STEVEN-RUNCIMAN-ΙΣΤΟΡΙΑ-ΤΩΝ-ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΩΝ-Β΄

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΕΚ/ΓΕΝΙΚΟΥ ΕΠΙΤΕΛΕΙΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ

Sir STEVEN RUNCIMAN A HISTORY OF THE CRUSADES

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΩΝ

ΤΟΜΟΣ ΙI ΤΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΤΗΣ ΙΕΡΟΥΣΑΛΗΜ ΚΑΙ Η ΦΡΑΓΚΙΚΗ ΑΝΑΤΟΛΗ 1100-1187

Μετάφραση από τα αγγλικά NIK. Κ. ΠΑΠΑΡΡΟΔΟΣ ΑΘΗΝΑ 1978

Digitized by 10uk1s

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Σ' αυτό τον τόμο έχω επιχειρήσει ν' αφηγηθώ την ιστορία των φραγκικών κρατών πέραν των θαλασσών από την ανάρρηση του βασιλέως Baldwin Ι ως την ανακατάληψη της Ιερουσαλήμ από τον Saladin. Είναι μία ιστορία που έχει αφηγηθεί πρωτύτερα από Ευρωπαίους συγγραφείς, χαρακτηριστικά, με γερμανική πληρότητα από τον öhricht R και με γαλλική κομψότητα και επινοητικότητα από τον Grousset, και, πάρα πολύ σύντομα, στα αγγλικά από τον W.B. Stevenson. Έχω καλύψει το ίδιο πεδίο και έχω χρησιμοποιήσει τις ίδιες βασικές πηγές, όπως αυτοί οι συγγραφείς, αλλά διακινδύνευσα να δώσω στη μαρτυρία μια ερμηνεία η οποία μερικές φορές διαφέρει από εκείνη που δίνουν οι προκάτοχοί μου. Η αφήγηση δεν μπορεί να είναι πάντοτε απλή. Ιδιαίτερα, η πολιτική του μωαμεθανικού κόσμου στις αρχές του δωδέκατου αιώνα δεν επιδέχεται μία κατ' ευθείαν ανάλυση· αλλά πρέπει να κατανοηθεί, αν θέλομε να εννοήσουμε την ίδρυση των σταυροφορικών κρατών και τις κατοπινές αιτίες που συνετέλεσαν ώστε να συνέλθει το Ισλάμ. Ο δωδέκατος αιώνας δεν δοκίμασε καμία από τις μεγάλες φυλετικές μεταναστεύσεις που χαρακτηρίζουν τον ενδέκατο αιώνα και που επρόκειτο να ξανασυμβούν τον δέκατο τρίτο, για να περιπλέξουν την ιστορία των τελευταίων σταυροφοριών και την παρακμή και την πτώση της Outremer *. Για την ώρα μπορούμε να συγκεντρώσουμε την κυριότερη προσοχή μας στην ίδια την Outremer. Αλλά πρέπει πάντοτε να έχουμε υπ' όψη το ευρύτερο φόντο της πολιτικής στη Δυτική Ευρώπη, τους θρησκευτικούς πολέμους των Ισπανών και Σικελών ηγεμόνων και την απασχόληση του Βυζαντίου και του ανατολικού χαλιφάτου. Το κήρυγμα του Αγίου Bernard, η άφιξη του αγγλικού στόλου στη Λισσαβόνα, οι ανακτορικές μηχανορραφίες στην Κωνσταντινούπολη και στη Βαγδάτη, είναι όλες επεισόδια του δράματος, αν και το κορύφωμά του έφθασε σ' ένα γυμνό λόφο στη Γαλιλαία. Το κύριο θέμα σ' αυτό τον τόμο είναι ο πόλεμος· και πραγματευόμενος τις πολλές εκστρατείες και επιδρομές, ακολούθησα το παράδειγμα των παλιών χρονογράφων, που ήξεραν τη δουλειά τους· γιατί ο πόλεμος ήταν το φόντο της ζωής στην Outremer, και τα τυχαία γεγονότα του πεδίου της μάχης έκριναν συχνά την τύχη της. Αλλά περιέλαβα σ' αυτόν τον τόμο ένα κεφάλαιο για τη ζωή και την οργάνωση της φραγκικής Ανατολής. Ελπίζω να δώσω μια παρουσίαση των καλλιτεχνικών και οικονομικών της εξελίξεων στον επόμενο τόμο μου. Και οι δύο αυτές απόψεις του σταυροφορικού κινήματος έφθασαν στην πληρέστερη σημασία τους κατά τον δέκατο τρίτο αιώνα. Στον πρόλογο του πρώτου τόμου μου ανέφερα μερικούς από τους μεγάλους συγγραφείς των οποίων τα συγγράμματα με βοήθησαν. Εδώ πρέπει ν' αποτίσω ιδιαίτερο φόρο τιμής στο έργο του John La Monte του οποίου ο πρόωρος θάνατος υπήρξε σκληρό πλήγμα για την ιστοριογραφία των σταυροφοριών: Χρωστάμε σ' αυτόν, περισσότερο από κάθε άλλον, την ειδικοποιημένη γνώση μας του κυβερνητικού συστήματος στην φραγκική Ανατολή. Θέλω επίσης ν' αναγνωρίσω το χρέος μου προς τον καθηγητή Claude Cahen του Στρασβούργου, του οποίου η μεγάλη μονογραφία για τη Βόρεια Συρία και τα διάφορα άρθρα του έχουν υπέρτατη σημασία για το θέμα μας. Χρωστώ ευγνωμοσύνη στους πολλούς φίλους που με βοήθησαν στα ταξίδια μου στην Ανατολή και ιδιαίτερα στις Υπηρεσίες Αρχαιοτήτων της Ιορδανίας και του Λιβάνου και στην Iraq Petrοleum Company.

Η γαλλική λέξη outremer που σημαίνει πέρ' από τις θάλασσες, είχε τότε εκφράσει μονολεκτικά την κατάσταση που δημιουργήθηκε από την ίδρυση των φραγκικών κρατών στην Ανατολή. Επειδή ο συγγραφέας τη χρησιμοποιεί συχνά, προτιμώ να την αφήσω και στην μετάφραση με τον ξενικό της τύπο και με την έννοια τής φραγκικής κυριαρχίας στην Ανατολή (Σημ. του μεταφραστή). *

Digitized by 10uk1s

Οφείλω επίσης να ευχαριστήσω τους αρμοδίους της Cambridge University Press για την ευγένεια και την υπομονή τους.

Λονδίνο 1952

STEVEN RUNCIMAN

Digitized by 10uk1s

ΒΙΒΛΙΟ Ι Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

Digitized by 10uk1s

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι Η OUTREMER ΚΑΙ ΟΙ ΓΕΙΤΟΝΕΣ ΤΗΣ «κατέσθουσα ἀνθρώπους εἶ καὶ ἠτεκνωμένη ὑπὸ τοῦ ἔθνους σου ἐγένου»

ΙΕΖΕΚΙΗΛ XXXVI, 13

Όταν οι φραγκικοί στρατοί μπήκαν στην Ιερουσαλήμ, η Πρώτη Σταυροφορία πέτυχε το σκοπό της. Αν όμως η Αγία Πόλη έμελλε να παραμείνει σε χριστιανικά χέρια και για να ευκολυνθεί ο δρόμος προς αυτήν για τους προσκυνητές, έπρεπε να εγκατασταθεί εκεί μια σταθερή κυβέρνηση με σταθερή άμυνα και ασφαλείς συγκοινωνίες με την Ευρώπη. Οι σταυροφόροι που σχεδίαζαν να εγκατασταθούν στην Ανατολή ήξεραν πολύ καλά τι ανάγκες είχαν. Η σύντομη βασιλεία του δούκα Godfrey είδε το ξεκίνημα ενός χριστιανικού βασιλείου. Αλλά ο Godfrey, παρ' όλα τ' αξιόλογα προσόντα του, ήταν ένας αδύνατος, ανόητος άνθρωπος. Από ζήλια μάλωνε με τους συναδέλφους του· από γνήσια ευλάβεια παραχώρησε υπερβολική εξουσία στα χέρια της Εκκλησίας. Ο θάνατός του και η αντικατάστασή του από τον αδελφό του Baldwin έσωσε το νεαρό βασίλειο. Γιατί ο Baldwin είχε τη φρόνηση, την προβλεπτικότητα και τη σκέψη του πολιτικού. Αλλά το έργο που είχε μπροστά του ήταν τεράστιο· και είχε πολύ λίγους βοηθούς στους οποίους μπορούσε να στηριχθεί. Οι μεγάλοι πολεμιστές της Πρώτης Σταυροφορίας είχαν πάει όλοι προς βορρά, είτε είχαν γυρίσει στα σπίτια τους. Από τους πρωταγωνιστές του κινήματος μόνο ο πιο ανίκανος είχε παραμείνει στην Παλαιστίνη, ο Πέτρος ο Ερημίτης, για του οποίου τη σκοτεινή ζωή εκεί δεν ξέρομε τίποτε, και ο οποίος γύρισε στην Ευρώπη το 1101 1. Οι ηγεμόνες είχαν πάρει τους στρατούς τους μαζί τους. Ο ίδιος ο Baldwin, ένας νεώτερος γιος χωρίς κτήματα, δεν είχε φέρει στην Ανατολή δικούς του υποτελείς, αλλά είχε δανειστεί άντρες από τους αδελφούς του. Κρεμόταν τώρα από μια φούχτα ευλαβείς πολεμιστές που είχαν ορκισθεί πριν φύγουν από την Ευρώπη να μείνουν στους Αγίους Τόπους, και από τυχοδιώκτες, πολλούς απ' αυτούς νεώτερους γιους, όπως αυτός ο ίδιος, οι οποίοι ήλπιζαν να βρουν κτήματα εκεί και να πλουτίσουν. Τον καιρό της αναρρήσεως του Baldwin, οι Φράγκοι διατηρούσαν μια ασταθή κατοχή στο μεγαλύτερο μέρος της Παλαιστίνης. Αυτή ήταν πιο ασφαλισμένη κατά μήκος της ορεινής ραχοκοκαλιάς της επαρχίας, από τη Βηθλεέμ και προς βορρά ως την πεδιάδα της Γεζρεέλ. Πολλά από τα χωριά εκεί ήταν ανέκαθεν χριστιανικά· και οι περισσότεροι από τους μωαμεθανούς της περιοχής είχαν εγκαταλείψει τα σπίτια τους με την εμφάνιση των φραγκικών στρατευμάτων, εγκαταλείποντας ακόμη και την ευνοούμενή τους πόλη Nablus, που την αποκαλούσαν Μικρή Δαμασκό: Αυτή η περιοχή ήταν εύκολο να υπερασπισθεί. Προς ανατολάς προστατευόταν από την κοιλάδα του Ιορδάνη. Μεταξύ της Ιεριχώ και της Μπαϊσάν δεν υπήρχε πόρος για τη διάβαση του ποταμού και μονάχα ένα μονοπάτι οδηγούσε από την κοιλάδα επάνω στα βουνά. Το ίδιο δύσκολη ήταν η προσπέλασή της κι από δυσμών. Βορειότερα ήταν το πριγκιπάτο της Γαλιλαίας, που ο Tancred είχε κατακτήσει για τη Χριστιανοσύνη. Αυτό περιλάμβανε την πεδιάδα του Εσδραελών και τα υψώματα από την Ναζαρέτ ως τη λίμνη Χουλέ. Τα σύνορά του ήταν περισσότερο τρωτά. Έμπαινε κανείς εύκολα από τη μεσογειακή ακτή δια μέσου της Acre και από το ανατολικό μέρος από δρόμους προς βορρά και προς νότο της λίμνης Γεννησαρέτ. Αλλά και από εκεί επίσης, ο περισσότερος μωαμεθανικός πληθυσμός είχε μεταναστεύσει και παρέμειναν μόνο χριστιανοί, εκτός από μερικές εβραϊκές παροικίες στις πόλεις, ειδικότερα στη Σαφέδ, από πολύ καιρό την κυριότερη έδρα της ταλμουδικής παραδόσεως. Αλλά οι περισσότεροι από τους Εβραίους, μετά τη σφαγή των ομοθρήσκων τους στην Ιερουσαλήμ και στην Τιβεριάδα, και την αντίστασή τους στους χριστιανούς στη Χάιφα, προτίμησαν ν' ακολουθήσουν τους μωαμεθανούς στην εξορία2. Η κεντρική οροσειρά της Γαλιλαίος ήταν ο πυρήνας του βασιλείου· αλλά πλόκαμοι απλώνονταν έξω, τριγύρω στις πιο μωαμεθανικές περιοχές. Το πριγκιπάτο της Γαλιλαίας είχε αποκτήσει τελευταία μια διέξοδο στη Digitized by 10uk1s

θάλασσα, στη Χάιφα. Στο νότιο μέρος, στο Negeb, κυριαρχούσε η φραγκική φρουρά της Hebron. Αλλά το φρούριο του Αγίου Αβραάμ, όπως ονόμαζαν τη Hebron οι Φράγκοι, δεν ήταν παρά ένα νησί μέσα σ' ένα μωαμεθανικό ωκεανό 3. Οι Φράγκοι δεν ασκούσαν κανέναν έλεγχο στις οδεύσεις που οδηγούσαν από την Αραβία γύρω από τη νότια όχθη της Νεκράς Θάλασσας, επάνω στην κατεύθυνση του παλιού Δρόμου των Μπαχαρικών των Βυζαντινών. Από εκεί οι Βεδουίνοι μπορούσαν να εισδύουν μέσα στο Negeb και να συνδέονται με τις αιγυπτιακές φρουρές στη Γάζα και στην Ascalon, επάνω στην ακτή. Η ίδια η Ιερουσαλήμ επικοινωνούσε με τη θάλασσα με ένα διάδρομο που περνούσε από τη Ramla και τη Lydda και κατέληγε στη Jaffa· αλλά ο δρόμος δεν ήταν ασφαλής, εκτός για στρατιωτικές συνοδείες. Ομάδες επιδρομέων από τις αιγυπτιακές πόλεις, μωαμεθανοί πρόσφυγες από τα υψώματα και Βεδουίνοι από την έρημο, περιφέρονταν σ' όλη τη χώρα κι έστηναν ενέδρες σ' ανύποπτους ταξιδιώτες. Ο Νορβηγός προσκυνητής, Saewulf, ο οποίος πήγε στην Ιερουσαλήμ το 1102, αφού ο Baldwin είχε ενισχύσει την άμυνα του βασιλείου, είχε φρίξει από τους κινδύνους του ταξιδιού 4. Μεταξύ Jaffa και Χάιφας ήσαν οι μωαμεθανικές πόλεις Arsuf και Καισάρεια, των οποίων οι εμίρηδες είχαν δηλώσει υποτέλεια στον Godfrey, αλλ' όλο τον καιρό διατηρούσαν επαφή από τη θάλασσα με την Αίγυπτο. Βορείως της Χάιφας ολόκληρη η ακτή ήταν σε μωαμεθανικά χέρια, σ' έκταση διακοσίων περίπου μιλίων, ως τα κράσπεδα της Λαοδίκειας όπου η κόμισσα της Toulouse ζούσε με το προσωπικό του σπιτιού του συζύγου της υπό την προστασία του Βυζαντινού κυβερνήτη 5. Η Παλαιστίνη ήταν φτωχή χώρα. Η ευημερία της, τον καιρό των Ρωμαίων, δεν κράτησε μετά τις περσικές εισβολές· και συνεχείς πόλεμοι από τότε που ήρθαν οι Τούρκοι είχαν διακόψει την μερική της ανάρρωση υπό τους χαλίφες. Η χώρα ήταν πιο δασωμένη παρ' ό,τι στους νεώτερους χρόνους. Παρά τις ερημώσεις εκ μέρους των Περσών και την αργή καταστροφή από κατσίκες κι ανθρώπους, υπήρχαν ακόμα μεγάλα δάση στη Γαλιλαία και κατά μήκος της οροσειράς του Καρμήλου και γύρω από τη Σαμάρεια, κι ένα δάσος από πεύκα κοντά στην ακτή, νοτίως από την Καισάρεια. Έφερναν υγρασία σε μια περιοχή που από τη φύση είχε λίγα νερά. Χωράφια με σιτηρά ευδοκιμούσαν στην πεδιάδα του Εσδραελών. Η τροπική κοιλάδα του Ιορδάνη είχε παραγωγή από μπανάνες κι άλλα εξωτικά φρούτα. Αν δεν ήταν οι πρόσφατοι πόλεμοι, η παράκτια πεδιάδα, με τις συγκομιδές της και τους κήπους της, όπου καλλιεργούνταν λαχανικά και πικρά πορτοκάλια, θα μπορούσε να ευημερεί· και πολλά από τα ορεινά χωριά περιβάλλονταν από ελαιώνες και οπωρόκηπους. Αλλά κατά το μεγαλύτερο μέρος η χώρα ήταν άνυδρη και το έδαφος ρηχό και φτωχό, ιδιαίτερα γύρω από την Ιερουσαλήμ. Σε καμιά από τις πόλεις της δεν υπήρχε μεγάλη βιομηχανία. Και όταν ακόμα το βασίλειο βρισκόταν στο ζενίθ της ακμής του, οι βασιλείς του δεν ήταν ποτέ τόσο πλούσιοι όσο οι κόμητες της Τριπόλεως ή οι πρίγκιπες της Αντιόχειας 6. Η κυριότερη πηγή πλούτου ήταν οι δασμοί· γιατί οι εύφορες χώρες περ' από τον Ιορδάνη, το Μοάβ και η Γιουλάν, εύρισκαν τη φυσική τους διέξοδο στα λιμάνια της παλαιστινιακής ακτής. Εμπορεύματα που ταξίδευαν από τη Συρία στην Αίγυπτο, περνούσαν από παλαιστινιακούς δρόμους· και καραβάνια, φορτωμένα με μπαχαρικά από τη νότια Αραβία, ταξίδευαν, επί αιώνες, μέσ' από το Negeb προς τη Μεσόγειο. Αλλά για να εξασφαλισθεί αυτή η πηγή ήταν ανάγκη να φραχτούν όλες οι άλλες διέξοδοι. Όλη η έκταση των συνόρων, από τον κόλπο της Άκαμπα ως το όρος Χερμών, και ακόμη από το Λίβανο ως τον Ευφράτη, έπρεπε να ελέγχεται από τους Φράγκους. Επί πλέον, η Παλαιστίνη ήταν ανθυγιεινός τόπος. Η Ιερουσαλήμ με τον ορεινό της αέρα και τις ρωμαϊκές εγκαταστάσεις υγιεινής, ήταν αρκετά υγιεινή, εκτός μόνον όταν φυσούσε ο Χαμσίν, υγρός και φορτωμένος σκόνη από το νότο. Αλλά οι πιο θερμές πεδιάδες, των οποίων η ευφορία προσήλκυε τους εισβολείς, ήσαν νοσογόνες εστίες, με τα στάσιμα νερά τους, με τα κουνούπια και τις μύγες τους. Η ελονοσία, ο τυφοειδής και η δυσεντερία κυριαρχούσαν εκεί. Επιδημίες σαν τη χολέρα και την πανώλη μεταδίδονταν γρήγορα στα πυκνοκατοικημένα και ανθυγιεινά χωριά. Οι λεπροί αφθονούσαν. Οι δυτικοί ιππότες και στρατιώτες με τ' ακατάλληλα ρούχα τους, τη μεγάλη τους όρεξη και την άγνοιά τους από προσωπική υγιεινή, υπέκυπταν εύκολα σ' αυτές τις αρρώστιες. Ο βαθμός θνησιμότητας ήταν ακόμη μεγαλύτερος μεταξύ των παιδιών που απέκτησαν εκεί, ιδιαίτερα μεταξύ των αγοριών τους. Το σκληρό παιγνίδι της φύσεως που κάνει ώστε τα θηλυκά Digitized by 10uk1s

νήπια να είναι ανθεκτικότερα από τ' αρσενικά έμελλε στις επόμενες γενεές να παρουσιάσει μόνιμο πολιτικό πρόβλημα στο φραγκικό βασίλειο. Αργότερα, όταν οι έποικοι έμαθαν ν' ακολουθούν τις συνήθειες των ντόπιων, οι πιθανότητές τους για μακρύτερη ζωή βελτιώθηκαν· αλλ' ο βαθμός θνησιμότητας παρέμεινε τρομερός μεταξύ των παιδιών τους. Πολύ σύντομα έγινε φανερό, ότι ο φραγκικός πληθυσμός της Παλαιστίνης έπρεπε να διατηρηθεί σ' επαρκή δύναμη για να κυριαρχήσει στη χώρα, έπρεπε να υπάρχει συνεχής και σ' ευρεία έκταση εποικισμός από την Ευρώπη. Η πρωταρχική αποστολή του βασιλέως Baldwin έπρεπε να είναι η εξασφάλιση της άμυνας του βασιλείου του. Αυτό θα περιλάμβανε και επιθετική δράση. Η Arsuf και η Καισάρεια έπρεπε να καταληφθούν και τα εδάφη τους ν' απορροφηθούν. Η Ascalon, που είχε χαθεί για τους χριστιανούς το 1099 εξ αιτίας της ζηλοτυπίας του Godfrey προς τον Raymond7, έπρεπε να προσαρτηθεί και τα αιγυπτιακά σύνορα έπρεπε ν' απωθηθούν προς νότο, προκειμένου να γίνει ασφαλής η επικοινωνία από την Ιερουσαλήμ προς την ακτή. Έπρεπε να εγκατασταθούν προφυλακές στην Υπεριορδανία και νοτίως της Νεκράς Θάλασσας. Έπρεπε να προσπαθήσει να συνδέσει το βασίλειό του με τα χριστιανικά κράτη προς βορρά, ν' ανοίξει το δρόμο για τους προσκυνητές και για περισσότερους αποίκους. Έπρεπε να προχωρήσει ο ίδιος όσο το δυνατόν περισσότερο κατά μήκος της ακτής και να ενθαρρύνει το σχηματισμό και άλλων χριστιανικών κρατών στη Συρία. Έπρεπε επίσης να εξασφαλίσει για το βασίλειό του ένα καλύτερο λιμάνι από τη Jaffa ή τη Χάιφα. Γιατί η Jaffa ήταν ένα ανοιχτό λιμάνι, πολύ ρηχό, ώστε να επιτρέπει στα μεγαλύτερα πλοία να πλησιάζουν στην παραλία. Οι αποβιβάσεις και εκφορτώσεις γίνονταν με μικρά πορθμεία και ήταν εξαιρετικά επικίνδυνα όταν φυσούσε άνεμος. Αν ο άνεμος ήταν δυνατός, κινδύνευαν ακόμη κι αυτά τα πλοία. Την επομένη από την ημέρα που είχε αποβιβασθεί εκεί ο Saewulf το 1102, είδε να ναυαγούν περισσότερ' από είκοσι πλοία από τον στολίσκο με τον οποίο είχε ταξιδέψει και να πνίγονται επάνω από χίλιοι προσκυνητές 8. Το λιμάνι της Χάιφας ήταν βαθύτερο και προστατευόταν από τους νότιους και δυτικούς ανέμους από το προτείχισμα του όρους Καρμήλου, αλλ' ήταν επικίνδυνα εκτεθειμένο στο βορρά. Το μόνο λιμάνι στην παλαιστινιακή ακτή που είχε ασφάλεια μ' όλους τους καιρούς, ήταν η Acre. Για εμπορικούς, όπως και για στρατηγικούς λόγους έπρεπε να επιτευχθεί η κατάκτηση της Acre. Για την εσωτερική του κυβέρνηση, η πιο επιτακτική ανάγκη που είχε ο Baldwin, ήταν για ανθρώπους και για χρήματα. Δεν μπορούσε να ελπίσει ότι θα στερέωνε το βασίλειό του, αν δεν ήταν αρκετά πλούσιος και ισχυρός για να ελέγχει τους υποτελείς του. Ανθρώπινο δυναμικό μπορούσε ν' αποκτηθεί μόνο με καλή υποδοχή αποίκων και με τη συνεργασία των ντόπιων χριστιανών με την κυβέρνηση. Χρήματα μπορούσαν ν' αποκτηθούν με την ενθάρρυνση του εμπορίου με τις γειτονικές χώρες και με την πλήρη εκμετάλλευση των ευλαβών διαθέσεων των πιστών στην Ευρώπη να χρηματοδοτούν και να προικοδοτούν ιδρύματα στους Αγίους Τόπους. Αλλά τέτοιες προικοδοτήσεις θα μπορούσαν να γίνουν υπέρ της Εκκλησίας. Για να εξασφαλίσει ότι θα ήταν δυνατό να χρησιμοποιηθούν για ολόκληρο το βασίλειο έπρεπε, ο Baldwin, να είναι κύριος της Εκκλησίας. Το μεγαλύτερο πλεονέκτημα των Φράγκων ήταν η διαίρεση του μωαμεθανικού κόσμου. Χάρη στις ζηλοτυπίες των μωαμεθανών ηγετών και την άρνηση να συνεργασθούν, κατόρθωσε η Πρώτη Σταυροφορία να πετύχει το σκοπό της. Οι Σχιίτες μωαμεθανοί, μ' επικεφαλής τον Φατιμίδη χαλίφη της Αιγύπτου, μισούσαν τους Σουνίτες Τούρκους και τον χαλίφη της Βαγδάτης, το ίδιο όπως μισούσαν τους χριστιανούς. Μεταξύ των Τούρκων υπήρχε διαρκής αντιζηλία ανάμεσα στους Σελτζούκους και τους Δανισμένδες, ανάμεσα στους Ορτοκίδες και στον οίκο του Tutush, κι ανάμεσα στους δύο γιους του Tutush. Μεμονωμένοι atabeg 9, όπως ο Kerbogha, πρόσθεταν στη σύγχυση με τις προσωπικές τους φιλοδοξίες, ενώ μικρότερες αραβικές δυναστείες, όπως οι Banu Ammar της Τριπόλεως και οι Μουνκιδίτες της Shaizar επωφελούνταν από την αταξία για να διατηρούν μια ασταθή ανεξαρτησία. Η επιτυχία της Σταυροφορίας πρόσθεσε ακόμη σ' αυτό το απροσδιόριστο χάος. Η αποθάρρυνση και η αμοιβαία αλληλοκατηγορία καθιστούσε ακόμη δυσκολότερο για τους Μωαμεθανούς ηγεμόνες το να συνεργασθούν 10.

Digitized by 10uk1s

Οι χριστιανοί είχαν επωφεληθεί από τη σύγχυση που επικρατούσε στο Ισλάμ. Στο βορρά, το Βυζάντιο, διευθυνόμενο από το ευέλικτο πνεύμα του αυτοκράτορα Αλεξίου, είχε χρησιμοποιήσει τη Σταυροφορία για ν' ανακτήσει τον έλεγχο στη δυτική Μικρά Ασία· και ο βυζαντινός στόλος είχε τελευταία επαναφέρει ολόκληρη τη γραμμή των ακτών τής χερσονήσου υπό την εξουσία του αυτοκράτορα. Ακόμη και το συριακό λιμάνι της Λαοδίκειας, χάρη στη βοήθεια του Raymond of Toulouse, ήταν και πάλι αυτοκρατορική κτήση 11. Οι αρμενικές ηγεμονίες του Ταύρου και του Αντιταύρου, οι οποίες είχαν απειληθεί μ' εξαφάνιση από τους Τούρκους, μπορούσαν τώρα να νοιώθουν την ελπίδα ότι θα επιζούσαν. Και η Σταυροφορία είχε δημιουργήσει δύο φραγκικές ηγεμονίες, οι οποίες ωθούσαν μια σφήνα μέσα στον μωαμεθανικό κόσμο. Απ' αυτές η πλουσιότερη και πιο ασφαλής ήταν το πριγκιπάτο της Αντιόχειας που είχε ιδρυθεί από τον Νορμανδό Bohemund, παρά την αντίδραση του κορυφαίου σταυροφόρου ηγέτη, Raymond of Toulouse, και παρά τις δικές του υποχρεώσεις, που είχε αναλάβει με όρκο έναντι του αυτοκράτορα Αλεξίου. Δεν κάλυπτε μεγάλη περιοχή· την αποτελούσε η κάτω κοιλάδα του Ορόντη, η πεδιάδα της Αντιόχειας και η οροσειρά του Αμανού, με τους δύο λιμένες, της Αλεξανδρέττας και του Αγίου Συμεών. Αλλ' η ίδια η Αντιόχεια, παρά τις τελευταίες περιπέτειές της, ήταν πολύ πλούσια πόλη. Τα εργοστάσιά της παρήγαγαν μεταξωτά υφάσματα και τάπητες, γυαλικά και κεραμικά και σαπούνι. Καραβάνια από το Χαλέπι και τη Μεσοποταμία αγνοούσαν τους πολέμους μεταξύ μωαμεθανών και χριστιανών για να περνούν μέσ' από τις πύλες της κατευθυνόμενα προς τη θάλασσα. Ο πληθυσμός του πριγκιπάτου ήταν σχεδόν εξ ολοκλήρου χριστιανικός· Έλληνες κι ορθόδοξοι Σύριοι, Ιακωβίτες Σύριοι και λίγοι Νεστοριανοί και Αρμένιοι, όλοι τους τόσο ζηλόφθονοι οι μεν προς τους δε, ώστε ήταν εύκολο για τους Νορμανδούς να τους έχουν υπό τον έλεγχό τους 12. Ο κύριος εξωτερικός κίνδυνος προερχόταν λιγότερο από τους μωαμεθανούς παρά από το Βυζάντιο. Ο αυτοκράτωρ θεωρούσε ότι είχε εξαπατηθεί σχετικά με την κατοχή της Αντιόχειας· και τώρα, με τους λιμένες της Κιλικίας και τη Λαοδίκεια υπό τον έλεγχό του με βάση του ναυτικού του την Κύπρο, περίμενε μια ευκαιρία για να διεκδικήσει τα δικαιώματά του. Οι ορθόδοξοι μέσα στο πριγκιπάτο ανυπομονούσαν να δουν την αποκατάσταση της βυζαντινής κυριαρχίας· αλλά οι Νορμανδοί κατόρθωναν να στρέφουν εναντίον τους τους Αρμενίους και τους Ιακωβίτες. Η Αντιόχεια είχε υποστεί ένα ισχυρό πλήγμα το καλοκαίρι του 1100, όταν ο Bohemund έκαμε την εκστρατεία του στον Άνω Ευφράτη, και ο στρατός του καταστράφηκε από τον Δανισμένδη εμίρη και ο ίδιος πιάστηκε αιχμάλωτος. Αλλ' εκτός από την απώλεια ανθρώπινου δυναμικού, η συμφορά δεν προξένησε μεγάλης διάρκειας ζημιά στο πριγκιπάτο. Η γρήγορη ενέργεια του βασιλέως Baldwin, ο οποίος ήταν τότε ακόμη κόμης της Έδεσσας, είχε εμποδίσει τους Τούρκους να εκμεταλλευθούν τη νίκη τους. Λίγους μήνες αργότερα ήρθε ο Tancred από την Παλαιστίνη ν' αναλάβει την αντιβασιλεία όσο θα διαρκούσε η αιχμαλωσία του θείου του. Στον Tancred οι Νορμανδοί βρήκαν έναν ηγέτη το ίδιο ενεργητικό και αδίστακτο, όπως ήταν ο Bohemund 13. Το δεύτερο φραγκικό κράτος, η κομητεία της Έδεσσας, χρησίμευε ως προπέτασμα για να προστατεύει την Αντιόχεια από τους μωαμεθανούς. Η κομητεία, που τώρα την κυβερνούσε ο εξάδελφος και συνώνυμος του Baldwin, Baldwin de Le Bourg, ήταν μεγαλύτερη από το πριγκιπάτο. Απλωνόταν εκατέρωθεν του Ευφράτη, από το Ravendel και το Aintab προς μια ακαθόριστη μεθόριο στη Jezireh, ανατολικά από την πόλη της Έδεσσας. Της έλλειπαν φυσικά σύνορα και ομογενής πληθυσμός· γιατί ενώ κυρίως την κατοικούσαν χριστιανοί, Σύριοι, Ιακωβίτες και Αρμένιοι, περιλάμβανε μωαμεθανικές πόλεις, όπως την Saruj. Οι Φράγκοι δεν μπορούσαν να ελπίζουν ότι θα εγκαθιστούσαν μια κεντρική κυβέρνηση. Αντ' αυτού κυβερνούσαν με την εγκατάσταση φρουρών σε μερικά ισχυρά φρούρια απ' όπου μπορούσαν να εισπράττουν φόρους από τα γύρω χωριά και μπορούσαν να εξορμούν για επωφελείς επιδρομές πέρ' από τα σύνορα. Ολόκληρη η περιοχή είχε ανέκαθεν υπάρξει παραμεθόρια χώρα, υποκείμενη σ' αδιάκοπο πόλεμο, αλλά περιλάμβανε εύφορο έδαφος και πολλές ευημερούσες πόλεις. Από τους φόρους του κι από τις επιδρομές του ο κόμης της Έδεσσας μπορούσε ν' απολαμβάνει αρκετό εισόδημα. Ο Baldwin ο 1ος ήταν σχετικά πολύ πλουσιότερος ως κόμης της Έδεσσας παρά ως βασιλεύς της Ιερουσαλήμ 14.

Digitized by 10uk1s

Η βασικότερη ανάγκη των δύο κρατών ήταν το ανθρώπινο δυναμικό· και όμως αυτή η ανάγκη τους εδώ ήταν μικρότερη παρ' ό,τι ήταν στην Ιερουσαλήμ. Στην Παλαιστίνη είχε απαγορευθεί στον χριστιανικό πληθυσμό να φέρει όπλα από τότε που οι μωαμεθανοί είχαν εισβάλει για πρώτη φορά στη χώρα. Δεν υπήρχαν ντόπιοι στρατιώτες στους οποίους μπορούσαν οι νέοι κυβερνήτες να υπολογίζουν. Αλλ' η Αντιόχεια και η Έδεσσα ήσαν μέσα στα παλιά σύνορα του Βυζαντίου. Υπήρχαν εκεί χριστιανοί με μακρά παράδοση πολεμικών κατορθωμάτων, ειδικότερα οι Αρμένιοι. Αν θα συνεργάζονταν οι Αρμένιοι με τον Φράγκο πρίγκιπα, αυτός θα είχε έτοιμο στρατό. Ο Bohemund και ο Tancred στην Αντιόχεια και ο Baldwin Ι και Baldwin II στην Έδεσσα επιχείρησαν στην αρχή να πάρουν με το μέρος τους τους Αρμενίους. Αλλ' αυτοί αποδείχτηκαν αναξιόπιστοι και δόλιοι. Δεν μπορούσε κανείς να τους δώσει εμπιστευτικές θέσεις. Οι κυβερνήτες της Αντιόχειας και της Έδεσσας χρειάζονταν ιππότες δυτικής καταγωγής για να διοικήσουν τα συντάγματά τους και να κυβερνήσουν τα φρούριά τους, και κληρικούς δυτικής καταγωγής για να διευθύνουν την κυβέρνησή τους. Αλλ' ενώ η Αντιόχεια παρείχε στους αποίκους μια προοπτική αρκετά ασφαλισμένης υπάρξεως, η Έδεσσα μπορούσε να προσελκύσει μόνο τυχοδιώκτες διατεθειμένους να κάνουν τη ζωή ένας λήσταρχου.

Η Ιερουσαλήμ ήταν χωρισμένη από τα δύο αυτά βόρεια φραγκικά κράτη με μια μακριά εδαφική ζώνη, όπου κυβερνούσαν πολλοί αντίζηλοι μωαμεθανοί ηγεμόνες. Η ακτή αμέσως βορείως του βασιλείου κατεχόταν από τέσσερις πλούσιους λιμένες, την Acre, την Τύρο, τη Σιδώνα και τη Βηρυτό, που ο καθένας τους χρωστούσε υποτέλεια στην Αίγυπτο, η οποία αυξομειωνόταν ανάλογα με την εγγύτητα του αιγυπτιακού στόλου 15. Βορείως της Βηρυτού ήταν το εμιράτο των Banu Ammar, με την πρωτεύουσά τους στην Τρίπολη. Ο εμίρης της Τριπόλεως είχε πρόσφατα επωφεληθεί από την αναχώρηση των σταυροφόρων προς νότο για να επεκτείνει τις κτήσεις του ως την Tortosa16. Η Jabala, μεταξύ της Tortosa και της Λαοδίκειας, ήταν στα χέρια ενός τοπικού μεγιστάνα, του Καδί Ibn Σουλάιχα, ο οποίος το καλοκαίρι του 1101 την παρέδωσε στον Toghtegin, τον atabeg του Duqaq της Δαμασκού, από τον οποίον πέρασε στους Banu Ammar 17. Στα όρη Nosairi, πίσω από την Tortosa και τη Jabala, ήταν τα μικρά εμιράτα των Μπανού Μουχρίς του Marqab και Καντμούς και των Μπανού Αμρούν του Καχφ 18. Η κοιλάδα του Άνω Ορόντη ήταν μοιρασμένη μεταξύ του τυχοδιώκτη Χαλάφ Ibn Μουλαΐμπ της Απάμειας, ενός Σχιίτη, που γι' αυτό αναγνώριζε την επικυριαρχία των Φατιμίδων, των Μουνκιδιτών της Shaizar, της πιο σημαντικής απ' αυτές τις μικρο-δυναστείες και του Janah ad-Dawla του Homs, ενός πρώην atabeg του Ridwan του Χαλεπίου, ο οποίος είχε φιλονικήσει με τον κύριό του και απολάμβανε πραγματική ανεξαρτησία 19. Το Χαλέπι εξακολουθούσε να είναι στα χέρια του Ridwan ο οποίος, σαν μέλος της σελτζουκικής βασιλεύουσας οικογένειας, έφερε τον τίτλο του Malik ή βασιλέως. Την Ζελερέ, προς ανατολάς, κατείχαν κυρίως μέλη της ορτοκίδικης δυναστείας, που είχαν αποσυρθεί εκεί μετά την ανάκτηση της Ιερουσαλήμ από τους Φατιμίδες το 1097, και που τους θεωρούσαν ως υποτελείς του Duqaq της Δαμασκού. Ο Duqaq, Malik (βασιλεύς) κι αυτός όπως ο αδελφός του Ridwan, κυβερνούσε τη Δαμασκό 20. Αυτές οι πολιτικές κατατμήσεις είχαν καταστεί πιο ασταθείς από τ' αποκλίνοντα στοιχεία μέσα στον πληθυσμό της Συρίας. Οι Τούρκοι αποτελούσαν μια διάσπαρτη φεουδαλική αριστοκρατία· αλλά οι μικρότεροι εμίρηδες ήταν σχεδόν όλοι Άραβες. Στη βόρεια Συρία και στην περιοχή της Δαμασκού, ο αστικός πληθυσμός ήταν κατά μεγάλο μέρος χριστιανικός, Σύριοι της Ιακωβίτικης Εκκλησίας, με Νεστοριανούς στις ανατολικές περιοχές και Αρμενίους που εισέδυαν από το βορρά. Στα εδάφη των Banu Ammar κατοικούσαν κατά μεγάλο μέρος Μαρωνίτες που ανήκαν στην αίρεση των Μονοθελητών. Στα βουνά Nosairi ήταν η φυλή των Nosairi, σχιίτες, από τους οποίους ο Χαλάφ Ibn Μουλαΐμπ αντλούσε τη δύναμή του. Στις πλαγιές του νοτίου Λιβάνου ήσαν οι Δρούζοι, σχιίτες που παραδέχονταν τη θεότητα του χαλίφη Χακίμ και που μισούσαν όλους τους μωαμεθανούς γείτονές τους, αλλά πιο πολύ τους χριστιανούς. Η κατάσταση περιπλεκόταν ακόμα πιο πολύ από την συνεχή είσοδο και εγκατάσταση στους καλλιεργημένους τόπους Αράβων από την έρημο και Κούρδων από τα βορινά βουνά κι από την παρουσία ομάδων από Τουρκομάνους, έτοιμους να νοικιάσουν τους Digitized by 10uk1s

εαυτούς των σε οποιονδήποτε φύλαρχο που έκανε πόλεμο και θα τους πλήρωνε 21. Από τους μωαμεθανούς γείτονες της Συρίας οι πιο ισχυροί ήσαν οι Φατιμίδες ηγεμόνες της Αιγύπτου. Η κοιλάδα του Νείλου και το Δέλτα αποτελούσαν την πιο πυκνοκατοικημένη περιοχή του μεσαιωνικού κόσμου. Το Κάιρο και η Αλεξάνδρεια ήσαν μεγάλες βιομηχανικές πόλεις, των οποίων τα εργοστάσια παρήγαγαν γυαλί, κεραμικά και μετάλλινα είδη, όπως και λινά και κεντήματα. Οι καλλιεργούμενες περιοχές έδιναν μεγάλες ποσότητες από σιτάρι· και στο Δέλτα ήσαν μεγάλες φυτείες από ζαχαροκάλαμο. Η Αίγυπτος είχε υπό τον έλεγχό της το εμπόριο του Σουδάν, με το χρυσάφι του και την αραβική του γόμα, τα φτερά στρουθοκαμήλου και το ελεφαντόδοντο. Το εμπόριο με την Άπω Ανατολή μεταφερόταν τώρα με πλοία που χρησιμοποιούσαν τον δρόμο της Ερυθράς Θάλασσας και γι' αυτό έφθαναν στη Μεσόγειο από αιγυπτιακούς λιμένες. Η αιγυπτιακή κυβέρνηση μπορούσε να παρατάξει τεράστιους στρατούς· και παρ' όλο ότι οι ίδιοι οι Αιγύπτιοι δεν είχαν σπουδαία φήμη ως στρατιώτες, μπορούσε να προσλαμβάνει όσους μισθοφόρους ήθελε. Επί πλέον, μόνη αυτή από τις μωαμεθανικές δυνάμεις, είχε σημαντικό στόλο. Ο Φατιμίδης χαλίφης, σχιίτης ο ίδιος, ήταν ο φυσικός προστάτης των σχιιτών της Συρίας. Αλλ' ήταν εκ παραδόσεως ανεκτικός· και πολλοί από τους σουνίτες Άραβες που φοβούνταν την Τουρκική κυριαρχία ήταν διατεθειμένοι ν' αναγνωρίσουν την επικυριαρχία του. Οι Τουρκικές εισβολές είχαν κολοβώσει την αυτοκρατορία των Φατιμίδων στη Συρία· και η άλωση της Ιερουσαλήμ από τους Φράγκους και η νίκη των τελευταίων εναντίον της δυνάμεως βοηθείας στην Ascalon είχε μειώσει το γόητρό τους. Αλλ' η Αίγυπτος μπορούσε να χάσει ένα στρατό χωρίς να της κοστίσει. Ήταν φανερό ότι ο βεζίρης alAfdal, που κυβερνούσε την Αίγυπτο στο όνομα του μικρού χαλίφη al-Amir και ήταν ο ίδιος Αρμένιος γεννημένος στην Acre, θα επιζητούσε όσο το δυνατό γρηγορότερα να εκδικηθεί την ήττα και ν' ανακτήσει την Παλαιστίνη. Στο μεταξύ ο αιγυπτιακός στόλος βρισκόταν σ' επαφή με τις μωαμεθανικές πόλεις της ακτής 22. Ο αντίζηλος χαλίφης, ο Αββασίδης al-Μουσταζήρ ήταν ένας σκιώδης νεαρός, που βασίλευε στην Βαγδάτη κατά παραχώρηση του Σελτζούκου σουλτάνου. Αλλά ο ίδιος ο σουλτάνος, Μπαρκιγιαρόκ, ο μεγαλύτερος γιος του μεγάλου Malik Shah, δεν είχε τη δύναμη και την ικανότητα του πατέρα του. Οι αδελφοί του επαναστατούσαν διαρκώς εναντίον του. Βρέθηκε στην ανάγκη να δώσει ως φέουδο στο νεώτερο, τον Σανζάρ, το Χορασάν, και από το 1099 κι έπειτα, βρισκόταν σε πόλεμο μ' έναν άλλον αδελφό του, τον Μωάμεθ, που τελικά εξασφάλισε την επαρχία του Ιράκ. Αυτές οι απασχολήσεις τον είχαν κάνει ανώφελο σύμμαχο στην πάλη εναντίον των χριστιανών. Ο αρχηγός του νεώτερου κλάδου της Σελτζουκικής δυναστείας, ο Malik Kilidj Arslan από τη Μικρά Ασία, αυτο-αποκαλούμενος σουλτάνος, βρισκόταν για την ώρα όχι πολύ καλύτερα τοποθετημένος από τον εξάδελφό του. Η Πρώτη Σταυροφορία τον είχε αποστερήσει από την πρωτεύουσά του, τη Νίκαια, και από το μεγαλύτερο μέρος του θησαυρού του, που χάθηκε στο πεδίο της μάχης του Δορυλαίου. Μεγάλο μέρος από τα εδάφη που είχε υπό τον έλεγχό του, είχε ξαναπεράσει πάλι σε βυζαντινά χέρια. Βρισκόταν σε κακές σχέσεις με τους Σελτζούκους της Ανατολής, των οποίων την υπεροχή αρνιόταν να παραδεχτεί. Αλλά Τουρκομάνοι άποικοι στη Μικρά Ασία του έδωσαν τα μέσα για ν' ανασυγκροτήσει το στρατό του κι έναν πληθυσμό που μπορούσε να ξεπεράσει σε αριθμό τους χριστιανούς 23. Πιο αποτελεσματικό υπήρξε το εμιράτο των Δανισμένδων, σταθερά εγκαταστημένο στη Σεβάστεια και έχοντας υπό την κυριαρχία του το βορειο-ανατολικό κομμάτι της χερσονήσου. Ο εμίρης, Γκιουμουστεκίν είχε τελευταία αποκτήσει φήμη με την αιχμαλωσία του Bohemund. Ήταν ο πρώτος μωαμεθανός αρχηγός που κέρδισε νίκη εναντίον ενός στρατού από Φράγκους ιππότες. Κι αυτός επίσης ενισχυόταν διαρκώς από τον εποικισμό των Τουρκομάνων24. Μεταξύ των Τούρκων της Μικράς Ασίας και των φραγκικών κρατών της βόρειας Συρίας, υπήρχε μια ομάδα από αρμενικές ηγεμονίες. Ήταν ο Οσίν, που είχε υπό τον έλεγχό του τα όρη του κεντρικού

Digitized by 10uk1s

Ταύρου, και ανατολικά απ' αυτόν οι ηγεμόνες του οίκου του Ρουπέν. Ήταν ο Κογκ Βασίλ στον Αντίταυρο, ο Τατούλ στη Marash και ο Γαβριήλ στη Μελιτηνή. Ο Τατούλ και ο Γαβριήλ ανήκαν στην Ορθόδοξη Εκκλησία και γι' αυτό έκλιναν προς τη συνεργασία με το Βυζάντιο. Αυτοί και ο Οσίν στήριζαν τη νομική τους θέση σε τίτλους που τους είχαν απονεμηθεί από τον αυτοκράτορα. Αλλ' οι Ρουπένιοι, που μόνοι απ' αυτούς τους Αρμενίους είχαν κατορθώσει να ιδρύσουν ένα διαρκές κράτος, ήταν εκ παραδόσεως εχθρικοί προς το Βυζάντιο και προς την Ορθόδοξη Εκκλησία 25. Η εξωτερική χριστιανική δύναμη που ενδιαφερόταν περισσότερο για τα συριακά ζητήματα ήταν το Βυζάντιο. Εκεί, ο αυτοκράτωρ Αλέξιος ήταν στο θρόνο επί είκοσι σχεδόν χρόνια. Είχε βρει την αυτοκρατορία στο ναδίρ της· αλλά με τη διπλωματία του και με την οικονομία του, με την σώφρονα μεταχείριση των υπηκόων του και των αντιπάλων του, μέσα στη χώρα και στο εξωτερικό, την είχε ξανατοποθετήσει επάνω σε στερεά βάθρα. Είχε χρησιμοποιήσει το σταυροφορικό κίνημα για ν' ανακτήσει τη δυτική Μικρά Ασία από τους Τούρκους· και ο αναδιοργανωμένος στόλος του εξασφάλισε τον έλεγχο των ακτών. Ακόμη και στο χαμηλότερο σημείο του ξεπεσμού του, το Βυζάντιο ασκούσε μεγάλο παραδοσιακό γόητρο σ' όλη την Ανατολή. Ήταν η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία με χίλια χρόνια ιστορία πίσω της· και ο αυτοκράτωρ της ήταν ο αναγνωρισμένος αρχηγός της Χριστιανοσύνης, όσο κι αν οι ομόθρησκοί του χριστιανοί μπορεί ν' αντιπαθούσαν την πολιτική του ή ακόμα την πλεονεξία του. Η Κωνσταντινούπολη με τους αναρίθμητους, πολυάσχολους κατοίκους της, τον απέραντο πλούτο της και τα τρομερά τείχη της ήταν η πιο εντυπωσιακή πόλη στον κόσμο. Οι ένοπλες δυνάμεις της αυτοκρατορίας ήσαν οι καλύτερα εξοπλισμένες της εποχής τους. Το αυτοκρατορικό νόμισμα ήταν από πολύ καιρό το μόνο σίγουρο νόμισμα. Οι διεθνείς ανταλλαγές υπολογίζονταν με βάση το υπέρπυρο, που συχνά το έλεγαν besant (βυζαντινό), ο χρυσός solidus που η αξία του είχε καθορισθεί από τον Μέγα Κωνσταντίνο. Το Βυζάντιο επρόκειτο να παίξει κυρίαρχο ρόλο στην ανατολική πολιτική επί ένα σχεδόν αιώνα ακόμα· αλλά στην πραγματικότητα οι επιτυχίες του οφείλονταν πιο πολύ στην ικανότητα των πολιτικών του ανδρών και στο γόητρο του ρωμαϊκού του ονόματος παρά στην πραγματική του ισχύ. Οι τουρκικές εισβολές είχαν καταστρέψει την κοινωνική και οικονομική οργάνωση της Μικράς Ασίας, απ' όπου η παλιά αυτοκρατορία αντλούσε το μεγαλύτερο μέρος των στρατιωτών της και των τροφίμων της· και παρ' όλο ότι μπορεί ν' ανακτήθηκαν εδάφη, ήταν σχεδόν αδύνατο ν' αποκατασταθεί η προηγούμενη οργάνωση. Ο στρατός ήταν τώρα σχεδόν εξ ολοκλήρου μισθοφορικός και γι' αυτό το λόγο πολυδάπανος και αφερέγγυος. Οι Τούρκοι μισθοφόροι, όπως οι Πετσενέγοι, μπορούσαν με ασφάλεια να χρησιμοποιηθούν εναντίον των Φράγκων ή των Σλάβων, αλλά το κράτος δεν μπορούσε να τους εμπιστευθεί εναντίον των Τούρκων στην Ασία. Φράγκοι μισθοφόροι δεν θα πολεμούσαν ευχαρίστως εναντίον ομοφύλων τους Φράγκων. Στις αρχές της βασιλείας του ο Αλέξιος είχε αναγκασθεί ν' αγοράσει τη βοήθεια των Ενετών εις βάρος των δικών του υπηκόων· τα προνόμια των Ενετών είχαν ως συνέχεια παραχωρήσεις προς τις άλλες ναυτικές πόλεις Γένουα και Πίζα. Το εμπόριο της αυτοκρατορίας άρχισε έτσι να περνά σε ξενικά χέρια. Λίγο αργότερα, στην ανάγκη του για ρευστό χρήμα, ο Αλέξιος αλλοίωσε το νόμισμα κόβοντας χρυσά νομίσματα που τους έλλειπε η κανονική αναλογία σε χρυσό. Η εμπιστοσύνη στο υπέρπυρο άρχισε να μειώνεται· σε λίγο οι πελάτες της αυτοκρατορίας επέμειναν να πληρώνονται σε "Μιχαήλ", νομίσματα που είχαν κοπεί επί αυτοκράτορα Μιχαήλ VII, τα τελευταία που ήσαν γνωστά ως αξιόπιστα. Η κυριότερη φροντίδα του αυτοκράτορα ήταν η ευημερία της αυτοκρατορίας του. Είχε υποδεχτεί καλά την Πρώτη Σταυροφορία και ήταν διατεθειμένος να συνεργασθεί με τους αρχηγούς της· αλλ' η φιλοδοξία και η απιστία του Bohemund στην Αντιόχεια τον είχε σκανδαλίσει και εξοργίσει. Η πρωταρχική του επιθυμία ήταν ν' ανακτήσει την Αντιόχεια και να ελέγξει τους δρόμους που πήγαιναν εκεί δια μέσου της Μικράς Ασίας. Όταν οι σταυροφόροι κινήθηκαν προς νότο μέσα στην Παλαιστίνη, η ενεργός συνεργασία του σταμάτησε. Η παραδοσιακή βυζαντινή πολιτική υπήρξε κατά τον περασμένο αιώνα μια συμμαχία με τους Φατιμίδες της Αιγύπτου εναντίον των σουνιτών Αββασιδών και των Τούρκων. Εκτός της περιόδου που διετέλεσαν υπό τον τρελό χαλίφη Χακίμ οι Φατιμίδες είχαν μεταχειρισθεί τους χριστιανούς της Ανατολής με καλοσύνη και ανεκτικότητα· και ο Αλέξιος δεν είχε κανένα λόγο να υποθέσει ότι η φραγκική διοίκηση θα ήταν πιο ευχάριστη γι' Digitized by 10uk1s

αυτούς. Γι' αυτό το λόγο αποτραβήχτηκε από τη φραγκική πορεία προς την Ιερουσαλήμ. Αλλά συγχρόνως, ως προστάτης των ορθοδόξων, δεν μπορούσε να μείνει αδιάφορος για την τύχη της Ιερουσαλήμ. Αν το φραγκικό βασίλειο έδειχνε πως θα διαρκούσε, θα έπρεπε να λάβει μέτρα για ν' αναγνωρισθούν τα δικαιώματά του. Ήταν διατεθειμένος να δώσει δείγματα καλής θελήσεως στους Φράγκους στην Παλαιστίνη· αλλ' η ενεργός βοήθειά του θα περιοριζόταν στο άνοιγμα των δρόμων μέσ' από τη Μικρά Ασία. Για τους Νορμανδούς στην Αντιόχεια δεν αισθανόταν παρά εχθρότητα και επρόκειτο ν' αποδειχθεί επικίνδυνος εχθρός. Δεν φαίνεται να έτρεφε φιλοδοξίες για την ανάκτηση της Έδεσσας. Είναι πιθανόν ν' αναγνώριζε την αξία τής φραγκικής χώρας εκεί σαν μιας προφυλακής έναντι του μωαμεθανικού κόσμου 26. Ένας νέος παράγων είχε πρόσφατα εισαχθεί στην ανατολική πολιτική με την παρέμβαση των ιταλικών πόλεων. Στην αρχή είχαν δείξει δυσπιστία να μετάσχουν στη Σταυροφορία ώσπου είδαν ότι έδινε υποσχέσεις για επιτυχία. Τότε η Πίζα, η Βενετία και η Γένουα έστειλαν όλες στόλους στην Ανατολή, υποσχόμενες βοήθεια με αντάλλαγμα την εγκατάστασή τους σε κάθε πόλη που θα βοηθούσαν να καταληφθεί. Οι σταυροφόροι τις δέχτηκαν πρόθυμα· γιατί παρείχαν τη θαλάσσια δύναμη χωρίς την οποία θα ήταν αδύνατη η κατάληψη των μωαμεθανικών παραλιακών πόλεων· και τα πλοία τους πρόσφεραν μια γρηγορότερη και ασφαλέστερη οδό επικοινωνίας με την δυτική Ευρώπη από το μακρύ ταξίδι δια ξηράς. Αλλά οι παραχωρήσεις που ζήτησαν και πέτυχαν, σήμαιναν ότι οι φραγκικές κυβερνήσεις στην Ανατολή έχασαν πολύ από τα πιθανά έσοδά τους 27. Οι περιπλοκές της διεθνούς καταστάσεως γύρω από τον βασιλέα Baldwin δεν του παρείχαν λόγους να είναι πολύ αισιόδοξος. Οι σύμμαχοί του ήταν είτε διστακτικοί είτε αρπακτικοί, και απασχολημένοι με τα ιδιοτελή τους συμφέροντα. Η έλλειψη συνοχής στους εχθρούς του υπήρξε βοηθητική· αλλ' αν υπήρχε στον μωαμεθανικό κόσμο η δυνατότητα να βρει έναν αρχηγό που θα τον κρατούσε ενωμένο, τότε ελάχιστη πιθανότητα υπήρχε ότι τα φραγκικά κράτη στην Ανατολή θα επιζούσαν. Στο μεταξύ είχε τοποθετηθεί με ελάχιστους υποστηρικτές σε μια χώρα με ολέθριο κλίμα, η οποία υπήρξε στην πορεία των αιώνων το πεδίο της μάχης των εθνών. Με πολλή ευχάριστη αναμονή έμαθε για νέες σταυροφορικές εκστρατείες που επρόκειτο να ξεκινήσουν από τη Δύση.

Digitized by 10uk1s

ΚΕΦΑΛΑΙΟ II ΟΙ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΕΣ ΤΟΥ 1101 "καὶ εἶπαν· οὐκ ἀκουσόμεθα."

ΙΕΡΕΜΙΑΣ VI, 17 Η είδηση ότι οι χριστιανοί είχαν ανακτήσει την Ιερουσαλήμ, έφθασε στη δυτική Ευρώπη κατά τα τέλη του καλοκαιριού του 1099. Έγινε δεκτή με ενθουσιασμό και χαρά. Παντού οι χρονογράφοι διέκοψαν την ιστορία τους για τα τοπικά συμβάντα για να καταγράψουν το μεγάλο δείγμα της ευδοκίας του Θεού. Ο πάπας Urban είχε πεθάνει, πριν μπορέσει να πληροφορηθεί το γεγονός· αλλά οι φίλοι και βοηθοί του στην Εκκλησία δόξασαν τον Θεό για την επιτυχία της πολιτικής του. Κατά τη διάρκεια του χειμώνα που ακολούθησε, πολλοί από τους σταυροφόρους αρχηγούς γύρισαν στην πατρίδα τους με τους άνδρες τους. Όπως είναι η συνήθεια των στρατιωτών που γυρίζουν από εκστρατεία, οι σταυροφόροι, χωρίς αμφιβολία, παρέστησαν υπερβολικά και τις κακουχίες που πέρασαν και τα θαυμάσια της χώρας στην οποία είχαν εισχωρήσει· και πολλά είπαν για τα θαύματα με τα οποία τους είχε ενθαρρύνει ο Ουρανός. Αλλά, όλοι διακήρυξαν ότι χρειάζονταν πολεμιστές και άποικοι στην Ανατολή για να συνεχίσουν το έργο του Θεού και ότι πλούτος και μεγάλα κτήματα περίμεναν εκεί για να τ' αποκτήσουν οι τολμηροί. Παρακινούσαν να γίνει μια νέα Σταυροφορία στην οποία οι ιεροκήρυκες της Εκκλησίας έδιναν την ευλογία τους 28. Μόνο στις αρχές του φθινοπώρου του 1100 μπόρεσε να ξεκινήσει η νέα εκστρατεία. Οι χειμερινοί μήνες ήσαν ακατάλληλοι για ταξίδι· κι έπειτα έπρεπε να συγκεντρωθεί η συγκομιδή. Αλλά το Σεπτέμβριο του 1100 μια Σταυροφορία από Λομβαρδούς, εγκατέλειψε την Ιταλία για την Ανατολή. Επικεφαλής της ήταν η μεγαλύτερη προσωπικότητα της Λομβαρδίας, ο αρχιεπίσκοπος του Μιλάνου, Anselm de Buis. Μαζί του πήγαν ο Albert κόμης de Biandrate, ο κόμης Guibert της Πάρμας και ο Hugh de Montebello. Οι Λομβαρδοί είχαν παίξει ασήμαντο ρόλο στην Πρώτη Σταυροφορία. Πολλοί απ' αυτούς είχαν ταξιδέψει στην Ανατολή κατά τους πρώτους μήνες της και είχαν ενωθεί με τον Πέτρο τον Ερημίτη και με τις ραδιουργίες τους με τους Γερμανούς οπαδούς του εναντίον των Γάλλων, είχαν συντελέσει στην αποτυχία της εκστρατείας του. Όσοι είχαν επιζήσει τότε είχαν αναλάβει υπηρεσία με τον Bohemund. Κατά συνέπεια, από τους αρχηγούς των σταυροφόρων, ο Bohemund ήταν εκείνος που είχε το μεγαλύτερο γόητρο στη Λομβαρδία. Η παρούσα εκστρατεία ήταν λίγο καλύτερα οργανωμένη. Περιλάμβανε πολύ λίγους γυμνασμένους στρατιώτες και ήταν κυρίως συγκροτημένη από έναν όχλο που προέρχονταν από τις τρώγλες των λομβαρδικών πόλεων, άνθρωποι των οποίων η ζωή είχε αποδιοργανωθεί από τον αυξανόμενο εκβιομηχανισμό της επαρχίας. Μαζί με αυτούς ήταν πολυάριθμοι κληρικοί, γυναίκες και παιδιά. Ήταν μεγάλη ομάδα. Ο Albert d' Aix τους υπολόγισε σε διακόσιες χιλιάδες ψυχές. Αυτός ο αριθμός πρέπει να διαιρεθεί τουλάχιστο δια του δέκα. Ούτε ο αρχιεπίσκοπος ούτε ο κόμης de Biandrate, που εθεωρείτο ως ο στρατιωτικός αρχηγός της, μπορούσαν να την τηρήσουν υπό κάποιον έλεγχο 29. Κατά την διάρκεια του φθινοπώρου του 1100, οι Λομβαρδοί πέρασαν με την ησυχία τους από την Καρνιόλα και κατέβηκαν από την κοιλάδα του Σαύου, μέσ' από τα εδάφη του βασιλέως της Ουγγαρίας, κι έφθασαν στο Βελιγράδι, όπου πέρασαν στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Ο Αλέξιος ήταν πρόθυμος να τους παρασταθεί. Οι στρατιώτες του τους συνόδευσαν μέσ' από τη Βαλκανική Χερσόνησο. Κατόπιν, επειδή ήταν πάρα πολλοί για να εφοδιάζονται και να επιτηρούνται σ' ένα στρατόπεδο, μοιράστηκαν σε τρεις ομάδες. Η μία θα περνούσε τον χειμώνα σ' ένα στρατόπεδο έξω από την Φιλιππούπολη, η άλλη έξω από την Αδριανούπολη και η τρίτη έξω από τη Ραιδεστό. Αλλά κι έτσι ακόμα ήταν πολύ ατίθασοι για να κρατηθούν υπό έλεγχο. Η κάθε ομάδα άρχισε να κάνει επιδρομές στην περιοχή έξω από το στρατόπεδό της, λεηλατώντας τα χωριά, παραβιάζοντας αποθήκες, ακόμα κλέβοντας και τις εκκλησίες. Τέλος, τον Μάρτιο, ο αυτοκράτωρ τους έφερε όλους σ' ένα στρατόπεδο έξω από τα τείχη της Κωνσταντινουπόλεως, με σκοπό να τους περάσει όσο το Digitized by 10uk1s

δυνατόν γρηγορότερα στην Ασία. Αυτοί όμως είχαν τώρα ακούσει ότι και άλλοι σταυροφόροι είχαν ξεκινήσει για να ενωθούν μαζί τους. Αρνήθηκαν να περάσουν το Βόσπορο ώσπου να φθάσουν οι ενισχύσεις τους. Για να τους αναγκάσουν να κινηθούν, οι αυτοκρατορικές αρχές τους έκοψαν τα εφόδια· τότε αυτοί έκαναν αμέσως επίθεση στα τείχη της πόλεως, άνοιξαν πέρασμα μέσ' απ' αυτά και έφθασαν στην αυλή του αυτοκρατορικού ανακτόρου στις Βλαχέρνες. Εκεί, σκότωσαν ένα από τα ημερωμένα λιοντάρια του αυτοκράτορα και προσπάθησαν ν' ανοίξουν τις πύλες του ανακτόρου. Ο αρχιεπίσκοπος του Μιλάνου και ο κόμης de Biandrate κατατρόμαξαν. Έσπευσαν μέσα στο πλήθος των στασιαστών και με τα πολλά κατόρθωσαν να τους πείσουν να ξαναγυρίσουν στο στρατόπεδο. Κατόπιν είχαν να καταπραΰνουν την οργή του αυτοκράτορα 30. Ειρήνευσε τα πράγματα ο κόμης Raymond of Toulouse. Ο Raymond περνούσε το χειμώνα ως φιλοξενούμενος του Αλεξίου, του οποίου είχε τώρα την πλήρη εμπιστοσύνη. Ως ο αρχαιότερος και ανώτερος απ' όλους τους σταυροφόρους ηγεμόνες, φίλος του πάπα Urbanκαι του επισκόπου Adhemar, εξακολουθούσε να έχει μεγάλη υπόληψη. Οι Λομβαρδοί τον άκουσαν και κατά συμβουλή του δέχτηκαν να περάσουν στην Ασία. Περί τα τέλη Απριλίου είχαν εγκατασταθεί σ' ένα στρατόπεδο κοντά στην Νικομήδεια όπου περίμεναν τους νέους που θα έρχονταν από τη Δύση 31. Ο Στέφανος κόμης de Blois, δεν είχε βρει ησυχία από τότε που γύρισε στην Ευρώπη. Δεν τον άφηναν ποτέ να λησμονήσει τη φυγή του από την Αντιόχεια. Δεν είχε εκπληρώσει τους σταυροφορικούς του όρκους και είχε δείξει δειλία μπροστά στον εχθρό. Η γυναίκα του, κόμισσα Adela, κόρη του William του Κατακτητή, ντρεπόταν πολύ γι' αυτόν. Ακόμα και στο κρεβάτι τον γκρίνιαζε να κάνει ό,τι έπρεπε για ν' αποκαταστήσει την υπόληψή του. Δεν μπορούσε να ισχυρισθεί ότι χρειαζόταν στην πατρίδα του· γιατί η γυναίκα του υπήρξε πάντοτε ο πραγματικός κυβερνήτης της κομητείας. Έτσι, με βαριεστιμάρα και με κακά προαισθήματα, ξεκίνησε πάλι για τους Αγίους Τόπους την άνοιξη του 1101 32. Στην είδηση της εκστρατείας του πολλοί άλλοι Γάλλοι ιππότες ετοιμάστηκαν να πάνε μαζί του, υπό την ηγεσία του Στεφάνου, κόμη της Βουργουνδίας, του Hugh de Broyés, του Baldwin de Grandpré και του επισκόπου της Soissons, Hugh de Pierrefonds. Ταξίδεψαν δια μέσου της Ιταλίας, πέρασαν την Αδριατική και έφθασαν στην Κωνσταντινούπολη κατά τις αρχές του Μαΐου. Σε κάποιο σημείο της διαδρομής τους, τους έφθασε μια μικρή γερμανική ομάδα υπό τον Conrad, κοντόσταυλο του αυτοκράτορα Heinrich IV. 33 Οι Γάλλοι σταυροφόροι ευχαριστήθηκαν εξαιρετικά που βρήκαν τον Raymond στην Κωνσταντινούπολη, και έμειναν πολύ ικανοποιημένοι από την υποδοχή που τους έκανε ο αυτοκράτωρ. Πιθανόν, ύστερ' από την υπόδειξη του Αλεξίου, αποφάσισαν να διοικήσει ο Raymond ολόκληρο το εκστρατευτικό σώμα· οι Λομβαρδοί συμφώνησαν. Κατά τις τελευταίες ημέρες του Μαΐου, ολόκληρος ο στρατός, Γάλλοι, Γερμανοί, Λομβαρδοί, μερικοί Βυζαντινοί υπό τον στρατηγό Τσίτα, με τον οποίον ήσαν πεντακόσιοι περίπου μισθοφόροι τουρκικής καταγωγής, προφανώς Πετσενέγοι, ξεκίνησε από τη Νικομήδεια παίρνοντας τον δρόμο προς το Δορύλαιο. Ο σκοπός της Σταυροφορίας ήταν να φθάσει στους Αγίους Τόπους και στο πέρασμά της να ξανανοίξει το δρόμο μέσ' από τη Μικρά Ασία, ένας δευτερεύων σκοπός για τον οποίο είχαν την πλήρη υποστήριξη του αυτοκράτορα. Γι' αυτό το λόγο, ο Stephen of Blois συνέστησε ν' ακολουθήσει ο στρατός το δρόμο που είχε πάρει η πρώτη Σταυροφορία, δια Δορυλαίου και Ικονίου. Ο Raymond, ακολουθώντας τις οδηγίες που είχε πάρει από τον Αλέξιο, συμφώνησε μαζί του. Αλλά οι Λομβαρδοί, που αποτελούσαν τη μεγαλύτερη πλειονότητα του στρατού, είχαν άλλες βλέψεις. Ο Bohemund ήταν ο ήρωάς τους, ο μοναδικός πολεμιστής στον οποίο είχαν εμπιστοσύνη ότι θα τους οδηγούσε στη νίκη. Και ο Bohemund βρισκόταν αιχμάλωτος στο φρούριο Νικσάρ του Δανισμένδη εμίρη, πολύ μακριά, στα βορειο-ανατολικά της Μικράς Ασίας. Επέμειναν ότι η πρώτη αποστολή τους έπρεπε να είναι η απελευθέρωση του Bohemund. Ο Raymond και ο Stephen διαμαρτυρήθηκαν εις μάτην. Η

Digitized by 10uk1s

ζηλοτυπία του Raymond για τον Bohemund ήταν πολύ γνωστή και, παρ' όλες του τις αρετές, δεν είχε ποτέ δείξει ότι ήταν ισχυρός ηγέτης. Από το άλλο μέρος η επιρροή του Στεφάνου έχανε από τις αναμνήσεις της παλιάς του δειλίας. Ο κόμης de Biandrate και ο αρχιεπίσκοπος του Μιλάνου υποστήριξαν τους Λομβαρδούς, οι οποίοι πέτυχαν την επιδίωξή τους 34. Αφήνοντας τη Νικομήδεια, ο στρατός έστρεψε προς ανατολάς και πήρε τον δρόμο προς την Άγκυρα. Η χώρα κατεχόταν κατά μεγάλο μέρος από τους βυζαντινούς· και οι σταυροφόροι μπορούσαν να βρίσκουν τρόφιμα καθώς προχωρούσαν. Η ίδια η Άγκυρα ανήκε τώρα στον Kilidj Arslan, τον Σελτζούκο σουλτάνο, αλλ' όταν έφθασαν εκεί, στις 23 Ιουνίου, τη βρήκαν με ανεπαρκή άμυνα και την κυρίευσαν εξ εφόδου. Πολύ τυπικά, την παρέδωσαν στους αντιπροσώπους του αυτοκράτορα. Μετά την αναχώρησή τους από την Άγκυρα, οι σταυροφόροι πήραν ένα μονοπάτι που οδηγούσε προς ανατολάς, στην Gangra, στη νότια Παφλαγονία, για να πιάσουν τον κύριο δρόμο προς την Αμάσεια και τη Νικσάρ. Κατά την πορεία προς την Gangra άρχισαν οι δυσχέρειες. Ο Kilidj Arslan υποχωρούσε προ αυτών ερημώνοντας τη χώρα στο πέρασμά του, ώστε να μη μπορούν να βρίσκουν τρόφιμα. Στο μεταξύ, ο Δανισμένδης Malik Γαζή είχε ανησυχήσει τρομερά. Έσπευσε ν' ανανεώσει τη συμμαχία του με τον Kilidj Arslan και έπεισε τον Ridwan του Χαλεπίου να στείλει ενισχύσεις προς αυτούς από το Νότο. Στις αρχές Ιουλίου, οι σταυροφόροι έφθασαν στην Gangra· αλλά οι Σελτζούκοι ήταν εκεί με πολλές δυνάμεις. Το φρούριο αποδείχτηκε άπαρτο. Αφού λεηλάτησαν την περιοχή και πήραν ό,τι τρόφιμα μπόρεσαν να βρουν, οι σταυροφόροι αναγκάστηκαν να συνεχίσουν την πορεία τους. Ήταν κουρασμένοι και πεινασμένοι. Και στο υψίπεδο της Ανατολίας η ζέστη του Ιουλίου ήταν αβάσταχτη. Απάνω στην απογοήτευσή τους άκουσαν τον κόμη Raymond, που τους συνέστησε να βαδίσουν προς βορράν, στην Κασταμονή κι από εκεί προς κάποια βυζαντινή πόλη στον Εύξεινο Πόντο. Μια τέτοια λύση θα έσωζε το στρατό από σίγουρη καταστροφή και, χωρίς αμφιβολία, ο Raymond σκέφτηκε ότι ο αυτοκράτωρ θα του συγχωρούσε την ανυπακοή του, αν επέστρεφε έχοντας κυριεύσει για την αυτοκρατορία δύο μεγάλα φρούρια, την Άγκυρα και την Κασταμονή· (η τελευταία, με τα Κάστρα των Κομνηνών, ήταν η γενέτειρα της αυτοκρατορικής δυναστείας). Η κίνηση προς την Κασταμονή υπήρξε βραδεία και κουραστική. Το νερό ήταν λίγο και οι Τούρκοι είχαν καταστρέψει τη συγκομιδή. Οι ίδιοι οι Τούρκοι ακολουθούσαν παράλληλα μονοπάτια, κινούμενοι γρήγορα, παρενοχλώντας τους σταυροφόρους πότε στην εμπροσθοφυλακή και πότε στην οπισθοφυλακή. Δεν είχαν προχωρήσει πολύ οπότε η εμπροσθοφυλακή, που την αποτελούσαν εφτακόσιοι Λομβαρδοί, δέχτηκε αιφνιδιαστική επίθεση. Οι Λομβαρδοί ιππότες έφυγαν πανικόβλητοι και εγκατέλειψαν το πεζικό να σφαγιασθεί. Με μεγάλη δυσκολία ο Stephen της Βουργουνδίας ανασυνέταξε την εμπροσθοφυλακή και απώθησε τον εχθρό. Κατά τις επόμενες ημέρες ο Raymond, διοικών την οπισθοφυλακή, είχε εμπλακεί σε αδιάκοπο αγώνα με τους Τούρκους. Πολύ σύντομα ο στρατός βρέθηκε στην ανάγκη να κινείται σε συμπαγή όγκο, από τον οποίο ήταν αδύνατο να εκπέμψει ομάδες για συλλογή εφοδίων ή ανιχνευτές. Τον καιρό που έφθασε κοντά στην Κασταμονή είχε γίνει φανερό στους αρχηγούς ότι η μοναδική πιθανότητα σωτηρίας βρισκόταν στη δυνατότητα να κόψουν κατ' ευθείαν για την ακτή. Αλλά και πάλι οι Λομβαρδοί αρνήθηκαν ν' ακούσουν τη λογική. Ίσως κατηγορούσαν την εκλογή του Raymond του δρόμου προς την Κασταμονή, ως την αιτία για τις παρούσες δυσκολίες τους· ίσως να σκέφτηκαν ότι, όταν θα περνούσαν έξω από τα σελτζουκικά εδάφη, στα εδάφη των Δανισμένδων, όλα θα ήσαν ευκολότερα. Στην πεισματάρικη ανοησία τους, επέμειναν να ξαναγυρίσουν πάλι προς ανατολάς. Οι πρίγκιπες αναγκάστηκαν ν' αποδεχτούν αυτή την απόφαση· γιατί οι λίγοι δικοί τους άνδρες δεν είχαν ελπίδα να επιζήσουν, αν θα εγκατέλειπαν τον κύριο όγκο του στρατού. Η Σταυροφορία πέρασε τον ποταμό Άλυ και μπήκε στη χώρα του Δανισμένδη εμίρη. Αφού λεηλάτησε, άδικα και αδικαιολόγητα, ένα χριστιανικό χωριό, κατά την πορεία της, έφθασε στην πόλη Μερσιβάν, στα μισά του δρόμου μεταξύ του ποταμού και της Αμάσειας. Εκεί ο κοντόσταυλος Conrad παρασύρθηκε σε μια ενέδρα και έχασε αρκετές εκατοντάδες από τους Γερμανούς στρατιώτες του. Ήταν τώρα φανερό ότι οι Δανισμένδες και οι σύμμαχοί τους συγκεντρώνονταν για σοβαρή επίθεση· και ο Raymond παρέταξε το στρατό έτοιμος για μάχη 35.

Digitized by 10uk1s

Όταν άρχισε η μάχη, οι Τούρκοι χρησιμοποίησαν τη συνηθισμένη τακτική τους. Οι τοξότες τους έπεσαν επάνω και έριξαν τα βέλη τους, κατόπιν υποχώρησαν γρήγορα και εμφανίσθηκαν άλλοι από διαφορετική κατεύθυνση. Δεν έδωσαν ποτέ την ευκαιρία στους σταυροφόρους να πολεμήσουν σώμα προς σώμα, όπου η ανώτερη φυσική τους δύναμη και ο καλύτερος οπλισμός τους θ' αποτελούσαν πλεονέκτημα. Πριν περάσει πολλή ώρα, τα νεύρα των Λομβαρδών έσπασαν. Με τον αρχηγό τους, τον κόμη de Biandrate, επικεφαλής, έφυγαν πανικόβλητοι αφήνοντας τις γυναίκες τους και τους ιερείς τους πίσω τους. Σε λίγο τους ακολούθησαν και οι Πετσενέγοι μισθοφόροι, μη βλέποντας κανένα λόγο να περιμένουν βέβαιο θάνατο. Ο Raymond, που πολεμούσε μαζί τους, βρέθηκε εγκαταλειμμένος. Κατόρθωσε να συμπτυχθεί με τη σωματοφυλακή του σ' ένα μικρό βραχώδη λόφο, όπου κράτησε ώσπου ο Stephen of Blois και ο Stephen της Βουργουνδίας μπόρεσαν να τον γλιτώσουν. Ολόκληρο το απόγευμα οι Γάλλοι ιππότες και ο Γερμανός Conrad πολέμησαν γενναία, υποχωρώντας προς το στρατόπεδο· αλλά όταν νύχτωσε ο Raymond έχασε την υπομονή του. Υπό την κάλυψη του σκότους έφυγε με τους Προβηγκιανούς σωματοφύλακές του και τους Βυζαντινούς συνοδούς του προς την ακτή. Όταν οι συνάδελφοί του έμαθαν για τη φυγή του εγκατέλειψαν τον αγώνα. Πριν ξημερώσει, τα υπολείμματα του στρατού είχαν τραπεί σε φυγή, εγκαταλείποντας το στρατόπεδο και τους αμάχους στα χέρια των Τούρκων. Οι Τούρκοι σταμάτησαν για να σφάξουν τους άνδρες και τις ηλικιωμένες γυναίκες στο στρατόπεδο, κατόπιν ακολούθησαν αλαλάζοντας τους φυγάδες. Μόνο οι έφιπποι ιππότες μπόρεσαν να διαφύγουν. Το πεζικό έπεσε στα χέρια των διωκτών του και οι άνδρες του σφαγιάστηκαν σχεδόν ως τον τελευταίο. Οι Λομβαρδοί των οποίων η ισχυρογνωμοσύνη προκάλεσε τη συμφορά, εξοντώθηκαν εκτός από τους αρχηγούς τους. Οι απώλειες υπολογίστηκαν στα τέσσερα πέμπτα του συνόλου του στρατού. Μεγάλη ποσότητα θησαυρού και όπλων έπεσε στα χέρια των Τούρκων και τα χαρέμια και τα σκλαβοπάζαρα της Ανατολής γέμισαν από τις νέες γυναίκες και τα παιδιά που αιχμαλωτίσθηκαν εκείνη την ημέρα 36. Ο Raymond και η συνοδεία του κατόρθωσαν να φθάσουν στον μικρό βυζαντινό λιμένα της Μπάφρας στις εκβολές του ποταμού Άλυος. Εκεί βρήκαν ένα πλοίο να τους πάει στην Κωνσταντινούπολη. Οι άλλοι ιππότες, άνοιξαν δρόμο πολεμώντας αφού πέρασαν τον ποταμό και έφθασαν στην παραλία, στη Σινώπη. Από εκεί ταξίδεψαν αργά ακολουθώντας τον παράκτιο δρόμο, μέσ' από βυζαντινό έδαφος, ως τον Βόσπορο. Ξανασυγκεντρώθηκαν στην Κωνσταντινούπολη στις αρχές του φθινοπώρου 37. Η κοινή γνώμη μεταξύ των σταυροφόρων, αναζητώντας να βρει έναν αποδιοπομπαίο τράγο, έριξε το άδικο για τη συμφορά στους Βυζαντινούς. Είπαν ότι ο κόμης Raymond, ακολουθούσε τις οδηγίες του αυτοκράτορα όταν οδηγούσε τον στρατό έξω από την πορεία του για να καταστραφεί σε μια προσυμφωνημένη τουρκική ενέδρα. Αλλά στην πραγματικότητα ο Αλέξιος ήταν έξω φρενών εναντίον του Raymond και των συναδέλφων του. Τους δέχτηκε με ευγένεια μεν αλλά με άκρα ψυχρότητα και δεν έκρυψε τη δυσαρέσκειά του 38. Αν οι σταυροφόροι είχαν καταλάβει γι' αυτόν την Κασταμονή και το εσωτερικό της Παφλαγονίας, θα μπορούσε να τους συγχωρήσει. Αλλ' αυτός ενδιαφερόταν πολύ περισσότερο να εξασφαλίσει τον κατ' ευθείαν δρόμο για τη Συρία, για να προστατεύσει τις ανακτήσεις του στα νοτιοδυτικά της Μικράς Ασίας και να του επιτρέψει να επεμβαίνει στις συριακές υποθέσεις. Επί πλέον δεν ήθελε να εμπλακεί σε πόλεμο με τον Δανισμένδη εμίρη, με τον οποίο είχε αρχίσει διαπραγματεύσεις για την εξαγορά του Bohemund. Η ανοησία των Λομβαρδών είχε καταστρέψει το σχέδιό του. Αλλ' η συμφορά είχε πολύ σοβαρότερα επακόλουθα. Οι χριστιανικές νίκες κατά την Πρώτη Σταυροφορία είχαν βλάψει και τη φήμη και την αυτοπεποίθηση των Τούρκων. Τώρα και οι δύο είχαν ένδοξα ανακτηθεί. Ο Σελτζούκος σουλτάνος μπόρεσε ν' αποκαταστήσει την κυριαρχία του στην κεντρική Μικρά Ασία και σε λίγο επρόκειτο να εγκαταστήσει την πρωτεύουσά του στο Ικόνιο, επάνω στην κυρία οδό από την Κωνσταντινούπολη στη Συρία, ενώ ο Δανισμένδης Malik Γαζή συνέχισε την κατάκτηση της κοιλάδας του Ευφράτη ως τα σύνορα της κομητείας της Έδεσσας 39. Η χερσαία όδευση από την Ευρώπη στη Συρία είχε φραχθεί και πάλι για τους σταυροφόρους και για τους Βυζαντινούς. Επί πλέον οι σχέσεις μεταξύ των Digitized by 10uk1s

σταυροφόρων και των Βυζαντινών χειροτέρεψαν. Οι σταυροφόροι επέμεναν να θεωρούν τον αυτοκράτορα ως τον αίτιο των δεινών τους, ενώ οι Βυζαντινοί είχαν σκανδαλισθεί και αγανακτήσει από την ηλιθιότητα, την αχαριστία και την ατιμία των σταυροφόρων. Δεν άργησαν να φανούν τ' αποτελέσματα της καταστροφής. Λίγες ημέρες μετά την αναχώρηση των Λομβαρδών από τη Νικομήδεια, έφθασε στην Κωνσταντινούπολη ένας γαλλικός στρατός με αρχηγό τον William II, κόμη του Νεβέρ. Ο κόμης είχε ξεκινήσει από την πατρίδα του τον Φεβρουάριο και ταξιδεύοντας δια μέσου της Ιταλίας, είχε περάσει την Αδριατική από το Μπρίντιζι στην Αυλώνα. Ο στρατός του έκανε εξαίρετη εντύπωση κατά την πορεία του δια μέσου της Μακεδονίας, χάρη στην αυστηρότητα της πειθαρχίας του. Ο κόμης έγινε δεκτός με εγκαρδιότητα από τον Αλέξιο· αλλ' αποφάσισε να μη χρονοτριβήσει στην Κωνσταντινούπολη. Είχε ίσως ελπίσει ότι θα συναντούσε εκεί τον δούκα της Βουργουνδίας, με τον οποίον ήταν γείτονες στην πατρίδα τους, κι έσπευσε όσο γρηγορότερα μπορούσε με την ελπίδα να τον προφτάσει. Όταν έφθασε στη Νικομήδεια έμαθε ότι η Σταυροφορία είχε κατευθυνθεί προς την Άγκυρα, όπου έφθασε κατά τα τέλη του Ιουλίου. Αλλά στην Άγκυρα κανένας δεν ήξερε που είχε πάει ο φραγκο-λομβαρδικός στρατός. Γι' αυτόν το λόγο, ο William γύρισε πίσω για να πάρει το δρόμο προς το Ικόνιο. Παρά τις δυσκολίες του ταξιδιού μέσ' από μια χώρα που δεν είχε ακόμη αναλάβει από τις ερημώσεις που είχε υποστεί τον καιρό της Πρώτης Σταυροφορίας, ο στρατός του προχώρησε με πλήρη τάξη. Το Ικόνιο κατείχε τώρα μια ισχυρή σελτζουκική φρουρά· και η απόπειρα του William να καταλάβει την πόλη εξ εφόδου, απέτυχε. Κατάλαβε ότι θα ήταν ασύνετο να χρονοτριβήσει εκεί και συνέχισε την προέλασή του. Αλλά στο μεταξύ ο Kilidj Arslan και ο Malik Γαζή έμαθαν για την εμφάνιση αυτού του νέου εχθρού. Ζεστοί ακόμη από τον θρίαμβό τους επί των Λομβαρδών, έσπευσαν προς νότον, πιθανώς δια ΚαισαρείαςΜαζάτσα και Νίγδης κι έφθασαν στην Ηράκλεια πριν απ' αυτόν. Τα φραγκικά στρατεύματα βάδιζαν αργά προς ανατολάς από το Ικόνιο. Τα τρόφιμα σπάνιζαν· τα πηγάδια πλάι στο δρόμο είχαν φραχθεί από τους Τούρκους. Καθώς πλησίαζαν στην Ηράκλεια, κουρασμένοι και εξασθενημένοι, έπεσαν σε ενέδρα και περικυκλώθηκαν από ολόκληρο τον τουρκικό στρατό, που ήταν κατά πολύ πιο πολυάριθμος. Ύστερ' από μια σύντομη μάχη, η αντίστασή τους έσπασε. Ολόκληρος ο γαλλικός στρατός έπεσε στο πεδίο της μάχης εκτός από τον κόμη William και λίγους έφιππους ιππότες, που διέσπασαν τις τουρκικές γραμμές και αφού περιπλανήθηκαν αρκετές ημέρες στα βουνά του Ταύρου, έφθασαν στο βυζαντινό φρούριο της Γερμανικοπόλεως, βορειο-δυτικά της ισαυρικής Σελεύκειας. Εκεί φαίνεται ότι ο Βυζαντινός διοικητής τους έδωσε μια συνοδεία από δώδεκα Πετσενέγους μισθοφόρους να τους οδηγήσουν στα συριακά σύνορα. Λίγες εβδομάδες αργότερα, ο κόμης William και οι σύντροφοί του μπήκαν στην Αντιόχεια μισόγυμνοι και άοπλοι. Είπαν ότι οι Πετσενέγοι τους γύμνωσαν και τους εγκατέλειψαν στην έρημο μέσ' από την οποία περνούσαν· αλλά το τι πραγματικά συνέβη είναι άγνωστο 40. Ο κόμης του Νεβέρ μόλις είχε περάσει το Βόσπορο, όταν ένας άλλος, μεγαλύτερος στρατός, αποτελούμενος από Γάλλους και Γερμανούς, έφθανε στην Κωνσταντινούπολη. Το γαλλικό τμήμα είχε αρχηγό τον William IX, δούκα της Aquitaine, ο οποίος ήταν ο πιο διάσημος Τροβαδούρος της εποχής του και από πολιτική άποψη, ο πιο άσπονδος αντίζηλος του Raymond of Toulouse· γιατί η γυναίκα του, η δούκισσα Φίλιππα, ήταν κόρη του μεγαλύτερου αδελφού του Raymond κι έπρεπε αυτή να είχε κληρονομήσει την κομητεία του. Μαζί του ερχόταν ο Hugh de Vermandois, που είχε εγκαταλείψει την Πρώτη Σταυροφορία μετά την άλωση της Αντιόχειας και ήθελε να εκπληρώσει τον όρκο του να πάει στην Ιερουσαλήμ. Ο στρατός της Aquitaine ξεκίνησε από τη Γαλλία τον Μάρτιο και ταξίδεψε δια ξηράς δια μέσου της νότιας Γερμανίας και της Ουγγαρίας. Στο δρόμο συναντήθηκε με τον δούκα Welf της Βαυαρίας, ο οποίος ύστερ' από μια μακρά κι ένδοξη σταδιοδρομία στη Γερμανία σχεδίαζε να περάσει τα τελευταία του χρόνια πολεμώντας για το Σταυρό στην Παλαιστίνη. Έφερνε μαζί του έναν καλά εξοπλισμένο στρατό από Γερμανούς ιππότες και πεζούς· τον συνόδευε ο Thiemo, αρχιεπίσκοπος του Σαλτσβούργου και η μαργκαβίνα Ίντα της Αυστρίας, μια από τις μεγάλες καλλονές της εποχής της, που, τώρα που είχε περάσει η νιότη της, αναζητούσε την ευλαβή έξαψη της Σταυροφορίας. Οι ενωμένοι στρατοί τους βάδισαν μαζί, ακολουθώντας τον Δούναβη ως το Βελιγράδι και από εκεί το μεγάλο δρόμο δια μέσου της Βαλκανικής. Ήταν ένα ασύντακτο πλήθος· Digitized by 10uk1s

και όταν έφθασαν στην Αδριανούπολη η συμπεριφορά τους ήταν τόσο κακή, ώστε οι βυζαντινές αρχές έστειλαν στρατό από Πετσενέγους και Πολοβιτσίους για να τους φράξουν το δρόμο. Άρχισε κανονική μάχη και μόνο όταν ο δούκας William και ο Welf παρενέβησαν αυτοπροσώπως και εγγυήθηκαν για τη μελλοντική καλή διαγωγή τους, τους επέτρεψαν να προχωρήσουν. Μια ισχυρή συνοδεία τους έφερε ως την Κωνσταντινούπολη. Εκεί ο William, ο Weif και η μαργκραβίνα έγιναν εγκάρδια δεκτοί από τον Αλέξιο, ο οποίος διέθεσε πλοία για να περάσουν τους άνδρες τους όσο το δυνατόν γρηγορότερα πέρ' από το Βόσπορο. Μερικοί από τους άμαχους προσκυνητές μεταξύ των οποίων ήταν και ο ιστορικός Ekkehard Von Aura, μπήκαν σε πλοία και πήγαν κατ' ευθείαν στην Παλαιστίνη, όπου έφθασαν ύστερ' από ταξίδι έξι εβδομάδων. Θα ήταν δυνατό για τους δύο δούκες να είχαν προφθάσει τον κόμη του Νεβέρ και να είχαν ενισχύσει το στρατό τους με την προσθήκη του δικού του. Αλλά ο κόμης του Νεβέρ ήθελε να ενωθεί με τον κόμη της Βουργουνδίας, και ο δούκας William δεν ήταν δυνατό να συνενωθεί μ' ένα στρατό που διοικούσε ο παλιός εχθρός του, ο κόμης of Toulouse, ενώ ο Weif της Βαυαρίας, παλιός εχθρός του αυτοκράτορα Heinrich IV, προφανώς δεν συμπαθούσε και πολύ τον κοντόσταυλο του Heinrich, Conrad. Ο κόμης του Νεβέρ έσπευσε να πάει στην Άγκυρα, ενώ ο ακουϊτανο-βαυαρικός στρατός περίμενε επί πέντε εβδομάδες στο Βόσπορο, κατόπιν προχώρησε αργά κατά μήκος του κυρίου δρόμου προς Δορύλαιο και Ικόνιο. Όταν έφθασε στο Δορύλαιο, ο στρατός του Νεβέρ είχε ήδη περάσει από την πόλη κατά την πορεία της επιστροφής του και είχε προχωρήσει αρκετά προς το Ικόνιο. Το πέρασμα ενός άλλου στρατού από τον ίδιο δρόμο λίγες ημέρες πρωτύτερα δεν έκανε τα πράγματα ευκολότερα για τους Ακουιτανούς και τους Βυζαντινούς. Τα λίγα αποθέματα τροφίμων είχαν ήδη παρθεί, πράγμα για το οποίο, χαρακτηριστικά οι σταυροφόροι κατηγόρησαν τους Βυζαντινούς. Όπως και οι προηγούμενοι, βρήκαν τα πηγάδια φραγμένα ή στεγνά. Το Φιλομήλιον είχε εγκαταλειφθεί κι αυτοί το λεηλάτησαν. Η τουρκική φρουρά του Ικονίου, η οποία είχε αντισταθεί στους προηγούμενους, εγκατέλειψε την πόλη προ αυτού του μεγαλύτερου στρατού· αλλά πριν φύγουν, συγκέντρωσαν και πήραν μαζί τους όλα τα τρόφιμα κι ερήμωσαν τους λαχανόκηπους και τους δενδρόκηπους των προαστίων. Οι σταυροφόροι δεν βρήκαν πολλά πράγματα για να τους ανακουφίσουν. Ήταν περίπου η στιγμή που εκατό μίλια πιο πέρα, ο Kilidj Arslan και ο Malik Γαζή κατάσφαξαν τους άνδρες του Νεβέρ. Οι σταυροφόροι προχώρησαν με κόπο από το Ικόνιο, πεινασμένοι και διψασμένοι, μέσ' από την έρημο προς την Ηράκλεια. Τούρκοι ιππείς εμφανίσθηκαν τώρα στο πλευρό τους, τοξεύοντας βέλη ανάμεσά τους και εξοντώνοντας ομάδες που έβγαιναν για τρόφιμα ή βραδυπορούντες. Στις αρχές Σεπτεμβρίου μπήκαν στην Ηράκλεια την οποία βρήκαν άδεια όπως και το Ικόνιο. Λίγο πιο έξω από την πόλη περνούσε το ποτάμι, ένα από τα λίγα μικρασιατικά ποτάμια που έχουν άφθονο νερό όλο το καλοκαίρι. Οι χριστιανοί πολεμιστές μισότρελοι από τη δίψα, διέσπασαν τις γραμμές τους και ρίχτηκαν στο νερό. Αλλά οι τουρκικός στρατός περίμενε κρυμμένος στα δάση, γύρω από τις όχθες. Καθώς οι σταυροφόροι ξεχύθηκαν σε αταξία, οι Τούρκοι εξόρμησαν από τις κρυψώνες τους και τους περικύκλωσαν. Δεν υπήρχε χρόνος για ανασύνταξη. Ο πανικός μεταδόθηκε σ' ολόκληρο το χριστιανικό στράτευμα. Ιππείς και πεζοί βρέθηκαν ανακατωμένοι σ' ένα απερίγραπτο πατείς με πατώ σε· κι ενώ προσπαθούσαν αλλόφρονες να ξεφύγουν, οι Τούρκοι τους έσφαξαν. Ο δούκας της Aquitaine, ακολουθούμενος από έναν υπηρέτη του, άνοιξε δρόμο και κατέφυγε στα βουνά. Ύστερ' από περιπλάνηση πολλών ημερών μέσα στα ρουμάνια, βρήκε το δρόμο του για την Ταρσό. Ο Hugh de Vermandois ήταν βαριά πληγωμένος στη μάχη, αλλά μερικοί από τους άνδρες του τον έσωσαν· κι αυτός επίσης έφθασε στην Ταρσό, αλλά ήταν ετοιμοθάνατος. Πέθανε στις 18 Οκτωβρίου και τον έθαψαν εκεί στη μητρόπολη του Αγίου Παύλου. Δεν πραγματοποίησε ποτέ το τάμα του να πάει στην Ιερουσαλήμ. Ο Welf της Βαυαρίας ξέφυγε πετώντας την πανοπλία του. Ύστερ' από πολλές εβδομάδες έφθασε με δύο ή τρεις ακολούθους του στην Αντιόχεια. Ο αρχιεπίσκοπος Thiermo πιάστηκε αιχμάλωτος και μαρτύρησε για την πίστη του. Η τύχη της μαργκραβίνας της Αυστρίας είναι άγνωστη. Μεταγενέστεροι θρύλοι είπαν ότι τελείωσε τις ημέρες της σ' ένα μακρινό χαρέμι όπου γέννησε τον μισοπεθαμένο ήρωα Zengi. Το πιθανότερο είναι ότι επάνω στον πανικό έπεσε από το φορείο της και την καταπάτησαν οι φυγάδες 41. Digitized by 10uk1s

Οι τρεις Σταυροφορίες του έτους 1101 είχαν καταλήξει η κάθε μία τους σε οικτρό τέλος· και οι συμφορές τους επηρέασαν την όλη ιστορία του σταυροφορικού κινήματος. Οι Τούρκοι είχαν εκδικηθεί την ήττα τους στο Δορύλαιο. Δεν επρόκειτο, στο κάτω-κάτω να διωχτούν από τη Μικρά Ασία. Ο δρόμος δια μέσου της χερσονήσου παρέμεινε ανασφαλής για τους χριστιανικούς στρατούς, φραγκικούς ή μη. Όταν οι Βυζαντινοί θέλησαν αργότερα να επέμβουν στη Συρία, αναγκάστηκαν να κάνουν τις επιχειρήσεις τους στο τέλος μιας γραμμής συγκοινωνιών η οποία ήταν μακρά και πολύ ευπρόσβλητη. Οι Φράγκοι άποικοι από τη Δύση δεν τολμούσαν να ταξιδέψουν δια ξηράς δια μέσου Κωνσταντινουπόλεως παρά μόνο με μεγάλους στρατούς. Μπορούσαν να έρχονται μόνο από τη θάλασσα και πολύ λίγοι απ' αυτούς είχαν να πληρώσουν τα ναύλα. Και αντί από τις χιλιάδες, τους χρήσιμους αποίκους, που αυτός ο χρόνος έπρεπε να είχε φέρει στη Συρία και στην Παλαιστίνη, μόνο ένας μικρός αριθμός από εριστικούς αρχηγούς που είχαν χάσει τους στρατούς των και την υπόληψή τους στο δρόμο, πέρασαν μέσ' από τα φραγκικά κράτη, όπου υπήρχε ήδη υπερεπάρκεια από εριστικούς αρχηγούς. Ωστόσο, όλοι οι χριστιανοί δεν είχαν λόγους να λυπηθούν για τις συμφορές του έτους 1101. Για τις ιταλικές ναυτικές πόλεις η αποτυχία της εξασφαλίσεως της χερσαίας οδού δια μέσου της Μικράς Ασίας σήμαινε αύξηση της επιρροής και του πλούτου τους. Γιατί αυτές είχαν τα πλοία και παρείχαν ένα ανταλλακτικό μέσο συγκοινωνίας με τα φραγκικά κράτη της Ανατολής. Η συνεργασία τους ήταν ακόμη αναγκαία, και επέμεναν να πληρώνονται με εμπορικές παραχωρήσεις. Οι Αρμένιοι στα βουνά του Ταύρου, ιδιαίτερα οι Ρουπένιοι ηγεμόνες, δέχτηκαν με ευχαρίστηση περιστάσεις που θα καθιστούσαν δύσκολο στο Βυζάντιο να επιβάλει και πάλι την αυτοκρατορία του στις περιοχές όπου αυτοί ζούσαν. Οι Αρμένιοι όμως που ζούσαν πιο ανατολικά δεν είχαν λόγους να χαρούν. Ο κυριότερος εχθρός τους ήταν ο Δανισμένδης εμίρης, του οποίου ο θρίαμβος δεν άργησε να τον ενθαρρύνει να επιτεθεί εναντίον τους. Και οι Νορμανδοί στην Αντιόχεια, οι οποίοι σαν τους Ρουπενίους, φοβούνταν πιο πολύ τους Βυζαντινούς παρά τους Τούρκους, ένοιωσαν μια ανακούφιση από την οποία και επωφελήθηκαν. Ο Bohemund βρισκόταν ακόμη στην αιχμαλωσία, αλλ' ο αντιβασιλιάς του Tancred, επωφελήθηκε πλήρως από την κατάσταση για να σταθεροποιήσει το πριγκιπάτο εις βάρος του αυτοκράτορα. Σε λίγο η μοίρα τού έβαλε ένα ατού στο χέρι. Ο Δούκας της Aquitaine, ο κόμης της Βαυαρίας και ο κόμης του Νεβέρ είχαν ήδη φθάσει στην Αντιόχεια με τους λίγους επιζήσαντες συντρόφους τους, το φθινόπωρο του 1101· αλλά οι αρχηγοί της φραγκο-λομβαρδικής Σταυροφορίας ήταν ακόμη στην Κωνσταντινούπολη. Ο Αλέξιος με πολλή δυσκολία δέχτηκε να τους συγχωρήσει τις ανοησίες τους. Ακόμη και ο Raymond στον οποίο είχε στηρίξει μεγάλες ελπίδες, τον απογοήτευσε. Στο τέλος του έτους, οι δυτικοί πρίγκιπες αποφάσισαν να συνεχίσουν το προσκύνημά τους, και ο Raymond ζήτησε την άδεια να πάει να συναντήσει τη γυναίκα του και τον στρατό του στη Λαοδίκεια. Ο αυτοκράτωρ τους διέθεσε ευχαρίστως πλοία για να τους μεταφέρουν στη Συρία. Περίπου κατά την πρωτοχρονιά, ο Stephen of Blois, ο Stephen της Βουργουνδίας, ο κοντόσταυλος Conrad και ο Αλβέρτος de Biandrate, αποβιβάστηκαν στον Άγιο Συμεών κι έσπευσαν στην Αντιόχεια όπου ο Tancred τους υποδέχτηκε με εγκαρδιότητα. Αλλά το πλοίο του κόμη Raymond αποχωρίστηκε από τ' άλλα και αγκυροβόλησε στο λιμένα της Ταρσού. Μόλις βγήκε στην ξηρά, ένας ιππότης, ονομαζόμενος Bernard ο Ξένος, τον συνέλαβε γιατί είχε προδώσει την Χριστιανοσύνη με τη φυγή του από το πεδίο της μάχης της Μερσεβάν. Η μικρή σωματοφυλακή του Raymond ήταν ανίσχυρη να τον απελευθερώσει. Τον μετέφεραν υπό συνοδεία και τον παρέδωσαν στον Tancred 42.

Digitized by 10uk1s

ΚΕΦΑΛΑΙΟ III ΟΙ ΝΟΡΜΑΝΔΟΙ ΠΡΙΓΚΙΠΕΣ ΤΗΣ ΑΝΤΙΟΧΕΙΑΣ " καὶ οὗτοι πάντες ἀπέναντι τῶν δογμάτων Καίσαρος πράσσουσι"

ΠΡΑΞΕΙΣ ΤΩΝ ΑΠΟΣΤΟΛΩΝ, XVII. 7 Η ήττα του Bohemund και η αιχμαλωσία του από τον Malik Γαζή, τον Δανισμένδη, όσο κι αν φάνηκε ανησυχαστική εκείνον τον καιρό, δεν υπήρξε χωρίς τις ικανοποιήσεις της για τους Φράγκους ηγεμόνες. Η Αντιόχεια χρειάστηκε έναν αντιβασιλέα· και ο Tancred ήταν ο πιο προφανής υποψήφιος για να πάρει τη θέση του θείου του. Έτσι ο βασιλεύς Baldwin μπόρεσε ν' απαλλαγεί από τον πιο επικίνδυνο υποτελή του στην Παλαιστίνη, ενώ ο Tancred ήταν ευτυχής να ξεφύγει από μια κατάσταση που ήταν στενόχωρη και ανασφαλής και να μεταφερθεί σε μια σφαίρα που του πρόσφερε περισσότερη ευρύτητα δράσεως και ανεξαρτησία. Ο Tancred έφυγε από την Παλαιστίνη τον Μάρτιο του 1101 με τη συμφωνία ότι, αν ο θείος του θα γύριζε από την αιχμαλωσία μέσα σε τρία χρόνια και η Αντιόχεια δεν θα τον χρειαζόταν πια, το φέουδό του της Γαλιλαίας θα του δινόταν πίσω. Κατά συνέπεια ήταν προς το συμφέρον του Tancred όπως και του Baldwin να μην απελευθερωθεί ο Bohemund από την αιχμαλωσία του πολύ σύντομα. Δεν έγινε καμιά απόπειρα διαπραγματεύσεως με τον εμίρη που τον είχε συλλάβει 43. Ο Tancred υπήρξε ευπρεπής αντιβασιλιάς. Δεν πήρε τον τίτλο του πρίγκιπα της Αντιόχειας. Αν και έκοψε νομίσματα, η επιγραφή, γραμμένη σε κακά ελληνικά, τον τιτλοφορούσε απλώς "δούλο του Θεού" και κατά καιρούς αποκαλούσε τον εαυτό του "μεγάλο εμίρη". Είναι πιθανόν ότι η κοινή γνώμη στην Αντιόχεια θα τον συγκρατούσε, αν οι φιλοδοξίες του θα τον παρέσυραν πιο μακριά. Οι Νορμανδοί εξακολουθούσαν να θεωρούν τον Bohemund ως αρχηγό τους· και ο Bohemund είχε έναν πιστό φίλο στο πρόσωπο του πατριάρχη, τον οποίο είχε διορίσει λίγο πριν από την αιχμαλωσία του, τον Λατίνο Bernard της Βαλεντίας, για χάρη του οποίου είχε εκτοπίσει τον Έλληνα Ιωάννη τον Οξίτη. Η πολιτική του Tancred υπήρξε η ίδια με την πολιτική του Bohemund, εσωτερικώς να σταθεροποιήσει την διοίκηση του πριγκιπάτου και να εκλατινίσει την Εκκλησία, και εξωτερικώς να πλουτίσει τον εαυτό του εις βάρος των Βυζαντινών και των γειτόνων μωαμεθανών ηγεμόνων. Αλλά οι φιλοδοξίες του ήσαν πιο τοπικές και λιγότερο οικουμενικές από τις φιλοδοξίες του θείου του 44. Η πρώτη του φροντίδα ήταν να προφυλαχτεί από κάθε επίθεση προερχόμενη από το Βυζάντιο. Οι Σταυροφορίες του 1101 με την ολέθρια έκβαση τον είχαν βοηθήσει πολύ· γιατί η επανεμφάνιση των Τούρκων της Ανατολίας σήμαινε ότι ο αυτοκράτωρ δεν μπορούσε να διακινδυνεύσει για κάμποσο καιρό να στείλει στρατό μέσ' από τη χερσόνησο στα μακρινά νοτιο-ανατολικά της. Ο Tancred πίστευε ότι η καλύτερη επίθεση ήταν η άμυνα. Γι' αυτό, το καλοκαίρι του 1101, πιθανόν μόλις πήρε την είδηση για τη μάχη της Μερσιβάν, έστειλε στρατεύματα στην Κιλικία ν' ανακαταλάβουν τα Μάμιστρα, τα Άδανα και την Ταρσό, που οι Βυζαντινοί είχαν ανακαταλάβει τρία χρόνια πρωτύτερα. Οι ντόπιες βυζαντινές δυνάμεις δεν ήταν τόσο ισχυρές, ώστε να του αντισταθούν. Όταν ο William της Aquitaine και ο Hugh de Vermandois κατέφθασαν ως φυγάδες στην Ταρσό στα τέλη του Σεπτεμβρίου, βρήκαν διοικητή της πόλεως τον υπαρχηγό του Tancred, Bernard τον Ξένο 45. Κατόπιν ο Tancred έστρεψε την προσοχή του στη Λαοδίκεια, το βυζαντινό λιμένα που οι Νορμανδοί εποφθαλμιούσαν από καιρό. Το πράγμα ήταν πολύ δυσκολότερο, γιατί η βυζαντινή φρουρά της είχε ενισχυθεί από τα προβηγκιανά στρατεύματα του Raymond και προστατευόταν από μια μοίρα του βυζαντινού στόλου. Πριν τολμήσει να επιτεθεί, ο Tancred προέβη σε διαπραγματεύσεις για να εξασφαλίσει τη βοήθεια των γενουατικών πλοίων 46. Στο μεταξύ κατέλαβε την ενδοχώρα, και επιχείρησε να καταλάβει τη Jabala, προς νότον. Ο Bohemund είχε επιχειρήσει μια ανεπιτυχή εκστρατεία εναντίον της Jabala το καλοκαίρι του 1100 κατά τη διάρκεια της οποίας ο κοντόσταυλος του πιάστηκε αιχμάλωτος. Η εκστρατεία του Tancred το καλοκαίρι του 1101 είχε την ίδια ανεπιτυχή Digitized by 10uk1s

έκβαση. Έκανε όμως τον Ibn Σουλάιχα, τον καδή της Jabala, να δώσει την πόλη στον atabeg της Δαμασκού και ο ίδιος αποτραβήχτηκε στη Δαμασκό για να περάσει ήσυχα τα γεράματά του. Ο atabeg Toghtegin, έστειλε το γιο του Μπούρι ως κυβερνήτη. Αλλά ο Μπούρι υπήρξε αντιπαθής ηγεμών και οι πολίτες της Jabala, ύστερ' από λίγους μήνες, τον έδιωξαν και μπήκαν υπό την προστασία των Banu Ammar της Τριπόλεως. Ο Tancred απέσυρε τότε τα στρατεύματά του από την περιοχή47. Η σύλληψη του Raymond επέτρεψε στον Tancred να βάλει πάλι σε ενέργεια το σχέδιό του για την Λαοδίκεια. Είχε φυλακίσει τον Raymond στην Αντιόχεια· αλλά ο πατριάρχης Bernard και οι συνάδελφοι τού Raymond στην Σταυροφορία, είχαν ερεθισθεί από τη διαγωγή του. Κατόπιν απαιτήσεώς τους τον άφησε ελεύθερο· αλλά ο Raymond αναγκάστηκε να ορκισθεί ότι δεν θα παρενέβαινε ποτέ πια στις υποθέσεις της Βόρειας Συρίας 48. Όταν απελευθερώθηκε ο Raymond, βάδισε προς νότο για να επιτεθεί κατά της Tortosa. Σύμφωνα με τον όρκο που είχε δώσει, όταν περνούσε από τη Λαοδίκεια, έδωσε διαταγή στους στρατιώτες του και στην κόμισσά του να εγκαταλείψουν την πόλη και να τον ακολουθήσουν. Η βυζαντινή φρουρά έμεινε χωρίς την υποστήριξη των Προβηγκιανών. Τότε, στις αρχές της ανοίξεως του 1102, ο Tancred προχώρησε εναντίον της Λαοδίκειας. Αλλά τα τείχη της ήταν ισχυρά και η φρουρά της πολεμούσε καλά, ενώ μονάδες τού αυτοκρατορικού στόλου εξασφάλιζαν τον ανεφοδιασμό της. Η πολιορκία κράτησε περίπου ένα χρόνο· αλλά κατά τις πρώτες εβδομάδες του 1103, ο Tancred, ο οποίος είχε τότε μισθώσει πλοία από τους Γενουάτες με τα οποία θα διέκοπτε την επικοινωνία της Λαοδίκειας με την Κύπρο, παρέσυρε τους άνδρες της φρουράς με ένα στρατήγημα έξω από τα τείχη της πόλεως και εκεί επέπεσε εναντίον τους και τους αιχμαλώτισε. Τότε η πόλη συνθηκολόγησε μαζί του 49. Αυτές οι ενέργειες δεν άρεσαν στον αυτοκράτορα Αλέξιο. Είχε ήδη θυμώσει με την εξορία του Έλληνα πατριάρχη της Αντιόχειας, Ιωάννη του Οξίτη, και από την είδηση ότι όλος ο ανώτατος Ελληνικός Κλήρος της Αντιόχειας απομακρυνόταν από τις θέσεις του για ν' αντικατασταθεί από Λατίνους. Στις αρχές του 1102 πήρε μια επιστολή από τον βασιλέα Baldwin, ο οποίος είχε ακούσει τη φήμη ότι η μη συνεργασία εκ μέρους των Βυζαντινών είχε συντελέσει στην αποτυχία των Σταυροφοριών του 1101 και παρακαλούσε τον αυτοκράτορα να παράσχει όλη του τη βοήθεια σε κάθε επόμενη Σταυροφορία. Κομιστής της επιστολής ήταν ένας επίσκοπος ονομαζόμενος Manases, ο οποίος είχε πάει στην Παλαιστίνη μαζί με τον Ekkehard το 1101 και επέστρεφε τώρα από την Ιερουσαλήμ. Φαίνεται ότι η επιστολή ήταν συντεταγμένη μ' ευγένεια και συνοδευόταν με δώρα. Γι' αυτό ο Αλέξιος νόμισε ότι μπορούσε να μιλήσει ελεύθερα στον επίσκοπο και να του πει τα παράπονά του. Αλλ' εδώ έπεσε έξω. Ο επίσκοπος ήταν περισσότερο Λατίνος παρά χριστιανός και δεν συμπαθούσε τους Έλληνες. Κατά παράκληση του αυτοκράτορα πήγε στην Ιταλία και ανέφερε στον Πάπα όλα όσα του είχαν λεχθεί· αλλά τα παρουσίασε κατά τέτοιον τρόπο και με τέτοια λόγια, ώστε προκάλεσε την οργή του πάπα εναντίον των Βυζαντινών. Αν ζούσε ακόμα ο πάπας Urban II, δεν θα γινόταν καμιά ζημιά· γιατί ο Urban έβλεπε μακριά και δεν είχε διάθεση να φιλονικήσει με την ανατολική Χριστιανοσύνη. Αλλά ο διάδοχός του, Πασχάλης II, ήταν μικρότερος άνθρωπος, κοντόφθαλμος και εύκολα επηρεαζόμενος. Τάχθηκε αμέσως με την κοινή φράγκικη άποψη ότι ο αυτοκράτωρ ήταν εχθρός. Η οφειλόμενη δικαιοσύνη δεν αποδόθηκε στον Αλέξιο 50. Κατόπιν, ο Tancred επιχείρησε ν' αναμιχθεί στις υποθέσεις του βασιλείου της Ιερουσαλήμ. Ο βασιλεύς Baldwin εξόρισε τον πατριάρχη Dagobert το 1101. Ο Tancred τον δέχτηκε αμέσως στην Αντιόχεια, όπου έθεσε στη διάθεσή του την Εκκλησία του Αγίου Γεωργίου. Όταν, λίγους μήνες αργότερα, ο Baldwin νικήθηκε από τους Σαρακηνούς στη Ramla και ζήτησε βοήθεια από τους ηγεμόνες του βορρά, ο Tancred αρνήθηκε να έρθει αν δεν ξαναγύριζε ο Dagobert στο θρόνο του της Ιερουσαλήμ. Ο Baldwin δέχτηκε και μ' αυτό υψώθηκε το γόητρο του Tancred. Αλλά έπεσε όταν ο Dagobert καταδικάστηκε από μια Σύνοδο και εξορίστηκε εκ νέου. Ο Tancred του πρόσφερε πάλι φιλοξενία αλλά δεν εξακολούθησε να υποστηρίζει την υπόθεσή του 51.

Digitized by 10uk1s

Οι δραστηριότητες του Tancred δεν άρεσαν και πολύ στον γείτονά του της Έδεσσας Baldwin de Le Bourg. Ο πατέρας του Baldwin, κόμης Hugh Ι του Rethel (Ρεθέλ), προήρχετο από το βασιλικό οίκο της Βουλώνης, και ο Baldwin, ο νεώτερος γιος του, ταξίδεψε στην Ανατολή με τους εξαδέλφους του, Godfrey of Lorraine και βασιλέα Baldwin Ι. Όταν ο Baldwin Ι εγκαταστάθηκε στην Έδεσσα, αυτός είχε μείνει πίσω με τον Bohemund και χρησίμευε ως ενδιάμεσος μεταξύ των δύο πριγκίπων. Όταν φυλακίστηκε ο Bohemund, είχε αναλάβει την κυβέρνηση της Αντιόχειας ώσπου ο Baldwin της Έδεσσας κλήθηκε στην Ιερουσαλήμ. Ο Baldwin de Le Bourg πήρε τότε από τον εξάδελφό του την Έδεσσα ως φέουδο, να την κυβερνά αυτόνομα αλλά υπό την επικυριαρχία της Ιερουσαλήμ. Δεν ήταν εύκολη η θέση που είχε κληρονομήσει. Τα εδάφη του δεν είχαν φυσικά σύνορα και ήταν διαρκώς υποκείμενα σε εισβολές. Μπορούσε να κυβερνήσει μόνο με το να τοποθετεί φρουρές στις περισσότερες πόλεις και στα φρούρια, και γι' αυτό χρειαζόταν φίλους και γενικά ανθρώπους στους οποίους μπορούσε να έχει εμπιστοσύνη. Επειδή δεν είχε αρκετούς ανθρώπους από τη φυλή του φρόντισε να έχει καλές σχέσεις με τους ντόπιους χριστιανούς. Σχεδόν πρώτη του δουλειά μόλις ανέλαβε την κομητεία της Έδεσσας ήταν να παντρευτεί μια πριγκίπισσα του τόπου, τη Μορφία, θυγατέρα του παλιού άρχοντα της Μελιτηνής Γαβριήλ, Αρμενίου το γένος αλλά που ανήκε στην Ορθόδοξη Εκκλησία. Συγχρόνως καλόπιασε και κέρδισε την υποστήριξη των Αρμενίων της χωρισμένης Γρηγοριανής Εκκλησίας, των οποίων ο μεγάλος ιστορικός, Ματθαίος της Έδεσσας, ήταν όλο επαίνους για την φιλόφρονη φύση του και για την αγνότητα της ιδιωτικής του ζωής, αν και κατέκρινε τη φιλοδοξία και τη φιλαργυρία του. Ο Baldwin ευνοούσε ιδιαίτερα τους Αρμενίους, επειδή αυτοί μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως στρατιώτες· αλλά φερόταν επίσης ευγενικά προς τους Σύριους Ιακωβίτες υπηκόους του και μάλιστα κατόρθωσε να επανορθώσει ένα σχίσμα μέσα στην Εκκλησία τους. Το μόνο παράπονο εναντίον του ήταν η αρπακτικότητά του. Διαρκώς είχε ανάγκη από χρήματα και τα έπαιρνε από όπου και όπως μπορούσε. Αλλά οι μέθοδοί του ήταν λιγότερο αυθαίρετες και πιο ήπιες από του Baldwin Ι. Οι ιππότες του έμειναν ιδιαίτερα ενθουσιασμένοι όταν κατόρθωσε ν' αποσπάσει 30.000 υπέρπυρα από τον πεθερό του, λέγοντας ότι χρωστούσε αυτό το ποσό στους στρατιώτες του και ότι είχε ορκισθεί σ' αυτούς ότι, αν δεν θα μπορούσε να το πληρώσει, θα ξύριζε τα γένια του. Οι Αρμένιοι, όπως οι Έλληνες, θεωρούσαν τα γένια απαραίτητα για την ανδρική αξιοπρέπεια και σκανδαλίζονταν βλέποντας τα ξυρισμένα πρόσωπα τόσων σταυροφόρων. Ο Γαβριήλ θεώρησε ότι ένας ξυρισμένος γαμπρός θα μείωνε το γόητρό του· και όταν οι άνθρωποι του Baldwin, μετέχοντες στην κωμωδία, βεβαίωσαν ότι πραγματικά ο κύριός τους είχε κάνει έναν τέτοιον όρκο, ο Γαβριήλ έσπευσε να μετρήσει τ' απαιτούμενα χρήματα, για να προλάβει μια τόσο φοβερή ταπείνωση, και έβαλε τον Baldwin να κάνει δεύτερο όρκο ότι δεν θα έβαζε ξανά τα γένια του ενέχυρο 52. Στις αρχές της ηγεμονίας του, ο Baldwin II είχε ν' αντιμετωπίσει μια επίθεση από τους Ορτοκίδες της Mardin. Ο εμίρης Σοκμάν κίνησε με στρατό εναντίον της Saruj, μιας μωαμεθανικής πόλεως την οποία ο Baldwin Ι είχε κυριεύσει και θέσει υπό τον Fulcher de Chartres. Ο Baldwin II έσπευσε να βοηθήσει τον Fulcher αλλά στη μάχη που ακολούθησε νικήθηκε και ο Fulcher σκοτώθηκε. Η πόλη κυριεύθηκε από τους μωαμεθανούς· αλλά η ακρόπολη κράτησε υπό τον Benedict, αρχιεπίσκοπο της Έδεσσας, ενώ ο Baldwin έσπευδε στην Αντιόχεια να μισθώσει στρατιώτες για να ενισχύσει το στρατό του. Στην επιστροφή του υπήρξε πιο τυχερός. Ο Σοκμάν απωθήθηκε από την πόλη με βαριές απώλειες. Όσοι κάτοικοι είχαν συνάψει σχέσεις με τους Ορτοκίδες σφαγιάσθηκαν. Πιάστηκαν πολλοί αιχμάλωτοι, από την εξαγορά των οποίων γέμισε το ταμείο του Baldwin 53. Λίγο κατόπιν ο Baldwin απέκτησε ένα χρήσιμο υπαρχηγό στο πρόσωπο του εξαδέλφου του Joscelin de Courtenay. Ο Joscelin, του οποίου η μητέρα ήταν θεία του Baldwin, ήταν νεώτερος και απένταρος γιος του άρχοντα de Courtenay και είχε πιθανώς έρθει στην Ανατολή με τον κοντινό του γείτονα τον κόμη του Νεβέρ. Όταν έφτασε, ο Baldwin του έδωσε ως φέουδο όλο το τμήμα της κομητείας που ήταν δυτικά του Ευφράτη, με έδρα στο Turbessel. Αποδείχτηκε γενναίος φίλος, αλλά η πίστη του αργότερα υπήρξε αμφίβολη 54. Όσο περνούσε ο καιρός, ο Baldwin φαίνεται ότι άρχισε να υποψιάζεται τις φιλοδοξίες του Tancred, Digitized by 10uk1s

και επιθύμησε την αποκατάσταση του Bohemund στον θρόνο της Αντιόχειας. Μαζί με τον πατριάρχη Bernard άρχισε διαπραγματεύσεις με τον Δανισμένδη εμίρη για να επιτύχει την απελευθέρωσή του. Ο Tancred δεν έλαβε μέρος στη δοσοληψία. Ήδη ο εμίρης είχε λάβει μια προσφορά από 260.000 υπέρπυρα εκ μέρους του αυτοκράτορα Αλεξίου για την απελευθέρωση του Bohemund και θα είχε δεχτεί, αν δεν τύχαινε ν' ακούσει γι' αυτό ο Σελτζούκος σουλτάνος Kilidj Arslan. Ο τελευταίος, ως επίσημος επικυρίαρχος των Τούρκων της Μικράς Ασίας, απαιτούσε τα μισά από τα λύτρα που θα έπαιρνε ο Δανισμένδης. Η φιλονικία που ακολούθησε μεταξύ των δύο Τούρκων ηγεμόνων εμπόδισε την άμεση αποδοχή της προσφοράς του αυτοκράτορα, αλλ' εξυπηρέτησε τον ωφέλιμο σκοπό της διασπάσεως της συμμαχίας τους. Ο Bohemund στην αιχμαλωσία του είχε πληροφορηθεί για αυτές τις διαπραγματεύσεις. Ήταν ακόμα ωραίος και εντυπωσιακός άνδρας· και οι κυρίες του οίκου του εμίρη έδειξαν ενδιαφέρον γι' αυτόν. Ίσως με τη βοήθειά τους κατόρθωσε να πείσει τον εμίρη ότι μια ιδιωτική τακτοποίηση με τους Φράγκους της Συρίας και η υπόσχεση της συμμαχίας τους θα ήταν προτιμότερη από μια συμφωνία με τον αυτοκράτορα, στην οποία οι Σελτζούκοι είχαν την πρόθεση να παρέμβουν. Ο εμίρης συμφώνησε ν' αφήσει ελεύθερον τον Bohemund για το ποσό των 100.000 υπέρπυρων 55. Ενώ εξακολουθούσαν οι διαπραγματεύσεις, ο δανισμενδικός στρατός επετέθη κατά της Μελιτηνής. Ο κυβερνήτης της, Γαβριήλ, πρέπει να ζήτησε βοήθεια από τον γαμβρό του Baldwin· αλλά ο Baldwin δεν έκανε τίποτα, ίσως επειδή δεν ήθελε σ' αυτή την περίσταση να θίξει τον εμίρη. Οι υπήκοοι του Γαβριήλ τον αντιπαθούσαν για την ορθόδοξη πίστη του. Ιδιαιτέρως οι Σύριοι δεν τον είχαν συγχωρήσει ποτέ γιατί είχε κάποτε θανατώσει έναν από τους επισκόπους τους για προδοσία. Η πρωτεύουσά του κυριεύθηκε κι αυτός πιάστηκε αιχμάλωτος· αλλά ένα από τα φρούριά του κρατούσε. Οι Τούρκοι είπαν στον Γαβριήλ να διατάξει τη φρουρά να παραδοθεί. Όταν η φρουρά δεν τον υπάκουσε, τον εκτέλεσαν μπροστά από τα τείχη 56. Λίγους μήνες αργότερα, την άνοιξη του 1103, ο Bohemund παραδόθηκε στην Μελιτηνή στους Φράγκους. Τα χρήματα για την εξαγορά του είχαν συγκεντρωθεί από τον Baldwin και τον πατριάρχη Bernard, με τη βοήθεια του Αρμένιου ηγεμονίσκου, Κογκ Βασίλ, και των συγγενών του Bohemund στην Ιταλία. Ο Tancred δεν συνεισέφερε τίποτα σ' αυτή. Ο Bohemund πήγε αμέσως στην Αντιόχεια όπου ανέλαβε και πάλι την εξουσία του. Δημοσία ευχαρίστησε τον Tancred γιατί είχε διοικήσει το πριγκιπάτο κατά την απουσία του, αλλά φαίνεται ότι, ιδιαιτέρως υπήρξαν προστριβές μεταξύ θείου και ανιψιού, επειδή ο Tancred δεν έβλεπε γιατί θα έπρεπε να παραδώσει στον Bohemund τις κατακτήσεις που είχε κάνει αυτός ο ίδιος ως αντιβασιλιάς. Η κοινή γνώμη τον ανάγκασε να υποχωρήσει και ανταμείφθηκε με ένα μικρό φέουδο μέσα στο πριγκιπάτο. Θα μπορούσε νομίμως να ζητήσει την επιστροφή της Γαλιλαίας από τον Baldwin I, αλλά δεν θεώρησε ότι άξιζε τον κόπο 57. Οι Φράγκοι πανηγύρισαν την επιστροφή του Bohemund με μια γενική επίθεση εναντίον των γειτόνων τους. Το καλοκαίρι του 1103, ο Bohemund, με τον Joscelin de Courtenay, έκαναν επιδρομή στα εδάφη του Χαλεπίου. Κυρίευσαν την πόλη Μουσλιμιγιέ, αμέσως βορείως του Χαλεπίου, και απέσπασαν ένα μεγάλο φόρο από τους μωαμεθανούς της περιοχής, που χρησιμοποιήθηκε για να πληρωθούν οι Φράγκοι που είχαν δανείσει χρήματα στον Baldwin και στον πατριάρχη για τα λύτρα του Bohemund 58. Κατόπιν στράφηκαν εναντίον των Βυζαντινών. Ο Αλέξιος, αφού έγραψε πρώτα στον Bohemund και ζήτησε να του επιστρέψει τις πόλεις της Κιλικίας, έστειλε τον στρατηγό Βουτουμίτη να τις ανακτήσει· αλλά η δύναμη του Βουτουμίτη δεν ανταποκρινόταν στην αποστολή του. Μπήκε στην Κιλικία το φθινόπωρο του 1103 αλλά πολύ σύντομα έκρινε ότι το έργο αυτό ξεπερνούσε τις δυνάμεις του· έμαθε επίσης ότι οι Φράγκοι σχεδίαζαν να επεκταθούν προς βορρά επιτιθέμενοι κατά της Marash, την οποία ο Αρμένιος Τατούλ κρατούσε για τον αυτοκράτορα. Έσπευσε εκεί ο ίδιος και πιθανόν, με αυτή την ενέργειά του να έσωσε προς στιγμήν τον Τατούλ. Αλλά ανακλήθηκε στην Κωνσταντινούπολη. Στις αρχές της ανοίξεως του επόμενου έτους, ο Bohemund και ο Joscelin βάδισαν κατά της Marash. Ο Τατούλ ήταν ανίσχυρος. Ο βυζαντινός στρατός ήταν πολύ μακριά. Οι Δανισμένδες Τούρκοι είχαν τώρα καλές σχέσεις με τους Φράγκους. Παρέδωσε την πόλη του στον Joscelin ο οποίος του επέτρεψε να επιστρέψει στην Κωνσταντινούπολη· στο Digitized by 10uk1s

μεταξύ ο Bohemund καταλάμβανε την πόλη Albistan, βορείως της Marash 59. Οι Φράγκοι τώρα ένοιωθαν ασφαλείς από επιθέσεις προερχόμενες από τη Μικρά Ασία. Μπορούσαν να στραφούν εναντίον των μωαμεθανών της ανατολής. Τον Μάρτιο του 1104, ο Bohemund εισέβαλε εκ νέου στο εδάφη του Ridwan του Χαλεπίου, και κατέλαβε την πόλη Μπασαρφούτ, επάνω στον δρόμο από την Αντιόχεια στο Χαλέπι. Αλλά η απόπειρά του εναντίον της Καλάφαρτα, προς νότον, απέτυχε εξ αιτίας της αντιστάσεως της τοπικής φυλής των Μπανού Ουλαΐμ. Ο Joscelin, στο μεταξύ, απέκοψε τις συγκοινωνίες μεταξύ του Χαλεπίου και του Ευφράτη 60. Αλλά για ν' αποκοπούν αποτελεσματικά οι μωαμεθανοί της Συρίας από τους μωαμεθανούς του Ιράκ και της Περσίας, έπρεπε να καταληφθεί από τους χριστιανούς το μεγάλο φρούριο του Harran, που βρισκόταν μεταξύ της Έδεσσας και του Ευφράτη, στη βόρεια Jezireh. Αν θα κατείχαν το Harran, οι Φράγκοι θα μπορούσαν ακόμα να μελετήσουν μια εκστρατεία εναντίον της Μοσούλης και μέσα στη Μεσοποταμία. Την άνοιξη του 1104, οι συνθήκες φαίνονταν ευνοϊκές. Κατά την διάρκεια του 1103 ολόκληρος ο ανατολικός μωαμεθανικός κόσμος είχε σπαραχτεί από έναν εμφύλιο πόλεμο μεταξύ του Σελτζούκου σουλτάνου Μπαρκιγιαρόκ και του αδελφού του Μωάμεθ. Ειρήνη μεταξύ τους έγινε τον Ιανουάριο του 1104, βάσει της οποίας ο σουλτάνος κράτησε τη Βαγδάτη και το δυτικό ιρανικό υψίπεδο. Ο τρίτος αδελφός του Σανζάρ, είχε ήδη πάρει το Χορασάν και το ανατολικό Ιράν και ο Μωάμεθ πήρε το βόρειο Ιράκ και την Jezireh και τα δικαιώματα επικυριαρχίας επί του Diarbekir και όλης της Συρίας. Η διευθέτηση αυτή ήταν ασταθής. Ο καθένας από τους αδελφούς ήλπιζε ότι θα την ανέτρεπε σύντομα και στο μεταξύ μηχανορραφούσε για ν' αποκτήσει συμμάχους μεταξύ όλων των Τούρκων και Αράβων ηγεμόνων. Μέσα στη Jezireh, το 1102, ο θάνατος του atabeg της Μοσούλης, Kerbogha, τον οποίον οι σταυροφόροι είχαν νικήσει στην Αντιόχεια, είχε προκαλέσει εμφύλιο πόλεμο. Ο Ορτοκίδης ηγεμών της Mardin, Σοκμάν, είχε αποτύχει να εξασφαλίσει τη διαδοχή για τον δικό του υποψήφιο και τώρα βρισκόταν σε πόλεμο με το νέο atabeg, Ζεκερμίς, που τον είχε διορίσει ο Σελτζούκος Μωάμεθ. Η ίδια η Harran ανήκε σ' έναν Τούρκο στρατηγό, τον Καράζα, ο οποίος ήταν Μαμελούκος στην υπηρεσία του Malik Shah· αλλ' η βάναυση συμπεριφορά του είχε προκαλέσει εξέγερση των κατοίκων εναντίον του οι οποίοι παρέδωσαν την διοίκηση σε κάποιον Μωάμεθ από την Ισφαχάν. Ο Μωάμεθ, με τη σειρά του, δολοφονήθηκε από έναν πρώην ακόλουθο του Καράζα, ονομαζόμενο Ζαβαλή, με τον οποίον είχε αποκτήσει γρήγορα μεγάλη οικειότητα. Αλλ' η εξουσία του Ζαβαλή ήταν πολύ ασταθής· ενώ η ίδια η Harran άρχισε να υποφέρει σοβαρά από επιδρομές των Φράγκων της Έδεσσας, οι οποίοι ερήμωναν τα χωράφια της και διέκοπταν το εμπόριό της. Ήταν φανερό πως πολύ σύντομα είχαν σκοπό να προχωρήσουν περισσότερο 61. Και ο Σοκμάν στη Mardin και ο Ζεκερμίς στη Μοσούλη είχαν ανησυχήσει. Ο κοινός τους κίνδυνος τους έκανε να λησμονήσουν τη φιλονικία τους και να ενωθούν σε μια εκστρατεία εναντίον της Έδεσσας, ώστε να επιτεθούν αυτοί πριν τους επιτεθούν. Στις αρχές Μαΐου του 1104, βάδισαν μαζί εναντίον της Έδεσσας. Ο Σουμάν με μια σημαντική δύναμη από Τουρκομάνους ελαφρούς ιππείς και ο Ζεκερμίς με μια λίγο μικρότερη δύναμη αποτελούμενη από Σελτζούκους Τούρκους, Κούρδους και Άραβες. Ο Baldwin ο δεύτερος άκουσε ότι συγκεντρώνονταν στο Ρας Al-Αΐν, περί τα εβδομήντα μίλια νοτίως της Πρωτεύουσάς του. Έστειλε να ζητήσει βοήθεια από τον Joscelin και τον Bohemund και υπέδειξε ότι έπρεπε ν' αποτρέψουν την επίθεση εναντίον των επιτιθέμενοι κατά της Harran. Αφήνοντας μια μικρή φρουρά στην Έδεσσα, προχώρησε προς τη Harran με μια μικρή ομάδα από ιππότες και πεζικό από Αρμενίους νεοσύλλεκτους. Τον συνόδευε ο αρχιεπίσκοπος της Έδεσσας, Benedict. Κοντά στη Harran συναντήθηκε με τον Joscelin με στρατό από τα εδάφη του και με τον στρατό της Αντιόχειας υπό τον Bohemund, τον Tancred, τον πατριάρχη Bernard και τον Dagobert, πρώην πατριάρχη της Ιερουσαλήμ. Ολόκληρος ο φραγκικός στρατός αριθμούσε περί τους τρεις χιλιάδες ιππότες και περίπου τριπλασίους πεζούς. Αντιπροσώπευε την όλη μαχητική δύναμη των Φράγκων της βόρειας Συρίας εκτός από τις φρουρές των φρουρίων. Ο στρατός συγκεντρώθηκε προ της Harran, ενώ οι μωαμεθανοί ηγεμόνες βρίσκονταν ακόμα σε κάποια απόσταση προς τα βορειοανατολικά, βαδίζοντας κατά της Έδεσσας. Αν οι Φράγκοι επιχειρούσαν να καταλάβουν το φρούριο εξ εφόδου, θα είχαν κυριεύσει τη Harran, αλλά δεν Digitized by 10uk1s

θέλησαν να καταστρέψουν τα οχυρωματικά έργα, που ήλπιζαν πως αργότερα θα ήσαν δικά τους. Νόμισαν ότι η φρουρά θα τρόμαζε και θα παραδινόταν. Η ελπίδα ήταν λογική. Οι μωαμεθανοί μέσα στην πόλη ήταν χωρίς δυνάμεις και σχεδόν αμέσως άρχισαν διαπραγματεύσεις. Αλλά αυτού επάνω φιλονίκησαν ο Baldwin με τον Bohemund για το ζήτημα ποιου η σημαία θα υψωνόταν πρώτη επάνω στα τείχη. Η αργοπορία υπήρξε αιτία της αποτυχίας τους. Πριν τακτοποιήσουν τη φιλονικία ο τουρκικός στρατός είχε στρέψει προς νότο και έπεσε επάνω τους. Η μάχη έγινε στις όχθες του ποταμού Balikh, κοντά στο παλιό πεδίο της μάχης των Καρρών, όπου, αιώνες πρωτύτερα, ο Κράσσος και οι ρωμαϊκές λεγεώνες είχαν συντριβεί από τους Πάρθους. Το φραγκικό σχέδιο ήταν το εξής: ο στρατός της Έδεσσας, στο αριστερό, θα εμπλεκόταν με το κύριο σώμα του εχθρού ενώ ο στρατός της Αντιόχειας θα περίμενε κρυμμένος πίσω από ένα χαμηλό λόφο περί το ένα μίλι προς τα δεξιά, έτοιμος να επέμβει την αποφασιστική στιγμή. Αλλά και οι μωαμεθανοί έκαναν παρόμοια σχέδια. Ένα τμήμα του στρατού των επιτέθηκε κατά του αριστερού των Φράγκων και κατόπιν έστρεψε και έφυγε. Οι Εδεσσηνοί νόμισαν ότι κέρδισαν μια εύκολη νίκη και έσπευσαν να καταδιώξουν, χάνοντας την επαφή με τους συναδέλφους τους στο δεξιό. Πέρασαν τον ποταμό και έπεσαν στην ενέδρα που είχε στήσει ο κύριος μωαμεθανικός στρατός. Πολλοί απ' αυτούς σφαγιάσθηκαν επί τόπου· οι υπόλοιποι έστρεψαν και έφυγαν. Όταν ο Bohemund, ο οποίος είχε αποκρούσει ένα μικρό απόσπασμα που είχε αντιταχθεί εναντίον του, ετοιμάστηκε να μετάσχει στη μάχη, βρήκε μόνο ένα ρεύμα από φυγάδες να έρχεται από μακριά και να προσπαθεί να περάσει τον ποταμό, όπου νέα τουρκικά τμήματα έπεσαν επάνω τους. Είδε ότι όλα είχαν χαθεί και απομακρύνθηκε γρήγορα, γλιτώνοντας μόνο λίγους Εδεσσηνούς. Καθώς οι πολεμιστές περνούσαν κάτω από τα τείχη της Harran, η φρουρά τούς επιτέθηκε κι επάνω στον ενθουσιασμό της σκότωσε τόσους από τους καταδιώκοντες Τούρκους όσους και από τους Φράγκους. Ο στρατός της Αντιόχειας διέφυγε χωρίς βαριές απώλειες, αλλά οι στρατιώτες της Έδεσσας πιάστηκαν σχεδόν όλοι αιχμάλωτοι ή σκοτώθηκαν. Ο πατριάρχης Bernard είχε τρομάξει τόσο πολύ, ώστε έκοψε την ουρά του αλόγου του για να μην τον αρπάξει κανένας Τούρκος από εκεί, αν και κανένας από τους εχθρούς δεν φαινόταν. Μεταξύ των πρώτων που πιάστηκαν αιχμάλωτοι ήταν ο αρχιεπίσκοπος Benedict. Αλλά είτε χάρη στη συνενοχή του φρουρού του. ενός εξωμότη χριστιανού, είτε στην αντεπίθεση των Αντιοχέων, διέφυγε σε λίγο. Ο Baldwin και ο Joscelin έφυγαν μαζί έφιπποι αλλά τους έπιασαν στην όχθη του ποταμού και τους πήγαν στη σκηνή του Σουμάν62. Δικαίως φοβούμενοι ότι οι Τούρκοι κατόπιν θα έκαναν επίθεση στην Έδεσσα, ο Bohemund και ο Tancred έσπευσαν εκεί για να οργανώσουν την άμυνα. Και πάλι η ατυχία ενός συναδέλφου του βγήκε σε καλό του Tancred. Οι ιππότες που είχαν μείνει στην Έδεσσα, με τον αρχιεπίσκοπο επικεφαλής, τον παρακάλεσαν ν' αναλάβει την αντιβασιλεία ώσπου ν' απολυθεί ο Baldwin από την αιχμαλωσία. Ο Tancred δέχτηκε ευχαρίστως την προσφορά και ο Bohemund, όπως ο Baldwin Ι τέσσερα χρόνια πριν, ένοιωσε ανακούφιση που τον είδε να φεύγει. Ο Tancred παρέμεινε στην Έδεσσα με τα υπολείμματα του στρατού της και με όσους στρατιώτες μπόρεσε να του διαθέσει ο Bohemund, ενώ ο ίδιος ο Bohemund επέστρεψε στην Αντιόχεια, της οποίας οι γείτονες ετοιμάζονταν να επωφεληθούν από τη φραγκική συμφορά63. Η μάχη της Harran υπήρξε το ολοκλήρωμα των Σταυροφοριών του 1101. Μαζί κατέστρεψαν τον θρύλο του αήττητου των Φράγκων. Οι ήττες του 1101 σήμαιναν για τη βόρεια Συρία ότι δεν θα μπορούσε να έχει ενισχύσεις από τη Δύση, που ήταν αναγκαίες, αν η φραγκική κυριαρχία επρόκειτο να σταθεροποιηθεί εκεί. Και η Harran σήμαινε ότι με τον καιρό η Έδεσσα ήταν καταδικασμένη και ότι το Χαλέπι δεν θα περνούσε ποτέ στα χέρια των Φράγκων. Η σφήνα την οποία οι Φράγκοι ήθελαν να διατηρήσουν μεταξύ των τριών μωαμεθανικών κέντρων της Ανατολίας του Ιράκ και της Συρίας είχε εισχωρήσει χωρίς ασφάλεια. Και δεν ήταν μόνο οι μωαμεθανοί που επρόκειτο να ωφεληθούν. Ο αυτοκράτωρ παρακολουθούσε οργισμένος στο Βυζάντιο και δεν είχε λυπηθεί καθόλου όταν

Digitized by 10uk1s

άκουσε για την ήττα των Φράγκων. Οι άμεσες συνέπειες δεν υπήρξαν τόσο μοιραίες όσο μπορούσε κανείς να φοβηθεί. Η συμμαχία μεταξύ του Σουμάν και του Ζεκερμίς δεν επέζησε πολύ μετά τη νίκη τους. Οι Τουρκομάνοι στρατιώτες του πρώτου είχαν πάρει τους περισσότερους αιχμαλώτους και το μεγαλύτερο μέρος από τα λάφυρα, και ο άλλος είχε ζηλέψει. Το σελτζουκικό του σύνταγμα έκανε επίθεση στη σκηνή του Σοκμάν και απήγαγε τον Baldwin. Οι Τουρκομάνοι φρύαξαν· αλλά ο Σοκμάν έδειξε αρκετή αυτοσυγκράτηση, ώστε να τους εμποδίσει ν' αντεπιτεθούν. Το πήρε απόφαση για την απώλεια του πολύτιμου αιχμαλώτου του, αλλ' αφού κατέλαβε μερικά μικρά παραμεθόρια χριστιανικά φρούρια με το απλό τέχνασμα να ντύσει τους στρατιώτες του με τα ρούχα των φραγκικών θυμάτων του, αποτραβήχτηκε στη Mardin και δεν έλαβε πια μέρος στον πόλεμο 64. Ο Ζεκερμίς εξακολούθησε τον πόλεμο. Πρώτα, για να εξασφαλισθεί από τον Σουμάν, κατέλαβε τα φραγκικά φρούρια στο Σαχμπακτάν, ανατολικά της Έδεσσας, και έπειτα βάδισε κατά της πρωτεύουσας. Η φραγκική αργοπορία είχε σώσει τη Harran για το Ισλάμ. Τώρα η αργοπορία των μωαμεθανών έσωσε την Έδεσσα για τη Χριστιανοσύνη. Ο Tancred είχε το χρόνο να επισκευάσει τα αμυντικά έργα της πόλεως και κατόρθωσε ν' αντισταθεί στην πρώτη επίθεση του Ζεκερμίς, κυρίως χάρη στην πίστη και την ανδρεία των ντόπιων Αρμενίων. Αλλά είχε πιεσθεί τόσο πολύ, ώστε έστειλε επειγόντως στον Bohemund ζητώντας βοήθεια. Ο Bohemund είχε τα δικά του προβλήματα, αλλ' η απειλή εναντίον της Έδεσσας αποκτούσε πρώτη προτεραιότητα. Έσπευσε αμέσως να βοηθήσει τον ανιψιό του, αλλά η κακή κατάσταση των δρόμων τον αργοπόρησε. Στην απελπισία του, ο Tancred, διέταξε να γίνει έξοδος της φρουράς του πριν από τα ξημερώματα. Μέσα στο σκοτάδι οι άνδρες του έπεσαν απάνω στους αμέριμνους και κοιμώμενους Τούρκους· και η νίκη τους ολοκληρώθηκε με την άφιξη του Bohemund. Ο Ζεκερμίς έφυγε πανικόβλητος, εγκαταλείποντας τους θησαυρούς του στρατοπέδου του. Η Harran εκδικήθηκε, και η Έδεσσα διατηρήθηκε 65. Μεταξύ των αιχμαλώτων που έπεσαν στα χέρια του Tancred ήταν και μια Σελτζουκίδα πριγκίπισσα από τον οίκο του εμίρη. Ο Ζεκερμίς εκτιμούσε τόσο πολύ αυτή την κυρία, ώστε πρόσφερε αμέσως ή να πληρώσει 15.000 υπέρπυρα για να την εξαγοράσει ή ν' ανταλλάξει τον κόμη Baldwin μ' αυτήν. Η είδηση της προσφοράς έφθασε στην Ιερουσαλήμ και ο βασιλεύς Baldwin έσπευσε να γράψει στον Bohemund και να τον παρακαλέσει να μη χάσει αυτή την ευκαιρία για να πετύχει την απελευθέρωση του κόμη. Αλλά ο Bohemund και ο Tancred είχαν ανάγκη από χρήματα, ενώ η επάνοδος του Baldwin θα έβγαζε τον Tancred από την παρούσα θέση του και θα τον έριχνε πάλι στην πλάτη του θείου του. Απάντησαν ότι δεν θα ήταν διπλωματικό να φανούν πολύ πρόθυμοι ν' υποδεχτούν την προσφορά. Ο Ζεκερμίς μπορούσε ν' αυξήσει το τίμημα αν δίσταζαν. Αλλά στο μεταξύ κανόνισαν με τον εμίρη να πληρωθούν με χρήματα· έτσι ο Baldwin παρέμεινε στην αιχμαλωσία 66. Αφού πλούτισαν κατ' αυτόν τον τρόπο θυσιάζοντας τον συνάδελφό τους, ο Bohemund και ο Tancred έστρεψαν ν' αντιμετωπίσουν τους εχθρούς που τους πίεζαν τριγύρω τους. Ο Ζεκερμίς δεν επιχείρησε πάλι να επιτεθεί στην Έδεσσα, και ο Tancred μπόρεσε να επισκευάσει τα αμυντικά έργα της πόλεως. Αλλά ο Bohemund χρειάστηκε ν' αντιμετωπίσει αμέσως τον Ridwan του Χαλεπίου που είχε εισβάλει στα ανατολικά διαμερίσματα του πριγκιπάτου του. Τον Ιούνιο, οι Αρμένιοι κάτοικοι της Artah παρέδωσαν την πόλη τους στους μωαμεθανούς, ευτυχείς να ξεφύγουν από την τυραννία των Αντιοχέων. Οι πόλεις Maarat, Μισρίν και Σαρμάν, κοντά στα σύνορα, ακολούθησαν το παράδειγμά της· και οι μικρές φραγκικές φρουρές των πόλεων Maarat an-Numan, Albara και Kafartab, που έμειναν απομονωμένες, υποχώρησαν στην Αντιόχεια. Στο μεταξύ ο Ridwan λεηλάτησε το πριγκιπάτο ως τη Σιδερένια Γέφυρα. Στα βόρεια, η φρουρά του Bohemund στην Albistan, κατόρθωσε να κρατηθεί μόνο αφού φυλάκισε τους Αρμενίους προκρίτους οι οποίοι συνωμοτούσαν με τους Τούρκους. Ολόκληρο το κράτος του Bohemund θα διέτρεχε κίνδυνο, αν στο τέλος Ιουνίου του 1104 δεν πέθαινε ο Duqaq της Δαμασκού, οπότε η προσοχή του Ridwan αφιερώθηκε στον αγώνα για τη διαδοχή μεταξύ των δύο γιων τού Duqaq, του Μπούρι και του Ιλτάς 67.

Digitized by 10uk1s

Ο Bohemund δεν μπόρεσε ν' αντιμετωπίσει την επίθεση του Ridwan, γιατί ήταν απασχολημένος με τις βυζαντινές του υποθέσεις. Ο αυτοκράτωρ Αλέξιος είχε τώρα καλές σχέσεις με τα φραγκικά κράτη πιο νοτιότερα. Ο Raymond of Toulouse εξακολουθούσε να είναι στενός του φίλος· και είχε κερδίσει την καλή θέληση του βασιλέως Baldwin πληρώνοντας ο ίδιος για την απελευθέρωση πολλών διακεκριμένων Φράγκων που ήταν αιχμάλωτοι στην Αίγυπτο. Η γενναιοδωρία του είχε υπολογισθεί με σοφία. Ήταν σε χτυπητή αντίθεση με την συμπεριφορά του Bohemund και του Tancred έναντι του Baldwin της Έδεσσας, και υπενθύμιζε στους Φράγκους ότι είχε επιρροή και γόητρο που σέβονταν οι Φατιμίδες. Συνεπώς όταν ενήργησε εναντίον της Αντιόχειας, ο Bohemund δεν πήρε βοήθεια από τους συναδέλφους του. Ο Αλέξιος είχε ήδη οχυρώσει την Κορυκό και τη Σελεύκεια στην ακτή της Κιλικίας για να εμποδίσει επίθεση της Αντιόχειας κατά της δυτικής Κιλικίας. Το καλοκαίρι του 1104, ένας βυζαντινός στρατός υπό τον στρατηγό Μοναστρά, ανακατέλαβε χωρίς δυσκολία τις ανατολικές πόλεις της Κιλικίας, Ταρσό, Άδανα και Μάμιστρα, ενώ μια ναυτική μοίρα υπό τον ναύαρχο του αυτοκράτορα Καντακουζηνό, που είχε έρθει στα κυπριακά ύδατα καταδιώκοντας έναν καταδρομικό στόλο των Γενουατών, επωφελήθηκε από την κατάσταση του Bohemund για να πλεύσει στη Λαοδίκεια όπου κατέλαβε τον λιμένα και την κάτω πόλη. Ο Bohemund έσπευσε με όσους Φράγκους στρατιώτες μπόρεσε να συγκεντρώσει για να ενισχύσει τη φρουρά στην ακρόπολη και ν' αντικαταστήσει το διοικητή της, στον οποίο δεν είχε εμπιστοσύνη. Επειδή όμως δεν διέθετε ναυτική δύναμη, δεν επιχείρησε να εκτοπίσει τους Βυζαντινούς από τις θέσεις τους 68. Το φθινόπωρο, ο Bohemund ένοιωσε απόγνωση. Τον Σεπτέμβριο κάλεσε σε συμβούλιο τους υποτελείς του στην Αντιόχεια, στο οποίο φώναξε και τον Tancred. Εκεί τους είπε απερίφραστα για τους κινδύνους που περιέβαλλαν το πριγκιπάτο. Η μόνη λύση, είπε, ήταν να εξασφαλίσουν ενισχύσεις από την Ευρώπη. Θα πήγαινε ο ίδιος στη Γαλλία και θα χρησιμοποιούσε το προσωπικό του γόητρο για να στρατολογήσει τους απαιτούμενους άνδρες. Ο Tancred πρότεινε ν' αναλάβει αυτός αυτή την αποστολή· αλλά ο θείος του απάντησε ότι δεν διέθετε αρκετό κύρος στη Δύση. Έπρεπε να μείνει ως αντιβασιλιάς στην Αντιόχεια. Έγιναν γρήγορα οι προετοιμασίες για την αναχώρηση του Bohemund. Στο τέλος του φθινοπώρου απέπλευσε από τον Άγιο Συμεών παίρνοντας μαζί του όλο το χρυσάφι και το ασήμι, τα κοσμήματα και τα πολύτιμα υφάσματα που υπήρχαν διαθέσιμα και αντίγραφα από τα Gesta Francorum, την ανώνυμη ιστορία της Πρώτης Σταυροφορίας, γραμμένη από τη νορμανδική άποψη. Σ' αυτά τα αντίγραφα, ο Bohemund εισέφρυσε ένα εδάφιο που άφηνε να νοηθεί ότι ο αυτοκράτωρ τού είχε υποσχεθεί την κυριαρχία της Αντιόχειας 69. Ο Tancred ανέλαβε τότε την κυβέρνηση της Αντιόχειας, ενώ συγχρόνως έδινε όρκο ν' αποδώσει την Έδεσσα στον Baldwin αμέσως όταν θα ελευθερωνόταν από την αιχμαλωσία. Στο μεταξύ, επειδή ο Tancred δεν μπορούσε να κυβερνά ικανοποιητικά την Έδεσσα από την Αντιόχεια, διόρισε τον εξάδελφό του και γαμπρό του Richard του Salerno, ως υπαρχηγό του πέρ' από τον Ευφράτη 70. Ο Bohemund έφθασε στα δικά του εδάφη στην Απουλία στις αρχές του καινούριου χρόνου. Παρέμεινε εκεί ως τον Σεπτέμβριο, τακτοποιώντας τις ατομικές του υποθέσεις, οι οποίες· είχαν ανάγκη της επιβλέψεώς του ύστερ' από εννέα ετών απουσία και οργανώνοντας ομάδες από Νορμανδούς για να πάνε να συναντήσουν τους συντρόφους τους στην Ανατολή. Κατόπιν πήγε στη Ρώμη, όπου είδε τον πάπα Πασχάλη. Σ' αυτόν ο Bohemund τόνισε ότι ο μεγάλος εχθρός των Λατίνων στην Ανατολή ήταν ο αυτοκράτωρ Αλέξιος. Ο Πασχάλης είχε ήδη προκαταληφθεί εναντίον του Αλεξίου από τον επίσκοπο Manases και πρόθυμα συμφώνησε με τις απόψεις του. Όταν ο Bohemund πήγε κατόπιν στη Γαλλία, συνοδευόταν από τον παπικό λεγάτο Μπρούνο, ο οποίος πήρε οδηγίες να κηρύξει ιερό πόλεμο εναντίον του Βυζαντίου. Ήταν ένα σημείο στροφής στην ιστορία των Σταυροφοριών. Η νορμανδική πολιτική που απέβλεπε να συντρίψει την ισχύ της ανατολικής αυτοκρατορίας, έγινε η επίσημη σταυροφορική πολιτική. Τα συμφέροντα της Χριστιανοσύνης ως συνόλου επρόκειτο να θυσιαστούν στα συμφέροντα Φράγκων τυχοδιωκτών. Ο πάπας επρόκειτο να μετανιώσει αργότερα για την έλλειψη κρίσεως που έδειξε· αλλά το κακό είχε γίνει. Η μνησικακία Digitized by 10uk1s

των δυτικών ιπποτών και του όχλου εναντίον της υπεροψίας του αυτοκράτορα, η ζήλια τους για τον πλούτο του και οι υποψίες τους προς χριστιανούς που χρησιμοποιούσαν ένα τυπικό τελετουργίας που αυτοί δεν μπορούσαν να καταλάβουν, απέκτησαν επίσημη επικύρωση από τη δυτική Εκκλησία. Του λοιπού, όσο κι αν ο πάπας μπορεί να τροποποίησε τις απόψεις του, εκείνοι ένοιωθαν δικαιολογημένοι σε κάθε εχθρική τους ενέργεια εναντίον του Βυζαντίου. Και οι Βυζαντινοί, από τη δική τους πλευρά, είδαν να πραγματοποιούνται οι χειρότερες υποψίες τους. Η Σταυροφορία, με τον πάπα επικεφαλής, δεν ήταν ένα κίνημα για την υποστήριξη της Χριστιανοσύνης, αλλ' ένα όργανο αδίστακτου δυτικού ιμπεριαλισμού. Αυτή η ατυχής συμφωνία του Bohemund με τον πάπα Πασχάλη συνετέλεσε πολύ περισσότερο παρά όλη η φιλονικία μεταξύ του καρδιναλίου Ουμβέρτου και του Μιχαήλ Κηρουλάριου, για να πραγματοποιήσει τον χωρισμό μεταξύ της ανατολικής και της δυτικής Εκκλησίας. Ο Bohemund έγινε καλά δεκτός στη Γαλλία. Πέρασε λίγο καιρό στην αυλή του βασιλέως Φιλίππου, ο οποίος του έδωσε άδεια να στρατολογήσει άνδρες μέσα σ' ολόκληρο το βασίλειο. Είχε επίσης την ενεργό υποστήριξη της ένθερμης σταυροφόρου δι' αντιπροσώπου, της Adela, κόμισσας de Blois. Η Adela όχι μόνο τον συνέστησε στον αδελφό της Ερρίκο Ι της Αγγλίας, τον οποίο είδε στην Νορμανδία το Πάσχα του 1106, και ο οποίος υποσχέθηκε να ενθαρρύνει το έργο του, αλλ' επίσης κανόνισε γι' αυτόν να κάνει έναν εντυπωσιακό γάμο με την κόρη του βασιλέως Φιλίππου, Constance, την διαζευγμένη Κόμισσα της Champagne. Ο γάμος έγινε στα τέλη της ανοίξεως του 1106 και συγχρόνως ο βασιλεύς Φίλιππος συμφώνησε να προσφέρει το χέρι της νεώτερης κόρης του, Καικιλίας, που προήλθε από τη μοιχεία του με την Bertrada de Montford, στον Tancred. Η Constance, δεν πήγε ποτέ στην Ανατολή. Ο έγγαμος βίος της και η χηρεία της πέρασαν στην Ιταλία. Αλλ' η Καικιλία ξεκίνησε για την Αντιόχεια περίπου στο τέλος του χρόνου. Αυτές οι βασιλικές επιγαμίες προσέθεσαν στο γόητρο των Νορμανδών πριγκίπων71. Ο Bohemund παρέμεινε στη Γαλλία ως το τέλος του 1106 οπότε επέστρεψε στην Απουλία. Εκεί σχεδίασε τη νέα του Σταυροφορία, η οποία θα άρχιζε ανυπερθέτως με μια επίθεση κατά της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Ευχαριστημένος από τις ειδήσεις ότι η Αντιόχεια υπό την κυβέρνηση του Tancred δεν διέτρεχε άμεσο κίνδυνο, δεν βιαζόταν. Στις 9 Οκτωβρίου του 1107 ο στρατός του αποβιβάστηκε στην ακτή της Ηπείρου στον Αυλώνα· και τέσσερις ημέρες αργότερα εμφανίσθηκε, μπροστά στο μεγάλο φρούριο του Δυρραχίου, που ήταν το κλειδί της Βαλκανικής Χερσονήσου και που οι Νορμανδοί εποφθαλμιούσαν από καιρό και είχαν καταλάβει επί ένα διάστημα ένα τέταρτο του αιώνα πρωτύτερα. Αλλά και ο Αλέξιος επίσης είχε τον καιρό να κάνει τις προετοιμασίες του. Για να σώσει το Δυρράχιο ήταν πρόθυμος να θυσιάσει τα νοτιοανατολικά σύνορά του. Έκανε ειρήνη με τον Σελτζούκο σουλτάνο Kilidj Arslan από τον οποίον πήρε μισθοφόρους. Βρίσκοντας το φρούριο πολύ ισχυρό και πολύ ισχυρά υπερασπιζόμενο από τη φρουρά του, ώστε να το καταλάβει εξ εφόδου, ο Bohemund εγκαταστάθηκε για να το πολιορκήσει. Αλλά, όπως κατά τους προηγούμενους πολέμους εναντίον του Βυζαντίου, η έλλειψη ναυτικής δυνάμεως υπήρξε η καταστροφή του. Σχεδόν αμέσως το βυζαντινό ναυτικό απέκοψε τις επικοινωνίες του με την Ιταλία και απέκλεισε την ακτή. Κατόπιν, στην αρχή της επόμενης άνοιξης, ο κύριος βυζαντινός στρατός τον περιέκλεισε από παντού. Όταν ήρθε το καλοκαίρι, η δυσεντερία, η ελονοσία και η πείνα εξασθένησαν τους Νορμανδούς, ενώ ο Αλέξιος κατέρριπτε το ηθικό τους διαδίδοντας φήμες και στέλνοντας πλαστογραφημένες επιστολές στους αρχηγούς τους, τεχνάσματα τα οποία η κόρη του Άννα περιέγραψε με θαυμασμό γεμάτο αγάπη. Τον Σεπτέμβριο, ο Bohemund είδε ότι είχε νικηθεί και παραδόθηκε στον αυτοκράτορα. Αυτό το γεγονός υπήρξε τεράστιος θρίαμβος για το Βυζάντιο· γιατί ο Bohemund ήταν τώρα πια ο πιο φημισμένος πολεμιστής της Χριστιανοσύνης. Το θέαμα αυτού του τρομερού ήρωα που ξεπερνούσε ένα κεφάλι στο ανάστημα τον αυτοκράτορα κι όμως στεκόταν ικέτης μπροστά του και υπάκουος στις εντολές του μαρτυρούσε το ακατανίκητο μεγαλείο της αυτοκρατορίας κατά τρόπο που κανείς δεν μπορούσε να γνωματεύσει. Ο Αλέξιος δέχτηκε τον Bohemund στο στρατόπεδό του, στην είσοδο της κοιλάδας του ποταμού Δεβόλη. Υπήρξε ευγενής αλλά ψυχρός απέναντί του και δεν έχασε καιρό να βάλει μπροστά του τη Digitized by 10uk1s

συνθήκη ειρήνης που έπρεπε να υπογράψει. Ο Bohemund δίστασε στην αρχή· αλλ' ο Νικηφόρος Βρυέννιος, ο σύζυγος της Άννας Κομνηνής που ήταν μαζί με τον πεθερό του, τον έπεισε ότι δεν είχε εκλογή. Το κείμενο της συνθήκης έχει διασωθεί πλήρες στις σελίδες της Άννας Κομνηνής. Σ' αυτό ο Bohemund αναγκαζόταν πρώτα να εκφράσει τη μεταμέλειά του για την καταπάτηση του προηγούμενου όρκου του προς τον αυτοκράτορα. Κατόπιν ορκίστηκε με τη μεγαλύτερη επισημότητα να γίνει υποτελής του αυτοκράτορα και του διαδόχου του αυτοκράτορα, πορφυρογέννητου Ιωάννη· και να υποχρεώσει όλους τους ανθρώπους του να κάνουν το ίδιο. Και για να μη γίνει κανένα λάθος χρησιμοποιήθηκε ο λατινικός όρος για τον "υποτελή" και οι υποχρεώσεις του υποτελούς απαριθμήθηκαν. Αυτός θα παρέμενε πρίγκιπας της Αντιόχειας, την οποία θα κυβερνούσε υπό την επικυριαρχία του αυτοκράτορα. Η χώρα του θα περιλάμβανε την Αντιόχεια και το επίνειό της, τον Άγιο Συμεών, και τις περιοχές προς βορειο-ανατολικά, ως τη Marash, μαζί με τα εδάφη που ενδεχομένως θα κατακτούσε από τους μωαμεθανούς ηγεμόνες του Χαλεπίου και από άλλα συριακά κράτη της ενδοχώρας· αλλά οι πόλεις της Κιλικίας και η ακτή γύρω από τη Λαοδίκεια έπρεπε να επιστραφούν στην άμεση κυβέρνησή τους από τον αυτοκράτορα και η περιοχή των Ρουπενίων ηγεμόνων δεν έπρεπε να θιγεί. Στη συνθήκη είχε προστεθεί ένα παράρτημα που κατέγραψε προσεκτικά τις πόλεις που θα συγκροτούσαν την κτήση του Bohemund. Μέσα στην κτήση του ο Bohemund θα ασκούσε την πολιτική εξουσία, αλλά ο Λατίνος πατριάρχης έπρεπε να καθαιρεθεί και ν' αντικατασταθεί από έναν Έλληνα. Υπήρχαν ειδικές προβλέψεις ότι αν ο Tancred ή οιοσδήποτε άλλος από τους ανθρώπους του Bohemund, αρνιόταν να συμμορφωθεί με τις απαιτήσεις της συνθήκης, ο Bohemund ήταν υποχρεωμένος να τους αναγκάσει να υπακούσουν 72. Η Συνθήκη του Δεβόλη έχει ενδιαφέρον γιατί αποκαλύπτει τη λύση που είχε τώρα υπ' όψη του ο Αλέξιος για το σταυροφορικό ζήτημα. Ήταν διατεθειμένος να επιτρέψει παραμεθόριες περιοχές, ακόμα και η ίδια η Αντιόχεια, να υπαχθούν υπό τον αυτόνομο έλεγχο ενός Λατίνου ηγεμόνα, εφ' όσον ο ηγεμών αυτός συνδεόταν με τον αυτοκράτορα με τους δεσμούς της υποτέλειας κατά τη λατινική συνήθεια, και εφ' όσον το Βυζάντιο ασκούσε έμμεσο έλεγχο δια της Εκκλησίας. Επί πλέον, ο Αλέξιος, αισθανόταν ότι ήταν υπεύθυνος για την ευημερία των ανατολικών χριστιανών, και ακόμα ήθελε να περιφρουρήσει τα συμφέροντα των καθόλου ικανοποιητικών Αρμενίων υποτελών του, των Ρουπενίων. Η συνθήκη παρέμεινε μια συμφωνία στο χαρτί. Αλλά συνέτριψε τον Bohemund ο οποίος δεν τολμούσε πια να εμφανισθεί πάλι στην Ανατολή. Αποτραβήχτηκε ταπεινωμένος και δυσφημισμένος στα εδάφη του στην Απουλία, και πέθανε εκεί το 1111, ένας άσημος Ιταλός ηγεμονίσκος, αφήνοντας δύο ανηλίκους γιους από τον γαλλικό του γάμο να κληρονομήσουν τα δικαιώματά του στην Αντιόχεια. Υπήρξε γενναίος στρατιώτης, τολμηρός και θεληματικός στρατηγός και ήρωας για τους οπαδούς του· η προσωπικότητά του έλαμψε περισσότερο από κάθε άλλον από τους συναδέλφους του στην Πρώτη Σταυροφορία. Αλλ' η ευρύτητα της αδίστακτης φιλοδοξίας του υπήρξε η καταστροφή του. Δεν είχε έρθει ακόμα ο καιρός για τους σταυροφόρους να καταστρέψουν το προπύργιο της ανατολικής Χριστιανοσύνης 73. Όπως είχε καλά αντιληφθεί ο Αλέξιος, η συνθήκη του Δεβόλη απαιτούσε τη συνεργασία του Tancred, ο οποίος δεν λυπήθηκε καθόλου που είδε τον θείο του να ξεγράφεται από τις ανατολικές υποθέσεις, δεν είχε διάθεση να γίνει υποτελής του αυτοκράτορα. Η φιλοδοξία του ήταν λιγότερο εκτεταμένη από τη φιλοδοξία του Bohemund, αλλ' αφορούσε τη δημιουργία ενός ισχυρού ανεξάρτητου πριγκιπάτου. Οι προοπτικές του δεν ήταν ελπιδοφόρες. Ο Bohemund τον είχε αφήσει με λίγους άνδρες και σχεδόν χωρίς καθόλου χρήματα. Παρ' όλ' αυτά αποφάσισε ν' αναλάβει την επίθεση. Ένα αναγκαστικό δάνειο από τους πλούσιους εμπόρους της Αντιόχειας, γέμισε το ταμείο του και του επέτρεψε να στρατολογήσει ντόπιους μισθοφόρους· κάλεσε όλους τους ιππότες και τους ιππείς που μπορούσαν να εξοικονομηθούν από την Έδεσσα και το Turbessel, καθώς και από εδάφη της Αντιόχειας. Την άνοιξη του 1105 εξόρμησε για ν' ανακτήσει την Artah. Ο Ridwan του Χαλεπίου ετοιμαζόταν να πάει να βοηθήσει τους Banu Ammar στον αγώνα τους εναντίον των Φράγκων πιο νοτιότερα· αλλ' όταν έμαθε για την προέλαση του Tancred, γύρισε για να υπερασπίσει Digitized by 10uk1s

την Artah. Οι δύο στρατοί συναντήθηκαν στις 20 Απριλίου, στο χωριό Τιζίν, κοντά στην Artah, σε μια έρημη πεδιάδα σπαρμένη με ογκόλιθους. Τρομαγμένος από το μέγεθος του τουρκικού στρατού, ο Tancred πρότεινε διαπραγματεύσεις με τον Ridwan, ο οποίος θα δεχόταν αν ο αρχηγός του ιππικού του, Σαμπάβα, δεν τον έπειθε να επιτεθούν αμέσως. Το έδαφος εμπόδισε τους Τούρκους να χρησιμοποιήσουν τη συνηθισμένη τακτική τους. Όταν η πρώτη επέλαση του ιππικού τους αποκρούσθηκε από τους Φράγκους, υποχώρησαν να παρασύρουν τον εχθρό· αλλά δεν μπόρεσαν ν' ανασυνταχθούν για μια δεύτερη επέλαση και στο μεταξύ το πεζικό τους είχε κατακοπεί από τους Φράγκους ιππότες. Όταν είδαν ότι απέτυχε το σχέδιό τους έπαθαν πανικό. Ο Ridwan και η σωματοφυλακή του έφυγαν ολοταχώς για το Χαλέπι και το μεγαλύτερο μέρος του ιππικού τους ακολούθησε. Το υπόλοιπο καθώς και το πεζικό σφαγιάστηκαν στο πεδίο της μάχης. Η νίκη επέτρεψε στον Tancred ν' ανακτήσει όλο το έδαφος που είχε χάσει τον προηγούμενο χρόνο. Η σελτζουκική φρουρά εγκατέλειψε την Artah στα χέρια του, ενώ οι στρατιώτες του καταδίωξαν τους φυγάδες ως τα τείχη του Χαλεπίου και απογύμνωσαν πολλούς από τον άμαχο πληθυσμό καθώς έφευγαν τρομοκρατημένοι από την πόλη. Ο Ridwan ζήτησε να συνάψει ειρήνη. Συμφώνησε να εγκαταλείψει όλα τα εδάφη του στην κοιλάδα του Ορόντη και να πληρώνει κανονικό φόρο στον Tancred. Στο τέλος του 1105 η κτήση του Tancred απλωνόταν και πάλι πολύ νοτιότερα ως την Albara και την Maarat an-Numan 74. Το Φεβρουάριο του 1106, ο εμίρης της Απάμειας, Χαλάφ Ibn Μουλαΐμπ, ο οποίος δεν ήταν εχθρικός προς τους Φράγκους, δολοφονήθηκε από φανατικούς από το Χαλέπι. Κατόπιν οι δολοφόνοι φιλονίκησαν με τον κυριότερο σύμμαχό τους μέσα στην πόλη, τον Αμπούλ Φαθ, ο οποίος είχε καταλάβει την εξουσία, και τώρα ζήτησαν βοήθεια από τον Ridwan. Ο Tancred, προσκληθείς από τους τοπικούς Αρμενίους, θεώρησε επίκαιρο να επέμβει. Βάδισε προς νότο και άρχισε να πολιορκεί την πόλη. Αλλά ο Αμπούλ Φαθ αποκατέστησε την τάξη, και οι εμίρηδες του Shaizar και της Hama υποσχέθηκαν βοήθεια. Ο Tancred αναγκάστηκε ν' αποσυρθεί ύστερ' από τρεις εβδομάδες, προβάλλοντας ως δικαιολογία ότι έπρεπε να βοηθήσει τη φρουρά στη Λαοδίκεια, η οποία, ύστερ' από ένα δεκαοχτάμηνο αποκλεισμό από τους Βυζαντινούς, αντιμετώπιζε την πείνα. Την ανεφοδίασε σε τρόφιμα και ξαναγύρισε στην Αντιόχεια. Λίγους μήνες αργότερα, ένας από τους γιους τού Χαλάφ, ο Μουσμπίχ Ibn Μουλαΐμπ, ο οποίος είχε διαφύγει την τύχη του πατέρα του, εμφανίστηκε στην Αντιόχεια με εκατό οπαδούς και έπεισε τον Tancred να επιτεθεί και πάλι κατά της Απάμειας. Με τη βοήθεια του Μουσμπίχ, πολιόρκησε ξανά την πόλη και έσκαψε μια τάφρο γύρω-γύρω για να εμποδίζει είσοδο ή έξοδο. Κανένας από τους γειτονικούς εμίρηδες δεν κινήθηκε να βοηθήσει τον Αμπούλ Φαθ· και ύστερ' από λίγες εβδομάδες, στις 14 Σεπτεμβρίου 1106, οι μωαμεθανοί συνθηκολόγησαν υπό τον όρο να τους χαριστεί η ζωή. Ο Tancred δέχτηκε τους όρους τους και μπήκε στην πόλη· οπότε για να ευχαριστήσει τον Μουσμπίχ, θανάτωσε τον Αμπούλ Φαχ και τρεις συντρόφους του. Οι άλλοι πρόκριτοι της Απάμειας μεταφέρθηκαν στην Αντιόχεια, όπου παρέμειναν ώσπου ο Ridwan να κανονίσει την εξαγορά τους. Στην Απάμεια εγκαταστάθηκε Φράγκος κυβερνήτης ενώ στον Μουσμπίχ δόθηκε ένα φέουδο εκεί κοντά 75. Λίγο αργότερα οι Φράγκοι ανακατέλαβαν την Kafartab. Τη διοίκηση της ανέλαβε ένας ιππότης ονομαζόμενος Θεόφιλος, ο οποίος σε λίγο έγινε ο φόβος των μωαμεθανών της Καϊζάρ 76. Με τα ανατολικά και νότια σύνορά του εξασφαλισμένα κατ' αυτόν τον τρόπο, ο Tancred μπόρεσε να στραφεί εναντίον του εχθρού τον οποίον μισούσε περισσότερο, του Βυζαντίου. Το καλοκαίρι του 1107, όταν η επίθεση του Bohemund κατά των Ευρωπαϊκών επαρχιών ήταν έτοιμη να εκσπάσει, ο Αλέξιος αναγκάστηκε να μεταφέρει στρατεύματα από τα συριακά σύνορα για ν' αντιμετωπίσει εκείνο που φαινόταν σοβαρότερη απειλή. Ο Καντακουζηνός ανακλήθηκε με πολλούς από τους άνδρες του από τη Λαοδίκεια και ο Μοναστράς από την Κιλικία, η οποία τέθηκε υπό τον έλεγχο του Αρμένιου ηγεμόνα της πόλεως Λαμπρόν, του Σμπαραμπιέδ Οσίν. Τον χειμώνα του 1108, ή στις αρχές του 1109, λίγο μετά την ταπείνωση του Bohemund στην Ήπειρο, ο Tancred εισέβαλε στην Κιλικία. Η κρίση του αυτοκράτορα για τους ανθρώπους τον γέλασε. Ο Οσίν καταγόταν από μεγάλη οικογένεια και στην νεότητά του ήταν διάσημος για το θάρρος του· αλλά τώρα είχε γίνει μαλθακός Digitized by 10uk1s

και οκνηρός. Το κλειδί για την Κιλικία ήταν το φρούριο Μάμιστρα, επί του ποταμού Ζιχάν. Όταν οι δυνάμεις του Tancred προχώρησαν δια ξηράς επάνω από την οροσειρά του Αμανού και από υδάτινο δρόμο, ακολουθώντας τον ανάρρου του ποταμού, για να πολιορκήσουν την πόλη, ο Οσίν δεν έκανε τίποτα για να τους σταματήσει. Η Μάμιστρα έπεσε ύστερ' από σύντομη πολιορκία, και φαίνεται ότι κατά τους επόμενους μήνες ο Tancred επέβαλε εκ νέου την κυριαρχία του στα Άδανα και στην Ταρσό, αν και η δυτική Κιλικία παρέμεινε σε αυτοκρατορικά χέρια. Ο ίδιος ο Οσίν αποτραβήχτηκε στα εδάφη του στον Ταύρο 77. Η Λαοδίκεια είχε ήδη ανακαταληφθεί. Έως τότε οι Νορμανδοί είχαν εμποδιστεί από την έλλειψη ναυτικής δυνάμεως. Αλλά το βυζαντινό ναυτικό ήταν τώρα μακριά, στην Αδριατική· και ο Tancred μπόρεσε να μισθώσει τη βοήθεια μιας πιζανικής μοίρας. Το αντίτιμο που ζήτησε η Πίζα ήταν ένας δρόμος στην Αντιόχεια και μια συνοικία στην Λαοδίκεια με μια Εκκλησία και μια αποθήκη για εμπορεύματα. Ο Πετζέας, ο οποίος είχε διαδεχθεί τον Καντακουζηνό ως διοικητής εκεί ήταν ανίσχυρος ν' αντιτάξει αντίσταση. Η Λαοδίκεια τελικά ενσωματώθηκε στο πριγκιπάτο της Αντιόχειας την άνοιξη του 1108. Τον επόμενο χρόνο, ο Tancred εξέτεινε την κυριαρχία του νοτιότερα, κυριεύοντας την Jabala, την Buluniyas και το φρούριο του Marqab από τις διαλυόμενες κτήσεις των Banu Ammar 78. Έτσι, όταν ο Bohemund παραδόθηκε στον αυτοκράτορα και υπέγραψε την απάρνηση της ανεξαρτησίας του, ο Tancred έφθανε στον κολοφώνα της ισχύος του και δεν ήταν καθόλου διατεθειμένος να υπακούσει το αυτοκρατορικό διάταγμα. Από τον Ταύρο ως την Jezireh και την κεντρική Συρία η κυριότερη εξουσία ήταν η δική του. Ήταν ηγεμών της Αντιόχειας και της Έδεσσας, μόνο αντιβασιλιάς τους, είναι αλήθεια· αλλά ο ηγεμών Bohemund ζούσε τώρα δυσφημισμένος στην Ιταλία και δεν επρόκειτο να ξαναγυρίσει στην Ανατολή και ο κόμης Baldwin έλιωνε στην αιχμαλωσία από την οποία ο Tancred δεν έκανε καμιά προσπάθεια να τον ελευθερώσει. Ο ηγεμών του Χαλεπίου ήταν στην ουσία υποτελής του και κανένας από τους γειτονικούς εμίρηδες δεν θ' αποτολμούσε να του επιτεθεί. Και αυτός είχε θριαμβευτικά προκαλέσει τον κληρονόμο των Καισάρων στην Κωνσταντινούπολη. Όταν οι πρέσβεις του αυτοκράτορα ήρθαν στην Αντιόχεια για να του υπενθυμίσουν τις υποχρεώσεις που είχε αναλάβει ο θείος του, τους έδιωξε με αλαζονεία. Ήταν, όπως είπε, ο Νίνος, ο μέγας Ασσύριος, ένας γίγας στον οποίο κανένας άνθρωπος δεν μπορούσε ν' αντισταθεί 79. Αλλά και η αλαζονεία έχει τα όριά της. Παρ' όλη τη λαμπρότητά του, ο Tancred δεν ενέπνεε εμπιστοσύνη και ήταν αντιπαθής. Η δύναμή του δεχόταν προκλήσεις και ανακοπές από τους ίδιους τους σταυροφόρους συναδέλφους του.

Digitized by 10uk1s

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV ΤΟΥΛΟΥΖΗ ΚΑΙ ΤΡΙΠΟΛΗ "καὶ ἡ δόξα τοῦ Λιβάνου πρὸς σὲ ἥξει"

ΗΣΑΪΑΣ LΧ, 13 Απ' όλους τους ηγεμόνες που είχαν ξεκινήσει το 1906 για την Πρώτη Σταυροφορία, ο Raymond, κόμης of Toulouse, ήταν ο πλουσιότερος και ο πιο διακεκριμένος, ο άνθρωπος που πολλοί περίμεναν να ονομασθεί αρχηγός του κινήματος. Πέντε χρόνια αργότερα ήταν μεταξύ εκείνων από τους σταυροφόρους που τους λογάριαζαν λιγότερο. Οι ατυχίες του υπήρξαν έργα των χειρών του. Παρ' όλο που δεν ήταν πιο πλεονέκτης και πιο φιλόδοξος από τους περισσότερους συναδέλφους του, η ματαιοδοξία του έκανε τα ελαττώματά του να φαίνονται πιο χτυπητά. Η πολιτική του της πίστεως στον αυτοκράτορα Αλέξιο βασιζόταν ειλικρινά σε μια αίσθηση τιμής και μια διορατική πολιτικότητα, αλλά στους άλλους Φράγκους φαινόταν προδοτική δολιότητα και δεν του απέφερε κανένα πλεονέκτημα· γιατί πολύ σύντομα ο αυτοκράτωρ ανακάλυψε ότι ήταν ανίκανος φίλος. Οι οπαδοί του σέβονταν την ευλάβειά του· αλλά δεν είχε κύρος επάνω τους. Τον είχαν εξαναγκάσει στην πορεία για την Ιερουσαλήμ κατά τη Πρώτη Σταυροφορία· και οι συμφορές τού 1101 έδειξαν πόσο λίγο κατάλληλος ήταν να ηγηθεί μιας εκστρατείας. Η μεγαλύτερή του ταπείνωση έγινε όταν πιάστηκε αιχμάλωτος από το νεαρό συνάδελφό του Tancred. Παρ' όλο ότι η πράξη του Tancred, που παραβίαζε τους κανόνες της φιλοξενίας και της τιμής, εξήγειρε την κοινή γνώμη, ο Raymond πέτυχε την απελευθέρωσή του απαρνούμενος τις διεκδικήσεις του στη βόρεια Συρία και συμπτωματικά καταστρέφοντας τη βάση της συμφωνίας του με τον αυτοκράτορα. Αλλά είχε την αρετή της επιμονής. Είχε ορκισθεί να παραμείνει στην Ανατολή. Θα κρατούσε τον όρκο του και θα εξακολουθούσε να εκμαιεύει ένα πριγκιπάτο για τον εαυτόν του. Υπήρχε μια περιοχή που έπρεπε να κατακτηθεί από τους χριστιανούς αν θα έπρεπε να επιζήσει η εγκατάστασή τους στην Ανατολή. Μια λωρίδα από μωαμεθανικά εμιράτα χώριζε τους Φράγκους της Αντιόχειας και της Έδεσσας από τους αδελφούς των της Ιερουσαλήμ. Από αυτά τα εμιράτα το σημαντικότερο ήταν του Banu Ammar της Τριπόλεως. Ο αρχηγός της οικογένειας, ο καδής Φαχρ Αλ Μουλκ Αμπού Άλι, ήταν φιλειρηνικός άνθρωπος. Παρ' όλο ότι ο στρατός του ήταν μικρός, κυβερνούσε μια πλούσια περιοχή και με μια επιδέξια στάση καταπράυνσης προς όλους τους γείτονές του διατηρούσε μια ασταθή ανεξαρτησία, στηριζόμενος, ως έσχατο καταφύγιο, στην ισχύ της πρωτεύουσάς του-φρουρίου επάνω στη χερσόνησο al-Μίνα. Είχε δείξει σημαντική φιλική συμπεριφορά προς τους Φράγκους όσες φορές πλησίαζαν στις κτήσεις του. Είχε ανεφοδιάσει την Πρώτη Σταυροφορία, και δεν αντιστάθηκε στους αρχηγούς της όταν πολιόρκησαν την πόλη του Arqa. Είχε δώσει στον Baldwin de Boulogne ωφέλιμη βοήθεια κατά το επικίνδυνο ταξίδι του όταν πήγαινε να πάρει το στέμμα στην Ιερουσαλήμ. Αλλά όταν οι σταυροφόροι απομακρύνθηκαν σε μεγάλη απόσταση ξαναπήρε ήσυχα-ήσυχα τις πόλεις Tortosa και Μαράκλεια (Marqiye) που εκείνοι είχαν καταλάβει. Έτσι ασκούσε τον έλεγχο σ' ολόκληρο τον παράκτιο δρόμο από τη Λαοδίκεια (Lattakieh) και τη Jabala ως την φατιμιδική κτήση της Βηρυτού 80. Ο εναλλακτικός δρόμος από τη βόρεια Συρία στην Παλαιστίνη ακολουθούσε την κοιλάδα του Ορόντη, περνούσε την μουνκιδιτική πόλη Shaizar, τη Hama, που ήταν υποτελής στον Ridwan και την Homs, όπου βασίλευε ο πατριός του Ridwan Janah ad-Dawla. Εκεί χωριζόταν. Ένας κλάδος, αυτός που ακολούθησε ο Raymond κατά την Πρώτη Σταυροφορία, περνούσε μέσ' από τη Μπουκάια προς την Τρίπολη και την ακτή· ο άλλος συνέχιζε κατ' ευθείαν, περνούσε τη δαμασκηνή κτήση Baalbek, προς τις πηγές του Ιορδάνη. Ο Raymond του οποίου οι φιλοδοξίες δεν ήσαν ποτέ μέτριες, είχε σκοπό να ιδρύσει ένα πριγκιπάτο που θα είχε υπό τον έλεγχό του και τον παράκτιο δρόμο και τον Ορόντη, με πρωτεύουσα τη Homs, Digitized by 10uk1s

την πόλη που οι Φράγκοι ονόμαζαν La Chamelle. Αλλά ο πρώτος του αντικειμενικός σκοπός, καθοριζόμενος ίσως από την παρουσία των γενουατικών πλοίων που θα μπορούσαν να τον βοηθήσουν, θα ήταν οι πόλεις της ακτής. Όταν αφέθηκε ελεύθερος από τον Tancred, τις τελευταίες ημέρες του 1101, ξεκίνησε από την Αντιόχεια μαζί με τους επιζήσαντες πρίγκιπες της Σταυροφορίας του 1101, Στέφανο του Blois, William της Aquitaine, Welf της Βαυαρίας και τους συντρόφους τους, οι οποίοι βιάζονταν να εκπληρώσουν το προσκύνημά τους στην Ιερουσαλήμ. Στη Λαοδίκεια συναντήθηκε με την σύζυγό του και με τα στρατεύματά του και μαζί τους βάδισε στην Tortosa. Ο γενουατικός στολίσκος, στη βοήθεια του οποίου υπολόγιζε, αγκυροβόλησε στ' ανοιχτά της ακτής όταν έφθασε στα τείχη της πόλεως. Προ της διπλής αυτής απειλής, ο κυβερνήτης δεν πρόβαλε αντίσταση. Περί τα μέσα Φεβρουαρίου ο Raymond μπήκε στην Tortosa, μαζί με τους συνταξιδιώτες του, οι οποίοι συμφώνησαν χωρίς συζήτηση ότι η πόλη έπρεπε να είναι δική του. Υπέθεσαν ότι κατόπιν θα τους συνόδευε στην Ιερουσαλήμ. Όταν αρνήθηκε, αυτοί θύμωσαν και, κατά τον Fulcher de Chartres, είπαν βλάσφημα λόγια εναντίον του. Αλλά ο Raymond αποφάσισε ότι η Tortosa θα ήταν ο πυρήνας της κτήσεως του. Έτσι τον αποχαιρέτησαν και συνέχισαν το ταξίδι τους προς νότον 81. Ο Raymond δεν απέκρυψε τα σχέδιά του· και ο μωαμεθανικός κόσμος ήταν ανήσυχος. Ο Φαχρ alΜουλκ έστειλε να προειδοποιήσει τους εμίρηδες του Homs και τον Duqaq της Δαμασκού. Αλλ' όταν ο Raymond εμφανίσθηκε προ των τειχών της Τριπόλεως, φάνηκε ότι ο στρατός του δεν αριθμούσε περισσότερους από τριακόσιους ανθρώπους. Οι μωαμεθανοί σκέφθηκαν ότι τώρα ήταν η στιγμή να τον εξοντώσουν. Ο Duqaq διέθεσε βιαστικά δύο χιλιάδες ιππείς, και ο Janah ad-Dawla άλλους τόσους και συγκεντρώθηκε ολόκληρος ο στρατός των Banu Ammar. Στο σύνολο ο μωαμεθανικός στρατός ξεπερνούσε τον στρατό του Raymond κατ' αναλογία είκοσι προς έναν, καθώς συνέκλινε προς αυτόν στην πεδιάδα έξω από την πόλη. Τα κατορθώματα του Raymond αναφέρονται πολύ πενιχρά από τους σταυροφόρους ιστορικούς. Από τον Άραβα Ibn al-Αθίρ μαθαίνομε για την εξαιρετική μάχη που ακολούθησε: ο Raymond τοποθέτησε εκατό άνδρες έναντι των Δαμασκηνών, εκατό έναντι των Banu Ammar, πενήντα έναντι των στρατιωτών της Homs και κράτησε τους υπόλοιπους πενήντα ως σωματοφυλακή του. Οι στρατιώτες της Homs άρχισαν την επίθεση· αλλ' όταν απέτυχαν ξαφνικά, τους έπιασε πανικός· ο πανικός μεταδόθηκε στους στρατιώτες της Δαμασκού. Οι Τριπολίτες είχαν περισσότερη επιτυχία, όταν ο Raymond, βλέποντας τους άλλους εχθρούς του να φεύγουν, έστρεψε ολόκληρο το στρατό του εναντίον τους. Η ξαφνική κρούση ήταν κάτι πάρα πολύ γι' αυτούς· γύρισαν και έφυγαν επίσης. Τότε το φραγκικό ιππικό χύθηκε στο πεδίο της μάχης και έσφαξε όλους όσοι δεν μπόρεσαν να ξεφύγουν. Ο Άραβας ιστορικός υπολογίζει ότι χάθηκαν εφτά χιλιάδες από τους ομοθρήσκους του. Η νίκη όχι μόνο αποκατέστησε την υπόληψη του Raymond, αλλ' επίσης εξασφάλισε την επιβίωση της λιβανικής του κτήσεως. Ποτέ πια οι μωαμεθανοί δεν τόλμησαν ν' αναλάβουν επίθεση εναντίον του. Αλλά οι δυνάμεις του ήταν πολύ μικρές για να καταλάβει την ίδια την Τρίπολη με τα μεγάλα οχυρά της επάνω στη Χερσόνησο al-Μίνα. Αφού απέσπασε ένα βαρύ φόρο σε χρήματα και άλογα, γύρισε στην Tortosa για να σχεδιάσει την επόμενη εκστρατεία του 82. Αφού χρησιμοποίησε τους επόμενους μήνες για να εγκατασταθεί στα γύρω της Tortosa, ξεκίνησε την άνοιξη του 1103 για να κατακτήσει την Μπουκάια, αναγκαία ενέργεια, αν ήθελε ν' απομονώσει την Τρίπολη και ο ίδιος να επεκταθεί προς τον Ορόντη. Η απόπειρά του να αιφνιδιάσει το φρούριο του Τουμπάν, στη βορειο-ανατολική είσοδο της κοιλάδας, απέτυχε, αλλ' αυτός, αδάμαστος έστησε πολιορκία στο Καλάτ al-Χοσν, το τεράστιο φρούριο που δέσποζε σ' ολόκληρη την πεδιάδα, το οποίο είχαν καταλάβει τα στρατεύματά του για μια εβδομάδα το 1099. Αυτά τα φρούρια ανήκαν στον Janah ad-Dawla του Homs, ο οποίος δεν εννοούσε με κανένα τρόπο να τα χάσει. Ετοίμασε ένα στρατό για να σπεύσει να τα βοηθήσει. Αλλά καθώς έβγαινε από το μεγάλο τζαμί του Homs, αφού προσευχήθηκε για τη νίκη, δολοφονήθηκε από τρεις δολοφόνους. Ο θάνατός του προκάλεσε αταξία

Digitized by 10uk1s

στην πόλη. Ο Raymond έλυσε αμέσως την πολιορκία του Καλάτ al-Χοσν και βάδισε προς ανατολάς για να επωφεληθεί απ' αυτήν. Η κοινή γνώμη απέδωσε τη δολοφονία σε πράκτορες του Ridwan, ο οποίος δεν είχε συγχωρήσει ποτέ τον Ζανάχ για την επίθεση που του είχε κάνει τρία χρόνια πρωτύτερα, όταν βρισκόταν σε πόλεμο εναντίον των Φράγκων της Αντιόχειας. Αλλά η χήρα του Ζανάχ η οποία ήταν μητέρα του Ridwan, τρομοκρατημένη από την προσέγγιση του Raymond, έστειλε στο Χαλέπι για να προσφέρει την πόλη στο Ridwan. Οι σύμβουλοι του Ζανάχ δεν την υποστήριξαν, αλλ' αντιθέτως κάλεσαν τον Duqaq της Δαμάσκου να τους βοηθήσει. Ο Duqaq έσπευσε αυτοπροσώπως από το νότο μαζί με τον atabeg του 83, Toghtegin, και ανέλαβε την κυβέρνηση την οποία εμπιστεύθηκε στον Toghtegin. Ο Raymond δεν ήταν σε θέση να πολεμήσει εναντίον του και αποτραβήχτηκε στην ακτή84. Όταν επέστρεψε στην Tortosa, έμαθε ότι μια γενουατική μοίρα από σαράντα πλοία είχε προσορμισθεί στη Λαοδίκεια. Αμέσως μίσθωσε τη βοήθειά της για να επιτεθεί κατά της Τριπόλεως. Η επίθεση απέτυχε, έτσι οι σύμμαχοι κινήθηκαν νοτιότερα και κατέλαβαν τον λιμένα της Jebeil, η Ζιμπελέ, της Βίβλου των αρχαίων. Οι Γενουάτες ανταμείφθηκαν με το ένα τρίτο της πόλεως 85. Αλλά ο Raymond ήταν αποφασισμένος να κυριεύσει την ίδια την Τρίπολη. Κατά τους τελευταίους μήνες του 1103 έστησε ένα στρατόπεδο στα προάστια της πόλεως και άρχισε να κατασκευάζει ένα τεράστιο κάστρο επάνω σε μια ράχη, κάπου τρία μίλια προς την ενδοχώρα. Λίγο πριν, για να ευχαριστήσει τους Βυζαντινούς, είχε επιχειρήσει ν' απομακρύνει τον Tancred από τη Λαοδίκεια. Εις αντάλλαγμα εκείνοι του προμήθευσαν από τη Κύπρο υλικά και ικανούς κτίστες. Την άνοιξη του 1104 είχε τελειώσει το κάστρο και ο Raymond εγκαταστάθηκε σ' αυτό. Το ονόμασε Βουνό του Προσκυνητή, αλλά στους Άραβες ήταν γνωστό ως Καλάτ Σανζίλ, το κάστρο του Σαιν-Ζιλ 86. Η Τρίπολη βρισκόταν τώρα σε κατάσταση μόνιμης πολιορκίας, αλλά παρέμενε απαραβίαστη. Ο Raymond είχε υπό τον έλεγχό του τις χερσαίες προσβάσεις, αλλά του έλειπε μόνιμη ναυτική δύναμη. Με τον μεγάλο πλούτο τους, οι Banu Ammar μπορούσαν ακόμα να διατηρούν ένα μεγάλο εμπορικό στόλο και να φέρνουν εφόδια στην πόλη από τους αιγυπτιακούς λιμένες στο νότο. Αλλά το κάστρο του Raymond απειλούσε την ελευθερία τους. Στο τέλος του καλοκαιριού ενήργησαν μια έξοδο και έκαψαν τα προάστια ως τα τείχη του. Ο ίδιος ο Raymond πληγώθηκε από μια καιγόμενη στέγη που έπεσε επάνω του. Στις αρχές της επόμενης άνοιξης, ο Φαχρ al-Μουλκ αναγκάστηκε να συνάψει μια ανακωχή με τους χριστιανούς, με την οποία άφηνε τα προάστια σ' αυτούς. Μόλις είχαν τελειώσει οι διαπραγματεύσεις, ο Raymond, που δεν είχε ποτέ αναρρώσει πλήρως από τα εγκαύματα που είχε υποστεί έξι μήνες πρωτύτερα, αρρώστησε βαριά. Πέθανε στο Βουνό του Προσκυνητή στις 28 Φεβρουαρίου 1105. Οι ηρωικές περιπέτειες των τελευταίων ετών του είχαν αποκαταστήσει πλήρως τη φήμη του. Τον πένθησαν σαν ένα μεγάλο χριστιανό ιππότη που είχε προτιμήσει τις κακουχίες του ιερού πολέμου από όλες τις απολαύσεις της γενέτειράς του 87. Ο φόρος αυτός ήταν οφειλόμενος. Γιατί ο Raymond, αντίθετα από τους συναδέλφους του σταυροφόρους που εγκαταστάθηκαν τώρα στην Ανατολή, που δεν λογαριάζονταν πολύ στις πατρίδες τους, είχε πλούσια κληρονομιά στην Ευρώπη. Αν και είχε ορκισθεί να μην ξαναγυρίσει εκεί ποτέ, ωστόσο ασκούσε κάποιον έλεγχο στην κυβέρνησή της. Ο θάνατός του δημιούργησε πρόβλημα διαδοχής στην Toulouse όπως και στο Λίβανο. Είχε αφήσει την Toulouse υπό την κυβέρνηση του πρεσβύτερου γιου του, Bertrand. Αλλά το δικαίωμα του Bertrand να κληρονομήσει τη χώρα ήταν αμφισβητούμενο, ίσως επειδή ήταν νόθος. Από τα παιδιά του Raymond που είχε αποκτήσει με την κόμισσα Elvira, όλα είχαν πεθάνει εκτός από ένα μωρό αγόρι, τον Alphonse-Jordan, που γεννήθηκε λίγους μήνες πρωτύτερα στο Κάστρο του Προσκυνητή. Ήταν φανερό ότι ένα βρέφος δεν μπορούσε ν' αναλάβει την κυβέρνηση ενός ασταθούς στρατιωτικού κράτους στον Λίβανο. Εξ άλλου η ύπαρξή του δεν ήταν ακόμη γνωστή στην Toulouse. Ο Bertrand εξακολούθησε να κυβερνά τις χώρες του πατέρα του στην Ευρώπη, και στην Ανατολή οι στρατιώτες του Raymond διάλεξαν ως διάδοχό του, ίσως σύμφωνα με τις τελευταίες του θελήσεις, τον εξάδελφό του William-Ζορντάν, κόμη της Cerdagne. Ο William-Ζορντάν, του οποίου η γιαγιά από την μητέρα του ήταν θεία του Raymond από τη μητέρα του, είχε μόλις πρόσφατα φθάσει στην Ανατολή. Θεωρούσε τον εαυτόν του ως Digitized by 10uk1s

αντιβασιλέα για το βρέφος εξάδελφό του και απέφυγε να πάρει οποιονδήποτε τίτλο από την ανατολική του χώρα. Αλλά, όσο ζούσε ο Alphonse-Jordan, ούτε ο William-Ζορντάν ούτε ο Bertrand μπορούσε να είναι σίγουρος στην κυβέρνησή του 88. Ο William-Ζορντάν εξακολούθησε να εφαρμόζει την πολιτική του προκατόχου του, επιμένοντας στον αποκλεισμό και διατηρώντας τη συμμαχία με το Βυζάντιο. Κατόπιν εντολής του αυτοκράτορα, ο κυβερνήτης της Κύπρου Ευμάθιος Φιλοκάλης, του έστειλε έναν πρέσβη για να πάρει τη δήλωση υποτέλειάς του και εις αντάλλαγμα να του δώσει πολύτιμα δώρα. Αποτέλεσμα της συμμορφώσεως του William-Ζορντάν ήταν να στέλνονται τακτικά από την Κύπρο εφόδια στους Φράγκους προ της Τριπόλεως και μερικές φορές βυζαντινά στρατεύματα βοηθούσαν στον αποκλεισμό της πόλεως. Ενώ ο ανεφοδιασμός ήταν άφθονος στο φραγκικό στρατόπεδο, η ίδια η πόλη βρισκόταν τώρα κάτω από την απειλή της πείνας. Δια ξηράς δεν μπορούσαν να φθάσουν τα τρόφιμα. Υπήρχαν πλοία από τους φατιμιδικούς λιμένας, ακόμη κι από τα εδάφη του Tancred, που διασπούσαν τον αποκλεισμό, αλλά δεν μπορούσαν να φέρουν αρκετά για τον μεγάλο πληθυσμό της. Οι τιμές των τροφίμων ανέβηκαν σε φανταστικά ύψη· μια λίτρα χουρμάδες κόστιζε ένα χρυσό νόμισμα. Όποιος μπορούσε να διαφύγει από την πόλη μετανάστευε. Μέσα στα τείχη επικρατούσε αθλιότητα και αρρώστια, την οποία ο Φάχρ al-Μουλκ προσπαθούσε να ανακουφίσει μοιράζοντας τρόφιμα, που πληρώνονταν από ειδικούς φόρους, στους στρατιώτες και στους άρρωστους. Μερικοί πρόκριτοι της πόλεως κατέφυγαν στο φραγκικό στρατόπεδο· και δύο απ' αυτούς αποκάλυψαν στους πολιορκητές τα μονοπάτια από τα οποία εξακολουθούσαν να περνούν κρυφά διάφορα πράγματα μέσα στην πόλη. Ο Φάχρ al-Μουλκ πρόσφερε στον William-Ζορντάν μεγάλα χρηματικά ποσά για τα πρόσωπα αυτών των προδοτών. Όταν ο κόμης αρνήθηκε να τους παραδώσει, αυτοί βρέθηκαν δολοφονημένοι στο χριστιανικό στρατόπεδο 89. Ο Φαχρ al-Μουλκ δεν ήξερε σε ποιόν να στραφεί για βοήθεια. Αν απευθυνόταν στους Φατιμίδες, αυτοί θα επέμεναν για την προσάρτηση του κράτους του. Για κάποιο λόγο βρισκόταν σε κακές σχέσεις με τον Toghtegin του Homs, τον πιο φυσικό του σύμμαχο, ο οποίος είχε αναλάβει την κυβέρνηση της Δαμάσκου μετά τον θάνατο του Duqaq το 1104, και που, ο ίδιος, συνέχισε αδιάκοπο πόλεμο με τον William-Ζορντάν. Οι μακρινοί σύμμαχοι φαίνονταν ασφαλέστεροι· έτσι το 1105 έστειλε επείγουσα έκκληση στη Mardin, προς τον Σουμάν τον Ορτοκίδη. Ο Σοκμάν, που ήθελε να ξαναμπεί στον στίβο της συριακής ακτής, ξεκίνησε με μεγάλο στρατό μέσ' από την έρημο. Όταν όμως έφθασε στην Παλμύρα, πέθανε ξαφνικά και οι στρατηγοί του γύρισαν βιαστικά πίσω στη Jezireh για να διεκδικήσουν τη διαδοχή 90. Χάρη στον πλούτο και στη διπλωματία του, ο Φαχρ διατηρήθηκε στην Τρίπολη, ανάμεσα σε αυξανόμενη αθλιότητα, καθ' όλο το 1106 και το 1107. Οι σχέσεις του με τον Toghtegin βελτιώθηκαν και οι αντιπερισπασμοί του Toghtegin εναντίον των Φράγκων, όπως όταν ανακατάλαβε τη Ραφανίγια απ' αυτούς, το 1105, τον συνέτρεχαν πολύ 91. Αλλά τώρα οι Φράγκοι είχαν εγκατασταθεί σταθερά στη λιβανική ακτή και καμιά γειτονική μωαμεθανική δύναμη δεν φαινόταν διατεθειμένη ή ικανή να τους εκτοπίσει από εκεί. Την άνοιξη του 1108, ο Φαχρ al-Μουλκ, στην απελπισία του, αποφάσισε να ζητήσει αυτοπροσώπως βοήθεια από τον αρχηγό της θρησκείας του, τον χαλίφη της Βαγδάτης και από τον μεγαλύτερο δυνάστη τον Σελτζούκο σουλτάνο Μωάμεθ. Αφήνοντας την κυβέρνηση της Τριπόλεως στα χέρια του εξαδέλφου του Αμπούλ Μανακίμπ Ibn Αμμάρ, και δίνοντας στους στρατιώτες του προκαταβολικά έξι μηνών μισθούς, ο Φαχρ ξεκίνησε από την Τρίπολη τον Μάρτιο. Είχε ήδη πληροφορήσει τον Toghtegin για τις προθέσεις του και φαίνεται ότι είχε πάρει άδεια από τον William-Ζορντάν να περάσει μέσ' από εδάφη κατεχόμενα από τους Φράγκους. Πήρε μια σωματοφυλακή από πεντακόσιους άνδρες και πολλά πλούσια δώρα για τον σουλτάνο. Όταν έφθασε στη Δαμασκό, ο Toghtegin τον υποδέχτηκε με κάθε εκδήλωση σεβασμού, και οι κυριότεροι δαμασκηνοί εμίρηδες τον φόρτωσαν δώρα, παρ' όλο ότι για λόγους προφυλάξεως είχε σταθμεύσει έξω από τα τείχη της πόλεως. Όταν συνέχισε το ταξίδι του, προσετέθη στη συνοδεία του και ο ίδιος ο γιος του Toghtegin, Τάι al-Μουλκ Μπούρι. Καθώς πλησίαζε στη Βαγδάτη του έκαναν τιμές πολύ κολακευτικές. Ο σουλτάνος έστειλε την προσωπική του άκατο να τον περάσει Digitized by 10uk1s

στον Ευφράτη, και ο Φαχρ, ξαπλώθηκε επάνω στα μαξιλάρια που συνήθως τιμούσε το σώμα του σουλτάνου. Αν και δεν είχε ποτέ άλλον τίτλο ανώτερο από του καδή, μπήκε στη Βαγδάτη με την εθιμοτυπία που ταίριαζε σε κυρίαρχο ηγεμόνα. Και ο Χαλίφης και ο σουλτάνος του έδειξαν αδελφική αγάπη και τον επαίνεσαν για τις υπηρεσίες του στην πίστη. Αλλά όταν ήρθαν στη συζήτηση για την ουσία, αποκαλύφθηκε η κενότητα των φιλοφρονήσεών των. Ο σουλτάνος του υποσχέθηκε ότι ένας μεγάλος σελτζουκικός στρατός θα πήγαινε ν' απαλλάξει την Τρίπολη, αλλά πρώτα έπρεπε να τακτοποιηθούν μερικά μικρο-ζητήματα κοντά στη Βαγδάτη. Παραδείγματος χάριν, ο εμίρης της Μοσούλης, Ζαβαλή, έπρεπε να επαναφερθεί σε κάποια πιο υπάκουη διάθεση. Ο Φαχρ κατάλαβε ότι στην πραγματικότητα ο Μωάμεθ δεν είχε την πρόθεση να επέμβει. Αφού πέρασε τέσσερις πολυτελείς και άκαρπους μήνες στην αυλή του σουλτάνου άρχισε το ταξίδι του για να γυρίσει στην πατρίδα του, για να βρει ότι τώρα δεν είχε πια πατρίδα 92. Ο Αμπούλ Μανακίμπ και οι πρόκριτοι της Τριπόλεως ήσαν ρεαλιστές. Είδαν ότι μόνο μια μωαμεθανική δύναμη ήταν σε θέση να τους βοηθήσει, οι Φατιμίδες, οι οποίοι εξακολουθούσαν να έχουν κάποια κυριαρχία στη θάλασσα. Κάλεσαν τον Αιγύπτιο βεζίρη al-Afdal να στείλει έναν κυβερνήτη να παραλάβει την πόλη. Εις απάντηση, ο al-Afdal διόρισε τον Σαράρ ad-Dawla, ο οποίος έφθασε στην Τρίπολη το καλοκαίρι του 1108, φορτωμένος σιτάρι για τον πληθυσμό. Δεν βρήκε δυσκολία ν' αναλάβει τον έλεγχο. Όλοι οι οπαδοί του Φαχρ al-Μουλκ πιάστηκαν και μεταφέρθηκαν στην Αίγυπτο. Ο Φαχρ είχε φθάσει στην Δαμασκό πριν μάθει για την επανάσταση. Εξακολουθούσε να κατέχει την Jabala, βορείως της Tortosa, και κατευθύνθηκε προς τα εκεί. Αλλά η κυβέρνησή του στην Jabala δεν διήρκεσε πολύ. Τον Μάιο του 1109 ο Tancred της Αντιόχειας εμφανίσθηκε προ της πόλεως με μεγάλες δυνάμεις. Ο Φαχρ συνθηκολόγησε αμέσως υπό τον όρο να κρατήσει την πόλη ως φέουδο από τον Tancred. Αλλά ο Tancred δεν κράτησε το λόγο του. Ο Φαχρ υποχρεώθηκε να φύγει και κατέφυγε ανενόχλητος στη Δαμασκό. Πέρασε την υπόλοιπη ζωή του ως φιλοξενούμενος του Toghtegin 93. Παρ' όλο ότι ο Φαχρ έχασε τη Τρίπολη, οι Αιγύπτιοι δεν μπορούσαν να την κρατήσουν, ούτε ο William-Ζορντάν την κέρδισε. Μετά τον θάνατο του Raymond, οι βαρόνοι της Toulouse είχαν δεχτεί την διαδοχή του από τον Bertrand, επειδή αυτός τους είχε ήδη κυβερνήσει επί δέκα σχεδόν χρόνια και επειδή δεν είχαν πληροφορηθεί ότι ο Raymond είχε αφήσει νόμιμο γιο. Αλλά όταν έμαθαν την ύπαρξη του μικρού Alphonse-Jordan, έστειλαν στην Ανατολή να τον καλέσουν ν' αναλάβει τη νόμιμη κληρονομιά του. Δεν μπορούμε ν' αδικήσουμε την κόμισσα Ελβίρα επειδή προτίμησε για τον γιο της τις πλούσιες χώρες της νότιας Γαλλίας από μια αβέβαιη κτήση στην Ανατολή. Έφθασε στην Toulouse με τον γιο της μέσα στο 1108. Η άφιξή τους ανάγκασε τον Bertrand να κοιτάξει το μέλλον του. Είναι πιθανόν ότι κανονίστηκε κάποια οικογενειακή συμφωνία κατά την οποία ο Bertrand παραιτήθηκε από οποιεσδήποτε διεκδικήσεις μπορούσε να έχει στις χώρες του πατέρα του στην Ευρώπη. Εις ανταπόδοση ο Alphonse-Jordan για ν' απαλλαγεί τελείως από αυτόν στην Toulouse, του παραχώρησε την κληρονομιά του στο Λίβανο. Ο Bertrand ξεκίνησε για την Ανατολή το καλοκαίρι του 1108. Ήταν αποφασισμένος να στρογγυλέψει το μελλοντικό πριγκιπάτο του με την κατάκτηση της Τριπόλεως, και είναι πιθανόν να πρόβλεπε ότι θα είχε δυσκολίες με τον William-Ζορντάν. Για να πετύχει τους σκοπούς του έφερε μαζί του ένα στρατό από τέσσερις χιλιάδες ιππείς και πεζούς και ένα στολίσκο από σαράντα γαλέρες, που τις προμήθευσαν τα λιμάνια της Προβηγκίας. Ο νεαρός γιος του, Pons, ταξίδεψε μαζί του. Η πρώτη του επίσκεψη ήταν στη Γένουα, από όπου ήλπιζε να πετύχει τη ναυτική βοήθεια που χρειαζόταν για την κατάληψη της Τριπόλεως. Ο William-Ζορντάν είχε επίσης προσπαθήσει να συνάψει μια συμμαχία με τους Γενουάτες· αλλά η πρεσβεία του βρήκε τον Bertrand να έχει ήδη γίνει δεκτός ως σύμμαχος της δημοκρατίας. Η Γένουα είχε υποσχεθεί να βοηθήσει τον Bertrand να καταλάβει όλες τις κατακτήσεις του πατέρα του στην Ανατολή και να τις επιστεγάσει με την κατάληψη της Τριπόλεως, στην οποία θα της δινόταν προνομιούχος εμπορική θέση. Όταν ο Bertrand απέπλευσε προς ανατολάς το φθινόπωρο, έπλευσε μαζί του μια γενουατική μοίρα 94. Digitized by 10uk1s

Κατόπιν, ο Bertrand σχεδίαζε να επισκεφθεί την Κωνσταντινούπολη, για να εξασφαλίσει την υποστήριξη του φίλου του πατέρα του, του αυτοκράτορα. Τρικυμίες ανάγκασαν το στόλο του να προσορμισθεί στον Παγασητικό κόλπο, στον λιμένα του Αλμυρού, όπου οι άνδρες του έκαναν εξαίρετη εντύπωση, αποφεύγοντας την δυτική συνήθεια να λεηλατούν την ύπαιθρο. Κατά συνέπεια, όταν έφθασε στην Κωνσταντινούπολη, ο Αλέξιος ήταν προκατειλημμένος υπέρ αυτού και τον υποδέχτηκε σαν παιδί του. Του έδωσε πολλά δώρα αξίας και την υπόσχεση αυτοκρατορικών ευνοιών στο μέλλον. Εις αντάλλαγμα ορκίστηκε υποτέλεια στον αυτοκράτορα 95. Από την Κωνσταντινούπολη, ο Bertrand και οι σύμμαχοί του έπλευσαν στον Άγιο Συμεών, τον λιμένα της Αντιόχειας, και έστειλε έναν αγγελιαφόρο στον Tancred ζητώντας του μια συνάντηση. Ο Tancred κατέβηκε αμέσως να τον ιδεί. Αλλά η συνομιλία τους δεν προχώρησε ομαλά. Ο Bertrand απαίτησε αλαζονικά να του αποδώσει ο Tancred τα τμήματα της Αντιόχειας που κάποτε κατείχε ο πατέρας του. Ο Tancred απήντησε ότι θα συζητούσε το πράγμα αν ο Bertrand θα τον βοηθούσε στην εκστρατεία που ήταν έτοιμος να κάνει εναντίον της Μάμιστρα και των βυζαντινών πόλεων της Κιλικίας. Για το Bertrand που μόλις λίγο πριν είχε δώσει όρκο υποτέλειας στον αυτοκράτορα και υπολόγιζε στα βυζαντινά εφόδια, η πρόταση ήταν απαράδεκτη· πρότεινε όμως αντ' αυτού να κατακτήσει για τον Tancred την πόλη Jabala στην οποία είχε καταφύγει ο Φαχρ al-Μουλκ. Ο Tancred επέμεινε στη συνεργασία του στην εκστρατεία της Κιλικίας και όταν ο Bertrand αρνήθηκε κατηγορηματικά, εξ αιτίας του όρκου του προς τον αυτοκράτορα, ο Tancred τον διέταξε να φύγει από το πριγκιπάτο του και απαγόρευσε στους υπηκόους του να του πουλήσουν εφόδια. Ο Bertrand αναγκάστηκε να κινηθεί κατά μήκος της ακτής και έπλευσε στον λιμένα της Tortosa 96. Την Tortosa κατείχε ένας από τους υπαρχηγούς του William-Ζορντάν, ο οποίος δέχτηκε αμέσως τον Bertrand μέσα στην πόλη και του έδωσε όλα τα εφόδια που χρειαζόταν. Την επομένη, ο Bertrand έστειλε έναν αγγελιαφόρο στην έδρα του William-Ζορντάν στο Βουνό του Προσκυνητή, ζητώντας την παράδοση όλης της κληρονομιάς του πατέρα του στα εδάφη της La Chamelle, δηλαδή το πριγκιπάτο του Homs, που ο Raymond είχε ελπίσει ότι θα ίδρυε. Αλλά ο William-Ζορντάν είχε πρόσφατα σημειώσει μια σημαντική επιτυχία. Όταν οι Αιγύπτιοι κατέλαβαν την Τρίπολη, η πόλη της Arqa, υπό την ηγεσία ενός από τους ευνοούμενους ακολούθους του Φαχρ, είχε τεθεί υπό την προστασία του Toghtegin της Δαμάσκου. Ο Toghtegin ξεκίνησε αυτοπροσώπως να επιθεωρήσει τη νέα του κτήση· αλλά οι χειμωνιάτικες βροχές επιβράδυναν την κίνησή του δια μέσου της Μπουχάια. Ενώ περίμενε να βελτιωθεί ο καιρός έκανε επιθέσεις σε μερικά φρούρια που οι χριστιανοί είχαν ιδρύσει κοντά στα σύνορα. Ο William-Ζορντάν, με τριακόσιους ιππείς και διακόσιους ντόπιους πεζούς, πέρασε επάνω από την κορυφογραμμή του Λιβάνου και επέπεσε εναντίον του ξαφνικά, κοντά στο χωριό Ακούν. Ο Δαμασκηνός στρατός, με τον Toghtegin επικεφαλής, έφυγε πανικόβλητος προς τη Homs, καταδιωκόμενος από τους Φράγκους, οι οποίοι δεν διακινδύνευσαν να επιτεθούν κατά της πόλεως, αλλά έστρεψαν προς βορράν για να κάνουν επιδρομές στα εδάφη της Shaizar. Οι Μουνκιδίτες αδελφοί Μουρσίδ και Σουλτάν, εμίρηδες της Shaizar, ακούγοντας ότι ο Φραγκικός στρατός ήταν μικρός, βγήκαν έξω με την πεποίθηση ότι εύκολα θα τον αιχμαλώτιζαν. Αλλ' οι Φράγκοι επετέθησαν αμέσως με τέτοια ορμή ώστε οι άνδρες της Shaizar έσπασαν και έφυγαν. Ο William-Ζορντάν κατόπιν επέστρεψε στην Arqa, η οποία συνθηκολόγησε προς αυτόν ύστερ' από πολιορκία μόνο τριών εβδομάδων97. Ενθαρρυνθείς από αυτές τις νίκες, ο William-Ζορντάν δεν είχε καμιά διάθεση να παραιτηθεί υπέρ του Bertrand. Απήντησε ότι κατείχε τα εδάφη του Raymond με το δικαίωμα της κληρονομιάς και ότι επί πλέον τα είχε υπερασπισθεί και είχε προσθέσει σ' αυτά. Αλλά το μέγεθος της αρμάδας του Bertrand τον ανησύχησε. Έστειλε στην Αντιόχεια να ζητήσει από τον Tancred να παρέμβει υπέρ αυτού. Εις αντάλλαγμα υποσχέθηκε να γίνει υποτελής του Tancred. Η ενέργειά του ανάγκασε τον Bertrand να προβεί σε ανάλογη δράση. Έστειλε αγγελιαφόρο στην Ιερουσαλήμ να παρουσιάσει την υπόθεσή του στον βασιλέα Baldwin Ι, στον οποίο έκανε έκκληση ως τον ανώτατο διαιτητή των Φράγκων στην Ανατολή και τον οποίο, ως εκ τούτου, αναγνώριζε ως επικυρίαρχό του 98.

Digitized by 10uk1s

Ο Baldwin του οποίου το πολιτικό αισθητήριο αντελήφθη ότι οι Φράγκοι στην Ανατολή έπρεπε να συνεργάζονται και του οποίου η φιλοδοξία τον εμφάνιζε ως τον αρχηγό τους, ανταποκρίθηκε αμέσως στην έκκληση. Ήταν ήδη θυμωμένος με τον Tancred για τη μεταχείριση που είχε κάνει του Baldwin της Έδεσσας και του Joscelin de Courtenay. Ο Bertrand είχε κινηθεί προς νότον στην Τρίπολη όπου ο στρατός του εκτελούσε τη διπλή αποστολή να συνεχίζει τον αποκλεισμό της μωαμεθανικής πόλεως και να πολιορκεί τους οπαδούς του William-Ζορντάν στο Βουνό του Προσκυνητή. Ο William-Ζορντάν είχε στο μεταξύ εγκαταλείψει το Βουνό του Προσκυνητή και είχε ανακαταλάβει την Tortosa, όπου περίμενε τον Tancred. Μόλις έφθασε ο Tancred δέχτηκαν την επίσκεψη των απεσταλμένων του βασιλέως, Eustace Garnier και Παγκάν ντε Χάιφα, οι οποίοι τους διέταξαν να παρουσιασθούν και οι δύο στη βασιλική αυλή προ της Τριπόλεως, για να τακτοποιήσουν το ζήτημα της κληρονομιάς τού Raymond όπως και της αποδόσεως της Έδεσσας και του Turbessel στους νόμιμους κυρίους των. Ο William-Ζορντάν ήθελε ν' αρνηθεί την πρόσκληση, αλλά ο Tancred αντελήφθη ότι η προκλητικότητα δεν έπιανε. Τον Ιούνιο του 1109 όλοι οι πρίγκιπες της φραγκικής Ανατολής συγκεντρώθηκαν έξω από τα τείχη της Τριπόλεως. Ο Bertrand ήταν εκεί με το στρατό του· ο βασιλεύς Baldwin ήρθε από το νότο με πεντακόσιους ιππότες και άλλους τόσους πεζούς. Ο Tancred έφερε εφτακόσιους από τους καλύτερους ιππότες του· και ο Baldwin της Έδεσσας και ο Joscelin έφθασαν με τις σωματοφυλακές τους. Σε μια επίσημη συνεδρίαση στο φρούριο του Βουνού του Προσκυνητή ο Tancred συμφιλιώθηκε με όλους τους τύπους με το Baldwin της Έδεσσας και με τον Joscelin, ενώ η κληρονομιά της Toulouse μοιράστηκε. Ο William-Ζορντάν θα κρατούσε την Tortosa και την κατάκτησή του, την Arqa, και ο Bertrand θα έπαιρνε την Jebeil και την Τρίπολη, όταν αυτή θα κυριευόταν. Ο πρώτος ορκίστηκε υποτέλεια στον Tancred και ο τελευταίος στον βασιλέα Baldwin· και συμφωνήθηκε ότι μετά τον θάνατο του ενός από τους υποψηφίους, ο άλλος θα κληρονομούσε τα εδάφη του 99. Αφού αποκαταστάθηκε η ειρήνη μεταξύ των αρχηγών του, ο φραγκικός στρατός επιδόθηκε σοβαρά στην κατάληψη της Τριπόλεως. Ο Αιγύπτιος κυβερνήτης, Saraf ad-Dawla, είχε ζητήσει απεγνωσμένα βοήθεια από τις αρχές στην Αίγυπτο, οι οποίες ετοίμασαν ένα μεγάλο στόλο με μεταφορικά για ένα στράτευμα και μεταγωγικά φορτωμένα με εφόδια. Αλλά διάφορες ραδιουργίες και φιλονικίες μεταξύ των Αιγυπτίων διοικητών αργοπόρησαν την αναχώρησή του από τους λιμένες του Δέλτα. Πέρασαν μήνες ενώ ο Βεζίρης με μισή καρδιά προσπαθούσε να συμβιβάσει τις φιλονικίες. Επί τέλους τώρα, δόθηκαν διαταγές για τον απόπλου. Αλλά ο βόρειος άνεμος φυσούσε συνεχώς και τα πλοία δεν μπορούσαν να βγουν από το λιμάνι. Όταν τελικά ξεκίνησαν, μειωμένα σε αριθμό, ήταν πολύ αργά 100. Η φρουρά της Τριπόλεως, αποκομμένη από τη θάλασσα από τους στόλους της Γένουας και της Προβηγκίας και με τα χερσαία τείχη της να χτυπιούνται κάθε μέρα από όλες τις πολιορκητικές μηχανές που διέθετε ο φραγκικός στρατός, εγκατέλειψε κάθε σκέψη για αντίσταση. Ο Saraf adDawla έστειλε στον βασιλέα Baldwin πρόταση να παραδοθεί υπό όρους. Ζήτησε να επιτραπεί σε όσους πολίτες ήθελαν να μεταναστεύσουν, να φύγουν ασφαλείς και με τα κινητά τους υπάρχοντα και όσοι θα ήθελαν να παραμείνουν να γίνουν Φράγκοι υπήκοοι και να διατηρήσουν τις περιουσίες τους πληρώνοντας μόνο έναν ειδικό ετήσιο φόρο. Στον ίδιο να επιτραπεί να φύγει με τους στρατιώτες του στη Δαμασκό. Ο Baldwin συμφώνησε και στις 12 Ιουλίου 1109 οι χριστιανοί μπήκαν στην Τρίπολη. Ο ίδιος ο Baldwin τήρησε τη συμφωνία του. Στις περιοχές που κατέλαβε δεν έγινε ούτε λεηλασία ούτε καταστροφή. Αλλά οι Γενουάτες ναύτες, βρίσκοντας την πόλη ανυπεράσπιστη, μπήκαν με τη βία μέσα. Άρχισαν να λεηλατούν και να καίνε σπίτια και να σκοτώνουν κάθε μωαμεθανό που συναντούσαν· και πέρασε κάποιος χρόνος ώσπου να μπορέσουν οι αρχές να τους συγκρατήσουν. Μέσα στην αναταραχή, η μεγάλη βιβλιοθήκη των Banu Ammar, η πιο εξαίρετη του μωαμεθανικού

Digitized by 10uk1s

κόσμου, κάηκε συθέμελα και όλο το περιεχόμενό της χάθηκε 101. Όταν η πόλη κατελήφθη πλήρως και αποκαταστάθηκε η τάξη, ο Bertrand εγκαταστάθηκε ως κυβερνήτης της. Πήρε τον τίτλο κόμης της Τριπόλεως και επανέλαβε τον όρκο υποτελείας του στο βασίλειο της Ιερουσαλήμ. Οι υποχρεώσεις του στον αυτοκράτορα Αλέξιο αγνοήθηκαν. Οι Γενουάτες ανταμείφθηκαν με μια συνοικία στην Τρίπολη, με ένα φρούριο, γνωστό ως το Φρούριο του Κοντόσταβλου, δέκα μίλια νοτίως της Τριπόλεως, και τα υπόλοιπα δύο τρίτα της πόλεως Jebeil. Η Jebeil δόθηκε απ' αυτούς στο ναύαρχο Hugh Εμπρίακο, του οποίου οι απόγονοι την διαμόρφωσαν σε κληρονομικό τιμάριο 102. Ο Bertrand δεν χρειάστηκε να περιμένει πολύ καιρό για να πάρει το σύνολο της ανατολικής κληρονομιάς του πατέρα του. Ενώ ο φραγκικός στρατός βρισκόταν ακόμα στην Τρίπολη ο WilliamΖορντάν σκοτώθηκε από ένα βέλος. Οι περιστάσεις υπό τις οποίες έγινε το περιστατικό παρέμειναν μυστήριο. Φαίνεται ότι έσπευσε να επέμβει σ' έναν καυγά που είχε ξεσπάσει μεταξύ δύο ιπποκόμων και κάποιος τον τόξευσε. Οι υποψίες έπεσαν αναπόφευκτα στον Bertrand· αλλά δεν μπόρεσε ν' αποδειχθεί τίποτα. Ο Bertrand πήρε αμέσως όλα τα εδάφη του William-Ζορντάν, τα οποία κατ' αυτόν τον τρόπο πέρασαν υπό την επικυριαρχία του βασιλέως Baldwin. Ο Tancred είχε ποντάρει στο άλογο που έχασε 103. Έτσι έγινε ώστε ο γιος του Raymond να εκπληρώσει τη φιλοδοξία του πατέρα του ιδρύοντας ένα κράτος στην Ανατολή. Ήταν μικρότερο πριγκιπάτο από εκείνο που είχε υπόψη του ο Raymond. Οι χώρες της La Chamelle δεν επρόκειτο ποτέ ν' αποτελέσουν μέρος αυτού· κι αντί ν' αναγνωρίσει τη μακρινή επικυριαρχία του αυτοκράτορα της Κωνσταντινουπόλεως είχε έναν επικυρίαρχο πολύ κοντά, στην Ιερουσαλήμ. Αλλ' ήταν μια πλούσια και ευημερούσα κληρονομιά. Με τον πλούτο της και με τη θέση της, που συνέδεε τους Φράγκους της βόρειας Συρίας με τους Φράγκους της Παλαιστίνης, επρόκειτο να παίξει ζωτικό ρόλο στην ιστορία των Σταυροφοριών.

Digitized by 10uk1s

ΚΕΦΑΛΑΙΟ V Ο ΒΑΣΙΛΕΥΣ BALDWIN Ι "ἡ καρδία αὐτοῦ πέπηγεν ὡς λίθος, ἕστηκε δὲ ὥσπερ ἄκμων ἀνήλατος."

ΙΩΒ 41:16 Η επέμβαση του βασιλέως Baldwin στην Τρίπολη το 1109 τον αποκάλυψε ως τον ανώτερο δυνάστη της φραγκικής Ανατολής. Είχε κερδίσει τη θέση του με υπομονετική και ακάματη δραστηριότητα και με επιχειρηματική τόλμη. Όταν έφθασε στην Ιερουσαλήμ, έναντι της συμμαχικής αντιδράσεως του πατριάρχου Dagobert και του πρίγκιπα της Αντιόχειας, επρόκειτο να κληρονομήσει ένα άδειο ταμείο και μια σκορπισμένη επικράτεια που την αποτελούσαν η κεντρική οροσειρά της Παλαιστίνης, η πεδιάδα του Εσδραελών και μερικά μακρινά φρούρια που βρίσκονταν μέσα σε εχθρικό έδαφος, και ένας μικροσκοπικός στρατός από αδίστακτους, αλαζόνες ιππότες και αφερέγγυους ντόπιους μισθοφόρους. Το μόνο οργανωμένο σώμα στο βασίλειο ήταν η Εκκλησία· και μέσα στην Εκκλησία ήσαν δύο κόμματα, του Dagobert και του Arnulf. Η κεντρική διοικητική υπηρεσία του Baldwin διεξαγόταν από τα πρόσωπα του οίκου του, που ήταν μικρός και ακατάλληλος για να κυβερνήσει μια χώρα. Οι βαρόνοι στους οποίους είχαν εμπιστευθεί παραμεθόρια φρούρια είχαν αφεθεί να κυβερνούν τις περιοχές τους όπως τους άρεσε. Ο Baldwin είδε ότι ο πιο επιτακτικός κίνδυνος ήταν μιας μωαμεθανικής επιθέσεως πριν το κράτος του μπει σε μια τάξη. Πιστεύοντας ότι η καλύτερη άμυνα είναι η ανάληψη της επιθέσεως, ξεκίνησε, πριν ακόμα τακτοποιήσει την επείγουσα υπόθεση των σχέσεών του με τον Dagobert και πριν ακόμα πάρει ο ίδιος το στέμμα, σε μια εκστρατεία για να τρομάξει τους απίστους. Τα κατορθώματά του στην Έδεσσα και η νίκη του στο ποταμό Σκύλο του είχαν δημιουργήσει μια τρομερή φήμη, από την οποία επιζήτησε να επωφεληθεί. Μόλις μια εβδομάδα από την άφιξή του στην Ιερουσαλήμ, βάδισε προς την Ascalon και έκανε μια επίδειξη προ των τειχών της. Αλλά το φρούριο ήταν πολύ ισχυρό για να του επιτεθεί με τον μικρό του στρατό· γι' αυτό κινήθηκε προς ανατολάς στη Hebron, κι από κει κάτω μέσα στο Negeb προς τη Σεγκόρ στον αλατότοπο, στο νότιο άκρο της Νεκράς θάλασσας, καίγοντας χωριά στο δρόμο του και πάλι μέσ' από την έρημο της Εδώμ στο όρος Χωρ και στο αρχαίο του μοναστήρι του Αγίου Ααρών, κοντά στην Πέτρα. Παρ' όλο ότι δεν έκανε μόνιμες εγκαταστάσεις στην περιοχή, η πρόοδός του φόβισε τους Άραβες. Για τα λίγα επόμενα έτη απέφυγαν να εισδύσουν στο έδαφός του 104. Επέστρεψε στην Ιερουσαλήμ λίγες μέρες πριν από τα Χριστούγεννα. Ο πατριάρχης Dagobert είχε τον καιρό να σκεφθεί την κατάσταση του. Υποτάχθηκε στο αναπόφευκτο· και την ημέρα των Χριστουγέννων του 1100 έστεψε τον Baldwin βασιλέα της Ιερουσαλήμ. Εις αντάλλαγμα στερεώθηκε στο πατριαρχείο 105. Στις αρχές της ανοίξεως του 1101 ο Baldwin άκουσε ότι μια πλούσια αραβική φυλή περνούσε μέσ' από την Υπεριορδανία. Αμέσως μπήκε επικεφαλής ενός αποσπάσματος, πέρασε τον ποταμό και επέπεσε τη νύχτα στον καταυλισμό τους. Μόνο λίγοι από τους Άραβες ξέφυγαν. Οι περισσότεροι από τους άνδρες σκοτώθηκαν μέσα στις σκηνές τους, οι γυναίκες και τα παιδιά απήχθηκαν στην αιχμαλωσία μαζί με μεγάλη ποσότητα χρημάτων και πολυτίμων πραγμάτων. Μεταξύ των αιχμαλώτων ήταν η σύζυγος ενός από τους σεΐχηδες της φυλής και ήταν ετοιμόγεννη. Όταν ο Baldwin έμαθε την κατάστασή της έδωσε διαταγή να την αφήσουν ελεύθερη με την υπηρέτριά της, δύο θηλυκές καμήλες και αρκετά εφόδια από τρόφιμα και νερό. Γέννησε με επιτυχία πλάι στο δρόμο όπου σε λίγο τη βρήκε ο σύζυγός της. Συγκινημένος βαθιά από την ευγένεια του Baldwin, έσπευσε πίσω του να τον ευχαριστήσει και να του υποσχεθεί ότι κάποια μέρα θα του ξεπλήρωνε τη καλοσύνη του 106.

Digitized by 10uk1s

Η είδηση για την επιδρομή πρόσθεσε στη φήμη του Baldwin. Τον Μάρτιο, έφθασαν στην Ιερουσαλήμ πρεσβείες από τις παράκτιες πόλεις Arsuf, Καισάρεια, Acre και Τύρο, με πολύτιμα δώρα, ενώ ο Duqaq της Δαμασκού έστειλε να προσφέρει το ποσόν των πενήντα χιλιάδων χρυσών υπέρπυρων ως λύτρα για τους αιχμαλώτους που είχε πιάσει ο Baldwin στη μάχη του ποταμού Σκύλου. Έτσι λύθηκε το πιο επιτακτικό οικονομικό πρόβλημα του Baldwin 107. Ο φόρος που πλήρωσαν δεν ωφέλησε για πολύ την Arsuf και την Καισάρεια. Τον Μάρτιο μια γενουατική μοίρα σημειώθηκε στ' ανοιχτά της Χάιφα και στις 15 Απριλίου αγκυροβόλησε στη Jaffa. Ανάμεσα στους επιβάτες ήταν ο Μαυρίκιος, καρδινάλιος-επίσκοπος του Πόρτο, σταλμένος ως λεγάτος από τον πάπα Πασχάλη. Ως τότε ο Baldwin ήταν εξαρτημένος για ναυτική δύναμη από τον μικρό πιζανικό στόλο που είχε συνοδεύσει τον πιζανό αρχιεπίσκοπο, τον εχθρό του Dagobert, στην Ανατολή. Μια συμμαχία με τους Γενουάτες, τους κυριότερους αντίζηλους των Πιζάνων, του πήγαινε καλύτερα. Έσπευσε στη Χάιφα να τους χαιρετήσει και να υποδεχθεί τον λεγάτο και πήρε μαζί του τους αρχηγούς τους να περάσουν το Πάσχα στην Ιερουσαλήμ. Εκεί έκαναν μια συμφωνία να τον υπηρετήσουν για μια χρονική περίοδο. Η πληρωμή τους θα ήταν το ένα τρίτο από όλη τη λεία που θα μπορούσε να καταληφθεί, από αγαθά όπως και από χρήματα, και ένας δρόμος στη συνοικία της αγοράς κάθε κυριευόμενης πόλεως. Μόλις υπογράφτηκε η συμφωνία, οι σύμμαχοι κινήθηκαν για την Arsuf, ο Baldwin από τη ξηρά και οι Γενουάτες από τη θάλασσα. Σε λίγο η αντίσταση έσπασε. Οι αρχές της πόλεως πρότειναν να συνθηκολογήσουν υπό τον όρο οι κάτοικοι να αποδημήσουν με ασφάλεια με τις οικογένειές τους και με τα υπάρχοντά τους σε μωαμεθανικό έδαφος. Ο Baldwin δέχτηκε τους όρους τους. Τους συνόδευσαν στρατεύματά του ως την Ascalon. Κατόπιν ο Baldwin εγκατέστησε φρουρά στην πόλη, αφού παραχώρησε το μερίδιό τους στους Γενουάτες 108. Από την Arsuf, οι σύμμαχοι πήγαν στην Καισάρεια, της οποίας η πολιορκία άρχισε στις 2 Μαΐου. Η φρουρά, στηριζόμενη στα παλιά βυζαντινά της τείχη, αρνήθηκε να παραδοθεί, αλλά στις 17 Μαΐου η πόλη κυριεύθηκε εξ εφόδου. Στους νικητές στρατιώτες δόθηκε η άδεια να λεηλατήσουν την πόλη όπως τους άρεσε· και οι φρικαλεότητες της λεηλασίας σκανδάλισαν ακόμα και τους ίδιους τους αρχηγούς τους. Η σκληρότερη σφαγή έγινε στο μεγάλο τέμενος που άλλοτε ήταν η συναγωγή του Ηρώδη Αγρίππα. Πολλοί από τους κατοίκους είχαν καταφύγει εκεί και ικέτευαν για οίκτο. Αλλά σφαγιάστηκαν, άνδρες και γυναίκες, ώσπου το πάτωμα έγινε μια λίμνη από αίμα. Σ' όλη την πόλη μόνο λίγα κορίτσια και νήπια γλίτωσαν και οι κυριότεροι άρχοντες και ο διοικητής της φρουράς, τους οποίους έσωσε ο ίδιος ο Baldwin για να πάρει γερά λύτρα. Η αγριότητα ήταν υπολογισμένη. Ο Baldwin θέλησε να δείξει ότι θα κρατούσε το λόγο του προς όλους που θα συνθηκολογούσαν μαζί του. Άλλως θα ήταν αμείλικτος 109. Μόλις ο Baldwin είχε μοιράσει τη λεία κατά τη συμφωνία που είχε συνάψει, πληροφορήθηκε ότι ένας αιγυπτιακός στρατός είχε εισβάλει στην Παλαιστίνη. Ο Φατιμίδης βεζίρης, al-Afdal, ήθελε να εκδικηθεί τη συμφορά της Ascalon, δύο χρόνια πρωτύτερα, και είχε οργανώσει μια εκστρατεία υπό τη διοίκηση του Μαμελούκου Σαάδ ad-Dawla al-Καβάσι. Το εκστρατευτικό σώμα έφθασε στην Ascalon στα μέσα Μαΐου και προχώρησε ως τη Ramla ελπίζοντας, ίσως, να εισδύσει στην Ιερουσαλήμ όσο ο Baldwin θα ήταν απασχολημένος στην Καισάρεια. Ο Baldwin έσπευσε με τις δυνάμεις του στη Ramla· κατόπιν τούτου ο Σαάδ συμπτύχθηκε στην Ascalon για να περιμένει ενισχύσεις. Αφού οχύρωσε τη Ramla, ο Baldwin εγκατέστησε το στρατηγείο του στη Jaffa, σε τρόπο ώστε να μπορεί να επιτηρεί τις κινήσεις των Αιγυπτίων και συγχρόνως να βρίσκεται σε επαφή με τις θαλάσσιες επικοινωνίες του. Εκτός από μια σύντομη επίσκεψη στην Ιερουσαλήμ για διοικητικούς σκοπούς τον Ιούλιο, παρέμεινε στη Jaffa όλο το καλοκαίρι. Στο τέλος του Αυγούστου έμαθε από μια υποκλαπείσα επιστολή ότι στους Αιγυπτίους είχαν φθάσει νέα αποσπάσματα και ότι αυτοί ετοιμάζονταν να βαδίσουν κατά της Ιερουσαλήμ. Στις 4 Σεπτεμβρίου ο Σαάδ κίνησε τις δυνάμεις του αργά ως τα προάστια της Ramla. Δύο ημέρες

Digitized by 10uk1s

αργότερα ο Baldwin κάλεσε ένα πολεμικό συμβούλιο και πήρε την απόφαση να επιτεθεί την αυγή, χωρίς να περιμένει να του επιτεθούν. Είχε μονάχα διακόσιους εξήντα ιππείς και εννιακόσιους πεζούς· αλλ' ήταν καλά οπλισμένοι και εμπειροπόλεμοι. Ο τεράστιος στρατός των Αιγυπτίων, τον οποίον υπολόγισε σε έντεκα χιλιάδες ιππείς και είκοσι δύο χιλιάδες πεζούς, ήταν ελαφρά οπλισμένος και αγύμναστος. Μοίρασε τους στρατιώτες του σε πέντε σώματα, ένα υπό έναν ιππότη ονομαζόμενο Bervold, το δεύτερο υπό τον Geldemar Carpenel, άρχοντα της Χάιφα, το τρίτο υπό τον Hugh de Σαιντ-Ομέρ, ο οποίος είχε διαδεχθεί τον Tancred ως πρίγκιπας της Γαλιλαίας, και το τέταρτο και το πέμπτο υπό αυτόν τον ίδιο. Εμπνεόμενοι από την παρουσία του Αληθινού Σταυρού, από ένα συναρπαστικό κήρυγμα που έκανε ο Arnulf de Rohes και από μια ειδική άφεση αμαρτιών εκ μέρους του παπικού λεγάτου, οι Φράγκοι βάδισαν έξω από τη Ramla και με την ανατολή του ηλίου επέπεσαν κατά των Αιγυπτίων κοντά στο Ibelin, νοτιο-δυτικά της πόλεως. Επικεφαλής της επιθέσεως ήταν ο Bervοld· αλλά οι στρατιώτες του θερίστηκαν από τους Αιγυπτίους και ο ίδιος σκοτώθηκε. Ο Geldemar Carpenel έσπευσε να τον βοηθήσει για να χαθεί κι αυτός επίσης με όλους τους άνδρες του. Το σώμα της Γαλιλαίος ακολούθησε κατόπιν· αλλά κι αυτοί δεν έφεραν κανένα αποτέλεσμα στις αιγυπτιακές μάζες. Αφού υπέστη βαριές απώλειες, ο Hugh de Σαιντ-Ομέρ, κατόρθωσε ν' απαγκιστρώσει τους άνδρες του και έφυγε προς τη Jaffa καταδιωκόμενος από το αριστερό των Αιγυπτίων. Φαινόταν ότι όλα είχαν χαθεί. Αλλά ο βασιλεύς Baldwin, αφού εξομολογήθηκε δημόσια τις αμαρτίες του μπροστά στον Αληθινό Σταυρό και κατόπιν μίλησε στο τμήμα του, ίππευσε το γενναίο αραβικό του άλογο, τη Γκαζέλλα, και όρμησε με καλπασμό επικεφαλής των ιπποτών του στην καρδιά της εχθρικής διατάξεως. Οι Αιγύπτιοι, έχοντας πεποίθηση ότι είχαν νικήσει, αιφνιδιάστηκαν. Ύστερ' από σύντομο αγώνα, το κέντρο τους έστρεψε τα νώτα και έφυγε· ο πανικός μεταδόθηκε στο δεξιό τους. Ο Baldwin, απαγορεύοντας στους στρατιώτες του να σταματήσουν για να σκυλεύσουν πτώματα ή να λεηλατήσουν το στρατόπεδο του εχθρού, τους καταδίωξε ως τα τείχη της Ascalon. Κατόπιν συγκέντρωσε τους άνδρες του και γύρισε πίσω για να μοιράσει τα λάφυρα που είχαν κερδηθεί στο πεδίο της μάχης 110. Στο μεταξύ ο Hugh de Σαιντ-Ομέρ είχε φθάσει στη Jaffa, και ανέφερε ότι η μάχη είχε χαθεί. Η βασίλισσα και η αυλή της περίμεναν εκεί. Ακούγοντας για τη συμφορά και πιστεύοντας ότι ο βασιλεύς είχε σκοτωθεί, έστειλαν αμέσως έναν αγγελιαφόρο στο μόνο άνθρωπο που νόμιζαν ότι μπορούσε να βοηθήσει, τον Tancred στην Αντιόχεια. Την άλλη μέρα το πρωί φάνηκε ένα στράτευμα. Νόμισαν πως ήταν οι Αιγύπτιοι· και η χαρά τους ήταν απερίγραπτη όταν διέκριναν τις φραγκικές σημαίες κι αναγνώρισαν τον βασιλέα. Έστειλαν δεύτερο αγγελιαφόρο στην Αντιόχεια με την είδηση ότι όλα πήγαιναν καλά· και ο Tancred ο οποίος είχε ετοιμασθεί, με ιδιαίτερη ευχαρίστηση, να κινηθεί προς νότον, πληροφορήθηκε ότι μπορούσε να μείνει εκεί που βρισκόταν 111. Για την ώρα ο κίνδυνος είχε αποτραπεί. Οι Αιγύπτιοι είχαν υποστεί βαριές απώλειες και δεν ήταν διατεθειμένοι να ξαναρχίσουν την εκστρατεία εκείνη τη χρονική περίοδο. Αλλά τα μέσα της Αιγύπτου ήσαν τεράστια. Ο Al-Afdal δεν βρήκε δυσκολία να οργανώσει ένα δεύτερο στρατό ο οποίος θα συνέχιζε τον αγώνα τον επόμενο χρόνο. Στο μεταξύ ο Baldwin δέχτηκε την επίσκεψη των πριγκίπων που είχαν επιζήσει από τις μικρασιατικές Σταυροφορίες του 1101. Με επικεφαλής τον William της Aquitaine, ο Stephen of Blois, ο Stephen της Βουργουνδίας και ο κοντόσταυλος Conrad, συνοδευόμενος από διάφορους βαρόνους από τις Κάτω Χώρες και από τον Ekkehard Von Aura και τον επίσκοπο Manases, οι περισσότεροι από τους οποίους είχαν έρθει από τη θάλασσα στην Αντιόχεια, έφθασαν στα περίχωρα της Βηρυτού στις αρχές της ανοίξεως του 1102. Για να εξασφαλίσει τη διάβασή τους χωρίς κινδύνους μέσ' από εχθρική χώρα, ο Baldwin έστειλε μια συνοδεία να τους συναντήσει και να τους συνοδεύσει στην Ιερουσαλήμ. Αφού γιόρτασαν το Πάσχα στους Αγίους Τόπους οι αρχηγοί ετοιμάστηκαν να επιστρέψουν στις πατρίδες τους. Ο William της Aquitaine επιβιβάστηκε ασφαλώς από τον Άγιο Συμεών στα τέλη Απριλίου· αλλά το πλοίο που είχαν επιβιβασθεί ο Stephen de Blois και ο Stephen της Βουργουνδίας μαζί με πολλούς άλλους, συνάντησε τρικυμία και η θάλασσα το εξέβρασε στην περιοχή της Jaffa. Πριν βρεθεί άλλο πλοίο για να τους παραλάβει, έφθασε η είδηση ότι ένας νέος μωαμεθανικός στρατός βάδιζε προς βορράν από Digitized by 10uk1s

την Αίγυπτο. Χάρη στο μοιραίο ατύχημα έμειναν για να βοηθήσουν στον επικείμενο αγώνα 112. Στα μέσα Μαΐου του 1102, ο αιγυπτιακός στρατός, αποτελούμενος από είκοσι περίπου χιλιάδες Άραβες και Σουδανούς, υπό τη διοίκηση του γιου του βεζίρη, Saraf al-Μααλί, συγκεντρώθηκε στην Ascalon και κινήθηκε προς τη Ramla. Ο Baldwin είχε κάνει τις προετοιμασίες του. Ένας στρατός από αρκετές χιλιάδες χριστιανούς περίμενε στη Jaffa· και οι φρουρές της Γαλιλαίος ήταν έτοιμες να στείλουν αποσπάσματα όταν θα χρειάζονταν. Αλλά οι ανιχνευτές του Baldwin τον παραπλάνησαν. Πιστεύοντας ότι οι Αιγύπτιοι ήταν ένα μικρό σώμα από επιδρομείς αποφάσισε να τους καταστρέψει μόνος του χωρίς να καλέσει τις εφεδρείες του. Είχε μαζί του στην Ιερουσαλήμ τους φίλους του από τη Δύση, Στέφανο του Blois, Στέφανο της Βουργουνδίας, τον κοντόσταυλο Conrad, τον Hugh κόμη de Lusignan και διάφορους Βέλγους ιππότες. Τους πρότεινε να ξεκινήσουν με το ιππικό του για να τελειώσουν τη δουλειά. Ο Stephen de Blois ξεθαρρεύτηκε να υποδείξει ότι η επιχείρηση ήταν παράτολμη και ότι θα ήταν επιθυμητή μια καλύτερη αναγνώριση. Αλλά κανένας δεν άκουσε τον Στέφανο, έχοντας υπ' όψη τους τη δειλία του στην Αντιόχεια. Αυτός πήγε μαζί με τους συναδέλφους του χωρίς άλλη διαμαρτυρία. Στις 17 Μαΐου ο βασιλεύς Baldwin ξεκίνησε από την Ιερουσαλήμ με πεντακόσιους περίπου ιππείς. Βάδιζαν εύθυμα, χωρίς πολλή τάξη. Όταν βγήκαν στην πεδιάδα και αντίκρυσαν ξαφνικά τον μεγάλο αιγυπτιακό στρατό, ο Baldwin αντιλήφθηκε το λάθος του. Αλλά δεν μπορούσαν πια να γυρίσουν πίσω. Τους είχαν ιδεί και το αιγυπτιακό ελαφρό ιππικό έτρεχε ήδη να τους κόψει την υποχώρηση. Η μόνη τους λύση ήταν να επιτεθούν στον εχθρό κατά μέτωπο. Οι Αιγύπτιοι, πιστεύοντας ότι ήταν εμπροσθοφυλακή ενός μεγαλύτερου στρατού, παρ' ολίγο να υποχωρήσουν πριν από τη σύρραξη· αλλ' όταν είδαν ότι καμιά άλλη δύναμη δεν ακολουθούσε, ανασυντάχθηκαν και περικύκλωσαν τους Φράγκους. Οι τάξεις του Baldwin έσπασαν. Λίγοι ιππότες με επικεφαλής, τον Roger de Rozoy και τον εξάδελφο τού Baldwin Hugh de Le Bourg, άνοιξαν δρόμο μέσ' από τον αιγυπτιακό στρατό και έφθασαν ασφαλώς στην Jaffa. Πολλοί, όπως ο Gerard d' Avesnes και ο πρώην αυλάρχης του Godfrey Stabelon, σκοτώθηκαν στο πεδίο της μάχης. Αλλά ο βασιλεύς Baldwin και οι κυριότεροι σύντροφοί του άνοιξαν δρόμο και κατέφυγαν στο μικρό φρούριο της Ramla, όπου περικυκλώθηκαν από τον αιγυπτιακό στρατό. Η νύχτα τους έσωσε από άμεση επίθεση. Αλλά τα οχυρώματα της Ramla ήταν αξιοθρήνητα. Μόνο ένας πύργος που είχε κτισθεί από τον Baldwin τον προηγούμενο χρόνο, μπορούσε πιθανώς να κρατήσει. Μέσα σ' αυτόν συγκεντρώθηκαν ο ένας επάνω στον άλλον. Στη μέση της νύχτας ένας Άραβας ήρθε στην πύλη και ζήτησε να ιδεί τον βασιλέα. Τον πήραν μέσα και αποκαλύφθηκε ότι ήταν ο σύζυγος της γυναίκας στην οποία ο Baldwin είχε δείξει ευγένεια κατά την επιδρομή του στην Υπεριορδανία. Από ευγνωμοσύνη ειδοποίησε τον βασιλέα ότι η αιγυπτιακή επίθεση θα άρχιζε την αυγή και ότι έπρεπε να διαφύγει αμέσως. Ο Baldwin ακολούθησε τη συμβουλή του. Όσο κι αν λυπήθηκε για την εγκατάλειψη των συντρόφων του -και δεν ήταν άνθρωπος με πολύ ανεπτυγμένο το αίσθημα της τιμής- είδε ότι από τη δική του διάσωση κρεμόταν η διάσωση του βασιλείου. Με έναν ιπποκόμο και άλλους τρεις συντρόφους γλίστρησε έξω καβάλα, μέσ' από τις εχθρικές γραμμές, εμπιστευόμενος στο ένστικτο της Γκαζέλλας του να τον περάσει μέσ' από τον κίνδυνο. Κατά την ίδια νύκτα κατόρθωσαν να διαφύγουν χωριστά ο Lithard de Cambrai, υποκόμης της Jaffa και ο Gothman των Βρυξελλών. Ο Gothman, παρ' όλο ότι ήταν βαριά τραυματισμένος, κατόρθωσε να φθάσει στην Ιερουσαλήμ όπου έφερε την είδηση της συμφοράς αλλά συμβούλευσε αντίσταση, γιατί πίστευε ότι ο Baldwin ήταν ακόμα ζωντανός. Το πρωί της επομένης οι Αιγύπτιοι έκαναν επίθεση στα τείχη της Ramla και σώρευσαν δέματα από ξύλα γύρω από τον πύργο όπου είχαν καταφύγει οι ιππότες. Αντί να καθίσουν να χαθούν μέσα στις φλόγες, οι ιππότες έκαναν έξοδο με τον κοντόσταυλο Conrad επικεφαλής. Αλλά δεν υπήρχε διαφυγή. Όλοι τους έπεσαν μαχόμενοι ή πιάστηκαν αιχμάλωτοι. Η ανδρεία του Conrad έκανε τόση

Digitized by 10uk1s

εντύπωση στους Αιγυπτίους, ώστε του χάρισαν τη ζωή. Αυτός και περισσότεροι από εκατό σύντροφοί του εστάλησαν στην Αίγυπτο στην αιχμαλωσία. Από τους άλλους αρχηγούς ο Stephen της Βουργουνδίας, ο Hugh de Lusignan και ο Godfrey de Βαντώμ σκοτώθηκαν στη μάχη, και μ' αυτούς έπεσε και ο Stephen de Blois, ο οποίος με τον ένδοξο θάνατό του αποκατέστησε τη φήμη του. Η κόμισσα Adela μπορούσε να κοιμάται ευχαριστημένη 113. Η βασίλισσα και η αυλή ήταν πάλι στη Jaffa. Εκεί ο Roger de Rozoy και οι άλλοι φυγάδες τους είπαν για την τρομερή ήττα. Φοβήθηκαν ότι ο βασιλεύς είχε σκοτωθεί με όλους τους ιππότες του και έκαναν σχέδια να φύγουν από τη θάλασσα όσο θα ήταν ακόμα καιρός. Αλλά στις 20 Μαΐου ο αιγυπτιακός στρατός έφθασε στα τείχη της πόλεως και ο αιγυπτιακός στόλος φάνηκε στον νότιο ορίζοντα. Οι χειρότεροι φόβοι τους φάνηκαν ότι πραγματοποιήθηκαν όταν ένας Αιγύπτιος στρατιώτης περιέφερε κάτω από τα μάτια τους ένα κεφάλι που αναγνωρίστηκε ως του βασιλέως αλλά που, στην πραγματικότητα ήταν του Gerbod de Winthinc, που του έμοιαζε πολύ. Εκείνη τη στιγμή, σαν από θαύμα, φάνηκε ένα μικρό πλοίο να πλέει από το βορρά με τη σημαία του βασιλέως στο κεντρικό κατάρτι. Όταν διέφυγε από τη Ramla, ο Baldwin είχε κατευθυνθεί προς την ακτή σε μια απόπειρα να φθάσει στο στρατό στη Jaffa. Αλλά στην ύπαιθρο τριγύριζαν αιγυπτιακά στρατιωτικά τμήματα. Επί δύο νύχτες και δύο ημέρες περιπλανιόταν στους χαμηλούς λόφους βορείως της Ramla· κατόπιν έσπευσε μέσ' από την πεδιάδα της Σαρόν, στην Arsuf. Έφθασε εκεί το βράδυ της 19ης προς ευχάριστη έκπληξη του διοικητού της Roger της Χάιφας. Το ίδιο βράδυ, τα στρατεύματα της Γαλιλαίας, ογδόντα διαλεχτοί ιππότες υπό τον Hugh de Σαιντ-Ομέρ, ο οποίος είχε σπεύσει προς νότον στο άκουσμα της αιγυπτιακής προελάσεως, συναντήθηκαν μαζί του στην Arsuf. Την επομένη το πρωί, ο Hugh βάδισε προς νότον με τους άνδρες του για να προσπαθήσει ν' ανοίξει δρόμο και να μπει μέσα στη Jaffa, ενώ ο Baldwin έπεισε έναν Άγγλο τυχοδιώκτη, ονομαζόμενον Goderic να τον πάρει στο πλοίο του και να περάσουν μέσ' από τον αιγυπτιακό αποκλεισμό. Για να χαροποιήσει την αυλή του ο Baldwin ύψωσε τη σημαία του. Οι Αιγύπτιοι το παρατήρησαν και αμέσως έστειλαν πλοία να τον συλλάβουν. Αλλά φυσούσε δυνατός βοριάς, εναντίον του οποίου οι Αιγύπτιοι δεν μπορούσαν να προχωρήσουν από το νότο, ενώ το πλοίο με τον Baldwin τον είχε πρίμα και έφθασε γρήγορα στο λιμάνι. Αμέσως άρχισε ν' αναδιοργανώνει τις δυνάμεις του. Πριν ακόμα οι Αιγύπτιοι περικλείσουν τελείως την πόλη, βγήκε έξω για να συναντήσει την ομάδα του Hugh της Γαλιλαίας και να τους φέρει μέσα στην πόλη. Κατόπιν έστειλε στην Ιερουσαλήμ να καλέσει όλους τους άνδρες που μπορούσαν να εξοικονομηθούν από εκεί κι από τη Hebron. Ένας ντόπιος καλόγηρος βρέθηκε πρόθυμος να πάει το μήνυμα περνώντας μέσ' από τις εχθρικές γραμμές. Έφυγε από τη Jaffa τη νύχτα αλλά έκανε τρεις μέρες να φθάσει στην Ιερουσαλήμ. Όταν τους βεβαίωσε ότι ο βασιλεύς ήταν ζωντανός, έγιναν μεγάλες χαρές. Συγκεντρώθηκε μια ομάδα από ενενήντα περίπου ιππότες και κάπως περισσότερους άλλους ιππείς και ενισχύθηκε με ένα κομμάτι από τον Τίμιο Σταυρό. Ξεκίνησαν αμέσως από τη Jaffa. Οι ιππότες, καλύτερα οπλισμένοι και με καλύτερα άλογα, άνοιξαν δρόμο και μπήκαν μέσα στην πόλη· τους άλλους ιππείς όμως, οι Αιγύπτιοι τους απώθησαν προς τη θάλασσα. Εκεί, εγκατέλειψαν τα άλογά τους, και μπήκαν κολυμπώντας στο λιμάνι. Στο μεταξύ, ο Baldwin έγραψε στον Tancred και στον Baldwin της Έδεσσας, να τους πληροφορήσει για τις βαριές του απώλειες και να ζητήσει ενισχύσεις. Πριν ακόμα οι βόρειοι ηγεμόνες μπορέσουν να ξεκινήσουν, κατέφθασε αναπάντεχη βοήθεια. Τις τελευταίες ημέρες του Μαΐου, ένας στόλος από διακόσια πλοία, τα περισσότερα αγγλικά, γεμάτα από στρατιώτες και προσκυνητές από την Αγγλία, τη Γαλλία και τη Γερμανία, έπλευσε στη Jaffa με τη βοήθεια των ανέμων μέσ' από τον αιγυπτιακό αποκλεισμό. Αυτοί εφοδίασαν τον Baldwin με τους

Digitized by 10uk1s

άνδρες που χρειαζόταν. Στις 27 Μαΐου οδήγησε το στρατό του έξω από την πόλη εναντίον του εχθρού. Οι λεπτομέρειες της μάχης είναι άγνωστες. Φαίνεται ότι οι Αιγύπτιοι προσπάθησαν εις μάτην να τον παρασύρουν για να τον περικυκλώσουν και ότι τελικά μια επέλαση του βαρέος φραγκικού ιππικού διέσπασε τις γραμμές τους και τους έτρεψε πανικόβλητους εις φυγήν. Ύστερ' από λίγες ώρες ολόκληρος ο αιγυπτιακός στρατός έσπευσε να προστατευθεί στην Ascalon ενώ το στρατόπεδό τους, με όλη του τη λεία, έπεσε στα χέρια των χριστιανών 114. Ο Baldwin και το βασίλειό του είχαν σωθεί από μια σειρά περιστατικών, στα οποία οι χριστιανοί, όχι αφύσικα, είδαν το χέρι του Θεού. Δεν ήταν το πιο ασήμαντο από αυτά τα περιστατικά η ανίκανη στρατηγική των Αιγυπτίων. Ένα μικρό απόσπασμα από τα στρατεύματά τους θα μπορούσε να είχε κυριεύσει την Ιερουσαλήμ αμέσως μετά τη μάχη της Ramla χωρίς να εξασθενήσει σοβαρά την περικύκλωση της Jaffa. Αλλά ο βεζύρης al-Afdal έχανε την επιβολή του. Ο γιος του Σαφάρ ήταν αδύνατος χαρακτήρας και δεν τον υπάκουαν. Οι αντιζηλίες μεταξύ των διαφόρων ηγητόρων παρέλυαν τις κινήσεις του. Το επόμενο καλοκαίρι, ο πατέρας του έστειλε νέο εκστρατευτικό σώμα από την ξηρά και τη θάλασσα. Αλλ' ενώ ο στόλος έπλευσε ως τη Jaffa, οι χερσαίες δυνάμεις αρνήθηκαν να προχωρήσουν πέρ' από την Ascalon γιατί ο αρχηγός τους, ο Μαμελούκος Τατζ alΑζάμ, ζήλευε το ναύαρχο, τον καδή Ibn Καντούς. Ο Τατζ al-Αζάμ φυλακίστηκε κατόπιν για την απιστία του· αλλά το κακό είχε γίνει. Η καλύτερη ευκαιρία για την ανάκτηση της Παλαιστίνης είχε χαθεί 115. Ο Tancred και ο Baldwin de Le Bourg, όταν άκουσαν για το πάθημα της Ιερουσαλήμ έκαναν τις ετοιμασίες τους για να ξεκινήσουν όσο το δυνατό γρηγορότερα για το νότο. Μαζί τους ήρθε και ο William της Aquitaine, ο οποίος ήταν στην Αντιόχεια όταν έφθασε η επιστολή του βασιλέως Baldwin. Κινήθηκαν όλοι μαζί ακολουθώντας την κοιλάδα του Ορόντη, πέρασαν την Homs, και συνέχισαν στην κοιλάδα του άνω Ιορδάνη, με τόσες δυνάμεις, ώστε οι τοπικές μωαμεθανικές αρχές δεν έκαναν καμιά απόπειρα να τους σταματήσουν. Έφθασαν στην Ιουδαία περί τα τέλη του Σεπτεμβρίου. Ο Baldwin τώρα πια δεν είχε επείγουσα ανάγκη της βοήθειάς τους· αλλά η παρουσία τους του επέτρεψε να επιτεθεί κατά του αιγυπτιακού στρατού στην Ascalon. Οι αψιμαχίες υπήρξαν ευνοϊκές για τους χριστιανούς· αλλά δεν διακινδύνευσαν να επιτεθούν κατά του φρουρίου 116. Η συνάντηση των Φράγκων δυναστών υπήρξε ωφέλιμη για τον Baldwin για άλλους λόγους. Ο Tancred είχε σκοπό να δώσει τη βοήθειά του υπό τους δικούς του όρους· αλλά στην πραγματικότητα επέτρεψε στον Baldwin να λύσει το πιο δύσκολο εσωτερικό του πρόβλημα. Ο πατριάρχης Dagobert είχε στέψει τον Baldwin την ημέρα των Χριστουγέννων του 1100 αλλά το είχε πράξει παρά τη θέλησή του και ο Baldwin το ήξερε. Ήταν ανάγκη για τον Baldwin να ελέγχει την Εκκλησία, γιατί η Εκκλησία ήταν καλά οργανωμένη, και οι ευλαβείς άνθρωποι έδιναν δωρεές και άφηναν κληροδοτήματα στην Εκκλησία και όχι στις λαϊκές αρχές. Η ανάρρηση του Dagobert στον πατριαρχικό θρόνο ήταν αμφίβολα νόμιμη και είχαν γι' αυτό υποβληθεί παράπονα στη Ρώμη. Τελικά, ο πάπας Πασχάλης είχε στείλει ένα λεγάτο, τον Μαυρίκιο, καρδινάλιο-επίσκοπο του Πόρτο, να διερευνήσει την κατάσταση. Ο Μαυρίκιος έφθασε εγκαίρως για το Πάσχα του 1101 και αμέσως ο Baldwin κατηγόρησε τον Dagobert σ' αυτόν για προδοσία δείχνοντάς του την επιστολή που είχε γράψει ο Dagobert προς τον Bohemund, όταν είχε πεθάνει ο Godfrey, καλώντας τον Bohemund ν' αντιταχθεί στην διαδοχή τού Baldwin, εν ανάγκη και δια της βίας. Επί πλέον δήλωσε ότι ο Dagobert είχε αποπειραθεί να τον δολοφονήσει κατά το ταξίδι του προς νότον. Όσο ψεύτικη κι αν μπορούσε να είναι η τελευταία κατηγορία, η επιστολή ήταν αναμφισβήτητη. Ο Μαυρίκιος απαγόρευσε στον Dagobert να λάβει μέρος στις τελετές του Πάσχα, τις οποίες έκανε μόνος του. Ο Dagobert, φοβούμενος για το μέλλον του, παρουσιάστηκε στον Baldwin και γονάτισε μπροστά του παρακαλώντας τον να τον συγχωρήσει. Αλλά ο Baldwin ήταν ανένδοτος, ώσπου ο Dagobert ψιθύρισε ότι είχε διαθέσιμα τριακόσια υπέρπυρα. Ο Baldwin χρειαζόταν πάντοτε χρήματα. Δέχτηκε κρυφά το δώρο και κατόπιν πήγε στο λεγάτο και ανάγγειλε μεγαλόψυχα ότι θα συγχωρούσε τον Dagobert. Ο Μαυρίκιος, φιλειρηνικός άνθρωπος, ήταν ενθουσιαμένος που πραγματοποίησε τη συμφιλίωση117. Digitized by 10uk1s

Ύστερ' από μερικούς μήνες ο Baldwin χρειάστηκε πάλι χρήματα, και απευθύνθηκε στον Dagobert, ο οποίος του έδωσε διακόσια μάρκα λέγοντας ότι αυτά ήταν όλα όσα βρίσκονταν στο πατριαρχικό χρηματοκιβώτιο. Αλλά διάφοροι κληρικοί που ανήκαν στο κόμμα του Arnulf, είπαν στον βασιλέα ότι ο Dagobert έκρυβε μεγάλα χρηματικά ποσά. Συνέπεσε μερικές μέρες αργότερα ο πατριάρχης να δώσει ένα πολυτελέστατο δείπνο προς τιμήν του λεγάτου, του οποίου την υποστήριξη επεδίωκε με κάθε τρόπο. Ο Baldwin εμφανίστηκε ξαφνικά μπροστά τους και τους επιτίμησε για την πολυτελή τους διαβίωση ενώ οι δυνάμεις της Χριστιανοσύνης πέθαιναν από την πείνα. Ο Dagobert απάντησε θυμωμένος ότι η Εκκλησία μπορούσε να χρησιμοποιεί τα χρήματά της όπως της άρεσε και ότι ο βασιλεύς δεν είχε καμιά εξουσία επάνω της, ενώ ο Μαυρίκιος προσπαθούσε με αγωνία να τους κατευνάσει. Αλλά ο Baldwin δεν εννοούσε να σιωπήσει. Οι αρχικές του ιερατικές σπουδές τον διευκόλυναν να μνημονεύσει παραγράφους του κανονικού δικαίου και η ευγλωττία του ήταν τέτοια, ώστε εντυπωσίασε τον Μαυρίκιο. Ανάγκασε τον Dagobert να υποσχεθεί ότι θα πλήρωνε για ένα σύνταγμα ιππικού. Ωστόσο τα ποσά δεν πληρώθηκαν ποτέ, παρά τις αδιάκοπες αιτήσεις του Baldwin. Το φθινόπωρο του 1101 ήρθε ένας απεσταλμένος από τον Roger βασιλέα της Apulia με ένα δώρο από χίλια υπέρπυρα για τον πατριάρχη. Το ένα τρίτο απ' αυτά έπρεπε να διατεθεί για τον Πανάγιο Τάφο, ένα τρίτο για το νοσοκομείο και ένα τρίτο για τον βασιλέα για το στρατό του. Ο Dagobert κράτησε το σύνολο για τον εαυτό του. Αλλά οι όροι της δωρεάς ήταν γνωστοί. Όταν ο βασιλεύς διατύπωσε παράπονα, ο λεγάτος δεν μπόρεσε πια να υποστηρίξει τον Dagobert, ο οποίος κηρύχθηκε έκπτωτος από τον πατριαρχικό θρόνο. Αποσύρθηκε στη Jaffa, όπου πέρασε τον χειμώνα και τον Μάρτιο πήγε στην Αντιόχεια. Ο παλιός του φίλος Tancred τον υποδέχτηκε με χαρά και του έδωσε μια από τις πλουσιότερες εκκλησίες της πόλεως, την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου. Ο Baldwin στο μεταξύ κρατούσε τον πατριαρχικό θρόνο κενό, με τη δικαιολογία ότι έπρεπε να ειδοποιηθεί η Ρώμη. Οι αξιωματούχοι του επέδραμαν στο πατριαρχικό ταμείο, όπου βρήκαν ότι ο Dagobert είχε αποκρύψει είκοσι χιλιάδες υπέρπυρα. Ο Μαυρίκιος ενήργησε ως locum tenens, αλλά η υγεία του είχε κλονισθεί απ' αυτά τα σκάνδαλα. Πέθανε την άνοιξη του 1102 118. Όταν ο Tancred έφθασε στο νότο το φθινόπωρο για να βοηθήσει τον Baldwin, ανάγγειλε ότι οι όροι του ήσαν η αποκατάσταση του Dagobert· και ο Dagobert τον συνόδευε. Ο Baldwin υπήρξε πολύ βολικός. Αλλά εκείνη τη στιγμή έφθασε ένας νέος παπικός λεγάτος, ο Robert, καρδινάλιος των Παρισίων. Γι' αυτό το λόγο ο βασιλεύς επέμεινε ότι τα πράγματα έπρεπε να ρυθμισθούν από μια Σύνοδο, υπό την προεδρεία του Robert. Ο Tancred και ο Dagobert δεν μπορούσαν ν' αρνηθούν. Ένα συμβούλιο αποκατέστησε προσωρινά τον τελευταίο ώσπου να γίνει πλήρης ανάκριση. Κατόπιν τούτου ο Tancred ένωσε τις δυνάμεις του με τα στρατεύματα του βασιλέως για την εκστρατεία εναντίον της Ascalon. Λίγο αργότερα συνήλθε η Σύνοδος στην εκκλησία του Παναγίου Τάφου. Προήδρευε ο λεγάτος βοηθούμενος από τους επισκέπτες επισκόπους της Λαόν και της Πλακεντίας έλαβαν μέρος όλοι οι Παλαιστίνιοι επίσκοποι και αββάδες, όπως και ο επίσκοπος της Μάμιστρα από τα εδάφη του Tancred. Οι κατηγορίες εναντίον του Dagobert έγιναν από τους ιεράρχες της Καισάρειας, της Βηθλεέμ και της Ramla, υπό την έμπνευση του Arnulf de Rohes. Αυτοί κατέθεσαν ότι κατά το ταξίδι του στην Παλαιστίνη το 1099 επικεφαλής των Πιζανών του, είχε επιτεθεί εναντίον ομοθρήσκων χριστιανών στα Ιόνια νησιά και ότι είχε επιδιώξει να προκαλέσει εμφύλιο πόλεμο μεταξύ του βασιλέως Baldwin και του πρίγκιπα Bohemund και ότι είχε σφετερισθεί χρήματα που του είχαν δοθεί για την καλή διαβίωση των προσκυνητών στο Νοσοκομείο και για τους στρατιώτες του Χριστού. Οι κατηγορίες ήταν αναμφισβήτητα αληθινές. Ο καρδινάλιος λεγάτος δεν είχε άλλη εκλογή παρά να κηρύξει τον Dagobert ανάξιο για τον θρόνο του και να τον καθαιρέσει. Ο Tancred δεν μπορούσε ν' αντιταχθεί σε μια τόσο κανονική διαδικασία. Ήταν υποχρεωμένος να παραδεχτεί την ήττα του. Ο Dagobert τον συνόδευσε κατά την επιστροφή στην Αντιόχεια και εγκαταστάθηκε ξανά στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου ώσπου να βρει κάποια ευκαιρία να πάει στη Ρώμη. Είχε αποδειχθεί ένας διεφθαρμένος και φιλάργυρος γέρος, και κανένας στην Παλαιστίνη δεν λυπήθηκε για την αναχώρησή του. Ο διορισμός του ως λεγάτου υπήρξε το μοναδικό μεγάλο σφάλμα που διέπραξε ο πάπας Urban II 119. Ο Arnulf de Rohes που σ' όλη αυτή την υπόθεση υπήρξε πρόθυμος συμπαραστάτης του Baldwin, Digitized by 10uk1s

ήταν πολύ πονηρός για να επιχειρήσει να πάρει τη θέση του Dagobert. Όταν ο λεγάτος ζήτησε έναν υποψήφιο για τη θέση του πατριάρχη, οι Παλαιστίνιοι επίσκοποι υπέδειξαν έναν ηλικιωμένο ιερέα από τη Θερουάν, ονομαζόμενο Εβρεμάρ. Ο Εβρεμάρ που είχε έρθει στην Ανατολή με την Πρώτη Σταυροφορία ήταν γνωστός για την ευλάβεια και τη φιλανθρωπία του. Παρ' όλο ότι ήταν συμπατριώτης του Arnulf δεν έλαβε μέρος στις ραδιουργίες του, αλλ' απολάμβανε το σεβασμό όλων. Ο λεγάτος ήταν ενθουσιασμένος να χειροτονήσει έναν τόσο άσπιλο κληρικό· και ο Baldwin ήταν ευχαριστημένος ξέροντας ότι ο Εβρεμάρ ήταν ένας ακίνδυνος γέρος που δεν θα επιχειρούσε ποτέ ν' αναμιχθεί στην πολιτική. Στο μεταξύ ο Arnulf εξακολουθούσε να καταρτίζει τα σχέδιά του ανεμπόδιστος. Ο Dagobert δεν απελπίστηκε. Όταν ο προστάτης του Bohemund πήγε στην Ιταλία, το 1105, τον συνόδευσε και πήγε στη Ρώμη για να εκθέσει τα παράπονά του στον πάπα. Ο Πασχάλης στην αρχή υπήρξε επιφυλακτικός, αλλ' ύστερ' από λίγη αργοπορία, αποφάσισε, ίσως υπό την μοιραία επιρροή του Bohemund να τον υποστηρίξει. Ο Baldwin κλήθηκε να στείλει στη Ρώμη για ν' απολογηθεί στις κατηγορίες του Dagobert. Αλλά ο βασιλεύς, πιθανόν, επειδή ήξερε ότι ο πάπας άκουγε τον Bohemund, δεν έδωσε σημασία. Κατόπιν τούτου ο Πασχάλης ακύρωσε την καθαίρεση του Dagobert, η οποία, όπως είπε, υπήρξε αποτέλεσμα της παρεμβάσεως της πολιτικής εξουσίας. Ευτυχώς, η ανοησία του πάπα διορθώθηκε από το χέρι του Θεού. Ο Dagobert ενώ ετοιμαζόταν να ξεκινήσει θριαμβευτικά για ν' ανακαταλάβει τον πατριαρχικό θρόνο, αρρώστησε βαριά. Πέθανε στη Μεσήνη στις 15 Ιουνίου 1107 120. Οι αναταραχές του πατριαρχείου δεν είχαν τελειώσει. Ο Baldwin δεν ήταν ικανοποιημένος από τον Εβρεμάρ. Ίσως αντιλαμβανόταν ότι η Εκκλησία ήταν πολύ σημαντική οργάνωση για να την αφήσει να παραμείνει στα χέρια ενός ασήμαντου ανθρώπου. Χρειαζόταν έναν ενεργητικό σύμμαχο επικεφαλής της. Όταν ο Εβρεμάρ πληροφορήθηκε την επίσημη αποκατάσταση του Dagobert, ξεκίνησε ο ίδιος για τη Ρώμη. Έφθασε εκεί με τα παράπονά του εναντίον της πολιτικής εξουσίας για να βρει τον αντίζηλό του νεκρό. Αλλ' όταν η είδηση του θανάτου του Dagobert έφθασε στην Παλαιστίνη, ο Arnulf έσπευσε στη Ρώμη για να ενεργήσει εκεί υπέρ του βασιλέως. Ο Πασχάλης έκλινε τώρα υπέρ του Εβρεμάρ αλλά κατάλαβε ότι η περίπτωση ήταν πιο περίπλοκη παρ' ό,τι είχε νομίσει. Την εμπιστεύθηκε στον αρχιεπίσκοπο της Arles, Gibelin de Sabran, έναν εκκλησιαστικό με μεγάλη ηλικία και ευρύτατη πείρα. Την άνοιξη του 1108, ο Gibelin έφθασε στην Παλαιστίνη όπου ο Εβρεμάρ και ο Arnulf είχαν προηγηθεί. Είδε ότι ο Εβρεμάρ ήταν ακατάλληλος για τη θέση και ότι κανείς δεν επιθυμούσε την αποκατάστασή του. Γι' αυτό το λόγο κήρυξε το θρόνο χηρεύοντα και κάλεσε μια Σύνοδο να διορίσει τον διάδοχο. Προς μεγάλη του ταραχή αλλά και ευχαρίστηση, ο Baldwin πρότεινε να είναι αυτός ο υποψήφιος. Δέχτηκε, και ο Εβρεμάρ παρηγορήθηκε με την αρχιεπισκοπή της Καισαρείας, η οποία κατ' ευτυχή σύμπτωση βρέθηκε κενή. Οι κακές γλώσσες είπαν ότι ο Arnulf είχε πείσει τον βασιλέα να διαλέξει τον Gibelin εξ αιτίας της ηλικίας του. Πολύ σύντομα ο πατριαρχικός θρόνος θα χήρευε πάλι. Και πράγματι, ο Gibelin έζησε μόνο τέσσερα χρόνια ακόμα και μετά το θάνατό του ο Amulf εξελέγη επί τέλους χωρίς αντίδραση στον πατριαρχικό θρόνο 121. Ο Arnulf ήταν, από την άποψη του Baldwin, ιδεώδης πατριάρχης. Παρά την αναταραχή αργότερα για το νέο γάμο του βασιλέως, και παρά το μίσος πολλών από τους υφισταμένους του, διατήρησε τη θέση του. Ήταν, χωρίς καμιά αμφιβολία, διαφθαρμένος. Όταν η ανιψιά του Έμμα έκανε έναν ικανοποιημένο γάμο με τον Eustace Garnier, την προίκισε μ' ένα πλούσιο κτήμα στην Ιεριχώ που άνηκε στον Πανάγιο Τάφο. Αλλά ήταν δραστήριος και αποδοτικός και αφοσιωμένος στον βασιλέα. Χάρη σ' αυτόν, το ακατόρθωτο σχέδιο που είχαν υπόψη τους οι περισσότεροι από εκείνους που έλαβαν μέρος στην Πρώτη Σταυροφορία, σύμφωνα με το οποίο η Ιερουσαλήμ έπρεπε να γίνει θεοκρατία, με ένα μονάρχη απλώς ως υπουργό της Αμύνης, εγκαταλείφθηκε τελικά και οριστικά. Φρόντισε ώστε ολόκληρη η Εκκλησία της Παλαιστίνης να συμφωνεί με τις απόψεις του, έστω και

Digitized by 10uk1s

καθαιρώντας τους κανονικούς του Παναγίου Τάφου τους οποίους είχε διορίσει ο Godfrey of Lorraine, επειδή δεν εμπιστευόταν την πίστη τους. Όταν το βασίλειο απλώθηκε με τις κατακτήσεις, αγωνίστηκε σκληρά για να πετύχει τη σύμπτωση της εκκλησιαστικής με την πολιτική δικαιοδοσία, παρά την αντίδραση του πάπα Πασχάλη, ο οποίος, με την ολέθρια προτίμησή του για τους Νορμανδούς πρίγκιπες της Αντιόχειας, υπεράσπιζε τα ιστορικά αλλ' ανεφάρμοστα δικαιώματα του θρόνου της Αντιόχειας. Ο Arnulf δεν ήταν αξιοσέβαστο πρόσωπο, αλλ' ήταν πολύτιμος υπηρέτης του βασιλείου της Ιερουσαλήμ. Ο μεγάλος ιστορικός τούτου, William της Τύρου, απεχθανόταν τη μνήμη του και αμαύρωσε τ' όνομά του, άδικα, γιατί συνετέλεσε πολύ στη σταθεροποίηση του έργου της Πρώτης Σταυροφορίας 122. Στον Arnulf επίσης και στον κύριό του, τον βασιλέα Baldwin, πρέπει ν' αποδοθεί η αποκατάσταση καλών σχέσεων μεταξύ της λατινικής ιεραρχίας και των ντόπιων χριστιανών. Κατά την πρώτη περίοδο της πατριαρχείας του το 1099, ο Arnulf είχε απομακρύνει τους ανατολικούς απ' την εκκλησία του Παναγίου Τάφου και τους είχε απογυμνώσει απ' όλα τους τα προνόμια. Αλλά ο Dagobert ήταν χειρότερος εχθρός. Η πολιτική του ήταν να διώξει τους ντόπιους χριστιανούς όχι μόνο από την εκκλησία αλλά και από τα μοναστήρια και τα ιδρύματα της Ιερουσαλήμ, είτε ήταν ορθόδοξοι όπως οι Έλληνες και οι Γεωργιανοί, είτε αιρετικοί όπως οι Αρμένιοι, οι Ιακωβίτες και οι Νεστοριανοί. Επίσης έθιξε την τοπική αντίληψη περί ευπρεπείας, εισάγοντας γυναίκες να υπηρετούν στους Αγίους Χώρους. Εξ αιτίας αυτών των τερατουργιών, όλα τα καντήλια της εκκλησίας του Παναγίου Τάφου έσβησαν την παραμονή του Πάσχα του 1101, και το άγιο φως δεν κατέβηκε από τον ουρανό να τ' ανάψει πάλι, ώσπου οι πέντε διωγμένες κοινότητες προσευχήθηκαν μαζί να συγχωρηθούν οι Φράγκοι. Ο Baldwin επωφελήθηκε από το μάθημα. Επέμενε ν' αποκατασταθούν οι αδικίες που είχαν γίνει στους ντόπιους. Τα κλειδιά του Τάφου αποδόθηκαν στους Έλληνες. Από τότε και έπειτα φαίνεται ότι απέκτησε την υποστήριξη όλων των χριστιανών της Παλαιστίνης. Ο ανώτερος Κλήρος ήταν όλος από Φράγκους, αν και ήταν Έλληνες κανονικοί στον Πανάγιο Τάφο. Οι ντόπιοι ορθόδοξοι το δέχτηκαν αυτό επειδή ο δικός τους ανώτερος Κλήρος είχε εγκαταλείψει τη χώρα κατά τα ταραγμένα χρόνια λίγο πριν από τη Σταυροφορία. Οι Λατίνοι ιεράρχες δεν ήταν ποτέ συμπαθείς· αλλά τα τοπικά ορθόδοξα μοναστήρια εξακολούθησαν να λειτουργούν ανεμπόδιστα, και οι ορθόδοξοι προσκυνητές που επισκέφθηκαν την Παλαιστίνη κατά την εποχή του Φραγκικού βασιλείου δεν είχαν λόγους να παραπονεθούν κατά των τοπικών πολιτικών αρχών, είτε για δικό τους λογαριασμό είτε για λογαριασμό των ντόπιων αδελφών τους. Οι αιρετικές εκκλησίες φαίνεται ότι ήταν το ίδιο ευχαριστημένες. Η κατάσταση ήταν πολύ διαφορετική από εκείνη που επικρατούσε στα φραγκικά κράτη της βόρειας Συρίας, όπου ορθόδοξοι και αιρετικοί ήταν αγανακτισμένοι εναντίον των Φράγκων τους οποίους ένοιωθαν ως καταπιεστές 123. Η αιγυπτιακή ήττα στη Jaffa το 1102, και η αποτυχία της εκστρατείας κατά την άνοιξη του 1103 δεν εξάντλησαν εντελώς τις προσπάθειες του al-Afdal. Αλλά χρειάστηκε περισσότερο χρόνο για να συγκροτήσει έναν άλλο στρατό. Ο Baldwin χρησιμοποίησε την ανάπαυλα για να ενισχύσει την κατοχή της παλαιστινιακής ακτής. Παρ' όλο ότι κατείχε τις πόλεις επάνω στην ακτή από τη Jaffa ως τη Χάιφα, μωαμεθανοί άτακτοι περιέτρεχαν τους δρόμους μεταξύ αυτών, ιδιαίτερα γύρω από τις κλιτύς του όρους Καρμήλου. Ακόμα και ο δρόμος από τη Jaffa στην Ιερουσαλήμ δεν ήταν ασφαλής, όπως σημείωσε ο προσκυνητής Seawulf 124. Από τους λιμένες της Τύρου και της Σιδώνος που κατείχαν οι Αιγύπτιοι, εξορμούσαν πειρατές για να κουρσεύουν χριστιανικά εμπορικά πλοία. Κατά τα τέλη του φθινοπώρου του 1102, τα. πλοία που μετέφεραν στις πατρίδες τους τους προσκυνητές των οποίων η άφιξη είχε σώσει τον Baldwin στη Jaffa τον Μάιο, είχαν εκβρασθεί σε διάφορα σημεία της ακτής από τρικυμίες μερικά κοντά στην Ascalon και μερικά μεταξύ Τύρου και Σιδώνος. Οι επιβάτες είτε σφαγιάστηκαν είτε πουλήθηκαν στα σκλαβοπάζαρα της Αιγύπτου 125. Την άνοιξη του 1103, ο Baldwin, ο οποίος είχε ακόμη μερικά από τα αγγλικά πλοία για να τον βοηθήσουν, ανάλαβε την πολιορκία της Acre. Η φρουρά ήταν σχεδόν έτοιμη να παραδοθεί σ' αυτόν όταν δώδεκα φατιμιδικές γαλέρες και ένα μεγάλο μεταφορικό από την Τύρο και την Σιδώνα, μπήκαν στον λιμένα, φορτωμένα με στρατιώτες και με μηχανήματα για εκτόξευση υγρού πυρός. Ο Baldwin αναγκάστηκε να λύσει την πολιορκία 126. Digitized by 10uk1s

Αργότερα, το καλοκαίρι, ο Baldwin επιχείρησε να καθαρίσει το όρος Κάρμηλο απ' τους ληστές του. Πέτυχε μόνο εν μέρει· γιατί σε μια αψιμαχία τραυματίσθηκε σοβαρά στα νεφρά και για ένα διάστημα είχαν χάσει κάθε ελπίδα ότι θα ζούσε. Ενώ ήταν άρρωστος στην Ιερουσαλήμ έφθασε είδηση για τη διπλή εκστρατεία του Ταζ al-Αζάμ και του Ibn Καντούς. Αλλά η άρνηση του Ταζ al-Αζάμ να προχωρήσει πιο πέρα απ' την Ascalon, ανάγκασε τον Ibn Καντούς να επιχειρήσει την πολιορκία της Jaffa μόνος του. Οι προσπάθειές του γίνονταν με μισή καρδιά. Μόλις ο Baldwin ανάρρωσε αρκετά, ώστε να ηγηθεί ενός στρατού προς την ακτή, ο αιγυπτιακός στόλος απέπλευσε 127. Τον επόμενο Μάιο, η αρμάδα των Γενουατών από εβδομήντα γαλέρες που είχαν βοηθήσει τον Raymond of Toulouse να κυριεύσει τη Jebeil, έπλευσε στη Jaffa. Ο Baldwin συνάντησε τους αρχηγούς της εκεί και εξασφάλιζε τη συμμαχία τους για την κατάληψη της Acre, υποσχεθείς την συνηθισμένη αμοιβή τού ενός τρίτου της λείας και εμπορικών προνομίων και μιας συνοικίας στην αγορά. Οι σύμμαχοι άρχισαν την πολιορκία στις 6 Μαΐου. Ο Φατιμίδης διοικητής, ο Μαμελούκος Μπενά Ζαχρ ad-Dawla al-Ζουγιούσι, πρόβαλε πεισματική αντίσταση αλλά δεν πήρε βοήθεια από την Αίγυπτο. Ύστερ' από είκοσι μέρες πρότεινε να συνθηκολογήσει, υπό όρους παραπλήσιους μ' εκείνους που είχαν παραχωρηθεί στην Arsuf. Όσοι κάτοικοι ήθελαν μπορούσαν να φύγουν με ασφάλεια παίρνοντας τα κινητά υπάρχοντά τους· οι άλλοι θα γίνονταν υπήκοοι του Φράγκου βασιλέως. Ο Baldwin από μέρους του δέχτηκε και τήρησε αυτούς τους όρους, μάλιστα επέτρεψε να διατηρηθεί και ένα τέμενος για τους μωαμεθανούς υπηκόους του. Αλλ' οι Ιταλοί ναυτικοί δεν μπορούσαν ν' ανεχθούν να βλέπουν τόσον πλούτο να τους ξεφεύγει. Έπεσαν επάνω σ' εκείνους που έφευγαν, σκότωσαν πολλούς και τους λήστεψαν όλους. Ο Baldwin ήταν έξω φρενών. Θα είχε επιτεθεί κατά των Γενουατών για να τους τιμωρήσει, αν δεν έφθανε ο πατριάρχης Εβρεμάρ ο οποίος κατόρθωσε να πετύχει μια συμφιλίωση128. Η κατοχή της Acre έδωσε στον Baldwin εκείνο που χρειαζόταν επιτακτικά, ένα λιμένα που θα ήταν ασφαλής με όλους τους καιρούς. Παρ' όλο ότι απείχε περισσότερο από εκατό μίλια από την πρωτεύουσα, έγινε αμέσως ο κυριότερος λιμένας του βασιλείου, αντικαθιστώντας τη Jaffa με τον ανοιχτό της όρμο. Επί πλέον ήταν το κυριότερο λιμάνι από το οποίο φορτώνονταν τα εμπορεύματα από τη Δαμασκό για τη Δύση. Η κατάκτησή του από τους Φράγκους δε διέκοψε αυτή τη διακίνηση, στην οποία οι μωαμεθανοί που παρέμειναν στην Acre έδιναν κάθε ενθάρρυνση 129. Το καλοκαίρι του 1105 ο βεζίρης al-Afdal έκανε μια τελική απόπειρα ν' ανακτήσει την Παλαιστίνη. Ένας καλά εφοδιασμένος στρατός από πέντε χιλιάδες Άραβες ιππείς και Σουδανούς πεζούς, υπό τη διοίκηση του γιου του Σένα al-Μουλκ Χουσεiν, συγκεντρώθηκε στην Ascalon στις αρχές του Αυγούστου. Επωφελούμενοι από τα διδάγματα που απεκόμισαν από τις προηγούμενες αποτυχίες τους, οι Αιγύπτιοι αποφάσισαν να ζητήσουν τη συνεργασία των Τούρκων ηγεμόνων της Δαμασκού. Το 1102 ή το 1103 η βοήθεια της Δαμασκού θα ήταν ανεκτίμητη. Αλλά ο Duqaq της Δαμασκού είχε πεθάνει τον Ιούνιο του 1104 και η οικογένειά του διεκδικούσε την κληρονομιά του με τον atabeg του Toghtegin, ενώ ο Ridwan του Χαλεπίου ερχόταν προς νότο για να ζητήσει μερίδιο απ' αυτή. Ο Toghtegin ανέβασε πρώτα στο θρόνο τον γιο τού Duqaq, Tutush, που ήταν ενός έτους νήπιο, έπειτα τον αντικατέστησε με τον δωδεκάχρονο αδελφό τού Duqaq, Ιρτάς. Ο Ιρτάς σε λίγο υποπτεύθηκε τις προθέσεις του κηδεμόνα του και κατέφυγε στο Hauran, του οποίου ο κορυφαίος εμίρης, Αϋτεκίν της Bosra, του έδωσε άσυλο. Από τη Bosra απηύθυνε έκκληση στον βασιλέα Baldwin, ο οποίος τον κάλεσε στην Ιερουσαλήμ· υπ' αυτές τις συνθήκες ο Toghtegin ήταν ευτυχής να βοηθήσει τους Αιγυπτίους αλλά δεν μπορούσε να διακινδυνεύσει να στείλει μεγάλο στρατό να ενωθεί μαζί τους. Έστειλε τον στρατηγό του Σαμπάβα προς νότο με χίλιους τριακόσιους έφιππους τοξότες 130. Τον Αύγουστο ο αιγυπτιακός στρατός εισέβαλε στην Παλαιστίνη, όπου ενώθηκαν μαζί του οι Δαμασκηνοί στρατιώτες που είχαν κατεβεί μέσ' από την Υπεριορδανία και είχαν διασχίσει το Negeb. Ο Baldwin περίμενε στη Jaffa. Όταν εμφανίσθηκε ο αιγυπτιακός στόλος, κατέλαβε θέση στο αναπόφευκτο πεδίο μάχης της Ramla. Η Jaffa παρέμεινε υπό τη διοίκηση του Lithard de Cambrai, με τριακόσιους άνδρες. Μαζί με τον Baldwin ήταν και ο νεαρός Δαμασκηνός διεκδικητής, Ιρτάς, και όλος ο υπόλοιπος φραγκικός στρατός της Παλαιστίνης, οι φρουρές της Γαλιλαίας, της Χάιφα και της Digitized by 10uk1s

Hebron όπως και ο κεντρικός στρατός, πεντακόσιοι ιππείς και δύο χιλιάδες πεζοί. Κατ' απαίτηση του Baldwin, ο πατριάρχης Εβρεμάρ κατέβηκε από την Ιερουσαλήμ μ' εκατόν πενήντα άνδρες που είχε στρατολογήσει εκεί και με τον Τίμιο Σταυρό. Η μάχη έγινε την Κυριακή 27 Αυγούστου. Την αυγή ο πατριάρχης πέρασε καβάλα μπρος από τις φραγκικές γραμμές, φορώντας τα επίσημα άμφιά του, με το Σταυρό στο χέρι, δίνοντας την ευλογία του και άφεση αμαρτιών. Κατόπιν οι Φράγκοι επετέθησαν. Μια αντεπίθεση από τους Δαμασκηνούς Τούρκους λίγο έλειψε να διασπάσει τις γραμμές τους· αλλ' ο Baldwin, αρπάζοντας ο ίδιος τη σημαία του, οδήγησε μια επέλαση που τους διασκόρπισε. Οι Αιγύπτιοι πολέμησαν γενναιότερα απ' άλλες φορές· αλλά η αριστερή τους πτέρυγα είχε πάει σε μια μάταιη προσπάθεια να αιφνιδιάσει τη Χάιφα και επέστρεψε πολύ αργά. Ως το βράδυ, οι μωαμεθανοί είχαν νικηθεί. Ο Σαμπάβα και οι Τούρκοι του έφυγαν προς τη χώρα τους και οι Αιγύπτιοι υποχώρησαν στην Ascalon, από όπου ο αρχηγός τους Σενά al-Μουλκ, έσπευσε να επιστρέψει στο Κάιρο. Οι απώλειες τους ήταν βαριές. Ο διοικητής της Ascalon είχε σκοτωθεί και οι πρώην διοικητές της Acre και της Arsuf αιχμαλωτίσθηκαν και αργότερα ελευθερώθηκαν αφού πλήρωσαν πολλά λύτρα. Ο Fulcher de Chartres, δε μπορούσε να παρηγορηθεί γιατί διέφυγε ο Σενά al-Μουλκ, και χάθηκαν τα πλούσια λύτρα που θα πληρώνονταν για την ελευθέρωσή του. Αλλά και οι φραγκικές απώλειες ήταν επίσης βαριές. Αφού λεηλάτησε το στρατόπεδο τους, ο Baldwin δεν κατεδίωξε πιο πέρα τους Αιγυπτίους. Ούτε συνέχισε την υποστήριξή του προς το νεαρό πρίγκιπα Ιρτάς, ο οποίος αποτραβήχτηκε απαρηγόρητος στην ΑρΡαμπά στον Ευφράτη. Ο αιγυπτιακός στόλος έπλευσε πάλι στην Αίγυπτο χωρίς να κατορθώσει τίποτα εκτός από την απώλεια μερικών πλοίων από τρικυμία 131. Η τρίτη μάχη της Ramla τερμάτισε την τελευταία απόπειρα των Φατιμιδών, σε ευρεία κλίμακα, ν' ανακτήσουν την Παλαιστίνη. Αλλ' εξακολουθούσαν να είναι επικίνδυνοι για τους Φράγκους· και μια μικρότερη επιδρομή το φθινόπωρο του 1106 παρ' ολίγο να πετύχει εκεί όπου οι μεγαλύτεροι στρατοί τους είχαν αποτύχει. Εκείνον τον Οκτώβριο, όταν ο Baldwin ήταν απασχολημένος στο μέτωπο της Γαλιλαίας, χίλιοι περίπου Αιγύπτιοι ιππείς έκαναν αιφνιδιαστική επίθεση σ' ένα στρατόπεδο προσκυνητών μεταξύ Jaffa και Arsuf και έσφαξαν τους κατοίκους του. Κατόπιν πήγαν στη Ramla, την οποία υπεράσπιζαν μόνο οχτώ ιππότες, και την κατέλαβαν εύκολα. Ο κυβερνήτης της Jaffa Roger de Rozoy βγήκε εναντίον τους, αλλ' έπεσε σε ενέδρα και κατόρθωσε να ξεφύγει μονάχα επιστρέφοντας δρομαίως στη Jaffa. Τον καταδίωκαν τόσο κατά πόδας, ώστε έπιασαν σαράντα πεζούς στρατιώτες του έξω από τα τείχη και τους θανάτωσαν. Κατόπιν οι Αιγύπτιοι προχώρησαν προς την Ιερουσαλήμ και επετέθησαν σ' ένα μικρό φρούριο, το Chastel Arnaud, που ο Baldwin δεν είχε τελείως συμπληρώσει για να φρουρεί το δρόμο. Οι εργάτες παραδόθηκαν αλλά τους σκότωσαν, με μόνη εξαίρεση τον αρχηγό τους Godfrey, καστελάνο του Πύργου του Δαυίδ, που τον πήραν μαζί τους για λύτρα. Στο μεταξύ, ο Baldwin είχε μάθει για την επιδρομή και βάδιζε προς νότο με μεγάλες δυνάμεις. Οι Αιγύπτιοι υποχώρησαν στην Ascalon 132. Τον επόμενο χρόνο, μια αιγυπτιακή εκστρατεία λίγο έλειψε να κυριεύσει τη Hebron, αλλ' αποκρούσθηκε από τον Baldwin αυτοπροσώπως· και το 1110 οι Αιγύπτιοι εισέδυσαν ως τα τείχη της Ιερουσαλήμ για ν' αποσυρθούν αμέσως 133. Παρόμοιες επιδρομές σε μικρότερη κλίμακα γίνονταν από καιρού εις καιρό κατά τα επόμενα δέκα χρόνια, κάνοντας τη ζωή ανασφαλή για τους χριστιανούς αποίκους και προσκυνητές στην παράκτια πεδιάδα και στο Negeb· αλλ' αυτές κατέληξαν να είναι κάτι λίγο παραπάνω από αντίποινα για τις επιδρομές του Baldwin σε μωαμεθανικά εδάφη. Γι' αυτό το λόγο, ο Baldwin ένοιωθε ελεύθερος να συνεχίσει την απόπειρά του να επεκτείνει το βασίλειό του. Οι κύριοι αντικειμενικοί του σκοποί ήταν οι παράκτιες πόλεις, Ascalon στο νότο και Τύρος, Σιδών και Βηρυτός στο βορρά. Η Ascalon και η Τύρος ήσαν ισχυρά φρούρια με μεγάλη μόνιμη φρουρά. Η κατάληψή τους απαιτούσε προσεκτική προετοιμασία. Την άνοιξη του 1106, η παρουσία στους Αγίους Τόπους μιας μεγάλης συνοδείας από Άγγλους, Φλαμανδούς και Δανούς

Digitized by 10uk1s

προσκυνητές παρακίνησε τον Baldwin να σχεδιάσει μια εκστρατεία εναντίον της Σιδώνος. Όταν το έμαθε ο διοικητής της Σιδώνος, έσπευσε να στείλει στον βασιλέα ένα τεράστιο χρηματικό ποσό. Ο Baldwin, που πάντοτε είχε ανάγκη από χρήματα, δέχτηκε το δώρο· και για δύο χρόνια άφησε τη Σιδώνα στην ησυχία της 134. Τον Αύγουστο του 1108, ο Baldwin βάδισε πάλι εναντίον της Σιδώνος με την υποστήριξη μιας μοίρας τυχοδιωκτών-ναυτών από διάφορες ιταλικές πόλεις. Ο διοικητής μίσθωσε αμέσως την υποστήριξη των Τούρκων της Δαμασκού για τριάντα χιλιάδες υπέρπυρα, ενώ μια ισχυρή αιγυπτιακή μοίρα απέπλευσε από την Αίγυπτο και νίκησε τους Ιταλούς σε ναυμαχία έξω από τον λιμένα. Ο Baldwin αναγκάστηκε να λύσει την πολιορκία. Κατόπιν τούτου οι Σιδώνιοι αρνήθηκαν να δεχτούν τους Τούρκους μέσα στην πόλη φοβούμενοι, για κάποιο λόγο, ότι ο Toghtegin είχε σχέδια γι' αυτήν. Ο διοικητής μάλιστα αρνήθηκε να πληρώσει τα υπέρπυρα που είχε υποσχεθεί. Οι Τούρκοι απείλησαν να καλέσουν πίσω τον Baldwin· αλλά, όταν αυτός έδειξε σημεία πως θα ξαναγύριζε, συμφώνησαν ν' αποσυρθούν με αποζημίωση εννέα χιλιάδες υπέρπυρα 135. Το επόμενο καλοκαίρι ο Baldwin βοήθησε τον Bertrand of Toulouse να κυριεύσει την Τρίπολη· και εις αντάλλαγμα, στις αρχές του 1110, ο Bertrand έστειλε στρατιώτες να βοηθήσουν τον Baldwin να επιτεθεί κατά της Βηρυτού. Γενουατικά και πιζανικά πλοία ήταν πρόχειρα για ν' αποκλείσουν την πόλη. Φατιμιδικά πλοία από την Τύρο και τη Σιδώνα προσπάθησαν εις μάτην να λύσουν τον αποκλεισμό. Η πολιορκία διάρκεσε από τον Φεβρουάριο ως τα μέσα Μαΐου, οπότε ο διοικητής, έχοντας χάσει κάθε ελπίδα να πάρει νέα βοήθεια, διέφυγε τη νύχτα, μέσ' από τον ιταλικό στόλο, στην Κύπρο, όπου παραδόθηκε στον βυζαντινό κυβερνήτη. Η πόλη που είχε εγκαταλείψει κυριεύθηκε εξ εφόδου στις 13 Μαΐου. Οι ιταλοί έκαμαν γενική σφαγή των κατοίκων πριν μπορέσει ο Baldwin ν' αποκαταστήσει την τάξη 136. Εκείνο το καλοκαίρι έφθασαν στον Baldwin νέες ναυτικές ενισχύσεις από τη Δύση. Το 1107 ένας στόλος ξεκίνησε από το Μπέργκεν της Νορβηγίας υπό τον Σιγκούρδ, ο οποίος μοίραζε το νορβηγικό θρόνο με τους δύο αδελφούς του και, αφού διέσχισε την Βόρεια Θάλασσα και έκαμψε στο Γιβραλτάρ, σταματώντας στο δρόμο στην Αγγλία, Καστίλη, Πορτογαλία, στις Βαλεαρίδες νήσους και στη Σικελία, έφθασε στην Acre μόλις ο Baldwin επέστρεφε από την άλωση της Βηρυτού. Ο Σιγκούρδ ήταν ο πρώτος εστεμμένος που επισκεπτόταν το βασίλειο και ο Baldwin τον υποδέχτηκε με μεγάλες τιμές οδηγώντας τον αυτοπροσώπως στην Ιερουσαλήμ. Ο Σιγκούρδ συμφώνησε να βοηθήσει τους Φράγκους να πολιορκήσουν τη Σιδώνα. Οι σύμμαχοι άρχισαν τη πολιορκία τον Οκτώβριο. Η Σιδών πρόβαλε ισχυρή αντίσταση. Τα νορβηγικά πλοία λίγο έλειψε να διασκορπιστούν από έναν ισχυρό φατιμιδικό στολίσκο προερχόμενον από την Τύρο, αλλά σώθηκαν από την άφιξη μιας ενετικής μοίρας, υπό τη διοίκηση του ίδιου του δόγη, Ορδελάφο Φαλιέρι. Στο μεταξύ ο διοικητής της Σιδώνος συνέλαβε ένα σχέδιο δολοφονίας του Baldwin. Ένας εξωμότης μωαμεθανός στην υπηρεσία του Baldwin, συμφώνησε, για ένα μεγάλο χρηματικό ποσό να εκτελέσει τη δολοφονία. Αλλά οι ντόπιοι χριστιανοί στη Σιδώνα έμαθαν για τη συνωμοσία και τόξευσαν ένα βέλος μ' ένα μήνυμα στερεωμένο επάνω του στο φραγκικό στρατόπεδο για να προειδοποιήσουν τον βασιλέα. Τελικά η Σιδών συνθηκολόγησε στις 4 Δεκεμβρίου με τους ίδιους όρους που είχαν παραχωρηθεί στην Acre. Οι πρόκριτοι της πόλεως έφυγαν με όλα τα υπάρχοντά τους για τη Δαμασκό· οι φτωχότεροι όμως κάτοικοι έμειναν και έγιναν υπήκοοι του Φράγκου βασιλέως, ο οποίος αμέσως εισέπραξε απ' αυτούς έναν φόρο από είκοσι χιλιάδες χρυσά υπέρπυρα. Οι Ενετοί ανταμείφθηκαν με την παραχώρηση μιας εκκλησίας και μερικών κτημάτων στην Acre. Η Σιδών δόθηκε ως βαρονία στον Eustace Garnier, ο οποίος ήταν ήδη κυβερνήτης της Καισάρειας και ο οποίος, λίγο αργότερα, στερέωσε τη θέση του με τον πολιτικό γάμο του με την ανιψιά του πατριάρχη Arnulf, Έμμα 137. Οι Φράγκοι είχαν τώρα υπό τον έλεγχό τους ολόκληρη τη συριακή ακτή, με την εξαίρεση των δύο φρουρίων, της Ascalon στο νότιο άκρο και της Τύρου στο κέντρο. Ο διοικητής της Τύρου ήταν ανήσυχος. Το φθινόπωρο του 1111 έστειλε στον Toghtegin στη Δαμασκό για να μισθώσει απ' αυτόν,

Digitized by 10uk1s

για είκοσι χιλιάδες υπέρπυρα, ένα σώμα από πεντακόσιους τοξότες και συγχρόνως ζήτησε την άδεια για τον εαυτό του και για τους προκρίτους του να στείλουν στη Δαμασκό τα πιο πολύτιμα υπάρχοντά τους για να τα εξασφαλίσουν. Ο Toghtegin συμφώνησε· και ένα πλούσιο καραβάνι που μετέφερε τα χρήματα και τα αγαθά ξεκίνησε από την ακτή. Επειδή επρόκειτο να περάσει μέσ' από έδαφος που κατείχαν οι Φράγκοι, ο Τύριος διοικητής, Ιζζ al-Μουλκ, δωροδόκησε ένα Φράγκο ιππότη ονομαζόμενο Ράινφρεντ να το οδηγήσει και να εγγυηθεί την ασφάλειά του. Ο Ράινφρεντ δέχτηκε τους όρους και αμέσως ειδοποίησε τον Baldwin, ο οποίος επέπεσε επάνω στους ανύποπτους Τυρίους και τους λήστεψε από όλον τον πλούτο τους. Ενθαρρυνθείς από αυτή την επιτυχία ο Baldwin έφερε όλον το στρατό του στα τέλη του Νοεμβρίου για να επιτεθεί εναντίον των τειχών της Τύρου. Αλλά δεν είχε στόλο να τον βοηθήσει, εκτός από δώδεκα βυζαντινά πλοία υπό τον βυζαντινό πρέσβη Βουτουμίτη. Οι Βυζαντινοί δεν ήσαν προετοιμασμένοι να αναλάβουν εχθρική δράση εναντίον των Φατιμιδών με τους οποίους οι σχέσεις τους ήταν καλές, εκτός αν θα έπαιρναν σοβαρό αντιστάθμισμα. Ζήτησαν να τους βοηθήσει ο Baldwin, ως αντάλλαγμα, ν' ανακτήσουν τις πόλεις που είχαν χάσει από τους πρίγκιπες της Αντιόχειας. Επειδή ο Baldwin δίσταζε ν' αναλάβει αυτή την υποχρέωση, οι Βυζαντινοί δεν έκαναν τίποτα περισσότερο παρά να εφοδιάζουν τον φραγκικό στρατό με τρόφιμα. Η πολιορκία της Τύρου διάρκεσε ως τον επόμενο Απρίλιο. Οι Τύριοι πολέμησαν καλά, πυρπολώντας τους τεράστιους ξύλινους πολιορκητικούς πύργους που ο Baldwin είχε κατασκευάσει· αλλά στο τέλος ήρθαν στην ανάγκη να ζητήσουν βοήθεια από τον Toghtegin. Πριν προβεί σ' αυτό το διάβημα, ο Ιζζ al-Μουλκ έγραψε στην αιγυπτιακή αυλή για να δικαιολογήσει την ενέργειά του. Η πρώτη απόπειρα του Toghtegin να έρθει σε επαφή απέτυχε, γιατί ένα ταχυδρομικό περιστέρι πιάστηκε από έναν Άραβα στην υπηρεσία των Φράγκων. Ο Φράγκος συνάδελφός του ήθελε ν' αφήσει το πουλί να φύγει, αλλ' αυτός το πήγε στον Baldwin. Ο βασιλεύς έστειλε ανθρώπους του μεταμφιεσμένους να συναντήσουν τους Δαμασκηνούς πρέσβεις τους οποίους συνέλαβαν και θανάτωσαν. Παρ' όλ' αυτά ο Toghtegin προχώρησε στην Τύρο, αιφνιδίασε ένα φραγκικό τμήμα που συγκέντρωνε εφόδια και πολιόρκησε τους Φράγκους στο στρατόπεδό τους ενώ έκανε επιδρομές στην ύπαιθρο. Ο Baldwin αναγκάστηκε να λύσει την πολιορκία και ν' ανοίξει μαχόμενος το δρόμο του προς την Acre 138. Την ίδια αποτυχία είχε σημειώσει και στην Ascalon. Είχε βαδίσει εναντίον του φρουρίου αμέσως μετά την κατάληψη της Σιδώνος. Ο διοικητής, Σαμς al-Χιλάφα, έχοντας εμπορικό πνεύμα, είχε κουραστεί από όλους αυτούς τους αγώνες. Εξαγόρασε μια ανακωχή για ένα ποσό που έπειτα επιχείρησε να εισπράξει από τους ανθρώπους της Τύρου, η οποία τελούσε υπό τη δικαιοδοσία του. Οι πράξεις του αναφέρθηκαν στην Αίγυπτο· και ο Al-Afdal έστειλε νομιμόφρονα στρατεύματα εκεί με τη διαταγή να τον καθαιρέσουν. Ο Σαμς al-Χιλάφα, υποπτευόμενος τον σκοπό τους, αρνήθηκε να τα δεχτεί και μάλιστα απέλυσε και εκείνους από τους δικούς του στρατιώτες που υποπτευόταν ότι συμπαθούσαν τους Φατιμίδες, στρατολογώντας Αρμενίους μισθοφόρους στη θέση τους. Κατόπιν πήγε ο ίδιος στην Ιερουσαλήμ για να θέσει τον εαυτόν του και την πόλη του υπό την προστασία του Baldwin. Επέστρεψε με τριακόσιους Φράγκους στρατιώτες τους οποίους εγκατέστησε στην ακρόπολη. Αλλ' αυτή η προδοσία εξαγρίωσε τους Ασκαλωνίτες. Τον Ιούλιο του 1111, με βοήθεια από την Αίγυπτο, οργάνωσαν ένα πραξικόπημα κατά το οποίο δολοφόνησαν τον Σαμς και έσφαξαν τους Φράγκους. Ο Baldwin έσπευσε να βοηθήσει τους ανθρώπους του αλλ' έφθασε πολύ αργά. Η Ascalon επρόκειτο να παραμείνει ένα αγκάθι στη σάρκα των Φράγκων επί σαράντα ακόμα χρόνια 139. Παρόμοια απόπειρα να εγκαταστήσει ένα προτεκτοράτο στη Βααλβέκ με την βοήθεια του διοικητού, al-Ταζ Γκουμουστεκίν, είχε αποτύχει την άνοιξη του 1110. Ο Toghtegin έμαθε για τη συνωμοσία και αντικατέστησε τον Γκουμουστεκίν με τον ίδιο του το γιο Ταζ al-Μουλκ Μπούρι 140. Η κυριότερη απασχόληση του Baldwin υπήρξε να εξασφαλίσει για το βασίλειό του μια ανάλογη παραλιακή γραμμή. Αλλά ενδιαφέρθηκε επίσης να του δώσει κατάλληλα χερσαία σύνορα και συγχρόνως να επωφεληθεί όσο το δυνατόν περισσότερο από την εγγύτητά του προς τους μεγάλους αραβικούς εμπορικούς δρόμους από το Ιράκ και την Αραβία προς τη Μεσόγειο και την Αίγυπτο. Digitized by 10uk1s

Όταν ο Tancred έφυγε από την Παλαιστίνη για την Αντιόχεια, ο Baldwin εμπιστεύθηκε το πριγκιπάτο της Γαλιλαίας, που είχε διατηρήσει το μεγαλόστομο όνομα που του είχε δώσει ο Tancred, στον πρώην γείτονά του στη Γαλλία, τον Hugh de Σαιντ-Ομέρ· και ο Hugh είχε ενθαρρυνθεί σε μια επιθετική πολιτική εναντίον των μωαμεθανών. Η πρώτη του ενέργεια υπήρξε να κατασκευάσει επάνω στα βουνά, ένα φρούριο που δέσποζε του δρόμου μεταξύ Τύρου και Banyas και Δαμασκού που ονομάσθηκε Τορόν, το σημερινό Τιμπνίν. Κατόπιν, για να διεξάγει καλύτερα επιδρομές στις πλούσιες χώρες ανατολικά της λίμνης Γεννησαρέτ, ίδρυσε ένα άλλο φρούριο στους λόφους νοτιοδυτικά της λίμνης που ονομάζεται από τους Άραβες al-Αλ. Αυτά τα δύο φρούρια είχαν συμπληρωθεί το φθινόπωρο του 1105, αλλά το τελευταίο είχε σύντομη ζωή σε χριστιανικά χέρια. Ο Toghtegin της Δαμασκού δεν μπορούσε να επιτρέψει μια τέτοια απειλή στο έδαφός του. Στο τέλος του χρόνου, όταν ο Hugh επέστρεφε στο al-Αλ, βαριά φορτωμένος με λάφυρα ύστερ' από μια επιτυχή επιδρομή, ο δαμασκηνός στρατός επέπεσε εναντίον του. Ο ίδιος τραυματίσθηκε θανάσιμα στη μάχη και οι άνδρες του σκόρπισαν. Ο Toghtegin κατόρθωσε τότε, χωρίς δυσκολία, να καταλάβει το φρούριο. Ο αδελφός του Hugh, Ζεράρ de Σαιντ-Ομέρ. ο οποίος ήταν σοβαρά άρρωστος εκείνον τον καιρό, δεν επέζησε πολύ μετά τον Hugh. Γι' αυτόν το λόγο, ο Baldwin έδωσε το φέουδο της Γαλιλαίας σ' έναν Γάλλο ιππότη, τον Gervase de Basoches 141. Ο ανταρτοπόλεμος εξακολούθησε. Το 1106, οι Τύριοι έκαναν μια επιδρομή εναντίον του Τορόν, ώστε να συμπέσει με μια επιδρομή των Δαμασκηνών εναντίον της Τιβεριάδος. Καμιά από τις δύο επιδρομές δεν πέτυχε· και όταν πλησίασε ο Baldwin, οι Δαμασκηνοί έστειλαν στο στρατόπεδό του να κανονίσουν για μια σύντομη ανακωχή. Η ευγενική και γενναιόδωρη υποδοχή που έκανε στους απεσταλμένους τους, συνετέλεσε πολύ στο να ενισχύσει τη φήμη του μεταξύ των μωαμεθανών. Αλλ' η εκεχειρία υπήρξε πολύ σύντομη 142. Την άνοιξη του 1108, ο Toghtegin έκανε νέα επιδρομή στη Γαλιλαία και σε μια μάχη έξω από τη Τιβεριάδα, κατόρθωσε να πιάσει αιχμάλωτο τον Gervase de Basoches μαζί με το μεγαλύτερο μέρος του επιτελείου του. Κατόπιν έστειλε στον Baldwin να του πει ότι το τίμημα για την ελευθέρωσή τους ήταν οι τρεις πόλεις Τιβεριάς, Acre και Χάιφα. Όταν ο Baldwin αρνήθηκε την πρότασή του, ο Gervase θανατώθηκε και το δέρμα του κρανίου του τοποθετήθηκε σε έναν κοντό και φερόταν μπροστά από τον νικηφόρο μωαμεθανικό στρατό με τα άσπρα του μαλλιά να κυματίζουν 143. Ο Baldwin τότε επέστρεψε τον τίτλο του πρίγκηπα της Γαλιλαίας στον Tancred, αλλ' είναι πιθανόν ότι αυτός διοικούσε το πριγκιπάτο από την Ιερουσαλήμ. Το 1113, μετά το θάνατο του Tancred, όταν ο Baldwin της Έδεσσας εξόρισε τον Joscelin de Courtenay από την κομητεία του, ο εξόριστος αποζημιώθηκε από τον βασιλέα με την Γαλιλαία 144. Στο τέλος του 1108 ο Baldwin και ο Toghtegin που το μεγαλύτερο συμφέρον και των δύο βρισκόταν αλλού, έκαναν μια δεκαετή ανακωχή, μοιράζοντας τα εισοδήματα των περιοχών του Σαβάδ και του Αζλούν, δηλαδή της βόρειας Υπεριορδανίας, μεταξύ τους. Το ένα τρίτο θα έπαιρνε ο Baldwin, το ένα τρίτο ο Toghtegin και το ένα τρίτο θα έμενε στις τοπικές αρχές 145. Οι λόγοι της ανακωχής υπήρξαν πιθανώς εμπορικοί. Οι επιδρομές ζημίωναν το μεταφορικό εμπόριο που περνούσε μέσ' από τη χώρα· και όλα τα μέρη είχαν να ωφεληθούν από την αποκατάστασή του. Η εκεχειρία ήταν καθαρά τοπική. Δεν εμπόδιζε τον Toghtegin να σπεύσει σε βοήθεια των παρακτίων μωαμεθανικών πόλεων, ούτε το Baldwin από την απόπειρά του να καταστήσει την Βααλμπέκ υποτελή πόλη. Αλλά Άραβες ιστορικοί παρατήρησαν με ευγνωμοσύνη ότι χάρη σ' αυτήν ο Baldwin δεν εισέβαλε σε δαμασκηνά εδάφη όταν η ήττα του Toghtegin από τον William-Ζορντάν στην Acre θα του παρείχε μια ωφέλιμη ευκαιρία. 146 Η επιθυμία για ανακωχή φαίνεται ότι προήλθε από την πλευρά του Baldwin μετά από την ήττα του Gervase και τον κατά συνέπεια κίνδυνο επιδρομών από την Υπεριορδανία στη Γαλιλαία, και από την πλευρά των μωαμεθανών, ύστερ' από δύο πρόσφατες επιδρομές, τη μία που διεύθυνε ένας προσκυνητής που είχε έρθει πρόσφατα στην Παλαιστίνη, ο γιος του Robert of Normandy, William Κλίτον, εναντίον μιας πλούσιας Αραβίδας πριγκίπισσας που ταξίδευε με όλα τα υπάρχοντά της από την Αραβία στη Δαμασκό, και την άλλη εναντίον ενός εμπορικού καραβανιού που κατευθυνόταν από τη Δαμασκό στην Αίγυπτο. Στην πρώτη περίπτωση, οι Φράγκοι πήραν τέσσερις χιλιάδες καμήλες και στη δεύτερη όλο το εμπόρευμα του καραβανιού, του οποίου οι επιζήσαντες σφαγιάστηκαν αργότερα από τους Βεδουίνους 147. Η συνθήκη παραβιάστηκε το 1113, Digitized by 10uk1s

όταν ο Baldwin εισέβαλε σε δαμασκηνό έδαφος 148. Από το 1111, μετά την αποτυχία του προ της Τύρου, ο Baldwin ασχολήθηκε για ένα διάστημα με υποθέσεις στη βόρεια Συρία. Το είχε ήδη διευκρινίσει στην Τρίπολη το 1109, ότι εννοούσε να είναι κυρίαρχος όλης της φραγκικής Ανατολής· και διάφορα γεγονότα στην Αντιόχεια και στην Έδεσσα του επέτρεψαν να τονίσει και πάλι τη διεκδίκησή του 149. Μπόρεσε επίσης για μια ακόμα φορά να στρέψει τη προσοχή του προς την επέκταση των προσωπικών του κτήσεων. Είχε πάντοτε υπόψη του ότι η Παλαιστίνη ήταν ανοιχτή σε εισβολή και διείσδυση από τα νοτιο-ανατολικά, δια μέσου του Negeb και ότι ο έλεγχος της χώρας μεταξύ της Νεκράς θάλασσας και του κόλπου της Άκαμπα ήταν αναγκαίος για την αποκοπή της Αιγύπτου από τον ανατολικό μωαμεθανικό κόσμο. Το 1107, ο Toghtegin είχε στείλει ένα δαμασκηνό στρατό στην Εδώμ, ύστερ' από πρόσκληση των ντόπιων Βεδουίνων, για να εγκαταστήσει μια βάση από την οποία θα μπορούσαν να γίνονται επιδρομές στην Ιουδαία. Η έρημος της Ιδουμαίας είχε διάφορα ελληνικά μοναστήρια· και ένας από τους μοναχούς, κάποιος Θεόδωρος, παρακίνησε τον Baldwin να επέμβει. Ο Baldwin βάδισε προς νότον και έφθασε κοντά στον τουρκικό καταυλισμό στο Ουαντί Μούσα, πλησίον της Πέτρας· ήθελε όμως ν' αποφύγει τη μάχη. Τότε ο Θεόδωρος, πρότεινε να πάει αυτός ως δήθεν φυγάς στον στρατηγό του Toghtegin, να τον ειδοποιήσει ότι πλησίαζε ένας μεγάλος φραγκικός στρατός. Οι Τούρκοι ανησύχησαν και υποχώρησαν ολοταχώς στη Δαμασκό. Ο Baldwin τότε τιμώρησε τους Βεδουίνους αναγκάζοντάς τους με τον καπνό να βγουν έξω από τις σπηλιές που κατοικούσαν και παίρνοντας τα κοπάδια τους. Στο γυρισμό του προς βορράν πήρε μαζί του πολλούς από τους ντόπιους χριστιανούς οι οποίοι φοβούνταν αντίποινα από τους Βεδουίνους 150. Ο Baldwin ξαναγύρισε στη χώρα της Ιδουμαίας το 1115. Έκρινε ότι αυτή έπρεπε να κατέχεται μονίμως. Κατεβαίνοντας απ' τη Hebron γύρω από τη βάση της Νεκράς Θάλασσας και περνώντας το Ουαντί al- Άραμπα, τη γυμνή και έρημη κοιλάδα που οδηγεί απ' τη Νεκρά Θάλασσα προς τον κόλπο της Άκαμπα, έφθασε σ' ένα από τα λίγα εύφορα σημεία σ' αυτή την άγονη περιοχή, στη Σομπάκ, σε μια δασωμένη ράχη ανάμεσα στην κατάπτωση και την Αραβική Έρημο. Εκεί, σχεδόν εκατό μίλια από την κοντινότερη φραγκική εγκατάσταση, κατασκεύασε ένα μεγάλο φρούριο, στο οποίο άφησε μια φρουρά, καλά εφοδιασμένη με οπλισμό, στο οποίο έδωσε το όνομα του βασιλικού Βουνού, του Κρακ του Montreal. Το επόμενο έτος, επικεφαλής του στρατού του και με μια μακρά εφοδιοπομπή από μουλάρια φορτωμένα με εφόδια, βυθίστηκε πιο πέρα στην άγνωστη Αραβία. Επισκέφθηκε πάλι το Montreal και συνέχισε τη πορεία του προς νότο, όπου τελικά οι κουρασμένοι στρατιώτες του έφθασαν στις ακτές της Ερυθράς Θάλασσας, στην Άκαμπα. Εκεί, έλουσαν τα άλογά τους στη θάλασσα και έπιασαν τα ψάρια για τα οποία αυτά τα νερά φημίζονται. Οι ντόπιοι κάτοικοι, τρομοκρατημένοι μπήκαν στα πλοία τους κι έφυγαν. Ο Baldwin κατέλαβε την πόλη, που οι Φράγκοι την ονόμασαν Aila ή Elyn και την οχύρωσε με ένα φρούριο. Κατόπιν έπλευσε σ' ένα μακρινό νησί, τη Ζεζιράτ Φαρούν, που οι Φράγκοι το ονόμασαν Graye, όπου έχτισε δεύτερο φρούριο: Και στα δύο οχυρά άφησε φρουρές. Χάρη σ' αυτές, οι Φράγκοι τώρα κυριαρχούσαν στους δρόμους μεταξύ Δαμασκού και Αραβίας και Αιγύπτου. Μπορούσαν να κάνουν επιδρομές στα καραβάνια με την άνεσή τους και επί πλέον δημιούργησαν μεγάλη δυσκολία για οποιονδήποτε μωαμεθανικό στρατό να φθάσει στην Αίγυπτο από την Ανατολή151. Μετά την επιστροφή του από τις ακτές της Ερυθράς Θάλασσας, ο Baldwin βάδισε πάλι εναντίον της Τύρου, αλλ' αρκέσθηκε να προβεί σε στενό αποκλεισμό της πόλεως από την ξηρά. Γι' αυτό το σκοπό έχτισε ένα φρούριο στο Σκαντέλιον, εκεί όπου ο παράκτιος δρόμος αρχίζει ν' αναβαίνει την πλαγιά του βράχου προς τον αυχένα που λέγεται Σκάλα της Τύρου 152. Η Σιδών είχε ήδη υπό τον έλεγχό της τις προσβάσεις προς την Τύρο από βορρά και το φρούριο του Τορόν από ανατολών. Το Σκαντέλιον συμπλήρωσε την περικύκλωσή της. Παίρνοντας θάρρος από τις επιτυχίες του, ο Baldwin ξεκίνησε το 1118 για μια τολμηρότερη εκστρατεία. Φατιμιδικά στρατεύματα από την Ascalon είχαν τελευταία ενεργήσει δύο φορές, επιτυχείς επιδρομές στα εδάφη του. Το 1113, όταν είχε εμπλακεί με τους Τούρκους στον βορρά, είχαν προχωρήσει ως τα τείχη της Ιερουσαλήμ, λεηλατώντας στο δρόμο· και το 1115 είχαν σχεδόν πετύχει να αιφνιδιάσουν τη Jaffa. Η απάντηση του Baldwin ήταν τώρα να Digitized by 10uk1s

εισβάλει στην ίδια την Αίγυπτο. Στις αρχές Μαρτίου, μετά από προσωπικές διαπραγματεύσεις με τους σεΐχηδες των φυλών της ερήμου, ξεκίνησε επικεφαλής ενός μικρού στρατού από διακόσιους δεκαέξι ιππείς και τετρακόσιους πεζούς, καλά εφοδιασμένους με τρόφιμα, από τη Hebron, δια μέσου της χερσονήσου του Σινά, ως την ακτή της Μεσογείου στη Φαράμα, αρκετά μέσα στο αιγυπτιακό έδαφος, κοντά στον Pelusium κλάδο του Νείλου. Ετοιμαζόταν να κυριεύσει την πόλη εξ εφόδου αλλά η φρουρά έφυγε πανικόβλητη. Συνέχισε την πορεία του προς τον ίδιο το Νείλο· και οι άνδρες του έμειναν κατάπληκτοι που είδαν τον περίφημο ποταμό. Αλλ' εκεί μια θανάσιμη αρρώστια τον έριξε κάτω. Υποχώρησε ετοιμοθάνατος προς την Παλαιστίνη 153. Με τις ακούραστες εκστρατείες του και με τη χρησιμοποίηση κάθε ευκαιρίας ο βασιλεύς Baldwin είχε εξυψώσει την κληρονομιά του σε ένα στερεωμένο κράτος που περιλάμβανε ολόκληρη την ιστορική επαρχία της Παλαιστίνης. Με μόνο την Τύρο και την Ascalon ακόμα έξω από την κατοχή του, είχε υπό τον έλεγχό του τη χώρα από τη Βηρυτό στο βορρά ως τη Βεερσεβά στο νότο, με τον Ιορδάνη ως ανατολικό σύνορό του και με προφυλακές μακριά στα νοτιο-ανατολικά για να δεσπόζει των προσβάσεων από την Αραβία. Οι ομόθρησκοί του χριστιανοί στη φραγκική Ανατολή αναγνώριζαν την ηγεμονία του· και είχε κερδίσει τον σεβασμό των μωαμεθανών γειτόνων του. Η εργασία του είχε εξασφαλίσει ότι το βασίλειο της Ιερουσαλήμ δεν επρόκειτο να καταστραφεί εύκολα. Για την εσωτερική διοίκηση του βασιλείου του έχομε ελάχιστες μαρτυρίες. Κατά μια ευρεία έννοια ήταν φεουδαλικό. Αλλά ο Baldwin κρατούσε το μεγαλύτερο μέρος της χώρας στα δικά του χέρια, διορίζοντας υποκόμητες ως υπαρχηγούς του. Ακόμα και το μεγαλύτερο από τα φέουδα, το πριγκιπάτο της Γαλιλαίας, ήταν επί μερικά χρόνια χωρίς τον κύριό του. Τα φέουδα δεν θεωρούνταν ακόμα ως κληρονομικά. Όταν σκοτώθηκε ο Hugh de Σαιντ-Ομέρ, θεωρήθηκε ότι θα τον διαδεχόταν ο αδελφός του στο πριγκιπάτο, αν θα το επέτρεπε η υγεία του, αλλά το δικαίωμά του δεν ήταν απόλυτο. Ο ίδιος ο Baldwin δημιούργησε ένα πρόχειρο πολίτευμα για το βασίλειο. Ο ίδιος κυβερνούσε δια μέσου ενός οίκου που μεγάλωνε σε αριθμό· και οι υποτελείς του είχαν τους δικούς των. Στον Baldwin οφείλονταν οι ρυθμίσεις με τους Ιταλούς στους λιμένες, οι οποίοι δεν είχαν υποχρέωση να βοηθούν στις στρατιωτικές επιχειρήσεις, αλλά έπρεπε να μετέχουν στη ναυτική άμυνα του τόπου της διαμονής των 154. Ο Baldwin είχε διευκρινίσει ότι θα εννοούσε να ελέγχει την Εκκλησία. Όταν ήταν βέβαιος για την υποστήριξή της, την μεταχειριζόταν με γενναιοδωρία, προικοδοτώντας την άφθονα με εδάφη που κατακτούσε από τους απίστους. Η γενναιοδωρία του ήταν σε κάποιο βαθμό λανθασμένη· γιατί η Εκκλησία ήταν απαλλαγμένη από την υποχρέωση να παρέχει στρατιώτες. Από το άλλο μέρος περίμενε απ' αυτήν να τον εφοδιάζει με χρήματα. Συχνά επεισόδια έδειχναν ότι ο Baldwin ήταν δημοφιλής στους ντόπιους χριστιανούς. Από το επεισόδιο κατά το Πάσχα του 1101, κατέβαλε ιδιαίτερη προσπάθεια να προσέχει τις ευαισθησίες των. Στα δικαστήριά του τους είχε επιτρέψει να μεταχειρίζονται τη γλώσσα τους και ν' ακολουθούν τα έθιμά τους· και δεν επέτρεπε στην Εκκλησία να επεμβαίνει στη θρησκευτικές τους συνήθειες. Κατά τα τελευταία χρόνια της βασιλείας του ενθάρρυνε την εγκατάσταση χριστιανών, αιρετικών όπως και ορθοδόξων, στη χώρα του, από γειτονικές χώρες υπό μωαμεθανική κυριαρχία. Χρειαζόταν έναν εργατικό πληθυσμό από γεωργούς για να καταλάβουν τα εδάφη που είχαν μείνει κενά στην Ιουδαία μετά την αποχώρηση των μωαμεθανών. Ευνοούσε τους γάμους μεταξύ Φράγκων και ντόπιων, πράγμα για το οποίο ο ίδιος είχε δώσει το παράδειγμα. Πολύ λίγοι από τους βαρώνους πήραν ντόπιες γυναίκες· αλλά η συνήθεια έγινε κοινή μεταξύ των φτωχών Φράγκων στρατιωτών και αποίκων. Τα παιδιά τους από αυτή τη διασταύρωση επρόκειτο να εφοδιάσουν αργότερα το βασίλειο με το μεγαλύτερο μέρος των στρατιωτών. Ο Baldwin έδειξε την ίδια καλοσύνη προς τους μωαμεθανούς και τους ισραηλίτες που δέχτηκαν να

Digitized by 10uk1s

γίνουν υπήκοοί του. Επέτρεψε λίγα τεμένη και λίγες συναγωγές. Στα κατώτερα δικαστήρια οι μωαμεθανοί μπορούσαν να ορκίζονται στο κοράνιο και οι Ισραηλίτες στην τορά· και άπιστοι διάδικοι μπορούσαν να έχουν εμπιστοσύνη ότι θα εύρισκαν δικαιοσύνη. Επιτρεπόταν ο γάμος μεταξύ χριστιανών και μωαμεθανών. Το 1114 ο πατριάρχης Arnulf επιτιμήθηκε αυστηρά από τον πάπα Πασχάλη, γιατί ευλόγησε γάμο χριστιανού με μωαμεθανή155. Εδώ ο πάπας Πασχάλης έδειξε για μια ακόμα φορά την παρεξήγησή του τής Ανατολής. Γιατί αν επρόκειτο οι Φράγκοι να επιβιώσουν εκεί, δεν έπρεπε να παραμείνουν μια ξένη μειονότητα, αλλ' έπρεπε να γίνουν μέρος του τοπικού κόσμου. Ο εφημέριος του Baldwin, Fulcher de Chartres, σ' ένα λυρικό κεφάλαιο της Ιστορίας του, τόνιζε το θαυματουργό έργο του Θεού να μεταβάλλει τους δυτικούς σ' ανατολίτες. Του φαινόταν θαυμάσιο ν' αναμιχθούν οι δυτικές φυλές με τις ανατολικές· έβλεπε σ' αυτό ένα βήμα προς την ένωση των εθνών. Καθ' όλη την περίοδο της υπάρξεως των σταυροφορικών κρατών βρίσκομε την ίδια ιστορία. Φρόνιμοι Φράγκοι πολιτικοί στην Ανατολή ακολούθησαν την παράδοση του Baldwin, υιοθετώντας τοπικά έθιμα και δημιουργώντας τοπικές φιλίες και συγγένειες, ενώ νεοερχόμενοι από τη Δύση έφερναν μαζί τους σωβινιστικές ιδέες που ήταν ολέθριες για τη χώρα. Ο βασιλεύς είχε ήδη θίξει τον πάπα, όταν οι κατακτήσεις του κατά μήκος της συριακής ακτής είχαν φέρει υπό την εξουσία του πόλεις, ιδιαίτερα τη Σιδώνα και τη Βυρητό, που οι εκκλησίες ανήκαν ιστορικά στον πατριάρχη της Αντιόχειας. Η ορθή διοίκηση του βασιλείου απαιτούσε να μεταφερθούν αυτές υπό τη δικαιοδοσία του πατριάρχη της Ιερουσαλήμ· και ο Baldwin, κατόπιν τούτου, τις μετέφερε. Ο πατριάρχης της Αντιόχειας, Bernard, διαμαρτυρήθηκε στον πάπα για μια τόσο αντικανονική ενέργεια. Ο Πασχάλης είχε το 1110 πληροφορήσει την Ιερουσαλήμ ότι εξ αιτίας της αλλαγής των περιστάσεων η ιστορική θέση μπορούσε ν' αγνοηθεί. Το 1112, με τη συνηθισμένη του αδυναμία, το γύρισε και υποστήριξε τις διεκδικήσεις της Αντιόχειας. Ο Baldwin αγνόησε εντελώς τη νέα απόφαση του πάπα. Παρά την αυστηρή επιτίμηση του πάπα, οι επισκοπές παρέμειναν υπό τον πατριάρχη της Ιερουσαλήμ 156. Ο ίδιος ο Baldwin διέπραξε ένα σοβαρό λάθος σχετικά με το γάμο. Δεν έδειξε ποτέ μεγάλο ενδιαφέρον για την Αρμενίδα σύζυγό του από την ημέρα που ο πατέρας της, τρομοκρατημένος από τον αδίστακτο γαμπρό του, είχε φύγει μαζί με την προίκα που είχε υποσχεθεί. Στον Baldwin άρεσαν πολύ οι ερωτικές περιπέτειες· αλλά ήταν διακριτικός και η παρουσία μιας βασίλισσας στην αυλή τον εμπόδιζε από του να επιδοθεί στα γούστα του. Η βασίλισσα επίσης είχε τη φήμη πως ήταν εύθυμη και, όπως έλεγαν, είχε δώσει την εύνοιά της σε μωαμεθανούς πειρατές όταν ταξίδευσε από την Αντιόχεια για να 'ρθει στο θρόνο της. Δεν υπήρχαν παιδιά για να τους συνδέσουν. Ύστερ' από λίγα χρόνια, όταν δεν υπήρχε πια ούτε το ελάχιστο πολιτικό πλεονέκτημα από το γάμο, ο Baldwin την έδιωξε από την αυλή με το πρόσχημα μοιχείας και την ανάγκασε να μπει στο μοναστήρι της Αγίας Άννας στην Ιερουσαλήμ, το οποίο, για ν' αναπαύσει τη συνείδησή του, προικοδότησε πλούσια. Αλλ' η βασίλισσα δεν είχε κλίση προς τον μοναστικό βίο. Σύντομα ζήτησε και πήρε άδεια ν' αποσυρθεί στην Κωνσταντινούπολη, όπου ζούσαν οι γονείς της, από τότε που τους έδιωξαν οι Φράγκοι από τη Marash. Εκεί εγκατέλειψε το μοναχικό ράσο και βάλθηκε ν' απολαύσει όλα όσα παρείχε η μεγάλη πόλη 157. Στο μεταξύ ο Baldwin χαιρόταν που μπορούσε και πάλι να κάνει τη ζωή του εργένη. Αλλά, εξακολουθούσε να χρειάζεται χρήματα· και τον χειμώνα του 1112 έμαθε ότι η πιο πολύφερνη νύφη της Ευρώπης ζητούσε σύζυγο. Η Αδελαΐς de Σουλόνα κόμισσα-μητέρα της Σικελίας, είχε μόλις αποσυρθεί από την αντιβασιλεία της κομητείας της μετά την ενηλικίωση του νεαρού γιου της Roger II. Ήταν πάρα πολύ πλούσια· και ένας βασιλικός τίτλος την τραβούσε. Στον Baldwin ήταν επιθυμητή όχι μόνο για τον πλούτο της αλλά και για την επιρροή της στους Νορμανδούς της Σικελίας. Η συμμαχία μ' αυτούς θα βοηθούσε στον εφοδιασμό του με ναυτική δύναμη που θα ενεργούσε ως αντίβαρο έναντι των Νορμανδών της Αντιόχειας. Έστειλε να ζητήσει το χέρι της. Η κόμισσα δέχτηκε με τους δικούς της όρους. Ο Baldwin δεν είχε παιδιά. Τα παιδιά από την πρώτη του σύζυγο είχαν πεθάνει στην Αντιόχεια κατά την Πρώτη Σταυροφορία και η Αρμενίδα βασίλισσά του δεν του γέννησε κανένα. Η Αδελαΐς επέμεινε αν δεν γεννιόταν παιδί από τον γάμο της με τον Baldwin -και οι Digitized by 10uk1s

ηλικίες γαμπρού και νύφης δεν έδιναν πολλές ελπίδες για παιδί- το στέμμα της Ιερουσαλήμ θα έπρεπε να περάσει στον γιο της, κόμη Roger. Το συμβόλαιο έγινε· και το καλοκαίρι του 1113 η κόμισσα ξεκίνησε από τη Σικελία με τέτοια λαμπρότητα που παρόμοια δεν είχαν ιδεί στην Μεσόγειο από τότε που η Κλεοπάτρα είχε πλεύσει στον Κύδνο για να συναντήσει το Μάρκο Αντώνιο. Ήταν ξαπλωμένη σ' ένα χρυσοκέντητο χαλί επάνω στη γαλέρα της, της οποίας η πρώρα ήταν σκεπασμένη με ασήμι και χρυσάφι. Την συνόδευαν δύο τριήρεις, με τις πρώρες τους το ίδιο στολισμένες, που μετέφεραν τη στρατιωτική συνοδεία της μεταξύ των ανδρών της οποίας ξεχώριζαν οι Άραβες στρατιώτες της σωματοφυλακής του γιου της, με τα μελαχρινά τους πρόσωπα να δημιουργούν εντυπωσιακή αντίθεση με τις κάτασπρες ενδυμασίες τους. Ακολουθούσαν άλλα εφτά πλοία με τα αμπάρια τους γεμάτα από τον προσωπικό θησαυρό της. Αποβιβάστηκε στην Acre τον Αύγουστο. Εκεί την υποδέχτηκε ο βασιλεύς Baldwin με όλη την λαμπρότητα που μπορούσε να προσφέρει το βασίλειό του. Ο ίδιος και ολόκληρη η αυλή του ήταν ντυμένοι με ακριβά μεταξωτά και τα άλογά τους και τα μουλάρια τους ήταν στολισμένα με πορφύρα και χρυσάφι. Πλούσια χαλιά είχαν απλωθεί στους δρόμους και από τα παράθυρα και τα μπαλκόνια κυμάτιζαν πορφυρές σημαίες. Οι πόλεις και τα χωριά κατά μήκος του δρόμου ως την Ιερουσαλήμ έλαμπαν από το στόλισμα και το ωραίο ντύσιμο των κατοίκων τους. Ολόκληρη η χώρα χαιρόταν, αλλ' όχι τόσο για την άφιξη της νέας τους κυρίας όσο για τον πλούτο που έφερνε μαζί της 158. Παρά το λαμπρό ξεκίνημά του, ο γάμος δεν είχε ευτυχία. Ο Baldwin πήρε αμέσως την προίκα της βασίλισσας και την χρησιμοποίησε για να πληρώσει οφειλόμενους μισθούς στους στρατιώτες του και για την κατασκευή οχυρωματικών έργων. Το χρήμα που έπεσε στην κυκλοφορία, πλούτισε το εμπόριο της χώρας. Αλλά η εντύπωση απ' αυτά εξατμίσθηκε γρήγορα και φάνηκαν τα μειονεκτήματα του γάμου. Οι ευλαβείς άνθρωποι δεν λησμονούσαν ότι η προηγούμενη σύζυγος του Baldwin δεν είχε πάρει κανονικό διαζύγιο. Είχαν σκανδαλισθεί από το γεγονός ότι ο πατριάρχης Arnulf είχε τόσο πρόθυμα τελέσει εκείνο που στην πραγματικότητα ήταν γαμήλια ιεροτελεστία διγαμίας. Και οι πολυάριθμοι εχθροί του Arnulf έσπευσαν να κάνουν χρήση αυτής της αντικανονικότητας. Η επίθεσή τους πιθανόν να ήταν λιγότερο αποτελεσματική, αν δεν είχαν εξοργισθεί όλοι οι υπήκοοι του Baldwin όταν ανακάλυψαν ότι είχε σκοπό να ρυθμίσει τη διαδοχή στη βασιλεία χωρίς να συμβουλευθεί το συμβούλιό του. Ένα χρόνο μετά τον βασιλικό γάμο, έφθασε στην Ιερουσαλήμ ένας παπικός λεγάτος, ο Berengar, επίσκοπος της Orange. Όταν βρήκε ότι στις κατηγορίες κατά του Arnulf για σιμωνία ερχόταν να προστεθεί η βεβαιότητα ότι είχε συνεργήσει και ευλογήσει αυτή την παράνομη ένωση, κάλεσε τους επισκόπους και τους αββάδες του πατριαρχείου σε σύνοδο και κήρυξε τον Arnulf έκπτωτο. Αλλά ο Arnulf δεν έπεφτε τόσο εύκολα. Φρόντισε να μη διορισθεί διάδοχός του και ο ίδιος ξεκίνησε τον χειμώνα του 1115 για τη Ρώμη. Εκεί χρησιμοποίησε όλη την πειστική γοητεία του στον πάπα και στους καρδιναλίους, των οποίων οι συμπάθειες ενισχύθηκαν από τα καλο-διαλεγμένα δώρα που τους έκανε. Ο Πασχάλης υπέκυψε στην επιρροή του και ακύρωσε την απόφαση του λεγάτου του. Ο Arnulf έκανε μια παραχώρηση· υποσχέθηκε να επιβάλει στον βασιλέα να διώξει τη Σικελή βασίλισσά του. Υπό αυτούς τους όρους ο πάπας όχι μόνο εκήρυξε άκυρη την καθαίρεση του Arnulf αλλά του έδωσε ο ίδιος το pallium, καθιστώντας έτσι τη θέση του αναμφισβήτητη. Το καλοκαίρι του 1116 ο Arnulf επέστρεψε θριαμβευτής στην Ιερουσαλήμ 159. Η παραχώρηση έγινε πρόθυμα· γιατί ο Arnulf ήξερε ότι, τώρα που η προίκα της Αδελαΐδας είχε ξοδευτεί, ο Baldwin είχε μισο-μετανοήσει για τον γάμο του. Ούτε η Αδελαΐς, που ήταν συνηθισμένη στην πολυτέλεια του παλατιού στο Παλέρμο, εύρισκε πολύ του γούστου της την άβολη διαβίωσή της στον Ναό του Σολομώντος στην Ιερουσαλήμ. Αλλά ο Baldwin δίσταζε. Δεν ήθελε να χάσει τα πλεονεκτήματα της σικελικής συμμαχίας. Αντιστάθηκε στις απαιτήσεις του Arnulf ώσπου τον Μάιο του 1117 έπεσε σοβαρά άρρωστος.

Digitized by 10uk1s

Πρόσωπο με πρόσωπο με τον θάνατο, άκουσε τους πνευματικούς του που του έλεγαν ότι πέθαινε σε κατάσταση αμαρτίας. Έπρεπε να διώξει την Αδελαΐδα και να καλέσει στο πλευρό του την προηγούμενη σύζυγό του. Δεν μπόρεσε να πραγματοποιήσει όλες τις επιθυμίες των, γιατί η πρώην βασίλισσα δεν είχε καμμιά διάθεση να εγκαταλείψει την Κωνσταντινούπολη, της οποίας τόσο πλούσια απολάμβανε την ερωτική ζωή. Αλλά όταν ανάρρωσε, ο βασιλεύς ανάγγειλε την ακύρωση του γάμου του με την Αδελαΐδα. Η ίδια η Αδελαις, με την προίκα της ξοδευμένη και σχεδόν χωρίς συνοδεία, απέπλευσε θυμωμένη για τη Σικελία. Αυτό υπήρξε μια προσβολή που η σικελική αυλή δεν συγχώρησε ποτέ. Πέρασε πολύς καιρός ώσπου να πάρει η Ιερουσαλήμ βοήθεια ή ένδειξη συμπαθείας από τη Σικελία 160. Στις 16 Ιουνίου 1117 έγινε μια έκλειψη σελήνης και άλλη μία στις 11 Δεκεμβρίου, και πέντε νύχτες αργότερα παρουσιάστηκε το σπάνιο φαινόμενο στον ουρανό της Παλαιστίνης, το βόρειο σέλας. Ήταν φοβερός οιωνός, που πρόλεγε το θάνατο ηγεμόνων161. Και δεν είπε ψέματα. Στις 21 Ιανουαρίου 1118 πέθανε στη Ρώμη ο πάπας Πασχάλης II 162. Στις 16 Απριλίου η πρώην βασίλισσα Αδελαΐς τερμάτισε την ταπεινωμένη ύπαρξή της στη Σικελία 163. Ο ψεύτικος φίλος της, ο πατριάρχης Arnulf έζησε μόνο δώδεκα ημέρες μετά απ' αυτήν164. Η 5η Απριλίου είδε το θάνατο του σουλτάνου Μωάμεθ στο Ιράν165. Στις 6 Αυγούστου πέθανε στη Βαγδάτη ο χαλίφης Μουσταζίρ 166. Στις 15 Αυγούστου, ύστερ' από μακρά και οδυνηρή αρρώστεια, πέθανε στην Κωνσταντινούπολη ο μεγαλύτερος από τους ανατολικούς ηγεμόνες, ο αυτοκράτωρ Αλέξιος 167. Στις αρχές της ανοίξεως επέστρεψε από την Αίγυπτο ο βασιλεύς Baldwin εξαντλημένος από τον πυρετό. Το κουρασμένο σώμα του δεν είχε πια δύναμη μέσα του. Οι στρατιώτες του τον γύρισαν πίσω, ετοιμοθάνατο, στο μικρό φρούριο των συνόρων ελ-Αρίς. Εκεί, σχεδόν πέρ' από τα σύνορα του βασιλείου που χρωστούσε την ύπαρξή του σ' αυτόν, πέθανε στις 2 Απριλίου, στην αγκαλιά του επισκόπου της Ramla. Η σορός του μεταφέρθηκε στην Ιερουσαλήμ και την Κυριακή των Βαΐων, θάφτηκε στην εκκλησία του Παναγίου Τάφου, πλάι στον αδελφό του Godfrey 168. Θρήνοι συνόδευσαν την κηδεία από Φράγκους και από ντόπιους χριστιανούς· ακόμα και επισκέπτες Σαρακηνοί συγκινήθηκαν. Υπήρξε μεγάλος βασιλεύς, σκληρός και αδίστακτος. Δεν ήταν αγαπητός, αλλά βαθύτατα σεβαστός για τη δραστηριότητά του, την προβλεπτικότητά του, την τάξη και τη δικαιοσύνη της κυβερνήσεώς του. Είχε κληρονομήσει ένα μικρό, αβέβαιο βασίλειο, αλλά με την πολεμική του αλκή, τη διπλωματική του ευστροφία και τη σοφή ανεκτικότητά του, του είχε δώσει στερεά θέση μεταξύ των βασιλείων της Ανατολής.

Digitized by 10uk1s

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ ΣΤΟ ΒΟΡΡΑ «καὶ πολεμήσει ἄνθρωπος τὸν ἀδελφὸν αὐτοῦ καὶ ἄνθρωπος τὸν πλησίον αὐτοῦ»

ΗΣΑΪΑΣ 19, 2 Μερικά χρόνια πριν πεθάνει, ο βασιλεύς Baldwin Ι είχε επιβληθεί ως ο αδιαφιλονίκητος ηγέτης των Φράγκων στην Ανατολή. Το κατόρθωμα δεν υπήρξε εύκολο· και ο Baldwin πέτυχε σ' αυτό με την έξυπνη χρησιμοποίηση των περιστάσεων. Η σύλληψη του Baldwin de Le Bourg και του Joscelin de Courtenay στη Harran και η αναχώρηση του Bohemund στη Δύση, είχαν αφήσει τον Tancred χωρίς αντίζηλο μεταξύ των Φράγκων της βόρειας Συρίας. Οι διχόνοιες μεταξύ των μωαμεθανών τού είχαν επιτρέψει να επωφεληθεί πλήρως από τις ευκαιρίες. Η σελτζουκική αυτοκρατορία κατέρρεε, λιγότερο από εξωτερική πίεση παρά από τις φιλονικίες μεταξύ των ηγεμόνων της. Η νίκη της Harran είχε προβάλει τον Ζεκερμίς, τον atabeg της Μοσούλης, στην πρώτη γραμμή μεταξύ των Τούρκων μεγιστάνων στη βόρεια Συρία και στην Jezireh. Η ολέθρια αποτυχία της απόπειράς του να συνεχίσει την επίθεση εναντίον των Φράγκων δεν είχε εξασθενίσει τη θέση του μεταξύ των μωαμεθανών. Ο πρώην σύμμαχος και αντίζηλός του Σοκμάν ο Ορτοκίδης της Mardin, είχε πεθάνει στις αρχές του 1105, ενώ πήγαινε να βοηθήσει την πολιορκημένη Τρίπολη και ο αδελφός του Σοκμάν Ilghazi και ο γιος του Ιμπραήμ διεκδικούσαν την κληρονομιά του 169. Ο Ridwan του Χαλεπίου είχε ελπίσει ότι η νίκη του Ilghazi, ο οποίος είχε πρωτύτερα υπηρετήσει υπό τις διαταγές του, θα του έδινε επιρροή στην Jezireh. Αλλά ο Ilghazi ξέχασε την παλιά του πίστη· και ο ίδιος ο Ridwan ήταν πολύ μπλεγμένος εναντίον των Φράγκων της Αντιόχειας για να επιβάλει την παλιά του επικυριαρχία 170. Ο μεγάλος Δανισμένδης εμίρης Malik Γαζή Γκιουμουστεκίν, πέθανε το 1106, αφήνοντας τις κτήσεις του διαιρημένες. Η Σεβάστεια και οι μικρασιατικές του χώρες πήγαν στον Γαζή, τον πρεσβύτερο γιο του και η Μελιτηνή και οι συριακές του χώρες στον νεώτερο, Σανγκούρ. Η νεότητα και η απειρία του Σανγκούρ έβαλαν σε πειρασμό τον Kilidj Arslan, ο οποίος είχε λίγο πριν συνάψει ειρήνη με το Βυζάντιο, να στραφεί προς ανατολάς και να επιτεθεί κατά της Μελιτηνής, την οποία και κατέλαβε το φθινόπωρο του 1106 171. Τότε επιχείρησε να προκαλέσει την αναγνώριση του τίτλου του ως σουλτάνου που τον είχε πάρει μόνος του, απ' όλον τον τουρκικό κόσμο και ήταν διατεθειμένος να συνάψει φιλίες με οποιονδήποτε θα τον ενίσχυε γι' αυτό 172. Ο Ζεκερμίς δεν απόλαυσε την προβολή του για πολύν καιρό. Ήταν αναπόφευκτα μπλεγμένος στις έριδες του σελτζουκικού σουλτανάτου της Ανατολής. Όταν ο σουλτάνος Μπαρκιγιαρόκ το 1104 βρέθηκε στην ανάγκη να μοιράσει την κυριαρχία του με τον αδελφό του Μωάμεθ, η Μοσούλη πέρασε στη σφαίρα του δευτέρου. Ο Ζεκερμίς επιχείρησε να πετύχει ανεξαρτησία δηλώνοντας ότι η υποτέλειά του ήταν μόνο στον Μπαρκιγιαρόκ· και δε λογάριασε τα στρατεύματα του Μωάμεθ· αλλά τον Ιανουάριο του 1105 ο Μπαρκιγιαρόκ πέθανε και η κληρονομιά του πέρασε εξ ολοκλήρου στον Μωάμεθ. Ο Ζεκερμίς στερήθηκε τη δικαιολογία του και έσπευσε να υποταχθεί στον Μωάμεθ, ο οποίος για την ώρα του έδειξε φιλία και αποτραβήχτηκε προς ανατολάς χωρίς να επιχειρήσει να κάνει θριαμβευτική είσοδο στη Μοσούλη173. Πιθανόν κατ' απαίτηση του Μωάμεθ, ο Ζεκερμίς άρχισε τότε να οργανώνει μια εκστρατεία εναντίον των Φράγκων. Συγκρότησε ένα συνασπισμό με τον Ridwan του Χαλεπίου και με τον υπαρχηγό του Ridwan, τον ασπαχμπάδ Σαμπάβα, τον Ορτοκίδη Ilghazi και τον γαμπρό του Άλμπου Ibn Αρσλαντάς της Σινζάρ. Οι σύμμαχοι υπέδειξαν στον Ridwan και τον Άλμπου ότι θα ήταν πιο πολιτικό και ωφέλιμο να ευχαριστήσουν τον σουλτάνο με μια επίθεση εναντίον του Ζεκερμίς. Βάδισαν μαζί εναντίον της δεύτερης πόλεώς του, της Νίσιβης· αλλά εκεί οι πράκτορές του κατάφεραν να τους κάνουν να μαλλώσουν, τον Ridwan με τον Ilghazi, τον οποίον ο Ridwan απήγαγε σ' ένα συμπόσιο μπροστά από τα τείχη της Νίσιβης, και τον αλυσόδεσε. Τότε οι Ορτοκίδες στρατιώτες έκαναν επίθεση κατά του Ridwan και τον ανάγκασαν να συμπτυχθεί Digitized by 10uk1s

στο Χαλέπι 174. Ο Ζεκερμίς έτσι σώθηκε, και κατόπιν ο ίδιος επετέθη κατά της Έδεσσας. Αλλά αφού απέκρουσε με επιτυχία μια έξοδο των στρατευμάτων του Richard of Principati, επέστρεψε στον τόπο του για ν' αντιμετωπίσει νέες δυσκολίες 175. Στο μεταξύ, ο Kilidj Arslan, ο οποίος λίγο πριν είχε καταλάβει τη Μελιτηνή, έκαμε κι αυτός με τη σειρά του μια απόπειρα εναντίον της Έδεσσας· αλλά βρίσκοντάς την να αμύνεται πολύ ισχυρά, κατευθύνθηκε στη Harran, η οποία του παραδόθηκε από τη φρουρά του Ζεκερμίς. Ήταν φανερό ότι οι Σελτζουκίδες της Ρουμ επιζητούσαν να επεκταθούν στον μωαμεθανικό κόσμο εις βάρος των Περσών συντρόφων των176. Ο σουλτάνος Μωάμεθ δεν είχε ποτέ συγχωρήσει τον Ζεκερμίς για τις τάσεις του προς ανεξαρτησία, και υποψιαζόταν κάποια συνεργασία μεταξύ αυτού και του Kilidj Arslan. Τον χειμώνα του 1106 αποχώρησε επισήμως από τη Μοσούλη και την έδωσε μαζί με την κυριαρχία της Jezireh και του Διαβέκρ σ' έναν Τούρκο τυχοδιώκτη ονομαζόμενο Ζαβαλί Σακάβα. Ο Ζαβαλί κινήθηκε με στρατό εναντίον του Ζεκερμίς ο οποίος προχώρησε να τον συναντήσει, αλλά νικήθηκε ακριβώς πριν από την πόλη και αιχμαλωτίσθηκε. Οι κάτοικοι της Μοσούλης, επειδή ο Ζεκερμίς ήταν δημοφιλής κυβερνήτης, ανακήρυξαν αμέσως atabeg το νεαρό γιο του Zengi· εκ παραλλήλου, φίλοι έξω από την πόλη ζήτησαν τη βοήθεια του Kilidj Arslan. Ο Ζαβαλί θεώρησε φρόνιμο να αποσυρθεί, ειδικότερα όταν ο Ζεκερμίς, τον οποίον λογάριαζε να χρησιμοποιήσει ως αντικείμενο παζαρέματος, πέθανε. Η Μοσούλη άνοιξε τις πύλες της στον Kilidj Arslan, ο οποίος υποσχέθηκε να σεβασθεί τις ελευθερίες της 177. Ο Ζαβαλί εγκαταστάθηκε στην κοιλάδα του Ευφράτη και απ' εκεί άρχισε διαπραγματεύσεις με τον Ridwan του Χαλεπίου. Συμφώνησαν πρώτα να εκτοπίσουν τον Kilidj Arslan και κατόπιν να επιτεθούν μαζί κατά της Αντιόχειας. Τον Ιούνιο του 1107 κινήθηκαν με τέσσερις χιλιάδες άνδρες εναντίον της Μοσούλης. Ο Kilidj Arslan που επιχειρούσε μακριά από τη βάση του, είχε μικρότερο στρατό, αλλά προχώρησε να συναντήσει τους συμμάχους στις όχθες του ποταμού ;;πάρ. Παρά την προσωπική του ανδρεία, νικήθηκε κατά κράτος, και ο ίδιος χάθηκε όταν έφευγε περνώντας τον ποταμό 178. Η εξαφάνιση του Kilidj Arslan επηρέασε ολόκληρο τον ανατολικό κόσμο. Έβγαλε από τη μέση έναν πιθανό κίνδυνο για το Βυζάντιο κατά την κρίσιμη στιγμή που ο Bohemund επρόκειτο να επιτεθεί εναντίον της Βαλκανικής Χερσονήσου. Επέτρεψε στο σελτζουκικό σουλτανάτο της Περσίας να διατηρηθεί επί έναν σχεδόν αιώνα, ενώ υπήρξε το πρώτο σοβαρό στάδιο στην αποκοπή των Τούρκων της Μικράς Ασίας από τους ανατολικότερους αδελφούς τους. Για την ώρα στέρησε την μωαμεθανική Συρία από την μόνη δύναμη που ήταν δυνατό να επιφέρει την ενότητά της. Ο Ζαβαλί κατόρθωσε τώρα να μπει στη Μοσούλη όπου έγινε μισητός από την αγριότητα της διοικήσεώς του. Ούτε έδειξε περισσότερο σεβασμό προς τον επικυρίαρχό του, τον σουλτάνο Μωάμεθ όσον είχε δείξει ο Ζεκερμίς. Μετά ένα χρόνο, ο Μωάμεθ σχεδίασε να τον αντικαταστήσει και έστειλε εναντίον του ένα στράτευμα υπό τον Μαμελούκο Mawdud, ο οποίος για τα επόμενα λίγα χρόνια έγινε ο κυριότερος πρωταγωνιστής του Ισλάμ 179. Κατά τη διάρκεια όλης αυτής της αναταραχής ο Baldwin de Le Bourg ζούσε ως αιχμάλωτος στη Μοσούλη, ενώ ο εξάδελφός του Joscelin de Courtenay, είχε περάσει, μετά τον θάνατο του Σουμάν, στα χέρια του Ilghazi, ο οποίος σχεδίαζε να εκτοπίσει από τη Mardin τον ανιψιό του Ιμπραήμ. Ο Ilghazi χρειαζόταν χρήματα και συμμάχους. Γι' αυτό συμφώνησε ν' αφήσει ελεύθερο τον Joscelin για το ποσό των είκοσι χιλιάδων δηναρίων και την υπόσχεση στρατιωτικής βοήθειας. Οι υπήκοοι του Joscelin στο Turbessel υποσχέθηκαν πρόθυμα να καταβάλουν αυτό το ποσό και ο Joscelin απελευθερώθηκε μέσα στο 1107 180. Χάρη σ' αυτή την τακτοποίηση ο Ilghazi μπόρεσε να καταλάβει τη Mardin. Ο Joscelin τότε επεδίωξε να εξασφαλίσει την απελευθέρωση του Baldwin, ο οποίος, μ' όλα τα υπάρχοντα του Ζεκερμίς, βρισκόταν στην εξουσία του Ζαβαλί. Η στιγμή είχε καλά εκλεγεί·

Digitized by 10uk1s

γιατί ο Ζαβαλί χρειαζόταν βοήθεια εναντίον της επικείμενης επιθέσεως του Mawdud. Ζήτησε εξήντα χιλιάδες δηνάρια, την απελευθέρωση των μωαμεθανών αιχμαλώτων που ήταν στην Έδεσσα και στρατιωτική συμμαχία. Ενώ προχωρούσαν οι διαπραγματεύσεις, ο Ζαβαλί διώχτηκε από τη Μοσούλη όπου δε βρήκε υποστήριξη από τους κατοίκους, οι οποίοι άνοιξαν τις πύλες στον Mawdud. Αυτός εγκαταστάθηκε στην Jezireh, παίρνοντας τον Baldwin μαζί του 181. Ο Joscelin κατόρθωσε να βρει τριάντα χιλιάδες δηνάρια χωρίς μεγάλη δυσκολία. Ήρθε ο ίδιος με τα χρήματα στο φρούριο του Καλάτ Ζαμπάρ, επάνω στον Ευφράτη, όπου έμενε τώρα ο Ζαβαλί και πρόσφερε τον εαυτό του ως όμηρο αν μπορούσε ν' αφεθεί ελεύθερος ο Baldwin για να συγκεντρώσει το υπόλοιπο από τα λύτρα. Ο Ζαβαλί συγκινήθηκε από τη χειρονομία και εντυπωσιάσθηκε από τη γενναιοφροσύνη του Φράγκου πρίγκιπα. Δέχτηκε τον Joscelin στη θέση του Baldwin, κατόπιν, μερικούς μήνες αργότερα, εν μέρει από ιπποτισμό και εν μέρει από συμφέρον γιατί επιθυμούσε πολύ τη φραγκική συμμαχία- άφησε τον Joscelin ελεύθερο, εμπιστευόμενος στο λόγο του ότι τα χρήματα θα πληρώνονταν. Η εμπιστοσύνη του υπήρξε δικαιολογημένη 182. Ο Tancred ήταν τώρα επί τέσσερα χρόνια κύριος της Έδεσσας, όπου ο εξάδελφος του Richard of Principati, κυβερνούσε στο όνομά του. Δεν είχε διάθεση να την παραδώσει στον Baldwin. Όταν ο Baldwin εμφανίσθηκε στην Έδεσσα, συμφώνησε να συγκεντρώσει τις απαιτούμενες τριάντα χιλιάδες δηνάρια, αλλ' αρνήθηκε να επιστρέψει την πόλη εκτός αν ο Baldwin ορκιζόταν υποτέλεια σ' αυτόν. Ο Baldwin, ως υποτελής του βασιλέως της Ιερουσαλήμ δεν μπορούσε να συμφωνήσει και πήγε θυμωμένος στο Turbessel όπου τον συνάντησε ο Jascelin, και έστειλαν στον Ζαβαλί για βοήθεια. Ο Tancred βάδισε εναντίον του Turbessel, όπου έγινε μια μικρή αψιμαχία, μετά την οποία οι αντιμαχόμενοι κάθησαν μαζί σ' ένα στενόχωρο συμπόσιο, να συζητήσουν και πάλι το ζήτημα. Δεν κατέληξαν σε συμφωνία, και ο Baldwin, αφού έστειλε ως δώρο στον Ζαβαλί εκατόν εξήντα μωαμεθανούς αιχμαλώτους, τους οποίους ελευθέρωσε και επανεξόπλισε, κινήθηκε προς βορράν να βρει άλλους συμμάχους. Η διοίκηση του Richard στην Έδεσσα ήταν σκληρή και πιεστική και είχε προκαλέσει την ιδιαίτερη αγανάκτηση των Αρμενίων. Γι' αυτό ο Baldwin πήγε να επισκεφθεί τον επικρατέστερο Αρμένιο ηγεμόνα από τους γείτονες, τον Κογκ Βασίλ της Καϊσούν, ο οποίος είχε πρόσφατα εξυψώσει το γόητρό του με το να πείσει τους καθολικούς Αρμενίους να ζουν υπό την προστασία του. Ο Κογκ Βασίλ δέχτηκε τον Baldwin στη Ραμπάν και του υποσχέθηκε βοήθεια, ενώ ο Αρμένιος Οσίν, κυβερνήτης της Κιλικίας υπό τους Βυζαντινούς, ευτυχής να προβεί σε οποιαδήποτε ενέργεια κατά του Tancred, έστειλε τριακόσιους Πετσενέγους μισθοφόρους στον Baldwin. Με αυτούς τους ομοσπόνδους ο Baldwin επέστρεψε στο Turbessel. Ο Tancred δεν ήταν διατεθειμένος να τα βάλει με όλον τον αρμενικό κόσμο, και ο πατριάρχης της Αντιόχειας, Bernard, χρησιμοποίησε την επιρροή του υπέρ του Baldwin. Με πολλή δυσφορία, ο Tancred απέσυρε τον Richard of Principati από την Έδεσσα, όπου τώρα ο Baldwin έγινε δεκτός με εκδηλώσεις χαράς 183. Ήταν μια προσωρινή ανακωχή. Ο Baldwin υπήρξε πιστός στη φιλία του με τον Ζαβαλί. Του έστειλε πίσω πολλούς μωαμεθανούς αιχμαλώτους· επέτρεψε να ξαναχτισθούν τα τζαμιά στην πόλη Saruj, της οποίας ο πληθυσμός ήταν κατά το μεγαλύτερο μέρος μωαμεθανικός· και καθαίρεσε και θανάτωσε τον αρχιδικαστή της Saruj, ο οποίος ήταν ιδιαίτερα αντιπαθής ως αποστάτης από το Ισλάμ. Αυτή η συμμαχία ανησύχησε τον Ridwan του Χαλεπίου. Ο Ζαβαλί απειλούσε τις κτήσεις του επάνω στον Ευφράτη. Αντέδρασε κάνοντας επιδρομή σ' ένα καραβάνι με εμπορεύματα, που περιλάμβανε και μερικά από τα λύτρα του Baldwin, που στέλνονταν από το Turbessel στην αυλή του Ζαβαλί. Τον Σεπτέμβριο του 1108, ο Ζαβαλί επετέθη και κατέλαβε την πόλη Balis, επάνω στον Ευφράτη, μόνο πενήντα μίλια από το Χαλέπι, και σταύρωσε τους κυριότερους υποστηρικτές του Ridwan στην πόλη. Ο Ridwan ζήτησε αμέσως βοήθεια από τον Tancred. Στις αρχές Οκτωβρίου, ο Baldwin και ο Joscelin έφεραν τους ιππότες των, μερικές εκατοντάδες τον αριθμό, να ενωθούν με το στρατό του Ζαβαλί στη Menbij, μεταξύ του Χαλεπίου και του Ευφράτη. Ο Ζαβαλί είχε μαζί του περί τους πεντακόσιους Τούρκους και μάλλον περισσότερους Βεδουίνους οι οποίοι ήσαν υπό τις διαταγές του γιου του εμίρη Σαντάκα των Μπανού Μαγυάδ. Ο ενωμένος στρατός αριθμούσε περί τους δύο χιλιάδες άνδρες. Ο Ridwan είχε περί τους εξακόσιους να τους αντιπαρατάξει· αλλ' έφθασε Digitized by 10uk1s

ο Tancred με μια δύναμη από χίλιους πεντακόσιους. Η μάχη, χριστιανών και μωαμεθανών εναντίον χριστιανών και μωαμεθανών, αμφισβητήθηκε σκληρά. Τα στρατεύματα του Ζαβαλί απωθούσαν βαθμηδόν τους Φράγκους της Αντιόχειας με βαριές απώλειες, όταν οι Βεδουίνοι παρατήρησαν τα άλογα που οι ιππότες του Baldwin κρατούσαν ως εφεδρεία και δεν μπόρεσαν ν' αντέξουν στον πειρασμό που τους προκάλεσαν. Εγκατέλειψαν το πεδίο της μάχης για να τα κλέψουν και να φύγουν μαζί τους. Βλέποντάς τους να φεύγουν, οι Τούρκοι του Ζαβαλί γύρισαν τις πλάτες και έφυγαν κι αυτοί. Ο Baldwin και ο Joscelin αφέθηκαν σχεδόν μόνοι κι αυτοί επίσης αναγκάστηκαν να φύγουν με τα υπολείμματα του στρατού των, ο καθένας τους μόλις κατορθώνοντας να ξεφύγει την αιχμαλωσία. Οι χριστιανικές απώλειες στο πεδίο της μάχης λέγεται ότι έφθασαν σχεδόν τις δύο χιλιάδες 184. Ο Joscelin υποχώρησε στο Turbessel και ο Baldwin στο Ντουλάκ, βορείως του Ravendel, όπου ο Tancred έκανε μια απόπειρα να τον πολιορκήσει, αλλά εγκατέλειψε την πρόθεσή του στο άκουσμα της προσεγγίσεως του Ζαβαλί. Τελικά ο Baldwin και ο Joscelin έφθασαν στην Έδεσσα. Βρήκαν την πόλη πανικόβλητη. Οι κάτοικοι, φοβούμενοι ότι ο Baldwin είχε σκοτωθεί και ότι ήταν δυνατό να υπαχθούν εκ νέου υπό τη μισητή κυριαρχία του Richard of Principati, είχαν κάνει μια συνέλευση στην Εκκλησία του Αγίου Ιωάννου, όπου ο Λατίνος επίσκοπος κλήθηκε από τους Αρμενίους κατοίκους να μετάσχει στην εγκατάσταση μιας προσωρινής κυβερνήσεως ώσπου να διευκρινισθεί η κατάσταση. Όταν έφθασε ο Baldwin ύστερ' από δύο ημέρες, υποπτεύθηκε προδοσία· πίστεψε ότι οι Αρμένιοι σχεδίαζαν ν' ανακτήσουν την ανεξαρτησία των. Χτύπησε γρήγορα και αυστηρά. Πολλοί Αρμένιοι φυλακίστηκαν και μερικοί τυφλώθηκαν. Ο Αρμένιος επίσκοπος γλύτωσε τα μάτια του πληρώνοντας ένα βαρύ πρόστιμο που το συγκέντρωσε με έρανο το ποίμνιό του. Έγινε μια αναγκαστική έξοδος Αρμενίων από την πόλη. Τι ακριβώς συνέβη είναι άγνωστο· αλλά είναι φανερό ότι ο Baldwin πρέπει ν' ανησύχησε πάρα πολύ για ν' αναστρέψει τόσο δραστικά την αρμενική πολιτική του 185. Παρά τη δική του νίκη και παρά την απόφαση του Ζαβαλί λίγους μήνες αργότερα να συμφιλιωθεί με τον επικυρίαρχό του, τον σουλτάνο, ο οποίος του έδωσε μια διοίκηση μακριά στην Περσία, ο Tancred δεν επιχείρησε άλλη ενέργεια για να εκτοπίσει το Baldwin από την Έδεσσα. Αντιθέτως, το φθινόπωρο του 1108, οδήγησε μια εκστρατεία εναντίον της Shaizar, όπου, αφού ως εκ θαύματος σκότωσε μια μικρή ομάδα του εχθρού που έπιασε μέσα σ' ένα σπήλαιο, αφέθηκε να εξαγορασθεί και ν' αποσυρθεί με τη δωρεά ενός υπέροχου αλόγου 186. Την επόμενη άνοιξη μπλέχτηκε στον ανταγωνισμό μεταξύ του William-Ζορντάν και του Bertrand of Toulouse για την κατοχή των φραγκικών εδαφών στο Λίβανο. Η εκ μέρους του αποδοχή του William-Ζορντάν ως υποτελούς του αντικρούστηκε με την γρήγορη επέμβαση του βασιλέως Baldwin ως επικυρίαρχου όλων των Φράγκων στην Ανατολή. Όταν ο βασιλεύς κάλεσε τον Tancred μαζί με όλους τους άλλους Φράγκους ηγέτες στο στρατόπεδο προ της Τριπόλεως, να δεχτεί τη διαιτησία του, ο Tancred δεν τόλμησε να μην υπακούσει. Μπροστά στους συγκεντρωμένους ηγεμόνες ο βασιλεύς όχι μόνο μοίρασε την κληρονομιά της Toulouse, αλλ' υποχρέωσε τον Tancred και το Baldwin της Έδεσσας και τον Joscelin να συμφιλιωθούν και να συνεργασθούν εναντίον των απίστων. Ο Tancred, με το να παραδεχτεί το δικαίωμα του βασιλέως να προβεί σε διαιτησία, παραδέχτηκε την επικυριαρχία του. Εις αντάλλαγμα, του επιτράπηκε να διατηρήσει τον William-Ζορντάν ως υποτελή του, και του δόθηκε πάλι ο τίτλος του πρίγκιπα της Γαλιλαίας, και η ιδιοκτησία του Ναού της Ιερουσαλήμ, με την υπόσχεση ότι θ' αναλάμβανε την κυβέρνηση του τιμαρίου, αν θα ξαναγύριζε ο Bohemund στην Αντιόχεια. Αυτά τα πλεονεκτήματα μειώθηκαν, όταν ο William-Ζορντάν δολοφονήθηκε και τα εδάφη του πέρασαν στον Bertrand, ο οποίος αναγνώρισε μόνο τον βασιλέα ως επικυρίαρχό του. Ωστόσο ο Tancred ενθαρρύνθηκε να επιτεθεί κατά της Jabala, της τελευταίας κτήσεως των Banu Ammar, την οποία και κατέλαβε τον Ιούλιο του 1109 κατεβάζοντας έτσι τα σύνορά του σε επαφή με του Bertrand 187. Χρειαζόταν η συμφιλίωση των Φράγκων πριγκίπων υπό την ηγεσία του βασιλέως Baldwin· γιατί στις αρχές του 1110 ο atabeg Mawdud της Μοσούλης, υπακούοντας στις οδηγίες του κυρίου του, του Digitized by 10uk1s

σουλτάνου, οργάνωσε μια εκστρατεία εναντίον των Φράγκων. Με τη βοήθεια του Ilghazi, του Ορτοκίδη, και των τουρκομανικών στρατευμάτων του, και του εμίρη της Μαγυαφαρακίν, Σοκμάν ΕλΚουτμπί, ο οποίος ήταν κοινώς γνωστός ως ο σάχης της Αρμενίας, βάδισε τον Απρίλιο εναντίον της Έδεσσας. Στην είδηση ότι τα τουρκικά στρατεύματα συγκεντρώνονταν, ο Baldwin de Le Bourg έστειλε τον Joscelin στην Ιερουσαλήμ να ζητήσει επείγουσα βοήθεια από τον βασιλέα Baldwin και να εκφράσει την υποψία του ότι ο Tancred ενθάρρυνε τον εχθρό. Οι φίλοι του Tancred, από τη δική τους πλευρά, έκαμαν παρόμοια, αλλά λιγότερο πειστική, κατηγορία κατά του Baldwin. Ο βασιλεύς είχε εμπλακεί στην πολιορκία της Βηρυτού, και δεν επρόκειτο να κινηθεί πριν την κυριεύσει. Κατόπιν πήγε προς βορράν, αποφεύγοντας την Αντιόχεια, εν μέρει για να κερδίσει χρόνο και εν μέρει επειδή δεν εμπιστευόταν τον Tancred, και έφθασε μπροστά από την Έδεσσα στα τέλη Ιουνίου. Καθώς πλησίαζε στην πόλη ενώθηκαν μαζί του αρμενικές δυνάμεις που έστελνε ο Κογκ Βασίλ και ο άρχοντας του Birejik, Αμπούλ Γαρίμπ, αρχηγός των Παχλαβούνι. Ο Mawdud πολιορκούσε την Έδεσσα επί δύο μήνες, αλλά δεν είχε μπορέσει να εισδύσει στις οχυρώσεις της. Όταν φάνηκαν οι ιππότες της Ιερουσαλήμ, με τις σημαίες τους να κυματίζουν και τις πανοπλίες τους ν' ακτινοβολούν στον ήλιο, υποχώρησε στη Harran. ελπίζοντας να τους παρασύρει να κάνουν καμιά απερίσκεπτη επίθεση188. Ο Baldwin de Le Bourg βγήκε χαρούμενος από το φρούριό του να συνάντηση τον εξάδελφο και επικυρίαρχό του, και αμέσως παραπονέθηκε εναντίον του Tancred. Κατόπιν τούτου ο βασιλεύς έστειλε στην Αντιόχεια ν' απαιτήσει να έρθει ο Tancred με όλες του τις δυνάμεις να ενωθεί με τον χριστιανικό συνασπισμό και ν' απολογηθεί για τις κατηγορίες. Ο ίδιος ο Tancred δίσταζε, αλλά το Μεγάλο του Συμβούλιο επέμεινε ότι έπρεπε να υπακούσει στην πρόσκληση. Μόλις έφθασε, διατύπωσε αντιδιεκδίκηση κατά του Baldwin de Le Bourg. Είπε ότι η επαρχία της Οσροηνής, στην οποία βρισκόταν η Έδεσσα, ήταν ανέκαθεν εξαρτημένη από την Αντιόχεια και αυτός ήταν ο νόμιμος επικυρίαρχός της. Ο βασιλεύς Baldwin απάντησε αυστηρά ότι, ως βασιλεύς, ήταν ηγέτης της ανατολικής Χριστιανοσύνης, στο όνομα της οποίας απήτησε από τον Tancred να συμφιλιωθεί με τον Baldwin de Le Bourg. Αν ο Tancred αρνιόταν και προτιμούσε να εξακολουθήσει τις μηχανορραφίες του με τους Τούρκους, δεν θα τον θεωρούσαν πια ως χριστιανό πρίγκιπα και θα τον πολεμούσαν αμείλικτα ως εχθρό. Οι συγκεντρωμένοι ιππότες ενέκριναν τα λόγια του βασιλέως· και ο Tancred βρέθηκε στην ανάγκη να συμφιλιωθεί 189. Ο ενωμένος φραγκικός στρατός προχώρησε τότε για να καταδιώξει τον Mawdud ο οποίος υποχωρούσε για να τον παρασύρει σε εχθρικό έδαφος με τον σκοπό να τον πλευροκοπήσει με μια απότομη στροφή προς βορρά. Ο βασιλεύς Baldwin προειδοποιήθηκε εγκαίρως και σταμάτησε για να πολιορκήσει το φρούριο της Σινάβ, προς τα βορειο-δυτικά της Harran. Αλλ' εκεί ο συνασπισμός διαλύθηκε. Ο Tancred άκουσε φήμες ότι ο Ridwan του Χαλεπίου ετοιμαζόταν να επιτεθεί κατά της Αντιόχειας. Από την Παλαιστίνη ήρθαν αγγελιαφόροι να πουν στον βασιλέα για μια επαπειλούμενη αιγυπτιακή ενέργεια κατά της Ιερουσαλήμ. Η εκστρατεία στη Jezireh εγκαταλείφθηκε. Ο Tancred αποτραβήχτηκε στα Σαμόσατα και ο Baldwin de Le Bourg, κατά σύσταση του βασιλέως, πήρε την απόφαση ότι ήταν ανώφελο να προσπαθήσει να προστατεύσει τη χώρα ανατολικά του Ευφράτη. Είχε κλάψει βλέποντας πως είχε ερημωθεί από τον Mawdud όταν αυτός ήταν πολιορκημένος μέσα στην Έδεσσα. Σχεδίασε να διατηρήσει φρουρές μόνο στα δύο μεγάλα φρούρια της Έδεσσας και της Saruj και σε λίγα μικρότερα φρούρια, αλλά να μην κάνει απόπειρα να φρουρήσει τα σύνορα. Ο χριστιανικός πληθυσμός ειδοποιήθηκε να εγκαταλείψει τη χώρα για το ασφαλέστερο έδαφος στη δεξιά όχθη του μεγάλου ποταμού. Η συμβουλή έγινε αποδεκτή. Οι χριστιανοί της υπαίθρου, κατά το πλείστον Αρμένιοι, μάζεψαν τα υπάρχοντά τους και κινήθηκαν αργά προς δυσμάς. Αλλά κατάσκοποι είχαν ειδοποιήσει τον Mawdud για το τι σχεδιαζόταν. Και εκείνος ήρθε γρήγορα πίσω τους. Όταν έφθασε στον Ευφράτη βρήκε τους Φράγκους αρχηγούς να έχουν ήδη περάσει τον ποταμό· αλλά τα δύο μεγάλα πορθμεία τους που είχαν παραφορτωθεί με στρατιώτες είχαν βουλιάξει πριν περάσουν οι άμαχοι. Επέπεσε εναντίον τους και όπως ήταν άοπλοι δεν άφησε σχεδόν κανέναν ζωντανό, άντρα, γυναίκα ή παιδί. Η άγρια εξόντωση αυτών των Αρμενίων χωρικών πολιτικά όχι έμπιστων αλλά ευκατάστατων και εργατικών, που ήσαν εγκαταστημένοι, στην Οσροηνή, σχεδόν πριν από τη Digitized by 10uk1s

χριστιανική εποχή, κατάφερε στην επαρχία ένα πλήγμα από το οποίο δεν συνήλθε ποτέ πλήρως. Παρ' όλο ότι Φράγκοι κόμητες μπορεί να κυβέρνησαν ακόμα στην Έδεσσα επί μερικά χρόνια, είχε αποδειχτεί ότι η φραγκική κυριαρχία πέρ' από τον Ευφράτη ήταν καταδικασμένη σε αναπόφευκτη αποτυχία· και η αποτυχία επέφερε καταστροφή στους δυστυχείς ντόπιους χριστιανούς που είχαν υποταχθεί στην κυβέρνησή της 190. Στη μανία του ο Baldwin de Le Bourg, πέρασε πάλι το ποτάμι με ένα στράτευμα για να εκδικηθεί τον Mawdud. Αλλά οι άνδρες του ήσαν πολύ λιγότεροι και θα είχαν εξοντωθεί, αν δεν έσπευδε ο βασιλεύς Baldwin, μαζί με ένα μάλλον απρόθυμο Tancred, να τον διασώσουν 191. Ο βασιλεύς Baldwin επέστρεψε προς νότο και ο Tancred έστρεψε για να τιμωρήσει τον Ridwan του οποίου την επίθεση κατά της χώρας του θεώρησε ως προδοσία. Κυρίευσε εξ εφόδου το φρούριο Νακίρα ακριβώς επάνω στα σύνορα, κατόπιν βάδισε στην Atharib, μόνο περί τα είκοσι μίλια από το Χαλέπι. Ο Ridwan δεν πήρε βοήθεια από τους μωαμεθανούς. Προσπάθησε να πληρώσει τον Tancred για να φύγει, αλλά οι όροι του ήταν πολύ βαρείς και οι διαπραγματεύσεις σταμάτησαν όταν ο ταμίας του Ridwan, με ένα μέρος των θησαυρών του κυρίου του, κατέφυγε στο στρατόπεδο του Tancred. Τέλος, όταν οι πολιορκητικές μηχανές του Tancred είχαν συντρίψει τα τείχη της Atharib, η πόλη παραδόθηκε, τον Δεκέμβριο του 1110. Ο Ridwan εξαγόρασε την ειρήνη με τίμημα την απώλεια της Atharib και της Zerdana, λίγο νοτιότερα, είκοσι χιλιάδες δηνάρια και δέκα από τα καλύτερα αραβικά του άλογα 192. Κατόπιν ο Tancred κινήθηκε κατά της Shaizar και της Hama. Ο Μουνκιδίτης εμίρης της Shaizar εξαγόρασε λίγων μηνών αναψυχή με τέσσερις χιλιάδες δηνάρια και ένα άλλο άλογο, αλλ' όταν τελείωσε η ανακωχή, την άνοιξη του 1111, ο Tancred προχώρησε πάλι και έχτισε σ' ένα γειτονικό λόφο ένα ισχυρό φρούριο, στο Ibn Μασάρ, από το οποίο θα μπορούσε να παρακολουθεί κάθε κίνηση προς και από την πόλη. Λίγο αργότερα κατέλαβε το φρούριο του Μπισικραΐλ, επάνω στον δρόμο από τη Shaizar προς τη Λαοδίκεια. Ο εμίρης της Homs πλήρωσε δύο χιλιάδες δηνάρια και αφέθηκε ήσυχος 193. Οι επιτυχίες του Tancred βοηθήθηκαν από δύο παράγοντες. Πρώτον, οι Βυζαντινοί δεν ήσαν έτοιμοι ν' αντεπιτεθούν. Ο θάνατος του Kilidj Arslan το 1107 είχε αφήσει την κατάσταση στην Ανατολία ρευστή. Ο πρεσβύτερος γιος του Malik Shah, είχε αιχμαλωτισθεί στη μάχη του Χαμπάρ και βρισκόταν τώρα στην εξουσία του σουλτάνου Μωάμεθ. Η χήρα του είχε αρπάξει την Μελιτηνή και τις ανατολικές επαρχίες από το νεότερο γιο της, Togrul. Ένας άλλος γιος, ο Masud, ζούσε στην αυλή των Δανισμένδων· ενώ ένας τέταρτος, ο Αράμπ, φαίνεται ότι κρατούσε το Ικόνιο. Ο σουλτάνος Μωάμεθ φοβούμενος ότι είτε ο Masud είτε ο Togrul θα έπαιρνε ολόκληρη την κληρονομιά, πρόσθεσε στη σύγχυση, αφήνοντας ελεύθερο τον Malik Shah, ο οποίος εγκαταστάθηκε στο Ικόνιο και με πλήρη αχαριστία πήρε τον τίτλο του σουλτάνου 194. Η κατάρρευση της κεντρικής σελτζουκικής κυβερνήσεως στην Ανατολία δεν ήταν και πολύ ευνοϊκή για τους Βυζαντινούς, γιατί έκαμε τους Σελτζούκους να ενεργούν πολυάριθμες ανεύθυνες επιδρομές στα βυζαντινά εδάφη, επέτρεψε όμως στον αυτοκράτορα Αλέξιο να καταλάβει διάφορα φρούρια στη μεθόριο. Ωστόσο, δεν είχε διάθεση να διακινδυνεύσει μια εκστρατεία στην Κιλικία ή τη Συρία 195. Αυτή η αναγκαστική απραξία του ευνόησε όχι μόνο τον Tancred αλλά και τον Αρμένιο Κογκ Βασίλ, ο οποίος, πιθανόν με αυτοκρατορική συγκατάθεση, κατόρθωσε να ισχυροποιήσει την ηγεμονία του στον Αντίταυρο και ν' αποκρούει τουρκικές επιθέσεις. Οι Ρουπένιοι ηγεμόνες στον Ταύρο, που εκτεθειμένοι σε σελτζουκικές επιθέσεις και εμποδιζόμενοι από τα στρατεύματα του Tancred να επεκταθούν στην Κιλικία, δεν μπορούσαν ν' αυξήσουν την ισχύ τους· έτσι ο Κογκ Βασίλ ήταν χωρίς αντίπαλο στον αρμενικό κόσμο 196. Πιο βοηθητική για τον Tancred και πιο ολέθρια για κάθε Μωαμεθανική αντισταυροφορία, υπήρξε η εμφάνιση μιας νέας και διαλυτικής αιρέσεως στον ισλαμικό κόσμο. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες του ενδέκατου αιώνα, ο Πέρσης Χασάν Ασ-Σαμπάχ ίδρυσε και οργάνωσε το θρησκευτικό σώμα που αργότερα έγινε γνωστό ως Χασισιγιούν ή Ασσασίνων. Ο Χασάν είχε προσηλυτισθεί στο ισμαηλιτικό

Digitized by 10uk1s

δόγμα, του οποίου προστάτες ήταν οι Φατιμίδες χαλίφες, και είχε γίνει οπαδός της batanya, της εσωτερικής του διδασκαλίας. Πού ακριβώς η διδασκαλία του βελτίωσε τη μυστικιστική και αλληγορική θεολογία των ισραηλιτών, είναι ασαφές. Το μεγάλο του κατόρθωμα υπήρξε πρακτικό. Ίδρυσε μια Τάξη, ενωμένη σε αυστηρή υπακοή προς αυτόν ως μέγα Κύριο, την οποία χρησιμοποιούσε για πολιτικούς σκοπούς, εναντίον των Αββασιδών χαλιφών της Βαγδάτης, των οποίων τη νομιμότητα αμφισβητούσε και ειδικότερα εναντίον των Σελτζούκων κυριάρχων τους, των οποίων η ισχύς επέτρεπε στο χαλιφάτο να επιβιώνει. Το κυριότερο πολιτικό όπλο του ήταν η δολοφονία που από το όνομα των οπαδών του ασσασίνων πήρε το όνομά της σε πολλές ευρωπαϊκές γλώσσες. Η δολοφονία για χάρη θρησκευτικής πίστεως είχε συχνά χρησιμοποιηθεί από ετερόδοξες φατρίες στο Ισλάμ, αλλά στα χέρια του Χασάν έφθασε σε μεγάλη αποδοτικότητα, επειδή η αναμφισβήτητη αφοσίωση των οπαδών του και η προθυμία τους να ταξιδέψουν μακριά και να διακινδυνεύσουν τη ζωή τους στις διαταγές του, του επέτρεπε να χτυπά οποιονδήποτε αντίπαλο μέσα στον μωαμεθανικό κόσμο. Το 1090, ο Χασάν εγκατέστησε το στρατηγείο του στο Χορασάν στο απόρθητο φρούριο του Alamut, τη φωλιά του αητού. Το 1092, έγινε η πρώτη από τις δολοφονίες του, του μεγάλου βεζίρη Νιζάμ Al-Μουλκ, του οποίου η ικανότητα υπήρξε το κυριότερο στήριγμα της σελτζουκικής δυναστείας στο Ιράν. Ο μεταγενέστερος θρύλος επέτεινε τη φρίκη του κακουργήματος διακηρύττοντας ότι ο Νιζάμ και ο Χασάν μαζί με τον ποιητή Ομάρ Καγιάμ, υπήρξαν συμμαθητές με δάσκαλο τον σοφό Μουβαφάκ της Νισαπούρ και ο καθένας είχε ορκισθεί να βοηθήσει τους άλλους στη ζωή. Οι Σελτζούκοι σουλτάνοι είχαν αντιληφθεί καλά τον κίνδυνο που δημιουργούσαν οι ασσασίνοι, αλλ' όλες τους οι απόπειρες να καταλάβουν το Alamut απέτυχαν. Λίγο μετά το τέλος του αιώνα, στοές των ασσασίνων εγκαταστάθηκαν στη Συρία. Ο Ridwan του Χαλεπίου διαρκώς σε κακές σχέσεις με τους Σελτζούκους εξαδέλφους του, και ίσως ειλικρινά επηρεασμένος από τα δόγματα των ασσασίνων, τους έδωσε την προστασία του. Αρχηγός τους ήταν ένας Πέρσης χρυσοχόος, ο Αμπού Ταχίρ, που ασκούσε μεγάλη επιρροή στον Ridwan. Για τους ασσασίνους οι χριστιανοί δεν ήταν περισσότερο μισητοί από τους σουννίτες μωαμεθανούς· και η προθυμία του Ridwan να συνεργασθεί με τον Tancred μπορεί να οφείλεται κατά μεγάλο μέρος στη συμπάθειά του προς το δόγμα τους. Το πρώτο τους κατόρθωμα στη Συρία υπήρξε η δολοφονία του εμίρη της Homs, Janah ad-Dawla, το 1103. Τρία χρόνια αργότερα δολοφόνησαν τον εμίρη της Απάμειας, Χαλάφ Ibn Μουλαΐμπ· αλλά μόνο οι Φράγκοι της Αντιόχειας επωφελήθηκαν από το θάνατό του. Παρ' όλο ότι ως τώρα οι ασσασίνοι αποκάλυπταν την πολιτική τους με μεμονωμένες δολοφονίες, ήταν ένα στοιχείο στην ισλαμική πολιτική που ακόμη και οι χριστιανοί ήταν υποχρεωμένοι να το σεβασθούν 197. Το 1111, ο Mawdud της Μοσούλης ετοιμάστηκε πάλι να οδηγήσει ένα στρατό εναντίον των Φράγκων, κατ' απαίτηση του κυρίου του, του σουλτάνου. Στις αρχές αυτού του έτους μια αντιπροσωπεία από κατοίκους του Χαλεπίου, αγανακτισμένους από την ετεροδοξία του ηγεμόνα τους και την υποτακτικότητά του προς τον Tancred, έφθασε στην αυλή του χαλίφη στη Βαγδάτη να υποκινήσει έναν ιερό πόλεμο για να τους απαλλάξει από την φραγκική απειλή. Όταν τους απέπεμψαν με κενές υποσχέσεις, αυτοί εξήγειραν τον λαό της Βαγδάτης σε στάση μπροστά από το Τέμενος του παλατιού. Συγχρόνως ο χαλίφης δέχτηκε μια πρεσβεία από τον αυτοκράτορα της Κωνσταντινουπόλεως. Σ' αυτό δεν υπήρχε τίποτα το ασυνήθιστο. Η Κωνσταντινούπολη και η Βαγδάτη είχαν κοινό συμφέρον στην εχθρότητά τους κατά των Σελτζούκων της Ρουμ, αλλά φαίνεται ότι ο Αλέξιος είχε δώσει οδηγίες στους απεσταλμένους του να συζητήσουν με τις μωαμεθανικές αρχές την δυνατότητα κοινής δράσεως εναντίον του Tancred198. Αυτές οι διαπραγματεύσεις επέτρεψαν στους στασιαστές να καταγγείλουν τον χαλίφη ότι ήταν χειρότερος μωαμεθανός από τον χριστιανό αυτοκράτορα. Ο Al-Μουσταζίρ ανησύχησε από όλον αυτόν τον ενθουσιασμό, ειδικότερα γιατί οι ταραχές τον εμπόδισαν να υποδεχθεί τη σύζυγό του κατά τον πρέποντα τρόπο η οποία επέστρεφε από μια επίσκεψη στον πατέρα της, τον σουλτάνο Μωάμεθ, στο Ισφαχάν 199. Έστειλε μήνυμα στον πεθερό του, ο οποίος αμέσως έδωσε εντολή στον Mawdud να συγκροτήσει ένα νέο συνασπισμό, του οποίου ονομαστικός αρχηγός θα ήταν ο νεώτερος γιος του Masud. Ο Mawdud επέτυχε τη βοήθεια του Σοκμάν της Mayyafaraqin, του γιου του Ilghazi, Αγιάζ, των Κούρδων ηγεμόνων Αχμίδ-Ιλ της Μαράγα και Αμπούλ Χαϊζά της Αρμπίλ, και μερικών Περσών αρχόντων με Digitized by 10uk1s

επικεφαλής τον Μπουρσούκ Ibn Μπουρσούκ του Χαμαντάν. Τον Ιούλιο, αυτοί οι σύμμαχοι ήταν έτοιμοι, και βάδισαν γρήγορα μέσ' από τη Jezireh για να πολιορκήσουν το φρούριο του Joscelin, Turbessel. Όταν το έμαθε ο εμίρης Σουλτάν της Shaizar έστειλε να τους παρακαλέσει να σπεύσουν να τον βοηθήσουν· και ο Ridwan το θεώρησε πολιτικό να τους πει να βιαστούν, επειδή δεν μπορούσε να κρατήσει πολύ εναντίον του Tancred. Ο Mawdud εντυπωσιάστηκε από την αλλαγή των διαθέσεων του Ridwan, και κατά σύσταση του Αχμέδ-Ιλ, με τον οποίον ο Joscelin είχε δημιουργήσει μυστικές σχέσεις, έλυσε την πολιορκία του Turbessel και οδήγησε το στρατό στο Χαλέπι. Αλλά το μήνυμα του Ridwan δεν ήταν ειλικρινές. Όταν πλησίασαν οι μωαμεθανοί σύμμαχοι αυτός τους έκλεισε τις πύλες και έλαβε μέτρα για να προλάβει εξέγερση φυλακίζοντας πολλούς από τους προκρίτους για να τους έχει ως ομήρους. Ο Mawdud είχε εξαπατηθεί γι' αυτό· αφού ερήμωσε την ύπαιθρο γύρω από το Χαλέπι, κινήθηκε προς νότον στη Shaizar. Εκεί συναντήθηκε με τον Toghtegin της Δαμασκού, ο οποίος πήγε να ζητήσει τη βοήθειά του για την ανακατάληψη της Τριπόλεως 200. Ο Tancred, που ήταν στρατοπεδευμένος προ της Shaizar, αποτραβήχτηκε στην Απάμεια και έστειλε στον βασιλέα Baldwin για να ζητήσει βοήθεια. Ο βασιλεύς ανταποκρίθηκε και κάλεσε όλους τους ιππότες της φραγκικής Ανατολής να ενωθούν μαζί του. Μαζί του πήγε ο πατριάρχης Gibelin και οι κυριότεροι υποτελείς του βασιλείου Eustace Garnier της Σιδώνος και Walter της Hebron. Ο Bertrand της Τριπόλεως τον συνάντησε στο δρόμο. Από το βορρά ήρθαν ο Baldwin της Έδεσσας με τους δύο μεγάλους υποτελείς του, τον Joscelin του Turbessel και τον Παγκάν της Saruj. Ο Tancred έφερε τους υποτελείς του από την περίμετρο της Αντιόχειας, Guy, τον επικαλούμενο Τράγο, από την Ταρσό και τη Μάμιστρα, Richard της Marash, Guy τον επιλεγόμενο Φηγό, από την Harenc, Robert της Σουαδιέχ, Pons του Τελ-Μαννάς, Μαρτίνο της Λαοδικείας, Bonaplus της Σαρμέδα, Roger του Χαμπ και Enguerrand της Απάμειας. Ο Κογκ Βασίλ και οι Ρουπένιοι έστειλαν ένα αρμενικό απόσπασμα· ακόμα και ο Οσίν του Λαμπρόν έστειλε λίγους άνδρες, των οποίων ο ρόλος ήταν πιθανόν να κατασκοπεύουν υπέρ του αυτοκράτορα. Ο βορράς είχε απογυμνωθεί από στρατεύματα προς όφελος του Togrul Arslan της Μελιτηνής, ο οποίος αμέσως κατέλαβε την Albistan και τα περίχωρά της από τη μικρή φραγκική φρουρά της και ενέργησε μια επιδρομή στην Κιλικία201. Μπροστά στη φραγκική συγκέντρωση, που αριθμούσε κάπου δεκάξι χιλιάδες άνδρες, ο Mawdud αποτραβήχτηκε προφυλακτικά πίσω από τα τείχη της Shaizar και αρνήθηκε να παρασυρθεί έξω σε μάχη εκ παρατάξεως. Τα πράγματα δεν πήγαιναν καλά στο στρατό του. Ο Toghtegin δεν ήθελε να δώσει βοήθεια, εκτός αν ο Mawdud αναλάμβανε να εκστρατεύσει νοτιότερα, μια κίνηση η οποία από στρατηγική άποψη ήταν πάρα πολύ επικίνδυνη. Ο Κούρδος Μπουρσούκ ήταν άρρωστος και ήθελε να επιστρέψει στον τόπο του. Ο Σοκμάν πέθανε ξαφνικά και οι στρατιώτες του, πήραν τη σορό του και τράβηξαν προς βορράν. Ο Αχμέδ-Ιλ λιποτάκτησε αμέσως για να προσπαθήσει ν' αρπάξει ό,τι θα μπορούσε από την κληρονομιά. Αγιάζ ο Ορτοκίδης παρέμεινε, αλλά ο πατέρας του, Ilghazi, επιτέθηκε κατά της συνοδείας που μετέφερε το φέρετρο του Σουμάν, ελπίζοντας, εις μάτην, να πάρει τον θησαυρό του. Με τις δυνάμεις του ελαττούμενες ημέρα με την ημέρα, ο Mawdud δεν μπορούσε ν' αναλάβει επίθεση· και δεν είχε καμιά διάθεση να ξεχειμωνιάσει τόσο μακριά από τη βάση του. Το φθινόπωρο αποτραβήχτηκε πίσω στη Μοσούλη202. Η αποτυχία του έδειξε ότι οι μωαμεθανοί δεν ήταν σε θέση ν' αντεπιτεθούν κατά των Φράγκων όσο οι Φράγκοι θα ήταν ενωμένοι, και ο βασιλεύς Baldwin είχε πετύχει στο έργο να τους επιβάλει ένωση. Για την ώρα οι εγκαταστάσεις των Φράγκων είχαν σωθεί. Ο Mawdud διεξήγαγε μια επωφελή αλλά χωρίς οριστικό αποτέλεσμα επιδρομή στην περιοχή της Έδεσσας το επόμενο καλοκαίρι, ενώ ο Toghtegin σύναψε συμμαχία με τον Ridwan, κάπως γενναιόψυχα, επειδή ο Ridwan επιχείρησε να πείσει τους φίλους του ασσασίνους να τον δολοφονήσουν203. Άλλά για την ώρα η μωαμεθανική απειλή είχε μειωθεί. Αναπόφευκτα οι χριστιανοί άρχισαν πάλι να φιλονικούν μεταξύ τους. Πρώτα, οι Φράγκοι αποφάσισαν να επιτεθούν κατά του Κογκ Βασίλ, για την αυξανόμενη

Digitized by 10uk1s

δύναμη του οποίου ζηλοτυπούσαν ο Baldwin της Έδεσσας και ο Tancred. Ο Tancred εισέβαλε στα εδάφη του και κατέλαβε τη Ραβάν και ήταν έτοιμος να πολιορκήσει την Καϊσούν όταν έγινε ειρήνη 204. Κατόπιν, ο Baldwin της Έδεσσας έστρεψε ξαφνικά εναντίον του εξαδέλφου του Joscelin. Όταν ο Mawdud είχε επιτεθεί στην Έδεσσα το καλοκαίρι του 1112 ο Joscelin ανακάλυψε μια αρμενική συνωμοσία να παραδώσουν την πόλη στους μωαμεθανούς και είχε σώσει τον Baldwin ειδοποιώντας τον και συνεργαζόμενος μαζί του σε άμεση δράση εναντίον των προδοτών. Αλλά κατά τον χειμώνα που ακολούθησε ο Baldwin άκουσε να κυκλοφορούν φήμες ότι ο Joscelin μιλούσε πως θα τον υποκαθιστούσε. Το τιμάριο του Turbessel ήταν πλούσιο, ενώ το έδαφος της Έδεσσας είχε υποφέρει τρομερά από επιδρομές και από αναγκαστική μετανάστευση. Οι Άρμένιοι συμπαθούσαν τον Joscelin, ενώ τώρα μισούσαν τον Baldwin. Δεν υπήρχε τίποτα στη διαγωγή του Joscelin που να δικαιολογεί τις υποψίες του Baldwin, οι οποίες ίσως βασίζονταν σε ζήλια. Στο τέλος του χρόνου ο Joscelin πήρε μια πρόσκληση να πάει στην Έδεσσα· ο Baldwin είπε ότι ήταν άρρωστος και έπρεπε να συζητήσει τη διαδοχή του. Όταν έφθασε, τελείως ανύποπτος, κατηγορήθηκε ότι δεν είχε εφοδιάσει την Έδεσσα με επαρκή τρόφιμα από τα εδάφη του και ρίχτηκε στη φυλακή. Μονάχα όταν υποσχέθηκε ότι θα παρέδιδε το τιμάριό του τον άφησαν ελεύθερο. Κατά την πρωτοχρονιά κατευθύνθηκε προς νότον, στην Ιερουσαλήμ, όπου ο βασιλεύς Baldwin του έδωσε ως τιμάριο το πριγκιπάτο της Γαλιλαίας 205. Το έτος 1112 είδε πολλές άλλες αλλαγές στη βόρεια Συρία. Ο Κογκ Βασίλ πέθανε στις 12 Οκτωβρίου. Η χήρα του έστειλε βιαστικά δώρα στον Tancred, ακόμα και το διάδημά της για την πριγκίπισσα Καικιλία, για να εξασφαλίσει τη διαδοχή υπέρ του θετού γιου της Βασίλ Δγα. Αλλά ο ίδιος ο Tancred εποφθαλμιούσε τη διαδοχή 206. Από τους Φράγκους, ο Richard of Principati είχε πεθάνει την άνοιξη 207 και ο Bertrand της Τριπόλεως τον Ιανουάριο ή τον Φεβρουάριο. Ο νεαρός γιος και διάδοχος του Bertrand, Pons, δεν συμμεριζόταν τη συμπάθεια του πατέρα του για τους Βυζαντινούς ούτε το μίσος του προς τον Tancred· και το συμβούλιό του προφανώς σκέφτηκε ότι η καλή διάθεση του Tancred θα ήταν αναγκαία, αν ο νεαρός πρίγκιπας ήθελε να διατηρήσει τη θέση του. Έγινε μια συμφιλίωση των αυλών της Τριπόλεως και της Αντιόχειας η οποία αύξησε την επιρροή του Tancred 208. Με τον Joscelin σε δυσμένεια, τον κόμη της Τριπόλεως φίλο του και τον μεγάλο ηγεμόνα των Αρμενίων νεκρό, η υπεροχή του Tancred φαινόταν εξασφαλισμένη. Σχεδίαζε μια εκστρατεία για να κατακτήσει τη χώρα του Κογκ Βασίλ όταν ξαφνικά αρρώστησε. Ακούστηκαν τα αναπόφευκτα ψιθυρίσματα για δηλητήριο, αλλ' η αρρώστια του ήταν μάλλον τύφος. Όταν πια ήταν βέβαιο ότι δεν επρόκειτο να γιατρευτεί, ονόμασε τον ανιψιό του, Roger του Σαλέρνο, γιο του Richard of Principati, κληρονόμο του, αλλ' επέβαλε στον Roger να ορκισθεί ότι θα παρέδιδε την εξουσία στον νεαρό γιο του Bohemund, αν αυτός ερχόταν στην Ανατολή. Συγχρόνως ζήτησε από τον Pons να παντρευτεί τη νεαρή χήρα του, Καικιλία της Γαλλίας. Πέθανε στις 12 Δεκεμβρίου σε ηλικία μόλις τριάντα έξι ετών209. Η προσωπικότητα του Tancred δεν λάμπει καθαρά μέσ' από τις ομίχλες της ιστορίας. Ήταν απέραντα δραστήριος και ικανός, ευέλικτος διπλωμάτης και λαμπρός στρατιώτης· και γινόταν συνετότερος όσο προχωρούσε στην ηλικία. Αλλά ποτέ δεν απόκτησε τη λάμψη που περιέβαλε τον θείο του Bohemund· ούτε φαίνεται ότι υπήρξε δημοφιλής στους ανθρώπους του, εκτός από τον συκοφαντικό βιογράφο του Randulph de Caen. Ήταν σκληρός, ιδιοτελής και αδίστακτος, ευπρεπής και όμως άπιστος έναντι του Bohemund, και άπιστος συνάδελφος προς τον Baldwin της Έδεσσας. Αν δεν γινόταν η επέμβαση του βασιλέως Baldwin, ομοίου του σε δραστηριότητα και ανωτέρου του σε ευρύτητα βλέψεων, η ιδιοτέλειά του πιθανόν να τον είχε οδηγήσει σε διάσπαση της φραγκικής Ανατολής. Ο σκοπός του υπήρξε η σταθεροποίηση και η μεγέθυνση του πριγκιπάτου της Αντιόχειας· και σ' αυτό υπήρξε υπέροχα επιτυχής. Χωρίς το έργο του το ίδρυμα του Bohemund θα είχε καταρρεύσει. Η μακρά ιστορία των πριγκίπων της Αντιόχειας υπήρξε ο καρπός της ενεργητικότητάς του. Απ' όλους τους πρίγκιπες της Πρώτης Σταυροφορίας, μόνο ο βασιλεύς Baldwin, ένας απένταρος τυχοδιώκτης σαν κι αυτόν, πέτυχε πιο εντυπωσιακή σταδιοδρομία. Όμως, όταν τον πήγαν να τον θάψουν, στην είσοδο της μητροπόλεως του Αγίου Πέτρου, οι χρονογράφοι δεν βρήκαν ν' αναφέρουν πολλές σκηνές λύπης. Μόνο ο Αρμένιος Ματθαίος της Έδεσσας έγραψε με θέρμη γι' Digitized by 10uk1s

αυτόν και θρήνησε τον θάνατό του 210. Η ανάρρηση τού Roger ως πρίγκιπα της Αντιόχειας -γιατί, παρά την αναγνώριση των διεκδικήσεων του γιου του Bohemund, είχε πάρει τον πριγκιπικό τίτλο- επέφερε αρμονία σε όλους τους Φράγκους. Είχε παντρευτεί την αδελφή του Baldwin της Έδεσσας, Καικιλία 211, και παρ' όλο ότι υπήρξε διαβόητος για τις συζυγικές απιστίες του, διατήρησε πάντοτε αγαθότατες σχέσεις με τον γυναικάδελφό του. Η αδελφή του Μαρία έγινε δεύτερη σύζυγος του Joscelin de Courtenay 212. Ο Pons της Τριπόλεως, ο οποίος, ακολουθώντας την επιθυμία του Tancred, παντρεύτηκε αμέσως τη χήρα του Tancred, Καικιλία της Γαλλίας, παρέμεινε σταθερός φίλος του 213. Και οι τρεις πρίγκιπες από συμφώνου θεωρούσαν τον βασιλέα Baldwin ως τον επικυρίαρχό τους. Αυτή η σπάνια αλληλεγγύη, συνδυαζόμενη με νέες φιλονικίες μεταξύ των μωαμεθανών έφερε την φραγκική κυριαρχία στη βόρεια Συρία, στον κολοφώνα της. Το 1113, ο βασιλεύς Baldwin άρχισε μια εκστρατεία εναντίον του Toghtegin της Δαμασκού, ο οποίος κατόρθωσε επί τέλους να εξασφαλίσει τη βοήθεια του Mawdud και του Αγιάζ του Ορτοκίδη. Οι μωαμεθανοί σύμμαχοι παρέσυραν τον βασιλέα σε δαμασκηνό έδαφος, όπου, λησμονώντας για μια φορά την συνηθισμένη σύνεσή του, δέχτηκε επίθεση και υπέστη σοβαρή ήττα 214. Είχε καλέσει τον Pons και τον Roger σε βοήθειά του και η άφιξή τους με όλους τους ιππότες τους του επέτρεψε ν' απαγκιστρωθεί. Ο εχθρός προχώρησε ως τα πρόθυρα της Τιβεριάδος, αλλά δεν ήθελε να διακινδυνεύσει ν' αντιμετωπίσει το σύνολο του φραγκικού στρατού. Ύστερ' από δισταγμούς ολίγων εβδομάδων ο Mawdud συμπτύχθηκε μαζί με τον Toghtegin στη Δαμασκό. Εκεί, την τελευταία Παρασκευή του Σεπτεμβρίου, καθώς έμπαινε στο μεγάλο τζαμί μαζί με τον Toghtegin, δολοφονήθηκε από έναν ασσασίνο. Ο Toghtegin θανάτωσε αμέσως τον δολοφόνο για να δείξει ότι δεν είχε καμιά σχέση με το έγκλημα. Η δημοσία γνώμη τον θεώρησε ένοχο, αλλά τον δικαιολόγησε με την άποψη ότι ο Mawdud είχε βλέψεις για τη Δαμασκό 215. Ο θάνατος του Mawdud απάλλαξε τους Φράγκους από έναν τρομερό εχθρό. Δύο μήνες αργότερα, στις 10 Δεκεμβρίου 1113, πέθανε και ο Ridwan του Χαλεπίου 216. Οι ψυχρές του σχέσεις με τους ομοθρήσκους του μωαμεθανούς συντέλεσαν πολύ στην εγκατάσταση των Φράγκων στη Συρία· αλλ' ο θάνατός του δεν ωφέλησε και πολύ το Ισλάμ. Τον διαδέχθηκε ο γιος του Αλπ Arslan, ένας αδύνατος, διεφθαρμένος και σκληρός δεκαεξαετής νέος, εξ ολοκλήρου στα χέρια του ευνοούμενου ευνούχου του Lulu. Οι ασσασίνοι, τους οποίους ο Ridwan προστάτευε, βρέθηκαν παραγκωνισμένοι από τη νέα διοίκηση, κατά ρητή διαταγή του σουλτάνου Μωάμεθ. Ο απεσταλμένος του, ο Πέρσης Ibn Μπαδί, ανάγκασε τον Αλπ Arslan να εκδώσει ένα ένταλμα για την εκτέλεση του Αμπού Ταχίρ και των άλλων αρχηγών της αιρέσεως· και ο λαός του Χαλεπίου που από πολύν καιρό μισούσε τους ασσασίνους, βάλθηκε να σφάξει όλους όσους βρήκε απ' αυτούς. Αυτοαμυνόμενη η αίρεση επιχείρησε ανεπιτυχώς να καταλάβει το φρούριο ενώ ο Ridwan ήταν ετοιμοθάνατος 217. Λίγο αργότερα, μέλη της αιρέσεως επιχείρησαν να αιφνιδιάσουν το φρούριο της Shaizar, όταν η οικογένεια του εμίρη ήταν έξω και παρακολουθούσε το Πάσχα των χριστιανών· αλλ' οι κάτοικοι της πόλεως ενώθηκαν με τον εμίρη εναντίον τους. Η μοναδική τους επιτυχία υπήρξε η κατάληψη του φρουρίου Κολάια, κοντά στην Balis, όπου ο δρόμος από το Χαλέπι προς την Βαγδάτη πλησιάζει τον Ευφράτη. Παντού αλλού έκαναν κρυφή αντίσταση, ή κατέφυγαν στην προστασία των Φράγκων. Αλλ' εξακολουθούσαν να είναι ισχυροί και άρχισαν να στρέφουν στον Λίβανο 218. Η βασιλεία του Αλπ Arslan υπήρξε σύντομη. Έκανε μια φιλική επίσκεψη στη Δαμασκό, όπου ο Toghtegin τον υποδέχτηκε με βασιλικές τιμές. Αλλά τον Σεπτέμβριο του 1114 η αυθαίρετη διαγωγή του ανάγκασε τον Lulu, φοβούμενο για τη ζωή του, να βάλει να τον δολοφονήσουν στο κρεβάτι του και ν' ανεβάσει στο θρόνο τον εξάχρονο αδελφό του Σουλτανσάχ. Κατά τα λίγα επόμενα χρόνια, ο Lulu και ο στρατηγός του Σαμς Ασ-Σαβάς, πρώην εμίρης της Ραφανίγια, κρατούσαν το φρούριο και είχαν υπό τον έλεγχό τους το στρατό του Χαλεπίου. Αλλ' η πραγματική εξουσία ήταν στα χέρια των προκρίτων της πόλεως, των οποίων τις θελήσεις ο Lulu δεν τολμούσε να παραβλέψει. Η έλλειψη ενός ισχυρού ηγεμόνα και το μικρό μέγεθος του στρατού του Χαλεπίου έκανε την πόλη ανίσχυρη να κάνει περισσότερ' από την άμυνα των τειχών της, ενώ, παρ' όλο ότι οι ασσασίνοι είχαν διωχτεί, οι αρχές Digitized by 10uk1s

της πόλεως βαρύνονταν από την υποψία εκ μέρους των γειτόνων τους ότι είχαν επικίνδυνα σχιιτικές τάσεις, οφειλόμενες στην παρουσία Περσών στην πόλη. Κατά συνέπεια, ο Lulu βρέθηκε πρόθυμος να συνεχίσει την πολιτική του Ridwan, της δουλοπρεπούς φιλίας με τους Φράγκους της Αντιόχειας 219. Μετά τον θάνατο του Mawdud, ο σουλτάνος έδωσε τη Μοσούλη στον αντιπρόσωπό του στην αυλή του χαλίφη, Αξονκόρ Ιλ-Μπουρσούκι, έναν Τούρκο τυχοδιώκτη στρατιωτικό σαν τον προκάτοχό του. Καθήκον του έγινε να διευθύνει επιχειρήσεις εναντίον των Φράγκων. Τον Μάιο του 1114 οδήγησε ένα στράτευμα από δεκαπέντε χιλιάδες άνδρες εναντίον της Έδεσσας. Μαζί του ήταν, ο γιος του σουλτάνου, Masud, ο εμίρης της Σινζάρ, Τεμιρέκ, και ένας νεαρός Τούρκος ονομαζόμενος Ιμάδ ΕντΝτιν Zengi, γιος ενός παλαιότερου Αξονκόρ που υπήρξε κυβερνήτης του Χαλεπίου και της Hama στα χρόνια πριν από τη Σταυροφορία. Ο Ilghazi της Mardin είχε κληθεί να μετάσχει στην εκστρατεία αλλ' αρνήθηκε. Γι' αυτό το πρώτο τους βήμα ήταν να βαδίσουν κατά της Mardin. Κατόπιν τούτου ο Ilghazi συμφώνησε να στείλει τον γιο του Αγυάζ με ένα απόσπασμα από Τουρκομάνους στρατιώτες. Επί δύο μήνες οι μωαμεθανοί βρίσκονταν μπρος από την Έδεσσα· αλλ' η πόλη είχε καλή φρουρά και αρκετόν εφοδιασμό, ενώ η ερημωμένη ύπαιθρος δεν μπορούσε να διαθρέψει τις δυνάμεις των πολιορκητών. Ο Ιλ-Μπουρσούκι αναγκάστηκε να λύσει την πολιορκία και αρκέσθηκε με την ερήμωση της υπαίθρου, ώσπου οι Αρμένιοι του πρόσφεραν νέο πεδίο δράσεως 220. Η αρμενική συνωμοσία να παραδώσουν την Έδεσσα στον Mawdud το 1112 είχε συνέχεια μια παρόμοια συνωμοσία στον επόμενο χρόνο, όταν ο Mawdud ήταν έτοιμος να εισβάλει στα φραγκικά εδάφη και ο Baldwin βρισκόταν στο Turbessel, παίρνοντας το τιμάριο από τον Joscelin. Ανακαλύφθηκε εγκαίρως· και ο Baldwin μετέφερε ολόκληρο τον αρμενικό πληθυσμό της πρωτεύουσάς του στα Σαμόσατα. Αφού έδωσε ένα μάθημα στους Αρμενίους, τους επέτρεψε να επιστρέψουν στις αρχές του 1114· αλλά μερικοί είχαν πάει στο έδαφος του Βασίλ Δγα, του κληρονόμου του Κογκ Βασίλ, ο οποίος ήταν οπωσδήποτε ανήσυχος από τις φραγκικές απόπειρες εναντίον της κληρονομιάς του. Αυτός και η θετή μητέρα του, κάλεσαν τώρα τον Ιλ-Μπουρσούκι, να τους απελευθερώσει από τους Φράγκους. Ο Ιλ-Μπουρσούκι έστειλε έναν από τους στρατηγούς του, Σονκόρ τον Μακρό, να διαπραγματευθεί με τον Βασίλ Δγα στην Καϊσούν. Οι Φράγκοι το έμαθαν, και μάταια επιτέθηκαν κατά του Σονκόρ και των Αρμενίων. Αλλά, πριν οι μωαμεθανοί μπορέσουν να επωφεληθούν από τη νέα των συμμαχία, ο Ιλ-Μπουρσούκι φιλονίκησε με τον Ορτοκίδη Αγυάζ και τον έβαλε στη φυλακή. Ο πατέρας του Αγυάζ, Ilghazi, συγκέντρωσε τη φυλή του και τους Τουρκομάνους και βάδισε εναντίον του Ιλ-Μπουρσούκι, τον οποίο νίκησε κατά κράτος και ανάγκασε να υποχωρήσει στη Μοσούλη. Για μια ακόμα φορά η μωαμεθανική αντι-σταυροφορία κατέληξε σε αποτυχία 221. Οι Αρμένιοι πλήρωσαν γι' αυτό. Οι Φράγκοι προχώρησαν για να τιμωρήσουν τον Βασίλ Δγα. Δεν μπόρεσαν να κυριεύσουν την πρωτεύουσά του-φρούριο στη Ραβάν, αυτός όμως θεώρησε φρόνιμο να ζητήσει τη συμμαχία του Ρουπένιου ηγεμόνα Θόρου. Ο Θόρος, αφού τον κάλεσε να πάει για να συζητήσουν μια γαμήλια συμμαχία, τον φυλάκισε και τον πούλησε στον Baldwin της Έδεσσας. Ο Βασίλ απελευθερώθηκε μονάχα αφού έδωσε την υπόσχεση να παραχωρήσει όλα τα εδάφη του στον Baldwin. Κατόπιν του επιτράπηκε ν' αποσυρθεί στην Κωνσταντινούπολη. Αφού κατ' αυτόν τον τρόπο προσάρτησε τη Ραβάν και την Καϊσούν το 1116, ο Baldwin αποφάσισε να υποτάξει τις απομένουσες αρμενικές ηγεμονίες στην κοιλάδα του Ευφράτη. Το 1117 εκτόπισε πρώτα τον Αμπούλγαριμπ, άρχοντα του Birejik, που είχε εγκατασταθεί εκεί με τη βοήθεια του Baldwin κατά τη διάρκεια της Πρώτης Σταυροφορίας. Έδωσε το Birejik στον εξάδελφό του Βαλεράν του Le Puiset, ο οποίος παντρεύτηκε την κόρη του Αμπούλγαρίμπ. Κατόπιν επιτέθηκε εναντίον του πρώην φίλου και κατόπιν εχθρού του Baldwin Ι, Μπαγκράτ, του αδελφού του Κογκ Βασίλ που τώρα κατείχε μια μικρή χώρα στο Χόρος, δυτικά του Ευφράτη. Τέλος, κατέλαβε τα εδάφη ενός άλλου από τους συμμάχους του Baldwin, του πρίγκιπα Κωνσταντίνου του Γκαργκάρ, τον οποίον αιχμαλώτισε και φυλάκισε στα Σαμόσατα, όπου ο δυστυχής χάθηκε σε λίγο από ένα σεισμό. Ο Ρουπένιος ηγεμών βρέθηκε, προς μεγάλη του ικανοποίηση, ο μόνος ανεξάρτητος Αρμένιος μεγιστάνας που απόμεινε. Αλλά, εκτός από Digitized by 10uk1s

τους Ρουπένιους, ο αρμενικός λαός έχασε την εμπιστοσύνη του προς τους Φράγκους 222. Οι αρμενικές κατακτήσεις του Baldwin της Έδεσσας βοηθήθηκαν από μια μείωση του κινδύνου από την Ανατολή. Τα προηγούμενα χρόνια ήταν γεμάτα αγωνία. Ένας τρομερός σεισμός το 1114 είχε ερημώσει τα φραγκικά εδάφη, από την Αντιόχεια και την Μάμιστρα ως τη Marash και την Έδεσσα. Ο Roger της Αντιόχειας έσπευσε να περιοδεύσει στα φρούριά του, για να τα επισκευάσει, γιατί κυκλοφόρησε μια φήμη ότι ο σουλτάνος Μωάμεθ ετοίμαζε νέα εκστρατεία 223. Ο Μωάμεθ υπήρξε ο τελευταίος από τους μεγάλους Σελτζούκους σουλτάνους. Είχε παραλάβει ένα κράτος σε παρακμή από τον αδελφό του Μπαρκιγυαρόκ και είχε αποκαταστήσει την τάξη στο Ιράκ και το Ιράν, υποτάσσοντας τους επαναστατημένους Άραβες της ανατολικής ερήμου το 1108 και κρατώντας σε απόσταση τους ασσασίνους. Ο χαλίφης Al-Μουσταζίρ, γράφοντας ξέγνοιαστος ερωτικά ποιήματα στο παλάτι του της Βαγδάτης, υπάκουε στην εξουσία του. Αλλ' οι απόπειρές του να οργανώσει μια εκστρατεία για να διώξει τους Φράγκους από τη Συρία είχαν αποτύχει η μια μετά την άλλη· και αντιλήφθηκε ότι για να πετύχει έπρεπε να επιβάλει την εξουσία του στους εκεί μωαμεθανούς ηγεμόνες, των οποίων οι αντιζηλίες και η ανυπακοή υπονόμευαν κανονικά την υπόθεσή του. Τον Φεβρουάριο του 1115, αφού εξασφάλισε την πίστη της Μοσούλης, στέλνοντας τον γιο του Masud ν' αναλάβει την κυβέρνησή της, έστειλε ένα μεγάλο στράτευμα προς δυσμάς υπό τον κυβερνήτη του Χαμαντάν, Μπουρσούκ Ibn Μπουρσούκ, με βοηθούς του τον Γιουγιούς Μπεγκ, πρώην κυβερνήτη της Μοσούλης και τον Τεμιρέκ, εμίρη της Σινζάρ. Οι μωαμεθανοί ηγεμόνες της Συρίας είχαν ανησυχήσει όπως και οι Φράγκοι. Οι μόνοι υποτελείς του σουλτάνου που μπορούσε να τους έχει εμπιστοσύνη ήταν οι Μουνκιδίτες της Shaizar και ο Ibn Καραζά, εμίρης της Homs. Στο άκουσμα της εκστρατείας ο Ορτοκίδης Ilghazi έσπευσε στη Δαμασκό να επιβεβαιώσει τη συμμαχία του με τον Toghtegin, αλλά στην επιστροφή του έπεσε σε ενέδρα και πιάστηκε αιχμάλωτος από τον εμίρη της Homs, ο οποίος όμως, απειλούμενος από τον Toghtegin, τον άφησε να φύγει υπό τον όρο να στείλει το γιο του Αγυάζ στη θέση του. Ο Ilghazi μπόρεσε να πάει στη Mardin και να συγκεντρώσει τα στρατεύματά του. Κατόπιν συμπτύχθηκε προς δυσμάς και πάλι για να ενωθεί με τον Toghtegin. Ο ευνούχος Lulu, αντιβασιλεύς του Χαλεπίου, αφού υποσχέθηκε βοήθεια και στις δύο πλευρές, έκρινε ότι η νίκη του σουλτάνου δεν τον συνέφερε και τάχθηκε με τον Toghtegin και τον Ilghazi. Στο μεταξύ, ο Roger της Αντιόχειας είχε συγκεντρώσει τις δυνάμεις του και κατέλαβε μια θέση παρά τη Σιδερένια Γέφυρα πέρ' από τον Ορόντη. Εκεί, με τίνος πρωτοβουλία δεν μπορούμε να πούμε, έκανε μια συμφωνία με τον Toghtegin και τους συμμάχους του και κάλεσε τον στρατό τους να ενωθεί με τον δικό του μπρος από τα τείχη της Απάμειας, ένα ευνοϊκό σημείο για να παρακολουθούν τις κινήσεις του Μπουρσούκ όταν θα περνούσε τον Ευφράτη και θα προχωρούσε προς τους φίλους του στη Shaizar. Οι Φράγκοι είχαν διαθέσει περίπου δύο χιλιάδες ιππότες και πεζούς και οι μωαμεθανοί σύμμαχοι περί τις πέντε χιλιάδες. Ο Μπουρσούκ δεν συνάντησε αντίδραση όταν περνούσε με τον μεγάλο στρατό του την Jezireh. Είχε ελπίσει να εγκαταστήσει το στρατηγείο του στο Χαλέπι, αλλά, μαθαίνοντας ότι ο Lulu είχε πάει με τους εχθρούς του και ότι επικεφαλής τους ήταν ο Toghtegin, έστρεψε προς νότον εναντίον του τελευταίου. Με τη βοήθεια του εμίρη της Homs έκανε μια αιφνιδιαστική επίθεση στη Hama, η οποία ανήκε στον Toghtegin και είχε μέσα τις περισσότερες αποσκευές του. Η πόλη καταλήφθηκε και λεηλατήθηκε, προς μεγάλη αγανάκτηση των ντόπιων μωαμεθανών. Κατόπιν βάδισε εναντίον του φραγκικού φρουρίου Kafartab. Ο Roger θα ήθελε να ενεργήσει έναν αντιπερισπασμό, αλλ' ο Toghtegin τον έπεισε ότι αυτό θα ήταν πολύ επικίνδυνο. Αντ' αυτού, οι σύμμαχοι ζήτησαν τη βοήθεια του Baldwin της Ιερουσαλήμ και του Pons της Τριπόλεως, οι οποίοι έσπευσαν προς βορράν, ο πρώτος με πεντακόσιους ιππότες και χίλιους πεζούς, ο δεύτερος με διακόσιους ιππότες και δύο χιλιάδες πεζούς. Μπήκαν στο στρατόπεδο στην Απάμεια υπό τους ήχους των σαλπίγγων. Ο Μπουρσούκ, που είχε τώρα βάση του τη Shaizar, θεώρησε φρόνιμο να υποχωρήσει στη Jezireh. Το τέχνασμά του έφερε αποτέλεσμα. Ο Baldwin και ο Pons θεώρησαν ότι ο κίνδυνος είχε παρέλθει και

Digitized by 10uk1s

γύρισαν στους τόπους τους, και ο συμμαχικός στρατός διαλύθηκε. Τότε ο Μπουρσούκ κινήθηκε ξαφνικά κατά του Kafartab. Ύστερ' από σύντομο αγώνα κατέλαβε το φρούριο και το έδωσε στους Μουνκιδίτες. Ο Lulu του Χαλεπίου, είτε από δολιότητα είτε από δειλία, του έγραψε αμέσως ζητώντας συγγνώμη για περασμένες αμαρτίες και ζητώντας του να στείλει ένα απόσπασμα να καταλάβει το Χαλέπι. Ο Μπουρσούκ εξασθένησε τις δυνάμεις του στέλνοντας τον Γιουγιούς Μπεγκ και το σώμα του. Ο Roger δεν είχε διαλύσει τον στρατό του. Δεν μπορούσε να περιμένει να έρθει βοήθεια από τον βασιλέα Baldwin ούτε από τον Pons, ούτε ακόμα από τον Toghtegin. Αφού κάλεσε τον Baldwin της Έδεσσας να τον βοηθήσει και ζήτησε από τον πατριάρχη Bernard να ευλογήσει τα στρατεύματά του και να τους στείλει ένα κομμάτι από τον Τίμιο Σταυρό, ξεκίνησε από την Αντιόχεια στις 12 Σεπτεμβρίου και βάδισε προς νότον κατά τον ανάρρου του Ορόντη, στο Chastel Rouge, ενώ ο Μπουρσούκ βάδιζε προς βορράν σε παράλληλη γραμμή, ανατολικότερα. Κανένας από τους στρατούς δεν ήξερε τη θέση του άλλου, ώσπου ένας ιππότης, ονομαζόμενος Θεόδωρος Μπερνεβίλ, έφθασε καλπάζοντας στο στρατόπεδο του Chastel Rouge από μια αναγνωριστική εξόρμηση για ν' αναφέρει ότι είχε ιδεί το στρατό του σουλτάνου να κινείται μέσ' από το δάσος προς τον λόφο του Τελ-Δανίθ, κοντά στην πόλη Σιρμίν. Το πρωί της 14ης ο φραγκικός στρατός πέρασε την ενδιάμεση κορυφογραμμή και επέπεσε κατά του Μπουρσούκ ενώ οι στρατιώτες του βάδιζαν αφρόντιστα. Τα φορτηγά ζώα ήταν στην εμπροσθοφυλακή· μερικά τμήματα είχαν ήδη σταθεί για να στήσουν σκηνές για τη μεσημβρινή στάση. Μερικοί από τους εμίρηδες είχαν πάρει αποσπάσματα για να συλλέξουν τρόφιμα από τις γειτονικές αγροικίες· άλλοι είχαν πάει να καταλάβουν τη Bizaa. Όταν άρχισε η μάχη, ο Μπουρσούκ βρισκόταν χωρίς τους καλύτερους υπαρχηγούς του. Η φραγκική επίθεση ήταν εντελώς αναπάντεχη. Ξεπήδησαν ξαφνικά από τα δέντρα κι έπεσαν επάνω στο μισο-ετοιμασμένο στρατόπεδο. Σε λίγο ολόκληρος ο μωαμεθανικός στρατός βρισκόταν σε σύγχυση. Ο Μπουρσούκ δεν μπορούσε να συγκεντρώσει τους άνδρες του. Ο ίδιος μόλις ξέφυγε την αιχμαλωσία και αποχώρησε με λίγες εκατοντάδες ιππέων σ' έν' αντέρεισμα του λόφου Τελ-Δανίθ. Εκεί απέκρουσε τον εχθρό για ένα διάστημα και επιζήτησε να σκοτωθεί στη μάχη παρά ν' αντιμετωπίσει την καταισχύνη μιας τέτοιας ήττας. Τελικά, οι σωματοφύλακές του τον έπεισαν ότι δεν μπορούσε να γίνει τίποτ' άλλο. Και έφυγε προς ανατολάς. Ο εμίρης της Σινζάρ, Τεμιρέκ, είχε στην αρχή περισσότερη επιτυχία και είχε απωθήσει το δεξιό των Φράγκων. Αλλ' ο Guy Φρεσνέλ, άρχοντας της Harenc, έφερε νέες δυνάμεις και σε λίγο οι άνδρες της Σινζάρ περικυκλώθηκαν και μόνο οι γρηγορότεροι ιππείς γλίτωσαν ζωντανοί. Το βράδυ τα λείψανα του μωαμεθανικού στρατού έσπευδαν άτακτα προς την Jezireh 224. Η φραγκική νίκη του Τελ-Δανίθ έθεσε τέρμα στην τελευταία απόπειρα των Σελτζούκων σουλτάνων του Ιράν ν' ανακτήσουν τη Συρία. Ο Μπουρσούκ πέθανε λίγους μήνες αργότερα, ταπεινωμένος και ντροπιασμένος· και ο σουλτάνος Μωάμεθ δεν ήταν διατεθειμένος να διακινδυνεύσει και άλλη εκστρατεία. Ο μόνος κίνδυνος για τους Φράγκους από την Ανατολή προερχόταν τώρα από τους μισο-ανεξάρτητους εμίρηδες, οι οποίοι για την ώρα είχαν χάσει τη συνοχή τους και το θάρρος τους. Το γόητρο του Roger, πρίγκιπα της Αντιόχειας βρισκόταν στα ύψη. Οι άνδρες του ανακατέλαβαν γρήγορα το Kafartab, που είχε δοθεί στους Μουνκιδίτες από τον Μπουρσούκ 225. Οι κυβερνήτες του Χαλεπίου και της Δαμασκού είχαν ανησυχήσει σοβαρά. Ο τελευταίος, ο Toghtegin, έσπευσε να συνδιαλλαγεί με τον σουλτάνο Μωάμεθ, ο οποίος τον συγχώρησε αλλά δεν του έδωσε υλική βοήθεια226. Στο Χαλέπι, ο ευνούχος Lulu παρακολουθούσε ανίσχυρος τους Φράγκους να σταθεροποιούν τις θέσεις των τριγύρω του. Επιζήτησε να συνάψει στενότερη συμμαχία με τον Toghtegin. Αλλά είχε γενικά δυσφημισθεί και τον Μάιο του 1117 δολοφονήθηκε από Τούρκους της φρουράς του. Διάδοχός του ήταν ένας άλλος ευνούχος, ο Αρμένιος εξωμότης Γιαρουκτάς, ο οποίος αμέσως ζήτησε φραγκική υποστήριξη παραχωρώντας στο Roger το φρούριο του Al-Κούμπα, στο δρόμο από το Χαλέπι στη Δαμασκό που χρησιμοποιούσαν οι προσκυνητές που πήγαιναν στη Μέκκα, και το δικαίωμα να παίρνει δασμούς από τους προσκυνητές 227. Η παραχώρηση δεν ωφέλησε τον Γιαρουκτάς. Οι δολοφόνοι τού Lulu είχαν δράσει εξ ονόματος του νεώτερου γιου του Ridwan, Σουλτανσάχ, που δεν ήθελε να τον αναγνωρίσει. Ο Γιαρουκτάς ζήτησε Digitized by 10uk1s

βοήθεια από τον Ορτοκίδη Ilghazi· αλλ' όταν τα στρατεύματα του Ilghazi έφθασαν στο Χαλέπι βρήκαν τον Γιαρουκτάς έκπτωτο και την κυβέρνηση να διευθύνεται από τον υπουργό του Σουλτανσάχ, τον Δαμασκηνό Ibn Al-Μιλχί. Κατόπιν τούτου ο Ilghazi αποχώρησε, αφήνοντας το γιο του Κιζίλ ως αντιπρόσωπό του στο Χαλέπι και αφού παρέλαβε το φρούριο του Balis στον Ευφράτη που του είχε δοθεί ως τίμημα για τη βοήθειά του, αν ο Ιλ-Μπουρσούκι, που τώρα είχε εγκατασταθεί στην Αρ-Ρουχμπά και ισχυριζόταν ότι του είχε παραχωρηθεί το Χαλέπι από τον σουλτάνο, επιχειρούσε να πραγματοποιήσει την διεκδίκησή του. Ο Ibn Al-Μιλχί έκρινε τότε ότι ο Ilghazi ήταν πολύ αβέβαιος σύμμαχος και παρέδωσε το Χαλέπι και τον Κιζίλ στον Χιρκάν, εμίρη της Homs, και ετοιμάστηκε με τη βοήθεια των Φράγκων ν' ανακτήσει το Balis. Αλλ' η συμμαχία του Ilghazi με τον Toghtegin κρατούσε καλά. Ενώ ο τελευταίος βάδισε εναντίον της Homs και ανάγκασε τον Χιρκάν ν' αποσυρθεί, ο Ilghazi απάλλαξε το Balis από την πολιορκία και μπήκε στο Χαλέπι το καλοκαίρι του 1118. Ο Ibn Al-Μιλχί είχε ήδη εκτοπισθεί από ένα μαύρο ευνούχο, τον Καράζα, ο οποίος, μαζί με τον Ibn Al-Μιλχί και τον πρίγκιπα Σουλτανσάχ, φυλακίσθηκαν από τον Ορτοκίδη 228. Κατά τη διάρκεια όλων αυτών των κινήσεων και ραδιουργιών η φραγκική επέμβαση είχε ζητηθεί από όλα τα μέρη με τη σειρά τους και παρ' όλο ότι ο Roger δεν υπήρξε ποτέ κύριος του Χαλεπίου ο ίδιος, κατόρθωσε να καταλάβει την περιοχή βορείως της πόλεως, με την κατάληψη της Azaz το 1118 και της Bizaa στις αρχές του 1119, αποκόπτοντας έτσι το Χαλέπι από τον Ευφράτη και την Ανατολή 229. Περίπου την ίδια περίοδο, ο Roger βελτίωσε τα νότια σύνορά του κυριεύοντας το φρούριο του Marqab απάνω στον ψηλό του λόφο που δέσποζε της λίμνης πίσω από τη Buluniyas 230. Έτσι, περί το τέλος του 1118 υπήρξε μια ισορροπία στη βόρεια Συρία. Οι Φράγκοι είχαν καταστεί ένα μέρος της μορφής της χώρας και είχαν γίνει αποδεκτοί. Εξακολουθούσαν ακόμα να είναι ολιγάριθμοι, αλλ' ήσαν καλά οπλισμένοι και έχτιζαν φρούρια και μάθαιναν να προσαρμόζονται προς τον τοπικό τρόπο ζωής. Επί πλέον, για την ώρα ήταν ενωμένοι. Ο Roger της Αντιόχειας ήταν κατά πολύ ο μεγαλύτερος από τους βόρειους χριστιανούς πρίγκιπες· αλλά για την ηγεμονία του αυτή δεν ένοιωθαν ζήλια ή δυσφορία ο Baldwin της Έδεσσας ή ο Pons της Τριπόλεως· γιατί δεν έκανε απόπειρα να γίνει επικυρίαρχός τους, αλλ' όπως εκείνοι, αναγνώριζε την επικυριαρχία του βασιλέως της Ιερουσαλήμ. Οι μωαμεθανοί ηγεμόνες ήταν αριθμητικώς ισχυρότεροι, αλλ' ήσαν χωρισμένοι και ζήλευε ο ένας τον άλλον. Μόνο η συμμαχία μεταξύ του Toghtegin της Δαμασκού και των Ορτοκιδών τους προφύλαξε από το χάος. Έτσι η πλάστιγγα έκλινε ελαφρά προς το μέρος των Φράγκων. Καμιά εξωτερική δύναμη δεν ήταν σε θέση ν' ανατρέψει αυτή την ισορροπία. Ο βασιλεύς Baldwin της Ιερουσαλήμ, με την φατιμιδική απειλή στα νώτα του, δεν μπορούσε να επεμβαίνει συχνά στον βορρά. Ο Σελτζούκος σουλτάνος του Ιράν, μετά τη συμφορά στο Τελ-Δανίθ, απόφευγε άλλες ουσιαστικές απόπειρες να επιβάλει την εξουσία του στη Συρία. Οι δύο κυριότερες δυνάμεις της Ανατολίας, το Βυζάντιο και οι Σελτζούκοι της Ρουμ, ήταν για την ώρα ισορροπημένοι οι μεν εναντίον των δε. Ακόμη και οι Ντόπιοι χριστιανοί διατηρούσαν ισορροπία. Οι Αρμένιοι υπήκοοι της Έδεσσας και της Αντιόχειας ήταν απογοητευμένοι και άπιστοι αλλά το μοναδικό αρμενικό ελεύθερο κράτος που απέμεινε, η Ρουπενική ηγεμονία επάνω στον Ταύρο, ήταν διατεθειμένη να συνεργασθεί με τους Φράγκους. Ο ηγεμών της, Λέων, το είχε θεωρήσει ωφέλιμο να βοηθήσει τον Roger της Αντιόχειας κατά την πολιορκία της Azaz 231. Ένα σχίσμα χώρισε την ιακωβίτικη Εκκλησία. Πριν το 1118, ο αρχηγός της, πατριάρχης Αθανάσιος, που διέμενε στην Αντιόχεια, φιλονίκησε με τον μητροπολίτη του στην Έδεσσα, Μπαρ-Σαμπουνί, για την κατοχή μερικών ιερών βιβλίων, και τον έθεσε υπό απαγόρευση. Ο Μπαρ-Σαμπουνί, για να προκαλέσει ταραχή, απευθύνθηκε για βοήθεια στον Λατίνο πατριάρχη της Αντιόχειας, Bernard, ο οποίος κάλεσε τον Αθανάσιο να συζητήσουν το ζήτημα σε μια Σύνοδο που συνεδρίαζε στην λατινική μητρόπολη. Ο Αθανάσιος πήγε διαμαρτυρόμενος. Η ανικανότητα ενός διερμηνέα έκανε τον Bernard να πιστέψει ότι η φιλονικία αφορούσε ένα ιδιωτικό χρέος μεταξύ των δύο ιεραρχών, και γνωμάτευσε ότι ήταν σιμωνιακό εκ μέρους του Αθανασίου να μη συγχωρήσει τον οφειλέτη. Ο Αθανάσιος οργίστηκε από μια απόφαση της οποίας την εγκυρότητα δεν αναγνώριζε και της οποίας την έννοια δεν καταλάβαινε. Διαμαρτυρήθηκε με αγένεια. Κατόπιν Digitized by 10uk1s

τούτου ο Bernard διέταξε να τον μαστιγώσουν. Κατά σύσταση ενός ορθόδοξου φίλου, του φιλοσόφου Αβδ Al-Μασίχ, ο Αθανάσιος απευθύνθηκε στο Roger, ο οποίος τότε απουσίαζε. Ο Roger επέπληξε θυμωμένος τον Bernard γιατί επενέβηκε σε ζήτημα που δεν τον αφορούσε, και επέτρεψε στον Αθανάσιο να φύγει από την Αντιόχεια για την προηγούμενη διαμονή του, το μοναστήρι του Μαρ Μπαρσαούμα. Εκεί ο Αθανάσιος βρέθηκε σε έδαφος των Ορτοκιδών, οι οποίοι του έδωσαν την προστασία τους. Αφόρισε τον Μπαρ Σαμπουνί και έθεσε την ιακωβιτική Εκκλησία της Έδεσσας υπό απαγόρευση. Πολλοί από τους Εδεσσηνούς Ιακωβίτες, που είχαν στερηθεί κατ' αυτόν τον τρόπο της υπηρεσίες της Εκκλησίας τους, προσχώρησαν στο λατινικό δόγμα. Άλλοι υπάκουσαν τον πατριάρχη. Η ειρήνη έκανε πολλά χρόνια ν' αποκατασταθεί οπωσδήποτε μετά τον θάνατο του Αθανασίου 232. Οι ορθόδοξες κοινότητες της Αντιόχειας και της Έδεσσας αντιπαθούσαν τη λατινική διοίκηση, αλλά, αντίθετα από τους Αρμενίους και τους Ιακωβίτες, δεν σκέφτηκαν ποτέ να κάνουν σκευωρίες με τους μωαμεθανούς. Μονάχα νοσταλγούσαν την επάνοδο του Βυζαντίου. Αλλ' η αντιπάθεια που τους είχαν από κοινού Αρμένιοι και Ιακωβίτες περιόριζε τη δύναμή τους. Παρ' όλ' αυτά, αν και οι Φράγκοι στην Έδεσσα μπορούσαν δικαίως να φοβούνται ότι κάποιος νέος κίνδυνος ήταν δυνατό να εμφανισθεί στην Ανατολή, για τους Φράγκους της Αντιόχειας το Βυζάντιο παρέμενε ο κυριότερος εχθρός. Ο αυτοκράτωρ Αλέξιος δεν είχε ποτέ λησμονήσει τη διεκδίκησή του στην Αντιόχεια. Ήταν διατεθειμένος ν' αναγνωρίσει ένα λατινικό βασίλειο στην Ιερουσαλήμ· και είχε δείξει την καλή του θέληση με τη γενναία καταβολή λύτρων για την απελευθέρωση των Φράγκων αιχμαλώτων που είχαν συλλάβει οι Φατιμίδες στη Ramla το 1102 και με την παρουσία των πλοίων του στην ανεπιτυχή πολιορκία της Acre το 1111. Ο βασιλεύς Baldwin από τη δική του πλευρά ενεργούσε πάντοτε με ευγένεια και ευπρέπεια έναντι του αυτοκράτορα, αλλ' αρνιόταν ν' ασκήσει πίεση στον Tancred για να εκτελέσει τους όρους της Συνθήκης του Δεβόλη 233. Ήδη από τη Σταυροφορία του 1101, οι φραγκο-βυζαντινές σχέσεις είχαν αμαυρωθεί από υποψίες, ενώ η επέμβαση του πάπα Πασχάλη υπέρ του Bohemund το 1106 δεν είχε ποτέ συγχωρηθεί από την Κωνσταντινούπολη. Ο Αλέξιος ήταν πολύ εύστροφος πολιτικός, ώστε να επιτρέψει στην μνησικακία να χρωματίσει την πολιτική του. Κατά τα έτη 1111 και 1112 διεξήγαγε μια σειρά διαπραγματεύσεων με τον πάπα, χρησιμοποιώντας τον αββά του Μόντε Κασίνο ως ενδιάμεσο. Με την υπόσχεση να διευθετήσει τις σοβαρότερες διαφορές μεταξύ της ρωμαϊκής και της ελληνικής Εκκλησίας παρακινούσε τις ρωμαϊκές αρχές να προσφέρουν το αυτοκρατορικό στέμμα της Δύσεως σ' αυτόν ή στο γιο του και πρότεινε να επισκεφθεί ο ίδιος τη Ρώμη. Ο Πασχάλης, που εκείνον τον καιρό είχε μεγάλες δυσκολίες με τον αυτοκράτορα Ερρίκο V, ήταν πρόθυμος να καταβάλει μεγάλο τίμημα για τη βυζαντινή υποστήριξη, αλλ' οι τουρκικοί πόλεμοι και η κακή κατάσταση της υγείας του εμπόδισαν τον Αλέξιο να πραγματοποιήσει αυτό το σχέδιό του 234. Οι διαπραγματεύσεις δεν κατέληξαν σε τίποτα. Ο αρχιεπίσκοπος του Μιλάνου, Πέτρος Χρυσολάν, επισκέφθηκε την Κωνσταντινούπολη το 1113 για να συζητήσει εκκλησιαστικές υποθέσεις· αλλά η θεολογική φιλονικία του με τον επίσκοπο Νίκαιας Ευστράτιο, δεν αποκατέστησε καλύτερα αισθήματα μεταξύ των Εκκλησιών235. Είναι πιθανόν ότι ο ίδιος ο Αλέξιος δεν είχε ποτέ πάρει το φιλόδοξο ιταλικό του σχέδιο πολύ στα σοβαρά. Η παπική φιλία είχε αξία γι' αυτόν κυρίως ως ένα μέσον να βάλει φραγμό στις νορμανδικές φιλοδοξίες και για ν' αυξήσει το κύρος του επί των Λατίνων της Ανατολής. Στο μεταξύ οι Βυζαντινοί δεν μπορούσαν να κάνουν πολλά πράγματα για την ανάκτηση της Αντιόχειας. Η συνθήκη του αυτοκράτορα με τον Bohemund παρέμεινε νεκρό γράμμα. Ο Tancred όχι μόνο την παρέβλεψε αλλά αύξησε τα εδάφη του εις βάρος του Βυζαντίου. Ο Roger είχε συνεχίσει την πολιτική του Tancred. Ο Αλέξιος είχε ελπίσει ότι οι κόμιτες της Τριπόλεως θα ήταν πράκτορές του στη Συρία, και είχε διαθέσει χρήματα να υπάρχουν στην Τρίπολη για συνδυασμένες βυζαντινές και τριπολίτικες επιχειρήσεις. Αλλά μετά τον θάνατο του Bertrand, ο γιος του Pons συνεργάσθηκε με τους Αντιοχείς. Ο Βυζαντινός πρέσβης στο λατινικά κράτη, Βουτουμίτης, ζήτησε γι' αυτόν το λόγο, την επιστροφή των χρημάτων· και μόνο όταν πρόβαλε την απειλή ότι θα διέκοπτε τον εφοδιασμό που η Τρίπολη έπαιρνε από την Κύπρο, του δόθηκαν τα χρήματα. Τότε έκρινε φρόνιμο να επιστρέψει στον Pons το χρυσάφι και τα πολύτιμα αντικείμενα που είχαν υποσχεθεί προσωπικά Digitized by 10uk1s

στον Bertrand. Εις αντάλλαγμα, ο Pons έδωσε όρκο υποτέλειας στον αυτοκράτορα, πιθανόν τον όρκο μη επιθέσεως που είχε δώσει ο παππούς του Raymond. Τα χρήματα που πήρε πίσω ο Βουτουμίτης χρησιμοποιήθηκαν για ν' αγορασθούν από τη Δαμασκό, την Έδεσσα και την Αραβία, άλογα για το βυζαντινό στρατό 236. Ήταν φανερό ότι ο Pons δεν μπορούσε να παρασυρθεί, ώστε να ενεργήσει εναντίον της Αντιόχειας, ενώ η δράση των Τούρκων εμπόδιζε τον αυτοκράτορα να προβεί σε άμεση επέμβαση στη Συρία. Από τότε που πέθανε ο Δανισμένδης Malik Γαζή Γκιουμουστεκίν το 1106 και ο Kilidj Arslan το 1107, δεν υπήρχε μεγάλος Τούρκος δυνάστης στην Ανατολία· και ο Αλέξιος κατόρθωσε, όσο δεν τον απασχολούσαν οι Νορμανδοί, ν' αποκαταστήσει σιγά-σιγά την εξουσία του στις δυτικές περιοχές της κατά μήκος της νότιας ακτής. Ο επικρατέστερος μωαμεθανός εμίρης ήταν τώρα ο Καππαδόκης Χασάν, ο οποίος το 1110 επιχείρησε να επιδράμει σε βυζαντινά εδάφη και έφθασε ως τη Φιλαδέλφεια με στόχο του τη Σμύρνη. Ο Ευστάθιος Φιλοκάλης είχε τελευταία αναλάβει μια διοίκηση στην ξηρά, στη νοτιο-δυτική Ανατολία, με διαταγές να καθαρίσει την επαρχία από τους Τούρκους. Με τις μικρές δυνάμεις που διέθετε, κατόρθωσε να επιτεθεί στο στρατό του Χασάν όταν ήταν διαιρημένος σε μικρές επιδρομικές ομάδες, τις οποίες νίκησε τη μία μετά την άλλη. Ο Χασάν υποχώρησε βιαστικά και οι ακτές του Αιγαίου γλίτωσαν από μελλοντικές επιδρομές. Αλλά τον ίδιο χρόνο, ο πρεσβύτερος γιος του Kilidj Arslan, Malik Shah, αφέθηκε ελεύθερος από την περσική αιχμαλωσία. Εγκατέστησε την πρωτεύουσά του στο Ικόνιο και πολύ σύντομα ανέκτησε την όλη κληρονομιά του, νικώντας τον Χασάν και προσαρτώντας τα εδάφη του. Προειδοποιημένος από την τύχη του πατέρα του, απέφυγε μπλεξίματα στην Ανατολή, αλλά μόλις ένοιωσε ότι ήταν αρκετά ισχυρός, βάλθηκε ν' ανακτήσει τα εδάφη που είχε χάσει ο Kilidj Arslan στην Πρώτη Σταυροφορία. Κατά τους πρώτους μήνες του 1112 άρχισε εισβολές μέσα στην αυτοκρατορία. Βάδισε κατά της Φιλαδέλφειας όπου περικυκλώθηκε από τον Βυζαντινό στρατηγό Γαβρά. Ζήτησε ανακωχή, αλλά το 1113 ξαναχτύπησε, στέλνοντας με σπουδή ένα εκστρατευτικό σώμα μέσ' από τη Βιθυνία ως τα τείχη της Νίκαιας, ενώ ο υπαρχηγός του Μωάμεθ εισέδυε στο Ποιμάμενον, ακόμα πιο δυτικά, όπου νίκησε και αιχμαλώτισε ένα Βυζαντινό στρατηγό και ένας άλλος υπαρχηγός του, ο Μαναλούγ, έκανε επιδρομή στην Άβυδο, επάνω στον Ελλήσποντο, με τα πλούσια τελωνεία της. Ο ίδιος ο Malik Shah επιτέθηκε και κατέλαβε την Πέργαμο. Ο αυτοκράτωρ ξεκίνησε να συναντήσει τους εισβολείς αλλά περίμενε να τους πιάσει στην επιστροφή τους φορτωμένους βαριά με τη λεία τους. Κατεβαίνοντας προς νότον μέσ' από το Δορύλαιον, επέπεσε εναντίον τους κοντά στο Κοτυάειον. Κέρδισε πλήρη νίκη και ανέκτησε όλη τη λεία και όλους τους αιχμαλώτους που είχαν πάρει. Το 1115 έφθασαν ειδήσεις ότι ο Malik Shah ετοιμαζόταν να επαναλάβει την επίθεση του, και ο Αλέξιος πέρασε το μεγαλύτερο μέρος του έτους περιπολώντας στα βουνά της Βιθυνίας. Τον επόμενο χρόνο, παρ' όλο ότι ήταν ήδη πολύ άρρωστος, αποφάσισε ν' αναλάβει ο ίδιος την επίθεση. Βάδισε προς νότον με κατεύθυνση το Ικόνιο και συνάντησε τον τουρκικό στρατό κοντά στο Φιλομήλιον. Και πάλι υπήρξε νικητής. Ο Malik Shah αναγκάστηκε να υπογράψει μια ειρήνη στην οποία υποσχέθηκε να σεβασθεί τα σύνορα της αυτοκρατορίας που τώρα ήλεγχαν όλη την ακτή από την Τραπεζούντα ως τη Σελεύκεια της Κιλικίας και το εσωτερικό δυτικά της Αγκύρας, της Αλμυρής Ερήμου και του Φιλομηλίου. Οι απόπειρες του Malik Shah για ανακατάκτηση είχαν αποτύχει· και λίγους μήνες αργότερα εκθρονίστηκε και θανατώθηκε από τον αδελφό του Masud, συμμαχούντα με τους Δανισμένδες. Όμως οι Τούρκοι παραμείναν σταθερά περιχαρακωμένοι στο κέντρο της Ανατολίας το δε Βυζάντιο εξακολουθούσε να μην είναι σε θέση ν' αναλάβει δράση στη Συρία. Από αυτούς τους πολέμους, εκείνοι που ωφελήθηκαν κυρίως υπήρξαν οι Αρμένιοι στον Ταύρο και ο Φράγκος πρίγκιπας της Αντιόχειας 237.

Digitized by 10uk1s

ΒΙΒΛΙΟ II ΤΟ ΖΕΝΙΘ

Digitized by 10uk1s

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι Ο ΒΑΣΙΛΕΥΣ BALDWIN II «οὐκ ἐξαρθήσεταί σοι ἀνὴρ ἡγούμενος ἐν ᾿Ισραήλ.»

ΒΑΣΙΛΕΙΩΝ Γ' 9, 5

Ο Baldwin Ι είχε παραμελήσει το τελευταίο καθήκον του ως βασιλεύς· δεν είχε ρυθμίσει τη διαδοχή του στο θρόνο. Το συμβούλιο του βασιλείου συνήλθε βιαστικά. Σε μερικούς από τους ευγενείς φαινόταν ακατανόητο να φύγει το στέμμα από τον οίκο της Βουλώνης. Ο Baldwin Ι είχε διαδεχθεί τον αδελφό του Godfrey· και υπήρχε ακόμα ένας τρίτος αδελφός, ο πρεσβύτερος, ο Ευστάθιος, κόμης της Βουλώνης. Έφυγαν βιαστικά μαντατοφόροι να περάσουν τη θάλασσα για να ειδοποιήσουν τον κόμη ότι ο αδελφός του είχε πεθάνει και να τον παρακαλέσουν νάρθει να πάρει την κληρονομιά. Ο Ευστάθιος δεν είχε καμιά διάθεση ν' αφήσει την ευχάριστη χώρα του για τις περιπέτειες της Ανατολής· αλλά του είπαν ότι αυτό ήταν το καθήκον του. Ξεκίνησε για την Ιερουσαλήμ. Αλλά όταν έφθασε στην Απουλία, βρήκε άλλους μαντατοφόρους με την είδηση ότι ήταν πολύ αργά. Η διαδοχή είχε περάσει αλλού. Αρνήθηκε την υπόδειξη ότι έπρεπε να συνεχίσει το ταξίδι του και ν' αγωνισθεί για τα δικαιώματά του. Κάθε άλλο παρά δυσαρεστημένος, ξαναγύρισε στη Βουλώνη 1. Πραγματικά, πολύ λίγοι από το συμβούλιο ευνοούσαν τη διαδοχή του. Βρισκόταν πολύ μακριά· θα σήμαινε μια μεσοβασιλεία για πολλούς μήνες. Το μέλος του συμβουλίου που ασκούσε τη μεγαλύτερη επιρροή ήταν ο πρίγκιψ της Γαλιλαίας, Joscelin de Courtenay, κι αυτός απήτησε να δοθεί ο θρόνος στον Baldwin de Le Bourg, κόμη της Έδεσσας. Ο ίδιος δεν είχε λόγους να συμπαθεί τον Baldwin, όπως φρόντισε να υπενθυμίσει στο συμβούλιο' γιατί ο Baldwin τον είχε κατηγορήσει άδικα για προδοσία και τον είχε εξορίσει από τα εδάφη του στο βορρά. Αλλά ο Baldwin ήταν άνθρωπος με δοκιμασμένη ικανότητα και θάρρος· ήταν εξάδελφος του βασιλέως που είχε πεθάνει· και ήταν ο μόνος που επιζούσε από τους μεγάλους ιππότες της Πρώτης Σταυροφορίας. Επί πλέον, ο Joscelin, υπολόγισε ότι αν ο Baldwin θ' άφηνε την Έδεσσα για την Ιερουσαλήμ, το λιγότερο που θα μπορούσε να κάνει για ν' ανταμείψει τον εξάδελφό του που ανταπέδίδε την αδικία του με τόση γενναιοφροσύνη θα ήταν να του εμπιστευθεί την Έδεσσα. Ο πατριάρχης Arnulf υποστήριξε τον Joscelin και μαζί έπεισαν το συμβούλιο. Και σαν να ήταν για να ενισχύσει τα επιχείρημά τους, την ίδια μέρα της κηδείας του βασιλέως, ο Baldwin de Le Bourg εμφανίσθηκε αναπάντεχα στην Ιερουσαλήμ. Ίσως είχε ακούσει για την αρρώστια του βασιλέως του περασμένου έτους και γι' αυτό θεώρησε σωστό να κάνει ένα πασχαλινό προσκύνημα στους Αγίους Τόπους. Έγινε δεκτός με αγαλλίαση και ανακηρύχθηκε ομόφωνα βασιλεύς από το συμβούλιο. Την Κυριακή του Πάσχα, 14 Απριλίου 1118, ο πατριάρχης Arnulf του έβαλε το στέμμα στο κεφάλι 2. Ο Baldwin II διέφερε πολύ ως άνθρωπος από τον προκάτοχό του. Αν και αρκετά ωραίος, με μια μακριά ξανθή γενειάδα, δεν είχε το καταπληκτικό παρουσιαστικό του Baldwin Ι. Ήταν πιο προσεγγίσιμος, εύθυμος και αγαπούσε ένα καλό αστείο, αλλά συγχρόνως εύστροφος και πονηρός, λιγότερο ειλικρινής, λιγότερο αυθόρμητος, με περισσότερο αυτοέλεγχο. Ήταν ικανός για μεγάλες χειρονομίες αλλά γενικά κάπως ευτελής και χωρίς γενναιοφροσύνη. Παρά την αυθαίρετη στάση του στις εκκλησιαστικές υποθέσεις, ήταν ειλικρινά ευλαβής· τα γόνατά του είχαν βγάλει κάλους από τις γονυκλισίες και τις διαρκείς προσευχές. Αντίθετα προς τον Baldwin Ι, η ιδιωτική του ζωή ήταν άμεμπτη. Με τη σύζυγό του, την Αρμενίδα Μορφία, παρουσίαζε ένα θέαμα, σπάνιο στη φραγκική Ανατολή, τέλειας συζυγικής ευτυχίας 3. Ο Joscelin ανταμείφθηκε όπως έπρεπε με την κομιτεία της Έδεσσας, να την κατέχει ως υποτελής του Digitized by 10uk1s

βασιλέως Baldwin, όπως ακριβώς ο ίδιος ο Baldwin την κατείχε υπό τον Baldwin Ι. Ο νέος βασιλεύς αναγνωρίσθηκε επίσης ως επικυρίαρχος από τον Roger της Αντιόχειας, τον γυναικάδελφό του, και από τον Pons της Τριπόλεως. Η φραγκική Ανατολή επρόκειτο να παραμείνει ενωμένη υπό το στέμμα της Ιερουσαλήμ 4. Δεκαπέντε μέρες μετά τη στέψη του Baldwin, ο πατριάρχης Arnulf πέθανε. Υπήρξε πιστός και ικανός υπηρέτης του κράτους, αλλά παρά την ικανότητά του ως ιεροκήρυξ, είχε αναμιχθεί σε πάρα πολλά σκάνδαλα για να είναι σεβαστός ως εκκλησιαστικός. Είναι αμφίβολο αν ο Baldwin λυπήθηκε πολύ για τον θάνατό του. Στη θέση του εξασφάλισε την εκλογή ενός Πικαρδού ιερέως, του Gormond de Picquigny, για την προηγούμενη ιστορία του οποίου δεν είναι τίποτα γνωστό. Ήταν πετυχημένη εκλογή· γιατί ο Gormond συνδύαζε τις πρακτικές αρετές του Arnulf με μια φύση αγίου, και ήταν σε όλους σεβαστός. Αυτός ο διορισμός που ακολούθησε τον πρόσφατο θάνατο του πάπα Πασχάλη, αποκατέστησε καλές σχέσεις μεταξύ Ιερουσαλήμ και Ρώμης 5. Μόλις ο βασιλεύς Baldwin είχε εγκατασταθεί στο θρόνο πήρε τη δυσοίωνη είδηση ότι είχε συναφθεί συμμαχία μεταξύ Αιγύπτου και Δαμασκού. Ο Φατιμίδης βεζύρης Al-Afdal ανυπομονούσε να τιμωρήσει την αυθάδη εισβολή του Baldwin Ι στην Αίγυπτο, ενώ ο Toghtegin της Δαμασκού είχε ανησυχήσει από την αυξανόμενη ισχύ των Φράγκων. Ο Baldwin του έστειλε επειγόντως μια πρεσβεία. Αλλ' έχοντας πεποίθηση ότι θα έπαιρνε αιγυπτιακή βοήθεια, ο Toghtegin απήτησε την παραχώρηση όλων των φραγκικών εδαφών πέρ' από τον Ιορδάνη. Κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού ένας μεγάλος αιγυπτιακός στρατός συγκεντρώθηκε στα σύνορα και κατέλαβε θέσεις έξω από την Άσδόδ. Ο Toghtegin εκλήθη ν' αναλάβει την διοίκησή του. Ο Baldwin κάλεσε τις εθνοφρουρές της Αντιόχειας και της Τριπόλεως να ενισχύσουν τα στρατεύματα της Ιερουσαλήμ και βάδισε προς νότον να τις συναντήσει. Επί τρεις μήνες οι στρατοί αντιμετώπιζαν ο ένας τον άλλον, αλλά καμιά πλευρά δεν αποτολμούσε να κινηθεί· γιατί ο καθένας, όπως λέει ο Fulcher de Chartres, προτιμούσε να ζήσει παρά να πεθάνει. Στο τέλος, οι στρατιώτες κι από τις δύο πλευρές σκόρπισαν στα σπίτια τους 6. Στο μεταξύ η αναχώρηση του Joscelin για την Έδεσσα αργοπόρησε. Χρειαζόταν πιο επειγόντως στην Γαλιλαία παρά στη βόρεια χώρα, όπου, όπως φαίνεται, παρέμενε η βασίλισσα Μορφία και όπου ο Βαλεράν, άρχοντας του Birejik, ασκούσε την κυβέρνηση 7. Ως πρίγκιψ της Γαλιλαίας ο Joscelin είχε την υποχρέωση να υπερασπίσει τη χώρα από επιθέσεις προερχόμενες από την Δαμασκό. Το φθινόπωρο, ο Baldwin πήγε μαζί του σε μια επιδρομή κατά της Δεραίας στη Hauran, τον σιτοβολώνα της Δαμασκού. Ο γιος του Toghtegin, Μπούρι, βγήκε για να τους αντικρούσει και εξ αιτίας της ορμητικότητάς του έπαθε δεινή ήττα. Μετά απ' αυτή τη ζημιά, ο Toghtegin έστρεψε την προσοχή του στο βορρά8. Την άνοιξη του 1119 ο Joscelin άκουσε ότι μια πλούσια φυλή Βεδουίνων έβοσκε τα κοπάδια της στην Υπεριορδανία, κοντά στον Γιαρμούκ. Μαζί με δύο εξέχοντες βαρώνους της Γαλιλαίας, τους αδελφούς Godfrey και William de Bures και περίπου εκατόν είκοσι ιππείς, ξεκίνησε για να τους λεηλατήσει. Η ομάς μοιράστηκε για να περικυκλώσει τους Βεδουίνους. Αλλά τα πράγματα πήγαν άσχημα. Ο αρχηγός των Βεδουίνων είχε ειδοποιηθεί και ο Joscelin έχασε το δρόμο του μέσα στα βουνά. Ο Godfrey και ο William, πηγαίνοντας να επιτεθούν κατά του στρατοπέδου, έπεσαν σε ενέδρα. Ο Godfrey σκοτώθηκε και οι περισσότεροι από τους άνδρες του πιάστηκαν αιχμάλωτοι. Ο Joscelin γύρισε ντροπιαμένος στην Τιβεριάδα και έστειλε να ειδοποιήσει τον βασιλέα Baldwin. Ο βασιλεύς έσπευσε με πολλές δυνάμεις και τρομοκράτησε τους Βεδουίνους, ώστε ν' αποδώσουν τους αιχμαλώτους και να πληρώσουν αποζημίωση. Κατόπιν τους άφησαν να περάσουν το καλοκαίρι ανενόχλητοι9. Όταν ο Baldwin σταμάτησε στην Τιβεριάδα ύστερ' απ' αυτή τη σύντομη εκστρατεία, του ήρθαν αγγελιαφόροι από την Αντιόχεια, παρακαλώντας τον να σπεύσει με το στρατό του προς βορράν, όσο μπορούσε πιο γρήγορα.

Digitized by 10uk1s

Από τον καιρό της νίκης του Roger της Αντιόχειας στο Τελ-Δανίθ, η δύστυχη πόλη του Χαλεπίου υπήρξε ανίσχυρη να εμποδίσει φραγκική επίθεση. Με δυσφορία της είχε τεθεί υπό την προστασία του Ορτοκίδη Ilghazi· αλλ' όταν ο Roger κατέλαβε την Bizaa το 1119 βρέθηκε περικυκλωμένη από τρεις πλευρές. Η απώλεια της Bizaa ήταν παραπάνω από ό,τι μπορούσε ν' ανθέξει ο Ilghazi. Από τότε και έπειτα ούτε αυτός, ούτε ο σταθερός του σύμμαχος Toghtegin της Δαμασκού, ήταν διατεθειμένοι να διακινδυνεύσουν ολόκληρη τη δύναμή τους σε μια μάχη εναντίον των Φράγκων, γιατί φοβούνταν και αντιπαθούσαν ακόμα περισσότερο τους Σελτζούκους σουλτάνους της Ανατολής. Αλλ' ο σουλτάνος Μωάμεθ είχε πεθάνει τον Απρίλιο του 1118· και ο θάνατός του άφησε αχαλίνωτη τη φιλοδοξία του κάθε κυβερνήτη και ηγεμονίσκου σ' όλη την αυτοκρατορία του. Ο νεαρός γιος και διάδοχός του Μαχμούδ, προσπάθησε όσο μπορούσε να επιβάλει την εξουσία του, αλλά τελικά, τον Αύγουστο του 1119, αναγκάστηκε να παραδώσει την ανώτατη εξουσία στον θείο του Σανζάρ, τον βασιλέα του Χορασάν, και πέρασε το υπόλοιπο της σύντομης ζωής του ασχολούμενος με το κυνήγι. Ο Σανζάρ, ο τελευταίος από την οικογένειά του που κυβέρνησε ολόκληρη την ανατολική σελτζουκική κτήση, ήταν αρκετά δυνατός. Αλλά τα συμφέροντά του ήταν στην Ανατολή. Δεν απασχολήθηκε ποτέ με τη Συρία. Ούτε οι εξάδελφοί του του σουλτανάτου της Ρουμ ήταν καλύτερα σε θέση να επέμβουν στις υποθέσεις της Συρίας, επειδή ήσαν απασχολημένοι με έριδες μεταξύ τους, με τους Δανισμένδες και με τους πολέμους με το Βυζάντιο 10. Ο Ilghazi, ο πιο πεισματάρης από τους τοπικούς ηγεμόνες, βρήκε επί τέλους την ευκαιρία του. Η επιθυμία του δεν ήταν τόσο να καταστρέψει τα φραγκικά κράτη όσο να εξασφαλίσει το Χαλέπι για τον εαυτό του, αλλά τώρα ο τελευταίος σκοπός περιλάμβανε τον πρώτο. Κατά τη διάρκεια της ανοίξεως του 1119 ο Ilghazi περιέτρεξε τις κτήσεις του συγκεντρώνοντας τους Τουρκομάνους στρατιώτες του και κανονίζοντας να του έρθουν ενισχύσεις από τους Κούρδους προς βορράν και από τις αραβικές φυλές από τη συριακή έρημο. Εντελώς για τον τύπο ζήτησε βοήθεια από τον σουλτάνο Μαχμούδ, αλλά δεν πήρε απάντηση. Ο σύμμαχός του, Toghtegin, συμφώνησε να έρθει από τη Δαμασκό, και οι Μουνκιδίτες της Shaizar υποσχέθηκαν να κάνουν έναν αντιπερισπασμό στα νότια της περιοχής του Roger 11. Στο τέλος Μαΐου, ο στρατός των Ορτοκίδων, όπως είπαν τότε από σαράντα χιλιάδες, βρισκόταν στο δρόμο. Ο Roger πήρε την είδηση με ηρεμία· αλλά ο πατριάρχης Bernard τον πίεσε να ζητήσει βοήθεια από τον βασιλέα Baldwin και τον Pons της Τριπόλεως. Από την Τιβεριάδα ο Baldwin έστειλε να του πουν ότι θα ερχόταν όσο το δυνατόν γρηγορότερα και θα έφερνε μαζί του τα στρατεύματα της Τριπόλεως. Στο μεταξύ ο Roger έπρεπε να περιμένει τηρώντας αμυντική στάση. Ο Baldwin κατόπιν συγκέντρωσε τον στρατό της Ιερουσαλήμ και τον ενίσχυσε με ένα κομμάτι του Τιμίου Σταυρού, που το φύλαγε ο Εβρεμάρ, αρχιεπίσκοπος της Καισάρειας 12. Ενώ οι Μουνκιδίτες ενεργούσαν μια επιδρομή στην Απάμεια, ο Ilghazi έστειλε τουρκομανικά αποσπάσματα προς τα νοτιο-δυτικά, για να συνδεθεί μαζί τους και με τον στρατό που ερχόταν από τη Δαμασκό. Ο ίδιος με το κύριο σώμα του στρατού έκανε επιδρομή στην περιοχή της Έδεσσας, αλλά δεν αποπειράθηκε τίποτα εναντίον του φρουρίου-πρωτεύουσας. Στα μέσα Ιουνίου πέρασε τον Ευφράτη στη Balis και προχώρησε για να στρατοπεδεύσει στην Qinnesrin, περί τα δεκαπέντε μίλια νοτίως του Χαλεπίου, για να περιμένει τον Toghtegin. Ο Roger υπήρξε λιγότερο υπομονητικός. Παρά το μήνυμα του βασιλέως Baldwin, παρά την σοβαρή προειδοποίηση του πατριάρχου Bernard και παρ' όλη την προηγούμενη πείρα των Φράγκων πριγκίπων, αποφάσισε να συναντήσει τον εχθρό αμέσως. Στις 20 Ιουνίου οδήγησε ολόκληρο το στρατό της Αντιόχειας, εφτακόσιους ιππείς και τέσσερις χιλιάδες πεζούς, πέρ' από τη Σιδερένια Γέφυρα και στρατοπέδευσε μπρος από το μικρό φρούριο Τελ-Ακιμπρίν, στην ανατολική άκρη της πεδιάδας της Σαρμέδα, όπου το διακεκομμένο έδαφος παρείχε καλή φυσική άμυνα. Παρ' όλο ότι οι δυνάμεις του ήταν πολύ κατώτερες από τις δυνάμεις του εχθρού, είχε την ελπίδα ότι θα μπορούσε να περιμένει εκεί ώσπου να φθάσει ο Baldwin. Ο Ilghazi στο Qinnesrin ήταν τέλεια πληροφορημένος για τις κινήσεις του Roger. Κατάσκοποι, μεταμφιεσμένοι σε εμπόρους είχαν εξερευνήσει το φραγκικό στρατόπεδο και είχαν αναφέρει την Digitized by 10uk1s

αριθμητική αδυναμία του φραγκικού στρατού. Αν και ο Ilghazi ήθελε να περιμένει την άφιξη του Toghtegin, οι Τουρκομάνοι εμίρηδες τον παρακινούσαν να δράσει. Στις 27 Ιουνίου μέρος του στρατού του κινήθηκε για να επιτεθεί κατά του φραγκικού φρουρίου Atharib. Ο Roger είχε καιρό να στείλει μερικούς άνδρες του εκεί υπό τον Robert de Vieux-Ponts· κατόπιν, ανήσυχος για την εγγύτητα του εχθρού, όταν έπεσε το σκοτάδι έστειλε όλον τον θησαυρό του στρατού στο φρούριο Artah επάνω στο δρόμο προς την Αντιόχεια. Όλη τη νύχτα ο Roger περίμενε με αγωνία να πάρει πληροφορίες για τις κινήσεις των μωαμεθανών ενώ η ανάπαυση των στρατιωτών του αναστατώθηκε από έναν υπνοβάτη ο οποίος διέτρεχε το στρατόπεδο φωνάζοντας ότι τους περίμενε συμφορά. Την αυγή του Σαββάτου, 28 Ιουνίου, ανιχνευτές ανέφεραν στον πρίγκιπα ότι το στρατόπεδο ήταν περικυκλωμένο. Ένας ξερός, εκνευριστικός άνεμος χαμσίν φυσούσε από το νότο. Μέσα στο στρατόπεδο υπήρχαν ελάχιστα τρόφιμα και νερό. Ο Roger είδε ότι έπρεπε να διασπάσει τις εχθρικές γραμμές και να ξεφύγει ή να χαθεί. Ο αρχιεπίσκοπος της Απάμειας ήταν μαζί με το στρατό. Αυτός ήταν ο Πέτρος πρώην επίσκοπος της Αλβάρα, ο πρώτος Φράγκος επίσκοπος στην Ανατολή. Συγκέντρωσε τους στρατιώτες, τους έκανε κήρυγμα και τους εξομολόγησε όλους. Εξομολόγησε τον Roger στη σκηνή του και του έδωσε άφεση των πολλών αμαρτιών του της σαρκός. Κατόπιν ο Roger ανάγγειλε με θράσος ότι θα πήγαινε κυνήγι. Αλλά πρώτα έστειλε μια άλλη αναγνώριση η οποία έπεσε σε ενέδρα. Οι λίγοι επιζώντες έσπευσαν πίσω για να πουν ότι δεν υπήρχε διέξοδος μέσ' από την περικύκλωση. Ο Roger κατένειμε το στρατό σε τέσσερα τμήματα και ένα σε εφεδρεία. Τότε ο αρχιεπίσκοπος τους ευλόγησε ακόμα μια φορά και όρμησαν μη πλήρη τάξη εναντίον του εχθρού. Η ενέργεια ήταν χωρίς ελπίδα από την αρχή. Δεν υπήρχε διαφυγή μέσ' από τις ορδές των Τουρκομάνων ιππέων και τοξοτών. Οι στρατιώτες του πεζικού που είχαν επιστρατευθεί επί τόπου, Σύριοι και Αρμένιοι, ήταν οι πρώτοι που πανικοβλήθηκαν, αλλά δεν υπήρχε τόπος από όπου θα μπορούσαν να φύγουν. Χώθηκαν μέσα στους ιππείς εμποδίζοντας τα άλογα. Ξαφνικά ο άνεμος άλλαξε κατεύθυνση προς βορράν και σήκωνε σύννεφα σκόνης στα πρόσωπα των Φράγκων. Στην αρχή της μάχης λιγότεροι από εκατό ιππείς διέσπασαν τον εχθρικό κλοιό και ενώθηκαν με τον Robert de Vieux-Ponts, ο οποίος είχε επιστρέψει από την Atharib πολύ αργά για να μετάσχει στη μάχη. Συνέχισαν τη φυγή τους προς την Αντιόχεια. Λίγο αργότερα, ο Reynald Mazoir και λίγοι ιππότες διέφυγαν και έφθασαν στη μικρή πόλη Σαρμέδα, στην πεδιάδα. Κανένας άλλος από το στρατό της Αντιόχειας δεν επέζησε. Ο ίδιος ο Roger έπεσε πολεμώντας μπρος από το μεγάλο αδαμαντοκόλλητο σταυρό του. Γύρω του έπεσαν οι ιππότες του εκτός από λίγους, πιο άτυχους, που πιάστηκαν αιχμάλωτοι. Κατά το μεσημέρι όλα είχαν τελειώσει. Στους Φράγκους η μάχη έμεινε γνωστή ως Ager Sanguinis, ο Αγρός του Αίματος 13. Στο Χαλέπι, δεκαπέντε μίλια μακριά, οι πιστοί περίμεναν με ανυπομονησία ειδήσεις. Περί το μεσημέρι έφθασε μια φήμη ότι μια μεγάλη νίκη ετοιμαζόταν για το Ισλάμ, και την ώρα της απογευματινής προσευχής φάνηκαν να πλησιάζουν οι πρώτοι ενθουσιώδεις στρατιώτες. Ο Ilghazi στάθηκε μόνο στο πεδίο της μάχης για να μοιράσει τα λάφυρα στους άνδρες του, κατόπιν βάδισε στη Σαρμέδα όπου ο Reynald Mazoir παραδόθηκε σ' αυτόν. Η περήφανη στάση του Reynald έκανε εντύπωση στον Ilghazi και του χάρισε τη ζωή. Οι σύντροφοί του θανατώθηκαν. Οι Φράγκοι αιχμάλωτοι σύρθηκαν αλυσόδετοι μέσ' από την πεδιάδα πίσω από τους νικητές τους. Όση ώρα ο Ilghazi μιλούσε με τον Reynald οι Τουρκομάνοι τους βασάνιζαν και τους σκότωναν· μέσα στ' αμπέλια, ώσπου ο Ilghazi τους σταμάτησε μη θέλοντας να στερήσει τον όχλο του Χαλεπίου από το θέαμα. Οι υπόλοιποι μεταφέρθηκαν στο Χαλέπι, όπου ο Ilghazi έκανε τη θριαμβευτική είσοδό του με τη δύση του ήλιου· εκεί οι αιχμάλωτοι θανατώθηκαν με βασανιστήρια μέσα στους δρόμους 14. Ενώ ο Ilghazi πανηγύριζε τη νίκη του στο Χαλέπι, η τρομερή είδηση της μάχης έφθασε στην Αντιόχεια. Όλοι περίμεναν ότι οι Τουρκομάνοι θα έρχονταν αμέσως να επιτεθούν κατά της πόλεως, και δεν υπήρχαν στρατιώτες για να την υπερασπισθούν. Στην κρίση αυτή ο πατριάρχης Bernard Digitized by 10uk1s

ανέλαβε τη διοίκηση. Ο πρώτος του φόβος ήταν η προδοσία από τους ντόπιους χριστιανούς, τους οποίους οι δικές του πράξεις είχαν τόσο πολύ συντελέσει ώστε να τους αποξενώσουν. Έστειλε αμέσως να τους αφοπλίσουν και τους επέβαλε να μη βγαίνουν από τα σπίτια τους. Κατόπιν μοίρασε τα όπλα που μπόρεσε να συγκεντρώσει στον φραγκικό Κλήρο και τους Φράγκους εμπόρους και τους έβαλε να φρουρούν τα τείχη. Μέρα και νύχτα φύλαγαν άγρυπνα, ενώ συγχρόνως ένας αγγελιαφόρος έφυγε για τον βασιλέα Baldwin να τον παρακινήσει να σπεύσει γρηγορότερα 15. Αλλ' ο Ilghazi δεν εκμεταλλεύθηκε τη νίκη του συνεχίζοντας τον αγώνα. Έγραψε στους μονάρχες του μωαμεθανικού κόσμου να τους πληροφορήσει για τον θρίαμβό του. Ο χαλίφης ως ανταμοιβή του έστειλε ένα τιμητικό καφτάνι και τον τίτλο του Άστρου της θρησκείας 16. Στο μεταξύ βάδισε κατά της Artah. Ο επίσκοπος που διοικούσε έναν από τους πύργους τον παρέδωσε με αντάλλαγμα ένα διαβατήριο για την Αντιόχεια. Αλλά κάποιος Ιωσήφ, προφανώς Αρμένιος, ο οποίος διοικούσε την ακρόπολη, όπου φυλάγονταν οι θησαυροί του Roger, έπεισε τον Ilghazi ότι ο ίδιος συμπαθούσε τους μωαμεθανούς, αλλά ο γιος του ήταν όμηρος στην Αντιόχεια. Ο Ilghazi εντυπωσιάστηκε από την ιστορία και άφησε την Artah στα χέρια του Ιωσήφ, στέλνοντας απλώς έναν από τους εμίρηδές του να μένει στην πόλη ως αντιπρόσωπός του 17. Από την Αρτεσία επέστρεψε στο Χαλέπι, όπου το έριξε στα γλέντια σε βαθμό που άρχισε να υποφέρει η υγεία του. Έστειλε τουρκομανικά στρατεύματα σε επιδρομές στα περίχωρα της Αντιόχειας, και να λεηλατήσουν το λιμάνι του Αγίου Συμεών. Του ανέφεραν ότι η ίδια η πόλη είχε ισχυρή φρουρά. Έτσι οι καρποί του Αγρού του Αίματος πετάχτηκαν από τους μωαμεθανούς 18. Παρ' ολ' αυτά η κατάσταση ήταν σοβαρή για τους Φράγκους. Ο Baldwin είχε φθάσει στη Λαοδίκεια, με τον Pons να τον ακολουθεί από κοντά, όταν έμαθε τις ειδήσεις. Έσπευσε χωρίς να σταματήσει, έστω και για να επιτεθεί σ' έναν ανυπεράσπιστο τουρκομανικό καταυλισμό κοντά στο δρόμο, και έφθασε χωρίς επεισόδιο στην Αντιόχεια τις πρώτες ημέρες του Αυγούστου. Ο Ilghazi έστειλε μερικούς από τους στρατιώτες του να εμποδίσουν το στρατό της βοήθειας και ο Pons, που ακολουθούσε σε απόσταση μιας ημέρας πορείας, βρέθηκε στην ανάγκη να αποκρούσει την επίθεσή τους, αλλά δεν αργοπόρησε πολύ. Ο βασιλεύς έγινε δεκτός με χαρά από την αδελφή του, τη χήρα πριγκίπισσα Καικιλία, από τον πατριάρχη κι από όλον το λαό. Έγινε δοξολογία στη μητρόπολη του Αγίου Πέτρου. Στην αρχή καθάρισε τα περίχωρα από διάφορους λαφυραγωγούς και έπειτα συγκέντρωσε τους προκρίτους για να συζητήσει μαζί τους τη μελλοντική κυβέρνηση της πόλεως. Ο νόμιμος πρίγκιψ Bohemund II, του οποίου τα δικαιώματα ο Roger είχε πάντοτε αναγνωρίσει, ήταν παιδί δέκα ετών, που ζούσε με την μητέρα του στην Ιταλία. Δεν είχε απομείνει κανένας εκπρόσωπος του νορμανδικού οίκου στην Ανατολή· και οι Νορμανδοί ιππότες είχαν όλοι σκοτωθεί στον Αγρό του Αίματος. Αποφασίσθηκε όπως ο Baldwin, ως επικυρίαρχος της φραγκικής Ανατολής, έπρεπε ο ίδιος ν' αναλάβει τη διακυβέρνηση της Αντιόχειας ώσπου να ενηλικιωθεί ο Bohemund και ότι ο Bohemund έπρεπε να παντρευτεί μια από τις κόρες του βασιλέως. Κατόπιν ο Baldwin μοίρασε εκ νέου τα τιμάρια του πριγκιπάτου που είχαν μείνει κενά από τη συμφορά. Όσο ήταν δυνατό, οι χήρες των πεσόντων αρχόντων παντρεύτηκαν αμέσως με κατάλληλους άρχοντες είτε από το στρατό του Baldwin είτε με νεοφερμένους από τη Δύση. Είδαμε τις δύο χήρες πριγκίπισσες, τη χήρα του Tancred, τώρα κόμισσα της Τριπόλεως, και τη χήρα του Roger να εγκαθιστούν νέους υποτελείς στα εδάφη τους που κληρονόμησαν από τους συζύγους τους. Συγχρόνως ο Baldwin τακτοποίησε εκ νέου τα τιμάρια της κομητείας της Έδεσσας· και ο Joscelin, που ακολουθούσε τον βασιλέα από την Παλαιστίνη, εγκαταστάθηκε επίσημα ως ο κόμης της. Αφού εξασφάλισε τη διοίκηση της χώρας και αφού μπήκε επικεφαλής μιας λιτανείας που έκαναν με γυμνά πόδια ως τη μητρόπόλη. ο Baldwin οδήγησε το στρατό του από εφτακόσιους περίπου ιππείς και χίλιους πεζούς εναντίον των μωαμεθανών 19. Ο Ilghazi είχε τώρα συνενωθεί με τον Toghtegin· και οι δύο μωαμεθανοί αρχηγοί ξεκίνησαν στις 11 Αυγούστου για να κυριεύσουν τα φραγκικά φρούρια ανατολικά του Ορόντη, κάνοντας αρχή από το Atharib, του οποίου η μικρή φρουρά παραδόθηκε αμέσως με αντάλλαγμα διαβατήριο για την Αντιόχεια. Την επομένη, οι εμίρηδες προχώρησαν στη Zerdana, της οποίας ο άρχων, Robert ο Digitized by 10uk1s

Λεπρός, είχε πάει στην Αντιόχεια. Και εδώ πάλι η φρουρά παραδόθηκε με αντάλλαγμα να τους χαριστεί η ζωή. Αλλά οι Τουρκομάνοι τους κατέσφαξαν μόλις βγήκαν έξω από τις πύλες. Ο Baldwin είχε ελπίσει ότι θα έσωζε την Atharib, αλλά μόλις βγήκε από τη Σιδερένια Γέφυρα συναντήθηκε με την πρώην φρουρά της. Συνέχισε την πορεία του προς νότον και άκουσε για την πολιορκία της Zerdana. Υποπτευόμενος ότι οι μωαμεθανοί είχαν την πρόθεση να κινηθούν προς νότον, για να σαρώσουν τα φρούρια γύρω από τη Maarat an-Numan και την Απάμεια, έσπευσε να τους προλάβει και στις 13 στρατοπέδευσε στο Τελ-Δανίθ, τη σκηνή της νίκης του Robert το 1115. Νωρίς την επομένη το πρωί έμαθε ότι η Zerdana είχε πέσει και έκρινε φρόνιμο να υποχωρήσει λίγο προς την Αντιόχεια. Στο μεταξύ ο Ilghazi είχε φθάσει ελπίζοντας να αιφνιδιάσει τους Φράγκους επάνω στον ύπνο στο χωριό Χαμπ. Αλλά ο Baldwin ήταν έτοιμος. Είχε ήδη εξομολογηθεί ο ίδιος. Ο αρχιεπίσκοπος της Καισάρειας είχε μιλήσει στους στρατιώτες και ύψωσε τον Τίμιο Σταυρό για να τους ευλογήσει· ο στρατός ήταν έτοιμος για μάχη. Η μάχη που ακολούθησε υπήρξε ακαθόριστη. Και οι δύο πλευρές διακήρυξαν ότι νίκησαν αλλά στην πραγματικότητα οι Φράγκοι στάθηκαν οι καλύτεροι. Ο Toghtegin απώθησε τον Pons της Τριπόλεως στη δεξιά πτέρυγα των Φράγκων, αλλά οι Τριπολίτες διατήρησαν τις τάξεις των. Πλάι σ' αυτόν, ο Robert ο Λεπρός έκανε επίθεση στο σύνταγμα της Homs, πέρασε από μέσα του και λογάριαζε ν' ανακτήσει τη Zerdana, έπεσε όμως σε ενέδρα και πιάστηκε αιχμάλωτος. Αλλά το κέντρο και το αριστερό των Φράγκων κράτησαν τις θέσεις τους και στην κρίσιμη στιγμή ο Baldwin μπόρεσε να επιτεθεί κατά του εχθρού με στρατεύματα που ήταν ακόμα ανέπαφα. Αρκετοί Τουρκομάνοι έστρεψαν τα νώτα και έφυγαν· αλλά ο όγκος του στρατού του Ilghazi εγκατέλειψε το πεδίο της μάχης με συνοχή και τάξη. Ο Ilghazi και ο Toghtegin αποτραβήχτηκαν προς το Χαλέπι με μια μακρά συνοδεία από αιχμαλώτους, και μπόρεσαν να πουν στον μωαμεθανικό κόσμο ότι η νίκη ήταν δική τους. Για μια ακόμα φορά οι κάτοικοι του Χαλεπίου απήλαυσαν το θέαμα μιας ομαδικής σφαγής χριστιανών, ώσπου ο Ilghazi, διακόπτοντας τη σφαγή για να δοκιμάσει ένα καινούριο άλογο, στενοχωρήθηκε για την απώλεια τόσων χρημάτων που θα έπαιρναν από τα λύτρα. Ο Robert ο Λεπρός ρωτήθηκε ποιο ήταν το αντίτιμό του και απήντησε ότι ήταν δέκα χιλιάδες χρυσά νομίσματα. Ο Ilghazi ήλπισε να πάρει τα χρήματα στέλνοντας τον Robert στον Toghtegin. Αλλά ο Toghtegin δεν είχε ακόμα ικανοποιήσει τη δίψα του για αίμα. Παρ' όλο ότι ο Robert ήταν παλιός φίλος του από τις ημέρες του 1115, τον αποκεφάλισε ο ίδιος προς μεγάλη στενοχώρια του Ilghazi, ο οποίος χρειαζόταν χρήματα για να πληρώσει τους στρατιώτες του 20. Στρατιώτες φυγάδες από τον στρατό του Pons είχαν φέρει στην Αντιόχεια είδηση για ήττα· αλλά σε λίγο έφθασε ένας αγγελιαφόρος για την πριγκίπισσα Καικιλία φέρνοντας το δαχτυλίδι του βασιλέως ως δείγμα της επιτυχίας του. Ο ίδιος ο Baldwin δεν επιχείρησε να καταδιώξει το μωαμεθανικό στρατό, αλλά κινήθηκε προς νότον στην Maarat an-Numan και στη Ρούσα, που είχαν καταλάβει οι Μουνκιδίτες της Shaizar. Τους έδιωξε από εκεί, αλλ' έπειτα έκανε μια συνθήκη μαζί τους, απαλλάσσοντάς τους από την υποχρέωση να πληρώνουν φόρους που είχε απαιτήσει ο Roger. Τα υπόλοιπα φρούρια που είχαν κυριεύσει οι μωαμεθανοί, ανακτήθηκαν επίσης εκτός από το Birejik, την Atharib και την Zerdana. Κατόπιν ο Baldwin επέστρεψε θριαμβευτικά στην Αντιόχεια, και έστειλε τον Τίμιο Σταυρό στο νότο για να φθάσει στην Ιερουσαλήμ εγκαίρως για τη γιορτή της Υψώσεως, στις 14 Σεπτεμβρίου. Ο ίδιος πέρασε το φθινόπωρο στην Αντιόχεια, συμπληρώνοντας τα μέτρα που είχε αρχίσει πριν από την πρόσφατη μάχη. Τον Δεκέμβριο επέστρεψε στην Ιερουσαλήμ αφήνοντας τον πατριάρχη Bernard να διοικεί την Αντιόχεια στ' όνομά του και αφού εγκατέστησε τον Joscelin στην Έδεσσα21. Έφερε μαζί του στο νότο από την Έδεσσα τη σύζυγό του και τις μικρές τους θυγατέρες· και κατά την λειτουργία των Χριστουγέννων στη Βηθλεέμ, η Μορφία εστέφθη βασίλισσα22. Ο Ilghazi δεν διακινδύνευσε να επιτεθεί πάλι κατά των Φράγκων. Ο στρατός του είχε διαλυθεί. Οι Τουρκομάνοι στρατιώτες είχαν έρθει κυρίως για λαφυραγωγία. Μετά τη μάχη του Τελ-Δανίθ αφέθηκαν αργόσχολοι και έπληξαν και ο μισθός των καθυστερούσε. Άρχισαν να γυρίζουν στα σπίτια τους και μαζί τους οι Άραβες Φύλαρχοι της Jezireh. Ο Ilghazi δεν μπορούσε να τους εμποδίσει. Γιατί Digitized by 10uk1s

ο ίδιος είχε αρρωστήσει ξανά και επί ένα δεκαπενθήμερο βρισκόταν μεταξύ ζωής και θανάτου. Όταν έγινε καλά ήταν πια πολύ αργά για να συγκεντρώσει πάλι το στρατό του. Επέστρεψε από το Χαλέπι στην ανατολική του πρωτεύουσα Mardin και ο Toghtegin επέστρεψε στη Δαμασκό 23. Έτσι η μεγάλη oρτοκιδική εκστρατεία εξατμίσθηκε και δεν κατέληξε σε θετικό αποτέλεσμα για τους μωαμεθανούς, εκτός από λίγα παραμεθόρια φρούρια και την ελάττωση της φραγκικής πιέσεως στο Χαλέπι. Υπήρξε όμως μεγάλος ηθικός θρίαμβος για το Ισλάμ. Η αποτυχία στο Τελ-Δανίθ δεν είχε αντισταθμίσει την τεράστια νίκη στον Αγρό του Αίματος. Αν ο Ilghazi ήταν ικανότερος και πιο έξυπνος, η Αντιόχεια θα μπορούσε να ήταν δική του. Όπως είχαν τα πράγματα, η σφαγή των Νορμανδών ιπποτών, με τον πρίγκιπά τους επικεφαλής, έδωσε θάρρος στους εμίρηδες της Jezireh και της βόρειας Μεσοποταμίας να επαναλάβουν την επίθεσή τους τώρα που είχαν απαλλαγεί από την κηδεμονία του ονομαστικού Σελτζούκου επικυριάρχου τους στην Περσία. Σε λίγο επρόκειτο να εμφανισθεί ένας μεγαλύτερος αρχηγός από τον Ilghazi. Για τους Φράγκους το χειρότερο αποτέλεσμα της εκστρατείας υπήρξε η τρομακτική απώλεια ανθρώπινου δυναμικού. Οι ιππότες, κι ακόμα περισσότερο οι άνδρες του πεζικού που έπεσαν στον Αγρό του Αίματος δεν ήταν εύκολο ν' αναπληρωθούν. Αλλά τώρα πια είχαν μάθει πλήρως το μάθημα ότι οι Φράγκοι της Ανατολής πρέπει πάντοτε να συνεργάζονται και να ενεργούν ως μία μονάδα. Η άμεση επέμβαση του βασιλέως Baldwin είχε σώσει την Αντιόχεια· και οι ανάγκες της εποχής αναγνωρίσθηκαν από την προθυμία όλων των Φράγκων να τον αναγνωρίσουν ως ενεργό επικυρίαρχο. Η συμφορά συνέδεσε μεταξύ τους τις φραγκικές εγκαταστάσεις στη Συρία. Μετά την επιστροφή του στην Ιερουσαλήμ ο Baldwin απασχολήθηκε με τη διοίκηση του βασιλείου του. Η διαδοχή στο πριγκιπάτο της Γαλιλαίας είχε δοθεί στον William de Bures στην οικογένεια του οποίου παρέμεινε. Τον Ιανουάριο του 1120, ο βασιλεύς κάλεσε τους εκκλησιαστικούς και τους ανώτερους άρχοντες του βασιλείου σε ένα συμβούλιο στη Nablus για να συζητήσουν την ηθική ευημερία των υπηκόων του, πιθανώς σε μια απόπειρα να καταπολεμήσει την τάση των Λατίνων αποίκων στην Ανατολή, να υιοθετούν τις εύκολες και νωθρές συνήθειες που εύρισκαν εκεί. Συγχρόνως ενδιαφερόταν και για την υλική τους ευημερία. Υπό τον Baldwin Ι είχε ενθαρρυνθεί ένας σημαντικός αριθμός Λατίνων να εγκατασταθούν στην Ιερουσαλήμ και είχε αρχίσει ν' αναπτύσσεται εκεί μια λατινική αστική τάξη παραπλεύρως προς τους πολεμιστές και τους κληρικούς του βασιλέως. Σ' αυτούς τους Λατίνους αστούς δόθηκε τώρα πλήρης ελευθερία εμπορίου προς και από την πόλη, ενώ, για να εξασφαλισθεί πλήρης επάρκεια τροφίμων επετράπη στους ντόπιους χριστιανούς, ακόμα και στους Άραβες να φέρνουν λαχανικά και σιτηρά στην πόλη χωρίς να πληρώνουν δασμούς 24. Το πιο σημαντικό εσωτερικό γεγονός αυτών των ετών υπήρξε η ίδρυση των στρατιωτικών ταγμάτων. Κατά το έτος 1070 μερικοί ευλαβείς πολίτες του Αμάλφι είχαν ιδρύσει ένα ξενοδοχείο στην Ιερουσαλήμ για να χρησιμοποιείται από φτωχούς προσκυνητές. Ο Αιγύπτιος κυβερνήτης που κατείχε τότε την πόλη, είχε επιτρέψει στον Αμαλφιτανό πρόξενο να εκλέξει μια κατάλληλη τοποθεσία· και το ίδρυμα αφιερώθηκε στον Άγιο Ιωάννη τον Ελεήμονα, τον φιλάνθρωπο πατριάρχη της Αλεξανδρείας κατά τον έβδομο αιώνα. Το ξενοδοχείο ήταν στελεχωμένο κυρίως από Αμαλφιτανούς, οι οποίοι έδιναν τους συνηθισμένους μοναστικούς όρκους και ήταν υπό την διεύθυνση ενός μαγίστρου ο οποίος με τη σειρά του τελούσε υπό τις αρχές των Βενεδικτίνων που ήσαν εγκατεστημένοι στην Παλαιστίνη. Την εποχή της αλώσεως της Ιερουσαλήμ από τους σταυροφόρους, μάγιστρος ήταν κάποιος Γεράρδος, προφανώς Αμαλφιτανός. Μαζί με τους ομοθρήσκους του είχε εξοριστεί από την Ιερουσαλήμ από τον μωαμεθανό κυβερνήτη πριν αρχίσει η πολιορκία· η γνώση του των τοπικών συνθηκών υπήρξε πολύτιμη για τους σταυροφόρους. Έπεισε τη νέα φραγκική κυβέρνηση να κάνει προικοδοτήσεις στο ξενοδοχείο. Πολλοί από τους προσκυνητές κατατάχτηκαν στο επιτελείο του και σύντομα απαλλάχτηκε από την υπαγωγή του στους Βενεδικτίνους και ανυψώθηκε σε ιδιαίτερο τάγμα, υπό το όνομα Hospitaliers (από το Hospital = ξενοδοχείο), υπαγόμενο απ' ευθείας υπό τον πάπα. Του παραχωρήθηκαν και αλλά κτήματα και οι περισσότεροι από τους μεγάλους εκκλησιαστικούς του βασιλείου του παραχωρούσαν μια δεκάτη Digitized by 10uk1s

από τα έσοδά των. Ο Γεράρδος πέθανε περί το 1118. Ο διάδοχός του, Γάλλος Raymond de Le Puy, είχε ευρύτερες ιδέες. Έκρινε ότι δεν ήταν αρκετό για το τάγμα του να καθοδηγεί και να συντηρεί προσκυνητές. Έπρεπε να είναι έτοιμο να πολεμήσει για να διατηρηθούν οι δρόμοι των προσκυνητών ανοιχτοί. Το τάγμα εξακολουθούσε να περιλαμβάνει αδελφούς των οποίων τα καθήκοντα ήσαν καθαρώς ειρηνικά· αλλά τώρα η κυρία αποστολή του ήταν να συντηρεί ένα ίδρυμα από ιππότες, δεμένους από τους θρησκευτικούς όρκους της προσωπικής φτώχειας, αγνότητας και υπακοής και αφιερωμένους στον πόλεμο κατά των απίστων. Περίπου τον ίδιο καιρό, για να δηλώσει τη μεγαλύτερη θέση του Hospital, ο Ιωάννης ο Ελεήμων αντικαταστάθηκε ανεπαίσθητα ως προστάτης άγιος από τον Ιωάννη τον Ευαγγελιστή. Το διακριτικό σήμα των ιπποτών Hospitaliery ήταν ο άσπρος σταυρός που έφεραν στο ράσο τους επάνω από την πανοπλία τους. Αυτή η μετατροπή βοηθήθηκε από την ταυτόχρονη ίδρυση των Ναϊτών Ιπποτών. Πραγματικά, η ιδέα ενός τάγματος που θα ήταν συγχρόνως στρατιωτικό και θρησκευτικό ξεπήδησε από το μυαλό ενός ιππότη από την Champagne, του Hugh de Payens, ο οποίος το 1118 έπεισε τον βασιλέα Baldwin Ι να του επιτρέψει να εγκατασταθεί μαζί με μερικούς συντρόφους του σε μια πτέρυγα του βασιλικού παλατιού, του πρώην τζαμιού Al-Aqsa, στην περιοχή του Ναού. Όπως οι Hospitaliers έτσι και οι Ναΐτες ακολουθούσαν στην αρχή τον κανόνα των Βενεδικτίνων, αλλά σχεδόν αμέσως εγκαταστάθηκαν ως ανεξάρτητο τάγμα, με τρεις τάξεις, τους ιππότες, όλους από ευγενή καταγωγή, τους σεργέντες, που προέρχονταν από την αστική τάξη, και τους κληρικούς, οι οποίοι ήσαν εφημέριοι και αναλάμβαναν μη στρατιωτικές αποστολές. Το σήμα τους ήταν ο κόκκινος σταυρός επάνω σε άσπρο ράσο για τους ιππότες και σε μαύρο για τους σεργέντες. Το πρώτιστο ομολογημένο καθήκον του τάγματος ήταν να διατηρεί το δρόμο από την ακτή προς την Ιερουσαλήμ ελεύθερο από ληστές, αλλά πολύ σύντομα έλαβαν μέρος σε κάθε εκστρατεία που αναλάμβανε το βασίλειο. Ο ίδιος ο Hugh πέρασε μεγάλο μέρος του χρόνου του στη Δυτική Ευρώπη, στρατολογώντας για το τάγμα του. Ο βασιλεύς Baldwin έδωσε στα στρατιωτικά τάγματα την πλήρη υποστήριξή του. Ήσαν ανεξάρτητα από την εξουσία του, χρωστώντας υποτέλεια μόνο στον πάπα. Ακόμα και τα μεγάλα κτήματα με τα οποία ο ίδιος και οι υποτελείς του άρχισαν να τα προικοδοτούν δεν δημιουργούσαν την υποχρέωση να πολεμούν στο στρατό του βασιλέως. Αλλά πέρασε μια γενεά ώσπου να γίνουν αρκετά πλούσια, ώστε να μη λογαριάζουν τη βασιλική εξουσία. Στο μεταξύ έδωσαν στο βασίλειο εκείνο που περισσότερο χρειαζόταν, έναν τακτικό στρατό από γυμνασμένους στρατιώτες, των οποίων η διαρκής παρουσία ήταν εξασφαλισμένη. Στα λαϊκά τιμάρια, ο ξαφνικός θάνατος του κυρίου και η μετάβαση της κληρονομιάς σε μια γυναίκα ή σ' ένα παιδί μπορούσε να διακόψει την οργάνωση των στρατευμάτων του και να δημιουργεί διαρκώς στον επικυρίαρχο αγωνιώδη και κουραστικά ζητήματα. Ούτε μπορούσε να υπολογίζει ότι θ' αντικαθιστούσε τους άρχοντες που έχανε με νεοερχόμενους από τη Δύση, όταν τους χρειαζόταν. Αλλά τα στρατιωτικά τάγματα με την αποδοτική τους οργάνωση και με τη φήμη και το γόητρό τους που απλώνονταν στη δυτική Χριστιανοσύνη, μπορούσαν να εξασφαλίζουν μια κανονική παροχή αφοσιωμένων πολεμιστών οι οποίοι δεν ήταν δυνατό να παρασυρθούν από σκέψεις προσωπικής φιλοδοξίας και κέρδους 25. Το 1120 ο Baldwin επέστρεψε στην Αντιόχεια. Ο Μπουλάκ, κυβερνήτης της Atharib υπό τον Ilghazi, είχε αρχίσει να κάνει επιδρομές στα εδάφη της Αντιόχειας, ενώ ο ίδιος ο Ilghazi βάδιζε κατά της Έδεσσας. Και οι δύο επιδρομές αποκρούσθηκαν, αλλά ο Ilghazi πέρασε στη γειτονιά της Αντιόχειας. Ο πατριάρχης Bernard έστειλε, ανήσυχος, στην Ιερουσαλήμ να ειδοποιήσει τον βασιλέα, και τον Ιούνιο ο Baldwin βάδισε προς βορράν φέρνοντας και πάλι μαζί του τον Τίμιο Σταυρό, προς μεγάλη δυσαρέσκεια της Εκκλησίας της Ιερουσαλήμ, η οποία ανησυχούσε να βλέπει το πιο πολύτιμο λείψανό της εκτεθειμένο στις αβεβαιότητες του πολέμου. Ο ίδιος ο πατριάρχης Gormond συνόδευσε το στρατό, για να φροντίζει για το λείψανο. Όταν ο Baldwin έφθασε στο βορρά βρήκε ότι ο Ilghazi, εξασθενημένος από τις λιποταξίες των Τουρκομάνων στρατιωτών του, είχε ήδη αποσυρθεί. Και τόσο πολύ είχαν ανησυχήσει οι μωαμεθανοί, ώστε ο Toghtegin εκλήθη στο Χαλέπι. Κατά την εκστρατεία που ακολούθησε, το κάθε μέρος πήγαινε και ερχόταν, ώσπου στο τέλος οι μωαμεθανοί Digitized by 10uk1s

κουράστηκαν. Ο Toghtegin υποχώρησε στη Δαμασκό και ο Ilghazi έκανε ανακωχή με τον Baldwin. Χαράχτηκε μια οριστική συνοριακή γραμμή μεταξύ των ζωνών επιρροής των, η οποία σε ένα μέρος έκοβε στη μέση ένα μύλο και σ' ένα άλλο ένα φρούριο. Κατόπιν αμοιβαίας συμφωνίας τα δύο κτίσματα κατεδαφίστηκαν. Η Zerdana, η οποία παρέμενε μια μωαμεθανική σφήνα, αφοπλίστηκε 26. Στις αρχές της επομένης ανοίξεως ο Baldwin επέστρεψε στη χώρα του, αφού είχε κερδίσει μια αναίμακτη ηθική νίκη. Χρειαζόταν στο νότο, γιατί ο Toghtegin, πιστεύοντας ότι ο Baldwin ήταν πλήρως απασχολημένος στο βορρά, είχε ενεργήσει μια εκτεταμένη επιδρομή στη Γαλιλαία. Τον Ιούλιο του 1121, ο Baldwin, για αντίποινα, πέρασε τον Ιορδάνη και ερήμωσε το Γιαουλάν, αφού κατέλαβε και κατέστρεψε ένα φρούριο που ο Toghtegin είχε χτίσει στη Γεράς 27. Στο μεταξύ ο Joscelin έκανε μια επωφελή επιδρομή στα εδάφη του Ilghazi στη Jezireh 28. Κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού του 1121, ένας νέος παράγων έκανε αισθητή την παρουσία του στην ανατολική πολιτική. Μακριά προς βορράν, στις υπώρειες του Καυκάσου, οι Βαγρασίδες βασιλείς της Γεωργίας είχαν επιβάλει την ηγεμονία τους στους εκεί χριστιανικούς λαούς οι οποίοι παρέμεναν ακόμα ανεξάρτητοι από μωαμεθανική κυριαρχία. Ο βασιλεύς Δαυίδ II είχε επεκτείνει την εξουσία του προς νότον της κοιλάδας του Aράξη, όπου ήρθε σε σύγκρουση με τον Σελτζούκο ηγεμόνα Togrul, κυβερνήτη του Aρράν. Ύστερ' από μια ήττα που υπέστη από τα στρατεύματα του Δαυίδ, ο Togrul κάλεσε τον Ilghazi να συνεργασθεί μαζί του σ' έναν ιερό πόλεμο εναντίον των ξεδιάντροπων χριστιανών. Η εκστρατεία που ακολούθησε υπήρξε ολέθρια για τους μωαμεθανούς. Τον Αύγουστο του 1121 οι ενωμένοι στρατοί του Togrul και του Ilghazi σχεδόν εκμηδενίστηκαν από τους Γεωργιανούς και ο Ilghazi μόλις γλίτωσε τη ζωή του καθώς έφευγε για τη Mardin. Ο βασιλεύς Δαυίδ μπόρεσε να εγκατασταθεί στην παλιά γεωργιανική πρωτεύουσα, την Τιφλίδα, και το 1124 είχε αποκτήσει τη βόρεια Αρμενία και την πρωτεύουσα Άνι, το λίκνο της οικογένειάς του. Έκτοτε ολόκληρος ο τουρκικός κόσμος ένοιωθε με απόγνωση τον κίνδυνο που παρουσίαζε γι' αυτούς η Γεωργία με την υπέροχη στρατηγική θέση της. Ούτε ελαττώθηκε ο κίνδυνος με τον θάνατο του βασιλέως Δαυίδ, ο οποίος συνέβη το 1125 29. Οι διάδοχοί του κληρονόμησαν τη δύναμή του. Τ' ανδραγαθήματά τους με το να διατηρούν τους μωαμεθανούς ανήσυχους για το βόρειο πλευρό τους είχαν μεγάλη αξία για τους Φράγκους, αν και φαίνεται ότι δεν υπήρξε άμεση επαφή μεταξύ των δύο χριστιανικών δυνάμεων. Οι Γεωργιανοί, συνδεόμενοι με θρησκευτικούς και παραδοσιακούς δεσμούς με το Βυζάντιο, δεν συμπαθούσαν τους Φράγκους και η ψυχρή μεταχείριση που αυτοί έκαναν στα θρησκευτικά τους ιδρύματα στην Ιερουσαλήμ δεν ήταν εκείνη που θα ευχαριστούσε έναν περήφανο λαό 30. Ωστόσο, το πάθημα του Ilghazi από τους Γεωργιανούς έδωσε στον Baldwin μια ευκαιρία που δεν την άφησε να πάει χαμένη. Ο γιος του Ilghazi, Σουλεϊμάν, λίγο πριν διορισθεί κυβερνήτης του Χαλεπίου από τον πατέρα του, επωφελήθηκε αμέσως από την ήττα του τελευταίου αυτού για να κηρύξει την ανεξαρτησία του, και, βρίσκοντας ότι δεν ήταν σε θέση ν' αντιμετωπίσει την επίθεση που ο Baldwin αμέσως εξέπεμψε εναντίον του, έκανε ειρήνη με τους Φράγκους παραχωρώντας σ' αυτούς τη Zerdana και την Atharib, τους καρπούς της νίκης του Ilghazi. Ο Ilghazi έσπευσε να τιμωρήσει τον άπιστο γιο του, αλλά θεώρησε φρόνιμο να επικυρώσει την ειρήνη με τον Baldwin, ο οποίος επέστρεψε στην Ιερουσαλήμ ευχαριστημένος με όσα είχε πετύχει κατ' αυτό το έτος 31. Στις αρχές του 1122 ο Pons, κόμης της Τριπόλεως, αρνήθηκε ξαφνικά την υποτέλειά του στον βασιλέα. Ο λόγος για την ανυποταγή του είναι άγνωστος. Είναι δύσκολο ν' ανακαλύψουμε ποια υποστήριξη ήλπιζε να βρει που θα του επέτρεπε να τη διατηρήσει. Ο Baldwin έγινε έξω φρενών και αμέσως κάλεσε τους υποτελείς του να συγκεντρωθούν για να τιμωρήσουν τον αντάρτη. Ο βασιλικός στρατός βάδισε προς βορράν από την Acre και όταν πλησίασε, ο Pons υποτάχθηκε και συγχωρήθηκε 32. Η υποταγή του υπήρξε επίκαιρη· γιατί ο Ilghazi, παρακινούμενος από τον ανιψιό του Balak, πρώην ηγεμόνα της Saruj και τώρα άρχοντα της Χανζίτ, βρισκόταν και πάλι επί ποδός πολέμου. Ο Baldwin, όταν του πήγαν την είδηση, δεν θέλησε να την πιστέψει. Είχε κάνει συνθήκη με τον Ilghazi και πίστευε ότι ένας κύριος -ο Άραβας χρονογράφος χρησιμοποιεί τη λέξη "σεΐχης"κρατούσε το λόγο του. Αλλά ο Ilghazi δεν ήταν κύριος· και είχε την υπόσχεση του Toghtegin ότι θα Digitized by 10uk1s

τον βοηθούσε. Πολιόρκησε τη Zerdana, που οι Φράγκοι είχαν ξαναχτίσει, και είχε καταλάβει ένα μέρος από τα οχυρά της όταν ο Baldwin πλησίασε. Ακολούθησε μια άλλη εκστρατεία χωρίς μάχη, γιατί ο Baldwin αρνήθηκε να παρασυρθεί από το συνηθισμένο τουρκικό στρατήγημα της προσποιητής φυγής. Και πάλι οι μωαμεθανοί υπήρξαν οι πρώτοι που κουράστηκαν από τις πορείες πάνω-κάτω και γύρισαν στα σπίτια τους. Ο Baldwin έστειλε το Σταυρό πίσω στην Ιερουσαλήμ και ο ίδιος πήγε στην Αντιόχεια33. Πριν ο Σταυρός φθάσει στον προορισμό του, ήρθαν κακές ειδήσεις από την Έδεσσα. Στις 13 Σεπτεμβρίου 1122, ο κόμης Joscelin και ο Βαλεράν του Birejik πήγαιναν με ένα μικρό τμήμα ιππέων κοντά στην Saruj όταν ξαφνικά βρέθηκαν μπροστά στο στρατό του Balak. Αυτοί έκαναν επέλαση κατά του εχθρού· αλλά μια δυνατή μπόρα είχε μετατρέψει την πεδιάδα σε λάσπη. Τα άλογα γλιστρούσαν και έπεφταν· και οι ελαφρά οπλισμένοι Τουρκομάνοι δεν είχαν καμιά δυσκολία να περικυκλώσουν τους Φράγκους. Ο Joscelin, ο Βαλεράν και εξήντα σύντροφοί τους πιάστηκαν αιχμάλωτοι. Ο Μπαράκ τους πρότεινε αμέσως να τους αφήσει ελεύθερους με αντάλλαγμα την παραχώρηση της Έδεσσας. Στην άρνηση του Joscelin ν' ακούσει τέτοιους όρους, ο Balak πήρε τους αιχμαλώτους μαζί του στο φρούριο του Χαρπούρτ 34. Η αιχμαλωσία του Joscelin δεν επηρέασε πολύ το ανθρώπινο δυναμικό των σταυροφορικών κρατών. Βρίσκομε τους ιππότες της Έδεσσας να ενεργούν επιτυχείς επιδρομές στα μωαμεθανικά εδάφη κατά τον επόμενο μήνα. Αυτή όμως υπήρξε πλήγμα κατά του φραγκικού γοήτρου και ανάγκασε τον Baldwin να προσθέσει στη φροντίδα του αναλαμβάνοντας και πάλι τη διοίκηση της Έδεσσας. Ευτυχώς, τον Νοέμβριο, ο Ilghazi πέθανε στη Mayyafaraqin και οι γιοι και οι ανιψιοί του μοίρασαν την ορτοκιδική κληρονομιά. Ο πρεσβύτερος γιος του Σουλεϊμάν πήρε τη Mayyafaraqin και ο νεώτερος, Τιμουρτάς, τη Mardin. Το Χαλέπι πήγε σ' έναν ανιψιό, τον Μπαρδ ad-Dawla Σουλεϊμάν· και ο Balak αύξησε τις κτήσεις του στο βορρά και πήρε τη Harran στο νότο 35. Οι μωαμεθανοί είχαν πρόσφατα ανακαταλάβει την Atharib· και τον Απρίλιο του επόμενου έτους ο Baldwin επωφελήθηκε από την παρούσα σύγχυση για ν' αναγκάσει τον αδύνατο νέο κυβερνήτη του Χαλεπίου να την επιστρέψει μια και καλή. Αφού ανακατέλαβε το Birejik, ο βασιλεύς πήγε στην Έδεσσα για να τακτοποιήσει τη διοίκησή της. Τοποθέτησε τον Godfrey τον Μοναχό, άρχοντα της Marash, επικεφαλής της διοικήσεώς της και προχώρησε με μια μικρή δύναμη προς τα βορειοανατολικά, για ν' αναγνωρίσει τη σκηνή της αιχμαλωσίας του Joscelin. Στρατοπέδευσε στις 18 Απριλίου όχι μακριά από την Γκαργκάρ επί του Ευφράτη. Ενώ ετοιμαζόταν για ένα πρωινό κυνήγι με το γεράκι του, ο Balak, που βρισκόταν εκεί κοντά χωρίς να το ξέρει ο Baldwin, επέπεσε κατά του στρατοπέδου. Οι περισσότεροι από το στράτευμα σφαγιάστηκαν και ο ίδιος ο βασιλεύς πιάστηκε αιχμάλωτος. Τον μεταχειρίστηκαν με σεβασμό και τον έστειλαν υπό συνοδεία να βρει τον Joscelin στη Χαρπούρτ 36. Και πάλι ο Baldwin και ο Joscelin βρέθηκαν μαζί στην αιχμαλωσία. Αλλά τώρα τα πράγματα ήταν σοβαρότερα από το 1104, γιατί ο Baldwin ήταν τώρα βασιλεύς, το κέντρο όλου του φραγκικού συστήματος. Υπήρξε μαρτυρία της διοικητικής του ικανότητος το ότι το οικοδόμημα παρέμεινε όρθιο. Ο Godfrey ο Μοναχός εξακολούθησε να κυβερνά στην Έδεσσα. Στην Αντιόχεια, όταν έφθασε εκεί η είδηση, ο πατριάρχης Bernard έγινε πάλι η υπεύθυνη εξουσία. Στην Ιερουσαλήμ, διαδόθηκε στην αρχή η φήμη ότι ο βασιλεύς είχε σκοτωθεί. Ο πατριάρχης Γκορμόν συνεκάλεσε το συμβούλιο του βασιλείου στην Acre. Όταν συγκεντρώθηκε εκεί έγινε γνωστή η αλήθεια για την αιχμαλωσία του. Το συμβούλιο εξέλεξε τον Eustace Garnier, άρχοντα της Καισάρειας και της Σιδώνος, να ενεργεί ως κοντόσταυλος και τοποτηρητής της βασιλείας ώσπου ν' απελευθερωθεί ο βασιλεύς. Και στις τρεις περιοχές η διοικητική ζωή συνεχίστηκε αδιατάρακτη 37. Ο εμίρης Balak απέκτησε μεγάλο γόητρο· αλλά το χρησιμοποίησε όχι για να καταφέρει θανάσιμο πλήγμα κατά των Φράγκων, αλλά για να εγκατασταθεί στο Χαλέπι. Το έργο ήταν δυσκολότερο από Digitized by 10uk1s

ό,τι περίμενε γιατί εκεί ήταν αντιπαθής. Τον Ιούνιο είχε γίνει κύριός του· και κατόπιν επετέθη εναντίον των φραγκικών κτήσεων νοτιότερα. Τον Αύγουστο κατέλαβε την Αλβάρα, αλλά εξαιρετικές ειδήσεις από την Χαρπούρτ τον ανάγκασαν να κινηθεί πάλι προς βορράν 38. Ο Joscelin υπήρξε πάντοτε αγαπητός στους Αρμενίους. Λίγο μετά την άφιξή του στην Ανατολή είχε παντρευτεί, όπως ο Baldwin Ι και ο Baldwin II, Αρμένισα γυναίκα, την αδελφή του Ρουπένιου Θόρου, και αυτή, αντίθετα προς τις δύο βασίλισσες της Ιερουσαλήμ, δεν είχε γεννηθεί ορθόδοξη αλλά της χωρισμένης αρμενικής Εκκλησίας και γι' αυτό είχε τη συμπάθεια των περισσότερων από τους συμπατριώτες της. Τώρα είχε πεθάνει και ο Joscelin είχε ξαναπαντρευτεί, αλλά η φιλία του με τους Αρμενίους είχε εξακολουθήσει και δεν είχε ποτέ δείξει εναντίον τους την αυστηρότητα που είχε δείξει ο προκάτοχός του Baldwin II. Το φρούριο Χαρπούρτ βρισκόταν σε αρμενικό έδαφος· και ένας ντόπιος χωρικός δέχτηκε να πάει ένα μήνυμα του Joscelin στους Αρμενίους φίλους του. Πενήντα απ' αυτούς ήρθαν με διάφορες μεταμφιέσεις στο Χαρπούρτ όπου τους επέτρεψαν την είσοδο ως μοναχούς και εμπόρους της περιοχής που είχαν παράπονα να υποβάλουν στον κυβερνήτη. Μόλις βρέθηκαν μέσα στο φρούριο, έβγαλαν όπλα που έκρυβαν κάτω από τα ρούχα τους και κατέβαλαν τη φρουρά. Ο Baldwin και ο Joscelin βρέθηκαν ξαφνικά κύριοι της φυλακής τους. Ύστερ' από μια σύντομη σύσκεψη αποφασίστηκε να φύγει ο Joscelin από το φρούριο πριν φθάσει ο ορτοκιδικός στρατός και να ζητήσει βοήθεια, ενώ ο Baldwin θα προσπαθούσε να κρατήσει το φρούριο. Ο Joscelin ξεγλίστρησε έξω με τρεις Αρμενίους συντρόφους. Όταν κατόρθωσε να περάσει μέσ' από τις συγκεντρωμένες τουρκικές δυνάμεις, έστειλε πίσω έναν από τους ανθρώπους του για να καθησυχάσει τον βασιλέα. Ο ίδιος συνέχισε το δρόμο του μέσ' από την επικίνδυνη εχθρική χώρα. Την ημέρα έμεναν κρυμμένοι και τη νύχτα περπατούσαν με κόπο και με φόβο. Κάποτε έφθασαν στον Ευφράτη. Ο Joscelin δεν ήξερε κολύμπι αλλά είχε μαζί του δύο ασκιά στα οποία κουβαλούσαν το νερό. Τα φούσκωσε φυσώντας και τα χρησιμοποίησε ως πλωτήρες. Οι δύο σύντροφοί του ήταν καλοί κολυμβητές και κατόρθωσαν να τον βγάλουν σπρώχνοντας στην άλλη όχθη του ποταμού μέσα στο σκοτάδι. Την άλλη μέρα βρήκαν ένα χωρικό, ο οποίος αναγνώρισε τον κόμη και τους υποδέχτηκε με χαρά, γιατί κάποτε στο παρελθόν ο Joscelin του είχε δώσει χρήματα σε κάποια του ανάγκη. Με τη βοήθεια του χωρικού και της οικογένειάς του, ο Joscelin και οι σύντροφοί του έφθασαν με προφυλάξεις στο Turbessel, όπου έμενε η γυναίκα του και η αυλή του. Δε στάθηκε εκεί αλλά έσπευσε στην Αντιόχεια για να βρει στρατιώτες και να πάει ν' απελευθερώσει τον βασιλέα. Αλλά ο στρατός της Αντιόχειας ήταν μικρός και ο πατριάρχης Bernard πολύ ανήσυχος. Κατά σύστασή του, ο Joscelin έφυγε ολοταχώς για την Ιερουσαλήμ. Η πρώτη του δουλειά ήταν ν' αναθέσει τις αλυσίδες του στο ιερό του Γολγοθά. Κατόπιν συγκέντρωσε το συμβούλιο του βασιλείου και τους είπε την ιστορία. Με την πρόθυμη βοήθεια του πατριάρχη Γκορμόν και του κοντόσταυλου Ευσταθίου, συγκεντρώθηκαν στρατιώτες και, με τον Τίμιο Σταυρό επικεφαλής, ξεκίνησαν υπό την ηγεσία του με σύντονες πορείες για το Turbessel. Αλλά, όταν έφθασαν εκεί, έμαθαν ότι ήταν πολύ αργά. Όταν η είδηση για την επανάσταση στο Χαρπούρτ έφθασε στον Balak. αυτός αμέσως κίνησε το στρατό του από το νότο με μια ταχύτητα που κατέπληξε τους συγχρόνους του. Όταν έφθασε πρότεινε στον Baldwin να τον αφήσει ελεύθερο να πάει στην χώρα του αν θα του παρέδιδε το φρούριο. Ο Baldwin αρνήθηκε είτε γιατί δεν εμπιστευόταν τον εμίρη είτε γιατί δεν ήθελε να εγκαταλείψει τους συντρόφους του. Αλλά το φρούριο ήταν λιγότερο απόρθητο από ό,τι νόμιζε. Οι μηχανικοί του Balak δεν άργησαν να υπονομεύσουν ένα μέρος από το τείχος και ο ορτοκιδικός στρατός χύθηκε μέσα. Τώρα ο Balak δεν έδειξε οίκτο για κανέναν. Το χαρέμι του ήταν στο φρούριο και η ιερότητά του είχε παραβιασθεί. Όλοι οι υπερασπιστές του φρουρίου, Φράγκοι ή Αρμένιοι, και όλες οι γυναίκες που τους είχαν βοηθήσει -υπήρχαν φαίνεται Αρμένισες σκλάβες στο χαρέμιγκρεμίστηκαν από τα τείχη και σκοτώθηκαν. Οι μόνοι που έμειναν ζωντανοί ήσαν ο βασιλεύς, ένας ανιψιός του και ο Βαλεράν, οι οποίοι για περισσότερη ασφάλεια μεταφέρθηκαν στο φρούριο της Harran 39. Ο Joscelin δεν μπορούσε να διακινδυνεύσει μια εκστρατεία εναντίον της Harran. Αφού Digitized by 10uk1s

χρησιμοποίησε το στρατό του για μια επιτυχή επιδρομή στη γειτονιά του Χαλεπίου, τον διέλυσε και επέστρεψε στο Turbessel. Αλλά και ο Balak επίσης δεν ήταν σε θέση να επωφεληθεί από την κατάσταση. Ο υπαρχηγός του στο Χαλέπι, το μόνο που μπόρεσε να κάνει ως απάντηση στους Φράγκους, ήταν να μετατρέψει τις εκκλησίες σε τζαμιά, θίγοντας κατ' αυτόν τον τρόπο τους ντόπιους χριστιανούς, ενώ δεν έβλαφτε σε τίποτα τους Λατίνους. Ο Balak ήρθε ο ίδιος στο Χαλέπι για να οργάνωση μια νέα εκστρατεία. Αλλά στις αρχές του 1124, ο κυβερνήτης της Menbij επαναστάτησε κατά της εξουσίας του. Τον συνέλαβε ο Ορτοκίδης Τιμουρτάς, τον οποίον ο Balak είχε παρακαλέσει να καταστείλει την επανάσταση· αλλά ο αδελφός του στασιαστή, Ισά, κρατούσε την ακρόπολη και ζήτησε από τον Joscelin να τον βοηθήσει. Ο Balak συνάντησε τον στρατό του Joscelin και τον νίκησε, σκοτώνοντας τον Godfrey τον Μοναχό. Από εκεί πήγε στη Menbij, επειγόμενος ν' αποκαταστήσει εκεί την τάξη γιατί είχε πάρει ένα επείγον μήνυμα από την Τύρο. Αλλά ένα χαμένο βέλος από την ακρόπολη έθεσε τέρμα στη ζωή του στις 6 Μαΐου. Πέθανε ψιθυρίζοντας ότι ο θάνατός του ήταν θανάσιμο πλήγμα για το Ισλάμ. Και είχε δίκαιο γιατί από όλους τους Τούρκους ηγέτες που είχαν αντιμετωπίσει οι σταυροφόροι αυτός είχε δείξει τη μεγαλύτερη ενεργητικότητα και γνώση. Η ισχύς των Ορτοκιδών δεν επέζησε πολύ μετά από αυτόν40. Στο βασίλειο της Ιερουσαλήμ, η απουσία του Baldwin στην αιχμαλωσία δεν είχε βλαβερές συνέπειες. Είχε βάλει σε πειρασμό τους Αιγυπτίους να εισβάλουν και πάλι στη χώρα. Τον Μάιο του 1123 ένας μεγάλος αιγυπτιακός στρατός κινήθηκε από την Ascalon προς τη Jaffa. Ο Eustace Garnier, έσπευσε να τον αντιμετωπίσει επικεφαλής του στρατού της Ιερουσαλήμ. Μαζί του και ο Τίμιος Σταυρός, ενώ οι κάτοικοι της Ιερουσαλήμ έκαναν ξυπόλυτοι λιτανείες στις εκκλησίες. Οι ευλαβείς αυτές προφυλάξεις δεν χρειάστηκαν, γιατί μόλις οι Φράγκοι βρέθηκαν απέναντι στους Αιγυπτίους στην Ibelin στις 29 Μαΐου, ο εχθρός παρά τη μεγάλη του αριθμητική υπεροχή, τράπηκε σε φυγή, αφήνοντας το στρατόπεδό του να λεηλατηθεί από τους χριστιανούς 41. Αυτό υπήρξε το τελευταίο κατόρθωμα του Ευσταθίου· πέθανε στις 15 Ιουνίου. Ακολουθώντας τη συνήθεια του βασιλείου, η χήρα του, η πλούσια ανιψιά του πατριάρχη Arnulf, Έμμα, πήρε αμέσως νέο σύζυγο, τον Hugh de Puiset, κόμη της Jaffa, για να μη στερηθούν τα κτήματά της από ικανό διαχειριστή. Το αξίωμα του κοντόσταυλου του βασιλείου δόθηκε από το συμβούλιο στον William de Bures, πρίγκιπα της Γαλιλαίας 42. Το 1119, ακριβώς μετά τον Αγρό του Αίματος, ο βασιλεύς Baldwin είχε γράψει στη δημοκρατία της Ενετίας για να ζητήσει τη βοήθειά της. Οι Αιγύπτιοι μπορεί να μην ήταν ισχυροί κατά ξηρά, αλλά ο στόλος τους εξακολουθούσε να κυριαρχεί στα ύδατα της Παλαιστίνης. Εις αντάλλαγμα προσέφερε στην Ενετία εμπορικά πλεονεκτήματα. Ο πάπας υποστήριξε την έκκλησή του και ο δόγης Δομένικο Μιχιέλ αποφάσισε ν' ανταποκριθεί σ' αυτήν. Πέρασαν σχεδόν τρία χρόνια ώσπου να ετοιμασθεί η ενετική εκστρατεία. Στις 8 Αυγούστου 1122, ένας στόλος από άνω των εκατό μεγάλα πολεμικά πλοία, απέπλευσε από τη Βενετία μεταφέροντας έναν αριθμό ανδρών και αλόγων και πολιορκητικό υλικό. Αλλά δεν έπλευσε κατ' ευθείαν στην Παλαιστίνη. Η Ενετία είχε πρόσφατα φιλονικήσει με το Βυζάντιο, για μια απόπειρα του αυτοκράτορα Ιωάννου Κομνηνού να περιορίσει τα εμπορικά της προνόμια. Γι' αυτό οι Ενετοί σταμάτησαν για να επιτεθούν εναντίον της βυζαντινής νήσου Κέρκυρας. Επί έξι περίπου μήνες, ολόκληρο τον χειμώνα του 1122-23 ο δόγης πολιορκούσε, χωρίς αποτέλεσμα, την πόλη της Κέρκυρας. Στο τέλος Απριλίου ένα πλοίο που ήρθε γρήγορα από την Παλαιστίνη είπε στους Ενετούς για τη συμφορά του βασιλέως. Παρά την θέλησή του, ο δόγης έλυσε την πολιορκία και πήρε την αρμάδα του προς ανατολάς, σταματώντας μονάχα για να επιτεθεί σε όποια βυζαντινά πλοία συναντούσε. Έφθασε στην Acre στα τέλη Μαΐου και πληροφορήθηκε ότι ο αιγυπτιακός στόλος περιπολούσε στ' ανοιχτά της Ascalon. Έπλευσε προς τα εκεί για να τον συναντήσει και, για να τον παρασύρει σε ναυμαχία, έστειλε τα ελαφρά σκάφη του εμπρός. Οι Αιγύπτιοι έπεσαν στην παγίδα. Νομίζοντας ότι θα είχαν μια εύκολη νίκη, εξόρμησαν για να βρεθούν ανάμεσα σε δύο ενετικές μοίρες με πολύ ισχυρότερες δυνάμεις. Ελάχιστα αιγυπτιακά πλοία διέφυγαν την καταστροφή. Μερικά βυθίστηκαν, άλλα αιχμαλωτίσθηκαν· και για συμπλήρωμα του θριάμβου τους οι Ενετοί, όταν επέστρεφαν στην Acre, συνάντησαν και συνέλαβαν έναν εμπορικό στόλο από δέκα πλούσια φορτωμένα πλοία 43. Digitized by 10uk1s

Η παρουσία των Ενετών ήταν εξαιρετικά πολύτιμη ώστε να μην τη χρησιμοποιήσουν. Υπήρξε μια φιλονικία αν ο στόλος των έπρεπε να χρησιμοποιηθεί για την κατάληψη της Ascalon η της Τύρου, των δύο μωαμεθανικών οχυρών που είχαν απομείνει στην ακτή. Οι ευγενείς της Ιουδαίας ευνοούσαν την επίθεση κατά της Ascalon, οι της Γαλιλαίας κατά της Τύρου. Οι Ενετοί αποφάσισαν τελικά υπέρ της Τύρου. Το λιμάνι της ήταν το καλύτερο κατά μήκος της ακτής και ήταν τώρα το επίνειο των πλούσιων περιοχών της Δαμασκού· ήταν πολύ πιο σημαντικό εμπορικό κέντρο παρά η Ascalon με το ανοιχτό λιμάνι της και τη φτωχή ενδοχώρα της. Αλλά επέμεναν στο τίμημά τους. Οι διαπραγματεύσεις για τους όρους διάρκεσαν όλο το φθινόπωρο. Τα Χριστούγεννα του 1123, οι Ενετοί κυβερνήτες των πλοίων ήταν στην Ιερουσαλήμ, όπου τους περιποιήθηκαν πολύ, και παρακολούθησαν τις λειτουργίες στη Βηθλεέμ. Στις αρχές του νέου έτους υπέγραψαν μια συνθήκη στην Acre από το ένα μέρος οι αντιπρόσωποι της δημοκρατίας και από το άλλο ο πατριάρχης Γκορμόν, ο κοντόσταυλος William και ο καγκελάριος Παγκάν στο όνομα του αιχμαλώτου βασιλέως. Οι Ενετοί επρόκειτο να πάρουν ένα δρόμο με μια εκκλησία, λουτρά και ένα αρτοποιείο, ελεύθερα από κάθε τελωνειακές υποχρεώσεις, σε κάθε πόλη του βασιλείου. Θα ήταν ελεύθεροι να χρησιμοποιούν τα δικά τους μέτρα και σταθμά σε όλες τους τις δοσοληψίες, όχι μόνο μεταξύ τους. Θα ήταν απαλλαγμένοι από κάθε δασμό και τελωνειακές καταβολές σε όλο το βασίλειο. Θα έπαιρναν και αλλά σπίτια στην Acre και το ένα τρίτο των πόλεων Τύρου και Ascalon, αν βοηθούσαν στην κατάληψή τους. Επί πλέον θα πληρώνονταν κάθε χρόνο ένα ποσόν από τριακόσια σαρακηνά φλουριά, χρεωνόμενα σε βασιλικά έσοδα στην Acre. Συμφώνησαν εις αντάλλαγμα να συνεχίσουν την συνηθισμένη πληρωμή του ένας τρίτου από τα ναύλα των προσκυνητών στο βασιλικό ταμείο. Οι Ενετοί απαίτησαν επίσης να μη μειώνει το βασίλειο τους δασμούς που πλήρωναν άλλες εθνικότητες χωρίς τη συγκατάθεση της Ενετίας. Ο πατριάρχης Γκορμόν ορκίσθηκε στο ευαγγέλιο ότι ο βασιλεύς Baldwin θα επικύρωνε τη συνθήκη όταν θα ελευθερωνόταν. Αυτό έγινε στην πραγματικότητα δύο χρόνια αργότερα, αν και ο Baldwin αρνήθηκε να δεχτεί τον τελευταίο όρο, ο οποίος θα είχε υποτάξει τελείως το εμπόριο του βασιλείου στα ενετικά συμφέροντα 44. Όταν υπογράφηκε η συνθήκη ο φραγκικός στρατός κινήθηκε κατά μήκος της ακτής προς την Τύρο και ο ενετικός στόλος έπλευσε παράλληλα προς αυτόν. Η πολιορκία της Τύρου άρχισε στις 15 Φεβρουαρίου 1124 45. Η Τύρος εξακολουθούσε ν' ανήκει στο φατιμιδικό χαλιφάτο. Το 1112, οι κάτοικοί της, πειραγμένοι από την ελάχιστη βοήθεια που είχαν πάρει από την Αίγυπτο κατά την πολιορκία της πόλεως το 1111, είχαν επιτρέψει στον Toghtegin να εγκαταστήσει εκεί έναν κυβερνήτη. Έστειλε έναν από τους ικανότερους υπαρχηγούς του, τον εμίρη Masud να παραλάβει την πόλη. Συγχρόνως η επικυριαρχία της Αιγύπτου ήταν αναγνωρισμένη και γίνονταν προσευχές στα τζαμιά για τον Φατιμίδη χαλίφη, από τον οποίο ζητούσαν κατά περιόδους να στείλει ναυτική βοήθεια στην πόλη46. Η δυαρχία λειτούργησε ήρεμα επί δέκα χρόνια κατά μεγάλο μέρος επειδή ο βεζίρης al-Afdal ήθελε να έχει καλές σχέσεις με τον Toghtegin, του οποίου τη φιλία χρειαζόταν εναντίον των Φράγκων. Αλλά τον Δεκέμβριο του 1121 ο al-Afdal δολοφονήθηκε από έναν Ασσασίνο στους δρόμους του Καΐρου. Ο χαλίφης al-Αμίρ, που τότε έγινε επί τέλους κύριος του εαυτού του, θέλησε ν' ανακτήσει τον έλεγχο της Τύρου. Έστειλε ένα στόλο στην Τύρο το 1122 δήθεν για να ενισχύσει την άμυνά της. Ο ναύαρχος κάλεσε τον Masud να επιθεωρήσει τα πλοία και όταν πήγε, τον απήγαγε και τον πήγε στο Κάιρο. Εκεί τον υποδέχτηκαν καλά και τον έστειλαν με όλες τις τιμές στον Toghtegin, ο οποίος δέχτηκε να μην αμφισβητήσει τη φατιμιδική παλινόρθωση. Αλλ' όταν οι Φράγκοι πλησίασαν στην πόλη, ο alΑμίρ, δηλώνοντας ότι μετά την καταστροφή του στόλου του δεν μπορούσε να κάνει τίποτα για να τη σώσει, παρέδωσε επισήμως την άμυνά της στον Toghtegin, ο οποίος έστειλε επειγόντως εφτακόσιους Τούρκους στρατιώτες και προμήθειες για την πολιορκία 47. Η πόλη της Τύρου είχε σύνδεσμο με την ηπειρωτική χώρα τον στενό ισθμό που είχε κατασκευάσει ο Μέγας Αλέξανδρος και τα οχυρωματικά της έργα ήταν σε καλή κατάσταση. Αλλ' είχε μια αδυναμία· το πόσιμο νερό ερχόταν με ένα υδραγωγείο από την ήπειρο, γιατί δεν υπήρχαν πηγάδια στην χερσόνησο. Την επομένη της αφίξεώς τους οι Φράγκοι απέκοψαν το υδραγωγείο. Αλλά, οι χειμωνιάτικες βροχές είχαν γεμίσει τις στέρνες της πόλεως· πέρασε αρκετός καιρός ώσπου να γίνει αισθητή η έλλειψη του νερού. Οι Φράγκοι εγκαταστάθηκαν σ' ένα στρατόπεδο στους δενδρόκηπους Digitized by 10uk1s

και λαχανόκηπους, εκεί όπου ο ισθμός συνδεόταν με το ηπειρωτικό έδαφος. Οι Ενετοί τράβηξαν τα πλοία τους στην ξηρά παρά το στρατόπεδο αλλ' είχαν πάντοτε μια γαλέρα στη θάλασσα για να πιάνει όποιο πλοίο θα επιχειρούσε να διασπάσει τον αποκλεισμό και να μπει στο λιμάνι. Ανώτατος αρχηγός του στρατού ήταν ο πατριάρχης Γκορμόν, ο οποίος είχε μεγαλύτερο κύρος από τον κοντόσταυλο. Όταν ο κόμης της Τριπόλεως ήρθε με το στρατό του για να ενωθεί με τις δυνάμεις των πολιορκητών, έδειξε προθυμία να υπακούσει στον πατριάρχη σε όλα, παραχώρηση που δεν θα έκανε πιθανώς στον William de Bures 48. Η πολιορκία διάρκεσε όλη την άνοιξη και την αρχή του καλοκαιριού. Οι Φράγκοι χτυπούσαν συνεχώς τα τείχη απέναντι στον ισθμό με μηχανές το υλικό των οποίων είχαν φέρει οι Ενετοί. Οι αμυνόμενοι, από τη δική τους πλευρά, ήταν καλά εξοπλισμένοι με λιθοβόλα μηχανήματα και συσκευές εκσφενδονίσεως υγρού πυρός κατά των επιτιθεμένων. Πολέμησαν θαυμάσια, αλλά δεν ήταν αρκετοί σε αριθμό για να ενεργήσουν εξόδους. Φοβούμενοι μήπως η πείνα και η δίψα καθώς και η έλλειψη ανθρώπινου δυναμικού πιθανόν να τους ανάγκαζε να συνθηκολογήσουν, έστειλαν τους αγγελιαφόρους τους να ξεγλιστρήσουν έξω από την πόλη, για να πιέσουν τον Toghtegin και τους Αιγυπτίους να σπεύσουν να τους βοηθήσουν. Ένα αιγυπτιακό στράτευμα επιχείρησε έναν αντιπερισπασμό εναντίον της Ιερουσαλήμ και έφθασαν στα πρόθυρα της Αγίας Πόλεως. Αλλά, οι κάτοικοί της, ιδιώτες, έμποροι, γραφείς και καλόγηροι έσπευσαν να επανδρώσουν τα τεράστια τείχη της και ο Αιγύπτιος διοικητής δεν τόλμησε να τους επιτεθεί. Λίγο αργότερα ένας άλλος αιγυπτιακός στρατός λεηλάτησε τη μικρή πόλη Μπελίν ή Μαχομερία, λίγα μίλια προς βορράν και έσφαξε τους κατοίκους της. Αλλά τέτοιες μεμονωμένες επιδρομές δεν μπορούσαν να σώσουν την Τύρο. Ο Toghtegin δείχθηκε ακόμα λιγότερο ενεργητικός. Όταν άρχισε η πολιορκία, κινήθηκε με το στρατό του στη Banyas, παρά τις πηγές του Ιορδάνη, περιμένοντας ειδήσεις για έναν αιγυπτιακό στόλο με τον οποίο θα μπορούσε να συντονίσει την επίθεσή του κατά του φραγκικού στρατοπέδου. Αλλά κανένας αιγυπτιακός στόλος δεν φάνηκε· ο χαλίφης δεν μπόρεσε να συγκροτήσει στόλο. Οι Φράγκοι είχαν φοβηθεί αυτόν το συνδυασμό. Ο ενετικός στόλος περίμενε μερικές εβδομάδες στ' ανοιχτά της Σκάλας της Τύρου για ν' αποκρούσει τους Αιγυπτίους. Ο πατριάρχης απέσπασε τον Pons της Τριπόλεως και τον William de Bures με σημαντικό στρατό να πάνε να συναντήσουν τον Toghtegin. Όταν πλησίασαν στη Banyas, ο Toghtegin αποφάσισε να μη διακινδυνεύσει μάχη κι αποτραβήχτηκε στη Δαμασκό. Η μόνη ελπίδα για την πολιορκημένη πόλη απέμεινε τώρα ο Balak ο Ορτοκίδης, ο διάσημος νικητής του βασιλέως. Ο Balak σχεδίασε να πάει, αλλά τον Μάιο σκοτώθηκε στη Menbij. Στο τέλος του Ιουνίου η κατάσταση μέσα στην Τύρο ήταν απελπιστική. Τα τρόφιμα και το νερό είχαν εξαντληθεί, και πολλοί από τη φρουρά είχαν σκοτωθεί. Ο Toghtegin ειδοποιήθηκε ότι η πόλη έπρεπε να παραδοθεί. Έστειλε στο φραγκικό στρατόπεδο προτείνοντας την παράδοσή της με τους συνηθισμένους όρους· ότι εκείνοι από τους κατοίκους που ήθελαν να φύγουν από την πόλη να μπορούσαν να το πράξουν ανενόχλητοι με όλα τα κινητά τους υπάρχοντα και εκείνοι που ήθελαν να μείνουν να διατηρήσουν τα δικαιώματά τους ως πολίτες. Οι Φράγκοι και οι Ενετοί αρχηγοί δέχτηκαν την προσφορά, αν και οι κοινοί στρατιώτες και ναύτες εξαγριώθηκαν όταν άκουσαν ότι δεν θα υπήρχε λαφυραγωγία και απείλησαν στάση. Στις 7 Ιουλίου 1124 άνοιξαν οι πύλες και ο χριστιανικός στρατός κατέλαβε την πόλη. Η σημαία του βασιλέως υψώθηκε επάνω από την κεντρική πύλη και η του κόμη της Τριπόλεως και του Δόγη σε πύργους εκατέρωθεν. Οι αρχηγοί κράτησαν το λόγο τους. Δεν έγινε λεηλασία και μια μακριά γραμμή από μωαμεθανούς πέρασε με ασφάλεια μέσ' από το στρατόπεδο των σταυροφόρων. Έτσι, η τελευταία μωαμεθανική πόλη στην ακτή, βορείως της Ascalon, πέρασε στα χέρια των χριστιανών. Ο στρατός τους γύρισε χαρούμενος στην Ιερουσαλήμ και οι Ενετοί έπλευσαν πίσω στην Βενετία αφού απέσπασαν τη μερίδα του λέοντος 49. Η καλή είδηση έφθασε στον Baldwin στη Shaizar. Μετά τον θάνατο του Balak, η φρούρησή του πέρασε στον γιο του Ilghazi, Τιμουρτάς, στον οποίο δεν άρεσε καθόλου η ευθύνη της και προτιμούσε την ιδέα μιας πλούσιας εξαγοράς. Ζήτησε από τον εμίρη της Shaizar ν' ανοίξει διαπραγματεύσεις με τους Φράγκους. Η βασίλισσα Μορφία είχε ταξιδέψει στο βορρά για να βρίσκεται όσο το δυνατό πλησιέστερα προς το σύζυγό της. Αυτή και ο Joscelin κανόνισαν τους Digitized by 10uk1s

όρους με τον εμίρη. Το αντίτιμο που ζητούσαν ήταν πολύ μεγάλο. Ο βασιλεύς έπρεπε να πληρώσει στον Τιμουρτάς ογδόντα χιλιάδες δηνάρια και να παραχωρήσει στο Χαλέπι, όπου ο Τιμουρτάς είχε κληρονομήσει την εξουσία του Balak, τις πόλεις Atharib, Zerdana, Azaz, Kafartab και Γιασρ. Έπρεπε επίσης να βοηθήσει τον Τιμουρτάς να καταβάλει τον Βεδουίνο αρχηγό Ντουμπαΐς Ibn Σαντακά, ο οποίος είχε εγκατασταθεί στην Jezireh. Είκοσι χιλιάδες δηνάρια έπρεπε να καταβληθούν προκαταβολικώς· και να παραδοθούν όμηροι στη Shaizar για την πληρωμή του υπολοίπου. Μόλις θα καταβάλλονταν τα χρήματα στους μωαμεθανούς, ο Baldwin θ' αφηνόταν ελεύθερος. Ως ομήρους, ο Τιμουρτάς ζήτησε το νεώτερο παιδί του βασιλέως, την τετράχρονη πριγκίπισσα Joveta, και το γιο και κληρονόμο του Joscelin, ένα αγόρι έντεκα χρονών, και δέκα απογόνους της αριστοκρατίας. Ο εμίρης Σουλτάν της Shaizar, για να δείξει την καλή του πίστη, έστειλε διάφορα μέλη της οικογενείας του στο Χαλέπι. Και στο τέλος του Ιουνίου 1124, ο Baldwin έφυγε από τη Harran, καβάλα στο άλογό του, που του είχε αποδοθεί από τον Τιμουρτάς, μαζί με πολλά πλούσια δώρα. Πήγε στη Shaizar, όπου ο εμίρης, που είχε καλή ανάμνηση από αυτόν για το χάρισμα των χρημάτων που χρωστούσε η Shaizar στην Αντιόχεια, εδώ και πέντε χρόνια, τον περιποιήθηκε όσο καλύτερα μπορούσε. Συνάντησε εκεί την κόρη του και τους άλλους ομήρους. Όταν έφθασαν αυτοί, του επέτρεψαν να προχωρήσει στην Αντιόχεια όπου έφθασε τις τελευταίες ημέρες του Αυγούστου 50. Τώρα που ο Baldwin ήταν ελεύθερος δεν τήρησε τους όρους που είχε αποδεχθεί. Ο πατριάρχης Bernard του τόνισε ότι ήταν μόνο επικυρίαρχος και αντιβασιλεύς της Αντιόχειας· δεν είχε δικαίωμα να παραχωρεί τα εδάφη της, που ανήκαν στο νεαρό Bohemund II. Ο Baldwin πείσθηκε πρόθυμα από το επιχείρημα και έστειλε να πουν στον Τιμουρτάς, ζητώντας συγγνώμη, ότι δυστυχώς δεν μπορούσε να παρακούσει τον πατριάρχη. Ο Τιμουρτάς που ενδιαφερόταν περισσότερο να πάρει χρήματα παρά εδάφη, συγχώρησε την παραβίαση από φόβο μήπως χάσει το υπόλοιπο των λύτρων. Ανακαλύπτοντας ότι ο Τιμουρτάς ήταν τόσο ενδοτικός, ο Baldwin στη συνέχεια παρέβηκε τον όρο με τον οποίο είχε υποσχεθεί να τον βοηθήσει εναντίον του Βεδουίνου εμίρη Ντουμπαΐς. Αντιθέτως, δέχτηκε μια πρεσβεία από τον Ντουμπαΐς να σχεδιάσουν κοινή δράση εναντίον του Χαλεπίου. Έγινε συμμαχία, και τον Οκτώβριο οι στρατοί της Αντιόχειας και της Έδεσσας ενώθηκαν με τους Άραβες του Ντουμπαΐς μπρος από τα τείχη του Χαλεπίου. Ο συνασπισμός τους ενισχύθηκε σε λίγο με την άφιξη στο στρατόπεδό τους του Σελτζούκου διεκδικητή του θρόνου του Χαλεπίου. Σουλτανσάχ, που είχε πρόσφατα διαφύγει από μια ορτοκίδικη φυλακή, μαζί με τον εξάδελφό του Togrul Arslan, αδελφό του σουλτάνου του Ρουμ που είχε τελευταία διωχτεί από τη Μελιτηνή από τους Δανισμένδες και αναζητούσε συμμάχους. Ο Τιμουρτάς δεν αποπειράθηκε να υπερασπισθεί το Χαλέπι. Ο αδελφός του Σουλεϊμάν του Mayyafaraqin ήταν ετοιμοθάνατος· και ήθελε να εξασφαλίσει την κληρονομιά. Παρέμεινε στη Mardin, αφήνοντας τους προκρίτους της πόλεως να κρατήσουν όπως μπορούσαν καλύτερα. Επί τρεις μήνες αντιστάθηκαν ενώ οι απεσταλμένοι τους, αφού πρώτα πήγαν στον Τιμουρτάς, ο οποίος τους δέχτηκε άσχημα, γιατί δεν είχε πια διάθεση να ενοχλείται απ' αυτούς, πήγαν στη Μοσούλη και προκάλεσαν το ενδιαφέρον του atabeg της Αξονκόρ Ιλ-Μπουρσούκι, που είχε οδηγήσει τους στρατούς του σουλτάνου εναντίον των Φράγκων το 1114. Ο Ιλ-Μπουρσούκι, που μισούσε τους Ορτοκίδες, έστειλε αξιωματικούς ν' αναλάβουν την άμυνα του φρουρίου και ο ίδιος, αν και άρρωστος, ξεκίνησε με στρατό και με την ευλογία του σουλτάνου. Όταν πλησίασαν στο Χαλέπι, διέταξε τον εμίρη της Homs, Χιρκάν, και τον Toghtegin της Δαμασκού να ενωθούν μαζί του· και οι δύο έστειλαν στρατεύματα. Μπροστά σ' αυτή την επίδειξη δυνάμεως η φραγκο-βεδουίνικη συμμαχία διαλύθηκε. Ο Ντουμπαΐς με τη φυλή του τράβηξε προς ανατολάς, ενώ ο Baldwin κατέφυγε στο φρούριο Atharib. Στο τέλος του Ιανουαρίου ο Ιλ-Μπουρσούκι μπήκε στο Χαλέπι· αλλά δεν επιχείρησε να καταδιώξει τους Φράγκους. Βλέποντας αυτό, ο βασιλεύς επέστρεψε στην Αντιόχεια και από εκεί πήγε στην Ιερουσαλήμ όπου έφθασε τον Απρίλιο του 1125, ύστερ' από απουσία δύο ετών51. Δεν έμεινε εκεί για πολύ, επειδή ο Ιλ-Μπουρσούκι ήταν φοβερότερος από τους Ορτοκίδες. Κύριος Digitized by 10uk1s

της Μοσούλης και του Χαλεπίου και υποστηριζόμενος από το κύρος του σουλτάνου ήταν ικανός να συνασπίσει τους μωαμεθανούς της βόρειας Συρίας υπό την εξουσία του. Ο Toghtegin και ο εμίρης της Homs υποτάχθηκαν στην ηγεμονία του. Τον Μάρτιο πήγε στη Shaizar, της οποίας ο εμίρης, Σουλτάν, που φρόντιζε πάντοτε να είναι φίλος με τον κάθε ισχυρό, του παρέδωσε τους Φράγκους ομήρους, την πριγκίπισσα Joveta και τον νεαρό Joscelin και τους συντρόφους τους. Τον Μάιο, επί κεφαλής μιας νέας μωαμεθανικής συμμαχίας, επετέθη κατά του φράγκικου φρουρίου Kafartab και το κατέλαβε. Κατόπιν πολιόρκησε τη Zerdana. Ο Baldwin έσπευσε προς βορράν και οδήγησε τα στρατεύματα της Τριπόλεως, της Αντιόχειας και της Έδεσσας, χίλιους εκατό ιππείς και δύο χιλιάδες πεζούς για να σώσει τη Zerdana. Οι μωαμεθανοί μετακινήθηκαν στην Azaz, και εκεί, κατά τα τέλη Μαΐου, έγινε μια από τις πιο αιματηρές μάχες στην ιστορία των Σταυροφοριών. Οι μωαμεθανοί υπολογίζοντας στον υπέρτερο αριθμό τους, επιχείρησαν αγώνα σώματος προς σώμα· αλλά ο ανώτερος οπλισμός και η υπέρτερη σωματική ρώμη των Φράγκων ήταν πάρα πολύ γι' αυτούς και έπαθαν αποφασιστική ήττα. Από τα πλούσια λάφυρα που έπεσαν στα χέρια του, ο Baldwin μπόρεσε να συγκεντρώσει τις ογδόντα χιλιάδες δηνάρια που χρωστούσε για την απελευθέρωση των ομήρων. Ο κάθε Φράγκος ιππότης έδωσε μέρος από την αναλογία του για τη διάσωση της κόρης του βασιλέως. Παρ' όλο ότι τα χρήματα οφείλονταν στον Τιμουρτάς, ο Ιλ-Μπουρσούκι τα πήρε και επέστρεψε τους ομήρους. Ένα άλλο ποσόν, που στάλθηκε στη Shaizar, απελευθέρωσε αιχμαλώτους και ομήρους που ήταν ακόμη κρατούμενοι εκεί. Όταν απελευθερώθηκαν, δέχτηκαν επίθεση του εμίρη της Homs· αλλά οι Μουνκιδίτες έσπευσαν να τους βοηθήσουν και τους έστειλαν να συνεχίσουν το δρόμο τους. Μετά τη μάχη έγινε ανακωχή. Οι μωαμεθανοί διατήρησαν το Kafartab, που δόθηκε στον εμίρη της Homs· αλλά δεν έγιναν άλλες εδαφικές μεταβολές. Αφού άφησε μια φρουρά στο Χαλέπι, ο ΙλΜπουρσούκι επέστρεψε στη Μοσούλη. Επί δεκαοχτώ μήνες, ο βορράς αφέθηκε ήσυχος 52. Ο Baldwin επανήλθε στην Παλαιστίνη, όπου το φθινόπωρο του 1125 έκανε μια επιδρομή στα εδάφη της Δαμασκού και μια επίδειξη κατά της Ascalon. Τον Ιανουάριο του 1126 αποφάσισε να οδηγήσει μια σοβαρή εκστρατεία κατά της Δαμασκού και εισέβαλε στη Hauran. Ο Toghtegin βγήκε να τον συναντήσει. Οι στρατοί έδωσαν τη μάχη στο Τελ εσ-Σακχάμπ, περί τα είκοσι μίλια νοτιοδυτικά της Δαμασκού. Στην αρχή οι μωαμεθανοί επικρατούσαν και το σύνταγμα των Τουρκομάνων του Toghtegin εισχώρησε στο βασιλικό στρατόπεδο· αλλά στο τέλος ο Baldwin κέρδισε τη νίκη. Καταδίωξε τον εχθρό ως τα μισά του δρόμου προς τη Δαμασκό· αλλά επειδή είχε βαριές απώλειες, θεώρησε φρόνιμο να εγκαταλείψει την εκστρατεία και αποτραβήχτηκε, φορτωμένος λάφυρα, στην Ιερουσαλήμ 53. Τον Μάρτιο του 1126, ο Pons της Τριπόλεως επετέθη κατά του μωαμεθανικού φρουρίου της Rafaniye που δέσποζε της εισόδου στη Μπουκάια από την κοιλάδα του Ορόντη. Ήταν από πολύν καιρό αντικειμενικός σκοπός των χριστιανών από τότε που την είχε ανακτήσει ο Toghtegin το 1105. Ενώ ο διοικητής του φρουρίου ζητούσε βοήθεια από τον Toghtegin και τον Ιλ-Μπουρσούκι, ο Pons ζήτησε τη βοήθεια του βασιλέως. Οι δύο χριστιανοί ηγεμόνες βάδισαν γρήγορα κατά του φρουρίου πολύ πριν ετοιμασθούν οι μωαμεθανοί να ξεκινήσουν για να το βοηθήσουν. Ύστερ' από πολιορκία δεκαοχτώ ημερών, το φρούριο παραδόθηκε στους χριστιανούς. Η κατάληψή του ήταν πολύτιμη για τους Φράγκους· γιατί εξασφάλιζε όχι μόνο τη χώρα της Τριπόλεως αλλά και τις συγκοινωνίες μεταξύ Ιερουσαλήμ και Αντιόχειας 54. Στο μεταξύ οι Αιγύπτιοι είχαν ανασυγκροτήσει το στόλο τους. Το φθινόπωρο του 11.26 απέπλευσε από την Αλεξάνδρεια για να λεηλατήσει τη χριστιανική ακτή. Όταν το έμαθε ο Ιλ-Μπουρσούκι σχεδίασε μια σύγχρονη επίθεση στο βορρά και πολιόρκησε την Atharib. Ο Baldwin έκρινε σωστά ότι ο τελευταίος ήταν ο μεγαλύτερος κίνδυνος και έσπευσε στην Αντιόχεια. Πραγματικά, οι Αιγύπτιοι, αφού επιχείρησαν μια επιδρομή στα προάστια της Βηρυτού, που τους κόστισε πολύ, βρήκαν ότι οι παραλιακές πόλεις είχαν ισχυρές φρουρές και γι' αυτό ξαναγύρισαν στο Νείλο 55. Στο βορρά ο Digitized by 10uk1s

Baldwin, που είχε ενωθεί με τον Joscelin, ανάγκασε τους μωαμεθανούς ν' αποσυρθούν από την Atharib. Ούτε το ένα μέρος ούτε το άλλο διακινδύνευσε να δώσει μάχη και σε λίγο ξανάγινε η ανακωχή. Ο Ιλ-Μπουρσούκι, αφού εγκατέστησε το γιο του Izz Al-Din Masud κυβερνήτη στο Χαλέπι, επέστρεψε στην έδρα του, στη Μοσούλη. Την ίδια μέρα που έφθασε, 26 Νοεμβρίου, δολοφονήθηκε από έναν Ασσασίνο 56. Ο θάνατος του Ιλ-Μπουρσούκι επέφερε χάος στους μωαμεθανούς, το οποίο χειροτέρεψε όταν ο γιος του Masud, με τον οποίο ο Toghtegin είχε ήδη φιλονικήσει, πέθανε, πιθανώς από δηλητήριο, λίγους μήνες αργότερα. Το Χαλέπι περνούσε από τον ένα διοικητή στον άλλο μεταξύ του Τουμάν που είχε ορίσει ο Masud, ενός Μαμελούκου, Κουλτούχ, που τον είχε στείλει ο σουλτάνος, του Ορτοκίδη Μπαντρ ad-Dawla Σουλεϊμάν και ενός γιου του Ridwan, του Ιμπραχίμ του Σελτζούκου 57. Περίπου τον ίδιο καιρό ο Baldwin απαλλάχθηκε από την αντιβασιλεία της Αντιόχειας προς μεγάλη του ανακούφιση. Ο νεαρός Bohemund II ήταν τώρα δεκαοχτώ ετών και ήρθε να παραλάβει την κληρονομιά του. Αφήνοντας τα εδάφη του στην Ιταλία στον εξάδελφό του Roger II της Σικελίας, απέπλευσε από το Οτράντο τον Σεπτέμβριο του 1126 με μια μοίρα από είκοσι τέσσερα πλοία που μετέφεραν έναν αριθμό ανδρών και αλόγων. Αποβιβάστηκε στον Άγιο Συμεών στις αρχές Οκτωβρίου και πήγε κατ' ευθείαν στην Αντιόχεια όπου έκανε εξαίρετη εντύπωση. Είχε την μεγαλοπρεπή εμφάνιση του πατέρα του, ψηλός, ξανθός και ωραίος και με τρόπους που έδειχναν εξαιρετική ανατροφή που προερχόταν από τη μητέρα του Constance, θυγατέρα του βασιλέως Φιλίππου Ι της Γαλλίας. Ο βασιλεύς Baldwin παρέδωσε αμέσως το πριγκιπάτο, με όλες του τις κτήσεις στα χέρια του με τη μεγαλύτερη ακρίβεια. Ο πρέσβης από τη Shaizar έμεινε κατάπληκτος όταν είδε τον βασιλέα να πληρώνει τοις μετρητοίς στον πρίγκιπα το κριθάρι για τα άλογα του στρατού της Ιερουσαλήμ. Μαζί του ο βασιλεύς είχε τη δεύτερη θυγατέρα του, Alice, και σύμφωνα με το σχέδιο που είχε καταρτισθεί, το νεαρό ζεύγος παντρεύτηκε. Ο Bohemund άρχισε τη βασιλεία του λαμπρά, με μια επίθεση κατά του Kafartab το οποίο ανέκτησε από τον εμίρη της Homs· και λίγο αργότερα μαθαίνομε για την ηρωική συμπεριφορά του σε αψιμαχίες με το στρατό της Shaizar 58. Ο βασιλεύς Baldwin μπόρεσε επί τέλους να επιστρέψει στο νότο νοιώθοντας ότι ο θάνατος του ΙλΜπουρσούκι και η άφιξη του Bohemund θα τον άφηναν ελεύθερο να κοιτάξει το βασίλειό του. Το έτος 1127 πέρασε τόσο ειρηνικά, ώστε δεν ξέρομε τίποτα για τις κινήσεις του βασιλέως, εκτός από μια σύντομη εκστρατεία στ' ανατολικά της Νεκρής Θάλασσας κατά τον Αύγουστο 59. Στις αρχές του 1128, πέθανε ο πιστός του φίλος πατριάρχης Γκορμόν. Διάδοχός του υπήρξε ένας επίσης Γάλλος ιερωμένος, ο Stephen de La Φερτέ, ηγούμενος του Saint-Jean-en-Vallée de Chartres, άνθρωπος από ευγενή γενιά, συγγενής του βασιλέως Baldwin. Αν ο Baldwin ήλπισε ότι οι εξαδελφικοί δεσμοί θα συντελούσαν σε μια εγκάρδια συνεργασία, πολύ σύντομα απογοητεύτηκε. Ο νέος πατριάρχης αναβίωσε αμέσως το θέμα της συμφωνίας που είχε κάνει ο Godfrey με τον πατριάρχη Dagobert. Ζήτησε τη Jaffa, ως αυτόνομη κτήση του πατριαρχείου και υπενθύμισε στον βασιλέα ότι μόλις θα κυριευόταν η Ascalon, η ίδια η Ιερουσαλήμ έπρεπε να παραχωρηθεί σ' αυτόν. Ο Baldwin αρνήθηκε ν' ακούσει αυτές τις απαιτήσεις αλλά δεν ήξερε κατά ποιόν τρόπο να τις εξουδετερώσει. Οι σχέσεις μεταξύ της βασιλικής αυλής και του πατριαρχείου χειροτέρεψαν καθ' όλο το 1129· αλλά η ανοιχτή ρήξη αποφεύχθηκε από τον ξαφνικό θάνατο του Στεφάνου ύστερ' από μια σύντομη αρρώστια στις αρχές του 1130. Οι φίλοι του υποπτεύθηκαν δηλητήριο. Όταν ο βασιλεύς ήρθε να επισκεφθεί τον ετοιμοθάνατο πατριάρχη, να τον ρωτήσει πώς πάει, ο τελευταίος απάντησε με πικρία. "Μεγαλειότατε, πάω όπως επιθυμείτε". Πραγματικά, ο θάνατός του ήταν επιθυμητός. Ως διάδοχός του, ο Baldwin πέτυχε να εκλεγεί ο πρωθιερέας του Παναγίου Τάφου, William της Μεσίν, άνθρωπος μεγάλης ευλάβειας και καλοσύνης, αν και λίγο απλοϊκός και αμόρφωτος. Δεν είχε πολιτικές φιλοδοξίες και ήταν ευτυχής να κάνει ό,τι ο βασιλεύς επιθυμούσε. Κατά συνέπεια έγινε αγαπητός από όλους 60. Η επόμενη σοβαρή ασχολία του Baldwin ήταν να κανονίσει τη διαδοχή του θρόνου. Η βασίλισσα Digitized by 10uk1s

Μορφία δεν του είχε γεννήσει γιους· αλλά υπήρχαν τέσσερις θυγατέρες, η Melisende, η Alice, η Hodierna και η Joveta. Η Alice ήταν τώρα πριγκίπισσα της Αντιόχειας, η Hodierna και η Joveta ήταν ακόμα παιδιά. Η Melisende επρόκειτο να είναι διάδοχός του μαζί με έναν κατάλληλο σύζυγο. Το 1128, αφού συμβουλεύτηκε το συμβούλιό του, έστειλε τον William de Bures μαζί με τον άρχοντα της Βηρυτού, Guy Brisebarre, στη Γαλλία, να ζητήσει από τον βασιλέα της Γαλλίας, Louis VI, να διαλέξει από τη γαλλική αριστοκρατία έναν άνδρα κατάλληλο γι' αυτή την υψηλή θέση. Ο Louis συνέστησε τον κόμη d' Anjou, Fulk V. Ο Fulk ήταν κάπου σαράντα ετών, γιος του Fulk IV, Rechin, και της Μπερτράντα de Μονφόρ, διαβόητης για τη μοιχεία της με τον βασιλέα Φίλιππο Ι της Γαλλίας. Ήταν αρχηγός μιας μεγάλης οικογένειας, η οποία κατά τους δύο τελευταίους αιώνες είχε δημιουργήσει έναν από τους πιο πλούσιους και πιο ισχυρούς οίκους στη Γαλλία, και ο ίδιος, με πόλεμο, με γάμο και με ραδιουργίες, είχε πολύ προσθέσει στην επέκτασή του. Τον ίδιο χρόνο είχε επιτύχει έναν οικογενειακό θρίαμβο με τον γάμο του γιου και κληρονόμου του, Godfrey, με τη χήρα αυτοκράτειρα Ματθίλδη, το μόνο στη ζωή παιδί του Henry Ι της Αγγλίας και κληρονόμο της Αγγλίας και της Νορμανδίας. Χήρος τώρα ο ίδιος, είχε αποφασίσει να εγκαταλείψει τις οικογενειακές κτήσεις στο γιο του και ν' αφιερωθεί στην υπηρεσία του Σταυρού. Είχε ήδη πάει στην Ιερουσαλήμ σε προσκύνημα το 1120 και συνεπώς ήταν προσωπικώς γνωστός στον Baldwin. Ένας τόσο σημαντικός υποψήφιος, υποστηριζόμενος από τον βασιλέα της Γαλλίας και με σύμφωνο τον πάπα Ονώριο II, έγινε αμέσως δεκτός από τον βασιλέα Baldwin, ο οποίος ανησυχούσε μήπως η τακτοποίηση που θα έκανε για τη διαδοχή του δεν θα ήταν αρεστή στους βαρόνους του βασιλείου του. Θα ήταν αδύνατο σε οποιονδήποτε απ' αυτούς ν' αμφισβητήσει τις διεκδικήσεις ενός πολεμιστή πρίγκιπα τέτοιας περιωπής, παντρεμένου με την μεγαλύτερη κόρη του βασιλέως. Ο Fulk έφυγε από τη Γαλλία στις αρχές της ανοίξεως του 1129, συνοδευόμενος από τον William de Bures και τον Guy de Brisebarre. Αποβιβάστηκαν στην Acre τον Μάιο και συνέχισαν το ταξίδι τους στην Ιερουσαλήμ. Εκεί, στο τέλος του μηνός, έγιναν οι γάμοι του Fulk και της Melisende με μεγάλες χαρές και λαμπρές γιορτές. Η τακτοποίηση είχε την επιδοκιμασία όλης της χώρας, με ίσως μία μονάχα εξαίρεση. Η ίδια η πριγκίπισσα Melisende έμεινε ασυγκίνητη από τον κοντό, αδύνατο, κοκκινομάλλη, μεσόκοπο άντρα που πολιτικά πλεονεκτήματα της είχαν επιβάλει 61. Με τον Fulk ως βοηθό του, ο Baldwin ξεκίνησε το 1129 για το μεγάλο σχέδιο της βασιλείας του, την κατάκτηση της Δαμασκού. Ο Toghtegin της Δαμασκού πέθανε στις 12 Φεβρουαρίου 1128. Υπήρξε επί πολλά χρόνια απόλυτος κύριος της πόλεως και η πιο σεβαστή μωαμεθανική μορφή στη δυτική Συρία 62. Μερικά χρόνια πρωτύτερα ένας αρχηγός των Ασσασίνων, ο Μπαχράμ του Αστεραβάδ, είχε καταφύγει από την Περσία στο Χαλέπι και είχε γίνει ο αρχηγός του κρυφού ισμαϊλιτικού κινήματος στη βόρεια Συρία. Αλλά, παρ' όλο ότι είχε την υποστήριξη του Ilghazi, ο λαός του Χαλεπίου μισούσε την αίρεσή του. Έτσι ο Μπαχράμ βρέθηκε στην ανάγκη να πάει αλλού. Εφοδιασμένος με μια σύσταση από τον Ilghazi, ήρθε στη Δαμασκό, όπου ο Toghtegin του έκανε καλή υποδοχή. Εγκαταστάθηκε εκεί, συγκεντρώνοντας βαθμηδόν γύρω του οπαδούς, και κέρδισε τη συμπάθεια του βεζίρη του Toghtegin, al-Μαζδαγάνι. Η αίρεση απέκτησε δύναμη, αλλά ο σουνιτικός πληθυσμός της Δαμασκού την αποδοκίμαζε. Γι' αυτό ο Μπαχράμ ζήτησε τη βοήθεια του al-Μαζδαγάνι. Και κατά παράκληση του βεζίρη, ο Toghtegin παραχώρησε στην αίρεση, τον Νοέμβριο του 1126, το παραμεθόριο φρούριο Banyas, που βρισκόταν υπό την απειλή των Φράγκων, ελπίζοντας έτσι να κάνει καλή χρήση της ενεργητικότητάς της. Ο Μπαχράμ ενίσχυσε τις οχυρώσεις του φρουρίου και συγκέντρωσε όλους τους οπαδούς του γύρω του. Πολύ σύντομα άρχισαν να τρομοκρατούν τους γείτονες· και ο Toghtegin, αν και επισήμως τους προστάτευε ακόμα, άρχισε να σχεδιάζει την εξόντωσή τους, αλλά πέθανε πριν βρει την κατάλληλη ευκαιρία. Λίγους μήνες αργότερα, ο Μπαχράμ σκοτώθηκε σε μια αψιμαχία με μια αραβική φυλή κοντά στη Μπαλμπέκ, της οποίας ο σεΐχης είχε δολοφονηθεί. Τη θέση του κατέλαβε ένας άλλος Πέρσης ονομαζόμενος Ισμαήλ 63. Διάδοχος του Toghtegin ως atabeg της Δαμασκού υπήρξε ο γιος του Ταζ al-Μουλκ Μπούρι. Ο Μπούρι αποφάσισε ν' απαλλαγεί από τους Ασσασίνους. Το πρώτο του βήμα, το Σεπτέμβριο του 1129, ήταν να βάλει ξαφνικά να δολοφονήσουν τον προστάτη τους, τον βεζίρη al-Μαζδαγάνι, καθώς Digitized by 10uk1s

καθόταν στο συμβούλιο στο Ροζ Περίπτερο στη Δαμασκό. Αμέσως ξέσπασαν ταραχές, προετοιμασμένες από τον Μπούρι, μέσα στη Δαμασκό και όποιος Ασσασίνος βρέθηκε εκεί, σφαγιάστηκε. Ο Ισμαήλ στη Banyas ανησύχησε. Για να σώσει τους οπαδούς του άρχισε διαπραγματεύσεις με τους Φράγκους. Αυτή ήταν η ευκαιρία την οποία περίμενε ο βασιλεύς Baldwin. Όταν έμαθε τον θάνατο του Toghtegin, έστειλε τον Hugh de Payens, μέγα μάγιστρο των Ναϊτών, στην Ευρώπη, να στρατολογήσει εκεί άνδρες, δηλώνοντας ότι αντικειμενικός του σκοπός ήταν η Δαμασκός. Όταν έφθασαν οι απεσταλμένοι του Ισμαήλ, φραγκικά στρατεύματα ξεκίνησαν για να παραλάβουν την Banyas από τους Ασσασίνους και να εγκαταστήσουν τον Ισμαήλ και τους οπαδούς του μέσα σε φραγκικό έδαφος. Εκεί ο Ισμαήλ αρρώστησε από δυσεντερία και πέθανε λίγους μήνες αργότερα, οι δε οπαδοί του σκόρπισαν 64. Ο ίδιος ο Baldwin πήγε στη Banyas στις αρχές Νοεμβρίου με όλον το στρατό της Ιερουσαλήμ ενισχυμένο με καινούριους ανθρώπους που είχαν έρθει από τη Δύση. Βγήκε έξω και βάδισε χωρίς σοβαρή αντίσταση και στρατοπέδευσε στην Ξύλινη Γέφυρα περί τα έξι μίλια νοτιοδυτικά της Δαμάσκου. Ο Μπούρι παρέταξε το στρατό του απέναντί του με την πόλη πίσω του. Επί μερικές ημέρες κανείς από τους δύο στρατούς δεν κινήθηκε. Στο μεταξύ ο Baldwin έστειλε αποσπάσματα, αποτελούμενα κυρίως από νεοφερμένους, υπό τον William de Bures, να συγκεντρώσουν τρόφιμα και υλικά πριν διακινδυνεύσει να πλησιάσει στην πόλη. Αλλά ο William δεν μπορούσε να συγκρατήσει τους άνδρες του, οι οποίοι ενδιαφέρονταν πιο πολύ να μαζεύουν λάφυρα για τον εαυτό τους παρά να συγκεντρώσουν συστηματικά εφόδια. Ο Μπούρι το έμαθε. Νωρίς ένα πρωί, κατά τα τέλη Νοεμβρίου, το τουρκομανικό ιππικό του επέπεσε κατά του William περί τα είκοσι μίλια νοτίως του φραγκικού στρατοπέδου. Οι Φράγκοι πολέμησαν καλά αλλά νικήθηκαν. Μόνο ο William και σαράντα πέντε σύντροφοί του κατόρθωσαν να διαφύγουν για να φέρουν την είδηση στον βασιλέα 65. Ο Baldwin αποφάσισε να βαδίσει αμέσως εναντίον του εχθρού, ενώ πανηγύριζε τη νίκη του και έδωσε διαταγή να προχωρήσουν. Αλλά τη στιγμή εκείνη άρχισε να πέφτει ραγδαία βροχή. Η πεδιάδα έγινε μια θάλασσα από λάσπη και βαθιά ποτάμια έκοψαν τους δρόμους. Υπό αυτές τις συνθήκες η επίθεση ήταν αδύνατη. Πικρά απογοητευμένος, ο βασιλεύς εγκατέλειψε κάθε ιδέα να συνεχίσει την πολιορκία. Ο φραγκικός στρατός υποχώρησε αργά και με πλήρη τάξη πίσω στη Banyas κι από εκεί μέσα στην Παλαιστίνη όπου διαλύθηκε 66. Γεγονότα στο βορρά έκαναν την απογοήτευση ιδιαίτερα σκληρή. Ο Baldwin είχε ελπίσει ότι ο Bohemund II και ο Joscelin θα επωφελούνταν από το χάος που βασίλευε στο Χαλέπι για να καταλάβουν επί τέλους τη μεγάλη μωαμεθανική πόλη. Αλλά, παρ' όλο ότι ο καθένας τους έκανε χωριστά επιτυχείς επιδρομές στην περιοχή του Χαλεπίου το φθινόπωρο του 1127, δεν ήθελαν να συνεργασθούν. Ο ένας ζήλευε τον άλλον. Ο Joscelin είχε πετύχει σε μια ανακωχή με τον alΜπουρσούκι, να πάρει περιοχές που άλλοτε ανήκαν στην Αντιόχεια για ένα διάστημα. Το χειρότερο ήταν ότι η δεύτερη σύζυγος του Joscelin, η αδελφή του Roger της Αντιόχειας Μαρία, είχε πάρει ως προίκα την πόλη Azaz. Ο Bohemund θεωρούσε ότι ο Roger ήταν μόνο αντιβασιλεύς στο όνομά του και δεν είχε το δικαίωμα να παραχωρεί εδάφη της Αντιόχειας. Κατάγγειλε τη συμφωνία. Κατόπιν τούτου, ο Joscelin κίνησε τα στρατεύματά του, βοηθούμενος και από Τούρκους μισθοφόρους, για να κάνει επιδρομές σε χωριά της Αντιόχειας κοντά στα σύνορα. Μια απαγόρευση την οποία εξέδωσε ο πατριάρχης Bernard εναντίον ολόκληρης της κομητείας της Έδεσσας, δεν τον απέτρεψε. Η είδηση της φιλονικίας έφθασε στον βασιλέα Baldwin, ο οποίος έγινε έξω φρενών. Έσπευσε στο βορρά στις αρχές του 1128 και ανάγκασε τους δύο πρίγκιπες να ειρηνεύσουν μεταξύ τους. Ευτυχώς, ο Joscelin, ο οποίος ήταν ο πιο ατίθασος, έπεσε ξαφνικά άρρωστος και θεώρησε την αρρώστια του ως τιμωρία του ουρανού. Δέχτηκε να επιστρέψει στον Bohemund τα λάφυρα που είχε πάρει και προφανώς εγκατέλειψε τις διεκδικήσεις του για την Azaz. Αλλ' ήταν πολύ αργά. Όπως στη Δαμασκό τον προηγούμενο χρόνο, είχε κι εδώ χαθεί μια εξαιρετική ευκαιρία η οποία δεν θα ξαναπαρουσιαζόταν ποτέ. Γιατί το Ισλάμ είχε βρει ένα νέο και μεγαλύτερο υπερασπιστή 67. Digitized by 10uk1s

Κατά τους τελευταίους μήνες του 1126, ο Αββασίδης χαλίφης al-Μουσταρσίδ, ο οποίος είχε διαδεχθεί τον συμπαθητικό ποιητή al-Μουστανζίρ το 1118, σκέφτηκε να χρησιμοποιήσει τις οικογενειακές φιλονικίες των Σελτζούκων σουλτάνων για ν' απελευθερωθεί από τον έλεγχό τους. Ο σουλτάνος Μαχμούδ, στις κτήσεις του οποίου βρισκόταν η Βαγδάτη αναγκάστηκε να διακόψει το κυνήγι του για να στείλει εκεί ένα στράτευμα, υπό τον Ιμάδ αντ-Ντιν Zengi. Ο Zengi, του οποίου ο πατέρας Αξονκόρ υπήρξε κυβερνήτης του Χαλεπίου προ της περιόδου των Σταυροφοριών, είχε ήδη αποκτήσει φήμη σε πολέμους εναντίον των Φράγκων. Ύστερ' από μια σύντομη εκστρατεία, νίκησε τα στρατεύματα του χαλίφη στη Βασίτ και επανέφερε τον χαλίφη σε υπακοή. Η διακριτική συμπεριφορά του μετά τη νίκη άρεσε στον Μουσταρσίδ· και όταν μετά τον θάνατο του ΙλΜπουρσούκι χρειάστηκε να διορισθεί νέος atabeg στη Μοσούλη, ο Μαχμούδ, ο οποίος στην αρχή είχε σκεφθεί να διορίσει το Βεδουίνο φύλαρχο Ντουμπαΐς, συμφώνησε με τον χαλίφη ότι ο Zengi ήταν καλύτερος υποψήφιος. Ο νεαρός γιος του σουλτάνου Αλπ-Arslan διορίστηκε κυβερνήτης της Μοσούλης με τον Zengi ως atabeg του. Ο Zengi πέρασε τον χειμώνα τού 1127 στη Μοσούλη οργανώνοντας την κυβέρνησή της. Την άνοιξη του 1128 βάδισε στο Χαλέπι, διεκδικώντας το ως μέρος των κτήσεων του Ιλ-Μπουρσούκι. Οι κάτοικοι του Χαλεπίου, κουρασμένοι από την αναρχία από την οποία είχαν περάσει, τον δέχτηκαν με χαρά. Έκανε την επίσημη είσοδό του εκεί στις 28 Ιουνίου 68. Ο Zengi έβλεπε τον εαυτό του ως υπερασπιστή του Ισλάμ εναντίον των Φράγκων. Αλλά δεν ήθελε να χτυπήσει παρά μόνο όταν θα ήταν έτοιμος. Έκανε μια ανακωχή με τον Joscelin, διαρκείας δύο ετών, ενώ σταθεροποιούσε τη θέση του στη Συρία. Οι εμίρηδες της Shaizar και της Homs έσπευσαν ν' αναγνωρίσουν την επικυριαρχία του. Δεν είχε φόβους από τον πρώτο. Έπεισε τον τελευταίο να τον βοηθήσει σε μια εκστρατεία εναντίον της δαμασκηνής κτήσεως Hama, με την υπόσχεση να του την παραχωρήσει. Αλλά μόλις κυριεύθηκε η Hama, ο Zengi την κράτησε για τον εαυτό του και φυλάκισε τον Χιρκάν της Homs, αν και δεν κατόρθωσε να καταλάβει την ίδια τη Homs. Ο Μπουρί της Δαμασκού, ο οποίος είχε υποσχεθεί να συνεργασθεί μαζί του σε έναν ιερό πόλεμο κατά των χριστιανών, ήταν πάρα πολύ απασχολημένος με τον πόλεμό του εναντίον της Ιερουσαλήμ ώστε να μπορέσει να προβεί σε ενεργό διαμαρτυρία. Στο τέλος του 1130 ο Zengi ήταν αδιαφιλονίκητος κύριος της Συρίας ως τη Homs προς νότον 69. Τον ίδιο χρόνο, οι Φράγκοι έπαθαν μεγάλη συμφορά. Η φιλοδοξία του Bohemund II ήταν ν' αποκαταστήσει στο πριγκιπάτο του όλα τα εδάφη που κάποτε περιλάμβανε. Στην Κιλικία, η δύναμη της Αντιόχειας είχε ξεπέσει. Η Ταρσός και τα Άδανα εξακολουθούσαν να βρίσκονται σε φραγκικά χέρια· αποτελούσαν, φαίνεται, την προίκα της χήρας του Roger Καικιλίας, αδελφής του βασιλέως Baldwin. Επίσης παρέμενε μια φραγκική φρουρά στη Μάμιστρα. Αλλά πιο μέσα στην ενδοχώρα, η Ανάζαρβος είχε περάσει στην κατοχή του Αρμένιου ηγεμόνα Θόρου του Ρουπενίου, ο οποίος είχε εγκαταστήσει την πρωτεύουσά του στη Σις, εκεί πλησίον. Ο Θόρος πέθανε το 1129 και ο γιος του Κωνσταντίνος λίγους μήνες αργότερα, σε μια ανακτορική μηχανορραφία. Ο επόμενος ηγεμών ήταν ο αδελφός του Θόρου, Λέων Ι70. Ο Bohemund θεώρησε ότι ήταν η κατάλληλη στιγμή για ν' ανακτήσει την Ανάζαρβο. Τον Φεβρουάριο του 1130 βάδισε με μια μικρή δύναμη κατά τον ανάρρου του ποταμού Ζιχάν προς τον αντικειμενικό του σκοπό. Ο Λέων είχε ανησυχήσει και ζήτησε βοήθεια από τον Δανισμένδη εμίρη Γαζή του οποίου τα εδάφη έφθαναν τώρα στον Ταύρο. Ο Bohemund δεν ήξερε τίποτα γι' αυτή τη συμμαχία. Καθώς προχωρούσε αφρόντιστα κατά μήκος του ποταμού συναντώντας μόνο ελαφρές αντιστάσεις από τους Αρμενίους, οι Δανισμένδες Τούρκοι επέπεσαν εναντίον του και κατάσφαξαν όλον το στρατό. Είπαν ότι αν είχαν αναγνωρίσει τον πρίγκιπα, θα τον είχαν γλιτώσει για τα λύτρα που θα τους έφερνε. Όπως ήρθαν τα πράγματα, πήγαν το κεφάλι του στον Δανισμένδη εμίρη, ο οποίος το ταρίχευσε και το έστειλε δώρο στον Χαλίφη 71. Χάρη στην επέμβαση των Βυζαντινών οι Τούρκοι δεν εκμεταλλεύθηκαν τη νίκη τους· και η Ανάζαρβος παρέμεινε στα χέρια των Αρμενίων 72. Αλλά ο θάνατος του Bohemund υπήρξε συμφορά για την Αντιόχεια. Ο Bohemund είχε ανέλθει στο θρόνο της Αντιόχειας με κληρονομικό δικαίωμα. Το αίσθημα απαιτούσε τα δικαιώματά του να περάσουν στον κληρονόμο του. Αλλ' ο γάμος του με την Digitized by 10uk1s

Alice δεν είχε φέρει παρά μόνο ένα παιδί, μια κόρη δύο ετών, την Constance. Χωρίς να περιμένει τον πατέρα της, τον βασιλέα, να ορίσει έναν αντιβασιλέα, σύμφωνα με το δικαίωμά του ως επικυρίαρχου, η Alice ανέλαβε αμέσως την αντιβασιλεία. Αλλ' ήταν φιλόδοξη. Σε λίγο φημολογήθηκε στην Αντιόχεια ότι ήθελε να κυβερνήσει όχι ως αντιβασίλισσα αλλ' ως πραγματικός ηγεμών. Η Constance θα κλεινόταν σε κανένα μοναστήρι, ή, μόλις θα ήταν δυνατόν, θα παντρευόταν με κάποιον ασήμαντο άνθρωπο. Η αφύσικη μητέρα έχασε αμέσως δημοτικότητα στο πριγκιπάτο, όπου ήδη πολλοί αισθάνονταν ότι σε τέτοιους καιρούς χρειαζόταν ένας πολεμιστής ως αντιβασιλεύς. Όταν άκουσε ότι ο βασιλεύς βρισκόταν ήδη στο δρόμο από την Ιερουσαλήμ, η Alice είδε την εξουσία να γλιστράει από τα χέρια της και προέβη σ' ένα απεγνωσμένο διάβημα. Έστειλε ένα μαντατοφόρο που οδηγούσε ένα υπέροχο άλογο, πλούσια στολισμένο, στο Χαλέπι, στον atabeg Zengi, στον οποίο ανάγγειλε ότι ήταν πρόθυμη να του ορκισθεί υποτέλεια, αν θα της εξασφάλιζε την κατοχή της Αντιόχειας. Μόλις έμαθε τον θάνατο του Bohemund ο βασιλεύς Baldwin έσπευσε προς βορράν με τον γαμπρό του Fulk, για ν' αναλάβει την κηδεμονία της κληρονόμου και να ονομάσει τον αντιβασιλέα. Καθώς πλησίαζε στην πόλη, οι στρατιώτες συνέλαβαν τον απεσταλμένο της Alice προς τον Zengi. Ο βασιλεύς διέταξε αμέσως να τον κρεμάσουν. Όταν εμφανίσθηκε μπροστά στην Αντιόχεια βρήκε ότι η κόρη του τού είχε κλείσει τις πύλες κατάμουτρα. Κάλεσε τον Joscelin να τον βοηθήσει και στρατοπέδευσε μπρος από την πόλη. Μέσα, η Alice είχε προσωρινά κερδίσει την υποστήριξη των στρατιωτών και του λαού, σκορπίζοντας αφειδώς τα χρήματα του πριγκιπικού ταμείου. Είναι πιθανό ότι εξ αιτίας του αρμενικού αίματος που είχε στις φλέβες της, είχε δημοτικότητα στους ντόπιους χριστιανούς. Αλλ' η φραγκική αριστοκρατία, δεν επρόκειτο να υποστηρίξει μια γυναίκα εναντίον του ηγεμόνα της. Ύστερ' από λίγες μέρες, ένας Νορμανδός ιππότης, ο William της Αμβέρσας και ένας μοναχός, Πέτρος ο Λατίνος, άνοιξαν την Πύλη του Δουκός στον Joscelin και την Πύλη του Αγίου Παύλου στον Fulk. Την επομένη, ο βασιλεύς μπήκε στην πόλη. Η Alice οχυρώθηκε μέσα σ' έναν πύργο, και βγήκε μόνο όταν οι προύχοντες της πόλεως εγγυήθηκαν για τη ζωή της. Οδυνηρή υπήρξε η συνάντηση μεταξύ πατέρα και κόρης, η οποία γονάτισε τρομαγμένη και ντροπιασμένη μπροστά του. Ο βασιλεύς θέλησε ν' αποφύγει το σκάνδαλο· της αφαίρεσε την αντιβασιλεία και την εξόρισε στη Λαοδίκεια και στη Jabala, τα εδάφη που της είχε παραχωρήσει ο Bohemund ως κληρονομικό της μερίδιο. Ο ίδιος ανέλαβε την αντιβασιλεία και υποχρέωσε όλους τους άρχοντες της Αντιόχειας να ορκισθούν σ' αυτόν και στην εγγονή του μαζί. Κατόπιν, αφού ανέθεσε στον Joscelin την κηδεμονία της Αντιόχειας και της μικρής πριγκίπισσας, επέστρεψε στην Ιερουσαλήμ, το καλοκαίρι του 1130 73. Ήταν το τελευταίο του ταξίδι. Μια μακριά ζωή αδιάκοπης δραστηριότητας που την διέκοψαν μόνο δυο άθλιες περίοδοι αιχμαλωσίας, τον είχε εξαντλήσει. Το 1131 η υγεία του άρχισε να χαλά. Όταν ήρθε ο Αύγουστος ήταν φανερό πως θα πέθαινε. Κατά την επιθυμία του τον μετέφεραν από το παλάτι της Ιερουσαλήμ στην κατοικία του πατριάρχη που ήταν κολλητά στα κτίρια του Παναγίου Τάφου, για να μπορέσει να πεθάνει όσο το δυνατόν πιο κοντά στον Γολγοθά. Όταν πλησίαζε το τέλος του κάλεσε τους ευγενείς του βασιλείου στο δωμάτιό του και μαζί τους την κόρη του Melisende και τον σύζυγό της Fulk και τον μικρό γιο τους που ήταν ενός έτους και τον έλεγαν Baldwin όπως αυτόν. Έδωσε στον Fulk και στη Melisende την ευλογία του και είπε σε όλους τους παρόντες να τους δεχτούν ως ηγεμόνες τους. Κατόπιν ο ίδιος φόρεσε ένα μοναχικό ράσο και έγινε δεκτός ως κανονικός στον Πανάγιο Τάφο. Μόλις τελείωσε η σχετική τελετή πέθανε, την Παρασκευή, 21 Αυγούστου 1131. Τον έθαψαν στην Εκκλησία του Παναγίου Τάφου, μέσα σε πένθος αντάξιο ενός μεγάλου βασιλέως 74. Ο εξάδελφός του και παλιός του σύντροφος Joscelin της Έδεσσας δεν επέζησε πολύ μετά απ' αυτόν. Όταν πέθανε ο Baldwin αυτός πήγε να πολιορκήσει ένα μικρό φρούριο βορειοανατολικά του Χαλεπίου· και ενώ επιθεωρούσε τις γραμμές του μια υπόνομος που είχαν βάλει οι άνδρες του τινάχτηκε από κάτω του. Τραυματίστηκε φριχτά και δεν υπήρχε ελπίδα να θεραπευθεί. Ενώ ήταν ετοιμοθάνατος στο κρεβάτι, ήρθε είδηση ότι ο Δανισμένδης εμίρης Γαζή είχε βαδίσει εναντίον της πόλεως Καϊσούν, του μεγάλου φρουρίου όπου ο Joscelin είχε πρόσφατα εγκαταστήσει τον Ιακωβίτη Digitized by 10uk1s

πατριάρχη της Αντιόχειας. Οι Τούρκοι πίεζαν σκληρά την Καϊσούν και ο Joscelin διέταξε το γιο του να πάει να τη βοηθήσει. Αλλά, ο νεώτερος Joscelin απάντησε ότι ο στρατός της Έδεσσας ήταν πολύ μικρός για να κάνει κάτι. Τότε ο γερο-κόμης σηκώθηκε από το κρεβάτι και είπε να τον βάλουν σ' ένα φορείο κι επάνω σ' αυτό ξεκίνησε επικεφαλής του στρατού του να πολεμήσει τους Τούρκους. Η είδηση της αφίξεώς του ξάφνιασε τον Γαζή, ο οποίος τον νόμιζε ήδη πεθαμένο. Ανήσυχος, έλυσε την πολιορκία της Καϊσούν. Ένας αγγελιαφόρος έσπευσε να το αναφέρει στον Joscelin, ο οποίος είπε ν' ακουμπήσουν κάτω το φορείο για να ευχαριστήσει το Θεό. Η προσπάθεια και η συγκίνηση τον κατέβαλαν και πέθανε εκεί πλάι στο δρόμο 75. Μετά τον θάνατο τού Baldwin και του Joscelin, εξέλιπε η παλιά γενιά των πρωτοπόρων σταυροφόρων. Στα επόμενα χρόνια συναντούμε ένα νέο τύπο συγκρούσεως μεταξύ των σταυροφόρων της δεύτερης γενεάς, ανδρών και γυναικών σαν τον Joscelin II, σαν την πριγκίπισσα Alice ή σαν τον οίκο της Τριπόλεως, πρόθυμους να προσαρμοσθούν προς τον ανατολίτικο τρόπο ζωής και να επιδιώκουν μόνο να κρατήσουν αυτά που κατείχαν, και τους νεοφερμένους από τη Δύση, μαχητικούς, απροσάρμοστους και χωρίς κατανόηση, σαν τον Fulk, σαν τον Raymond του Πουατιέ ή σαν τον μοιραίο Rainald de Σατιγιόν76.

Digitized by 10uk1s

ΚΕΦΑΛΑΙΟ II Η ΔΕΥΤΕΡΗ ΓΕΝΕΑ "τέκνα ἀλλότρια ἐγεννήθησαν αὐτοῖς"

ΩΣΗΕ 5, 7 Στις 14 Σεπτεμβρίου 1131, τρεις εβδομάδες αφ' ότου ο βασιλεύς Baldwin II αναπαύθηκε στην εκκλησία του Παναγίου Τάφου, στην ίδια εκκλησία έγινε η στέψη του βασιλέως Fulk και της βασίλισσας Melisende. Η ανάρρηση των νέων ηγεμόνων πανηγυρίστηκε με χαρμόσυνους εορτασμούς 77. Αλλ' ενώ οι βαρόνοι του βασιλείου της Ιερουσαλήμ δέχτηκαν τον βασιλέα Fulk χωρίς διαμαρτυρία, οι Φράγκοι πρίγκιπες του βορρά έδειξαν λιγότερη προθυμία να τον δεχτούν ως επικυρίαρχό τους. Ο Baldwin Ι και ο Baldwin II είχαν ενεργήσει ως επικυρίαρχοι όλων των φραγκικών κρατών, επειδή είχαν τη δύναμη και την προσωπικότητα να το κάνουν. Αλλά η νομική θέση δεν ήταν καθόλου σαφής. Στην περίπτωση της Έδεσσας ο Joscelin Ι είχε, όπως ο Baldwin II πριν απ' αυτόν, δώσει όρκο υποτέλειας στον προκάτοχό του όταν ο προκάτοχός του έγινε βασιλεύς της Ιερουσαλήμ και προσωπικά του κληροδότησε το φέουδό του. Καθιστούσε αυτή η διευθέτηση τους κληρονόμους του Joscelin υποτελείς του Baldwin II; Στην Τρίπολη ο κόμης Bertrand είχε υποταχθεί στην επικυριαρχία του Baldwin Ι για να προστατευθεί εναντίον της επιθετικότητας του Tancred· αλλ' ο γιος του Pons είχε ήδη επιχειρήσει ν' αρνηθεί τα δικαιώματα του Baldwin II και τ' αναγνώρισε μόνο επειδή δεν ήταν αρκετά ισχυρός για ν' αντιμετωπίσει τις δυνάμεις του βασιλέως. Στην Αντιόχεια, ο Bohemund Ι θεωρούσε τον εαυτό του κυρίαρχο ηγεμόνα· και ο Tancred, παρ' όλο ότι ήταν μόνο αντιβασιλεύς, όχι πρίγκιψ, αρνήθηκε να θεωρηθεί ως υποτελής του βασιλέως εκτός μόνο για το πριγκιπάτο του της Γαλιλαίας. Αν και ο Roger και ο Bohemund II αναγνώρισαν τον Baldwin II ως επικυρίαρχο, θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι έσφαλαν που το έκαμαν. Το ζήτημα περιπλεκόταν από τα δικαιώματα που ο βυζαντινός αυτοκράτωρ νομίμως διεκδικούσε επί της Αντιόχειας και της Έδεσσας, βάσει της συνθήκης που είχε γίνει μεταξύ των πριγκίπων και του αυτοκράτορα στην Κωνσταντινούπολη κατά την Πρώτη Σταυροφορία και επί της Τριπόλεως εξ αιτίας του όρκου υποτελείας που δόθηκε από τον κόμη Bertrand στον αυτοκράτορα. Η ανάρρηση του Fulk ανακίνησε το όλο ζήτημα. Η αντίδραση κατά της επικυριαρχίας του είχε επικεφαλής την Alice, τη γυναικαδέλφη του. Αυτή είχε υποταχθεί στον πατέρα της, τον βασιλέα Baldwin, με πολλή δυσφορία. Τώρα πρόβαλε εκ νέου τις αξιώσεις της να γίνει αντιβασίλισσα της κόρης της. Δεν ήταν αστήρικτες, αν θα μπορούσε να προβληθεί ότι ο βασιλεύς της Ιερουσαλήμ δεν ήταν επικυρίαρχος της Αντιόχειας· γιατί ήταν συνήθεια και στο Βυζάντιο και στη Δύση, να δίνεται η αντιβασιλεία στη μητέρα ενός παιδιού ηγεμόνα. Ο θάνατος του Joscelin Ι, μόλις ένα μήνα μετά τον θάνατο του Baldwin, της έδωσε νέα ευκαιρία· επειδή ο Joscelin ήταν κηδεμών της μικρής πριγκίπισσας Constance, και οι βαρόνοι της Αντιόχειας δεν ήθελαν να εγκαταστήσουν τον Joscelin II στη θέση του πατέρα του. Απογοητευμένος ο νέος κόμης της Έδεσσας άκουσε πρόθυμα τις κολακείες της Alice. Κι αυτός, επίσης, δεν είχε διάθεση να δεχτεί τον Fulk ως επικυρίαρχό του. Ο Pons της Τριπόλεως την υποστήριξε ομοίως. Η γυναίκα του Καικιλία, είχε πάρει από τον πρώτο σύζυγό της Tancred, ως κληρονομικά εδάφη το Chastel Rouge και το Arzghan και δια μέσου αυτής ήταν τώρα ένας από τους μεγάλους βαρόνους του πριγκιπάτου της Αντιόχειας. Αντιλαμβανόταν ότι η χειραφέτηση της Αντιόχειας από την Ιερουσαλήμ θα επέτρεπε στην Τρίπολη να τη μιμηθεί. Η Alice είχε ήδη κερδίσει με το μέρος της τους πιο ισχυρούς βαρόνους στα νότια του πριγκιπάτου, τους αδελφούς William και Γκαραντόν της Zerdana, άρχοντες του Σαγιούν, του μεγάλου φρουρίου που είχε κτισθεί από τους Βυζαντινούς στα υψώματα πίσω από τη Λαοδίκεια. Είχε επίσης τους οπαδούς της και μέσα στην ίδια την Αντιόχεια. Αλλά η πλειονότητα των Αντιοχέων αρχόντων φοβόταν την κυριαρχία μιας γυναίκας. Όταν άκουσαν φήμες για τα σχέδια της Alice, έστειλαν έναν αγγελιαφόρο Digitized by 10uk1s

στην Ιερουσαλήμ να καλέσουν τον βασιλέα Fulk. Ο Fulk ξεκίνησε αμέσως με στρατό από την Ιερουσαλήμ. Ήταν μια πρόκληση που δεν μπορούσε ν' αγνοήσει. Όταν έφθασε στα όρια της Τριπόλεως, ο Pons αρνήθηκε να του επιτρέψει να περάσει. Η κόμισσα Καικιλία ήταν ετεροθαλής αδελφή του Fulk· αλλά οι εκκλήσεις του Fulk στα καθήκοντα τη συγγένειας δεν βρήκαν ανταπόκριση. Ο στρατός της Ιερουσαλήμ αναγκάστηκε να συνεχίσει την κίνησή του δια θαλάσσης από τη Βηρυτό στον Άγιο Συμεών. Μόλις αποβιβάστηκε σε έδαφος της Αντιόχειας, ο βασιλεύς βάδισε προς νότο και νίκησε τους συμμάχους αντάρτες στο Chastel Rouge. Αλλά δεν ήταν αρκετά ισχυρός για να τιμωρήσει τους εχθρούς του. Ο Pons τού ζήτησε συγγνώμη και συμφιλιώθηκαν. Η Alice παρέμεινε ανενόχλητη στη Λαοδίκεια στα κτήματά της. Οι αδελφοί William και Γκαραντόν του Σαγιούν συγχωρήθηκαν όπως και ο Joscelin της Έδεσσας, ο οποίος δεν ήταν παρών στη μάχη. Είναι αμφίβολο αν ο Fulk πήρε όρκο υποτελείας από τον Pons ή τον Joscelin· ούτε κατόρθωσε να διαλύσει το κόμμα της Alice. Ο William του Σαγιούν σκοτώθηκε λίγους μήνες αργότερα κατά τη διάρκεια μιας μικρής μωαμεθανικής επιδρομής εναντίον της Zerdana. Αμέσως ο Joscelin παντρεύτηκε τη χήρα Βεατρίκη, η οποία πιθανόν του έφερε τη Zerdana ως κληρονομική της κτήση. Αλλά επί του παρόντος η ειρήνη είχε αποκατασταθεί. Ο Fulk διατήρησε ο ίδιος τον αντιβασιλέα της Αντιόχειας αλλά εμπιστεύθηκε τη διοίκησή της στον κοντόσταυλο του πριγκιπάτου, Reynald Mazoir, άρχοντα της Marqab. Ο ίδιος επέστρεψε στην Ιερουσαλήμ για να μετάσχει σ' ένα τρομερό δράμα στην αυλή78. Μεταξύ των ευγενών του ήταν ένας ωραίος νέος ο Hugh του Le Πυϊζέ, άρχων της Jaffa. Ο πατέρας του Hugh Ι του Le Πυϊζέ στο Ορλεαναί, πρώτος εξάδελφος του Baldwin II, υπήρξε ο αρχηγός της αντιδράσεως των βαρόνων κατά του βασιλέως Louis VI της Γαλλίας, ο οποίος το 1118 κατέστρεψε τον Πύργο Le Πυϊζέ και τον στέρησε από το φέουδό του. Οι αδελφοί τού Hugh, Gildoin, αββάς της Αγίας Μαρίας Ιωσαφάτ, και Βαλεράν του Birejik, είχαν ήδη πάει στην Ανατολή και, όταν ο Baldwin έγινε βασιλεύς της Ιερουσαλήμ, ο Hugh αποφάσισε να τους ακολουθήσει μαζί με τη σύζυγό του Μαμπίλλα 79. Ξεκίνησαν με τον μικρό γιο τους Hugh. Όταν περνούσαν από την Απουλία το παιδί αρρώστησε. Το άφησαν στην αυλή του Bohemund II, ο οποίος ήταν πρώτος εξάδελφος της Μαμπίλλα. Όταν έφθασαν στην Παλαιστίνη, ο Baldwin τους έδωσε ως τιμάριο τη Jaffa. Ο Hugh Ι, πέθανε σε λίγο, η δε Μαμπίλλα και το τιμάριο πέρασαν σ' ένα Βαλλώνο ιππότη, τον Αλβέρτο de Ναμούρ. Ο Αλβέρτος και η Μαμπίλλα δεν άργησαν ν' ακολουθήσουν τον Hugh στον τάφο. Ο Hugh II, τώρα δεκάξι περίπου ετών, έφυγε από την Απουλία για να διεκδικήσει την κληρονομιά του. Ο Baldwin τον δέχτηκε καλά και του παρέδωσε το τιμάριο των γονέων του. Ήρθε να μείνει στη βασιλική αυλή, όπου κυριότερη σύντροφός του ήταν η εξαδέλφη του, η νεαρή πριγκίπισσα Melisende. Περί το 1121 παντρεύτηκε την Έμμα, ανιψιά του πατριάρχη Arnulf και χήρα του Eustace Garnier, μια κυρία ώριμης ηλικίας αλλά με πολλά υπάρχοντα. Αυτή καμάρωνε τον ψηλό και ωραίο σύζυγό της, αλλά οι δίδυμοι γιοι της, Ευστάθιος II, κληρονόμος της Σιδώνος και Walter, κληρονόμος της Καισάρειας, μισούσαν τον πατριό τους, που μόλις ήταν μεγαλύτερος απ' αυτούς. 80 Στο μεταξύ η Melisende παντρεύτηκε τον Fulk, για τον οποίον δεν ενδιαφέρθηκε ποτέ, παρ' όλον τον ερωτά του προς αυτή. Μετά την ανάρρησή της στο θρόνο εξακολούθησε να έχει στενές σχέσεις με τον Hugh. Έγινε κουτσομπολιό στην αυλή και ο Fulk ζήλεψε. Ο Hugh είχε πολλούς εχθρούς, με επικεφαλής τα παιδιά της γυναίκας του. Αυτοί ερέθιζαν τις υποψίες του βασιλέως, ώσπου στο τέλος ο Hugh συγκέντρωσε γύρω του ένα δικό του κόμμα, του οποίου το κυριότερο μέλος ήταν ο Ρομάν του Le Πουί, άρχων των εδαφών πέρ' από τον Ιορδάνη. Σε λίγο όλη η αριστοκρατία του βασιλείου είχε διαιρεθεί μεταξύ του βασιλέως και του κόμη, ο οποίος ήταν γνωστό ότι είχε τη συμπάθεια της βασίλισσας. Η ένταση μεγάλωσε τους καλοκαιρινούς μήνες του 1132. Τότε μια μέρα, στο τέλος του καλοκαιριού, όταν το παλάτι ήταν γεμάτο από τους μεγιστάνες του βασιλείου, ο Walter Garnier σηκώθηκε και κατηγόρησε απροκάλυπτα τον πατριό του ότι συνωμοτούσε εναντίον της ζωής του βασιλέως, και τον προκάλεσε να αποδείξει αν είχε δίκαιο με μονομαχία. Ο Hugh αρνήθηκε την κατηγορία και δέχτηκε την πρόκληση. Η ημέρα της μονομαχίας ορίστηκε από το ανώτατο δικαστήριο. Ο Hugh απεσύρθη στη Jaffa και ο Walter στην Καισάρεια για να ετοιμαστούν. Digitized by 10uk1s

Όταν ήρθε η μέρα, ο Walter ήταν ήδη έτοιμος στο στίβο, αλλά ο Hugh δεν παρουσιάστηκε. Ίσως η βασίλισσα ανησύχησε γιατί τα πράγματα τραβούσαν πολύ μακριά και να τον παρακάλεσε να απουσιάσει η ίσως να ήταν η κόμισσα Έμμα, τρομαγμένη από την προοπτική να χάσει είτε τον άντρα της είτε το γιο της, ή ίσως ο ίδιος ο Hugh, ξέροντας την ενοχή του, να φοβήθηκε την εκδίκηση του Θεού. Όποια κι αν ήταν η αιτία, η δειλία του ερμηνεύθηκε ως απόδειξη της προδοσίας του. Οι φίλοι του δεν μπορούσαν πλέον να τον υποστηρίξουν. Το συμβούλιο του βασιλέως τον κήρυξε ερήμην ένοχο. Ο Hugh πανικοβλήθηκε τόσο πολύ ώστε κατέφυγε στην Ascalon να ζητήσει προστασία από την αιγυπτιακή φρουρά. Ένα αιγυπτιακό απόσπασμα τον έφερε πίσω στη Jaffa και από εκεί άρχισε να λεηλατεί την πεδιάδα της Σαρόν. Η προδοσία του Hugh ήταν τώρα φανερή. Ο κυριότερος υποτελής του Βαλκάν, άρχων του Ibelin και κοντόσταυλος της Jaffa, εστράφη εναντίον του, και όταν ένα στράτευμα έφθασε επειγόντως από την Ιερουσαλήμ, η Jaffa παραδόθηκε χωρίς αντίσταση. Ακόμα και οι Αιγύπτιοι εγκατέλειψαν τον Hugh ως ανώφελο σύμμαχο. Βρέθηκε στην ανάγκη να υποταχθεί στον βασιλέα. Η τιμωρία του δεν ήταν αυστηρή. Η βασίλισσα ήταν φίλη του, και ο πατριάρχης, William της Μεσίν, συνέστησε επιείκεια. Ο ίδιος ο βασιλεύς επιθυμούσε να ηρεμήσουν τα πνεύματα, γιατί ήδη ο κίνδυνος εμφυλίου πολέμου ήταν φανερός. Στις 11 Δεκεμβρίου, όταν ο βασιλικός στρατός είχε κληθεί να βαδίσει εναντίον της Jaffa. ο atabeg της Δαμασκού είχε αιφνιδιάσει το φρούριο της Banyas και το ανέκτησε για το Ισλάμ. Αποφασίστηκε να πάει ο Hugh τρία χρόνια σε εξορία· κατόπιν θα μπορούσε να επιστρέψει χωρίς τιμωρία στα εδάφη του. Ενώ περίμενε ένα πλοίο για την Ιταλία, ο Hugh πήγε στην Ιερουσαλήμ στις αρχές του νέου έτους για ν' αποχαιρετήσει τους φίλους του. Καθώς έπαιζε ζάρια ένα βράδυ στην πόρτα ενός μαγαζιού στην οδό των Γουναράδων, ένας Βρετόνος ιππότης σύρθηκε πίσω του και τον μαχαίρωσε στο κεφάλι και στο σώμα. Τον μετέφεραν αιμόφυρτο και ετοιμοθάνατο. Αμέσως η υποψία στράφηκε στον βασιλέα. Αλλά ο Fulk ενήργησε γρήγορα και συνετά. Ο ιππότης παραδόθηκε στο ανώτατο δικαστήριο για να κριθεί. Ομολόγησε ότι είχε ενεργήσει από δική του πρωτοβουλία ελπίζοντας να κερδίσει την εύνοια του βασιλέως και καταδικάστηκε να θανατωθεί αφού θα του έκοβαν τα μέλη ένα προς ένα. Η εκτέλεση έγινε δημοσία. Αφού είχαν κοπεί τα χέρια και τα πόδια του καταδίκου και ενώ ακόμα έμενε το κεφάλι του υποχρεώθηκε να επαναλάβει την ομολογία του. Η υπόληψη του βασιλέως είχε σωθεί. Αλλά η βασίλισσα δεν ήταν ικανοποιημένη. Είχε τόσο θυμώσει με τους εχθρούς του Hugh, ώστε αυτοί επί μήνες είχαν το φόβο μήπως δολοφονηθούν και ο αρχηγός τους Raourt της Nablus δεν τολμούσε να βγει στο δρόμο χωρίς συνοδεία. Λένε ότι ακόμη και ο βασιλεύς Fulk φοβόταν για τη ζωή του. Αλλά η μοναδική του επιθυμία ήταν να κερδίσει την εύνοια της βασίλισσας. Υποχώρησε σ' αυτήν στο κάθε τι κι αυτή, απογοητευμένη στον έρωτα, βρήκε σύντομα παρηγοριά στην άσκηση της εξουσίας 81. Ο Hugh επέζησε μετά την απόπειρα δολοφονίας του, αλλ' όχι για πολύ. Αποτραβήχτηκε στην αυλή του εξαδέλφου του, βασιλέως Roger II της Σικελίας ο οποίος του έδωσε ως φέουδο το Γκαργκάνο, όπου πέθανε λίγο μετά 82. Χωρίς αμφιβολία, ήταν με ανακούφιση που ο Fulk έστρεψε και πάλι την προσοχή του προς βορράν. Η εκεί κατάσταση ήταν πιο δυσοίωνη για τους Φράγκους παρά κατά τις ημέρες του Baldwin II. Δεν υπήρχε ουσιαστικά πρίγκιπας κυβερνήτης της Αντιόχειας. Ο Joscelin II της Έδεσσας δεν είχε την ενεργητικότητα και το πολιτικό αισθητήριο του πατέρα του. Ήταν ένα αντιπαθητικό πρόσωπο. Κοντός και χοντροκομμένος, με μαύρα μαλλιά και σκούρο δέρμα· το πρόσωπό του ήταν βλογιοκομμένο με μεγάλη μύτη και πεταχτά μάτια. Ήταν ικανός για γενναίες χειρονομίες αλλά ήταν οκνηρός, σπάταλος και λάγνος και τελείως ακατάλληλος να διοικεί την κυριότερη προφυλακή της φραγκικής χριστιανοσύνης 83. Η έλλειψη ηγεσίας μεταξύ των Φράγκων ήταν ακόμα πιο σοβαρή, γιατί οι μωαμεθανοί είχαν τώρα Digitized by 10uk1s

στο πρόσωπο του Zengi έναν άνθρωπο ικανό να συγκεντρώσει τις δυνάμεις του Ισλάμ. Ως τώρα ο Zengi περίμενε την ώρα του. Ήταν πολύ μπλεγμένος σε γεγονότα στο Ιράκ για να μπορέσει να επωφεληθεί από την κατάσταση μεταξύ των Φράγκων. Ο σουλτάνος Μαχμούτ Ibn Μωχάμμεδ πέθανε το 1131, αφήνοντας τις κτήσεις του στο Ιράκ και στη νότια Περσία στον γιο του Δαβούδ. Αλλά το κυρίαρχο μέλος της σελτζουκικής οικογενείας, ο Σανζάρ, αποφάσισε ότι η κληρονομιά θα έπρεπε να πάει στον αδελφό του Μαχμούδ, Τουγρίλ, άρχοντα της Καζβίν. Οι δύο άλλοι αδελφοί του Μαχμούδ, ο Masud του Φαρς και ο Σελτζούκ Σαχ του Αζερμπαϊτζάν, πρόβαλαν τότε αξιώσεις. Ο Δαβούδ αποτραβήχτηκε σύντομα γιατί δεν υποστηρίχθηκε ούτε από τον Μουσταρσίδ ούτε από τους υπηκόους του. Για ένα διάστημα, ο Τουγρίλ, οπλισμένος με την επιρροή του Σανζάρ, είχε γίνει δεκτός στη Βαγδάτη· και ο Masud αναγκάστηκε από τον Σανζάρ ν' αποσυρθεί. Αλλά σε λίγο ο Σανζάρ έχασε το ενδιαφέρον του. Τότε ο Σελτζούκ Σαχ, ήρθε στη Βαγδάτη και κέρδισε την υποστήριξη του χαλίφη. Ο Masud ζήτησε από το Zengi να τον βοηθήσει. Ο Zengi βάδισε κατά της Βαγδάτης για να υποστεί δεινή ήττα από τον χαλίφη και τον Σελτζούκ Σαχ κοντά στο Τεκρίτ. Αν ο Κούρδος κυβερνήτης του Τεκρίτ, Ναλμ εντ-Ντιν Αγιούμπ δεν τον είχε περάσει από τον ποταμό Τίγρη, θα είχε πιαστεί αιχμάλωτος ή σφαγεί. Η ήττα του Zengi ενθάρρυνε τον χαλίφη ο οποίος τώρα ονειρευόταν να αναστήσει την παλιά ισχύ της οικογένειάς του. Ακόμα και ο Σανζάρ είχε ανησυχήσει και ο Zengi, ως αντιπρόσωπός του, έκανε νέα επίθεση κατά της Βαγδάτης τον Ιούνιο του 1132, αυτή τη φορά με σύμμαχο τον άστατο Βεδουίνο φύλαρχο Ντουμπαΐς. Στη μάχη που ακολούθησε, ο Zengi στην αρχή νικούσε, αλλά ο χαλίφης επενέβη αυτοπροσώπως, ανέτρεψε τον Ντουμπαΐς και εστράφη θριαμβευτικά κατά του Zengi ο οποίος αναγκάστηκε να υποχωρήσει στη Μοσούλη. Ο Μουσταρσίδ έφθασε εκεί την επόμενη άνοιξη επικεφαλής μεγάλου στρατού. Φαινόταν ότι οι Αββασίδες θ' ανακτούσαν την παλιά τους δόξα· γιατί ο Σελτζούκος σουλτάνος του Ιράκ δεν ήταν τώρα παρά κάτι παραπάνω από έναν πελάτη του χαλίφη. Αλλά ο Zengi διέφυγε από τη Μοσούλη και άρχισε να παρενοχλεί ακατάπαυστα το στρατόπεδο του χαλίφη και να του κόβει τον εφοδιασμό. Ύστερ' από τρεις μήνες ο Μουσταρσίδ απεχώρησε. 84 Η αββασιδική αναβίωση κόπηκε στη μέση. Κατά τον επόμενο χρόνο ο Σελτζούκος πρίγκιψ Masud παραμέρισε διαδοχικά τους άλλους διεκδικητές του σουλτάνου του Ιράκ. Εις μάτην ο Μουσταρσίδ προσπάθησε να τον αναχαιτίσει. Σε μια μάχη στο Δαϊμάργ τον Ιούνιο του 1135, ο στρατός του χαλίφη νικήθηκε από τον Masud και ο ίδιος αιχμαλωτίστηκε. Τον έστειλαν εξορία στο Αζερμπαϊτζάν και εκεί δολοφονήθηκε από έναν Ασσασίνο πιθανόν με συνενοχή του Masud. Ο γιος και διάδοχός του στο χαλιφάτο, Ρασίδ, κάλεσε τον Σελτζούκο διεκδικητή Νταβούδ και τον Zengi να τον βοηθήσουν αλλ' εις μάτην. Ο Masud επέτυχε την καθαίρεση του Ρασίδ από τους καδήδες της Βαγδάτης. Ο διάδοχός του, Μοκτάφι, κατόρθωσε με μεγάλες υποσχέσεις να αποσπάσει τον Zengi από τον Ρασίδ και τον Δαβούδ. Ενισχυμένος με νέους τιμητικούς τίτλους από τον Μοκτάφι και από τον Masud, ο Zengi μπόρεσε, από το 1135 και ύστερα, να στρέψει την προσοχή του προς τη Δύση85. Όσον καιρό ο Zengi ήταν απασχολημένος στο Ιράκ, για τα συμφέροντά του στη Συρία φρόντιζε ένας στρατιώτης από τη Δαμασκό, ο Shawar, τον οποίον είχε κάνει κυβερνήτη του Χαλεπίου. Δεν μπορούσε να του στείλει πολλούς στρατιώτες· αλλ' από δική του παρακίνηση διάφορα σώματα λαφυραγωγών Τουρκομάνων μπήκαν στην υπηρεσία του Shawar, και μ' αυτά ο Shawar ετοιμάστηκε την άνοιξη του 1133 να επιτεθεί κατά της Αντιόχειας. Καταπτοημένοι οι Αντιοχείς ζήτησαν από τον βασιλέα Fulk να τους βοηθήσει. Και καθώς ο βασιλεύς προχωρούσε προς βορράν με το στρατό του, συναντήθηκε στη Σιδώνα με την κόμισσα της Τριπόλεως, η οποία του είπε ότι ο άνδρας της είχε πέσει σε ενέδρα μιας συμμορίας Τουρκομάνων στα όρη Nosairi και είχε καταφύγει στο φρούριο Montferrand, στην άκρη της κοιλάδας του Ορόντη. Κατόπιν παρακλήσεώς της, ο Fulk βάδισε κατ' ευθείαν στο Montferrand και όταν πλησίασε εκεί οι Τουρκομάνοι έφυγαν. Το επεισόδιο αυτό αποκατέστησε εγκάρδιες σχέσεις μεταξύ Fulk και Pons. Λίγο αργότερα, ο γιος και κληρονόμος του Pons, Raymond, παντρεύτηκε την αδελφή της βασίλισσας, Hodierna της Ιερουσαλήμ, ενώ η κόρη του Αγνή παντρευόταν τον γιο του κοντόσταυλου του Fulk στην Αντιόχεια, Reynald Mazoir της Marqab 86. Αφού έσωσε τον κόμη της Τριπόλεως, ο Fulk συνέχισε την πορεία του προς την Αντιόχεια. Εκεί Digitized by 10uk1s

έμαθε ότι ο Shawar είχε ήδη επιδράμει με επιτυχία εναντίον της εδεσσηνής πόλεως Turbessel και είχε συγκεντρώσει στρατό για να τον χρησιμοποιήσει εναντίον της Αντιόχειας. Ύστερ' από μια επιφυλακτική αργοπορία αρκετών ημερών, ο Fulk προχώρησε εναντίον του μωαμεθανικού στρατοπέδου στο Qinnesrin και επετέθη εναντίον του αιφνιδιαστικά τη νύχτα. Ανάγκασε τον Shawar να υποχωρήσει και να εγκαταλείψει τις σκηνές του· αλλά η νίκη απείχε πολύ από του να είναι πλήρης. Σε επόμενες αψιμαχίες οι μωαμεθανοί εξόντωσαν αρκετά αποσπάσματα των Φράγκων. Αλλά ο Fulk έκανε θριαμβευτική είσοδο στην Αντιόχεια πριν επιστρέψει στην Παλαιστίνη το καλοκαίρι του 1133. Μόλις έφυγε, ξανάρχισαν οι επιδρομές του Shawar εναντίον χριστιανικών εδαφών 87. Εκτός από τέτοιες παραμεθόριες επιδρομές, το έτος 1134, πέρασε αρκετά ειρηνικά. Τον επόμενο χρόνο ο μωαμεθανικός κόσμος είχε εξασθενήσει από επαναστάσεις. Στην Αίγυπτο, ο Φατιμίδης χαλίφης al-Χαφίζ, είχε επιχειρήσει να κάμψει την ισχύ της βεζιρείας διορίζοντας ως βεζίρη τον ίδιο τον γιο του Χασάν. Αλλά ο νέος αποδείχτηκε ότι ήταν άγριος μέχρι παραφροσύνης. Μετά από τον αποκεφαλισμό σαράντα εμίρηδων με μια ασήμαντη κατηγορία, ξέσπασε επανάσταση. Ο χαλίφης σώθηκε μόνο όταν δηλητηρίασε τον γιο του και παρέδωσε το πτώμα του στους επαναστάτες. Κατόπιν διόρισε βεζίρη έναν Αρμένιο, τον Βαχράμ, ο οποίος ενδιαφερόταν πιο πολύ να πλουτίσει τους φίλους του και τους ομοθρήσκους του χριστιανούς παρά για να ενεργήσει επιθετικά εναντίον των Φράγκων88. Η Δαμασκός έγινε το ίδιο ανίσχυρη. Ο γιος του Toghtegin, Μπούρι, πέθανε το 1132 και τον διαδέχθηκε ως atabeg ο γιος του Ισμαήλ. Η διοίκηση του Ισμαήλ άρχισε λαμπρά με την ανάκτηση της Banyas από τους Φράγκους και της Baalbek και της Hama από τους αντιζήλους του· αλλά πολύ σύντομα άρχισε να συνδυάζει μια τυραννική σκληρότητα με μια πιεστική φορολογία. Η συμπεριφορά του προκάλεσε μια απόπειρα δολοφονίας του, την οποία τιμώρησε με ομαδικές εκτελέσεις, στην ελάχιστη υποψία. Έφτασε ακόμα να χτίσει ζωντανό και τον ίδιο τον αδελφό του Σαβίνζ. Κατόπιν σχεδίασε την εξόντωση του έμπιστου συμβούλου τού πατέρα του, Γιουσούφ Ibn Φιρούζ. Η μητέρα του, η χήρα πριγκίπισσα Ζουμουρρούδ, είχε υποφέρει τον θάνατο του γιου της Σαβίνζ με καρτερία. Αλλά ο Γιουσούφ ήταν εραστής της. Σχεδίασε να τον σώσει. Ο Ισμαήλ αντιλήφθηκε ότι δεν ήταν ασφαλής ούτε και μέσα στο παλάτι του. Έξαλλος από ανησυχία, έγραψε στον παλιό εχθρό του πατέρα του, Zengi, προσφερόμενος να γίνει υποτελής του αν ο Zengi θα τον διατηρούσε στην εξουσία. Αν δεν θα τον βοηθούσε, τότε ο Ισμαήλ θα παρέδιδε τη Δαμασκό στους Φράγκους. Ήταν ασύμφορο για τον Zengi να εγκαταλείψει την Μοσούλη χωρίς να έχει καταβάλει τον Αββασίδη χαλίφη Μουσταρσίδ. Αλλά δεν μπορούσε ν' αγνοήσει την πρόσκληση. Την έλαβε πολύ αργά. Πέρασε τον Ευφράτη στις 7 Φεβρουαρίου· αλλά έξι μέρες πρωτύτερα η Ζουμουρρούδ είχε επιτύχει τη δολοφονία του Ισμαήλ και τη διαδοχή του από τον νεώτερο γιο της Σεχάμπ-εντ-Ντιν Μαχμούδ. Ο νέος atabeg, με τη βοήθεια του λαού του, έδωσε με ευγένεια αρνητική απάντηση στους απεσταλμένους του Zengi που ζητούσε την υποταγή του. Ο Zengi προχώρησε προς τη Δαμασκό, αφού στο δρόμο του δέχτηκε την παράδοση της Hama, αλλά βρήκε την πόλη έτοιμη ν' αμυνθεί. Επιχείρησε έφοδο εναντίον των τειχών αλλ' απέτυχε Σε λίγο άρχισαν να σπανίζουν τα εφόδια στο στρατόπεδό του και μερικοί από τους στρατιώτες του τον εγκατέλειψαν. Αυτή τη στιγμή ήρθε μια πρεσβεία από τον χαλίφη Μουσταρσίδ, ο οποίος με ευγένεια του ζητούσε να σεβασθεί την ανεξαρτησία της Δαμασκού. Ο Zengi δέχτηκε με ευγνωμοσύνη μια δικαιολογία που του επέτρεπε ν' αποσυρθεί χωρίς ν' ατιμασθεί. Έκλεισε ειρήνη μεταξύ του Zengi και του Μαχμούδ· και ο Zengi έκανε επίσημη επίσκεψη στη Δαμασκό. Αλλά ο Μαχμούδ δεν εμπιστευόταν αρκετά τον Zengi ώστε να του ανταποδώσει ο ίδιος την επίσκεψη· έστειλε στη θέση του τον αδελφό του 89. Το επεισόδιο που συνέπεσε με την αδυναμία της Αιγύπτου, παρουσίασε μια σπάνια ευκαιρία για την ανάκτηση της Banyas και την ανάληψη επιθετικής δράσεως. Αλλά ο Fulk άφησε την ευκαιρία να παρέλθει. Ο Zengi, όταν απαγκιστρώθηκε από τη Δαμασκό, χρησιμοποίησε τις δυνάμεις του σε μια επίθεση σε έδαφος της Αντιόχειας. Ενώ ο υπαρχηγός του Shawar απειλούσε το Turbessel, την Aintab και την Azaz εμποδίζοντας μια συνένωση των στρατευμάτων της Αντιόχειας και της Έδεσσας, ο Zengi σάρωσε τα φρούρια της ανατολικής μεθορίου, Kafartab, Maarat, Zerdana και Atharib, κυριεύοντάς τα το ένα μετά το άλλο. Ευτυχώς για τους Φράγκους, ήταν τότε υποχρεωμένος να επιστρέψει στη Digitized by 10uk1s

Μοσούλη· αλλά τα παραμεθόρια οχυρά είχαν χαθεί 90. Αυτές οι συμφορές έφεραν πάλι τον Fulk στο βορρά. Εξακολουθούσε να είναι κατ' όνομα αντιβασιλεύς της Αντιόχειας, αλλά η εξουσία εκεί αντιπροσωπευόταν από τον σεβάσμιο πατριάρχη Bernard. Ο Bernard πέθανε στις αρχές του καλοκαιριού. Υπήρξε ικανός πολιτικός, δραστήριος, σταθερός και θαρραλέος αλλ' αυστηρός έναντι της φραγκικής αριστοκρατίας και χωρίς ανεκτικότητα έναντι των ντόπιων χριστιανών. Μετά τον θάνατό του, ο όχλος ανακήρυξε διάδοχό του τον Λατίνο επίσκοπο της Μάμιστρα Radulph de Domfront, ο οποίος κατέλαβε τον πατριαρχικό θρόνο χωρίς να περιμένει κανονική εκλογή. Ο Radulph ήταν πολύ διαφορετικός άνθρωπος, ωραίος, παρά ένα ελαφρό αλληθώρισμα, του άρεσε η μεγαλοπρέπεια, ανοιχτοχέρης και προσηνής, όχι πολύ μορφωμένος αλλά εύγλωττος και πειστικός ομιλητής και, πίσω από μια ελκυστική πρόσοψη, κοσμικός, φιλόδοξος και πονηρός. Δεν ήθελε να κυριαρχείται από τον βασιλέα και τους ανθρώπους του βασιλέως· γι αυτό άρχισε διαπραγματεύσεις με τη χήρα πριγκίπισσα Alice η οποία εξακολουθούσε να παραμένει στις κτήσεις της στην Λαοδίκεια. Η Alice διέκρινε την ευκαιρία της και απευθύνθηκε στην αδελφή της Melisende. Ο Fulk έφθασε στην Αντιόχεια τον Αύγουστο για μια σύντομη επίσκεψη. Δεν ένοιωθε ότι ήταν αρκετά ισχυρός για να διαμαρτυρηθεί εναντίον της αντικανονικής εκλογής του Radulph και τώρα δεν μπορούσε ν' αρνηθεί τίποτα στη σύζυγό του. Επιτράπηκε στην Alice να επιστρέψει στην Αντιόχεια. Ο Fulk παρέμεινε αντιβασιλεύς, αλλά η εξουσία ήταν μοιρασμένη σε μια ασταθή συμμαχία μεταξύ της Alice και του πατριάρχη 91. Πολύ σύντομα ο Radulph ήρθε σε ρήξη με τον κλήρο του και η Alice έμεινε κυρία της πόλεως. Αλλά η θέση της ήταν ασταθής. Η κυριότερη υποστήριξή της προερχόταν από τον ντόπιο χριστιανικό πληθυσμό. Όπως απέδειξαν οι μηχανορραφίες της με τον Zengi, δεν έδινε πολλή σημασία στα φραγκικά αισθήματα. Σκέφτηκε τώρα ένα καλύτερο σχέδιο. Στο τέλος του 1135 έστειλε έναν αντιπρόσωπό της στην Κωνσταντινούπολη να προσφέρει το χέρι της κόρης της, της πριγκίπισσας Constance, στο νεώτερο γιο του αυτοκράτορα, Μανουήλ. Η πράξη της μπορεί να προερχόταν, όπως διακήρυξαν με φρίκη οι σταυροφόροι, από το καπρίτσιο της φιλοδοξίας της· αλλά στην πραγματικότητα παρουσίαζε την καλύτερη λύση για τη διατήρηση της βόρειας Συρίας. Το ελληνικό στοιχείο ήταν ισχυρό στην Αντιόχεια. Η μωαμεθανική απειλή μεγάλωνε εκ μέρους του Zengi και η αυτοκρατορία ήταν η μόνη δύναμη που είχε αρκετή ισχύ για να την αποτρέψει. Ένα υποτελές κράτος κυβερνώμενο υπό αυτοκρατορική επικυριαρχία πρώτα από τη μισο-Αρμένισα Alice και έπειτα μαζί από ένα Βυζαντινό πρίγκιπα και μια Φράγκισσα πριγκίπισσα, θα μπορούσε να συντελέσει στη συνένωση Ελλήνων και Φράγκων για την άμυνα της χριστιανοσύνης. Αλλά οι Φράγκοι ευγενείς έμειναν κατάπληκτοι· και ο πατριάρχης Radulph έβλεπε τον εαυτόν του να εκτοπίζεται από κάποιον μισητό Έλληνα. Φαίνεται ότι κατά την επίσκεψη του στην Αντιόχεια οι βαρόνοι είχαν συμβουλευθεί τον βασιλέα Fulk σχετικά με έναν κατάλληλο σύζυγο για την Constance. Τώρα στάλθηκε μυστικά ένας αγγελιαφόρος να του πει ότι έπρεπε να βρεθεί ένας επειγόντως. Αφού πέρασε από τη σκέψη του όλους τους Γάλλους πρίγκιπες που γνώριζε, ο Fulk αποφάσισε για το νεώτερο γιο του δούκα William IX της Aquitaine, Raymond του Πουατιέ, επί του παρόντος στην Αγγλία, στην αυλή του βασιλέως Henry Ι, του οποίου η θυγατέρα είχε πρόσφατα παντρευτεί τον γιο του Fulk, Godfrey. Ένας ιππότης του Hospital, ο Gerard Zebarré εστάλη στην Αγγλία για να τον φέρει. Τηρήθηκε η μεγαλύτερη μυστικότητα. Η Alice δεν έπρεπε να μάθει τίποτα, ούτε ήταν φρόνιμο να πληροφορήσουν τη βασίλισσα. Ένας άλλος κίνδυνος ήταν η εχθρότητα του βασιλέως Roger της Σικελίας ο οποίος δεν είχε ποτέ συγχωρήσει το βασίλειο της Ιερουσαλήμ για την προσβολή που είχε γίνει στη μητέρα του Αδελαΐδα και του οποίου οι μεσογειακές φιλοδοξίες δεν θα του επέτρεπαν ποτέ ν' αφήσει να περάσει ελεύθερα ένας υποψήφιος γαμπρός για τη μεγαλύτερη κληρονόμο της Ανατολής. Ο Gerard έφθασε στην αγγλική αυλή, και ο Raymond δέχτηκε την πρόταση. Αλλά ο βασιλεύς Roger έμαθε το μυστικό, γιατί οι Νορμανδοί της Αγγλίας και της Σικελίας ήταν πάντοτε σε στενή επαφή μεταξύ τους. Αποφάσισε να συλλάβει τον Raymond, ο οποίος δεν μπορούσε να βρει πλοίο για τη Συρία παρά μόνο σε λιμένα της νότιας Ιταλίας. Ο Raymond αναγκάστηκε να διαιρέσει τη συνοδεία του και ο ίδιος να μεταμφιεσθεί πότε σε προσκυνητή και πότε σε υπηρέτη ενός εμπόρου. Κατόρθωσε να ξεγλιστρήσει μέσ' από τον αποκλεισμό και τον Digitized by 10uk1s

Απρίλιο του 1136 έφθασε στην Αντιόχεια. Η άφιξή του δεν μπορούσε να τηρηθεί μυστική από την Alice. Γι' αυτό πήγε κατ' ευθείαν να ιδεί τον πατριάρχη. Ο Radulph του πρόσφερε βοήθεια υπό όρους. Ο Raymond έπρεπε να του ορκισθεί υποτέλεια και ν' αναφέρεται σ' αυτόν για όλα. Όταν ο Raymond συμφώνησε, ο Radulph ζήτησε ακρόαση από την Alice και της είπε ότι ο επίσημος ξένος είχε έρθει ως υποψήφιος γι' αυτήν. Η ιστορία ήταν πειστική, γιατί ο Raymond ήταν τριάντα εφτά ετών και η Alice κάτω των τριάντα, η δε Constance μόνο εννέα. Ενώ η Alice, περίμενε στο παλάτι για να δεχτεί τον μέλλοντα μνηστήρα της, η Constance απήχθηκε και μεταφέρθηκε στη μητρόπολη όπου ο πατριάρχης την πάντρεψε βιαστικά με τον Raymond. Η Alice νικήθηκε. Εναντίον του νομίμου συζύγου μιας κληρονόμου η χήρα μητέρα της δεν είχε δικαιώματα. Αποτραβήχτηκε πάλι στη Λαοδίκεια για να παραμείνει εκεί απαρηγόρητη κατά το σύντομο υπόλοιπο της ζωής της 92. Ο Raymond ήταν στην ακμή της ηλικίας του. Ήταν ωραίος και είχε τεράστια σωματική δύναμη, όχι πολύ μορφωμένος, ορμητικός και χαρτοπαίκτης και συγχρόνως νωθρός αλλά με μεγάλη φήμη για γενναιότητα και για αγνά ήθη 93. Η δημοτικότητά του φόβισε σε λίγο τον πατριάρχη, του οποίου εξακολουθούσαν οι φιλονικίες με τον κλήρο του, και ο οποίος έβλεπε ότι τον μεταχειρίζονταν μεν με διάκριση αλλά η δύναμη του είχε αφαιρεθεί. Οι ευγενείς υποστήριζαν σταθερά τον Raymond, γιατί η κατάσταση ήταν πολύ σοβαρή γι' αυτούς ώστε να κάνουν διαφορετικά. Το πριγκιπάτο έχανε έδαφος. Δεν είχαν χαθεί μόνον οι ανατολικές οχυρές πόλεις. Στο νότο, στα όρη Nosairi, ένας Τουρκομάνος τυχοδιώκτης κυρίευσε το φρούριο Μπισικράιλ από τον ιδιοκτήτη του, Reynald Mazoir, το 1131, και στις αρχές του 1136 με πολλή δυσκολία εμποδίστηκε να μην καταλάβει την Βαλαντόνο. Το Μπισικραΐλ ανακτήθηκε λίγο αργότερα. Πιο νοτιότερα, εκεί που οι Φράγκοι είχαν αποκτήσει το φρούριο Κάδμος, το 1129, αυτό πέρασε πάλι το 1131 στον μωαμεθανό εμίρη του Καχφ, Saif εντ-Ντιν Ibn Αμρούν, ο οποίος τον επόμενο χρόνο το πούλησε στον Ασσασίνο αρχηγό Αμπούλ Φαθ. Το 1135, οι Ασσασίνοι αγόρασαν και την ίδια την Καχφ από τους γιους του Saif εντ-Ντιν· και τον χειμώνα του 1136 κατέλαβαν την Χαρίμπα από τους Φράγκους 94. Η Κιλικία είχε ήδη χαθεί. Το 1131, λίγο μετά τον θάνατο του Bohemund II, ο Ρουπένιος ηγεμών Λέων, προστατευόμενος στα νώτα του από μια συμμαχία με τον Δανισμένδη εμίρη, κατέβηκε στην πεδιάδα και κυρίευσε τις τρεις πόλεις Μάμιστρα, Ταρσό και Άδανα. Ο αδελφός και προκάτοχός του Θόρος είχε, λίγα χρόνια πρωτύτερα, διώξει τις μικρές βυζαντινές φρουρές από τις πόλεις Σις και Ανάζαρβο, πιο μέσα στην ενδοχώρα. Το 1135 ο Λέων κατέλαβε την Σαρβεντικάρ στις κλιτύς του Αμανού, από τον Baldwin, άρχοντα της Marash. Αλλά η αρμενική κατοχή της Κιλικίας ήταν ανίσχυρη. Ληστές εύρισκαν εκεί καταφύγιο και πειρατές τριγύριζαν στις ακτές της 95. Η κομητεία της Έδεσσας δεν βρισκόταν σε καλύτερη κατάσταση. Ο Ορτοκίδης Τιμουρτάς είχε πρόσφατα προσαρτήσει μέρος από το έδαφός της στ' ανατολικά. Προς βορράν, ο Αρμένιος ηγεμών της Γκαργκάρ, Μιχαήλ, μη μπορώντας να σταθεί έναντι των Τούρκων, παραχώρησε τα εδάφη του στον κόμη Joscelin, ο οποίος αμέσως τα έδωσε στον προσωπικό εχθρό τού Μιχαήλ, Βασίλ, αδελφό του Αρμενίου Καθολικού. Ξέσπασε εμφύλιος πόλεμος μεταξύ των δύο Αρμενίων. Ο Joscelin αναγκάστηκε να εγκαταστήσει δική του φρουρά στην Γκαργκάρ, αλλά δεν μπόρεσε να εμποδίσει Αρμενίους και Τούρκους με τη σειρά τους να ερημώνουν την ύπαιθρο. Ο Shawar επέδραμε κατά της περιοχής της Turbessel το 1135, και τον Απρίλιο του 1136, περίπου, όταν ο Raymond του Πουατιέ έφθασε στην Ανατολή, ο στρατηγός του Αφσίν όχι μόνο εισέβαλε σε εδάφη της Αντιόχειας προς τη Λαοδίκεια στο νότο, καίοντας και λεηλατώντας τα χωριά καθώς περνούσε, αλλά κατόπιν έστρεψε προς βορράν περνώντας από την Marash προς την Καϊσούν. Ο κυριότερος υποτελής του κόμη της Έδεσσας, Baldwin, άρχων της Marash και της Καϊσούν ήταν ανίσχυρος να υπερασπίσει τα εδάφη του 96. Ο Raymond έκρινε ότι πρώτη του ενέργεια έπρεπε να είναι η ανάκτηση της Κιλικίας. Έπρεπε να είναι προστατευμένα τα μετόπισθέν του πριν να διακινδυνεύσει ν' αντιταχθεί στον Zengi. Με την έγκριση Digitized by 10uk1s

του βασιλέως Fulk βάδισε μαζί με τον Baldwin της Marash εναντίον των Ρουπενίων. Αλλά η συμμαχία ήταν ελλιπής. Ο Joscelin της Έδεσσας, παρ' όλο ότι ήταν υποτελής του Fulk και επικυρίαρχος του Baldwin, ήταν επίσης ανιψιός του Λέοντος και η συμπάθειά του πήγαινε προς τον θείο του. Το κύρος του βασιλέως της Ιερουσαλήμ δεν ήταν πια αρκετό για να ενώσει τους Φράγκους πρίγκιπες. Με τη βοήθεια του Joscelin, ο Λέων απώθησε το στρατό της Αντιόχειας. Θριαμβευτής, δέχτηκε μια προσωπική συνάντηση με τον Baldwin, ο οποίος με δολιότητα τον έπιασε αιχμάλωτο και τον έστειλε στην Αντιόχεια. Κατά την απουσία του Λέοντος οι τρεις γιοι του φιλονίκησαν. Ο πρεσβύτερος, Κωνσταντίνος, συνελήφθηκε τελικά και τυφλώθηκε από τους αδελφούς του. Αλλά στο μεταξύ οι Φράγκοι δεν αποκόμισαν καμιά ωφέλεια. Ο Δανισμένδης εμίρης Μωάμεθ II Ibn Γαζή, εισέβαλε στην Κιλικία, κατέστρεψε τη συγκομιδή, κατόπιν κινήθηκε στα εδάφη του Baldwin, τα οποία λεηλάτησε ως την Καϊσούν. Κλονισμένος από αυτές τις συμφορές, ο Λέων εξαγόρασε την ελευθερία του υποσχεθείς να επιστρέψει τις πόλεις της Κιλικίας στον Raymond· αλλά, όταν επέστρεψε στη χώρα του, λησμόνησε την υπόσχεσή του. Ένας ακατάστατος πόλεμος ξέσπασε και πάλι ώσπου, στις αρχές του 1137, ο Joscelin τακτοποίησε μια ανακωχή μεταξύ των αντιμαχομένων, που είχαν τρομοκρατηθεί από ειδήσεις από το βορρά, ειδήσεις που απέδειξαν ότι η πριγκίπισσα Alice δεν ήταν και τόσο ανόητη 97. Ο βασιλεύς Fulk δεν κατόρθωσε να δώσει καμιά πρακτική βοήθεια στον φίλο του Raymond. Είχε ν' αντιμετωπίσει κινδύνους πολύ πιο κοντά στη χώρα του. Η κυβέρνηση του νεαρού atabeg Μαχμούδ της Δαμασκού είχε κυριαρχηθεί από την φιλειρηνική επιρροή του εραστή της μητέρας του, Γιουσούφ· αλλά, ένα βράδυ της ανοίξεως, το 1136, ενώ ο atabeg βάδιζε στο μεϊντάνι με τον Γιουσούφ και ένα μαμελούκο διοικητή, τον Μπαζαβάς, ο τελευταίος μαχαίρωσε τον Γιουσούφ και κατέφυγε στο σύνταγμά του στην Baalbek. Από εκεί απείλησε ότι θα βάδιζε στη Δαμασκό και θα καθαιρούσε τον atabeg, αν δεν θα τον έκανε πρωθυπουργό. Ο Μαχμούδ υποχώρησε στις απαιτήσεις του. Αμέσως οι Δαμασκηνοί πήραν επιθετική στάση εναντίον των Φράγκων. Στην αρχή του επόμενου χρόνου εισέβαλαν στην κομητεία της Τριπόλεως. Οι ντόπιοι χριστιανοί, οι οποίοι δεν είχαν αισθήματα πίστεως προς τους Φράγκους, τους οδήγησαν μυστικά από τα περάσματα του Λιβάνου στην παράκτια πεδιάδα. Ο κόμης Pons αιφνιδιάστηκε. Βγήκε έξω με το μικρό στρατό του να τους συναντήσει και υπέστη συντριπτική ήττα. Ο ίδιος ο Pons, που έφυγε μέσα στα βουνά, προδόθηκε στους μωαμεθανούς από ένα χριστιανό χωρικό και θανατώθηκε αμέσως. Ο επίσκοπος της Τριπόλεως, Γεράρδος, που είχε αιχμαλωτισθεί στη μάχη, δεν αναγνωρίστηκε κατά καλή του τύχη και ανταλλάχθηκε σε λίγο σαν ασήμαντος άνθρωπος. Ο Μπαζαβάς κατέλαβε ένα ή δύο παραμεθόρια φρούρια, αλλά δεν διακινδύνευσε να επιτεθεί κατά της ίδιας της Τριπόλεως. Σύντομα επέστρεψε στη Δαμασκό φορτωμένος λάφυρα 98. Ο Pons είχε κυβερνήσει την Τρίπολη επί είκοσι πέντε χρόνια. Φαίνεται ότι υπήρξε καλός διοικητής αλλ' ανίκανος πολιτικός, πάντοτε κατεχόμενος από την αγωνία ν' αποτινάξει την επικυριαρχία του βασιλέως της Ιερουσαλήμ αλλά πολύ ανίσχυρος για να πετύχει ανεξαρτησία. Ο γιος και διάδοχός του Raymond II, είχε ιδιοσυγκρασία με περισσότερο πάθος. Ήταν τώρα είκοσι δύο ετών και είχε πρόσφατα παντρευτεί την Hodierna, αδελφή της βασίλισσας της Ιερουσαλήμ Melisende, στην οποία ήταν ζηλότυπα αφοσιωμένος. Η πρώτη του πράξη ήταν να εκδικηθεί για τον θάνατο του πατέρα του, όχι εναντίον των μαμελούκων της Δαμασκού, οι οποίοι ήσαν πολύ ισχυροί γι' αυτόν, αλλά κατά των δολίων χριστιανών του Λιβάνου. Κατευθύνθηκε στα χωριά που θεώρησε ύποπτα ότι βοήθησαν τον εχθρό, έσφαξε όλους τους άνδρες τους και πήρε τις γυναίκες και τα παιδιά στην Τρίπολη για να πουληθούν ως δούλοι. Η σκληρότητά του τρομοκράτησε τους Λιβανέζους αλλά δεν τους έκανε ν' αγαπήσουν περισσότερο τους Φράγκους 99. Η δραστηριότητα του Μπαζαβάς δεν άρεσε στον Zengi. Δεν ήθελε να επιτεθεί κατά των Φράγκων με ένα ανεξάρτητο και επιθετικό μωαμεθανικό κράτος στο πλευρό του. Στο τέλος του Ιουνίου βάδισε κατά της Homs, την οποία κατείχε για τον atabeg της Δαμασκού ένας γέρος μαμελούκος, ο Unur. Βρισκόταν ένα περίπου δεκαπενθήμερο έξω από την πόλη όταν πήρε την είδηση ότι πλησίαζε ένας φραγκικός στρατός από την Τρίπολη. Όποια κι αν ήταν η πρόθεση του κόμη Raymond, η κίνησή του Digitized by 10uk1s

ανάγκασε τον Zengi να λύσει την πολιορκία της Homs και να στραφεί κατά των Φράγκων. Επειδή ο Raymond υποχώρησε μπροστά του, αυτός προχώρησε για να πολιορκήσει το μεγάλο φρούριο του Montferrand στις ανατολικές κλιτύς των βουνών Nosairi που φρουρούσε την είσοδο στην Μπουκάια. Στο μεταξύ ο Raymond έστειλε στην Ιερουσαλήμ να ζητήσει βοήθεια από τον βασιλέα Fulk. Ο Fulk είχε μόλις προ ολίγου πάρει μια επείγουσα έκκληση από την Αντιόχεια· αλλ' η μωαμεθανική απειλή κατά της Τριπόλεως δεν μπορούσε ν' αγνοηθεί. Έσπευσε με όλους τους άνδρες που μπόρεσε να συγκεντρώσει, να ενωθεί με τον Raymond και μαζί έκαναν μια σύντονη πορεία γύρω από τους πρόποδες των βουνών Nosairi προς το Montferrand. Η προσπάθειά τους ήταν δύσκολη και ο στρατός τους ήταν σε αξιοθρήνητη κατάσταση. Ο Zengi είχε απομακρυνθεί όταν πλησίαζαν· αλλ' όταν πληροφορήθηκε για την κατάστασή τους, γύρισε πίσω και τους περικύκλωσε καθώς έβγαιναν από τα υψώματα κοντά στο φρούριο. Οι κουρασμένοι Φράγκοι αιφνιδιάστηκαν. Πολέμησαν με ανδρεία αλλά η μάχη δεν κράτησε πολύ. Οι περισσότεροι από τους χριστιανούς έμειναν νεκροί στο πεδίο της μάχης. Άλλοι μαζί με τον κόμη της Τριπόλεως, πιάστηκαν αιχμάλωτοι, ενώ ο βασιλεύς Fulk με μια μικρή σωματοφυλακή κατόρθωσε να καταφύγει μέσα στο φρούριο 100. Πριν προχωρήσει ο Zengi για να πολιορκήσει το Montferrand, ο βασιλεύς έστειλε αγγελιαφόρους στον πατριάρχη της Ιερουσαλήμ, στον κόμη της Έδεσσας, και στον πρίγκιπα της Αντιόχειας παρακαλώντας για άμεση βοήθεια. Και οι τρεις, παραβλέποντας άλλους κινδύνους, ανταποκρίθηκαν στην έκκλησή του· γιατί η αιχμαλωσία του βασιλέως και όλων των ιπποτών του θα μπορούσε να σημάνει το τέλος του βασιλείου. Ο πατριάρχης William συγκέντρωσε την πολιτοφυλακή που είχε απομείνει στην Παλαιστίνη και την οδήγησε με τον Τίμιο Σταυρό επικεφαλής, προς την Τρίπολη. Ο Joscelin της Έδεσσας, λησμονώντας τις τοπικές του φροντίδες, κατέβηκε από τον βορρά και στο δρόμο ενώθηκε με τον Raymond της Αντιόχειας, ο οποίος με πολλή δυσκολία μπορούσε εκείνη τη στιγμή να εγκαταλείψει την πρωτεύουσά του. Ευτυχώς για την Παλαιστίνη, απογυμνωμένη όπως ήταν από κάθε πολεμιστή, οι γείτονές της δεν είχαν επιθετικές διαθέσεις. Η Αίγυπτος είχε παραλύσει από μια ανακτορική επανάσταση, η οποία είχε αντικαταστήσει τον Αρμένιο βεζίρη Βαχράμ με ένα βίαιο αντι-χριστιανό, τον Ridwan Ibn al-Βαλάσκι, ο οποίος ήταν απασχολημένος με τη σφαγή των φίλων του προκατόχου του και με τις φιλονικίες του με τον χαλίφη. Η φρουρά της Ascalon έκανε μια επιδρομή εναντίον της Lydda αλλά τίποτα περισσότερο 101. Ο μαμελούκος Μπαζαβάς της Δαμασκού ήταν πιο επικίνδυνος και μόλις ο πατριάρχης έφυγε από τη χώρα, επέτρεψε στον εαυτό του να την λεηλατήσει προς νότον ως την ανοιχτή πόλη της Nablus, τους κατοίκους της οποίας πέρασε εν στόματι μαχαίρας. Αλλά φοβόταν πολύ τις συνέπειες για τη Δαμασκό, αν ο Zengi θα κατήγαγε πάρα πολύ πλήρη νίκη, για να θελήσει να πιέσει τους Φράγκους περισσότερο 102. Στο τέλος Ιουλίου η δύναμη της βοήθειας συγκεντρώθηκε στη Μπουκάια. Στο μεταξύ στο Montferrand, ο βασιλεύς είχε φθάσει σε απόγνωση. Είχε αποκοπεί από τον έξω κόσμο και δεν έπαιρνε ειδήσεις. Τα εφόδια του πλησίαζαν να τελειώσουν· και μέρα-νύχτα τα δέκα μεγάλα μάγγανα του Zengi χτυπούσαν τα τείχη του φρουρίου. Στο τέλος έστειλε έναν κήρυκα στον Zengi να ρωτήσει τους όρους του. Προς απίστευτη χαρά του ο Zengi ζήτησε μόνο την παραχώρηση του Montferrand. Ο βασιλεύς μπορούσε να φύγει ελεύθερος με όλους τους άνδρες του. Επί πλέον οι ανώτεροι ιππότες που είχαν πιαστεί αιχμάλωτοι στη μάχη μαζί με τον κόμη της Τριπόλεως θ' αφήνονταν ελεύθεροι. Δεν θα πλήρωναν λύτρα. Ο Fulk δέχτηκε αμέσως. Ο Zengi κράτησε το λόγο του. Ο Fulk και η σωματοφυλακή του οδηγήθηκαν μπροστά στον Zengi, ο οποίος τους μεταχειρίστηκε με όλες τις τιμές και χάρισε στον βασιλέα ένα πολύτιμο φόρεμα. Οι σύντροφοί τους τούς αποδόθηκαν και τους άφησαν να φύγουν ανενόχλητους. Στη Μπουκάια συνάντησαν το στρατό της βοήθειας, πολύ πιο κοντά παρ' ό,τι φαντάζονταν. Μερικοί απ' αυτούς ενοχλήθηκαν γιατί δεν είχαν κρατήσει περισσότερο, οπότε θα μπορούσαν να τους είχαν απαλλάξει· αλλά οι συνετότεροι ήσαν ευτυχείς που είχαν γλιτώσει τόσο φτηνά 103. Digitized by 10uk1s

Η ανεκτικότητα του Zengi δεν έπαψε ποτέ να καταπλήσσει τους ιστορικούς. Αλλά ο Zengi ήξερε τι έκανε. Το Montferrand δεν ήταν μικρό κέρδος. Η κατοχή του θα εμπόδιζε τους Φράγκους να εισχωρούν στην άνω κοιλάδα του Ορόντη. Ήταν επίσης Θαυμάσια τοποθετημένο για να ελέγχει τη Hama και τη δαμασκηνή πόλη Homs. Άξιζε τον κόπο να το αποκτήσει χωρίς περισσότερο αγώνα· γιατί δεν είχε καμιά διάθεση να διακινδυνεύσει μια μάχη με το στρατό βοήθειας των Φράγκων τόσο κοντά στα σύνορα της Δαμασκού, της οποίας οι ηγεμόνες θα μπορούσαν αμέσως να επωφεληθούν από οποιαδήποτε αποτυχία που μπορούσε να υποστεί. Επί πλέον, όπως οι Φράγκοι εχθροί του, είχε ανησυχήσει από ειδήσεις από το βορρά.

Digitized by 10uk1s

ΚΕΦΑΛΑΙΟ III ΟΙ ΔΙΕΚΔΙΚΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ " μὴ πιστευέτω ὅτι ὑπομενεῖ, κενὰ γὰρ ἀποβήσεται αὐτῷ·"

ΙΩΒ, 15, 31 Η είδηση που είχε προκαλέσει μια βιαστική ειρήνη μεταξύ Φράγκων και Αρμενίων, που είχε κάνει τον Πρίγκιπα Raymond να μη θέλει ν' αφήσει την Αντιόχεια και που τώρα έκανε τον Zengi να δείξει έλεος στους εχθρούς του, ήταν ότι ένας μεγάλος στρατός βάδιζε μέσα στην Κιλικία, με επικεφαλής τον ίδιο τον αυτοκράτορα, Ιωάννη τον Κομνηνό. Από τότε που ο αυτοκράτωρ Αλέξιος δεν είχε έρθει στην Αντιόχεια κατά τη διάρκεια της Πρώτης Σταυροφορίας, οι πολιτικοί της Φραγκικής Ανατολής είχαν τελείως αγνοήσει το Βυζάντιο. Παρ' όλο ότι η απόπειρα του Bohemund να εισβάλει στην αυτοκρατορία από δυσμών είχε τελείως αποτύχει, ο Αλέξιος δεν είχε μπορέσει να επιβάλει την εκτέλεση των όρων της συνθήκης που είχε συνάψει με τον Bohemund. Όπως ήξεραν καλά οι Φράγκοι της Αντιόχειας, είχε απασχοληθεί από φροντίδες πιο κοντινές προς τη βασιλεύουσα. 104 Αυτές οι φροντίδες κράτησαν περίπου τριάντα χρόνια. Υπήρξαν διαλείποντες πόλεμοι σε όλα τα σύνορα της αυτοκρατορίας. Έγιναν εισβολές των Πολόβτσων στον κάτω Δούναβη, όπως το 1114 και το 1121. Υπήρχε αδιάκοπη ένταση με τους Ούγγρους στον μέσο Δούναβη, η οποία ξέσπασε σε πόλεμο το 1128. Οι Ούγγροι εισέβαλαν στη Βαλκανική χερσόνησο ως τη Σόφια, αλλά απωθήθηκαν και νικήθηκαν μέσα στο δικό τους έδαφος από τον αυτοκράτορα. Οι ιταλικές εμπορικές πόλεις έκαναν περιοδικά επιδρομές στην αυτοκρατορία για ν' αποσπάσουν εμπορικά προνόμια. Η Πίζα επέτυχε μια ευνοϊκή συνθήκη το 1111, και η Ενετία, ύστερ' από τετραετή πόλεμο, που προήλθε από την άρνηση του αυτοκράτορα Ιωάννου ν' ανανεώσει τις παραχωρήσεις του πατέρα του, ανέκτησε όλα της τα δικαιώματα το 1126. Οι Νορμανδοί της νότιας Ιταλίας, φοβισμένοι από τότε που ο Bohemund είχε ηττηθεί στο Δυρράχιο, έγιναν και πάλι απειλή το 1127, όταν ο Roger II της Σικελίας προσάρτησε την Απουλία. Ο Roger II, ο οποίος πήρε το τίτλο του βασιλέως το 1130, έτρεφε στο ακέραιο το μίσος της οικογένειάς του για το Βυζάντιο, αν και του άρεσε ν' αντιγράφει τις μεθόδους του και να προστατεύει τις τέχνες του. Αλλά οι φιλοδοξίες του ήταν τόσο απέραντες, ώστε συνήθως ήταν εύκολο να βρίσκονται σύμμαχοι εναντίον του. Όχι μόνο επιδίωκε να κυριαρχήσει στην Ιταλία, αλλά διεκδικούσε την Αντιόχεια ως μόνος επιζών αρσενικός αντιπρόσωπος της οικογενείας Le Hauteville, και την ίδια την Ιερουσαλήμ βάσει της συνθήκης που είχε κάνει η μητέρα του Αδελαΐς με τον Baldwin Ι 105. Στη Μικρά Ασία δεν υπήρχε ειρήνη. Κατά τη διάρκεια της Πρώτης Σταυροφορίας και κατόπιν, ο Αλέξιος είχε σταθεροποιήσει την κατοχή του στο δυτικό τρίτο της χερσονήσου και στη βόρεια και νότια ακτή και αν είχε να κάνει μόνο με τους Τούρκους ηγεμόνες, θα μπορούσε να διατηρήσει τις κτήσεις του ανέπαφες. Αλλά ομάδες Τουρκομάνων εξακολουθούσαν ακόμα να εισδύουν στο εσωτερικό, όπου αυτοί και τα κοπάδια τους πολλαπλασιάζονταν και αναπόφευκτα ξεχύνονταν στις παράκτιες κοιλάδες, για ν' αναζητήσουν ηπιότερο κλίμα και πλουσιότερες βοσκές. Η άφιξή τους είχε ως αναπόφευκτη συνέπεια την καταστροφή της μόνιμης αγροτικής ζωής των χριστιανών. Πραγματικά, όσο ασθενέστεροι γίνονταν οι μωαμεθανοί ηγεμόνες, τόσο ανυπότακτοι και επικίνδυνοι καταντούσαν για την αυτοκρατορία οι νομάδες υπήκοοί τους 106. Την εποχή του θανάτου του αυτοκράτορα Αλεξίου το 1118, η τουρκική Ανατολία ήταν μοιρασμένη μεταξύ του Σελτζούκου σουλτάνου Masud, ο οποίος βασίλευε από το Ικόνιο στο νότιο κέντρο της χερσονήσου, από το Σαγγάριο ως τον Ταύρο, και του Δανισμένδη Εμίρη Γαζή II, του οποίου τα εδάφη απλώνονταν από τον Άλυ ως τον Ευφράτη. Στον μεταξύ τους χώρο είχαν απορροφήσει και εξαλείψει τα μικρότερα εμιράτα, εκτός της Μελιτηνής στην Ανατολή, όπου βασίλευε ο νεώτερος αδελφός του Masud, Togrul, υπό την αντιβασιλεία της μητέρας του και του δεύτερου συζύγου της, Digitized by 10uk1s

του Ορτοκίδη Balak. Παρά τη βυζαντινή νίκη στο Φιλομήλιον το 1115 και την μετέπειτα απόπειρα καθορισμού των συνόρων, οι Τούρκοι είχαν, κατά τα επόμενα χρόνια, ανακαταλάβει τη Λαοδίκεια της Φρυγίας και είχαν εισδύσει στην κοιλάδα του Μαιάνδρου και είχαν αποκόψει τον δρόμο προς την Αττάλεια. Συγχρόνως, οι Δανισμένδες πίεζαν προς δυσμάς εισδύοντας στην Παφλαγονία. Ο αυτοκράτωρ Αλέξιος σχεδίαζε μια εκστρατεία για ν' αποκαταστήσει τα μικρασιατικά σύνορα όταν τον ηύρε η τελευταία του αρρώστια 107. Η ανάρρηση του αυτοκράτορα Ιωάννου έδωσε νέο σφρίγος στο Βυζάντιο. Ο Ιωάννης, τον οποίο οι υπήκοοί του αποκαλούσαν Καλοϊωάννη, υπήρξε ένας από τους σπάνιους χαρακτήρες για τον οποίο κανένας από τους σύγχρονους συγγραφείς, με μόνο μια εξαίρεση, δεν είχε να πει τίποτα το μειωτικό. Η εξαίρεση ήταν η ίδια η αδελφή του. Η Άννα Κομνηνή ήταν το πρεσβύτερο από τα παιδιά του Αλεξίου. Όταν ήταν μικρή την είχαν αρραβωνιάσει με το νεαρό συναυτοκράτορα Κωνσταντίνο Δούκα, στον οποίο ο Αλέξιος είχε υποσχεθεί την τελική διαδοχή. Ο πρόωρος θάνατός του που ακολούθησε τη γέννηση του αδελφού της, υπήρξε σκληρό πλήγμα για τις φιλοδοξίες της· και επιζήτησε πάντοτε από τότε να διορθώσει την αδικία της Θείας Πρόνοιας πείθοντας τον πατέρα της, με την έγκριση της μητέρας της, ν' αφήσει το θρόνο του στον σύζυγό της, τον καίσαρα Νικηφόρο Βρυέννιο. Ακόμα και όταν ο Αλέξιος ήταν ετοιμοθάνατος και τον περιποιούνταν με αφοσίωση η γυναίκα του και η κόρη του, οι δυο κυρίες πρόσθεταν στις περιποιήσεις τους αιτήματα για την αποκλήρωση του Ιωάννου. Αλλά ο Αλέξιος είχε αποφασίσει να τον διαδεχθεί ο γιος του. Όταν μπήκε ο Ιωάννης να τον αποχαιρετήσει, ο ετοιμοθάνατος πέρασε ήσυχα στο δάχτυλό του το δαχτυλίδι με την αυτοκρατορική σφραγίδα και ο Ιωάννης έσπευσε από τη νεκρική κλίνη να καταλάβει τις πύλες του παλατιού. Η ετοιμότητά του ανταμείφθηκε. Ο στρατός και η Σύγκλητος τον ανακήρυξαν βασιλεύοντα αυτοκράτορα και ο πατριάρχης επικύρωσε τις επευφημίες τους με μια τελετή στέψεως στην Αγία Σοφία. Η Άννα και η αυτοκράτειρα γελάστηκαν. Αλλά ο Ιωάννης φοβήθηκε μήπως οι οπαδοί τους κάνουν απόπειρα κατά της ζωής του. Αρνήθηκε μάλιστα ν' ακολουθήσει την κηδεία του πατέρα του έχοντας λόγους να πιστεύει ότι είχε σχεδιασθεί η δολοφονία του μ' αυτή την ευκαιρία. Λίγες μέρες αργότερα η Άννα οργάνωσε μια συνωμοσία για να τον βγάλει από τη μέση, ενώ βρισκόταν στο ήσυχο παλάτι του Φιλοπατίου στα περίχωρα. Αλλά η συνωμοσία είχε μια σοβαρή αδυναμία. Επρόκειτο ν' ανεβάσει στον θρόνο τον Νικηφόρο Βρυέννιο· και αυτός δεν ήθελε τον θρόνο. Είναι πιθανόν ότι αυτός ειδοποίησε τον αυτοκράτορα. Ο Ιωάννης τιμώρησε τους συνωμότες πολύ ελαφρά. Η αυτοκράτειρα-μητέρα Ειρήνη πιθανόν να μη συμμετείχε στη συνωμοσία, αλλά παρ' όλ' αυτά αποτραβήχτηκε σ' ένα μοναστήρι. Οι κυριότεροι υποστηρικτές της Άννας τιμωρήθηκαν με δήμευση της περιουσίας τους, αλλά πολλοί απ' αυτούς αργότερα την ξαναπήραν. Η ίδια η Άννα στερήθηκε για ένα διάστημα την περιουσία της και στο μέλλον έζησε σε απόλυτο περιορισμό. Ο Νικηφόρος έμεινε ατιμώρητος. Και αυτός και η γυναίκα του παρηγορήθηκαν για την απώλεια ενός στέμματος με το λιγότερο απαιτητικό έργο του ιστορικού 108. Ο Ιωάννης ήταν τώρα ασφαλής. Ήταν τριάντα ετών, μικρόσωμος, λεπτός, με σκούρα μαλλιά, σκούρα μάτια και χαρακτηριστικά μελαχρινός στο πρόσωπο. Τα γούστα του ήταν λιτά. Δεν ένιωθε απόλαυση, όπως οι περισσότεροι της οικογένειάς του, σε φιλολογικές και θεολογικές συζητήσεις. Ήταν προπάντων στρατιώτης, ευτυχέστερος στις εκστρατείες παρά στο παλάτι. Αλλά ήταν ικανός και δίκαιος κυβερνήτης, και παρά την αυστηρότητά του προς τον εαυτό του, γενναιόδωρος προς τους φίλους του και προς τους φτωχούς και έτοιμος να παρουσιασθεί με τελετουργική λαμπρότητα αν χρειαζόταν. Ήταν στοργικός και ανεκτικός προς την οικογένειά του και πιστός στη σύζυγό του, την Ουγγαρέζα πριγκίπισσα Πιρίσκα που μετονομάστηκε Ειρήνη· αλλ' αυτή, παρ' όλο ότι τον ακολουθούσε στην αυστηρότητα του βίου και στις αγαθοεργίες του, δεν ασκούσε επιρροή απάνω του. Ο μόνος στενός του φίλος ήταν ο μέγας δομέστιχος, ένας Τούρκος, ονομαζόμενος Αξούχ, που είχε πιαστεί αιχμάλωτος ως παιδί στη Νίκαια, το 1097 και είχε ανατραφεί στο παλάτι. Η αντίληψη που είχε ο Ιωάννης για το ρόλο του ως αυτοκράτορα ήταν πολύ υψηλή. Ο πατέρας του του είχε αφήσει έναν ισχυρό στόλο, έναν στρατό που τον αποτελούσε ένα συνονθύλευμα φυλών αλλά που ήταν καλά οργανωμένος και εξοπλισμένος και ένα ταμείο που ήταν αρκετά γεμάτο, ώστε να του επιτρέπει ενεργητική πολιτική. Επιθυμούσε όχι μόνο να διατηρήσει τα σύνορα της αυτοκρατορίας Digitized by 10uk1s

αλλά να την αποκαταστήσει στα παλιά της όρια και να πραγματοποιήσει τις αυτοκρατορικές διεκδικήσεις στη βόρεια Συρία 109. Ο Ιωάννης άρχισε την πρώτη του εκστρατεία εναντίον των Τούρκων την άνοιξη του 1119. Βάδισε προς νότον δια μέσου της Φρυγίας και ανακατέλαβε τη Λαοδίκεια. Επείγουσα υπόθεση τον ανακάλεσε τότε στην Κωνσταντινούπολη αλλά ξαναγύρισε ένα μήνα αργότερα για να καταλάβει την Σωζόπολη και να ξανανοίξει το δρόμο προς την Αττάλεια. Ενώ ο ίδιος ενεργούσε επίθεση κατά των Σελτζούκων στη Δύση, είχε οργανώσει μια άλλη επίθεση κατά των Δανισμένδων στην ανατολή. Ο Κωνσταντίνος Γαβράς, δούκας της Τραπεζούντος. επωφελήθηκε από μια φιλονικία μεταξύ του εμίρη Γαζή και του γαμπρού του Ibn Μανγκού, ενός Τούρκου ηγεμονίσκου εγκαταστημένου στο Ταρανάγι της Αρμενίας, για να ταχθεί με το μέρος του τελευταίου. Αλλά ο Γαζή, με σύμμαχό του τον Togrul της Μελιτηνής, νίκησε και αιχμαλώτισε τον Γαβρά, ο οποίος αναγκάστηκε να πληρώσει τριάντα χιλιάδες δηνάρια για να ελευθερωθεί. Μια επίκαιρη φιλονικία μεταξύ Γαζή και Togrul εμπόδισε τους Τούρκους να εκμεταλλευθούν τη νίκη τους 110. Κατά τα επόμενα λίγα έτη ο Ιωάννης δεν μπόρεσε να επέμβει στην Ανατολία. Αυτά τα χρόνια σημείωσαν μια ανησυχαστική αύξηση της ισχύος των Δανισμένδων. Το 1124, όταν ο Balak, πατριός του Togrul της Μελιτηνής, Ορτοκίδης αυτός, σκοτώθηκε πολεμώντας στη Jezireh, ο εμίρης Γαζή εισέβαλε στη Μελιτηνή και την προσάρτησε, προς μεγάλη χαρά των εκεί ντόπιων χριστιανών, οι οποίοι βρήκαν τη διοίκηση του δίκαια και ήπια. Κατόπιν, έστρεψε προς δυσμάς και κατέλαβε την Άγκυρα, την Γκάγκρα και την Κασταμονή από τους Βυζαντινούς και άπλωσε την εξουσία του ως τις ακτές του Ευξείνου. Ο Κωνσταντίνος Γαβράς, αφού έτσι είχε αποκοπεί στην ξηρά από την Κωνσταντινούπολη, επωφελήθηκε από την απομόνωσή του για ν' ανακηρυχθεί ανεξάρτητος ηγεμών της Τραπεζούντος. Το 1129, όταν πέθανε ο Ρουπένιος ηγεμών Θόρος, ο Γαζή έστρεψε την προσοχή του προς νότον και τον επόμενο χρόνο, σε συμμαχία με τους Αρμενίους, σκότωσε τον πρίγκιπα Bohemund II της Αντιόχειας στις όχθες του Ζιχάν. Ό,τι βλέψεις κι αν μπορούσε να είχε ο Ιωάννης για την Αντιόχεια, δεν είχε καμιά διάθεση να την αφήσει να πέσει στην κατοχή ενός ισχυρού μωαμεθανού ηγεμόνα. Η άμεση εισβολή του στην Παφλαγονία, εμπόδισε τον Γαζή να εκμεταλλευθεί τη νίκη του. Ευτυχώς, κατά τη διάρκεια αυτών των ετών, οι Σελτζούκοι της Μικράς Ασίας είχαν εξασθενήσει από οικογενειακές έριδες. Το 1125, ο σουλτάνος Masud εκθρονίστηκε από τον αδελφό του Αράμπ. Ο Masud κατέφυγε στην Κωνσταντινούπολη, όπου ο αυτοκράτωρ τον δέχτηκε με όλες τις τιμές. Κατόπιν πήγε στον πεθερό του, τον Δανισμένδη Γαζή, του οποίου η βοήθεια τού επέτρεψε, ύστερ' από τετραετή αγώνα, ν' ανακτήσει το θρόνο του. Ο Αράμπ, με τη σειρά του, κατέφυγε στην Κωνσταντινούπολη, όπου πέθανε 111. Κάθε χρόνο από το 1130 ως το 1135, ο Ιωάννης εκστράτευε κατά των Δανισμένδων. Δυο φορές το έργο του είχε διακοπεί από τις δολοπλοκίες του αδελφού του, σεβαστοκράτορος Ισαακίου, ο οποίος έφυγε από την αυλή το 1130 και πέρασε τα επόμενα εννέα χρόνια συνωμοτώντας με διάφορους μωαμεθανούς και Αρμενίους ηγεμόνες. Το 1134 ο ξαφνικός θάνατος της αυτοκράτειρας τον ανακάλεσε από τους πολέμους. Ως τον Σεπτέμβριο του 1134, οπότε ο θάνατος του εμίρη Γαζή απάλυνε την κατάσταση, είχε ανακτήσει όλα τα χαμένα εδάφη εκτός από την πόλη Γκάγκρα την οποία ανέκτησε την επόμενη άνοιξη. Ο γιος και διάδοχος του Γαζή, Μωάμεθ, απασχολημένος από οικογενειακές έριδες, δεν είχε την δυνατότητα να είναι επιθετικός, ο δε Masud, που είχε χάσει τη βοήθεια των Δανισμένδων, ήρθε σε συμφωνία με τον αυτοκράτορα 112. Τώρα που οι Τούρκοι της Μικράς Ασίας δεν τον απασχολούσαν, ο Ιωάννης ήταν έτοιμος να επέμβει στη Συρία. Αλλά πρώτα ήθελε να προστατεύσει τα νώτα του. Το 1135, έφθασε στη Γερμανία μια βυζαντινή πρεσβεία, στην αυλή του αυτοκράτορα της Δύσεως Λοθαρίου. Εκ μέρους του Ιωάννου πρόσφερε στον Λοθάριο μεγάλες οικονομικές ενισχύσεις αν θα ενεργούσε κατά του Roger II της Σικελίας. Οι διαπραγματεύσεις διάρκεσαν μερικούς μήνες. Τελικά ο Λοθάριος συμφώνησε να επιτεθεί κατά του Roger την άνοιξη του 1137 113. Οι Ούγγροι είχαν ηττηθεί το 1128 και οι Σέρβοι Digitized by 10uk1s

είχαν υποταχθεί με μια εκστρατεία το 1129. Η άμυνα στον κάτω Δούναβη ήταν εξασφαλισμένη 114. Οι Πιζανοί είχαν αποσπασθεί από τη Συμμαχία τον Νορμανδών με τη Συνθήκη του 1126· και η αυτοκρατορία είχε τώρα καλές σχέσεις με την Ενετία και τη Γένουα 115. Την άνοιξη του 1137, ο αυτοκρατορικός στρατός με τον αυτοκράτορα και τους γιους του επικεφαλής, συγκεντρώθηκε στην Αττάλεια και προχώρησε προς ανατολάς μέσα στην Κιλικία. Ο αυτοκρατορικός στόλος κάλυπτε το πλευρό του. Οι Αρμένιοι και οι Φράγκοι αιφνιδιάστηκαν από την είδηση της προσεγγίσεώς του. Ο Λέων ο Ρουπένιος, κύριος τώρα της ανατολικής πεδιάδας της Κιλικίας, κινήθηκε σε μια απόπειρα ν' αναστείλει την προέλασή του καταλαμβάνοντας το βυζαντινό παραμεθόριο φρούριο της Σελεύκειας, αλλ' αναγκάστηκε να υποχωρήσει. Ο αυτοκράτωρ συνέχισε την προέλασή του. Η Μερσίνα, η Ταρσός, τα Άδανα και η Μάμιστρα παραδόθηκαν σ' αυτόν αμέσως. Ο Αρμένιος ηγεμών υπολόγισε στην ισχυρή οχύρωση της Αναζάρβου για να τον συγκρατήσει. Η φρουρά της πρόβαλε αντίσταση επί τριάντα εφτά ημέρες. Αλλά οι πολιορκητικές μηχανές των Βυζαντινών γκρέμισαν τα τείχη της και η πόλη αναγκάστηκε να παραδοθεί. Ο Λέων υποχώρησε μέσα στα όρη του Ταύρου όπου ο αυτοκράτωρ δεν έκρινε ότι άξιζε τον κόπο να τον καταδιώξει. Αφού κατέλαβε διάφορα αρμενικά φρούρια στην περιοχή, οδήγησε τις δυνάμεις του προς νότον περνώντας από την Ισσό και την Αλεξανδρέττα και δια μέσου των Πυλών της Κιλικίας βγήκε στην πεδιάδα της Αντιόχειας. Στις 29 Αυγούστου εμφανίσθηκε μπρος από τα τείχη της πόλεως και στρατοπέδευσε στη βόρεια όχθη του Ορόντη 116. Η Αντιόχεια ήταν χωρίς τον πρίγκιπά της. Ο Raymond του Πουατιέ είχε πάει να γλιτώσει τον βασιλέα Fulk από το Montferrand· και ο Joscelin της Έδεσσας ήταν μαζί του. Έφτασαν στη Μπουκάια για να βρουν τον βασιλέα ελευθερωμένο. Ο Fulk είχε την πρόθεση να πάει στην Αντιόχεια να αντιμετωπίσει τους Βυζαντινούς, αλλά ύστερ' από τις πρόσφατες εμπειρίες του προτίμησε τώρα να επιστρέψει στην Ιερουσαλήμ. Ο Raymond έσπευσε στην Αντιόχεια όπου βρήκε ότι είχε αρχίσει η πολιορκία του αυτοκράτορα, αλλά η περικύκλωση της πόλεως δεν είχε ακόμα ολοκληρωθεί. Κατόρθωσε να γλιστρήσει μέσα με τη σωματοφυλακή του, περνώντας από τη Σιδερένια Πύλη, κοντά στην Ακρόπολη. Επί αρκετές ημέρες οι βυζαντινές πολιορκητικές μηχανές σφυροκοπούσαν τις οχυρώσεις. Ο Raymond δεν μπορούσε να ελπίσει σε εξωτερική βοήθεια και ήταν αβέβαιος για τις διαθέσεις του πληθυσμού μέσα στα τείχη. Υπήρχαν πολλοί, ακόμα και από τους βαρόνους του, που άρχισαν να βλέπουν τη σοφία που υπήρχε στην ματαιωθείσα πολιτική της Alice. Δεν πέρασαν πολλές μέρες και ο Raymond έστειλε ένα μήνυμα στον αυτοκράτορα προτείνοντας να τον αναγνωρίσει ως επικυρίαρχο, αν θα μπορούσε να διατηρήσει το πριγκιπάτο ως αυτοκρατορικός αντιπρόσωπος. Εις απάντηση ο Ιωάννης απαίτησε παράδοση χωρίς όρους. Ο Raymond είπε τότε ότι έπρεπε να συμβουλευθεί τον βασιλέα Fulk και έφυγαν ολοταχώς γράμματα για την Ιερουσαλήμ. Αλλά η απάντηση του Fulk δεν του έδωσε ελπίδες. "Ξέρομε", είπε ο βασιλεύς, "ότι οι πρεσβύτεροί μας μάς είχαν μάθει πως η Αντιόχεια αποτελούσε μέρος της αυτοκρατορίας της Κωνσταντινουπόλεως έως ότου την πήραν οι Τούρκοι από τον αυτοκράτορα και την κράτησαν επί δεκατέσσερα χρόνια, και ότι οι διεκδικήσεις του αυτοκράτορα σχετικά με τις συνθήκες που έκαμαν οι πρόγονοί μας είναι σωστές. Θα μπορούσαμε λοιπόν, ν' αρνηθούμε την αλήθεια και ν' αντικρούσομε εκείνο που είναι δίκαιο;" Όταν ο βασιλεύς, τον οποίο θεωρούσε ως επικυρίαρχό του έδινε αυτή τη συμβουλή, ο Raymond δεν μπορούσε ν' αντισταθεί περισσότερο. Οι απεσταλμένοι του βρήκαν τον αυτοκράτορα διατεθειμένο να κάνει παραχωρήσεις: Ο Raymond έπρεπε να έρθει στο στρατόπεδό του και να δώσει όρκο πλήρους υποτέλειας σ' αυτόν, γινόμενος άνθρωπός του και παρέχοντάς του ελεύθερη είσοδο στην πόλη και στην ακρόπολη. Επί πλέον, αν οι Βυζαντινοί με φραγκική βοήθεια θα κατακτούσαν το Χαλέπι και τις γειτονικές πόλεις, ο Raymond θα παρέδιδε την Αντιόχεια στον αυτοκράτορα και αντ' αυτής θα έπαιρνε ένα πριγκιπάτο αποτελούμενο από το Χαλέπι, τη Shaizar, τη Hama και τη Homs. Ο Raymond συμφώνησε. Ήρθε και γονάτισε μπροστά στον αυτοκράτορα και ορκίστηκε υποτέλεια. Ο Ιωάννης δεν επέμεινε τότε να μπει στην Αντιόχεια· αλλά η αυτοκρατορική σημαία υψώθηκε στην ακρόπολη117. Digitized by 10uk1s

Οι διαπραγματεύσεις έδειξαν την ανησυχία της φραγκικής στάσεως έναντι του αυτοκράτορα. Η απάντηση του Fulk πιθανόν να είχε υπαγορευθεί από τις άμεσες ανάγκες της στιγμής. Ήξερε πολύ καλά ότι ο Zengi ήταν μεγάλος εχθρός του φραγκικού βασιλείου και δεν επρόκειτο να προσβάλει τη μοναδική χριστιανική δύναμη που ήταν ικανή ν' αποκρούσει τους μωαμεθανούς· και είναι πιθανό ότι η επιρροή της βασίλισσας Melisende ασκήθηκε υπέρ μιας πολιτικής που θα δικαιολογούσε την αδελφή της Alice και θα ταπείνωνε τον άνθρωπο που την είχε εξαπατήσει. Αλλά η ετυμηγορία του υπήρξε μάλλον η μελετημένη άποψη των νομικών του συμβούλων. Παρ' όλη την προπαγάνδα του Bohemund Ι, οι πιο ευσυνείδητοι σταυροφόροι υποστήριζαν ότι η συνθήκη που είχε γίνει μεταξύ του Αλεξίου και των πατέρων τους στην Κωνσταντινούπολη εξακολουθούσε να ισχύει. Η Αντιόχεια θα έπρεπε να είχε επιστραφεί στην αυτοκρατορία. Ο Bohemund και ο Tancred, με το να παραβούν τους όρκους που είχαν δώσει, απεμπόλησαν κάθε διεκδικήσεις που πιθανόν να είχαν διατυπώσει. Αυτή ήταν μια πιο αυτοκρατορική άποψη από εκείνη που είχε ο ίδιος ο αυτοκράτωρ. Η αυτοκρατορική κυβέρνηση υπήρξε πάντοτε ρεαλιστική. Είδε ότι θα ήταν ανεφάρμοστο και ασύνετο να επιχειρήσουν να εξώσουν τους Φράγκους από την Αντιόχεια χωρίς να προσφέρουν αντάλλαγμα. Επί πλέον ήθελε να περιστοιχίσει τα σύνορα με υποτελή κράτη των οποίων η γενική πολιτική θα ελεγχόταν από τον αυτοκράτορα, αλλά τα οποία στο μεταξύ θα υφίσταντο το βάρος των εχθρικών επιθέσεων. Γι' αυτόν το λόγο, ο αυτοκράτωρ βάσισε τις διεκδικήσεις του όχι στην συνθήκη που είχε γίνει στην Κωνσταντινούπολη αλλά στη συνθήκη που έγινε με τον Bohemund στον Δεβόλη. Απαιτούσε την χωρίς όρους παράδοση της Αντιόχειας ως από ένα στασιαστή υποτελή· αλλά ήταν διατεθειμένος ν' αφήσει την Αντιόχεια να παραμείνει ως υποτελές κράτος. Η άμεση ανάγκη του ήταν να συνεργασθεί αυτή στις εκστρατείες του εναντίον των μωαμεθανών 118. Το έτος ήταν τώρα πολύ προχωρημένο για μια εκστρατεία· γι' αυτό ο Ιωάννης, αφού επέβαλε την εξουσία του, επέστρεψε στην Κιλικία για να τελειώσει την κατάκτησή της. Οι Ρουπένιοι ηγεμόνες έφυγαν μπροστά του στον άνω Ταύρο. Τρεις από τους γιους του Λέοντος, ο Μλεχ, ο Στέφανος και ο τυφλός Κωνσταντίνος, κατέφυγαν στον εξάδελφό τους Joscelin της Έδεσσας. Το οικογενειακό φρούριο της Βάχκα κράτησε επί μερικές εβδομάδες υπό τον γενναίο διοικητή του Κωνσταντίνο, του οποίου η μονομαχία με έναν αξιωματικό του μακεδονικού συντάγματος, τον Ευστράτιο, έκανε εντύπωση σ' ολόκληρο τον αυτοκρατορικό στρατό. Λίγο μετά την πτώση του ο Λέων, και οι μεγαλύτεροι γιοι του Ρουπέν και Θόρος, αιχμαλωτίσθηκαν. Τους έστειλαν να φυλακισθούν στην Κωνσταντινούπολη όπου ο Ρουπέν σε λίγο θανατώθηκε· αλλά ο Λέων και ο Θόρος κέρδισαν την εύνοια του αυτοκράτορα και τους επετράπη να ζουν υπό επιτήρηση στην αυλή. Μετά τέσσερα χρόνια πέθανε ο Λέων εκεί. Ο Θόρος τελικά διέφυγε και επανήλθε στην Κιλικία. Όταν συμπληρώθηκε η κατάκτηση της επαρχίας, ο Ιωάννης εγκαταστάθηκε για να ξεχειμωνιάσει στην πεδιάδα της Κιλικίας, όπου ήρθε ο Baldwin της Marash να του ορκισθεί υποτέλεια και να ζητήσει την προστασία του εναντίον των Τούρκων. Συγχρόνως στάλθηκε μια αυτοκρατορική πρεσβεία στον Zengi, για να του δώσει την εντύπωση ότι οι Βυζαντινοί δεν επιθυμούσαν ν' αρχίσουν επιθετική περιπέτεια. Τον επόμενο Φεβρουάριο, κατά διαταγή του αυτοκράτορα, οι αρχές στην Αντιόχεια συνέλαβαν ξαφνικά όλους τους εμπόρους και τους ταξιδιώτες από το Χαλέπι και τις γειτονικές μωαμεθανικές πόλεις, για να μην μπορέσουν ν' αναφέρουν στους τόπους τους για τις στρατιωτικές προπαρασκευές που είχαν ιδεί. Περί τα τέλη του Μαρτίου, ο αυτοκρατορικός στρατός κινήθηκε στην Αντιόχεια και εκεί ενώθηκε με τα στρατεύματα του πρίγκιπα της Αντιόχειας και του κόμη της Έδεσσας, μαζί με ένα τμήμα Ναϊτών. Την 1η Απριλίου οι σύμμαχοι πέρασαν σε εχθρικό έδαφος και κατέλαβαν τη Μπαλάτ. Στις 3 εμφανίσθηκαν μπρος από την Bizaa, η οποία κράτησε υπό την αρχηγία της συζύγου του διοικητού της επί πέντε ημέρες. Πέρασε άλλη μια εβδομάδα με αναζήτηση και σύλληψη των μωαμεθανών στρατιωτών στην περιοχή, οι περισσότεροι των οποίων είχαν καταφύγει στα σπήλαια του ελ-Μπαμπά, από όπου οι Βυζαντινοί τους έβγαζαν καπνίζοντάς τους. Ο Zengi βρισκόταν με το στρατό του προς τη Hama από την οποία προσπαθούσε να διώξει τη δαμασκηνή φρουρά όταν ανιχνευτές του ανέφεραν για την εισβολή των χριστιανών. Έστειλε βιαστικά στρατεύματα υπό τον Shawar να ενισχύσει τη φρουρά του Χαλεπίου. Ο Ιωάννης είχε ελπίσει να Digitized by 10uk1s

αιφνιδιάσει το Χαλέπι· αλλά όταν έφθασε προ των τειχών στις 20 Απριλίου και έκανε μια επίθεση, τα βρήκε να υπερασπίζονται γερά. Αποφάσισε να μην αναλάβει την προσπάθεια μιας πολιορκίας και έστρεψε προς νότον. Στις 22 κατέλαβε την Atharib, στις 25 την Maarat an-Numan και στις 27 την Kafartab. Στις 28 ο στρατός του ήταν προ των πυλών της Shaizar. Η Shaizar άνηκε στον Μουνκιδίτη εμίρη Αμπούλ Ασακίρ Σουλτάν, ο οποίος είχε κατορθώσει να διατηρήσει την ανεξαρτησία της από τον Zengi. Ίσως ο Ιωάννης ήλπιζε ότι ο Zengi γι' αυτόν το λόγο δεν θα ενδιαφερόταν για την τύχη της πόλεως. Αλλά η κατοχή της θα έδινε στους χριστιανούς έλεγχο στον μέσο Ορόντη και θα εμπόδιζε την περαιτέρω προχώρηση του Zengi μέσα στη Συρία. Οι Βυζαντινοί άρχισαν την πολιορκία με πολλή ορμητικότητα. Σε λίγο είχε καταληφθεί ένα μέρος της κάτω πόλεως· και ο αυτοκράτωρ προώθησε τα μεγάλα του μάγγανα για να σφυροκοπεί την επάνω πόλη στον απότομο λόφο της επάνω από τον Ορόντη. Λατινικές και αραβικές πηγές μιλούν για το προσωπικό θάρρος του αυτοκράτορα και για την ενεργητικότητά του και για την αποτελεσματικότητα των σφυροκοπημάτων του. Φαινόταν να βρίσκεται συγχρόνως παντού με το χρυσό του κράνος επιθεωρώντας τα μηχανήματα, ενθαρρύνοντας τους επιτιθεμένους και παρηγορώντας τους πληγωμένους. Ο Ουσάμα είδε τις φοβερές ζημιές που προξένησαν οι ελληνικοί καταπέλτες. Ολόκληρα σπίτια είχαν καταστραφεί με ένα μόνον βλήμα, ενώ ο σιδερένιος κοντός στον οποίο κυμάτιζε η σημαία του εμίρη κόπηκε και έπεσε στο δρόμο όπου τρύπησε και σκότωσε ένα διαβάτη. Αλλά ενώ ο αυτοκράτωρ και οι μηχανικοί του ήσαν ακαταπόνητοι, οι Φράγκοι έμειναν πίσω. Ο Raymond φοβόταν ότι αν κυριευόταν η Shaizar ήταν πιθανό ν' αναγκαζόταν να μένει εκεί στη γραμμή του μετώπου της Χριστιανοσύνης και να εγκαταλείψει τις ανέσεις της Αντιόχειας· ενώ ο Joscelin ο οποίος κρυφά μισούσε τον Raymond, δεν είχε καμιά διάθεση να τον ιδεί εγκατεστημένο στην Shaizar και ίσως αργότερα στο Χαλέπι. Οι ψιθυρισμοί του ενθάρρυναν τη φυσική οκνηρία του Raymond και τη δυσπιστία του προς τους Βυζαντινούς. Αντί να μετάσχουν στον αγώνα, οι δύο Λατίνοι πρίγκιπες περνούσαν τις μέρες τους στις σκηνές τους παίζοντας ζάρια. Οι αυστηρές παρατηρήσεις του αυτοκράτορα τους παρακινούσαν μόνο σε μια αδιάφορη και μικρής διαρκείας δραστηριότητα. Στο μεταξύ ο Zengi εγκατέλειψε την πολιορκία της Hama και κινήθηκε προς τη Shaizar. Οι απεσταλμένοι του έσπευσαν στη Βαγδάτη, όπου στην αρχή ο σουλτάνος δεν ήθελε να δώσει βοήθεια. ώσπου μια λαϊκή εξέγερση με κραυγές για έναν ιερό πόλεμο τον ανάγκασε να στείλει ένα εκστρατευτικό σώμα. Ο Ορτοκίδης ηγεμών Δαβούδ υποσχέθηκε ένα στρατό από πενήντα χιλιάδες Τουρκομάνους από τη Jezireh. Έστειλαν επίσης γράμματα στον Δανισμένδη εμίρη, ζητώντας του να προβεί σ' έναν αντιπερισπασμό στην Ανατολία. Ο Zengi ήταν επίσης καλά πληροφορημένος για τις διενέξεις μεταξύ των Βυζαντινών και των Φράγκων. Οι πράκτορές του μέσα στο χριστιανικό στρατό ανακινούσαν την αγανάκτηση των Λατίνων πριγκίπων εναντίον του αυτοκράτορα. Παρ' όλη τη δραστηριότητα του Ιωάννου, οι μεγάλοι βράχοι της Shaizar, η ανδρεία των υπερασπιστών της και η απάθεια των Φράγκων, τον νίκησαν. Κάποιος από τους συμμάχους του υπέδειξε ότι έπρεπε να βγει έξω να συναντηθεί με τον Zengi, του οποίου ο στρατός ήταν μικρότερος από το χριστιανικό. Αλλά δεν μπορούσε ν' αφήσει τις πολιορκητικές μηχανές του αφρούρητες ούτε μπορούσε να έχει εμπιστοσύνη στους Φράγκους. Ο κίνδυνος θα ήταν μεγάλος. Κατόρθωσε να καταλάβει το σύνολο της κάτω πόλεως· τότε, περί της 20 Μαΐου, ο εμίρης της Shaizar έστειλε και του πρότεινε να δεχτεί μια μεγάλη αποζημίωση και ως δώρο τα καλύτερα άλογά του και τα μεταξωτά του ρούχα και δύο πολύτιμους θησαυρούς, ένα τραπέζι στολισμένο με πολύτιμες πέτρες και ένα σταυρό στολισμένο με ρουμπίνια, που είχαν παρθεί ως λάφυρα από τον αυτοκράτορα Ρωμανό τον Διογένη στο Manzikert, εξήντα εφτά χρόνια πρωτύτερα. Επί πλέον συμφωνούσε ν' αναγνωρίσει τον αυτοκράτορα ως επικυρίαρχό του και να του πληρώνει ετήσιο φόρο. Ο Ιωάννης, αηδιασμένος από τους Λατίνους συμμάχους του, δέχτηκε τους όρους και στις 21 Μαΐου έλυσε την πολιορκία. Καθώς ο μεγάλος αυτοκρατορικός στρατός βάδιζε πίσω προς την Αντιόχεια, ο Zengi προχώρησε προς τη Shaizar· αλλά, εκτός από μερικές ελαφρές αψιμαχίες, δεν διακινδύνευσε να παρέμβει στην υποχώρηση 119. Digitized by 10uk1s

Όταν ο στρατός έφθασε στην Αντιόχεια, ο Ιωάννης επέμεινε να κάνει πανηγυρική είσοδο στην πόλη. Μπήκε καβάλα με τον πρίγκιπα της Αντιόχειας και τον κόμη της Έδεσσας να βαδίζουν πεζή σαν ιπποκόμοι δεξιά και αριστερά του. Ο πατριάρχης με ολόκληρο τον Κλήρο τον υποδέχτηκε στην πύλη και τον οδήγησε, μέσ' από τους δρόμους που ήταν στολισμένοι με πολύχρωμα υφάσματα, στη μητρόπολη για μια δοξολογία και κατόπιν στο παλάτι όπου εγκαταστάθηκε. Εκεί κάλεσε τον Raymond και, αφήνοντας να νοηθεί ότι ο πρίγκιπας είχε τελευταία παραβεί τα καθήκοντά του ως υποτελής, απαίτησε να επιτραπεί στο στρατό του να μπει στην πόλη και να του παραδοθεί η ακρόπολη. Είπε ότι η μελλοντική εκστρατεία κατά των μωαμεθανών θα σχεδιαζόταν στην Αντιόχεια, και χρειαζόταν την ακρόπολη για ν' αποθηκεύσει το πολεμικό του υλικό και ν' ασφαλίσει τον θησαυρό του. Οι Φράγκοι τρομοκρατήθηκαν. Ενώ ο Raymond ζήτησε χρόνο για να εξετάσει το αίτημα, ο Joscelin γλίστρησε έξω από το παλάτι. Μόλις βρέθηκε έξω είπε στους στρατιώτες του να διαδώσουν τη φήμη στον λατινικό πληθυσμό ότι ο αυτοκράτωρ απαιτούσε την άμεση έξωσή τους, και να τους παρακινήσουν να επιτεθούν κατά του ελληνικού πληθυσμού. Όταν άρχισε η εξέγερση έσπευσε πίσω στο παλάτι και είπε στον Ιωάννη ότι είχε έρθει με κίνδυνο της ζωής του να τον ειδοποιήσει για τον κίνδυνο που διέτρεχε. Υπήρχε ασφαλώς αναταραχή στους δρόμους, και μερικοί ανύποπτοι Έλληνες σφαγιάστηκαν. Στην Ανατολή δεν μπορεί κανείς να πει πότε θα τελειώσει μια στάση. Ο Ιωάννης δεν ήθελε να υποφέρουν οι Έλληνες της πόλεως ούτε και ο ίδιος ν' αποκοπεί στο παλάτι από το στρατό του που βρισκόταν στην αντικρινή όχθη του Ορόντη. Επί πλέον είχε πληροφορηθεί ότι, χάρη στη διπλωματία του Zengi, οι Σελτζούκοι της Μικράς Ασίας είχαν εισβάλει στην Κιλικία και έκαναν επιδρομή στα Άδανα. Αντιλήφθηκε το τέχνασμα του Joscelin, αλλά πριν να μπορέσει να διακινδυνεύσει μια ανοιχτή ρήξη με τους Λατίνους έπρεπε να είναι απόλυτα σίγουρος για τις συγκοινωνίες του. Κάλεσε τον Raymond και τον Joscelin και τους είπε ότι επί του παρόντος δεν θα ζητούσε περισσότερα παρά μια ανανέωση του όρκου υποτελείας των και ότι τώρα έπρεπε να επιστρέψει στη Κωνσταντινούπολη. Εγκατέλειψε το παλάτι για να επιστρέψει στο στρατό του· και αμέσως οι πρίγκιπες σταμάτησαν την εξέγερση. Αλλά εξακολουθούσαν να είναι ανήσυχοι και επιζητούσαν να ξανακερδίσουν την καλή διάθεση του αυτοκράτορα. Ο Raymond μάλιστα προσφέρθηκε να δεχθεί αυτοκρατορικούς υπαλλήλους στην πόλη μαντεύοντας σωστά ότι ο Ιωάννης δεν θα δεχόταν μια τόσο ανειλικρινή προσφορά. Λίγο αργότερα ο Ιωάννης αποχαιρέτησε τον Raymond και τον Joscelin με μια φαινομενική επίδειξη φιλίας και με πλήρη αμοιβαία δυσπιστία. Κατόπιν οδήγησε πάλι το στρατό του στην Κιλικία 120. Είναι αξιοπαρατήρητο ότι κατά την διάρκεια όλων των διαπραγματεύσεων του Ιωάννου για την Αντιόχεια δεν έγινε καθόλου λόγος για την Εκκλησία. Με τη συνθήκη του Δεβόλη το πατριαρχείο έπρεπε ν' αποδοθεί πάλι στην ελληνική γραμμή· και είναι φανερό ότι οι Λατινικές εκκλησιαστικές αρχές είχαν το φόβο μήπως ο αυτοκράτωρ επιμείνει σ' αυτόν τον όρο γιατί, τον Μάρτιο του 1138, σχεδόν ασφαλώς σε απάντηση προς ερώτημα της Αντιόχειας, ο πάπας Ιννοκέντιος II εξέδωσε διαταγή που απαγόρευε σε μέλη της εκκλησίας του να παραμείνουν με τον βυζαντινό στρατό αν αυτός ενεργούσε εναντίον των λατινικών αρχών στην Αντιόχεια. Πρέπει ο Ιωάννης να μην ήθελε ν' ανακαινίσει θρησκευτικά ζητήματα πριν βρεθεί πολιτικά και στρατηγικά σε ασφαλέστερο έδαφος. Αν πετύχαινε να δώσει στον Raymond ένα άλλο πριγκιπάτο αντί της Αντιόχειας, τότε θα επανέφερε έναν Έλληνα πατριάρχη στην πόλη. Αλλά στο μεταξύ ανέχθηκε δημοσία την παρουσία ενός Λατίνου όταν κατά την επίσημη είσοδό του ο Radulph του Domfront ήρθε να τον χαιρετήσει και τον οδήγησε στη μητρόπολη για τη δοξολογία 121. Ο Ιωάννης επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη αφού έστειλε ένα μέρος του στρατού του να τιμωρήσει τον Σελτζούκο Masud για την επιδρομή του στην Κιλικία. Ο Masud ζήτησε ειρήνη και πλήρωσε αποζημίωση. Κατά τη διάρκεια του 1139 και μέσα στο 1140, ο αυτοκράτωρ απασχολήθηκε με τον Δανισμένδη εμίρη, ο οποίος ως τώρα ήταν πιο επικίνδυνος εχθρός από τον Σελτζούκο. Το 1139 ο Μωάμεθ όχι μόνο εισέβαλε στην άνω Κιλικία και κατέλαβε το φρούριο Βάχκα, αλλά έκανε και μια επιδρομή προς δυσμάς ως τον Σαγγάριο ποταμό. Η συμμαχία του με τον Κωνσταντίνο Γαβρά, τον αποστάτη δούκα της Τραπεζούντας, κάλυπτε το βόρειο πλευρό του. Κατά το καλοκαίρι του 1139 ο Ιωάννης έδιωξε τους Δανισμένδες από τη Βιθυνία και την Παφλαγονία και το φθινόπωρο Digitized by 10uk1s

βάδισε προς ανατολάς κατά μήκος της ακτής του Ευξείνου. Ο Κωνσταντίνος Γαβράς έσπευσε να υποταχθεί και ο αυτοκρατορικός στρατός έστρεψε προς το εσωτερικό της χώρας για να πολιορκήσει το δανισμενδικό φρούριο Νικσάρ. Η επιχείρηση ήταν δύσκολη. Το φρούριο ήταν από φυσικής πλευράς ισχυρό και υπερασπιζόταν καλά· και σ' αυτή την άγρια ορεινή χώρα ήταν δύσκολο να κρατά τις συγκοινωνίες του ανοιχτές. Ο Ιωάννης είχε στενοχωρηθεί από τις βαριές απώλειες που είχε υποστεί ο στρατός του και από τη λιποταξία προς τον εχθρό του ανιψιού του Ιωάννη, γιου του αδελφού του Ισαακίου, ο οποίος έγινε μωαμεθανός και παντρεύτηκε την κόρη του Masud. Οι Οθωμανοί σουλτάνοι ισχυρίζονταν ότι ήταν απόγονοί του. Το φθινόπωρο του 1140 ο Ιωάννης εγκατέλειψε την εκστρατεία και επανέφερε το στρατό του στην Κωνσταντινούπολη, με την πρόθεση να ξαναρχίσει τον επόμενο χρόνο. Αλλά τον επόμενο χρόνο ο εμίρης Μωάμεθ πέθανε και η δανισμενδική ισχύς εξουδετερώθηκε προσωρινώς από εμφύλιο πόλεμο μεταξύ των κληρονόμων του. Ο Ιωάννης μπόρεσε να στραφεί και πάλι προς τα μεγαλύτερα σχέδιά του και να συγκεντρώσει την προσοχή του στη Συρία 122. Εκεί τα οφέλη από την εκστρατεία του κατά των μωαμεθανών το 1137 είχαν γρήγορα χαθεί. Ο Zengi είχε ανακτήσει το Kafartab από τους Φράγκους τον Μάιο του 1137 και την Maarat an-Numan, την Bizaa και την Atharib το φθινόπωρο. Κατά τα τέσσερα επόμενα έτη, όταν ο Zengi ήταν πλήρως απασχολημένος με την απόπειρά του να καταλάβει τη Δαμασκό, οι νωχελείς Φράγκοι του βορρά δεν επωφελήθηκαν από τις δυσκολίες του. Κάθε χρόνο, ο Raymond και ο Shawar του Χαλεπίου έκαναν επιδρομές ο ένας στα εδάφη του άλλου· αλλά δεν έγινε καμιά σοβαρότερη σύγκρουση 123. Η χώρα της Έδεσσας είχε σχετική ειρήνη, χάρη στις εσωτερικές έριδες των μωαμεθανών ηγεμόνων γύρω από τα σύνορα, που εντάθηκαν από τον θάνατο του Δανισμένδη Μωάμεθ. Στον αυτοκράτορα Ιωάννη που παρακολουθούσε με προσοχή από την Κωνσταντινούπολη τα διάφορα γεγονότα, φαινόταν καθαρά ότι οι Φράγκοι της βόρειας Συρίας ήσαν χωρίς καμιά αξία ως στρατιώτες της Χριστιανοσύνης. Η φαινομενική νωχέλεια του Raymond οφειλόταν εν μέρει στην έλλειψη ανθρώπινου δυναμικού και εν μέρει στη φιλονικία του με τον πατριάρχη Radulph. Δεν είχε ποτέ σκοπό να τηρήσει τον όρκο του ότι θα υπάκουε στον πατριάρχη σε όλα· και η αλαζονεία του Radulph τον εξαγρίωσε. Βρήκε συμμάχους στο προσωπικό της μητροπόλεως, με επικεφαλής τον αρχιδιάκονο Lambert και είχαν κανονικό, τον Arnulph της Καλαβρίας. Ενθαρρυνόμενοι από τον Raymond, αυτοί έφυγαν για τη Ρώμη περί τα τέλη του 1137 να παραπονεθούν για την αντικανονική εκλογή του Radulph. Καθώς περνούσαν από τις κτήσεις του βασιλέως Roger II, ο Arnulph, που είχε γεννηθεί υπήκοός του, τον ερέθισε εναντίον του Radulph τονίζοντας ότι ο Radulph είχε εξασφαλίσει τον θρόνο της Αντιόχειας στον Raymond, που τον εποφθαλμιούσε ο Roger. Ο Radulph αναγκάστηκε να τους ακολουθήσει στη Ρώμη για να δικαιολογηθεί. Όταν με τη σειρά του, έφθασε στη νότια Ιταλία, ο Roger, τον συνέλαβε· αλλά ήταν τέτοια η γοητεία των τρόπων του και τόσο πειστική η γλώσσα του, ώστε πολύ σύντομα κέρδισε τον βασιλέα με το μέρος του. Πήγε στη Ρώμη, όπου και πάλι η γοητεία του θριάμβευσε. Κατέθεσε μόνος του το pallium που φορούσε στο βωμό του Αγίου Πέτρου και το ξαναπήρε από τα χέρια του πάπα. Όταν ξαναπέρασε, στην επιστροφή, από τη νότια Ιταλία για να πάρει πάλι τον πατριαρχικό του θρόνο, ο βασιλεύς Roger τον μεταχειρίστηκε σαν τιμώμενο ξένο του. Αλλά όταν έφθασε στην Αντιόχεια ο Κλήρος του, υποστηριζόμενος από τον Raymond, αρνήθηκε να του κάνει τη συνηθισμένη φιλοφρόνηση να τον υποδεχτεί στις πύλες της πόλεως. Ο Radulph, παίζοντας το ρόλο του ήπιου προσβεβλημένου ανθρώπου, αποτραβήχτηκε διακριτικά στο μοναστήρι του Αγίου Συμεών, όπου παρέμεινε ώσπου ο Joscelin της Έδεσσας, πάντοτε έτοιμος να φέρνει σε δύσκολη θέση τον Raymond, τον κάλεσε να πραγματοποιήσει επίσημη επίσκεψη στην πόλη του, όπου ο πατριάρχης έγινε δεκτός ως πνευματικός επικυρίαρχος. Ο Raymond σε λίγο έκρινε ότι ήταν ασφαλέστερο να τον έχει πίσω στην Αντιόχεια. Όταν ξαναγύρισε, τον υποδέχτηκαν και τον χαιρέτησαν με όλες τις τιμές που θα μπορούσε να επιθυμήσει. Αλλά εξ αιτίας των ενεργειών του Raymond, η έρευνα για τη θέση του ξανάρχισε στη Ρώμη. Τον Απρίλιο του 1139, εστάλη ο αρχιεπίσκοπος της Λυών Πέτρος, να ερευνήσει την υπόθεση επί τόπου. Digitized by 10uk1s

Ο Πέτρος, που ήταν πολύ γέρος, πήγε πρώτα να επισκεφθεί τους Αγίους Τόπους και ταξιδεύοντας προς το βορρά, πέθανε στην Acre. Ο θάνατός του αποθάρρυνε τους εχθρούς του Radulph· ακόμα και ο Arnulf της Καλαβρίας πρόσφερε την υποταγή του. Αλλά ο Radulph από την αλαζονεία του αρνήθηκε να τη δεχθεί. Κατόπιν τούτου ο Arnulf, μανιασμένος, ξαναγύρισε στη Ρώμη και έπεισε τον πάπα να στείλει άλλον λεγάτο, τον Άλμπερικ, επίσκοπο της Οστίας. Ο νέος λεγάτος έφθασε το Νοέμβριο του 1139 και αμέσως κάλεσε μια σύνοδο στην οποία έλαβαν μέρος όλοι οι Λατίνοι ιεράρχες της Ανατολής, συμπεριλαμβανομένου και του πατριάρχη της Ιερουσαλήμ. Ήταν φανερό ότι η συμπάθεια της συνόδου στρεφόταν προς τον πρίγκιπα και προς τον επαναστατημένο Κλήρο. Γι' αυτό ο Radulph αρνήθηκε να παραστεί στις συνεδριάσεις της που γίνονταν στη μητρόπολη του Αγίου Πέτρου, ενώ ο μοναδικός υποστηρικτής του, Σερλόν, αρχιεπίσκοπος Απάμειας, όταν επιχείρησε να υπερασπίσει τον πατριάρχη, διώχτηκε από τη συγκέντρωση. Αφού δεν υπάκουσε σε τρεις προσκλήσεις να παρουσιασθεί και ν' απολογηθεί στις κατηγορίες εναντίον του, ο Radulph κηρύχθηκε έκπτωτος. Στη θέση του η σύνοδος εξέλεξε τον Aimery de Limoges, πρωθιερέα. έναν αγροίκο, ενεργητικό και σχεδόν αγράμματο άνθρωπο, ο οποίος χρωστούσε την πρώτη του προαγωγή στον Radulph αλλά είχε φροντίσει να πιάσει φιλία με τον Raymond. Μετά την καθαίρεση του ο Radulph φυλακίστηκε από τον Raymond. Αργότερα δραπέτευσε και πήγε στη Ρώμη όπου και πάλι κέρδισε την εύνοια του πάπα και των καρδιναλίων. Αλλά πριν μπορέσει να χρησιμοποιήσει τη βοήθειά τους για ν' αποκατασταθεί, πέθανε, όπως νομίστηκε από δηλητήριο, κάποτε μέσα στο 1142. Το επεισόδιο εξασφάλισε για τον Raymond την πιστή συνεργασία της Εκκλησίας της Αντιόχειας· αλλά η βάναυση μεταχείριση του πατριάρχη άφησε άσχημη εντύπωση. ακόμα και μεταξύ εκείνων των εκκλησιαστικών που τον αντιπαθούσαν περισσότερο 124. Την άνοιξη του 1142, ο Ιωάννης ήταν έτοιμος να επανέλθει στη Συρία. Όπως το 1136, προστάτευσε τα νώτα του με μια συμμαχία με το Γερμανό μονάρχη εναντίον του Roger της Σικελίας. Οι πρέσβεις του πήγαν στην αυλή του Conrad III, διαδόχου του Λοθαρίου, για να κάνουν τις απαιτούμενες διαπραγματεύσεις και να επισφραγίσουν τη φιλία με ένα γάμο. Επέστρεψαν το 1142, φέρνοντας μαζί τους την κουνιάδα του Conrad, Βέρθα φον Σούλτσμπαχ, η οποία με το όνομα Ειρήνη επρόκειτο να γίνει σύζυγος του νεώτερου γιου του Ιωάννου, Μανουήλ. Εξασφαλίστηκε επίσης η καλή θέληση των ιταλικών ναυτικών πόλεων125. Την άνοιξη του 1142 ο Ιωάννης και οι γιοι του επικεφαλείς του στρατού των, διέσχισαν τη Μικρά Ασία και κατέβηκαν στην Αττάλεια, απωθώντας τους Σελτζούκους και τους Τουρκομάνους υπηκόους των οι οποίοι και πάλι είχαν αποπειραθεί να εισδύσουν στη Φρυγία και ενισχύοντας τις παραμεθόριες οχυρώσεις. Ενώ περίμενε στην Αττάλεια, ο αυτοκράτωρ υπέστη βαριά απώλεια. Ο πρεσβύτερος γιος του Αλέξιος, ο διάδοχος του θρόνου, αρρώστησε και πέθανε εκεί. Ο δεύτερος και τρίτος γιος του, Ανδρόνικος και Ισαάκιος, ορίστηκαν να μεταφέρουν τη σορό δια θαλάσσης στην Κωνσταντινούπολη· και κατά τη διάρκεια του ταξιδιού, πέθανε και ο Ανδρόνικος 126. Παρά τη θλίψη του, ο Ιωάννης προχώρησε προς ανατολάς, διαδίδοντας ότι πήγαινε για την άνω Κιλικία, ν' ανακαταλάβει τα φρούρια που είχαν κυριεύσει οι Δανισμένδες· γιατί δεν ήθελε να προκαλέσει τις υποψίες των Φράγκων127. Ο στρατός πέρασε με σύντονες πορείες μέσ' από την Κιλικία και επάνω από την οροσειρά του Αμανού, του Γκιαούρ Νταγ, και κατά τα μέσα Σεπτεμβρίου εμφανίσθηκε αναπάντεχα στο Turbessel, τη δεύτερη πρωτεύουσα του Joscelin της Έδεσσας. Ο Joscelin, αιφνιδιασθείς, έσπευσε να προσκυνήσει τον αυτοκράτορα και να του δώσει ως όμηρο τη θυγατέρα του Isabella. Κατόπιν ο Ιωάννης έστρεψε προς την Αντιόχεια, και στις 25 Σεπτεμβρίου έφθασε στο Μπαγράς, το μεγάλο φρούριο των Ναϊτών που δέσποζε του δρόμου από την Κιλικία προς την Αντιόχεια. Από εκεί έστειλε στον Raymond ν' απαιτήσει να του παραδοθεί ολόκληρη η πόλη και επανέλαβε την προσφορά του να δώσει στον πρίγκιπα ένα πριγκιπάτο από τις μελλοντικές κατακτήσεις. Ο Raymond είχε φοβηθεί. Ήταν βέβαιο ότι ο αυτοκράτωρ ήταν τώρα αποφασισμένος να διεκδικήσει την απαίτησή του με τη βία· και φαίνεται ότι οι ντόπιοι χριστιανοί ήταν έτοιμοι να βοηθήσουν τους Βυζαντινούς. Οι Φράγκοι προσπάθησαν να κερδίσουν χρόνο. Αλλάζοντας τελείως τη νομική θέση στην οποία είχε στηριχθεί το 1131, ο Raymond απάντησε ότι έπρεπε να συμβουλευθεί τους υποτελείς του. Έγινε ένα συμβούλιο στην Αντιόχεια κατά το οποίο οι υποτελείς, ίσως Digitized by 10uk1s

παρακινούμενοι από το νέο πατριάρχη, δήλωσαν ότι ο Raymond κυβερνούσε την Αντιόχεια μόνο ως σύζυγος της κληρονόμου και γι' αυτόν τον λόγο δεν είχε δικαίωμα να διαθέσει τα εδάφη της και ότι ακόμα ο πρίγκιπας και η πριγκίπισσα μαζί δεν μπορούσαν ν' αποξενωθούν ή ν' ανταλλάξουν το πριγκιπάτο χωρίς τη συγκατάθεση των υποτελών τους, οι οποίοι θα τους εκθρόνιζαν, αν επιχειρούσαν να κάνουν κάτι τέτοιο. Ο επίσκοπος της Jabala, ο οποίος μετέφερε την απάντηση του συμβουλίου στον Ιωάννη, υποστήριξε την απόρριψη της αυτοκρατορικής αξιώσεως, αναφέροντας την εξουσία του πάπα· αλλά πρόσφερε στον Ιωάννη μια επίσημη είσοδο στην Αντιόχεια. Αυτή η απάντηση, εντελώς αντίθετη προς όλες τις προηγούμενες ενέργειες του Raymond, δεν άφηνε στον Ιωάννη άλλη εκλογή παρά τον πόλεμο. Αλλά η εποχή ήταν πολύ προχωρημένη για άμεση δράση. Αφού λεηλάτησε τα κτήματα των Φράγκων στα πέριξ της πόλεως, αποτραβήχτηκε στην Κιλικία, για ν' ανακτήσει τα φρούρια που είχαν καταλάβει οι Δανισμένδες και για να περάσει το χειμώνα 128. Από την Κιλικία, ο Ιωάννης έστειλε μια πρεσβεία στην Ιερουσαλήμ στον βασιλέα Fulk να του αναγγείλει την επιθυμία του να επισκεφθεί τους Αγίους Τόπους και να συζητήσει με τον βασιλέα κοινή δράση εναντίον των απίστων. Ο Fulk βρέθηκε σε δύσκολη θέση. Δεν ήθελε να κατέβει στην Παλαιστίνη ο μεγάλος αυτοκρατορικός στρατός· το τίμημα της βοήθειας τού αυτοκράτορα θα ήταν αναπόφευκτα η αναγνώριση της επικυριαρχίας του. Ο επίσκοπος της Βηθλεέμ, Ανσέλμος, συνοδευόμενος από τον Roard, καστελλάνο της Ιερουσαλήμ και από τον Godfrey, αββά του Ναού, ο οποίος ήξερε καλά ελληνικά, πήγαν στον Ιωάννη να του εξηγήσουν ότι η Παλαιστίνη ήταν φτωχή χώρα που δεν μπορούσε να διαθέσει εφόδια για την συντήρηση ενός τόσο μεγάλου στρατού όπως ήταν ο αυτοκρατορικός, αλλ' αν ήθελε να έρθει με μια μικρότερη συνοδεία, ο βασιλεύς θα ήταν ευτυχής να τον υποδεχθεί. Ο Ιωάννης αποφάσισε να μην επιμείνει περισσότερο στο αίτημά του για την ώρα 129. Τον Μάρτιο του 1143, όταν είχαν γίνει οι προετοιμασίες του αυτοκράτορα για την κατάληψη της Αντιόχειας, έκανε μια μικρή διακοπή για να πάει να κυνηγήσει αγριογούρουνα στα βουνά του Ταύρου. Σ' ένα από τα κυνήγια τραυματίσθηκε τυχαία από ένα βέλος. Δεν έδωσε προσοχή στο τραύμα· αλλά άρχισε να το σκέφτεται όταν είδε ότι πέθαινε από δηλητηρίαση του αίματος. Ο Ιωάννης αντιμετώπισε το τέλος του με ηρεμία. Ως την τελευταία στιγμή εργαζόταν τακτοποιώντας τη διαδοχή του και την ομαλή συνέχιση της κυβερνήσεως. Οι δυο πρεσβύτεροι γιοι του είχαν πεθάνει. Ο τρίτος, ο Ισαάκιος, που ήταν στην Κωνσταντινούπολη, ήταν ένας νέος με αβέβαιο χαρακτήρα. Ο Ιωάννης αποφάσισε να τον διαδεχθεί ο νεώτερος και λαμπρότερος, Μανουήλ, και έπεισε τον πιστό του φίλο, τον μεγάλο δομέστιχο Αξούχ να υποστηρίξει τη θέση του Μανουήλ. Με τα ίδια του τα αδύνατα χέρια, έβαλε το στέμμα στο κεφάλι του Μανουήλ και κάλεσε τους στρατηγούς του να επευφημήσουν τον νέον αυτοκράτορα. Αφού έκανε την τελευταία του εξομολόγηση σ' έναν άγιο μοναχό από την Παμφυλία, πέθανε στις 8 Απριλίου 130. Ο θάνατος του Ιωάννου έσωσε τη Φραγκική Αντιόχεια. Ενώ ο Αξούχ έσπευδε στην Κωνσταντινούπολη πριν φθάσει η είδηση, για να εξασφαλίσει το παλάτι και την κυβέρνηση από κάθε πιθανή απόπειρα του γιου του Ιωάννου, Ισαακίου, να διεκδικήσει τον θρόνο, ο Μανουήλ οδηγούσε το στρατό δια μέσου της Ανατολίας, πίσω στην πρωτεύουσα. Ως ότου εξασφαλίσει την πρωτεύουσά του δεν ήταν δυνατό ν' ασχοληθεί με άλλες περιπέτειες στην Ανατολή. Το αυτοκρατορικό σχέδιο παραμερίστηκε, όχι όμως για πολύ 131.

Digitized by 10uk1s

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV Η ΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΕΔΕΣΣΑΣ «μερὶς ἐπισπουδαζομένη ἐν πρώτοις, ἐν τοῖς τελευταίοις οὐκ εὐλογηθήσεται.»

ΠΑΡΟΙΜΙΑΙ, XX, 21 Με μεγάλη ανακούφιση έμαθαν οι Φράγκοι της Ανατολής το θάνατο του αυτοκράτορα· και στην ευχαρίστησή τους δεν παρατήρησαν πόσο πολύ περισσότερη ανακούφιση ένοιωσε ο μεγάλος εχθρός τους ο atabeg Zengi 132. Από το 1141 και επί δύο χρόνια ο Zengi είχε πολλές απασχολήσεις εξ αιτίας της επιθυμίας του σουλτάνου Masud να επιβάλει εκ νέου την εξουσία του επάνω του. Μόνο με μια επίκαιρη επίδειξη υποταγής, συνοδευομένη από ένα χρηματικό δώρο και την αποστολή του γιου του ως ομήρου είχε αποφύγει ο Zengi μια εισβολή του σουλτανικού στρατού στο έδαφός του της Μοσούλης 133. Μια βυζαντινή κατάκτηση της Συρίας εκείνη τη στιγμή θα είχε θέσει τέρμα στα δυτικά σχέδιά του. Αυτά διέτρεξαν και άλλον κίνδυνο από μια συμμαχία, που σχηματίσθηκε από φόβο προς αυτόν, μεταξύ του βασιλέως της Ιερουσαλήμ και του atabeg της Δαμασκού. Μετά τη διάσπαση της φραγκο-βυζαντινής συμμαχίας το 1138, ο Zengi ξαναγύρισε στο έργο της κατάκτησης της Δαμασκού. Η πολιορκία της Homs εκ μέρους του είχε διακοπεί δύο φορές, πρώτα από τη φραγκική προχώρηση προς Montferrand και έπειτα από την πολιορκία της Shaizar από τους Βυζαντινούς. Τώρα ξαναγύρισε με όλες του τις δυνάμεις στη Homs, και έστειλε στη Δαμασκό να ζητήσει σε γάμο τη μητέρα του atabeg, την πριγκίπισσα Ζουμουρρούδ, με προίκα της τη Homs. Οι Δαμασκηνοί δεν ήσαν σε θέση ν' αρνηθούν. Τον Ιούνιο του 1138 η χήρα παντρεύτηκε τον Zengi και τα στρατεύματά του μπήκαν στη Homs. Ως χειρονομία καλής θελήσεως, έδωσε ως φέουδο στον κυβερνήτη της Homs, τον γέρο μαμελούκο Unur, το φρούριο του Montferrand που είχε προ ολίγου κυριεύσει και μερικά γειτονικά φρούρια 134. Ευτυχώς για τη βουριδική δυναστεία της Δαμασκού, ο Unur δεν εγκαταστάθηκε στο Montferrand αλλά πήγε στη Δαμασκό. Εκεί, τη νύχτα της 22 Ιουνίου 1139, ο νεαρός atabeg, Σιχάμπ εντ-Ντιν Μαχμούδ, δολοφονήθηκε στο κρεβάτι του από τρεις ευνοούμενους ακολούθους του. Αν ο Zengi, του οποίου υποψιάσθηκαν τη συνενοχή, είχε ελπίσει με αυτόν τον τρόπο να καταλάβει την εξουσία, απογοητεύθηκε. Ο Unur ανέλαβε αμέσως τον έλεγχο. Οι δολοφόνοι σταυρώθηκαν και ο ετεροθαλής αδελφός του atabeg, Ζεμάλ εντ-Ντιν Μωάμεθ, κυβερνήτης της Baalbek, κλήθηκε να καταλάβει τον θρόνο του Μαχμούδ. Ως ανταπόδοση, ο Μωάμεθ έδωσε τη μητέρα του και την Baalbek στον Unur. Αλλά ο Unur παρέμεινε στη Δαμασκό, επικεφαλής της κυβερνήσεως. Αυτό δεν συνέφερε τον Zengi, τον οποίο παρακινούσε η σύζυγός του Ζουμουρρούδ και ένας αδελφός τού Μωάμεθ, ο Μπαχράμ Σαχ, προσωπικός εχθρός του Unur. Στο τέλος του καλοκαιριού του 1139, πολιόρκησε τη Baalbek με μεγάλο στρατό και με δεκατέσσερις πολιορκητικές μηχανές. Η πόλη συνθηκολόγησε στις 10 Οκτωβρίου. Στις 21, η φρουρά της ακροπόλεως που είχε κατασκευασθεί από τα ερείπια του μεγάλου ναού του Βάαλ, παραδόθηκε επίσης, αφού ο Zengi ορκίστηκε στο Κοράνιο να χαρίσει τη ζωή στα μέλη της. Αλλά ο Zengi πάτησε τον όρκο του. Σφάχτηκαν κατά τον πιο βάναυσο τρόπο και οι γυναίκες τους πουλήθηκαν ως δούλες. Η σφαγή είχε σκοπό να τρομοκρατήσει τους Δαμασκηνούς, αλλά το μόνο που κατόρθωσε ήταν να κάνει σκληρότερη την αντίστασή τους και να τους κάνει να θεωρούν τον Zengi έναν εχθρό έξω από το φράχτη της πίστεως 135. Κατά τις τελευταίες ημέρες του χρόνου, ο Zengi στρατοπέδευσε κοντά στη Δαμασκό. Πρόσφερε στον Μωάμεθ τη Baalbek ή τη Homs ως αντάλλαγμα για τη Δαμασκό· και ο νεαρός ηγεμών θα είχε δεχτεί αν του το είχε επιτρέψει ο Unur. Μετά την άρνησή του, ο Zengi προχώρησε στην πολιορκία της πόλεως. Επάνω σ' αυτή την κρίση, στις 29 Μαρτίου, ο Μωάμεθ πέθανε. Αλλά η Δαμασκός έμεινε πιστή στους Μπουρίδες και ο Unur, χωρίς δυσκολία, ανέβασε στο θρόνο τον μικρό γιο τού Μωάμεθ, Mujir εντ-Ντιν Αμπάκ. Συγχρόνως έκρινε ότι θα ήταν δικαιολογημένος θρησκευτικώς και πολιτικώς, Digitized by 10uk1s

να ζητήσει τη βοήθεια των χριστιανών εναντίον του δολίου εχθρού. Μια πρεσβεία με επικεφαλής τον Μουνκιδίδη πρίγκιπα Ουσάμα ξεκίνησε από τη Δαμασκό για την Ιερουσαλήμ 136. Ο βασιλεύς Fulk είχε επιχειρήσει να επωφεληθεί από τις στενοχώριες των Δαμασκηνών για να ενισχύσει την κατοχή του στην Υπεριορδανία. Κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού του 1139 είχε δεχτεί την επίσκεψη του Thierry της Αλσατίας, κόμη της Flanders, του οποίου η σύζυγος Σίβυλλα, ήταν κόρη του από τον πρώτο του γάμο. Με τη βοήθεια του Thierry εισέβαλε στη Γιλεάδ και με κάποια δυσκολία κυρίευσε ένα μικρό φρούριο κοντά στην Αζλούν, σφάζοντας τους υπερασπιστές του 137. Η προσπάθεια αυτή δεν του έφερε μεγάλο κέρδος και όταν ο Unur του πρόσφερε είκοσι χιλιάδες υπέρπυρα το μήνα και την επιστροφή του φρουρίου της Banyas, αν θα έδιωχνε τον Zengi από τη Δαμασκό, πείσθηκε εύκολα ν' αλλάξει την πολιτική του. Η ιδέα μιας τέτοιας συμμαχίας δεν ήταν νέα. Ήδη στις αρχές του 1138 ο Ουσάμα είχε ταξιδέψει στην Ιερουσαλήμ για λογαριασμό του Unur, για να συζητήσει την δυνατότητα της πραγματοποιήσεώς της. Αλλά παρ' όλο ότι η φραγκική αυλή τον είχε υποδεχτεί με τιμές, οι προτάσεις του είχαν απορριφθεί. Τώρα είχε κατανοηθεί καλύτερα η απειλή που σήμαινε η αύξηση της δυνάμεως του Zengi. Όταν ο Fulk κάλεσε το συμβούλιό του να εξετάσει την προσφορά υπήρχε γενική αντίληψη ότι έπρεπε να γίνει δεκτή 138. Αφού έγιναν δεκτοί όμηροι από τη Δαμασκό, ο φραγκικός στρατός ξεκίνησε τον Απρίλιο για τη Γαλιλαία. Ο Fulk κινήθηκε με προφυλάξεις και σταμάτησε κοντά στην Τιβεριάδα από όπου έστειλε εμπρός αναγνωρίσεις. Ο Zengi κατέβηκε από την αντίθετη όχθη της λίμνης Γεννησαρέτ για να παρακολουθεί τις κινήσεις του, αλλά, βρίσκοντάς τον σταματημένο, ξαναγύρισε στην πολιορκία της Δαμασκού. Τότε ο Fulk προχώρησε προς βορράν. Ο Zengi δεν θέλησε να διακινδυνεύσει να πιαστεί ανάμεσα στους Φράγκους και στους Δαμασκηνούς. Αποτραβήχτηκε μακριά από τη Δαμασκό, και όταν ο Fulk συναντήθηκε με τις δυνάμεις του Unur ανατολικώς της λίμνης Ουλέχ, στις αρχές Ιουνίου, έμαθαν ότι ο Zengi είχε συμπτυχθεί στη Baalbek. Μερικά τμήματα του Zengi επέστρεψαν αργότερα μέσα στον μήνα για να κάνουν επιδρομές ως τα τείχη της Δαμάσκου, αλλ' αυτός και το κύριο σώμα του στρατού του υποχώρησαν ανενόχλητοι στο Χαλέπι 139. Η συμμαχία είχε σώσει τη δαμασκηνή ανεξαρτησία χωρίς μάχη. Ο Unur έμεινε πιστός στην συμφωνία του. Τα στρατεύματά του πολιορκούσαν επί μερικούς μήνες πρωτύτερα την Banyas αλλά χωρίς πολλή πίεση. Ο υπαρχηγός του Zengi, Ιμπραχίμ Ibn Τουργούτ, επωφελήθηκε από μια στασιμότητα στην πολιορκία, για να κάνει μια επιδρομή στην ακτή κοντά στην Τύρο. Εκεί αιφνιδιάστηκε από ένα στράτευμα υπό την ηγεσία του Raymond της Αντιόχειας, ο οποίος είχε έρθει στο νότο, για να βοηθήσει τον Fulk στην εκστρατεία της Δαμασκού. Ο Ιμπραχίμ νικήθηκε και σκοτώθηκε. Όταν ο ίδιος ο Unur εμφανίσθηκε προ της Banyas και ενώθηκε με τον Fulk και τον Raymond που είχαν ενθαρρυνθεί από τον παπικό λεγάτο Άλμπερικ de Μπωβαί, που είχε έρθει ως επισκέπτης, οι υπερασπιστές αποφάσισαν να συνθηκολογήσουν. Ο Unur φρόντισε ν' αποζημιωθούν με εδάφη κοντά στη Δαμασκό. Κατόπιν παρέδωσε την πόλη στους Φράγκους, οι οποίοι εγκατέστησαν εκεί τον πρώην κυβερνήτη της, Rainier de Brus, ενώ ο αρχιδιάκονος της Acre, Αδάμ, διορίστηκε επίσκοπός της 140. Η συμμαχία μεταξύ του Fulk και του Unur επισφραγίσθηκε με μια επίσκεψη που έκανε ο Unur αμέσως κατόπιν, συνοδευόμενος από τον Ουσάμα, στην αυλή του βασιλέως στην Acre. Τους επιφύλαξαν εγκάρδια και κολακευτική υποδοχή, και κατόπιν πήγαν στην Haifa και στην Ιερουσαλήμ, επιστρέφοντας δια μέσου της Nablus και της Τιβεριάδος. Η περιοδεία διεξήχθη σε μια ατμόσφαιρα της μεγαλύτερης καλής θελήσεως, αν και ο Ουσάμα δεν ενέκρινε καθόλου το κάθε τι που έβλεπε 141. Ο Fulk έδειξε ακόμα την ειλικρινή του επιθυμία για φιλία με τους Δαμασκηνούς, όταν αυτοί παραπονέθηκαν σ' αυτόν για τις επιδρομές που έκανε στα κοπάδια τους ο Rainier de Brus από την Banyas. Ο Rainier πήρε αυστηρή εντολή να πάψει τις επιδρομές του και να πληρώσει αποζημίωση στα θύματά του 142. Περί το έτος 1140 ο βασιλεύς Fulk είχε λόγους να είναι ικανοποιημένος με την κυβέρνησή του. Η κατάσταση στη βόρεια Συρία είχε αλλοιωθεί από τον καιρό του προκατόχου του· ούτε ο ίδιος είχε το Digitized by 10uk1s

ίδιο γόητρο και κύρος εκεί. Είναι αμφίβολο αν ο Joscelin της Έδεσσας τον είχε αναγνωρίσει ως επικυρίαρχό του. Αλλά στη δική του περιοχή ήταν ασφαλής. Είχε μάθει το μάθημα ότι για να επιζήσουν οι Φράγκοι εκεί έπρεπε να είναι λιγότερο αδιάλλακτοι προς τους μωαμεθανούς, αλλά να είναι έτοιμοι να συνάψουν φιλία με τους λιγότερο επικίνδυνους απ' αυτούς· και είχε παρασύρει τους ευγενείς του να τον ακολουθήσουν στην πολιτική του. Συγχρόνως είχε εργασθεί σκληρά για την άμυνα της χώρας. Στα νότια σύνορα κατασκευάσθηκαν τρία μεγάλα φρούρια για να προστατεύουν εναντίον επιδρομών από τους Αιγυπτίους της Ascalon. Στο Ibelin, περί τα δέκα μίλια νοτιοδυτικά της Lydda, ένα καλά αρδευόμενο σημείο που δέσποζε της συμβολής των δρόμων από την Ascalon προς τη Jaffa και τη Ramla, χρησιμοποίησε τα ερείπια της παλιάς ρωμαϊκής πόλεως Ζάμνια για να ανεγείρει ένα λαμπρό φρούριο που το εμπιστεύθηκε στον Μπαλιάν, επονομαζόμενον "ο γέρος", αδελφό του υποκόμη της Σαρτρ. Ο Μπαλιάν κατείχε το έδαφος υπό τους άρχοντες της Jaffa και είχε αποκτήσει την εύνοια του Fulk, υποστηρίζοντας τον βασιλέα εναντίον του Hugh de Le Puiset. Ως καστελλάνος του Ibelin υψώθηκε στο βαθμό του αρχι-κατόχου και παντρεύτηκε την Helvis, κληρονόμο της Ramla. Οι απόγονοί του επρόκειτο να σχηματίσουν την πιο γνωστή ευγενή οικογένεια στη φραγκική Ανατολή 143. Νοτίως του Ibelin, το φρούριο Blanchegarde προστάτευε τον κατ' ευθείαν δρόμο από την Ascalon στην Ιερουσαλήμ. Ήταν χτισμένο επάνω σ' έναν λόφο που οι Άραβες ονόμαζαν Τελ ας-Σαφίγια, "το λαμπερό ύψωμα". Ο φρούραρχός του, Arnulf, έγινε ένας από τους πλουσιότερους και ισχυρότερους βαρόνους του βασιλείου 144. Το τρίτο φρούριο κτίστηκε στο Bethgibelin, το χωριό που οι σταυροφόροι λανθασμένα ταύτιζαν με την Βεερσεβά. Δέσποζε του δρόμου από την Ascalon στη Hebron και η επάνδρωσή του εμπιστεύθηκε στους Hospitaliers 145. Αυτά τα οχυρά δεν ήταν αρκετά πλήρη για να εμποδίζουν επιδρομές από την Ascalon. Το 1141 οι Αιγύπτιοι πέρασαν από εκεί και νίκησαν μια μικρή δύναμη σταυροφόρων στην πεδιάδα της Σαρόν 146. Αλλά μπορούσαν να συγκρατήσουν οποιαδήποτε σοβαρή επίθεση από το νότο εναντίον της Ιερουσαλήμ, και ήταν κέντρα της τοπικής διοικήσεως. Συγχρόνως ο Fulk έλαβε μέτρα να θέσει τη χώρα ανατολικώς και νοτίως της Νεκράς Θάλασσας υπό αυστηρότερο έλεγχο. Το τιμάριο του Montreal, με το φρούριό του σε μια όαση μέσα στους λόφους της Ιδουμαίας, είχε δώσει στους Φράγκους μια χαλαρή κυριαρχία επάνω στους δρόμους των καραβανιών που οδηγούσαν από την Αίγυπτο στην Αραβία και στη Συρία. Αλλά μωαμεθανικά καραβάνια εξακολουθούσαν να περνούν ανενόχλητα κατά μήκος των δρόμων και επιδρομείς από την έρημο εξακολουθούσαν να είναι σε θέση να εισβάλλουν στην Ιουδαία. Τον καιρό της αναρρήσεως του Fulk, άρχων του Montreal και της Υπεριορδανίας ήταν ο Ρομάν του Le Puy, στον οποίο είχε δώσει το τιμάριο ο Baldwin Ι περί το έτος 1115. Αλλά ο Ρομάν είχε υποστηρίξει τον Hugh de Le Puiset εναντίον του βασιλέως, ο οποίος γι' αυτόν το λόγο τον καθαίρεσε, περί το 1132, και αποκλήρωσε τον γιο του, και έδωσε το τιμάριο στον Παγκάν τον Μπάτλερ, έναν από τους μεγάλους αυλικούς. Ο Παγκάν ήταν δυνατός διοικητής. Επιχείρησε να εφαρμόσει αυστηρότερο έλεγχο στην ευρεία περιοχή που κυβερνούσε. Φαίνεται ότι είχε πετύχει να αστυνομεύσει τη χώρα προς νότον της Νεκράς Θάλασσας· αλλά το 1139, όταν ο Fulk είχε εμπλακεί στην Γιλεάδ, μια συμμορία από μωαμεθανούς κατόρθωσε να περάσει τον Ιορδάνη κοντά στην εκβολή του στη Νεκρά Θάλασσα και να επιδράμει στην Ιουδαία, όπου παρέσυρε με την τακτική της της προσποιητής υποχωρήσεως μια ομάδα Ναϊτών ιπποτών που είχαν σταλεί εναντίον της. Πιθανώς για να ελέγξει το βόρειο όπως και το νότιο άκρο της Νεκράς Θάλασσας, ο Παγκάν μετέφερε την έδρα του από το Montreal στην Ιδουμαία, στη Μοάβ. Εκεί, το 1142, σ' ένα λόφο που οι χρονογράφοι ονομάζουν Petra Deserti, πέτρα της ερήμου, έχτισε με την έγκριση του βασιλέως ένα μεγάλο φρούριο γνωστό ως το Kerak της Μοάβ. Ήταν υπέροχα τοποθετημένο για να δεσπόζει των μόνων βατών δρόμων από την Αίγυπτο και τη δυτική Αραβία προς τη Συρία και δεν απείχε πολύ από τους πόρους του κάτω Ιορδάνη. Ο Baldwin Ι είχε ήδη εγκαταστήσει ένα παρατηρητήριο κάτω στην παραλία του κόλπου της Άκαμπα, στο Ελύν η Άιλα. Ο Παγκάν εγκατέστησε μια ισχυρότερη φρουρά εκεί και στο φρούριο της Κοιλάδας του Μωυσή, παρά την αρχαία Πέτρα. Αυτά τα φρούρια, μαζί με το Kerak και το Montreal, έδωσαν στον άρχοντα της Υπεριορδανίας την κυριαρχία των εδαφών της Ιδουμαίας και της Μοάβ, και τα πλούσια σιταροχώραφά τους και τις αλυκές κοντά στη Νεκρά θάλασσα, παρ' όλο ότι δεν υπήρχε σοβαρός φραγκικός αποικισμός εκεί και οι φυλές των βεδουίνων Digitized by 10uk1s

συνέχιζαν τον παλιό νομαδικό βίο τους στις άγονες περιοχές, πληρώνοντας απλώς πότε-πότε φόρο στους Φράγκους 147. Η εσωτερική ασφάλεια του βασιλείου βελτιώθηκε κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Fulk. Τον καιρό της αναρρήσεώς του ο δρόμος μεταξύ Jaffa και Ιερουσαλήμ ήταν ακόμα ανασφαλής εξ αιτίας των ληστών οι οποίοι όχι μόνο ταλαιπωρούσαν τους προσκυνητές, αλλ' επίσης διέκοπταν τον ανεφοδιασμό σε τρόφιμα της πρωτεύουσας. Το 1133, ενώ ο βασιλεύς απουσίαζε στο βορρά, ο πατριάρχης William οργάνωσε μια εκστρατεία εναντίον των ληστών και κατασκεύασε ένα φρούριο που ονομάσθηκε Chastel Ernaut, κοντά στη Μπεΐτ Νουμπά, όπου ο δρόμος από τη Lydda σκαρφαλώνει στα υψώματα. Η κατασκευή του διευκόλυνε τις αρχές ν' αστυνομεύουν το δρόμο και μετά την οχύρωση των αιγυπτιακών συνόρων οι ταξιδιώτες σπάνια συναντούσαν δυσκολίες στην πορεία τους από την ακτή 148. Από τη διακυβέρνηση του βασιλείου κατά τα τελευταία χρόνια του Fulk δεν έχουμε πολλές πληροφορίες. Όταν καταπνίγηκε η στάση του Hugh de Le Puiset και η επιθυμία της βασίλισσας για εκδίκηση είχε περάσει, οι βαρόνοι υποστήριξαν τη βασιλεία με πλήρη πίστη. Με την Εκκλησία της Ιερουσαλήμ οι σχέσεις του Fulk ήταν σταθερά καλές. Ο πατριάρχης William της Μεσίν, ο οποίος τον είχε στέψει και ο οποίος επρόκειτο να επιζήσει μετά απ' αυτόν, παρέμεινε πιστός και διακριτικός φίλος. Όσο προχωρούσε στην ηλικία, η βασίλισσα Melisende άρχισε να επιδίδεται σε φιλανθρωπικά έργα, αν και το κυριότερό της ίδρυμα απέβλεπε στη μεγαλύτερη δόξα της οικογένειάς της. Ήταν αφοσιωμένη στις αδελφές της. Η Alice έγινε πριγκίπισσα της Αντιόχειας· η Hodierna ήταν τώρα κόμισσα της Τριπόλεως· όσο για τη νεώτερη, τη Joveta, η οποία είχε περάσει ένα χρόνο της παιδικής της ηλικίας ως όμηρος των μωαμεθανών, δεν κατορθώθηκε να βρεθεί κατάλληλος γαμπρός. Μπήκε στη θρησκεία και έγινε μοναχή στο μοναστήρι της Αγίας Άννας στην Ιερουσαλήμ. Η βασίλισσα το 1143, αγόρασε από τον Πανάγιο Τάφο με αντάλλαγμα κτήματα κοντά στη Hebron, το χωριό Βηθανία, και εκεί έχτισε ένα μοναστήρι προς τιμή του Αγίου Λαζάρου και των αδελφών του Μάρθας και Μαρίας και το προικοδότησε με την Ιεριχώ και όλους τους δενδρόκηπούς της και τα πέριξ αγροκτήματα και το οχύρωσε με έναν πύργο. Για να μη γίνει το κίνητρό της πάρα πολύ φανερό διόρισε ως πρώτη ηγουμένη του μια εξαίρετη αλλά πολύ γριά και ετοιμοθάνατη μοναχή, η οποία με πολλή διακριτικότητα πέθανε ύστερ' από λίγους μήνες. Τότε το μοναστήρι εξέλεξε, υπάκουο στην ιδρύτρια, την εικοσιτετράχρονη Joveta ως ηγουμένη. Η Joveta στον διπλό της ρόλο ως βασιλική πριγκίπισσα και ως ηγουμένη του πλουσιότερου μοναστηριού, κατείχε μια διακεκριμένη και αξιοσέβαστη θέση καθ' όλη τη διάρκεια της μακράς ζωής της 149. Αυτή ήταν η πιο πλούσια από τις φιλανθρωπικές προικοδοτήσεις της Melisende, αλλά έπεισε το σύζυγο της να κάνει διάφορες δωρεές γαιών στον Πανάγιο Τάφο και εξακολούθησε να ιδρύει θρησκευτικούς οίκους σε γενναία κλίμακα καθ' όλη τη διάρκεια της χηρείας της 150. Συνετέλεσε επίσης στη βελτίωση των σχέσεων με την ιακωβίτικη και την αρμενική εκκλησία. Πριν από την άλωση της Ιερουσαλήμ από τους σταυροφόρους, οι Ιακωβίτες είχαν καταφύγει εν σώματι στην Αίγυπτο. Όταν επέστρεψαν βρήκαν ότι τα κτήματα της εκκλησίας των στην Παλαιστίνη είχαν δοθεί σ' έναν Φράγκο ιππότη, τον Gauffier. Το 1103, ο Gauffier πιάστηκε αιχμάλωτος από τους Αιγυπτίους, και οι Ιακωβίτες ανέκτησαν τα κτήματά τους. Αλλά το 1137, ο Gauffier, που όλοι νόμιζαν ότι είχε πεθάνει, επέστρεψε από την αιχμαλωσία και ζήτησε τα κτήματά του. Χάρη στην άμεση επέμβαση της βασίλισσας, επετράπη στους Ιακωβίτες να διατηρήσουν την κυριότητα των κτημάτων αφού πλήρωσαν στον Gauffier τριακόσια υπέρπυρα ως αποζημίωση. Το 1140, βρίσκομε τους καθολικούς Αρμενίους να μετέχουν σε μια σύνοδο της εκεί λατινικής εκκλησίας. Η Melisende έδωσε επίσης προικοδοτήσεις στο ορθόδοξο Αββαείο του Αγίου Σάββα 151. Η εμπορική πολιτική του Fulk υπήρξε συνέχιση εκείνης που είχαν εφαρμόσει οι προκάτοχοί του. Τήρησε τις υποχρεώσεις του προς τις ιταλικές πόλεις, οι οποίες τώρα είχαν υπό τον έλεγχό τους το εξαγωγικό εμπόριο της χώρας. Αρνήθηκε όμως να δώσει σε μια απ' αυτές το μονοπώλιο. Το 1136 Digitized by 10uk1s

έκανε μια συνθήκη με τους εμπόρους της Μασσαλίας, υποσχεθείς να δίνει τετρακόσια υπέρπυρα το χρόνο που προέρχονταν από τα εισοδήματα της Jaffa για τη συντήρηση του εκεί ιδρύματός των 152. Το φθινόπωρο του 1143 η αυλή βρισκόταν στην Acre, απολαμβάνοντας την ηρεμία που επέτρεψε η αποχώρηση του Zengi από τη Δαμασκό. Στις 7 Νοεμβρίου η βασίλισσα θέλησε να κάνουν ένα πικ-νικ στην εξοχή. Ενώ η βασιλική ομάδα πήγαινε καβάλα στην ύπαιθρο, πετάχτηκε ένας λαγός και ο βασιλεύς κάλπασε πίσω του να τον κυνηγήσει. Ξαφνικά το άλογό του σκόνταψε και τον πήρε από κάτω. Η βαριά του σέλλα τον χτύπησε στο κεφάλι. Τον μετέφεραν αναίσθητο με βαριά τραύματα στο κεφάλι στην Acre. Ύστερ' από τρεις μέρες πέθανε. Υπήρξε καλός βασιλεύς για το βασίλειο της Ιερουσαλήμ, αλλ' όχι μεγάλος βασιλεύς ούτε ηγέτης των Φράγκων στην Ανατολή 153. Η θλίψη της Melisende με τα λόγια, όσο κι αν συγκίνησε την αυλή, δεν την εμπόδισε από του ν' αναλάβει το βασίλειο. Από τα παιδιά που είχε γεννήσει με τον Fulk επιζούσαν δύο αγόρια, ο Baldwin, δεκατριών ετών και ο Amalric, εφτά. Ο Fulk κατείχε τον θρόνο ως σύζυγός της και τα δικαιώματά της ως κληρονόμου αναγνωρίστηκαν πλήρως. Αλλά η ιδέα μιας μόνης γυναίκας να βασιλεύει ήταν ακατανόητη για τους βαρόνους. Γι' αυτό όρισε τον γιο της Baldwin ως συνάρχοντα κι αυτή ανέλαβε την κυβέρνηση. Η πράξη της θεωρήθηκε απόλυτα συνταγματική και επικυρώθηκε από το συμβούλιο του βασιλείου όταν αυτή και ο Baldwin στέφθηκαν μαζί από τον πατριάρχη William την ημέρα των Χριστουγέννων 154. Η Melisende ήταν ικανή γυναίκα η οποία σε ευτυχέστερους καιρούς θα μπορούσε να είχε βασιλεύσει με επιτυχία. Πήρε ως Σύμβουλό της τον πρώτο της εξάδελφο, τον κοντόσταυλο Manases de Hierges, γιο ενός Βαλλώνου άρχοντα που είχε παντρευτεί την αδελφή του Baldwin II, Hodierna του Rethel. Ο Manases είχε έρθει ως νεαρός στην αυλή του θείου του όπου οι ικανότητές του και η βασιλική του συγγένεια του εξασφάλισαν σταθερή προαγωγή. Όταν πέθανε ο Μπαλιάν ο Γέρος, λίγο μετά τον θάνατο του βασιλέως Fulk, ο Manases παντρεύτηκε τη χήρα του Helvis, κληρονόμο της Ramla, η οποία με δικό της δικαίωμα και του γιου της ήλεγχε ολόκληρη την πεδιάδα της Φιλιστίας. Με τον καιρό, οι βαρόνοι θ' αγανακτούσαν κατά της εξουσίας του Manases, επειδή η βασίλισσα και αυτός έκλιναν προς την αυταρχικότητα· αλλά για την ώρα δεν υπήρξε αντίδραση στη βασίλισσα155. Η ανάρρησή της παρουσίασε ένα σοβαρό μειονέκτημα. Υπό τον Fulk, η θέση του βασιλέως της Ιερουσαλήμ ως επικυρίαρχου των σταυροφορικών κρατών είχε καταστεί μάλλον θεωρητική παρά πρακτική. Ήταν απίθανο ότι οι πρίγκιπες του βορρά θα έδιναν περισσότερη προσοχή στην επικυριαρχία μιας γυναίκας και ενός παιδιού. Όταν ξέσπασαν φιλονικίες μεταξύ του πρίγκιπα της Αντιόχειας και του κόμη της Έδεσσας, ένας ισχυρός βασιλεύς της Ιερουσαλήμ, όπως ο Baldwin II, θα είχε βαδίσει προς βορράν και θα διευθετούσε τις διαφορές με την επιβολή του. Ούτε μια βασίλισσα ούτε ένα παιδί-βασιλεύς θα μπορούσαν να το κάνουν· και ούτε κανένας άλλος είχε το απαιτούμενο κύρος. Από τότε που πέθανε ο αυτοκράτωρ Ιωάννης και ο Zengi απέτυχε προ της Δαμασκού, είχε αναβιώσει η αυτοπεποίθηση του Raymond της Αντιόχειας· έστειλε αμέσως στο νέο αυτοκράτορα Μανουήλ, ν' απαιτήσει την επιστροφή της Κιλικίας στο πριγκιπάτο, και όταν ο Μανουήλ αρνήθηκε, εισέβαλε στην επαρχία. Ο Μανουήλ ήταν αναγκασμένος κατά τους πρώτους μήνες της βασιλείας του να παραμείνει στην Κωνσταντινούπολη, αλλά έστειλε ένα εκστρατευτικό σώμα δια ξηράς και δια θαλάσσης υπό τους αδελφούς Κοντοστεφάνους και τον εξωμότη Τούρκο Μπουρσούκ και τον ναύαρχο Δημήτριο Βρανά, το οποίο όχι μόνο έδιωξε τον Raymond από την Κιλικία αλλά καταδίωξε τα στρατεύματά του ως τα τείχη της Αντιόχειας 156. Λίγους μήνες πρωτύτερα ο Raymond είχε προσαρτήσει εδάφη του Χαλεπίου μέχρι της Bizaa, ενώ ο Joscelin της Έδεσσας προχώρησε προς τον Ευφράτη για να τον συναντήσει. Ξαφνικά όμως, ο Joscelin έκανε ανακωχή με τον Shawar, κυβερνήτη του Χαλεπίου, πράγμα που κατέστρεψε τα σχέδια του Raymond. Οι σχέσεις μεταξύ του Raymond και του Joscelin χειροτέρευαν. Φαίνεται ότι από το 1140 περίπου ο Joscelin είχε αναγκαστεί να δεχτεί τον Raymond ως επικυρίαρχό του· αλλά δεν υπήρξε ποτέ εγκαρδιότητα μεταξύ τους. Ο Digitized by 10uk1s

Joscelin είχε εξοργίσει τον Raymond με την επέμβασή του υπέρ του πατριάρχη Randulph· και αυτή η ανακωχή τούς έφερε σχεδόν σε ανοιχτή ρήξη157. Ο Zengi παρακολουθούσε αυτές τις έριδες. Ο θάνατος του αυτοκράτορα τον είχε απαλλάξει από τον πιο επικίνδυνο ενδεχόμενο εχθρό του. Οι Δαμασκηνοί δεν θα ενεργούσαν εναντίον του χωρίς φραγκική βοήθεια. Το βασίλειο της Ιερουσαλήμ δεν φαινόταν τώρα ότι ήταν δυνατό να μπλέξει με περιπέτειες. Η ευκαιρία δεν έπρεπε να χαθεί. Το φθινόπωρο του 1144, ο Zengi επετέθη κατά του Καρά Arslan, του Ορτοκίδη ηγεμόνα του Diarbekir, ο οποίος πρόσφατα είχε συνάψει συμμαχία με τον Joscelin. Για να υποστηρίξει τον σύμμαχό του, ο Joscelin βγήκε από την Έδεσσα με τον όγκο του στρατού του, και ακολούθησε τον Ευφράτη, προφανώς για ν' αποκόψει τις συγκοινωνίες του Zengi με το Χαλέπι. Ο Zengi ειδοποιήθηκε από μωαμεθανούς παρατηρητές στη Harran για τις κινήσεις του Joscelin. Έστειλε αμέσως ένα απόσπασμα υπό τον Γιαγή-Σιγιανή της Hama να αιφνιδιάσει την πόλη. Αλλά ο Γιαγή-Σιγιανή έχασε το δρόμο μέσα στο σκοτάδι της βροχερής νοεμβριανής νύχτας και έφθασε στην Έδεσσα συγχρόνως με τον Zengi και το κύριο σώμα, στις 28 Νοεμβρίου. Αλλά τώρα οι Εδεσσηνοί είχαν ειδοποιηθεί και τα οχυρά είχαν επανδρωθεί. Η πολιορκία της Έδεσσας διάρκεσε τέσσερις εβδομάδες. Ο Joscelin είχε πάρει μαζί του όλους τους ανώτερους στρατιωτικούς του. Γι' αυτόν το λόγο ανέλαβε την διεύθυνση της άμυνας ο Λατίνος αρχιεπίσκοπος Hugh II. Ο Αρμένιος επίσκοπος Ιωάννης και ο Ιακωβίτης επίσκοπος Βασίλειος τον υποστήριξαν πιστά. Όλες οι ελπίδες που είχε στηρίξει ο Zengi στην δυνατότητα να διαφθείρει τους ντόπιους χριστιανούς και να τους κάνει να προδώσουν τους Λατίνους, αποδείχτηκαν κενές. Ο Βασίλειος ο Ιακωβίτης συνέστησε να ζητήσουν ανακωχή, αλλά η κοινή γνώμη ήταν εναντίον του. Οι αμυνόμενοι όμως, όσο καλά κι αν πολέμησαν, ήταν λίγοι. Ο ίδιος ο Joscelin κατέφυγε στο Turbessel. Ο ιστορικός William της Τύρου τον επικρίνει δριμύτατα για νωθρότητα και ανανδρία που αρνήθηκε να σπεύσει να βοηθήσει την πρωτεύουσά του. Αλλ' ο στρατός του δεν ήταν αρκετά ισχυρός για να διακινδυνεύσει μάχη με τον στρατό του Zengi. Είχε εμπιστοσύνη ότι τα μεγάλα τείχη της Έδεσσας θα κρατούσαν για ένα χρονικό διάστημα. Στο Turbessel θα μπορούσε να διακόψει την άφιξη ενισχύσεων που τυχόν θα καλούσε ο Zengi από το Χαλέπι, και υπολόγιζε σε βοήθεια από τους Φράγκους γείτονες. Είχε στείλει αμέσως στην Αντιόχεια και στην Ιερουσαλήμ. Στην Ιερουσαλήμ η βασίλισσα Melisende κάλεσε ένα συμβούλιο και πήρε εξουσιοδότηση να συγκεντρώσει στρατό τον οποίον έστειλε υπό τον κοντόσταυλο Manases, τον Φίλιππο της Nablus και τον Elinand de Bures, πρίγκιπα της Γαλιλαίας. Αλλά στην Αντιόχεια ο Raymond δεν θέλησε να κάνει τίποτα. Όλες οι εκκλήσεις του Joscelin προς αυτόν ως επικυρίαρχό του υπήρξαν άκαρπες. Χωρίς τη βοήθειά του ο Joscelin δεν τολμούσε να επιτεθεί κατά του Zengi. Περίμενε στο Turbessel την άφιξη του στρατού της βασίλισσας. Αυτός έφθασε πολύ αργά. Ο στρατός του Zengi είχε ενισχυθεί από Κούρδους και Τουρκομάνους από τον άνω Τίγρη· και είχε καλές πολιορκητικές μηχανές. Οι κληρικοί και οι έμποροι που αποτελούσαν τον όγκο της φρουράς, ήταν άπειροι από πόλεμο. Οι αντεπιθέσεις τους και οι αντι-υπονομεύσεις τους δεν είχαν επιτυχία. Ο αρχιεπίσκοπος Hugh θεωρήθηκε ότι κρατούσε τον θησαυρό του, που είχε μαζέψει, αν και χρειαζόταν τόσο επιτακτικά για την άμυνα. Την παραμονή των Χριστουγέννων κατέρρευσε ένας πύργος κοντά στην Πύλη των Ωρών και οι μωαμεθανοί μπήκαν στην πόλη από το ρήγμα. Οι κάτοικοι έφυγαν πανικόβλητοι προς την ακρόπολη για να βρουν τις πύλες κλειστές γι' αυτούς κατά διαταγή του αρχιεπισκόπου, που ο ίδιος στεκόταν απ' έξω σε μια μάταια προσπάθεια ν' αποκαταστήσει την τάξη. Χιλιάδες καταπατήθηκαν και πέθαναν μέσα στη σύγχυση. Τα στρατεύματα του Zengi, ακολουθώντας τους κατά πόδας, έσφαξαν επίσης χιλιάδες μαζί με τον αρχιεπίσκοπο. Στο τέλος πήγε ο ίδιος ο Zengi και διέταξε να πάψει η σφαγή. Οι ντόπιοι χριστιανοί γλίτωσαν, αλλά όλοι οι Φράγκοι πιάστηκαν και θανατώθηκαν και οι γυναίκες τους πουλήθηκαν ως δούλες. Δύο ημέρες αργότερα ένας Ιακωβίτης ιερεύς, ο Μπαρσάουμα, ο οποίος διοικούσε την ακρόπολη, παραδόθηκε στον Zengi 158.

Digitized by 10uk1s

Ο Zengi μεταχειρίστηκε την καταληφθείσα πόλη με καλοσύνη μόλις εξοντώθηκαν οι Φράγκοι. Διόρισε κυβερνήτη τον Κιουτσούκ Αλή της Αρμπίλ· αλλά οι ντόπιοι χριστιανοί, Αρμένιοι, Ιακωβίτες., ακόμα και Έλληνες είχαν κάποιο μέτρο αυτονομίας. Ενώ οι λατινικές εκκλησίες είχαν καταστραφεί, οι δικές τους έμειναν ανέπαφες και ενθαρρύνθηκαν να φέρουν ομοθρήσκους τους για να συμπληρώσουν τον πληθυσμό της πόλεως. Ιδιαίτερα, ο Σύρος επίσκοπος Βασίλειος είχε την εύνοια των κατακτητών, εξ αιτίας της περήφανης απαντήσεως που έδωσε όταν τον ρώτησαν αν είναι άξιος εμπιστοσύνης, ότι η πίστη του στους Φράγκους έδειξε πόσο ήταν άξιος εμπιστοσύνης. Οι Αρμένιοι, μεταξύ των οποίων η δυναστεία των Courtenay ήταν δημοφιλής, παραδέχτηκαν με λιγότερη προθυμία το νέο καθεστώς 159. Από την Έδεσσα, ο Zengi κινήθηκε προς την Saruj, το δεύτερο μεγάλο φραγκικό φρούριο ανατολικά του Ευφράτη, την οποία κυρίευσε τον Ιανουάριο. Κατόπιν προχώρησε στο Birejik, την πόλη που δέσποζε του κυριότερου πόρου επάνω στον ποταμό. Αλλά η φραγκική φρουρά πρόβαλε ισχυρή αντίσταση. Ο Joscelin βρισκόταν κοντά και ο στρατός της βασίλισσας πλησίαζε. Εκείνη τη στιγμή ο Zengi πληροφορήθηκε ότι γίνονταν φασαρίες στην Μοσούλη. Έλυσε την πολιορκία της Birejik και έσπευσε προς ανατολάς. Εξακολουθούσε να είναι κατ' όνομα απλώς ο atabeg της Μοσούλης για το νεαρό Σελτζούκο ηγεμόνα Αλή Arslan, γιο του Masud. Όταν επέστρεψε στη Μοσούλη βρήκε ότι ο Αλπ Arslan για να επιβάλει την εξουσία του είχε δολοφονήσει τον υπαρχηγό του atabeg, Σακάρ. Δεν είχε διαλέξει καλή στιγμή, γιατί ο Zengi ως κατακτητής μιας χριστιανικής πρωτεύουσας, βρισκόταν στον κολοφώνα του γοήτρου του στον μωαμεθανικό κόσμο. Ο Αλπ Arslan εκθρονίστηκε και οι σύμβουλοί του θανατώθηκαν· ενώ ο χαλίφης έστειλε στον Zengi μια πρεσβεία φορτωμένη με δώρα για να του απονείμει την τιμή του βασιλέως και νικητού 160. Η είδηση της πτώσεως της Έδεσσας είχε τον αντίκτυπό της σ' όλον τον κόσμο. Στους μωαμεθανούς έδωσε νέες ελπίδες. Ένα χριστιανικό κράτος που είχε εισφρύσει μεταξύ τους είχε καταστραφεί, και οι Φράγκοι περιορίστηκαν στις χώρες κοντά στη Μεσόγειο. Οι δρόμοι από τη Μοσούλη προς το Χαλέπι είχαν τώρα καθαριστεί από τον εχθρό και δεν υπήρχε πια μια χριστιανική σφήνα ανάμεσα στους Τούρκους του Ιράν και τους Τούρκους της Ανατολίας. Ο Zengi είχε δικαίως κερδίσει τον βασιλικό του τίτλο. Στους Φράγκους προκάλεσε αποθάρρυνση και ανησυχία. Και στους χριστιανούς της Δυτικής Ευρώπης επέφερε τρομερό κλονισμό. Για πρώτη φορά κατάλαβαν ότι τα πράγματα δεν πήγαιναν τόσο καλό στην Ανατολή. Μπήκε σε ενέργεια μια κίνηση για την κήρυξη νέας Σταυροφορίας. Πραγματικά, χρειαζόταν μια σταυροφορία· γιατί οι Φράγκοι ηγεμόνες της Ανατολής, παρά τον κίνδυνο που διέτρεχαν, δεν είχαν ακόμα κατορθώσει να πεισθούν ότι έπρεπε να συνεργασθούν. Ο Joscelin προσπάθησε ν' ανασυγκροτήσει το πριγκιπάτο του στα εδάφη που διατηρούσε δυτικά του Ευφράτη, με το Turbessel ως πρωτεύουσά του 161. Αλλά, παρ' όλο ότι ήταν φανερό ότι σε λίγο ο Zengi θα του έκανε επίθεση, δεν μπορούσε να συγχωρήσει τον Raymond, γιατί είχε αρνηθεί να τον βοηθήσει. Ήρθε ανοιχτά σε ρήξη μαζί του και αποτίναξε την επικυριαρχία του. Ο Raymond επίσης δεν ήθελε με κανέναν τρόπο να συμφιλιωθεί μαζί του. Αλλά έβλεπε καθαρά τον κίνδυνο της απομονώσεως. Το 1145, αφού απέκρουσε μια επιδρομή Τουρκομάνων, αποφάσισε να ταξιδέψει στην Κωνσταντινούπολη για να ζητήσει βοήθεια από τον αυτοκράτορα. Όταν έφθασε, ο Μανουήλ δεν ήθελε να τον δεχτεί. Μόνο αφού είχε γονατίσει με ταπεινή συντριβή στον τάφο του αυτοκράτορα Ιωάννου, του παραχώρησε μια ακρόαση. Ο Μανουήλ τότε τον μεταχειρίστηκε ευγενικά, τον φόρτωσε με δώρα και του υποσχέθηκε χρηματική ενίσχυση. Αλλά δεν θέλησε να του υποσχεθεί άμεση στρατιωτική βοήθεια, γιατί οι Βυζαντινοί είχαν τότε πόλεμο με τους Τούρκους. Έγινε λόγος για μια εκστρατεία στο μέλλον, και η επίσκεψη, όσο κι αν ήταν ταπεινωτική για την υπερηφάνεια του Raymond και αντιδημοτική μεταξύ των βαρόνων του, είχε ένα χρήσιμο αποτέλεσμα. Δεν έμεινε απαρατήρητη από τον Zengi, ο οποίος αποφάσισε γι' αυτό το λόγο ν' αναβάλει κάθε επίθεση εναντίον των βορείων Φράγκων και να στρέψει την προσοχή του περισσότερο στη Δαμασκό 162. Digitized by 10uk1s

Τον Μάιο του 1146 ο Zengi πήγε στο Χαλέπι για να προετοιμαστεί για την εκστρατεία του στη Συρία. Καθώς περνούσε από την Έδεσσα έμαθε για μια απόπειρα που είχαν κάνει εκεί οι Αρμένιοι ν' αποτινάξουν την κυριαρχία του και ν' αποκαταστήσουν τον Joscelin. Ο Κιουτσούκ Αλή την είχε εύκολα καταπνίξει. Ο Zengi διέταξε να θανατωθούν οι πρωταίτιοι και να εξοριστεί ένα μέρος από τον αρμενικό πληθυσμό. Τη θέση του κατέλαβαν τριακόσιες εβραϊκές οικογένειες τις οποίες έφερε ο Zengi στην πόλη γιατί οι Εβραίοι ήταν γνωστό πως ήταν πάντοτε έτοιμοι να βοηθήσουν τους μωαμεθανούς εναντίον των χριστιανών 163. Το καλοκαίρι ο Zengi οδήγησε το στρατό του προς νότον στο Καλάτ Ζαμπάρ, επάνω στον κατ' ευθείαν δρόμο από τον Ευφράτη στη Δαμασκό, όπου ένας μικρός Άραψ ηγεμών αρνιόταν να τον αναγνωρίσει ως επικυρίαρχο. Ενώ πολιορκούσε την πόλη, τη νύχτα της 14 Σεπτεμβρίου 1146, φιλονίκησε με έναν ευνούχο φραγκικής καταγωγής, τον οποίο έπιασε να πίνει κρασί από το δικό του το ποτήρι. Ο ευνούχος, εκμανής για την επίπληξη, περίμενε ώσπου να κοιμηθεί και τότε τον δολοφόνησε 164. Η αιφνίδια εξαφάνιση του Zengi υπήρξε ευπρόσδεκτη είδηση για όλους τους εχθρούς του, οι οποίοι ήλπισαν ότι οι δυναστικές έριδες που συνήθως ακολουθούσαν τον θάνατο μωαμεθανών ηγεμόνων θα διασπούσαν το βασίλειό του. Ενώ το πτώμα του έκειτο άταφο και εγκαταλελειμμένο, ο πρεσβύτερος από τους γιους του, Saif εντ-Ντιν Γαζή, συνοδευόμενος από τον βεζίρη Ζαμάλ εντ-Ντιν της Ισφαχάν, έσπευσε στη Μοσούλη να καταλάβει εκεί την κυβέρνηση, και ο δεύτερος, Nur ad-Din, άρπαξε το βασιλικό δαχτυλίδι από το δάχτυλο του πτώματος και πήγε ν' ανακηρυχθεί στο Χαλέπι από τον Κούρδο Shirkuh, του οποίου ο αδελφός Αγιούμπ είχε σώσει τη ζωή του Zengi όταν τον είχε νικήσει ο χαλίφης στα 1132. Η διαίρεση του βασιλείου ήταν το σήμα προς τους εχθρούς για να εισβάλουν. Στο νότο, τα στρατεύματα του Unur από την Δαμασκό κατέλαβαν την Baalbek και ανάγκασαν τον κυβερνήτη της Homs και τον Γιαγί-Σιγιανί, κυβερνήτη της Hama να δεχτούν υποτέλεια. Στην ανατολή, ο Σελτζούκος Αλπ Arslan έκανε μια άλλη απόπειρα ν' αρπάξει την εξουσία· αλλ' εις μάτην, ενώ οι Ορτοκίδες του Diarbekir ανέκτησαν πόλεις που είχαν χάσει 165. Στο κέντρο, ο Raymond της Αντιόχειας έκανε μια επιδρομή ως τα τείχη του Χαλεπίου, ενώ ο Joscelin σχεδίαζε να καταλάβει πάλι την Έδεσσα. Οι πράκτορές του πήραν επαφή με τους Αρμενίους στην πόλη και τράβηξαν με το μέρος τους τους Ιακωβίτες. Τότε ο Joscelin ξεκίνησε με ένα μικρό στρατό με τον οποίο ενώθηκε ο Baldwin της Marash και της Καϊσούν. Και πάλι ο Raymond αρνήθηκε την βοήθειά του, την φορά αυτή δικαιολογημένα, γιατί η εκστρατεία ήταν κακά σχεδιασμένη. Ο Joscelin είχε ελπίσει ότι θα αιφνιδίαζε την Έδεσσα, αλλά οι μωαμεθανοί είχαν ειδοποιηθεί. Όταν έφθασε προ των τειχών της, στις 27 Οκτωβρίου, χάρη στη βοήθεια των ντόπιων, κατόρθωσε να μπει μέσα στην πόλη, αλλά η φρουρά της ακροπόλεως ήταν έτοιμη να τον υποδεχθεί. Οι στρατιώτες του ήταν πολύ λίγοι για να μπορέσουν να κάνουν έφοδο στα οχυρά της. Τριγύριζε στην πύλη μη ξέροντας τι να κάνει. Στο μεταξύ αγγελιαφόροι είχαν φθάσει στον Nur ad-Din στο Χαλέπι. Ο στρατός του έκανε τώρα αντεπίθεση κατά του Raymond μέσα στο έδαφος της Αντιόχειας· αυτός όμως τον ανακάλεσε αμέσως και ζήτησε βοήθεια από τους γειτονικούς μωαμεθανούς κυβερνήτες. Στις 2 Νοεμβρίου εμφανίστηκε προ της Έδεσσας. Ο Joscelin παγιδεύτηκε μεταξύ αυτού και της ακροπόλεως. Είδε ότι η μοναδική ευκαιρία να σωθεί ήταν να την εκκενώσει αμέσως. Κατά τη διάρκεια της νύχτας κατόρθωσε να ξεγλιστρήσει έξω με τους άνδρες του και με πολυάριθμους από τους ντόπιους χριστιανούς, και κατευθύνθηκε προς τον Ευφράτη. Ο Nur ad-Din τον ακολούθησε κατά πόδας. Την επομένη έγινε μάχη. Οι Φράγκοι κρατούσαν γερά τις θέσεις τους ώσπου ο Joscelin βιαστικά διέταξε αντεπίθεση. Αποκρούστηκε και ο φράγκικος στρατός διαλύθηκε πανικόβλητος. Ο Baldwin της Marash σκοτώθηκε στο πεδίο της μάχης. Ο Joscelin, τραυματισμένος στον τράχηλο διέφυγε με τη σωματοφυλακή του και βρήκε καταφύγιο στα Σαμόσατα, όπου ήρθε να τον συναντήσει ο Ιακωβίτης επίσκοπος Βασίλειος. Ο Αρμένιος επίσκοπος Ιωάννης αιχμαλωτίστηκε και μεταφέρθηκε στο Χαλέπι. Οι ντόπιοι χριστιανοί, εγκαταλειφθέντες από τους Φράγκους σφαγιάστηκαν ως τον τελευταίο και οι γυναίκες και τα παιδιά τους αιχμαλωτίσθηκαν. Μέσα στην ίδια την Έδεσσα, ολόκληρος ο χριστιανικός πληθυσμός μεταφέρθηκε στην εξορία. Η μεγάλη πόλη που ισχυριζόταν ότι ήταν η αρχαιότερη χριστιανική κοινότητα στον κόσμο, εγκαταλείφθηκε κενή και έρημη και από τότε ως τώρα δεν έχει συνέλθει 166. Digitized by 10uk1s

Το επεισόδιο έδειξε στους εχθρούς του Zengi ότι δεν είχαν κερδίσει πολλά πράγματα από τον θάνατό του. Επί πλέον οι γιοι του, αν και δεν είχαν πολλή αγάπη ο ένας για τον άλλον, έδειξαν αρκετή σύνεση ώστε να μη μαλώσουν. Ο Saif εντ-Ντιν Γαζή, ο οποίος ήταν πλήρως απασχολημένος με τους Ορτοκίδες, ανέλαβε την πρωτοβουλία να κανονίσει μια συνάντηση με τον αδελφό του, κατά την οποία επικυρώθηκε ειρηνικά η διανομή της κληρονομιάς. Ο Saif εντ-Ντιν πήρε τις χώρες του Ιράκ και ο Nur ad-Din της Συρίας. Περίπου τον ίδιο καιρό, η θέση του Nur ad-Din ενισχύθηκε από μια αναπάντεχη πράξη παραφροσύνης που διέπραξαν οι Φράγκοι στην Ιερουσαλήμ. Στις αρχές του 1147 ένας από τους υπαρχηγούς του Unur, ο Αλτουντάς, κυβερνήτης της Bosra και της Σαλκχάντ στη Hauran, ένας Αρμένιος που είχε προσηλυτισθεί στον ισλαμισμό, κήρυξε την ανεξαρτησία του από τη Δαμασκό και πήγε στην Ιερουσαλήμ για υποστήριξη. Πρότεινε να παραδώσει τη Bosra και τη Σαλκχάντ στους Φράγκους, αν θα τον εγκαθιστούσαν σε μια βαρονία στην Hauran. Η βασίλισσα Melisende, πολύ κανονικά, συγκάλεσε το συμβούλιό της για να συζητήσει την πρόταση. Επρόκειτο να ληφθεί μια σημαντική απόφαση, γιατί η υποστήριξη του Αλτουντάς θα σήμαινε ρήξη της συμμαχίας με τη Δαμασκό. Αλλά η προσφορά ήταν δελεαστική. Ο πληθυσμός της Hauran ήταν κατά μεγάλο μέρος χριστιανικός, Μελκίτες, του ορθοδόξου κλίματος. Με αυτή τη χριστιανική βοήθεια θα ήταν εύκολο ν' αποκτήσουν τη Hauran και ο έλεγχός της θα έφερνε τη Δαμασκό στη διάθεση των Φράγκων. Οι βαρόνοι δίσταζαν. Διέταξαν το στρατό να συγκεντρωθεί στην Τιβεριάδα· αλλά έστειλαν μια πρεσβεία στον Unur να του πει ότι σχεδίαζαν να αποκαταστήσουν τον Αλτουντάς. Ο Unur θύμωσε, αλλά από φόβο του Nur ad-Din, θέλησε ν' αποφύγει τη ρήξη. Απάντησε υπενθυμίζοντας στη βασίλισσα ότι, σύμφωνα προς τον φεουδαλικό της νόμο, ένας ηγεμών δεν μπορούσε να υποστηρίξει τον στασιαστή υποτελή μιας φιλικής δυνάμεως εναντίον του κυρίου του· αλλά προσφέρθηκε να την αποζημιώσει για όσες δαπάνες έγιναν γι' αυτή την μελετωμένη εκστρατεία. Η βασίλισσα είχε στείλει στην Δαμασκό έναν ιππότη ονομαζόμενο Bernard Βασέρ, για να πει ότι δυστυχώς είχε αναλάβει την υποχρέωση να υποστηρίξει τον Αλτουντάς, τον οποίον ο στρατός της θα συνόδευε πάλι στη Bosra, αλλά αναλάμβανε να μην προξενήσει οπωσδήποτε ζημιά σε δαμασκηνά εδάφη. Ο Bernard γύρισε σε λίγο πεπεισμένος από τον Unur ότι η πρόθεση αυτή ήταν ασύνετη και λάθος. Έφερε τον νεαρό βασιλέα Baldwin στην άποψή του και όταν το ζήτημα συζητήθηκε πάλι στο συμβούλιο αποφασίσθηκε να εγκαταλειφθεί η εκστρατεία. Αλλά τώρα πια είχε εξαφθεί ο ενθουσιασμός των στρατιωτών. Δημαγωγοί μέσα στο στρατό, που είχαν εκμανεί για τη ματαίωση μιας επιδρομής κατά των απίστων που θ' απέφερε κέρδη, κατήγγειλαν τον Bernard ως προδότη και επέμειναν υπέρ του πολέμου. Ο βασιλεύς και οι βαρόνοι τρομοκρατήθηκαν και υποχώρησαν Τον Μάιο του 1147, ο φραγκικός στρατός, με τον βασιλέα επικεφαλής, πέρασε τον Ιορδάνη και εισέβαλε στη Ζαουλάν. Αλλά δεν ήταν η θριαμβευτική προέλαση που περίμεναν οι στρατιώτες. Ο Unur είχε πλήρως προειδοποιηθεί. Τα ελαφρά Τουρκομανικά του στρατεύματα σε συνδυασμό με τους Άραβες της περιοχής, παρενοχλούσαν συνεχώς τους σταυροφόρους καθώς προχωρούσαν με δυσκολία στην κοιλάδα του Γιαρμούκ προς την Ντέραα. Ο ίδιος ο Unur είχε ήδη στείλει μια πρεσβεία στο Χαλέπι να ζητήσει βοήθεια από τον Nur ad-Din. Ήταν μια έκκληση την οποία ο Nur adDin δέχτηκε με αγαλλίαση. Έγινε συμμαχία. Ο Nur ad-Din παντρεύτηκε την κόρη του Unur και υποσχέθηκε να σπεύσει αμέσως να τον βοηθήσει· θα έπαιρνε πίσω τη Hama αλλά θα σεβόταν την ανεξαρτησία της Δαμασκού. Στο τέλος Μαΐου οι Φράγκοι έφθασαν στην Ντέραα, ακριβώς στα μισά του δρόμου από τα σύνορα ως τη Bosra. Στο μεταξύ, ο Unur είχε σπεύσει στη Σαλκχάντ, που βρισκόταν ανατολικότερα. Η εκεί φρουρά του Αλτουντάς συνθηκολόγησε και ο Unur βάδισε προς δυσμάς για να συνενωθεί με τον Nur ad-Din ο οποίος κατέβαινε ολοταχώς από το Χαλέπι. Μαζί βάδισαν κατά της Bosra, την οποία τους παρέδωσε η γυναίκα του Αλτουντάς. Η είδηση της παραδόσεως έφθασε στους Φράγκους το βράδυ, όταν κουρασμένοι και χωρίς νερό, έφθασαν εν όψει της Bosra. Δεν ήταν σε θέση να επιτεθούν κατά των μωαμεθανών. Δεν μπορούσαν να κάνουν τίποτ' άλλο παρά να υποχωρήσουν. Η πορεία της επιστροφής υπήρξε πιο κοπιαστική και βασανιστική παρά η της προχωρήσεως. Τα τρόφιμα σπάνιζαν· πολλά από τα πηγάδια είχαν καταστραφεί. Ο εχθρός παρακολουθούσε κατά πόδας και σκότωνε τους βραδυπορούντες. Ο μικρός βασιλεύς έδειξε μεγάλο ηρωισμό, αρνηθείς μια πρόταση να εγκαταλείψει το κύριο στράτευμα και Digitized by 10uk1s

να σπεύσει να εξασφαλισθεί με μια επίλεκτη σωματοφυλακή. Χάρη στο παράδειγμά του, η πειθαρχία διατηρήθηκε σε υψηλό βαθμό. Οι βαρόνοι τελικά αποφάσισαν να κάνουν ειρήνη με τον Unur, και έστειλαν έναν αραβομαθή αγγελιαφόρο, πιθανώς τον Bernard Βασέρ, να παρακαλέσει για ανακωχή. Αλλά ο αγγελιαφόρος σκοτώθηκε στο δρόμο. Ωστόσο, όταν ο στρατός έφθασε στην αρΡαχούμπ, στα κράσπεδα του Τζεμπέλ Αζλούν, ήρθε ένας αγγελιαφόρος από τον Unur, να προτείνει ν' ανεφοδιάσει τους Φράγκους. Με τον Nur ad-Din τόσο κοντά, δεν ήθελε να εξαφανισθεί ο φραγκικός στρατός. Ο βασιλεύς απέρριψε υπερηφάνως την πρόταση, αλλά παρατηρήθηκε ότι ένας μυστηριώδης ξένος σ' ένα άσπρο άλογο με μια κόκκινη σημαία, εμφανίσθηκε για να οδηγήσει ασφαλώς το στρατό στα Γάδαρα. Ύστερ' από μια τελευταία αψιμαχία εκεί, πέρασε τον Ιορδάνη και μπήκε στην Παλαιστίνη. Η εκστρατεία υπήρξε δαπανηρή και άσκοπη. Απέδειξε ότι οι Φράγκοι ήσαν καλοί πολεμιστές αλλά ανόητοι στην πολιτική τους και στη στρατηγική τους 167. Από αυτήν ωφελήθηκε μόνο ένας, ο Nur ad-Din. Πραγματικά, ο Unur ανακατέλαβε τη Hauran. Όταν ο Αλτουντάς πήγε στη Δαμασκό ελπίζοντας να συγχωρηθεί, τιμωρήθηκε με τύφλωση και με φυλάκιση, και οι φίλοι του έπεσαν σε δυσμένεια. Αλλά ο Unur αντιλήφθηκε με απόγνωση τη δύναμη του Nur ad-Din. Ανησύχησε για το μέλλον και ήθελε ν' αποκαταστήσει τη συμμαχία του με τους Φράγκους. Ο Nur ad-Din, ωστόσο, έμεινε πιστός στη συνθήκη του με τον Unur. Ξαναγύρισε προς βορράν για να συνεχίσει το έργο της αποσπάσεως από το πριγκιπάτο της Αντιόχειας όλων των εδαφών του ανατολικά του Ορόντη. Ως το τέλος του 1147 η Artah, η Καφαρλάτα, η Μπασαρφούτ και η Μπαλάτ έπεσαν στα χέρια του 168. Έτσι ο Nur ad-Din εμφανίστηκε ως ο κυριότερος εχθρός των χριστιανών. Ήταν τώρα είκοσι εννέα ετών· αλλά ήταν συνετός για την ηλικία του. Ακόμα και οι αντίπαλοί του θαύμαζαν το αίσθημα της δικαιοσύνης που είχε, την φιλανθρωπία του και την ειλικρινή του ευλάβεια. Ήταν ίσως λιγότερο λαμπρός στρατιώτης από τον πατέρα του Zengi, αλλά ήταν λιγότερο σκληρός και λιγότερο δόλιος και πολύ καλύτερος κριτής των ανθρώπων. Οι υπουργοί του και οι στρατηγοί του ήταν ικανοί και πιστοί. Οι υλικές του πηγές ήταν λιγότερες από εκείνες του πατέρα του. Γιατί ο Zengi μπορούσε να χρησιμοποιεί τα πλούτη του άνω Ιράκ, το οποίο τώρα είχε περάσει στον Saif εντ-Ντιν. Αλλά ο Saif εντ-Ντιν είχε γι' αυτόν το λόγο κληρονομήσει τις δυσκολίες του Zengi με τους Ορτοκίδες και με τον χαλίφη και με το σελτζουκικό σουλτανάτο, αφήνοντας τον Nur ad-Din ελεύθερο να στρέψει όλη του την προσοχή προς τη Δύση. Επί πλέον, οι γιοι του Zengi παρέμειναν πιστοί στην οικογενειακή τους συμφωνία. Ο Saif εντ-Ντιν θα έστελνε βοήθεια στον Nur ad-Din, αν θα υπήρχε ανάγκη χωρίς καμιά επιθυμία να προσαρτήσει το μερίδιο του από τα οικογενειακά εδάφη. Ένας τρίτος αδελφός, ο Νασρ ad-Din, είχε εγκατασταθεί ως υποτελής του Nur ad-Din στη Harran, ενώ ο νεώτερος από την οικογένεια, Qutb ad-Din, μεγάλωνε στην αυλή του μεγαλύτερου αδελφού του στη Μοσούλη. Εξασφαλισμένος από κινδύνους εκ μέρους των ομοθρήσκων του μωαμεθανών, εξ αιτίας των οικογενειακών του σχέσεων και της συμμαχίας του με τον Unur, ο Nur ad-Din ήταν σε καλή θέση για να ηγηθεί της αντεπιθέσεως του Ισλάμ. Αν οι χριστιανοί στην Ανατολή ήθελαν να επιζήσουν, έπρεπε να συγκεντρώσουν τις προσπάθειές τους εναντίον αυτού 169.

Digitized by 10uk1s

ΒΙΒΛΙΟ III Η ΔΕΥΤΕΡΗ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΑ

Digitized by 10uk1s

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι Η ΣΥΝΑΞΗ ΤΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ "ἀνάστηθι καὶ ποίει, καὶ Κύριος μετὰ σοῦ"

Παραλειπομένων Α΄ 22, 16 Μόλις έγινε γνωστό στην Ιερουσαλήμ ότι είχε πέσει η Έδεσσα, η βασίλισσα Melisende έστειλε στην Αντιόχεια να συμβουλευθεί την εκεί κυβέρνηση σχετικά με την αποστολή μιας πρεσβείας στη Ρώμη, ν' αναγγείλει την είδηση στον πάπα και να ζητήσει μια νέα Σταυροφορία. Αποφασίστηκε ότι ο πρέσβης θα ήταν ο Hugh, επίσκοπος της Jabala, του οποίου η αντίδραση στις αξιώσεις του αυτοκράτορα Ιωάννου, του είχε δημιουργήσει φήμη μεταξύ των Λατίνων χριστιανών. Παρά το επείγον του μηνύματός του, ο επίσκοπος δεν έφθασε παρά το φθινόπωρο του 1145 στην παπική κουρία. Ο πάπας Ευγένιος III βρισκόταν στο Βιτέρμπο, επειδή η Ρώμη ήταν στα χέρια μιας κοινότητας που αντιπαθούσε την παπική κυριαρχία. Μαζί του ήταν ο Γερμανός χρονογράφος Otto von Freisingen, ο οποίος κατέγραψε την υποδοχή από τον πάπα των τρομερών ειδήσεων, αν και αυτός ο ίδιος ενδιαφέρθηκε πιο πολύ για μια πληροφορία που έφερε ο επίσκοπος για ένα χριστιανό μεγιστάνα, που ζούσε ανατολικά της Περσίας και διεξήγε επιτυχή πόλεμο εναντίον των απίστων. Το όνομά του ήταν Ιωάννης και ήταν Νεστοριανός. Ήδη είχε κυριεύσει την περσική πρωτεύουσα, τα Εκβάτανα, αλλά είχε πάει προς βορράν σε μια περιοχή με πάγους και με χιόνια, όπου είχε χάσει τόσους πολλούς ανθρώπους ώστε αναγκάστηκε να ξαναγυρίσει στον τόπο του. Αυτή υπήρξε η πρώτη είσοδος του θρυλικού ιερέως Ιωάννου στις σελίδες της ιστορίας 1. Ο πάπας Ευγένιος δεν συμμεριζόταν την ελπίδα του χρονογράφου ότι ο Ιερεύς Ιωάννης θα έσωζε τη Χριστιανοσύνη. Είχε σοβαρά ανησυχήσει. Περίπου τον ίδιο καιρό έφθασε σ' αυτόν μια αντιπροσωπεία από Αρμενίους επισκόπους της Κιλικίας που ζητούσαν υποστήριξη εναντίον του Βυζαντίου 2. Ο πάπας δεν μπορούσε να παραμελήσει τα ανατολικά του καθήκοντα. Ενώ ο επίσκοπος Hugh συνέχιζε το ταξίδι του για να πληροφορήσει τις αυλές της Γαλλίας και της Γερμανίας, ο Ευγένιος αποφάσισε να κηρύξει τη Σταυροφορία 3. Αλλά η παποσύνη δεν ήταν σε θέση να διευθύνει το κίνημα όπως ο πάπας Urban είχε επιχειρήσει να κάνει. Από τον καιρό της αναρρήσεώς του τον Φεβρουάριο, ο Ευγένιος δεν είχε κατορθώσει να μπει στη Ρώμη. Δεν μπορούσε ακόμα να ταξιδέψει πέρ' από τις Άλπεις. Ευτυχώς βρισκόταν σε καλές σχέσεις με τους δύο κυριότερους μονάρχες της δυτικής Ευρώπης. Ο Conrad Hohenstaufen, βασιλεύς της Γερμανίας, χρωστούσε τον θρόνο του σε εκκλησιαστική υποστήριξη και είχε στεφθεί από τον παπικό λεγάτο. Με τον Louis VII, τον ευσεβή βασιλέα της Γαλλίας, οι παπικές σχέσεις ήταν ακόμα πιο εγκάρδιες. Ύστερ' από μερικές αρχικές παρεκτροπές, οφειλόμενες στην επιρροή της συζύγου του, Eleonor d'Aquitaine, είχε μετανοήσει και άφηνε τον εαυτό του να καθοδηγείται σε όλα τα ζητήματα από εκκλησιαστικούς συμβούλους, ιδιαίτερα από τον μεγάλο αββά του Clairvaux, τον Άγιο Bernard. Ο πάπας αποφάσισε ν' απευθυνθεί προς τον Louis για βοήθεια προς την Ανατολή. Χρειαζόταν τη βοήθεια του Conrad στην Ιταλία, για την υποταγή των Ρωμαίων και την καταπολέμηση των φιλοδοξιών του Roger II της Σικελίας. Δεν ήθελε ν' αναλάβει ο Conrad άλλες υποχρεώσεις. Αλλά ο Louis ήταν βασιλεύς της χώρας από την οποία είχαν πάει στην Ανατολή οι περισσότεροι από τους Φράγκους πρίγκιπες και τους άρχοντές της· ήταν ο προφανής ηγέτης της εκστρατείας που θα τους ενίσχυε. Την 1η Δεκεμβρίου 1145, ο Ευγένιος απηύθυνε μια βούλα στον βασιλέα Louis και σε όλους τους πρίγκιπες και τους πιστούς του βασιλείου της Γαλλίας, παρακινώντας τους να σπεύσουν σε βοήθεια της ανατολικής Χριστιανοσύνης και υποσχόμενος ασφάλεια των κοσμικών κτήσεών τους και άφεση των αμαρτιών τους 4. Η είδηση της πτώσεως της Έδεσσας γέμισε φρίκη τη Δύση. Το ενδιαφέρον και ο ενθουσιασμός που είχε προκαλέσει η Πρώτη Σταυροφορία είχαν καταπέσει. Η άλωση της Ιερουσαλήμ είχε εξάψει την φαντασία των ανθρώπων και αμέσως κατόπιν ξεκίνησαν πρόθυμα μεγάλες ενισχύσεις εις απάντηση σε εκκλήσεις από την Ανατολή, όπως απέδειξαν οι σταυροφορίες του 1101. Αλλά οι σταυροφορίες Digitized by 10uk1s

του 1101 κατέληξαν σε συμφορά· και παρ' ολ' αυτά, τα φραγκικά κράτη στην Ανατολή είχαν κρατηθεί και είχαν στερεώσει τη θέση τους. Ενισχύσεις εξακολούθησαν να πηγαίνουν, αλλά κατά ψιχία. Υπήρχε σταθερό ρεύμα προσκυνητών, πολλοί από τους οποίους έμεναν αρκετά ώστε να πάρουν μέρος σε μια θερινή εκστρατεία. Μεταξύ αυτών ήταν μεγιστάνες, όπως ο Σιγκούρδ της Νορβηγίας· ή μπορεί να ήταν μια μεγαλύτερη ομάδα από ταπεινότερους ανθρώπους όπως οι Άγγλοι, Φλαμανδοί και Δανοί που πήγαν το 1106. Οι ιταλικές ναυτικές πόλεις έστελναν πότε-πότε ένα στόλο για να βοηθήσει στην κατάληψη κάποιου λιμένος· αλλά το κίνητρό τους ήταν σαφώς εμπορικό συμφέρον, το οποίο έφερε επίσης εκεί έναν αυξανόμενο αριθμό μεμονωμένων Ιταλών εμπόρων. Αλλά από τον καιρό του Baldwin Ι, υπήρξαν λίγες αυτές οι ένοπλες ομάδες. Κατά τα τελευταία χρόνια η μοναδική που είχε κάποια σημασία ήταν εκείνη που είχε πάει υπό την ηγεσία του γαμπρού τού βασιλέως Fulk, Thierry, κόμη της Flanders. Άποικοι εξακολουθούσαν να φθάνουν, νεώτεροι γιοι, όπως ο Μπαλιάν της Σαρτρ, ιδρυτής του οίκου του Ibelin, η βαρόνοι όπως ο Hugh de Le Puiset ή ο Manases de Hierges, οι οποίοι ήλπιζαν να επωφεληθούν από τη συγγένειά τους με τη βασιλική οικογένεια. Ένα πιο σταθερό και πιο αξιόλογο στοιχείο αποτελούσαν οι ιππότες που έρχονταν να καταταγούν στα μεγάλα στρατιωτικά τάγματα, τους Hospitaliers και τους Ναΐτες. Τα τάγματα αναλάμβαναν βαθμηδόν τον ρόλο του μόνιμου στρατού του βασιλείου· και οι πολλές δωρεές εδαφών που έγιναν σ' αυτά από το στέμμα και τους υποτελείς του έδειχναν τη μεγάλη εκτίμηση που τους έτρεφαν. Από τον καιρό που διαλύθηκαν οι στρατοί της Πρώτης Σταυροφορίας, δεν υπήρξε στην Ανατολή μια φραγκική δύναμη αρκετά ισχυρή για ν' αναλάβει μεγάλη επίθεση κατά των απίστων. Χρειάστηκε ο κλονισμός που προκάλεσε η συμφορά στην Έδεσσα για να ξυπνήσει και πάλι τη Δύση. Γιατί στο μεταξύ στην προοπτική της Δυτικής Ευρώπης, τα σταυροφορικά κράτη της Συρίας είχαν φανεί ότι αποτελούσαν απλώς το αριστερό πλευρό της μεσογειακής εκστρατείας κατά του Ισλάμ. Το δεξιό πλευρό ήταν στην Ισπανία, όπου υπήρχαν ακόμα αποστολές που θα μπορούσε να εκπληρώσει ένας χριστιανός ιππότης. Η πρόοδος του Σταυρού στην Ισπανία είχε ανακοπεί κατά τη δεύτερη και τρίτη δεκαετία του αιώνα, εξ αιτίας των ερίδων μεταξύ της βασίλισσας Ουρράκας της Καστίλης και του συζύγου της, βασιλέως Alphonse Ι της Αραγώνος. Αλλά ο γιος και διάδοχος της βασίλισσας, από τον πρώτο της Βουργούνδιο γάμο, Alphonse VII, επέφερε μια αναγέννηση στην Καστίλη. Το 1132, έξι χρόνια μετά την ανάρρησή του, άρχισε μια σειρά από εκστρατείες εναντίον των μωαμεθανών, οι οποίες τον έφεραν το 1147 προ των πυλών της Κόρδοβας όπου αναγνωρίστηκε ως επικυρίαρχος. Ήδη το 1134, είχε πάρει τον τίτλο του αυτοκράτορα για να δείξει ότι ήταν επικυρίαρχος της χερσονήσου και υποτελής κανενός. Στο μεταξύ ο Alphonse Ι, απαλλαγείς με τον θάνατο της Ουρράκας των περιπλοκών του με την Καστίλη, πέρασε τα τελευταία του χρόνια διεξάγοντας επίθεση, με εναλλασσόμενη επιτυχία, στη Μουρκία. Κατά μήκος της ακτής ο RaymondΜπερενγκάριος III, κόμης της Βαρκελώνης, ωθούσε την εξουσία του προς νότον. Ο Alphonse Ι πέθανε το 1134. Ο αδελφός του, ο πρώην μοναχός Ραμίρο, βασίλευσε καταστρεπτικά επί τρία χρόνια· αλλά το 1137, η δύο χρονών κόρη του Ραμίρο, βασίλισσα Πετρονίλλα, παντρεύτηκε τον Raymond-Μπερεγκάριο IV της Βαρκελώνης και η Καταλονία και η Αραγών ενώθηκαν για ν' αποτελέσουν μια δύναμη της οποίας η ναυτική ισχύς τής επέτρεψε να ολοκληρώσει την ανάκτηση της βορειοανατολικής Ισπανίας 5. Έτσι, κατά το 1145 τα πράγματα πήγαιναν καλά στο ισπανικό θέατρο πολέμου· αλλά ετοιμαζόταν μια θύελλα. Οι Αλμοραβίδες που είχαν κυριαρχήσει στην μωαμεθανική Ισπανία κατά την τελευταία πεντηκονταετία, είχαν περιπέσει σε θλιβερή παρακμή. Η θέση τους στην Αφρική είχε ήδη καταληφθεί από τους Αλμοχάδες, μια αίρεση από ασκητικούς μεταρρυθμιστές, σχεδόν γνωστικούς στη θεολογία τους και την επιμονή τους σε μια τάξη προσήλυτων, που ιδρύθηκε από τον Βέρβερο προφήτη Ibn Τουμάρτ και συνεχίστηκε με μεγαλύτερη επιθετικότητα από τον διάδοχό του Αμπτ al-Μουμίν. Ο Αμπτ al-Μουμίν νίκησε και σκότωσε τον Αλμοραβίδη μονάρχη, Τασφίν Ibn Αλή, παρά το Τλεμσέν το 1145. Το 1146 συμπλήρωσε την κατάκτηση του Μαρόκου και ήταν έτοιμος να εισβάλει στην Ισπανία 6. Με τέτοιες απασχολήσεις οι χριστιανοί ιππότες στην Ισπανία ήταν αναίσθητοι σε εκκλήσεις από την Ανατολή. Από το άλλο μέρος, τώρα που τα ισπανικά βασίλεια είχαν ασφαλώς ιδρυθεί, δεν παρείχαν πια τις ίδιες δυνατότητες, όπως κατά τον προηγούμενο αιώνα, στους ιππότες και τους πρίγκιπες της Γαλλίας. Digitized by 10uk1s

Το κέντρο του πεδίου της μάχης εναντίον του Ισλάμ κατείχε ο βασιλεύς Roger II της Σικελίας. Ο Roger είχε ενώσει όλες τις νορμανδικές κτήσεις στην Ιταλία και είχε πάρει τον βασιλικό τίτλο το 1130. Ήξερε καλά τη στρατηγική σημασία του βασιλείου του, το οποίο ήταν ιδεωδώς τοποθετημένο για να ελέγχει τη Μεσόγειο. Αλλά για να καταστήσει αυτόν τον έλεγχο πλήρη, ήταν ανάγκη γι' αυτόν να έχει πάτημα στην αφρικανική ακτή απέναντι στη Σικελία. Οι έριδες και οι αντιζηλίες των μωαμεθανικών δυναστειών στη βόρεια Αφρική, που πήραν μεγαλύτερη ένταση με την παρακμή της ισχύος των Αλμοραβιδών του Μαρόκου και με την χωρίς αποτέλεσμα επικυριαρχία των Φατιμιδών στην Τυνησία, μαζί με την εξάρτηση των αφρικανικών πόλεων από την εισαγωγή σιταριού από τη Σικελία, έδωσαν στον Roger την ευκαιρία του. Αλλά οι πρώτες του εκστρατείες, από το 1123 ως το 1128, δεν του απέφεραν κέρδος, πέρ' από την απόκτηση της νήσου Μάλτας. Το 1134, με καλά υπολογισθείσα βοήθεια, ανάγκασε τον al-Χασάν, άρχοντα της Μαχδίας, να τον δεχτεί ως επικυρίαρχο· και τον επόμενο χρόνο κατέλαβε τη νήσο Ζέρμπα στον κόλπο της Γκαμπέλ. Επιτυχείς επιδρομές εναντίον μωαμεθανικών πλοίων κέντρισαν την όρεξή του, και άρχισε να επιτίθεται κατά των παρακτίων πόλεων. Τον Ιούνιο του 1143 τα στρατεύματά του μπήκαν στην Τρίπολη, αλλ' αναγκάστηκαν ν' αποσυρθούν. Ακριβώς μετά τρία χρόνια κυρίευσε εκ νέου την πόλη, τη στιγμή που μια εσωτερική επανάσταση εγκαθιστούσε έναν Αλμοραβίδη πρίγκιπα ως κυβερνήτη της. Αυτή τη φορά δεν μπόρεσαν να τον εκτοπίσουν και η Τρίπολη έγινε ο πυρήνας για μια νορμανδική αποικία στην Αφρική7. Ο βασιλεύς Roger ήταν λοιπόν θαυμάσια προετοιμασμένος για να πάρει μέρος στην νέα Σταυροφορία. Αλλά ήταν ύποπτος. Η συμπεριφορά του προς τον πάπα δεν υπήρξε ποτέ όπως έπρεπε και σπάνια με τη δέουσα διάκριση. Η αλαζονεία του να στεφθεί μόνος του βασιλεύς είχε δυσαρεστήσει τους άλλους ηγεμόνες της Ευρώπης· και ο Άγιος Bernard είχε παρατηρήσει στον Λοθάριο της Γερμανίας ότι "όποιος κάνει τον εαυτό του βασιλέα της Σικελίας χτυπάει τον αυτοκράτορα 8". Η αποδοκιμασία του Αγίου Bernard σήμαινε την αποδοκιμασία της γαλλικής κοινής γνώμης. Ο Roger ήταν ακόμα πιο αντιδημοτικός μεταξύ των ηγεμόνων στην Ανατολή γιατί το είχε δείξει καθαρά ότι δεν είχε ποτέ συγχωρήσει το βασίλειο της Ιερουσαλήμ για την μεταχείριση που είχε κάνει στη μητέρα του Αδελαΐδα και για τη δική του αποτυχία να αποκτήσει τη διαδοχή που του είχαν υποσχεθεί στο γαμήλιο συμβόλαιο της μητέρας του, ενώ εκ παραλλήλου διεκδικούσε την Αντιόχεια ως ο μοναδικός κληρονόμος από αρρενογονία του εξαδέλφου του Bohemund. Η παρουσία του στη Σταυροφορία δεν ήταν επιθυμητή· αλλά υπήρχε η ελπίδα ότι θα συνέχιζε τον πόλεμο κατά του Ισλάμ στον ιδιαίτερο τομέα του 9. Η εκλογή από τον πάπα του βασιλέως Louis της Γαλλίας να οργανώσει τη νέα Σταυροφορία είναι εύκολο να εννοηθεί και ο βασιλεύς ανταποκρίθηκε πρόθυμα στην πρόσκληση. Όταν έφθασε η παπική βούλα, ακολουθώντας από κοντά τις ειδήσεις που είχε φέρει ο επίσκοπος της Jabala, ο Louis είχε εκδώσει μια πρόσκληση προς τους ανώτερους άρχοντες του βασιλείου να τον συναντήσουν τα Χριστούγεννα στην Μπουρζ. Όταν συγκεντρώθηκαν τους είπε ότι είχε αποφασίσει να φορέσει το σταυρό και τους παρακάλεσε να κάνουν το ίδιο. Απογοητεύθηκε πικρά από την απάντησή τους. Η λαϊκή αριστοκρατία δεν έδειξε ενθουσιασμό. Ο ανώτερος πολιτικός του κράτους, Σούγκερ, αββάς του Αγίου Διονυσίου, εξέφρασε την αντίθεσή του προς τη σχεδιαζόμενη απουσία του βασιλέως. Μόνο ο επίσκοπος της Λανγκρ μίλησε για να υποστηρίξει τον ηγεμόνα του 10. Ψυχραμένος από την αδιαφορία των υποτελών του, ο Louis αποφάσισε ν' αναβάλει την έκκλησή του επί τρεις μήνες, και κάλεσε άλλη συνέλευση να τον συναντήσει το Πάσχα στο Vezelay. Στο μεταξύ έγραψε στον πάπα για να του πει τη δική του επιθυμία να ηγηθεί μιας Σταυροφορίας· και έστειλε να καλέσει τον μόνο άνθρωπο στη Γαλλία του οποίου το κύρος ήταν μεγαλύτερο από το δικό του, τον Bernard, Αββά του Clairvaux. Ο Άγιος Bernard βρισκόταν τώρα στον Κολοφώνα της φήμης του. Είναι δύσκολο τώρα ν' ανατρέξουμε πίσω μέσα στους αιώνες και να εκτιμήσουμε την τεραστία επίδραση της προσωπικότητάς του σε όλους όσους τον γνώριζαν. Η φλόγα της ευγλωττίας του έχει σβήσει στις γραπτές λέξεις που έχουν επιζήσει. Ως θεολόγος και ως συζητητής τώρα εμφανίζεται άκαμπτος και λίγο ωμός και αμείλικτος. Αλλά από την ημέρα εκείνη του 1115 όταν, σε Digitized by 10uk1s

ηλικία είκοσι πέντε ετών, εξελέγη αββάς του Clairvaux, μέχρι του θανάτου του, σαράντα περίπου χρόνια αργότερα, υπήρξε η κυριαρχούσα επιρροή στον θρησκευτικό και τον πολιτικό βίο της δυτικής Ευρώπης. Ήταν αυτός που έδωσε στην Κιστέρκια τάξη την ορμή της· ήταν αυτός που σχεδόν μόνος είχε σώσει τον παπισμό από το ολίσθημα του σχίσματος του Ανακλήτου. Η θέρμη και η ειλικρίνεια του κηρύγματός του συνδυάζονταν με το θάρρος του, την δύναμη και το ανεπίληπτο του βίου του για να δίνουν τη νίκη σε οποιαδήποτε υπόθεση κι αν υποστήριζε εκτός μόνον εναντίον των εξαγριωμένων Καθαρών αιρετικών του Λαγκεντόκ. Είχε από πολύ καιρό ενδιαφερθεί για την τύχη της ανατολικής Χριστιανοσύνης και είχε ο ίδιος βοηθήσει το 1128 στη σύνταξη του κανόνος για το τάγμα των Ναϊτών. Όταν ο πάπας και ο βασιλεύς τον παρακάλεσαν να τους βοηθήσει στο κήρυγμα της Σταυροφορίας, συμμορφώθηκε με προθυμία 11. Η συνέλευση πραγματοποιήθηκε στο Vezelay στις 31 Μαρτίου 1146. Η είδηση ότι ο Άγιος Bernard επρόκειτο να κηρύξει κατ' αυτήν, έφερε επισκέπτες από όλη τη Γαλλία. Όπως στο Clermont, μισόν αιώνα πρωτύτερα, το πλήθος ήταν πάρα πολύ για να χωρέσει μέσα στην μητρόπολη. Ο Άγιος Bernard μίλησε από μια εξέδρα που είχε κατασκευασθεί σ' ένα χωράφι έξω από τη μικρή πόλη. Τα λόγια του δεν γράφτηκαν ώστε να διασωθούν αυτούσια. Ξέρομε μόνο ότι διάβασε την παπική βούλα που ζητούσε μια ιερή εκστρατεία και υποσχόταν άφεση αμαρτιών σε όλους όσοι θα έπαιρναν μέρος σ' αυτήν, και ότι αυτός τότε έκανε χρήση της ασύγκριτης ρητορικής του για να δείξει το επείγον της παπικής αιτήσεως. Πολύ σύντομα το ακροατήριό του υπέκυψε στη γοητεία του. Μερικοί άρχισαν να φωνάζουν για Σταυρούς-Σταυρούς, δώστε μας Σταυρούς. Σε λίγο όλο το υλικό που είχε ετοιμασθεί για να ραφτούν σταυροί είχε εξαντληθεί· και ο ίδιος ο Άγιος Bernard έβγαλε τα εξωτερικά του ενδύματα για να κοπούν γι' αυτόν το σκοπό. Όταν έδυσε ο ήλιος αυτός και οι βοηθοί του εξακολουθούσαν να ράβουν, γιατί όλο και περισσότεροι πιστοί ζητούσαν να πάνε στη Σταυροφορία 12. Ο βασιλεύς Louis υπήρξε ο πρώτος που φόρεσε το σταυρό και οι υποτελείς του λησμόνησαν την προηγούμενη ψυχρότητά τους στην προθυμία τους να τον ακολουθήσουν. Μεταξύ αυτών ήταν ο αδελφός του Robert, κόμης του Ντραι, ο Alphonse-Jordan, κόμης της Toulouse ο οποίος είχε γεννηθεί ο ίδιος στην Ανατολή, ο William κόμης του Νεβέρ, του οποίου ο πατέρας είχε ηγηθεί μιας από τις ατυχείς εκστρατείες του 1101, ο Henry, κληρονόμος της κομητείας της Champagne, ο Thierry of Flanders, ο οποίος είχε ήδη πολεμήσει στην Ανατολή και του οποίου η σύζυγος ήταν προγονή της βασίλισσας Melisende, ο θείος του βασιλέως, Αμεδαίος της Σαβοΐας, ο Αρσιμπλάντ, κόμης των Βουρβόνων, οι επίσκοποι της Λανγκρ, του Αρράς και του Λιζιέ, και πολλοί ευγενείς κατώτερου βαθμού. Ακόμα μεγαλύτερη ανταπόκριση ήρθε από ταπεινότερους ανθρώπους 13. Ο Άγιος Bernard μπόρεσε να γράψει λίγες μέρες αργότερα στον πάπα τα εξής: "Σεις διατάξατε· εγώ υπήκουσα· και το κύρος εκείνου που έδωσε τη διαταγή έκανε την υπακοή μου καρποφόρο. Άνοιξα το στόμα μου· μίλησα· και αμέσως η Σταυροφορία πολλαπλασιάστηκε απεριόριστα. Χωριά και πόλεις έχουν τώρα αδειάσει. Δύσκολα θα βρείτε έναν άντρα μέσα σ' εφτά γυναίκες. Παντού βλέπετε χήρες των οποίων οι άντρες είναι ακόμα ζωντανοί 14". Ενθαρρυνθείς από την επιτυχία του ο Άγιος Bernard ανέλαβε μια περιοδεία στη Βουργουνδία, στη Λωρραίνη και στη Φλάνδρα, κηρύττοντας τη Σταυροφορία καθώς πήγαινε. Όταν βρισκόταν στη Φλάνδρα πήρε ένα μήνυμα από τον αρχιεπίσκοπο της Κολωνίας, που τον παρακαλούσε να πάει αμέσως στη Ρηνανία. Όπως τον καιρό της Πρώτης Σταυροφορίας, ο ενθουσιασμός που προκάλεσε η είδηση του κινήματος, εστράφη εναντίον των Εβραίων. Στη Γαλλία, ο αββάς του Κλυνύ, Πέτρος ο Σεβάσμιος, παραπονέθηκε με ευγλωττία ότι δεν πλήρωναν μια χρηματική συνεισφορά για τη σωτηρία της Χριστιανοσύνης. Στη Γερμανία η αγανάκτηση πήρε αγριότερη μορφή. Ένας φανατικός Κιστέρκιος μοναχός ονομαζόμενος Ροδόλφος ενέπνεε εβραϊκές σφαγές σε όλη τη Ρηνανία, στην Κολωνία, τη Μάιντς, τη Βορμς, τη Σπήερ και το Στρασβούργο. Οι αρχιεπίσκοποι της Κολωνίας και της Μάιντς έκαμαν ό,τι μπορούσαν για να σώσουν τα θύματα και ο τελευταίος κάλεσε τον Bernard για να συμμαζέψει τον Κιστέρκιο. Ο Bernard έσπευσε από τη Φλάνδρα και διέταξε τον Ροδόλφο να επιστρέψει στο μοναστήρι του. Όταν αποκαταστάθηκε εκ νέου η ησυχία, ο Bernard παρέμεινε στη Digitized by 10uk1s

Γερμανία· γιατί του φάνηκε ότι και οι Γερμανοί έπρεπε να μετάσχουν στη Σταυροφορία 15. Ως τότε οι Γερμανοί είχαν παίξει ασήμαντο ρόλο στο σταυροφορικό κίνημα. Ο χριστιανικός τους ζήλος είχε στραφεί μάλλον προς τον δια της βίας ευαγγελισμό των ειδωλολατρών Σλάβων στα ανατολικά τους σύνορα. Από την αρχή του αιώνα ιεραποστολικό έργο και γερμανικός αποικισμός είχαν συνεχισθεί στις σλαβικές περιοχές της Πομερανίας και του Βρανδεμβούργου και οι Γερμανοί άρχοντες θεωρούσαν αυτή την επέκταση του χριστιανισμού πολύ σημαντικότερη αποστολή παρά έναν πόλεμο κατά του Ισλάμ, του οποίου η απειλή γι' αυτούς ήταν μακρινή και θεωρητική. Γι' αυτόν το λόγο δεν είχαν διάθεση ν' ανταποκριθούν στο κήρυγμα του Αγίου Bernard. Ούτε ο βασιλεύς των, Conrad των Hohenstaufen, όσο μεγάλο θαυμασμό κι αν έτρεφε για τον Άγιο, είχε περισσότερη απ' αυτούς διάθεση να τον ακούσει. Είχε συμφέροντα στη Μεσόγειο, αλλ' αυτά ήταν περιορισμένα στην Ιταλία, όπου είχε υποσχεθεί στον πάπα βοήθεια εναντίον των ανυπότακτων Ρωμαίων και εναντίον του Roger της Σικελίας, με αντάλλαγμα την πολυπόθητη αυτοκρατορική στέψη. Εξ άλλου η θέση του ήταν ανασφαλής και σ' αυτήν τη Γερμανία. Παρά τη νίκη του στο Βάινσμπουργκ το 1140, εξακολουθούσε ν' αντιμετωπίζει την εχθρότητα των υποστηρικτών του οίκου του Welf, ενώ τα καμώματα των ετεροθαλών αδελφών του Μπαμπενμπέργκερ δημιουργούσαν φασαρίες γι' αυτόν κατά μήκος όλου του ανατολικού του πλευρού. Όταν ο Άγιος Bernard, αφού έγραψε για να εξασφαλίσει τη συνεργασία των Γερμανών επισκόπων, συνάντησε τον βασιλέα στη Φραγκφούρτη επί του Μάιν το φθινόπωρο του 1146, ο Conrad αοριστολογούσε· και ο Bernard θα είχε επιστρέψει στο Clairvaux, αν οι επίσκοποι δεν τον παρακαλούσαν να συνεχίσει το κήρυγμά του. Γι' αυτό το λόγο έστρεψε προς νότον για να κηρύξει τη Σταυροφορία στο Φράιμπουργκ, στη Βασιλεία, στο Σάφφχαουζεν και στην Κωνσταντία. Η περιοδεία υπήρξε αμέσως επιτυχής, παρ' όλο ότι τα κηρύγματα έπρεπε να μεταφράζονται από έναν Γερμανό διερμηνέα. Ο ταπεινότερος λαός συνέρεε για να πάρει το σταυρό. Η συγκομιδή είχε καταστραφεί εκείνη τη χρονιά στη Γερμανία και η χώρα υπέφερε από πείνα. Η πείνα προκαλεί μια μυστικιστική έξαψη· και είναι πιθανό ότι πολλοί από τα ακροατήρια του Bernard νόμιζαν, όπως οι προσκυνητές κατά την Πρώτη Σταυροφορία, ότι το ταξίδι προς ανατολάς θα τους έφερνε τα πλούτη της Νέας Ιερουσαλήμ 16. Ο βασιλεύς Conrad συμφώνησε να συναντήσει τον Άγιο Bernard πάλι τα Χριστούγεννα του 1146, όταν θα είχε συγκαλέσει τη Δίαιτα στη Σπήερ. Το κήρυγμα του Αγίου Bernard την ημέρα των Χριστουγέννων, δεν κατόρθωσε να συγκινήσει τον βασιλέα. Αλλά δύο ημέρες αργότερα ο Bernard κήρυξε πάλι προ της βασιλικής αυλής. Μιλώντας σαν να μιλούσε ο ίδιος ο Χριστός, απευθύνθηκε στον βασιλέα, υπενθυμίζοντάς του, τα ωφελήματα που ο ουρανός είχε σωρεύσει επάνω του. "Άνθρωπε", κραύγασε, "τι έπρεπε να έχω κάνει για σένα και δεν το έκανα;" Ο Conrad συγκινήθηκε πολύ και υποσχέθηκε ν' ακολουθήσει την υπόδειξη του αγίου 17. Ο Άγιος Bernard έφυγε από τη Γερμανία πολύ ευχαριστημένος από το έργο του. Ταξίδεψε δια μέσου της ανατολικής Γαλλίας, επιβλέποντας τις τακτοποιήσεις για τη Σταυροφορία και γράφοντας στα Κιστέρκια ιδρύματα σ' όλη την Ευρώπη να τους πει να ενθαρρύνουν το κίνημα. Ξαναγύρισε στη Γερμανία τον Μάρτιο για να παραστεί σε μια σύνοδο στη Φραγκφούρτη, οπότε αποφασίσθηκε να σταλεί μια σταυροφορία εναντίον των ειδωλολατρών Σλάβων ανατολικώς του Ολδενβούργου. Η παρουσία του είχε σκοπό να δείξει ότι ενώ υποστήριζε την ανατολική Σταυροφορία, δεν επιθυμούσε να παραμελήσουν οι Γερμανοί τα κοντινότερα καθήκοντά τους. Αυτή η γερμανική Σταυροφορία, παρ' όλο ότι ο πάπας επέτρεψε σε όσους μετείχαν σ' αυτή να φέρουν το σταυρό, υπήρξε στην έκβασή της μια αποτυχία η οποία συνετέλεσε πολύ, ώστε να επιβραδυνθεί ο προσηλυτισμός των Σλάβων. Από τη Φραγκφούρτη, ο Bernard έσπευσε στο αββαείο του στο Clairvaux, για να δεχτεί την επίσκεψη του πάπα 18. Ο πάπας Ευγένιος είχε περάσει τα Χριστούγεννα του 1145 στη Ρώμη· αλλά οι δυσχέρειες με τους Ρωμαίους τον ανάγκασαν σε λίγο ν' αποσυρθεί πάλι στο Βιτέρμπο, ενώ η ίδια η Ρώμη περνούσε στην επιρροή του αντικληρικού ταραχοποιού Αρνόλδου της Μπρέσια. Ο Ευγένιος αντιλήφθηκε ότι Digitized by 10uk1s

χωρίς τη βοήθεια του βασιλέως Conrad δεν μπορούσε να επανεγκατασταθεί στην Αγία Πόλη. Στο μεταξύ αποφάσισε να περάσει τις Άλπεις και να πάει στη Γαλλία να συναντήσει τον βασιλέα Louis και να επιστατήσει στη Σταυροφορία. Ξεκίνησε από το Βιτέρμπο τον Ιανουάριο του 1147 και έφθασε στη Λυών στις 22 Μαρτίου. Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού του πήρε πληροφορίες για τις δραστηριότητες του Αγίου Bernard. Δεν τον ευχαρίστησαν πολύ. Το πρακτικό του πνεύμα τον είχε κάνει να βλέπει μια καθαρώς γαλλική σταυροφορία, υπό τη λαϊκή αρχηγία του βασιλέως της Γαλλίας, χωρίς τη μοιρασμένη διοίκηση η οποία λίγο έλειψε να καταστρέψει την Πρώτη Σταυροφορία. Ο Άγιος Bernard είχε μετατρέψει το κίνημα σε μια διεθνή επιχείρηση· και η λαμπρότητα της συλλήψεώς του θα μπορούσε στην πράξη να εξουδετερωθεί από την αντιζηλία των βασιλέων. Εκ παραλλήλου ο πάπας δεν μπορούσε να στερηθεί τον βασιλέα Conrad, στη βοήθεια του οποίου υπολόγιζε στην Ιταλία. Δέχτηκε πολύ ψυχρά την είδηση της γερμανικής συμμετοχής. Αλλά δεν μπορούσε να την ακυρώσει 19. Προχωρώντας μέσα στη Γαλλία, ο πάπας συνάντησε τον βασιλέα Louis στη Ντιζόν τις πρώτες ημέρες του Απριλίου και έφθασε στο Clairvaux στις 6 Απριλίου. Ο Conrad του έστειλε εκεί μια πρεσβεία να του ζητήσει μια συνάντηση στο Στρασβούργο στις 18 του μηνός· αλλά ο Ευγένιος είχε υποσχεθεί να περάσει το Πάσχα, που ήταν στις 20 Απριλίου, στον Άγιο Διονύσιο και δεν άλλαζε τα σχέδιά του. Ο Conrad ετοιμάστηκε ν' αναχωρήσει για την Ανατολή χωρίς την προσωπική ευλογία του ποντίφικα. Ο Ευγένιος στο μεταξύ είχε πολλές συναντήσεις με τον αββά Σούγκερ, ο οποίος θα κυβερνούσε τη Γαλλία όσο θ' απουσίαζε ο βασιλεύς. Συγκάλεσε μια σύνοδο στο Παρίσι για να πραγματευθεί την αίρεση του Γιλβέρτου de la Πορέ, και είδε πάλι τον Louis, στον Άγιο Διονύσιο, στις 11 Ιουνίου. Κατόπιν, ενώ ο Louis συμπλήρωνε τις τελευταίες ετοιμασίες του, κινήθηκε αργά προς νότον για να επιστρέψει στην Ιταλία 20. Ενώ οι βασιλείς της Γαλλίας και της Γερμανίας προετοιμάζονταν για τη Σταυροφορία, σχεδιάζοντας ένα μακρύ ταξίδι δια ξηράς, μια ταπεινότερη εκστρατευτική ομάδα που την αποτελούσαν Άγγλοι με μερικούς Φλαμανδούς και Φριζίους, είχε εμπνευσθεί από το κήρυγμα των πρακτόρων του Αγίου Bernard να ξεκινήσει δια θαλάσσης για την Παλαιστίνη. Τα πλοία ξεκίνησαν από την Αγγλία στο τέλος της ανοίξεως του 1147 και στις αρχές Ιουνίου η κακοκαιρία τ' ανάγκασε να καταφύγουν στις εκβολές του ποταμού Δούρου, στην πορτογαλική ακτή. Εκεί τους συνάντησαν απεσταλμένοι του Alphonse-Henry, κόμη της Πορτογαλίας. Είχε πρόσφατα αποκαταστήσει την ανεξαρτησία της χώρας του και διαπραγματευόταν με τον πάπα για τον τίτλο του βασιλέως, προβάλλοντας ως δικαιολογία τις επιτυχείς εκστρατείες του κατά των μωαμεθανών. Επωφελούμενος από τις δυσκολίες των Αλμοραβιδών, είχε κερδίσει μια μεγάλη νίκη στην Ourique το 1139 και τον Μάρτιο του 1147 είχε φθάσει στις όχθες του Τάγου και είχε κυριεύσει την Σανταρέμ. Ήθελε τώρα να επιτεθεί κατά της τοπικής μωαμεθανικής πρωτεύουσας, της Λισσαβόνας και χρειαζόταν ναυτική δύναμη να τον βοηθήσει. Η άφιξη των σταυροφόρων υπήρξε πολύ επίκαιρη. Ο επικεφαλής των απεσταλμένων, επίσκοπος του Οπόρτο, τους είπε ότι δεν ήταν ανάγκη να κάνουν το μακρύ ταξίδι στην Παλαιστίνη, αν ήθελαν να πολεμήσουν για το Σταυρό. Υπήρχαν άπιστοι μπροστά στα πόδια τους, και όχι μόνο πνευματική αξία αλλά και πλούσια κτήματα μπορούσαν να κερδηθούν εδώ και τώρα. Οι Φλαμανδοί και οι Φρίζιοι συμφώνησαν αμέσως· αλλά η αγγλική ομάδα δίσταζε. Είχαν δώσει όρκο να πάνε στην Ιερουσαλήμ, και χρειάστηκε όλη η επιρροή του αρχηγού τους, Χένρυ Γκράνβιλλ, κοντόσταυλου του Σάφφολκ, τον οποίον ο επίσκοπος είχε κερδίσει με το μέρος του, για να τους πείσει να μείνουν. Όταν κανονίστηκαν οι όροι, ο στολίσκος έπλευσε κάτω προς τον Τάγο, για να συναντήσει τον πορτογαλικό στρατό και άρχισε η πολιορκία της Λισσαβόνας. Οι μωαμεθανοί υπερασπίσθηκαν την πόλη τους με ανδρεία. Μονάχα τον Οκτώβριο, ύστερ' από τετράμηνο αγώνα, η φρουρά παραδόθηκε με την εγγύηση ότι η ζωή και η περιουσία τους δεν θα πειραζόταν. Οι σταυροφόροι πάτησαν αμέσως τη συμφωνία και επιδόθηκαν σε μια μεγαλοπρεπή σφαγή των απίστων, στην οποία οι Άγγλοι, συγχαίροντας τους εαυτούς τους για την αρετή τους, έπαιξαν μόνο δευτερεύοντα ρόλο: Όταν τελείωσε η εκστρατεία, μερικοί από τους σταυροφόρους εξακολούθησαν το ταξίδι τους για την Ανατολή, αλλά πολύ περισσότεροι παρέμειναν και εγκαταστάθηκαν εκεί υπό το πορτογαλικό στέμμα. Το επεισόδιο, παρ' όλο ότι προανάγγειλε τη μακρά συμμαχία μεταξύ της Digitized by 10uk1s

Αγγλίας και της Πορτογαλίας και παρ' όλο ότι έθεσε τα θεμέλια της εξαπλώσεως του Χριστιανισμού πέρ' από τους ωκεανούς, δεν έκανε πολλά πράγματα για να βοηθήσει τους χριστιανούς στην Ανατολή όπου η θαλάσσια δύναμη θα ήταν ανεκτίμητη για την υπόθεσή τους 21. Ενώ οι βόρειοι αργοπορούσαν στην Πορτογαλία, οι βασιλείς της Γαλλίας και της Γερμανίας ξεκίνησαν δια ξηράς για την Ανατολή. Ο βασιλεύς Roger της Σικελίας είχε στείλει στον καθέναν απ' αυτούς να τους προσφέρει τη μεταφορά τους και όλου του στρατού τους δια θαλάσσης. Ο Conrad, που υπήρξε επί πολύ καιρό εχθρός του Roger, ήταν προφανές ότι δεν μπορούσε να δεχτεί την προσφορά και ο Louis επίσης την αρνήθηκε. Ο πάπας δεν επιθυμούσε τη συνεργασία του Roger και είναι αμφίβολο αν το σικελικό ναυτικό ήταν αρκετά μεγάλο για να μεταφέρει όλους τους στρατιώτες που πήγαιναν στη Σταυροφορία. Ο Louis δεν ήθελε να εμπιστευθεί τον εαυτό του, χωρισμένο από τον μισό στρατό του σ' έναν άνθρωπο του οποίου η φήμη για διπροσωπία ήταν διαβόητη και ο οποίος ήταν άσπονδος εχθρός με τον θείο της Γαλλίδας βασίλισσας. Ήταν ασφαλέστερο και φθηνότερο το ταξίδι δια ξηράς 22. Ο βασιλεύς Conrad ήθελε να φύγει από τη Γερμανία το Πάσχα του 1147. Τον Δεκέμβριο είχε δεχτεί μια βυζαντινή πρεσβεία στη Σπήερ, στην οποία είπε για την άμεση αναχώρησή του για την Ανατολή. Στην πραγματικότητα άρχισε το ξεκίνημα μόλις στο τέλος του Μαΐου. Εγκατέλειψε τη Ρατισβόνη κατά τις τελευταίες ημέρες του μηνός και μπήκε στην Ουγγαρία. Ο στρατός του ήταν τεραστίων διαστάσεων. Κατάπληκτοι χρονογράφοι μίλησαν για ένα εκατομμύριο στρατιώτες· και είναι πιθανό ότι το σύνολο της συντροφιάς, ένοπλοι και προσκυνητές, αριθμούσαν σχεδόν είκοσι χιλιάδες. Μαζί με τον Conrad είχαν πάει δύο υποτελείς βασιλείς, ο Βλαδίσλαος της Βοημίας και ο Μπολεσλάβ IV της Πολωνίας. Επικεφαλής της γερμανικής αριστοκρατίας ήταν ο ανιψιός και κληρονόμος του Conrad, Φρειδερίκος, δούκας της Σουηβίας. Υπήρχε μια ομάδα από τη Λωρραίνη με αρχηγούς τον Στέφανο, επίσκοπο του Μετς και τον Ερρίκο, επίσκοπο της Τουλ. Ήταν ένας ανάστατος στρατός. Οι Γερμανοί μεγιστάνες ζήλευαν ο ένας τον άλλον και υπήρχε συνεχής προστριβή μεταξύ των Γερμανών, των Σλάβων και των γαλλόφωνων Λωρραινών. Ο Conrad δεν ήταν ο άνθρωπος που θα τους κρατούσε υπό έλεγχο. Είχε ήδη περάσει τα πενήντα, η υγεία του δεν ήταν καλή και η ιδιοσυγκρασία του χαρακτηριζόταν από αστάθεια και αδυναμία. Είχε αρχίσει να παραχωρεί πολύ από την εξουσία του στα ρωμαλέα αλλά χωρίς πείρα χέρια του ανιψιού του Frederick 23. Κατά τη διάρκεια του Ιουνίου ο γερμανικός στρατός κινήθηκε μέσ' από την Ουγγαρία. Ο νεαρός βασιλεύς Γκέζα είχε καλή διάθεση και δεν συνέβηκε δυσάρεστο επεισόδιο. Μια βυζαντινή πρεσβεία, με επικεφαλής τον Δημήτριο Μακρεμβολίτη και τον Ιταλό Αλέξανδρο de Γκραβίνα, συνάντησε τον Conrad στην Ουγγαρία και τον ρώτησε εκ μέρους του αυτοκράτορα αν ερχόταν ως φίλος ή ως εχθρός και τον παρακάλεσε να πάρει όρκο ότι δεν θα έκανε τίποτα εναντίον της ευημερίας και των συμφερόντων του αυτοκράτορα. Ο όρκος της μη βλάβης είχε καλά εκλεγεί· επειδή σε μερικά μέρη της Δύσεως ήταν ο συνηθισμένος όρκος που ο υποτελής έδινε στον επικυρίαρχό του· ήταν ο όρκος που ο Raymond of Toulouse είχε δώσει στον Αλέξιο κατά την Πρώτη Σταυροφορία, όμως ήταν έτσι πλαισιωμένος ώστε ο Conrad δεν μπορούσε ν' αρνηθεί να τον δώσει χωρίς να χαρακτηρισθεί ως εχθρός του αυτοκράτορα. Τον έδωσε και τότε οι Βυζαντινοί πρέσβεις του υποσχέθηκαν κάθε συμπαράσταση όσο θα βρισκόταν σε αυτοκρατορικό έδαφος 24. Γύρω στις 20 Ιουλίου, ο Conrad μπήκε στην αυτοκρατορία στο Μπρανίτσεβο. Βυζαντινά πλοία βοήθησαν τη διαπεραίωση των ανδρών του στην άλλη όχθη του Δούναβη. Στη Νύσσα, ο κυβερνήτης της επαρχίας Βουλγαρίας, Μιχαήλ Βρανάς, τον υποδέχτηκε και εφοδίασε το στρατό με τρόφιμα που είχαν αποθηκευθεί όταν περίμεναν την άφιξή του. Στη Σόφια, όπου έφθασε ύστερ' από λίγες μέρες ο κυβερνήτης της Θεσσαλονίκης και εξάδελφος του αυτοκράτορα, Μιχαήλ Παλαιολόγος, του ευχήθηκε το επίσημο καλώς όρισε εκ μέρους του αυτοκράτορα. Ως εδώ όλα πήγαν καλά. Ο Conrad έγραψε σε φίλους του στη Γερμανία ότι ήταν ικανοποιημένος με όλα. Αλλά μετά την αναχώρηση από τη Σόφια, οι στρατιώτες άρχισαν να λεηλατούν την ύπαιθρο, να μην πληρώνουν τους χωρικούς Digitized by 10uk1s

για ό,τι έπαιρναν, ακόμα και να σκοτώνουν εκείνους που διαμαρτύρονταν. Όταν διατυπώθηκαν παράπονα στον Conrad, αυτός ομολόγησε ότι δεν μπορούσε να πειθαρχήσει τον συρφετό. Στη Φιλιππούπολη έγιναν χειρότερες αταξίες. Έκλεψαν περισσότερα τρόφιμα και ξέσπασε μια στάση όταν ένας τοπικός ταχυδακτυλουργός, που ήλπισε να κερδίσει λίγα χρήματα από τους στρατιώτες δείχνοντας όλα τα τεχνάσματά του, κατηγορήθηκε από τους Γερμανούς για μαγεία. Τα προάστια πυρπολήθηκαν, αλλά τα τείχη της πόλεως ήταν πολύ ισχυρά ώστε να επιτεθούν οι Γερμανοί εναντίον τους. Ο αρχιεπίσκοπος, Μιχαήλ Ιταλικός, διαμαρτυρήθηκε τόσο έντονα στον Conrad ώστε αυτός ντράπηκε και τιμώρησε τους πρωταιτίους. Τότε ο Μανουήλ έστειλε στρατό για να συνοδεύει τους σταυροφόρους και να τους κρατεί επάνω στο δρόμο. Αυτό προκάλεσε χειρότερες αταξίες, γιατί πολύ συχνά Βυζαντινοί και Γερμανοί ήρθαν στα χέρια. Το κορύφωμα έγινε κοντά στην Αδριανούπολη, όταν μερικοί Βυζαντινοί ληστές έκλεψαν και σκότωσαν ένα Γερμανό μεγιστάνα που είχε μείνει πίσω άρρωστος. Ύστερ' απ' αυτό, ο Φρειδερίκος της Σουηβίας έκαψε το μοναστήρι κοντά στο οποίο είχε διαπραχθεί το έγκλημα και έσφαξε τους κατοίκους του. Μεθυσμένοι βραδυπορούντες, που ήσαν άφθονοι μεταξύ των Γερμανών, σφάζονταν ως αντίποινα όταν έπεφταν σε βυζαντινά χέρια. Όταν ο Βυζαντινός διοικητής Προσούχ αποκατέστησε την τάξη και ο στρατός ξανάρχισε την πορεία του, ήρθε μια πρεσβεία από τον Μανουήλ, που τώρα είχε σοβαρά ανησυχήσει, να συστήσει στον Conrad να πάρει το δρόμο προς τη Σηστό επί του Ελλησπόντου και να περάσει από εκεί στην Ασία. Θα θεωρείτο ως εχθρική πράξη αν οι Γερμανοί βάδιζαν προς την Κωνσταντινούπολη. Ο Conrad δεν ήθελε να δεχτεί. Τότε ο Μανουήλ φαίνεται ότι αποφάσισε ν' αντιτάξει βία στους σταυροφόρους, αλλά την τελευταία στιγμή ανακάλεσε τις διαταγές του προς τον Προσούχ. Σε λίγο οι Γερμανοί υπέστησαν θεία τιμωρία. Ενώ ήταν στρατοπεδευμένοι στο Χεραβά, στην πεδιάδα της Θράκης, μια ξαφνική πλημμύρα παρέσυρε τις σκηνές τους, έπνιξε πολλούς στρατιώτες και κατέστρεψε πολύ υλικό. Μόνο το απόσπασμα του Frederick, που είχε στρατοπεδεύσει σε ψηλότερο έδαφος, δεν έπαθε ζημιές. Ωστόσο δεν σημειώθηκε άλλο σοβαρό επεισόδιο ώσπου ο στρατός έφθασε στην Κωνσταντινούπολη γύρω στις 10 Σεπτεμβρίου 25. Ο βασιλεύς Louis και ο γαλλικός στρατός ακολούθησε περίπου μετά ένα μήνα. Ο ίδιος ο βασιλεύς ξεκίνησε από τον Άγιο Διονύσίο στις 8 Ιουνίου και κάλεσε τους υποτελείς του να τον συναντήσουν στο Μετς λίγες μέρες αργότερα. Το εκστρατευτικό του σώμα ήταν ίσως λίγο μικρότερο από το του Conrad. Όλοι οι ευγενείς που είχαν πάρει το σταυρό μαζί του στο Vezelay, ήρθαν για να εκπληρώσουν την υπόσχεσή τους. Μαζί με τον βασιλέα ήταν η σύζυγός του, Eleonor d'Aquitaine, η μεγαλύτερη κληρονόμος στη Γαλλία και ανιψιά του πρίγκιπα της Αντιόχειας. Οι κόμισσες της Flanders και της Toulouse και πολλές άλλες μεγάλες κυρίες ταξίδευαν μαζί με τους συζύγους τους. Ο μέγας μάγιστρος των Ναϊτών Everard de Barre ενώθηκε με το στρατό επί κεφαλής ενός συντάγματος νεοσύλλεκτων για το τάγμα του 26. Ο ίδιος ο βασιλεύς ήταν είκοσι έξι ετών. Φημιζόταν περισσότερο για ευλάβεια παρά ως ισχυρή προσωπικότητα. Ο αδελφός του και η σύζυγός του ασκούσαν και οι δύο επιρροή επάνω του. Ως διοικητής δεν ήταν δοκιμασμένος και ήταν αναποφάσιστος 27. Στο σύνολο τα στρατεύματά του ήταν πιο πειθαρχημένα και λιγότερο αυθαίρετα από τους Γερμανούς, αν και σημειώθηκαν αταξίες στη Βορμς κατά τη διάβαση του Ρήνου 28. Όταν όλα τα γαλλικά στρατιωτικά σώματα ενώθηκαν με τον βασιλέα, ο στρατός κινήθηκε δια μέσου της Βαυαρίας. Όταν έφθασε στη Ρατισβόνη, στις 29 Ιουνίου, τον περίμεναν εκεί πρέσβεις του αυτοκράτορα Μανουήλ. Αυτοί ήταν ο Δημήτριος Μακρεμβολίτης που είχε ήδη συναντήσει τον Conrad στην Ουγγαρία και κάποιος Μαύρος. Ζήτησαν εγγυήσεις ότι ο Louis θα φερόταν ως φίλος όσο θα βρισκόταν σε αυτοκρατορικό έδαφος και ότι θα υποσχόταν ν' αποδώσει στην αυτοκρατορία οποιαδήποτε από τις πρώην κτήσεις της που θα κατακτούσε. Προφανώς δεν του ζήτησαν να ορκισθεί τον όρκο της μη βλάβης, του οποίου τη σημασία πιθανόν ν' αντιλαμβανόταν πολύ καλά. Ο Louis δήλωσε επισήμως ότι ερχόταν ως φίλος αλλά δεν έδωσε υπόσχεση σχετικά με τις μελλοντικές του κατακτήσεις, βρίσκοντας το αίτημα επικίνδυνα αόριστο 29. Από τη Ρατυσβόνη, οι Γάλλοι προχώρησαν ειρηνικά επί δεκαπέντε ημέρες δια μέσου της Ουγγαρίας και έφθασαν στα βυζαντινά σύνορα περί τα τέλη Αυγούστου 30. Πέρασαν τον Δούναβη στο Μπρανίτσεβο και ακολούθησαν τον κύριο δρόμο δια μέσου της Βαλκανικής. Βρήκαν κάποια δυσκολία να προμηθευθούν επαρκή Digitized by 10uk1s

τρόφιμα, γιατί οι Γερμανοί είχαν καταναλώσει όλα όσα ήταν διαθέσιμα, και οι αυθαιρεσίες που διέπραξαν οι Γερμανοί, έκαναν τους κατοίκους να δυσπιστούν και να μη θέλουν να βοηθήσουν. Επί πλέον οι τοπικοί έμποροι ήταν πολύ έτοιμοι να κλέβουν στο ζύγι, ενώ απαιτούσαν προκαταβολική πληρωμή. Αλλά οι Βυζαντινοί αξιωματούχοι ήταν φιλικά διατεθειμένοι, και οι Γάλλοι διοικητές κρατούσαν τους άνδρες τους σε τάξη. Δεν σημειώθηκε σοβαρή αταξία ώσπου ο στρατός πλησίασε στην Κωνσταντινούπολη, αν και οι Γάλλοι άρχισαν να αισθάνονται αγανάκτηση κατά των Βυζαντινών και κατά των Γερμανών. Στην Αδριανούπολη, οι βυζαντινές αρχές επιχείρησαν, όπως και με τον Conrad, να πείσουν τον Louis να παρακάμψει την πρωτεύουσα και να περάσει από τον Ελλήσποντο στην Ασία, αλλά χωρίς επιτυχία. Στο μεταξύ, μερικοί από τους Γάλλους, ανυπόμονοι για την αργή κίνηση του στρατού τους, τράβηξαν εμπρός για να ενωθούν με τους Γερμανούς. Αλλά οι Γερμανοί υπήρξαν εχθρικοί, αρνούμενοι να τους διαθέσουν τρόφιμα. Οι στρατιώτες από τη Λωρραίνη, που βρίσκονταν ήδη σε κακές σχέσεις με τους Γερμανούς συναδέλφους τους ενώθηκαν με τους Γάλλους και ερέθισαν τη γαλλική κοινή γνώμη κατά των Γερμανών31. Έτσι, πριν ακόμα ο Γάλλος βασιλεύς φθάσει στην Κωνσταντινούπολη, οι σχέσεις μεταξύ των δύο σταυροφορικών στρατών ήταν τεταμένες σε οξύ σημείο και τις χαρακτήριζε υποψία και από τα δύο μέρη. Επίσης Γάλλοι και Γερμανοί ήταν κακά διατεθειμένοι έναντι των Βυζαντινών. Όλ' αυτά δεν προοιώνιζαν καλά για την επιτυχία της Σταυροφορίας.

Digitized by 10uk1s

ΚΕΦΑΛΑΙΟ II ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΔΙΧΟΝΟΙΑ "ἔρεις, ζῆλος, θυμοί, ἐριθεῖαι, καταλαλιαί, ψιθυρισμοί, φυσιώσεις, ἀκαταστασίαι"

ΠΡΟΣ ΚΟΡΙΝΘΙΟΥΣ Β' ΧII, 20 Όταν η είδηση ότι ερχόταν η σταυροφορία, έφθασε στη Κωνσταντινούπολη, ο αυτοκράτωρ Μανουήλ ήταν μπλεγμένος με υποθέσεις της Ανατολίας. Παρά τις εκστρατείες του πατέρα του και του πάππου του, η κατάσταση στις ασιατικές επαρχίες της αυτοκρατορίας εξακολουθούσε να παρέχει ανησυχίες. Μόνο οι παράκτιες περιοχές ήταν απαλλαγμένες από τουρκικές εισβολές. Πιο μέσα, στο εσωτερικό, σχεδόν κάθε χρόνο κάποια τουρκική επιδρομή θ' αναστάτωνε τον τόπο αποφεύγοντας τα μεγάλα φρούρια και ξεφεύγοντας από τα αυτοκρατορικά στρατεύματα. Οι κάτοικοι των παραμεθορίων εδαφών είχαν εγκαταλείψει τα χωριά τους και είχαν καταφύγει στις πόλεις ή στην ακτή. Η πολιτική του Μανουήλ ήταν να καθορίσει μια οριστική μεθόριο γραμμή, υπερασπιζόμενη από μια σειρά φρουρίων που θα είχαν μεταξύ τους στενό σύνδεσμο. Η διπλωματία του και οι εκστρατείες του απέβλεπαν στην εξασφάλιση μιας τέτοιας γραμμής. Ο Δανισμένδης εμίρης Μωάμεθ Ibn Γαζή πέθανε το Δεκέμβριο του 1141. Υπήρξε η κυριότερη μωαμεθανική δύναμη στη Μικρά Ασία. Αλλά μετά τον θάνατό του έγιναν εμφύλιοι πόλεμοι μεταξύ των γιων του και των αδελφών του. Προ του τέλους του 1142, το εμιράτο είχε χωριστεί στα τρία. Ο γιος του Δουλ Νουν κράτησε την Καισάρεια-Μαζάτσα, οι αδελφοί του Γιακούμπ Arslan Ibn Γαζή και Αΐν εντ-Δαουλάτ Ibn Γαζή τη Σεβάστεια και τη Μελιτηνή αντιστοίχως. Ο Σελτζούκος σουλτάνος του Ικονίου, Masud, είδε στη διαίρεση την ευκαιρία να επιβάλει την ηγεμονία του επί των Τούρκων της Ανατολίας. Εισέβαλε στα εδάφη των Δανισμένδων και επέβαλε τον έλεγχό του επί περιοχών που έφθαναν προς ανατολάς ως τον Ευφράτη. Οι αδελφοί Γιακούμπ Arslan και Αΐν εντ-Δαουλάτ τρόμαξαν από την επίθεσή του και ζήτησαν συμμαχία με το Βυζάντιο, και με μια συνθήκη, πιθανώς συναφθείσα το 1143, έγιναν κατά κάποιο βαθμό υποτελείς του. Τότε ο Μανουήλ έστρεψε την προσοχή του στον Masud, του οποίου οι επιδρομείς είχαν εισδύσει στην Μαλαγκίνα, επάνω στο δρόμο από τη Νίκαια στο Δορύλαιο. Τους απώθησε αλλά επέστρεψε σύντομα στην Κωνσταντινούπολη εξ αιτίας της δικής του κακής υγείας και της μακράς αρρώστιας της αγαπημένης αδελφής του Μαρίας, της οποίας η πίστη σ' αυτόν είχε δοκιμασθεί όταν ο σύζυγός της, ο νορμανδικής καταγωγής Καίσαρ Ιωάννης Roger, είχε συνωμοτήσει να καταλάβει τον θρόνο τον καιρό της αναρρήσεώς του. Το 1145 ο Masud έκανε νέα εισβολή στην αυτοκρατορία και κατέλαβε το μικρό φρούριο της Πρακάνα στην Ισαυρία, απειλώντας κατ' αυτόν τον τρόπο τις βυζαντινές συγκοινωνίες με τη Συρία και λίγο αργότερα επέδραμε στην κοιλάδα του Μαιάνδρου, φθάνοντας σχεδόν ως τη θάλασσα. Ο Μανουήλ έκρινε ότι είχε έρθει ο καιρός να χτυπήσει τολμηρά τον Masud και να βαδίσει εναντίον του Ικονίου. Είχε λίγο πριν παντρευτεί, και είχαν πει τότε πως ήθελε να δείξει στη Γερμανίδα γυναίκα του τη λαμπρότητα της Βυζαντινής ιπποσύνης. Το καλοκαίρι του 1146 έστειλε στον σουλτάνο μια επίσημη κήρυξη πολέμου και ξεκίνησε παλικαρίσια κατά μήκος του δρόμου δια του Δορυλαίου προς το Φιλομήλιον. Εκεί τουρκικά αποσπάσματα επιχείρησαν να τον αναχαιτίσουν αλλά τα απώθησε. Ο Masud υπεχώρησε προς την πρωτεύουσά του αλλά, παρ' όλο ότι ενίσχυσε τη φρουρά της, ο ίδιος παρέμεινε στο ανοιχτό πεδίο και έστειλε επειγόντως για ενισχύσεις από την Ανατολή. Ο βυζαντινός στρατός έμεινε στρατοπεδευμένος επί πολλούς μήνες προ του Ικονίου το οποίο υπεράσπιζε η σουλτάνα. Η στάση του Μανουήλ έναντι των εχθρών του ήταν ευγενική. Όταν διαδόθηκε ότι ο σουλτάνος είχε σκοτωθεί, έστειλε να πληροφορήσει τη σουλτάνα ότι η ιστορία δεν ήταν αληθινή, και επιχείρησε, εις μάτην, να κάνει τους στρατιώτες του να σεβασθούν τους μωαμεθανικούς τάφους έξω από την πόλη. Ξαφνικά έδωσε διαταγή ν' αποσυρθούν. Είπαν αργότερα ότι είχε ακούσει φήμες για την επερχόμενη Σταυροφορία· αλλά δεν μπορούσε να είχε ειδοποιηθεί ακόμα για την απόφαση που είχε ληφθεί στο Vezelay εκείνη την άνοιξη. Υποψιαζόταν πάντοτε τις σικελικές προθέσεις, και είναι πιθανόν να είχε αντιληφθεί ότι κάτι Digitized by 10uk1s

ετοιμαζόταν. Έμαθε επίσης ότι ο Masud είχε πάρει σημαντική ενίσχυση και φοβόταν μήπως βρεθεί κλεισμένος με μακρές και επικίνδυνες γραμμές συγκοινωνιών. Απεσύρθη αργά με τέλεια τάξη στα δικά του εδάφη 32. Πριν καταστεί δυνατή μια άλλη εκστρατεία εναντίον του Ικονίου, ο Μανουήλ βρέθηκε αντιμέτωπος με την παρούσα προοπτική της Σταυροφορίας. Είχε ανησυχήσει και πολύ δικαιολογημένα. Γιατί η πείρα των Βυζαντινών από τους σταυροφόρους δεν ήταν καθόλου καθησυχαστική. Γι' αυτό το λόγο, όταν ο Masud του έστειλε πρέσβεις την άνοιξη του 1147 να του προτείνει ανακωχή και την προσφορά να επιστρέψει την Πρακάνα και τις άλλες πρόσφατες κατακτήσεις του, ο Μανουήλ δέχτηκε. Γι' αυτή τη συνθήκη κατηγορήθηκε ως προδότης της Χριστιανοσύνης. Αλλά η εχθρότητα του Conrad, που δείχθηκε πριν φθάσουν ειδήσεις για τη συνθήκη στους Γερμανούς, δείχνει ότι οι προφυλάξεις του υπήρξαν συνετές. Δεν είχε υποχρεώσεις έναντι ενός ομοθρήσκου χριστιανού ο οποίος σκεφτόταν απροκάλυπτα να επιτεθεί κατά της Κωνσταντινουπόλεως. Ούτε μπορούσε ο Μανουήλ να είναι ευχαριστημένος με μια εκστρατεία η οποία, χωρίς καμιά αμφιβολία, θα ενθάρρυνε τον πρίγκιπα της Αντιόχειας να λησμονήσει τον πρόσφατο όρκο της υποτέλειας και την δουλικότητα που είχε δείξει. Αν ήταν μπλεγμένος σε σοβαρό πόλεμο με τους Τούρκους, μπορεί να βοηθούσε τους σταυροφόρους να περάσουν μέσ' από τη Μικρά Ασία, αλλά θα τους επέτρεπε να κάνουν ανυπολόγιστη ζημιά στην αυτοκρατορία η οποία ήταν το προπύργιο της Χριστιανοσύνης. Προτίμησε να μην έχει εμπλοκές που θα τον εξασθένιζαν σε μια τόσο κρίσιμη στιγμή, ειδικότερα όταν ένας πόλεμος με τη Σικελία ήταν επικείμενος 33. Με τον Conrad, οι σχέσεις του Μανουήλ ήταν ως τότε καλές. Ένας κοινός φόβος του Roger της Σικελίας τους είχε πλησιάσει· και ο Μανουήλ είχε πρόσφατα παντρευτεί την γυναικαδέλφη του Conrad 34. Αλλά η συμπεριφορά του γερμανικού στρατού στη Βαλκανική και η άρνηση του Conrad να πάρει το δρόμο δια του Ελλησπόντου, τον ανησύχησαν. Όταν ο Conrad έφθασε προ της Κωνσταντινουπόλεως του παραχωρήθηκε ως διαμονή το ανάκτορο Φιλοπάτιον στα περίχωρα, κοντά στα τείχη της πόλεως, και ο στρατός του στρατοπέδευσε γύρω του. Αλλά μέσα σε λίγες μέρες οι Γερμανοί λεηλάτησαν το ανάκτορο σε τέτοιο βαθμό που δεν ήταν πια κατοικήσιμο και ο Conrad πέρασε από το μυχό του Κερατίου κόλπου στο ανάκτορο Πικρίδιον, απέναντι της συνοικίας του Φαναρίου. Στο μεταξύ οι στρατιώτες του έκαναν βιαιοπραγίες εναντίον του πληθυσμού και ο αυτοκράτωρ έστειλε Βυζαντινούς στρατιώτες να τις καταστείλουν. Ακολούθησαν μερικές αψιμαχίες. Όταν ο Μανουήλ ζήτησε αποζημιώσεις, ο Conrad στην αρχή είπε ότι οι ζημιές ήταν ασήμαντες· κατόπιν θυμωμένος απείλησε ότι θα γύριζε πίσω τον επόμενο χρόνο για να καταλάβει την πρωτεύουσα. Φαίνεται ότι η αυτοκράτειρα, γυναικαδελφή του Conrad, κατόρθωσε να συμφιλιώσει τους δύο μονάρχες. Ο Μανουήλ, ο οποίος παρακινούσε τους Γερμανούς να περάσουν γρήγορα το Βόσπορο, επειδή φοβόταν τις συνέπειες της ενώσεώς τους με τους Γάλλους, βρήκε ξαφνικά τους Γερμανούς βολικούς, επειδή ήδη είχαν αρχίσει να φιλονικούν με τους πρώτους Γάλλους που είχαν φθάσει. Αποκαταστάθηκε μια επιφανειακή ομόνοια· και ο Conrad πέρασε με το στρατό του απέναντι στη Χαλκηδόνα, φορτωμένος με πολύτιμα δώρα. Ο ίδιος ο Conrad πήρε μερικά ωραία άλογα. Αλλά αρνήθηκε την πρόταση ν' αφήσει μερικούς από τους άνδρες του ν' αναλάβουν υπηρεσία υπό τον αυτοκράτορα και εις αντάλλαγμα να του διατεθούν βυζαντινά στρατεύματα από την Κιλικία, μια διευθέτηση την οποία ο Μανουήλ θα εύρισκε διευκολυντική για τον πόλεμό του εναντίον του Roger της Σικελίας 35. Όταν έφθανε στη Χαλκηδόνα, ο Conrad ζήτησε από τον Μανουήλ να του διαθέσει οδηγούς για να τον περάσουν μέσ' από τη Μικρά Ασία. Ο Μανουήλ ανέθεσε αυτή την αποστολή στον αρχηγό της φρουράς των Βαράγγων Στέφανο. Συγχρόνως, συνέστησε στους Γερμανούς ν' αποφύγουν το δρόμο που πήγαινε κατ' ευθείαν μέσ' από τη χερσόνησο αλλά ν' ακολουθήσουν τον παράκτιο δρόμο ως την Αττάλεια, περνώντας έτσι από εδάφη ελεγχόμενα από την αυτοκρατορία. Υπέδειξε επίσης ότι θα ήταν φρόνιμο να στείλει πίσω όλους τους αμάχους προσκυνητές των οποίων η παρουσία μόνο εμπόδιο θα έφερνε στο στρατό. Ο Conrad δεν έδωσε προσοχή σ' αυτή τη σύσταση, αλλά ξεκίνησε για τη Νίκαια. Όταν ο στρατός του έφθασε εκεί, σκέφτηκε πάλι και μοίρασε το εκστρατευτικό σώμα. Digitized by 10uk1s

Ο Otto von Freisingen θα έπαιρνε ένα μέρος, όπου θα περιλαμβάνονταν και οι περισσότεροι άμαχοι, και θ' ακολουθούσε ένα δρομολόγιο περνώντας από τη Λαοδίκεια επί του Λύκου, ως την Αττάλεια, ενώ ο ίδιος με τη κυρία μάχιμη δύναμη θ' ακολουθούσε το δρόμο της Πρώτης Σταυροφορίας δια του εσωτερικού 36. Ο στρατός του Conrad έφυγε από τη Νίκαια στις 15 Οκτωβρίου με τον Βάραγγο Στέφανο ως αρχιοδηγό. Κατά τις επόμενες οχτώ ημέρες, όσο ήταν στο έδαφος του αυτοκράτορα, διατρέφονταν καλά, αν και αργότερα παραπονέθηκαν ότι τα όργανα του ανεφοδιασμού ανακάτωναν ασβέστη με το αλεύρι που τους χορηγούσαν και τους έδιναν νομίσματα με ξεπεσμένη αξία. Αλλά δεν φρόντισαν να κάνουν προμήθειες για την πορεία τους μέσ' από το τουρκικό έδαφος. Ιδιαίτερα τους έλειπε νερό. Στις 25 Οκτωβρίου, όταν έφθασαν στον μικρό ποταμό Βαθύ, κοντά στο Δορύλαιο, όχι μακριά από την τοποθεσία της μεγάλης νίκης των σταυροφόρων μισόν αιώνα πρωτύτερα, ολόκληρος ο σελτζουκικός στρατός έπεσε επάνω τους. Το γερμανικό πεζικό ήταν κουρασμένο και διψασμένο. Πολλοί από τους ιππότες μόλις είχαν αφιππεύσει για να ξεκουράσουν τα εξαντλημένα άλογά τους. Οι ξαφνικές, γρήγορες και επαναλαμβανόμενες επιθέσεις των ελαφρών Τούρκων ιππέων τους κατέλαβαν απροετοίμαστους. Υπήρξε μάλλον σφαγή παρά μάχη. Εις μάτην ο Conrad προσπάθησε να συντάξει τους άνδρες του· προς το βράδυ βρισκόταν σε πλήρη φυγή με τους επιζήσαντες στο δρόμο προς τη Νίκαια. Είχε χάσει τα εννέα δέκατα των στρατιωτών του και όλο το περιεχόμενο του στρατοπέδου του. Η λεία πουλήθηκε από τους νικητές στα παζάρια όλης της μωαμεθανικής Ανατολής, ως την Περσία37. Στο μεταξύ ο βασιλεύς Louis και ο γαλλικός στρατός είχαν περάσει μέσ' από την Κωνσταντινούπολη. Έφθασαν εκεί στις 4 Οκτωβρίου για να βρουν την εμπροσθοφυλακή τους και τον στρατό της Lorraine αηδιασμένους αφ' ενός από την αγριότητα των Γερμανών και αφ' ετέρου από τη συνθηκολόγηση του Μανουήλ με τους Τούρκους. Παρά τις παρακλήσεις του απεσταλμένου του Louis, Everard de Barre, μεγάλου μάγιστρου των Ναϊτών, οι βυζαντινές αρχές έφεραν δυσκολίες για τη συνένωση των Λωρραινών με τους Γάλλους 38. Ο επίσκοπος της Langres, με την αντιχριστιανική αδιαλλαξία ενός μοναχού του Clairvaux, συνέστησε στον βασιλέα ν' αλλάξει την πολιτική του και να συνάψει συμμαχία με τον Roger της Σικελίας εναντίον των δολίων Ελλήνων. Αλλά ο Louis ήταν πολύ ευσυνείδητος ώστε να τον ακούσει, προς μεγάλη απογοήτευση των βαρόνων του. Ήταν ευχαριστημένος από την υποδοχή που του είχε γίνει στη βυζαντινή αυλή και προτιμούσε την ήπια συμβουλή τού ανθρωπιστή επισκόπου του Lisieux. Είχε εγκατασταθεί στο Φιλοπάτιον, που είχε καθαρισθεί ύστερ' από την κατοχή του από τους Γερμανούς, και ήταν ευπρόσδεκτος σε συμπόσια στο αυτοκρατορικό ανάκτορο των Βλαχερνών και ο αυτοκράτωρ τον οδηγούσε ο ίδιος στα αξιοθέατα της πόλεως. Πολλοί από τους ευγενείς του ήταν επίσης γοητευμένοι από τις περιποιήσεις που τους έκαναν 39. Αλλά ο Μανουήλ φρόντισε να περάσει ο γαλλικός στρατός όσο το δυνατόν συντομότερα πέρ' από τον Βόσπορο και όταν εγκαταστάθηκε στη Χαλκηδόνα, χρησιμοποίησε το πρόσχημα μιας στάσεως που προκάλεσε ένας Φλαμανδός προσκυνητής, που νόμισε ότι τον είχαν εξαπατήσει, για να διακόψει την παροχή εφοδίων στους Γάλλους. Αν και ο Louis κρέμασε αμέσως τον ένοχο, ο Μανουήλ δεν ανεφοδίαζε το στρατόπεδο, ώσπου ο Louis ορκίστηκε επί τέλους ν' αποδώσει στην αυτοκρατορία τις χαμένες κτήσεις της που θα βοηθούσε ν' ανακτηθούν, και συμφώνησε να δώσουν οι βαρόνοι του προκαταβολικά όρκο υποτέλειας για όποιες θα κατελάμβαναν αυτοί. Οι Γάλλοι ευγενείς δυσαρεστήθηκαν αλλά ο Louis θεώρησε το αίτημα λογικό, λαμβανομένης υπ' όψιν της επιτακτικής ανάγκης που είχε για βυζαντινή βοήθεια, ιδιαίτερα όταν διαδόθηκαν φήμες για τη γερμανική συμφορά 40. Στις αρχές του Νοεμβρίου, ο γαλλικός στρατός έφθασε στη Νίκαια. Εκεί έμαθαν οριστικά για την ήττα του Conrad. Ο Φρειδερίκος της Σουηδίας πήγε στο γαλλικό στρατόπεδο για να διηγηθεί την ιστορία, και ζήτησε από τον Louis να πάει αμέσως να συναντήσει τον Conrad. Ο Louis έσπευσε στο γερμανικό στρατόπεδο, και οι δύο βασιλείς είχαν μια σύσκεψη. Αποφάσισαν ν' ακολουθήσουν και Digitized by 10uk1s

οι δυο την παράκτια οδό προς νότο, παραμένοντας μέσα σε βυζαντινό έδαφος. Για την ώρα υπήρχε φιλία μεταξύ των δύο στρατών. Όταν οι Γερμανοί δεν μπόρεσαν να βρουν τρόφιμα στην περιοχή που είχαν στρατοπεδεύσει, γιατί οι Γάλλοι είχαν πάρει όλα όσα ήταν διαθέσιμα, και γι' αυτό άρχισαν να κάνουν επιδρομές στα γειτονικά χωριά, βυζαντινά αστυνομικά τμήματα τους επιτέθηκαν. Σώθηκαν από ένα γαλλικό απόσπασμα υπό τον κόμη της Σουασσόν, ο οποίος είχε σπεύσει κατά παράκληση του Conrad. Στο μεταξύ ο Conrad είχε κατορθώσει ν' αποκαταστήσει κάποια τάξη μέσα στα στρατεύματά του. Οι περισσότεροι από τους προσκυνητές που είχαν επιζήσει τον εγκατέλειψαν για να γυρίσουν πίσω, όπως μπορούσαν, στην Κωνσταντινούπολη. Η περαιτέρω ιστορία των είναι άγνωστη41. Οι στρατοί συνέχισαν την κίνηση των μαζί. Στις 11 Νοεμβρίου στρατοπέδευσαν στο Έσερον, κοντά στο σημερινό Μπαληκεσέρ. Εκεί έκαναν νέα αλλαγή σχεδίου. Είναι πιθανό ότι έφθασαν σ' αυτούς αναφορές για το ταξίδι που έκανε ο Otto von Freisingen κατά μήκος της κατ' ευθείαν οδού προς Φιλαδέλφεια και Λαοδίκεια. Δεν ξέρομε πολλά γι αυτό το ταξίδι εκτός του ότι το εκστρατευτικό σώμα έφθασε επί τέλους στην Αττάλεια κουρασμένο και μειωμένο σε αριθμό, αφήνοντας στην άκρη του δρόμου τους πολλούς νεκρούς που οι στερήσεις και οι Τουρκικές επιδρομές είχαν θανατώσει. Οι βασιλείς αποφάσισαν να βαδίζουν πλησιέστερα προς την ακτή, περνώντας από πιο γόνιμες περιοχές, και για να βρίσκονται σε επαφή με τον βυζαντινό στόλο. Βάδισαν προς τα κάτω περνώντας από το Αδραμύττιον, την Πέργαμο και τη Σμύρνη και έφθασαν στην Έφεσο. Ο στρατός του Louis ήταν στην εμπροσθοφυλακή και οι Γερμανοί ακολουθούσαν αργά σε μια ημέρα πορείας πίσω, ενώ οι σύμμαχοί των τους πείραζαν για τη βραδύτητά τους. Ο Βυζαντινός ιστορικός Κίνναμος αναφέρει την κραυγή "Pousse Allemand" την οποία τους πετούσαν με περιφρόνηση οι Γάλλοι 42. Όταν έφθασαν στην Έφεσο, η υγεία του Conrad ήταν τόσο κακή ώστε αυτός έμεινε εκεί. Όταν το έμαθε ο αυτοκράτωρ Μανουήλ του έστειλε πολύτιμα δώρα και τον έπεισε να επιστρέψει στην Κωνσταντινούπολη, όπου τον δέχτηκε με καλοσύνη και τον πήρε να κατοικήσει στα ανάκτορα. Ο Μανουήλ ενδιαφερόταν με πάθος για την ιατρική και επέμεινε να τον νοσηλεύσει ο ίδιος. Ο Conrad θεραπεύτηκε και συγκινήθηκε βαθιά από τις περιποιήσεις που του έκαναν ο αυτοκράτωρ και η αυτοκράτειρα. Κατά τη διάρκεια αυτής της επισκέψεως κανονίστηκε ένα συνοικέσιο μεταξύ του αδελφού του Heinrich, δούκα της Αυστρίας, και της ανιψιάς του αυτοκράτορα Θεοδώρας, κόρης του αδελφού του Ανδρόνικου. Ο Γερμανός βασιλεύς και ο οίκος του παρέμειναν στην Κωνσταντινούπολη ως τις αρχές Μαρτίου 1148, οπότε μια βυζαντινή μοίρα τους μετέφερε στην Παλαιστίνη 43. Κατά την διάρκεια των τεσσάρων ημερών που έμεινε στην Έφεσο, ο βασιλεύς Louis πήρε μια επιστολή από τον Μανουήλ που τον πληροφορούσε ότι οι Τούρκοι ήταν επί ποδός πολέμου και του συνιστούσε ν' αποφύγει κάθε σύγκρουση μαζί τους και να βρίσκεται όσο το δυνατόν μέσα στην ακτίνα καταφυγής που προσέφεραν τα βυζαντινά φρούρια. Ο Μανουήλ φοβόταν σαφώς ότι οι Γάλλοι θα πάθαιναν καμιά ζημιά από τους Τούρκους και θα κατηγορούσαν αυτόν· συγχρόνως δεν είχε καμιά διάθεση, με τον σικελικό πόλεμο μπροστά του, να συμβεί κάτι που θα διέκοπτε την ειρήνη του με τον σουλτάνο. Ο Louis δεν έδωσε απάντηση, ούτε και όταν ο Μανουήλ του ξανάγραψε για να τον προειδοποιήσει ότι οι βυζαντινές αρχές δεν μπορούσαν να εμποδίσουν τους ανθρώπους τους να πάρουν εκδίκηση για τις ζημιές που τους προξενούσαν οι σταυροφόροι. Η πειθαρχία του γαλλικού στρατού είχε χαλαρώσει, και έφθαναν στην πρωτεύουσα παράπονα για τις παρανομίες του 44. Ο γαλλικός στρατός ακολούθησε αντίστροφα τον ρου του Μαιάνδρου ανεβαίνοντας την κοιλάδα του. Στο Δεκέρβιον, όπου πέρασαν τα Χριστούγεννα, οι Τούρκοι έκαναν την εμφάνισή τους και άρχισαν να παρενοχλούν τους σταυροφόρους ώσπου έφθασαν στη γέφυρα επί του ποταμού, στην Αντιόχεια της Πισιδίας. Εκεί έγινε μάχη εκ παρατάξεως αλλά οι Γάλλοι πέρασαν βιαίως τη γέφυρα και οι Τούρκοι υποχώρησαν πίσω από το τείχη της Αντιόχειας. Είναι άγνωστο υπό ποιες συνθήκες Digitized by 10uk1s

μπόρεσαν οι Τούρκοι να βρουν καταφύγιο μέσα σ' αυτό το βυζαντινό φρούριο. Οι Γάλλοι, πολύ φυσικά, το είδαν σαν μια προδοσία εναντίον της χριστιανοσύνης· αλλά είτε η τοπική φρουρά είχε ενδώσει σε υπέρτερη δύναμη ή είχε κάνει ιδιωτικές συμφωνίες με τους απίστους· είναι πολύ απίθανο ότι ο ίδιος ο αυτοκράτωρ είχε επικυρώσει αυτό το σχέδιο 45. Η μάχη μπρος από τη γέφυρα στην Αντιόχεια έγινε γύρω από την 1η Ιανουαρίου 1148. Τρεις μέρες αργότερα, οι σταυροφόροι έφθασαν στη Λαοδίκεια, για να την βρουν εγκαταλελειμμένη. Η φήμη τους είχε αναγκάσει τους κατοίκους να πάρουν τα βουνά, με όλες τους τις προμήθειες. Ήταν δύσκολο για το στρατό να συγκεντρώσει τρόφιμα για το δύσκολο στάδιο που είχε να διανύσει 46. Ο δρόμος προς την Αττάλεια περνούσε επάνω από ψηλά, έρημα βουνά. Το ταξίδι ήταν δύσκολο και την καλύτερη εποχή του χρόνου. Για έναν πεινασμένο στρατό, που πάλευε μέσα στις θύελλες του Ιανουαρίου, με τους Τούρκους να παρακολουθούν αδιάκοπα στα πλευρά του και να χτυπούν τους βραδυπορούντες και τους άρρωστους, ήταν ένας εφιάλτης. Σ' όλον το δρόμο οι στρατιώτες έβλεπαν τα πτώματα των Γερμανών προσκυνητών που είχαν πεθάνει κατά την πορεία, λίγους μήνες πρωτύτερα. Δεν γινόταν πια καμιά απόπειρα για πειθαρχία, εκτός από το τμήμα των Ναϊτών ιπποτών. Η βασίλισσα και οι κυρίες της έτρεμαν στα φορεία τους, ορκιζόμενες να μη ξαναϋποστούν τέτοια δοκιμασία. Ένα απόγευμα, όταν ο στρατός άρχισε να κατεβαίνει προς τη θάλασσα, η εμπροσθοφυλακή, υπό τον Godfrey de Ρανκόν, παράκουσε τη διαταγή του βασιλέως να στρατοπεδεύσει στην κορυφή του αυχένα και κατέβηκε κάτω από το ύψωμα χάνοντας την επαφή με το κύριο σώμα, εναντίον του οποίου οι Τούρκοι έκαναν αμέσως επίθεση. Οι σταυροφόροι κρατήθηκαν στις θέσεις των· αλλά μόνο η επέλευση του σκότους έσωσε τη ζωή του βασιλέως και οι απώλειες των Γάλλων ήταν βαριές 47. Από εκεί και έπειτα η πορεία υπήρξε ευκολότερη. Οι Τούρκοι δεν διακινδύνευαν να κατέβουν στην πεδιάδα. Στις αρχές του Φεβρουαρίου η σταυροφορία έφθασε στην Αττάλεια. Βυζαντινός κυβερνήτης εκεί ήταν ένας Ιταλός ονομαζόμενος Λανδόλφος. Κατά διαταγή του αυτοκράτορα έκανε ό,τι μπορούσε για να βοηθήσει τους Δυτικούς. Αλλά η Αττάλεια δεν ήταν μεγάλη πόλη με μεγάλα αποθέματα τροφίμων. Βρισκόταν τοποθετημένη σε μια φτωχή περιοχή η οποία είχε πρόσφατα ερημωθεί από τους Τούρκους. Τα χειμερινά αποθέματα είχαν τώρα ελαττωθεί πολύ· και οι Γερμανοί προσκυνητές είχαν πάρει όλα τα περισσεύματα. Δεν είναι παράξενο ότι υπήρχαν ελάχιστα εφόδια και ότι οι τιμές είχαν ανεβεί πολύ. Αλλά για τους οργισμένους και απογοητευμένους Γάλλους όλ' αυτά ήταν ακριβώς άλλη μια απόδειξη της βυζαντινής προδοσίας. Ο βασιλεύς Louis αποφάσισε τώρα να συνεχισθεί το ταξίδι δια θαλάσσης και διαπραγματεύθηκε με τον Λανδόλφο για πλοία. Δεν ήταν εύκολο αυτή την εποχή του έτους να συγκεντρωθεί ένας στολίσκος σ' ένα λιμάνι της άγριας ακτής της Καραμανίας. Ενώ συγκεντρώνονταν τα μεταφορικά μέσα, οι Τούρκοι κατέβηκαν και έκαναν μια αιφνιδιαστική επίθεση στο στρατόπεδο των σταυροφόρων. Και πάλι οι Γάλλοι κατηγόρησαν τους Βυζαντινούς, οι οποίοι μπορεί πράγματι να μην κατέβαλαν προσπάθεια να υπερασπίσουν τους ανεπιθύμητους ξένους στην παρουσία των οποίων χρωστούσαν αυτές τις τουρκικές επιδρομές. Όταν έφθασαν τα πλοία ήταν πολύ λίγα για να πάρουν όλη την ομήγυρη. Γι' αυτό ο Louis τα γέμισε με την ακολουθία του και με όσους ιππείς χωρούσαν και έπλευσε στον Άγιο Συμεών, όπου έφθασε στις 19 Μαρτίου. Για να καθησυχάσει τη συνείδησή του που εγκατέλειψε το στρατό του, ο βασιλεύς έδωσε στον Λανδόλφο το ποσό των πεντακοσίων μάρκων, παρακαλώντας τον να φροντίσει για τους ασθενείς και τους τραυματίες και να στείλει τους υπόλοιπους, αν ήταν δυνατόν, δια θαλάσσης. Οι κόμητες της Flanders και των Βουρβόνων έμειναν επί κεφαλής. Την επομένη της αναχωρήσεως του βασιλέως, οι Τούρκοι κατέβηκαν στην πεδιάδα και επιτέθηκαν κατά του στρατοπέδου. Χωρίς επαρκές ιππικό ήταν αδύνατο να τους αποκρούσουν αποτελεσματικά. Έτσι οι σταυροφόροι πήραν την άδεια να καταφύγουν μέσα στα τείχη. Εκεί τους μεταχειρίστηκαν καλά και νοσήλευσαν τους αρρώστους των· ο Λανδόλφος έσπευσε να συγκεντρώσει και αλλά πλοία. Και πάλι δεν μπόρεσε να βρει αρκετά για όλο το εκστρατευτικό σώμα. Έτσι ο Thierry της Flanders και ο Archimbald των Βουρβόνων ακολούθησαν το παράδειγμα του βασιλέως των και επιβιβάσθηκαν οι ίδιοι με τους φίλους τους και με τους υπόλοιπους ιππείς, λέγοντας στους πεζούς στρατιώτες και στους προσκυνητές να συνεχίσουν όπως μπορούσαν το ταξίδι των δια ξηράς.48 Εγκαταλειφθέντες Digitized by 10uk1s

από τους αρχηγούς των οι δυστυχείς υπόλοιποι αρνήθηκαν να μείνουν στο στρατόπεδο που τους είχε ετοιμάσει ο Λανδόλφος, που ήθελε να τους βγάλει έξω από την πόλη. Θεώρησαν ότι θα ήταν πολύ άσχημα εκτεθειμένοι στις επιθέσεις των Τούρκων τοξοτών. Αντί γι' αυτό ξεκίνησαν αμέσως κατά μήκος του ανατολικού δρόμου. Μη γνωρίζοντας τον τόπο, απειθάρχητοι και δυσπιστούντες προς τους οδηγούς τους, συνεχώς παρενοχλούμενοι από τους Τούρκους, με τους οποίους είχαν την πεποίθηση ότι ήταν συνεννοημένοι οι Βυζαντινοί, οι ταλαίπωροι Γάλλοι με ό,τι απέμεινε από το γερμανικό πεζικό του Conrad που τους ακολουθούσε, τράβηξαν τον δρόμο του μαρτυρίου των για την Κιλικία. Λιγότεροι από τους μισούς έφθασαν κατά τα τέλη της ανοίξεως στην Αντιόχεια 49. Σε μια από τις πολλές επιστολές του προς τον αββά Σούγκερ στη Γαλλία, επιστολές των οποίων το αμετάκλητο θέμα ήταν η αίτηση για χρήματα, ο βασιλεύς Louis αποδίδει τις συμφορές στην Ανατολία στην "δολιότητα του αυτοκράτορα και επίσης στα δικά μας σφάλματα". Η κατηγορία κατά του Μανουήλ επαναλαμβάνεται πιο συνεχώς και με μεγαλύτερο πάθος από τον επίσημο Γάλλο χρονογράφο της σταυροφορίας, Odo de Deuil, και συναντούμε την ηχώ της στους δυτικούς ιστορικούς, με ελάχιστες εξαιρέσεις, ως σήμερα50. Οι ατυχίες των σταυροφοριών συνετέλεσαν τόσο πολύ στο να οξύνουν τις σχέσεις μεταξύ της δυτικής και της ανατολικής Χριστιανοσύνης, ώστε η κατηγορία πρέπει να εξετασθεί προσεκτικότερα. Ο Odo παραπονείται ότι οι Βυζαντινοί παρείχαν ανεπαρκή εφόδια για διατροφή για τα οποία ζητούσαν υπερβολικές τιμές, ανεπαρκή μεταφορικά μέσα και ανίκανους οδηγούς και, το χειρότερο, ότι είχαν συμμαχήσει με τους Τούρκους εναντίον των ομοθρήσκων των χριστιανών. Οι πρώτες κατηγορίες είναι παράλογες. Κανένα μεσαιωνικό κράτος, ακόμα και ένα τόσο καλά οργανωμένο όπως το βυζαντινό, δεν είχε αρκετά αποθέματα τροφίμων για να είναι σε θέση να εφοδιάσει δύο εξαιρετικά μεγάλους στρατούς που έφθασαν απρόσκλητοι και με τόσο σύντομη προειδοποίηση, και όταν τα τρόφιμα είναι λίγα, οι τιμές τους αναπόφευκτα ανεβαίνουν. Το ότι πολλοί τοπικοί έμποροι και μερικοί κρατικοί υπάλληλοι επιχείρησαν να αισχροκερδήσουν εις βάρος των εισβολέων είναι βέβαιο. Τέτοια συμπεριφορά δεν υπήρξε ποτέ σπάνιο φαινόμενο στο εμπόριο, ιδιαίτερα κατά τον Μεσαίωνα και στην Ανατολή. Ήταν παράλογο να περιμένουν από τον Λανδόλφο να διαθέσει επαρκή αριθμό πλοίων για έναν ολόκληρο στρατό στο μικρό λιμάνι της Αττάλειας στην καρδιά του χειμώνα· ούτε μπορούσαν οι οδηγοί, των οποίων τις συμβουλές σπάνια ακολουθούσαν, να κατηγορηθούν ότι δεν γνώριζαν τις τελευταίες καταστροφές γεφυρών και πηγαδιών από τους Τούρκους, ή αν έφευγαν προ των απειλών και της εχθρότητας των ανθρώπων τούς οποίους οδηγούσαν. Το ζήτημα της τουρκικής συμμαχίας είναι πιο σοβαρό, αλλά πρέπει να το δούμε από την άποψη του Μανουήλ. Ο Μανουήλ ούτε προσκάλεσε ούτε ήθελε τη Σταυροφορία. Είχε σοβαρούς λόγους να την μέμφεται. Η βυζαντινή διπλωματία είχε μάθει τώρα καλά πώς να χειρίζεται τους διαφόρους μωαμεθανούς ηγεμόνας κινώντας τον έναν εναντίον του άλλου και απομονώνοντάς τους έναν-έναν κάθε φορά. Μια τόσο διατυμπανισμένη εκστρατεία όπως η σταυροφορία αναπόφευκτα θα προκαλούσε τη δημιουργία ενωμένου μετώπου εναντίον της Χριστιανοσύνης. Επί πλέον, για τη βυζαντινή στρατηγική εναντίον του Ισλάμ ήταν ουσιώδες να ελέγχει την Αντιόχεια. Το Βυζάντιο είχε επί τέλους πετύχει αυτό τον έλεγχο, όταν ο πρίγκιπας Raymond προέβη στην χαμερπή υποταγή του στην Κωνσταντινούπολη. Ο ερχομός μιας σταυροφορίας με την ανιψιά του και τον σύζυγό της επί κεφαλής θα τον σκανδάλιζε αναπόφευκτα ν' αποτινάξει την υποτέλειά του. Η συμπεριφορά των σταυροφόρων όταν ήταν φιλοξενούμενοι στη χώρα του δεν υπήρξε τέτοια ώστε ν' αυξήσει τη συμπάθεια του αυτοκράτορα προς αυτούς. Λεηλατούσαν· έκαναν επιθέσεις εναντίον της αστυνομίας του· αγνοούσαν τις συστάσεις του για τους δρόμους που έπρεπε ν' ακολουθήσουν και πολλοί από τους εξέχοντες ανθρώπους τους μιλούσαν απροκάλυπτα ότι θα έκαναν επίθεση κατά της Κωνσταντινουπόλεως. Θεωρούμενη υπό αυτό το φως, η μεταχείριση που τους έκανε φαίνεται γενναιόφρων και ανεκτική και μερικοί από τους σταυροφόρους την αναγνώρισαν ως τέτοια. Αλλά οι δυτικοί δεν μπορούσαν να καταλάβουν ούτε να συγχωρήσουν τη συνθήκη του με τους Τούρκους. Οι ευρείες ανάγκες της βυζαντινής πολιτικής ξεπερνούσαν την κατανόησή τους και προτίμησαν ν' αγνοήσουν, αν και ασφαλώς ήταν καλά πληροφορημένοι για το γεγονός, ότι ενώ αυτοί ζητούσαν βοήθεια από τον αυτοκράτορα εναντίον των απίστων οι ίδιες οι χώρες του δέχονταν μια δόλια επίθεση από μια άλλη Digitized by 10uk1s

χριστιανική δύναμη. Το φθινόπωρο του 1147 ο βασιλεύς Roger της Σικελίας κατέλαβε τη νήσο Κέρκυρα και από εκεί έστειλε στρατό να κάνει επιδρομές στην Ελληνική Χερσόνησο. Οι Θήβες λεηλατήθηκαν, και χιλιάδες από τους εργάτες των απήχθηκαν για να βοηθήσουν τη νεογέννητη μεταξοβιομηχανία στο Παλέρμο· η ίδια η Κόρινθος, το κυριότερο φρούριο της χερσονήσου, κυριεύθηκε κι απογυμνώθηκε από όλους τους θησαυρούς της. Φορτωμένοι λάφυρα οι Νορμανδοί ξαναγύρισαν στην Κέρκυρα την οποία σχεδίαζαν να κρατήσουν ως μόνιμη απειλή για την αυτοκρατορία και ως ένα κεφαλοκλείδωμα της Αδριατικής θάλασσας. Η επικείμενη επίθεση των Νορμανδών ήταν εκείνη που έκανε τον Μανουήλ ν' αποσυρθεί από το Ικόνιο το 1146 και να δεχτεί τις προτάσεις του σουλτάνου για ειρήνη τον επόμενο χρόνο. Αν πρόκειται να θεωρηθεί ο Μανουήλ ως προδότης της Χριστιανοσύνης, ο βασιλεύς Roger ασφαλώς έχει το προβάδισμα απ' αυτόν. Ο βυζαντινός στρατός ήταν μεγάλος αλλά δεν μπορούσε να είναι πανταχού παρών. Τα καλύτερα στρατεύματα χρειάζονταν για τον πόλεμο εναντίον του Roger. Κατόπιν κυκλοφόρησαν φήμες για ανησυχίες στις ρωσικές στέπες, που επρόκειτο να καταλήξουν το καλοκαίρι του 1148 σε μια εισβολή των Κομάνων στη Βαλκανική. Έχοντας μπροστά του τη σταυροφορία, ο Μανουήλ δεν μπορούσε ν' απογυμνώσει το μέτωπό του της Κιλικίας από στρατιώτες. Και το πέρασμα των σταυροφόρων μέσ' από την αυτοκρατορία σήμαινε ότι έπρεπε ν' αυξηθεί πολύ η στρατιωτική αστυνομία. Μ' αυτές τις απασχολήσεις ο αυτοκράτωρ δεν μπορούσε να διαθέσει πλήρεις συνοριακές δυνάμεις για να καλύψει την εκτεταμένη μικρασιατική του μεθόριο. Προτίμησε μια ανακωχή που θα επέτρεπε στους υπηκόους του της Ανατολίας να ζήσουν απαλλαγμένοι από την απειλή των τουρκικών επιδρομών. Οι σταυροφόροι έθεσαν σε κίνδυνο αυτή την ανακωχή. Η πορεία τού Conrad προς το Δορύλαιο ήταν κατ' ευθείαν πρόκληση προς τους Τούρκους· και ο Louis, παρ' όλο ότι παρέμενε μέσα στα βυζαντινά εδάφη, αρνήθηκε ν' ακολουθήσει την υπόδειξη του αυτοκράτορα να παραμείνει μέσα στην ακτίνα που προστάτευαν οι βυζαντινές φρουρές. Είναι πολύ πιθανόν ότι ο Μανουήλ, αντιμετωπίζοντας αυτό το πρόβλημα, να έκανε συμφωνίες με τους Τούρκους κατά τις οποίες θ' ανεχόταν τις επιδρομές τους μέσα στα εδάφη του εφ' όσον θα προσέβαλλαν μόνο τους σταυροφόρους, και ότι αυτοί τήρησαν τη συμφωνία, δίνοντας έτσι την εντύπωση ότι ήταν σε συνεργασία με τους τοπικούς κατοίκους, στους οποίους ήταν πράγματι αδιάφορο αν τα κοπάδια τους και τη σοδιά τους θα την έκλεβαν οι σταυροφόροι ή οι Τούρκοι, και υπό αυτές τις συνθήκες θα προτιμούσαν φυσικά τους τελευταίους 51. Αλλά είναι αδύνατο να πιστέψουμε, όπως ο Odo de Deuil, ότι χτύπησαν πραγματικά τους σταυροφόρους με το μέρος των Τούρκων. Ο Odo διατυπώνει αυτή τη κατηγορία εναντίον των κατοίκων της Αττάλειας αμέσως αφού είχε πει ότι αυτοί τιμωρήθηκαν αργότερα από τον αυτοκράτορα γιατί είχαν δείξει καλοσύνη προς τους σταυροφόρους 52. Η κυρία ευθύνη για τις συμφορές που βρήκαν τους σταυροφόρους στην Ανατολία πρέπει ν' αποδοθεί στην ίδια τους την ανοησία. Ασφαλώς ο αυτοκράτωρ θα μπορούσε να κάνει περισσότερα για να τους βοηθήσει, αλλά μόνο με μεγάλο κίνδυνο για την αυτοκρατορία του. Αλλά η πραγματική λύση βρισκόταν βαθύτερα. Θα ήταν προς το καλύτερο συμφέρον της Χριστιανοσύνης να ξεκινούν κατά καιρούς γενναία εκστρατευτικά σώματα για την Ανατολή οδηγούμενα από ένα κράμα ασύνετων ιδεολόγων και ωμών τυχοδιωκτών για να υποστηρίξουν ένα παρείσακτο κράτος του οποίου η ύπαρξη στηριζόταν στη διχόνοια των μωαμεθανών; Ή ότι το Βυζάντιο, που επί τόσον καιρό υπήρξε ο φρουρός των ανατολικών συνόρων, θα έπρεπε να εξακολουθήσει να παίζει το ρόλο του ανενόχλητο από τη Δύση; Η ιστορία της Δεύτερης Σταυροφορίας έδειξε πολύ σαφέστερα από εκείνη της Πρώτης ότι οι δύο πολιτικές ήταν ασυμβίβαστες. Όταν η ίδια η Κωνσταντινούπολη είχε πέσει και το τουρκικά πυροβόλα αντηχούσαν μπρος από τις πόλεις της Βιέννης, θα ήταν δυνατό να ιδούμε πια πολιτική ήταν η ορθή.

Digitized by 10uk1s

ΚΕΦΑΛΑΙΟ III ΦΙΑΣΚΟ "καὶ ἣν ἂν βουλεύσησθε βουλήν, διασκεδάσει Κύριος, καὶ λόγον ὃν ἂν εἴπητε, οὐ μὴ ἐμμείνῃ ἐν ὑμῖν"

ΗΣΑΪΑΣ VIII, 10 Όταν έφθασε η είδηση στις 19 Μαρτίου 1148 ότι ο βασιλεύς Louis είχε αποβιβασθεί στον Άγιο Συμεών, ο πρίγκιπας Raymond με όλη του την ακολουθία έσπευσε από την Αντιόχεια να τον υποδεχθεί και να τον συνοδεύσει στην πόλη. Οι επόμενες ημέρες πέρασαν με γιορτές και διασκεδάσεις. Οι ευγενείς της Αντιόχειας κατέβαλαν κάθε προσπάθεια για να ευχαριστήσουν τη βασίλισσα της Γαλλίας και τις μεγάλες κυρίες της ακολουθίας της· και στην ευχάριστη περίοδο της συριακής άνοιξης μέσα στην πολυτέλεια της αυλής της Αντιόχειας οι επισκέπτες λησμόνησαν τις κακουχίες τις οποίες είχαν περάσει. Μόλις συνήλθαν, ο Raymond άρχισε να συζητεί με τους Γάλλους αρχηγούς σχέδια για μια εκστρατεία εναντίον των απίστων. Η θέση του ήταν ασταθής. Ο Nur ad-Din είχε εγκατασταθεί τώρα κατά μήκος των χριστιανικών συνόρων από την Έδεσσα ως τη Hama και είχε περάσει το φθινόπωρο του 1147 κυριεύοντας το ένα μετά το άλλο τα φραγκικά φρούρια ανατολικά του Ορόντη. Ο κόμης Joscelin ήταν απασχολημένος ολοκληρωτικά στο να κρατήσει ό,τι είχε στο Turbessel. Αν οι μωαμεθανοί επρόκειτο να επιτεθούν με ισχυρές δυνάμεις εναντίον της Αντιόχειας η μόνη δύναμη που μπορούσε να βοηθήσει τον Raymond ήταν το Βυζάντιο. Τα βυζαντινά στρατεύματα μπορούσαν να φθάσουν πολύ αργά και οπωσδήποτε θ' απαιτούσαν αυστηρότερη υποτέλεια. Ο γαλλικός στρατός, παρ' όλο ότι τα επεισόδια του ταξιδιού είχαν περιορίσει τη δύναμή του σε πεζικό, έφερε τόσο τεράστιες ενισχύσεις σε ιππικό ώστε οι Φράγκοι της Αντιόχειας θα ήταν ικανοί ν' αναλάβουν επίθεση. Ο Raymond πίεζε τον βασιλέα να χτυπήσουν μαζί στην καρδιά της ισχύος του Nur ad-Din, την πόλη του Χαλεπίου και παρέσυρε πολλούς από τους Γάλλους ιππότες να πάνε μαζί του σε μια προκαταρκτική αναγνώριση μέχρι των τειχών του, προς καταπτόηση των κατοίκων του 53. Αλλά όταν έφθασε στην εκτέλεση ο βασιλεύς Louis δίστασε. Είπε ότι ο σταυροφορικός όρκος του τον υποχρέωνε να πάει πρώτα στην Ιερουσαλήμ πριν ξεκινήσει για οποιαδήποτε εκστρατεία· αλλά η δικαιολογία ήταν για να καλύψει την αναποφασιστικότητά του. Όλοι οι πρίγκιπες της φραγκικής Ανατολής ζητούσαν τη βοήθειά του. Ο κόμης Joscelin ήλπιζε να τον χρησιμοποιήσει για την ανάκτηση της Έδεσσας· γιατί η πτώση της δεν ήταν εκείνη που έθεσε σε κίνηση όλη τη Σταυροφορία; Ο Raymond της Τριπόλεως διεκδικώντας το δικαίωμα του eξαδέλφου -επειδή η μητέρα του υπήρξε πριγκίπισσα της Γαλλίας- ζήτησε τη βοήθειά του για την ανάκτηση του Montferrand. Κατόπιν, τον Απρίλιο έφθασε στην Αντιόχεια ο ίδιος ο πατριάρχης της Ιερουσαλήμ, που τον είχε στείλει το ανώτατο συμβούλιο του βασιλείου να τον παρακαλέσει να σπεύσει προς νότον και να του πει ότι ο βασιλεύς Conrad βρισκόταν ήδη στους Αγίους Τόπους 54. Στο τέλος μόνο ένα καθαρά προσωπικό κίνητρο έκανε τον βασιλέα να πάρει μια απόφαση. Η βασίλισσα Eleanor ήταν πολύ εξυπνότερη από τον σύζυγό της. Είδε αμέσως τη σοφία του σχεδίου του Raymond· αλλά η έκδηλη και με πάθος υποστήριξη του θείου της προκάλεσε μονάχα τη ζηλοτυπία του Louis. Οι γλώσσες άρχισαν να δουλεύουν. Είχαν ιδεί τη βασίλισσα και τον πρίγκιπα πολλές φορές μαζί. Ψιθυρίστηκε ότι η αγάπη του Raymond ήταν παραπάνω από συγγενική. Ο Louis ανησύχησε για την τιμή του και ανάγγειλε την άμεση αναχώρησή του· τότε η βασίλισσα δήλωσε ότι αυτή τουλάχιστο θα έμενε στην Αντιόχεια και θα ζητούσε διαζύγιο από το σύζυγό της. Εις απάντηση ο Louis πήρε τη γυναίκα του δια της βίας από το παλάτι του θείου της και ξεκίνησε με όλο το στρατό του για την Ιερουσαλήμ 55. Ο βασιλεύς Conrad είχε αποβιβασθεί στην Acre με τους κυριότερους πρίγκιπές του κατά τα μέσα Απριλίου και βρήκε εγκάρδια και τιμητική υποδοχή στην Ιερουσαλήμ από τη βασίλισσα Melisende και τον γιο της 56. Παρόμοιες τιμές αποδόθηκαν και στον βασιλέα Louis όταν μπήκε στους Αγίους Digitized by 10uk1s

Τόπους ένα μήνα αργότερα. Ποτέ η Ιερουσαλήμ δεν είχε ιδεί τόσο λαμπρή συγκέντρωση ιπποτών και κυριών 57. Αλλά υπήρχαν πολλοί σημαίνοντες απόντες. Ο Raymond της Αντιόχειας έξαλλος για τη συμπεριφορά του Louis, ένιψε τας χείρας του από την όλη Σταυροφορία. Δεν μπορούσε σε καμιά περίπτωση ν' αφήσει το σκληρά πιεζόμενο πριγκιπάτο του για κάποια περιπέτεια στο νότο. Ούτε ο Joscelin μπορούσε ν' αφήσει το Turbessel. Η απουσία του κόμη της Τριπόλεως οφειλόταν σε μια θλιβερή οικογενειακή τραγωδία. Μεταξύ των σταυροφόρων που έδωσαν τον όρκο μαζί με τον βασιλέα Louis στο Vezelay ήταν και ο Alphonse-Jordan, κόμης της Toulouse. Με τη σύζυγο και τα παιδιά του είχε ταξιδέψει δια θαλάσσης από την Κωνσταντινούπολη και αποβιβάστηκε στην Acre λίγες μέρες μετά τον Conrad. Η άφιξή του με ένα ισχυρό στράτευμα είχε εγκαρδιώσει τους Φράγκους στην Ανατολή για τους οποίους ήταν μια ρομαντική μορφή. Γιατί ήταν γιος του παλιού σταυροφόρου Raymond of Toulouse και είχε γεννηθεί στην Ανατολή, στο Όρος του Προσκυνητή, ενώ ο πατέρας του πολιορκούσε την Τρίπολη. Αλλά η έλευσή του στενοχώρησε τον βασιλεύοντα κόμη της Τριπόλεως, τον εγγονό του νόθου γιου του Raymond, Bertrand. Αν ο Alphonse-Jordan πρόβαλλε αξιώσεις για την Τρίπολη, θα ήταν δύσκολο να τις αρνηθεί· και φαίνεται ότι θα ήθελε να προβάλει τα δικαιώματά του. Στο δρόμο του από την Acre προς την Ιερουσαλήμ σταμάτησε στην Καισάρεια και εκεί, εντελώς ξαφνικά, πέθανε με αγωνία. Μπορεί να ήταν καμιά οξεία ασθένεια, όπως σκωληκοειδίτις, αυτή που προκάλεσε τον θάνατό του· αλλά ο καθένας αμέσως υποψιάστηκε δηλητήριο και ο γιος του πεθαμένου Bertrand κατηγόρησε απροκάλυπτα τον εξάδελφό του Raymond της Τριπόλεως ως ηθικό αυτουργό του φόνου. Άλλοι πίστεψαν πως ένοχος ήταν η βασίλισσα Melisende, που ενήργησε για λογαριασμό τής αγαπημένης της αδελφής Hodierna, της συζύγου του Raymond. Δεν αποδείχτηκε τίποτα. Αλλά ο Raymond στην αγανάκτησή του, απείχε από κάθε συνεργασία με τη Σταυροφορία 58. Όταν όλοι οι σταυροφόροι είχαν φθάσει στην Παλαιστίνη, η βασίλισσα Melisende και ο βασιλεύς Baldwin τους προσκάλεσαν να παραστούν σε μια μεγάλη συνέλευση που θα γινόταν στην Acre στις 24 Ιουνίου 1148. Ήταν μια επιβλητική συγκέντρωση. Οικοδεσπότες ήταν ο βασιλεύς Baldwin και ο πατριάρχης Fulcher με τους αρχιεπισκόπους της Καισάρειας και Ναζαρέτ, τους μεγάλους μαγίστρους των Ναϊτών και του Hospital και τους ανώτερους ιεράρχες και βαρόνους του βασιλείου. Μαζί με τον Conrad ήταν οι ετεροθαλείς αδελφοί του Heinrich Jasomirgott της Αυστρίας, και Otto von Freisingen, ο ανιψιός του Friedrich της Σουηδίας, ο Welf της Bavaria και πολλοί κατώτεροι πρίγκιπες. Η Λωρραίνη αντιπροσωπεύθηκε από τους επισκόπους του Μετς και της Τουλ. Με τον βασιλέα Louis ήταν ο αδελφός του Robert de Dreux, ο μέλλων γαμπρός του Henry of Champagne, ο Thierry, κόμης της Flanders καθώς και ο νεαρός Bertrand, νόθος του Alphonse-Jordan. Δεν ξέρομε πώς διεξήχθη η συζήτηση ούτε ποιος έκανε την τελική πρόταση. Ύστερ' από μερικές αντιρρήσεις η συνέλευση αποφάσισε να συγκεντρώσει όλη την ισχύ της σε μια επίθεση κατά της Δαμασκού 59. Ήταν μια απόφαση υπέρτατης ανοησίας. Η Δαμασκός θα ήταν πράγματι πλούσια λεία και η κατοχή της από τους Φράγκους θα απέκοπτε εντελώς τους μωαμεθανούς της Αιγύπτου και της Αφρικής από τους ομοθρήσκους των στη βόρεια Συρία και στην Ανατολή. Αλλά από όλα τα μωαμεθανικά κράτη μόνο το βουριδικό βασίλειο της Δαμασκού ήταν διατεθειμένο να παραμείνει σε φιλική σχέση με τους Φράγκους· γιατί, όπως και οι πιο διορατικοί από τους Φράγκους, αναγνώριζε ότι ο κυριότερος εχθρός του ήταν ο Nur ad-Din. Το συμφέρον των Φράγκων ήταν να τηρήσουν τη φιλία της Δαμασκού μέχρις ότου συντριβεί ο Nur ad-Din, και να διατηρήσουν ανοιχτή τη ρήξη μεταξύ Δαμασκού και Χαλεπίου. Το να επιτεθούν κατά της πρώτης, όπως τα γεγονότα του προηγουμένου έτους είχαν δείξει, ήταν ο ασφαλέστερος τρόπος για να ρίξουν τους κυβερνήτες της στην αγκαλιά του Nur ad-Din. Αλλά οι βαρόνοι της Ιερουσαλήμ εποφθαλμιούσαν τις γόνιμες γαίες που ήταν υποτελείς στη Δαμασκό και πονούσαν από την ανάμνηση της πρόσφατης ταπεινώσεως που είχαν υποστεί, για την οποία ο περήφανος νεαρός βασιλεύς τους πρέπει να αποζητούσε εκδίκηση. Για τους επισκέπτες σταυροφόρους το Χαλέπι δεν σήμαινε τίποτα, αλλά η Δαμασκός ήταν μια πόλη φωτοστεφανωμένη στην Αγία Γραφή, της οποίας η απελευθέρωση από τους απίστους θ' αντηχούσε τη δόξα του Θεού. Είναι άσκοπο να επιχειρήσουμε να επιρρίψουμε μομφή για την απόφαση· αλλά μεγαλύτερη ευθύνη πρέπει να είχαν οι τοπικοί βαρόνοι, οι οποίοι ήξεραν την κατάσταση, παρά οι Digitized by 10uk1s

νεοφερμένοι για τους οποίους όλοι οι μωαμεθανοί ήταν το ίδιο.60 Ο χριστιανικός στρατός, ο μεγαλύτερος που είχαν ποτέ παρουσιάσει οι Φράγκοι σε εκστρατεία, ξεκίνησε από τη Γαλιλαία, δια της Banyas, στα μέσα Ιουλίου. Το Σάββατο, 24 Ιουλίου, στρατοπέδευσε στην παρυφή των κήπων και δενδρόκηπων, που περιέβαλλαν τη Δαμασκό. Ο εμίρης Unur, δεν είχε στην αρχή πάρει στα σοβαρά την είδηση για τη Σταυροφορία. Είχε ακούσει για τις βαριές απώλειες που είχε υποστεί στην Ανατολία, και εν πάση περιπτώσει δεν περίμενε να κάνει αντικειμενικό της σκοπό τη Δαμασκό. Όταν ανακάλυψε την αλήθεια, διέταξε επειγόντως τους κυβερνήτες των επαρχιών του να του στείλουν όλους τους άνδρες που θα μπορούσαν να εξοικονομήσουν και έστειλε έναν αγγελιαφόρο στο Χαλέπι, να ζητήσει βοήθεια από τον Nur ad-Din. Οι Φράγκοι σταμάτησαν πρώτα στη Μανακίλ al-Ασακίρ περί τα τέσσερα μίλια νοτίως της πόλεως, της οποίας τα άσπρα τείχη και οι πύργοι έλαμπαν μέσ' από τα πυκνά φυλλώματα των δενδρόκηπων. Γρήγορα όμως μετακινήθηκαν στο χωριό al-Μιζζά που είχε περισσότερο νερό. Ο δαμασκηνός στρατός έκανε μια απόπειρα να τους σταματήσει εκεί αλλ' αναγκάστηκε ν' αποσυρθεί πίσω από τα τείχη. Μετά τη νίκη τους, οι σταυροφόροι αρχηγοί έστειλαν τον στρατό της Ιερουσαλήμ μέσα στους δενδρόκηπους για να τους καθαρίσουν από τους ελεύθερους πολεμιστές. Ως το απόγευμα, οι δενδρόκηποι νοτίως της πόλεως είχαν περιέλθει στην κατοχή των Φράγκων, οι οποίοι άρχισαν να κατασκευάζουν φράχτες με δέντρα που έκοβαν. Κατόπιν, κυρίως χάρη στην προσωπική ανδρεία του Conrad, άνοιξαν δρόμο ως τη Ράμπβα, επάνω στον ποταμό Μπαράντα, ακριβώς κάτω από τα τείχη της πόλεως. Οι κάτοικοι της Δαμασκού θεώρησαν τώρα ότι όλα είχαν χαθεί και άρχισαν να κατασκευάζουν οδοφράγματα, έτοιμοι για τον τελικό απεγνωσμένο αγώνα. Αλλά την άλλη μέρα γύρισε το φύλλο. Οι ενισχύσεις που είχε ζητήσει ο Unur άρχισαν να μπαίνουν στην πόλη από τις βόρειες πύλες και με τη βοήθειά τους έκανε μια αντεπίθεση η οποία απώθησε τους χριστιανούς από τα τείχη. Επανέλαβε τις επιθέσεις κατά τις δυο επόμενες ημέρες, ενώ οι ελεύθεροι πολεμιστές εισέδυσαν πάλι μέσα στους κήπους και τους δενδρόκηπους. Η δράση τους έγινε τόσο επικίνδυνη για το στρατόπεδο, ώστε ο Conrad, ο Louis και ο Baldwin αποφάσισαν ύστερ' από σύσκεψη, να εκκενώσουν τους δενδρόκηπους νοτίως της πόλεως και να μετακινηθούν προς ανατολάς, για να στρατοπεδεύσουν σ' ένα σημείο όπου ο εχθρός δεν θα μπορούσε να βρει τέτοια κάλυψη. Στις 27 Ιουλίου ολόκληρος ο στρατός μετακινήθηκε στην πεδιάδα έξω από το ανατολικό τείχος. Η απόφαση υπήρξε ολέθρια, γιατί η νέα τοποθεσία δεν είχε νερό και αντιμετώπιζε το ισχυρότερο τμήμα των τειχών. Τώρα τα διάφορα τμήματα παρενοχλήσεως των Δαμασκηνών μπορούσαν να κινούνται ελεύθερα μέσα στους δενδρόκηπους. Πολλοί από τους Φράγκους στρατιώτες πίστεψαν ότι οι Παλαιστίνιοι βαρόνοι που συμβούλεψαν τους βασιλείς, πρέπει να είχαν δωροδοκηθεί από τον Unur για να προτείνουν αυτή τη λύση. Γιατί με την μετακίνηση χάθηκε και η τελευταία τους πιθανότητα να καταλάβουν τη Δαμασκό. Ο Unur, του οποίου τα στρατεύματα αυξάνονταν σε αριθμό και που ήξερε ότι ο Nur ad-Din βρισκόταν στο δρόμο από το νότο, ξανάρχισε τις επιθέσεις του κατά του φραγκικού στρατοπέδου. Τώρα πια ήταν ο φραγκικός στρατός εκείνος που τηρούσε άμυνα και όχι η πολιορκούμενη πόλη. 61 Ενώ μέσα στο στράτευμα άρχισε να επικρατεί αποθάρρυνση και να κυκλοφορούν ψίθυροι για προδοσία, οι αρχηγοί του φιλονικούσαν απροκάλυπτα για το μέλλον της Δαμασκού όταν θα την κυρίευαν. Οι βαρόνοι του βασιλείου της Ιερουσαλήμ περίμεναν να ενσωματωθεί η Δαμασκός ως φέουδο στο βασίλειο, και είχαν συμφωνήσει να είναι άρχοντάς της ο Guy Brisebarre, ο άρχοντας της Βηρυτού, του οποίου η υποψηφιότητα, όπως φαίνεται, είχε επικυρωθεί από τη βασίλισσα Melisende και τον κοντόσταυλο Manases. Αλλά ο Thierry of Flanders εποφθαλμούσε τη Δαμασκό, την οποία ήθελε να κρατήσει σαν ένα μισο-ανεξάρτητο φέουδο, του ίδιου τύπου με την Τρίπολη. Κέρδισε την υποστήριξη του Conrad και του Louis, αλλά και του βασιλέως Baldwin, του οποίου η σύζυγος τού Thierry ήταν ετεροθαλής αδελφή. Η οργή των τοπικών βαρόνων όταν έμαθαν ότι οι βασιλείς ευνοούσαν τον Thierry, τους έκανε να χαλαρώσουν τις προσπάθειές τους. Εκείνοι μεταξύ αυτών που ήταν πάντοτε αντίθετοι προς την επίθεση κατά της Δαμασκού κέρδισαν περισσότερους οπαδούς. Ίσως να βρίσκονταν σε μυστική επαφή με τον Unur. Κυκλοφόρησαν φήμες για μεγάλα χρηματικά ποσά, είναι αλήθεια, σε παραχαραγμένα νομίσματα, όπως αποδείχτηκε που περνούσαν Digitized by 10uk1s

μεταξύ της Δαμασκού και της αυλής της Ιερουσαλήμ και του Elinard, πρίγκιπα της Γαλιλαίας. Ίσως ο Unur να τους είχε πει ότι αν αποχωρούσαν αμέσως, θα εγκατέλειπε τη συμμαχία του με τον Nur adDin. Αυτό το επιχείρημα, είτε ο Unur έκανε ειδική χρήση αυτού είτε όχι, αναμφιβόλως αναστάτωσε τους ευγενείς του βασιλείου. Ο Nur ad-Din βρισκόταν ήδη στη Homs, διαπραγματευόμενος τους όρους της βοήθειάς του προς τον Unur. Απαίτησε να επιτραπεί στα στρατεύματά του να μπουν στη Δαμασκό· και ο Unur προσπαθούσε να κερδίσει χρόνο. Ο φραγκικός στρατός βρισκόταν σε δύσκολη θέση προ της Δαμασκού. Δεν μπορούσε να περιμένει ενισχύσεις, ενώ μέσα σε λίγες μέρες οι άνδρες του Nur ad-Din μπορούσαν να βρίσκονται επί τόπου. Εάν θα έφθαναν, όχι μόνο θα ήταν δυνατό να εκμηδενισθεί όλος ο σταυροφορικός στρατός, αλλά και η Δαμασκός θα περνούσε ασφαλώς στα χέρια του Nur ad-Din 62. Οι Παλαιστίνιοι βαρόνοι είχαν τώρα όλοι πεισθεί, πολύ αργά, ότι ήταν ανοησία να συνεχισθεί ο πόλεμος εναντίον της Δαμασκού· και πρόβαλλαν πιεστικά τις απόψεις των στον βασιλέα Conrad και τον βασιλέα Louis. Οι δυτικοί σκανδαλίστηκαν. Δεν μπορούσαν να παρακολουθήσουν τα λεπτά πολιτικά τους επιχειρήματα, αλλά ήξεραν ότι χωρίς τη βοήθεια των τοπικών Φράγκων δεν μπορούσε να γίνει τίποτα. Οι βασιλείς παραπονέθηκαν δημοσία για την απιστία που βρήκαν μεταξύ αυτών και για την έλλειψη θέρμης για την υπόθεση. Όμως διέταξαν την αποχώρηση 63. Την αυγή της Τετάρτης 28ης Ιουλίου, της πέμπτης ημέρας από τότε που είχαν φθάσει προ της Δαμασκού, οι σταυροφόροι διέλυσαν το στρατόπεδό τους και άρχισαν να κινούνται πίσω προς τη Γαλιλαία. Αν και τα χρήματα του Unur πιθανόν να είχαν εξαγοράσει την αποχώρησή τους, αυτός δεν τους άφησε να φύγουν με την ησυχία τους. Τουρκομάνοι ελαφροί ιππείς βρίσκονταν διαρκώς στα πλευρά τους, τοξεύοντας βέλη μέσα στο σωρό. Ο δρόμος γέμισε από πτώματα ανθρώπων και αλόγων που μόλυναν την πεδιάδα επί πολλούς μήνες κατόπιν. Στις αρχές Αυγούστου το μεγάλο εκστρατευτικό σώμα επέστρεψε στην Παλαιστίνη και τα τοπικά στρατεύματα πήγαν στις εστίες τους. Εκείνο που κατόρθωσε ήταν να χάσει πολλούς από τους άνδρες του και πολύ από το υλικό του και να υποστεί τρομερή ταπείνωση. Το ότι ένας τόσο λαμπρός στρατός εγκατέλειψε τον αντικειμενικό του σκοπό μόνο μετά πέντε ημέρες αγώνα, υπήρξε σκληρό πλήγμα για το χριστιανικό γόητρο. Ο θρύλος των αήττητων ιπποτών από τη Δύση που είχε δημιουργηθεί κατά τη διάρκεια της μεγάλης περιπέτειας της Πρώτης Σταυροφορίας, είχε τελείως καταρρεύσει. Το φρόνημα του μωαμεθανικού κόσμου αναζωογονήθηκε 64. Ο βασιλεύς Conrad δεν αργοπόρησε στην Παλαιστίνη μετά την επιστροφή από τη Δαμασκό. Μαζί με την ακολουθία του επιβιβάστηκε στην Acre στις 8 Σεπτεμβρίου, σε ένα πλοίο που κατευθυνόταν στη Θεσσαλονίκη. Όταν αποβιβάστηκε εκεί, πήρε μια επείγουσα πρόσκληση από τον Μανουήλ να περάσει τα Χριστούγεννα στην αυτοκρατορική αυλή. Τώρα υπήρχε πλήρης ομόνοια μεταξύ των δύο μοναρχών. Αν και ο νεαρός ανιψιός του Friedrich μπορεί να εξακολουθούσε να έτρεφε μνησικακία κατά των Βυζαντινών, κατηγορώντας τους για τις γερμανικές απώλειες στη Μικρά Ασία, ο Conrad σκεφτόταν μόνο την αξία της συμμαχίας του Μανουήλ εναντίον του Roger της Σικελίας και είχε κατακτηθεί από το προσωπικό θέλγητρο του Μανουήλ και από τη γοητευτική του φιλοξενία. Κατά τη διάρκεια της επισκέψεώς του έγινε ο γάμος του αδελφού του Heinrich της Αυστρίας, με την ανιψιά του Μανουήλ, Θεοδώρα, με μεγάλη λαμπρότητα. Σκανδαλισμένοι Βυζαντινοί έκλαψαν που έβλεπαν την χαριτωμένη νεαρή πριγκίπισσα να καταδικάζεται σε μια τόσο βάρβαρη μοίρα- "να θυσιάζεται στο τέρας της Δύσεως", όπως έγραψε στη μητέρα της με συμπάθεια ένας αυλικός ποιητής- αλλά ο γάμος σημείωσε την πλήρη συμφιλίωση των αυλών της Γερμανίας και του Βυζαντίου. Όταν ο Conrad έφυγε από την Κωνσταντινούπολη τον Φεβρουάριο του 1149 για να επιστρέψει στη Γερμανία, είχε γίνει μεταξύ των συμμαχία εναντίον του Roger της Σικελίας, του οποίου τα εδάφη στην Ιταλία είχαν σκοπό να μοιράσουν 65. Ενώ ο βασιλεύς Conrad απολάμβανε τις ανέσεις της Κωνσταντινουπόλεως, ο βασιλεύς Louis παρέμενε στην Παλαιστίνη. Ο αββάς Σούγκερ του έγραψε επανειλημμένως παρακαλώντας τον να Digitized by 10uk1s

επανέλθει στη Γαλλία, αλλ' αυτός δεν μπορούσε να πάρει την απόφαση. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ήθελε να περάσει ένα Πάσχα στην Ιερουσαλήμ. Ήξερε ότι μετά την επιστροφή του θ' ακολουθούσε ένα διαζύγιο με όλες τις πολιτικές του συνέπειες. Επιδίωξε ν' αναβάλει την κακή μέρα. Στο μεταξύ, ενώ ο Conrad ανανέωνε τη φιλία του με το Βυζάντιο, η μνησικακία του Louis κατά του Μανουήλ μεγάλωνε όλο και περισσότερο όσο τη σκεφτόταν. Άλλαξε την πολιτική του και επιδίωξε τη συμμαχία του Roger της Σικελίας. Η φιλονικία του με τον Roger της Αντιόχειας ήρε το κυριότερο εμπόδιο γι' αυτή τη συμμαχία, η οποία θα του επέτρεπε να ικανοποιήσει το μίσος του εναντίον του Βυζαντίου. Τέλος, στις αρχές του καλοκαιριού του 1149, ο Louis έφυγε από τη Παλαιστίνη με σικελικό πλοίο, το οποίο ενώθηκε σε λίγο με τη σικελική μοίρα που περιπολούσε στα νερά της ανατολικής Μεσογείου. Ο σικελικός πόλεμος εναντίον του Βυζαντίου εξακολουθούσε να βρίσκεται σε εξέλιξη και όταν ο στόλος παρέκαμπτε την Πελοπόννησο, δέχτηκε επίθεση από το βυζαντινό ναυτικό. Ο βασιλεύς Louis έδωσε βιαστικά διαταγή να υψωθεί η γαλλική σημαία στο πλοίο του και γι' αυτό του επετράπη να συνεχίσει τον πλουν του. Αλλά ένα πλοίο που είχε μέσα πολλούς από την ακολουθία του και από τα υπάρχοντά του αιχμαλωτίσθηκε και μεταφέρθηκε ως λεία πολέμου στην Κωνσταντινούπολη. Πέρασαν πολλοί μήνες ώσπου να συμφωνήσει ο αυτοκράτωρ να στείλει πίσω τους ανθρώπους και τα πράγματα στη Γαλλία. 66 Ο Louis αποβιβάστηκε στην Καλαβρία περί τα τέλη Ιουλίου και έγινε δεκτός από τον βασιλέα Roger στην Ποτέντζα. Ο Σικελός πρότεινε αμέσως να κάνουν μια νέα σταυροφορία της οποίας πρώτος σκοπός θα ήταν να εκδικηθούν το Βυζάντιο. Ο Louis και οι σύμβουλοί του συμφώνησαν πρόθυμα και συνέχισαν το ταξίδι τους για τη Γαλλία λέγοντας στον καθένα στο δρόμο για την δολιότητα των Βυζαντινών και για την ανάγκη να τιμωρηθούν. Ο πάπας Ευγένιος, τον οποίο ο Louis συνάντησε στο Τίβολι, ήταν χλιαρός· αλλά υπήρξαν πολλοί από την κούρια που δέχτηκαν καλά το σχέδιο. Ο καρδινάλιος Theodwin έβαλε πρόγραμμα να βρει ιεροκήρυκες για να την προωθήσει. Ο Πέτρος ο Σεβάσμιος του πρόσφερε την υποστήριξη του. Όταν ο Louis έφθασε στην Ιταλία έπεισε τον Σούγκερ να συμφωνήσει· και το σημαντικότερο απ' όλα, ο Άγιος Bernard, παραξενεμένος από τις βουλές της Θείας Προνοίας που είχαν επιτρέψει η μεγάλη του Σταυροφορία να έχει τόσο οικτρό τέλος, δέχτηκε με προθυμία ότι το Βυζάντιο ήταν η πηγή όλων αυτών των συμφορών, και έριξε όλη του την ενεργητικότητα στο έργο να επικαλεσθεί τη θεία εκδίκηση κατά της ένοχης αυτοκρατορίας. Αλλά για να πετύχει η κίνηση, έπρεπε να έχει τη βοήθεια του Conrad της Γερμανίας και ο Conrad δεν ήθελε να συνεργασθεί. Είδε πολύ καθαρά το ρόλο του εχθρού τού Roger και δεν έβλεπε το λόγο για τον οποίο θα διέλυε τη συμμαχία του με τον Μανουήλ για να προσθέσει στην ισχύ του Roger. Εις μάτην του απηύθυναν εκκλήσεις ο καρδινάλιος Theodwin και ο Πέτρος ο Σεβάσμιος· και ο ίδιος ο Άγιος Bernard τον πολιόρκησε και του απηύθυνε πύρινους λόγους. Την τελευταία φορά που ο Conrad είχε ακολουθήσει τη συμβουλή του Αγίου ήταν για τη Δεύτερη Σταυροφορία. Δεν επρόκειτο να πέσει και πάλι στην παγίδα. Μετά την άρνηση του Conrad να βοηθήσει, το σχέδιο εγκαταλείφθηκε. Η μεγάλη προδοσία της Χριστιανοσύνης που είχε παρακινήσει ο Άγιος Bernard, ανεβλήθη για μισόν αιώνα αργότερα. 67 Μόνο ένας από τους πρίγκιπες της Δεύτερης Σταυροφορίας παρέμεινε στην Ανατολή. Ο νεαρός Bertrand of Toulouse, νόθος γιος του κόμη Alphonse, δεν μπορούσε να βλέπει την πλούσια κληρονομιά της Τριπόλεως να μένει στα χέρια ενός εξαδέλφου τον οποίον υποπτευόταν ως δολοφόνο του πατέρα του. Παρέμεινε στην Παλαιστίνη ώσπου έφυγε ο βασιλεύς Louis, κατόπιν οδήγησε τους άνδρες του από το Λαγκεντόκ προς βορρά σαν να είχε δήθεν την πρόθεση να επιβιβασθεί από κάποιο βόρειο συριακό λιμένα. Αφού πέρασε την πεδιάδα εκεί όπου η Buqaia ανοίγει προς τη θάλασσα, έστρεψε ξαφνικά προς τα μέσα και κατέλαβε το φρούριο Αράιμα. Εκεί απέκρουσε τα στρατεύματα που ο κόμης Raymond έστειλε από την Τρίπολη για να τον εκτοπίσουν. Ήταν μια καλά τοποθετημένη αετοφωλιά που δέσποζε των δρόμων από την Τρίπολη στην Tortosa και από την Τρίπολη στο εσωτερικό, μέσα στη Buqaia. Ο κόμης Raymond δεν βρήκε συμπάθεια μεταξύ των ομοθρήσκων του πριγκίπων, γι αυτό έστειλε στη Δαμασκό για βοήθεια από τον Unur. Ο Unur ανταποκρίθηκε με χαρά και κάλεσε τον Nur ad-Din να πάει μαζί του. θα μπορούσε έτσι να δείξει την καλή του διάθεση να συνεργασθεί με τον Nur ad-Din εναντίον των χριστιανών χωρίς να Digitized by 10uk1s

ζημιώσει την προσπάθειά του ν' αποκαταστήσει καλές σχέσεις με το βασίλειο της Ιερουσαλήμ. Πραγματικά θα υποχρέωνε τη βασίλισσα Melisende βοηθώντας τον γαμπρό της. Οι δυο μωαμεθανοί ηγεμόνες έπεσαν κατά της Αράιμα η οποία δεν μπόρεσε ν' αντέξει πολύ εναντίον ενός τόσο πολυάριθμου στρατού. Οι μωαμεθανοί νικητές κατεδάφισαν το φρούριο αφού το λεηλάτησαν τελείως. Κατόπιν άφησαν την πόλη στον Raymond να την ανακαταλάβει και αποτραβήχτηκαν με μεγάλο αριθμό αιχμαλώτων. Ο Bertrand και η αδελφή του έπεσαν στο μερίδιο του Nur ad-Din. Τους πήρε στο Χαλέπι όπου πέρασαν δώδεκα χρόνια στην αιχμαλωσία. 68 Υπήρξε ταιριαστό τέλος στη Δεύτερη Σταυροφορία το ότι ο τελευταίος σταυροφόρος της παρέμεινε αιχμάλωτος των μωαμεθανών συμμάχων του ομόθρησκου χριστιανού πρίγκιπα που επιχείρησε να εκτοπίσει. Καμιά μεσαιωνική επιχείρηση δεν ξεκίνησε με πιο λαμπρές ελπίδες. Σχεδιασμένη από τον πάπα, κηρυγμένη και εμπνευσμένη από τη χρυσή ευγλωττία του Αγίου Bernard και υπό την ηγεσία των δύο μεγαλύτερων ηγεμόνων της δυτικής Ευρώπης, είχε δώσει τόσες πολλές υποσχέσεις για τη δόξα και τη σωτηρία της Χριστιανοσύνης. Αλλά όταν έφθασε στο επαίσχυντο τέλος της με την θλιβερή υποχώρηση από τη Δαμασκό, το μόνο που είχε κατορθώσει ήταν να οξύνει τις σχέσεις μεταξύ των δυτικών χριστιανών και των Βυζαντινών, σχεδόν ως το σημείο της ρήξεως, να σπείρει υποψίες μεταξύ των νεοφερμένων σταυροφόρων και των Φράγκων που ήταν εγκαταστημένοι στην Ανατολή, να χωρίσει τους δυτικούς Φράγκους ηγεμόνες μεταξύ τους, να φέρει τους μωαμεθανούς πλησιέστερα τους μεν προς τους δε, και να καταφέρει θανάσιμο πλήγμα στη φήμη των Φράγκων ως ανίκητων πολεμιστών. Μπορεί οι Γάλλοι να επιζήτησαν να επιρρίψουν την ευθύνη για την αποτυχία σε άλλους, στον δόλιο αυτοκράτορα Μανουήλ ή στους χλιαρούς Παλαιστινίους βαρόνους, και ο Άγιος Bernard μπορεί να εκσφενδόνιζε μύδρους εναντίον των κακών ανθρώπων οι οποίοι έφεραν εμπόδια στους σκοπούς του Θεού. Αλλά στην πραγματικότητα η Σταυροφορία κατέληξε στο μηδέν εξ αίτιας των αρχηγών της, με τη βαναυσότητά τους, την αμάθειά τους και την άκαρπη ανοησία τους.

Digitized by 10uk1s

ΒΙΒΛΙΟ IV Η ΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΠΑΛΙΡΡΟΙΑΣ

Digitized by 10uk1s

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι Η ΖΩΗ ΣΤΗΝ OUTREMER "καὶ εἰσδέξομαι αὐτοὺς ἐκ τῶν ἐθνῶν καὶ συνάξω αὐτοὺς ἐκ τῶν χωρῶν, οὗ διέσπειρα αὐτοὺς ἐν αὐταῖς"

ΙΕΖΕΚΙΗΛ XI, 12 Η αποτυχία της Δεύτερης Σταυροφορίας αποτέλεσε ένα σημείο στροφής στην ιστορία της Outremer. Η πτώση της Έδεσσας συμπλήρωσε το πρώτο στάδιο της αναγεννήσεως του Ισλάμ· και τα κέρδη του Ισλάμ επιβεβαιώθηκαν με την αξιοθρήνητη κατάρρευση της μεγάλης εκστρατείας η οποία επρόκειτο ν' αποκαταστήσει την υπεροχή των Φράγκων. Μεταξύ των κυριοτέρων λόγων αυτής της αποτυχίας υπήρξε η διαφορά στις συνήθειες και στην εμφάνιση μεταξύ των Φράγκων που διέμεναν στην Ανατολή και των εξαδέλφων τους από την Δύση. Υπήρξε κλονισμός για τους σταυροφόρους που ανακάλυψαν στην Παλαιστίνη μια κοινωνία της οποίας τα μέλη είχαν αλλάξει τον τρόπο ζωής τους σε διάστημα μιας γενεάς. Μιλούσαν μια γαλλική διάλεκτο· ήταν πιστοί οπαδοί της λατινικής εκκλησίας, και η κυβέρνησή τους ακολουθούσε τα έθιμα που ονομάζομε φεουδαλικά. Αλλά αυτή η επιφανειακή ομοιότητα έκανε τις εκτροπές ακόμα πιο αινιγματικές για τους νεοφερμένους. Αν οι άποικοι ήταν πιο πολυάριθμοι θα μπορούσαν να διατηρήσουν τους δυτικούς τους τρόπους ζωής. Αλλά ήταν μια μικροσκοπική μειονότητα σε μια χώρα της οποίας το κλίμα και ο τρόπος ζωής ήταν ξένα γι' αυτούς. Πραγματικοί αριθμοί μόνο κατά συμπέρασμα μπορούν να δοθούν· αλλά φαίνεται ότι σε καμιά περίπτωση δεν ήταν μόνιμοι κάτοικοι του βασιλείου της Ιερουσαλήμ περισσότεροι από χίλιοι βαρόνοι και ιππότες. Οι άμαχοι συγγενείς τους, γυναίκες και γέροι, δεν μπορεί ν' αριθμούσαν πολύ περισσότερους από άλλους χίλιους. Πολλά παιδιά είχαν γεννηθεί, αλλά λίγα επέζησαν. Δηλαδή, εκτός από τους κληρικούς που αριθμούσαν μερικές εκατοντάδες και τους ιππότες των στρατιωτικών ταγμάτων, υπήρχαν μόνο από δύο έως τρεις χιλιάδες ενήλικα μέλη στις ανώτερες φραγκικές τάξεις 1. Ο συνδυασμένος αριθμός των ιπποτικών τάξεων στο πριγκιπάτο της Αντιόχειας και τις κομητείες της Τριπόλεως και της Έδεσσας ήταν περίπου ο ίδιος 2. Αυτές οι τάξεις παρέμειναν στο σύνολό τους φυλετικά αμιγείς. Στην Έδεσσα και στην Αντιόχεια υπήρξε κάποια επιγαμία με την εγχώρια ελληνική και αρμενική αριστοκρατία. Και οι δύο Baldwin, Ιος και ΙΙος, όταν ήταν κόμητες της Έδεσσας, είχαν παντρευτεί Αρμένισες γυναίκες του ορθοδόξου δόγματος, και έχομε ακούσει ότι μερικοί από τους ευγενείς τους ακολούθησαν το παράδειγμά τους. Η σύζυγος του Joscelin Ι και η σύζυγος του Βαλεράν του Birejik ήταν Αρμένισες από τη Χωρισμένη Εκκλησία. Αλλά πιο νότια δεν υπήρχε τοπική χριστιανική αριστοκρατία· το μόνο ανατολικό στοιχείο ήταν το αρμενικό αίμα στη βασιλική οικογένεια και στον οίκο των Courtenay και, αργότερα, οι απόγονοι, βασιλικοί και Ibelin, της Βυζαντινής βασίλισσας Μαρίας Κομνηνής 3. Η τάξη των "σεργέντων" ήταν πιο πολυάριθμη. Οι σεργέντες ήταν στην αρχή οι πλήρως οπλισμένοι στρατιώτες του πεζικού φραγκικής προελεύσεως που εγκαταστάθηκαν στα φέουδα των αρχόντων. Επειδή δεν είχαν να διατηρήσουν υπερηφάνεια καταγωγής, παντρεύονταν με εγχώριες χριστιανές· και περί το 1150 είχαν αρχίσει να σχηματίζουν μια τάξη poulains που ήδη αναμιγνύονταν με τους εγχώριους χριστιανούς. Κατά το 1180, ο αριθμός των σεργέντων υπολογιζόταν λίγο περισσότερος από 5000· αλλά δεν μπορούμε να πούμε τι αναλογία παρέμενε από γνήσιο φραγκικό αίμα. Οι "σολδάτοι" ή μισθοφόροι στρατιώτες πιθανόν επίσης να διεκδικούσαν κάποια φραγκική καταγωγή. Οι "Τουρκοπώλοι", που επιστρατεύονταν επί τόπου και οπλίζονταν και εκπαιδεύονταν κατά το υπόδειγμα του βυζαντινού ελαφρού ιππικού, του οποίου το όνομα πήραν όλοι, ήταν εν μέρει ντόπιοι χριστιανοί και προσήλυτοι και εν μέρει μιγάδες. Υπήρχε ίσως μια διαφορά μεταξύ των μιγάδων που μιλούσαν τη γλώσσα του πατέρα τους και εκείνων που μιλούσαν τη γλώσσα της μητέρας τους. Οι Τουρκοπώλοι πιθανώς στρατολογούνταν από τους τελευταίους 4. Digitized by 10uk1s

Εκτός από τις μεγαλύτερες πόλεις, οι άποικοι ήταν σχεδόν όλοι γαλλικής καταγωγής· και η γλώσσα που μιλούσαν στο βασίλειο της Ιερουσαλήμ και στο πριγκιπάτο της Αντιόχειας ήταν η langue d'oeil, που συνήθιζαν οι βόρειοι Γάλλοι και οι Νορμανδοί. Στην κομητεία της Τριπόλεως, με το τουλουζάνικο παρελθόν, ήταν πιθανώς σε χρήση στην αρχή η langue d'oc. Ο Γερμανός προσκυνητής Ιωάννης του Wurzburg, ο οποίος επεσκέφθη την Ιερουσαλήμ περί το 1175, πειράχτηκε που βρήκε ότι οι Γερμανοί δεν έπαιζαν ρόλο στη φραγκική κοινωνία, αν και, όπως ισχυριζόταν, ο Godfrey και ο Baldwin Ι ήταν γερμανικής καταγωγής. Έμεινε ενθουσιασμένος όταν επί τέλους βρήκε ένα θρησκευτικό ίδρυμα πλαισιωμένο αποκλειστικά από Γερμανούς 5. Οι πόλεις περιλάμβαναν σημαντικές ιταλικές παροικίες. Οι Ενετοί και οι Γενουάτες είχαν δικούς τους δρόμους οι μεν και οι δε μέσα στην ίδια την Ιερουσαλήμ. Υπήρχαν γενουατικά ιδρύματα, εγγυημένα με συνθήκη, στη Jaffa, στην Acre, στην Καισάρεια, Arsuf, Τύρο, Βηρυτό, Τρίπολη, Jebeil, Λαοδίκεια, Άγιο Συμεών και Αντιόχεια και ενετικά ιδρύματα στις μεγαλύτερες από αυτές τις πόλεις. Οι Πιζάνοι είχαν παροικίες στην Τύρο, Acre, Τρίπολη, Μπότρουν, Λαοδίκεια και Αντιόχεια· οι Αμαλφιτάνοι στην Acre και τη Λαοδίκεια. Αυτές ήταν όλες αυτοκυβερνώμενες κοινότητες, των οποίων οι πολίτες μιλούσαν ιταλικά και δεν αναμιγνύονταν κοινωνικά με τους γείτονές τους. Όμοιες μ' αυτές ήταν οι εγκαταστάσεις που είχε η Μασσαλία στην Acre, Jaffa, Τύρο και Jebeil και η Βαρκελώνη στην Τύρο. Εκτός από την Acre, αυτές οι εμπορικές παροικίες δεν αριθμούσαν, η κάθε μια τους, περισσότερα από λίγες εκατοντάδες άτομα 6. Τη μεγάλη πλειονότητα του πληθυσμού αποτελούσαν οι εγχώριοι χριστιανοί. Στο βασίλειο της Ιερουσαλήμ αυτοί ήταν μικτής προελεύσεως, οι περισσότεροι αραβόφωνοι και αμελέτητα λεγόμενοι Άραβες χριστιανοί, σχεδόν όλοι μέλη της ορθόδοξης Εκκλησίας. Στην κομητεία της Τριπόλεως μερικοί από τους κατοίκους ήταν μέλη της αιρέσεως των μονοθελητών που τους έλεγαν Μαρωνίτες. Πιο βορειότερα οι ντόπιοι κάτοικοι ήταν κατά το πλείστον μονοφυσίτες της Ιακωβίτικης Εκκλησίας, αλλά υπήρχαν πολύ μεγάλες παροικίες Αρμενίων που σχεδόν όλοι ανήκαν στη χωρισμένη αρμενική Εκκλησία και, στην Αντιόχεια, τη Λαοδίκεια και την Κιλικία, σημαντικές ομάδες ελληνοφώνων ορθοδόξων. Επί πλέον, στους Αγίους Τόπους υπήρχαν θρησκευτικές παροικίες από όλα τα χριστιανικά δόγματα. Τα μοναστήρια ήταν κυρίως ορθόδοξα και ελληνόφωνα· αλλά υπήρχαν επίσης ορθόδοξα γεωργιανά ιδρύματα, και, ειδικότερα μέσα σ' αυτή την Ιερουσαλήμ, παροικίες μονοφυσιτών, Αιγυπτίων και Αιθιόπων Κοπτών και Σύρων Ιακωβιτών, και μερικές λατινικές ομάδες που είχαν εγκατασταθεί εκεί πριν από τις σταυροφορίες 7. Πολλές μωαμεθανικές κοινότητες είχαν μεταναστεύσει όταν εγκαταστάθηκε το χριστιανικό βασίλειο. Αλλά εξακολουθούσαν να υπάρχουν μωαμεθανικά χωριά γύρω από τη Nablus 8, και ο πληθυσμός πολλών περιοχών που κατακτήθηκαν αργότερα από τους Φράγκους, παρέμεινε μωαμεθανικός. Στη βόρεια Γαλιλαία κατά μήκος του δρόμου από τη Banyas στην Acre, οι χωρικοί ήταν σχεδόν αποκλειστικά μωαμεθανοί. Πιο βορειότερα, στη Buqaia, στα όρη Nosairi και στην κοιλάδα του Ορόντη, υπήρχαν αιρετικές μωαμεθανικές κοινότητες που αναγνώριζαν την κυριαρχία των Φράγκων 9. Κατά μήκος των νοτίων συνόρων και στην Υπεριορδανία υπήρχαν νομαδικές φυλές βεδουίνων. Οι σφαγές και ο φόβος των σφαγών είχαν πολύ ελαττώσει τον αριθμό των Εβραίων στην Παλαιστίνη και στη χριστιανική Συρία. Ο Βενιαμίν της Τουδέλας είχε καταβληθεί, όταν είδε πόσο μικρές ήταν οι παροικίες τους, όταν επεσκέφθη τη χώρα περί το 1170 10. Στη Δαμασκό μονάχα ήταν πολύ περισσότεροι παρά σε όλα τα χριστιανικά κράτη11. Αλλά κάποια περίοδο κατά την διάρκεια του δωδέκατου αιώνα, αγόρασαν το μονοπώλιο της κατασκευής βαφών από το στέμμα. Επίσης η υαλουργία ήταν κατά μεγάλο μέρος στα χέρια τους 12. Μια μικρή σαμαρειτική κοινότητα ζούσε στη Nablus 13. Αυτές οι ποικίλες κοινότητες αποτελούσαν τη βάση των φραγκικών κρατών· και οι νέοι κύριοί τους δεν τους ενοχλούσαν πολύ. Όπου οι ντόπιοι μπορούσαν ν' αποδείξουν τους τίτλους τους σε εδάφη, μπορούσαν να τα κρατήσουν· αλλά στην Παλαιστίνη και στην Τρίπολη, με την εξαίρεση κτημάτων που ανήκαν στις ντόπιες Εκκλησίες, οι γαιοκτήμονες ήταν σχεδόν όλοι μωαμεθανοί και μετανάστευσαν μετά τη φραγκική κατάκτηση, εγκαταλείποντας μεγάλες εκτάσεις στις οποίες οι νέοι κυρίαρχοι μπόρεσαν να εγκαταστήσουν τους συμπατριώτες υποτελείς τους. Φαίνεται ότι δεν είχαν Digitized by 10uk1s

αφεθεί ελεύθερα χωριά, όπως υπήρχαν κατά τους προηγούμενους βυζαντινούς καιρούς. Κάθε κοινότητα χωριού ήταν δεμένη με τη γη και πλήρωνε ένα μέρος της παραγωγής της στον κύριο. Αλλά δεν υπήρχε ομοιομορφία σχετικά μ' αυτή την αναλογία. Στο μεγαλύτερο τμήμα της χώρας όπου οι χωρικοί ακολουθούσαν μια απλή μικτή καλλιέργεια, ο κύριος προφανώς περίμενε αρκετή παραγωγή για να διαθρέψει το προσωπικό του, και τους poulains και Τουρκοπώλους του που ζούσαν συγκεντρωμένοι γύρω από το φρούριο, γιατί ο ντόπιος χωρικός δεν ήταν κατάλληλος να γίνει ο ίδιος στρατιώτης. Στις πλούσιες πεδιάδες η γεωργία γινόταν με πιο εμπορική βάση. Δενδρόκηποι, αμπέλια και προ πάντων φυτείες από ζαχαροκάλαμο εκμεταλλεύονταν από τον κύριο, και ο χωρικός εργαζόταν για κάτι παραπάνω από τη συντήρησή του. Εκτός από τον οίκο του κυρίου δεν υπήρχε δουλική εργασία, αν και διάφοροι μωαμεθανοί αιχμάλωτοι μπορούσαν προσωρινώς να χρησιμοποιηθούν στα κτήματα του βασιλέως ή των μεγάλων αρχόντων. Οι δοσοληψίες των χωρικών με τον κύριό τους γίνονταν δια μέσου του επιστάτη τους, που λεγόταν άλλοτε με το αραβικό όνομα ραΐς, άλλοτε με μια λατινική μορφή regulus. Πλάι σ' αυτόν ο κύριος χρησιμοποιούσε έναν συμπατριώτη του ως πράκτορά του ή δραγουμάνο, έναν αραβομαθή γραμματέα που μπορούσε να κρατεί τους λογαριασμούς 14. Παρ' όλο ότι δεν υπήρξε μεγάλη μεταβολή στη ζωή των χωρικών, το βασίλειο της Ιερουσαλήμ είχε επιφανειακά αναδιοργανωθεί κατά το υπόδειγμα των τιμαρίων που ονομάζομε "φεουδαλικά". Την βασιλική κτήση αποτελούσαν οι πόλεις Ιερουσαλήμ, Acre και Nablus και, αργότερα, η παραμεθόρια πόλη Δαρών, και τα γύρω απ' αυτές εδάφη. Στην αρχή καταλάμβανε μεγαλύτερη αναλογία του βασιλείου, αλλά οι πρώτοι βασιλείς και ειδικότερα η βασίλισσα Melisende ήταν γενναιόδωροι σε εδαφικά δώρα που έκαναν σε φίλους και στην Εκκλησία και σε θρησκευτικά τάγματα. Άλλα κομμάτια αποξενώνονταν προσωρινά ως προικοδοτήσεις σε χήρες βασίλισσες. Τα τέσσερα κυριότερα τιμάρια του βασιλείου ήταν η κομητεία της Jaffa, συνήθως προοριζόμενη για ένα δευτερότοκο της βασιλικής οικογένειας. Το πριγκιπάτο της Γαλιλαίας, που χρωστούσε τον μεγαλοπρεπή τίτλο του στη φιλοδοξία του Tancred. Η αρχοντεία της Σιδώνος· και η αρχοντεία της Υπεριορδανείας. Οι κάτοχοι αυτών των τιμαρίων φαίνεται ότι είχαν δικές τους ανώτερες υπηρεσίες κατ' απομίμηση των υπηρεσιών του βασιλέως. Το ίδιο έκανε και ο άρχων της Καισάρειας, του οποίου το τιμάριο ήταν σχεδόν τόσο σημαντικό, παρ' όλο ότι ήταν ταξινομημένο με τα δώδεκα δευτερεύοντα τιμάρια. Μετά τον Baldwin II η κατοχή τους βασιζόταν σε κληρονομικά δικαιώματα, στα οποία είχαν δικαίωμα και γυναίκες, αν δεν υπήρχε κατ' ευθείαν αρρενογονία. Ο κάτοχος δεν μπορούσε να εξωσθεί παρά μόνο με απόφαση του ανωτάτου δικαστηρίου ύστερ' από κάποια πολύ βαριά παρεκτροπή. Αλλά χρωστούσε στον βασιλέα ή στον ανώτερό του άρχοντα, ορισμένο αριθμό στρατιωτών οσάκις του ζητούσαν και φαίνεται ότι δεν υπήρχε χρονικό όριο στην υπηρεσία τους. Ο κόμης της Jaffa, ο άρχων της Σιδώνος και ο πρίγκιπας της Γαλιλαίας χρωστούσαν εκατό πλήρως οπλισμένους ιππότες και ο άρχων της Υπεριορδανίας εξήντα 15. Το μέγεθος των τιμαρίων ήταν μεταβλητό. Τα κοσμικά τιμάρια είχαν αποκτηθεί με κατάκτηση και αποτελούσαν ακέραια κομμάτια εδάφους. Αλλά τα κτήματα της Εκκλησίας και των στρατιωτικών ταγμάτων, που είχαν προκύψει κυρίως από δωρεές και κληροδοτήματα, ή, στην περίπτωση των ταγμάτων, από στρατηγικούς λόγους, ήταν σκορπισμένα σ' όλα τα φραγκικά εδάφη. Η μονάδα με την οποία μετρούσαν τις ιδιοκτησίες ήταν το χωριό, ή καζάλ, ή, πολύ σπάνια, το μισό ή το τρίτο του χωριού. Γύρω από τη Σαφέδ, στη βόρεια Γαλιλαία, φαίνεται ότι ο μέσος όρος των αρσενικών κατοίκων ενός χωριού ήταν σαράντα περίπου, αλλά ακούμε για μεγαλύτερα χωριά γύρω από τη Ναζαρέτ και μικρότερα χωριά γύρω από την Τύρο, όπου, ωστόσο, ο γενικός πληθυσμός ήταν πυκνότερος 16. Πολλοί από τους λαϊκούς κυρίους είχαν επίσης χρηματικά τιμάρια. Δηλαδή τους είχε παραχωρηθεί ένα σταθερό εισόδημα εις χρήμα από μερικές πόλεις και χωριά και εις αντάλλαγμα ήταν υποχρεωμένοι να παρέχουν στρατιώτες σε ανάλογο αριθμό. Αυτές οι παραχωρήσεις ήταν κληρονομήσιμες και σχεδόν αδύνατο για τον βασιλέα να τις ακυρώσει 17. Όπως και με τα εδαφικά τιμάρια μπορούσε μόνο να ελπίζει ότι ο κάτοχος θα πέθαινε χωρίς κληρονόμους, ή τουλάχιστο με Digitized by 10uk1s

μόνο μια θυγατέρα, για την οποία είχε το δικαίωμα να διαλέξει έναν σύζυγο ή να επιμείνει στην εκλογή ενός συζύγου από τρεις υποψηφίους που θα πρότεινε 18. Οι βασιλικές πόλεις ήταν υποχρεωμένες να παρέχουν στρατιώτες, ανάλογα με τον πλούτο τους. Η Ιερουσαλήμ ήταν γραμμένη για εξήντα έναν, η Nablus για εβδομήντα πέντε και η Acre για ογδόντα. Αυτοί όμως δεν παρέχονταν από την αστική τάξη αλλά από τους ευγενείς που κατοικούσαν στην πόλη ή που είχαν ιδιόκτητο σπίτι εκεί. Οι κορυφαίοι εκκλησιαστικοί επίσης χρωστούσαν στρατιώτες ανάλογα με την έγγειο ιδιοκτησία τους ή τις οικοδομές τους. Η αστική τάξη πλήρωνε τη συνεισφορά της στην κυβέρνηση σε χρήμα υπό μορφή φόρου. Κανονικοί φόροι πληρώνονταν στις εισαγωγές και εξαγωγές, στις αγοραπωλησίες, για αγκυροβόληση, υπό των προσκυνητών, ως και για τη χρήση μέτρων και σταθμών. Υπήρχε επίσης το terraticum, ένας φόρος στην περιουσία των αστών για τον οποίο δεν γνωρίζομε πολλά πράγματα. Επί πλέον μπορούσε να επιβληθεί ειδική εισφορά για κάποια εκστρατεία. Το 1166 οι άμαχοι υποχρεώθηκαν να πληρώσουν δέκα τοις εκατό επί της αξίας των κινητών τους, και το 1183 επεβλήθη κατά κεφαλήν εισφορά ένα τοις εκατό στην περιουσία και τα χρέη του συνόλου του πληθυσμού, συνδυασμένη με δύο τοις εκατό στα εισοδήματα από εκκλησιαστικά ιδρύματα και από τη βαρονική ιδιότητα. Εκτός του προϊόντος του χωριού του, κάθε χωρικός χρωστούσε ατομικό κεφαλικό φόρο στον κύριό του. Οι μωαμεθανοί υπήκοοι ήταν υποχρεωμένοι να καταβάλλουν μια δεκάτη, η οποία πήγαινε στην Εκκλησία. Οι Λατίνοι ιεράρχες επιχειρούσαν συνεχώς να επεκτείνουν την δεκάτη και στους χριστιανούς που άνηκαν σε αιρετικές εκκλησίες. Δεν το πέτυχαν, αν και ανάγκασαν τον βασιλέα Αμαρλίκ ν' αρνηθεί μια προσφορά που του έκανε ο Αρμένιος πρίγκιπας Θόρος II να στείλει αποίκους σε περιοχές που είχαν μείνει ακατοίκητες στην Παλαιστίνη με την επιμονή των να υποχρεωθούν αυτοί να πληρώσουν τη δεκάτη19. Αλλά και με τη δεκάτη ακόμα, οι μωαμεθανοί εύρισκαν το γενικό επίπεδο της φορολογίας χαμηλότερο υπό τους Φράγκους παρά υπό γειτονικούς μωαμεθανούς κυριάρχους. Οι μωαμεθανοί δεν αποκλείονταν από δευτερεύουσες κρατικές θέσεις. Μπορούσαν, όπως οι χριστιανοί, να χρησιμοποιηθούν ως τελωνειακοί υπάλληλοι ή συλλογείς των φόρων20. Είναι αδύνατο να δώσουμε ακριβή περιγραφή του πολιτεύματος των φραγκικών κρατών επειδή σε καμιά στιγμή δεν είχαν σταθερά καθορισμένο πολίτευμα. Έθιμα εξελίσσονταν ή τροποποιούνταν με ειδικές αποφάσεις. Όταν αργότερα οι νομικοί παρουσίασαν συμπιλήματα όπως le Livre au Roi ή les Assises de Jérusalem, προσπάθησαν να βρουν που συγκεκριμένες αποφάσεις μετέβαλαν παραδεγμένα έθιμα μάλλον παρά ότι συνέταξαν έναν καθιερωμένο κυβερνητικό κώδικα. Υπήρχαν τοπικές παραλλαγές. Ο πρίγκιπας της Αντιόχειας και οι κόμητες της Έδεσσας και της Τριπόλεως κανονικά είχαν λίγες ενοχλήσεις από τους υποτελείς τους. Ο βασιλεύς της Ιερουσαλήμ βρισκόταν σε ασθενέστερη θέση. Ήταν ο χρισμένος από τον Κύριο, ο παραδεγμένος αρχηγός των Φράγκων στην Ανατολή, χωρίς αντίζηλο από τότε που ο Baldwin Ι κατέρριψε τις αξιώσεις του πατριαρχείου. Αλλά ενώ οι άρχοντες της Αντιόχειας και της Τριπόλεως μπορούσαν να παραδίδουν την εξουσία τους με τους παραδεγμένους κανόνες της κληρονομικής διαδοχής, η βασιλεία ήταν αιρετή. Το δημόσιο αίσθημα πιθανόν να υποστήριζε μια κληρονομική διεκδίκηση. Το 1174 ο Baldwin IV είχε γίνει αποδεκτός χωρίς αμφισβήτηση, να διαδεχθεί τον πατέρα του, παρ' όλο ότι ήταν δεκατριών ετών και λεπρός. Αλλά χρειαζόταν η επικύρωση με την εκλογή. Μερικές φορές οι εκλέκτορες έθεταν τους όρους τους, όπως όταν ο Αλμαρίκ Ι αναγκάστηκε να διαδεχθεί τη γυναίκα του Αγνή πριν του επιτρέψουν να φορέσει το στέμμα. Όταν ο φυσικός κληρονόμος ήταν γυναίκα υπήρχαν νέες περιπλοκές. Έπρεπε ο σύζυγός της να εκλεγεί βασιλεύς· αλλά φαίνεται ότι τον θεωρούσαν ότι αντλούσε τα δικαιώματά του από αυτήν. Στην περίπτωση της βασίλισσας Melisende και του γιου της Baldwin III κανένας δεν ήξερε ακριβώς ποια ήταν η νομική θέση· και ολόκληρο το πολιτειακό πρόβλημα εξηγήθηκε καταστροφικά μετά τον θάνατο του Baldwin V 21. Ο βασιλεύς βρισκόταν στην κορυφή της κοινωνικής πυραμίδας, αλλ' αυτή η κορυφή ήταν χαμηλή. Ως έχοντας το χρίσμα του Κυρίου περιβαλλόταν με κάποιο γόητρο. Ήταν εσχάτη προδοσία να του προξενήσει κανείς οποιαδήποτε ζημιά. Προήδρευε του ανωτάτου δικαστηρίου, και ήταν αρχιστράτηγος των δυνάμεων του βασιλείου. Ήταν υπεύθυνος για την κεντρική διοίκηση και διόριζε Digitized by 10uk1s

τους αξιωματούχους τους. Ως επικυρίαρχος των υποτελών του μπορούσε να τους εμποδίσει από του να διαθέσουν εδάφη τους, και μπορούσε να διαλέγει συζύγους για τις κληρονόμους τους. Επειδή δεν είχε ανώτερο κυρίαρχο, μπορούσε να κάνει δωρεές κατά βούληση από τις δικές του κτήσεις, αν και, όπως οι ευγενείς του όταν αποξενώνονταν από εδάφη, συνέδεε τη γυναίκα του και τα παιδιά του στην παραχώρηση, για να μην παρουσιάζονται αργότερα παράπονα για την κληρονομική μερίδα της χώρας και την κληρονομιά του γιου. Αλλά εκεί σταματούσε η βασιλική εξουσία. Τα βασιλικά έσοδα ήταν περιορισμένα και είχαν μειωθεί από υπερβολικά γενναιόδωρες δωρεές. Ο βασιλεύς ποτέ δεν είχε χρήματα. Ήταν επικεφαλής του βασιλείου αλλά ήταν κάτω από το νόμο του βασιλείου· και το νόμο αντιπροσώπευε το ανώτατο δικαστήριο. Το ανώτατο δικαστήριο συγκροτούσαν οι ανώτεροι τιμαριούχοι του βασιλείου, οι άρχοντες που χρωστούσαν άμεση υποτέλεια στο στέμμα. Ανώτατοι εκκλησιαστικοί μετείχαν σ' αυτό υπό την ιδιότητά τους ως κάτοχοι γης και ξένες κοινότητες που κατείχαν γη στο βασίλειο, όπως οι Ενετοί και οι Γενουάτες, έστελναν αντιπροσώπους. Διακεκριμένοι επισκέπτες μπορούσαν να προσκληθούν να παραστούν, αν και δεν αποτελούσαν μέλη του δικαστηρίου και δεν είχαν ψήφο 22. Το ανώτατο δικαστήριο ήταν κατά βάση δικαστικό σώμα. Ως τέτοιο ασκούσε δύο κύριες λειτουργίες. Πρώτο, είχε αρμοδιότητα να διευκρινίζει τι ήταν ο νόμος σε ειδικές περιπτώσεις. Αυτό σήμαινε ότι εξέδιδε νομοθετήματα· γιατί κάθε "ασίζα" ήταν στη θεωρία απλώς μια διαπίστωση του νόμου, αλλά στην πραγματικότητα ήταν επίσης ο καθορισμός ενός νέου νόμου. Δεύτερο, δίκαζε εκείνα από τα μέλη του που ήταν ένοχα εγκλήματος και εκδίκαζε κατηγορίες που ένα απ' αυτά απηύθυνε εναντίον του άλλου. Η δίκη από ομότιμους ήταν ουσιώδες χαρακτηριστικό του φράγκικου εθίμου· και ο βασιλεύς συγκαταλεγόταν μεταξύ των ανωτέρων φεουδαρχών του ως primus inter pares, πρόεδρός τους αλλ' όχι κύριός τους. Η θεωρία πίσω απ' αυτό ήταν ότι το βασίλειο δεν είχε κατακτηθεί από ένα βασιλέα αλλά από μια ομάδα ομότιμων οι οποίοι κατόπιν εξέλεξαν τον βασιλέα τους. Αυτή η θεωρία δικαιολογούσε το δικαστήριο να εκλέγει μετέπειτα βασιλείς και στην περίπτωση μιας ανηλικότητας ή του βασιλέως σε αιχμαλωσία, έναν αντιβασιλέα ή bailli. Επίσης το ανώτατο δικαστήριο γνωμοδοτούσε σε σοβαρά πολιτικά ζητήματα· αυτό ήταν αναπόφευκτη εξέλιξη, γιατί χωρίς την συνεργασία των υποτελών του ο βασιλεύς σπάνια θα μπορούσε να ασκήσει την πολιτική του. Το 1166 το ανώτατο δικαστήριο διευρύνθηκε για να περιλάβει arrière-vassales, κατώτερους υποτελείς, ως μέρος του σχεδίου του Amalric Ι να βρει υποστήριξη για το στέμμα εναντίον των ανωτέρων υποτελών. Το 1162 είχε υποχρεώσει το δικαστήριο να εκδώσει μια ασίζα που επέτρεπε σε κατώτερους υποτελείς να κάνουν έφεση εναντίον των κυρίων τους στο ανώτατο δικαστήριο, και αν ο κύριος αρνιόταν να απαντήσει στην πρόσκληση, οι υποτελείς του μπορούσαν να προσφύγουν στο στέμμα. Αν και αυτός ο νόμος έδωσε στον βασιλέα ένα χρήσιμο όπλο εναντίον της αριστοκρατίας, με τον καιρό πρόσθεσε στην ισχύ του ανωτάτου δικαστηρίου και μπορούσε να χρησιμοποιηθεί εναντίον του βασιλέως. Το δικαστήριο φαίνεται ότι εκδίκαζε υποθέσεις με προσοχή και ευσυνειδησία, αν και γινόταν παραδεκτό ως αποδεικτικό το αποτέλεσμα της δοκιμασίας με μονομαχία. Δεν είχε μόνιμη έδρα αλλά μπορούσε να συγκληθεί από τον βασιλέα οσάκις ήταν ανάγκη. Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Βασιλείου αυτό γινόταν συνήθως στην Ιερουσαλήμ ή στην Acre. Οι ευγενείς, στην επιθυμία τους να μετέχουν, άρχισαν να παραμελούν τα τιμάριά τους και να αποκτούν κατοικίες σ' αυτές τις πόλεις 23. Η ισχύς του όμως ως συλλογικού οργάνου ελαττώθηκε από τις αιώνιες φιλονικίες τους και οικογενειακές έχθρες τους, οι οποίες έγιναν εντονότερες και πιο περίπλοκες όσο περνούσε ο καιρός και όλες οι ευγενείς οικογένειες είχαν συνδεθεί με επιγαμίες. Σύμφωνα με την αρχή της κρίσεως από ομότιμους, οι μη ευγενείς Φράγκοι άποικοι είχαν τα δικά τους cours des bourgeois, αστικά δικαστήρια. Αυτά τα αστικά δικαστήρια βρίσκονταν σε κάθε μεγάλη πόλη. Πρόεδρός τους ήταν πάντοτε ο υποκόμης της πόλεως. Ήταν δώδεκα ένορκοι σε κάθε δικαστήριο εκλεγόμενοι από τον άρχοντα μεταξύ των Λατίνων υπηκόων του που είχαν γεννηθεί ελεύθεροι. Ενεργούσαν ως δικαστές, παρ' όλο ότι ένας διάδικος μπορούσε να πάρει έναν απ' αυτούς ως συνήγορο. Σ' αυτή την περίπτωση ο ένορκος-συνήγορος δεν μετείχε στην ετυμηγορία. Επί πλέον οι ένορκοι ήταν υποχρεωμένοι να θεωρούν κάθε πράξη ή έγγραφο που γινόταν στο Digitized by 10uk1s

δικαστήριο. Αντίθετα προς τη συνήθεια που επικρατούσε στο ανώτατο δικαστήριο, για κάθε διαδικασία τηρούσαν λεπτομερή πρακτικά. Τα αστικά δικαστήρια συνεδρίαζαν κανονικά κάθε Δευτέρα, Τετάρτη και Παρασκευή εκτός των εορτών. Υπόθεση μεταξύ ευγενούς και αστού εκδικαζόταν στο αστικό δικαστήριο. Το αστικό δικαστήριο παραδεχόταν την κρίση με μονομαχία και με το νερό 24. Οι εγχώριες κοινότητες είχαν στην αρχή τα δικά τους δικαστήρια για μικροϋποθέσεις, υπό την προεδρία του τοπικού προεστού, που τον διόριζε ο υποκόμης, όπου εφαρμοζόταν το εθιμικό τους δίκαιο. Αλλά κατά τη βασιλεία του Amalric Ι ιδρύθηκε ένα Cour de la Fonde σε κάθε μια από τις τριάντα τρεις πόλεις με αγορά. Αυτό το δικαστήριο εκδίκαζε εμπορικά ζητήματα και ανέλαβε όλες τις υποθέσεις, ακόμα και τις ποινικές, που αφορούσαν τον εγχώριο πληθυσμό. Τελούσε υπό ένα bailli διοριζόμενο από τον τοπικό άρχοντα και περιλάμβανε έξι ενόρκους, δύο Φράγκους και τέσσερις ντόπιους. Οι ντόπιοι διάδικοι έπαιρναν όρκο ο καθένας στο δικό του ιερό βιβλίο. Οι μωαμεθανοί μπορούσαν να χρησιμοποιούν το Κοράνιο, και μωαμεθανοί επισκέπτες θαύμαζαν την αμεροληψία της διαδικασίας. Το Cour de la Fonde κατέγραψε επίσης όλες τις πωλήσεις και τις δωρεές ιδιοκτησιών εκτός των βασιλικών και αποτελούσε ένα γραφείο για την είσπραξη των φόρων επί των αγοραπωλησιών. Υπήρχε δικαίωμα εφέσεως στο αστικό δικαστήριο του οποίου αντέγραφε τη γενική διαδικασία. Ο Amalric ίδρυσε επίσης ένα Cour de la Chaîne σε όλες τις ναυτικές πόλεις, για να χειρίζεται υποθέσεις που είχαν σχέση με τα πλοία και να καταγράφει τελωνειακούς δασμούς και τέλη αγκυροβολίας. Οι ένορκοί του προέρχονταν από εμπόρους και ναυτικούς. Επί πλέον, οι ιταλικές και προβηγκιανές εμπορικές κοινότητες είχαν δικά τους προξενικά δικαστήρια για τις εσωτερικές τους υποθέσεις. Οι μεγάλοι τιμαριούχοι είχαν τα δικά τους "βαρονικά" δικαστήρια για τον χειρισμό των διαφορών μεταξύ ιπποτικών υποτελών. Υπήρχαν είκοσι δύο από αυτά, επίσης τέσσερα για τις κτήσεις του βασιλέως. Το κάθε ένα από τα πολλά αυτά δικαστήρια είχε την σαφώς καθορισμένη σφαίρα του, αλλά εκεί όπου μια υπόθεση αφορούσε διαδίκους διαφορετικού βαθμού, εκδικαζόταν από το δικαστήριο που ήταν αρμόδιο για τον κατώτερο 25. Εξ αιτίας της μεσαιωνικής αντιλήψεως για το δίκαιο η οποία αποκτούσε ειδικούς νόμους μόνο όταν παρουσιαζόταν ανάγκη να καθορισθεί ένα ιδιαίτερο σημείο, η νομοθετική δραστηριότητα της κυβερνήσεως φαίνεται αυθαίρετη και ακανόνιστη. Από τους νόμους που περιέχονται στις Assises de Jerusalem του δέκατου τρίτου αιώνα είναι πιθανό ότι έξι χρονολογούνται από την εποχή του δούκα Godfrey και άλλοι δεκαεννέα, από τους οποίους έντεκα μπορούν χοντρικά να χρονολογηθούν από την περίοδο ως το 1187 26. Η διοίκηση ήταν στα χέρια των αξιωματούχων του βασιλικού οίκου, οι οποίοι εκλέγονταν από τους ανώτερους τιμαριούχους του βασιλείου. Πρώτος στην τάξη ήταν ο Senechal. Ήταν τελετάρχης και ως τέτοιος κρατούσε το σκήπτρο προ του βασιλέως κατά τη στέψη. Ήταν αρχηγός της πολιτικής υπηρεσίας. Ιδιαίτερα είχε την ευθύνη του δημοσίου ταμείου, του σεκρέτου, του γραφείου στο οποίο πληρώνονταν χρήματα οφειλόμενα στο στέμμα και από το οποίο πληρώνονταν οι μισθοί και το οποίο τηρούσε κατάστιχο όλων των οικονομικών πράξεων στις οποίες ήταν αναμεμιγμένη η κυβέρνηση. Το σεκρέτο ήταν ένα χαλαρά οργανωμένο γραφείο που οι Φράγκοι είχαν πάρει από τους Άραβες κι αυτοί με τη σειρά τους είχαν πάρει από τους Βυζαντινούς. Μετά τον Senechal ερχόταν ο κοντόσταυλος, ο οποίος ήταν μεγαλύτερος σε πραγματική εξουσία. Ήταν αρχηγός του στρατού υπό τον βασιλέα και ήταν υπεύθυνος για όλη την οργάνωση και τη διοίκησή του. Κατά τη στέψη κρατούσε τη σημαία του βασιλέως και το άλογο του βασιλέως, το οποίο γινόταν δικό του κτήμα. Ήταν υπεύθυνος για τον ανεφοδιασμό του στρατού και για την απονομή της στρατιωτικής δικαιοσύνης. Μισθοφόροι, είτε τους προσλάμβανε ο βασιλεύς είτε κάποιος άρχων, τελούσαν υπό τη δικαιοδοσία του και φρόντιζε για την κανονική πληρωμή τους. Αν ο βασιλεύς ή ο bailli του απουσίαζαν από μια εκστρατεία, είχε τον πλήρη έλεγχο της επιχειρήσεως. Είχε ως βοηθό τον marshal, ο οποίος ήταν υπαρχηγός του σε όλα. Ο αυλάρχης διηύθυνε τον προσωπικό οίκο του βασιλέως και τα οικονομικά του. Το αξίωμά του ήταν επικερδές, γιατί οι υποτελείς που έδιναν όρκο υποτέλειας έπρεπε να του προσφέρουν ένα δώρο. Στο αξίωμά του είχαν παραχωρηθεί μερικά Digitized by 10uk1s

εδάφη, αλλά το 1179 ο αυλάρχης Ιωάννης de Μπελλέσμ τα πούλησε χωρίς όπως φαίνεται αυτό να έθιξε τον βασιλέα. Τα καθήκοντα του θαλαμηπόλου είναι άγνωστα. Πιθανόν να ήταν καθαρώς τελετουργικά. Ο καγκελάριος, όπως στη Δύση, ήταν πάντοτε εκκλησιαστικός, αν και δεν ήταν τόσο συχνά όσο στη Δύση ο εφημέριος του βασιλέως. Ως αρχηγός της καγκελαρίας είχε ως έργον να συντάσσει και να καταχωρεί όλες τις χάρτες και να βάλλει τη βασιλική σφραγίδα. Η καγκελαρία παρέμεινε γραφείο αρχείου και πρακτικών. Επειδή δεν υπήρχε δικαστικό σώμα ούτε κοινό δίκαιο, δεν χρειάστηκε ποτέ να εκδώσει διατάγματα ή να ιδρύσει δικό της δικαστήριο. Τα πρακτικά φαίνεται ότι τηρούνταν καλά, αν και πολύ λίγα σώθηκαν. Η γλώσσα της καγκελαρίας κατά τον δωδέκατο αιώνα ήταν η λατινική. Η χρονολόγηση γινόταν με το anno Domini και τον ρωμαϊκό Ινδικτιώνα, με την προσθήκη ενίοτε του βασιλικού έτους ή του έτους από της αλώσεως της Ιερουσαλήμ. Το έτος άρχιζε τα Χριστούγεννα. Οι βασιλείς αριθμούσαν τον εαυτό τους από τον Baldwin Ι, αδιακρίτως των ονομάτων τους. Ο τίτλος τους δεν ακολουθούσε στην αρχή σταθερό τύπο αλλά τελικά τυποποιήθηκε ως "per Dei Gratiam in sancta civitate Jerusalem Latinorum Rex 27". Ο ανώτερος τοπικός αξιωματούχος ήταν ο υποκόμης, ο οποίος αντιπροσώπευε τον βασιλέα στις βασιλικές πόλεις και τον άρχοντα στις βαρονικές πόλεις. Εισέπραττε τους τοπικούς φόρους και τους έστελνε στο δημόσιο ταμείο αφού αφαιρούσε όσα χρειάζονταν για τις δαπάνες της τοπικής διοικήσεως. Ήταν υπεύθυνος για τα τοπικά δικαστήρια και για την τήρηση της τάξεως στην πόλη του. Η εκλογή του γινόταν από μια οικογένεια ευγενών, αλλά η θέση του δεν ήταν κληρονομική. Ο υπαρχηγός του ήταν γνωστός με το αραβικό όνομα mathesep ή ενίοτε ο αρχι-σεργέντης, που αρχικά ήταν ο αξιωματούχος που ήταν υπεύθυνος για τις αγορανομικές διατάξεις 28. Ο βασιλεύς της Ιερουσαλήμ διεκδικούσε επικυριαρχία εφ' όλων των φραγκικών κρατών στην Ανατολή και θεωρούσε ότι ήταν αρμόδιος ν' απαιτεί από τους κυβερνήτες των να του στέλνουν στρατεύματα στις εκστρατείες του. Στην πραγματικότητα η επικυριαρχία υπήρχε μόνο όταν ο βασιλεύς ήταν αρκετά ισχυρός για να την επιβάλει και ακόμα και θεωρητικώς ούτε η Αντιόχεια ούτε η Τρίπολη θεωρήθηκαν ως μέρος του βασιλείου. Οι πρώτοι βασιλείς πέτυχαν να ασκήσουν προσωπική επικυριαρχία επί της Τριπόλεως. Ο κόμης Bertrand έδωσε όρκο υποτέλειας στον Baldwin Ι για τα εδάφη του το 1109. Ο κόμης Pons επιχείρησε ν' αποτινάξει την υποτέλειά του προς τον Baldwin II το 1122 αλλά υποχρεώθηκε να υποταχθεί από το ίδιο το ανώτατο δικαστήριό του. Το 1131 αρνήθηκε να επιτρέψει στον βασιλέα Fulk να περάσει μέσ' από τα εδάφη του αλλά τιμωρήθηκε από τον βασιλέα και αναγκάστηκε πάλι να υποταγεί. Από το 1164 ως το 1171, ο βασιλεύς Amalric ήταν αντιβασιλεύς της Τριπόλεως για τον μικρό κόμη Raymond III, αλλ' αυτό μάλλον ως πλησιέστερος αρσενικός συγγενής του παιδιού παρά ως επικυρίαρχός του. Ο Raymond III, όταν ενηλικιώθηκε, δεν παραδέχτηκε ποτέ την επικυριαρχία, παρ' όλο ότι ήταν υποτελής του βασιλέως εξ αιτίας του πριγκιπάτου της Γαλιλαίας της συζύγου του. Κατά την εκστρατεία του 1187 στην οποία έλαβε μέρος ως πρίγκιψ της Γαλιλαίας η κομητεία του της Τριπόλεως κηρύχθηκε ουδέτερη. Με την κομητεία της Έδεσσας ο βασιλεύς είχε προσωπικό δεσμό. Ο Baldwin Ι, όταν διόρισε τον Baldwin II να τον διαδεχθεί εκεί, πήρε απ' αυτόν όρκο υποτέλειας και ο Baldwin II ακολούθησε το παράδειγμά του με τον Joscelin de Courtenay. Αλλά ο Joscelin, αργότερα, αναγνώρισε τον πρίγκιπα της Αντιόχειας επίσης ως επικυρίαρχό του. Η Αντιόχεια βρισκόταν σε διαφορετική κατάσταση. Ο Bohemund Ι δεν είχε παραδεχτεί κανέναν ως επικυρίαρχό του· ούτε και οι αντιβασιλείς Tancred και Roger, και οι δυο εκλεγέντες από το ανώτατο δικαστήριο του πριγκιπάτου. Ο Baldwin II υπήρξε αντιβασιλεύς για τον νεαρό πρίγκιπα Bohemund II από το 1119 ως το 1126, αλλά, όπως φαίνεται, όχι με νόμιμο δικαίωμα αλλά με πρόσκληση του ανωτάτου δικαστηρίου. Τον προσκάλεσαν και πάλι το 1131, με τον πρόσθετο λόγο ότι ήταν παππούς της μικρής πριγκίπισσας Constance, της οποίας τα συμφέροντα, φάνηκε στο δικαστήριο ότι κινδύνευαν από τη μητέρα της Alice. Μετά τον θάνατό του, όταν η Alice δοκίμασε πάλι ν' αρπάξει την εξουσία, το ανώτατο δικαστήριο κάλεσε τον βασιλέα Fulk ν' αναλάβει την αντιβασιλεία. Αλλά και εδώ πάλι ο βασιλεύς ήταν ο πλησιέστερος αρσενικός συγγενής της μικρής πριγκίπισσας, και σύζυγος της θείας της. Αν υπήρχε στην Ανατολή ένα αρσενικό μέλος της οικογενείας de Ωτεβίλλ θα εκλεγόταν αυτό. Ομοίως, όταν ο βασιλεύς διάλεξε σύζυγο για την πριγκίπισσα το έκανε κατόπιν αιτήσεως του Digitized by 10uk1s

ανωτάτου δικαστηρίου και όχι ως επικυρίαρχος. Ο Baldwin II είχε ζητήσει από τον βασιλέα της Γαλλίας να διαλέξει σύζυγο για την κληρονόμο του Melisende, χωρίς καμιά ένδειξη ότι δεχόταν την επικυριαρχία της Γαλλίας. Όταν ήρθε ο καιρός να πάρει η Constance δεύτερο σύζυγο, έκανε η ίδια την εκλογή της ως κυρίαρχη πριγκίπισσα. Αν ζήτησε άδεια από τον βασιλέα Baldwin III, το έκανε επειδή ο σύζυγος που διάλεξε, ο Reynald, ήταν υποτελής του. Το 1160 οι Αντιοχείς κάλεσαν τον Baldwin II να πάρει την αντιβασιλεία· αλλά και εδώ πάλι ο βασιλεύς ήταν ο πλησιέστερος αρσενικός συγγενής του νεαρού πρίγκιπά τους. Η νομική θέση δεν είχε ποτέ καθορισθεί σαφώς. Πιθανόν ο πρίγκιπας της Αντιόχειας θεωρούσε τον βασιλέα της Ιερουσαλήμ ως πρεσβύτερό του αλλ' όχι ως ανώτερό του 29. Η Αντιόχεια διακρινόταν από την Τρίπολη και την Έδεσσα και με το διοικητικό της σύστημα. Για το εδεσσηνό δεν ξέρομε πολλά πράγματα. Οι χάρτες που μπορεί να εξέδωσε ο κόμης έχουν χαθεί. Υποθέτομε ότι θα είχε μια αυλή από τους υποτελείς του όπως κάθε μεγάλος φεουδαλικός άρχοντας· αλλά η θέση της χώρας στις προφυλακές της Χριστιανοσύνης εμπόδισε κάθε πολιτειακή εξέλιξη. Ζούσε πιο πολύ σαν ένας από τους Τούρκους εμίρηδες που τον περιέβαλλαν. Οι Φράγκοι άποικοι ήταν λίγοι, και υπήρχαν λίγα μεγάλα φέουδα. Ο κόμης χρησιμοποιούσε κατά μεγάλο μέρος Αρμενίους αξιωματούχους που είχαν εκπαιδευθεί στις βυζαντινές μεθόδους. Ο σχεδόν συνεχής πόλεμος τον ανάγκαζε να ενεργεί πιο αυταρχικά παρ' ό,τι θα ήταν επιτρεπτό σε μια ήσυχη χώρα. Το πολίτευμα της κομητείας της Τριπόλεως φαίνεται ότι έμοιαζε με το πολίτευμα της Ιερουσαλήμ. Ο κόμης είχε το ανώτατο δικαστήριό του οι αποφάσεις του οποίου τον δέσμευαν. Αλλά ο τίτλος του ήταν κληρονομικός, όχι αιρετός, και οι προσωπικές του κτήσεις ήταν κατά πολύ μεγαλύτερες από οποιουδήποτε από τους υποτελείς του. Αν εξαιρέσουμε ένα ή δύο σοβαρά ζητήματα πολιτικής, όπως όταν ο Pons προκάλεσε τον βασιλέα της Ιερουσαλήμ, ο κόμης δεν είχε πολλές ενοχλήσεις από τους βαρόνους του, οι οποίοι, με την εξαίρεση των Γενουατών αρχόντων της Jebeil, ήταν απόγονοι των υποτελών τών προγόνων του από την Toulouse. Οι ανώτεροι αξιωματούχοι της αυλής είχαν τους ίδιους τίτλους και τα ίδια καθήκοντα με τους αντιστοίχους των της Ιερουσαλήμ. Οι πόλεις είχαν καθ' όμοιο τρόπο διοικητές υποκόμητες 30. Στο πριγκιπάτο της Αντιόχειας οι θεσμοί έμοιαζαν επιφανειακά με τους θεσμούς του βασιλείου της Ιερουσαλήμ. Υπήρχε ανώτατο δικαστήριο και αστικό δικαστήριο και οι ίδιοι ανώτατοι αξιωματούχοι. Η Αντιόχεια είχε τις δικές της ασίζες, αλλά το γενικό τους πνεύμα συμφωνούσε με εκείνων της Ιερουσαλήμ. Ωστόσο, κάτω από την επιφάνεια υπήρχαν πολλές διαφορές. Ο πριγκιπικός τίτλος ήταν κληρονομικός και το ανώτατο δικαστήριο επενέβαινε για να ορίσει αντιβασιλέα αν υπήρχε ανάγκη. Ο πρίγκιπας από την αρχή κράτησε στα χέρια του τις κυριότερες πόλεις του πριγκιπάτου και μεγάλο μέρος από τα εδάφη των και ήταν φειδωλός στην παροχή δωρεών από εδάφη εκτός από τις παραμεθόριες περιοχές. Το χρηματικό φέουδο τού πήγαινε καλύτερα. Φαίνεται ότι στο ανώτατο δικαστήριο μετείχαν ένορκοι διοριζόμενοι από τον πρίγκιπα και προσωπικοί του αντιπρόσωποι είχαν υπό τον έλεγχό των τα αστικά δικαστήρια. Για την διοίκηση των πόλεων και των πριγκιπικών κτήσεων, ο πρίγκιπας υιοθέτησε το βυζαντινό σύστημα με την ικανή του γραφειοκρατία και τα προσεκτικά του μέσα για την είσπραξη των φόρων. Η Αντιόχεια, η Λαοδίκεια και η Jabala είχαν η κάθε μία τον δούκα της, ο οποίος είχε την πλήρη διοίκηση της κοινότητας. Διοριζόταν από τον πρίγκιπα ο οποίος μπορούσε να τον απολύσει όποτε ήθελε αλλά κατά τη διάρκεια της ασκήσεως των καθηκόντων του φαίνεται ότι μετείχε του ανωτάτου δικαστηρίου. Οι δούκες της Λαοδίκειας και της Jabala προέρχονταν συχνά από τον εγχώριο πληθυσμό. Ο δούκας της Αντιόχειας ήταν από ευγενή φραγκική καταγωγή, αλλά είχε βοηθό έναν υποκόμητα ο οποίος μπορούσε να είναι ντόπιος. Όπως οι εξάδελφοι τους στη Σικελία, οι πρίγκιπες της Αντιόχειας ενισχύονταν εναντίον της αριστοκρατίας χρησιμοποιώντας ντόπιους αξιωματούχους των οποίων η υπόσταση ήταν εξ ολοκλήρου εξαρτημένη από την πριγκιπική εύνοια. Είχαν βρει στην Αντιόχεια μια μορφωμένη ντόπια κοινωνία ελληνική, συριακή και αρμενική, που επιζούσε από τους βυζαντινούς χρόνους. Περισσότερος έλεγχος του ανωτάτου δικαστηρίου εξασφαλίστηκε με τον διορισμό ενόρκων, όπως στα αστικά δικαστήρια, να μετέχουν σ' αυτό μόνο σε καθαρώς νομικά ζητήματα. Οι πρίγκιπες κληρονόμησαν το βυζαντινό σύστημα της επιβολής και εισπράξεως φόρων· Digitized by 10uk1s

το σεκρέτο τους είχε τη δική του γραφειοκρατία και δεν αποκόμιζε τα εισοδήματά του από τοπικά δικαστήρια όπως στην Ιερουσαλήμ. Οι πρίγκιπες διηύθηναν την πολιτική χωρίς να λαμβάνουν και πολύ υπ' όψη το ανώτατο δικαστήριο. Έκαναν δικές τους συνθήκες με ξένες δυνάμεις. Η όλη οργάνωση του πριγκιπάτου ήταν πιο στενά συνυφασμένη και πιο αποδοτική από την οργάνωση των άλλων φραγκικών κρατών. Αν δεν ήταν οι συνεχείς πόλεμοι, οι ανήλικοι ή αιχμάλωτοι πρίγκιπες και η αντικατάσταση της νορμανδικής δυναστείας με γαλλική, η Αντιόχεια θα μπορούσε ν' αναπτύξει μια κυβέρνηση εξ ίσου αποτελεσματική με την κυβέρνηση της Σικελίας 31. Η ιδιότυπη θέση της Αντιόχειας πήρε αργότερα μεγαλύτερη έξαρση με την ειδική σχέση της με τον βυζαντινό αυτοκράτορα. Σύμφωνα με την βυζαντινή θεωρία ο αυτοκράτωρ ήταν η κεφαλή της χριστιανικής Κοινοπολιτείας. Αν και δεν έκανε ποτέ απόπειρα να επιβάλει επικυριαρχία στους μονάρχες της Δύσεως, θεωρούσε την ανατολική χριστιανοσύνη ως δική του σφαίρα. Ορθόδοξοι χριστιανοί υπό το χαλιφάτο ήταν υπό την προστασία του, και οι υποχρεώσεις του προς αυτούς ήταν αναγνωρισμένες από τους μωαμεθανούς. Δεν είχε καμιά διάθεση ν' απαρνηθεί τα καθήκοντά του εξ αιτίας της φραγκικής κατακτήσεως. Αλλά υπήρχε μια διαφορά μεταξύ της Αντιόχειας και της Έδεσσας αφ' ενός και της Ιερουσαλήμ και της Τριπόλεως αφ' ετέρου. Οι δύο τελευταίες χώρες δεν αποτελούσαν μέρος της αυτοκρατορίας από τον έβδομο αιώνα, αλλά οι πρώτες ήταν αυτοκρατορικές επαρχίες όταν ζούσε ο Αλέξιος Ι. Ο Αλέξιος όταν κάλεσε τους αρχηγούς της Πρώτης Σταυροφορίας να του δώσουν όρκο υποτέλειας, έκανε διάκριση μεταξύ πρώην αυτοκρατορικών εδαφών, όπως η Αντιόχεια, τα οποία έπρεπε ν' αποδοθούν σ' αυτόν, και περαιτέρω κατακτήσεων, επάνω στις οποίες ζητούσε μόνο μια ακαθόριστη επικυριαρχία. Οι σταυροφόροι δεν τήρησαν τους όρκους των· και ο Αλέξιος δεν ήταν σε θέση να τους εξαναγκάσει να το πράξουν. Η βυζαντινή πολιτική υπήρξε πάντοτε ρεαλιστική. Μετά τη νίκη του επί του Bohemund, ο Αλέξιος τροποποίησε τις απαιτήσεις του. Με την συνθήκη του Δεβόλη επέτρεψε στη νορμανδική δυναστεία να κυβερνά στην Αντιόχεια αλλά σαφώς ως υποτελής· και απήτησε μερικές εξασφαλίσεις, όπως η εγκατάσταση Έλληνα πατριάρχη. Αυτή η συνθήκη αποτέλεσε τη βάση των βυζαντινών διεκδικήσεων· οι Φράγκοι όμως την αγνόησαν. Η φραγκική κοινή γνώμη φαίνεται ότι έκρινε πως ο Bohemund είχε πράγματι συμπεριφερθεί άσχημα έναντι του αυτοκράτορα, αλλ' ότι ο αυτοκράτωρ είχε ζημιώσει καταστρεπτικά την υπόθεσή του με το να μην παρουσιαστεί αυτοπροσώπως. Ωστόσο, όταν ένας αυτοκράτωρ παρουσιάστηκε αυτοπροσώπως, τα δικαιώματά του αναγνωρίστηκαν. Δηλαδή, αν κρίνουμε από τη δήλωση του βασιλέως Fulk, το 1137, η αξίωσή του για επικυριαρχία έγινε αποδεκτή ως νομικώς ισχυρή όταν ήταν σε θέση να την επιβάλει. Αν δεν το έπραττε, θα μπορούσε να μη ληφθεί υπ' όψη. Υπήρχαν μερικές άλλες περιπτώσεις κατά τις οποίες ο αυτοκράτωρ θεωρήθηκε ως επικυρίαρχος, όπως όταν η πριγκίπισσα Κοστάνς ζήτησε από τον Μανουήλ να της διαλέξει σύζυγο. Αλλά επειδή η εκλογή του δεν της άρεσε την αγνόησε. Η αυτοκρατορική επικυριαρχία ήταν συνεπώς περιστασιακή και δεκτή με ελαφρότητα, αλλά οι πρίγκιπες της Αντιόχειας και οι νομικοί τους ήταν ανήσυχοι γι' αυτήν και παρέμεινε ένας ενδεχόμενος περιορισμός της κυρίαρχης ανεξαρτησίας του πρίγκιπα. Ο κόμης της Έδεσσας δέχτηκε την αυτοκρατορική επικυριαρχία το 1137. Αλλά η Έδεσσα ήταν πιο πέρα από τα αυτοκρατορικά σύνορα, και το ζήτημα ήταν λιγότερο επείγον. Η φραγκική κοινή γνώμη ενέκρινε την ενέργεια της κόμισσας να πουλήσει τα απομένοντα εδεσσηνά εδάφη στον αυτοκράτορα το 1150· αλλ' αυτό έγινε προφανώς γιατί δεν μπορούσαν να κρατηθούν έναντι των μωαμεθανών. Ο Raymond of Toulouse ήταν πρόθυμος να δεχτεί τον αυτοκράτορα ως επικυρίαρχο και ο γιος του Bertrand έδωσε όρκο υποτέλειας στον Αλέξιο για τη μελλοντική του κομητεία το 1109. Ο Raymond II επανέλαβε αυτόν τον όρκο στον αυτοκράτορα Ιωάννη το 1137. Ο Raymond III, παρ' όλο ότι επετέθη κατά του Βυζαντίου το 1151, πήρε βοήθεια από τους Βυζαντινούς το 1163, πράγμα που μπορεί να ήταν μια χειρονομία του Μανουήλ για να δείξει την επικυριαρχία του. Αλλά είναι δυνατό αυτή η υποτέλεια να ήταν περιορισμένη στην Tortosa και τη γειτονιά της που εκ παραδόσεως ανήκαν στην εδαφική περιοχή της Αντιόχειας ως τμήμα του θέματος της Λαοδίκειας. Με το βασίλειο της Ιερουσαλήμ οι βυζαντινές νομικές σχέσεις ήταν ακόμη πιο ακαθόριστες. Ο Digitized by 10uk1s

Baldwin III έδωσε όρκο υποτέλειας στον αυτοκράτορα Μανουήλ στην Αντιόχεια το 1158 και ο Amalric επισκέφθηκε την Κωνσταντινούπολη ως υποτελής, αν και ως ένας υποτελής που απολάμβανε υψηλές τιμές, το 1171. Ο Baldwin και ο Amalric θεωρούσαν τη βυζαντινή φιλία ως απαραίτητη στην πολιτική τους και γι' αυτό ήταν πρόθυμοι να προβούν σε παραχωρήσεις. Αλλά φαίνεται ότι οι νομικοί τους δεν θεώρησαν ποτέ αυτή την υποτέλεια κάτι περισσότερο από ένα προσωρινό τέχνασμα 32. Αν ο βασιλεύς της Ιερουσαλήμ είχε κάποιον επικυρίαρχο, αυτός ήταν ο πάπας. Η Πρώτη Σταυροφορία πρόβλεπε ένα Θεοκρατικό κράτος στην Παλαιστίνη και αν ο Adhemar de Le Puy ζούσε περισσότερο, είναι πιθανόν να είχε προκύψει κάποια τέτοια οργάνωση. Μπορεί να ήταν αυτή η ιδέα που εμπόδισε τον Godfrey να δεχτεί το βασιλικό στέμμα. Ο διάδοχος του Adhemar, Dagobert, έβλεπε ένα κράτος ελεγχόμενο από τον πατριάρχη της Ιερουσαλήμ. Ο Baldwin Ι αντέδρασε αποδεχόμενος το στέμμα και χρησιμοποιώντας τους εχθρούς του Dagobert μέσα στην Εκκλησία. Ήταν φανερό ότι ο πάπας δεν θα ενέκρινε ένα πανίσχυρο πατριαρχείο στην Ιερουσαλήμ, που θα μπορούσε από την ειδική του θέση και με τον αυξανόμενο πλούτο του να κατέληγε, όπως ήλπιζε ο Dagobert, να γίνει ισότιμο με τη Ρώμη στην Ανατολή. Έτσι ήταν εύκολο για τον βασιλέα να στρέφει τον πάπα εναντίον του πατριάρχη. Ήταν παραδοσιακά υποχρεωμένος να γονατίζει μπροστά στον πατριάρχη κατά τη στέψη του, αλλά επιζητούσε επικύρωση του τίτλου του από τον πάπα. Η υποτέλεια ήταν λίγο παραπάνω από ονομαστική και όχι αυστηρότερη από εκείνη που διεκδικούσαν οι πάπες, από τα Ισπανικά βασίλεια· αλλ' ήταν ωφέλιμη για το βασίλειο, γιατί οι πάπες θεωρούσαν ότι ήταν υπεύθυνοι να διατηρούν εφόδια σε άνδρες και σε χρήματα για τους Αγίους Τόπους και για να παρέχουν διπλωματική βοήθεια όταν χρειαζόταν. Επίσης ο πάπας μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για να συγκρατεί τον πατριάρχη και ν' ασκεί κάποιον έλεγχο στα στρατιωτικά τάγματα. Αλλά, από το άλλο μέρος, ο πάπας μπορούσε να υποστηρίξει τα στρατιωτικά τάγματα εναντίον του βασιλέως· και συχνά επενέβη οσάκις ο βασιλεύς θέλησε να ασκήσει κάποια πίεση στις ιταλικές εμπορικές πόλεις 33. Η Εκκλησία στο βασίλειο τελούσε υπό τον πατριάρχη της Ιερουσαλήμ. Μετά την αρχική αναταραχή που προκάλεσε η φιλοδοξία του Dagobert, αυτός υπήρξε στην πραγματικότητα υπηρέτης του στέμματος. Είχε εκλεγεί από το ιερατείο του Παναγίου Τάφου, το οποίο ονόμαζε δύο υποψηφίους από τους οποίους ο βασιλεύς επέλεγε τον ένα. Υπό τον πατριάρχη ήταν οι τέσσερις αρχιεπίσκοποι της Τύρου, Καισάρειας, Ναζαρέτ και Ραμπόθ-Μπαβ και εννέα επίσκοποι, εννέα αββάδες με μίτρα και πέντε ηγούμενοι· αλλά μερικά άλλα αββαεία είχαν άμεση εξάρτηση από τον πάπα, όπως τα στρατιωτικά τάγματα. Η παλαιστινιακή Εκκλησία είχε τεράστια περιουσία σε γαίες και σε χρηματικά φέουδα. Οι ανώτεροι εκκλησιαστικοί χρωστούσαν μάλλον υπηρεσία σεργέντων παρά ιπποτών. Ο πατριάρχης και το ιερατείο του Παναγίου Τάφου χρωστούσαν ο καθένας πεντακόσιους σεργέντες και ο επίσκοπος της Βηθλεέμ διακόσιους, ο αρχιεπίσκοπος της Τύρου εκατόν πενήντα, όπως και οι αββάδες της Παναγίας του Ιωσαφάτ και του όρους Σιών. Το μοναστήρι της Βηθανίας, που ιδρύθηκε από τη βασίλισσα Melisende για την αδελφή της, κατείχε ολόκληρη την πόλη της Ιεριχώ. Επί πλέον το πατριαρχείο και πολλά από τα πιο διάσημα αββαεία είχαν πάρει ως δωρεές μεγάλες εκτάσεις σε όλη τη δυτική Ευρώπη, των οποίων τα εισοδήματα στέλνονταν στην Παλαιστίνη. Η Εκκλησία είχε τα δικά της δικαστήρια, για να εκδικάζουν υποθέσεις που αφορούσαν αιρέσεις και θρησκευτική πειθαρχία, γάμους συμπεριλαμβανομένων των διαζυγίων και της μοιχείας, και διαθήκες. Ακολουθούσαν τους συνήθεις κανόνες και διαδικασίες των κανονικών δικαστηρίων στη Δύση 34. Οι περιοχές της Αντιόχειας, της Τριπόλεως και της Έδεσσας, υπήγοντο εκκλησιαστικώς υπό τον πατριάρχη της Αντιόχειας. Ο καθορισμός των σφαιρών των πατριαρχών είχε προκαλέσει δυσχέρειες, γιατί από παράδοση, η Τύρος περιλαμβανόταν στο πατριαρχείο της Αντιόχειας, αν και από την κατάκτηση αποτελούσε τμήμα του βασιλείου της Ιερουσαλήμ. Ο Πασχάλης II γνωμάτευσε ότι η Τύρος, με τις εξαρτώμενες απ' αυτήν επισκοπές της Acre, της Σιδώνος και της Βηρυτού, έπρεπε να μετατεθούν στην Ιερουσαλήμ. Αυτό έγινε γιατί ανταποκρινόταν στην πολιτική πραγματικότητα. Αλλά οι απόπειρες των πατριαρχών της Ιερουσαλήμ ν' αποκτήσουν δικαιοδοσία επί των τριών Digitized by 10uk1s

επισκοπών της Τριπόλεως, Tortosa και Jabala, απέτυχαν παρά την κατά περιόδους υποστήριξη του πάπα. Ο Raymond of Toulouse φαίνεται ότι είχε ελπίσει ν' αποκτήσει αυτόνομη εκκλησία στη μέλλουσα κομητεία του· αλλά οι διάδοχοί του δέχτηκαν την εκκλησιαστική επικυριαρχία της Αντιόχειας. Αυτή βάραινε ελαφρά επάνω τους, γιατί διόριζαν τους επισκόπους τους χωρίς παρέμβαση. Όπως ο αδελφός του της Ιερουσαλήμ, ο πατριάρχης Αντιοχείας εκλεγόταν από το ιερατείο, αλλά στην πραγματικότητα τον διόριζε ο κοσμικός ηγεμών, ο οποίος επίσης μπορούσε να επιτύχει την καθαίρεσή του. Ξέρομε ότι μερικοί πρίγκιπες έδωσαν όρκο υποτέλειας στον πατριάρχη κατά τη στέψη των· αλλ' αυτό έγινε μόνο υπό εξαιρετικές συνθήκες. Υπό τον πατριάρχη τελούσαν οι αρχιεπίσκοποι της Albara, Ταρσού και Μάμιστρας όπως και της Έδεσσας. Η αρχιεπισκοπή του Turbessel ιδρύθηκε αργότερα με τον επίσημο τίτλο της Ιεραπόλεως (Menbij). Ο αριθμός των αρχιεπισκοπών ποίκιλλε αναλόγως των πολιτικών περιστάσεων. Υπήρχαν εννέα λατινικά αββαεία και δύο ηγουμενεία. Τα κυριότερα μοναστηριακά ιδρύματα ήταν του Αγίου Παύλου και του Αγίου Γεωργίου, όπου οι Βενεδικτίνοι μοναχοί φαίνεται ότι είχαν εκτοπίσει Έλληνες μοναχούς, και του Αγίου Συμεών όπου τα δύο δόγματα συνυπήρχαν παραπλεύρως το ένα στο άλλο. Η εκκλησία της Αντιόχειας δεν ήταν τόσο πλούσια όπως η της Ιερουσαλήμ· πράγματι, πολλά παλαιστινιακά ιδρύματα είχαν κτίσματα μέσα στο πριγκιπάτο 35. Πολύ πριν από το τέλος του δωδέκατου αιώνα η εκτός των ταγμάτων εκκλησία επισκιάσθηκε από τα στρατιωτικά τάγματα. Από την ίδρυσή τους και έπειτα είχαν αυξηθεί σταθερά σε αριθμό και σε πλούτο, και περί το 1187 ήταν οι μεγαλύτεροι γαιοκτήμονες στην Outremer. Δωρεές και αγορές μεγάλωναν συνεχώς την κτηματική τους περιουσία. Πολλοί Παλαιστίνιοι ευγενείς μπήκαν στις τάξεις των· και νεοσύλλεκτοι κατέφθαναν αδιάκοπα από τη Δύση. Ανταποκρίνονταν σε μια αισθηματική ανάγκη της εποχής, όταν υπήρχαν πολλοί άνδρες επιθυμούντες ν' αφιερωθούν στο θρησκευτικό βίο αλλά που εξακολουθούσαν να θέλουν να είναι σε δράση και να πολεμήσουν για την πίστη. Αυτοί ανταποκρίνονταν σε μια πολιτική ανάγκη. Υπήρχε συνεχής έλλειψη στρατιωτών στην Outremer. Η φεουδαλική οργάνωση ήταν πάρα πολύ εξαρτημένη από τα επεισόδια της οικογενειακής ζωής στις οικογένειες των ευγενών, ώστε να παρέχει αντικαταστάτες των ανδρών που έπεφταν στη μάχη ή πέθαιναν από αρρώστιες. Επισκέπτες σταυροφόροι μπορούσαν να πολεμήσουν καλά για μια ή δύο περιόδους αλλά κατόπιν ξαναγύριζαν στα σπίτια τους. Τα στρατιωτικά τάγματα παρείχαν συνεχή εφοδιασμό από αφοσιωμένους επαγγελματίες στρατιώτες που δεν κόστιζαν τίποτα στον βασιλέα και που επί πλέον ήταν αρκετά πλούσιοι για να χτίζουν και να συντηρούν φρούρια σε μια κλίμακα που πολύ λίγοι κοσμικοί άρχοντες μπορούσαν να επιχειρήσουν. Χωρίς τη βοήθειά τους τα σταυροφορικά κράτη θα είχαν χαθεί πολύ νωρίτερα. Για τους πραγματικούς αριθμούς τους έχομε μόνο συμπτωματικές μαρτυρίες. Οι Hospitaliers έστειλαν πεντακόσιους ιππότες με ανάλογο αριθμό άλλων στρατιωτών στην αιγυπτιακή εκστρατεία του 1158· και οι Ναΐτες ιππότες που έλαβαν μέρος στην εκστρατεία του 1187 αριθμούσαν περί τους τριακόσιους. Και στις δύο περιπτώσεις, πιθανόν αυτοί ν' αντιπροσώπευαν ιππότες μόνο από το βασίλειο της Ιερουσαλήμ και ένας αριθμός πρέπει να είχε κρατηθεί πίσω για καθήκοντα φρουρίων. Από τα δύο τάγματα οι Hospitaliers ήταν πιθανώς οι πολυαριθμότεροι και οι πλουσιότεροι· αλλά εξακολουθούσαν ν' ασχολούνται με φιλανθρωπικές δραστηριότητες. Το ξενοδοχείο τους στην Ιερουσαλήμ μπορούσε να στεγάσει χίλιους προσκυνητές· και διατηρούσαν εκεί ένα νοσοκομείο για τους άπορους ασθενείς που είχαν επιζήσει μετά την ανακατάληψη της πόλεως από τους Σαρακηνούς. Μοίραζαν κάθε μέρα ελεημοσύνες με μια γενναιοδωρία που κατέπλησσε τους επισκέπτες. Αυτοί και οι Ναΐτες αστυνόμευαν τους δρόμους των προσκυνητών, φροντίζοντας με ιδιαίτερη προσοχή για την ασφάλεια των ιερών θέσεων των λουτρών στον Ιορδάνη. Και οι Ναΐτες επίσης μοίραζαν ελεημοσύνες, αλλά με λιγότερη απλοχεριά από τους Hospitaliers. Η προσοχή τους ήταν περισσότερο συγκεντρωμένη σε στρατιωτικές υποθέσεις. Ήταν φημισμένοι για το θάρρος των στις επιθέσεις και θεωρούσαν τους εαυτούς των αφοσιωμένους στον επιθετικό πόλεμο. Επιδίδονταν επίσης και σε τραπεζικές εργασίες και πολύ σύντομα έγιναν οι οικονομικοί πράκτορες των επισκεπτών σταυροφόρων· αργότερα επρόκειτο να γίνουν αντιδημοτικοί από την υποψία ότι προέβαιναν σε Digitized by 10uk1s

μυστικές δικές τους ιεροτελεστίες αλλά επί του παρόντος απολάμβαναν τη γενική εκτίμηση για την ανδρεία τους και τον ιπποτισμό τους 36. Τα πλεονεκτήματα που παρείχαν τα στρατιωτικά τάγματα αντισταθμίζονταν από σοβαρά μειονεκτήματα. Ο βασιλεύς δεν είχε κανέναν έλεγχο επ' αυτών, γιατί ο μοναδικός τους επικυρίαρχος ήταν ο πάπας. Εδάφη που τους δίνονταν δεν μπορούσαν ν' αλλοτριωθούν· δεν απαιτούσαν καμιά υπηρεσία απ' αυτούς. Δεν επέτρεπαν στους καλλιεργητές τους να πληρώνουν τη δεκάτη στην Εκκλησία. Οι ιππότες πολεμούσαν με τους στρατούς του βασιλέως απλώς ως εθελοντές σύμμαχοι. Ενδεχομένως ο βασιλεύς ή κάποιος άρχων μπορούσε να θέσει ένα φρούριό του υπό τον προσωρινό έλεγχό των και ενίοτε τους ζητούσαν να γίνουν κηδεμόνες ανηλίκων. Σ' αυτές τις περιπτώσεις ήταν διαθέσιμοι για τέτοιες υπηρεσίες. Οι μεγάλοι μάγιστροι ή οι αναπληρωτές τους, ήταν μέλη του ανωτάτου δικαστηρίου του βασιλείου· και η αντιπρόσωποί τους ήταν μέλη των ανωτάτων δικαστηρίων του πρίγκιπα της Αντιόχειας και του κόμη της Τριπόλεως. Αλλά η συμβουλή που έδιναν εκεί μπορούσε να είναι ανεύθυνη. Αν δεν τους άρεσε η επίσημη πολιτική μπορούσαν ν' αρνηθούν να συνεργασθούν, όπως όταν οι Ναΐτες μποϋκόταραν την εκστρατεία της Αιγύπτου το 1158. Η αιωνία αντιζηλία μεταξύ των δύο ταγμάτων ήταν ένας διαρκής κίνδυνος. Πολύ σπάνια τούς κατάφερναν να εκστρατεύσουν μαζί. Το κάθε τάγμα ακολουθούσε δική του διπλωματική γραμμή χωρίς να λαμβάνει υπ' όψη την επίσημη πολιτική του βασιλείου. Βρίσκομε και τα δύο τάγματα να συνάπτουν δικές τους συνθήκες με μωαμεθανούς ηγεμόνες· και η ιστορία των διαπραγματεύσεων με τους Ασσασίνους το 1172 παρουσιάζει τους Ναΐτες έτοιμους να ματαιώσουν μια επιθυμητή διευθέτηση χάριν των οικονομικών τους πλεονεκτημάτων και δείχνει την αναφανδόν περιφρόνησή τους προς τα βασιλικά δικαστήρια. Οι Hospitaliers ήταν πάντοτε πιο συγκρατημένοι και αφιλοκερδείς· αλλά και σ' αυτούς ακόμα το Τάγμα περνούσε πριν από το βασίλειο. Μια παρόμοια αντιστοιχία πλεονεκτημάτων και μειονεκτημάτων ήταν καταφανής στις σχέσεις μεταξύ των φραγκικών κρατών και των ιταλικών και προβηγκιανών εμπορικών πόλεων 37. Οι Φράγκοι άποικοι ήταν στρατιώτες, δεν ήταν ναύτες. Η Τρίπολη και η Αντιόχεια ανέπτυξαν αργότερα η κάθε μία ένα μικρό στόλο, και τα τάγματα συγκρότησαν στολίσκους, αλλά το ίδιο το βασίλειο, με τους λίγους καλούς λιμένες του και τη γενική έλλειψη ξυλείας, δεν είχε ποτέ του επαρκή ναυτική συγκρότηση. Για κάθε εκστρατεία που απαιτούσε θαλάσσια δύναμη, όπως για τη κατάκτηση των παρακτίων πόλεων ή για τις εκστρατείες κατά της Αιγύπτου, βρισκόταν στην ανάγκη να επικαλείται τη βοήθεια κάποιας ναυτικής δυνάμεως. Οι δύο μεγάλες ναυτικές δυνάμεις στην Ανατολή ήταν το Βυζάντιο και η Αίγυπτος. Αλλά η Αίγυπτος ήταν πάντοτε ένας πιθανός εχθρός και συχνά πραγματικός, και το Βυζάντιο ήταν πάντοτε επιφυλακτικό. Ο σικελικός στόλος θα μπορούσε να είναι ωφέλιμος. Αλλά η σικελική πολιτική δεν ενέπνεε εμπιστοσύνη. Οι Ιταλοί και οι νότιοι Γάλλοι ήταν καλύτεροι σύμμαχοι· και η βοήθεια τους χρειαζόταν κατόπιν για να κρατούν ανοιχτούς τους θαλάσσιους δρόμους προς τη Δύση και να μεταφέρουν προσκυνητές στρατιώτες και αποίκους στην Outremer. Αλλά οι εμπορικές πόλεις έπρεπε να πληρωθούν. Ζητούσαν εμπορικές ευκολίες και δικαιώματα, τις δικές τους συνοικίες στις μεγαλύτερες πόλεις και πλήρη ή μερική απαλλαγή από τελωνειακούς δασμούς· στις παροικίες τους έπρεπε να δίνονται προνόμια ετεροδικίας. Για όλες αυτές τις παραχωρήσεις οι φραγκικές αρχές δεν γόγγυζαν και πολύ. Κάθε απώλεια από τα έσοδα είχε το αντιστάθμισμά της στο εμπόριο το οποίο έπαιρνε παρόρμηση και τα βασιλικά δικαστήρια δεν είχαν διάθεση ν' ασχολούνται με το γενουατικό ή το Ενετικό δίκαιο, ειδικότερα επειδή υποθέσεις που αφορούσαν πολίτη του βασιλείου ή σοβαρό έγκλημα, όπως ο φόνος, ανήκαν στη δικαιοδοσία τους. Κατά καιρούς υπήρχαν φιλονικίες. Οι Ενετοί βρίσκονταν σε διαρκή εχθρότητα με τον αρχιεπίσκοπο της Τύρου· και οι Γενουάτες είχαν μακροχρόνια έριδα με τον βασιλέα Amalric Ι. Και στις δύο περιπτώσεις ο πάπας υποστήριξε τους Ιταλούς, οι οποίοι πιθανώς να είχαν με το μέρος των νομικά δικαιώματα. Αλλά οι εμπορικές πόλεις είχαν αναμιχθεί όχι για το καλό της Χριστιανοσύνης αλλά για δικά τους εμπορικά κέρδη. Συνήθως τα δύο συμφέροντα συνέπιπταν· αλλά αν έρχονταν σε σύγκρουση επικρατούσε το άμεσο εμπορικό συμφέρον. Κατά συνέπεια οι Ιταλοί και οι Προβηγκιανοί ήταν ασταθείς φίλοι για τον βασιλέα. Επί πλέον η ζηλοτυπία μεταξύ των Digitized by 10uk1s

δύο μεγάλων ταγμάτων δεν ήταν τίποτα μπροστά στη ζηλοτυπία μεταξύ των διαφόρων εμπορικών πόλεων. Η Ενετία προτιμούσε να βοηθήσει τους μωαμεθανούς παρά τη Γένουα, την Πίζα ή τη Μασσαλία· και οι αντίζηλές της είχαν τις ίδιες διαθέσεις. Έτσι, ενώ η βοήθεια που έδιναν όλες αυτές ήταν ουσιώδης για τη διατήρηση της υπάρξεως της Outremer, ραδιουργίες και ταραχές μεταξύ των αποίκων τους και η ιταμή ετοιμότητά τους να προδώσουν την κοινή υπόθεση για ένα κέρδος της στιγμής, έσβηναν μεγάλο μέρος από την αξία της. 38 Στους προσκυνητές γενικά φαίνονταν να κατέχονται από επονείδιστη πλεονεξία και αντιχριστιανικότητα. Η κατάκτηση είχε δώσει μεγάλη ώθηση στην κίνηση των προσκυνητών. Το τεράστιο ξενοδοχείο των Horpitaliers ήταν συνήθως γεμάτο. Παρά τον αρχικό σκοπό της Σταυροφορίας, ο δρόμος δια μέσου της Ανατολίας εξακολουθούσε να είναι ανασφαλής. Μόνο μια καλά οπλισμένη ομάδα μπορούσε ν' αψηφήσει τους κινδύνους του. Ο μέσος προσκυνητής προτιμούσε να ταξιδέψει δια θαλάσσης. Έπρεπε να βρει μια θέση σ' ένα ιταλικό πλοίο· και τα ναύλα ήταν πολύ ακριβά. Ένας αριθμός προσκυνητών μπορούσε να συνεταιρισθεί για να ενοικιάσει ολόκληρο πλοίο, αλλά και έτσι ακόμα η μίσθωση ενός πλοιάρχου και ενός πληρώματος κόστιζε πολύ. Ήταν φθηνότερο για έναν προσκυνητή από τη βόρεια Γαλλία ή την Αγγλία να ταξιδέψει με μια από τις μικρές συνοδείες που απέπλεαν κάθε χρόνο από τα λιμάνια της Μάγχης για την Ανατολή. Αλλ' αυτό ήταν μακρύ και επικίνδυνο ταξίδι. Έπρεπε ν' αντιμετωπισθούν οι τρικυμίες του Ατλαντικού· υπήρχαν μωαμεθανοί πειρατές που παραμόνευαν στα στενά του Γιβραλτάρ και κατά μήκος της αφρικανικής ακτής. Από το Πόρτο ή τη Λισσαβόνα ως τη Σικελία δεν υπήρχαν λιμάνια στα οποία θα μπορούσαν με ασφάλεια να προμηθευθούν τρόφιμα ή νερό και ήταν δύσκολο να μεταφερθούν επαρκή εφόδια για ανθρώπους και άλογα με το πλοίο. Ήταν πολύ απλούστερο να πάνε δια ξηράς στην Προβηγκία ή στην Ιταλία και εκεί να επιβιβασθούν σε πλοία που ήταν συνηθισμένα σ' αυτό το ταξίδι. Για ένα μόνο προσκυνητή μια θέση βρισκόταν πολύ ευκολότερα και φθηνότερα σε λιμάνια της περιοχής του βασιλέως της Σικελίας· αλλά οι μεγάλες ομάδες ήταν εξαρτημένες από τους στόλους των μεγάλων εμπορικών πόλεων 39. Όταν αποβιβαζόταν στην Acre, στην Τύρο ή στον Άγιο Συμεών, ο ταξιδιώτης βρισκόταν αμέσως σε μια παράξενη ατμόσφαιρα. Κάτω από το φεουδαλικό εξωτερικό οικοδόμημα, η Outremer ήταν μια ανατολίτικη χώρα. Η πολυτέλεια της ζωής της εντυπωσίαζε και σκανδάλιζε τους Δυτικούς. Στη δυτική Ευρώπη η ζωή ήταν ακόμη απλή και λιτή. Τα ρούχα κατασκευάζονταν από μαλλί και σπάνια πλένονταν. Ευκολίες για πλύσιμο ήταν πολύ λίγες εκτός από μερικές παλιές πόλεις όπου εξακολουθούσε να υφίσταται η παράδοση των ρωμαϊκών λουτρών. Ακόμη και στους μεγαλύτερους πύργους, η επίπλωση ήταν χονδροειδής και ανταποκρίνονταν στις άμεσες ανάγκες και τα χαλιά ήταν σχεδόν άγνωστα. Το φαγητό ήταν πρωτόγονο και του έλλειπε η ποικιλία, ιδιαίτερα κατά τους μακρούς χειμωνιάτικους μήνες. Δεν υπήρχε πουθενά αρκετή άνεση ή δυνατότητα απομονώσεως. Η φραγκική Αντατολή αποτελούσε χτυπητή αντίθεση σ' όλα αυτά. Δεν υπήρχαν, ίσως, πολλά σπίτια τόσο μεγάλα και μεγαλοπρεπή όπως το παλάτι που έχτισαν στις αρχές του επόμενου αιώνα οι Ιμπελίνοι στη Βηρυτό, με τα μωσαϊκά του δάπεδα, τους μαρμάρινους τοίχους του και τα ζωγραφισμένα ταβάνια του και τα μεγάλα του παράθυρα που έβλεπαν μερικά προς δυσμάς στη θάλασσα και αλλά προς ανατολάς επάνω από ανθόκηπους και δενδρόκηπους, προς τα βουνά. Το βασιλικό παλάτι στην Ιερουσαλήμ, εγκαταστημένο σ' ένα τμήμα του τζαμιού Al-Aqsa, ήταν ασφαλώς ταπεινότερο, ενώ το παλάτι στην Acre ήταν πολυτελέστατο οικοδόμημα. Αλλά ο κάθε ευγενής και ο κάθε πλούσιος αστός στόλιζε το σπίτι του στην πόλη με παρόμοια λαμπρότητα. Έβλεπε κανείς χαλιά και δαμασκηνές κουρτίνες, κομψά σκαλισμένα τραπέζια και κιβώτια, κάτασπρα σεντόνια και τραπεζομάντηλα, σερβίτσια χρυσά και ασημένια, μαχαιροπήρουνα, λεπτές πορσελάνες, ακόμη και μερικά πιάτα από πορσελάνη της Άπω Ανατολής. Στην Αντιόχεια το νερό ερχόταν με υδραγωγεία από τις πηγές της Δάφνης και πήγαινε με σωλήνες σε όλα τα μεγάλα σπίτια. Πολλά σπίτια κατά μήκος της λιβανικής ακτής είχαν τα ιδιαίτερα διαμερίσματά τους. Στην Παλαιστίνη, όπου το νερό ήταν λιγότερο άφθονο, οι πόλεις είχαν οργανωμένες δεξαμενές· και στην Ιερουσαλήμ, το σύστημα των υπονόμων που είχαν εγκαταστήσει οι Ρωμαίοι εξακολουθούσε να είναι σε αρίστη κατάσταση. Τα μεγάλα παραμεθόρια φρούρια ήταν σχεδόν το ίδιο άνετα επιπλωμένα όπως τα σπίτια των Digitized by 10uk1s

πόλεων, όσο άγρια και αποκρουστικά κι αν φαίνονταν τα εξωτερικά τους τείχη. Είχαν λουτρά, κομψά δωμάτια για τις κυρίες και πολυτελείς αίθουσες υποδοχής. Πύργοι που ανήκαν σε στρατιωτικά τάγματα πολύ λίγο διέφεραν σε πολυτέλεια· αλλά στις μεγάλες οικογενειακές έδρες, όπως το Kerak στη Μωάβ ή στην Τιβεριάδα, ο πυργοδεσπότης ζούσε λαμπρότερα από τον κάθε βασιλέα της δυτικής Ευρώπης 40. Τα φορέματα των αποίκων έγιναν πολύ σύντομα το ίδιο ανατολίτικα και πολυτελή όπως τα έπιπλά τους. Όταν ένας ιππότης δεν φορούσε την πανοπλία του, ήταν συνήθως ντυμένος με μεταξωτό μπουρνούζι και φορούσε τουρμπάνι. Στις εκστρατείες φορούσε ένα λινό επανωφόρεμα επάνω από την πανοπλία για να προστατεύει το μέταλλο από τη ζέστη του ήλιου και ένα "κεφιέ" αραβικού τύπου επάνω από το κράνος του. Οι κυρίες υιοθέτησαν την παραδοσιακή ανατολίτικη μόδα, ένα μακρύ κατωφούστανο και ένα κοντό ζακέττο βαριά κεντημένο με χρυσοκλωστή και ίσως με πολύτιμες πέτρες. Το χειμώνα φορούσαν γούνες, όπως και οι άντρες τους. Έξω από το σπίτι σκέπαζαν το πρόσωπό τους σαν τις μωαμεθανές, αλλά λιγότερο από σεμνότητα και πιο πολύ για να προστατεύουν τα πολλά καλλυντικά που έβαζαν στο πρόσωπό τους· και περπατούσαν προσποιητά με μικρά βήματα. Αλλά παρ' όλες αυτές τις εξωτερικές ενδείξεις λεπτότητας και νωχέλειας, ήταν το ίδιο γενναίες όπως οι σύζυγοι και οι αδελφοί τους. Πολλές φορές η ευγενής κυρία αναλάμβανε τη διεύθυνση της άμυνας του πύργου της, όταν τύχαινε να απουσιάζει ο σύζυγός της. Οι γυναίκες των εμπόρων αντέγραφαν τις κυρίες της αριστοκρατίας και συχνά τις ξεπερνούσαν σε πολυτέλεια της εμφανίσεώς των. Οι πετυχημένες εταίρες -μια τάξη ως τότε άγνωστη στη δυτική κοινωνία-ήταν το ίδιο φανταχτερές. Για την Πασία de Ριβέρι, τη γυναίκα του υφασματέμπορου από τη Nablus της οποίας τα θέλγητρα ξεμυάλισαν τον πατριάρχη Ηράκλειο, ο χρονογράφος λέει ότι μπορούσε κανείς να την πάρει για κόμισσα ή βαρόνη από τα μετάξια και τα διαμάντια της 41. Όσο παράξενη κι αν φαινόταν αυτή η πολυτέλεια στον δυτικό προσκυνητή, ήταν φυσική για έναν επισκέπτη από τη μωαμεθανική Ανατολή ή από το Βυζάντιο. Οι Φράγκοι άποικοι έπρεπε αναπόφευκτα να επιζητήσουν να προσαρμοσθούν προς το νέο τους περιβάλλον, και δεν μπορούσαν ν' αποφύγουν την επαφή με τους υπηκόους τους και με τους γείτονές τους. Έπρεπε να ληφθεί υπ' όψη και το κλίμα. Οι χειμώνες στην Παλαιστίνη και στη Συρία μπορεί να είναι σχεδόν το ίδιο άγριοι και ψυχροί όπως στη δυτική Ευρώπη, αλλά δεν κρατούν πολύ. Τα μακρά ζεστά καλοκαίρια δίδαξαν σύντομα τους αποίκους ότι έπρεπε να φορούν διαφορετικά ρούχα, να τρώγουν διαφορετικά φαγητά και να εφαρμόζουν διαφορετικό ωράριο. Οι ρωμαλέες συνήθειες του βορρά δεν είχαν θέση εδώ· αντί γι' αυτές έπρεπε να μάθουν τους τρόπους των ντόπιων. Πρέπει να χρησιμοποιήσουν ντόπιους υπηρέτες. Ντόπιες παραμάνες φρόντιζαν για τα παιδιά τους και ντόπιοι ιπποκόμοι για τα άλογά τους. Ενώ τριγύριζαν παράξενες αρρώστιες, για τις οποίες οι δικοί τους γιατροί ήταν άχρηστοι· πολύ σύντομα αναγκάστηκαν να χρησιμοποιήσουν τη ντόπια ιατρική 42. Αναπόφευκτα έμαθαν να κατανοούν τους ντόπιους και να συνεργάζονται μαζί τους. Στο βασίλειο της Ιερουσαλήμ και στην κομητεία της Τριπόλεως η απουσία ντόπιας αριστοκρατίας, μετά την αναχώρηση των μωαμεθανών, που θ' αμφισβητούσε την κυριαρχία τους, διευκόλυνε το πράγμα. Πιο βορειότερα, η ελληνική και η αρμενική αριστοκρατία ζήλευε τη δική τους και η πολιτική παρενέβαινε και δυσκόλευε την αμοιβαία κατανόηση· αν και οι Αρμένιοι τελικά τους συνάντησαν στα μισά του δρόμου και υιοθέτησαν πολλές φραγκικές συνήθειες 43. Μεταξύ των Φράγκων και των μωαμεθανών γειτόνων τους δεν μπορούσε να υπάρξει διαρκής ειρήνη, αλλά οι επαφές γίνονταν περισσότερες. Τα εισοδήματα των φραγκικών κρατών προέρχονταν κυρίως από δασμούς που πλήρωνε το εμπόριο με το μωαμεθανικό εσωτερικό και με την ακτή. Οι μωαμεθανοί έμποροι έπρεπε να μπορούν να έρχονται ελεύθερα στους λιμένες και έπρεπε να βρίσκουν καλή μεταχείριση. Από τις εμπορικές τους σχέσεις προέκυψαν φιλίες. Το τάγμα των Ναϊτών, με τις μεγάλες τραπεζικές δραστηριότητές του, ήταν διατεθειμένο να επεκτείνει τις επιχειρήσεις του για να υποχρεώσει άπιστους πελάτες του και διατηρούσε αξιωματούχους οι οποίοι μπορούσαν να ειδικευτούν σε μωαμεθανικές υποθέσεις. Συγχρόνως οι σοφότεροι πολιτικοί μεταξύ των Φράγκων είδαν ότι το βασίλειό τους μπορούσε να διατηρηθεί μόνο αν ο μωαμεθανικός κόσμος Digitized by 10uk1s

παρέμενε διαιρεμένος· και γι' αυτόν το λόγο, πήγαιναν και έρχονταν διάφορες διπλωματικές αποστολές. Φράγκοι και μωαμεθανοί άρχοντες γίνονταν συχνά δεκτοί με τιμές σε αυλές αντίθετης πίστεως. Αιχμάλωτοι ή όμηροι περνούσαν συχνά ολόκληρα χρόνια στα φρούρια ή τα παλάτια του εχθρού. Αν και πολύ λίγοι μωαμεθανοί έμπαιναν στον κόπο να μάθουν γαλλικά, πολλοί Φράγκοι, ευγενείς όπως και έμποροι, μιλούσαν αραβικά. Μερικοί, όπως ο Reynald της Σιδώνος, έδειξαν μάλιστα ενδιαφέρον για την αραβική φιλολογία. Εν καιρώ πολέμου, και τα δύο μέρη εκτιμούσαν δείγματα γενναιότητας ή ιπποτισμού. Εν καιρώ ειρήνης άρχοντες και από τα δύο μέρη των συνόρων πήγαιναν μαζί σε κυνηγητικές εκδρομές 44. Δεν υπήρχε πλήρης θρησκευτική αδιαλλαξία. Οι δύο μεγάλες θρησκείες είχαν κοινή προέλευση. Οι μωαμεθανοί χρονογράφοι έδειξαν το ίδιο ενδιαφέρον με τους χριστιανούς όταν ανακαλύφθηκαν στη Hebron λείψανα που θεωρήθηκαν ότι ήταν του Αβραάμ, του Ισαάκ και του Ιακώβ 45. Ακόμα και σε καιρούς εχθρότητας, Φράγκοι προσκυνητές μπόρεσαν να εισδύσουν στο ιερό της Παναγίας της Jardenay στα βουνά -πίσω από τη Δαμασκό· 46 και η προστασία που παρείχαν οι Βεδουίνοι στο μεγάλο μοναστήρι της Αγίας Αικατερίνης στο Σινά, επεκτεινόταν συνήθως και στους επισκέπτες του 47. Η βάναυση μεταχείριση μωαμεθανών προσκυνητών από τον Ρενώ de Σατιγιόν, σκανδάλισε τους ομοθρήσκους του σχεδόν όσο εξόργισε τον Saladin. Ο William της Τύρου, ήταν πρόθυμος να σεβασθεί την ευσέβεια του Nur ad-Din, αν και δεν συμφωνούσε με την πίστη του. Μωαμεθανοί συγγραφείς έδειξαν συχνά τον θαυμασμό τους για τον φραγκικό ιπποτισμό 48. Η ατμόσφαιρα της εποχής παρουσιάζεται καλύτερα στα απομνημονεύματα του Μουνκιδίτη πρίγκιπα Usamah της Shaizar. Οι Μουνκιδίτες ήταν μια μικρή δυναστεία σε διαρκή φόβο μήπως απορροφηθούν από ισχυρότερους ομοθρήσκους τους. Γι' αυτό το λόγο ήταν διατεθειμένοι να έρθουν σε συνεννοήσεις με τους Φράγκους· ο ίδιος ο Usamah πέρασε πολλά χρόνια στις αυλές της Δαμασκού και του Καΐρου, όταν και οι δυο βρίσκονταν σε στενό διπλωματικό σύνδεσμο με την Ιερουσαλήμ· ως απεσταλμένος, ως περιηγητής και ως σπόρτσμαν, ο Usamah επισκέφθηκε συχνά φραγκικά εδάφη, και, παρ' ότι, όταν γράφει, τους καταδικάζει όλους ευλαβώς σε απώλεια, είχε πολλούς Φράγκους φίλους των οποίων απολάμβανε τη συναναστροφή. Είχε σκανδαλισθεί από τον πρωτογονισμό της ιατρικής των, αν και έμαθε από αυτούς μια ασφαλή θεραπεία για το σκορβούτο, και είχε καταπλαγεί από την ελευθερία που επέτρεπαν στις γυναίκες τους· και βρέθηκε σε δύσκολη θέση όταν ένας Φράγκος γνώριμός του πρότεινε να στείλει το γιο του να σπουδάσει στη δυτική Ευρώπη. Τους θεωρούσε λίγο βαρβάρους και γελούσε εις βάρος των με τους ντόπιους χριστιανούς φίλους του. Αλλά ήταν άνθρωποι με τους οποίους μπορούσε να καταλήξει σε συνεννόηση. Το μόνο εμπόδιο στη φιλία προερχόταν από νεοφερμένους από τη Δύση. Μια φορά, όταν έμενε μαζί με τους Ναΐτες στην Ιερουσαλήμ και προσευχόταν με την άδειά τους σε μια γωνιά του παλιού τζαμιού AlAqsa, ένας ιππότης τον έβρισε βάναυσα. Τότε ένας άλλος Ναΐτης έσπευσε να του εξηγήσει ότι ο αγενής άνθρωπος μόλις είχε φθάσει από την Ευρώπη και δεν ήξερε ακόμα πώς έπρεπε να φέρεται 49. Ήταν πραγματικά οι νεοερχόμενοι, ανυπόμονοι να πολεμήσουν κατά των απίστων και αποφασισμένοι να μην αργοπορήσουν, εκείνοι των οποίων η ωμότητα κατέστρεφε συνεχώς την πολιτική της Outremer. Αυτοί ήταν ιδιαίτερα ισχυροί στην Εκκλησία. Κανένας από τους Λατίνους πατριάρχες της Ιερουσαλήμ κατά τον δωδέκατο αιώνα δεν είχε γεννηθεί στην Παλαιστίνη, και από τους μεγάλους εκκλησιαστικούς μόνο ο William, αρχιεπίσκοπος της Τύρου, στον οποίο είχαν αρνηθεί την πατριαρχεία. Η επιρροή της Εκκλησίας σπανίως ευνοούσε μια συνεννόηση με τους απίστους· και ήταν ακόμα πιο ολέθρια στις σχέσεις με τους ντόπιους χριστιανούς. Οι ντόπιοι χριστιανοί ασκούσαν μεγάλη επιρροή στις μωαμεθανικές αυλές. Πολλοί από τους πιο γνωστούς Άραβες συγγραφείς και φιλοσόφους και σχεδόν όλοι οι γιατροί ήταν χριστιανοί. Θα μπορούσαν να είχαν σχηματίσει μια γέφυρα μεταξύ του ανατολικού και του δυτικού κόσμου. Οι ορθόδοξες κοινότητες στην Παλαιστίνη είχαν δεχτεί τη λατινική ιεραρχία, επειδή τον καιρό της Digitized by 10uk1s

κατακτήσεως, ο δικός τους ανώτερος Κλήρος βρισκόταν στο σύνολό του στην εξορία. Ο πατριάρχης Dagobert είχε αποπειραθεί να στερήσει τον Κλήρο τους από τις θέσεις που κατείχε στον Πανάγιο Τάφο, αλλά παράξενα περιστατικά κατά την τελετή του Αγίου Φωτός το 1101 και η επιρροή του βασιλέως είχαν αποκαταστήσει τους Έλληνες Κανονικούς στην Εκκλησία και επέτρεψαν τη λειτουργία του ορθοδόξου δόγματος εκεί. Το στέμμα υπήρξε πάντοτε φιλικό προς τους ορθοδόξους. Η Μορφία, σύζυγος του Baldwin II και μητέρα της Melisende, ήταν ορθόδοξη πριγκίπισσα όπως ήταν και οι βασίλισσες των δύο γιων της Melisende. Ο αββάς του Αγίου Σάββα, ο ανώτερος ορθόδοξος ιεράρχης που είχε αφεθεί στην Παλαιστίνη, εύρισκε πάντοτε τιμητική μεταχείριση εκ μέρους του Baldwin I· και η Melisende έδωσε κτήματα στο αββαείο, το οποίο ίσως όφειλε υπηρεσία στο στέμμα. Ο αυτοκράτωρ Μανουήλ κατόρθωσε να διατηρήσει ένα προστατευτικό ενδιαφέρον για τους ορθοδόξους, που αποδεικνύεται από τις επισκευές που φρόντισε να γίνουν στις δύο μεγάλες εκκλησίες του Παναγίου Τάφου και της Γεννήσεως. Το μοναστήρι του Αγίου Ευθυμίου στην έρημο του Ιορδάνη, ανοικοδομήθηκε και ιστορήθηκε την ίδια περίπου εποχή, ίσως με τη βοήθειά του. Αλλά δεν σημειώθηκε αύξηση εγκαρδιότητας μεταξύ του λατινικού και του ελληνικού Κλήρου. Ο Ρώσος προσκυνητής Δανιήλ, το 1104, έγινε φιλόξενα δεκτός σε λατινικά ιδρύματα· αλλά ο Έλληνας προσκυνητής Φωκάς, το 1184, αν και επισκέφθηκε λατινικά ιδρύματα, δεν συμπαθούσε τους Λατίνους, εκτός από έναν Ισπανό ερημίτη ο οποίος είχε κάποτε ζήσει στην Ανατολία· και διηγείται με αγαλλίαση ένα θαύμα που εξουθένωσε τον Λατίνο εκκλησιαστικό που αυτός ονομάζει "παρείσακτο" επίσκοπο Lydda. Είναι πιθανόν ότι η απόπειρα της λατινικής ιεραρχίας να υποχρεώσει τους ορθοδόξους να πληρώνουν τη δεκάτη, μαζί με την αγανάκτηση, επειδή σπάνια επέτρεπαν τη λειτουργία τους στις μεγάλες εκκλησίες της θρησκείας των, ελάττωσε τη συμπάθεια των ορθοδόξων προς τη φραγκική κυριαρχία και τους είχε καταστήσει πρόθυμους, όταν είχε τελειώσει η προστασία του Μανουήλ, να δεχτούν και μάλιστα να πανηγυρίσουν την ανακατάκτηση του Saladin. Στην Αντιόχεια, η παρουσία μιας ισχυρής ελληνικής κοινότητας και διάφορες πολιτικές εξελίξεις είχαν προκαλέσει απροκάλυπτη εχθρότητα μεταξύ Ελλήνων και Λατίνων η οποία εξασθένησε σημαντικά το πριγκιπάτο 50. Μέσα στο ίδιο το βασίλειο οι αιρετικές κοινότητες ήταν ασήμαντες εκτός της Ιερουσαλήμ, όπου σχεδόν όλες διατηρούσαν εγκαταστάσεις στον Πανάγιο Τάφο. Ο Dagobert είχε αποπειραθεί να τις εξώσει, αλλά δεν το κατόρθωσε. Το στέμμα προστάτευε τα δικαιώματά των. Πράγματι, η βασίλισσα Melisende έδωσε την προσωπική της προστασία στους Σύριους Ιακωβίτες όταν είχαν μια δίκη εναντίον ενός Φράγκου ιππότη51. Στην κομητεία της Τριπόλεως η κυριότερη αιρετική εκκλησία ήταν η των Μαρωνιτών, των επιζώντων οπαδών του μωαμεθανικού δόγματος. Προς αυτούς η δυτική Εκκλησία φερόταν με σπάνιο τακτ και ανεκτικότητα· και περί το 1180, συμφώνησαν ν' αναγνωρίσουν την υπεροχή της ρωμαϊκής έδρας, υπό τον όρο να διατηρήσουν τη συριακή τους λειτουργία και τα έθιμά τους. Δεν απαρνήθηκαν την αιρετική τους δοξασία για τη μόνη θέληση του Χριστού. Οι διαπραγματεύσεις, για τις οποίες ελάχιστα γνωρίζομε, διεξήχθησαν με ικανότητα από τον Aimery, πατριάρχη της Αντιόχειας. Η εισδοχή αυτής της πρώτης ουνιτικής εκκλησίας κατέδειξε ότι ο πάπας ήταν διατεθειμένος να επιτρέψει αποκλίνουσες συνήθειες, ακόμη και αμφίβολη θεολογία, αρκεί ν' αναγνωρισθεί η υπέρτατη εξουσία του 52. Στο πριγκιπάτο της Αντιόχειας η χωρισμένη αρμενική Εκκλησία ήταν ισχυρή και ενθαρρυνόταν από τους πρίγκιπες, οι οποίοι την είχαν βρει ωφέλιμο αντίβαρο κατά των ορθοδόξων· και στην Έδεσσα, οι Αρμένιοι, παρ' όλο ότι δυσπιστούσαν σ' αυτούς ο Baldwin Ι και ο Baldwin II, είχαν την εύνοια του οίκου των Courtenay. Πολλοί Αρμένιοι επίσκοποι αναγνώρισαν την υπεροχή του πάπα, και μερικοί έλαβαν μέρος σε συνόδους της λατινικής Εκκλησίας, συγχωρώντας στα λατινικά δόγματα εκείνα που θεωρούσαν ασυγχώρητα στα ελληνικά. Οι Σύριοι Ιακωβίτες ήταν στην αρχή φανερά εχθρικοί προς τους σταυροφόρους και προτιμούσαν τη μωαμεθανική κυριαρχία. Αλλά μετά την πτώση της Έδεσσας, συμφιλιώθηκαν με τον πρίγκιπα της Αντιόχειας, επιφανειακά, εξ αιτίας ενός θαύματος στον τάφο του Αγίου Βαρσαούμα, αλλά στην πραγματικότητα από τον κοινό φόβο και το κοινό μίσος κατά του Βυζαντίου. Ο Ιακωβίτης πατριάρχης Μιχαήλ, ένας από τους μεγάλους ιστορικούς της εποχής του, ήταν φίλος του πατριάρχη Aimery και έκανε μια εγκάρδια επίσκεψη στην Ιερουσαλήμ. Digitized by 10uk1s

Καμιά από τις άλλες αιρετικές Εκκλησίες δεν είχε κάποια σημαντική υπόσταση στα φραγκικά κράτη53. Οι μωαμεθανοί υπήκοοι των Φράγκων δέχτηκαν με ηρεμία τους κυριάρχους των και αναγνώρισαν τη δικαιοσύνη της κυβερνήσεώς των· αλλά προφανώς θα άλλαζαν διαθέσεις, αν τα πράγματα θα πήγαιναν άσχημα για τους χριστιανούς. Οι Εβραίοι, πολύ δικαιολογημένα, προτιμούσαν την κυριαρχία των Αράβων, οι οποίοι τους είχαν πάντοτε μεταχειρισθεί έντιμα και ευγενικά, αν και με κάποια περιφρόνηση54. Στον σύγχρονο δυτικό προσκυνητή, η Outremer προκαλούσε αγανάκτηση εξ αιτίας της πολυτέλειας και της εκλύσεως των ηθών. Για τον νεώτερο ιστορικό, εκείνο που προξενεί θλίψη είναι η αδιαλλαξία και η ανέντιμη βαρβαρότητα των σταυροφόρων. Ωστόσο και οι δύο απόψεις μπορούν να εξηγηθούν από την ατμόσφαιρα που επικρατούσε εκεί. Η ζωή μεταξύ των Φράγκων αποίκων ήταν ανήσυχη και ανασφαλής. Ήταν σε μια χώρα όπου άνθιζε η ραδιουργία και ο φόνος και οι εχθροί παραμόνευαν έξω από τα κοντινά σύνορα. Κανένας δεν ήξερε πότε θα δεχόταν μια μαχαιριά από κάποιον οπαδό των Ασσασίνων ή δηλητήριο από κάποιον υπηρέτη του. Μυστηριώδεις αρρώστιες από τις οποίες δεν ήξεραν τίποτα, τους τριγύριζαν. Ακόμα και με τη βοήθεια των ντόπιων γιατρών κανένας Φράγκος δεν ζούσε για πολύ καιρό στην Ανατολή. Οι γυναίκες ήταν πιο τυχερές από τους άνδρες. Απέφευγαν τους κινδύνους των μαχών και, χάρη στις καλύτερες ιατρικές γνώσεις, ο τοκετός ήταν λιγότερο επικίνδυνος παρά στη Δύση. Αλλά η παιδική θνησιμότητα ήταν υψηλή, ειδικότερα στ' αγόρια. Το ένα μετά το άλλο, τα φέουδα έπεφταν στα χέρια γυναικών κληρονόμων, των οποίων η κληρονομιά μπορούσε να προσελκύσει γενναίους τυχοδιώκτες από τη Δύση· αλλά πολύ συχνά μεγάλα κτήματα δεν είχαν κύριο την ώρα της κρίσεως, και κάθε γάμος ήταν ζήτημα φιλονικίας και συνωμοσίας. Συχνά οι γάμοι έμεναν χωρίς απογόνους. Πολλοί από τους σκληρότερους πολεμιστές δεν κατόρθωναν να κάνουν ένα παιδί. Η επιγαμία μεταξύ των λίγων ευγενών οικογενειών αύξησε τις προσωπικές αντιζηλίες. Τιμάρια ενώνονταν και χωρίζονταν χωρίς να λαμβάνεται υπ' όψη η γεωγραφική τους θέση. Αιώνιες φιλονικίες χώριζαν τους στενότερους συγγενείς. Η κοινωνική υφή που οι Φράγκοι είχαν φέρει από τη Δύση απαιτούσε σταθερή κληρονομική διαδοχή και μια διατήρηση ανθρώπινου δυναμικού. Η φυσική παρακμή του ανθρώπινου στοιχείου εγκυμονούσε πολλούς κινδύνους. Ο φόβος τούς έκανε βάναυσους και δόλιους, και η αβεβαιότητα ενθάρρυνε την κλίση τους προς την ελαφρότητα και τις διασκεδάσεις. Όσο η περιουσία τους ελαττωνόταν, οι γιορτές τους και οι αγώνες τους γίνονταν πιο πολυέξοδοι. Επισκέπτες και ντόπιοι είχαν φρίξει από τις σπατάλες και την ανηθικότητα που έβλεπαν τριγύρω τους και ο χειρότερος από όλους ήταν ο πατριάρχης Ηράκλειος 55. Αλλά ένας σοφός επισκέπτης θα καταλάβαινε ότι κάτω από τη λαμπρή επιφάνεια τίποτα δεν πήγαινε καλά. Ο βασιλεύς με όλα του τα χρυσάφια και τα μεταξωτά, πολύ συχνά δεν είχε χρήματα να πληρώσει τους στρατιώτες του. Ο περήφανος Ναΐτης, ενώ μετρούσε τα σακουλάκια με τα χρήματά του, μπορούσε από τη μια στιγμή στην άλλη να κληθεί σε μάχες πολύ σκληρότερες από όσες είχε γνωρίσει η Δύση. Χαροκόποι, όπως οι καλεσμένοι στο γάμο στο Kerak το 1183 μπορούσαν να σηκωθούν από το τραπέζι ακούγοντας τα μάγκανα των απίστων να χτυπούν τα τείχη του φρουρίου. Τα εύθυμα, χαρωπά στολίδια της ζωής στην Outremer κρέμονταν από μια ψιλή κλωστή επάνω από αγωνίες, αβεβαιότητες και φόβους. Και ένας παρατηρητής θα μπορούσε δικαιολογημένα ν' απορήσει, αν έστω και υπό τον καλύτερο κυβερνήτη η περιπέτεια θα μπορούσε να διαρκέσει για πολύ.

Digitized by 10uk1s

ΚΕΦΑΛΑΙΟ II Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΟΥ NUR AD-DIN "καὶ ἐξῆλθε νικῶν καὶ ἵνα νικήσῃ"

ΑΠΟΚΑΛΥΨΙΣ VI, 2 Ο Raymond της Αντιόχειας είχε δίκαιο που παρακινούσε τους ηγεμόνες της Δεύτερης Σταυροφορίας να βαδίσουν εναντίον του Χαλεπίου. Η αποτυχία του να τους πείσει του κόστισε τη ζωή. Ο κυριότερος εχθρός της χριστιανοσύνης ήταν ο Nur ad-Din· και το 1147 ένας μεγάλος στρατός θα μπορούσε να τον συντρίψει. Ήταν κύριος του Χαλεπίου και της Έδεσσας. Αλλά ο Unur της Δαμασκού και οι μικροί ανεξάρτητοι εμίρηδες της κοιλάδας του Ορόντη δεν θα πήγαιναν να τον βοηθήσουν· ούτε θα μπορούσε να υπολογίζει σε βοήθεια από τον αδελφό του Saif ad-Din στη Μοσούλη, ο οποίος είχε δικές του φασαρίες στο Ιράκ. Αλλά η ανοησία των σταυροφόρων ώθησε τον Unur σε συμμαχία με αυτόν για όσο διάστημα διαρκούσε ο κίνδυνος· και η ευκαιρία που του δόθηκε να επέμβει στις υποθέσεις της Τριπόλεως του επέτρεψε να ισχυροποιήσει την κατοχή της κεντρικής Συρίας. Ο Raymond ήταν και πάλι δικαιολογημένος όταν αρνήθηκε να μετάσχει στη Σταυροφορία. Ούτε αυτός ούτε ο Joscelin μπορούσαν ν' αφήσουν τα εδάφη τους εκτεθειμένα στον Nur ad-Din. Ακόμη και όταν οι σταυροφόροι βρίσκονταν προ της Δαμασκού, στρατεύματα από το Χαλέπι έκαναν επιδρομές σε χριστιανικά εδάφη. Με μια σημαία ανακωχής ο κόμης Joscelin πήγε ο ίδιος στο στρατόπεδο του Nur ad-Din να παρακαλέσει για επιείκεια. Εκείνο που πέτυχε ήταν μια προσωρινή ανάπαυλα 56. Στο μεταξύ, ο σουλτάνος του Ικονίου, Masud, σε ειρήνη με το Βυζάντιο, επωφελήθηκε από την ήττα των Φράγκων για να επιτεθεί κατά της Marash. Ο Raymond ετοιμάστηκε να τον αντιμετωπίσει. Κατόπιν τούτου ο Masud έστειλε στον Nur ad-Din ζητώντας του να προβεί σ' ένα αντιπερισπασμό. Το αίτημά του έγινε δεκτό· αλλά ο Raymond με τη συμμαχία ενός Κούρδου αρχηγού των Ασσασίνων, του Αλή Ibn Βαφά, ο οποίος μισούσε τον Nur ad-Din περισσότερο από τους χριστιανούς, αιφνιδίασε τον Nur ad-Din τον Νοέμβριο του 1148 και πέρασε μέσ' από τα χωριά στην πεδιάδα της Ασβάδ στη Famiya, επάνω στο δρόμο από την Αντιόχεια στη Marash. Οι δύο ανώτεροι υπαρχηγοί του Nur ad-Din, ο Κούρδος Shirkuh και ο πρόκριτος τού Χαλεπίου Ibn adΝταγιά, είχαν φιλονικήσει. Ο πρώτος αρνήθηκε να λάβει μέρος στη μάχη· και ολόκληρος ο μωαμεθανικός στρατός αναγκάστηκε να κάνει μια βιαστική και επαίσχυντη υποχώρηση. Την επόμενη άνοιξη ο Nur ad-Din εισέβαλε και πάλι στη χώρα και νίκησε τον Raymond στη Baghras, κοντά στο προηγούμενο πεδίο της μάχης. Κατόπιν στράφηκε προς νότο για να πολιορκήσει το φρούριο του Inab, ένα από τα λίγα οχυρά που είχαν απομείνει στους χριστιανούς ανατολικά του Ορόντη. Ο Raymond με ένα μικρό στρατό και με λίγους συμμάχους Ασσασίνους υπό τον Αλή Ibn Βαφά, έσπευσε να το βοηθήσει. Ο Nur ad-Din, έχοντας εσφαλμένες πληροφορίες για τις δυνάμεις του, υποχώρησε. Στην πραγματικότητα, ο μωαμεθανικός στρατός από έξι χιλιάδες ιππείς ήταν πολυαριθμότερος από τον φραγκικό που τον αποτελούσαν τέσσερις χιλιάδες ιππείς και χίλιοι πεζοί. Παρά τη συμβουλή του Αλή, ο Raymond αποφάσισε τότε να ενισχύσει τη φρουρά του Inab. Αλλά τώρα ο Nur ad-Din είχε ενημερωθεί για την αδυναμία του Raymond. Στις 28 Ιουνίου 1149, ο χριστιανικός στρατός είχε στρατοπεδεύσει σε μια κοιλότητα παρά την κρήνη του Μουράδ, στην πεδιάδα μεταξύ του Inab και του έλους Γαμπ. Κατά τη διάρκεια της νύχτας τα στρατεύματα του Nur ad-Din προχώρησαν αθόρυβα και περικύκλωσαν τους Φράγκους. Την επομένη το πρωί ο Raymond είδε ότι η μόνη πιθανότητα να σωθεί ήταν να κάνει βίαια έξοδο μέσ' από τον κλοιό. Αλλά το έδαφος ήταν εναντίον του. Σηκώθηκε και ένας άνεμος που έριχνε άμμο στα μάτια των ιπποτών καθώς πίεζαν τα άλογά τους ν' ανεβούν στα υψώματα. Μέσα σε λίγες ώρες ο φραγκικός στρατός εκμηδενίστηκε. Μεταξύ των νεκρών ήταν ο Reynald της Marash και ο αρχηγός των Ασσασίνων Αλή. Ο Raymond σκοτώθηκε από το χέρι του Shirkuh, ο οποίος έτσι ξανακέρδισε την εύνοια του κυρίου του που την είχε χάσει στη Famiya. Το κρανίο του πρίγκιπα, μέσα σ' ένα ασημένιο κουτί, στάλθηκε Digitized by 10uk1s

από τον Nur ad-Din στον πνευματικό του κύριο, τον χαλίφη της Βαγδάτης 57. Ο Joscelin της Έδεσσας, έχοντας μια αβέβαιη ανακωχή με τους μωαμεθανούς, αρνήθηκε να συνεργασθεί με τον παλιό του αντίζηλο Raymond. Η σειρά του ήρθε κατόπιν. Ο Nur ad-Din πέρασε μέσ' από τα εδάφη της Αντιόχειας συμπληρώνοντας την κατοχή τού μέσου Ορόντη με την κατάληψη του Arzghan και του Τελ-Κασφαχάν, κατόπιν καταβάλλοντος τις φρουρές του Artah και του Harenc βορειότερα, έστρεψε προς δυσμάς για να βρεθεί προ των τειχών της Αντιόχειας και να ενεργήσει επιδρομές ως τον Άγιο Συμεών58. Ο Joscelin δεν έκανε καμιά απόπειρα να βοηθήσει τους συμπατριώτες του Φράγκους, αλλά βάδισε κατά της Marash με την ελπίδα να πάρει την κληρονομιά του Reynald που ήταν γαμπρός του. Μπήκε στην πόλη, αλλά υποχώρησε όταν πλησίασε ο σουλτάνος Masud. Η φρουρά που είχε αφήσει πίσω του παραδόθηκε στους Σελτζούκους στην υπόσχεση ότι θα χαριζόταν η ζωή στους χριστιανούς· αλλά όταν αυτοί και ο Κλήρος έπαιρναν το δρόμο για την Αντιόχεια, σφαγιάστηκαν ως τον τελευταίο. Ο Masud καταδίωξε τον Joscelin ως τα πρόθυρα του Turbessel· αλλά πλησίαζαν χριστιανικές ενισχύσεις· ενώ ο Nur ad-Din δεν επιθυμούσε να ιδεί τον Joscelin, ο οποίος εξακολουθούσε να είναι πελάτης του, να χάνει τα εδάφη του από τους Σελτζούκους. Ο Masud θεώρησε πολιτικώς ορθό ν' αποσυρθεί. Κατόπιν, οι Ορτοκίδες της Jezireh, περιορισθέντες στο νότο από τον Nur ad-Din και τους αδελφούς του, επιζήτησαν να επεκταθούν κατά μήκος του Ευφράτη εις βάρος των Αρμενίων της Γκαργκάρ, οι οποίοι ήταν φόρου υποτελείς του Reynald. Ο Joscelin διέσπασε τις δυνάμεις του στέλνοντας άσκοπα βοήθεια στον Βασίλ της Γκαργκάρ. Ο Ορτοκίδης Καρά Arslan κατέλαβε ολόκληρη την περιοχή της Γκαργκάρ και του Χαρπούρτ, προς μεγάλη χαρά των ιακωβιτών χριστιανών για τους οποίους η κυριαρχία του ήταν απείρως προτιμότερη από την κυριαρχία του Reynald με τα ισχυρά φιλοαρμενικά και αντιιακωβιτικά αισθήματά του 59. Τον χειμώνα του 1149, ο Nur ad-Din διέκοψε τις σχέσεις του με τον Joscelin. Οι πρώτες του επιθέσεις δεν είχαν επιτυχία· αλλά τον Απρίλιο του 1150, ενώ ο Joscelin πήγαινε στην Αντιόχεια να συσκεφθεί με την εκεί κυβέρνηση, αποχωρίσθηκε από τη συνοδεία του και έπεσε στα χέρια μερικών Τουρκομάνων λαφυραγωγών. Αυτοί ήταν έτοιμοι να τον ελευθερώσουν με μια μεγάλη εξαγορά· αλλά ο Nur ad-Din έμαθε για την αιχμαλωσία του και έστειλε μια ίλη ιππικού να τον πάρει από τους Τουρκομάνους. Ο Joscelin τυφλώθηκε και φυλακίστηκε στο Χαλέπι. Πέθανε εκεί, ύστερ' από εννέα χρόνια, το 1159 60. Έτσι, το καλοκαίρι του 1150, το πριγκιπάτο της Αντιόχειας και τα λείψανα της κομητείας της Έδεσσας έχασαν τους κυριίαρχούς τους. Αλλά ο Nur ad-Din δεν διακινδύνευσε να προχωρήσει περισσότερο. Όταν έφθασε στην Αντιόχεια η είδηση για τον θάνατο του πρίγκιπα Raymond, ο πατριάρχης Αίμερυ έθεσε την πόλη σε κατάσταση πολιορκίας και έστειλε επειγόντως στο νότο να ζητήσει από τον βασιλέα Baldwin να έλθει να βοηθήσει. Αυτός τότε πέτυχε μια σύντομη ανακωχή από τον Nur ad-Din με την υπόσχεση να του παραδώσει την Αντιόχεια, αν ο Baldwin δεν ερχόταν. Η ρύθμιση αυτή συνέφερε τον Nur ad-Din ο οποίος φοβόταν να επιχειρήσει την πολιορκία της πόλεως και ο οποίος στο μεταξύ μπόρεσε να κυριεύσει την Απάμεια, το τελευταίο φρούριο του πριγκιπάτου στην κοιλάδα του Ορόντη. Ο βασιλεύς Baldwin έσπευσε προς βορρά με ένα μικρό στράτευμα αποτελούμενο κυρίως από Ναΐτες ιππότες. Η εμφάνισή του έκανε τον Nur ad-Din να δεχτεί μεγαλύτερης διαρκείας ανακωχή, κι αυτή χρησίμευσε για να εμποδιστεί ο Masud από του να επιτεθεί κατά του Turbessel. Αλλά παρ' όλο ότι η Αντιόχεια είχε σωθεί, το πριγκιπάτο τώρα είχε περιορισθεί στην πεδιάδα της Αντιόχειας και στην ακτή από την Αλεξανδρέττα ως τη Λαοδίκεια 61. Απέμενε κατόπιν να ρυθμισθεί η κυβέρνηση των δύο περιοχών που είχαν μείνει ακέφαλες. Μετά τη σύλληψη του Joscelin, ο Nur ad-Din είχε επιτεθεί κατά του Turbessel· αλλά η κόμισσα Βεατρίκη πρόβαλε τόσο ισχυρή άμυνα, ώστε αναγκάστηκε ν' αποσυρθεί. Ωστόσο ήταν φανερό ότι το Turbessel δεν μπορούσε να κρατήσει. Είχαν συρρεύσει εκεί μέσα πρόσφυγες Φράγκοι και Αρμένιοι από τις γύρω περιοχές. Οι Ιακωβίτες χριστιανοί ήταν φανερά εναντίον της κυβερνήσεως· και η όλη περιοχή είχε αποκοπεί από την Αντιόχεια με τις κατακτήσεις του Nur ad-Din. Η κόμισσα ετοιμαζόταν να εγκαταλείψει τα εδάφη της όταν πήρε ένα μήνυμα από τον αυτοκράτορα Μανουήλ. Ήξερε καλά την κατάσταση, και πρότεινε ν' αγοράσει απ' αυτήν όλα όσα είχαν απομείνει από τη χώρα της. Η Digitized by 10uk1s

Βεατρίκη κατά καθήκον ανέφερε για την προσφορά στον βασιλέα Baldwin, ο οποίος ήταν στην Αντιόχεια. Οι άρχοντες τού βασιλείου του που ήταν μαζί του και οι άρχοντες της Αντιόχειας συζήτησαν την προσφορά. Δεν τους άρεσε να παραδώσουν έδαφος σε ένα μισητό Έλληνα· αλλ' αποφάσισαν ότι θα ήταν τουλάχιστον λάθος του αυτοκράτορα τώρα αν τα μέρη αυτά θα χάνονταν για τη χριστιανοσύνη. Ο Βυζαντινός κυβερνήτης της Κιλικίας, Θωμάς, έφερε σάκους με χρυσάφι πόσους, δεν μας το έχουν πει- στην κόμισσα στην Αντιόχεια· και εις αντάλλαγμα εκείνη παρέδωσε στους στρατιώτες του τα έξι φρούρια Turbessel, Ravendel, Σαμόσατα, Aintab, Duluk και Birejik. Ο στρατός του βασιλέως συνόδευσε τις βυζαντινές φρουρές στην πορεία τους, και συνόδευσε στην επιστροφή τους πολυάριθμους Φράγκους και Αρμενίους πρόσφυγες οι οποίοι δυσπιστούσαν στη βυζαντινή διοίκηση και προτίμησαν τη μεγαλύτερη ασφάλεια της Αντιόχειας. Η κόμισσα κράτησε ένα φρούριο από την πώληση, το Ranculat ή Rum Qalat, επάνω στον Ευφράτη, κοντά στα Σαμόσατα, το οποίο έδωσε στον Αρμένιο Catholicus. Παρέμεινε έδρα του, υπό τουρκική επικυριαρχία, επί έναν αιώνα και μισόν. Όταν ο βασιλικός στρατός και οι πρόσφυγες επέστρεφαν, ο Nur ad-Din επιχείρησε να τους αιφνιδιάσει στην Aintab· αλλ' η εξαίρετη οργάνωση του βασιλέως τους έσωσε. Οι κυριότεροι βαρόνοι του, Humphrey de Toron και Robert de Sourdeval, εις μάτην τον παρακάλεσαν να τους επιτρέψει να καταλάβουν την Aintab στ' όνομά του. Αυτός έμεινε πιστός στη συμφωνία με τον αυτοκράτορα 62. Είναι αβέβαιο για ποιο λόγο ο αυτοκράτωρ έκανε αυτή τη συμφωνία. Οι Φράγκοι πίστεψαν ότι από εγωισμό πίστεψε ότι θα μπορούσε να κρατήσει τα φρούρια. Είναι απίστευτο να ήταν τόσο άσχημα πληροφορημένος. Μάλλον απέβλεπε στο μέλλον. Ήλπιζε, πριν περάσει πολύς καιρός, να έρθει με μεγάλες δυνάμεις στη Συρία. Αν τα έχανε τώρα θα μπορούσε να τ' ανακτήσει τότε· και η διεκδίκησή του θα ήταν αναμφισβήτητη. Στην πραγματικότητα, τα έχασε σε διάστημα μικρότερο από ένα χρόνο. Τα κατέλαβαν ο Nur ad-Din και ο Σελτζούκος Masud που είχαν συμμαχήσει. Η συμμαχία είχε γίνει την επομένη της αιχμαλωσίας του Joscelin και είχε επισφραγισθεί με τον γάμο του Nur ad-Din με την κόρη του Masud. Το Turbessel επρόκειτο να είναι η προίκα της. Αλλά ο Masud δεν πήγε μαζί με τον γαμβρό του όταν ο τελευταίος επετέθη κατά της Βεατρίκης· αρκέστηκε στο να καταλάβει το Kaisun και το Behesni, στα βόρεια της χώρας και να τα δώσει στον γιο του Kilidj Arslan. Αλλά την άνοιξη του 1151 αυτός και ο Nur ad-Din επετέθησαν μαζί στις βυζαντινές φρουρές. Έσπευσαν και οι Ορτοκίδες να πάρουν το μερίδιό τους. Η Aintab και η Duluk κυριεύθηκαν από το Masud, τα Σαμόσατα και το Birejik από τον Ορτοκίδη Τιμουρτάς της Mardin και το Ravendel από τον Nur adDin. Στο Turbessel οι Βυζαντινοί αντιστάθηκαν για ένα διάστημα, αλλά αναγκάστηκαν από την πείνα να παραδοθούν στον υπαρχηγό του Nur ad-Din, Χασάν της Menbij, τον Ιούλιο του 1151 63. Κάθε ίχνος από την κομητεία της Έδεσσας είχε εξαφανισθεί. Η κόμισσα Βεατρίκη αποτραβήχτηκε στην Ιερουσαλήμ με τα παιδιά της Joscelin και Αγνή που στο μέλλον επρόκειτο να παίξουν ολέθριους ρόλους κατά την πτώση του βασιλείου 64. Η Έδεσσα είχε χαθεί αλλά η Αντιόχεια παρέμεινε. Ο θάνατος του Raymond άφησε την πριγκίπισσα Constance χήρα με τέσσερα μικρά παιδιά. Ο θρόνος ήταν δικαιωματικά δικός της· αλλά όλοι καταλάβαιναν ότι σε τέτοιους καιρούς έπρεπε να κυβερνά ένας άντρας. Ο μεγαλύτερος γιος της, Bohemund II, ήταν πέντε χρονών όταν πέθανε ο πατέρας του. Ώσπου να ενηλικιωθεί έπρεπε να υπάρχει ένας αρσενικός αντιβασιλεύς. Ο πατριάρχης Aimery είχε αναλάβει στη στιγμή της κρίσεως· αλλά η δημοσία γνώμη δεν ήθελε αντιβασιλεία του Κλήρου. Ήταν φανερό ότι η νεαρή πριγκίπισσα έπρεπε να ξαναπαντρευτεί. Στο μεταξύ ο κατάλληλος αντιβασιλεύς έπρεπε να είναι ο εξάδελφός της, βασιλεύς Baldwin, υπό την ιδιότητα του πλησιέστερου αρσενικού συγγενή μάλλον παρά του επικυρίαρχου. Ο Baldwin είχε σπεύσει στην Αντιόχεια στην είδηση του θανάτου του Raymond. Χειρίστηκε την κατάσταση με σπάνια σοφία για ένα νέο δεκαεννέα ετών, και η εξουσία του έγινε αποδεκτή από όλους. Επανήλθε στις αρχές του καλοκαιριού του 1150 για να προσθέσει το κύρος του στην πώληση των εδαφών της κόμισσας Βεατρίκης. Αλλ' είχε πάρα πολλές αγωνίες προς νότο για να θέλει να παραμείνει υπεύθυνος για την Αντιόχεια. Πίεσε την Constance, η οποία ήταν μόνο είκοσι δύο ετών, να διαλέξει έναν άλλο σύζυγο και ο ίδιος υπέδειξε διαδοχικά τρεις υποψηφίους, πρώτα, τον Yves de Nesle, κόμη της Soissons, έναν πλούσιο Γάλλο ευγενή που είχε έρθει στην Digitized by 10uk1s

Παλαιστίνη ακολουθώντας τη Δεύτερη Σταυροφορία και ήταν διατεθειμένος να εγκατασταθεί εκεί· έπειτα τον Walter de Falconberg, από την οικογένεια de Saint Omer, ο οποίος στο παρελθόν είχε διατελέσει άρχων της Γαλιλαίας· και τρίτον, τον Ralph de Merle, ένα γενναίο βαρόνο από την κομητεία της Τριπόλεως. Αλλά η Constance δεν θέλησε κανέναν απ' αυτούς· και ο Baldwin αναγκάστηκε να επιστρέψει στην Ιερουσαλήμ αφήνοντάς την επικεφαλής της κυβερνήσεώς της 65. Οργισμένη από τις προτάσεις του νεαρού εξαδέλφου της, η Constance άλλαξε αμέσως την πολιτική της και έστειλε μια πρεσβεία στην Κωνσταντινούπολη να ζητήσει από τον αυτοκράτορα Μανουήλ ως επικυρίαρχό της να της διαλέξει ένα σύζυγο 66. Ο Μανουήλ ήταν πρόθυμος να ικανοποιήσει την επιθυμία της. Η βυζαντινή επιρροή έφθινε κατά μήκος των νοτιο-ανατολικών συνόρων της αυτοκρατορίας. Περί το έτος 1143 ο Αρμένιος πρίγκιπας Θόρος ο Ρουπένιος, είχε δραπετεύσει από την Κωνσταντινούπολη και είχε καταφύγει στην αυλή του εξαδέλφου του, Joscelin II της Έδεσσας. Εκεί, συγκέντρωσε μια ομάδα από συμπατριώτες του, με τους οποίους ανακατέλαβε το οικογενειακό του φρούριο Βάχκα, στα ανατολικά βουνά του Ταύρου. Δύο από τους αδελφούς του, ο Στέφανος και ο Μλεχ, πήγαν μαζί του και αυτός έκανε φίλο ένα γείτονα Φράγκο άρχοντα, τον Simon de Raban, του οποίου τη θυγατέρα παντρεύτηκε. Το 1151, ενώ οι Βυζαντινοί ήταν απασχολημένοι με την τουρκική επίθεση κατά του Turbessel, αυτός κατέβηκε στην πεδιάδα της Κιλικίας και νίκησε και σκότωσε τον Βυζαντινό κυβερνήτη Θωμά, στις πύλες της Μάμιστρα. Ο Μανουήλ έστειλε αμέσως τον εξάδελφό του Ανδρόνικο με στρατό ν' ανακτήσει τα εδάφη που είχε καταλάβει ο Θόρος· και τώρα παρουσιάστηκε η ευκαιρία να βάλει τον δικό του υποψήφιο στο θρόνο της Αντιόχειας. Κανένα από τα σχέδια αυτά δεν πέτυχε. Ο Ανδρόνικος Κομνηνός ήταν το πιο λαμπρό και γοητευτικό μέλος αυτής της προικισμένης οικογένειας, αλλά ήταν ορμητικός και απρόσεκτος. Καθώς προχωρούσε για να πολιορκήσει τον Θόρο στη Μάμιστρα, οι Αρμένιοι έκαναν μια αιφνιδιαστική έξοδο και τον κατέλαβαν απροπαράσκευο. Ο στρατός του τράπηκε εις φυγήν κι αυτός γύρισε πίσω ντροπιασμένος στην Κωνσταντινούπολη. Στην εκλογή συζύγου για την Constance, ο Μανουήλ έδειξε περισσότερη επινοητικότητα παρά φρόνηση. Έστειλε τον γαμπρό του, τον καίσαρα Ιωάννη Roger, χήρο της αγαπημένης του αδελφής Μαρίας. Ο Ιωάννης Roger ήταν Νορμανδός την καταγωγή, και παρ' όλο ότι κάποτε είχε συνωμοτήσει για ν' αρπάξει τον αυτοκρατορικό θρόνο, τώρα ήταν δοκιμασμένος και έμπιστος φίλος του αυτοκράτορα, ο οποίος ήξερε ότι μπορούσε να υπολογίζει στη νομιμοφροσύνη του αλλά πίστεψε ότι η λατινική καταγωγή του θα τον έκανε αποδεκτό από τη φραγκική αριστοκρατία. Ξέχασε όμως την ίδια την Constance. Ο Ιωάννης Roger ήταν πια μεσόκοπος και είχε χάσει όλη τη νεανική γοητεία του. Η νεαρή πριγκίπισσα, της οποίας ο πρώτος σύζυγος υπήρξε διάσημος για την ομορφιά του, δεν μπορούσε να δεχτεί έναν τόσο λίγο ρομαντικό σύντροφο. Παρακάλεσε τον καίσαρα να επιστρέψει στον αυτοκράτορα. Θα ήταν καλύτερα αν ο Μανουήλ είχε στείλει τον Ανδρόνικο στην Αντιόχεια και τον Ιωάννη Roger να πολεμήσει στην Κιλικία67. Ο βασιλεύς Baldwin θα δεχόταν σχεδόν οποιονδήποτε σύζυγο για την εξαδέλφη του· γιατί τελευταία είχε φορτωθεί και μια άλλη ευθύνη. Ο έγγαμος βίος του κόμη Raymond II της Τριπόλεως και της συζύγου του Hodierna της Ιερουσαλήμ δεν ήταν εντελώς ευτυχής. Η Hodierna, όπως οι αδελφές της Melisende και Alice, ήταν ισχυρογνώμων και ζωηρή. Είχαν γεννηθεί υπόνοιες για τη νομιμότητα της κόρης της Melisende. Ο Raymond που τη ζήλευε με πάθος, προσπάθησε να την κρατήσει σε μια κατάσταση ανατολίτικου περιορισμού. Στις αρχές του 1152 οι σχέσεις τους ήταν σε τόσο κακό σημείο, ώστε η βασίλισσα Melisende θεώρησε καθήκον της να επέμβει. Μαζί με το γιο της, τον βασιλέα, πήγε στην Τρίπολη για να τακτοποιήσει μια συμφιλίωση. Ο Baldwin επωφελήθηκε από την ευκαιρία να καλέσει την Constance στην Τρίπολη, όπου οι δύο θείες της την μάλωσαν για την πεισματική χηρεία της. Αλλά, επειδή καμιά απ' αυτές δεν είχε σημειώσει εξαιρετική επιτυχία στο γάμο της, τα κηρύγματά τους δεν έπιασαν τόπο. Η Constance επέστρεψε στην Αντιόχεια χωρίς να δώσει καμιά υπόσχεση. Με τον Raymond και την Hodierna η βασίλισσα υπήρξε πιο τυχερή. Συμφώνησαν να πάψουν τη φιλονικία τους· αλλά θεωρήθηκε καλό να πάει η Hodierna να μείνει για ένα αρκετό διάστημα στην Ιερουσαλήμ. Ο Baldwin αποφάσισε να μην απομακρυνθεί ακόμα από την Digitized by 10uk1s

Τρίπολη, γιατί υπήρχαν φήμες ότι ο Nur ad-Din επρόκειτο να επιτεθεί εναντίον της χώρας. Η βασίλισσα και η κόμισσα ξεκίνησαν για το ταξίδι τους προς νότο, συνοδευόμενες λίγο πιο έξω από τον κόμη. Στην επιστροφή του, καθώς περνούσε από τη νότια πύλη της πρωτεύουσάς του, δέχτηκε ξαφνική επίθεση από μια ομάδα ασσασίνων, οι οποίοι τον άφησαν νεκρό. Ο Ralph de Merle και ένας άλλος ιππότης που ήταν μαζί του, προσπάθησαν να τον προστατέψουν, αλλά είχαν κι αυτοί την ίδια τύχη. Όλα έγιναν τόσο γρήγορα, ώστε η φρουρά του δεν κατόρθωσε να συλλάβει τους δολοφόνους. Ο βασιλεύς έπαιζε ζάρια στο παλάτι όταν άκουσε φωνές κάτω, από την πόλη. Η φρουρά έσπευσε στα όπλα και ξεχύθηκε στους δρόμους σκοτώνοντας κάθε μωαμεθανό που συναντούσε. Αλλά οι ασσασίνοι διέφυγαν· ούτε έγινε ποτέ γνωστό το κίνητρο που τους ώθησε στην πράξη τους 68. Ξεκίνησαν αμέσως αγγελιαφόροι για να φέρουν πίσω τη βασίλισσα και την κόμισσα, και η Hodierna ανέλαβε την αντιβασιλεία στο όνομα του δωδεκάχρονου γιου της, Raymond III. Αλλά, όπως και στην Αντιόχεια, χρειαζόταν ένας άνδρας ως κηδεμών της κυβερνήσεως· και ο Baldwin, ως ο πλησιέστερος αρσενικός συγγενής, αναγκάστηκε ν' αναλάβει την κηδεμονία. Ο Nur ad-Din έκανε μια επιδρομή ως την Tortosa, την οποία τα στρατεύματα του κατέλαβαν για ένα διάστημα. Σε λίγο απωθήθηκαν από εκεί και ο Baldwin, με τη συγκατάθεση της Hodierna, παρέδωσε την Tortosa στους Ναΐτες ιππότες 69. Ο Baldwin ήταν ευτυχής όταν μπόρεσε να επιστρέψει στην Ιερουσαλήμ. Η βασίλισσα Melisende, έχοντας επίγνωση του κληρονομικού δικαιώματός της, δεν ήθελε να παραδώσει την εξουσία στον γιο της. Αλλ' αυτός είχε τώρα περάσει τα είκοσι δύο χρόνια και η κοινή γνώμη απαιτούσε τη στέψη του ως ενήλικου ηγεμόνα. Γι' αυτό το λόγο η βασίλισσα τα κανόνισε με τον πατριάρχη Φούλχερ να στεφθεί κι αυτή συγχρόνως στο πλευρό του, ώστε το κύρος της να γίνει αναμφισβήτητα αποδεκτό. Η στέψη επρόκειτο να γίνει την Κυριακή του Πάσχα, 30 Μαρτίου, αλλά ο Baldwin την ανέβαλε. Τότε, την Τρίτη, όταν η μητέρα του δεν υποψιαζόταν τίποτα, μπήκε στην Εκκλησία του Παναγίου Τάφου με μια συνοδεία από ιππότες και ανάγκασε τον εξοργισμένο πατριάρχη να στέψει αυτόν μόνο. Αυτό ήταν σύνθημα για φανερή ρήξη. Η βασίλισσα είχε πολλούς φίλους. Ο Manases de Hierges, ο προστατευόμενός της, εξακολουθούσε να είναι κοντόσταυλος· μέσα στις οικογενειακές του σχέσεις περιλαμβανόταν και η μεγάλη πατρυιά των Ibelin που είχε υπό τον έλεγχό της την πεδιάδα της Φιλιστίας· και πολλοί από τους ευγενείς της νότιας Παλαιστίνης ανήκαν στο κόμμα του. Είχε παρατηρηθεί ότι όταν ο Baldwin πήγε στην Αντιόχεια το 1149, πολύ λίγοι από την αριστοκρατία ήθελαν να μετάσχουν σε μια εκστρατεία στην οποία η βασίλισσα δεν ενδιαφερόταν. Οι φίλοι του Baldwin ήρθαν από το βορρά. Είχαν επικεφαλής τους τον Humphrey de Toron και τον William de Falconberg, των οποίων οι κτήσεις ήταν στη Γαλιλαία. Ο βασιλεύς δεν διακινδύνευσε να καταφύγει στη βία. Κάλεσε ένα μεγάλο συμβούλιο του βασιλείου, προ του οποίου εξέθεσε τις διεκδικήσεις του. Χάρη στην επιρροή του κλήρου, αναγκάστηκε να δεχτεί ένα συμβιβασμό. Αυτός θα κρατούσε την Γαλιλαία και το βόρειο τμήμα του βασιλείου· αλλά η Melisende θα διατηρούσε την Ιερουσαλήμ και τη Nablus, δηλαδή την Ιουδαία και τη Σαμάρεια· και η ακτή, όπου ο νεώτερος αδελφός του βασιλέως, Amalric, είχε την κομητεία της Jaffa, ήταν υπό την επικυριαρχία της. Ήταν μια απαράδεκτη λύση, και πριν περάσουν πολλοί μήνες ο βασιλεύς ζήτησε από τη μητέρα του την παραχώρηση της Ιερουσαλήμ. Χωρίς την Ιερουσαλήμ, είπε, δεν μπορούσε ν' αναλάβει την άμυνα του βασιλείου. Το επιχείρημα ήταν ισχυρό· ακόμα και οι υποστηρικτές της άρχισαν να εγκαταλείπουν την υπόθεση της βασίλισσας. Αυτή όμως κρατούσε γερά και οχύρωσε την Ιερουσαλήμ και τη Nablus εναντίον του γιου της. Δυστυχώς γι' αυτήν, ο κοντόσταυλος Manases αιφνιδιάστηκε από τα στρατεύματα του βασιλέως και αιχμαλωτίσθηκε στο φρούριο του Μιραμπέλ, στην άκρη της παράκτιας πεδιάδας. Τού χαρίστηκε η ζωή όταν έδωσε την υπόσχεση να φύγει από την Ανατολή και να μη ξαναγυρίσει ποτέ. Κατόπιν η Nablus παραδόθηκε στον βασιλέα. Η Melisende, εγκαταλειφθείσα από την κοσμική αριστοκρατία αλλ' υποστηριζόμενη πάντοτε από τον πατριάρχη, επιχείρησε ν' αντισταθεί στην Ιερουσαλήμ. Αλλά τώρα και οι κάτοικοι στράφηκαν εναντίον της και την ανάγκασαν να σταματήσει τον αγώνα. Ύστερ' από λίγες μέρες παρέδωσε την πόλη στο γιο της. Αυτός δεν έλαβε αυστηρά μέτρα εναντίον της· γιατί η γνώμη των νομικών ήταν πως το δίκαιο, αν όχι η σκοπιμότητα, ήταν με το μέρος της. Τής επιτράπηκε να κρατήσει τη Nablus ως κτήση της μαζί με Digitized by 10uk1s

τα περίχωρά της· και παρ' όλο ότι αποτραβήχτηκε από την κοσμική πολιτική, διατήρησε την κηδεμονία της επί της Εκκλησίας. Ο Baldwin, κυρίαρχος τώρα της κοσμικής κυβερνήσεως, αντικατέστησε τον Manases στη θέση του κοντόσταυλου με τον φίλο του Humphrey de Toron70. Αυτές οι δυναστικές αναστατώσεις στις βασιλεύουσες φραγκικές οικογένειες άρεσαν πάρα πολύ στον Nur ad-Din. Δεν έλαβε τον κόπο να κάνει καμιά σοβαρή επίθεση εναντίον των χριστιανών κατά τη διάρκεια αυτών των ετών· γιατί είχε να ολοκληρώσει μια πιο επείγουσα αποστολή, την κατάκτηση της Δαμασκού. Μετά την αποτυχία της Δεύτερης Σταυροφορίας, ο Unur της Δαμασκού διεξήγαγε έναν χαλαρό πόλεμο εναντίον των χριστιανών επί μερικούς μήνες· αλλά ο φόβος του Nur ad-Din τον έκανε να δεχθεί πρόθυμα προτάσεις ειρήνης από την Ιερουσαλήμ. Τον Μάιο του 1149 συμφωνήθηκε μια διετής ανακωχή. Λίγο αργότερα πέθανε ο Unur, τον Αύγουστο· και ο Βουρίδης εμίρης, Mujir ad-Din, εγγονός του Toghtegin, στο όνομα του οποίου ο Unur κυβερνούσε, ανέλαβε την διακυβέρνηση71. Η αδυναμία του έδωσε την ευκαιρία στον Nur ad-Din. Δεν ενήργησε αμέσως· γιατί ο αδελφός του Σαΐντ ad-Din πέθανε τον Νοέμβριο και επακολούθησε αναδιάταξη των οικογενειακών εδαφών. Ο νεώτερος αδελφός Κούτμπ ad-Din, κληρονόμησε τη Μοσούλη και τα εδάφη στο Ιράκ, αλλά φαίνεται ότι είχε αναγνωρίσει τον Nur ad-Din ως ανώτερό του 72. Τον Μάρτιο του επόμενου χρόνου ο Nur ad-Din προχώρησε εναντίον της Δαμασκού, αλλά ραγδαίες βροχές επιβράδυναν την προέλασή του και έδωσαν στον Mujir ad-Din τον χρόνο να ζητήσει βοήθεια από την Ιερουσαλήμ. Γι' αυτό ο Nur ad-Din αποτραβήχτηκε όταν πήρε την υπόσχεση ότι το όνομά του θ' αναγραφόταν στα νομίσματα και θ' αναφερόταν στις δημόσιες προσευχές στη Δαμασκό μετά τα ονόματα του χαλίφη και του σουλτάνου της Περσίας. Κατ' αυτόν τον τρόπο έγιναν αποδεκτά τα δικαιώματά του σε μια αόριστη επικυριαρχία 73. Τον Μάιο του 1151 ο Nur ad-Din εμφανίσθηκε πάλι προ της Δαμασκού, και πάλι οι Φράγκοι ήρθαν να βοηθήσουν. Αφού στρατοπέδευσε επί ένα μήνα κοντά στην πόλη, ο Nur ad-Din υποχώρησε κοντά στη Baalbek, την οποία κυβερνούσε ο υπαρχηγός του Αγιούμπ, αδελφός του Shirkuh. Στο μεταξύ οι Φράγκοι, υπό τον βασιλέα Baldwin κινήθηκαν προς τη Δαμασκό. Σε πολλούς απ' αυτούς επέτρεψαν να επισκεφθούν τις αγορές μέσα από τα τείχη ενώ ο Mujir ad-Din έκανε εγκάρδια επίσκεψη στο βασιλέα στο χριστιανικό στρατόπεδο. Αλλά οι σύμμαχοι δεν ήταν αρκετά ισχυροί για να καταδιώξουν τον Nur ad-Din. Αντί γι' αυτό, βάδισαν προς την Bosra, της οποίας ο εμίρης Σαρκχάκ είχε δεχτεί βοήθεια από τον Nur ad-Din σε μια εξέγερσή του κατά της Δαμασκού. Αυτή η εκστρατεία απέτυχε· αλλά λίγο κατόπιν ο Σαρκχάκ, με τη συνηθισμένη αστάθεια των μικρότερων μωαμεθανών ηγεμόνων, έγινε φίλος με τους Φράγκους· και ο Mujir ad-Din αναγκάστηκε να ζητήσει τη βοήθεια του Nur ad-Din, για να τον κάνει να υποταχθεί. Όταν ο Nur ad-Din πήγε πάλι προς βορρά, ο Mujir adDin τον ακολούθησε σε μια επίσκεψη στο Χαλέπι, όπου υπέγραψαν μια συνθήκη φιλίας 74. Αλλά οι Δαμασκηνοί εξακολουθούσαν ν' αρνούνται να πάψουν τη συμμαχία τους με τους Φράγκους. Τον Δεκέμβριο του 1151, μια ομάδα από Τουρκομάνους επιχείρησε μια επιδρομή στη Banyas, πιθανόν κατόπιν διαταγής του Αγιούμπ. Η φρουρά απάντησε με μια επιδρομή στην περιοχή της Baalbek, την οποία ο Αγιούμπ απέκρουσε. Ο Mujir ad-Din δήλωσε προφυλακτικά ότι δεν είχε καμιά σχέση με τον πόλεμο 75. Περισσότερο στενοχωρημένος βρέθηκε όταν ξαφνικά, το φθινόπωρο του 1152, ο Ορτοκίδης ηγεμών Τιμουρτάς της Mardin, εμφανίσθηκε με ένα τουρκομανικό στράτευμα το οποίο είχε φέρει με σύντονες πορείες γύρω από την παρυφή της ερήμου και ζήτησε βοήθεια για μια αιφνιδιαστική επίθεση κατά της Ιερουσαλήμ. Είχε ίσως ακούσει για τις φιλονικίες μεταξύ του Baldwin και της Melisende και νόμισε ότι μια τολμηρή κρούση μπορούσε να πετύχει. Ο Mujir ad-Din συμβιβάστηκε με το να του επιτρέψει ν' αγοράσει εφόδια αλλά προσπάθησε να τον αποτρέψει από του να προχωρήσει περισσότερο. Τότε ο Τιμουρτάς όρμησε πέρ' από τον Ιορδάνη και ενώ η φραγκική αριστοκρατία βρισκόταν σ' ένα συμβούλιο στη Nablus, προφανώς για να τακτοποιήσει το ζήτημα των κτήσεων της Melisende, έστησε το στρατόπεδό του στο όρος των Ελαιών. Αλλά η φρουρά της Ιερουσαλήμ έκανε μια αιφνιδιαστική έξοδο κατά των Τουρκομάνων, οι οποίοι, βλέποντας ότι ο αιφνιδιασμός τους είχε αποτύχει, υποχώρησαν προς τον Ιορδάνη. Εκεί, στην όχθη του ποταμού, ο στρατός του βασιλείου επέπεσε εναντίον τους και κέρδισε μια πλήρη νίκη 76. Digitized by 10uk1s

Κατά τους επόμενους μήνες η προσοχή των χριστιανών και των μωαμεθανών είχε στραφεί προς την Αίγυπτο. Το φατιμιδικό χαλιφάτο φαινόταν να πλησιάζει προς πλήρη κατάρρευση. Από τότε που δολοφονήθηκε ο βεζίρης Afdal, δεν υπήρξε ικανός κυβερνήτης στην Αίγυπτο. Ο χαλίφης al-Αμίρ είχε βασιλεύσει ως τον Οκτώβριο του 1129, οπότε, κι αυτός επίσης, δολοφονήθηκε· και η κυβέρνηση είχε ασκηθεί από μια σειρά από ανάξιους βεζίρηδες. Ο διάδοχος του al-Αμίρ, εξάδελφος του alΧαφίζ, έδειξε περισσότερο χαρακτήρα και προσπάθησε ν' απελευθερωθεί από τα δεσμά της βεζιρίας, διορίζοντας τον ίδιο τον γιο του Χασάν σ' αυτή τη θέση. Αλλά ο Χασάν υπήρξε άπιστος και θανατώθηκε κατά διαταγή του πατέρα του το 1135. Ο επόμενος βεζίρης, ο αρμενικής καταγωγής Βαχράμ, γέμισε τη διοίκηση με τους συμπατριώτες του, σε βαθμό που να προκαλέσει αντίδραση το 1137, οπότε επί ημέρες οι δρόμοι του Καΐρου είχαν βαφεί με χριστιανικό αίμα. Ο al-Χαφίζ δεν υπήρξε πιο τυχερός με τους επόμενους βεζίρηδές του, αν και έμεινε με συνεχή αστάθεια στο θρόνο του ώσπου πέθανε το 1149. Η βασιλεία του γιου του al-Ζαφίρ, άρχισε με ανοιχτό εμφύλιο πόλεμο μεταξύ των δύο κυριοτέρων στρατηγών του. Ο Αμίρ Ibn Σαλλάχ κέρδισε και έγινε βεζίρης, για να δολοφονηθεί κι αυτός ύστερ' από τρία χρόνια 77. Αυτή η ατέλειωτη ιστορία ραδιουργιών και αίματος δυνάμωσε τις ελπίδες των εχθρών της Αιγύπτου. Το 1150, ο βασιλεύς Baldwin άρχισε να επισκευάζει τα οχυρώματα της Gaza. Η Ascalon εξακολουθούσε να είναι φατιμιδικό φρούριο, και η φρουρά της εξακολουθούσε να κάνει συχνές επιδρομές στα χριστιανικά εδάφη. Η Gaza επρόκειτο να είναι η βάση για τις επιχειρήσεις εναντίον της Ascalon. Ο βεζίρης Ibn Σαλλάχ ανησύχησε. Μεταξύ των προσφύγων στη φατιμιδική αυλή ήταν ο Μουνκιδίτης πρίγκιπας Usamah, ο οποίος προηγουμένως είχε διατελέσει στην υπηρεσία του Zengi. Τον έστειλαν στον Nur ad-Din, ο οποίος ήταν τώρα στρατοπεδευμένος προ της Δαμασκού, να του ζητήσει να κάνει έναν αντιπερισπασμό μέσα στη Γαλιλαία· στο μεταξύ ο αιγυπτιακός στόλος θα έκανε επιδρομές εναντίον των φραγκικών λιμένων. Η αποστολή απέτυχε. Ο Nur ad-Din είχε άλλες απασχολήσεις. Ο Usamah, κατά την επιστροφή του, σταμάτησε στην Ascalon επί δύο χρόνια για να κάνει επιχειρήσεις εναντίον των τοπικών Φράγκων· κατόπιν επέστρεψε στην Αίγυπτο εγκαίρως για να παρακολουθήσει τις μηχανορραφίες που ακολούθησαν τη δολοφονία του Ibn Σαλλάχ από το γιο του πρόγονού του Αμπάς με τη συνενοχή του χαλίφη 78. Αυτό το δράμα, που ακολούθησε λίγο μετά τον θρίαμβό του εναντίον της μητέρας του, έπεισε τον βασιλέα Baldwin να επιτεθεί κατά της Ascalon. Προέβη σε επιμελημένες προετοιμασίες και στις 25 Ιανουαρίου 1153 ολόκληρος ο στρατός του βασιλείου, με όλες τις πολιορκητικές μηχανές που μπόρεσε ο βασιλεύς να συγκεντρώσει, εμφανίσθηκε εμπρός από τα τείχη της. Μαζί με τον βασιλέα ήταν οι μεγάλοι μάγιστροι των Hospitaliers και των Ναϊτών, με τους πιο εκλεκτούς άνδρες τους, οι μεγάλοι άρχοντες του βασιλείου, ο πατριάρχης, οι αρχιεπίσκοποι της Τύρου, της Καισάρειας και της Ναζαρέτ και οι επίσκοποι της Βηθλεέμ και της Acre. Το λείψανο του Τιμίου Σταυρού συνόδευε τον πατριάρχη. Η Ascalon ήταν τεράστιο φρούριο που απλωνόταν από τη θάλασσα σ' ένα μεγάλο ημικύκλιο, με τα οχυρώματά του σε εξαίρετη κατάσταση· και η αιγυπτιακή κυβέρνηση τη διατηρούσε πάντοτε καλά εφοδιασμένη με οπλισμό και με πάσης φύσεως εφόδια. Επί μερικούς μήνες ο Φραγκικός στρατός, αν και κατόρθωσε ν' αποκλείσει εντελώς την πόλη, δεν μπόρεσε να κάνει καμιά ζημιά στα τείχη της. Τα πλοία με προσκυνητές που έφθασαν πριν από το Πάσχα, ενίσχυσαν τις τάξεις του. Αλλά εις αντιστάθμισμά τους έφθασε ένας αιγυπτιακός στόλος τον Ιούνιο. Οι Φατιμίδες δεν διακινδύνευαν ν' ανακουφίσουν την Ascalon από την ξηρά, αλλά έστειλαν μια μοίρα από εβδομήντα πλοία φορτωμένα με στρατιώτες, όπλα και παντός είδους εφόδια. Ο Γεράρδος της Σιδώνος που διοικούσε τις είκοσι γαλέρες, που αποτελούσαν όλο το ναυτικό που μπόρεσαν να παρατάξουν οι χριστιανοί, δεν τόλμησε να τους επιτεθεί και τα αιγυπτιακά πλοία εισέπλευσαν θριαμβευτικά στον λιμένα. Οι αμυνόμενοι αναθάρρησαν· αλλά τα πλοία έφυγαν πάλι μόλις ξεφόρτωσαν· και η πολιορκία εξακολουθούσε. Η πιο ισχυρή από τις φραγκικές πολιορκητικές μηχανές ήταν ένας μεγάλος ξύλινος πύργος ο οποίος ξεπερνούσε σε ύψος τα τείχη και από τον οποίο μπορούσαν να ρίχνουν πέτρες και αναμμένα δεμάτια κατ' ευθείαν μέσα στους δρόμους της πόλεως. Μια νύχτα, περί τα τέλη Ιουλίου, μερικοί από τη φρουρά ξεγλίστρησαν έξω και έβαλαν φωτιά στον πύργο. Αλλά σηκώθηκε ένας άνεμος και έριχνε τις φλόγες επάνω στα τείχη. Η δυνατή θερμότητα προκάλεσε αποσύνθεση της τοιχοποιίας, και το πρωί έγινε ένα ρήγμα στο τείχος. Οι Digitized by 10uk1s

Ναΐτες που επάνδρωναν αυτόν τον τομέα, νόμισαν ότι αυτοί μόνοι έπρεπε να έχουν τη δόξα της νίκης. Ενώ μερικοί απ' αυτούς έμειναν απ' έξω για να εμποδίζουν τους άλλους χριστιανούς να πλησιάσουν, σαράντα από τους ιππότες τους μπήκαν μέσα στην πόλη. Στην αρχή η φρουρά νόμισε ότι όλα είχαν χαθεί, αλλά κατόπιν, βλέποντας πόσοι λίγοι ήταν οι Ναΐτες, τους περικύκλωσαν και τους σκότωσαν. Το ρήγμα επισκευάστηκε βιαστικά και τα πτώματα των Ναϊτών κρεμάστηκαν από τα τείχη. Ενώ έγινε μια ανακωχή για να επιτρέψει στην κάθε πλευρά να θάψει τους νεκρούς της, ο βασιλεύς έκανε συμβούλιο στη σκηνή του, μπροστά από το λείψανο του Τιμίου Σταυρού. Οι λαϊκοί ευγενείς, απογοητευμένοι από την αποτυχία, ήθελαν να εγκαταλειφθεί η πολιορκία, αλλά ο πατριάρχης και ο μέγας μάγιστρος των Hospitaliers, Raymond de Le Puy, έπεισαν τον βασιλέα να τη συνεχίσει και η ευγλωττία τους συγκίνησε τους βαρόνους. Η επίθεση ξανάρχισε με μεγαλύτερη ορμητικότητα από πριν. Στις 19 Αυγούστου, ύστερ' από έναν άγριο καταιγισμό της πόλεως με βλήματα, η φρουρά αποφάσισε να παραδοθεί, υπό τον όρο να επιτραπεί στους κατοίκους να φύγουν ασφαλείς παίρνοντας μαζί τους τα κινητά τους υπάρχοντα. Ο Baldwin δέχτηκε τους όρους και τους τήρησε με εντιμότητα. Ενώ ένα μεγάλο ρεύμα από μωαμεθανούς ξεχυνόταν έξω από την πόλη, οδικώς και δια θαλάσσης, για ν' αποσυρθούν στην Αίγυπτο, οι Φράγκοι έμπαιναν μέσα με επισημότητα και καταλάμβαναν την ακρόπολη με τα μεγάλα αποθέματά της θησαυρών και όπλων. Η κυριαρχία της πόλεως δόθηκε στον αδελφό του βασιλέως, Amalric, κόμη της Jaffa. Το μεγάλο τζαμί έγινε μητρόπολη του Αγίου Παύλου και ο πατριάρχης χειροτόνησε επίσκοπό της έναν από τους κανονικούς του, τον Αβεσσαλώμ. Αργότερα, ο επίσκοπος της Βηθλεέμ, Γεράρδος, εξασφάλισε μια απόφαση της Ρώμης ότι η έδρα της Ascalon ήταν εξάρτημα της δικής του 79. Η κατάληψη της Ascalon υπήρξε ο τελευταίος μεγάλος θρίαμβος των βασιλέων της Ιερουσαλήμ και ανύψωσε το γόητρό τους σε τεράστια ύψη. Το ότι απέκτησαν επί τέλους την πόλη που ήταν γνωστή ως η Νύμφη της Συρίας, υπήρξε συνταρακτικό κατόρθωμα· αλλά στην πραγματικότητα δεν απέφερε ουσιαστικό κέρδος. Παρ' όλο ότι το φρούριο υπήρξε βάση για μικρο-επιδρομές στα φραγκικά εδάφη, η Αίγυπτος δεν απειλούσε πλέον σοβαρά τους χριστιανούς· αλλά τώρα, με την Ascalon στα χέρια τους, οι Φράγκοι παρασύρθηκαν σε επικίνδυνες περιπέτειες περί τον Νείλο. Ίσως γι' αυτό το λόγο, ο Nur ad-Din, με τη διορατική πολιτική του αντίληψη, δεν επιχείρησε να παρέμβει στην εκστρατεία, εκτός από μια σχεδιασμένη επιχείρηση εναντίον της Banyas που είχε οργανώσει μαζί με τον Mujir της Δαμασκού, αλλά η οποία δεν κατέληξε σε αποτέλεσμα εξ αιτίας των μεταξύ τους ερίδων. Δεν μπορούσε να λυπηθεί γιατί εξασθένησε η Αίγυπτος, ούτε γιατί η προσοχή των Φράγκων έστρεψε προς νότο. Ο Mujir της Δαμασκού εντυπωσιάστηκε πιο εύκολα. Έσπευσε να διαβεβαιώσει τον Baldwin για τη φιλία και την αφοσίωσή του και δέχτηκε να του πληρώνει ετήσιο φόρο. Ενώ Φράγκοι άρχοντες έκαναν ταξίδια και επιδρομές σε δαμασκηνά εδάφη όπως τους άρεσε, Φράγκοι πρέσβεις πήγαιναν στην πόλη για να εισπράξουν τα χρήματα για τον βασιλέα 80. Για τον Mujir και τους συμβούλους του, που φρόντιζαν για την ασφάλειά τους, ένα φραγκικό προτεκτοράτο ήταν προτιμότερο από την τύχη που θα είχαν αν ο Nur ad-Din γινόταν κύριός τους. Αλλά για τον κοινό πολίτη της Δαμασκού η αυθάδεια των χριστιανών ήταν αφόρητη. Η μπουρίδικη δυναστεία αποδειχνόταν προδότισσα της πίστεως. Ο Αγιούμπ, εμίρης της Baalbek, επωφελήθηκε από αυτό το αίσθημα. Οι πράκτορές του εισέδυσαν στην πόλη και διέδιδαν πράγματα που προκαλούσαν αγανάκτηση κατά του Mujir. Συνέπεσε εκείνον τον καιρό να σημειωθεί έλλειψη τροφίμων στη Δαμασκό· ο Nur ad-Din κράτησε τα καραβάνια που έφερναν σιτάρι από το βορρά και οι πράκτορες του Αγιούμπ διέδωσαν τη φήμη ότι αυτό έγινε από λάθος του Mujir που αρνήθηκε να συνεργασθεί με τους ομοθρήσκους του μωαμεθανούς. Κατόπιν ο Nur ad-Din έπεισε τον Mujir ότι πολλοί από Digitized by 10uk1s

τους προκρίτους της Δαμασκού συνωμοτούσαν εναντίον του· και ο Mujir πανικόβλητος έλαβε μέτρα εναντίον τους. Όταν ο Mujir κατ' αυτόν τον τρόπο είχε χάσει την εύνοια και των πλουσίων και των φτωχών, έφθασε ο αδελφός του Αγιούμπ, Shirkuh, προ της Δαμασκού ως πρέσβης του Nur ad-Din, αλλά ήρθε με φασαρία, με ένοπλη δύναμη, πράγμα ασυνήθιστο για μια φιλική αποστολή. Ο Mujir δεν θέλησε να τον δεχτεί μέσα στην πόλη ούτε και να βγει έξω να τον συναντήσει. Ο Nur ad-Din το πήρε για προσβολή του πρέσβη του και βάδισε με έναν μεγάλο στρατό εναντίον της Δαμασκού. Η απεγνωσμένη έκκληση του Mujir προς τους Φράγκους εστάλη πολύ αργά. Ο Nur ad-Din στρατοπέδευσε προ των τειχών στις 18 Απριλίου 1154. Ακριβώς μετά μια εβδομάδα, ύστερ' από μια σύντομη αψιμαχία έξω από το ανατολικό τείχος, μια Εβραία δέχτηκε μερικούς από τους στρατιώτες του στην εβραϊκή συνοικία, και αμέσως ο όχλος άνοιξε την ανατολική πύλη στον όγκο του στρατού του. Ο Mujir κατέφυγε στην ακρόπολη, αλλά συνθηκολόγησε ύστερ' από λίγες ώρες. Τού χαρίστηκε η ζωή και του δόθηκε το εμιράτο της Homs. Λίγες εβδομάδες αργότερα κίνησε υποψίες ότι συνωμοτούσε με παλιούς του φίλους στη Δαμασκό και διώχτηκε από τη Homs. Αρνήθηκε την προσφορά της πόλεως Balis επάνω στον Ευφράτη, και αποτραβήχτηκε στη Βαγδάτη. Στο μεταξύ οι κάτοικοι της Δαμασκού υποδέχτηκαν τον Nur ad-Din με δείγματα ανυπόκριτης χαράς. Απαγόρευσε στους στρατιώτες του τη λεηλασία και αμέσως γέμισε τις αγορές με τρόφιμα και κατήργησε το φόρο στα φρούτα και τα λαχανικά. Όταν ο Nur ad-Din επέστρεψε στο Χαλέπι, άφησε τον Αγιούμπ διοικητή της Δαμασκού. Η Baalbek δόθηκε σ' ένα ντόπιο πρόκριτο, τον Δαχάκ, ο οποίος αργότερα επαναστάτησε κατά του Nur ad-Din και χρειάστηκε να τον καθαιρέσουν 81. Η κατάληψη της Δαμασκού από τον Nur ad-Din αντιστάθμισε κατά πολύ την κατάληψη τής Ascalon από τον Baldwin. Τα εδάφη του τώρα απλώνονταν κατά μήκος όλων των ανατολικών συνόρων των φραγκικών κρατών, από την Έδεσσα ως την Υπεριορδανία. Μόνο μερικά μικρά εμιράτα στη μωαμεθανική Συρία διατήρησαν την ανεξαρτησία τους, όπως η Shaizar. Παρ' όλο ότι οι φραγκικές κτήσεις ήταν μεγαλύτερες σε έκταση και πλουσιότερες σε πόρους, ο Nur ad-Din είχε το πλεονέκτημα της ενώσεως υπό έναν κύριο ο οποίος είχε πολύ λιγότερες ενοχλήσεις από αλαζόνες υποτελείς παρ' ό,τι οι αρχηγοί των Φράγκων. Το άστρο του βρισκόταν στην άνοδο. Αλλά ήταν πολύ προσεκτικός ώστε να μη συνεχίζει τον θρίαμβό του με μεγάλη βιασύνη. Φαίνεται ότι είχε επικυρώσει ξανά τη συμμαχία μεταξύ Δαμασκού και Ιερουσαλήμ, και ότι είχε ανανεώσει την ανακωχή για δύο ακόμα χρόνια το 1156, όταν κατέβαλε 8000 δουκάτα σε συνέχιση του φόρου που πλήρωνε ο Mujir ad-Din. Η ανεκτικότητά του είχε ως κύριο αίτιο την αντιζηλία του με τους Σελτζούκους της Ανατολίας, από τους οποίους ήθελε ν' αποσπάσει το μερίδιό τους από την πρώην κομητεία της Έδεσσας 82. Ο σουλτάνος Masud πέθανε το 1155, και οι γιοι του, Kilidj Arslan II και Σαχινσάχ, φιλονίκησαν αμέσως για την κληρονομιά. Ο πρώτος κέρδισε την υποστήριξη των Δανισμένδων ηγεμόνων Δουλ Νουν της Καισάρειας και Δουλ Καρναίν της Μελιτηνής· ο τελευταίος του παλιότερου Δανισμένδη, του Yaghi-Siyan της Σεβάστειας. Ο Yaghi-Siyan ζήτησε βοήθεια από τον Nur ad-Din και αυτός ανταποκρίθηκε πρόθυμα με την επίθεση κατά του σελτζουκικού μεριδίου των εδεσσηνών πόλεων Aintab, Ντουκούκ και πιθανώς Σαμοσάτων και την προσάρτησή τους στο κράτος του. Ο Kilidj Arslan νίκησε τον αδελφό του· αλλά παρ' όλο ότι επιχείρησε να συγκροτήσει μια συμμαχία με τους Αρμενίους και τους Φράγκους εναντίον του Nur ad-Din, αναγκάστηκε ν' αποδεχθεί την απώλεια της ευφρατήσιας επαρχίας του 83. Ασφαλισμένος στο βορρά, ο Nur ad-Din έστρεψε πάλι προς νότο. Τον Φεβρουάριο του 1157 ο Baldwin διέκοψε την ανακωχή του με τον Nur ad-Din. Βασιζόμενοι στην ανακωχή, πολυάριθμοι Τουρκομάνοι είχαν φέρει τα κοπάδια τους και τ' άλογά τους να βόσκουν στα πλούσια λιβάδια κοντά στα σύνορα στη Banyas. Ο βασιλεύς Baldwin, πιεζόμενος από τα χρέη που είχε συνάψει επειδή του άρεσε η πολυτέλεια, δεν μπόρεσε ν' αντισταθεί στον πειρασμό να επιτεθεί κατά των ανύποπτων βοσκών και να τους αρπάξει τα ζώα τους. Αυτή η επαίσχυντη παράβαση των συμφωνιών του απέφερε την πλουσιότερη λεία που είχε να ιδεί η Παλαιστίνη από πολλές δεκαετίες, αλλά εξόργισε Digitized by 10uk1s

τον Nur ad-Din να πάρει εκδίκηση. Ενώ αυτός σταμάτησε στην Baalbek για να υποτάξει τον απείθαρχο εμίρη της, ο στρατηγός του Shirkuh νίκησε μερικούς Λατίνους επιδρομείς από τη Buqaia και ο αδελφός του Νασρ ad-Din έτρεψε σε φυγή μια ομάδα από Hospitaliers κοντά στη Banyas. Τον Μάιο ο ίδιος ο Nur ad-Din ξεκίνησε από τη Δαμασκό για να πολιορκήσει τη Banyas. Ο Shirkuh νίκησε μια μικρή δύναμη που πήγαινε για βοήθεια και ενώθηκε με τον κύριό του προ των τειχών. Η κάτω πόλη κατελήφθη σύντομα αλλά η ακρόπολη, που απείχε δύο μίλια, επάνω σ' ένα απότομο βουνό, κρατούσε υπό τον κοντόσταυλο Humphrey de Toron. Ο Humphrey βρισκόταν στο σημείο να παραδοθεί όταν έφθασε η είδηση ότι πλησίαζε ο βασιλεύς. Ο Nur ad-Din έβαλε φωτιά στην κάτω πόλη και αποτραβήχτηκε, αφήνοντας τον Baldwin να μπει στην Banyas και να επισκευάσει τα τείχη της. Καθώς οι Φράγκοι επέστρεφαν προς νότο ακολουθώντας το ρεύμα του Ιορδάνη, ο Nur ad-Din επέπεσε εναντίον τους ακριβώς βορείως της λίμνης Γεννησαρέτ και κέρδισε μια μεγάλη νίκη. Ο βασιλεύς κατόρθωσε να διασωθεί στη Σαφέδ· και οι μωαμεθανοί μπόρεσαν να επανέλθουν στην πολιορκία της Banyas. Αλλά, ύστερ' από λίγες μέρες, στην είδηση από το βορρά ότι ο Kilidj Arslan σχεδίαζε επίθεση, ο Nur ad-Din εγκατέλειψε την προσπάθεια και επέστρεψε βιαστικά στο Χαλέπι 84. Υπήρχαν άλλοι λόγοι που ήθελε ν' αποφύγει ανοιχτό πόλεμο για την ώρα. Στις αρχές του φθινοπώρου του 1156 είχε γίνει αισθητή μια σειρά από σεισμούς σε όλη τη Συρία. Η Δαμασκός δεν είχε υποστεί σοβαρές ζημίες, αλλά ειδήσεις καταστροφών έφθασαν από το Χαλέπι και τη Hama, ενώ στην Απάμεια είχε καταρρεύσει ένας προμαχών. Τον Νοέμβριο και τον Δεκέμβριο έγιναν νέοι σεισμοί από τους οποίους υπέφερε πολύ η πόλη Shaizar. Η Κύπρος και οι παράκτιες πόλεις βορείως της Τριπόλεως υπέστησαν ζημίες από σεισμούς την επόμενη άνοιξη. Τον Αύγουστο του 1157 η κοιλάδα του Ορόντη υπέστη ακόμα πιο ισχυρές δονήσεις. Υπήρξαν πολλά ανθρώπινα θύματα στη Homs και στο Χαλέπι. Στη Hama οι ζημιές ήταν τόσο τρομακτικές ώστε ο σεισμός ονομάστηκε από τους χρονογράφους "Σεισμός της Hama". Στην Shaizar, η οικογένεια των Μουνκιδιτών είχε συγκεντρωθεί για να γιορτάσει την περιτομή ενός μικρού πρίγκιπα όταν τα μεγάλα τείχη της ακροπόλεως κατέρρευσαν επάνω τους. Μόνο η πριγκίπισσα της Shaizar, που την έβγαλαν ζωντανή μέσ' από τα ερείπια και ο Usamah που έλειπε σε διπλωματική αποστολή, επέζησαν από όλη τη δυναστεία. Μωαμεθανοί και Φράγκοι ήταν πολύ απασχολημένοι με την επισκευή φρουρίων που είχαν υποστεί μεγάλες ζημιές, ώστε επί ένα χρονικό διάστημα δεν ήταν σε θέση να σκεφθούν σοβαρές επιθετικές εκστρατείες 85. Τον Οκτώβριο του 1157, δύο μήνες μετά την επιστροφή του από τη Banyas, ο Nur ad-Din έπεσε ξαφνικά βαριά άρρωστος στη Σαρμίν. Νομίζοντας ότι θα πέθαινε ζήτησε επίμονα να μεταφερθεί με φορείο στο Χαλέπι. Εκεί έκανε τη διαθήκη του. Ο αδελφός του Νασρ ad-Din θα τον διαδεχόταν στα κράτη του, με τον Shirkuh ως κυβερνήτη της Δαμασκού υπό την επικυριαρχία του. Αλλά όταν ο Νασρ ad-Din μπήκε στο Χαλέπι για να είναι έτοιμος ν' αναλάβει την κληρονομιά του, συνάντησε αντίδραση εκ μέρους του κυβερνήτη, Ibn εντ-Νταγιά. Έγιναν ταραχές στους δρόμους οι οποίες σταμάτησαν μόνο όταν οι πρόκριτοι του Χαλεπίου εκλήθησαν στο κρεβάτι του ηγεμόνα τους και είδαν ότι αυτός ήταν ακόμα στη ζωή. Πραγματικά, η κρίση είχε τώρα περάσει και άρχισε να συνέρχεται. Αλλά φαίνεται ότι είχε χάσει κάτι από την πρωτοβουλία και την ενεργητικότητά του. Δεν ήταν πλέον ο αήττητος πολεμιστής. Άλλες δυνάμεις άρχισαν να εμφανίζονται στη Συρία για να κυριαρχήσουν επάνω στη σκηνή της 86.

Digitized by 10uk1s

ΚΕΦΑΛΑΙΟ III Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ "καί ἐπιστρέψει ὁ βασιλεὺς τοῦ βορρᾶ καὶ ἄξει ὄχλον πολὺν ὑπὲρ τὸν πρότερον καὶ εἰς τὸ τέλος τῶν καιρῶν ἐνιαυτῶν ἐπελεύσεται εἰσόδια ἐν δυνάμει μεγάλῃ καὶ ἐν ὑπάρξει πολλῇ"

ΔΑΝΙΗΛ XI, 13 Το 1153, ενώ η προσοχή του Nur ad-Din ήταν προσηλωμένη στη Δαμασκό και ενώ ο βασιλεύς Baldwin και ο στρατός του πολιορκούσαν την Ascalon, η πριγκίπισσα της Αντιόχειας αποφάσισε η ίδια για την τύχη της. Μεταξύ των ιπποτών που είχαν ακολουθήσει τον βασιλέα Louis της Γαλλίας στη Δεύτερη Σταυροφορία ήταν ο νεώτερος γιος του Godfrey, κόμη de Gien και άρχοντος του Châtillon-sur-Loing. Ο Reynald de Châtillon δεν είχε προοπτικές στην πατρίδα του· γι' αυτό έμεινε πίσω στην Παλαιστίνη όταν οι σταυροφόροι επέστρεψαν στις πατρίδες τους. Εκεί, ανέλαβε υπηρεσία υπό τον νεαρό βασιλέα Baldwin, τον οποίο συνόδευσε στην Αντιόχεια το 1151. Η χήρα πριγκίπισσα σε λίγο τον πρόσεξε. Φαίνεται ότι είχε παραμείνει στο πριγκιπάτο της, χωρίς αμφιβολία ως κάτοχος κάποιου μικρού τιμαρίου· και πιθανόν να ήταν η παρουσία του εκείνη που την έκανε ν' αρνηθεί τους συζύγους που της είχαν προτείνει ο βασιλεύς και ο αυτοκράτωρ. Την άνοιξη του 1153 αποφάσισε να τον παντρευτεί. Πριν ανακοινώσει την πρόθεσή της ζήτησε την άδεια του βασιλέως, γιατί ήταν επίσημος κηδεμών του κράτους της και επικυρίαρχος του γαμπρού. Ο Reynald έσπευσε στην Ascalon, όπου μόλις είχε εγκατασταθεί το στρατόπεδο του βασιλέως, και απέδωσε το μήνυμα της Constance. Ο Baldwin, ξέροντας ότι ο Reynald ήταν ανδρείος στρατιώτης και προ παντός ευγνώμων ο ίδιος που απαλλασσόταν από την ευθύνη για την Αντιόχεια, δεν έφερε δυσκολίες. Μόλις ο Reynald επέστρεψε στην Αντιόχεια έγινε ο γάμος και ο Reynald εγκαταστάθηκε ως πρίγκιπας. Αυτό το συνοικέσιο δεν άρεσε στην κοινή γνώμη. Όχι μόνο οι μεγάλες οικογένειες της Αντιόχειας αλλ' ακόμα και οι ταπεινότεροι υπήκοοι της πριγκίπισσας θεώρησαν ότι υποβιβάστηκε με το να δοθεί σ' αυτόν τον τυχοδιώκτη 87. Θα ήταν ευγενές και ευπρεπές εκ μέρους της Constance να ζητούσε επίσης άδεια και από τον αυτοκράτορα Μανουήλ. Η είδηση του γάμου έγινε δεκτή με δυσαρέσκεια στην Κωνσταντινούπολη. Αλλά ο Μανουήλ εκείνον τον καιρό ήταν απασχολημένος σε μια εκστρατεία εναντίον των Σελτζούκων. Δεν μπορούσε να δώσει πρακτική έκφραση στην οργή του. Έχοντας επίγνωση των δικαιωμάτων του, έστειλε στην Αντιόχεια και πρότεινε ν' αναγνωρίσει τον νέο πρίγκιπα, αν οι Φράγκοι της Αντιόχειας θα πολεμούσαν γι' αυτόν εναντίον του Αρμενίου Θόρου. Υποσχέθηκε χρηματική ενίσχυση, αν το έργο θα γινόταν όπως έπρεπε. Ο Reynald δέχτηκε πρόθυμα. Η αυτοκρατορική έγκριση θα τον ενίσχυε προσωπικά. Επί πλέον οι Αρμένιοι είχαν προχωρήσει μέσα στην περιοχή της Αλεξανδρέττας, την οποία οι Αντιοχείς διεκδικούσαν ως τμήμα του πριγκιπάτου της Αντιόχειας. Ύστερ' από μια σύντομη μάχη κοντά στην Αλεξανδρέττα ο Reynald έδιωξε τους Αρμενίους στην Κιλικία και πρόσφερε την ανακτηθείσα χώρα στους Ναΐτες ιππότες. Το τάγμα κατέλαβε την Αλεξανδρέττα, και για να προστατεύσει τις προσβάσεις της ανοικοδόμησε τα φρούρια του Γκάστουν και του Baghras, που δέσποζαν των Συριακών Πυλών. Ο Reynald είχε ήδη αποφασίσει να συνεργασθεί με τους Ναΐτες και έτσι άρχισε μια φιλία η οποία υπήρξε μοιραία για την Ιερουσαλήμ 88. Αφού εξασφάλισε τη χώρα που ήθελε, ο Reynald ζήτησε τα χρήματα από τον αυτοκράτορα ο οποίος τ' αρνήθηκε, τονίζοντας ότι απέμενε να γίνει το μεγαλύτερο μέρος του έργου. Ο Reynald άλλαξε την πολιτική του. Ενθαρρυνόμενος από τους Ναΐτες, έκανε ειρήνη με τον Θόρο και τους αδελφούς του· και ενώ οι Αρμένιοι προσέβαλλαν τα λίγα απομένοντα βυζαντινά φρούρια στην Κιλικία, αυτός αποφάσισε να ηγηθεί μιας εκστρατείας εναντίον της πλούσιας νήσου Κύπρου. Αλλά του έλειπαν χρήματα για την επιχείρηση. Ο πατριάρχης Aimery της Αντιόχειας ήταν πολύ πλούσιος· και είχε με παρρησία εκφράσει την αποδοκιμασία του για τον γάμο της Constance. Ο Reynald αποφάσισε να Digitized by 10uk1s

τον τιμωρήσει και να ωφεληθεί από την τιμωρία του πατριάρχη. Ο Aimery είχε κερδίσει τον σεβασμό των Αντιοχέων με το θάρρος του και την ενεργητικότητά του κατά τις σκοτεινές ημέρες μετά τον θάνατο του πρίγκιπα Raymond· αλλά η αγραμματοσύνη του και η χαλαρότητα των ηθών του ζημίωναν τη φήμη του και τον καθιστούσαν ευπρόσβλητο. Ο Reynald του ζήτησε χρήματα κι όταν αυτός αρνήθηκε να του δώσει, θύμωσε και τον έριξε στη φυλακή. Εκεί τον χτύπησαν σκληρά στο κεφάλι. Κατόπιν άλειψαν τις πληγές του με μέλι και τον άφησαν μια ολόκληρη καλοκαιρινή μέρα αλυσοδεμένον στον καυτερό ήλιο επάνω στη στέγη της ακροπόλεως, στη διάθεση όλων των εντόμων της γειτονιάς. Η μεταχείριση αυτή πέτυχε το σκοπό της. Ο ταλαίπωρος πατριάρχης έσπευσε να πληρώσει παρά ν' αντιμετωπίσει άλλη μια τέτοια ημέρα μαρτυρίου. Στο μεταξύ η είδηση έφθασε στην Ιερουσαλήμ. Ο βασιλεύς Baldwin έφριξε και έστειλε αμέσως τον καγκελλάριό του Ραλφ, και τον επίσκοπο της Acre να επιμείνουν για την άμεση απόλυση του πατριάρχη. Ο Reynald, αφού είχε πάρει τα χρήματα, τον άφησε να φύγει· και ο Aimery συνόδευσε τους ελευθερωτές του στην Ιερουσαλήμ όπου έγινε δεκτός με ύψιστες τιμές από τον βασιλέα, τη βασίλισσα Melisende και τον συνάδελφό του πατριάρχη. Στο μεταξύ αρνήθηκε να επιστρέψει στην Αντιόχεια 89. Η εμπειρία του πατριάρχη σκανδάλισε υπεύθυνους φραγκικούς κύκλους· αλλά ο Reynald παρέμεινε ατάραχος. Τώρα μπορούσε να επιτεθεί κατά της Κύπρου. Την άνοιξη του 1156 αυτός και ο Θόρος έκαναν μια αιφνιδιαστική απόβαση στη νήσο. Η Κύπρος είχε απαλλαγεί από πολέμους και εισβολές που είχαν ταράξει την ασιατική ήπειρο κατά την τελευταία εκατονταετία. Ήταν ευχαριστημένη και ευημερούσε υπό τους Βυζαντινούς κυβερνήτες. Μισόν αιώνα πρωτύτερα, κυπριακά τρόφιμα είχαν συντελέσει πολύ στη βοήθεια των Φράγκων της Πρώτης Σταυροφορίας όταν λιμοκτονούσαν προ της Αντιόχειας. Εκτός από μερικές διοικητικές φιλονικίες, οι σχέσεις μεταξύ των Φράγκων και της κυβερνήσεως της νήσου υπήρξαν φιλικές. Μόλις έμαθε για τα σχέδια του Reynald, ο βασιλεύς Baldwin έστειλε επείγον μήνυμα για να προειδοποιήσει τη νήσο. Αλλά ήταν πολύ αργά. Ενισχύσεις δεν μπορούσαν να σπεύσουν εκεί εγκαίρως. Κυβερνήτης ήταν ο ανιψιός του αυτοκράτορα Ιωάννης Κομνηνός· και μαζί του στη νήσο βρισκόταν ο διακεκριμένος στρατηγός Μιχαήλ Βρανάς. Όταν ήρθε η είδηση για τη φραγκική απόβαση, ο Βρανάς έσπευσε στην ακτή με την πολιτο-φυλακή της νήσου και κέρδισε μια μικρή αρχική νίκη. Αλλά οι εισβολείς ήταν πάρα πολλοί. Σε λίγο νίκησαν τους στρατιώτες και συνέλαβαν τον Βρανά αιχμάλωτο. Όταν ο Ιωάννης Κομνηνός ήρθε να τον βοηθήσει πιάστηκε κι αυτός αιχμάλωτος. Οι νικητές Φράγκοι και Αρμένιοι διέτρεξαν τότε ολόκληρη τη νήσο ληστεύοντας και λεηλατώντας κάθε κτίριο που έβλεπαν, εκκλησίες και μοναστήρια όπως καταστήματα και ιδιωτικά σπίτια. Τα σπαρτά πυρπολήθηκαν· τα κοπάδια πιάστηκαν μαζί με ολόκληρο τον πληθυσμό και οδηγήθηκαν στην ακτή. Οι γυναίκες βιάστηκαν, παιδιά και ηλικιωμένοι που δεν μπορούσαν να κινηθούν σφαγιάστηκαν. Ο φόνος και η αρπαγή έγινε σε μια κλίμακα που θα ζήλευαν και αυτοί ακόμα οι Ούνοι και οι Μογγόλοι. Ο εφιάλτης κράτησε περί τις τρεις εβδομάδες. Τότε, στη φήμη ότι ερχόταν ένας αυτοκρατορικός στόλος, ο Reynald έδωσε διαταγή για επιβίβαση. Τα πλοία ήταν υπερφορτωμένα με τη λεία. Τα κοπάδια και οι αγέλες που δεν μπορούσαν να φορτωθούν πουλήθηκαν σε υψηλές τιμές στους ιδιοκτήτες τους. Ο κάθε Κύπριος υποχρεώθηκε να εξαγοράσει τον εαυτό του· αλλά δεν είχαν αφεθεί χρήματα στη νήσο γι' αυτό το σκοπό. Γι' αυτό ο κυβερνήτης και ο Βρανάς, μαζί με τους ανώτερους κληρικούς, τους εξέχοντες γαιοκτήμονες και εμπόρους με όλες τις οικογένειές τους μεταφέρθηκαν στην Αντιόχεια για να μείνουν στη φυλακή ώσπου να 'ρθουν τα χρήματα, εκτός από μερικούς που τους ακρωτηρίασαν και τους έστειλαν περιγελαστικά στην Κωνσταντινούπολη 90. Η νήσος της Κύπρου δεν ανέλαβε ποτέ πλήρως από την ερήμωση που της προξένησαν οι Γάλλοι και οι Αρμένιοι σύμμαχοί τους. Οι σεισμοί του 1157, οι οποίοι ήταν ισχυροί στην Κύπρο, συμπλήρωσαν την αθλιότητα· και το 1158, οι Αιγύπτιοι, των οποίων ο στόλος δεν είχε ποτέ διακινδυνεύσει στα κυπριακά ύδατα επί πολλές δεκαετίες, έκαναν μερικές επιδρομές στην ανυπεράσπιστη νήσο, πιθανόν χωρίς τυπική έγκριση από την κυβέρνηση του χαλίφη· γιατί μεταξύ των αιχμαλώτων που πιάστηκαν ήταν ο αδελφός του κυβερνήτη, τον οποίον δέχτηκαν με τιμές στο Κάιρο και τον έστειλαν αμέσως πίσω στην Digitized by 10uk1s

Κωνσταντινούπολη 91. Το 1157, ο Thierry, κόμης of Flanders, ξαναγύρισε στην Παλαιστίνη με μια ομάδα ιπποτών· και το φθινόπωρο ο Baldwin III αποφάσισε να επωφεληθεί από την άφιξή του και από την ασθένεια του Nur ad-Din για ν' αποκαταστήσει τις φραγκικές θέσεις στον μέσο Ορόντη. Έπεισαν τον Reynald να ενωθεί με τον βασιλικό στρατό σε μια επίθεση εναντίον της Shaizar. Μετά τον καταστρεπτικό σεισμό του Αυγούστου το φρούριο είχε περιέλθει σε μια συμμορία ασσασίνων τυχοδιωκτών. Ο χριστιανικός στρατός έφθασε εκεί στο τέλος του έτους. Η κάτω πόλις κυριεύθηκε αμέσως και το ερειπωμένο φρούριο φαινόταν ότι επρόκειτο να παραδοθεί όταν ξέσπασε μια φιλονικία μεταξύ των πολιορκητών. Ο Baldwin υποσχέθηκε την πόλη και την εδαφική περιοχή της στον Thierry ως τον πυρήνα ενός πριγκιπάτου που θα τελούσε υπό το στέμμα· αλλά ο Reynald ισχυριζόμενος ότι οι Μουνκιδίτες ήταν υποτελείς της Αντιόχειας απήτησε να δώσει σ' αυτόν όρκο υποτέλειας ο Thierry. Για τον κόμη, να δώσει όρκο υποτέλειας σ' έναν άνθρωπο από τόσο άσημη καταγωγή ήταν κάτι το ακατανόητο. Ο Baldwin μπόρεσε να δώσει μια λύση στη δυσκολία εγκαταλείποντας το αμφισβητούμενο έδαφος. Ο στρατός απομακρύνθηκε προς βορρά για να καταλάβει τα ερείπια της Απάμειας, κατόπιν πολιόρκησε την Harenc. Αυτή ήταν αναμφισβήτητα αντιοχινή ιδιοκτησία, αλλά ο Baldwin και ο Thierry ήταν διατεθειμένοι να βοηθήσουν τον Reynald να την ανακτήσει εξ αιτίας της στρατηγικής σημασίας της. Ύστερ' από έναν ισχυρό καταιγισμό βλημάτων από μάγκανα, η πόλη συνθηκολόγησε τον Φεβρουάριο του 1158, και δόθηκε λίγο αργότερα σ' έναν από τους ιππότες του Thierry, τον Reynald de Σαιν-Βαλερύ, ο οποίος την κατείχε υπό τον πρίγκιπα της Αντιόχειας 92. Η διαγωγή του πρίγκιπα της Αντιόχειας δεν υπήρξε ικανοποιητική· και ο βασιλεύς αποφάσισε ν' αναπροσανατολίσει την πολιτική του. Ήξερε τις κακές σχέσεις του Reynald με τον αυτοκράτορα ο οποίος δεν φαινόταν ότι θα συγχωρούσε την επιδρομή του κατά της Κύπρου, και ήξερε ότι ο βυζαντινός στρατός εξακολουθούσε να είναι ο ισχυρότερος της Χριστιανοσύνης. Το καλοκαίρι του 1157 είχε στείλει μια πρεσβεία στην Κωνσταντινούπολη για να ζητήσει νύφη από την αυτοκρατορική οικογένεια. Επικεφαλής της ήταν ο Ασάρδος, αρχιεπίσκοπος της Ναζαρέτ, ο οποίος πέθανε στο ταξίδι, και ο Humphrey II de Toron. Ο αυτοκράτωρ Μανουήλ τους δέχτηκε καλά. Ύστερ' από μερικές διαπραγματεύσεις έδωσε την ανιψιά του Θεοδώρα με προίκα 100.000 υπέρπυρα, και άλλες 10.000 για γαμήλια έξοδα. Εις αντάλλαγμα θα της δινόταν η Acre και η περιοχή της ως κτήση, που θα κατείχε, αν ο σύζυγός της πέθαινε χωρίς ν' αποκτήσει παιδί. Όταν η πρεσβεία επέστρεψε και ο Baldwin επικύρωσε τους όρους, η νεαρή πριγκίπισσα ξεκίνησε από την Κωνσταντινούπολη. Έφθασε στην Acre τον Σεπτέμβριο του 1158 και κατευθύνθηκε με πομπή στην Ιερουσαλήμ. Έκει έγινε ο γάμος της με τον βασιλέα τον οποίον ευλόγησε ο πατριάρχης της Αντιόχειας Aimery επειδή ο νεοεκλεγείς πατριάρχης της Ιερουσαλήμ δεν είχε ακόμα επικυρωθεί από τον πάπα. Ήταν δεκατριών ετών αλλά καλά αναπτυγμένη και πολύ ωραία. Ο Baldwin ενθουσιάστηκε μαζί της και υπήρξε πιστός σύζυγος εγκαταλείποντας τα εύκολα ήθη της εργένικης ζωής του 93. Κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων φαίνεται ότι ο Μανουήλ υποσχέθηκε να μετάσχει σε μια κοινή εκστρατεία κατά του Nur ad-Din, και ότι ο Baldwin συμφώνησε πως ο Reynald έπρεπε να ταπεινωθεί. Στο μεταξύ ο βασιλεύς είχε εκστρατεύσει στα σύνορα της Δαμασκού. Τον Μάρτιο του 1158, αυτός και ο κόμης of Flanders έκαναν μια αιφνιδιαστική πορεία ως την ίδια τη Δαμασκό και την 1η Απριλίου πολιόρκησαν το φρούριο Δαρέιγια στα περίχωρά της. Αλλά ο Nur ad-Din, που τώρα ήταν στην ανάρρωση, βρισκόταν ήδη στο δρόμο προς νότο για να δώσει ένα τέλος στις ραδιουργίες που είχαν οργιάσει εκεί κατά τη διάρκεια της αρρώστιας του. Έφθασε στη Δαμασκό στις 7 Απριλίου προς μεγάλη αγαλλίαση των κατοίκων της· ο Baldwin θεώρησε φρόνιμο ν' αποσυρθεί. Τότε ο Nur ad-Din έκανε αντεπίθεση. Ενώ ο υπαρχηγός του Shirkuh έκανε επιδρομή στα εδάφη της Σιδώνος, ο ίδιος επετέθη κατά του φρουρίου Χαμπίς Γιαλδάκ, που οι Φράγκοι το είχαν ανεγείρει ως προφυλακή νοτιοανατολικά της λίμνης Γεννησαρέτ, στις όχθες του ποταμού Γιαρμούκ. Η φρουρά είχε τόσο σκληρά πιεσθεί, ώστε συμφώνησε να παραδοθεί, αν δεν έφθανε βοήθεια μέσα σε δέκα μέρες. Ο Baldwin ξεκίνησε μαζί με τον κόμη Thierry για να τους βοηθήσει, αλλ' αντί να κατευθυνθεί κατ' ευθείαν προς το φρούριο, πήρε το δρόμο βορείως της λίμνης που οδηγούσε στη Δαμασκό. Το Digitized by 10uk1s

στρατήγημα πέτυχε. Ο Nur ad-Din φοβήθηκε για τις συγκοινωνίες του και έλυσε την πολιορκία. Οι δύο στρατοί συναντήθηκαν στο χωριό Μπουτάιχα, στ' ανατολικά της άνω κοιλάδας του Ιορδάνη. Μόλις διέκριναν τους μωαμεθανούς οι Φράγκοι έκαναν επίθεση, πιστεύοντας ότι ήταν κάποια αναγνωριστική ομάδα· οπότε το χλιμίντρισμα ενός μουλαριού που ο βασιλεύς είχε δωρήσει σ' έναν σεΐχη που ήξεραν ότι βρισκόταν με τον Nur ad-Din -είχε αναγνωρίσει τη μυρουδιά των παλιών του φίλων μεταξύ των φραγκικών αλόγων- τους έδειξε ότι είχε φθάσει ολόκληρος ο μωαμεθανικός στρατός. Αλλά η ορμή της επιθέσεώς τους υπήρξε τόσο μεγάλη, ώστε οι μωαμεθανοί κλονίσθηκαν. Ο Nur ad-Din, του οποίου η υγεία εξακολουθούσε να είναι λεπτή, πείσθηκε να εγκαταλείψει το πεδίο της μάχης· και με την αναχώρησή του ολόκληρος ο στρατός υποχώρησε με κάποια αταξία. Η φραγκική νίκη υπήρξε αρκετή για να κάνει τον Nur ad-Din να ζητήσει ανακωχή. Κατά τα λίγα επόμενα χρόνια δεν έγινε σοβαρός πόλεμος στα συρο-παλαιστινιακά σύνορα. Τώρα και ο Baldwin και ο Nur ad-Din μπόρεσαν να στρέψουν την προσοχή τους προς βορρά 94. Το φθινόπωρο του 1158 ο αυτοκράτωρ ξεκίνησε από την Κωνσταντινούπολη επικεφαλής ενός μεγάλου στρατού. Βάδισε προς την Κιλικία· και ενώ το κύριο σώμα ακολουθούσε αργά κατά μήκος του δύσκολου παράκτιου δρόμου προς ανατολάς, ο ίδιος προχώρησε με μια δύναμη μονάχα πεντακοσίων ιππέων. Τόσο μυστικά είχαν γίνει οι προετοιμασίες του και τόσο γρήγορα οι κινήσεις του ώστε κανένας στην Κιλικία δεν ήξερε ότι ερχόταν. Ο Αρμένιος ηγεμών Θόρος βρισκόταν στην Ταρσό, τελείως ανύποπτος, οπότε ξαφνικά, μια μέρα περί τα τέλη Οκτωβρίου, ένας Λατίνος προσκυνητής τον οποίον είχε περιποιηθεί, έφθασε τρέχοντας στην αυλή του για να του πει ότι είχε ιδεί αυτοκρατορικά στρατεύματα σε απόσταση μονάχα μιας ημέρας πορείας. Ο Θόρος πήρε την οικογένειά του, τους στενούς του φίλους και τους θησαυρούς του και έφυγε αμέσως στα βουνά. Την επομένη ο Μανουήλ, μπήκε στην πεδιάδα της Κιλικίας. Ενώ ο γυναικάδελφός του, Θεόδωρος Βατάτσης, κατέλαβε την Ταρσό, αυτός προχώρησε γρήγορα· και μέσα σ' ένα δεκαπενθήμερο όλες οι πόλεις της Κιλικίας ως την Ανάζαρβο είχαν περιέλθει στην εξουσία του. Αλλά ο ίδιος ο Θόρος του ξέφευγε. Ενώ βυζαντινά αποσπάσματα ερευνούσαν τα χωριά, αυτός έφευγε από κορφή σε κορφή και επί τέλους βρήκε καταφύγιο σ' ένα ορεινό κάστρο ονομαζόμενο Δατζίγκ, κοντά στις πηγές του Κύδνου, του οποίου τα ερείπια ήταν ακατοίκητα επί γενεές ολόκληρες. Μόνο δύο έμπιστοι υπηρέτες του ήξεραν που ήταν κρυμμένος 95. Η άφιξη του αυτοκράτορα κατατρόμαξε τον Reynald. Ήξερε ότι δεν μπορούσε ν' αντισταθεί εναντίον του τεράστιου στρατού του· και αυτή η γνώση τον έσωσε. Γιατί με μια άμεση υποταγή θα μπορούσε να πετύχει πολύ καλύτερους όρους παρά αν είχε νικηθεί σε μάχη. Ο Γεράρδος, επίσκοπος της Λαοδίκειας, ο πιο οξυδερκής από τους συμβούλους του, του τόνισε ότι το κίνητρο του αυτοκράτορα ήταν γόητρο και όχι κατάκτηση. Κατόπιν τούτου ο Reynald έστειλε στον Μανουήλ και πρότεινε να παραδώσει την ακρόπολη της Αντιόχειας σε μια αυτοκρατορική φρουρά. Όταν είπαν στον απεσταλμένο του ότι αυτό δεν ήταν αρκετό, φόρεσε ο ίδιος ένα ράσο μετανοούντος και έσπευσε στο αυτοκρατορικό στρατόπεδο έξω από τα τείχη της Μάμιστρα. Απεσταλμένοι από όλους τους γειτονικούς ηγεμόνες έφθασαν για να χαιρετίσουν τον αυτοκράτορα, από τον Nur ad-Din, από τους Δανισμένδες, από τον βασιλέα της Γεωργίας, ακόμα κι από τον χαλίφη. Ο Μανουήλ άφησε τον Reynald να περιμένει λίγο. Φαίνεται ότι εκείνη τη στιγμή είχε πάρει ένα μήνυμα από τον εξόριστο πατριάρχη Aimery ο οποίος του έλεγε ότι ο Reynald έπρεπε να προσαχθεί μπροστά του σιδηροδέσμιος και να καθαιρεθεί. Αλλά στον αυτοκράτορα συνέφερε καλύτερα να τον έχει ταπεινό πελάτη. Σε μια επίσημη συγκέντρωση, με τον αυτοκράτορα καθισμένο στο θρόνο μέσα στη μεγάλη σκηνή του, με τους αυλικούς του και τους ξένους πρέσβεις συγκεντρωμένους γύρω του και τα επίλεκτα συντάγματα του στρατού παρατεταγμένα εκατέρωθεν, ο Reynald έκανε την ταπεινή του υποταγή. Αυτός και η ακολουθία του βάδισαν ξυπόλυτοι και ξεσκούφωτοι μέσ' από την πόλη και έξω στο στρατόπεδο. Εκεί ο ίδιος έπεσε πρηνής μέσα στη σκόνη μπροστά από την αυτοκρατορική εξέδρα ενώ όλοι οι άνθρωποί του σήκωναν τα χέρια σε ικεσία. Πέρασαν πολλά λεπτά ώσπου να ευδοκήσει ο Μανουήλ να τον προσέξει. Κατόπιν του δόθηκε συγχώρηση υπό τρεις όρους. Οσάκις θα του το ζητούσαν θα παρέδιδε την ακρόπολη σε μια αυτοκρατορική φρουρά· έπρεπε να στέλνει ένα στρατιωτικό τμήμα στον αυτοκρατορικό στρατό· και έπρεπε να δεχτεί Έλληνα πατριάρχη στην Digitized by 10uk1s

Αντιόχεια αντί του Λατίνου. Ο Reynald ορκίστηκε να εκτελέσει αυτούς τους όρους. Τότε τον άφησαν ελεύθερο να επιστρέψει στην Αντιόχεια. Η είδηση της προσεγγίσεως του Μανουήλ έφερε τον βασιλέα Baldwin με τον αδελφό του Amalric και τον πατριάρχη Aimery βιαστικά από το νότο. Έφθασαν στην Αντιόχεια λίγο μετά την επιστροφή του Reynald. Ο Baldwin απογοητεύτηκε λίγο όταν άκουσε για τη συγχώρηση του Reynald και έγραψε αμέσως στον Μανουήλ για να ζητήσει ακρόαση. Ο Μανουήλ δίσταζε, προφανώς επειδή πίστευε ότι ο Baldwin ήθελε το πριγκιπάτο για τον εαυτό του. Ίσως αυτό να ήταν μέρος της υποδείξεως του Aimery. Αλλά όταν ο Baldwin επέμεινε, ο Μανουήλ υποχώρησε. Ο Baldwin ξεκίνησε από την Αντιόχεια συνοδευόμενος από πολίτες που τον παρακαλούσαν να τους συμφιλιώσει με τον αυτοκράτορα. Η συνάντηση είχε τεράστια επιτυχία. Ο Μανουήλ γοητεύθηκε από τον νεαρό βασιλέα, τον οποίο κράτησε ως φιλοξενούμενό του επί δέκα μέρες. Ενώ συζητούσαν σχέδια για μια συμμαχία, ο Baldwin κατόρθωσε να εξασφαλίσει συγχώρηση για τον Θόρο, ο οποίος πέρασε από την ίδια διαδικασία της προσκυνήσεως, όπως ο Reynald, και τώρα του επιτράπηκε να κρατήσει τα εδάφη του επάνω στα βουνά. Ίσως χάρη στον Baldwin ο Μανουήλ δεν επέμεινε για την άμεση εγκατάσταση του Έλληνα πατριάρχη. Ο Aimery επανήλθε στον πατριαρχικό του θρόνο και συμφιλιώθηκε επισήμως με τον Reynald. Όταν ο Baldwin επέστρεψε στην Αντιόχεια, φορτωμένος με δώρα, άφησε πίσω τον αδελφό του με τον αυτοκράτορα. Την Κυριακή του Πάσχα, 12 Απριλίου 1159, ο Μανουήλ πήγε στην Αντιόχεια και έκανε την επίσημη είσοδό του στην πόλη. Οι λατινικές αρχές προσπάθησαν να τον κρατήσουν μακριά λέγοντας ότι υπήρχε μια συνωμοσία να τον δολοφονήσουν· αυτός όμως δεν φοβήθηκε. Απλώς επέμεινε να του δώσουν οι κάτοικοι ομήρους και οι Λατίνοι ηγεμόνες που θα μετείχαν στην πομπή να είναι άοπλοι. Ο ίδιος φορούσε θώρακα κάτω από την επίσημη στολή του. Δεν έγινε κανένα επεισόδιο. Ενώ οι αυτοκρατορικές σημαίες κυμάτιζαν επάνω στην ακρόπολη, η συνοδεία πέρασε από την οχυρωμένη γέφυρα και μπήκε στην πόλη. Μπροστά πήγαιναν οι υπέροχοι Βάραγγοι της αυτοκρατορικής φρουράς. Κατόπιν ο ίδιος ο αυτοκράτωρ, έφιππος, με πορφυρό μανδύα και φορώντας ένα διάδημα που άστραφτε από μαργαριτάρια. Ο Reynald, πεζός, κρατούσε το ηνίο του αλόγου του και άλλοι Φράγκοι άρχοντες ακολουθούσαν πεζή πίσω από το άλογο. Πιο πίσω ερχόταν ο Baldwin έφιππος, χωρίς στέμμα και χωρίς όπλα, και πιο πίσω οι ανώτεροι αξιωματούχοι της αυτοκρατορίας. Στην εσωτερική πλευρά της πύλης περίμενε ο πατριάρχης Aimery με όλα του τα άμφια μαζί με τον Κλήρο του ολόκληρο, για να ηγηθεί της συνοδείας μέσ' από τους δρόμους που ήταν στρωμένοι με τάπητες και με άνθη· κατευθύνθηκε πρώτα στη μητρόπολη του Αγίου Πέτρου και έπειτα στο παλάτι. Επί οχτώ ημέρες ο Μανουήλ παρέμεινε στην Αντιόχεια. Και η μια γιορτή διαδεχόταν την άλλη. Ο ίδιος, αν και ήταν περήφανος και μεγαλοπρεπής στις επίσημες περιστάσεις, ακτινοβολούσε προσωπική γοητεία και προσήνεια που κατέκτησε τα πλήθη· και τα άφθονα δώρα που έδωσε στους ευγενείς και τον λαό επίσης, επέτειναν τη γενική αγαλλίαση. Ως μια χειρονομία προς τους Δυτικούς οργάνωσε ιππικούς αγώνες και επέβαλε στους συντρόφους του να λάβουν μέρος στους ιπποτικούς αγώνες. Ο ίδιος ήταν άριστος ιππεύς και ανταποκρίθηκε με επιτυχία, αλλά οι αξιωματικοί του, για τους οποίους η ιππασία ήταν μέσο και όχι σκοπός, υπήρξαν λιγότερο εντυπωσιακοί εν συγκρίσει προς τους ιππότες της Δύσεως. Η φιλία μεταξύ του αυτοκράτορα και του νέου ανιψιού του από αγχιστεία, του βασιλέως, έγινε στενότερη. Όταν ο Baldwin έσπασε το μπράτσο του στο κυνήγι, ο Μανουήλ επέμεινε να τον νοσηλεύσει ο ίδιος, όπως ακριβώς είχε κάνει ως ιατρικός σύμβουλος και για τον Conrad της Γερμανίας 96. Αυτή η περίλαμπρη εβδομάδα σημείωσε τον θρίαμβο τού γοήτρου τού αυτοκράτορα. Αλλά ο Γεράρδος της Λαοδίκειας είχε δίκιο. Ήταν γόητρο και όχι κατάκτηση εκείνο που ήθελε. Όταν τελείωσαν όλες οι γιορτές, πήγε πάλι στο στρατό του έξω από τα τείχη και κινήθηκε προς ανατολάς προς τα μωαμεθανικά σύνορα. Ήρθαν αμέσως να τον συναντήσουν πρέσβεις εκ μέρους του Nur adDin, με πληρεξουσιότητα να διαπραγματευθούν ανακωχή. Προς μεγάλη αγανάκτηση των Λατίνων οι Digitized by 10uk1s

οποίοι τον περίμεναν να βαδίσει κατά του Χαλεπίου, δέχτηκε την πρεσβεία και άρχισαν συζητήσεις. Όταν ο Nur ad-Din προσφέρθηκε ν' απελευθερώσει όλους τους χριστιανούς αιχμαλώτους που ανέρχονταν σε έξι χιλιάδες, και που βρίσκονταν στις φυλακές του και να στείλει ένα εκστρατευτικό σώμα εναντίον των Σελτζούκων Τούρκων, ο Μανουήλ συμφώνησε και ανέστειλε την εκστρατεία. Προφανώς δεν είχε ποτέ σκοπό να τη συνεχίσει· και παρ' όλο ότι οι σταυροφόροι και οι νεώτεροι απολογητές τους μπορούν να φωνάζουν για προδοσία, είναι δύσκολο να ιδούμε τι άλλο μπορούσε να κάνει. Για τους σταυροφόρους η Συρία είχε υψίστη σημασία, αλλά για τον Μανουήλ ήταν μόνο μια παραμεθόρια ζώνη από πολλές και όχι η πιο ζωτική για την αυτοκρατορία του. Δεν μπορούσε να παραμείνει επί πολλούς μήνες στην άκρη μιας μακράς και τρωτής γραμμής συγκοινωνιών, ούτε, όσο υπέροχος κι αν ήταν ο στρατός του, μπορούσε να διακινδυνεύσει βαριές απώλειες ατιμωρητί. Επί πλέον δεν ήθελε να προκαλέσει τη συντριβή της ισχύος του Nur ad-Din. Ήξερε από πικρή πείρα ότι οι Φράγκοι τον υποδέχονταν καλά μόνο όταν ήταν τρομαγμένοι. Θα ήταν ανοησία να εξαλείψει την κυριότερη πηγή του φόβου τους. Και η συμμαχία του Nur ad-Din ήταν πολύτιμο πλεονέκτημα για τους πολέμους εναντίον πολύ πιο επικίνδυνου εχθρού για την αυτοκρατορία, των Τούρκων της Ανατολίας. Αλλά, όπως απέδειξε η συνέχεια, θα έδινε βοήθεια για να εμποδίσει τον Nur ad-Din να κατακτήσει την Αίγυπτο, γιατί αυτό θ' ανέτρεπε την ισορροπία κατά μοιραίο τρόπο. Ίσως, αν ήταν λιγότερο βιαστικός, θα μπορούσε να πετύχει καλύτερους όρους. Αλλά είχε πάρει ανησυχαστικές ειδήσεις για μια συνωμοσία στην Κωνσταντινούπολη και για ταραχές στα ευρωπαϊκά του σύνορα. Οπωσδήποτε δεν μπορούσε να παραμείνει περισσότερο καιρό στη Συρία 97. Παρ' όλ' αυτά, η ανακωχή του με τον Nur ad-Din υπήρξε ψυχολογικό λάθος. Για μια στιγμή οι Φράγκοι ήταν διατεθειμένοι να τον δεχτούν ως ηγέτη· αλλά είχε δειχτεί, όπως σοφότεροι άνθρωποι θα είχαν προΐδει, πιο πολύ ενδιαφερόμενος για την τύχη της ιδικής του αυτοκρατορίας παρά της δικής τους. Ούτε παρηγορήθηκαν πολύ από την απελευθέρωση των χριστιανών αιχμαλώτων. Μέσα σ' αυτούς ήταν μερικοί σημαντικοί πολεμιστές, όπως ο μέγας μάγιστρος των Ναϊτών, Bertrand de Blancfort αλλά ήταν ως επί το πλείστον Γερμανοί που είχαν αιχμαλωτισθεί κατά τη Δεύτερη Σταυροφορία, και μεταξύ αυτών ήταν ο διεκδικητής της Τριπόλεως, Bertrand of Toulouse, του οποίου η επανεμφάνιση θα μπορούσε να προκαλέσει δυσχέρειες, αν η υγεία του δεν είχε καταστραφεί από την αιχμαλωσία 98. Όταν συνήφθη η ανακωχή, ο αυτοκράτωρ και ο στρατός του απεχώρησαν προς δυσμάς, αργά στην αρχή, κατόπιν γρηγορότερα γιατί έφθαναν πιο ανησυχαστικές πληροφορίες από την πρωτεύουσα. Μερικοί από τους οπαδούς του Nur ad-Din επιχείρησαν να τον παρενοχλήσουν, παρά την επιθυμία του κυρίου τους· και όταν, για να κερδίσει χρόνο, έκοψε μέσ' από το σελτζουκικό έδαφος, έγιναν αψιμαχίες με τα στρατεύματα του σουλτάνου. Αλλά έφθασε άθικτος στην Κωνσταντινούπολη περί τα τέλη του καλοκαιριού. Ύστερ' από τρεις μήνες περίπου, ο Μανουήλ πέρασε εκ νέου στην Ασία για να εκστρατεύσει κατά των Σελτζούκων, για να δοκιμάσει εναντίον τους μια νέα και πιο ευκίνητη μορφή τακτικής. Στο μεταξύ οι απεσταλμένοι του συγκροτούσαν τον συνασπισμό εναντίον του Σελτζούκου σουλτάνου Kilidj Arslan II. Ο Nur ad-Din βαθύτατα ανακουφισμένος από την αναχώρηση του Μανουήλ, προχώρησε μέσα στα σελτζουκικά εδάφη από τον μέσο Ευφράτη. Ο Δανισμένδης ηγεμών Γιακούμπ Arslan επιτέθηκε από βορειοανατολικά με τόση επιτυχία, ώστε ο σουλτάνος αναγκάστηκε να του παραχωρήσει τα εδάφη γύρω από την Albistan στον Αντίταυρο. Στο μεταξύ ο Βυζαντινός στρατηγός Ιωάννης Κοντοστέφανος, συγκέντρωσε τους άνδρες που ο Reynald και ο Θόρος ήταν υποχρεωμένοι να δώσουν από τη συνθήκη και με ένα τμήμα Πετσενέγων τους οποίους είχε εγκαταστήσει ο Μανουήλ στην Κιλικία, πέρασε μέσ' από τις διαβάσεις του Ταύρου· και ο Μανουήλ με τον κύριο αυτοκρατορικό στρατό, ενισχυμένον από στρατεύματα που είχε διαθέσει ο ηγεμών της Σερβίας και από προσκυνητές που στρατολογήθηκαν όταν τα πλοία τους προσορμίσθηκαν στη Ρόδο, σάρωσε την κοιλάδα του Μαιάνδρου. Ο σουλτάνος αναγκάστηκε να μοιράσει τις δυνάμεις του. Όταν ο Κοντοστέφανος κέρδισε μια ολοκληρωτική νίκη κατά των Τούρκων που είχαν σταλεί εναντίον του, ο Kilidj Arslan εγκατέλειψε τον αγώνα. Έγραψε στον αυτοκράτορα και πρότεινε εις αντάλλαγμα της ειρήνης να επιστρέψει όλες τις ελληνικές πόλεις που Digitized by 10uk1s

είχαν καταληφθεί κατά τα τελευταία χρόνια από τους μωαμεθανούς, να φροντίσει ώστε τα σύνορα να είναι σεβαστά και να σταματήσουν οι επιδρομές και να στέλνει ένα σύνταγμα να πολεμά στις αυτοκρατορικές τάξεις οσάκις του το ζητούσαν. Ο Μανουήλ δέχτηκε τους όρους· αλλά κράτησε ως εφεδρεία τον επαναστάτη αδελφό του σουλτάνου Σαχινσάχ ο οποίος είχε καταφύγει σ' αυτόν για προστασία. Για να επικυρώσει την συνθήκη, ο Kilidj Arslan έστειλε τον χριστιανό καγγελλάριό του, Χριστόφορο, στην Κωνσταντινούπολη να προτείνει μια επίσημη επίσκεψή του στην αυτοκρατορική αυλή. Οι εχθροπραξίες σταμάτησαν το καλοκαίρι του 1161 και την επόμενη άνοιξη ο Kilidj Arslan έγινε δεκτός στην Κωνσταντινούπολη. Οι εορτασμοί υπήρξαν λαμπρότατοι. Στον σουλτάνο απονεμήθησαν πολλές τιμές και δόθηκαν πολλά δώρα, αλλά τον μεταχειρίστηκαν σαν υποτελή ηγεμόνα. Η είδηση της επισκέψεως έκανε εντύπωση σε όλους τους ηγεμόνες της Ανατολής 99. Υπό αυτό το γενικό φως πρέπει να ιδούμε την ανατολική πολιτική του Μανουήλ. Είχε κερδίσει μια πολύ αξιόλογη νίκη γοήτρου και είχε, τουλάχιστο προσωρινά, ταπεινώσει τους Σελτζούκους, οι οποίοι υπήρξαν η κυριότερη απειλή κατά της αυτοκρατορίας του. Αυτή η επιτυχία απέφερε μερικά ωφελήματα στους Φράγκους. Ο Nur ad-Din δεν είχε ηττηθεί, αλλά είχε φοβηθεί. Δεν θα επιχειρούσε άμεση επίθεση κατά χριστιανικών εδαφών. Συγχρόνως η ειρήνη με τους Σελτζούκους ξανάνοιξε τη χερσαία οδό για προσκυνητές από τη Δύση. Ο αριθμός τους αυξήθηκε και το ότι δεν έρχονταν περισσότεροι οφειλόταν στη δυτική πολιτική, στους πολέμους μεταξύ των Hohenstaufen και των παπικών στη Γερμανία και στην Ιταλία και μεταξύ των Καπετιδών και των Πλανταγενετών στη Γαλλία. Αλλά, παρά το γεγονός ότι το Βυζάντιο επρόκειτο να παραμείνει κατά τα είκοσι επόμενα χρόνια η μεγαλύτερη επίδραση στη Βόρεια Συρία, οι γνήσιοι φίλοι του μεταξύ των Φράγκων είναι πολύ λίγοι. Διάφορα γεγονότα το 1160 έδειξαν και τη φύση και την αξία της αυτοκρατορικής επικυριαρχίας στην Αντιόχεια. Ο βασιλεύς Baldwin είχε επιστρέψει στο νότο και είχε εμπλακεί σε μερικές μικροεπιδρομές στα δαμασκηνά εδάφη, επωφελούμενος από τις απασχολήσεις του Nur ad-Din στο βορρά, όταν άκουσε ότι ο Reynald είχε πιαστεί αιχμάλωτος από τον Nur ad-Din. Τον Νοέμβριο του 1160 η εποχιακή κίνηση των κοπαδιών από τα βουνά του Αντιταύρου στην πεδιάδα του Ευφράτη, έβαλε σε πειρασμό τον πρίγκιπα να κάνει μια επιδρομή κατά μήκος της κοιλάδας του ποταμού. Καθώς επέστρεφε, αργοπορώντας από τη μετακίνηση των βοδιών, των αλόγων, καμήλων και προβάτων που είχε αρπάξει, έπεσε σε ενέδρα του κυβερνήτη του Χαλεπίου, ετεροθαλούς αδελφού του Nur ad-Din, Μαζδ ad-Din. Πολέμησε γενναία· αλλά οι εχθροί ήταν πολυαριθμότεροι και τον έπιασαν αιχμάλωτο. Τον έστειλαν, μαζί με τους συντρόφους του, δεμένον επάνω σε μια καμήλα, στο Χαλέπι, όπου επρόκειτο να μείνει στη φυλακή επί δεκαέξι χρόνια. Ούτε ο αυτοκράτωρ ούτε ο βασιλεύς της Ιερουσαλήμ ούτε ακόμη ο λαός της Αντιόχειας έδειξαν καμιά βιασύνη να τον εξαγοράσουν. Στη φυλακή του βρήκε το νέο Joscelyn de Courtenay, τιτλούχο κόμη της Έδεσσας, ο οποίος είχε αιχμαλωτισθεί σε μια επιδρομή μερικούς μήνες πρωτύτερα 100. Η απουσία του Reynald δημιούργησε κυβερνητικό πρόβλημα στην Αντιόχεια όπου αυτός είχε κυβερνήσει ως σύζυγος της πριγκίπισσας Constance. Αυτή τώρα απαίτησε η εξουσία να επανέλθει σ' αυτήν· αλλά η κοινή γνώμη υποστήριζε τα δικαιώματα του γιου της από τον πρώτο της γάμο, Bohemund, του επιλεγόμενου Τραυλού, ο οποίος όμως ήταν μόνο δεκαπέντε ετών. Η κατάσταση ήταν παρόμοια με εκείνη της βασίλισσας Melisende και του Baldwin III στην Ιερουσαλήμ λίγα χρόνια πρωτύτερα. Δεν υπήρχε άμεσος κίνδυνος, γιατί ο Nur ad-Din φοβόταν τον Μανουήλ κι αυτός ο φόβος τον έκανε ν' αποφεύγει επίθεση κατά της Αντιόχειας. Αλλά έπρεπε να δοθεί στο πριγκιπάτο μια αποδοτική κυβέρνηση. Κανονικά, ανήκε στον αυτοκράτορα, ως παραδεγμένο επικυρίαρχο της Αντιόχειας, η αποστολή να ρυθμίσει το ζήτημα. Αλλά ο Μανουήλ βρισκόταν μακριά και οι Αντιοχείς δεν τον είχαν αποδεχτεί χωρίς επιφυλάξεις. Οι Νορμανδοί πρίγκιπες της Αντιόχειας θεωρούσαν τους εαυτούς των ως κυρίαρχους ηγεμόνες· αλλά οι συχνές ανηλικιότητες μεταξύ των διαδόχων τους είχαν αναγκάσει τους βασιλείς της Ιερουσαλήμ να επέμβουν, περισσότερο ως συγγενείς παρά ως επικυρίαρχοι. Είχε όμως γεννηθεί στην Αντιόχεια ένα αίσθημα που θεωρούσε τον βασιλέα ως επικυρίαρχο, και δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Μανουήλ είχε γίνει αποδεκτός τόσο εύκολα επειδή ο Digitized by 10uk1s

Baldwin ήταν παρών για να δώσει τη συγκατάθεσή του στην τακτοποίηση. Τώρα, ο λαός της Αντιόχειας απέβλεπε στον Baldwin και όχι στον Μανουήλ, για μια λύση. Κατόπιν προσκλήσεώς τους, πήγε στην Αντιόχεια, ανακήρυξε τον Bohemund III ως νόμιμο πρίγκιπα και εμπιστεύθηκε την κυβέρνηση στον πατριάρχη Aimery ώσπου να ενηλικιωθεί ο πρίγκιπας. Η απόφαση δυσαρέστησε την Constance, και η μέθοδός της δεν άρεσε στον Μανουήλ. Η πριγκίπισσα έσπευσε ν' αποταθεί στην αυτοκρατορική αυλή101. Προς το τέλος του έτους 1159, η αυτοκράτειρα Ειρήνη, που είχε γεννηθεί ως Βέρθα φόν Σούλτσμπαχ, είχε πεθάνει αφήνοντας πίσω της μόνο μια θυγατέρα. Το 1160, μια πρεσβεία, με επικεφαλής τον Ιωάννη Κοντοστέφανο και συνοδευόμενη από τον μεγάλο διερμηνέα της αυλής, τον Ιταλό Θεοφύλακτο, έφθασε στην Ιερουσαλήμ για να ζητήσει από τον βασιλέα να ονομάσει μια από τις πριγκίπισσες της Outremer ως νύφη για τον χήρο αυτοκράτορα. Υπήρχαν δύο υποψήφιες, η Μαρία, θυγατέρα της Constance της Αντιόχειας και η Melisende, θυγατέρα του Raymond II της Τριπόλεως, και οι δύο εξαδέλφες του Baldwin και φημισμένες για την καλλονή τους. Δυσπιστώντας σε μια στενότερη οικογενειακή σύνδεση μεταξύ του αυτοκράτορα και της Αντιόχειας, ο Baldwin υπέδειξε την Melisende. Οι πρέσβεις πήγαν στην Τρίπολη να παρουσιασθούν στην πριγκίπισσα, την οποία ολόκληρη η φραγκική Ανατολή χαιρέτησε ως τη μέλλουσα αυτοκράτειρα. Ο Raymond της Τριπόλεως αποφάσισε να δώσει στην αδελφή του αντάξια προίκα και ξόδεψε μεγάλα ποσά για τα προικιά της. Άφθονα δώρα από τη μητέρα της Hodierna και από τη θεία της βασίλισσα Melisende γέμισαν τα μπαούλα της υποψήφιας νύφης. Ιππότες από όλα τα μέρη έσπευσαν στην Τρίπολη με την ελπίδα να προσκληθούν στο γάμο. Αλλά από την Κωνσταντινούπολη δεν ερχόταν καμιά επικύρωση. Οι πρέσβεις έστειλαν θερμές εμπιστευτικές περιγραφές για το πρόσωπο της Melisende αλλά σημείωσαν και μια φήμη σχετικά με τη γέννησή της, βασιζόμενη στη γνωστή φιλονικία της μητέρας της με τον πατέρα της. Φαίνεται ότι στην πραγματικότητα δεν υπήρχε αμφιβολία για τη νομιμότητα της γεννήσεώς της· αλλά τα κουτσομπολιά φαίνεται ότι έκαναν τον αυτοκράτορα να διστάσει. Τότε άκουσε για την επέμβαση του Baldwin στην Αντιόχεια και έλαβε την έκκληση της Constance. Στις αρχές του καλοκαιριού του 1161 ο Raymond, που έχασε την υπομονή του, έστειλε έναν από τους ιππότες του τον Όττο φόν Ρίσμπεργκ, στην Κωνσταντινούπολη να ρωτήσει τι συνέβαινε. Κατά τον Αύγουστο, ο Όττο επέστρεψε με την είδηση ότι ο αυτοκράτωρ διέλυσε τον αρραβώνα102. Ο κλονισμός και η ταπείνωση πλήγωσαν βαθειά την Melisende. Έπεσε σε απογοήτευση και σύντομα έσβησε σαν την Princesse Lointaine της γαλλικής μεσαιωνικής romance. Ο αδελφός της Raymond έγινε έξω φρενών. Απαίτησε με θυμό ν' αποζημιωθεί για τα ποσά που είχε ξοδέψει για τα προικιά της· και όταν του τ' αρνήθηκαν, αρμάτωσε τις δώδεκα γαλέρες, που είχε παραγγείλει για να τη συνοδεύσουν στην Κωνσταντινούπολη, ως πολεμικά πλοία και επιχείρησε μ' αυτές μια επιδρομή στις ακτές της Κύπρου 103. Ο βασιλεύς Baldwin που έμενε μαζί με τα εξαδέλφια του, περιμένοντας ειδήσεις, ανησύχησε σοβαρά, ιδίως όταν οι Βυζαντινοί πρέσβεις πήραν διαταγή να πάνε στην Αντιόχεια. Έσπευσε μετά απ' αυτούς, για να βρει στην Αντιόχεια μια λαμπρή πρεσβεία εκ μέρους του αυτοκράτορα με επικεφαλής τον Αλέξιο Βρυέννιο Κομνηνό, γιο της Άννας Κομνηνής και τον έπαρχο της Κωνσταντινουπόλεως Ιωάννη Καματερό. Είχαν ήδη διαπραγματευθεί ένα συνοικέσιο μεταξύ του κυρίου τους και της πριγκίπισσας Μαρίας της Αντιόχειας. Η παρουσία τους υπήρξε αρκετή για να εγκαταστήσει την Constance ως κυβερνήτρια του πριγκιπάτου. Ο Baldwin αναγκάστηκε ν' αποδεχτεί την κατάσταση. Η Μαρία, που ήταν ακόμα πιο ωραία από την εξαδέλφη της Melisende, απέπλευσε από τον Άγιο Συμεών τον Σεπτέμβριο, περήφανη που θα γινόταν αυτοκράτειρα και ευτυχής στην άγνοιά της για την μελλοντική της τύχη. Παντρεύτηκε με τον αυτοκράτορα τον Δεκέμβριο στο ναό της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη. Τους στεφάνωσαν οι τρεις πατριάρχες, Λουκάς Κωνσταντινουπόλεως, Σωφρόνιος Αλεξανδρείας και ο Τιτουλάριος πατριάρχης Αντιοχείας Αθανάσιος II 104. Ο Baldwin είχε ιδεί την αξία μιας βυζαντινής συμμαχίας· αλλά η επιτυχία του Μανουήλ υπήρξε μεγαλύτερη παρ' ότι επιθυμούσε στον χριστιανικό βορρά και λιγότερο αποτελεσματική εναντίον του Digitized by 10uk1s

Nur ad-Din, παρ' όλο ότι κράτησε τους μωαμεθανούς ήσυχους για τα επόμενα δύο χρόνια. Ύστερ' απ' αυτή τη διπλωματική αποτυχία στο γάμο του αυτοκράτορα, ο βασιλεύς επέστρεψε προς το βασίλειό του. Εκεί η κυβέρνησή του πήγαινε ομαλά από τότε που η μητέρα του έπεσε από την εξουσία. Εμφανίσθηκε το 1157 για να προεδρεύσει ενός συμβουλίου αντιβασιλείας όταν ο Baldwin απουσίαζε στους πολέμους· και κράτησε την κηδεμονία τής Εκκλησίας στα χέρια της. Όταν πέθανε ο πατριάρχης Φούλχερ τον Νοέμβριο του 1157 αυτή πέτυχε τον διορισμό ως διαδόχου του ενός απλού κληρικού που γνώριζε, του Amalric de Νεσλ, καλά μορφωμένου αλλά μη κοσμικού και μη πρακτικού. Ο Hernes, αρχιεπίσκοπος της Καισάρειας και ο Ralph, επίσκοπος της Βηθλεέμ, αντιτάχθηκαν στην εκλογή του και ο Amalric αναγκάστηκε να στείλει τον επίσκοπο της Acre Friedrich, στη Ρώμη για να πετύχει την παπική υποστήριξη. Το τακτ του Friedrich και, όπως ψιθυρίστηκε, οι δωροδοκίες του, πέτυχαν την επικύρωση από την παπική curia 105. Στην κηδεμονία της Εκκλησίας η Melisende είχε ως συμπαραστάτη την προγονή της, Sibylla of Flanders, η οποία αρνήθηκε να επιστρέψει στην Ευρώπη με τον σύζυγό της Thierry το 1158 αλλά έμεινε ως μοναχή στο αββαείο που η Melisende είχε ιδρύσει στην Βηθανία. Όταν η Melisende πέθανε τον Σεπτέμβριο του 1161, ενώ ο βασιλεύς βρισκόταν στην Αντιόχεια, η Sibylla την διεδέχθη στην επιρροή της στη βασιλική οικογένεια και στην Εκκλησία ως τον δικό της θάνατο τέσσερα χρόνια αργότερα106. Ενώ περνούσε από την Τρίπολη, ο βασιλεύς Baldwin αρρώστησε. Ο κόμης της Τριπόλεως έστειλε τον γιατρό του, τον Σύρο Μπαράκ, να τον νοσηλεύσει· αλλά ο βασιλεύς πήγαινε στο χειρότερο. Μεταφέρθηκε στη Βηρυτό, και εκεί πέθανε στις 10 Φεβρουαρίου 1162. Ήταν ένας ψηλός, γεροδεμένος άνδρας, του οποίου το ροδαλό χρώμα και η πυκνή ξανθιά γενειάδα έδειχναν καλή υγεία και σφρίγος· όλοι πίστεψαν πως τα φάρμακα του Μπαράκ τον είχαν δηλητηριάσει. Ήταν τριάντα τριών ετών. Αν ζούσε περισσότερο, μπορούσε να ήταν μεγάλος βασιλεύς· γιατί είχε ενεργητικότητα και έβλεπε μακριά, καθώς και μια ακατανίκητη προσωπική γοητεία. Ήταν μορφωμένος, μελετημένος καλά και στην ιστορία και στο δίκαιο. Οι υπήκοοί του τον πένθησαν με πόνο· ακόμη και μωαμεθανοί χωρικοί κατέβηκαν από τα βουνά να προσκυνήσουν τη σορό του όταν η πένθιμη συνοδεία βάδιζε αργά προς την Ιερουσαλήμ. Μερικοί από τους φίλους του Nur ad-Din υπέδειξαν στον αταμπέγκο ότι τώρα ήταν ο καιρός να επιτεθούν κατά των χριστιανών. Αυτός όμως, που μόλις είχε επιστρέψει από ένα πολλές φορές αναβληθέν προσκύνημα στη Μέκκα, αρνήθηκε να ενοχλήσει ένα λαό που θρηνούσε την απώλεια ενός τόσο μεγάλου ηγεμόνα 107.

Digitized by 10uk1s

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV ΤΟ ΔΕΛΕΑΡ ΤΗΣ ΑΙΓΥΠΤΟΥ "ὅτι εἰς γῆν Αἰγύπτου εἰσελευσόμεθα"

ΙΕΡΕΜΙΑΣ 49, 14 Ο Baldwin III δεν άφησε παιδιά. Η Ελληνίδα βασίλισσά του Θεοδώρα ήταν ακόμα δεκάξι ετών όταν χήρεψε. Κληρονόμος του βασιλείου ήταν ο αδελφός του Amalric, κόμης της Jaffa και της Ascalon. Οκτώ ημέρες μετά τον θάνατο του Baldwin στέφθηκε βασιλεύς από τον πατριάρχη Amalric. Ωστόσο, υπήρξαν μερικά ζητήματα σχετικώς με τη διαδοχή του. Οι βαρόνοι δεν ήθελαν να εγκαταλείψουν το δικαίωμά τους της εκλογής, έστω και που δεν υπήρχε κανένας άλλος πιθανός υποψήφιος. Είχαν ένα δικαιολογημένο παράπονο. Τέσσερα περίπου χρόνια πρωτύτερα, ο Amalric είχε παντρευτεί την Αγνή de Κουρτεναί, θυγατέρα του Joscelin II της Έδεσσας. Ήταν τρίτη του εξαδέλφη, και συνεπώς μέσα στους βαθμούς συγγενείας που απαγόρευε η Εκκλησία. Ο πατριάρχης είχε αρνηθεί να επικυρώσει τον γάμο του. Υπήρχαν και άλλοι λόγοι που αντιπαθούσαν την Αγνή. Ήταν κατά πολύ μεγαλύτερη στα χρόνια από τον Amalric. Ο πρώτος σύζυγός της Reynald της Marash, είχε σκοτωθεί το 1149, όταν ο Amalric ήταν δέκα τριών ετών· και η φήμη της για αγνότητα δεν ήταν καλή. Ο πατριάρχης και οι βαρόνοι απήτησαν ν' ακυρωθεί ο γάμος. Ο Amalric συμφώνησε αμέσως αλλά επέμεινε ν' αναγνωρισθεί η νομιμότητα των δικαιωμάτων διαδοχής των δύο του παιδιών, Baldwin και Sibylla 108. Ο Amalric ήταν τώρα είκοσι πέντε ετών. Ήταν το ίδιο ψηλός και ωραίος όπως ο αδελφός του με την ίδια πυκνή και ξανθή γενειάδα και τα ζωηρά χρώματα, αν και οι επικριτές του τον θεωρούσαν πολύ παχύ στο στήθος. Ήταν λιγότερο μορφωμένος αν και καλά πληροφορημένος στα νομικά ζητήματα. Ενώ ο αδελφός του αγαπούσε να μιλά, αυτός τραύλιζε λίγο και ήταν σιωπηλός αλλά είχε συχνά ξεσπάσματα δυνατού γέλιου, που κάπως ζημίωναν την αξιοπρέπειά του. Δεν υπήρξε ποτέ τόσο δημοφιλής όσο ο αδελφός του, γιατί του έλλειπε η γοητεία του και ο ανοιχτόκαρδος τρόπος του. Ο ιδιωτικός του βίος δεν υπήρξε αξιέπαινος 109. Η ποιότητά του ως πολιτικού ανδρός δείχτηκε μέσα σε λίγους μήνες μετά την ανάρρησή του, όταν ο Γεράρδος, άρχων της Σιδώνος και του Beaufort, αφήρεσε τις κτήσεις του από έναν υποτελή του χωρίς δικαιολογημένη αιτία, και ο υποτελής απευθύνθηκε στο στέμμα. Ο Amalric επέμεινε να εκδικασθεί η υπόθεση από το ανώτατο δικαστήριο του βασιλείου. Τότε εξέδωσε μια ασίζα στηριζόμενη σε άλλα παρόμοια προηγούμενα η οποία παρείχε το δικαίωμα σε υποτελείς ν' απευθύνονται στο ανώτατο δικαστήριο εναντίον του επικυριάρχου των. Εάν ο επικυρίαρχος δεν παρουσιαζόταν στο ανώτατο δικαστήριο, η υπόθεση δικαζόταν ερήμην και ο υποτελής αποκαθίστατο. Αυτός ο νόμος με το να φέρνει τους υποτελείς των ανωτάτων αρχόντων σε άμεση σχέση με τον βασιλέα, στον οποίο αυτοί ήταν υποχρεωμένοι να δίνουν όρκο πίστεως, έδινε τεράστια ισχύ σε έναν ισχυρό βασιλέα ο οποίος κυριαρχούσε το ανώτατο δικαστήριο. Αλλά το ανώτατο δικαστήριο ήταν συγκροτημένο ακριβώς από αυτήν την ανώτερη τάξη εναντίον της οποίας κατευθυνόταν ο νόμος. Αν ο βασιλεύς ήταν ασθενής, θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί εναντίον του, εφαρμοζόμενος στους κατόχους βασιλικών κτημάτων 110. Αυτήν την ασίζα ακολούθησαν και άλλες που ρύθμιζαν τις σχέσεις του βασιλέως με τους υποτελείς του. Όταν αποκατέστησε σταθερά τη βασιλική του εξουσία στο εσωτερικό του βασιλείου, ο Amalric μπόρεσε να φροντίσει και τις εξωτερικές υποθέσεις. Στο βορρά ήταν πρόθυμος να θυσιάσει την Αντιόχεια στους Βυζαντινούς. Περί το τέλος του 1162 δημιουργήθηκαν ταραχές στην Κιλικία μετά τη δολοφονία του αδελφού του Θόρου, Στεφάνου ο οποίος πήγαινε να παραστεί σ' ένα συμπόσιο που έδινε ο αυτοκρατορικός κυβερνήτης Ανδρόνικος. Ο Θόρος, που είχε τους λόγους του να επιθυμεί την εξόντωση του Στεφάνου, κατηγόρησε τον Ανδρόνικο για συνενοχή και κατέβηκε με δυνάμεις εναντίον της Μάμιστρα, του Ανάζαρβου και της Βάχκα, όπου αιφνιδίασε και εξόντωσε τις ελληνικές Digitized by 10uk1s

φρουρές. Ο Amalric έσπευσε να υποστηρίξει τον αυτοκράτορα, ο οποίος αντικατέστησε τον Ανδρόνικο με έναν ικανό στρατηγό, ουγγρικής καταγωγής, τον Κωνσταντίνο Κολομάν. Ο Κολομάν ήρθε με ενισχυμένες δυνάμεις στην Κιλικία και ο Θόρος αποτραβήχτηκε με δικαιολογίες πάλι στα βουνά 111. Ο Bohemund της Αντιόχειας ήταν τώρα δεκαοχτώ ετών και σε ηλικία να κυβερνήσει. Στην επιθυμία της να διατηρήσει την εξουσία της η Constance ζήτησε στρατιωτική βοήθεια από τον Κολομάν. Η φήμη για το αίτημά της προκάλεσε στάση στην Αντιόχεια. Η Constance εξορίσθηκε και στη θέση της εγκαταστάθηκε ο Bohemund III. Η Constance πέθανε λίγο αργότερα 112, ο αυτοκράτωρ δεν πρόβαλε αντίρρηση για την αλλαγή του καθεστώτος, πιθανόν επειδή ο Amalric έδωσε εγγυήσεις ότι η επικυριαρχία του θα ήταν σεβαστή. Αλλά για εξασφάλιση προσκάλεσε τον δεύτερο γιο της από τον Bohemund, Baldwin, και αργότερα τα παιδιά της από τον Reynald, στην Κωνσταντινούπολη. Ο Baldwin κατατάχθηκε στον αυτοκρατορικό στρατό και σκοτώθηκε σε μάχη113. Ενώ ο βασιλεύς Amalric υποστήριζε απροκάλυπτα τους Βυζαντινούς, έγραφε συγχρόνως στον βασιλέα της Γαλλίας Louis VII ρωτώντας τον αν υπήρχε καμιά ελπίδα να σταλεί βοήθεια εκ μέρους του στους Λατίνους της Συρίας 114. Η καλή θέληση του Βυζαντίου ήταν αναγκαία στον Amalric για να πραγματοποιήσει την κυριότερη πολιτική φιλοδοξία του, που ήταν ο έλεγχος της Αιγύπτου. Η ύπαρξη των λατινικών κρατών, όπως το καταλάβαινε καλά, ήταν εξαρτημένα από τη διχόνοια μεταξύ των μωαμεθανών γειτόνων των. Η μωαμεθανική Συρία ήταν τώρα ενωμένη· αλλά όσο η Αίγυπτος βρισκόταν σε εχθρότητα με τον Nur ad-Din η κατάσταση δεν ήταν απελπιστική. Ωστόσο, το φατιμιδικό χαλιφάτο βρισκόταν σε τέτοια παρακμή, ώστε το τέλος του φαινόταν επικείμενο. Ήταν ουσιώδες να μην πέσει στα χέρια του Nur ad-Din. Από τότε που έχασε την Ascalon, ένα διαρκώς επεκτεινόμενο χάος βασίλευε στην αυλή του χαλίφη. Ο βεζίρης Αμπάς επέζησε της συμφοράς επί ένα έτος. Ο γιος του Νασρ ήταν ο ευνοούμενος του νεαρού χαλίφη al-Ζαφίρ· και η φιλία τους έδωσε λαβή σε σκανδαλώδεις κακολογίες. Αυτό εξαγρίωσε τον Αμπάς, όχι για λόγους ηθικής αλλά επειδή δικαίως υποπτευόταν ότι ο al-Ζαφίρ ήθελε να χρησιμοποιήσει το γιο εναντίον του πατέρα. Ο Usamah, που εξακολουθούσε να βρίσκεται στην αυλή, έμαθε ότι πράγματι ο Νασρ συμφώνησε να δολοφονήσει τον Αμπάς. Έσπευσε να τους συμφιλιώσει και σε λίγο έπεισε τον Νασρ ότι ήταν καλύτερο να δολοφονήσει τον χαλίφη. Ο Νασρ κάλεσε τον ευεργέτη του σ' ένα μεσονύχτιο όργιο στο σπίτι του και εκεί τον δολοφόνησε. Ο Αμπάς έκανε πως πίστεψε ότι οι δολοφόνοι ήταν οι αδελφοί του χαλίφη. Τους θανάτωσε και, ενώ άρπαξε τον θησαυρό του χαλίφη για τον εαυτό του, ανέβασε στο θρόνο τον μικρό γιο του al-Ζαφίρ, al-Φαΐζ, ένα νήπιο πέντε χρονών, που είχε παραστεί στη σφαγή των θείων του, και έκτοτε έπασχε από χρόνιους σπασμούς. Οι πριγκίπισσες της οικογένειας υποψιάστηκαν την αλήθεια και κάλεσαν τον κυβερνήτη της Άνω Αιγύπτου, Ibn Ρουζίκ, Αρμένιο την καταγωγή, να τις βοηθήσει. Βάδισε με στρατό στο Κάιρο και πήρε με το μέρος του τους αξιωματικούς της φρουράς. Ο Αμπάς και ο Νασρ πήραν τον θησαυρό και στις 29 Μαΐου 1154 έφυγαν από την πρωτεύουσα, παίρνοντας μαζί τους και τον Usamah, ο οποίος είχε αρχίσει να μηχανορραφεί με τον Ibn Ρουζίκ. Καθώς έβγαιναν από την έρημο του Σινά, συναντήθηκαν με Φράγκους στρατιώτες από το Φρούριο Montreal. Ο Usamah κατόρθωσε να ξεφύγει και να φθάσει τελικά στη Δαμασκό. Αλλ' ο Αμπάς σκοτώθηκε και ο Νασρ με όλον το θησαυρό πιάστηκε αιχμάλωτος. Ο Νασρ παραδόθηκε στους Ναΐτες και αμέσως εξέφρασε την επιθυμία να γίνει χριστιανός. Αλλά η αυλή του Καΐρου προσέφερε στο Τάγμα 60000 δηνάρια για να τον πάρει. Κατόπιν τούτου η κατήχησή του διακόπηκε και αυτός στάλθηκε αλυσοδεμένος στο Κάιρο. Εκεί οι τέσσερις χήρες του τελευταίου χαλίφη τον ακρωτηρίασαν με τα χέρια τους. Κατόπιν τον κρέμασαν, και το σώμα του ταλαντευόταν επί δυο χρόνια στην πύλη Ζαβίλα 115. Ο Ibn Ρουζίκ κυβέρνησε ως το 1161. Το 1160, ο μικρός χαλίφης πέθανε, για να τον διαδεχθεί ο εξάδελφός του al-Adid, εννέα ετών, ο οποίος τον επόμενο χρόνο εξαναγκάστηκε να παντρευτεί την κόρη του Ibn Ρουζίκ. Αλλά η θεία του χαλίφη, αδελφή του al-Ζαφίρ, υποπτευόταν τις φιλοδοξίες του βεζίρη. Έβαλε τους φίλους της να τον μαχαιρώσουν στον προθάλαμο του ανακτόρου. Πριν πεθάνει, τον Σεπτέμβριο του 1161, κατόρθωσε να καλέσει την πριγκίπισσα κοντά του και τη σκότωσε ο ίδιος. Ο γιος του al-Adil τον διαδέχθηκε ως βεζίρης και κυβέρνησε επί δεκαπέντε μήνες. Κατόπιν εκτοπίσθηκε με τη σειρά του και θανατώθηκε από τον κυβερνήτη της Άνω Αιγύπτου Shawar, ο Digitized by 10uk1s

οποίος επέζησε επί οχτώ μήνες, ως τον Αύγουστο του 1163, οπότε τον εκτόπισε ο Άραψ καγκελλάριός του Dirgham, Ο Dirgham, για να στερεώσει την εξουσία του, θανάτωσε όλους εκείνους των οποίων τη φιλοδοξία φοβόταν, πράγμα που άφησε τον αιγυπτιακό στρατό σχεδόν εξ ολοκλήρου χωρίς ανωτέρους αξιωματικούς 116. Το 1160, ο Baldwin III είχε απειλήσει ότι θα εισέβαλλε στην Αίγυπτο και εξαγοράστηκε με την υπόσχεση ετήσιου φόρου από 160000 δηνάρια. Αυτός ο φόρος ουδέποτε πληρώθηκε και τον Σεπτέμβριο του 1163, ο Amalric τον έκανε δικαιολογία για μια αιφνιδιαστική κάθοδο κατά της Αιγύπτου. Πέρασε τον ισθμό του Σουέζ χωρίς δυσκολία και πολιόρκησε το Pelusium. Αλλά ο Νείλος ήταν πλημμυρισμένος, και σπάζοντας ένα-δύο φράγματα ο Dirgham τον ανάγκασε να υποχωρήσει117. Η επέμβασή του έγινε αντιληπτή από τον Nur ad-Din, ο οποίος επωφελήθηκε από την απουσία του για να επιτεθεί εναντίον του πιο ασθενούς από τα σταυροφορικά κράτη, της Τριπόλεως. Εισέβαλε στην Buqaia με το σκοπό να πολιορκήσει το φρούριο Κρακ, που κυριαρχούσε της στενής πεδιάδας. Ευτυχώς για τους Φράγκους, ο Hugh, κόμης de Lusignan, και ο Godfrey Μαρτέλ, αδελφός του κόμη της Αγγουλέμης, περνούσαν από την Τρίπολη με την ακολουθία τους επιστρέφοντας από ένα προσκύνημα στην Ιερουσαλήμ. Αυτοί ενώθηκαν με τον κόμη Raymond· και μια επείγουσα έκκληση στην Αντιόχεια έφερε όχι μόνο τον Bohemund III αλλ' επίσης και τον αυτοκρατορικό στρατηγό Κωνσταντίνο Κολομάν από τον βορρά. Ο ενωμένος χριστιανικός στρατός βάδισε γρήγορα μέσ' από τα βουνά και αιφνιδίασε τους μωαμεθανούς στο στρατόπεδό τους κάτω από το Κρακ. Ύστερ' από μια σύντομη μάχη, στην οποία διακρίθηκαν ιδιαίτερα ο Κολομάν και οι στρατιώτες του, ο Nur ad-Din έφυγε σε αταξία στη Homs. Εκεί ανασυνέταξε το στρατό του και πήρε ενισχύσεις. Οι χριστιανοί εγκατέλειψαν γι' αυτό το λόγο την καταδίωξη118. Λίγο αργότερα, ο πρώην βεζίρης Shawar, που είχε διαφύγει από την Αίγυπτο, παρουσιάστηκε στην αυλή του Nur ad-Din και πρόσφερε, αν ο Nur ad-Din έστελνε στρατό για να τον επανεγκαταστήσει στο Κάιρο, να πληρώσει τα έξοδα της εκστρατείας, να παραχωρήσει παραμεθόριες περιοχές, ν' αναγνωρίσει την επικυριαρχία του Nur ad-Din και να πληρώνει ετήσιο φόρο το ένα τρίτο των εσόδων της χώρας. Ο Nur ad-Din δίσταζε. Φοβόταν να διακινδυνεύσει την αποστολή ενός στρατού επάνω σε δρόμους κυριαρχούμενους από τους Φράγκους ή την Υπεριορδανία. Μόνο τον Απρίλιο του 1164, αφού ζήτησε θεία συμβουλή, ανοίγοντας το Κοράνι στην τύχη, διέταξε τον πιο έμπιστο υπαρχηγό του, τον Shirkuh, να ξεκινήσει με ένα μεγάλο απόσπασμα και με τον Shawar μέσ' από την έρημο, ενώ αυτός έκανε έναν αντιπερισπασμό επιτιθέμενος κατά της Banyas. Μαζί με τον Shirkuh πήγε και ο ανιψιός του Saladin, γιος του Najm ad-Din Ayyub, ένας νέος είκοσι εφτά ετών, ο οποίος δεν είχε και μεγάλη διάθεση να μετάσχει στην εκστρατεία. Έντρομος, ο Dirgham έστειλε να ζητήσει βοήθεια από τον Amalric· αλλά ο Shirkuh κινήθηκε τόσο γρήγορα, ώστε είχε περάσει τον ισθμό του Σουέζ πριν οι Φράγκοι ετοιμασθούν για να επέμβουν. Ο αδελφός του Dirgham, με τα λίγα στρατεύματα που μπόρεσε να συγκεντρώσει, νικήθηκε κοντά στο Pelusium. Στο τέλος Μαΐου του 1164, ο Shawar, είχε επανεγκατασταθεί στο Κάιρο και ο Dirgham ήταν νεκρός 119. Όταν αποκαταστάθηκε στην εξουσία, ο Shawar αρνήθηκε τη συμφωνία του και είπε στον Shirkuh να επιστρέψει στη Συρία. Ο Shirkuh αρνήθηκε και κατέλαβε την Μπιλμπέις. Τότε ο Shawar απευθύνθηκε στον βασιλέα Amalric και τον παρακάλεσε να κάνει γρήγορα, προσφέροντάς του χίλια δηνάρια για κάθε έναν από τους είκοσι εφτά σταθμούς πορείας από την Ιερουσαλήμ ως τον Νείλο και υποσχόμενος συμπληρωματικό δώρο στους ιππότες του Hospital που τον συνόδευαν και τη δαπάνη για τη νομή των αλόγων τους. Αφού τακτοποίησε την άμυνα του βασιλείου του, ο Amalric βάδισε γρήγορα και έφθασε στις αρχές Αυγούστου στο Φακούς επί του Νείλου. Εκεί τον συνάντησε ο Shawar και κινήθηκαν για να πολιορκήσουν τον Shirkuh στην Μπιλμπέις. Το φρούριο κράτησε επί τρεις μήνες και ήταν έτοιμο να πέσει όταν ο Amalric, που πήρε ειδήσεις από τη Συρία, αποφάσισε να λύσει την πολιορκία υπό τον όρο ο Shirkuh να εκκενώσει την Αίγυπτο. Ο Shirkuh συμφώνησε και οι δύο στρατοί φραγκικός και συριακός βάδισαν σε παράλληλους δρόμους στη χερσόνησο του Σινά, αφήνοντας τον Shawar κυρίαρχο στο βασίλειό του. Ο Shirkuh έφυγε τελευταίος από τους άνδρες του. Όταν αποχαιρέτησε τους Φράγκους, ένας απ' αυτούς, νεοφερμένος στην Ανατολή, τον ρώτησε, αν δεν φοβόταν προδοσία· απάντησε περήφανα ότι ολόκληρος ο στρατός του θα τον εκδικούσε και Digitized by 10uk1s

ο Φράγκος απάντησε ιπποτικά ότι τώρα κατάλαβε γιατί οι σταυροφόροι είχαν τον Shirkuh σε τόσο μεγάλη εκτίμηση120. Οι ειδήσεις που έφεραν εσπευσμένως πίσω τον Amalric προέρχονταν από την Αντιόχεια. Όταν έμαθε ότι ο Amalric είχε φύγει για την Αίγυπτο, ο Nur ad-Din χτύπησε το βόρειο πριγκιπάτο και πολιόρκισε το φρούριο-κλειδί Harenc. Μαζί του ήταν ο στρατός του αδελφού του από τη Μουσούλη και τα στρατεύματα των Ορτοκιδών ηγεμόνων της Diarbekir και της Mardin, της Ντιέρτ και του Κιρ. Ενώ ο άρχων του Harenc, Reynald de Σαιν Βαλερύ πρόβαλε γενναία αντίσταση, ο πρίγκιπας Bohemund κάλεσε τον Raymond της Τριπόλεως, τον Θόρο της Αρμενίας και τον Κωνσταντίνο Κολομάν να σπεύσουν να τον βοηθήσουν. Ξεκίνησαν στα μέσα του Αυγούστου. Στην είδηση ότι έρχονταν, ο Nur ad-Din έλυσε την πολιορκία. Όπως λέγεται, είχε ιδιαίτερα ανησυχήσει από την παρουσία του βυζαντινού στρατού. Καθώς υποχωρούσε, ο Bohemund, που είχε περί τους εξακόσιους ιππότες μαζί του, αποφάσισε να τον καταδιώξει, παρά τη συμβουλή του Reynald de Σαιν Βαλερύ· επειδή ο μωαμεθανικός στρατός ήταν σημαντικά μεγαλύτερος. Οι στρατοί πήραν επαφή στις 10 Αυγούστου κοντά στην Artah. Αγνοώντας μια προειδοποίηση του Θόρου, ο Bohemund έκανε αμέσως επίθεση και όταν οι μωαμεθανοί προσποιήθηκαν ότι έφευγαν, όρμησε ακάθεκτος πίσω τους, για να πέσει σε ενέδρα και να βρεθεί ο ίδιος και οι ιππότες του περικυκλωμένοι από το στρατό της Μοσούλης. Ο Θόρος και ο αδελφός του Μλεχ, που υπήρξαν πιο επιφυλακτικοί, διέφυγαν από το πεδίο της μάχης. Το υπόλοιπο του χριστιανικού στρατού σκοτώθηκαν ή πιάστηκαν αιχμάλωτοι. Μεταξύ των αιχμαλώτων ήταν ο Bohemund, ο Raymond της Τριπόλεως, ο Κωνσταντίνος Κολομάν και ο Hugh de Lusignan. Όλοι μαζί, μεταφέρθηκαν δέσμιοι στο Χαλέπι. 121 Οι σύμβουλοι του Nur ad-Din τον παρακινούσαν να βαδίσει κατά της ανυπεράσπιστης Αντιόχειας. Αυτός όμως αρνήθηκε. Αν προχωρούσε κατά της Αντιόχειας, είπε, οι Έλληνες μπορούσαν να στείλουν βιαστικά μια φρουρά μέσα στην ακρόπολη, και παρ' όλο ότι μπορούσε να καταλάβει την πόλη, η ακρόπολη θα κρατούσε ώσπου να φθάσει ο αυτοκράτωρ. Σκέφτηκε ότι ήταν καλύτερα να έχει εκεί ένα μικρό φραγκικό κράτος παρά να την αφήσει να γίνει τμήμα μιας μεγάλης αυτοκρατορίας. Πρόσεχε τόσο πολύ να μην προσβάλει το Βυζάντιο, ώστε απελευθέρωσε τον Κωνσταντίνο Κολομάν σχεδόν αμέσως, με αντάλλαγμα εκατόν πενήντα μεταξωτά φορέματα. Για μια ακόμη φορά η Αντιόχεια σώθηκε για τη χριστιανοσύνη χάρη στο γόητρο του αυτοκράτορα. Ο Amalric, καθώς έσπευδε προς βορρά, συναντήθηκε με τον Thierry of Flanders, ο οποίος είχε έρθει στην Παλαιστίνη για το τέταρτο προσκύνημά του. Με αυτή την ενίσχυση, σταμάτησε στην Τρίπολη για να επιβάλει το δικαίωμά του να είναι αντιβασιλεύς της κομητείας κατά τη διάρκεια της αιχμαλωσίας του κόμη, κατόπιν προχώρησε στην Αντιόχεια. Εκεί άρχισε διαπραγματεύσεις με τον Nur ad-Din, ο οποίος συμφώνησε ν' απελευθερώσει τον Bohemund και τον Θόρο για ένα μεγάλο χρηματικό ποσό, αλλά μόνο επειδή ήταν υποτελείς του αυτοκράτορα. Δεν επέτρεψε στον Raymond της Τριπόλεως να φύγει ούτε στον άλλο αιχμάλωτό του, τον Reynald de Châtillon 122. Ο ίδιος ο Amalric ανησύχησε όταν ήρθε ένας απεσταλμένος του αυτοκράτορα να τον ρωτήσει τι έκανε στην Αντιόχεια. Απήντησε στέλνοντας στην Κωνσταντινούπολη τον αρχιεπίσκοπο της Καισάρειας και τον αρχιθαλαμηπόλο του, Όντο de Σαιντ Αμάντ, να ζητήσουν από τον αυτοκράτορα το χέρι μιας αυτοκρατορικής πριγκίπισσας και να προτείνουν συμμαχία για την κατάκτηση της Αιγύπτου123. Ο Μανουήλ κράτησε την πρεσβεία δύο χρόνια ώσπου να δώσει απάντηση. Στο μεταξύ ο Amalric έπρεπε να επιστρέψει στο νότο, γιατί ο Nur ad-Din, αντί να επιτεθεί στην Αντιόχεια, είχε εμφανισθεί ξαφνικά τον Οκτώβριο προ της Banyas, της οποίας ο άρχων, Humphrey II de Toron, ήταν με τον στρατό του Amalric. Είχε διαδόσει φήμες ότι αντικειμενικός του σκοπός ήταν η Τιβεριάς· και η τοπική φραγκική εθνοφρουρά συγκεντρώθηκε εκεί. Η φρουρά της Banyas πρόβαλε στην αρχή γενναία αντίσταση. Είχε ελπίσει ότι ο Thierry of Flanders, που μόλις είχε φθάσει στην Παλαιστίνη, θα έσπευδε να την βοηθήσει, όταν ξαφνικά, πιθανώς κατόπιν προδοσίας, το φρούριο συνθηκολόγησε. Ο Nur ad-Din κατέλαβε τη γύρω χώρα και απειλούσε να εισβάλει στη Γαλιλαία, της οποίας οι βαρόνοι τον εξαγόρασαν με την υπόσχεση καταβολής φόρου 124. Digitized by 10uk1s

Ο Bohemund της Αντιόχειας, ευθύς ως αφέθηκε ελεύθερος, πήγε στην Κωνσταντινούπολη να επισκεφθεί την αδελφή του και να παρακαλέσει το γαμπρό του να του δώσει χρήματα για να πληρώσει μέρος των λύτρων του που χρωστούσε ακόμα στον Nur ad-Din. Ο Μανουήλ έδωσε τη βοήθειά του που ζητήθηκε. Εις ανταπόδοση, ο Bohemund επέστρεψε στην Αντιόχεια με έναν Έλληνα πατριάρχη, τον Αθανάσιο II. Ο Λατίνος πατριάρχης Aimery πήγε διαμαρτυρόμενος στην εξορία στο φρούριο Qosair 125. Κατά τα πέντε επόμενα χρόνια οι Έλληνες κυριάρχησαν στην Εκκλησία της Αντιόχειας. Δεν φαίνεται να εξώσθηκαν Λατίνοι επίσκοποι, αλλά οι κενές έδρες συμπληρώθηκαν με Έλληνες. Η εξαρτημένη λατινική Εκκλησία της Τριπόλεως παρέμεινε ανέπαφη. Η άφιξη των Ελλήνων έριξε την Ιακωβιτική Εκκλησία στην αγκαλιά των Λατίνων. Είχαν φιλικές σχέσεις από το 1152 οπότε ένα θαύμα στο τάφο του Σύρου Αγίου Βαρσάουμα είχε γιατρέψει ένα κουτσό παιδί των Λατίνων. Το 1156 οι Ιακωβίτες, προς αγαλλίαση του πατριάρχη των, Μιχαήλ του ιστορικού, πήραν την άδεια να χτίσουν καινούρια μητρόπολη, στα εγκαίνια της οποίας παρέστησαν η πριγκίπισσα Constance και ο Αρμένιος ηγεμών Θόρος. Τώρα ο πατριάρχης Μιχαήλ πήγε να επισκεφθεί τον Aimery στο Qosair και να του εκφράσει τη συμπάθειά του. Η αντιπάθεια του Μιχαήλ κατά των Ελλήνων ήταν τόσο μεγάλη ώστε αρνήθηκε το 1169 μια φιλική πρόσκληση του αυτοκράτορα να πάει στην Κωνσταντινούπολη για μια από τις θρησκευτικές συζητήσεις οι οποίες άρεσαν ιδιαίτερα στον Μανουήλ 126. Ο Nur ad-Din πέρασε το 1165 και το 1166 κάνοντας αιφνιδιαστικές επιθέσεις εναντίον φρουρίων στις ανατολικές κλιτύς του Λιβάνου, ενώ ο Shirkuh έκανε επιδρομές στην Υπεριορδανία, όπου κατέστρεψε ένα φρούριο που οι Ναΐτες είχαν χτίσει σ' ένα σπήλαιο νοτίως του Αμμάν 127. Κατά τα τέλη του 1166, ο Shirkuh πήρε επί τέλους την άδεια από τον κύριό του να εισβάλει εκ νέου στην Αίγυπτο. Έπεισε το χαλίφη της Βαγδάτης να παρουσιάσει το σχέδιο ως ιερό πόλεμο εναντίον του αιρετικού χαλιφάτου των σχιιτών Φατιμιδών και αυτό το επιχείρημα πιθανόν να επέδρασε επί του Nur ad-Din, ο οποίος είχε γίνει βαθιά ευσεβής μετά την αρρώστια του. Έδωσε ενισχύσεις από το Χαλέπι στον Shirkuh και τον στρατό του. Ο Shirkuh ξεκίνησε από τη Δαμασκό τον Ιανουάριο του 1167. Και πάλι πήρε τον Saladin μαζί του. Δεν έκρυβε τις προθέσεις του· και ο Shawar είχε πάλι τον καιρό να ζητήσει τη βοήθεια του Amalric. Ο βασιλεύς βρισκόταν στη Nablus και κάλεσε τους βαρόνους του να τον συναντήσουν εκεί. Αφού κατέδειξε τον κίνδυνο που θα διέτρεχε η Παλαιστίνη αν οι σουννίτες Σύροι κατακτούσαν την Αίγυπτο, το ανώτατο δικαστήριο συμφώνησε να γίνει πλήρης εκστρατεία για τη διάσωση του Shawar. Ολόκληρη η μάχιμη δύναμη του βασιλείου θα λάμβανε μέρος ή θα έμενε στα σύνορα να τα φρουρεί εναντίον επιθέσεων κατά την απουσία του βασιλέως. Όποιος δεν θα μετείχε θα πλήρωνε το ένα δέκατο του ετήσιου εισοδήματός του. Πριν ακόμη ετοιμασθεί το στράτευμα ήρθε η είδηση ότι ο Shirkuh περνούσε από την έρημο του Σινά. Ο Amalric έστειλε τα στρατεύματα που διέθετε εκείνη τη στιγμή να τον εμποδίσουν αλλά ήταν πολύ αργά 128. Μια τρομερή αμμοθύελλα παρ' ολίγο να καταστρέψει τον στρατό του Shirkuh, αυτός όμως έφθασε στον ισθμό κατά τις πρώτες ημέρες του Φεβρουαρίου. Εκεί έμαθε ότι ο φραγκικός στρατός είχε ξεκινήσει στις 30 Ιανουαρίου. Γι' αυτό το λόγο βάδισε προς τα νοτιο-δυτικά μέσ' από την έρημο, για να φθάσει στο Νείλο στην Atfih, σαράντα μίλια βορείως του Καΐρου. Εκεί πέρασε τον ποταμό και κατέβηκε από τη δυτική όχθη και έστησε το στρατόπεδό του στη Giza, απέναντι στην πρωτεύουσα. Στο μεταξύ ο φραγκικός στρατός πλησίαζε στο Κάιρο από τα βορειο-ανατολικά. Ο Shawar τον συνήντησε σε κάποια απόσταση από την πόλη και τον οδήγησε σε ένα στρατόπεδο στην ανατολική όχθη του Νείλου, ένα μίλι από τα τείχη της πόλεως. Αφού απέκρουσε μια πρόταση του Shirkuh να ενωθούν εναντίον των χριστιανών, έκανε συμφωνία με τον Amalric. Οι Φράγκοι θα πληρώνονταν 400.000 υπέρπυρα, τα μισά αμέσως και τα αλλά μισά λίγο αργότερα, υπό τον όρο να ορκισθεί επισήμως ο Amalric ότι δεν θα εγκατέλειπε την Αίγυπτο έως ότου να εκδιωχθεί ο Shirkuh από αυτήν. Ο βασιλεύς έστειλε τον Hugh, άρχοντα της Καισάρειας, και ένα Ναΐτη, ονομαζόμενο Godfrey, ο οποίος προφανώς μιλούσε αραβικά, μέσα στο Κάιρο για να πάρουν την επίσημη επιβεβαίωση της συνθήκης από τον χαλίφη. Η υποδοχή τους στα ανάκτορα υπήρξε μεγαλοπρεπής. Τους οδήγησαν μέσ' από κιονοστοιχίες και κρήνες και κήπους όπου διατηρούσαν τα θηριοτροφεία και τα Digitized by 10uk1s

πτηνοτροφεία της αυλής, μέσ' από εναλλασσόμενους προθαλάμους στολισμένους με πολύτιμες μεταξωτές και χρυσοΰφαντες κουρτίνες, διάστικτες από πολύτιμα πετράδια, ώσπου στο τέλος σήκωσαν ένα χρυσό παραπέτασμα για να αντικρύσουν τον μικρό χαλίφη καθισμένον στον χρυσό του θρόνο και με το πρόσωπο σκεπασμένο. Δόθηκαν οι όρκοι για την τήρηση της συνθήκης. Τότε ο Hugh, ως αντιπρόσωπος του βασιλέως, θέλησε να επισφραγίσει τη συμφωνία κατά τον δυτικό τρόπο σφίγγοντας το χέρι του χαλίφη. Οι Αιγύπτιοι αυλικοί έφριξαν· αλλά στο τέλος ο ηγεμόνας τους χαμογελώντας περιφρονητικά, πείσθηκε να βγάλει το γάντι του. Κατόπιν οι πρέσβεις απεχώρησαν, βαθύτατα εντυπωσιασμένοι, όπως το επεδίωξαν οι Αιγύπτιοι, από τον συγκεντρωμένο πλούτο της φατιμιδικής αυτοκρατορίας 129. Επί ένα μήνα οι δυο στρατοί έβλεπαν ο ένας τον άλλον και κανείς δεν αποφάσιζε να περάσει τον ποταμό έχοντας υπ' όψη του την αντίδραση του άλλου. Κατόπιν ο Amalric κατόρθωσε να πραγματοποιήσει μια διάβαση σε μια νησίδα στην κορυφή του Δέλτα, λίγο βορειότερα, και από εκεί πέρασε στην αριστερή όχθη όπου αιφνιδίασε ένα από τα σώματα του Shirkuh. Ο Shirkuh του οποίου ο στρατός ήταν ολιγαριθμότερος από τον φραγκο-αιγυπτιακό, συμπτύχθηκε προς νότον κατά τον ανάρρου του Νείλου. Ο Amalric και ο Shawar τον ακολούθησαν, αλλά πήραν την πρόνοια ν' αφήσουν μια ισχυρή φρουρά στο Κάιρο υπό τον γιο του Shawar, Καμίλ και τον Hugh d' Ibelin. Η είσοδος του συντάγματος του Hugh στο Κάιρο και η ελεύθερη είσοδος στο παλάτι, που επιτράπηκε στους αξιωματικούς, γέμισε φρίκη τους πιο φανατικούς μωαμεθανικούς κύκλους της πόλεως. Σε μικρή απόσταση από την Μινύα στην Μέση Αίγυπτο, ο Shirkuh ετοιμάστηκε να περάσει πάλι το Νείλο με την ιδέα να εισβάλει στα συριακά σύνορα. Στρατοπέδευσε στο Aσμουνεΐν, μέσα στα ερείπια της αρχαίας Ερμουπόλεως. Εκεί του επιτέθηκε ο φραγκο-αιγυπτιακός στρατός. Ήταν μεγαλύτερος από τον δικό του, και χωρίς τη φρουρά που είχε μείνει στο Κάιρο. Αλλά ο στρατός του Shirkuh ήταν συγκροτημένος κυρίως από ελαφρό τουρκικό ιππικό, ενώ οι Αιγύπτιοι ήταν πεζοί και οι Φράγκοι είχαν μόνο λίγες εκατοντάδες ιππότες μαζί τους. Παρά τη συμβουλή των εμίρηδών του, αποφάσισε να δώσει μάχη. Ο Amalric, από τη δική του πλευρά, δίσταζε. Αλλά ο Άγιος Bernard έκαμε μία από τις ατυχείς επεμβάσεις του στην ιστορία των σταυροφοριών. Παρουσιάστηκε σε όραμα στον βασιλέα και τον επιτίμησε ότι ήταν ανάξιος του κομματιού του Τιμίου Σταυρού που φορούσε γύρω από το λαιμό του. Μόνο όταν ο βασιλεύς υποσχέθηκε να είναι καλύτερος χριστιανός θέλησε να ευλογήσει το λείψανο. Παίρνοντας έτσι θάρρος ο Amalric, το πρωί της επομένης, 18ης Μαρτίου 1167, εξόρμησε σε επίθεση εναντίον των Σύρων. Ο Shirkuh εφήρμοσε τη συνηθισμένη τουρκική τακτική. Το κέντρο του, υπό τον Saladin, υποχώρησε, και όταν ο βασιλεύς και οι ιππότες του έσπευσαν καλπάζοντας να τους καταδιώξουν, έριξε τη δεξιά του πτέρυγα επάνω στο αριστερό των Φραγκο-Αιγυπτίων, το οποίο κατέρρευσε. Ο Amalric βρέθηκε περικυκλωμένος. Το ότι γλίτωσε ζωντανός το χρωστούσε, όπως νόμιζε, στο ευλογημένο λείψανο· αλλά πολλοί από τους καλύτερούς του ιππότες σκοτώθηκαν και άλλοι, μεταξύ των οποίων και ο Hugh της Καισάρειας, πιάστηκαν αιχμάλωτοι. Ο Amalric και ο Shawar και τα υπολείμματα του στρατού των υποχώρησαν βιαστικά στο Κάιρο, για να ενωθούν με τις δυνάμεις της φρουράς 130. Ο Shirkuh υπήρξε νικητής· αλλά εξακολουθούσε να υπάρχει ένας συμμαχικός στρατός. Αντί να επιχειρήσει επίθεση κατά του Καΐρου ξαναπέρασε τον ποταμό και κινήθηκε γρήγορα προς τα βορειοδυτικά δια μέσου της Φαγιούμ. Μέσα σε λίγες μέρες εμφανίσθηκε προ της Αλεξάνδρειας· και η μεγάλη πόλη, όπου ο Shawar ήταν μισητός, του άνοιξε τις πύλες της. Στο μεταξύ, ο Amalric και ο Shawar ανασυγκρότησαν το στρατό τους έξω από το Κάιρο. Παρά τις απώλειές του ήταν ακόμα μεγαλύτερος από τον στρατό του Shirkuh. Τον ακολούθησαν λοιπόν στην Αλεξάνδρεια και απέκλεισαν την πόλη. Έφθασαν λίγες ενισχύσεις από την Παλαιστίνη· επίσης έπλευσαν φραγκικά πλοία για να συμπληρώσουν τον αποκλεισμό. Ύστερ' από ένα μήνα ο Shirkuh κινδύνεψε από έλλειψη τροφίμων. Αφήνοντας τον Saladin με χίλιους περίπου άνδρες να κρατά την πόλη, έφυγε κρυφά μια νύχτα του Μαΐου με το μεγαλύτερο μέρος του στρατού, παρακάμπτοντας το στρατόπεδο του Amalric, και τράβηξε προς την Άνω Αίγυπτο. Ο Amalric εξεμάνη και ήθελε να τον καταδιώξει· αλλά ο Shawar είχε τη γνώμη ότι έπρεπε ν' αφήσουν τον Shirkuh να λεηλατήσει, αν ήθελε, τις πόλεις Digitized by 10uk1s

της Άνω Αιγύπτου. Το πιο σημαντικό ήταν ν' ανακτήσουν την Αλεξάνδρεια. Προς το τέλος του Ιουνίου η κατάσταση του Saladin μέσα στην πόλη ήταν τόσο απελπιστική, ώστε να παρακαλέσει τον θείο του να επιστρέψει. Ο Shirkuh κατάλαβε ότι δεν μπορούσε να κάνει τίποτα περισσότερο. Πλησίασε στην Αλεξάνδρεια και έστειλε έναν από τους Φράγκους αιχμαλώτους του, τον Arnulf του Turbessel, αφού ο Hugh της Καισάρειας είχε αρνηθεί την αποστολή, στο στρατόπεδο του Amalric να προτείνει ειρήνη υπό τον όρο και αυτός και ο Amalric να εκκενώσουν την Αίγυπτο, και ο Shawar να υποσχεθεί ότι δεν θα τιμωρούσε εκείνους τους υπηκόους του οι οποίοι στην Αλεξάνδρεια, και οπουδήποτε άλλου, είχαν υποστηρίξει τους εισβολείς. Ο Amalric ο οποίος ανησυχούσε για τις υποθέσεις του στην Παλαιστίνη και την Τρίπολη, δέχτηκε τους όρους. Στις 4 Αυγούστου, ο φραγκικός στρατός με τον βασιλέα επικεφαλής, μπήκε στην Αλεξάνδρεια. Ο Saladin και ο στρατός του συνοδεύτηκαν έξω από την πόλη με όλες τις στρατιωτικές τιμές, παρ' όλο ότι ο ντόπιος πληθυσμός θα τον έκανε ευχαρίστως κομμάτια, κατηγορώντας τον για την πρόσφατη αθλιότητα που πέρασε. Αλλά τα βάσανά τους δεν τελείωσαν. Μόλις οι αξιωματούχοι του Shawar μπήκαν μέσα στην πόλη, συνέλαβαν όλους όσους υποπτεύονταν για συνεργασία με τους Σύρους. Ο Saladin παραπονέθηκε στον Amalric, ο οποίος διέταξε τον Shawar ν' αφήσει τους κρατουμένους ελευθέρους. Ο ίδιος διέθεσε πλοία για τη μεταφορά των τραυματιών του Shirkuh δια θαλάσσης στην Acre, όπου δυστυχώς οι τοπικές αρχές έστελναν εκείνους που γιατρεύονταν να δουλεύουν στις ζαχαροφυτείες, ώσπου ήρθε αυτοπροσώπως ο βασιλεύς να τους ελευθερώσει. Κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων, ο Saladin δημιούργησε πολλές φιλίες με Φράγκους· αργότερα είχε γίνει πιστευτή η φήμη ότι ο κοντόσταυλος Humphrey de Toron τον είχε κάνει ιππότη. Ο Shirkuh και ο Saladin έφυγαν από την Αίγυπτο περί τις 10 Αυγούστου και έφθασαν στη Δαμασκό τον Σεπτέμβριο. Ο Amalric και ο στρατός του πήγαν στο Κάιρο, για ν' απαλλάξουν τον Hugh d' Ibelin από τα καθήκοντα της φρουράς· επέβαλε στον Shawar να υπογράψει μια συμφωνία με την οποία υποσχόταν να πληρώνει ετήσιο φόρο 100000 χρυσά νομίσματα και να διατηρεί έναν ανώτερο επιτετραμένο και μια μικρή φραγκική φρουρά στο Κάιρο για να ελέγχει τις πύλες της πόλεως. Κατόπιν ο βασιλεύς επέστρεψε στην Παλαιστίνη, όπου στις 20 Αυγούστου έφθασε στην Ascalon 131. Μερικοί από τους Φράγκους άρχοντες θεώρησαν ότι μπορούσε να γίνει επωφελέστερη συμφωνία. Αλλά ο Amalric δεν ήθελε να διακινδυνεύσει άλλο τις δυνάμεις του στην Αίγυπτο χωρίς να εξασφαλίσει τη φραγκική Συρία έναντι των επιθέσεων του Nur ad-Din. Ενώ ήταν ακόμα στην Αίγυπτο, ο Nur ad-Din είχε ενεργήσει μια επιδρομή στα εδάφη της Τριπόλεως αλλά χωρίς να καταλάβει κανένα σημαντικό φρούριο. Ήταν ανάγκη ν' αναδιοργανωθεί η άμυνα της χώρας. Το κυριότερο πρόβλημα ήταν πάντοτε το ανθρώπινο δυναμικό. Οι οικογένειες που είχαν μόνιμη διαμονή είχαν περιορισθεί σε αριθμό από τον θάνατο και τις αιχμαλωσίες. Επισκέπτες σταυροφόροι, όπως ο Thierry of Flanders, μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν μόνο για ειδικές εκστρατείες. Γι' αυτό ο Amalric είχε την ανάγκη των στρατιωτικών ταγμάτων, στα οποία το 1167 και τα επόμενα χρόνια παραδόθηκαν πολλά φρούρια με τα πέριξ εδάφη. Οι παραχωρήσεις ήταν σημαντικότερες στην Τρίπολη της οποίας ο κόμης εξακολουθούσε να είναι αιχμάλωτος και όπου υπήρχαν πολύ λίγες οικογένειες ευγενών. Η Tortosa και σχεδόν ολόκληρο το βόρειο τμήμα της χώρας πέρασαν υπό τον έλεγχο των Ναϊτών, ενώ οι Hospitaliers, οι οποίοι κατείχαν πιθανώς ήδη το Κρακ, γνωστό απ' αυτούς ως "των ιπποτών", είχαν αναλάβει τον έλεγχο της Buqaia. Μέσα στο βασίλειο, οι Ναΐτες, ήδη εγκατεστημένοι στη Gaza προς νότον, πήραν τη Σαφέδ στο βορρά ενώ οι Hospitaliers αποκτούσαν το Belvoir, που ήλεγχε τους πόρους του Ιορδάνη νοτίως της λίμνης Γεννησαρέτ. Στην Αντιόχεια, ο Bohemund III ακολούθησε το παράδειγμα του Amalric. Τα κτήματα των Ναϊτών πέριξ της Baghras, στις Συριακές Πύλες, αυξήθηκαν και στους Hospitaliers παραχωρήθηκε μια μεγάλη εδαφική έκταση στα νότια του πριγκιπάτου, το μεγαλύτερο μέρος της οποίας βρισκόταν επί του παρόντος σε μωαμεθανικά χέρια. Αν τα τάγματα ήταν λιγότερο ανεύθυνα και είχαν λιγότερες αντιζηλίες μεταξύ των, η ισχύς τους θα μπορούσε να είχε διατηρήσει τις αμυντικές τοποθεσίες του βασιλείου 132. Ενώ τα τάγματα είχαν αναλάβει να διεξαγάγουν την άμυνα του βασιλείου, ο Amalric επιζήτησε επίσης στενότερη συμμαχία με το Βυζάντιο. Τον Αύγουστο του 1167, μόλις είχε επιστρέψει από την Digitized by 10uk1s

Αίγυπτο, πήρε την είδηση ότι οι πρέσβεις που είχε στείλει στην Κωνσταντινούπολη, ο αρχιεπίσκοπος της Καισάρειας και ο αρχιθαλαμηπόλος Όδο, είχαν αποβιβασθεί στην Τύρο μαζί με την ωραία ανιψιά του αυτοκράτορα, Μαρία Κομνηνή. Έσπευσε να την συναντήσει και ο γάμος των έγινε με μεγάλη λαμπρότητα στην μητρόπολη της Τύρου από τον πατριάρχη Amalric στις 29 Αυγούστου. Στη βασίλισσα δόθηκε η Nablus και τα εδάφη της ως κτήση της. Μαζί της είχαν έρθει δύο μεγάλοι αξιωματούχοι της αυλής του θείου της οι εξάδελφοί της Γεώργιος Παλαιολόγος και Μανουήλ Κομνηνός, οι οποίοι ήταν εξουσιοδοτημένοι να συζητήσουν με τον Amalric το ζήτημα της συμμαχίας 133. Οι καλές σχέσεις μεταξύ των Φράγκων ηγεμόνων και του αυτοκράτορα είχαν τελευταία κινδυνεύσει εξ αιτίας της ανευθυνότητος ενός από τους εξαδέλφους του Μανουήλ, του Ανδρόνικου Κομνηνού. Αυτός ο πρίγκιπας, ο λαμπρότερος και ωραιότερος από όλη την οικογένειά του, είχε περιπέσει σε δυσμένεια επειδή είχε αποπλανήσει μια συγγενή του, την ανιψιά του αυτοκράτορα Ευδοκία, για την οποία οι κακές γλώσσες έλεγαν ότι και ο ίδιος ο αυτοκράτωρ ενδιαφερόταν ιδιαιτέρως. Επί πλέον είχε αποδειχθεί ασύνετος κυβερνήτης της Κιλικίας το 1152. Αλλά το 1166 διορίστηκε πάλι στην ίδια θέση. Ο προκάτοχός του, Αλέξιος Αξούχ, που είχε σταλεί εκεί μετά την αιχμαλωσία τού Κολομάν, δεν είχε κατορθώσει να πραγματοποιήσει τις εντολές του αυτοκράτορα να συμφιλιώσει τους Αρμενίους· υπήρχαν ελπίδες ότι η προσωπική γοητεία του Ανδρόνικου μαζί με τα μεγάλα χρηματικά μέσα που είχαν τεθεί στη διάθεσή του θα είχε περισσότερη επιτυχία με τον Θόρο. Αλλά ο Ανδρόνικος, αν και τώρα ήταν σαράντα έξι ετών, ενδιαφερόταν πιο πολύ για τις ερωτικές περιπέτειες παρά για τη διοίκηση. Πολύ σύντομα του δόθηκε η ευκαιρία να επισκεφθεί την Αντιόχεια. Εκεί του έκανε εντύπωση η ομορφιά της νεαρής πριγκίπισσας Φιλίππας, αδελφής του Bohemund. Ξεχνώντας τα διοικητικά του καθήκοντα έμεινε στην Αντιόχεια ερωτοτροπώντας με τη Φιλίππα με μια σειρά ρομαντικές σερενάδες, ώσπου αυτή θαμπώθηκε και δεν μπορούσε πια να του αρνηθεί τίποτα. Ο Bohemund έγινε έξω φρενών και παραπονέθηκε στον γαμπρό του Μανουήλ, ο οποίος θύμωσε και ανακάλεσε τον Ανδρόνικο και ξανάστειλε στη θέση του τον Κωνσταντίνο Κολομάν. Έδωσε επίσης εντολή στον Κολομάν να πάει στην Αντιόχεια και να προσπαθήσει να κερδίσει την αγάπη της Φιλίππας. Αλλά η πριγκίπισσα τον βρήκε άσχημο και κοντό και μεσόκοπο εν συγκρίσει προς τον λαμπρό εραστή της. Ωστόσο ο Ανδρόνικος, του οποίου το κίνητρο ήταν κατά μεγάλο μέρος να στενοχωρήσει την αυτοκράτειρα την οποία μισούσε, θεώρησε φρόνιμο να εγκαταλείψει την Αντιόχεια και την ερωμένη του. Παίρνοντας μαζί του ένα μεγάλο ποσό από τα έσοδα της Κιλικίας και της Κύπρου, τράβηξε προς νότον και προσέφερε τις υπηρεσίες του στον βασιλέα Amalric. Την εγκαταλειφθείσα πριγκίπισσα πάντρεψαν βιαστικά με έναν ηλικιωμένο χήρο, τον κοντόσταυλο Humphrey II de Toron. Ο Amalric γοητευμένος από τον Ανδρόνικο και εντυπωσιασμένος από την προσωπική του ανδρεία, του έδωσε το φέουδο της Βηρυτού που ήταν κενό. Λίγο αργότερα ο Ανδρόνικος πήγε στην Acre, την κτήση της εξαδέλφης του χήρας βασίλισσας Θεοδώρας. Αυτή ήταν τώρα είκοσι ενός ετών και σε όλη την άνθηση της ομορφιάς της. Υπήρξε έρωτας και από τα δύο μέρη. Ήταν πολύ στενοί συγγενείς για να παντρευτούν· αλλά η βασίλισσα πήγε χωρίς καμιά ντροπή στη Βηρυτό και ζούσε εκεί ως ερωμένη του. Όταν ο Μανουήλ έμαθε το νέο αυτό δεσμό, πιθανόν από τους πρέσβεις που είχαν συνοδεύσει τη βασίλισσα Μαρία στην Παλαιστίνη, η οργή του ξεπέρασε κάθε όριο. Οι επόμενοι πρέσβεις του στην Παλαιστίνη ζήτησαν κρυφά την έκδοση του Ανδρόνικου. Οι οδηγίες τους έπεσαν στα χέρια της Θεοδώρας. Επειδή ήταν γνωστό ότι ο Amalric επιζητούσε την εύνοια του Μανουήλ, ο Ανδρόνικος θεώρησε φρόνιμο να φύγει. Διέδωσε ότι επέστρεφε στην πατρίδα του· και η Θεοδώρα ήρθε και πάλι από την Acre να τον αποχαιρετήσει. Μόλις βρέθηκαν μαζί, εγκατέλειψαν όλα τους τα υπάρχοντα και έφυγαν χωρίς συνοδεία πέρ' από τα σύνορα, στη Δαμασκό. Ο Nur ad-Din τους δέχτηκε με ευγένεια. Πέρασαν τα επόμενα χρόνια περιφερόμενοι στη μωαμεθανική Ανατολή, έφθασαν μάλιστα και στη Βαγδάτη, ώσπου στο τέλος ένας μωαμεθανός εμίρης τούς έδωσε έναν πύργο κοντά στα παφλαγονικά σύνορα της αυτοκρατορίας, όπου ο Ανδρόνικος, αφωρισμένος από την Εκκλησία, εγκαταστάθηκε ευτυχισμένος επιδιδόμενος σε ληστρικές επιχειρήσεις. Ο Amalric δεν λυπήθηκε καθόλου που τους είδε να φεύγουν· γιατί αυτό του επέτρεψε να πάρει πίσω την πλούσια Digitized by 10uk1s

κτήση της νύφης του, την Acre 134. Προφανώς ο Amalric είχε στείλει με τον Γεώργιο Παλαιολόγο στον Μανουήλ μια πρόταση για την κατάκτηση της Αιγύπτου. Η επόμενη πρεσβεία του Μανουήλ, με επί κεφαλής τους δύο Ιταλούς τον Αλέξανδο ντι Κονβερσάνο, κόμη de Γκραβίνα και τον Μιχαήλ του Otranto, έφερε πίσω τους όρους του, που ήταν, όπως φαίνεται, να πάρει μερίδιο από τα λάφυρα της Αιγύπτου και να έχει πλήρη ελευθερία ενεργείας στην Αντιόχεια και ίσως την παραχώρηση και άλλων φραγκικών εδαφών. Οι όροι ήταν βαρείς. Γι' αυτό το λόγο, ο Amalric έστειλε στην Κωνσταντινούπολη τον αρχιδιάκονο της Τύρου, William, τον μέλλοντα ιστορικό, για νέες συνομιλίες. Όταν ο William έφθασε εκεί έμαθε ότι ο αυτοκράτωρ απουσίαζε σε εκστρατεία στη Σερβία. Τον ακολούθησε και τον συνάντησε στο Μοναστήρι. Ο Μανουήλ τον δέχτηκε με τη συνηθισμένη γενναιοδωρία του και τον έφερε μαζί του στην πρωτεύουσα. Εκεί έγινε μια συνθήκη κατά την οποία ο αυτοκράτωρ και ο βασιλεύς θα μοίραζαν τις κατακτήσεις τους στην Αίγυπτο. Ο William επέστρεψε στην Παλαιστίνη στα τέλη του φθινοπώρου του 1168 135. Δυστυχώς, οι βαρόνοι του βασιλείου δεν θέλησαν να περιμένουν την επιστροφή του. Ειδήσεις από την Αίγυπτο τόνιζαν την αστάθεια της κυριαρχίας του Shawar εκεί. Έγινε γνωστό ότι έβλεπε με δυσαρέσκεια τη φραγκική φρουρά στο Κάιρο, και αργοπορούσε να πληρώσει το φόρο του. Επίσης κυκλοφορούσαν φήμες, ότι ο γιος του Καμίλ έκανε διαπραγματεύσεις με τον Shirkuh και ότι είχε ζητήσει σε γάμο την αδελφή του Saladin. Η άφιξη στην Παλαιστίνη, περί τα τέλη του καλοκαιριού, του κόμη William IV του Νεβέρ με μια εκλεκτή ομάδα ιπποτών, ενθάρρυνε εκείνους που επιζητούσαν άμεση δράση. Ο βασιλεύς κάλεσε ένα συμβούλιο στην Ιερουσαλήμ. Εκεί ο μέγας μάγιστρος των Hospitaliers Gilbert d' Assailly, υποστήριξε με ορμή ότι δεν έπρεπε ν' αργοπορήσουν άλλο· και η πλειοψηφία των λαϊκών βαρόνων συμφώνησε μαζί του. Ο κόμης του Νεβέρ και οι άνδρες του, που είχαν έρθει να πολεμήσουν για το σταυρό, πρόσθεσαν την υποστήριξή τους. Οι Ναΐτες αντιτάχθηκαν απερίφραστα σε κάθε εκστρατεία και ανάγγειλαν ότι δεν θα μετείχαν. Η αντίθεσή τους πιθανόν να είχε αιτία τη ζηλοτυπία τους προς τους Hospitaliers, οι οποίοι είχαν ήδη αποφασίσει να πάρουν το Pelusium στο μερίδιό τους, ως αντιστάθμισμα του φρουρίου της Gaza που είχαν οι Ναΐτες. Αλλά οι Ναΐτες είχαν οικονομικούς δεσμούς με τους μωαμεθανούς και με τους Ιταλούς εμπόρους, των οποίων το εμπόριο ήταν τώρα μεγαλύτερο με την Αίγυπτο παρά με τη χριστιανική Συρία. Ο βασιλεύς Amalric συμφώνησε ότι έπρεπε σύντομα να χρειαστεί κάποια δράση, εν όψει της αδυναμίας του Shawar και της αφερεγγυότητάς του· αλλά ήθελε να περιμένει έως ότου υπάρξει η δυνατότητα της βοήθειας του αυτοκράτορα. Οι άλλοι επικράτησαν. Εναντίον της αποφασιστικότητας των Hospitaliers και των δικών του υποτελών, οι οποίοι δεν έβλεπαν για ποιο λόγο θα μετείχαν οι Έλληνες στα λάφυρα, δεν μπόρεσε να επιμείνει και υποχώρησε. Σχεδιάστηκε μια εκστρατεία για τον Οκτώβριο 136. Ο William της Τύρου επέστρεψε από την Κωνσταντινούπολη· με τη συνθήκη του για να βρει ότι ο βασιλεύς είχε ήδη φύγει. Ο Amalric είχε διαδώσει ότι επρόκειτο να επιτεθεί κατά της Homs, για να εμποδίσει τον Nur ad-Din να δράσει και πράγματι ο Nur ad-Din, ο οποίος είχε δικές του φασαρίες στη βορειοανατολική Συρία, ήθελε οπωσδήποτε ν' αποφύγει πόλεμο με τους Φράγκους. Επίσης ο Shawar, δεν είχε αντιληφθεί τα τεκταινόμενα ώσπου ο φραγκικός στρατός εξόρμησε από την Ascalon στις 20 Οκτωβρίου, για να φθάσει ύστερ' από δέκα ημέρες προ της Μπιλμπεΐς. Έμεινε κατάπληκτος. Δεν περίμενε ποτέ από τον Amalric να καταπατήσει με τόση ιταμότητα τη συνθήκη που είχε συνάψει μαζί του. Ο πρώτος του πρέσβης, ένας εμίρης, ονομαζόμενος Μπεντράν, συνάντησε τον βασιλέα στη Νταρόν, στα σύνορα, αλλά εξαγοράστηκε απ' αυτόν. Ο επόμενος πρέσβης, ο Σαμς al-Χιλάφα, βρήκε τον βασιλέα στην έρημο σε λίγες μέρες πορείας πριν από τη Μπιλμπεΐς. Κατηγόρησε σκληρά τον Amalric για την απιστία του· σ' αυτά ο βασιλεύς απάντησε ότι ήταν δικαιολογημένος από τις διαπραγματεύσεις που ο γιος του Shawar, Καμίλ, έκανε με τον Shirkuh και οπωσδήποτε, είπε, οι νεοφερμένοι σταυροφόροι από τη Δύση ήταν αποφασισμένοι να επιτεθούν κατά της Αιγύπτου και βρισκόταν εκεί για να τους συγκρατήσει. Θα μπορούσε, πρόσθεσε, ν' αποσυρθεί, αν τον πλήρωναν άλλα δύο εκατομμύρια δηνάρια. Αλλά τώρα ο Shawar υποπτευόταν Digitized by 10uk1s

την καλή πίστη του βασιλέως. Προς μεγάλη έκπληξη του Amalric αποφάσισε ν' αντισταθεί. Ο γιος του Ταΐγι, που διοικούσε τη φρουρά στη Μπιλμπεΐς, αρνήθηκε ν' ανοίξει τις πύλες της στους Φράγκους. Αλλά οι δυνάμεις του ήταν μικρές. Ύστερ' από απεγνωσμένο αγώνα τριών ημερών, για τον οποίο ο Amalric δεν θεωρούσε τους Αιγυπτίους ικανούς, ο φραγκικός στρατός μπήκε στο φρούριο στις 4 Νοεμβρίου. Ακολούθησε φοβερή σφαγή των κατοίκων. Οι πρωταγωνιστές της ήταν πιθανώς οι άνθρωποι από το Νεβέρ, ορμητικοί και αδίστακτοι σαν τους περισσότερους νεοφερμένους από τη Δύση. Ο κόμης τους είχε πεθάνει από πυρετούς στην Παλαιστίνη πριν αρχίσει η εκστρατεία και δεν υπήρχε κανένας που θα μπορούσε να τους δαμάσει. Ο Amalric προσπάθησε ν' αποκαταστήσει την τάξη· και όταν τελικά το κατόρθωσε, εξαγόρασε ο ίδιος από τους στρατιώτες τούς επιζώντες που είχαν πιάσει αιχμαλώτους. Αλλά το κακό είχε γίνει. Πολλοί από τους Αιγυπτίους που αντιπαθούσαν τον Shawar ήταν έτοιμοι να υποδεχθούν τους Φράγκους ως ελευθερωτές· και οι κοπτικές κοινότητες, ιδιαίτερα πολυάριθμες στο Δέλτα του Νείλου, είχαν ως τότε συνεργασθεί με τους ομοθρήσκους των χριστιανούς. Αλλά στη σφαγή είχαν χαθεί κόπτες μαζί με τους μωαμεθανούς. Ολόκληρος ο αιγυπτιακός λαός ενώθηκε στο μίσος κατά των Φράγκων. Μερικές μέρες αργότερα ένας φραγκικός στολίσκος επανδρωμένος κατά το πλείστον από δυτικούς, που επρόκειτο να πλεύσει από το ανοικτό στόμιο του Νείλου μέσα στον ποταμό, έφθασε στη λίμνη Μανζαλέχ και επέπεσε ξαφνικά κατά της πόλεως Tanis. Ακολούθησαν οι ίδιες σκηνές φρίκης και εκείνοι που υπέφεραν περισσότερο ήταν οι κόπτες. Ο Amalric αργοπόρησε μερικές ημέρες στη Bilbeis, χωρίς αμφιβολία για ν' αποκαταστήσει τον έλεγχο επί του στρατού του. Έχασε την ευκαιρία να καταλάβει το Κάιρο αιφνιδιαστικά και εμφανίστηκε μπρος από τα τείχη της Fostat, του παλιού προαστίου νοτίως της μεγάλης πόλεως, μόνο στις 13 Νοεμβρίου. Ο Shawar αμφιβάλλοντας αν θα μπορούσε να κρατήσει τη Fostat, της έβαλε φωτιά, και έστειλε πάλι τον πρέσβυ του Σαμς στον βασιλέα να του πει ότι αντί ν' αφήσει το Κάιρο να πέσει στα χέρια των Φράγκων θα το έκαιγε μαζί με όλο του τον πλούτο. Ο Amalric, του οποίου ο στόλος είχε εμποδιστεί στο Δέλτα από φράγματα που είχαν τοποθετηθεί στην κοίτη του ποταμού, είδε ότι η εκστρατεία είχε πάρει κακό δρόμο. Κατά συμβουλή του Senechal Miles de Plancy, άφησε τον Shawar να καταλάβει ότι μπορούσε να εξαγορασθεί. Ο Shawar προσπάθησε να κερδίσει χρόνο· άρχισε να παζαρεύει γύρω από το ποσό που θα μπορούσε να διαθέσει. Πλήρωσε 100000 δηνάρια για να εξαγοράσει το γιο του Ταΐγι και μίλησε για περαιτέρω πληρωμές. Στο μεταξύ ο φραγκικός στρατός μετακινήθηκε μερικά μίλια βορειότερα και στρατοπέδευσε στη Ματάρια πλάι στη συκομορέα κάτω από τη σκιά της οποίας σταμάτησε η Παρθένος κατά τη φυγή της στην Αίγυπτο. Περίμεναν οχτώ ημέρες εκεί, όταν ξαφνικά ήρθε η είδηση ότι ο Shirkuh βάδιζε μέσα στην Αίγυπτο ύστερ' από πρόσκληση του φατιμίδη χαλίφη137. Ο Shawar δεν ήθελε να προβεί σε τόσο απονενοημένο διάβημα, αλλά ο γιος του Καμίλ επικράτησε και ανάγκασε τον τιτλούχο ηγεμόνα του al-Adid να γράψει στο Χαλέπι, και να προσφέρει στο Nur ad-Din το ένα τρίτο της χώρας της Αιγύπτου και τιμάρια για τους στρατηγούς του. Ο νεαρός χαλίφης πρέπει να διέκρινε τον κίνδυνο τού να προσκαλέσει ένα προστάτη στα μάτια του οποίου ήταν ένας αιρετικός και ένας διεκδικητής. Αλλά ήταν ανίσχυρος. Όταν η πρόσκληση έφθασε σ' αυτόν, ο Nur ad-Din έστειλε στη Homs όπου διέμενε ο Shirkuh. Αλλ' ο αγγελιαφόρος του βρήκε τον Shirkuh ήδη στις πύλες του Χαλεπίου. Αυτή τη φορά ο Nur ad-Din δεν δίστασε. Έδωσε στον Shirkuh οχτώ χιλιάδες ιππείς κι ένα πολεμικό ταμείο από 200000 δηνάρια για να τα χρησιμοποιήσει με τον στρατό της Δαμασκού για την κατάκτηση της Αιγύπτου και διέταξε τον Saladin να τον συνοδεύσει. Ο Shawar, αβέβαιος ακόμα να διακρίνει που βρισκόταν το συμφέρον του, ειδοποίησε τον Amalric, ο οποίος κινήθηκε με τον στρατό του προς τον ισθμό, ελπίζοντας να επιπέσει κατά του Shirkuh, όταν αυτός θα έβγαινε από την έρημο. Αλλά ο Shirkuh του ξέφυγε παρακάμπτοντάς τον από νότο. Τώρα δεν απέμενε για τους Φράγκους άλλη λύση από την αποχώρηση. Αφού διέταξε το στόλο του να πλεύσει στην Acre, και κάλεσε τη φρουρά που είχε αφήσει στην Bilbeis, να έρθει να τον συναντήσει, ο Amalric άρχισε την υποχώρησή του στις 2 Ιανουαρίου του 1169 138. Έξι ημέρες αργότερα ο Shirkuh έμπαινε στο Κάιρο. Αφήνοντας το στρατό του στρατοπεδευμένο στην Digitized by 10uk1s

Πύλη του ελ-Λουκ, πήγε στο παλάτι όπου ο χαλίφης του έδωσε επίσημα δώρα και υποσχέθηκε χρήματα και τρόφιμα για τους στρατιώτες του. Ο Shawar τον χαιρέτησε εγκάρδια. Κατά τις επόμενες ημέρες τον επισκεπτόταν κάθε μέρα για να συζητήσουν οικονομικές τακτοποιήσεις και τη διανομή της βεζυρείας. Ο Shirkuh δέχτηκε αυτές τις εκδηλώσεις με ευγένεια. Αλλά ο Saladin που ήταν ο κυριότερος σύμβουλός του επέμενε σε περαιτέρω δράση. Ο χαλίφης πείσθηκε να έρθει μεταμφιεσμένος στο στρατηγείο του Shirkuh. Κατόπιν, στις 18 Ιανουαρίου, ο Shawar πήρε μια πρόσκληση να πάνε μαζί μέ τον Shirkuh να προσκυνήσουν τον τάφο του αγίου ας-Σαφί. Καθώς ξεκίνησε, ο Saladin και οι εμίρες του τού επιτέθηκαν. Η συνοδεία του αφοπλίσθηκε και ο ίδιος πιάστηκε αιχμάλωτος. Σε λιγότερο από μια ώρα βγήκε διαταγή του χαλίφη για τον αποκεφαλισμό του και το κεφάλι του κύλισε στα πόδια του χαλίφη. Κατόπιν, για ν' αποφύγει οποιαδήποτε απόπειρα εναντίον του, ο Shirkuh ανήγγειλε ότι όποιος επιθυμούσε μπορούσε να λεηλατήσει το σπίτι του βεζίρη. Καθώς το πλήθος έσπευσε προς τα εκεί, αυτός και ο χαλίφης πήγαν στο παλάτι και ανέλαβαν ήρεμα την κυβέρνηση. Η κυβέρνηση του Shawar ήταν πολύ αντιδημοτική και η μέριμνα του Shirkuh για τη νομιμότητα πολύ ευσυνείδητη, ώστε κανείς από τους επαρχιακούς κυβερνήτες δεν διανοήθηκε ν' αντιταχθεί στη νέα κυβέρνηση. Μέσα σε λίγες εβδομάδες ο Shirkuh έγινε κύριος όλης της Αιγύπτου. Οι εμίρηδές του κατέλαβαν τα τιμάρια που ανήκαν στον Shawar και στην οικογένειά του, και ο ίδιος πήρε τον τίτλο του βεζίρη και του βασιλέως 139. Ο Shirkuh δεν επέζησε πολύ μετά την άνοδό του. Πέθανε από πολυφαγία στις 23 Μαρτίου 1169. Η φήμη του στην ιστορία επισκιάσθηκε από τις φήμες τού κυρίου του Nur ad-Din και του ανιψιού του Saladin. Ωστόσο ήταν αυτός που είδε, σαφέστερα από οποιονδήποτε άλλον μωαμεθανό, ότι η κατάκτηση της Αιγύπτου, με τη στρατηγική της θέση και τους απεριόριστους πόρους της, ήταν το αναγκαίο προαπαιτούμενο για την ανάκτηση της Παλαιστίνης· και, παρά τους δισταγμούς και τις επιφυλάξεις του Nur ad-Din, είχε εργασθεί αδιάκοπα γι' αυτό το σκοπό. Η εμφάνισή του ήταν ασήμαντη. Ήταν κοντός και χοντρός, με κόκκινο πρόσωπο και τυφλός από το ένα μάτι. Τα χαρακτηριστικά του αποκάλυπταν την ταπεινή καταγωγή του. Αλλά ήταν μεγαλοφυής στρατιώτης και πολύ λίγοι στρατηγοί αγαπήθηκαν με τόση αφοσίωση από τους στρατιώτες των 140. Η μοιραία σημασία του θριάμβου του Shirkuh έγινε σαφώς αντιληπτή από τους Φράγκους. Ενώ μερικοί απ' αυτούς την απέδιδαν στη φιλοχρηματία του Miles de Plancy, ο οποίος είχε πείσει τον βασιλέα να δεχτεί χρήματα αντί να πολεμήσει, άλλοι αναζητούσαν έναν αποδιοπομπαίο τράγο στο πρόσωπο του μαγίστρου των Hospitaliers, ο οποίος αναγκάστηκε να παραιτηθεί από τη θέση του και να επιστρέψει στη Δύση. Ο ίδιος ο Amalric απηύθυνε έκκληση στη Δύση για μια νέα Σταυροφορία. Μια επιβλητική πρεσβεία, με επικεφαλής τον πατριάρχη Amalric και τον αρχιεπίσκοπο της Καισάρειας, στάλθηκε στις αρχές του 1169 με γράμματα προς τον αυτοκράτορα Friedrich, τον Louis VII της Γαλλίας, τον Ερρίκο II της Αγγλίας, την Μαργαρίτα, αντιβασίλισσα της Σικελίας, και προς τους κόμητες of Flanders, of Blois και της Τρουά. Αλλά ύστερ' από δύο ημέρες στη θάλασσα, το πλοίο των πρεσβευτών έπεσε σε φοβερή τρικυμία η οποία το απώθησε πίσω στην Acre. Τόσος υπήρξε ο φόβος τους, ώστε κανείς από τους επιβάτες δεν δέχτηκε να εκτεθεί εκ νέου στους κινδύνους του υγρού στοιχείου. Μια δεύτερη πρεσβεία υπό την ηγεσία του Frederick, αρχιεπισκόπου της Τύρου, συνοδευόμενου από τον Ιωάννη, επίσκοπο της Banyas και τον Γκιμπέρ, αξιωματούχο του τάγματος του Hospital, ξεκίνησαν λίγο αργότερα. Έφθασαν στη Ρώμη τον Ιούλιο του 1169, και ο πάπας Αλέξανδρος III τους έδωσε συστατικά γράμματα προς όλους τους κληρικούς του. Αλλά κανένα απ' αυτά τα γράμματα δεν έφερε αποτέλεσμα. Ο βασιλεύς Louis τους κράτησε επί πολλούς μήνες στο Παρίσι, όπου ο επίσκοπος της Banyas πέθανε, ενώ τους εξηγούσε τις δυσκολίες που αντιμετώπιζε με τους Πλανταγενέτες. Κατόπιν πήγαν στην Αγγλία όπου ο βασιλεύς Henry τους μίλησε για τις φασαρίες του με τους Καπετίδες. Οι έριδες μεταξύ του πάπα και του αυτοκράτορα κατέστησαν το ταξίδι στη Γερμανία άσκοπο. Ύστερ' από δύο χρόνων παρακλήσεις χωρίς αποτέλεσμα, επέστρεψαν στην Παλαιστίνη απαρηγόρητοι141. Μια πρεσβεία στην Κωνσταντινούπολη είχε περισσότερη επιτυχία. Ο Μανουήλ είχε αντιληφθεί καλά ότι η ισορροπία των δυνάμεων στην Ανατολή είχε επικίνδυνα ανατραπεί. Πρόσφερε στον Digitized by 10uk1s

Amalric τη συνεργασία του μεγάλου αυτοκρατορικού στόλου για την επόμενη εκστρατεία142. Ο βασιλεύς δέχτηκε με μεγάλη χαρά. Η Αίγυπτος θα μπορούσε ακόμα ν' ανακτηθεί. Ο Nur ad-Din φαινόταν να είναι πλήρως απασχολημένος στο βορρά. Ο θάνατος του Καρά Arslan, του Ορτοκίδη εμίρη του Diarbekir το 1168 και οι έριδες για τη διαδοχή του, τον είχαν περιπλέξει με τον αδελφό του Κουτμπ ad-Din της Μοσούλης· και η επανάσταση του Γαζή Ibn Χάσαν, κυβερνήτη της Menbij, ακολούθησε αμέσως κατόπιν και χρειάστηκε αρκετούς μήνες να τακτοποιηθεί. Τώρα ο Κουτμπ adDin ήταν ετοιμοθάνατος και σε λίγο θα προέκυπτε το ζήτημα της διαδοχής της Μοσούλης 143. Στην Αίγυπτο οι τίτλοι του Shirkuh και οι εξουσίες του είχαν περάσει στον ανιψιό του Saladin. Αλλ' ο Saladin ήταν αδοκίμαστος ως κυβερνήτης. Άλλοι από τους εμίρηδες του Shirkuh είχαν ελπίσει να τον διαδεχθούν αλλά ο χαλίφης είχε διαλέξει τον Saladin, πιστεύοντας ότι η απειρία του θα τον ανάγκαζε να στηριχθεί σε φατιμίδες αξιωματούχους. Στο μεταξύ, ο αρχιευνούχος του al-Adid, ένας από τη Νουβία ονομαζόμενος al-Μουταμέν, ή ο μυστικοσύμβουλος, έγραψε κρυφά στην Ιερουσαλήμ και υποσχέθηκε βοήθεια αν οι Φράγκοι εισέβαλλαν στην Αίγυπτο. Δυστυχώς, ένας από τους πράκτορες του Saladin, παραξενεύτηκε από το σχήμα των σανδαλιών που φορούσε ένας αγγελιαφόρος της αυλής, τα πήρε και τα ξήλωσε και βρήκε την επιστολή μέσα σ' αυτά. Ο Saladin περίμενε για να πάρει εκδίκηση. Αλλά η είδηση της ανασφάλειάς του έδωσε θάρρος στους χριστιανούς.144 Ο Amalric είχε συστήσει στον αυτοκράτορα να βιαστούν· και στις 10 Ιουλίου 1169 η αυτοκρατορική αρμάδα ξεκίνησε από τον Ελλήσποντο υπό τη διοίκηση του μεγάλου δούκα Ανδρόνικου Κοντοστεφάνου. Ο όγκος του στόλου έπλευσε στην Κύπρο, αφού στο δρόμο αιχμαλώτισε δύο αιγυπτιακά πλοία. Μια μικρότερη μοίρα τράβηξε κατ' ευθείαν για την Acre, μεταφέροντας χρηματική ενίσχυση για τους στρατιώτες του Amalric. Ο Amalric ειδοποιήθηκε να στείλει μήνυμα στην Κύπρο όταν θα ήθελε ν' αποπλεύσει ο στόλος. Αλλά ο Amalric δεν ήταν έτοιμος. Η εκστρατεία του 1168 είχε αποδιοργανώσει τις δυνάμεις του. Οι απώλειες των Hospitaliers ήταν πολύ βαριές. Οι Ναΐτες εξακολουθούσαν ν' αρνούνται να συμμετάσχουν· και οι βαρόνοι, αποθαρρυμένοι από την προγενέστερη εμπειρία των, δεν είχαν πια τον ίδιο ενθουσιασμό όπως πρώτα. Μονάχα στα τέλη Σεπτεμβρίου κάλεσε το στόλο στην Acre όπου η λαμπρή εμφάνισή του ενθουσίασε τους κατοίκους. Μόνο στα μέσα Οκτωβρίου ήταν έτοιμο το εκστρατευτικό σώμα για να ξεκινήσει για την Αίγυπτο. Η αργοπορία υπήρξε διπλά ατυχής. Ο Μανουήλ ο οποίος έκλινε προς την αισιοδοξία, είχε υπολογίσει σε μια σύντομη εκστρατεία και είχε εφοδιάσει τα πλοία του μόνο για τρεις μήνες. Οι τρεις μήνες είχαν σχεδόν περάσει. Η Κύπρος, που δεν είχε ακόμα συνέλθει από τη λεηλασία του Reynald, δεν ήταν σε θέση ν' ανεφοδιάσει το στόλο· ούτε στην Acre υπήρχαν αρκετές προμήθειες 145. Συγχρόνως ο Saladin είχε πάρει πλήρεις πληροφορίες για την εκστρατεία. Για να εξασφαλισθεί στο Κάιρο, συνέλαβε στις 20 Αυγούστου 1169 και αποκεφάλισε τον ευνούχο al-Μουταμέν, κατόπιν απέλυσε όλους τους υπηρέτες των ανακτόρων που ήταν πιστοί στον χαλίφη και τους αντικατέστησε με δικούς του ανθρώπους. Οι διωγμένοι αυλικοί, ενθαρρυνόμενοι από τον Χαλίφη, παρακίνησαν την ανακτορική φρουρά από Νουβίους να στασιάσει και να επιτεθεί κατά των στρατιωτών του Saladin. Ο αδελφός του Saladin, Φουχρ ad-Din, αντεπετέθη αλλά δεν μπόρεσε να κάνει τίποτα ώσπου ο Saladin έβαλε φωτιά στους στρατώνες της φρουράς στη Fostat. Ξέροντας ότι οι γυναίκες τους και οι οικογένειές τους ήταν εκεί οι Νούβιοι έφυγαν για να τις σώσουν. Τότε ο Φουχρ ad-Din έπεσε επάνω τους και τους κατέσφαξε ως τον τελευταίο. Ο χαλίφης, που παρακολουθούσε τη μάχη, έσπευσε να βεβαιώσει τον Saladin για τη νομιμοφροσύνη του. Η εκ μέρους του εγκατάλειψη των Νουβίων ολοκλήρωσε τη συντριβή των. Η αρμενική φρουρά που δεν είχε λάβει μέρος στη μάχη βρήκε το θάνατο μέσα στις φλόγες της πυρκαγιάς των στρατώνων 146. Ο χριστιανικός στρατός ξεκίνησε επί τέλους στις 16 Οκτωβρίου. Ο Ανδρόνικος Κοντοστέφανος, περιγελώντας τις αργοπορίες του Amalric, πρότεινε να μεταφέρει τον όγκο του στρατού δια θαλάσσης· αλλά οι Φράγκοι επέμειναν στη χερσαία οδό. Στις 25 Οκτωβρίου ο στρατός μπήκε στην Αίγυπτο, στη Φαράμα, κοντά στο Pelusium. Ο Saladin περίμενε επίθεση στη Bilbeis και συγκέντρωσε τις δυνάμεις του εκεί· αλλά οι Φράγκοι που τα βυζαντινά πλοία τους πέρασαν επάνω από τους ανατολικούς κλάδους του Νείλου, επειδή παρακολουθούσαν την πορεία τους, παραπλέοντα την Digitized by 10uk1s

ακτή, βάδισαν γρήγορα στη Damietta, το πλούσιο φρούριο που δέσποζε του κυριότερου κλάδου του Νείλου, κατά μήκος του οποίου ο στόλος μπορούσε να πλεύσει στο Κάιρο. Ο Saladin αιφνιδιάστηκε. Δεν τόλμησε να εγκαταλείψει το Κάιρο ο ίδιος, από φόβο μήπως οι υποστηρικτές των φατιμιδών πιθανόν να έπαιρναν θάρρος για να στασιάσουν. Αλλά έστειλε ενισχύσεις στη Damietta και έγραψε ο ίδιος στη Συρία για να ζητήσει βοήθεια από τον Nur ad-Din. Η φρουρά της Δαμιέττης είχε ρίξει μια μεγάλη αλυσίδα από τη μια όχθη του ποταμού στην άλλη. Τα ελληνικά πλοία που είχαν ήδη αργοπορήσει από αντίθετους ανέμους, δεν μπορούσαν να πλεύσουν πέρ' από την πόλη και να εμποδίσουν στρατεύματα και εφόδια που έρχονταν κατά τον κατάρρου του ποταμού από το Κάιρο. Μια ξαφνική έφοδος θα ήταν δυνατόν να κυριεύσει το φρούριο αλλά παρ' όλο ότι ο Κοντοστέφανος, ανησυχώντας για τα εφόδιά του που τελείωναν παρακινούσε για άμεση δράση, ο Amalric ήταν φοβισμένος από τα τεράστια τείχη. Ήθελε να κατασκευάσει περισσότερες πολιορκητικές μηχανές. Ο πρώτος του πύργος, από κάποιο λάθος στην εκτίμηση, είχε τοποθετηθεί απέναντι από το ισχυρότερο τμήμα των τειχών. Οι Έλληνες, προς φρίκη και κατάπληξη των ντόπιων χριστιανών και μωαμεθανών, σφυροκοπούσαν με τις πολιορκητικές μηχανές τους μια συνοικία που είχε αγιασθεί από ένα παρεκκλήσι, αφιερωμένο στην Παναγία, η οποία είχε σταματήσει εκεί κατά τη φυγή της. Κάθε μέρα έφθαναν νέα στρατεύματα στην πόλη. Κάθε μέρα οι Έλληνες ναύτες και οι συμπατριώτες τους στην ξηρά, έβλεπαν να ελαττώνονται οι μερίδες τους, ενώ οι Φράγκοι σύμμαχοί τους, που είχαν άφθονο εφοδιασμό, δεν τους παρείχαν καμιά ενίσχυση. Κάθε μέρα ο Κοντοστέφανος παρακαλούσε τον Amalric να διακινδυνεύσει μια γενική επίθεση κατά των τειχών και ο Amalric απαντούσε ότι ο κίνδυνος ήταν πολύ μεγάλος. Οι στρατηγοί του, που πάντοτε υποπτεύονταν τους Έλληνες, ψιθύριζαν ότι ο ζήλος του Κοντοστέφανου προερχόταν από την επιθυμία να πάρει τη Damietta ως μέρος της λείας του αυτοκράτορα. Στις αρχές Δεκεμβρίου έγινε φανερό ότι η εκστρατεία είχε αποτύχει. Χωρίς τρόφιμα οι Έλληνες δεν μπορούσαν ν' ανθέξουν περισσότερο. Ένα πυρπολικό που έριξαν οι αμυνόμενοι στη μέση του στόλου είχε προκαλέσει βαριές απώλειες, αν και η γρήγορη επέμβαση του Amalric είχε περιορίσει τις ζημιές. Το φρούριο ήταν τώρα καλά επανδρωμένο και καλά εφοδιασμένο, και ακούστηκε ότι ένας μωαμεθανικός στρατός πλησίαζε από τη Συρία. Όταν οι βροχές, που άρχισαν πρόωρα, μετέβαλαν το στρατόπεδο σε λίμνη από λάσπη, ήταν πια καιρός να λύσουν τη πολιορκία. Δεν είναι βέβαιο αν ο Amalric ή ο Κοντοστέφανος άρχισε πρώτος τις διαπραγματεύσεις· ούτε μας είναι γνωστοί οι όροι που συμφωνήθηκαν. Προφανώς δόθηκε κάποια χρηματική αποζημίωση στους χριστιανούς και ο Amalric ασφαλώς είχε την ελπίδα ότι μια ένδειξη φιλίας προς τον Saladin θα μπορούσε να τον αποσπάσει από τον Nur ad-Din με τον οποίο υπήρχε η υποψία ότι οι σχέσεις τους δεν είχαν μεγάλη εγκαρδιότητα. Στις 13 Δεκεμβρίου οι χριστιανοί έκαψαν όλες τις πολιορκητικές μηχανές τους για να μην πέσουν στα χέρια των μωαμεθανών, και έφυγαν από τη Damietta. Ο στρατός έφθασε στην Ascalon στις 24. Ο στόλος υπήρξε λιγότερο τυχερός. Καθώς έβλεπε προς βορρά, έπεσε σε σφοδρή τρικυμία. Οι πεινασμένοι ναύτες δεν μπόρεσαν να κυβερνήσουν τα πλοία τους και πολλά απ' αυτά βυθίστηκαν. Επί ημέρες τα κύματα εξέβραζαν πτώματα Ελλήνων στην ακτή της Παλαιστίνης. Ο ίδιος ο Κοντοστέφανος διέφυγε και έπλευσε στην Κιλικία και από εκεί πήγε δια ξηράς ν' αναφέρει στον αυτοκράτορα. Τα λείψανα της αρμάδας έφθασαν στο Βόσπορο στις αρχές του νέου έτους 147. Η ατυχής έκβαση της εκστρατείας ήταν αναπόφευκτο να προκαλέσει διαμαρτυρίες και κατηγορίες. Οι Φράγκοι κατηγόρησαν τους Έλληνες για την έλλειψη εφοδίων. Οι Έλληνες, πολύ λογικότερα, κατηγόρησαν τους Φράγκους για τις ατελείωτες αργοπορίες τους. Αλλά και ο Amalric και ο αυτοκράτωρ κατάλαβαν ότι η συμμαχία τους δεν έπρεπε να διαλυθεί. Γιατί τώρα ο Saladin ήταν αναμφισβήτητος κυρίαρχος της Αιγύπτου. Ο Saladin υπήρξε πολύ συνετός για να μην πέσει στη διπλωματική παγίδα που του είχε στήσει ο Amalric. Ο Nur ad-Din είχε εμπιστοσύνη στον Shirkuh, αλλά έβλεπε με υποψία τις φιλοδοξίες του νέου κυριάρχου της Αιγύπτου. Ωστόσο ο Saladin συμπεριφερόταν κατά τρόπο άψογο. Τον Απρίλιο του 1170 ο Nur ad-Din έστειλε στον Saladin τον πατέρα του Najm ad-Din Ayyub, με ένα τμήμα Digitized by 10uk1s

συριακού στρατού, εν μέρει ως φιλική χειρονομία και εν μέρει ίσως προειδοποίηση· επειδή ο Ayyub ήταν αφοσιωμένος στον κύριό του. Επειδή ένας μεγάλος αριθμός από Δαμασκηνούς εμπόρους ταξίδευε μαζί με τη συνοδεία για ν' ανοίξουν εμπόριο με το Κάιρο, ο ίδιος ο Nur ad-Din έκανε μια επίδειξη εναντίον του Kerak, για να επιτρέψει στο μεγάλο καραβάνι να περάσει ασφαλώς μέσ' από το έδαφος της Υπεριορδανίας 148. Αυτή υπήρξε η μοναδική κίνηση του Nur ad-Din εναντίον των Φράγκων. Κατά τη διάρκεια της εκστρατείας των στην Αίγυπτο τούς είχε αφήσει ήσυχους και τον Ιανουάριο του 1170 μπόρεσαν μάλιστα να ανακτήσουν το φρούριο Ακκάρ, στα νότια της Buqaia, το οποίο είχε χαθεί πιθανώς το 1165. Ο Amalric, ως αντιβασιλεύς της Τριπόλεως, το διέθεσε, μαζί με την πόλη της Arqa στους Hospitaliers, οι οποίοι είχαν τώρα υπό τον έλεγχό τους ολόκληρη την κοιλάδα 149. Στις 29 Ιουνίου 1170 έγινε στη Συρία ένας τρομερός σεισμός, τόσο καταστρεπτικός όσο και οι σεισμοί του 1157, και κατά τους επόμενους μήνες χριστιανοί και μωαμεθανοί ήταν απασχολημένοι με την επισκευή των φρουρίων που είχαν υποστεί καταστροφές· του Χαλεπίου, της Shaizar, της Hama και της Homs, είχαν όλα υποστεί μεγάλες ζημίες όπως το Κρακ των ιπποτών, η Τρίπολη και η Jebeil. Στην Αντιόχεια οι καταστροφές ήταν τεράστιες· αλλά οι Φράγκοι είδαν θεία δικαιοσύνη σ' αυτό. Γιατί ο Έλλην πατριάρχης και ο Κλήρος του λειτουργούσαν στη μητρόπολη του Αγίου Πέτρου όταν το κτίριο κατέρευσε και τους καταπλάκωσε. Ενώ ο Αθανάσιος έκειτο ετοιμοθάνατος μέσα στα ερείπια, ο πρίγκιπας Bohemund και οι αυλικοί του έσπευσαν στο Qosair, στον αντίζηλό του Aimery, να τον παρακαλέσουν να επανέλθει στην έδρα του. Το σύντομο επεισόδιο της ελληνικής εκκλησιαστικής διοικήσεως είχε τελειώσει 150. Ο αυτοκράτωρ δεν μπόρεσε να επέμβει, όσο κι αν οργίστηκε από την είδηση· γιατί τα πράγματα πήγαιναν άσχημα στην Κιλικία. Ο Αρμένιος ηγεμών Θόρος είχε πεθάνει το 1168, αφήνοντας ως διάδοχό του ένα παιδί, τον Ρουπέν II, υπό την αντιβασιλεία ενός Φράγκου άρχοντα, ονομαζόμενου Θωμά, του οποίου η μητέρα ήταν αδελφή του Θόρου. Αλλά ο αδελφός του Θόρου, Μλεχ, διεκδικούσε τη διαδοχή. Είχε κάποτε καταταγεί στο τάγμα των Ναϊτών και, ύστερ' από μια φιλονικία με τον Θόρο και μια απόπειρά του να τον δολοφονήσει, είχε καταφύγει στον Nur ad-Din και είχε γίνει μωαμεθανός. Στις αρχές του 1170, ο Nur ad-Din του δάνεισε στρατό με τον οποίο κατόρθωσε όχι μόνο να εκθρονήσει τον ανιψιό του, αλλ' επίσης να εισβάλει στην Κιλικία και να καταλάβει τη Μάμιστρα, τα Άδανα και την Ταρσό από τις ελληνικές των φρουρές. Κατόπιν επετέθη κατά των Ναϊτών στη Baghras. Ο Bohemund απευθύνθηκε στον Amalric, ο οποίος βάδισε στην Κιλικία και προσωρινά, όπως φαίνεται, αποκατέστησε την αυτοκρατορική κυριαρχία. Αυτή η φιλική ενέργεια είναι πιθανόν να συμφιλίωσε τον Μανουήλ μαζί του που ήταν εξοργισμένος για την απώλεια του εκκλησιαστικού ελέγχου στην Αντιόχεια. Αλλά ο Μλεχ ήταν ακατάβλητος. Ένα χρόνο αργότερα κατόρθωσε να αιχμαλωτίσει τον Κωνσταντίνο Κολομάν και να καταλάβει την Κιλικία 151. Στο μεταξύ ο Nur ad-Din ήταν απασχολημένος ανατολικότερα. Ο αδελφός του Kutb ad-Din της Μοσούλης πέθανε το καλοκαίρι του 1170. Οι δυο γιοι του, Saif ad-Din και Ιμάδ ad-Din, διεκδικούσαν τη διαδοχή και πέρασαν αρκετοί μήνες ώσπου να ρυθμίσει ο Nur ad-Din το ζήτημα όπως το ήθελε. Η ανάπαυλα υπήρξε ωφέλιμη για τους Φράγκους. Αλλά το πρόβλημα της Αιγύπτου παρέμεινε άλυτο. Ο Amalric παρέμεινε πιστός στην πολιτική του της στενής συμμαχίας με τον αυτοκράτορα και των συνεχών εκκλήσεων προς τη Δύση. Την άνοιξη του 1171 αποφάσισε να επισκεφθεί ο ίδιος την Κωνσταντινούπολη. Η αναχώρησή του αργοπόρησε από μια αιφνίδια επίθεση που έκανε ο Saladin εναντίον των νοτίων συνόρων του. Στις αρχές Δεκεμβρίου 1170, ένας μεγάλος αιγυπτιακός στρατός εμφανίσθηκε προ του Daron, του νοτιότερου φραγκικού φρουρίου επί της μεσογειακής ακτής. Τα οχυρώματά του ήταν ασθενή. Και παρ' όλο ότι ο Saladin δεν είχε πολιορκητικές μηχανές μαζί του, η πτώση του φαινόταν να επίκειται. Ο Amalric, παίρνοντας μαζί του τον πατριάρχη και το λείψανο του Τιμίου Σταυρού, έσπευσε με μια μικρή αλλά καλά εκπαιδευμένη δύναμη στην Ascalon, όπου έφθασε στις Digitized by 10uk1s

18 Δεκεμβρίου και από εκεί κινήθηκε στο φρούριο των Ναϊτών στη Gaza, όπου άφησε διοικητή τον Miles de Plancy, επειδή οι Ναΐτες ενώθηκαν μαζί του στην πορεία του προς το Daron. Κατόρθωσε να περάσει μέσ' από τον αιγυπτιακό στρατό και να μπει στο Daron. Κατόπιν τούτου ο Saladin έλυσε την πολιορκία και βάδισε κατά της Gaza. Η κάτω πόλη κυριεύθηκε, παρά τη μάταια αντίσταση που πρόβαλε ο Miles και οι κάτοικοι σφαγιάστηκαν. Αλλά η ακρόπολη ήταν τόσο ισχυρή ώστε ο Baldwin δεν διακινδύνευσε να της επιτεθεί. Όπως ήρθε ξαφνικά έτσι ξαφνικά εξαφανίσθηκε πάλι στα αιγυπτιακά σύνορα. Κατόπιν έστειλε μια μοίρα στον κόλπο της Akaba, η οποία κατέλαβε την προφυλακή στην Aila, στον μυχό του κόλπου κατά τις τελευταίες ημέρες του χρόνου 152. Ο Amalric ξεκίνησε από την Acre για την Κωνσταντινούπολη στις 10 Μαρτίου, με ένα μεγάλο επιτελείο, που περιλάμβανε τον επίσκοπο της Acre και τον αυλάρχη Gerard de Pougi. Ο μάγιστρος των Ναϊτών, Φίλιππος de Μιγύ, παραιτήθηκε από τη θέση του για να προηγηθεί ως πρέσβης. Αφού έκανε μια επίσκεψη στην Τρίπολη, ο βασιλεύς έπλευσε προς βορρά. Στην Καλλίπολη τον υποδέχθηκε ο πεθερός του, ο οποίος, επειδή οι άνεμοι ήταν αντίθετοι, τον πήγε δια ξηράς ως την Ηράκλεια. Από εκεί επιβιβάστηκε εκ νέου για να μπει στην πρωτεύουσα από την ανακτορική πύλη στο λιμένα του Βουκολέοντος, μια τιμή που επιφυλασσόταν μόνο για εστεμμένους. Η υποδοχή που του έγινε ενθουσίασε τον Amalric και την ακολουθία του. Ο Μανουήλ αγαπούσε τους Δυτικούς κατά γενικό κανόνα, και βρήκε τον Amalric συμπαθητικό. Έδειξε τη συνηθισμένη του πλουσιοπάροχη γενναιοδωρία. Η οικογένειά του, και ιδιαίτερα ο πεθερός τού βασιλέως, πρόσφεραν όλη τους εγκάρδια φιλοξενία. Έγιναν ατελείωτες θρησκευτικές τελετές και γιορτές. Επίσης μια χορευτική επίδειξη στον Ιππόδρομο κι ένα ταξίδι με βάρκες επάνω και κάτω στον Βόσπορο 153. Μέσα σ' ολ' αυτά, ο αυτοκράτωρ και ο βασιλεύς συζήτησαν για το μέλλον. Έγινε και υπογράφηκε μια συνθήκη, αλλά οι όροι της δεν αναφέρονται. Φαίνεται ότι ο βασιλεύς αναγνώρισε κατά κάποιον αόριστο τρόπο την επικυριαρχία του αυτοκράτορα επί των ντόπιων χριστιανών· ότι ο Μανουήλ υποσχέθηκε ναυτική και οικονομική βοήθεια όταν θα σχεδιαζόταν μια άλλη εκστρατεία κατά της Αιγύπτου· και ότι θα έπρεπε ν' αναληφθεί κοινή δράση κατά του Μλεχ της Αρμενίας. Υπήρχαν πιθανόν όροι για την ελληνική Εκκλησία της Αντιόχειας και ίσως ακόμη στο βασίλειο, όπου ο Μανουήλ είχε ήδη το 1169 αναλάβει την διακόσμηση της Εκκλησίας της Γεννήσεως στη Βηθλεέμ. Μια επιγραφή στα μωσαϊκά βεβαιώνει ότι ο καλλιτέχνης Εφραΐμ τα κατασκεύασε κατ' εντολή του αυτοκράτορα. Ο ίδιος επίσης προέβη στις επισκευές του Παναγίου Τάφου 154. Όποιες κι αν ήταν οι λεπτομέρειες της συνθήκης, οι Φράγκοι έμειναν πολύ ικανοποιημένοι από την επίσκεψή των και γεμάτοι θαυμασμό για τον οικοδεσπότη των. Απέπλευσαν για την πατρίδα τους από την Κωνσταντινούπολη στις 15 Ιουνίου γεμάτοι ελπίδες για το μέλλον. Η έκκληση προς τη Δύση είχε λιγότερη επιτυχία. Ο Frederick της Τύρου εξακολουθούσε να περιπλανάται χωρίς αποτέλεσμα μεταξύ των αυλών της Γαλλίας και της Αγγλίας. Κατά το τέλος του 1170, ο Amalric του έγραψε να προσκαλέσει τον Στέφανο της Champagne, κόμη de Σανσέρ, στην Παλαιστίνη, για να παντρευτεί την πριγκίπισσα Sibylla 155. Η πρόταση είχε προκληθεί από μια τραγωδία που είχε συμβεί στη βασιλική οικογένεια. Ο γιος του Amalric Baldwin ήταν τώρα εννέα ετών και είχε σταλεί με άλλους συντρόφους του να εκπαιδευθεί από τον William, αρχιδιάκονο της Τύρου. Ήταν ένα ωραίο, έξυπνο αγόρι, αλλά μια μέρα, όταν οι μαθητές του δοκίμαζαν την αντοχή τους χώνοντας τα νύχια τους στα μπράτσα τους, ο William παρατήρησε ότι μόνο ο πρίγκιπας δεν έκανε καμιά εκδήλωση πόνου. Παρατήρησε προσεκτικότερα και βεβαιώθηκε ότι το παιδί ήταν αναίσθητο στον πόνο επειδή ήταν λεπρό 156. Ήταν η θεία δίκη για τον αιμομικτικό γάμο των γονέων του, Amalric και Αγνής και προμήνυε δεινά για το βασίλειο. Έστω κι αν ο Baldwin μεγάλωνε δεν θα μπορούσε να συνεχίσει τη δυναστεία. Η νεαρή Ελληνίδα βασίλισσα μπορούσε ακόμα να γεννήσει γιο· αλλά στο μεταξύ, για λόγους ασφαλείας, ο Amalric θεώρησε φρόνιμο να παντρέψει τη μεγαλύτερη κόρη του, την πριγκίπισσα Sibylla, με κάποιον πλούσιο πεπειραμένο δυτικό πρίγκιπα ο οποίος θα μπορούσε να γίνει στην ανάγκη αντιβασιλεύς, ακόμη και βασιλεύς. Ο Στέφανος δέχτηκε Digitized by 10uk1s

την πρόσκληση και έφθασε με μια ομάδα ιπποτών στην Παλαιστίνη, το καλοκαίρι του 1171, λίγες μέρες πριν ο Amalric επιστρέψει από την Κωνσταντινούπολη. Αλλά δεν του άρεσε η όψη της Παλαιστίνης. Διέκοψε απότομα τις διαπραγματεύσεις για το γάμο και, αφού προσκύνησε τους Αγίους Τόπους, έφυγε με την ομάδα του προς βορρά με σκοπό να επισκεφθεί την Κωνσταντινούπολη. Καθώς περνούσε από την Κιλικία, έπεσε σε ενέδρα του Μλεχ της Αρμενίας, ο οποίος τον λήστεψε από όλα όσα είχε μαζί του 157. Τον επόμενο χρόνο ένας ακόμα πιο σημαντικός επισκέπτης ήρθε στην Ιερουσαλήμ, ο Henry the Lion, duke of Saxony and of Bavaria, εγγονός του αυτοκράτορα Λοθαρίου και γαμβρός του Henry II της Αγγλίας. Αλλά κι αυτός επίσης αρνήθηκε να πολεμήσει για το Σταυρό. Είχε έρθει απλώς ως προσκυνητής και έφυγε όσο νωρίτερα μπόρεσε για τη Γερμανία 158. Η αδιαφορία της Δύσεως ήταν πικρά απογοητευτική· ίσως όμως μια εκστρατεία κατά της Αιγύπτου να μη χρειαζόταν αμέσως. Γιατί οι σχέσεις του Saladin με τον Nur ad-Din φαίνονταν να πλησιάζουν σε ρήξη. Τον Ιανουάριο του 1171, ο Nur ad-Din είχε εγκαταστήσει δική του φρουρά στη Μοσούλη, όπου βασίλευε ο ανιψιός του Saif ad-Din και είχε προσαρτήσει τη Nisibis και την κοιλάδα του Χαβούρ για τον εαυτόν του και την Σινζάρ για τον ευνοούμενο ανιψιό του Ιμάδ ad-Din. Κατόπιν, ευλαβώς ενδιαφερόμενος για τον θρίαμβο του ορθοδόξου Ισλάμ, έγραψε στον Saladin και απήτησε οι προσευχές στα αιγυπτιακά τζαμιά να μην αναφέρουν πλέον τον Φατιμίδη χαλίφη αλλά τον χαλίφη της Βαγδάτης, Ο Saladin δεν θέλησε να συμμορφωθεί. Ύστερ' από δύο αιώνων κυριαρχία των Φατιμιδών οι σχιιτικές επιδράσεις ήταν ισχυρές στην Αίγυπτο. Επί πλέον, όσο κι αν αναγνώριζε τον Nur ad-Din ως κύριό του, η εξουσία του στην Αίγυπτο πήγαζε από τον Φατιμίδη χαλίφη. Χρονοτριβούσε, ώσπου τον Αύγουστο ο Nur ad-Din απείλησε ότι θα ερχόταν ο ίδιος στην Αίγυπτο αν δεν τον υπάκουε. Αφού έλαβε αστυνομικά μέτρα ο Saladin ετοιμάστηκε για την αλλαγή· αλλά κανείς δεν τολμούσε να κάνει το πρώτο βήμα ώσπου την πρώτη Παρασκευή του μωαμεθανικού έτους 567 ένας επισκέπτης ιερωμένος από την Μοσούλη ανέβηκε τολμηρά στον άμβωνα του Μεγάλου Τζαμιού και προσευχήθηκε για τον χαλίφη al-Μουσταδί. Το παράδειγμά του ακολουθήθηκε σ' ολόκληρο το Κάιρο. Στο παλάτι, ο Φατιμίδης χαλίφης al-Adid ήταν ετοιμοθάνατος. Ο Saladin απαγόρευσε στους υπηρέτες του να του ανακοινώσουν την είδηση. "Αν γιατρευτεί, θα το μάθει αρκετά γρήγορα", είπε. "Αν είναι να πεθάνει, αφήστε τον να πεθάνει εν ειρήνη". Αλλά όταν ο δυστυχής νέος, λίγες ώρες προ του θανάτου του, ζήτησε να δει τον Saladin, αυτός αρνήθηκε φοβούμενος καμιά συνωμοσία. Ο Saladin μετάνοιωσε για την άρνησή του όταν ήταν πλέον αργά, και μίλησε γι' αυτόν με αγάπη. Με τον al-Adid, η φατιμιδική δυναστεία έσβησε. Οι απομένοντες, πρίγκιπες και πριγκίπισσες περιορίστηκαν για να ζήσουν την υπόλοιπη ζωή τους στην πολυτέλεια κομμένοι από κάθε επαφή με τον κόσμο 159. Λίγες μέρες αργότερα ο Saladin ξεκίνησε για να επιτεθεί κατά του φρουρίου του Montreal, νοτίως της Νεκράς θάλασσας. Επέσπευδε πολύ την πολιορκία, ο δε Amalric, εξ αιτίας κακών πληροφοριών, άργησε πολύ να ξεκινήσει από την Ιερουσαλήμ για να τον βοηθήσει. Αλλά, όταν ακριβώς η φρουρά ετοιμαζόταν να συνθηκολογήσει, εμφανίσθηκε ξαφνικά ο Nur ad-Din στο δρόμο προς το Kerak, οπότε ο Saladin έλυσε την πολιορκία. Είπε στον Nur ad-Din ότι οι πόλεμοι των αδελφών του στην Άνω Αίγυπτο τον ανάγκαζαν να επιστρέψει στο Κάιρο. Στον Nur ad-Din η πράξη του αυτή φάνηκε καθαρή προδοσία και έπρεπε να τιμωρηθεί με βίαια μέσα. Όταν πληροφορήθηκε για την οργή του, ο Saladin ανησύχησε και κάλεσε σε συμβούλιο τα μέλη της οικογενείας του και τους ανώτερους στρατηγούς του. Τα νεώτερα μέλη της οικογενείας συμβούλευσαν προκλητικότητα. Αλλά ο πατέρας του Saladin, ο γέρο Najm ad-Din Ayyub, σηκώθηκε και είπε ότι αυτός ήταν πιστός στον κύριό του και συνέστησε στον γιο του να περιορίσει τις φιλοδοξίες του. Ιδιαιτέρως τον μάλωσε γιατί άφηνε τη φιλοδοξία του να φαίνεται τόσο πολύ. Ο Saladin άκουσε τη συμβουλή του και ζήτησε ταπεινά συγγνώμη από τον Nur ad-Din ο οποίος τη δέχτηκε επί του παρόντος 160. Το καλοκαίρι του 1171 ο Nur ad-Din σχεδίασε αλλά εγκατέλειψε μια εκστρατεία στη Γαλιλαία. Στο Digitized by 10uk1s

τέλος του φθινοπώρου, εξοργισθείς από μια πειρατική ενέργεια που διέπραξαν Φράγκοι από τη Λαοδίκεια εναντίον των αιγυπτιακών εμπορικών πλοίων, ερήμωσε εδάφη της Αντιόχειας και της Τριπόλεως, κατέστρεψε τα φρούρια Σαφίτα και Αράιμα και χρειάστηκε να του πληρώσουν βαριά αποζημίωση για ν' αποσυρθεί 161. Αλλά το 1172 παρέμεινε ήσυχος εν μέρει γιατί δυσπιστούσε στον Saladin και εν μέρει γιατί ήθελε να πετύχει σελτζουκική βοήθεια για μια επίθεση κατά της Αντιόχειας. Αλλά ο Σελτζούκος σουλτάνος, ύστερ' από μια αυστηρή προειδοποίηση από την Κωνσταντινούπολη, απέρριψε τις προτάσεις του και αντ' αυτών άρχισε έναν πόλεμο με τους Δανισμένδες που κράτησε δύο χρόνια. Η συμμαχία με το Βυζάντιο, αν και δεν επρόκειτο να κατορθώσει περισσότερα, τουλάχιστον έσωσε την Αντιόχεια από ένα συνασπισμό μεταξύ Χαλεπίου και Ικονίου 162. Περίπου τον ίδιο καιρό ο Nur ad-Din δέχτηκε επί τέλους ν' απελευθερώσει τον Raymond της Τριπόλεως για το ποσό των 80000 δηναρίων. Ο βασιλεύς και οι Hospitaliers συγκέντρωσαν μαζί το μεγαλύτερο μέρος των χρημάτων. Στον Raymond επετράπη να γυρίσει στη χώρα του. Δεν πλήρωσε ποτέ τα 30000 περίπου δηνάρια που είχε μείνει χρεώστης στον Nur adDin 163. Ο πόλεμος ξανάρχισε το 1173. Ο Amalric ένοιωθε αρκετά ασφαλής ώστε να βαδίσει προς βορρά στην Κιλικία για να τιμωρήσει τον Μλεχ για την προσβολή που έκανε στον Στέφανο της Champagne και για να εκπληρώσει την υπόσχεσή του προς τον αυτοκράτορα. Η εκστρατεία δεν πέτυχε τίποτα εκτός από την αναστολή της περαιτέρω επεκτάσεως του Μλεχ 164. Ο Nur ad-Din επωφελήθηκε από την ευκαιρία για να εισβάλει στην Υπεριορδανία και κάλεσε τον Saladin να έρθει να τον βοηθήσει. Ο Saladin πιστός στη συμβουλή του πατέρα του, ήρθε με στρατό από την Αίγυπτο και πολιόρκησε το Kerak. Στο μεταξύ ο Nur ad-Din κατέβαινε από τη Δαμασκό. Όταν πλησίασε, ο Saladin έλυσε την πολιορκία και επέστρεψε στην Αίγυπτο, λέγοντας, ότι ο πατέρας του ήταν επικίνδυνα άρρωστος, πράγμα που ήταν αλήθεια. Αλλά ήταν φανερό ότι δεν ήθελε να καταστρέψει το φραγκικό κράτος που βρισκόταν ανάμεσα σ' αυτόν και τον αυταρχικό κύριό του. Ο Nur ad-Din, με τη σειρά του, στρατοπέδευσε προ του Kerak. Το φέουδο της Υπεριορδανίας, του οποίου ήταν πρωτεύουσα, ανήκε σε μια κληρονόμο, τη Στεφανία de Μιγύ. Ο πρώτος της σύζυγος, Humphrey, κληρονόμος de Toron, είχε πεθάνει λίγα χρόνια πρωτύτερα. Ο δεύτερος σύζυγός της, ο senechal του Amalric, Miles de Plancy, απουσίαζε μαζί με τον βασιλέα. Ο πρώτος πεθερός της, ο γέρος κοντόσταυλος Humphrey II de Toron, ήταν εκείνος που έσπευσε να τη βοηθήσει. Όταν επιστρατεύτηκαν ό,τι δυνάμεις απέμεναν στο βασίλειο, ο Nur ad-Din απεσύρθη. Η μανία του κατά του Saladin δεν είχε όρια. Όταν τον Αύγουστο, έμαθε για τον θάνατο του Najm ad-Din Ayyub, του πιο πιστού υπηρέτου του στο Κάιρο, ορκίστηκε να εισβάλει ο ίδιος στην Αίγυπτο την προσεχή άνοιξη 165. Αυτή τη διάσπαση στον μωαμεθανικό κόσμο ήταν παρήγορη για τους Φράγκους και το φθινόπωρο του 1173 δέχτηκαν προτάσεις από μια πλευρά που δεν περίμεναν. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες δεν είχαν ακουστεί οι Ασσασίνοι, εκτός από την αυθαίρετη εκ μέρους των δολοφονία του Raymond II της Τριπόλεως το 1152. Σταθεροποιούσαν με ησυχία τα εδάφη τους στα βουνά Nosairi. Κατά γενικό κανόνα δεν έδειχναν εχθρότητα εναντίον των Φράγκων. Ο μισητός εχθρός των ήταν ο Nur adDin του οποίου η ισχύς τους περιόριζε στην ανατολή. Αλλ' αυτός δεν είχε κατορθώσει να τους καταβάλει και ένα μαχαίρι, που βρέθηκε ένα βράδυ στο μαξιλάρι του, τον προειδοποίησε να μην τραβήξει πάρα πολύ το σκοινί. Πιο πολύ σχιίτες παρά σουννίτες στις συμπάθειές των, είχαν πειραχτεί από το τέλος του φατιμιδικού χαλιφάτου. Το 1169, το στρατηγείο των Ασσασίνων στο Alamut της Περσίας έστειλε ένα νέο κυβερνήτη στην επαρχία Nosairi, τον Ρασίδ ad-Din Σινάν από την Μπάσρα. Αυτός ο τρομερός σεΐχης που επρόκειτο να γίνει γνωστός στους Φράγκους ως ο "Γέρος του βουνού", άρχισε μια πιο ενεργό πολιτική. Έστειλε τώρα στον Amalric και του πρότεινε στενή συμμαχία εναντίον του Nur ad-Din και τον άφησε να εννοήσει ότι αυτός και ολόκληρο το ποίμνιό του λογάριαζε ν' ασπασθεί τον χριστιανισμό. Εις αντάλλαγμα, προφανώς ζήτησε να καταργηθεί ένας φόρος που οι Ναΐτες της Tortosa είχαν κατορθώσει να επιβάλλουν σε διάφορα χωριά Ασσασίνων. Είτε πίστευε είτε όχι ότι οι Ασσασίνοι θα προσχωρούσαν στο Χριστιανισμό, ο Amalric ήταν πρόθυμος να ενθαρρύνει τη φιλία τους. Οι απεσταλμένοι του Σεΐχη Σινάν επέστρεψαν στα βουνά με την υπόσχεση ότι πολύ σύντομα θ' ακολουθούσε μια φραγκική πρεσβεία. Καθώς περνούσαν από Digitized by 10uk1s

την περιοχή της Τριπόλεως, ένας Ναΐτης ιππότης, ο Walter du Mesmil, ενεργώντας με την έγκριση του μεγάλου μαγίστρου του, τους έστησε ενέδρα και τους σκότωσε όλους. Ο βασιλεύς Amalric έφριξε. Η πολιτική του είχε καταστραφεί και η τιμή του σπιλωθεί, επειδή το τάγμα των Ναϊτών είχε τέτοια πλεονεξία, ώστε να μη θέλει να θυσιάσει ένα μικρό μέρος από τα εισοδήματά του. Διέταξε τον μέγα μάγιστρο Odo de Saint-Amand να παραδώσει τον ένοχο. Ο Odo αρνήθηκε, και απλώς πρότεινε να στείλει τον Walter να δικαστεί από τον πάπα, του οποίου και μόνο αναγνώριζε την εξουσία. Αλλά ο Amalric ήταν πολύ θυμωμένος για να σκοτισθεί για το καταστατικό του τάγματος. Έσπευσε με μερικούς στρατιώτες στη Σιδώνα, όπου έμενε ο μέγας μάγιστρος και το συμβούλιο μπήκε δια της βίας στην έδρα τους και απήγαγε τον Walter, τον οποίον φυλάκισε στην Τύρο. Διαβεβαίωσε τους Ασσασίνους ότι είχε αποδοθεί δικαιοσύνη και αυτοί δέχτηκαν την απολογία του βασιλέως. Στο μεταξύ ο Amalric σχεδίαζε να ζητήσει από τη Ρώμη τη διάλυση του τάγματος 166. Το έτος 1174 άρχισε καλά για τους χριστιανούς. Οι Ασσασίνοι ήταν φιλικοί. Η βυζαντινή συμμαχία κρατούσε καλά. Ο νεαρός βασιλεύς της Σικελίας William II, υποσχέθηκε ναυτική βοήθεια για την άνοιξη. Η διχόνοια μεταξύ του Nur ad-Din και του Saladin έφθανε σε κρίσιμο σημείο. Ο ίδιος ο Saladin δεν ήταν καθόλου ασφαλής στην Αίγυπτο, όπου η σχιίτικη αριστοκρατία συνωμοτούσε εναντίον του και βρισκόταν σε επαφή με τους Φράγκους. Το 1173 είχε στείλει τον πρεσβύτερο αδελφό του Τουράν Σαχ, να κατακτήσει το Σουδάν, ώστε να χρησιμεύσει ως άσυλο για την οικογένεια, αν θα συνέβαινε το χειρότερο. Ο Τουράν κατέλαβε τη χώρα ως το Ιβρίμ, κοντά στο Ουαντί Χάλφα, όπου θανάτωσε τον κόπτη επίσκοπο και το ποίμνιό του, και τους ενορίτες του και τα εφτακόσια γουρούνια του. Αλλά ανέφερε ότι η χώρα ήταν ακατάλληλη για καταφύγιο. Τότε ο Saladin τον έστειλε στη νότια Αραβία, την οποία προτιμούσε. Την κατέκτησε στο όνομα του αδελφού του και κυβέρνησε εκεί ως αντιβασιλεύς ως το 1176 167. Αλλά δεν χρειάστηκε να ξεφύγει από την οργή του Nur ad-Din. Την άνοιξη του 1174 ο αταμπέγκος ήρθε στη Δαμασκό για να σχεδιάσει την εκστρατεία του στην Αίγυπτο. Ένα πρωί έκανε τον περίπατό του έφιππος μαζί με φίλους του μέσα στους κήπους και τους έλεγε για την αβεβαιότητα της ανθρώπινης ζωής. Εννέα ημέρες αργότερα, στις 15 Μαΐου πέθανε από κυνάγχη. Υπήρξε μεγάλος κυβερνήτης και καλός άνθρωπος, που αγαπούσε περισσότερο από όλα τη δικαιοσύνη. Μετά την αρρώστεια που είχε πάθει προ δέκα εννέα ετών, κάτι από την ενεργητικότητά του τον είχε εγκαταλείψει και όλο και περισσότερο μέρος του χρόνου του διέθετε σε ευλαβείς ασκήσεις. Αλλά η ευλάβειά του, όσο στενή κι αν ήταν, του κέρδιζε τον σεβασμό των υπηκόων του και των εχθρών του. Ήταν αυστηρός και σπάνια χαμογελούσε. Ζούσε απλά και επέβαλε στην οικογένειά του να κάνει το ίδιο, προτιμώντας να ξοδεύει τα μεγάλα του εισοδήματα σε φιλανθρωπικά έργα. Ήταν προσεκτικός και επιμελής κυβερνήτης· και η σοφή του διακυβέρνηση στερέωσε το βασίλειο που είχε κερδίσει το σπαθί του. Ιδιαίτερα επιζητούσε να υποτάξει την ανησυχία των Τούρκων και Κούρδων εμίρηδών του, εγκαθιστώντας τους σε τιμάρια των οποίων το ενοίκιο πλήρωναν σε στρατιώτες, αλλά τα δικά του δικαστήρια τούς τηρούσαν υπό αυστηρό έλεγχο. Αυτός ο περιορισμένος φεουδαλισμός συνετέλεσε πολύ στην αποκατάσταση ευημερίας στη Συρία ύστερ' από την κυβέρνησή της από νομάδες επί έναν αιώνα. Στην εμφάνιση ήταν ψηλός και μελαχροινός, σχεδόν αγένειος, με κανονικά χαρακτηριστικά και μελαγχολική έκφραση. Η μόνη του ψυχαγωγία ήταν το παιγνίδι του Πόλο 168. Κληρονόμος του Nur ad-Din ήταν ο γιος του Malik as-Salih Ισμαήλ, ένα αγόρι έντεκα ετών που ήταν μαζί του στη Δαμασκό. Εκεί ο εμίρης al-Μουκαντάμ, υποστηριζόμενος από τη μητέρα τού μικρού, άρπαξε την αντιβασιλεία ενώ ο Γκιουμουστεκίν, κυβερνήτης του Χαλεπίου, το οποίο υπήρξε η κυρία πρωτεύουσα του Nur ad-Din, ανακήρυξε τον εαυτό του εκεί αντιβασιλέα. Ο εξάδελφος του παιδιού, Saif ad-Din της Μοσούλης, επενέβη για να προσαρτήσει τη Nisibis και όλη τη Jezireh ως την Έδεσσα. Ο Saladin, ως κυβερνήτης της πλουσιότερης επαρχίας του Nur ad-Din, έγραψε στη Δαμασκό ισχυριζόμενος ότι η αντιβασιλεία ανήκε σ' αυτόν. Αλλ' επί του παρόντος ήταν ανίσχυρος να διεκδικήσει την αξίωσή του 169. Η κατάρρευση της μωαμεθανικής ενότητας έδωσε στους Φράγκους μια ευκαιρία της οποίας ο Amalric έσπευσε να επωφεληθεί. Τον Ιούνιο βάδισε κατά της Banyas. Ο al-Μουκαντάμ βγήκε από τη Δαμασκό να τον συναντήσει και, πιθανόν όπως επιδίωκε ο Amalric, Digitized by 10uk1s

πρότεινε αμέσως να τον εξαγοράσει με την υπόσχεση ενός μεγάλου χρηματικού ποσού, της απελευθερώσεως όλων των Φράγκων αιχμαλώτων που ήταν στη Δαμασκό και μιας μελλοντικής συμμαχίας εναντίον του Saladin 170. Ο Amalric, ο οποίος είχε αρχίσει να υποφέρει από μια προσβολή δυσεντερίας, δέχτηκε τις προτάσεις. Μετά την υπογραφή μιας συμφωνίας επέστρεψε μέσω Τιβεριάδος και Nablus στην Ιερουσαλήμ, έφιππος, αρνηθείς την άνεση ενός φρουρίου. Έφθασε εκεί σοβαρά άρρωστος. Έλληνες και Σύροι γιατροί κλήθηκαν στο κρεββάτι του. Τους είπε να του κάνουν μια αφαίμαξη και να του δώσουν ένα καθαρτικό. Εκείνοι αρνήθηκαν γιατί τον θεώρησαν πολύ αδύνατο για ν' άνθέξει σ' αυτή τη δοκιμασία. Κατέφυγε τότε στον δικό του Φράγκο γιατρό ο οποίος δεν είχε τέτοιους δισταγμούς. Η θεραπεία φάνηκε να του έκανε καλό, αλλά μόνο για μια ή δύο ημέρες. Στις 11 Ιουλίου 1174 πέθανε σε ηλικία τριάντα οχτώ ετών 171. Αν η ιστορία είναι μόνο ζήτημα προκλήσεως και ανταποκρίσεως, τότε η αύξηση της μωαμεθανικής ενότητας υπό τον Zengi, τον Nur ad-Din και τον Saladin υπήρξε η αναπόφευκτη αντίδραση στην Πρώτη Σταυροφορία. Αλλά πολύ συχνά η μοίρα βάζει μολύβι στα ζάρια. Στις αρχές του 1174 το άστρο του Saladin φαινόταν να δύει. Ο θάνατος του Nur ad-Din και ο θάνατος του Amalric που κανένας δεν τους περίμενε, τον έσωσαν και άνοιξαν το δρόμο για τις μελλοντικές του νίκες. Για τους Φράγκους της Ανατολής, ο θάνατος του Amalric, σε τέτοια στιγμή, και τα ατυχήματα που συνέβησαν στην οικογένειά του προοιώνισαν το τέλος της βασιλείας των. Ο Amalric υπήρξε ο τελευταίος βασιλεύς της χριστιανικής Ιερουσαλήμ άξιος του θρόνου του. Είχε κάνει λάθη. Είχε παρασυρθεί από τον ενθουσιασμό των ευγενών του το 1168 και από τους δισταγμούς των το 1169. Υπήρξε πολύ πρόθυμος να δέχεται χρηματικά δώρα, τα οποία η κυβέρνησή του χρειαζόταν προς στιγμήν, παρά να διεξάγει μια πολιτική με ευρύτερη προοπτική. Αλλά η ενεργητικότητα και η επιχειρηματικότητά του ήταν απεριόριστες. Είχε αποδείξει ότι ούτε οι υποτελείς του ούτε τα τάγματα μπορούσαν να τον προκαλέσουν ατιμωρητί. Αν ζούσε περισσότερο θα μπορούσε να αντικρούσει το αναπόφευκτο του θριάμβου του Ισλάμ.

Digitized by 10uk1s

ΒΙΒΛΙΟ V Ο ΘΡΙΑΜΒΟΣ ΤΟΥ ΙΣΛΑΜ

Digitized by 10uk1s

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι Η ΜΩΑΜΕΘΑΝΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ «δόξαν σοφοὶ κληρονομήσουσιν, οἱ δὲ ἀσεβεῖς ὕψωσαν ἀτιμίαν».

ΠΑΡΟΙΜΙΑΙ 3, 35

Για τον Saladin που παρακολουθούσε με αγωνία στο Κάιρο, ο θάνατος του Amalric ήρθε σαν ένα σημάδι της εύνοιας του Θεού. Οι δολοπλοκίες των σχιιτών εναντίον του είχαν κορυφωθεί τον Απρίλιο, όταν του προδόθηκε μια συνωμοσία για να τον δολοφονήσουν. Χτύπησε αμέσως και σταύρωσε τους αρχισυνωμότες· αλλά δεν μπορούσε να είναι βέβαιος ότι δεν υπήρχαν άλλοι έτοιμοι να συνωμοτήσουν, αν ένας χριστιανικός στρατός ερχόταν να τους βοηθήσει. Και στο μεταξύ η κληρονομιά του Nur ad-Din μπορούσε να περάσει σταθερά σε άλλα χέρια 1. Τώρα, που πέθανε ο Amalric, δεν υπήρχε κίνδυνος εισβολής από την ξηρά. Είναι αλήθεια ότι ένας σικελικός στόλος βρισκόταν στ' ανοιχτά· γιατί ο βασιλεύς William II δεν είχε μάθει ούτε την κατάρρευση της σχιιτικής συνωμοσίας ούτε τον θάνατο του Amalric. Στις 25 Ιουλίου 1174, εμφανίσθηκαν ξαφνικά προ της Αλεξάνδρειας οι Σικελοί, με διακόσια ογδόντα τέσσερα πλοία, για να μεταφέρουν τους άνδρες τους, τα ζώα τους και τις προμήθειές τους, υπό τον Tancred, κόμη του Λέτσε. Βρέθηκαν όμως χωρίς την υποστήριξη στην οποία είχαν υπολογίσει, και είχαν ήδη αρνηθεί ν' δεχθούν οποιαδήποτε βοήθεια από τον αυτοκράτορα, γιατί ο William είχε φιλονικήσει με τον Μανουήλ, ο οποίος του είχε προτείνει ως σύζυγο την κόρη του Μαρία και ύστερα είχε αποσύρει την πρόταση. Και οπωσδήποτε ήθελε ν' αποδείξει ότι μπορούσε να δράσει καλύτερα παρ' ό,τι οι Βυζαντινοί το 1169. Όταν απέτυχαν να αιφνιδιάσουν την πόλη και όταν πλησίαζε ο Saladin με στρατό, ξαναμπήκαν στα πλοία τους και απέπλευσαν την 1η Αυγούστου. Τώρα ο Saladin ήταν ελεύθερος να βαδίσει στη Συρία 2. Ο Ibn al-Μουκαντάμ, κυβερνήτης της Δαμασκού, τρομοκρατήθηκε και ζήτησε βοήθεια από τους Φράγκους. Ο φόβος του μεγάλωσε περισσότερο όταν ο μικρός as-Salih κατέφυγε μαζί με τη μητέρα του στο Χαλέπι στην πιο στιβαρή κηδεμονία του Γκιουμουστεκίν. Κατόπιν ο Ibn al-Μουκαντάμ ζήτησε από τον Saif ad-Din της Μοσούλης να τον βοηθήσει. Αλλά ο Saif ad-Din προτίμησε να σταθεροποιήσει τα κέρδη του στη Jezireh. Τότε ο λαός της Δαμασκού απαίτησε από τον κυβερνήτη του να καλέσει τον Saladin. Ο Saladin ξεκίνησε αμέσως με εφτακόσιους επίλεκτους ιππείς. Πέρασε γρήγορα από την Υπεριορδανία όπου οι Φράγκοι δεν έκαναν καμιά απόπειρα να τον σταματήσουν και έφθασε στην Δαμασκό στις 26 Νοεμβρίου. Εκεί έγινε δεκτός με εκδηλώσεις χαράς. Πέρασε τη νύχτα στο παλιό σπίτι του πατέρα του. Το πρωί της επομένης, ο al-Μουκαντάμ του άνοιξε τις πύλες της ακροπόλεως. Εγκατέστησε τον αδελφό του Toghtegin ως κυβερνήτη στο όνομα του as-Salih και αφού ενθουσίασε τους Δαμασκηνούς με πλούσια δώρα από τον θησαυρό του as-Salih, βάδισε προς βορρά, εναντίον του Γκιουμουστεκίν 3. Ο θάνατος του βασιλέως Amalric είχε αφήσει τους Φράγκους ανίσχυρους να επέμβουν. Ο μόνος πρίγκιπας που απέμεινε από τη βασιλική οικογένεια ήταν ο δεκατριετής λεπρός Baldwin. Η αδελφή του Sibylla, ένα χρόνο μεγαλύτερη, ήταν ακόμα ανύπαντρη. Η μητρυιά του, βασίλισσα Μαρία Κομνηνή, είχε γεννήσει μόνο κορίτσια, από τα οποία το ένα είχε πεθάνει και το άλλο, η πριγκίπισσα Isabella, ήταν δύο χρονών. Οι βαρόνοι δέχτηκαν τον Baldwin ως βασιλέα τους χωρίς αντίρρηση. Τέσσερις ημέρες μετά τον θάνατο του πατέρα του, στέφθηκε από τον πατριάρχη. Δεν διορίστηκε αντιβασιλεύς. Ο Sénéchal Miles de Plancy, ο στενότερος φίλος του πεθαμένου βασιλέως, και κύριος, με το δικαίωμα της γυναίκας του, του μεγάλου τιμαρίου της Υπεριορδανίας, ανέλαβε την κυβέρνηση. Αλλά ο Miles ήταν αντιδημοτικός, ιδιαίτερα μεταξύ της αριστοκρατίας που είχε γεννηθεί εκεί, με την υποστήριξη της οποίας ο κόμης Raymond της Τριπόλεως απαίτησε την αντιβασιλεία. Μετά τις αδελφές του βασιλέως, ο Raymond ήταν ο στενότερος συγγενής του από τη βασιλική Digitized by 10uk1s

πλευρά της οικογένειας. Η μητέρα του, Hodierna της Ιερουσαλήμ, ήταν θεία του Amalric. Παρ' όλο ότι ο Bohemund της Αντιόχειας καταγόταν από την πρεσβύτερη αδελφή της Hodierna, Alice, ήταν κατά μια γενεά μακρύτερα από το στέμμα. Επί πλέον κατοικούσε πολύ μακριά, ενώ ο Raymond είχε πρόσφατα παντρευτεί την δεύτερη μεγάλη κληρονόμο μέσα στο βασίλειο, την Eschiva de Bures, πριγκίπισσα της Γαλιλαίας, χήρα του Walter de Saint-Omer. Οι υποστηρικτές του Raymond, υπό την ηγεσία του γέρου κοντόσταυλου Humphrey II de Toron, της οικογένειας των Ibelin, και του Reynald της Σιδώνος, επέμειναν να εξετασθούν τα δικαιώματα του από το ανώτατο δικαστήριο. Ο Miles χρονοτρίβησε όσο μπόρεσε περισσότερο, αλλά αναγκάστηκε να υποχωρήσει. Στα τέλη του φθινοπώρου ο Raymond ανέλαβε τα καθήκοντα του αντιβασιλέως. Λίγες εβδομάδες αργότερα ο Miles, ο οποίος είχε δεχτεί την πτώση του από την εξουσία με κακή διάθεση, δολοφονήθηκε μια σκοτεινή νύχτα στους δρόμους της Acre 4. Ο Raymond ήταν τώρα τριάντα τεσσάρων ετών, ένας ψηλός, λεπτός άνδρας με μαύρα μαλλιά και μελαχρινό δέρμα, με πρόσωπο στο οποίο κυριαρχούσε μια μεγάλη μύτη, στον χαρακτήρα ψυχρός και αυτοκυριαρχούμενος και όχι πολύ γενναιόφρων. Δεν υπήρχε τίποτα σ' αυτόν από τον ενθουσιώδη ιπποτισμό των πρώτων σταυροφόρων. Κατά τα μακρά χρόνια που πέρασε στην αιχμαλωσία, διάβασε πολύ, είχε μάθει αραβικά και είχε σπουδάσει τους τρόπους των μωαμεθανών. Έβλεπε τα προβλήματα των φραγκικών κρατών από τοπική σκοπιά. Ενδιαφερόταν για την επιβίωσή τους και όχι για το ρόλο τους ως εμπροσθοφυλακής μιας επιθετικής χριστιανοσύνης. Ήταν ικανός και υποστηριζόταν με ικανότητα από τους φίλους του, αλλά ήταν μόνο αντιβασιλεύς και είχε εχθρούς 5. Η αντιβασιλεία του άρχισε μια διαίρεση μέσα στο βασίλειο. Υπήρχαν και πριν φατρίες, ειδικότερα τον καιρό της βασίλισσας Melisende. Αλλά δεν είχαν διαρκέσει πολύ. Το στέμμα είχε διατηρήσει τον έλεγχο. Τώρα εμφανίσθηκαν δύο χωριστά κόμματα, το ένα αποτελούμενο από τους ντόπιους βαρόνους και τους Hospitaliers, που ακολουθούσε την ηγεσία του κόμη Raymond, και επιζητούσε συνεννόηση με τους ξένους γείτονες και δεν είχε διάθεση να εμπλακεί σε επικίνδυνες περιπέτειες. Το άλλο αποτελούσαν οι νεοφερμένοι από τη Δύση και οι Ναΐτες. Αυτό το κόμμα ήταν επιθετικό και αγωνιστικά χριστιανικό και βρήκε τους αρχηγούς του το 1175, όταν ο Reynald de Châtillon αφέθηκε ελεύθερος από τη μωαμεθανική φυλακή του, μαζί με τον Joscelin της Έδεσσας, έναν κόμη χωρίς κομητεία, τον οποίον η μοίρα είχε καταντήσει τυχοδιώκτη6. Οι προσωπικές έχθρες ήταν ισχυρότερες από τις διαφορές στην πολιτική. Οι περισσότεροι από τους ευγενείς ήταν τώρα εξάδελφοι μεταξύ τους· και οι οικογενειακές έριδες είναι πάντοτε αδιάλλακτες. Οι δυο γυναίκες του βασιλέως Amalric μισούσαν η μια την άλλη. Η Agnes de Courtenay, αδελφή του κόμη Joscelin, είχε ξαναπαντρευτεί δυο φορές μετά το διαζύγιό της. Ο πρώτος της σύζυγος Hugh d' Ibelin, είχε πεθάνει λίγα χρόνια μετά το γάμο του· ο διάδοχος του, Reynald της Σιδώνος, υπήρξε ευτυχής ν' ανακαλύψει όπως ο Amalric, ότι ήταν πολύ στενός συγγενής με τη σύζυγό του, ώστε να πετύχει ακύρωση του γάμου 7. Ενώ η Agnes είχε συνταχθεί με τον αδελφό της και τους Ναΐτες, εκείνος πήγε με το άλλο κόμμα. Η βασίλισσα Μαρία Κομνηνή ξαναπαντρεύτηκε σύντομα με τον αδελφό του Hugh d' Ibelin, Μπαλιάν, στον οποίο έφερε το φέουδο-κτήση της, τη Nablus. Αυτός ο γάμος υπήρξε ευτυχής και η πρώην βασίλισσα έπαιξε μεγάλο ρόλο στο κόμμα του συζύγου της 8. Ο Reynald de Châtillon, λίγους μήνες μετά την απόλυσή του, παντρεύτηκε την κληρονόμο της Υπεριορδανίας, Στεφανία, τη χήρα του Miles de Plancy, η οποία θεωρούσε τον Raymond ως δολοφόνο του συζύγου της9. Η μακρά φιλονικία του Raymond με τους Ναΐτες ξεκίνησε από προσωπικό ζήτημα. Ένας Φλαμανδός ιππότης, ο Gerard de Ridfort, πήγε στην Τρίπολη το 1173 και ανέλαβε υπηρεσία υπό τον κόμη, ο οποίος του υποσχέθηκε να τον παντρέψει με την πρώτη κατάλληλη κληρονόμο της κομητείας του. Αλλά όταν πέθανε ο άρχοντας του Μποτρούν λίγους μήνες αργότερα και άφησε τα εδάφη του στην κόρη του Λουκία, ο Raymond αγνόησε το δικαίωμα του Gerard και την έδωσε σ' έναν πλούσιο Πιζάνο ονομαζόμενο Πλιβάνο, ο οποίος έβαλε το κορίτσι επάνω σε μια πλάστιγγα και πρόσφερε στον κόμη το βάρος της σε χρυσάφι. Ο Gerard, θυμωμένος και απογοητευμένος, κατατάχτηκε στο τάγμα των Ναϊτών και πολύ σύντομα έγινε ένα από τα σπουδαιότερα μέλη του και πήρε το αξίωμα του Senechal. Δεν συγχώρησε ποτέ τον Raymond 10. Digitized by 10uk1s

Ο νεαρός βασιλεύς, αντιληφθείς, παρά την ηλικία του, τις μηχανορραφίες γύρω του, προσπάθησε να κρατήσει την ισορροπία μεταξύ των κομμάτων. Ο Raymond παρέμεινε αντιβασιλεύς του επί τρία χρόνια· αλλά οι οικογενειακοί δεσμοί τον τράβηξαν πλησιέστερα προς τους Courtenay. Έκανε το θείο του Joscelin senechal το 1176, και η μητέρα του, η αρχόντισσα Agnes, επέστρεψε στην αυλή. Η επιρροή της υπήρξε ολέθρια. Ήταν διεστραμμένη και φιλάργυρη, αχόρταγη για άνδρες και για χρήματα. Δεν της είχε επιτραπεί ν' αναθρέψει τα παιδιά της. Ο Baldwin είχε παραδοθεί στη φροντίδα του William της Τύρου, η δε Sibylla στης μεγάλης θείας της, της πριγκίπισσας-ηγουμένης Joveta της Βηθανίας. Αλλά τώρα άρχισε να παρεμβαίνει στη ζωή τους. Ο Baldwin την άκουγε παρά τη δική του καλύτερη κρίση και η Sibylla περιήλθε υπό την κυριαρχία της 11. Το πρώτιστο καθήκον του Raymond ως αντιβασιλέως ήταν ν' αναστείλει την ανάπτυξη της δυνάμεως του Saladin. Οι Φράγκοι δεν είχαν μπορέσει να εμποδίσουν την ένωση της Δαμασκού με το Κάιρο. Αλλά τουλάχιστον το Χαλέπι ήταν ακόμα χωρισμένο. Μόλις του έφθασαν ενισχύσεις από την Αίγυπτο, ο Saladin είχε βαδίσει κατά του Χαλεπίου από τη Δαμασκό. Στις 9 Δεκεμβρίου 1174 μπήκε στη Homs και άφησε στρατεύματα να πολιορκούν την ακρόπολη, η οποία αντιστεκόταν εναντίον του. Συνέχισε την κίνησή του δια μέσου της Hama προς το Χαλέπι. Όταν ο Γκιουμουστεκίν του έκλεισε τις πύλες κατάμουτρα, άρχισε κανονική πολιορκία της πόλεως, στις 30 Δεκεμβρίου. Οι πολίτες ήταν μισοδιατεθειμένοι να παραδοθούν σ' αυτόν· αλλά ο νεαρός as-Salih κατέβηκε ο ίδιος μεταξύ τους και τους παρακάλεσε να τον προστατεύσουν από τον άνθρωπο που είχε σφετερισθεί την κληρονομιά του. Συγκινημένοι από την παράκλησή του οι υπερασπιστές παρέμειναν ακλόνητοι. Στο μεταξύ ο Γκιουμουστεκίν έστειλε για βοήθεια από τους Ασσασίνους και από τους Φράγκους. Λίγες μέρες αργότερα μερικοί Ασσασίνοι βρέθηκαν μέσα στο στρατόπεδο του Saladin, στην ίδια τη σκηνή του. Σκοτώθηκαν ύστερ' από απεγνωσμένη αντίσταση. Την 1η Φεβρουαρίου ο κόμης Raymond και ένας φραγκικός στρατός εμφανίσθηκαν προ της Homs και με τη βοήθεια της φρουράς της ακροπόλεως άρχισαν να επιτίθενται κατά των τειχών της πόλεως. Αυτό επέφερε το επιθυμητό αποτέλεσμα. Ο Saladin έλυσε την πολιορκία του Χαλεπίου και κατέβηκε βιαστικά προς τα κάτω. Ο Raymond δεν στάθηκε να τον συναντήσει. Κατά τον επόμενο μήνα ο Saladin απασχολήθηκε με την πολιορκία της ακροπόλεως της Homs. Τον Απρίλιο ήταν κύριος όλης της Συρίας ως τη Hama προς βορρά· αλλά το Χαλέπι εξακολουθούσε να είναι ανεξάρτητο. Από ευγνωμοσύνη προς τους Φράγκους, ο Γκιουμουστεκίν απελευθέρωσε τον Reynald de Châtillon και τον Joscelin de Courtenay και όλους τους άλλους χριστιανούς αιχμαλώτους που βρίσκονταν στις φυλακές του Χαλεπίου 12. Οι επιτυχίες του Saladin ξύπνησαν τον ανιψιό του Nur ad-Din, Saif ad-Din, ο οποίος έστειλε τον αδελφό του Iτζ-ad-Din με ένα μεγάλο στράτευμα στη Συρία να ενωθεί με τον Γκιουμουστεκίν. Ο Saladin, ελπίζοντας ίσως να επιφέρει σύγχυση μεταξύ του Χαλεπίου και της Μοσούλης, προσφέρθηκε να παραχωρήσει στον Γκιουμουστεκίν τη Hama και τη Homs. Η προσφορά απορρίφθηκε. Αλλά ο συμμαχικός στρατός περικυκλώθηκε σε μια στενωπό ανάμεσα στα υψώματα βορείως της Hama και κατακομματιάστηκε από τους παλαίμαχους του Saladin. Ο Saladin δεν ένοιωσε τον εαυτό του αρκετά ισχυρό για να εκμεταλλευθεί τη νίκη του. Κανονίστηκε μια ανακωχή η οποία επέτρεψε στον Saladin να καταλάβει μερικές πόλεις βορείως της Hama αλλά κατά τα αλλά άφησε τα πράγματα όπως είχαν 13. Ο Saladin αποτίναξε τώρα την υποτιθεμένη υποτέλειά του στον as-Salih. Είχε κάνει, είπε, ό,τι καλύτερο μπορούσε για να τον υπηρετήσει πιστά, αλλά ο as-Salih προτίμησε άλλους συμβούλους και απέρριψε τη βοήθειά του. Γι' αυτό κι αυτός πήρε τον τίτλο του βασιλέως της Αιγύπτου και της Συρίας και έκοψε νομίσματα μόνο στο όνομά του. Ο χαλίφης της Βαγδάτης ενέκρινε την ενέργειά του και του έστειλε βασιλικά ενδύματα που τον βρήκαν στη Hama τον Μάιο 14. Η ανακωχή με τον οίκο του Zengi δεν κράτησε πολύ. Τον Μάρτιο του 1176, ο ίδιος ο Saif ad-Din της Μοσούλης πέρασε τον Ευφράτη με ένα μεγάλο στράτευμα και ενώθηκε με τα στρατεύματα του Γκιουμουστεκίν έξω από το Χαλέπι. Ο Saladin, ο στρατός του οποίου είχε ενισχυθεί πάλι από την Digitized by 10uk1s

Αίγυπτο, προχώρησε για να τον συναντήσει. Μια έκλειψη ηλίου στις 11 Απριλίου ανησύχησε τους άνδρες του όταν περνούσαν τον Ορόντη κοντά στη Hama· και δέκα μέρες αργότερα ο Saif ad-Din τους αιφνιδίασε ενώ πότιζαν τα άλογά τους. Αλλά ο Saif ad-Din δίστασε να επιτεθεί αμέσως. Την επομένη το πρωί, όταν έφερε όλον το στρατό του να επιτεθεί κατά του στρατοπέδου του Saladin στο Βουνό του Σουλτάνου, περί τα είκοσι μίλια νοτίως του Χαλεπίου, ήταν πλέον αργά. Η πρώτη τους έφοδος παρά λίγο να πετύχει· αλλά ο Saladin έκανε αντεπίθεση επικεφαλής των εφεδρειών του και διέσπασε τις γραμμές του εχθρού. Πριν βραδιάσει ήταν κύριος του πεδίου της μάχης. Ο θησαυρός που άφησε στο στρατόπεδό του φεύγοντας ο Saif ad-Din, δόθηκε ολόκληρος από τον Saladin ως αμοιβή στους άνδρες του. Όλους τους αιχμαλώτους που συνέλαβε τους μεταχειρίστηκε καλά και σε λίγο τους έστειλε πίσω στα σπίτια τους. Η γενναιοδωρία του και η επιείκειά του έκαναν εξαίρετη εντύπωση 15. Το Χαλέπι εξακολουθούσε ν' αρνείται ν' ανοίξει τις πύλες του στον Saladin· γι' αυτό επιτέθηκε και κατέλαβε τα φρούρια μεταξύ της πόλεως και του Ευφράτη, Bizaa και Menbij, κατόπιν πολιόρκησε το Azaz, το μεγάλο φρούριο που δέσποζε του δρόμου προς βορρά. Εκεί παρά λίγο να σκοτωθεί και πάλι από έναν Ασσασίνο ο οποίος είχε μπει μέσα στη σκηνή όπου αναπαυόταν. Τον έσωσε το αλυσιδωτό κάλυμμα που φορούσε κάτω από το τουρμπάνι του. Το Azaz συνθηκολόγησε στις 21 Ιουνίου. Στις 24 Ιουνίου εμφανίσθηκε πάλι προ του Χαλεπίου. Αλλά τώρα δέχτηκε να συζητήσει όρους. Ο as-Salih και οι Ορτοκίδες πρίγκιπες τού Hisn Kaifa και της Mardin που τον είχαν υποστηρίξει συμφώνησαν να παραχωρήσουν στον Saladin όλα τα εδάφη που είχε κατακτήσει. Αυτοί και ο Saladin ορκίστηκαν να διατηρήσουν την ειρήνη. Όταν η συνθήκη είχε υπογραφεί στις 29 Ιουλίου, η μικρή αδελφή του as-Salih πήγε να επισκεφθεί το στρατόπεδο του Saladin. Τη ρώτησε με καλοσύνη τι δώρο θα ήθελε να της κάνει, και αυτή απάντησε: "Το φρούριο του Azaz". Κατόπιν τούτου ο Saladin επέστρεψε το Azaz στον αδελφό της 16. Παρ' όλο ότι το Χαλέπι παρέμενε ακόμη ακατάκτητο ο as-Salih και οι εξάδελφοί του είχαν φοβηθεί. Ο Saladin μπόρεσε να στραφεί και να ενεργήσει κατά των Ασσασίνων και των Φράγκων. Εισέδυσε μέσα στα βουνά Nosairi για να πολιορκήσει τη Masyaf, το κυριότερο φρούριο των Ασσασίνων. Ο σεΐχης Σινάν απουσίαζε και, καθώς έσπευδε να επιστρέψει, οι στρατιώτες του Saladin θα μπορούσαν να τον αιχμαλωτίσουν αν κάποια μυστηριώδης δύναμη δεν τους συγκρατούσε. Υπήρχε μαγεία στην υπόθεση. Ο ίδιος ο Saladin ταρασσόταν από τρομακτικά όνειρα. Μια νύχτα ξύπνησε ξαφνικά για να βρει επάνω στο κρεβάτι του μερικά ζεστά ψωμάκια ενός τύπου που μόνο οι Ασσασίνοι έψηναν, και μαζί μ' αυτά ένα δηλητηριασμένο μαχαίρι και ένα κομμάτι χαρτί στο οποίο ήταν γραμμένος ένας απειλητικός στίχος. Ο Saladin πίστεψε ότι ο ίδιος ο Γέρος των Βουνών είχε μπει στη σκηνή του. Τα νεύρα του έσπασαν. Έστειλε έναν αγγελιαφόρο στον Σινάν ζητώντας να συγχωρηθεί για τις αμαρτίες του και υποσχόμενος, ως αντάλλαγμα για μια ασφαλή αναχώρηση, ν' αφήσει του λοιπού τους Ασσασίνους ανενόχλητους. Ο Γέρος τον συγχώρησε και η συνθήκη μεταξύ τους τηρήθηκε 17. Με τους Φράγκους δεν μπορούσε να γίνει τέτοια συνθήκη. Υπήρξε μια ανακωχή το 1175, όταν ο Saladin, για να μπορέσει ν' αντιμετωπίσει τον Saif ad-Din είχε απελευθερώσει τους χριστιανούς αιχμαλώτους που είχε στα χέρια του 18. Αλλά τον επόμενο χρόνο οι Φράγκοι παραβίασαν την ανακωχή. Ενώ ο Saladin πολιορκούσε το Χαλέπι, ο Raymond της Τριπόλεως εισέβαλε στη Μπέκαα από τη Buqaia, ενώ ο βασιλικός στρατός υπό τον Humphrey de Toron και τον δεκαπενταετή βασιλέα ανέβαινε από τα νότια. Ο Raymond φαίνεται ότι υπέστη κάποια ελαφρά ήττα από τον alΜουκαντάμ, τώρα κυβερνήτη της Baalbek· αλλά οι χριστιανοί συνενώθηκαν και νίκησαν τον αδελφό του Saladin Τουράν Σαχ και την πολιτοφυλακή της Δαμασκού. Αποτραβήχτηκαν πάλι όταν ο Saladin πλησίασε από τον βορρά. Αυτός δεν τους ακολούθησε. Βιαζόταν να επιστρέψει στην Αίγυπτο. Αφήνοντας τον Τουράν Σαχ με έναν ισχυρό στρατό στη Συρία, ξεγλίστρησε πάλι μέσ' από την Υπεριορδανία και έφθασε στο Κάιρο κατά τα τέλη του Σεπτεμβρίου 19.

Digitized by 10uk1s

Για ένα χρόνο υπήρξε ανάπαυλα από πόλεμο, για την οποία και οι δύο πλευρές ήταν ευγνώμονες. Ενώ ο Saladin αναδιοργάνωνε την Αίγυπτο και ανοικοδομούσε και οχύρωνε το Κάιρο, η κυβέρνηση στην Ιερουσαλήμ αντιμετώπιζε το βασικό εσωτερικό της πρόβλημα. Το 1177 ο βασιλεύς Baldwin ενηλικιώθηκε στα δεκαέξι χρόνια του, και ο Raymond κατέθεσε την εντολή της αντιβασιλείας. Αλλά η λέπρα του βασιλέως προχωρούσε άσχημα· ασφαλώς δεν μπορούσε να ζήσει πολλά χρόνια. Για να εξασφαλισθεί η διαδοχή έπρεπε να παντρευτεί η πριγκίπισσα Sibylla. Το 1175, πιθανόν κατόπιν υποδείξεως του βασιλέως Louis VII της Γαλλίας, ο Baldwin είχε καλέσει τον William Μακρυσπάθη, πρεσβύτερο γιο του μαρκησίου de Montferrat, να πάει στην Παλαιστίνη και να παντρευτεί τη Sibylla. Ήταν μια καλή εκλογή. Ο William είχε καλές σχέσεις. Ο πατέρας του ήταν ο πλουσιότερος ηγεμών στη βόρεια Ιταλία. Ήταν εξάδελφος του αυτοκράτορα Friedrich Barbarossa και του βασιλέως Louis. Ο ίδιος, αν και δεν ήταν πια νέος, ήταν αρκετά ωραίος και περιποιητικός για ν' αρέσει στην εύθυμη πριγκίπισσα. Αποβιβάστηκε στη Σιδώνα τον Οκτώβριο του 1176. Όταν μετά λίγες ημέρες έγινε ο γάμος του με τη Sibylla, του δόθηκαν τα εδάφη της Ascalon και της Jaffa και έγινε γενικά δεκτός ως διάδοχος του θρόνου. Αλλά οι ελπίδες που στηρίχθηκαν στην αλκή του και στις υψηλές σχέσεις του υπήρξαν μάταιες. Στις αρχές του 1177 αρρώστησε από ελονοσία. Η αρρώστια του κράτησε επί μερικούς μήνες και τον Ιούνιο πέθανε. Η χήρα του γέννησε ένα γιο στο τέλος του καλοκαιριού, ένα διάδοχο του βασιλείου αλλά που καθιστούσε την αντιβασιλεία αναπόφευκτη. Οι απεσταλμένοι του βασιλέως αλώνισαν και πάλι την Ευρώπη για να βρουν δεύτερο σύζυγο για την πριγκίπισσα20. Οι απεσταλμένοι του τριγύριζαν επίσης στην Ευρώπη για να βρουν συμμάχους εναντίον του Saladin· γιατί η ηρεμία στον πόλεμο ασφαλώς δεν θα κρατούσε πολύ. Αλλά οι ηγεμόνες της Δύσεως ήταν πλήρως απασχολημένοι με τις δικές τους υποθέσεις· ακόμη και η Κωνσταντινούπολη δεν μπορούσε πια να παράσχει την ίδια βοήθεια όπως πριν. Το έτος 1176 υπήρξε σημείο καμπής στην ιστορία του Βυζαντίου. Ο Σελτζούκος σουλτάνος Kilidj Arslan II, είχε γίνει προκλητικός έναντι του αυτοκράτορα. Όσο ζούσε ο Nur ad-Din είχε τηρηθεί υπό έλεγχο· γιατί ο Nur ad-Din είχε επέμβει στην Ανατολία το 1173 για να εμποδίσει τους Σελτζούκους να καταβροχθίσουν τις χώρες των Δανισμένδων. Ο στρατηγός του Nur ad-Din, Αβδαλμασίχ, πρώην υπουργός του αδελφού του Qutb ad-Din στη Μοσούλη, απέδωσε την Καισάρεια-Μαζάτσα στον Δανισμένδη Δουλ-Νουν και ο ίδιος παρέμεινε με μια φρουρά στη Σεβάστεια. Ο αδελφός του Kilidj Arslan, Σαχινσάχ καθιερώθηκε συγχρόνως στην κατοχή της Αγκύρας, όπου τον είχε εγκαταστήσει ο αυτοκράτωρ μερικά χρόνια πρωτύτερα. Αλλά ο θάνατος του Nur ad-Din έπαψε αυτή τη συγκράτηση από τον Kilidj Arslan. Περί τα τέλη του 1174 ο Αβδαλμασίχ είχε επιστρέψει στη Μοσούλη, ο Δουλ-Νουν και ο Σαχινσάχ ήταν εξόριστοι στην Κωνσταντινούπολη και ο Kilidj Arslan κατείχε τα εδάφη τους. Τότε έστρεψε εναντίον του Βυζαντίου. Το καλοκαίρι του 1176 ο Μανουήλ αποφάσισε να ξεκαθαρίσει μια για πάντα τα ζητήματά του με τους Τούρκους. Μερικές μικρο-επιτυχίες το προηγούμενο καλοκαίρι τον είχαν ενθαρρύνει να γράψει στον πάπα για να του αναγγείλει ότι ο καιρός ήταν πρόσφορος για μια νέα Σταυροφορία. Τώρα ήθελε να καταστήσει το δρόμο δια μέσου της Ανατολίας ασφαλή μια για πάντα. Ενώ ένας στρατός υπό τον εξάδελφό του Ανδρόνικο Βατάτζη είχε σταλεί δια μέσου της Παφλαγονίας ν' αποκαταστήσει τον Δουλ-Νουν στα εδάφη του, ο ίδιος ο Μανουήλ οδήγησε τον μεγάλο αυτοκρατορικό στρατό, ενισχυμένο με όσα αλλά τμήματα μπόρεσε να συγκεντρώσει, εναντίον της πρωτεύουσας του σουλτάνου, του Ικονίου. Ο Kilidj Arslan, όταν έμαθε για την εκστρατεία έστειλε να ζητήσει ειρήνη. Αλλά ο Μανουήλ δεν πίστευε πια στο λόγο του. Στις αρχές Σεπτεμβρίου ο στρατός της Παφλαγονίας έπαθε συμφορά προ των τειχών της Νικσάρ. Το κεφάλι του Βατάτζη στάλθηκε ως τρόπαιο στον σουλτάνο. Λίγες μέρες αργότερα ο στρατός του Μανουήλ βγήκε από την κοιλάδα του Μαιάνδρου, πέρασε το φρούριο που αυτός είχε κτίσει στο Σουβλαίον, ένα χρόνο πρωτύτερα και, αφού παρέκαμψε τη λίμνη Ιγριδίρ, μπήκε μέσα στα υψώματα που οδηγούσαν στη μεγάλη οροσειρά του Σουλτάν Νταγ. Βαριά οχήματα που μετέφεραν πολιορκητικές μηχανές και εφόδια, επιβράδυναν την προέλαση και οι Τούρκοι είχαν ερημώσει τη χώρα μέσ' από την οποία έπρεπε να περάσει. Ο δρόμος περνούσε μέσ' από μια στενωπό που οι Έλληνες ονόμαζαν του Τζυβρίτζη, στην έξοδο της οποίας υψωνόταν το ερειπωμένο φρούριο του Digitized by 10uk1s

Μυριοκεφάλου. Εκεί είχε συγκεντρωθεί ο τουρκικός στρατός, ορατός επάνω στις γυμνές κλιτύς. Οι πιο πεπειραμένοι στρατηγοί του Μανουήλ του συνέστησαν να μην περάσει τον δυσκίνητο στρατό του μέσ' από το δύσκολο αυτό πέρασμα έχοντας αντίκρυ του τον εχθρό· αλλά οι νεώτεροι πρίγκιπες είχαν εμπιστοσύνη στην ανδρεία τους και διψούσαν για δόξα. Τον έπεισαν να συνεχίσει την πορεία του. Ο σουλτάνος είχε συγκεντρώσει στρατεύματα από όλους τους συμμάχους και τους υποτελείς του. Ο στρατός του ήταν εξ ίσου μεγάλος με τον στρατό του Μανουήλ, λιγότερο καλά οπλισμένος αλλά πιο ευκίνητος. Στις 17 Σεπτεμβρίου η εμπροσθοφυλακή εξεβίασε τη διάβαση και πέρασε. Οι Τούρκοι υποχώρησαν μπροστά τους αλλ' ανέβηκαν στις πλαγιές από όπου επέπεσαν κατά του κυρίου σώματος όταν αυτό μπήκε μέσα στη στενωπό. Ο γυναικάδελφος του αυτοκράτορα Baldwin της Αντιόχειας έκανε αντεπίθεση με ένα τμήμα ιππικού ανεβαίνοντας στις πλαγιές. Όλοι οι άνδρες του κι αυτός μαζί, σκοτώθηκαν. Οι στρατιώτες μέσα στο στενό είδαν την καταστροφή του. Ήταν τόσο πυκνά συσσωρευμένοι ο ένας επάνω στον άλλον, ώστε δεν μπορούσαν να κουνήσουν τα χέρια τους. Μια γενναία ηγεσία θα μπορούσε ίσως να σώσει την κατάσταση. Αλλά το θάρρος του εγκατέλειψε τον Μανουήλ. Υπήρξε ο πρώτος που έφυγε προς την έξοδο της στενωπού. Τώρα ολόκληρος ο στρατός προσπάθησε να τον ακολουθήσει. Αλλά μέσα στο χάος που είχε δημιουργηθεί, τα μεταφορικά οχήματα έφραξαν το δρόμο. Λίγοι στρατιώτες κατόρθωσαν να διαφύγουν. Οι Τούρκοι σείοντες το κεφάλι του Βατατζή καρφωμένο επάνω σε μια λόγχη, έσφαζαν σχεδόν ανενόχλητοι ώσπου νύχτωσε. Τότε ο σουλτάνος έστειλε έναν αγγελιαφόρο στον αυτοκράτορα ο οποίος προσπαθούσε ν' ανασυγκροτήσει το στρατό στην πεδιάδα και του πρότεινε ειρήνη υπό τον όρο ν' αποσυρθεί αμέσως και να κατεδαφίσει τα δύο νέα φρούρια του Σουβλάκου και του Δορυλαίου. Ο Μανουήλ δέχτηκε τους όρους με ευγνωμοσύνη. Η εμπροσθοφυλακή του που δεν είχε ηττηθεί επέστρεψε μέσ' από τη στενωπό και ενώθηκε με τα αξιοθρήνητα υπολείμματα του άλλου στρατού τον οποίο τώρα ο Μανουήλ οδήγησε στην πρωτεύουσα παρενοχλούμενο από Τούρκους οι οποίοι δεν μπορούσαν να καταλάβουν την ανεκτικότητα του Kilidj Arslan. Είναι πιθανόν ότι ο σουλτάνος δεν είχε αντιληφθεί την πληρότητα της νίκης του. Το κυριότερο ενδιαφέρον του ήταν τώρα στην Ανατολή. Δεν ενδιαφερόταν επί του παρόντος να επεκταθεί στη Δύση. Εκείνο που ήθελε ήταν η ασφάλεια 21. Ωστόσο ο Μανουήλ είχε αντιληφθεί καλά την σημασία της συμφοράς, την οποία ο ίδιος συνέκρινε με εκείνη του Manzikert ακριβώς έναν αιώνα και κάτι πρωτύτερα 22. Η μεγάλη πολεμική μηχανή που ο πατέρας του και ο παππούς του είχαν συγκροτήσει, είχε ξαφνικά καταστραφεί. Θα χρειάζονταν πολλά χρόνια για ν' ανασυγκροτηθεί. Είχαν μείνει αρκετά στρατεύματα για να υπερασπίσουν τα σύνορα και ακόμα να κερδίσουν μερικές μικρές νίκες κατά τα επόμενα τρία χρόνια. Αλλά ποτέ πλέον ο αυτοκράτωρ δεν θα μπορούσε να βαδίσει στη Συρία και να υπαγορεύσει τη θέλησή του στην Αντιόχεια. Ούτε είχε απομείνει τίποτα από το μεγάλο του γόητρο που είχε αποτρέψει τον Nur ad-Din όταν ήταν στο ύψιστο σημείο της ισχύος του, από του να πιέσει πάρα πολύ τη Χριστιανοσύνη. Για τους Φράγκους η συμφορά του Μυριοκεφάλου υπήρξε εξ ίσου μοιραία όπως και για τους Βυζαντινούς. Παρά την αμοιβαία δυσπιστία και παρεξήγηση, ήξεραν ότι η ύπαρξη της ισχυρής αυτοκρατορίας ήταν η τελική ασφάλεια εναντίον του θριάμβου του Ισλάμ. Τη στιγμή κατά την οποία κυβερνήτης της βόρειας Συρίας ήταν ένα αδύνατο παιδί, ο as-Salih, δεν αντιλήφθηκαν τη σημασία της μάχης. Αλλά όταν ο William της Τύρου επισκέφθηκε την Κωνσταντινούπολη τρία χρόνια αργότερα και έμαθε πλήρως το τι είχε συμβεί, αντιλήφθηκε τους κινδύνους που τους περίμεναν 23. Όσο κι αν ο στρατός του Μανουήλ είχε χαθεί, ο στόλος του ήταν ακόμα ισχυρός, και ήταν έτοιμος να τον χρησιμοποιήσει εναντίον του Saladin. Ακόμα μια φορά, το 1177, υποσχέθηκε να τον στείλει να υποστηρίξει μια φραγκική επίθεση εναντίον της Αιγύπτου. Κατά την διάρκεια εκείνου του καλοκαιριού κυκλοφόρησαν φήμες για μια νέα Σταυροφορία από τη Δύση. Είχε λεχθεί ότι ο Louis VII και ο Henry II της Αγγλίας είχαν φορέσει το σταυρό 24. Αλλά μόνο ένας δυτικός ηγεμών εμφανίσθηκε στην Παλαιστίνη. Τον Σεπτέμβριο, ενώ ο βασιλεύς Baldwin αναλάμβανε από μια δυνατή προσβολή ελονοσίας, ο Φίλιππος, κόμης of Flanders, αποβιβάστηκε μe σημαντική ακολουθία στην Acre. Ήταν γιος του κόμη Thierry και της Sibylla d'Anjou και οι Φράγκοι, θυμούμενοι τις τέσσερις σταυροφορίες του πατέρα του και την ευλαβή αγάπη της μητέρας του για τους Αγίους Τόπους, ήλπισαν μεγάλα Digitized by 10uk1s

πράγματα απ' αυτόν. Η είδηση της αφίξεώς του έφερε τέσσερις μεγιστάνες αυτοκρατορικούς πρέσβεις οι οποίοι προσέφεραν χρήματα για μια αιγυπτιακή εκστρατεία· και πίσω τους έφθασε στην Acre ένας στόλος από εβδομήντα καλά εξοπλισμένα πολεμικά πλοία. Ο βασιλεύς Baldwin, πολύ άρρωστος για να πολεμήσει ο ίδιος, έσπευσε να του προσφέρει την αντιβασιλεία αν θα ήθελε να ηγηθεί της εκστρατείας κατά της Αιγύπτου. Αλλά ο Φίλιππος χρονοτριβούσε. Είχε έρθει, είπε πρώτα, απλώς για προσκύνημα, κατόπιν ότι δεν μπορούσε ν' αναλάβει τέτοια ευθύνη μόνος του· και όταν ο βασιλεύς πρότεινε να έχει ως συνάρχοντα τον Reynald de Châtillon, αυτός επέκρινε τον χαρακτήρα του Reynald. Τού τόνισαν ότι ο βυζαντινός στόλος ήταν εκεί έτοιμος να συνεργασθεί. Αυτός ρώτησε απλώς για ποιο λόγο έπρεπε να κάνει το χατίρι των Ελλήνων. Στο τέλος αποκάλυψε ότι μοναδικός σκοπός της αφίξεώς του στην Παλαιστίνη ήταν να παντρέψει τις δύο εξαδέλφες του, τις πριγκίπισσες Sibylla και Isabella με τους δύο νεαρούς γιους του ευνοούμενού του υποτελή Robert de Béthune. Αυτό ήταν πάρα πολύ για τους βαρόνους της Ιερουσαλήμ. "Νομίσαμε ότι είχατε έλθει να πολεμήσετε για το Σταυρό, και σεις μιλάτε μόνο για γάμους" του φώναξε ο Baldwin d' Ibelin όταν ο κόμης πρόβαλε το αίτημά του στο ανώτατο δικαστήριο. Απογοητευμένος και εξοργισμένος ο Φίλιππος ετοιμάστηκε να ξαναφύγει. Η φιλονικία σκανδάλισε τους πρέσβεις του αυτοκράτορα. Ήταν φανερό ότι δεν επρόκειτο να γίνει εκστρατεία στην Αίγυπτο. Περίμεναν ένα μήνα περίπου, κατόπιν απέπλευσαν αηδιασμένοι με τον στόλο για να προειδοποιήσουν τον κύριό τους για την αθεράπευτη επιπολαιότητα των Φράγκων 25. Ο κόμης of Flanders έφυγε από την Ιερουσαλήμ για την Τρίπολη στο τέλος του Οκτωβρίου. Ίσως τώρα να τον έτυπτε η συνείδησή του, γιατί συμφώνησε να συνοδεύσει τον κόμη Raymond σε μια εκστρατεία εναντίον της Hama και ο βασιλεύς Baldwin διέθεσε στρατεύματα από το βασίλειο για να τον ενισχύσει. Ενώ ένα μικρό απόσπασμα έκανε επιδρομή στο έδαφος της Homs για να πέσει κατόπιν σε ενέδρα και να χάσει όλη τη λεία που είχε αποκομίσει, οι δύο κόμητες πολιόρκησαν τη Hama, της οποίας ο διοικητής ήταν σοβαρά άρρωστος. Όταν όμως κατέφθασαν στρατεύματα από τη Δαμασκό, αυτοί αποτραβήχτηκαν χωρίς να έχουν κατορθώσει τίποτα. Από την Τρίπολη ο κόμης Φίλιππος κινήθηκε στην Αντιόχεια και εκεί συμφώνησε να βοηθήσει τον πρίγκιπα Bohemund να επιτεθεί κατά της πόλεως Harenc. Η Harenc ανήκε στον πρώην υπουργό του as-Salih, τον Γκιουμουστεκίν αυτός όμως είχε φιλονικήσει με τον κύριό του, ο οποίος τον είχε θανατώσει. Οι υποτελείς του στην Harenc είχαν επαναστατήσει κατά του as-Salih, αλλά όταν πλησίασαν οι Φράγκοι η εξέγερση σταμάτησε. Ο Bohemund και ο Φίλιππος πολιόρκησαν την πόλη χωρίς μεγάλο ενθουσιασμό. Οι υπονομευτικές επιχειρήσεις τους απέτυχαν και ο as-Salih κατόρθωσε να στείλει ένα απόσπασμα που πέρασε μέσ' από τις γραμμές τους, για να ενισχύσει τη φρουρά. Όταν ο asSalih έστειλε εκπροσώπους του να τους υποδείξουν ότι ο Saladin, ο πραγματικός εχθρός του Χαλεπίου και της Αντιόχειας, βρισκόταν πάλι στη Συρία, συμφώνησαν να λύσουν την πολιορκία. Ο Φίλιππος of Flanders επέστρεψε στην Ιερουσαλήμ για το Πάσχα και κατόπιν επιβιβάστηκε στη Λαοδίκεια για την Κωνσταντινούπολη 26. Ο Saladin είχε περάσει τα σύνορα από την Αίγυπτο στις 18 Νοεμβρίου. Η υπηρεσία πληροφοριών του ήταν εξαίρετη. Ήξερε ότι η φραγκο-βυζαντινή συμμαχία είχε καταρρεύσει και ότι ο Φίλιππος of Flanders βρισκόταν μακριά στο βορρά. Αποφάσισε να ενεργήσει μια αιφνιδιαστική επίθεση κατά μήκος της ακτής και να εισβάλει στην Παλαιστίνη. Οι Ναΐτες κάλεσαν όλα τα διαθέσιμα μέλη του τάγματός τους να υπερασπίσουν τη Gaza· αλλά ο αιγυπτιακός στρατός βάδισε κατ' ευθείαν προς την Ascalon. Ο γέρος κοντόσταυλος Humphrey de Toron ήταν σοβαρά άρρωστος και ο βασιλεύς μόλις προ ολίγου είχε σηκωθεί από το κρεβάτι. Με τα στρατεύματα που μπόρεσε να συγκεντρώσει, πεντακόσιους ιππότες εν συνόλω, και με τον επίσκοπο της Βηθλεέμ να κρατά τον Τίμιο Σταυρό, ο Baldwin έσπευσε στην Ascalon και μπήκε μέσα στο φρούριο λίγο πριν φθάσει ο εχθρός. Είχε καλέσει όλους τους πολεμιστές του βασιλείου να τον συναντήσουν εκεί· αλλά οι πρώτες ομάδες πιάστηκαν αιχμάλωτοι από τον Saladin. Αφήνοντας ένα μικρό τμήμα να συγκρατεί τον βασιλέα στην Ascalon, ο Saladin βάδισε κατά της Ιερουσαλήμ. Για μια φορά ακόμα ο Saladin υπήρξε υπεραισιόδοξος. Δεν είχε μείνει εχθρός μεταξύ αυτού και της χριστιανικής πρωτεύουσας· γι' αυτό χαλάρωσε την πειθαρχία των στρατιωτών του και τους επέτρεψε να τριγυρίζουν στην ύπαιθρο για λαφυραγωγία. Digitized by 10uk1s

Με το θάρρος της απελπισίας, ο Baldwin κατόρθωσε να στείλει ένα μήνυμα στους Ναΐτες, λέγοντάς τους να εγκαταλείψουν τη Gaza και να ενωθούν μαζί του. Όταν πλησίασαν, βγήκε από την Ascalon και κατευθύνθηκε με όλους τους άνδρες του κατά μήκος της ακτής στο Ibelin και κατόπιν έστρεψε προς την ενδοχώρα. Στις 25 Νοεμβρίου, ο αιγυπτιακός στρατός περνούσε μια στενωπό κοντά στο φρούριο του Montgisard, λίγα μίλια νοτίως της Ramla, όταν ξαφνικά οι Φράγκοι ιππότες έπεσαν επάνω του ερχόμενοι από το βορρά. Ο αιφνιδιασμός υπήρξε πλήρης. Μερικοί από τους στρατιώτες του Saladin απουσίαζαν για συλλογή εφοδίων, και δεν είχε καιρό ν' ανασυντάξει τους υπολοίπους. Πολλοί απ' αυτούς έφυγαν πριν από την πρώτη κρούση. Ο Saladin σώθηκε από την προσωπική του φρουρά από Μαμελούκους. Τα συντάγματα που έμειναν στις θέσεις τους σχεδόν εξοντώθηκαν. Μεταξύ των χριστιανών ο βασιλεύς ήταν στην πρώτη γραμμή. Η ανδρεία των αδελφών Ibelin, Baldwin και Μπαλιάν, και των προγονών του Raymond, Hugh και William της Γαλιλαίας, συνετέλεσε πολύ στην νίκη· ακόμα και τον Άγιο Γεώργιο είδαν να πολεμά στο πλευρό τους. Μέσα σε λίγες ώρες ο αιγυπτιακός στρατός βρέθηκε να φεύγει προτροπάδην προς την χώρα του εγκαταλείποντας όλη τη λεία και όλους τους αιχμαλώτους που είχε πιάσει. Οι στρατιώτες έφθασαν στο σημείο να πετούν τα όπλα τους για να φύγουν γρηγορότερα. Ο Saladin κατόρθωσε ν' αποκαταστήσει κάπως την τάξη· αλλά η διάβαση της ερήμου του Σινά υπήρξε οδυνηρή με Βεδουίνους να παρενοχλούν τους σχεδόν ανυπεράσπιστους φυγάδες. Από τα αιγυπτιακά σύνορα ο Saladin έστειλε αγγελιαφόρους με καμήλες στο Κάιρο για να βεβαιώσει τους ενδεχόμενους στασιαστές ότι ήταν ακόμα ζωντανός και η επιστροφή του στο Κάιρο γνωστοποιήθηκε σ' ολόκληρη την Αίγυπτο με αγγελιοφόρα περιστέρια. Αλλά το γόητρό του είχε υποστεί φοβερό πλήγμα27. Αυτή η νίκη υπήρξε μεγάλη και για την ώρα έσωσε το βασίλειο, αλλά στην όλη εξέλιξη των πραγμάτων δεν είχε αλλάξει την κατάσταση. Οι πόροι και τα μέσα της Αιγύπτου ήταν απεριόριστα, ενώ οι Φράγκοι εξακολουθούσαν να μην έχουν άνδρες. Αν ήταν δυνατό στον βασιλέα Baldwin να καταδιώξει τον εχθρό μέσα στην Αίγυπτο ή να ενεργήσει μια γρήγορη επίθεση κατά της Δαμασκού, θα είχε συντρίψει τη δύναμη του Saladin, αλλά χωρίς βοήθεια απ' έξω δεν μπορούσε να διακινδυνεύσει τον μικρό στρατό του σε μια επίθεση. Αντ' αυτού αποφάσισε ν' ανεγείρει ισχυρά οχυρωματικά έργα κατά μήκος της δαμασκηνής μεθορίου όπου η απώλεια της Banyas είχε ανατρέψει το αμυντικό σύστημα του βασιλείου. Ενώ ο Humphrey de Toron οχύρωνε το ύψωμα Χουνίν, επάνω στο δρόμο από τη Banyas στο Toron, ο βασιλεύς άρχισε να χτίζει ένα φρούριο στον Άνω Ιορδάνη, μεταξύ της λίμνης Χουλέχ και της λίμνης Γεννησαρέτ, για να δεσπόζει του πόρου κοντά στον οποίο ο Ιακώβ είχε παλέψει με τον Άγγελο, έναν πόρο που ήταν επίσης γνωστός ως Πόρος των Θλίψεων. Οι κάτοικοι της γύρω περιοχής ήταν μωαμεθανοί γεωργοί ή κτηνοτρόφοι που άλλοι ήταν υποτελείς της Δαμασκού και άλλοι των χριστιανών. Περνούσαν ελεύθερα τα σύνορα που τα σημείωνε μονάχα μια μεγάλη δρυς. Οι Φράγκοι δεν είχαν ποτέ αναλάβει να οχυρώσουν τη διάβαση. Ο Baldwin ήθελε να τηρήσει τη συνθήκη και να χτίσει το φρούριο κάπου αλλού· αλλά οι Ναΐτες επέμειναν και τον έπεισαν. Οι ντόπιοι μωαμεθανοί παραπονέθηκαν στον Saladin για την παράβαση της συνθήκης, και αυτός πρόσφερε στον βασιλέα πρώτα 60.000 και έπειτα 100.000 χρυσά νομίσματα για να εγκαταλείψει το έργο. Όταν ο βασιλεύς αρνήθηκε, αυτός ορκίστηκε να κανονίσει το ζήτημα ο ίδιος 28. Μετά τη συμφορά του στο Montgisard είχε παραμείνει αρκετούς μήνες στην Αίγυπτο, ώσπου να βεβαιωθεί ότι όλα ήταν υπό τον έλεγχό του. Στο τέλος της ανοίξεως του 1178 επέστρεψε στη Συρία και πέρασε το υπόλοιπο του έτους στη Δαμασκό. Οι μόνες πολεμικές πράξεις κατ' αυτό το έτος ήταν μερικές επιδρομές και αντεπιδρομές 29. Βορειότερα υπήρχε ειρήνη μεταξύ Αντιόχειας και Χαλεπιού, και μια συμμαχία μεταξύ Αντιόχειας και Αρμενίας, της οποίας ο εξωμότης ηγεμών Μλεχ είχε ανατραπεί λίγο μετά τον θάνατο του Nur ad-Din, από τον ανιψιό του Ρουπέν III. Ο Ρουπέν ήταν φίλος των Φράγκων, τους οποίους είχε βοηθήσει στην ανεπιτυχή πολιορκία της Harenc 30. Ο Bohemund III επίσης επιζήτησε τη φιλία του αυτοκράτορα, και το 1177 παντρεύτηκε σε δεύτερο γάμο μια συγγενή του Μανουήλ, ονομαζόμενη Θεοδώρα 31. Digitized by 10uk1s

Την άνοιξη του 1179, όταν άρχισε η εποχική κίνηση των κοπαδιών, ο βασιλεύς Baldwin επιχείρησε να πιάσει τα πρόβατα που θα περνούσαν προς την Banyas από την πεδιάδα της Δαμασκού. Ο Saladin έστειλε τον ανιψιό του Φαρούκ-Σαχ να δει τι συνέβαινε. Επρόκειτο να πληροφορήσει το θείο του με ταχυδρομικό περιστέρι για την κατεύθυνση που θα έπαιρναν οι Φράγκοι. Στις 10 Απριλίου ο Φαρούκ-Σαχ επέπεσε ξαφνικά κατά του εχθρού καθώς αυτός περνούσε μια στενή κοιλάδα στο δάσος της Banyas. Ο βασιλεύς αιφνιδιάστηκε. Κατόρθωσε ν' απαγκιστρώσει το στρατό του χάρη στον ηρωισμό του γέρου κοντόσταυλου, Humphrey de Toron, ο οποίος κράτησε τους μωαμεθανούς με τη σωματοφυλακή του ώσπου να διαφύγει ο βασιλικός στρατός. Ο Humphrey είχε τραυματισθεί θανάσιμα· πέθανε στο νέο του φρούριο του Χουνίν στις 22 Απριλίου. Ακόμα και οι μωαμεθανοί τιμούσαν τον χαρακτήρα του. Ο θάνατός του υπήρξε τρομερό πλήγμα για το βασίλειο· γιατί ήταν ο μοναδικός γηραιός πολιτικός που όλοι ανεξαιρέτως σέβονταν. Ο Saladin εκμεταλλεύθηκε τη νίκη πολιορκώντας το φρούριο στον Πόρο του Ιακώβ. Αλλά η άμυνα ήταν τόσο ισχυρή, ώστε ύστερ' από λίγες μέρες αποτραβήχτηκε για να στρατοπεδεύσει προ της Banyas. Από εκεί έστειλε επιδρομείς μέσα στη Γαλιλαία και δια μέσου του Λιβάνου να καταστρέψουν τη συγκομιδή μεταξύ Σιδώνος και Βηρυτού. Ο βασιλεύς Baldwin συγκέντρωσε τις δυνάμεις του βασιλείου και κάλεσε τον Raymond της Τριπόλεως να ενωθεί μαζί του. Βάδισαν δια της Τιβεριάδος και της Σαφέδ στην Toron. Εκεί έμαθαν ότι ο Φαρούκ-Σαχ και μια ομάδα επιδρομέων επέστρεφαν από την ακτή φορτωμένοι με λάφυρα. Κινήθηκαν προς βορρά για να τους ανακόψουν στην κοιλάδα του Μαρτζ Αγιούν, την κοιλάδα των πηγών, μεταξύ του ποταμού Λιτάνι και του Άνω Ιορδάνη. Αλλά ο Saladin διέκρινε από ένα παρατηρητήριο επάνω σ' ένα λόφο, βορείως της Banyas, ότι τα κοπάδια στην αντίθετη όχθη του Ιορδάνη σκορπούσαν πανικόβλητα. Κατάλαβε ότι εκεί κοντά περνούσε ο φραγκικός στρατός και έσπευσε να τον καταδιώξει. Στις 10 Ιουνίου 1179, ενώ ο βασιλικός στρατός έτρεψε εις φυγήν τον Φαρούκ-Σαχ στη Μαρτζ Αγιούν, ο κόμης Raymond και οι Ναΐτες προχώρησαν λίγο προς τα εμπρός, προς τον Ιορδάνη. Στην Είσοδο της κοιλάδας βρέθηκαν απέναντι στο στρατό του Saladin. Οι Ναΐτες ρίχτηκαν αμέσως στη μάχη, αλλά η αντεπίθεση του Saladin τους ανέτρεψε και τους έριξε σε αταξία επάνω στους στρατιώτες του Baldwin. Κι αυτοί επίσης αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν και πριν περάσει πολλή ώρα ολόκληρος ο χριστιανικός στρατός βρισκόταν σε φυγή. Ο βασιλεύς και ο κόμης Raymond κατόρθωσαν, με ένα μέρος των ανδρών τους, να περάσουν τον Λιτάνι και να καταφύγουν στο μεγάλο φρούριο Beaufort, ψηλά επάνω από τη δυτική όχθη. Μερικοί από τους φυγάδες δεν σταμάτησαν στο Beaufort αλλά τράβηξαν κατ' ευθείαν για την ακτή. Στο δρόμο συνάντησαν τον Reynald της Σιδώνος με τα τοπικά του στρατεύματα. Τού είπαν ότι ήταν πολύ αργά και εκείνος γύρισε πίσω, ενώ, αν προχωρούσε προς τον Λιτάνι, θα μπορούσε να είχε σώσει πολλούς φυγάδες. Μεταξύ των αιχμαλώτων του Saladin ήταν ο Odo de Saint-Amand, μέγας μάγιστρος των Ναϊτών, του οποίου η ορμητικότητα υπήρξε η κυρία αιτία της ήττας, ο Baldwin του Ibelin και ο Hugh της Γαλιλαίας. Ο Hugh εξαγοράστηκε σύντομα από τη μητέρα του, την κόμισσα της Τριπόλεως, για 55.000 τυριακά δηνάρια. Για τον Baldwin του Ibelin, ο Saladin ζήτησε 150.000 δηνάρια, βασιλικά λύτρα, γιατί τόσο πολύ εκτιμούσε την αξία του Baldwin. Ύστερ' από λίγους μήνες ο Baldwin αφέθηκε ελεύθερος με αντάλλαγμα την επιστροφή χιλίων μωαμεθανών αιχμαλώτων και την υπόσχεσή του να βρει τα χρήματα. Έγινε πρόταση ν' ανταλλαγεί ο Odo με ένα σημαντικό μωαμεθανό αιχμάλωτο, αλλά ο μέγας μάγιστρος ήταν πολύ περήφανος για να παραδεχτεί ότι μπορούσε κάποιος να έχει την ίδια αξία μ' αυτόν. Παρέμεινε σε μια φυλακή στη Δαμασκό ώσπου πέθανε τον επόμενο χρόνο. Ο Saladin δεν εκμεταλλεύτηκε τη νίκη του με μια εισβολή στην Παλαιστίνη, ίσως επειδή είχε ακούσει ότι είχαν φθάσει εκεί πολυάριθμοι ιππότες από τη Γαλλία, με επικεφαλής τον Ερρίκο II της Champagne, τον Πέτρο de Courtenay και τον Φίλιππο, επίσκοπο του Μπωβαί. Αντί γι' αυτό, επιτέθηκε στο φρούριο του Baldwin στον Πόρο του Ιακώβ. Ύστερ' από πολιορκία πέντε ημερών, από τις 24 ως τις 29 Αυγούστου, κατόρθωσε να υπονομεύσει τα τείχη και να εκβιάσει μια είσοδο. Οι αμυνόμενοι θανατώθηκαν και το φρούριο κατεδαφίστηκε. Οι Γάλλοι επισκέπτες δεν θέλησαν να βγουν έξω για να επιχειρήσουν να σώσουν το φρούριο και σε λίγο επέστρεψαν στην πατρίδα τους. Digitized by 10uk1s

Για μια ακόμα φορά οι σταυροφόροι από τη Δύση υπήρξαν τελείως άχρηστοι 32. Αφού ο αιγυπτιακός στόλος είχε πραγματοποιήσει μια επιτυχή επιδρομή τον Οκτώβριο εναντίον των πλοίων που ήταν μέσα στον λιμένα της Acre, και ύστερ' από μια μεγάλη μωαμεθανική επιδρομή μέσα στη Γαλιλαία στις αρχές του νέου έτους, ο βασιλεύς Baldwin έστειλε στον Saladin να ζητήσει ανακωχή. Ο Saladin συμφώνησε. Καθ' όλον το χειμώνα και τις αρχές της ανοίξεως είχε επικρατήσει μια τρομερή ξηρασία και ολόκληρη η Συρία αντιμετώπιζε την περίπτωση τραγικής πείνας. Κανένας δεν ήθελε επιδρομές που θα μπορούσαν να καταστρέψουν την ισχνότατη συγκομιδή. Είναι επίσης πιθανόν ότι ο Saladin είχε αποφασίσει πως η κατάκτηση του Χαλεπίου έπρεπε να προηγηθεί της κατακτήσεως της Ιερουσαλήμ. Καθορίστηκε μια διετής ανακωχή την οποία υπέγραψαν αντιπρόσωποι του Baldwin και του Saladin τον Μάιο του 1180. Η Τρίπολη είχε αποκλεισθεί από την ανακωχή αλλά αφού ο αιγυπτιακός στόλος είχε ενεργήσει επιδρομή στο λιμένα της Tortosa και ο Saladin είχε αποκρουσθεί σε μια επιδρομή του στη Buqaia, έκανε παρόμοια ανακωχή και με τον Raymond33. Το φθινόπωρο βάδισε προς βορρά, προς τον Ευφράτη, όπου ο Ορτοκίδης ηγεμών Nur ad-Din της Hisn Kaifa, που είχε γίνει σύμμαχός του, είχε φιλονικήσει με τον Kilidj Arslan, τον Σελτζούκο. Ο Nur ad-Din είχε παντρευτεί τη θυγατέρα του σουλτάνου, αλλά την παραμελούσε για μια χορεύτρια. Στις 2 Οκτωβρίου 1180, ο Saladin έκανε ένα συνέδριο κοντά στα Σαμόσατα. Έλαβαν μέρος οι Ορτοκίδες ηγεμόνες και απεσταλμένοι του Kilidj Arslan, του Saif ad-Din, της Μοσούλης και του Ρουπέν της Αρμενίας. Έδωσαν όλοι επίσημο όρκο να τηρήσουν την ειρήνη μεταξύ τους κατά τα δύο επόμενα χρόνια 34. Ο βασιλεύς Baldwin χρησιμοποίησε την ανάπαυλα σε μια προσπάθεια να συγκροτήσει ένα χριστιανικό μέτωπο εναντίον του Ισλάμ. Ο William της Τύρου, αρχιεπίσκοπος από το 1175, πήγε στη Ρώμη σ' ένα συνέδριο του Λατερανού το 1179 και επιστρέφοντας επισκέφθηκε την Κωνσταντινούπολη κατά τις τελευταίες ημέρες του χρόνου. Ο αυτοκράτωρ Μανουήλ υπήρξε ευγενής και φιλικός όπως πάντοτε· αλλά ο William μπόρεσε να διακρίνει ότι ήταν στα πρόθυρα του θανάτου του. Δεν είχε ποτέ συνέλθει από τον κλονισμό της μάχης του Μυριοκεφάλου. Ωστόσο εξακολουθούσε να δείχνει μεγάλο ενδιαφέρον για τη Συρία. Ο William έμεινε εκεί επτά μήνες. Παρέστη στις μεγάλες τελετές όταν η θυγατέρα του Μανουήλ Μαρία, ανύπανδρη είκοσι οχτώ ετών, παντρεύτηκε τον Ραινιέ de Montferrat, κουνιάδο της Sibylla, και ο γιος του Μανουήλ, Αλέξιος, δέκα ετών, παντρεύτηκε την πριγκίπισσα Agnes της Γαλλίας, εννέα ετών. Κατόπιν αυλικοί απεσταλμένοι τον προέπεμψαν ως την Αντιόχεια35. Ο Αρμένιος ηγεμών Ρουπέν επιθυμούσε πολύ να ενισχύσει τη συμμαχία του με τους Φράγκους. Στις αρχές του 1181 ήρθε για προσκύνημα στην Ιερουσαλήμ και εκεί παντρεύτηκε την αρχόντισσα Isabella de Toron, τη θυγατέρα της Στεφανίας της Υπεριορδανίας 36. Ακόμα και οι ιακωβίτες Σύροι διακήρυξαν τη νομιμοφροσύνη τους προς την ενωμένη χριστιανική υπόθεση, όταν ο πατριάρχης τους, ο ιστορικός Μιχαήλ, επισκέφθηκε την Ιερουσαλήμ και είχε μακρά συνέντευξη με τον βασιλέα 37. Υπήρχαν ακόμη ελπίδες ν' αποκτήσουν ένα σύμμαχο από την απώτερη Ανατολή. Από το 1150 κυκλοφορούσε στη Δυτική Ευρώπη μια επιστολή που ήταν δήθεν γραμμένη από εκείνον τον μεγάλο άρχοντα, τον Ιερέα Ιωάννη, προς τον αυτοκράτορα Μανουήλ. Παρ' όλο ότι ήταν σχεδόν βέβαιο ότι ήταν πλαστό κατασκεύασμα ενός Γερμανού επισκόπου, η αφήγηση του πλούτου του Ιερέωςβασιλέως και της ευλάβειάς του ήταν κάτι πάρα πολύ καλό για να μη γίνει πιστευτό. Το 1177 ο πάπας έστειλε τον γιατρό του Φίλιππο με ένα μήνυμα ζητώντας πληροφορίες και βοήθεια. Φαίνεται ότι ο Φίλιππος τερμάτισε το ταξίδι του στην Αβησσυνία, αλλά δεν είχε συγκεκριμένο αποτέλεσμα 38. Αλλ' ακόμη κανένας ισχυρός ιππότης δεν ερχόταν από τη Δύση, ούτε ακόμη για να δεχθεί την προσφορά να παντρευτεί την πριγκίπισσα Sibylla και να γίνει διάδοχος του θρόνου. Ο Frederick της Τύρου, όταν ήταν στη Ρώμη, είχε στείλει στον Hugh III της Βουργουνδίας, από τη βασιλική οικογένεια των Καπετιδών, για να τον παρακαλέσει να δεχτεί την υποψηφιότητα. Ο Hugh συμφώνησε στην αρχή, αλλά προτίμησε να παραμείνει στη Γαλλία. Στο μεταξύ η ίδια η Sibylla Digitized by 10uk1s

ερωτεύθηκε τον Baldwin του Ibelin. Η οικογένεια Ibelin, αν και η καταγωγή της ήταν ταπεινή, βρισκόταν τώρα στην πρώτη γραμμή της παλαιστινιακής αριστοκρατίας. Όταν πέθανε ο παλιός Μπαλιάν, ο ιδρυτής της οικογενείας, το Ibelin δόθηκε στους Hospitaliers, αλλά η Ramla περιήλθε στον πρεσβύτερο γιο του Hugh, και όταν πέθανε ο Hugh, στον αδελφό του Baldwin, ο οποίος είχε παντρευτεί, αλλά χωρίσει, με τη βολική δικαιολογία της συγγένειας, την κληρονόμο της Beisan. Ο νεώτερος αδελφός, Μπαλιάν, ήταν τώρα σύζυγος της βασίλισσας Μαρίας Κομνηνής, και κύριος της πόλεως κτήσεώς της Nablus. Ο Baldwin και ο Μπαλιάν ασκούσαν τη μεγαλύτερη επιρροή από όλους τους τοπικούς ευγενείς. Και παρά την μέτρια καταγωγή του, ο γάμος του Baldwin με τη Sibylla θα ήταν δημοφιλής σ' όλη τη χώρα. Πριν κανονισθεί ο αρραβώνας, ο Baldwin αιχμαλωτίσθηκε στην Μαρζ Αγιούν. Η Sibylla του έγραψε στη φυλακή του για να τον διαβεβαιώσει για τον έρωτά της. Αλλά όταν αφέθηκε ελεύθερος του είπε ψυχρά ότι δεν μπορούσε να σκεφθεί γάμο εφ' όσον αυτός χρωστούσε τόσο μεγάλα λύτρα. Το επιχείρημά της ήταν λογικό, έστω κι αν ήταν αποθαρρυντικό, γι' αυτό ο Baldwin, μην ξέροντας πώς να βρει τα χρήματα, ταξίδεψε στην Κωνσταντινούπολη και τα ζήτησε από τον αυτοκράτορα. Ο Μανουήλ, με την αγάπη του προς τις γενναίες χειρονομίες, του τα έδωσε όλα. Ο Baldwin επέστρεψε θριαμβευτής στην Ιερουσαλήμ στις αρχές της ανοίξεως του 1180, για να βρει τη Sibylla αρραβωνιασμένη με άλλον 39. Η αρχόντισσα Agnes δεν συμπάθησε ποτέ τους συγγενείς των διαφόρων συζύγων της και δεν ενέκρινε τους Ibelin. Μερικά χρόνια πριν ένας ιππότης από το Πουατού, ο Amalric, δεύτερος γιος του κόμη de Lusignan, είχε φθάσει στην Παλαιστίνη. Ήταν καλός στρατιώτης, και μετά τον θάνατο του Hugh de Toron, διορίστηκε κοντόσταυλος. Περίπου τον ίδιον καιρό παντρεύτηκε την κόρη του Baldwin του Ibelin, Eschiva. Υπήρξε επίσης εραστής της Agnes. Είχε στη Γαλλία ένα νεώτερο αδελφό, ονομαζόμενο Guy. Με την συμπαράσταση της Agnes, άρχισε να μιλά στη Sibylla για την εξαιρετική ομορφιά και γοητεία αυτού του νέου, ώσπου στο τέλος αυτή τον παρακάλεσε να τον φέρει στην Παλαιστίνη. Ενώ ο Baldwin βρισκόταν στην Κωνσταντινούπολη, ο Amalric έσπευσε στην πατρίδα του για να φέρει τον Guy, και για να τον προπαρασκευάσει στο ρόλο που επρόκειτο να παίξει. Η Sibylla τον βρήκε τόσο όμορφο όσο της είχαν πει και δήλωσε ότι είχε σκοπό να τον παντρευτεί. Εις μάτην διαμαρτυρήθηκε ο βασιλεύς αδελφός της επειδή ο Guy, όπως ο καθείς μπορούσε να διαπιστώσει, ήταν ένας αδύναμος και ανόητος νεαρός. Οι παλαιστίνιοι βαρόνοι έγιναν έξω φρενών όταν είδαν ότι επρόκειτο να έχουν ως μέλλοντα βασιλέα τους αυτόν τον υστερογέννητο ενός Γάλλου μικροευγενούς του οποίου η μοναδική διάκριση ήταν η καταγωγή του από τη νεράιδα Μελουζίν. Αλλά η Agnes και η Sibylla ταλαιπώρησαν τον άρρωστο και κουρασμένο βασιλέα, ώσπου έδωσε τη συγκατάθεσή του. Το Πάσχα του 1180 ο Guy παντρεύτηκε τη Sibylla και του δόθηκαν ως φέουδα οι κομητείες της Jaffa και της Ascalon40. Για πολιτικούς όπως και για προσωπικούς λόγους οι Ibelin είχαν αηδιάσει και η διάσταση μεταξύ αυτών και των Courtenay, υποστηριζόμενων και από τον Reynald de âtillon, Ch μεγάλωνε περισσότερο. Τον Οκτώβριο του 1180 ο βασιλεύς προσπάθησε να τους προσεγγίσει αρραβωνιάζοντας την ετεροθαλή αδελφή του Isabella με τον Humphrey IV de Toron. Η Isabella ήταν προγονή του Μπαλιάν d' Ibelin και ο Humphrey προγονός του Reynald de Ch âtillon. Επί πλέον, ο Humphrey ήταν εγγονός και κληρονόμος του μεγάλου κοντόσταυλου και προφανής κληρονόμος από τη μητέρα του του τιμαρίου της Υπεριορδανίας, ο πιο περιζήτητος γαμπρός από την τοπική αριστοκρατία, την οποία απέβλεπε ο γάμος να ικανοποιήσει. Εξ αιτίας της ηλικίας της πριγκίπισσας, η οποία ήταν μόνο οχτώ χρονών, η πραγματική τελετή των γάμων αναβλήθηκε για τρία χρόνια 41. Αλλά ο αρραβώνας δεν έφερε το ποθητό αποτέλεσμα. Λίγες μέρες αργότερα οι Courtenay έδειξαν την ισχύ τους στον διορισμό ενός νέου πατριάρχη. Ο πατριάρχης Amalric πέθανε στις 6 Οκτωβρίου. Στις 16 Οκτωβρίου το ιερατείο της Ιερουσαλήμ, υπό την πίεση εκ μέρους της αρχόντισσας Agnes, εξέλεξε ως διάδοχό του τον Ηράκλειο αρχιεπίσκοπο της Καισάρειας. Ήταν ένας ελάχιστα μορφωμένος κληρικός από την Ωβέρνη του οποίου την ομορφιά η Agnes είχε βρει ακαταμάχητη και η εύνοιά της του είχε εξασφαλίσει σταθερή προαγωγή. Η παρούσα ερωμένη του ήταν η σύζυγος ενός εμπόρου από τη Nablus, η Πάσια de Ριβερί, που θα γινόταν σε λίγο γνωστή σε όλο το βασίλειο ως η κυρία πατριάρχου. Ο William της Τύρου έφθασε βιαστικά από τη διοίκησή του για να Digitized by 10uk1s

προσπαθήσει να εμποδίσει την εκλογή, αλλ' εις μάτην. Οι εκλέκτορες τον ονόμασαν δεύτερο υποψήφιο αλλά ο βασιλεύς, κατ' απαίτηση της μητέρας του, επικύρωσε τον διορισμό του Ηρακλείου 42. Η εξουσία ήταν τώρα σταθερά στα χέρια των Courtenay και των Lusignan και των συμμάχων τους, Reynald de Châtillonκαι του νέου πατριάρχη. Τον Απρίλιο του 1181, χτύπησαν τον William της Τύρου, ο οποίος, ως παλιός δάσκαλος του βασιλέως, ήταν επικίνδυνος σ' αυτούς. Με μια ασήμαντη δικαιολογία, ο Ηράκλειος τον αφόρισε. Ύστερ' από άκαρπες προσπάθειες να θεραπεύσει τη ρήξη, ο William έφυγε το 1182 ή το 1183 για τη Ρώμη για να υποστηρίξει την υπόθεσή του στην παπική κούρια. Παρέμεινε εκεί και εκεί πέθανε, δηλητηριασμένος, όπως είπαν, από έναν απεσταλμένο του πατριάρχη 43. Ο επόμενος που δέχτηκε επίθεση ήταν ο Raymond της Τριπόλεως. Όταν στις αρχές του 1182 προετοιμάστηκε να περάσει από τη δική του χώρα στα εδάφη της συζύγου του στη Γαλιλαία, οι αξιωματούχοι του βασιλέως του απαγόρευσαν να μπει στο βασίλειο, επειδή η Agnes και ο αδελφός της Joscelin είχαν πείσει τον Baldwin ότι συνωμοτούσε εναντίον του στέμματος. Μόνο ύστερ' από βιαιότατες διαμαρτυρίες των βαρόνων του βασιλείου, μαλάκωσε ο Baldwin. Συγκατατέθηκε με δυσφορία να ιδεί τον Raymond, ο οποίος τον έπεισε για την αθωότητά του 44. Οι ραδιουργίες γύρω από τον ετοιμοθάνατο λεπρό βασιλέα θα ήταν λιγότερο επικίνδυνες, αν η εξωτερική κατάσταση δεν ήταν κρίσιμη. Στις 24 Σεπτεμβρίου του 1180, οι Φράγκοι έχασαν τον ισχυρότερο σύμμαχό τους, όταν ο αυτοκράτωρ Μανουήλ πέθανε στην Κωνσταντινούπολη. Τους συμπαθούσε ειλικρινά και είχε εργασθεί ειλικρινά υπέρ αυτών, εκτός μόνον όταν τα συμφέροντά τους έρχονταν σε σύγκρουση με τα συμφέροντα της αυτοκρατορίας. Υπήρξε ένας λαμπρός και εντυπωσιακός άνθρωπος, όχι όμως μεγάλος αυτοκράτωρ· γιατί η φιλοδοξία του να κυριαρχήσει στη χριστιανοσύνη τον είχε οδηγήσει σε περιπέτειες στις οποίες η αυτοκρατορία δεν άντεχε πλέον. Τα στρατεύματά του είχαν σταλεί στην Ιταλία και στην Ουγγαρία όταν χρειάζονταν, στο μέτωπο της Ανατολίας ή στη Βαλκανική. Είχε μεταχειρισθεί το ταμείο του σαν να ήταν ανεξάντλητο. Η συμφορά στο Μυριοκέφαλον υπήρξε θανάσιμο πλήγμα κατά του υπερκουρασμένου στρατού του· και σε μια μακρά σειρά από εμπορικές παραχωρήσεις που έκανε σε ιταλικές πόλεις εις αντάλλαγμα άμεσων διπλωματικών πλεονεκτημάτων είχε υπονομεύσει τον οικονομικό βίο των υπηκόων του· συνέπεια τούτων υπήρξε ότι το αυτοκρατορικό ταμείο δεν επρόκειτο ποτέ πλέον να είναι γεμάτο. Η λαμπρότητα της αυλής του είχε θαμπώσει τον κόσμο και τον είχε κάνει να πιστέψει ότι η αυτοκρατορία ήταν μεγαλύτερη παρ' ότι ήταν στην πραγματικότητα· και, αν ζούσε περισσότερο, ο στόλος του και το χρυσάφι του θα είχαν αξία για τους Φράγκους. Η προσωπικότητά του είχε διατηρήσει τη συνοχή της αυτοκρατορίας· αλλά μετά τον θάνατό του η παρακμή της έγινε καταφανής. Είχε αγωνισθεί εναντίον του θανάτου, στηριζόμενος αποφασιστικά σε προφητείες που του έδιναν ακόμα δεκατέσσερα χρόνια ζωή, και δεν έκανε καμιά προσπάθεια να κανονίσει την αντιβασιλεία που ο γιος του θα χρειαζόταν 45. Ο νέος αυτοκράτωρ, Αλέξιος II, ήταν έντεκα ετών. Κατά το καθιερωμένο από μακρού προηγούμενο, η αυτοκράτειρα-μητέρα ανέλαβε την αντιβασιλεία. Αλλά η αυτοκράτειρα Μαρία ήταν Λατίνα από την Αντιόχεια, η πρώτη Λατίνα που θα κυβερνούσε την αυτοκρατορία και ως Λατίνα ήταν αντιπαθητική στο λαό της Κωνσταντινουπόλεως. Από πολύ καιρό αγανακτούσαν με την αγάπη του Μανουήλ για τους Λατίνους. Η μακρά συνέχεια εκκλησιαστικών ερίδων στην Αντιόχεια είχε προσθέσει στην αντιπάθεια των Βυζαντινών. Το πέρασμα των σταυροφόρων που είχε αναστατώσει τα εδάφη της αυτοκρατορίας δεν είχε ποτέ λησμονηθεί, και υπήρχε η ανάμνηση των σφαγών της Κύπρου, και άλλων σφαγών από Ενετούς, Πιζανούς και Γενουάτες. Οι πιο μισητοί από όλους ήταν οι Ιταλοί έμποροι που γύριζαν μέσα στην Κωνσταντινούπολη καμαρώνοντας ότι είχαν τον έλεγχο του εμπορίου της αυτοκρατορίας, που τον απέκτησαν, συχνά, με επιθέσεις εναντίον φιλειρηνικών πολιτών στις επαρχίες. Η αυτοκράτειρα πήρε ως σύμβουλό της και, όπως πολλοί πίστευαν, ως Digitized by 10uk1s

εραστή της, έναν ανιψιό του συζύγου της, τον πρωτοσεβαστό Αλέξιο Κομνηνό, θείο της βασίλισσας Μαρίας της Ιερουσαλήμ. Ήταν αντιδημοτικός και ασύνετος. Οι δυο τους μαζί στηρίχθηκαν στο λατινικό στοιχείο και ειδικότερα στους Ιταλούς εμπόρους. Η αντιπολίτευση κατά της αυτοκράτειρας είχε επί κεφαλής την προγονή της, πορφυρογέννητη Μαρία και το σύζυγό της Ραινιέ de Μοντφερρά. Η συνωμοσία τους να δολοφονήσουν τον ευνοούμενο απέτυχε· αλλά όταν κατέφυγαν για να ζητήσουν άσυλο στο ναό της Αγίας Σοφίας, αυτός ερέθισε περισσότερο τον όχλο επιχειρώντας να παραβιάσει τον ιερό χώρο. Η αυτοκράτειρα εξαναγκάστηκε να συγχωρήσει τους συνωμότες· αλλά επειδή ένοιωθε ανασφάλεια παρακάλεσε τον κουνιάδο της Μπέλα III της Ουγγαρίας να έρθει να τη βοηθήσει. Ο εξάδελφος του συζύγου της Ανδρόνικος Κομνηνός, συγχωρημένος ύστερ' από την ερωτική του σταδιοδρομία στην Ανατολή, ζούσε τώρα αποτραβηγμένος στον Πόντο. Οι συμπατριώτες του θυμήθηκαν την ανδρεία του και τη λαμπρότητά του· και όταν οι φίλοι του τον πρόβαλαν ως εθνικό ηγέτη, υπήρξε πρόθυμη ανταπόκριση. Τον Αύγουστο του 1182 βάδισε δια μέσου της Ανατολίας. Τα λίγα στρατεύματα που δεν προσχώρησαν σ' αυτόν, νικήθηκαν εύκολα. Σε λίγο η αυτοκράτειρα έμεινε στην Κωνσταντινούπολη με μόνη τη λατινική υποστήριξη. Όταν ο Ανδρόνικος πλησίαζε στον Βόσπορο ο λαός της Κωνσταντινουπόλεως επέπεσε ξαφνικά κατά των Λατίνων της πόλεως. Η λατινική αλαζονεία προκάλεσε τη σφαγή· αλλά η φριχτή αυτή πράξη στενοχώρησε πολλούς από τους πιο πατριώτες Βυζαντινούς. Μόνο λίγοι Ιταλοί έμποροι επέζησαν. Μπήκαν στα πλοία τους και απέπλευσαν προς δυσμάς, λεηλατώντας τις ακτές από όπου περνούσαν. Ο δρόμος προς την Κωνσταντινούπολη ήταν ανοιχτός στον Ανδρόνικο. Η πρώτη του πράξη ήταν να εξοντώσει τους αντιζήλους του. Ο πρωτοσέβαστος φυλακίσθηκε και τυφλώθηκε σκληρά. Η πορφυρογέννητη Μαρία και ο σύζυγός της πέθαναν από μυστηριώδεις θανάτους. Κατόπιν η αυτοκράτειρα καταδικάστηκε να στραγγαλιστεί και ο νεαρός γιος της εξαναγκάστηκε να υπογράψει ο ίδιος το ένταλμα. Ο Ανδρόνικος έγινε συναυτοκράτωρ. Κατόπιν, δύο μήνες αργότερα, τον Νοέμβριο του 1182, ο μικρός Αλέξιος II δολοφονήθηκε και ο Ανδρόνικος, σε ηλικία εξήντα δύο ετών, παντρεύτηκε τη χήρα του, τη δωδεκάχρονη Agnes της Γαλλίας. Εκτός από αυτούς τους φόνους, ο Ανδρόνικος άρχισε τη βασιλεία του καλά. Ξεκαθάρισε τη δημόσια υπηρεσία από τα διεφθαρμένα και υπεράριθμα μέλη της· επέμεινε στην αυστηρή απονομή της δικαιοσύνης· ανάγκασε τους πλουσίους να πληρώνουν τους φόρους τους και προστάτεψε τους φτωχούς από την εκμετάλλευση. Από πολλούς αιώνες οι επαρχίες δεν είχαν κυβερνηθεί τόσο καλά. Αλλά ο Ανδρόνικος ήταν φοβισμένος και είχε τους λόγους του. Πολλοί από τους συγγενείς του τον ζήλευαν και η αριστοκρατία αγανακτούσε εναντίον της πολιτικής του· οι εξωτερικές υποθέσεις ήταν απειλητικές. Είχε αντιληφθεί τη φρικτή εντύπωση που είχε προκαλέσει στη Δύση η σφαγή του 1182 και έσπευσε όχι μόνο να συνάψει συνθήκη με την Βενετία στην οποία υποσχέθηκε ετήσια αποζημίωση για την επανόρθωση των ενετικών ζημιών, αλλ' επίσης επιδίωξε να καλοπιάσει τον πάπα με την ανέγερση μιας Εκκλησίας για το λατινικό δόγμα στην πρωτεύουσα. Επίσης ενθάρρυνε τους δυτικούς εμπόρους να επανέλθουν. Αλλά οι μεγαλύτεροι εχθροί του Βυζαντίου ήταν ο αυτοκράτορας Hohenstaufen και ο βασιλεύς της Σικελίας· και το 1184 έγινε ένας δυσοίωνος γάμος μεταξύ του γιου του αυτοκράτορα Friedrich, Heinrich, και της κόρης και κληρονόμου του William II, Constance. Ξέροντας ότι οι Σικελοί επρόκειτο σε λίγο να του επιτεθούν, ο Ανδρόνικος ήθελε να εξασφαλίσει τ' ανατολικά του σύνορα. Είδε ότι ο ανερχόμενος άνθρωπος εκεί ήταν ο Saladin. Γι' αυτό, αναστρέφοντας τελείως την πολιτική του Μανουήλ, έκανε συνθήκη με τον Saladin, αφήνοντάς του ελευθερία ενεργείας εναντίον των Φράγκων με αντάλλαγμα τη συμμαχία του εναντίον των Σελτζούκων. Φαίνεται μάλιστα ότι είχαν σχεδιασθεί λεπτομέρειες για τη διανομή μελλοντικών κατακτήσεων και καθορισμός σφαιρών επιρροής. Αλλά η συνθήκη δεν κατέληξε σε κανένα αποτέλεσμα επειδή ο Ανδρόνικος, φοβούμενος για τη θέση του στην Κωνσταντινούπολη, άρχισε να λαμβάνει κατασταλτικά μέτρα των οποίων η αγριότητα διαρκώς μεγάλωνε, ώσπου κανένας στην πρωτεύουσα δεν ένοιωθε ασφαλής. Δεν χτυπούσε μόνο την αριστοκρατία. Η αστυνομία του έπιανε εμπόρους ακόμη και απλούς εργάτες στην ελάχιστη υποψία για συνωμοσία, και τους υπέβαλλε σε τύφλωση ή τους έστελνε στο ικρίωμα. Όταν τον Αύγουστο του 1185 ένας σικελικός στρατός αποβιβάστηκε στην Ήπειρο και βάδισε κατά της Θεσσαλονίκης, ο Ανδρόνικος πανικοβλήθηκε. Οι Digitized by 10uk1s

αθρόες συλλήψεις και εκτελέσεις στις οποίες προέβη, ώθησαν το λαό σε εξέγερση· αυτή ξέσπασε όταν ένας ηλικιωμένος και ακίνδυνος εξάδελφος του αυτοκράτορα, ο Ισαάκιος Άγγελος, κατόρθωσε να διαφύγει από τους δεσμοφύλακές του και να καταφύγει στο ιερό της Αγίας Σοφίας, από όπου ζήτησε βοήθεια. Ακόμα και η ίδια η σωματοφυλακή του εγκατέλειψε τον Ανδρόνικο. Εις μάτην προσπάθησε να διαφύγει στην Ασία. Τον έπιασαν και τον διαπόμπευσαν μέσ' από την πόλη καθισμένο επάνω σε μια ψωραλέα καμήλα, και κατόπιν τον βασάνισε ο μαινόμενος όχλος και τον λυντσάρισε. Ο Ισαάκιος Άγγελος ανακηρύχθηκε αυτοκράτωρ. Αποκατάστησε κάπως την τάξη και έκανε μια ταπεινωτική ειρήνη με τον βασιλέα της Σικελίας. Αλλά ήταν τελείως ανίκανος ως κυβερνήτης. Η παλιά αυτοκρατορία κατάντησε μια τρίτης τάξεως δύναμη με ελάχιστη επιρροή στη διεθνή πολιτική46. Η παρακμή του Βυζαντίου ανέτρεψε την ισορροπία των δυνάμεων στην Ανατολή. Οι πρίγκιπες της Αντιόχειας και της Αρμενίας ήταν ενθουσιασμένοι και πανηγύρισαν την ανακούφισή τους φιλονικώντας μεταξύ τους. Στην είδηση του θανάτου του Μανουήλ, ο Bohemund III έδιωξε την Ελληνίδα σύζυγό του για να παντρευτεί μια ελευθέρια κυρία της Αντιόχειας ονομαζόμενη Sibylla. Ο πατριάρχης Aimery δεν συμπαθούσε τον ελληνικό γάμο, αλλά σκανδαλίστηκε από τη μοιχεία. Αφόρισε τον Bohemund, έθεσε την πόλη υπό απαγόρευση και αποτραβήχτηκε πάλι στο Qosair. Οι ευγενείς της Αντιόχειας μισούσαν τη Sibylla, και δικαίως· γιατί αυτή ήταν κατάσκοπος που έπαιρνε ένα εισόδημα από τον Saladin εις αντάλλαγμα πληροφοριών για τη δύναμη και τις κινήσεις των φραγκικών στρατών. Υποστήριξαν τον Aimery. Ξέσπασε εμφύλιος πόλεμος, οπότε ο βασιλεύς Baldwin έστειλε μια εκκλησιαστική αντιπροσωπεία, με επικεφαλής τον πατριάρχη Ηράκλειο για να προβεί σε διαιτησία. Αντί χρηματικής αποζημιώσεως, ο πατριάρχης Aimery δέχτηκε να άρει την απαγόρευση όχι όμως και τον αφορισμό, αλλά η Sibylla αναγνωρίστηκε ως πριγκίπισσα. Πολλοί από τους ευγενείς δυσαρεστήθηκαν από τη ρύθμιση και κατέφυγαν στην αυλή του Ρουπέν. Οι σχέσεις μεταξύ των δύο πριγκίπων περιπλέχτηκαν ακόμη περισσότερο στο τέλος του 1182, όταν ο Βυζαντινός κυβερνήτης της Κιλικίας, Ισαάκιος Κομνηνός, επαναστατημένος κατά του Ανδρόνικου, ζήτησε βοήθεια από τον Bohemund κατά του Ρουπέν και δέχτηκε στρατεύματά του μέσα στην Ταρσό. Ο Bohemund ξαφνικά άλλαξε γνώμη και πούλησε την Ταρσό και τον κυβερνήτη στον Ρουπέν και έπειτα το μετάνιωσε. Οι Ναΐτες εξαγόρασαν τον Ισαάκιο με τη συμφωνία ότι οι Κύπριοι, που τον συμπαθούσαν, θα τους αποζημίωναν. Κατόπιν τούτου ο Ισαάκιος αποσύρθηκε στην Κύπρο, όπου ανακήρυξε τον εαυτό του ανεξάρτητο αυτοκράτορα και λησμόνησε το χρέος. Κατόπιν ο Ρουπέν ανησύχησε τους γείτονές του καταβροχθίζοντας το μικρό αρμενικό πριγκιπάτο των Χεθουμίων, το οποίο είχε διατηρηθεί στο Λαμπρόν στα βορειο-δυτικά της Κιλικίας υπό την κηδεμονία της Κωνσταντινουπόλεως. Η επέκταση της ισχύος του ανησύχησε τον Bohemund, ο οποίος το 1185 τον κάλεσε σε ένα συμπόσιο συμφιλιώσεως στην Αντιόχεια και όταν έφθασε εκεί τον συνέλαβε. Αλλά ο αδελφός του Ρουπέν, Λέων, τελείωσε την κατάκτηση των Χεθουμίων και επιτέθηκε κατά της Αντιόχειας. Ο Ρουπέν απελευθερώθηκε αφού παραχώρησε τα Μάμιστρα και τα Άδανα στον Bohemund· αλλά όταν επέστρεψε στην Κιλικία ανέκτησε αυτές τις πόλεις σύντομα και έγινε κύριος ολόκληρης της επαρχίας. Ο Bohemund ενήργησε μερικές επιδρομές χωρίς αποτέλεσμα αλλά δεν κατόρθωσε τίποτα περισσότερο 47. Αυτές οι αξιοθρήνητες έριδες μεταξύ των χριστιανών μικρο-ηγεμόνων ήταν πολύ εξυπηρετικές για τον Saladin. Ούτε το Βυζάντιο ούτε ακόμα οι Φράγκοι της βόρειας Συρίας μπορούσαν ν' ανακόψουν την πρόοδό του ούτε να στείλουν βοήθεια στο βασίλειο της Ιερουσαλήμ. Το μόνο χριστιανικό κράτος στην Ανατολή που ενέπνεε σεβασμό στους μωαμεθανούς ήταν το μακρινό βασίλειο της Γεωργίας, επί του παρόντος ασχολούμενο με την αύξησή του εις βάρος των Σελτζούκων ηγεμόνων του Ιράν, των οποίων οι δυσκολίες ήταν πολύ συμφέρουσες στον σουλτάνο 48. Υπό αυτές τις συνθήκες ήταν ουσιώδες για το βασίλειο να διατηρήσει τη συνθήκη του 1180. Αλλά ο Reynald de Châtillon, άρχοντας της Υπεριορδανίας, δεν μπορούσε να καταλάβει μια πολιτική η οποία ήταν αντίθετη προς τις επιθυμίες του. Σύμφωνα με τους όρους της συνθήκης, χριστιανοί και μωαμεθανοί έμποροι μπορούσαν να περνούν ελεύθερα από τα εδάφη αμφοτέρων. Ερέθιζε τον Reynald να βλέπει τα πλούσια μωαμεθανικά καραβάνια να περνούν ανενόχλητα τόσο κοντά απ' αυτόν. Το Digitized by 10uk1s

καλοκαίρι του 1181 ενέδωσε στον πειρασμό και οδήγησε τα τοπικά του στρατεύματα προς ανατολάς μέσα στην Αραβία, στην Τάιμα, κοντά στο δρόμο από τη Δαμασκό στη Μέκκα. Κοντά στην όαση επέπεσε εναντίον ενός καραβανιού που κατευθυνόταν ειρηνικά στη Μέκκα και το λήστεψε από όλα όσα μετέφερε. Φαίνεται ότι σχεδίαζε να προχωρήσει προς τα κάτω για να επιτεθεί κατά της Μεδίνας· αλλά ο Saladin, ο οποίος ήταν στην Αίγυπτο, έστειλε βιαστικά ένα εκστρατευτικό σώμα υπό τον ανιψιό του Φαρούκ-Σαχ από τη Δαμασκό στην Υπεριορδανία, που ανάγκασε τον Reynald να επιστρέψει εσπευσμένως. Ο Saladin παραπονέθηκε στον βασιλέα Baldwin για την παραβίαση της συνθήκης και απαίτησε επανορθώσεις. Ο Baldwin παραδέχτηκε την ορθότητα της απαιτήσεως: αλλά, παρά τις έντονες παραστάσεις του, ο Reynald αρνήθηκε να προβεί σε οποιαδήποτε επανόρθωση. Οι φίλοι του στην αυλή τον υποστήριξαν ώσπου ο Baldwin άφησε το ζήτημα να μείνει έτσι. Αλλά ο Saladin επέμεινε. Λίγους μήνες αργότερα, μια συνοδεία από χίλιους πεντακόσιους προσκυνητές αναγκάστηκε από την κακοκαιρία να αποβιβασθεί στην Αίγυπτο, κοντά στη Damietta, μη ξέροντας ότι η συνθήκη είχε παραβιασθεί. Ο Saladin τους έβαλε όλους στη φυλακή και έστειλε στον Baldwin προτείνοντας να τους αφήσει ελεύθερους όταν θα επιστρέφονταν τα εμπορεύματα που είχε λεηλατήσει ο Reynald. Και πάλι ο Reynald αρνήθηκε να επιστρέψει ο,τιδήποτε. Ο πόλεμος ήταν τώρα αναπόφευκτος 49. Ο Reynald και οι φίλοι του έπεισαν τον βασιλέα να συγκεντρώσει το βασιλικό στρατό στην Υπεριορδανία, για να πιάσει τον Saladin καθώς θ' ανέβαινε από την Αίγυπτο. Οι Ibelin και ο Raymond εις μάτην του υπέδειξαν ότι αυτό θα εξέθετε την Παλαιστίνη στη διάθεσή του αν θα περνούσε από εκεί. Ο Saladin ξεκίνησε από την Αίγυπτο στις 11 Μαΐου 1182. Ενώ αποχαιρετούσε επισήμως τους υπουργούς του, μια φωνή από το πλήθος απάγγειλε ένα στίχο από ποίημα που σήμαινε ότι δεν θα ξανάβλεπε πάλι το Κάιρο. Η προφητεία αποδείχτηκε αληθινή. Πέρασε το στρατό του μέσ' από την έρημο του Σινά στην Akaba και προχώρησε προς βορρά χωρίς δυσκολία, αρκετά ανατολικότερα από τον φραγκικό στρατό, καταστρέφοντας τη συγκομιδή καθώς περνούσε. Όταν έφθασε στη Δαμασκό βρήκε ότι ο Φαρούκ-Σαχ είχε ήδη κάνει επιδρομή στη Γαλιλαία και είχε λεηλατήσει τα χωριά στις κλιτύς του όρους Θαβώρ, απ' όπου έφερε μαζί του είκοσι χιλιάδες βόδια και χίλιους αιχμαλώτους. Κατά την επιστροφή του, ο Φαρούκ-Σαχ επιτέθηκε κατά του φρουρίου Χαμπίς Ζαλδάκ, που ήταν σκαμμένο μέσα στο βράχο επάνω από τον ποταμό Γιαρμούκ, πέρ' από τον Ιορδάνη. Μια υπόνομος την οποία άνοιξε μέσα στο βράχο, το παρέδωσε στη διάθεσή του, η δε φρουρά, Σύροι χριστιανοί χωρίς μεγάλη διάθεση να πεθάνουν για τους Φράγκους, παραδόθηκε αμέσως. Ο Saladin έμεινε τρεις εβδομάδες στη Δαμασκό, κατόπιν με τον Φαρούκ-Σαχ και ένα μεγάλο στράτευμα, ξεκίνησε στις 11 Ιουλίου και μπήκε στην Παλαιστίνη παρακάμπτοντας από νότου τη λίμνη Γεννησαρέτ. Ο βασιλεύς, που είχε τώρα αντιληφθεί την ανοησία της προηγούμενης στρατηγικής του, είχε επιστρέψει από την Υπεριορδανία και βάδισε κατά μήκος της δυτικής όχθης του ποταμού, παίρνοντας μαζί του τον πατριάρχη και τον Τίμιο Σταυρό για να ευλογήσει τα όπλα του. Οι δύο στρατοί συναντήθηκαν κάτω από το φρούριο των Hospitaliers, Μπελβουάρ. Κατά την άγρια μάχη που ακολούθησε οι Φράγκοι κράτησαν τις θέσεις τους εναντίον των επιθέσεων του Saladin, αλλά η αντεπίθεσή τους δεν διέσπασε τις μωαμεθανικές γραμμές. Στο τέλος της ημέρας η κάθε πλευρά αποσύρθηκε ισχυριζόμενη ότι είχε νικήσει 50. Υπήρξε μια απόκρουση του Saladin ως εισβολέως, αλλά μόνο προσωρινά. Τον Αύγουστο πέρασε και πάλι τα σύνορα σε μια αστραπιαία πορεία μέσ' από τα βουνά, στη Βηρυτό. Την ίδια ώρα, ο στόλος του, που τον είχε καλέσει από την Αίγυπτο με το ταχυδρομείο περιστεριών που λειτουργούσε μεταξύ Δαμασκού και Καΐρου, εμφανίσθηκε στ' ανοιχτά της ακτής. Αλλά η Βηρυτός ήταν καλά οχυρωμένη και ο επίσκοπός της, Odo, οργάνωσε μια γενναία και ισχυρή αντίσταση. Ο Baldwin, μόλις το έμαθε, έσπευσε με το στρατό του από τη Γαλιλαία, σταματώντας μόνο για να συγκεντρώσει τα πλοία που ήταν στους λιμένες της Acre και της Τύρου. Όταν δεν κατόρθωσε να κυριεύσει την πόλη εξ εφόδου πριν φθάσουν οι Φράγκοι, ο Saladin απεχώρησε 51. Ήταν καιρός γι' αυτόν ν' ασχοληθεί με υποθέσεις που ήταν πιο επείγουσες. Ο Saif ad-Din της Μοσούλης πέθανε στις 29 Ιουνίου 1180, αφήνοντας μόνο μικρά παιδιά. Οι Digitized by 10uk1s

εμίρηδες της Μοσούλης κάλεσαν τον αδελφό του, Izz ad-Din, να τον διαδεχθεί. Δεκαοχτώ μήνες αργότερα, στις 4 Δεκεμβρίου 1181, ο as-Salih του Χαλεπίου πέθανε ξαφνικά από έναν κωλικό που όλοι απέδωσαν σε δηλητήριο. Ήταν μονάχα δεκαοχτώ ετών, ένας λαμπρός, έξυπνος νέος που θα μπορούσε να γίνει μεγάλος ηγεμών. Στο επιθανάτιο κρεβάτι του παρακάλεσε τους εμίρηδές του να προσφέρουν τη διαδοχή στον εξάδελφό του της Μοσούλης, ώστε να ενωθούν τα εδάφη της οικογενείας εναντίον του Saladin. Ο Izz ad-Din έφθασε στο Χαλέπι στο τέλος του έτους και του έκαμαν ενθουσιώδη υποδοχή. Ήρθαν απεσταλμένοι από τον εμίρη της Hama να του προσφέρουν υποτέλεια. Αλλά η διετής ανακωχή με τον Saladin δεν είχε εκπνεύσει, και ο Izz ad-Din αρνήθηκε την προσφορά τους, πιο πολύ από οκνηρία παρά από εντιμότητα. Είχε αρκετές σκοτούρες που τον απασχολούσαν: Γιατί τον Φεβρουάριο του 1182, ο αδελφός του Imad ad-Din της Σινζάρ απήτησε μερίδιο από την κληρονομιά και μηχανορραφούσε με τον διοικητή του στρατού τού Χαλεπίου, Κουκμπούρι. Τον Μάιο, ο Izz ad-Din επέστρεψε στη Μοσούλη και ο Imad ad-Din του έδωσε τη Σινζάρ ως αντάλλαγμα για το Χαλέπι. Ο Κουκμπούρι ανταμείφθηκε με το εμιράτο της Harran. Από εκεί, συνωμοτούσε με τους Ορτοκίδες γείτονές του, τους ηγεμόνες της Hisn Kaifa και του Birejik, εναντίον των ηγεμόνων του Χαλεπίου και της Μοσούλης και του Ορτοκίδη Qutb ad-Din της Mardin. Οι συνωμότες κάλεσαν τον Saladin να τους βοηθήσει. Η ανακωχή μεταξύ των μωαμεθανών ηγεμόνων τελείωσε τον Σεπτέμβριο. Την ημέρα που τελείωσε, ο Saladin πέρασε τα σύνορα και ύστερ' από μια προσποιητή επίθεση κατά του Χαλεπίου πέρασε τον Ευφράτη και πήγε στο Birejik. Οι πόλεις της Jezireh έπεσαν προ αυτού, η Έδεσσα, η Saruj και η Nisibis. Προχώρησε προς τη Μοσούλη και άρχισε την πολιορκία της στις 10 Νοεμβρίου. Και πάλι εμποδίστηκε από οχυρώσεις πολύ ισχυρές για να τις καταλάβει εξ εφόδου. Ο πνευματικός του κύριος, ο χαλίφης αν-Νασίρ, στενοχωρήθηκε απ' αυτόν τον πόλεμο μεταξύ ομοθρήσκων μωαμεθανών και προσπάθησε να διαπραγματευθεί ειρήνη. Ο Σελτζούκος ηγεμών της Περσαρμενίας και ο ηγεμών της Mardin, ετοιμάστηκαν να στείλουν δυνάμεις για να την απαλλάξουν από την πολιορκία. Γι' αυτό ο Saladin αποσύρθηκε στη Σινζάρ, την οποία κατέλαβε εξ εφόδου μετά πολιορκία δέκα πέντε ήμερων. Για μια φορά δεν μπόρεσε να συγκρατήσει τους στρατιώτες να μη λεηλατήσουν την πόλη· αλλ' αφήκε ελεύθερο τον κυβερνήτη και τον έστειλε με τιμητική συνοδεία στη Μοσούλη. Ο Izz ad-Din και οι σύμμαχοί του βγήκαν έξω να τον συναντήσουν πλησίον της Mardin, αλλά έστειλαν εμπρός να προτείνουν ανακωχή. Όταν ο Saladin απήντησε αλαζονικά ότι θα τους συναντούσε στο πεδίο της μάχης, εκείνοι διαλύθηκαν και έφυγε ο καθένας στη χώρα του. Δεν τους καταδίωξε, αλλά πήγε προς βορρά για να καταλάβει το Diarbekir, το πλουσιότερο και μεγαλύτερο φρούριο της Jezireh, με την καλύτερη βιβλιοθήκη του Ισλάμ. Έδωσε την πόλη στον ηγεμόνα τής Hisn Kaifa. Αφού αναδιοργάνωσε την Jezireh, παραχωρώντας κάθε πόλη ως τιμάριο σ' έναν εμίρη που του είχε εμπιστοσύνη, εμφανίσθηκε πάλι, στις 21 Μαΐου, προ του Χαλεπίου 52. Όταν ο Saladin κινήθηκε εναντίον τους, ο Imad ad-Din και ο Izz ad-Din είχαν ζητήσει βοήθεια από τους Φράγκους. Μια πρεσβεία από τη Μοσούλη τους είχε υποσχεθεί μια ετήσια πληρωμή από 10.000 δηνάρια με την επιστροφή της Banyas και της Ζαμπίς Γιαλδάκ και την απελευθέρωση όλων των χριστιανών αιχμαλώτων που θα βρίσκονταν στην κατοχή του Saladin, αν θα μπορούσαν να κάνουν έναν αντιπερισπασμό εναντίον της Δαμασκού. Ήταν μια στιγμή γεμάτη ελπίδες· γιατί λίγες μέρες αργότερα, αφού ο Saladin εισέβαλε στη Jezireh, ο ανιψιός του Φαρούκ-Σαχ, κυβερνήτης της Δαμασκού, πέθανε ξαφνικά. Ο βασιλεύς Baldwin, συνοδευόμενος από τον πατριάρχη με τον Τίμιο Σταυρό, ενήργησε μια επιδρομή δια μέσου της Hauran, λεηλάτησε την Έζρα και έφθασε στη Bosra, ενώ ο Raymond της Τριπόλεως ανακατέλαβε τη Ζαμπίς Γιαλδάκ. Στις αρχές Δεκεμβρίου 1182, ο Raymond έκανε μια επιδρομή με ιππικό η οποία πάλι έφθασε ως τη Bosra. Λίγες μέρες αργότερα, ο βασιλικός στρατός ξεκίνησε εναντίον της Δαμασκού και στρατοπέδευσε στη Δαρέυα στα προάστια. Αυτή είχε ένα περίφημο τζαμί, το οποίο ο Baldwin δεν πείραξε επειδή είχε δεχτεί μια αντιπροσωπεία από χριστιανούς της Δαμασκού, η οποία τον προειδοποίησε ότι θα γίνονταν αντίποινα κατά των Εκκλησιών, εάν αυτό θα πάθαινε ζημιά. Ο βασιλεύς δεν επιχείρησε να επιτεθεί κατά της ίδιας της πόλεως και σε λίγο αποσύρθηκε φορτωμένος λάφυρα για να κάνει Χριστούγεννα στην Τύρο. Σχεδίασε νέα εκστρατεία για την άνοιξη, αλλά στις αρχές του νέου έτους έπεσε απελπιστικά άρρωστος από πυρετό στη Ναζαρέτ. Επί μερικές εβδομάδες ήταν μεταξύ ζωής και Digitized by 10uk1s

θανάτου και η αρρώστια του ακινητοποίησε το στρατό του53. Πιο βορειότερα, ο Bohemund III ήταν ανίσχυρος να κάνει οποιαδήποτε ενέργεια κατά του Saladin. Έστειλε στο στρατόπεδό του προ του Χαλεπίου και συνήψε μια τετραετή ανακωχή μαζί του. Αυτή του επέτρεψε να επισκευάσει τα αμυντικά έργα της πρωτεύουσάς του 54. Στο Χαλέπι, ο Imad ad-Din δεν κατέβαλε προσπάθεια ν' αντιταχθεί στον Saladin. Ήταν αντιδημοτικός εκεί και όταν ο Saladin πρότεινε να του δώσει την παλιά του πόλη Σινζάρ μαζί με τη Nisibis, τη Saruj και τη Ράκκα, να τις έχει ως τιμάριο, συμφώνησε ευχαρίστως. Στις 12 Ιουνίου 1183, ο Saladin κατέλαβε το Χαλέπι. Πέντε ημέρες αργότερα ο Imad ad-Din αναχωρούσε για την Σινζάρ, με τιμητική συνοδεία αλλά λοιδωρούμενος από τον όχλο της πόλεως την οποία εγκατέλειπε με τόσο ελαφρή καρδιά. Στις 19 Ιουνίου ο Saladin έκανε την επίσημη είσοδό του στην πόλη και κατευθύνθηκε στην ακρόπολη 55. Στις 24 Αυγούστου, ο σουλτάνος επανήλθε στη Δαμασκό, η οποία επρόκειτο να είναι η πρωτεύουσά του 56. Η αυτοκρατορία του απλωνόταν τώρα από την Κυρηναϊκή ως τον Τίγρη. Επί δύο και πλέον αιώνες στο παρελθόν δεν υπήρξε τόσο ισχυρός μωαμεθανός ηγεμών. Είχε τον πλούτο της Αιγύπτου πίσω του. Οι μεγάλες πόλεις της Δαμασκού και του Χαλεπίου ήταν υπό την άμεση κυβέρνησή του. Γύρω απ' αυτές και βορειοανατολικά ως τα τείχη της Μοσούλης, ήταν στρατιωτικά τιμάρια στους κυβερνήτες των οποίων μπορούσε να έχει εμπιστοσύνη. Ο χαλίφης της Βαγδάτης τον υποστήριζε. Ο Izz ad-Din στη Μοσούλη ήταν τρομοκρατημένος απ' αυτόν. Ο Σελτζούκος σουλτάνος της Ανατολίας επιζητούσε τη φιλία του και οι Σελτζούκοι ηγεμόνες της Ανατολής ήταν ανίσχυροι να του αντιταχθούν. Η χριστιανική αυτοκρατορία του Βυζαντίου δεν αποτελούσε πλέον κίνδυνο γι' αυτόν. Απέμενε τώρα μόνο να καταβάλει τους ξένους παρείσακτους, των οποίων η κατοχή της Παλαιστίνης και της συριακής παραλίας αποτελούσε αιώνια ντροπή του Ισλάμ.

Digitized by 10uk1s

ΚΕΦΑΛΑΙΟ II HORNS OF HATTIN "ἤγγικεν ὁ καιρὸς ἡμῶν, ἐκπληρώθησαν αἱ ἡμέραι ἡμῶν, πάρεστιν ὁ καιρὸς ἡμῶν"

ΘΡΗΝΟΙ ΙΕΡΕΜΙΟΥ 4, 19 Όταν ο βασιλεύς Baldwin σηκώθηκε από το κρεβάτι στη Ναζαρέτ ήταν πια φανερό ότι δεν θα μπορούσε πλέον να κυβερνήσει τη χώρα. Η λέπρα του είχε επιδεινωθεί από τον πυρετό. Είχε χάσει τη χρήση των μπράτσων του και των ποδιών του. Είχαν αρχίσει να σαπίζουν. Η όρασή του είχε σχεδόν σβήσει. Η μητέρα του, η αδελφή του Sibylla και ο πατριάρχης Ηράκλειος τον φρουρούσαν και τον έπεισαν να παραδώσει την αντιβασιλεία στον σύζυγο της Sibylla, Guy de Lusignan. Ο Guy επρόκειτο να έχει πλήρη έλεγχο του βασιλείου εκτός μόνον από την πόλη της Ιερουσαλήμ, την οποία, με ένα εισόδημα από 10000 υπέρπυρα, ο βασιλεύς κράτησε για τον εαυτό του. Οι βαρόνοι του βασιλείου δέχτηκαν με δυσφορία την απόφαση του βασιλέως 57. Ο Reynald de Châtillon απουσίαζε από αυτ ές τις συζητήσεις. Όταν άκουσε για την αναχώρηση του Saladin προς βορρά, το φθινόπωρο του 1182, έθεσε σε εφαρμογή ένα σχέδιο που είχε από καιρό στο μυαλό του, να ρίξει μια μοίρα στην Ερυθρά Θάλασσα για να κάνει επιδρομές εναντίον των πλούσιων θαλάσσιων καραβανιών που πήγαιναν στη Μέκκα και ακόμα να επιτεθεί εναντίον της ίδιας της ιερής πόλης του Ισλάμ. Προς το τέλος του έτους βάδισε κάτω προς την Aila, στον μυχό του κόλπου της Akaba, φέρνοντας γαλέρες που είχε ναυπηγήσει με ξυλεία από τα δάση της Μοάβ και είχε δοκιμάσει στα νερά της Νεκράς Θάλασσας. Η Aila, την οποία οι μωαμεθανοί κατείχαν ως το 1170, κυριεύτηκε απ' αυτόν· αλλά το φρούριο στη γειτονική νήσο, την Ile de Graye των Φράγκων ιστορικών, κρατούσε και ο Reynald παρέμεινε με δύο από τα πλοία του για να την αποκλείει. Ο υπόλοιπος στόλος του ξεκίνησε χαρούμενος, με ντόπιους πειρατές ως πιλότους. Έπλευσαν κατά μήκος της αφρικανικής ακτής της Ερυθράς Θάλασσας, λεηλατώντας τις μικρές παράκτιες πόλεις από όπου περνούσαν και τελικά έκαναν επίθεση κατά της Αϊντίμπ, του μεγάλου λιμανιού της Νουβίας, απέναντι από τη Μέκκα, την οποία λεηλάτησαν. Εκεί αιχμαλώτισαν πλούσια φορτωμένα εμπορικά πλοία από το Άντεν και από την Ινδία και ένα άγημα λήστεψε ένα μεγάλο ανυπεράσπιστο καραβάνι που είχε περάσει μέσ' από την έρημο προερχόμενο από την κοιλάδα του Νείλου. Από το Αϊντίμπ οι πειρατές πέρασαν απέναντι στην αραβική ακτή. Πυρπόλησαν τα πλοία στην al-Χάουρα και τη Γιάμπο, τους λιμένες της Μεδίνας, και εισέδυσαν στην αρ-Ραγίμπ, έναν από τους λιμένες της ίδιας της Μέκκας. Εκεί κοντά βύθισαν ένα πλοίο με προσκυνητές κατευθυνόμενο στη Ζέντα. Ολόκληρος ο μωαμεθανικός κόσμος έφριξε. Ακόμα και οι ηγεμόνες του Χαλεπίου και της Μοσούλης οι οποίοι είχαν ζητήσει φραγκική βοήθεια, ντροπιάστηκαν που είχαν συμμάχους ανθρώπους που σχεδίαζαν τέτοια ασέβεια προς την πίστη. Ο αδελφός του Saladin Malik Al-Adil, κυβερνήτης της Αιγύπτου,, έστειλε τον Αιγύπτιο ναύαρχο Χουσάμ ad-Din Λουλού με ένα στόλο επανδρωμένο με Μαγραβίτες ναύτες από τη βόρεια Αφρική, να καταδιώξει τους Φράγκους. Ο Λουλού πρώτα απάλλαξε από την πολιορκία το φρούριο της Graye και ανακατέλαβε την Aila, από την οποία ο Reynald είχε ήδη αποσυρθεί· κατόπιν συνάντησε τον πειρατικό στόλο στ' ανοιχτά της al-Χάουρα, τον κατέστρεψε και συνέλαβε σχεδόν όλα τα πληρώματα. Έστειλε μερικούς απ' αυτούς στη Μέκκα, για να εκτελεσθούν πανηγυρικά στην Πλατεία της Θυσίας στη Μίνα κατά το επόμενο προσκύνημα. Οι υπόλοιποι μεταφέρθηκαν στο Κάιρο και εκεί αποκεφαλίσθηκαν. Ο Saladin ορκίστηκε να μη συγχωρήσει ποτέ τον Reynald για την ιεροσυλία που αποπειράθηκε να κάνει 58. Στις 17 Σεπτεμβρίου 1183, ο Saladin, ξεκίνησε από τη Δαμασκό με ένα μεγάλο στρατό για να εισβάλει στην Παλαιστίνη. Στις 29 πέρασε τον Ιορδάνη, ακριβώς νοτίως της λίμνης Γεννησαρέτ και μπήκε στη Beisan της οποίας οι κάτοικοι είχαν όλοι καταφύγει για ασφάλεια στα τείχη της Τιβεριάδος. Στην είδηση της αφίξεώς του ο Guy de Lusignan κάλεσε όλες τις δυνάμεις του βασιλείου, που τις ενίσχυσαν δύο πλούσιοι επισκέπτες σταυροφόροι, ο Godfrey III, δούκας της Digitized by 10uk1s

Βραβάντης και ο Ακουϊτανός Ραλφ de Μωλεόν με τους άνδρες τους. Με τον Guy ήταν ο Raymond της Τριπόλεως, ο μέγας μάγιστρος των Hospitaliers, ο Reynald de Ch âtillon, οι αδελφοί Ibelin, ο Reynald της Σιδώνος και ο Walter της Καισάρειας. Ο νεαρός Humphrey IV de Toron ήρθε να ενωθεί μαζί τους με τις δυνάμεις του πατριού του από την Υπεριορδανία· αλλά έπεσε σε ενέδρα των μωαμεθανών στις πλαγιές του όρους Ζιλμποά και οι πλείστοι των ανδρών του σκοτώθηκαν. Τότε ο Saladin έστειλε αποσπάσματα να καταλάβουν και να καταστρέψουν τα μικρά φρούρια στη γειτονιά, ενώ άλλα λεηλάτησαν το ελληνικό μοναστήρι επί του όρους Θαβώρ αλλά δεν κατόρθωσαν να διασπάσουν τα ισχυρά τείχη του λατινικού ιδρύματος στην κορυφή του βουνού. Ο ίδιος στρατοπέδευσε με το κύριο σώμα του στρατού του κοντά στην πηγή Tubaniya, στην τοποθεσία της παλιάς πόλεως Γιεζρεέλ. Οι Φράγκοι είχαν συγκεντρωθεί στη Σεφώρια και βάδισαν μέσα στην πεδιάδα της Γιεζρεέλ την 1η Δεκεμβρίου. Η εμπροσθοφυλακή, υπό τον κοντόσταυλο Amalric, δέχτηκε αμέσως επίθεση των μωαμεθανών, αλλ' η έγκαιρη άφιξη των Ibelin με τα στρατεύματά τους, την έσωσε. Οι χριστιανοί στρατοπέδευσαν στις Λίμνες του Γολιάθ απέναντι του Saladin, ο οποίος τότε άπλωσε τις πτέρυγές του ώστε σχεδόν να τους περικυκλώσει. Επί πέντε ημέρες οι στρατοί παρέμειναν ακίνητοι. Ήταν δύσκολο να περάσουν εφόδια για τους χριστιανούς. Ύστερ' από μια ή δυο ημέρες, οι Ιταλοί μισθοφόροι παραπονέθηκαν ότι πεινούσαν, και μόνο η έγκαιρη ανακάλυψη ψαριών στις Λίμνες του Γολιάθ έσωσε το στρατό από την πείνα. Οι περισσότεροι από τους στρατιώτες, συμπεριλαμβανομένων και των ιπποτών από τη Γαλλία και του ατίθασου Reynald, ήθελαν να επιτεθούν κατά των μωαμεθανών. Ο Guy δίσταζε και αμφιταλαντευόταν αλλά ο Raymond και οι Ibelin επέμειναν με σταθερότητα ότι η πρόκληση μάχης με εχθρό τόσο υπέρτερο σε αριθμό θα ήταν μοιραία. Ο στρατός έπρεπε να τηρήσει αμυντική στάση. Είχαν δίκιο. Ο Saladin επιχείρησε πολλές φορές να τους παρασύρει έξω. Όταν δεν το κατόρθωσε διέλυσε το στρατόπεδό του στις 8 Οκτωβρίου και πέρασε πάλι πίσω από τον Ιορδάνη 59. Η συμπεριφορά του Guy είχε σκανδαλίσει και τους στρατιώτες οι οποίοι τον θεώρησαν δειλό και τους βαρόνους, οι οποίοι ήξεραν ότι ήταν αδύνατου χαρακτήρα. Όταν επέστρεψε στην Ιερουσαλήμ, φιλονίκησε με τον βασιλέα. Ο Baldwin θεώρησε ότι ο αέρας της Τύρου θα ήταν καλύτερος γι' αυτόν από τα υψώματα της Ιερουσαλήμ που τα χτυπούσαν οι άνεμοι. Ζήτησε από τον γαμπρό του να κάνουν αλλαγή τις δύο πόλεις. Ο Guy δέχτηκε το αίτημα με αγένεια, οπότε ο Baldwin σε μια έκρηξη θυμού κάλεσε τους κυριότερους υποτελείς του και κατά συμβουλή τους καθαίρεσε τον Guy από την αντιβασιλεία. Αντ' αυτού στις 23 Μαρτίου 1183, ανακήρυξε ως κληρονόμο του τον ανιψιό του Baldwin, γιο της Sibylla από τον πρώτο της γάμο, ένα παιδί έξι ετών, και προσπάθησε να πείσει την αδελφή του να ακυρώσει το γάμο της. Στο μεταξύ, παρ' όλο ότι δεν μπορούσε να κινηθεί χωρίς βοήθεια, και δεν μπορούσε πια να βάλει την υπογραφή του, ανέλαβε την κυβέρνηση ο ίδιος. Η απάντηση του Guy ήταν ν' αποσυρθεί στις κτήσεις του της Ascalon και της Jaffa και εκεί ν' αποτινάξει την υποτέλειά του προς το στέμμα. Ο Baldwin κατέλαβε τη Jaffa και την υπήγαγε υπό την άμεση εξουσία του στέμματος, αλλά ο Guy του αντιστάθηκε στην Ascalon. Εις μάτην ο πατριάρχης Ηράκλειος και οι μεγάλοι μάγιστροι των Ναϊτών και των Hospitaliers συνηγόρησαν υπέρ του αποστάτη. Ο βασιλεύς θύμωσε μαζί τους και τους εξόρισε από την αυλή. Τους είχε καλέσει για να τους διατάξει να κηρύξουν τη Σταυροφορία στη δυτική Ευρώπη, αλλά πέρασαν μερικοί μήνες ώσπου να συγκατατεθούν τώρα να πάνε 60. Το συμβούλιο των βαρόνων κατόπιν της γνωματεύσεως του οποίου ο βασιλεύς καθαίρεσε τον Guy, αποτελούσαν ο Bohemund της Αντιόχειας, ο Raymond της Τριπόλεως, ο άρχων της Καισάρειας και οι δύο Ibelin. Ο άρχων της Υπεριορδανίας δεν ήταν παρών. Είχε έρθει ο καιρός να γίνει ο γάμος μεταξύ της πριγκίπισσας Isabella, που ήταν τώρα ένδεκα ετών και του Humphrey de Toron, που ήταν περίπου δεκαεπτά. Ο Reynald καθόρισε ότι η τελετή έπρεπε να γίνει με όλη τη λαμπρότητα που διέθετε στο φρούριο του Kerak, του οποίου ο γαμπρός ήταν κληρονόμος. Κατά τη διάρκεια του Νοεμβρίου άρχισαν να καταφθάνουν οι προσκεκλημένοι στο φρούριο. Πολλοί απ' αυτούς, όπως η μητέρα της νύφης, βασίλισσα Μαρία Κομνηνή, ήταν προσωπικοί εχθροί του Reynald αλλά ήρθαν σε Digitized by 10uk1s

μια τελευταία απόπειρα να θεραπεύσουν τη ρήξη μεταξύ των αντιμαχόμενων μερίδων. Μαζί με τους προσκεκλημένους ήρθαν ηθοποιοί, χορευτές, ταχυδακτυλουργοί και μουσικοί από όλη τη χριστιανική Ανατολή. Ξαφνικά οι εορτασμοί διακόπηκαν από το φοβερό νέο ότι ο Saladin πλησίαζε με το στρατό του. Η καταστροφή του Kerak και του ανόμου άρχοντός του αποτελούσε μια από τις πρώτιστες φιλοδοξίες του Saladin. Όσο ο Reynald θα διατηρούσε το μεγάλο του φρούριο θα μπορούσε να διακόπτει κάθε κυκλοφορία που θα επιχειρούσε να περάσει μεταξύ Συρίας και Αιγύπτου, και η πείρα είχε αποδείξει ότι καμιά συνθήκη δεν μπορούσε να τον συγκρατήσει. Στις 20 Νοεμβρίου, έφθασαν στον Saladin ενισχύσεις από την Αίγυπτο κι αυτός στρατοπέδευσε προ των τειχών. Οι γεωργοί και οι βοσκοί της υπαίθρου, Σύροι χριστιανοί, έμπασαν τα κοπάδια τους μέσα στην πόλη και πολλοί κατέφυγαν στις αυλές του φρουρίου. Ο Saladin επιτέθηκε αμέσως κατά της κάτω πόλεως και μπήκε σ' αυτή. Ο Reynald κατόρθωσε να διαφύγει μέσα στο φρούριο χάρη στον ηρωισμό ενός από τους ιππότες του, ο οποίος υπεράσπισε μόνος του τη γέφυρα επάνω στην τάφρο μεταξύ της πόλεως και του φρουρίου ώσπου να μπορέσουν να την καταστρέψουν πίσω του. Με μια ωραία επίδειξη λεβεντιάς, οι γαμήλιες τελετές συνεχίστηκαν μέσα στο φρούριο. Ενώ επάνω στα τείχη έπεφταν βροχή οι πέτρες, τα τραγούδια και οι χοροί συνεχίζονταν μέσα. Η αρχόντισσα Στεφανία, η μητέρα του γαμπρού, ετοίμασε η ίδια φαγητά από τη γαμήλια γιορτή και τα έστειλε στον Saladin. Εκείνος εις ανταπόδοση ρώτησε σε ποιον πύργο ήταν εγκαταστημένο το νεαρό ζεύγος και έδωσε διαταγή να μην τον χτυπούν οι πολιορκητικές μηχανές του. Αλλά κατά τα άλλα δεν χαλάρωσε τις προσπάθειές του. Τα μεγάλα του μάγγανα ήταν σε συνεχή δράση και οι εργάτες του είχαν σχεδόν γεμίσει την τάφρο. Αγγελιαφόροι έσπευσαν στην Ιερουσαλήμ να παρακαλέσουν τον βασιλέα να στείλει βοήθεια. Συγκέντρωσε το βασιλικό στρατό τον οποίο έθεσε υπό τη διοίκηση του κόμη Raymond· αλλ' επέμεινε να πάει και ο ίδιος επάνω στο φορείο του μαζί με τους στρατιώτες του. Έσπευσαν περνώντας από την Ιεριχώ και ακολουθώντας τον δρόμο παρά το όρος Νέμπο. Στην προσέγγισή τους, ο Saladin, του οποίου οι μηχανές δεν είχαν προξενήσει παρά ελάχιστες ζημιές στα ισχυρά τείχη του φρουρίου, έλυσε την πολιορκία και στις 4 Δεκεμβρίου επέστρεψε στη Δαμασκό. Ο βασιλεύς μεταφέρθηκε θριαμβευτικά μέσα στο Κεράκ· και οι προσκεκλημένοι του γάμου ήταν ελεύθεροι να επιστρέψουν στα σπίτια τους 61. Η δοκιμασία τους δεν έθεσε τέρμα στη διχόνοιά τους, από την οποία η νεαρή νύφη υπέφερε περισσότερο. Η πεθερά της, χωρίς αμφιβολία, επειδή θα το είχε απαιτήσει ο Reynald, της απαγόρευσε να ιδεί τη μητέρα της· και η μητέρα της, μπασμένη βαθιά στις κομματικές μηχανορραφίες που ταίριαζαν στο ελληνικό αίμα της, την θεώρησε σαν μισοπροδότρια. Μόνο ο σύζυγός της ήταν καλός προς αυτήν. Ο Humphrey de Toron ήταν ένας νέος εξαιρετικής ομορφιάς και πολύ μορφωμένος, που από τα γούστα του θα ταίριαζε να ήταν πιο πολύ κορίτσι παρά άντρας. Αλλά ήταν ευγενικός και περιποιητικός προς τη μικρή σύζυγό του· και εκείνη τον αγάπησε 62. Το επόμενο φθινόπωρο ο Saladin βάδισε πάλι εναντίον του Kerak με ένα στρατό στον οποίο οι Ορτοκίδες υποτελείς του έστειλαν τμήματα. Και πάλι οι ισχυρές οχυρώσεις υπήρξαν κάτι το πολύ γι' αυτόν. Δεν μπόρεσε να παρασύρει τους αμυνόμενους έξω για να πολεμήσουν στις κάτω από την πόλη πλαγιές· και πάλι όταν πλησίασε ο στρατός από την Ιερουσαλήμ, αποσύρθηκε στο δικό του έδαφος, αφήνοντας μόνο ένα απόσπασμα να κάνει επιδρομές στη Γαλιλαία και να λεηλατήσει τη χώρα προς νότο μέχρι τη Nablus. Ο ίδιος ο Saladin επέστρεψε στη Δαμασκό. Είχε ακόμα πολλά να κάνει για την αναδιοργάνωση της αυτοκρατορίας του. Δεν είχε έρθει ακόμα ο καιρός για την εξόντωση των χριστιανών 63. Στην Ιερουσαλήμ, ο λεπρός βασιλεύς κρατούσε τα ηνία της κυβερνήσεως στα παραλύοντα χέρια του. Ο Guy εξακολουθούσε να κρατεί την Ascalon αρνούμενος να δεχτεί βασιλικούς αξιωματούχους μέσα στην πόλη. Αλλά οι φίλοι του, ο πατριάρχης και οι μεγάλοι μάγιστροι ήταν μακριά στην Digitized by 10uk1s

Ευρώπη, προσπαθώντας εις μάτην να εντυπωσιάσουν τον αυτοκράτορα Friedrich και τον βασιλέα Louis και τον βασιλέα Henry με τους κινδύνους που απειλούσαν τη χριστιανική Ανατολή. Οι δυτικοί ηγεμόνες τους δέχονταν με τιμές και συζητούσαν σχέδια για μια μεγάλη Σταυροφορία. Αλλά ο καθένας τους πρόβαλλε δικαιολογίες γιατί ο ίδιος δεν μπορούσε να συμμετάσχει. Το μόνο που κατόρθωσε η αποστολή ήταν ότι μερικοί ιππότες ως άτομα, φόρεσαν το σταυρό 64. Το φθινόπωρο του 1184 ο Guy έκανε πάλι έξω φρενών τον κουνιάδο του. Από τότε που είχε κυριευθεί η Ascalon, είχε επιτραπεί στους βεδουίνους της περιοχής να κινούνται κατά βούληση για να βόσκουν τα κοπάδια τους, πληρώνοντας ένα μικρό φόρο στον βασιλέα. Ο Guy, ενοχλημένος γιατί ο φόρος πήγαινε στον βασιλέα και όχι σ' αυτόν, επέπεσε μια μέρα εναντίον των, τους κατάσφαξε και πήρε τα κοπάδια τους 65. Ο Baldwin ήταν τώρα κρεβατωμένος και δεν επρόκειτο πια να σηκωθεί. Είδε πόσο μοιραία υπήρξε η επίδραση της μητέρας του και των φίλων της και έστειλε να καλέσει τον εξάδελφό του Raymond της Τριπόλεως ν' αναλάβει τη διοίκηση. Στο μεταξύ προετοιμάστηκε για τον θάνατό του. Μπροστά σε μια συνέλευση από βαρόνους, στις αρχές του 1185, ανακοίνωσε τη διαθήκη του. Ο μικρός ανιψιός του θα τον διαδεχόταν στο θρόνο. Κατά ρητή θέληση της συνελεύσεως ο Guy δεν θα έπαιρνε την αντιβασιλεία, η οποία θα πήγαινε στον Raymond της Τριπόλεως, ο οποίος θα κρατούσε τη Βηρυτό ως πληρωμή για τις υπηρεσίες του. Αλλά ο Raymond αρνήθηκε την προσωπική κηδεμονία του μικρού βασιλέως, μήπως το παιδί, το οποίο φαινόταν αδύνατο, πέθαινε μικρό και θα τον κατηγορούσαν ότι είχε επισπεύσει τον θάνατό του. Έχοντας υπ' όψη την υγεία του παιδιού, οι βαρόνοι ορκίσθηκαν, ότι, αν αυτό πέθαινε πριν φθάσει δέκα ετών, ο κόμης Raymond θα διατηρούσε την αντιβασιλεία ώσπου οι τέσσερις μεγάλοι ηγεμόνες της Δύσεως, ο πάπας, ο αυτοκράτωρ της Δύσεως και οι βασιλείς της Γαλλίας και της Αγγλίας, θα γνωμάτευαν ως διαιτητές μεταξύ των διεκδικήσεων των πριγκιπισσών Sibylla και Isabella. Στο μεταξύ, σε μια τελευταία απόπειρα να συμβιβασθούν οι φατρίες, η προσωπική κηδεμονία του παιδιού ανατέθηκε στο μεγάλο θείο του Joscelin de Courtenay, ο οποίος τώρα άρχισε να εκδηλώνει εγκάρδια φιλία προς τον Raymond 66. Όλοι οι συγκεντρωμένοι βαρόνοι ορκίστηκαν να εκπληρώσουν τις επιθυμίες του βασιλέως. Μεταξύ αυτών ήταν και ο πατριάρχης Ηράκλειος, μόλις είχε επιστρέψει από τη Δύση, μαζί με τον μέγα μάγιστρο των Hospitaliers, Roger de Moulins. Ο μέγας μάγιστρος των Ναϊτών, Arnold de Toroga, είχε πεθάνει κατά τη διάρκεια του ταξιδιού· ως διάδοχό του, το Τάγμα είχε εκλέξει, ύστερ' από θυελλώδη συζήτηση, τον παλιό εχθρό του Raymond, Gerard de Ridfort. Ο Gerard έδωσε επίσης την υπόσχεση να τηρήσει τη θέληση του βασιλέως. Πήραν το παιδί στην εκκλησία του Παναγίου Τάφου και εκεί, ενώ το κρατούσε στην αγκαλιά του ο Μπαλιάν d' Ibelin, εστέφθη από τον πατριάρχη 67. Λίγες βδομάδες αργότερα, τον Μάρτιο του 1185, ο βασιλεύς Baldwin IV απαλλάχτηκε με τον θάνατο από τις αγωνίες της μακράς αρρώστιας του. Ήταν μόνο είκοσι τεσσάρων ετών. Από όλους τους βασιλείς της Ιερουσαλήμ υπήρξε ο πλέον δυστυχής. Η ικανότητά του ήταν αναμφισβήτητη και το θάρρος του υπέροχο. Αλλά από το κρεβάτι της αρρώστιας του δεν μπορούσε να ελέγξει τις ραδιουργίες που γίνονταν γύρω του και πολύ συχνά είχε ενδώσει στην ολέθρια επίδραση της κακής μητέρας του και της ανόητης αδελφής του. Τουλάχιστο απαλλάχτηκε από τις τελικές ταπεινώσεις που επρόκειτο να επέλθουν στο βασίλειο 68. Όταν το ταλαιπωρημένο σώμα του βασιλέως θάφτηκε στην εκκλησία του Παναγίου Τάφου, ο Raymond ως αντιβασιλεύς κάλεσε πάλι τους βαρόνους να τους ρωτήσει τι πολιτική έπρεπε ν' ακολουθήσει. Τον χειμώνα δεν είχε βρέξει και υπήρχε απειλή λιμού. Ο μόνος σταυροφόρος που ήρθε στην Ανατολή ήταν ο γέρος μαρκήσιος William de Μοντφερρά, παππούς του παιδιούβασιλέως, και αυτός, αφού ικανοποιήθηκε ότι όλα πήγαιναν καλά για τον εγγονό του, εγκαταστάθηκε με την ησυχία του σ' ένα τιμάριο στη Γαλιλαία. Ο γιος του Conrad, θείος του Digitized by 10uk1s

βασιλέως, ξεκίνησε να τον ακολουθήσει αλλά σταμάτησε στο δρόμο του στη Κωνσταντινούπολη, όπου ο αδελφός του Ραινιέ είχε χαθεί λίγα χρόνια πρωτύτερα. Εκεί πρόσφερε την βοήθειά του στον εκδικητή τού Ραινιέ, τον αυτοκράτορα Ισαάκιο Άγγελο, του οποίου την αδελφή παντρεύτηκε. Ξέχασε τον ανιψιό του και την Παλαιστίνη. Ήταν φανερό σε όλους τους βαρόνους που είχαν συγκεντρωθεί στην Ιερουσαλήμ ότι, ώσπου να μπορέσει να 'ρθει μια μεγάλη νέα Σταυροφορία, η πεινασμένη χώρα δεν θα μπορούσε ν' αντιμετωπίσει έναν πόλεμο. Ενέκριναν την πρόταση του Raymond ότι έπρεπε να επιδιωχθεί τετραετής ανακωχή από τον Saladin. Ο Saladin από τη δική του πλευρά ήταν πρόθυμος. Υπήρχε μια φιλονικία μεταξύ των συγγενών του στην Αίγυπτο που έπρεπε να τακτοποιηθεί, και είχε ακούσει ότι ο Izz ad-Din της Μοσούλης έδειχνε πάλι ανησυχία. Η συνθήκη υπογράφτηκε. Ξανάρχισε το εμπόριο μεταξύ των φραγκικών κρατών και των γειτόνων των και μια εισροή δημητριακών από την Ανατολή έσωσε τους χριστιανούς από την πείνα 69. Τον Απρίλιο του 1185 ο Saladin βάδισε προς βορρά, περνώντας τον Ευφράτη στο Birejik στις 15 του μηνός. Εκεί συναντήθηκε με τον Κουκμπουρί της Harran και με απεσταλμένους των υποτελών του Izz ad-Din των αρχόντων της Jezireh και του Ιρμπίλ. Ο Izz ad-Din έστειλε πρεσβείες στους Σελτζούκους ηγεμόνες του Ικονίου και της Περσαρμενίας. Ο τελευταίος έστειλε μερικά στρατεύματα να τον βοηθήσουν ο πρώτος έστειλε ένα απειλητικό μήνυμα στον Saladin, αλλά δεν προέβη σε καμιά δράση. Τον Ιούνιο, ο Saladin ήταν προ της Μοσούλης, αφού απέρριψε όλες τις προτάσεις του Izz ad-Din για ειρήνη, ακόμα και όταν η γριά μητέρα του ηγεμόνα ήρθε η ίδια να τον παρακαλέσει. Αλλά η Μοσούλη εξακολουθούσε να είναι πολύ ισχυρό φρούριο. Οι στρατιώτες του άρχισαν ν' αρρωσταίνουν από την καλοκαιρινή ζέστη. Όταν τον Αύγουστο, ο Σελτζούκος σουλτάνος της Περσαρμενίας, Σοκμάν II, πέθανε ξαφνικά, ο Saladin κινήθηκε προς βορρά για να καταλάβει τις υποτελείς στον σουλτάνο πόλεις Diarbekir και Μαγιαφαρακίν και ν' αναπαύσει τους στρατιώτες του στον δροσερότερο αέρα των υψιπέδων. Εκεί αρρώστησε ο ίδιος και πήγε, σχεδόν ετοιμοθάνατος, στο φρούριο του φίλου του Κουκμπουρί στη Harran. Ο αδελφός του ad-Adil, τώρα κυβερνήτης του Χαλεπίου, έσπευσε να 'ρθει με τους καλύτερους γιατρούς της Ανατολής, αλλά δεν μπορούσαν να κάνουν τίποτα. Πιστεύοντας ότι πλησίαζε το τέλος του και ξέροντας ότι όλοι οι συγγενείς του συνωμοτούσαν για την κληρονομιά, έβαλε τους εμίρηδές του να ορκισθούν πίστη στους γιους του. Κατόπιν, ξαφνικά, άρχισε να θεραπεύεται. Τον Ιανουάριο του 1186 ήταν εκτός κινδύνου. Στο τέλος Φεβρουαρίου δέχτηκε μια πρεσβεία από τον Izz ad-Din και συμφώνησε να συνάψει ειρήνη. Σε μια συνθήκη που υπέγραψαν οι πρέσβεις στις 3 Μαρτίου, ο Izz ad-Din έγινε υποτελής του Saladin και σταθεροποιήθηκε στις δικές του κτήσεις· αλλά τα εδάφη πέρ' από τον Τίγρη, νοτίως της Μοσούλης, μαζί με την Αρμπίλ και την Σαχρζούρ, δόθηκαν σε εμίρηδες που διόρισε ο Saladin και χρωστούσαν πίστη απ' ευθείας σ' αυτόν. Η παρουσία τους ήταν εγγύηση για την νομιμοφροσύνη του Izz ad-Din 70. Ο Saladin βρισκόταν τότε στη Homs όπου ήταν εμίρης ο Nur ad-Din, γιος του Shirkuh και γαμπρός του. Ο Nur ad-Din είχε συνωμοτήσει για τον θρόνο της Συρίας κατά τη διάρκεια της αρρώστιας του Saladin. Συνεπώς κανένας δεν παραξενεύτηκε όταν βρέθηκε νεκρός στο κρεβάτι του στις 5 Μαρτίου μετά τον εορτασμό της ημέρας των θυμάτων. Ο γιος του θύματος, Shirkuh II, ένα αγόρι δώδεκα ετών πήρε τη διαδοχή της Homs. Ο Saladin πήρε τα περισσότερα από τα χρήματά του, αλλά το παιδί απάγγειλε εύστοχα ένα κομμάτι από το Κοράνιο που απειλούσε με βασανιστήρια όσους απογύμνωσαν ορφανά, και του τα απέδωσε. Τον Απρίλιο, ο Saladin ήταν πάλι στη Δαμασκό. Η αυτοκρατορία του απλωνόταν τώρα ασφαλώς ως τα σύνορα της Περσίας 71. Η ανακωχή μεταξύ των χριστιανών και των μωαμεθανών άρχισε να φέρνει πάλι κάποια ευημερία στην Παλαιστίνη. Ανανεώθηκε ζωηρά το εμπόριο μεταξύ του εσωτερικού και των λιμένων της Acre και της Τύρου προς όφελος των εμπόρων και των δύο θρησκειών. Αν μπορούσε να διατηρηθεί η ειρήνη ώσπου να μπορέσει να 'ρθει από τη Δύση καμιά μεγάλη Σταυροφορία, θα μπορούσε ακόμα να υπάρξει μέλλον για το βασίλειο. Αλλ' η μοίρα υπήρξε και πάλι δυσμενής για τους χριστιανούς. Περί τα τέλη του Αυγούστου 1186 ο βασιλεύς Baldwin V πέθανε στην Acre, πριν ακόμα γίνει εννέα χρονών72. Digitized by 10uk1s

Ο αντιβασιλεύς Raymond και ο Senechal Joscelin ήταν παρόντες όταν πέθανε. Παριστάνοντας τον εαυτό του πρόθυμο να συνεργασθεί με τον Raymond, ο Joscelin τον έπεισε να πάει στην Τιβεριάδα και να καλέσει τους βαρόνους του βασιλείου να τον συναντήσουν εκεί, με ασφάλεια από τα τεχνάσματα του πατριάρχη για να πραγματοποιηθούν οι όροι της διαθήκης του Baldwin IV. Ο ίδιος θα συνόδευε το μικρό πτώμα στην Ιερουσαλήμ για να ταφεί. Ο Raymond έπεσε στην παγίδα και έφυγε καλόπιστα. Μόλις είχε φύγει, ο Joscelin έστειλε στρατεύματα της εμπιστοσύνης του να καταλάβουν την Τύρο και τη Βηρυτό και ο ίδιος παρέμεινε στην Acre όπου ανακήρυξε τη Sibylla βασίλισσα. Έστειλε το βασιλικό σώμα στην Ιερουσαλήμ με τη φροντίδα των Ναϊτών. Οι αγγελιαφόροι του κάλεσαν τη Sibylla και τον Guy από την Ascalon να παραστούν στην κηδεία και ο Reynald de Châtillon έσπευσε να τους συναντήσει από το Kerak. Ο Raymond ανακάλυψε ότι είχε εξαπατηθεί. Έσπευσε στη Nablus, στο φρούριο του Μπαλιάν d'Ibelin, και, ως νόμιμος αντιβασιλεύς του βασιλείου, κάλεσε το ανώτατο δικαστήριο των βαρόνων. Όλοι οι υποστηρικτές του έσπευσαν να τον συναντήσουν. Με τον Μπαλιάν και τη σύζυγό του, τη βασίλισσα Μαρία, ήταν η κόρη της Isabella με τον Humphrey de Toron, ο Baldwin της Ramla, ο Walter της Καισάρειας, ο Reynald της Σιδώνος, και όλοι οι ανώτεροι τιμαριούχοι του βασιλείου, εκτός από τον Reynald de Ch âtillon. Εκεί πήραν μια πρόσκληση από τη Sibylla να παραστούν στη στέψη της. Απάντησαν στέλνοντας δύο Κιστερικίους μοναχούς ως εκπροσώπους των στην Ιερουσαλήμ, για να υπενθυμίσουν στους συνωμότες τον όρκο που είχαν δώσει στον Baldwin IV και ν' απαγορεύσουν κάθε ενέργεια πριν το δικαστήριο τελειώσει τις συσκέψεις του. Αλλά η Sibylla κρατούσε την Ιερουσαλήμ και τα λιμάνια. Τα στρατεύματα του Senechal Joscelin και του κοντόσταυλου Amalric, αδελφού του Guy, ήταν στο πλευρό τους και ο Reynald είχε φέρει τους άνδρες του από την Υπεριορδανία. Ο πατριάρχης Ηράκλειος, ο παλιός εραστής της μητέρας της, την διαβεβαίωσε για την υποστήριξη της Εκκλησίας. Ο μέγας μάγιστρος των Ναϊτών, Gerard de Ridfort, θα έκανε το παν για να βλάψει τον παλιό εχθρό του Raymond. Μόνος στην Ιερουσαλήμ ο μέγας μάγιστρος των Hospitaliers έμεινε πιστός στον όρκο που είχε δοθεί. Μεταξύ του λαού της Ιερουσαλήμ υπήρχε πολλή συμπάθεια για τη Sibylla. Αντιπροσώπευε τα κληρονομικά δικαιώματα και παρ' όλο ότι ο θρόνος εξακολουθούσε κατ' όνομα να είναι αιρετός, οι αξιώσεις των κληρονόμων δεν μπορούσαν εύκολα ν' αγνοηθούν. Τον καιρό του διαζυγίου της μητέρας της η νομιμότητα της Sibylla είχε επικυρωθεί. Ο αδελφός της είχε γίνει βασιλεύς όπως και ο γιος της. Το μόνο της μειονέκτημα ήταν ότι ο σύζυγός της ήταν αντιπαθής και περιφρονημένος. Ο πατριάρχης και οι Ναΐτες έκλεισαν τις πύλες της Ιερουσαλήμ και έβαλαν φρουρούς για να εμποδίσουν επίθεση εκ μέρους των βαρόνων που ήταν στη Nablus. Κατόπιν έλαβαν τα μέτρα τους για τη στέψη. Τα βασιλικά εμβλήματα φυλάγονταν σ' ένα κιβώτιο με τρεις κλειδαριές των οποίων τα κλειδιά κρατούσαν ο πατριάρχης και οι δύο μεγάλοι μάγιστροι, ο καθένας τους από ένα. Ο Roger de l' Hospital αρνήθηκε να παραδώσει το κλειδί του για ένα σκοπό που θεωρούσε αντίθετο προς τον όρκο του· αλλά στο τέλος, με μια χειρονομία αηδίας, το πέταξε από το παράθυρο. Ούτε αυτός ούτε κανένας από τους ιππότες του θέλησε να λάβει μέρος στην τελετή, η οποία έγινε μόλις όλα ήταν έτοιμα. Εν όψει της αντιδημοτικότητας του Guy, ο πατριάρχης έστεψε μόνο τη Sibylla. Αλλά στο πλάι της τοποθετήθηκε ένα άλλο στέμμα· και ο Ηράκλειος, αφού την έστεψε, της είπε να το χρησιμοποιήσει για να στέψει όποιον άνδρα θεωρούσε άξιον να κυβερνήσει το βασίλειο. Κάλεσε τον Guy να την πλησιάσει, να γονατίσει μπροστά της και έβαλε το στέμμα στο κεφάλι του. Οι παριστάμενοι τότε έδωσαν όρκο πίστεως στο βασιλέα και τη βασίλισσα. Καθώς έβγαινε έξω από την εκκλησία ο Gerard de Ridfort φώναξε δυνατά ότι αυτό το στέμμα ξεπλήρωσε το γάμο του Μποτρούν. Εναντίον του γεγονότος της στέψεως το ανώτατο δικαστήριο στη Nablus δεν μπορούσε να κάνει πολλά πράγματα. Ο Baldwin d' Ibelin σηκώθηκε στη συνέλευση και είπε ότι αυτός δεν θα έμενε σε μια χώρα για να κυβερνάται από τέτοιον βασιλέα και συνέστησε σε όλους τους βαρόνους να κάνουν Digitized by 10uk1s

το ίδιο. Αλλ' ο Raymond απήντησε ότι όλα δεν είχαν χαθεί ακόμα. Είχαν μαζί τους, είπε, την πριγκίπισσα Isabella και τον σύζυγό της Humphrey de Toron. Ας τους στέψουμε και να τους πάμε στην Ιερουσαλήμ. Οι αντίπαλοί τους δεν θα μπορούσαν να σταθούν εναντίον των ενωμένων στρατών όλων των βαρόνων, εκτός μόνο του Reynald âtillon, de Ch και της συμπαθείας των Hospitaliers. Ο Raymond πρόσθεσε ότι όσο αυτός θα ήταν αντιβασιλεύς θα μπορούσε να εγγυηθεί ότι ο Saladin θα τηρούσε την ανακωχή. Οι βαρόνοι συμφώνησαν μαζί του και ορκίστηκαν να τον υποστηρίξουν, έστω κι αν αυτό θα σήμαινε εμφύλιο πόλεμο. Αλλά υπολόγισαν χωρίς έναν από τους κυριότερους παράγοντες. Ο Humphrey είχε τρομοκρατηθεί από τη μοίρα που τον περίμενε· δεν ήθελε να γίνει βασιλεύς. Ξεγλίστρησε αμέσως από τη Nablus και έσπευσε στην Ιερουσαλήμ. Εκεί ζήτησε να ιδεί τη Sibylla. Στην αρχή τον μεταχειρίστηκε περιφρονητικά, αλλά καθώς στεκόταν σαν χαζός μπροστά της ξύνοντας το κεφάλι του μαλάκωσε και τον άφησε να της πει την ιστορία του. Την άκουσε με ευμένεια και η ίδια τον πήγε να ιδεί τον Guy στον οποίο έδωσε όρκο πίστεως 73. Η αδυναμία του Humphrey νίκησε τους βαρόνους. Ο Raymond τους απήλλαξε από τον όρκο τους και ο ένας μετά τον άλλον πήγαν στην Ιερουσαλήμ και πρόσφεραν την υποταγή τους στον Guy. Ακόμα και ο Μπαλιάν d' Ibelin, ο πιο σεβαστός μεταξύ των, είδε ότι τώρα δεν μπορούσε να γίνει τίποτ' άλλο. Αλλά ο αδελφός του Baldwin επανέλαβε την απόφασή του να εγκαταλείψει το βασίλειο παρά να παραδεχτεί τον Guy. Ο Raymond της Τριπόλεως αποσύρθηκε στα εδάφη της γυναίκας του στη Γαλιλαία, δηλώνοντας ότι και αυτός δεν θα έδινε ποτέ όρκο πίστεως στον νέο βασιλέα. Θα είχε δεχτεί νομιμόφρονα την Isabella ως βασίλισσα· αλλά η ανανδρία του Humphrey τον έπεισε ότι αυτός ο ίδιος ήταν τώρα ο μόνος άξιος υποψήφιος για το θρόνο 74. Λίγο αργότερα ο βασιλεύς Guy κάλεσε την πρώτη του συνέλευση των βαρόνων στην Acre. Ο Raymond δεν παρουσιάστηκε και ο Guy ανάγγειλε ότι η Βηρυτός, την οποία ο Raymond είχε ως αντιβασιλεύς, είχε αφαιρεθεί από αυτόν, και έστειλε να του πουν να δώσει λογαριασμό για το δημόσιο χρήμα που είχε ξοδέψει κατά τη διάρκεια της αντιβασιλείας του. Ο Baldwin d' Ibelin, που ήταν παρών, καλέστηκε να δώσει όρκο πίστεως από τον Reynald de Châtillon ο οποίος στεκόταν στο πλευρό του βασιλέως. Αυτός απέδωσε στον βασιλέα μόνο έναν τυπικό χαιρετισμό λέγοντάς του ότι άφησε τα εδάφη του της Ramla για τον γιο του Θωμά, ο οποίος θα έδινε όρκο πίστεως όταν θα έφθανε στην κατάλληλη ηλικία· ο ίδιος δεν θα το έκανε ποτέ. Εγκατέλειψε το βασίλειο λίγες μέρες αργότερα και ανέλαβε υπηρεσία υπό τον Bohemund της Αντιόχειας, ο οποίος τον δέχτηκε με χαρά και του έδωσε ένα τιμάριο μεγαλύτερο από εκείνο που είχε εγκαταλείψει. Άλλοι κατώτεροι άρχοντες πήγαν μαζί του εκεί γιατί ο Bohemund δεν έκρυβε τη συμπάθειά του προς τον Raymond και το κόμμα του 75. Με το βασίλειο τόσο χωρισμένο σε αντιμαχόμενες μερίδες ωστόσο η ανακωχή με τον Saladin διατηρήθηκε. Ο Guy ήθελε να τη διατηρήσει· αλλά λογάριασε χωρίς τον φίλο του Reynald de Châtillon. Προστατευόμενοι από την ανακωχή, τα μεγάλα καραβάνια π ου ταξίδευαν μεταξύ Δαμασκού και Αιγύπτου περνούσαν πάλι ανεμπόδιστα μέσ' από φραγκικά εδάφη. Κατά τα τέλη του 1186 ένα τεράστιο καραβάνι ταξίδευε προς βορρά από το Κάιρο με μια μικρή συνοδεία από Αιγυπτίους στρατιώτες για να το προστατεύουν από βεδουίνους επιδρομείς. Καθώς περνούσε μέσ' από τη Μοάβ, ο Reynald επέπεσε ξαφνικά εναντίον του, σκότωσε τους στρατιώτες και μετέφερε τους εμπόρους με τις οικογένειές τους και όλα τους τα υπάρχοντα στο φρούριο του Kerak. Η λεία ήταν μεγαλύτερη από οποιαδήποτε άλλη που είχε πραγματοποιήσει πρωτύτερα. Ο Saladin δεν άργησε να πληροφορηθεί για την παραβίαση της συνθήκης. Πιστός στη συνθήκη, έστειλε στον Reynald και απαίτησε την απελευθέρωση των αιχμαλώτων και αποζημίωση για τις απώλειές τους. Ο Reynald αρνήθηκε να δεχθεί τους απεσταλμένους οι οποίοι πήγαν στην Ιερουσαλήμ να παραπονεθούν στον βασιλέα Guy. Ο Guy τους άκουσε με συμπάθεια και διέταξε τον Reynald να προβεί σε αποκατάσταση. Αλλά ο Reynald, ξέροντας ότι ο Guy χρωστούσε την απόκτηση και τη διατήρηση του θρόνου του στην υποστήριξή του, δεν έδωσε σημασία σ' αυτή τη διαταγή· και ο Guy δεν μπόρεσε ή δεν θέλησε να τον εξαναγκάσει να υπακούσει 76. Digitized by 10uk1s

Μια τόσο αναίσχυντη καταπάτηση της συνθήκης καθιστούσε τον πόλεμο αναπόφευκτο, έναν πόλεμο που η διαιρεμένη χώρα δεν ήταν σε θέση ν' αντιμετωπίσει. Ο Bohemund της Αντιόχειας έσπευσε ν' ανανεώσει την ανακωχή του με τον Saladin 77. Ο Raymond της Τριπόλεως έκανε μια ανακωχή για τη χώρα του και την επεξέτεινε για να καλύψει το πριγκιπάτο της Γαλιλαίας της συζύγου του, έστω κι αν ο επικυρίαρχός της, ο βασιλεύς, θα βρισκόταν σε πόλεμο με τους μωαμεθανούς. Συγχρόνως εξασφάλισε τη συμπάθεια του Saladin και την υπόσχεση της υποστηρίξεώς του στο σκοπό του να γίνει βασιλεύς. Όσο συνετή κι αν ήταν η πολιτική του Raymond ήταν αναμφιβόλως προδοτική. Ενθαρρυνόμενος από την Gerard των Ναϊτών, ο Guy κάλεσε τους πιστούς υποτελείς του και βάδισε προς βορρά στη Ναζαρέτ για να υποτάξει τη Γαλιλαία πριν αρχίσει η μωαμεθανική επίθεση. Ο εμφύλιος πόλεμος αποφεύχθηκε μόνο με την παρέμβαση του Μπαλιάν d' Ibelin, ο οποίος όταν έφθασε στο στρατόπεδο ρώτησε απότομα τον βασιλέα τι έκανε. Όταν ο Guy απάντησε ότι επρόκειτο να πολιορκήσει την Τιβεριάδα, ο Μπαλιάν υπέδειξε την ανοησία του σχεδίου, γιατί ο Raymond με τη βοήθεια των Σαρακηνών τους οποίους μπορούσε να καλέσει, θα είχε ισχυρότερες δυνάμεις από τον βασιλέα. Ο Μπαλιάν του ζήτησε αντί για πολιορκία να στείλει να ζητήσει συνομιλίες με τον Raymond. Αλλά η έκκλησή του για ενότητα δεν βρήκε ανταπόκριση στον κόμη, ο οποίος θα υποτασσόταν στον Guy μόνο αν θα του επέστρεφε τη Βηρυτό. Αυτή ήταν ένα αντίτιμο που ο Guy θεώρησε πολύ ακριβό 78. Αλλά όταν έφθασαν ειδήσεις για τις προετοιμασίες του Saladin για τον επερχόμενο πόλεμο, ο Μπαλιάν υπέδειξε και πάλι στον βασιλέα ότι έπρεπε να συμφιλιωθεί με τον Raymond. "Έχασες τον καλύτερο ιππότη σου στο πρόσωπο του Baldwin της Ramla", είπε αναφέροντας τον αδελφό του με υπερηφάνεια. Αν χάσεις τη βοήθεια και τη συμβουλή του κόμη Raymond επίσης, είσαι χαμένος". Ο Guy συνήθως έτοιμος να συμφωνήσει με όποιον του μιλούσε με σθένος, επέτρεψε στον Μπαλιάν να πάει ως πρέσβης στην Τιβεριάδα μαζί με τον αρχιεπίσκοπο της Τύρου Ιωσία και τους μεγάλους μαγίστρους των Hospitaliers και των Ναϊτών. Ήταν ουσιώδες να ήταν ανακατωμένος ο τελευταίος, ο χειρότερος εχθρός του Raymond, σε κάθε ειρηνική τακτοποίηση που θα γινόταν 79. Οι αντιπρόσωποι, συνοδευόμενοι από δέκα Hospitaliers, ξεκίνησαν από την Ιερουσαλήμ στις 29 Απριλίου 1187. Πέρασαν τη νύχτα στον πύργο του Μπαλιάν στη Nablus. Εκεί ο Μπαλιάν είχε υποθέσεις να τακτοποιήσει· γι' αυτό είπε στους μεγάλους μαγίστρους και στον αρχιεπίσκοπο να προχωρήσουν. Θα περνούσε τη νύχτα εκεί και θα τους έφθανε την επομένη στον πύργο της La Fève, στην πεδιάδα του Εσδραελών. Αργά το βράδυ της 30ής, ο Μπαλιάν έφυγε από τη Nablus με λίγους υπηρέτες με την πρόθεση να κινηθεί όλη τη νύχτα. Αλλά ξαφνικά θυμήθηκε ότι ήταν η παραμονή της γιορτής του Αγίου Φιλίππου και του Αγίου Ιακώβου. Γι' αυτό ξέκοψε από το δρόμο στη Σεβάστεια, τη Σαμάρεια των αρχαίων, και χτύπησε την πόρτα του παλατιού τού επισκόπου. Ο επίσκοπος ξύπνησε και τον δέχτηκε· και κάθισαν κουβεντιάζοντας όλη τη νύχτα ώσπου ξημέρωσε και μπορούσε να ψαλεί η λειτουργία. Κατόπιν αποχαιρέτησε τον οικοδεσπότη και συνέχισε το δρόμο του. Στις 30 Απριλίου, ενώ ο Μπαλιάν συζητούσε υποθέσεις με τους επιστάτες του και οι μεγάλοι μάγιστροι προχωρούσαν επάνω από τα υψώματα προς την La Fève, ο κόμης Raymond στην Τιβεριάδα δεχόταν έναν απεσταλμένο από τους μωαμεθανούς της Banyas. Ο νεαρός γιος του Saladin, al-Afdal, διοικητής του εκεί στρατοπέδου, πήρε διαταγή από τον πατέρα του να στείλει μια αναγνώριση στην Παλαιστίνη και πολύ τυπικά ζήτησε την άδεια από τον κόμη να περάσουν οι άνδρες του από τα εδάφη της Γαλιλαίας. Ο Raymond, δεσμευμένος από την ιδιαίτερη συνθήκη του με τον Saladin, δεν μπορούσε ν' αρνηθεί αυτή τη στενόχωρη αίτηση. Με μόνο όρο, ότι οι μωαμεθανοί θα περνούσαν τα σύνορα μετά την αυγή της επομένης και θα επέστρεφαν πριν νυχτώσει και ότι δεν θα πείραζαν καμιά πόλη ή χωριό της χώρας. Κατόπιν έστειλε αγγελιαφόρους σ' όλο το τιμάριό του να ειδοποιήσουν τους ανθρώπους να μείνουν αυτοί και τα κοπάδια τους μέσα στα τείχη τους ολόκληρη την ημέρα και να μη φοβηθούν. Εκείνη τη στιγμή άκουσε ότι ερχόταν η αντιπροσωπεία από την Ιερουσαλήμ. Άλλος αγγελιαφόρος ξεκίνησε για να δώσει και σ' αυτή την ίδια προειδοποίηση. Νωρίς το πρωί της 1ης Μαΐου ο Raymond παρακολουθούσε από τον πύργο του τον εμίρη Κουκμπουρί και εφτά χιλιάδες μαμελούκους να περνούν από κάτω. Digitized by 10uk1s

Κατά τα μέσα εκείνου του πρωινού ο Μπαλιάν και η ομάδα του έφθασε στη La Fève. Από μακριά είχαν δει σκηνές των Ναϊτών στημένες κάτω από τα τείχη· αλλ' όταν πλησίασαν είδαν ότι ήταν αδειανές· και μέσα στο φρούριο επικρατούσε σιγή. Ο ακόλουθος τού Μπαλιάν, Ernoul, μπήκε στο κτίριο και γύρισε ένα-ένα τα δωμάτια. Δεν υπήρχε κανείς εκεί εκτός από δύο στρατιώτες που ήταν ξαπλωμένοι σε μια από τις επάνω γαλαρίες, άρρωστοι για θάνατο και ανίκανοι να μιλήσουν. Ο Μπαλιάν απόρησε κι ανησύχησε. Περίμενε μια-δυο ώρες, μη ξέροντας τι να κάνει, κατόπιν πήρε το δρόμο προς τη Ναζαρέτ. Ξαφνικά ένας Ναΐτης ιππότης ήρθε καλπάζοντας προς το μέρος του, αναμαλλιασμένος και γεμάτος αίματα και κραυγάζοντας για μια μεγάλη συμφορά. Την ίδια ώρα ο Raymond στην Τιβεριάδα παρακολουθούσε τους μαμελούκους να γυρίζουν πίσω. Τήρησαν τη συμφωνία. Ήταν αρκετή ώρα πριν να νυχτώσει και δεν είχαν χαλάσει κανένα κτίριο στην επαρχία. Αλλά στις λόγχες της εμπροσθοφυλακής ήταν καρφωμένα τα κεφάλια Ναϊτών ιπποτών. Το μήνυμα του Raymond είχε φθάσει στους μεγάλους μαγίστρους στη La Fève το βράδυ της 30ής. Παρά τις διαμαρτυρίες του Roger των Hospitaliers, ο Gerard των Ναϊτών κάλεσε αμέσως τους Ναΐτες από τα γύρω να έρθουν να τον συναντήσουν εκεί. Ο marshal των Ναϊτών, Ιάκωβος de Μαϊγύ, βρισκόταν στο χωριό Κακούν, πέντε μίλια πιο πέρα με ενενήντα ιππότες. Ήρθε και ξενύχτησε έξω από τον πύργο. Την επομένη το πρωί όλοι μαζί πήγαν στη Ναζαρέτ όπου σαράντα λαϊκοί ιππότες ενώθηκαν μαζί τους. Ο Αρχιεπίσκοπος της Τύρου έμεινε εκεί· αλλά ο Gerard σταμάτησε μονάχα για να φωνάξει στους κατοίκους ότι επρόκειτο σύντομα να γίνει μάχη και έπρεπε να πάνε να μαζέψουν τα λάφυρα. Μόλις οι ιππότες πέρασαν το λόφο πίσω από τη Ναζαρέτ βρήκαν τους μωαμεθανούς να ποτίζουν τα άλογά τους στις πηγές του Κρεσόν, κάτω στην κοιλάδα. Βλέποντας τον μεγάλο αριθμό του εχθρού ο Roger και ο Ιάκωβος de Μαϊγύ συνέστησαν υποχώρηση. Ο Gerard ήταν μανιασμένος. Γύρισε περιφρονητικά προς τον συνάδελφό του μέγα μάγιστρο και πείραξε τον Marshal του. "Αγαπάς το ξανθό σου κεφάλι πάρα πολύ για να θελήσεις να το χάσεις", είπε. Ο Ιάκωβος απάντησε με υπερηφάνεια. Εγώ θα πεθάνω στη μάχη σα γενναίος άνδρας. Εσύ θα φύγεις σαν προδότης". Ερεθισμένοι από τις βρισιές του Gerard οι ιππότες όρμησαν προς τα κάτω μέσα στους μαμελούκους. Δεν ήταν μάχη αλλά σφαγή. Το ξανθό κεφάλι του Ιακώβου ήταν ένα από τα τελευταία που έπεσε· και ο μέγας μάγιστρος των Hospitaliers έπεσε στο πλευρό του. Σε λίγη ώρα όλοι οι Ναΐτες είχαν σκοτωθεί εκτός από τρεις εκ των οποίων ένας ήταν ο Gerard. Κάλπασαν τραυματισμένοι πίσω στη Ναζαρέτ. Ένας απ' αυτούς ήταν εκείνος που συνάντησε τον Μπαλιάν. Οι λαϊκοί ιππότες πιάστηκαν ζωντανοί. Μερικοί από τους πλεονέκτες κατοίκους της Ναζαρέτ είχαν πάει στο πεδίο της μάχης να βρουν τα λάφυρα που είχε υποσχεθεί ο Gerard. Όλοι τους πιάστηκαν αιχμάλωτοι. Αφού έστειλε και ειδοποίησε τη γυναίκα του να συγκεντρώσει όλους τους ιππότες της, ο Μπαλιάν συνάντησε τον Gerard στη Ναζαρέτ και προσπάθησε να τον πείσει να πάει μαζί του στην Τιβεριάδα. Ο Gerard δικαιολογήθηκε ότι τα τραύματά του ήταν σοβαρά και έτσι ο Μπαλιάν συνέχισε το δρόμο του με τον αρχιεπίσκοπο. Βρήκαν τον Raymond κατάπληκτο από την τραγωδία, για την οποία ένοιωθε ότι η πολιτική του ήταν υπεύθυνη. Δέχτηκε ευχαρίστως τη μεσολάβηση του Μπαλιάν και, ακυρώνοντας τη συνθήκη του με τον Saladin, πήγε στην Ιερουσαλήμ και δήλωσε την υποταγή του στον βασιλέα. Ο Guy, παρ' όλα του τα ελαττώματα, δεν ήταν εκδικητικός. Έκανε εγκάρδια υποδοχή στον Raymond και ακόμα ζήτησε συγγνώμη για τον τρόπο της στέψεώς του. Επί τέλους, το βασίλειο φάνηκε και πάλι ενωμένο 80. Ήταν πράγματι. Είχε γίνει γνωστό ότι ο Saladin συγκέντρωσε ένα μεγάλο στρατό πέρ' από τα σύνορα στη Hauran. Τον Μάιο, ενώ ο στρατός συγκεντρωνόταν από όλα τα σημεία της αυτοκρατορίας του, ο ίδιος είχε κάνει ένα ταξίδι κατά μήκος του δρόμου που πήγαινε στη Μέκκα, για να συνοδεύσει ένα καραβάνι προσκυνητών στο οποίο η αδελφή του και ο γιος της επέστρεφαν από την ιερή πόλη, για να είναι βέβαιος ότι ο Reynald δεν θα επιχειρούσε καμιά από τις ληστρικές επιδρομές του. Στο μεταξύ κατέφθασαν στρατεύματα από το Χαλέπι και τη Μοσούλη και τη Mardin ώσπου ο στρατός Digitized by 10uk1s

του έγινε ο μεγαλύτερος που είχε ποτέ υπό τις διαταγές του. Από την άλλη πλευρά του Ιορδάνη ο βασιλεύς Guy κάλεσε τους φεουδάρχες του και τους υποτελείς τους να φέρουν τους άνδρες τους και να τον συναντήσουν στην Acre. Τα Τάγματα των Hospitaliers και των Ναϊτών, θέλοντας να εκδικηθούν τη σφαγή στο Κρεσόν, έφεραν όλους τους διαθέσιμους ιππότες τους, αφήνοντας μόνο μικρές φρουρές για την υπεράσπιση των φρουρίων για τα οποία ήταν υπεύθυνα. Οι Ναΐτες έδωσαν και άλλη βοήθεια στον βασιλέα παραδίδοντάς του το μερίδιό τους από τα χρήματα που είχε τελευταίως στείλει στα Τάγματα ο βασιλεύς Henry II για εξιλέωση για τη δολοφονία του Τόμας Μπέκκετ. Τους είχαν πει να τα καταθέσουν για την σταυροφορία που ο Henry είχε ορκισθεί ν' αναλάβει, αλλά η παρούσα ανάγκη ήταν εξαιρετικά επείγουσα. Οι στρατιώτες που εξοπλίσθηκαν με αυτά τα χρήματα έφεραν μαζί τους μια σημαία με τα εμβλήματα του Henry. Συγκινημένος από μια έκκληση του Raymond και του Μπαλιάν, ο Bohemund της Αντιόχειας υποσχέθηκε ένα στρατιωτικό τμήμα υπό τον Baldwin d' Ibelin και έστειλε το γιο του Raymond να πάει με τον κόμη της Τριπόλεως που ήταν νονός του. Προς το τέλος Ιουνίου 1200 πλήρως εξοπλισμένοι ιππότες, ένας μεγαλύτερος αριθμός ελαφρών ντόπιων ιππέων, μιγάδες Τουρκοπώλοι και σχεδόν δέκα χιλιάδες πεζοί, είχαν συγκεντρωθεί στο στρατόπεδο προ της Acre. Ζήτησαν να 'ρθει ο πατριάρχης Ηράκλειος με τον Τίμιο Σταυρό. Αυτός όμως είπε ότι ήταν άρρωστος και εμπιστεύθηκε το άγιο λείψανο στον πρωθιερέα του Παναγίου Τάφου για να το δώσει στον επίσκοπο της Acre. Οι εχθροί του είπαν ότι προτίμησε να μείνει με την αγαπημένη του Πάσια. Την Παρασκευή, 26 Ιουνίου, ο Saladin επιθεώρησε τα στρατεύματά του στην Αστέρα, στη Hauran. Ο ίδιος διοικούσε το κέντρο, ο ανιψιός του Τακί ad-Din τη δεξιά πτέρυγα και ο Κουκμπουρί την αριστερή. Ο στρατός βάδισε με σχηματισμό μάχης στο Κισφίν και από εκεί συνέχισε την πορεία του στο νότιο άκρο της λίμνης Γεννησαρέτ. Εκεί περίμενε επί πέντε ημέρες, ενώ οι αναγνωρίσεις του συγκέντρωναν πληροφορίες για τις χριστιανικές δυνάμεις. Την 1η Ιουλίου, πέρασε τον Ιορδάνη στη Σεννάμπρα, και στις 2 στρατοπέδευσε με το μισό στρατό του στο Kafr Sebt, στα υψώματα πέντε μίλια δυτικά της λίμνης, ενώ τα υπόλοιπα στρατεύματά του ενεργούσαν επίθεση εναντίον της Τιβεριάδος. Η πόλη έπεσε στα χέρια τους ύστερ' από μάχη μιας ώρας. Ο Raymond με τους προγόνους του ήταν στο στρατό του βασιλέως· αλλά η κόμισσα Eschiva, αφού έστειλε έναν αγγελιαφόρο να πει στο σύζυγό της τι συνέβαινε, κράτησε με τη μικρή φρουρά της μέσα στην Ακρόπολη. Όταν έφθασε η είδηση ότι ο Saladin πέρασε τον Ιορδάνη, ο βασιλεύς Guy κάλεσε τους βαρόνους του σε συμβούλιο στην Acre. Ο κόμης Raymond μίλησε πρώτος. Τόνισε ότι με την τρομερή θερινή ζέστη ο στρατός που έκανε επίθεση βρισκόταν σε μειονεκτική θέση. Η στρατηγική τους έπρεπε να είναι καθαρώς αμυντική. Όσο ο χριστιανικός στρατός παρέμενε χωρίς να ηττηθεί, ο Saladin δεν θα μπορούσε να διατηρήσει τις πολυάριθμες δυνάμεις του για πολύ καιρό στην καμένη από τη ζέστη χώρα. Ύστερ' από ένα διάστημα θα ήταν αναγκασμένος ν' αποσυρθεί. Στο μεταξύ θα έφθαναν οι ενισχύσεις από την Αντιόχεια. Οι περισσότεροι από τους ιππότες έκλιναν να δεχτούν τη συμβουλή του· αλλά ο Reynald de Châtillon και ο μέγας μάγιστρος Gerard κατηγόρησαν τον Raymond ότι ήταν δειλός και πουλημένος στους Σαρακηνούς. Ο βασιλεύς Guy πείθονταν πάντοτε από εκείνον που θα μιλούσε τελευταίος και έδωσε διαταγή να κινηθεί ο στρατός προς την Τιβεριάδα. Το απόγευμα της 2ας Ιουλίου οι χριστιανοί στρατοπέδευσαν στη Σεφόρια. Ήταν εξαίρετη τοποθεσία για στρατόπεδο, με άφθονο νερό και καλές βοσκές για τα άλογα. Αν έμεναν εκεί, όπως είχαν μείνει στις Λίμνες του Γολιάθ πριν από τέσσερα χρόνια, ο Saladin δεν θα ριψοκινδύνευε ποτέ να τους επιτεθεί. Ο στρατός τους ήταν σχεδόν εξ ίσου μεγάλος με τον δικό του και είχαν το πλεονέκτημα του εδάφους. Αλλά εκείνο το βράδυ έφθασαν οι αγγελιαφόροι από την κόμισσα της Τριπόλεως. Και πάλι ο Guy έκανε συμβούλιο στη σκηνή του. Ο ιπποτισμός των ιπποτών είχε συγκινηθεί από τη σκέψη της γενναίας κυρίας που κρατούσε απεγνωσμένα πλάι στη λίμνη. Οι γιοι της με δάκρυα στα μάτια παρακάλεσαν να σωθεί η μητέρα τους. Ακολούθησαν και άλλοι για να υποστηρίξουν την παράκληση. Τότε σηκώθηκε ο Raymond. Επανέλαβε την ομιλία που είχε κάνει στην Acre αλλά με περισσότερη απεγνωσμένη έμφαση. Έδειξε την ανοησία που θα έκαναν, αν εγκατέλειπαν την Digitized by 10uk1s

παρούσα ισχυρή τοποθεσία, για να κάνουν μια επικίνδυνη πορεία μέσα στην κάψα του Ιουνίου επάνω σ' ένα γυμνό λοφότοπο. Η Τιβεριάς ήταν η δική του πόλη, είπε, και η υπεράσπισή της η γυναίκα του. Αλλά προτιμούσε να χαθούν η Τιβεριάς και όλα όσα περιείχε παρά να χαθεί το βασίλειο. Τα λόγια του υπήρξαν πειστικά. Το συμβούλιο διαλύθηκε τα μεσάνυχτα με την απόφαση να παραμείνουν στη Σεφόρια. Όταν όλοι οι βαρόνοι είχαν αποσυρθεί, ο μέγας μάγιστρος των Ναϊτών γύρισε πάλι κρυφά στη βασιλική σκηνή. "Μεγαλειότατε", είπε, "πρόκειται να εμπιστευθείτε έναν προδότη;" Ήταν ντροπή ν' αφήσουν μια πόλη να χαθεί που απείχε μονάχα έξι λεύγες. Οι Ναΐτες, δήλωσε, προτιμούσαν να εγκαταλείψουν το Τάγμα τους παρά να εγκαταλείψουν την ευκαιρία να εκδικηθούν τον άπιστο. Ο Guy, που είχε ειλικρινά πεισθεί από τον Raymond μια ώρα πρωτύτερα, ταλαντεύτηκε και άφησε τον Gerard να τον παραπείσει. Έστειλε τους κήρυκές του ανά το στρατόπεδο ν' αναγγείλουν, ότι ο στρατός θα βάδιζε την αυγή προς την Τιβεριάδα. Ο καλύτερος δρόμος από τη Σεφόρια προς την Τιβεριάδα κατευθυνόταν ελαφρώς βορειοανατολικά μέσ' από τα βουνά της Γαλιλαίας και κατέβαινε στη λίμνη ένα μίλι βορείως της πόλεως. Ο εναλλακτικός δρόμος κατευθυνόταν προς τη γέφυρα στη Σεννάμπρα, όπου ένας κλάδος ακολουθούσε την όχθη της λίμνης προς βορρά. Το στρατόπεδο του Saladin στο Kafr Sebt βρισκόταν επάνω στο δρόμο της Σεννάμπρα από τον οποίο είχε έρθει περνώντας το ποτάμι. Είναι πιθανόν ότι οι προδότες από το χριστιανικό στρατόπεδο είχαν πάει να του πουν ότι ο Guy βάδιζε από τη Σεφόρια ακολουθώντας τον βόρειο δρόμο. Γι' αυτό οδήγησε το στρατό του σ' ένα διάστημα πέντε περίπου μιλίων μέσ' από τα υψώματα στο Hattin, όπου ο δρόμος άρχιζε να κατεβαίνει προς τη λίμνη. Ήταν ένα χωριό με πολλές βοσκές και με άφθονο νερό. Εκεί ήρθαν να τον συναντήσουν τα περισσότερα στρατεύματα από την Τιβεριάδα όπου παρέμειναν μόνο όσοι άνδρες ήταν απαραίτητοι για τον αποκλεισμό της ακροπόλεως. Το πρωί της Παρασκευής, 3ης Ιουλίου, ήταν ζέστη και άπνοια, όταν o χριστιανικός στρατός εγκατέλειψε τους πράσινους κήπους της Σεφόρια για να βαδίσει επάνω από τα άδεντρα βουνά. Ο Raymond της Τριπόλεως, ως κύριος του Τιμαρίου, είχε το δικαίωμα, κατά το φεουδαλικό έθιμο, να διοικεί την εμπροσθοφυλακή. Ο βασιλεύς διοικούσε το κέντρο και ο Reynald με τα Τάγματα και τον Μπαλιάν d' Ibelin έφερναν την οπισθοφυλακή. Δεν υπήρχε πουθενά νερό στο δρόμο. Πολύ σύντομα άνδρες και ζώα άρχισαν να υποφέρουν σκληρά από τη δίψα. Η αγωνία τους επιβράδυνε το ρυθμό της πορείας. Μωαμεθανοί ακροβολιστές παρενοχλούσαν συνεχώς με επιθέσεις την εμπροσθοφυλακή και την οπισθοφυλακή, τοξεύοντας βέλη επάνω τους και φεύγοντας πριν μπορέσει να γίνει αντεπίθεση εναντίον τους. Προς το απόγευμα οι Φράγκοι είχαν φθάσει στο οροπέδιο αμέσως επάνω από το Hattin. Μπροστά τους υψωνόταν ένας βραχώδης λόφος με δύο κορυφές, σε ύψος κάπου εκατό ποδιών, και πέρ' απ' αυτόν το έδαφος έπεφτε απότομα προς το χωριό και, συνεχίζοντας, προς τη λίμνη. Τον ονόμαζαν Horns of Hattin. Οι Ναΐτες έστειλαν στον βασιλέα να του πουν ότι δεν μπορούσαν να προχωρήσουν άλλο εκείνη την ημέρα. Μερικοί από τους βαρόνους τον παρακάλεσαν να διατάξει το στρατό να συνεχίσει και ν' ανοίξει μαχόμενος το δρόμο του προς τη λίμνη. Αλλά ο Guy, συγκινημένος από την κούραση των ανδρών του, αποφάσισε να σταματήσει για διανυκτέρευση. Όταν το έμαθε ο Raymond ήρθε καλπάζοντας από την εμπροσθοφυλακή κραυγάζοντας. "Αχ! Κύριε Θεέ μου! ο πόλεμος τελείωσε· είμαστε χαμένοι. Το βασίλειο έσβησε". Κατά συμβουλή του, ο Guy έστησε το στρατόπεδό του ακριβώς πέρ' από τη Lubieh, προς την πλαγιά των Κεράτων, όπου υπήρχε ένα πηγάδι και ολόκληρος ο στρατός συγκεντρώθηκε τριγύρω του. Αλλά η εκλογή της τοποθεσίας υπήρξε ατυχής, γιατί το πηγάδι ήταν ξερό. Ο Saladin, περιμένοντας με όλους τους άνδρες του στην πράσινη κοιλάδα από κάτω, δεν μπορούσε να συγκρατήσει τη χαρά του. Επί τέλους είχε έρθει η ευκαιρία που περίμενε.

Digitized by 10uk1s

Οι χριστιανοί πέρασαν τη νύχτα σε φριχτή ταλαιπωρία, ακούγοντας τις προσευχές και τα τραγούδια που έφθαναν από τις μωαμεθανικές σκηνές κάτω στον κάμπο. Μερικοί στρατιώτες ξέκοψαν από το στρατόπεδο αναζητώντας εις μάτην νερό, μονάχα για να θανατωθούν από τον εχθρό. Για να κάνουν τα βάσανά τους χειρότερα οι μωαμεθανοί έβαλαν φωτιά στους ξερούς θάμνους που κάλυπταν το λόφο και ένας ζεστός καπνός σκέπασε το στρατόπεδο. Κάτω από τη σκέπη του σκότους, ο Saladin κίνησε τους άνδρες του προς τα επάνω. Όταν ξημέρωσε το Σάββατο, 4 Ιουλίου, ο βασιλικός στρατός ήταν περικυκλωμένος. Ούτε γάτα, λέει ο χρονογράφος, δεν μπορούσε να ξεγλιστρήσει μέσ' από το δίκτυο. Η μωαμεθανική επίθεση άρχισε αμέσως μετά το ξημέρωμα. Το χριστιανικό πεζικό είχε μονάχα μια σκέψη, νερό. Ξεχύθηκαν σε μια μάζα προσπαθώντας ν' ανοίξουν δρόμο επάνω στην πλαγιά προς τη λίμνη που λαμποκοπούσε κάτω μακριά. Τους απώθησαν προς ένα λοφίσκο όπου τους περιέβαλλε από το ένα μέρος η φωτιά και από το άλλο ο εχθρός. Πολλοί απ' αυτούς σφαγιάστηκαν αμέσως, πολλοί άλλοι πιάστηκαν αιχμάλωτοι. Το θέαμά τους καθώς κείτονταν τραυματισμένοι και με πρησμένα στόματα ήταν τόσο οδυνηρό, ώστε πέντε από τους ιππότες του Raymond πήγαν στους αρχηγούς των μωαμεθανών να τους παρακαλέσουν να τους θανατώσουν όλους για να πάψει η αγωνία τους. Οι ιππείς επάνω στο ύψωμα πολέμησαν με υπέροχη και απεγνωσμένη ανδρεία. Η μία επέλαση των μωαμεθανών μετά την άλλη αποκρούστηκε με απώλειες· αλλά και ο δικός τους αριθμός ελαττωνόταν. Εξασθενημένοι από τη δίψα, άρχισαν να χάνουν τις δυνάμεις τους. Πριν είναι πολύ αργά και κατ' εντολή του βασιλέως, ο Raymond οδήγησε τους ιππότες του σε μια απόπειρα να περάσουν μέσ' από τις μωαμεθανικές γραμμές. Με όλους τους άνδρες του έπεσε επάνω στα συντάγματα που διοικούσε ο Τακί ad-Din. Αλλά ο Τακί άνοιξε τις γραμμές του για να τους αφήσει να περάσουν και έπειτα τις έκλεισε πίσω τους. Δεν μπόρεσαν να γυρίσουν πίσω στους συντρόφους των και έτσι, αξιοθρήνητοι, έφυγαν από το πεδίο της μάχης και κατέληξαν στην Τρίπολη. Λίγο αργότερα ο Μπαλιάν d' Ibelin και ο Reynald της Σιδώνος άνοιξαν επίσης δρόμο. Ήταν οι τελευταίοι που διέφυγαν. Δεν είχε απομείνει πια καμιά ελπίδα για τους χριστιανούς· αλλ' εξακολούθησαν να πολεμούν, αποτραβηγμένοι στο λόφο των Κεράτων. Η κόκκινη σκηνή του βασιλέως μεταφέρθηκε στην κορυφή και οι ιππότες του συγκεντρώθηκαν γύρω του. Ο νεαρός γιος του Saladin al-Afdal, βρισκόταν στο πλευρό του πατέρα του παρακολουθώντας την πρώτη του μάχη. Πολλά χρόνια αργότερα απέτισε φόρο τιμής στην ανδρεία των Φράγκων. "Όταν ο Φράγκος βασιλεύς αποτραβήχτηκε προς την κορυφή του λόφου", είπε, "οι ιππότες έκαναν μια ηρωική επέλαση και απώθησαν τους μωαμεθανούς επάνω στον πατέρα μου. Παρακολουθούσα τη στενοχώρια του. Άλλαξε χρώμα και τραβούσε τα γένια του, κατόπιν όρμησε εμπρός φωνάζοντας: "Διαψεύστε τον Διάβολο! Έτσι οι άνδρες μας επέπεσαν κατά του εχθρού που υποχωρούσε προς την κορυφή του λόφου. Όταν είδα τους Φράγκους να φεύγουν κραύγασα με χαρά: "Τους τρέψαμε σε φυγή". Αλλ' αυτοί έκαναν νέα επέλαση και ανέτρεψαν πάλι τους άνδρες μας εκεί που στεκόταν ο πατέρας μου. Και πάλι τους ώθησε εμπρός και πάλι απώθησαν τον εχθρό προς την κορυφή του λόφου. Και πάλι ξαναφώναξα: "Τους τρέψαμε σε φυγή". Αλλά ο πατέρας μου γύρισε και είπε: "Ησύχασε. Δεν τους νικήσαμε όσο εκείνη η σκηνή στέκεται όρθια". Εκείνη τη στιγμή η σκηνή ανατράπηκε. Τότε ο πατέρας μου ξεκαβάλλησε και προσκύνησε στο έδαφος ευχαριστώντας το Θεό με δάκρυα χαράς". Ο επίσκοπος της Acre είχε σκοτωθεί. Ο Τίμιος Σταυρός τον οποίον είχε φέρει στη μάχη, έπεσε στα χέρια των απίστων. Λίγα από τα άλογα των ιπποτών επέζησαν. Όταν οι νικητές έφθασαν στην κορυφή του λόφου, οι ιππότες και ο βασιλεύς μεταξύ τους, ήταν ξαπλωμένοι στο έδαφος κατάκοποι μην μπορώντας πια να πολεμήσουν· δεν είχαν ούτε τη δύναμη να δώσουν τα σπαθιά τους για να παραδοθούν. Οι αρχηγοί τους μεταφέρθηκαν στη σκηνή που είχε στηθεί στο πεδίο της μάχης για τον σουλτάνο 81. Εκεί ο Saladin δέχτηκε τον βασιλέα Guy και τον αδελφό του, τον κοντόσταυλο Amalric, τον Reynald Digitized by 10uk1s

de Châtillon και τον πρόγονό του Humphrey de Toron, τον μέγα μάγιστρο των Ναϊτών, τον ηλικιωμένο μαρκήσιο de Montferrat, τους άρχοντες της Jebeil και της Μποτρούν και πολλούς από τους κατώτερους βαρόνους του βασιλείου. Τους χαιρέτησε με ευγένεια. Κάθισε τον βασιλέα πλάι του και βλέποντας τη δίψα του, του έδωσε ένα τάσι με ροδόνερο παγωμένο με τα χιόνια του Χερμών. Ο Guy ήπιε απ' αυτό και κατόπιν το έδωσε στον Reynald που ήταν στο πλευρό του. Κατά τους νόμους της αραβικής φιλοξενίας το να δώσει κανείς φαγητό και ποτό σε έναν αιχμάλωτο σήμαινε ότι η ζωή του ήταν ασφαλής· γι' αυτό ο Saladin είπε γρήγορα στον διερμηνέα: "Πες στον βασιλέα ότι αυτός έδωσε να πιει σ' αυτόν τον άνθρωπο, όχι εγώ". Κατόπιν έστρεψε προς τον Reynald του οποίου την ασεβή ληστεία δεν μπορούσε να συγχωρήσει και του υπενθύμισε όλα τα εγκλήματά του, την προδοσία του, τη βλασφημία του και την απληστία του. Όταν ο Reynald απάντησε με αλαζονεία, ο ίδιος ο Saladin πήρε ένα σπαθί και του έκοψε το κεφάλι. Ο Guy έπαθε τρεμούλα νομίζοντας ότι κατόπιν θα ερχόταν η σειρά του. Ο Saladin όμως τον καθησύχασε. "Ένας βασιλεύς δεν σκοτώνει ένα βασιλέα", είπε, "αλλά η δολιότητα και η αυθάδεια αυτού του ανθρώπου είχαν περάσει κάθε όριο". Κατόπιν έδωσε διαταγή κανείς από τους λαϊκούς βαρόνους να μην πάθει τίποτα, αλλά να τους μεταχειρισθούν όλους με ευγένεια και σεβασμό κατά τη διάρκεια της αιχμαλωσίας τους. Αλλά δεν μπορούσε να χαρίσει τη ζωή στους ιππότες των στρατιωτικών ταγμάτων, εκτός μόνον στον μέγα μάγιστρο των Ναϊτών. Μια ομάδα από φανατικούς μωαμεθανούς σουφήδες ήταν μαζί με τα στρατεύματά του. Σ' αυτούς ανέθεσε το έργο να σφάξουν τους Ναΐτες και Hospitaliers αιχμαλώτους. Αυτοί το εκτέλεσαν με αγαλλίαση. Όταν κι αυτό έγινε, μετέφερε το στρατό του μακριά από το Hattin· και τα πτώματα στο πεδίο της μάχης αφέθηκαν στα τσακάλια και τις ύαινες. Οι αιχμάλωτοι κατευθύνθηκαν στη Δαμασκό όπου οι βαρόνοι εγκαταστάθηκαν άνετα και οι φτωχότεροι πουλήθηκαν στο σκλαβοπάζαρο. Ήταν τόσοι πολλοί ώστε η τιμή ενός αιχμαλώτου έπεσε στα τρία δηνάρια και μπορούσε κανείς ν' αγοράσει μια ολόκληρη οικογένεια σε άριστη υγιεινή κατάσταση, τον άνδρα, τη γυναίκα, τους τρεις γιους και τις δυο θυγατέρες τους για ογδόντα δηνάρια όλους μαζί. Ένας μωαμεθανός μάλιστα θεώρησε συμφέρουσα δουλειά ν' ανταλλάξει έναν αιχμάλωτο με ένα ζευγάρι σανδάλια 82. Οι χριστιανοί της Ανατολής είχαν υποστεί και πριν συμφορές. Οι βασιλείς και οι ηγεμόνες τους είχαν και πριν αιχμαλωτισθεί. Αλλ' εκείνοι που τους είχαν αιχμαλωτίσει ήταν μικροί ηγεμονίσκοι, που επιδίωκαν κάποιο μικρό πλεονέκτημα. Στα Horns of Hattin είχε εκμηδενισθεί ο μεγαλύτερος στρατός που είχε ποτέ συγκεντρώσει το βασίλειο. Ο Τίμιος Σταυρός είχε χαθεί. Και ο νικητής ήταν ο κύριος ολόκληρου του μωαμεθανικού κόσμου. Μετά την καταστροφή των εχθρών του, δεν απέμενε στον Saladin παρά να καταλάβει τα φρούρια στους Αγίους Τόπους. Στις 5 Ιουλίου, ξέροντας ότι δεν μπορούσε να φθάσει σ' αυτή καμιά βοήθεια, η κόμισσα της Τριπόλεως του παρέδωσε την Τιβεριάδα. Την μεταχειρίστηκε με τις τιμές που της άξιζαν και της επέτρεψε να πάει με όλο το προσωπικό της στην Τρίπολη 83. Κατόπιν κίνησε τον όγκο του στρατού του προς την Acre. Ο sénéchal Joscelin de Courtenay που διοικούσε την πόλη, σκέφτηκε μόνο τη δική του ασφάλεια. Έστειλε έναν πολίτη, ονομαζόμενο Πέτρο Μπρις, να συναντήσει τον Saladin μόλις εκείνος έφθασε προ των τειχών στις 8 του μηνός και να του προτείνει την παράδοση της πόλεως υπό τον όρο να εγγυηθεί τη ζωή και την περιουσία των κατοίκων. Σε πολλούς στην πόλη αυτή η ειρηνική συνθηκολόγηση φάνηκε επαίσχυντη. Έγινε μια σύντομη στάση κατά την οποία κάηκαν μερικά σπίτια· αλλά η τάξη αποκαταστάθηκε πριν ο Saladin παραλάβει επισήμως την Acre στις 10 Ιουλίου. Είχε ελπίσει να πείσει τους περισσότερους χριστιανούς εμπόρους να παραμείνουν εκεί. Αυτοί όμως φοβήθηκαν για το μέλλον και μετανάστευσαν με όλα τα κινητά τους υπάρχοντα. Τα τεράστια αποθέματα εμπορευμάτων, μεταξωτών και μετάλλων, κοσμημάτων και όπλων που εγκαταλείφθηκαν, μοιράστηκαν από τους κατακτητές, ιδιαίτερα από το νεαρό γιο του Saladin alAfdal, στον οποίο δόθηκε η πόλη, στους στρατιώτες και στους συντρόφους τους. Το μεγάλο εργοστάσιο παραγωγής ζάχαρης λεηλατήθηκε από τον Τακί ad-Din προς μεγάλη στενοχώρια του Saladin 84. Ενώ ο Saladin παρέμενε στην Acre, αποσπάσματα του στρατού του δέχτηκαν την υποταγή Digitized by 10uk1s

των πόλεων και των φρουρίων της Γαλιλαίας και της Σαμάρειας. Στη Nablus η φρουρά του Μπαλιάν κράτησε επί μερικές ημέρες και πέτυχε έντιμους όρους όταν παραδόθηκε. Το φρούριο της Toron αντιστάθηκε επί δεκαπέντε ημέρες πριν η φρουρά του συνθηκολογήσει. Παντού αλλού δεν υπήρξε αντίσταση85. Στο μεταξύ, ο αδελφός του Saladin, al-Adil ήρθε από την Αίγυπτο και πολιόρκησε τη Jaffa. Η πόλη δεν θέλησε να παραδοθεί σ' αυτόν. Κατόπιν τούτου την κατέλαβε εξ εφόδου και έστειλε όλους τους κατοίκους, άντρες γυναίκες και παιδιά, στην αιχμαλωσία. Οι περισσότεροι απ' αυτούς τράβηξαν για τα σκλαβοπάζαρα και τα χαρέμια του Χαλεπίου 86. Όταν η Γαλιλαία είχε πια κατακτηθεί, ο Saladin κινήθηκε κατά μήκος της Φοινικικής ακτής. Οι περισσότεροι από τους επιζήσαντες του Hattin είχαν καταφύγει με τον Μπαλιάν στην Τύρο. Η πόλη είχε καλή φρουρά και τα μεγάλα τείχη που την προφύλασσαν από την ξηρά ήταν πολύ ισχυρά. Όταν η πρώτη του επίθεση απέτυχε, την άφησε και προχώρησε. Η Σιδών παραδόθηκε χωρίς αντίσταση στις 29 Ιουλίου. Ο άρχοντάς της, Reynald, κατέφυγε στο απόρθητο φρούριο του Beaufort στην ενδοχώρα. Η Βηρυτός έκανε μια απόπειρα ν' αμυνθεί, αλλά συνθηκολόγησε στις 6 Αυγούστου. Η Jebeil παραδόθηκε λίγες μέρες αργότερα κατά διαταγή του κυριάρχου της Hugh Εμπρίακο, τον οποίον ο Saladin απελευθέρωσε υπ' αυτόν τον όρο. Στο τέλος Αυγούστου παρέμειναν στους χριστιανούς νοτίως της Τριπόλεως μόνο η Τύρος, η Ascalon, η Gaza, λίγα μεμονωμένα φρούρια, και η ιερή πόλη της Ιερουσαλήμ 87. Τον Σεπτέμβριο, ο Saladin εμφανίσθηκε προ της Ascalon, έχοντας μαζί του τους δύο κυριότερους αιχμαλώτους του, τον βασιλέα Guy και τον μέγα μάγιστρο Gerard. Είχε πει στον Guy ότι η ελευθερία του μπορούσε να εξαγορασθεί με την παράδοση της Ascalon και όταν έφθασε προ των τειχών ο βασιλεύς μίλησε στους πολίτες λέγοντάς τους να εγκαταλείψουν την αντίσταση. Ο Gerard πρόσθεσε τη δική του έκκληση προς την σύσταση του Guy. Οι κάτοικοι όμως απήντησαν και στους δύο με βρισιές. Η Ascalon υπερασπίστηκε με γενναιότητα. Η πολιορκία κόστισε στον Saladin τη ζωή δύο από τους εμίρηδές του. Αλλά στις 4 Σεπτεμβρίου η φρουρά αναγκάστηκε να συνθηκολογήσει. Στους κατοίκους επιτράπηκε να φύγουν με όλα τα κινητά υπάρχοντά τους. Συνοδεύτηκαν από στρατιώτες του Saladin ως την Αίγυπτο όπου εγκαταστάθηκαν άνετα στην Αλεξάνδρεια ώσπου να μπορέσουν να επαναπατρισθούν σε χριστιανικές χώρες 88. Στη Gaza της οποίας η φρουρά από Ναΐτες ήταν υποχρεωμένη από τους νόμους του τάγματος να υπακούει στον μέγα μάγιστρο, η διαταγή του Gerard ότι έπρεπε να παραδοθεί εκτελέσθηκε αμέσως. Εις αντάλλαγμα του φρουρίου ο Gerard απέκτησε την ελευθερία του 89. Αλλά ο βασιλεύς Guy κρατήθηκε μερικούς μήνες ακόμα στη φυλακή, πρώτα στη Nablus και έπειτα στη Λαοδίκεια. Στη βασίλισσα Sibylla επιτράπηκε να έρθει από την Ιερουσαλήμ να τον συναντήσει. Όπως αναμφιβόλως περίμενε ο Saladin, η απελευθέρωσή τους την επόμενη άνοιξη πρόσθεσε στη σύγχυση των χριστιανών 90. Την ημέρα που τα στρατεύματα του Saladin μπήκαν στην Ascalon έγινε έκλειψη ηλίου και μέσα στο σκοτάδι, ο Saladin δέχτηκε μια αντιπροσωπεία από πολίτες της Ιερουσαλήμ, την οποία είχε καλέσει για να συζητήσει όρους για την παράδοση της ιερής πόλεως. Αλλά συζήτηση δεν έγινε. Οι αντιπρόσωποι αρνήθηκαν να παραδώσουν την πόλη όπου ο Θεός τους είχε πεθάνει γι' αυτούς. Επανήλθαν περήφανα στην Ιερουσαλήμ και ο Saladin ορκίστηκε να την κυριεύσει με το σπαθί. Στην Ιερουσαλήμ είχε φθάσει ένας μη αναμενόμενος βοηθός. Ο Μπαλιάν d' Ibelin, που βρισκόταν με τους Φράγκους πρόσφυγες στην Τύρο, έστειλε να ζητήσει από τον Saladin ένα διαβατήριο για την Ιερουσαλήμ. Η σύζυγός του, βασίλισσα Μαρία, είχε καταφύγει εκεί με τα παιδιά της από τη Nablus, και ήθελε να τους μεταφέρει κάτω στην Τύρο. Ο Saladin ενέκρινε την αίτησή του υπό τον όρο να μείνει μόνο μια νύχτα στην πόλη και να μη φέρει όπλα. Όταν έφθασε εκεί ο Μπαλιάν βρήκε τον πατριάρχη Ηράκλειο και τους αξιωματούχους των Ταγμάτων να προσπαθούν να οργανώσουν την άμυνα της πόλεως· αλλά δεν υπήρχε αρχηγός στον οποίο ο λαός να είχε εμπιστοσύνη. Όλοι επέμειναν ότι ο Μπαλιάν έπρεπε να μείνει και να τους διοικήσει και δεν τον άφηναν να φύγει. Πολύ στενοχωρημένος, ο Μπαλιάν έγραψε στον Saladin για να εξηγήσει την παραβίαση του όρκου του. Ο Saladin ήταν πάντοτε ευγενής προς έναν εχθρό τον οποίον σεβόταν. Όχι μόνο συγχώρησε τον Μπαλιάν αλλά έστειλε μια φρουρά να συνοδεύσει τη βασίλισσα Μαρία με τα παιδιά της, το Digitized by 10uk1s

προσωπικό της και όλα τα υπάρχοντά της, στην Τύρο 91. Μαζί της πήγε ο νεαρός ανιψιός του Μπαλιάν, Θωμάς d' Ibelin, και ο νεαρός γιος του Hugh της Jebeil. Ο Saladin έκλαψε όταν είδε αυτά τα παιδιά, κληρονόμους χαμένων μεγαλείων, να περνούν μέσ' από το στρατόπεδό του πηγαίνοντας στην εξορία. Στην Ιερουσαλήμ ο Μπαλιάν έκανε ό,τι μπορούσε. Ο πληθυσμός είχε εξογκωθεί από πρόσφυγες που είχαν συρρεύσει από όλες τις γειτονικές περιοχές, από τους οποίους ελάχιστοι μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως πολεμιστές. Σε κάθε άντρα αντιστοιχούσαν πενήντα γυναίκες και παιδιά. Υπήρχαν μονάχα δύο ιππότες στην πόλη. Γι' αυτό ο Μπαλιάν έχρισε ιππότες όλα τα παιδιά άνω των δεκαέξι ετών που κατάγονταν από ευγενείς οικογένειες και τριάντα άνδρες από την αστική τάξη. Έστειλε ομάδες να συγκεντρώσουν όλα τα τρόφιμα που θα μπορούσαν να βρουν πριν οι μωαμεθανικοί στρατοί αποκλείσουν την πόλη. Πήρε τον βασιλικό θησαυρό και τα χρήματα που ο Henry II είχε στείλει στους Hospitaliers. Ακόμα αφήρεσε και το ασήμι από τη στέγη της Εκκλησίας του Παναγίου Τάφου. Δόθηκαν όπλα στον κάθε άνδρα που μπορούσε να τα φέρει. Στις 20 Σεπτεμβρίου ο Saladin στρατοπέδευσε μπρος από την πόλη και άρχισε την επίθεση κατά των βορείων και των βορειο-δυτικών τειχών. Αλλά ο ήλιος ήταν στα μάτια των στρατιωτών και τα αμυντικά έργα πολύ ισχυρά. Ύστερ' από πέντε μέρες μετακίνησε το στρατόπεδο του. Για μια στιγμή οι αμυνόμενοι πίστεψαν ότι είχε λύσει την πολιορκία· αλλά το πρωί της 26ης Σεπτεμβρίου ο στρατός του είχε εγκατασταθεί στο Όρος των Ελαιών και οι σκαπανείς του, καλυπτόμενοι από ιππείς, υπονόμευαν το τείχος κοντά στην Πύλη της Κολώνας, σε μικρή απόσταση από το σημείο από όπου ο Godfrey of Lorraine είχε εισδύσει μέσα στην πόλη οχτώ χρόνια πρωτύτερα. Στις 29 είχε δημιουργηθεί ένα μεγάλο ρήγμα στο τείχος. Οι αμυνόμενοι το επάνδρωσαν όσο μπορούσαν καλύτερα και πολέμησαν με μανία· αλλά ήταν πολύ λίγοι για να μπορέσουν να το κρατήσουν επί πολύ εναντίον των ορδών του εχθρού. Οι Φράγκοι στρατιώτες θέλησαν να κάνουν μια έξοδο και στην ανάγκη να σκοτωθούν. Αλλά ο πατριάρχης Ηράκλειος δεν είχε καμιά διάθεση να γίνει οσιομάρτυς. Αν το έκαναν αυτό, είπε, θα άφηναν τις γυναίκες και τα παιδιά τους στην αναπόφευκτη σκλαβιά κι αυτός δεν μπορούσε να δώσει την ευλογία του σε μια τόσο ασεβή πράξη. Ο Μπαλιάν τον υποστήριξε· είδε πόσο ανόητο ήταν να σπαταλήσουν άσκοπα τη ζωή τους τόσοι άνθρωποι. Στις 30 Σεπτεμβρίου πήγε ο ίδιος στο εχθρικό στρατόπεδο να ρωτήσει τους όρους του Saladin. Ο Saladin είχε την πόλη στη διάθεσή του. Μπορούσε να την καταλάβει εξ εφόδου όποτε ήθελε· και μέσα στην πόλη είχε πολλούς ενδεχόμενους φίλους του. Η αλαζονεία της λατινικής Εκκλησίας είχε πάντοτε προκαλέσει την αγανάκτηση των ορθοδόξων χριστιανών οι οποίοι αποτελούσαν την πλειονότητα του ταπεινότερου λαού της πόλεως. Δεν υπήρξε οριστικό σχίσμα. Η βασιλική οικογένεια και η λαϊκή αριστοκρατία, εκτός από την Αντιόχεια, είχαν δείξει φιλία και σεβασμό προς τον ορθόδοξο Κλήρο. Αλλ' η ανώτερη ιεραρχία ήταν αποκλειστικά λατινική. Στα μεγάλα ιερά της πίστεώς τους οι ντόπιοι χριστιανοί αναγκάζονταν να παρακολουθούν τελετές και λειτουργίες των οποίων η γλώσσα και το τυπικό ήταν ξένα προς αυτούς. Αναπολούσαν τις ημέρες όταν υπό δίκαιους μωαμεθανούς κυβερνήτες μπορούσαν να τελούν τη λατρεία τους όπως ήθελαν. Ο έμπιστος σύμβουλος του Saladin για τις δοσοληψίες του με τους χριστιανούς ηγεμόνες ήταν ένας ορθόδοξος λόγιος από την Ιερουσαλήμ, ονομαζόμενος Ιωσήφ Μπατίτ. Αυτός τώρα πήρε επαφή με τις ορθόδοξες κοινότητες στην πόλη, και αυτές υποσχέθηκαν ν' ανοίξουν τις πύλες στον Saladin. Η επέμβασή τους δεν χρειάστηκε. Όταν ο Μπαλιάν έφθασε μπρος από τη σκηνή του, ο Saladin δήλωσε ότι είχε ορκισθεί να καταλάβει την Ιερουσαλήμ με το σπαθί του και μόνο παράδοση χωρίς όρους θα μπορούσε να τον απαλλάξει από τον όρκο του. Θύμισε στον Μπαλιάν τις σφαγές που είχαν διαπράξει οι χριστιανοί το 1099. Έπρεπε αυτός να ενεργήσει διαφορετικά; Ενώ μιλούσαν η μάχη εμαίνετο· και ο Saladin έδειξε ότι η σημαία του είχε τώρα υψωθεί στα τείχη της πόλεως. Αλλά σε λίγο οι άνδρες του απωθήθηκαν και ο Μπαλιάν προειδοποίησε τον Saladin ότι αν δεν παραχωρούσε έντιμους όρους οι αμυνόμενοι στην απελπισία τους πριν πεθάνουν θα κατέστρεφαν Digitized by 10uk1s

τα πάντα μέσα στην πόλη, μαζί και τα κτίρια στην περιοχή του ναού που ήταν ιερά για τους μωαμεθανούς και θα έσφαζαν τους μωαμεθανούς αιχμαλώτους που κρατούσαν. Ο Saladin, εφ' όσον αναγνωριζόταν η εξουσία του, ήταν πρόθυμος να είναι γενναιόδωρος, και επιθυμούσε η Ιερουσαλήμ να υποφέρει όσο το δυνατόν λιγότερο. Δέχτηκε να συνθηκολογήσει και πρότεινε ο κάθε χριστιανός να μπορεί να εξαγοράσει τον εαυτό του πληρώνοντας δέκα δηνάρια για κάθε άντρα, πέντε για κάθε γυναίκα και ένα για κάθε παιδί. Τότε ο Μπαλιάν παρατήρησε ότι υπήρχαν είκοσι χιλιάδες φτωχοί άνθρωποι μέσα στην πόλη που δεν θα μπορούσαν ποτέ να βρουν αυτά τα ποσά. Μήπως θα μπορούσε να δοθεί ένα συνολικό ποσό από τις χριστιανικές αρχές που θα τους ελευθέρωνε όλους; Ο Saladin ήταν διατεθειμένος να δεχτεί 100.000 δηνάρια για το σύνολο των είκοσι χιλιάδων. Αλλά ο Μπαλιάν ήξερε ότι τόσα πολλά χρήματα δεν μπορούσαν να συγκεντρωθούν. Κανονίστηκε ότι για 30.000 δηνάρια μπορούσαν να ελευθερωθούν εφτά χιλιάδες. Κατά διαταγή του Μπαλιάν η φρουρά κατέθεσε τα όπλα και την Παρασκευή, 2 Οκτωβρίου, ο Saladin μπήκε στην Ιερουσαλήμ. Ήταν η 27η ημέρα του μήνα Ραζάμπ, η επέτειος της ημέρας που ο προφήτης στον ύπνο του είχε επισκεφθεί την Ιερουσαλήμ και από εκεί είχε ανεβεί στους ουρανούς. Οι νικητές υπήρξαν συνεπείς και φιλάνθρωποι. Εκεί που οι Φράγκοι, ογδόντα οχτώ χρόνια πρωτύτερα, είχαν περπατήσει μέσα στα αίματα των θυμάτων τους, τώρα ούτε ένα οίκημα δεν λεηλατήθηκε, ούτε ένα πρόσωπο έπαθε κακό. Κατά διαταγή του Saladin φρουροί περιπολούσαν στους δρόμους και στις πύλες για να προλάβουν κάθε βιαιοπραγία εις βάρος χριστιανών. Στο μεταξύ ο κάθε χριστιανός αγωνιζόταν να βρει τα χρήματα για την εξαγορά του και ο Μπαλιάν άδειασε το ταμείο για να δώσει τα υποσχεθέντα 30.000 δηνάρια. Με μεγάλη δυσκολία οι Hospitaliers και οι Ναΐτες άνοιξαν τα ταμεία τους, ο δε πατριάρχης και το ιερατείο του φρόντιζαν μόνο για τον εαυτό τους. Οι μωαμεθανοί σκανδαλίστηκαν βλέποντας τον Ηράκλειο να πληρώνει τα δέκα δηνάρια της εξαγοράς του και να φεύγει από την πόλη λυγίζοντας κάτω από το βάρος του χρυσού που κουβαλούσε, ακολουθούμενος από αμάξια φορτωμένα με τάπητες και ασημικά. Χάρη στα υπόλοιπα της δωρεάς του Henry II οι εφτά χιλιάδες φτωχοί ελευθερώθηκαν· αλλά πολλές χιλιάδες θα μπορούσαν να γλιτώσουν τη σκλαβιά, αν τα Τάγματα και η Εκκλησία δείχνονταν πιο γενναιόδωροι. Σε λίγο δύο ρεύματα από χριστιανούς έβγαιναν έξω από τις πύλες, το ένα από εκείνους που οι εξαγορές τους είχαν πληρωθεί από τους ίδιους η από τις προσπάθειες του Μπαλιάν, το άλλο από εκείνους που δεν είχαν να πληρώσουν τα λύτρα και πήγαιναν στην αιχμαλωσία. Τόσο καταθλιπτικό ήταν το θέαμα, ώστε ο al-Adil γύρισε στον αδελφό του και ζήτησε χίλιους απ' αυτούς ως αμοιβή για τις υπηρεσίες του. Τού δόθηκαν κι αυτός τους ελευθέρωσε αμέσως. Ο πατριάρχης Ηράκλειος ενθουσιασμένος που βρήκε έναν τόσο φθηνό τρόπο να κάνει το καλό, ζήτησε τότε κι αυτός μερικούς σκλάβους να ελευθερώσει. Τού δόθηκαν εφτακόσιοι και άλλοι πεντακόσιοι στον Μπαλιάν. Κατόπιν ο Saladin ανάγγειλε ότι ο ίδιος θα ελευθέρωνε όλους τους ηλικιωμένους άνδρες και γυναίκες. Όταν οι Φράγκισσες κυρίες που είχαν εξαγοράσει τον εαυτόν τους ήρθαν κλαίοντας να τον ρωτήσουν που έπρεπε να πάνε, γιατί οι σύζυγοι ή οι πατέρες τους είχαν σκοτωθεί ή ήταν αιχμάλωτοι, απάντησε με την υπόσχεση να ελευθερώσει κάθε αιχμάλωτο σύζυγο και στις χήρες και τα ορφανά έδωσε δώρα από το δικό του ταμείο, στον καθένα κατά την κοινωνική του τάξη. Η ευσπλαχνία του και η καλοσύνη του ήταν σε παράδοξη αντίθεση προς τα έργα των χριστιανών κατακτητών της Πρώτης Σταυροφορίας. Μερικοί από τους εμίρηδες και τους στρατιώτες του υπήρξαν λιγότερο ευγενικοί. Ακούστηκαν ιστορίες για χριστιανούς οι οποίοι, βοηθούμενοι από μωαμεθανούς, βγήκαν κρυφά έξω μεταμφιεσμένοι και έπειτα αυτοί που τους βοήθησαν τους εξεβίασαν και τους πήραν όλα τους τα υπάρχοντα. Άλλοι μωαμεθανοί άρχοντες δήλωσαν ότι αναγνώρισαν διαφυγόντες δούλους και πήραν μεγάλα ποσά για ν' αφήσουν τα θύματά τους να φύγουν. Αλλά, όσες φορές ο Saladin ανακάλυψε τέτοιες πράξεις, η τιμωρία που επέβαλε στους ενόχους υπήρξε σκληρή 92. Η μακριά σειρά των προσφύγων κινήθηκε αργά προς την ακτή, ανενόχλητη από τους μωαμεθανούς. Ταξίδευαν σε τρεις συνοδείες, την πρώτη με επικεφαλής τους Ναΐτες, τη δεύτερη τους Hospitaliers και την τρίτη τον Μπαλιάν και τον πατριάρχη. Στην Τύρο, που ήταν ήδη υπερπληρωμένη από άλλους Digitized by 10uk1s

πρόσφυγες, έγιναν δεκτοί μόνο μάχιμοι άνδρες. Κοντά στην Μποτρούν, ένας τοπικός βαρόνος, ο Raymond της Νιφίν, τους λήστεψε πολλά από τα υπάρχοντά τους. Εξακολούθησαν την πορεία τους προς την Τρίπολη. Και εκεί επίσης, προηγούμενοι πρόσφυγες είχαν γεμίσει την πόλη και οι αρχές, οι οποίες δεν διέθεταν τρόφιμα, δεν ήθελαν να δεχτούν άλλους και τους έκλεισαν τις πύλες της πόλεως. Μόνο όταν έφθασαν στην Αντιόχεια βρήκαν μέρος για ν' αναπαυθούν, αλλά κι εκεί ακόμα δεν τους επέτρεψαν πρόθυμα να μπουν μέσα στην πόλη. Οι πρόσφυγες από την Ascalon υπήρξαν πιο τυχεροί. Όταν διάφοροι Ιταλοί κυβερνήτες εμπορικών πλοίων αρνήθηκαν να τους μεταφέρουν σε χριστιανικούς λιμένες χωρίς αδρή πληρωμή, η αιγυπτιακή κυβέρνηση δεν επέτρεψε τον απόπλου των πλοίων τους ώσπου τους δέχτηκαν δωρεάν 93. Οι ορθόδοξοι χριστιανοί και οι ιακωβίτες παρέμειναν στην Ιερουσαλήμ. Ο καθένας απ' αυτούς υποχρεώθηκε επισήμως να πληρώσει ένα κεφαλικό φόρο επί πλέον των λύτρων του, αν και πολλοί από τις φτωχότερες τάξεις απαλλάχθηκαν από την πληρωμή. Οι πλούσιοι μεταξύ αυτών αγόρασαν τις ακίνητες ιδιοκτησίες που έμειναν αδέσποτες μετά την αναχώρηση των Φράγκων. Οι υπόλοιπες αγοράστηκαν από μωαμεθανούς και από Εβραίους τους οποίους ο Saladin ενθάρρυνε να εγκατασταθούν στην πόλη. Όταν η είδηση της νίκης του Saladin έφθασε στην Κωνσταντινούπολη, ο αυτοκράτωρ Ισαάκιος Άγγελος έστειλε μια πρεσβεία στον Saladin για να τον συγχαρεί και να του ζητήσει οι χριστιανικοί Άγιοι Τόποι να επιστραφούν στην ορθόδοξη Εκκλησία. Ύστερ' από λίγη αργοπορία, το αίτημα αυτό έγινε δεκτό. Πολλοί από τους φίλους του Saladin τον παρακίνησαν να καταστρέψει την Εκκλησία του Παναγίου Τάφου. Αλλ' αυτός παρατήρησε ότι ήταν ο τόπος και όχι το κτίριο που σέβονταν οι χριστιανοί. Θα εξακολουθούσαν να θέλουν να κάνουν προσκυνήματα εκεί και αυτός δεν ήθελε ν' αποθαρρύνει αυτή τη διάθεσή τους. Στην πραγματικότητα η Εκκλησία έκλεισε μόνο για τρεις μέρες. Κατόπιν έγιναν δεκτοί Φράγκοι προσκυνητές με πληρωμή εισόδου 94. Οι χριστιανοί πρόσφυγες δεν είχαν φύγει από την πόλη πριν αφαιρεθεί ο σταυρός από τον Θόλο του Βράχου και εξαλειφθούν όλα τα σημεία της χριστιανικής λατρείας, και το τζαμί Al-Aqsa καθαρισθεί από κάθε ίχνος της κατοχής του από τους Ναΐτες. Και τα δύο κτίρια ραντίστηκαν με ροδόνερο και καθιερώθηκαν πάλι στη λατρεία του Ισλάμ. Την Παρασκευή, 9 Οκτωβρίου, ο Saladin παρέστη, μαζί με μεγάλο αριθμό πιστών σε μια τελετή ευχαριστιών προς τον Θεό στο τζαμί 95. Με την ανάκτηση της Ιερουσαλήμ εκπληρώθηκε το κυριότερο καθήκον του Saladin προς τη θρησκεία του. Αλλά υπήρχαν ακόμα μερικά φραγκικά φρούρια που έπρεπε να κυριευθούν. Η αρχόντισσα Στεφανία της Υπεριορδανίας υπήρξε μεταξύ των αιχμαλώτων που εξαγοράστηκαν στην Ιερουσαλήμ, και είχε ζητήσει από τον Saladin την απελευθέρωση του γιου της Humphrey de Toron. Συμφώνησε υπό τον όρο να του παραδοθούν τα δύο μεγάλα κτίριά της. Ο Humphrey στάλθηκε από τη φυλακή του να τη συναντήσει· αλλά ούτε στο Kerak ούτε στο Montreal η φρουρά δέχτηκε να υπακούσει στις διαταγές της και να παραδοθεί. Επειδή απέτυχε στην υπόσχεσή της έστειλε πίσω τον γιο της στην αιχμαλωσία. Η έντιμη πράξη της άρεσε στον Saladin ο οποίος ελευθέρωσε τον Humphrey λίγους μήνες αργότερα. Στο μεταξύ ο Al-Adil και ο αιγυπτιακός στρατός πολιόρκησαν το Kerak. Η πολιορκία κράτησε περισσότερο από ένα έτος. Επί πολλούς μήνες οι αμυνόμενοι κινδύνευαν να πεθάνουν από την πείνα. Είχαν διώξει τις γυναίκες και τα παιδιά τους να πάνε να βρουν τρόπο να ζήσουν. Μερικά γυναικόπαιδα πουλήθηκαν από τους άνδρες τους στους Βεδουίνους για τρόφιμα. Μόνο όταν φαγώθηκε και το τελευταίο άλογο στο φρούριο, η φρουρά το παρέδωσε, στα τέλη του 1188. Το Montreal, που πιέσθηκε λιγότερο, κράτησε μερικούς μήνες ακόμα 96. Βορειότερα, το φρούριο των Ναϊτών Σαφέδ παραδόθηκε στις 6 Δεκεμβρίου του 1188, ύστερ' από έναν ισχυρό καταιγισμό των πολιορκητικών μηχανών επί ένα μήνα, και οι Hospitaliers στο Μπελβουάρ, ψηλά στην κοιλάδα του Ιορδάνη, ακολούθησαν το παράδειγμά του ένα μήνα αργότερα. Το Château Neuf στη Χουνίν είχε κυριευθεί λίγο πρωτύτερα. Το Beaufort, όπου είχε καταφύγει ο Reynald της Σιδώνος, σώθηκε με τη διπλωματία του. Ήταν μορφωμένος άνθρωπος, Digitized by 10uk1s

ενδιαφερόμενος με πάθος για την αραβική φιλολογία. Πήγε στη σκηνή του Saladin, ομολογώντας ότι ήταν πρόθυμος να παραδώσει το φρούριό του και ν' αποσυρθεί στη Δαμασκό, αν θα του άφηνε τρεις μήνες για να κανονίσει τις υποθέσεις του. Μάλιστα άφησε να νοηθεί ότι μπορούσε ν' ασπασθεί τον ισλαμισμό. Ήταν τόσο γοητευτική η συνομιλία του ώστε ο Saladin πείσθηκε για την καλή του πίστη, για ν' ανακαλύψει πολύ αργά ότι η ανακωχή που είχε παραχωρήσει χρησιμοποιήθηκε για την ενίσχυση των οχυρωματικών έργων του φρουρίου. Στο μεταξύ ο Saladin είχε μετακινηθεί στην περιοχή της Τριπόλεως και της Αντιόχειας 97. Ο Raymond της Τριπόλεως πέθανε περί τα τέλη του 1187. Λίγο μετά τη διαφυγή του από το Hattin, είχε αρρωστήσει από πλευρίτιδα, αν και πολλοί είχαν τη γνώμη ότι η αρρώστια του προήλθε από μελαγχολία και ντροπή. Πολλοί από τους συγχρόνους του τον θεωρούσαν ως προδότη του οποίου η ιδιοτέλεια είχε συντελέσει στην καταστροφή του βασιλείου· αλλά ο William της Τύρου και ο Μπαλιάν d' Ibelin υπήρξαν φίλοι του και υπερασπιστές του. Η πραγματική του τραγωδία ήταν η τραγωδία όλων των Φράγκων αποίκων της δευτέρας και τρίτης γενεάς, οι οποίοι από ιδιοσυγκρασία και πολιτική ήταν προετοιμασμένοι να γίνουν μέρος του ανατολικού κόσμου αλλ' αναγκάζονταν από τον φανατισμό των νεοερχομένων δυτικών εξαδέλφων τους να πάρουν θέσεις· και στο τέλος δεν μπορούσαν παρά να συνταχθούν με τους ομοθρήσκους τους χριστιανούς. Δεν είχε παιδιά· έτσι κληροδότησε τη χώρα του στον βαφτιστικό του Raymond, γιο του στενότερου αρσενικού συγγενούς του, του πρίγκιπα Bohemund της Αντιόχειας· αλλά έβαλε τον όρο αν ένα μέλος του οίκου of Toulouse θα ερχόταν στην Ανατολή η χώρα έπρεπε να δοθεί σ' αυτό. Ο Bohemund δέχτηκε την κληρονομιά για το γιο του, κατόπιν τον υποκατέστησε με το νεώτερο αδελφό του παιδιού, τον Bohemund, από φόβο ότι Αντιόχεια και Τρίπολη μαζί ήταν πολύ για έναν άνθρωπο να τις υπερασπίσει 98. Πράγματι, πολύ σύντομα δεν απέμειναν πολλά πράγματα από την κληρονομιά του. Την 1η Ιουλίου 1188, ο Saladin ξεχύθηκε μέσ' από την Buqaia με ενισχύσεις που του είχαν έρθει πρόσφατα από τη Σινζάρ. Αντιπαρήλθε το φρούριο Κρακ των Hospitaliers, το οποίο θεώρησε πολύ ισχυρό για να του επιτεθεί. Κινήθηκε προς την Τρίπολη· αλλά η άφιξη εκεί του στόλου του βασιλέως της Σικελίας τον απέτρεψε. Έστρεψε προς βορρά. Στην Tortosa έκανε έφοδο στην πόλη και την κατέλαβε, αλλά το φρούριο των Ναϊτών κράτησε εναντίον του. Συνέχισε κάτω από τα τείχη της Μαρκάμπ, όπου οι Hospitaliers επιχείρησαν να του εμποδίσουν τη διάβαση. Η Jabala παραδόθηκε την Παρασκευή, 15 Ιουλίου, η Λαοδίκεια την Παρασκευή, 22 Ιουλίου. Η Λαοδίκεια ήταν ωραία πόλη, με τις εκκλησίες της και τα παλάτια της που χρονολογούνταν από την εποχή των Βυζαντινών. Ο μωαμεθανός χρονογράφος Imad ad-Din, που ήταν μαζί με το στρατό, έκλαψε όταν την είδε να λεηλατείται και να καταστρέφεται. Από τη Λαοδίκεια ο Saladin έστρεψε προς την ενδοχώρα στη Σαχνούν. Το μεγάλο φρούριο των Hospitaliers θεωρούνταν απόρθητο· αλλ' ύστερ' από σκληρό αγώνα λίγων ημερών κυριεύθηκε εξ εφόδου την Παρασκευή, 29 Ιουλίου. Την Παρασκευή, 12 Αυγούστου, η φρουρά του Μπακάς-Σοκρ, αν και το φρούριό της προστατευόταν καλά από φοβερές χαράδρες, παραδόθηκε όταν δεν ερχόταν βοήθεια από την Αντιόχεια. Την Παρασκευή, 19 Αυγούστου έπεσε η πόλη Σαρμίνυα. Λίγες ημέρες αργότερα, στις 23, συνθηκολόγησε το φρούριο Burzey, το νοτιότερο από τα φρούρια του Ορόντη. Ο διοικητής του παντρεύτηκε με την αδελφή της μυστικής πράκτορος του Saladin, της πριγκίπισσας της Αντιόχειας. Αυτός και η γυναίκα του αφέθηκαν ελεύθεροι. Στις 16 Σεπτεμβρίου παραδόθηκε το φρούριο των Ναϊτών Νταρμπσάκ στα βουνά του Αμανού και στις 26 το φρούριο Baghras, που δέσποζε του δρόμου από την Αντιόχεια στην Κιλικία 99. Αλλά τώρα ο στρατός του Saladin ήταν κουρασμένος και οι στρατιώτες από τη Σινζάρ ήθελαν να γυρίσουν στα σπίτια τους. Όταν ο πρίγκιπας Bohemund ζήτησε μια ανακωχή η οποία αναγνώριζε όλες τις μωαμεθανικές κατακτήσεις, ο Saladin του την παραχώρησε. Θεώρησε ότι μπορούσε να τελειώσει το έργο του όποτε ήθελε. Γιατί όλα όσα είχαν απομείνει στον Bohemund ήταν οι δύο πρωτεύουσες του Αντιόχεια και Τρίπολη και το λιμάνι του Αγίου Συμεών, ενώ οι Hospitaliers διατήρησαν το Μαρκάμπ και το Κρακ και οι Ναΐτες την Tortosa 100. Αλλά πιο νοτιότερα ήταν μια άλλη πόλη που ο Saladin δεν είχε καταλάβει, και εκεί διέπραξε το Digitized by 10uk1s

μεγάλο του λάθος. Οι πρόσφυγες βαρόνοι της Παλαιστίνης είχαν τώρα συγκεντρωθεί στην Τύρο, την ισχυρότερη πόλη της ακτής που συνδεόταν με την ξηρά μονάχα με μια στενή αμμώδη χερσόνησο, επάνω στην οποία είχε χτιστεί ένα μεγάλο τείχος. Αν ο Saladin επέμενε σε μια επίθεση κατά της Τύρου μόλις κυρίευσε την Acre, ακόμα κι αυτό το τείχος δεν θα μπορούσε να τον σταματήσει. Αλλά αργοπόρησε ακριβώς πάρα πολύ. Ο Reynald της Σιδώνος, ο οποίος διοικούσε τότε την πόλη, διαπραγματευόταν την παράδοση και ο Saladin είχε μάλιστα στείλει δύο σημαίες του για να υψωθούν στο φρούριο, όταν στις 14 Ιουλίου 1187, δέκα ημέρες μετά τη μάχη του Hattin, ένα πλοίο έπλευσε στον λιμένα. Επάνω σ' αυτό ήταν ο Conrad, γιος του γέρου μαρκησίου de Montferrat και αδελφός του πρώτου συζύγου της βασίλισσας Sibylla. Είχε μείνει στην Κωνσταντινούπολη αλλά είχε μπλεχτεί εκεί σ' ένα φόνο· γι' αυτό έφυγε κρυφά με μια ομάδα από Φράγκους ιππότες για να κάνει ένα προσκύνημα στους Αγίους Τόπους. Δεν ήξερε τίποτα για τις συμφορές στην Παλαιστίνη και κατευθύνθηκε στην Acre. Όταν το πλοίο του έφθασε στ' ανοιχτά του λιμανιού, ο πλοίαρχος παραξενεύτηκε που δεν άκουσε την καμπάνα που σήμαινε όταν φαινόταν ένα πλεούμενο. Ένοιωσε πώς κάτι δεν πήγαινε καλά και δεν έριξε την άγκυρα. Σε λίγο, μια βάρκα με μωαμεθανούς λιμενικούς υπαλλήλους ήρθε και πλεύρισε στο πλοίο. Ο Conrad, προσποιούμενος τον έμπορο, ρώτησε τι συνέβαινε και του είπαν ότι ο Saladin είχε καταλάβει την πόλη τέσσερις ημέρες πρωτύτερα. Η φρίκη που τον κατέλαβε σ' αυτή την είδηση γέννησε υποψίες στους μωαμεθανούς· αλλά πριν προφθάσουν να καλέσουν σε συναγερμό, ο Conrad είχε αποπλεύσει με κατεύθυνση προς την Τύρο. Εκεί τον υποδέχτηκαν ως ελευθερωτή και του ανέθεσαν την άμυνα της πόλεως. Οι όροι ειρήνης του Saladin απερρίφθησαν και οι σημαίες του πετάχτηκαν μέσα στην τάφρο. Ο Conrad ήταν ρωμαλέος, αδίστακτος και ανδρείος. Είδε ότι η πόλη μπορούσε να κρατηθεί ώσπου να 'ρθει βοήθεια από τη Δύση και είχε την πεποίθηση ότι στην είδηση της πτώσεως της Ιερουσαλήμ, η βοήθεια ασφαλώς θα ερχόταν. Όταν, λίγες μέρες αργότερα εμφανίσθηκε ο Saladin προ της Τύρου, η ισχύς της αμύνης ήταν κάτι το πάρα πολύ γι' αυτόν. Έφερε τον μαρκήσιο de Montferrat από τη Δαμασκό και τον περιέφερε προ των τειχών απειλώντας να τον σκοτώσει αν η πόλη δεν παραδιδόταν, αλλά η υιική στοργή του Conrad δεν ήταν τόσο μεγάλη, ώστε να τον εκτρέψει από το καθήκον του ως χριστιανού πολεμιστή. Έμεινε ασυγκίνητος· και ο Saladin με τη συνηθισμένη καλοσύνη του, χάρισε τη ζωή του γέρου. Έλυσε την πολιορκία για να βαδίσει εναντίον της Ascalon. Όταν παρουσιάστηκε ξανά προ της Τύρου τον Νοέμβριο του 1187, οι οχυρώσεις της είχαν ενισχυθεί, είχαν φθάσει μερικές ναυτικές και στρατιωτικές ενισχύσεις, και το στενό έδαφος τον εμπόδισε να χρησιμοποιήσει τους άνδρες και τα μάγγανά του αποτελεσματικά. Έφερε δέκα μωαμεθανικά πλοία από την Acre· αλλά στις 29 Δεκεμβρίου οι χριστιανοί αιχμαλώτισαν τα πέντε και μια ταυτόχρονη επίθεση κατά των τειχών αποκρούσθηκε. Σ' ένα πολεμικό συμβούλιο, ο Saladin άκουσε εκείνους από τους εμίρηδές του που είπαν ότι ο στρατός χρειαζόταν ανάπαυση. Ο χειμώνας ήταν υγρός και ψυχρός και είχε πέσει αρρώστια στο στρατόπεδο. Την ημέρα της πρωτοχρονιάς του 1188, ο Saladin διέλυσε τον μισό στρατό του και αποχώρησε για να κυριεύσει τα φρούρια της ενδοχώρας. Η ενεργητικότητα και η αυτοπεποίθηση του Conrad είχαν σώσει την πόλη και μαζί μ' αυτή τη συνέχιση του χριστιανικού βασιλείου 101. Ο Saladin επρόκειτο αργότερα να μετανοήσει πικρά γιατί παρέλειψε να κυριεύσει την Τύρο. Αλλά τα κατορθώματά του ήταν ήδη τεράστια. Είτε οι θρίαμβοι του οφείλονταν στην αναπόφευκτη απάντηση του Ισλάμ στην πρόκληση των παρείσακτων Φράγκων, είτε στη διορατική πολιτική των μεγάλων προκατόχων του ή στις φιλονικίες και τις ανοησίες των ίδιων των Φράγκων ή στη δική του προσωπικότητα, είχε δώσει απόδειξη της ισχύος και του πνεύματος της Ανατολής. Στα Horns of Hattin και στις πύλες της Ιερουσαλήμ είχε εκδικηθεί την ταπείνωση της Πρώτης Σταυροφορίας, και είχε δείξει πώς ένας έντιμος άνθρωπος πανηγυρίζει τη νίκη του.

Digitized by 10uk1s

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι ΒΑΣΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΛΑΤΙΝΙΚΗΣ ANAΘΟΛΗΣ, 1100-1187 1. ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ Οι Έλληνες ιστορικοί πραγματεύονται για τους Λατίνους στην Ανατολή μόνο όταν αυτοί έρχονται σε άμεση επαφή με το Βυζάντιο. Μέχρι του 1118 η Αλεξιάς της Άννας Κομνηνής εξακολουθεί να είναι η πιο σημαντική Ελληνική πηγή, παρ' όλο ότι η αλληλουχία των γεγονότων στην αφήγησή της για τις φραγκικές υποθέσεις είναι μάλλον συγκεχυμένη 1. Για τις βασιλείες του Ιωάννη και του Μανουήλ Κομνηνών οι δύο ουσιώδεις πηγές είναι οι ιστορίες του Ιωάννη Κίνναμου και του Νικήτα Ακομινάτου ή Χωνιάτη. Ο πρώτος υπήρξε γραμματεύς του Μανουήλ Κομνηνού και έγραψε το έργο του αμέσως μετά τον θάνατο του Μανουήλ. Η αφήγησή του για τη βασιλεία του Ιωάννη είναι λίγο πρόχειρη και επιφανειακή· αλλά πραγματεύεται προσεκτικά και έγκυρα τη βασιλεία του Μανουήλ. Αν αφαιρέσουμε μερικές μικρές πατριωτικές προκαταλήψεις είναι σοβαρός ιστορικός, τον οποίο μπορούμε να θεωρούμε αξιόπιστο 2. Ο Νικήτας έγραψε στις αρχές του δέκατου τρίτου αιώνα και καλύπτει την περίοδο από τη βασιλεία του Ιωάννη μέχρι και μετά την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως από τους Λατίνους. Η ιστορία του είναι εντελώς ανεξάρτητη από την Ιστορία του Κίνναμου. Από το δεύτερο μισό της βασιλείας του Μανουήλ και έπειτα περιγράφει γεγονότα για τα οποία είχε προσωπική γνώση· και παρά το υπερβολικά ρητορικό ύφος και μια τάση προς την εξαγωγή ηθικών συμπερασμάτων, είναι ακριβής και αξιόπιστος 3. Καμιά άλλη ελληνική πηγή δεν έχει μεγαλύτερη σπουδαιότητα 4, εκτός από μια ενδιαφέρουσα αλλά μάλλον αόριστη αφήγηση ενός προσκυνήματος στην Παλαιστίνη το 1178 από κάποιον Ιωάννη Φωκά5.

2. ΛΑΤΙΝΙΚΕΣ Για την αρχική ιστορία των σταυροφορικών κρατών οι κυριότερες πηγές μας είναι ιστορικοί της Πρώτης Σταυροφορίας, κατά προτίμηση ο Fulcher de Chartres 6 και ο Albert d' Aix 7 και, σε λιγότερο βαθμό, ο Radulph de Caen8, ο Ekkehard d' Aura 9 και ο Caffaro 10. Έχω πραγματευθεί γι' αυτούς στον πρώτο τόμο αυτής της ιστορίας. Θα έπρεπε να προστεθεί ότι για την περίοδο από 1100 ως 1119, οπότε τελειώνει, η ιστορία του Albert μπορεί να θεωρηθεί ως μια πλήρης αξιόπιστη πηγή. Είναι άγνωστο από που πήρε τις πληροφορίες του, αλλά όσες φορές μπορεί να ελεγχθεί από συριακές πηγές, επιβεβαιώνεται απ' αυτές. Η ιστορία της Αντιόχειας για την περίοδο από το 1115 ως το 1122 καλύπτεται από ένα σύντομο έργο με τον τίτλο De Bello Antiochene υπό του Walter the Chancellor, ο οποίος ήταν προφανώς καγκελλάριος του πρίγκιπος Roger. Είναι ένα έργο χωρίς αξιώσεις, γεμάτο από ωφέλιμες πληροφορίες για την ιστορία και τα ιδρύματα της Αντιόχειας εκείνη την εποχή11. Από το 1127, οπότε ο Fulcher τελειώνει το έργο του, ως την τελευταία δεκαετία πριν από την κατάκτηση της Ιερουσαλήμ από τον Saladin, η μοναδική σημαντική λατινική πηγή είναι η Historia Rerum in Partibus Transmarinis Gestarum του William της Τύρου, που καλύπτει την περίοδο 1095 εως 1184 12. Ο William είχε γεννηθεί στην Ανατολή λίγο πριν από το 1130. Προφανώς έμαθε αραβικά και ελληνικά ως παιδί, κατόπιν πήγε στη Γαλλία για να συμπληρώσει τις σπουδές του. Λίγο μετά την επιστροφή του στην Παλαιστίνη, περί το 1160, έγινε αρχιδιάκονος της Τύρου και καγκελλάριος του βασιλείου από το 1170 ως το 1174. Υπήρξε επίσης δάσκαλος του μελλοντικού Baldwin IV. Το 1175 έγινε αρχιεπίσκοπος της Τύρου. Το 1183, μετά την αποτυχία του να γίνει πατριάρχης, αποσύρθηκε στη Ρώμη, όπου πέθανε προ του 1187. Άρχισε να γράφει την ιστορία του το 1169 και είχε τελειώσει τα πρώτα δεκατρία βιβλία της το 1173. Πήρε ολόκληρο το έργο μαζί του στη Ρώμη και εξακολουθούσε να εργάζεται σ' αυτό όταν πέθανε. Για την αφήγησή του της Πρώτης Σταυροφορίας Digitized by 10uk1s

ο William στηρίχθηκε κυρίως στον Albert και σε λιγότερη έκταση στον Raymond d' Aguilers, στην έκδοση των Gesta του Baudri και στον Fulcher. Από το 1100 ως το 1127 ο Fulcher είναι η κυριότερη πηγή του, αν και χρησιμοποίησε επίσης τον Walter the Chancellor. Οι μοναδικές του προσθήκες σ' αυτούς είναι προσωπικά ανέκδοτα για τους βασιλείς και πληροφορίες για τις ανατολικές εκκλησίες και για την Τύρο. Για την περίοδο 1127 ως την επιστροφή του στην Ανατολή, χρησιμοποίησε τα αρχεία του βασιλείου και ένα σκελετό χρονικού των βασιλέων που χάθηκε αργότερα. Κατά συνέπεια οι πληροφορίες του για τη βόρεια Συρία είναι καμιά φορά αναξιόπιστες. Από το 1160 και έπειτα είχε την άμεση και οξεία προσωπική γνώση των γεγονότων και των προσώπων που περιέγραψε. Οι χρονολογίες του είναι συγκεχυμένες και μερικές φορές αποδεικνύονται λανθασμένες. Είναι πιθανόν ότι προσετέθησαν στο χειρόγραφό του από κάποιον από τους πρώτους αντιγραφείς. Ο William είναι ένας από τους μεγαλύτερους μεσαιωνικούς ιστορικούς. Είχε τις προκαταλήψεις του, όπως την αντίθεσή του προς τον έλεγχο της Εκκλησίας από λαϊκούς, αλλά είναι μετριοπαθής στα λόγια του για τους προσωπικούς του εχθρούς, όπως ο πατριάρχης Ηράκλειος και η Agnes de Courtenay, που και οι δυο τους άξιζαν τις επικρίσεις του. Κάνει λάθη όταν οι πληροφορίες του είναι ανεπαρκείς. Αλλά είχε ευρεία θεώρηση των πραγμάτων· κατανοούσε τη σημασία των μεγάλων γεγονότων της εποχής του και την σχέση αιτίας και αποτελέσματος στην ιστορία. Το ύφος του είναι ευθύ και δεν στερείται χιούμορ. Το έργο του παρέχει την εντύπωση ότι ο ίδιος ήταν ένας σοφός, έντιμος και συμπαθής άνθρωπος. Το άλλο του κύριο έργο, μια ιστορία της Ανατολής, βασισμένη στην αραβική ιστορία του Σαΐδ Ibn Μπιτρίκ, έχει δυστυχώς χαθεί παρ' όλο ότι είχε χρησιμοποιηθεί από ιστορικούς του επόμενου αιώνα, όπως ο Jacques de Vitry. Μια λατινική "Συνέχιση" της ιστορίας του William της Τύρου είχε γραφεί στη Δύση το 1194, με μεταγενέστερες προσθήκες 13. Είναι ένα λιτό, αντικειμενικό έργο, προφανώς βασιζόμενο σ' ένα χαμένο έργο, το οποίο είναι επίσης η βάση για το πρώτο βιβλίο του Itinerarium Regis Ricardi, που καλύπτει τα έτη από το 1184 ως την Τρίτη Σταυροφορία 14. Οι συνέχειες σε παλιά γαλλική γλώσσα παρουσιάζουν μεγαλύτερο πρόβλημα. Περί τα μέσα του δέκατου τρίτου αιώνα, η ιστορία του William μεταφράσθηκε από έναν υπήκοο τού Γάλλου βασιλέως. Αυτός παρέφρασε μερικά εδάφια και περιέλαβε σχόλια αμφίβολης αξίας. Σ' αυτήν πρόσθεσε μια συνέχιση που εκτεινόταν αρκετά μέσα στον δέκατο τρίτο αιώνα. Από τις λέξεις με τις οποίες αρχίζει, αυτό το έργο είναι γνωστό ως Estoire d' Eracles. Περίπου τον ίδιο καιρό κάποιος Bernard ο Ταμίας μετέφερε στην Ανατολή μια συνέχιση ως το έτος 1129 αποδιδόμενη στον Ernoul, ο οποίος ήταν ακόλουθος του Μπαλιάν d' Ibelin. Αυτές οι δύο μεταφράσεις έχουν στενή συνάφεια μεταξύ τους και βρέθηκαν σε μεγάλο αριθμό χειρογράφων, τα οποία, ωστόσο, περιλαμβάνουν παραλλαγές οι οποίες μπορούν να διαιρεθούν σε τρεις ομάδες για την περίοδο 1184 εως 1198. Είναι αδύνατο να πούμε ποιο είναι το πρωτότυπο χειρόγραφο, επειδή η κάθε ομάδα περιλαμβάνει επεισόδια που δεν βρίσκονται στις άλλες. Η πιθανότερη λύση είναι ότι όλα εξαρτώνται γι' αυτή την περίοδο από ένα χαμένο έργο του ίδιου του Ernoul. Ασφαλώς ο Ernoul έδωσε την από πρώτο χέρι αφήγηση των γεγονότων της 1ης Μαΐου 1187, που βρίσκομε στον Ernoul του Μπερνάρ, και η όλη ομάδα δείχνει ενδιαφέρον για τους Ibelin και δίνει πολλές περιγραφές αυτοπτών που θα ταίριαζαν σε ένα συγγραφέα από μέσα από το προσωπικό των Ibelin. Αυτές οι συνεχίσεις είναι στο σύνολό τους αξιόπιστες πηγές, αν και όχι αντικειμενικές. Ο Ernoul φαίνεται ότι υπήρξε προσεκτικός στην καταγραφή όσο το επέτρεπε η κομματική του προκατάληψη υπέρ των Ibelin. Η χρονολογική σειρά των παλαιοτέρων εδαφίων είναι τυχαία. Φαίνεται ότι αποτελούνται από ασύνδετες παρατηρήσεις και αναμνήσεις 15. Η κατάκτηση της Παλαιστίνης από τον Saladin περιγράφεται επίσης σε ένα σύντομο Libellus de Expugnatione Terrae Sanctae per Saladinum, ενίοτε αποδιδόμενο στον Ralph of Coggeshall και σχεδόν ασφαλώς γραμμένο από έναν Άγγλο, λίγα χρόνια μετά το γεγονός που περιγράφει. Ο συγγραφεύς δείχνει θαυμασμό για τα στρατιωτικά τάγματα, ιδιαίτερα για τους Ναΐτες, των οποίων τα κακουργήματα αποσιωπά με πολύ τακτ, αλλά συγχρόνως είναι φιλικός προς τον Raymond της Τριπόλεως. Περιλαμβάνει μια αφήγηση αυτόπτη για την πολιορκία της Ιερουσαλήμ που του την έδωσε ένας στρατιώτης που είχε τραυματισθεί εκεί 16. Digitized by 10uk1s

Υπάρχουν μερικές μεταγενέστερες ιστορίες του βασιλείου, που δίνουν περισσότερες πληροφορίες, ιδιαίτερα η Historia Regni Hierosolymitani, μια συνέχιση του Caffaro, οι Annales de la Terre Sainte και μια σύντομη Historia Regnum Hierosolymitanorum 17. Η ιστορία της Δεύτερης Σταυροφορίας πραγματεύεται πλήρως στο De Ludovici VII profectione in Orientum του Odo de Deuil, μια ζωντανή και εξαιρετικά προκατειλημμένη αφήγηση από έναν που μετέσχε στο ταξίδι του Louis ως την Αττάλεια και ακόμα συντομότερα στα Gesta Friderici του Otto von Freisingen, που κι αυτός επίσης μετέσχε, και στη Ζωή του Louis VII υπό Suger 18. Το ποίημα του Ambroise, L' Estoire de la Guerre Sainte, όπως και το Itinerarium Regis Ricardi, αν και πραγματεύεται την Τρίτη Σταυροφορία, παρέχει αναδρομικές πληροφορίες 19. Πολλοί δυτικοί χρονογράφοι περιλαμβάνουν κομμάτια που αφορούν τη λατινική Ανατολή, όπως οι Άγγλοι William of Malmesbury, Benedict of Petersborough και οι ιστορικοί που απασχολήθηκαν με την Τρίτη Σταυροφορία· ο Γάλλος Sigebert de Gembloux και οι συνεχιστές του και ο Robert de Torigny· οι Ιταλοί Romuald και Sicard από την Κρεμόνα, και άλλοι20. Ο πιο σημαντικός είναι ο Νορμανδός Orderic Vitalis, του οποίου το χρονικό, που τελειώνει το 1138, είναι γεμάτο από πληροφορίες για την Outremer, ιδιαίτερα για τη βόρεια Συρία. Είναι πιθανό ότι ο Orderic είχε φίλους ή συγγενείς μεταξύ των Νορμανδών της Αντιόχειας. Πολλές από τις ιστορίες του είναι φανερά θρύλοι, αλλά πολύ από το υλικό του είναι πειστικό και δεν βρίσκεται πουθενά αλλού 21. Από τις σχετικές σύγχρονες επιστολές η πιο σημαντική ομάδα περιλαμβάνεται στην παπική αλληλογραφία. Η αλληλογραφία του Louis VII και του Conrad III ρίχνει φως στη Δεύτερη Σταυροφορία 22. Λίγες επιστολές γραμμένες από διακεκριμένους Λατίνους στην Ανατολή έχουν διασωθεί 23. Έχουν διασωθεί τα αρχεία τριών εκκλησιαστικών ιδρυμάτων στην Ανατολή, του Παναγίου Τάφου και των Αββαείων της Αγίας Μαρίας Ιωσαφάτ και του Αγίου Λαζάρου. Τα αρχεία του τάγματος των Hospitaliers είναι σχεδόν πλήρη αλλά τα αρχεία του τάγματος των Ναϊτών είναι μόνο γνωστά από σπάνιες και έμμεσες παραπομπές. Υπάρχει επίσης ένας αριθμός λαϊκών κατάστιχων που πραγματεύονται τη μεταβίβαση γαιών στα φραγκικά κράτη 24. Τα παπικά αρχεία παρέχουν συμπληρωματικές πληροφορίες· επίσης πληροφορίες για εμπορικές υποθέσεις μπορούν να εξαχθούν από τα αρχεία της Πίζας, της Βενετίας και της Γένουας 25. Οι Ασσίζες της Ιερουσαλήμ, που έχουν γραφεί αργότερα, περιλαμβάνουν ορισμένες ασσίζες που χρονολογούνται από τον δωδέκατο αιώνα26. Δύο περιηγητές στην Παλαιστίνη κατά τον δωδέκατο αιώνα, ο Saewulf, ο οποίος προφανώς ήταν Άγγλος που επισκέφθηκε τη χώρα το 1101 και ο Γερμανός Hans von Wurzburg, που πήγε εκεί περί το 1175, άφησαν ενδιαφέροντα απομνημονεύματα 27.

3. ΑΡΑΒΙΚΕΣ Καθώς προχωρεί ο δωδέκατος αιώνας οι σύγχρονες αραβικές πηγές αυξάνουν σε αριθμό. Για το πρώτο μέρος του αιώνα εξαρτώμεθα από τον Ibn al-Qalanisi 28 για τις δαμασκηνές υποθέσεις, από τον al-Αζιμί 29 για τη βόρεια Συρία και από το κάπως συγκεχυμένο έργο του al-Αζράκ 30 για τη Jezireh, εκτός από παραπομπές από χαμένα χρονικά που δίνουν μεταγενέστεροι συγγραφείς. Ωστόσο έχομε τα ανεκτίμητα απομνημονεύματα του Usamah Ibn Munqidh 31. Ο Usamah ήταν ένας πρίγκιπας της Shaizar, γεννημένος το 1095. Εξορίσθηκε σαράντα τρία χρόνια αργότερα, εξ αιτίας οικογενειακών ραδιουργιών και πέρασε τα υπόλοιπα των ενενήντα τριών ετών της ζωής του κυρίως στη Δαμασκό με διαμονές στην Αίγυπτο και στο Diarbekir. Αν και ήταν αδιόρθωτος μηχανορράφος για τον οποίο η προσωπική πίστη δεν σήμαινε τίποτα, ήταν άνθρωπος με μεγάλη γοητεία και εξυπνάδα, στρατιώτης, σπόρτσμαν και άνθρωπος των γραμμάτων. Οι αναμνήσεις του που ονομάζονται Διδασκαλίες με παραδείγματα, δεν έχουν χρονολογική σειρά και είναι ανεξακρίβωτες αναμνήσεις ενός γέρου, αλλά δίνουν μια εξαιρετικά ζωντανή εικόνα της ζωής μεταξύ των Αράβων και Φράγκων αριστοκρατών της εποχής. Σχεδόν εξ ίσου ζωντανά είναι τα Ταξίδια του Ισπανού Ibn Ζουμπάυρ, ο Digitized by 10uk1s

οποίος πέρασε από το βασίλειο της Ιερουσαλήμ το 1181 32. Η σταδιοδρομία του Saladin ενέπνευσε ολόκληρη σειρά συγγραφέων, από τους οποίους οι σημαντικότεροι είναι ο Imad ad-Din 33 από την Ισφαχάν, ο Beha ad-Din Ibn Σεδάδ 34 και ο ανώνυμος συγγραφεύς του Μπουστάν, του Γενικού Κήπου όλων των Ιστοριών των Εποχών 35. Ο Imad ad-Din υπήρξε Σελτζούκος αξιωματούχος στο Ιράκ ο οποίος πέρασε στην υπηρεσία του Nur ad-Din και υπήρξε γραμματεύς του Saladin από το 1173 και έπειτα. Έγραψε έναν αριθμό έργων, στα οποία περιλαμβάνεται μια ιστορία των Σελτζούκων και μια αφήγηση των πολέμων του Saladin. Αυτή η τελευταία έχει σχεδόν αντιγραφεί στο σύνολό της από τον Abu Sama και είναι η πιο έγκυρη πηγή για τη βιογραφία του Saladin. Η γλώσσα του είναι παράδοξα στολισμένη, περίπλοκη και δύσκολη. Ο Beha ad-Din ήταν επίσης μέλος του περιβάλλοντος του Saladin, στο οποίο μπήκε το 1188. Η βιογραφία του Saladin, γραμμένη σε απλό, σταράτο ύφος, προέρχεται κυρίως σε ό,τι είχε ακούσει και σε μερικές αναμνήσεις του ίδιου του Saladin ως εκείνη τη χρονολογία. Από εκεί και έπειτα είναι εξίσου αυθεντικός με τον Imad ad-Din. Το Μπουστάν είχε γραφεί στο Χαλέπι το 1196/7. Είναι μια μάλλον γυμνή και περιληπτική ιστορία του Ισλάμ, πραγματευόμενη κυρίως το Χαλέπι και την Αίγυπτο, αλλά περιέχει πληροφορίες που κατά τα άλλα βρίσκονται μόνο στην μεταγενέστερη και πληρέστερη ιστορία του Ibn αμπί Ταϊγί. Και οι δύο πιθανόν να εξαρτώνται από κάποια χαμένη σχιιτική πηγή. Οι άλλοι σύγχρονοι χρονογράφοι al-Φαδίλ, ασ-Σαϊμπάνι και Ibn αντ-Νταχάν, είναι γνωστοί μόνο από παραπομπές 36. Ο μεγαλύτερος ιστορικός συγγραφεύς του δέκατου τρίτου αιώνα είναι ο Ibn al-Athir από τη Μοσούλη, ο οποίος γεννήθηκε το 1160 και πέθανε το 1233. Το έργο του Καμίλ ατ-Ταβαρίχ ή Ιστορική Περίληψη, είναι μια ιστορία του μωαμεθανικού κόσμου, για την οποία έκανε προσεκτικές και κριτικές επιλογές από παλαιότερους και σύγχρονους συγγραφείς. Για την Πρώτη Σταυροφορία και την αρχή του δωδέκατου αιώνα αναφέρεται μάλλον με συντομία. Για το τέλος του αιώνα εξαρτάται κυρίως από τους συγγραφείς του περιβάλλοντος του Saladin, αν και προσθέτει λίγες προσωπικές του αναμνήσεις. Για το μέσο του αιώνα, που δεν καλύπτεται από σημαντικό μωαμεθανικό ιστορικό, φαίνεται ότι χρησιμοποίησε πρωτότυπο υλικό. Η χρονολογία του υστερεί. Δεν ονομάζει τις πηγές του και συχνά μετατρέπει τις αφηγήσεις τους, ιδιαίτερα για να προσαρμοσθούν προς τις φιλο-Ζενγκιδικές προκαταλήψεις του. Αλλά, σαν τον William της Τύρου, είναι πραγματικός ιστορικός που προσπάθησε να κατανοήσει την ευρεία σημασία των γεγονότων που περιγράφει. Το δεύτερο έργο του, "η Ιστορία των Αταμπέγκων της Μοσούλης", είναι κατώτερο σύγγραμμα, ένα είδος πανηγυρικού χωρίς κριτική, που, ωστόσο, περιέχει μερικές πληροφορίες που δεν βρίσκονται αλλού 37. Τα Χρυσωρυχεία του Ibn αμπί Ταϊγύ από το Χαλέπι, του μοναδικού μεγάλου σχιίτη χρονογράφου, γεννημένου το 1180, μας είναι γνωστά μόνο από την άφθονη χρήση που τους έκαναν οι σουννίτες χρονογράφοι. Ήταν σαφώς έργο μεγάλης σημασίας, που κάλυπτε όλη τη μωαμεθανική ιστορία, με ειδική αναφορά στο Χαλέπι· και από τις σωζόμενες παραπομπές πρέπει να είχε κάνει πιο λεπτομερή χρήση της ίδιας πηγής που είχε χρησιμοποιηήσει το Μπουτάν38. Ο Kemal ad-Din από το Χαλέπι που έζησε από το 1191 εως το 1262, ο συγγραφεύς μιας πιθανόν μισο-τελειωμένης εγκυκλοπαίδειας έγραψε πριν από το 1243 ένα Χρονικό του Χαλεπίου, ένα μεγάλο, απλά και με σαφήνεια γραμμένο έργο, εξαρτώμενο κατά πολύ από τον al-Αζιμί, τον al-Qalanisi και τους συγχρόνους του Saladin, όπως επίσης από προφορικές παραδόσεις και πληροφορίες. Ο Kemal δεν είναι πολύ προσεκτικός στο συντονισμό των πηγών του και είναι προκατειλημμένος εναντίον των σχιιτών39. Ο Sibt Ibn al-Jawzi, γεννημένος στη Βαγδάτη το 1186, έγραψε ένα από τα πιο εκτεταμένα μωαμεθανικά χρονικά, τον Καθρέφτη των Καιρών· αλλά σε ό,τι άφορα τον δωδέκατο αιώνα, απλώς επαναλαμβάνει πληροφορίες που δόθηκαν από προγενέστερους συγγραφείς 40. Ο Abu Sama, γεννημένος στη Δαμασκό το 1203, συμπλήρωσε το 1251 μια ιστορία των βασιλειών του Nur ad-Din και του Saladin, που είχε τον τίτλο, "Το Βιβλίο των Δύο Κήπων" 41. Αποτελείται κατά μεγάλο μέρος από αποσπάσματα από τον Ibn al-Qalanisi, τον Beha ad-Din, τους Αταμπέγκους του Ibn al-Athir, τον Ibn αμπί Ταϋγί, τον al-Φαδίλ και προ πάντων, από τον Imad ad-Din, στο ύφος του οποίου έδωσε έναν Digitized by 10uk1s

τόνο που το κάνει πιο εύληπτο. Από μεταγενέστερους ιστορικούς, ο Αμπούλ Φέδα, πρίγκιπας της Hama στις αρχές του δέκατου τέταρτου αιώνα, έγραψε μια ιστορία η οποία δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια χρήσιμη περίληψη παλαιότερων ιστορικών, αλλά που απέκτησε τεράστια δημοτικότητα και αναφέρεται συχνά 42. Ο Ibn Χαλδούν, που έγραφε στα τέλη του δέκατου τέταρτου αιώνα, συνόψισε τον Ibn alAthir για τα συριακά ζητήματα, αλλά χρησιμοποίησε για την αιγυπτιακή ιστορία το χαμένο χρονικό του Ibn ατ-Τουβαΐρ, που γράφτηκε την εποχή του Saladin 43. Ο Μακρίσι, γράφοντας στις αρχές του δέκατου πέμπτου αιώνα, περιλαμβάνει πληροφορίες για την Αίγυπτο που δεν βρίσκονται αλλού 44. Το βιογραφικό λεξικό του Ibn Χαλλίκαν, που γράφτηκε τον δέκατο τρίτο αιώνα περιλαμβάνει λίγα μοναδικά κομμάτια ιστορικών πληροφοριών 45. Δεν υπάρχουν πηγές που να πραγματεύονται απ' ευθείας για τους Τούρκους της Ανατολίας. Πράγματι, ο συγγραφεύς του δέκατου τρίτου αιώνα Ibn Μπιμπί μας πληροφορεί ότι δεν μπορούσε ν' αρχίσει την ιστορία του για τους Σελτζούκους πριν από το έτος 1192, του θανάτου του Kilidj Arslan II εξ αιτίας της ελλείψεως υλικού 46. Ούτε υπάρχουν σχετικές πηγές στα περσικά.

4. ΑΡΜΕΝΙΚΕΣ Η κυριότερη αρμενική πηγή για τις πρώτες δεκαετίες του δωδέκατου αιώνα, όπως και για την Πρώτη Σταυροφορία, είναι ο Ματθαίος της Έδεσσας, ο οποίος πέθανε το 1136 47. Το έργο του συνεχίστηκε, υπό το αυτό εθνικιστικό και αντιβυζαντινό πνεύμα, από τον Γρηγόριο τον Ιερέα από την Καϊσούν, ως το έτος 1162 48. Ο σύγχρονός του Άγιος Νερσής Σνορχάλ I, Catholicus, από το 1166 ως το 1172, έγραψε ένα μεγάλο ποίημα για την πτώση της Έδεσσας που κάπως υστερεί σε ποιητικό και σε ιστορικό ενδιαφέρον 49. Ούτε το ποίημα του διαδόχου του, του Catholicus Γρηγορίου IV Δγα, για την πτώση της Ιερουσαλήμ, είναι πολύ πιο εντυπωσιακό 50. Καλύτερη, από ποιητική άποψη, είναι η ελεγεία που γράφτηκε από έναν ιερέα ονομαζόμενον Βασίλ τον Γιατρό, για τον Baldwin της Marash, του οποίου ήταν εφημέριος 51. Τα Χρονικά του Σαμουήλ από την Ανί, γραμμένα στη Μεγάλη Αρμενία και που φθάνουν στο έτος 1177, είναι πιο σημαντικά52. Εξαρτώνται εν μέρει από τον Ματθαίο και εν μέρει από τις ιστορίες του Ιωάννου του Διακόνου και κάποιου Σαρκαβάγκ. Η επόμενη ομάδα Αρμενίων ιστορικών, που έγραψαν στη Μεγάλη Αρμενία κατά τα τέλη του δέκατου τρίτου αιώνα, όπως ο Μεχιτάρ της Αϊραβάνκ, ο Βαρτάν και ο Κιρακός, δεν είναι πολύ αξιόπιστοι όταν πραγματεύονται φραγκικά ζητήματα, αν και είναι σημαντικοί για το μωαμεθανικό παρελθόν 53. Οι ιστορικοί της Μικρής Αρμενίας (Κιλικίας) αρχίζουν με έναν ανώνυμο συγγραφέα, ο οποίος περί το 1230 μετέφρασε το χρονικό του Μιχαήλ του Σύρου, προσαρμόζοντάς το ελεύθερα, ώστε ν' ανταποκρίνεται στον εμπαθή πατριωτισμό του 54. Περί το 1275 ο κοντόσταυλος Σεμπάτ, μεταφραστής των ασσίζων της Αντιόχειας, έγραψε ένα χρονικό που εξαρτάται για τον δωδέκατο αιώνα από τον Ματθαίο και τον Γρηγόριο, αλλά προσθέτει λίγες πληροφορίες που προέρχονται από τα κρατικά αρχεία 55. Λίγα χρόνια αργότερα ο αποκαλούμενος "βασιλικός ιστορικός" έγραψε ένα χρονικό που δεν είχε ποτέ ως τώρα δημοσιευθεί56. Στις αρχές του δέκατου τέταρτου αιώνα, ο καγκελλάριος Βαχράμ από την Έδεσσα έγραψε ένα Έμμετρο Χρονικό, εξαρτώμενο κατά μεγάλο μέρος από τον Ματθαίο αλλά που περιέχει πολλές πληροφορίες των οποίων η πηγή είναι άγνωστη 57.

5. ΣΥΡΙΑΚΕΣ Από τις συριακές πηγές η πιο σημαντική είναι η Παγκόσμια Ιστορία του Μιχαήλ του Σύρου 58. Ήταν προσεκτικός και ευσυνείδητος ιστορικός, του οποίου η μόνη ισχυρή προκατάληψη είναι εναντίον των Βυζαντινών. Μνημονεύει τις συριακές πηγές, που τώρα έχουν όλες χαθεί, τις οποίες χρησιμοποίησε. Εγνώριζε επίσης μια αδιαπίστωτη αραβική πηγή για τα έτη 1107 έως 1119, η οποία Digitized by 10uk1s

φαίνεται ότι ήταν επίσης γνωστή στον Ibn al-Athir. Ένα ανώνυμο συριακό χρονικό, γραμμένο από έναν άσημο ιερέα στην Έδεσσα περί το 1240, περιλαμβάνει πολύτιμες πληροφορίες για την Έδεσσα, εκτός από τις πληροφορίες που σαφώς προέρχονται από τον Μιχαήλ 59. Περί τα τέλη του δέκατου τρίτου αιώνα ο Γρηγόριος Αμπούλ Φαράτζ, περισσότερο γνωστός ως Μπαρ Εβραίος, έγραψε μια παγκόσμια ιστορία, βασισμένη για τον δωδέκατο αιώνα κυρίως στον Μιχαήλ και τον Ibn al-Athir, αλλά με αρκετές πληροφορίες που προέρχονται από περσικές ή άλλες πηγές 60.

6. ΑΛΛΕΣ ΠΗΓΕΣ Η μόνη σημαντική εβραϊκή πηγή γι' αυτή την περίοδο είναι το ταξίδι του Βενιαμίν Τουδέλα, ο οποίος μας δίνει μια προσεκτική αφήγηση για τις εβραϊκές αποικίες στη Συρία την εποχή του ταξιδιού του γύρω από τη Μεσόγειο από 1166 ως 1170 61. Γεωργιανές πηγές, που έχουν αξία μόνο για την ιστορία της Γεωργίας και των γειτονικών χωρών, συγκεντρώθηκαν στο σύνθετο Γεωργιανό Χρονικό που εκδόθηκε τον δέκατο όγδοο αιώνα 62. Στα αρχαία σλαβονικά είναι το Προσκύνημα του Δανιήλ του Ηγουμένου, ο οποίος επισκέφθηκε την Παλαιστίνη το 1104 63. Μερικές νορβηγικές sagas, ειδικότερα εκείνες που πραγματεύονται τη Σταυροφορία του βασιλέως Σιγούρδ, περιλαμβάνουν στοιχεία από ενδιαφέρουσες ιστορικές πληροφορίες ανάμεσα σε θρυλικές λεπτομέρειες 64.

Digitized by 10uk1s

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ II Η ΜΑΧΗ ΤΟΥ HATTIN Η μάχη του Hattin περιγράφεται σε κάποια έκταση από τις λατινικές και τις αραβικές πηγές, αλλά οι αφηγήσεις τους δεν βρίσκονται πάντοτε σε αρμονία μεταξύ τους. Προσπάθησα παρά πάνω να δώσω μια συνεκτική και πιθανή αφήγηση της μάχης, αλλά πρέπει ν' αναφερθούν οι αποκλίσεις. Το ατύχημα είναι ότι οι μόνοι συγγραφείς που φαίνεται να ήταν παρόντες στη μάχη, εκτός από τον Ναΐτη Terence (η Terricus) ο οποίος έγραψε μια σύντομη επιστολή γι' αυτή, και μερικούς μωαμεθανούς των οποίων επιστολές μνημονεύονται από τον Abu Sama, είναι ο Ernoul, ο οποίος ως ακόλουθος του Μπαλιάν d' Ibelin προφανώς συνόδευσε τον κύριό του και διέφυγε μαζί του, και ο Imad ad-Din ο οποίος ήταν στο περιβάλλον του Saladin. Αλλά η αρχική αφήγηση του Ernoul αλλοιώθηκε από τον Bernard τον Ταμία και τους άλλους συνεχιστές του William της Τύρου· και η αφήγηση του Imad ad-Din, αν και ζωντανή ενίοτε, κλίνει μάλλον στο να είναι ρητορική παρά ακριβής. Η αφήγηση της κρίσεως της μάχης που δίνεται από τον γιο του Saladin, al-Afdal, στον Ibn al-Athir, είναι ζωντανή αλλά πολύ σύντομη. Η Estoire d' Eracles είναι η μόνη πηγή που εξηγεί ότι ο βασιλεύς Guy έκανε δύο χωριστά συμβούλια πριν από τη μάχη, ένα στην Acre, προφανώς την 1η Ιουλίου και ένα στη Σεφόρια, το βράδυ της 2ας Ιουλίου. Ο Raymond της Τριπόλεως μίλησε και στις δύο περιπτώσεις, και οι δύο χωριστοί λόγοι του που αναφέρονται στην Estoire, χωρίς αμφιβολία δίνουν την ουσία εκείνων που είπε. Αλλά η Estoire πρέπει να έχει λάθος όταν λέει ότι το συμβούλιο στην Acre έγινε αφού η κόμισσα της Τριπόλεως είχε στείλει ν' αναγγείλει ότι ο Saladin είχε καταλάβει την πόλη της Τιβεριάδος, δεδομένου ότι ο Saladin μπήκε στην Τιβεριάδα το πρωί της 2ας· και ο Raymond δεν αναφέρει την Τιβεριάδα στο λόγο του στην Acre αλλ' απλώς συνιστά αμυντική στρατηγική. Ο Ernoul, όπως εκδόθηκε από τον Bernard τον Ταμία, αγνοεί το πρώτο συμβούλιο. Πιθανώς ο Bernard αποφάσισε μόνος του ότι οι δύο λόγοι του Raymond έγιναν με την ίδια ευκαιρία. Το De Expugnatione μνημονεύει επίσης μόνο το δεύτερο συμβούλιο. Ο δεύτερος λόγος του Raymond ήταν γνωστός στον Ibn al-Athir, ο οποίος τον δίνει σχεδόν με τις ίδιες λέξεις όπως η Estoire d'Eracles, ο Ernoul και το De Expugnatione. Συνεπώς η σύσταση του Raymond είναι βεβαία, αν και ο Imad ad-Din πίστευε ότι είχε παρακινήσει την επίθεση, και μεταγενέστεροι συγγραφείς του περιβάλλοντος του Richard του Λεοντόθυμου, ο οποίος ευνοούσε τον Guy de Lusignan, τον κατηγορούν ως προδότη. Ο Ambroise και το Itinerarium Regis Ricardi αφήνουν να νοηθεί ότι ο Raymond παρέσυρε τον στρατό προς τα εμπρός κατόπιν συμφωνίας του με τον Saladin και η ίδια κατηγορία απευθύνεται στην επιστολή των Γενουατών προς τον πάπα, και αργότερα από τον Σύρο Μπαρ Εβραίο. Ο Imad ad-Din λέει ότι η κόμισσα της Τριπόλεως είχε τα παιδιά της μαζί της στην Τιβεριάδα. Αλλά ο Ernoul λέει ότι οι τέσσερις πρόγονοι του Raymond διέφυγαν μαζί του από τη μάχη, και η επιστολή των Γενουατών αναφέρει την αγωνία τους να σώσουν τη μητέρα τους στο συμβούλιο προ της μάχης. Ο βασιλεύς Guy αποφάσισε να κινηθεί από τη Σεφόρια μετά παρακίνηση του Gerard των Ναϊτών. Αυτό διατυπώνεται σαφώς από την Estoire και τον Ernoul, αλλά παραποιήθηκε από τον συγγραφέα του De Expugnatione, ο οποίος για κάποιο λόγο δεν θέλησε ποτέ να κατηγορήσει τους Ναΐτες, αν κρίνουμε από τις στιγμές της επιφυλάξεώς του. Ο Raymond, ως κύριος της περιοχής, κλήθηκε να συμβουλεύσει ποιο δρόμο έπρεπε ν' ακολουθήσουν και διάλεξε τον δρόμο που περνούσε από το Hattin. Αυτή η συμβουλή, που αποδείχτηκε ολέθρια, υπήρξε η δικαιολογία για τους εχθρούς του Raymond να τον καταγγείλουν ως προδότη. Στην επιστολή των Γενουατών και στην εγκύκλιο επιστολή των Hospitaliers περί της μάχης, γίνεται λόγος για έξι προδότες, οι οποίοι ήταν προφανώς ιππότες του Raymond -ένας ονομαζόταν Λαοδίκειος ή Λεύκιος από την Τιβεριάδα- και οι οποίοι είπαν στον Saladin για την κατάσταση του χριστιανικού στρατού. Νομίζω ότι προφανώς η προδοσία τους έγινε σ' αυτή την περίσταση και συνίσταται στο ότι είπαν στον Saladin για τον δρόμο που είχαν Digitized by 10uk1s

πάρει οι χριστιανοί. Είναι δύσκολο να ιδούμε ποια ωφέλιμη πληροφορία θα μπορούσαν αργότερα να του είχαν δώσει. Η Estoire και ο Ernoul κατηγορούν τον Raymond γιατί διάλεξε την τοποθεσία της στρατοπεδεύσεως προ του Hattin. Πίστευε ότι εκεί υπήρχε νερό, αλλά η πηγή είχε στερέψει. Ο συγγραφεύς του De Expugnatione δίνει μια πληρέστερη ιστορία. Λέει ότι ο Raymond, στην εμπροσθοφυλακή, συνέστησε να σπεύσουν στη λίμνη, αλλά οι Ναΐτες στην οπισθοφυλακή δεν μπορούσαν να προχωρήσουν περισσότερο. Ο Raymond έμεινε κατάπληκτος από την απόφαση του βασιλέως να στρατοπεδεύσει και φώναξε: "Είμαστε χαμένοι!" Αλλά εφ' όσον η απόφαση είχε ληφθεί, φαίνεται ότι διάλεξε την τοποθεσία του στρατοπέδου με την εσφαλμένη εντύπωση ότι εκεί υπήρχε νερό. Ο Imad ad-Din αναφέρει τη χαρά του Saladin για τις κινήσεις του χριστιανικού στρατού. Η πραγματική θέση του στρατοπέδου είναι αβεβαία. Το De Expugnatione, το Itinerarium και ο Ambroise το ονομάζουν χωριό Μαρεσκάλτσια ή Μαρεσκάλλια -ίσως το Χάνι της Μεσκενέχ διατηρεί το όνομα;- ενώ ο Imad ad-Din και ο Beha ad-Din το ονομάζουν χωριό Λουμπίεχ που βρίσκεται επάνω στον τωρινό δρόμο, δύο μίλια νοτιοδυτικά των Κεράτων του Hattin. Οι Άραβες συγγραφείς ονομάζουν τη μάχη, μάχη του Hattin (ή Hettin) και διευκρινίζουν ότι οι τελικές σκηνές διαδραματίσθηκαν στα Horns of Hattin. Τα Annales de la Terre Sainte ονομάζουν τη μάχη Καρνεατίν (δηλαδή Καρνέι Hattin, Horns of Hattin 1). Ο Ernoul λέει ότι η μάχη διεξήχθη σε απόσταση δύο λευγών από την Τιβεριάδα. Τα Κέρατα απέχουν πράγματι πέντε μίλια από την Τιβεριάδα κατ' ευθεία γραμμή και περί τα εννέα από το δρόμο. Ο Imad ad-Din λέει ότι οι Σαρακηνοί τοξότες άρχισαν να τοξεύουν βέλη κατά των χριστιανών στην πορεία και περιπλέκει την ιστορία λέγοντας ότι ήταν την Πέμπτη, επειδή ήθελε να είχε γίνει η μάχη μια Παρασκευή. Ο Ernoul και η Estoire αναφέρουν βαριές απώλειες που υπέστησαν οι χριστιανοί κατά την πορεία. Είναι αβέβαιο πότε έβαλαν φωτιά στους θάμνους. Ο Ibn al-Athir θεωρεί ότι η φωτιά προήλθε από τυχαίο γεγονός από έναν μωαμεθανό εθελοντή, και αυτός και ο Imad ad-Din διευκρινίζουν ότι η φωτιά είχε απλωθεί όταν άρχισε η μάχη το πρωί της 4ης Ιουλίου. Ο Imad ad-Din δίνει μια ζωντανή εικόνα των προσευχών και των τραγουδιών στο αραβικό στρατόπεδο κατά τη διάρκεια της νύχτας. Το πρωί της μάχης το φραγκικό πεζικό επιχείρησε, κατά τον Ibn al-Athir, να ορμήσει προς το νερό. Ο Imad ad-Din λέει ότι εξ αιτίας των φλογών δεν μπόρεσαν να προχωρήσουν προς το νερό. Το De Expugnatione λέει ότι οι πεζοί έφυγαν αμέσως σε συμπαγή μάζα και ανέβηκαν σ' ένα λόφο, μακριά από τους ιππότες και αρνήθηκαν να επιστρέψουν όταν τους διέταξε ο βασιλεύς, λέγοντας ότι πέθαιναν από τη δίψα. Εκεί σφαγιάστηκαν όλοι. Ο Ernoul, από το άλλο μέρος, λέει ότι παραδόθηκαν, αν και πέντε ιππότες του Raymond πήγαν στον Saladin να τον παρακαλέσουν να τους σκοτώσει όλους. Είναι πιθανόν αυτή η πράξη να θεωρήθηκε ότι ήταν η προδοσία που αναφέρουν οι Hospitaliers (βλέπε ανωτέρω), αν και, όπως το τοποθετεί ο Ernoul, μπορεί να ήταν μια παράκληση για γρήγορο θάνατο από λόγους φιλανθρωπίας. Ο Beha ad-Din λέει απλώς ότι ο χριστιανικός στρατός είχε χωριστεί σε δύο μέρη, ένα εκ των οποίων, προφανώς το πεζικό, αποκλεισμένο από τη φωτιά, σκοτώθηκε, ενώ το άλλο, οι ιππότες γύρω από τον βασιλέα, αιχμαλωτίσθηκε. Οι μωαμεθανικές αυθεντίες λένε όλες ότι πριν αρχίσει η επίθεση κατά των Φράγκων ιπποτών έγινε μια μονομαχία μεταξύ ενός μαμελούκου και ενός χριστιανού ιππότη, κατά την οποία ο πρώτος σκοτώθηκε. Αυτός θεωρήθηκε κατά λάθος από τους χριστιανούς ότι ήταν γιος του σουλτάνου. Κατά τον Ernoul, όταν ο βασιλεύς είδε τη σφαγή του πεζικού, είπε στον Raymond να κάνει επέλαση κατά των Σαρακηνών. Ο Raymond ως κύριος της περιοχής ήταν το κατάλληλο πρόσωπο να το κάνει, και μια τέτοια επέλαση παρείχε τη μοναδική ευκαιρία στο στρατό να βγει από τη δύσκολη θέση όπου βρισκόταν. Συνεπώς φαίνεται ότι δεν υπάρχει βάση για την κατηγορία περί προδοσίας που απηύθυναν κατά του Raymond μεταγενέστεροι χριστιανοί συγγραφείς, οι Γενουάτες και οι φίλοι του βασιλέως, ούτε για την κατηγορία περί δειλίας που του προσήψαν οι μωαμεθανοί. Αλλά ο Digitized by 10uk1s

έξυπνος ελιγμός του Τακί ν' ανοίξει τις γραμμές του και ν' αφήσει τον Raymond να περάσει φαίνεται να υποστηρίζει την πρώτη κατηγορία, αν και ο Imad ad-Din λέει ότι οι άνδρες του Raymond υπέστησαν βαριές απώλειες. Ο Ernoul λέει ότι ο Raymond έφυγε από το πεδίο της μάχης μόνο όταν είδε ότι η θέση του βασιλέως ήταν απελπιστική και δεν υπήρχε πιθανότητα να τον βοηθήσει. Το De Expugnatione λέει ότι ο Μπαλιάν και ο Reynald της Σιδώνος έφυγαν μαζί με τον Raymond, χωρίς να δίνει λεπτομέρειες, όπως κάνει ο Imad ad-Din. Αλλά ο Ernoul τονίζει ότι έφυγαν χωριστά, πράγμα που είναι πιο πιθανό, επειδή βρίσκονταν σε διαφορετικό τμήμα του στρατού. Πρέπει να διέσπασαν μαζί με τους λίγους Ναΐτες των οποίων η διαφυγή αναφέρεται από τον Terance. Η λεπτομερής αφήγηση της μάχης του De Expugnatione σταματά με τη διαφυγή του Raymond. Πιθανόν ο πληροφοριοδότης του συγγραφέως να ήταν ένας από τους άνδρες του Raymond. Ο Imad ad-Din λέει ότι μετά τη διαφυγή του Raymond, ο βασιλεύς και οι ιππότες του άρχισαν να υποχωρούν προς τον λόφο του Hattin, αφήνοντας τα άλογά τους (τα οποία προφανώς ήταν πληγωμένα και κατά συνέπεια άχρηστα). Παρατηρεί πόσο ανίσχυροι είναι οι χριστιανοί ιππότες χωρίς τ' άλογά τους. Ο Ibn al-Athir λέει ότι επιχείρησαν να στήσουν τις σκηνές τους στην κορυφή αλλά είχαν καιρό να στήσουν μόνο τη σκηνή του βασιλέως. Οι ιππότες ήταν άνευ ίππων και εξαντλημένοι όταν αιχμαλωτίσθηκαν. Και οι δύο λένε ότι ο Σταυρός αιχμαλωτίσθηκε από τον Τακί. Η αφήγηση του al-Afdal δίνει την ιστορία των τελευταίων στιγμών του χριστιανικού στρατού, ενώ ο Ibn ελ-Καντεσί δίνει τη λεπτομέρεια ότι δυνατός άνεμος σηκώθηκε το μεσημέρι, όταν οι μωαμεθανοί ενήργησαν την τελευταία τους έφοδο. Τα επεισόδια στη σκηνή του Saladin μετά τη μάχη λέγονται σχεδόν στην ίδια γλώσσα από τον Ernoul και την Estoire και από τον Imad ad-Din και τον Ibn al-Athir. Δεν υπάρχει ανάγκη ν' αμφιβάλουμε για την ιστορία του νερού που δόθηκε στον βασιλέα Guy ούτε για τον θάνατο του Reynald de Châtillon από το ίδιο το χέρι του Saladin. Το μέγεθος του χριστιανικού στρατού δίνεται από την Historia Regni Hierosolymitani σε 1000 ιππότες του βασιλείου με άλλους 1200 που τους πλήρωνε ο βασιλεύς Henry II, 4000 Τουρκοπώλους και 32.000 πεζούς, 7000 από τους οποίους πληρώνονταν από τον Henry. Ο αριθμός είναι φανερά υπερβολικός. Το Itenerarium μιλάει για ένα σύνολο 20.000, που κι αυτό ακόμα είναι πολύ μεγάλο. Ο πραγματικός αριθμός για τους ιππότες μπορεί να είναι 1000 με 200 ακόμα εξοπλισμένους από τον Henry, δηλαδή στο σύνολο 1200. Η Estoire d' Eracles ανεβάζει το σύνολο του στρατού σε 9000 σε ένα χειρόγραφο και σε 40.000 σ' ένα άλλο. Η επιστολή των Hospitaliers μιλάει για 1000 ιππότες που σκοτώθηκαν ή αιχμαλωτίσθηκαν στη μάχη και για 200 που διέφυγαν. Ο Ernoul λέει ότι ο Raymond της Αντιόχειας έφερε 50 ή 60 ιππότες (οι εγγραφές στα χειρόγραφα ποικίλλουν). Ο Terence λέει ότι 260 Ναΐτες σκοτώθηκαν στη μάχη και σχεδόν κανένας δεν διέφυγε -λέει "nos" που μπορεί να σημαίνει μόνο τον εαυτό του. Η επιστολή των Hospitaliers ανεβάζει τους επιζήσαντες σε 200. Το πεζικό δεν μπορούσε να ξεπερνάει το ιππικό σε αναλογία δέκα προς έναν και προφανώς αριθμούσε σημαντικά λιγότερους από 10.000 Το ελαφρύ ιππικό των Τουρκοπώλων μπορεί ν' αριθμούσε 4000, αλλά φαίνεται ότι δεν έπαιξε ιδιαίτερο ρόλο στη μάχη και ήταν πιθανώς λιγότερο. Ο στρατός του Saladin μπορεί να ήταν κατά τι μεγαλύτερος, αλλά δεν δίνονται αξιόπιστοι αριθμοί. Ο αριθμός των 12.000 ιππέων και πολλών εθελοντών, που δίνεται από τον Imad ad-Din είναι ασφαλώς υπερβολικός, αν και όχι τόσο υπερβολικός όσο ο αριθμός των 50.000 στους οποίους ανεβάζει τον χριστιανικό στρατό (ωστόσο ο Beha ad-Din προχωρεί περισσότερο, λέγοντας ότι 30.000 χριστιανοί σκοτώθηκαν και 30.000 αιχμαλωτίσθηκαν). Μπορούμε ίσως να δεχτούμε ότι το σύνολο του κανονικού στρατού του Saladin ήταν 12.000 περίπου αλλά είχε διογκωθεί από εθελοντές και στρατεύματα των συμμάχων σε 18.000 περίπου. Οι στρατοί φαίνεται ότι υπήρξαν από τους μεγαλύτερους που βγήκαν σε εκστρατεία ως εκείνη την ημέρα είτε από τους σταυροφόρους είτε από τους εχθρούς τους· αλλά 15.000 από τη χριστιανική πλευρά και 18.000 από τη μωαμεθανική πρέπει να θεωρείται το μέγιστο του αριθμού. Οι χριστιανοί ιππότες ήταν καλύτερα οπλισμένοι από οποιουσδήποτε μωαμεθανούς στρατιώτες αλλά το μωαμεθανικό ελαφρύ ιππικό ήταν προφανώς καλύτερα οπλισμένο από τους Τουρκοπώλους και το πεζικό εξ ίσου καλά ή καλύτερα από το Digitized by 10uk1s

χριστιανικό.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ Οι κυριότερες πηγές για τη μάχη είναι οι εξής: Φραγκικές:

Ernoul, σελ. 155-74. Estoire d' Eracles, II, σελ. 46-49. D'Expugnatione, σελ. 218-28. Itinerarium Regis Ricardi, σελ. 12-17. Βenedict of Peterborough, II, σελ. 10-14, όπου περιλαμβάνονται η επιστολή των Γενουατών προς τον πάπα και η επιστολή του Ναΐτη Terence. Αmbroise, έκδ. Paris, σελ. 67-70. Ansbert, Gesta Friderici, όπου περιέχεται επιστολή των Hospitaliers προς Archimbald. Historia Regni Hierosolymitani, σελ. 52-3. Annales de la Terre Sainte, σελ. 218.

Αραβικές

Βeha ad-Din, P.P.T.S, σελ. 110-16. Ιbn al-Athir, σελ. 679-88, όπου περιλαμβάνεται η περιγραφή της μάχης από τον al-Afdal. Abu Sama, σελ. 262-89, ένθα ενσωματώνονται ολόκληρη η αφήγηση του Imad ad-Din για τη μάχη και αποσπάσματα από τον Beha ad-Din και τον Μωάμεθ Ibn ελ-Καντεσί. Υπάρχει μια σύντομη αφήγηση της μάχης στον Μιχαήλ τον Σύρο, III, σελ. 404 και μια μακρύτερη και ανακριβής στον Μπαρ Εβραίο, μετάφρ. Budge, σελ. 322-4 στην οποία συγχέει τη βασίλισσα Sibylla με την κόμισσα Eschiva της Τριπόλεως. Η αρμενική έκδοση του Μιχαήλ του Σύρου (σελ. 396-8) και ο Κιρακός της Γκαντζάγκ (σελ. 420-1) δίνουν ανακριβείς αφηγήσεις. Οι συριακές και οι αρμενικές αφηγήσεις αναφέρουν όλες τον Raymond ως προδότη. Υπάρχει μια πολύτιμη ανάλυση των πηγών και του ρόλου του Raymond εις Baldwin, Raymond III of Tripolis, σελ. 151-60.

Digitized by 10uk1s

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (Σημείωση: Αυτή η βιβλιογραφία είναι συμπληρωματική της βιβλιογραφίας στον τομ. Ι αυτής της Ιστορίας και δεν περιλαμβάνει έργα που ήδη έχουν αναφερθεί εκεί. Χρησιμοποιούνται οι ίδιες βραχύνσεις).

Ι. ΠΡΩΤΟΤΥΠΕΣ ΠΗΓΕΣ 1. ΣΥΛΛΟΓΕΣ ΠΗΓΩΝ

BORGO, F. DAL. Diplomata Pisana. Pisa, 1975. DEMETRACOPOULOS, Α. Κ. Biblioteca Ecclesiastica, Leipzig, 1866. Fornmanna Sögur, 12 τομ. Κοπεγχάγη, 1825-37. HALPHEN, L. και POUPARDIN, R. Chroniques des Comtes d' Anjou Παρίσι, 1913. Liber Jurium Reipublicae Genuensis (έκδ. Ricotti), 3 τομ. εις Monumenta Historiae Patriae. Τουρίνο, 1854-7. MARCHEGAY, Ρ. και MAB1LLE, Ε. Chronique des Eglises d' Anjou. Παρίσι, 1869. MURATORI, L.A. Antiquitates Italicae, 6 τόμοι. Μιλάνο, 1738-42. Recueil des Historiens des Croisades, Lois, 2 τόμοι, Παρίσι 1841-3, περιλαμβάνουσα τις Assises και Lignages της Ιερουσαλήμ (R. Η. C. Lois). REINAUD, M. Extraits des Historiens Arabes, εις Michaud, Biblioteque des Croisades, τομ. II Παρίσι 1829. TAFEL, G. L. F. και THOMAS, G. M. Urkunden zur altern Handels und Staatsgeschichte der Republik Venedig, 3 τόμοι, Βιέννη, 1856-7.

2. ΛΑΤΙΝΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΑΛΑΙΟ - ΓΑΛΛΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ Ambroise. L'Estoire de la Guère Sainte (έκδ. Paris) Παρίσι, 1897. Annales Barenses, εις M. G. H. Ss τομ. V. Annales Beneventani, εις M. G. H. Ss, τομ. III. Annales Herbipοlenses, εις M. G. H. Ss, τόμ. XVI. Annales Palidenses, εις M. G. H. Ss, τομ. XVI. Annales Romani, εις M. G. H. Ss, τομ. V. Annales S. Rudberti Salisburgensis, εις M. G. H. Ss, τομ. IX Annales de Terre Sainte (έκδ. Röhricht) εις Archives de l' Orient Latin, τομ. II, Παρίσι, 1884. Ansbert. Gesta Frederici Imperatoris in Expeditione Sacra, εις M. G. H. Ss, in usum schοlarum, 1892. Arnοld von Lübeck. Chronica Slavorum, M. G. H. Ss, in usum schοlarum, 1868

Digitized by 10uk1s

Benedict of Peterborough. Gesta Regis Henrici II (έκδ. Stubbs) 2 τόμοι, Rοlls, Series, Λονδίνο, 1867. Bernard, Άγιος, Ηγούμενος του Clairvaux, Epistοlae, M. P. L. τομ. CLXXXII. Burchard de Mont Sion. Description of the Hοly Land (μετάφραση Stewart), P.P.T.S. τομ. XII, Λονδίνο, 1896. Caesarius von Heisterbach, Dialogus Miraculorum (έκδ. Strange) 2 τόμοι, Κολωνία, 1851. Cartulaire de Notre Dame de Chartres (έκδοση L' Epinois και Merlet) 3 τόμοι, Chartres, 1852 - 5. Cartulaire de Sainte Marie Josaphat (έκδοση Kohler). Revue de l' Orient Latin, τομ. VII. Γενεύη, 1899. Cartulaire du Saint Sépulehre (έκδ. Rozière) Παρίσι, 1849. Cartulaire General de l' Ordre des Hospitaliers (έκδ. Delaville Le Roulx), 4 τόμοι, Παρίσι, 1894 – 1904 Cartulaire Général de l' Ordre du Temple (έκδ. D' Albon). Παρίσι 1913. Chronicon Mauriniacense, εις R. H. F. τόμ. XII. Chronicon Sancti Maxentii, εις Marchegay και Mabille, op. cit. Chronicon Vindocinense, εις Marchegay και Mabilles op. cit. Dandοlo. Chronicon Venetum, εις Muratori, Rerum Italicarum Scriptores, τομ. XII. De Expugnatione Terrae Sanctae per Saladinum Libellus (έκδ. Stubbs), Rοlls Series, Λονδίνο, 1875. Ernoul. Chronique d'Ernoul et de Bernard le Trésorier (έκδ. Mas Latrie). Παρίσι, 1871. Estoire d' Eracles, R. H. C. Occ, τόμ. Ι και II, Eudes, βλέπε Odo. Gesta Ambaziencium Dominorum, εις Halphen και Poupardin, op. cit. Gesta Consulum Andegavorum, εις Halphen και Poupardin, op, cit. Gestes des chiprois, R. H. C. Arm. Τόμ. II. Historia Ducum Veneticorum, εις M. G. H. Ss τομ. XIV. Historia Regni Hierosοlymitani, εις M. G. H. Ss, τομ. XVIII. Historia Regum Hierusalem Latinorum, έκδοση εις Kohler, Mélanges pour servir a l'histoire de l'Orient Latin, τομ. Ι, Παρίσι, 1906. Historia Welforum Weingartensis, εις M. G. H. Ss, τομ. XXI. Ibelin. Le Livre de Jean d' Ibelin, εις R. H. C. Lois, τομ. Itinerarium Peregrinorum et Gesta Regis Ricardi (έκδ. Stubbs), Rοlls Series, Λονδίνο 1864. Digitized by 10uk1s

John Salisbury. Historiae Pontificalis que supersunt (έκδ. Lane Poοle), Οξφόρδη, 1927. Johann von Wurzburg. Description of the Hοly Land (μετάφραση Stewart), P. P. T. S. τομ. V. Λονδίνο, 1896. Landοlph Junior, Historia Mediοlanensis, εις Muratori, Rerum Italicarum Scriptores, τομ. V. Επιστολές του βασιλέως Amalric, Μαγίστρων των Ναϊτών, αξιωματούχων των Ναϊτών και άλλων αξιωματούχων της Outremer, εις R. Η. F. τόμ. XV και XVI. Lignages d'Outremer, εις R. H. C. Lois, τομ. II. Βασιλέως Louis VII της Γαλλίας, επιστολές εις R. Η. F. τομ. XV και XVI. Miracula Sancti Leonardi, Αα Ss (Nov) τομ. III Necrοlogia Panormitana (έκδ. Winkelmann) εις Forschungen zur deutschen Geschichte, τομ. XVIII, Gohingen, 1878. Odo (Eudes) de Deuil. De Profectione Ludovici VII in Orientem (έκδ. Waquet). Παρίσι, 1949. Osborn. De Expugnatione Lyxbonensi, εις Stubbs, Memorials of the Rein of Richard I, Rοlls Series, Λονδίνο, 1864. Otto, επισκόπου Freisingen, Chronica (έκδ. Hofmister) M. G. H. Ss, in usum schοlarum, 1912. Otto, επισκόπου Freisingen, Gesta Friderici Imperatoris (έκδ. Simson), M. G. H. Ss, in usum schοlarum, 1912. Otto de Saint Blaise. Chronica (έκδ. Hofmeister) M. G. H. Ss, in usum schοlarum, 1912. Πασχάλη II, πάπα, επιστολές, εις M. P. L. τομ. CLXIII Passiones Sancti Thiemonis, εις R. H. C. Occ, τομ. V. Πέτρου Διακόνου, Chronica (έκδ. Wattenbach) M. G. H. Ss, τομ. VII. Pilgrimage of Saewulf to Jerusalem (μετάφ. επισκόπου του Clifton) P. P.T. S. τομ. IV. Λονδίνο, 1896. Radulph de Diceto. Opera Historica (έκδ. Stubbs) Rοlls Series. Λονδίνο, 1876. Ralph of Coggeshall. Chronicon Anglicanum (έκδ. Stevenson). Rοlls Series. Λονδίνο 1875. Robert de Torigny. Chronique (έκδ. Delisle) 2 τόμοι, Rouen, 1872 - 3. Roger de Hoveden. Chronica (έκδ. Stubbs), 4 τόμοι, Rοlls Series. Λονδίνο, 1868 - 71. Romuald de Salerno. Chronicon (έκδ. Arndt) M. G. H. Ss, τομ. XIX.

Digitized by 10uk1s

Suger, αββά του Saint Denis. Gesta Ludovici cognomine Grossi και Historia gloriosi regis Ludovici VII (έκδ. Mοlinier). Παρίσι, 1867. Suger, αββά του Saint Denis, Opera (έκδ. de la Marche) Παρίσι, 1867. Vita Alexandri III εις Liber Pontificalis, τομ. II. Vita Sancti Bernardi, εις M. P. L. τομ. CLXXXV. Walter ο Καγκελλάριος, Bella Antiochena εις R. H. C. occ. τομ. V Wibald, Wibaldi Epistοlae, εις Jaffé, Biblioteca Rerum Germanicarum, τομ. Ι. William ο Μοναχός. Dialogus Apοlogeticus (έκδ. Wilmart) εις Revue Mabillon, Παρίσι, 1942. William ο Μοναχός. Vita Sugerii, εις Suger, Opera (βλέπε ανωτέρω). William de Nangis. Gesta Ludovici VII εις R. H. F. tom. XX. William της Τύρου. Die lateinische Fortsetzung (η Λατινική Συνέχεια) (έκδ. Salloch), Λειψία, 1934.

3. ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

Χρυσολάνος Πέτρος, Αρχιεπίσκοπος Μεδιολάνων. De Sancto Spiritu εις M. P. G. τόμ. CXXVII. Κίνναμος, Ιωάννης, Επιτομή Ιστοριών, C. S. H. Β., Βόννη, 1836. Ευστράτιος, αρχιεπίσκοπος Νικαίας. Περί του Αγίου Πνεύματος εις Demetracopoulos, Biblioteca Ecclesiastica, τομ. Ι. Νικήτας Χωνιάτης (Ακομινάτος), Ιστορία, C. S. Η. Β, Βόννη, 1835. Νεόφυτος. De calamitatibus Cypri (έκδ. Stubbs) Rοlls Series, Λονδίνο 1864. (πρόλογος εις Itinerarium Regis Ricardi). Φωκάς Ιωάννης. Σύντομη Περιγραφή (μετάφραση Stewart) P. P. T. S. τομ. V, Λονδίνο 1896. Πρόδρομος, Θεόδωρος. Ποιήματα, επιλογές εις Μ. P. G. τομ. CXXXIII και R. Η. C. G. τομ. II

4. ΑΡΑΒΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ 1

Αμπού Φιράς. Ευγενής Κόσμιος εις Guyard "Un Grand Maître des Assassins, εις Journal Asiatique, 7n σειρά, τομ. IX. Παρίσι, 1877. Αμπού'λ Μαχασίν. Αποσπάσματα εις R. Η. C. Or τομ. III. Abu Sama. Βιβλίο των Δύο Κήπων. Αποσπάσματα εις R. Η. C. Or. τομ. IV και V πλήρης έκδοση, Κάιρο, 1870-1. (εκτός αν αναφέρεται διαφορετικά οι παραπομπές γίνονται στην έκδοση R. Η. C.) Al-Aζιμί, Afrege (έκδ. Cahen) εις Journal Asiatique, τομ. CCXXXII, Παρίσι, 1940. Beha ad-Din Ibn Σεδάδ. Βίος του Saladin. (μετάφρ. Conder) εις P. P. T. S. τομ. XIII, Λονδίνο, 1897. Digitized by 10uk1s

Μπουστάν al-Τζαμί λι Τζαμί Ταβαριχί z-Ζαμάν (έκδ. Cahen) εις Bulletin d'Etudes Orientales de l'Institut de Damas, τομ. VII και VIII. Δαμασκός, 1938. Ibn Ζουμπαΰρ, Ταξίδι (αραβικό κείμενο, έκδ. Wright) Leyden, 1852. Ibn Μογιεσάρ. Αποσπάσματα εις R. Η. C. Or, τομ. III. Ibn ατ-Τικτάκα. Al-Φαχρί (ιστορία μωαμεθανικών δυναστειών) μετάφρ. Amar. Παρίσι, 1910. Imad ad-Din. Αλ Φαθ αλ Κουσί φι'λ Φαθ αλ Κουντσί (έκδ. de Landsberg). Leyden, 1888. Αποτελέσματα αναφερόμενα υπό Abu Sama, op. cit. Kemal ad-Din. Χρονικόν του Χαλεπίου (τελευταία τμήματα μεταφρασθέντα υπό Blochet) εις Revue de l'Orient Latin, τομ. III και VI, Παρίσι, 1895 - 8. Μακρίσι. Ιστορία της Αιγύπτου (μετάφρ. Blochet) Revue de l'Orient Latin, τομ. VIII - Χ, Παρίσι, 1900 2. Sibt Ibn al-Jawzi. Αποσπάσματα εις R. Η. C. Or τομ. III. Usamah Ibn Munqidh, Αυτοβιογραφία (έκδ. Hitti) An Arab – Syrian Gentleman of the Crusades, Νέα Υόρκη, 1929. Χρονικόν Zettersteen. Ανώνυμο Χρονικόν (έκδ. Κ. V. Zettersteen) Leyden, 1919.

5. ΑΡΜΕΝΙΚΕΣ, ΣΥΡΙΑΚΕΣ, ΓΕΩΡΓΙΑΝΙΚΕΣ ΚΑΙ ΕΒΡΑΪΚΕΣ ΠΗΓΕΣ Βασίλ ο Γιατρός. Επικήδεια Ελεγεία του Baldwin της Marash, R. Η. C. Arm. τομ. Ι.

Γρηγόριος ο Ιερεύς. Συνέχιση του χρονικού του Ματθαίου της Έδεσσας. R. Η. C. Arm. τομ. Ι. Γρηγόριος IV Δγα, Καθολικός. Ελεγεία στην πτώση της Ιερουσαλήμ. R. H. C. Arm, τομ. Ι. Νερσής Σνορχαλί, Καθολικός. Ελεγεία στην πτώση της Εδέσσης R. Η. C. Arm., τομ. Ι. Ανώνυμο Συριακό Χρονικό (πλήρες κείμενο έκδ. Chabot) C. S. C. O, τομ. III (αναφερόμενο ως Χρον. ανών. συρ.) Οι παραπομπές γίνονται στη μετάφραση του Tritton - βλέπε ανωτέρω, τόμ. Ι Βιβλιογραφία - εκτός αν σημειώνεται διαφορετικά. Γεωργιανικό Χρονικό, εις Brosset, Histoire de la Géorgie. Βενιαμίν Τουδέλας. Ταξίδια (έκδ. Adler) Λονδίνο, 1907. Γιοσέφ μπεν Γιοσούα μπέν Μεΐρ. Χρονικό (μετάφρ. Biellablotzky) 2 τόμοι, Λονδίνο, 1835.

6. ΣΛΑΒΟΝΙΚΕΣ ΚΑΙ ΝΟΡΒΗΓΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

Δανιήλ ο ηγούμενος. Βίος και προσκύνημα του Δανιήλ, ηγουμένου Ρώσου (μετάφρ. de Khitrowo), Itiner. Russes en Orient, Société de l'Orient Latin Γενεύη, 1889. "Προσκύνημα στην Παλαιστίνη της ηγουμένης Ευφροσύνης, πριγκήπισσας του Πολότσκ,, (μετάφρ. de Kitrowo) εις Revue de l'Orient Latin, τομ. III. Παρίσι, 1896. Agrip of Noregs Konungasogun (έκδ. Munch) εις Samlinger til det Norske Digitized by 10uk1s

Folks Sprog og Historie, τομ. II, Όσλο, 1834. Sigurdar Saga Jorsalafara ok broedra hans εις Fornmanna Sögur, τομ. VII.

II ΝΕΩΤΕΡΑ ΕΡΓΑ ABEL. F. M. Geographie de la Palestine, 2 τόμοι, Παρίσι, 1933-8. ALLEN, W. Ε. D, History of the Georgian People, London, 1932. ALMEIDA, F. DE. Historia de Portugal, 4 τόμοι. Coimbra, 1922 - 6. ANSELME DE LA VIERGE MARIE (P. DE GUIBOURS). Histoire Généalogique et chronologique de la France, 9 τόμοι Paris 1726 - 33. BALDWIN, M. W. Raymond III of Tripolis and the Fall of Jerusalem. Princeton, 1936. BEL, Α. Άρθρο "Almohads" εις Encyclopaedia of Islam. BERNHARDI, W. von, Konrad III. Leipzig, 1883. BROSSET, M. F. Histoire de la Géorgie. St. Petersbourg, 1849. BROWNE,. Ε. G. Literary History of Persia, 4 τόμοι, London, 1906 - 30. CAHEN, C. "Indigenes et Croisés" in Syria, τομ. XV, Paris 1934. CAHEN, C. "Notes sur l'histoire des Croisades et de l'Orient Latin" εις Bulletin de la Faculté des Lettres de Strasbourg, 1951. CASPAR, Ε. "Die Kreuzzugsbullen Eugens III" εις Neues Archiv der Gesellschalf, τόμος XLV, Hanover, 1924. CATE, J. L. "A. Gay Crusader" εις Byzantion, τόμ. XVI, 2 New York, 1943. CODERA, D. F. Decadencia y Desaparicion de los Almoravides en Espana. Saragossa, 1899. COSACK, H. "Konrad III's Entschlass zum Kreuzzug" εις Mitteilungen des Instituts für österreichische Geschichtsforschung, τομ. XXXV. Wien, 1914. CUISSARD, C. Les Seigneurs du Pulset. Orleans, 1881. CURZON, H. DE. La Regle du Temple, Paris, 1886. D' ALBON, G. A.M. J. A. "La mort d'Odon de saint- Amand" εις Revue de l' Orient Latin, τομ. XII, Paris, 1904. DELAVILLE DE ROULX, G. Les Hospitaliers en Terre Sainte et a Chypre. Paris, 1904. DELISLE, L. Memoire sur les Opérations Finoncieres des Templiers. Paris, 1889. Digitized by 10uk1s

DIB, P. Άρθρο "Maronites" εις Vacant et Mangenot, Dictionnaire de Theologie Catholique. DODU, G. Histoire des Institutions Monarchiques dans le Royaume Latin de Jerusalem. Paris, 1894. ΔΩΡΟΘΕΟΣ, Πατριάρχης Ιεροσολύμων. Ιστορία περί των εν Ιεροσολύμοις Πατριαρχευσάντων, Βουκουρέστι, 1715. ERDMANN, Κ. "Der Kreuzzugsgedankes in Portugal" εις Historische Zeitschrift τομ. CXLI, Μόναχο, 1930. GERULLI, E. Etiopi in Palestina, Ρώμη, 1943. GLEBER, H. Papst Eugen III, Jena, 1936. GRANDCLAUDE, M. "Liste d' Assises remontant au premier Royaume de Jérusalem" εις Mélanges Paul Fournier, Paris, 1929. HAGENMEYER, H. Chronologie du Royaume de Jerusalem, Paris, 1901. HAMMER, J. VON. Histoire de l'Ordre des Assassins (γαλλική μετάφραση), Paris 1833. HERTZOG, E. Die France auf der Fürstentronen der Kreuzfahrerstaaten. Zürich, 1915. JOHNS, C. N. "The Crusaders attempt to colonize Palestine and Syria, εις Journal of the Royal Central Asian Society, τομ. XXI, London, 1934. JORANSON, E. "The Crusade of Henry the Lion" εις Medieval Essays presented to G. W. Thompson. Chicago, 1938. KÖHLER, C. "Un nouveau récit de l'invention des patriarches Abraham, Isaac et Jacob à Hebron" εις Revue de l'Orient Latin, τομ. IV. Paris, 1896. KUGLER, B. Studien zur Geschichte der zweiten Kreuzzuges. Stuttgart, 1866. LA MONTE, J.L. "The Lords of Caesarea in the period of the Crusades" εις Speculum, tom. XXII, Cambridge, Mass. 1947. LA MONTE, J. L. "The Lord of Le Puiset on the Crusades" εις Speculum, τομ. XVII, Cambridge, Mass. 1942. LA MONTE, J. L. "The Lords of Sidon" εις Byzantion, τομ. XVII, New York, 1944. LA MONTE J. L. "To what extent was the Byzantine Empire the suzerain of the Crusading States? Byzantion, τομ. VII, Brussels, 1932. LANE POOLE, S. Saladin. London, 1898. LE QUIEN, M. Oriens Christianus, 3 τόμοι, Paris 1740. LUCHAIRE, A. Louis VI le Gros. Pariw, 1890. MARINESCU, C. "Le Prêtre Jean" εις Bulletin de la Section Historique de l'Académie Roumaine, τομ. Χ. Βουκουρέστι, 1923. Digitized by 10uk1s

MARTIN, ABBE, "Les premiers princes croises et les Syriens jacobites de Jerusalem" εις Journal Asiatique (8η σειρά) τόμ. XII και XIII. Paris, 1888-9. MELVILLE, M. La Vie des Templiers. Paris, 1951. MUSIL, Α. Άρθρο "Aila" εις Encyclopaedia of Islam. ΝAU, F. "Le croisé Lorrain Godefroy de Ascha" εις Journal Asiatique (9η σειρά) τόμ. XIV, Paris, 1899. NEUMANN, C. Bernhard von Clairvaux und die Anfänge des zweiten Kreuzzuges. Heidelberg, 1882. RAMSAY, W. M. "Preliminary report on exploration in Phrygia and Lycaonia" και "War of Moslem and Christian for the posession of Asia Minor" εις Studies in the History and Art of the Eastern Provinces of the Roman Empire. Aberdeen, 1906. REY, E. G. "Les Seigneurs de Giblet" εις Revue de l'Orient Latin, τομ. III. Paris, 1895. REY. E. G. "Les Seigneurs de Barut" και "Les Seigneurs de Montreal et la Terre d' Oultrejourdain" εις Revue de l'Orient Latin, τομ. IV, Paris, 1896. REY, E. G. "Résumé de l'Histoire des Princes d' Antioche" εις Revue de l'Orient Latin, τομ. TV, Paris 1896. RICHARD, J. Le Comté de Tripοιi sous la dynastie Toulousaine. Paris, 1945. SCHLUMBERGER, G. Campagnes du roi Amaury de Jérusalem en Egypte, Paris 1906. SCHLUMBERGER, G. La Numismatique de l'Orient Latin. Paris 1878. SCHLUMBERGER G. Les Principautés Franques du Levant. Paris 1877. SLHLUMBERGER G. Renaud de Châtillon, Paris, 1923. SCHWAB, M. "Al-Hariziet ses peregrinations en Terre Sainte" εις Archives de l'Orient Latin, τομ. Ι, Paris 1881. VACANDARD, E. Vie de Saint Bernard, Abbé de Clairvaux, 2 τόμοι, Paris 1895. VAILHE, S. "Les Laures de Saint Gerasime et de Calamon" εις Echos d' Orient, τόμ. II, Paris, 1899. VOGUE, C. J. M. DE. Les Eglises de la Terre Sainte, Paris 1860. WALKER, C. H. "Eleanor of Aquitaine and the disaster at Cadmos Mountain" εις American Historical Review, New York, 1950.

Digitized by 10uk1s

1

Hagenmeyer, Pierre l'Hermite, σελ. 330-44. Ο Πέτρος πέθανε σε προχωρημένη ηλικία το 1115 (ibid. σελ. 347).

2

Για τους Εβραίους βλέπε πιο κάτω, βιβλίο III, κεφ. III.

3

Βλέπε προηγούμενη περιγραφή (τόμ. Ι, βιβλ. V, κεφ. IV-V).

4

Pilgrimage of Saewulf (εις P.P.T.S. τόμ. IV) σελ. 8-9.

5

Βλέπε ανωτέρω, τόμ. Ι, βιβλ. V, κεφ. IV.

Μια καλή αφήγηση για την Παλαιστίνη παρέχεται στο βιβλίο του Munro: The Kingdom of the Crusaders, σελ. 3-9. 6

7

Βλέπε ανωτέρω 1ο τόμο.

8

Pilgrimage of Saewulf, σελ. 6-8.

Επωνυμία των παιδαγωγών των πριγκίπων των Σελτζουκιδών κυβερνώντων ουσιαστικά τις επαρχίες που παραχωρούσε ο σουλτάνος ως τιμάρια εις τους νεαρούς πρίγκιπες. 9

Μια εξαίρετη σύντομη περιγραφή του μωαμεθανικού κόσμου εκείνη την εποχή, παρέχεται στην εισαγωγή του Χρονικού της Δαμασκού (Ibn al-Qalanisi) υπό του Gibb. 10

11

Βλέπε ανωτέρω, Τόμ. Ι, βιβλ. V, κεφ. IV.

12

Για την Αντιόχεια, βλέπε Cahen, La Syrie du Nord, σελ. 127.

13

Βλέπε ανωτέρω, Τόμ. Ι και πιο κάτω, κεφ. III.

14

Cahen, op. cit. σελ. 110.

15

Gibb, op. cit. σελ. 15-18. Le Strange, Palestine under the Moslems, σελ. 342-52.

16

Για τους Μπανού-Ammar βλέπε το άρθρο του Sobernheim "Ibn Ammar" στην Encyclopaedia of Islam.

17

Ibn al-Qalanisi (το χρονικό της Δαμασκού) σελ. 51-2.

18

Cahen, op. cit. σελ. 180.

Βλέπε Honigman, άρθρο "Shaizar" και Solernheim άρθρο "Homs" στην Encyclopaedia of Islam· επίσης εισαγωγή στο βιβλίο του Hitti "An Arab-Syrian Gentleman", σελ. 5-6. 19

20

Βλέπε Gibb, op. cit. σελ. 22-4.

21

Βλέπε Gibb, op. cit. σελ. 27-9.

22

Βλέπε Wiet, L'Egypte Musulman, σελ. 260.

23

Βλέπε άρθρα "Seldjuks" και "Kilidj Arslan" εις Encyclopaedia of Islam.

24

Για τους Δανισμένδες βλέπε Mukrimin Haul, άρθρο "Danismend" εις Islam Ansiklopedisi. Digitized by 10uk1s

Για την αρμενική προϊστορία βλέπε Tournebize, Histoire Politique et Religieuse d'Arménie, σελ. 168-70. Επίσης ανωτέρω, τόμ. Ι. 25

26

Για τη θέση του Βυζαντίου και την πολιτική του Αλεξίου, βλέπε ανωτέρω, τόμ. Ι.

Η καλύτερη σύνοψη του ρόλου που έπαιξαν οι Ιταλοί είναι στην Heyd, Histoire du Commerce du Levant, τόμ. Ι. βιβλ. III κεφ. Ι. 27

Βλέπε την Επιστολή του Πάπα Πασχάλη στην Migne, Patrοlogia Latina, τόμ CLXIII στήλ. 42. Υπήρχε η αντίληψη στην Ανατολή ότι αν δεν έφθαναν ενισχύσεις, οι κατακτηθείσες χώρες θα έπρεπε να εκκενωθούν (De Translatione S. Nicοlai εις R.H.C. Occ. τόμ. V, σελ. 271). 28

Albert d'Aix, VIII, Ι, σελ. 559. Η Άννα Κομνηνή, XI, VIII, Ι, τόμ. III, σελ. 36, τους ονομάζει Νορμανδούς υπό τη διοίκηση δύο αδελφών τούς οποίους αποκαλεί Φλάντρας. 29

Albert d'Aix, VIII, 2-5. σελ. 559-62. Orderic Vitalis, X, 19, τόμ IV σελ. 120. Μπερδεύει την ιστορία και λέει ότι ο αυτοκράτωρ μεταχειρίστηκε λιοντάρια εναντίον των σταυροφόρων. 30

Albert d'Aix, VIII, 7, σελ. 563 Άννα Κομνηνή, XI, VIII, 2ος τόμος III, σελ. 36-7. Είχε λεχθεί ότι ο Raymond είχε τη λεγόμενη Αγία Λόγχη μαζί του. Βλέπε Runciman, "The Holy Lance found at Antioch", εις Analecta Bollandiana, τόμ. LXVIII, σελ. 205-6. 31

32

Orderic Vitalis, X, 19. τόμ. IV σελ. 119.

33

Albert d'Aix, VIII, 6 σελ. 562-3. Orderic Vitalis, loc. cit. Albert d'Aix.

Albert d'Aix, VIII, 7, σελ. 563-4. Λέει ότι η απόφαση να βαδίσουν προς ανατολάς ήταν των Λομβαρδών. Άννα, loc. cit. Αυτή λέει ότι ο αυτοκράτωρ ήλπισε ότι ο Raymond και ο Τσίτας θα μετέβαλλαν αυτή την απόφαση. 34

Albert d'Aix, VIII, 8-14, σελ. 564-7. Λέει ότι ο Raymond είχε δωροδοκηθεί από τους Τούρκους να οδηγήσει το στρατό στην Κασταμονή. Αυτό δεν πείθει. Η Άννα, loc. cit. αναφέρει τη λεηλασία του Χριστιανικού χωριού. Ο Grousset, Histoire de Croisades, τόμ. II, σελ. 326, σημ. 2, έχει σαφώς δίκαιο ν' απορρίπτει την ταύτιση από τον Tomaschak της "Μαρές" του Albert με την Αμάσεια (Topographie Von Kleinasien, σελ. 88) και να επανέρχεται στην αναγνώρισή της που κάνει ο Michaud ως Μερζιφούν ή Μερσιβάν. Η Μερσιβάν μπορούσε εύκολα να μετατραπεί από έναν αμαθή Γάλλο σε Μαρεσιάμ ή Μαρεσκάμ, μια γαλλική μορφή για την Marash, αλλά είναι δύσκολο να δούμε πως ένα "ρ" μπορεί να εισχωρήσει μέσα στην Αμάσγια, το τούρκικο όνομα της Αμάσειας ή το αραβικό Μάσα. 35

Albert d'Aix, VIII, 14-23, σελ. 567-73. Η αφήγησή του συμφωνεί με την συντομότερη αφήγηση της Άννας (XI, VIII, τόμ. III, σελ. 37-8). 36

37

Albert d'Aix, VIII, 24, σελ. 274.

38

Ibid. loc. cit. Λέει ότι ο Raymond καταπράυνε την αγανάκτηση του αυτοκράτορα.

39

Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 189-91. Βλέπε Cahen. La Syrie du Nord, σελ. 232.

Albert d'Aix, VIII, 25-33. σελ. 576-8. Είναι η μοναδική πηγή γι' αυτή την εκστρατεία. Ο Hagenmeyer, Chronologie du Royaume de Jerusalem, σελ. 438-9, 459-60, χρονολογεί την άφιξη των Νιβερνών στην Κωνσταντινούπολη στα μέσα Ιουνίου, την αναχώρησή τους από την Άγκυρα περί τις 25 Ιουλίου κι από το Ικόνιο στα μέσα Αυγούστου. 40

Albert d'Aix, VIII, 34-40, σελ. 379-82 (η μόνη πλήρης πηγή). Ekkehard, XXIV-XXVI, σελ. 30-2. Αυτός πήγε θαλασσίως από την Κωνσταντινούπολη και μπερδεύει τις δια ξηράς εκστρατείες, όπως κάνει και ο Fulcher de 41

Digitized by 10uk1s

Chartres, VII, XVI, 1-3, σελ. 428-33. Υπάρχουν τρία Passiones Sancti Thiemonis, που περιγράφουν το μαρτύριο του αρχιεπισκόπου, αλλά δεν δίνουν λεπτομέρειες για την εκστρατεία. Η τεκμαιρόμενη τύχη της Ίντας αναφέρεται στην Historia Welforum Weingartensis εις M.C.H.Ss, τόμ. XXI, σελ. 462. Ο Ekkehard λέει απλώς ότι σκοτώθηκε. Διάφοροι δυτικοί χρονικογράφοι αναφέρονται παρεμπιπτόντως σ' αυτή την εκστρατεία. Ο Hagenmeyer (op. cit. σελ. 457) χρονολογεί τη λεηλασία του Φιλομηλίου περίπου στις 10 Αυγούστου και τη μάχη περίπου στις 5 Σεπτεμβρίου. Albert d'Aix, VIII, 42, σελ. 582-3. Ο Bernard ο Ξένος ήταν διοικητής της Ταρσού τον Σεπτέμβριο του 1101 (βλέπε κατωτέρω). Είναι πιθανόν, όπως αφήνει να νοηθεί ο Radulph de Caen (CXIV, σελ. 708) και τον ακολουθεί ο Cahen (La Syrie du Nord, σελ. 232, σημ. 10), ο Raymond ν' αποβιβάστηκε στην Λογγινιάδα, το επίνειο της Ταρσού, και όχι στον Άγιο Συμεών, μαζί με τους άλλους σταυροφόρους όπως λέει ο Albert. Ο Ματθαίος της Έδεσσας, C/XXii, σελ. 242, λέει ότι ο Raymond ήταν φυλακισμένος στο "Σαουραντάβι" δηλαδή το Σαρβεντικάρ στον Ταύρο. Αυτό φαίνεται απίθανο. 42

43

Fulcher de Chartres 1. vii. σελ. 390-1. Albert d'Aix. VII. 44-5. σελ. 537-8

Schlumberger, Les Principautés franques du Levant, σελ. 14-15. Εξετάζει τα νομίσματα του Tancred, που τον εμφανίζουν με αυτοκρατορική στολή αλλά μ' ένα κεφιέ στο κεφάλι. Η επιγραφή λέει ελληνικά "Tancred, δούλος του Θεού" με ένα σταυρό και το IC ΧΡ ΝΙΚΑ (όπως στα βυζαντινά νομίσματα) στην πίσω όψη. Σύμφωνα με την Historia Belli Sacri, σελ. 228, δεν είχε γίνει δεκτός ως ηγεμών ώσπου έδωσε όρκο πίστεως στον Bohemund. Χρίστηκε με την αντιβασιλεία από τον παπικό λεγάτο Μαυρίκιο του Πόρτο. 44

45

Randulph de Caen, cxliii, σελ. 706. Albert d'Aix, VIII, 40. σελ. 582. Orderic Vitalis, XXIII, σελ. 140.

46

Caffaro, Liberatio, σελ. 59. Ughelli. Italia Sacra, IV, σελ. 847-8.

47

Ibn al-Qalanisi, Χρονικό της Δαμασκού, σελ. 51-2.

Ο Albert d'Aix (VIII, 42, σελ. 582-3) λέει ότι ο Raymond ορκίστηκε να μην επιχειρήσει κατάκτηση στη Συρία βορειότερα από την Acre. Επειδή όμως δεν διατυπώθηκε αντίρρηση για την επίθεσή του κατά της Tortosa, φαίνεται ότι ο όρκος του περιοριζόταν στη χώρα από τη Λαοδίκεια και βορείως 48

49

Radulph de Caen, cxliv, cxlvi, σελ. 708-9. Άννα Κομνηνή. IX. vii. 7. τόμ. III. σελίς 36

Albert d'Aix. VIII, 41, 47-8, σελ. 582. 584-5. Ο Albert ονομάζει τον Μανασή επίσκοπο της "Barzenona", ή "Barcinona" που συνήθως εκλαμβάνεται ότι σημαίνει Βαρκελώνα (Chalandon, Régne d'Alexis 1er Comnéne, σελ. 237. Leib, Rome, Kiev et Byzance, σελ. 273-4. Norden. Das Papsttum und Byzanz, σελ. 70). Αλλά επίσκοπος της Βαρκελώνας εκείνη την εποχή ήταν ο Μπερενγκάρ II, ένας ηλικιωμένος άνθρωπος ο οποίος δεν εγκατέλειψε ποτέ την επισκοπή του (Baudrillart, Dictionnaire d'Histoire et de Géographie Ecclésiastique, άρθρο "Barcelone"). Είναι πολύ πιθανότερο ότι ο επίσκοπος ήταν Ιταλός, αλλά είναι αδύνατο να προσδιορισθεί η έδρα του. Το παράπονό του φαίνεται ότι έγινε στη Σύνοδο την οποία είναι γνωστό ότι ο Πασχάλης II είχε συγκαλέσει στο Μπενεβέντο το 1102 (Annales Beneventani ad ann. 1102, εις M.G.H.Ss, τόμ. III, σελ. 183). Ο Albert d'Aix λέει ότι συνάντησε τον πάπα στο Μπενεβέντο. 50

51

Βλέπε κατωτέρω, Κεφάλαιο IV.

Ο William της Τύρου. Χ, 24. σελ. 437-8, XI, II, σελ. 469-72. μας λέει την ιστορία του γάμου του Baldwin και της γενειάδας του. Ο Ματθαίος της Έδεσσας, CCXXV, σελ. 296. μιλά γι' αυτόν με σεβασμό αλλά χωρίς συμπάθεια. 52

53

Ματθαίος της Έδεσσας, clxviii, σελ. 232-3. Ibn al-Qalanisi. σελ. 50-1. Αλ Αζιμί, σελ. 494.

54

William της Τύρου, Χ. 24. σελ. 437.

55

Albert d'Aix, IX, 33-6, σελ. 610-12. Ο Orderic Vitalis, X, 23, τόμ. IV, σελ. 144, αναφέρει για μια ερωτική Digitized by 10uk1s

σχέση του Bohemund με μια θυγατέρα των Δανισμένδων, ενώ τα Miracula Sancti Leonardi (Αα, Ss, Nov., τόμ. III, σελ. 160-8, 179-82) παρουσιάζει την ερωμένη του ως χριστιανή σύζυγο του εμίρη. Ο Ματθαίος της Έδεσσας (clxxviii, σελ. 252) λέει ότι ο Richard of Principati απελευθερώθηκε με λύτρα που πλήρωσε ο Αλέξιος· αλλά ο Richard ήταν ήδη στη Συρία πριν από την απελευθέρωση του Bohemund (Miracula 5, Leonardi σελ. 157). Ο Radulph de Caen λέει ότι ο Baldwin ενέργησε από αντιπάθεια προς τον Tancred (cxlvii, σελ. 709). Η φιλονικία μεταξύ των ηγεμόνων Σελτζούκου και Δανισμένδη αναφέρεται από τον Ibn al-Qalanisi, σελ. 59. 56

Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 185-9.

Βλέπε ανωτέρω. Ο Fulcher (II. xxiii. 1, σελ. 460) λέει ότι ο Tancred ανταμείφθηκε "αρμοδίως" αλλά ο Radulph λέει ότι του δόθηκαν μόνο δύο μικρές πόλεις (loc. cit) 57

Kemal ad-Din, σελ. 591. Ο Ibn al-Athir (Καμίλ Ατ-Ταβαρίχ, σελ. 212) προσθέτει ότι ο Bohemund απέσπασε χρήματα από τον Κιννασρίν. 58

Άννα Κομνηνή, XI, ix. 1-4, τόμ. III, σελ. 40-41. Ματθαίος της Έδεσσας clxxxvi, σελ. 217, τοποθετώντας κακώς την κατάληψη της Marash μετά τη μάχη της Harran. Randulph de Caen, cxlviii, σελ. 710-2. 59

60

Kemal ad-Din. σ λ. 591-2. Zettersteen Chronicle, σελ. 239.

Για τα προηγηθέντα από την εκστρατεία της Harran, βλέπε Cahen La Syrie du Nord, σελ. 236-7, με παραπομπές. Ο Nicholson, στην πραγματεία του για τον Tancred, σελ. 138-42, τονίζει ότι η εκστρατεία δεν ήταν μέρος μιας γενικής επεκτατικής πολιτικής, αλλά απάντηση σε μια απειλή των μωαμεθανών. Αλλ' η Harran ήταν ασφαλώς τελικός σκοπός των Φράγκων. 61

Albert d'Aix. IX. 38-42. σελ. 614-16. Randulph de Caen, cxlviii, σελ. 710-11. Fulcher de Chartres. II. xxvii. 113. σελ. 468-77. Ibn al-Qalanisi, σελ. 60-1. Ibn al-Athir, σελ. 221-3. Sibt Ibn al-Jawzi, σελ. 537. Ματθαίος της Έδεσσας, clxxxii, σελ. 254-5. Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 195. Chron. Anon. Syr. σελ. 78-80. Οι αφηγήσεις της κυρίως μάχης κάπως αλληλοσυγκρούονται. 62

63

Radulph de Caen, cxlviii, σελ. 712. Albert d'Aix. loc. cit. Ματθαίος της Έδεσσας, clxxxii, σελ. 256.

Ibn al-Athir, loc. cit. Λένε ότι ο Σουμάν είχε πει: "Προτιμώ να χάσω τα λάφυρά μου παρά ν' αφήσω τους χριστιανούς να μας κοροϊδεύουν ως ανόητους". 64

65

Albert d'Aix, IX, 43, σελ. 617-18. Ibn al-Athir, σελ. 223. Ibn al-Qalanisi, σελ. 69-70.

66

Albert d'Aix, IX. 46. σελ. 619-20.

67

Radulph de Caen, loc. cit. Kemal ad-Din, σελ. 592-3. Sibt Ibn al-Jawzi, σελ. 529. Ibn al-Qalanisi, σελ. 62-5.

68

Άννα Κομνηνή, XI, Χ, 9-xi. 7, τόμ. III. σελ. 45-9.

Άννα Κομνηνή, XI, xii. 1-3, τόμ. III, σελ. 50-1, η οποία λέει ότι προσποιήθηκε πως πέθανε για να επιβιβασθεί χωρίς να τον αντιληφθούν. Albert d'Aix, IX, 47, σελ. 620. Fulcher de Chartres, II, xxix, Ι. σελ. 482-3. Radulph de Caen, clii, cliii, σελ. 712-14. Ibn al-Qalanisi, op. cit. σελ. 66. Ματθαίος της Έδεσσας, clxxxii, σελ. 255-6. Για την παρεμβολή στα Gesta, βλέπε Krey. "A neglected passage in the Gesta" εις The Crusades and other Historical Essays, παρουσιασθέντα εις D. C. Munro. Η άφιξη του Bohemund στην Ιταλία αναγράφεται στα Annales Barenses, σελ. 155. 69

Ματθαίος της Έδεσσας, clxxxix, σελ. 260. Μιχαήλ ο Σύρος. III, σελ. 195. Ibn al-Athir, σελ. 262-3. Ο Tancred στα έγγραφά του αποκαλεί έκτοτε τον εαυτό του "Tancredus Dux et Princeps Antiochenus" (Röhricht, Regesta. σελ. 11). Σε έγγραφα κατά την πρώτη του αντιβασιλεία αποκαλείται "Princeps" χωρίς εδαφικό προσδιορισμό (ibid. σελ. 5). Εξακολουθούσε να είναι τιτουλάριος πρίγκιψ της Γαλιλαίας). 70

Digitized by 10uk1s

Orderic Vitalis, XI, τόμ. IV, σελ. 210-13. Suger, Vita Ludovici, σελ. 29-30. Chronicon S. Maxentii. σελ. 423. Chronicon Vindocinense, σελ. 161-2. William της Τύρου, XI, 1, σελ. 450. Άννα Κομνηνή, XII, i. Ι, τόμ. III, σελ. 53. Ο γάμος μεταξύ της Κωνστάνς και του Bohemund έγινε κατά τον Luchaire, Louis VI le Gros, σελ. 22, τον Απρίλιο ή τον Μάιο του 1106. Πιθανώς μετά από αυτή τη χρονολογία η Καικιλία έφυγε για την Ανατολή. Συνεπώς ο γάμος της έγινε κατά πάσα πιθανότητα αργότερα μέσα στο 1106. Ο Ματθαίος της Έδεσσας (loc. cit.) πίστευε ότι ο Bohemund ήταν υποχρεωμένος να παντρευτεί μια πλούσια κυρία την οποία ονομάζει σύζυγο του Stephen Pol (προφανώς συγχέοντας τον Hugh της Champagne με τον σταυροφόρο Hugh de Σαιντ Πολ, ο οποίος ήταν φίλος του Bohemund). Τον φυλάκισε ώσπου δέχτηκε. Θα προτιμούσε να είχε επιστρέψει στην Ανατολή. 71

Άννα Κομνηνή, XII. iv, 1-3, viii, I-ix, 7, XIII, ii, I-xii, 28, τόμ. III, σελ. 64-5, 77-85, 91-139. Βλέπε Chalandon, op. cit. σελ. 237-50. 72

Η χρονολογία του θανάτου του Bohemund δίνεται διαφορετικά στα διάφορα χρονικά. Αλλά ο Rey (Histoire des Princes d' Antioche, σελ. 334) και ο Hagenmeyer (op. cit. σελ. 298) εξετάζουν το ζήτημα και οι δύο και δίνουν 1111 (6 Μαρτίου σύμφωνα με την Νεκρολογία του αββαείου του Mοlesme, που αναφέρεται από τον Rey). 73

Radulph de Caen, cliv, σελ. 714-15. Albert d'Aix, IX, 47, σελ. 620-1. Kemal ad-Din. σελ. 593. Ibn al-Qalanisi, σελ. 69-70. Ibn al-Athir. σελ. 227-8. 74

Ibn al-Qalanisi, loc. cit. Zettersteen Chronicle, σελ. 240. Kemal ad-Din, σελ. 694. Ibn al-Athir, σελ. 233. Albert d'Aix. Χ 17-23 σελ. 639-42. Ο Albert λέει ότι ο Αμπούλ Φαθ, τον οποίον ονομάζει "Botherus" διέπραξε τη δολοφονία του εμίρη. 75

76

Usamah, έκδ. Hitti, σελ. 157. Ibn al-Qalanisi, σελ. 73. Kemal ad-Din, σελ. 594-5.

Άννα Κομνηνή, XII, ii. 1-7, τόμ. III, σελ. 56-9. William της Τύρου, Χ, 23, σελ. 635-6. (Βλέπε επίσης Röricht, Regesta, σελ. 11 και Muratore, Antiquitates Italiae, II, σελ. 905-6 για τη συνθήκη του Tancred με τους Πιζανούς). 77

78

Dal Borgo, Diplomata Pisana, σελ. 85-94. Βλέπε Heyd, Histoire du Commerce du Levant, τόμ. Ι. σελ. Ι45-6.

79

Άννα Κομνηνή, XIV, ii, 3-5, τόμ. III, σελ. 147-8.

Βλέπε ανωτέρω, Κεφ. Ι, επίσης Sobemheim, άρθρο "Ibn Ammar" στην Encyclopaedia of Islam. Ο γιος του Duqaq Μπούρι, είχε πάρει τη Jabala από τον ντόπιο σεΐχη, αλλά η κατάληψή της αναστάλθηκε από τον Φαχρ alΜουλκ. 80

Fulcher de Chartres, II, xvii, 1-2, σελ. 433-5. Albert d'Aix, VIII, 43 σελ. 583. Caffaro Liberatio, σελ. 69, λέει ότι βοήθησε ένας γενουάτικος στόλος. 81

Ibn al-Athir, σελ. 211-12. Sibt Ibn al-Jawzi (σελ. 525) τοποθετώντας τη μάχη έξω από την Tortosa, όπως κάνει και ο Caffaro, Liberatio, loc. cit. Radulph de Caen, cxlv, σελ. 707. 82

Αταμπέκ και αταμπέκος ή atabeg: Επωνυμία των παιδαγωγών των πριγκίπων των Σελτζουκιδών· οι atabeg κυβερνούσαν ουσιαστικώς τις επαρχίες που παραχωρούνταν από τους Σουλτάνους ως τιμάρια εις τους νεαρούς πρίγκιπες. 83

84

Ibn al-Athir, σελ. 213. Η χρονολόγηση του είναι ασαφής. Kemal ad-Din, σελ. 590-1.

85

Albert d'Aix, IX. 26. σελ. 605-6. Caffaro Liberatio, σελ. 71.

Άννα Κομνηνή XI, viii, 5, τόμ. III. σελ. 389. Albert d'Aix, IΧ, 32 σελ. 510. Caffaro, Liberatio. σελ. 70. Radulph de Caen, loc. cit. William της Τύρου, Χ. 17. σελ. 441. Ibn al-Athir, σελ. 217-18. Αμπούλ Μεχασίν, σελ. 275. 86

Digitized by 10uk1s

Albert d'Aix, loc. cit. Caffaro Liberatio σελ. 72. Bartοlf de Nangis LXVIII, σελ. 539. William της Τύρου, XI, 2, σελ. 452. Ibn al-Athir (Καμίλ ατ-Ταβαρίχ, σελ. 230. Τον παρουσιάζει ότι πέθανε δέκα μέρες μετά το ατύχημά του). Ο William της Τύρου μιλεί γι' αυτόν ως "Bonae memorial" και "vir religiosus et timens Deum, vir per omnia commendabilis". 87

Albert d'Aix, IX, 50, σελ. 123-4. Κατά τον Vaissette. Histoire de Languedoc, έκδ. Mοlinier, Τόμ. IV, Ι σελ. 195-9, ο Bertrand ήταν γιος του Raymond από την πρώτη σύζυγό του την κόρη του μαρκησίου της Προβηγκίας. Αυτός ο γάμος είχε αργότερα ακυρωθεί για λόγους συγγενείας. Μια τέτοια ακύρωση δεν δημιουργεί πάντοτε την κατάσταση του νόθου για τα παιδιά. Αλλά είναι φανερό ότι, αν και ο Raymond θεωρούσε τον Bertrand ως κληρονόμο του στην Toulouse όταν έφυγε για την Ανατολή, συνοδευόμενος από τα παιδιά του από την Ελβίρα (των οποίων το φύλο είναι άγνωστο), οι διεκδικήσεις του Bertrand θεωρούνταν κατώτερης ισχύος από τις του αναμφισβήτητα νομίμου Alphonse-Jordan στην Toulouse, και αργότερα, η διεκδίκηση του Alphonse-Jordan για την Τρίπολη, ανησύχησε τον εγγονό του Bertrand Raymond II. Ο William του Malmesbury, που δεν είναι πάντοτε πολύ ακριβής, παρουσιάζει τον Bertrand γιο του Raymond από μια παλλακίδα (II. 9 456). Caffaro (Liberatio, σελ. 72), γράφοντας ως σύγχρονος, τον αποκαλεί νόθο. 88

Άννα Κομνηνή, loc. cit. Ibn al-Athir. σελ. 236, ο οποίος λέει ότι η πόλη δεχόταν αρκετά εφόδια από τους Έλληνες της Λαοδίκειας. 89

90

Ibn al-Athir, σελ. 226-7.

91

Ibn al-Qalanisi, op. cit. σελ. 60 Ibn al-Athir, σελ. 230.

92

Ibn al-Qalanisi op. cit. σελ. 83-6. Ibn al-Athir, σελ. 255-7.

93

Ibn al-Qalanisi, σελ. 86-90. Ibn al-Athir, σελ. 274. Sibt Ibn al-Jawzi, σελ. 536.

Ο Albert d'Aix, XI, 3, σελ. 664, λέει ότι ο Bertrand επεσκέφθη στην Πίζα όταν εννοεί την Γένουα. Caffaro, Liberatio, σελ. 72. 94

Η Άννα Κομνηνή, XIV, ii, 6, τόμ. III, σελ. 149, λέει ότι ο Bertrand (Πελκτράνος) ορκίστηκε υποτέλεια στον Αλέξιο όταν ήταν ήδη στην Τρίπολη. Αλλ' ο Albert d'Aix, loc. cit. αναφέρει την επίσκεψη του στην Κωνσταντινούπολη μέσω Αλμυρού. 95

96

Albert d'Aix, XI, 5-7, σελ. 665-7.

97

Usamah, έκδ. Hitti, σελ. 78. Ibn-al- Athir, σελ. 226-7.

98

Fulcher de Chartres. II, xi. 1. σελ. 526-30. Albert d'Aix, XI, 1-2, 8, σελ. 663-4, 666.

99

Fulcher de Chartres, II, xli, 1 σελ. 531. Albert d'Aix, XI, 9-12 σελ. 666-8.

100

Ibn al-Athir, σελ. 274. Ibn al-Qalanisi, σελ. 89.

Fulcher de Chartres, II, xli, 2-4, σελ. 531-3. Albert d'Aix, XI, 13, σελ. 668. Ibn al-Qalanisi, σελ. 89-90. Ibn alAthir, loc. cit. Αμπούλ Μαχασίν. σελ. 489. Ibn Χαμντούν, σελ. 455. Sibt Ibn al-Jawzi, σελ. 536. 101

Caffaro Liberatio, σελ. 72-3. Βλέπε Rey "Les Seigneurs de Gibelet", εις Revue de l'Orient Latin, τόμ. III, σελ. 399-403. 102

103

Fulcher de Chartres, loc. cit. Albert d'Aix, XI, 15, σελ. 669-70.

Fulcher de Chartres, II, iv, 1-5, σελ. 370-83 (ο Fulcher συνόδευσε την εκστρατεία). Albert d'Aix, VII, 28-42, σελ. 536-6. Υπήρχε ένα ελληνικό μοναστήρι στο σημερινό Τζεμπέλ Χαρούν (όρος Χωρ) και μια εγκατάσταση 104

Digitized by 10uk1s

μοναχών γύρω από τον μεγάλο Ναβαταίο τάφο γνωστό τώρα ως Ντεΐρ ή μοναστήρι. 105

Βλέπε ανωτέρω, τόμ. Ι.

106

William της Τύρου, Χ, Η, σελ. 415.

107

Albert d'Aix, VII, 52, σελ. 541-2.

108

Fulcher de Chartres, II, viii, 1-7, σελ. 393-400. Albert d'Aix, VII, 54, σελ. 452-3.

Fulcher de Chartres, IX, 1-9, σελ. 400-4. Albert d'Aix, VII, 55-6, σελ. 453-4. Ο William της Τύρου αναφέρει Χ, 16, σελ. 423, ότι οι Γενουάτες πήραν ως μέρος της λείας των ένα πράσινο κύπελλο που πίστευαν ότι ήταν καμωμένο από ατόφιο σμαράγδι. Εξακολουθεί να βρίσκεται στον θησαυρό της μητροπόλεως του Σαν Λορέντζο στη Γένουα κι αργότερα θεωρήθηκε ότι ήταν το Άγιο Ποτήριο. Βλέπε Heyd, Histoire du Commerce du Levant, Ι, σελ. 137. 109

110

Fulcher de Chartres, II, xi, I-xiii, 5, σελ. 407-20. Albert d'Aix, VII, 66-70, σελ. 550-3.

111

Fulcher de Chartres, II, xiv, I-8, σελ. 420-4.

112

Fulcher de Chartres, II, xv, 1-6, σελ. 424-8.

Fulcher de Chartres, II, xviii, I-xix, 5, σελ. 436-44. Ekkehard von Aura Hiero-sοιymita. σελ. 33-5. Albert d'Aix, IX, 2-6 σελ. 591-4. Bartοlf de Nangis, σελ. 533-5. William της Τύρου, Χ, 20-1, σελ. 429-32, ο οποίος αναφέρει την επέμβαση του σεΐχη. Ibn al-Athir, σελ. 213-16 (μια μπερδεμένη αφήγηση στηριζομένη σε δύο διαφορετικές εκδόσεις). Δέχομαι τις χρονολογήσεις του Hagenmeyer (op. cit. σελ. 162-5) αν και το Chronicon S. Maxentii, σελ. 421, λέει 27 Μαΐου και ο Albert d'Aix "Περί την Πεντηκοστή" δηλ. περί την 25 Μαΐου για τον θάνατο του Στεφάνου de Blois κατά τον Guibert de Nogent. σελ. 245, δεν είναι γνωστό τίποτα το οριστικό. Cartulaire de Notre Dame de Chartres III, σελ. 115, τον χρονολογεί 19 Μαΐου. 113

Fulcher de Chartres, II, XX, I-xxi, 18, σελ. 444-55. Ekkehard von Aura, loc. cit. Albert d'Aix, IX, 7-12, σελ. 595-7. Ibn al-Athir, loc. cit. 114

115

Ibn al-Athir, loc. cit.

Albert d'Aix, IX, 15 σελ. 599. Ibn Μογιεσάρ, σελ. 464. Ibn al-Athir. σελ. 213, ο οποίος λέει ότι οι βόρειοι πρίγκιπες επέμειναν σε υποχώρηση. 116

Albert d'Aix, VII, 46-51, σελ. 538-41. Αφήγηση που είναι εχθρική προς τον Dagobert. William της Τύρου (Χ, 26-7, σελ. 438-40) ο οποίος υπήρξε πάντοτε υπερασπιστής του Dagobert χάριν του συμφέροντος της ανεξαρτησίας της Εκκλησίας, παραλείπει αδέξια ν' αναφέρει τις ανακρίσεις του Μαυρικίου. Riant, Inventaire, σελ. 218-19. 117

118

Albert d'Aix, VII. 58-64. σελ. 545-9.

119

Albert d'Aix. IX. 14, 16-17, σελ 598-600. William της Τύρου, loc. cit.

120

William της Τύρου, XI, Ι, σελ. 450-1.

121

Albert d'Aix, X, 589, σελ. 650-9, xii, 24, σελ. 704. William της Τύρου loc. cit. και XI, 4, σελ. 455-6.

122

William της Τύρου, XI. 15 σελ. 479. Ο William θεωρούσε τον Amulf καιροσκόπο.

123

Υπάρχει μια εκτεταμένη αφήγηση της τελετουργίας που παρέχεται σ' ένα χειρόγραφο του Fulcher de Digitized by 10uk1s

Chartres, το οποίο τυπώθηκε στην έκδοση Recucil des Historiens des Croisades. Ο Hagenmeyer, στην έκδοσή του των Fulcher, σημειώνει ότι αυτή παρουσιάζεται μόνο σ' ένα χειρόγραφο (L) και την απορρίπτει εκτός από τις εισαγωγικές λέξεις "conturbati sunt omnes propter ignem quem die sabbati non habuimus ad Sepulcrum Domini" (II, viii, 2, σελ. 396) Βλέπε την σημείωση του 5. σελ. 395-6 για πλήρη συζήτηση. Τυπώνει το ένθετο κείμενο μαζί μ' εκείνα που βρέθηκαν στον Bartοlf de Nangis και τον Guibert de Nogent, σ' ένα παράρτημα (ibid. σελ. 831-7). Επειδή ο Fulcher ήταν εφημέριος του Baldwin πρέπει να ήταν ο ίδιος παρών στην τελετουργία. Δανιήλ ο ηγούμενος (εκδ. Khitrowo, σελ. 75-83) δίνει μια αφήγηση της τελετουργίας το 1107. Είναι φανερό απ' αυτή τη διήγηση ότι οι Έλληνες είχαν την ευθύνη του ιδίου του Τάφου. 124

Pilgrimage of Seawulf (P.P.T.S. τόμ. IV) σελ. 8-9.

125

Albert d'Aix, IX, 18, σελ. 600-1.

126

Albert d'Aix, IX, 15, σελ. 599. Ibn al-Athir, σελ. 213 που δίνει λάθος το έτος (495 από Εγίρας αντί 496).

127

Fulcher de Chartres, II, xxiv, Ι σελ. 460-1. Albert d'Aix, IX, 22-3, σελ. 103-4.

Fulcher de Chartres, II, XXV, 1-3, σελ. 462-4. Albert d'Aix, IX, 27-9, σελ. 606-8. Caffaro Liberatio, σελ. 712. Χάρτα του Baldwin εις Liber Jurium Reipublicae Gonuensis, τόμ. Ι, σελ. 16-17. 128

129

Το εμπόριο εξακολουθούσε τον καιρό του Ibn Ζουμπαΰρ (1183).

130

Ibn al-Qalanisi, σελ. 71. Ibn al-Athir, σελ. 229.

Albert d'Aix, IX, 48-50, σελ. 621-4. Fulcher de Chartres H, XXXI, I-xxxiii, 3, σελ. 489-503. Ibn al-Athir, σελ. 228-9. Ibn Μογιεσάρ, σελ. 466. 131

132

Albert d'Aix, X, 10-14, σελ. 635-8.

133

Ibid. Χ. 33. σελ. 646-47, IX. 28. σελ. 676.

134

Ibid. Χ, 4-7. σελ. 632-4.

135

Ibid. Χ. 48-51. σελ. 653-55. Ibn al-Qalanisi. σελ. 87.

Fulcher de Chartres II, xlii, 1-3. σελ. 536, δίνοντας τη χρονολογία της 13ης Μαΐου σ' ένα αστρονομικό ποίημα. Albert d'Aix. δίνει ως χρονολογία την 27ην Μαΐου. Ibn al-Qalanisi. σελ. 99-101 (13 Μαΐου). 136

Fulcher de Chartres, II, xliv, 1-7, σελ. 543-8. Albert d'Aix, XI, 26, 30-4, σελ. 675-677. William της Τύρου. XI. 14, σελ. 476-9, ο οποίος λέει για τους ντόπιους χριστιανούς Sigurdar Saga εις Agrip af Noregs Konungasögum, passim· Sigurdar Saga Jorsalafara ok Broedra Hans, σελ. 75ff. Ibn al-Qalanisi, σελ. 106-8. Ibn al-Athir. σελ. 275. Dandοlo εις Muratori, Ss.R.I τόμ. XII. σελ. 264. Tafel and Thomas, I. 86, 91, 145. Riant, Les Scandinaves en Terre Sainte, κεφ. IV. Passim. 137

138

Albert d'Aix, XII. 3-7. σελ. 690-3. Ibn al-Athir, σελ. 257. Ibn Μογιεσάρ, σελ. 467.

139

Albert d'Aix, XI, 36-7, σελ 680-1. Ibn al-Qalanisi. σελ. 108-10.

140

Ibn al-Qalanisi, op. cit. σελ. 106. Sibt Ibn al-Jawzi, σελ. 537.

William της Τύρου, XI, 5. σελ. 459-60. Ibn al-Qalanisi. σελ 72-75. Ibn al-Athir, σελ. 229-30. Albert d'Aix, X. 8, σελ. 635-6. 141

142

Albert d'Aix, X, 25-6. σελ. 642-3. Ibn al-Qalanisi, σελ. 75. Digitized by 10uk1s

Albert d'Aix, X, 57, σελ. 658. Ibn al-Qalanisi, σελ. 86-7. Ibn al-Athir σελ. 268-9. Αποκαλεί τον Γεβράσιο γιο της αδελφής του Baldwin. 143

144

Albert d'Aix, XI, 12 σελ. 668. William της Τύρου, XI, 22 σελ. 492.

145

Ibn al-Qalanisi, σελ. 92. Ibn al-Athir, σελ. 269.

146

Ibn al-Athir, σελ. 269-70.

147

Albert d'Aix, X, 45, σελ. 653. Ibn al-Athir, σελ. 272.

148

Βλέπε κατωτέρω.

149

Βλέπε ανωτέρω και κατωτέρω.

Albert d'Aix, X, 28-9, σελ. 644-5. Ibn al-Qalanisi, σελ. 81-2. Για τα ελληνικά μοναστήρια στην περιοχή, βλέπε ανωτέρω. 150

Albert d'Aix, XII, 21-2, σελ. 702-3. William της Τύρου, XI, 29, σελ. 505. Για την Aila, βλέπε Musil άρθρο "Aila" στην Encyclopaedia of Islam. 151

152

Fulcher de Chartres, II, Ixii, I, σελ. 605-6. William της Τύρου, XI, 30, σελ. 507.

153

Albert d'Aix, XII, 25, σελ. 705. Ibn al-Athir, σελ. 314.

154

Βλέπε La Montes Feudal Monarchy, σελ. 228-30.

155

Röhricht, Regesta, αρ. 83, σελ. 19.

156

William της Τύρου. XI. 28. σελ. 502-3.

Guibert de Nogent. σελ. 259, που μιλεί για την έκλυτη ζωή της. William της Τύρου. XI. 1. σελ. 451-2, αφήνοντας να νοηθεί ότι πήρε τον κακό δρόμο μετά το διαζύγιο. 157

Albert d'Aix, XII. 13-14. σελ. 696-8. William της Τύρου. XI. 21. σελ. 487-9. Fulcher de Chartres, II, li, σελ. Η Αδελαΐς ήταν κόρη ενός μαρκησίου Μανφρέδου και ανιψιά του Βονιφατίου της Σαλόνα, και είχε παντρευτεί τον Roger I της Σικελίας ως τρίτη σύζυγός του το 1089. Για την γενεαλογία της, βλέπε Chalandom, Histoire de la Domination Normande en Italie, II, σελ. 391. σημ. 5. 158

Επιστολή του Πασχάλη II της 15ης Ιουλίου 1116. M.P.L. τόμ. CLXIII, στήλ. 408-9. Albert d'Aix, XII, 24, σελ. 704. William της Τύρου, XI, 24, σελ. 499-500. 159

160

Albert d'Aix. loc. cit. William της Τύρου, loc. cit. Fulcher de Chartres, 11. lix. 3, σελ. 601.

Fulcher de Chartres, II, lxi, 1-3, lxiii, 1-4. σελ. 604-5, 607-8. Οι σημειώσεις του Hagenmeyer διερευνούν τη χρονολογία. Ο Fulcher αναφέρει τον θάνατο του Πασχάλη, του Baldwin, της Αδελαΐδας, του Arnulf και του Αλεξίου. 161

162

Annales Romani, M.G.H.Ss. τόμ. V, σελ. 477. William της Τύρου, XII, 5, σελ. 518.

Necrοlogia Panormitana εις Forschungen zur Dentschen Geschichte, τόμ. XVIII, σελ. 472, 474. William της Τύρου, XII, 5, σελ. 518. 163

Digitized by 10uk1s

164

Βλέπε κατωτέρω, Βιβλ. II, Κεφ. Ι.

165

Ibn al-Qalanisi, σελ. 156. Ο Ibn al-Athir, σελ. 303 τον χρονολογεί στις 18 Απριλίου.

166

Ibn al-Athir, σελ. 310-11. Ματθαίος της Έδεσσας ccxxvi, σελ. 297.

Ζωναράς, σελ. 759. William της Τύρου, XII, 5, σελ. 517. Ibn al-Qalanisi, σελ. 157, και Ματθαίος της Έδεσσας, CCXXviii, αναφέρουν επίσης τον θάνατό του. 167

Fulcher de Chartres, II. xiv. 1-5, σελ. 609-13. Albert d'Aix, XII, 26-9, σελ. 706-9. William της Τύρου, XI, 31, σελ. 508-9. Ibn al-Qalanisi, 1oc. cit. 168

Ibn al-Furat, αναφερόμενος υπό τον Cahen, La Syrie du Nord, σελ. 248, σημ. 26. Ibn al-Athir, σελ. 226-7. Ο Ilghazi κατέλαβε την Mardin από τον Ιμπραήμ το 1107. Για την περίπλοκη ιστορία των Τούρκων εμίρηδων, βλέπε Cahen, op. cit. σελ. 246-9. 169

170

Ibn al-Athir. loc. cit.

171

Μιχαήλ ο Σύρος, III. σελ. 192.

Βλέπε άρθρο "Kilidj Arslan" στην Encyclopaedia of Islam. Ο Ibn al-Qalanisi, ο Ibn al-Athir και οι άλλοι Άραβες χρονογράφοι τον αποκαλούν επιφυλακτικά μόνο Malik. Ο Ματθαίος της Έδεσσας τον αποκαλεί σουλτάνο, όπως και ο Μιχαήλ ο Σύρος. 172

173

Ibn al-Athir, σελ, 224-5.

174

Ibn al-Athir, σελ. 225-6.

175

Ματθαίος της Έδεσσας clxxxix, σελ 260-1.

176

Ibn al-Athir, σελ. 239.

177

Ibid. σελ. 260-4.

Ibid. σελ. 246-7. Ματθαίος της Έδεσσας cxcvi, σελ. 264. Θεώρησε τον θάνατο του Kilidj Arslan ως συμφορά για όλον τον χριστιανικό κόσμο. 178

179

Ibn al-Athir, σελ. 259-61. Μπαρ Εβραίος, μετάφρ. Budge, Ι, σελ. 241.

Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 195-6, ο οποίος λέει ότι οι κάτοικοι του Turbessel δόθηκαν οι ίδιοι ως όμηροι ώσπου να συγκεντρωθούν τα χρήματα, κατόπιν δραπέτευσαν και έτσι δεν πληρώθηκε τίποτα. Αλλά ο Joscelin επέστρεψε στην αιχμαλωσία ως όμηρος για τον Baldwin και έκανε εξαίρετη εντύπωση στον σουλτάνο της Μοσούλης ο οποίος ζήτησε ειδικά να τον ιδεί. Ibn al-Athir σελ. 261, θεωρεί ότι τα χρήματα πληρώθηκαν κανονικά. 180

181

Ibn al-Athir, σελ. 260. Μπαρ-Εβραίος, loc. cit.

Μιχαήλ ο Σύρος, loc. cit. Chron. Anon. Syr., σελ. 81-2. Μπαρ-Εβραίος, μετάφρ. Budge, I, σελ. 243. Ibn alAthir, σελ. 261. 182

Fulcher de Chartres, II, xxviii, 1-5, σελ. 477-81. Albert d'Aix, X, 37, σελ. 648. Ματθαίος της Έδεσσας, cxcix, σελ. 266. Ibn al-Athir, σελ. 262-3 (αποκαλώντας τον πατριάρχη Bernard "το αντίστοιχο για τους χριστιανούς προς έναν ιμάμη για τους μωαμεθανούς") 183

Digitized by 10uk1s

Ματθαίος της Έδεσσας, cxcix, σελ. 266-7. Ibn al-Athir, σελ. 265-7. Kemal ad-Din, σελ. 595. Ibn al-Furat, αναφερόμενος στον Cahen, op. cit. σελ. 250. σημ. 34. 184

185

Ματθαίος της Έδεσας, cxciv. σελ. 267-8.

186

Usamah, έκδ. Hitti, σελ. 99-100.

187

Albert d'Aix, XI, 3-13. σελ. 664-8, 685-6. Ibn al-Athir, σελ. 274.

188

Albert d'Aix, XI, 16-18, σελ. 670-2. Ματθαίος της Έδεσσας, cciv, σελ. 270-1. Ibn al-Qalanisi, σελ. 103.

189

Albert d'Aix, XI, 20-4, σελ. 672-4. Fulcher de Chartres, II, xliii, 1-6. σελ. 532-41. Ibn al-Qalanisi. σελ. 102.

Albert d'Aix, loc. cit. William της Τύρου, XI, 7, σελ. 464. Ματθαίος της Έδεσσας, cclv, σελ. 273. Ibn alQalanisi, σελ. 103-4. 190

191

Albert d'Aix, XI, 25, σελ. 675.

Ματθαίος της Έδεσσας, cciv, σελ. 274. Μπαρ Εβραίος, μετάφρ. Budge, σελ. 243. Ibn al-Qalanisi, σελ. 105-6. Kemal ad-Din, σελ. 596-8. Ibn al-Athir, σελ. 278. 192

Albert d'Aix, XI, 43-6, σελ. 684-6. Usamah εκδ. Hitti, σελ. 95-6. Kemal ad-Din, σελ. 599. Ibn al-Qalanisi, σελ. 114. 193

Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 194-5. Ibn al-Qalanisi. σελ. 81 (μια αόριστη ιστορία) βλέπε Cahen, op. cit. σελ. 253-4. 194

195

Άννα Κομνηνή, XIV. i. V-vi. σελ. 141-6, 166-72. Βλέπε Chalandon, op. cit. σελ. 254-6.

196

Για τον Κογκ Βασίλ, βλέπε Ματθαίο της Έδεσσας, clxxxvii, σελ. 258-9, CCX, σελ. 281-2.

Για τους Ασσασίνους, βλέπε von Hammer, Histoire de L' Ordre des Assassins. Επίσης άρθρα "Assassins" και "Ismaili" στην Encyclopaedia of Islam. Brown, Litterary History of Persia, τόμ. II, σελ. 193. 197

Ibn al-Qalanisi, op. cit., σελ. 112-13, ο οποίος λέει ότι ο αυτοκράτωρ (χρησιμοποιεί τον όρο "άρπαγας", μουταμελίκ) έστειλε να ειδοποιήσει τους μωαμεθανούς για τα σχέδια των Φράγκων και αφήνει να νοηθεί ότι η πρεσβεία επισκέφθηκε τη Δαμασκό. Πιθανόν ο Αλέξιος να υπέδειξε δράση εναντίον του Tancred. Δεν μπορούσε να βρει υποστήριξη μεταξύ των Φράγκων αρχηγών στην απόπειρά του να αναγκάσει τον Tancred να εφαρμόσει τη Συνθήκη του Δεβόλη. Ibn al-Athir, σελ. 279-80, μνημονεύει την πρεσβεία στη Βαγδάτη, παραπέμποντας στον Ibn Χαμντούν. 198

199

Ibn al-Athir, loc. cit.

200

Ibn al-Qalanisi, σελ. 114-15. Kemal ad-Din, σελ. 600-1. Ibn al-Athir, σελ. 282. Albert d'Aix, XI, 38 σελ. 681.

Albert d'Aix, XI, 39-40, σελ. 682-3. για τον κατάλογο των συμμάχων. Ματθαίος της Έδεσσας, ccvi, σελ. 275. Μιχαήλ ο Σύρος. III σελ. 205, αναφέρει την απώλεια της Albistan. 201

Fulcher de Chartres, II, xlv, 1-9. σελ. 549-57. Albert d'Aix XI, 41-3, σελ. 683-4. Ibn al-Qalanisi, σελ. 116-19. Usamah, εκδ. Hitti, σελ. 97-8. Kemal ad-Din. σελ. 600. Ibn al-Athir, σελ. 83, μπερδεύει την ιστορία, την οποία είχε πάρει από τον Ibn al-Qalanisi και τον Ibn Χαμντούν. Βλέπε Cahen, op. cit. σελ. 363 σημ. 33. 202

Kemal ad-Din, σελ. 601-2. Albert d'Aix (XI, 43, σελ. 684) αναφέρει την κατάληψη της Azaz από τώρα, ενώ η Azaz ήταν ακόμα σε μωαμεθανικά χέρια το 1118 (βλέπε κατωτέρω). 203

Digitized by 10uk1s

204

Ματθαίος της Έδεσσας, ccix. σελ. 280-1.

William της Τύρου, XI, 22, σελ. 489-92. Ματθαίος της Έδεσσας, ccviii, σελ. 280 υπαινίσσεται μια συνωμοσία εναντίον των Φράγκων κατά την πολιορκία υπό του Mawdud. Chron. Anon. Syr. σελ. 86. Ibn alQalanisi, op. cit. σελ. 133. 205

Ματθαίος της Έδεσσας, ccx, σελ. 281-2. Η ακριβής χρονολογία του θανάτου του Richard είναι άγνωστη. Είχε ήδη πεθάνει κατά τον θάνατο του Tancred, αλλά ήταν στη ζωή τον προηγούμενο χειμώνα. 206

Ibn al-Qalanisi, σελ. 127, λέει ότι η είδηση για τον θάνατο του Bertrand έφθασε στη Δαμασκό στις 3 Φεβρουαρίου. 207

208

Φαίνεται ότι ο Pons ανήκε κάποτε στον οίκο του Tancred και είχε χρισθεί ιππότης απ' αυτόν.

209

Ματθαίος της Έδεσσας. loc. cit. "Ο μεγαλύτερος από όλους τους πιστούς".

William της Τύρου. XI. 9. σελ. 523, αποκαλεί τον Roger γαμπρό του Baldwin όπως κάνει ο Walter the Chancellor, II. 16. σελ. 131. Το όνομα της Καικιλίας δίνεται σε μια χάρτα του 1126 (Röhricht, Regesta, Additamenta. σελ. 9). Orderic Vitalis. Χ. 23. IV, σελ. 158, δίνει στον Roger μια Τουρκάλα σύζυγο ονομαζόμενη Μελάζ, κόρη του Δανισμένδη εμίρη, ο οποίος, κατ' αυτόν, πέτυχε την απελευθέρωση του Bohemund. 210

Fulcher de Chartres, II, xlvii, σελ. 562-3 (12 Δεκεμβρίου). Albert d'Aix. XII, 8. σελ. 693 (πριν από τα Χριστούγεννα). Ibn al-Qalanisi, σελ. 131-2 (11 Δεκεμβρίου). Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 203 (5 Δεκεμβρίου). 211

Η Μαρία είναι γνωστή μόνο από μια φιλονικία που ξέσπασε αργότερα σχετικά με την προίκα της. Βλέπε κατωτέρω. Chron. Anon. Syr. λέει ότι ο Joscelin την παντρεύτηκε το 1121 (σελ. 89), αλλ' είναι φανερό ότι ο γάμος κανονίστηκε όσο ζούσε ο Roger. Η κόρη τους Στεφανία θεωρείτο γριά το 1161. Βλέπε κατωτέρω. 212

Σύμφωνα με τον Albert d'Aix, (XII. 19, σελ. 701) ο γάμος δεν είχε γίνει ως το 1115. Αλλά ο γιος του Pons, Raymond II, φαίνεται ότι ήταν είκοσι δύο ετών το 1136. 213

214

Ibn al-Qalanisi, σελ. 132-6.

215

Ibid. σελ. 137-42.

216

Ibid. σελ. 144. Kemal ad-Din. σελ 602.

217

Ibn al-Qalanisi, σελ. 145-6. Kemal ad-Din. σελ. 603-4. Βλέπε Cahen, op. cit. σελ. 267-8.

Ibn al-Qalanisi, σελ. 146-8. Usamah, έκδ. Hitti. σελ. 146, 153 (χωρίς να δίνει χρονολογία του πραξικοπήματος στη Shaizar). 218

219

Ibn al-Qalanisi, σελ. 148-9. Kemal ad-Din. σελ. 605-6.

220

Ματθαίος της Έδεσσας. ccxii. σελ. 282-3, ccxvi. σελ. 287. Chron. Anon. Syr., σελ. 86. Ibn al-Athir, σελ. 292-3. 221

Ματθαίος της Έδεσσας, ccxii, σελ. 282-4. Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 216-17. Ibn al-Athir, σελ. 292-3.

Ματθαίος της Έδεσσας, ccxiv, σελ. 293-5. Chron. Anon. Syr. σελ. 86. Ο Βαλεράν ήταν πιθανόν αδελφός του Hugh de Le Puiset του οποίου η μητέρα Alice ήταν θεία του Baldwin II και πρώτη εξαδέλφη του Tancred. 222

Fulcher de Chartres, II, lii, 1-5, σελ. 578-80. Walter the Chancellor, Ι, σελ. 83-4. Ματθαίος της Έδεσσας ccxvii, σελ. 287-9. Ibn al-Qalanisi, σελ. 149. Kemal ad-Din. σελ. 607. 223

Digitized by 10uk1s

Fulcher de Chartres, II. liv. 1-6, σελ. 586-90. Albert d'Aix, XII, 19, σελ. 701. Walter the Chancellor Ι, 6-7, σελ. 92-6 (η πληρέστερη αφήγηση). Al-Αζιμί, σελ. 509. Ibn Χαμντούν εις Ibn al-Athir, σελ. 295-8. Usamah, εκδ. Hitti, σελ. 102-6. Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 217. Chron. Anon. Syr. σελ. 86. 224

225

Usamah, εκδ. Hitti, σελ. 106

Ibn al-Qalanisi, σελ. 151-2, αφήνοντας να νοηθεί ότι οι προτάσεις έγιναν εκ μέρους του σουλτάνου. Ibn Χαμντούν, loc. cit. 226

227

Ibn al-Qalanisi. σελ. 155-6.

228

Ibn al-Qalanisi, loc. cit. Kemal αντ-Ντιν. σελ. 610-15. Ibn al-Athir, σελ. 308-9.

229

Ματθαίος της Έδεσσας, ccxxvii. σελ. 297 -8. Kemal αντ-Ντιν, σελ. 614-15.

Για τις αραβικές πηγές βλέπε τη συζήτηση εις Cahen, op. cit. σελ. 279 σημ. 16. Ο Pons της Τριπόλεως φαίνεται ότι είχε βοηθήσει τον Roger ύστερ' από μια μακρά φιλονικία για την προίκα της συζύγου του Pons, χήρας του Tancred Καικιλίας. που διεκδικούσε τη Jabala, αλλά τελικά ικανοποιημένος με το Chastel Rouge και το Arzghan (William της Τύρου, XIV, 5, σελ. 612). 230

231

Ματθαίος της Έδεσσας, loc. cit. Για την ιστορία των Ρουπενίων, βλέπε Tournebize, op. cit. σελ. 168 ff.

232

Μιχαήλ ο Σύρος, III. σελ. 193-4. 207-10.

233

Άννα Κομνηνή, XIV, ii, 12-13. σελ. 152-3.

234

Βλέπε Chalandon, op. cit. σελ. 260-3, με πλήρεις παραπομπές.

Landοlph εις Muratori, Ss, RI, τόμ. V. σελ. 487. Οι λόγοι του Χρυσολάν εις M.P.L. τόμ. CXXVII, στήλ. 91119. Οι λόγοι του Ευστρατίου εις Δημητρακοπούλου Biblioteca Ecclesiastica, τόμ. Ι, σελ. 15. 235

236

Άννα Κομνηνή, XIV, ii, 14, σελ. 153- 4

Άννα Κομνηνή, XIV, v-vi, XV, i-ii. σελ. 164-72, 187-92, 187-94, 199-213. Βλέπε Chalandon, op. cit., σελ. 265-71. 237

William της Τύρου, XII, 3, σελ. 513-16. Είναι αβέβαιο τι ρυθμίσεις έκανε για τη Βουλώνη. Η σύζυγός του, Μαρία της Σκοτίας, πέθανε το 1116. 1

2

Fulcher de Chartres, III, i, 1, σελ. 615-16. Albetr d'Aix, XII, 30, σελ. 707-10.

3

William της Τύρου, XII, 4, σελ. 517.

Ο Baldwin, αμέσως μετά την άνοδό του εις τον θρόνο, έστειλε πρόσκληση εις τους Roger και Pons για να πολεμήσουν υπ' αυτόν εναντίον των Αιγυπτίων. 4

5

Albert d'Aix. loc. cit. William της Τύρου, ΧII, 6, σελ. 519.

Fulcher de Chartres, III, ii, 1-3, σελ. 617-19. William της Τύρου, XII, 6. σελ. 518-19. Ibn al-Athir, σελ. 31415. 6

7

Chron. Anon. Syr. σελ. 86.

Digitized by 10uk1s

8

Ibn al-Athir, σελ. 315-16.

9

Ibid, σελ. 325-6

10

Ibn al-Athir, σελ. 318-23. Βλέπε άρθρα "Σαντζούρ" και "Σελτζούκοι" στην Encyclopaedia of Islam.

11

Ibn al-Qalanisi, σελ. 157. Kemal αντ-Ντιν, σελ. 615-16.

12

Walter the Chancellor, II. 1, σελ. 100-1.

Walter the Chancellor, II, 2-6, σελ. 101-11 (η πληρέστερη αφήγηση). William της Τύρου, XII, 9-10, σελ. 5236. Fulcher de Chartres. III. iii. 2-4. σελ. 621-3 (σύντομη αφήγηση στην οποία αποδίδει τη συμφορά στη δυσαρέσκεια του Θεού για τις ακόλαστες συνήθειες του Roger). Ματθαίος της Έδεσσας. ccxxvi, σελ. 276-7. Μιχαήλ ο Σύρος, III. σελ. 204. Ibn al-Qalanisi, σελ. 159-61. Kemal αντ-Ντιν, σελ. 616-18. Usamah, έκδ. Hitti, σελ. Ι48-9. Ibn al-Athir, σελ. 324-5. Ο Fulcher δίνει τις φραγκικές απώλειες ως εφτά χιλιάδες και τις Τουρκικές ως είκοσι. 13

14

Kemal αντ-Ντιν, loc. cit. Walter the Chancellor, II, 7, σελ. 111-13.

15

Walter the Chancellor, II, 8, σελ 114-15.

16

Ibn al-Athir, σελ. 332.

17

Walter the Chancellor, II, 8. σελ. 114.

Usamah, έκδ. Hitti. σελ. 148-9. Ibn al-Athir. σελ 332-3. Κατά τον Usamah αν ο Ilghazi έπινε κρασί ένοιωθε μεθυσμένος επί είκοσι ημέρες. 18

Walter the Chancellor, II, 9-10, σελ. 115-18. Fulcher de Chartres, III, vii, 1-3. σελ 633-5. Orderic Vitalis (XI, 25, τόμ. IV. σελ. 245) λέει ότι η Καικιλία, κόμισσα της Τριπόλεως, έδωσε τιμάρια σε ιππότες. Η χήρα του Roger έδωσε τιμάρια σε ιππότες το 1126 (Röhricht: Regesta, Additamenta, σελ. 9). Είναι πιθανόν ότι αυτόν τον καιρό μεταφέρθηκε η Marash από την επικυριαρχία της Αντιόχειας στην επικυριαρχία της Έδεσσας. 19

Walter the Chancellor, II, 10-15, σελ. 118-28. William της Τύρου, XII, 11-12, σελ. 527-30. Kemal αντ-Ντιν. σελ. 620-22. Usamah, έκδ. Hitti, σελ. 149-50. 20

21

Walter the Chancellor, II, 16, σελ. 129-31. William της Τύρου, XII, 12, σελ. 530.

22

Fulcher de Chartres. III, vii. σελ. 635. William της Τύρου, XII, 12, σελ. 531.

23

Walter the Chancellor, loc. cit. Ibn al-Qalanisi, σελ. 161. Kemal αντ-Ντιν, σελ. 624-5.

24

Röhricht, Regesta, σελ. 20. Mansi, Concilia, τόμ. XXI. σελ. 262-6. William της Τύρου, XII, xiii, σελ. 531.

Για τα στρατιωτικά τάγματα βλέπε William της Τύρου, XII. 7. σελ. 520-1 (οι Ναΐτες) XVIII, 4. σελ. 822-3 (οι Hospitaliers). Για καλές νεώτερες αφηγήσεις βλέπε Delaville Le Roulx. Les Hospitaliers en Terre Sainte. Curzon. La Régie du Temple. Melville, La Vie ces Templiers. Μια πλήρης αφήγηση για τους Ναΐτες (που ονομάζονταν "Φράγκοι Φρερ") παρέχεται από τον Μιχαήλ τον Σύρο, III, σελ. 201-3. Βλέπε επίσης La Monte, Feudal Monarchy, σελ. 217-25. 25

Fulcher de Chartres, III, ix, 1-7, σελ. 638-42. Walter the Chancellor, II, 16, σελ. 131. Ματθαίος της Έδεσσας, ccxxx. σελ. 302-3. Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 205-6. Kemal αντ-Ντιν, σελ. 627. Ibn al-Qalanisi. σελ. 162. Grousset, op. cit. I, σελ. 574, ακολουθώντας τον Μιχαήλ τον Σύρο συγχέει τον Μπουλάκ με τον ανιψιό τού Ilghazi, Balak, ο οποίος τώρα έκανε εκστρατεία βορειότερα. Ibn al-Qalanisi, loc. cit.). 26

Digitized by 10uk1s

27

Fulcher de Chartres. III, X, 1-6, σελ. 643-5.

28

Ibn al-Qalanisi, op. cit. σελ. σελ. 163. Kemal αντ-Ντιν, σελ. 623-6.

Γεωργιανό Χρονικό (στα γεωργιανικά) σελ. 200-10, 215. Ματθαίος της Έδεσσας ccxxxi ccxxxix, ccxliii, σελ. 303-5, 310-11, 313-14. Ibn al-Qalanisi, σελ. 164. Ibn al-Athir, σελ. 330-2. Kemal αντ-Ντιν, σελ. 628-9. Walter the Chancellor II, 16, σελ. 130 (ο οποίος αποδίδει τις επιτυχίες των Γεωργιανών σε Φράγκους μισθοφόρους). Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 206. 29

Για τις γεωργιανές εγκαταστάσεις στην Ιερουσαλήμ, βλέπε Γεωργιανό Χρονικό σελ. 222-3 και Brosset, Additions et Eclaircissements, X, σελ. 197-205. Μία σύντομη είδηση παρέχεται στο Rey Les Colonies Franques, σελ. 93-4. Είναι δυνατόν από το ότι οι Γεωργιανοί, με το να απειλούν διαρκώς τους Ορτοκίδες και τους Σελτζούκους της Περσαρμενίας να συντέλεσαν έμμεσα στην αύξηση της δυνάμεως του Zengi. 30

31

Kemal αντ-Ντιν, σελ, 269. Ibn al-Athir. σελ. 349-50.

32

Fulcher de Chartres, III, xi. σελ. 647-8. William της Τύρου, XII. 17. σελ. 536-7.

33

Fulcher de Chartres, III, xi, 3-7, σελ. 648-51. Kemal al-Ντιν, σελ. 632-3. Ibn al-Qalanisi, σελ. 166.

Fulcher de Chartres, III, xii, I, σελ. 651-2. Ματθαίος της Έδεσσας, ccxxxiv, σελ. 306-7. Kemal αντ-Ντιν, σελ. 634. Anon. Chron. Syr. σελ. 90 λέει ότι ο Joscelin πήγαινε στην Έδεσσα τη νέα του σύζυγο, αδελφή του Roger. Αλλά δεν αναφέρεται πουθενά αιχμαλωσία της και επειδή ο Roger προίκισε την αδελφή του, ο γάμος πρέπει να είχε γίνει πριν από τον θάνατο του Roger. 34

Ibn al-Qalanisi, σελ. 166. Ibn Χαμντούν, σελ. 516. Kemal αντ-Ντιν, σελ. 632-4. Ματθαίος της Έδεσσας, loc. cit. (μια αμαθής αφήγηση της ορτοκιδικής διαδοχής) 35

Fulcher de Chartres. IIΙ, xvi, 1, σελ. 658-9. William της Τύρου, XII, II, σελ. 537. Orderic Vitalis, XI, 26, τόμ. IV, σελ. 247. Ματθαίος της Έδεσσας, ccxxv, σελ. 307-8. Ibn al-Qalanisi, σελ. 167. Ibn al-Athir, σελ. 352. 36

37

Fulcher de Chartres, III. xvii. 1-3. σελ. 659-61. William της Τύρου, XII, 17, σελ- 538.

Kemal αντ-Ντιν, σελ. 636-7. Ibn al-Qalanisi, σελ. 167-8. Για διάφορες αφηγήσεις της καταλήψεως του Χαλεπίου από τον Balak, βλέπε Cahen. op. cit. σελ. 296, σημ. 35. 38

Fulcher de Chartres, III, xxiii xxvi,. 6, σελ. 676-93. Orderic Vitalis, XI, 26, τόμ. IV, σελ. 248 10. Λέει ότι η Αρμένισα βασίλισσα Μορφία βοήθησε να στρατολογηθούν συμπατριώτες της για την απελευθέρωση του βασιλέως Προσθέτει ότι αιχμάλωτοι εστάλησαν στην Περσία αλλ' αργότερα ελευθερώθηκαν. William της Τύρου, XII, 18-20, σελ. 538-41. Ματθαίος της Έδεσσας ccxxxvi, σελ. 308-10. Ibn al-Qalanisi, σελ. 169 (δυστυχώς με ένα χάσμα στο κείμενο). Kemal αντ-Ντιν, σελ. 637. Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 211. Ο ανιψιός του Baldwin ήταν πιθανόν ένας αδελφός του Μανασή d'Hierges, γιου της αδελφής του Οδιέρνας. Ο Μιχαήλ μας λέει ότι ήταν γιος μιας αδελφής και τον αποκαλεί Μπαρ Νουλ (Αρνούλφ). Η άλλη αδελφή του Baldwin, Μαχάλδα, αρχόντισσα του Βιτρύ, φαίνεται ότι είχε μόνο ένα γιο, ο οποίος παντρεύτηκε μια κληρονόμο εξαδέλφη και διαδέχθηκε στο Ρετέλ. William της Τύρου, XII, 1, σελ. 511-12. 39

Fulcher de Chartres, III, xxxi, 1-10, σελ. 721-7. Orderic Vitalis, XI, 26, τόμ. IV, σελ. 260. William της Τύρου. XIII, 11, σελ. 570-1. Ματθαίος της Έδεσσας ccxl, σελ. 311-12. Kemal αντ-Ντιν, σελ. 641-2. Usamah, εκδ. Hitti, σελ. 63, 76, 130. Ibn al-Qalanisi, σελ. 168-9 (αλλά δεν αναφέρει τον θάνατο του Μπουλάκ). 40

41

Fulcher de Chartres, III, xvi, 3-xix, 1 σελ. 661-8. William της Τύρου, XII, 1, σελ. 543-5.

Fulcher de Chartres, III, xxii, σελ. 674-5. William της Τύρου, loc. cit. Για τον Hugh de Puiset βλέπε κατωτέρω. Είχε παντρευτεί την Έμμα πριν από τον Απρίλιο του 1124 (Röhricht, Regesta, σελ. 25). 42

Digitized by 10uk1s

Fulcher de Chartres, III, xx, 1-8, σελ. 669-72. William της Τύρου, XII, 23, σελ. 546-7. Historia Ducum Veneticorum, M.G.H.Ss. τόμ. XIV, σελ. 73. 43

Tafel and Thomas I, σελ. 84-9. Röhricht, Regesta, σελ. 23-5. William της Τύρου, XII, 4-5, σελ. 547-53. Fulcher de Chartres, III, xxvii, 1-3, σελ. 693-5. 44

45

Fulcher de Chartres, III, xviii, Ι, σελ. 695-6.

46

Ibn al-Qalanisi, σελ. 128-30, 142.

47

Ibid, σελ. 165-6, 170-1. Ibn al-Athir. σελ. 356-8.

Fulcher de Chartres, III, xxviii, I-XXX, 13, σελ. 695-720 (συμπεριλαμβανομένης μιας μακράς παρεκβάσεως περί της ιστορίας της Τύρου). William της Τύρου, XIII, 7, σελ. 565. 48

Fulcher de Chartres, III, xxxii, I-xxxiv, 13, σελ. 728-39 που καθορίζει την ημερομηνία της καταλήψεως (κατηγορεί αδίκως τους Αντιοχείς ότι δεν συνεργάσθηκαν). William της Τύρου, XIII, 13-14, σελ. 573-6. Ibn alQalanisi, σελ. 170-2, δίνει την ημερομηνία. Ibn al-Athir, σελ. 358-9 (δίνει ως ημερομηνία την 9 Ιουλίου). Αμπούλ Φέδα, σελ. 15-16 (δίνει ως ημερομηνία την 5 Ιουλίου). Ματθαίος της Έδεσσας, ccxliv, σελ. 314. 49

Usamah, έκδ Hitti, σελ. 133, 150. Kemal αντ-Ντιν. σελ. 643-4. Ματθαίος της Έδεσσας, ccxli, σελ. 312-13 (αναφέροντας ότι ο Joscelin και η βασίλισσα κανόνισαν τα λύτρα και προσθέτοντας ότι ο Βαλεράν και ο ανιψιός του βασιλέως θανατώθηκαν από τον Τιμουριάς - πιθανόν επειδή ο βασιλεύς παρέβη τους όρους της εξαγοράς του). Μιχαήλ ο Σύρος, 111, σελ. 212, 225. Η Joveta ονομάζεται κατά διαφόρους τρόπους στις χάρτες. Υβέτ, Ιβέττα ή Ζουντίτα. 50

Fulcher de Chartres, III, xxxviii-xxxix, 9, 2, σελ. 751-6. William της Τύρου. XIII, 15, σελ. 576-7. Ibn alQalanisi, σελ. 172-3. Kemal αντ-Ντιν, σελ. 643-50. Usamah, έκδ. Hitti, σελ. 133. Ματθαίος της Έδεσσας, ccxlv, σελ. 314-15. 51

Fulcher de Chartres, III, xlii, I-xliv, 4, σελ. 761-71. William της Τύρου, XIII 11, σελ. 578-80. Siegebert of Gembloux M.G.H.Ss. τόμ. VI, σελ. 380. Kemal αντ-Ντιν, σελ. 651. Μπουστάν, σελ. 519. Usamah, loc. cit. Ματθαίος της Έδεσσας ccxlvii, σελ. 315-18. Μιχαήλ ο Σύρος III, σελ. 221. 52

Fulcher de Chartres, III, xlvi, 1-7, I, 1-15, σελ. 772-4, 784-93. William της Τύρου, ΧIII, 17-18, σελ. 581-5. Ibn al-Qalanisi, σελ. 574-7. 53

Fulcher de Chartres, III, li, 4, lii, 1, σελ. 795-7, 798-9. William της Τύρου ΧΙII, 19, σελ. 585-6. Ibn alQalanisi, σελ. 180. Kemal αντ-Ντιν, σελ. 652. 54

55

Fulcher de Chartres. III, Ivi, 1-5, σελ. 803-5. William της Τύρου, XIII, 20, σελ. 587-8.

56

Fulcher de Chartres, III, Iv, 5, σελ. 802-3. Ibn al-Qalanisi, σελ. 177-8. Kemal αντ-Ντιν, σελ. 653-4.

57

Ibn al-Qalanisi, σελ. 181-2. Kemal αντ-Ντιν, σελ. 654. Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 225.

Fulcher de Chartres, III, Ivii, 1-4, Ixi, 1-5, σελ. 805-9, 819-22. (Τα ενδιάμεσα κεφάλαια ομιλούν για τους κινδύνους της Μεσογείου και τα είδη των φιδιών που απαντώνται στις ακτές της. Ύστερ' από ένα κεφάλαιο για μια πανώλη από ποντίκια το 1127, η αφήγηση του Fulcher τελειώνει). William της Τύρου, XIII, 21, σελ. 588-9. Orderic Vitalis XI, 9, τόμ. IV, σελ. 266. Ματθαίος της Έδεσσας, ccl, σελ. 319 (λέει ότι ο Baldwin υποσχέθηκε στον Bohemund τη διαδοχή της Ιερουσαλήμ). Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 224. Usamah, έκδ. Hitti, σελ. 150. 58

59

Ibn al-Qalanisi, σελ. 182.

Digitized by 10uk1s

William της Τύρου, XIII, 25-6, σελ. 594-5, 598. Ο William λέγεται καμιά φορά της "Μαλίν". Η Μεσίν είναι στη δυτική Φλάνδρα. 60

William της Τύρου, XIII, 24, σελ. 593, XIV, 2, σελ. 608. Halphen et Poupardin, Chroniques des Comtes d' Anjou, Gesta Ambaziencium Dominorum, σελ. 115 και Gesta Consulum Andegavorum, σελ. 69-70. Ο Fulk είχε παντρευτεί την Αρενμπούργκα ή Γκιμπέργκα, κληρονόμο της Maine, το 1109 περίπου, και είχε συνεχείς πολέμους με τον Ερρίκο Ι της Αγγλίας για την κληρονομιά της. Ο γάμος του γιου του Godfrey (17 Ιουνίου 1128) με την αυτοκράτειρα Ματθίλδη είχε σταματήσει τη φιλονικία. Η κόρη του Σίβυλλα είχε ήδη παντρευτεί τον Thierry της Αλσατίας, κόμη της Flanders. Είχε ήδη κάνει ένα προσκύνημα στην Ιερουσαλήμ το 1120 (William της Τύρου, σελ. 608). Η συστατική επιστολή του πάπα Ονωρίου II προς τον Baldwin δίνεται στο έργο του Rozière, Cartulaire du Saint Sépulcre, σελ. 17-18. 61

62

Ibn al-Qalanisi, σελ. 183-6. Ibn al-Athir, σελ. 317-18.

63

Ibn al-Qalanisi, σελ. 179-80, 187-91. Ibn al-Athir, σελ. 382-4.

64

Ibn al- Καλανίσι. σελ. 191-5. Ibn al-Athir, σελ. 384-6.

65

Ibn al-Qalanisi, σελ. 195-8.

66

William της Τύρου, XIII, 26, σελ. 595-7. Ibn al-Qalanisi, σελ. 198-200.

67

William της Τύρου, XIII, 22, σελ. 590. Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 224. Kemal αντ-Ντιν, σελ. 665.

68

Για την ιστορία του Zengi ως το 1128, βλέπε Cahen, op. cit. σελ. 306-7, και σημ. 12 και 13 (με παραπομπές).

69

Ibn al-Qalanisi, 200-2. Kemal αντ-Ντιν σελ. 658. Ματθαίος της Έδεσσας, cclii, σελ. 320.

70

Βαχράμ, Αρμενικό έμμετρο χρονικό, σελ. 500.

William της Τύρου, XIII, 27, σελ. 598-9: Orderic Vitalis, Xl, 10, τόμ. IV, σελ. 267-8. Romuald, M.G.H.Ss. τόμ. XIV, σελ. 420. Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 227. Chron. Anon. Syr. σελ. 98-9. Ibn al-Athir, σελ. 468. 71

Μιχαήλ ο Σύρος (III, σελ. 230) λέει ότι ο Ιωάννης Κομνηνός κίνησε αμέσως επίθεση κατά των Τούρκων. Βλέπε κατωτέρω. 72

73

William της Τύρου, XIII, 27, σελ. 599-601. Μιχαήλ ο Σύρος III, σελ. 230 Kemal αντ-Ντιν, σελ. 660-1.

William της Τύρου, XIII, 28, σελ. 601-2. Orderic Vitalis, XII, 23, τόμ. IV, σελ. 500. Ibn al-Qalanisi, σελ. 2078, χρονολογώντας τον ως Πέμπτη 25 του Ραμαντάν, αλλά δίνοντας λάθος το έτος (Α. Η. 526). 74

75

William της Τύρου, XIV, 3, σελ. 609-11. Μιχαήλ ο Σύρος, III, 232. Chron. Anon. Syr. σελ. 99-100.

Ibn al-Athir, σελ. 389-90, αντιλαμβάνεται την αλλαγή των περιστάσεων με την εξαφάνιση των πρωτοπόρων σταυροφόρων αφ' ενός και με την έναρξη της μωαμεθανικής ενότητας υπό τον Zengi αφ' ετέρου. 76

77

William της Τύρου, XIV, 2, σελ. 608-9.

William της Τύρου, XIV, 4-5, σελ. 611-14. Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 233. Kemal αντ-Ντιν, σελ. 664, ο οποίος λέει ότι ο William της Zerdana σκοτώθηκε στον εμφύλιο πόλεμο. Αλλά ο Ibn al-Qalanisi (σελ. 125) λέει ότι ο William σκοτώθηκε στις αρχές του 1133. Η ανταρσία της Alice πρέπει πιθανώς να χρονολογηθεί το 1132. 78

Η μητέρα του Hugh Ι de Le Puiset, Alice de Montlhèry, ήταν αδελφή της μητέρας του Baldwin II, Melisende, Cuissard, Les Seigneurs du Puiset, σελ. 89. Ο αββάς Gildoin της Αγ. Μαρίας Ιωσαφάτ και ο Βαλεράν του 79

Digitized by 10uk1s

Birejik ήταν προφανώς αδελφοί του. Η Mabilla ήταν κόρη τον Hugh, κόμη de Ρουσύ και της Σίβυλλας, κόρης του Robert Guiscard. Βλέπε κατωτέρω Παράρτημα III για γενεαλογικά δέντρα Ι, 1 και 2. William της Τύρου κακώς υποθέτει ότι ο Hugh II είχε γεννηθεί στην Απουλία οπότε θα είχε παντρευτεί σε ηλικία έξι ετών. Τα ονόματα των γιων του Eustace Garnier δεν είναι βέβαια. Ο Walter εμφανίζεται ως άρχων της Καισάρειας και Σιδώνος σ' ένα δίπλωμα της 21 Σεπτεμβρίου 1131 (Röhricht, Regesta, σελ. 35). Ο Ευστάθιος II ήταν άρχων της Σιδώνος το 1126 (Röhricht, Regesta Additamenta, σελ. 8) και ο Ευστάθιος και ο Walter εμφανίζονται ως γιοι του Ευσταθίου Ι σε ένα δίπλωμα του ίδιου έτους (Röhricht, Regesta, σελ. 28). Αλλά το Lignages ονομάζει τους δυο γιους Γεράρδο και Walter και ο Γεράρδος ονομάζεται επίσης Guy στις Assises. Βλέπε La Monte "The Lords of Sidon" εις Byzantion, τόμ. XVII, σελ. 188-90, ο οποίος κάνει τον Γεράρδο γιο του Ευσταθίου II και τοποθετεί τον θάνατο του τελευταίου πριν από το 1131, όταν ο Walter έγινε αντιβασιλεύς για τον Γεράρδο. 80

Η ιστορία δίνεται εν εκτάσει από τον William της Τύρου, XIV, 15-17, σελ. 627-33. Ibn al-Qalanisi. σελ. 215 μιλάει σύντομα για φιλονικίες μεταξύ των Φράγκων-όχι συνηθισμένες σ' αυτούς. 81

82

William της Τύρου, XIV, 17, σελ. 633.

83

William της Τύρου, XIV, 3, σελ. 610. Ο Joscelin II είχε γεννηθεί το 1113 (Chron. Anon. Syr. σελ. 35).

Ibn al-Athir, σελ. 398-9 (και atabegs of Mosul, σελ. 78-85). Βλέπε άρθρα "Mas ud ibn Mohammed", Tughril I" και "Sandjar" εις Encyclopaedia of Islam. 84

85

Aμπούλ Φέδα, σελ. 21-3. Ibn al-Athir, atabegs of Mosul, σελ. 88-91. Ibn al-Τικτάκa. Al Fakhiri. σελ. 297-8.

86

William της Τύρου, XIV, 6 σελ. 614-15, Ibn al-Qalanisi, σελ. 221-2. Ibn al-Athir, σελ. 399-400.

87

William της Τύρου, XIV, 7, σελ. 615-16. Ibn al-Qalanisi, σελ. 222-3. Kemal αντ-Ντιν, σελ. 665.

88

Ibn al-Athir. σελ. 405-8.

Ibn al-Qalanisi, σελ. 211-36, μια πολύ πλήρης αφήγηση, που όμως αποδίδει πολύ αξιέπαινα κίνητρα στην χήρα πριγκίπισσα για τη δολοφονία του γιου της. Λέει ότι ο πρωθυπουργός του Ισμαήλ ήταν ένας Κούρδος χριστιανός, Bertrand ο άπιστος. Μπουστάν, σελ. 329. Kemal αντ-Ντιν, σελ. 667-70. Ibn al-Athir, σελ. 403-5. 89

90

Kemal αντ-Ντιν. σελ. 670.

William της Τύρου, XIV, 9, 20, σελ. 619-20, 636. Ο Fulk ήταν στην Αντιόχεια τον Αύγουστο του 1135 (Röhricht, Regesta. σελ. 39). 91

William της Τύρου, XIV, 20, σελ. 635-6. Κίνναμος, σελ. 16-17. Robert de Torigny (Ι, σελ. 184) πίστευε ότι ο Raymond παντρεύτηκε τη χήρα του Bohemund II. 92

William της Τύρου, XIV, 21, σελ. 637-80. Kemal αντ-Ντιν, εκδ. Blochet, σελ. 522 περιγράφει πώς μπορούσε να κάμψει μια σιδερένια ράβδο. Ο Κίνναμος (σελ. 125) τον συγκρίνει με τον Ηρακλή. 93

94

Ibn al-Qalanisi, σελ. 241. Usamah, εκδ. Hitti, σελ. 157. Kemal αντ-Ντιν, σελ. 680

Γρηγόριος ο Ιερεύς, σελ. 152. Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 230-3. Αρμενικό Έμμετρο Χρονικό, σελ. 499. Σεμπάτ ο Κοντόσταβλος, σελ. 615. 95

96

Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 244. Ibn al-Qalanisi, σελ. 239-40. Kemal αντ-Ντιν, σελ. 672.

Γρηγόριος ο Ιερεύς, loc. cit. (και σημείωση υπό Dulaurier). Σεμπάτ ο Κοντόσταβλος, σελ. 616. Ματθαίος της Έδεσσας, ccliii, σελ. 320-1. 97

Digitized by 10uk1s

98

William της Τύρου, XIV, 23, σελ. 640. Ibn al-Qalanisi, σελ. 240-1. Ibn al-Athir, σελ. 419-20.

99

William της Τύρου, loc. cit.

William της Τύρου, XIV, 25, σελ. 643-5. Ibn al-Qalanisi, σελ. 242-3 (παραλείποντας με διακριτικότητα την Φραγκο-δαμασκηνή συμμαχία). Kemal αντ-Ντιν, σελ. 672-3. Ibn al-Athir. σελ. 420. 100

101

William της Τύρου, XIV, 26. σελ. 645-7.

102

Idem XIV, 27, σελ. 647.

William της Τύρου, XIV, 28-9, σελ. 545-51. Ibn al-Qalanisi, loc. cit. Kemal al-Ντιν, loc. cit. Ibn al-Athir, σελ. 421-3. 103

104

Βλέπε ανωτέρω.

Για τον Roger II, βλέπε Chalandon, Domination Normande en Italie, II, σελ. 1-51. Η εισβολή των Πολόβτσων του 1121 έχει περιγραφεί με γραφικότητα από τον Ιακωβίτη Βασίλειο της Έδεσσας χάριν του Μιχαήλ του Σύρου (III. σελ. 207). 105

Μια καλή περίληψη της πορείας και των αποτελεσμάτων των τουρκομανικών εισβολών δίνεται στο βιβλίο του Ramsay, "Πόλεμος μωαμεθανών και χριστιανών για την κατοχή της Μικράς Ασίας", στις studies in the History and Art of the Eastern Provinces of the Roman Empire, σελ. 295-8. 106

107

Άννα Κομνηνή, XV, i, 6-vi, 10, σελ. 187-213. Chalandon, Regne d' Alexis Comnène, σελ. 268-71.

Άννα Κομνηνή, XV, xi, 1-23, σελ. 229-42. Ζωναράς, III, σελ. 750 (λιγότερο υποκειμενική αφήγηση). Βλέπε Chalandon, op. cit. σελ. 273-6, και Les Comnènes, σελ. 1-8. 108

109

Chalandon, op. cit. σελ. 8-11, 19.

110

Ibid, σελ. 35-48.

111

Chalandon, σελ. 77-91. Νικήτας Χωνιάτης, σελ. 45. Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 223-4, 227-237.

112

Κίνναμος, σελ. 14-15. Νικήτας Χωνιάτης, σελ. 27-9. Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 237-49.

113

Πέτρος Διάκονος, εις Μ.G.Η.Ss. τόμ. VII, σελ. 833.

114

Chalandon, op. cit. σελ. 59-63. 70-1.

115

Ibid, σελ. 158-61.

Κίνναμος, σελ. 16-18. Νικήτας Χωνιάτης, σελ. 29-35. William της Τύρου, XIV, 24, σελ. 341-2. Ματθαίος της Έδεσσας ccliv, σελ. 323. Σεμπάτ ο Κοντόσταβλος, σελ. 616-17. Γρηγόριος ο Ιερεύς, σελ. 152-3. Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 45. Ibn al-Athir, σελ. 424. Ibn al-Qalanisi, σελ. 240-1. (Ο εκδότης, σελ. 240 σημ. 2 θέλει ν' αλλάξει τη γραφή Kiyalyani δηλαδή Καλοϊωάννη, σε Imanyal, Εμμανουήλ, αλλά ο χρονογράφος μιλάει για τον Ιωάννη). 116

William της Τύρου, XIV, 30, σελ. 651-3. Orderic Vitalis XIIl, 34. σελ. 99-101. Κίνναμος, σελ. 18-19. Νικήτας Χωνιάτης σελ. 36-7. 117

118

Βλέπε Chalandon, op. cit, σελ. 122-7, 130-3 και κατωτέρω. Digitized by 10uk1s

William της Τύρου, XV, 1-2, σελ. 655-8. Κίνναμος, σελ. 19-20, Νικήτας Χωνιάτης, σελ. 37-41. Μιχαήλ ο Σύρος, loc. cit. Usamah, έκδ. Hitti, σελ. 26, 124, 143-4. Ibn al-Qalanisi, σελ. 248-52. Kemal αντ-Ντιν, σελ. 6748. Ibn al-Athir, σελ. 426-8. Το συγχαρητήριο ποίημα που απηύθυνε ο Πρόδρομος, στον αυτοκράτορα αφήνει να νοηθεί ότι η Shaizar σώθηκε από τον καιρό (Μ.P.E. τόμ. CXXXIII, στήλ. 1344-9). 119

William της Τύρου, XV, 3-5, σελ. 658-65. Al-Αζιμί (σελ. 352) είναι ο μοναδικός άλλος χρονογράφος που αναφέρει την πλεκτάνη. 120

William της Τύρου, XV, 3, σελ. 659. Αλλά ο Ibn al-Qalanisi λέει ότι ο Ιωάννης απάτησε Έλληνα πατριάρχη για την Αντιόχεια. Ίσως να συγχέει τις απαιτήσεις του Ιωάννου με εκείνες που διατυπώθηκαν αργότερα από τον Μανουήλ. Η επιστολή του Ιννοκεντίου με ημερομηνία 25 Μαρτίου 1138, δίνεται στο Cantulaire du saint Jépulcre, έκδ. Rozière, σελ. 86. 121

122

Νικήτας Χωνιάτης, σελ. 44-9. Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 248.

123

Kemal αντ-Ντιν. σελ. 681-5.

124

William της Τύρου, XIV, 10, σελ. 619-20, XV, 11-16, σελ. 674-85, είναι η μοναδική μας πηγή.

125

Chalandon, op. cit. 161-2, 171-2.

Κίνναμος, σελ. 24. Νικήτας Χωνιάτης σελ. 23-4. Ο Κίνναμος (σελ. 23) λέει ότι ο Ιωάννης ήθελε ο Αλέξιος να κληρονομήσει την αυτοκρατορία αλλά ο Μανουήλ, ο νεώτερος γιος του, να έπαιρνε ένα πριγκιπάτο αποτελούμενο από την Αντιόχεια, την Αττάλεια και την Κύπρο. 126

William της Τύρου, XV, 19, σελ. 688, σημειώνει ότι ο Raymond είχε ζητήσει την επέμβαση του Ιωάννου από φόβο προς τον Zengi, αλλά ο Νικήτας Χωνιάτης (σελ. 52) λέει γι' αυτόν ότι έκρυβε τα σχέδιά του και ότι η άφιξή του στη Συρία υπήρξε αιφνιδιαστική (William της Τύρου, ibid, σελ. 689). 127

William της Τύρου XV, 19-20, σελ. 688-91. Νικήτας Χωνιάτης, σελ. 52-3. Γρηγόριος ο Ιερεύς, σελ. 156. Ματθαίος της Έδεσσας cclv, σελ. 325. 128

William της Τύρου. XV. 21, σελ. 691-3. Ο Ιωάννης είχε ετοιμάσει προσφορές για τον Πανάγιο Τάφο (Κίνναμος, σελ. 25). 129

William της Τύρου, XV, 22-3, σελ. 693-5. Κίνναμος, σελ. 26-9. Νικήτας Χωνιάτης, σελ. 56-64. Ματθαίος της Έδεσσας cclv, σελ. 325. Γρηγόριος ο Ιερεύς, σελ. 156. Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 254. Ibn al-Qalanisi, σελ. 264. Μπουστάν, σελ. 537. 130

Ο Κίνναμος, σελ. 29-32, λέει για μια αυθάδη πρεσβεία από την Αντιόχεια προς τον Μανουήλ ο οποίος απήντησε ότι θα επέστρεφε να διεκδικήσει τα δικαιώματά του. Νικήτας Χωνιάτης, σελ. 65-9. William της Τύρου, XV, 23, σελ. 696. 131

Η στάση των μωαμεθανών έναντι των Βυζαντινών εξηγείται από τον Ibn al-Qalanisi κατωτέρω, ο οποίος όταν κάνει λόγο για την αποχώρηση του αυτοκράτορα το 1138, λέει "όλες οι καρδιές ηρέμησαν ύστερ' από την αγωνία και το φόβο τους". 132

133

Ibn al-Athir, σελ. 241 -2.

134

Ibn al-Qalanisi, σελ. 252. Kemal αντ-Ντιν, σελ. 678-9.

135

Ibn al-Qalanisi, σελ. 253-6. Ibn al-Athir, σελ. 431.

136

Ibn al-Qalanisi, σελ. 256-9. Digitized by 10uk1s

137

William της Τύρου, XV, 6, σελ. 665-8.

138

Ibid, XV, 7, σελ. 668-9. Ibn al-Qalanisi, σελ. 259-60.

139

William της Τύρου, XV, 8, σελ. 669-70. Ibn al-Qalanisi, σελ. 260. Kemal αντ-Ντιν σελ. 682.

140

William της Τύρου, XV, 9, 11, σελ. 770-6. Ibn al-Qalanisi, σελ. 260-1.

141

Usamah, εκδ. Hitti, σελ. 166-7, 168-9, 226.

142

Ibid, σελ. 93-4.

William της Τύρου, XV, 24, σελ. 696-7. Για την καταγωγή του Μπαλιάν βλέπε Ducange, Familles d' Outre Mer, έκδ. Rey, σελ. 360-1. 143

144

William της Τύρου, XV, 25, σελ. 697-9.

Ibid, XIV, 22, σελ. 638-9. Ο Martin "Les premiers princes croesés et les Syriens Jacobites de Jérusalem II, Journal Asiatique, 8η σειρά, τόμ. XIII, σελ. 34-5, παρέχει συριακές μαρτυρίες που αφήνουν να νοηθεί ότι το φρούριο κτίστηκε το 1135. 145

146

Ibn al-Qalanisi, σελ. 263.

William της Τύρου, XV, 21, σελ. 692-31. Για τα προϊόντα της περιοχής βλέπε Abel, Geographie de la Palestine, Ι, σελ. 505. Για την επίδραση στο μωαμεθανικό εμπόριο, βλέπε Wiet, op. cit. σελ. 320-1. Βλέπε Rey, "Les seigneurs de Montréal et de la Terre d'Oultre Jourdain", εις Revue de l'Orient Latin, τόμ. IV, σελ. 19 ff. Το φρούριο στην Κοιλάδα του Μωυσή είναι επάνω στον απόκρημνο λόφο τώρα γνωστόν ως Βουέιρα στα κράσπεδα της Πέτρας, όπου βρίσκονται εκτεταμένα σταυροφορικά ερείπια, πέρ' από το Ουαντί Μουσά. Υπάρχουν επίσης ερείπια ενός μικρού μεσαιωνικού φρουρίου στο λόφο al-Χαμπίς στο κέντρο της Πέτρας. 147

148

William της Τύρου, XIV, 8, σελ. 617.

William της Τύρου, XV, 26, σελ. 699-700. Η Joveta είχε επίσης την ευθύνη της ανατροφής της μικρανηψιάς της, της μελλοντικής βασίλισσας Sibylla (βλέπε κατωτέρω). Πέθανε κάποτε πριν από το 1178, όταν η ηγουμένη Εύα της Βηθανίας την αναφέρει ως προκάτοχό της (Cartulaire de Ste Marie Josaphat, εκδ. Kohler, σελ. 122). 149

150

Παράβ. Röhrichte Regesta, σελ 43, 44, 45.

Nau, "Le croisé lorrain Godefroy de Ascha", εις Zournal Asiatique, 9η σειρά, τόμ. XIV, σελ. 421-31. Röhricht, Regesta σελ. 106-7. Βλέπε κατωτέρω. 151

Röhricht, Regesta. σελ. 40. Βλέπε La Monte, Feudal Monarchy, σελ. 272. Δεκαέξι χρόνια αργότερα, ο Baldwin III τους έδωσε μια συνοικία στην Ιερουσαλήμ. Röhricht, Regesta. σελ. 70. 152

William της Τύρου, XV, σελ. 700-2. Ματθαίος της Έδεσσας. cclvi, σελ. 325. Ibn al-Qalanisi, σελ. 265. Ο Άγιος Bernard έγραψε μια συλλυπητήρια επιστολή στη βασίλισσα Melisende (αριθ. 354, M.P.L. τόμ. CLXXXII, στήλ. 556-7). 153

William της Τύρου, XVI, 3. σελ. 707. Για τη συνταγματική θέση της Melisende βλέπε La Monte, Frudel Monarchy, σελ. 14-18. 154

William της Τύρου. XVI, 3, σελ. 707 για έναν έπαινο στη βασίλισσα. Για τον Μανασή βλέπε κατωτέρω. Ο γάμος του αναφέρεται από τον William XVII, 18, σελ. 780, και το όνομα της Helvin εμφανίζεται συχνά σε χάρτες, παράβ. Röhricht, Regesta, σελ. 22, 76. 155

Digitized by 10uk1s

156

Κίνναμος, σελ 33-4.

Αζιμί, σελ. 537. Ibn al-Qalanisi, σελ. 266. Ο Joscelin χρονολογεί ένα δίπλωμα του 1141 "Raimundo Antiochiae principe régnante". (Röhricht, Regesta, σελ. 51). και ο William της Τύρου (XVI, 4, σελ. 710) τον φέρει να κάνει λόγο για τον Bohemund ως κύριό του το 1144. 157

William της Τύρου, XVI, 4-5, σελ. 708-12. Ματθαίος της Έδεσσας, cclvii, σελ. 326-8. Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 259-63. Chron. Anon. Syr. σελ. 281-6 (η πληρέστερη αφήγηση με λεπτομέρειες που δεν βρίσκονται αλλού). Nerses Shnorhal, Elegy on the fall of Edessa, σελ. 2 ff. Μπαρ-Εβραίος, μετάφρ. Budge, σελ. 268-70. Kemal αντΝτιν, σελ. 685-6. Ibn al-Qalanisi. σελ. 266-8. Ibn al-Athir, σελ. 443-6. Πολλοί Ευρωπαίοι χρονογράφοι κάνουν κάποια μνεία για την πτώση της Έδεσσας. Η επιστολή του Αγίου Bernard υπ' αριθ. 256 M.P.L. τόμ. CLXXXII, στήλ. 463 αναφέρεται σ' αυτήν. Ο Ibn al-Athir μας λέει για ένα μωαμεθανό στην αυλή του βασιλέως Roger της Σικελίας ο οποίος είχε ένα τηλεπαθητικό όραμα της αλώσεως της Έδεσσας. 158

159

Μιχαήλ ο Σύρος, loc. cit. Chron. Anon. Syr. loc. cit.

Chron. Anon. Syr. σελ. 28ί-8. Ibn al-Qalanisi, σελ. 268-9. Ibn al-Athir, σελ. 445-8. Ibn al-Furat, αναφερόμενος από τον Cahen, La Syrie du Nord, σελ. 371, σημ. 11. 160

Ο Joscelin εξακολουθούσε να κατέχει τα εδάφη από το Σαμόσατα δια της Marash (που την κατείχε ο υποτελής του Baldwin) και προς νότον το Birejik, Aintab, Ravendel και Turbessel. 161

162

Κίνναμος, σελ. 35. Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 267.

163

Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 267-8. Chron. Anon. Syr. σελ. 289. Ibn al-Qalanisi, σελ. 270. Ibn al-Furat, loc. cit.

William της Τύρου, XVI, 7, σελ. 714. Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 268. Chron. Anon. Syr. σελ. 291. Ibn alQalanisi, σελ. 270-1. Kemal αντ-Ντιν, σελ. 688. 164

Ibn al-Qalanisi, σελ. 272-4. Ibn al-Athir. σελ. 455-6. Βλέπε Cahen, "Le Diyarbekir" εις Journal Asiatique, 1935, σελ. 352. 165

William της Τύρου, XVI, 14-16, σελ. 728-32. Ματθαίος της Έδεσσας, cclviii, σελ. 328-9 (δίνοντας ανακριβή ημερομηνία 1147-8). Μιχαήλ ο Σύρος III, σελ. 270-2. Βασίλειος ο Διδάκτωρ, Elegy on Baldwin, σελ. 205. Anon. Chron. Syr. σελ. 292-7. Ibn al-Qalanisi. σελ. 274-5. Ibn al-Athir, σελ. 455-8 (και atabegs, σελ. 156). Bustan, σελ. 541. 166

167

William της Τύρου, XVI, 8-13, σελ. 715-28. Ibn al-Qalanisi, σελ. 276-9. Αμπού Σαμά σελ. 50-3.

168

Kemal αντ-Ντιν, έκδ. Blochet. σελ. 515-16. Ibn al-Athir, σελ. 461-2.

169

Ibn al-Athir σελ. 456 και atabegs, σελ. 152-8.

1

Otto von Freisingen, Chronica, σελ. 363-7. Βλέπε Gleber, Papst Eugen III, σελ. 36.

2

Βλέπε Taurnebize, Histoire Pοlitique et Religieuse de l'Arménie, σελ. 235-9.

3

Chronicon Mauriniacense, R.H.F. τόμ. XII, σελ. 88. Otto von Freisingen, Gesta Friderici, σελ. 54-7.

Jaffé Wattenbach, Regesta, αρ. 8797 τόμ. II, σελ. 26. Ο Caspar Die Kreuzzugsbulen. Eugens III, εις Neues Archiv, τόμ. XLV, σελ. 285-306, αποδεικνύει ότι η βούλα πρέπει να χρονολογηθεί οριστικά 1η Δεκεμβρίου 1945, πράγμα που ανατρέπει τη γαλλική θεωρία ότι ο Louis VII παρακίνησε τη Σταυροφορία. 4

5

Βλέπε Bellasteros, Historia de Espana, II, σελ. 247-62. Digitized by 10uk1s

Για τους Αλμοχάδες βλέπε Codera, Decadencia of Desaparicion de los Almoravides en Espana, και Bel, άρθρο "Almohads" εις Encyclopaedia of Islam. 6

7

Chalandon, Domination Normande en Italie, σελ. 158-65.

8

Αγίου Bernard, επιστολή αριθ. 139 εις M.P.L. τόμ. CLXXXII, στήλ. 294.

9

Odo de Deuil, σελ. 22-3.

10

Vita Sugerii Abbatis, σελ. 393 ff. Odo de Deuil, σελ. 121.

Odo de Deuil, σελ. 21. Κατά τον Otto von Freisingen οι βαρόνοι θέλησαν να συμβουλευθούν τον Άγιο Bernard πριν αναλάβουν υποχρέωση (Gesta Friderici, σελ. 58). Για τον Άγιο Bernard και τους Ναΐτες, βλέπε Vacandard, Vie de Saint Bernard, II, σελ. 227-49. 11

12

Odo de Deuil, σελ. 22. Chronicon Mauriniacense, loc. cit. Suger, Gesta Ludovici, έκδ. Mοlinier, σελ. 158-60.

Ο επίσκοπος της Λανγκρ ήταν ο Godfrey de la Ρος, Φεϊγιέ, ένας καλόγερος του Clairvaux και συγγενής του Αγίου Bernard. Για τον Αλβίσο, επίσκοπο του Αρράς και πρώην αββά του Ανσέν, δεν ξέρομε πολλά πράγματα. Μεταγενέστεροι θρύλοι τον έκαναν αδελφό του Σούγκερ χωρίς καμιά βάση. Ο Arnulf de Σεέζ, επίσκοπος του Λιζιέ, ήταν κλασσικός λόγιος και με χαρακτηριστικώς κοσμικές κλίσεις. Οι επίσκοποι της Langres και του Λιζιέ θεωρούσαν ότι τους είχε δοθεί η θέση παπικών λεγάτων, ενώ στην πραγματικότητα οι λεγάτοι ήταν ο Γερμανός Theodwin, καρδινάλιος του Πόρτο και ο Φλωρεντινός καρδινάλιος Guido. Ο John of Salisbury (Historia Pontificalis, σελ. 54-5) θεωρούσε ότι οι έριδες μεταξύ των δύο επισκόπων και η από κοινού μνησικακία τους κατά των καρδιναλίων συνετέλεσε κατά πολύ στην αποτυχία της Σταυροφορίας. Θεωρούσε τον Godfrey, Bishop of Langres, πιο λογικό από τον Arnulf του Λιζιέ. 13

14

Άγιος Bernard, επιστολή αριθ. 247, εις op. cit. στήλ. 447.

Άγιος Bernard, επιστολές αριθ. 363, 365, εις op. cit. στήλ. 564-8, 570-1. Otto von Freisingen, Gesta Friderici, σελ. 58-9. Γιoσέφ μπεν Γιοσούα μπεν Μεΐρ, Χρονικό, μετάφρ. Biellablotzky, Ι, σελ. 116-29. Οι φήμες ότι είχαν σκοτώσει ένα χριστιανικό παιδί στο Norwich συνετέλεσαν, ώστε να εξεγερθούν οι άνθρωποι κατά των Εβραίων. Βλέπε Vacandart, op. cit. II, σελ. 274-81. 15

Bernhardi, Konrad III, σελ. 563-78, μια πλήρης περίληψη των σταυροφοριών εναντίον των Σλάβων. Η επιστολή του Αγίου Bernard αριθ. 457 (op. cit. στήλ. 651-2) διατάσσει τους Γερμανούς χριστιανούς να κάνουν σταυροφορία στην Ανατολή και υπ' αριθ. 458, στήλ. 652-4 δίνει την ίδια διαταγή στο λαό και στον βασιλέα της Βοημίας. Χρονογράφοι όπως ο William της Τύρου, ο Odo de Deuil, και πολλοί νεώτεροι ιστορικοί αναφέρουν τον Conrad ως αυτοκράτορα· αλλά στην πραγματικότητα δεν εστέφθη ποτέ αυτοκράτωρ. 16

Otto von Freisingen, Gesta Friderici, σελ. 60-3. Vita S. Bernardi, στήλ. 381-3. Είναι δυνατόν να επηρεάσθηκε ο Conrad ακούγοντας ότι ο αντίζηλος του Welf VI της Βαυαρίας είχε αποφασίσει να πάρει το σταυρό. (Βλέπε Cosack, "Konrad III Entschluss zum Kreuzzug", εις Mitteilungen des Instituts für österreichische Geschiehts, forschung, τόμ. XXXV. Αλλά η απόφαση του Welf έγινε τόσο σύντομα πριν από την απόφαση του Conrad, ώστε ο τελευταίος πιθανόν να μην είχε μάθει γι' αυτήν. Βλέπε Gleber, op. cit. σελ. 53-4). 17

18

Βλέπε Αγίου Bernard επιστολή αριθ. 457, loc. cit. Vacandard, op. cit. II, σελ. 297-8.

19

Βλέπε Gleber, op. cit. σελ. 22-7, 48-61.

20

Odo de Deuil, σελ. 24-5.

Η κυριότερη πρωτότυπη πηγή για την πορτογαλική Σταυροφορία είναι Osborn, De expugnatione Lyxbonensi, τυπωμένη στα: Stubbs, Memorials of the Reign of Richard Ι, τόμ. Ι, σελ. cxliv-clxxxii. Βλέπε επίσης Erdmann "Die Kreuzzugegedanke in Portugal" εις Historische Zeitschrift, τόμ. CXII, σελ. 23-53. 21

Digitized by 10uk1s

Ο βασιλεύς Louis είχε αναγγείλει τη Σταυροφορία στον Roger (Odo de Deuil, σελ. 22), αλλά όταν ο Roger εξεδήλωσε διάθεση για ενεργό συμμετοχή, απέρριψε τη βοήθειά του προς μεγάλη αναδρομική λύπη του Odo (Ibid, σελ. 24). 22

23

Otto von Freisingen, Chronica, σελ. 354, και Gesta Friderici, σελ. 63-5.

24

Κίνναμος, σελ. 67-9.

Κίνναμος, σελ. 69-74. Νικήτας Χωνιάτης, σελ. 82-7. Odo de Deuil, σελ. 38. Ο ταχυδακτυλουργός αναφέρεται απ' αυτόν πρωτύτερα, σελ. 36. Otto von Freisingen, Gesta Friderici, σελ. 65-7. 25

Ένας κατάλογος σταυροφόρων δίνεται εις Suger. Gesta Ludovici, εκδ. Mοlinier, σελ. 158-60. Ο θρύλος ότι η βασίλισσα Eleonor ήρθε επί κεφαλής μιας ίλης από αμαζόνες, βασίζεται σε μια παρατήρηση του Νικήτα (σελ. 80) ότι ο γερμανικός στρατός περιλάμβανε έναν αριθμό πλήρως οπλισμένων γυναικών. 26

Η προσωπογραφία του που δίνεται στα Gesta του Suger και στις ίδιες τις επιστολές του δεν είναι ενός αποφασιστικού ανθρώπου. 27

28

Odo de Deuil, σελ. 27.

Κίνναμος, σελ. 82. Αποκαλεί τους Γερμανούς "Αλεμανοί" και τους Γάλλους "Γερμανοί". Odo de Deuil, σελ. 28-30. Λέει ότι ο Louis έβαλε αντιπροσώπους του να ορκιστούν για λογαριασμό του. 29

30

Odo de Deuil, σελ. 30-4.

31

Ibid, σελ. 35-44.

Βλέπε Chalandon, Les Comnèns, σελ. 248-58. Μιχαήλ ο Σύρος (III, σελ. 275) λέει ότι ο Μανουήλ έκανε ειρήνη με τους Τούρκους από το φόβο των σταυροφόρων και ότι είχε κατορθώσει να τους αναστείλει επί δύο χρόνια. 32

Chalandon, op. cit. σελ. 266-7. Πραγματικά, ο πόλεμος με τη Σικελία ξέσπασε το καλοκαίρι του 1147 (op. cit. σελ. 318, σημ. 1). Ο Odo de Deuil αναφέρεται σ' αυτόν (σελ. 53). 33

34

Βλέπε ανωτέρω. Ο γάμος έγινε τον Ιανουάριο του 1146 (Chalandon, op. cit. σελ. 262, σημ. 3).

Κίνναμος, σελ. 74-80. Νικήτας Χωνιάτης, σελ. 87, επιστολή από Conrad εις Wibald, Wibaldi epistοιae εις Jaffé, Biblioteca, I, σελ. 166 (όπου λέει ότι έγινε καλά δεκτός από τον αυτοκράτορα). Annales Herbipolenses, σελ. 4-5. Romuald του Σαλέρνου, σελ. 424. Odo de Deuil, σελ 39-40. Λέει ότι σύμφωνα προς τους ελληνικούς υπολογισμούς 900.566 Γερμανοί στρατιώτες και προσκυνητές πέρασαν το Βόσπορο. Πιθανόν 9566 είναι ο ορθός αριθμός. Λέει επίσης ότι ο Conrad δεν είχε προσωπική συνάντηση με τον Μανουήλ. 35

36

Κίνναμος, σελ. 80-1.

Κίνναμος, σελ. 81-2. Νικήτας Χωνιάτης, σελ. 89. Επιστολή από Conrad προς Wibald, Wibaldi Epistοlae, σελ. 152. Annales Palidenses, σελ. 82. Annales Herbipοlenses, loc. cit. Odo de Deuil, σελ. 53, 56-8. William της Τύρου, XVI, 21-2, σελ. 740-4. Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 276. 37

38

Odo de Deuil, σελ. 40-1.

Κίνναμος, σελ. 82-3. Louis VII, επιστολή προς Σούγκερ, R.H.F. τόμ. XV, σελ. 488. Odo de Deuil, σελ. 45-6, 47-8. 39

40

Odo de Deuil, σελ. 48-51. Digitized by 10uk1s

41

Odo de Deuil, σελ. 58-60. William της Τύρου, XVI, 23, σελ. 744-5.

Odo de Deuil, σελ. 61-3. Ο Κίνναμος (σελ. 84) εξετάζει τη διαφορά μεταξύ των δύο στρατών. Οι Γάλλοι ήταν καλύτεροι έφιπποι και με τη λόγχη, οι Γερμανοί πεζοί και με τα ξίφη. Μεταφέρει το "Pousse Allemand" ως Πούτζη Αλεμανέ. 42

Κίνναμος, σελ. 85-6. Επιστολή από Conrad προς Wibald, Wibaldi Epistοlae, σελ. 153. Annales Herbipolenses, σελ. 6. Odo de Deuil, σελ. 63-4. William της Τύρου, XVI, 23, σελ. 745-6. 43

44

Κίνναμος, loc. cit. Odo de Deuil, σελ. 63-5.

45

Odo de Deuil, σελ. 65-6. William της Τύρου, XVI, 24, σελ. 746-7.

46

Odo de Deuil, loc. cit.

Ibid, σελ. 67-70, 71-2. William της Τύρου, XVI, 25, σελ. 747-9. Για την αβάσιμη ιστορία ότι η βασίλισσα Eleanor ήταν υπεύθυνη για τη συμφορά, βλέπε Walker "Eleanor of Aquitaine and the disaster of Cadmus Mountain" εις American Historical Review, τόμ. LV, σελ. 857-61. Ο Odo de Deuil έκανε πάρα πολύ καλή δουλειά για τον ανεφοδιασμό του στρατού. Είναι πολύ μετριόφρων για να το αναφέρει ο ίδιος. (William ο Μοναχός, Dialogus Apologeticus, σελ. 106). 47

Odo de Deuil, σελ. 73-6. Προσπαθεί αδέξια να καλύψει την εγκατάλειψη του στρατού από τον βασιλέα. William της Τύρου, XVI, 26, σελ. 749-51. 48

49

Odo de Deuil, σελ. 76-80.

Louis VII, επιστολή προς Σούγκερ, R.H.F. τόμ. XV, σελ. 495-6. Ο Odo de Deuil, κατέχεται από ανθελληνικό υστερισμό. 50

Για τις απασχολήσεις του Μανουήλ εκείνον τον καιρό, βλέπε Chalandon. Μιχαήλ ο Σύρος επαναλαμβάνει πολλές από τις φραγκικές κατηγορίες εναντίον των Ελλήνων (III, σελ. 276). Αλλά μωαμεθανικές πηγές, π.χ. ο Aμπού Σαμά, σελ. 54, λένε ότι ο Μανουήλ είχε κάνει κοινό μέτωπο με τους Φράγκους. 51

52

Odo de Deuil, σελ. 79.

53

William της Τύρου, XVI, 27, σελ. 751-3. William de Nangis, Ι, σελ. 44.

Πατριάρχης ήταν ο Fulcher της Αγγουλέμης, πρώην αρχιεπίσκοπος της Τύρου, διορισθείς από την Melisende μετά τον θάνατο του William της Messines το 1147. 54

William της Τύρου, loc. cit. Αποκαλεί την Eleanor "ανόητη" γυναίκα, αλλά δεν υπονοεί ότι ήταν άπιστη. Οι υποψίες του βασιλέως αναφέρονται από τον John of Salisbury (Historia Pontificalis, σελ. 53). 55

56

William της Τύρου, XVI, 28, σελ. 753-4. Otto von Freisingen. Gesta Friderici, σελ. 88-9.

57

William της Τύρου, XVI, 29, σελ. 754-6.

William της Τύρου, XVI, 28, σελ. 754. William de Nangis, Ι, σελ. 43, αφήνει να νοηθεί ότι η Melisende ήταν μπλεγμένη στη δολοφονία. 58

William της Τύρου, XVII, 1, σελ. 758-9. Δίνει ένα κατάλογο των εκκλησιαστικών και λαϊκών μεγιστάνων που ήταν παρόντες. Otto von Freisingen, Gesta Friderici, σελ. 89. Super, Gesta Ludovici, σελ. 403-4. 59

60

William της Τύρου, loc. cit. Digitized by 10uk1s

William της Τύρου, XVII, 2-5, σελ. 760-7. Ibn al-Qalanisi, σελ. 282-6. Αμπού Σάμα, σελ. 55-9. Usamah, εκδ. Hitti, σελ. 124. 61

William της Τύρου XVII, 6, σελ. 767-8. Rey. "Les Seigneurs de Barut" εις Revie de I' Orient Latin, τόμ IV, σελ. 14-15. Ταυτίζει τον βαρόνο υποψήφιο με τον Guy de Beirut από τις Assises, II, σελ. 458. Μιχαήλ ο Σύρος (III, σελ. 276) αναφέρει τη φήμη για τα χρήματα που πληρώθηκαν στον βασιλέα Baldwin και τον Elinard, τα οποία αυτοί δέχτηκαν φοβούμενοι τις φιλοδοξίες του Conrad. Ο Μπαρ Εβραίος (μετάφρ. Budge) σελ. 274, λέει ότι δεν βρίσκει την ιστορία σε κανέναν Άραβα συγγραφέα. Ο Ibn al-Qalanisi (σελ. 268) λέει ότι οι Φράγκοι είχαν ανησυχήσει από την προσέγγιση μωαμεθανικών στρατών. Ο Ibn al-Athir (σελ. 469-70), λέει ότι ο Unur ασφαλώς προειδοποίησε τους τοπικούς Φράγκους γι' αυτή και έσπειρε διχόνοια μεταξύ αυτών και του βασιλέως της Γερμανίας. 62

William της Τύρου, XVII, 7, σελ. 768-70. Η γαλλική μετάφραση παρεμβάλλει μια επίθεση κατά των Πουλάνων. Ο Conrad επιρρίπτει την ευθύνη στους τοπικούς βαρόνους. Βλέπε επιστολή εις Wibaldi Epistolae, σελ 225-6. 63

64

William της Τύρου, loc. cit. Ibn al-Qalanisi, σελ. 286-7.

William της Τύρου, XVII, 8, σελ. 770-1. Κίνναμος, σελ. 87-8. Annales Palidenses, σελ. 83. Otto de Jaint Blaise, σελ. 305. Otto von Freisingen, Gesta Friderici, σελ. 96. Ένα ποίημα του Προδρόμου προς τιμή του γάμου της Θεοδώρας δίνεται εις R.H.C.G., II, σελ 772. Αλλά την αναφέρει ως θυσιαζομένη "στο Τέρας της Δύσεως" σ' ένα ποίημα προς τη μητέρα της, ibid, σελ. 768. 65

Κίνναμος, σελ. 87. Επιστολή του Σούγκερ (Sugeri Opera, εκδ. de la Marche σελ. 258-60). William de Nangis, I, σελ. 46. Το πλοίο που επέβαινε η βασίλισσα Eleanor κρατήθηκε επί ένα διάστημα από τους Βυζαντινούς (John of Salisbury, Historia Pontificalis. σελ. 61). 66

Για μια περίληψη αυτών των διαπραγματεύσεων, βλέπε Bernhardi, op. cit. σελ. 810 και Vacandard, op. cit. II, σελ. 425-8. Οι επιστολές του Αγίου Bernard και του Theoduin που υποστηρίζουν μια ανθελληνική σταυροφορία έχουν χαθεί αλλά η έννοιά των βρίσκεται σε μια επιστολή προς τον Wibald (αριθ. 252. Wibaldi Epistolae, σελ. 377). 67

Ibn al-Qalanisi, σελ. 287-8. Ibn al-Athir, σελ. 470-1 και atabegs, σελ. 162. Kemal αντ-Ντιν, έκδ. Blochet, σελ. 517. Σύμφωνα με φραγκικό θρύλο, η αδελφή του Bertrand παντρεύτηκε τον Nur ad-Din και υπήρξε η μητέρα του διαδόχου του al-Σαλίχ (Robert de Torigny, 11, σελ. 53). 68

Ο μεγάλος στρατός που είχε ηττηθεί στο Χαττίν, είχε πιθανώς 1200 ιππότες από τους οποίους 300 ήταν Ναΐτες, και πιθανόν σχεδόν άλλοι τόσοι Hospitaliers. Οι λαϊκοί βαρόνοι και ιππότες δεν μπορεί να ήταν περισσότεροι από 700, ωστόσο όλοι οι διαθέσιμοι ιππότες ήταν παρόντες. Μόνο δύο παρέμειναν στην Ιερουσαλήμ. Ο στρατός περιλάμβανε λίγους ιππότες από την Τρίπολη και την Αντιόχεια. Ένας αριθμός ιπποτών είχε πρόσφατα εγκαταλείψει το βασίλειο με τον Baldwin του Ibelin. Βλέπε πιο κάτω. Ο Ιωάννης του Ibelin υπολογίζει ότι τον καιρό του Baldwin IV, το βασίλειο μπορούσε να παρατάξει 577 ιππότες εκτός από τα τάγματα και 5025 σεργέντες (Ibelin, σελ. 422-7). 1

Αριθμοί για την Αντιόχεια και την Τρίπολη μόνο κατά συμπέρασμα μπορούν να δοθούν. Η Έδεσσα πιθανώς δεν περιείχε ποτέ περισσότερες από 100 ευγενείς και ιπποτικές φραγκικές οικογένειες. Η κομητεία της Τριπόλεως περιείχε ίσως 200 και η Αντιόχεια σημαντικά περισσότερες. Το 1111, λέει ο Albert d'Aix, το Turbessel διέθεσε 100 ιππότες και η Έδεσσα 200 (XI, 40-1, σελ. 182-3). 2

3

Βλέπε κατωτέρω, γενεαλογικά δένδρα.

4

Βλέπε La Monte, Feudal Monarchy, σελ. 160-2. Munro, The Kingdom of the Crusaders, σελ. 106-7, 120-1.

5

Ιωάννης του Wurzburg (P.P.T.S., τόμ. V).

Digitized by 10uk1s

Ο Cahen, "Notes sur l'histoire des Croisades et de 1'Orient latin, III. L'Orient latin et commerce du Levant" εις Bulletin de la Faculté des Lettres de Strasburg, 29me année, no 7, τονίζει ότι οι εμπορικές δραστηριότητες των Ιταλών κατά τον δωδέκατο αιώνα ήταν κυρίως συγκεντρωμένες στην Αίγυπτο και στην Κωνσταντινούπολη. Οι λιμένες της συριακής ακτής είχαν κατά πολύ μικρότερη σημασία γι' αυτούς. 6

Δεν υπάρχουν πολλές άμεσες μαρτυρίες για τους ντόπιους χριστιανούς της Παλαιστίνης κατά τον δωδέκατο αιώνα. Βλέπε κατωτέρω και Rey, Les Colonies Franques, σελ. 75-94. Βλέπε Gerulli, Etiopi in Palestina, σελ. 8 ff για Κόπτες και Αβησσυνούς. 7

Οι μωαμεθανοί γύρω από τη Nablus προκάλεσαν αγωνιώδη ανησυχία στους Φράγκους μετά το Χαττίν (Αμπού Σάμα, σελ. 302). Ibn Ζουμπαΰρ, εκδ. Wright, σελ. 304-7, για τους μωαμεθανούς μέσα στην Acre και γύρω απ' αυτήν. 8

Βλέπε Cahen, La Syrie du Nord, σελ. 170ff. Ο Burchard de Mt Sion αναφέρεται στις διάφορες μωαμεθανικές αιρέσεις στη βόρεια Συρία (P.P.T.S. τόμ. XII, σελ. 18). 9

10

Βενιαμίν της Τουδέλας, εκδ. Adler, εβραϊκό κείμενο, σελ. 26-47.

11

Ibid, σελ. 47-8.

Βενιαμίν της Τουδέλας, εκδ. Adler, εβραϊκό κείμενο, σελ. 35 (μονοπώλιο βαφών στην Ιερουσαλήμ). Εβραίοι κατασκεύαζαν γυαλί στην Αντιόχεια και την Τύρο, Ibid, σελ. 26-47. 12

Ibid, σελ. 33-4, 1000 οικογένειες κατά τον Βενιαμίν, που ίδρυσαν άλλες στην Καισάρεια και στην Ascalon (σελ. 32, 44). 13

Βλέπε Cahen, "Notes sur l'histoire des Croisades et de l'Orient latin. II. Le regine rural syrien au temps de la domination franque", εις Bulettion de la Faculté des Lettres de Strasburg, 29eme année, no 7, μια ανεκτίμητη μελέτη γι' αυτό το σκοτεινό ζήτημα. 14

15

La Monte, Feudal Monarchy, σελ. 138-65. Rey, op. cit. σελ. 1-56, 109-64.

16

Cahen op. cit. σελ. 291-8.

17

La Monte, op. cit. σελ. 144-51.

Η ασίζα που επέτρεπε στην κληρονόμο να διαλέξει σύζυγο έναν από τρεις υποψηφίους που θα πρότεινε ο βασιλεύς χρονολογείται μετά το 1177 από τον Grandclaude "Liste d' Assises de Jérusalem" εις Mélonges Paul Fourmier, σελ. 340. Ο Baldwin III πρότεινε στην Constance της Αντιόχειας να διαλέξει από τρεις υποψηφίους το 1150. Ωστόσο, δεν μπορούσε να την αναγκάσει να δεχτεί έναν απ' αυτούς (βλέπε κατωτέρω). 18

19

Cahen, op. cit. σελ. 299-302. Η προσφορά του Θόρου αναφέρεται από τον Ernoul, σελ. 27-30.

20

Ibn Ζουμπαΐρ, εκδ. Wright, σελ. 305.

21

La Monte, op. cit. σελ. 87-137, βλέπε ανωτέρω και κατωτέρω.

22

Ibid, σελ. 87-104.

Ibid, σελ. 106-13. Ο Usamah φέρνει παραδείγματα κρίσεων με μονομαχία ή με το νερό (έκδ. Hitti, σελ. 1679). 23

24

La Monté, op. cit. σελ. 105-8.

Digitized by 10uk1s

25

Ibid, σελ. 108-9.

Grandclande, op. cit. σελ. 322, ff, παρέχει έναν κατάλογο των assises που μπορούν ν' αποδοθούν στην περίοδο 1099-1187. Αποδίδει έξι στην κυβέρνηση του Godfrey και έντεκα στους βασιλείς από τον Baldwin Ι ως τον Baldwin IV (αν και ένας που διατάσσει την πώληση τιμαρίων χωρίς κληρονόμο για να πληρωθεί η εξαγορά του βασιλέως πιστεύεται απ' αυτόν ότι μεταθέτει τη χρονολογία της αιχμαλωσίας του Guy στο Χαττίν. Μπορούσε ωστόσο ν' αναφέρεται στην αιχμαλωσία του Baldwin II). Υπάρχουν επίσης οχτώ για τους οποίους δεν μπορεί να δοθεί ακριβής χρονολογία. 26

27

La Monte, op. cit. σελ. 114-37, η καλύτερη σύνοψη των καθηκόντων των κρατικών λειτουργών.

28

Ibid, σελ. 135-6, 167-8.

La Monte, op. cit., σελ. 187-202. Βλέπε επίσης Cahen, La Syrie du Nord, σελ. 436-7. Ο Bohemund II ήταν ωστόσο υποτελής του Amalric επειδή κατείχε χρηματικό φέουδο στην Acre. 29

30

La Monte, loc. cit. Richard Le Comté de Tripoli, σελ. 30-43.

31

Cahen, op. cit. σελ. 435 ff. μια πλήρης έκθεση του πολιτεύματος της Αντιόχειας και της εξελίξεώς του.

Cahen, op. cit. σελ. 437-8, για τις σχέσεις της Αντιόχειας με το Βυζάντιο. Richard, op. cit. σελ. 26-30, για τις σχέσεις της Τριπόλεως με το Βυζάντιο. Για την όλη υπόθεση των βυζαντινών αξιώσεων επί των σταυροφορικών κρατών βλέπε La Monte "Σε ποία έκταση η Βυζαντινή αυτοκρατορία ήταν επικυρίαρχος των σταυροφορικών κρατών;" εις Βυζάντιον, τόμ. VII. Βλέπε επίσης κατωτέρω. 32

33

La Monte, Feudal Monarchy, σελ. 203-16.

34

La Monte, op. cit. σελ. 215-16. Rey, op. cit. σελ. 268-9.

35

Cahen, op. cit. σελ. 501-10.

36

Για πληροφορίες σχετικές με τα τάγματα βλέπε ανωτέρω, Βιβλίο II κεφ. Ι.

37

Βλέπε κατωτέρω, κεφάλαια II και III.

38

Heyd, op. cit. σελ. 129-63, πλήρης περίληψη.

Βλέπε Cahen "Notes sur l'histoire des Croisades et de l'Orient Latin, III. L'Orient Latin et commerce du Levant", εις Bulletin de la Faculté des Lettres de Strasbourg, 1951, σελ. 333. 39

Rey, op. cit. σελ. 3-10. Cahen, La Syrie du Nord, σελ. 128-32, όπου δίνει μια περιγραφή της Αντιόχειας και των ανέσεών της. 40

Τα νομίσματα του Tancred τον παρουσιάζουν με τουρμπάνι. Το 1192 ο Henry της Champagne, ευχαριστώντας τον Saladin για το δώρο ενός τουρμπανιού, δηλώνει ότι τέτοια πράγματα αρέσουν στους συμπατριώτες του και αυτός συχνά το φορεί (βλέπε Rey, op. cit. σελ. 11-12. Ο Ibn Ζουμπαΰρ (έκδ. Wright, σελ. 309) περιγράφει τις ενδυμασίες σε ένα χριστιανικό γάμο στην Acre το 1184. Για την Πασία, βλέπε κατωτέρω. 41

Ο Τριπολίτης γιατρός που υποτίθεται ότι είχε δηλητηριάσει τον Baldwin III ήταν ντόπιος (βλέπε κατωτέρω). Ντόπιοι γιατροί αποδείχτηκαν σοφότεροι από τους Φράγκους επάνω από την επιθανάτια κλίνη του Amalric 1 (βλέπε κατωτέρω). Ο Amalric χρησιμοποιούσε κάποιον Σουλεϊμάν Ιbn Νταούντ και τον πρεσβύτερο γιο του ως γιατρούς της αυλής, ενώ ο νεώτερος γιος του Σουλεϊμάν ήταν δάσκαλος της ιππασίας στην αυλή. Βλέπε Cahen "Indigenes et Croises" Syria, 1934. Η φραγκική ιατρική δεν έκανε εντύπωση στον Usamah (βλέπε κατωτέρω). 42

Digitized by 10uk1s

43

Βλέπε Cahen, La Syrie du Nord, σελ. 561-8.

Για τον Reynald της Σιδώνος, βλέπε κατωτέρω. Οι μωαμεθανοί επέμεναν σε χρηματικές εγγυήσεις από τους Ναΐτες Ιππότες οσάκις διαπραγματεύονταν με χριστιανούς ηγεμόνες, π.χ. Αμπού Σάμα, σελ. 32. Ο Raymond III της Τριπόλεως μιλούσε αραβικά, ο William της Τύρου σχεδόν ασφαλώς διάβαζε αραβικά ή χρησιμοποιούσε γραμματείς που ήξεραν ανατολικές γλώσσες. 44

Ibn al-Qalanisi, σελ. 161, αναφέρει την ανακάλυψη. Βλέπε επίσης Kohler "Un nouvean récit de l'invention des Patriarches Abraham, Isaac et Jacob a Hebron", εις Revue de l'Orient Latin, τόμ. IV, σελ. 477-ff. 45

46

Για την Παναγία του Sardenay, βλέπε Rey, op. cit. σελ. 2916.

47

Για την Αγία Αικατερίνη και τους προσκυνητές της, βλέπε Rey, op. cit. σελ. 287-91.

Π.χ. ο William της Τύρου (XX, 31, σελ. 1000) αποκαλεί τον Nur ad-Din "princeps Justus, vafer et providus, et secundum gentis suae traditiones religiosus". 48

49

Usamah, εκδ. Hitti, passim, ειδικότερα σελ. 161-70.

Βλέπε Δανιήλ τον ηγούμενο, passim, και Ιωάννου Φωκά. Μια σύντομη περιγραφή, passim. Βλέπε επίσης Rey. op. cit. σελ. 75-93, και Cahen, loc. cit. Η Ρωσίδα προσκυνήτρια Ευφροσύνη από το Πολότσκ, όταν πέθαινε στην Παλαιστίνη, ζήτησε από τον αββά του Αγίου Σάββα, ως τον ανώτερο ορθόδοξο εκκλησιαστικό, να της βρει έναν κατάλληλο τόπο για να ταφεί. Βλέπε de Khitrotto, "Pèlerinage en Palestine de l' Abesse Ephrosyne", εις Revue de l' Orient Latin, τόμ. Ill, σελ. 32-5. Μεταγενέστεροι ορθόδοξοι συγγραφείς όπως ο Δοσίθεος του δέκατου έβδομου αιώνα, μη θέλοντας να παραδεχτούν ότι οι ορθόδοξοι είχαν αποδεχτεί τους Λατίνους πατριάρχες από το 1099 ως το 1187, παρουσίασαν έναν κατάλογο από έξι ή εφτά πατριάρχες μεταξύ του θανάτου του Συμεών το 1099 και του 1187 (Δοσίθεος, II, σελ. 1243. Le Quien, Oriens Christianus, III, σελ. 498-503) υπάρχει ένας Ιωάννης, πατριάρχης Ιεροσολύμων, ο οποίος προσυπέγραψε την καταδίκη του Σωτηρίχου το 1157 και ένας Ιωάννης των Ιεροσολύμων, προφανώς ο ίδιος, που έγραψε μια πραγματεία εναντίον των Λατίνων περίπου την ίδια περίοδο (Krumbacher, Gesch der Byz. Literatur, σελ. 91). Είναι δυνατόν ο Μανουήλ να είχε στη σκέψη του την ανάκτηση του θρόνου της Ιερουσαλήμ και κρατούσε έναν πατριάρχη ως εφεδρεία γι' αυτή την ημέρα. Αλλά είναι σαφές ότι οι ορθόδοξοι στην Παλαιστίνη υποτάχθηκαν στον Λατίνο πατριάρχη. Η παρουσία Ελλήνων κανονικών στον Πανάγιο Τάφο βεβαιώνεται από το Cartulaire du Jaint Jèpulere, έκδ. Rozière. σελ. 17. 50

51

Βλέπε ανωτέρω.

52

Βλέπε Διβ, άρθρο "Maronites" εις Vacant et Mangenot, Dictionnaire de Theologie Catholique, τόμ. Χ.

53

Βλέπε κατωτέρω επίσης τον πρόλογο στην έκδοση του Μιχαήλ του Σύρου από τον Νακ.

Ibn Ζουμπαΰρ. εκδ. Wright, σελ. 304-5. Οι στατιστικές του Βενιαμίν εκ Τουδέλας δείχνουν τη μεγαλύτερη ευημερία των Εβραίων υπό τους μωαμεθανούς. 54

Estoire d' Eracles, II, σελ. 88. Emoul, σελ. 83-7. Itinerarium Regis Ricardi. σελ. 5-6. Caesarius von Heisterbach, Dialogus Miraculorum, I, σελ. 188. Αποδίδει την πτώση της Ιερουσαλήμ στη διαφθορά των Φράγκων της Outremer. 55

56

Ibn al-Furat, αναφερόμενος υπό Cahen, La Syrie du Nord, σελ. 382.

William της Τύρου, XVII, 9, σελ. 771-3. Επιστολή του Senechal των Ναϊτών προς τον Μέγα Μάγιστρο Everard εις R.H.F. τόμ. XV, σελ. 541. Κίνναμος, σελ. 122-3. Μιχαήλ ο Σύρος, 111, σελ 288-9. Chron. Anon. Syr. (Συριακή έκδοση) σελ. 296. Ματθαίος της Έδεσσας cclix, σελ. 329. Γρηγόριος ο ιερεύς, σελ. 142. Ibn alQalanisi, σελ. 288-92. Ibn Sama, σελ. 10-12. Ibn al-Furat, loc cit. ο οποίος ονομάζει την τοποθεσία Αρντ alΧατίμ. 57

Digitized by 10uk1s

William της Τύρου XVII, 10, σελ. 774-5. Επιστολή προς Everard, loc. cit. Chron. Anon. Syr. (Συριακή έκδοση) σελ. 299. Ibn al-Qalanisi, σελ. 293. Ibn al-Athir, atabegs, σελ. 180. 58

Ματθαίος της Έδεσσας, cclix, σελ 330-1. Γρηγόριος ο Ιερεύς, σελ. 162. Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 209-11, 294-6 και αρμενική έκδοση, σελ. 346. 59

William της Τύρου, XVII, II, σελ. 776-7. Ματθαίος της Έδεσσας, cclix, σελ. 331-2. Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 295. Chron. Anon. Syr. σελ. 300. Ibn al-Furat. αναφερόμενος υπό Cahen, op. cit. σελ. 386. Kemal ad-Din, έκδ. Blochet, σελ. 523-4. Bustan, σελ. 544. Ibn al-Qalanisi, σελ. 300. Ibn al-Athir, σελ. 481. Sibt Ibn al-Jawzi, σελ. 122. Οι περιστάσεις ποικίλλουν σε κάθε αφήγηση. Ο William λέει ότι πήγαινε στην Αντιόχεια για ν' απαντήσει σε μια έκκληση του πατριάρχη. Ο Ματθαίος της Έδεσσας και ο Ibn al-Furat να ζητήσει βοήθεια εκεί. Το Ανώνυμο Χρονικό για να πάρει την αντιβασιλεία. Ο William αποδίδει τον χωρισμό του από τη συνοδεία του σε φυσική ανάγκη, ο Sibt στον έρωτα με μια Τουρκομάνα κοπέλα. Ο Ibn al-Furat σε πτώση όταν το άλογό του χτύπησε πάνω σ' ένα δέντρο, ενώ, κατά τον Μιχαήλ, αυτό υφίστατο μόνο στη φαντασία του (οι Σύριοι χρονογράφοι είδαν την αιχμαλωσία του Joscelin ως θεία εκδίκηση για την καταδίωξη εκ μέρους του των ιακωβιτών). Οι Σύριοι χρονογράφοι λένε ότι τον αναγνώρισε ένας Εβραίος. Μόνο το Ανώνυμο Χρονικό λέει ότι τυφλώθηκε. Ο Μιχαήλ προσθέτει ότι δεν του επέτρεψαν Λατίνο πνευματικό και ότι στην επιθανάτιο κλίνη του τον εξομολόγησε ο ιακωβίτης επίσκοπος της Έδεσσας. 60

61

William της Τύρου, XVII, 15, σελ. 783-4. Ibn al-Qalanisi, σελ. 293-4, 300-1.

62

William της Τύρου, XVII, 16-17, σελ. 784-9. Οι Βυζαντινοί ιστορικοί δεν κάνουν μνεία για την αγοραπωλησία. Για τη χρονολογία και τη μωαμεθανική μαρτυρία, βλέπε Cahen, op. cit. σελ. 388 σημ. 24. Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 297, και αρμενική έκδοση, σελ. 343. Vartan, σελ. 345 και Βαχράμ, Έμμετρο Χρονικό, σελ. 618, ομιλούν για την παραχώρηση του Rum Qalat στον Catholicus. Η συριακή έκδοση του Μιχαήλ λέει ότι η κόμισσα ζήτησε από τον Catholicus να βοηθήσει έναν Αρμένιο άρχοντα στο Rum Qalat, αλλά ο Catholicus, εγκαταστάθηκε εκεί με δόλο. William της Τύρου, loc. cit. Μπαρ Εβραίος, μετάφρ. Budge, σελ. 277. Μιχαήλ, αρμενική έκδοση, σελ. 297. Ibn al-Qalanisi, σελ. 309. Ibn al-Athir, atabegs, σελ. 132 (με τη λανθασμένη χρονολογία). 63

Η άλλη κόρη του Joscelin Isabella, είχε προφανώς πεθάνει, αν και ο William της Τύρου (σελ. 777) την αναφέρει ότι ήταν στη ζωή όταν πέθανε ο πατέρας της. 64

William της Τύρου, XVII, 18, σελ. 789-91. Αφήνει να νοηθεί ότι ο πατριάρχης Aimery ενθάρρυνε την Constance ν' απορρίψει τους υποψηφίους, από φόβο μήπως περιορισθεί η εξουσία του. 65

66

Κίνναμος, σελ. 178.

Κίνναμος, σελ. 121-4, 178. Ματθαίος της Έδεσσας, cclxiii, σελ. 334-6. Γρηγόριος ο Ιερεύς, σελ. 166. Σεμπάτ ο κοντόσταυλος, σελ. 619. Βαχράμ, Έμμετρο Χρονικό, σελ. 504-6. Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 281. 67

68

William της Τύρου, XVII, 18-19, σελ. 789-92.

69

Ibid, loc. cit. Ibn al-Qalanisi, σελ. 312.

William της Τύρου, XVII, 13-14, σελ. 779-83. Την Nablus κρατούσε ο Φίλιππος de Milly, ο οποίος υποστήριζε τη βασίλισσα. Στις 31 Ιουλίου 1161, λίγες εβδομάδες πριν από τον θάνατο της βασίλισσας, του δόθηκε η αρχοντεία της Υπεριορδανίας εις αντάλλαγμα της Nablusöhricht, (R Régesta.σελ. 96). Δεν είχε ζητηθεί η γνώμη της βασίλισσας Melisende. πιθανόν επειδή ήταν πολύ άρρωστη, αν και η αδελφή της, η χήρα κόμισσα της Τριπόλεως Hodierna. ενέκρινε την αλλαγή. Συμπεραίνεται ότι ο Φίλιππος είχε τα εδάφη του από τη Melisende, όχι από τον Baldwin, και μόνον όταν εκείνη ήταν ετοιμοθάνατη μπόρεσε ο Baldwin να κάνει αλλαγή η οποία θα την στερούσε από τον φίλο και βασικό υποτελή της. Η σύζυγος του Φιλίππου, Isabella ή Ελισσάβετ, ήταν ανιψιά του Παγκάν της Υπεριορδανίας, και ενδεχομένη κληρονόμος του διαδόχου του Μαυρικίου. Όταν 70

Digitized by 10uk1s

εκείνη πέθανε αυτός κατετάγη στους Ναΐτες. Ο σύζυγος της αδελφής της Μαρίας Walter Brisebarre III της Βηρυτού, φαίνεται ότι υπήρξε αργότερα άρχοντας της Υπεριορδανίας, για την οποία αντάλλαξε το δικό του φέουδο της Βηρυτού, αλλά όταν πέθανε η γυναίκα του και η μικρή του κόρη, φαίνεται ότι έχασε το φέουδο, το οποίο πέρασε στην κόρη του Φιλίππου Στεφανία. Βλέπε Rey, "Les Seigneurs de Montréal" και "Les Seigneurs di Barut", passim. 71

Ibn al-Qalanisi, σελ. 295. Ο Unur πέθανε από δυσεντερία "ζουσαντιρίγια"

Ibn al-Athir, atabegs, σελ. 171-5. Ibn al-Qalanisi, σελ. 295-6. Βλέπε Cahen, op. cit. σελ. 393, σημ. 12 για πηγές από χειρόγραφα. 72

73

Ibn al-Qalanisi, σελ. 97-300.

74

Ibid, σελ 302-11.

75

Ibid, σελ. 311-12.

76

William της Τύρου, XVII, 20, σελ. 792-4.

77

Ibn al-Athir, σελ. 475, 486-7. Βλέπε Wiet, L' Egypte Arabe, σελ. 190-5.

Usamah, εκδ. Hitti, σελ. 40-3. Ibn al-Qalanisi, σελ. 314. Η αιγυπτιακή επιδρομή κατά της φραγκικής ακτής το 1151 αναφέρεται από τον al-Qalanisi, σελ. 307-8, ο οποίος επίσης αναφέρει μια αιγυπτιακή επιδρομή από την Ascalon τον Απρίλιο του 1152 (σελ. 312). 78

William της Τύρου, XVII, 1-5, 27-30, σελ. 794-802, 804-13. Ibn al-Qalanisi, σελ. 314-17. Αμπού Σάμα, σελ. 77-8. Ibn al-Athir, σελ. 490. 79

Ibn al-Qalanisi, σελ. 315-16 (αγανακτεί για τη φραγκική επιρροή στη Δαμασκό). Ibn al-Athir, σελ. 496 και atabegs, σελ. 189. 80

Ibn al-Qalanisi, σελ. 318-21. Ibn al-Athir, σελ. 496-7 και atabegs, σελ. 190-2. Kemal ad-Din, έκδοση Blochet, σελ. 527-8. 81

82

Ibn al-Qalanisi, σελ. 322. 327.

83

Ibid, σελ. 324-5. Νικήτας Χωνιάτης σελ. 152-4. Γρηγόριος ο Ιερεύς, σελ. 176.

84

William της Τύρου, XVIII, 11-15. σελ. 834-45. Ibn al-Qalanisi, σελ. 325-6, 330-7.

Robert de Torigny, I, σελ 309. Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 315-16. Αρμενική έκδοση, σελ. 356 Chron. Anon. Syr. (Συριακή έκδοση) σελ. 302. Ibn al-Qalanisi, σελ. 338-41. Ibn al-Athir, σελ. 503. Kemal ad-Din, εκδ. Blochet, σελ. 529. Κατά τον Ibn al-Qalanisi, ο Nur ad-Din φοβόταn ότι οι Φράγκοι θα ενεργούσαν επίθεση κατά των ανυπεράσπιστων φρουρίων του και κρατούσε το στρατό του συγκεντρωμένο για να προλάβει μια τέτοια ενέργεια. Η ελεγεία του Usamah για την καταστροφή της οικογενείας του με την οποία είχε φιλονικήσει, δίνεται στον Aμπού Σάμα. έκδ. Καΐρου, τόμ. Ι, σελ. 112. 85

William της Τύρου, XVIII, 17, σελ. 847-8. Ibn al-Qalanisi, σελ. 341. Kemal ad-Din, εκδ. Blochet, σελ. 531-1. Αμπού Σάμα, σελ. 110 (εις R.H.C.Or). 86

William της Τύρου, XVII, 26, σελ. 802, λέγοντας ότι είχε παντρευτεί κρυφά πριν πάρει την άδεια του βασιλέως. Κίνναμος, σελ. 178, αποκαλώντας τον "κάποιον Reynald" - "Ρενάλδω τινί". Μιχαήλ ο Σύρος, αρμενική έκδοση, σελ. 310. Schlumberger (Renand de Châtillon, σελ. 3) καθορίζει την καταγωγή του. Ο γάμος έγινε προ του Μαΐου, όταν ο Reynald επικύρωσε ενετικά προνόμια στην Αντιόχεια (Röhricht, Regesta, σελ. 72). 87

Digitized by 10uk1s

William της Τύρου, XVIII, σελ. 834-5. Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 314 και αρμενική έκδοση, σελ. 349, που δίνει μια άποψη πιο ευνοϊκή για τον Θόρο. Μπαρ Εβραίος, μετάφρ. Budge, σελ. 283. 88

89

William της Τύρου, XVIII, Ι, σελ. 816-17. Κίνναμος, σελ. 181.

William της Τύρου, XVIII, 10, σελ. 834-5. Κίνναμος, σελ. 78-9. Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 315, και αρμενική έκδοση, σελ. 350. Μπαρ Εβραίος, μετάφρ. Budge σελ. 284. Γρηγόριος ο Ιερεύς, σελ. 187, ο οποίος λέει ότι ο Reynald ερινοτόμησε τους Έλληνες ιερείς που έπιασε. 90

91

Ibn Μοϊγεσάρ, σελ. 473.

William της Τύρου XVIII, 17-19, σελ. 847-53. Robert de Τορινύ, Ι, σελ. 316. Μιχαήλ ο Σύρος, αρμενική έκδοση, σελ. 351-3. Ibn al-Qalanisi, σελ. 342-344. Ο Reynald de Σαιν-Βαλερύ εξακολουθούσε να είναι βαρόνος της Ιερουσαλήμ το 1160 (Röhricht, Regesta, σελ. 94) αλλ' επέστρεψε στη Δύση αμέσως μετά. Ο Robert de Τορινύ μόνος μας λέει ότι του δόθηκε η Harenc. 92

William της Τύρου, XVIII, 16, 22, σελ. 846, 857-8. Γρηγόριος ο Ιερεύς, σελίς 186-9. Ματθαίος της Έδεσσας, cclxxiii, σελ. 352-3. 93

William της Τύρου, XVIII, 21. σελ. 855-6. Ibn al-Qalanisi, σελ. 346-8. Ο Αμπού Σάμα, σελ. 97-100, λέει ότι ο Baldwin ζήτησε ανακωχή, προφανώς στηριχθείς σε μια διφορούμενη φράση του al-Qalanisi. 94

95

Κίνναμος, σελ. 179-81. Ματθαίος της Έδεσσας, loc. cit. Γρηγόριος ο Ιερεύς, σελ. 187.

William της Τύρου, XVIII, 23-5, σελ. 859-64. Κίνναμος, σελ. 181-90. Νικήτας Χωνιάτης, σελ. 141-5. Πρόδρομος, εις R.H.C.G. II, σελ. 752. 766. Ματθαίος της Έδεσσας, cclxxiv, σελ. 354-5. Γρηγόριος ο Ιερεύς, σελ. 188-9. Βαχράμ, Έμμετρο Χρονικό, σελ. 505. Ibn al-Qalanisi, σελ. 349, 353. Βλέπε επίσης La Monte "Ως ποια έκταση ήταν η Βυζαντινή Αυτοκρατορία επικυρίαρχος των σταυροφορικών κρατών;" εις Byzantion, τόμ. VII. 96

William της Τύρου, XVII, 25, σελ. 864 (που δεν ψέγει κατ' ούδένα τρόπο τον αυτοκράτορα). Otto von Freisingen, Gesta Friderici, σελ. 229. Κίνναμος, σελ. 188-90. Γρηγόριος ο Ιερεύς, σελ. 190-1. Ματθαίος της Έδεσσας, cclxxv, σελ. 355-8. Ibn al-Qalanisi, σελ. 353-5. 97

William της Τύρου, loc. cit. Κίνναμος, σελ. 188, αναφέρει ειδικώς "τον Σαγγέλη υιέα" (τον γιο του Saint Gilles) και τον "τέμπλου μαΐστορα". 98

Κίνναμος, σελ. 191-201, 204-8. Νικήτας Χωνιάτης, σελ. 152-64. Γρηγόριος ο Ιερεύς, σελ. 193-4, 199. Ματθαίος της Έδεσσας, cclxxxii, σελ. 364. Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 320. Chron. Anon. Syr. σελ. 302. Ibn alAthir, σελ. 544. 99

William της Τύρου, XVIII, 28, σελ. 868-9. Ματθαίος της Έδεσσας, cclxxxi, σελ. 363-4. Chron. Anon. Syr. σελ. 302. Γρηγόριος ο Ιερεύς, σελ. 308. Kemal ad-Din. εκδ. Blochet, σελ. 533. Cahen (op. cit. σελ. 405, σημ. 1) περιέχει συμπληρωματικές πηγές και αναπτύσσει την τοπογραφία. 100

William της Τύρου, XVIII, 30, σελ. 874. Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 324, λέει ότι η Constance απομακρύνθηκε από την κυβέρνηση της Αντιόχειας από τον Θόρο. 101

William της Τύρου, XVIII, 30, σελ. 874-6. Κίνναμος, σελ. 208-10, λέει ότι η υγεία της Melisende δεν ήταν ικανοποιητική, εκτός από τις φήμες για την μη νομιμότητα της. Η Melisende αναφέρεται ως "Futural Imperatricis Constantinopolitanae" στη χάρτα της 31 Ιουλίου 1161, όταν η Υπεριορδανία δόθηκε στον Philippe de Milly. Αυτή κι ο αδελφός της ήταν τότε με τον βασιλέα στη Ναζαρέτ (Röhricht, Regesta, σελ. 96). 102

103

William της Τύρου, XVIII, 31-33, σελ. 876, 878-9.

Digitized by 10uk1s

Ibid, XVIII, 31, σελ. 875-6. Κίνναμος, σελ. 210-11. Νικήτας Χωνιάτης, σελ. 151, που εξυμνεί την καλλονή της νέας αυτοκράτειρας. 104

William της Τύρου, XVIII, 20, σελ, 854. Παραδείγματα των θρησκευτικών φιλανθρωπιών της Melisende το 1159 και το 1160 δίνονται στα Regesta του Röhricht, σελ. 88, 94. 105

Ο William της Τύρου, loc. cit. αναφέρει την συμμετοχή της Sibylla. Ernoul, σελ. 21, για την άρνηση της Sibylla να φύγει από τους Αγίους Τόπους. 106

107

William της Τύρου, XVI, 2, σελ. 705-6, μας δίνει μια σκιαγράφηση του χαρακτήρα του Baldwin III.

William της Τύρου, XIX, 1-4, σελ. 883-4, 888-90. Robert de Torigny I, σελ. 309, χρονολογεί τον γάμο του Amalric το 1157. Για τον πρώτο σύζυγο της Αγνής βλέπε ανωτέρω. Οι συνεχιστές του William της Τύρου είχαν σοβαρούς λόγους για να την αντιπαθούν έντονα (βλέπε κατωτέρω). Πιθανόν να υπερέβαλαν τα ελαττώματά της, αλλά φαίνεται απίθανο μόνο η μακρινή συγγένεια να έκανε τους βαρόνους να επιμείνουν στο διαζύγιο. Κατά τον William, η συγγένεια είχε προβληθεί από την ηγουμένη Στεφανία, θυγατέρα του Joscelin I και της Μαρίας του Salerno· αλλά πρέπει να ήταν γνωστό ότι ο Baldwin Ι και ο Joscelin Ι ήταν πρώτοι εξάδελφοι και ότι ο πατριάρχης είχε ήδη αρνηθεί να ευλογήσει το γάμο. Η Αγνή είχε πιθανώς γεννηθεί το 1133 -ο πρώτος σύζυγος της μητέρας της Βεατρίκης, πέθανε το 1132 και εκείνη παντρεύτηκε τον Joscelin της Εδέσσης πολύ σύντομα μετά. 108

109

William της Τύρου, XIX, 2-3, σελ. 884-8.

Γι' αυτή τη σημανική ασίζα βλέπε ανωτέρω (Κεφ. Ι) La Monte, Feudal Monarchy, σελ. 22-3, 99, 153. Grandclaude, "Liste d' Assises, de Jerusalem" εις Mélanges Paul Fournier, σελ. 329ff. Αυτός χρονολογεί αυτή την ασίζα το 116 και ταξινομεί τις άλλες ασίζες που μπορούν ν' αποδοθούν στον Amalric. 110

Κίνναμος, σελ. 227, Γρηγόριος ο Ιερεύς, σελ. 200. Σεμπάτ ο κοντόσταυλος, σελ. 621. Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 319. Αρμενική έκδοση, σελ. 349, 356. 111

Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 324, επιβεβαιούμενος από το Chron. Anon. Syr. Φαίνεται ότι συγχωνεύουν τα γεγονότα των ετών 1160 και 1162-3. Ughelli, Italia Sacra, VII, σελ. 203 αναφέρει μια χάρτα του 1167 όπου ο Bohemund III αυτοαποκαλείται "Πρίγκιψ της Αντιόχειας, άρχων της Λαοδίκειας και της Ζιμπέλ". Επειδή η Λαοδίκεια και η Jabala ήταν κτήσεις της μητέρας του· ποφανώς αυτή είχε πεθάνει. 112

Για τον Baldwin, βλέπε κατωτέρω. Η κόρη της Constance και του Reynald, Αγνή, παντρεύτηκε αργότερα με τον Ούγγρο διεκδικητή Αλέξιο ή Μπέλα III, ο οποίος έγινε βασιλεύς της Ουγγαρίας το 1173 (Νικήτας Χωνιάτης, σελ. 221). 113

Επιστολές του Amalric εις Bouquet R.H.F. τόμ. XVI, σελ. 36-7, 39-40. Η δεύτερη επιστολή μιλά για βυζαντινή απειλή κατά της Αντιόχειας. Ο Bohemund III έγραψε περίπου τον ίδιο καιρό στον βασιλέα Louis (ibid, σελ. 27-8). 114

Usamah, εκδ. Hitti, σελ. 43-54 (του οποίου η αφήγηση δεν αποκρύπτει εντελώς την ύστατη πίστη του). Ibn al-Athir, σελ. 492-3. William της Τύρου, XVIII, 9, σελ. 832-4. Για την ιστορία της Αιγύπτου αυτής της περιόδου, βλέπε Wiet, L' Egypte Arabe, σελ. 191 ff. 115

116

Ibn al-Athir, σελ. 529. Αμπού Σάμα, σελ. 107.

William της Τύρου, XIX, 5, σελ. 890-1. Επιστολή του Amalric R.H.F., τόμ. XVI, σελ. 59-60. Διαβεβαιώνει τον βασιλέα Louis ότι η Αίγυπτος θα μπορούσε να κατακτηθεί με λίγη πρόσθετη βοήθεια. Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 317. 117

William της Τύρου, XIX, 8, σελ. 894-5. Ibn al-Athir, σελ. 531 και Atabegs, σελ. 207-9. Kemal ad-Din, εκδ. Blochet, σελ. 534. Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 324. Ο Ibn al-Athir, αναφέρει ότι οι Βυζαντινοί ήταν το ισχυρότερο 118

Digitized by 10uk1s

στοιχείο στο στράτευμα. William της Τύρου, XIX, 5, 7, σελ. 891-2. Αμπού Σάμα, σελ. 107. Ibn al-Athir, σελ. 533 και Atabegs, σελ. 215-6. Μπεχά ad-Din, P.P.T.S. σελ. 46-8. 119

William της Τύρου, XIX, 7, σελ. 893-4. Ibn al-Athir σελ. 534-6 και Atabegs, σελ. 217-9. Αμπού Σάμα, σελ. 125. 120

William της Τύρου, XIX, 9, σελ. 895-7 που χρονολογεί εσφαλμένα το γεγονός το 1165. Robert de Torigny 1, σελ. 355. Επιστολές του Amalric Ι και του Gaufred Fulcher προς το Louis VII, εις R.H.F. τόμ. XVI, σελ. 60-2. Κίνναμος, σελ. 216 (πολύ σύντομη μνεία της αιχμαλωσίας του Κολομάν). Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 324. Chron. Anon. Syr. σελ. 304. Bustaw, σελ. 559. Kemal ad-Din, έκδ. Blochet, σελ. 510. Αμπού Σάμα, σελ. 133. Ibn alAthir, Atabegs, σελ. 220-3. 121

William της Τύρου XIX, 10, II, σελ. 898, 900-1, Bustan, σελ. 561. Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 326, αρμενική έκδοση, σελ. 360, που λέει ότι ο Θόρος, που απελευθερώθηκε πρώτος επέμεινε για την απελευθέρωση του Bohemund. 122

123

Κίνναμος, σελ. 237-8. William της Τύρου, XX, σελ. 942.

William της Τύρου, XIX, 10, σελ. 898-900. Ibn al-Athir, σελ. 540-2, και Atabegs, σελ. 234. Kemal ad-Din, εκδ. Blochet, σελ. 541. 124

William της Τύρου, XIX, II, σελ. 901. Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 326. Ο Αθανάσιος II είχε διορισθεί πατριάρχης Αντιόχειας το 1157 όταν ο τιτλούχος πατριάρχης Παντευγενής Σωτήριχος, κατηγορήθηκε για αίρεση. 125

126

Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 301-4, 332, 334-6.

William της Τύρου XIX, 11, σελ. 901-2. Μπεχά ad-Din, P.P.T.S. σελ. 501, χρονολογών την άλωση της Μουνιέτρα μετά την αιγυπτιακή εκστρατεία του 1167. Ibn al-Athir, σελ. 545-6, και Atabegs, σελ. 235-6. Ο Nur ad-Din κατέλαβε τη Μουνιέτρα επάνω στο δρόμο από τη Jebeil στη Baalbek, ενώ ο Shirkuh κατέλαβε το Σακίφ Τιτούν, ή το Σπήλαιο του Τύρωνος, αναγνωρισθέν από τον Rey (Colonies Franques, σελ. 513) ως Καλάτ ανΝινχα, περί τα 15 μίλια ανατολικώς της Σιδώνος. Η τοποθεσία του φρουριου των Ναϊτών κοντά στο Αμμάν είναι άγνωστη. Ο Μπεχά ad-Din το ονομάζει Ατάφ. Μπορεί να είναι το σπήλαιο του Καφ, νοτιο-ανατολικά του Αμμάν, που περιλαμβάνει ρωμαϊκά λείψανα αλλά κανένα σημείο από μεσαιωνική τοιχοποιία. 127

William της Τύρου, XIX, 13, 16, σελ. 902-4, 907-8. Μπεχά ad-Din, P.P.T.S. σελ. 48, λέει ότι ο Nur ad-Din ανάγκασε τον Saladin να συνοδεύσει τον Shirkuh. Ibn al-Athir, σελ. 547 και Atabegs. σελ. 236. 128

William της Τύρου, XIX, 17-19, σελ. 908-13. Ernoul, σελ. 19, παρατηρεί ότι μόνο η αυλή του αυτοκράτορα στην Κωνσταντινούπολη ήταν πλουσιότερη από την αυλή του Καΐρου. Αμπού Σάμα σελ. 130. Ο William συνεχίζει την αφήγησή του με μια ανάπτυξη της διαφοράς μεταξύ των αιρέσεων των σχιιτών και των σουννιτών. 129

William της Τύρου, XIX, 22-5, σελ. 917-28 (μαζί με μια περιγραφή της Αιγύπτου και του Νείλου). Ibn alAthir, σελ. 547-9, ο οποίος χρονολογεί τη μάχη του Ασμουνεΐν στις 18 Μαρτίου, και Atabegs, σελ. 23, που χρονολογεί τη μάχη στις 18 Απριλίου. Vita J. Bernardi, M.P.L. τόμ. CLXXXV, στις 366-7, χρονολογεί τη μάχη στις 19 Μαρτίου. 130

William της Τύρου, XIX, 26-32, σελ. 928-39. Αμπού Σάμα, σελ. 130-4. Ibn al-Athir, σελ. 547-51 και Atabegs, σελ. 236-46. Μπεχά ad-Din, P.P.T.S. σελ. 40-51. Imad ad-Din. Η Ιστορία για την ανάδειξη του Saladin σε ιππότη περιλαμβάνεται στο Itinerarium Regis Ricardi, σελ 9. 131

Βλέπε Delaville Le Roulx, op. cit. σελ. 74-6. Röhricht, Regesta, σελ. 109ff, παρέχει πολλά παραδείγματα παραχωρήσεων στα Τάγματα. 132

Digitized by 10uk1s

133

William της Τύρου XX, Ι, σελ. 942-3. Ernoul, σελ. 17-18. Κίνναμος, σελ. 238.

William της Τύρου, XX, 2, σελ. 943-4. Κίνναμος σελ. 250-1. Νικήτας Χωνιάτης, σελ. 180-6. Για την μετέπειτα ιστορία του Ανδρόνικου, βλέπε κατωτέρω. 134

135

William της Τύρου, XX, 4, σελ. 945-7.

William της Τύρου, XX, 5, σελ. 948-9 (αναφέρει την αφιξη του κόμη του Νεβέρ στο προηγούμενο κεφάλαιο). Μιχαήλ ο Σύρος (III, σελ. 332-3) και οι Άραβες Ιστορικοί (Ibn al-Athir, σελ. 553-4 και Atabegs, σελ. 246-7 και Αμπού Σάμα σελ. 112-13) ήξεραν καλά ότι ο βασιλεύς είχε εξαναγκαστεί από το συμβούλιό του. 136

William της Τύρου, XX, 6-9, σελ. 949-56. Αμπού Σάμα σελ. 114-15, 136-40, παραπέμποντας στον Imad adDin, P.P.T.S. σελ. 52. Ibn al-Athir, σελ. 554-6 και Atabegs, σελ. 247-50. 137

Μπεχά ad-Din, P.P.T.S. σελ. 52-3. Ibn al-Athir, σελ. 563, και Atabegs, σελ. 250. Αμπού Σάμα, σελ. 117. Κατά τον Μπεχά ad-Din, επαναλαμβανόμενο πληρέστερα από τον "Ibn al-Athir, ο Saladin δεν ήθελε καθόλου να μετάσχει στην εκστρατεία. 138

Μπεχά ad-Din P.P.T.S., σελ. 53-5 (αναφέρει τον Imad ad-Din). Ibn al-Athir σελ. 558-60 και Atabegs, σελ. 251-3. Αμπού Σάμα, σελ. 118-19, 142-5. William της Τύρου, XX, 10, σελ. 956-8. 139

Μπεχά ad-Din, P.P.T.S. σελ. 55. Ibn al-Athir, σελ. 560-1. William της Τύρου (XIX, 5, σελ. 892) τον περιγράφει σχεδόν με τα ίδια λόγια όπως οι Άραβες συγγραφείς. Ο Μπεχά ad-Din (σελ. 50-1) περιγράφει την αγωνιώδη απόφασή του να προσθέσει την Αίγυπτο στο βασίλειο του κυρίου του. 140

William της Τύρου, XX, 12, σελ. 960-1. Επιστολές του Amalric εις R.H.F. τόμ. XVI, σελ. 187-8. Ibn alAthir, Atabegs, σελ. 258-9. Ο μάγιστρος του Hospital πνίγηκε το 1183 ενώ περνούσε από τη Διέππη στην Αγγλία. Βλέπε Delaville le Roulx, Les Hospitaliers, σελ. 76ff. 141

142

William της Τύρου, XX, 13, σελ. 961-2.

Μπεχά ad-Din, P.P.T.S., σελ. 52. Αμπού Σάμα, σελ. 188-9. Ibn al-Athir, Atabegs, σελ. 264. Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 339-42. Ο Κουτμπ ad-Din πέθανε τον επόμενο χρόνο (1170). 143

Beha ad-Din, P.P.T.S., σελ. 55-6. Ibn al-Athir, σελ. 566-8. Abu Sama, σελ. 146. Το δίπλωμα του διορισμού του Saladin από τον Χαλίφη υπάρχει στο Βερολίνο μακρύ 98 φύλλα. 144

145

Νικήτας Χωνιάτης, σελ. 208-9. William της Τύρου, loc. cit.

146

Abu Sama, σελ. 147-8. Ibn al-Athir, σελ. 568.

William της Τύρου, XX, 14-17, σελ. 962-71. Κίνναμος, σελ 278-80. Λέει ότι μετά την εκστρατεία ο Saladin έστειλε πρεσβεία στον Μανουήλ να του προσφέρει ετήσιο φόρο, αλλά ο Μανουήλ δεν τον δέχτηκε. Νικήτας Χωνιάτης, σελ. 209-19, θεωρεί αντιθέτως ότι ο Μανουήλ συνήψε ειρήνη με την Αίγυπτο. Beha ad-Din, P.P.T.S., σελ. 56-9. Abu Sama, σελ. 151-3. Ibn al-Athir, σελ. 668-70 και Atabegs, σελ. 259-60. Μιχαήλ ο Σύρος (III, σελ. 335, και αρμενική έκδοση, σελ. 369-70) υποθέτει ότι οι Έλληνες δωροδοκήθηκαν από τον Saladin για να εγκαταλείψουν την εκστρατεία. Η μαρτυρία του είναι τόσο σαφώς ανθελληνική ώστε να μην έχει καμιά αξία. Ο William της Τύρου λέει ότι ο Κοντοστέφανος υπήρξε ο πρώτος που ζήτησε ανακωχή, ο Νικήτας ότι ήταν ο βασιλεύς. 147

148

Beha ad-Din, P.P.T.S. σελ. 59-60. Abu Sama, σελ. 153-4, Ibn al-Athir, Atabegs, σελ. 260-1.

Abu Sama, σελ. 149. Η δωρεά του Ακκάρ και της Arqa στους Hospitaliers έγινε μετά τον σεισμό του Ιουνίου (Röhricht, Regesta, σελ. 125). 149

Digitized by 10uk1s

150

Μιχαήλ ο Σύρος, III σελ. 339. Ibn al-Athir, Atabegs, σελ. 262. William της Τύρου, XX, 18, σελ. 9713.

William της Τύρου, XX 26, σελ. 991-2. Νικήτας Χωνιάτης σελ. 183. Μιχαήλ ο Σύρος, 111 σελ. 331, 337. Σεμπάτ ο κοντόσταυλος, σελ. 622-5. Βαχράμ, Έμμετρο χρονικό, σελ. 508-9 η χρονολογία είναι αδύνατο να διευκρινισθεί. Ο William της Τύρου την τοποθετεί μετά την επίσκεψη του Amalric στην Κωνσταντινούπολη, ο Μιχαήλ προ του σεισμού του 1170. Η Ταρσός ήταν ακόμα ελληνική όταν ο Henry the Lion επέστρεψε από την σταυροφορία του το 1172 (Αρνόλδος εκ Λυβέκκης, σελ. 22-3). 151

152

William της Τύρου, XX, 19-20, σελ. 973-7. Ibn al-Athir, σελ. 577-8.

William της Τύρου, XX, 22-4, σελ. 980-7. Κίνναμος, σελ. 250 (πολύ σύντομη αφήγηση στην οποία λέει ότι ο Amalric υποσχέθηκε "δουλείαν" στον αυτοκράτορα). Μιχαήλ ο Σύρος III σελ. 343. 153

De Vogue, Les Eglises de la Terre Sainte, σελ. 99-103, δίνει την επιγραφή στα μωσαϊκά της Βηθλεέμ. Ο Έλλην περιηγητής Φωκάς αναφέρεται σ' αυτά και λέει για τις επισκευές του Παναγίου Τάφου (σελ. 19, 31). La Monte, "Towhat extent was the Byzantine Empire the suzerain of the Crusading States?" αναλύει το θέμα της αυτοκρατορικής επικυριαρχίας και κρίνει ότι δεν είχε γίνει ποτέ παραδεκτή. Αλλά ο Μανουήλ, όπως οι προκάτοχοί του προ των σταυροφοριών, προφανώς θεωρούσε τον εαυτό του υπεύθυνο για την ευημερία των ορθοδόξων στην Παλαιστίνη και το δικαίωμά του να παρεμβαίνει υπέρ αυτών ήταν απαράδεκτο. Βλέπε ανωτέρω (κεφ. Ι) για τον πατριάρχη Ιεροσολύμων που ο Μανουήλ διατηρούσε σε εφεδρεία στην Κωνσταντινούπολη. Προφανώς οφείλεται στη βοήθεια του Μανουήλ ότι έγιναν επισκευές αυτό τον καιρό σε όλα τα ορθόδοξα ιδρύματα στην Παλαιστίνη, όπως στη Λαύρα του Καλάμου (βλέπε Vaille, "Les Laures de Saint Gerasime et de Calamon" εις Echos d' Orient, Τόμ. II, σελ. 117), και το μοναστήρι του Αγίου Ευθυμίου. (Βλέπε Johns, "The Crusadess' attempt to colonize Palestine and Syria", εις Journal of the Royal Central Asian Sosiety. τόμ. XXI, σελ. 292-3). 154

William της Τύρου, XX, 25, σελ. 988. Ο Στέφανος ήταν εγγονός του σταυροφόρου κόμη de Blois και νεώτερος γιος του Τιβάλδου, κόμη de Blois, της Σαρτρ και της Τρουά. Είχε γεννηθεί περί το 1130 και είχε κάνει έναν γάμο με απαγωγή της Ματίλδας de Ντουζύ, το 1151. (Βλέπε Anselme, Histoire Généalogique de la France, II, σελ. 847). Αλλά η σύζυγός του ονομάζεται άλλοτε Alix, άλλοτε Μαρία. Είναι πιθανόν ότι είχε παντρευτεί πολλές φορές και ήταν χήρος το 1170. 155

156

William της Τύρου, XXI, σελ. 1004-5.

157

Ibid. XX, 25, σελ. 988.

Η Σταυροφορία του περιγράφεται λεπτομερώς από τον Joranson, "The Crusade of Henry the Lion" εις Medieval Essays presented to G. W. Thompson. Η κυριότερη πηγή είναι ο Αρνόλδος εκ Λυβέκκης. 158

Ibn al-Athir, σελ. 575-80 και Atabegs, σελ. 202-3. Kemal ad-Din, έκδ. Blochet, σελ. 551. Beha ad-Din P.P.T.S. σελ. 61-2. 159

William της Τύρου, XX, 27, σελ. 992-4. Ibn al-Athir, σελ. 581-3 και Atabegs, σελ. 286-8. Kemal ad-Din, έκδ. Blochet, σελ. 552. Μακρίσι, έκδ. Blochet, Revue de l'Orient Latin, τόμ. VIII, σελ. 506. Beha ad-Din, P.P.T.S. σελ. 62-3, μια διακριτική αόριστη αφήγηση, που ανακατώνει τις εκστρατείες του 1171 και 1173. Εμφανίζει επίσης τον Saladin να λέει ότι μόνος του αρνήθηκε ν' αντιταχθεί στον Nur ad-Din (σελ. 65). 160

Ibn al-Athir, Atabegs, σελ. 279. Kemal ad-Din, σελ. 584. Beha ad-Din, P.P.T.S. σελ. 62, λέει ότι ο Nur adDin κατέλαβε την Άργα, λάθος αντί του Αρύμα. 161

Κίνναμος, σελ. 291-2. Imad ad-Din, σελ. 159-60. Ο Henry the Lion έγινε φιλόξενα δεκτός από τον Kilidj Arslan όταν πέρασε μέσ' από την Ανατολία επιστρέφοντας από την Παλαιστίνη. 162

Abu Sama, σελ. 168. William της Τύρου, XX, 28, σελ. 995. Οι περιστάσεις της απελευθερώσεως του Raymond είναι ασαφείς. Βλέπε Balduin Raymond III of Tripolis, σελ. 11 και σημ 23. Η χρονολογία ήταν μεταξύ 163

Digitized by 10uk1s

Σεπτεμβρίου 1173 και Απριλίου 1176. 164

William της Τύρου, XX, 26, σελ. 991-2. Ο William εσύγχυσε πιθανώς τις δύο εκστρατείες του Amalric.

Ibn al-Athir, σελ. 587-93, και Atabegs, σελ. 293. Kemal ad-Din, εκδ. Blochet, σελ. 553. Μακρίσι, εκδ. Blochet, Revue de l'Orient Latin, τόμ. VIII, σελ. 509-11. Ο Najm ad-Din Ayyub πέθανε από μια πτώση από το άλογο ενώ έπαιζε πόλο. 165

166

William της Τύρου, XX, 29-30, σελ. 995-9.

167

Ibn al-Athir, σελ. 599, 602-3, και Atabegs σελ. 293. Beha ad-Din, P.P.T.S. σελ. 65-6.

168

Ibn al-Athir, σελ. 604-5. Beha ad-Din, P.P.T.S., σελ. 65.

169

Ibn al-Athir, σελ. 606-9. Kemal ad-Din, έκδ. Blochet, σελ. 558-60.

170

William της Τύρου, XX, 31, σελ. 1000. Abu Sama, σελ. 162. Ibn al-Athir, σελ. 611.

William της Τύρου, XX, 31, σελ. 1000-1. Ο Σύρος γιατρός ήταν πιθανώς ο Σουλεϊμάν Ibn Δαούδ. Βλέπε ανωτέρω. 171

1

Ibn al-Athir, σελ. 600.

Abu Sama (αναφερόμενος στον Imad ad-Din) σελ. 164-5. Beha ad-Din, P.P.T.S. σελ. 66-7, που χρονολογεί την άφιξη των Σικελών στις 7 Σεπτεμβρίου. William της Τύρου, XXI, 3, σελ. 1007. 2

Beha ad-Din, P.P.T.S. σελ. 67-70. Ibn al-Athir, σελ. 614-16. Μακρίσι, έκδ. Blochet, Revue de l'Orient Latin, τόμ. VIII, σελ. 517. 3

4

William της Τύρου, XXI, 3-4, σελ. 1007-9.

5

William της Τύρου, XXI, 5, σελ. 1010-12.

6

Για την απελευθέρωση του Reynald και του Joscelin, βλέπε κατωτέρω.

Ο Hugh d' Ibelin, που υπήρξε εκπρόσωπος του Amalric στο Κάιρο το 1167, πέθανε περί το 1169. Είχε αρραβωνιασθεί με την Agnes πριν αυτή παντρευτεί τον Amalric (William της Τύρου, XIX, 4, σελ. 890). Ο William λέει επίσης για το διαζύγιο του Reynald της Σιδώνος. Ο πατέρας του Reynald απέδειξε ότι αυτός και η Agnes ήταν συγγενείς. Ασφαλώς, αυτή η συγγένεια ήταν από τη μητέρα της Βεατρίκη, χήρα του William της Σαχιούν, της οποίας το πατρικό όνομα δεν είναι γνωστό. 7

8

William της Τύρου, XXI, 18, σελ. 1035. Ernoul, σελ. 44.

9

Ernoul, σελ. 30-1.

Ernoul, σελ. 114. Estoire d' Eracles, σελ. 51-2. Ο Πλιβάνο πλήρωσε 10.000 υπέρπυρα για την κοπέλλα. Αν ήταν με πλήρη περιεκτικότητα σε χρυσό το βάρος τους θα ήταν περίπου 140 λίμπρες. 10

Ο Joscelin αναφέρεται εις senechal από το 1177 και έπειτα (Röhricht, Regesta, σελ. 147). Αποκαλείται πάντοτε "Κόμης Joscelin". Στις διάφορες χάρτες η Agnes αποκαλείται κόμισσα, γιατί διετέλεσε κόμισσα της Jaffa και της Ascalon κατά τη διάρκεια του γάμου της με τον Amalric. Δεν υπήρξε ποτέ βασίλισσα και ποτέ δεν την απεκάλεσαν έτσι. William της Τύρου, XXI, 2, σελ. 1006, για την ανατροφή της Sibylla και ανωτέρω για του Baldwin. 11

Digitized by 10uk1s

William της Τύρου, XXI, 6, σελ. 1012-13, 1023. Abu Sama, σελ. 167-8. Ibn al-Athir, σελ. 618-20. Kemal adDin, έκδ. Blοchet, σελ. 562-4. 12

Beha ad-Din, P.P.T.S. σελ. 70-1. Ibn al-Athir, σελ 621-2, ονομάζει την τοποθεσία της μάχης Κέρατα της Hama. Kemal ad-Din, εκδ. Blochet, σελ. 564. 13

Τα πρώτα από τα νομίσματα που φέρουν τον βασιλικό τίτλο του Saladin χρονολογούνται το 570 της Εγίρας (1174-5). Ουδέποτε πήρε τον τίτλο του σουλτάνου αλλά Άραβες συγγραφείς, ακόμη και οι σύγχρονοί του, του τον δίνουν (δηλαδή ο Ibn Ζουμπαΰρ και ο Beha ad-Din) βλέπε Wiet, op. cit. σελ. 335-6. 14

Beha ad-Din, P.P.T.S. σελ. 71-4. Ibn al-Athir, σελ. 625-6. Ο Beha ad-Din τοποθετεί τη μάχη στο Τελ εσΣουλτάν και στα Κέρατα της Hama. 15

Beha ad-Din, P.P.T.S. σελ. 74-5. Kemal ad-Din, έκδ. Blochet, σελ. 146-7. Ibn al-Athir, loc. cit. Κατά τον Kemal ad-Din η δημόσια γνώμη στο Χαλέπι ήταν εναντίον της συνθήκης και υποστήριξε πολύ τον al-Salih. 16

Αμπού Φεράς, έκδ. Guyard, Journal Asiatique. 7η σειρά, τόμ. IX, 1877. Αραβικό κείμενο, σελ. 455-9. Ibn alAthir (loc. cit.) αναφέρει μια απειλητική επιστολή που έστειλε ο Σινάν στο θείο τού Saladin από τη μητέρα του, Σιχάμπ ad-Din. 17

William της Τύρου, XXI, 8, σελ. 1017-19. Κατηγορεί τον Humphrey de Toron, ο οποίος ήταν υπεύθυνος για τη συνθήκη, ότι χάθηκε μια ευκαιρία να χτυπηθεί ο Saladin όταν βρισκόταν σε δύσκολη θέση. 18

19

William της Τύρου, XXI, II, σελ. 1021-3. Ibn al-Athir, σελ. 627.

William της Τύρου, XXI, 13, σελ. 1025-6. Η μητέρα του William ήταν ετεροθαλής αδελφή του βασιλέως Conrad και του πατέρα του Friedrich Barbarossa. Ο πατέρας του και η μητέρα του βασιλέως Louis, Αδελαΐς de Μωριέν, ήταν παιδιά της Γκιζέλας της Βουργουνδίας από δύο διαφορετικούς γάμους. 20

Νικήτας Χωνιάτης, σελ. 236-48. Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 369-72. Βλέπε Chalandon, Les Comnènes, σελ. 506-13 και Cahen La Syrie de Nord, σελ. 417 σημ 3, και για την ίδια τη μάχη, Ramsay "Preliminary Report" εις History and Art of the Eastern Provinces of the Roman Empire, σελ. 235-8. 21

Νικήτας Χωνιάτης, σελ. 249. Ο Μανουήλ από το άλλο μέρος επεχείρησε να μειώσει τη συμφορά στην επιστολή του γι' αυτήν προς τον Henry II της Αγγλίας (αναφερομένη στα Chronica του Roger de Hoveden, II, σελ. 101). Η μάχη σημειώθηκε από πολλούς δυτικούς χρονογράφους, π.χ. Vita Alexandri εις Liber Pontificalis, II, σελ. 435 και Annales S. Rudberti Salisburgensis, σελ. 777. 22

23

William της Τύρου, XXI, 12, σελ. 1025.

Ο Henry II και ο Louis VII συμφώνησαν στη συνθήκη του Ιβρύ της 21ης Σεπτεμβρίου 1177, να πάνε σε μια κοινή Σταυροφορία (Benedict of Peterborough, I, σελ. 191-4). Το σχέδιο εγκαταλείφθηκε λίγο αργότερα. 24

William της Τύρου, XXI, 14-18, σελ. 1027-35. Λέει ότι ο Raymond της Τριπόλεως και ο Bohemund της Αντιόχειας ήταν αντίθετοι προς την εκστρατεία στην Αίγυπτο και αποθάρρυναν τον Φίλιππο. Αλλά οι Ibelin είχαν αηδιάσει από τον Φίλιππο και επειδή συνήθως συνεργάζονταν με τον Raymond, είναι πιθανόν ότι ο William υπερβάλλει. Ήταν υπεύθυνος για τη βυζαντινή συμμαχία και γι' αυτό στενοχωρήθηκε για την εγκατάλειψή της και η μετέπειτα προθυμία του Φιλίππου να βοηθήσει τον Raymond και τον Bohemund μπορεί να τον έκανε να τους υποψιασθεί. Βλέπε επίσης Ernoul, σελ. 33, ο οποίος λέει για την διαμαρτυρία του Baldwin d'Ibelin. 25

William της Τύρου, XXI, 19, 25, σελ. 1036, 1047-9. Ernoul, σελ. 34. Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 75-6. Abu Sama, σελ. 189-92. Beha ad-Din, P.P.T.S. σελ. 76-7. Ibn al-Athir, σελ. 630-3. Kemal ad-Din, έκδ. Blochet, σελ. 148-53. 26

Digitized by 10uk1s

William της Τύρου, XXI, 20-24, σελ. 1037-47. Ernoul, σελ. 41-5. Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 375. Beha adDin, P.P.T.S. σελ. 75-6. Abu Sama, σελ. 184-7. Ibn al-Athir, σελ. 627-35. 27

William της Τύρου, XXI, 26, σελ. 1050-1. Ernoul, σελ. 51-2. Abu Sama, σελ. 194-7. Ibn al-Athir, σελ. 634. Ο Saladin ήταν τότε απασχολημένος με μια τοπική εξέγερση στην Baalbek. Ο πόρος του Ιακώβ περνιέται τώρα με γέφυρα γνωστή με το όνομα Γέφυρα των θυγατέρων του Ιακώβ. 28

29

Ibn al-Athir, σελ. 633.

Σεμπάτ ο κοντόσταυλος, σελ. 624. Βαχράμ, Έμμετρο Χρονικό, σελ. 509. Για τον γάμο του Ρουπέν βλέπε κατωτέρω. 30

William της Τύρου, XXII, 5, σελ. 1069. Η χρονολογία αυτού του γάμου, ακόμα και το όνομα της νύφης αμφισβητούνται. Το Lignages (V, σελ. 446) την αποκαλεί Ειρήνη και της αποδίδει μια θυγατέρα με το όνομα Constance, κατά τα άλλα άγνωστη. Είναι άγνωστο αν ήταν Κομνηνή ή συγγενής του αυτοκράτορα από τη μητέρα του. Ο Rey, "Histoire des Princes d' Antioche", Revue de l'Orient Latin, 1896, II, σελ. 379-82, πιστεύει ότι υπήρξε η πρώτη σύζυγος του Bohemund. Είναι πιθανότερο ότι η πρώτη του σύζυγος ήταν η Orgillosa de Harenc, η οποία εμφανίζεται σε χάρτες 1170-5 (Röhricht, Regesta, σελ. 125, 139). Ο William τελικά λέει ότι ο Bohemund εγκατέλειψε τη Θεοδώρα για να ζήσει με τη Sibylla. 31

William της Τύρου, XXI, 27-30, σελ. 1052-9. Ernoul, σελ. 53-4. Abu Sama, σελ. 194-202. Ibn al-Athir, σελ. 635-6. Μακρίσι, έκδοση Blochet, Revue de l' Orient Latin, τόμ. VIII, σελ. 530-1. Υπάρχει αμφιβολία αν ο Odo de Saint-Amand σκοτώθηκε πράγματι, καθόσον μια βούλλα του πάπα Αλεξάνδρου III αφήνει να νοηθεί ότι εξακολούθησε να ζει ως αιχμάλωτος. Βλέπε d' Albon, "La Mort d' Odon de Saint-Amand" εις Revue de l'Orient Latin, τόμ. XII, σελ. 279-82. 32

33

William της Τύρου, XXII, 1-3, σελ. 1053-6. Abu Sama, σελ. 211. Ibn al-Athir, σελ. 642.

34

Ibn al-Athir, σελ. 639-40.

35

William της Τύρου, XXII, 4, σελ. 1066-8.

Σεμπάτ ο κοντόσταυλος, σελ. 627. Ernoul, σελ. 31, αναφέρεται στο γάμο και λέει τον Ρουπέν γιο του Θόρου. Ο ίδιος επίσης (σελ. 25-30) λέει για μια επίσκεψη του Θόρου στην Ιερουσαλήμ, που δεν αναφέρεται πουθενά αλλού και προφανώς είναι μυθική. 36

37

Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 379.

Röhricht, Regesta, σελ. 67, 145. Για τον θρύλο του Ιερέως Ιωάννου, βλέπε Marinescu, "Le Prêtre Jean" εις Bulletin de la Section Historique de l' Académie Roumaine, τόμ. Χ. 38

Η ιστορία της ερωτικής υποθέσεως του Baldwin του Ibelin δίνεται μόνο από τον Ernoul, σελ. 48, 56-9. Ο Ernoul ήταν στην υπηρεσία του αδελφού του Baldwin, Βαλιάν, και συνεπώς ήταν καλά πληροφορημένος σχετικά με την οικογένεια. 39

William της Τύρου, XXII, 1, σελ. 1064-5. Ernoul, σελ. 59-60. Benedict of Peterborough I, σελ. 343, ο οποίος αναφέρει ότι η Sibylla είχε ήδη πάρει τον Guy ως εραστή της. Όταν ο βασιλεύς το ανακάλυψε, θέλησε να θανατώσει τον Guy, αλλά κατόπιν παρεμβάσεως των Ναϊτών, του το χάρισε και επέτρεψε το γάμο. 40

William της Τύρου, 5, σελ. 1068-9. Ernoul, σελ. 81-2. Κατά τον William, ο Humphrey παραχώρησε τα εδάφη του στη Γαλιλαία στον βασιλέα ως αντάλλαγμα του αρραβώνα. Ο Baldwin έδωσε το Toron στη μητέρα του. Ο Ibn Ζουμπαΰρ, έκδ. Wright, σελ. 304, λέει ότι αυτό ανήκει στη "γουρούνα, τη μητέρα του γουρουνιού που είναι κύριος της Acre" και το Χουνίν στον θείο του Joscelin. 41

42

William της Τύρου, ΧΧII, 4, σελ. 1068, αναφέρει σύντομα παραλείποντας προσεκτικά κάθε ζήτημα σχετικό Digitized by 10uk1s

με τη δική του υποψηφιότητα. Ernoul, σελ. 82-4, λέει ειδικά ότι η Agnes επέμεινε στην εκλογή του Ηρακλείου επειδή "pour sa biauté l'ama". Τον είχε ήδη κάνει αρχιεπίσκοπο της Καισάρειας. Προσθέτει ότι ο William προειδοποίησε τους κανονικούς να μην τον εκλέξουν. Estoire d' Eracles, II, σελ. 57-9, όπου λέει ότι ο William προφήτευσε ότι ο Σταυρός, που ανακτήθηκε από τον Ηράκλειο, θα χανόταν από έναν Ηράκλειο. Ernoul, σελ. 84-6. Estoire d' Eracles, II, σελ. 57-9, που λέει ότι ο William δηλητηριάστηκε από ένα γιατρό που έστειλε ο Ήράκλειος στη Ρώμη, και ότι κατόπιν επισκέφθηκε και ο ίδιος ο Ηράκλειος τη Ρώμη. Οι χρονολογίες της αναχωρήσεως και του θανάτου του είναι άγνωστες. Η ιστορία του διακόπτεται στο 1183. Ο Ηράκλειος πήγε στη Ρώμη το 1184 (Βλέπε κατωτέρω). Από το άλλο μέρος ο William αναφέρεται σε μια χάρτα του πάπα Urban III, υπό ημερομηνία 17 Οκτωβρίου 1186, ως σύνεδρος σε μια δίκη μεταξύ των Hospitaliers και του επισκόπου της Buluniyas. (Röhricht, Regesta, Additamenta, σελ. 44). Γι' αυτό ο Röhricht υποθέτει ότι είχε επιστρέψει στους Αγίους Τόπους (Geschichte der Kreuzzügen, σελ. 491. σημ. 5). Είναι πιθανότερο ότι η παπική καγγελαρία έκανε λάθος στο όνομα. Ο Ιωσίας ήταν αρχιεπίσκοπος της Τύρου στις 21 Οκτωβρίου 1186 (Röhricht, Regesta, σελ. 173). 43

44

William της Τύρου, XXII, 9, σελ. 1077-9.

45

Βλέπε Chalandon, op. cit. σελ. 605-8. William της Τύρου, ΧΧII, 5, σελ. 1069. αναφέρει τον θάνατό του.

Για τη βασιλεία του Ανδρόνικου βλέπε Νικήτα Χωνιάτη, σελ. 356-463. Ο William της Τύρου, XXII, 10-13, σελ. 1079-86, δίνει μια καλά πληροφορημένη αφήγηση της αναρρήσεως του Ανδρόνικου. 46

William της Τύρου, XXII, 6-7, σελ. 1071-4. William της Τύρου: Λατινική Συνέχεια, σελ. 208. Ernoul, σελ. 9. Νικήτας Χωνιάτης, σελ. 376-7. Νεόφυτος, De calamitatibus Cypri, σελ. clxxxvii. Μιχαήλ ο Σύρος, III, σελ. 38994. Σεμπάτ ο κοντόσταυλος, σελ. 628. Βαχράμ, Έμμετρο Χρονικό, σελ. 508-10. Για την κατασκοπεία της Sibylla, βλέπε Ibn al-Athir, σελ. 729-30. Abu Sama, σελ. 374. 47

Για την ιστορία της Γεωργίας υπό τον Γεώργιο III (1156-84) βλέπε Γεωργιανό Χρονικό, σελ. 231-7. Τον διαδέχθηκε η κόρη του, η μεγάλη βασίλισσα Θάμαρ. Βλέπε Allen, History of the Georgian People, σελ. 102-4. 48

William της Τύρου, XXII, 14, σελ. 1087, παραλείποντας να πει γιατί ο Saladin συνέλαβε τους προσκυνητές. Ernoul, σελ. 54-6, Abu Sama, σελ. 214-18. Ibn al-Athir, σελ. 647-50. 49

William της Τύρου, XXII, 14-16, σελ. 1087-95. Abu Sama, σελ. 218-22. Ibn al-Athir, σελ. 651-3. Ο στίχος που απάγγειλαν στον Saladin όταν έφευγε από το Κάιρο έλεγε: "Απολάμβανε το άρωμα των τριαντάφυλλων του Νεζδ. Μετά από απόψε δεν θα είναι πια τριαντάφυλλο". 50

51

William της Τύρου, XXII, 17-18, σελ. 1096-1101. Abu Sama, σελ. 223. Ibn al-Athir, σελ. 653.

52

Beha ad-Din, P.P.T.S. σελ. 79-86. Kemal ad-Din, έκδ. Blochet, σελ. 159-60. Ibn al-Athir, σελ. -656-7.

53

William της Τύρου, ΧΧII, 20-22. 25. σελ. 1102-16. Ibn al-Athir, σελ. 155-9.

54

Ibn al-Athir, σελ. 662.

Beha ad-Din, P.P.T.S. σελ. 86-8. Ibn al-Athir, σελ. 662. Abu Sama, σελ. 225-8. Kemal ad-Din, έκδ. Blochet, σελ. 167. William της Τύρου, XXII, 24, σελ. 1113-14, ο οποίος κατανόησε καλά τη σημασία της κατακτήσεως του Χαλεπίου από τον Saladin. 55

56

Beha ad-Din, P.P.T.S. σελ. 89.

57

William της Τύρου, XXII, 25, σελ. 1116-17.

Abu Sama, σελ. 231-5. Ibn al-Athir, σελ. 658. Μακρίσι, έκδ. Blochet, Revue de l'Orient Latin, τόμ. VIII, σελ. 550-1. Ο Ernoul (σελ. 69-70) ο μόνος Φράγκος χρονογράφος που μνημονεύει την επιδρομή, μιλά γι' αυτή ως 58

Digitized by 10uk1s

επιστημονική εκστρατεία. Ο Ibn Ζουμπαΰρ (έκδ. Wright, σελ. 49) είδε τους Φράγκους αιχμαλώτους στο Κάιρο. William της Τύρου, XXII, 26-7, σελ. 1118-24. Ernoul, σελ. 96-102. Beha ad-Din. P.P.T.S. σελ. 90-1. Abu Sama, σελ. 243-6. 59

60

William της Τύρου, XXII, 29, σελ. 1127-8. Ο William λέει ότι ο Baldwin V στέφθηκε μ' αυτή την ευκαιρία.

William της Τύρου, XXII, 28, 30, σελ. 1124-7, 1129-30. Ernoul, σελ. 102-6. Αυτός μόνος λέει για τη γαμήλια γιορτή, όπου ως ακόλουθος του Μπαλιάν, είναι πιθανό να ήταν παρών. Πίστευε ότι ο Saladin ως παιδί υπήρξε όμηρος στο Kerak, όπου η αρχόντισσα Στεφανία τον είχε χορέψει στα γόνατά της. Καμιά άλλη πηγή δεν αναφέρει παλιότερη αιχμαλωσία του Saladin. Επειδή ο Saladin είχε γεννηθεί το 1137 και η Στεφανία όχι πριν το 1145 -παντρεύτηκε τον πρώτο σύζυγό της περί το 1162/3 και τα κορίτσια παντρεύονταν μικρά στην Παλαιστίνη- η ιστορία είναι απίθανη. Abu Sama σελ. 248. Beha ad-Din, P.P.T.S. σελ. 91-2. Μακρίσι, έκδ. Blochet, Revue de l'Orient Latin, τόμ. IX, σελ. 13-14. 61

Βλέπε κατωτέρω. Η τελευταία ιστορία του γάμου ανήκει στην ιστορία της Τρίτης Σταυροφορίας. Ο συγγραφεύς του Itinerarium Regis Ricardi (σελ. 120), περιγράφει τον Humphrey ως "Vir feminae quam viro proprior, gestu mοllis, sermone fructus". Ο Beha ad-Din (P.P.T.S. σελ. 288) αναφέρει για την ομορφιά του και λέει ότι μιλούσε καλά αραβικά. Estoire d' Eracles, II, σελ. 152, λέει για την απαγόρευση στην Isabella να ιδεί τη μητέρα της. 62

Beha ad-Din, P.P.T.S. σελ. 95-8. Abu Sama σελ. 249-56. Επιστολή του Baldwin IV προς Hράκλειον, εις Radulph de Diceto, II, σελ. 27-8. 63

Για την αποστολή βλέπε Benedict of Peterborough, I, σελ. 338. Radulph de Diceto, II, σελ. 32-3. Ο Henry II συμβουλεύθηκε το συμβούλιό του το οποίο του είπε να μην πάει σε Σταυροφορία. 64

65

Estoire d' Eracles, II, σελ. 3.

Estoire d' Eracles, II, σελ. 7. Ernoul, σελ. 115-19 (η πληρέστερη αφήγηση). Την τοποθετεί μετά την δεύτερη πολιορκία του Kerak από τον Saladin (Σεπτέμβριος 1184) και λέει ότι ο Baldwin IV πέθανε λίγο μετά. Αλλά ο William της Τύρου λέει ότι η στέψη του Baldwin V έγινε στις 20 Νοεμβρίου 1183. Επειδή ο William προφανώς πέθανε πριν από το τέλος του 1184, αλλά έγραψε της τελευταίες σελίδες του στη Ρώμη, μπορεί να ήξερε την απόφαση του Baldwin να στέψει τον ανιψιό του, ακόμα από τη δυσμένεια του Guy το 1183, αλλά να γελάστηκε νομίσας ότι έγινε πραγματικά και στέψη. Τα νομικά δικαιώματα της Sibylla και της Isabella δημιούργησαν πρόβλημα. Μια ασίζα την οποία είχε εκδώσει ο Amalric Ι το 1171 επέτρεπε σε αδελφές να μοιράζουν τιμάρια κατά το συνηθισμένο φεουδαλικό έθιμο στη δυτική Ευρώπη. Ο Grandclaude, op. cit. σελ. 340, πιστεύει ότι αυτή αφορούσε τη διαδοχή του θρόνου. Η βασίλισσα Μαρία μόλις είχε γεννήσει τη μεγαλύτερη κόρη της. Από το άλλο μέρος, τα παιδιά από πρώτο γάμο, αρσενικά και θυλικά, είχαν προτεραιότητα ειδικώς επί των παιδιών από δεύτερο γάμο. (Βλέπε La Monte, Feudal Monarchy, σελ. 36). Αλλά το προϊόν του ακυρωθέντος γάμου με την Agnes είχε προτεραιότητα επί του αυτοκρατορικού γάμου με τη Μαρία. Είναι σαφές από τα γεγονότα του 1186 ότι η κοινή γνώμη υποστήριζε τη διεκδίκηση της Sibylla. Αλλά η περίπτωση ήταν αρκετά σκοτεινή ώστε να χρειάζεται σκέψη. 66

67

Estoire d' Eracles, II, σελ. 7-9. Ernoul, σελ. 114, 118.

Ernoul, σελ. 118-19. Estoire d' Eracles, II, σελ. 9. Imad ad-Din (Abu Sama σελ. 258) αποτίει φόρο τιμής στη μνήμη του Baldwin IV. 68

69

Ernoul, σελ. 121-8. Estoire d' Eracles, II, σελ. 12-13, Beha ad-Din, P.P.T.S. σελ. 104-5.

Beha ad-Din, P.P.T.S. σελ. 98-103. Kemal ad-Din, έκδ. Blochet, σελ. 123-6. Abu Sama, σελ. 288. Bustan, σελ. 581. 70

71

Αμπού'λ-Φέδα, σελ. 55. Βλέπε Lane Poole, Saladin, σελ. 194-5 (ο Shirkuh II, ανάφερε τον στίχο του Digitized by 10uk1s

Κορανίου iv, 9). Beha ad-Din, P.P.T.S. σελ. 103-4. 72

Ernoul, σελ. 129. Estoire d' Eracles, II σελ. 25.

Ernoul, σελ. 129-36, η πληρέστερη και πιο γραφική αφήγηση. Estoire d' Eracles, II, σελ. 25-31. Radulph de Diceto, II, σελ. 47. Arnold de Lübeck, σελ. 116-17. Oι δύο πρώτες πηγές (οι πιο αξιόπιστες) χρονολογούν τη στέψη τον Σεπτέμβριο, ο Radulph τον Αύγουστο και ο Arnold στις 20 Ιουλίου. Η πρώτη χάρτα του Guy χρονολογείται τον Οκτώβριο, Röhricht, Regesta, σελ. 873. 73

Είναι φανερό ότι ο Raymond θεωρούσε τον εαυτό του ως υποψήφιο για το θρόνο. Ο Ibn Ζουμπαΰρ αναφέρει φήμες για τη φιλοδοξία του ήδη από το 1183 (Ibn Ζουμπαΰρ, σελ. 304). Ο Abu Sama (σελ. 257-8) αναγράφει την έκθεση τού Imad ad-Din ότι ήταν έτοιμος να γίνει μωαμεθανός για να το πετύχει και ο Ibn al-Athir (λέει ότι υπολόγιζε στη βοήθεια του Saladin. Η τελευταία Historie Regni Hierosoly-mitani (σελ. 51-2) λέει ότι διεκδικούσε το στέμμα επειδή η μητέρα του (εδώ ονομάζεται Δολκίς) είχε γεννηθεί μετά τη στέψη του πατέρα της, ενώ η Melisende είχε γεννηθεί πριν. Επειδή μόνο η νεώτερη από τις κόρες του Baldwin II, η ηγουμένη Ζοβέττα είχε γεννηθεί στην πορφύρα, δεν μπορεί να είχε χρησιμοποιήσει αυτό το επιχείρημα. Ίσως να πρόβαλε ένα παρόμοιο επιχείρημα για να δικαιολογήσει τους βαρόνους στη Nablus που εξέλεξαν την Isabella παρά τη Sibylla και ο χρονογράφος μπέρδεψε την ιστορία. 74

Ernoul, σελ. 137-9. Estoire d'Eracles, II, σελ. 33. Les Gestes des Chiprois (σελ. 659) λέει ότι ο Guy θα χτυπούσε τον Baldwin αν δεν ήταν από τόσο υψηλή καταγωγή. 75

Estoire d'Eracles, II, σελ. 34. Λέει ότι η αδελφή του Saladin είχε συλληφθεί στο καραβάνι. Στην πραγματικότητα επέστρεφε από τη Μέκκα σ' ένα επόμενο καραβάνι. Abu Sama, σελ. 259-61. 76

77

Beha ad-Din, P.P.T.S. σελ. 109.

Ernoul, σελ. 141-2, Estoire d' Eracles, II, σελ. 31-5. Ο Ernoul λέει ότι ο Raymond πήρε πραγματικά ενισχύσεις από τον Saladin. 78

79

Ernoul, σελ. 142-3. Ο Reynald της Σιδώνος επρόκειτο να πάει με την αντιπροσωπεία αλλά πήγε ανεξάρτητα.

Η ιστορία αναφέρεται με πολλή πληρότητα από τον Ernoul, ο οποίος ήταν μαζί με τον Μπαλιάν ως ακόλουθός του (σελ. 143-54). Estoire d' Eracles, Π, σελ. 37-44. Imad ad-Din, εις Abu Sama, σελ. 262. Ibn alAthir (σελ. 678) λέει ότι ο al-Afdal έστειλε τον Κουκμπουρί επικεφαλής της εκστρατείας και δίνει τον αριθμό των ιππέων σε 7000. Το De Expugnatione (σελ. 210-11) δίνει τον ίδιο αριθμό αλλά η σύντομη αφήγησή του αρνείται ότι ο Raymond επέμενε ότι δεν είχε γίνει ζημιά στις ιδιοκτησίες και προσπαθεί να δικαιολογήσει τους Ναΐτες. Η La Fève είναι το αραβικό χωριό ελ-Φουλέχ (και τα δύο ονόματα σημαίνουν κουκί) στα μισά του δρόμου μεταξύ Ζενίν και Ναζαρέτ. 80

81

Για τις μπλεγμένες και αντιφατικές μαρτυρίες για την εκστρατεία του Hattin, βλέπε κατωτέρω, Παράρτημα II.

Beha ad-Din, P.P.T.S. σελ. 114-15. Kemal ad-Din (έκδ. Blochet, σελ. 180-1): δίνει μια κάπως διαφορετική παρουσίαση με την ίδια έννοια. Ernoul (σελ. 172-4): λέει ωμά την ίδια ιστορία. 82

83

Ernoul, σελ. 171. Estoir d' Eracles, II, σελ. 69. Abu Sama, σελ. 266-7.

Ernoul, loc. cit. Estoire d' Eracles, II, σελ. 70-1. Abu Sama, σελ. 295-7. Beha ad-Din, P.P.T.S. σελ. 116. Ibn al-Athir, σελ. 688-90. 84

Estoire d' Eracles, II, σελ. 68. De Expugnatione, σελ. 31-4. Beha ad-Din, loc. cit. (που μόνο αναφέρει την Toron) Abu Sama σελ. 300-6. Ibn al-Athir, loc. cit. 85

Ibn al-Athir, σελ. 690-1. Ο ίδιος αγόρασε μια σκλάβα στην αγορά του Χαλεπίου, μια κοπέλλα που είχε χάσει τον άντρα της και έξι μικρά παιδιά (σελ. 691). De Expugnatione, σελ. 229. 86

Digitized by 10uk1s

Beha ad-Din, P.P.T.S. σελ. 116-17. Abu Sama, σελ. 306-10. Ibn al-Athir, σελ. 692-3. De Expugnatione, σελ. 236. 87

Ernoul, σελ. 184. Estoire d' Eracles, II, σελ. 78-9. De Expugnatione, σελ. 236-8. Beha ad-Din, P.P.T.S., σελ. 117. Ibn al-Athir, σελ. 696-7. 88

89

Abu Sama, σελ. 312-13. Beha ad-Din, loc. cit. Ibn al-Athir, σελ. 697.

Κατά τον Ernoul (σελ. 175, 185), η Sibylla ήταν στην Ιερουσαλήμ ως την παραμονή της πολιορκίας και της επιτράπηκε τότε να πάει στη Nablus (σελ. 185). Ibn al-Athir, σελ. 703. Η Estoire d' Eracles, II, σελ. 79, και το Itinerarium Regis Ricardi, σελ. 21-3, λένε ότι η Sibylla ήταν στην Ιερουσαλήμ καθ' όλη την πολιορκία και τότε πήγε στη Nablus μόνο για μια σύντομη συνέντευξη. Ο Beha ad-Din (P.P.T.S. σελ. 143) λέει ότι ο Guy είχε μεταφερθεί στην Tortosa από τον Saladin και απελευθερώθηκε εκεί ενώ ο Saladin πολιορκούσε το Κρακ των Ιπποτών. Αυτό έγινε τον Ιούλιο του 1188, λίγες μέρες πριν ο Saladin κυριεύσει την Tortosa. Πιθανώς η Tortosa (Άνταρτος) είναι λάθος του Beha ad-Din αντί της Τριπόλεως, αλλά η απελευθέρωση χρονολογείται οριστικά τον Ιούλιο του 1188. Ο Ernoul ωστόσο (σελ. 185) λέει ότι ο Guy απελευθερώθηκε τον Μάρτιο του 1188, αλλά (σελ. 252) την χρονολογεί όταν ο Saladin πολιορκούσε την Τρίπολη (Ιούλιο 1188). Το Itinerarium λέει ότι ο Guy απελευθερώθηκε στην Tortosa, όπου η Sibylla τελικά πήγε και τον συνήντησε (σελ. 25). 90

91

Ernoul, σελ. 174-5, 185-7. Estoire d' Eracles, II, σελ. 81-7. De Expugnatione, σελ. 238.

Ernoul, σελ. 174-5, 211-30. Η πληρέστερη και πιο αυθεντική αφήγηση. Ο Ernoul ήταν μαζί με τον Μπαλιάν στην Ιερουσαλήμ. Estoire d' Eracles, II, 81-99. De Expugnatione, σελ. 241-51, μια αφήγηση που έγινε από αυτόπτη που είχε τραυματισθεί κατά την πολιορκία και που δεν συμφωνούσε με την παράδοση. Abu Sama, σελ. 320-40. Beha ad-Din P.P.T.S. σελ. 118-20. Ibn al-Athir, σελ. 699-703. Η ιστορία του Ιωσήφ Μπατίτ αναφέρεται στην History of the Patriarchs of Alexandria, σελ. 207, μια εχθρική κοπτική πηγή. Ο συγγραφεύς προσθέτει ότι οι ορθόδοξοι χριστιανοί λυπήθηκαν για τη συνθηκολόγηση γιατί θα ήθελαν να σφάξουν τους Φράγκους. 92

93

Ernoul, σελ. 320-4. Estoire d' Eracles, II, σελ. 100-3.

Για την τύχη των ντόπιων χριστιανών βλέπε Μπαρ Εβραίο, μετάφρ. Budge, σελ. 326-7. Ο Beha ad-Din, P.P.T.S. σελ. 198-201, αναφέρει την ανταλλαγή πρεσβειών μεταξύ του Saladin και του αυτοκράτορα. Ο Μακρίσι, έκδ. Blochet, Revue de l'Orient Latin, τόμ. IX, σελ. 33, αναφέρει το προσωρινό κλείσιμο του Παναγίου Τάφου. Για τους Εβραίους βλέπε Schwab, "Al-Harisi" εις Archives de l'Orient Latin, I, σελ. 236. 94

Beha ad-Din P.P.T.S. σελ. 120. Ibn al-Athir, σελ. 704-5. Estoire d' Eracles, II, σελ. 104. Ernoul, σελ. 234-5. De Expugnatione, σελ. 250-1. Ibn Χαλίκαν, II, σελ. 634-41, αναφέρει το συναρπαστικό κήρυγμα του αρχι-καδή του Χαλεπίου κατά την πρώτη ιεροτελεστία στο τζαμί Al-Aqsa. 95

96

Ernoul, σελ. 187. Estoire d' Eracles, II, σελ. 122. Abu Sama, σελ. 382. Beha ad-Din, P.P.T.S. σελ. 139, 143.

Beha ad-Din, P.P.T.S. σελ. 122-3, 138-41, 142-3. Γνώρισε τον Reynald και τον βρήκε γοητευτικό. Abu Sama, σελ. 395-400. Kemal ad-Din, έκδ. Blochet, σελ. 191. 97

Ο θάνατος του Raymond αναφέρεται χωρίς ακριβή χρονολογία, από την Estoire d' Eracles, σελ. 72, όπου παρέχονται οι διαρρυθμίσεις για τη διαδοχή, από τον Imad ad-Din (εις Abu Sama, σελ. 284) και από τον Beha ad-Din, P.P.T.S. σελ. 114. Οι Άραβες συγγραφείς λένε ότι πέθανε από πλευρίτιδα. Για τη διαγωγή του στο Hattin, βλέπε κατωτέρω, Παράρτημα II. Ο Benedict of Petersborough λέει ότι βρέθηκε νεκρός στο κρεβάτι του (II, σελ. 21). 98

Ernoul, σελ. 252-3. Estoire d' Eracles, II, σελ. 122. Abu Sama, σελ. 356-76. Beha ad-Din, P.P.T.S. σελ. 12538. Kemal ad-Din, έκδ. Blochet, σελ. 187-90. Ibn al-Athir, σελ. 726-9. Abu Sama, σελ. 361-2, αναφέρει την περιγραφή της Λαοδίκειας από τον Imad ad-Din και τη λεηλασία της. 99

100

Ibn al-Athir, σελ. 732-3. Beha ad-Din P.P.T.S. σελ. 137. Η ανακωχή επρόκειτο να διαρκέσει εφτά μήνες.

101

Ernoul, σελ. 179-83, 240-4. Estoire d' Eracles, II, σελ. 74-8, 104-10. Itinerarium Regis Ricardi, σελ. 18-19. Digitized by 10uk1s

Beha ad-Din, P.P.T.S., σελ. 120-2. Ibn al-Athir, σελ. 694-6, 707-12. 1

Βλέπε ανωτέρω, τόμ. I.

2

Έχει δημοσιευθεί στο Corpus της Βόννης.

3

Έχει δημοσιευθεί στο Corpus της Βόννης.

Ο Ζωναράς εξακολουθεί να είναι χρήσιμος για τα πρώτα χρόνια του αιώνα. Βλέπε ανωτέρω, τόμ. Ι. Το έμμετρο χρονικό του Manases παρέχει λίγο ασήμαντο υλικό (δημοσιεύθηκε στο Corpus της Βόννης. Τα σχετικά ποιήματα του Προδρόμου έχουν δημοσιευθεί στη Recueil des Historiens des Croisades. 4

5

Έχει μεταφρασθεί στην Palestine Pilgrims' Text Society, τόμ. V.

6

Βλέπε ανωτέρω, τόμ. Ι.

7

Βλέπε ανωτέρω, τόμ. Ι.

8

Βλέπε ανωτέρω, τόμ. Ι.

9

Βλέπε ανωτέρω, τόμ. Ι.

10

Βλέπε ανωτέρω, τόμ. Ι.

11

Έχει εκδοθεί στη Recueil.

Έχει εκδοθεί στη Recueil. Βλέπε ανωτέρω, τόμ. Ι. Για τη χρονολογία του William βλέπε Stevenson, Crusaders in the East, σελ. 361-71, μια πλήρης και έγκυρη ανάλυση. 12

13

Έκδ. υπό M. Salloch.

14

Το Itinerarium έχει δημοσιευθεί στις Rοlls Series, εκδοθείσες από τον Stubbs.

Η Estoire d' Eracles έχει εκδοθεί στη Recueil. Ο Ernoul έχει εκδοθεί από τον Mas Latrie. Για μια εξέταση του όλου προβλήματος βλέπε την εισαγωγή του Mas Latrie στον Ernoul και στον Cahen, La Syrie du Nord, σελ. 214. 15

16

Έκδοση υπό J. Stevenson στη Rοlls Series.

Η Historia Regni Hier, δημοσιεύθηκε εις M.G.H.Ss, τα Annales de la Terre Sainte, εκδόθηκε από τον Röhricht στα Archives de l'Orient Latin και η Historia Regnum εις Kohler, Mélanges. 17

Το βιβλίο του Odo, η Ludes de Deuil εκδόθηκε πρόσφατα από τον Waquet, και τα Gesta του Otto von Freisingen από τον Hofmeister εις M.G.H.Ss, νέα σειρά. Δεν υπάρχει καλή έκδοση του βιβλίου του Suger. 18

Ο Ambroise έχει εκδοθεί από τον G. Paris. Υπάρχει αγγλική μετάφραση με χρήσιμες σημειώσεις υπό Hubert de la Monte. 19

20

Για εκδόσεις αυτών των χρονογράφων, βλέπε Βιβλιογραφία, κατωτέρω.

21

Η καλύτερη έκδοση του Orderic εξακολουθεί να είναι η του Le Prévost.

22

Έχουν δημοσιευθεί εις R.H.F. και εις Wibaldi Epistolae (Jaffé, Biblioteca) αντιστοίχως. Digitized by 10uk1s

23

Οι περισσότερες έχουν δημοσιευθεί εις R.H.F. Άλλες βρίσκονται σε διάφορους χρονογράφους.

Βλέπε Βιβλιογραφία κατωτέρω για τα Cartulaires. Τα περισσότερα απ' αυτά έχουν συνοψισθεί στα Regesta του Röhricht. 24

Οι παπικές επιστολές βρίσκονται εις M.P.L. Τα ιταλικά αρχεία δεν έχουν πλήρως δημοσιευθεί. Για μια σύνοψη των υφισταμένων δημοσιεύσεων βλέπε Cahen, op. cit. σελ. 3-4. 25

Οι Ασσίζες έχουν δημοσιευθεί στη Recueil. Για μια ανάλυση, βλέπε La Monte, Feudal Monarchy, σελ. 97100, και Grandclaude, op. cit. passim. 26

27

Εκδόθηκε και μεταφράσθηκε στ' αγγλικά εις P.P.T.S. τόμ. IV και V.

28

Βλέπε ανωτέρω, τόμ. Ι.

29

Βλέπε ανωτέρω, τόμ. Ι.

30

Δεν έχει πλήρως δημοσιευθεί. Σχετικά αποσπάσματα αναλύονται υπό Cahen εις Journal Asiatique, 1935.

Για τον Usamah χρησιμοποιώ τη μετάφραση υπό Hitti, (ενός Αραβο-Σύρου ευγενούς) η οποία βασίζεται σε πιο προσεκτική σπουδή του πρωτοτύπου κειμένου, παρά η μετάφραση υπό Derenbourg που δημοσιεύθηκε το 1895. Η αγγλική μετάφραση υπό Potter βασίζεται στην έκδοση Derenbourg. 31

Το πλήρες κείμενο του Ibn Ζουμπάυρ, εκδοθέν υπό Wright, έχει δημοσιευθεί προ 100 σχεδόν ετών στο Leyden. Μια μετάφραση στα γαλλικά υπό Gaudefroy-Demon-bunes βρίσκεται υπό έκδοση και μια μετάφραση στ' αγγλικά υπό R. Broadhurst πρόκειται να εκδοθεί σε λίγο. Αποσπάσματα παρέχονται στη Recueil. 32

Για τα έργα του Imad ad-Din, βλέπε Cahen, La Syrie du Nord, σελ. 50-2. Ο Abu Sama (βλέπε κατωτέρω), σελ. 482, δίνει μακρά αποσπάσματα από τα έργα του. 33

Το αραβικό κείμενο έχει εκδοθεί από τον Schultens και στη Recueil. Αναφέρομαι στις σημειώσεις ανωτέρω στην αγγλική μετάφραση που δημοσιεύθηκε στα P.P.T.S. η οποία έχει γίνει από ένα συνδυασμό των δύο εκδόσεων. 34

35

Έκδ. υπό Cahen εις Bulletin de l' Institut Oriental à Damas.

36

Βλέπε Cahcn, La Syrie du Nord, σελ. 52-4.

37

Για εκδόσεις, βλέπε ανωτέρω, τόμ. Ι.

38

Βλέπε Cahen, op. cit. σελ. 55-7.

Βλέπε ανωτέρω, τόμ. Ι. Τα κεφάλαιά του που καλύπτουν το τέλος του δωδέκατου αιώνα έχουν μεταφρασθεί από τον Blochet και δημοσιευθεί στη Revue de l'Orient Latin. 39

Λίγα αποσπάσματα έχουν δημοσιευθεί στη Recueil. Μια ακριβής αντιγραφή ενός άλλου μάλλον διαφορετικού χειρογράφου εκδόθηκε από τον Jewett (Σικάγο, 1907). 40

Μια έκδοση δημοσιεύθηκε στον Μπουλάκ το 1871 και το 1875. Οι παραπομπές μου γίνονται σε αποσπάσματα που δημοσιεύθηκαν στη Recueil. 41

42

Εκδόθηκε στη Recueil.

43

Έκδοση στον Μπουλάκ σε 7 τόμους το 1868. Digitized by 10uk1s

44

Αποσπάσματα έχουν μεταφρασθεί από τον Blochet στη Revue de l'Orient Latin.

45

Μεταφρασμένο στα γαλλικά από τον de Slane.

Σχόλια του Ibn Μπιμπί βρίσκονται στην αρχή του IIIου τόμου του Houtsma, Textes Relatifs à l' Histoire des Seldjoukides (παλιά τουρκική μετάφραση του Ibn Μπιμπί). 46

47

Βλέπε ανωτέρω, τόμ. 1.

Εκδόθηκε στη Recueil (στην οποία αναφέρομαι σε σημειώσεις). Έχει επίσης μεταφρασθεί από τον Dulaurier στο τέλος της εκθέσεώς του τού Ματθαίου. 48

49

Εκδόθηκε στη Recueil.

50

Εκδόθηκε στη Recueil.

51

Εκδόθηκε στη Recueil.

52

Εκδόθηκε στη Recueil.

53

Αποσπάσματα στη Recueil.

54

Έκδοση στη Recueil.

55

Έκδοση στη Recueil.

56

Το χειρόγραφο βρίσκεται στη Βενετία στη Μεχιταριστική Βιβλιοθήκη.

57

Έκδοση στη Recueil.

58

Έκδοση και μετάφραση στα γαλλικά από τον Chabot.

Το παλαιότερο τμήμα αυτού του χρονικού έχει δημοσιευθεί σε αγγλική μετάφραση από τον Tritton (Journal of the Royal Asiatic Society. Βλέπε ανωτέρω, τόμ. Ι). Ολόκληρο το κείμενο σε συριακή γλώσσα δημοσιεύθηκε από τον Chabot στο Corpus Scriptorum Orientalium. 59

60

Εκδόθηκε και μεταφράσθηκε στ' αγγλικά υπό Wallis Budge.

61

Έκδοση Adler.

62

Έκδ. Brosset.

Μεταφρασμένο στα γαλλικά από την Κυρία de Khitrowo. Δεν μπόρεσα να ιδώ το σλαβονικό κείμενο. Η ίδια έχει επίσης μεταφράσει από τα σλαβονικά το σύντομο Προσκύνημα της Ηγουμένης Ευφροσύνης. 63

64

1

Αυτές έχουν συνοψιστεί στο έργο του Riant, Les Expéditions des Scandinaves.

Καρνέι είναι το διπλό του Καρν, κέρατο

Παραπομπές στον Ibn al-Athir είναι στό έργο του Σύνοψη Παγκόσμιας Ιστορίας (Καμίλ ατ - Ταβαρίχ) εκτός αν σημειώνεται διαφορετικά. 1

Digitized by 10uk1s