www.atsizcilar.com
Sayfa 1
Ebussuud (896-982) Hoca Çelebi diye de anılan büyük Türk bilgini ve devlet adamı Ebussud, 17 Safer 896 ( = 30 Aralık 1490) da İskilip'te doğdu. Babası, 922 de ölen İskilipli Yavsı Muhiddin Mehmed'dir. Dedesi Mustafa İmâdî, tanınmış bilgin Ali Kuşcu'nun kardeşidir. Dedesinin babası olan Türkistanlı Mehmed Kuşçu, Uluğ Beğ'in doğancıbaşısı idi. Ebussuud'un babası Yavsı Muhiddin Mehmed, Ali Kuşcu'nun kızı Sultan Hatun'la, yani amcasının kızıyla evlenmiş ve bu evlenmeden Ebussuud doğmuştur. Buna göre Ebussuud'uu soykütüğü şöyledir: Mehmed Kuşçu
Ali Kuşçu
Mustafa İmâdî
Yavsı Muhiddin Mehmed
Sultan Hatun
Ebussuud
Ebusuud; babasından, Müeyyedoğlu Abdurrahman'dan, Karamanlı Seyyidî'den ders almış ve Seyyidî'nin kızı Zeyneb Hatunla evlenmiştir. İlk memuriyeti 922 de İnegöl'deki İshak Paşa Medresesi müderrisliğidir; 926 da bu görevinden azledildi. 10 ay sonra İstanbul'da Davud Paşa Medresesi'ne, 928 de Mahmud Paşa Medresesine, 931 de Gebze'deki Mustafa Paşa Medresesi'ne müderris olarak tayin edildi. 932 de Bursa’da,934 de İstanbul'da Sahn-ı Semân'a müderris olup beş yıl bu görevde kaldı. 939 Şevvalinde Bursa kadısı, 940 Rebiülâhırında İstanbul kadısı oldu.
www.atsizcilar.com
Sayfa 2
944 Rebiülevvelinde Rumeli Kazaskeri olup sekiz yıl bu hizmetle kaldı. 952 ortalarında şehislâm olarak 5 Cemaziyelevvel 982 veya bir kayda göre 6 Cemaziyelevvel 982 pazar gecesi öldü (1). Eyüp'te çarşı içindeki hazîreye gömüldü. Ebussuud uzun boylu, zayıf, çok çalışkan, nükteci, yumuşak, fakat son derece vakurdu. Büyük bir tefsir ve fıkıh bilgini olduğu için çağdaşları tarafından «ikinci Ebu Hanife» diye adlandırılmıştı. Kanunî Sultan Süleyman'ın büyük güvenini kazanıp onun âdeta sırdaşı olmuştu. Din bilginlerinin ikiye ayrılıp Ebussuud'un azınlıkta kaldığı bir meselede padişah, Ebussuud'un reyini kabul etmişti. 27 Cemaziyelevvel 957 de (= 13 Haziran 1550 cuma), Süleymaniye camisinin temel atma törenini Ebussuud'a yaptırması da bu güvenin hissî bir gösterisi olsa gerektir. II. Selim tarafından da büyük saygı gören Ebussuud hicrî hesapla 30 yıl süren ve Osmanlı tarihinde benzeri bulunmayan şehislâmlığında kazandığı büyük üne rağmen bunu asla kötüye kullanmamıştır. Fetvaları meşhurdur. Kıbrıs fethinin, Osmanlı devletinin emniyeti bakımından gerekli olduğa hakkında Ebussuud'dan fetva alınmıştır. Şeriatı Türk örfüyle bağdaştırmasını bilmiş ve devlet düzenini bozmak istidadı gösteren tasavvuf cereyanlarına karşı şiddetle cephe almıştır. Şehzade Bayazıd'ın öldürülmesi için de fetva vermiştir. Kemalpaşaoğlu'ndan daha sağlam bir muhakemeye ve bugünkü ölçülere göre daha ilmî bir görüşe malik olduğu muhakkaktır. Dar kafalı din bilginleri olan Çivioğlu ve Birgili ile mücadelesi bu yüzdendir. Onların yasak etmek istediği
(1) Bu tarih milâdî olarak 22 Ağustos 1574 e rastlar.
www.atsizcilar.com
Sayfa 3
Ebussuud üç dile de hâkimdi. Türkçeyi sade olarak da, münşiyâne olarak da yazmıştır. Türkçe ve Arapçada şairdir. Türkçe - Arapça mülemma bir münâcâtı da vardır. Kanunî çağında revaçta olan düşünce ve muhakemenin hâkim bulunduğu şiirler yazmıştır. Ebussuud'un Mehmed, Mahmud, Ahmed, Mustafa adında dört oğlu ile Hadice, Kerime, Halime adında üç kızı bilinmektedir. Hattat ve Farsçada şair olan büyük oğlu Meylî Mehmed Çelebi (931-971), Halep kadısı iken ölmüştür. İkinci oğlu Mahmud genç yaşta ölmüştür. Müderris olan üçüncü oğlu Şemseddin Ahmed Çelebi bilgin, fakat o nisbette de küstah ve mütecaviz olduğundan bu davranışlarıyla babasını üzmüştür. Berş ve afyon kullandığı için 970 cemaziyelevvelinde daha 30 yaşına varmamışken öldü. Rumeli kazaskerliğine kadar yükselen Mustafa Çelebi (966 — 1007) fıkıh bilginidir. Ebussuud'un günümeze kadar gelen nesli, Mustafa Çelebi'den türemiştir. Meylî Mehmed Çelebi'nin Abdülkerim ve Abdûlvâsi adında iki oğlu olmuşsa da nesil onlardan devam edememiştir. İstanbul Edebiyat Fakültesinin Tarih Dalından mezun olup 1956 başından beri Süleymaniye Kütüphanesinde Müdür Yardımcısı bulunan Nimet Bayraktar Hanım, mezuniyet tezi olarak hazırladığı Ebussuud ve soykütüğü hakkındaki eserinden faydalanmama müsaade etti. Bu tez çok mufassal olup Ebussuud ailesinin evlenme bağlarıyla bağlandığı aileler hakkında da bilgi vermekte, kız çocuklardan üreyen torunlar da alınmaktadır. Ben, yalnız erkek tarafından gelen şahısları aldım; bir de Ebussuud'un erkek tarafından gelen nesli tükendikten sonra günümüze kadar gelenleri isim olarak işaretledim. Bu eserin tamamlanmasına yardım ettiği için Nimet Bayraktar Hanım'a teşekkür ederim. Ebussuud soyu hakkındaki tezinin basılması Türk tarihi bakımından kazanç olacaktır.
Atsız 12 Temmuz 1963 Cuma Süleymaniye kütüphanesi
www.atsizcilar.com
Sayfa 4
www.atsizcilar.com
Sayfa 5
Ebussuud'un Eserleri Kitap, risale ve makale şeklinde 22 eserini görebildiğim Ebussuud, Kemalpaşaoğlu gibi her alana el atmamış, kendi eserlerine şerh yazmak gribi acayiplikler yapmamış, en büyük eseri olan Arapça tefsir dışında bilhassa ikisi de Türkçe olan fetvaları ve kanun-arzları ile Türk medeniyet tarihinde büyük bir yer tutmuştur. Eserleri şunlardır: 1 — Irşad el-'Akl el-Selîm....................................................... Arapça 2 — [Fetvalar] .....................……………………………………………... Türkçe 3 — [Kanunlar, arzlar]............................................................. Türkçe 4 — [Mektuplar] (yalnız biri Arapça) …………………………...........Türkçe 5 — [Şiirler] - ........................................ Türkçe, Arapça, mülemma 6 — Duânârae............................................................................Türkçe 7 — [Paranın vakfolunabilecegine dair risale]...........................Arapça 8 — [Paranın vakfolunabileceğine dair fetva]............................Türkçe 9 — Sakatat el-‘Avâm............................................................... Türkçe 10 — [Fetvaların imlâ ve inşası hakkında talimatname] - …….. Türkçe
www.atsizcilar.com
Sayfa 6
11 — [Namazın şartları hakkında risale].................Türkçe 12 — [Keşşaf haşiyesi].......................................... Arapça 13 — [<’İnâye> ye haşiye].................................... Arapça 14 — [Türkçe mesh risalesi.....................................Türkçe 15 — [Arapça mesh risalesi]................................. Arapça 16 — Ğamezât el-Melih..........................................Arapça 17 — Şevâkıb el-Enzâr fi EvaJil el-Menâr................Arapça 18 — [Tagannî hakkında makale]..........................Arapça 19 — [
ve arasındaki fark].......Arapça 20 — [Sapık mezhepler] ...................................... Türkçe 21 — Risale-i İmâniyye.............................................Türkçe 22 — [Kaza ve kader hakkında risale].......................Türkçe İrşad el-Akl el-Selîm ila Mezâya 'l-Kur'an el-cAzim: Kanunî Sultan Süleyman adına yazılmış Arapça büyük tefsir. Padişah bu tefsire büyük bir ilgi gösterdiği için daha bilmeden. Şad suresine kadar yazılan kısım, isteği üzerine kendisine gönderilmiş (972) ve Ebussuud'un yövmiyesi 200 den 500 akçaya çıkarılmıştır. Eser 973 Recebinin ilk cuma günü (= 25 Ocak 1566) bitmiş ve Ebussuud'un yövmiyesine 100 akça daha eklenmiştir. Basmalar: 1 — Mısır 1275 (2 büyük cilt halinde), Dâr eI-Tıbâcat el-Mışrıyye. 2 — 1294 (sayfa kenarında). Nüshası: Yozgat 80. 3 — Mısır 1308 (Fahreddîn-i Râzi'nin Mefâtîh el-ğayb adlı büyük tefsirinin sayfa kenarlarında). 8 büyük cilt. Yazmalar: Dördü 1) Ali Emîri Efendi (Arapça) 161 348 yaprak Bir 2) Ali Emîrî Efendi (Arapça) 162 266 yaprak. Takım 3) Ali Emîri Efendi (Arapça) 163 4) Ali Emîrî Efendi (Arapça) 164
www.atsizcilar.com
Sayfa 7
5) Amcazade Hüseyin Paşa 15 760 yaprak. 6) Amcazade Hüseyin Paşa 16 745 yaprak. 1015 istinsahtı. 7) Âtıf Efendi 105 485 yaprak. 8) Âtıf Efendi 106 701 yaprak. 9) Âtıf Efendi 107 [1-12. sureler = Fatiha-Yusuf]. 379 yaprak.
İkisi bir takım 10) Âtıf Efendi 108 [13-114. sureler = Ra'd-Nâs]. 381 yaprak. 11) Âtıf Efendi 109 [1-18. sureler = Fâtiha-Kehf]. 628 yaprak.
İkisi bir takım 12) Âtıf Efendi 110 [19-114. sureler = Meryem-Nas]. 308 yaprak. 13) Âtıf Efendi 111 648 yaprak. 1017 istinsahlı. 14) Âtıf Efendi 112 367 yaprak. 1142 istinsahlı. [Eksik]. 15) Âtıf Efendi 113 [15-24. sureler = Hicr-Nûr]. 127 yaprak.
www.atsizcilar.com
Sayfa 8
16) Ayasofya 135 [1-12. sureler = Fâtiha-Yûsuf] 470 yaprak.
İkisi bir takım 17) Ayasofya 135 [Mükerrer] [13-114. sureler = Ra’d-Nâs] 480 yaprak. Zilkade 973 istinsahlı. 18) Ayasofya 136 654 yaprak 19) Ayasofya 737 767 yaprak. 1018 istinsahlı. 20) Ayasofya 138 702 yaprak. 1006 istinsahlı. 21) Ayasofya 139 903 yaprak. 995 istinsahlı. 22) Ayasofya 140 788 yaprak. 1056 istinsahlı.
23) Ayasofya 141 [1-7. sureler = Fatiha-A’raf]. 363 yaprak.
İkisi bir takım 24) Ayasofya 142 [8-114. sureler = Enfâl-Nâs]. 366-913. yapraklar. 25) Ayasofya 143 [1-17 sureler = Fatiha-Esra]. 531 yaprak. 1003 istinsahlı.
İkisi bir takım 26) Ayasofya 144 [18-114. sureler = Kehf-Nas]. 392 yaprak. 1003 istinsahlı.
www.atsizcilar.com
Sayfa 9
27) Ayasofya 145 [1-14. sureler = Fâtiha-İbrâhîm]. 555 yaprak.
İkisi bir takım 28) Ayasofya 146 [15114. sureler = Hicr-Nâs]. 488 yaprak. 991 istinsahlı. 29) Bağdatlı Vehbi 103 [13-114. sureler = Ra’d-Nâs]. 465 yaprak. 1071 istinsahlı. 30) Bağdatlı Vehbi 151 [1-4. sureler = Fâtiha-Nisâ]. 284 yaprak. 31) Bağdatlı Vehbi 155 (1b—593 b) [12-89. sureler = Yûsuf-Fecr]. [sonu eksik]. 32) Bağdatlı Vehbi 156 [5-12. sureler = Mâ’ide-Yûsuf]. 282 yaprak. 33) Cârullah 80 [1-6. sureler = Fâtiha-En'âm]. 433 yaprak. 1005 istinsahlı. 34) Cârullah 81 [5-12. sureler = Mâ'ide-Yûsuf]. 386 yaprak.
35) Cârullah 82 [1-2 den bir parça = Fâtiha-Bakara'dan bir parça]. 104 yaprak. 36) Cârullah 83 [36-114. sureler = Yâsin-Nâs]. 145 yaprak. 37) Çorlulu Ali Paşa 24 839 yaprak. 1046 istinsahlı.
www.atsizcilar.com
Sayfa 10
38) Damad İbrahim Paşa 58 728 yaprak. 39) Damad İbrahim Paşa 59 1062 yaprak. 40) Damad İbrahim Paşa 60 867 yaprak. 41) Damad ibrahim Paşa 61 759 yaprak. 42) Damad İbrahim Paşa 62 712 yaprak 1004 istinsahlı. 43) Damad ibrahim Paşa 63 493 yaprak. 44) Damad İbrahim Paşa 64 589 yaprak. [Başı eksik]. 45) Damad İbrahim Paşa 64 [Mükerrer] 449 yaprak. 46) Damad İbrahim Paşa 65 [13-114. sureler = Ra’d-Nâs] 491 yaprak. 974 istinsahlı. 47) Damad ibrahim Paşa 66 776 yaprak. 999 İstinsahlı. 48) Damad İbrahim Paşa 67 673 yaprak.
İkisi bir takım 49) Damad İbrahim Paşa 68 601 yaprak. 50) Damad İbrahim Paşa 69 365 yaprak. 51) Damad İbrahim Paşa 70 [13-114. sureler = Ra’d-Nâs]. 503 yaprak.
www.atsizcilar.com
Sayfa 11
52) Damad İbrahim Paşa 71 [13-114. sureler = Ra'd-Na's]. 530 yaprak. 53) Damad İbrahim Paşa 72 [5-114. sureler = Mâ’ide-Nâs]. 333 yaprak. 54) Damad ibrahim Paşa 73 [30-114. sureler = Rûm-Nâs]. 341 yaprak. 55) Dârülmesnevi 38 İkisi 601 yaprak. bir takım 56) Dârülmesneivi 39 632 yaprak. 57) Esad Efendi 64 526 yaprak. 998 istinsahlı. 58) Esad Efendi 65 [26-114. sureler = Şücerâ-Nâs]. 266 yaprak. 59) Esad Efendi 3415 Tefsir başlangıcı (12 b—17a), 2. Bakara süresindeki Kürsî ayeti (22b-24b) 60) Eyüb Camisi 6 [20-114. sureler = Tahâ-Nâs]. 253 yaprak. 67) Eyüb Camisi 9 (1 a -69 a) [6. ve 1- sure = En’am ve Fatiha]. 62) Fatih 130 [17-114. sureler = Esrâ-Nâs]. 510 yaprak.
www.atsizcilar.com
Sayfa 12
63) Fatih 178 708 yaprak. 997 istinsahlı. 64) Fatih 179 846 yaprak. 65) Fatih 180 734 yaprak. 1007 istinsahlı. 66) Fatih 181 753 yaprak. 67) Fatih 182 365 yaprak.
İkisi bir takım 68) Fatih 183 352 yaprak.
69) Fatih 184 İkisi 589 yaprak bir takım 70) Fatih 185 615 yaprak 71) Fatih 186 149 yaprak. 72) Fatih 187 150 yaprak Yedisi ortadan ve sondan eksik bir takım
73) Fatih 188 150 yaprak. 74) Fatih 189 149 yaprak 75) Fatih 190 149 yaprak 76) Fatih 191 150 yaprak 77) Fatih 192 110 yaprak
www.atsizcilar.com
Sayfa 13
78) Fatih 193 216 yaprak 79) Fatih 794 Dördü 270 yaprak. bir takım 80) Fatih 195 181 yaprak. 81) Fatih 196 204 yaprak. 1009 istinsahlı. 82) Fatih 197 152 yaprak. 981 istinsahlı. 83) Fatih 198 161 yaprak. Altısı ortadan eksik bir takım
84) Fatih 199 175 yaprak. 85) Fatih 200 177 yaprak. 86) Fatih 201 167 yaprak. 87) Fatih 202 151 yaprak.
88) Fatih 203 [1-12. sureler = Fatiha-Yusuf]. 420 yaprak. 89) Fatih 204 [2-4. sureler = Bakara-Nisa]. 295 yaprak. 984 İstinsahlı. 90) Fatih 205 [18-114. sureler = Kehf-Nâs]. 378 yaprak. 1053 istinsahlı. 91) Fatih 206 441 yaprak.
İkisi bir takım 92) Fatih 207 - 429 yaprak. 1013 istinsahlı. www.atsizcilar.com
Sayfa 14
93) Fatih 206 177 yaprak. 94) Fatih 209 184 yaprak. Dördü bir 95) Fatih 210 takım 119 yaprak. 96) Fatih 211 135 yaprak. 1000 istinsahlı 97) Fatih 212 [3 ortası-69 ortası =— En'am ortası-Hâkka ortası]. 151 yaprak. 98) Fatih 213 [1-17. sureler = Fâtiha-Esra]. 518 yaprak. 99) Fatih 214 [6. sureden bir parça = En'am'dan bir parça]. 26 yaprak. 100) Fatih 215 [24-39. sureler = Nûr — Zümr] 332 yaprak. 999 istinsahlı. 101) Fatih 216 [1-5. surenin ortası = Fâtiha-Mâ’ide ortası]. 256 yaprak. 102) Fatih 217 [1-6. sureler — Fatiha - En'am]. 236 yaprak. 103) Fatih 218 [22 ortası-33 = Hacc ortası-Ahzâb]. 60 yaprak. 104) Fatih 219 [1 15. sureler = Fâtiha-Hicr]. 542 yaprak. 105) Fatih 220 [1-16. sureler = Fâtiha-Nahl]. 646 yaprak. 106) Fatih 221 [18-114. sureler = Kehf-Nâs] - 239 yaprak. www.atsizcilar.com
Sayfa 15
107) Fatih 277 [18-19. sureler = Kehf-Meryem]. 73 yaprak. 108) Fatih 3094 (26a — 33 b) 109) Feyzullah Efendi 57 [1-15- sureler = Fâtiha-Hicr]. 485 yaprak. 110) Gülnar, Valide Sulan 2 849 yaprak. 1002 istinsahlı. 111) Hacı Beşir Ağa 16 [1-12- sureler Fâtiha-Yûsuf]. 112) Hacı Beşir Ağa 17 327 yaprak. [Başı, sonu eksik, yenik, berbat bir nüsha]. 113) Hacı Beşir Ağa 18 829 yaprak. 114) Hacı Beşir Ağa (Eyüb) 12 996 yaprak. Şaban 973 istinsahlı. Müstensihi: Karahisarlı Abdüllatif b. Zeynelâbidin 115) Hacı Mahmud Efendi [1-4- sureler = Fatiha-Nisa] 312 yaprak. 1006 istinsahlı. 116) Hacı Mahmud Efendi [5-12. sureler = Mâ'ide - Yûsuf]. Dördü 351 yaprak. bir takım 117) Hacı Mahmud Efendi [13-30. sureler = Ra’d-Rûm]. 357 yaprak. 118) Hacı Mahmud Efendi [31-114. sureler = Lokmân-Nâs]. 299 yaprak. 1005 istinsahlı.
www.atsizcilar.com
Sayfa 16
119) Hacı Mahmud Efendi 205 [48-114. sureler = Feth-Nâs]. 165 yaprak. 120) Hacı Selim Ağa 55 545 yaprak.
İkisi bir takım 121) Hacı Selim Ağa 56 568 yaprak. 981 istinsahlı. 122) Hamidiye 47 602 yaprak. 997 istinsahlı.
İkisi bir takım 123) Hamidiye 48 537 yaprak. 998 istinsahlı. 124) Hamidiye 49 766 yaprak. 1002 istinsahlı 125) Hamidiye 50 742 yaprak. 1006 istinsahlı. 126) Hamidiye 51 755 yaprak. 127) Harput 361 [1-5. sureler = Fatiha-Mâ’ide] 260 yaprak. 128) Hasan Hüsnü Paşa 121 (315 a — 316b) [2. Sure = Bakara'daki Kürsi âyeti]. 129) Hüdâî 68 476 yaprak 130) Hüsrev Paşa 9 [1-20. sureler = Fâtiha-Tâhâ] 512 yaprak
İkisi bir takım 131) Hüsrev Paşa 10 [21-114. sureler = Enbiyâ-Nâs]. 513-856. yapraklar. 1015 istinsahlı.
www.atsizcilar.com
Sayfa 17
132) Hüsrev Paşa 751 (13 b - 15a) [2. sure = Bakara'dakİ Kürsi âyeti]. 133) İsmihan Sultan 78 [1-37. sureler = Fâtiha-Şâffât]. 552 yaprak. 134) İsmihan Sultan 79 [1-12. sureler = Fâtiha-Yûsuf]. 436 yaprak.
İkisi bir takım 135) İsmihan Sultan 20 [13-114. Sureler = Ra’d-Nâs]. 468 yaprak. 977 istinsahtı. 136) İsmihan Sultan 27 [1—17 ortası = Fâtiha-Esra ortası]. 482 yaprak. 137) İsmihan Sultan 22 [1—12. sure= Fâtiha-Yûsuf ]. 506 yaprak.
İkisi bir takım 138) İsmihan Sultan 23 [13—114. sureler = Ra’d-Nâs]. 506 yaprak. 23 Cemaziyelevvel 977 istinsahlı 139) Kılıç Ali Paşa 48 [1—12. sureler = Fatiha-Yûsuf]. 443 yaprak.
İkisi bir takım 140) Kılıç Ali Paşa 49 [13—114. sureler = Ra’d-Nâs]. 487 yaprak. 1003 istinsahlı. 141) Kılıç Ali Paşa 746 (6 b —8a) [1. sure = Fatiha]. 142) Kılıç Ali Paşa 7024 (22 b —50 b) [67. sure = Mülk]. 143) Köprülü Mehmed Paşa 68 668 yaprak. www.atsizcilar.com
Sayfa 18
144) Köprülü Mehmed Paşa 69 598 yaprak. [Sayfa kenarındaki yazılar da metne aittir]. 145) Köprülü Mehmed Paşa 70 882 yaprak. 991 istinsahlı. 146) Köprülü Mehmed Paşa 71 646 yaprak. 147) Lâleli 129 1006 yaprak. 1014 istinsahlı. 148) Lâleli 730 [12—15. sureler — Yûsuf—Hicr]. 75 yaprak. 149) Lâleli 137 (1b—227 b) [1—21. sureler = Fâtiha-Enbiya] 354 yaprak. 150) Lâleli 732 [1 — 6. sureler = Fâtiha-En’âm]. 410 yaprak. 151) Lâleli 733 527 yaprak. 152) Lâleli 734 901 yaprak. 153) Lâleli 735 985 yaprak. 154) Lâleli 333 (1 b —11 b) [1—2 başları = Fâtîha-Bakara başları]. 155) Mehmed Ağa Camisi 19 622 yaprak. 156) Mehmed Asım 70 [1 —19. sure ortası = Fâtiha-Meryem ortası]. 345 yaprak. 157) Mesih Paşa 61 [2. sure = Bakara]. 58 yaprak. [Başı eksik].
www.atsizcilar.com
Sayfa 19
158) Mihrişah Sultan 15 629 yaprak. 1180 istinsahlı. 159) Murad Molla 40 [2—5. sureler = Bakara-Mâ'ide]. 784 yaprak. 965 istinsahlı.
İkisi bir takım 160) Murad Molla 41 [6—16. sureler = En'âm-Nahl]. 648 yaprak. 161) Murad Molla 42 518 yaprak. 162) Murad Molla 43 448 yaprak. 163) Murad Molla 44 657 yaprak. 164) Murad Molla 45 872 yaprak. 1007 istinsahlı.
165) Nafiz Paşa 57 [1 — 13. sureler = Fâtiha-Ra'd] 662 yaprak. 1001 istinsahlı.
İkisi bir takım 166) Nafiz Paşa 52 [14—114. sureler = İbrâhim-Nâs]. 599 yaprak. 1001 istinsahlı. 167) Nurbânû Sultan 22 [13 — 29. sureler = Ra'd-'Ankebût]. 489 yaprak. 974 istinsahlı. 168) Nuruosmaniye 202 727 yaprak. 1124 istinsahlı.
www.atsizcilar.com
Sayfa 20
169) Nuruosmaniye 203 784 yaprak. 1089 istinsahlı. 170) Nuruosmaniye 204 662 yaprak. 1013 istinsahlı. 171) Nuruosmaniye 205 771 yaprak. 172) Nuruosmaniye 206 674 yaprak. 173) Nuruosmaniye 207 742 yaprak. 174) Nuruosmaniye 208 538 yaprak. 995 istinsahlı. 175) Nuruosmaniye 209 708 yaprak. 176) Nuruosmaniye 210 [1—14. sureler = Fâtiha-İbrahîm]. 595 yaprak.
İkisi bir takım 177) Nuruosmaniye 211 [15—114. sureler = Hicr-Nâs]. 564 yaprak. 1023 istinsahlı. 178) Nuruosmaniye 212 [1 -15. sureler = Fâtiha-Hicr]. 453 yaprak.
İkisi bir takım 179) Nuruosmaniye 213 [16-114. sureler=Nahl-Nâs]. 406 yaprak. 993 istinsahlı.
180) Nuruosmaniye 214 [1—19. sureler=Fâtiha-Meryem]. 510 yaprak.
İkisi bir takım 181) Nuruosmaniye 215 [20-114. sureler=Taha-Nâs] 363 yaprak. 1018 istinsahlı.
www.atsizcilar.com
Sayfa 21
182) Nuruosmaniye 216 [1 -15. sureler - Fatiha-Hicr] 548 yaprak
İkisi bir takım 183) Nuruosmaniye 217 [16-114.sureler = Nahl-Nâs] 450 yaprak. 184) Nuruosmaniye 218 [1-12. sureler = Fâtiha-Yûsuf] 510 yaprak.
İkisi bir takım 185) Nuruosmaniye 219 [13 -114. sureler = Ra’d-Nâs] 486 yaprak.
186) Nuruosmaniye 220 [1 – 16. Sureler = Fatiha – En’am] 307 yaprak.
Üçü bir takım
187) Nuruosmaniye 221 [7 - 21- sureler = A’raf-Enbiya] 298 yaprak. 1012 istinsahlı. 188) Nuruosmaniye 222 [22 – 114. sureler = Hacc – Nâs] 320 yaprak. 189) Nuruosmaniye 223 [1 – 17 sureler = Fatiha - Esrâ] 569 yaprak.
İkisi bir takım 190) Nuruosmaniye 224 [18-114. sureler = Kehf - Nâs] 407 yaprak. 1132 istinsahlı
191) Nuruosmaniye 225 [1—18. sureler = Fatiha-Kehf] 480 yaprak. [Yarım sayfa eksik]
İkisi bir takım 192) Nuruosmaniye 226 [19-114. sureler = Meryem – Nâs]. 239 yaprak.
www.atsizcilar.com
Sayfa 22
193) Pertevniyal 903 (Eski nu. 757) (26b) [“Kul lâ ekûlu lekûm” ayetinin tefsiri] 194) Pertevniyal 908 (Eski nu. 557) 37a – 37b: 7. A’raf suresinin 20. ayeti olan “Fevesvese lehuma” nın tefsiri 39a: Fatiha’nın “iyyake na’budu” ayetinin tefsiri 195) Pertev Paşa 12 [1 – 12. sureler = Fatiha - Yûsuf] 360. yaprak 196) Pertev Paşa 13 477 yaprak 1063 istinsahlı
İkisi bir takım 197) Pertev Paşa 14 365 yaprak 198) Râgıb Paşa 55 763 yaprak 199) Râgıb Paşa 56 859 yaprak 200) Râgıb Paşa 57 577 yaprak 201) Reisülküttab 26 [1 – 13. sureler = Fatiha – Ra’d] 378 yaprak
İkisi bir takım 202) Reisülküttab 27 [14 – 114. sureler = İbrahim - Nâs] 319 yaprak 997 istinsahlı 203) Reisülküttab 28 821 yaprak 204) Reisülküttab 29 540 yaprak 19 Recep 995 istinsahlı
www.atsizcilar.com
Sayfa 23
205) Reşid Efendi 36 [1 – 19. sureler = Fatiha - Meryem] 708 yaprak
İkisi bir takım 206) Reşid Efendi 37 [20 – 114. sureler = Taha - Nâs] 376 yaprak 207) Reşid Efendi 1102(400b-410a) [1. sure = Fatiha] 208) Sâdeddin Mübdeği 7 807 yaprak 939 istinsahlı 209) Saliha Hatun 38 449 yaprak
210) Serez 84 [1 – 6. sureler = Fatiha – En’am] 447 yaprak Üçü 211) Serez 85 bir [7 – 44. sureler = A’raf - Duhan] takım 212) Serez 86 [45 – 114. sureler = Casiye - Nâs] 247 yaprak 213) Serez 89 [1 – 2 ortası = Fatiha – Bakara ortası] 79 yaprak 214) Serez 90 819 yaprak 215) Serez 91 [5 – 12. sureler = Ma’ide - Yûsuf] 293 yaprak 216) Serez 92 [1 – 3 ortası = Fatiha - İmran] 96 yaprak
www.atsizcilar.com
Sayfa 24
217) Servili Medresesi 9 [1-2. sure ortası = Fatiha—Bakara ortası] 283 yaprak. 1126 istinsahlı. 218) Sultan 1. Ahmded 32 648 yaprak. 219) Sultan 1. Ahmded 33 803 yaprak 220) Sultan 1. Ahmded 34 [1-12. sureler = Fatiha – Yûsuf]. 221) Süleymaniye 68 845 yaprak 222) Süleymaniye 69 [1-12. sureler = Fatiha – Yûsuf]. 385 yaprak.
İkisi bir takım 223 Süleymaniye 70 [13-114. sureler = Ra’d - Nâs]. 372 yaprak. 224) Süleymaniye 71 [1-15. sureler = Fâtiha-Hicr]. 355 yaprak.
İkisi bir takım 225) Süleymaniye 72 [16-114. sureler = Nahl-Nâs]. 343 yaprak. 226) Süleymaniye 73 [1-15. sureler = Fatiha – Hicr]. 358 yaprak.
İkisi bir takım 227) Süleymaniye 74 [16-114. sureler = Nahl-Nâs]. 346 yaprak.
228) Süleymaniye 75 [1-13. sureler = Fatiha – Ra’d]. 507 yaprak. 986 istinsahlı
İkisi bir takım 229) Süleymaniye 76 [14-114. sureler = İbrâhim-Nâs]. 472 yaprak.
www.atsizcilar.com
Sayfa 25
230) Süleymaniye 77 [1-15. sureler = Fatiha – Hicr]. 361 yaprak.
İkisi bir takım 231) Süleymaniye 78 [16-114. sureler = Nahl-Nâs]. 232) Süleymaniye 79 [1-6. sureler = Fatiha – En’am]. 346 yaprak. 10016 istinsahlı
233) Süleymaniye 179 [4 ortası – 12 ortası sureler = Nisa ortası – Yûsuf ortası]. 259 yaprak. 234) Süleymaniye 1026 (11b – 16a): 2. sure = Bakara’nın 285. Ayeti (20b – 49b): 25. sure = Furkan (50b – 83b): 40. sure = Mü’min 235) Şehid Ali Paşa 85 [1-15. sureler = Fatiha – Hicr]. 557 yaprak.
İkisi bir takım 236) Şehid Ali Paşa 86 [16-114. sureler = Nahl-Nâs]. 491 yaprak. 237) Şehid Ali Paşa 87 [24-29. sureler = Nûr-Ankebût]. 135 yaprak. 238) Şehid Ali Paşa 88 [36-114. sureler = Yâsin-Nâs]. 170 yaprak. [Müellif yazısı] 239) Şehid Ali Paşa 2725 (7b – 16c) [1 sure = Fatiha]. 15 Muharrem 1052 Salı istinsahlı 240) Şehid Ali Paşa 2830 (72c – 16a) [18 Kehf suresinin 83. ayeti].
www.atsizcilar.com
Sayfa 26
241) Tunovalı 29 [1—14. sureler = Fâtiha-İbrahîm]. 524 yaprak. 242) Turhan Hadice Sultan 10 587 yaprak 1008 istinsahlı 243) Yakub Ağa 2 617 yaprak 244) Yakub Ağa 3 607 yaprak. 1000 istinsahlı 245) Yazma Bağışlar 1136/1 [16-114. sureler = Nahl-Nâs]. 533 yaprak
İkisi bir takım 246) Yazma Bağışlar 1136/2 [1-15. sureler = Fatiha-Hicr]. 607 yaprak
247) Yazma Bağışlar 1138/1 [1-5. Sure ortası = Fatiha – Ma’ide ortası]. 658 yaprak Üçü 248) Yazma Bağışlar 1138/2 bir [5-19. Sure ortası = Ma’ide ortası – Meryem ortası]. Takım 477 yaprak 249) Yazma Bağışlar 1138/3 [19. Sure ortası - 114 = Meryem ortası - Nâs]. 684 yaprak 250) Yeni Cami 24 609 yaprak. 1007 istinsahlı. [güzel nüsha]. 251) Yeni Cami 25 748 yaprak. 252) Yeni Cami 26 871 yaprak. 253) Yeni Cami 27 749 yaprak. www.atsizcilar.com
Sayfa 27
254) Yeni Cami 28 622 yaprak. 255) Yeni Cami 29 868 yaprak. 256) Yeni Cami 30 [1 – 11. sureler = Fatiha - Hûd] 427 yaprak. 257) Yeni Medrese 7 [1 – 11. sureler = Fatiha - Hûd] 481 yaprak.
İkisi bir takım 258) Yeni Medrese 8 [12 – 114. sureler = Yûsuf- Nâs] 564 yaprak. 986 istinsahlı. 259) Yozgat 23 [1 – 7. Sure ortası = Fatiha – A’raf ortası] 380 yaprak 260) Yozgat 24 [1 – 18. Sure ortası = Fatiha – Kehf ortası] 590 yaprak 261) Yozgat 25 [1 – 17. Sure ortası = Fatiha – Esra ortası] 564 yaprak 262) Yozgat 26 [6 – 15. Sureler = Fatiha – Hicr] 323 yaprak 1027 istinsahlı 263) Yozgat 27 [30 – 114. Sureler = Rûm – Nâs] 339 yaprak 264) Yozgat 28 [39 – 114. Sureler = Zümr – Nâs] 157 yaprak
www.atsizcilar.com
Sayfa 28
265) Yusuf Ağa 6 [1 – 13. sureler = Fatiha – Ra’d] 588 yaprak. [Sondan biraz eksik]
İkisi bir takım 258) Yusuf Ağa 7 [14 – 114. sureler = İbrahim- Nâs] 563 yaprak. [3 – 12. yapraklar eksik] [Fetvalar]: Her konu üzerinde Türkçe vesikalardır. Hukuk ve kültür tarihi bakımından değerlidir. Aralarında bir iki de Arapça fetva vardır. 1) Ali Emiri Efendi(Arapça) 4385 (246b – 252a) [Arada başkalarının fetvaları da var]. 2) Ali Emiri Efendi (Şer’iye) 80 282 yaprak. 3) Ali Emiri Efendi (Şer’iye) 1104 (60b) 4) Âtıf efendi 1120 452 yaprak. 5) Ayasofya 1453 230 yaprak. 6) Ayasofya 2694 (1b – 61b) [Arada başkalarının fetvaları da var]. 7) Bağdatlı Vehbi 579 (1a – 7b, 34a, 39a, 41b, 42b, 54b – 55a, 56b, 57b, 61b – 63b) 1173 istinsahlı. 8) Bayazıd 7912 (3b – 8a, 29a – 30a, 34b, 36a, 36b, 48b – 52a) 9) Cârullah 938 511 yaprak. 1062 istinsahlı. 10) Cârullah 971 (15b – 33a, 49b – 98b, 115b – 116a, 120b – 121a, 171b – 178b) 11) Çelebi Abdullah 151 422 yaprak. 1082 İstinsahlı. [Arada Kemalpaşaoğlu’nun fetvaları da var]. www.atsizcilar.com
Sayfa 29
12) Düğümlü Baba 449 (105a) [Sadaka, sıla hakkında] 13) Esad Efendi 587 (23a, 25a, 95a – 95b, 166b – 171a) 14) Esad Efendi 669 (182a – 193b) [Arada başkalarının da fetvaları var]. 15) Esad Efendi 692 (7a – 15b) [Arada başkalarının da fetvaları var]. 16) Esad Efendi 1017 (115b – 135a) 17) Esad Efendi 1059 (1b – 218b) [Dergideki üç risaledir. Her risale 1 den başlayarak ayrı numara almıştır]. 18) Esad Efendi 1097 309 yaprak. [Arada başkalarının da fetvaları var]. 19) Esad Efendi 1098 207 yaprak. [Arada başkalarının da fetvaları var]. 20) Esad Efendi 1099 322 yaprak. 21) Esad Efendi 3384 (20b – 31a) 22) Esad Efendi 3430 (137a) 23) Esad Efendi 3459 (12b – 23a, 185b – 187b) [Arada başkalarının da fetvaları var]. 24) Esad Efendi 3505 (38b) 25) Esad Efendi 3519 (137a – 137b) 26) Esad Efendi 3520 (2b – 6a, 11b – 12a) 27) Esad Efendi 3610 (122b – 129a) 28) Esad Efendi 3677 (170b – 171a) [Eski filozofların uğraştığı ilimlerin şeriat bakımından caiz olup olmadığı hakkında] 29) Esad Efendi 3682 (316b – 337b, 354b – 400b, 444b – 449b [=zikir ve sema aleyhinde], 462a – 474a) 30) Esad Efendi 3727, 273 yaprak. www.atsizcilar.com
Sayfa 30
31) Fatih 2349 133 yaprak. 1014 istinsahlı. 32) Fatih 2350 (1b – 192b) 1123 istinsahlı 33) Fatih 3504 75 yaprak. 1186 istinsahlı. [İçinde Kemalpaşaoğlu’nun da birkaç fetvası var]. 34) Fatih 5427 (58b – 61b) [Sayfa kenarında]. [Alim ve fasık hakkında fetva]. 35) Hacı Beşir Ağa (120b – 139b) 36) Hacı Beşir Ağa 676 (7b – 8a, 12a, 102b – 103a, 107a – 113a, 116a, 127b – 129b, 133a, 134a) 37) Hacı Mahmud Efendi 1217 517 yaprak. 38) Hacı Mahmud Efendi 1219 243 yaprak. 39) Hacı Mahmud Efendi 1228 (31b – 37a) 40) Hacı Mahmud Efendi 1236 90 yaprak. 41) Hacı Mahmud Efendi 1238 (1b – 36b, 107b – 108b, 148a – 150a) Rebiülevvel 1102 istinsahlı. [Arada başkalarının da fetvaları var]. 42) Hacı Mahmud Efendi 1246 3 yaprak. [Kızılbaşlar hakkında]. 43) Halid Efendi 452 (71b – 74a) [Raks ve sema aleyhinde iki fetva]. 44) Hamidiye 590 372 yaprak. 1120 istinsahlı. 45) Hasan Hüsnü Paşa 121 (352a – 360b)
www.atsizcilar.com
Sayfa 31
46) Hasan Hüsnü Paşa 423 324 yaprak. 47) Hasan Hüsnü Paşa 423 [mükerrer] (1b – 120a) 48) Hasan Hüsnü Paşa 471 (1a – 4b) [Sayfa kenarında]. 49) Hasan Hüsnü Paşa 518 (3b – 13a) 50) Hasan Hüsnü Paşa 694 (15b – 16b) [Kızılbaşlar hakkında]. 51) Hüdai 760 (50b – 57b) 52) İsmihan Sultan 223 323 yaprak. 1049 istinsahlı 53) İsmihan Sultan 224 İkisi 236 yaprak. bir takım 54) İsmihan Sultan 225 237 – 495. yapraklar. 55) İsmihan Sultan 226 262 yaprak. 56) Karaçelebizade Hüsameddin 200 337 yaprak. 57) Kılıç Ali Paşa 491 (146b – 154a) 58) Köprülü Mehmed Paşa 666 308 yaprak. 59) Lala İsmail 706 (239a – 253b) [Arada başkalarının da fetvaları var]. [269a – 269b de İstanbul’da idam olunan in idam sebebi hakkında suali cevaplı fetva]. 60) Laleli 179 (10b) [Sema hakkında] 61) Laleli 3653 (158b – 159a) 62) Laleli 3715 (11b – 20a) 63) Laleli 3720 (142a – 143b, 144b – 149b, 171b – 174a) [En sondaki Kızılbaşlar hakkında] www.atsizcilar.com
Sayfa 32
64) Laleli 3738 (134a – 135b) [Kaza ve kader hakkında]. 65) Mihrişah Sultan 185 (138a – 140a) [Kaza ve kader hakkında]. 66) Mihrişah Sultan 440 (47b – 67a) [Arada başkalarının fetvaları da var]. 67) Murad Molla 1114 385 yaprak. 994 istinsahlı. 68) Nuruosmaniye 1968 (1a – 177a) 69) Pertev Paşa 621 (64a – 65b) [Toprak hakkında]. 70) Reşid Efendi 985 (28a) [İlmi görüş ihtiva eden iki fetva]. 71) Reşid Efendi 1036 (32a, 33a, 46a-51a, 52a - 56b, 59b-61a, 67b, 76a, 110a-112b, 117b-118a, 125a-134a) 72) Reşid Efendi 1037 (123b – 127a) 73) Reşid Efendi 1116 (162b – 168b) 74) Reşid Efendi 1152 (163b – 167a) [Hasad hakkında Arapça fetva] 75) Serez 1140 79 Yaprak. [Arada başkalarının fetvaları da var]. [Sonu eksik]. 76) Serez 1158 152 yaprak. 77) Sultan 1. Ahmed 95 235 yaprak. 78) Şehid Ali Paşa 744 (98b – 104b) 79) Şehid Ali Paşa 936 (22b – 46a) [Menkulün vakfı hakkında Arapça fetva] 80) Şehid Ali Paşa 964 (99b – 100b) [Arazi hakkında] 81) Şehid Ali Paşa 1028 360 yaprak.
www.atsizcilar.com
Sayfa 33
82) Şehid Ali Paşa 1071 259 yaprak. 83) Şehid Ali Paşa 2720 (169b – 170b) [Kaza ve kader hakkında] 84) Şehid Ali Paşa 2811 (45a – 53a) 85) Şehid Ali Paşa 2828 (117b) 86) Şehid Ali Paşa 2857 (4b – 16a) [Vardar Yenicesi Şeyh ül-Kurrâsı Molla Hasan’ın Kur’an okuma hakkındaki istifasına cevap] 87) Şehid Ali Paşa 2859 (81b, 83b – 84a, 99b, 106b, 108a) 88) Uşşaki Tekkesi 36 (9b) [ fetva]
sözünün hadis mi, şiir mi olduğu hakkındaki soruya şiir olduğu cevabını veren
89) Üniversite (Türkçe) 1798 (1a – 130b) 13 + 65 + 132 yaprak. [Dergi ayrı ayrı numaralandırılmış üç bölümdür. 13 yapraklık birinci bölümde 1b – 3a da Ebussuud’un fetvaları vardır. 65 yapraklık ikinci bölüm Ebussuud fetvalarıdır. 132 yapraklık üçüncü bölümün sonunda (13a – 132a) birkaç Ebussuud fetvası bulunmaktadır.] 90) Üniversite (Türkçe) 1798 (1a – 130b) Rebiülevvel 1179 istinsahlı. 91) Üniversite (Türkçe) 2106 (17b – 122b) [Arada başka yazılarda var]. 92) Veliyeddin Efendi 1343 (75b – 254a) 93) Yazma Bağışlar 1009 (169b – 205b) [Arada başkalarının fetvaları da var]. 94) Yeni Cami 376 (156b – 165b) [Değirmen vakfı hakkında Arapça fetva]. 95) Yeni Cami 624 478 yaprak. 1114 istinsahlı. 96) Yeni Cami 625 445 yaprak. 97) Yeni Cami 678 (176b – 202a) 98) Yeni Cami 685 (135b – 182a) www.atsizcilar.com
Sayfa 34
Fetva Örnekleri [Aşağıda, türlü konulardaki Ebussuud fetvalarından bazıları metin ve transkripsiyon olarak gösterilmiştir. Bu örnekler, Ebussuud fetvalarının önemine ve tenkitli basımının gerekliğine tanıktır].
1 Metín
(Reşid Efendi 985, 28a) Transkripsiyon Hazret-i ‘Ali ve Fâtıma ve Hasan ve Hüseyin ve Düldül bir almadandur ve Zülfikarı çaldukca uzar ve vurduğını iki biçer ve Düldül üç günlük yolı bir sâcatda alur dédükleri vaki'midür? Aşlı nedür, beyân buyurıla. El-cevâb : Bir almadan oldukları kizb-i şarîhdür. Zülfikâr etraf beglerinden hediyye gelmişdür. İmâm Ali'ye verdi. İki çatal degüldür. Nihayet olıkrak bir kılıcdur- Vurduğım iki biçdügi vakidür. Uzaduğı ğayri vâki'dür. Düldül, Habeş beginden Hazrete armağan gelmişdür. Sultân-i kevneyn hayâtda iken bazarlığı anuñla görürlerdi. Bir boz katır idi. Üç günlük yolı bir sâ'atda aldugı gayr-i vâki'dür. Ketebehü Ebü'ssu'üd rahimehü Tacâlâ". 2 Metin
www.atsizcilar.com
Sayfa 35
(Hacı Beşir Aga 676, 133a) Transkripsiyon Şehzade Sultân Bâyezid merhum. Sultân Süleyman Han Hazretlerine 'işyân suretin gösterdükde merhum Ebû'ssu’ûd Efendi'nün verdügi fetva : Bir sultân-i câdilün ebnâsından biri tarafından huruc edüp baczı kılâ'a müstevli olup ve ba'zı bilâdun ehline mal şalup cebr ile alup casker cemc edüp gayrı tarik ile defc mümkin olmayup kıtale mübaşeret eyleseler anlarun kıtalleri ve şınup cemciyyetleri tağılıncaya değin katilleri şercan helâl olur mı, beyân olına. El-cevâb: Helâldür- Naşş-i KurJân-i 'azîm ile şâbit olmış hükm-i şer(îdür ve icmâc-i sahâbe-i kiram dahi anun üzerinedür. Kıtale kadir olanlar kıtal ile, kadir olmayanlar kelâm-i hakk ile ve ducâ-yi hayr ile def'i fitne vü fesada sa'y etmek vâcibdür. Vcallâhu aclem. Ketebehü Ebû’ssu’ûd ül-hakir. 3 Metin
(Hacı Beşir Aga 676, 134a) Transkripsiyon Efendi ta’biri Türki söz midür ve ma’nâsı ne demekdür? Zeyd :
www.atsizcilar.com
Sayfa 36
El cevab: Efendi lafzı Türki luğat ile kefere luğatı mabeyninde müşterekdür. Şabun gibi. Ma'nâsı kulun ve cârîyenün mâliki demekdür. Ğayrı nesnenin mâlikine efendi denilmez. Hak Tacâlâ Hazretine efendi demek hatâdur. Esmâ'uİlâhı tahfifdür. İzn-i şer'i olmayıcak itlâk olınmaz. 4 Metin
(Esad Efendi 587, 125h) Transkripsiyon Mes'ele : Bir vilâyetde vâfir yağmur yağup zelzele-i 'azime vâkifa olup Zeyd'ün bağı yerinden ayrılup 'Amr'un bağında karâr eylese Zeyd bağını kemâkân tasarrufa kadir olur mı? Beyân buyurılup ..... ola. El-cevâb : Eğer Zeyd'ün bağınun kıymeti 'Amr'un bağı kıymetinden ekser ise Zeyd( 'Amr'a bağınun kıymetini verüp tasarruf eder. Eger cAmr'un bağı Zeyd'ün bağından bahâlı ise 'Amr, Zeyd'e bağınun kıymetini verüp bağı cAmr tasarruf eder. Ebü’ssu’ûd; 5 Metin
(Yeni Cami 685, 165a) Transkripsiyon Hind ve Hind'ün bâliga ve nâbâliga kızları olup bile hammâma girüp yunduklarında hammâmcı olan mezbüre kızlardan yunduklarından ötüri ücret-i hammâm Caleb edüp alıbilür mi ?
www.atsizcilar.com
Sayfa 37
El-cevâb: Ol diyarda olan hammamlardan hammam hakkı almak cadet olmayup ve girdükleri vakit kavl eylemeseler isti'mâl etdükleri şu teberrü' olur. Akça alınmaz. Şûret-i mezkürede mezbüre kızlar hammama girüp akçasın vermemiş olsalar hammamcı sonradan taleb eder olsa şer an alıbilür mi? El-cevâb : Mu'tâd degül ise ve kavi olınmadı ise alınmaz. 6 Metin
(Yeni Cami 685) Transkripsiyon Şöfiyyeden bir ta'ife şeyhlerini ta'zimen öninde secde eylemeğe şebih başlarını yere koşalar, gâh abdest ile, gâh abdestsüz şer'an ol tâ'ifeye ne lâzım olur? El-cevâb: Secde-i tahiyyet ve selam içün eder ise kebâ irdendür. 'ibâdet içün eder ise küfr-i mahzdur bil-ittifâk. Ta'zim içün ba'zı eimme katında küfrdür. Hiç niyyet eylemese ba'zı eimme küfrdür demİşlerdür. Ba'zı kebire demişler. 7 Metin
(Hacı Mahmud Efendi 1234, 53b) Transkripsiyon Mes'ele : Bilâ'özr on seneden ziyâde terk olınan tarla da'vâsınun istimâ'ı câ'iz olur mı? El-cevâb: Olmaz.
www.atsizcilar.com
Sayfa 38
8 Metin
(Hafid Efendi 113, 39a) Transkripsiyon Zeyd, :Amr'da olan hakkını müddet-i sefer ba'id yerde olup yedi sekiz sene mahbûs olduğından gayrì, yollarda harami ve küffar ve nehr-i kebir olup geçid vermemegin yigirmi sene te’hir eylese ba'dehü varup taleb edüp emirsüz almaga kadir olur mı? EI-cevâb: Olur. 9 Metin
(Şehid Ali Paşa 744, 103a – 103b) Transkripsiyon Serhadda tımarları olan sipâhilerün sınur huşüşında olan da'vâlarında zimmilerün şehâdetin kabul edesin deyü beglerbegi, kaziye mektüb göndermekle kazı, sipahiler yüzine zimmîlerün şehâdetin istimâc edüp hükm etse hükmi nafiz olur mı? El-cevab : Emr-i sultani olmayınca olmaz. Yerleri tasarruf eden zimmîlerün husûmetlerin sipahilerinden kat’-i nazar kadîmden nice olıgeldügine zimmi şâhidler dinlenüp mucibi üzere hükm edüp sipahilerine behrelerin ana göre aldurasın deyü hükm-i şerif olıcak nâfizdür.
www.atsizcilar.com
Sayfa 39
10 Metin
(Şehid Ali Paşa 744, 99b) Transkripsiyon İnhilâl-i yeminde Şafi'iye muraca'at edüp fesh-i yemine hükm eylese nâliz olur mı? El-cevâb : Bu diyarda Şâfi'i olmaz. Memnundur. Hâkim-i Şâfi’înün hükmi ref’-i hilaf edemez. 11 Metin
(Yeni Cami 685, 178a) Transkripsiyon Bir sancak beginün tımarı sihil yerde olup haşılını zabt eyledükden sonra sancak begi tebdil olup bir yaylak yerde sancak verilüp anın da haşılı mezkur begün tahviline düşse ol tımarın haşılın almak şer'i midür ? El-cevâb : Tahviline düşeni alur. 12 Metin
(Serez 1158, 3b)
www.atsizcilar.com
Sayfa 40
Transkripsiyon Zeyd câriyesiyle cem’ olup ‘avratı havfından şabâh abdest alup namaza öykünse rüku'ın ve sücüdın şahih eylemese zeyd'e ne lâzım olur. El-cevâb: Tevbe ve istiğfar lâzım olur. 13 Metin
(Esad Efendi 1098, 133a) Transkripsiyon Kâfire selâm vermek caiz midür ? El-cevâb : Ta'zimen caiz degüldür. Amma ihtiyâcı olıcak câizdür. 14 Metin
(Şehid Ali Paşa 744, 99a) Transkripsiyon Bir kimesne kendi çapası ile ve baltası ile orman açup zirâ'at içün tarla ve çayır else yâhud kır yer olup çifti ile ihya eylese ol kimsene fevt oldukda bir oglın ve bir kızın kosa çapası ile ve çifti ile ihya etdügi yerlerden kıza hişşe değer mî ve degdügi takdirce tapu verür mi?
www.atsizcilar.com
Sayfa 41
El-cevâb : Emr-i pâdişâhide yer oğlana intikâl eder, kıza hişşi verülmez. Meğer defterlerde mülk kayd olıınmış ola. Eğer vefat eden kimesnenün oglı olmayup hemân kız kalsa kıza verülmeyüp şahib-i tımar kime diler ise tapuya verürlerdi sene semane ve hamsin ve tis’ami’ede. Anın gibi baltası ile ve çapası ile orman ve tağ açup mezre'a ve çayır eylese ve'lhaşıl akça ve emek harc eylemiş olsa anun gibi yerler âhara tapuya verüldügi takdirce kızlar babalarınun harc eyledügi maldan mahrûm kalmak lâzım gelmegin kızlara verülmek emr olunmışdur. Lakin kız, karındaş yerine kıyas olunup bigaraz kimesneler ne mikdâr tapu takdir ederler ise kızlar verüp almak buyurulmışdur. 15 Metin
(Fatih 3505, 78a) Transkripsiyon Vefatında mirasa karışmamak üzere hayâtında kızına emlak bagışlasa, kızı dahi kabul etmiş iken vefatında yine hissesini alur. 16 Metin
(Esad Efendi 1097, 104a) Transkripsiyon Bir gece bir meclisde hayâl-i zıll oyunı getürilüp imâm ve hatib kimesneler seyr eyleseler 'azle müstehakk olurlar mı? El-cevâb : Eger 'ibret içün nazar edüp ehl-i 'ibret fikri ile tefekkür etdilerse olmazlar. 17 Metin
(Fatih, 3605, 68b)
www.atsizcilar.com
Sayfa 42
Transkripsiyon Zeyd-i sipahi reayasından alduğını İnkâr eylese mezbûr verdüklerine yeminleri ile halâs olurlar mı? El-cevâb: Olmazlar. Amma her birinün verdügine aharları şehâdet etmek meşrüfdur. 18 Metin
(Fatih 1219, 228a) Transkripsiyon Din-i İslâm ve millet nedür? El-cevâb: Hak ta'âlâ hazretinün vahdâniyyetine ve Resülu’lâh şallâ’ilâhi 'aleyhi ve sellem'ün nübüvvetine ve şericat-i şerifenün hakkiyyetine i’tikâd etmek ‘avâma kifayet eder. Mefhûmlarına ve tefâşil-i ahkâmına vuküf-i tafsili lâzım degüldür. 19 Metin
(Serez 1140, 26a) Transkripsiyon Bir karye ehli bir yer içün kadimi mer’âmuzdur deyü beyyine ikâmet etdüklerinde üç dört nefer kimesne zikr olan yer mâ-tekaddemden zirâ'at edegeldük, kadimi mezre'adur deyü beyyine ikâmet eyleseler kangısınun beyyinesi evlâdur? Mer’a beyyinesi evlâdur.
www.atsizcilar.com
Sayfa 43
[Kanunlar, arzlar] : Türk medeniyeti tarihi bakımından Ebussuud'un en mühim eserleri bunlardır. Kanun, kanunname, mâruzât adlarıyla anılan bu yazılar devlet kanunları olup Sultan Süleyman'ın lâkabını almasında herhalde âmil olmuşlardır, önce padişaha arzedilip onun tasdikinden çıktıktan sonra kanunlaştığı için mâruzât adını almışlardır. Bunların bir kısmı fetva şeklinde ın karşılığı ile bitmektedir. Bir kısmı da eski veya yeni kanunların hükümleri hatırlatılarak hazırlanmıştır. Valiler ve kadılar tarafından uygulanan bu kanunların fetva şeklinde düzenlenmesinde devlet nizamının değişmelerden korunması düşüncesi hâkim olmuş olmalıdır. Dİnî olmayan devlet kanunlarına şer'î bir biçim vererek ilerde müteassıplarca yapılacak itirazları önlemiştir. Böylece uzak görüşlü bir devlet adamı olduğunu göstermiştir. Kanun ve arzların hepsi Türkçedir. Basmalar : 1 — Osmanlı Kanunnâmeleri (Millî Tetebbüler Mecmuası, 1. sayı, s. 49 — 59, Istanbul-Matbaa-i Âmire 1931). Yazmalar: 1) Ali Emîrî Efendi (Şer'iye) 461(372a — 378a) 2) Ali Emîrî Efendi (Şer’iye) 468(1a - 45b) [Arada başkalarının, bilhassa Celâloğlu ile Çivioğlunun da fetvaları vardır]. 3) Bağdatlı Vehbi 557 (1b — 77b. 111b— 122a) 21 Muharrem 1236 istinsahlı. [Arada başkalarının fetvaları var]. 4) Bağdatlı Vehbi 569 (68b — 82a) 5) Esad Efendi 587(105b- 165b) [Arada başkalarının fetva ve arzları var]. 6) Esad Efendi 855 91 yaprak. [Arada başkalarınınkiler de var]. 7) Esad Efendi 892 (285b — 289b) 8) Esad Efendi 3612 (256b — 278a) [Arada başkalarınınkiler var]. 9) Esad Efendi 3785 (116b) [Toprak nevileri hakkında]. 10) Esad Efendi 3812 (127a—136a) [Arada başkalarınınkiler var].
www.atsizcilar.com
Sayfa 44
11) Fatih 2341 (253b — 285 b) 17 Rebiülevvel 1194 istinsahlı. 12) Fatih 2350(193b — 230b) 10 Recep 1123 istinsahlı. 13) Fatih 3504. 84 yaprak. 1186 istinsahlı. [Arada pek çoğu başkalarına ait]. 14) Fatih 3505 (1b — 88 b) Ramazan 1216 istinsahlı. [Arada başkalarınınkiler var] 15) Fatih 5374 (169b — 176a) 16) Hacı Mahmud Efendi 1234 (47b — 55b) 17) Hacı Mahmud Efendi 1238(115b — 133a) 18) Hacı Mahmud Efendi 1243(16b — 50b) 19) Hacı Mahmud Efendi 1245 77 yaprak. Edirne'de Muharrem 1184 istinsahlı. [Arada başkalarınınkiler var]. 20) Halid Efendi 113 59 yaprak. [Arada başkalarınınkiler var], 21) Harput 58 44 yaprak. [Öşrî ve harâcî topraklar hakkında kanun ve fetvalarla bu konudaki arzlar]. [Arada daha sonraki zamanlara ait kanunlar da var]. 22) Hasan Hüsnü Paşa 471 (1b — 62b) 4 Şaban 1187 İstinsahlı. 23) Hüdâî 760 (1b —49a) 1084 istinsahlı. 24) Hüdâî 760 (59b — 127b) 1179 istinsahlı. 25) Hüdâî 1805 (41b— 96b) 1136 istinsahlı. 26) Karaçelebizâde Hüsameddin 204(114a —115b) [957 yılına ait 10 arz]. www.atsizcilar.com
Sayfa 45
27) Kasidecizade Süleyman Sırrı 240 (40b — 46b, 231a —233a) 12 Rebiülevvel 1299 istinsahtı. 28) Kılıç Ali Paşa 491 (146b — 154a) [Öşrî ve harâcî topraklar hakkında kanun ve fetvalar]. 29) Lala İsmail 106 (103 b — 112 b) 30) Lala İsmail 706 (265a — 265 b) [957 Rebiülâhırı başlarında Kanunî'ye arzedilen kanunnâme]. 31) Mihrişak Sultan 440 (38 b — 46 b) 32) Murad Molla 730(117 b — 121 b) 33) Pertev Paşa 621 (64a - 65 b) 34) Reşid Efendi 277(1 b—48a) [36a ya kadar olan bölüm kanunnâme olup 1084 istinsahlıdır. 36b den başlayan bölüm arzlardır]. 35) Reşid Efendi 278(1 b — 132 b) 1219 istinsahlı. [110aya kadar olan bölüm kanunnâme, 112bden başlayan bölüm arzlardır]. 36) Serez 2730 61 yaprak. 1233 istinsahlı. [Arada başkalarının da fetva ve arzları var]. 37) Üniversite (Türkçe) 1358 9 yaprak. 20 Şevval 1101 istinsahlı. 38) Yozgat 679 106 yaprak. 1227 istinsahlı. [Arada başkalarınınkiler var]. 39) Çanakkale Müzesi, numarasız [Çanakkale Müzesinde bulunup numaralanmamış olan kitaplardan birinde Ebussuud'a ait kanunnâme ve mâruzât da vardır. 160 X 100 milimetrelik metin ölçümü bulunan bu cildin 34 sayfalık ilk kitabı Ebussuud'un mâruzâtı, 150 yapraklık son kitabı ise kanunnâmesidir. Bana bu bilgiyi, eskiden Süleymaniye Kütüphanesi memuru olup şimdi Çanakkale Lisesi tarih öğretmenliğinde bulunan İsmet Yıldırım Hanım verdi. Kendisine teşekkür ederim].
www.atsizcilar.com
Sayfa 46
Kanun ve Arz örnekleri 1 Metin
(Bağdatlı Vehbi 551, 112a) Transkripsiyon Tokuz yüz kırk dört târihinde mü'ekked emr-i ‘âli sâdır olmışdur: Bir mescid etrafında Müslüman evleri kalmayup kefere evleri ihata eylemiş olsa imâm ve müezzin vazifeden mahrum olmamalarıyiçün evkât-i hamsede imâm ve mü’ezzin edâ-i hidmet eyleseler aldukları vazife helâl olur mı? El-cevâb: Olur. Ol evleri bahâlarıyile Müslümanlar almaga te'hir eylemeyüp kefereden bahâlarıyle cebren almak lâzımdur. Muktezâ-yi şer’-i şerif budur. Aşla te'hir etmeyüp kefere elinde bu misillü mescid etrâfında olan evleri almak babında emr-i 'âli sâdır olmışdur. 2 Metin
(Hacı Mahmud Efendi 1238, 131a) Transkripsiyon Kânun: Hazret i Fâtih-i Kostantiniyye Sultan Muhammed Han Hazretleri, Buğdan seferinden rücü’ eyledüklerinde sekiz yüz seksen bir târihinde erbab-i tımar ve zi'amete defter şüreti kayd olunup mezâri’ ve
www.atsizcilar.com
Sayfa 47
kura ta’yin olunmak ferman olunmag ile kânun oldı. Sene 881. Bundan evvel hemân fülân zi'âmet yâ fülân tımarı fülâna verdüm deyü yazarlar imiş. 3 Metin
(Bağdatlı Vehvi 569, 59B-60 a) Transkripsiyon Kânun: Yıldırım Bâyezid Han zamân-i şeriflerinde vilâyet kâzîlerine hüccet akçası ve resm-i kısmet ve sicili akçası alınmak ta’yîn buyurılup kânun olmışdur. Yedi yüz toksan altı târihinde bu minval üzere kânun olmışdur. 4 Metin
(Esad Efendi 855, 7A — 7B) Transkripsiyon Mes'ele: Re’âyânun taŞarruflarında olan tarlalarun ba’zı çayır olmag ile kabil olmayup zirâ’at etmemeg ile çayıra koyup bir yıl haşıl olan otlugın biçüp intifâ’ eyleseler mîrî tarafından ihtiyâç olıcak ol tarlaları re'ayâdan miri içün alınmak şer’an ca’iz olur mı? Beyân buyurıla.
www.atsizcilar.com
Sayfa 48
El-cevâb: Re’âyânun ellerindeki yerleri mülkleri degüldür. Arâzîyi memleketdür. Hin-i fetihde kimesneye temlik olunmayup zirâ'at ve hiraşet edüp ‘öşr adına harâc-i mukâsemesin ve resm-i çift adına harac-i muvazzafın vermek emr olunmışdur. Re’âyânun hakkı hemân zirâ’at ve hiraşetle zahmet çeküp tahsil etdüginüñ hukuk-i mezküresin verdükden sonra baki kalanlardan almakdur. Hattâ üç yıl ta’til eylese elinden alınup ahara vérülmek meşrû’dur. Tarlayı çayıra komak ta'tildür. Mukabelesinde ki mukâta’dur, zira’atdan haşıl olacak 'öşre mukabil olmaz ve haşılun ‘öşri alınmak ile bakisi ra’iyyetüñ olmak ‘amel ile hâşıl olan gallâtıdur. Re’âyânun ‘amelinsüz hâsıl olanuñ ‘öşri alınmak ile bakîsi ra'iyyetüñ olmaz. Belki mesnetleri ile hâşıl veren yérlerüñ hâsılatına beytü'l-mâlden hacet olıcak âhara vérülmek meşru’ degüldür. Ancak ellerinde olan tarlaları mukabelesinde her çiftliğe ta’yîn olunan harâc-i muvazzafınun bir mikdârı ref’ olunmak lazımdur. 5 Metin
www.atsizcilar.com
Sayfa 49
(Lala ismail 706, 265a — 265b) Transkripsiyon Tokuz Yüz Elli Yedi Rebi’üI-âhırı Evâ'ilinde Merhum Sultan Süleyman Han Hazretlerine Şeyhü'l-islam Ebû’ssu’ûd Efendi Hazretleri ‘Arz Etdükde Buyurılan Şöret On beş yıl bi-ğayr-i ‘özr-i şer'i temhir olunan da'vâ emr-i şerif olmayınca İstim’ olunmaya deyü buyuruldı. Zira ‘özr-i şer’süz bir müddet terk-i da’va edince istimâ’ olunmak ve olunmamak hakkında kibâr-i e'immeden bir müddet-i mu’ayyene nakl olunmaz. İcâre ve yâ ‘ariyye ve yâ cebr ile konulan menâzilde maktul bulunup katili bilinmese İmâm Ebü Yûsuf kavli ki menzil müstakillen konuk elinde olup şâhibi bile olmayıcak sahibine diyet ve kasâmet lâzime olmamakdur. Anunla ramel-i mutasarrıf olanlarun hıfz u hırâsetde ziyâde ihtimamlarına bâ’iş olup def -i fesada enseb görülmeğin bununla ‘amel oluna deyü buyuruldı. Nüvvâbun redd-i ebediye müstehakk cürmi sabit olup hiç bir yerde niyabet etmeye deyü ahkâm-i şerife yazılıgelmiş degüldür. Eger min
www.atsizcilar.com
Sayfa 50
ba'dú niyabet etdürmeyesin deyü kati-yi mahsusa emr olunmuş ise ahar yerde niyabet etmege münafi degûldür. Şöyle ki redd-i ebediye istihkakı olmayup mûcerred :azl ferman olunmuş ise nüvvâbun azli ve maşbi kuzüta müfevvezdür. Kazi şalahın anlayup yine naib naşb etöege mani' degüldür deyi buyuruldı. Bir zimmi mürd olup malı beytü'l-mâl emim elinde zabt olunupvarisi gelüp verasetine zimmı şâhidler getürse kıyâsen makbul değildir. İstihsanen makbüldür. 'Amme beytül-malinde kûzzat-i vilâyet istihsân ile ‘amel eyleyeler. Müslümân şâhid görülsün demek Dobra Venediklü davasında tezvir fehm olunmagın denilmiştir. Kaçkun kulun müddeti yetdükden sonra hâkim izniyle bey’ olunsa beyi şer’an sahih ve nafiz olur. Sahibi zahir olıcak yâveciden akçasın alur. Kulı almaga kadir olmaz. Amma kul sipahinûn olıcak bey’ine kûzzat izinden nehy olunup gaflet ile izinverilüp bey olunursa nafiz olmayup sahibi kimde bulursa şer’an alup ol dahi satandan şer’ ile akçasını alup ve re’aya kaçkunları bahasına bey olundukda bey’i mukarrer olup gabn-i fahişle bey’ olundukça muhayyer olmak buyuruldı. Bir evde maktûl yâ maşlub bulunan kimsenün diyet-i İmam-i A’zam rahimetu’llahi ta’âlâ katında mevzi’ mülk ise malikine, vakf ise canib-i vakfa; İmam Ebu Yusuf ‘aleyhi rahme katında mutasarrıfa düşer. Sûbaşı sahibini sahibini çıkarıp bir kimesneyi habs edüp maktül bulunsa ol evi tasarruf eden sûbaşıya düşer ve bir kimesne bir şahsın evine müstakilen konuk olup konduğu evde maktül bulunsa evin sahibi ile ma’an sakin olmayıcak sahibine diyet ve kasime lazime olmaz. Bu makûlelerde mülk sahibinün ve vakf canibinün ‘alakası olmayup âhar yerde iken diyet anlara tahmil olunup İmam-i Azam kavliyle ‘amel olunmak mutaşarrıfinûn hıfzlarınde taksir ve müsahelelerine mü’eddi olmag ile İmam Ebu Yusuf kavliyle ‘amel olunup diyet mutaşarrıfine tahmil olunmah hıfz u hırasete ve ihtimami def-i fesada enseb görilüp paye-yi serir-i a’laya ‘arz olundukda bu huşuşda İmam Ebu Yusuf ‘aleyhi’rahme kavliyle ‘amel olunmak ferman olundı. Üç günlük mesafeden akall olıcak nakl-i şehâdet istima’ olunmaya deyü buyuruldı. Sene ihda ve hamsin ve tis’am’e tarihinde kûzzat mutlaka izn-i velisüz nikâh etmeyüp ihtiyatla ‘amel ile me’murlardur. Bilad-i şelaşede mahkemelerde sûret-i emr-i şerif meslûndur.
www.atsizcilar.com
Sayfa 51
[Mektuplar]: Ebussuud’un türlü kimselere yazmış olduğu mektuplar. Yalnız Mekke şerifine yazılan mektup (Esad Efendi 3436 24a – 24b) Arapça olup ötekiler Türkçedir. 1) Esad Efendi 3291 200 x 145 (165 x 90) ölçümünde 21 satırlı 40 yaprak [Başta bir vakfiye tescili ile bir hüccet vardır. Ötekiler mektuptur. Bazıları eksik olan bu mektuplar kısmen tarihi belge değerindedir]. 2) Esad Efendi 3431 (126b, 161a – 161b) [126b de hacca giderken padişaha yazdığı mektup, 161a – 161b de Maktul Ahmed Paşa’ya vezir olduğu zaman yazdığı münşiyâne mektup vardır]. 3) Esad Efendi 3436 (22a – 24b, 62b) [22a – 22b de Büyükvezir Mehmed Paşa (=Sokullu)ya Celâl Çelebi hakkında yazdığı şikâyet mektubu, 22b – 23a da II. Selim’in kızı olup Kanuni çağında Sokullu Mehmed Paşa ile evlenen İsmihan Sultan’a yazılmış olan bir mektup, 24a da Şeyh Sinan hakkında padişaha yazılan mektup, 24a – 24b de Mekke şerifine yazılan Arapça mektup, 62b de ise Kadılardan Molla Fazlullah ile Edirne Kadısı Şah Efendiye yazılmış iki kısa öğüt mektubu vardır]. 4) Esad Efendi 3505 (58b – 59a) [İki mektup. İkincisi seferde bulunan Piyale Paşa’ya yazılmıştır]. 5) Hacı Beşir Ağa 656 (245b) [İsmihan Sultan’a gönderilen mektup]. 6) Hacı Mahmud Efendi 2396 (191b – 193a) [Yukarıdakinin ve Esad Efendi’dekinin (3436, 22b – 23a) aynıdır. Fakat başında şu kayıt vardır: Bu başlık yanlıştır. Mektubun bir kadına yollandığı başındaki saygı kitaplarından ve Hacı Beşir Ağa nushasındaki mektuptan anlaşılmaktadır]. 7) Lala İsmail 706 (360b) [Hacca giderken padişaha yazdığı mektup].
www.atsizcilar.com
Sayfa 52
8) Peçevî Tarihi (İstanbul 1282 basımı) l, 63— 67 [63 — 66 da, ahlâksızlarla arkadaşlık ettiği için üçüncü oğlu Şemseddin Ahmed Çelebi'ye yazdığı mektup, 66 — 67 de Şemseddin Ahmed Çelebi ile meşgul olduğu için Kanunî Sultan Süleyman'a yazdığı teşekkür mektubu]. 9) Şehid Ali Paşa 2828 (116a —117a) [Bina vakfı hakkında birisine yazılan mektup]. 10) Veliyeddin Efendi 2735 (47a — 47b) [Büyükvezir Kara Ahmed Paşa'ya tebrik mektubu]. Mektup Örneği (Edirne Kadısı Şah Efendi'ye yazılan mektup) Metin
(Esad Efendi 3436, 62b) Transkripsiyon Benüm Şâhum. Sana üç vaşiyyetüm vardur. Biri budur kim cümle emründe tekemmül, ve biri dahı budur kim hâkim olduğunuz hayşiyyetiyile izdiham-i 'avama tahammül ve biri dahı budur kim lutf-i Hakka tevekkül ve'sselâm yâ Şâh. İttaki'llâhe 'an katci rızki halk’ilâhi. La havle vela kuvvete, illâ bi'llâh. Ebü’ssu'ûd rahimehu'llâh. [Şiirler] : Orta çapta bir şâir olan Ebussud'un, çoğu Türkçe olan şiirlerinden bir takımı elimizdedir. Kanunî'ye yazdığı Arapça mersiye meşhurdur. Bir de Türkçe-Arapça mülemma münâcâtı vardır. 1) Esad Efendi 1694 (164b) Ebussuud'un başka yerlerde pek görülmeyen mülemma münâcâtı şudur: Metin
www.atsizcilar.com
Sayfa 53
Transkripsiyon Yâ erhame’-halâ’k aşlih umûrenâ Yâ rabbenâ bi-fazlik temmim kuşûrenâ Kaldı miyân-i zulmet-i gafletde kalbümüz Min zav’i nüri zikrik nevvir şudûrenâ Bir köhne köprüdür bu cihan kim gelen geçer Bi'l-emni ve'sselâme ic’al ‘ubûrenâ Şol dem ki hâke şala bizi şarşar-i ecel Iftah min el-cînâni riyâhan kubûrenâ Rüz-i cezada cem’ olıcak emrün ile halk Yessirlenâ bi-ehli na’imin huzûrenâ Lutfun ümizi birle sürer can u dil sürûr Yâ ze'l-Keremi bi-lutfîk hallid sürûrena. 2) Esad Efendi 3436 (74b) Türkçe kaside. İlk mısra: 3) Esad Efendi 3507 (8b) Kanunî hakkında Arapça kaside, İlk mısra: 4) Esad Efendi 3508(8a) Türkçe-Arapça mülemma münâcât. 1 numaranın (Esad Efendi 1694, 164b) aynı. 5) Esad Efendi 3519 (173B, 176A— 177 A) [174 — 175. yaprakların araya sonradan girdiği anlaşılıyor]. Kanunî'nin ölümüne mersiye. İlk mısra:
174a da Kanunî hakkında Arapça kaside. İlk mısra:
6) Esad Efendi 3713 (163A — 165B) Kanunî'ye Arabca mersiye, ilk mısra:
7) Esad Efendi 3741 (297b — 308b) Arapça altı kaside.
www.atsizcilar.com
Sayfa 54
Birincisi (297b – 299a) nin ilk mısraı: İkincisi (299b – 300b) nin ilk mısraı: Üçüncüsü (300b – 302b) nün ilk mısraı: Dördüncüsü (303a – 304a) nün ilk mısraı: Beşincisi (304b – 306b) nin ilk mısraı: Altıncısı (306b – 308b) nın ilk mısraı: 8) Hacı Beşir Ağa 676 (41a – 42a) Kanunî’ye mersiye. İlk mısra: 9) Hâlet Efendi 799 (319b – 320b) Kanunî’ye mersiye. İlk mısra: 10) Hâlet Efendi 799 (327a – 331b) Arapça kasideler. Cemaziyelâhır 1023 istinsahlı. Birincisi (327a – 327b) nin ilk mısraı: İkincisi (327b – 329a) nin ilk mısraı: Üçüncüsü (330a – 331b) nün ilk mısraı: 11) Hasan Hüsnü Paşa 654 (121b – 124a) Kanunî’ye mersiye. İlk mısra: 12) Laleli 3641 (43a – 44b) Kanunî’ye mersiye. İlk mısra: 13) Laleli 3725 (185a – 186a) Kanunî’ye mersiye. İlk mısra: 14) Pertev Paşa 616 (3b – 4a) Türkçe kaside. İlk mısraı: Gitdi hengâm-i şebâb elden dem-i vuşlet gibi. 15) Pertevniyal 707 (207b – 209b) Kanunî’ye mersiye. İlk mısra: [707, kitabın eski numarasıdır. Yeni numarası olan 893 yanlıştır]. 16) Pertevniyal 707 (212b – 213b) Arapça kaside. İlk mısraı : 17) Şehid Ali Paşa 1390 (181a – 186b)
Arapça kasideler.
Birincisi (181a – 183b) nin ilk mısraı: İkincisi (184a – 184b) nin ilk mısraı: Üçüncüsü (184b – 186b) nün ilk mısraı: www.atsizcilar.com
Sayfa 55
18) Yazma Bağışlar 1285 (81b — 82a) Türkçe kaside. İlk mısraı: Gitdi hengâm-i şebâb elden dem-i vuşlet gibi. Kaside 45 beyitlidir. Duanâme : Büyükvezir Semiz Ali Paşa (Şevval 968 — Zilkade 972=Temmuz 1561—Haziran 1565) nın isteği üzerine hazırlanmıştır. Bir başlangıçla yedi bölümden ibarettir. Dualar, tabiî, Arapça olmakla beraber açıklamaları Türkçedir. Başlangıç:
1) Ali Emîrî Efendi (Arapça) 4381 (44b – 53a) 2) Ali Emîrî Efendi (Seriye) 518 (5b — 40a) 3) Ali Emîrî Efendi (Şer'iye) 536 32 yaprak. 4) Ali Emîrî Efendi (Şer'iye) 537 37 yaprak. 5) Âşir Efendi 442 (25b — 79b) 6) Dârütmesnevt 424 16 yaprak. 1049 istinsahtı. 7) Esad Efendi 3384 (41b — 46a) 8) Esad Efendi 3783 (294a — 297b) 9) Fatih 679 63 yaprak. 10) Fatih 5419 (1b —22a) 15 Zilkade 1096 istinsahtı. 11) Hacı Beşir Ağa 654 (16b - 30b) 1066 İstinsahtı 12) Hacı Mahmud Efendi 4124 40 yaprak. 13) Hacı Mahmud Efendi 4176 68 yaprak. 14) Hacı Mahmud Efendi 4198 (1b — 28b) 15) Kasidecizâde Süleyman Sırrı 112(1a — 37a) www.atsizcilar.com
Sayfa 56
16) Lâleli 1534 35 yaprak. 17) Lâleli 1588 (229a – 247a) 18) Lâleli 3647 (56a – 64b) 19) Nuruosmaniye 2845 58 yaprak. 1164 istinsahtı. 20) Nuruosmaniye 2846 44 yaprak. 21) Pertevniyal 769 (5b — 40b) 22) Resid Efendi 984(123b – 137b) 23) Tırnovalı 883 (1b — 35b) 24) Tırnovalı 1093 31 yaprak. 25) Üniversite (Türkçe) 7263 56 yaprak. 1129 istinsahtı. Duanâmeden örnek Metin
(Fatih 5419, 18a) Transkripsiyon Bayram geceleri: Meşâyih-i mütekaddimin buyururlar ki iki bayram gecelerini ihya eylemek müstehabdur ve anda kangı ducâ okunursa kabul olunur. [Paranın vakfolunabileceğine dair risale] ; Ebussuud'un sosyal ve iktisadî düzeni sağlamak bakımından ileri görüşünü gösteren Arapça bir eserdir. Donmuş şeriatçiliği savunan Birgili'nin hücumlarına uğramıştır (El-seyf el-şarım ). Başlangıç: 1) Ali Emîrî Efendi (Arapça) 756 13 yaprak. www.atsizcilar.com
Sayfa 57
2) Bağdatlı Vehbi 477 (1b — 16b) 1097 istinsahiı. 3) Düğümlü Baba 449 (105b – 119b) 1158 istinsahtı. 4) Esad Efendi 1207 (74b — l03b) [Eski nu. 1208]. 5) Esad Efendi 1581 (250b – 267a) 1079 istinsahlı. 6) Esad Efendi 3550 (87b — 101b) 7) Fatih 5386 (101b — 114b) 1146 istinsahlı. 8) Feyzullah Efendi 2139 (59b — 65b) 9) Hacı Mahmud Efendi 1136 (1b — 18a) 10) İbrahim Efendi 372 (20b — 32a) 11) Kasidecizâde Süleyman Sırrı 710 (17b — 31a) 12) Lâleli 835 (1b — 10b) 13) M. Arif — M. Murad 174 (174b — 190a) 14) Mihrışah Saltan 440 (l8b — 27a) 15) Reşid Efendi 1177 (133b — 142b) 16) Süleymaniye 632 (1b — 14b) 17) Yeni Cami 126 (202a — 214a) [Paranın vakfolunabileceğine dair Türkçe fetva]: 1) Pertevniyal 757 (174b — 175a) [Yanlış olan yeni nu. 958]. Şakatât el-Avâm: Avamın yanlış söylediği Arapça kelimeler hakkında Türkçe bir makaledir. Sakatat el-'Avâm adı müellif tarafından verilmişe benzemiyor. Galetât adı ile de anılır. 1) Esad Efendi 3597 (74a—74b) 2) Esad Efendi 36l2 (124b — 125a) 3) Esad Efendi 3755(4a — 4b) 4) Reşid Efendi 1053 (42a — 43b) www.atsizcilar.com
Sayfa 58
5) Serez 3879 (45b — 46a) 6) Şehid Ali Paşa 2768 (53b – 55a) 7) Tımovah 1865 (97b — 98a) 8) Üniversite (Türkçe) 1486 (139b — 142a) [Fetvaların imlâ ve inşâsı hakkında talimatname]; Fetvaların nasıl yazılması gerektiği hakkında Ebussuud'un fetva kâtiplerine acele ile yazdırdığı Türkçe talimatnamedir. 1) Hacı Beşir Ağa 656 (246a — 246b) 2) Esad Efendi 1017 (95b – 96b) 3) Fatih 5427(19b) [Sayfa kenarında]. 4) Yazma Bağışlar 1009 (205b — 207b) [Namazın şartları hakkında risale] :
Türkçe. Başlangıç: 1) Esad Efendi 3782 (145b— 152b) 290 X 170 (230 X 110) ölçümünde 27 satirli. 998 istinsahlı. [«Keşşaf» haşiyesi]: 538 de ölen Zemahşeri'nin < El-Keşşaf ‘an Hakâ'ik el-TenzîI> adlı tefsirinde, 48. sure olan fetih suresine haşiye. Arapçadır. Başlangıç:
975 te telif edilmiştir. 1) Bağdatlı Vehbi 2096 (18b — 21b) 2) Fatih 5374 (146b — 154b) 3) Lâleli 334 [Mükerrer] (12b — 18b) 1113 istinsahlı. 4) Lâleli 3711 (41b—46a) 5) Mihrişah Sultan 39(97b – 103a) [«(İnâye» ye haşiye]: 593 te ölen Burhânü’ddîn :Alî el-Mergînânî'nin «El-Hidâye> adlı tanınmış fıkıh eserine 786 da ölen Ekmelü’ddîn Muhammed el-Bâbertî'nin
www.atsizcilar.com
Sayfa 59
adiyle yaptığı şerhin bazı bölümlerinin Arapça haşiyesi. Başlangıç:
El-'İnâye'nin siyer = cihad bölümüne yapılan haşiyenin özel adı «Tehâfüt el-Emcâd» dır. 1) Bağdatlı Vehbi 2035 (27a – 134a) [Tehâfüt el-Emcâd]. 2) Esad Efendi 3676 (25a - 25b) [Tehâfüt el-Emcâd'ın bir parçası]. 3) Hacı Selim Ağa 299 152 yaprak. 1087 istinsahlı. 4) Lâleli 876(12b — 196b) 5) Mehmed Âsim 706 (9b – 13a) [Tehâfüt el-Emcâd]. 6) Şehid Ali Paşa 724 (30b — 35b) [Büyü’ bölümü]. [Sonu eksik]. 7) Şehid Ali Paşa 936 (47b —106a) [Büyü’ bölümü]. 8) Yeni Cami 376 (12a — 143a) [Türkçe mesh risalesi]; Bazı kimselerin mesh caiz değildir demesinin Kanunî Sultan Süleyman tarafından duyulması ve padişahın üzülmesi üzerine kış günlerinde halkı güçlüklerden kurtarmak için Kanunî'nin buyruğu ile hadise dayanılarak yazılmıştır. Başlangıç:
1) Pertev Paşa 621(43a —45b) 2) Şehid Ali Paşa 2795 (95b — 97b) [Arapça mesh risalesi] : 948 saferinde telif olunup Kanunîye sunulmuştur. Başlangıç:
www.atsizcilar.com
Sayfa 60
1) Hâlet Efendi 401 (120b – 133a) 1137 istinsahlı. [Müellif nüshasından kopya]. 2) Lâleli 876 (1b – 12a) 3) Şehid Ali Paşa 936 (1b — 21a) 4) Yeni Cami 376 (1b — 11b) Ğamezât el-Melih : 747 de ölen Şadru'şerri'a 'Ubeydu’llâh b. Mesûd el Mahbûbi'nin adlı fıkıh usûlü eserine 792 de ölen Teftâzâni tarafından yapılan «Telvih> adlı şerhin «Kaşr el-'Âm» bölümüne Ebussud’un Arapça tâlîkatıdır. Başlangıç:
1) Bağdatlı Vehbi 2035 (37b — 40b) 208 X 140 (145 X 70) ölçümünde 19 satirli. Şevâkıb el-Enzâr fi Evâ’il el-Menâr : 710 da ölen Hâfızu'ddîn Nesefî'nin «Menâr el-Envar» adlı fıkıh usûlü eserinin başlarına Arapça haşiyedir. Başlangıç
1) Bağdatlı Vehbi 2035 (31b — 37a) 208 X 140 (145 X 70) ölçümünde 19 satirli. [Tagannî hakkında makale] ; Arapça. Başlangıç:
1) Lâleli 466 (49b) 205 X 140 (125 X 65) ölçümünde 18 satır. [Sonu eksik]. [«Makam» ve «mukâm» arasındaki fark]: Arap gramerine ait Arapça makale. Başlangıç:
1) Şehid Ali Paşa 2859 (37a — 37b) [Bütünü 20 satır].
www.atsizcilar.com
Sayfa 61
[Sapık mezhepler]: Türkçe. Cebriye, Kaderiyye, Râfıziler, Haricîler, Muattıla ve Müşebbihe hakkında kısa bir makale. Başlangıç:
1) Lala İsmail 706 (232b – 233a) 200 X 127 (170 X 105) ölçümünde. [Bütünü 38 satır] Risâle-i İmaniyye: Bu Türkçe risalenin Ebussuud'a aidiyeti şüphelidir. Başlangıç:
1) Hasan Hayri-Hoca Abdullah 187 206 X 145 (150 X 85) ölçümünde 17 satirli 45 yaprak. [Kaza ve kader hakkında risale]: Bu Türkçe risalenin de Ebussuud'a aidiyeti şüphelidir. Kemalpaşaoglu'na ait olduğu şüpheli bulunan «Levh-i Mahfûz> risâlesiyle birlikte taşbasması olarak basılmış bir nüshasından başka hiçbir yazmasının bulunmayışı şüpheyi arttırmaktadır. Başlangıç:
Basması 1) İstanbul 1264, Matbaa-i Amire (Taşbasması). [Bu taşbasmasının bir nüshası: İzmirli 969].
www.atsizcilar.com
Sayfa 62
