor k d = 2, otpornost združenog uzemljenja distributivne trafostanice koja se gradi kao poseban slobodnostojeći objekat, treba da bude: R zdr ≤ 0,5  ako se zemljospoj isklju čuje u vremenu do 1,0s R zdr ≤ 1,0  ako se zemljospoj isklju čuje u vremenu do 0,5s Izuzetno, vrijeme trajanja zemljospoja može da se smanji do 0,25s, čime se dobija R zdr ≤ 2 , ali se na taj na čin povećava vjerovatnoća neselektivnog djelovanja zaštite. 4.4.1.7 Uslovi bezbjednosti od napona dodira bi će ispunjeni u distributivnoj trafostanici i izvan distributivne trafostanice i u niskonaponskoj mreži i instalacijama potroša ča, ako se distributivna trafostanica nalazi na područ ju razgranate mreže 10 ili 20 kV. Obzirom da je faktor k d = 2 i vrijeme isključenja zemljospoja ne prelazi 1s, otpornost združenog uzemljenja treba da bude: R zdr ≤ 2  pod uslovom da je distributivna trafostanica povezana na TS X/10(20) kV srednjenaponskim kablom sa provodnim plaštom tipa NPO13-A, NPO13 i sl. (redukcioni faktor kabla iznosi oko 0,5) R zdr ≤ 1  pod uslovom da je distributivna trafostanica povezana na TS X/10(20) kV srednjenaponskim kablom sa neprovodnim plaštom tipa XHP48-A, XHE49 i sl. (redukcioni faktor kabla iznosi oko 0,25)


TP- 18

R zdr ≤ 0,5  pod uslovom da je distributivna trafostanica povezana na TS X/10(20) kV srednjenaponskim kablom sa neprovodnim plaštom tipa PP41 i sl. (redukcioni faktor kabla iznosi oko 1) Napomena: Kablovi tipa PP41 i slični ne odgovaraju važe ćim standardima, jer nemaju električnu zaštitu i ekran izolacije, ali su ranije korišteni i nalaze se u eksploataciji. Ako neki od navedenih uslova ne može da se ispuni, treba primjeniti neke od slijede ćih mjera: - smanjenje vremena trajanja zemljospoja (t) na sabirnicama 10 ili 20 kV na vrijednost ispod 1s. Za prosje čne uslove rada u distributivnoj mreži ne preporu čuje se dimenzionisanje uzemljenja kablovske distributivne trafostanice sa vremenima ispod 0,5s, što odgovara dvostrukim navedenim vrijednostima uzemljenja - smanjenje otpornosti uzemljenja kablovske distributivne trafostanice (npr.dodavanjem još jednog prstena uzemljiva ča, korištenjem vertikalnih uzemljivača većih dužina, izvođenjem posebnog uzemljiva ča radnog uzemljenja i sl.) 4.4.1.8 Kada se uzemljivač radnog i zaštitnog uzemljenja distributivne trafostanice izvode posebno, moraju da budu na me đusobnom rastojanju najmanje 20m. Po elektri čnim kriterijima, radno i zaštitno uzemljenje su efikasno razdvojeni ako se na jednom uzemljenju ne može da pojavi potencijal veći od 40% potencijala drugog uzemljenja, pri čemu na uzemljivaču zaštitnog uzemljenja ne smije da se pojavi napon ve ći od 1200 V.

4.5

Tipovi uzemljivača

Prema standardu BAS IEC 60364-4-41-Edition 3.2:2000 može se izvršiti razvrstavanje tipova uzemljivača po: 1. materijalu od kojeg su izra đeni, 2. načinu izvođenja uzemljivača, 3. sredini u koju se polaže i 4. obliku uzemljivača.

4.5.1 Po materijalu od kojeg su izgra đeni uzemljivači mogu biti od bakra ili čelika u obliku: - cijevi ili šipke (štapovi) - trake ili žice - ploče - armature u betonu (za prednapregnuti beton samo za Φ ≥ 10 mm) - metalne vodovodne cijevi. Metalne vodovodne cijevi mogu se upotrijebiti kao dodatni uzemljivači i ako su vodomjeri premošteni. Za premoštenje vodomjera moraju se koristiti: kalaisano bakarno uze 16 mm², kalaisano celicno uze 25 mm² ili pocincana celicna traka 60 mm² najmanje debljine 3 mm. - ostale ukopane konstrukcije NAPOMENA: Metalni cjevovodi koji služe za prenos zapaljivih te čnosti ili gasova, centralnog grijanja itd. ne smiju se upotrijebiti za uzemljenje iz sigurnosnih razloga. Ova zabrana ne isklju čuje izjednačenje potencijala sa drugim sistemima ili pogonima da bi se zadovoljile odredbe standarda BAS IEC 60364-441-Edition 3.2:2000 4.5.2 Po načinu izvođenja tipovi uzemljivača su: - horizontalni (površinski) uzemljivači. To su uzemljivači sastavljeni od horizontalno položenih provodnika koji su ukopani u tlo na manjoj dubini (obi čno 0,5 do 1 m). Horizontalni uzemljivači mogu biti mrežasti, zrakasti, u vidu prstenova i kao kombinacija tih oblika


TP- 18

vertikalni (dubinski) uzemljivači. To su uzemljivači sastavljeni od jednog ili više štapnih uzemljivača koji su pobijeni vertikalno u tlo i međusobno povezani. Dužina štapova je obi čno 1 m do 5 m, a može da bude i ve ća kada su niži slojevi tla bolje provodni od površinskih. - kosi uzemljivači. To su u osnovi štapni uzemljiva či koso pobijeni u tlo. -

4.5.3 Tipovi uzemljivača po sredini u koju se polažu mogu biti: - uzemljivači u tlu. Način i dubina polaganja uzemljiva ča u tlo mora biti takva da sušenje i zamrzavanje tla ne pove ćaju otpornost uzemljenja iznad utvr đene vrijednosti. Kada se uzemljiva či nalaze direktno ukopani u stijene i šljunak prelazna otpornost je velika. U takvim slučajevima oko uzemljiva ča se mora staviti provodljivi sloj zemlje. - temeljni uzemljivač. On se ugrađuje u spoljne zidove temelja objekta u obliku zatvorenog prstena, tako da preko betona, u kome se nalazi, ima direktan spoj sa zemljom. Traka se mora postaviti na "kant" (nasatice) i zaliti u donji sloj betona najmanje 300 kg cementa po m³ betona. Minimalna debljina betona izme đu uzemljivača i zemlje iznosi 10 cm. Prema definiciji temeljni uzemljiva č je uzemljivač položen u beton koji je po velikoj površini u dodiru sa tlom, ili armiranobetonska konstrukcija u tlu. Temeljni uzemljiva č je jednostavan, efikasan i ekonomičan uzemljivač. Najveća mu je prednost što se uzemljiva č nalazi u betonu koji ga štiti od korozije, pa je vijek trajanja ovog uzemljivača praktično neograničen. Da bi temeljni uzemljiva č bio propisno izveden i odgovorio svojoj namjeni, pri projektovanju i izgradnji objekta neophodna je saradnja i uskla đenost dinamike izvođenja radova od strane gra đevinara, električara i izvođača drugih instalacija. Uslovi za izvođenje temeljnog uzemljivača su: 1. Za izvođenje temeljnog uzemljiva ča koristi se vruće pocinkovano puno okruglo zeljezo precnika najmanje 10 mm, ili celicna traka presjeka 100 mm², ali ne tanja od 3 mm. BAS IEC 60364-5-54AMD1 (2000) 2. Temeljni uzemljivač se ugrađuje u spoljašnje zidove temelja objekta u obliku zatvorenog prstena, a kod ve ćih objekata uzemljivač se ugrađuje i u poprečne unutrašnje zidove temelja objekta. Na mjestu zatvaranja prstena vrši se preklapanje uzemljivača u dužini od najmanje 1 m, a zatim se traka (okruglo željezo) bez prekida polaže do glavnog priklju čka za uzemljenje. Na mjestu preklapanja dovoljno je da se kao spoj koristi željezna žica pre čnika najmanje 2 mm na dužini od najmanje 150 mm. Treba izbjegavati nastavljanje uzemljivača. Kod većih objekata, gdje je nastavljanje nemogu će izbjeći, treba koristiti zavarivanje ili standardni spojni materijal. 3. Temeljni uzemljivač mora da ima direktan kontakt (preko betona) sa tlom. Zato između temeljnog uzemljivača i tla ne smije da bude izolacije objekta od vlage. Temeljni uzemljivač se ugrađuje u sloj betona tako da izme đu uzemljivača i tla ovaj sloj bude debljine najmanje 10 cm, što se obezbje đuje korištenjem posebnih nosa ča ili polaganjem uzemljivača pri vrhu temeljne čelične konstrukcije. Traka se mora postaviti na "kant" i zaliti u donji sloj betona sa najmanje 300 kg cementa po m³ betona. 4. Sa temeljnog uzemljivača treba blagovremeno izvesti potreban broj priključaka (zemljovoda), a prije svega : - priključak (jedan ili više) za vezu sa glavnim priklju čkom (sabirnicom) za uzemljenje - priključak za vezu sa gromobranskom instalacijom


TP- 18

- priključak za vezu sa uzemljiva čima bliskih susjednih objekata (eventualno) 5. Za veće objekte, kod kojih preovladava armiranobetonska konstrukcija, kao temeljni uzemljivač može se koristiti metalna konstrukcija objekta ili se temeljni uzemljivač izvodi posebno. U slu čaju da se armiranobetonska konstrukcija temelja koristi kao temeljni uzemljiva č, postupa se na slijede ći način: - bira se najmanje jedna armaturna šipka betonskog željeza (obi čno pri vrhu "roštilja" temeljne željezne konstrukcije) koja mora da bude položena u vidu neprekinutog prstena u spoljašnje i popre čne zidove objekta. Neprekidnost i dobra galvanska veza obezbje đuje se, po pravilu, električnim zavarivanjem - na ovaj uzemljivač se zatim zavaruju armaturne šipke stubova, koji se koriste kao spusni provodnici gromobranske instalacije, a sa njih može da se izvrši priključenje i na glavni priklju čak (sabirnicu) za uzemljenje. Pri tome svi odvodi moraju da se vežu za šipku koja se koristi kao temeljni uzemljivač. 6. Kod armiranobetonskih konstrukcija objekta, kada se temeljni uzemljiva č izvodi posebno, preko "roštilja" gvozdene konstrukcije, u spoljašnje i poprečne zidove temelja polaže se poseban uzemljiva č u vidu neprekinutog prstena. Uzemljivač se na više mjesta vezuje za gvozdenu konstrukciju (najbolje zavarivanjem). Sa uzemljivača se preko standardnog ukrsnog komada izvodi priključak na glavni priključak za uzemljenje. Otpornost rasprostiranja temeljnog uzemljivača može približno da se izračuna prema izrazu: ρ 0,44·ρ R ≈ -------- = ---------- () S 2·D gdje su: R - otpornost rasprostiranja temeljnog uzemljivača () ρ - specifična električna otpornost tla (m) S - povrsina uzemljivaca zgrade (m²) D - prečnik ploče (m) iste površine kao (S) uzemljiva ča zgrade 4.5.4 Tipovi uzemljivača po obliku: - zrakasti ( ugao između dva susjedna zraka ne smije, zbog me đusobnog uticaja, biti manji od 60°) - prstenasti - mrežasti - kombinovani uzemljivači. Efikasnost uzemljenja zavisi od lokalnih uslova terena i treba predvidjeti jedan ili više uzemljivača, zavisno od terena i vrijednosti otpora tla. Vrijednost otpornosti uzemljenja se mjeri ili ra čuna.


TP- 18

5. DIMENZIONISANJE SISTEMA UZEMLJENJA Proračun sistema uzemljenja mora zadovoljiti četiri osnovna zahtjeva: - obezbijediti mehaničku čvrstoću i otpornost na koroziju - obezbijediti toplotno podnošenje najve će struje kvara (koja se obi čno određuje proračunom) - izbjeći oštećenje opreme i imovine i - obezbijediti sigurnost ljudi obzirom na napone koji se u uzemljiva čkim sistemima javljaju pri najvećim strujama zemljospoja. Kod postrojenja sa razli čitim naponskim nivoima ova četiri zahtjeva se moraju zadovoljiti za svaki visokonaponski nivo. U obzir se ne moraju uzeti istovremeni kvarovi u sistemima razli čitih naponskih nivoa. Parametri mjerodavni za dimenzionisanje sistema uzemljenja su: - vrijednost struje kvara - vrijeme trajanja kvara i - karakteristike tla. Prva dva parametra uglavnom ovise o načinu postupanja sa neutralnom ta čkom visokonaponskog sistema. Sam postupak projektovanja sistema uzemljenja nekog elektroenergetskog objekta se sastoji od slijedećih koraka: 1. Podaci o objektu: površina i specifični otpor tla Iz lokacijskog plana dobiju se podaci o površini na kojoj se smješta uzemljiva č. Treba sprovesti mjerenje specifičnog otpora tla kako bi se odredio odgovaraju ći model tla (jednoslojni ili dvoslojni). 2. Određivanje dimenzija vodiča uzemljivača Dimenzije vodiča određuju se iz termičkog proračuna na temelju podataka o maksimalno očekivanoj struji kvara koja će teči kroz pojedine uzemljiva če i podataka o vremenu isključenja. 3. Definiranje dozvoljenih vrijednosti napona dodira i napona koraka uzimajući u obzir korekcije zbog otpora tijela i prijelaznog otpora na stajalištu. 4. Preliminarno projektovanje uzemljivača Uzemljivač se treba sastojati od okvira koji okružuje površinu cijelog kruga postrojenja i odgovarajućih poprečnih vodiča smještenih tako da se omogu ći pogodan pristup za uzemljenje opreme. Početno određivanje razmaka između vodiča i pozicije vertikalnih sondi treba se temeljiti na struji kroz uzemljivač i površini uzemljivača. 5. Određivanje otpornosti rasprostiranja preliminarnog projektnog rješenja primjenom odgovarajućih analitičkih relacija. Za konačno rješenje potrebno je primjeniti numeri čki proračun na računaru, pogotovo ako je model tla dvoslojni i ako su upotrebljene vertikalne sonde. 6. Određivanje dijela struje kvara koja teče kroz uzemljivač 7. Proračun potencijala uzemljivača. Ako je potencijal uzemljivača izračunat na temelju preliminarnog rješenja manji od dozvoljenog napona dodira, nisu potrebne dalje analize. Mogu se još samo dodati uzemljivački vodiči potrebni za spajanje opreme na uzemljiva č. Svi naredni koraci se preskaču i ide se direktno na detaljno projektovanje dato u koraku 12. 8. Proračun napona okca i napona koraka može se sprovesti bilo približnim analiti čkim postupcima, bilo tačnijim numeričkim proračunima. 9. Ako je izračunati napon okca ispod dozvoljene vrijednosti napona dodira, može se i ći dalje prema konačnom rješenju, tj.na korak 10. Ako to nije slu čaj, preliminarno rješenje treba popraviti u koraku 11 i vratiti se u proces projektovanja na korak 5.


TP- 18

10. Ako je napon koraka ispod dozvoljene vrijednosti može se i ći dalje prema konačnom rješenju, tj.na korak 12. Ako to nije slučaj, preliminarno rješenje treba popraviti u koraku 11 i vratiti se u procesu projektovanja na korak 5. 11. Modificiranje rješenja Na ovaj korak koji vraća rješenje prema po četku dolazi se ukoliko su napon dodira ili napon koraka iznad dozvoljenih vrijednosti. Modificiranje rješenja se vrši smanjenjem razmaka između vodiča, dodavanjem vertikalnih sondi i sl. 12. Detaljno projektovanje Nakon što su zadovoljene vrijednosti za napon dodira i napon koraka, može postojati potreba za dodavanjem vodi ča ili sondi: npr.vodiče treba dodati da se omogu ći uzemljavanje opreme, a vertikalne sonde za uzemljenje odvodnika prenapona, neutralne ta čke transformatpra i sl.

5.1

Izbor materijala i presjeka uzemljivača

Budući da su u direktnom dodiru sa tlom, uzemljiva či moraju biti od materijala koji mogu podnijeti koroziju ( hemijsko ili biološko djelovanje, oksidaciju, stvaranje elektrolitskih parova, elektrolizu, itd.) Oni moraju biti otporni na mehani čke utjecaje pri ugradnji i na mehani čke utjecaje u normalnom pogonu. Prihvatljivo je kao dijelove sistema uzemljenja primijeniti čelik položen u betonske temelje, čelične plohe ili druge prirodne uzemljivače. Izbor materijala i presjeka uzemljiva ča predmet je više standarda, propisa i tehni čkih preporuka. Bitno je da su svi oni me đusobno usaglašeni, samo što neki daju prednost jednom, a drugi drugom materijalu, zavisno od vrste instalacije ili postrojenja. Upotrijebljeni materijal i na čin izvođenja moraju biti takvi da uzemljiva č izdrži mehanička naprezanja i poslije djelovanja korozije, zbog čega uzemljivač ne smije biti manjeg presjeka od utvr đenog u tabelama 2 i 3.

Materijal *

Čelik vrući pocinčani sa najmanjim slojem cinka od 70 μm

Vrsta uzemljivača Traka Okrugli puni profil Cijev

Najmanji presjek (mm²) 100 78

Najmanja debljina (mm) 3

Φ 10

Naročiti uslovi Kod složenih dubinskih uzemljivača najmanje Φ 20 mm Najmanje Φ 25 mm,najmanje debljine zida 2 mm

L,U ili I profil 100 3 * bakar se upotrebljava u specijalnim slu čajevima (agresivni korozivni uslovi)

Tabela 2.- Najmanje mjere i uslovi za temeljne uzemljiva če


Materijal

Toplo pocinkovan čelik

Čelik presvučen bakrom

TP- 18

Provodnik uzemljivača Traka

Najmanja debljina (mm) 4

78 (Φ 10)

-

Cijev

-

-

Profilni čelik

-

4

Okrugli puni

Za čelik 50 Za bakar 30 50

2

35 35

-

-

-

Okrugli puni

Traka Bakar

Najmanji presjek (mm²) 100

Uže Okrugli puni cijev

Ostali obavezni uslovi Kod nastavljenih vertikalnih provodnika najmanji prečnik 20 mm Najmanji prečnik 25 mm, najmanja debljina 2 mm Kod nastavljenih vertikalnih provodnika najmanji prečnik 15 mm Najmanji prečnik žice 1,8 mm Najmanji prečnik 20 mm, najmanja debljina 2 mm

Tabela 3.- Najmanje mjere i obavezni uslovi za uzemljiva če 5.2 Određivanje specifične električne otpornosti tla ( ρE) Specifična električna otpornost (ρE) je otpornost 1 m³ tla do dubine jednake osmini linearne prostorne mjere horizontalnog uzemljivača (obim mrežastog uzemljivača, dužina jednog provodnika zrakastog uzemljivača), odnosno do dubine prodiranja vertikalnih uzemljiva ča. Kod kombinovanih uzemljivača mjerodavna je veća od dvije predhodno navedene dubine. Srednje vrijednosti specifične električne otpornosti tla koje se usvajaju pri projektovanju sistema uzemljenja postrojenja nazivnog napona do 110 kV navedene su u tabeli 4. Vrsta tla Morska voda Riječna voda Treset Humus Baštenska zemlja Ilovača Glinasta zemlja Pjeskulja Pijesak Krečnjak Šljunkovita zemlja Kamenito tlo

ρE (Ωm) 0,2 50 20 20 40 40 100 300 500 700 3000 10000

Tabela 4.- Vrijednosti specifične električne otpornosti tla


TP- 18

Elektroenergetska postrojenja visokog napona, po pravilu, se prostiru na velikim površinama zemljišta i treba očekivati nehomogenost tla u koje se polaže uzemljiva č. Iz tih razloga specifična otpornost tla (ρU) u koje se polaže uzemljiva č utvr đuje se mjerenjem i interpretacijom rezultata mjerenja.

5.2.1 Mjerenje specifične otpornosti tla Za mjerenje specifi čne otpornosti tla preporučuje se tzv. Vinerova metoda sa jednakim rastojanjem elektroda. Specifična otpornost tla, po ovoj metodi, se izra čunava po obrascu: ρE =2·π·a·R gdje je: a - rastojanje između elektroda (m) R - izmjerena otpornost () Za utvr đivanje vertikalnih promjena specifične otpornosti tla u slojevima na ve ćim dubinama, vrši se geoelektrično sondiranje. Broj mjernih mjesta geoelektri čnog sondiranja u zavisnosti od površine koju obuhvata uzemljivač iznosi: - 5 mjernih mjesta za površine do 10000 m² - 8 mjernih mjesta za površine od 10000 do 40000 m² - 10 mjernih mjesta za povrsine vece od 40000 m² Geoelektrično sondiranje izvodi se tako da se na svakom mjernom mjestu postepenim povećavanjem rastojanja elektroda (a) pove ćava i dubina mjernog zahvata, uzimaju ći pri tome a = 1m;1,5m;3m;5m;10m;15m;20m (30m;50m). Rastojanje (a) se uvećava sve dok se veli čina specifične otpornosti tla ne stabilizuje. Iz podataka dobijenih geoelektričnim sondiranjem crtaju se krive ρE = f(a) koje daju promjene specifi čne otpornosti tla po dubini. Za utvr đivanje bočnih horizontalnih promjena specifi čne otpornosti u gornjem sloju tla vrši se tzv. geoelektrično kartiranje. Kartiranje se provodi sa stalnim rastojanjem elektroda (a) na svim mjernim mjestima. Rastojanje elektroda prilikom kartiranja mora biti takvo da se mjerenjem dobiju podaci o specifi čnoj otpornosti gornjeg sloja, odnosno mora biti ispunjen uslov 1,5m ≤ a ≤ H gdje je H debljina gornjeg sloja tla.

5.2.2 Interpretacija rezultata mjerenja U homogenom tlu specifi čna otpornost se ne mijenja sa dubinom, a u nehomogenom tlu dovoljno je posmatrati tlo kao dvoslojnu strukturu. Interpretacijom krivih ρE= f(a) utvr đuju se slijedeće vrijednosti specifične otpornosti tla: - specifična otpornost neposredno na površini tla ρp, dobijena sa minimalnim rastojanjem mjernih elektroda. Za dimenzionisanje gustine uzemljivača određuje se minimalna vrijednost ρ p koja se može pojaviti u toku godine. - srednja vrijednost specifične otpornosti gornjeg sloja tla ρd, koja se koristi za proračun gustine uzemljivača. Ukoliko je struktura tla takva da postoji poseban sloj neposredno na površini čija je debljina manja od dubine polaganja uzemljiva ča, interpretacija rezultata mjerenja specifične otpornosti može se sprovesti kao da taj sloj ne postoji. - ekvivalentna specifična otpornost gornjeg sloja tla ρ1′ određuje se kod troslojne strukture tla, gdje je debljina površinskog sloja znatno manja od debljine srednjeg međusloja, tako da se ova dva gornja sloja mogu svesti na jedan sa specifi čnom otpornošću datom izrazom:


TP- 18

H1 + H2 ρ1′ = ---------------H1 H2 ---- + ----

ρ1

ρ2

gdje je: ρ1 - vrijednost specifične otpornosti gornjeg sloja ρ2 - vrijednost specifične otpornosti donjeg sloja H1 - debljina tankog sloja na površini tla (m) H2 - debljina srednjeg sloja (me đusloja) (m) Vrijednost specifične otpornosti tla, za proračun uzemljivača u nehomogenom tlu, vrši se na osnovu krive promjene specifične otpornosti sa dubinom ρE = f(a). To je vrijednost kada krive ρE = f(a) pokazuju tendenciju ka konstantnim vrijednostima specifi čne otpornosti. Stabilna vrijednost specifične otpornosti tla, adekvatna za prora čun otpornosti uzemljivača, prepoznaje se po tome što ona postaje relativno konstantna za nekoliko uzastopnih mjerenja pri pove ćanju rastojanja elektroda, ili po tome što poslije dostizanja jedne optimalno niske vrijednosti specifična otpornost počinje da raste sa pove ćanjem rastojanja elektroda.

5.3

Dimenzionisanje sistema uzemljenja prema toplotnom opterećenju provodnika u sistemu uzemljenja

Najveće trajno dozvoljene struje provodnika u sistemu uzemljenja date su tabeli 5. Ako ne postoji opasnost od požara, vrijednost struja iz tabele 4 smiju da se pove ćaju za 20%. Najveća trajno dozvoljena struja (A) Čelik Bakar 150 200 280 150 480 180 590 240 780 420 1380

Presjek (mm²) 16 25 35 50 70 100 200

Tabela 5.-Najveće trajno dozvoljene struje provodnika u sistemu uzemljenja Najmanji dozvoljeni presjek provodnika u sistemu uzemljenja ( qmin) pri kratkotrajnom zagrijavanju određuje se pomoću izraza:

qmin = k ·I·

t

gdje su; qmin - najmanji dozvoljeni presjek provodnika (mm²) za struju I I - struja mjerodavna za toplotni proračun (kA) t - trajanje (s) struje


TP- 18

k - faktor koji zavisi od vrste materijala provodnika (mm²/kAs²) i to - za čelik k = 15,0 - za bakar k = 6,25 Ako se struja zemljospoja mijenja u vremenu, obzirom na djelovanje zaštite i automatskog ponovnog uključenja, najmanji dozvoljeni presjek provodnika odre đuje se pomoću izraza:

q

min =

n

k · ∑ I j 2 ⋅ t j (mm2) j =1

I j - struja kroz provodnik (kA) u vremenskom intervalu (j) t j - trajanje (s) vremenskog intervala (j) n - broj vremenskih intervala Kod provodnika uzemljivača i zemljovoda koji su na dva kraja povezani sa uzemljiva čem, za struju (I), odnosno struje ( I j) u navedenim izrazima uvrštava se polovina vrijednosti struje mjerodavne za toplotni prora čun. Vrijeme trajanja zemljospoja (t) u sekundama odre đuje se za uslove normalnog djelovanja zaštitnih uređaja i prekidača. U slučaju uzastopnog uspostavljanja struje zemljospoja (zbog djelovanja automatskog ponovnog uklju čenja - APU) vrijeme (t) se dobija kao zbir pojedina čnih vremena trajanja zemljospoja ako pauze izme đu ponovnih uspostavljanja struje nisu duži od 0,5s. Ako su te pauze duže od 0,5s uzima se vrijeme trajanja (t) jednog zemljospoja. Međutim, u praksi, presjek provodnika zemljovoda, sabirnih zemljovoda i uzemljiva ča u postrojenju, utvr đuje se za ukupnu struju zemljospoja ( I) u tranzijentnom periodu pri vremenu trajanja kvara od 1s. To zna či da se u prora čunu uračunava značajan faktor sigurnosti. Postupak za određivanje struje (I), odnosno struje (I j) koje su mjerodavne za toplotni prora čun sistema uzemljenja, zavisi od na čina uzemljenja neutralne ta čke u mreži.

5.3.1 U mreži sa izolovanom neutralnom tačkom, provodnici uzemljivača ne provjeravaju se na toplotna naprezanja kod kvarova. Ako se jednofazni zemljospoj u mreži isklju čuje u vremenu koje nije duže od 2h, sabirni zemljovod i zemljovodi se ne provjeravaju na toplotna naprezanja. Ako se jednofazni zemljospoj u mreži isklju čuje u vremenu koje je duže od 2h, sabirni zemljovod i zemljovodi dimenzionišu se: - prema tranzijentnoj struji dvofaznog zemljospoja u postrojenju, koja se računa prema izrazu I2 = 0,85·I3 gdje je I3 tranzijentna struja trofaznog kratkog spoja za kvar u postrojenju - prema struji jednofaznog zemljospoja kao trajnoj struji 5.3.2 U mrežama sa kompenzacijom struje zemljospoja, provodnici uzemljivača ne provjeravaju se na toplotna naprezanja. Sabirni zemljovod i zemljovodi se provjeravaju na struju (I2). U postrojenjima sa prigušnicama za kompenzaciju struje zemljospoja, sabirni zemljovod se provjerava i na trajnu struju:

Ik = I p ² + IG ² gdje je I p-nazivna struja prigušnica u postrojenju, a IG-aktivna komponenta struje jednofaznog zemljospoja mreže, koja je jednaka najviše 10% kapacitivne struje jednofaznog zemljospoja mreže.


TP- 18

5.3.3 U mrežama sa neutralnom tačkom koja je uzemljena direktno ili preko impedanse, sabirni zemljovod i zemljovodi dimenzionišu se prema tranzijentnoj struji jednofaznog zemljospoja. Struje mjerodavne za proračun uzemljenja su: trostruke nulte komponente struja koje u tranzijentnom periodu teku u trofaznim elementima elektroenergetskog sistema (generatori, energetski transformatori, vodovi) pri zemljospoju u postrojenju. Me đutim, ako je trostruka nulta komponenta struje koja u mjesto kvara doti če sa strane energetskog transformatora bar 1,5 puta veća od zbira trostrukih nultih komponenti struja koje doti ču u postrojenje po vodovima, ra čuna se i raspodjela struja u sistemu uzemljenja za zemljospoj na vodu van postrojenja, a za prora čun je mjerodavan zemljospoj koji daje veće napone uzemljenja. U tabeli 6. su , u ovisnosti od tretmana neutralne ta čke visokonaponskog sistema, date struje koje se moraju uzeti u obzir kod prora čuna uzemljivača i vodiča za uzemljenje. Tabela 6. - Struje mjerodavne za prora čun sistema uzemljenja Mjerodavno za toplotno opterećenje (1) Vrsta visokonaponskog sistema Sistemi sa neuzemljenom neutralnom ta čkom

Sistemi sa Stanice sa kompenzacijskim rezonantno prigušnicama uzemljenom neutralnom Stanice bez kompenzacijskih tačkom prigušnica Sistemi sa neutralnom tačkom uzemljenom preko male impedanse Sistemi sa rezonantno U stanicama u kojima se uzemljenom neutralna tačka kratkotrajno neutralnom uzemljuje tačkom kod kojih se kod S zemljospoja kompenzacijskom neutralna U svim prigušnicom tačka drugim Bez kratkotrajno stanicama kompenzacijske uzemljuje prigušnice preko male impedanse

uzemljivač

zemljovod

Mjerodavno za potencijal i napone dodira

- (6)

I''kEE (9)

IE = r·Ic (7)

- (6)

I'''kEE (3 i 9)

IE = r IL ² + I RES ² (2)

I''k1 (4)

I''k1

IE = r·IRES IE (5)

I''kEE (4)

I''kEE (8)

IE (5)

IE = r IL ² + I RES ² - (6)

I''kEE (3)

(2)

IE = r·IRES


TP- 18

(1) Moraju se poštovati najmanji presjeci prema tabeli 2 i 3. (2) Samo za dobro kompenzirane sisteme. Kod znatnog odstupanja od rezonancije mora se dodatno uzeti u obzir jalova komponenta preostale struje (3) Nazivne struje kompenzacijskih prigušnica moraju se uzeti u obzir i pri dimenzionisanju vodiča za uzemljenje kompenzacijskih prigušnica (4) Ako je moguće više strujnih staza za prora čun uzemljivačkog sistema može se uzeti u obzir proistekla podjela struje (5) Nema opšte formule (6) Dovoljni su najmanji presjeci prema tabeli 2 i 3. (7) Ako postoji vjerovatnoća da u mjesnim visokonaponskim sistemima,npr.industrijskim postrojenjima, zemljospoj traje znatno vrijeme (više sati) u obzir se mora uzeti I''kEE (8) Ako je I''kEE veće od I''k1 mora se računati sa tom vrijednošću (9) Ako je vrijeme isklopa kratkog spoja kra će od 1 s, može se primjeniti Ic ili I RES. Upotrijebljeni izrazi u gornjoj tabeli imaju zna čenje: - Ic - izračunata ili izmjerena kapacitivna struja zemljospoja - IRES - preostala struja zemljospoja; ako se ne raspolaže tom vrijednoš ću može se predpostaviti 10% od Ic - IL - zbir pripisanih struja paralelnih kompenzacijskih prigušnica u doti čnoj stanici - I''kEE - struja dvostrukog zemljospoja. Za I'' kEE može se kao najve ća vrijednost primjeniti 85% od početne simetrične struje kratkog spoja. - I''k1 - početna simetrična struja jednopolnog kratkog spoja - IE - struja prema zemlji - r- redukcijski faktor Ako nadzemni vodovi i kablovi koji izlaze iz stanice imaju razli čite redukcijske faktore, mora se odrediti mjerodavna struja.

5.4

Dimenzionisanje sistema uzemljenja prema dozvoljenom naponu dodira i koraka

Ako postrojenje neposredno napaja javnu (distributivnu) niskonaponsku mrežu, pri kvaru u postrojenju naponi dodira koji se javljaju u toj niskonaponskoj mreži i instalacijama kupaca (npr. iznošenjem potencijala preko neutralnog provodnika niskonaponske mreže) ne smiju da budu veći od dozvoljenih napona dodira ( Udoz) u ovisnosti od vremena (t) trajanja zemljospoja (kvara):

Udoz = 1000 V

za t ≤ 0,075 s

75 Udoz = ----- V t

za 0,075s ≤ t ≤ 1,153s

Udoz = 65 V

za t ≥ 1,153s


TP- 18

Slika 1. Dozvoljeni napon dodira u ovisnosti o trajanju struje kvara Vrijeme trajanja zemljospoja (t) u sekundama odre đuje se za uslove normalnog djelovanja zaštitnih uređaja i prekidača. U slučaju uzastopnog uspostavljanja struje zemljospoja (npr.zbog automatskog ponovnog uklopa) vrijeme (t) se dobija kao zbir pojedina čnih vremena trajanja zemljospojeva ako pauze izme đu ponovnih uspostavljanja struje nisu duže od 0,5s. Ako su te pauze duže od 0,5s, uzima se vrijeme trajanja (t) jednog zemljospoja. Napon dodira (Ud) je dio potencijalne razlike dodira kome je izložen čovjek pri dodiru. Napon dodira manji je od potencijalne razlike dodira ( Ed) za pad napona na prelaznoj otpornosti kontakata stopala-tijelo i izračunava se prema izrazu:

Ed Ud = -------------1+1,5·10³·ρ p gdje je ρ p specifična električna otpornost površinskog sloja tla izražena o ommetrima. Uslovi za dimenzionisanje uzemljenja postrojenja prema naponima dodira odre đeni su vrstom uzemljenja neutralne tačke mreže i vrstom primjenjene zemljospojne zaštite. Uzemljiva č se dimenzioniše tako da naponi dodira ne prelaze dozvoljene vrijednosti ( Ud < Udoz), što se dokazuje proračunom i mjerenjem na izvedenom postrojenju prije puštanja u pogon. Međutim, ako su ispunjeni posebni uslovi (P) iz tabele 7, ili kada su, zavisno od tih posebnih uslova, primjenjene dodatne mjere (D) iz tabele 7, smatra se da naponi dodira ne prelaze dozvoljene vrijednosti, pa proračuni i mjerenja nisu obavezni.


Neutralna tačka mreže kojoj pripada postrojenje Izolovana ili sa kompenzacijom struje zemljospoja

Uzemljena direktno ili preko impedanse

TP- 18

Posebni uslovi*

Dodatne zaštitne mjere**

P1

Ne

P2 P4

Ne A) D1,D2,D3,D4a B) D1,D2,D3,D4b D1,D2,D3,D4b D1,D3,D4a Ne Ne A) D1,D3,D4b B) D2,D3,D4b C) D1,D3,D4b D) D2,D3,D4b D1,D3,D4a

Ne P6 P1 P 3,P 4,P 5 P3 P5 P6

Proračun i mjerenje napona dodira Ne Ne Ne Da Ne Ne Ne Ne Da Ne

Tabela 7.- Uslovi izvođenja sistema uzemljenja * Posebni uslovi: 1) P1 - napon uzemljivača nije veći od dvostruke vrijednosti dozvoljenog napona dodira (tj. Uu< 2·Udoz). Vrijeme isključenja zemljospoja ne prelazi 3 s. 2) P2 - na postrojenje su priklju čena najmanje dva kabla koji djeluju kao uzemljiva č, pri čemu nijedan nije kraći od 1 km. Ugao koji zaklapaju trase ovih kablova mora da bude u granicama 90° do 270°. Kablovi mogu da pripadaju mrežama razli čitih nazivnih napona. Pri odre đivanju dužina trasa kablova uzimaju se u obzir i kablovi priklju čeni na prolazna postrojenja ako su plaštovi kablova, odnosno uzemljivači položeni uz kablove me đusobno povezani. Struja zemljospoja mreže i zbirna nazivna struja kompenzacionih prigušnica ne prelazi 100 A, a vrijeme isključenja zemljospoja ne prelazi 2 h. Ako postrojenje neposredno napaja javnu (distributivnu) niskonaponsku mrežu preko koje se napajaju zgrade u čijim električnim instalacijama je primjenjen TN sistem (nulovanje), svaka zgrada ima izveden temeljni uzemljiva č i sprovedene mjere izjednačavanja potencijala prema propisu za električne instalacije niskog napona. 3) P3 - na postrojenje su priklju čena najmanje dva kabla koji djeluju kao uzemljiva č, pri čemu nijedan nije kraći od 1 km. Ugao koji zaklapaju trase ovih kablova mora da bude u granicama 90° do 270°. Kablovi mogu da pripadaju mrežama razli čitih nazivnih napona. Pri odre đivanju dužina trasa kablova uzimaju se u obzir i kablovi priklju čeni na prolazna postrojenja ako su plaštovi kablova, odnosno uzemljivači položeni uz kablove me đusobno povezani. Struja zemljospoja mreže ne prelazi 1000 A, a vrijeme isklju čenja zemljospoja ne prelazi 3 s. Ako postrojenje neposredno napaja javnu (distributivnu) niskonaponsku mrežu preko koje se napajaju zgrade u čijim električnim instalacijama je primjenjen TN sistem (nulovanje), svaka zgrada ima izveden temeljni uzemljiva č i sprovedene mjere izjednačavanja potencijala prema propisu za električne instalacije niskog napona. 4. P4- napon uzemljivača nije veći od trostruke vrijednosti dozvoljenog napona dodira ( Ud ≤ 3·Udoz). Ako postrojenje neposredno napaja javnu (distributivnu) niskonaponsku mrežu preko koje se napajaju zgrade u čijim električnim instalacijama je primjenjen TN sistem (nulovanje), svaka


TP- 18

zgrada ima izveden temeljni uzemljiva č i sprovedene mjere izjednačavanja potencijala prema propisu za električne instalacije niskog napona. 5. P5- vrijeme isključenja zemljospoja ne prelazi 0,2s. U slu čaju primjene automatskog ponovnog uključenja, beznaponska pauza prelazi 0,5s. Ako postrojenje neposredno napaja javnu (distributivnu) niskonaponsku mrežu preko koje se napajaju zgrade u čijim električnim instalacijama je primjenjen TN sistem (nulovanje), svaka zgrada ima izveden temeljni uzemljiva č i sprovedene mjere izjednačavanja potencijala prema propisu za električne instalacije niskog napona. 6. P6- postrojenje neposredno napaja javnu (distributivnu) niskonaponsku mrežu, a radno i zaštitno uzemljenje kod tog postrojenja izvedeni posebno i razdvojeno, saglasno odredbama propisa o tehničkim normativima za zaštitu niskonaponskih mreža i pripadaju ćih transformatorskih stanica. Napon zaštitnog uzemljivača pri zemljospoju na visokonaponskoj strani ne prelazi 1200 V.

**Dodatne zaštitne mjere 1. D1 - dodatna zaštitna mjera sa spoljašnje strane postrojenja u zgradi sprovedena je ako je primjenjena bar jedna od mjera pod a), b) ili c): a) upotreba električno neprovodnih materijala za spoljašnje zidove, uz spre čavanje mogućnosti dodira uzemljenih metalnih dijelova b) oblikovanje potencijala pomo ću površinskog uzemljivača spojenog sa uzemljenjem. Površinski uzemljivač polaže se sa vanjske strane u tlo na rastojanju 1 m od zida i na dubini od 0,5 m. c) izolovanje stajališta pomoću izolacionih slojeva koji su tako raspore đeni da onemogućavaju dodir metalnih dijelova rukom sa mjesta stajanja van izolacionog sloja. 2. D2 - dodatna zaštitna mjera sa spoljašnje strane postrojenja na otvorenom sprovedena je ako je primjenjena zaštitna mjera po d) i bar jedna od mjera pod a), b) ili c): a) upotreba ograde od elektri čno neprovodnih materijala, ili od mreža sa plastificiranom žicom i sa stubovima koji su obloženi plasti čnom masom ili sa stubovima od betona b) oblikovanje potencijala pomo ću površinskog uzemljiva ča koji je položen sa spoljašnje strane ograde na rastojanju 1 m i na dubini od 0,5 m i koji je spojen sa ogradom. Ograda se može spojiti ili nespojiti na sistem uzemljenja (vidjeti mjeru d) c) izolovanje stajališta pomoću izolacionih slojeva koji su raspore đeni tako da onemogućavaju dodir metalnih dijelova rukom sa mjesta stajanja van izolacionih slojeva d) ako su vrata u spoljašnjoj ogradi spojena sa uzemljiva čkim sistemom postrojenja direktno ili preko zaštitnih provodnika ili metalnih plaštevi kablova sistema za pozivanje osoblja ili na drugi način, na područ ju okretanja vrata oblikuje se potencijal ili izoluje stajalište. Stajalište je izolovano ako je kao izolacioni sloj upotrebljen sloj šljunka ili krupno tucanog kamena debljine najmanje 10 cm ili sloj asfalta debljine najmanje 1 cm 3. D3 - dodatna zaštitna mjera u postrojenju u zgradi sprovedena je ako je primjenjena bar jedna od mjera pod a), b) ili c): a) oblikovanje potencijala polaganjem mrežastih uzemljiva ča u sve podne konstrukcije zgrade (npr.mreže od trakastog ili okruglog čelika presjeka najmanje 50 mm² i veli čine oka mreže od 10m x 10m ili mreže od gra đevinskog čelika) i njihovo spajanje sa uzemljivačem postrojenja na najmanje dva prostorno odvojena mjesta. Ako se upotrijebe mreže od građevinskog čelika, susjedne se mreže moraju spojiti najmanje jedanput, a sve mreže zajedno moraju se na najmanje dva mjesta spojiti sa sistemom uzemljenja. b) izrada mjesta posluživanja u obliku metalne rešetke ili plo če koja je spojena sa uzemljenim metalnim dijelovima koji mogu da se dodirnu sa mjesta posluživanja


TP- 18

c) izolovanje mjesta posluživanja na napon uzemljiva ča (Uu). Radi izjednačavanja potencijala, metalni dijelovi koji mogu istovremeno da se dodirnu sa mjesta posluživanja moraju biti galvanski povezani 4. D4 - dodatna zaštitna mjera u postrojenju na otvorenom sprovedena je ako su primjenjene slijedeće zaštitne mjere: a) na mjestu posluživanja primjenjuje se jedna od slijedećih zaštitnih mjera: a1) oblikovanje potencijala pomoću površinskih uzemljiva ča koji se polažu u tlo na rastojanju 1m od opreme i na dubini od 0,5m, pri čemu se površinski uzemljiva č spaja sa svim uzemljenim dijelovima koji mogu da se dodirnu sa mjesta posluživanja a2) izrada mjesta posluživanja u obliku metalne rešetke ili ploče koja je spojena sa uzemljenim metalnim dijelovima koji mogu da se dodirnu sa mjesta posluživanja a3) izolovanje stajališta pomoću izolacionih slojeva koji su tako raspore đeni da onemogućavaju dodir metalnih dijelova rukom sa mjesta stajanja van izolacionih slojeva. Radi izjednačavanja potencijala, metalni dijelovi koji mogu istovremeno da se dodirnu sa mjesta posluživanja moraju biti galvanski povezani b) polaganje površinskog uzemljivača u obliku zatvorenog prestena oko sistema uzemljenja.Unutar tog prstena mora se položiti uzemljiva čka mreža sa okom 10m x 50m. NAPOMENA: U tabeli 7. u č etvrtoj koloni, utvr đe ni su slu č ajevi u kojima su prora č un i mjerenje napona dodira obavezni i slu č ajevi u kojima prora č un i mjerenja nisu obavezni. Postrojenja se razvrstavaju prema na č inu uzemljenja neutralne ta č ke mreže kojoj pripadaju i posebnim uslovima koje zadovoljavaju. Na osnovu ova dva podatka utvr đ uje se koji red u tabeli 7. odgovara posmatranom postrojenju. U tre ć oj koloni utvr đ ene su dodatne zaštitne mjere koje moraju da se poduzmu na postrojenju. Sa A) i B) ozna č ena su dozvoljena alternativna rješenja. Kada je u redu tabele 7. nabrojano više posebnih uslova ili više dodatnih zaštitnih mjera, svi nabrojani uslovi maraju da budu ispunjeni i sve nabrojane dodatne zaštitne mjere moraju biti poduzete.

Kod postrojenja nazivnog napona 110kV i višeg, koji je u mreži sa neutralnom ta čkom uzemljenom direktno ili preko impedanse, mora se dokazati da napon koraka ( Uk ) van postrojenja ne prelazi gore navedene dozvoljene vrijednosti napona ( Udoz). Ako je ispunjen najmanje jedan od uslova (P1) do (P4) iz tabele 7, smatra se da su naponi koraka u dozvoljenim granicama. Napon koraka (Uk ) je dio potencijalne razlike koraka kome je izložen čovjek kada prekorači potencijalnu razliku. Napon koraka manji je od potencijalne razlike koraka ( Ek ) za padove napona prelaznih otpornosti stopalo-tijelo i ra čuna se prema izrazu:

Ed Ud = -------------1+1,5·10³·ρ p gdje je ρ p specifična električna otpornost površinskog sloja tla izražena o ommetrima. Prema IEEE standardu 80:1986, maksimalno dozvoljeni naponi dodira i koraka izra čunavaju se prema slijedećim formulama: 1000 + 1,5· C· ρ p Ud = -------------------------- K č √ ts


TP- 18

1000 + 6·C· ρ p Uk = -------------------------- K č √ ts pri čemu je:

ρl 1 - ---ρ p

C = 1- 0,106 ------------------2·hs + 0,106 2,05·Gč +13,5 K č = ---------------------- ► 1000

K č = 0,116 za osobe težine Gč = 50 kg K č = 0,157 za osobe težine Gč = 70 kg

gdje su : C - redukcioni faktor K č - faktor težine čovjeka ρ p - specifična električna otpornost površinskog sloja tla u ommetrima ρl - specifična otpornost na dubini h mreže uzemljivača u ommetrima hs - dubina površinskog sloja tla u postrojenju u m ts - maksimalno trajanje udara od struje kratkog spoja (s)


6.

IZVOĐENJE UZEMLJENJA STUBOVA NADZEMNIH MREŽA

6.1

Tehnički podaci i pogonski uslovi

TP- 18

6.1.1 Uzemljenja neutralnih tačaka distributivnih mreža 1 kV, 10 kV, 20 kV, 35 kV i 110 kV izvode se: Neutralna tačka mreže 10 kV, 20 kV i 35 kV je izolovana ili uzemljena preko niskoomske impedanse. Tipska vrijednost struje zemljospoja u uzemljenim mrežama 10 , 20 i 35 kV je 300 A. U mreži 20 kV i 35 kV struja zemljospoja može da bude i ve ća od 300 A, ali najviše 1000 A. Neutralne tačke mreža 1 kV i 110 kV su direktno uzemljene. 6.1.2 Vrijeme trajanja zemljospoja (tz) iznosi a) u izolovanim mrežama 10 kV i 20 kV: tz ≤ 3 s ako vrijednost ukupne kapacitivne struje zemljospoja prelazi 10 A tz ≤ 2 h ako vrijednost ukupne kapacitivne struje zemljospoja ne prelazi 10 A b) u uzemljenim mrežama 10 kV, 20 kV i 35 kV: tz ≤ 1 s u mreži 10 kV i 20 kV tz ≤ 2 s u mreži 35 kV c) u direktno uzemljenoj mreži 110 kV: tz ≤ 0,5 s 6.2

Izvođenje uzemljenja stubova visokonaponskih vodova

6.2.1 Metalne i armirano-betonske stubove treba uzemljiti. U tu svrhu za svaki stub treba da se izvede poseban uzemljiva č. 6.2.2 Stub od drveta ili nekog drugog izolacionog materijala se ne uzemljuje, niti se uzemljuju metalne konzole i nosa či izolatora na tom stubu. Me đutim, uzemljivač stuba od drveta ili nekog drugog izolacionog materijala se izvodi ako se na stubu nalazi: zaštitno uže ili metalna traka za zaštitu od udara groma, linijski rastavljač, odvodnici prenapona, visokonaponska kablovska završnica, i tada se uzemljivač izvodi kao kod armirano-betonskog ili metalnog stuba, tako da se preko sabirnog zemljovoda ostvari galvanska veza izme đu metalnih dijelova na stubu i uzemljiva ča stuba. Izuzetno, nosa či izolatora koji se direktno uvr ću u drvo ne moraju da se priključe na sabirni zemljovod. 6.2.3 Kao materijal za izvođenje uzemljivača stuba koristi se okrugla čelična pocinčana žica prečnika 10 mm. Za direktno polaganje uzemljiva ča u tlo ne preporučuje se primjena trakastih čeličnih pocinčanih uzemljivača. Za sabirni zemljovod kod drvenog stuba (ta čka 6.2.7) može da se koristi i pocin čana čelična traka presjeka najmanje 100 mm 2 i debljine najmanje 4 mm. Sloj cinka za uzemljiva č ili zemljovod je debljine najmanje 70 μm. 6.2.4 Uzemljivači stubova se izvode u vidu prstena, u vidu zraka ili u vidu kombinacije zraka i prstena:


TP- 18

6.2.4.1 Prstenasti uzemljivač se izvodi sa jednim prstenom (sl.2a), a koji se polaže na dubinu 0,7 m do 0,8 m. Izuzetno, na mjestima pooštrenih zahtjeva u pogledu ispunjenja uslova bezbijednosti od napona dodira koristi se uzemljivač sa dva prstena: prvi prsten se postavlja na dubinu od 0,5 m i na udaljenost 1 m od ivice stuba, dok se drugi prsten postavlja na dubinu 0,8 m do 1 m i na udaljenost najmanje 2 m od stuba (sl. 2b). Prstenasti uzemljivač ima prednost u uslovima ograni čenog prostora, kao i u svim slu čajevima gdje mora da se uzme u obzir zaštita od napona dodira.

a- sa jednim prstenom b- sa dva prstena 1- stezaljka za uzemljenje; 2- okrugla čelična pocinkovana žica ∅ 10 mm Sl.2.- Prstenasti uzemljivači

6.2.4.2 Zrakasti uzemljivač, koji se polaže na dubinu 0,7 m do 0,8 m, izvodi se na četiri kraka (sl.3a). Izuzetno, na mjestima ograničenog prostora (pored puteva, rijeka, objekata i sl.) može da se koristi uzemljivač sa tri kraka ( sl.3b) odnosno sa dva kraka (sl.3c) ako fizi čki nije moguće da se izvede uzemljivač sa četiri ili tri kraka. Zrakasti uzemljivači imaju prednost kod vodova koji se nalaze na terenima sa jakim i u čestalim atmosferskim pražnjenjima, kao i za uzemljenje odvodnika prenapona koji se nalaze na stubu.


TP- 18

Sl.3.- Zrakasti uzemljivači 1- stezaljka za uzemljenje; 2- ukrsni komad

(a) sa 4 kraka

(b) sa 3 kraka

(c) sa 2 kraka

6.2.5 Uzemljivač treba da bude u dobrom kontaktu sa tlom u koje se polaže. Nije dozvoljeno nastavljanje uzemljivača. Preporučuje se da se prstenasti uzemljiva či izvode bez spojnih mjesta u zemlji (sl.2), dok se kraci zrakastih uzemljivača vezuju pomo ću standardnih ukrsnih komada ili spojnica (sl.3). Podzemni spojevi treba da budu zašti ćeni od prodora vlage, na primjer zalivanjem bitumenom. Na sl.4 dat je primjer izvođenja anodne zaštite uzemljiva ča. Ova zaštita se posebno preporu čuje: -za sve stubove vodova 35 kV i 110 kV; -za stubove vodova 10 kV i 20 kV kod kojih se zahtjeva ispunjenje uslova bezbjednosti od napona dodira prema ta čki 6.3.6.


TP- 18

1-uzemljivac stuba Fe/Zn Ø 10 mm, 2-anodna zastita uzemljivaca Sl.4.- Anodna zaštita uzemljivača

6.2.6 Pomoću zemljovoda na stubu treba da se obezbijedi pouzdana galvanska veza metalnih i armirano-betonskih konzola, nosača izolatora na njima, metalnog postolja i poluge za rukovanje linijskog rastavljača, kao i zaštitnog užeta, sa sabirnim zemljovodom. Na sl. 5. dat je primjer izvođenja zemljovoda koji spaja čahuru za uzemljenje betonske konzole sa čahurom na sabirnom zemljovodu.

Sl.5.- Veza armature stuba i konzole

6.2.7 Na svakom stubu koji se uzemljuje mora da postoji najmanje jedna stezaljka za uzemljenje (“ispitna spojnica”), preko koje se ostvaruje galvanska veza uzemljiva ča sa sabirnim zemljovodom. Stezaljka treba da bude postavljena tako da, nakon ukopavanja stuba, bude najmanje 0,3 m iznad nivoa tla (temelja). Izvođenje stezaljke za uzemljenje zavisi od konstrukcije stuba, ali priklju čenje uzemljivača treba da bude jednostavno. Radove, kao što su zavarivanje i bušenje rupa, treba obaviti u radionici. Na sl. 6. dato je nekoliko primjera izvo đenja stezaljki za uzemljenje armirano-betonskih, čeličnorešetkastih i drvenih stubova. 6.2.8 Kao sabirni zemljovod koristi se: - kod metalnih stubova: metalna konstrukcija stuba; - kod armirano-betonskih stubova: najmanje jedna armaturna šipka pre čnika najmanje 10 mm, koja se proteže od vrha do dna stuba; - kod drvenih stubova: okrugla čelična pocinčana žica prečnika 10 mm ili pocinčana čelična traka presjeka najmanje 100 mm 2 i debljine najmanje 4 mm.


6.3

TP- 18

Kriteriji za dimenzionisanje uzemljenja stubova visokonaponskih vodova

6.3.1 Osnovni kriterijumi za dimenzionisanje uzemljenja stubova vodova sa golim užadima su: - zaštita od povratnih preskoka pri udaru groma u stub ili zaštitno uže; - zaštita od napona dodira (ispunjenje uslova bezbjednosti) Ovi kriterijumi nisu mjerodavni za stubove nadzemnih vodova izvedenih SKS -om, kod kojih se problem uzemljenja rješava prema tački 6.3.10 6.3.2 Povratni preskok sa stuba na provodnike nije vjerovatan ako vrijednost udarne otpornosti uzemljenja stuba ispunjava uslov: Ru ≤

U i I u

gdje je Ru- udarna otpornost uzemljenja stuba bez galvanske veze sa zaštitnim užetom ( ); Ui – podnosivi udarni napon izolatora voda na suhom (kV) Iu – vršna vrijednost udarne struje groma (kA)

6.3.3 Za odobreni stepen izolacije voda, pri dimenzionisanju otpornosti uzemljenja stuba treba uzeti u obzir učestalost i vršnu vrijednosti udarnih struja gromova u podru č ju trase, sigurnost voda i broj kvarova na vodu s obzirom na važnost voda, kao i troškove za izradu uzemljiva ča stuba. Na osnovu dugogodišnje prakse u eksploataciji elektrodistributivnih mreža i za prosje čne uslove na teritoriji BiH, smatra se da je postignut zadovoljavajući nivo zaštite od povratnih preskoka ako udarna otpornost uzemljenja stuba iznosi: Ru ≤ 15 Ω

Sl. 6a Stezaljka za armirano-betonski stub


TP- 18

Sl.6b- Stezaljka za čelično-rešetkasti stub

Sl. 6c- Stezaljka za drveni stub Pojedini stubovi, kao: - prva dva – tri stuba do TS X/10 (20) kV na koju je priključen vod i - stub sa odvodnicima prenapona treba da imaju viši nivo zaštite od povratnih preskoka, i za te stubove se preporu čuje udarna otpornost uzemljenja stuba Ru ≤10 Ω Zahtjevane vrijednosti udarne otpornosti uzemljenja od 15 Ω ili 10 Ω treba da se postignu samo pomoću temelja stuba i uzemljiva ča stuba, isključujući uticaj zaštitnog užeta.

6.3.4 Ako se kod pojedinih stubova vrijednost udarne otpornosti uzemljenja iz ta čke 6.3.3 ne može da postigne na ekonomi čan način (slučaj loše specifične otpornosti tla), treba da se poja ča izolacija na stub (na primjer: primjena štapnih izolatora, primjena izolatora sa punim jezgrom, dodavanje članaka u izolatorskom lancu itd), ili na tom vodu treba o čekivati povećan broj kvarova. 6.3.5 Udarna otpornost uzemljenja stuba (Ru) razlikuje se od otpornosti uzemljenja (Rs) koja se dobija mjerenjem uređajima čija je radna frekvencija do 150 Hz. Me đutim, za uobičajene dimenzije uzemljivača koji se koriste u distributivnoj mreži, isklju čujući uticaj zaštitnog užeta voda na impedansu uzemljenja, važi odnos: Ru ≈ Rs 6.3.6 Uslovi bezbjednosti od napona dodira treba da budu zadovoljeni u slijede ćim slu ajevima:


TP- 18

a) kod stubova (drvenih, metalnih i armirano-betonskih) na kojima se nalaze linijski rastavljači; b) kod metalnih i armirano-betonskih stubova u mreži sa izolovanom neutralnom ta čkom, ako nije ispunjen ni jedan od uslova iz ta čke 6.3.7 i ako se stubovi nalaze: na obradivoj površini (okućnica), na udaljenosti manjoj od 15 m od prometnog puta ili stambene zgrade, u ograđenom dvorištu, u parku ili na šetalištu.

6.3.7 Uslovi bezbjednosti od napona dodira, u smislu propisa, su zadovoljeni ako je ispunjen bar jedan od sljedećih uslova: a) ako kod stuba ne može da se pojavi trajan napon dodira ve ći od 65 V, što se dokazuje proračunom (tačka 6.5.4), ili se odabira uzemljiva č stuba takvog oblika i dimenzija da se i bez posebne provjere ili mjerenja smatra da su uslovi bezbjednosti zadovoljeni (tačka 6.5.9), ili b) ako se zemljospoj isklju čuje djelovanjem brze zemljospojne zaštite u vremenu od najkasnije 3s, ili c) ako pojava zemljospoja na stubu nije vjerovatna (primjena štapnih izolatora ili izolatora sa punim jezgrom) 6.3.8 Napon koraka se ne prora čunava, niti je potreban dokaz mjerenjem, bez obzira na mjesto ugradnje stuba, vrstu i napon voda, kao i na čin uzemljenja neutralne ta čke. 6.3.9 Uzemljivač prvog stuba (nadzemnog voda) do TS treba da bude galvanski povezan sa sistemom uzemljenja TS na koju je priklju čen vod: - preko zaštitnog užeta (ako postoji), tačka 6.8.6 - preko plašta ili električne zaštite kabla, ako se na stubu nalazi kablovska završnica priključka iz TS na nadzemni vod. Dozvoljeno je i direktno povezivanje uzemljiva ča stuba sa uzemljiva čem TS, ako se nalaze na bliskom rastojanju. 6.3.10 Za stubove voda 10 kV, 20 kV i 35 kV izvedenog SN SKS-om ne rade se posebni uzemljivači niti se preduzimaju neke posebne mjere zaštite od indirektnog dodira. Izuzetno, posebni uzemljiva či se izvode u slijede ćim slučajevima: - na stubu na kome se nalaze odvodnici prenapona; - na stubu na kome se uzemljuje nose će uže SN SKS-a - na stubu na kome se SN SKS javlja neizolovano. 6.4

Uzemljenje stubova vodova niskonaponske mreže (1 kV)

6.4.1 Za metalne i armirano-betonske stubove niskonaponskih (NN) vodova ne izvode se posebni uzemljivači, niti se preduzimaju posebne zaštitne mjere u pogledu ispitivanja uslova bezbjednosti od napona dodira. Isto važi i za stubove za javno osvjetljenje i kablovske završnice na tim stubovima. Izuzetno, kada se ovi stubovi za NN vodove sa golim užadima nalaze na terenima kao što su: javna kupališta, kampovi, pored dječijih igrališta i slično, primjenjuje se jedna od slijede će dvije zaštitne mjere: a) oblikovanje potencijala, polaganje prstenastog uzemljiva ča oko stuba na udaljenosti od 1 m i na dubini od 0,5 m, ili b) izolovanje stajališta širine 1,25 m; asfaltiranjem debljine sloja najmanje 10 mm, ili posipanje krupnim slaboprovodnim šljunkom debljine sloja najmanje 100 mm.


TP- 18

6.4.2 Ako se u NN mreži i instalacijama potroša ča primjenjuje zaštita automatskim isključenjem napajanja u TN sistemu, stubovi NN vodova ne priklju čuju se na neutralni provodnik voda. Izuzetak su stubovi kod kojih se izvode uzemljiva či za smanjenje otpornosti uzemljenja neutralnog provodnika, kada se postupa na slijede ći način: -

neutralni provodnik se priključuje na sabirni zemljovod, koji se izvodi prema ta čki 6.2.7 uzemljivač stuba se izvodi u vidu prstena (sl.2a) ili u vidu zraka sa 4 kraka (sl.3a)

6.4.3 Uzemljenje neutralnog provodnika prema tački 6.4.2 izvodi se na svakom radijalnom ogranku NN mreže dužem od 200 m pomo ću jednog uzemljivača koji se postavlja kod krajnjeg stuba ogranka, ili pomo ću više uzemljivača raspoređenih kod stubova koji se nalaze na udaljenosti najviše 200 m od krajnjeg stuba ogranka (sl.7.). Pri tome ukupna otpornost uzemljenja neutralnog provodnika, mjereno kod krajnjeg stuba ogranka zajedno sa uzemljiva čima stubova, ne smije da pre đe vrijednost od R 0m ≤10 Ω, osim u slučaju da se na kraju ogranka nalazi neki objekat (zgrada) u kojem je izveden temeljni uzemljiva č i sprovedena mjera izjedna čavanja potencijala. Uzemljenje neutralnog provodnika na kraju dužeg radijalnog ogranka NN mreže može da se izvede i u TT sistemu.

R om =

1 R1

+

1 1 R 2

+

1

≤

10

Ω

R 3

Sl.7.- Uzemljenje neutralnog provodnika nadzemne NN mreže u TN sistemu

6.4.4 Odvodnici prenapona vezuju se preko sabirnog zemljovoda za uzemljiva č stuba. Prednost ima zrakasti uzemljivač sa četiri kraka (sl.3a) dužine jednog kraka L=1m. Međutim, ako je kod stuba izveden prstenasti uzemljiva č zbog oblikovanja potencijala ili zbog uzemljenja neutralnog provodnika na kraju ogranka, ovaj prstenasti uzemljivač se koristi i kao uzemljiva č odvodnika prenapona. U NN mreži u kojoj se koristi TN sistem napajanja odvodnici prenapona mogu da se uzemlje preko neutralnog provodnika.


6.5

TP- 18

Uzemljenje stubova vodova 10 kV i 20 kV

6.5.1 Uzemljivač stuba 10 kV ili 20 kV se izvodi u vidu jednog prstena oko stuba ili zraka sa četiri kraka. Izuzetno se izvodi uzemljivač sa dva prstena, ili u vidu zraka sa tri ili dva kraka. 6.5.2 Udarna otpornost rasprostiranja uzemljivača stuba (R u) koja je približno jednaka otpornosti rasprostiranja (R s) istog uzemljivača proračunava se pomo ću izraza: Ru = R s = r ⋅ ρ

gdje je: r - relativna otpornost rasprostiranja (Ω/Ωm) uzemljivača stuba, zajedno sa temeljom stuba, i dobija se sa slike 8. ρ - specifična električna otpornost tla (Ωm)

Slika 8.- Relativna otpornost rasprostiranja uzemljivača stuba

6.5.3 Kriterij zaštite od povratnih preskoka je zadovoljen za vod 10 kV i 20 kV ako je ispunjen uslov iz tačke 6.3.3. Za različite vrijednosti specifičnog otpora tla ρ na kome se nalazi stub, korištenjem izraza u tački 6.5.2 i dijagrama u istoj ta čki, mogu da se proračunaju dimenzije uzemljivača odabrane konfiguracije (prsten, zrak). 6.5.4 Ako je neutralna tačka mreže 10 kV ili 20 kV izolovana, a zemljospoj se ne isklju čuje djelovanjem brze zemljospojne zaštite, tada treba da se izvrši i provjera uzemljenja stuba s obzirom na kriterij zaštite od napona dodira. Uslov bezbjednosti od napona dodira je ispunjen ako napon dodira kod stuba bude manji od trajno dozvoljenog napona dodira, i tada važi odnos: U d = k s ⋅ E d = k s ⋅ k d ⋅ ρ ⋅ I z ≤ 65 V

gdje je: Ud - napon dodira kod stuba (V) Ed - napon prije dodira kod stuba (V)


TP- 18

k s - koeficijent kojim se uvažava uticaj prelazne otpornosti čovječijih stopala na tlu kod stuba k d - koeficijent napona prije dodira (V/V m) Iz - ukupna kapacitivna struja zemljospoja mreže (A)

6.5.5 Za različite vrijednosti specifične otpornosti tla ρ i vrijednosti električne otpornosti čovječijeg tijela: R č = 1000 Ω, koeficijent k s iz tačke 6.5.4 se proračunava pomoću izraza: 1 k s = 1 + 1,5 ⋅ 10− 3 ⋅ ρ 6.5.6 Za različite vrijednosti poluprečnika L uzemljivača sa jednim prstenom, odnosno za različite vrijednosti dužine L jednog kraka zrakastih uzemljiva ča, koeficijent k d iz izraza 6.5.4 ima vrijednosti koje se dobijaju sa dijagrama na slici 9.

Slika 9. - Koeficijent napona prije dodira stuba

6.5.7 Kriterij zaštite od napona dodira u izolovanoj mreži 10 kV i 20 kV se provjerava za struju zemljospoja IZ ≤ 10 A, jer kada struja u izolovanoj mreži pre đe vrijednost 10 A koristi se usmjerena zemljospojna zaštita sa brzim isklju čenjem zemljospoja (tačka 6.1.2), i tada u smislu propisa ne postoje ograničenja u pogledu vrijednosti otpornosti uzemljenja stuba s obzirom na uslove bezbjednosti od napona dodira. Kriterij zaštite od povratnih preskoka u našim uslovima obično je strožiji od kriterija zaštite od napona dodira. Izuzetak su stubovi koji se nalaze na terenima kao što su: javna kupališta, kampovi, pored dje čijih igrališta, i slično, kod kojih se uzemljiva č stuba obavezno izvodi u vidu dva prstena prema slici 2b. 6.5.8 Ako je neutralna tačka mreže 10 kV ili 20 kV uzemljena preko niskoomske impedanse, svaki zemljospoj se isklju čuje djelovanjem brze zemljospojne zaštite, pa nije potrebno dimenzionisanje uzemljivača stubova prema kriteriju zaštite od napona dodira, niti je potrebno dokazivanje mjerenjem napona dodira kod stuba.


TP- 18

Izuzetak su stubovi koji se nalaze na terenima terenima kao što su: javna kupališta, kampovi, pored dječijih igrališta, i slično, kod kojih se uzemljiva č stuba obavezno izvodi u vidu dva prstena prema slici 2b.

6.5.9 Uzemljenje linijskih rastavljača na stubovima vodova 10 kV, odnosno stubovima 20 kV izvodi se na slijedeći način: 6.5.9.1 Metalno postolje rastavljača koji se nalazi na drvenom stubu ne smije se vezati za uzemljivač stuba ili zaštitno uže voda. Za zaštitu od puze ćih struja treba postaviti uzemljivač prema slici 10. na udaljenosti od 1m i na dubini od 0,5m. U polugu za rukovanje rastavlja čem mora biti ubačen izolator koji ima mehaničke i električne karakteristike najmanje jednake izolatorima nadzemnog voda. Dio metalne poluge ispod izolatora treba vezati za uzemljiva č za zaštitu od puzećih struja.

1 Ručka linijskog rastavljača 2 Prvi prsten Fe-Zn traka 40x4 mm 3 Stub

Slika 10. Uzemljenje drvenog stuba sa linijskim rastavlja čem

6.5.9.2 Metalno postolje rastavljača koji se nalazi na armiranobetonskom ili metalnom stubu obavezno se vezuje za vod za uzemljenje. Uzemljiva č stuba izvodi se u vidu vidu dva prstena.


TP- 18

6.5.10 Odvodnici prenapona vezuju se preko sabirnog zemljovoda za uzemljiva č stuba. Metalna konzola na koju su montirani odvodnici prenapona može da se koristi kao dio zemljovoda do sabirnog zemljovoda. Kao uzemljiva č se koristi zrakasti uzemljivač sa četiri kraka (izuzetno sa tri kraka). Međutim, ako je kod stuba uzveden uzemljiva č sa dva prstena zbog oblikovanja potencijala, ovaj uzemljivač se koristi i kao uzemljiva č odvodnika prenapona. Dužinu kraka L treba odabrati prema kriteriju zaštite od povratnih preskoka (obavezno R u ≤ 15Ω, preporuka R u≤10Ω), a u slučaju izvođenja uzemljivača sa dva prstena prora čun se ne izvodi. 6.5.11 Ako se u toku rada voda utvrdi da su pojedini stubovi posebno podložni kvarovima usljed atmosferskih pražnjenja, treba poboljšati uzemljiva če takvih stubova ili pojačati izolaciju na njima, ili primijeniti obje ove mjere. 6.6 Uzemljenje stubova vodova 35 kV 6.6.1 Uzemljivač stuba voda 35 kV izvodi se u vidu jednog prstena na rastojanju 1,3 m od ivice stuba. Izuzetno se izvodi uzemljiva č sa dva prstena, ili u vidu zraka. Na slici 11a. dat je primjer izvođenja uzemljenja čelično-rešetkastog stuba, a na slici 11b. armirano-betonskog stuba. 6.6.2 Izvođenjem uzemljivača prema tački 6.6.1 smatra se da je zadovoljen kriterij zaštite od povratnih preskoka, pa poseban proračun nije potreban.

a) čelično-rešetkasti stub

b) armirano-betonski stub

1- stezaljka za uzemljenje; 2- anodna zaštita uzemljiva ča; 3- okrugla čelična pocinčana žica ∅10 mm;

Slika 11.- Izvođenje uzemljenja stubova 35 kV

6.6.3 Neutralna tačka mreže 35 kV uzemljena je preko niskoomske impedanse, pa se svaki zemljospoj isključuje brzim djelovanjem zemljospojne zaštite. Zato nije potrebno dimenzionisanje uzemljivača stuba prema kriteriju zaštite od napona dodira, niti je potrebno dokazivanje mjerenjem napona dodira. Izuzetak su stubovi koji se nalaze na terenima kao što su: javna kupališta, kampovi, pored dje čijih igrališta i slično, kod kojih se uzemljiva č stuba obavezno izvodi u vidu dva prstena prema slici 2b.


TP- 18

6.6.4 Odvodnici prenapona vezuju se preko sabirnog zemljovoda za uzemljiva č stuba. Metalna konzola na koju su montirani odvodnici prenapona može da se koristi kao dio zemljovoda do sabirnog zemljovoda. Kao uzemljiva č se koristi zrakasti uzemljivač sa četiri kraka. Međutim, ako je kod stuba izveden uzemljiva č sa dva prstena zbog oblikovanja potencijala, ovaj uzemljiva č se koristi i kao uzemljivač odvodnika prenapona. Dužinu kraka L treba odabrati prema kriteriju zaštite od povratnih preskoka za R u ≤ 10Ω, a u slučaju izvođenja uzemljivača sa dva prstena proračun se ne izvodi. 6.6.5 Ako se u toku rada utvrdi da su pojedini stubovi posebno podložni kvarovima usljed atmosferskih pražnjenja, treba poboljšati uzemljiva če takvih stubova ili poboljšati izolaciju na njima (tačka 6.3.4) ili primijeniti obje mjere. 6.7

Uzemljenje stubova vodova 110 kV

6.7.1 Uzemljivač stuba voda 110 kV se izvodi u vidu jednog prstena na rastojanju 1 m od ivice temelja stuba, na dubini 0,7 m do 0,8 m. Uzemljivač se na dva mjesta vezuje za konstrukciju stuba, dok se kod stubova sa četiri temelja preporučuje da svaki krak stuba ima svoj priklju čak na uzemljivač. Na slici 12. prikazan je primjer izvođenja uzemljivača stuba voda 110 kV sa četiri temelja. Slika 12.- Izvođenje uzemljenja stuba 110 kV

1 stezaljka za uzemljenje; 2 anodna zaštita uzemljivača; 3 okrugla čeliča pocinčana žica ∅=10 mm

6.7.2 Izvođenjem uzemljivača prema tački 6.7.1 smatra se da je zadovoljen kriterij zaštite od povratnih preskoka pa poseban proračun nije potreban. 6.7.3 Neutralna tačka mreže 110 kV je direktno uzemljena, pa se svaki zemljospoj isklju čuje brzim djelovanjem zaštite. Zato nije potrebno dimenzioniranje uzemljiva ča stuba prema kriteriju zaštite od napona dodira, niti je potrebno dokazivanje mjerenjem napona dodira. Izuzetak su stubovi koji se nalaze na terenima kao što su: javna kupališta, kampovi, pored dje čijih igrališta i slično, kod kojih se uzemljiva č stuba obavezno izvodi u vidu dva prstena: prvi prsten se


TP- 18

izvodi prema tački 6.7.1, a drugi prsten se postavlja na rastojanje 1 m od prvog prstena i na dubinu od 1 m.

6.7.4 Ako se u toku rada voda utvrdi da su pojedini stubovi posebno podložni kvarovima usljed atmosferskih pražnjenja, treba poboljšati uzemljiva če takvih stubova ili pojačati izolaciju na njima, ili primijeniti obje mjere. 6.8

Primjena zaštitnog užeta

6.8.1 Zaštitno uže služi za zaštitu voda od direktnog udara groma. Zaštitno uže se postavlja dovoljno visoko iznad faznih provodnika tako da se obezbijedi zaštitni ugao od najviše 30 °. 6.8.2 Vod 110 kV se cijelom dužinom gradi sa zaštitnim užetom. 6.8.3 Vod 35 kV se gradi sa zaštitnim užetom u dužini najmanje 1 km ispred postrojenja na koje se priključuje vod. 6.8.4 Vodovi 10 kV i 20 kV se grade bez zaštitnog užeta. Izuzetno, zaštitno uže se postavlja:  na vodu gdje je kerauni čki nivo iznad 40, osim ako indirektno nije zašti ćen nekim visokim objektima (drveće, zgrade, itd.);  na vodu koji napaja važne objekte posebne namjene, kao: skladišta, vojni objekti, TV predajnici, itd. 6.8.5 Zaštitno uže se ne postavlja na NN vodove. 6.8.6 Zaštitno uže mora da ima galvansku vezu:  sa sabirnim zemljovodom na stubu;  sa zaštitnim uzemljenjem postrojenja na koje se priključuje vod. 6.8.7 Za vodove 110 kV se preporu čuje korištenje zaštitnog užeta od nekog dobro provodnog materijala (Al/Č, E-AlMgSi itd.), i to najmanje na 5 raspona od postrojenja na koje je priklju čen vod, dok se na preostalom dijelu voda 110 kV, kao i na vodovima nižih napona mogu koristiti i čelična užad. U zaštitno uže može biti integrisan i optički kabal. Primjena dobro provodnih materijala utiče na smanjenje impedanse uzemljenja stuba, na smanjenje negativnog uticaja na PTT vodove, na smanjenja dijela udarne struje groma koji ide kroz stub, kao i na smanjenje redukcionog faktora voda, čime se olakšava ispunjenje uslova bezbjednosti u postrojenjima na koje se priključuju vodovi. 6.8.8 Uzemljenje zaštitnog užeta koje se nalazi na drvenim stubovima treba da se izvede po mogućnosti na svakom stubu, ali najmanje na svakih 300 m.


TP- 18

7. IZVOĐENJE UZEMLJENJA U TS 35/10 kV; 10/0,4 kV; 20/0,4 kV 7.1

Osnovni tehnički uslovi za dimenzionisanje i izvođenje sistema uzemljenja u TS

7.1.1 Mreža 110 kV je direktno uzemljena. Pri utvr đivanju zaštitnih mjera koje treba poduzeti zbog iznošenja potencijala iz postrojenja 110 kV, potrebno je ra čunati sa vremenom isklju čenja zemljospoja na sabirnicama 110 kV od 0,5 sekundi ako se zemljospoj isklju čuje djelovanjem drugog stepena distantne zaštite, odnosno 0,15 sekundi ako se zemljospoj isklju čuje djelovanjem zaštite sabirnica 110 kV u postrojenju 110/x kV. Vrijeme ponovnog automatskog uklju čenja je duže od 0,5 sekundi. 7.1.2 Mreža 35 kV je uzemljena preko niskoomske impedanse (naj češće aktivna otpornost ili reaktansa), sa ograni čenjem struje zemljospoja na 300A. Izuzetno, razgranata kablovska mreža 35 kV uzemljuje se preko niskoomske rezistanse sa ograni čenjem struje zemljospoja na najviše 1000A. Vrijeme isključenja zemljospoja ne prelazi 2 sekunde. Vrijeme ponovnog automatskog uključenja je duže od 0,5 sekundi. Neutralna ta čka mreže 35 kV se uzemljuje samo u TS 110/35 kV i TS 110/35/10(20) kV. 7.1.3 Mreže 10 kV i 20 kV su uzemljene preko niskoomske impedanse (naj češće aktivne otpornosti) ili rade sa izolovanom neutralnom ta čkom. Vrijednost niskoomske impedanse u uzemljenim mrežama bira se tako da se struja zemljospoja ograni či najviše na 300A. Izbor niskoomske impedanse i dimenzionisanje uzemljenja sa strujama zemljospoja iznad 300A nisu predmet razmatranja ove preporuke. Kapacitivna struja zemljospoja u izolovanoj mreži 10 kV ne treba da pre đe 20A, a ni u kom slučaju ne smije da pre đe 40A uz skraćenje vremena isklju čenja. U slučaju da su kapacitivne struje veće od 40 A treba izvršiti uzemljenje neutralne tačke. Kapacitivna struja u zemljospoja u izolovanoj mreži 20 kV ne treba da pre đe 15A, a ni u kom slučaju ne smije da pre đe 30A. uz skra ćenje vremena isključenja. U slučaju da su kapacitivne struje veće od 30 A treba izvršiti uzemljenje neutralne tačke. Vrijeme isključenja zemljospoja ne smije da pre đe 1 sekundu ako je primjenjena niskoomska impedansa. Vrijeme isključenja zemljospoja u izolovanoj mreži ne smije da pre đe 2 sata, ali se preporučuje da ne pre đe 3 sekunde ako ukupna kapacitivna struja galvanski povezane mreže prelazi 10A. Vrijeme automatskog ponovnog uključenja je duže od 0,5 sekundi. 7.1.4 NN mreža je direktno uzemljena. 7.1.5 Sistem uzemljenja TS dimenzioniše se prema toplotnim optere ćenjima i naponima dodira. 7.1.6 Obzirom na uslove rada distributivne mreže proračun uzemljenja na termi čka naprezanja se ne vrši ako se materijali i presjeci uzemljivača biraju prema ta čki 7.2.1. 7.1.7 Sistem uzemljenja TS dimenzioniše se prema naponima dodira tako da naponi dodira ne prelaze vrijednost dozvoljenih napona dodira koji se računaju prema izrazu: 75 Udoz = -------

t gdje je: U - dozvoljeni napon dodira u voltima


TP- 18

t - vrijeme trajanja zemljospoja u sekundama Dozvoljeni napon dodira ne smije da bude ve ći od 1000 V. Trajno dozvoljeni napon dodira iznosi 65 V.

7.1.8 Sistem uzemljenja TS zadovoljava uslove bezbijednosti od napona dodira ako vrijednost ukupne otpornosti (impedanse) uzemljenja iznosi: k d· Udoz Zu ≤ -------------r ·Ik gdje je: Zu - ukupna otpornost (impedansa) sistema uzemljenja ( Ω) k d - koeficijent koji određuje odnos napona uzemljenja TS i napona dodira na mjestu dodira Udoz - dozvoljeni napon dodira prema ta čki 7.1.7 r - redukcioni faktor srednjenaponskog voda koji napaja TS Ik - ukupna struja zemljospoja srednjenaponske mreže (A) Tražene vrijednosti ukupne otpornosti (impedanse) uzemljenja dokazuju se mjerenjem. 7.1.9 Ukupna otpornost (impedansa) uzemljenja TS sastoji se iz paralelne veze otpornosti rasprostiranja uzemljivača TS i otpornosti rasprostiranja ostalih uzemljivača koji su u galvanskoj vezi sa uzemljivačem TS, kao što su energetski kablovi sa provodnim plaštem (NPO 13-A, IPZO 13 itd), zaštitni provodnici (užad) nadzemnih vodova, uzemljiva či susjednih TS koji su preko plaštova ili električnih zaštita u galvanskoj vezi, uzemljiva či susjednih zgrada, vodovod i sl. 7.1.10 Distributivne TS 20/0,4 kV i TS 10/0,4 kV koje ispunjavaju uslove za rad u uzemljenim mrežama 20 kV i 10 kV mogu da se priklju čuju i na mreže 20 kV i 10 kV čije su neutralne tačke izolovane. Distributivne TS 20/0,4 kV i TS 10/0,4 kV koje ispunjavaju uslove za rad isklju čivo u izolovanim mrežama 20 kV i 10 kV ne smiju da se priključuju na uzemljenje mreža 20 kV i 10 kV. Dimenzionisanje sistema uzemljenja TS vrši se prema kapacitivnoj struji zemljospoja cjelokupne galvanski povezane mreže 20 kV i 10 kV. 7.1.11 U TS 35/20 kV i TS 35/10 kV se koristi združeno uzemljenje (ta čka 7.3). Izvodi se samo jedan uzemljivač koji se koristi i za radno i za zaštitno uzemljenje. Isti uzemljiva č se koristi i za uzemljenje gromobranske instalacije. 7.1.12 U TS 20/0,4 kV i TS 10/0,4 kV koja radi u kablovskoj srednjenaponskoj mreži koristi se združeno uzemljenje (tačka 7.4). Izvodi se samo jedan uzemljiva č koji se koristi i za radno i za zaštitno uzemljenje. 7.1.13 U TS 35/0,4 kV, TS 20/0,4 kV i TS 10/0,4 kV, koja je direktno ili preko kablovskog voda priključena na nadzemnu srednjenaponsku mrežu ( stubne TS i prigradske slobodnostoje će TS ) postupa se na slijedeći način: - Ako TS radi u mreži sa uzemljenom neutralnom ta čkom u TS se izvode posebni uzemljiva či za radno i zaštitno uzemljenje koji se naknadno galvanski povezuju ako postoje uslovi za združeno uzemljenje (tačka 7.5.7) - Ako TS isključivo radi u mreži sa izolovanom neutralnom tačkom u TS se po pravilu koristi združeno uzemljenje. U TS se izvodi samo jedan uzemljiva č koji se koristi i za radno i za zaštitno uzemljenje. U sistem radnog (združenog) uzemljenja uključeni su i svi uzemljiva či koji su priključeni na neutralni provodnik NN mreže i u instalacijama kupaca (ta čka 7.5.8)


7.2

TP- 18

Uzemljivači i zemljovodi

7.2.1 Pri izgradnji sistema uzemljenja novih TS i rekonstrukciji sistema uzemljenja TS u pogonu treba koristiti materijale i presjeke u skladu sa ovom ta čkom. Za izvođenje uzemljivača TS koji se direktno polažu u tlo koristi se bakarno uže presjeka najmanje 35 mm². Izuzetno, mogu da se koriste i uzemljiva či od pocinčanog čelika kružnog punog presjeka prečnika 10 mm, sa slojem cinka najmanje 70 μm. Za direktno polaganje uzemljiva ča u tlo ne preporučuje se primjena trakastih čeličnih pocinčanih uzemljivača. Za izjednačavanje potencijala unutar TS koristi se pocin čani čelik punog presjeka pre čnika 10 mm ili pocinčana čelična traka najmanje 100 mm² i debljine najmanje 4 mm. 7.2.2 Da bi se izbjegao negativni utjecaj sušnog perioda na pogoršanje provodnosti tla u gornjim slojevima, preporučuje se kombinacija horizontalnih i vertikalnih uzemljiva ča, ako vrsta tla to omogućava. Kao vertikalni uzemljivač koristi se pocinčana čelična cijev prečnika najmanje 63,5 mm ili pocinčani čelični štapni uzemljivač prečnika najmanje 24 mm, dužine najmanje 3 m. 7.2.3 Uzemljivač treba da bude u dobrom kontaktu sa tlom u koje se polaže. Kod kamenitog ili šljunkovitog tla u rov za polaganje uzemljivača nasipa se dobro provodna zemlja, betonit i sl. 7.2.4 Uzemljivači moraju da budu galvanski spojeni me đusobno i sa zemljovodima. Spojevi se izvode zavarivanjem, pomo ću vijaka (najmanje M10) ili pomo ću stezaljki. Svi podzemni spojevi moraju da se zaštite od prodora vlage (npr.zalijevanjem bitumenom). 7.2.5 Metalne mase u TS priključuju se na uzemljiva č preko zemljovoda ili sabirnog zemljovoda. Metalne mase koje su čvrsto i galvanski spojene sa uzemljenim konstrukcijama temelja ili sa uzemljenim čeličnim konstrukcijama ne moraju posebno da se uzemlje. 7.2.6 Prirubnice provodnih izolatora, kuke za pri čvršćenje zateznih izolatora i podnožja potpornih izolatora uzemljuju se ako nisu u dobrom galvanskom spoju sa uzemljenim dijelovima noseće konstrukcije. 7.2.7 Nije dozvoljeno korištenje plašta, armature ili električne zaštite kabla kao zemljovoda ili sabirnog zemljovoda. 7.2.8 Metalni plašt, armatura i električna zaštita srednjenaponskih kablova, odnosno nose će uže i električna zaštita srednjenaponskog SKS-a, uzemljuje se vezivanjem na zaštitna uzemljenja TS koje povezuje kablovski vod, odnosno vezivanjem na uzemljiva č stuba nadzemnog voda na kome se vod javlja neizolovano. 7.2.9 Kabl sa provodnim plaštom tipa NPO 13-A, IPZO 13 i sl. odli čan je uzemljivač, a u distributivnim mrežama najčešće se javlja u dva sli čaja: - "kratak" kabl, koji služi za priklju čak TS na nadzemnu srednjenaponsku mrežu - "dugačak" kabl, koji radi u razgranatoj kablovskoj srednjenaponskoj mreži (gradski konzum). "Kratak" kabl se ponaša kao trakasti uzemljiva č. Dužina do koje se kabl ponaša kao "kratak" može približno da se odredi prema izrazu:

Lk ≈ 10

ρ

gdje je Lk dužina u metrima, a ρ specifična električna otpornost tla (Ωm). Ukupna otpornost rasprostiranja kablovskog priključka Rk na nadzemni vod prora čunava se prema izrazu: R kt · R s R k = -------------R kt + R s gdje je: R - otpornost rasprostiranja kabla kao trakastog uzemljiva č


TP- 18

R s - otpornost rasprostiranja uzemljivača stuba. R kt se proračunava prema izrazu: R kt = r r· ρ gdje je r r relativna otpornost rasprostiranja trakastog uzemljiva ča čije se vrijednosti, u zavisnosti

od dužine L dobijaju sa dijagrama na slici 13a. i važe za prosje čne vrijednosti presjeka kablova koji se koriste u distributivnoj mreži i dubinu ukopavanja oko 0,7m. Kao dužina L uzima se dio ukupne dužine kablovskog priklju čka koji je u neposrednom kontaktu sa tlom, a nalazi se izvan površine koju zahvata spoljašnja kontura uzemljivača TS. Otpornost rasprostiranja uzemljivača stuba iznosi R s ≤ 15 Ω. Kabl dužine veće od dužine "kratkog" kabla najčešće se završava u susjednoj TS. Na slici 13b. dat je grafi čki prikaz vrijednosti otpornosti rasprostiranja kabla R k u zavisnosti od dužine kabla za ρ = 100 Ωm i uz predpostavku da na kraju kabla otpornost rasprostiranja uzemljivača odgovarajuće TS iznosi: 4 Ω, 1Ω ili 0,5Ω. Ako TS radi u razgranatoj kablovskoj srednjenaponskoj mreži (gradski konzum), svaki kabl priključen na TS može sa stanovišta uzemljenja da se tretira kao "duga čak", što znači da je priključen paralelno uzemljiva ču TS i da ima stalnu vrijednost otpornosti rasprostiranja ( R kd) nezaviosno od broja TS i vrijednosti otpornosti rasprostiranja TS koje povezuje i koja može približno da se proračuna prema izrazu:

R kd ≈ 0,075

ρ

Dužina preko koje se kabl ponaša kao "duga čak" može približno da se prora čuna prema izrazu:

Ld ≈ 6 Lk =60

ρ

dužina kabla Sl.13a.-Relativna otpornost rasprostiranja "kratkog" kabla NPO 13


TP- 18

dužina kabla Sl.13b.- Otpornost rasprostiranja kabla sa provodnim plaštom

7.2.10 Kablovi sa neprovodnim plaštem tipa XHE 49-A, XHP 48 i sl uklju čujući i srednjenaponski SKS tipa XHE 48/O-A, posredno djeluju kao uzemljiva č jer pomoću električne zaštite (bakar presjeka 3x1x16 mm² ili 3x1x25 mm²) paralelno vezuju uzemljivace susjednih TS i tako smanjuju impedansu sistema uzemljenja svih TS. Ako TS radi u razgranatoj srednjenaponskoj mreži (gradski konzum) svaka TS povezana je bar u jednom pravcu sa dvije ili više TS, pa su preko elektri čnih zaštita galvanski povezani i uzemljivači tih TS. Vrijednost otpornosti uzemljenja (R k) dvije ili više susjednih TS pri ρ≤100 Ωm iznosi: R k ≈ 1 Ω, ako kablovski vod povezuje slobodnostoje će TS X/0,4 kV sa namjenski izvedenim uzemljivačima otpornosti rasprostiranja oko 4 Ω; R k ≈ 0,5 Ω, ako kablovski vod povezuje TS X/0,4 kV smještene u ve će zgrade sa temeljnim uzemljivačima otpornosti rasprostiranja oko 1 Ω. Da bi se uračunao efekat smanjenja impedanse sistema uzemljenja TS zbog uticaja uzemljiva ča susjednih TS, duž čitavog kablovskog voda mora da bude obezbije đena pouzdana galvanska veza električnih zaštita susjednih dionica voda na kablovskim spojnicama, završnicama i u TS. 7.3

Uzemljenja u distributivnim TS 35/10 kV i TS 35/20 kV

7.3.1 U TS 35/10 kV se koristi združeno uzemljenje. 7.3.2 Združeno uzemljenje TS 35/10 i TS 35/20 kV izvodi se tako da se izvede uzemljiva č zaštitnog uzemljenja (tačka 7.3.3) i na njega vežu: ku ćišta energetskih transformatora, metalni plašttovi, električne zaštite i armature kablova, sekundarna strujna kola mjernih transformatora, uzemljenja neutralne tačke mreža 10 kV ili 20 kV (niskoomska impedansa), neutralni provodnici energetskih transformatora za sopstvenu potrošnju, odvodnici prenapona, zaštitni provodnici (užad) nadzemnih vodova koji ulaze u TS, zemljovodi gromobranske instalacije, cjevovodi, kao i svi ostali metalni dijelovi opreme i aparata koji ne pripadaju strujnim kolima. Ako se zemljospojna zaštita energetskog transformatora izvodi kao zaštita ku ćišta, veza kućišta energetskog transformatora sa uzemljivačem TS izvodi se preko primara strujnog transformatora na čiji sekundar se priključuje zaštita kućišta. 7.3.3 Uzemljivač zaštitnog uzemljenja TS 35/10 i TS 35/20 kV (sa vanjskom i unutrašnjom montažom) izvodi se na slijedeći način (sl. 14):


TP- 18

l- temeljni uzemljivač, 2- horizontalni uzemljivač, 3- uzemljivač za oblikovanje potencijala Sl.14 - Izvođenje zaštitnog uzemljenja TS 35/10(20)kV

7.3.3.1 Zgrada u koju se postavlja kompletna TS, odnosno svaka zgrada na teritoriji TS u koju se smiještaju dijelovi TS (razvodna postrojenja, komandne prostorije i sl.) mora da posjeduje temeljni uzemljivač i sprovedene mjere izjedna čenja potencijala unutar zgrade. Oko zgrade na udaljenosti 1 m od zida i na dubini od 0,8m, postavlja se spoljašnja kontura (prsten) uzemljiva ča, ko0ja se povezuje sa temeljnim uzemljiva čem direktno na više mjesta ili preko glavnog priključka (sabirnice) za uzemljenje unutar zgrade. 7.3.3.2 Ako se dijelovi TS montiraju na otvorenom (spoljašnja montaža), tada se, u ovisnosti od raspoloživog prostora i rasporeda opreme, energetskih transformatora i drugih ure đaja, polaže horizontalni uzemljivač na dubini oko 0,8m, pri čemu se formiraju pravougaona okca. 7.3.3.3 Metalna orgada TS, odnosno metalni stubovi ograde TS napravljene od neprovodnih materijala, uzemljuju se vezivanjem na zajedni čki uzemljivač za oblikovanje potencijala koji se polaže sa spoljašnje strane duž ograde na daljinu 1m i dubinu od 0,5m. Zajedni čki uzemljivač za oblikovanje potencijala se na više mjesta vezuje za uzemljiva č zaštitnog uzemljenja TS. 7.3.4 Izvođenjem uzemljivača prema tačkama 7.3.2 i 7.3.3 vrši se izjedna čavanje potencijala unutar TS i oblikovanje potencijala oko TS, pa sa stanovišta ispunjenja uslova bezbijednosti od napona dodira i koraka nisu potrebne dodatne zaštitne mjere, kao što su: postavljanje izolacionih tepiha, asfaltiranje tla oko zgrade TS i sl. 7.3.5 Prije puštanja u pogan, a i u toku eksploatacije TS u vremenskim intervalima prema ta čki 8. ove Preporuke, mora se izmjeriti ukupna otpornost (impedansa) sistema uzemljenja TS (Z u). Uslovi bezbijednosti od napona dodira bi će ispunjeni u TS i izvan TS, pa nije potrebno mjerenje napona dodira i koraka, ako je ispunjen uslova iz ta čke 7.1.8. Obzirom na uslove rada mreže 35 kV (tačka 7.1.2) faktor k d u tački 7.1.8 ima vrijednost k d = 3 pa se mjerenjem mora dobiti:


TP- 18

Zu ≤ 1,5 Ω ako je TS 35/10 kV vezana kablom 35 kV na TS 110/35 kV (redukcioni faktor kabla sa provodnim plaštom je r = 0,2, odnosno r = 0,5 za kabal sa neprovodnim plaštom) b) Zu ≤ 0,7 Ω ako je TS 35/10 kV priklju čena na nadzemni vod 35 kv (r = 1) c) Zu ≤ 0,5 Ω ako TS 35/10 kV radi u kablovskoj mreži 35 kV u kojoj je struja zemljospoja ograničena na najviše 1000A (r ≈ 0,4) 7.3.6 Višegodišnje iskustvo i obavljena mjerenja pokazuju da će uslovi a) i c) biti uvijek ispunjeni bez obzira na na čin izvođenja mreže 10 kV ili 20 kV. Uslov b) bi će ispunjen ako je ispunjen bar jedan od slede ća tri zahtjeva: - TS je priključena na najmanje dva nadzemna voda 35 kV sa zaštitnim provodnikom u dužini od najmanje 1 km svaki - Na TS su priključena najmanje dva kabla sa provodnim plaštom tipa NPO 13-A, IPZO 13 i sl. u dužini od preko 300 m svaki - Na TS su priključena najmanje tri voda izvedena kablovima tipa XHE 49-A, HXP 48, SKS-om tipa XHE 48/O-A itd. pri čemu svaki vod napaja najmanje dvije TS 10/0,4 kV ili 20/0,4 kV 7.3.7 Ako je uzemljivač zaštitnog uzemljenja TS izveden prema ta čki 7.3.3, a mjerenjem ukupne otpornosti združenog uzemljenja dobiju se vrijednosti ve će od navedenih u ta čki 7.3.5, tada se primjenjuje jedna od slijede će dvije mjere: - vrijeme isključenja zemljospoja na sabirnicama 35 kV u TS 35/10 kV ili 35/20 kV treba ograničiti na najviše 0,5 sekundi i tada se smatra u smislu važe ćih propisa, da je kriterijum zaštite od napona dodira ispunjen, bez dokazivanja prora čunom ili mjerenjem - smanjiti vrijednost otpornosti uzemljivača zaštitnog uzemljenja (npr.dodavanjem vertikalnih uzemljivača, dodavanjem još jednog prstena uzemljiva ča i sl.), tako da se zadovolje uslovi iz tačke 7.3.5 a)

7.4

Uzemljenja u distributivnim kablovskim TS 10/0,4 kV i TS 20/0,4 kV

7.4.1 Ovaj dio preporuke određuje način izvođenja uzemljenja u distributivnoj TS 10/0,4 kV ili TS 20/0,4 kV koja radi u kablovskoj srednjenaponskoj mreži ( u daljem tekstu kablovska DTS) 7.4.2 Sistem uzemljenja kablovske DTS izvodi se tako da se zadovolje uslovi bezbijednosti na napon dodira za rad u srednjenaponskoj mreži čija je neutralna tačka uzemljena preko ni9skoomske impedanse, sa ograni čenjem struje zemljospoja na najviše 300 A. 7.4.3 U kablovskoj DTS se izvodi združeno uzemljenje tako što se izvede uzemljiva č zaštitnog uzemljenja i na njega neposredno priklju či neutralni provodnik NN mreže. Na zaštitno uzemljenje DTS, koje ima ulogu združenog uzemljenja, vezuju se: ku ćište energetskog transformatora, metalni plaštovi, električne zaštite i armature kablova, sekundarna strujna kola mjernih transformatora, odvodnici prenapona, kao i svi ostali metalni dijelovi opreme i aparata koji ne pripadaju strujnim kolima. Na ovaj na čin vrši se izjednačavanje potencijala unutar DTS, pa sa stanovišta ispunjenja uslova bezbijednosti od napona dodira nije potrebno postavljanje izolacionih tepiha. 7.4.4 Združeno uzemljenje kablovske DTS, koja se postavlja u okviru nekog objekta (zgrade), izvodi se na slijedeći način:


TP- 18

7.4.4.1 Ako objekat (zgrada) ima svoj temeljni uzemljiva č, tada se temeljni uzemljivač koristi i kao uzemljivač DTS i ne izvodi se nikakav drugi temeljni uzemljivač (sl. 15).

Sl.15- Temeljni uzemljivač zgrade kao uzemljivač TS

Sl.16- Izvođenje posebnog uzemljivača za TS u zgradi

Sl.17- Kabal NPO 13 kao jedini uzemljiva č TS 1- temeljni uzemljivač objekta (zgrade) 2- uzemljivač TS, bakarno uže 3- vertikalni uzemljivač 4- ispitna spojnica 5- izjednačavanje potencijala 6- glavni priključak (sabirnica) za uzemljenje 7- sabirnica neutralnog provodnika 8- energetski transformator 9- NN tabla 10- VN blok 11- kabl sa provodnim plaštom


TP- 18

7.4.4.2 Ako objekat (zgrada) nema svoj temeljni uzemljiva č, tada za DTS treba da se izvede poseban uzemljivač na raspoloživom mjestu van objekta (zgrade), npr. pomo ću tri vertikalna uzemljivača koji su međusobno povezani bakarnim uzemljiva čem (sl.16). 7.4.4.3 Ako objekat (zgrada) nema svoj temeljni uzemljiva č, a izvođenje posebnog uzemljivača prema tački 7.3.4.2 bilo bi komplikovano i skupo, kablovska DTS može da bude bez posebnog uzemljivača (sl.17) pod uslovom da radi u razgranatoj kablovskoj mreži 10 ili 20 kV, da je priključenje na tu mrežu izvedeno najmanje sa dva kabla sa provodnim plaštom (NPO 13-A, NPHO 13 i sl.) dužine preko 300m svaki (mjerodavna je dužina metalnog plašta, bez obzira da li je kabal pod naponom), kao i da je neutralni provodnik NN mreže ove DTS povezan sa neutralnim provodnikom susjedne DTS. 7.4.5 Združeno uzemljenje kablovske DTS koja se gradi kao poseban slobodnostoje ći objekat izvodi se na slijedeći način (sl. 18): U temelj DTS polaže se prva kontura (prsten) - temeljni uzemljiva č. Armiranobetonska konstrukcija DTS može da se koristi kao temeljni uzemljiva č pod uslovom da čelična armatura u temelju ima direktan kontakt (preko betona) sa tlom. Na rastojanju od najmanje 1m i na dubinu od 0,8m postavlja se drugi (spoljašnji) prsten uzemljiva ča, sa vertikalnim uzemljivačima u tjemenima. Spoljašnji prsten se povezuje sa temeljnim uzemljivačem direktno (sl.18) ili preko priklju čka (sabirnice) za uzemljenje. Ako se DTS nalazi na podru č ju razgranate mreže 10 ili 20 kV izvedene kablovima sa provodnim plaštom vertikalni uzemljivači se izostavljaju. Vertikalni uzemljivači u tjemenima spoljašnje konture mogu da se izostave i iz drugih razloga, kao kamenito tlo, zbog rizika od ošte ćenja podzemnih instalacija itd. i tada treba ra čunati sa povećanjem otpornosti rasprostiranja uzemljiva ča za oko 25%.

Sl.18- Uzemljenje slobodnostojeće kablovske DTS 1- temeljni uzemljivač TS, 2- spoljašnja kontura (bakarno uže),3- vertikalni uzemljivači, 4-ispitna spojnica,5- izjedna čenje potencijala u TS, 6- glavni priključak (sabirnica) za uzemljenje,7- sabirnica neutralnog provodnika, 8- energetski transformator,9- NN tabla, 10- VN blok


TP- 18

7.4.6 Prije puštanja u pogon, a u toku eksploatacije najmanje jednom u 10 godina mora da se izmjeri ukupna otpornost združenog uzemljenja (R zdr ) kablovske DTS. Uslovi bezbjednosti od napona dodira bi će ispunjeni u DTS i izvan DTS, u NN mreži i instalacijama kupaca, pa nije potrebno mjerenje napona dodira i koraka, ako je ispunjen uslov iz tačke 7.1.8. Obzirom na uslove rada mreže 10 i 20 kV (ta čka 7.1.3), sa činilac k d u tački 7.1.8 ima vrijednost k d = 2, pa se mjerenjem mora dobiti: a) R zdr ≤ 2 Ω, pod uslovom da je DTS povezana srednjenaponskim kablom sa provodnim plaštom tipa NPO 13-A, IPHO 13 itd, za TS X/10(20) kV (redukcioni faktor kabla iznosi oko 0,25) b) R zdr ≤ 1 Ω, pod uslovom da je DTS povezana srednjenaponskim kablom sa neprovodnim plaštom tipa XHP 48-A, XHE 49 itd, za TS X/10(20) kV (redukcioni faktor kabla iznosi oko 0,5) c) R zdr ≤ 0,5 Ω, pod uslovom da je DTS povezana srednjenaponskim kablom sa neprovodnim plaštom tipa PP 41 i sl. za TS X/10(20) kV (redukcioni faktor kabla iznosi 1) 7.4.7 Ako neki od uslova iz predhodne ta čke ne može da se ispuni, treba da se primjeni neka od slijedećoh mjera, ili njihova kombinacija: a) smanjenje vremena trajanja zemljospoja t na sabirnicama 10 ili 20 kV na vrijednost ispod 1 sekunde. Za prosje čne uslove rada u distributivnoj mreži ne preporu čuje se dimenzionisanje uzemljenja kablovske DTS sa vremenima ispod 0,5 sekundi, što odgovara dvostrukim vrijednostima otpornosti uzemljenja iz ta čke 7.3.6. b) smanjenje otpornosti uzemljenja kablovske DTS, npr: dodavanjem još jednog prstena uzemljivača, korištenjem vertikalnih uzemljivača većih dužina, izvođenjem posebnog uzemljivača radnog uzemljenja itd. 7.5

Uzemljenje u distributivnim TS X/0,4 kV koje se priključuju na nadzemnu srednjenaponsku mrežu

7.5.1 Ovaj dio preporuke odre đuje način izvođenja uzemljenja u distributivnoj TS 10/0,4 kV, TS 20/0,4 kV ili TS 35/0,4 kV koja je direktno ili preko kablovskog voda priklju čena na nadzemnu srednjenaponsku mrežu. Ovdje spadaju stubne i slobodnostoje će TS. Srednjenaponski vod izveden SKS-om tipa XHE 48/0-A može, sa stanovišta uzemljenja, da se tretira isto kao odgovarajući tip podzemnog kabla (redukcioni faktor, uticaj uzemljivača susjednih TS) ako su ispunjeni slijedeći uslovi: - da je duž čitavog kablovskog voda obezbije đena pouzdana galvanska veza električnih zaštita susjednih dionica na kablovskim spojnicama, završnicama i u TS - da je električna zaštita prve dionice voda galvanski vezana na uzemljiva č izvorne TS 7.5.2 Kada se uzemljivači radnog i zaštitnog uzemljenja stubne ili slobodnostoje će DTS izvode posebno, moraju da budu na međusobnom rastojanju od najmanje 20m. Ako postoje uslovi za združeno uzemljenje, u DTS se galvanski povezuju neutralni provodnik NN mreže i glavni priključak (sabirnica) zaštitnog uzemljenja. 7.5.3 Radno i zaštitno uzemljenje su efikasno razdvojeni, u smislu važe ćih propisa, ako se na jednom uzemljenju ne može da pojavi potencijal veći od 40% potencijala drugog uzemljenja, pri čemu na uzemljivaču zaštitnog uzemljenja ne smije da se pojavi napon ve ći od 1200V. 7.5.4 Uzemljivač zaštitnog uzemljenja slobodnostoje će DTS izvodi se prema slici 19. U temelj DTS polaže se prva kontura (prsten) - temeljni uzemljiva č. Armiranobetonska konstrukcija DTS može da se koristi kao temeljni uzemljiva č pod uslovom da čelična armatura u temelju ima direktan kontakt (preko betona) sa tlom.


TP- 18

Na rastojanju 1m od zida i na dubinu 0,5m postavlja se kontura za oblikovanje potencijala oko TS (drugi prsten), koja se povezuje sa temeljnim uzemljiva čem direktno ili preko glavnog priključka (sabirnice) za uzemljenje u TS. Kontura za oblikovanje potencijala se ne postavlja ako DTS treba da radi isklju čivo u izolovanoj mreži 10 ili 20 kV. Umjesto spoljašnje konture uzemljiva ča, u ovisnosti od lokalnih uslova (raspoloživi prostor, vrsta tla, prisustvo podzemnih instalacija i sl.) mogu da se primjene i druga rješenja koja daju isti efekat s obzirom na zahtjeve iz ta čke 7.5.3 i 7.5.7.2. Na zaštitno uzemljenje DTS vezuju se: kućište energetskog transformatora, metalni plaštevi, električne zaštite i armature kablova, sekundarna strujna kola mjernih transfirmatora, odvodnici prenapona, kao i svi ostali metalni dijelovi opreme i aparata koji ne pripadaju strujnim kolima. Na ovaj način se vrši izjednačavanje potencijala unutar DTS i oblikovanje potencijala oko DTS, pa sa stanovišta ispunjenja uslova bezbjednosti od napona dodira nije potrebno postavljanje izolacionih tepiha unutar DTS, niti asfaltiranje tla oko DTS.

Sl.19.- Uzemljenje slobodnostojeće TS priključene na nadzemnu mrežu 1- temeljni uzemljivač TS, 2- spoljašnja kontura (bakarno uže), 3- vertikalni uzemljiva či, 4ispitna spojnica, 5- kontura za oblikovanje potencijala (bakarno uže), 6- glavni priklju čak (sabirnica) za uzemljenje, 7- sabirnica neutralnog provodnika, 8- energetski transformator, 9- NN tabla, 10- VN blok, 11- izjednačenje potencijala u TS, 12- kabl PP00 1x50mm²,1 kV, 13uzemljivac radnog uzemljenja (bakarno uze) (Ako TS radi isključivo u izolovanoj mreži 10 ili 20 kV ne izvodi se uzemljiva č radnog uzemljenja i kontura za oblikovanje potencijala)


TP- 18

7.5.5 Uzemljivač zaštitnog uzemljenja stubne TS izvodi se pomo ću dvije konture (prstena) sa vertikalnim uzemljivačima u tjemenima spoljašnje kontura (Sl. 20). Prva kontura se postavlja na daljinu od 1m od stuba i na dubinu od 0,5m. Druga (spoljašnja) kontura se postavlja najmanje na 1m od prve konture i na dubinu od 0,8m. Obje konture me đusobno se povezuju najmanje na dva mjesta. Konstrukcija stuba TS vezuje se na uzemljiva č zaštitnog uzemljenja preko stezaljke za uzemljenje stuba (ispitna spojnica) i sabirnog zemljovoda. Na sabirni zemljovod priklju čuju se: konzole, kućište energetskog transformatora, ku ćište kondenzatora, uzemljenje odvodnika prenapona, uzemljenje sekundarnih kola mjernih transformatora, kao i metalni dijelovi ostalih srednjenaponskih i niskonaponskih naprava koji ne pripadaju strujnom kolu. Kao sabirni zemljovod koristi se konstrukcija stuba kod metalnih STS, a kod betonskih STS najmanje jedna armaturna šipka stuba pre čnika najmanje 10mm koja se proteže od vrha do dna stuba sa izvedenim priključcima u obliku mesinganih navojnih čaura sa navojem M12 za svaki element koji se uzemljuje ili se uz stub polaže posebna čelična pocinčana žica prečnika 10 mm ili traka 30x4 mm.

Sl.20- Uzemljenje stubne TS 1- kontura za oblikovanje potencijala, 2- spoljašnja kontura, 3- vertikalni uzemljiva či, 4uzemljivaci radnog uzemljenja, 5 - kabl PP00 1x50 mm² 1 kV, (Uzemljivači radnog uzemljenja se ne izvode ako TS radi isključivo u izolovanoj mreži 10 ili 20 kV)

7.5.6 Uzemljivač radnog uzemljenja slobodnostoje će TS, odnosno stubne TS izvodi se u zavisnosti od raspoloživog prostora i uslova da bude udaljen od uzemljiva ča zaštitnog uzemljenja najmanje 20m. Preporučuje se korištenje uzemljiva ča od tri vertikalna uzemljiva ča koji su međusobno povezani bakarnim užetom. Uzemljivac radnog uzemljenja vezuje se kablom PP00 1x50 mm² 1 kV za sabirnicu neutralnog provodnika na NN razvodnoj tabli (Sl. 19 i 20). Ako prostor, prisustvo podzemnih instalacija ili vrsta tla (kamen) ne dozvoljava da se izvede ovakav uzemljiva č, ili ako izvedeni uzemljivač ne može da zadovolji zahtjeve obzirom na uslove bezbijednosti od napona dodira u NN mreži i instalacijama kupaca, uzemljiva č radnog uzemljenja može da se izvede pomo ću pojedinačnih uzemljivača neutralnog provodnika kod prvih stubova NN mreže ili na neki drugi na čin.


TP- 18

7.5.7 Dimenzionisanje sistema uzemljenja slobodnostoje će TS ili stubne TS vrši se prema struji zemljospoja koja je ograni čena najviše na 300A ako TS radi u mreži sa uzemljenom neutralnom tačkom. U TS se izvode posebni uzemljiva či radnog i zaštitnog uzemljenja. Dimenzionisanje uzemljivača radnog i zaštitnog uzemljenja zavisi i od toga da li će se koristiti združeno uzemljenje, kao i od primjenjenog sistema zaštite od indirektnog dodira u NN mreži i instalaciji kupca. 7.5.7.1 Združeno uzemljenje se primjenjuje ako TS napaja urbanizovani dio naselja, gdje velika gustina podzemnih metalnih instalacija otežava ili onemogu ćava efikasno razdvajanje radnog i zaštitnog uzemljenja. Uslovi bezbijednosti od napona dodira bi će ispunjeni ako ukupna otpornost združenog uzemljenja zadovoljava uslov iz ta čke 7.1.8. Kako je redukcioni faktor nadzemnog voda r = 1, a faktor k d = 2, otpornost združenog uzemljenja treba da bude: - R zdr ≤ 0,5 Ω ako se zemljospoj isklju čuje u vremenu do 1 sekunde - R zdr ≤ 1 Ω ako se zemljospoj isklju čuje u vremenu do 0,5 sekundi Izuzetno, vrijeme trajanja zemljospoja može da se smanji do 0,25 sekundi čime se dobija R zdr ≤ 2Ω, ali se na taj način povećava vjerovatnoća neselektivnog djelovanja zemljospojne zaštite. U većini slučajeva teško je posti ći tražene vrijednosti združenog uzemljenja. Me đutim, ako TS napaja NN mrežu i instalacije potroša ča u kojima je na širem podru č ju primjenjen TN sistem napajanja, traženi uslov za združeno uzemljenje se relativno lako postiže jer se preko neutralnog provodnika povezuju uzemljiva či susjednih TS, svi uzemljiva či objekata (zgrada), vodovod i ostale metalne instalacije koje imaju funkciju prirodnih uzemljiva ča. U ovom slučaju se u fazi projektovanja usvaja vrijednost otpornosti združenog uzemljenja susjedne TS, dok se uzemljivači zaštitnog i radnog uzemljenja izvode prema ta čkama 7.5.4, 7.5.5 i 7.5.6, tako da se dobije R z ≤ 5 Ω i R r ≤ 10 Ω. 7.5.7.2 Efikasno razdvajanje radnog i zaštitnog uzemljenja najviše se primjenjuje ako se slobodnostojeća ili stubna TS nalazi izvan urbanizovanog dijela naselja. a) Uzemljivač zaštitnog uzemljenja se izvodi prema ta čki 7.5.4, odnosno 7.5.5. Ukupna otpornost zaštitnog uzemljenja dimenzioniše se tako da se na uzemljiva ču ne prekorači napon od 1200V, što se postiže ako vrijednost otpornosti zaštitnog uzemljenja iznosi: R z ≤ 5 Ω u TS 10/0,4 kV R z ≤ 4,5 Ω u TS 20/0,4 kV i TS 35/0,4 kV b) Ukupna otpornost radnog uzemljenja dimenzioniše se u zavisnosti od primjenjene zaštite od indirektnog dodira u NN mreži i instalacijama potroša ča. Preporučuje se da vrijednost ukupne otpornosti radnog uzemljenja (uzemljiva č radnog uzemljenja TS zajedno sa uzemljivačima koji se vezuju na neutralni provodnik NN mreže) iznosi R r ≤5 Ω. 7.5.8 Ako TS radi isključivo u mreži sa izolovanom neutralnom ta čkom u TS se po pravilu koristi združeno uzemljenje. U TS se izvodi samo jedan uzemljiva č, koji se koristi i za radno i za zaštitno uzemljenje. U sistem radnog (združenog) uzemljenja uklju čeni su i svi uzemljiva či koji su priključeni na neutralni provodnik NN mreže i u instalacijama potroša ča, kao: uzemljivači na krajnjim stubovima dužih dionica radijalnih NN vodova, uzemljiva či objekta (zgrade) sa TN sistemom napajanja i sl. Uslovi bezbijednosti od napona dodira bi će ispunjeni ako ukupna otpornost združenog uzemljenja zadovoljava uslov iz ta čke 7.1.8. Faktor k d ima vrijednost: a) k d = 2 ako se zemljospoj isklju čuje najkasnije za 3 sekunde, a to u uslovima rada distributivne mreže odgovara mrežama sa kapacitivnim strujama zemljospoja do 20A, izuzetno do 40A b) k d = 1 ako se zemljospoj isklju čuje najkasnije za 2 sata, ali traje duže od 3s, a to u uslovima rada distributivne mreže odgovara mrežama sa kapacitivnim strujama zemljospoja do 10A. Preporučuje se dimenzionisanje sistema uzemljenja za kapacitivnu struju zemljospoja od 20A. U tom slučaju ukupna otpornost združenog uzemljenja treba da iznosi R 6,5 Ω. Izuzetno, ako


TP- 18

TS radi u izolovanoj mreži u kojoj kapacitivna struja zemljospoja prelazi 20A treba smanjiti vrijeme trajanja zemljospoja tako da se dobije vrijednost R zdr ≤ 6,5 Ω. Npr. za granič nu vrijednost struje zemljospoja od 40A (iznad ove vrijednosti neutralna ta č ka mreže se obavezno uzemljuje), trajanje zemljospoja treba da se ograni č i na najviše 0,6 se k.

Tražena vrijednost otpornosti združenog uzemljenja treba da se postigne pomo ću uzemljivača zaštitnog uzemljenja čija otpornost rasprostiranja treba da bude R z ≤ 6,5 Ω.

7.6

Zaštita od iznošenja potencijala iz TS

7.6.1 Nema opasnosti od iznošenja potencijala iz TS 110/10(20) kV ako TS napaja razgranatu mrežu 10 ili 20 kV izvedenu kablovima sa provodnim plaštom, ako je dodatno ispunjen bar jedan od slijedeća dva uslova: - TS 110/10(20) kV radi u kablovskoj mreži 110 kV - zemljospoj na sabirnicama 110 kV isklju čuje se najkasnije za 0,15 sekundi 7.6.2 Nije dozvoljeno prekidanje metalnih plašteva i ubacivanje izolacionih umetaka energetskih kablova 35, 20 i 10 kV tipa NPO 13-A, IPZO 13 is. Metalne vodovodne cijevi galvanski se razdvajaju od uzemljiva ča TS 110/10(20) kV umetanjem cijevi od izolacionog materijala na mjestu uvo đenja u TS. 7.6.3 Zbog velike struje zemljospoja u mreži 110 kV, postoji opasnost pojave visokih potencijala na uzemljivačima nekih TS 110/10(20) kV. Ovi potencijali mogu da se prenesu preko metalnih plašteva, električnih zaštita i/ili armatura energetskih kablova 10 ili 20 kV do TS 10/0,4 kV ili TS 20/0,4 kV, u NN mrežu i dalje preko neutralnog provodnika u instalacije potroša ča, izazivajući napone dodira koji bi u nekim slu čajevima mogli da budu veći od dozvoljenih napona dodira iz tačke 7.1.7. Pri zemljospoju na 110 kV strani TS 110/10(20) kV na sistemu uzemljenja u prvoj TS 10/0,4 kV ili 20/0,4 kV pojaviće se napon:

Uu1 = k i·Uui = k i·r ·Ik ·Zu gdje je: k i - koeficijent iznošenja (koeficijent izlaze ćeg) potencijala Uui - napon na sistemu uzemljenja TS 110/10(20) kV u voltima r - redukcioni faktor napojnog voda 110 kV Ik - ukupna struja zemljospoja na sabirnicama 110 kV u TS 110/10(20) kV u amperima Zu - ukupna otpornost sistema uzemljenja TS 110/10(20) kV u omima Nije potrebno preduzimanje posebnih mjera zaštite od iznošenja potencijala iz TS 110/10(20) kV, ako napon sistema uzemljenja Uu1 u prvoj TS 10/0,4 kV ili TS 20/0,4 kV iznosi: - Uu1 ≤ 300V ako se zemljospoj na sabirnicama 110 kV isklju čuje za 0,5 sekundi sa djelovanjem drugog stepena distantne zaštite (U doz = 150 V, k d = 2) - Uu1 ≤ 1000V ako se zemljospoj na sabirnicama 110 kV isklju čuje za 0,15 sekundi djelovanjem zaštite sabirnica 110 kV (U doz = 500 V, k d = 2) Koeficijent k i se određuje na slijedeći način: a) ako se veza TS 10/0,4 kV ili TS 20/0,4 kV sa TS 110/10(20) kV izvodi kablom sa provodnim plaštem, koeficijent iznošenja potencijala k i u zavisnosti od dužine kablovskog voda 10 ili 20 kV i za nekoliko vrijednosti specifi čne električne otpornosti tla koje su karakteristične za gradski konzum dobija se sa dijagrama na sl.21. Za dužine kablovskog


TP- 18

voda manje od 200m koeficijent iznošenja potencijala ima vrijednost kao i za dužine od 200m, jer se tada TS 10/0,4 kV ili TS 20/0,4 kV prakti čno nalazi unutar potencijalnog lijevka izvorne TS 110/10(20) kV. ki

dužina kabla Sl.21 - Iznošenje potencijala preko plašta kabla IPO 13-A b)

ako se veza TS 10/0,4 kV ili TS 20/0,4 kV sa TS 110/10(20) kV izvodi kablom 10 ili 20 kV sa neprovodnim plaštem, koeficijent k i u zavisnosti od broja (n ts) TS X/0,4 kV koje su priključene na isti kablovski vod, u TS koja je najbliža izvornoj TS ima vrijednost koje su date u donjoj tabeli. U tabeli izraz “urbanizovano naselje” podrazumijeva da TS X/0,4 kV imaju relativno male vrijednosti otpornosti uzemljenja, npr. R z ≈ 0,5 Ω u slučaju da je na širokom prostoru primjenjen TN sistem napajanja, odnosno R z ≈ 1 Ω kod malih vrijednosti specifične električne otpornosti tla i sl. Izraz “vangradski konzum” obi čno podrazumijeva da se za napajanje koristi srednjenaponski SKS XHE 48/0-A Broj TS na vodu ( nts) k i - urbanizovano naselje, TN sistem, R z ≈ 0,5 Ω k i - urbanizovano naselje, R z ≈ 1 Ω k i - vangradski konzum, R z ≈ 4 Ω

1 0,74 0,85 0,95

2 0,49 0,65 0,9

>2 0,41 0,55 0,8

7.6.4 Ako napon uzemljenja TS 10/0,4 kV ili 20/0,4 kV prelazi vrijednosti date u ta čki 7.6.3, mora se preduzeti jedna ili više slijede ćih mjera: - proračunom, analizom i/ili mjerenjem dokazati da su naponi dodira koji se javljaju u TS 10/0,4 kV ili 20/0,4 kV, kod izloženih objekata NN mreže u instalacijama niskog napona manji od dozvoljenih napona dodira iz ta čke 7.1.7 - smanjiti napon sistema uzemljenja TS 110/10(20) kV (tačka 7.6.5) - smanjiti vrijeme trajanja zemljospoja u mreži 110 kV (ugraditi zaštitu sabirnica 110 kV u TS 110/10(20) kV, podesiti drugi stepen distantna zaštite na 0,4 s i sl.) - preduzeti dodatne zaštitne mjere (tačka 7.6.6)


TP- 18

7.6.5 Smanjenje napona uzemljenja TS 110/10(20) kV može da se postigne primjenom jedne, ili kombinacijom više mjera, kao što su: 7.6.5.1 Smanjenje struje zemljospoja u mreži 110 kV, koja se postiže izborom najpovoljnije konfiguracije mreže i zabranom trajnog rada mreže u zatvorenom prstenu. Smanjenje bi moglo da se postigne i ubacivanjem impedanse za ograni čenje struje zemljospoja, ako su ispunjeni ostali uslovi za tu mjeru. Ove mjere su sistemske i mogu da se sprovedu samo na nivou elektroprivrede kao cjeline. Efekat smanjenja struje zemljospoja smanjenjem broja uzemljenih neutralnih ta čaka 110 kV energetskih transformatora 110/x kV je mali, pa se ova mjera ne primjenjuje. 7.6.5.2 Smanjenje djela struje zemljospoja kroz uzemljiva č TS, koje se postiže smanjenjem redukcionih faktora napojnih vodova primjenom zaštitnog provodnika od bolje provodnog materijala (E-AlMgSi0,5 i sl.) na najmanje 5-6 raspona od TS. 7.6.5.3 Smanjenje impedanse sistema uzemljenja TS, npr. dodavanjem vertikalnih uzemljiva ča. 7.6.6 Dodatne zaštitne mjere, koje mogu da se primjene pojedina čno ili kao kombinacija više mjera su: 7.6.6.1 U kablovski rov, uz kabl sa neprovodnim plaštem (XHP 48-A,XHE 49 i sl.) koji povezuje TS 110/10(20) kV sa prvom TS 10/0,4 kV ili 20/0,4 kV, na nekoliko pravaca polaže se bakarno uze presjeka najmanje 35 mm² 7.6.6.2 Objekti (zgrade) koji se napajaju iz TS 10/0,4 kV ili 20/0,4 kV koje su direktno vezane na TS 110/10(20) kV imaju svoj uzemljivač i sprovedene mjere izjedna čenja potencijala, a niskonaponski razvodni ormari i KPK su, po mogu ćnosti, od izolacionog materijala (oprema klase II) ili se nalaze na asfaltiranom prostoru. Kod metalnih stubova javne rasvjete koji se nalaze na neasfaltiranom prostoru i kod kojih je primjenjen TN sistem napajanja izvedeno je oblikovanje potencijala 7.6.6.3 Izuzetno je dozvoljeno da se u TS 110/10(20) kV izoluju elektri čne zaštite kablova sa neprovodnim plaštem. Pri tome mora da se uzme u obzir: - da redukcioni faktor voda 10 ili 20 kV postaje r = 1 umjesto r = 0,5 što zna či da sistem uzemljenja svih TS 10/0,4 kV ili TS 20/0,4 kV koje su priklju čene na taj vod treba da se dimenzionišu na dvostruko ve ću vrijednost struje zemljospoja - da izostaje efekat smanjenja ukupne otpornosti (impedanse) sistema uzemljenja TS zbog prekida galvanske veze uzemljiva ča susjednih TS. 7.6.7 Zbog velikog uticaja kablova 10 kV ili 20 kV na impedansu sistema uzemljenja i rješavanje problema iznošenja potencijala, na sistem uzemljenja TS 110/10(20) kV treba ve ć na početku eksploatacionog vijeka TS da bude priklju čeno najmanje pet kablova 10 ili 20 kV sa provodnim plaštem, odnosno najmanje osam kablova sa neprovodnim plaštem, pri čemu nije bitno da li su svi kablovi pod naponom. 7.6.8 Pri izvođenju radova na vodu kod kojih se vod isklju čuje, vod se uzemljuje na mjestima odvajanja od napona. Izuzetno, ako je vod priklju čen na TS 110/10(20) kV, a napon sistema uzemljenja TS prelazi vrijednosti date u ta čki 7.6.3, tada se u TS 110/10(20) kV vod isklju čuje ali se ne uzemljuje.


8.

TP- 18

MJERENJA, KONTROLE I PREGLEDI SISTEMA UZEMLJENJA

8.1 Sistem uzemljenja u elektroenergetskom objektu zadovoljava zahtjeve propisa i ove tehničke preporuke tek pošto se to mjerenjem i kontrolom utvrdi. 8.2

Na sistemu uzemljenja elektroenergetskog objekta vrše se slijedeća mjerenja i kontrole: - otpornosti uzemljenja - napona sistema uzemljenja - napona dodira i napona koraka na podru č ju postrojenja i izvan postrojenja u prelaznoj zoni - napona dodira i napona koraka u podru č ju referentne zemlje, usljed iznošenja potencijala izvan postrojenja i međusobne povezanosti pojedinih elemenata sistema uzemljenja i kontinuiteta uzemljivača između pojedinih kontaktnih mjesta i spojeva

8.3 Mjerenje otpornosti uzemljivača, neovisno od naponskog nivoa, realizira se jednom od slijedećih metoda: - U-I metoda - mosne metode - kompenzacione metode

Slika 22. Mjerenje otpora uzemljenja U-I metodom


TP- 18

Slika 23. Mjerenje otpora uzemljenja prema Bahrend-ovoj metodi Ukoliko se radi o manjim uzemljiva čima mjerenje se svodi na jednostavnu U-I metodu. Me đutim, ukoliko se radi o visokonaponskim uzemljiva čima velikih dimenzija, U-I metoda se u izvjesnom smislu modificira. Sva mjerenja se obavljaju izmjeni čnom strujom. Treba voditi računa o mogućoj eventualnoj smetnji iz postrojenja nazivnih industrijskih frekvencija. Kod mjernih ure đaja koji imaju sopstveni izvor napajanja (MEGER), mjerni napon mora imati frekvenciju koja se razlikuje za najmanje 5 Hz od cjelobrojne nazivne frekvencije ispitivanog objekta i mora se nalaziti u područ ju 70-140 Hz.

8.4 Kontrola međusobne povezanosti uzemljenja, spojeva i kontinuiteta uzemljiva ča vrši se propuštanjem ispitne struje veličine 10 do 20 A između pojedinih ispitnih tačaka na sistemu uzemljenja. Kontrola presjeka i stanja uzemljenja sprovodi se mjerenjem dimenzija i vizuelnim pregledom nadzemnog i podzemnog (otkopavanjem) dijela instalacije. 8.5 Napon dodira mjeri se između uzemljenih metalnih masa i mogu ćih stajališta na tlu koja su udaljena 1m od uzemljenih masa. Dodirne napone treba mjeriti voltmetrom unutarnjeg otpora oko 1000 oma (otpor čovječijeg tijela). Mjerne elektrode za oponašanje stopala treba da imaju površinu od ukupno 400 cm² i nalijegati na tlo sa minimalnom silom od ukupno 500 N. Kao zamjena, umjesto mjerne elektrode smije se koristiti sonda zabijena u zemlju najmanje 20 cm duboko u zemlju.


TP- 18

8.5.1 Kod mjerenja dodirnog napona elektrodu treba postaviti na stajalište na udaljenosti 1m od dijela postrojenja izloženog dodiru. 8.5.2 Betonirano ili isušeno tlo treba prije postavljanja elektrode navlažiti. 8.5.3 Kao mjerna elektroda za oponašanje ruke može se primjeniti šiljasta elektroda. Boju na mjernom mjestu (ali ne i izolaciju) treba ukljoniti. Jednu stezaljku voltmetra treba spojiti sa elektrodom ruke, a drugu sa elektrodom noge, odnosno sa obje elektrode za oponašanje nogu. 8.6

Mjerenja, kontrole i pregledi sistema uzemljenja stubova

8.6.1 Mjerenje otpornosti uzemljenja stuba vrši se prije aktiviranja visokonaponskog voda i svake pete godine eksploatacije voda 8.6.2 Mjerenje otpornosti uzemljenja stuba vrši se prenosnim mjernim ure đajem sa sopstvenim izvorom naizmjenične struje frekvencije do 150 Hz, koji radi prema nekoj provjerenoj metodi (metoda mosta, kompenzaciona metoda i sl.). Mjerenje se vrši bez odvajanja uzemljiva ča stuba od konstrukcije stuba i zajedno sa zaštitnim užetom (impedansa uzemljenja). Zaštita od povratnih preskoka na stubu je postignuta ako se mjerenjem dobije da je: - R ≈ R u ≤ 15 Ω za stubove bez zaštitnog užeta - R ≤ 10 Ω za stubove koji prema ta čki 6.3.3 treba da imaju viši nivo zaštite od povratnih preskoka, kao i za stubove sa zaštitnim užetom. 8.6.3 Mjerenje udarne otpornosti uzemljenja se preporu čuje za stubove sa zaštitnim užetom. Mjerenje treba da se vrši sa priklju čenim uzemljivačem stuba i zaštitnim užetom. Za uzemljiva če koji su obuhvaćeni ovom preporukom, za ovu namjenu može da se koristi mjerni visokofrekventni uređaj čija frekvencija mjene struje treba da bude toliko visoka da se dobiju vrijednosti otpornosti uzemljenja stuba kao da je zaštitno uže odvojeno od stuba. 8.6.4 Mjerenje napona dodira i napona koraka kod stubova se ne vrši ako su uzemljiva či i ostale mjere izvedene prema ovoj preporuci. 8.6.5 Specifična električna otpornost tla se ne mjeri. Za prora čune prema ovoj preporuci se koriste podaci o prosje čnim vrijednostima specifične otpornosti tla izmjerene na terenima gdje prolazi vod. Ako takvih podataka nema, mogu da se koriste i usvojene vrijednosti iz propisa (tabela 4). 8.7

Mjerenja, kontrole i pregledi sistema uzemljenja TS

8.7.1 Ukupna otpornost uzemljenja (radno, zaštitno, združeno) mjeri se naizmjeni čnom strujom frekvencije do 150 Hz. Kod TS X/0,4 kV koriste se prijenosni instrumenti (npr.ure đaj koji radi prema Berendovoj metodi), dok se za TS 35/10(20) kV koristi metoda mjerenjem struje i napona. Mjerenje se vrši bez odvajanja uzemljiva ča TS od ostalih uzemljiva ča, kao što su: zaštitni provodnici nadzemnih vodova, metalni plaštevi, armature i elektri čne zaštite energetskih kablova (osim ako se izri čito ne zahtijeva suprotno, tačka 7.6.6.3), neutralni provodnik NN mreže zajedno sa svim uzemljivačima NN mreže i instalacija kupaca koji su priklju čeni na neutralni provodnik. Mjerenje otpornosti uzemljenja vrši se prije puštanja u pogon ili poslije radova na sistemu uzemljenja, a u toku eksploatacije: - najmanje jedanput u 10 godina kod TS X/0,4 kV, - najmanje jedanput u 10 godina kod TS 35/10 ili 35/20 kV ako se za uzemljiva če TS koji se polažu u tlo koristi bakar - najmanje jedanput u 5 godina kod TS 35/10 ili 35/20 kV ako se za uzemljiva če TS koji se polažu u tlo koristi pocin čani čelik


TP- 18

U istim vremenskim intervalima vrši se i vizuelni pregled, koji služi za ocjenu kvaliteta spojeva i stanja zaštite od korozije u sistemu uzemljenja. Vizuelni pregled sistema uzemljenja podrazumijeva: - pregled spojeva zemljovoda sa ku ćištima uzemljenih uređaja, - pregled veza za me đusobno povezivanje metalnih konstrukcija radi kontinuiranosti uzemljenja - pregled veza i spojeva izvedenih za izjednačenje potencijala - pregled veza za uzemljenje zvjezdišta transformatora - pregled svih drugih vidljivih dijelova sistema uzemljenja 8.7.2 Mjerenje napona dodira i napona koraka se ne vrši ako su uzemljiva či dimenzionisani i izvedeni u skladu sa ovom preporukom. 8.7.3 Specifična električna otpornost tla se ne mjeri. Za prora čun otpornosti koriste se podaci o prosječnim srednjim vrijednostima koji su, u zavisnosti od vrste tla gdje se locira TS, dati u važećim propisima o uzemljenjima. 8.7.4 Ako radno i zaštitno uzemljenje moraju da budu efikasno razdvojeni (ta čka 7.5.7.2), mjerenjem se mora dokazati da se sa jednog uzemljiva ča ne može da prenese više od 40% potencijala drugog uzemljivača. 8.7.5 Pri izvođenju kablovskih završnica i spojnica na srednjenaponskom kablu tipa XHP 48-A, XHE 49, XHE48/0-A i sl. a u toku eksploatacije najmanje jedanput u 10 godina treba mjerenjem dokazati galvansku povezanost elektri čne zaštite na krajevima kablovskog voda koji povezuje dvije susjedne TS. Obavezna mjerenja i pregledi su dati u donjoj tabeli prema naponskom nivou i zna čaju: Prije puštanja u pogon ili poslije radova na sistemu Pri izradi projekta uzemljenja U toku eksploatacije Vrsta mjerenja Vrsta mjerenja Vrsta mjerenja Periodičnost Objekt ρ (godina) P Zu P Zu 5 A.1 + + + + + 10 A.2 + + + + + 5 A.3 + + + + 5 B.1 + + + + 10 B.2 + + + + 5 B.3 + + 5 C.1 + + 5 C.2 + + + 5 Upotrebljene oznake imaju zna čenje:

+ - obavezno - - nije obavezno ρ - mjerenje specifi čnog otpora tla p - vizuelni pregled Zu - mjerenje impedanse sistema uzemljenja A - postrojenja nazivnog napona 110 kV i više A.1 - uzemljivač postrojenja izrađen je od vodiča koji je od pocin čanog čelika A.2 - uzemljivač postrojenja izrađen je od bakarnih vodi ča ili vodiča od drugih materijala prevučenih slojem bakra


TP- 18

A.3 - iz postrojenja izlaze dva ili više kablova koji služe kao uzemljiva č (odnosno izlaze dvije ili više uzemljivačkih traka položenih uz kablove sa neprovodnim plaštem), a čiji je ukupni otpor rasprostiranja najmanje dva puta manji od optora rasprostiranja uzemljivača postrojenja B - postrojenja nazivnog napona manjeg od 110 kV B.1 - uzemljivač postrojenja izrađen je od vodiča koji je od pocin čanog čelika B.1 - uzemljivač postrojenja izrađen je od bakarnih vodi ča ili vodiča od drugih materijala prevučenih slojem bakra B.3 - iz postrojenja izlaze dva ili više kablova koji služe kao uzemljiva č (odnosno izlaze dvije ili više uzemljivačkih traka položenih uz kablove sa neprovodnim plaštem), a čiji je ukupni otpor rasprostiranja najmanje dva puta manji od optora rasprostiranja uzemljivača postrojenja C - stubovi nadzemnih vodova C.1 - stubovi se nalaze u prostoru za kampovanje ili na podru č ju kupališta C.2 - stubovi nose posebnu elektri čnu opremu (rastavna sklopka, transformator, razvodni ormar i slično) 9.

LITERATURA 1. Pravilnik o tehničkim normativima za zaštitu niskonaponskih mreža i pripadaju ćih transformatorskih stanica (Sl.list SFRJ,broj 13/78 i Sl.list RBiH, broj 2/92) 2. Pravilnik o tehničkim normativima za električne instalacije niskog napona (Sl.list SFRJ, broj 53/88 i 54/88, Sl.list RBiH,broj 2/92) 3. Pravilnik o tehničkim mjerama za pogon i održavanje elektroenergetskih postrojenja (Sl.list SFRJ, broj 19/68 i Sl.list RBiH,broj 2/92) 4. Pravilnik o tehničkim normativima za elektroenergetska postrojenja nazivnog napona iznad 100 V (Sl.list SFRJ, broj 4/74 i 13/78, Sl.list RBiH, broj 2/92) 5. Pravilnik o tehničkim normativima za zaštitu elektroenergetskih postrojenja od prenapona (Sl.list SFRJ, broj 7/71 i 44/76, Sl.list RBiH,broj 2/92) 6. Pravilnik o tehničkim normativima za izgradnju nadzemnih elektroenergetskih vodova (Sl.list SFRJ, broj 51/73 i 11/80, Sl.list RBiH,broj 2/92) 7. Nacrt Pravilnika o uzemljenju elektroenergetskih postrojenja nazivnog napona višeg od 1 kV Republike Hrvatske 1995 8. J.Nahman: Uzemljenje neutralne tačke distributivnih mreža, Beograd 1980 9. Zaštita od previsokih napona dodira u niskonaponskoj mreži, A.Muharemovi ć i saradnici, Sarajevo juli 1999. 10. Uvođenje efikasnog sistema zaštite od opasnog napona dodira u elektri čnim instalacijama postojećih distributivnih kupaca elektri čne energije, A.Muharemović i saradnici, Sarajevo mart 2001. 11. Mogućnost primjene novih tehničkih propisa i definiranje smjernica za donošenje novih propisa o opasnim naponima dodira, A.Muharemovi ć i saradnici, Sarajevo maj 2001. 12. Definiranje procedura proračuna i mjerenja parametara uzemljenja u formi pravilnika (Tehničkih preporuka JP Elektroprivreda BiH), A.Muharemovi ć i saradnici, Sarajevo jul 2002. 13. Analiza i kritična ocjena postoje ćih rješenja zaštite u mrežama niskog napona, posebno zaštite od previsokog napona dodira i prijedlog mjera za otklanjanje uo čenih problema, Z.Salkić, F.Agačević, A.Andelija, E.Dedović i S.Selimović, Sarajevo novembar 2001. 14. G.Dotlić: Elektroenergetika kroz standarde, zakone, pravilnike, odluke i tehni čke preporuke, Beograd 2001.

PRILOG 1 FORMULE ZA PRORAČUN OTPORA RASPROSTIRANJA UZEMLJIVAČA

TP 18 - Uzemljenje

Recommend Documents