Sto godišnji rat Sarajevski atentat i tumačenja
Stogodišnji rat Sarajevski atentat i tumačenja
Uredili Muharem Bazdulj i Nebojša Grujičić
Beograd, jun 2014.
STOGODIŠNJI RAT Sarajevski atentat i tumačenja Uredili: Muharem Bazdulj i Nebojša Grujičić Izdavač: NP Vreme d.o.o, Beograd Štampa: Rotografika, Subotica Tiraž: 12.000 CIP zapis je dostupan u elektronskom katalogu Narodne biblioteke Srbije ISBN 978-86-88491-05-1 COBISS.SR-ID 208260876
Sadržaj Branimir Štulić
Krivo srastanje. .
.
Miloš Crnjanski
Spomen Principu . .
.
.
.
.
.
.
.
.
6
.
.
.
.
.
.
.
.
. 7
.
.
.
.
.
.
.
.
. 9
Hitlerova osveta Mladoj Bosni . .
.
.
.
.
27
Stanko Cerović
Stogodišnji rat. .
.
Muharem Bazdulj Nebojša Grujičić
Da je srklet kao što je kuvet bio bi ibret. .
Đorđe Matić
In Tyrannos . .
.
. 49
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
81
Koliba u istoriji . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
89
Jugoslavija ili ništa? Ništa.. .
.
.
.
.
.
. 101
Smisao Sarajevskog atentata. .
.
.
.
.
. 120
Odlomak iz romana Na Drini ćuprija.
.
.
.
. 131
Stanko Cerović
Muharem Bazdulj Slavko Mićanović Ivo Andrić
Intervju: Ivo Andrić
Ponekad se pitam da li je to neka vrsta mistične kazne za nas koji smo preživeli? . . . . . . 136
Ivo Andrić:
U ulici Danila Ilića . .
Ivo Andrić
Crveni listovi. .
.
. .
. .
Ivo Andrić
Noćni razgovor 1941.. .
Ivo Andrić
Iz Svezaka . .
.
.
.
Petar Skok, Milan Budimir Balkanska sudbina. .
.
. .
. .
. .
. .
. .
. 143 .
. 146
.
.
.
.
.
.
. 148
.
.
.
.
.
.
. 149
.
.
.
.
.
.
. 153
Branimir Štulić
Krivo srastanje
6
budnosti nikad dosta gospođice od tri pedlja na krivinama zadnji vagoni luđački tresu i mnogi prazne crijeva zaboravljajući stid a oholost nekad suđena da bude vrlinom splašnjava na očigled i smrdi nadaleko i niko nema snage da odagna propadanje i niko i ne pokušava da bude više od hladne želatine koja laprda među krajnostima kao rijetko govno, dok svi tvoji besprizorni usrećitelji i samozvani štovaoci onog što ne razumiju i svi tvoji plaćeni nitkovi doušnici i sjecikese i svi tvoji mutavi urlatori zvučnih titula hrabro spletkare zaštićeni lopovskim kodeksom koji štiti vjernike od zaraženih a svaku duhovitost uvijek i na vrijeme efikasno liječe u samom začetku pa kakvo ime da ti damo gospođice od tri pedlja krivo srastanje gospodine krivo srastanje kao kad bogate prose za miraz a talon nose ružni i opaki s nečuvenom moći da tjeraju što zažele mnogo ih je i strašno galame obično razbiju sva ogledala na koja naiđu obično razbiju sva ogledala na koja naiđu da ne ostane ni pomen na ljepotu Stogodišnji rat
Miloš Crnjanski
Spomen Principu
O Balši, i Dušanu Silnom, da umukne krik. Vlastela, vojvode, despoti, behu sram. Hajdučkoj krvi nek se ori cik. Ubici dište Vidovdanski hram! Slavi, i oklopnicima, nek umukne poj. Despotica svetih nek nestane draž. Gladan i krvav je narod moj. A sjajna prošlost je laž. A ko nas voli, nek voli kamen goli. Nek poljubi mržnju i mrtve. Iskopane oči, vino što se toči, u slavu ubistva i žrtve. O pravdi i pobedi svetoj nek umukne krik. Ocevi i braća i sestre behu sram. Osveti, majci našoj, nek se ori cik. Raji, riti, dište kosovski hram. A suncu i manastirima ugušite poj. Kadife i svile nek nestane draž. Jauk i groblje je narod moj. A sjajna prošlost je laž. Moj narod nije steg carski što se vije, nego majka obeščašćena. Znoj i sirotinja i mržnja što tinja u stidu zgarišta i stena. Stogodišnji rat
7
8
Stogodišnji rat
Stanko Cerović
Stogodišnji rat
Najpoznatija knjiga napisana o Prvom svjetskom ratu je Na Zapadu ništa novo Eriha Marije Re marka. On je bio u rovovima, vidio na djelu i paco ve i generale, i otkrio je u sopstvenoj krvi da je naj važnija uloga ljudi u društvu u kome živi da budu topovsko meso. Knjiga koju je napisao desetak go dina posle rata bila je svetski bestseler nekoliko de cenija. Moglo bi se reći, s malo uprošćavanja, da je to popularna verzija remek-djela Luja Ferdinana Selina Putovanje do kraja noći. Pratim šta se ovih mjeseci govori o Prvom svjet skom ratu. Bezbroj članaka, knjiga, konferencija. To što se ne govori o Selinu, donekle je razumljivo, jer je u pitanju velika umjetnost koju je teško približiti širokoj publici. Ali niko ne pominje Remarka. Ko će znati zašto? Možda je suviše insistirao na tome da ljudima ogadi rat, a takav stav nije dobar za poslove, naročito ako vam je posao osvajanje drugih država, ili „djelova tržišta” kako se to danas kaže. Možda je previše kritikovao gospodare svijeta koji iz pozadi ne vuku konce rata. Možda zbog naslova. Naslov se odnosio na zapadni front, gdje su ponekad deseti ne hiljada ljudi umirali u jednom danu a da se lini ja fronta ne pomjeri ni par metara, što je u centrima moći i propagande značilo: ništa novo. Ali naslov je, da tako kažemo, prihvatila istorija: ako čovjek po gleda gdje se danas, sto godina kasnije, vode ratovi, ko ih vodi, kako ih vodi, i kojom ih moralnom reto Stogodišnji rat
9
rikom pravda, možda ne može kraće i bolje rezimi rati ono što se dešava ljudskim masama nego poru kom: „Na Zapadu ništa novo”. I tu ima sličnosti s naslovom Selinove knjige. Oba su naslova proročka. Mogli bi se spojiti: na za padu ništa novo, nastavlja se putovanje do kraja noći. Selin je o Prvom svjetskom ratu govorio kao o „međunarodnoj klanici ludila”. Nešto se tada pred njegovim očima razvalilo, iskočilo iz okvira prirode i duha, i vidio je čovječanstvo kako se ukrcava u blin dirani voz koji ludačkom brzinom ide ka kraju noći gdje će se ta gomila smeća istovariti. Selinu se činilo da se posle Prvog svjetskog rata istina o Civilizaciji, možda i o ljudskom rodu, više ne može skrivati. I važnije: nema više razloga da se skriva, pošto je priča završena. Kraj je napisan. Nema mjesta za sumnju, nadu, čak ni diskusiju. Ostala su samo dva puta: reći istinu, što znači iznijeti na sunce preostalu trulež Civilizacije, ili prihvatiti dogovorenu laž vladajuće elite, zadovoljiti se brojanjem para, pa dok traje traje. 10
Između očigledne istine, sa koje je rat skinuo sve iluzije, i cinizma elita koje i u truleži traže nove načine da opljačkaju leševe i skinu im zlatne zube, tvrdeći da to rade upravo iz beskrajne ljubavi za ljude, nije bilo trećeg puta. Ni nade, ni vjere, ni lju bavi, ni mašte, ni Boga, ni prirode – nema više načina da se zavaravamo. Ali, upravo zato što više nema ilu zija o ništavilu – „ne valjamo ništa i nikad nećemo biti bolji” – osvojili smo bezgraničnu slobodu u zlu i u laži. Taj poslednji krug istorije, iz ugla cinika, može da bude i prilika za najveću pljačku i vrhunski pro vod. Ako je poslednja noć, onda neka bude najluđa. Zašto ne ići do kraja, kad svakako ništa više nema Stogodišnji rat
važnosti? Jer i u ništavilu je bolje biti bogat nego siro mašan: svjetski poredak se ipak može zasnovati oko računa u banci. Makar za jednu noć. To je dekadencija. Duševno stanje mrtve duše. Ovo je, možda, razlog što je Selinovo Putovanje poslednji zaista veliki roman zapadne literature, jer se tim putem u noć i ludilo nije moglo dalje, a kon vencionalne laži na žalost ne spadaju u djela duha, ma kako da su plaćene. Upravo zato, u epohi cinizma koju je na Zapadu otvorio Prvi svjetski rat, mogla je da se razvije prava industrija laži, ili morala, što je isto, jer se bez te in dustrije, koja obuhvata bukvalno cio javni život, ni jedan dan ne bi održala šarena laža iznad selinovske „međunarodne klanice ludila”. Klanica Prvog svjetskog rata je bila nakratko otvorila jedan prozorčić na istinu o eliti koja vlada svijetom i mehanizme njene vlasti. Prizor je bio jeziv. Ta jeziva sloboda gledanja na pejzaž istine tra jala je desetak godina, do velike ekonomske krize, prijeteći da izazove širom Evrope požare gore od onoga koji je zahvatio Rusiju. U tom periodu je i Remark uspio da progura svoju knjigu. I Selin da ispljune krv. A onda je veliki napor propagande ponovo zatvorio ljudsku svijest. Hermetički i zau vijek? Ko zna. Naučnici se svađaju da li je ostalo dvadeset ili trideset godina do ekoloških kata strofa kakve istorija ne pamti. „Arsenali ludila”, kako poznavaoci zovu vojnu industriju, rastu vrtoglavom brzinom, život na Zemlji može biti uništen nekoliko stotina puta. I to je, kažu, najbolji od svih mogućih svjetova. Samo fanatici i ekstremisti bi htjeli nešto da promijene. Stogodišnji rat
11
Koliko ima do kraja noći?
12
Po nekom monotonom zakonu nemoći, koji zavlada u duši kad se prekinu emocionalne veze između nje i svijeta, kad nikakva vjera ni nada ne mogu premostiti rijeku truleži, posle tog jezivog iskustva s Prvim svjetskim ratom, napor propa gande koji ima za cilj da spriječi ljude da shvate šta im se dešava samo će se pojačavati sve do današnjeg dana. Najveći dio onoga što se govori o Prvom svjet skom ratu i danas spada u tu propagandu. Kao i ono što se ne govori. U ovo što treba prećutati spada i knjiga nepristojnog naslova Na Zapadu ništa novo. Ova „selidba” modernog društva u izmišlje ni svijet propagande i njenog laskavog morala ra zlog je što se toliko govori o „virtuelnoj” realnosti. Nije ni lako ni prijatno živjeti u virtuelnom svije tu. Biti izvan stvarnog svijeta, to je isto kao da ka žete da je čovjek živ, ali u grobu, u luksuznom gro bu možda, hiljadu kvadrata pored mora, s velikim izborom raznih zabava, ali ipak – van života. To ne ide bez danonoćnih intervencija farmaceutske in dustrije i industrije zabave, koje moraju stalno da pronalaze nove oblike utjehe i nove puteve za bje žanje iz depresije i odlaganje samoubistva. Ali, šta je da je, tako ide logika, ako je stvarna realnost „po ludjela klanica”, onda je droga koja vam omogućava da prespavate život u grobu ipak nekakvo rešenje. Posle Prvog svjetskog rata, ostao je otvoren je dino put u virtuelnu realnost. Sve do danas živimo na osnovama koje su po stavljene – ili porušene – u Prvom svjetskom ratu. Dakle, možda je Remark odstranjen iz svijesti no vih generacija zato što je izražavao jedno duševno Stogodišnji rat
raspoloženje. To raspoloženje je bilo skoro postalo dominantno pri kraju rata i održalo se otprilike do polovine tridesetih godina. Mase ljudi, ono što se zove „narod”, sporo dolaze do svijesti o tome šta im se dešava. Ponekad, u toj mučnoj borbi za opstanak i smisao opstanka, rodi se u narodu neka pjesma ili neka „umotvorima”, bez autora i obično predodre đeni dugo da traju, lako se prihvataju i ponavljaju od naroda do naroda. Iz Prvog svjetskog rata je tako sa čuvan jedan komadić nekog velikog stiha, velikog djela, zlatno zrno sveopšteg iskustva, intuicija nekog genija koji je, prije nego je raskomadan u klanici, na uvo najbližeg druga šapnuo dvije riječi koje su natkri lile istoriju ne samo toga rata nego cijelog dvadesetog vijeka, kao da su došle direktno iz božijih usta: „to povsko meso”. Neko je to u rovu pomislio, pa rekao, i svaki je vojnik čuo i smjesta razumio, pa je javio kući o čemu se radi i širom svijeta je puklo, jače od sva koga topa, veliko otkriće: ljudi su topovsko meso. Evropom je zavladalo duševno stanje ljudi koji ponavljaju „mi smo za Njih samo topovsko meso”. Otkrivena je velika tajna. Civilizacija koja je počela „radosnom viješću” vaskrsenja, dvije hiljade godina kasnije našla se pred istinom o sebi, nepobitnijom nego da je na božijem sudu: topovsko meso. Uz ovu veliku istinu Prvog svjetskog rata išlo je još jedno otkriće, praktične prirode i mnogo opa snije, ne za opstanak ljudi nego za nešto važnije: za vlast i pare vladajuće elite. A to je da nijesu svi ljudi topovsko meso, nego ima jedna mala grupa, dobro prikrivena, obezbijeđena, svemoćna i pre bogata, koja zapravo posjeduje ovaj svijet i radi od njega šta hoće, uvijek sa distance i bez rizika, i koja skoro i nema druge zabave nego da smišlja koliko i Stogodišnji rat
13
koje će ljude pretvoriti u topovsko meso da bi saču vala svoje interese. Počeo se u masama širiti pogu ban stav da „nećemo da ginemo za njih”. Pa čak i da „nećemo da radimo za njih”. To je duševno raspoloženje koje su izrazili Re mark i njemački slikari ekspresionisti. Na njihove oči se urušavala cijela fasada već odavno mrtve civilizacije: oni su gledali i usuđivali se da kažu šta su vidjeli. Pred istim spektaklom, zvanična kultura i pro paganda reaguju tačno obratno: prva je briga kako zakrpiti fasadu i ponovo utuviti ljudima u glavu bajke o našoj veličini i plemenitosti. Tada je psihologija ponudila otkriće koje voli da citira Henri Kisindžer: nije važno šta se dešava, nego šta ljudi misle da se dešava.
14
Zato je prvi zaključak oko koga su se složili isto ričari odmah posle rata bio da je taj rat „samoubi stvo” evropske civilizacije. I zato se do današnjeg dana, iz ugla vladajuće elite i zvanične interpreta cije istorije, na taj rat gleda kao na „grešku”, nešto nepromišljeno u čemu smo svi izgubili i vlast i pare. Prije toga smo bili dobri, bogati i srećni. Ta ideja, da je rat bio „greška”, uporno se ponavlja do današ njeg dana i, sudeći po konferencijama i člancima, pobijedila je. Zato se za ovaj rat stalno traže krivci. Čak je izgledalo u jednom trenutku da su se mudre glave složile da krivac bude mali, bolešljivi, ostra šćeni Gavrilo Princip. Srpski terorista srušio Civi lizaciju! Iako nije istina, kako kažu u Italiji, dobro zvuči. To rešenje je bilo zgodno, jer je moglo da očuva mit o velikoj Civilizaciji i višoj rasi koji su, eto, nastradali jer su bili suviše popustljivi prema Stogodišnji rat
nezahvalnim robovima i neposlušnoj djeci, a sa druge strane pravdalo je rat protiv terorista – koji je upravo najavljen kao glavna „novost sa Zapada” početkom dvadeset i prvog vijeka – rat protiv Srbije s kraja dvadesetog vijeka, i uopšte vječni rat civili zacije protiv divljaštva. Drugim riječima, omogu ćavalo je da se vode kolonijalni ratovi širom svijeta bacajući krivicu uvijek na nekog dežurnog Gavrila Principa. Tako uvijek biva: kad god predstavnici elite traže krivce za sopstvene zločine, slože se oko optužbe nevinih i slabih. Na Zapadu ništa novo. Ali su neki viđeniji istoričari upozorili da je plan suviše providan: ni najmanji rat ne izazivaju pobu njeni pojedinci, nego interesi moćnih grupa, a da ne govorimo o svetskim lomovima. Pobunjeni pojedinci nemaju skoro nikakvog značaja u velikim istorijskim zbivanjima, ali su kao simboli nezaobilazni. Njihova sudbina je tako nabi jena smislom, da se istorija uopšte ne može ni razu mjeti osim kroz njih: materijalne promjene svijeta, izgleda, više vole moć i masu, njihov Bog ima nešto grandiozno, nešto drečavo, nešto „previše” i kič, a smisao voli čovjeka, obično malog, golog, beznačaj nog, ali izuzetnog u moralnom i osjećajnom smi slu. Ovo božanstvo istoriju doživljava intimno, dje luje iz polutame i tišine. Dok se u sudbini bar jed nog čovjeka ne pokaže smisao, cijela istorija liči na haos. Gavrilo Princip najavljuje veliki pokret oslo bađanja kolonizovanog čovječanstva, unaprijed ukazuje na njegove uspjehe i poraze koji se smje njuju do današnjeg dana. U njemu se već nazire sve: snaga i odlučnost poniženih i uvrijeđenih da izađu na svjetlost istorije, ali i njihova naivnost i glupost, nesposobnost za organizaciju i racionalne procjene, Stogodišnji rat
15
16
patološka želja da imitiraju svoje gospodare i da im se dodvore. Po njegovoj slici je i uloga Srbije i srp skog naroda već u tome ratu i, uglavnom, u toku cijelog dvadesetog vijeka. Srbija je, prije svega geo grafski, u prvom krugu kolonizovanih naroda, na samoj granici vladajućih carstava. Zato najčešće na Balkanu počinju eksperimenti koji će se onda pri mijeniti u svjetskim razmjerama. Tako joj je pripala i ova avangardna uloga, koja će je skupo koštati, da pokrene – naravno nesvjesno – veliki talas antiko lonijalizma koji se diže posle Prvog svjetskog rata. I kasnije, skoro svi neuspjesi oslobođenih država na raznim kontinentima, i povratak starih vladara u novim oblicima, može se uočiti u istoriji Jugo slavije i posebno srpskog naroda. Tu, na teritoriji Srbije, u Prvom svjetskom ratu će započeti i prvo masovno istrebljenje civila naizgled bez razloga, što će kasnije u toku dvadesetog vijeka postati takoreći moda, nešto kao svjetski trend. Možda je to neka mutna pravda u istoriji: ne majući realne težine u odnosima snaga između sila, mali narodi i mali ljudi često imaju pretjeranu važ nost u domenu simbola i smisla. Njih teroriše isto rija, ali voli sudbina. Još prije početka rata njegovi uzroci su bili jasni i neumitni za one koji su pratili promjene u odno sima velikih sila. Pisci, umjetnici i filozofi su vidjeli dublje uzroke sloma civilizacije, u vazduhu je bilo veliko nasilje, osjećao se miris krvi, ali pošto odluke o ratovima donose velike sile, uzroci za njih su pro cjene vladajućih elita o ugroženosti njihovih inte resa. Ovaj rat, kao i svi drugi, mali i veliki, koji će uslijediti do današnjeg dana, vezan je za najvažniji proces modernih vremena: osvajanje i kolonizacija Stogodišnji rat
svijeta od strane nekoliko zapadnih sila. Svaki rat i kriza, u Ukrajini, ili Libiji, ili Siriji itd., samo je varija cija na istu temu. Kao što su svi „krivci” za te imperi jalne ratove samo varijacije na Gavrila Principa, bilo da su teroristi, ili fanatici, ili Crnci, ili Indijanci… Ravnoteža u ovoj podjeli svjetskog kolača neka ko je održavana uglavnom između Engleske i Fran cuske sve do pojave Njemačke na svjetskoj sceni. Već krajem devetnaestog vijeka je Njemačka bila moćnija od vladajućih sila, a nije imala kolonija. Ve lika nepravda. Engleska ne da ono što nije njeno, a Njemačka traži ono što nije njeno. Njemačka je sti gla suviše kasno, drugi su sve već bili podijelili. Su ština sukoba je u promjeni same strukture vladanja svijetom. Prosto rečeno, Njemačka je trebalo da za mijeni Englesku kao vodeću svjetsku silu. Slična na petost, sa sličnim opasnostima, danas vlada između Amerike i Kine. Oni koji danas smatraju da je Prvi svjetski rat bio greška, hoće da kažu: trebalo je zapadna elita da se dogovori, da podijeli svijet da budu svi zado voljni i mogla je da živi na leđima čovječanstva još vjekovima. Ali nikome nije bilo dosta, pa je svak bacio na front svoje topovsko meso, uz uobičajena moralna i patriotska pravdanja. I svak je mislio da će onaj drugi stati za mjesec dana. Tako su napravili klanicu, što je bilo uračunato u rashode. Ali nije bilo uračunato da će se preživjeli iz klanice vratiti ogor čeni i zgađeni sobom, svojim društvom i naročito vladajućom elitom. Lijepili su im ordenje na grudi i tapšali ih po leđima, ali to više nije bilo duho vito. U vazduhu je lebdjela revolucija. Izgledalo je da su cijelu Evropu naselila djeca Gavrila Principa. Stogodišnji rat
17
Pojava nacizma i podrška fašizmu u Španskom gra đanskom ratu od strane velikih zapadnih sila dio su odgovora uplašene evropske elite na ovu opasnost. Sve je ovo danas banalno, ali uprkos banalno sti ovog vidljivog dijela istorije teško je prihvatiti za ključke koji se iz nje nameću ako ti zaključci govore o nama nešto loše, ili nam prijete novim nevoljama. Istorija govori dovoljno jasno i glasno, ali ljudi neće da čuju ono što im se ne sviđa. Ni ono što ih suviše plaši. Čini mi se da istorija uporno ukazuje na dvije teme koje zagovornici zvanične interpretacije isto rije i propagande ne žele da čuju i, naročito, ne žele da takve teme prodru u svijest neodgovornih masa.
18
Prva se odnosi na moralnu izuzetnost događaja koje obuhvata Prvi svjetski rat. Taj rat jeste prekretnica u modernoj istoriji. U njemu se otkriva istovremeno i sudbina evropske civilizacije i istina o njoj. Sve do tada, u toku dva vi jeka, raste vjera u progres, vjera da je u Evropi ot kriven magični recept za vječni napredak, smatra se da nauka definitivno otkriva sve tajne života, skoro je opšte uvjerenje o superiornosti bijele rase i druš tva koje je ona zasnovala u nekoliko evropskih dr žava. Samo najveći mislioci i umjetnici vide užas ispod vela laži. Taj skup kolektivnih iluzija razbija se definitivno u Prvom svjetskom ratu. I otkriva se istina o „klanici ludila” dok Evropa silazi sa svetske scene. Ono što se dešava od tada do danas je iščita vanje presude, član po član. To što i danas ovo čita nje ima istu monotoniju zločina, pljačke, bombar dovanja bez rizika naroda bez odbrane, samo po tvrđuje ispravnost presude. Stogodišnji rat
Je li sve pravedno i zasluženo? Gledano iz moralnog ugla, riječ je vjerovatno o jednom od najljepših trenutaka u modernoj istori ji. Slom civilizacije, ali kakav slom! I kakve civiliza cije! Evo o čemu se radi. Tada je, dakle, bio na vr huncu sistem globalnog ropstva, kada su praktič no sva ljudska društva bila pokorena i brutalno ek sploatisana od strane male elite malog dijela svije ta koji zovemo Zapadna Evropa. Cio svjetski kolo nijalni sistem je bio opravdan rasističkom ideolo gijom o superiornoj rasi koja je pozvana da vlada nad divljacima. Kako je govorio Vinston Čerčil po vodom istrebljenja Aboridžina u Australiji: „Ne vi dim u čemu je problem ako niža rasa mora da ne stane pred nastupom više.” Unutar samih kolonijal nih sila sistem se zasnivao na divljačkoj eksploataci ji ljudskih masa, nejednakost između bogatih i siro mašnih je pred Prvi svjetski rat dosezala fantastične razmjere – otprilike kao danas. To se tada zvalo – danas zabranjenim rečnikom – klasna borba. Jedan procenat bogatih protiv devedeset devet procenata siromašnih, kako to danas kažu u Americi. Ili, kako to rezimira najbogatiji čovjek na svijetu, Voren Ba fet: „Klasna borba postoji. Bogati su je dobili.” I sve je uvijek imalo ono isto bljutavo, tako sit no i podmuklo moralno opravdanje, i za spoljnju i za unutrašnju upotrebu: spolja, osvajamo svijet da bi spasili i civilizovali divljake; unutra, bogati moraju da brinu o državi i o siromašnim masama, oni znaju šta je briga i odgovornost, uostalom svi smo braća, nije važno ko je milijarder, a ko je gladan, bla, bla, bla. U tu morbidnu konstrukciju je nasumice na sarajevskoj ulici pucao Gavrilo Princip, a ko je dalje upravljao putanjom njegovog metka, to niko ne zna, Stogodišnji rat
19
ali meni se čini, ako smo još sposobni i za kakvo saosjećanje sa ljudskom nesrećom, ovdje treba reći: ruka mu se pozlatila.
20
U takvom sistemu, dakle, koji je akumulirao iz svih krajeva svijeta džinovske količine zlata i zla, i ulagao sve napore u traženje tehnoloških rešenja za svoje usavršavanje, trajanje, i kontrolu nad ljudima, sve do tehnologije koja omogućava prisluškivanje svih razgovora koje vode ljudi na zemlji, u takvom sistemu je, kažu iz nepoznatih razloga, vladajuća elita jurnula na samu sebe, uhvatili su se za grla samozvani gospodari svijeta i nijesu mogli da stanu dok se cijela ta morbidna građevina nije počela ras padati. Ako to nije neki oblik božje pravde, ako to nije utjeha za rijeke suza potčinjenih miliona širom svijeta, onda ne znam šta su pravda i milost. To je Prvi svjetski rat, pjesma nad pjesmama među bez brojnim kolonijalnim ratovima. Ako nema objaš njenja za ovu „grešku u računu”, moglo bi se ponu diti ovo: pukla je velika krasta na duši čovječanstva. Koliko je mrtvih i koliko je patnje bilo u tome pro cesu niko ne zna, ali se više nije moglo ovako. Dosa dili i Bogu i ljudima. Rat između kolonijalnih sila je veliki moralni trijumf čovječanstva. Pa ipak, milioni nevinih su stradali… Narav no da su stradali. Stradali su zato što je cio sistem bio napravljen kao zločinačka konstrukcija. Upra vo spremnost vladajuće elite da tako žrtvuje milio ne kila topovskog mesa, nepobitan je dokaz koliko je bilo nužno i pravedno udariti na taj sistem. Zato ne bi trebalo tražiti krivce za ovaj rat, nego velikane koji su za njega zaslužni. Možda je zbog ovo ga do današnjeg dana vladajuća elita zbunjena ovim Stogodišnji rat
ratom: ona je vodila rat, ali to nije bio osvajački rat kao svi drugi ratovi koje je vodila širom svijeta, nego je ovaj rat bio kazna za sve te ratove koje je vodila. Kako? Mi smo sami sebe kaznili? Mi, najracionalni ji vladari u istoriji, najbolji račundžije koji se nikad ne varaju u procjeni svojih interesa, mi smo pucali sebi u ovu pametnu glavu? Ne može biti. Pa ipak. Ko je, u tom kontekstu, Gavrilo Princip? U real nosti, rekosmo, beznačajan, ali kao simbol neupo rediv; njegov pucanj je glas porobljenog čovječan stva. Tako mistici vide istoriju: poslednji će biti prvi, najmanji će biti najveći. Utjeha poslednjih i najma njih, ali kakva utjeha. Na trenutak, u tome simbolu, u ovako strašnom kontekstu, ponovo se pojavljuje sva ljepota ljudskog bića. Kriv Gavrilo Princip! Pitajte ove istoričare i novinare: a ko je kriv za uništavanje života miliona ljudi u Iraku? U Libiji? U Siriji? Ko je kriv za atom ske bombe? Za ovu ekonomsku krizu koja je bacila milione porodica u glad, i koju su osmislile bankar ske, medijske i političke elite? Opet Gavrilo Prin cip? Možda i jeste. Bilo bi divno kad bi bilo istinito. Jer bi to značilo da je ljudsko biće – istinsko ljudsko biće, od krvi i mesa, a ne surogat proizveden u labo ratorijama i projektovan da bude „topovsko meso” – još živo, da čak nije izgubilo nadu, da nije potu čeno, još se mrda na dnu klanice, još plazi jezik, udara glavom u zid, baca bombe i žrtvuje se… O, kad bi to samo bilo tačno, kad bi Gavrilo bio „kriv” i za najmanji pokret trupa na zemlji, ili kapitala na Berzama, gdje bi nam kraj bio! Selin bi vidio malu svjetlost u noći. Mogli bi da javimo na sve četiri strane svijeta: Na Zapadu nešto novo. Stogodišnji rat
21
I tek to bi bio znak da se zatvara krug istorije otvoren Prvim svjetskim ratom: promijenili smo se. Tu stižemo do druge stvari koja se slabo nazire u zvaničnim tumačenjima rata. Ona nije skrivena iz kukavičluka, tj. zato što govori o našem društvu, našem vremenu, nešto odvratno, ili što nam govori da smo ovim ratom dobili ono što smo zaslužili, nego zato što zvuči zastrašujuće, baca u depresiju i pesimizam. Ta druga poruka glasi: Prvi svjetski rat nije završen, nećete se izvući.
22
Negdje krajem dvadesetog vijeka istoričari su uočili da zapravo nema prekida između dva svjet ska rata, nego je u pitanju jedan rat s pauzom od nekoliko godina u otvorenim oružanim sukobima. Veliki slom koji je postao vidljiv 1914. godine samo se širio i dobijao nove oblike. Ulazak Amerike u rat i revolucija u Rusiji dokraj čili su dominaciju evropskih sila u svijetu. I hladni rat je nastavak istog procesa, borbe za vojnu, ekonom sku i ideološku dominaciju nad svjetskim masama. Izgledalo je da je taj proces dovršen sa krajem hlad nog rata i da je Amerika nametnula pax americana svijetu. Čak se govorilo o kraju istorije i uspostavlja nju konačne svjetske imperije. Iluzija je trajala ma nje od desetak godina. Opet su zaređali ratovi i kri ze, niko više i ne zna gdje se tačno ratuje, niko se ne usuđuje ni da nagađa kako će svijet izgledati godinu dana kasnije, svi su samo sigurni da će kroz pet go dina biti toliko drukčiji da se neće moći prepoznati. Zašto se istorija pretvorila u svjetski rat? Zašto je nasilje postalo ovako bjesomučno? Zašto sve što je dobro, nježno, tiho, nasmejano, izgleda tako glupo, dosadno, djetinjasto i zastarelo? Stogodišnji rat
A sve što je nasilno, bestidno, pohlepno, lažlji vo, što vrišti, kezi se i cereka se – tako moderno? Gavrilo Princip nikad nije izgledao moderno. Ko god ga je upotrijebio kao simbol – Bog, slu čaj, ili istorija – ni taj ne želi da bude moderan. Taj ne želi da potčini, iskrivi, slomi, ponizi sve oblike života na zemlji, jer bi to davno uradio da je htio, nego možda želi da spasi ljude od njih samih. Možda poziv ljudi na zemlji nije da je unište nego da je spasavaju. Prije svega od samih sebe. Da nije tu razrešenje Principove zagonetke? Vo ljeti svijet više nego sebe. Možda je to put do radosti i optimizma koji izgledaju nedostižni svim genera cijama od Prvog svjetskog rata naovamo. Ima li išta manje moderno od ove ideje? Možda ne razumijemo istoriju zato što gledamo u nju iz pogrešnog ugla: zamišljamo da istorija pokazuje trag ljudske akcije u svijetu i to nam daje iluziju da mi, tako moćni, možemo uvijek odlučiti šta ćemo uraditi sa svijetom. A možda ona, istorija, ne pokazuje šta mi radimo u svijetu, nego šta svijet radi ljudima pokušavajući da ih promijeni i izvede na put života. Jer ako smo mi akteri u ovakvoj istoriji, onda zbilja: zašto smo ovakvi ludaci i samoubice? Ali ako to svijet pokušava ljude da promijeni, ako hoće da ih spasi, onda je sve jasno: kako drukči je nego ovakvim sredstvima i u ovakvoj istoriji na tjerati ludake i samoubice da dođu sebi?
Stogodišnji rat
23
“Politika”, 1930
24
“Novi list”, 1941 Stogodišnji rat
Sarajevo, 17. april 1941
Stogodišnji rat
25
26
Menihkirhen, 20. april 1941
Stogodišnji rat
Muharem Bazdulj
Hitlerova osveta Mladoj Bosni
Fotografija je, kako je i red, crno-bijela. Snimljena je 20. aprila 1941. godine u vagonu specijalnog voza Amerika koji je u to vrijeme stajao na slijepom kolo sjeku pruge Beč-Grac, uz sami ulaz u tunel u blizini mjesta Menihkirhen. U prvom planu na fotografi ji vidimo profil uredno očešljanog muškarca i ploču oslonjenu na ručke i naslon fotelje. Muškarac stoji, prekrstio je ruke na grudima i zadovoljno posmatra ploču. Muškarcu je ime Adolf Hitler. Tog dana mu je rođendan, pedeset drugi. Ploča je rođendanski poklon. Na ploči je natpis na srpskohrvatskom je ziku, ispisan ćirilicom, ijekavskim narječjem. Hitler niti zna srpskohrvatski niti čita ćirilicu. Ipak, sluti da dvije riječi ispisane najvećim slovima predstav ljaju ime i prezime mladića koji je mrtav već sko ro četvrt vijeka. Shvata i da broj 28 označava da tum u mjesecu junu. Posljednja četiri znaka na ta bli su četiri brojke: jedan, devet, jedan, četiri. Dobro pamti tu godinu. Razmišlja: ako samo pretposljed nja i posljednja cifra zamijene mjesta, ako bi stajalo jedan, devet, četiri, jedan, to bi označavalo tekuću godinu, godinu njegovog pedeset drugog rođenda na, godinu njegovog trijumfa i osvete nad mrtvim mladićem. Vratio je stvari na svoje mjesto, uništio je zemlju koju je mladić sanjao, koju su od njegovih snova napravili. Dvojica čestitara, dva uniformisa Stogodišnji rat
27
na oficira iz drugog plana gledaju u Hitlera, gleda ju da li se Firer, čovjek koji ima sve, kome su svijet i Evropa pod nogama, raduje poklonu. Za razliku od Hitlera oni stoje s rukama uz tijelo, u stavu mirno, kao na mrtvoj straži. Na sva tri lica naslućuje se za četak blagog osmijeha. Hitler se smiješi jer je sretan zbog poklona, oficiri su zadovoljni jer je vođa sre tan. U kadru je još jedna fotelja, rub radnog stola s gomilom papira i jedna upaljena lampa. Fotografija je znalački kadrirana. Vidi se ruka majstora. 1. FOTOGRAF
28
Fotografiju je snimio Hajnrih Hofman, Hitlerov lični prijatelj i službeni fotograf. Ričard Murhaus1, engleski istoričar mlađe generacije (rođen 1968. go dine), kaže da je Hofman “jedan od najvažnijih fo tografa dvadesetog vijeka”. Hajnrih Hofman je ro đen drugog septembra 1885. godine, u Firtu na domak Nirnberga. Kao dvanaestogodišnjak posta je šegrt u fotografskoj radnji svog oca u Regensbur gu. Hofmanov otac bio je službeni dvorski foto graf nekoliko onovremenih aristokratskih evrop 1 Još kao student Murhaus je radio kao istraživač za Normana Dejvisa, jednog od najslavnijih istoričara našeg vremena. Prva njegova samostalna knjiga Ubiti Hitlera (s podnaslovom Treći rajh i urote protiv Firera) bavi se svim poznatim pokušajima atentata na Hitlera, od najpoznatijih (kakvi su Kanarisov i fon Štraufenbergov) do nekih mnogo marginalnijih. Zaključak njegove knjige, međutim, predstavlja razmatranje pitanja o smislu tiranoubistva. Kad su u septembru 2011. godine, snimatelji CNNa ušli u kancelariju Sadija Gadafija, trećeg Pukovnikovog sina, na radnom stolu su, između ostalog, snimili i pomenutu Murhausovu knjigu. Pretpostavlja se da ju je čitao neposredno prije bijega. Stogodišnji rat
skih vladarskih kuća, od porodice kralja Bavarske do familije vojvode od Đenove. Nakon šegrtova nja je neko vrijeme živio u Londonu, a po povratku u Njemačku, 1910. godine, u Minhenu otvara vla stiti fotografski studio. Godinu dana kasnije ože nio je Terezu Bauman s kojom će imati dvoje djece. Drugog augusta 1914. godine, Hofman je u Minhe nu snimio glasovitu fotografiju na kojoj se vidi go mila koja proslavlja početak Prvog svjetskog rata. Godinama kasnije na fotografiji je prepoznat i Hi tlerov lik. Hofman i Hitler tada se nisu poznavali. Upoznaće se tek poslije rata, obojica kao veterani. U Nacionalsocijalističku partiju Hofman se upisu je već 1920. godine. Uskoro ga Hitler imenuje svo jim službenim fotografom. U idućih četvrt vijeka Hofman je snimio više od dva miliona Hitlerovih fotografija. Nije, međutim, njihov odnos bio samo služben. Bili su bliski, prijatelji – u pravom smislu riječi. Mada je lično bio asketski nastrojen, Hitle ru nije smetala Hofmanova sklonost duhanu, alko holu i drugim porocima. Hofman i njegova druga žena Erna (Tereza je umrla nakon Prvog svjetskog rata) upoznali su Hitlera sa Evom Braunom, njego vom ljubavnicom i kasnijom suprugom. Hitler ju je upoznao kao sedamnaestogodišnjakinju, dok je ra dila kao asistentica u Hofmanovom studiju. Prema nekim izvorima, Hitler je preko Hofmana upoznao i Teodora Morela, svog ličnog liječnika, koji će ima ti veliki uticaj na tijelo i duh svog najčuvenijeg pa cijenta. Morel je, kažu, Hofmana liječio od gono reje. Tokom rata Hofman putuje s Hitlerom i neu morno fotografiše. U slikama koje je snimio ogle da se Drugi svjetski rat iz Hitlerove vizure. Ame rikanci su uhapsili Hofmana 10. maja 1945. godi ne, dan nakon što je Njemačka bezuslovno kapitu Stogodišnji rat
29
lirala. Osuđen je na četiri godine robije. Izišao je iz zatvora 1950. Ostatak života je proživio mirno, na selu. 1955. godine, objavio je memoarsku knjigu Hitler je bio moj prijatelj. Umro je jedanaestog decem bra 1957. Danas ga pojedini istoričari smatraju pio nirom foto-žurnalizma. U novije vrijeme, Hofman je pažnju masovnih medija privukao krajem 2011. godine, nakon što su objavljene dotad nepozna te fotografije Hitlerove snimljene tokom njegovog uvježbavanja javnih nastupa. Dva miliona puta je Hajnrih Hofman okinuo okidač svog foto-aparata sa Adolfom Hitlerom u kadru. Ne prepuštajmo se, međutim, magiji velikih brojeva. Kao igla u plastu sijena, kao drvo u gustoj šumi, jedna od dva miliona fotografija sažima u sebi duh vremena, zeitgeist ta koreći, a usput i još mnogo više. 2. SLAVLJENIK
30
Od 1933. godine, od dolaska nacionalsocijalista na vlast, uvriježio se običaj svečane proslave Hitle rovog rođendana. Dvadesetog aprila te godine obi lježen je četrdeset četvrti rođendan “Firera njemač kog naroda i kancelara Njemačkog Rajha”. Od 1933. do 1939. godine, međutim, te su proslave, mada svečane i javne, sa zakonske tačke gledišta bile po nešto neformalne. Ipak, sedamnaestog aprila 1939, samo tri dana uoči jubilarnog, pedesetog Hitlero vovog rođendana, 20. april, dan Firerovog rođenja, proglašen je nacionalnim praznikom. Od 17. do 20. aprila, njemačke novine opširno pišu o priprema ma za proslavu novog praznika. Ovo je spisak ze malja koje su uputile delegaciju na proslavu Hitle rovog pedesetog rođendana: SAD, SSSR, Francu ska, Poljska, Italija, Japan, Španija, Mađarska, Belgi Stogodišnji rat
ja, Bolivija, Brazil, Bugarska, Estonija, Finska, Grč ka, Velika Britanija, Jugoslavija2, Letonija, Litvanija, Holandija, Norveška, Portugal, Rumunija, Švedska, Sijam, Slovačka i Turska. U noći devetnaestog apri la, Hitler i Albert Šper su otvorili Osovinu istok-za pad, bulevar sedam kilometara dugačak na kojem je Brandenburška kapija. Sutradan, između jedana est sati prije podne i pola četiri poslijepodne, na po menutom bulevaru je održana svečana rođendan ska vojna parada. Učestvovalo je šest divizija u mar ševskoj dužini od 45 kilometara. Paradiralo je 1500 oficira, 40.000 posada, skoro 10.000 vojnih vozila. Oko stotinu i trideset dana dijelilo je svijet od po četka Drugog svjetskog rata. Ima istoričara koji pe deseti Hitlerov rođendan smatraju vrhuncem nje govog života. Navedimo ovdje sugestivnu ocjenu jednog hroničara: “Da je Hitler umro toga dana, ušao bi u istoriju kao najveći Nemac. Sudbina mu nije bila naklonjena i imao je da poživi još šest pu nih godina, a za to vrijeme će voditi najveći rat u istoriji čovečanstva.” Taj rat je počeo 1. septembra 1939. godine, a prije svog pedeset i prvog rođenda na, 20. aprila iduće godine, Hitler je osvojio Poljsku te pokorio Dansku i Norvešku; kratko poslije ro đendana osvaja i Francusku, Belgiju te Holandiju. Kad se u julu mjesecu 1940. godine vrati iz okupira nog Pariza, njegova popularnost u njemačkom na 2 Jugoslaviju je predstavljao novi kraljevski jugoslovenski poslanik u Berlinu doktor Ivo Andrić. Zanimljivo je da je akreditivno pismo doktor Andrić predao Hitleru u zgradi Novog kancelarstva samo dan ranije, tj. 19. aprila 1939. Procedura je bila brža od uobičajene upravo zbog potrebe da i jugoslovenski poslanik prisustvuje svečanoj proslavi Firerovog rođendana. Istog dana, Kancelaru Rajha akreditivno pismo je predao i slovački poslanik Matus Černak. Stogodišnji rat
31
32
rodu je na vrhuncu. Cijela Evropa je praktično nje gova. I oni djelići koji formalno nisu, de facto mu pripadaju. 25. marta 1941. godine, u bečkom dvor cu Belvedere, odvija se formalizacija jednog takvog pripadanja; Jugoslavija službeno pristupa Trojnom paktu. U prethodna četiri mjeseca, prije Jugoslavi je, Trojnom paktu su pristupile Mađarska, Rumu nija, Slovačka i Bugarska. Protokol su s jedne strane potpisali predstavnici Italije, Japana i Njemačke (Ri bentrop), a s druge predstavnik Jugoslavije (Cvet ković). U članstvu jugoslovenske delegacije bio je i Ivo Andrić. Dva dana kasnije, kad u Beogradu izbi ju demonstracije (gdje masa izvikuje asonantno ri movane slogane “Bolje rat nego pakt” i “Bolje grob nego rob”) i puč, Hitler isprva neće vjerovati da se to zaista desilo. Kad povjeruje biće bijesan kao ri jetko kad u životu. Mahao je telegramom iz Beogra da vičući kako je izdan na ponižavajući način i kako će da uništi Jugoslaviju, bez obzira na to šta će mu eventualno obećati nova jugoslovenska vlada. Dana 27. marta, Hitler je imao zakazan sastanak sa japan skim ministrom vanjskih poslova Josuke Matsuo kom. Sastanak je odgođen za nekoliko sati, a čak je i Ribentrop morao prekinuti već započete razgovo re sa svojim japanskim kolegom. U jedan sat posli jepodne, pred skupinom oficira iz vojske i vazduho plovstva te pred svojim najbližim saradnicima, Hi tler naređuje da se Jugoslavija vojno napadne te da se uništi kao država, da se izbriše sa mape svijeta, i to hitno, što je prije moguće. Očekuje podršku Hr vata, a zauzvrat će im dati autonomiju. Očekuje ta kođe podršku Talijana, Mađara i Bugara, pa će i njih teritorijalno da nagradi. Zbog napada na Jugoslavi ju, odgodiće se napad na SSSR, ali ne duže od četi ri sedmice. Vojska i vazduhoplovstvo trebaju Fire Stogodišnji rat
ru dostaviti taktičke planove za napad još iste ve čeri. Diskusije nije bilo. Za početak napada odre đen je šesti april, u pet sati i dvadeset minuta ujutro. Atmosfera u ministarstvu propagande je bila užare na. Gebels je predložio, a Hitler prihvatio, da zva nične radijske fanfare koje će pratiti napad na Ju goslaviju budu tonovi s početka Štrausovog mar ša Princ Eugen. U jedan sat poslije ponoći, u noći između petog i šestog aprila, Hitler i Gebels su ra spravljali koliko će im vremena trebati da osvoje Ju goslaviju. Hitler je mislio dva mjeseca, Gebels pak da neće ni toliko. Hitler je naredio da u bombar dovanju Beograda i napadu na Jugoslaviju ne treba imati nimalo milosti. Čekajući pet i dvadeset ujutro i početak napada, Hitler i Gebels su pili čaj. Nisu se bavili samo vojnim temama. Hitler je imao opsesiju da od svog zavičajnog Linca napravi kulturnu me tropolu važniju od Beča. Gebels je predložio da u Lincu za početak bude smještena filmska industri ja Rajha, da tamo, takoreći, bude njemački Holivud. U pet i dvadeset, kad je napad počeo, Hitler odlazi na spavanje, a Gebels na radio da pročita proklama ciju koju mu je izdiktirao lično Firer. Bombardova nje Beograda i napad na Jugoslaviju u toj se prokla maciji proglašavaju odmazdom protiv “srpske zlo činačke klike” koja je, kao i 1914. godine, opet iza zvala rat na Balkanu. Desetog aprila uveče, Hitler odlazi u svoje istureno komandno mjesto, u speci jalni voz Amerika, stacioniran uz ulaz u tunel blizu Menihkirhena. Noć prije, Britanci su bombardovali Berlin, najtemeljitije dotad, uspjevši čak i da pogo de zgrade Državne opere, Univerziteta i Nacional ne biblioteke u ulici Unter den Linden. Hitler je bio gnjevan na Geringa jer ih njemačko vazduhoplov stvo nije uspjelo zaustaviti. U vozu Amerika Hitler Stogodišnji rat
33
je proslavio svoj pedeset drugi rođendan. Jugosla vija je kapitulirala tri dana ranije3. Među čestitari ma u Menihkirhenu bili su bugarski kralj Boris, ma đarski regent, admiral Horti, te grof Ćano – “kao le šinari okupljeni oko trupla Jugoslavije”, kako bilje ži čuveni Hitlerov biograf čiju hronologiju pratimo. Ispred voza je odsviran koncert, a Gering je održao govor u kojem se divio Hitlerovom vojničkom ge niju. Teritorija Jugoslavije Hitlera nije interesova la. U mislima on se već odavno bavio samo napa
34
3 Kapitulacijom Jugoslavije, Nijemci su pod kontrolom imali 344 000 jugoslovenskih vojnih zarobljenika. Ukupni njemački gubici tokom invazije na Jugoslaviju bili su: 151 mrtav, 392 ranjena i 15 nestalih vojnika i oficira. Zanimljivo je usporediti istovremene njemačke napade na Jugoslaviju i Grčku. Cilj napada na Jugoslaviju bio je odmazda, dok je napad na Grčku imao za cilj stratešku pomoć Talijanima. Hitler je izričito naredio da se Beograd sravni sa zemljom i da prema Srbima ne bude milosti, dok je jednako izričito naredio da se Atina uopšte ne bombarduje, žaleći, kako je priznao Gebelsu, što uopšte mora da ratuje protiv Grčke. Kad se osam dana poslije svog 52. rođendana vratio u Berlin, bio je to posljednji pravi pobjednički povratak u glavni grad Rajha. Kad je riječ o tezi da je odgoda napada na SSSR zbog neplaniranog napada na Jugoslaviju odigrala ključnu ulogu u njemačkom neuspjehu da pokore Ruse prije zime, mišljenja o njenoj utemeljenosti se razlikuju. S jedne strane, sam Hitler je vjerovao u to. S druge pak, meteorološki izvještaji pokazuju da je zbog vlažnog, zlog i hladnog proljeća 1941. invazija na SSSR teško mogla početi mnogo prije 22. juna, čak i da nije bilo napada na Jugoslaviju. Postoji, međutim, još jedan detalj koji se tiče uticaja „balkanske invazije” na Operaciju Barbarosa, a koji se ne tiče tajminga. Naime, tokom napada na SSSR, njemački tenkovi imali su neuobičajeno česte mehaničke kvarove. Po jednom od uvjerljivijih tumačenja, razlog za to bila je “istrošenost” zbog skorašnjih dugih vožnji po lošim balkanskim drumovima. Stogodišnji rat
dom na Ruse. I bio je sretan što mu je njegova voj ska iz tog dijela svijeta koji nije vrijedan niti kosti ju jednog jedinog pomeranijskog grenadira uspjela donijeti poklon koji ga je razveselio, valjda i jedinu stvar iz te ubijene zemlje koja mu nešto znači: plo ču kojom su u Sarajevu odali počast Gavrilu Princi pu. Mrtvace treba pokopati, misli Hitler, a ova plo ča koju su podigli da slave svoju slobodu i njemačko poniženje sada je nadgrobna ploča njihovoj zemlji i njihovim snovima. 3. POKLON
Suprotno rasprostranjenom uvjerenju, spo men-ploča Gavrilu Principu na mjestu Sarajevskog atentata nije otkrivena ni 1924. ni 1934. godine, od nosno ni na desetu ni na dvadesetu godišnjicu ovog slavnog čina. Nije to jedini podatak u vezi otkriva nja ovog spomenika koji se suprotstavlja uvriježe nim predrasudama. Ploča, naime, nije uopšte otkri vena na Vidovdan. Datum je bio 2. februar 1930. godine, a povod sutrašnja petnaesta godišnjica po gubljenja Danila Ilića, Miška Jovanovića i Veljka Čubrilovića. Po riječima komentatora sarajevskog lista Večernja pošta datum je dosta proizvoljno određen. Isti komentator je 31. januara, dva dana uoči otkrivanja, najavio da će događaj “biti skroman i bez posebne svečanosti”. Tako je i bilo; ne samo da otkrivanju nije prisustvovao nijedan, čak ni najniži, funkcioner vlasti niti izaslanik Nj. V. Kralja, nego je i svečana akademija koja je bila planirana u Narod nom univerzitetu poslije otkrivanja spomen-ploče naprasno otkazana. Prema dopisniku londonskog “Tajmsa”, jugoslovenske vlasti su u internoj diplo matskoj komunikaciji sa zapadnim silama insistira Stogodišnji rat
35
36
le na informaciji da ploču ne podiže ni država, pa čak ni Narodna odbrana, nego isključivo pojedinci: prijatelji atentatora i članovi njihovih porodica. Ra zlog za to po svoj prilici je ekonomska depresija i sve veća ovisnost zemlje od novca iz inostranstva. “Deutsche Algemeine Zeitung” istog tog februara, međutim, piše da je postavljanje ploče “monstruo zna provokacija koja se ne smije tolerisati”, a nepri sustvovanje predstavnika vlasti svečanosti otpisuje kao puku trivijalnost. Na naslovnoj stranici “Politi ke” od 3. februara 1930. godine, pod naslovom Otkrivanje spomen-ploče Gavrilu Principu, sarajevski dopisnik ovog lista ovako opisuje sam čin otkriva nja: “Na tribini koja je bila okićena zelenilom i pal mama, kao simbolom mira, uzela je mesto majka pokojnog atentatora Ilića. Do nje je bila Jovanka Čubrilović, supruga pokojnog atentatora Čubrilovi ća. Potom sestra Trifka, Milena Grabež, sestra Miš ka Jovanovića Mara. U jedanaest časova na tribinu se popeo gg. Vasilj Grđić, Milan Božić, Savo Ljubi bratić, Hamdija Nikšić i Borivoje Leontić. Čim se na tribinu popeo Vasilj Grđić okrenuo se sakuplje nom narodu i neobično čvrstim glasom uputio na sakupljeni narod sledeće reči: ‘Narode, sastali smo se da odamo poštu najvećem od nas. Danas, danas najdostojnije se odaje pošta ćutanjem.’ Sam g. Vasilj Grđić pognuo je glavu i ostao tako dva minuta, a za tim je ponovo visoko podigao glavu i burno povi kao: ‘Slava heroju Gavrilu Principu!’ Narod je pri hvatio i na ovom istorijskom mestu zaorilo se bur no trokratno: ‘Slava, slava, slava!’ U isto vreme mla di nacionalista Hamdija Nikšić koji je za vreme rata bio zatvoren kao veleizdajnik digao je belo platno sa spomen-ploče. Zatim je na g. Vasilja Grđića g. Bori voje Leontić, izaslanik dalmatinske omladine upu Stogodišnji rat
tio sledeće reči: ‘Prilažem ovaj venac na spomenik heroju kao skroman znak priznanja mlade Dalma cije velikom heroju.’ Posle njegovih reči zaorilo se opet trokratno: ‘Slava mu!’ Primajući srebreni lovo rov venac rekao je g. Vasilj Grđić: ‘Neka je hvala uvek patriotskoj Dalmaciji.’ Time je ova svečanost završena. Na ploči koja je narađena u crnom mer meru uklesane su zlatnim slovima sledeće reči: Na ovom istorijskom mestu Gavrilo Princip navijesti slobodu na Vidovdan 15/28 1914. godine. Pre nego se narod razišao potrgao je zelenilo sa tribina da ga zadrži kao uspomenu na današnji dan, a zatim su se svi u miru razišli.”4 (Usput, dok u Sarajevu traje sve čano otkrivanje spomen-ploče Gavrilu Principu, Kralj Aleksandar se priprema za svečani ručak sa studentima koje je Univerzitetski Savet nagradio nagradom Nj. V. Kralja. Ručak je počeo tačno u podne tog drugog februara, a prisutni su bili rektor, prorektor i sekretar Univerziteta u Beogradu, mini star prosvete, svi dekani fakulteta te nagrađeni stu denti.) Ne zaboravljajući, naravno, Ilićevu majku, Čubrilovićevu udovicu, sestru Grabežovu i sestru 4 Istini za volju, u Politikinom članku natpis na ploči nije sasvim korektno prenesen; najprije ispušteno je ime mjeseca juna, datumi po starom i novom kalendaru odvojeni su kosom crtom, dok na ploči postoji zagrada, dodata je riječ “godine” na kraju koje na ploči nema, riječ Vidovdan na ploči je ispisana kao polusloženica (Vidov-dan), dok u tekstu stoji Vidovdan, a takođe fraza “Na ovom istorijskom mjestu” koja je na ploči ispisana ijekavski, u tekstu je citirana ekavski. (Savremeni komentator sklon nepotrebnoj ironiji u tom smislu bi mogao pronaći kontinuitet u jezičkoj politici ovog lista, ali ovdje tome nije mjesto.) Navedimo ovdje doslovno natpis sa spomen-ploče: Na ovom istorijskom mjestu Gavrilo Princip navijesti slobodu na Vidov-dan 15. (28.) juna 1914. Stogodišnji rat
37
38
Jovanovićevu, kao ni Milana Božića i Savu Ljubi bratića, fokusirajmo se ovdje na glavne protagoniste svečanog otkrivanja spomen-ploče: Vasilja Grđića, Hamdiju Nikšića i Borivoja Leontića, kao i na ono ga koji nam je ovaj događaj opisao, “Politikinog” sa rajevskog dopisnika potpisanog inicijalima A. K. Prvi je održao govor, drugi otkrio ploču, treći ju je prvi okitio vijencem, a potonji nam je cijelu priču ispričao. Sama spomen-ploča uzidana je još 1928, no svečano je otkrivena tek dvije godine kasnije. Vasilj Grđić, koji je na otkrivanju govorio, zapravo je i autor teksta ugraviranog na ploču. Rođen je u Gacku 1875. godine, osnovnu školu završio u rod nom gradu i Mostaru, gimnaziju u Sarajevu, Filo zofski fakultet u Gracu i Beču. Godine 1910. biran je za poslanika Bosanskog Sabora. Bio je prvooptu ženi na Banjalučkom veleizdajničkom procesu (1915–1916) na kojem se sudilo stotinu pedeset še storici ljudi. Bio je jedan od njih 16 koji su osuđeni na smrt. Međutim, zalaganjem španskog kralja Al fonsa XIII, ovi osuđenici su pomilovani. (Iz zahval nosti ovom španskom kralju, jedna ulica u centru Banjaluke i danas se zove po njemu.) Poslije Prvog svjetskog rata, biran je u parlament Kraljevine SHS. Umro je tri i po godine nakon svečanosti otkrivanja spomen-ploče Gavrilu Principu; 26. oktobra 1934. u Beogradu. I Hamdija Nikšić je bio tužen i osuđen od strane Austro-Ugarske za vrijeme Prvog svjet skog rata. On je bio jedan od optuženih na Travnič kom procesu protiv pripadnika “srpsko-hrvatske omladine”. Optužnica ih je teretila zbog zalaganja za kulturno i političko ujedinjenje Južnih Slovena u jednu državu. Hamdija Nikšić je osuđen na dvije godine robije. Ime Hamdije Nikšića pronalazimo takođe u knjizi Sarajevo u revoluciji (s podnaslo Stogodišnji rat
vom Komunistička partija Jugoslavije u pripremama i organizaciji ustanka) gdje se u uvodnom dijelu pravi razlika između dijela muslimanskog stanov ništva koje je bilo lojalno nacistima i NDH i onih koji se “nošeni iskrenim patriotskim težnjama” vežu za partizanski pokret i Narodni front. Među poto njima, neki od najistaknutijih su bili “dr. Zaim Ša rac, profesor Husein Brkić, Sulejman Filipović, Ha san Ljubunčić, Hamdija Nikšić, porodica Karahasa nović i drugi.” Ime Borivoja Leontića pak pronalazi mo na spisku jugoslovenskih boraca u Španskom građanskom ratu. (Nismo sigurni da li je stanoviti Boro Leontić, pukovnik jugoslovenske tajne službe u drugoj polovini četrdesetih godina i kratkotrajni načelnik beogradskog Vojnog muzeja ista ta osoba, ali je zavodljivo misliti da jeste. Naime, nakon što su u Jugoslaviji još 1947. godine postali svjesni da je vi soki i tihi saradnik austrijskog ministra vanjskih po slova Grubera, koji je učestvovao u diplomatskim razgovorima s jugoslovenskim delegacijama u Lon donu i Moskvi, u stvari Kurt Valdhajm koji je osno vano osumnjičen za ratne zločine u Jugoslaviji, predstavnici tajnih službi SSSR-a kazali su Leonti ću, početkom 1948. godine, da su regrutovali Valdhajma da radi za njih te da Jugosloveni ne tre baju da se miješaju u taj slučaj. Sredinom iste godi ne dolazi do glasovitog raskida između Tita i Stalji na. Od početka 1972. godine, pa sve do kraja 1981. Valdhajm je generalni sekretar Ujedinjenih nacija. 1986. godine izabran je za predsjednika Austrije. Tek u to vrijeme, njegova nacistička prošlost posta je opštepoznata. Alan Levi, autor koji se bavio ovom problematikom, izvještava da pokušaj lociranja Le ontića 1986. godine nije uspio. Poznato je da je španski borac Leontić umro u Beogradu 1980. go Stogodišnji rat
39
40
dine. Ako je riječ o istoj osobi, jasno je zašto nije mogao biti pronađen šest godina kasnije.) Kao u ne koj stereotipnoj priči o Sarajevu, Bosni i Jugoslaviji, imamo tri osobe koje su istog roda, a porijeklom pripadaju trima različitim vjerozakonima. Nedosta je još samo neki Jevrej, kazao bi vjerovatno kakav cinik. Tu je, međutim, i Jevrejin. Iza inicijala A. K. sarajevskog dopisnika Politike krije se ime Abraha ma Koena zvanog Abo. Ne usuđujemo se ovdje da dublje ulazimo u porodično-kohanitske veze ovog Abrahama Koena sa drugim Koenima, ali ćemo ispričati sažetak njegove sudbine. Nakon što je Hi tlerova vojska ušla u Sarajevo i nakon što su sa zida skinuli ploču o čijem je otkrivanju pisao u Politici, Abo Koen i njegova porodica uspjeli su izbjeći smrt ili deportaciju u neki od koncentracionih logora za hvaljujući Koenovom kolegi-novinaru po imenu Rudi Roter. Roter je rodom bio iz sela Potomje na poluostrvu Pelješac. Odlazeći iz Sarajeva u zavičaj, Roter ubjeđuje Koena da zajedno s porodicom pođe s njim dolje, na jug. Neko vrijeme, Koeni se kriju u Potomju kod Rotera, a kasnije prelaze u Trpanj te se napokon, poslije talijanske kapitulacije, pridružuju partizanima. U skladu sa svojom novinarskom pro fesijom, Abo Koen počinje da radi za sektor za in formisanje ZAVNOH-a (Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Hrvatske), i to na mje stu tehničkog urednika “Vjesnika”. Po sjećanjima kolege, “poznatog partizanskog novinara” Mahmu da Konjhodžića, Koen je u to vrijeme “već stariji čo vjek i slabo pokretan”. U maju mjesecu 1944. godi ne, kad se četnici napali partizansku bolnicu u selu Krečani u Lici, zaklali su i Abrahama Abu Koena, koji je, eto, izbjegao smrt od nacističke i ustaške ruke da bi skončao od četničke. Godine 2004, Rudi Stogodišnji rat
Roter je od strane Memorijalnog centra Jad Vašem u Jerusalimu proglašen “Pravednikom među narodima”. Nacistička vojska ušla je u Sarajevo 17. apri la 1941. godine. Trenutak skidanja spomen-plo če Gavrilu Principu sa zida zabilježen je kame rom i uključen u jedan filmski žurnal (dostupan na internetskoj adresi http://www.youtube.com/ watch?v=QhLeaqhPXVU). Snimke ulaska nacistič kih tenkova u Sarajevo, mase koja ih veselo pozdravlja i podizanja njemačke zastave očito su ma nje važne, jer najduži dio ovog žurnala prati sku pinu muškaraca koji uz pomoć merdevina pažljivo skidaju ploču i predaju je vojnicima Vermahta koji uz nju teatralno poziraju. Sve ovo prati glas spike ra koji na njemačkom izgovara nekoliko rečenica. U prevodu one glase ovako: “Invazija u bosanski grad. Podiže se njemačka ratna zastava. U Sarajevu; ov dje je 28. juna 1914. austrijski prestolonasljednik postao žrtvom kukavičkog atentata srpskog studen ta. Ti pucnjevi su dali signal za svjetski rat. Njemci skidaju mramornu tablu i predaju je Vermahtu. Na tabli stoji: Na ovom istorijskom mjestu se Gavrilo Princip izborio za slobodu Srbije. Firer je tablu pre dao Berlinskom Zeughausu5.” 5 Zeughaus (stari Arsenal) je najstarija građevina u berlinskoj ulici Unter den Linden. Izgrađena je početkom osamnaestog vijeka, a od 1875. godine u njoj je vojni muzej. U ovoj zgradi je 1943. godine Rudolf fon Gersdorf neuspješno pokušao ubiti Hitlera. Krajem Drugog svjetskog rata, zgrada je u bombardovanjima veoma oštećena. Kasnija sudbina konkretnog eksponata, spomen-ploče Gavrilu Principu, rođendanskog poklona Adolfu Hitleru, nam je nepoznata. Podjelom Berlina, Zeughaus se našao u DDR-u. Godine 1952. u ovu zgradu je smješten Muzej njemačke istorije, koji je svojom postavkom interpretirao modernu njemačStogodišnji rat
41
42
Autor citiranog teksta očito je imao pouzda nog prevodioca sa srpskohrvatskog. Natpis na ta bli zbilja počinje frazom Na ovom istorijskom mjestu koja je u filmskom žurnalu na njemački doslov no prevedena (An dieser historischen Stätte). Nigdje se, međutim, na tabli ne pominju ni srpstvo ni Sr bija. Iz ove lapidarne interpretacije anonimnog nje mačkog filmskog radnika, razviće se, i u naše vri jeme, brojne publicističke i scenske vizije Principo vog čina. Na dan 21. aprila, agencija Asošijeted pres javlja iz Berlina kako je iz nacističkog štaba na Bal kanu stigla informacija da je spomen-ploča kojom se komemorira Sarajevski atentat juče predana Hi tleru i to od strane jednog od prvih njemačkih voj nika koji su ušli u taj jugoslovenski grad. Objavljeno je i da će ploča biti javno izložena u muzeju kao “do kaz srpske zločinačke krvave krivice za Svjetski rat”. Prvog jula iste godine, a povodom poklanjanja spo men-ploče Adolfu Hitleru, komentator NDH-ov skog “Sarajskog novog lista” trijumfalno piše: “Sa rajvo je opralo sa sebe vidovdansku ljagu”. (Oblik Sarajvo ovdje nije štamparska greška. Prvih mjese ci okupacije ustaše su ime grada formalno promije nili u Sarajvo, no uskoro je vraćen naziv Sarajevo.) Nepune četiri godine kasnije, šestog aprila 1945. godine, partizani oslobađaju Sarajevo. Već sedmog maja, još prije kapitulacije Velikonjemačkog rajha, otkriva se nova spomen-ploča Gavrilu Principu. ku istoriju iz komunističke perspektive. Institucija koja je tamo smještena danas, poslije ujedinjenja dvije Njemačke, nosi drukčije, ali slično ime: Njemački istorijski muzej.
Stogodišnji rat
Svečanost prati “veliki manifestacioni miting” ko jem prisustvuju “pretsjednik Narodne skupštine Bosne i Hercegovine dr Vojislav Kecmanović, čla novi Narodne vlade Bosne i Hercegovine na čelu sa svojim pretsjednikom drugom Rodoljubom Čola kovićem, članovi Narodne skupštine, pretstavnici Zemaljskog i mjesnog USAOBiH-a, omladinski de legati pokrajina,i delegati omladine Grčke i bratske Bugarske”. Izvještač Oslobođenja dalje piše: “Miting je otvorio drug Braco Kosovac i predao riječ dru gu Dragoslavu Ljubibratiću, jednom od Principovih saradnika i članu revolucionarne organizacije Mlada Bosna i podvukao važnu ulogu bosansko-herce govačke omladine – Principove omladine, nadah nute idejama bratstva i jedinstva svih naroda Bosne i Hercegovine, svih naroda Jugoslavije i istakao nji hovu borbu protiv tadašnjih reakcionarnih politi čara, koji su zagovarali kompromis sa Bečom. Svoj govor završio je riječima: ‘Po svojim idejama Gavri lo Princip pripada današnjoj mladoj generaciji, koja je ostvarila konačno i potpuno one težnje, koje je Gavrilo Princip započeo u ono doba.’ Poslije druga Ljubibratića govorio je drug Cvijetin Mijatović, za tim omladinac Hrvat Mile Čačić i omladinka musli manka Nađa Biser.” Samu spomen-ploču otkrio je Borko Vukobrat “omladinac iz Bosanskog Graho va”. Na ploči je zlatnim slovima stajalo: U znak vječite zahvalnosti Gavrilu Principu i njegovim drugovima borcima protiv germanskih osvajača, posvećuje ovu ploču omladina Bosne i Hercegovine – Sarajevo 7. maja 1945. godine. Nije na ovoj ploči, što je na zidu stajala, po svoj prilici, desetak godina, bilo rije či sloboda. Kad je onaj koji bilježi ovu priču, osam desetih godina prošlog vijeka, prvi put bio na mje stu Sarajevskog atentata, na novoj spomen-ploči Stogodišnji rat
43
ponovo je prizivana sloboda6. No ni te ploče, kao ni one stare od crnog mermera, kao ni slobode, danas više nema. “Vreme” 1191, 31. oktobar 2013
44
6 Na ploči koja je stajala na mjestu Atentata do 1992. godine pisalo je (ćirilicom): Sa ovoga mjesta 28. juna 1914. godine Gavrilo Princip svojim pucnjem izrazi narodni protest protiv tiranije i vjekovnu težnju naših naroda za slobodom. Razložno je pretpostaviti da je ona postavljena 28. juna 1953. godine, kad je ondašnji gradonačelnik Sarajevo Dane Olbina na istom mjestu otvorio Muzej Mlade Bosne. Zapadni novinari koji su za vrijeme socijalističke Jugoslavije dolazili u Sarajevu obično su bivali neprijatno iznenađeni ovakvim odavanjem počasti Gavrilu Principu. Analiza tih napisa zavređuje posebno ozbiljnije istraživanje. Zanimljivo je da u broju od 28. juna 1964. godine, o pedesetogodišnjici atentata, New York Times objavljuje čak tri teksta tim povodom. Jedan od tih tekstova je reportaža sa lica mjesta iz pera Džozefa Berija. U podnaslovu njegovog teksta ističe se kako će putnik namjernik u Sarajevu otkriti da se “mladi ludak iz 1914. pamti kao nacionalistički heroj”. Vrijedi ovdje barem kratko notirati signifikantan detalj iz njegovog teksta. Jedan od Berijevih sarajevskih sagovornika, čovjek koji mu je govorio o vezi koja postoji između sarajevskih atentatora i partizanskih revolucionara iz Drugog svjetskog rata, bio je “komunistički sekretar za informacije, prijateljski nastrojen tridesetsedmogodišnjak, bivši kapetan partizanske vojske” po imenu Murat Kusturica. Od 1992. godine, kad je ploča koja je šokirala novinara New York Timesa uklonjena, pa sve do 2004. godine, na mjestu Sarajevskog atentata nije bilo nikakvog spomena na taj istorijski događaj; 2004. sarajevske gradske vlasti postavile su tamo ploču s (latiničnim) natpisom: Sa ovog mjesta 28. juna 1914. Gavrilo Princip je izvršio atentat na austrougarskog prestolonasljednika Franca Ferdinanda i njegovu suprugu Sofiju. Ispod je prevod na engleski. Stogodišnji rat
45
Iz časopisa „Illustrierter Beobachter” broj 18, od 1. maja 1941
Stogodišnji rat
Čestitke Adolfu HItleru za njegov 52. rođendan, „Illustrierter Beobachter“, 1. maj 1941.
46
Stogodišnji rat
„oko 1950“? 47
Spomen tabla u vojnom muzeju u Berlinu, 28. april 1941. Na sledećoj strani: Majka Gavrila Principa, Marija-Nana Stogodišnji rat
48
Stogodišnji rat
Nebojša Grujičić
Da je srklet kao što je kuvet bio bi ibret
1.
Kao što reče jedan pesnik: činjenica je nalik vre ći – neće da stoji dogod se u nju nešto ne stavi. Fo tografija snimljena 20. aprila 1941, na kojoj Hitler trijumfalno stoji nad spomen-pločom Gavrilu Prin cipu, koju su mu oficiri Vermahta upravo doneli iz okupiranog Sarajeva i uručili mu je kao rođendan ski poklon – jedna je takva činjenica. Ovu fotografi ju, pronađenu u arhivi Bavarske državne biblioteke u Minhenu (na tragu informacije iz knjige Dušana Glišovića Ivo Andrić, Kraljevina Jugoslavija i Treći rajh 1939–1941), objavio je beogradski nedeljnik „Vreme” 31. oktobra 2013, u broju 1191. Kako je sli ka nastala i šta je zapravo ovekovečila ispričao je u 5.000 reči u istom broju „Vremena” Muharem Baz dulj. Hofmanovu sliku, dotad nepoznatu široj jav nosti, istoričar Kristofer Klark, aktuelna istoričar ska pop-zvezda i autor bestselera Mesečari, iznena đen njenim pojavljivanjem, nazvao ju je „najboljom slikom oba rata”. Ali šta u tu vreću staviti?
Stogodišnji rat
49
2.
50
Fotografija je načinjena tri dana po kapitula ciji Jugoslavije, 20. aprila 1941, u vagonu specijal nog voza stacioniranog na slepom koloseku pruge Beč-Grac, na izlazu iz železničkog tunela kod mesta Menihkirhen u Štajerskoj, u kome se nalazio „Fi rerov glavni štab Jugoistok”, iz koga je Hitler pratio napad na Jugoslaviju i Grčku. Hitler je tog dana sla vio 52. rođendan i tada mu je, kao prigodan rođen danski poklon i jedini ratni trofej donet iz netom raskomadane Jugoslavije uručena – spomen-plo ča Gavrilu Principu, koja je prethodnih jedanaest godina stajala na mestu Sarajevskog atentata. Sce na skidanja ove ploče u Sarajevu tri dana ranije za beležena je u nacističkom propagandnom filmskom žurnalu, koji je iskoristio Fadil Hadžić u filmu Sarajevski atentat iz 1968. Fotografiju uručenja poklona načinio je Hajnrih Hofman, Hitlerov službeni foto graf od 1920. do 1945. godine. Hofmanova fotografija, uz prigodan tekst, objavljena je u nacističkom časopisu „Illustrierter Beo bachter” broj 18, od 1. maja 1941, zajedno s fotoreportažom proslave Hitlerovog 52. rođendana, i uz potpis: „Kraj veličanja jednog nedela: 28. juna 1914. u Sarajevu je ubijen prestolonaslednički par, od strane bosanskog Srbina Principa. Tim nedelom srpskih zaverenika zapaljen je Prvi svetski rat. ’Po časnu tablu’ koju su na mestu ubistva Srbi postavi li u spomen ovom nedelu skinuli su folksdojčeri, a Vermaht ju je predao Fireru u glavnom štabu. Adolf Hitler je naredio njeno premeštanje u Vojni muzej”. Vest o uručenju poklona objavile su tada ne mačke novine, kao i novine u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj. Ustaški „Novi list”, u tekstu naslovljenom Stogodišnji rat
„Sramotnu Principovu ploču iz Sarajeva Führer je osobno preuzeo”, navodi: „Kako je poznato, sramotna ploča, koju su srp ski vlastodršci postavili u Sarajevu u počast ubojice Gavrila Principa na mjestu gdje je nastradao austrougarski prijestolonasljedni par nadvojvoda Franjo Ferdinand i njegova supruga, izručena je Vođi Veli kog Njemačkog Reicha Adolfu Hitleru u njegovom glavnom stanu. Ploču su donijeli u Führerov glavni stan nje mački ratni dopisnici posebnim aeroplanom. List ’Tagespost’ donosi ovaj zanimljivi prikaz tog puta: ’Strahovitom brzinom letimo iznad planinskih krajeva bivše Jugoslavije. – Čim smo došli u Vo đin glavni stan, prijavili smo se kod vojnog ađutan ta pukovnika Schumndta, kojim nam kratko nakon toga saopćuje vijest, koja je sva naša srca ispunila velikom radošću. Führer nas obavješćuje, da on želi osobno preuzeti ploču iz naših ruku. ’Došao je veliki čas, kad smo se našli oči u oči s našim ljubljenim Führerom. Najpre smo vođi pre veli točan tekst natpisa na ploči. Zatim se je Vođa podrobno interesirao za borbe u Srbiji. Mi mu opi sujemo svoje utiske. Konačno je Führer naredio, da se mramorna ploča iz Sarajeva izruči ratnom mu zeju u Berlinu. Nakon što smo se rukovali s Führe rom i uhvatili njegov pogled, koji će nam ostati ne zaboravan, audijencija je bila dovršena. Ali u našim srcima zaplamsao je, nakon ovog presretnog časa, zavjet da ćemo biti na sve spremni, kuda god nas Führer poslao.’” Principovu ploču Hitler je poslao u Berlin i 28. aprila ona je izložena kao ratni trofej u tadašnjem Vojnom muzeju (zgrada bivšeg Arsenala, sadašnji Nemački istorijski muzej), o čemu su nemački li Stogodišnji rat
51
stovi takođe izvestili. Zgrada Vojnog muzeja je teš ko oštećena u savezničkom bombardovanju 1945, i otada se Principovoj ploči gubi trag. U arhivi Au strijske nacionalne biblioteke postoji fotografija Al berta Hilšera na kojoj se vide ljudi pred izloženom spomen-pločom Gavrilu Principu, datirana „oko 1950. godine”, ali ne piše gde je snimljena. Istoričar Milivoje Buha tvrdi da je posle rata ploča vraćena iz Berlina, razbijena u četiri komada, i ostavljena u ta dašnjem Muzeju Mlade Bosne u Sarajevu. 3.
52
Kakve su bile reakcije na objavljivanje Hofma nove slike u beogradskom „Vremenu”? Reakcije su bile dvojake i na fonu su aktuelnih polemika o uzro cima izbijanja Prvog svetskog rata i tumačenja ka raktera Sarajevskog atentata. S jedne strane, reak cije u Srbiji su, s mešavinom trijumfalizma i obave zne nacionalne patetike, takve da je smatraju važ nim doprinosom u suprotstavljanju pokušaju isto rijske revizije uzroka početaka Prvog svetskog rata, kakvu danas promovišu, pored ostalih, istoričari Kristofer Klark, Margaret Makmilan, Šon Makmi kin i Ričard Evans. „Otkud sad ovo”, rekla je ljuti to Margaret Makmilan neposredno uoči njujorške promocije svoje knjige The War That Ended Peace: The Road to 1914 (recenzenti Medlin Olbrajt i Strob Talbot), sutradan po objavljivanju broja „Vre mena” s Hofmanovom slikom (svet je manji nego što mislimo). „To ništa ne znači, niti dokazuje da su Gavrilo Princip i Srbi dobri momci. To je isto kao kada bi osudili vegetarijanstvo zato što je Hitler bio vegetarijanac!?” Jedna od teza koju ova oksfordska istoričarka u svojoj knjizi promoviše jeste da je Sr Stogodišnji rat
bija početkom XX veka bila „izvoznik terorizma”, ono što je Iran po njoj danas, a da je Mlada Bosna bila Al Kaida tog vremena, te da je, posledično, au strijski napad na Srbiju bio logičan i nužan odgovor na rastuću opasnost srpskog nacionalizma. Vest o otkriću Hofmanove fotografije za evrop ske medije prvi je napisao dopisnik nemačke agen cije DPA iz Beograda Tomas Braj. O ovoj slici, u kontekstu obeležavanja stogodišnjice početka Prvog svetskog rata, govori njegov tekst objavljen na sajtu Europe Online Magazin. Tekst je naslovljen austro ugarskim pokličem iz 1914: „Serbien muss sterbi en” (istina, pod navodnicima), a umesto Hofma novom fotografijom o kojoj je reč, ilustrovan je fotografijom iskopavanja masovne grobnice u Sre brenici (http://www.europeonline-magazine.eu/serbien-muss-sterbien_305149.html). Ovom svinjari jom je službenik nemačke agencije hteo da poruči da je objavljivanje ove fotografije provokacija srp skog nacionalizma i izraz srpskog neprijateljstva prema evropskim partnerima. Nakon toga, o otkriću ove fotografije pisali su mnogi svetski listovi, od „El Paisa” do „Fajnenšel tajmsa”, ona je postala istorijska činjenica na koju se referiše jedan broj istoričara i publicista kada go vore o Sarajevskom atentatu, Tim Bačer ju je uvr stio u svoju zapaženu knjigu The Trigger – Hunting the Assasin who Brought the World to War, ali vest o slici nisu objavile nijedne novine iz Bosne i Herce govine, Crne Gore ni Hrvatske, što je žalosni simp tom tamošnje vladujuće ideološke paradigme gle danja na jugoslovensku prošlost, kao i stanja na me dijskoj sceni koja iz nje proizilazi. Međutim, najbi zarnija stvar u vezi s objavljivanjem ove fotografi je, pored telefonskih poziva pomenutog dopisnika Stogodišnji rat
53
DPA redakciji „Vremena”, uredniku kulture i autoru teksta o slici, jeste angažman botova koji su na in ternet portalima u Srbiji na vest o njoj tvrdili da je slika očigledna podmetačina i falsifikat, jer se jasno vidi da je Principova spomen-ploča u sliku naknad no umontirana, o čemu, navodno, svedoči odraz ja blanova iz parka Atmejdan koji se vide na njoj!? 4.
54
Virdžinija Vulf je, s nešto preterivanja, smatrala da se tokom decembra 1910. ljudska priroda nepo vratno izmenila. Gledano unazad, bar u ovim gudu rama, to se desilo nešto ranije, 15. juna 1910. godi ne. Tada je u Sarajevu zagrebački student iz Neve sinja Bogdan Žerajić ispalio pet metaka ka austrij skom vojnom namesniku Bosne i Hercegovine ge neralu Marijanu Varešaninu i šesti sebi u glavu. Dok je Žerajić ležao u hropcu na Carevoj ćupriji, nepo vređeni Varešanin je izašao iz kola kojim se vozio, šutnuo Žerajićevo telo, pljunuo ga i proderao se: „Đubre!” Nakon toga, nešto se ozbiljno uskomešalo u ge neraciji koja je upravo stupala na istorijsku scenu. „Onima koji dolaze” naslov je teksta koji je potonji ideolog Mlade Bosne Vladimir Gaćinović tada na pisao povodom Žerajićevog atentata. Zašto je Žerajić pucao? Vreme uoči Prvog svetskog rata često se opi suje kao belle époque. Ali ta epoha nije svima bila belle. To jest, možda jeste u Beču, Berlinu, Lon donu ili Parizu, ali ne i u njihovim kolonijama, i – ne na Balkanu. Bosna i Hercegovina se usred belle époquea gušila pod austrougarskom upravom. Po što ju je 1878. nakon Berlinskog kongresa okupira Stogodišnji rat
la, i kasnije 1908. po zakonu jačeg anektirala, Au stro-Ugarska se prema Bosni ponašala kao prema klasičnoj koloniji: napravila je neophodnu infra strukturu da bi eksploatisala tamošnje resurse i be skrupulozno izrabljivala stanovništvo, naročito se ljaštvo, koje je bilo najbrojnije. Ona ne samo da nije ukinula dotadašnji turski feudalni poredak u Bosni već ga je učvrstila, birokratizovala i pooštrila, što je za većinu stanovništva bilo nepodnošljivo. Uz to, da bi kolonijom lakše vladala, po starom principu divide et impera, činila je sve da raspiri međuetnič ku mržnju, naročito između pravoslavnog i musli manskog stanovništva, koje je pružilo najveći otpor austrougarskoj okupaciji. Nakon sloma serije usta naka protiv okupacije, od Hadži Lojinog do Uloš kog, usledio je talas iseljavanja bosanskih muslima na u Tursku, i njima je Aleksa Šantić napisao pesmu „Ostajte ovdje” – Ovdje vam svako bratsku ruku steže – / U tuđem svijetu za vas pelen cvjeta; / Za ove krše sve vas, sve vas veže: / Ime i jezik, bratstvo, i krv sveta. A onda, od početka veka situacija se „intenzivi rala”: Majski prevrat, kojim Srbija prestaje da bude austrougarski satelit, Carinski rat, Srpsko-hrvatska koalicija, Aneksiona kriza (povodom aneksije BiH Branislav Nušić, osnivač Narodne odbrane, piše svog Hadži Loja), Veleizdajnički proces i – Žeraji ćev atentat… Zahvaćeni političkom groznicom kojoj je Že rajić bio okidač, sarajevski gimnazijalci formira li su 1911. dve političke grupacije: srpsku i hrvat sku naprednu nacionalističku omladinu. Predsed nik Hrvatske napredne omladine bio je đak VII ra zreda Sarajevske gimnazije Ivo Andrić. Na njego vu inicijativu doći će do zbližavanja srpske i hrvat Stogodišnji rat
55
56
ske organizacije i formiranja zajedničke, Srpsko-hr vatske napredne omladine. Andrić je bio njen prvi predsednik. „Ovaj korak je ozbiljno remetio ustalje ne adete zagriženih čaršijskih verskih ratova, vođe nih preko nekoliko lokalnih listova, koji su i živeli od negovanja ovih netrpeljivosti”, napisao je Miro slav Karaulac, pouzdan hroničar ovog vremena. Svoj prvi pravi ispit Srpsko-hrvatska napredna omladina, nazivana i Jugoslovenskom, imala je fe bruara 1912. U znak podrške zagrebačkim studen tima pobunjenim zbog Cuvajevog nasilnog raspu štanja hrvatskog Sabora, u Sarajevu su 18. februa ra izbile đačke demonstracije protiv austrougarskih vlasti. U povorci demonstranata su, pored ostalih, bili Mirko Perin, Lazar Đukić, Ivo Kranjčević, Đu laga Bukovac, Oskar Tartalja i Luka Jukić. Okupaci ona vojska je demonstracije pokušala silom da ugu ši. Jedan od demonstranata, Gavrilo Princip, uda ren je sabljom i pocepano mu je odelo. Drugi, Salih Šahinagić, smrtno je ranjen, što je izazvalo novi ta las demonstracija i štrajkova gimnazijalaca i stude nata u Sušaku, Zagrebu, Splitu, Dubrovniku, Gra cu, Beču, Beogradu i drugde. Devetnaestog febru ara objavljen je generalni štrajk u svim sarajevskim školama. Članovi štrajkačkog odbora fotografisali su se za istoriju. Na toj fotografiji prvi put je zabele ženo lice Ive Andrića. Februarske đačke demonstracije u Sarajevu predstavljale su tačku političke kristalizacije ge neracije koja je u politički život donela nešto do tad neviđeno – prvi put u istoriji, u istom stroju, po svojoj volji i ne kao pripadnici etnije, koračali su Srbi, Hrvati i muslimani. Imena? Mladen Stojanović, Milan Budimir, August Cesarec, Luka Jukić, Vladimir Gaćinović, Stogodišnji rat
Oskar Tartalja, Vladimir Čerina, Danilo Ilić, Augu stin Ujević, Đulaga Bukovac, Gavrilo Princip, Ivo Andrić, Ibrahim Fazlinović, Dragutin Mraz, Rudolf Gržeta, Lavoslav Kofač, Ahmet Sadiković, Ivan Al firović, Antonije Filipić, Hamid Kukić, Dragan Ka lember, Ivo Kranjčević, Miloš Pjanić, Dragoslav Lju bibratić, Sadulah Nikšić, Ferdo Kozak, Branko Za gorac, Mihajlo Pušara, Ferdinand Behr, Eugen Bür ger, Jakov Pajić, Marko Perin, Ljubomir Nikšić, La zar Đukić, Ivan Endliher, Jozo Lukšić, Džemil Dr ljević, Franjo Zekić, Ervin Miklolji, Vladeta Bilbija, Hasan Miljković, Branko Kebeljić, Mehmed Zvono, Todor Ilić, Hamdija Nikšić, Radoslav Semiz, Zvo nimir Dojčanski, Kosta Hakman, Safvetbeg Mira lem, Anto Mohorović, Rešid Kurtagić, Viktor Rup čić, Ahmet Babaić, Budimir Alojz, Borivoje Jevtić i stotine drugih. Šta ih je povezalo? Njihove političke ideje bile su mutne ali radikalne, kulturno-emancipatorske i slobodarske. Bili su ogorčeni socijalnom neprav dom koja ih je okruživala, a put oslobođenja su vi deli u ostvarenju načela „Balkan balkanskim narodi ma”; zajednički ideal bila je južnoslovenska politič ka, kulturna i socijalna zajednica nezavisna od Tur ske, Austrije, Nemačke, Italije, Rusije. Srbija je za njih bila slobodna teritorija, Pijemont ujedinjenja u buduću Jugoslaviju, i dalje u Balkansku otadžbinu, a posle Balkanskih ratova i dokaz da može slabiji silnome da užene dim u nos. Onako kao što je Koči ćev Jablan nadbo carskog baka Rudonju. Naravno, oni su i u Srbiji tražili i nalazili svoje istomišljeni ke i saborce, ali njihov bunt je bio autentičan, kul turno, socijalno i politički motivisan, a sredstva, po red ostalog, na evropskom talasu, i revolucionarna. Stogodišnji rat
57
58
U ovom „mladojugoslovenskom” pokretu uče stvovali su Srbi, Hrvati i muslimani, ali ne svi, ne ni većina – samo oni koji su verovali da pripada ju istom, troimenom, narodu koji može da izađe iz stanja kulturne i političke „samoskrivljene nezrelo sti”, nakon kojeg će uslediti jugoslovenski, a onda i veliki balkanski rizorđimento. Evo šta je jedan od njih napisao: „Jačanje nacionalne svijesti, preko ko jih će se onda lako oduprijeti valovima germanskih, mađarskih i italijanskih nasrtaja – a onda penetra cija ovih ideja u široke pučke mase. Mome je nacio nalističkom uvjerenju najjači motiv taj, što Srbi bez Hrvata i obratno ne znače ništa kraj ovakvog brzog razvoja svijetova i konkurencije među velikim naro dima pred kojim manji kao slabiji uzmiču. Tek Srbi i Hrvati zajedno kadri su da se održe na površini.” U nacionalnom smislu oni su baštinili svaku južnoslovensku i balkansku pobunu protiv stranih zavojevača i svaki svetski antikolonijalni pokret. U svojoj akciji pozivaju se na političku baštinu Vjeko slava Baha, Eugena Kvaternika, Hadži Loja, Miloša Obilića, Karađorđa, Njegoša, Rigu od Fere, Garibal dija, Macinija, Simona Bolivara, Kropotkina i traže – slobodu. Žerajić puca u Sarajevu. Jukić, Dojčić, Planinš čak pucaju u Zagrebu. Tin Ujević i Vladimir Čerina u Drnišu 1913. neuspešno pokušavaju da organizu ju atentat na Franca Ferdinanda. „Sarajevski aten tat bio je na hrvatskom i bosanskom terenu po redu šesti, a sve da svjetski požar i nije prividno buknuo zbog sarajevskog krvoprolića, omladina bi bila ’ne junačkom vremenu uprkos’ demonstrirala s oruž jem u ruci i dalje, jer se nije pucalo iz obijesti, nego iz očaja nad zaista kolonijalnim stanjem u kojem su živjeli jugoslavenski narodi”, pisao je Krleža. Osmog Stogodišnji rat
juna 1912, Ivo Andrić beleži u svoj dnevnik: „Danas je Jukić počinio atentat na Cuvaja. Kako je lepo da se zatežu tajni konci dela i bune. Kako radosno slu tim dane velikih dela. I diže se i gori hajdučka krv. Neka žive oni koji umiru po trotoarima onesvešće ni od srdžbe i baruta, bolni od sramote zajednič ke. Neka žive oni koji povučeni, ćutljivi, u mračnim sobama spremaju bunu.” „Kad će doći kraljeve vojske?/ Oblaci nebom plove kao vojska; ja slutim dane velikih djela”, objavljuje Andrić u Zagrebu 1914. I još: „Sva Hrvatska nelijepo hrče. Budni su samo pjesnici i atentatori.” Kada je austrougarski prestolonaslednik Franc Ferdinand juna 1914. došao u Bosnu i Hercegovi nu, došao je u funkciji generalnog inspektora oru žanih snaga Austro-Ugarske, da zajedno s Konra dom fon Hecendorfom, šefom austrougarskog ge neralštaba, nadgleda preteće vojne manevre svoje vojske na granici sa Srbijom. Nakon manevara od lučio je da poseti Sarajevo 28. juna, na srpski nacio nalni praznik Vidovdan. Provokacija je bila očigled na. Pripadnici Mlade Bosne organizovali su atentat na predstavnika okupacione vojske. Gavrilo Princip ga je ubio. Istog dana frankovci u Zagrebu organizuju an tisrpske demonstracije, uveče je Sarajevo izleplje no proglasom sarajevskom građanstvu s potpisom gradskog podnačelnika Josipa Vancaša, u kome je pisalo: „I ako je poticaj za ovaj đavolski zločin po tekao iz inozemstva – po iskazu atentatora nedvou mno je, da je bomba iz Beograda – ipak postoji te meljita sumnja, da i u ovoj zemlji ima prevratnih elemenata. Mi osuđujemo zločin i duboko smo ne sretni, da je atentat izveden u Sarajevu, čije se sta novništvo uvijek pokazivalo vjerno kralju i dinasti Stogodišnji rat
59
ji, pa ja pozivam pučanstvo, da takove elemente koji se daju na ovakove zločine, iz svoje sredine istrijebi. Bit će sveta dužnost pučanstva, da tu sramotu ope re”. Bio je to poziv šuckorima i fukari na linč sara jevskih Srba. 5.
60
U vreme nastanka, fotografija Hajnriha Hofma na ima očiglednu simboliku: Adolf Hitler, veliki vođa, osvajač sveta koji čisti Evropu od nečisti i tvo rac novog svetskog poretka, dobija ratni trofej koji simbolizuje zemlju koja se usudila da mu se suprot stavi i koju je upravo pregazio. Međutim, danas je simbolički sadržaj ove sli ke promenjen. Adolf Hitler je danas apsolutni sim bol Zla (iako je De Ružmon upozoravao da je reč tek o „demonu drugog reda”). Ali kakva je simbo lika spomen-ploče na kojoj ćiriličnim slovima piše: „Na ovom istorijskom mjestu Gavrilo Princip navi jesti slobodu na Vidovdan 15. (28.) juna 1914”? Hi tler se oko toga nije dvoumio: Gavrilo Princip je bio i ostao simbol antiimperijalističke i antikolonijalne borbe malih naroda za svoju slobodu, njihove te žnje da izađu iz stanja „samoskrivljene nezrelosti”. Istorijski je slučaj Mlade Bosne u principu jasan i u istoriografiji odavno raščišćen. Nema ničeg ne poznatog u vezi s njim, kao ni oko uzroka i karak tera Prvog svetskog rata. Međutim, austrougarska, kao i nacistička propaganda koja se na nju nastavi la, na Sarajevski atentat i Gavrila Principa drugači je je gledala. Za nju Gavrilo Princip nije bio jugoslo venski revolucionar-idealista, već srpski ubica-tero rista, pion u velikosrpskoj zaveri protiv zapadne ci vilizacije. Svrha ovakve propagande bila je najpre da Stogodišnji rat
se opravda ranije planiran austrougarski napad na Srbiju kojim je počeo Prvi svetski rat. U ovom ratu u Srbiji je nastradalo više od milion ljudi; po zvanič nim podacima, Srbija je imala 1.250.000 žrtava, od čega 850.000 civilnih, to jest izgubila je više od če tvrtine ukupnog stanovništva. Mada istorijska pa ralela nije sasvim precizna, slična stvar bi bila kada bi neko danas pokušao da atentat Heršela Grinspa na osudi kao teroristički čin da bi se njime opravda lo ono što je za njim usledilo – Kristallnacht.7 Ali druga, dalekosežnija svrha ovakve propa gande jeste da se pokaže da je svaka ideja borbe malih zemalja za nezavisnost i politički subjektivi tet unapred osuđena na propast. A to su bila vra ta koja je Gavrilo Princip simbolično otvorio i kroz koja su tokom čitavog „kratkog XX veka” pokuša vali da prođu svi svetski antikolonijalni pokreti. Ju goslavija je predstavljala simbol upravo ovakve bor be. Ona je imala još dva slavna trenutka – bila je to zemlja koja je 27. marta 1941. odbila Trojni pakt i rekla „NE” Hitleru, a nakon Drugog svetskog rata, 7 Prva knjiga kod nas napisana kao odgovor na nemačke pokušaje revizije Prvog svetskog rata bila je prilježno i dokumentovano napisana knjiga Vladimira Ćorovića, Odnosi Srbije i Austro-Ugarske u XX veku, koja je trebalo da se pojavi 1935, i kasnije u prevodu na engleski jezik. Ali na pritisak Austrije, a naročito Nemačke, tada najvažnijeg spoljnotrgovinskog partnera Kraljevine Jugoslavije, Vlada Milana Stojadinovića, da ne bi ljutila vođu nemačkog Rajha, zabranila je objavljivanje Ćorovićeve knjige; veći deo njenog već odštampanog tiraža je 1938. uništen. Objavljena je tek 1992, u malom tiražu. Isto se desilo 1940. i sa bedekerom Beograd, u izdanju Balkanskog instituta u Beogradu. Nakon demarša nemačkog poslanika u Beogradu zbog načina na koji je u ovoj knjizi pisano o zločinima austrougarske vojske u Srbiji 1914–1918, knjiga je zabranjena, a njen slog uništen. Stogodišnji rat
61
62
u kome je imala snažan antifašistički pokret, go dine 1948. izašla je iz Istočnog bloka i rekla „NE” Staljinu. Upravo zato je sada već decenijama una zad upadljiv uporan pokušaj relativizovanja znača ja i smisla nastanka ove države kako bi se opravdao njen potonji raspad, pokušaj koji danas iz sve sna ge podržavaju lokalne nacionalističke elite, koje su uz podršku Zapada na vlasti u svim postjugosloven skim državicama. Mlada Bosna je u srcu nezavisne Jugoslavije, nezavisne, a ne Štrosmajerove, ne Ferdi nandove Jugoslavije, nego Jugoslavije koju su i Fer dinand i Hitler mrzeli i hteli da je zatru. Danas vi dimo: velika glava i slabe noge krivo su srasli, Jugo slavija je likvidirana, sada členovi u mučenju izdišu. Pa opet, iako se politička Jugoslavija urušila, ona je za vreme svog trajanja u kulturnom smislu po molila glavu iz „samoskrivljene nezrelosti”. Iz oseća ja neprovincijalnosti koji je jugoslovenska ideja in dukovala, iz „osećaja samosvrhovitosti” lišene stra ha od istorijske beznačajnosti, nastalo je ono najbo lje što je jugoslovenska kultura dala, i u književno sti, i u pozorištu, i u slikarstvu, i u filmu, i u muzici. Slutnja skore izvesne političke katastrofe ovoj kul turi je davala dodatni sjaj. 6.
Kako je rečeno, Hofmanova fotografija je najbo lja slika oba svetska rata. Postoji li, osim ove slike, još nešto što povezuje Hitlera i Principa? Postoji. Je dini čovek na svetu koji je lično poznavao i jednog i drugog, koji je u oči gledao i Hitlera i Principa – Ivo Andrić. Mladobosanac, robijaš, ambasador Kralje vine Jugoslavije u Nemačkoj, pisac. Stogodišnji rat
Na globalnoj ravni, Gavrilo Princip je, izvan simbolike, u suštini istorijski beznačajna figura. Ta kav bi, i pored svega, bio i u lokalnoj ravni da sve ono što je on predstavljao nije prevedeno u kultu ru. A to je učinio u prvom redu Ivo Andrić. Čita va njegova literatura izvedena je iz njegovog mla dobosanskog nasleđa. Ono je u temeljima romana Na Drini ćuprija i Travničke hronike, priča Ruđanski begovi, Priča o kmetu Simanu, Zanos i stradanje Tome Galusa, Trenutak u Toploj, Štrajk u tkaonici ćilima, iz eseja U ulici Danila Ilića, Njegoš kao tragični junak kosovske misli, Razgovor sa Gojom… Andrić je taj koji je svojim delom Mladu Bo snu izveo iz prostora političkog, u kome je, isposta vilo se, bila osuđena na smrt, i kao ideju kulturnog subjektiviteta preveo je u prostor kulture. Zato ide ja Mlade Bosne, ako i jeste ukinuta mladobosanska politička baština jugoslovenstva, a ubistvom Zora na Đinđića i najmanje zrnce političkog subjektivite ta bilo koje od postjugoslovenskih banana-država, makar teorijski i uprkos svim upornim atentatima na nju i sleva i sdesna – nije mrtva. Andrićev opus bio je i ostao nulta tačka jugoslovenskog kulturnog subjektiviteta, i kao takav se zato stalno iznova do vodi u pitanje. Čak i pored svoje čudesne književ ne građevine, da nije delimično zaštićen autorite tom Nobelove nagrade, i od njega bi odavno nači nili provincijalnog pisca, „interkulturnog” autora, nacionalistu, šovena, fašistu, kao što to pokušava ju da učine od Andrićevog mlađeg i divljijeg literar nog brata Crnjanskog, ili od Njegoša iz koga Andrić izvire i na koga se nastavlja. (Primer: rečenica pis ca Igora Marojevića: „Hladne činjenice su sledeće: jeste Njegoš bio – pre svega, jezički, koliko god ga teško danas bilo razumeti – talentovan, ali njegova Stogodišnji rat
63
poetika je u doba kada je živeo bila zastarela”, jed na je od najglupljih rečenica ikad napisanih na srp skom jeziku.) Pokušaji da se od Andrića načini in spirator genocida, „podvorničko kopile”, fašista i ve likosrbin padaju u prazno, ali se i ne odustaje. Visi u vazduhu rečenica: „Hladne činjenice su sledeće: jeste Andrić bio – pre svega, jezički, koliko god ga teško danas bilo razumeti – talentovan, ali njegova poetika je u doba kada je živeo bila zastarela”, a nije isključeno da neki revni istraživač u budućnosti na čini i neko senzacionalno otkriće koje će ga zauvek detronizovati, i koje će, na primer, od njega, pored mrzitelja Albanaca i muslimana, načiniti još i sarad nika Gestapoa. 7.
64
U tumačenju Mlade Bosne i danas su prisutni odjeci austrougarske i nacističke antijugoslovenske propagande, koju na jugoslovenskom prostoru pri hvataju i dalje distribuiraju kako lokalne naciona lističke elite, koje vrlo prilježno oponašaju sve ika da stvorene negativne stereotipe o sebi, tako i nji hovi nominalno antinacionalistički kulturni prives ci, na svim stranama. Za trajanja Jugoslavije, o Sara jevskom atentatu i Gavrilu Principu pisali su njego vi savremenici – Miroslav Krleža („Sarajevski aten tat trebao je da posluži austrijskoj diplomaciji za za uzimanje ’sretne moralne pozicije’, sa koje se moglo pouzdano računati na konačnu likvidaciju srbijan skoga suvereniteta… kako bi se Srbija pretvorila po novo u pokorenu zemlju, kao što je to i bila do godi ne 1903.”) i Miloš Crnjanski („… čak i kod nas, neki su od Principa bili načinili Srbina – provincijalca, fanatika, šovena, koji je, tobože, bio samo igračka u Stogodišnji rat
rukama šefa Obaveštajnog odseka srbijanskog ge neralštaba, pukovnika Dragutina Dimitrijevića Api sa. Međutim, atentator nam je govorio, jasno, i sa one strane groba.”); o Principu su pevali Safet Iso vić i riječki Paraf. Danas se o Principu drugačije govori i piše. S jedne strane kao o uzornom srpskom nacionalisti, a s druge kao o velikosrpskom crnorukaškom te roristi. Danas je nepoželjno izvoditi idejne konse kvence i nedvosmisleno artikulisati kulturno-po litičku baštinu jugoslovenskog pokreta uoči Prvog svetskog rata. I opet se u tome ističu pisci. Za novi „diskurs” opštepoznate istorijske činjenice izgle da da nisu bile dovoljne, tako da je odnekud iskrsla propagandna laž da je četrdesetšestogodišnja Sofi ja Hotek, koju je Princip nehotice ubio ciljajući na generala Poćoreka, u trenutku ubistva bila – trud na. Tako Aleksandar Hemon, da bi potcrtao jadno ću i monstruoznost sarajevskog atentatora u svojoj knjizi Pitanje Bruna (The Question of Bruno) opi suje upišanog Srbina Principa kako ispaljuje „histo rijske metke u mozak fetusa”. O tome da je Princip ubio austrijskog princa i njegovu „trudnu ženu” pi sali su i pričali Miljenko Jergović, Andrej Nikolaidis, Bora Ćosić, Biljana Srbljanović, Vuk Drašković, Mi lan Vlajčić, čak i Dušan Kovačević. Pa da li je mo guće da svi ovi tumači nacionalne istorije nisu uze li u ruke ni jednu jedinu knjigu o Sarajevskom aten tatu pre nego što su se osetili dužnim da o njemu bilo šta kažu, a nekmoli da izreknu ikakav sud!? Je dan slučaj je u tom smislu naročito karakterističan. Reagujući na esej Stanka Cerovića „Koliba u istoriji”, preuzet iz njegove knjige Drvo života, plodovi smrti i objavljen 2007. u „Vremenu” crnogorski pisac Andrej Nikolaidis napisao je tekst „Heroj bez Stogodišnji rat
65
66
svojstava”, koji je zbog svog značaja i političke težine objavljen u čak tri države – Crnoj Gori, Bosni i Her cegovini i Hrvatskoj. Reč je o programskom tekstu koji je ilustrativan za čitav jedan sloj nacionalnih radnika na jugoslovenskom prostoru i koji je zadao okvir u kome će se u svim bivšim jugoslovenskim republikama izuzev Srbije do danas pretežno inter pretirati Sarajevski atentat. Dakle, šta kaže Nikolaidis u svom članku? Naj pre „istorijske činjenice”: „Istorija (…) ima i dugo pamćenje, Principa pamti kao srpskog i slovenskog nacionalistu. Koji je čovjeka, i još gore: njegovu ženu, i još gore: njegovu trudnu ženu, ubio zato što je, on i njegovi nalogodavci, Bosnu želio u sklopu Srbije, pod krunom Karađorđevića.” Zatim o Au stro-Ugarskoj: „Borba Južnih Slovena za slobodu od takozvane tamnice naroda, bila je zapravo borba za slobodu od zakona, civilizacije i kulture.” Kao pre misa u zaključivanju da je Mlada Bosna isto što i Al Kaida: „Princip je, kaže Cerović, jurišao na ’prijesto Zla’. Na i kraj tog prijestolja, u trenutku kada je ma nje-više nepismeni i u Beogradu retorici pucnjave obučeni Princip jurišnuo na njega, sjedjeli su Frojd, Muzil, Kraus, Trakl, Kokoška, Vitgenštajn... Bio je to, tada, glavni grad svijeta. I što je bosansko i srp sko seljače, što je naš čovjek imao da kaže pred tim vrhuncima ljudskoga uma, koje je doživljavao kao prijetnju i tlačitelja – šta osim nasilja? Između Froj da, Vitgenštajna i Muzila sa jedne, i Principa sa dru ge strane, Cerović glatko bira Principa.”8 8 Andrej Nikolaidis inače pripada naročitoj vrsti ovdašnjih nacional-kulturpolitičkih literarnih uštvi: samozvani levičar i crnogorski (tačnije: antisrpski) nacionalista, kolumnista i pisac „s međunarodnom reputacijom”, samozvani antifašista od one vrste zbog koje je rečeno da je antiStogodišnji rat
Nije smešno. Uoči stogodišnjice Sarajevskog atentata, glasi lo SAD „Radio Slobodna Evropa” objavilo je seriju intervjua i tekstova na temu Sarajevskog atentata s namerom da razradi i produbi Nikolaidisove stavo ve, čiji osnovni ton daju više nego ilustrativni na slovi ovih tekstova: „Sarajevo je u vrijeme AustroUgarske bilo metropola”, „Rat se mogao izbeći da nije bilo Sarajevskog atentata”, „Ferdinand bio pre preka širenju Srbije”, „Sarajevski atentat Bosni do nio neviđene patnje”, „Srbija 1914. kao Iran danas”, i nešto čega se niko ranije nije setio: „Nacionalistički natpis na grobu Gavrila Principa”. Kad smo kod medija, uoči stogodišnjice Aten tata, aktuelni novinski hit bilo je lažno pitanje: „Da li je Gavrilo Princip heroj ili terorista?” („On je je dan nesrećnik”, odgovara na ovo novinarsko pita nje istoričarka Dubravka Stojanović, citirajući svoj omiljeni istorijski izvor, kolumnu Svetislava Basa re). Odgovor, međutim, traže mnogo aktuelnija ali nepostavljena pitanja: šta je to kolonija, šta impe fašizam poslednje utočište fašista, savetnik predsednika crnogorske skupštine Ranka Krivokapića, lidera crnogorske nacionalističke partije SDP; ličnost koja najbolje ilustruje ponor u kome se našla Crna Gora, ona Crna Gora za koju je Njegoš genocidni pesnik, koja bi namesto Njegoševe kapele na Lovćenu pre gledala spomenik Franji Josifu, za koju „dok ne bude vojnik NATO‑a u Brodarevu neće biti punih reformi u Crnoj Gori jer neće biti tog ambijenta”, u čijoj se državnoj himni nalaze stihovi ratnog zločinca i saradnika Anta Pavelića Sekule Drljevića, i koja je, da bi na antisrpskom sentimentu inženjerski izgradila novokomponovani nacionalni identitet, na vrhuncu nacionalističkog ludila i kao poslednju bizarnost raspadanja Jugoslavije – u azbuku crnogorskog jezika uvela dva nova slova. Stogodišnji rat
67
rijalizam, a šta okupacija, koje su njihove današnje forme, da li ovi koji osuđuju Principa brane austro ugarski model upravljanja, da li je Princip uzorni anti-Evropljanin, a Ferdinand uzorni Evropljanin, u kakvom su odnosu Austro-Ugarska i Evropska uni ja (sličnosti i razlike); i večito i najpatetičnije od svih pitanja: šta je to sloboda. 8.
68
„Vreme” je 2004. godine objavilo temat povo dom devedesete godišnjice Sarajevskog atentata. Pored ostalih, tada je objavljen i tekst Svetislava Ba sare s rečenicom: „Metak koji je Gavrilo Princip is palio pre devedeset godina još uvek kruži ovim pro storima. Nedavno je pogodio Zorana Đinđića.” Ovu Basarinu tezu deceniju kasnije Biljana Srbljano vić će scenski uobličiti u drami Princip (Mali mi je ovaj grob), napisanoj po narudžbini bečkog pozori šta Šaušpilhauz. Ta teza zapravo znači da je Princip, kakvi god bili njegovi motivi, bio samo slepo oruđe velikosrpske ideje koju personalizuje crnorukaški spletkaroš Dragutin Dimitrijević Apis. Drugim re čima: iza svake ideje političkog jugoslovenstva sto ji tajni projekat Velike Srbije, koji je Jugoslaviju zlo upotrebio i uništio da se više nikada ne povampiri.9
9 Ogranizacioni odbor manifestacije „Dani Sarajeva u Beogradu” dodelio je 2014. nagradu Biljanu Srbljanović, kako stoji u saopštenju, „za celokupni angažman, ali posebno za dramu Mali mi je ovaj grob, koja ima izuzetan značaj. Preispitujući ulogu pripadnika Mlade Bosne iz današnjeg vremena, Biljana Srbljanović imenuje crnorukaše kao tu mračnu i nevidljivu silu koja onemogućava napredak i razvoj kvalitetnijih odnosa u regionu.” Stogodišnji rat
Dakle, ista sila koja je ubila Ferdinanda ubi la je i Đinđića. Ista ta sila je načinila Memoran dum SANU, razbila Jugoslaviju i počinila genocid u Srebrenici. Naročito je Srebrenica postala okvir u kome se danas gleda na celokupnu srpsku istoriju i kulturu, pa i na Mladu Bosnu, koja se smatra, naro čito zapadno od Drine, njenim sastavnim i ključnim delom. O Srebrenici, kao krunskom cilju srpske po litike i kulture, odnosno o srpskom nacionalizmu kao ključnom dvovekovnom remetilačkom faktoru na Balkanu, govori i Makmilanova i Klark, ali ista teza se nalazi i u mnogim drugim knjigama napisa nim posle devedesetih koje se bave temama iz lo kalne istorije, čak i u biografiji Flore Sends, Britan ke u srpskoj vojsci u Prvom svetskom ratu, autor ke Luiz Miler. Neverovatne su razmere koje to po nekad poprima: sviranje „Marša na Drinu” i „Tamo daleko” evociranje su Genocida, Andrić i Njegoš su inspiratori Genocida. Srpska Volja za Genocidom povezuje se čak i s prelaskom srpske vojske pre ko Albanije 1915! Dan pre Vidovdana 2014, naime, istoričarka Dubravka Stojanović dala je opširan in tervju u emisiji „Peščanik”. U njemu je opet ponovi la Basarinu rečenicu o Principovom metku koji je ubio Đinđića i koji i dalje kruži naokolo, a kritikuju ći način na koji školski udžbenici istorije danas pišu o Prvom svetskom ratu, Stojanovićeva je doslovno, stenografski preneseno, rekla: „U udžbenicima se piše da je taj prelazak preko Albanije fenomen bez presedana u istoriji ratovanja i međunarodnih od nosa. Dakle, udžbenik, kao i književnost, proizvodi tu svest o apsolutnoj jedinstvenosti. Naravno, tu je dinstvenost postižemo tako što je svaka komparaci ja kod nas nemoguća. Dakle, uopšte postaviti jedan od osnovnih naučnih postulata i reći hajde da vidi Stogodišnji rat
69
70
mo da li je neko na taj način ratovao, da li ima ta kvih presedana, to naravno je nedopustivo, i time rušite mit, a ono što je tu presudno je to da vi veru jete u tu jedinstvenost, jer je, naravno, ta ekskluziv nost prvi korak do te superiornosti, koji vam onda daje veća prava nego što drugi imaju, i samim tim vi počinjete da rangirate narode, i čim vi rangirate na rode vi ste na korak od genocida.” Kakva naučna akribija, kakva jasnoća misli, ka kav ex cathedra stil, kako jasno postavljene premi se, konsekventno izvedeni zaključci! Rečenica „Pre lazak preko Albanije je presedan u istoriji ratova nja” zapravo je poziv na genocid! I ova osoba se iz daje za istoričara, predaje nešto na univerzitetu, piše udžbenike, abonent je prestižnih međunarod nih stipendija, ima ugled medijskog eksperta za ra zumevanje istorijskih procesa i treba nekoga neče mu da nauči! Od ovakvih „eksperata” nadrljao je i Kristofer Klark, autor Mesečara, koji je za potrebe svoje knji ge kao eksperta za lokalni kontekst, istoriju i geo grafiju konsultovao, verovatno po preporuci u klju ču „političke korektnosti”, izvesnog Srđana Jova novića, pa je Klark, mimo sopstvene političke in terpretacije srpske istorije, u svojoj knjizi napravio i poveći broj glupih materijalnih grešaka („Zlatna moruna”, na primer, postala je „Zlatna ribica”). Naravno da banalnost Dubravke Stojanović i inih ne znači da srpski nacionalizam ne postoji, da nije opasan. Naravno da postoji i još uvek pruža svoje otrovne pipke, ali on je danas, nakon svoje im plozije, kao što je lucidni Srđa Popović upozoravao, nedovoljan da objasni procese koji se danas odvi jaju. Čak se i zloćudna eksplozija srpskog naciona lizma osamdesetih u pripremi ratova devedesetih Stogodišnji rat
mora pogledati u drugom svetlu nakon uspostavlja nja režima Aleksandra Vučića, dojučerašnjeg Šeše ljevog sledbenika, uz podršku Brisela, Vašingtona, Podgorice, Sarajeva, Zagreba i „belih listića”, kao i nakon oslobađajućih presuda Haškog tribunala Jo vici Stanišiću, Frenkiju Simatoviću i Momčilu Peri šiću, Miloševićevim „inženjerima rata”. Pa opet, srpski nacionalizam devedesetih se i danas, u potpuno promenjenom kontekstu, i da lje medijski podržava kao roba koja se traži, dobro prodaje i obezbeđuje kako koheziju interesnih gru pa tako i pojedinačne regionalne karijere. Odatle nemali broj „javnih delatnika” koji na takvom tren du, a u ključu propisane političke korektnosti, godi nama unazad parazitiraju – i kojih se pristojan svet gadi, a nacionalisti njima hrane. Najlakše se prepo znaju po tome što se redovno oglašavaju u hrvat skim, bosanskim, crnogorskim i zapadnim držav nim i paradržavnim medijima, najčešće o trošku ta mošnjih poreskih obveznika, opominju na budnost i upozoravaju na večitu opasnost od velikosrpskog projekta. Stradanje Bošnjaka u poslednjem ratu, s akcentom na pokolj u Srebrenici, koji je Haški tri bunal označio genocidom, i koji niko ozbiljan ne dovodi u sumnju, zloupotrebljava se na najsramnije načine, pa i na taj da se njime objašnjavaju događa ji od pre sto godina. Najgore u govoru o Genocidu danas, na svim stranama, bilo da je reč o Srebrenici ili Jadovnu, je ste trgovina mrtvima, uživanje u autoviktimizaci ji, što je i inače omiljena postjugoslovenska disci plina. Nema to nikakve veze ni sa kakvim „suoča vanjem s prošlošću”, „dekonstrukcijom nacionalnih mitova” ni korisnim dijalogom o istorijskim lekcija ma, već ima veze s okretanjem glave od „suočavanja Stogodišnji rat
71
72
sa sadašnjošću”, sa upornim održavanjem međuna cionalnih napetosti, stalne krize, poluratnog stanja, naročito između srpskog i bošnjačkog korpusa, koji drže ključ političke stabilnosti u ovom delu sveta. A na tome rade uvek spremni dežurni kritičari srp skog nacionalizma zajednički sa srpskim nacionali stima s dna kace. Jedni dokažu da je Njegoš geno cidni pesnik, a onda ovi drugi nastoje da te doka ze retroaktivno potvrde. Onaj ko kaže da je Gavri lo Princip ubio Đinđića i ko kaže da je dao život za Republiku Srpsku na istoj su strani i imaju isti cilj, kao u onom starom vicu kojim se objašnjava kako sa strankinjama rade „galebovi” na Jadranu: „Idi ti do nje i smetaj joj, a ja ću doći pa ću te izmarisati”. Tako su nacionalna kultura i istorija predate u šake ljudima kao što su Nikola Samardžić i Radoš Lju šić, Stanlio i Olio domaće istoriografije, koji su, eto, u svim ključnim trenucima, i 1991. i 2014, na istoj strani. A mrtvi? „Svi mrtvi su u stvari zaboravljeni”, strašna je Andrićeva rečenica. I tačna. Koliko je tih zaboravljenih? Ratovi, od Slovenije do Makedonije, trajali su od 1991. do 2001. i doneli velika stradanja, razara nja, etnička čišćenja i hiljade smrti. Iako broj mrtvih nikada nije tačno utvrđen, brojka poginulih u svim ovim ratovima sigurno ne prelazi 150.000. (Od toga 100.000 u Bosni, od čega je dve trećine bošnjačkih žrtava.) Strašna jeste, ali ne i neka impozantna broj ka, rekli bi cinici, pa toliko je ljudi najmanje pobije no u Jasenovcu („svaka komparacija je moguća”); u Drugom svetskom ratu je u Jugoslaviji ubijeno mili on i po ljudi, a u Prvom, samo u Srbiji, preko milion.
Stogodišnji rat
Ali svaka brojka je korisna za javno krokodil sko kmeženje, (inter)nacionalne karijere i poziv na osvetu. I to traje i traje. 9.
Novi nacionalni identiteti u svim postjugoslo venskim zemljama svoje istorijsko utemeljenje tra že i pronalaze najpre u raznim antijugoslovenskim pokretima. Naročito su, bar za oficijelnu upotre bu, pogodni oni između dva rata, bilo da je reč o Prosinačkim žrtvama, Božićnoj pobuni, Kačačkom ustanku ili Atentatu u Marseju, jer su njihove inkar nacije tokom Drugog svetskog rata bile listom fa šističkog ili kolaboracionističkog karaktera. U Srbi ji se u istom ključu Jugoslavija posmatra kao istorij ska greška („svaku Jugoslaviju niz mutnu Maricu”), 27. mart 1941. kao delo komunističko-engleske za vere, Milan Nedić se proglašava „narodnom maj kom”, a za četnički pokret je važnije što je bio neza prljan jugoslovenstvom nego što je kompromitovan zločinima i kolaboracijom s okupatorom, pa se kao takav proglašava autentičnim srpskim nacionalnim antifašističkim pokretom. I naravno, pošto je jedi ni pravi antifašistički pokret u Jugoslaviji neraski divo povezan s njegovim jugoslovenskim karakte rom, upravo zbog toga je u novim nacionalnim dr žavama on nepodoban, iako se kao razlog njegove proskripcije najčešće navodi njegova komunistička komponenta. Otud se novi nacionalni junaci, lako i logično, traže i nalaze među ustašama, četnicima, balistima, handžarevcima, sa sve pripadajućim im estetikama. Ovaj talas reinterpretacije južnosloven ske istorije i kulture ima jedan cilj: treba zatrti sva ku političku ideju jugoslovenstva, zatrovati je veli Stogodišnji rat
73
74
kosrpstvom, ili je u najboljem slučaju banalizovati rasprodajom konfekcijske nostalgije. Mlada Bosna i Gavrilo Princip su u korenu jugoslovenske ideje, i zato su „predmet obrade”. Govoreći u ovom kontekstu o Mladoj Bosni, so ciolog Todor Kuljić je napisao neveliki tekst koji za služuje da se ovde ponovi: „U ’građanskom ratu sećanja’ ovih dana je na nov način oživljen Sarajevski atentat. Okvir je ostao tanato-politički, ali se više ne eksploatiše samožr tvovanje Principa nego smrt Ferdinanda. Ko je od govoran za to što su mladobosanci od tiranoubica postali teroristi? Svi oni u regionu koji strepe od ju goslovenstva i svi oni iz okruženja koji žele da raste rete vlastite nacije od imperijalističke odgovornosti za klanicu Prvog svetskog rata. Da li će oni uveriti javnost da su atentatori bili teroristi? Verovatno hoće zato što Princip danas nema valjanog advokata. Srušene su one struktu re koje su Principa iznedrile i koje su ga docnije opravdano heroizovale. Država Jugoslavija je Prin cipu s razlogom dizala spomenike i po njemu ime novala ulice. Danas nikakva kohorta blistavih istori čara ne može odbraniti Principa zato što nema juž noslovenske države kao ostvarenja mutnog ideala koji je vodio mladobosance. A što se rečena drža va danas više shvata kao iluzija ili kao tamnica, to su veće šanse da Princip o neslavnom jubileju bude sti gmatizovan kao terorista. Doduše, neki Principa i brane. To danas čine pretežno srpski istoričari. Zašto? Utisak je da to ne čine zbog solidarnosti sa težnjama sunarodni ka (uostalom Gavrilo se izjašnjavao kao Jugosloven i to jeste bio njegov istinski identitet), nego više sto ga što se time opiru demonizovanju vlastite nacije. Stogodišnji rat
Braneći Principa, ne brane njegov čin nego Srbiju. Teško da ovako usmerena odbrana ima šanse. Vla dimir Dedijer je 1966. mnogo bolje u svetu branio Principa svojom knjigom Sarajevo 1914. Ne zbog uverljivosti materijala niti zbog virtuoznosti sinteze. Nego zato što je njegova knjiga imala kao zaleđinu Jugoslaviju kao uglednu svetsku državu. Književnik Muharem Bazdulj je to bolje uočio od mnogih isto ričara koji danas brane Principa. Princip nema danas uverljivog advokata i otu da što je nestalo načelo ’Balkan balkanskim naro dima’, koje je sam ekstatično branio. Globalizaci ja je pojela ovo načelo jer region stremi EU. Dža ba svi naučni skupovi o Principu od Gacka do Beo grada. Upravo je nestankom Jugoslavije kao poželj ne države Princip lišen izabranog advokata. Legiti mnost Jugoslavije je bila njegova najautentičnija od brana. Ne može njemu danas pomoći ni nesporna pravna činjenica da je tadašnja Bosna bila nelegalni deo Austro-Ugarske, pa shodno tome Princip nije ubio nadvojvodu na svom tlu nego je ovaj stradao u tuđoj državi. Koliko god bili legalistički uverljivi, ovi argumenti ne mogu da nadomeste izgubljeni le gitimistički stub Principove odbrane – jugosloven sku državu. Ne može se Princip braniti ni isticanjem njego vog druženja sa svetski čuvenim Ivom Andrićem kao autentičnim Jugoslovenom. Još je naivniji opti mizam da će kad-tad pobediti ona istorijska istina da su atentatori bili patriote, a ne teroristi. Istina ne može postati hegemona sve dok je ne osigura snaž na struktura. Sarajevski atentat je odveć markantan događaj, pa je već samim tim ostao u tanato-politič kom smislu veliki potencijal. Smrt u Sarajevu, koja Stogodišnji rat
75
76
je neizbrisivo ušla u sve udžbenike istorije, i stotinu godina kasnije je još politički upotrebljiva. Država Jugoslavija, koju su moćne strukture u svetu uvažavale, bila je najbolja odbrana sarajev skih atentatora, koju bi verovatno i oni sami izabra li. Danas pak Principa brane advokati postavljeni po službenoj dužnosti. To su srpski istoričari koji šti teći Principa ne brane njegovu viziju društva nego nastoje da obore stereotipe u svetu o Srbima. Proti veći se tužiocima raznih boja koji se trude da poka žu kontinuitet srpskog terorizma, ovi službeni ad vokati i sami instrumentalizuju Principa. Šta onda činiti? Treba jasno podvući da atenta tori nisu pucali iz nacionalnog, nego iz multietnič kog žara za oslobađanjem skupine malih naroda od podjarmljivanja velikih. Jesu pucali iz zasede, ali to nije bio mučki neviteški čin, nego je nepodnošlji vi pritisak trpljenja vlastite vojne inferiornosti go nio atentatore na samožrtvovanje u neravnopravnoj borbi s moćnom imperijalnom silom. Iz ovog za ključka nikako ne proističe moralistička uteha da će istina kad-tad pobediti laž. Treba realno i istorično procenjivati šanse odbrane Principa. Ubistvo nad vojvode u Sarajevu jeste bio antiimperijalistički čin i nasilje protiv nasilja, ali je ovaj odbrambeni akt svet daleko ozbiljnije procenjivao dok je opstajala drža va zarad čijeg ostvarenja su pucnji odjeknuli. Zato onaj ko spori Jugoslaviju treba da ćuti o Principu.” 10.
Vekovi na Balkanu se ne smenjuju, nijedan se nikad ne završi već svi oni nastavljaju da egzistiraju jedan kraj drugog, paralelno – kaže Milčo Mančev ski u Prašini. I korak dalje: kako stvari stoje, izgleda Stogodišnji rat
da se nijedan rat na Balkanu nikada zaista nije za vršio, uključujući i oba svetska, samo su im danas drugačiji intenziteti i forme. Zato bi u onu vreću s početka teksta svakako trebalo staviti i sledeće reči: „Ne žaleći se i primajući hod događaja i red stvari u ljudskoj sudbini, ne tražeći od novog nara štaja više razumevanja nego što on može da ga ima, mi, iz 1914. godine, upiremo danas jedan drugom pogled u oči i sa žarom, ali i sa tom dubokom me lanholijom, tražimo ono naše iz 1914. godine, što je izgledalo strašno, divno i veliko, kao međa vekova i razdoblja, a što polako nestaje i bledi kao pesma koja se više ne peva ili jezik koji se sve manje govo ri”, kazao je Ivo Andrić. „Ali, između sebe, gledaju ći jedan drugom u zenice koje su videle čuda, pra va čuda, i ostale i dalje žive da gledaju ovo svakod nevno sunce, mi podležemo uvek neodoljivom, za nas večnom čaru tih godina. Tada mi opet dobiva mo krila i okrilje patnje i žrtve savladanog straha i prežaljene mladosti. I dok nas traje, mi ćemo u sebi deliti svet po tome na kojoj je ko strani bio i čime se zaklinjao 1914. godine. Jer to leto, leto 1914, žarko i mirno leto, sa ukusom vatre i ledenim dahom tra gedije na svakom koraku, to je naša prava sudbina.” 11.
Na Vidovdan 1797. francuske trupe genera la Žantijia osvojile su Krf. Na obalu je izašlo mnoš tvo naroda da pozdravi Bonapartinu vojsku, u ko joj je videlo oslobodioca od mrskih Turaka. Na rod je predvodio lokalni poglavar, pravoslavni sve štenik. On je prišao Žantijeu i rekao mu: „Francu zi, na ovom ostrvu ćete zateći očajan i zapušten na rod, nevičan umetnosti i nauci koji proslavljaju dru Stogodišnji rat
77
ge narode. Ali nemojte ga zbog toga prezirati. Uz mite ovu knjigu na dar. U njoj ćete videti šta je ovaj narod nekada davno bio, i šta jednoga dana opet, možda, može da bude.” General je otvorio knjigu koju mu je pop dao i iznenadio se kad je video da je to bila Homerova Odiseja. Pesme o slavnoj prošlosti, uteha poraženih. Mada je jedan davno tvrdio da su bogovi i zame sili Trojanski rat samo da bi od njega neko načinio Pesmu. Ima jedno pomalo naivno i nimalo utešno me sto u Znakovima pored puta, koje kao da je sećanje na razgovor od pre sto godina: – Vi ćete sagoreti brzo i beskorisno. Iza vas će ostati samo pepeo. – Ako! Znaće se bar da smo bili vatra. A iza vas će ostati samo balav trag, kao iza puža.
78
Stogodišnji rat
Sarajlije čitaju proglas Franje Josifa o aneksiji BiH 1908.
Spomenik Francu Ferdinandu i Sofiji Hotek, Sarajevo, 1917.
Spomen-ploča Gavrilu Principu tridesetih godina dvadesetog veka 79
Stogodišnji rat
Spomen-ploča Gavrilu Principu iz vremena SFRJ 80
Spomen-ploča na mestu Atentata danas, 2014. Stogodišnji rat
Đorđe Matić
In Tyrannos
Gavrilu 28. 6. 1914 – 2014. „A topla noć, zvezdana noć, raspaljena od jednog lepog ubistva” Miloš Crnjanski, Dnevnik o Čarnojeviću
Animus, a bez Animae, prije Junga i nakon Friedjunga. Jugendstil, zlato i tamjan, za kojim i danas plaču skorojevići, razne non-governmental duše i sirotinjski borojevići. Centrum civilizacije, dakle – a on ostaje ipak jednako životinjske krvi gladan: lačni za živinsko kri Franz, Erzherzog Ferdinand in Die Abenteuer der Schwarzen Hand. Stoji u čêki, po hiljaditi put, i gleda, hladan: dok ispred njega digao je divne rogove jedan jelen, i majestuozan i jadan – ne dvoji Nasljednik ni trena, pa da, makar jednom!, poput De Nira ispali metak umjesto u plemenito stvorenje – u zrak. Dvije stotine hiljada životinja postrijeljao je, u komadu poslao ih maloumni rastrojenik, u ništa, u mrak: Njegovo Visočanstvo puca Manlihericom dvocjevnom – i ubija životinjsku armadu, Stogodišnji rat
81
kažu, to mu je jedini plaisir, Genuß i merak. U lovu što mu je bratski priredio Wilhelm – Kaiser-krvnik od Verduna, od Somme, Ypresa do Korduna pao je taj dan pedesetdeveti vepar, a šezdeseti šepao je na krvavoj šapi (čujem ga, i čujem tragače, za njim, vidim im čeljusti, napeta leđa i sapi). U češkom dvoru, u jednom danu dvije hiljade i sto pedeset komada sitne lovine, a malo prije Sudbine i Grada, izrazio je zadovoljstvo nad trofejem überlovac – pao je, švapski precizno izbrojen, trihiljaditi jelen-petogodac.
82
Možda...možda su životinje, te preživjele, krenule, kao u dogovoru kao u slavenskoj nenapisanoj bajci, ka Jugu, dolje, niže da se zavijanjem tužnim potuže, nekome svom jednom garavom anđelu, a čistom kao bijelom, mileševskom. On, kao bogumil, kao sveti Franjo čuje, sluša ih i razumije i odlučuje onda: i njemu je oz’go dopalo da ubije zvijer – da ubije zmaja i spremao se dalje do te točke kad počinje Sve – pa do samog kraja i poslije – do našeg obećanog pa olako Izgubljenog raja. Navjestivši se, anđeo Gabriel bosanski sreće, miltonovski, šepavog Satana tuberkuloznog Šejtana da oglednu se kao nekad, blagi kos i vražja vrana. Stogodišnji rat
Sreli su se iznad vremena tamo gdje gorjela je vijekovima, râna naša rana. I odjeknuo je pucanj, i začuo se odmah svugdje, čak i dovdje, tu gdje grobnica nagog je Pana U crnu mjestu od tuđina obavijenom u žuto i crno pošao je da objavi blagovijest: mjesto glasa – sindžirli-zrno, kao melek Džebrail kao Kranjčevićev, baš sarajevski, Mojsije – nogom da stupi i stane, kao zalog za naš budući Izrail Dok Carevinu ždere buđ, i trulež zapahne u suton Carstva što će izjesti, zatvorski i tuđ, i Gavrila, zaustavivši ga da i sam začuje glas, da doživi zemlju za nas, zemlju za sve naše ljude, što je nova i čista, i kad je nema kao i Ideja onoga kome nije trebao ni spomenik ni bista. A evo, na današnji dan – ni ploču da mu ostave, ni nje nema pa da skromna i crna i mala, kao i on na tešku mjestu u teško vrijeme svima pod zlom zajedno, zajednički, kao alem zablista Umjesto ljudi opet šumske životinje su ga čuvale dobre zvijeri i ptice iz gnijezda na sigurnom svijenih s dušama onih ubijenih – Stogodišnji rat
83
od iste trule, beskrvne ruke, što kolje narode, mirno klinički, bez bijesa i buke. Jazavci i srne i međedi što su dugo poslije slobodno disali (i onda kad su odumirali), nakon svega, preko novih granica izluđene životinje bježe, započela nova je klanica A Gavrilo, Gavro, kao Gavroche, makar ilirski garav, sve to vrijeme ostaje, vječna, čista i bijela stranica. I tu je još: u peru, u riječi i kistu u slavjanskoj šumi i grani, drvu, pavetini i listu.
84
Nije ni Arsen u pravu: samo onâ je bila mladost kao nijedna, kao pjesma, Kada moja mladost prođe, kao sevdalinka i sevdah i posljednji udah do vječnoga, nezaprljanoga sjaja i trajni moto Vučitela: “jer se nije pucalo iz obijesti, nego iz očaja...” Evo tê mladosti Kao freska, lijepa, grubom, zografovskom rukom slikani likovi I imena, kao sonet, kao najljepši stihovi: Danilo Ilić Nedjeljko Čabrinović Bogdan Žerajić Ibro Fazlinović Stogodišnji rat
Vasa Čubrilović Mehmed Mehmedbašić Vladimir Gaćinović Đulaga Bukovac Cvetko Popović Ivo Kranjčević Trifko Grabež Dobroslav Jevđević Ivo Andrić Gavrilo Princip *** Od parafa na sarajevskoj presudi do riječkih Parafa koji su, o kako tajnovito za jednog četrnaestogodišnjaka, i čudno i mutno, snovito ženskim glasom, od kvarnerske soli i studi pjevali: „pamtit će te narod ko Gavrila, Željko” – i kako silno neobično, neobjašnjivo je to bilo! i kako od stiha, od nevinog i neznanog znanja, svaki put, svaki put bìlő je i moje mladalačko bìlo E, onda da ne laže, i ne skriva se više: nego kaže, kao i On tada na strašnom sudu – Jugoslaven – Srbo-Hrvat što nema snage danas biti kao Ljuba Vrapče, i lik i brat pa da se uzda još jedino u rat Danas, kad kolac i konopac, i Gog i Magog i svaki današnji glavati demagog Stogodišnji rat
85
što godinama dizao se na Uspomenu oholo i gnjilo (sasma naški: “kakve veze što se prije samo par godina govorilo!”) sad suprotno govori, sad kad je lako, kad se vrijeme promijenilo. Dvadeset godina zvali su ga teroristom djecoubojicom, i naravno nacionalistom – svi!, i lijevo i desno kad, vidi – ni par mjeseci, a već drugom pjevaju pjesmom i dok polako ipak dolazi na našu, i oni evo drugu sada i poju i popevaju mašu. Njih je falanga, a ovamo šačica, pa svejedno opet ne priječi – jer nikad nismo promijenili ni bandijeru ni boju – i ponavljamo i dalje očajno i gordo Savine riječi: “Nijesam ja došao u njihovu zemlju da se bijem, nego oni u moju”.
86
Na dan Svetog Vida, u dane ostataka ponosa, i mnogo stida 28. 6. 2014.
Stogodišnji rat
87
Nekoliko sekundi pre atentata
Stogodišnji rat
88
Pogled iz rodne kuće Gavrila Principa, Obljaj Stogodišnji rat
Stanko Cerović
Koliba u istoriji
Za divno čudo, s obzirom na vrijeme i društvo, sa čuvano je dosta fotografija Gavrila Principa i sredi ne u kojoj je živio. Kao što se u sunčevom zraku koji je našao pukotinu u daskama i prostrijelio mračnu prostoriju vidi izrezak života – sa zrncima prašine što se otimaju da ostanu što duže u svjetlosti, stva rima i ljudima koji se gube u sve tamnijim kontura ma što su dalje od zraka, dok u uglovima sve ne ne stane u mraku – tako se na ovim fotografijama na zire trag ogromne misterije koja obavija Maloljet nika u čijem je znaku protekao dvadeseti vijek. On je u istoriji ono što je Artur Rembo u poeziji: mete or koji se pojavio mimo poznatih zakona o kretanju nebeskih tijela. Kako god se to dešavalo, lijepo je: u truloj civili zaciji koja je pohlepu pretvorila u cilj života, a bor bu za opstanak u jedinu istinu o ljudima, i koja se rušila sa visina svoga bogatstva i svojih iluzija, pri jeteći da zaguši život na zemlji, usred te buke i bi jesa pojavila se figura neukrotivog Maloljetnika što pljucka u požar čačkajući zube i mirno ulazi u nje ga kao da jedini zna tajni smisao zbivanja, kao da je dini zna da je riječ o nečemu drugom i nekome dru gom a ne o tome što ljudi misle da vide, misle da rade, misle da znaju, a ponajmanje o tome čemu se nadaju. Ovo i nije heroj, jedva ako se otkačio od majči ne suknje, ali opet teško da je bilo heroja koji se toli Stogodišnji rat
89
90
ko rugao strahu, bio tako siguran na svom putu, kao da ga vodi lično Atina za ruku, koji je s toliko lakoće odustajao od života, a čije je golobrado lice tako si lovito obasjalo istoriju. Kad je ubio austrougarskog princa 1914, na Vi dovdan, najveći paganski praznik južnih Slovena, bilo mu je dvadeset godina. Kao maloljetnik nije mogao biti osuđen na smrt, tako da je bačen u ta mnicu, gdje je umro na kraju rata, kao najomrznuti ji dječak Evrope, bukvalno pod ruševinama Austro ugarske carevine. Bolešljiv, mršav i ispijen, blijedoga lica, s nekim neobičnim pogledom koji bi djelovao kao pospan da nema u njemu nečeg zanesenog, kao usnulog, i zato nepokolebivog. Stiče se utisak da se život ovo ga dječaka već desio; odavno je sve obavljeno, samo boginja pronosi njegovu opranu glavu kroz neprija teljske redove. To isto se nazire i na grupnim fotografijama, ali na još čudniji način. Postoje fotografije sa drugim zavjerenicima i mladobosancima. Gavrilo među njima nije bio ništa posebno. Pa ipak, na tim foto grafijama Gavrilo Princip privlači pogled kao neko izdvojen, odabran, sjenovit. Svi drugi djeluju kao ljudi u kojima i oko kojih se nešto dešava, oni su u okolnostima i u toku zbivanja, psihološki i soci jalno, samo Gavrilo izgleda kao zalutalo biće, ne što konačno, dovršeno i zatvoreno, izvan okolno sti i samoga sebe. Može biti da je ovo posljedica tu berkuloze – plućni bolesnici, naročito ako su mla di, vuku preko lica i u ponašanju nešto kao sudbin sku sjenku. Zna se da je taj atentat pun nevjerovatnih slu čajnosti. Amaterski organizovan, skoro neizvodiv, sve je ispalo drukčije i više puta potpuno propalo, Stogodišnji rat
dok prinčevska povorka nije nabasala na Gavrila kao da ga je tražila kroz cijelo Sarajevo. I ako je od sudbine, mnogo je. Postoje i fotografije njegovog sela, roditelja i rodne kuće. To je najsiromašnija koliba u Evropi. Sve je na ivici ničega. Koliba je sklepana od najbjednijeg ma terijala, samo koliko da se drži, sve je golo, unutra i oko nje, na hercegovačkom kamenu, ljutom od samoće; nije se ni stiglo do ideje o ukrasima. Jezi vi pritisak elemenata, za one koji su u njima odra stali ništa nije tako nezaboravno, blještava svjetlost i oštra sjenka, opojni mirisi, ljuti ukusi, čisti pokre ti i glasovi, jedva poneka domaća životinja u carstvu zmija što igraju po kamenju. Život je nešto kratko, čisto i neshvatljivo. Ostalo su naslage đubriva. U toj kolibi je Gavrila Principa istorija poljubila u usta. Rijetki su takvi ljudi, u njima nema ništa lič no, a mnogo je neljudskog, kao mjesečare neka sila ih vodi tajnom cilju. Teško je o njima misliti, a isto vremeno su nezaobilazni i privlačni, kao da nešto zove iz njih, ali nemušto. Tama, tama, dubina i taj na. Ništa Gavrilo nije uradio u životu, čak su ga iz gimnazije izbacili, a u vojsku ga nijesu primili. Kao da su sva vrata društva zatvorena za njega. Onda se odjednom, pred njim i samo za njega, širom otvo ri kapija koja se ni za koga ne otvara. Sukne u istori ju, dva hica i gotovo, kao ispod kamena zmija s ko jom je rastao. U dvadesetoj godini u najdublju tamu tamnice, u dvadeset i četvrtoj smrt. Pa čovjek po misli da tu nema ništa, samo slučaj i nesreća, ali ko, ili šta, tako smišljeno, tako precizno i, iznad svega, tako prekrasno kroz njega stvara svoje djelo? Slu čaj, ali u okviru istorijske nužnosti. Trebalo bi ima Stogodišnji rat
91
ti veću dušu i širu svijest da bi se razumjeli ljudi koji razbijaju okvire svijesti i istorije. Eh, kad bih ja mogao reći o bilo kom djeliću ovoga svijeta, najmanjoj mrvici realnosti, tako hra bro i tako jasno, to što je Gavrilo Princip rekao jed nim metkom o evropskoj civilizaciji! Reći najdublju istinu o dvadesetom vijeku, reći je i odmah je gla vom platiti, jer je dosegnut maksimum života, eto, kad bih takvo nešto mogao, drukčije bi se i pisalo i čitalo, pa i živjelo.
92
Dječak iz kolibe je 1914. godine bio jedini čo vjek u Evropi, nešto mlado i čisto, sakriveno i hra bro, potpuna negacija civilizacije što je izdala čovje ka i ušla sa njim u rat do istrebljenja. Indijanac, cr nac, proleter, žena i dijete, rudar i logoraš, tuberku lozni anđeo vođen nježnom boginjom što je htje la tako da ga utješi: evo, sine moj posljednji, gurni ovu građevinu prstom, to će ti se dopasti, a otac će ti uračunati u pravednost. Erik Hobzbaum napisao je “skraćenu istoriju dvadesetog vijeka”, od Prvog svjetskog rata do kraja Hladnog rata, dobro uočivši da je to cjelina. Cjelina u znaku Gavrila Principa. Kroz cio vijek će se po navljati u bezbroj varijanata njegov juriš na prijesto Zla. U svakom pokušaju da se probije čovjek kroz zidine zatvora, da poniženi i uvrijeđeni dignu glavu, da misao i osjećanje zbrišu okove računa i pohle pe, izdaje i podvale sa srca i istorije, u svakom po kušaju ponovo dječak Gavrilo, gladan, jektičav, go i bos, izlazi iz mračne kolibe i žmirka na suncu. On je heroj procesa koji će se u dvadesetom vijeku zva ti “dekolonizacija”. Tako bi izgledala istorija “nemogućeg dvadese tog vijeka”, onoga koji je prošao ispod površine i nije Stogodišnji rat
se desio. Vijeka bez svjetlosti i bez izlaza, u kojem su možda, kao nikad ranije u istoriji, tolike mase ne vinih i hrabrih tražile zrak svjetlosti i ostale u mra ku, prevarene, udavljene, izbrisane. Vijek liči na je dan san u kojem sam vidio prostoriju u kojoj je sve zapušeno i zamračeno, i prozori i vrata, i ključaoni ce i sastavci između vrata i dovratka. San se, dodu še, odnosio na moj život, a ne na vijek, ali ako se ni moj život, po ugledu na druge, nije pojavio na svje tlosti božjega dana, osim kao sramotna varka, neka bar ova noćna vizija o meni posluži kao metafora za nešto, ili nekoga, što jeste. Čovjek služi životu kako može. Ove kolibe na granici između pećine i stam benog prostora nikad nijesu zaslužile dovoljno pa žnje, ni kod sociologa ni kod arhitekata. Nije jedi ni razlog što u njima odrastaju opasna djeca vo đena rukom divljih majki, ni što su gluva i nijema, pa ne daju dovoljno materijala stručnjacima. Nego sva fina i složena sredstva koja svijest izrađuje da bi svoja djela razumjela i sebi se divila, u zamkovima, palatama, u umjetnosti i filozofskim sistemima, sva ona postaju smetnja pred kolibom na kamenu koja se jedva razlikuje od kamena, više kao da je na nje mu izrasla nego kao da ju je ljudska ruka napravi la. Slijepo vjerna Ničemu, čuva svetu tajnu Ničega. Kolika se ljubav i vjera začinju u tim kolibama zna ju samo žene koje su kao u nekom dosluhu sa nji ma i njihovim tajnama. Nedaleko odatle, u Crnoj Gori, gdje podivlja priroda u bijesnim rijekama i polomljenim planinama, gdje nešto stalno glogoće, šumi, pršti i urla a nema nigdje nikoga, ova privrže nost golome i čistome Ničemu postaje opojna, ljudi Stogodišnji rat
93
padaju u zanose od nevidljivih zagrljaja i poljubaca; zanose koji se često čuju kao hropac. U ovoj kolibi čovjek živi bez posrednika, go pred Bogom. Zbog te golotinje ništa se o njoj ne može razumjeti, još manje joj se mogu dodati ideje nego ukrasi, ništa osim vatre, lonca na vatri i ono ga što se začinje u očima oko vatre. To je svijet pri je laži i jači od laži. Ipak, zašto je ovaj zadimljeni vazduh u kolibi, ispunjen smradom stoke što tu živi zajedno sa ljudi ma, toliko nabijen osjećanjima i sjećanjima? Neko je veliko blago, iz tajnih riznica, Gavri lo Princip prosuo u svoj vijek ne bi li spasao ljude, pa i ako mu nije pošlo za rukom, nečemu je služilo. Ako ništa drugo, Maloljetnikova čistota je obasjala nesreću miliona, kao što je koliba, ulazeći u istori ju, svojim tankim pramenom dima dala nešto ljud sko njenom lažnom sjaju i ruševinama. Ko je u kr vavoj priči sa sarajevske kaldrme princ, a ko aten tator? Šta je palata, a šta koliba, kad se sa očiju ski ne koprena? 94
Ako se sudi po umnožavanju sile i para, dvade seti vijek je bio američki, ali ako se gleda po nada ma i zanosima ljudskih masa, po uloženom napo ru i žrtvama, onda je bio jugoslovenski. Jugosloven ski je najviše po snazi iluzija i uzaludnosti vjere, jer dvadeseti vijek je, više nego ijedan što se pamti, vi jek beznađa. Na njegovom izlazu piše: “Sve je bilo uzaludno”, a na ulazu je izgleda pisalo, sudeći bar po srcima revolucionara koji su ga obilježili: “Sve je moguće”. Između ovakvih rečenica mogu da stanu strašne drame, a ako su zbijene u životu jedne ili ne koliko generacija, onda scena liči na poprište kakvo istorija rijetko pravi. Stogodišnji rat
Više nego u drugim vjekovima, u ovome se vi djela iluzija sile i bogatstva. U tu iluziju je pucao Gavrilo Princip. Srušila su se tri velika carstva i ne koliko manjih, austrougarsko, francusko i englesko, a dva su se nova otimala za vlast u svijetu, sovjet sko i američko. Na izlasku iz vijeka, na ruševinama logora i atomskih bombi, ostao je nepobjedivi kau boj. Ni ta slika nije bez tajne: u zagrljaju s papom. I Bog kad umre u istoriji, iza njega ostanu taština i pohlepa. Sovjetsko carstvo je bilo najefemernije u istori ji, američko je izašlo iz te borbe kao najveća sila u istoriji; svjetsko carstvo kome se kraj nije nazirao. Pa se i ovo čudo snage i volje, sa bombardovanjem Jugoslavije u posljednjoj godini vijeka, pretvorilo u iluziju, trajalo je koliko i bestseleri koji su bili po svećeni njegovoj nepobjedivosti u vječnosti. Ovo će ostati misterija: kako se Jugoslavija ro dila iz pucnja Gavrila Principa, zašto je morala da bude u sukobu sa svakom imperijom koja je teži la osvajanju svijeta i zašto je baš i samo ova država zbrisana na kraju Hladnog rata, kao jedini uspjeh, ali i grobnica, evroatlantskog carstva? Ko se osve tio kostima Gavrila Principa, baš kad je počela nova kolonizacija svijeta? Treći rajh se obrušio na Jugoslaviju kao ni na jednu drugu državu u Evropi, sa izuzetkom Sovjet skog Saveza, i kao nigdje drugdje tu mu je pružan otpor od prvog do posljednjeg dana rata. Razbijanje sovjetske imperije počelo je suko bom s Jugoslavijom 1948. godine; samo su se jugo slovenski revolucionari suprotstavili Staljinu s još čistijom vjerom od njegove. Stogodišnji rat
95
96
Samo je Jugoslavija ostala nezavisna u Evropi u toku Hladnog rata, ukliještena između dvije svjet ske imperije. Čim se Njemačka ujedinila, krenula je iz sve snage u rasparčavanje Jugoslavije i osvetu Srbima za dva svjetska rata. I samo su ovdje, devedesetih godina, na vrhun cu moći, Amerikanci morali da izazovu prave rato ve, višegodišnje, da bi razbili državu i prinudili nje ne narode na pokornost, na kraju i otvoreno ratuju ći, uz mobilizaciju cijelog NATO-a. Često su me pitali o uzrocima raspada Jugosla vije. Samo je jedan nužan i dovoljan. Između dva carstva, Jugoslavija je bila nezavisna pedeset godi na. Kad se jedno carstvo raspalo, drugo je konfisko valo njegove posjede. Ostala je u sredini anomali ja, nezavisna Jugoslavija, još uvijek u inerciji puc nja Gavrila Principa iz kojeg je rođena: borba pro tiv moćnih sila. Uzaludni bljesak poniženih i uvrije đenih u istoriji. Nekako se morala ispeglati geograf ska karta Evrope da pokaže granice američkog car stva. Nije moglo bez rata. Sve ostalo, lokalne vođe i nacionalizmi, laži i intrige, ubijanja i pljačke, sve su to samo detalji kojima se popunjava gotova priča. Često se govorilo da je Jugoslavija bila krhka dr žava. Možda nije, nego neobjašnjivo žilava. Samo se Jugoslavija, doduše svedena na jezgro srpskog na roda, na kraju vijeka našla izolovana u Evropskoj uniji, opkoljena sa svake strane, blokirana, kao za tvor i karantin, kao neka divlja životinja koja se ne može dresirati, čak je ne možete lako ni ubiti, nego tako mora ostati izolovana i biti polako umorena, raznim sredstvima i načinima. Okolo, cijela Unija, pokorna i poslušna, bez riječi protesta dok se nad njom širila gvozdena mreža NATO-a. Možda zbog Stogodišnji rat
suviše racionalnog prilaza svemu, pa i istoriji, po stoji u zapadnim imperijama neka nezgodna sklo nost ka “konačnim rješenjima”. Dalekovido planira ju: ne vole da trava raste na mjestu zločina. Dok ovo pišem, trebalo bi biti vidovit pa znati da li će ovo ga puta ići do kraja, “konačnog rješenja” za srpski narod. Jednom sam vidio evroatlantskog Kiklopa izbli za i od tada se zaklanjam iza kamenja i drveća da me ne napipa i šiju mi ne zavrne kao piletu. Ima jedno oko a dvije glave, jednim ustima krca lobanje, drugim pjeva uspavanke, a na guzicu se smije. Pro baj da prođeš pored njega neprimijećen. Zašto Jugoslavija? Trajala je tačno koliko veliki zanosi i sukobi dva desetog vijeka. Samo je Beograd bombardovan če tiri puta u vijeku, od svake velike sile dostojne toga imena. U Prvom ratu od Austrijanaca, na početku Drugog od nacista, na kraju istog rata od Amerika naca i Engleza, a na kraju vijeka od cijelog NATOa. Bilo je mišljenja da nema svrhe obnavljati zgrade. Šta su ta bombardovanja htjela da unište, da do krajče, ili da spriječe da se pojavi? Ispada da su Srbi najnepokorniji narod u Evropi, ali zašto, kad to ne odgovara nikakvim idejama, po litičkim pokretima, čak ni željama? To je nešto kao sudbina. Ili, pak, imaju smisla one teorije o tajna ma geografije: tu se, kao, spajaju kontinenti, tekton ski poremećaji, tokovi istorije, zapad–istok, hrišćan stvo–islam, itd. Zemlja se pod Srbima i oko njih lomi i buni, privlači sile, i oni dobijaju po glavi. I baš kad bi htjeli da se poklone, zemlja se opet zatrese. Mogu bez hljeba i vode, ali ne mogu da se pokore. Teško se baviti još nečim, kad ste osuđeni na pobunu. Stogodišnji rat
97
98
Nešto je bilo, nekad i negdje, tu iza brda, nešto suviše opasno za one koji hoće da vladaju ljudima i suviše dragocjeno za ljude koji hoće da ostanu vjer ni sebi, ali šta – svi su zaboravili. Nasljeđuje se ge neracijama moranje, moranje da se otme, moranje da se sačuva, moranje da se bude i, najljepše od svih moranja – moranje da se strada, do samouništenja, da bi ljudi ostali vjerni. Ova srpska misterija istori je i strategije, ili balkanske geografije, u kojoj se od vijao nemogući dvadeseti vijek, ima svoje skriveno ljudsko srce. Jugoslavija je koliba Gavrila Principa. Kao on u istoriji, i ona je među državama maloljet nica. Iz pobune rođena, nestašna i neukrotiva, utu čena, na kraju poraza dvadesetog vijeka, u ime im perijalnog reda i zakona. Kad su nacisti došli u Sarajevo 1941. godine, uklonili su spomen-ploču Gavrilu Principu na mo stu koji je nosio njegovo ime. Austrijski kaplar, na vrhuncu moći, nije zaboravio izazov jektičavog Ma loljetnika. Poslije rata, ploča je ponovo postavljena. Kad je devedesetih godina bjesnio rat u Bosni, koja je bila srce Jugoslavije, nove vlasti u novom evroatlantskom protektoratu opet su razbile ploču i izbrisale tragove Gavrila Principa. Maloljetniku je bio podignut spomenik sasvim dostojan njega: u as faltu su bile urezane njegove stope, mjesto na kome je stajao kad je pucao u Istoriju. Kao da nije bio čo vjek, samo trag besmrtnog duha. Više nema otiska njegovih stopala, kao ni njegovoga imena u zvanič nom životu naroda. Sišao je u gusti mrak balkanske istorije, gdje neka mršava lica dubokih bora jedu ra štan i sjećaju se izgubljenih bitaka, gdje ne smiju da zađu trupe nijedne imperije, gdje zuji i miriše ne što opojno, prekrasno i nepodnošljivo, čemu se ne može biti vjeran osim po cijenu glave, baš kao Ga Stogodišnji rat
vrilo Princip, ali u čemu se nikad ne umire. Tamo se bježi od svake vlasti ovoga svijeta, otud se udara na svaku vlast. Tamo vas niko ne može naći. Osim na rodnih guslara, zaista često slijepih, čija se tradicija, nikad neprekinuta, vuče od Homerovih vremena. Slijepci prolaze bespućima i pjevaju o tajnom izla zu iz bezizlaza. Čuo sam ovih dana jednog evropskog političa ra gdje kaže da će dvije hiljade i četrnaeste godine, na stogodišnjicu sarajevskog atentata, biti organizo vane evropske proslave, zajedno sa balkanskim na rodima, u prvom redu Srbima, da se pokaže da više nikad nećemo počiniti slične greške. Maloljetnik više ne smije ući u Istoriju. “Vreme” 873, 27. septembar 2007.
99
Stogodišnji rat
100 Štrajkački odbor đačkih demostracija u Sarajevu, februar 1912. Sleva nadesno: Borivoje Jevtić, Vlado Marek, Srećko Džamonja, Ivica Kovačević, Pavle Tvrtković. Đulaga Bukovac, Ivo Andrić, Hasan Miljković. U donjem redu: Hamzalija Đonović, Miloš Pjanić, Džemil Drljević, Ivo Durbešić
Stogodišnji rat
Muharem Bazdulj
Jugoslavija ili ništa? Ništa.
Ima tako tih novina što su u nekim gradovima izla zile pa su se u jednom trenutku ugasile; onda dece nijama kasnije neko u tom istom gradu osnuje nove novine koje se, eto, zovu isto kao te neke stare davno ugašene, a da se iz novih novina i ne pozivaju na bilo kakav kontinuitet. Ako kontinuitet i ne postoji ni u ideološkom ni u imovinsko-pravnom, pa ni u sim boličkom smislu, uvijek postoji barem u nekom po etskom. U nekim gradovima, hoću reći, valjda mo raju da postoje novine koje se zovu baš tako. Eto, u Beogradu je, recimo, nekad davno, između dva svjetska rata, postojalo “Vreme”. Neko drugo “Vre me” postoji i sada. U isto to međuratno vrijeme, u Zagrebu postoji “Jutarnji list”. Novina tog imena u Zagrebu nije bilo duže od pedeset godina, a zatim su se pojavile. U tom istom Zagrebu danas posto je “Novosti” (“tjednik srpske manjine”), no one nisu prve zagrebačke “Novosti”. Postojale su “Novosti” u Zagrebu još 1918. godine. U tadašnjim zagrebačkim “Novostima”, u broju od osmog novembra 1918. go dine, oglasio se kratkim tekstom u to doba relativno nepoznat mladi autor po imenu Ivo Andrić. NEZVANI NEKA ŠUTE
Tekst je nosio naslov Nezvani neka šute. Prije nego, međutim, uz neznatna skraćenja citiramo taj članak, prisjetimo se konteksta. Dakle, osmi je no Stogodišnji rat
101
102
vembar 1918. godine, što će reći da Prvi svjetski rat još nije ni završio. Tri nas dana dijele od mira. Isto tako, Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca još nije osnovano, od toga nas dijele još dvadeset i tri dana. Poslušajmo sada Andrića: “Čuvši, tu i tamo, debate o republici ili monarhiji, mi smo mogli stvarati više ili manje oštre zaključke o političkoj nevaspitano sti mase i o plitkosti buržoaske psihe i – preći pre ko toga. Ali žurnalistička vodenica koja mnogo me lje a malo brašna daje, dokopala je i raspru doko nih purgara i napuhala od nje uvodničarski balon, prvi zlokoban i otrovan simbol nesloge. To je bio početak. I sad dok se s mukom polažu temelji hra mu naše slobode, oni su stali da se prepiru: kakav će oblik imati zlatna jabuka na vrh kupole. Dok udo vice onih koji su poginuli za naše ujedinjenje još ni crninu nisu skinule, oni obesvećuje žrtve i ugroža vaju njihov plod. – Zar su srpski vojnici koji su još jučer na Savi i Dunavu umirali, mislili da li umiru za monarhiju ili republiku? Zar sirotinja po Bosni, Istri i Dalmaciji, koja izdišući čeka da joj se što prije donese hljeba i slobode, misli da li će joj to donije ti republika ili monarhija? Zar kapitalističko-impe rijalistička Italija koja poseže za našim teritorijem, brine da li će okrnjiti republiku ili monarhiju? (...) Ne, TO pitanje su u najnezgodniji čas nabacili siti i obesni besposlenjaci, bivši ekskluzivisti i skoroje vići unitarske misli. (...) Njima nije dosta da su ne korisni, htjeli bi da budu i škodljivi. Oni su pošli da – u ovaj čas! – ispituju čvrstoću veza naših pleme na ili da traže garancije (!!) da Hrvati u Jugoslavi ji ne budu ‘zapostavljeni’. (...) Oni su stavili u sumnju pitanje našega jedinstva. To je činjenica od koje se više ne može glava okrenuti i preko koje jugoslo venski intelektualac ne može mirno preći. To nije Stogodišnji rat
više novinska polemika, koja se sa gnušanjem baca iz ruku. To je alarm za sve borce narodnog jedin stva. To je znak da našu mladu slobodu treba zašti titi ne samo prema unutra. Red je da se ovim delat nostima, u ime svih nas reče ova mirna i muška ri ječ, za kojom stoji dovoljno snage i odlučnosti: Mi sao narodnog jedinstva baština je najboljih naših naraštaja i plod teških žrtava. To jedinstvo, san na šeg života i smisao svih naših borba i patnja, mi ne smijemo danas, kad je uglavnom ostvareno, prepu stiti u ruke nezvanih, da na njemu ostave tragove svojih nečistih prsta i da ga tretiraju svojim krezu bim sofizmima. Ko god, pa ma pod kojom izlikom, potresa tim jedinstvom, koje radom i žrtvama mno gih pokoljenja danas postaje: Ujedinjenje, neprija telj je slobode i izdajica naše tek oslobođene otadž bine. A svi mi koji smo tu misao ujedinjenja proni jeli neokaljanu kroz bratoubilačke bojeve i nismo je zatajili pred krivokletničkim austrijskim sudovima, znat ćemo je obraniti i od besavjesnih žurnalista i prgavih, samozvanih politikanata.” POSLE STOTINJAK GODINA
Nemoguće je, naravno, prenebregnuti posve či njenicu da je ovaj tekst pisao Ivo Andrić. Svejedno, tekst je moćan. Ne zaboravimo, početak je novem bra 1918. godine; prije manje od mjesec dana An drić je napunio dvadeset šest godina. Nije još obja vio skoro ništa, samo pregršt poezije; od proze ap solutno ništa. A ipak, ovaj tekst nam je danas ma nje zanimljiv književnoistorijski, kao jedan od ranih radova iz bibliografije nobelovca, nego kao trenut no aktuelan politički stav. Zar su zaista debate od prije stotinjak godina, debate o (prvoj) Jugoslavi Stogodišnji rat
103
104
ji kao republici ili monarhiji aktuelne i danas? Da; jedna ih je godišnjica aktuelizovala, godišnjica Sa rajevskog atentata. Prisjetimo se doskorašnje domi nantne atmosfere spram Mlade Bosne i Sarajevskog atentata u javnosti (ili javnostima) na jugosloven skom prostoru. Do prije koju godinu ta je atmosfe ra bila gotovo identična austrougarskoj propagan di iz vremena neposredno poslije atentata. Simplifi kovana do kraja, suština je izgledala otprilike ovako: Princip i ostali pripadnici Mlade Bosne su bili gru pica velikosrpskih nacionalista, krvožednih i pri mitivnih, koji su uz pomoć zločinačke klike iz Sr bije smakli prestolonasljednika najnaprednije i naj multikulturalnije ondašnje države i njegovu trud nu ženu, a taj se prestolonasljednik baš u to vrijeme spremao da tu zemlju na skali napretka i multikul ture podigne još više. Kako i zašto, tema je za istra živanje i eventualni duži i drukčiji tekst, no klatno javnosti se pomjerilo. Počelo je s jedva dva ili tri dis onantna glasa koji su o Mladoj Bosni govorili dru gačije, no vremenom su ti stavovi počeli da odjeku ju i atmosfera se promijenila. To se najbolje može vidjeli kroz evoluciju mišljenja nekoliko istaknutih javnih ličnosti. Mada ona nipošto nije jedini takav slučaj, paradigmatičan je primjer Biljane Srbljano vić. Gostujući u radio-emisiji Peščanik 7. decem bra 2012. godine, a govoreći o drami koju se spre ma da napiše jer ima “neku porudžbinu austrijskog pozorišta”, Biljana Srbljanović doslovce kaže: “Šta bi meni drugo bilo zanimljivo nego atentat, i zani ma me to učešće srpske tajne policije pod Apisom. Našla sam transkripte sa suđenja Gavrilu Principu itd. Te 1913. godine u celoj Bosni ti imaš 30, slovi ma tri-nula, 30 stanovnika Bosne koji su fakultet ski obrazovani. Oni su svi muslimani, oni su deca Stogodišnji rat
bogatih trgovaca iz gradova, znači nema nijednog iz sela, a Srbi su po selima. Ti kad vidiš, taj Gavrilo Princip i ti mladobosanci, oni su zapravo potkuplje ni i finansirani od Apisa koji je njih iskoristio time što im je davao pare, a oni kupe knjige. Taj Gavrilo Princip, on dobije neku lovu, ne znam kako mu sti gne ta lova, onda ode, šta ste radili sa tim, to ima na suđenju, šta si radio s tim novcem, kupio sam Emi la Zolu, gre’ote. A onda je poslao kofer majci, a maj ka spalila, knjiga ušla u kolibu, jer su oni živeli ona ko kako su živeli Srbi, većinsko stanovništvo izvan Beograda, izvan Novog Sada su živeli na tucanom podu, ognjište, nema krevet. Znači, oni se svi zovu Princip, oni su se zvali Čeka, jer su se izdržavali, celo to pleme, od toga što su pravili sačekuše i pljač kali Turke, a bili su ta neka grupa tih ljudi koji su raštrkani po nekim selima i onda su željni bilo kog znanja. Daj mi bilo koju knjigu, daj mi bilo šta, hoću ja da dođem na univerzitet. I onda kad imaš tu glad za nekim saznanjem, a onda te neka podlost ljud ska, organizovana i uniformisana, kao što je kod nas od 19. veka tajna policija koja se jedna ista nastavlja do dan danas, tako lako uzme i iskoristi, načini od tebe ubicu trudne žene, što u krajnjem slučaju i po krene jedan novi svetski rat.” MARIONETA
Samo malo više od pola godine kasnije, 21. juna 2013. godine, u istoj radijskoj emisiji, Biljana Sr bljanović govori potpuno drukčije; recimo, ovako: “A oni koji optužuju Gavrila Principa kao teroristu, moraju da shvate istorijski kontekst; da je u istorij skom kontekstu tog doba tiranoubistvo bilo sred stvo borbe za oslobođenje. Oni zaista jesu bili oku Stogodišnji rat
105
106
pirana teritorija i on ima pravo da izrazi svoj bunt i radikalnom metodom, bacanjem bombe, odno sno metkom u onoga koji za njega predstavlja tira nina, odnosno okupatora.” Nema više “trudne žene”, nema pokretanja svjetskog rata, sada se govori o ti ranoubistvu. Takođe, cijeli ton je drukčiji. Nije pre zriv, više je suosjećajan. Da i ne govorim da se ba rata faktografski tačnim informacijama. Kad Bilja na Srbljanović u decembru 2012. godine govori o samo 30 fakultetski obrazovanih stanovnika Bosne i Hercegovine i isključivo muslimana, to nema veze s mozgom. Kad pola godine kasnije govori o šest gi mnazija u BiH, to je tačno. Ipak, jedna stvar osta je ista; Biljana Srbljanović i dalje u mladobosanci ma vidi marionete Apisove. (“I sad ti tu imaš mla dobosance koji su Jugosloveni i imaš Crnu ruku koji su velikosrbi i to je kleš, istorijski sukob koji je meni užasno zanimljiv, na koji način su ti mla dobosanci zapravo iskorišćeni od jedne vrlo retro gradne ideje.”) To je, naravno, nova varijacija na sta ru lokalnu verziju austrougarske propagande o ko joj je najbolje pisao Miloš Crnjanski. (“Sem toga, čak i kod nas, neki su od Principa bili načinili Srbi na – provincijalca, fanatika, šovena, koji je, tobože, bio samo igračka u rukama šefa Obaveštajnog od seka srbijanskog generalštaba, pukovnika Dragu tina Dimitrijevića Apisa.”) Ključno je, naime, pita nje je li Princip bio marioneta odnosno igračka Api sova ili nije. Ako jest, onda je realno svejedno što je on volio poeziju i ložio se na bratstvo i jedinstvo. Ako nije (kao što nije!), kojeg je vraga onda bitno kakav je Apis bio kao čovjek. S jedne strane, vrije dilo bi napisati tekst pod naslovom “Pravda za Api sa”. Biljana Srbljanović je od njega načinila arhetip skog negativca, skoro pa nekog profesora Morijar Stogodišnji rat
tija (ne zaboravimo da su mladobosanci čitali Šer loka Holmsa!), koji je ne samo zao, nego je i kukavi ca. I mada dramatičarka za svoj komad veli da iako je “zasnovan na istinitim događajima, arhivu, za pisima sa suđenja i brojnoj istorijskoj građi; ipak je predmet čiste fikcije”, treba imati na umu da ona u intervjuima i o stvarnom (istorijskom) Apisu govo ri kao o kukavici (“Apis je pre svega bio velika ku kavica.”) Međutim, kako rekosmo, Apisov karakter je nebitan, ako ne mislimo da je Princip tek mari oneta. O tom problemu u komadu Biljane Srblja nović već je odlično pisao Zlatko Paković. (“Iako je Princip Jugosloven, atentat je počinio, nezavisno od svoje oslobodilačke mladobosanske želje, kao ma rioneta Crne ruke, tajne vojne organizacije iz Kra ljevine Srbije, čiji je glavešina Dragutin Dimitrijević Apis (...). Dakle, jugoslovenstvo Mlade Bosne kom promitovano je velikosrpskom taktikom, a izvršioci atentata toga, naprosto, nisu svesni. Ovakva inter pretacija, Biljani Srbljanović služi da pokaže kako se velikosrpska politika proteže tokom čitavog tra janja Jugoslavije, i kako rovari kroz samu ideju ju goslovenstva, da bi, na kraju, razorila i samu jugo slovensku državu, a zatim izvršila atentat i na pre mijera Zorana Đinđića, koji zemlju pokušava da in tegriše u jugoslovenski region koji se sada zove dru gim imenom. Apis, stoga, izgovara rečenice Vojisla va Koštunice, Aca Tomića i ostalih koji su u javnosti označeni kao tvorci ideološkog konteksta za aten tat na premijera Đinđića. Ovde se, međutim, nago milavaju dve interpretativne nejasnoće. Prvo, ako Princip ubija austrougarskog zavojevača kao ekspo nent velikosrpske ideje, iste one koja će inspirisati genocid u Srebrenici, a ne, kako sam misli, kao ju goslovenski borac za slobodu, onda je taj atentat de Stogodišnji rat
107
facto, a ne samo de iure, zločin protiv čovečnosti. Drugo, ako je inspirator ubistva Franca Ferdinanda isti onaj duh nacionalizma i tajne policije koji do vodi i do atentata na premijera Đinđića, onda se stvara i analogija između Ferdinandove i Đinđiće ve smrti. Kako Biljana Srbljanović pokušava da ra zreši ovu semantičko-ideološku konfuziju? Tako što nam članove Mlade Bosne predstavlja kao tinej džere, kao nedovoljno zrele ljude koji iz ljubavi pre ma velikoj ideji, u strahovitom samopožrtvovanju, čine gnusan zločin. Dakle,subjektivno, to su hero ji. Objektivno – teroristi. Ta interpretacija se, dakle, ne izjašnjava. Ona samo produbljuje dilemu.”) REPUBLIKANCI
108
Na tragu Pakovićeve dijagnoze, valja nam se vratiti još jednom detalju na kojem insistira Bilja na Srbljanović i u drami i u intervjuima povodom svoje drame Mali mi je ovaj grob, kao i Dino Mu stafić, režiser njene beogradsko-sarajevske postav ke. U intervjuu za Peščanik iz juna 2013. godine, Bi ljana Srbljanović govoreći o mladobosancima kaže: “Njihova ideja je bila republika.” U NIN-u od 27. fe bruara ove godine, Dino Mustafić kaže da su mla dobosanci bili mladići nošeni idejom “ujedinjenja Južnih Slovena u državotvornu zajednicu, odnosno republiku Jugoslaviju”. 12. marta, u intervjuu za Ra dio Slobodna Evropa, Mustafić veli: “ Gavrilo Prin cip na sudu je rekao da je po nacionalnosti Jugoslo ven, da se zalaže ne za bilo kakvu državnu tvorevi nu nego Republiku Jugoslaviju.” Ovdje već imamo problem; Mustafić po svoj prilici aludira na sljede ću Principovu izjavu sa suđenja: “Ja sam naciona lista Jugosloven i težim za ujedinjenjem svih Jugo Stogodišnji rat
slovena u bilo koju državnu formu, i da se oslobo de Austrije.” Pročitajmo pažljivo ovu rečenicu. Prin cip insistira na dvije stvari: na ujedinjenju Jugoslo vena u bilo kojoj državnoj formi te na oslobođenju od Austrije. Insistiranja na republici nema. To se još bolje vidi iz sljedećeg isječka iz transkripta suđenja; Principa ispituje Čabrinovićev branilac Premužić, a dijalog ide ovako – “Pitanje: Kako je bilo mišlje nje što se tiče Srbije, da li bi za Bosnu bilo korisno da se pripoji Srbiji? Odgovor: Bilo je mišljenje da se ujedine Jugosloveni. Razumije se, Srbija kao slobod ni dio Jugoslovena imala bi moralnu dužnost da po mogne tom ujedinjenju, da bude kao što je bio Pi jemont u Italiji, Pitanje: Kakvog je mišljenja bio Ilić u političkom pogledu? Odgovor: Bio je nacionali sta kao i ja, Jugosloven. Pitanje: Dakle, istog mišlje nja kao i vi? Odgovor: Jest, da se imadu ujediniti Ju gosloveni. Pitanje: Pod Austrijom? Odgovor: Bože sačuvaj. Ja nisam bio za dinastije. Tako daleko ni smo išli, nego smo mislili: ujedinjenje, pa kako budu prilike.” BOŽE SAČUVAJ
Pročitajmo pažljivo ovaj dijalog. Istini za volju, Princip kaže da je protiv dinastija, što bi značilo i protiv monarhija, ali odmah potom dodaje: “Tako daleko nismo išli, nego smo mislili: ujedinjenje, pa kako budu prilike.” Opet su dvije stvari važne: Uje dinjenje Jugoslavije oko Srbije kao Pijemonta i od lučno odbijanje svakog austrijskog pokroviteljstva. (“Bože sačuvaj!” – tako na pitanje o ujedinjenju Ju goslovena pod Austrijom odgovara čovjek koji se pred tim istim Premužićem malo poslije izjasni kao ateista). Princip, dakle, kaže istu stvar koju će četi Stogodišnji rat
109
110
ri godine kasnije ponoviti Ivo Andrić: cilj je oslobo đenje i ujedinjenje, a pitanje monarhija ili republi ka u tom je kontekstu trivijalno. Sjetimo se kako i dan-danas oni koji Principa proglašavaju terori stom najčešće obesmišljavaju njegov čin. Rade to, naime, tako što insistiraju na Ferdinandovom anti mađarskom sentimentu i ističu u svakoj prilici da je on navodno planirao da dvojnu monarhiju pretvori u trojnu tako što bi, tobože, i slovenskim narodima dao njihov vlastiti entitet. To je vjerovatno kontekst zbog kojeg i Premužić sugeriše mogućnost ujedi njenja (Južnih) Slovena pod Austrijom. Mladobo sance to, međutim, ne zanima. Zato na ovom mje stu valja biti vrlo precizan. Onodobna austrougar ska propaganda mnogo je više antisrbijanska nego antisrpska. (Ne ulazim ovdje u savremene kontro verze oko upotreba pridjeva srbijanski i srpski, že lim samo reći da je Austro-Ugarskoj mnogo više smetala slobodna država Srbija nego srpski narod kao takav.) Uostalom, u Austro-Ugarskoj su (u Voj vodini, Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj, Slavoniji i Dalmaciji) Srbi ionako bili najbrojniji južnosloven ski narod; bilo ih je, dakle, u samoj Austro-Ugar skoj, ne računajući Srbiju, više nego Hrvata i Slo venaca. Austro-Ugarska je na te Srbe računala kao na svoje lojalne građane. Smetala joj je Srbija kao potencijalni Pijemont za sve Jugoslovene. Kad po slije Majskog prevrata, a naročito poslije Balkan skih ratova, u Beograd pohrle Tin Ujević, Luka Ju kić, Ibro Fazlinović, Đulaga Bukovac i ini, oni to ne čine zbog Srba, Srbi su ionako svuda oko njih, sa Sr bima se svakako druže, oni to rade zbog slobodne Srbije. Kao u onoj mnogo kasnijoj pjesmi, oni kad iz Austro-Ugarske pređu u Srbiju, osjećaju da su iza sebe ostavili maglu, strah i zlo, osjećaju da su stigli Stogodišnji rat
na slobodno tlo. U tom smislu, potenciranje Crne ruke i Apisa kao stvarnih organizatora Sarajevskog atentata, dok se samim mladobosancima, eto, pri znaje idealizam, ali se proglašavaju pukim marione tama, predstavlja tek rezervni položaj austrougar ske propagande. MECI ŠTO KRUŽE
Prije deset godina, u tekstu pod naslovom Atentat koji traje, objavljenom u Vremenu povodom de vedesetogodišnjice Sarajevskog atentata, Svetislav Basara je napisao: “Metak koji je Gavrilo Princip is palio pre devedeset godina još uvek kruži ovim pro storima. Nedavno je pogodio Zorana Đinđića.” Je dan važan aspekt drame Mali mi je ovaj grob bazi ra se na ovoj analogiji. Analogija je, međutim, laž na. Iz svake moguće perspektive je lažna: Ferdinand je bio okupator, Đinđić je bio demokratski izabran premijer; Ferdidand je ubijen na okupiranoj terito riji, Đinđić u glavnom gradu sopstvene zemlje itd. Nešto je tu, međutim, još važnije. Ako bi treba lo tražiti analogiju za Đinđićevo ubistvo, puno bo lje bi bilo razmišljati o atentatu na kralja Aleksan dra u Marseju. U oba slučaja je država obezglavlje na ubistvom vladara, u oba slučaja su ti vladari po kušavali da vode inokosnu politiku, nedirigovanu od strane velikih sila. Jako je indikativna Pakoviće va sugestija da je Đinđić pokušao da Srbiju “integri še u jugoslovenski region koji se sada zove drugim imenom.” Gotovo da bi se moglo reći da je Đinđiće va Srbija na nešto drugačiji način ponovo mogla da bude Pijemont. (Uostalom, tek kao digresija i tema za razmišljanje, da je Đinđić ostao živ ko zna da li bi se raspala zajednica Srbije i Crne Gore, a ona je Stogodišnji rat
111
kao takva bila makar i najmanji mogući jugosloven ski ujediniteljski projekat.) Metak koji je ubio Ferdi nanda i metak koji je ubio Đinđića nikako nisu je dan isti metak; to su dva metka, dva simbola dvi je ovdašnje politike, a oba još uvijek kruže. Tvrde ći da je to isti metak, uspostavlja se analogija i izme đu onih koji su te metke ispalili, a tu odvratnost ci jele analogije naprosto bode oči. Gavrilo Princip u Hrvatima i muslimanima vidi svoju braću, Zvezdan Jovanović, između ostalog i u Đinđićevom rodnom Bosanskom Šamcu, bije Hrvate i muslimane samo zato što su Hrvati i muslimani. Ne, to su dva met ka. Metak koji je ubio Ferdinanda simbol je težnje Jugoslovena za ujedinjenjem, slobodom i političkim subjektivitetom. Metak koji je ubio Đinđića poslao je, in ultima linea, i nekadašnji jugoslovenski Pije mont u suštinski kolonijalan položaj. SLOBODA
112
S dobrim razlogom ili ne, mladobosanci su u Srbiji vidjeli simbol slobode. Grabež na suđenju izjavljuje: “Kad sam došao u Srbiju, vidio sam ogro mnu razliku između režima u Srbiji i u Bosni. Uočio sam težak položaj naših ljudi i naših seljaka u po ređenju sa slobodom koju u Srbiji uživa svaki gra đanin.” A 13. maja 1912. godine, mladobosanac Mi loš Pjanić piše svoj prijatelju Džemilu Drljeviću u Senj: “Zdravo! Dođoh iz slobodne Srbije. Bio sam sa studentima iz Zagreba cijelo vrijeme. Odušev ljenje veliko i s jedne i s druge strane. Primio Tvo ju kartu. Ti si još dobro, bar znaš – premda saža ljevam da nemaš oca, a ja imam, ali niko neće da mari za mene. Svako me se odriče. Ali neka! Ideja će sve pobijediti. U nama teče krv koja teži za slobo Stogodišnji rat
dom i koju ništa ne može spriječiti. Mi ćemo ginu ti za ideju i narod. Mi ćemo sve...sve za narod, ništa za sebe. Jugoslovenski revolucionarni pozdrav! Tvoj Miloš.” Među ovim studentima iz Zagreba koje po minje Pjanić bio je i Luka Jukić. Dobar pisac bi iz ove razglednice mogao da sastavi cijeli roman. Ot kud uopšte Džemil Drljević u Senju (nije baš da je u Senju u ono vrijeme bilo muslimana)? Izbačen je iz gimnazije u Sarajevu zbog učešća u đačkim pro tivmađarskim demonstracijama. Šta mu piše njegov prijatelj: Da je bio u slobodnoj Srbiji, sa studentima iz Zagreba, da je oduševljenje veliko i obostrano. I dalje: o ideji, o spremnosti da se gine, da se ništa ne uzme za sebe. To je maj mjesec 1912, dvije godi ne prije atentata. Kakav Apis, kakva zloupotreba?! Sve se već zna; mladobosanci su spremni, kao ze mlja za proljeće. Ako je neko nekog iskoristio, isko ristila je Mlada Bosna Crnu ruku, a ne obrnuto. I da se razumijemo, nije da mladobosanci nisu raz mišljali o republici. Istom tom Džemilu Drljeviću, u aprilu 1912. godine, tri njegova prijatelja (Vladeta Bilbija, Ibrahim Fazlinović i Matej Kordić) šalju ra zglednicu na kojoj piše: “Pozdrav od sakupljenih Ju goslovena. Puši lulu! Živjela republika!” (Iz današ nje perspektive Vladeta, Ibrahim i Matej su Srbin, Bošnjak i Hrvat, iz svoje vlastite bili su sakupljeni Jugosloveni.) BAŠTINA NAJBOLJIH NARAŠTAJA
Nije, naravno, problem republika. Stvar je u pri oritetima. Politička deviza Mlade Bosne nije: repu blika ili ništa; politička deviza Mlade Bosne jest Ju goslavija ili ništa. U tom smislu, ovo današnje fal sifikovanje istorije i falsifikovanje ideja Mlade Bo Stogodišnji rat
113
114
sne ima dublji cilj. Ideja je, a na tragu austrougarske propagande, obesmisliti svaki jugoslovenski pro jekat izjednačavajući ga sa velikosrpstvom. Prista ju svjesni ili nesvjesni austrougarski propagandisti na razne lične i intimne Jugoslavije, snovite i uto pističke, trivijalno-nostalgične i fiktivne, ali nipo što na političku Jugoslaviju. Ona bi, tobože, uvijek bila tek Velika Srbija pod drugim imenom. A, eto, mladobosanci su, kao, htjeli republiku, jer su znali da bi Jugoslavija kao kraljevina bila još velikosrpski ja nego kao republika. Sve je to slatko, samo što nije istina. Da ne ispadne da se pozivamo na nekog Sr bina koji usprkos svojim anarhističkim i ateističkim uvjerenjima još uvijek osjeća mističnu vezu sa Ka rađorđevićima, citirajmo Ivana Kranjčevića, naji staknutnijeg Hrvata optuženog na procesu za Sara jevski atentat. Citat je iz transkripta suđenja; Kranj čevića ispituje državni odvjetnik: “Pitanje: Ali što ste kazali da bi se imala osnovati velika jedinstve na država. Kako bi se imala zvati? Razgovarali ste o tom kako bi se imala zvati? Odgovor: Velika Ju goslavija. Pitanje: Koja bi imala biti dinastija u njoj? Odgovor: Ona koja je u Srbiji. Pitanje: Dakle srbi janska, a koja je tamo? Odgovor: Kralj Petar Kara đorđević.” I Ivan Kranjčević na optuženičkoj klu pi “krivokletničkog austrijskog suda” 1914. godine i Ivan (Ivo) Andrić, najprije u zagrebačkom Vihoru u proljeće iste te četrnaeste kad priziva kraljeve vojske, a zatim i u Novostima četiri godine kasnije poručuju istu stvar: Jugoslavija ili ništa. I ima nečeg jako licemjernog u tome da se njihove ideje i ideali danas falsifikuju, naročito od strane one generacije koju se u vrijeme kad se Jugoslavija raspadala, kad je propadala “misao narodnog jednistva kao bašti na najboljih naših naraštaja i plod teških žrtava”, to Stogodišnji rat
nije ticalo ama baš ništa. A oni su, kao u nekoj isto rijskoj farsi, bili upravo u godinama u kojim su bili mladobosanci kad je Jugoslavija stvarana. Svi ti gorčini mustafići (kao metafore) smijali su se Goranu Bregoviću kad je pjevao Pljuni i zapjevaj, moja Jugoslavijo, kad je lijepio Lijepu našu na Tamo daleko, kad je, u krajnjoj liniji, pokušao i politički nešto da radi sa Antom Markovićem na spasavanju Jugosla vije, makar bitka i unaprijed bila izgubljena. To nji ma, jebiga, nije bilo kul. Bilo je pametnijeg posla, da se čita Alan Ford i sluša Sisters of Mercy. U redu je to, i apolitičnost je pogled na svijet. Samo što izgle da nije bilo nikog mlađeg od Miljenka Smoje da se damdeset godina poslije Andrića kaže da su raspra ve da li Jugoslavija treba da bude federacija ili kon federacija besmislene ako je u sumnju dovedeno pi tanje jedinstva. A pitanje jedinstva je dovedeno u sumnju insistiranjem na tezi da jedinstvena Jugo slavija jest jednako Velika Srbija. I sada, kad Jugo slavije više nema, kad je propala “baština najboljih naših naraštaja i plod teških žrtava”, oni koji su, u najboljem slučaju, tom propadanju sekundirali svo jim nečinjenjem, post festum opravdavaju svoj iz bor fatalističkim falsifikovanjem istorije. Jugoslavi ja kao politički projekat po njima ni u kojoj varijanti nema niti je imala šanse, jer će uvijek da je zloupo trijebe zli velikosrpski crnorukaši. Njima je, uosta lom, i bolje da Jugoslavije nema. Ovako se lakše pa razitira na sentimentima tipa jest nam nekad bilo lijepo, al nema veze, mi se i dalje družimo. I da, pri ča o Mladoj Bosni nije njihova priča. Svodeći je na Principa, na tri-četiri, kao sa švedskog stola, izabra na citata, na lažne analogije, oni je lišavaju suštine. Jer Princip nije bio sam. Iza njega je stajala sva sila onih koji su “misao ujedinjenja pronijeli neokaljanu Stogodišnji rat
115
kroz bratoubilačke bojeve i nisu je zatajili pred kri vokletničkim austrijskim sudovima.” Jedan od njih zvao se Marko Perin. Njega je Premužić na suđenju pitao kojeg je političkog mišljenja, a on je odgovorio da je nacionalista Jugosloven. Na pitanje šta to zna či, odgovara: Znači ponajprije kulturno ujedinjenje svih Jugoslovena, a onda političko. Taj Marko Perin koji je decembra 1914. umro u zatvoru zapravo je napisao one stihove, slične poznatijim Principovim stihovima, stihove koji se u posljednje vrijeme tako đe pripisuju Principu. Ispravimo ovdje tu zabludu; ovo je napisao Marko Perin: I grobovi naši Bečom će se borit Po dvorovima šetat i plašit gospodu. A grobovi naši Evropi će zborit Jugosloven mora dobiti slobodu.
116
Mora da su još i prije atentata Perin i Princip pričali o tome da će se i mrtvi boriti protiv Beča, pa im se poslije, u zatvoru, ta slika obojici, na ponešto drugačiji način ukazala u stihovima. A ideja da Ju gosloven mora dobiti slobodu poslije sto godina op staje samo u grobu i stihu. “Vreme” 1216–1217, 24. april 2014.
Stogodišnji rat
117
Bogdan Žerajić, Veljko Čubrilović, Miško Jovanović sa drugovima i 6. razred Velike sarajevske gimnazije na izletu (Ivo Andrić prvi sleva sedi) Stogodišnji rat
Čabrinović i Princip vezani lancima, pred suđenje
118
Atentatori u sudnici Stogodišnji rat
Lektira
Slavko Mićanović
Smisao Sarajevskog atentata
120
Prošlo je punih pedeset godina od onih junskih dana kada su u Sarajevu planuli pucnji koji su po tresli svijet. Pedeset godina dijeli nas od vremena kada je čovječanstvo krenulo putem svoje četvoro godišnje kalvarije plaćajući krvavi tribut politici za vađenih imperijalističkih država Evrope koje su se već decenijama prije sudbonosnog Vidovdana glo žile oko prevlasti u svijetu i grozničavo se sprema le za oružani obračun kad dođe njegov čas. Davno su zarasli u travu grobovi koje je taj rat ostavio za sobom, davno su istrunule kosti nebrojenih ratni ka koji padoše na bojnim poljima, davno su istru nule kosti sarajevskih atentatora i njihovih žrtava, a vrijeme nikako ne uspijeva da baci veo zaborava na te dramatične događaje od prije pet decenija. Oni kao da su još uvijek prisutni u ljudskom životu, jer je živo i neprestano se ponavlja pitanje: šta se zapra vo desilo u Sarajevu i zašto se desilo? Mir koji su potpisale sile učesnice u ratu morao je biti diktat koji pobjednici nameću pobijeđenima. A pobijeđeni su, od samog početka novog života, počeli misliti na revanš. Ne samo da nisu izvojevali ono za što su u rat stupili nego su izgubili i ono što su imali. Među pobijeđenima se javila i neprekidno jačala težnja za revanšom. Stogodišnji rat
Ta misao revanšizma izazvala je i misao o revi ziji svih onih ocjena o karakteru rata koji se zavr šio, a i misao o reviziji kriterija za utvrđivanje od govornosti za njegovo izbijanje. Iz sredine pobije đenih i iz onih krugova u ostalom svijetu koji su iz ovog ili onog razloga smatrali potrebnim da se s po bijeđenima solidarišu nastala je opsežna literatu ra koja hoće da sarajevski atentat bude tretiran kao uzrok za izbijanje rata, a Srbija kao inspirator, ini cijator i organizator atentata. Mnogo je mastila i hartije utrošeno da bi se dokazalo da je srpska vla da znala za atentat, da ga je odobravala i aktivno se angažovala da do atentata dođe pa je, prema tome, kao logičan rezultat takvog dokazivanja, utvrđiva na i njena odgovornost za sve posljedice koje je taj atentat sobom donio. Išlo se za tim da se promije ni položaj Njemačke i Austrije prema pobjednici ma, da se ostvare preduslovi za pokretanje pitanja revizije mirovnih ugovora u korist pobijeđenih. Da kle, revanšizam glavnih izazivača prvog svjetskog rata, boreći se za reviziju mirovnih ugovora, uzeo je u pomoć nauku i publicistiku koje treba da smanje teret odgovornosti za rat centralnih sila. Bilo je pisaca za koje se ne bi moglo reći da su im simpatije na strani Njemačke i Austrije, a koji su na atentat u Sarajevu gledali na način koji je išao na ruku revizionizmu u ratu pobijeđenih sila. To je svakako i zbog toga što je nauka građanske Evrope često griješila kad je vjerovala da se takav događaj kao što je prvi svjetski rat dade objasniti jednim je dinim događajem, da rat kao posljedica može ima ti samo jedan uzrok koji, da je izostao, izostao bi i sam rat. Gubilo se iz vida da je sarajevski atentat samo jedan u nizu događaja, da je samo jedan de talj mnogo složenije i zamršenije slike koju pred Stogodišnji rat
121
122
stavlja evropska stvarnost onoga vremena. Gubi lo se iz vida da je sarajevski atentat eksplozija revo lucionarnog kretanja u državi koja je bila odživjela svoj vijek, odigrala svoju ulogu i još se održavala na vještački, potpuno nasilan i tako reći protuprirodan način postavši već odavno anahronizam čija je pro past već nestrpljivo kucala na vrata istorijske pozor nice. Svoju propast Austro-Ugarska je nosiia u sa moj sebi, a sarajevski atentat, kao i oni drugi prije njega, bio je samo vidljivi znak neizlječive smrtne bolesti koja je razjedala iznemogli organizam ostar jelog carstva. Bilo je, međutim, i pisaca kojima je bilo jasno da se pitanje odgovornosti za svjetski rat ne može po stavljati na taj način, tako da je danas već jasno da sarajevski atentat za izbijanje rata nema onaj značaj koji su mu pridavali i još mu pridaju razni revanšisti i njihovi zagovarači. Sasvim je, dakle, irelevantno pitati se je li Srbi ja kao utvrđeni i prirodni protivnik Austro-Ugarske imala udjela u sarajevskom atentatu, koliki je i ka kav bio taj udio, je li srpska vlada u Beogradu zna la da se atentat sprema ili nije znala. Srpska vla da doznala je da se atentat sprema i, budući da je bila svjesna da taj atentat predstavlja ozbiljnu opa snost za nju u tom času, preduzela je niz mjera da bi ga nekako spriječila. Mobilisala je svoju polici ju, mobilisala je ostale faktore u tom smislu. Utvr đeno je da je poseban emisar uspostavio direktnu vezu sa organizatorom atentata tražeći od njega u ime Srbije da se od atentata odustane. Utvrđeno je da je srpska vlada učinila i tako neobičan korak kad je svoga zvaničnog predstavnika u Beču uputila da na mjerodavnom mjestu skrene pažnju na moguć nost nemilog incidenta u vezi sa planiranim mane Stogodišnji rat
vrima i predviđenom posjetom prestolonasljednika Sarajevu. Pa ipak, sve to nije nimalo važno i o smislu sa mog događaja ne govori upravo ništa. Intervenci ja Ciganovića, Tankosića, Dragutina Dimitrijevi ća-Apisa i niza drugih ličnosti samo je tehnički de talj, sporedna epizoda. Atentat je moguće zamisli ti i bez Ciganovića, i bez Tankosića, i bez svih osta lih iz kruga “Narodne odbrane” ili “Crne ruke”, ali ga nije moguće zamisliti bez Vladimira Gaćinovi ća, bez Danila Uića, bez Gavrila Principa i drugo va, nije ga moguće zamisliti bez onih seljaka koji su bili spremni da stave glavu u torbu i koji su je stav ljali, samo ako se radilo protiv Austrije i činili su to sa jednim fatalističkim mirom i uvjerenjem da će svojim učešćem i svojom žrtvom doprinijeti pro pasti omrznute države. Atentata ne bi bilo i ne bi ga moglo biti bez mržnje širokih narodnih slojeva koja je bila upravljena na sve što je dolazilo od dr žave. Ta mržnja i to masovno nezadovoljstvo nisu mogli ostati nepoznati vladajućim austrougarskim krugovima u Bosni i Hercegovini. Sam državni od vjetnik Franjo Svara, kad je upućivao svoje jetke re plike na pledoaje dra Rudolfa Cistlera, uzviknuo je u jednom trenutku sa puno indignacije: “Ovi selja ci koji nijesu znali ništa o politici, o Srbiji, što se na granici radi, odmah su, čim su se pojavili Srbi, pri stali uz njih, tako da smo ih morali vješati.” Mislio je na seljake koji su dočekivali one odrede srpske voj ske, koji su u prvim nedjeljama rata uspjeli da pređu Drinu, da stupe na tlo Bosne i Hercegovine, gdje je narod u njima vidio oslobodioce. Kad se borio da dokaže da je Princip na dan atentata bio punoljetan, Franjo Svara je pobijajući vjerodostojnost dokumenta koji je o datumu Prin Stogodišnji rat
123
124
cipovog rođenja izdao nadležni sveštenik, izjavio: “ .. .mogu kazati da su se uopće sveštenici srpskopravoslavne vjere pokazali kao veleizdajnici, da ih je mnogo bilo postreljano”. Dakle, Svara je, kud god se okrene, vidio sve same “veleizdajnike”, to jest neprijatelje države koji samo čekaju priliku pa da izvedu otrgnuće Bosne i Hercegovine iz okvira austrougarske države i pripo je je Srbiji. Franji Svari kao ni ostalima nije padalo na pa met da postojeće stanje u zemlji objašnjavaju ma čim drugim nego isključivo postojanjem i djelova njem velikosrpske propagande i intrigama srpske vlade koja je nastojala da stvori uslove za ostvare nje svojih zavojevačkih planova. Kada je onako te meljito i sa pedantnim udubljivanjem vršio pripre me za manevre i aranžirao posjetu Franje Ferdinan da Sarajevu, poglavar zemlje general Potiorek svje sno je išao za tim da atakira na ponos srpskog naro da koji je upravo te godine trebalo naročito svečano da proslavi svoj nacionalni praznik. U svojoj soldač koj zaslijepljenosti i birokratskoj naduvenosti Poti orek nije sebi davao računa o tome da je ta njegova aktivnost samo dosipanje ulja na vatru, da je ona još jedan dokaz više i inače nezadovoljnom narodu da od države čiji. je on predstavnik i u ime koje on tu vlada ne treba da se nada nikakvom dobru. Ne bi bilo lako pobrojati sve one postupke i sve one akte austrougarske vlasti u Bosni i Hercegovi ni koji su gotovo cijele četiri decenije sve više i više oturali narod od sebe, izazivali njegovu srdžbu i mobilisali njegove snage na otpor i na borbu. Atentat u Sarajevu bio je, dakle, rezultat i po sljedica revolucionarnog kretanja u Austro-Ugar skoj i ima svoje veze i sa ostalim revolucionarnim Stogodišnji rat
pokretima u Evropi toga vremena, posebno sa re volucionarnim kretanjima u Rusiji. Podsjetimo se da je Vladimir Gaćinović, čovjek koji je nesumnjivo odlučno uticao na stanje duhova u krugovima re volucionarne omladine u Bosni i Hercegovini, imao neposrednu vezu i lični dodir sa ljudima ruske re volucije. Lijevi eser Natanson bio je njegov lični pri jatelj, a Natanson nije bio suviše udaljen od Lenji na, mada se s njim razilazio u nekim pitanjima. Ne znači to, naravno, da treba zaključiti da je misao o atentatu na Ferdinanda Gaićinoviću došla s te stra ne, ali je sigurno da je to njegovo druženje s ruskim revolucionarima moglo uticati na pravac i tok nje govog razmišljanja o sredstvima borbe i o načinu njenog vođenja. Gaćinović se upoznao sa vrlo viju gavim i zamršenim putovima kojima se kretala ru ska revolucija, sa njenim fazama koje su se burno smjenjivale, a ljudi koji su išli tim putovima i koji su predstavljali te pojedine faze nalazili su se oko nje ga, on je s njima razgovarao i izmjenjivao misli. Zar bi bilo čudno ako se u njegovoj svijesti javilo pita nje: ako je ruska revolucija prešla jednu fazu indivi dualne akcije koja joj je omogućila da prede na dru ge, više i efikasnije metode borbe, zašto tu fazu, kao pripremnu, ne bi mogla imati i revolucija u Bosni i Hercegovini? U Gaćinovićevoj glavi javila se misao o atentatu kao sredstvu borbe protiv monarhije u Bosni i Her cegovini i u njoj je ona dobila tako reći svoju teoret sku razradu. Ta misao pala je na već pripremljeno tlo: zemlja je stenjala u ropstvu, a u njoj se već javi la generacija mladih revolucionara koji su bili željni djelovanja i htjeli su da odmah vide i dožive i rezul tate toga djelovanja. Stogodišnji rat
125
126
Tu više nije imao da se miješa niko sa strane, jer niko nije bio ni potreban. U jednoj jedinoj tač ki koncentrisalo se sve nezadovoljstvo masa koje se gomilalo decenijama, ono se’ tu zgusnulo do krajnje mjere i pretvorilo se u masu eksploziva kojoj nije trebalo mnogo da plane. Atentatore su na suđenju predstavljali kao fa natike, kao zavedene nedorasle i nezrele ličnosti koje su, nesposobne da razmišljaju i daju sebi raču na o svojim postupcima, služile drugima za njiho ve mračne ciiljeve. Tu tezu sastupala je optužba da bi na taj način dokazala odgovornost Srbije, a nju je zastupala i odbrana da bi smanjila teret odgovorno sti svojih branjenika. Ali su atentatori pobijali i pobili i optužbu i odbranu. Oni su se i u istrazi i na glavnoj raspra vi predstavljali kao ljudi koji su znali šta hoće. Is crpno su izložili svoje stavove, svoja politička shva tanja, svoju filozofiju. Ništa ne mari što je kod ne kih među njima bilo mnogo nedosljednosti, što je bilo konfuzno i ponekad u sebi protivrječno. Važ no je jedino to da je bilo iskreno, da je bilo, doživ ljeno. Čabrinović je na mnogo mjesta davao lucid ne primjedbe i zapanjujuće komentare. “Kako to” – pitao je – “da se atentati neprestano dešavaju upra vo u Austriji? Zašto ne u Engleskoj, u Francuskoj...? Čabrinović je izlažući na suđu svoj život, u neko liko mahova pokazao kako su prilike pod kojima su živjeli on i njegovi drugovi stvarale od njih zre le mislioce, bez obzira na to što nisu imali vreme na potrebnog za sabiranje životnog iskustva i stica nje znanja. U svojoj sedamnaestoj godini on je već bio sposoban da uočava razliku između riječi i dje la, da kritički sudi i zaključuje o suštini socijalistič kog pokreta, u onom trenutku. Njegov anarhizam Stogodišnji rat
koji je on toliko volio da ističe postaje nam jasan: on je bio reakcija poštenog revolucionara koji nije mogao da ne vidi ljudsko licemjerje, ma koliko se ono krilo ispod plašta bučnih i patetičnih fraza. Kad opisuje materijalnu bijedu u kojoj je živio, Čabrino viić ističe da nije imao za što da kupi knjige d nije mogao da čita ono što je želio. Taj vrhunac bijede, kad nije imao šta da čita, pogodio je Čabrinovića u njegovoj sedamnaestoj godini! Nasmiješen, zamišljen, živahan i turoban, pone kad veseo i bučan, ponekad ćutljiv d zabrinut, tako prolazi Čabrinović kroz glavnu raspravu, uvijek ras položen da govori, da objašnjava sudu, da daje re plike i pravi upadice. Na kraju, sentimentalan kakav je bio, on u svojoj završnoj riječi kaže: “Prije nego se rastanemo želim, da nas shvatite, da nas ne sma trate zločincima. Mi smo voljeli naš narod. Devet desetina našega naroda je težak. On pišti, jaduje, nema škola, nema kulture. Nas je to boljelo. Mi smo osjećali bol našega naroda, a nijesmo mrzili Habz buršku kuću. Premda su u meni anarhističke ideje, premda sam mrzio sve, nikada ni jednom mišlju ni jesam bio proti Njegovom Veličanstvu Franji Josi pu. Jedino mi je bilo krivo što ima 60.000 kruna na dan…” Je li uopšte moguće poslije ovoga postaviti pita nje o motivima Nedjeljka Čabrinovića? Gavrilo Princip govorio je manje i u istrazi i na glavnoj raspravi, ali ono što je rekao sasvim je do voljno da bismo u potpunosti doživjeli njegov lik, lik beskompromisnog borca i samopregaoca. Ne prestano je išao pravom linijom, nikad ne misleći na sebe i uvijek na stvar kojoj je posvetio cio svoj život. Zakleo se da će osvetiti Bogdana Žerajića. Osve ta i kazna – to je njegov motiv. Ogorčen zbog poli Stogodišnji rat
127
tičkog oportunizma i konformizma u koji su tonu li politički aktivni građanski krugovi u njegovoj ze mlji, razočaran rezultatima koje je dala nekad mno go hvaljena i praktikovana akcija “tihog rada” u na rodu, u njegovoj svijesti nastaje i razvija se misao o potrebi i neminovnosti drugog oblika borbe u koju on ulazi bez rezerve, bez kolebanja, bez misli na po vlačenje. Prama stvarnosti trenutka on je nepomir ljiv i s njome on ne želi da stupa ni u kakve kom promise. Ta stvarnost njemu se ukazuje kao mrač na negacija života koja je gora i od same smrti. Za vrijeme sudske istrage dao je izraza svome osnov nom raspoloženju u nekoliko stihova pisanih ekse rom na dnu zatvorske porcije koji su ostali iza njega kao rječito svjedočanstvo, kao objašnjenje i poruka: “Tromo se vreme vuče, I ničeg novog nema, Danas sve kao juče, Sutra se isto sprema.
128
Al’ glavno je rekao pre Žerajić, soko sivi: Ko hoće da živi nek mre, Ko hoće da mre, nek živi.” Mada nacionalisti po vlastitim izjavama, aten tatori nisu bili nosioci nikakve isključive nacionali stičke ideje, nego su bili borci za slobodu, za ukida nje vladavine nasilja i tlačenja političkog, ekonom skog i socijalnog. U onom istorijskom trenutku i na onom mjestu na kojem su se oni našli, u onom di jeilu Evrope u kojem je njima istorijski bilo dano da djeluju, boriti se za ciljeve koje su oni imali pred so bom bilo je moguće samo i jedino borbom protiv Austrije. Kakvim sredstvima? Svim sredstvima koja su dotle u borbi potlačenih bila poznata i primjenji Stogodišnji rat
vana, prema tome i sredstvima nasilja, sredstvima individualne akcije. Da li su predstavnici ove revolucionarne gene racije koja je spremila i izvršila atentat na Franju Ferdinanda mogli misliti i raditi drukčije nego što su mislili i radili? Istorijski trenutak u kojem su živjeli nije im da vao niti mogao dati mnogo ohrabrenja. Međuna rodna konstelacija bila je takva da su nade, vezane za Srbiju, vodile u neku daleku i neizvjesnu buduć nost koja se gubila u magli, dok je stanje u samoj njihovoj otadžbini, u porobljenoj Bosni i Hercego vini, za njih moglo biti samo izvor beskrajnih patnji. Nisu vidjeli izlaza, nisu našli nikoga ko bi im ođgo vorio na sudbonosno pitanje: šta da se radi? I potražili su odgovor u sebi samima. Tamo su ga i našli. Oni će dokazati da je njihov narod dosto jan slobode, dokazat će da je njihov narod sazreo i stekao pravo da sam sobom vlada. Ništa to što je Evropa ogluvjela, oni će je probuditi. Kad nije htje la da čuje i vidi posljednju bunu protiv Turske, kad je zatvorila oči pred ustankom od 1882, kad je pres pavala aneksiju, moraće da čuje njih kad budu kazi vali svoju riječ. Tako su mislili ovi mladići koji su riješili da se žrtvuju. Smatrali su da ne pripadaju sebi, nego na rodu i istoriji. I učinili su sve što su mogli, gordo usamljeni i dali su od sebe sve što je moguće da lju di daju. Bili su hrabri čijem “bezumlju pjevamo pje smu slave”, bili su vjesnici novih borbi i pokretači na nove oslobodilačke akcije. Pucajući na nasljednika austrougarskog prijestolja, oni su pucali u zlo čiji je nosilac i predstavnik za njih bio on. I u tome je smi sao njihovog djela. Sarajevski atentat, Stvarnost, Zagreb, 1965 Stogodišnji rat
129
130
Stogodišnji rat
Ivo Andrić
Odlomak iz romana Na Drini ćuprija
Bilo je i biće zvezdanih noći nad kasabom, i raskoš nih sazvežđa i mesečina, ali nije bilo i bogzna da li će još biti takvih mladića koji u takvim razgovori ma sa takvim mislima i osećanjima bdiju na kapiji. To je naraštaj pobunjenih anđela, u onom kratkom trenutku dok još imaju i svu moć i sva prava anđe la i plamenu gordost pobunjenika. Ovi sinovi selja ka, trgovaca ili zanatlija iz zabačene bosanske kasa be dobili su od sudbine, bez svoga naročitog napora, otvoren izlaz u svet i veliku iluziju slobode. Sa svo jim urođenim kasabalijskim osobinama oni su od lazili u taj svet, birali manje-više sami, prema svo jim sklonostima, trenutnim raspoloženjima ili ćudi ma slučaja, predmet svojih studija, vrstu svojih za bava i krug svojih poznanstava i prijatelja. U većini oni nisu mogli ni umeli da obuhvate i zagrabe mno go od onoga što su uspevali da vide, ali nije bilo ni jednoga koji nije imao osećanje da može da zahva ti gde god hoće i da je sve što prigrli njegovo. Život (ta reč je dolazila vrlo često u njihovim razgovori ma, kao i u književnosti i politici toga vremena, gde se pisala sa velikim početnim slovom), život je stajao pred njima kao objekt, kao poprište za njihova oslo bođena čula, za njihova umna ljubopitstva i osećaj ne podvige, koji nisu poznavali granica. Svi su pu tevi pred njima, otvoreni, pukli do u beskraj; na ve Stogodišnji rat
131
132
ćinu od tih puteva neće oni nikad ni nogom stupiti, pa ipak opojna slast života bila je u tome što su mo gli (bar u teoriji) slobodno da biraju koji hoće i smeli da posrću od jednog do drugog. Sve ono što su dru gi ljudi, druge rase, u drugim zemljama i vremeni ma, postigli i stekli u nizu naraštaja, u toku vekov nih napora, po cenu života, ili odricanja i žrtava, ve ćih i skupljih od života, sve je to ležalo pred njima kao slučajno nasledstvo i opasan dar sudbine. Izgle dalo je fantastično i neverovatno, pa ipak je bilo isti nito: oni su mogli da čine sa svojom mladošću šta hoće, u jednom svetu gde su zakoni društvenog i lič nog morala, sve tamo do daleke granice kriminala, bili upravo tih godina u punoj krizi, slobodno tuma čeni, primani ili odbacivani od svake skupine ljudi i svakog pojedinca; oni su mogli da misle kako hoće, da sude o svemu, slobodno i neograničeno; oni su smeli da govore šta hoće, i za mnoge od njih te reči su bile isto što i dela, one su zadovoljavale njihove atavističke potrebe za junaštvom i slavom, silovito šću i razaranjem, a nisu povlačile za sobom obavezu na delanje ni neku vidljivu odgovornost zbog izreče nog. Najdarovitiji među njima prezirali su ono što je trebalo da uče i potcenjivali ono što mogu da urade, a ponosili se onim što ne znaju i zanosili onim što je izvan njihove moći. Teško je zamisliti opasniji način da se uđe u život i sigurniji put ka izuzetnim delima i ka potpunom slomu. Samo najbolji i najjači među njima bacali su se zaista sa fanatizmom fakira u ak ciju i tu sagarali kao mušice, da bi od svojih vršnja ka odmah bili slavljeni kao mučenici i svetitelji (jer nema naraštaja koji nema svoje svetitelje) i podizani na pjedestal nedostižnih uzora. Svaki ljudski naraštaj ima svoju iluziju u odnosu prema civilizaciji; jedni veruju da učestvuju u nje Stogodišnji rat
nom raspaljivanju, a drugi da su svedoci njenog ga šenja. U stvari, ona uvek i plamsa i tinja i gasne, već prema tome sa koga mesta i pod kojim uglom je po smatramo. Ovaj naraštaj, koji sada pretresa filozof ska, društvena i politička pitanja na kapiji, pod zve zdama, iznad vode, samo je bogatiji iluzijama; inače u svemu sličan drugima. I on ima osećanje i da pali prve vatre jedne nove civilizacije i da gasi poslednje plamenove druge, koja dogoreva. Ono što bi se za njih naročito moglo kazati, to je: da nije bilo odav no pokoljenja koje je više i smelije maštalo i govori lo o životu, uživanju, i slobodi, a koje je manje imalo od života, gore stradalo, teže robovalo i više ginulo nego što će stradati, robovati i ginuti ovo. Ali za tih letnjih dana 1913. godine sve je to bilo još u sme lim ali neodređenim nagoveštajima. Sve je izgledalo kao uzbudljiva i nova igra na ovom drevnom mostu koji se na mesečini julskih noći belasao čist, mlad i nepromenljiv, a savršeno lep i jak, jači od svega što vreme može da donese i ljudi da smisle i učine. (…) Najposle došla je i godina 1914, poslednja go dina hronike o mostu na Drini. Ona je došla kao i sve ranije godine mirnim hodom zemnog vreme na, ali uz potmulu huku sve novih i sve neobičnijih događaja koji su se kao talasi propinjali jedan iznad drugog. Toliko je božjih godina prešlo preko kasabe po red mosta i toliko će ih još preći. Bilo ih je i biće ih svakojakih, ali će godina 1914. uvek ostati izdvoje na. Tako bar izgleda onima koji su je preživeli. Nji ma izgleda da se nikad, ma koliko se pričalo i pisa lo o tome, neće moći ili neće smeti kazati sve ono što se tada sagledalo tamo u dnu ljudske sudbine, Stogodišnji rat
133
134
iza vremena i ispod događaja. Ko da izrazi i prene se (tako misle oni!) one kolektivne drhtaje koji su odjednom zatresli masama i koji su sa živih bića stali da se prenose na mrtve stvari, na predele i gra đevine? Kako da se opiše ono talasanje u ljudima, koje je išlo od nemog životinjskog straha do samou bilačkog oduševljenja, od najnižih nagona krvološ tva i podmukle pljačke do najviših podviga svetač kog žrtvovanja u kome čovek prevazilazi sebe i do diruje za trenutak sfere viših svetova sa drugim za konima? Nikad to neće moći biti kazano, jer onaj ko to sagleda i preživi, taj zanemi, a mrtvi ionako ne mogu da govore. To su stvari koje se ne kazuju, nego zaboravljaju. Jer da se ne zaboravljaju, kako bi se mogle ponavljati? Toga leta 1914. godine, kad su gospodari ljud skih sudbina poveli evropsko čovečanstvo sa igra lišta opšteg prava glasa u već ranije spremljenu are nu opšte vojne obaveze, kasaba je pružala malen ali rečit obrazac prvih simptoma jednog oboljenja koje će s vremenom postati evropsko, pa svetsko i opšte. To je bilo vreme na granici dveju epoha ljudske po vesnice, a otud se mnogo jasnije video kraj one epo he koja je tu završavala nego što se nazirao poče tak nove koja se otvarala. Tada se još za nasilja tra žilo opravdanje i za zverstva nalazilo neko ime, po zajmljeno iz duhovne riznice prošlog veka. Sve što se dešavalo imalo je izgled prividnog dostojanstva i draž prvine, onu strahovitu, kratkotrajnu i neizreci vu draž koja je docnije tako iščilela da je ni oni koji su je tada tako živo osetili ne mogu više u sećanju da izazovu. Ali sve su to stvari koje samo uzgred napomi njemo i koje će pesnici i naučnici idućih epoha ispi tivati, tumačiti, i vaskrsavati sredstvima i načinima Stogodišnji rat
koje mi ne slutimo, a sa vedrinom, slobodom i sme lošću duha koji će biti daleko iznad našega. Njima će verovatno poći za rukom da i za ovu čudnu go dinu nađu objašnjenje i da joj odrede pravo mesto u istoriji sveta i razvoju čovečanstva. Ovde, ona je za nas jedino i pre svega godina koja je bila sudbono sna po most na Drini. Leto 1914. godine ostaće u sećanju onih koji su ga ovde preživeli kao najsvetlije i najlepše leto koje se pamti, jer u njihovoj svesti ono sja i plamti na či tavom jednom džinovskom i mračnom horizontu stradanja i nesreće, koji se proteže do u nedogled.
135
Stogodišnji rat
Intervju: Ivo Andrić, književnik
Ponekad se pitam da li je to neka vrsta mistične kazne za nas koji smo preživeli?
Treba da govorite g. Andriću za čitaoce „Ideja”. Primetili ste već svakako dosadašnje razgovore koje smo objavili. Naš je smer da upoznamo širu publiku kroz te razgovore neposredno sa našim književnicima, a doći će na red i naučnici, socijalni borci, umetnici itd.
136
Da, čitao sam sa interesom dosadašnje književ ne intervjue Ideja. Iskreno da vam kažem, ja ne ve rujem da ovaj rod književnih ispovesti može i kod nas da se razvije do onog stepena do koga se razvio kod Francuza i zapadnih naroda uopšte. Na ovom našem Balkanu postoji jedan urođen stid od svega što nosi ličan pečat i jedan gotovo sujeveran, instin ktivan strah od fiksiranja svojih namera, pa ma i za dogledno vreme i za posve izvesne stvari. Videćete, sa tim faktorom ćete morati računati. Osetivši da naša pitanja neće moći lako da ga učine govorljivijim, mi spominjemo prvo prošlost, njegove drugove, njegov život na Bistriku u lepom Sarajevu, gde se školovao, i omladinu po austrijskim gimnazijama.
Stogodišnji rat
Pognute glave i tiho g. Ivo Andrić tada počinje da odgovara: Postavljajući mi ta pitanja vi budite u meni se ćanja. A to je posao za koji najmanje i najređe na lazim vremena. Možda će naši potomci reći za nas, kao jednu od osnovnih karakteristika. „To su bili ljudi koji se nisu gubili u sećanjima.” Zaista, život nam nije dopuštao da se mnogo obziremo unatrag. Kad nismo gledali napred, mi smo gledali u sebe. Moje učešće u akciji predratne nacionalističke omladine bilo je u isto vreme vrlo značajno i vrlo skromno. Značajno i važno po moju individualnu sudbinu i duhovni razvitak, a skromno i maleno po stvarnoj aktivnosti i po težini lične žrtve. O toj bosanskoj nacionalističkoj omladini mno go se pisalo posle rata. Moji drugovi Pero Slijepče vić i B. Jevtić dali su nekoliko odličnih prikaza ta dašnjih ljudi i prilika. U mom sećanju ta su vreme na svetla i daleka. Kao neka velika strast, kao najbo lji deo života. Ja ne sumnjam da će nekad neko sku piti i u jednom umetničkom delu opisati tu omladi nu koja je bila zaista veličanstvena svojom kristal nom čistoćom karaktera, svojom strašnom željom i neutoljivom žeđi. Žedni smo bili i željni svega. Želj ni dostojnijeg, šireg, boljeg života koga smo naslu ćivali iza granica države u kojoj smo živeli, željni prave otadžbine, prave škole i prave nauke. Ta že lja razapinjala nas je i nosila u našem često naivnom i neuravnoteženom radu i obrazovanju. Ležala je u nama stalno, kao eksploziv, smrtonosan za druge i za nas same. Od naših želja do njinog ostvarenja bila je neprelazna i neprolazna daljina. Delila nas je cela jedna stvarnost. Utoliko gore po stvarnost! Mi smo je prezirali i nipodaštavali sa fakirskom preda Stogodišnji rat
137
nošću, bezumnom verom i vidovitošću. „Želim da odbacim ovaj život kao tešku kabanicu” – pisao je tada jedan mlad pesnik; iz te generacije i ne slute ći kako će brzo doći ratovi, prvo balkanski pa onda svetski, i pomoći mnogome od nas da odbaci svoju kabanicu, i to zauvek. U sećanju, Andrić sa bolnim osmehom počinje da priča sasvim intimne anegdote o svojim drugovima, da bi ih još više uzdigao u našim očima. Razgovor zatim prelazi opet na pitanja nacionalnog rada u bosanskim gimnazijama.
138
Primer tadašnjih austro-ugarskih vlasti pokazu je najbolje kako ne treba postupati sa omladinom. Ali Austro-Ugarska je bila već tada osuđena ze mlja, jer su njeni upravljači bili odavno izgubili sva ku vezu sa duhovnim životom naroda. Izmeću nas i većine naših profesora bio je jaz bez mosta i pre laza. Umesto svega onoga za čim smo žudili i ginu li u duhovnoj pustinji gimnazije, oni su nam pruža li školski sunđer, kredu i neprobavljivu hartiju. A na univerzitet smo dolazili kao izmučeni ljudi, prerano sazreli na vatri svoje žudnje. Sećate li se tadašnjeg Beograda? Tadašnja Srbija vršila je na nas velik i presudan duhovni uticaj. Naročito preko književnosti. Posle balkanskih ratova taj se uticaj proširio i produbio. Osećajući događaje i tumačeći ih instinktivno i pra vilno, u nama se dizao ponos i rasla vera u buduć nost, a sa njom i naša aktivnost. I danas, ako preli state skromne omladinske listove iz tih vremena, vi ćete sa čuđenjem zastati pred ponekim člankom ili pesmom, toliko je u njima bilo vere, zanosa i, često, vidovitosti. Stogodišnji rat
Da, ali je došla kobna godina 1914 – dodajemo, kad pesnik ućuti, zagledan u vrhove visokog drveća vrtova Dvora. Godina 1914. nas je pokosila i raspršila tako i toliko da se nikad više nismo mogli sabrati ni pridi ći. Ponajbolji su izginuli, pomrli, po tamnicama ili u rovovima. Niko nije izdao ni izneverio. Ja zaista ne znam šta bi trebali mi koji smo preživeli da učini mo, pa da im odamo dostojnu počast. Kad ih izazo vem ovako u sećanju, vidim ih onakve kakvi su otiš li ispred mojih očiju i sa ovoga sveta. To nisu bili zli fanatici ni mračni borci, nego veseli mladići koji su voleli život, umetnost, nauku. Dodirujete pitanje o utisku koji je u svima nama ostavio rat. O tome smo, g. Andriću, baš hteli da povedemo razgovor. Pesnik se primetno trza. Ah, te godine 1912, 1914, prvi i najteži koraci našeg oslobođenja. Vreme prolazi. Naraštaji dora staju i smenjuju se. Sa svakim danom, sa svakim sa tom i svakim novorođenim detetom veliki doživ ljaj naše mladosti biva sve svetliji i legendarniji ali i sve dalji i nerazumljiviji. Time i mi bivamo sve više usamljeni i nerazumljivi. Ono što je za nas bilo ne očekivano čudo, postalo je posve prirodna osnovi ca kolektivnog i ličnog života novih naraštaja. To je prirodan tok istorije, ali niko od nas ne može da se otme jednoj naročitoj melanholiji: da žalimo svoje stradanje više od svoga života i svoje godine gluve borbe i patnje više od godina radosti i odmora. To je fiera melanconia o kojoj peva Torkvato Taso. To je melanholija naraštaja kome je bilo dato da zakre
Stogodišnji rat
139
140
ne kormilo istorije. Ponekad se pitam, da li to nije neka vrsta mistične kazne za nas koji smo preživeli? Ne žaleći se i primajući hod događaja i red stva ri u ljudskoj sudbini, ne tražeći od novog naraštaja više razumevanja nego što on može da ga ima, mi, iz 1914. godine, upiremo danas jedan drugom po gled u oči i sa žarom, ali i sa tom dubokom melan holijom, tražimo ono naše iz 1914. godine, što je izgledalo strašno, divno i veliko, kao međa vekova i razdoblja, a što polako nestaje i bledi kao pesma koja se više ne peva ili jezik koji se sve manje govori. Ali, između sebe, gledajući jedan drugom u zenice koje su videle čuda, prava čuda, i ostale i dalje žive da gledaju ovo svakodnevno sunce, mi podležemo uvek neodoljivom, za nas večnom čaru tih godina. Tada mi opet dobivamo krila i okrilje patnje i žrtve savladanog straha i prežaljene mladosti. I dok nas traje mi ćemo u sebi deliti svet po tome na kojoj je ko strani bio i čime se je zaklinjao 1914. godine. Jer to leto, leto 1914, žarko i mirno leto, sa ukusom va tre i ledenim dahom tragedije na svakom koraku, to je naša prava sudbina. Bili smo uspeli. Andrić je govorio brzo, što nije njegov običaj, plahovito i skoro glasno. Iznenada, kao uplašen od svoga glasa, prekide, primetivši kako sa zadovoljstvom beležimo. Hteo je uopšte da prekine ispitivanje. Sasvim drugim tonom počinje da se brani od daljih pitanja. Onima koji prate vaš rad poznato je da su eseji i beleške o književnosti, koji s vremena na vreme izlaze u Srp. knjiž. glasniku pod šifrom R. R. vaši. Da li imate gotovo štogod u tom žanru?
Stogodišnji rat
Tačno je da se već odavno pored pripovetke ba vim i esejom. Do sada sam ih objavio nekoliko, o Sv. Francisku, Goji, Petrarki, Bolivaru itd. Ovih dana sam završio jedan, manji, o Njegošu. To je predava nje u korist podizanja Njegoševog spomenika. Vidi te, ako ima spomenika koji smo dužni da podigne mo, to je taj. Strindberg je negde rekao: život je tako težak da bi samom čoveku koji ga časno proživi i prirodno završi, trebalo podići spomenik. Ako to važi za sva kog čoveka, koliko više mora da važi za ovu neobič nu ličnost naše istorije, koja je na ovoj tvrdoj i kr vavoj balkanskoj zemlji bila sve ono što je najlepše i najteže biti: pesnik, vladalac i sveštenik. Njegoš je tragičan junak kosovske misli. Kao što se priča za neke svetitelje da su na svome telu no sili Hristove rane, Njegoš je na svome duhu nosio stigmata kosovske borbe i patnje: teskobnu minutu Lazarevog izbora, svu strahotu Miloševe smrtono sne odluke, svu težinu kosovske kletve koju su na raštaji morali iskupljivati. Ali Njegoš je oličenje ne samo naše nego i opšte balkanske tragike. Tragič na je svaka balkanska egzistencija XIX veka koja je probuđena na bolji, duhovni život, jer je uspela samo da sagleda oko sebe sav jad i užas teških na sleđa. Ta tragika je neuporedivo većom težinom pritiskivala ovu genijalnu glavu i ovaj duh od po stanka željan neba. Nema nijednog problema koji je mučio našeg prosvećenog čoveka XIX veka a koji Njegoš nije promučio ili bar naslutio u svom životu ili u svojim delima. Velika šteta što niko nije objavio npr. Njegoševu prepisku. U najburnijim i najmrač nijim godinama naše istorije, on je sa svoga kame nitog Cetinja pisao opskurnim kotorskim lekarima ili konsularnim agentima ili skadarskim pašama pi Stogodišnji rat
141
sma koja po originalnosti i dubini misli kao i po le poti izraza spadaju u najlepše što je kod nas mišlje no i kazano. (Dok to govori g. Andrić mi pokazuje čitav snop svojih ispisa i zabeležaka o Njegošu.) Ja vidim da vreme prolazi, vaše zabeleške rastu, a još nismo razgovarali o književnosti kako ste hteli. Ali, najposle, „i ovo je neko znamenije”. I šta da go vorimo publici o književnosti? Mi joj dajemo knji ževnost samu, koliko možemo i kako umemo. Vi znate Geteovu reč: Bilde Künstler, rede nicht! Recite nam svoje mišljenje o našim književnim prilikama?
142
Mogu vam reći, jer vidim da Vas to interesuje, da moja strast za književni posao još raste. Živeći, po dužnosti godinama u inostranstvu, ja sam na bavljao sve što su kod nas objavljivali. Žudio sam da ne izgubim dodir sa svojom zemljom i narodom i duhovnim strujanjem u njemu. (...) M. M-lić „Ideje”, 17. XI 1934.
Stogodišnji rat
Ivo Andrić:
U ulici Danila Ilića
Tamo gde prestaju baščaršijski dućani i kazandžij ske radionice i gde počinje gusto srpsko naselje sa starinskim kućercima, ima jedna ulica, zabačena i krivudava, koja se nekad zvala Oprkanj-sokak, a da nas nosi ime Danila Ilića. Sem po kojeg ljupobitljivog turista koji, razgle dajući pitoresknu čaršiju, zaluta i brzo prođe kroz ovu ulicu čije mu ime ne kazuje ništa, malo ko da zalazi bez potrebe u nju. A i kad prođete kroz tu kri vu ulicu sa nagnutim, uvučenim ili isturenim ćoš kovima i divananama, vi ne biste nikad pomislili na ma šta veliko, teško, zamršeno ili jezivo. Baščaršij ski golubovi i živolazni vrapci padaju po toj kao i po svakoj drugoj kaldrmi. U dnu ulice su velike magaze sa brašnom i pred njima se, ma u koje doba dana da dođete, uvek natovaruju ili istovaruju kola sa dža kovima brašna. I jutros, evo, hamali, brašnjavi kao vodeničari, unose džakove toga belog božjeg dara, „nimeta”, kojeg Bosna uvozi otkako je postala, i ko jeg nikad nije dosta ovoj zemlji, oskudnoj svačim. Kažem, u ovako mirno dopodne, vi ne biste ni kad pomislili da je još pre desetak godina u ovoj uli ci živeo jedan mlad učitelj čiju je dušu toliko ispuni la i zanela želja za pravdom i slobodom da je odlu čio da uzme na se najteži od svih krstova: da bude u isto vreme ubica i žrtva, sudija i mučenik. Dok prolazim tom ulicom i gledam ugao kuće u kojoj mu i danas živi majka, ja nastojim da u seća Stogodišnji rat
143
144
nju oživim toga starijeg školskog druga, i vreme kad smo, u grupama, sedeli na onom zidu pored Miljac ke i vodili đačke razgovore ili igrali bilijar u maloj turskoj kavanici „Kairo”. S naporom mogu da oži vim u sebi sliku i da ga vidim kako pognut nad bili jarom govori, u šali, narečjem sarajevskih muslima na. Ali i to samo na čas, pa mi se odmah gubi nje gov lik u vrtlogu i magli događaja i predstava koje su se docnije vezale uz njih: strahota žrtve i veličina dela je tolika da ga je podigla i beskrajno udaljila od nas, naših misli, našega vremena, i učinila svetlim i tuđim, daljim od svake zvezde. Možda sva tragika herojstva i jest u tome: ne u kratkom bolu i oslobodilačkoj smrti koliko u tom što heroj, prešavši svojim delom onu kobnu liniju koja ga deli od običnih ljudi i svagdanjeg reda stvari, ostaje sam, nema roda ni prijatelja, gubi svaku ličnu oznaku i postaje ono što naraštaji žele i onakav ka kvim ga vremena čine. Dok sam to mislio, zazvoniše zvona sa druge strane Miljacke; prvo jedno malo, pa za njim dru go, veće, tamna i raspevana glasa. U isto vreme se javi mujezin sa džamije, s jedne, s druge, s treće. Pa još neka zvona iz daljine. Bilo je podne. Zatitra let nji vazduh i sve se ispuni kao nekim strujanjem od zemlje put nebesa. Za tom strujom podigoh i ja oči put neba, i sa molitvenim zvukom pođe i moja mi sao, teška od zemaljskog jada. Otrže se sama, do tle nepoznata i rečima neizreciva molitva put neba: – Gospode, koji si nad svetovima i vladaš i znaš, pogledaj, molimo te, i na ovu brdovitu zemlju Bo snu, i na nas koji smo iz njena tla nikli i njen hleb je demo. Daj nam ono za što te dan i noć, svak na svoj način, molimo: usadi nam mir u srce i slogu u gra dove. Ne daj da nas tuđin više zlim zadužuje. Do Stogodišnji rat
sta nam je krvi i ratničke vatre. Mirnog hleba smo željni. Pogledaj nas, Gospode, i uslišaj ne radi nas zlih i nesložnih, nego radi ovog velikog pravednika i mu čenika, sarajevskog učitelja, Danila Ilića.
145
Danilo Ilić
Stogodišnji rat
Ivo Andrić
Crveni listovi
146
Ma koliko da sam svijetom hodio i gdje god sam došao, udario je moj štap o kamenu cestu i pogled moj o bogatašku kuću i misao moja o tvrdo srce. Na pogled vašeg oholog, okrutnog bogatstva is punjala mi je dušu isprva gorčina i strah, a kasni je bijes i mržnja, jer ja sam osjetio koliko je sramota biti čovjek i video da je lice zemlje ruglo u svemiru. Tada sam ostavio ljude, braću po liku a krvni ke po svemu drugom i otišao sam u samoću stabli ma koja rastu u veličanstvenoj ljepoti, bez rugobe ljudskog lica i ljudske misli. I tu je u moju dušu ušao mir i velika potreba da vam kažem svoju ljubav, svo je ogorčenje, svoj prezir i – svoju nadu. Lijepo ste podijelili svijet: Sve je za vas, za vašu djecu, za djecu vaše djece i za vaše sluge. Dobro ste podijelili svijet: Sve što je svjetla i ljepote uzeli ste sebi, a sve što je mraka i tegobe ostavili ste nama, pa sad se svi ra đamo sa jasno i neumoljivo predodređenim sud binama, vi sa svijetlim a mi sa tamnim. Priroda sa suncem, morem, glečerima i ružama služi kao ša ren ćilim za vas i vašu djecu. Religije, umjetnosti, znanosti, izumi i otkrića zato su tu da vaš život čine bogatijim, ljepšim i lakšim, i sama ljubav i dobro ta samo su nakit u vašoj velikoj riznici koja se zove svijet. A nama, nama je dan sav teret života, sve što je teško, oskudno i tamno. Ni sunce, ni mjesec nisu Stogodišnji rat
jednako naši kao vaši, jer naši prozori ne gledaju ni na istok ni na zapad nego u prazninu susjedskih prozora, beznadnih kao što su i naši. Dok se prelijeva zemlja mjesečinom, mi spava mo tvrdim snom umornih ljudi i dok se rumene ju tra, mi gledamo samo svoje ruke, koje, još od sinoć umorne, započinju rad. Koja je to umjetnost za nas siromahe? Šta su nama donijele znanosti? Nama je suđena po boga taškom srcu neukost, sirotinja i jad. Mi nemamo di jela u svem bogatstvu i ljepoti svijetla, jer ste vi po ložili ruku na sve i zatvorili nam vrata i ostavili nas u mraku. Dobro ste podijelili svijet! – Ali vaša podjela je samo grozna, ali ne i vječna. Saznaće gnjev naš i biće vrelo ljeto i trpko voće; djeca vaša će se stidje ti svoga imena i odricati bogatstva jer će im ono biti na teret i propast. Već se primiče dan kada ćemo posve obori ti pregrade između ljudi i s prezirom odbaciti sve ,,ideje” i ,,principe” što su ih bogati i njihove slu ge bacili među nas siromahe, kao što se iz saona, koje progone vukovi, baca slamom ispunjena lut ka. Već se primiče dan kada se svijet neće dijeliti na vjere i uvjerenja, nego kad će sva zemlja biti po dijeljena u dva tabora: u siromahe i bogate, a to će biti i posljednja ura ove velike sramote koja se zove bogatstvo, jer nas siromaha ima toliko da bismo, kada bi svaki od nas digao desnu ruku, zasjenili ne samo sjaj vašeg bogatstva nego i samo sunce. A do tle, siromasi, trpite i snosite, jer što je veće poniže nje naše, to je izbavljenje bliže, brže će se prepuniti mjera i nabujaće bol naš kao bujica kojoj niko neće moći odoljeti. Stogodišnji rat
147
Ivo Andrić
Noćni razgovor 1941.
148
Zašto se oko naših planina viju pojasevi magle, koja zastire vidik ljudima i truje ranim strahom duše djece? – Jer nema ljubavi ni drugarstva među istokrv nom i istojezičnom braćom. Zašto nad našim varošima i selima lebdi stalno, kao oreol prokletstva, atmosfera straha i nepovjere nja, zla tišina, koja plaši? – Jer među raznovjernim sugrađanima ne vla da bratstvo ni iskrena saradnja, nego izdaja i otrov na omraza. Zašto naši sumraci padaju tako brzo i bolno, da ranjavaju dušu, zašto su naše noći neprirod no duge i liče na mrak posljednjeg dana, zašto su dani puni stida i gnjeva i krvavih mrlja po zidovima i pločnicima? – Jer služimo i zlom tuđinu i svojim ranje nim zlim nagonima i zabludama, i svemu i svako me, samo ne velikim načelima Slobode, Bratstva i Jedinstva. Zašto stranci obaraju oči i skreću razgovor kada govore o nama, zašto se naša zemlja pominje prva kada je govor o bratoubilačkom bezumlju i teškim nerazumljivim katastrofama? – Jer se nismo na vrijeme oduprli zlu, jer nismo poslušali najbolje među nama i ujedinili se svi bez razlike u otporu protiv tuđinskog zavojevača i do maćeg nečovjeka. Stogodišnji rat
Zašto pored svega toga, i protiv svega, sija ne što kao nada iza svake, i najcrnije planine naše, i svi ljudi koji nose još živu dušu u sebi osjećaju da mora doći oslobođenje od sramote, a spremaju se da mu pomognu kako najbolje mogu i umiju? – Jer zlo, nasilje i prevara ne mogu trajno vla dati svijetom, jer se u najzabačenijim šumama ze mlje spremaju najbolji njeni sinovi da zapale oganj otpora i da, ne štedeći sebe, spasu narod od rop stva i sramote; njima će se s vremenom sav narod pridružiti i s njima će, poslije pobjede, sav pod jed nom zastavom, krenuti novim putem sloge, rada i obnove.
Ivo Andrić
Iz Svezaka: ***
Zapadu. Vi, kad kažete za nas da smo kulturni ljudi, mislite da poznajemo vašu umetnost i da smo prodrli u sve njene finese i tančine. A šta to kon kretno znači za nas? Znači: da živimo vašim sno vima, jer vi druge ne znate i ne priznajete, a svo jim životom, jer mi drugog nemamo; bolje i jasni je rečeno: da u tuđim snovima tražimo pribežište od svog ubogog, oporog i često neljudskog života, umesto da se sa njim borimo i da ga borbom i ra dom menjamo.
Stogodišnji rat
149
*** NEMCI
Oni su hteli da razdrobe svet na komade i da ga popiju u krigli piva. Hteli su da iz svega što je hran ljivo izvade sve žive čestice i pojedu, a da neorgan sku ljusku ostave nama za hranu, kao što se marvi ostavlja slama pošto se za čoveka odvoji zrnje. Hteli su, i učinili su koliko god su to mogli. Vi ste potkradali svoje robove, a da se ne biste morali pred sobom i pred njima stideti, proglašavali ste ih nižom rasom i podljudima. Vi niste silovali žene po putevima nego ste ih planski i po spisku dovodili u svoje vojne bordele. Vi ste nas prezirali a mi smo, zatvoreni u svoje hladne stanove, čitali Getea i napolju, kad bi nas vi sreli i zapitali za put, na nemačkom, odgovorali „Ne razumem”! ***
150
Onima koji nisu sposobni da osete odanost ne koj stvari ili nekom licu, zahvalnost, nezaintereso van zanos, i slično – izgledaju takva osećanja kod drugih ljudi lažna i neiskrena. Oni iza takvih ose ćanja traže uvek lični interes i račun, niže pobude; a kad im ne pođe za rukom da ih nađu, jer ih nema, onda su kivni ne na sebe i na svoju grešku, nego na takve ljude, i skloni su da ih smatraju ili pretvornim i podmuklim ili, u boljem slučaju, naivnim i glupim. – I od svog mišljenja ne odstupaju nikad. Jer, tako su sazdani.
Stogodišnji rat
*** N[EMCI]
Nemci i Nemačka! To je najveća muka moga ži vota, slom koji može značiti u čovekovoj sudbini ili prekretnicu ili smrt. To je problem od kojeg će bo lovati Evropa još sto i pedeset godina. Pa ni tada mu ne vidim rešenja. Juče sam, u prolazu, čuo kako jedan Nemac raz govara sa našim vojnikom. Trebalo bi mnogo stra nica pa da se opiše taj ton. Ja to i ne pokušavam. Ali ja taj ton poznajem, znam šta znači i šta se krije iza njega. I bez mržnje, bez traga svake osvetoljubivo sti za ono što sam lično prepatio od Nemaca i zbog Nemaca, ja se zabrinut pitam, ne zbog sebe ni zbog Nemaca nego zbog Evrope, zbog čovečanstva: Kako će ovi Nemci naći svoje mesto među ljudima i „na ljudskim poslovima”? I kada? Kada će iščeznuti iz njih to nešto neljudsko i protivno svakoj logici koja vlada u ljudskim odnosima? – Oni su po rođenju i vaspitanju u zabludi; oni bi hteli da ih svi ostali lju di i vole i poštuju, i u isto vreme i da ih slušaju i da ih se boje. Sve uče i sve bi hteli da znaju, a ne vide ni to da onaj ko ne postupa sa ljudima kao sa ljudi ma prestaje da bude čovek. I ne uviđajući tu prostu ljudsku istinu, celo ostalo njihovo ogromno znanje i umenje samo je teret koji ih brže i lakše vuče u pro past. I mnogoga od nas sa njima. 3. XI 1946. g.
Stogodišnji rat
151
152
U poslednjem broju sarajevskog lista „Narod”, koji je u Sarajevu izašao 28. juna 1914, objavljen je i članak o austrougarskoj upravi studenta klasične filologije u Beču i vatrenog mladobosanca Milana Budimira, koji se završavao asirskim proročkim rečima koje su u „Knjizi proroka Danila” iskrsle pred vavilonskim kraljem Valtasarom, pre nego što će biti ubijen a njegovo kraljevstvo srušeno: „Mene mene tekel ufarsin” („Izbrojani su tvoji dani”). Dvadeset godina kasnije, 1934 (u godini ubistva jugoslovenskog kralja Aleksandra Karađorđevića), Milan Budimir je zajedno sa zagrebačkim profesorom Petrom Skokom pokrenuo časopis Revue internationale des Études balkaniques, a zatim, na inicijativu još jednog mladobosanca Ratka Parežanina i Svetozara Spanaćevića, osnovao Balkanski institut utemeljivši tako domaću balkanistiku. Balkanski institut je radio do avgusta 1941. godine, kada je odlukom nemačkog vojnog zapovednika za Srbiju zabranjen. Jedno od najznačajnijih izdanja Balkanskog instituta jeste dvotomna Knjiga o Balkanu objavljena 1936/37, koja sadrži sedamdesetak studija i članaka poznatih balkanskih i svetskih stručnjaka za različite domene duhovne i materijalne kulture balkanskih naroda. Za prvi tom Knjige o Balkanu Skok i Budimir napisali su pogovor, programski tekst pod naslovom Balkanska sudbina koji ovom prilikom prenosimo. Ovaj tekst, pisan u vreme uspona evropskog fašizma, sadrži neke od utopijskih mladobosanskih ideja. Stogodišnji rat
Petar Skok, Milan Budimir
Balkanska sudbina
Iz prethodnih za širi krug napisanih članaka mogu se jasno ugledati konture balkanske sudbine. Ova sudbina određena je zemljištem i položajem s jedne strane i krvlju balkanskih stanovnika s druge stra ne. Dok su u epohama koje posmatramo prva dva faktora konstantna, dotle je onaj treći na prvi po gled vrlo promenljiv i šarolik. Ali, ako su kosti po uzdani zaštitnici životnih sokova, onda nam se i taj treći faktor javlja kao manje više konstantna vred nost, determinovana zemljištem i položajem Bal kanskog Poluostrva kao i svim onim što ta dva fak tora sobom donose. Stvarno mi možemo lako utvr diti i svaki čas proveriti zapaženu i paradoksnu či njenicu, da su se za poslednjih 30 vekova kosti lu banje butmirskih i glasinačkih stanovnika nevero vatno malo izmenile, iako su se kroz ta vremena u toj oblasti pojavili Kelti, posle Ilira grčki trgovci iz među Jadrana i Podunavlja, rimske legije sa svo jim raznorodnim vojnicima iz cele ekumene, ger manska plemena, Avari i Sloveni, vizantijske po granične trupe sa raznorodnim vojnicima vanbal kanskog porekla i, najzad, osmanlijski osvajači, a da i ne govorimo o manjim i kratkotrajnim infiltrati ma. Nema sumnje da balkansko zemljište asimilu je i uniformiše u znatnoj meri balkanskog stanov nika, čiji dinarac veže Alpinca sa anatolcem i sever njaka sa južnjakom. Stogodišnji rat
153
154
Prema tome sudbina je Balkana da veže i spa ja tri stara kontinenta, čiju su istorijsku ulogu dva nova kontinenta samo privremeno oslabila, i da po sreduje među njihovim stanovnicima, smanjujući razlike i pojačavajući sličnosti. Da se ta socijabilna i istorijski nužna funkcija može uspešno vršiti, potre ban je glavni preduslov, snažna individualnost sa mog Balkana i samih Balkanaca. Tu snažnu i upor nu balkansku individualnost, čiju žilavost i sveži nu čuvaju balkanske planine, a čiju oporost ubla žuju balkanska mora i balkanske župe, dokumentu ju ne samo kosti i lubanje živih i mrtvih Butmiraca i Glasinčana, nego u prvom redu dosadanja nese bična i požrtvovna uloga balkanskog čoveka u kul turnoj istoriji čovečanstva. U tom pogledu mora mo spomenuti dva najdragocenija dara kulturnom razvitku celog čovečanstva koja su učinili Balkan ci. To je samosvojnost i zadružnost, individualna, društvena i međunarodna, bez kojih nema pravog napretka u društvu niti istinskog mira među naro dima ovog sveta. Oba ova faktora opšteg napretka obeležena uzajamnom trpeljivošću i međusobnim poštovanjem među pojedincima i narodima, javlja ju se u rudimentarnom obliku već kod pesnika Ilija de, u kojoj je vardarskim Pajoncima i sjajnom Hek toru ukazana ista pažnja kao i kosmatim Ahajcima i divnom Ahilu i u kojoj se naziru prvi pokreti bor be za duhovnu i političku samosvojnost. Ali tri su veka bila potrebna dok su se helenski Balkanci na učili da cene samosvojnost svoju i tuđu, dok se od polisa dođe do kozmopolisa, u kome treba da vla da homonoia, harmonična zadružnost samosvojnih jedinki i naroda. Ovoj ideji svetske države, koja je, možda, istoč njačkog teokratskog porekla, dao je sin Filipa Ma Stogodišnji rat
kedonskog realan oblik i konkretnu sadržinu. Alek sandar Veliki imao je dva učitelja: Homera, koji ne deli čovečanstvo na Helene i varvare, i Aristotela, kome su svi varvari po prirodi robovi. Prema sve dočanstvu polihistora Eratostena, sačuvanom kod geografa Strabona, i prema korespondenciji, vođe noj između mladog Aleksandra i iskusnog Aristo tela, jasno vidimo da je makedonski gospodar svih triju starih kontinenata prihvatio gledište svog pe snika učitelja, a odbacio antibiološki stav Stagirite, osnivača biologije. Aleksandar Veliki srušio je bari jeru između helenskih i makedonskih Balkanaca sa jedne strane i ostalih naroda sa druge strane. Tako je razorivši grčki polis sa njenim župskim horizon tom udario temelje opštem kozmopolisu, čiji su vi dokrug već ranije izgradili helenski pesnici, filozofi i naučnici, od Homera do Poseidonija. Ovaj make donski dečko postao je stvarno onaj „puer divinus”, koji donosi ucveljenom i zaraćenom čovečanstvu večni smeh i trajni mir mitskog zlatnog doba, opi sanog i opevanog od stočara Hezioda i poslednjeg stoičara Poseidonija kao i rimskih imitatora Vergi lija i Ovidija. Predilekcija makedonskog kraljevskog dvora za stoičku školu stvorila je ne samo moguć nost za ostvarenje stoičkog kozmopolisa, nego je sačuvala i predala rimskom osvajaču, osim pustog zlata i ogromne biblioteke, i ovu najveću tekovinu starog balkanskog čoveka: ideju i ideal samosvojno sti i zadružnosti, na kojima počiva homonoia-con cordia i opšti mir. Posle Aleksandra i Poseidonija došao je apostol Pavle i Epiktetova škola u epirskom Nikopolju. Rim i hrišćanstvo su prihvatili Aleksan drove tradicije i u nasledstvo predali ih Konstanti novom gradu. Stogodišnji rat
155
156
Ovaj „novi Rim” produžio je da pod mnogo te žim uslovima neguje tradicije pesnika Ilijade i Alek sandra Velikog, dok je onaj stari Rim sve više na ginjao Aristotelovom netrpeljivom shvatanju o dve ma vrstama ljudi i naroda. Sa druge strane opet „pax Romana” bila je uslovljena jednolikim jedin stvom, dok je Balkan sa Vizantijom na čelu težio za zajednicom sa variantama, za raznolikim jedin stvom, ako se tako sme kazati. Taj stav Vizantije omogućio je ne samo stvaranje samostalnih i rav nopravnih narodnih crkava, nego je sačuvao kod negrčkih naroda osećaj samosvojnosti pored ose ćaja hrišćanske zajednice. U tom pravcu treba po menuti činjenicu, koju je zabeležio L. Han, da su u grčkim borbama za oslobođenje učestvovali mno gi Sloveni iz centra Balkana i mnogi Arbanasi i Ru muni. Očevidno da je zajednica efikasnija i vitalni ja od jedinstva, organizovana raznolikost je biološ ki vrednija od jedinstvene jednolikosti. Turci su se docnije, sve dotle dok se balkanski Hrišćani nisu počeli stavljati u službu evropskih država, pridrža vali stare balkanske tradicije o trpeljivosti. Hrišćani su dolazili do najviših položaja u muslimanskoj dr žavi, koja je u pogledu narodne samosvojnosti bila potpuno dezinteresovana i koja je nemuslimanima u mnogim oblastima obezbeđivala stvarnu samou pravu. Balkanski narodi su tako sačuvali svoje ver ske i narodne osobenosti, i posle primanja oriental nog urbanizma. Još početkom 19 veka, pred samo oslobođenje balkanskih naroda, odnosi između pravovernih aga i hrišćanske raje, prema Vukovom opisu, bili su primerno humani. Indoevropska aristokratija pretrpela je prvi po raz već pred Homerovom Trojom, iako se tu još ahajska vojska deli na kraljeve i sebre. Ali već Alek Stogodišnji rat
sandar Veliki naziva svoje makedonske stočare voj nike „drugovima” Taj naziv „hetairois”, koji je rani je dokumentovan samo u aristokratskim tajnim an tidemokratskim udruženjima, prelazi posredstvom stoičara i kiničara kao i apostola Pavla, – koji se već sredinom prvog hrišćanskog veka bavi među svo jom „braćom u Hristu” propagandom u Makedoni ji, – u evropski rečnik i stiže sve do levičara našeg vremena. Na zapadu se, međutim, održao srednjo vekovni izraz aristokratskog porekla i komparativ nog oblika (senior – Herr). Balkan je, prema tome, stvarna kolevka i čojstva i junaštva, tih glavnih oso bina balkanskog planinca i realnih ideala istinskog humanizma, koji su očuvali Balkance kroz sve ve kove njihove veličine i njihovog stradanja. Pre ma shvatanju balkanskog čoveka čojstvo i junaš tvo ostvarljivi su samo u samosvojnoj i zadružnoj zajednici. II
Stvaranje novih samosvojnih država na Balka nu iza povlačenja Turaka nije značilo samo drža votvorna dela pojedinih balkanskih naroda nego i novu orientaciju njihove kulturne istorije. Dok je Balkan za čitavo vreme turskog vladanja bio u vezi sa istočanskom civilizacijom islamske boje, dotle balkanski rizorđimento – nazovimo ovako ceo pe riod nove balkanske istorije od doba srpskog i grč kog ustanka do svršetka svetskoga rata – znači osim stvaranja samostalnih država, još i kulturnu preori entaciju Balkana. Istočansku kulturu počinje da zamenjuje za padna kultura osnovana na naučnom i tehničkom progresu. Svi oslobođeni balkanski narodi nasto Stogodišnji rat
157
158
je da se razvijaju prema zapadnjačkim, evropskim pojmovima. Državne institucije, ustavi, škole, pra vo, radnička pitanja, donekle i poljoprivreda i zanati modernizuju se prema uzoru evropskih država. Pri vrednog orientalizma, izraženog u turskom feuda lizmu, nestaje gotovo posvema. Literatura i nauke na Balkanu, ukoliko se stvaraju, stoje također pod uticajem evropskih savremenih pokreta. Balkan skom književniku i naučniku najveći je ideal u ovo vreme približiti se evropskom duhu, „evropeizira ti se” ili „pozapadnjačiti se”, imitovati dobro ili rđa vo „evropski ukus”. Koliko su balkanski narodi bili kreativni u drža votvornom pogledu, toliko su bili imitativni u kul turnom pogledu za celo ovo vreme od Karađorđe vog i Riginog ustanka do svršetka svetskoga rata, kada se završava period oslobađanja balkanskih na roda od turske i austrougarske vlasti. Za čitavo ovo vreme nije se na Balkanu mogao opaziti onakav antagonizam kakav se je formirao u Rusiji za vreme slavofilstva, kada su na jednoj strani bili oni Rusi koji se oduševljavaju za zapadnjaštvo, a na drugoj oni koji su isticali rusku civilizaciju kao opreku zapada. Niko nije tražio održanje samonikle balkanske tradicije. Svi intelektualci balkanskoga ri zorđimenta bili su više manje zapadnjački orienti sani. Kritika zapada retka je pojava u balkanskim li teraturama u ovo doba. Ima je nešto u Preradovića, Njegoša, Mažuranića, Ljubiše, itd. Istorija balkanskih naroda u ovo sto godina, kad se detaljno prouči uporednim metodom, nesumnji vo će dokazati da je evropska kultura mogla, dodu še, da dade balkanskim narodima veći standard ži vota, bolje škole, bolje zakone, veću ličnu bezbed nost, bolja komunikaciona sredstva itd., sve ono Stogodišnji rat
što im nije mogla da da istočanska civilizacija kako su je praktikovali Turci za gotovo pet vekova svoga vladanja na Balkanu. Ali, evropska civilizacija nije mogla da da balkanskim narodima unutarnju kohe ziju, ličnu i međusobnu smirenost i dobre odnose, jednom rečju samosvojnost i zadružnost. Zna se i zašto je tako moralo biti. Surevnjive evropske veli ke države našle su u opadanju otomanske imperi je plodno tlo za sejanje razdora na Balkanu i za me đusobno izigravanje. Kako je Evropa i sama pati la i kako pati od nestašice kohezije sve do danas, nije nikako ni mogla da plodonosno radi na kohezi ji balkanskih naroda, nije mogla da da Balkanu ono čega sama nije imala. Balkanolog će jednom moći da konstatuje u istoriji balkanskoga rizorđimenta ovaj nesumnji vi paradoks. Dok je helenistička kultura mogla da stvori stvarnu koheziju na Balkanu, dok je Rim mo gao unifikatorno da deluje po svim krajevima Bal kana, dok je Vizantija mogla da ujedini Balkan kul turno i crkveno, mada nikako nije uspela da ga uje dini i politički, dok je tursko-orientalna civilizaci ja mogla da stvori zaista neku makar i nesavršenu kulturno-političku homogenost, dotle je moder na evropska kultura, za vreme balkanskog rizor đimenta, uistinu duhovno i politički razjedinjava la balkanske narode, pored svega toga što ih je ni velisala svojim kulturnim uticajem. I nastao je ču dan prizor. Turska uprava, koja se povlači, zlura do gleda kako se uništavaju balkanski narodi među sobom i u zadnjim svojim trzajima ne može da ve ruje da bi se ovi narodi ikada mogli ujediniti pro tiv nje. U kulturnoj Evropi nastaje opet kao pandan ovome turskome mišljenju uverenje o Balkanu kao „buretu baruta” koje svaki čas izaziva ratove. Svi u Stogodišnji rat
159
160
Evropi govore za ovo vreme o balkanstvu samo kao o „nekulturnoj pojavi” koja rađa svađe i protivi se svakom napretku. Još je čudnija okolnost da jedino dobro, koje nam priznaje Evropa, potiče iz vremena pre upada Evropljana na Balkan (narodna pesma, muzika, slikarstvo i arhitektura). Prvi balkanski rat pokazao je da se je Turska lju to prevarila u svome mišljenju. Poslednji su opet događaji Evropi dokazali da se „bure baruta” prene lo sa Balkana na druge tačke sveta, da Balkan nije više ono što je prosečni Evropljanin mislio u vreme balkanskog rizorđimenta. Balkanski pakt, ma koli ko za sada bio nesavršen, dosadanje međubalkan ske konferencije i privredna balkanska antanta, ako i nije dosada mogla dati opipljivih rezultata, ipak su to pojave takve prirode da jasno dokazuju da se na Balkanu počinje ozbiljno da stvara period sporazu mnog i zadružnog rada na novim i samosvojnim te meljima, koje balkanski rizorđimento nije mogao još uočiti u potpunoj meri. Za čitavo vreme od sto godina što ga zahvata ovaj period balkanske naci onalne države bile su tako reći in statu nascendi. Tada je balkanski državnik još mislio da će najbolje poslužiti opštoj stvari ako pridobije što više teritori je svojoj užoj domovini. Da je kod takvog mišljenja moralo doći i do nemilih pojava, kao što su drugi balkanski rat, ulazak Bugarske u svetski rat na stra ni centralnih vlasti, ili još ranije srpsko-bugarski rat, pa zahvat Rumunije u drugi balkanski rat, itd., sa svim je razumljivo. To su dečje bolesti stvaranja bal kanskih država. Međutim, ove su dečje bolesti pre boljene. Svakom postaje sve jasnije da se novo sta nje na Balkanu, proizašlo iz svetskog rata, konsoli duje na svim linijama. Stogodišnji rat
Došlo je, dakle, vreme da Balkan odredi svoju duhovnu orientaciju na novim osnovama samostal nih država i da, držeći se svojih starih tradicija sa mosvojnosti i zadružnosti, izgradi bolju zajedničku otadžbinu čojstva i junaštva. U svim velikim periodima Balkan je imao svo ju duhovnu orientaciju koja se manifestovala u ne koj osobenoj vrsti homogenosti. Gore smo istakli da je takva homogena duhovna orientacija Balkana postojala za vreme Aleksandra Velikog i helenizma, Rimljana, Vizantije i turskog perioda. Takva duhov na homogenost mora da dođe i sada kada je balkanski rizorđimento, svršetkom svetskoga rata, sretno završio svoju misiju formiranja balkanskih naroda u državotvornom smislu. Da bi saznali kakva ima da bude ta nova du hovna homogenost Balkana, treba da nam balka nolog tačno definiše samu suštinu balkanskog rizo rđimenta. Kako smo gore videli, balkanolog može da ustanovi da se balkanski rizorđimento u jednoj stvari bitno razlikuje od italijanskoga i nemačkoga rizorđimenta, a u drugoj slaže. Slaže se u tome da je i balkanski rizorđimento išao kao i nemački i ita lijanski za tim da pripadnike istoga jezika grupiše u jednu državu. U pogledu principa nacionaliteta kao državotvornog elementa nema razlike između ri zorđimenta u Evropi i na Balkanu. I to je sve u čemu se balkanski i evropski rizorđimenti slažu. Ali, dok italijanski i nemački rizorđimento ne pretstavljaju nikakve promene u kulturnom pogle du nego ističu kontinuitet nemačke odnosno itali janske kulturne tradicije, balkanski rizorđimento, zbog petvekovne tursko-orientalne civilizacije, koju nastoji zameniti sa zapadnom, znači pravu kultur nu revoluciju. Ova kulturna revolucija vršila se na Stogodišnji rat
161
162
Balkanu u etapama, prema tome kako su otpadale pojedine pokrajine otomanske imperije. Danas se može reći da je i ova kulturna revolucija na Balka nu završena. Taj završetak učiniše ne samo balkan ske hrišćanske države, nego i sama Kemalova Tur ska, koja je također odbacila teokratski princip kao osnov države. Nema više na Balkanu deljenja na roda na tri mileta, na islamski, latinski i hrišćanski. Vizantijskog i islamsko-turskog principa države za vazda je nestalo sa Balkana. Vera nije više osnov dr žave i državnog života. Vladar nije više ni hristodu los, rob Hristov, kao u Vizantiji, ni „pravoverni car”, kako se zvao Dušan Silni, ni naslednik Muhamedov, kalif, kakvi su bili sultani. Između vizantijskoga i istočansko-turskoga shvatanja države na Balkanu nema zapravo bitne razli ke. Oba shvatanja drže se teokratskog postanja dr žave. Između Vizantije i halifata postojala je razlika samo u veri. Vizantija osniva državu na ortodoksi ji hrišćanskoj, Turska na ortodoksiji islamskoj. Kad to znamo, onda nam je jasno zašto su se fanar i hali fat za čitavo vreme turskoga vladanja veoma dobro slagali, dakako na štetu Slovena i Rumuna. Egzarhi zam u Bugarskoj značio je pravu i efikasnu opozici ju ovom slaganju. Balkanologu ukazuje se danas balkanski rizor đimento u životu balkanskih naroda kao prelazno doba koje je izvršilo tri funkcije: 1) stvorio je samo stalne države; 2) izvršio je kulturnu revoluciju na Balkanu donevši na Balkan zapadnjačko shvatanje državnog života i 3) oslobodio je državni život od vizantijsko-islamskog konfesionalnog principa. Na ovom rezultatu balkanskoga rizorđimen ta osnivaće se zacelo i sva buduća homogena kul tura Balkana. Povratak u vizantijsko i tursko-isto Stogodišnji rat
čansko shvatanje države nemoguć je isto onako kao što ni balkanski rizorđimonti nisu mogli da obnove kulturnoga života pojedinih balkanskih naroda ka kav je bio pre dolaska Turaka. Kulturnu orientaciju nisu mogli uzeti iz predturskog doba, jer ta orien tacija ne bi odgovarala duhu vremena, nego su mo rali uzeti evropsku kulturnu orientaciju. Drugojači je nije moglo biti. Uza sav naivni historizam i pored sveg oduševljenja za slavno doba narodne prošlo sti, koje neminovno prati svaki rizorđimento, niko nije mogao više pomišljati na to da se hrani, ode va ili obrađuje zemlju ili vrši zanat onako kako je to bilo u doba cara Dušana, ili da manastiri budu centri kulturnoga života kao u doba Nemanjića, itd. Prošlu mrtvu formu života ne može više da oživi ni kakvo oduševljenje. Pita se kakvu kulturnu orientaciju, kakav kul turni princip traži novo vreme na Balkanu? Ovo se pitanje postavlja najpre naučniku balkanologu, koji naučno ispituje pojave života na Balkanu sa višeg balkanističkog gledišta, onda balkanskom državni ku, koji određuje svoj politički rad prema principi ma balkanske samosvojnosti i zadružnosti, i, naj zad, balkanskom pedagogu, koji upravlja svoje me tode vaspitanja u cilju stvaranja zajedničkog bal kanskoga duha. Na to se pitanje, prema tome, mora precizno i jasno da odgovori. Kako danas stvari stoje na Balkanu kad je ceo Balkan organizovan u samostalnim državama, prin cip balkanske duhovne homogenosti može da gla si samo ovako. Balkanska se kultura treba da osniva na jedinstvu u varijacijama. Varijacije pretstavljaju kulture pojedinih balkanskih naroda. Novi balkan ski duh samosvojnosti i zadružnosti treba da har monički poveže ove varijacije u jednu sintezu. Taj Stogodišnji rat
163
164
duh treba da sprečava gloženja u razvitku pojedinih narodnih kultura na Balkanu. Kako će se to u de talju provesti, stvar je programa koji ima da utvr di prvo naučnik balkanolog studirajući balkansku stvarnost u sadašnjosti i prošlosti, onda balkan ski državnik političar, koji će da utvrdi najefikasni je međudržavne mere za međubalkansko upozna vanje i međubalkansku saradnju, i, najzad, balkan ski pedagog, koji će da pronađe najzgodnije školske metode za ostvarenje naučno utvrđenih balkanskih vaspitnih i kulturnih ideala. Na ovaj posao, osim ova tri faktora, pozvani su i celo balkansko javno mišljenje, novinari i pisci, kao i svi oni koji se bave ma kojim produktivnim radom. Već je dosada Balkan organizovan u svojih šest samostalnih država bio mala slika Evrope. Kad iz gradi svoj kulturni i državni život na podlozi bal kanskog čojstva i junaštva, on će moći da dade ne samo danas rascepkanoj Evropi, nego i celom sve tu realan primer na koji način ima da se provodi tzv. duhovno razoružanje među narodima i čemu ono ima da služi. Klice za ovo duhovno razoružanje na Balkanu zasadio je već Viteški Kralj Aleksandar I Ujedinitelj udarivši osnovice Balkanskom paktu. Antičku ideju bratskog mira, koja se rodila na Bal kanu, i makedonsko-helenističku harmoniju samo svojnosti i zadružnosti kao ideal pravog napretka čini se da je upravo Balkan pozvan da ponovo oži vi i prikaže Evropi, koja baš iza svetskoga rata teš ko strada od rascepkanosti lične, narodne i držav ne. Balkan je pozvan da dade svetu ponovo primer duhovne trezvenosti kakav je dao u klasično doba. Balkanski primer duhovne trezvenosti danas je važniji nego je ikada bio, možda važniji nego što je bio u klasično doba. Stogodišnji rat
Preduslov za tu jedinstvenu ulogu i ujedno za bolju balkansku sudbinu jeste stvaranje balkanskoga duha kod svih balkanskih naroda. Taj balkanski duh ima da stvori ne samo generacija izašla iz svet skoga rata, nego i ona koja se vaspitava posle njega. Taj balkanski duh zahteva pre svega da se čitava ci vilizacija, i duhovna i materijalna koliko se ima da stvori na Balkanu, promatra, kritikuje i formira ne sa gledišta zapadne Evrope, nego sa gledišta potreba balkanske otadžbine. Ovako ludo trčkaranje za Evropom, svako nekritičko imitovanje Evrope, kako se često praktikuje na Balkanu za doba rizorđimen ta, isključuje preporod balkanskih naroda i vaskrs balkanskog duha, jer se i jedno i drugo može ostva riti u prvom redu savremenom saradnjom balkan skog zemljišta i balkanskog čoveka, balkanskih na roda i balkanskih država. III
Preporod balkanskih naroda i vaskrs balkan skog duha, balkanski renesans proriče T. Želinski na prvim stranicama ove knjige. To bi bio, u stva ri, četvrti renesans u Evropi, kojem su prethodili ka rolinški, romanski i germanski preporodi. Uslove za taj novi preporod, koji Želinski naziva slovenskim, vidi ovaj naučnik u tom što balkanski narodi žive na samom zemljištu antičke kulture. To zemljište obiluje mnogobrojnim spomenicima, koji kod sva kog balkanskog stanovnika, podjednako kod onog sa planine kao i kod onog iz doline, stalno izaziva ju i podržavaju osećaj povezanosti sa prošlim veli činama i izumrlim pokolenjima. Onaj osećaj pove zanosti i zadružnosti stvorio je na svim krajevima Balkana tolike zadužbine. Ovde na balkanskom ze Stogodišnji rat
165
166
mljištu, kao nigde na svetu, neobično je snažna lju bav prema tradiciji i odanost prema drevnoj prošlo sti. Ta prošlost zbog svojih tragičnih peripetija budi istovremeno u Balkancima osećaje čojstva i junaš tva i opominje ih na trezvenost i smirenost. Proročanstvo T. Želinskog o novom prepo rodu kulturnoga čovečanstva, koji treba da pođe sa ognjišta evropske kulture, i da popravi i polep ša balkansku i opštečovečansku kulturu, teško da će danas naći mnogo vernih. Za većinu posmatra ča nisu ni sami balkanski Sloveni, koji prema izlaga nju T. Želinskog treba da posluže kao glavna poluga za četvrti preporod, u istom pravcu duhovno zain teresovani, a još manje kulturno homogeni. Alpski Sloveni ili slovenački Jugosloveni, koji vežu Balkan ce sa Evropljanima, ne pokazuju onu kulturnu ori jentaciju koju nalazimo kod dinarskih i balkanskorodopskih Slovena, čiji ogranci preko Dobrudže i Trakije upućuju na evroazijsku stepu i anatolsku vi soravan. Kao još veću zapreku četvrtog ili balkan skog preporoda mogli bi pristalice samoubistvene čistunske izolacije rasa i naroda, dosad nepoznate u istoriji sveta, smatrati tu okolnost što svi balkanski narodi ne pripadaju ni jednoj rasi ni jednoj jezičkoj porodici ni jednoj veri. Mi nalazimo na Balkanu za ista čudnu mešavinu u sva tri pravca: pored neobre zanih obrezane, pored Indoevropljana Turke, pored dinaraca mediterance i panonce. Ali treba se setiti da je prvi preporod u Evro pi bio čisto verskog karaktera, dok su drugi i treći bili izrazito nacionalno obeleženi. Balkanskom ide alu bratskog mira i međusobne trpeljivosti, balkan skom humanizmu čojstva i junaštva ne može odgo varati nijedan oblik koji pokazuju tri ranija prepo roda. Balkanski preporod, koji treba i može da po Stogodišnji rat
stane opštečovečanski, ne može biti obeležen ni ograničen rasom, verom ili nacijom. On može je dino da bude supranacionalan i suprakonfesiona lan, ako želi da izgradi nove temelje za kozmopolis u kome će živeti humanitas renata i u kome će se razvijati litterae renatae. Tako će se moći u oblasti duhovnoj izgraditi ono svetsko carstvo koje je hteo da osnuje Aleksandar Veliki. Tako će se balkanska sudbina vezana za sudbinu triju starih kontinenata, uputiti pravcem antičkog humanizma, koji se može združiti sa savremenim amerikanizmom. Ovaj oblik četvrtog ili balkanskog preporoda nužna je posledica potreba i raspoloženja kultur nog sveta naših dana. Carstvo amerikanizma i ma šine može se održati samo tako ako sklopi trajan sa vez sa carstvom humanizma i duha na čiji su pre sto sedali toliki sinovi balkanske zemlje, planinskog izvora kozmičkih i ljudskih snaga. Sudbina Balkana kao da je i u tom što će njegovi narodi moći da stvo re uslove i za harmoniju amerikanizma i humaniz ma koju današnje čovečanstvo jasno oseća kao naj preču potrebu. Da amerikanizam nije biljka nepo desna za balkansko zemljište patrijarhalne kulture, pokazuje ne samo daleki primer sa japanskih ostrva i bliski primeri iz balkanskih rizorđimenata, nego i sama tvrda činjenica da je evropska tehnika u svo jim osnovima helenističkog, tj. balkanskog porekla. Balkanska sudbina, koja će odgovarati balkan skom zemljištu i balkanskoj samosvojnosti i koja će biti dostojna toliko ponižavanih i preziranih Balka naca, uslovljena je balkanskim preporodom, čiji su elementi i činioci izloženi u ovom nizu studija i ra sprava. One potiču u prvom redu od ljudi čistog po gleda i čistog srca, koji nisu rođeni na Balkanu. To znači da se nova i bolja balkanska sudbina ne oseća Stogodišnji rat
167
kod samih Balkanaca kao nedostižna utopija, nego kao nužna i svakom uočljiva posledica saradnje svih onih činilaca koji određuju tok istorije. Vremena su obremenila. Bliži se preporod bal kanskih naroda i vaskrs balkanske otadžbine. Knjiga o Balkanu I,
Balkanski institut, Beograd 1936.
168
*** Tromo se vreme vuče I ničeg novog nema, Danas sve ko juče Sutra se isto sprema. I mesto da smo u ratu Dok bojne trube ječe, Evo nas u kazamatu, Na nama lanci zveče. Svaki dan isti život Pogažen, zgnječen i strt. Ja nijesam idiot – Pa to je za mene smrt. Al pravo je rekao pre Žerajić soko sivi: Ko hoće da živi nek mre, Ko hoće da mre nek živi! Gavrilo Princip, Terezin, 1918.
