toyrkoproskynhmenoi

ΤΑΚΗ

ΑΡΓ.

ΣΤΑΜ ΑΤΟΠΟΥΛΟΥ

οι ταυρκοπροσκυνημεναι και ο κ ο λ ο κ ο τρ ω ν η ς

ΚΕΦΑΛΑΙΟ A' ΤΟ ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑ ΤΗΣ ΡΟΥΜΕΛΗΣ Ή πιο κρίσιμη περίοδο για τήν ’ Επανάσταση, καί πού δέν είναι άσχετά γνωστή, ιίςχίζει ιόν "“Απρίλη τοΰ 1826 μέ τό πέ­ σιμο τού Μεσολογγίου. "Αν και δλοι τό περίμεναν, κατάπληξη καί φόβος δηλώθηκε παντοΰ. Συνεδρίαζεν ή Γ ' Εθνική Συνέ­ λευση, στήν Τρόιζήνα, δταν Εψτασε to φοβερό Αγγελμα. Νε­ κρική σιγή άπλώθηκε πάνω Από μισήν ώρα. Οΰτε Αχνα δέν άκουόταν και δλοι τους μέ σκυμένα τα κεφάλια. Ή Αναπνοή είχε κοπεί καί ή φωνή είχε νεκρωθεί. Κανείς δέν τόλμησε ν* Ανοίξει τό στόμα καί νά φανερώσει τό φόβο του καί τούς πικρούς διαλογισμούς του. Μόνο «έμέτρα καθένας μας—λέει 6 Κολοκοτρώνης—μέ τον νοΰν του τον άφανισμόν μας» ’ . Μέσα σ’ αύτή τή θανάσιμη σιγή, χωρίς καλά-καλά νά τό καταλάβουν καί χωρίς κανένας νά Εχει διάθεση σέ τέτοιες στιγμές νά τήν Αντιπο­ λιτευτεί καί νά τήν κλονίσει, Επεφτε μόνη της ή Ανίσχυρη Κυ­ βέρνηση Κουντουριώτη. Καί σάν πρώτο καί Αμεσο Αποτέλεσμα τή; πτώση; τοΰ Με­ σολογγίου ήταν πού χάθηκε καί ή Δ. Στερεά. Ό Κιουταχής «έκδυθείς τήν λεοντήν καί ένδυθείς τήν Αλωπεκήν» *, έδοκίμασε μέ φιλικό τρόπο νά υποτάξει τή Ρούμελη. Έβαλε λοιπόν τούς ’ Αρβανίτες άρχηγούς πού είχε μαζί του καί πού ήταν γνωστοί στούς καπεταναίους καί προεστούς της Ρούμελη; καί τούς Εστει1. Κολοχοτρ. «Διήγησις», περιοδ. «Ν. Κόσμος·, τ. Β' 1939, σ. 160. Χέρισμπεργκ: «Ή θίσις τής ‘Ελλάδος έφαίνετο σχεδόν άπεγνωσμένη. .. Ότι ή 'Ελλάς δέν άπώλειο ίΐς τόν κατακλυσμόν ιής ιοσαύτης τότε φοβερός άθλιόιητος, τοϋτο άποδοτέον είς οϋμπιωσιν πλήθους ευνοϊκών περιστάσεων», τόμ. Γ', 79-82, «Ίατορ. Έλλ. Έπαν.». ΙΙρό.χίςΌστεν: «Πολιτική Ιστορ. ’Επαναστ», Β', 68. 2. Σπ. Τρικοΰπης: «Ίσιορ. 'Ελλην. Έπαναστ.», ϊχδ. Σιδέρη, ιόμ. Δ’, σ. 39. Κ. Παπαρρηγ., τόμ. ΣΤ', 182 κ.έξ., έχδ. ΈλενΘΐρουδάχη,

λαν φιλικά γράμματα, παρακινώντας τους νά πάνε νά προσκυ­ νήσουν *. Ή προσπάθεια δέν Εμεινε χωρίς Αποτέλεσμα καί, παρ’ 8τι 1. «’Αγαπητοί μας καπβχαναίοι καί προεστοί κοί λοιποί κάτοικοι τών Βελανιδίων, ΚαρπενησΙου, Πατρατζικίου, Κραβασαρβν, άποχούρου καί Βενέθιχου. μέ τόν χαιρετισμόν μας σάς φανερώνομε δχι μεχΑ χ6 πα(σιμόν τοΟ Μεσολογγίου Α Αφέντης μας ήθελβ νά σπίλη τά Ασκέρια του βλα νά ύποτάξουν αύιά τά βιλαέτια καί Από τό μεγάλο τον μερχο­ μέθι τόν έπαρακαλέσαμε χαΐ έμείς χ α ΐ ο t έ δ ώ ε υ ρ ι σ κ ό μ ε ν ο ι π ρ ο ε σ τ ο ί 8ιΑ νΑ μήν ΑποσχλαβωθοΟν 6 κόσμος καί ΑποχαθοΟν, έως πεντέξη ήμέραις όσο νΑ σάς έλθουν τΑ γράμματά μας χαΐ κ α θ ώ ς σ&ς γ ρ ά φ ο υ ν οΐ π ρ ο ε σ τ ο ί σ α ς σνμβουλεΰωμε χαΐ έμείς νά Ακολουθήσετε τούς χαλοθελοίχε συς χαΐ νΑ έλθητε νά προσκυνήσετε είδέ καί κάμετε Αλλέως βς είναι τό χρ(μα στό λ«μό σας. Tfl 16 ΆπρΙλι 1826 στρατόπαιβ. Μεσολόγγι Αγω ήσμαλίληπες μπβχΐρ ήλμάζ τανίρ βασιάρις χονίτζας τζογαδορος μαοΰζιας Αμπάζη βελίκο γιατζες

ΙσμαΜλασις φος μπανσις σέβραντ

μσυσχάμπεη χιαφεζάζες

Ισον Απαράλακτον·

Σ’ αύτά οΐ χαπεταναίοι έδωσαν τήν Απάντηση : «'Ενδοξότατοι Μπέηδες χαΐ Αγάδες Σήμερον έλάβομεν ιό χοινόν σας γράμμα χαΐ είδομεν τήν χαλήν σας προαίρεσιν χαΐ τό σανταχάτη σας χαΐ ο&ς εύχαριστοϋμεν διΑ τΑ όσα βμα>ς γράφετε ή ένδοξόχης σας είσθε δλοι φρόνιμοι και πρακτικοί καί καταλαμβάνετε όποΟ μέ γράμματα είναι μεγάλαι δυσκολιίαι χαΐ μάλιστα καθώς έχατηντησαν τΑ πράγματα {ως τώρα. παρΑ Αν είναι 6υνατόν νΑ κοπιάσετε ν* άνταμωθοΟμεν νΑ χουβ*ντιάσωμεν προσωπι­ κές καί Αν είναι Από τόν Θεόν τελειώνει ή ύπόθεσις είς τό χαλόν. ή Αντάμωσίς μας νΑ γίνο είς ένα μέρος όποΟ νά συμφέρω χαΐ 8ιΑ τήν ένδοξόιη σας χαΐ δι* ήμδς. ταΟτα χαΐ οΐ χρόνοι οας πολλοί. Τή 24 ’Απριλίου 1826 Μοναστήρι χόμερης Μητζιος Γ. τζιόγχας Γιαν. Γεω. Για. νικολός Κοντογχάνης Γκολδάσης Καραίσχάχης (άγχος τζαβέλας Δήμο Κώστα σταθάχης Κώστας σπΰρος τζήλιος Βλαχόπουλος σταϊχος Καπω Γιωργάχης ξΰδης Αναστάσιος Δημήτριος (οκάς Παλεσγιάννης Ισον ΑπαρΑλαχτον» (ΔιατηροΟμε τήν άρθογραφία πού (χουν χά έγγραφα)

— 7 — ή συνάντηση μέ τούς 'Αρβανίτες (πού Απαντώντας στό γράμμα τους, ζήτησαν οΐ χαπβταναΐοι τής Ρούμελης) δέν πραγματοποιήθηχε, μά ώς τόσο δλοι τους έπροσχΰνησαν, έχτός τοΰ ΚαραΙσχάχη χαΐ Δ. Μαχρή. Μ* αύτές τις ένέργειες σταμάτησεν δ Αγώνας στή Δ. Στερεά χαΐ δ Κιουταχής «έφείλχυσεν τούς δπλαρχηγούς χαΐ τούς παρέλαβεν εις τήν υπηρεσίαν του» \ 01 δπλαρχηγοΐ αύτοΐ ήταν δ Ά ν δ. Ίσχος, ό Μ. Κοντογιάννης, Γιολδάσης, I. Ρούχης, Γ. Δυοβουνιώτης, I. Βυρναχιώτης, Γ. Στάϊχος, Σωτήρης Στρατός, Γ. Τσόγγας, Γιαννάχης Ράγχος’ , Κομνΰς Τράχας χαΐ Άνδρίτσος Σαψάχας. Κι* δ Ίμβραΐμ, Αφοΰ πέτυχε τήν υποταγή τής Ρούμελης, προχώρησε «χωρίς παραμι­ κρών Ανθίστασιν εις τάς Α θήνα ς». Κι’ έτσι ή ’ Επανάσταση— δπως λέει δ Ζουριέν ντέλά Γχραβιέρ— «είσήρχετο τψ 1826, είς τήν άληΦ ώ; Μ υνηράν αυτής φ άσιν»·. 1. Καί 4 Πατριάρχης ίστειλε, μέ διαταγή τοΟ Σουλτάνου, «Αλλους άρχι*β«Ιί Αντί τών Αποστατών «Ις τάς έπαρχίας τής ύποταγείσης Στε­ ρεός» χαΐ τούς πρόσταζε νά συστήσουν τήν υποταγή χαΐ νά πάρουν υπογραφές «8ι’ ών έπιχυροΟντες τήν ύποταγήν νά χηρύσσωνται ευχάρι­ στοι είς τήν δουλιχήν χατάστασιν». Σπηλιάδου : Άπομν. Γ', 314 χαϊ 426. Σπ. Τριχούπη: «Ίστορ. Έπαν.», £χδ. Σι#., Δ', 89. Πρόχες-Όστεν, Β', 64. Χέρτσμπεργχ: «Έλλην. Έιι.ι, Γ' 79. Ι'ερβίνος: «Ίοτ. Έλλ Έπ.» Β’, 238. Μέν8ελσον·Βαρθύλδυ : «Ίστ. Έλλην. Έπ.», Α', 495. Κασομούλη: «Στρατ. Ενθυμήματα», Β', 884 χαΐ ‘I. Βλαχογ. ύπόμν. στά «Στρ. Ένθ.» Κσσ., σ. 291. ΟΙχονόμου : «Ίστ. Έλλην Παλιγγενεσίας», 780. Αρχείον Κ. Μπότσαρη: 97-104. 2. Ό Τσόγγας, δ Δήμος Τσέλλιος χαΐ δ Γιαννάχης Ράγχος, άργότερα (’Ιούλης 1827), παράτησαν τούς Τούρκους χαΐ ξαναπήραν τά ίπλιι (βλέπε : Ί. Κολοχοτρ. «Ελληνικά Υπομνήματα», γράμματα τοδ Ράγχου στόν Θ. Κολοχοτρ., σ. 441, 446, 461). Πουχεβίλ: «Ίστ. Έλλην. Έπαν.», 1280 χαΐ Μένδελσον 760 Α' Καί δ ύπομοϊραρχος I. Ράγχος στή «Μελέτη περί τής Ίεράς Έπαναστάσεως» ίιποστηρίζει ίτι 4 πρόγονός του 84ν προσκύνησε, σ. 106 χ. έξ. χαΐ Κρέμου: «Γεν. Ίστ.», τ. Δ', μέρ. Β', 906. 8. Ζουριέν ντέ λά Γχραβιέρ: «Ίστορ. τοΟ περί Ανεξαρτησίας άγώνος», σ. 188. Παραθέτουμε τό (άϊ-μπουγιουρντί, πού ίδωσ’ 4 Κιουταχής στόν καπετάνιο Άν8ρ(τσο Σαφάχα χαΐ πού παρόμοια ήταν χαΐ τ’ άλλα ; «Βεζΰρ Ρεσΐτ Μεχμέτ πασάς Ρούμελης, Ίωαννίνων χαΐ Αύλδνος Ηουτιπέρ ντερβεντάζ ναζιρΐ καί σερασχέρης πληρεξούσιος. Επειδή χαΐ δ χαπετάν Σαφάχας Αρθείς τήν όλέθριον όδόν τής άποστάσεω; έννοήσας ήλθε εις τό Ιλεος μας, διά τοΟτο χαΐ ήμείς δυνά·

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β' Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΣΤΟ ΚΑΣΤΡΑΚΙ Μά και στό Μορηά τά πράματα δεν πήγαιναν καλύτερο. Ό Ίμβραΐμ γυρίζοντας ίχεΐ άπό τό Μεοολόγγι ξανάρχιζε τις καταστροφικές του περιοδείες. Ά π ό τήν Πάτρα τράβηξε γιά τά Καλάβρυτα χωρίς ναΰρει καμιά Αντίσταση, λεηλατώντας κι’έρημώνοντας τόν τόπο κι’ Αποφασισμένος νά πνίξει τήν ’ Επανά­ σταση στό αίμα καί τήν καταστροφή. Κι* Αφοΰ Εχαψε τά Κα­ λάβρυτα και τή Νωνάκριδα, Ανέβηκε στο Χελμό πάνω άπό τά Κλουκινοχώρια δπου είχαν τραβηχτεί γιά νά σωθοΰν 5.000 Ανθρωποι. *0 Ν. Σουλιώτης μέ τόν Α. Καλόγρηα καί τόν Γκολφ. Πετιμεζά μέ 400 όπλοφόρους Αποφάσισαν νά δχυρώσουν τό μει τής πληρεξουσιότητάς μας παρά τοΟ άηττήτου ημών βασιλέως συγχωροΟμεν αΰτφ όλα τά άπερασμένα σφάλματα μέ παντελή άμνηστεία καί δέν ίχει νά μνημονευθή έΐς τόν αΙώνα τόν άπαντα τόσον άπό μέ­ ρους Ύψ. Ντουβλετιοϋ μας, καθώς χαΐ άπό ήμάς. Διά τοΟτο έδόθη τό παρόν μου πρός άσφάλειάν του. 1838, ’Ιουνίου 1, Σάλωνα». (Μπουγιουρδΐ άμνηστείας) «Βεζϋρ ΡεσΙτ Μεχμέτ πασάς Ρούμελης, Ίωαννίνων, Δβλβίνου, Αΰλώνος, Μουτεπέρ ντερβεντάζ ναζερΐ καί Σερασχέρης πληρεξούσιος. Διά τοΟ παρόντος ήμών ΰψηλοΰ ράγι μπούγιούρδιοΰ άποφαινόμεθα, δτι ίπειδή 6 βουπτζής μας χαπετάν Άνδρίτζος Σαφάχας χαπβτάνος τοΟ Λιδωριχιοΰ 8ιά uvu πταίσματα έχούσιά του χαΐ άχούσια έμπερδεύθη είς τόν κατάλογον των Αποστατών, ήδη μεταμεληθείς μέ τό νά έιτρόσπεαεν βΙς τόν μβραχμίτι τοΟ χραταιοτάτου δουβλετιοΟ ζητών τό ράγι, Βιά τοΟτο καί ήμείς οΐχτφ τβ χαΐ συμπαθεί? κινούμενοι δυνά­ μει τοΟ σερασχερλιχιοϋ χαΐ τής δοθείσης ήμίν πληρεξουσιότητος, τφ δίβομεν τό ράγι συγχωροΟντες αύτόν μέ τήν παντελή άμνηστείαν όλων τών παρελθόντων, χαρίζοντές τφ πρός τούτοις τάς Ιδιοκτησίας του χαΐ δλον τό ίχειν του χωρίς νά δουχοντισθή ζωρή χαδόρ οΐτε είς τό ιρτζι ούτε είς τήν ζωήν του χαΐ ούτε εις τάς Ιδιοκτησίας του χαΐ βιός του. Όθεν χαΐ διά παντοτεινήν του άοφάλεια χαΐ βεβαιότητα τοδ έαυτοϋ του χαΐ τής φαμελίας του τφ έδόθη τό παρόν ήμέτερον ράγι μπουγιονρδΐ βιά νά μήν ήθελε τοΟ γίν^ κανένας μανής έξ άποφάσεως. 1827 ’Ιουνίου 10 Εΰριπος». (Άρχείον Άνδρίτσου Σαφάκα 169, 186,187).

- 9

-

Καστράκι, θέβη πού είναι πολύ δχυρή καί θά μπορούσε νά κρα­ τήσει καιρό. Μα ίσως τό σκέφτηκαν άργά και δ Ίμβραΐμ μέ τούς προδότες, πού δέν ϊλειψαν, τό πληροφορηθηκε κι’ Εφτασε ξαφνικά γύχτα στα Κλουκινοχώρια κι' έχώρισε τό σ^άτευμά του σέ δυο σώματα. Τό Ενα άνέβηκε στήν κορυφή «τού Κυλληνίου δρους» και τ’ δλλο, περνώντας άπό τό Σκυλλογκρέμι καί τήν Κακή Σκάλα, Εφτασε πριν βγει δ ήλιος (4 τοΰ Μάη τοΰ 26) κι* έχηίπησε τό Καστράκι. Οί "Ελληνες άντιστάθηκαν μέ πεί­ σμα, σκότωσαν 80 Τούρκους 1 και τού; άνάγκασαν νά δπιστοχωρήσουν. Μα οΐ Τούρκοι, άντιμετωπίζοντας τον κίντυνο νά άποκλειστοΰν, δρμησαν δλοι δπάνω τους άκράτητοι και τούς άνάγκασαν νά φύγουν. Καί τότε ακολούθησε φοβερή τραγωδία. "Ολο έκεϊνο τό δυστυχισμένο πλήθος, δνδρες, γυναίκες, παιδιά, μωρά καί γέροι ξεχύθηκαν σέ κατάσταση πραγματικής άλλοφροσύνης έδώ κι* έκεΐ γιά νά σωθούν, μέ κραυγές δπελπισίας και φρίκης. ’ Αλλά τά πολλά χιόνια, οΐ βράχοι καί ot Άραπάδες πού φάνηκαν στήν κορυφή τοΰ βουνού, τούς άνάκοψαν τό δρόμο. Τ ’ άνομβλόγητο βογγητό καί. τό κλάμα, τά ξεφωνητά καί τά τσιρίσματα των παιδιών, άνακατεμένα μέ τις ντουφεκιές πού Επεφταν καί μέ τούς άλαλαγμούς, τις βρισιές καί τϊς βλαστήμιες των Άραπάδων, πού ξεφρενιασμένοι κυνηγούσαν κι’ Εσφαζαν, δημιούργησαν Ενα φοβερό πανδαιμόνιο καί μιά σωστή κόλαση άπερίγραφτη; φρίκης. Ά λλοι μισοχωμένοι πνίγονταν σιά πολλά χιόνια κι’ Αλλοι, ένώ Εσκαφταν μέ τά νύχια τους σιά χιόνια νά δρθοπατήσουν, ή γλυστροϋσαν ή παραπατούσαν καί κατρακύλα­ γαν στις χαράδρες δπου μερικοί σκάλωναν λαβωμένοι καί μισο­ πεθαμένοι. Καί πάρα πολλοί στήν άπελπισία τους ρίχτηκαν μό­ νοι τους στούς γκρεμούς κςιί στά φαράγγια, προτιμώντας τό θάνατο παρά νά πέσουν στά χέρια των Άραπάδων. Μερικές γυναίκες καί δνδρες πού Εφτασαν σε μέρος πού δέν είχε διέ­ ξοδο, βλέποντας σίγουρο τό χαμό τους, κυλούσαν πέτρες κι’ έσκότωναν άρκετούς Τούρκους *. 1. Φρανιζής : «Επιτομή Ίστορ. Έλλ. Έπον.», Β', 437 κ. έξ. Κολοκοτρ. «Διήγηοις», 76. «Ν. Κόσμος», ιεΰχος 8. 2. Καιά ιόν φραντζή : «ίκβημνίοθηοαν ΰπέρ τούς 600, £ν8ρες, νέοι, γέροντες, γυναίκες καί νήπια, έφονεΰθησαν 8έ έξ αΰτών Ιιος 300

-

10 —

Στή φοβερή τραγωδία Εδωσε τέλος δ Ν. Πετιμεζΰς πού φάνηκε ξαφνικά οτό Ξηροκαμπι με 150 στρατιώτες κι* δρχισε τό ντουφεκοβόλημα. 01 Τούρκοι, νομίζοντας δτι Εφτασε πολύς έλληνικός στρατός Εφυγαν, άφοϋ Εσφαξαν κι* αιχμαλώτισαν πα­ ραπάνω δπό 1000. Κι’ οί στρατιώτες τοΰ κοτζάμπαση Σ. θεοχαρόπουλου συμπλήρωσαν δσο μπορούσαν τήν καταστροφή, άφού dvTi νά πολεμήσουν τούς Τούρκους Εκριναν φρονιμώτερο καί «διήρπα σαν τά κτήμ ατα τώ ν έ γ κ α το ίχ ω ν »1! Ό Ίμβραΐμ μετά τά κατορθώματα στό Καστράκι (κι* δφ οΐ στο πέρασμά του περιεργάστηκε τό Μ. Σπήλαιο σκοπεύοντας νά τό πάρει Αργότερα), γύρισε θριαμβευτικά στά Καλάβρυτα. ’Απ' έκεΐ Εφυγε για τήν Τροπολιτσά μέ 1000 φορτώματα τρό­ φιμα πού λεηλάτησε στά Καλαβρυτοχώρια. ’ Αλλά καί έκεϊ δέν Εμεινεν ήσυχος. Σέ λίγο τράβηξε γιά τήν Καρύταινα, τό Μυστρδ, Εκαψε τήν Άνδρίτσαινα, άπότυχε νά μπει στή Μάνη, γύρισε ξανά στήν Τρίπολη, λεηλάτησε καί κατάστρεψε τά γύρω μέρη, ξανακατέβηκε στή Λακωνία, καί δπ’ έκεϊ ξαναγυρίζει στήν Τριπολιτσά, κι’άνεβαίνει πάλι ατά νότια Καλαβρυτοχώρια δπου χάνει νέα λεηλασία. Με λίγα λόγια, δλο τό 182G άλωνίζει κύριολεχτιχά τό Μορηά, Ιρημώνει συστηματικά τον τόπο καί φέρνει σέ πραγματική άπόγνωση τούς δυστυχισμένους τυύς Μοραίτες.

παρά τών έχθρών, ουλληφΜντων καί Ιως 350 αίχμαλώταν». φραντζής: «’Επιτομή» Β', 487 χ. έξ. Σιι. Τριχούπης: «Ίστορ. Έλλ. Έπαν.», τ. Δ', ο. 16, Ιη6οο. I. ΣιΜρη 1936. 1. «Ήχοΰοφη *ίς μέρος λεγόμενον Ξηρόχαμπον dvmdev τοΟ Μ. Σπηλαίου πολύς τουφεχοβολιομ6{, δπου 6 Ν. Πεημιζδς ίΐχβ (pddoti μί 160 οτρατιώτας χαΐ Ιπυροβόλ» «If σημβίον δτι Ιςχεται βοήθχια κι* 6 Ίμβραΐμ ώησύρθη. 01 π*ρΐ »4ν Σ. Θβοχαρόπουλον οτρατιδται dvri νά χινηθώοι κατά τών έχθρών διήρπαοαν τά χτήματα τών έγκατοίχων, 6ΧΧΛ καί αύιοί χαιβαχοριήσ^ηοαν τήν νύχια, έκικιοόνταν αίφνης ιών ΙχΦρΔν χαΐ έφονίύθησαν *ιν*ς καί Αλλοι ήχμαλωτίο&ησαν». Χπηλκίβης, «‘Απομνημονεύματα», Γ', σ. 16.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ' ΤΟ ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑ ΣΤΟ ΜΟΡΗΑ - Ο ΝΕΝΕΚΟΣ 01 έξοντωτιχές αύτές έχστρατεΐες τον Ίμβραΐμ, δ θάνα­ τος τοΰ Καραϊσκάκη, ή καταστροφή στό Κερατσίνι, ή παρά­ δοση τής ’ Ακρόπολης καί τό προσκύνημα κι’ ή υποταγή δλης τής Ρούμελη;, προκάλεσαν μεγάλη σύγχυση και πανικό καί μια φοβερή Αβεβαιότητα χι’ Αποθάρρυνση γιά τόν Αγώνα χαΐ τήν τύχη πού τούς περίμενε: «Ο ύ δέπ οτε ή άποθάφ^υνσις είχε φ θ ά σ ει είς τοιοΰτον βα θ μ ό ν », λέει 6 Γερβϊνος*. Τή φριχτή λοιπόν αύτή κατάσταση στό Μορηά, τή δυστυχία, τήν Απόγνωση θέλησε νά έκμεταλλέφτεΐ δ Ίμβραΐμ καί, Εχοντας ΰπόψει του τό παράδειγμα τοΰ Κιουταχή πού μέ ήπιο τρόπο πέτυχε τήν υποταγή τής Ρούμελης, Αλλάζει κι’ αυτός σύστημα χαΐ δοκιμάζει μέ τό χαλό, παρέχοντας πολλές ευκολίες, νά τούς καταφέρει νά προσκυνήσουν ·. Στήν προσπάθειά του αΰτή βρήκε πραγματικά πρόθυμο τόν δπλαρχηγό τοΰ χοτζάμπαση τής Πάτρας Βενιζέλου - Ρούφον, τόν Δ. Νενέχο, Από τή Ζουμπάτα τής Άχαίας πού καί πριν Εδειχνε διάθεση νά πάει μέ τούς Τούρκους καί βρίσκονταν σέ μυστική συνεννόηση μαζί τους. Μά τώρα Αρχισε νά συνεργά­ ζεται στά φανερά πλέον. Ό Ίμβραΐμ κολάκεψε πολύ τό Νενέκο, τοΰ Εδωσε χρήματα, τόπους, Αλογα, βόδια καί Απαλλαγή Από φόρους σέ δλη τήν γενιά του. Μέ τή μεσολάβηση τοΰ Νενέκου 1. Γερβϊνος, Β', 288. «Έν ού8εμι$ προτέρ? ίποχβ τοΰ άγώνος είχε χαταπέσει βαθύτερον ή ύλική δύναμις ιών 'Ελλήνων, δοον |iexd τήν Απώλειαν τής ’Αττικής», Ποόκες - Όστεν, Β', 149.—«ΑΙ έρημωτικαΐ έκστρατεΐαι ίφάνησαν τελευιαίον έμποιήσασαι τήν σχοπουμένην έντύπωσιν είς τόν λαόν. Ή βΙΑησις περί τής πλησίον χών ’Αθηνών ήιτης χατέθραυσε τό θάρρος τών έν Άχαίφ χαΐ Ήλιβι πατριωτών», Πουχεβίλ, 1216. Μένβελσον, Α', 782.—«Ή Αναγγελία τής πτώσεως τών ’Αθηνών χαΐ αΐ νέαι ληστρικοί στραχείαι τών ’Αράβων ήρξαντο έπΐ τέλους νά κλονώσι τήν άντοχήν τών έν if) ΒΔ Πελοποννήσφ 'Ελλήνων», ΧέρτσΐΒιεργκ, Γ', 186. 2. «Ύπέσχετο πενταετή ΑσυΑοοίαν (φορολογικήν), άνέγερσιν οΐχιών, χορήγηβιν βοών, Ιππων χαΐ Αλλων ωφελίμων». Φραντζής, «’Επι­ τομή Ιστορίας Έλλ. ’Επαναοτάσεως», Β', 622.

—

12 -

Αφησε ίλεύτερους αιχμάλωτους, συμπατριώτες του, πού φυσικά Εγιναν δπαδοί του καί προπαγανδιστές του. Κι* Από μέρα σέ μέρα πληθαιναν ot δπαδοί τοΰ Νενέκου. Ή έπιρροή του, πού και πριν ήταν μεγάλη στ’ ‘ Αρβανιτοχώρια, μεγάλωσε πιο πολύ καί τελικά δλοι ot ’ Αλβανόφωνοι (καί ot καπεταναϊοι τους) στ’ 'Αρβανιτοχώρια τής Πάτρας έπήγαν μέ τό μέρος του, προ­ σκύνησαν καί δ Νενέκος Αναγνωρίστηκε Από τον Ίμβραΐμ Αρ­ χηγός τους ·. Έ τσ ι Αρχισε τό προσκύνημα στή βορειοδυτική Ακρη τοΰ Μορηά, πού ήταν τό πιο κοντινό σημείο Αντίκρυ στήν προσκυνημένη Ρούμελη, μέ τό Νενέκο καί τούς 'Αρβανίτες τής ’ Αχαΐας. Ό Ίμβραΐμ-καί σ’ αΰτό βρήκε σύμφωνο τό Νενέκο - φέρνον­ ταν φιλικά τώρα στον κόσμο, δέν Ερήμωνε πια τον τόπο, οΰτε κατάστρεφε τά σπαρτά, Αλλ’ άντίθετ’ Αγόραζε τά τρόφιμα πού χρειάζονταν γιά τό στρατό του κι’ Εδωσε αύστηρές διαταγές στον Ντελή-’ Αχμέτ νά περιποιέται τό λαό. Κι’ δ πασάς τής Πάτρας Ντελή-’ Αχμέτ, Ακολουθώντας πιστά τις διαταγές τοΰ Αρχηγού του, δχι μόνο δέν κατάτρεχε τού; προσκυνημένους, Αλλά τούς βοηθούσε πολύ. Καί γιά νά τούς Ασφαλίσει περσότερο άπό τήν αυθαιρεσία των Τούρκων, Εβγαλε αύατηρή δια­ 1. Ό Νενέχος ήταν δξιος όιτλαρχηγός κι’ S6ei\e παλληκαριά οτήν πολιορκία τής ΙΙάιρας καί στό Μεσολόγγι, Βπου στά 1833 πήγε μαζί μέ τό Λόντο καί τό Ζαΐμη. Καί ό Κολοχοτρ. άναγνώριζε τήν άξία του, άφοΟ στέλνοντας τό γυκ4 του Γενναίο στή Μεσσηνία τοΟ έγραφε νά πάρει μαζί του καί τόν «καπετάν Νενέκο μέ τούς όλίγους άλλα καλούς συν­ τρόφους του» (Σπηλιάβ., Α', 177). Ήταν δμως φίλαρχος χαϊ ζηλόφτονος καί τό 1822 έσχότωσε τόν Αντίζηλό του όιιλαρχηγό Σπανοχυριάχο (Φιλήμ., Γ', σ. 243). Ή έπιρροή του ήταν μεγάλη’στ’ ’Αρβανιτοχώρια, όπως φαίνεται άπό τήν άναφορά πού Εστειλαν στόν 'Αρχιστράτηγο Τζώρτζ «οΐ κάτοικοι τών κάτων χωρίων τής Πάτρας καί Άρβανιτοχα>ρίων : «Έξοχώτατε! δοον μέν ίιά τόν Καπετάν 6ημήτριον νενέκον εΙμεΦα κατά πάντα εύχάριστοι καί τόν θέλομεν έξ δλης ψυχής καί χαρβίας, μέ τό νά έδειξε πραγματιχώς έιττά όλοχλήρους χρόνους τήν άξιότητά του χαϊ τήν άνβρείαν του* βιά τών δποίων βύο φύαιχών αύτοΰ προτερημάτων έφυλάχβημεν χαϊ ήμεϊς χαϊ ή κινητή καί άχίνητος περι­ ουσία μας ίχρι τοΰίβ... τόν όποΐον ίλοι υμείς οΐ φέροντες δπλα θέλομεν τόν άκολονθή μέ τήν πλέον μεγαλητέραν προθυμίαν καί εύπείθιαν» (δπως δυστυχώς χαί έκαμαν). Άρχ. Κ. Ηπότσαρη, σ. 127.

-

13 -

ταγή «ώστε κανείς Τούρκος νά μήν πειςάξη φαγιά καί γεννηθή τό παραμικρών παράπονον, διότι ό Τούρκος αύτός θά είναι πάραυτα κρεμασμένος* Καί γιά μεγαλύτερη άσφάλεκΐ τούς Εδινε $άϊ-μπουγιουρντιά : « ’ Από τονύψηλότατον Άχμέτ-Πασσά βεκίλην τον ύψηλοτάτου Ίμβραΐμ-Πασσά, πληρεξούσιον τών ’ Οθωμανικών Δυνάμεων : Δίδεται τό ήμέτερον ύψηλόν μπουγιουρδί μας παρά τής έμής πληρεξούσιότητος έπειδή ήλθον μέ προθυμίαν εις τό μεγάλο μερχαμέτι μας, προσπίπτοντας ίξ ίλης τής θελήσεώ; τους, προσκυνώντας τό κραταιόν Δοβλέτι μας καί εις ήμάς, καί ζητώντε^παρ’ ήμών τό φάγι' βλέποντες λοιπόν τήν έμπιστοσύνην τους, δπου υπόσχονται πρός ήμάς, τους έδόθη τό ύψηλόν μας δάγι-μπουγιουρτή μας, νά ήναι προφυλαγμένοι τόσον άπό τά στρατεΰματά μας, ώσάν άπό καί κάθε έναντίον, ή τιμή τους, ή ζωή ίους καί δλον τό πραγμά τους δ,τι Εχουν καί νά ήναι διά πάντα κατά τήν ύπόσχεσίν τους πιστοί βαγιάδες, νά δουλεύουν τον τόπον τους καθώς ώς πρώτα, χωρίς νά Εχουν καμμίαν υποψίαν εις δ,τι Εναντίον τούς άχολουθήση άπό κακούς Ανθρώπους καί ζορμπάδας, εύθύς νά δίδουν εΐδησιν πρός ήμάς, δπου νά τούς προφθάση καί νά τούς φυλάξχ) ή υψηλή ήμών 6ύναμις, καί οΰτω; τοΐς έδόθη τό παρόν (άγι-μπουγιουρδή μας εις ήσυχίαν, καί Ενδειξίν τους. 9 ‘ Ιουλίου 1827. Καστέλη μωρέως> * Μά Εκτός άπό τά προσκυνοχάρτια, «ού τούς Ιφοδίαζε γι’ άσφάλειά,τους, τούς προστάτευε φανερά, τούς Εκανε πολλές εύκολίες καί τούς δφιν’ έλεύτερους νά πηγαινοέρχονται στήν Πά­ τρα. 01 Τούρκοι είχαν άνάγκη άπό τρόφιμα. Ot προσκυνημένοι λοιπόν Αρβανίτες τής Άχαΐας, τούς Εφερναν άπό τά χωριά τους τά τρόφιμα πού χρειάζονταν (αΰγά, κρέας, γάλα), τούς τά πουλούσαν άκριβά κι’ Επερναν άλλα πράγματ’ άπό τήν Πάτρα, πού δέν είχαν στον τόπο τους, καί τά έμπορευόντουσαν. ’ Ανε­ νόχλητοι, λοιπόν, πηγαινοέρχονταν, άνάπτυξαν φιλικές σχέσεις 1. Φωτάχου: «Απομνημονεύματα Έλλ. Έπαν.», Β', 401. «ΤοΟρχος Siv έχόταβ οδτ» στάχυ vd χόψο καί δλα μ£ χί>ν παφά». Κολοχοτρ«Διήγηο.», σ. 74. 2. «ΈΧλην. Ύπομν.» I. Κολοχοτρώνη, σ. 516.

-

14 —

καί συναλλαγή μέ τούς Τούρκους (καί σ’ αύτό τούς διευκόλυνε ή Άρβανίτικη γλώσσα) κι* Εγιναν ot προμηθευτές τους άλλα καί oi κατάσκοποί τους. Τά κέρδη καί τά πολλά ωφελήματα πού είχαν ot αυτοσχέ­ διοι κι* Αγροδίαιτοι αύτοί Εμποροι ήσαν μιά μεγάλη δοκιμασία καί παρακίνηση γιά τούς Αλλους πού φαίνονταν άκόμα δισ ταχτικοί κι’ Αναποφάσιστοι για προσκύνημα. 01 Τούρκοι τούς έπέτρετιαν Ακόμα νά φέρνουν τά κοπάδια τους μέχρι τό Κάστρο πού είχε καλή βοσχή, γιατί Από τόν πόλεμο Εμειν’ Απάτητος κι’ Αχρησιμοποίητος ό τόπο^ καί χωρίς ζώα, τούς Αφιναν νά πουλάν Εκεί κοντά τά σφαχτά τους καί τό γάλα. Καί ot ’ Αρβανίτες ξεθαρρε­ μένοι πιά άπό τήν Ανοχή τών Τούρκων καί χωρίς καμιά προ­ φύλαξη Εφεραν καί τις οΐκογένειές τους καί τις έγκατάσιησαν στούς κάμπους, πού ό Νενέκος τούς Εταξε νά τούς δώσει σπόρο, βόδια κι* έργαλεϊα νά καλλιεργήσουν. Κι’ Αλλοι πιο τολμηροί κι’ Αποθρασυμένοι Εγκαταστάθηκαν στήν Ιδια τήν Πάτρα κι* Αποσχίστηκαν δριστικά κι’ Ανεπιφύλαχτ’ άπό τήν ’ Επανάστα­ ση κι’ Εγιναν πραγματικοί βαγιάδες καί δργανα τών Τούρκων. Ό Ντελή-’ Αχμέτ, γιά νά στεριώσει τό προσκύνημα καί νά τούς δέσει πιό καλά καί νά Εξασφαλιστεί Από κάθε μετάνοιά τους, τούς Εκαμε μισθωτούς στρατιώτες καί σχημάτισε ξεχωριστό σώμα Από προσκυνημένους μέ Αρχηγό το Νενέκο. Μ’αύτόν τόν τρόπο, στενά δεμένοι μέ τούς Τούρκους, Ανακατεμένοι μαζί τους κι’ Εχοντας συναλλαγή καί κοινά συμφέροντα, Αποθρασύνθηκαν πιό πολύ ώστε κατάντησαν νά κατασκοπεύουν καί νά προδίνουν τούς συχωριανούς καί γείτονές τους Έλληνες καί χρησιμοποιούσαν τούς Τούρκους γιά τις προσωπικές τους έκδικήσεις. Τούς Εφερναν νύχτα στά χωριά καί τούς πήγαιναν στά σπίτια δσων δέν προσκύνησαν γιά νά τούς Αναγκάσουν νά προσκυνήσουν κι’ αύτοί, γιά νά Εχουν περσότερους συνένοχους. Άρπαζαν τά πράγματά τους, τά ζώα τους καί τά πουλούσαν στούς Τούρκους. Καί δημιουργήθηκε μιά Αφόρητη κατάσταση γιά τούς Απροσκύνητους Έλληνες τής Άχαΐας, Ενας πανικός δικαιολογημένος, γιατί κανείς δέν ήταν νά τούς βοηθήσει καί νά τούς προστατέψει. Πολλοί στήν Απελπισία τους Αναγκάζον­ ταν νά φύγουν μέ τις οΐκογένειές τους γιά νά σωθούν καί νά

-

15 -

μήν αναγκαστούν νά προσκυνήσουν. Ά λλοι πάλι βρίσκονταν στήν άνάγκη, γιά νά Εξοικονομήσουν τήν περίσταση καί νάποφυγουν τις καταστροφές, νά προσκυνήσουν φαινομενικά <5>ς δτου Ιδοΰν τί θ ’ Απογίνει. Κι’ άλλοι, είτε γιατί τούς παράσυραν τά κέρδη καί τά προσωπικά ωφελήματα πού είχαν ot προσχυνημένοι άπό τούς Τούρκους, είτε άπό παρακίνηση, εϊτε γιατί λύγιζαν στό τέλος, προσκύναγαν πραγματικά. Κι* Ετσι δημιουργήθηκεν έν" άνακάτωμα καί μιά σύγχυση στά χωριά, τά πράγματα μπερ­ δεύτηκαν, άλλοι ήταν προσκυνημένοι κι* άλλοι δχι, δέ μπορού­ σαν νά ξεχωρίσουν ποιός ήταν και ποιός δεν ήταν, Εχασαν τήν Εμπιστοσύνη ό Ενας στον άλλον, άλληλοκυττάζονταν μέ ύποψία καί άλληλοϋποβλέπονταν. Μά τό μεγαλύτερο κακό Εγινεν δταν έπροσκύνησαν κι’ ot άλλοι καπεταναϊοι κι’ οί προεστοί στις γειτονικές Επαρχίες: δ Χαρμπίλας, δ Σαγιάς, δ Σταμάτης Μποντιώτης, δ Γκολφϊνος Λουμπιστιάνος, δ Κωνστ. Άγιοβλασίτης, δ Κοντογεωργάκης, δ Καρασπύρος, δ Κώστας Γαρεμπενιώτης κλπ. «Καί έπροκύνησαν δλοι ot Κμπεταναϊοι— λέει δ Κολοχοτρώνης—καί έπ ροσχύνησαν ο ί κα π εταν α ϊοι τώ ν ά ο χ ό ν τ ω ν »'. Αύτό στάθη­ κεν ή σημαντική κι* άποφασιστική παρακίνηση γιά τόν πολύ κόσμο πού ίπηρρέαζαν χαί ήταν συνδεμένος μαζί τους καί τούς άχολουθοϋσε. Καί μέσα σέ δυο μήνες μονάχα (Μάης, Ίοΰνης τοΰ 1827) τό μόλυσμα φούντωσε, «πήρε άέρα». Καί προσκύνησε πρώτα δλη ή ίπαρχία τής Πάτρας καί δέν άργησε ν ' άπλωθεΐ στις Επαρχίες τής Γαστούνης καί τοΰ Πύργου, σ’ άρκετά Καλαβρυτοχώρια, στήν έπαρχία τής Βοστίτσας καί στό μοναστήρι «τών Ταξιαρχών». 01 καλόγεροι τοΰ μεγάλου αΰτοΰ μοναστηριού τής Βοστίτσας, μέ παρακίνηση τών προσκυνημένων καπεταναίων, Εστελναν δώρα στον Ντελή-’Αχμέτ, σφαχτά καί ταψιά ρεβανί γιά νά τούς δώσει φάΐ-μπουγιουρντιά καί νά τούς άφίσει «νά κάθωνται ήσυχοι είς τήν μονήν των» καί νά μήν τή βλάψει 1. Κολοχ. «Λιηγ.», 74 χαΐ ΟΙχον.: «ύποιασσομένων βΛχεςώς τών ύπό τούς Αρχοντας τότε βιατΐλοΰντων ή χαπεταναΐων τών άοχάντων λεγο­ μένων». ΟΙχον., 744. Σπηλιαβ., Γ', 838. Γιά τό Σαγιά γράφει δ Φωτάχος, διι σάν Αντίζηλος τοΟ Νενέχου στό χαπετανλίχι, δέν χροσχύνησε (Φωτ., Β\ 422). 2. Φωτ., Β', 419.

Και σ’ αύτο Ακόμα τό Απάτητο Μ. Σπήλαιο μπαινόβγαιναν έλϊύτερα οΐ Ανθρωποι τοΰ Νενέκου καί μυστικοί Αποσταλμίνοι τού Ίμβραΐμ καί χρνφοχουβέντιαζαν για προσκύνημα. Κι’ ο^ καλόγεροι, σάν ϊμαθαν τά νέα Από τούς προδότες τοΰ Νενέκου για τό μοναστήρι «ιών Ταξιαρχών», χωρίστηκαν σέ δυό κόμματα· Τό Ινα ήταν «τών Αρχόντων» καί ήθελαν νά προσκυνήσουν γιατί Απόκαμαν νά τρέφουν τούς στρατιώτες τοΰ Πετιμεζά (πού ήσαν φρουροί τοΰ μοναστηριού), τις Καλαβρυτινές κι’ Αλλες οικογένειες πού βρίσκονταν στό μοναστήρι καί πάρα πολλά γυ­ ναικόπαιδα πού Ανέβηκαν στις πλαγιές τών βράχων Β. Δ. στό μοναστήρι γιά νά σωθοΰν. Καί τό άλλο κόμμα ήταν μέ τούς Πβτιμεζαίους καί δέν ήθελαν μέ κανένα τρόπο νά ύποταχτοΰν.Ένθαρρυμένοι σ’ αύτό κι’ άπό τούς Πετιμεζαίους, Εστελναν στον Κολοκοτρώνη, πού βρίσκονταν καί στρατολογούσε στήν Κορινθία, τον προηγούμενο τής Μονής ’ Ιωνά Κανελλόπουλο, τον Παγκρά­ τιο Πολυζωγόπουλο καί τόν Νικολάκη Πετιμεζα νά τον κατατο­ πίσουν γιά τήν κατάσταση στό μοναστήρι, γιά τό χωρισμό τους άπό τούς Αλλους καλόγερους, τούς φίλους τών κοτζαμπάσηδων πού ήθελαν νά προσκυνήσουν καί νά ζητήσουν στρατιωτική βο­ ήθεια. Έ τσ ι «οΐ μοναχοί ίτρώγοντο Αναμεταξύ των καί ήταν Ανω κάτω» *.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ' ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ TOY KOAOKOTPQNH Ή Απροσδόκητη κι’ έπίφοβη έπέχταση πού είχε τό προσκύ­ νημα σέ τόσο λίγο χρονικό διάστημα καί σέ μιάν Ιποχή πολύ δύσκολη γιά τήν Επανάσταση, προκάλεσε, δπως ήταν φυσικό, μεγάλη σύγχυση καί φόβο. « Ή στιγμή—γράφει ό μεγάλος μας Ιστορικός Παπαρρηγόπουλος—υπήρξε κρίσιμος, διότι τό μόλυσμα διαδιδόμενον άπό τών δυτικών εις τάς Ανατολικός έπαρχίας, ήδυνατο νά καταφέρη πλήγμα καίριον είς τήν καί Αλλω; πνέουσαν τά λοίσθια Έπανάστασιν. Τότε δ Κολοκοτρώνης προσήνβγχε 1. Φωτάχον, Q'. 418, χ· ίξ.

— 17 — τελευταίαν καί μεγάλην εις τήν Ελλάδα έχδοΰλευσιν» Πραγ­ ματικά μέσα στή γενική Αμηχανία καί τόν πανικό, μόνον 6 Κολοκοτρώνης μαζί μέ τον; «κρατί στους έκ τών όπλαρχηγών τής Πελοποννήσου» καί τόν περσότερο λαό πού τοΰ είχε μεγάλην εμπιστοσύνη καί Αφοσίωση, πρώτος καί μόνος αυτός κατάλαβt πόσο μεγάλος ήταν ό κίντυνος πού φάνηκε στο Μορηά («ό έφετεινός κίνδυνος είναι δεινότερος παρά κάθε Αλλον»)* και ύψωσε τό Ανάστημά του- Διορισμένος Από τόν Τζώρτζ (πού είχεν ορίσει ή Συνέλευση τής Τροιζήνας Γενικό ’ Αρχιστράτηγο), άθχηγός τών δπλων στό Μορηά μ’ Απόλυτη δικαιοδοσία κι’ έλευτερία στις ένέργειές του βρίσκονταν κι’ {στρατολογούσε στήν Κορινθία, δταν τού Εστειλε ό Β. Πετιμεζάς μέ τόν Αδερφό του Νικολάκη Από τά Καλάβρυτα τό μήνυμα για τήν έπικίντυνη έπέχταση τοΰ κακοΰ. ’ Αμέσως έστειλε τό Γ. Χελιώτη, τό ση­ μαιοφόρο του Καραχάλιο κι* Αλλους 1500 νά πάνε στά χωριά της Βοστίτσας, δπου οΐ ’ Αραπάδες μαζί μέ τούς προσκυνημένους λεηλατούσαν τό Διακοφτό ·. Διάταξε τόν Πλαπουτα καί τό Γεν­ ναίο νά στρατολογήσουν στήν Καρύταινα και νά πατήσουν τό Λιβάρτζι γιατί οΐ Αιβαρτζινοί, ot Σοπωτιανοΐ κι* ot Διβραΐοι έγραψαν στούς Καρυτινούς νά συγκεντρωθούν στήν Κοντοβάζαινα καί «νά συσκεφθώσι περί υποταγής» \ Στό Λεχουρίτη, τούς Πετιμεζαίους, τό Θ. Κουμανιώτη, τό Δ. Μελετόπουλο νά στρατοπεδέψουν στά Νεζερά. Καί τό Χρ. Σισίνη μέ τόν Παπασταθόπουλο νά στρατολογήσουν στον Πύργο καί στή Γαστούνη, νά καταπολεμήσουν τούς προσκυνημένους καί νά Ερθουν στά Κα­ λάβρυτα. Καί τό Νικήτα νά στρατοπεδέψει στή Μεσσηνία, παρενοχλώντας τούς Αιγυπτίους καί τις έπικοινωνίες μέ τήν Τριπολιτσά καί νά ένθαρρυνει τόν κόσμο. Έκαμε γνωστές τις ένέρ­ γειές του στον Αρχιστράτηγο Τζώρτζ πού τόν ίξουσιοδότησε νά ένεργήσει «Ιν λευκφ», Εγραψε καί στούς δημογέροντες στά Καλάβρυτα νά τροφοδοτήσουν τό στρατό, στήν Ανάγκη πέρνον1. Κ. it απαρχήν., ΣΤ' 183, ΠουκββίΧ, 1216 χ. έξ. Μενδβλ., 732, Σ. Τρικ·. Δ' 126, έκβ. Σιβ. 2. ΧέρισμικρΥΧ, Γ' 117. Γβίβιν. Β' 319. Ί. Κολοκ. «Έλλ. Ύπομν.» 474. Κ. Παχαρ.: «Ή ‘Ελλάς περιάιτη etc τήν {αχάτην άμηχανίαν». 8. Κολοκ., «Διηγ.» ο. 76, ίκί. <Ν. Κοομ.». Φωτάχον, Β' 416. 4. Σπηλιαβ.. 349 Γ'.

-

18 —

τας καί άπό τις Ιδιωτικές περιουσίες *. Κάλεσβ σέ πολεμικό συ­ ναγερμό τούς Μοραΐτες δλους άπό 15 - 60, κι’ άμείλιχτος στοΰς προδότες Εδωσε τό σύνθημα: «Τσεκούρι χαΐ φ ω τ ιά στους π οοσχννημ ένονς» \ Κι* έπειδή ή Κυβέρνηση, ή γνωστή «Άντικυβερνητική Επιτροπή», δχι μόνο δέν τόν ένίσχυε, άλλα τόν άγνοοΰσε κι' Εστελνε τά πολεμοφόδια καί τά τρόφιμα στά φίλο κι’ δμοϊδεάτη της Άντρέα Λόντο, πού ήθελε νά τόν επιβάλει ως άρχηγό, δ Κολοχοιρώνης Εδωσε διαταγή στό Μελετόπουλο, πού τόν είχε όρίσα δπλαρχηγό τής Βοστίτσας, νά τά παραλάβει αύτός «ά π ό τά ς καταχρηστικάς χεΙοας τού Λ ό ν τ ο υ »' Εστω καί στανικά γιά χρήση καί συντήρηση τού στρατού, γιατί δ Λόντος— λέει δ Μ. ΟΙκονόμου— «δέν ί.δννατο νά τεθβ έπί κεφαλής τοΰ σίρατοΰ άς διατελών ύπό κατηγορίαν στερήσεως Ελευθερίας πολιτών διά, πολυχρονίου καθείρξεως καί βασανισμών πρός βιαίαν είσπραξιν χρημάτων αύτογνωμόνως καί ήτο διά τοΰτο τεθειμένος ύπό δίκην κατ*άπόφασιν τής Γεν. Συνελεύσεως».4 Ά λλά καί δ Ζαΐμης, παρ* δλο πού ή ιδιαίτερη πατρίδα του βρίσκονταν σέ μεγάλο κίνδυνο άπό τόν Ίμπραΐμ καί τούς προσκυνημένους, έξακουλούθαγβ νά μένει στήν Κόρινθο, προσπαθώντας νά πάρει άπό τούς Ρουμελιώτες τοΰ Τζαβέλλα τήν Άκροκόρινθο καί «ούτως Εμενε έκεϊ άχρηστος καί άργός τόσος στρατός». *0 Κολοκοτρώνης άφοΰ τούς παρακάλεσε, τονίζοντας τόν κίνδυνο, νά βοηθήσουν ή «χδν νά πέμψουν τινάς έπί ματαίφ», * τράβηξε γιά τά Καλάβρυτα νά πολεμήσει τούς προσκυνημένους. . 1. «Έλλη». Ύπομν.», 476. 2. Κ. ΙΙαπαρ., ΣΤ' 184. Μενδελ., A' 732. ΠονχεβΙλ, 1218. 8. Ν. Μ. Μεσσηνέζη, «Τό ΑΙγιον χλπ.», σ. 102 - 103. _ 4. ΟΙκονόμου, 74δ, 746. Ό Σηηλιάδης λέει, έχτόί άπό τήν άναφορά «οϋ δόθηκε «ύπό τινων Κορινφίων βιαλαμβάνουσαν δ » φρουραρχΑν βΐς ΆχροχόρινΟον (ό Λόντος) χαθβίοξε χαΐ έβασάνισβν αύτοϋ;» χαΐ ιούς πήρε χρήματα, παρουσιάστηχε χαΐ χάποιο; στή Συνέλευση χαΐ «Εδειξε τάς ίπουλωμένας πληγάς τών ποδών του χαΐ τά χαιεστιγματισμένα ίχ τών βασάνων μέλη τού σώματός του χαΐ διά τοΰτο ή ΆχροχόρινΦος ώνομάζετο «λησταρχείο» χαΐ ή Συνέλευσή κατόπιν τουτου χατέστησεν υπόδικον τόν Λόντον ένώπιον τοΰ Αρχιστρατήγου (Τζώρτζ)» Σπηλιάδης «Άπομνημ.» τ. Γ' 868. 6. Οικονόμου, 746. Φωτ., Β' 418.. «Έλλ. Ύπ.», 48Λ κ. έξ.

-

19 —

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε' Ο ΙΜΤΤΡΑΤΜ ΑΤΤΕΙΑΕΙ ΤΟ Μ. ΣΠΗΛΑΙΟ Στό μεταξύ ό Ίμπραΐμ, άφίνοντας τό Ντελή - Άχμέτ στήν Πάτρα μέ 4.000, αυτός μέ τόν υπόλοιπο στρατό 13.000. χαϊ τό Νενέκο μέ 2.000 προσκυνημένους τράβηξε γιά τα Καλάβρυτα καί στάθμεψε στον κάμπο τής Σάλμενας 1 σχεδιάζοντας νά πάρει τό Μ. Σπήλαιο ποΰ ήταν δχυρό προπύργιο καί καταφύγιο γιά τις οικογένειες τών Καλαβρυτινών. Γιά τόν έρχομό τών Τούρ­ κων, ό Π. Φραγχόπουλος άπό τήν Κερπινή ειδοποίησε τούς καλόγερους στό Μ. Σπήλαιο συνιστώντας τους νά τό Αχυρώσουν χαϊ λάβουν τά μέτρα τους. Ό Β. ΙΙετιμεζας καί οί πατέρες Εγραψαν άμέσως στον Κολοκοτρώνη πού βρίσκονταν στή Ζάχολη, δτι κιντυνεΰει τό μοναστήρι καί τόν καλοΰσαν νά Ερθει. 1. Πόση ήταν ή πύρωση τοΰ Νενέκο» χαΐ ή Αφοσίωσή του στούς Τούρκου; φάνηκε 8ταν 6 Ίμπραΐμ βάδιζε άπό τήν Πάτρα στά Καλά­ βρυτα γιά νά πάρει τό Μ. Σπήλαιο. Στό δρόμο, φτάνοντας στό χάνι «Βερβενίχου» λοξοδρόμησε καί πλανήθηχβ στό γειτονικό δάσος. ΈχβΙ συνάντησε τό Νενέκο μέ 64 προσκυνημένους πού τόν συντρόφεψαν χαΐ τοΰ χρησίμεψαν γιά φρουροί του δλη τήν ήμέρα. Όταν έφτασε στή «βρύση τοΰ Δεσπότη» 6 Ίμπραΐμ κοιμήθηκε (’Ιούλης ήτανε χι’ έχανε πολύ ζίστη) κι’ δταν άργά ξύπνησε τόν περιποιήθηχαν ό Νενέχος χι’ ot συντρόφοι του, τοΰ έδωσαν χΐ έφαγε, χαΐ μέχρι τό βράδυ ήταν οΐ μοναδικοί συνοδοί του. Σάν έφτασε στό στρατόπεδο ό Ίμπραΐμ μάλωσε τούς δικούς του πού τόν άφισαν μόνο, καί μπροστά στούς έπίσημους Τούρκου;, παίνεσε τό Νενέχο γιά τήν πίστη του, τόν χάΐδεψε χαί τόν φίλησε χαΐ μ’ άναφορά του οτό Σουλτάνο τόν έχαμε Μπέη. Ήταν μία μοναδική καί σπάνια εύκαιρία γιά τό Νενέχο νά σκοτώσει τόν Ίμπραΐμ ή νά τόν αίχμαλωτϊσει άφοβα (άφοϋ άπό τό χάνι ώς τά Σάλμενα πού ήταν τό στρατόπεδο ή άπόσταση ήταν 8 ώρες) καί νά τόν χρύψει στό μοναστήρι τής Μαχίλαριας ή στό Μ. Σπήλαιο, ν’ άπαλλάξει τήν πατρίδα του άπό τό φοβερό αύτόν έχΙρό χαΐ νά γίνει 6 σωτι(ρας τοΰ Έθνους του. Μά ό Νενέχος ήταν χαΐ παράμεινε προδότης ώς τό τέλος. Ό Κολοκοτρώνης δταν έμαθε τά καθέκαστα θύμωσε χαί τότε είπε ότι έπιθυμεί τό φόνο τοΰ Νενέχον. Μπήκε στό μοναστήρι τής Κανδύλας χαΐ μπροστά στήν είχόνα τής Παναγίας, άφοΰ έγονάτισε τρείς φορές, είπε δτι καταδικάζει «χάριν τής πάτρίβος» δχι Χριστιανό άλλά Τοΰρχο χι’ %βωσε γραφτή διαταγή στό Σαγιά νά τόν σκοτώσει. Φραντζή, Β' 633. Φωτάχου, Β' 421. Σιτηλιάδη, «’Απομνημονεύματα», Γ' 349. Ν. Λέχχα,

Ό Κολοκοτρώνης Αδυνατώντας νά πάει ό ίδιος καί βέβαιος γιά τό άπόρθητο τοΰ μοναστηριού διόρισε τό Ν. Πετιμεζα, μέ 600 διαλεχτούς στρατιώτες, δρχηγό τής άμυνας τοΰ μοναστή· ριοΰ, κι’ Εστειλε τόν υπασπιστή του Φωτάκο, τό σημαιοφόρο του Καραχάλιο καί τούς άξιου; καπεταναίους Κ. Σαρδελιάνο καί Κ. Μέλιο μέ 100 σωματοφυλακές του στό Μ. Σπήλαιο νά τούς ένισχΰσουν. Τούς Εστειλεν άκόμα καί ένθαρρυντικά γράμ­ ματα: «Σεβαστοί πατέρες, ή καθημερινή φροντίς μουείνενά πα­ ρακινώ τά στρατεύματα νά τρέξωσι πρός τοΰτοτό μέρος... έν τοσουτφ δέν άπελπίζομαι.. άλλ’ ίνεργώ πάν δ,τι δύναμαι, γράφω· παρακινώ καί προσκαλώ δλους τούς συναγωνιστάς, καί καθ’ δς έχω ειδήσεις κατ’ αύτάς συρρέουν άρκετά στρατεύματα, ώστε δν ό δχθρός άποφασίσιι να πολεμήση τό ίερόν τοΰτο καταγώγιον, έλπίζω είς τήν βοήθειαν τοΰ Θεοΰ νά κάμωμεν είς αύτό τόν τάφον τον' καί τούς αΐσχρώς ύποταγέντας ώς έκ τών περιστάσεων νά έλενθερώσωμεν. Γενναιότης, προθυμία καί δραστήριος άπόφασις χρειάζεται, και έκερδίσαμεν (ό πάν' σταθήτε μέ καρτερίαν, χωρίς νά σάς δειλιάσωσι διόλου τά άπηλπισμένα κινήματα τοΰ Ίμπραΐμ. Γενναιότης πατέρες καί μήν όλιγοκπρδίζετε, τά πράγματά μας θά λάβουν τήν Ιπΐ τά κρείττω μορφήν γρήγορα». Ό Ν. Πετιμεζάς κι* οί δλλοι άπό τή Βόχα περνώντας, τά Τρίκκαλα, Γελήνι καί Βαλιμή Εφτασαν στό Μ. Σπήλαιο κι’ έτοποθετήθηκαν στον «Ψηλό Σταυρό», πάνω άπό τό Μ. Σπήλαιο. Οί* καλόγεροι τούς υποδέχτηκαν μέ μεγάλον ένθονσιασμό, έχαιρέτησαν μέ κανονιές τή σημαία τοΰ Κολοκοτρώνη κι’ ήταν σέ κίνηση δλημερίς γιά νά δείξουν τή χαρά τους καί νά τούς περιποιηθοΰν δλους. Σ ιό μεταξύ, μαζί μέτό Β. ΙΙετιμεζά είχαν φροντίσει γιά τήν δχυρωση τοΰ μοναστηριού, είχαν κάψει τήν «Πανηγνρίστρα» καί τόν πύργο της (κάτου άπ’ τό Μ. Σπήλαιο, δπου συγκεντρώνονταν κατά τις γιορτές ό κόσμος), γιά νά μήν έγκατασταθοΰν οί Τοΰρκοι καί τήν Εχουν ώς δρμητήριο, καί τώρα τή γενική φροντίδα άνάθεσαν στό Ν. Πετιμεζά πού είχε διακριθεϊ στον πόλεμο μέ τόν Καραισχάκη στήν ’ Αττική, καί δρίστηκεν άρχηγός στό μοναστήρι. *0 Φωτάκος1 πού είδε τή σοβαρή δχυρωση τοΰ μοναστηριού 1. Ό Κολοχοτρώνης—λέει 4 Φωτάχος—δταν τόν lawXve στό Μ.

- 21 έστειλε πίσω τούς 100 σωματοφύλακες καί τή σημαία του χι* δ Ν. ΙΙετιμεζας φρόντισε για την καλύτερη δμυνα τοΰ μοναστη­ ριού, χώρισε τά ταμπούρια, τό Φωτάκο τόν τοποθέτησε στή Κισσωτη. Ό Γκολφΐνος κι* 6 Γιάννης Πετιμεζάς Επιασαν τόν Πνργο, άλλοι τήν κανονοστοιχία, δ Ν. Φραγκάκης τά Β. Δ., δπου βρίσκονταν καί τά γυναικόπαιδα στά ριζώματα τών βρά­ χων. *0 Κ. Μέλιος τούς «"Αγιους Πάντες» δπου ό Ν. Ιίετιμεζάς είχε τό Ιδιαίτερο ταμπούρι του «κι* έφρόντιζεν έκεΐθεν νά εύρίσκεται παντοΰ καί νά προφθάνη τά πάντα». Στις 19 τοΰ Ίούνη, έφτασαν οί Τοΰρκοι άπό τον κάμπο τής Σάλμενας κι’ δ Ίμπραΐμ, άφοΰ μάταια προσπάθησε νά προσεται­ ριστεί τούς ΙΙετιμεζαίους καί τόν *Ασ. Φωτήλα *, Εβαλε τόν άρχιγραμματέα του Σιαμή - Έφέντη πού ήξερε ’ Ελληνικά χι* έγραψε στους καλόγερους τό παρακάτω γεμάτο ταξίματα γράμμα, χα­ λώντας τους νά προσκυνήσουν: Διά διαταγή; τοΰ Ύψηλοτάτου, Εΰσπλαχνικωτάτου Βελιελγιοονάμ *Ιμπραχϊμ πασσά, αύθέντου μας, Βεζύρη τής Αίγυπτου και τοΰ Μωρέως. Πρός Σάς τούς φουχμπάνιδες (καλογέρους) τοΰ Μ. Σπηλαίου. Ό 'Υψηλότατος αύθέντης μας καί ένθερμος υπερασπιστής τών παλαιών Βακουφίων έπιθυμών πάντοτε καί νά μή χύνωνται αίμα­ τα, μηδέ νά καταστρέφωνται πόλεις καί χωρία καί τοιαϋτα μάλιστα Σπήλαιο τοΰ έδωσε όδηγίες νά μή γίνοννται καταχρήσεις στά χωριά, οδτε νά γίνει δργανο χανενάς κατά τοδ Α. Ζαίμη χαΐ Α. Λόνιου, οΰτε ν' άφίσει τούς στρατιώτες του τά χαταλύσουν στά σπίτια τους χαΐ •Χβίίος τυχοΰσης νά βώση είς αύτονς ύπεράοπισιν» Χαρ<ιχιηριστιχή έπίοης, γιά τό «όσο φρόντιζε 6 Κολοχοτρώνης ν’ άπο<( ευχβΐΐ χάθε κατά­ χρηση χαΐ λεηλασία πού τόν κατηγόρησαν άργότερα, χαθώ; χαΐ γιά τά προστατευτικά μίτρα πού Ελαβε νά Εξουδετερώσει τούς πολλούς χατάσχοπους τοΟ Ίμπραΐμ, είναι ή διαταγή πού έστειλε ατό Ν. Πετιμεζά, διορίζοντάς τον άρχηγό τής άμυνας χοϋ μοναστηριοΟ: «Δ'. Λέν θέλεις σνγχωρεί είς χανέν στρατιωτιχόν τήν είσοδον, fiv δέ τις άξιωματιχός στρατιωτικός ίχυ είς αύτό τήν φαμηλίαν του ή ίλθτ) χάριν προσχυνήσεως, θέλει δέχεσαι αύτόν άοπλον, μέ θύω μόνον άόπλονς στρατιώτας. Ε'. θέλεις προσέχει μ’ δλην τήν άχαιτουμένην φρόνηαιν νά μήν άχολουθζ ή παραμικρά χατάχρησις κλπ». I. Κολοχ. «Έλλ. Ύπομ.», 519. Φωτάχου, «Άπομνημ.», Β' 418, 425. 428. 1. Φίαντζής, Β' 498. Κ. Καλαντζής, «Πετιμεζάδες» 141 κ. ίξ

- 22 Βακούφια καθώς τό ΐδικόν σας, κατά προσταγήν τής ύψηλότητός τον σας γράφω, νά γνωρίσετε τό μεχαρμέτι του καί τήν άπόφασίν του πραγματικώς νά Ελθετε Ιδώ ε'ις τά Καλάβρυτα δύο έκ τών προκρίτων ρουχμπάνιδων νά δώσετε τήν υποταγήν καί τό φαγιλίκι σας εις τήν υψηλότητα' του καί σας υπόσχομαι μεγάλα χαρίσματα εϊς τό Βακούφι σας καί πολλάς τιμάς, θέλει διπλασιάσει καί τά χαρίσματα του άπό δσα σας είχε δ κραταιός Σουλτάνος. Καί δλα ταΰτα σάς τά υπόσχομαι άπό μέρους τής Ύψηλότητός του καί δν ήθελε σάς άπατήση νά είμαι άρνητής τοΰ Μωαμέτη καί τοΰ Άλκορανίου, νά είμαι άτιμος καί ή κατάρα τοΰ άγιωτάτου πατρός μου Σιέχ Νεντσΐπ Έφέντη νά καταδικάζω διά παντός καί έμένα καί τήν οικογένειαν μου- εϊ δέ καί σταθήτε εϊς τήν Ανοησίαν και τήν απάτην τών κοτσαμπάσηδων καί κλεπτών καί σείς θέλει άφανισθήτε καί τό Βακοΰφι και ή Ύψηλότης του νά είναι Αμέτοχος άπό Αμαρτίας καί σείς δόσετε λόγον εϊς τόν Θεόν» *. 19 ‘ Ιουνίου 1827 Τό γράμμα πού Εφερ' "Ελληνας προσκυνημένος άπό τή Γουμένιτσα τό πήρε ό Ιερόθεος καί μέ τόν ήγοΰμενο Παρθέ­ νιο Μπαλάνο καί τό Γερμανό Λάψα, έπήγαν στούς «Ά γιους ΙΙάντες» καί Εδωσαν στόν άποσταλμένο τοΰ Ίμπραΐμ τήν Απάντηση, δτι χαί νά ήθελαν νά προσκυνήσουν φοβούνται τόν Κολοχοτρώνη χαί Ιδιαίτερα τούς Πετιμεζαίους πού ήταν στό Μονα­ στήρι, καί δτι «Αφής ώρας άπηρνήθησαν τά Εγκόσμια θεωροΰσιν έαυτούς ώ ; μή υπάρχοντας εϊς τήν ζωήν καί δέν φοβούνται τόν θάνατον μάλιστα τόν δέχονται μέ χαράν διά τήν Αγάπην τοΰ Χριστού καί είναι Ετοιμοι νά πολεμήσωσι καί νά χύνωσι τό αίμα των διά τήν άγίαν θρησκείαν καί τήν πατρίδα των» *. Ό Ίμπραΐμ, άφοΰ τούς κάλεσε τρεις φορές νά πάνε νά προσκυνήσουν, στις 23 τοΰ Ίούνη, χατέβηχε άπό τήν Κερπινή *αί τούς Ρωγού; χαί στάθηκε Αντίκρυ στό μοναστήρι, στήν Ανάνω Ζαχλωροΰ και στό βουνό Σταυρΐ μέ συνοδεία πολλούς 1. ΣπηΧιαλ., Γ' 866. ΟΙκονομ., 746. Φράντζας, Β' 429. Φωχάκος. Β' 484 χ. ίξ. 2. Φβανιζής, Β’ 494, Κ. Καλαντζής, «Πετ,μβζάίίί. 141 χ. ίξ. Σ»ηλιάβ., Γ' 366. Otxov., 746. Φωταχ., Β' 420.

-

23 —

καβαλλαραίους καί πεζούς, τό περιεργάστηκε 4 ώρες κι* Εστβλβ καί τού; μηχανικούς του καί τό τοπογράφησαν.. Κι* ήταν τόσο κοντά πού φαίνονταν καλά— δπως περιγράφει 6 Φωτακος1— τό κοντόχοντρο άνάστημά του, τό βλογιοκομένο του πρόσωπο, τα καστανόξανθα γένεια του χωρισμένα σέ δυο καί οί νευρικές χειρονομίες του. Κατά τό βράδυ Εστειλε 3000 μ* όδηγούς προσκυνημένου; κι' Επιασαν τό βουνό Πετροΰχι xdi Τόριζαν πάνω καί πίσω άπ' τό Μ. Σπήλαιο. Καί 12000 τοποθέτησε στον «Ψηλό Σταυρό», Ν.Α . τοΰ μοναστηριοΰ. Στήν Β.Α . καί μεσημ­ βρινή πλευρά Εβαλε τούς προσκυνημένους Έλληνες πού ήξεραν καλά τόν τόπο. Τήν ϊδια νΰχτ’ Λργά, μέ πρόταση των προσκυνημένων, Εστειλε τό Νενέκο μέ 3000 στό Διακοφτό γιά νά αιχμαλωτίσουν τούς Έλληνες πού βρίσκονταν έκεΐ, καί νά δοκιμάσουν άπό μέ­ ρος πού δέν τό περίμεναν οί Έλληνες, πίσω άπό τό μοναστήρι, χτυπώντας αιφνιδιαστικά, νά τό καταλάβουν. Τά ξημερώματα τής άλλης ήμέρας (24 Ίούνη) 6 Ίμπραΐμ ήταν πάλιν έκεΐ, έχοντας περικυκλώσει άπ’ δλες τις μεριές τό μοναστήρι. ΕΙχεν «άπλώσει καλά» ήμέρα, έπικρατοΰσε άκόμα γαλήνη πού προμήνυε τή θύελλα, δταν ξαφνικά οί Έλληνες άπό τά ταμπούρια τους είδαν σ’ Ενα στενό καί «Απόκρημνο» μονοπάτι, ν’ Ανεβαίνει Ενα περίεργο κι’ Αναρίθμητο κοπάδι. Ή ταν ό Νενέκος μέ Τούρκους καί προσκυνημένους πού γύριζαν άπό τό Διακοφτό, δπου πρωί - πρωΐ, είχαν περικυκλώσει τήν Εκκλησία τοΰ «Μαχαλέ-Βρώστενας» κι’ αιχμαλώτισαν δλους, κάπου 300 άνδρες καί γυναικόπαιδα, πού Απαρτίζανε τώρα τή θλιβερή συνοδεία, μ’ έπί κεφαλής τό γέρο - παπά τους πού τόν Εσερναν 1. Φωτακ., Β' 484 χ. έξ. «Ό εύπαγής οΐιος άθλητής—Wei 6 Ζου­ ριέν ντέ λά Γχραβιέρ—οδ ή μυϊχή Ισχύς ήχο τοιαΰχη ώστε ήδύναιο καθ’ & βίβαιοΟιαι νά χόψο τήν κεφαλήν ταύρου 8ι’ ένός μόνον χτυπήματος, ήιο μέτριου άναοτήματο;, έφερε έρυθρόν φέσιον. Μαχρά χαΐ ΰποπόρφυρος γενειάς, πρόσωπον διάτρητον ύπό τής εύλσγίας, πάχος πρόωρον συνεκρόιουν σύνολόν η ήκιστα ίπιτήδειον δπως προσέλκυση τήν προσο­ χήν. Δυο (ν τοΰιοις ζωηροί χαΐ διαπεραστικοί όφθαλμοΐ έπέθετον ini τής Τουρκικής τούτης φυσιογνωμίας χήν σφραγίδα τής ευφυΐας, Αν μή χής μεγαλοφυΐας·. Ζουριέν ντέ λά Γχραβιέρ, σ. 269.

-

24 -

μέ τά Ιερά του άμφια γιά νά τόν έξευτελίσουν. Είδαν τούς Ανδρες φορτωμένους μέ τά πράγματα που λεηλάτησαν ot Τούρκοι, χαί τά ζώα τους, άκόμα χαΐ τά γυναικόπαιδα που άγκομαχοΰσαν κουρασμένα ν’ Ανεβαίνουν τό στενό μονοπάτι. Καί βάδιζαν μπροστά ot αιχμάλωτοι, άνακατεμένοι άνθρωποι χαΐ ζώα, χαΐ άχολούθαγαν ot Τοΰρχοι. «Τότεήρθ* ?να; καλόγερος—διηγιέται ό Φωτάκος · πού ήταν έχει— χαΐ μέ θυμόν μοΰ λέγει: «δέν έντρέπεσθε, δπου είσθε στρατιωτικοί; Πώς υποφέρετε νά βλέ­ πετε τούς άδελφούς μας Χριστιανούς νά τούς κάμνουν ίτσι ot Τοΰρκοι, καί μάλιστα τής γυναΐκές σας νά τ<Ας χάμνουν σεργοΰνι; » ’ Αληθινά έντράπηκα, χαί άμέσως είπα εί; τούς χαπεταναίους νά έτοιμασθοΰν εις πόλεμον». Σέ λίγο 100 καλόγεροι μέ τόν παλληχαρά προηγούμενό τους Γεράσιμο Τορολό, φορώντας φουστανέλλες χαί φέσια, καμαρωτοί - καμαρωτοί, μέ τά μαλλιά τους ριχτά πίσω βγήκαν άπό τό μοναστήρι καί περνώντας μπροστά άπό τούς χαπεταναίους τούς είπαν: «έλάτε νά Ιδήτε πώς πολε­ μάν ot καλόγεροι» χι* έτράβηξαν, Επιασαν τό «Παληάμπελο» κι* άρχισαν τό ντουφέκι. «Τοΰτο δέ ΐδόντες ήμεϊς—συνεχίζει 6 Φωτάκος—έξεροχοκκινήσαμεν άπό τήν έντροπήνμας,χαί παρευθύς έβγήχαμεν άπό τό μέρος τής Κισσωτής νά ύπάγωμεν εις τόν πό­ λεμον» *, πού μέ τήν Ιφοδο τοΰ τούρκικου ταχτιχοΰ είχε πιά γενικευτεί καί βάσταξε 13 ώρες *. Τά ταμπούρια Απ’ δλες τις μεριές χτυπούσαν δπως καί τό κανόνι Απ’ τήν ’ Ανάληψη xi’ ot καλό­ γεροι Απ’ τό «Παληάμπελο» πολέμαγαν μέ πείσμα. Ό Ν. Πετιμεζάς, μέ τό Κ. Μελιό, τό Σαρδελιάνο χαί τό Φωτάχο, ήθελαν νά πολεμήσουν τό Νενέκο χαί τούς Τούρκους πού έφερναν σάν ζώα τού; Διαχοφτΐτες, Αλλά τούς ήταν δύσκολο γιατί δ τόπος ήταν Απόκρημνος, δλο ρέματα χαί «γκρεμίλες» κι’ ot προσχυνημένοι πού είχαν τοποθετεθεΐ άπό τή νύχτα χάτου Απ’ τόν «Ψηλό Σταυρό», γνωρίζοντας χαλά τόν τόπο, τούς χτύπαγαν Αλύπητα, δίνοντας σοβαρήν ένίσχυση στους Τούρχους χαί δέν τούς Αφιναν χαθόθου νά προχωρήσουν. Τότε τραυματίστηκε χι* ό χαπετάν 1 Φωτάχ, Β' 480 χ. «ξ. 2. Φωταχ., Β' 4S4 χ. έξ. Γ. ΠαπανΙφέου, «Καλαβο· ίχετηρΐς», σ. 817 έξ. Κ. Καλαντζή, «Πβχιμ*ζά8βς·, ο. 141 χ. ίξ. 8. Φρανχζή, Β' 492.

— 25 — Α. Σαρδελιάνος καί κατρακύλησε στις χαράδρες. *0 Ν. Πετιμεζάς μέ τό Κ. Μέλιο xni Φωτάκο, πού τούς καθήλωσαν of προσχυνημένοι χαΐ βρέθηκαν σ’ Αδιέξοδο, σκέφτηκαν ν’ Ανεβάσουν στρατιώτες πάνω στά Ελατά, νά αίφνιδιάσουν χαΐ διώξουν τούς προσκυνημένους. Οί Ντρέδες,τοΰ Κ. Μέλιου φάνηκαν πρόθυμοι γιά τό έπικίντυνο αύτό έργο χι’ οί άλλοι άπό κάτου άναψαν φωτιές χι’ οί καπνοί Εκρυβαν τούς Ντρέδες," πού αθέατοι άρχι­ σαν νά τουφεχίζουν τούς προσκυνημένους χαΐ τού; Τούρκους πού ήσαν στήν κορυφή. Κατά τις 12 ξεχύθηκε τό Τούρκικο Ιππικό (500 χαβαλλαραϊοι) νά πιάσει τήν Πανηγυρίστρα χαΐ τό Μετόχι, άλλα ή φρουρά τούς περίμενε xni τό χανόνι άπό τά Διαβατέίκα δούλεψε χαλά. Ό Ίμπραΐμ προσπάθαγε νά φιλοτι­ μήσει τούς Άραπάδες πού πολέμαγαν στόν «Ψηλό Σταυρό» χαΐ στό Πετροϋχι, άλλα οί Ντρέδες Ετρεψαν σέ φυγή τέλος τούς προσκυνημένους xi’ ot Έλληνες βελτίωσαν πολύ τις θέσεις τους, Εφτασαν στήν κορυφή χι* Εδιωξαν τούς Τούρκους πού ήταν Ιχεϊ (πού Εφυγαν άπό τό διάσελο τοΰ Σούβαρδου γιά τά Καλάβρυτα), τούς άνάγκασαν.ν’άφίσουν πολλούς αΙχμάλωτου; χι’ δλα σχεδόν τά ζώα- Επιασαν νέα δχυρά κι* Ιχτΰπαγαν άπό πίσω τώρα τούς Άραπάδες. Οί καβαλλαραΐοι πανικόβλητοι, δεχατισμένοι άπ’ τις κανονιές φεύγουν χι* άρχίζει γενιχή πια δπιστοχώρηση τοΰ πο­ λυάριθμου στρατοί τοΰ Ίμπραΐμ. 6 5 0 1 ήταν οί σκοτωμένοι Τούρκοι, πού τούς πιο πολλούς σκότωσαν οί καλόγεροι, κι’ οί άλλοι, πού λαβωμένοι χρύφτηχαν σέ σπηλιές χαΐ σέ χαράδρες, πέθαιναν χαΐ τού; εδρισχαν άργότερ’ άπ’ τή βρώμα τους. Ά π ό τούς Έλληνες λαβώθηκαν μόνον 10, μά είχαν χαΐ δυο πολύ σοβαρές άπώλειες γιατί πέθαναν οί γενναίοι χαπετάνιοι: δ Α. Σαρδελιάνο; άπ’ τό τραύμα του χι* δ Κ. Μέλιος άπ* δρρώστεια, πού οί καλόγεροι χι’ οί συντρόφοι τους θρήνησαν πικρά χαί κήδεψαν μέ τις μεγάλες τιμές πού τούς ταίριαζαν *. 1. Ένας Άγγλος Εμαθε άπό τόν Ίμπραΐμ ίιι ήσαν 660 οί σχοτω. μένοι ΤοΟρχοι. Φρα* Αϊ,Β', 498. 2. Ό Α. Σαρδελιάνος τραυματίστηκα σιήν κοιλιά χαΐ κατά τή γνώμη τοΰ Φωτάχου άπό Γάλλον Αξιωματικό τοΟ Ίμπραΐμ, πού,, κρυμένος πίσω άπό Ενα χοντρό Ελαιο, Εβγαινε 'καί πυροβολούσε, μά δέν μποροΟσαν νά χοίι πάρουν τή θέση, καί μαζί μέ τούς άλλους

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ' Ο ΙΜΤΤΡΑΤΜ ΣΤΗΝ ΑΡΚΑΔΙΑ Ό Ίμπραΐμ μετά τήν Αποτυχία τού, παράτησε δριστικά τό Μ. Σπήλαιο χι’ έγΰρισε στΰ Καλάβρυτα, δπου Εμεινεν Αρκετές ήμέρες. Έστειλ’ άποσπάσματα μέ Αταχτους στα γύρω χωριά κι’ Εκαμαν φοβερές καταστροφές. "Εκαιγαν τά χωριά, Ερήμωναν τόν τόπο, Επερναν τά ζώα κι’ αιχμαλώτιζαν τούς Ανθρώπους. Κι* δ ίδιος μέ τόν ταχτικό του στρατό τράβηξε γιά τήν Τριπολιτσα. Φτάνοντας στις Κατσάνες τής Κλειτορίας, βρήκε στό δρόμο κρεμασμένον ίνσ κατάσκοπο Έλληνα, που στό στήθος του επάνω ήταν μέ μεγάλα γράμματα τό παρακάτω Εγγραφο, μέ τήν Από­ φαση πού Εβγαλε τό πολεμικό 'δικαστήριο πού σύστησε ό Κο­ λοκοτρώνης : «Τέτοιον καταφρονημένον θάνατον θά Εχονν άπό τούς "Ελ­ ληνας δσοι Επροσκύνησαν εις τόν Ίμπραχ(μην καί δέν μετανοή­ σουν νά κινηθούν κατ’ αύτοΰ Ανδρες τε.καΐ γυναίκες. Τοιοΰτον θάνατον θά λάβουν κα'ι δσοι Εχουν αύτό τό Ατιμον φρόνημα και δέν τό Αποβάλλουν. Άχόμη καί δσοι Ελεύθεροι Έλληνες Ιερείς τε και λαϊκοί δέν πιάσουν τά δπλα είς τοιαυτην χρίσιμον περίστασιν χαΐ δέν τρέξουν Εναντίον τοΰ Εχθροΰ μέ προθυμίαν. Τούρκου; Ανάγκασε τό Φωτάχο, τδν Κ. Μέλιο καί τό Ν. Πετιμεζβ νά πισαιγυρίσονν χαΐ νά χρυφτοΟν πίσω άπό μεγάλες πέτρες πού βρίσκον­ ταν έχεΓ δ τόπος ήταν Απόκρημνοι κι’ δ τραυματισμένος Σαρδελιάνος χατραχύλησε. Σέ λίγο όμως χατάπληχτοι τόν είδαν ot συντράφοι του, πού τόν νόμιζαν πεθαμένο χαί ότι τόν είχαν πάρει ot Τούρκοι, ν’ Ανεβαίνει χι’ άμίαως τόν έστειλαν στό μοναστήρι, δπου παρ' δλες τΙς φροντίδες πέθανε xul ή κηδεία του έγινε μέ μεγάλες τιμές. Κι’ δ Αλλος ήρωϊκός καπετάνιος Κ. Μέλιος, μετά τή μάχη άρρωστησε χαΐ μ’ δλες τΙς σνγχινητιχές προσπάθειες χαΐ φροντίβες πού Εδει­ ξαν ot καλόγεροι νά τόν Αναχουφίοουν χαΐ γιατρέψουν δέν μπόρεσε νά σωθεί. Τδν Εθαψαν Απαρηγόρητοι χαϊ τήν χηβεία του παρα­ κολούθησαν δλοι ot χαπεταναΐςι, ot στρατιώτες χαΐ ot καλόγεροι. Φωτάχον, «‘Απομνημονεύματα», Β’ 488 χ. έ|. Φραντζή, «’Επιτομή Ίστορ. ’Επαναοτ.», Β' 499. ΟΙχον., «Ίστορ. ΈΧλ. Παλ.», 747. Κ. Καλατζή, «Πετιμεζάβες», 141 -149. Σπηλιαβ., «’ Απομνημονεύματα», Γ' 866 χ. έ ΐ

-

27 -

Ό παρών Γιάννης άπό Μποΰμπουχα ήτο σταλμένος άπό τόν Ίμπραχίμην τσιασίτης (κατάσκοπος) καί έπιάσθη καϊ λαμβά­ νει τόν θάνατον δι’ Αγχόνης» Τήν 21 Ιουνίου 1827 Έ κ τοΰ κατά Φενεόν Γενικοΰ Στρατηγείου 6 Γενικός ’ Αρχηγός τής ΙΙελοΛοννήσου Θ. Κολοκοτρώνης *0 ΊμπραΐμΕδωσ’ έντολή, τόν ξεκρέμασαν καί τόν Ιθαψαν καί πιάνοντας τά γένεια του, Αγρίεψε κι’ έφοβέριζε, «θα δείξω έγώ πόλεμο τοΰ Κολοκοτρώνη» Κι’ δταν εμαθε Από προσκυ­ νημένους Λιβαρτζινούς δτι ot Καρυτινοΐ μπαίνοντας στό Λιβάρτζι έματαίωναν δ,τι μέ τόσο κόπο κατόρθωνε (δηλ. τό προσκύνημα), Αφρισε Απ’ τό θυμό του κι’ Αποφάσισε νά μπει στήν Καρΰταινα νά τήν καταστρέψει καί ν’ Αναγκάσει τους Καρυτινοΰς πού δέν δέχονταν «τ ά άμ ν η σ τή ρια»' νά σκορπιστούν έδώ κι’ 1. Σπηλιά#., Γ’ 864. Φωταχ., Β' 486. Οίκον., 766. 2. Κολοχοτρ., «Διηγησ.», σ. 76,79. 8. Τά «άμνηστήρια» πού άναφέρει 6 Τρικούπης (Δ' 126) δτι 8έν δέχτηκαν οί Άρχαβινοί είναι ή κολακευτική πρόσκληση πού τούς ΐχανε ό Ίμπραΐμ άπό τόν ’Απρίλη τοΰ 1627 νά πάνε νά προσκυνήσουν. Τήν προκήρυξή του είδε ό Φραντζής στά χέρια τοΟ δπλαρχηγοβ τής Τριψυλλίας Μήτρου Άναστασόπουλου. <Ό τής Αίγυπτου υΙός τοΰ Γαληνοτάτου Μεχμέτ Άλή Παοα, Κυρι­ άρχου πόση; τής Αίγυπτου, ’Αρχιστράτηγος παρά τής Υψηλής Πόρτας, ιού μόνου έπιγείου Βασιλέως Σουλτάν Μαχμοϋτ, βιωρισμένος είς τόν Μωρέα χαΐ τήν Κρήτην, πρός ύμας τούς κατοίκους τοΰ Καζά Άρχα81ας μεγάλους-χαΐ μικρούς : Μέ τό παρόν ΰψηλόν μπουγιουρντί μου σάς προσκαλώ νά γνωρίσετε τά άγαθά σας τά όποΐα σας περιμένουν άπό ήμας τούς (βίους χαΐ μή θελήσετε νά περιπατήτε μέ τήν Ιδίαν Απάτην τών κλεπτών χαΐ μεριχών παπάδων οΐ Αποίοι σάς έγέλασαν διά (δικήν τους χαλωσύνην. 'Ημείς εΐμεΟα υΙός έχείνου τοΟ μεγάλου χαΐ ένδόξου Βεζύρου πόσης Αίγυπτου τοΟ Μεχμέτ - Άλή καί σας παραγγέλομεν μέ τούς ήμετέρους ύιτό τήν σχέπην μας Μουσουλμάνους τσδτα σάς λέγομεν χαΐ μέ τό παρόν μας μπουγιουρντί. Σάς βεβαιώνομεν έν δνόματι τοΟ μεγάλου καί μόνου Θεοΰ νά σηκώσετε τό κεφάλι σας άπό κάδε σουμπεέ (υποψία) χαΐ θέλετε Ιδή Αληθινά χαΐ Απαρασάλευτα δσα σάς γράφομεν. ’Επειδή σάς άγαπώμεν ώς καλά παλληχάρια χαΐ πιστευμένα δποΰ είσθε καί έλάτε δσοι θέλετε νά όμιλήσωμεν χαΐ νά τά βάνωμεν

-

28 -

6χεΐ γιά να ύπερασπίζουν τις οΐχογέναές τους. Χώρισε τό στρα­ τό του σέ δυο σώματα, τό Ενα κι’ αυτός μαζί ήρθε στούς «Πολέμους», κοντά στό χωριό Καρνέσι, δπου βρήκεν Ισχυρή άντίσταση άπ’ τόν Γενναΐο καί τόν Πλαποΰτα, που ήταν πριν μέ 2000 στό Λιβάρτζι κι’ Εδιναν θάρρος στόν κόσμο κι* άμα Εμαθαν τά σχέδια τοΰ Ίμπραΐμ Ετρεξαν νά προκαταλα'βουν τή θέση έκείνη καί νά τόν πολεμήσουν.1 Ά π ό έκεϊ δ Ίμπραίμ, άφοΰ δ Γενναίος κι’ δ Πλαπούτας «δέν έπέμειναν είς πόλεμον έκ τοΰ συστάδην», Εφυγε γιά τόν κάμπο τής Καρύταινας. Τό άλλο σώμα, πού ήταν καί ισχυρότερο (8000 στρατός καί Ιππικό διαλεχτό), διάταξε νά μποΰν στά Λαγκάδια στήν Ά κ οβα καί Δημητσάνα, Ζυγοβίτσι" καί Στεμνίτσα, νά καίνε, νά λεηλατούν καί νά κατεβαίνουν κι’ αύτοί στόν κάμπο τής Καρύταινας. Πραγματικά λοιπόν άπό τό «Γεφυρι τής Κυράς» ήρθαν στήν Ά κ οβα καί τά Λαγκάδια πού ήταν χαϋμένα καί τ* άπόκαψαν, άλλα 6 Πλαπούτας κι’ δ Γενναίος τούς πήραν άπό κοντά. ’ Επειδή δμως οΐ Καρυτινοί Εφευγαν γιά νά Εξασφαλί­ σουν τις οίχογένειές τους κι’ δ στρατός λιγόστεψε, δ Πλαπούτας Επιασε τό δχυρό καί όρεινό Άρτοζϊνο πρός τά δυτικά, άπ’ δπου έπιτηροΰσε τήν Ά κ ο βα καί τή Λιοδώρα καί τήν πορεία τών Τούρκων. Ό Γενναίος μπήκε μέ 500 στή Δημητσάνα κι’ Εφτιαξε ταμπούρια νά πολεμήσει. Καί οί Τοΰρκοι ήρθαν στό δροπέδιο τής Δημητσάνας, πού ήταν νερά άφτονα καί βοσκή γιά τά ζώα τους, νά ξενυχτήσουν. Ό Γενναϊος μέ τούς Δημητσανϊτες βγήκαν άπό τό χωριό τή νύχτα κι’ Επιασαν τούς μεσημβρινούς λόφους πού ήταν κοντά ατόν κάμπο «κι* Ερριξαν μιά μπαταρία ντουφέ­ κια». Στούς άλλους λόφους γύρω στόν κάμπο ήσαν κάπου 300 άταχτοι "Ελληνες σκορπιστά, άλλοι κρυμένοι καί παρακολου­ θώντας τούς Τούρκους μήπως πάνε κατά τις σπηλιές πού είχαν σέ τάξιν». Μά οΐ ‘Αρχαδινοί, σάν «καλά παλληχάρια* πού τ* Αναγνώριζεν 6 Ίμπραΐμ, περιφρόνησή τήν πρόσκλησή του χαΐ 6έν τοΟ Εδωσαν καμιάν Απάντηση Ό Μ. ’Ανασχασόπουλος Εμψύχωσε καί σχή 8ιχή του ίχαρχία, πού ήταν στρατιωτικός Αρχηγός, χαΐ σ’ Αλλες τούς Ανθρώζους που Εμεναν στά βουνά, στίς πλαγιές χαΐ στις τρώγλες τής γής μέ τις οίχογένειές τους. Φραντζή, Β' 483. Σπ. Τρικ., Δ' 1^6. 1. ΟΙχον., 748 χαΐ Κολοχοτρ., «Διηγησ.», σ. 76, «Ν. Κοσμ.», χεΰχ. Γ

-

29 -

τις οίχογένειές τους, χι’ άλλο» κάνοντας «χωσιές» να κλέψουν τά ζώα που τούς είχαν παρμένα οΐ Τούρκοι καί μόλις δκουσαν τή «μπαταριά» τοΰ Γενναίου, άρχισαν γύρω κι’ άπ’ δλες τις με­ ριές νά πυροβολούν χι’ αύτοί. Ό ΙΙλαπούτας πυροβολούσε Αδιάκοπα άπ' τό δυτικό μέρος. Έ τσ ι οί Τούρκοι, χωρίς χανένα προμελετημένο σχέδιο, βρέ­ θηκαν τυχαία κυκλωμένοι, τρομοκρατ ήθηκαν άπό τούς νυχτε­ ρινού; πυροβολισμούς μέσα σέ τόπο'πού δέν ήξεραν κι’ Ιπειδή νόμιζαν διι κυκλώθηκαν άπό πολύ στραίό, δέν δοκίμασαν νά χτυπήσουν κι* αύτοί, άλλά μέ τις πρώτες ντουφεκιές πού Επε­ σαν τά μεσάνυχτ’ άπ' τϊς πλαγιές φοβισμένοι, μαζί μέ τά ζώα τους συγκεντρώθηκαν σιή μέση τοΰ κάμπου καί ξενύχτησαν στό πόδι. Πολύ πρωΐ, άντί νά χτυπήσουν τούς Έλληνες, fiv καί ήσαν τόσοι πολλοί, {προτίμησαν κι’ ϊφυγαν κατά τά Μαγούλιανα, μά δχι άνενόχλήτοι καί χωρίς άπώλειες, γιατί «ό πάσα Έλληνα; ίρριξε τή μπαταρία του, δπου κι* δν εύρέθη άγνάντια εις τούς Τούρκους» '. Ά π ό τά ντερβένια, τις σπηλιές, τά δρεινά μοναστήρια κι’ άλλους κρυψώνες ξεφύτρωναν σδν μανιτάρια', τούς χτυπούσαν άλύπητα άπό τά πλάγια καί τά νώτα, σχότωναν τούς καθυστερημένου; χι* άρπαζαν τά ζώα τους. Κι* δταν ίφτασαν στό διάσελο τής Άλωνίσταινας, ot Άλωνιστιώτες τούς πισωδρόμησαν χαί οί Τοΰρχοι τράβηξαν γιά τ’ Άρκουδόρεμα * 1. Κολοχοτρώνη, «Διήγησις», ο. 76. 2. «’Εχνροβόλονν ix τών πλαγίων χαί έχ ιών νώτων ϊνοπλοι έχ ίής γής ώς μύκητες άναβύοντες», Σπ. Τριχούπη, 126, τ. Δ'. Μενδέλσον, Α' 784. Φωτάχου Β' 486. Χέρτσμπεργχ, Γ' 187. Στό χωριό Μπεζενίχου δταν Ιφτοσαν of-ΤοΟρχοι, θέλησαν ν’ άνέβονν στό βράχο πού ήταν τό μοναστήρι τής Άγιας ’Ελεούσας νά τό λαφυραγωγήσουν. Άλλά οΐ Λειβαδιώτες, οΐ Μπεζενιχιώτες χι’ άλλοι πού ήταν κλεισμένοι έχε!, τοΐις χτύπησαν χαΐ 8έν μπόρεσαν νά πλησιάσουν. Φωτάκος Β' 436. 8. Καί παλαιότερα, στά 1896 γράφει 6 Ί. Φίϋζόπουλος στόν Άνδρ. Σαφάχα: «Ό Ίμπραήμης πρό δεκαπέντε ήμέρας ήλθεν εϊς Τριπολιτζάν χαΐ πάλιν έπέστρεψεν είς Νεόχαστρον* μάλιστα εϊς τήν έπιστροφήν τον τόν έχτύπησι χάποιος χαππάν Κορέλλης άπό Άρχουδόρεμμα. Τοϋ έφόνευσε πολλούς Άράπηδβς χαΐ το· έπήρεν χαΐ ύπέρ τά τριακόσια ζώα». Δημ. Λουχοπούλου, «Ό Ρουμελιώτης χαππάνος τοΟ 1821 ΆνδρΙισος Σοφάχας χαΐ τό ‘Αρχείο του», σ. 160.

- 30 καί τά Τρίκορφα χι’ άφοΰ δέν ηύραν τόν Ίμπραΐμ στήν Τρί­ πολη, ήρθαν στόν κάμπο τής Καρύταινας, άπ’ δπου (άφοΰ δέν κατόρθωσαν νά τήν υποτάξουν ή νά χαλάσουν τά χωρι4 της). Εφυγαν δλοι γιά τή Μεσσηνία. Ό Γενναίος τούς παρακολΛυθαγ’ άπό κοντά, Εφτασε στά Φρυτζκλοχάμαρα χι* Ενώθηκε μέ τό Νικήτα πού χι* αυτός στις 22 Ίούνη, Ενεδρεύοντας στά Ντερ· βένια'τοϋ Λιονταριού, χτύπησε τόν Ριάμπεη που, χατά διαταγή τοΰ Ίμπραΐμ, Εφερνε πολλά φορτία τρόφιμα νά Εφοδιάσει τήν Τρίπολη, δν χαΐ δέν χατάφερε τελικά νά τόν Εμποδίσει γιατί δέν είχε πολεμοφόδια. Κι’ Ετσι δχι μόνον δέν κατόρθωσε ό Ίμπραΐμ νά υποτάξει τήν Καρΰταινα, «άλλ’ άπεδιώχθη μέ μεγάλην ζημίαν καί Εντροπήν του—δπως Εγραφ’ δ Κολοκοτρώνης στις 2 ’ Ιού­ λη στή Βουλή άπό τα Ντουμενά— Λπαντήσας είς δλα τά μέρη τήν πλέον γενναίαν άνθίστασιν των Καρυτινών, ή τις έταπείνωοε τήν Επηρμένην 6
1. «Έλλην. ΰπομ.», σ. 499,603, ΙΗΜ, 603. 3. «Ό χρόνος ιδν χαιρίων έπιτνχι&ν χοΟ Ίμβραΐμ είχβ παρέλφει πλέον», Χέρτσμπεργκ, Γ' 186.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ' Ο ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗΣ ΣΤΑ ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ Ό Κολοχοκρώνης μετά τήν άναχώρηση τοΰ Ίμπραΐμ Εφτασε στά Καλάβρυτα. Δέν Εμεινε δμως έκεΐ πού ήταν σίγουρος χι’ Ασφαλισμένος, αλλά είχε τήν τόλμη ριψοκινδυνεύοντας νά τρα­ βήξει χατά τά προσχυνημένα μέρη χι* έγκαταστάθηκε στά Ντουμενά χι’ Αργότερα στήν Κυρίτσοβα. Έγραψε στά προσκυνημένα χωριά νά μεταμεληθρΰν και νά γυρίσουν στήν ’ Επανάσταση. ’ Επειδή δμως «δέν ήλλαξαν γνώμην» καί δέν τοΰ Εδιναν καμιάν άπάντηση Εστειλε τό Β. Πετιμεζά μέ 1500 Καλαβρυτινούς καί 300 ’ Αργίτες μέ τό Νέζο καί τό Δαγςέ, νά περάσουν στον Ά ί Βλάση, νά πάρουν τά προσκυνοχάρτια καί νά τοΰ στείλουν τούς προύχοντες νά τούς δώσει χαρτιά τοΰ Έ θνους, γιατί φοβόταν τις έπιβουλές τους. Καί τό Χρ. Σισίνη καί τούς Παραμερίσιους Καρντινούς νά πάνε κι’ αύτοί έχει γιατί είχαν συνέλευση ot Νεζερίτες προσκυνημένοι. Τό Μελετόπουλο καί τό Νοταρά νά περάσουν στήν Κουνινά καί τό Ν. Φραγκάκη νά πιάσει τούς Πετζάκους καί τό μοναστήρι Μακελαριάς. Δοκίμαζε μέ καλό τρόπο, μέ τήν «πειθώ», νά ξαναφέρει τούς προσκυνημένους στήν Επανάσταση, 4λλά χωρίς Αποτέλεσμα. Μά τό χειρότερο ήταν, πού δέν μπόραγε νά συστήσει στρατόπεδο. Γιατί στρατό πολύ δέν είχε, οΟτε τρόφιμα καί πολεμοφόδια. Στρατόπεδο λογί­ ζονταν, δπου ήταν αΰτός,γιατί δέν Εμενε ηάίηα στό ίδιο μέρος,άλλα μετακινιόταν δπου ήταν Ανάγκη ή άπό τόν έρχομό Τούρκων ή γιά νά συγχρατήσβι καί Εμψυχώσει τόν κόσμο, χι’ Ετσι τό στρατόπεδο «δέν σννίστατο είμή εις τό εύτελές γραφεΐον του χαΐ τούς όλίγους σωματοφύλακας καί Ακολούθους του» *, πού χι’ αύτούςτούς Εστελνε πότε έδώ καί πότε έκεΐ. Καί κοντά σ’ αΰτά, ή περίφημη ’Αντικυβερνητική ’ Επιτροπή—δπως είδαμε— τοΰ ήτταν στά φα­ νερά έχτριχή, δέν τόν Αναγνώριζε γι* άρχηγό, Δντιδροΰσε μέ κάθε τρόπο χι’ Υποστήριζε χι* ένίσχυε τούς φίλους χαΐ όμοϊδεάτες της κοτζαμπάσηδες. Μάταια δ Κολοχοτρώνης Ιστελνεν Απανωτές Αναφορές στήν X. ΟΙχον., 761. Kohomotq., «Διηγηβ.», 77. «Ύιιομνημ.» ΒΙΟ.

-

32 -

’ Αντικυβί ρνητικήν Επιτροπή, δπου μ’ Αληθινό σπαραγμό, έτόνιζε πόσο μεγάλος ήταν ό κίντυνος κι’έπιταχτική ή άνάγχη γιά τρό­ φιμα καί πολεμοφόδια: «Διαφόρους Αναφοράς μου διεύθυνα πρός τήν Αντικυβερνητικήν έπιτροπήν, παριστάνων τήν μεγίστην Ανάγκην τοΰ νά οίκονομηθώ δσον τάχος μέρος τροφών καί πολεμοφοδίων διά νά δυνηθώ νά κινήσω τούς Πελοποννησίους κατά τοΰ έχθροΰ, άλλ’ εΐσέτι άπάντηαιν δέν.Ιλαβα... i λαός μή βλέπων κανένα ΐδικόν μας κίνημα εύρίσκεται εις μεγάλην Απελπισίαν* ποτέ δέν εύρέθη είς τήν όποίαν εύρίσκεται σήμερον δβινήν πεβίστασιν ή Πελοπόννησος, χρειάζονται μέτρα πραγματικά διά νά ίνθουσιασθή δ λαός, και- τά μέτρα αύτά χωρίς τροφών καί πολεμοφοδίων είναι Αδύνατον νά παρθώσιν». Κι* Απογοητευμένος Από τήν Άντικυβερνητική Ε πι­ τροπή πού δέν τοΰ Ιδινε καμιάν Απάντηση, οΟτε τοΰ Εστελνε τρόφιμα, γράφει στόν πρόεδρο τής Βουλής «δτι ή έλλειψις τών μέσων μέ Αποκατασταίνει Ανίκανον δχι νά συστήσω στρατόπεδον> Αλλ* ούδέ νά κάμω τό παραμικρόν στρατιωτικόν βήμα... καί ή σωτηρία τοΰ λαου δέν έξαρτάται, είμή Από τήν σύστασιν αΰτοϋ τοΰ στρατοπέδου.. "Ο^εν σά; παρακαλώ νά γράψετε έντόνως πρός τήν Αντικυβερνητικήν έπιτροπήν νά μοΰ προμηθεύσχι δσον τάχιστα τοΰλάχιστον πολεμοφόδια. *Η Πελοπόννησος τρέχει τόν Εσχατον κίνδυνον καί καμμία πρόβλεψις Από κανέν μέρος διά τόν λαόν της δέν γίνεται». ’ Αλλά καί ατούς Ιδιου; τούς Βουλευτές τούς «Αντιπροσώπους τοΰ λαοϋ» Απευθύνεται: «Καί λέγων καί γράφων τόν προκείμενον δφευκτον δλεθρόν μας καί παρακαλών νά γίνχι προμήθεια τών Αναγκαίων τοΰ'πολέμου Απέκαμα, σωροί βέ βαια θά Εγειναν αί Αναφοραί μου είς τήν Κυβέρνησιν τοΰ Ιθνους, δλα καί ot λόγοι καί τά γράμματά μου καί αί παρακλήσεις μου ώς σήμερον δέν έκαμαν τό μικρόν Αποτέλεσμα, δέν μοΰ έμεινε πλέον τύπος διά νά χρωματίσω μέ αΰιόν τόν δλεθρόν μας ζωηρότερα' χάνεται ό λαός τόν όποιον παριστάνετε' ό λαός τοΰ δποίου τήν σωτηρίαν Ιπρε.τε νά ίχετε πρώτον ώς ουσιώδες Αντικείμενον, χάνεται Ατίμω; έπί τά έρείπια τής Ιλευθερίας του, δχι Από Αδυ­ ναμίαν του, ή άπό Ελλειψιν προθυμίας του' Αλλ’ δτι ή Κυβέρνησις τόν Ιξέλαβεν ώς πάρεργον τον χαμόν του... Κύριοι Αντιπρό­ σωποι τοΰ λαοΰ! διά τόν Θεόν, διά τήν Αγάπην τής πατρίδος,

- 33 λάβετε μέτρα σωστικά δι’αΰτήν xfiv τώρα έσχ^τως, δέν χρειά­ ζεται κατά τούτο, παρά ή θέλησίς σας' προβλέψατέ μας φουσέχια και τροφός... μήν Αμελείτε πάν δ,τι γνωρίζετε συντελεστιχόν, διότι ϋ ΰ δόσετε λόγον είς ιόν θεόν, χαΐ είς άδίχαστον Ιστο­ ρίαν, γράφω μέ πόνον τής ψυχής μου...» 1 1. Ό Κολοχοτρώνης &φοδ χαΐ τά γράμματά του στή «Σεβαστή Βουλή τοΰ Έθνους, τούς άντιπροσώπου; τοΰ λαού» 8tv έφεραν κανένα Αποτέλεσμα, γράφει στόν Έϋνάρ8ο, στόν 'Αμερικανό φιλέλληνα "Εβερετ, στήν «'Επιτροπή Ζακύνθου», στό Γενικό άρχιστράτηγο Τζώρτζ χαΐ γε­ μάτος Αηδία χαΐ άγανάχτηση ατόν «έπΐ τών Στρατιωτικών γραμματέα τής 'Επιχρατείας: «Καί τό λεοντάρι τό μεγαλείτερον θηρίον τής γής, χι}κείνο είς πέντε βραμιών φουσέχι βέν ήμπορεί ν’ άντισταθΰ, έτιμήθην παρά τοΰ 'Αρχιστρατήγου εις τήν Γεν. ’Αρχηγίαν τών Πελοποννησιαχών στρατευμάτων δχι βιά νά φάγω ή νά σκοτώσω μόνος μου τόν ίχθρόν, άλλά Βιά νά δβηγήσω κατ’ αΰτοΟ τά Πελοποννησιακά στρατεύματα' τά στρατεύματα αύτά συνίστανταί άπό Ανθρώπους χαΐ δχι άπό πέτρας, άλλά τί λέγω; χαΐ αί πέτραι αύταΐ υποτάσσονται είς τήν βύναμιν τοΟ μπαρουτιού' βύω τόρα περίπου μήνας βέν Επαυσα χαθημέραν ούβέ στιγ­ μήν νά έπιχαλούμαι τήν πρόνοιαν τής Κυβερνήσεως χαΐ1 εύθεΐαν χαΐ 8ιά τού 'Αρχιστρατήγου 8ιά τά 8ιά τήν έχστρατείαν μου άναπόφβυχτα τροφάς χαΐ πολεμοφόδια, άλλ’ δχι μόνον πρόβλκψιν χαμμίαν βέν Ιβον, άλλ’ ούτε Αποχρίσεως χΑν ήξιώθην βιά παρηγορίαν μου, χαΐ μέχρι μέν τίνος Ισως ή Κυβέρνησις έβικαιολογείτο, δτι αύτά δέν εΰρίσχονται, μ’ δλον δτι Αν ήθίλεν βϋρίσχοντο δλα' άλλά τόρα δτ* βεβαιοΟμαι, δτι ϊφθασαν χαΐ χροφαΐ χαΐ πολεμοφόδια σταλμένα άπό τούς φιλάνθρωπους φιλέλ­ ληνας τής Εύρώπης 8ιά τι 8έν στέλλα; μή τάχα νομίζει, δτι τρώγονται at πέτραι 8ιά νά ζήσουν συνερχόμενα τά στρατεύματα ; μή τάχα γνα>ο(ζιι, δτι δ Γενικός 'Αρχηγός ήμπορεί νά τά θρέψη μέ ΰπερφυσικήν τινα δύναμιν £στω' τήν τροφήν των ήμπορεί ίπωσούν νά προβλέψη άρπάζων τοΰ πτωχού πολίτου τά πρόβατα, τήν ζωοτροφίαν του, τό ψωμί του Αχό τό στόμα του, μπαρούτι δμως πόθεν νά τό άρπάση ; ή μήπως έχει τήν (πιτηδειότητα νά μεταβάλλη τό χώμα είς μπαρούτι; αύτά είναι άβύνατα κοντά είς τόν Κολοχοτρώνην Γ. Άρχ. άγνοούντα χαΐ χημίαν καί κάθ* Αλλην έπιστήμην, είς Αλλον βέν είναι παράξενον νά ήναι εύκολα». Καί άλλου: «Ά ν εΐξεύρετε χαμμιά μηχανή νάτρέφωνται μέ τόν άέρα τά στρατεύματα, σάς παρακαλώ νά μοΰ τήν στείλετε. "Αν εΐξεΰρετε δτι είναι χαμμιά μηχανή νά xavg τό χώμα μπαρούτι χαΐ ταΐς πέτραις μολύβι, στείλετέ μου τόν μηχανιχόν βιά νά τό χάμωμεν, έπειβή χαϊ άχόμη τέτοια έφεύρεσι βέν τήν {χαμαν ot Ανθρωποι, σάς λέγω στείλετέ μου δλα αύτά». ‘Αρχείον Δ. Ρώμα, Β", 488 χ. έξ. «Έλλην. Ύπομν.», 4ββ, 469, 471, 479, 478, 479,481,488,603, 609.636, 638. Κολοχοτρ., «Διηγησ.», 77. (Πάντα 8ιατηρούμε τήν δρθογραφία, πού Ιχουν τά κείμενα που πα­ ραθέτουμε).

-

34 -

"Ολες δμως αύτές οί γεμάτες άπόγνωση άναφορές του και οί διαμαρτυρίες στάθηκαν άνώφελες γιατί— δπως λέει δ ϊδιος— «οΡτε άπόκρισιν μοϋ Ιδωσαν, ούτε ζωοτροφίαις, οίΐτε πολεμοφό­ δια, ηΰτε χαρτί νά γράφω διαταγαϊς, οΰτε τουλάχιστον ίνα πα­ ρηγορητικό γράμμα δέν Εστειλαν είς ταϊς ίπαρχίαις».1 Καί δχι μόνο άγνόησαν τις άναφορές του καί δέν τοΰ Εστειλαν καμιάν ένίσχυση, άλλα ό πολιτικός Μέντοραςτής Άντικυβερνητικής Ε ­ πιτροπής, δ Α. Ζαίμης, ένεργώντας γιά λογαριασμό καί τών άλλων κοτζαμπάσηδων τής Άχαΐας πού ήθελαν ν’ άφαιρέσουν τήν άρχηγία τών δπλων άπ' τόν Κολοκοτρώνη καί ν’ άναλάΡουν αΰτοί, Ετρεχε κι’άντιενεργοΰσε στόν Πόρο καί στό Ναύ­ πλιο καί μαζί μέ τόν Άναστάση Λόντο, Εβαλαν τήν Άνιικυβερνήτική ’ Επιτροπή κι’ Εστειλε πρεσβεία στό Φενεό—δταν ήταν άκόμα δ Κολοκοτρώνης έκεϊ—νά Ερθει μέ τή δικαιολογία νά συνεννοηθοΰν.1 «Ή έλεεινώς κατακειμένη Κυβέρνησις— 1. Κολοχοτρ., «Διηγ.», σ. 78. 2. «01 όλιγαρχιχοΐ στέλλουν βΐς Φίνβόν ιόν Άν. Παπαγιαννήπουλον χαΐ Άν. Ζαφειρόπουλον εις Κολοχοτρώνην χαΐ χοΟ γράφουν νά iXfrfl et( "Αργος ώστε νά τόν υποχρεώσουν νά βιορισθώσι χαΐ αύιοΐ άρχηγοί νά στρατολογώσι έχ τών (παρχιών... χαΐ τούτου δοθέντος νά μεταχειρισθώσι χά δηλα δχι χατά τάς βιαταγάς τοΟ Αρχιστρατήγου άλλά πρός τό Ιβιον συμφέρον dv χαΐ μή σύμφωνον πρός τό γενιχόν. Άλλ’ ό Κολοκοτρώνης άρνβίται... ό Παπαγιαννόπουλος χαΐ 6 Ζαφβιρόπουλος άφοΟ έπέστρεφαν άπό Φενεόν έζήτησαν νά συνεδριάσω ή Βουλή χβχλβισμέναν τών Φυρών χαΐ ώμολόγησαν ότι Αν ό Κολοκοτρώνης 8έν ήφβλβ χινηθή χατά τών μερών έχβίνων, όλοι οΐ κάτοικοι τών μερών έχβίνων ήθελον προχωρήσει ύποτασσόμβνοι εις τήν Κορινθίαν χαΐ Αρ­ γολίδα και έρχόμενοι έχε! πρό πυλών Ναυπλίου έπί κεφαλής Ιχοντες τόν Ίμπραχήμ ήθελον συλλάβει χαΐ παραβώσει αύτοΐ οί Ιδιοι είς χεΐρας του τά μέλη τής Κυβερνήσεως. Πλήν τί βΰναται ή Βουλή πρός άνβρώπους πεπορωμένους τόν νοβν χαΐ τήν χαρδίαν άπό τά πάθη των;» Σπηλιάδ, Γ', 861. «Είς Ναύπλιον ίικκράτουν EpiSct tXceival», γράφει έπιγραμματιχά ό Παπαρρηγόπουλος χαΐ ό Γρίβας (πού τόν νποστήριζεν ό Άναστάσης Λόντος χαΐ σέ μυστική συνεδρίαση, άκόμα, χάλεσε τή Βουλή μέ τήν Άντικυβερνητική Επιτροπή γιά νά τοΟ «δ ο ^ ίλη ή δνναμις»), έξωΰήφηχε χι’ϊγινε τοπικός έμφύλιος πόλεμος πού στοίχισε τή ζωή 200 Ανθρώπων: «ΤοιοΟτα έν ΝαιπιλΙφ οστσνικό ίτιλοΟντο fipyia Cm1αύτΟν τών προυχόντων είς τοιαύτην τ/\ς πατρίδος κατάοταοιν·! ΟΙχον., 762 χ. έξ. Σπηλιαδ., Γ', 867. «Έλλην. Ύπομν.», 497.

-

85 —

—γράφει 6 μεγάλος Ιστορικός Γερβΐνος—προσεκάλεαε τόν Κολοκοτρώνη βίς Ά ργ ος. Έαν ΰπήκουεν εις τήν διαταγήν τού­ την Ισχυρίζεται δ Κολοκοτρώνης 1 ήθελε παραδοθή Απασα 4 χερσόνησος». · Καί πραγματικά, ποτέ Αλλοτε στήν Ελλάδα και σέ τέτοια κρίσιμη έποχή, δέ στάθηκε τόσο Ανίκανη Κυβέρνηση, δλο»ς διό­ λου κατώτερη τών περιστάσεων, δσο ή Άντικυβερνητική ’ Επι­ τροπή, που δρίστηκεν άπό τή Συνέλευση τής Τροιζήνας, σαν προ­ σωρινή Κυβέρνηση ώς δτου νά Ερθει δ Καποδίστριας. Καί ποτέ ίσως ή Αντίθεση τής πολιτικής όλιγαρχίας πρός τούς καπβταναίους και τά λαϊκά στοιχεία δέν Εφτασε σέ τέτοιο σημείο καί σ' έποχή κυριολεχτικά Απελπιστική, ώστε ν’Αποφασίσουν ot όλιγαρχικοΐ *νά μεταχειρισθώσι δλα τά μέσα fiv καί δέν τύχη νά είναι κατά πάντα συμφέροντα είς τό γενικόν διά νά διαφυλάξωσι τήν ύπόληψιν καί τήν υπεροχήν των... ένώ ot Πελοποννήσιοι Ιπασχον τά πάνδεινα» ·. Γιατί βέβαια, πίσω Από τήν Αδιαφορία καί τήν Αντίδραση τή^ Άντικυβερνητικής Επιτροπής κατά τού Κολοχοτρώνη βρί­ σκονταν ot φίλοι της-κοτζαμπάσηδες, που κατηύθυναν τά Ασή­ μαντα μέλη της και που αύτοί έφρόντισαν νά ίκλεγοΰν ώστε νά τους Εχουν τυφλά καί Αβουλα δργανά τους, δπως γράφα καί δ Χέρτσμπβργκ: <ή τάς πολιτικάς μερίδας διαφλέγουσα ζηλοτυπία, έποίησεν ώστε ή σπουδαία αΰτη Αρχή νά καταληφ Ofi ύπό τριών Ανικάνων καί Ασημων Ανδρών, τοΰ νεαροΰ καί ώραίου, Αλλ’ Απαιδεύιου υίοϋ τοΰ Πετρόμπεη, Γεωργίου Μαυρομιχάλη, τοΰ Ψαριανοΰ Μακρή Μιλαΐτου, Ανθρώπου κακίστης ύπολήψεως καί τίνος Γιαννούλη Νάκου, θεώρουμένου ώς τής .μεγίστης καθ' &(ασαν τήν Λεβάδειαν μωρΰς κεφαλής» *. 1. «Ά ν τούς ήχουα xai έπήγαινα βίς τό Άργος, ή ΠατρΙς έχάνβτο, διατί αΐ πιριβοόηραις ίπβρχίαις ήθβλαν προοχννήοη άχούοντας δτι 6 Κολοκοτρώνης πόα χατά τό Άργος». Κολοχοτρ. «Διηγήσ.», 77. 2. Γ(«ρ., Β', 8G0. 8. Σπηλιά»., Γ , 821. ΟΙχον., 777. 4. Γιά τό βιοςιβμό τοΟ Νήχοιι άγανάχτησ* χοΐ ό Γ. Καραΐοχάχης, δπως φαίνεται άπό γράμμα του στόν Κολοχ. «'Ελλην. Ύπομν.», 409. •Ό Α. Μαυρομιχάλης βίς Άνηκνβερνηηχήν Επιτροπήν Αντιχρο-

Καί είναι αΰτονόητο, μέ τέτοια κατάσταση χαί Αντίδραση, πόσο δύσκολο γίνονταν τό Εργο τοΰ Κολοχοτρώνη καί. πόση θέ­ ληση, υπομονή κι’ αυτοθυσία χρειάζονταν να διαθέτει, πού εΰτυχώς γιά τήν ’ Ελλάδα διέθετε ό «δ ο κ ν ο ς» γέρος, καί μέσα σ’ δλην αύτή τήν άθλιότητα παράμενε άκλόνητος στή θέσή του. ’ Αηδιασμένος δμως άπό τήν Κυβέρνηση καί τή Βουλή παύει πλέον νά τούς γράφει κι’ Απευθύνεται στήν «Επιτροπή Ζα­ κύνθου», στούς φιλέλληνας, στόν Έϋνάρδο, τόν ’ Αμερικανό Έ βερετ καί στό Γενικό ’ Αρχιστράτηγο Τζώρτζ, πού καί αύτός άγαναχτισμένος καί στερημένος άπό τρόφιμα καί πολεμοφόδια, τοΰ ΰπόσχεται, παρ’ δλ’ αυτά, κάθε δυνατήν «βοήθειαν, δν καί δέν εΰρισκε άπό την Κυβέρνησιν καμμίαν συνεργείαν» ι.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ' ΟΙ ΚΟΤΖΑΜΠΑΣΗΔΕΣ Τέλος, τόν Ιούλη ίφτασαν στά Καλαβρυτοχώρια καί ot κοτζαμπάσηδες ’ Αχοίας, ό Μπενιζέλος -Ρ οϋφ ος, δ Άντρέας Λόντος κι’ δ Σωτήρης Θεοχαρόπουλος, κι’ άπό τούς Λαπαναγούς Εγραφαν στόν Κολοχοτρώνη τά παράπονά τους, δτι «τούς στρατιώτας τών ίπαρχιών των διευθύνουν άλλοι και αύτοί Ακολουθούν άνευ ρυθμών χαΐ διαταγών καί μή δυνάμενοι νά σωπβύβι τήν όλιγαρχίαν χαΐ τούς μβτ* αύτοΟ ήνωμένους άριστοχράτας, μί&· ών ήσαν ήνωμένοι χαΐ . d οΐχοκυραίοι τών Ναυτικών νήσων». Οίκον., 777. «Ή ’Α,ντιχυββρνητίχή ‘Επιτροπή συνομωχεί μέ τόν Π. Μαυνομιχάλην χαΐ όλιγορχιχοΰς έναντίον τοΟ Κολοχοτρώνη χαΐ μέ τόν Γρί­ βαν έπιβουλεύονται καί αύχήν τήν ζωήν καί αύτοΟ καί τούς πιρΐ αύτόν». Σπηλιαί. Γ", 838. 1. «Ή Άντικυββρνητιχή ’Επιτροπή άντβνβργίΐ κατά τού ’Αρχιστρα­ τήγου Τζώρτζ, ώς συμηράττονιος μέ τόν Κολοχοτρώνην χαΐ άν ή&ΰνατο ήft*λ* τούς παύση άμφοτέρους τής ύπηρβσίας χάριν τών όλιγαρχιχών, οΐ όποίοι Μλουσι νά βιορισΟώσι πολβμιχοΐ άρχηγοί χαΐ βέν διορίζονται και βέλουσι βιά τοΟτο νά μιχθβ χάλλιον ή γή μέ τό πΐρ ή νά έλβυθβρωθΑ ή Πελοπόννησος ύπό χοΟ Κολοχοτρώνη καί τών περί αύτόν και τών άλλων πολβμιχών Πίλοποννησίων». Σπηλιαβ., Γ\424. Άρχ. Δ. Ρώμα, Β', 488. «Έλλην. Ύπομν.», 618, 636, 638, 641, 644.

-

37 -

δουλεύσωσι οΰτω διαμαρτύρονται χαΐ άποσύρονται Εκαστος βίς τά Ιδια» Στό Μ. Σπήλαιο συναντήθηχαν μέ τόν Κολοχοτρώνη, Εγινβ συμβούλιο χαΐ, δπως διηγιέτάι ό ίδιος, τους είπε : «'Αϊτεστε νά πάμε κατά τά προσκυνημένα χωριά καί νά τραβήξωμεν χατά τήν ΙΙάτρα. Αύτοί μοΰ Ελεγαν: «τράβα Εμπρός, χαί αΟριον Ερχόμεθα», χαί Εμειναν Εως 400 είς τό μοναστήρι. Έ γώ Επήρα τούς Εδικούς μου χαί δ Γχολφΐνος Πετμεζάς 400 χαί έκήγαμε είς τοΰ; Πετζάκους χαί Εζητοΰσα τά προσχυνοχάρτια. Τού; Εγραψα είς τό Μ. Σπήλαιον νά Ελθουν χαί μοΰ Ελεγαν σήμερον, αΰριον χαί άκόμα δέν ήταν φερμένοι» *. Καί είχαν δίκηο νά μή θέλουν νά πάνε έχει, γιατί ή παραμονή στά προσχυνημένα χωριά χαί Ιδιαίτερα στούς Πετζάχους, ήταν κάρα πολύ Επικίντυνη. Ό τόπος ήταν γεμάτος προσκυνημένους προδότες, πού παραμόνευαν, χατασχόπευαν χαί πηγαινοερχόντουσαν στήν Πάτρα, φέρνοντας πολύτιμες πληροφορίες βτούς Τούρκους. Κι* Εχτός άπό κείνους πού ήταν φανερά προσχυνημένοι, ήταν κι* άλλοι μυστικοί χι" αύτοί ήταν ot πιό έπικίντυνοι, γιατί τούς γνωστούς ήταν εΟχολο νά τούς παρακολουθούν, Ενώ ot άγνωστοι κυκλοφορούσαν χωρίς κανείς νά τούς υποψιά­ ζεται κι* Εκαναν σιγουρότερα τή δουλειά τους. Κι* δταν δ Κο­ λοκοτρώνης ήταν άκόμα στήν Κορινθία ναι πριν φτύσει στό Φενεό, Επιβουλεύτηκαν τή ζωή τών Πετιμεζαίων. *0 Ίμπραΐμ Εστειλε κατάσκοπους νά τούς σκοτώσουν ή νά τούς πιάσουν ζωντανούς. Καί κάποιος προσχυνημένος τούς Εγραψε άπό τις Λαπάταις δτι δ Ίμπραΐμ πάει στήν ’Ηλεία, τόν καιρό πού Ερχό­ ταν στά Καλάβρυτα '. Κι* δπως είδαμε, στό Μ. Σπήλαιο μπαινόβγαιναν σωρό άπό δαύτους. Κι* ot καλόγεροι είχαν πιάσει πολλούς κι* δταν Εστει­ λαν Ινα καί τόν κρέμασε δ Κολοκοτρώνης, δέν ξανάσταλαν άλ­ λους, γιά νά μήν είναι υπεύθυνοι γιά τό θάνατό τους. 'Αλλά τόσο είχαν άποθρασυνθβΐ πού χαί τόν ίδιο τόν Κο­ λοχοτρώνη ήθελαν νά προδώσουν χι* είχαν δοσμένη υπόσχεση 1. «'Ελλην. Ύπομν.», σ. 607. 2. Κολοχ., «Διηγησ.», σ. 77. Otxov., 768. 8. «’ Επήγιιν μίαν νύχτα χαΐ έπρόβωοαν τόν Βαο. Πίτιμίζά χαΐ μόλις ίγλύτωοβν». Κολοκ , «Διηγηο.», α. 74, Ν.Κ., τ. Γ', Σπηλιά#., Γ', 868.

— 38 ((τούς Τούρκους να τόν παραδώσουν ζωντανό. Γι’ αύτό δ άγρυ­ πνος Β. Πετιμεζάς, πού ήταν παθός δ ίδιος, μήν Εχοντας Εμπιστοσύνη δτι τό γράμμα του θά Εφτανε χωρίς νά γίνει γνοκττό στούς κατάσκοπους, τοΰ Εστειλε είδικά γι* αύτό τόν καπετάν. Σταύρο Σαρδελιάνο νά τόν κατατοπίσει πόσο έπικίντυνή ήταν ή κατάσταση στά προσκυνημένα χωριά πού βρίσκον­ ταν άνάμεσά τους καί τού σύσταινε νά Εχει τά μάτια του τέσσαρα, καί ξεχωριστά σ* δσους τόν περιποιόνταν : «δμως νά ΐδης φίλοι, δπου σού λέγουν κολακείας Εχουν φρονήματα κακά... καί μέ ύπόσχεσιν νά σέ παραδώσουν». Καί τούκανε τή σύσταση νά πάρει τά μέτρα του «διατί ή έμπιοτοσύνη Ελειψε (καί έγώ έδώ πού είμαι Εχω υποψίαν), άλλα μάς λέγουν καί άλλα φρονούν... δέν ήξεύρομεν ποιοι είναι οί Έλληνοφρονούντες καί ποιοι ot Τβυρκοφρονοΰντες καί Εχε τόν νούν σου νά μήν πάθωμεν καμμίαν... βίασε δλα τά άρματα, δόσε τζβκοϋρι και φωτιά» '. *0 Κολοκοτρώνης δταν Βφτασε στή σφηκοφωληά τών προσκυνημένων, τούς Πετζάκους', Εγραψε στούς «πρωταιτίους. τών μετά τού Ίμβραΐμ διαπραγματεύσεων», πού ήσαν οί πρόκριτοι, καί σ’ δλα τά χωριά νά Ερθουν κοντά του άφοβα, τούς Ιγγυήθηκε κάθε προσωπική καί χτηματική Ασφάλεια, Αν μεταμεληθούν καί στραφούν κατά τών Τούρκων κι* Ιδωσε διαταγή στούς δπλαρχηγούς του νά περνάν έπιδειχτικά μέσ* άπ* τά προσκυ­ νημένα χωριά, χωρίς νά κακομεταχειρίζουνται τούς προσκυνημένους, 4λλά νά τούς φέρνουν Γαι μέ Επιείκεια καί συμπάθεια, νά τούς Υπενθυμίζουν τά καθήκοντα στήν πατρίδα καί τή θρη­ σκεία τους, νά τούς διευκολύνουν δν ήθελαν νά μεταμεληθούν. Νά μιλάν Απειλητικά γιά τό μέλλον, μόνον γιά δσους θά Εμεναν Αμετανόητοι, νά μή μπαίνουν στά σπίτια τους, Αλλά νά στρα­ τοπεδεύουν καί διανυχτερεύουν Εξω καί ψηλότερ’ άπ* τά χωριά, σ’ δχυρότερο μέρος καινά είναι προσεχτικοί σ’ ένδεχόμενες Επιβου­ λές τών ύποταγμένων. ’Αλλά Ενώ δλόι τοΰ Ελεγαν δτι μεταμελήθηκαν καί δτι θά πάνε κοντά τον, ot Νεζερίτες προσκύνημένοι Εφεραν άπό τήν Πάτρα τόν Ντελή.- Άχμέτ. καί τό Νενέκο 1. .Έλλην. Ύπομν.», 60S, 608. 2. Σπηλιά»; Γ , 468 καί «Έλλην. Ύπομν.», ο. 606 (ini xb γΘαμμα τού Βασ. 'Πετιμεζβ <τχόν Κολοχοτρώνη)

-

3d —

στίς Ααπάταις νά λεηλατήσουν καί τρομοκρατήσουν «τά δχροσκύνητα μέρη»1. Ό Κολοχοτρώνης σάν to Εμαθε κάλεσε τό Β. Ροΰφο, τόν Α . Λόντο καί τούς άλλους νά Ερθουν άπό τό Μ. Σπήλαιο νά βοηθήσουν και ειδοποίησε καί τό Β. Πετιμεζά στόν 'Α ϊ - Βλάση γιά τόν έρχομό των Τούρκων. Μά έχτός άπό τούς Νεζερίτες καί ot «πφόκοιτοι» ΙΙετζακίιες δέν ήθελαν τό στρατό τοΰ Κολοκοτρώνη κι’ Εφυγαν φοβερίζοντας δτι πάνε μέ τους Τούρκους. Ό Κολοκοτρώνη; Εδωσε διαταγή καί τούς Επιασαν καί τούς Εστειλαν στό φρούριο τής Καρύταινας. Κι Ένας καπε­ τάνιος προσκυνημένος Εφυγε κρυφά άπό τούς Πετζάκους κι’ έπήγε στίς Λαπάταις, στό Ντελή - ’Αχμέτ, τήν πληροφορία, δτι δ Κολοκοτρώνης ήταν έκεΐ μόνον μέ 400, κι* άλλη δύναμη κοντά δέν ήταν νά τόν βοηθήσει καί.νά πάνε νά τόν χτυπήσουν. *0 Ντελή - Ά χμέτ κάλεσε σέ συμβούλιο τούς δπλαρχηγούς του καί τούς είπε τά καθέκαστα. Μά δ Σταμάτης Μποντιώτης άρνήθηκε λέγοντας: « ’ Εμείς Ινα Γκιαούρ- πασσά Εχομε, δέν πάμε νά τόν χαλάσομε καί αΰτόν» — «Καί ποΰ θέλετε νά πάμε λοιπόν νά βαρέσωμε ;» τοΰ είπε δ Πασάς γελώντας. — «Νά πάμε νά χτυπήσωμεν τόν Πετιμεζάν ποΰ εύρίσκεται είς τόν Ά γ ιο Βλάση με 2000», άποκρίθηκεν δ Μποντιώτης*. Κι* Απο­ φάσισαν νά πάνε στόν Ά ΐ-Β λά σ η άπάνω στόν Πετιμεζά. ’ Αλλά καί δυό Αδέρφια προσκυνημένα «άπό τάς καρδίας τών δποίων δέν Ιξέλιπεν δ πατριωτισμός», Εφυγαν άπό τούς Τούρ­ κους κι* είδοποίησαν τόν Κολοκοτρώνη: «Θά Ελθουν ίπάνω σου». *0 Κολοκοτρώνης, χωρίς νά είπεΐ σέ κανένα τίποτα, άφισε τό σημαιοφόρο του Καραχάλιο καί τό Γκολφΐνο Πετιμεζά με τό στρατό στους Πετζάκους, πού ήταν τόπος καλός γιά άμυνα, κι* δ Ιδιος μέ 10 σωματοφύλακες βγήκε άπό τό χωριό, άνέβηκε ψηλότερα στό καταράχι κι’δλη τήν νύχτα καιροφυλαχτοϋσε μή­ πως Ελθουν ot Τούρκοι καί τόν κυκλώσουν*. Μά ot Τούρκοι ξημερώθηκαν στόν *Αϊ - Βλάση ( 4 ’ Ιούλη) ϊπου τούς δδήγη1. «Έλλην. Ύπομν.», β. 606. 2. Φωταχ., Β', « 0 . Κολοχ., «Διηγησ.», ο. 78, Ν. Κ., τ. Γ'. 8. «Ό Κολοκοτρώνης ίσννή£Κξε, δταν ΰπήρχεν υποψία τις κατ' αύτοΟ νά ίιανυκτεςεύη είς τόπον τινο έπιτήδβιον, άγνωστον καί «Ις ούτούς τούς ΙΛιχούς του». ΟΙχον., 761.

-

40 -

σαν ot Νεζερίτες προσκυνημένοι, που ένώθηκαν μάλιστα μαζί τους νά πολεμήσουν δπως κι’έπολέμησαν «πεισματικώς» Καί οΐ Πετζαχίτες Ακόμα (παρ’ δλο που έχει βρίσκονταν ό Κολοκο­ τρώνης) χαΐ τά γειτονικά χωριά Εστειλαν κρυφά βοήθεια στους Τούρκους Ανάλογη μέ τή δύναμή του τό χαθένα \ Ό Βασ. Πετιμεζάς, Ανάμεσα σέ τόσους έ^ρούς χαΐ γιατί οί περσότεροι στρατιώτες του ήταν προσκυνημένοι Λιβαρτζινοί χαΐ τοΰ Εφυγαν καί γιατί ήταν «πάντάπασιν ανεφοδιασμοί άπό τροφάς καί χυριώτερον άπό πολεμοφόδια, Αποτραβήχτηκεν άφοΰ Εγινεν δλίγος Ακροβολισμός», μέ λίγα θύματα. Καί μόνον οί ’ Αρ­ γίτες τοΰ Νέγρη χαί τοΰ Δαγρέ στάθηκαν, καί άφοΰ μέ δυσκο­ λία ξέμπλεξαν πολεμώντας τούς Τούρκους, Εφυγαν καί αύτοί γιά τό Ά ρ γ ο ς δργισμένοι, και άφοΰ λογόφεραν μέ τούς Καλαβρυτι­ νούς καπεταναίους πού τούς παράτησαν χωρίς νά πολεμήσουν, μή παραλείποντας γιά έκδίχηση νά λαφυραγωγήσουν τό Λεχούρι και τό Σοπωτό *. Τέλος πάντων, «άφοΰ έτελείωσβ τό πανηγύρι» κι’ δ ΝτελήΆχμέτ Εφυγ* άπό τόν Ά ϊ - Βλάση (δπου Εγκαταστάθηκε πάλιν δ Β. Πετιμεζάς), ήρθαν δ Β. Ροΰφος, δ Λόντος κι* οί Αλλοι: «’ Εδώ νά καθήσουμε, Γέροντα», τοΰ είπεν δ Λόντος*. ’Αλλά δ Κολοκοτρώνης είχε χάσει κάθε έμπιστοσύνη. Δέν τόν χωρούσε δ τόπος. Βρίσκονταν σάν σέ έχίριχό Εδαφος. Ό λος δ τόπος είχε γεμίσει προσκυνημένους καί κατάσκοπους. Καί δέν ήξερε πόσοι καί ποιοι ήταν Από δαύτους καί πόσοι δέν ήταν. Οί (χβροί, δικοί καί ξένοι, φανεροί κι’ Αγνωστοι, τόν περίζωναν Από παντοΰ. Κι’ Από ποιόν νά πρωτοφυλαχτεΐ; Ά π ό τούς Τούρκους ή τούς προ­ σκυνημένους πού ήταν πιό έπικίνδυνοι, πού ήθελαν νά τόν έξοντώσουν; («οί Πεισακίδες έπροχθές, είχαν δυο Ανθρώπους σταλ­ μένους Από αύτοΰ, διά νά γυρίσουν τό δρδί τό Τουρκικόν καί 1. «Έλλην. Ύπομν.». 609. 2. Βλέπε τό σημαντικό κι’ έχιεταμένο γράμμα τοΟ Π. Κόκχαλη: «εύρέ(Η]μεν είς μέγαν κίνδυνον 8i6u δχι μόνον είμεθα όλίγοι Αλλά χαΐ κατατρεγμένοι άπό τούς ϋποχεταγμένους οίτινες Εφεραν τούς ίχΟροϋς δύο ώρα; μακράν άπό ήμβς» (τόν Κολοχοτρώνη). Οίχον., 661. 8. Φαί., Β', 441. Κολοχ., «Διηγηο », 78. «Έλλην. Ύπομν.», σ. 609. 4. Κολοχ., «Διηγησ.», 79.

— 41 _ μέ ΰκόσχεσιν δτι νά οέ π α ρ α δ ώ σ ο υ ν » )Κ α ί δέν Εφυγαν μπρο­ στά στά μάτια του οί προεστοί φοβερίζοντας - μάλιστα νά πάνε μέ τούς Τούρκους; Διατρέχοντας, λοιπόν, μεγάλο κίντυνο «εις τά ύποπτα έκεΐνα μέρη» («είς τούς Πετζάκους έτοίμασαν κατ’ Ιμοΰ φρικτήν έπιβουλήν»), ’ καί μή Εχοντας πιά Εμπιστοσύνη σέ κανένα και βλέποντας τούς κοτζαμπάσηδες Απρόθυμους νά τόν βοηθήσουν καί ν’άκούσουν τις δδηγίες του, τούς άφησε λέγον­ τας κατά πρόσωπο στό Λόντο καί τούς άλλους : «ΕΙσαστε δλοι άπιστοι» ·. Τούς είπε μόνον δν θέλουν νά καθήσουν αύτοί έκεΐ προσέχοντας τά προσκυνημένα χωριά κι’Εφυγε σάν κυνηγη­ μένος γιά τήν Κερπινή, πού ήταν δχυρός τόπος. Φτάνοντας έκεΐ, άποφάσισε νά φέρει στρατό άπ’ άλλες άπροσκύνητες έπαρχίες κι’ ειδοποίησε μέ τό Φωτάκο τόν Πλαπούτα καί τό Γενναίο νά έρθουν τό συντομώτερο. Σέ λίγες μέρες έγχαταστάθηχε πάλι στήν Κυρίτζοβα. ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Θ'

Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΣΤΑ ΤΓΕΤΣΕΒΑ Ό Κολοκοτρώνης, στρατοπεδεύοντας στήν Κυρίτζοβα, Εκαμε γνωστές τις ένέργειές του στή «Γραμματεία τοΰ Πολέμου» καί τόνιζε πάλι δτι «τά στοατεύματα είναι δλως διόλου άνεφοδίαστα άπό πολεμοφόδια καί τροφάς». Σέ 5 ήμέρες Εφτανε κι* δ Πλαπούτας μέ τό μεγαλύτερο μέρος τοΰ στρατοΰ του’ ή δύναμη τοΰ Κολοκοτρώνη μεγάλωσε, άλλά παρ’ δλ’ αύτά ot προσκυνημένοι Ιμεναν Αμετανόητοι, δν καί μεταχειρίστηκε «δλην τήν δυνατήν πειθώ καί κάθε άλλον μέσον» 4 καί στις 14 1. «‘Ελλην. Ύπομν.», (Γράμμα Β. Πετιμεζά στόν Κολοκ.) 606. 9. Σπηλιά#., Γ', 468. 8. Κολοκ., «Διηγηο.», 79. «Τότε Εοτειλεν, δ Μπραΐμης χαταπαιητάδες νά 1δ{| πού είμαι χαϊ τϊ άσχίρι Εχω χαί ifcooe ένός ρωμηοΟ 800 μπαρ­ μπούτια διά νά μάφη πού είμαι νά μοΟ ρηχ<Ηί έπάνω, χαΐ ίγώ τόν ΐπιαοα χαϊ Εστειλα είς τήν βημοοιά χαΐ τόν έχρέμαοα... είς τά Καλά­ βρυτα, δύο ώρες άπ’ ίξω». Κολοκ., «Διηγησ.», 76, Ν. Κ., τ. Γ*. 4. «Μετεχειρίο&ην είς αύτούς (τούς π^οσχυνημένους), τούς οχετιχωτέρους τους, τόν Μπεν. Ροΰφον καί τόν Ά . Λόντον, άλλ* είς μάιην». Σπηλ«ι8., «Άπομνημον.», Γ*, 469. «'Ελλην. Ύπομν.», 608.

-

42 -

’ Ιούλη ό Κολοκοτρώνης γράφοντας στή Βουλή, Αναφέρει δτι *Αχρι τής χθες ot λόγοι καί τά γράμματά μου δέν Εκαμαν καμμίαν Ιντύπωσιν εις τάς Αχοάς των., τούς Εγραψα χαΐ τελευταΐον διά νά μετανοήσουν πραγματικώς.. τούς Εδωσα χαιρόν Εως αδρών, χαΐ Αν δέν Ελθουν τότε θέλει μεταχειρισθώ τήν βίαν ώς έχθρούς, διότι τοιοΰτοι είναι, δταν δέν μεταβάλωσι γνώμην, κάθε κίνημά μας θέλει τό κάμομεν άνεφοδίαστοι είς τό παντελές, διότι ή Κυβέρνησις Αμέλησε παντάπασιν τήν σω­ τηρίαν τής Πελοποννήσου, τήν Αφησεν εις τήν διάχριαιν τοΰ έχθροΰ χαΐ δέν μάς Ιπρόβλεψεν οΰτε φουσέχι, οΰτε Αλλο τι τών Αναγκαίων»1 Ταυτόχρονα Εκαμε αυστηρή προειδοποιητική προκήρυξη σ’ δλα τά προσκυνημένα χωριά ’ , έφυλάκισε έν α κ α π ετάνιο προσκυνημένο καί ένα «δημ ογέροντα έκ τώ ν π ρ ω τα ιτίω ν 1. Παραθέσαμε τήν άναφορά ιοΟ Κολοκοτρώνη στή Βουλή γιά νά φανεί π&άο ό Κολοκοτρώνης δείχτηκε άνεχτικός κι’άπόφυγε τά βίαια μέτρα ποΰ τόν κατηγόρησαν άργότερα οί Αντίπαλοί του, ΕΙχβ πάψει πιά νά γράφει στήν Άντιχύβερνητική Επιτροπή πού βέν τοΟ έδινε καμιάν άπάντηση καί βοήθεια. «Έλλην. Ύπομν.», σ. 608 και 631. 9. «Πρός άπαντας τούς κατοίκους των χωρίων Νεζερών καί Πάτρας. Ιερείς καί λαϊκούς, μικρούς καί μεγάλους, άνδρας καί γυναίκας: Ώς γενικός άρχηγός καί πατριώτης, ώς Έλλην χαΐ χριστιανός σάς έγραψα, σάς έσυμβούλευσα καί σάς παρεχίνησιι νά μετανοήσετε διά τήν αίσχράν πράξιν, όπου ίπράξατε, άλλ’ έως σήμερον είτε άναισθητοΟντες είτε άπατοΰμενοι άπό άλλους βέν μετενοήσατε. ΠατριώταιΙ τό Έθνος είναι εύσπλαγχνον, συγχωρεί τούς άμαρτάνοντας είς αύτά, διά τοΟτο σάς συμβουλεύω χαΐ μέ τήν παροΟσάν μου νά μετανοήσετε έξ όλης χαρβίας χαΐ αδριον πέμπτην {ως τήν παρασκευήν τό πρωΐ νά έλθήτε είς {μένα νά όμιλήσωμεν χαΐ προσωπιχώς, χαΐ νά σάς συγχωρήσω έξ όνόματος τοΰ έθνους τό σφάλμα σας' Αν ε(ς αΰτήν τήν διορίαν βέν έλθετε, θά μετανοήσετε άνωφελώς' χαΐ τό κρίμα είς τόν λαιμόν σας βιότι θά πέσουν τά στρατεύματα τού έθνους είς τά χωριά σας νά σάς γδύσουν, νά σάς σκοτώσουν, νά μή σάς άφησουν τίποτε, χαΐ τά χωράφια σας, τά άμπέλια σας, τά όσπήτιά σας θά γίνουν έθνιχά' Αν δμως έλθήτε σάς χάμνω βρχον ώς στρατιώτης, δτι βέν θά πειραχθήτε ούτε μιά τρίχα χαΐ διαλέξετε τό καλλίτερον βιά νά μή παραπονήσθβ ύστερον. 13 ’Ιουλίου 1827 ό Γεν. Άρχηγός τών Πελοπον. στρατευμάτων Θ. Κολοκοτρώνης» («Έλλην. Ύπομν.», σ. 611),

-

43 -

τ ο ί π ρ οσ κ υν ή μ α τος»1 χι* Εστειλε τό Φωτδχο, χι’ Αργότερα τό Γενναίο χαΐ τόν Πλαπούτα νά συναντήσουν τό Νενέκο χαΐ τούς Αλλον; προσκυνημένους χαπετάναίονς, νά τούς συστήσουν γιά τελευταία φορά νά γυρίσουν στήν ’ Επανάσταση χαί, διαλλαχτιχός άκόμα, δέν Αφισε τόν Πλαχούτα νά μπει στά προσχυνημένα χωριά*. Μά δέν πρόφτασε νά δλοχληρώσει τις ίνέργειές του δταν τοΰ ήρθε τό δυσάρεστο Αγγελμα γιά τήν καταστροφή πού Επαθαν ot "Ελληνες Από Τούρκους καί προσκυνημένους στά Τσετσεβά. Γιατί δ Νενίχος, δχι μόνο δέν μετάνοιωσε, Αλλά συνεννοημένος χαΐ μέ τόν Τσετσεβίτη δπλαρχηγό Γχολφϊνο Λουμπιστιάνο ·, Εφερε τόν Ντελή - Άχμέτ άπό τά μέρη τής Βοστίτσας, δπου είχε κατέββι μετά τήν Επίθεση στόν Ά ϊ - Βλάση, στά Τσετσεβοχώρια χαΐ έπετέθηχαν μέ μεγάλη δρμή στό μοναστήρι τοΰ Ά ϊ - Γιάννη, δπου ήταν κλεισμένοι μέ Αρχηγό τό Γ . Χελιώτη 700 Κορίνθιοι, ot Βοστιτσιάνοι τοΰ Μελετόπουλου χαΐ Απροσκύνητοι Κουνινιώτες μέ τό γέρο - καπετάνιο τους Γι­ ώργο - Μωραΐτη *. Ό Ν τελ ή-Ά χμ έτ μέ τούς προσκυνημένους Ανέβηκε σ’ Ενα γειτονικό λόφο, που είχε τό Ιδιο ΰψος μέ τό μοναστήρι, κι* Εστησε ϊνα κανόνι. Κι* έπειδή καί στις 9 ίπιθέσεις πού Εχομε Απότυχε, δ «Τούρκο-Γχολφΐνος», σάν ντόπιος πού ήτανε καί ήξερε καλά τά μέρη, Ανήσυχος γιά τήν Αποτυχία, Εφερε ιούς 1. «Έλλην. Ύπομν.», σ. ΒΙΟ. 2. Ν. Αέκχας, «Ρύπες», σ. 126. 8. Ό ΓχολφΙνος Λουμπιστιάνος, ό Τούρκο - ΓχολφΙνος δπως τόν ονόμασαν, ΑρχιχΑ Επαιξε διπλό παιχνίδι- φαινομενικά ήταν μέ τούς Έλ­ ληνες, ΑφοΟ χι’ ό χιλίαρχος ’Ορεινός μέ Βοστιτσιάνους τοΰ ΜελετόΊίουλου βάβιζε νά Ενωθεί μαζί τον χι’ & Γ. Χελιώτης μέ τούς Κορίνθίου; είχε διαταγή άπό ιό Μελετόπουλο, περνώντας Από τό Σελά, νά Ενωθεί μαζί μέ τόν Γχολφϊνο «καθώς ή^ν ώδηγημένος». Στήν πραγμα­ τικότητα δμως ήταν συνεννοημένος μέ τούς Τούρχους &ΓχολφΙνος, τούς Εχρνψε πριν Από τή μΑχη xul ιούς όβήγησε Από τά μονοπάτια πού ήξερε χαλά χαΐ μ’ Ανοιχτή σημαία πιΑ. Ενωμένος μέ τούς Τούρκου; πολέμησε στό πλεορά τους μέ πείσμα. «Έλλην. Ύπομν.», σ. 614. 4. Ό Ν.- Λέχχας υπολογίζει τοΟ Τούρχους σέ 8.000. Γιά τό Φεϋτ ζόπουλο, γράφει, 8έν είναι βέ^)αιο Αν Ελαβε μέρος στή μάχη. «Ρύπες», σ. 129.

-

44 -

Τούρκους άπό τό χωριό Τούμπα καί χτύπησε τό ψηλότερο τα­ μπούρι πού ήταν στήν κορυφή τοΰ βουνοΟ. 'Σ τ ' οχύρωμα αύτό καί στά ταμπρυρια πού ήταν χαμηλό­ τερα καί Εξω άπό τό μοναστήρι μέ τρεις μικρούς πύργους, ρίχτηκαν δρμητικά πολυάριθμοι Τούρκοι ταχτικοί χαΐ δλο τό άπόγευμα καί μέχρι τις 10 τής νύχτας γίνηκε τρομερή μάχη: «ot ήμέτεροι— γράφει δ Μελετόπουλος στόν Κολοχοτρώνη— άντέσιησαν μέ μεγάλη γενναιότητα . . . "Εν ταμπούρι δμως Εξω τοΰ μοναστηριού έχυρίευσαν οί Εχθροί’ ή δρμή των ήτον άπαραδειγμάτιστος, άφοϋ τό τακτιχόν τους συμποσούμενον είς τρεις φάλαγγας Εως έξακοσίων, ώρμησαν είς αύτό τρεις φοραΐς, χαΐ άπό τήν άδιάχοπον φωτίαν τών ήμετέρων τρεπόμενοι είς i t αξίαν δέν ήδύνατο νά προοδεύση, τήν τετάρτην φοράν χτυπώντας τους άφειδώς δπισθεν, Εκλεισαν τά δμματά των, χαΐ Επεσαν δλοι είς αυτό, ώστε Επιάσθησαν άράπιδες χαΐ χρι­ στιανοί μέ τά χέρια, ο( μέν μέ τά κοντάκια είς τάς χεΐρας {χτύπων δμοΰ χαΐ γιαταγάνια δσοι είχον ot δέ μέ τάς χάρπας Ετρύπων, ώστε δποΰ έχει Εθυσιάσθησαν ήρωΐχώς δλοι οί έν έκείνψ τφ ταμπουρΊψ Εδιχοί μας, διασωθέντες δ λίγοι Εξ αύτών, χαΐ αύτοί χατατρυπημένοι ό κα θείς είς τρία τέ σ σ α ρ α μέρη... χαΐ τ ά ντου φέκια χαΐ γιαταγάνια τώ ν ’Ε λλήνων δλα συ ν τ ετρ ιμ μ έν α ».1 Τήν ίδια βραδυά, στή μιά μετά τά μεσάνυχτά., ot άλλοι Έλληνες πού ήταν κλεισμένοι στό μοναστήρι «δντας υστερη­ μένοι άπό πολεμοφόδια καί τρόφιμα» (χαί πού ot Τοΰρχοι δέν Ετόλμησαν νά τούς χτυπήσουν), άφοϋ πήραν τούς λαβωμένους, άφισαν τ* δχυρό μέρος κι* Εφυγαν γιά τήν Ά ράχωβα. Κι’ ot Τοΰρχοι τήν άλλη μέρα, παρ’ δλο πού ήταν «κύριοι τοΰ πεδίου τής μάχης», άμα είδαν δτι Εφυγαν ot κλεισμένοι στό μοναστήρι, χατέβηκαν στά παράλια τής Βοστίτσας καί Εφυγαν χι’ αύτοί γιά 1) «Έλλην. Ύπομν.», σ. 613 χ. έξ. χαΐ Ν.Μ. Μεσσηνίζη, «Τό ΑΙγιον χλπ.», ο. .112. «Ά ν και προδομένοι οί Αείμνηστοι γενναίοι καπηαναίοι χαΐ λοιποί μά^τυ^ες τής έλευθερίας έπολέμηοαν γενναίας καί μέ τήν άιτόφαοιν 8ιά νά νικήσουν χαΐ Εμειναν σταθεφοι είς τήν Απόφασιν καί έματαίωοαν τήν δομήν χαϊ τάς ίλπίβας τοϋ ίχθ^οϋ». (Γοαμ. Δ. Μελετόπουλου).

-

46 -

τήν Πάτρα. 350 Τούρκοι καί πάνω Από 76 Έλληνες είχαν σκο­ τωθεί χι* Ανάμεσα τους, τερματίζοντας ,ήρωϊχα τήν πολύχρονη χλέφτιχη ζωή του, ήταν χι* δ παλαίμαχος δπλαρχηγός τής Κουνινάς, δ Αχώριστος φίλος χαΐ συμπολεμιστής τοΰ περίφημου ΆντρΙτσου, ό Γιώργο-Μωραίτης *. Κ α θώ ; χαΐ οΐ χαπεταναΐοι Άντώνης Λαΐτης, Χρήστος Ζιιχουλίτης, δ ΒασΙλης Γχουριώτης, δ Μήτρος Μπελήτζης, δ Α. Μωσαίτης, «θυσιασθίντες χαΐ αΰτοΐ μέ τούς μετ' αΰιών στρατιώτας» χαΐ ot λοιποί μάρ­ τυρες τής ίλευθερ(ας, πού πολλοί ήταν Κουνινιώτες, χαΐ με­ ταξύ τους τό Αμούστακο παλληχάρι τής Κουνινάς δ Θανάσης Χριστοδουλόπουλος. Στή μάχη δέν Ελαβαν μέρος οΐ κοτζαμπάσηδες Ά χαΐας, Λόντος, Ροΰφος καί Θεοχαρόπουλος, Αν καί ήσαν χοντΑ στήν Άράχω$α καί είχαν διαταχτεί Από τόν Κολοχοτρώνη νΑ δώ­ σουν βοήθεια, γιατίδπωςδιχαιολογήθηχαν «δέν ίπρόφθασαν»·. ‘ Αργά Εφιασαν Από τά Δεμέστιχα στήν ‘ Αράχωβα, δπου εί­ χαν Αποσυρθεί χαΐ οί ήρωΐχοΐ πολεμιστές τοΰ Άγιάννη. Κι* δταν αΰτοί, Αν χαΐ Αποδεχατισμένοι, Αποφάσισαν να τραβήξουν πάλι «διΑ τά ίμπρός», ot Αριστοκράτες Ά χαΐας Αρνήθηχαν νά τους Αχολουθήσουν. Ή Αρνησή τους (νίσχυσε περσότερο τις 1. Ό Γιώργο - Μα>ραΐτης άπό τήν Κουνινά, πολύ νέος στά 1790, κέρασε στή Ρούμελη χι’ £γινε Από τά όνομαστότερα παλληκάρια τοΟ Άγτρίτσου. Μαζί του κλείστηκε στή Λιβανάτα χαΐ πόσο διαχρίθηχε χι’ fyivtv άπό τά καλύτερα παλληκάρια τοΰ Άνιρίτσου, φαίνβται χι' άπό τά 6ημοτιχά τραγούδια πού τόν άναφέρουν ξεχωριστά πλάι σι’ δνομα τοΰ Άντρίτσου. *0 Τριχούπης λανθασμένα γράφει δη δ Γιώργο - Μωραΐτης σκοτώθηκε στή μάχη πού ϊγινε στήν Κουνινά μετά 10 ήμίρες. Σπ. Ί'ρυι., Δ', 188. Φραντζ., Β', 601 . , χαΐ Κ. Σάθα, «Χρον. Γαλαξειδίου», σ. 173, 178. Γερβ., Β', 860. Στά Τοετσεβά τραυματίστηκε χαΐ ό Δ. Σχαρτσίλας (άπό τήν Κουνινά χι' αύιός), χι' ίμενε πεσμένος άνάμεσα στους σκοτωμένους χάνοντας τόν πεθαμένο. 01 Τοΰρκοι, χατά τή συ­ νήθειά τους, τοΰ έκοψαν τ’αΰτιά χι’ άργότερα στήν Κουνινά πήρε τ'δνομα <6 Κοτοαύτης». *0 Γ. Ροδόπουλος, Τσετσεβίτη; όπλαρχηγός τού Λόντου, 8έν ϊλαβε μέρος στή μάχη, Αν χαΐ βρίσκονταν έκεϊ, χαΐ χατά τόν συμπατριώτη ' του Λέχχα, ήταν κλεισμένος στά υπόγεια τοΰ μοναστηριοΟ χαΐ γι’ αύτό χαραχτηρίστηχε δειλός. Έλαβε μέρος δμα>ς άργό­ τερα στή μάχη στόν Καυχαριά. Ν. Λέχχα, «Ρύπες», σ. 137. 3. «Έλλην. Ύπομν.», 613.

-

46 -

υποψίες ποΰ υπήρχαν σέ βάρος του; καί οί Κορΐνθιοι δπλαρχηγοί, στή σημαντική άναφορά τον; στόν Κολοκοτρώνη, τού; κατηγορούν Απερίφραστα, 8τι βρίσκονταν σέ συνεννόηση μέ τοΰ; προσκυνημένους φίλους τω ν : «Χ θ έ ; e l;' τά ; δύω ώρας τής ήμέρας βλέπομεν τόν στρατηγόν Λόντον καί Θεοχαρόηουλον, «αί είς τάς τέσσαρας Ερχεται και δ στρατηγός Γ. Κίτζος καί δ Μελετόπουλος, άφοϋ έζήτησεν δ στρατηγός Μελετόπουλος καί ήμεΐς διά νά σχεδιάσωμεν "νά τραβίξωμεν διά τά Ιμπρός, αυτοί Αποφασίζουν, διά νά Αναχωρήσουν' τοΰ; ώμιλήσαμεν, τοΰ; παρακαλέσαμεν, άλλά δέν εΐσαχούοθημεν' καί δ Αναχωρησμός τους Εφερε δειλίαν είς τά σώματά μας, καί είς τούς Τονρκοφρόνονντα; περισσοτέραν εύχαρίστησιν, φαίνεσθαι αύτοί δτι νά είσαχοΰοντο. Διά ζώση; δμω; μά; είπεν δ στρατηγός Λόντος νά μήν προχωρήσωμεν διά τήν 'Ρακίτσαν οδβέ κανένα Αλλο μέρος Τών Άρβανητών. δτι εύρίσκονται σωματωμένοι οί Αρβανίτες Περίπου τών πεντακόσίων χαΐ ήθελε μάς βαρέσουν, χαΐ ήμεΐς άπό τους λόγους tov γνωρίζομεν πολλά χαλά συναγροικεΐται μέ αύ τους. Διά τούτο γενικέ Αρχηγέ χρίνομεν εύλογον νά σής είπώμεν ν ά άφίσβτβ κα τά μέρος τήν υπ ομονήν σ α ς πλέον καί ν ά πά ρετε τ ά δρα στήρια μέτρα, δτι αύτή ή Αργητα θά σάς φέρει περισσό τέρας βλάβας παρά ώφέλειαν, διότι τά στρα­ τεύματα Αρχίζουν νά λειποταχτούν διά τήν ίλλειψιν τών τρο­ φών δπου πάσχομεν... χλπ. 20 Ιουλίου 1827 Α ράχοβα οί πατριώται I. Μάρτσέλλος, ΠαπανΙχας, Γεώργ. Χελιώτης» 1

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ «ΤΣΕΚΟΥΡΙ ΚΑΙ ΦΟΤΙΑ» Ή καταστροφή στά Τσετσεβά, βδειξε γιά μιάν άκόμα φορά στόν Κολοκοτρώνη, πόσο έπικίντυνο άπό μέρα σέ μέρα Απόβαινε τό προσκύνημα. Έ βλεπε τώρα, πόσο δίχηο είχε δ Β. Πετιμεζάς πού τού τόνιζε: «βίασε δλα τά Αρματα δόσε τσεκούρι χαΐ φωτιά»,καί σίγουρα θά τοΰ Εκαμαν βαθειάν ίντύπωσηδσα τοΰ 1. «Έλλην. J Υπομν.», 615.

Εγραφαν δ Χελιώτης χι’ ot ίλλοι. Και μάλιστα δ Μελετόπουλος, μετά τήν καταστροφή στά Τσετσεβά: «Π ρ ο φ τά σ ετέ μ α ς φ ουοέχ ια, φ ουσέχια διά τόν θ ε ό ν , δτι δέν έχομβν χανέν χαΐ άν έλθουν οί τοΰρχοι δέν ήμποροΰμβν ν ά σ τα θ ώ μ εν είς χανέν μέρος χαί τ ά στρ ατεύμ ατα νά προφθάσουν τό γρηγορώτερον νά χινη&ώμεν κατά τών άπιστων του ρκοπ ροσχυνη μένων, δτι άν δέν ξεπ αστρέψ ω μ εν π ρ ώ το ν αυτούς τού ς άντίχρίστους, δέν ήμποροΰμεν χα τά τώ ν τουρχώ ν νά προοδευσωμεν, καί άναβολή πλέον δέν χρειάζεται ή παρα­ μικρά, μή μάς λείψουν (πάλιν σάς λέγω) τά φουσέκια δτι άνευ τού τω ν δλα τ ά χινήματά μ ας είναι ν εκρά... Δέν βλέπω τέλος νά κινήτε τά πράγματά σας μέ δραστηριότητα» Καί ή κατάσταση κάθε μέρα καί χειροτέρευε περσότερο, μέ τή δραστηριότητα πού άνάπτυξαν καί τις μάχες που ?διναν δ Ντελή- Ά χμ έτ κι’ δ Νενέχος καί τή νίκη τους στά Τσετσεβά, οί προσκυνημένοι Εγιναν θρασύτεροι κι’ άσυγκράτητοι χαί τό «μίασμα» άντίς νά περιφριοθεϊ δλο χι’ Απλώνον­ ταν Απειλητικά στά νότια τοΰ Μορηα, στό Φανάρι (έπαρχία ’ Ολυμπίας), καί σ’ αύιή άκόμα τή Γορτυνία χραΐνονταν ύποπτα σημεία χαί κακά μαντάτα Εφταναν άπ’ τή Μεσσηνία. Ό λος δ Μορηας κιντύνευε νά χα θεί! Ποιανοΰ τά νεΰρα δέν θά κλονί­ ζονταν χαί ποιος δέν θά Εχανε τό θάρρος του ; Κι’ αύτό; δ'άδάμαστος Κολοχοτρώνη; παρά λίγο νά λυγίσει: «Είς τόν καιρόν τοΰ προσκυνήματος—δμολογεϊ δ Ιδιος— έφοβήθηκα μόνον διά τήν πατρίδα μου, δχι <5λλη φορά, οδτε είς τάς άρχάς, οδτε είς τόν καιρόν τοΰ Δράμαλη δποΰ ήρθε μέ 30.000 στράτευμα, έχλεκτό, οδτε ποτέ, μόνο είς τό προσκύνημα έφοβήθηκα» *. Ό καιρός δέν σήκωνε πια ήπια μέτρα καί καλωσύνες.Έπρεπε νά δράσει. Νά δράσει μέ σκληρό κι’ δποφασιστικό τρόπο, γιά νά σωθεί ή πατρίδα άπό τή βέβαιη καταστροφή. Κι* Εστειλε τόν Πλαπούτα καί τό Γενναίο, πού είχε φτάσει άπ’ τή Μεσσηνία στό μεταξύ, μ’ άποσπάσματα στά προσκυνημένα χωριά, μ’ αυ­ στηρές διαταγές νά φροντίσουν ot προσκυνημένοι τό συντομώ· 1. «Έλλην. Ύπομν.», 608, 612, 616. Ν. Μ. Μεσ., σ. 116. 2. «Κολοκ. Αιηγησ.», σ. 88.

-

48 -

τερο νά δηλώσουν μβτάνοια και νά δώσουν πίσω τά προσχυνοχάρτια: «'Α πλωσα— δπως διηγιέται δ ίδιο;— τά στρατεύ­ ματα και Εκαμα διαταγαΐς δτι δγιο χωριό δέν γυρίσει πίσω είναι τά σπίτια του χαϊμένα, τά Αμπέλια τους χαϊμένα, θά τους Αφανίσω Από πρόσωπο τής γης καί δτι Αν Επιστρέψη, τό Έ θ ν ο ς θά τούς συγχώρηση καί Αλλα περισσά, φοβέραις' Εάν στοχασθήτε δτι δ Ίμπραΐμη; θ ά σάς δώσο Από 500 νά φυλάτε τά χωριά σας είσθβ γελασμένοι, διότι δέν Εχει τόσο στράτευμα, Αλλά Από τό Ινα μέρος θά φεύγουν Εκείνοι καί Από τό Αλλο θά Ερχώμεθα Εμείς νά καίμε καί νά σκοτώνουμε» Τά σκληρά μέτρα, πού Αναγκάστηκε τελικά νά πάρει δ Κο­ λοκοτρώνης καί πού οί Αντίπαλοί του δέν παράλειψαν, οδτε δυσκολεύτηκαν νά έκμεταλλεφτόΰν γιά νά τόν κατηγορήσουν δτι μέ τήν αύστηρότητά του Εγινε δ ίδιος αίτιος νά Επεχταθεΐ τό προσκύνημα καί νά «Αποτουρχίση δ κόσμος»*, Αρχισαν νά φέρνουν τά πρώτα καλά Αποτελέσματα καί ot προσκυνημένοι «Εκόντες Ακοντες», δήλωναν μετάνοια, ,γιά νά μήν τού; χάψουν τά σπίτια'. 01 Πετζαχίτες μ* Αναφορά τους ζήτησαν συχώ1. Κολοκ , «Διηγησ.», σ. 73, Ν. Κ., τ. Γ'. Τόν καιρό πού βρίσκονταν οτήν Κυρίτσοβα & Κολοκοτρώνης, ύ γραμματικός του καί πολεμιστής Β. ΟΙκονόμον, ίνώ {γράφε μιά βιαιαγή ο’ δν'άπό τά προσκννημένα χω­ ριά «βιά στέρησιν μελάνη; και σπάνιν χάρτου» ή χαΐ γιατί Επισβ τυ­ χαία (κατά τό Φωτάχο) μιά μούρα άπό ουκαμνιά, ίσφράγισε μ’ αύτή καί ή σφραγίδα ήταν κοκκινήμορ«ρη. 01 Τουρκοπροσκυνημένοι, φοβισμέ­ νοι, Εστειλαν τό Εγγραφο στόν Ντελή - Άχμέτ καί τοΟ Εξήγησαν 8τι τό γράμμα ήταν σφραγισμένο μέ αίμα καί σήμαινε θάνατο γιά δσους δέν μετανοήσουν. Ό Ντελή - Άχμέτ έπίστεψε σ’ αύτήν τήν Εξήγηση πού του Εδωσαν κι’ Εστειλε τό γράμμα μέ τήν κόκκινη σφραγίδα στόν *Ιμπραΐμ μέ 300 χαβαλλαραίους σιή Μεθώνη, και τοΟ ζήτησε σημαντική βοήθεια νά Εχουν «υπό φύλαξιν τούς Τουρχοραγιάδες» χαΐ φάνηκε καί άνκχτικός στούς χωριάτες στό νά δέχονται στρατιώτες τοΰ Κολοχοτρώνη χαί νά μην’άνιιβτέκονται, άλλά νά Εχουν στό νοΟ τους μήπως κατορ­ θώσουν xul τόν πιάσουν. Φωτάκου, Β', 444. Οίκον., 768. 3. Σπηλιαδ., Γ', σ. 868. Ν. Μ. Μεο., «Τό ΑΙγιον κλπ.», 116. 8. «Κι’ Ετσι έγύρισαν όπίσω τά χωριά πού ήταν προσκυνημένα χαί έπέρναμε όπίσω τά προσκυνοχάρτια καί τούς δίναμε τοΟ Έθνους. Κι’ Ετσι Εγύρισαν όπίσω τά χωριά διά νά μήν τούς χάψουν τά σπίτια τους·. (Κολοχοτρ., «Διηγησ.») Κι’ άπό τό γραμματέα TOOΚολοχοτρώνη Π. Κόχ-

— 49 — οηση χαΐ φάνηκαν πρόθυμοι νά γυρίσουν χι’ Α Κολοκοτρώνης τού; δέχτηκε. Καί οί Απλαρχηγοΐ ΧαρμπίΧας, Σαγιάς, Α Σταμάτης Μποντιώτη; 1 χαΐ τά χωριά Κουνινά, Μαζαράκι, Παρα­ σκευή, Καχοχώρι, Κυρίτσοβα, Γουμένιτσα άκόμα χαΐ ή Βοστίτσα ξαναγνρισαν στήν Επανάσταση. Κι’ ό ίδιος ό Νενέχος, δ άρχηγός τών προσχυνημένων, σέ συνάντηση πού είχε μέ τό Γενναίο καί Πλαπούτα— κατά παραγγελία τοΰ Κολοκοτρώνη— Εδειξε διάθ'ση νά πάει νά τόν συγχωρήσει ό Κολοκοτρώνης. ‘ Αλλά τή στιγμή πού ζητούσε πληροφορίες, γιά μιά ψεύτιχη είδηση δτιπέθανεΑ Ζκίμης, «τοΰΕνευσενΑ Λόντος— λέειΑΣπηχαλη, βλέπε τ6 σημαντικό χι’ έχτεκιμίνο γράμμα του: «ΟΙ προοκυνημένοι έκόντες ίχοντες εΰρέθησαν είς τήν άνάγχην νά διαπραγματευθώοι μετά τών ήμετέρων· έτελείωοαν αΐ διαπραγματεύσεις χατ' ευχήν καί οί ύποτεταγμένοι ήρχισαν νά ένώνωνται μετά τοϋ στρατού μας». Obcoνόμου 746. 1. Ό Σταμ. Μποντιώτη; γύρισε μέ ειλικρίνεια στήν .'Επανάσταση χαΐ γι’ άσφάλειά του, τοΟ δόθηκε τό παρακάτω «συγχαρητήριο»: «Ό Καηετάν Σταμάτη; Μποτιώτης περιπεαών άνοήτως et; τό δπερ xui άλλοι live; έχ τή; έπαρχίας Πατρών χαΐ Βοστίτξας περιέπεσον άνοσιούργημα, τήν αίσχράν xul δτιμον πρός τόν Ίμβραΐμην υποταγήν' γνωρίσας, τό μέγα αμάρτημα δπου πρός τό γένος ήμαρτεν, ίξομολογείται σήμερον τήν άμαρτίαν του έμπροσθεν αύτοΟ χαΐ διακηρύττει ένώπιοτ Θεοί χαΐ άνθρώπων τόν έαυτόν του όλως διόλου άπομεμαχρυσμένον τής όποίας έπρόσφερε δουλικής υποταγής πρός τόν άσπονδον έχθρόν τοΟ έλληνιχοΟ όνόματος, έξαιτεΐται θερμώς, δι* έγγράφου του ίχβεδομένου τήν 29 ’Ιουλίου 1827, χαχαχωρηθέντος είς τά άρχεία τής Γεν. 'Αρχηγίας ΰπ’ άριθ. 368 τών εισερχομένων, τήν συγγνώμην απάντων τών όμογενφν, υποσχόμενος νά μήν άποχωριοβ j είς τό έξής τής όλομελείας τοΰ έθνους, έπί ούδεμιφ αΐτίφ χαΐ περιστάσει. Ή μετάνοια του ούσα άπό συντριβής χαρβίας γίνεται σήμερον δεχτή δι’ Ιμοϋ άπό τήν μαχροθυμίαν τοΟ Ιθνους, χαΐ ειδοποιούμενοι τοΟτο ΰπαντες οί πολιτικοί χαΐ πολεμικοί ’Αρχηγοί χαΐ δλαι αΐ στρατιωτιχαΐ δυνάμεις τού έθνους παραχαλούνται χαΐ διατάττονται γνωρίζοντες αυτόν μέλο; τής όλομελείας τοΰ έθνους νά μήν τόν ένοχλώσιν εις τό παραμιχρόν οίτε αύτόν, ούτε τά κινητά χαΐ άχίνητα πράγματά του νά πειράζωσι, μάλιστα δέ, χρείας τυχούσης, νά δίδωσι πρός αύτόν δλην τήν άπαιτουμένην συνδρομήν χαΐ ύπεράσπισιν. 29 ’Ιουλίου 1827 Ό Γενικός τής Πελ. 'Αρχηγός Θ. Κολοχοτρώνη;» «Ύπομν.·, σελ. 521

— 60 — λιάδη; κι* δπα>; τοΰ διηγήθηκε δ I. Στραιηγόπουλος πού ήταν μπροστά στή σκηνή—χαΐ δέν έπήγε» '. Ό Κολοκοτρώνη; τοΰ δρισε τριήμερη προθεσμία νά παρουσιαστεί, άλλά δ Νενέκο; 8/ραψε στό Ροΰφο χαΐ στό Λόντο, δτι δέν τοΰ ήταν άοχεχρ.ς 3 ήμέρε; γιατί ήβελε νά συγκροτήσει συνέλευση μέ τού; συντρόφου; του χαΐ Ιδινε τήν υπόσχεση, μόλις έλευΟέρωναν οΐ Τοΰρχοι τού δμηρου; πού είχε δώσει, νά γυρίσει στήν Ε π α ­ νάσταση. Ά λλά τελικά άρνήθηκε’ . ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΑ ' Ο ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗΣ ΦΕΥΓΕΙ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΣΣΗΝΙΑ Ό Κολοκοτρώνη; παρακολουθεί άπό κοντά τόν άγω να καί κατεβαίνει (άρχίζοντα; δ Αίγουστος) στά χωριά τή; Βοστίτσας, στρατοπεδεύει στή Φτέρη καί στό Πυργάκι μέ 8000 στρατό (Ενα βουνό φέρνει άκόμα τ* δνομα του), γιά νά ένισχΰσει τό Μελετόπουλο πού ζήταγε βοήθεια, καί πηγαίνει άχόμα χαμηλότερα •οχ' 'Αχούρια» (6 Αύγ.), σκοπεύοντας νά έμποδίσει τού; Τούρ­ κου;, πού τρυγούσαν στά πεδινά τή; Βοστίτσας τΐ; σταφίδες. Στά μέρη τή; Βοστίτσας, δέν Εμεινε παρά δυό μέρες μόνο, γιατί οί Τοΰρχοι δέν είχαν σκοπό γιά πόλεμο, άλλά γιά τό τρύγημα τών σταφίδων καί μέ τή σοβαρήν ένίσχυση μέ Ιππικό, πού τσύ; είχε στείλει στήν Πάτρα, άπό τή θάλασσα δ Ίμπραΐμ, είχαν λα'βει καλά τά μέτρα του;, τοποθετών τα; στήν άκρη τοΰ. 1. Σκηλιάβης, «Άπομνημ.», Γ', 419. 3. *0 Κολοκοτρώνης {γράψε στό Ροΰφο καί οιό Λόντο: «Παρήλθον άφοΰ ύκετάγησαν βίο μήνις· Αν ΰ.-ιειάγηοαν βιά νά οίκονομήοωοι τήν περίστασιν (ώς καί έβικαιολογοΰντο βιά τούτο καθ’ δ {γκαηιλει· φθέντες είς {αυτούς) ίνός ήβη μηνός ίφθασαν είς βοήθειάν των τά στρατεύματα και {κτοτε Αν είχαν οκοπόν νά {πανελθωσιν ιΐς τήν πατρίβα, {λάμβανον τά διιλα κατά τοΰ {χθροδ. φαίνεται λοιπόν δτι ό Νενέχος καί οί μετ* αύτοΟ μή άρκούμενοι είς τήν τριήμερον προθε­ σμίαν βέν ίχονν βιάθεσιν νά λάβουν, τά δπλα καί προφασίζονται ini σκοπφ νά κερβίσωοι καιρόν καί νά ίτοιμασθώσι ώστε νά κινηθώοι κατά τΛν 'Ελλήνων. “Ας βψωνται βι’ ί,η θά ηάΟακπν». Καί πραγμα­ τικά 6 Νενέχος στό τ<λο< άρνήθηκε νά γυρίσει στήν ’Επανάσταση Σπηλιάβ., «’Απομνημ.», !” . 419.

«00

-

51 -

κάμπου τό Ιππικό τους, γιά νά τρυγούν ασφαλισμένα μαζί μέ τοΰ; προσκυνημένους. Καί βλέπονταςό Κολοκοτρώνης, δτι «ήσαν άχρηστοι καί δέν είχαν προβιζιόνες», για νά σταθούν έκεΐ και δτι οί Τούρκοι δέν είχαν σκοπό νά πολεμήσουν άλλα νά τρυγή­ σουν, παράτησε τά σχέδιά του νά χτυπήσει τήν Πάτρα καί Βοστίτσα', έπήρε τό μισό στρατό του, μαζί μέτό γυιό του Γεν­ ναίο καί τό X. Σισίνη κι’ ϊφυγε γιά τά Νεζεροχώρια νά έμποδίσει τϊς έπιδρομές τών Τούρκων. Ά φ ισ ε στή Βοστίτσα 3000 μέ άρχηγό τόνΠλαπούτα, τού; Πετιμεζάδες, τόν Ά π . Κολοκοτρώνη, τό Μελετόπουλο καί τόν Γ. Χελιώτη μέ τούς Κορίνθιους. Ά π ό τόν Ά ϊ - Βλάση, δπου στρατοπέδεψε μέ προ­ κήρυξή του στούς Μοραΐτες γνωστοποιεί τή μεγάλη είδη­ ση γιά τή συνθήκη στό Λονδίνο (6 Ί ο υ λ .): ’ «ή σταθερότης σα; καί ή καρτερία σας Πελοποννήσιοι! βραβεύονται μετ’ όλίγον μέ τά άγαθά τής Ελευθερίας»· τούς κάλεσε γιά μιάν άκόμα φορά στά δπλα νά χτυπήσουν τούς Τούρκους καί τό προσκύνημα καί προειδοποίησε γιά τήν τιμωρία πού περίμενε δσους θ ά πή­ γαιναν μέ τούς Τούρκους. Κοινοποίησε διαταγή στόν Α . Λόντο νά υπακούει στις διαταγές τοΰ Πλαπούτα, πού ήταν Αντιπρό­ σωπός του στό στρατόπεδο τής Βοστίτσας. 1. Κολοκοτρ. «Διηγησ.*, 80. Ν. Μ. Με®., «Τό ΑΙγιον κλπ.», 116, 118, 109. Βλέπε καί τό γράμμα Π. Κόκκαλη. Οίκον., 768, 764, 766 «Ίστ. Έλλ. Παλιγγενεσίας». 2. «Χαρήτε “Ελληνες καί δοξάσατε τόν Θεόν, δστις άνταμείβει τόν δίκαιον άγώνά μας... ίπιά χρόνων Φυσίαι καί κόποι στεφανώνονται μέ τής δόξης τούς στεφάνους... ’ Αν ήδη ίπιά ϊτη έπολεμήσαμεν, άν έθυοιάσΦημεν... τώρα πρέπει νά βιπλασιάοωμεν δλα αύτά διά νά φέρωμεν είς τελειότητα τόν δρον μας, τοΰ νά ζήσωμβν ή ·? άποθάνωμεν έλεύθεροι. "Ας γίνωμεν λοιπόν άνώτεροι τοΟ έαντοΟ μας, τής ύπομονής μας καί ίλοι ένωμένοι τήν ψυχήν άς τρέξωμβν έναντίον τοβ έχθροΰ μας καί αύτούς τούς όλίγους μήνας νά τόν κατατροπάκιωμεν... είς τά δπλα στρατιώται, τρέξαχ3 νά θερίοωμεν τούς καρπούς δπου μέ τόσους Ιδρώτας έσπείραμεν. TfS 10 Αύγουστου 1837. Έκ τοΟ κατά τόν Άγ. Βλάσιον Γεν. στρατοπέδου Ό Γ«ν. 'Αρχηγός θ. Κολοκοτρώνης» «Έλλην. Ύπομν.» Γι34

'Αλλά δέν Εμεινε πολύ στόν *Αϊ - Βλα'ση γιατί τόν ειδοποίη­ σε» δ Νικήτας, καθώς καί άπό τό Φρούριο τής Καρύταινας «δτι ή Μεσσηνία διαηραγματεύεται νά προσκύνηση καί νά φθπ'ση τό συντομώτερον». ’ Αμέσως γράφει στή «Σεβαστή Βουλή τών Ε λ ­ λήνων» χι* άποφασίζει νά φύγει γιά χή Μεσσηνία, τονίζει πάλι τή φοβερή άνάγκη άπό πολεμοφόδια καί τρόφιμα *«ϊ στέλνει μαζί καί τά προσκυνοχάρτια πού έπέστρεψαν, γυρίζοντα; στήν ’ Επανάσταση, τά χωριά πού είδαμε παραπάνω, καθώς κι’ δ Σταμάτης Μποντιώτης. Καί μέ νέα του άναφορά Εστειλε τά μπούγιονρντιά πού έπέστρεψαν ot Τσετσεβίτες καπεταναιοι Κοντογιωργάκης, Καρασπνρος, Κωνστ. ‘ Αγιοβλασίτης καί Κ ώ­ στας Γκερπενιώτης γυρίζοντας στήν 'Επανάσταση καί δέν Εμενε παρά δ Νενέκος «μετά τούς μετ’ αΐιτοΰ». ΕΙδοποΙησε καί τό Γεν. ’ Αρχιστράτηγο Τζώρτζ γιά δλες τις Ενέργειές του, πού τοΰ Απάντησε μέ φιλικώτατο γράμμα δτι Εφτανε στήν Κόρινθο σκοπεύοντας νά πάει στά μέρη τής Βοστίτσας, δτι Εγκρίνει δλες τις Ενέργειες πού τοΰ άνσφερε δ Κολο­ κοτρώνης, καθώς καί τήν Απόφασή του γιάτή λ^σσηνία καί τοΰ ύπόσχεται, χωρίς πολλές ελπίδες, νά τοΰ οτείλει τρόφιμα καί πολεμοφόδια καθώς στό Νικήτα, διαδηλώνοντας μαζί τήν πικρία του γιά τήν Κυβέρνηση: «είς τό σ τρατόπεδον τοΰ Ναυπλίου μ άς άφ ησαν ν ά π εϋάν ω μ εν άπ ό τήν πείναν» ! 1 "Αφισε λοιπόν τό Γενναίο μέ τό Χρ. Σισίνη, τόν Παπασταθόπουλο καί τό Θάνο Κουμανιώτη, στόν *Αΐ - Βλάση καί παράγγειλε στόν Πλαπούτα «νά παρατηρούν» τά κινήματα τοΰ Ντελή - ’ Αχμέτ καί τό προσκύνημα πού φούντωσε στή Γαστούνη καί τόν Πύργο καί τράβηξε γιά τή Μεσσηνία. ΚΕΦΑΛΑΙΟ

IB'

Η ΜΕΓΑΛΗ ΝΙΚΗ ΣΤΟΝ ΚΑΥΚΑΡΙΑ Στό μεταξύ δ Νενέκος, πού άν ήσυχος Εβλεπε πώς περιορί­ στηκε στά μέρη του τό προσκύνημα, Εχοντας άκόμα μαζί του 500 προσκυνημένους, ξεσήκωσε τόν Ντελή - ’ Αχμέτ άπό τήν ΙΊάτρα, πέρασαν «άτυφέχιστοι» τά Σελά (τέλη ’ Ιούλη), 1. Κολοκοτρ., «Διηγησ.», α. 60 «Έλλην. Ύπομν.», 686, 636, 688· 611. 613.

-

68 -

χτύπησαν καί σκόρπισαν στήν Κοννινά1 τό Φεΰζόπουλο καί τό Λε<<χουρ(τη κι* Απ’ έκεΐ κατέβηκαν σιό Χάνι τής Ά χράτας χαΐ γνρισαν στήν Πάτρα. Κι* δταν Εμαθαν, δτι Εφυγε δ Κολοκο­ τρώνη; κι’ (τι δ Πλαπουιας μέ τό στρατό του βρίσκονταν στοΰ; Λαπαναγοΰς, τελειώνοντας δ ΑΟγουστος, πάλι δ Νενέχος Εφερε τό Ντελή - ’ Αχμέτ μέ ισχυρό στρατό χι* Ιππικό στή Γουρζούμισα, μιάν ώρα μαχρυά Απ’ τό προσκυνημένο χο>ριό Λαπαναγού;, δπου ήταν δ ΙΙλαπούτα; μέ τό γαμπρό του Χρ. Φωτομάρα καί 100 Σουλιωτε;, 500 Καρυτινού; τοΰ Παπα - Νίκα, 1000 Κα­ λαβρυτινού; μέ τό Ν. Πετιμεζά, 150 Κορίνθιου; μέ τό Γ. Χελιώτη καί 300 Βοστιτσάνου; μέ τό Μελετόπουλο, Ροδόπουλο χαΐ ΦεΟζόπουλο. Ό Απροσκύνητο; καπετάνιο; Πανάγο; Λαπαναγίτη; τοΰ; πληροφόρησε γιά τόν Ερχομό τών Τούρκων κι* δ άρχηγός Πλαπούτας Ανέβασε τό στρατό στόν Καυκαριά, πού ήταν «δυνατό; τόπος», πάνω άπό τούς Λαπαναγοΰς. Ό Δ. Μελετόπουλο; μέ τό Ν. ΙΙετιμεζα Ανέβηκαν στήν κορυφή τοΰ λόφου γιά νά Εμπο­ δίσουν τούς Τούρκους νά τοΰ; χτυπήσουν άπό «ταΐς πλάταις»ι κι* δ Πλαπούτα; μέ τού; Αλλους στις πλαγιές τοΰ λόφου. ΕΙχεν 26 δ Αίγουστος, δταν πρωΐ Εφτασαν οΐ Τοΰρχοι κι’ ή μάχη Αρχισε μέ πείσμα χαΐ βάσταξε δυό μέρες χαΐ μιά νύχτα. Έ ν α μεγάλο τμήμα Τοΰρχοι πρωΐ - πρωΐ, Επετέθηχαν πολλές φορές μέ δρμή, άλλά δέν μπόρεσαν νά προχωρήσουν χαΐ γιατί τό μέ­ ρος ήταν Απόκρημνο καί χατηφοριαστό ιΐαΐ γιατί ot Έλληνες, Ay καί ήταν τρεις ήμέρες νηστικοί καί μέ λίγα- πολεμοφόδια, τού; Ικράτησαν χαΐ τούς Ανάγκασαν νά γυρίσουν Απραχτοι τό βράδυ στίς σκηνές τους, μέ πολλές Απώλειες χαΐ τραυματισμένο χαΐ τό Αλογο τοΰ ϊδιου τοΰ Ντελή - ’ Αχμέτ. Τήν Αλλη ήμέρα (ήταν Σάββατο) τό πρωΐ, δλοι ot Τοΰρκοι, ταχτικοί χαΐ Αταχτοι, πεζικό καί Ιππικό, Αφοΰ Εστησαν καί δυό χανόνια χι’ Αφοΰ χάλασαν τόν κόσμο μέ τού; Αλλαλαγμούξ καί τά ταμπούρλα του;, μέ τί; σημαίες μπροστά Εχαμαν δρμητικώ1. Ή μάχη στήν Kovvwd Ιγιν* τελειώνοντας δ ’Ιούλης, κοντά 10 4πδ τή μάχη στά Τσετοεβά. Στήν Kotmva πολίμησε Α Λεσχουρ(της κι’ δχι 6 Χελιώιης, δπως έοφαλμίνα γράφει δ Ευνόπουλος «Ίστορ. ΑΙγ(ου», σ. 106. ΓερβΙνος, Β', 360. Σπ. Τρικ., Δ', 126. Σπηλιά»., Γ, 427. Ν. Λίκκας, «Ρύπες», σ. 147. φραντζής, Β', 602.

-

54 -

Τερη έπίθβση. 01 "Ελληνες τούς δφισαν κι* έπλησίασαν κι* δταν «4 μπαγλαμ άς» τοΰ ΙΙλαποΰτα μέ τά διπλά του βόλια Εδ·χε τό σύνθημα, άρχισαν άπ’ δλες τις μελιές νά τούς τουφεκίζουν, νά ξεκολοΰν βράχους καί πέτρες νά χνλοΰν άπάνω τους. Μέ τό δαιμονισμένο κρότο πού Εχαναν οί βράχοι γίνονταν χαλασμός κόσμου χι’ άπό τούς πολλούς σχοτωμούς καί τραυματισμούς λύγισαν οί Τούρκοι' οί "Ελληνες δρμησαν άπάνω του; χαΐ φτάνοντας μέχρι τά ταμπούρια τους τούς έπήραν πολλές ση­ μαίες.· Παρ’ δλα αΰτά, οί Τούρκοι, τό βράδυ στις έφτά, Εχαναν νέαν δρμητικήν έπίθεση,άλλά καί πάλιν Αναγκάστηκαν νά δπιστοχωρ ήσουν μέ σοβαρές Απώλειες, προσπαθώντας νά συγκρο­ τήσουν τούς "Ελληνες μέ πολλούς κανονιοβολισμούς. Ή Επιμονή τών Τούρκων κι’ ή δρμή των ήταν «μεγαλωτάτη» άλλά κι’ οί άπώλειές τους σημαντικές γι’ αύτό καί δίκαια οί καπεταναΐοι σιήν άναφορά τους στό Γενικό Αρχιστράτηγο Τζώρτζ (πού άποσπάσματά της παραθέτει δ Ν. Μ. Μεσσηνέζης), γράψουν δτι «ά φ ' δν καιρόν ήλθον οί Ά ρ α β ε ς τοιαύτην παρομοίαν κα τα στροφ ήν δέν Ιλα βο ν ε(ς καμμίαν μάχην» 1) 01 Έλληνες είχαν (λάχιστες άπώλειες, 8 σκοτωμένους καί 10 έλαφρά πληγωμένονς. ΤΙς άπώλειες τών Τούρκων, & Κολοκοτρώνης χι’ ό γυιός του Γενναίος, Ισως γιατί 8έν έλαβαν μέρος στήν μάχη, πε­ ριορίζουν σέ 100—160 χαϊ 8έν φαίνουνται νά ίίνουν τήν άνάλογη έκταση χαϊ σημαοία πού είχεν ή νίκη στόν Καυχαριά. 01 τρεΙς σπουδαιότεροι στρατηγοί, 6 ΙΙλαπούτας, ό Ν. Πετιμεζάς καί ό Δ. Μελετόπουλος, στήν άναφορά τι υς οτόν Κολοχοτρώνη, ποΰ λίγα της άποσχάσματα παραθέτει ό Ί. Κολοκοτρώνης στά Υπομνήματα του, γράφουν: «Τήν φθοράν τών Τούρκων τί,ν πληροφορούμεθα σήμερον σημαντιχωτέραν μέ βεβαιότητα, έσκοτώθησαν 400, καί 8έκαε| όφεικκιάλοι, καί ένας μπίγμπασης σημαν­ τικός τοΟ Ίμπραΐμ, όποΰ ήτον μ^τά τοΟ ίδώ Ντελή - Άχμέτ Πάσα ... καί είχε καί 30.000 γρόσια άπάνω του». Καί σέ Ιβιαίτερό του ύστερόγραφο & Πλαπούτας, άφοΟ μέ ίικαιολογημένον ένθουσιασμό, σάν Αρχη­ γός πού ήταν, άνεβάζει άκόμα πιό πολύ τόν άριθμό τών Τούρκων σκο­ τωμένων, γράφει: <Γέρο. . έτοΟτο σοΰ λέγω, δτι, fiv είχαμε τζιμπχανέ νά μείνωμε και τήν άλλην ήμέραν σέ βεβαιόνω είς τό Βνομα τής Πατρίϊο;, in ΤοΟρκος είς τήν Πάτρα 6έν έπήγαινε, πίστευσόν μου είς τήν άλήθειαν τοΟ ΘεοΟ». «Έλλην. Ύπομν », 639,640. Κολοχ., «Διηγηο.», 80. Ν. Μ. Μεσσηνΐζης, 122. Σ«. Τρικούπη, Β’, 127.

-

66 -

Κι* δν 6 Γενναίος, που δ ΐΐλαπούτας τόν χάλεσε νά τούς ένισχνσει, λάβαινε Εγκαιρα τήν πρόσκληση καί δέν Εφευγε γιά τήν Κάπελη τής Ηλείας, οί Τοΰρχοι σίγουρα θά πάθαιναν με­ γαλύτερη καταστροφή. Ή νίχη στόν Καυχαριά, ήταν πολύ σημαντική χαΐ γιατί ήταν ή τελευταία μεγάλη μάχη χαΐ νίχη στό Μορηά κατά τοΰ στρατού τοΰ ‘ Ιμπραΐμ, χαΐ γιατί Επειτ’ Από τόσες Ατυχίες γύριζε mu ή πλάστιγγα, Αναφτερώθηκε τό φρόνημα τιόν ικιλληχαριων χαΐ χαντακώθηκε τό προσκύνημα στήν Αρχική έστία του, τήν Άχαί-ι. Ό Ντελή - Άχμέτ μετά τήν Απροσδόκητη Αποινχία του, φεύγει Από τόν Καυχαριά χαΐ ντροπιασμένος χαΐ πιχραμένος λεηλατεί τΰ χωριά στό πέρασμά του γιά έχδίχηση χαΐ τραβάει γιά τό Διαχοφτό, δπου μαθαίνοντας δτι δ Πλαπούτας Εστειλε στρατό χοντά του χι* δτι έτοιμάζεται μαζί μέ τό Δ. Μελετόπουλο χαΐ τό Ν. Πετιμεζά1 νά Ερθουν νά τόν πολεμήσουν, Εφυγε γιά τή Βοστίτσα χι’ άπ’ έχει στή» Πάτρα. Ό Πλαπού­ τας περιορίζει δλοένα τούς Τούρκους στήν Πάτρα, φτάνοντας μέχρι τό μοναστήρι τοΰ Όμπλοΰ, πηγαινοέρχεται στά προσχυνημένα χωριά τού Νενέχου χαΐ παίρνει τά φαί - μπουγιουρντιά. Κι’ αΰτός Αχόμα δ «Απιστος Τούρκο - Γχολφίνος», πού Εχαμε τόσο χαχό στά Τσετσεβά, Εδωσε τό ράΐ του, πού τό Εστειλε δ Πλαπούτας στό Γεν. Αρχιστράτηγο Τζώρτζ. Καί τελειώνοντας δ ΑΒγουστος, ξαναγύρισαν στήν ‘ Επανάσταση σχεδόν δλα τά χωριά χαΐ μάλιστα ένώθηχαν μέ τόν Ελληνικό στρατό πολε­ μώντας χούς Τούρκους χαΐ παραμένοντας πιστοί πλέον στήν ’ Επανάσταση. Ot προσκυνημένοι πού δήλωσαν μετάνοια, ζήτη­ σαν γι’ Αρχηγό τους τό Β. Ροΰφο, Αλλ’ αύτός, ϊσως γιά νά μή δώσει Αφορμή σέ περσότερες ύποψίες δτι βρίσκονταν σέ συμφω­ νία μαζί τους, Αρνήθηκε \ Καί μόνον δ Αθλιος Νενέκος Εμενε πάντα, χαΐ μέ περσότερο τώρα φανατισμό, στούς Τούρκους μαζί μέ 500 δπλοφόρους πού τοΰ Εμεναν πιστοί. Καί στή μεγάλη 1) Βλέπε γράμμα τους &πό Ντονμενά, «Έλλην. Ύπομν.», σ. 640. Φωιαχ. Β', 440. 3) Ν. Μ. Utf , 116. ΟΙχον., 779.

-

5<5 -

χι‘Ενδοξη αύτή Ελληνική νίκη στόν Καύκαλά, πάλι Εφρόντίσαν χαϊ δέν Ελαβαν μέρος ot άριστοχράτες τής Ά χαΐας, πας’ δλο πού ό Κολοκοτρώνης είχε διατάξει φητά τό Λόντο νά σταθεί οιήν Άράχωβα, να σμίξει' μέ τό Μελετόπουλο, ώστε τά σώ­ ματά τους ένωμένα ν* «Ανεβαίνουν εϊς Ικανόν δριθμόν», να οχυρωθούν «είς μίαν δυνατήν θέσιν» *αί νά σταθούν έκεΐ, (δη­ λαδή στόν Καυχαριά) Ό Λόντος, κατά τή συνήθειά του νά μήν ακούει τις διαταγές τού Κολοχοτρώνη, μαζί μέ τούς συν­ τρόφους του κοτζαμπάσηδες, Εφυγαν άπό έχει, (δταν έμαθαν δτι οΐ Τοΰρχοι τρυγούσαν τις σταφίδες, πού Ελπίζανε νά τρυγήσουν χαί χαρπωθοΰν αύτοί «Επειδή χαί δι’ αύτό έχει Εχάθηντο»), χρυφά γιά τό Ναύπλιο, παρατώντας τις Επαρχίες τους στή διά­ κριση τών προσχυνημένων χαί τών Τούρκων ΚΕΦΑΛΑΙΟ I P ΤΟ ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑ ΣΤΗ ΔΙΒΡΗ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΗΛΕΙΑ Μά 4 Νενέχος, άνήσυχος πάντα μέ τήν ιϊσχημη τροπή πού Επαιρναν τά πράγματα γιά τού; προσκυνημένους, παρακινεί πάλι τό Ντελή - Ά χμέτ σέ νέα Εξόρμηση. Έρχονται στή Γαοτούνη, άνεβαίνουν στή Δίβρη, σκοπεύοντας νά περάσουν στή Παραμεριά χαί τήν Λιοδώρα, πρός τά μέρη τής Καρύταινας 1. Ν. Μ. Μεσσηνέζη, «Τ& ΑΙγιον χ.λ.π.», σ. 108. 2. <*0 Λ. Λόνιο;, Bev. Ροΰφος, Σ. Θεοχαρόπουλος άφοϋ άπηλπίσθησαν νά τρυγήσουν τάς σταφίδας χαΐ μή άνεχόμενοι νά διατελώσι υπό τήν έπιρροήν τοΟ Κολοχοτρώνη ΰ,μ' άχοΰσανιες δτι έφθαοεν ή συνθήχη τής 6 'Ιουλίου βιίδωκαν δτι έφοβήθησαν μήπως τούς φονεΰση 6 Κολοκοτρώνης χαΐ έφυγαν κρυφίως χαΐ ίφθασαν τήν 9 Αύγουστου είς Ναΰπλιον νά Γδωσι τά άποτελέσματα τής συνθήκης αυτής, φρονούντες δτι δέν θά έλθη δ Καποδίστριας χαί δτι έξ αύτών θά διωρίζοντο παρά τοΰ Σουλτάνου αύθένται». Σπηλ., Γ', σ. 412 Φραντζής, Β', 606. Καί &Οικονόμου : «Ό Λόντος χαί Θεοχαρόπουλος άπελπισθέντες άνεχώρησαν διότι έπ' έλπίδι συγκομιδής τών σταφίδων Ιμενον έκεΐ χ.λ π.» Otxov., Τ62. Καί δ Κολοκοτρώνης τά Ιδια λέει: «Εφυγαν δ Λόντος χαί ή συντροφιά τιυ άμα έμαθαν δτι δ Ντελή-’Αχμίτ-πασάς έπήγαινε νά σύ­ ναξη τήν σταφίδα. 'Λφοΰ άπελπίσθηχαν νά συνάξουν αύτοί τήν στα­ φίδα, τότε άνεχιίιρηπαν, έπειδή δι’αϋιδ έκεΐ εχάθηντο». Κολοκ., «Διηγ.», 79.

«σχεδιασμένοι παρά τών Τυυρκοπροσκυνημένων καπεταναίων» \ Κι’ ένώ ιό προσκύνημα είχε σχεδόν καταπνίγει στήν έστία του, μέ τόν ερχομό τών Τούρκων, άρχισε να παίρνει έπικίντυνη ίπέχταση στά Νότια τοΰ Μορηά και ot Διβραίοι και ot γειτονι­ κές έπαρχίε; έπροσκύνησαν καί δλα τά χωριά τής Κάπελη;, έχτός άπό τούς Άρτοναίους καί ΚουμαναΙους, πού οί Τοΰρκοι καί ot προακυνημένοι γιά τιμωρία τούς ίγϋμνωσαν άπό δλα ίου; τά υπάρχοντα καί τούς άφησαν «μ έ τ ο σ ώ μ α τα ξηρά». Ό Γενναίος πού βρίσκονταν στό Λιβάρτζι μαζί μέ τό Χρ. Σ»σίνη, τον Παπασταθόπουλο χαΐ τό Θάνο Κουμανιώτη ήρθαν στό Βιδιάκι κι’ έματαίωσαν τό προσκύνημα πού άρχιζε κι’ έκεΐ καί στούς Παραλογγούς, σέ μιάν ώρα άπόσταση άπό τούς Τούρ­ κους πού ήσαν στά Διβρέΐκα Αμπέλια- Ot Τοΰρκοι, «μολονότι είς διάστημα τουφεκιού» δέν τούς έχτύπησαν (ούτε και οί 'Ε λ­ ληνες γιατί «δέν τούς έσύμφερεν ό τόπος»), άλλά τήν άλλη ήμέρα Εφυγαν γιά τοΰ Λάλα χωρίς νά τολμήσουν, κατά τό άρχικό σχέδιο τους, νά περάσονν γιά τήν Παραμεριά γιατί στό γεφύρι τοΰ Βιδιακιοΰ τούς πολέμησαν "Ελληνες. Ό Γεν­ ναίος, ένιαχυμένος καί μέ τήν βοήθεια πού τοΰ Εστειλεν ό Πλαπούτας μέ τόν Ά π . Κολοκοτρώνη καί τόν Πανουργία, τούς παρακολουθεί άπό κοντά κι’ άπό τά πλάγια, κάνει συχνούς αίφνιδιασμούς, στήνει ένέδρες κι’ δταν ίνα σώμα Τούρκικο θέλησε νά περάαει τό γεφύρι τής Νεμούτας, δ Γενναίος Εστειλε τόν Παπαγεωργάκη καί μαζί μέ Νεμουτιάνους τούς έχτύπησαν,. τούς γύρισαν πίσω καί τού; άνάγκασαν νά τραβήξουν καί νά κοι­ μηθούν στοΰ Λάλα. Πάνω άπό 25 Τούρκοι σκοτώθηκαν, 3 πιάστηκαν ζωντανοί καί 2 άλογα κι’ άπό τού; "Ελληνες σκοτώ­ θηκαν τρεις. Ό Ντελή - ’ Αχμέτ παράτησε τό σχέδιό του καί λοξοδρόμησε γιά τόν Πύργο. Κι’ δ Γενναίο; ήρθε στή Δίβρη, ζήτησε τήν άδεια άπό τόν Γεν. ’ Αρχιστράτηγο Τζώρτζ νά τήν κάψει καί νά τιμωρήσει τού; προσκυνημένους, γιατί ή Δίβρη ήταν σημαντικό μέρος καί ot προύχοντές της «π οοχομ ένοι καί μέ Ιδέαν», είχαν μεγάλην έπιρροή στις γειτονικέ; έπαρχίες « ώ σ τ ε ό άπλοΰς λαός βλέπ οντάς το ν ς μέ τοιαΰ τα όλέ1. Βλίπε γράμμα ιοϋ Πλαποΰτα, «'Ελλην. Ύπομν.», α. Μ6.

-

68 -

θρ ια πνεύμ ατα ή μπορούν βύχόλω ς ν ά έν β ώ σ ο υ ν etc κα χόν» Κι’ Αφοΰ Ανάγκασε τούς Διβραίους μέ τή βία νά ξαναγυρίσουν στήν ’ Επανάσταση ήρθε στόν Πνςγο, Απ’ Κπου δ Ντελή - Άχμέτ είχε φύγει γιά τήν Πάτρα. Φτάνοντας στόν Πύργο, τούς έχοινοποίησε τις διαταγές τοΰ Κολοχοτρώνη νά γυρίσουν στήν ’ Επανάσταση. Μά ot Πυργιωτες προσχυνημένοι, δχι μόνον δέ συμμορφώθηκαν, Αλλά Εστειλαν Ανθρώπους στό Φανάρι, προσκαλοΰσαν xui πρότρεπαν δλε; τις έπαρχίες (οΰ Φαναριοΰ χαί τής Τριφυλλίας νά προσκυνήσουν καί συνεννοήθηχαν κρυφά μέ τούς Καλαβρυτινούς, ΙΙατρινούς προσκυ­ νημένους χαΐ Φαναριώτες χι* Εστειλαν Αναφορά στόν Ίμπραΐμ : «Θέλομεν νά μείνωμεν πιστοί εις τήν υποταγήν' πάσχομεν τά πάνδεινα Από τούς Καρυτινούς τοΰ Κολοχοτρώνη. Ό θ εν ένόσφ ή Καρύτατνα είναι ζωντανή, τό προσκύνημα δέν ωφελεί, οΰτβ είναι βέβαιον* 1. «Έλλην. Ύπομν.», σ. 645. 3. Γιά τό προσκύνημα ιοί Πύργου είδοποίησ* τόν Κολοχοτρώνη άπό τό Λιβάρτζι (10 Ίουλ.) δ X. Σισίνης. Καί δ Λύσαντρος Βιλαέτης τοΰ ίσιειλί άπ' τό Κατάχωλο Αντίγραφα δύο «μπονγιουρδίων» ένα γιά τά χωριά τοΰ Πύργου χαϊ τ'ίλλο γιά τόν προεστό Σ. Μανωλόπουλο γιά νά γνωρίσει—δπως τοΰ Εγραφβ-τ«πόσον έχορυφώθη τό πράγμα καί δέν ήζιύρω πού Οά καταντήση»: «'Από τόν ύψηλόχατον 'Αχμέτ - Πασά ββκίλην τοΰ ύψηλοτάτου Ίμπραίμ-Πασά, Λληρβξούσιον τών 'Οθωμανι­ κών Δυνάμεων. Δίδεται τό ήμέτερον ΰψηλύν μπουγιουρδί μας παρά τής έμής πληρεξουσιότητος ιΐς Καζά Πύργον μέ τών χάτωθνν περιχωρι'ων, ώς φανερόνομεν Σκουροχώρι, Μεριιά, Άγιάννη, Σκαφίδια, Τοόγια, Άγιώργη, Λαμπέτη, Μαλύρι, έπαδή ήλθον μέ προθυμίαν είς τό μεγάλο μερχαμέτι μας, προσπίπτοντας 1\ δλης τής θελήσεώς τους, προσκυνών­ τας τό κραταιόν Δοβλέτι μας και είς ήμάς, καί ζητώνας παρ’ ήμών τό όάγι' βλέποντας λοιπόν τήν έμπιστοσύνην τους, δπου ύπόσχονται πρός ημάς τούς έδόθη τό ύψηλόν μας (άγι μπουγιουρτή μας νά ήναι προφυλαγμένοι τόσον άπό τά στρατεύματά μας, ώσάν άπό χαΐ κάθε έναντίον, ή τιμή τους, ή ζωή τους χαϊ δλον τό πράγμά τους, δ,τι ίχουν, χαϊ νά ήναι διά πάντα καιά τήν ύπόσχεσίν τους πιστοί (αγιάδες, νά δου­ λεύουν τόν τόπον τους καθώς ώς πρώτα, χωρίς νά Ιχουν καμμίαν ύποψίαν βΐς δ,τι έναντίον τούς άκολουθήση άπό χακούς άνθρώπους χαΐ ζορμπάδας, εύθΰς νά δίδουν είδησιν πρός ήμάς. δπου νά τούς προφθάσπ xui νά τούς φυλάξη ή ΰψηλή ήμών δύναμις, καί οϋιως τούς τοίς εδάθη τό παρόν ράγι μπονγιουρδή μας είς ησυχίαν καί Ινδβιξίν μας. ,. 9 ’Ιουλίου 1827 Καστέλη Μωρέως» «Έλλην. Ύπομν.», σ. 616. Οίκον., 766. Κολοκ., «Διηγησ.», 81.

- 5 9 Ό Γενναίος άγαναχτισμένο;, Εκαψε μερικά σπίτια στήν άκρη τοΰ Πύργου γιά έκφοβιομό, έτιμώρησε μερικούς χι* άπείλησε νά σκοτώσει τόν προεατό γέρο Κρεστενίτη, πού πρωτοστά­ τησε ατό προαχΰνημα, μά τόν έμπόδισεν. δ ντόπιος δπλαρχηγός Παπασταθόπουλος. Τόν πήγε δμο)ς σιήν άγορά χαΐ τόν έξέ.θεσε οτό χλευασμό πολιτών χαΐ στρατιωτών. Ά λλος πρωτεργά­ της στό προσκύνημα τού Πύργου, ήταν-δ άρχιερίας Κύριλλο; (δ Επειτα δεσπότης Αργολίδας), πού χαΐ αύτόν νουθέτησε χαΐ άπείλησε δ Γενναίος ‘ . Κι’ Ετσι χτυπώντας τούς πρωτεργάτες χαλάφώσε τό χακό χαΐ δεν απλώθηκε χαΐ σ* άλλες Επαρχίες και οί Πυργιώτε;, Εστω καί με τή βία, ξαναγνρισαν στήν ’ Επανάσταση. Καί τά πράγματα τώρ’ άρχιζαν ν’ άλλάζουν, τό μόλυσμα στήν Ηλεία χαΐ στήν Ά χαΐα Εσβυνε, άλλος άέρα; φύσαγε xi* ot Τοΰρχοι, χάνοντα; τή σημαντιχή Ενίσχυση πού τού; Εδιναν οί προσχυνημένοι, έξασθένισαν πολύ χαΐ δέν άσχολοΰνταν πιά παρά νά τρυγήσουν τις σταφίδες, άλλά χαΐ σ’αύτό όλοίνα χαΐ δυσκο­ λεύονταν χαΐ περιορίζονταν στήν Πάτρα, γιατί στήν άνατολιχή Παραλία τής Άχαΐας, τό Διακοφτό πού τούς ήταν πρόχειρο καί άλώνιζαν συχνά, είναι έγχαταστημένος τώρα Ελληνικός στρατός. Γιατί δ Γεν. Αρχιστράτηγος Τζώρτζ, άφοΰ μέ χίλια βάσανα, υπερνικώντας τις άντενέργειες τής δλιγαρχίας, Εστειλε στό Κολοχοτρώνη (’ Ιούλη; καί Αδγουστο;) 14.000 φυσέκια καί στόν Πλαπούτα 6000 δεκάρια φυσέκια καί τρόφιμα «διά μερικά; ήμέρα;» καί λιγοστά πράματα στό Νικήτα, Εφυγεν άπ’ τήν Κό­ ρινθο κι’ήρθε κι’ έσιρατοπέδεψε στό Διακοφτό οχεδιάζοντο;, μέ τήν ένίσχυση τοΰ Γενναίου καί τοΰ Πλαπούτα, νά χτυπήσει τούς Τούρκους στήν Πάτρα ή νά περάσει νά Επαναστατήσει ξανά τή Ρούμελη. Έχει στό Διακοφτό, τόν ίπισχέφτηκαν «άπβσταλμένοι» άπό τά πεδινά προσκυνημένα χωριά, πού τά πάταγε τό τούρκικο Ιππικό, θέλοντας νά Εξασφαλιστούν Ετσι Επισημότερα κάί σιγουρότερα καί τόν βεβαίωσαν «δτι Επιθυμοΰν είλικρινφς νά ένωθοΰν μετά των άδελφών των καί νά κινηθούν δραστηρίως κατα τών Τούρκων», άκολουθώντας τις διαταγές του. Ό Τζώρτζ τούς Εδωσε «τάς μεγαλειτέρα; διαβεβαιώσει; >ίέρί τή; X. .'Ελλην. Ύπομν.», 646. Οίκον., 766. Σπηλιάβ , Γ', 438.

Ασφαλείας των χαΐ μετά ταΰτα κολλά ιών εΐρημένων χωρίων» ένώθηχαν μαζί του .1 Και τό Νενέκο δοκίμασε νά παρασύρει κι’ εοιειλε τρεις Αξι­ ωματικούς του στή 'Ζουμπάτα (πατρίδα καί περιοχή πού κάτεχε δ Νενέκος) μέ τήν πρόφαση νά ζητήσουν τή συνδρομή του γιά τό Ανενόχλητο πέρασμά τους στή Ρούμελη καί μέ τήν ευκαιρία νά τόν προτρέψουν καί παρασύρουν νά γυρίσει στήν Επανά­ σταση. Ό Νενέκος τούς δέχτηκε μέ πολλή φιλοφροσύνη καί πραγματικά τούς διευκόλυνε (δταν Αργότερα πέρασαν στό Δραγομέστο), Αλλ’ Αρνήθηκε έπίμονα νά μετανοιώσει κι’ Εμεινε πι­ στός στούς Τούρκους. ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ

ΙΔ '

ΜΕΣΣΗΝΙΑ *0 Ίμπραΐμ (πού Από καιρό βρίσκονταν στά Μεσσηνιακά φρούρια), δοκίμασε κι'έκεΐ νά τούς παρασύρει νά προσκυνήσουν (κι* είχαν Αρχίσει νά διαπραγματεύουνται μερικά πεδινά χωριά), νά χτυπήσει τήν Ανυπόταχτη Καρύταινα, νά Εξασφαλίσει έλεύτερη κι’ Απρόσκοφτη Επικοινωνία μέ τήν προσκυνημένη "Ηλιδ^ καί Ά χαΐα καί μέ τό φτάσιμο τοΰ στόλου καί στρατού πού περίμεν’ Απ’ τήν Αίγυπτο καί τήν ίνίσχυση τοΰ στρατού ποΰ μάζεβ’ δ Κιουταχής στή Λαμία, νά καταστρέψει τήν "Υδρα * χαΐ 1. «Έλλην. Ύπομν.», 642, 647. Ό Τζώρτζ χαΐ ό Κόχραν Ελαβαν τήν άπόφααη γιά τήν ίχσιρατεία στή Ρούμελη, &χολου6ώντα( τή συμβουλή τοΰ Κόρδιγχτων 8τι ήταν άνάγχη νά έπεχταθεΐ δ πόλεμος, δσο άκόμα ό συβιβασμός «ήτο μετέωρος» (μέ τή συνθήκη στό ΛονΒίνο), νά χατέχουνται χαϊ νά είναι ίπαναστατημένα δσο τό 8υνατό πιό πολλά μέρη. Ό Τζώρτζ άπό τό Διαχοφτό ήρθε στή Βοστίτσα xi‘ έλογάριαζε νά πάρει τά Τροιζόνια χαί Ναύπακτο, άλλά τελικά άπό τήν Πάτρα πέρασε στό Δραγομέστο. ΟΙχονόμου, 780. Ν. Μ. Μεο., «Τό ΑΙγιον χλπ.» 109. 2. Κολοκ., <Διηγησ.»-σ. 81, Μέν8ελσ.,758 χαί Χέρτσμπεργχ, Γ', 139: «Τή 7 Σεπτεμβρίου άφίκετο είς τόν λιμένα τοΰ Ναυαρίνου, νέα μεγάλη ναυτική Αύναμις συγκείμενη έξ 92 πλοίων. Γενικός τότε έπεχράτει φό­ βος δτι ή χρατερά αυιη βύναμις ένουμένη μετά τών 28 χιλ. μαχητών τοΰ Ίμπραΐμ Εμελλε κατά τήν τελευταίαν Ικ στιγμήν νά χατενέγχ]) ταχείαν χαί όλεθρίαν πληγήν έναντίον τοΟ Ναυπλίου χαί τών ναυτικών νήσων». Καί οί 'Υδραίοι βρίσκονταν σέ μεγάλην άνησυχία χαί γράφουν στόν "Αμιλτων χαί ζητούν πληροφορίες γιά τις κινήσεις τοΰ Ίμπραΐμ. Δ. Φωκά, «Ή Ναυμαχία τοΰ Ναυαρίνου», σ. 48 καί «Άρχεΐον Ύδρας».

— 61 — να δώσει Ιτσι τό τελειωτικό χτύπημα στήν Επανάσταση. ’ Ε­ πειδή δμω; Εβλεπε δτι τό προσκύνημα στό βορεινό Μορηά, μέ τήν προσποιητή καλωσύνη ποΰ έδειξε, δέν πήγαινε καλά καί δτι πολλοί προσκυνημένοι ξαναγύριζαν στό στρατό τοΰ Κολοκο­ τρώνη, καί τά έξωτερικά νέα ήταν δυσάρεστα καί τόν Εβανανσέ μεγάλη άνησυχία, Εστειλε στά μέσα τοΰ Σεπτέμβρη τοΰ 27, τόν Κεχαγιάμπεη στή Μεσσηνία μέ 10.000 στρατό, 3000 Ιππικό, 4000 «τσεκούρια καί δρματα», μέ τήν έντολή, νά προσπαθήσει στήν άρχή μέ τό καλό νά τούς πείσει νά προσκυνήσουν κι’ δμ’ άρνηθοΰν ν’άρχίσει τό συστηματικό έρήμωμα τοΰ τόπου χωρίς νά κάνει πόλεμο. Κι* δ ίδιο; μέ τ’ άλλο στράτεμα, ήρθε στή Ζαχάρω, πρόσταζε τις προσκυνημένες έπαρχίε; νά τόν Ακολου­ θήσουν καί νά μποΰν μαζί άπ’ δλα τά μέρη στήν Καρύταινα νά τήν καταστρέψουν, προσκαλώντας καί τόν Ντελή - ’ Αχμέτ σ’ ένίσχυση άπό τήν Πάτρα. Έ τσ ι άρχιζε μιά ·νέα φοβερή περι­ πέτεια γιατί τό «νοτιοδυτικόν μ έρος τής Χ ε^σοννήσου ήπείλει τ ώ ο α ό μ έγιστος κ ίνδυνος»1. Καί πάλιν δ Κολοκοτρώνης μόνο; του καί μ’ δλη tif πολεμική καί Αντίδραση τών δλιγαρχικών πού δλοένα μεγάλωνε, «άοκ ν ος» Ετρεξεν έκεΐ πού διαγράφονταν δ νέος μεγάλος κίντυνος. Βρίσκονταν δπως είδαμε στόν Άι-Βλάση, δταν δ Νικήτας χι’άπό τό κάστρο τής Καρύταινας τοΰ Εστει­ λαν τά κακά μαντάτα. 'Αμέσως ϊφυγε μέ 200 σωματοφύλακες άπό τά Καλαβρυτοχώρια καί περνώντας στά μέρη τής Καρύταινας καί τό Λιοντάρι μάζεψε σέ τρεις ήμέρες μονάχα 1000 *Αρκαδινούς (’ Ανδρονσιανοΰς καί Ίμπλακιώτες) πού Ετρεξαν κοντά του, μόλις Ιμαθαν τόν ίρχομό του καί μέ *200 πινάκια γέννημα καί 1000 σφαχτά», ποΰ πήρε άπό τά χωριά, ϊφτασε στή Μεσση­ νία, 2 ώρες άπό τήν Καλαμάτα, στό χωριό Ζαμπάζικα. Έκεΐ κοντά στά Φρυτζαλοκάμαρα (Θουρία), είχε τό στρατόπεδό του δ Νικήτας, μέ 2000, διορισμένος (στίς 5 ’ Ιούλη 1827) άπό τόν Κολοκοτρώνη πληρεξούσιός του νά στρατολογήσει στίς έπαρ1. Μένβίλοον, Α.', 786. Ποΰχζβιλ, 1219: <Ό γέρων Κολοκοτρώνης ίγχαίρω; καί Ββόντως ιιροησθάνετο πάνιοιβ ιόν κίνδυνον {σχιυσβ πρός τά Απειλούμενα μέρη, ίνεβννάμωσβ τόν πιοτόν αΰιοδ Νικήταν χαΐ άνβπΰρωοβ τόν ένΟουσιασμόν τοΟ Μεσοηνιακοΰ χληφυομοΰ άναρριπίαας πρός τήν ίαχάτην άντίοτασιν τό πΟρ αύτοΟ».

— 62 — χίες Λακωνίας, Μεσσηνίας καί ‘ Αρκαδίας, γι'αντιπερισπασμό τών Τούρκων πού ήταν στα Μεσσηνιαχά φρονρια, νά έμπο^ίοει τις συγκοινωνίες τους μέ· τήν Τριπολιτσΰ χαΐ νά ματαιώσει κάθε κίνηση γιά προσκύνημα. «Είναι άπειρες ot νικηφόρες μικρομάχες ποΰ Εδωσε γύρω στήν περιφέρεια καί ot συμπλοκές όλόκληοο τό θέρος χαΐ φθινόπωρο τοΰ 1827» Άλλά οί λιγοστοί στρα­ τιώτες του άπόκαμαν νά πολεμάν χωρίς πολεμοφόδια χαΐ τρό­ φιμα, σιγά - σιγά τοΰ Εφυγαν «ά π ό τήν π είν αν » \ καί ό Νικήτας βρέθηκε σέ δύσκολη θέση. Καί οί Μεσσήνιοι πού ΰπόφεραν άπό τό στρατό τού Ίμπραΐμ, άλλά καί άπό τις ληστρικές 1. «Καί χατώρθωσε—συνεχίζει ό βιογράφος του Ε. Γρηγορίου—μέ χαταπληχτικήν δραστηριότητα νά άναπιερώση πλήρως τά φρόνημα τών 'Ελλήνων τών περιφιρειών αύτών μέ μέσα μικρά καί χωρίς τρόφιμα γιά τούς στρατιώτες τον. Καί μέ ιιύιά τά μικρά μέσα χατώρθωσε καί στίς 33 καί 36 ’Ιουνίου καί στίς 13 Αύγουστου νά άποχρούση δλες τις έχφριχίς ίπιθέσεις καί νά προ^ίνήση σημαντική βλάβη στούς Τούρ­ κου;». Ε. Γρηγορίον, «Ό Νικηταράς», σ. 106. Καί 6 18ιος 6 Νικήτας σ’ έπιστολή του στόν Κολοκοτρώνη περιγράφοντα; τή μάχη στή Φρυτζάλα καί Δερβένια Λεονταριοΰ : «Είς τάς 26 τοΰ παύσανιος είς Κυτριαίς 13 φεργάδες έχθρικαΐς ίκανονοβολοΰσαν καλά, συγχρόνως μάς ήλθον «Ις τήν θέσιν μας Φρουτζάλα οί ίχθροί καί έπολεμήσαμεν τρέπονιες τους είς φυγήν, μέ μεγάλην τους καταισχύνην έπέσιρεψαν είς Νησί... στοχαζόμενος λοιπόν δτι ένβεχόμενον ν'άπεράσωσι βιά νυκτός είς Δερβένι... Ικαμα τό σχέδιόν μου καί έμβήκαμεν όλοι εις χωσιάν μέσα είς τήν δεμοσιάν έπέρασαν οί μισοί τούς ίβιιρέσαμεν, μέ τοΰ; όποιους άνοίξαμεν τουφέκι εα>ς εξ ώρας μέσα είς τήν βεμοσιάν έμπρός ίκείνοι καί κατόπιν ήμεΐς, τέλος πάντων σιήθος μέ στήθος ΐγεινεν ή μάχη μας τόσον πεισματική, ώστε δπου έκατήντησαν έως τών Δερβενίων σκο­ τωμένοι καί πληγωμένοι άπό τούς έχθρούς περίπου τών τριακοσίων, άπό βέ τού; έβιχοΰ; μας βέκα λαβωμένοι, δμως έλπίζομεν είς τόν Θεόν νά ήναι περαστικόν είς δλους. Τί τό δφβλος fttle μου, δπου ή παντε­ λής ίλλειψις τών πολεμοφοδίων ίφερεν δλας τάς δυσκολίας είς τό νά βλάψωμεν περισσότερον τόν έχθρόν». (Πάντα θά Εχουμε ύπ' δψει μας, δτι οΐ άριθμοί γιά τούς σκοτωμένους Τούρκους είναι μεγαλωμένοι). «Έλλην. Ύπομν.», σ. 602. Βλέπε, Νικήτα Σταματελοπούλου ή Νικηταρά, «’Απομνημονεύματα αυτοσχέδια». Ν. Α. Βέη, «Ελληνικά», τομ. Δ', 476. Ό Α. Μεταξάς γράφοντας στό Νικήτα: «'Αδελφέ μου μ’δλας τάς δυσ­ κολίας κάμε δτι μπορείς πρό; ίμψΰχωσιν ιών λαών καί πρός βλάβην τών έχθρών». «Ελληνικά», Γ' καί Δ', 463 κ.έξ. 3. Κολοκ., «Διηγησ », σ. 80.

-

63 -

Επιδρομές πού, ά.ιϋ παληΰ συνήθεια, Εκαμαν οί Μανιάτες', άρχι­ σαν νά σχέφτουνται γιά προσκύνημα. Γιά !>λ’ αυτά Ενημερω­ μένος ό Κολοχοτρώνη;, όταν Ιφτασεν ένίσχυαε μέ Άρκαδινούς τό Νικήτα, χαΐ από τή Φρυτζαλοκαμαρα γράφει στή «Σεβαστή Βουλή των Ελλήνων*, πόσο τραγιχή ήταν ή κατάσταση στή Μεσσηνία: «ΦΟάσας Εδώ εύρον ταστρατύπεδον είς άκραν παρα­ λυσίαν ίνεχα τής παντελούς έλλβίψεως τώ ν μ έσω ν καί τού ς λαούς etc έσχάτην άμηχανίαν τήν όποίαν Επηύξησε τό φθάσιμον τοΰ Εχθρικού στόλου» *' Ό Κολοκοτρώνης άφοϋ άπ’ τή Φρυτζάλα, Εστειλε χαιρετιστήριο κι’ ευχαριστήριο Εγγραφο στό Ναύαρχο Κόδριγχτων, διχό του χι’ άλλο τών όπλαρχηγών τοΰ Μορηά «διά τάς πατριχας του νουθεσίας», Εμπήχε στή Σχαρδαμούλη τής Μάνης, δπου χάλεσε δλους τους Μανιάτες χα­ πεταναίους νά τούς συμφιλιώσει χαί τοΰ; είπε: «Τί χάνετε άδέλφια; Νά πιάσουμε τόν Αλμυρό που Εχω χηί 1000 στρα­ τιώτες ΙΙελοποννήσιους». Τούς Επεισε πόσο χαχό Εχαναν ot Επι­ δρομές τους στό βασανισμένο λαό τής Μεσσηνίας1 καί τούς ξόρ­ κισε νά ένωθοΰν. 01 Μανιάτες χαπεταναΐοι πού τοΰ ήταν γνω­ στοί χαί είχαν σέ μεγάλην Εχτίμηση .καί δκουγαν τόν Κολοχο­ τρώνη φάνηκαν πρόθυμρι, δφισαν κατά μέρος τις προσωπικές τους διαφορές καί μονιασμένοι πιά συγκεντρώθηκαν στόν Α λ ­ μυρό 6 Δ. Μούρτζινος, δ Ά ντώνης Μαυρομιχάλης, ό Παναγιώ­ της Δουράκος, Α Γαλανής Κουμουνδονρος, δ Παναγιώτης Καπετανάκης Γιαννέας, δ Χριστόδουλος Καπετανάκης, ό Ν. Χρηστέας κι’ Εστησαν τό στρατόπεδό του;. Στις 22 Σεπτεμβρίου δ Κεχαγιάμπεης, άφοϋ μάταια προ­ σπάθησε μέ τό καλό νά πετύχει τό προσκύνημα (γιατί τώρα παρακολούθαγ* άγρυπνος ό Κολοκοτρώνης), κοινοποίησεν άπ’ τό Νησί τής Μεσσηνίας τήν περίφημη προκήρυξή του: 1. «'Ελλην. Ύπομν.», Γράμμα Νικήτα πρός Κολοχοτρ., σ. 685. BXin* χαΐ Μένββλσον, Α', 786. Χέρταμπεργκ, Γ', 187. Πουχιβίλ, 1219. Σκ. Τριχοΰπη, Δ·, 126. Μ. Οίκον., 746, 777. Σπηλιαβ., Γ” , 861 χ. ίξ. 2. (92 καράβια μ* στρατό στίς 7 τοΟ Σεπτέμβρη), «Έλλην. Ύπομν.», ο. 650. 8. Κολοχ., «ΔιηγησΛ, 82. «Ύπομν.», 660 κ. έξ. Otxov., 767.

-

64 -

«Κύριοι Προεστοί τοΰ Άμλαχίου καί Κουτζοΰχ Μήνης χαΐ νησίου χαΐ Καλαμάτας Ό έπισφραγίζων Κιαχαγιαμπεης τοΰ ύψηλοτάτου Πασά Αφεντός μου Σάς γνωστοποιώ, δτι (Τ. Σ .) 1827 Σβρίου 22 Νησίον τής Καλαμάτας Μ’ δλον δπου μέ Εμπρη τής ύψηλότητος τοΰ άφεντός μου ήλθα εις τά ίνταΰθα διά νά κατακόψω, χϊταχαΰσω xui σχεδόν Αφανίσω δλα τά δένδρα σας, δσα είναι χρήσιμα χαΐ Αναγκαία πρός τροφήν σας, λυπούμενος τόν πτωχόν λαόν νά μή δοκιμάση τήν αυτήν ζημίαν χαΐ Αφανισμόν αύτών τών Αναγκαίων δένδρων σας Εχρινα εδλογον νά σάς εΐπώ, δτι χωρίς Αναβολήν χαιροΰ νά συσκεφθήτε καλώς χαΐ νά παραιτηθήτε άπό τά τής Αποστασίας φερσήματα χαΐ καθώς Αλλοι όμόπιστοί σας, νά έλθήτε νά προ­ σκυνήσετε διά ν’ Απαντήσετε αύτήν τήν δργήν χαΐ τόν Αφανισμόν δποΰ θέλει δοκιμάσει δλη ή πτωχολογία σας, -είδε καί δέν έλθήτε, δς ήναι ή Αμαρτία είς τόν λαιμόν σας καί δψεσθε έν ήμέρ? χρίσεως. Περισσότερον Από αύτά δέν είναι χρεία να σάς γράψω χαΐ υγιαίνετε» Ot Μεσσήνιοι διαβάζοντας τήν προκήρυξη, δν καί είχαν μπροστά στά μάτια του; τόσες χιλιάδες στρατό καί Αλογα, «τσε­ κούρια καί Αρματα», δέν πτοήθηκαν δμως κι* Εδωσαν στόν Κεχαγιάμπεη τήν ήρωΐχή Απάντηση, πού Αξίζει μέ τό παραπάνω νά τήν παραθέσουμε όλόχληρη : «Πρός τόν ένδοξότατον Κεαχαγιά τοΰ Ίμπραΐμ Πασά, έλάβομεν ?να γράμμα σου, εις τό όποιον μάς λέγεις, δτι εί­ σαι διωρισμένος Από τόν αύθέντην σου νά χατακόψης τά δενδριχά μας, χαΐ σοΰ Αποκρινόμεθα* ot Έλληνες δταν Απεφασίσαμεν νά τινάξωμεν τόν ζυγόν τής Τουρκικής τυραννίας, Εβάλαμεν πρό δφθαλμών, δτι κοντά μέ τά Αλλα δικαιώματα τοΰ Ελευθέρου Ανθρώπου, τά όποια αύτοΐ μάς είχαν Αρπαγμένα, καί τά όποια θ* Ανακτήσωμεν καί ήμεΐς ώς Ελεύθεροι Έλλη­ νες, θ* Ανακτήσωμεν χαΐ δλα δσα ή καταπλακωμένη από τήν αύτήν τυραννίαν γή τών πατέρων μας φέρει Επάνω τη; ώ ; ΰπο1. «Έλλην. Ύπομν.·, 656. Σ. Τςικ., Δ', 274.

— 65 — κείμενα και αυτά είς τήν διάχρισιν τής τυραννίας' δτι δέ ήμπορεϊς νά χαταχόψης δέν μάς είναι παράξενον διότι κοντά είς τό­ σα; άλλα; παρανομίας, τάς δποίας κάμνετε καθ’ ήμέραν είς τά άδύνατα μέρη, ήμποςεϊτε νά μεταχειρισθητε τό αΰτό και εϊς τά άψυχα δένδρα’ στοχασθήτε δμως, δπ εις δλας αύτάς τάς παρα­ νόμου; πράξεις σα; χρεωστεϊτε λόγον καθώς καί είς άλλα, είναι καί είς ταΰτα τά μέρη τής Μεσσηνίας συγκροτημένον στρατόπεδον παρά τοΰ γενικού άρχηγοΰ τών αρμάτων τής Πελοποννήσου, καί δταν θέλετε πολεμεϊτε μέ αΰτό, καί δχι μέ τά ξύλα, ήμεΐς πάλιν λέγομεν Ιως τόν £να εϊμεθα Αποφασισμένοι ν’ άποθάνωμεν Ιλεύθεροι "Ελληνες Τή 25 Σεπτεμβρίου ot κάτοικοι τών ’ Επαρχιών Έ ν Μεσσηνία 1827 τής Μεσσηνίας» Ό Κεχαγιάμπεης δργισμένος μέ τήν υπερήφανη άπάντηση πού τοΰ Εστειλαν ot Μεσσήνιοι, άρχισε μέ τά τσεκούρια καί τή φωτιά νά έρημώνει συστηματικά τόν τόπο, άποφεύγοντας τόν πόλεμο καί τούς σκοτωμούς, γιατί δ Ίμπραΐμ τοΰ είχε διαταγ­ μένο ρητά : «ή ζωή σου θά μέ πληρώση τήν ζωήν όποιουδήποτε φονευθή, διότι δέν σέ στέλνω νά πολεμήσης, άλλα νά καύσης» Ά φ οΰ λοιπόν Εβαλε 5000 καβαλλαραίους νά στέκουν γύρω στούς κάμπους, γιά νά μήν κατεβαίνουν οΐ ’ Ελληνες καί τούς ίμποδίζονν, άρχισε τό φοβερό Εργο σ’ δλη τή Μεσσηνία. Καί «δ σ α δέν έκ αίοντο δβανε τσεκούρι, έλαιώ νβς, σνκιαϊς. μουΟΐαΐς» 1. Κολοχ. «Διηγησ.», 81. 2. «Ένέοχηψε φοβερά χαί βάρβαρος έρήμωσις χαθ’ίλην τήν χώραν». ΜενΒελα, 768. «Διέιαξε τήν πίλέκηαιν δλων ιών χαρκίμων δένδρων χαΐ τήν πυρπάληοιν τών χωρίων. Ούδέποπ έχθριχά στρατεύματα ίφάνησαν ιάοον φθοροποιά 8οον έν iQ παρούση έχατρατείφ. 60.000 έλογίαθησαν at χαταχοηεΐσαι σνχαΐ χαΐ 26.000 αΐ έλαΐαι χαΐ συχαμινέω* καπνοί δέ χαΐ φλάγ*ς πολνήμιροι (σκέπαζαν τ6ν δρίζοντα». Σπ. Τριχούπη, Δ', 181. Καί 6 Ζουριέν νχέ λά Γχραβιέρ γράφβι: «ΑΙ οΐχίαι, at έηαύλεις, ή σνγχομιδή, τά γεωργικά έργαλίΐα, παρ*6όθηοαν (Ις τάς φλόγας. Καί αΐ μέν άμπελοι άπεσχάσθησαν τής γής, at 8έ συχαΐ xal at έλαΐαι άπεχάχησαν μέχρι (ίζης. «’Εάν άνεχθώοιν (ot τρείς Σύμμαχοι), ίπΐ πλέον τ6ν Ίμβραήμ, νά μένη έν Έλλάδι, Ιγραφεν Α πλοίαρχος Άμιλτων, πρέπβι νά elvui βέβαιοι ίτι θά Ιδαχη πλέον τοΟ τρίτον τοΟ πληθυσμοΟ άηοθνήοχον

— 66 Ot "Ελληνες προσπάθαγαν να τούς παρενοχλοΰν καί ν<< τούς παρασύρουν σέ πόλεμο, άλλα ot Τούρκοι, είχαν τό νοϋ τους μόνο στήν έρήμωαη. Μ’ένέβρες πού Εστηναν ot Μεσσι'ινιοι Επιασαν τέσσαρις Χριστιανούς Βουλγάρους, πού ήσαν σιό στρατό τοΰ Κεχαγιάμπεη, τούς πήγαν στόν Κολοκοτρώνη, δπου εξήγη­ σαν μέ κάθε λεπτομέρεια, δτι είχαν «προσταγή νά μήν κάμουν πόλεμον μόνε να κυττάξουν τή δουλειά» *. Έ τσι πληροφορημένος δ Κολοκοτρώνης καί βεβαιωμένος καλά γιά τούς σκοπούς τοΰ Ίμπραΐμ, Εφυγε πάλι γιά τόν ‘ Αλμυρό, δπου συνάντησε τούς Μανιάτες καπεταναίους, καί έναύλωσαν τή σκαμπαβία τοΰ Πα­ ναγιώτη Καπετανάκη Γιαννέα, πού ήταν μέ πολλά κουπιά καί γοργοτάξειδη, καί τήν Εστειλαν σ’δποιο πλοίο πρωτοσυναντήσει άπό τό στόλο των Συμμάχων, πού περιέπλεαν τό Μεσσηνιακό κόλπο, νά δώσει τήν πληροφορία στούς Ναΰαρχους γιά τις κα­ ταστροφές πού Εκαν’ ό Ίμπραΐμ, δίνοντας μαζί, καί τήν προ­ κήρυξη τοΰ Κεχαγιάμπεη, καί τήν δπάντηση πού τοΰ Εστειλαν ot Μεσσήνιοι. Έγραψ’ έπίσης κι’ ό ίδιος δ Κολοκοτρώνης, στή Βουλή καί στό Βρεττανό Ναύαρχο, «δτι 6 Κεχαγιάς Εκαμεν άρχήν... καίων καί κατακόπτων δλα τά καρποφόρα δένδρα τής Μεσσηνίας. Πράξις τήν δποίαν κανείς άπό τούς κατακτητάς δέν έπεχειρίσθή» *. Μά σά νά μήν ήσαν άρκετά τοΰτα, τήν ίδια μέρα, δ περί­ φημος Βασίλης *Αλωνιστιώτης Εγραφε στόν Κολοκοτρώνη άπ’ τήν Καρύταινα: «Τό Φανάρι άρχίζει νά προσκυνή, μόνε πάρε μέτρα». Χωρίς νά χάσει καιρό, κάλεσ’ δ Κολοκοτρώνης τό Μοΰρτζινο καί τούς άλλους Μανιάτες καπεταναίους, καθώς καί τής πείνης». σ. 376. Τά Ι8ια καί 6 Χίρταμπεργκ: ·ΑΙ φάλαγγες είχον λάβα έντολήν Τνα, «ρός ίριατιχήν καταστολήν τής {παναστάσεας xui όλοσχερή κατασυντριψιν τών "Ελλήνων, {ρημώαωαι τήν χώραν χατάτρύπον βαρβαριχόν πρωτοφανή, μέχρις ofl έξαφανίσωοι Βηλονότι χαϊ τάς τελευ­ ταίας πηγάς τής ευημερίας χαΐ τής ϋπάρξεως τής Πελοποννήσου. Πρός τ4ν σχοπόν τοΟτον ένχός Αλίγων ήμερών χατεκόπηοαν νΰν χαΐ χαιεστράφησαν Ιν Μεσσηνί? 60.000 συχεών χαΐ 36 χιλιάβες έλαιών χλπ.». Χέρταμπεργχ, Γ', 16Β. 1. Κολοχοτρ., «Διηγηβ.», σ. 83. 9. «’Ελλην. Ύπομν.,, σ. 663.

— 67 τό Νικήτα, τούς είπε τά καθέκαστα, τούς Εδωσε δδηγίες, κι’ αυτός μέ 200 σωματοφύλακες Εφτασε, σέ 24 μόνον ώρες, στήν Καριπαινα καί τά Λεοντάρι. Μάζεψε στρατό κι’ Εστειλε στό Φα­ νάρι, κι* δ ίδιος Εστησε τά στρατόπαιδό του στήν Καρύταινα, μι*Αχό κεΐ παρακολούθαγε τήν κατάσταση στήν Μεσσηνία, τήν Τριφύλλια, τό προσκυνημένο Φανάρι, κι’ ειδοποίησε τόν Πλαποΰτα χαί τό Γενναίο νά Εμποδίσουν τόν Ντελή - Ά χμέτ καί τόν Νενέκο νά βοηθήσουν άπό τήν Πάτρα τόν Ίμπραΐμ, πού ήθελε νά χαλάσει τήν Καρύταινα ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΕ' Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΣΤΟ ΝΑΥΑΡΙΝΟ 01 Ναύαρχοι, δταν είδοποιήθηκαν μέ τή σκαμπαβία, γιά τήν καταστροφή πού Εκαναν οί Τούρκοι, άγανάχτησαν κι’ Επειδή δυσκολεύονταν άκόμα νά τό πιστέψουν, Εστειλαν τόν Ά μιλτων μέ τή φρεγάτα «Cabrian», καί τή Ρωσσική «Κωνσταντίνος» νά βεβαιωθεί, ώστε νά μήν τούς μένει καμιά άμφιβολία. *0 Ά ­ μιλτων ήρθε στόν Αλμυρό, δπου οΐ στρατοπεδευμένοι Μανιά­ τες καπεταναΐοι τού Εδειξαν τόν Ερημωμένο τόπο. «Ά π ό τόν Αλμυρό, Εως τήν Καλαμάτα είναι μιάμιση ώρα δ τόπος πού Εκοβαν καί Εκαιαν, καί οί καπεταναΐοι τούς Εδειχναν, τό τί κά­ νει δ Ίμπραΐμης» *. Ό Ά μιλτων κι* ot δλλοι δύο άντιπρόσωποι, άφοϋ διεπίστωσαν τήν καταστροφή, Επήγαν στήν Καλα­ μάτα κι* Εκραξαν τόν Κεχαγιά καί τοΰ είπαν νά σταματήσει «τή φωτιά καί τό τσεκούρι». Γιατί ή έρήμωση τοΰ τόπου, δέν ήταν σύμφωνη μέ τά πολεμικά Εθιμα, τό δίκαιο καί τόν Ανθρωπι­ σμό, οΰτε μπόραγαν νά θεωρηθούν πολεμικά Εργα, τέτοιες άγριότητες, άλλ* άντίθετα τόν Εθεταν «έκτός τοΰ νόμου τών έθνών» ·, καί δτι παράβαινε τήν άνακωχή, πού δριζε ή συν­ 1. Οίκον., 777. Κολοκοτρ., «Διηγησ.», 82. 2. Κολοχοιρ , «Διηγησ.», σ. 82. 8. Καί 6 Κολοκοτρώνης παράγγειλε στόν Ίμπραΐμ : «Αύιό ΛποΟ μΟς φοβερίζεις νά μάςκάψπς, *αΐ κάψος τά καρποφόρα δένδρα μας 8έν είναι τής πολεμικής Εργον, διατί τά Αψυχα δένδρα 64ν Εναντιώνονται είς κα­ νίνα, μόνον οί άνθρωποι όποΟ Εναντιώνονται Έχοννε στρατεύματα χαΐ σκλαβώνεις, καί Ετσι είναι «ό δίκαιον τοϋ πολέμου κλπ.» Κολοκοτρ., «Διηγησ.», σ. 81.

-

68 -

θήκη καί πού ήταν Αποφασισμένοι νά Επιβάλουν οί Σύμμαχοι. Ό Κεχαγιάμπεης δμως δήλωσε, δτι τέτοια διαταγή είχε άπό τόν Ανώτερό του τόν Ίμπραΐμ καί ήταν άποφασισμένος νά τήν έχτελέσει. "Ας συνεννοούνταν οί Ναύαρχοι κι* ό Ίμπραΐμ· κι’ δς Εκαναν δ,τι ήθελαν. 01 Αποσταλμένοι γυρίζοντας διηγήθηκαν δσα είδαν καί δσα δκουσαν, άπ’ τόν Ιδιο τόν Κεχαγιάμπεη. «01 ναύαρ­ χοι τών συμμάχων στόλων— γράφει ό Ζουριέν ντέ λά Γκραβιέρ—δέν ήδύναντο νά παρίστανται Απαθείς εις τάς Ερημώσεις ταύτας. Οΰτω λοιπόν ήννόει ό Ίμβραήμ τόν πρός τήν Ανακωχήν σεβασμόν;» 1 Καί τόση ήταν ή Αγανπχτησή τους γιά τήν Ιρήμωση τοΰ τόπου, ώστε πριν καλά - καλά δ "Αμιλτων τούς γνωστοποιήσει δσα είδε κι' οΐ τρεις μαζί έτοίμασαν κι* Εστειλαν τό παρακάτου δριμύτατο Εγγραφο στόν Ίμπραΐμ : «*0 Άγγλος, Γάλλος καί Ρώσος Ναύαρχος πρός τήν A . Υ. τόν Ίμπραήμ Πασσάν Έπί τοΰ πλοίου τής Α. Βρεττανιχής Μεγάλειότητος Ά σ (α 17 ’ Οκτωβρίου 1827 Υψηλότατε, Πληροφορίαι θβτιχώταται, προερχόμενοι ήμΐν πανταχόθεν, Αγγέλλουν δτι πολυάριθμα Αποσπάσματα τοΰ στρατού σας περιερχόμενα κατά διαφόρους διευθύνσεις τήν Πελοπόννησον δηώνουν, καταστρέφουν, καίουν, Εκριζώνουν τά δένδρα, τάς Αμπέ­ λους καί πάσαν φυτείαν, βιαζόμενα Εν μι? λέξει νά μεταβάλουν τήν περιφέρειαν ταύτην είς τελείαν Ερημον. Μανθάνομεν ίπΐ πλέον δτι προετοιμάζεται Εκστρατεία κατά τής Μάνης χαΐ δτι ήδη στρατεύματά σας βαδίζουν κατ* αυτής. Πάσαι αΰται at πράξεις τής ύπερτάτης βίας διαπράττονται έν τούτοις ύπό τά δμματά μας χαι λαμβάνουν χώραν έν πλήρει περιφρονήσει τής Ανακωχής, ήν ή *Υ. *Υ. ήγγυήθη έπί λόγφ τιμής νά τηρήοη πιστώς μέχρι τής Επιστροφής τών άποσταλέντων ταχυδρόμων, καί χάρις είς τήν δποίαν Επετράπη δ έπανάπλους τοΰ στόλου τής *Υ. *Υ. είς Ναναρΐνον τήν 26 Σ)βρίου. Ot υπογεγραμμένοι Εχουν τήν λυπηράν ύποχρέωσιν νά σάς 1. ZovQiiv vxi U Γχοαβιίο, 376.

δηλώσουν σήμερον δτι τοιαΰτη έχ μέρους σας διαγωγή, τοιαΰτη περίεργος παράβασις r iv ανειλημμένων υποσχέσεων, σάς θέτουν. Κύριε, Εξω τοΰ διεθνούς δικαίου, Εξω των υφισταμένων συνθη­ κών τών Αύλών των καί τής ‘Οθωμανικής Πύλης. Έπί πλέον' οί υπογεγραμμένοι θεωρούν τάς χατόπιν τών διαταγών σας συντελουμένας χατά τήν ώραν ταύτην χαταστροφάς, ώ ; Αντικρυς Αντιτιθεμένας πρός τά συμφέροντα τού ήγεμόνος σας, δστις έξ αιτίας τούτων θά ήδύνατο νά χάση τά πραγματικά πλεονεκτήματα, δτινα ή συνθήκη τοΰ Λονδίνου τφ Επεφΰλαξεν Εναντι τής Ελλάδος. 01 υπογεγραμμένοι ζητοΰν παρά τής 'Υ . Ύ . χατηγορηματιχήν καί ταχεϊαν Απάντησιν είς τήν παρούσαν διαχοίνωσιν χαΐ σας αφήνουν νά προΐδητε τάς Αμέσους συνεπείας μιας Αρνήσεως ή μιας υπεκφυγής. Έ δ . Κόδριγχτων ’Αντιναύαρχος Ό Κόμης Χέϋδεν, Υποναύαρχος Η. de Rigny Υποναύαρχος» Τό παραπάνω σημαντιχό Εγγραφο, πού δείχνει φανερά, πόσο Αποφαοιστιχήν Επίδραση, στίς Αποφάσεις χαΐ στις Ενέργειες τών Ναυάρχων είχαν οί καταστροφές τοΰ Ίμπραΐμ στή Μεσσηνία', δέν ήταν βέβαια καί ή πρώττ, ένέργειά τους, γιατί πριν (Από τΙς 19 Σεπτ.), δ Κόδριγχτων καί δ Ντέ-Ριγνύ, είχαν κοινοποι­ ήσει στόν Ίμπραΐμ, τήν συνθήκη τοΰ Λονδίνου και τήν Από­ φασή τους, νά Επιβάλουν τήν Ανακωχή καί «διά τών δπλων». Μά καί χωρι’ Απ’ αΰτό, είχαν συναντηθεί μαζί του, πρώτα δ Ντέ-Ριγνυ χαΐ στις 26 τοΰ Σεπτέμβρη, δ Ντέ-Ριγνύ καί δ Κόδριγχτων μαζί (δ Χέΰντεν δέν είχε φτάσει Ακόμα) καί τού Εκοινοποίησαν τήν Απόφασή τους (σ’ Επίσημη συγκέντρωση πού ήταν μπροστά κι’ δλοι οί Αξιωματοΰχοι τοΰ Ίμπραΐμ), νά έπι1. Χέρταμικργκ: «Ό γηραιός Κολοκοτρώνης, άβυνατών νά π*ριστβίλτι τό σηιγιρόν τοΟτο χαταστρΕίπιχόν Ιργον, Ιπβμψκν άιιό χοβ Άλμυροΰ άγγιλιαφύρον, βΙς τούς Εύρωπαΐους στολάρχους χαϊ ήγγειλιν αύιοίς τάς φριχαλιότητας, &ς χαΐ 6 πλοίαρχος *Αμιλιών αύτός ίβλέπεν άπό Καλαμών. Φαίνεται δτι ή έκ τών πραγμάτων τούτων έντύπωσις συνετέλβα* αφόβρα βΐς τάς ίοχάτως Αποφάσεις τών Ναυάρχων». Χερχσ., Γ', 168. Μέν&ελοον, Λ', 760. Ζουριέν ντέ λά Γχραβιέρ, 376. Δ. Φωχά, «Ή Ναυ­ μαχία τοΟ Ναβαρίνου», ο. 77 χ. έξ.

-

7 0 -

βάλουν τήν Ανακωχή ϊστω χαΐ με τά δπλα. Ό Ίμπραΐμ δμως, ένισχυμένος σημαντικά μέ τήν Αφιξη τών 92 καραβιών καί στρατού άπό τήν Αίγυπτο (7 Σεπτεμ.), καί ϊχοντας τήν Αμετάτρεφτη Απόφαση μαζί μέ τό Μορηα νά χαταστρέψει καί τήν Ύ δ ρ α , δέν ήταν διατεθειμένος εύκολα νά συμμορφωθεί, παρ’ δλο που ύποσχέθηκε νά σταματήσει κάθε πολεμική ένέργεια. Καί είχε δοκιμάσει κρυφά, μέ ισχυρό τμήμα τοΰ στόλου του, νά πάει στήν Πάτρα. Κατάπληχτοι οί Ναύαρχοι Εμαθαν δτι ό Ίμπραίμ «παρέβη τόν λόγον τής τιμής του*, καί Αφοΰ τόν Ανάγκασαν νά γυρίσει (στό μεταξύ είχε φτάσει καί ό Χέϋντεν μέ τό Ρωσσικό στόλο), καί μ’ Απόφαση τοΰ Κόδριγχτων, πού εδκολα συμ­ φώνησε καί ό «καλός» Χέϋδεν καί ό όρμητικός Ντέ· Ριγνύ ίμ­ πήκαν καί ot ίδιοι στό Ναυαρίνο. Καί «είς δ σημεϊον είχον φ τά σ ει τά π ρ άγμ ατα—κατά τήν έπιγραμματική φράση τοΰ Ντέ-Ριγνύ—δέν ύ π ελείπετο πλέον οίκονομία τοΰ πράγ­ μ ατος». Ή έρήμωση τής Μεσσηνίας (δν καί δυο φορές ot Ναύ­ αρχοι τόν συμβούλεψαν νά σταματήσει), ή Αναξιοπιστία πού Ιδειξεν δ Ίμπραΐμ, παραβαίνοντας τό λόγο τής τιμής του, είχαν ώς ευτυχισμένο Αποτέλεσμα τή γνωστή καταστροφή τοΰ Τουρκο-ΑΙγυπτιακοϋ στόλου στό Ναυαρίνο 1. Ό Ζουριέν vie λά Γχραβιέρ δίνει τήν πρωτοβουλία στον πα­ τριώτη του Ναύαρχο Ντέ-Ριγνύ, δτι «είχε Από πολλοΰ προΐδει τήν σύγχρουσιν» xui δτι έγραφε τήν Αλλην ήμέρα πού συναντήθηχαν μέ τ6ν Ίμπραΐμ : «Διεχηρνξαμεν αύτφ τήν όριατιχήν ήμών άπόφασιν περί τής δι' έργων έπίβολής τής έχεχειρίας χαϊ καταστροφής τών είς αυτήν Αντιταχθηοοιιίνων ’Οθωμανικών στόλων». Καί οτίς 14 Όχτώβρη, Ανάγγελνε στόν 'Υπουργό του: «είςδ σημεϊον περιέστησαν τά πράγματα δέν υπολείπεται πλέον ο(χονομ(α τοδ πράγματος.-. Ή γνώμη μου είναι δτι οΐ στόλοι πρέπει νά εΐοπλεύαωσιν είς αύτό τό Ναναρίνον, χαΐ έχεί νά έπιταχθή τοίς Όθωμανιχοίς ατόλοις, μέ τήν θρυαλλίδα είς τήν χείρα, Ινα βιαλυθέντες έπανέλθωοιν δ μέν είς Κωνσταντινούπολιν, ό δέ είς Αίγυπτον' Αλλως, νά έπιτεθώσι παρευθύς... *0 Ναύαρχος Δέ - 'ΡινΟ— προσθέτει 6 Ζουριέν ντέ λά Γχραβιέρ—εύχόλως {πείσε τούς συναδέλφους αύτοϋ... Μετά βραχείαν συζήτησιν, ή γνώμη τοΟ Γάλλου Ναυάρχου προεχρΐθη». Ζουριέν ντε λά Γχραβιέρ 266, 271, 276. Ό Κόδριγχτων στις Ανα­ μνήσεις του, μάς δίνει χάπως διαφορετιχήν είχόνα γιά τόν Ντέ-Ριγνύ: ότι είχε φιλικές σχέσεις μέ τούς Αιγύπτιους καί Αντιπάθεια πρός τούς Έλληνες. Ή Ναυμαχία όμως οτό Ναυαρίνο, Απόδειξε, δτι ό Κόδριγ-

-

71 -

Ό φοβερός χίντννος, πού Απείλησε τήν Επανάσταση μέ τήν καταστροφή τής Ύ δρ ας χαί τοΰ Μορηά, Αποσοβήθηκβ χι* Α Ίμπραΐμ, θέλοντας χαΐ μη, σταμάτησε τήν καταστροφή τής Μεσσηνίας κι* Απόσυρε τό στρατό του άπ’ τήν Καρύταινα, (Λφοΰ κι* Ικεϊ δέν κατόρθωσε τίποτα, γιατί κι*δ Ντελή-Άχμέτ, Εμποδισμένος άπό τόν Πλαπούτα καί τό Γενναίο, δέν μπόρεσε νά τόν βοηθήσει) καί τόν Όχτώβρη τοΰ 1827, σταμάτησαν καί ot πολεμικές ίπιχειρήσεις στό Μορηά. Στις 6 τοΰ Γενάρη τοΰ 1828, Εφτανε στ’ Άνάπλι ό Καποδίστριας καί τό Μάη Αποβιβάστηκε στό Μορηά καί ό Μαιζών μέ 14.000, κι* Αμέσως πρόσταζε τόν Ίμπραΐμ νά σταματήσει κάθε πολεμική πράξη καί νά φύγει τό συντομώτερο. Ό Καποδίστριας, διοργανώνοντας τό κράτος καί φροντίζον­ τας γιά τήν έσωτερικήν δμαλότητα καί τάξη, μέ τις πρώτες του ένέργειες (τέλη τοΰ Γενάρη τοΰ 28), θέλησε νά ταχτοποιήσει καί τό ζήτημα τών προσχυνημένων, Αποχατασταίνοντας καί δί­ νοντας συγχώρηση τοΰ Έ θνους β* δσους Αποχωρήσουν Από τούς Τούρκους. "Εστειλε διαταγή ατόν Κολοκοτρώνη, πού τήν έκοινοποίησε στά χωριά, κ* Ετσι άποτραβήχτηχαν καί δσοι παράχτων δέν είχε δίχηο. &. Φωχά, «Ή Ναυμαχία τοΰ Ναβαρίνου», σ. 80. ’Αντίθετα γιά τόν Χέϋντεν γράφει μ’ ένθουσιαομό: «Ό χαλός κόμης Έϋντεν», γιατί τόν εΰρισχε πάντα πρόθυμο συνεργάτη του. Τόν Χέϋν­ τεν, δπως άναφέρει 6 Bogdanovitch, Α Ρώσοος Αύτοχράτωρ τόν άποχαιρέτησε μ'αΰτά τά λόγια: «’Ελπίζω είς περίπιωσιν πολΐμιχών έπιχηρήσεων νά μεταχειρισθήτε τόν έχθρόν χατά Ρωοσιχόν τρόπον». Ό Χέϋντίν είχε διερμηνέα στήν ναυαρχίδα του τόν παλαιό πρόξενο χαΐ φιλιχό στήν Πάτρα Παπαρρηγόπουλο χαϊ ό Γοΰδας Ισχυρίζεται δτι αυτός παράσυρε τόν Ίμπραΐμ νά φανεί άνένδοτος. Bogdanovitch, «La bataille de Navarin», a. 64. Γούδας, «Παράλληλοι Βίοι», E', σ. 326. Τήν καταστροφή τόν Τούρχαν στό Ναυαρίνο, χατά τό Γερβίνο, δέν έχμιταλλεύτηχαν ot Έλληνες: «’Αληθής χατάρα ήτο διά τήν 'Ελλάδα δτι χατά τήν άξιοσημείωτον ταύτην έποχήν δέν προΐσπιτο αύτής (οχυρά Κυβέρνησις», Γερβ., Β', 876. Μέ τή σύγχυση χαϊ τόν πανικό πού εί­ χαν πάθει οΐ Τοΰρχοι, &ν υπήρχε ‘Ελληνικός στρατός μποροΰσε νά φέρει μεγάλη φθορά στόν Ίμπραΐμ. «Ό Ράσσος Ναύαρχος κόμης Χέΰντβν έπρότεινβ νά άποβιβασθώσι στρατεύματα καί νά άποχλεισθ^ ή Μεθώνη χαΐ Κορώνη, άλλά οί δύο άλλοι, τό άπέχρουσαν». Πρόκες — Όστεν, «Πολιτ. Ίστορ. ’Επαναατ.», Β', 194.

-

72 -

μεναν καί συνεργάζονταν άκόμα μέ τούς Τούρκους. Καί μόνο ό άθλιος Νενέκος, 5χι μόνον δέν ίπαχώρησεν άπό τούς Τούρκους άλλά στις 26 τοΰ Μάρτη τοΰ 28, έπήγε μαζί τους κι* έσχλάβωσε μίαν οίκογένεια Καρυτινή, πού Εμενε στήν Πάτρα, καί πήρε καί 6.000 σφαχτά. Ό Κολοκοτρώνης άγαναχτισμένος Εγραψε στά Σαγια πού τοΰ είχεν άναθέσει παλαιότερα νά τόν πιάσει ζωντανό: « “Απιστε, διατ'ι δέν τόν σκοτώνεις, πού άκόμη μέ τούς Τούρκους είναι, άφοΰ ήλθε ό Κυβερνήτης;» τότε 6 Σαγιάς Εσμιξε τό Νενέκο καί έσκοτώθη ό Νενέκος. Εις τά 1828 έγι· ναν π α ράπ ονα». Δηλαδή οί κοτζαμπάσηδες Άχαΐας, πού δ Νενέκος ήταν δ δπλαρχηγός του;, κατηγόρησαν τόν Κολοκοτρώνη καί τό Σαγια στόν Καποδίστρια, γιά τή «δολ οφ ον ία » τού Μπέη •Ν βνέκου! Ό Μπενιζέλος Ροΰφος μάλιστα, άφοΰ συνεννοήθηκε μέ τούς άλλους κοτζαμπάσηδες, «πήγε γυρεύοντα» τόν Καποδίστρια, πού ήταν τότε στό Μεσολόγγι, πάνω σέ ’ Αγ­ γλική φρεγάτα καί τοΰ Εδωσε άναφορά κι’ έκατηγοροΰσε τόν Σαγια καί τόν Κολοκοτρώνη. Μά ό Καποδίστριας δέν Εδωσε σημασία. 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΣΤ ' Ο ΛΑΟΣ ΚΑΙ 01 ΚΑΠΕΤΑΝΑΙΟΙ Καί Ετσι Εκλεισε μια άπό τις πιο θλιβερές σελίδες της μεγά­ λης μας ’ Επανάστασης. Γιά νά καταπολεμηθεί αύτός ό φοβερός κίντυνος, πού άμαύρωσε κι’ άπείλησε νά πνίξει τήν Επανάσταση τήν τελευταία στιγμή καί ΰστερα άπό Εφτάχρονο άκληρόν άγώνα, πάρα πολύ βοήθησε ό λαός τής Άχαΐας και δλου τοΰ Μορηά. Γιατί δέν πρέπει νά μένουμε μέ τήν Εντύπωση, δτι δλος δ λαός τής Άχαΐας ήταν προσκυνημένος. Αντίθετα, δ πολύς λαός παράμενε πιστό; στήν ’ Επανάσταση.'Ομαδικά προσκύνησαν—δπως είπαμε— μόνον οί Αλβανόφωνοι στ’ Αρβανιτοχώρια τής Πάτρας καί οΐ καπεταναίοι τους, πού τούς παρα'συρε δ Νενέκος. Σ τ’ άλλα χω1. Κολοκοτο·, «Διηγηο.», 87. Φωτ., Β', 423. Ό Νβνέχος ίχτός άπό τόν καπετάνιο Σπανοχιφιάχο, δολοφάνηοε χαϊ ιόν άίελφό τοδ Σαγια, πού ήταν πρώτος του ξάδερφος χαΐ άντίζηλος ατό καπετανλίχι.

-

73 -

(μά Ινα μέρος μονάχα π ρ ο σ κ ύ ν η σ ε 01 λιγόψυχοι, πού άπόχαχαμαν νά πολεμάν σ’Εναν άγω να χωρίς τέλος καί οι χαιροσχόποι καί λιγόπιστοι πού Εχασαν τήν άλλως τε Αμφίβολη πίστη τους, γιατί Εβλεπαν δτι ή κατάσταση δλο καί χειροτέρευε κι’ είχε φτάσει σέ τραγικό Αδιέξοδο *. Έ ν α μέρος πάλι, ot φίλοι των κοτζαμπάσηδων: «άπεκαλύπτετο—γράφει δ Οικονόμου—δτι οί προσδεχόμενοι καί οί προάγοντες καί διαδίδοντες τό προσκύνημα ήσαν οί κατά τά μέφη έκεΐνα όπ λ.αρχηγοί και πρόκριτοι, όπαδοί τών όλιγαρχικών... Ύποτασσομένων εύχερώς τών υπό τούς άρχοντας £ως τότε διατελούντων, ή ΚαΠί ταναίων τών ’ Αρχόντων λεγομένων» ·. Καί ό Κολοκοτρώνης τό λέει ρητά καί κατηγορηματικά : «Καί έπροσκύνησαν δλοι ot καπεταναϊοι καί έπροσκύνησαν ot καπεταναϊοι τών Αρχόντων» *. Στήν έπαρχία τής Πάτρας πρωτοστατεί καί στεργιώνει τό προσκύνημα δ Νενέκος, δ καπετάνιος τοΰ κοτζάμπαση Β. Ρούφου. Στόν Πύργο πρωτοστατούν δ άρχοντας Κρεστενίτης, ot «δημογέροντες μικροί τε καί μεγάλοι», δπως βλέπομε στό προσχυτοχάρτι, πού Εδωσαν ot Τοΰρχοι στόν προεστό Μανωλόπουλο *, καί κοντά σ’ αύτούς δ δεσπότης Κύριλλος. 1. φωτάχος, Β', 897. Φραντζής, Β'. 601. 2. «Τό σύστημα τούτο έπηρέασε πλήθος, τό όιτοΐον ήτό άπηλπιομένον περί τής εύοδώοεως τού έθνιχοΰ άγώνος». ΓερβΙνο;, Β', 849. 3. Οικονόμου, 744, 771, χαϊ Ζουριέν ντέ λά Γχραβιέρ: «01 πρό­ κριτοι τών περί τά Μέγαρα χωρίων, είχον ύποταχθή», (μετά τήν πτώοιν τής Άκροηόλεως). 4. Κολοχοτρ., «Διηγησ.», σ. 74. 6. «Άπό τόν ύψηλότατον Άχμέτ-Πασα. βεχίλην τού νψηλοτάτου Ίμπραΐμ-Παοά πληρεξούσιον τών ‘Οθωμανικών Δυνάμεων. Δίδεται τό ήμέτερον ύψηλόν μπούγιουρδί είς χείρας τού Στάθη Μανολοπούλου, (πειδή ώς μέ τό νά εΰρέθη εύλογον άπό τούς δημογέ­ ροντας μικρούς καί μκγάλους τοΟ ΒιλατποΟ τους Πύργου χαΐ άπό τών νποχωρίων τους, ώς φανερόνβι είς τό (άγι-μπουγιονρβή 8ιά προε­ στόν τους ό άνωθεν Στάθης, βιά νά προοέχΌ τόν χαζ&ν τους άπό χάθε ένιιντίον, πρός τούτοις χαΐ οί έπίλοιποι νά ήναι είς τήν υποταγήν του εις δ,τι τούς διορίσει ίξω νά μή εύγαίνουν είς τά χαλά καμωμένα άπό δ,τι χάμει χρεία τού Βιλαετιού του χαΐ τών χωρίων, χαΐ Αν ούτως καί παρασαλεύοει κανένας είς χαχόν παραχίνημα χυρίς τήν ASciav

-

74 -

Στήν Δίβρη ol προσκυνημένοι είναι «π ροκομ ένοι καί μέ Ιδέαν». Σιούς Πετζάκους, οί π ρ οεστοί μόλις φτάνει δ στρατός τοΰ Κολοκοτρώνη, φεύγουν να πάνε μέ τούς Τούρκους. Στό Μ. Σπή­ λαιο, ol μιοο'ι κολόγεροι, πού ήταν μέ τό μέρος τών κοτζαμπά­ σηδων, θέλουν νά προσκυνήσουν. Έ ξ άλλου ή Απροθυμία τών κοτζαμπάσηδων νά χτυπήσουν τούς προσκυνημένους, ol χωρι­ στέ; κι*.Ανεξάρτητες κινήσεις τους, ή μή συμμετοχή τους οέ καμιά μάχη (Τσετσεβά, Καυκαριά κλπ.), τά κρυφομιλήματα μαζί τους καί ή προσφυγή τών προσκυνημένων πάντα στούς κοτζαμπάσηδες γιά μεσολάβηση (5πως τοΰ Νενέκονστό Λόντο, Β. Ροΰφο), ή γιά δτιδήποτε άλλο' ήέπιθυμία του; νά Εχουν Αρχηγό τό Βεν. Ροΰφο ‘ , ένίσχυσαν περσότερο τις υποψίες τοΰ κόσμου καί, δπως είδαμε, ot καπεταναΐοι πού πολέμησαν στά Τσετσεβά, κατηγορούν άπερίφραστα τό Λόντο, δτι «συναγροιΚβίται μέ αυτούς» (τούς προσκυνημένους). Κα'ι σάν Επιστέγα­ σμα ήρθε καί ή άγανάχτηση τών κοτζομπάσηδων καί ή καταγ­ γελία τους στόν Καποδίστρια γιά τή «δολοφονία» τοΰ ΜπέητοΟ npecOTOO, νά ίχ-Qνά παιδεύηται διαφορετικά Από τόν Βολή* χαϊ ούτως έίόθη τό νψηλόν μπουγιουρδή βίς χεΐρας τοΰ άνωθεν Στάθη είς ένδειξιν χαϊ ασφάλειαν του. Τήν 9 ’Ιουλίου 1837. Καστέλη Μωρέως» «Έλλην. Ύπομν.», σ. 616. 1. Ή στενή έξάρτηση τοΰ Νενέχου χαΐ τό μεγάλο ένβιαφέρον τοΰ άρχοντα Β. Ρούφου γι’αϋτόν, έδιναν άφορμή σί πολλούς νά υποστηρί­ ζουν δτι χι' δ Νενέχος άχόμα, παραχινήθηχε άπό τούς όλιγαρχιχοϋς ατό προσκύνημα: «Άλλοι νομίζουν—γράφει ό Σπηλιάδης—δτι ol δλιγαρχιχοϊ παρεκίνησαν τόν Νενέχον ως μόνον τρόπον νά σωθ) δ λαός χαί νά πάρουν άπό τόν Ίβμραΐμ έγγυήσεις άσφαλείας χαΐ νά xutuotoθώσι πάλιν προϊστάμενοι τών έπαρχιών καί μέ πλειότερα προνόμια, άλλοι ίιά νά άναγχασθΒ δ Κολοκοτρώνης νά τούς xuXioQ είς βοή­ θειαν διότι άμα ένεφανίζοντο (ol ολιγαρχικοί) χαΐ ό Νενέχος θά {πήγαινε μέ τό μέρος των χαί θά έστρεφε τά δπλα χατά τοΰ Ίμβραΐμ χαΐ άλλοι διά τήν έχλογήν τοΰ Καποδίστρια, δπότε προύτίμησαν νά μιγ{| ή γή μέ τό πΰρ, δτε δέν άρχουν αύτοί... Ό δέ προηγούμενος Συμεών Μεγαλοσπηλαιώτης είπεν δτι συνέπλευσεν άπό τόν Πόρον μέ τόν σταλέντα έχεΐθεν άνθρωπον νά εΐπ^ εις τόν Νενέχον νά υποταγή». Σπηλιαδ., Γ', 822 χ. έξ. Φωταχ., Β', 433. I. Κ. Κορδάτου, «Νεοελληνική Πολιτική Ιστορία», σ. 248.

-

76 —

Νενέκου, τοΰ πιό Αθλιου χι’ Ασυνείδητου προδότη δηλαδή, πού παρά λίγο νά καταστρέψει τήν πατρίδα του.. Ό πολύς δμως λαός, . ό άπλό; χοσμάχης, πας’ δλη τήν πείνα χαΐ τή γύμνια του χαΐ τά φοβερά παθήματα του, παράμενε πιστός στήν Έπανάοταση χαΐ ό Κολοκοτρώνης Εγραφε στήν Κυβέρνηση: «δτι δέν άπαντά είμή λαούς προθύμους νά πολεμήσουν χαΐ νά νικήσουν... οί λαοί τή; Πελοποννήσου fiv ώς έχ τών περιστάσεων χαΐ τής έλλείψεως τών μέσων Επεσαν είς τήν Αδράνειαν χαΐ τινές έδειλίασαν, δέν Εχασαν δμως τήν σταθερότητα χαΐ τόλμην των' είναι Αποφασισμένοι ν* άποθάνονν χατά τόν δρκον των, ζωογονούνται Ακόμη μέ τήν ίλπίδα δτι φροντίζει δι’ αυτούς τό Έ θ ν ο ς... Δέν σας ζητούν οΐ Πβλοποννήσιοι εΐμή τροφάς χαΐ πολεμοφόδια . . . Είς τά πρόσωπά των είναι έγχεχαραγμένα τά χαρακτηριστικά τής γενναιοφροσύνης χαΐ τής νίκης, άλλά ζητούν τά μέσα δι* ών Αποκτάται αδτή, .ζητούν τά φυσέκια, φυσέκια καί νά πάμε νά άποθάνωμεν ή νά ζήσωμεν δλ οι. . . 0 1 Πελοποννήσιοι δλόκληρον χρόνον δέν έλαβον ούδέέν φυσέκι· ·. Καί είναι πραγματικά καταπληχτική κι’ Αξιοθαύμαστη ή άντοχή κι’ ή αΰτοθυσία τών απλών αυτών Ανθρώπων, άφοΰ άναμολόγητα χι’ Απίστευτα είναι δσα τραβούσαν μέ τή συστη­ ματική λεηλασία, τήν Ερήμωση, τις αιχμαλωσίες καί τούς σκο­ τωμούς ’ . Ό Ίμπραΐμ στήν Αρχή Εστελνε τήν Εμπροσθοφυλακή του καί Εβανε παντού φωτικά καί κοντά Ερχονταν ό ταχτικός του στρατός κι* Αποτελείωνε δ,τι Εμενε. Ά λλά ot Αλλοι Έλλη­ νες, δταν Εβλεπαν τις φωτιές, Επερναν δ,τι μπορούσαν καί πρόφταιναν κι’ Εφευγαν. Τότε δ Ίμπραΐμ βλέποντας αύτό Αλλαξε σύστημα. Δέν έστελνε πλέον τήν Εμπροσθοφυλακή 'του νά βάλει φωτιά γιά νά μή βλέπουν ot Αλλοι καί φεύγουν, Αλλά τήν 1. «Έλλην. Ύπομν.», 482, 487, 601. 9. «Μέγιι μίρος τής Χεροοννήσου ήτο έρημωμένον χαϊ 6 Ίμπραΐμ ήρχε παντού δπου έπορεϋετο. Άλλά δ Έλλην ούχ» σπανίως £οπ*ιρε xui έθέριζεν όπισθεν τών νώτων αύτοΟ. Έφευγε μέν έπί τών υψηλότα­ των κορυφών τών &ρέων ή ίντός τών τειχών τών φρουρίων, άλλ' ούδαμοϋ έγίνετο λόγος περί υποταγής». Πρόχες - Όοτεν, «Πολιτ. Ίοτορ. Έπαν.», Λ', 488.

-

76 -

Εστελνε νά τρέχα γρήγορα, νά τούς πιάνει ξαφνικά κι* Ερχονταν κοντά οΐ ταχτικοί κι’ Εβαναν τις φωτιές. ’ Επειδή δμως ot "Ελ­ ληνες τούς παρακολούθαγαν κι’ Εφευγαν, ό Ίμπραΐμ αποφάσισε νά Εκστρατεύει νΰχτα. 01 "Ελληνες Αναγκάζονταν νά ίργάζουνται, γιά νά προφυλάσσονται άπό τούς Τούρκους, τή νύχτα κι’ Εβαναν σκοπιές νάτούς ειδοποιούν γιά τόν Ερχομό τών Τούρκων. Κι’ Επειδή αΰτό τό κυνηγητό γίνονταν συχνά καί δέν ήταν είκολο νά πέρνουν δλοένα μαζί καί τά πράγματά τους, τά Εκρυ­ βαν κάτου άπό τά σπίτια, στά περιβόλια ή στίς σπηλιές καί Ετσι Εφευγαν εύκολώτερα.' Ot Τούρκοι γιά νά βρίσκουν τά κρυμένα μεταχειρίζονταν Ενα περίεργο τρόπο : 3—4 Άραπάδες χτύπαγαν τύμπανα μέ πολλή δύναμη και ταχύτητα. Ά λλοι Ά ραπάδες κρατούσαν ξνλα μακρυά, άνάμεσα στά τύμπανα καί τ’ άκουμποΰσαν στή γή. Καί μ’ αύτό τό πρωτότυπο μέσο εϋρισκαν τά κρυμένα πράγματα ! Τέλος άπαύδησαν ot "Ελληνες καί φεύγοντας τήν Ατέλειωτη και συστηματική καταδίωξη, έρήμωση καί λεηλασία των Τούρπων καί προσκυνημένων, παρατούσαν τά σπίτια τους, τά χωράφια τους, τά πραγματά τους κι* Ετρεχαν στά χιονισμένα βουνά, στούς γκρεμούς, στά πυκνά δάση, στούς βαλτότοπους, πού ήταν δυσκολοπάτητα γιά τό Τούρκικο Ιππικό, κι’ εΰρισκαν καταφύγιο στις σπηλιές, στίς στρώγλες καί στούς βράχους καί μισόγυμνοι δπως ήταν τούς Εδερνε τό κρύο κι’ ή βροχή καί νηστικοί προσπάθαγαν νά περιορίσουν τήν Αχόρταγη πείνα τους μ’ Αγρια χόρτα, μέ βελανίδια μ’άγριάπιδα, μέ ρίζες καί φλούδες Ακόμα πού τις Αλεθαν μέ χερόμυ­ λους και τις Ανακάτευαν μέ λιγοστό Αλεύρι. Ζώντας Ετσι, «Ιφθασαν—δπως λέει Α Φραντζής—ε(ς τοιαύτην άθλίαν κατάστασιν, ώστε ήσαν καί δέν ήσαν βνϋρωποΓ έπρασινομαυροκιτρίνιζαν ώς χαλκοί καί βγιναν ξηροί ώς σκελετοί καί έλεεινά θεάματα» Καί δμως, κι’ Ετσι Απαθλιωμένοι πού ήταν, είχαν τό Αφάνταστο κουράγιο ν‘ακολουθούν πιστά τούς καπεταναίους (μέ ποιούς Αλλως τε πολέμαγε‘ 6 Κολοκο­ τρώνης ;), καί μόνοι τους άκόμα βγαίνοντας άπό τις σπηλιές καί

1. Φοαντζής, Β’, 62-1 κ. 1\.

-

77 -

τις τρώγλες ξεφύτρωναν σά( μανιτάρια 1 στις πλάτες τών Τούρ­ κων, χτυπούσαν τούς καθυστερημένους, τούς παραπλανημένους καί τις όπισθοφυλακές τους, Εστεναν ένέδρες, τούς Ιπερναν πάλι τά ζώα τους, καί μ’ αυτόν τόν άκατάπαφτο κλεφτοπόλεμο κράτογαν άνάστατοιις και φοβισμένους Τούρκους καί προσκυνηΔέν είναι λοιπόν μόνον από σκοπιμότητα, ούτε άπλή υπερ­ βολή, δταν τονίζει μ’ έπιμονή ό Κολοκοτρώνης γιά τούς «&πλοΰςπολΙτας,οΐτινεςάπό κανέν τών δσα ώδηγήσαμεν αυτούς δέν Ιλειψαν ποτέ, έπ’ ούδεμιά περιστάσει», καί δταν, άφίνοντας κατά μέρος τήν Κυβέρνησή του πού δέν τού έδινε καμιάν δπάντηση, Εγραφ’ άπό τήν Κυρίτζοβα στόν Έϋνάρδο, tJDv Έβερετ καί τούς Φιλέλληνες τής ’ Αμερικής: « Ό Πελοποννήσιος είναι άποφασισμένος νά ζήση ή ν ’ άποθάνη έλεύθέρος, είς ούδέν λογίζεται τούς χείμαρρους τών αΙμάτων του, τήν πικρών αΙχμαλωσίαν, καί σφαγήν τών γερόντων, τών άνηλίκων τέκνων και τ#5ν παρθένων, καί τήν δπαραδειγμάτιστον λεηλασίαν τών υπαρχόντων του, τά όποια δ έχθρός του καθημέραν ίιΐφέρει εις αύτόν, έγκαρτερών γενναίως, άπεκδέχεται τόν θάνατον, παρά τήν δτιμον δουλείαν, κα'ι ήδη παρ* δλλοτε κινείται ένθουσιωδώςκαί μέ δμόνοιαν κατά τού Ίμπράΐμη κλπ.» *.· Τήν ίδιαν «{γκαρτέρησιν καί εύψυχίαν» Εδειξαν καί ot περσότεροι καλόγεροι στό Μ. Σπήλαιο, πού ήταν μέ τό μέρος τού λαού καί τών καπβτοναίων τους Πετιμεζαίων, καί Εδιναν τήν 1. «ΠανταχοΟ Ινθα είτε αΰτός ό Ίμπραΐμ, είτε 6 Ντελή-’Αχμέτ έσιρεφον μετά τών Ισχυρών σωμάτων αύτών τά νώτα, έφύοντο κατά τά πλάγια αύτοδ, ώς και έν τοίς νώτοις ένοπλοι Έλληνες ώς μύκητες άπό τής γή;». Χέρ(ομπεργκ, Γ*, 188. Γιρβϊνος, Β', 850. Σιτ. Τρικ., Δ', 136. Μένδελσ., Α', 784. 2. .01 Έλληνες τότε ήσαν είς τό πόδι δλοι οί δυνατοί καί πολεμισταί, χαΐ ίχτύπων τούς Τούρκους νύκτα καί ημέραν, καί Βέν τούς ίφιναν ν’άνασάνουν. ΈσυνείΟισαν πλέον είς τήν άγρίαν καί χοπιαστιχήν ,ζωήν^ χαϊ τούς έφαίνπο χαλόν ν’ άρπάζουν Βιά τής βίας τήν τροφήν των χαϊ δλα τά άναγχαΐα, νά τά μεταφέρουν είς τήν δάχίν των διά νά τρέφουν τάς γυναίκας χαϊ τά ιταιδία των·. Φωτάχος, Β', 454. 8. «Έλλην. Ύπομν.», σ. 580.

-

78 -

Αξιοθαύμαστη Απάντησή τους— δπως είδαμε—δχι μόνον με λόγια, μά καί μέ τά δπλα. Καθώς κι’ ot άνυπόταχτοι ‘ Αρκαδινοί, πού οδτε καταδέχτηκαν κδν ν’ Απαντήσουν στόν Ίμπραΐμ, δταν τούς Εστειλε τήν τόσο κολακευτική κα'ι γεμάτη υποσχέσεις προκήρυξή του χαΐ τούς καλοΰσε νά προσκυνήσουν.1 Και μάς είναι γνωστή ήδη, ή υπερήφανη άπάντηση πού Εδωσαν ot Μεσσήνιοι, στήν Απει­ λητική προκήρυξη τοΰ Κεχαγιάμπεη νά προσκυνήσουν, Αλλοιώς θά άφάνιζε δλα τά υπάρχοντά τους (δπως κα'ι Εκαμε), παρ’ δλο ποΰ δ Κολοκοτρώνης, φτάνοντας Εκεΐ, εΰρισκε «τούς λαούς είς τήν Βσχάτην Αμηχανίαν τήν δποίαν Επηύξησε τό φθάσιμο τοΰ {χθρικοΰ στόλου (τά 92 καράβια μέ στρατό άπό τήν Αίγυπτο). 01 Ανθρωποι εις τοΰτα τά μέρη—γράφει—ζοΰν μέ σταφύλια, μέ σύκα κα'ι μέ χόρτα, καί ούτε δ ίδιος ήθελα τόπιστεύσει (πολλφ μάλλον δσοι είναι μακράν), δν δέν Εβλεπον τοΰτο πραγματι­ κές, Αλλά καί αύτών ή σύναξις, δτε συχνάκις τό Ιππικόν τοΰ Εχθροΰ κάμνα Ενέδρας αίφνηδίους εις τάς πεδιάδας γίνεται δύσκολος’ Ελειψεν είς αύτοΰς τούς λαούς, καί ή Ελπίς τών σύ­ κων των ήτις Εως τώρα τούς Ετρεφε, διότι μέρος αίτών Εσύναξαν ot Εχθροί, τό δέ μεΐναν Εχύθη άπό τάς καθημερινός φαγδαίας βροχάς, καί άφ* δλα Εγκαταλελειμμένοι ήτο Επόμενον ν’ Απελπισθώσι... at καθημερινοί Ιπιδρομαΐ τοΰ έχθροΰ, ή πΰνα, ή γύμνωσις, ή στέρησις τών φιλτάτων κα'ι δλων τών πραγμάτων των, ή καταδρομή τών Αλλογενών καί δμογενών (έννοεΐ τις λη­ στρικές Επιδρομές ποΰ Εκαναν ot Μανιάτες) καί δσα Αλ^α παρα­ κολουθούν αύτά, δυστυχήματα τά όποια υποφέρουν μέ τήν άπαραδειγμάτιστον γενναιότητα αύτοί ot Ανθρωποι, κινούν εϊς συμπά­ θειαν κάθε εΰαίσθητον...» ’ Καί ήταν άληθινά «ή γενναιότης 1. Ί-βαντζής, Β', 488. 2. Καί στά χαιρετιστήρια γράμματα πού ίστειλε στόν Κόδριγκτων, δικό του καί τών άλλων όπλαρχηγών ποΰ ήταν στήν Άχαΐα (Πλαπούτρ κλ,ι), καθώς χαΐ στις άναφορές του γιά νά τοΟ γνωστοποιήσει τήν έρήμα>ση τή; Μεσσηνίας, δ Κολοκοτρώνης δέν παραλείπει νά τονίσει: «είρον είς τούς λαούς τούτους τήν άπαράμμιλλον έπιμονήν χαΐ σταθερότητα ε[ς τδν άγδνα τής Πατρ(δος των, άλλά ηολεμουμένους άπό τήν παντελή ϊλλωψιν τών μέσων τοΟ πολέμου... ol Μεσσήνιοι πνέοντες έλίΰ&ερα αισθήματα, άποφασιομένοι νά άποθάνωσιν Εντιμοι, ϊχαμαν πρδς αδτόν (τδτ Κεχαγιάμπεη) άνάλογον τοΟ ΈλληνιχοΟ χαραχτήρος άπάντησιν...

— 79 — τω ν άπ αραδβιγμ άτιστος» γιατί, δν καί βρίσκονταν οέ τέτοιαν άπελπιστική κατάσταση Εγραφαν στόν Κολοκοτρώνη: «δέν καταδεχόμεθα να άτιμασθώμεν καϊ νά άτιμάσωμεν τάς γυναίκας μας καί τά τέκνα μα; εις τόν δπαντα αιώνα" δέν προσκαλοΰμεν τούς Τονρκους ώς ύ Νενέκος. Ήμεΐς φονεΰομεν τούς Τούρκους, άλλά θέλομεν τροφάς διά ν’ άποθάνωμεν καταπολεμοΰντες «ύτούς καί δχι ν’ άποθάνωμεν λιμοκτονοΰντε; εις τά δάση καί τά σπήλαια» '. Κι* δν βρέθηκαν στό τέλος κι* άρκετοΐ στό βορεινό Μορηά, νά δειλιάσουν, πράγμα πού είναι φυσικό καί γίνεται σέ τέτοιες φριχτές στιγμές, «δς άναλογισθώμεν— διτως λέει κι’ δ μεγάλος Ιστορικός μας Παπαρρηγόπουλος * — δτι πεσόντος ήδη τοΰ Καραϊσκάκη Εφάνη ίκλιποΰσα πάσα Ελπί; καί δτι τρίτον ήδη Ετος ot Ανθρωποι αύτοΐ Ιπασχον δσα κάλαμος δέν δύνανται νά περιγράψη και δέν ήθέλαμεν Απορήσει δτι οΰκ δλίγοι έν τή άπογνώσει αυτών ήρχισαν δελεαζόμενοι κλπ.» \ ’ Απαραίτητο δμως νά τονισθεϊ καί νά έχουμε ύπ’ δψει μας καί τοΰτο: δτι κάποια μέρη πού φέρνονταν ίπίσημα σάν προχαΐ αί χαθημεριναΐ πιχραΐ σφαγαί, αίχμαλωαίαι καί λεηλασίαι τοΰ έχθροΰ ίων, τάς όποίας ΰποφίρουοι με τήν άπαραδειγμάιιστον γενναιότητα, μαρτυροΰσι τήν άλή&ειαν τών λεγομένων μου. Σήμερον ot Πελοποννήοιοι xuid τών όποίων προσήλωσεν δλας τάς χατά ξηράν χαΐ θάλασσαν δυνάμεις του ό έχθρός μακράν τοΰ νά κολαχευθώσιν άπό τάς άπάτας είς τάς όπο(άς έπρόσφυγεν, άφοϋ Βιά τών όπλων 8έν ήδυνήθη νά έπιτύχη τόν σχοπόν του, έγχαρτεροϋοι γενναίως είς τήν άπόφασίν των, ή Αποδέχονται τόν θά\ατον χλπ.». «Έλλην. Ύπομν.», σ. 661, 661, 666, 669, 661, 662. 1. Σπηλιάδης, «Άπομνημον.», Γ’, 429. 2. Κ. Παχαρρηγ., ΣΤ', ο. 188. 8. «Δύο χαΐ ήμισυ ίτη παρήλθον άφ’ οί έπάτησεν ό Ίμβραήμ τήν Πελοπόννησον μεγάλα έντεϋθεν τά παθήματα τών Πελοποννηοίων. Τά ζοφερά σπήλαια, αί δυοανάβατοι Ακρώρεια, τά δυσπρόσιτα έλη, ot χρημνοΐ χαΐ ot άπότομοι βράχοι ήσαν τά μόνα Ασφαλή χατοιχητήριά των, τό χώμα πολλάχις στρωμνή χαϊ τροφή τά Αγρια χόρτα' έφονευοντο, ήχμαλωτίζοντο, ίλαφυραγωγοΟντο, χατεστρέφετο ή πατρίς των άλλά δέν έπροσκυνούν. Έπΐ τών ήμερών όμως τούτων ot χάτοιχοι τινων ίπαρχιών άπηρνήθησαν τόν έθνιχόν άγώνα». Σπ. Τριχ., Δ', 16, Ιχδοσ. Σιδ.

σκυνημένα, τά βλέπουμε νά πρωτόστατοΰν στον Αγώνα χατά των προσχυνημένων δπως η. χ. ή Βοστίτσα. Κι* δμως στή μάχη τοΰ Καυκαριά έπήραν μέρος χι’ έπολέμησαν μέ γενναιότητα 300 Βοστιτοιάνοι, τό συνολο σχεδόν τών πολεμιστών τής «προσκυνημένης» Βοστίτσας, άφοΰ κι* Ενα άλλο τμήμα Βοστιτσιάνων πού δέν Ελα­ βαν μέρος στή μάχη, άκολούθαγαν τό Λόντο, άπροσκΰνητοι κι* αΰτοΙ.Τό ίδιο παρατηρούμε καί στό μεγαλοχώρι τής Βοστίτσας,τήν περίφημη Κουνινά, δπου δ φίλος τοΰ Λόντου μικροκοτζάμ.τασης ’ Αναγνώστης θεοδώρου, δ γνωστός θεμελής έπροσκύνησε καί συν­ εργάζονταν φανερά μέ τούς Τούρκους χαϊ τούς χαλούσε συχνά στήν Κουνινά,κι’ Ετσιή άν ήσυχη Κουνινά φέρνονταν Επίσημα σάν προσχυνημένη. Κι* δμως—δπως είδαμε— οΐ άπροσκΰνητοι Κουνινιώτες μέ τό γέρο δπλαρχηγό τους Γιώργο Μωραΐτη, θυσιάστηκαν ήρωϊκά στά Τσετσεβά, μαζί μέ Βοσνιτσιάνους καί Κορίνθιους, πολεμών­ τας τούς Τούρκους καί προσκυνημένους. "Ας άφίσουμε καί τήν άλλη άτυχη μάχη πού Εδωσαν στήν Κουνινά, δ Λεχουρίτης χ|* δ Φεϋζόπουλος μέ· τό Ντελή - 'Αχμέτ καί τό Νενέχο. "Ωστε κάθε άλλο παρά προσκυνημένη μπορεϊ νά θεωρηθεί ή Βοστί­ τσα καί ή πάντα έπαναστατημένη καί μέ τόσα ήρωϊκά θύ­ ματα στόν άγώνα Κουνινά. Μά καί οί άξιοι καπεταναϊοι, πού δ Παπαρρηγόπουλος δί­ καια τούς άποκαλεΐ «κ ο σ τ ίσ το υ ς τώ ν & ώ αρ χη γ ώ ν τή ς Πε· λοποννήσσυ », δ Δημητράκης Πλαπούτας, ot Πετιμεζαϊοι, δ Νικήτας, δ Γενναίος, δ *Αποστόλης Κολοκοτρώνης, δ Λ. Μελετόπουλος, δ Φεϋζόπουλος, δ Θάνος Κουμανιώτης, δ προηγού­ μενος Γεράσιμος Τορολός, δ Ν. Φραγχάχης, δ Καραχάλιος, δ Λεχουρίτης, δ X. Σισίνης, δ Παπασταθόπουλος, δ Παπανίχας, δ Γ. Χελιώτης μέ τούς Κορίνθιους, δ Δαγρές χαί δ Νέζος μέ τούς 'Αργείονς, δ «μακαρίτης Γιώργο Μωραΐτης θύμα γενόμενος καί ot άλλοι Αείμνηστοι γενναίοι χαπεταϊοι», καθώς δ Α . Σαρδελιάνος, δ Κ. Μέλιος, Άλέξης Λεβιδιώτης κ.ά. Ό λοι τους Εδειξαν Αφάνταστο ήρωϊσμό χι* δλόψυχη Αφοσίωση στόν Αγώνα χαί μ* αΰταπάρνηση ρίχτηκαν μέσα στή σφηκοφωληά τών προσχννημένων χι* Αντιπαρατάχτηκαν μ* Ενα στρατό ταχτικό σάν τοΰ Ίμπραΐμ, Από τούς πιό Ικανούς πού είχε τότε ή Εύρώπη, ίμπειρομόλεμο μέ ξένους Αξιωματικούς χαί τέλεια δπλισμένο, πού

-

81 -

τόν ένίσχυαν σημαντικά ot προσκυνημένοι, ένώ αύτοί δέν διέθε­ ταν τίποτε, χάτου άπό τις χειρότερες ουνθήχες καί χωρίς καμιά βοήθεια Από τήν Κυβέρνησή τους. Κι’ δμως στόν Καυχαριά μέ λιγοστά πολεμοφόδια χαΐ μ’Ανθρώπους μισόγυμνους χαΐ τρεΐ; ήμέρες νηστικοί^, έπί δυο όλόκληρες ήμερες χαί μιά νύχτα, πολέμαγαν μέ τις πέτρες χαΐ νιχοΰσαν πολυάριθμο Τούρχιχο στρατό !

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΖ' Ο ΚΟ ΛΟ ΚΟ ΤΡΩ ΝΗ Σ “Οσο γιά τόν Κολοχοτρώνη κοινή χι’ όμόφωνη είναι ή γνώμη δλων τών μεγάλων ξένων Ιστορικών, τοΰ Γερβίνου, τοΰ Χέρτσμπεργχ, τοΰ Μένδελσον, τοΰ Πουχεβίλ, τοΰ Ζονριέν ντέ λα Γκραβιέρ, χαθώς χαΐ τοΰ διχοΰ μας Παπαρρηγόπουλου, τοΰ Τριχοΰπη χαί τών άλλων, δτι «είς τήν λίαν κ ινδυνώ δη» γιά την ’ Επανάσταση περίσταση, δ Κολοκοτρώνης «π ρ οσή νεγχε τελευταίαν καί μεγάλην είς τήν Ε λ λ ά δ α έχδσύλευ σιν ».· Πρώτος καί μόνος αυτός «άοκ ν ος Ατρόμητος», δπως τόν Αποχαλεΐ ό Γερβΐνος, κατάλαβε πόσο μεγάλος ήταν ό κίντυνος καί «άδυ σώ π η το ς ήγέρθη κα τά τής προδοσίας» Καί εύτΰχησε νά κλείσει τήν ένδοξη σταδιοδρομία του, τσα­ κίζοντας τούς προσκυνημένους, Αλλα μέ πόσους κόπους... Χρει­ άστηκε σιδερένια θέληση, Ακατάβλητη ψυχική δύναμη καί αύταπάρνηοη γιά νά υπερνικήσει τήν καθημερινή πικρία καί Απογοή­ τευση, ΰταν οέ τόσο κρίσιμες γιά τήν πατρίδα στιγμές, ϊχοντας ν’ Αντιμετωπίσει Ινα μεγάλο καί Ισχυρόν Αντίπαλο σάν τόν Ί μ ­ πραΐμ, μέ χιλιοβασανισμένου; χωρικούς, μισόγυμνους, πεινασμένους χαΐ χωρίς πολεμοφόδια, ή Κυβέρνησή του, δχι μόνο καμιά ]. Κ. Παπαρ., ΣΤ', 188 χαί Χίρτσμπβργχ : «Έν ifi γενική ταύη) χαιά γήν και κατά θάλασσαν έπελθούση χαταπτώσει τής #υνάμί<ος τών 'Ελλή­ νων 6 γηραιό; Κολοκοτρώνης άπαξ ?τι έφάνη πράγματι ώφέλιμος βίς τήν πατρ(8α αύτοΟ». Τ. Γ', 187. Πονχεβίλ, 1218. ΜένΒελοον, Α', 782. 2. Γιρβ., Β', 819. Ση. Τρικοΰ.ιης, Β', 26. Κ. Παπαρ., ΣΤ, 188.

Ενίσχυση δέν τοΰ Εστελνε, άλλα οΡτε καί καμιάν Απάντηση οχΐς Απανωτές δραματικές άναφορές του, ένώ δέν παράλειπε— δ.τως είδαμε—νά στέλνει πολεμοφόδια στούς φίλους της κοτζαμπά­ σηδες (Λόντο) πού δίν τά χρησιμοποίησαν σέ καμιά μάχη, αλλά περιόδευαν Απλώς... Καί νά ήταν ή Αδιαφορία κι’ ή Αρνηση νά τόν βοηθήσουν μονάχα, λίγο τό κακό. Κάθε τόσο ot κοτζαμπάσηδες, πού μέ δυσφορία Εβλεπαν δτι δ Κολοκοτρώνης κι’ ot καπεταναΐοι είχαν τήν Αρχηγία τών δπλων, μηχανεύονταν μέ τού; φίλους των δμοΐδεάτες τής Άντικυβερνητικής Επιτροπής καί νέα τεχνάσματα, πότε νά καλέσουν τόν,Κολοκςτρώνη στό Ναύπλιο, δήθεν γιά νά συνεννοηθοΰν, κι' Ετσι νά τόν Αποσπάσουν από τόν Αγώνα κατά τών προσκυνημένων, πότε δτι ήταν αίιτοΐ Ικανοί μόνοι νά πείσουν τούς προσκυνημένους, πού ήταν Ανθρωποι δικοί τους, νά γυρίσουν στήν 'Επανάσταση Κι' Αφοΰ Εβλεπαν πώς δέν κατόρ­ θωναν μέ τά τεχνάσματα ν’Αποσπάσουν τόν Κολοκοτρώνη, Εβα­ λαν δικά τους πρόσωπα, (τό συγγενή τοΰ Λόντου, Τσερτίδη) κι* Εστειλ’ «έξ υποβολής» Αναφορά στόν Γραμματέα τών ’ Ε­ σωτερικών και τής ’ Αστυνομίας Άναστάση Λόντο, καί κατηγόραε τόν Κολοκοτρώνη, γιά διάφορες καταχρήσεις καί βιαιοπρα­ γίες, πού είχαν ώς Αποτέλεσμα ν’ Απλωθεί τόσο τό προσκύνημα καί νά «Αποτουρκίση δ κόσμος»·. Ό Άναστάσης Λόντος, χωρίς 1. <01 κοτζαμπάσηδες ήλπιζον τό προσκύνημα νά μετατρέπουν elf ώφέλειάν των, άφοϋ έξέλειπεν δ Κολοκοτρ.», Σπηλιάδης, Γ', 816 κ. έξ. 2. ΟΙκονόμου, σ. 776 κ. έξ. Ν. Μ. Μεσ., «Τό ΑΙγιον κλπ.», σ. 117. Και & Σπηλιαδ. γράφει: «ΰποκεκινημέναι άναφοραϊ έστάλησαν χαί άπό δλλας έπαρχίας, ή έπλοσιογραφήθησαν είς Πόρον καί τά δύο μέλη τής Κυβερνήσεως, τάς διευθύνουν πρός Αρχιστράτηγον (Τζώριζ) καί γρά­ φουν τά έξής: «νά έκστρατεύσουν οί ϊχοντες έπιρροήν (κοτζαμπάση­ δες). Διατάξατε δητώς τόν Π. Μαυρομιχάλην, Α Ζαΐμην, Μ ΡοΟφον, Σ. θεοχαρόπουλον καί δλους τού; λοιπούς κατ’ δνομα νά τρίξουν άμέσως». ’Αλλά Α ’Αρχιστράτηγος φωτίζεται έπί τής Ραδιουργίας καί δέν διατάττει, δέν άκούει τίποτε,' βλέπει δτι ή Κυβέρνησις, φατριάζει έναντίον τοΟ Κολοχοτρώνη καί βέλων νά συνεργήση είς τήν σωτηρίαν τής Πελοποννήσου, άκούει ,μόνον τόν Κολοκοτρώνη». Σπηλ., Γ , 393. Τά αΐτήματα τών δλιγαρχικών—Αναφέρουν ό ΟΙκονόμου κηΐ δ Σπηλιαδ.— «έπεφορτίσθη» νά ύποστηρίξει δ Σ. Παπαλεξόπουλος »-άνονιας σχετική πρόταση στή Βουλή, «ήτις τήν άπέρριψεν, ώς δυναμένην νά γέννηση συγκρούσεις, ένδεχομίτως δέ καί έμφύλιον πόλεμον». Οίκον., 776 κ. έξ.

-

83 -

νά χάσει καιρό, ζήτησε νά διοριστεί και διορίστηκε* έπιτροπή άπό έφτά 'Υπουργούς νά δικάσει τόν Κολοκοτρώνη κι’ Εγραφε μαζί του κ<ιΐ ή Διοίκηση στό Γενικό ’ Αρχιστράτηγο Τζώρτζ, δτι «τό προσκύνημα προήλθεν έκ τή; άδιαφορίας καί άναλγησίας τοΰ Κολοκοτρώνη, δστις περιπλανάται ματαιοπονών έδώ έκεΐ, άντιποιούμενος καθήκοντα μή άνήκοντα είς αυτόν (δν και τόν είχε διορίσει ό ίδιος δ Γεν. ’ Αρχιστράτηγος Τζώρτζ, δπως είχε δι­ καίωμα), χαταχρώμενος και 0Μπτων τούς δμυφύλους του, πράγ­ ματα, τά δποϊαή Κ^Ρίρνησις δέν πρέπει νά άνέχηται, ούδέ δύναται πλέον ν’ άνεχθή νά μένωσι τά πολεμικά τής Πελοποννήσου, εις τήν άπόλυτον τοΰ τοιούτου διάθεσιν, οΟτε ώς Γεν. ’ Αρχηγόν αυτής θέλει τόν θεωρεί, ένόσφ έξακολουθεϊ τό τοιοΰτο δλέθριον σύστημά του» καί υποδείκνυαν οτόν Τζώρτζ, δτι πρέπει «νά μετακαλέση τόν Κολοκοτρώνη ίκ Καλαβρύτων, καί στείλει αύτόν δπου άλλού θέλει, διότι ή έκεΐ διατριβή του είναι άσύμφορος. Νά διορίση δέείς τόν τόπον του τόν Στρατηγόν ’ Ανδρέαν Λόντον» *.

1. Ότι βέβαια γίνονταν καί βιαρπαγέ; χαΐ σημαντικές ζημιές στά χωριά, πού ήσαν στήν πολεμική ζώνη καί πέρναγαν άβιάχοπα καί ΒιαΒοχιχά στρατεύματα Τούρκικα και 'Ελληνικά βίναι εύνόητο, άφοΟ ή Κυ­ βέρνηση Βέν ίστελνε τρόφιμα, χαΐ τό βάρος γιά τόν ΙφοΒιασμό {**φτεν άναγκαστιχά ο τις έπαρχίες. Καί εΙΒαμε παραπάνω ποΰ δ Κολοχοιρώνης Εγραφε ατούς Βημογέροντες στά Καλάβρυτα, νά έφοΒιάσονν τό στρατό πού πεινοΟσε, πέρνοντας άκόμα καί άπό τις ΙΒιωτικές περι­ ουσίά, χαΐ στήν «’ Επιτροπή Ζακύνθου» : «Τό πλεΐστον μέρος τών σπαρ­ τών Βιέφθειρεν & έχθρός μί τάς χαθημίρινάς λεηλασίας του, τά λεί­ ψανα Βέ ποΰ βιέφνγαν τή λεηλασία του τά Βιέφθειρεν ή καθημερινή Βιάβασις τών στρατευμάτων μας». Καί δμολογεί 6 Ιίιος, δτι βρίσκον­ ταν στήν άναπόΒραστη άνάγκη νά φρονήσει μόνος του, γιά τροφοβότηση τών πεινασμένων παλληχαριών του: «νά μοβ στείλουν πολεμοφόδια χαΐ Βιά ζωοτροφίας θά χάμω δτι μπορέσω. Μέ νερό χαΐ λείψανα προ­ βάτων ήμποροΟμεν νά περάσωμεν»' χι'άλλοΰ: «τήν τροφήν ήμπορώ όπωσοΟν νά προβλέψω άρκάζων τοδ πτωχοΟ. πολίτου τά πρόβατα, τήν ζωοτροφίαν του, τό ψωμί του άπό τό στόμα του, τό μπαροΟτι δμως άπό ποΟ νά ά ρ π ά σω Α ύ τές, «οί άρπαγές>, δς σημειωθί), βάραιναν πιό πολύ τούς προσκυνημένους χαΐ τά χωριά τους, χαΐ σ'αύτές άναφέρουνται χαΐ οί κατηγορίες κατά τοΟ Κολοκοτρώνη άπό τόν Κ. Ζω­ γράφο - Ηαυρονικόλα καί τόν ΤσερτίΒη - Λόντο, γιατί ό Κολοκοτρώνης φρόντιζε δσο τοΟ ήταν μπορετό νά τις προλάβει καί τις περιορίσει,

-

84 -

‘ Αλλά δ Γεν. ’ Αρχιστράτηγος Τζώρτζ, κατατοπισμένος ν.αλΰ σέ πρόσωπα χαΐ πράγματα χαΐ τις φατριαστικές ένέργειές τους, δέν τούς Εδωσε χαμιύ σημασία, ώλλ’ Αντίθετα γράφει στόν Κοδπα>ς φαίνεται στις διαταγές του στό Φωτάχο χαί στούς ίλλους όπλαρχηγούς του χαΐ στή διαταγή του στό Ν. Πετιμεζά, δταν τόν δριζε άρ­ χηγό τής άμυνας στό Μ. Σπήλαιο. Άλλά ol Κοτζαμπάσηδες πού πονοΟσαν χι* ένδιαφέρονταν γιά τούς προσκυνημένους δ.ταδούς των, τις έγενίχεψαν γιά νά τόν δυσφημήσουν, Εξουδετερώσουν χαΐ πετύχουν τούς σατανικούς σχοπούς των. Καί τό δτι δ Κολοχοτρώνη; φρόντιζε νά πε­ ριορίσει τις διαριιαγές, πού ήταν συνηθισμένα τά παλληχάρια νά χά­ νουν σ'έχθρούς χαΐ φίλους (χαΐ ξεχωριστά ol Ρουμελιώτες χαΐ Μανιά­ τες), ώστε ό Ντέ-Ριγνύ νά γράφει δτι «οί χωρικοί έδιώχοντο, ίληστεΰοντο, ίγυμνοΟντο έναλλάξ δτε μέν υπό τών Τούρκων, δτε δέ ΰπό τών παλληκαρίων», φαίνεται χαΐ άπ’ τις δδηγίες του νά φέρνουνται μέ καλό τρόπο στούς προσκυνημένους χαΐ νά μή μπαίνουν στά σπίτια τους χαΐ διανυχτερεύουν (πριν άπό τήν καταστροφή στά Τσετσεβά) χαΐ άπό τις δδηγίες τον χαΐ τά γράμματά του στό Φωτάχο ν’ άποφενγουν τις βιαρπαγές: «Φώτη I ΑϋτοΟ Ερχεται χαΐ δ Κύρ 'Αναγνώστης, δσιις είναι άπό τούς Ιδιχοΰς μας χαΐ θέλει σοΟ όμιλήση. Σείς νά σταθήτε χαΐ σήμερον αύτοϋ, άλλά νά προσέχετε νά μή γίνεσθε βαρετοί είς τούς πτωχούς, χαΐ πρός τό έσπέρας, δ,τι άποφασίσωμεν σοί γράφω Ό,ιι γεννήματα λαμ­ βάνεις πρός χρήσιν σας νά τά σημειώνετε δμοΟ μέ τόν Κύρ 'Ανα­ γνώστην, διότι είναι ένοιχιαστής χαΐ νά προσέχετε τϋ χωριό άπό τάς άταξίας τών άλλων. Τήν 9 'Ιουνίου 1837 έχ τής Βόχας τής Κορίνθου Ό σός πατήρ σου Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Άριθ. 614 Πρός τόν Κύριον Φώτιον Χρνσανθόπουλον, Λαμβάνοντες τήν παροΟσαν μου μέ τού; χαπεταναίους χαΐ συντρό­ φους μας νά είσαχούεσθε μετά τών σιρατηγών ΙΙετιμεζάδων, χιιΐ νά τρέχετε μετ' αύιών χαθώ; αΐ περιστάσεις χαί τά κινήματα τών έχθρών οίς ΰπαγορεύουσιν. Άλλά θέλετε είσοκονεσθε μαζύ χππεταναΓοι .xui σύντροφοι νά μήν άχολουθοΟν καταχρήσεις, δσαι ?ως ιώρα ήκολούθησον, τό όποΐον μέ δυσαρεστεί μεγάλως. Τήν 17. Ιουνίου 1837 Τρίκκαλα Ό γενικός άρχηγό; τών Πελοποννησιαχών στρατευμάτοιν Θ. Κολοκοτρώνης» Βλέπε άχόμα χαΐ τή σημαντική διαταγή του στόν Ν. ΙΙετιμεζά, δταν τόν δριζε άρχηγό τής άμυνα; στό Μ. Σπήλαιο: «θέλεις προσέχει

-

86 -

λοκοτρώνη γράμματα μέ πολλήν ίχτίμηση καί φιλία, δπου κοντά ot’ Λ/.λίΐ, ξεσκεπάζοντας δλη τήν άθλιότητα καί γεμάτος Αηδία, λέει γιά τήν Άντικυβ(ρνητική ’ Επιτροπή: «Α ΰ τη βέν είναι Κυβέρνησις, είναι μία κοινή φ ατρία άξία τή ς κοινής Απο­ στροφή ς, διά τήν Αβελτηρίαν της. Πόσα δέν ΰπέφερα καί υποφέρω παρ’ αυτών τών Κυρίων καί ώς ’ Αρχιστράτηγος καί ώς άνθρωπος . . ήμεΐς δμως άγαπητέφίλε μου, δέν πρέπει νά κάμωμεν τίποτε 'ϊαχά τής ένεστώσης Κυβερνήσεως, έκτος μόνον τήν Χαταφρόνηοιν, τήν όποΐαν κάθε αληθής πατριώτης πρέπει να έχη ί.ναντίον ατόμων, τά όποΐα περιπαίζουν μέ τά Ιερώτερα συμφέροντα τής πιιτρίδος των . . . θέλει βεβαιώσω έπί πλέον τούς Λιοικητάς τών ξένων δυνάμεων περί τής πατριωτικής σας διαγωγής, καί τών ειλικρινών.αισθημάτων σας, καί ΰέλει φανε­ ρώσω εις αυτούς τάς καθ’ υμών Ραδιουργίας τών έχθρών σας. Π ιστεύετε δτΙ έχω τήν μεγαλειτέραν π ερί υμ ώ ν ΰπόληψιν, καί έστέ βέβαιοι, δτι έμέ εύρίσκετε τόν είλικρινέ* στα τον φίλον Σ α ς» ’ . Κι’ έπειδή δέν Εκαμε τά θελήματα τους δ Τζώρτζ, «ΰ π έπ ε σ ε καί αυ τός είς τήν όργην τής όλιγαρχίας». Στό σπίτι τοΰ Ζαΐμη Ιγινε συγκέντρωση δπου παραβρέθηκαν οΐ κοτζα­ μπάσηδες Π . Μαυρομιχάλης, τρεις Δεληγιανναΐοι, δ Άντρέας Λόντος καί λοιποί, καί δπου δ Κ. Ζωγράφος - Μαυρονικόλας κατηγόρησε τόν ’Αρχιστράτηγο Τζώρτζ, ώς άνίκανο καί ζήτησε τήν άπόλυσή του ! Καί Ιλαβαν τήν ά.τόφαση νά σχηματίσουν μ’ 5λην τήν άπαιτουμένην φρόνηοιν νά μήν άχολουθη ή παραμικρά χατάχρησις <(ς τούς έν αύτψ χαιαφυγόνχας πολίτας, μάλισια θέλεις 8(8» πρός αϊτούς τήν δυνατήν σου ύπίράοηισιν χάθε δέ χατάχρησις γενομένη πορ’ οίουδήποτε θέλει άναφέρειαι είς βάρος σου·. «Έλλην. Ύπομν.», σ. 491. Φωτάχου, «Άπομν», Β', σ. 418, 427, 428. ΟΙχον., 776. 1. Ό Τζώρτζ είς τά γράμματά του τόν προσφωνεί πάντα «περιπδθητέ μου», «άχριβέ μου Στρατηγέ Κολοχοτρώνη» χαΐ διαβεβαιώνοντάς τον γιά τήν ίχτίμηση χαΐ φιλία του, τοΟ γράφει χοντά στ’ άλλα: «Αγαπώ τήν δόξαν χαΐ εύτυχίαν σου ώς Ιδίαν μου δόξαν. Δύναται νά ϊχης έχθρούς, άλλά ποίος άνθρωπος μεγάλης Ιχανύτητος δέν Εχει; Ή φρόνι­ μος διαγωγή σου, ή δικαιοσύνη σου, χαΐ ή μετριοφροσύνη σου, 8έν~Φέλει άφήοουν τίποτε ε!ς τούς έχθρούς σου νά είπουν». «ΈλΧ. Ύπομν.», 686, 686, 641, 642, 643, 641. ΟΙχον., 777.

-

86 -

(πιτροπή γιά ν’ άναλάβει «τήν σωτηρίαν» τον τόκου χαϊ νά συστήσουν στρατόπεδα «έπί κεφαλής τών όποίων νά διορισθώσιν οί κατά τόπους άρχοντες» *. Κι* ένώ ή Ελλάδα βρί­ σκονταν «είς λίαν κινδυνώ δη κα τά στασιν» * κι* ή Επανά­ σταση, κατά τή φράση τοΰ Κ. ΙΙαπαρρηγόπουλου «έπ ν εε τ ό λ οίσθ ια » ot δλιγαρχικοΐ λυσσομανοΰσαν κυριυλεχτικά κατά τοΰ Τζώρζ, τών λαϊκών στοιχείων καί καπεϊαναίων ποΰ ήταν μαζί μέ τόν Κολοκοτρώνη καί χίλια δυό «έμηχανώντο έν τοιαΰτη περιστάσει κινδύνου περί τούτου δλίγον φροντίζοντες» *. Καί τόση ήταν ή άδιαφορία τους, ώστε δχι μόνο τόν άμεσο κίντυνο πού άπειλοΰσε τήν πατρίδα τους δέν λογάριαζαν ·, μά καί γιά νά πετύχουν τούς σκοπούς τους ανενόχλητα καί νά κα­ τοχυρώσουν τήν τάξη τους, δοκίμασαν νά άφιονίσοιιν τόν κό­ σμο, νά τοΰ Δποσπάσουν τήν προσοχή καί τήν δρεξη άπό τόν πόλεμο καί νά τόν πείσουν δτι δέν άξιζε νά δίνουν καί τόση σημασία στούς «στρ α βα ρα π ά δ ες», δπως τούς Ελεγαν περιφρο­ νητικά. Κι’ δ Ιδιο; δ Ζαΐμης παλαιότερα, στήν περίφημη έπι-

1. Έχιόί άπό ιόν Τσβριίδη καί Α Μαυρονιχόλας - Ζωγράφος δημό­ σ ι ε στήν Γεν. Εφημερίδα, οιΐς IB Sent. 1827, μαχροοκελέστατο κατη­ γορητήριο χατά τοΰ Κολοχοτρώνη δπου, οίτε λίγο, οδτε παλύ, δικαιο­ λογεί τούς προσκυνημένους, «οϋς δυστυχείς άδελφούς μας», δπως τούς χ'ΐλεΐ, χαΐ χαχ(ζ(ΐ τόν Κολοχοτρώνη γιά τ’ αυστηρά μέτρα οί βάρος των. Σπηλιά» , Γ , 484 χαΐ ΟΙχονόμου, 776 χ. έξ. 2. Κ. Παπαρρηγ., ΣΤ', 183 χ.έξ. Χερτσμ., Γ', 79 χ.έξ. Ζουριέν ντέ λά Γχραβιέρ, ο. 183. Γερβ., Β', 238. 8. «ΆφοΟ ol δλιγαρχικοΐ άπεχλείσθησαν άπό τά πράγματα είς τήν έν Τροιζήνι Συνέλευσιν, άπηλπίσθησαν. Διά νά διατηρηθώσι, νά άναλάβωοι τήν έπιρροήν, καί νά φυλάξωσι τήν ϋπόληψίν των, άλλον τρό­ πον δέν είχον, είμή νά τεθώσι πάλιν έπΐ κεφαλής τών έπαρχιαχών στρατιωτικών σωμάτων». Σπηλιαδ., «Απομνημονεύματα», Γ', 820, 368, 438 χ. έξ. ΟΙχον., «Ίστορ. Έλλην Παλιγεν.», 766, 777, 4. Ό Μένδελσον γράφει χαρακτηριστικά: «Άπορε! τις άληθώς, πώς ol έχθροί τήί Έλλάβος δέν έπωφελήθησαν τής παντελοΰς έχείνης έχλύαεως τών έλληνιχών πραγμάτων. Ά ν ό Κιουταχής Ετεινε τήν χείρα πρός τόν Αιγύπτιον άντίζηλόν του, οΰτε ή Πελοπόννησος βέ­ βαια οδτε ή Στερεά θά ήδΰναντο νά σχεφθδσι πλέον ■ περί άντιστά. σεως». Μένδελσον, Α', 780.

— 87 πτολή του στόν Α. Δεληγιάννη, Εγραφβ τά καταπληχτιχά τοΰτα λόγια: < Ό Κολοκοτρώνης θά χάση τήν πατρίδα μας* τΐ περιμένετε άπό αύτόν; είναι κοΰφος καί περιστοιχίζεται άπό κονφου; καί κόλακας... Μή σέ φοβίζει ή Ιλευσις τοΰ Ίμπραΐμ, δέν θά καταλάβω τήν Πελοπόννησον»! 1 Καί τήν άπκιηλή αύτή γνώμη πού είχαν καλλιεργήσει άπό πολύπρίν, γιά νά δικαιολογήσουν τήν ένασχόλησή τους στις δολοπλοκίες, τήν τόση βλαβερή καί σκόπιμη νάρκωση τοΰ κόσμον, πού χαλά­ ρωνε τις ίνέργειές του καί τή μαχητικότητα του, προσπάθησεν δ Δ. Ύψηλάντης (ή σεμνότερη καί τιμιώτερη φυσιογνωμία τοΰ 21), νά τήν καταπολεμήσει, νά τήν διαλύσει, ν’άνοίξει τά μάτια τοΰ λαοΰ καί τών καπεταναίων γράφοντας παλαιότερα στό Νι­ κήτα: «Μήν άκοϋς λόγια, δτι άπό τούς στραβαράπηδες τοΰ Ί μ πραΐμ, δέν Εχομε κίνδυνον. Αυτοί είναι τακτικοί, Εχουν τήν καλειτέραν καβαλλαρίαν τοΰ κόσμου, άξιους Ευρωπαίους δφφιχιαλαίους καί ίπ'ι κεφαλής των άνδρεϊον καί πολιτικότατον "Αρχη­ γόν καί είναι πολλά πλέον έπικίνδυνος άπό τόν Δράμαλη κλπ.» * Καί δχι μονάχα τό Τζώρτζ καί τόν Κολοκοτρώνη ήθελαν νά πάψουν άλλά καί τόν Καποδίστ}ΐα— πού τόσο άντίδρασαν στήν έκλογή του—fiv μποροΰσαν νά έμποδίσουν νά κατέβει στήν Ε λ ­ λάδα, ή τουλάχιστον δταν Ερθει νά είναι αύτοΐ «έπί κεφαλής τών κατ’, ίπαρχίας στρατευμάτων, διά νά δείξουν δτι Εχουν ϊπιρροήν» ·. ’ Αλλά καί τούς ίδιους τούς φίλους των άκόμα τής 1. Φωτάχ., «Άπομν.», A', 634. Χέρτσμπ., Β", 189, ύποσημ. Π. Καρολίδη. 1Ι6οο 6 Ζαΐμης φρόντιζε χαΐ άπόβλεπε νά προασπίσει δχι άπλά προσωπικά συμφέροντα, άλλά πώς νά έπιβληθοϋν καί νά κυριαρχήσουν οί κοτζαμπάσηδες ώς τάξη, παίρνοντας τήν έξουσία, φαίνεται καί άπό τά γράμματά του καί κατά τό β' έμφύλιο πόλεμο καί άπό όσα γράφει άργότερα στόν κοτζάμπαση Βενιζέλο-Ροϋφο γιά νά t0v παρασύρει κατά τοΰ Καποδίστρια, έπισείοντας τόν κίντυνο ποΰ άπειλοϋσε ιήν τάξη τους: «Ήμεΐς κύριε Ροΰφε. καί δσοι άκόμη ϊχουν τήν τάξιν μας είς τάς ίπαρχίας πρέπει νά λάβουν άπό τώρα πρό όφβαλμΐιν τόν άφανισμόν καί τήν τελείαν έξόντωσιν». Άρχ. Κ. Μπότσαρη, «. 186 κ. έί. 2. I. Θίοφανίδης, «Ίστορ. Άρχ.», Β', 246. 3. Ό Φωτάκος γράφει: «01 άρχοντες τής Πελοποννήσου καί τών νήσων, Βιόιι δλοι οίτοι ήσαν Ενα κόμμα καί έμάντευαν καχά διά τόν ίαυτόν των άπό τήν ΐλευσιν τοΟ Κυβερνήτου Καποδίαιρια, διότι ιούς έφαίνειο, ότι θά χαθοΟν χαί αύτοί καί ή πατρίς των άκόμη. Τοιούτους

— 88 Άντικυβερνητικής Επιτροπής, πού αύτο'ι καθοδηγούσαν, έπιβουλεύτηχαν χαΐ σκέφτηκαν (Ζαΐμης, Άναστάσης Λόντος χαΐ λοιποί), νά τούς ρίξουν χαΐ νά καταλαβουν ot Ιδιοι τήν Κυβέρ­ νηση γιά νά Εξυπηρετήσουν καλύτερα τά συμφέροντα τους. Καί δ Ιστορικός μας Παπαρρηγύπουλος, χαραχτηρίζοντας τήν κατά­ σταση άπό τήν πτώση τοΰ Μεσολογγιοΰ χι’έδώθε, Εγραφε: «Κ υβέονησις σχεδόν δέν υπήρχε' έν Ναυπλίψ έπ εκ ράτονν έριδες έλεεΐνα(» Μέσα σ* αϋτή τήν πρωτοφανή άθλιότητα καί ca «σαταν ικά δργια τώ ν όλιγαρχικών» ·, ή μοναδική πα­ συλλογισμούς είχαν. Ή δέ Κυβέρνησις άρχισε τότε τήν άντιζηλίαν μ* τόν άρχιστράτηγον (Τζώρτζ), μή θέλοντα νά χαθαιρέο^] τήν γενιχήν άρχηγίαν τού Κολοκοτρώνη, χαΐ ένεκα τούτον άντενήργουν χαΐ πρός τούτον xui πρός έχείνον, χαΐ Εφεραν ίμπόδια εις τάς στρατιωτικός τωνέργασίας. Πρός ταδτα ήσαν σύμφωνοι χαΐ οί άρχοντες τής Πελοποννήσου χαΐ τών νήσων». Φωτάχου, «Απομνημονεύματα», Β', 462. Κοΐ 6 Φραντζής: «Άλλά μ’δλην τήν γενομένην έχλογήν τού Καποδίοτρια... ή συμμορία τών δλίγωνέχείνωνοίτινες χαΐέπΐ Συνελεύσεως ίέν έπεθύμουν νά Iftouv τεχελειωμένην τήν έχλογήν, δχι δι’ άλλο, είμή μόνον διότι έρχομένου τού Κυ­ βερνήτου είς τήν ’£λλάδα δέν ήθελον Ιχει πλέον τήν δποίαν είχον κυ­ ριαρχίαν χαϊ Επιρροήν είς τούς λαούς τής Έλλάδϋί;». Φραντζής, Γ', σ, 44. Σπηλιάδης, Γ', 360, 488 χαΐ Οικονόμου 777. «01 υποβολείς (τών άναφορών) Επεδίωχον δχι τήν τής πατρίδος σωτηρίαν, άλλ’ Ιδιον έαυτών τέλος, δηλαδή νά τεθώσι έπί κεφαλής τών πραγμάτων... ώστε έάν δέν δυνηΟώσι νά άνατρέψωσι πάντα τά έν Τροιζήνι, ώς έπεθύμουν· τούλάχιστον νά εΟρ-Q αύτούς είς τά πράγματα, δ Καποβίστριας άν Ελθη! ώστε βιά τούτων χαΐ αύτήν τήν Άντιχνβερνητιχήν ‘Επιτροπήν έπε. βούλευον». 1. Κ. ΙΙαπαρρηγ., ΣΤ, 183. Σπηλιάδης, «Απομνημονεύματα», r 'f 416. ΟΙχονόμου, 777. Φραντζής, Γ', 64. Φωιάκος, Β', 416. 2. Βλέπε χαΐ δσα γράφει γιά τούς κοτζαμπάσηδες, δ άλλωστε συν­ τηρητικός Παναγιώτης ΣοΟτσος στό «Φίλο τοΰ Νόμου»: «’Εξακολου­ θείτε Κοτζαμπάσηδες, ίξαχολου&εΐτε' εξ χρόνων παρανομίαι σας άπέτρεψαν τό “Εθνος μας άπό τόν δρόμον τής δόξης χαΐ τής έλευθερίας* Εξ χρόνων διχόνοιαί σας χατέχαυσαν τήν 'Ελλάδα' μήν άπαυδείτε Κοτ­ ζαμπάσηδες I Ανοίξατε πάλιν νέας σχηνάς είς τήν Κόρινθον. Έχαύσατε τό Σοφιχόν, χαύοατε χαΐ άλλα χωρία. Στήσατε τήν φομφαίαν σας είς τάς'χεφαλάς τών άθώων. Καύσατε ζώντας, γυναίκας, γέροντας, βρέφη, χτυπήσατε, σφάξατε. Μήν άπαυδείτε Κοτζαμπάσηδες I ίξ χρόνους at χείρες σας έσυραν άπό τάς πλεξίδας τήν Ελλάδα ε(ς τά χείλη τοΟ κρημνού. Βυθίσατε τήν σπάθην σας είς τό στήθος της. Σπρώξατε αύ-

ρηγοριά τοΰ Κολοχοτρώνη ήταν δ πεινασμένος χαΐ γυμνός λαός πού τόν λάτρευε, τοΰ είχε Απόλυτη έμπιστοσύνηκαί τόν Αχολούθαγε πιστά, ή ηθική Ενίσχυση πού τοΰ ίδινεν δ Γεν. 'Αρχι­ στράτηγος Τζώρτζ μέ τή φιλία του καί μέ τό δτι Αναγνώριζε τήν Αξία του χαΐ τις νΛηρεσίες- τον στήν πατρίδα χαΐ τέλος ή Αδά­ μαστη ψυχή του. Κι’ δταν δ φιλέλληνας Έϋνα'ρδος τοΰ Εγραφε πόσο ζημιώνει τήν υπόθεση τής Ελλάδας «ή διχόνοια χαΐ αΐ διαιρέσεις αΐ Αποΐαι ύπ άοχου σι μ εταξύ τώ ν άβχηγών τής Ε λ λ ά δ ο ς, καί τα Αντεγχλήματα χαΐ αΐ Αντιλοιδορίαι, μέ τά δποϊα μεταξύ των χατατοξεύονται* ιδού αύτά τά πράγματα είναι μέ τά δποϊα ot Εχθροί σας πιστοποιοΰσι τάς συχοφαντιχάς των φωνασκίας... διότι ot έχθροΐ τής Ελλάδος, διασπείρουσιν ειδήσεις, at δποίαι ψυχραίνουοι τόν ζήλον τών φιλελλήνων χλπ.»· δ Κολοκοτρώνης Από τήν προσχυνημένη Κυρίτζοβα, είχε τήν ψυ­ χική δύναμη, πνίγοντας τήν πικρία πού Ενοιωθε Απ’ τήν Αχα­ ριστία, τήν Αντίδραση χαί τήν καταδρομή, νά τοΰ Απαντήσει μ’ Ενα γράμμα μ’ Ανώτερη πνοή: « Ή Ελλάς Κύριε! δέν είναι Αγνώμων, γνωρίζει καί ευ γνωμ ονεί τού; εΰεργέτας τη;... ήδη χαίρει βαθεΐαν δμόνοιαν (!) καί κινεί τάς δυνάμεις της Εναντίον τοΰ έχθροΰ μέ τόν πλέον μεγαλείτερον Ενθουσιασμόν, καί μέ τήν σταθεράν Απόφασιν τοΰ νά ζήση ή νά Αποθάνη έλευθέρα» *. ιήν τήν Έλλάβα, (ΰ|κιτέ την είς τήν δβυαοον. Άλλ’ 6 κόσμος θά μάθο διά τοΰ τύπου 6η 8ύο ή τρία μόνον άτομα κινείτε τήν καταχθόνιον μηχανήν τής Ραδιουργίας, 8ιά τής ά.ιοίας ζητείτε νά ματαιώσηιβ ιών πολλών καλών τήν ένέργειαν». Έφημερΐς «Φίλος τοΟ Νόμου», άρ. 8Λ8. 1. Ό Κολοκοτρώνης, συνεχίζοντας τήν έπιστολή του στόν Έϋ νάρδο, βίνει Ανάγλυφη τήν κατάσταοη στό Μορηά, πού παραθέτουμε, παρ’ δλο ποΰ παρόμοια εΐβαμε παραπάνω πώς Εγραφε χαΐ οτόν Έβερβτ, Κόδριγκτων κλπ. «Ό Ίμπραΐμη; βοηθούμένος άπό τήν Ιλλειψιν τών μέσων... τά δποϊα Ιλειπον 8ιά τούς ΙΙελοποννησίον;, οΐτινες χαΐ έχ τούτου 8έν ήίύναντο νά ουγχεντρωθώσιν, ήμπόρεσε νά χάμο μέ δχι μικράν βλάβην του μεγάλος λεηλασίας είς τήν Πελοπόννησον άλλ’ οδτε αΐ λεηλασίαι του, οδτε αΐ καθημερινοί αίχμαλωσίαι του, οδτε χαμμία κολακεία του ίδυνήθη νά σμικρύνη τήν σταθερότητα τοΰ Πελοποννησίου, δστις άποφασισμίνος ή νά ζήση ή ν’άποθάνη έλεύθερος έγχαρτερεί μέ άπαράμιλλον καρτερίαν, xui οΰδίν λογιζόμενος τάς ίπιβρομάς τών έχθρών τον προπμφ νά ζήση μέ τά χόρτα χαΐ τούς καρπούς τών δένδρων, ή νά προ6ώ<η) τήν πολύτιμον Ελευθερίαν του, βιά τήν δποίαν Εχυσε χαί χύνει

— 90 Καί βέν ήταν βέβαια ή στρατιωτική μεγαλοφυΐα και 6 μεγά­ λος Αρχηγός «ού τόσο χρειάζονταν καί πού Ελειψεν ώς τό τέλος άπό τήν ’ Επανάσταση, πού θά συνένωνε δλου; κάτω άπό τήν Εξαιρετική του προσωπικότητα, οΰτε ήταν άπαλλαγμένος άπό μερικά Ελαττώματα, συνηθισμένα στούς ήρωες τής μεγάλης έχείνης έποχής. ΕΙχεν δμως Αναμφισβήτητες καί μεγάλες 'στρατιω­ τικές Ικανότητες καί Ακαταδάμαστη πίστη καί θέληση γιά τήν τελική νίκη. Ποτέ του δέν Ελΰγισεν, οΰτε τόν μόλυναν ή άμφιβολία καί τά παζαρέματα μέ τούς Τούρκους πού βάρυναν Αλλους καπεταναίους τής ίδιας του σειράς. "Εμεινεν Ατράνταχτος στή θέση του ώς τό τέλος, στό πλευρό τοΰ Έ θνους καί πάντα πρώ­ τος κι’ Ακατάβλητος, στις κρίσιμες κι’ Επικίντυνες στιγμές πού παρουσιάζονταν. Καί μέ τή βαθειά του πίστη, γιά τήν τελική νίκη, τό φλογερό του πάθος γιά τήν Ανάσταση τοΰ γένους του, έθέρμαινε τούς «Έλληνές του», χαΐ βεβαιωμένος γιά τήν όλόψυχη Αφοσίωσή τους, παράγγελνβ στόν Ίμπραΐμ γεμάτος αύτόπεποίθηση καί θάρρος μέσα στή γβνική Αποθάρρΰνση, δειλία κι" Αμηχανία1: «πέτρα άπάνω στήν πέτρα νά μήν μβίνη ίμβις δέν προσκυνοΰμβν... Μόνον ένας 'Ελληνας νά μβίνη, πάντα θά πολεμούμε χαΐ μήν έλπίζχις πώς τήν γήν μας θά τήν χάμιις δική σου, βγάλτο άπό τό νοΰ σου». Πόσος δμως ήταν δ κίντννος Από τό προσχΰνημα καί πόση σημασία Εδιναν ot Τοΰρκοι, θέλοντας νά τό Εχουν ώς Ακαταμάχητο Επι­ χείρημα στούς Ευρωπαίους, δτι ot "Ελληνες σταμάτησαν τήν ’ Επανάσταση, «ΰπετάγησαν καί είναι εύτυχεϊς υπό τούς Τούρ­ κους», ’ φαίνεται .κι’ Από τό δτι στό 1828 Ακόμα, δηλαδή μετά χαθ·’ ήμέραν τόσα αίματα' «ώρα ό 'Ελλην κινείται μί μεγαλειτέραν παρ’ άλλοτε προθυμίαν κατά τοΰ έχθροΰ του... άλλ’ έχει χρείαν χαΐ χρείαν μεγάλην τροφών χαΐ πολεμοφοβίων... τά όποΐα στερείται παντάπασιν». «Έλλην. Ύπομν.», 626, 627, 680. 1. «Υπήρχε είς τά πράγματα άβράνεια χαΐ άταξία, χαΐ μεγάλη άβεβαιότης χαΐ άπελπιοία έχυρίευσεν όλους τούς άνθρώπους. Μόνον 8έ ό Κολοκοτρώνης τότε έγύριζεν έντός τής Πελοποννήσου παρηγορών τούς ‘ Ελληνας μέ λόγους χαΐ μέ γράμματα, ένεθάρρυνεν αύτούς μέ λόγια τής ^π°Χής χοΐ μέ έξωτερικάς είβήσεις». Φωτάχου, Β', 462. 2. Καί ό Κολοκοτρώνης μάς λέει παραστατικά χί έπι8ία»(αν οί Τοΰρχοι, έπιμένοντας τόσο πολύ στό προσχΰνημα: «Ή Ρούμελη ήχον

— 91 — τή συνθήκη στό Λονδίνο, τήν καταστροφή τοΰ Τουρχο - Αιγυ­ πτιακού στόλου στό Ναυαρίνο χαΐ τόν έρχομό τοΰ Καποδίστρια, πού πήρε υπόσταση τό 'Ελληνικό Κράτος χαΐ θεωρούνταν Αναμφισβήτητη πια ή ίδρυσή του, χαί τότε Ακόμα δ Πατριάρ­ χης χαΐ ή 'Ιερή Σύνοδο, μ’ έντολή τοΰ Σουλτάνου, Εστειλαν στή Μεσσηνία, τό Μάη τοΰ 1828, τέσσερις μεγάλους Αρχιεπίσκο­ πους «τούς Νίκαιας, Χαλχιδόνος, Λαρίσης χαΐ Ίωαννίνων χαΐ τό μεγάλο Πρωτοσύγγελο τής Μεγάλης Έχχλησίας, ϊνα χαθοδηγήσωσι τούς λαούς τής 'Ελλάδος είς υποταγήν»... Κι’ Αφοΰ συναντήθηχαν μέ τόν Ίμπραΐμ χι’ ίπήραν όδηγίες του, Αρχισαν νά περιτρέχουν την Πελοπόννησο, συνιστώντας τήν υποταγή, ώς δτου Εφτασαν στό Ναύπλιο, δπου 6 Καποδίστριας Εδινε μαχροσχελέστατη χαΐ χαυσηχήν Απάντηση στόν Πατριάρχη *. Καί στήν Στερεά, δ Πατριάρχης είχε στείλει προτήτερα Αλ­ λους δεσποτάδες «Αντί τών Αποστατών», μ’ Εντολές νά πάρουν υπογραφές «δι’ών έπιχυροΰντες τήν υποταγήν νά κηρύσσωνται ευχάριστοι είς τήν δουλιχήν χατάστασιν»·, ένώδ Κόδριγχτων μέ ίλη προσχυνημένη, ή Αθήνα πεσμένη, τά ρουμελιώτιχα στρατεύματα διαλυμένα, μόνον ή Πελοπόννησος ήταν μεινεμένη μέ τά δυό νησιά, Ύδρα χαΐ Σπέισαις, δποΟ είχαν δύναμιν. Ό Κιουταχής είχε πάρει προσκυνοχάρτια, έπάσχιζε νά πάρο χαϊ ό Ίμπραΐμης διά νά τά στείλη είς τήν Κωνσναντινούπολιν, χαϊ δταν ή 6 μινίστρος τής 'Αγγλίας ή άλλης βυνάμεως έμεσίτεναν είς τόν Σουλτάνον διά τήν Ελλάδα, νά τούς άποχριθτ), πο(α Ελλάδα; Ή 'Ελλάς είναι προσχυνημένη, χαί νά τά προσχννοχάρτια τους. 'Εκτός άπό μεριχοϊ χαχοί άνθρωποι, Ιδού οί άλλοι έπροσχύνησαν. Τότε αΐ δυνάμεις δέν είχαν τίποτε νά άποχριθοΟν, χαί ήμεΤς έχανόμεθα». Καί συνεχίζοντας μέ δικαιολογημένη υπερηφά­ νεια : «Ά ν βέν έπρόφθανα τό προσκύνημα, χαί έπροσχύναε ή Πελοπόν­ νησος, τότε τί ήθελε νά χάμη ή Ύδρα x*l οΐ Σπέτσαις; Ήθελε χα­ θούν. Έβάσταξα τόν κόσμο ίως δτον έγιν* ή ναυμαχία είς τό Νιόκαστρο, ήλθεν δ Κυβερνήτης χαϊ ή έχστρατεία τών Φραντσέζων». Κολο­ χοτρώνη, «Διήγησ.», σ. 83,84, Ν. Κ., τ. Δ'. Σπηλιάδης, «Απομνημο­ νεύματα», Γ", 426. 1. Τήν άπάντηση τοΰ Καποδίοτρια τήν παραθέτει δλόχληρη δ Φραντζής στήν «‘Επιτομή τής Ιστορίας» τον, τ. 8-4, σ. 69 κ. έξ. Στήν Τριπολιτσά, δ έκτακτος στρατιωτικός διοικητής Κ. Άλεξόπουλος δέν άφισε τούς δεσποτάδες νά μποΟν χαϊ νά μιλήσονν γιά προσκύνημα. 2. «Ό δέ πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως χατά διαταγήν τοΟ Σουλτάνου, έστειλεν άλλους άρχιερείς είς τάς έπαρχίας τής Στε-

-

9i —

τάς «καλάς του νουθεσίας», συμβούλευε νά παρουσιάσουν στρα­ τιώτες β ' δλα τά μέρη, χι'Ιτσι νά διαψεύαουν τις υπογραφές γιά προσκύνημα κα'ι νά δείξουν δτι Εχουν δύναμη νά πολεμάν παντού τους Τούρκους κα'ι σ’αύτό Απόβλεπε κι’ ή Απόφαση τοΰ Τζώρτζ νά περάσει νά έπαναστατήσει ξανά τή Ρούμελη, τοΰ Φαβιέρου τή Χίο, τοΰ Καρατάαου καί Κριεζώτη τή Θεσσα­ λία κα'ι Μακεδονία κλπ. Γι’αύτό πιστεύουμε, δτι κατά τό προσκύνημα ό Κολοκοτρώ­ νης δέν πρόσφερεν Απλώς «τήν τελευταίαν καί μεγάλην ί.κδούλευσιν είς τήν Ελλάδα», άλλ’ ίσως είναι ή μεγαλύτερη «έκδούλευσις» Από δσες—κα'ι είναι πάρα πολλές—πρόσφερε στήν πα τρίδα του, στήν κρισιμώτερη στιγμή της, τσακίζοντα; τό προσκύ­ νημα. Ά λλα μέ πόσους κόπους ψυχικούς καί σωματικούς, μέ τήν Αχαριστία καί τόν κατατρεγμό τών κοτζομπάσηδων : «Δέν ίστεκόμουν πουθενά—διηγιέται 6 Ιδιος—πότε είς τήν Καλα­ μάταν πότε είς τήν Μεσσηνίαν, είς τό Λεοντάρι, Πάτρα, Καλά­ βρυτα, ποτέ δέν έξεκαβάλληγα. Διά δξ μήνας είχα 200 σωματο­ φύλακας, ot όποιοι μέ Ακολουθούσαν παντοΰ. Ά π ό τήν πολλή καβάλλα Αρρώστησα, έφούσκωσαν τά πόδια μου καί τά Αχαμνά μου...» Γι’ αΰτό καί πολύ δίχαια δ λαός τοΰ Μορηά τόν τραγούδησε καί μαζί του δλο τό Κολοκοτρωνέϊχο : Καβάλλα παν στήν Έκκλησιά, καβάλλα προσκυνάνε...

ρεας ‘Ελλάόος, άντΐ τών άποστατών χαί τούς ίπρόσταζε νά λάβωσιν άπό τούς Χριστιανούς ύπογραφάς, 8ι’ <δν έπικυρσΟντες τήν υποταγήν των νά χηρύσσωνται ευχάριστοι είς τήν ίουλικήν κατάστασιν. ’Ενώ 8t ot τοιοΰτοι άρχιερείς χατεγίνοντο νά ένεργησωσι τάς προσταγάς τοΰ Σουλτάνου, Οιότι είς καταισχύνην δλου τοΰ Χριστιανικού κόσ­ μου, ή Μεγάλη Εκκλησία, ή μία Αγία Καθολική χαΐ ’Αποστολιχή 'Εκ­ κλησία τοΰ Χρισιοΰ είναι ύπό τόν Σουλτάνον καί ό άγαΟός Κοίριγχτων συμβουλεύει τούς Έλληνας νά φανώσιν είς δλα τά μέρη στρατεύ­ ματα, τούλάχιστον ' έπΐ ρχοπφ νά άποδείξακκν ότι ίχουσι δύναμιν πανταχοΰ χαΐ μάχονται κατά τών Τούρκων χαΐ οΟτω νά ψεύσωσι τάς ύπογραφάς τάς όποίας ol «Ιρημένοι άρχιερείς χαΐ ό Κιουταχή'ς χαΐ δ Ίμπραιμ, ήθελον τυχόν λάβει άπό τούς υποτεταγμένους είς πιστοποίησιν τής Εύρώπης, δτι ot 'Ελληνες ύκετάγησαν χαΐ είναι ευτυχείς ΰπό τούς Τούρκους». Σπηλιάβης, « Απομνημονεύματα», Γ , σ. 426. Οικονόμου, «Ιστορία Έλλην. Παλιγ.», σ. 780.

ΛΟΙΠΑ ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ 'Εκτός άπιί τά Ιστορικά συγγράμματα πού άναφέροντα ι, παρέχουν σημαντικά σ το ιχ εία

καί δύο τμήματα τοΟ

Ανέκδοτου " ’ Αρχείου τοΟ ΣτρατηγοΟ ’ Ανδρέα Λόντου", τά (Jnota βρίσκονται τά ΐνα ατό "Μουσείο Μπενάκη" f t , 47 j καί τό Ιλλο στά "Γενικά ’ Αρχεία τοΟ Κράτους" /ϊά κ ελ ο ς 243, Συλλογή Γιάννη Βλαχογιάννη/. γραφα τοΟ Κολοκοτρώνη, πούτα,

Ν. Πετιμεζ3,

'Επίσης, πολλά Εγ­

τοΟ Ριχάρδου Τζώρτζ,

Δ. Πλα­

Παπα-ΝΧκα k .S ., πού περιέχονται

ατό Ανέκδοτο "Ά ρχεϋον Δ. Μελετοπούλου", στήν Εθνική Βιβλιοθήκη

/ϊ ά κ . ΜΛ, 0 1 /. Ό λ ’ αύτά, πι<5 Αναλυτικά μέ

Αριθμούς καί ήμερομηνίες στό βιβλίο μας Λόντος καί ή Επανάσταση τοΟ 1843".

"Ό

’ Ανδρέας