Servet-i Fünun Ütopyaları

•

Tanzimaftan Cumhuriyefe

--

"

Prof. Dr. Fevzi DEMiR Yrd. Doç. Dr. Ufuk ÖZCAN Yrd. Doç. Dr. Faruk ÖZTÜRK Doç. Dr. Nurettin ÖZTÜRK Sadık USTA

- -" . ..--.:.JJ'

_

.

çıvıyazısı

S.S. Ütopya Bilimsel ~e Kültürel Araştırmalar Yay. ve Ur~timKoop. Adına Sahibi ve Sorumlu Yazı Işleri Müdürü Prof. Dr. Semih KORAY Genel Yayın Yönetmeni: Yazı Işleri Müdürü:

Ütopyalar ve Ütopyacılar

Gani BAYER

Emrah MARAŞO

zun bir zarTlandır yayınlamak istediğimiz "Türk Utopyaları" dosyasının hazırlıklarını tamamladık ve 2010'un ilk sayısı olarak elinizde. Yeni yılın ilk sayısı olması dosyamıza farklı bir anlam attı. Emperyaliz destekli gerici odaklar Erge-

U

Görsel Yönetmen: Harun ÇAKAN Dağıtım-Abone: Ergin ONAY Yazı Kurulu: Dr. Cüneyt Akalın, Prof. Dr. Atilla Altunel, Dr. Bora Ataman, ZOhtü Bayar, Dr. M. KOrşat Bozkurt, Dr. Neemi Dayday, Prof. Dr. Ercan Enç, Prof. Dr. Erbil Gözükırmızı, Prof. Dr. çağatay Güler, Efe Can Gürcan, Erkan IIdız, Prof. Dr. Bekir Karaoğlu, Prof. Dr. Zafer Kars, Doç. Dr. çağatay Keskinok, Prof. Dr ...Semih Koray, Qr. Arda Odaba§I, Feyziye qzberk, Sarper Ozsan, Ömer Özbek, Cem ısmail Savaş, . Dr. Hakan Seçkin, Prof. Dr. Kadri Yamaç, Prof. Dr. Osman Şadi Yenen Yönetim Yeri: iSti.klal Cad. Deva Çıkmazı No: 7/2 Beyoğlu/lstanbul Tel: (0212) 244 23 72 - 61 Faks: (0212) 251 51 22 e-posta: biliı[email protected] Internet adresi: www.bilimutopya.com.tr Ankara Temsilcisi: Feyziye ÖZBERK Konur Sok. 69/1 KızılayiAnkara Tel: (0312) 418 52 64 Edirne Temsilcisi: Umut AKAS Tel: (0538) 453 80 47 [email protected] Hatay Temsilcisi: Hüseyin GÜLER Büyük Çarşılşhanı Kat:l No:450 ıskenderun Tel: (0326) 613 41 33

nekon gibi operasyonlarla yargıya, orduya, basın kuruluşlarına, kitle örgütlerine ve siyasi partilere karşı ir saldırıya giriştiler. Bu saldırının diğer bir ayağı TÜBiTAK, YÖK ve TRT'ye karşı yürütüldü ve bu kurumlar bilimsel düşünceye arşı yürütülen kara propagandanın aracı aline getirildiler. 2009'da yaşanan gerici dalgaya karşı 2010 yılına yaları hatırlayarak, hatırlatarak girmek i Toplumsal bir çıkışsızlığa sürüklendiği '. 'stemin, toplumu, bilim ve sanat hayatını anlık bir cendere içinde tutmaya çalış ığı ·r önemde ütopyalara büyük bir ihtiyaç var. Geçmiş ütopyaların bilinmesi yeni ütopyaları yaratılmasına yol hazırlaya-

Istanbul Temsilcisi: Canan OSKÜPLÜ Tel: (0538) 590 55 54 [email protected]

caktır düşü e "Türk Ütopyaları" başlıklı bir dosya hazı ci i

izmir Temsilcisi: Nura! GÜRAN Tel: (0537) 843 55 19

Sir Tho as ore, 1516 yılında, dostu Rotterdamlı as us'a, Ütopya'yı yazarken yüreğinin kabardlğ ın i söylüyordu. Bizde "Türk

Avrupa Koordinatörü: [email protected]

Filiz KARABULUT

Almanya Temsilcisi: Eyiem DEMiREL BORAL Frankenalle 39. 60327/Frankfurt Tel: +4969-73918773 Faks:+4969-75009310

isviçre Temsilcisi: Gülay SINACı Tel: +41327245854 - +41 763023951 ıtalya Temsilcisi: Zeynep GÜNEŞ E-posta: [email protected] Abone Koşulları: 6 Aylık: 35.00 TL. Yıllık; 70.00 TL Avrupa ve Ortadoğu yıııık: 50 Euro Amerika ve Uzakda,ğu yillık: 100'$ Abone bedelleri için, S.S. Ütopya Kooperatifi 'iş Bankası Beyoğlu Şubesi Hesap No: 1022 0778251 isviçre Hesap Numarası Gülay SINACı Banque Cantonale Neuchateioise Hesap No: 1003.00.733 [email protected] gulay [email protected] Yurtdışı Avrupa:

comte

Sabş Fiyatı 4.5 Euro

Organizatör: Ulusal Haber Hiz. Prod. San. Tıc. A.Ş. Basıldığı Yer: Analiz Basım Dağıbm: Merkez Dailıtım AŞ ISSN 1'301-6717

011.

Ütopyaları" syamızı okurken bu duyguyu yaşayacağım - • ünüyoruz. Bilim ve ya'nın hazırladığı dosyalar, büyük önemi e ağmen görülmeyen, görülmek istenme oktalara dikkat çekmeye çalışmaktadır. B dosyamızda ütopyaları, üzerinde fazla lmayan bir noktadan yola çıkarak ele al ~ülün gül ile tartıldığı" dünya özlemini i. e ütopyaların kendi toprağımızdaki örne . ortaya koyduk. "Ütopyaların. pkı roman alanında olduğu gibi, esas olar atı toplumlarının ürünü olduğu, Doğu mlarınınsa onu ancak taklit edebileceği" te ., -eden beriileri sürülmektedir. Ne yazık . vrupamerkezci bu tez,Tü rkiye'nin akademisyen çevrelerinde de etkilidir. 1993 yılında yayın hayatına başlayan Bilim ve Ütopya dergisi ise bu tezin bir antitezi olarak ortaya çıktı ve rrkiye'de "insanlığın eşitsizliğe karşı müca e e ettiği her yerde ütopyanın da mutlaka olacağı' görüşünü yaygınlaştırdı." Sayın Sadık U a'nın dergimiz ve hazırladığımız ütopya dosyası ile ilgili belirlemesi böyle.

Ütopyacılar Ütopyalar incelenirken, okunurken üzerinden atlanmaması gereken diğer bir konu da ütopyaların yaratıcılarının yani ütopyacıların varlığıdır. Ütopyalar bir irade beyanıdır. Eşitsizliğe karşı ve daha iyi bir gelecek için mücadele etmenin beyanıdır. Ütopyalarımızı okurken onları kaleme alan, bu ütopyaların gerçekleşmesi için mücadele eden ütopyacıları unutmamak gerekiyor. "Türk Ütopyaları" dosyasını okurken özellikle bir noktaya daha dikkat etmenizi rica ediyoruz. Ütopyalar Cumhuriyet Devrimi'ni düşünsel açıdan beslemiştir. Bu ütopyalardan beslenmekle birlikte Cumhuriyet Devrimi'nin yarattığı aydınlanmacı, devrimci düşünsel havanın etkisini, toplumun ufkunda yarattığı atılımı Ruşeni'nin 1914 ve 1926 yılında yazılan eserleri arasındaki farkta görebilirsiniz. Okuyucularımıza bu farkı görebilmeleri için sayın Prof. Dr. Fevzi Demir'in makalesini ve Ruşeni'nin ütopyasını, Ruşeni'nin Atatürk'e sunduğu "Din Yok Milliyet Var" başlıklı raporu ile birlikte okumalarını öneriyoruz. (Bu raporun geniş bir özeti Atatürk'ün düştüğü notlar ile birlikte Şubat 2000, 68. sayımızda yayınlanmıştır. Ayrıca tam metni Sayın Doğu Perinçek'in "Kemalist Devrim- 2, Din ve Allah", Kaynak Yayınları, Ocak 2003 kitabında da yer almaktadır.)

Evrim Kursu 5-6 Aralık tarihlerinde Ankara'da düzenlediğimiz "Evrim Kursu" büyük bir başarı ile tamamlandı. iki gün boyunca süren kurs akademisyen, doktora, yüksek lisans ve lisans öğrencilerinden oluşan 90 kişilik bir grup ile Prof. Dr. Semih Koray'ın kapanış konuşmasında belirttiği gibi "dünyanın herhangi bir yerindeki herhangi bir öğretmeninin kıskanacağı bir öğrenci grubu" ile yapıldı. Ders araları kısa olmasına rağmen hiçbir öğrenci dışarı çıkmak istemedi, kurs ikinci gün ise geç saatlere kadar devam ettL"Evrim Kursu"nu 20-21 Şubat tarihlerinde istanbul'da gerçekleştiriyoruz. Üniversitelerde, liselerde evrim ile ilgili derslerin ve konuların anlatılmasının eksikliği sürekli vurgulanan bir konu. Bilim ve Ütopya olarak bunu bir ölçüde gidermeye çalışıyoruz.

n d e k BiliM

VE ÜTOPYA

üNivERSiTE

TEMSiLCiLERi

Adnan Menderes

Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Atakan

HATipOGLU

(O 555) 475 82 45

atakanhatipoğ[email protected] Afyon Kocatepe Kutbiddin

üniversitesi

GÜLTEKiN

[email protected] Akdeniz

(O 555) 629 75 63

Üniversitesi

Dr. Hakan ERENGIN

(O 535) 852 74 15

[email protected] Anadolu

Üniversitesi

Deniz Eren ERişEN

(O 555) 414 52 02

[email protected] Ankara

Üniversitesi

Yarenkür

ALKAN

[email protected] Beykent

(O 537) 587 53 77

Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. ibrahim

OK

(O 532) 234 34 49

[email protected] İ30ğaziçi Üniversitesi Cenk ÖZDAG

(O 505) 659 65 51

[email protected] Cumhuriyet

Üniversitesi

Hakan SERTAN

(O 532) 335 76 96

[email protected] Çanakkale

Onsekiz

Mart Üniversitesi

.~

Metin SAlıK Çankaya

,!t-:o

(O 544) 335 7932

[email protected] Fırat KAYAÖNÜ

(O 543) 944 57 32

fı[email protected] Çukurova

~"

Devrimi besleyen ütopyalar

Üniversitesi

Üniversitesi

Bora YAGRI [email protected]

(O 535) 942 45 25

Dokuz Eylüt Üniversitesi Serdar YURTÇiçEK

(O 505) 298 90 70

[email protected] Ege Üniversitesi Hürmüz TUTKUN

(O 555) 361 56 14

[email protected] Eskişehir

Osmangazi

Mustafa

Üniversitesi

•

Kapak Sadık USTA Türkiye Devrimi'nin ütopyaları

•

Kapak Sadık USTA ismail Gaspıralı'da

YiGiT

yigiı_mustU

[email protected]

Galatasaray

Üniversitesi

(O 554) 255 82 26

Cem SAVAŞ

(O 533) 358 51 78

[email protected],tr Gazi Üniversitesi Nesimi Yiğit ERYILMAZ

(O 535) 311 81 05

[email protected] Gaziantep Mehmet

ütopya

Üniversitesi BALABAN

[email protected] Hacettepe

(O 538) 889 45 89

•

Kapak Doç. Dr. Nurettin ÖZTÜRK Bir düşyaşam: Servet-i Fünun ütopyaları ve Hüseyin Cahit Yalçın'ın Hayat-ı Muhayyel'i

•

Kapak Prof. Dr. Fevzi DEMiR Bir Türk-islam ütopyası: Ruşeni'nin rüyası

•

Kapak ROşeni ROşeni'nin rüyası

•

Kapak Yrd. Doç. Dr. Faruk ÖZTÜRK Türk düşüncesinde bir ütopya: "Mesut Köy"

•

Kapak Yrd. Doç. Dr. Ufuk ÖZCAN Sıradışı, anakronik bir ütopya: Serbest insanlar Ülkesi

Üniversitesi

Turgut SAYılıR

(O 506) 470 95 36

[email protected] Haliç Üniversitesi Şahin KARABıYıK

(O 535) 215 77 26

[email protected] istanbul

Üniversitesi

Kardelen

YıLAN

[email protected] istanbul

(O 536) 875 98 00

Teknik Üniversitesi

Muzaffer

ENSER

(O 533) 654 1870

[email protected] Işık Üniversitesi Güneş ÖZTÜRK

(O 505) 948 87 70

[email protected] ızmir Yüksek Teknoloji

Enstitüsü

Ercan ÖZKAN [email protected] Karadeniz

(O 505) 289 64 30

Teknik Üniversitesi

Mustafa AKDiş [email protected] Karaelmas

(O 505) 880 67 77

Üniversitesi

Celal SALMAN [email protected] Kırıkkale

(O 543) 456 1801

Üniversitesi

Gürkan GENÇ [email protected]

(O 544) 5772419

Sadık USTA *

Türkiy Türk ütopyası ge yazılmış roman, i yıllık dönem, aynı devrim tarihi, Tü

vrimi'nin ütopyaları i mda "siyasi rüyalarla" başlar ve arka arkaya \ e şiirle devam eder. Bir bakıma söz konusu 150 da Türk devrimin de tarihidir. Bu açıdan Türk alarının da tarihidir. opya araştırmaları

Ütopyaların, tıpkı roman alanında ol-

ürkiye'nin ütopya kavramıyla

T

ürünü olduğu, Doğu toplumlarınınsa

rına denk gelir. Kavramın fel-

ancak taklit edebileceği" tezi, öteden be-

onu

sefi, siyasi ve edebi açıdan

ri ileri sürülmektedir. Ne yazık ki Avrupa-

incelenmesi

merkezci bu tez, Türkiye'nin

ise 1960'11 yılla-

başında görülüyor. Bu incelemelerse

akademis-

yen çevrelerinde de etkilidir.(6) 1993 yı-

More ve

lında yayın hayatına başlayan

sınırlıdır

Ütopya dergisi ise bu tezin bir antitezi

) ve daha çok devlet felsefesi açısın-

olarak ortaya çıktı ve Türkiye'de "insanlı-

ampanella'nın

l

duğu gibi, esas olarak "Batı toplumlarının

tanışması 19. yüzyılın ortala-

esas olarak Platon, Thomas

Ütopyalar, toplum çelişkilere dikkat ~ ~ ilk eleştirel metinl Ama aynı zamand devrimci manifes' da. Ütopyaların "düzgün" "dört mamur" siyasi programlar olar ortaya çıkamama onların zaafı de i :'-.

pı

ütopyalarıyla

Bilim ve

n değerlendirilmişlerdir. 80'Ierden sonraysa Türkiye'de siyasi amın yeniden canlanması, felsefe ve :arih bilimine olan yoğun ilgi; sosyalist :eori, çevre sorunları, feminizm gibi kouların ilgi görmesi, kavramın uzun bir aradan sonra yeniden yoğun bir şekilde artışılmasına neden olmuş. Türk yazın dünyasına ait ütopyaların 980'li yıllardan itibaren ara ara ele alındığı da görülmektedir.(2)

Örneğin Hüse-

yin Cahid'in ünlü eseri "Hayat-ı Muhayyel" başlı başına bir ütopya olarak incelenmiştir.(3) Sevindirici olansa bu incelemelerin hem yazın dünyamızda

(4) hem

de akademik dünyada yeni incelemelerle (5) devam ettiriimiş olmasıdır.

Tomasso Campanella. 1960'/1 yıllarm başlarmda görülen ütopya incelemeleri esas olarak Platon, Thomas More ve Campanella'nm ütopyalartyla sımr/ıdır.

• [email protected] 1) Yunus Emre Kır, Klasik ve Çağdaş Ütopyalarda Din ve Toplum başlıklı Yüksek Lisans Tezi kapsammda son 40 yi/m ü10pya üzerine yapi/an tezlerini, Ekler bölümünde sıralamış, Yaymlanmamış Yüksek Lisans Tezi, istanbuL, 2007, s. 130. 2) lşm Ekrem, "Jön1ürk ideolojisinin Türk Romanma Etkileri: Mizaneı Murad Bey ve Toplumsal Ü1opyasl, Sana10layl, istanbuL, 1981, Sayt 5. 3) Metin Özgül, Bir Ütopya Taslağı: Hayat-ı Muhayyel, Türk Dünyası Araştırmalaıı, istanbuL, 1988, Sayı 53. 4) Birçok edebiyat dergisi 1990rarm başmdan itıbaren ütopya konusuna ilgi gös1ermekteydi. Milliyet Sanat Dergisi ise 1990 yılmda "Abdi ipek çi Ütopya Yaıışması" düzenliyordu. Milliye1 Sanat Dergisi, Sayı 238/15 Nisan 1990. 5) Nurel/in Öztürk, "Çağdaş Türk Edebiyatmda Ütopya: inönü Ün. Sos. BiL. Enst, Yayımlanmamış YÜk. Lisans Tezi, Malatya, 1992. Öz1ürk çaltşmasmda Türk edebiyatmm 150 yillık sürecinde ü10pyalarm izini sürmüş. Öztürkvn çalışmasmm önemi, onun 'Doğu'da ütopya vardtr" 1ezinigüçlü bir şekilde savunmasıdır. 6) Murat Belge ''Türk Usulü Ütopya" başlıklt yazısında bunu şöyle ıfade ediyor.' "Sanılim ütopya insanlarda nesnelerin ilişkilerinden çok, insanlarm insanlarla ilişkilerinde 'devrimci' değinebı/ir değişimler tasavvur etm eye bağlı bir şeydir. Bizim ütopyalarda bu pek yok. "Smıf farklaıı korunarak kalkmma" diye özetlenebilecek bir süreç düşünüyorlar; bu da 'ütopya' olmuyor." Tempo, Sayt,2008/49.

Doç. Dr. Nurettin ÖZTÜRK

Bir düşyaşam: Servet-i Fünun ütopyaları ve

Hüseyin Cahit Yalçın'ın Hayat-ı Muhayyel'i Yeni Zelanda tasarısının Servet-i Fünun düzyazısına yansıması, Hüseyin Cahit'in Hayat-ı Muhayyel adlı öyküsü ile olmuştur. Yeni Zelanda'da ütopik bir kolani kurma girişiminin yapıldığı 1898 yılının sonunda yazılan Hayat-ı Muhayyel, içinde yer aldığı öykü kitabının da adıdır. makta yarar vardır. Topluluğa katılmış ve anılarını yaz1895-1901 arasında topluluk olarak, mış olan yazarların hepsi de, ütopya tabu dönemden sonra ise bireyselolarak sarılarının altında tek sözle "istibdat"ın Türk yazın tarihinde etkin olan Servet-i yattığını belirtmektedirler. Örneğin MehFünuncular bir ütopya da tasarlamış ve met Rauf, Servet-i Fünuncular'ın bu ütopyayı çeşitli yapıtlarında dile ortak yönlerinin, baskı yönetigetirmişlerdir.(1) Türk yazınında mine karşı duyulan kanlı yazar ve şairlerin bu biçimde ve yırtıcı bir düşmanlık bir topluluk (communaute) olduğunu söyler. Ona oluşturup ütopik koloni kurgöre bu düşmanlık önma girişimlerine, ilk kez ce saraya karşı iken, Servet-i Fünun döneminsonradan bu yönetimi de tanık olunmaktadır. besleyen ülkeye de "Yeni Zelanda ve Yeşil yönelir. Yönetimin tuYurt Hikayesi" olarak anıtumu ülkede yaşamayı lan bu girişimler Servet-i \ dayanılmaz bir işkence Fünuncular'ın anılarında, durumuna getirmiştir. şiirlerinde ve bir öyküde anÖzellikle Fikret'in öfkesi latılmıştır. Bu verimler üzerinde herkesten daha fazladır. Bu durmadan önce, ütopik koloni öfke yüzünden Mehkurma tasarı ve girişimHüseyin CaM Yalçm met Raufun, "Hamilerinin altında yatan yaServet-i Fünun'lln bir ulusçuluk ve diye Marşı"nı ayakta yurtsever/ik ocağı olduğunu söyler. zın dışı etkenleri ele al-

ı-istibdat ve ütopya

Türk yazınında yazar ve şairlerin bir topluluk (communaute) oluşturup ütopik koloni kurma girişimlerine, ilk kez Servet-i Fünun döneminde tanık olunmaktadır.

1) Bu inceleme, 1992'de inönü Üniversdesinde Prof. Dr. Cahd Kavcar danışmanlığında "Çağdaş Türk Edebiyaıında Ütopya" adıyla hazırlanmış ve sunulmuş yüksek lisans tezimizin konuyla ilgili bölümünün düzeltilmiş, değiştirilmiş ve geliştirilmiş biçimidir. Ytllar sonra günyüzüne çıkıyor. Bizden sonra konu ilgi çek meye başladı ama çalışmamız ya görmezden gelindi: Taflm, 1995, 5ayl.2, s. 185-203; Özgü/, 1988, 5:53, ss. 133-160; Taflm, 2006, 5:93, ss. 77-86,' Özgü/, 2006, 5:93, ss. 94-10 1;ya görülmek istendiğigibigörüldü:: Yalçınkaya, 1999, 5:12, ss.78-128: Yalçınkaya, 2004; ya dönem sınırlaması nedeniyle görülmesi gerektiği Için görüldü: Küçükcoşkun, 2006,' ya da bir projeye referans oldu: Gariper, 2008

dinlememek

. Artık onun görüş ufkunda yalnız bir ha-

için kalabalığın

sıvışır. Mehmet Rauf'un bu h21'2 =--==- -

yat alanı, bir mutluluk köşesi vardı ve

gili yorumu şöyledir:

orada istediği gibi bir alem icat etti: Ye-

"işte

Abdülhamit

şil Yurt!"(8)

idaresi ~ .-?

coşkun öfkemiz böyle hareke~ =c-=

--

Halit Ziya bu umudun peşinde önce Fikret'in, ardından da öbür arkadaşları-

kışacak kadar ve böyle tehli

nın sarhoş olduğunu

alacak kadar kızışmış, köpü Hüseyin nun'un

Cahit

de

bir ulusçuluk

sarıların Halit Ziya dışında gerçekleşti-

ve

rilmeye

ocağı olduğunu söyler. Topl larını birbirine sanat bağı yönetimi

ve saraydan

belirtir. Anlaşıla-

cağı gibi kendisi de, H. Cahit de bu ta-

Se

ti

çalışıldığını

söylemektedirler.

Oysa Halit Ziya da en az öbür arkadaş-

-

==

'-~

ları kadar ütopik eğilimlere sahiptir. Bu eğilimler hem Kırk Yıl adını verdiği ya-

bağladığını belirtir. Anca Mehmet Rauf'tan farklı olarc.: --

zın anılarında,

ğun politik "komplo" yapma -- . -

kendini gösterir. Halit Ziya Kırk Yıl'da,

sinde

çocuklarının

olmadığını

Cahit Mehmet

söyler.(

Rauf'a gö '" ~- _-

Mehmet

- - yazarlarmm hepsi de, Yeni Zelanda'ya gıderek -. 'Pik bir kolont' kurma tasanlarmı ortaya atanm Fikret olduğu konusunda bir/eş/rler.

e ~

verilen anı-yorumunu

Rauı

sonra evden, ve hatta

yaşamdan kaçmaya çalıştığını söyler:

bir yansıması biçiminde y Dolayısıyla

ölümünden

eşyadan, kendi kendilerinden

yönü daha da gelişmiş Onun söyledikleri, toplul .::. kalma ya da öyle görün

hem de romanlarında

-

duy

gevşeterek

hemen çözmüş olsun. Birden hatıra Bü-

sarılarına katılan kişiler olarak göz heki-

yükada geldi, oradan bizde kalmış öyle

i Esat Paşa, Hüseyin

görmek doğru olur. Ger. Rauf, Hüseyin Cahit'in de-=-tutabildiği duyguyu bastır-.-;:r-

ikret, Mehmet

=

mış, dünya ile bağlarımızı

Hüseyin Cahit, anılarında ütopya ta-

ma, kendini tutamama da

='

"Nereye gidecektik? Öyle bir yer olmalıydı ki bizi umumı hayattan çıkar-

Kazım, Tevfik

Rauf ve kendisini

sa-

izler vardı ki aranan köşeye çekilmişliğin ancak orada olabileceğini vaat ediyordu.

ar.(S) Bu adlar arasında ise Fikret mer-

Her şeyi bırakıp yaz kış yıllarca orada,

ezı bir kişilik olarak görünüyor.

kendi

Arka-

yalnızlığımızın

içine

gömülerek

etmiştir. Her iki yazarda de _ - -

daşları onunla ilgili sözlerinde, sanki ola-

uyuşmaya çalışacaktık. Orada bir ev (...)

tutum ise ütopya özlemi '-.-

ğanüstü birini, karizmatik bir kişiliği an la-

temin ettim (...) ve bütün bu işi üç gün

sından önemlidir. Gere ve gerekse Hüseyin Ca -. -

ır gibidirler. Hüseyin Cahit'in dediği gibi,

mini istibdattan kurtulma

işiliği vardı. Çok eski zamanlarda

"Fikret'in

saydı belki adı bir peygamber

maktadır. Hüseyin Kazı rında bu konuya değinir

kuşaklara

~

içinde bitirmiş 0Iduk."(9)

güçlü, belirgin ve ezici bir

geçerdi.

ol-

diye art

Daha sonraları

gel-

Bu eve zaman zaman Fikret, Cenap, Hüseyin Cahit ve Mehmet Rauf da gelir. Bu buluşmalarda

seydi bir tarikat kurucusu 0Iurdu."(6)

rinde büyük etkisi olduğ ret ile birlikte, istibdatt- - -üzüntü duyduklarını yaz-o. =-=-~

=-=

Anı yazarlarının

hepsi de, Yeni Ze-

landa'ya giderek ütopik bir koloni kurma

ni, her şeyden umudu k

tasarılarını

dülhamid'in de günden "'::. =c tırdığını ekler. "Bütün -

konusunda

ortaya atanın Fikret olduğu birleşirler.(7)

Halit

Ziya'ya

göre Fikret, ne uyabilecek

2) Mehmeı Rauf, 1927, 5:9,s.6- =3) Yalçın, 1975 (bs. 1935),s. --3 4)Kadri, 1989, s. 32,33;KadJ:' 5) Yalçın, 1975, s.116 6) Yalçın, 1975, s.115 7) Karşılaşlmn: "Akret bu k s. 101;MehmeIRauf, 1997, s.x kurtulabilmek çaresini olmayc:. 8) Uşaklıgil, 1969, s.529 9) Uşakligi/, 1969, s. 565 10) Uşakligi/, t969, s. 550; i'II)Hölder/in, 1987, s. 35, IZ 12) Göktürk, 1982, s. t7-51

-=-

.5.

bir iş daha

Hölderlin (1770-1843)

de öyle diyor-

du: "Umut olmasa yaşamak da olmazdı. Dünya kazaya uğramış bir gemiye dönmüş, bundan bana ne? Beni kendi mut-

"Ortam kendisine uymayınca hayali-

imkanı kalmamıştı."(4)

daha ehemmiyetli

vardı: Yemek ..." (10)

tik ufukları karardıkça g- ğünü, beyinlerinin içinde - -~

panmış ve bu elim v

"Yalnız bir iş vardı: Gülmek ve onun yanında

ii. Uzak-Ada-Ülke düşü

memleket acılarından

da, yazından da söz açılmaz.

bir ortam uydurmalıydı.

lu adamdan başkası ilgilendirmiyor."(11) Ada ütopyaların ideal mekanıdır.(12)

= =C.

~ 1975, s. 116; "Birgün Fikret benigörünce, o her zamanki aşm heyecaniyle: 'Rauf,gidiyoruz!' dedi" Tarım,2001, '" birçarebuldu:BumemlekettenhicrelelmekI"Kadri, 1989, s. 34 ve Kadri, 1991, s. 61; "Fikrelsonundaburadan ... "Uşakııgi/, 1969, s.529

Servet-i Fünun romanında

ada, gezinti

medikleri zaman, onların duydukları

his

ve eğlence yeri olarak sıkça geçer. "Za-

karanlık bir melankolidir.

ten 'Ada' denilince en çok akla gelen yer

i reaksiyonları olan insanlardan kaçmak,

genellikle

Büyük Ada 0Iur."(13) Servet-i

yalnızlık arzusu, hülya ve rüya, onların

Fünuncular'ın da ütopik kolonilerini kurmak için adayı, "Yeni Zelanda Adaları"nı

kalemlerinin ucundan hiç eksilmeyen mevzulardır. (...) Bütün Servet-i Fünun-

seçmeleri ilginçtir. Buna bağlı olarak de-

cular'ın başını döndüren

nilebilir ki, Türk yazınına ütopya mekanı

(...) en çok Fikret'i sarhoş etti ve gerçek-

olarak "ada" kavramı da ilk kez Servet-i

leşmeyince en derin hayal kırıklığına uğ-

Fünuncular'la

rayan da o 0Idu."(14)

girer.

Prof. Dr. Mehmet

iii. Kalıtım ve ütopya

meşhur ütopi

Kaplan,

Fikret'in

kişiliği ve şairliği üzerinde görüşlerini yo-

Prof. Dr. Mehmet Kaplan, 1943 yılında hazırladığı

Bu hissin tabi-

Tevfik Fikret hakkındaki

ğunlaştırarak

şunları söyler:

"Fikret'i realiteden koparak, ona ya-

Küıtürlü insanların öbür insanlara göre daha duyarlı ve alıngan olmaları doğaldır. Çünkü sanatçılık biraz da buna bağlıdır. Yani kişilik ve ortam birbirini besleyen etkenler olarak birbirini bütünleyen öğelerdir. uzaklaşmak

istemesi, benim kanaatime

doçentlik tezinde, kendi sözleriyle bütün

şadığı hayatı çirkin gösteren amiller ara-

göre,

Servet-i Fünuncular'ın

sında, çocukluğundan

Bunda istibdat devrinin de rolü olmakla

başını döndüren

~eri mütemayil ol-

ve en çok da Fikret'i sarhoş eden "Meş-

duğu hülya zevkini de zikretmek

hur ütopi"nin nedenleri üzerinde genişçe

dır."(15)

durmakta ve başlangıçta

politik-toplum-

sal yapıyı temel etken olarak göstermektedir: "Servet-i Fünun edebiyatı,

Abdülha-

mid idaresi altında doğmuş, büyümüş ve

lazım-

Kaplan Fikret'in çocukluğa dönüş arzuları taşıdığı ve hatta anne karnındaki hali özlediğini, onun şiirlerini psiko-ana-

na varmaktadır:

politik ve sosyal yasakladı.

Abdül-

hamid (...) mutlak bir istibdat mekanizması kurmuştu.

Böyle bir durumun

tün millete doğurduğu

Burada Servet-i Fünuncular'ı

il-

ütopya

belirtildiği gibi ikiye ayrılmaktadır:

(16) belirttik-

dülhamid'in

istibdadı,

esas meselenin Fikret'in şahsiyetiyle gili bulunduğunu gösteriyor."(17)

menin mümkün olduğunu

ten sonra, Fikret'teki gerçeklikten kaçma

dokunmayı

aynı temayüllerin

kurmaya iten etkenler böylece, başta da

eğiliminin kalıtımla ilgili olduğu sonucu-

konulara

beraber, başkalarında

ile alakalıdır.

!izden hareketle inceleyip bilinçaltına in-

rin kuvvetle tesiri altında kalmıştır. AbAbdülhamid

ve irsiyeti

görülmeyişi veya aynı şiddette olmayışı,

ölmüş bir edebiyattır. Bu itibarla bu devboğucu ve korkutucu rejimi,

mizacı

dat ve kal ıtım/kişilik. Kültürlü insanların öbür insanlara göre daha duyarlı ve alıngan olmaları do-

"Sık sık istifa ederek Aşiyan'a çekilmesi, arkadaşlarına

istib-

karşı haşin davran-

ması, çevresini hakir görmesi ve ondan

ğaldır. Çünkü sanatçılık bağlıdır.

biraz da buna

Yani kişilik ve ortam birbirini

besleyen etkenler olarak birbirini bütün-

bü-

leyen öğelerdir. O yüzden, ütopya özle-

hastalık, melan-

minin altında yalnız ortamın veya yalnız

koli ve hayattan bezginlik, şüphesiz on-

kişiliğin bulunduğunu

ların ruhunda da aynı tesiri uyandıracak-

gerçekçi olmaz, hem de olayları bir tek

tı. (...) Servet-i Fünuncular'ın

zının belirli vasfı hastalık derecesine va-

nedene bağlamak (monizm) gibi bir yöntem yanlışını da gösterir. Ne var ki, kalı-

ran bir nevi aşırı duyarlılıktır.

tım (irsiyet) gibi henüz bilim çevrelerinde

ret'in bir makalesinde anlatılmıştır:

duyuş tar(... ) Fik-

bu hastalık şöyle

'Edebiyatımız

yeterince

hasta ...' Av-

ileri sürmek hem

aydınlanmamış

bir olguyu şu

veya bu yaşam etkinliğinin temeli olarak

rupalı siyasılerin koymuş oldukları 'Has-

gösterirken

ta Adam' tabiri bu hastalığı bütün impa-

vardır. Çünkü

ratorluğa şamil göstermek suretiyle vazi-

açısından

biraz temkinli olmakta yarar özellikle

kalıtım,

ütopya

henüz

özlemi

denenmesi

yeti gayet iyi hülasa eder. (...) 'Hayal' ve

mümkün bir sav değildir. Bundan dolayı,

'hakikat'

kalıtım yerine kişilik kavramını

temi.

Bütün

Servet-i

Fünun

edebiyatı bu iki tem etrafında toplanabilir. (...) Hayal ve hakikat temi hikaye ve romanların yapılarına

tihar Servet-i

Fünun edebiyatında

mü-

him bir yer tutar. (...) Bu merhaleye geleKavcar, 1985, Kap/an, 1987, Kap/an, 1987, Kap/an, 1987, 17) Kap/an, 1987, 13) 14) 15) 16)

Fikret'in

kadar tesir etmiş-

tir. (...) Servet-i Fünun şairi bu uçta Nirvana'ya, ölüme kadar sürüklenir. (...) in-

s. 247 s.23, 30, 32, 43, 44, 45, 101, s. 101 s.227 s. 260

kullan-

mak herhalde daha yerinde olur. aşağıda

verilen

mektubu,

şairin ne ölçüde "zamaneden şikayet"çi olduğunu ve kişiliğinin nasıl bir memnu"... En samimi arkadaşianmin arasında sokağa çıplak çıkmış bir adam hissi ile titriyorum; herkesin vicdant kapalı, örtüıÜ; yalntz ben çıplak ... "

niyetsizlik

ile donanmış

bulunduğunu

çok açık olarak gösterir: "Yeis ... yeis ... yeis ... Meyusum

kar-

23

deşim; şiddetli bir buhran-ı infial içindeyim, sönüyorum

(...) Koca bir alem için-

de yalnızım Nazif. En samimı arkadaşlarımın arasında sokağa çıplak çıkmış bir adam hissi ile titriyorum; herkesin vicdanı kapalı, örtülü; yalnız ben çıplak (...) herkes namuslu geçinerek

alçak yaşa-

manın kolayını buluyor (...) Ye'simin derecesini düşünemezsin

kardeşim; kendi-

mi taşlara çarpacağım geliyor. Fakat hani benim hamiyet hunumla kirlenecek temiz taş ..."(18) Örneğine

her ulusun edebiyatında,

her yer ve zamanda rastlanabilecek olan bu sözler, ancak Fikret'in yaşadığı ortam ve Fikret'in şairce duyarlılığı konusunda

Mehmet Rauf Bey

Ha/i! Ziya UŞAKLlGiL

ışık tutabilir. Ancak, bazı coşkulu anla-

(1875-1931)

(1867-1945)

rında herkesin ortaya koymaya çalışabi-

şilik veya kalıtıma bağlamak yerine baş-

Ieceği bu tür duyguları

ka bir olasılık üzerinde düşünülebilir. Yu-

Fikret'in başarılı

4-Halit Ziya Uşaklıgil, Kırk Yıl, 1936 Bir kere bu anıların hepsi de Cumhu-

bir dille anlatmış olması ne onu suçlama

karıda, konuyla ilgili anı yazarlarının,

nedeni olabilir; ne de atalarının yapı ve

temel görüşü vurgulanmış idi. Bunlardan

sağlığında yazılmışlardır. Aralarında hiç-

biri istibdadın ütopya tasarııarına yol aç-

bir çelişme yoktur. Dördü de Fikret'i, bu

tığı, diğeri de ütopya girişimlerinin

büyük ölüyü, "hayırla yad etmektedir".

yaşayışlarını

bağlar.

Sanatçı

kendinde olanı anlatırken

yalnızca

bile gerçekte

diğer insanlarda olanı aydınlatmaya IIŞır. Okuyucu

böylece

yapıtta

ça~

kezinde

Fikret'in

iki

mer-

yer aldığı görüşüdür.

riyet döneminin ilk evresinde, Atatürk'ün

Dördünde de istibdat karşıtlığı temel et-

kendin-

Dört anı yazarı da bu konuda görüş bir-

den bir şeyler bulur ve sanatta özdeşim denen olay gerçekleşir. O nedenle, sa-

liği içindedir. Mehmet Kaplan da H. Ca-

nudaki anısı bir psikolojik

hit'in Kırk Yıl ve Edebı Hatıralar'ını

bakımından

ancak "gülünç" sözcüğüyle

natçı yazarken

alarak topluluğun ütopya tasarıları üzeri-

nitelenebilir.

Bütün bunların

ne görüşlerini

götürdüğü yer, Fikret üzerinde geç kal-

de, yaşarken de, kamu

vicdanının göstergesidir.

Sanatın beşerı

oluşu da bundandır.

LV. Anı labirentlerinde yiten cennet Bu aşamada, Servet-i Fünuncular'ın ütopya tasarılarını tek başına istibdat, ki-

Sanatçı yalnızca kendinde olanı anlatırken bile gerçekte diğer insanlarda olanı aydınlatmaya çalışır. Sanatçı yazarken de, yaşarken de, kamu vicdanının göstergesidir. Sanatın beşerT oluşu da bundandır.

bildirmiştir.

esas

Onun, daha

kendir ve hatta Mehmet Rauf'un bu koifade olmak düşünceyi

çok Kırk Yıl'a itibar ettiğini gösteren bir

mış bir idolleştirme

husus vardır ki, o da H. Ziya'nın Yeni Ze-

görünüşte

landa'ya güç için kullandığı ve hem Fik-

da ülkenin esenliğe çıkması

ret'e hem de diğer topluluk

mak yerine uzakta bir yerlere kaçarak

karşı

yönelttiği

Kaplan'ın

"sarhoş"

da kullanmış

Burada düşünülmesi

üyelerine

nitelemesini olmasıdır.(19)

gereken,

anı ya-

yaparak bir yandan

onu yüceltirken,

kendini kurtarmak

bir yandan için çalış-

suçlamasından

kur-

tulmak ve böylece bir "günah keçisi" durumuna getirilen Fikret'e bu suçu yükle-

zarlarının Fikret'in ölümünden çok sonra

mek varsayımıdır.

ve art arda anılarını yazarken gerçeği ne

mak"; işte kuşkulanılması

denli yazıya döktükleri, ne denli "anı ka-

lık budur. Bu olasılık, anııarda geçen bazı noktaların benzerliğini yoklamayı zo-

rartması" yaptıkları sorusudur. Yayımlanışlarına

göre anılar şöyle

1-Mehmet Rauf, Yeşil Yurt Hikayesi, Kazım

Kadri, Tercüme-i

Hayat Yahut Aileme Yadigar, 1929 3-Hüseyin

araştırıldığında,

geçen

benzer

noktalar

örneğin Hüseyin Cahit

ile Mehmet Rauf'un, doğrudan kendi ki-

1927 2-Hüseyin

batır-

gereken olası-

runlu kılmaktadır. Anılarda

sıralanmaktadır:

"Yüceıtirken

Cahit Yalçın, Edebı Hatı-

ralar, 1935

18) Akrel bu mekıubu 2 Şubal 1314 (1898)'te Süleyman Nazif'e göndermişIir. "Türk Edebiyatında Mektup: 1964, s.464-465 ve Kemalettin Şükrü, 1931, s.42; 19) Krş. Uşak/igil, 1969, s. 530 ve Kaplan, 1987, s. 101 20) "Ahmet Şuayip ile cuma günlerinin en sıcak sohbetlerinden birini de Avrupa yol bulunabilirdi." Yalçın, 1975, s. 61; ve "birkaç kere kendi kendime bin tehlikeyi 1997, s. 67,' Tanm, 2001, s. 102; Kutlu, 1981, s. 155

şilikleriyle ilgili olarak "kaçma" bezeğini vurguladıkları görülmektedir.(20) Benzeşen başka bir bezek de, Hüseyin Cahit ve Halit Ziya'nın Yeni Zelanda'ya kurula-

1 Eylül 1333 tarihli Muallim dergisinde yayınlanan

mektubu biz şu kaynakta gördük: Bu mektubu yazdığı sıralarda Akret bir kaç kez gözalflna alınmıştı.

'ya kaçma konusu doldururdu. 'Gitmek' değil 'kaçmak' diyorum. Kaçmak .. Belki bir göze alarak memlekeUen kaçmak üzere leşebbüslerim bile olmuşlu." Mehmet Rauf,

cak ütopik koloni yaşamı

için "cennet"

benzetmesini

kullanmasıdır.(21)

Fikret'e

cennet,

göre

güzel

Oysa vatandı r,

Öte yandan yine Hüseyin Cahit, 1937'de şunları yazmaktadır:

sözlerini sorgulamayı gerektiriyor: 1-Hüseyin Cahit, olaydan çok sonra

"Gizli gizli okuduğumuz

Utopie, Cite

ve Fikret'in

ölümünün

başka bir şey değil:

de Soleil gibi eserler, bizim ruhlarımızda

geçtiği zaman, tasarıları

"...senin bugün

'senin', 'benim' düşünceleri olmadan kardeş gibi, hakiki bir insan gibi bir ara-

yalist düşünceye

Cennet

kadar güzel vatan ın var, şu

üzerinden

yıllar

hakkında sos-

uygunluk doğrultusun-

da açıklama ve yorumlar yapmıştır.(24)

gördüğün

da yaşamak ve temiz bir sosyete teşkil

Bu bağlamda, onun sosyalist, komünist

Zümrüt bakışlı, inci şetaretli kızcağız

etmek fikirlerini uyandırmıştl ..."(23)

olduğu yolundaki kendi sözleri daha ön-

Kimdir, bilir misin? Vatanın ... " (Ferda) Anıların, Fikret hakkında yüzde yüz

Hüseyin Cahit'in adını andığı yapıtlardan ilki, Thomas

More'un

ünlü Uto-

ce anıımıştı. Orada da belirtildiği gibi, bir kere Hüseyin Cahit'in belirttiği ve bağlandığı ilkeler bu ideolojilerin ilkeleri de-

doğru bir ruhı portre çizmeye uygun oLmadığını düşündüren hususlardan biri

pia'sı, ikincisi de Tommasso Cam panella'nın Civitas Solis (Güneş Kenti)'idir. iki

ğildir. M. Fuat, bazı incelemelerin,

de, Yeni Zelanda'ya gitme niyetinin, son-

yapıt da, ütopya edebiyatının

Zelanda tasarısını

radan Hüseyin Cahit tarafından

muştur. Birincisi

"sosya-

listçe bir girişim" olarak gösterilmeye ça-

ingilizce,

klasiği ol-

ikincisi

Yeni

ütopyacı sosyalistle-

ital-

rin özlemlerine benzettiklerini, ama elde-

yanca olan iki ütopyayı da Hüseyin Ca"

ki yazı ve şiirlerin bu tür bir yargıyı doğ-

Iışılmasıdır. Hüseyin Cahit, 1924'teki bir

hit'in Fransızca adlarla anması, genelde

rulayan ipuçları vermediğini

yazısında,

Servet-i

Sertel de bu arayışların

ruhunda

müsavat aşklarıyla olduğunu

taşan

hürriyet

komünist,

ileri sürer.(22)

ve

sosyalist

ii. Meşrutiyet'i

Fünuncular'ın

Fransızca

ve

Fransız kültürü ile ilgileri düşünüldüğün-

belirtir.(25)

temelinde

sos-

yalist veya Marksist görüş aramayı, Fik-

de, bu yapıtları okuduğunun/okudukları-

ret'i benimsemediği

ilan ettiren ilkelerin de, kaynağı Fransız

nın kanıtlarından

göstermek için sarf edilmiş fazla bir gay-

biri sayılabilir. Toplulu-

düşüncelere

sahip

Devrimi olan "hürriyet", "adalet", "uhuv-

ğun ütopik koloni tasarısının,

Hüseyin

vet" ve "müsavat" (liberte, justice, frater-

Cahit'in belirttiği gibi kardeşçe,

insanca

nite ve egalite) olduğu düşünülürse;

ve temiz bir toplum oluşturma amacını taşıması da diğer bir destektir. Ancak, iti-

seyin Cahit'in bu yoldaki sözlerini, Ser-

raz noktası H. Cahit'in yukarıda verilen

vet-i Fünun sonrası düşünce gelişiminin

ilkeleri savunmakla

bu

komünist veya sos-

yalist değil, olsa olsa Jakoben

olunur.

ret olarak görür.(26) Ona göre, Yeni Zelanda hayalini bir sosyalizm olarak kabul etmek saçma 0Iur.(27) Dolayısıyla,

Hü-

ve değişiminin yansımaları, uzantıları olarak görmekte yarar vardır. Zaten ondan başka hiçbir anı yazarı böyle açıklama ve yorum yapmamıştır.

Servet-i Fü-

nuncuların adını andığı, yararlandığı

ve

etkilendiği

da

Batı yazarları

arasında

More ve Campanella adları yoktur.(28) 2-Mehmet Rauf, anılarında, göz hekimi Esat Paşa'nın evinde, yazınla uğraşmamalarına

karşın ülkenin durumun-

dan yakınan ve içlerinde zengin kişilerin de bulunduğu yakınlarıyla

bir dost grubunda,

bütün

birlikte başka bir ülkeye göç

etme dileğinin görüşülüp karara bağlandığını,

Fikret'ten

toplantıda

aktararak

anlatır.

H. Cahit de vardır.

Bu

Ancak,

orada bulunmak dışında bir etkiden söz etmez. O zamanlar M. Rauf, Tarabya karakol gemisinde Thomas More'un

Utopia'sı ile Tommaso Campanella'mn Civitas Solis! (Güneş Kenti) ütopya edebiyatmm klasiği olmuştur.

ikinci kaptandır. Gemi-

nin görevi, yazın o sulara gelen elçilik gemileri ile aradaki protokol işlerini dü-

21) Krş. Uşaklıgil, 1969, s. 530 ve H CaM/n H Kazım'la ilgili yazısı: Kadri, 1991, s. 9 22) 1924 larihliyazıyl anan: Huyugüzel, 1984, s. 6; Huyugüzel, 1982, s. 16 ve Yücebaş, 1960, s. 10 23) Anan: Huyugüzel, 1982, s. 47 24) Huyugüzel de H Cahit/n yorumlan doğrultusunda görüşler ileri sürer. Bkz. Huyugüzel, 1982, s. 47 25) Memet Fuat, 1979, s.27; Memet Fuat, 1995, s. 32 26) Sertel, 1969, s. 153 27) Sertel, 1969, s. 155 28) Bkz. Akyüz, 1982, s. 117; Şevket Süreyya da H CaM/ 1934'le Meşrutiyetçilik, Cumhuriyetçilik, diL, edebiyat, kadm haklan, toplumsal reformlar, inkllapÇlllk, mil liyetçilik, halkÇıilk, dinde reform gibi her türlü yeni düşüncenin öncüsünün kendisi olduğunu ı/eri sürmesi nedeniyle eleştirmiştir. Bkz. Şevket Süreyya, 1933, S:33, s.37-44

25

zenlemektedir. Bu sayede M. Rauf Fran-

kendisi olduğunu

SiZ, ingiliz, Alman, Rus ve italyan subay-

leyen M. Rauf'u doğru-

larıyla dostluklar

lar. Öyleyse,

kurar. Özellikle

elçilik gemisi imojen'in Beyn

çok

samimi

ingiliz

süvarisi Kaptan

dostudur.

Fikret,

söy-

Yeni Ze-

landa tasarısı Fikret'in

Beyn'den yardım istemesini önerince M.

kişiliği nedeniyle gerçekleşmemiştir dene-

Rauf, Beyn'e açılır. Kaptan Beyn, Yeni

mez. Baş neden para

Zelanda'da çok verimli topraklar olduğu-

sorunu ve H. Cahit'in

nu, iklimin, hava ve suyun güzelliğini an-

değindiği

latır. M. Rauf isterse, göçmen kuruluşu-

ilan edilirse geri dönüı-

nun broşürlerinden

meli mi?" tartışmasıdır.

getirebileceğini,

yup ona göre karar vermelerini

okusöyler.

"Meşrutiyet

H. Cahit, 1935'te, ken-

Sonunda bu broşür gelir. Hüseyin Cahit,

disinin

M. Rauf'un bu sözlerini doğrulamaktadır.

rumda dönme kararın-

Bundan sonrası için Hüseyin Cahit, bro-

da olduğunu,

çevi-

şürü Mehmet Rauf'un ingilizce'den

böyle

bir duis!ibda! döneminde A'krel'in duygularmı anla/!ığı bir çalışması.

Fikret'in

ise bunu sonra görüş-

"ftrtmalar" ile

rerek kendilerine anlattığını belirtir. Ona

mek düşüncesini

göre de göç düşüncesini

he-

Herhalde Fikret de yıllar sonra anılarını

bunu gerçekleştiremedik"

men hemen hiç kimse yoktur. Esat Pa-

yazsa başka bir görüşle H. Cahit'in kar-

buna herkesin katıldığını ve başarısızlı-

şa, Ankara'daki

şısına çıkabilir veya onu doğrulayabilirdi. Ama artık Hüseyin Cahit'in iddiasını

ğın da yine herkese ait olduğunu ortaya

Fik-

bu yolla

sini M. Rauf gibi kötü olasılıklara

ret'in Yeni Zelanda'da

kuracakları "Yeşil

maktadır.

Yurd"un mukayvadan

bir maketini yaptı-

masraflarını Hüseyin

Büyük

tutmayan çiftliğini

karşılayacağına

satıp

söz verir.

Kazım ise bu aşamada,

ğını ve yalnız evli veya evlenecek olanların gitmesini

önerdiğini

Tasarının sonuçsuz "barut bulamadık"

eklemektedir.

kalmasını

H. Cahit

diye açıklamaktadır.

Esat Paşa çiftliği ni satamamıştır.

M. Ra-

uf ise, kötü ihtimallerin giderek daha çok konuşulması

nedeniyle yavaş yavaş ka-

tılacak olanların işten soğuduğunu söyler. Soğumayan, ona göre Fikret, H. Cahit ve kendisidir. Halbuki H. Kazım vazgeçme nedeni olarak Fikret'in evindeki bir görüşme

sırasında

birinin Fikret'ten

arkadaşlarından

rakı istemesi

üzerine

şairin üzülüp kırılmasını ve kötü davranmasını göstermektedir. "Yeşil Yurd" hülyası bu yüzden silinip gitmiştir. Herhalde vazgeçmenin

nedeni bu denli küçük bir

olay değildir, Esat Paşa'dan hiç söz etmeyen H. Kazım belki de, çiftlik satma işini ve sonucunu bilmekte; bunun için vazgeçmeyi Fikret'e yüklemektedir. ileride Manisa'da

çiftçilik

Fikret'e açtığında, atılımıyla

yapma

Yeşil Yurt tasarısını

urmak hayaline

kararını

onun H. Cahit'in de kapıldığını

ise; soğumayanların

Fikret,

burada

söylemesi Cahit

ve

ortaya attığını açıklar.

denetleme

imkanı

bulunma-

öneriyi bütün topluluğa getirdiğini; "Ama cümlesi ile de

koyar. Yeni Zelanda tasarısının yürümebağla-

yan Halit Ziya da, Manisa tasarısına katılanları sınırlamaz.

V. Okyanustaki Ada-Ülke'den Anadolu'daki iç~Ülke'ye: Yeşil Yurt ütopyası Yeni Zelanda'ya çekleştirilemeyince, bir öneri getirir. Manisa'ya

"Üç beş, on yirmi, bu hülyanın arkasında gidecek kaç tane çıkarsa o kadar aile buraya gidecek, çiftlikte saflık, kar-

gitme tasarısı gerHüseyin Kazım yeni

Daha önce babasının

bağlı Tepecik köyünde aldığı

çamlık arazi üzerinde yerleşebileceklerini bildirir. H. Cahit köyün adını Sarı Çam olarak anmakla

birlikte;

kendisi,

Fikret

ve H. Kazım ile aileleri dışında başka kimsenin

buraya

mek bakımından

gitmeyeceğini H. Kazım'la

belirtbirleşir.

Buna karşılık M. Rauf, Hüseyin Kazım'ın

Mehmet Rauf, Servet-i Fünuncuların ütopik kolani kurma tasarılarının adını Yeşil Yurt olarak koyan kişinin Hüseyin Cahit olduğunu yazar. Ancak, Yeşil Yurt adına yapıt veren kişi Fikret'tir.

deşlik, samimllik mayalarıyla yuğrulmuş bir cemiyet kuracaklardl."(29) Hüseyin

Cahit,

Fikret'in

kurşunka-

lemle burada yapılacak köşkün bir planını çizdiğini anar. Ortada büyük bir salon

vardır. Burası hem yemek, hem de oturma odası olacaktır. Fikret, salonu nasıl döşeyeceklerini anılarında

bile düşünür. H. Kazım,

kendi yol tezkeresini

H. Ca-

hit'e verdiğini, onun gidip köyü gördüğünü ve dönüşte buranın fotoğrafını diğini anlatır. H. Cahit fotoğraf

getir-

konusu

dışında bu bilgiyi doğrular. Her ikisi de, Manisa tasarısından Fikret'in vazgeçtiğini ileri sürmektedirler.(30) Bu savı Mehmet Rauf ve Halit Ziya'nın anılarıyla denetlemek mümkün değildir. Çünkü onlar bu konuda bilgi vermezler, açıklama ve yorum yapmazlar.

Ancak, Mehmet

Ra-

uf'un "bunu da gerçekleştiremedik"(31) biçimindeki

sözleri

ile "Fikret vazgeç-

ti"(32) demek arasında

çok büyük bir

fark olduğu da açıktır.

29) Uşaklıgil, 1969, s. 530 30) Krş. "Fikre17n böyle luhaf/ık/an vardtr. Kim bılir ne gıbi bir düşünceyle niyetinden vazgeçli ve kabahali H. Kazıma bulmak isledi. "Yalçm, 1975, s. 119 ve: "Bir hayli günler düşündü ve neticede bu hülyadan da vazgeçtP" Kadri, 1989, s. 35 ve Kadri, 1991, s. 63; Görüldüğü gibi H. Kazım Rkre17n kendtsini suçladığmı söylemiyor. 31) Kutlu, 1981, s. 156 32) Bkz. 30. dtpnot

r-----

ı -------

Mehmet Rauf, Servet-i Fünuncuların ütopik koloni kurma tasarılarının

arasında farklılık vardır.

adını

e-Manisa

fark bulunabileceğini

tasarısından

vazgeçme

Yeşil Yurt olarak koyan kişinin Hüseyin

konusunda

Cahit olduğunu yazar. Ancak, Yeşil Yurt

veya yalnızca Fikret'e ait olduğu konusu

adına yapıt veren kişi Fikret'tir. M. Rauf,

yine M. Rauf ile öbür iki anı yazarı arasındaki başka bir farklılıktır.

bu tasarıdan

çıka çıka "Rubab-ı Şi kes-

te'nin ancak bir sahifesini

kaplayan

bir

da sorumluluğun

f-Fikret'i

"peygamber"

herkese

gibi gösteren

ciddi olarak düşün-

mek gerekir.

ViI. Fikret'in Yok-Ülke ağıtları Yukarıda genişçe ve karşılaştırmalı olarak üzerinde durulan ütopya tasarıları yalnızca yaşanmış girişimler düzeyin-

söyleyen

de

de kalmamış, topluluğun

ken, Hüseyin Cahit de kendi deyimiyle

H. Cahit'tir. Hüseyin Cahit yukarıda

da

rında da yansımalarını

Fikret'in "tuhaf"lığına

belirtildiği gibi, Yeni Zelanda'dan geri dö-

dışında

nüş konusunda

Fikret ile H. Cahit'tir. Fikret'in şiirleri, ge-

'Yeşil Yurt' manzumesi

şu yorumla,

çıktı"ğını söylerçok uygun düşen

"Başka Dünyalar

Hülyası"

adını verdiği bölümü bitirir:

içindedir.

"Gel ey berid-i perestide ... diye dizeler söylenmiş,

sabırsızlıkla

de, "tuhaflıklar"ı

olduğunu

Fikret'le

Meşrutiyet ilan edilince,

pik eğilimlerini koyacak

geri dönme-

"dargın" olduğu H. Cahit'e bir gazete çıkarma

ce 'Sen de gittin, senin de arkandan' di-

önerisinde

ye gözyaşları dökmüştü. Sanki bütün gi-

üzere H. Kazım'ı

rişimin amacı bu iki şiiri yazmakmış

deren Fikret ile Hüseyin

oldu."(33)

VI-Ağaçlara değil ormana bakmak: Anı karartmalarını usla aydınlatmak

kalem oynatanlar,

nel olarak onun üto-

Sonradan

mi beklemiş. Sonra girişimden vazgeçin-

gibi

"anlaşmazlık"

bu konuda

sanat yapıtla-

bulmuştur. Anılar

'RÜBAB;{ SiK~-STE'

bulunmak gön-

ortaya

niteliktedir

ve tek başına bu girişimiere bağlanamaz. Rubab-ı

Şikeste'de

yer alan şiirin bir kıs-

Cahit arasındaki bu "an-

mı, şairin "başka dün-

laşmazlık"

yalar hülyası" ile ilgili-

daha keskin

bir duruma gelmiş olma-

dir. Bunlar içinde de,

lıdır. Çünkü gitgide bek-

daha yapıtın başında

lentilerin aksine istibdat

bulunan Süha ve Per-

ve kesin bir sonuca

benzeri bir yönetim an-

vin ile; ütopya özlemi,

ulaşmaktan çok kuşku uyandıran noktalar ile soru işaretleri üzerindeki açıkla-

layışına kayan ittihat ve

doğa ve deniz misti-

Terakki'ye

karşı

malardan sonra, şu olasılıklar ağırlık ka-

çok kesin

ve açık

zanmaktad i r:

karşı tutum takınırken,

si) beğeninin

Hüseyin Cahit bu cemi-

laştığı Yeşil Yurt, Bir

Bu karşılaştırma

a-Ütopya tasarılarının

altında tek ba-

şına istibdat, irsiyet veya kişilik yoktur.

yetin

-deyim

sizmi, pastoral görün-

Fikret

tü ve pitoresk (resim-

bir

uygunsa-

"kalemşor"ü

Mersiye,

kucak-

Bir An-ı Huzur, Ömr-i Muhay-

olur.(34)

yel, Ne isterim, Aşiyan-ı Dil, Nakş-ı Na-

g-Halit Ziya baştan beri ütopya tasarılarının dışındadır. Mehmet Rauf ise

zenin ve Beri'd-i Ümmi'd adlı şiirler dikka-

şa'nın konağında ortak karar alan kişile-

Manisa tasarısının dışındadır, o yüzden

Hasan'ın Gazası gibi epik bir şiirde bile

ri yok saymak olur.

tanık olmadığı bir konuyla ilgili anıları H.

ütopik eğilimlerini dile getirmiştir: "...eski,

Cahit ve H. Kazım'ın anılarından

fakat şairane, asude,/ Yeşil bir ormana

b-Tasarının bulucusu olarak yine tek başına Tevfik Fikret'i ve onun kişiliğini, hele kalıtımını

görmek

ise, Esat Pa-

c-Yeni Zelanda tasarısı Fikret'in kap-

farklı-

ti çekmektedir.

Bunlar dışında örneğin

hem-saye bir küçük belde ..."

risi veya "tuhaf kişiliği" nedeniyle değil, Esat Paşa'nın çiftliğinin satılmaması ne-

dır. sonra yazan

Tevfik Fikret, derin ütopik özlem ve

deniyle gerçekleşmemiştir.

H. Cahit de her ikisini birden okumuştur.

eğilimleri olan bir şairdir. Şiirlerinin pek

ç-Bu tasarıların oluşturulmasında ne ütopya klasikleri, ne de sosyalist-komü-

Bu nedenle sonra yazan, önce yazana

çoğu bu özlem ve eğilimleri yansıtır. Bu

göre anılarını

nist yapıt veya etkiler söz konusudur. Ta-

yazan

sarı kendiliğinden ve iç gelişmeler sonucu ortaya çıkmıştır. Bu nedenle H. Ca-

ütopya tasarıları

hit'in sonradan bu etkilerden söz etmesi,

da olduğu için, onarım yerine süslü bir

2-Doğaya dönük olmak bakımından,

gerçekte konuyla bağlantısızıdır; H. Cahit'in bu sözleri kendi düşünce sorunla-

söylemi yeğlemiştir.

3-Geleceğe

ğ-Anısını

M. Rauf'tan

"onarmıştır".

En son anı

H. Ziya da öncekilere

bakarak

ile ilgili anılarını

çalışmada

1-Topluluğun

yaz-

mıştır. Ancak konunun baştan beri dışın-

o türden şiirlere

açıdan yaklaşılmaya

üç değişik

çalışılacaktır:

tasarıları

ile ilgili ola-

rak, dönük olmak bakımın-

h-Anılardaki Fikret'le ilgili yorumlar, sonraki yapıtlar üzerinde de bazı etkiler

dan.

konu-

bırakmıştır. Bu yüzden, anılardaki Fikret

burada, ikinci ve üçüncü maddenin bağ-

sunda M. Rauf'la H. Cahit ve H. Kazım

ile gerçek Fikret'in ruhi' portresi arasında

lamına giren şiirler de kendi bölümlerin-

rıyla ilgilidir. d-Manisa'ya

gidecek

kişiler

ilk maddenin bağlamına giren şiirler

33) Yalçın, .1975, s. 119; Servel~i Fünun'daki yazi/arl için para almayan arkadaşlarının para almasım sağlayan, para almamalarim haksızlık sayan, genel ka1JlJmla alınan Yem Zelanda tasarısıyla ilgili ortak karara uyan, bekar/arln bile ka1JlJmlnl istemeyen Fikret'in hem tek başına tasarldan vazgeçmesi hem de ardından gözya~ı dökmesı bızce yalmz H Cahit'in ani/arlndaki bir çelişkıdir. ,,. 34) Akret de H Cahit araslndakibu dargınlığa Yakup Kadri de ani/arında değimi: Bkz. Karaosmanoğlu, 1969, s.283

27

Çalış-

larından daha çok insancı ve insani-

işilerden çok konuya ağırlık ver-

yetçi olması bu konuda içten bir in-

:.'" ayrı olarak ele alınacaktır. -~

- ~i için böyle bir ayrıma gidilmiştir.

sanca sahip olmasındandır. edebiyatımızı

Tevfik Fikret, içten ve güzel bir şi.

işte şairin sevinç ve üzüntülerinin,

e bahar özlemini ve baharla bire üzüntülerden

kurtulma

bahara rağmen melalinin kaynağı, bu

dileğini

insanca yaşama tutkusudur:

'" la·ır. ister ki bütün yönleriyle dünya

"Sen zanneder

_eğişip cennete benzesin. Bahar ge-

Heyhat! Ben nevaib-i eyyamı in-

eşe ve uyum sarar. Ufuk ağaçlarla

lerim."

·slenir. Bülbül ötüşleri doldurur orta-

- ı. Ne var ki, kış bitip bahar geldiği,

Fikret, özgür istenciyle kuran birey-insanlar

ece bitip gündüz olduğu halde şairin Romantik akım ve pastoral şiir etkilerinin yoğun olarak görüldüğü şiir/erindeki özlemi Fikret, küçük çapta da olsa 19D5'te inşa ettirdiği Aşiyan 'da gerçekleştirmiştir.

. duyu organları çevreyi olduğu gibi görüntüyü

tam

Şairin duygularına

• re ortalık gamlı, karanlık, soğuk bir ezarlık

gibidir.

Göklerde

uğursuzluk

ranlık ve soğuk gece boğmaktadır. Şi-

rıyla hep beraber

kurulacak

koloni topluluğunun

ütopik bir

yer aldığı belirtilmiş-

ni toplum ve yeni 'ethos'u oluşturmanın yolunu Fikret, "Yeni Mektep" tasarısıyla

bulur. Sonradan

Abdullah

cıların ortaya attığı Batılılaşma

Progra-

mı'na düşünsel öncülük ettiği söylenebi-

ti. işte Tevfik Fikret, gerek şiirlerine, ge-

lecek olan bu Yeni Mektep tasarısı, Fik-

rekse davranışlarına

bir top-

ret'in yeni insan, yeni toplum ve yeni et-

Yeni Zelan-

hos yaratma amacını pek kırık dökük bir

yansıyan

lumsal ahlakı benimsemişti.

şu trajik soruyla sona erer: "Bu leyl artık nehar olsun diyordum;

da ve Manisa tasarıları üzerine anılarını

biçimde ve sayılı maddelere bağlayarak

Bahar olsun, bahar olsun diyordum;

yazanların

gerçekleştirmeyi

Bahar olmaz bugün bundan mutar-

altında insanca ve kardeşçe,

a... Niçin kesilmiyor hala melalim, Niçin şad olmuyor

gönlüm,

haya-

Ütopyacı

eğilimin

insan-dünya

kar-

şıtlığını en yoğun biçimde sergilediği öreklerden

biri olan bu şiirde iki temel

arlık vardır: Çevre ve şair. Çevre değişirken,

da belirttiği gibi bu arayışın

şairde hiçbir değişme

olamaz.

Bununla birlikte, değişen çevrenin içinde

kavgasız

isteyen bir bildiri metni-

ve zulümsüz yaşama özlemi bulunmak-

dir.(36) Fikret'in

tadır.

üzerinde önemle durduğu bir bezek, eş

Fikret'i merkezinde insan bulunan bir dünya görüşünün

tim?"

öncüsü yapan şiirlere

ütopik

eğilimli

kavrama

büyük önem veren şair, kur-

de yine Rubab-ı Şikeste'de rastlanmak-

mak istediği

tadır. Örneğin

yapan "Gökten Yere" şiiri buna en uygun

zaman yalnız kalmak istemez. Çok sevilen bir eş mutlaka yanındadır. Bu birlik-

örneklerden

telik genellikle kuşlara ve kuş yuvasına

insanı her şeyin ölçüsü

biridir. Ziya Gökalp, "Tevfik

mutluluk

ülkesinde

(Aşiyan-ı Dil, Ömr-i Muhayyel,

da şairi Türk Rönesans'ını

rim?) benzetilir. Köy, orman, göl ve dere

tamamlama

doğal çevreyi oluştururken,

insanlar yoktur. Bu önemli bir noktadır.

rak gösterir. Ona göre Fikret'in çağdaş-

mosfer sükunetle

Doğal çevredeki en uç değişiklik bile şa-

Fikret, özgür istenciyle toplumu kuran birey-insanlar kuşağının doğmasını bekliyordu. Bu yeni insan, yeni toplum ve yeni 'ethos'u oluşturmanın yolunu Fikret, "Yeni Mektep" tasarısıyla bulur.

çevresinden

Şairin

toplum

ve onun değişmelerinden

söz etmemesi

anlamlıdır.

Çünkü

şair

Robinson Crouse gibi tek başına bir yalızlığın peşinde değildir. Onun dost çevesine ve dostların önem

verdiği

mektubunda, gibi olmadığı

bağlılığına

bilinir.

ne denli

Yukarıda

anılan

dost çevresinin de istediği için kendisini

derin

·züntüye sürüklediği görülmekteydi.

bir Öte

yandan Yeni Zelanda ve Manisa tasarılarında da yine tek başına değil, dostla-

hiçbir

Fikret ve Rönesans" başlıklı bir yazısıngörevini hakkınca yerine getiren biri ola-

iri mutlu etmemektedir.

şiirlerinde

ya da aile kavramıdır. Yaşamında da bu

eya şairin yanında başka insan ya da

35) 36) 37)

doğ-

Cevdet ve Kılıçzade Hakkı gibi Batı-

egemendir. Duyulan sesler ise hep yakııştır. Çiçekler açık yaraya benzer. Ruhu !

toplumu

kuşağının

masını bekliyordu. Bu yeni insan, ye-

- üntüsü eksilmek bilmez. Hatta şai-

-ersine yorumlar.

misin ki, benim

hep elemlerim?

. ortalık gülle dolar, çevreyi sevinç,

2.lgılarken, duyguları

Fikret,

insanclllaştırmıştır.(35)

Ne iste-

psikolojik at-

(Bir An-ı Huzur, Yeşil

Yurt, Ömr-i Muhayyel,

Süha ve Pervin,

Bir Mersiye) kaplıdır. "Her yer bu sükunetle hem-aramiş-i Huzur).

cenneL"

(Bir An-ı

Romantik akım ve pastoral şiir etkilerinin de yoğun olarak görüldüğü bu şiirlerdeki özlemi Fikret, küçük çapta da olsa 1905 yılında Aşiyan'ı gerçekleştirmiştir.

inşa ettirerek

Bu gerçekleşmenin

yurt dışında değil yurtta Mehmet lan'ın dediği gibi, "memleketin değil

içinde"

oluşuna

dikkat

Kap-

dışında edilmeli-

dir.(37)

Aktaran: Kurdaku/, 1976, s. 465 Bkz. Kavcar, 1972, C. V, S:3/4, s. 11-136 ve DeligönüL, 1986, S:81 Kaplan, 1987, 5.117,' Ayı/ca konunun "HayalŞiirleri"başlığı altmda kısa bir özeti Için: Kaplan, 1986, 5.17-18; Buradaki bılgıler, önceki kaynağm kısaltılmışıdır.

Viii. Bir Uzak/Yok-Ülkedeki Düş-Yaşamın öyküsü: Hüseyin Cahil'in Hayal-ı Muhayyel'i Yeni Zelanda tasarısının Servet-i Fünun düzyazısına yansıması da, Hüseyin Cahit'in

Hayat-ı Muhayyel

adlı öyküsü

ile olmuştur. Yeni Zelanda'da ütopik bir koloni kurma girişiminin yapıldığı 1898 yılının sonunda yazılan Hayat-ı Muhayyel, içinde yer aldığı öykü kitabının da adıdır.(38) Öykünün ilk sözleri egzotik bir hazzı dile getirir: "Bu şimdiki alemlerden

pek uzaklara

gitmiştik." Arkasından,

mekan kavramının yeri-

ni zaman alır ve uzaklara geride bırakılan,

gidildiğinde

eski mekan değil za-

man olur: "Mazi ile aramızda (...) büyük denizler vardı". Yazarın her şeyi kalplerini, duygularını ve hatta yıldızı i göğü, yeni diye niteIemesi de anlamlıdır. Çünkü ütopya yeni, uzak ve başka bir gelecek özlemini anlatmak demektir. Hüseyin Cahit'in yazın anılarındaki Yeni Zelanda ve Manisa tasarıları ile ilgili bölüme "Başka Dünyalar Hulyası" adını vermesi de bu ütopya özlemi ile bağlantılıdır. Yine ütopya ortamını bütünleme

açısından dikkat çeken

diğer bir öge de, klasik ütopya mekanı olduğu daha önce vurgulanmış 'ada'nın,

Hayat-ı Muhayyel

kullanılmış dalgalar

olmasıdır.

muhi'te"

öyküsünde

Bu ada coşkun

ve kayalıklarla

çevrili

için, her yönden korunaklıdır. biat-ı

bulunan

yi "valide-i

olduğu

Yazar "tamüşfika"ya

benzetir. Çevrede uyum vardır. Bu ortam serbestçe ve insanca yaşamak arzuları verir.(39) Yukarıda belirtildiği gibi, Fikret de aynı bezekleri Ferda gibi şiirlerinde

işlemiştir.

Mazi-Ati,

yüzünü keskin bir

tutumla geleceğe döndüren şair, H. Cahit gibi yeniden ve yeniliklteceddüt'ten yanadır. Nef'T için yazdığı dizelerde ise, "başka bir zemin ve zaman, bir alem-i la-

Doğa

luk kişi ağzından, "biz" adılıyla anlatılır.

sevgisini de, göl, dere, çamlık, orman ve

Oysa Utopia'da gemici Raphael Hythlo-

köy betimlemeleri

day, ütopya adasını dışardan biri olarak

hut-nişan"

arayışını

dile getirir.

ile göstermiştir.

Hayat-ı Muhayyel'de,

Yeni Zelanda

gözlemler ve "onlar" adılını kullanır. Civi-

olmaz"

tas Solis'te de Cenovalı Kaptan'ın anla-

kurum olarak görülen aile de önemli yer

tım biçimi Hythloday gibi "onlar"ın duru-

tasarısına

katılanlarca

"onsuz

tutar. Hatta aile bu adadaki ütopik köy

mu üzerine

kuruluşunun

Civitas

toplumsal

temelini oluştu-

rur. Aile ve eş kavramlarının önemle durulmasında

üzerinde

herhalde Fikret'in

eş, aile ve çocuk üzerindeki ödünsüz tutumunun

etkisi vardır. Hayat-ı

Muhay-

kurulmuştur.

Solis'te

yerleşim

Utopia'da

ve

birimi kenttir.

Hayat-ı Muhayyel ise "köy" üzerinde kuruludur. Komşusuz

bir mekandır. Kom-

şusuz olduğu için, anılan iki ütopyadaki gibi savaş, barış, tutsaklık gibi konulara

yel'de bu tutum şu cümleyle yansıması-

yer verilmez.

More ve Campenella'nın

nı bulmuştur:

ütopyalarında

üretim ihtiyaç fazlası orta-

arkadaşlık,

"Aile duygusu, çalışma

mutlu ediyordu."(40)

bu sevgili

ve çabalama

bizi

Bu mutlu toplulukta

kararlar hep samimı tartışmalarla

alınır,

ya çıkarır ve bu örneğin Utopia'da savaş için kullanılırken,

Hayat-ı Muhayyel'de

üretim iyice azaltılmış olan ihtiyaçlardan

hizmetçi ve esir yoktur. Topluluğun bağı

başka bir tatmine hizmet etmez. Bilim ve

sevgidir. Öğünlerde topluluk köyün orta-

teknikle ilgili çalışmalar Utopia ve Civitas

sındaki ortak binada toplanır. Her gün bir

Solis'te önemli yer tutarken, Hayat-ı Mu-

aile dönüşümlü olarak yemek ve hizmet

hayyel

sunar. Yemeklerden sonra ortak konular

teknik, doğa ve uygarlık anlayışı doğrul-

görüşülür; sorunlar çözüıür. Sonra biraz

tusunda

piyano çalınır.(41)

yaşamı yüceltir. iki ütopyada da antik ve

Biraz şiir okunur ve

zamanın akışı unutulur.

Rousseau'nun

romantik

bilim,

yalın ve kendine yeterli doğal

çağdaş olmak üzere birçok yazar ve ya-

Günlerden ve gecelerden

sonra köy

bir sevinçle dalgalanır: Köyün bir çocuğu

pıttan söz edilirken Hayat-ı Muhayyel'de köy halkı kendi yazdıklarını okurlar. El-

olacaktır. Herkes bu çocuğun erkek ol-

bette bir yazın topluluğunun

masını

da bu biçimde -deyim uygunsa-

ister. Çocuğun

doğumu

günü

bayrama çevirir. Adı köyün "defter-i vekayi"ine

yazılır:

Adem.

"Adem" ve "Havva"lar

Sonradan

bu

çoğalır, bunların

ütopyasınedebı

bencillik örnekleri olması kaçınılmazdı. Hayat-ı Muhayyel'de

görülen başka bir

hepsi de aslan yavrusu gibi iri, güzel ve

yerli beze k de doğacak çocuğun erkek olması isteğidir. Kim bilir belki de bu öy-

saftır. Oğlan çocukları

kü yazıldığı

bahadır, kız ço-

sırada 3-4 yaşlarında

cukları da melek gibi gezer dolaşırlar.

Fikret'in

Köy de gittikçe güzelleşir. Sanki doğa bu

yel'deki

yeni insan kuşağının doğuşuna ve geli-

maktadır. Aşağıdaki

oğlu

Haluk,

ilk Adem'in

olan

Hayat-ı

Muhay-

prototipini

oluştur-

resimde düz taran-

şimine eşlik eder, adeta organikleşir. Her

mış parlak saçlarıyla ve çocuk masum-

yer gül, lale ve yemiş ağaçlarıyla

luğuyla babasının sol dizine oturmuş gö-

dolar.

Yeni yeni şiir ve öyküler yazılır, toplantı-

rünen Haluk ile Hayat-ı Muhayyel'deki

larda okunur ve alkışlanır.

"yanımızda

Bu mutlu ve huzurlu yıllar birbirini izler; iftetli ve verimli doğanın

ortasında

uygarlığın bütün gösteriş ve süslerinden arınmış bir topluluk, yeni bir insanlık doğar.(42) Hayat-ı Muhayyel'de olay birinci çok-

uğraşan parlak saçlı sevgili

çocuk" bezeği karşılaştırmaya rünüyor.

değer gö-

Utopia'da ortak yemek işleri kadının görevidir ve erkekler duvardan yana, kadınlar da ortaya açık yere otururlar. Oysa Hayat-ı Muhayyel'de

bu görev ailece

i

38) Bazı değişik tarih tartışmalan için bkz. Kudret, c.1, 1979, s.237; Hizarcı, t969, s. t9,' Huyugüzel, 1982, s.34 39) Sükunet kavramı da gerek Rkretrn, gerekse Hayat-I." MuhayyeIYn sonuna doğru H Cahil'in önemle üzerinde durduğu bir kavramdır. insan ister istemez, tefrika edilirken hemen bütün Servet-i Fünuncularm düzelterek katkıda bulunduğu Saffetl Ziya 'mn Salon Köşelerinde adlı romanmı hatırlatıyor. Yazar "benim" diye övününce Fikret uyanr.· "Bizim eserimiz deseniz daha doğru olurı" 40) Tamlamalar aÇıldı ve anlatım yalmlaştmldı N Ö. 41) "Servet-i Fünuncv/arm güzel sanatlardan en çok müziğe yer verdikleri görülür. Servet-i Fünun romanmda da piyano en başta gelen enstrüman olarak dikkati çeker." Bkz. Kavcar, t985, s.125, t27, 188. 42) Kudret, t979, s.247

Cahit'in

-ESJ

bu yoldaki

. ayrı açıklaması,

diğer anı ya-

görüş bildirmediği

i

yukarıda sözleridir.

ahit'in tasarıdan yıllarca sonra düşünce değişimleri ile ilgilidir. - 923'te yayınladığı Vilfredo Pare-

---;

-

=. -'; Sosyalist Meslekler'in

~ =- '-'

le söylediğini -r.(44)

-:=:=~-=-ıayımladığı -

çevirisi-

bile düşünmek

Pareto'nun

1902 ve

ve asıl adı "Sosya-

ler" olan bu yapıt, "burjuvalaarx'ı" diye anılan bir iktisatçı-

n sosyalizme bakışını sergiler. - ~. ile yakınlık kurmuş bulunan adar sosyalist

veya komü-

_Cahit de o kadar bu düşünceAkrarin oğlu Haluk, Hayat-ı Muhayy. ilk Adam 'in prototipini oluşturmaktc

ır. 1924'te sosyalist ve komüğunu

üstlenilir. H. Cahit, anılarında otu

-

-

- -

_

ilgili önemli bir noktaya değinir. B re Fikret eşinin sağına oturmayı

gesidir.(43) Hayat-ı Muhayyel'de

~rı'nda ütopya edebiyatı

_-o

==- .'.

--

_ an çevirmeye uğraşarak baş-

ması gibi bir yönetim sorunu da Evlenecek kişilerin önceden tanış konusuna değinilmediği gibi, Civi'a", ---

iJC.

~ ..G. 'an kabul edilen şu cümle, -- =" uncuların Yeni Zelanda, Ma-

-~

•

mindeki komünal ve feminist düş" re de yer verilmez. Hayat-ı Muhayyel'in landa'dadır.

ları ve bu tasarılarla ilgili ve'nde oluşan kanıyı belirtmek-

::t::e adresi Ye-- -=..

=-~

H. Cahit'in deyimiyle

-:-i Fünun ütopyası; tasarı, giri-

küre-i cenubl" dedir; Utopia ve

. leriyle çağdaş Türk yazının-

Solis ise tümüyle hayali bir mek" Hayat-ı Muhayyel'deki

Iirtmesi ve bu yapıtları adıyla u yolda bir kanıttır. Bu konunuçlarıyla birlikte yanlışlana-

!is'te yer alan kadın ortaklığı ve yönetici olmasının daha iyi olduğ

etki-

söz etmemesi anlamlıdır. Anıe -j Fünun yıllarında ise Fran-

-

netici olmadığı gibi, yöneticinin y~:

sonra,

cular olarak okuyup etkileni en H. Cahit'in 1935'te Ede-

•• ?'"

Çünkü onun kalbinin bulunduğu görmek, aynı zamanda bir sevgi g- -

söyledikten

e Utopia ve Civitas Solis'i Ser-

=<=. -

_. - ın en özgün, derneşik (koIek-

=: ::;-

çocuk!

>

örnek olayı olarak nitelene-

duğunda adlarının ne olacağını belirler. Oysa Utopia'da bununla il_ düzenleme yoktur. Civitas Solis':e adı veren Metafizikçi adlı baş yöne'- -

--

=an, Modern Türk Edebiyatının Ana Çiz J.IES Matbaacılık, 1982. and, Sosyolojik Düşüncenin Evreleri, " - -.dar), Ank., T iş Bankası Kültür Yayınlart,

Hayat-ı Muhayyel'in yeni yönlerin ri de bu noktada görülür, çocukl ter-i vekayi"e kaydedilir. Son olarak bir kez daha beli

_

3:-

gerekir ki, Hayat-ı Muhayyel, on

=- ~ -

ret'e ait manzum versiyonları

=- ~--~ :-

-' -

ve

dan Yeni Zelanda tasarısı; ütopya nından ve sosyalist-komünist lerden esinlenmenin

- ~-

düş"

bir sonucu d -

43) Yalçm, 1975, s.139 44) Parel0, yapıtlart ve düşünceleri için şu Kudrel de H. Cahil'in böyle bir am yamlm-" Türkçe yazıyorduk" demesi de gerçeğe uyn;:. "Malum ya gençler işe inkar ıle başlar/ar:

Mehmel, 'Tevfik Fikret'in Eğıtim Görü . Dünyası Dergisi, 1986, S:81. -~'l Cafer, Türk Edebiyatında Ütopya, TÜBi· = 9 mler Projesı; 01.02.2008·01.02.2010 Akşil, Ada, is!, Adam Yayınlart, 1982, s.

~c.--

---

-=a=

-7

<:wat (Cevdet Kudret), Hüseyin CaM YAL . Yayınları, 1969. . Friedrich, Hyperion, (Çev.: M. Togar),

is!, Adam Yayınlart, 1987. 9) HUYUGÜZEL, Ö Faruk, Hüseyin Cahid Yalçın'In Hayatı ve Edebi Eser/eri Üzerinde Bir Araştırma, izmir, EÜEF Yayınlart, 1984. 10) HUYUGÜZEL, Ö Faruk, Hüseyin Cahid Ya/çlnın Hayatı, Hikaye ve Romanlart Üzerine Bir Araştırma, Ank., KTB Yayınları, 1982. 11) KADRi, Hüseyin Kazım, Meşruhyet'len Cumhuriyet'e Hatıralamn, (Haz. ismail Kara), is!, iletişim Yayın . lart, 1991. 12) KADRi, Hüseyin Kazım, Ziya Gökalp'in Tenkidi, (Haz. ismaıl Kara), is! Dergah Yayınlar!, 1989. 13) KAPLAN, Mehmel, Tevfik Fikrel, Ank., KTB Yayın lan, 1986. 14) KAPLAN Mehmet, Tevfik Fikrel, is!, Dergah Yayın lan, 1987, s.23, 30, 32, 43, 44, 45, 101. 15) KARADSMANOGLU, Yakup Kadn; Gençlık ve EdebiyatHattralarl, Ank., Bilgi Yayınevı; 1969, s. 283. 16) KA VCAR, CahiL, "Tevfik Fikret'in Eğt1imClliği ve Ye ni Mektep~ AÜ EBF Dergisi, 1972, C V, S:3/4, s. 11136.

17) KA VCAR, CahiL, BaMlaşma AÇısından Servet·i Fü nun Roman!, Ank., KTB Yayınları, 1985 18) KAZGAN, Gülten, iktisadi Düşünce, is!, Remzi Kitabevi, 1980. 19) KEMALETTiN, Şükrü, Tevfik Akrel, is!, Kanaat Kü tüphanesı; 1931. 20) KÖSEMiHAL, Nurettin Şazi, Sosyoloji Tarihi, is!, Remzi Kıtabevı; 1982. 21) KUDRET, Cevdel, Türk Edebiyahnda Hıkaye ve Roman, is! Var/ık Yayınları, 1979, Ci. 22) KURDAKUL, Şükran, Çağdaş Türk Edebiyatl·Meş rutiyet Dönemi, is!, May Yayınları, 1976. 23) KUTLU, Şemsettin, Servet·i Fünun Dönemi Edebi yat Antolojisı; is!, Remzi KitabeVl; 1981. 24) KÜÇÜKCOŞKUN, Yasemin, 1980-2005 Dönemi Türk Edebiyatında Ütopık Romanlar ve Ütopyanın Kurgusu, SDÜ SBE TDE AbD YL, Isparta, 2006. 25) Mehmet Rauf, "Yeşıl Yurt Hikayesi~ Güneş Mec muası, 1927, S:9. 26) Mehmet Rauf, EdebiHatıralar, (Haz. Mehmet Törenek), ist., Kitabevi Yayınları, 1997. 27) Memet Fual, Tevfik Fikrel, ist., de Yayınevı; 1979. 28) Memet Fuat, Tevfik Fikrel, is!, YKY, 1995 29) ÖZGÜL, Metin Kayahan, "Bir Ütopya Taslağı: Ha yat-ı Muhayyel'; Türk Dünyası Araştırmalan Dergisı; Ni san 1988, S:53, ss. 133·160. 30) ÖZGÜL, Metın Kayahan, "Firariyim Firarisin Ara ri...: Kitap-Iık, Nisan2006, S93, sS.94-101. 31) SERTEL, Sabiha Zekeriya, ilericılik ve Gericıltk Kavgasında Tevfik Akrel, is!, Hür Yaymlarl, 1969. 32) Şevket Süreyya (Aydemir), "Hüseyin CaM bey ön cü~ Kadro, 1933, S:33, s.37-44. 33) TARIM, Rahim, "Servet-i Fünun Edebi Topluluğu'nda Yeşil Yurt Özlemi'; MSÜ FEF Dergisi, is!, 1995, Sayt:2, s. 185-203. 34) TARIM, Rahim, "Servet-i Fünun Edebi Toplulu ğu'nun Yeşıl Yurt Özlemi'; Kitap·lık, Nisan 2006, S:93, ss. 77·86. 35) TARIM, Rahim, Mehmet Raul'un Antları, ist., Özgür Yayınları, 2001. 36) "Türk Edebiyaftnda Mektup~ Tercüme Dergısi Mektup Özel Sayısı, MEB Tercüme Kurulu, Ank., 1964, SaY':77-80, CXVI, s.464-465 37) ULUTAN, Burhan, iktisadi Doktrinler Tarihi, is!., Ötüken Yayınlart, 1978. 38) UŞAKLIGiL, Halit Ziya, Kırk YıL,is!, inkılap ve Aka Kitabevleri, 1969, s.529. 39) YALÇıN, HüseyinCahıL, EdebıyatAntları, (haz. Rauf Mutluay), is!, Türkiye iş Bankası Yayınlart, 1975 (bs. 1935), s. 115 40) YALÇINKA YA, Ayhan, Eğer'den Meğer'e Ütop ya Karşısında Türk Romant, Ank., Phoenix Yaymlarl, 2004. 41) YALÇINKA YA, Ayhan, Türk Edebiyatında Ütopya, Mürekkep, Ank., 1999, S:f2, ss.78·128. 42) YÜCEBAŞ. Hılmi, Hüseyın CahiL, is!, Kültür Kitabe . vı; 1960.

-!EJ6, s.395-481; Kazgan, 1980, s. 153; Kösemiha/, 1982, s. 311-323; Ulutan, 1978, s.461; Cevdet 'abib'in görüşünü sonradan benimseyen H. Cahid'in 'en cahıl Rauf ile bendim. Bundan dolay! 5- -6: Bütün kültürünü Fransa'ya borçlu olduğu yolundaki sözü de sonradan 'latife" diye nitelemiştir: