Sabetay-Sevi.pdf

SABETAY SEVİ SABETAYCILARIN GELENEKLERİ

PROF. A B R A H A M G A L A N T E (AVRAM G A L A N T ! )

Abraham Galante 4 Ocak 1873 Tarihinde Bodrum'da doğ­ muştur. Sefarad kökenli bir yahudi ailesine mensuptur. Eğiti­ m i n i önce T a l m u d Tora, daha sonra da Terakki o k u l u n d a sürdürdü, d i n i eğitim aldvİbranice, Fransızca, Türkçe, Ladݬ no dillerini öğrendi. Bodrum'da Rüştiye ve i z m i r ' d e İdadiye okuluna g i t t i . 1895 te Tiferet tsrael isimli o k u l u k u r d u . İttihat Terakki Cemiyeti'ne g i r d i , 1904 te önce İskenderi­ ye'ye sonra da Kahire'ye geldi, burada La Vara ( Sopa) isim­ li dergiyi çıkarttı. 1909 da önce İngiltere'ye ardından da 1911 de İstanbul'a g i t t i . İstanbul Üniversitesi'nde Prof. Bargstrasser ile çalıştı. 1918 de Doğu Halklarının Eski Tarihi kürsüsü­ ne profesör olarak atandı. 1933 te üniversiteden ayrıldı, 1943 de T B M M Niğde Milletvekili seçildi. 1946 da milletvekilliği­ ni yeniden kazanamayınca kendisini tamamen bilimsel çalış­ malara verdi ve Kınabada'ya taşındı. Bundan sonraki yaşan­ tısını cemaatinden özellikle uzakta durarak geçirdi. 1961 yı­ lında vefat etti. Pek çok önemli makalesi ve kitabı bulunmaktadır. Ankara Tarihi, Niğde ve Bor T a r i h i Türkler ve Yahudiler, Hamurabi Kanunu, Sabetay Sevi ve Cemaati Hakkında Yeni Bilgiler, Türkçe'de Arabi ve Latin Harfleri ve İmla meseleleri basta olmak üzere çeşitli dillerde yayımlanan kitap ve yazılarım ö m e k olarak verebiliriz.

S A B E T A Y SEVİ VE S A B E T A Y C I L A R I N GELENEKLERİ

PROF. A B R A H A M G A L A N T E

ÇEVİRİ: ERDOĞAN AĞCA ÖNSÖZ: MOŞE CROSMAN

ZVİ-GEYİK

YAYINLARI

Orjinal İsmi: Nouveaux Documents sur Sabbetaı Sevi Organisation et Us et Coutumes de Ses Adaptes Fransızca İlk baskı: Fratelli H a i m Kağıtçılık ve Basımevi A.Ş. 1935 İstanbul. Kapak Gravürü: Viyana'dan ve diğer kentlerden kovulan Yahudilerin kaderlerine isyan ederek peygamber Natan'a doğru yürüyüşe hazırlanışlarını gösteren hayali bir gravür. (Gershom Scholem'in The Mystical Messiah Sabbatai Sevi, Princeton U n . Press 1973 sayılı baskısından alınmıştır). 0 : Kitabın Tüm Yayın Haklan Zvi-Gey ik D * ne. Bum vaym vt Turum San. Ltd Ştı.yt »ittir, izinsiz Alıntı M iktibas Yapılamaz.

ISBN: 975-8516-00-0 Kapak Tasarım: Yusuf Sayman D i z g i ve Mizanpaj: Ö m e r ö z v e r e n Düzelti: Ö m e r Ö z v e r e n B a s k ı : A n a d o l u O f s e t - 0212 567 13 89 C i l t : Y ı l d ı z Mücetlit 4. B a s k ı : M a r t 2006

ZVİ-GEYİK Dış T ı c Basın Yayın v e T u r i z m San. L t d . Şti. Ç a t a l ç e ş m e Sk. Ü r e t m e n H a n , N o : 3/323 Cağaloğlu - İSTANBUL T e l : ( 0 2 1 2 ) 5 1 1 5 5 26 Fax: (0212) 5 1 1 5 5 2 7 www.geyikyayinlari.com

SUNUŞ Beş Yü önce İsrail'e gittiğim zaman tüm dünya Yahudile­ ri ile ilgili bilgi veren müzeyi gezdiğimde hayretler içinde kaldım. Türk Yahudileri ile ilgili hiç denecek kadar azıcık bil­ gi vardı ve bu azı o k bilgiler yalnızca Sabetay Sevi'den sözed i y o r d u : B u nasıl işti? Genel havaya girip kendimizden söz etme gereğini m i duymamışız? Yoksa İsrail'li müze görevlile­ ri m i bize ilgisiz davrandı? Yedi yüz yıl yaşadığımız toprak­ larda yalnızca Sabetay Sevi olayı mı yaşanmış? Ben Sabetay Sevi'yi on yedi yaşlarımda tanıdım. Cağaloğlu yokuşunu ağır ağır çıkağımda onun adını taşıyan b i r k i ­ tap gördüm kitapçı vitrinlerinin birinde. Hiç duymamıştım böyle birini... Ve u z u n yıllar ona inanmış birine hiç rastlaya­ madım. Sabetay Sevi yaklaşık üç yüz elli yıl önce doğmuş veya yaratılmış ilginç bir olaydır. İnananlar ona " k u r t a n a " der­ ken, inanmayanlar "sahte k u r t a n a " demiş. O n i k i yıl kadar önce İzmir'de araşbrmalar yaparken şehir esnafından b i r i , "Sabetay Sevi'nin evini görmek istemiyor 5

musun?" diye sordu. Heyecanlandım. Araştırmamın konusu değildi. Ancak i z m i r Yahudilerinden söz ederken dünyayı et­ kilemiş i z m i r ' i ! Sabetay Sevi'den az da olsa söz etmeliydim. Bizi ona götüren, bu işi akşam saatlerine denk getirdi. Giriş kapısı, üç tarah o döneme göre yüksek sayılabilecek binala­ ra açılan dikdörtgen biçiminde bir avluya açılıyordu. Burada o ve ailesi oturmuştu. Hava karanrken ben ve fotoğrafçı ar­ kadaşım Alberto Modiano d o n u p kalmıştık. Sağda, yarım da­ ire tavanlı kapının arkasından binaya giren merdivenleri b i r bir çıkarken sanki birilerinin Tann'ya yakarma seslerini d u ­ yacaktık.. Evin yüzde sekseni hala özgünlüğünü yitirmemişti. Yak­ laşık y i r m i ailenin rahatlıkla oturabileceği bu binalann bazı bölümleri küçük tamircilerin ekmek tekkesi oluvermişti. İç­ lerinden birine sordum burayı ziyaret edenler var mı, diye... Varmış... Yabancılar gelip fotoğraf çekiyorlarmış ve burası bir Fransız yazarın eviymiş!... O evin kime ait olduğunu bile b i l ­ miyorlardı. İzmir'de verdiğim b i r konferansta İzmirlilere Kültür Bakanlığımıza başvurarak burayı bir ziyaret yerine dönüştürmenin yollannı aramalarını söyledim. Anlamadı­ ğım b i r nokta vardı. İzmir'in çok ünlü bir Belediye Başkanı Sabetaycıydı ve bu evi yıkılmaktan kurtarmanın çaresini hiç aramamıştı. Yeri gelmişken Sabetay'a inananlara yakıştırılan " d ö n m e " sözcüğünün üstünde d u r m a k istiyorum biraz. A v r a m Ga¬ lante b u sözcüğün doğuşunu bize veriyor ancak, sözcük b u ­ gün anlamını yitirmiş... Prof. Galante 1935'te yayınlanan bu kitabının önsözünde, 6. paragrafta bakın ne diyor? "Bize, b i ­ ri genç diğeri yaştı i k i dönme tarafından iletilen bazı konuş­ maların...." Şimdi... burada sözü edilen biri genç diğeri yaşlı iki dönme sözcüklerinden Sabetaycılardan sözedildiğini anlı­ yor muyuz? Hayır! Aklımıza başka şeyler gelivor. O zaman sözcükleri yerlerinde kullanıp onlara "Sabetaycı" demeliyiz... 6

Sabetay Sevi olayının doğuşunu tam olarak tartabilmek için biraz da o günlerin koşullarını gözden geçirmeliyiz. IV. M u r a t vefat etmişti. Saltanat sırası yegane varis olan Şehzade İbrahim'deydi. Murat devlet yönetimini ele aldıktan sonraki sekiz yıllık kanlı padişahlığı döneminde kardeşlerini yani Şehzade Bayezid, Süleyman ve Kasım'ı İdam ettirmişti. Sağ kalmış olan İbrahim, üç kardeşinin başına gelenleri b i l i ­ yor, sıranın kendisine gelmesini, cellat kemendinin boynuna geçirileceği anı, yıllarca kilitli tutulduğu odada bekliyordu.'» Çetin Altan'ın, Prof. A h m e t M u m c u ' n u n "Osmanlı Devleti'nde Siyaseten Kati adlı yapıtından yaptığı a l ı n t ı d a şehza­ de katli olaylan şöyle tanımlanıyor. 0

Saray dışındaki idam uygulamalan, çokçası m a h k u m u n palayla kalası kesilerek yapılırken, hanedan üyesi olan kişiler neden kementle boğularak öldürülüyordu? "Kanunname gereğince (Fatih yasası) idam edilen kardeş ve yeğenlerin katli için soruşturma ve yargılama yapılması ve fetva alınması gereksizdir. Zira onlar, kanun gereğince -yaşaması mümkün olmayan- kimselerdir. Bu yüzden cülus vaki olunca derhal katledilirler. Bu hal kardeş katlini doğu­ ran sebeplerin ortaya çıkardığı bir usuldür. Hanedan üyelerinin idamının infazında ise eski Türk-Moğol geleneğine büyük bir titizlikle riayet edilirdi. Osmanlı Devleti'nde k u m l u s u n d a n İtibaren, katledilen bütün hane­ dan üyeleri -kanlan akıtılmadan- yani boğularak idam edil­ mişlerdir. Tarihçilerin genellikle kendisinden "Deli i b r a h i m " diye sözetrikleri b u hükümdann, zihni yetenekleri bakımından ola1. Zuhuri C9.S209

Danıjman, Osmanlı imparatorlumu Tarihi, İstanbul. 1965,

2. Çıtın Allan. Tarihin Saklanan Yüzü. İstanbul. 1997. S. 228

7

ğan olmadığı biliniyor.^ IV. Murat zamanında her an öldü­ rülme korkusu ile yıllarını geçirmiş olan Sultan İbrahim'in korku yüzünden ruhsal dengesizliğe düştüğü kesindir. Yöne­ tim, Valide Sultanların elindedir artık... Padişahlığı sekiz b u ­ çuk yıl sürmüştür. 1

Sabetay Sevi olayını tamamen bir başka yola sürükleyen 19. Osmanlı Padişahı IV. Mehmet 8 Ağustos 1648 de yedi ya­ şı içinde tahta geçti. Dördüncü Mehmet saltanatının bu i l k se­ neleri, devlet büyük bir buhran içinde çalkalanmıştır. Padi­ şah çocuk olduğu için, memleket idaresi. Sultan İbrahim'i hal'eden Kara -Murat ağa ve diğer ağaların ve bir de saray­ da, hükümdarın ninesi Kösem Sultanın elindedir. Bu devre Osmanlı tarihinde "Ağalar Saltanatı" denilmek adet olmuş­ tur. Sultan M e h m e t (8 Ağustos 1648 ve 18 Recep 1058) C u ­ martesi günü ikindi vakti saat 4,30 da cülus etmişti. Cülustan sekiz gün sonra (16 ağustos 1648) de, kılıç kuşanmak üzere Eyüp camiine gitti. Ahnın dizginini büyük mirahor tutuyor­ d u . San renkli bir libas giymiş olup üzerinde altın işlemeli bir kırmızı kaftan vardı. İki kaşının ortasına bir elif çekilmişti ve halkın Aleyke A v n u l l a h sesleri bütün İstanbul sokaklarını doldu r u y o r d u . Sultan İbrahim'in haseki ve cariyeleri usul gereğince eski saraya gönderildi. Yalnız büyük valide Mahpeyker sultan, genç padişahın tahta çıkmasında müessir olduğu için saray­ da kaldı. Padişahın validesi genç Harice Turhan Sultan, şim­ d i l i k bir nüfuz iddiasında değildi.' ' 4

A v a Sultan Mehmet olarak bilinen I V Sultan Mehmet 39 yılı aşkın bir süre saltanat sürdü- O, bir faninin hatırasını tez­ yin edecek kıymetlerden m a h r u m d u ; sağlam tahsil görme3. Mufasul Osmanlı T«nhı. C4. S 1964, İstanbul 1960. 4. Zuhuri Danışman. a.g#. C.9, S. 268

8

misti, hükümdarlık sanatını öğrenmeğe hiçbir zaman heves etmedi, daha anasının vesayeti albnda iken mührü hümayu­ n u n u teslim ettiği Köprülülerin y i r m i yedi yılı bulan iktida­ rında vezirlerinin işlerine hiç karışmadı, devlet işlerine kayıt­ sızlık itiyadını edindi, alimlere, şairlere meclisler kuramadı, i l i m ve sanat hamisi olamadı; av peşinde, saltanatın verdiği görkemi yaşadı. Balkanlarda avlanmak için İstanbul'u terk etti. Edirne'de yerleşti. Divanı Hümayun ile beraber bütün devlet erkanı da oraya gitti. İstanbul sadece ismen devlet merkezi kaldı. Padi­ şahlığının çocukluk yıllarında dalga dalga kanlı ihtilallere sahne olan büyük şehirden yılgın olduğu muhakkaktır. Tabi­ at güzelliği. Boğaz ve Haliç yalıtan, bilhassa pek sevdiği İslavroz'un ve Çengelköy'ünün kiraz bahçeleri için her sene bir veya i k i defa geldi, zevkü sefa sürüp yine Edirne'ye dön­ dü. Bu yazlık kışlık göçlerde oğullanın da götürüp getirdi, peşinden hemen daima anası Turhan Sultan da gitti, o da ya­ nı sıra üvey oğullan Şehzade Süleyman'la A h m e d ' i taşıdı; b u iki prens de Edime ve İstanbul saraylanndaki mahbesleri arasında tebdili hava yaptılar, seyahat safahalan da mahbushane hücresinden farksız bir arabada hırpalanmak o l d u . Ekseriya on b i n , bazan da otuz b i n kişi ile çıktığı, haftalar­ ca, aylarca devam eden ve çok ağır masraflara mal olan bü­ yük sürgün avlarından döndüğü zaman da tek düşüncesi ha­ remi hümayunda dilber bir kadının ağuşunda dinlenmek o l ­ d u , ve ekseriya o büyük sürgün avlanna çıkarken muhteşem ve ağır saray arabalan ile, tekerleklerine varınca gümüş, kap­ lı, içleri incili sırmalı en pahalı kumaşlarla döşenmiş araba­ larla, başta gözde hasekisi Gülnüş Sultan, en sevdiği kadınlan da peşisıra sürükledi.'* 1

İçteki görünüm böyle iken, c" taki

d u r u m , Yahudi dün-

5. Rotdd Ekrem Koçu. Osmanlı Padişahları. SMS

İstanbul, 1981.

9

yası için çok karanlıktı. 1648'de Ortodoks Chernielnİcki Kı­ rım Tatarlan ile birlik o l u p Polonya'ya başkaldırdı. Katolik dinadamlan işkence gördü. Asilzadeler kaçırıldı. Tabii k i her dönemde olduğu gibi gerçek darbeyi savunmasız Yahudiler alacakb. Beş yıl içinde yüz binden fazla Yahudi öldürüldü... Sağ kalanlar ise Kırımlı esir tüccarlanrun eline düştü. Bu esir­ leri İtalya, Fas ve Osmanlı Yahudi Cemaatleri satın alarak bağımsızlıklanna kavuşturdu. Bu katliamlar, Yahudi Cemaatlerinde bir dinsel uyanış sağladı. Çekilen acıların çözümü, Kabalıstik Mistisizmde arandı. Hahamların üstün güçlerine inanan cemaatlerde, bir­ birlerinden kopuk sayısız Hasidik akım ortaya çıktı. Yahudi­ lik bu akımlar nedeniyle nerede ise bölünmelere uğrayacakb.« Sabetay işte bu d u r u m d a ortaya çıkb. Yahudi ulusunun kurtuluşunu üstlenmeyi düşündü. Osmanlı topraklan İçinde yaşayan Yahudilerin sorunu yoktu ama dünya Yahudilerinin d u n u n u kötüydü. Koşullar o n u n bu alanda y o l almasını sağ­ layacaktı. O belki de Yahudileri İsrail'de birleştirmeyi i l k dü­ şünenler arasındaydı. O günlerin geçer akçesi " d i n " d i . O n u kullandı... Ancak, olaylar onu başka yönlere çekti. Fırtına öy­ lesine güçlüydü k i Sabetay kaptanı olduğu gemiyi kontrol edemez duruma gelmişti. Gelişen d u r u m l a n o bile düşüne­ memişti. 16 Eylül 1666 da hem Y a h u d i l i k hem de Türkiye tarihi İÇİn önemli bir olay meydana geldi. Bir müddettir beklenen Mesih olduğunu iddia eden ve imparatorluğun birçok köşe­ sinde hatta doğu A v r u p a ' d a k i Yahudilerin bile bir kesimini ikna eden Sabetay Sevi Sultan IV. Mehmet tarafından Edir­ ne'ye gehrtilrruş ve orada divanda yargılanmıştı. İzmir*de ka­ zandığı etkiden dolayı, hahamlann şikayeti ve huzursuzluk 6. Dr. David E Mark us. Trois Mille Ans d'Hıstoire \ui\v. İstanbul, 1936.

10

bunun nedeniydi. Bizzat Şeyhülislam Vani Mehmet Efendi yargıçlardandı. Ölüme m a h k u m edileceğini öğrendiği son anda bir tereddüt ve ardından bir telkinle Müslümanlığı ka­ bul etti ve Aziz Mehmet Efendi adını aldı. Bunu kendisine telkin eden muhtedi bir Yahudi olan hekimbaşı Hayabzadeyd i . Sabetay Sevi bağışlandı, kendisine 150 akçe yevmiye bağ­ landı ve kapucubaşüık memuriyetinden emekli e d i l d i . ^ Prof A v r a m Galante Sabetay Sevi konusunu en i y i İşleyen tarihçilerinizden biri. 1935 yılında İstanbul'da Fransızca ola­ rak yayınlanan bu kitap konu ile ilgilenenlerin mutlaka baş­ vurduğu güvenilir bir kaynaktır. MOŞE G R O S M A N

7. Prof. Dr. Ilbcr Ortaylı. Osmanlı M o d c m k f m n i vr Sabrtaycılık. lırvaki. Mayı» 1996. İstanbul.

11

ÖNSÖZ 17.nci yüzyılda kendini peygamber ilan eden İzmirli Yahu­ d i Sabetay Sevi hakkında çok şey yazılmıştır. Bu konu hak­ kında çeşitli yazarlar tarafından yazılanların dışında kalıp bugüne kadar yayınlanmayan birçok b i l g i y i b u çabşmaya sığdırdık. Şimdiye kadar verilmiş olan eserler içinde en önemlileri şunlardır 1. - Osmanlı İmparatorluğunun 1623 -1667"" olaylarını i h ­ tiva eden tarihin yazan Şövalye Ricaut. Ricaut, uzun yıllar boyunca İngiltere'nin Osmanlı İmparatorluğu sefareti sekre­ terliği, ve daha sonra İzmir'de İngiliz konsolosluğu yaptı. Ya­ ni, hareketlerini küçük aynnblanna kadar izlediği Sabetay ile aynı zamanda yaşamıştır. İngilizce yazılmış olup, sonradan Fransızca'ya çevrilen b u eser, okurken anlaşılacağı gibi, Sabe­ tay tarihi için çok kıymetli b i r kaynaktır. 2. - Halihazırda Sofya'da yaşayan ve tarihî ve filolojik çalışmalanyla çok i y i tanınan Salomon A. Rosanes'in "Korot a Yeoudim be Tourkiya ve artzot akedem* (Türkiye'deki ve Doğudaki İsraillilerin Tarihi) adlı eseri. Rosanes, Sabetay Sevı tarihi hakkında yayınlanmamış birçok şeyden bahsetmiştir. 11

5 o ?

I

1 La1 layı?, MDCCIX Johnson Kitapevi 2 IV. Cilt. Amichnat Basımevi Sofya. 1934-1935

13

Bu i k i kaynağa, aşağıdaki belgeleri İlave ediyoruz: 1. - Sadece Sevi'nin müslüman oluşundan bahseden A b d i Paşa, Mehmet Raşit ve Fındıklıü Mehmet gibi tarihçiler tara­ fından yazılan üç Türkçe belgenin tercümesi. 2. - 163?dan 1695'e kadar, yani Sabetay ile aynı zamanda İstanbul'da yaşamış bir Ermeni şair ve m e k t u p yazan Yeremya Çelebi Kömürcüyan'ın Sabetay Sevi hakkında yazdığı Er­ menice bir şiirin tercümesi. Sevi'nin İstanbul'da yarattığı ye­ rel etkinin niteliğini hiç kirnse Kömürcüyan gibi tanımlamarruştır. Bunu en ince ayrıntılarına kadar anlamak için için, olayların geçtiği ülkede doğmuş o l m a k orada yaşayan hal­ kın zihniyetini tanımak ve, özellikle, çeşitli mezheplerden ge­ len doktrinrilerinin dinî fikirlerini tanımak ve kendi dinleri­ nin üstünlüğünü ispatlamak için ne kadar çaba harcadıklanru bilmek gerekir. 3. Badmoutyoun Arakel Variabet Tavrijesvo, yani Tebriz'li rahip-doktor Arakel'in Yaşamına İlişkin Tarihî Belgeler adlı Ermenice eserin bir bölümünün tercümesi (s.470-471 y*. 4. Eklisiastiki Istoria Meletios, Mitropolitou Athinon, yani Atina Metropoliti Meletios'un Kilise ite İlgili Tarihi adlı ese­ rin bazı pasajlarının tercümesi (s. 470-471 )**>. Meletios, Sevi ile aynı dönemde, 17nci yüzyılda yaşamıştır. 5. Vatan, Vakit, Son Saat adlı üç adet günlük Türk gazete­ si ve Resimli Dünya adlı bir dergideki metinlerin tercümele­ ri. Vatan, Yakubi gurubundan bir dönmenin" * yazdığı ilginç 5

14

ve özlü bir çalışmayı ihtiva ediyor ve Sabetay Sevi teşkilatını ve bu ekolün üyelerini inceliyor. Vakit, Karakaş gurubundan başka bîr dönmenin ilginç beyanatlarını, ve Resimli Dünya ise. Kapana gurubundan genç b i r dönmenin ilginç açıklamalannı ihtiva ediyor. İki adet günlük gazetede ve dergide mev­ cut yazılar, Sabetaycılar tarihinin tanınmayan, az tanınan ve­ ya kötü tanınan kesitlerine yeni b i r ışık tutuyor. Bir romanda Sabetay'ı kullanan Son Saat de ilginç aynnblar ihtiva etmek­ tedir. 6. Bize, biri genç diğeri yaşlı i k i dönme tarafından iletilen bazı konuşmaların tercümesi. Gencin anlattıklan bir yıldızla, diğerirunkiler ise üç yıldızla belirtilmiştir. 7. Çeşitli kaynaklar ve notlar. Bu çalışmanın teknik oluşumuna gelince, Sabetay Sevi'nin oynamış olduğu, veya ona oynatılan rolü, ve Özellikle, bekle­ nen bir Mesih olan bu İzmirli Yahudi'nin yaşatmış olduğu Yahudi d i n i n i n büyük bir kısmının evrensel boyutta öncülük etmesine yardıma olan unsurlan kendiliğinden ortaya koy­ mak için b u esere bilimsel bir f o r m v e r d i k ve şunu ilave et­ tik 1) menfaati ikincil önem taşıyanların tarihini bir kenara bırakarak kendisine öncelikle ilgi göstermiş olan ülkelerde cereyan etmiş olan Sabetayalık tarihinin zengin bir özeti. 2) Sabetaya hareketin gidişatım belgeleyen birçok otantik belge ihtiva eden bir ek bölüm.

Prof. Abraham Galante İstanbul, Ağustos 1935

15

L BÖLÜM

Kabbala ve Zohar - İsrail peygamberlerine göre Mesihlik düşüncesi - Talmud'a göre Mesihlik düşüncesi - M a y m o n i d ' c göre Mesihlik düşüncesi - Kabalist Yahudilarde Mesihlik emareleri - Hırisriyanlarda Mesihlik emareleri - Müslü­ manlarda Mesihlik emareleri - Halkın saflığında payı olan emareler. Kabbala ve Zolıar Kabbala ya da sözel gelenek, geleneksel gizemci öğretiler içinde en çok tanınanlardan biridir. Kabalistler, aktardığı açıklamaları tanrısal ve sağduyu ilkeleri ile açıklanamayacak kadar yüksek seviyeli olarak addederler. Tann ve evrenin do­ ğası hakkında gizli bir Öğretinin varlığına değinirler. İbranî aUabesinin harfleri Kabbala için Önemli b i r r o l oy­ narlar. Harflerin, kendi aralarında gizemli ilişkileri m u k a d ­ des bir anlamlan ve mistik b i r açıklamalannın olduğuna İna­ nılır. Kabbalanın kökenine ilişkin çeşitli fikirler mevcuttur. Kabalistler kabbalanın d i n i terminolojide Mişna ve T a l m u d derlemelerinden önce geldiğine inanırlar. Şahsen, ben daha da önce geldiğini düşünüyorum, zira İstanbul Üniversitesi 17

Eski Çağ Halkları Tarihi Profesörü o l m a m sebebiyle, BabitAsur edebiyatında, HezekiGel ve Saint-Jean'ın Apokalipsi ki¬ tabındaki bazı pasajlara benzeyen, gizemli bir tarzda yazıl­ mış edebî parçalara rastladım. Zohar ya da Aydınlık Pentateukhos'un kabalist b i r y o r u ­ mudur. Kaleme alanın ya da alanlann fikirleri ile birlikte içi­ ne eski veya yeni eserlerin de girdiği geniş bir derlemedir. Zohar, Yahudi edebiyahmn diğer eserleri gibi, özellikle İbra­ nı alfabesi harflerinin değerleriyle, Mesih'in geleceği tarihi bile hesaplar. Bu hesap Temurya, Gematriya ve Notarya denilen üç işle­ me dayanır. a) Temurya, b i r sözcüğün harflerinin yerleri değiştirilerek yeni sözcükler meydana getirilmesidir. Böylece, Kiyeleh Malahi Lefaneha ayetinde*" yani «mon ange marchera devant toi» (meleğim senin Önünde yürüyecek) ibaresinde Malaki sözcüğünün harfleri yer değiştirince Mihael yani Michel söz­ cüğünü oluşturur. Kabalistler, bu hesaba göre bu meleğin baş melek Mihael olduğunu ileri sürerler. b) Gematriya bir sözcüğü oluşturan harflerin sayısal de­ ğerleri toplamıdır . 111

c) Notarya harflerin evrimidir, diğer b i r ifadeyle, b i r söz­ cüğün harflerinin her biri yardımıyla meydana gelmiş yeni sözcüklerin oluşumudur. Böylece, İbrani dilinde Eloul sözcü­ ğünden şu dört sözcük oluşturulabilir: ani, ledodi, vedodi, l i . Kutsal kitabı Zohar olan Kabalistler sağduyulu düşünce­ den çekindikleri için, onu kabul eden T a l m u d ' u hor görürler. Tannsallık kavramları, tek tanncı b i r d i n olan Yahudi d i n i n i n tannsallık kavramından farklıdır. Tannnın gücünü sınırlayıp 1 Kitlesilgoç, 23/23 2 Bu hcsjplar için bak. sayfa 15-23

18

Mesih'i yücelterek o n u tanrının oğlu olarak görür, hattâ o n u l a n n yerine koyup, bazen tannnın üç a y n unsurun bileşimin­ den oluşan bir bütün olduğunu bile kabul ederler. Böylece, Sabetay da kendine A e l o i m , yani 'Tanrının oğlu" unvanını verecektir. Aynca, t a n n olduğunu, yani: A n i Adelokehem Shabbetaî Tsevi olduğunu da beyan eder. Bunun anlamı şu­ d u r «Ben Sabetay Sevi, sizin tannnızım» Kabbala, Zohar ve b u eserde formüllerine rastlanacak olan İbranî alfabesinin gizemli sayılan hakkında yeterli fikre sahip olmayan okurlarımıza kolaylık olsun d i y e bazı aynntılan Öncelikle veriyoruz » 1

A - İsrail Peygamberlerine göre M e s i h l i k Düşüncesi İsrailli peygamberler Mesihler hakkında vahiy indirmeye gelen doğa üstü varlıklar değillerdir. Onlara göre Mesih'in dünyaya inişi, sadece, çeşitli yerlere dağılmış Yahudilerin, atalarının topraklarına geri dönmesi anlamına gelmektedir. Bu peygamber kavramı, kutsanmış kral demek olan Mesih (Maşiyah) sözcüğünün anlamına tıpabp uymaktadır. Peygamberlerin, Mesih çağı için bildirdiklerine ait örnek metinleri aşağıda veriyoruz:

bazı

a) O gün gelince büyük boru çalınacak. Böylece, Asur ül­ kesinde kaybolanlar ve Mısır topraklanna sürgün edilenler Kudüs'teki mukaddes dağda sonsuzluğun önünde yere ka­ panıp secdeye varacaklar"». b) "Tanrı şöyle konuşur; Oğullarımın dağılmış olduğu 3 İsle, İbrani alfabe» harflerinin sayısal değeri: Icttrcı ditti canecí: R İ 1 p l ( ¡ 1 0 ) D İ 3 ' t B 1 I II ' J : * U l t r t l d i t t i mtfl İ t i P I • » D> I b » ' I » I H U ' * 1 0 0 i » t i * 100«BO70Mi»ı*0l0i0 10 | 8 1 e i t I I 1 4 Ijaya, 27/13.

19

ulusların bağrından İsrail soyunu geri aldığım zaman, ulus­ ların gözleri önünde kutsallığımı ilan edeceğim ve onlar k u ­ l u m Yakup'a verdiğim ülkede ikâmet edecekler»' ». 5

c) «Onları ulusların arasından bulup çıkartıp, dağıldıkları ülkelerden toplayarak ait o l d u k l a n ülkeye getireceğim. On­ ları İsrail dağlarında, vadilerinde ve ülkenin tüm yerleşim bölgelerinde besleyeceğim»'*'. d ) Hezekiyel şiirinin parlak ve alegorik kehaneti Mesih çağını şu şekilde tasvir ediyor.

g g
J"

«Tanrının eli üzerime k o n d u : Tanrı r u h u m u alıp beni ke­ m i k kalıntılanyla dolu b i r vadinin ortasına görürdü. Sonra, beni tüm bu kemik katıntılarının etrafında dolaştırdı; b u va­ d i n i n yüzeyinde bu kemiklerden çok sayıda mevcut olduğu­ n u , ve tamamen kurumuş olduklannı gördüm. Bana şöyle dedi: insanoğlu, bu k u m kemikler yeniden yaşama dönebilir mi? Şöyle yanıtladım: Yüce Tanrım, b u n u sen bilirsin. Bunun üzerine bana şöyle dedi: Bu kurumuş kemiklere vahiy yoluy­ la bildir ve de k i kuruyarak d u y g u d a n arınmış kemikler, tan¬ nnın sözlerini dinleyin. Böylece, tanrı bu kurumuş kemiklere şöyle der. Size ruh vereceğim ve tekrar yaşama döneceksiniz. Üzerinizi adale ve etle donabp deriyle kaplayacağım. Vücud u n uza ruh vereceğim, ve yeniden yaşama döneceksiniz, ve benim tann olduğumu bileceksiniz. Aldığım emirleri olduğu gjbt vahiy haline dönüştürdüm, ve vahiy yoluyla bildirmeye başladığımda b i r sarsıntı meydana geldi; daha sonra her ta­ raftan yankılanan bir gürültüyle kemikler birbirine yaklaşıp bir araya gelmeye başladı. Adaleler ve etler oluşmaya başla­ dığında bakakaldım. Bedenleri bir deri kaplamışb ama henüz b i r r u h emaresi y o k t u . O zaman bana şöyle dedi; insanoğlu, 5 Hezduyet 28/25. 6 Hczckm-l 34/13:

20

ruha vahiy indir, ve ruha de k i : Tanrı böyle b u y u r u y o r Ey ruh, gel, dört bir yandan esen rüzgarla g e l b u ölülerin üze­ rine es, es k i yeniden hayata dönsünler. Almış olduğum emir­ leri olduğu g i b i vahiy haline dönüştürdüm. Bedenlerine r u h girdi; yeniden yaşama döndüler ve ayağa kalktılar. B ü y ü k çok büyük bir ordu oluşturdular. Bana dedi k i : Ey insanoğlu, bu k u r u kemikler İsrail halkıdır. Hep bir ağızdan şöyle dedi­ l e r ''Kemiklerimiz k u r u d u , u m u d u m u z kayboldu, b u hale dönüştük" O halde, vahiy mdirerek onlara şöyle de: T a n n şöyle b u y u r u y o r Mezarlarınızı açacağım, mezarlarınızın dı­ şına çıkmanızı sağlayacağım, ey halkım, size r u h u m u verece­ ğim ve yeniden hayata döneceksiniz. Size topraklanruz üze­ rinde, banşın bağrında, yeniden hayat vereceğim ve şunu bik"ceksiruz k i , tanrınız olan ben, size verdiğim sözü yerine ge­ tirmiş olacağtmîPi. e) "Köle edilmiş halkımı geri getireceğim, yağma edilmiş şehirleri yeniden inşa edecekler ve orada oturacaklar. Tekrar üzüm yetiştirecekler ve şarap içecekler bahçeleri e k i p mey­ velerini yiyecekler. Onlan kendi topraklarına tekrar yerleşti­ receğim ve onlara verdiğim ülkeden bir daha asla zorla a y n bırakılmayacaklar, diyor Tann"f*>, 0 «Köleleri tekrar getirdiğimi gözlerinizle gördüğünüz /.aman, o zaman, sizi tekrar getireceğim, o zaman sizi tekrar bir araya toplayacağım, sizi yeryüzünün tüm uluslan içinde övünç ve şerefle donatacağım, dedi tann»<*>.

7He2ckiyeL 37/M4 8 Amosv 9/14-5 9 Zvfcny*. 3/20.

21

B. - T a l m u d ' a Göre Mesİhlik Düşüncesi. Talmud, Mesihlik çağına ait değişik düşünceler içerir. Bu düşüncelerin evrensel, ulusal ve mistik Özellikleri vardır. Evrensel nitelikli düşünceler" ». 0

a) Berahot antlaşması şöyle der. «Bu dünya ile Mesihlik çaği arasında mevcut olan f a r k sadece devletlerin neden o l ­ duğu köleleşme sürecidir». Bu cümle, hayatın sosyal koşulla­ rın iyileştirilmesi vc sosyal adaletin hakimiyeti fikirlerini içe­ riyor. Diğer bir ifadeyle, köleleşme süreci ve zorbalık ortadan kalkınca Mesihlik dönemi gelecektir. b) «Mesih, ancak para kesesinde para tükenince gelir»* ". Bu cümle, genel sefaletin neden olabileceği sosyal bir çökün­ tüyü ve böylece başlayabilecek olan yeni bir çağ düşüncesini ifade eder. 1

c) «Mesih, ancak Sadukilerin düşüncelerini tüm devlet­ ler kabul ederlerse geür» >. Bu cümle liberal düşüncelerin dünyadaki zaferini ifade eder. lli

Ulusal nitelikti

a z ai E <

a) «Mesih, ancak İsrail'in bozulan ahlaksız hakimleri ve polisleri ortadan kaybolunca gelir» "'. Bu cümle adaletin harümiyen' düşüncesini temsil eder. 1

b) «Mesih, ancak İsrail halkının kibri kaybolunca gelir»" . Bu cümle demokrat tabanb bir toplum düşüncesini ifade eder. 41

i

10 Sayfa 34

s

11 Sanedrín, s. 98.

<

düşünceler.

12 Sanedrín s. 97.- Saduavnk-r liberal fikirleri ile tanınan bir Yahudi ta­ rikatının tıvelendir. ruhun olumsuzluğunu ve dirilisi inkar ediyorlardı. 13 Sabhat. % 139 14 Sanedrín, s. 98

22

c) «Mesih, ancak İsrail'in i k i başkanı çekilip gittiği zaman gelir; b u başkanlar şunlardır: Babil'U exilarque ile Kutsal topraklann nassi adındaki şefi»" . Bu cümle açıklamayı hak edi­ yor. Yahudiler esir olarak Babil'e götürüldüklerinde, kendi aralarında organize olup yönetilmek için exilarque sıfatı ile bir başkan seçerler. Diğer taraftan, Filistin'de kalan Yahudile­ rin de nassi adında bir başkanı bulunmaktaydı. Görüş a y n lıklanna yer veren b u ikilem Mesihlik ülküsüne erişebilecek olan birliği, ulusal birliği gerçekleştiremez. 51

Mistik nitelikti

düşünceler.

a) «Mesih, ancak vücutta bulunan nıhlann tümü tüken­ dikten sonra gelir» ". Efsaneye göre, ruhlar, insanlar ve diğer yaratıklar tannya emanet edilir. Mesih'in gelişi r u h stoklan tükendiği zaman gerçekleşecektir. 11

b) «Mesih, ancak hastalara yemek olarak verilmesi gere­ ken balıklar tükendiği zaman gelir»* ». 17

C. - M a y m o n i d ' e Göre M e s i h l i k Düşüncesi. Doğumunun 8. yüzyılı henüz b u sene kutlanan M a y m o nid, Tcvrafın en büyük yorumcusu, Mesihlik çağından bah­ sederken şöyle der: «Dünya üzerinde halihazırda yaşamakta olduğumuz çağ Mesihlik çağıdır; dünya normal seyrine de­ vam etmektedir. Mevcut olan yegane f a r k İsrail'in krallığını yeniden bulacak olmasıdır»'"». A y n c a der k i : «Mesihlik ça­ ğında eser yaratılırken dünya varlıklarının, yaratılış düzeni değişecek ya da anlaşılması güç şeyler meydana gelecektir 15Sanedrin,s.98 16 Yıtamot, s. 60/2. l7Sanedhn, s. 98. 18 ıı»r. nıılaac

ft)6

uaw) olıeft, r*M fcQ N N nm* : ı "

23

sanılmasın. Hayır, dünya normal seyrine devam etmektedir». Meselenin temelinde yatan gerçek İsrail'in diğer uluslar ile birlikte sakin bir hayat sürdürecek olmasıdır'"'. D . - Kabalist Yahudilerde M e s i h l i k Emareleri. a) tzak Lurya'nın öğretilerine göre Kabbalanın başlıca maksadı ruhlan Mesih'in gelişine hazırlamak ve kurtuluş ça­ ğım hızlandırmaktır. Zohar'ın bir bölümünde b u çağın 5408 yılına tekabül ettiği ilan ediliyordu, yani, Hıristiyanlığa göre 1648 yılında gerçekleşecek demekti. Kabalistlerdin b u konu­ daki düşüncesi, «bu kutsal yılda, hepiniz sahip olduğunuz değerlere döneceksiniz» diyen ve «ZOT (bu sözcük* " b u an­ lamına gelir) tamamlanınca, yani 5408 yılında, her biriniz kendi değerine dönecek» cümlesinin ilave edildiği Tevrat**» ayetine dayanır. 1

Burada, hesabın tümü Z O T sözcüğüne dayanmaktadır. Bu sözcüğün sayısal değeri ş u d u r I K fi

7 i ™ _40Q 408

Kabalistler buna 5000 ilave etmiş ve 1648 yılına tekabül e d e n t o p l a m 5408 e l d e e d i l m i ş t i r k i , b u t a r i h t e J ü b i l kutlanıyor olacakbr. Bu arada, jübilin kutlanması Mesih'in 19 mvo cc tm vb D>» i t m i > i*"»' » * t

UOUD

.(12 a i t 2«UVMK25A9 2i

mü. . . 1 . . . .9...»?

24

m ip>< M M M M S ita >» » i r i»

t*ı»n •

»a:ai o l »

.$•>'.•• •-••:!? .'.

.Mln» » ; a >

>• •", CV-M sıeıfi et «>>

gelişi ile ilgili olduğundan, o halde Mesih'in 1648 yılında gel­ mesi gerekir. b) Kabalist bir biçimde yorumlanmış olan «İşte, Âaron'un tapınağa girişi şöyle olacak» şeklindeki âyette* de (burada (işte nasıl) anlamına gelen) Z O T sözcüğü ile 5408 değerini el­ de ediliyor. Bu arada, baş rahip Âaron'un tapınağa girişi Me­ sih'in gelişi anlamını taşıdığından, Mesih, Hıristiyanlık çağı­ nın 1648 yılında geliyor olması gerekir. Diğer bir Kabalist gu­ rubu ise ekdesh (tapınak) sözcüğünün sayısal değerine önem verirler ve Mesih'in geliş tarihini bir yıl sonraya saptarlar. Böylece, şu toplam elde edilin 221

n

=

5

p

=

IOO

" 1 — 4 I * jıo 409 c) Bu eserin I I . Bölümünde görüleceği gibi, Polonyalı Ya­ hudiler Chmielnicki askerleri tarafından eziyet görmüşlerdir. Kabalist yaklaşıma göre, Mesih'in gelişi, Mesih'in acılan an­ lamına gelen Hevle Maşiyah adıyla bilinen zulümler ve acı­ lar sonrası gerçekleşecektir. Bunun sayısal değeri şu şekilde­ dir H

=

8

3

=

2

D

=

40

*

=

IO

n

-

8

Bunun toplamı 408 Zot eder k i b u sayıya 5000 ilave edis

22Lcvililrr, 16/3.

25

linçe 5408 (1648) toplamı elde edilir. Not. - 5408 - 1648 yılında Sabetay 22 yaşındaydı. E. - Hıristiyanlarda M e s i h l i k Emareleri. Soru Hıristiyanlar, 1666 yılının, Patnos adasında yaşayan Aziz Jean'ın görüşleri doğrultusunda, Mesihlik çağını başlat­ ması gerektiğine inaruyorlardı^. Gizemci biçimde yorumlanan bu hayale göre, Yahudilerin Kudüs'e dönüp yeni bir ışıkla aydınlanacaklar ve sonra Hıristiyan dinine geri döneceklerdi. Aziz Jean'ın hayaline getirilen açıklama, Protestan dininin belirleyici çoğunluğa sahip olduğu yerlerde de halkın dikka­ tini çekiyordu. Bu olay birçok yerde yankı yaptı. Bir taraftan, Arabistan'ın en uzak köşelerinden gelen ve kaybolan İsrailli on buçuk kabile olduğu sanılan olağanüstü sayıdaki insan yı­ ğınından bahsediliyordu. İngiltere'de, gürültü koparan bir olay da, yelkenleri ve halattan ipekten olan ve bandırasında «İsrail'in o n i k i kabilesi» kelimeleri okunan, ve mürettebatı sadece İbrani dili konuşan bir geminin tskoçya'nın en kuzey sahillerinde dolaştığı söylentileriydi. Bu olaylar eski kehanetlerde anlatılanlara o kadar benziyordu k i , inançtan çok sağlam olmayanları bile, kısa zaman içinde Yahudilerin yeniden güçlenmesini sağlayacak şaşırtıcı gelişmelerin mey­ dana geleceğine, inandırdı.* . 211

F. - Müslümanlarda M e s i h l i k E m a r e l e r i «Mehdi Mehmed'in tutuklanıp Sultanın huzuruna çıkarulışı» başlığı alanda, Tarih-i-Raşid * şunlan yazan 051

1

1

23 Kendisi de sofu olan Aziz Jean, vahyin bir verinde bin yıldan (bölüm 20/3) ve, başka bir yerinde, 666 sayısından (bolüm 13/18) bahseder. Bu iki sayı arasında hiçbir orantı olmamasına ra&men soru Hıristiyanlar buradan 1666 tarihini üretirler. 24 Rkaut, Osmanlı imparatorluğu Tarihi C l t 11, s. 169-170. U Have M . DCCK.

26

« Bir süre Önce, Imactİye kasabasındaki Kürt tannbilim uzmanlanndan Şeyh A b d u l l a h adlı birine, ayaklanmaya meyil­ li kişileri kışkırtan oğlu El-Seyyid Mehmed'i M e h d i ilan etme talebinde bulunulur. M u s u l beylerbeyi Pehlivan A1İ Paşa, İmadiye h a k i m i ve çevredeki diğer subaylar onlan yakalama emri abrlar. Alınan emir üzerine anılan şeyhin çevresindeki Kürt başkanlarla müzakerelere girilir. Asiler, Padişahın emir­ lerine itaat etmeyi reddederler ve savaş yetkisi veren b i r fetva üzerine dayanamıyacaklannı anlayıp hepsi kaçarlar. Yukanda anılan şeyh A b d u l l a h M u s u l beylerbeyi tarafından ve oğ­ lu El Seyyid Mehmed Diyarbakır valisi İbrahim Paşa tarafın­ dan yakalanıp her ikisi de İstanbul'a getirilir. Sultanın karşı­ sına çıkarblan El Seyyid Mehmed, meseleyle ilgili iddialar nedeniyle sorguya çekilir. Mehdilik iddialannı bütünüyle i n ­ kâr eder ve bağışlanmayı talep eden sözler sarf ederek özür diler. Bu sözlerin olgun bir asilzadenin ağzından çıkbğını an­ layan Sultan o n u öldürtmeyi u y g u n bulmaz. Hazine odası­ nın hizmetkârlan araşma kabul edilmesini emreder. Böylece, cezalandırılmak yerine mükâfatlandınlır.» Not. - Bu olay 1666 yılında meydana gelmiştir, ve Sabetay'ın faaliyetlerinin arttığı ve İslâmiyet'i benimsediği sene ile aynı zamana rastlamaktadır. G . - Halkın Saflığında Payı O l a n Emareler. Sabetay Sevi'yİ etkileyen ve aynı zamanda propaganda vasıtası olan y u k a n d a bahsedilen Kabalist emarelerin hari­ cinde, gerçek anlamları ile kullanıldıklarında hiç b i r olağanüstü tarafı olmayan bazı sözcük ve ayetler tuhaf 25 Mehdi Arapçada Tann taralından yönetilen, yol gösterilen anlamın­ dadır. Bir çok kimseye vcrikm bu ada Halife Ali'nin bir vakını da tabipti. Mehdi, ba/ılanna «öre 4 i l i 5 yaşlarındayken, başkalanna göre ise 17 yaşın­ dayken, hicri 259 yılında baba evinden.kaçıp kayıplara kanamış. Şiiler, ya da Ali'nin müritleri, Mehdi'rün bir jtun İslamiyet'in dü/rlıilmcsi için çıkması gerektiği güne kadar bir mağarada saklandığına inanıyorlardı. 26 sayfa47,avcb.

27

benzeşmeler ve kabalistik yorumlar kullanılarak merak uyandtnlmış ve halkın saflığından istifade edilerek Sabetay Sevi taraftarlarının sayısı o hızla arthnlmışür.

İşte bu âyetler ve sözcükler. a) Oushnat geoule baa, yani «ve berümkilerin kurtanalık yılı geldi»* » şeklindeki âyet şu şekilde sayısal olarak İşlen17

iniştir 3

1

c I n

U

JOO

~

SO

=

JOO

K 1

I

6

=

•

=

=

3

«

T

a

lO

..

5 M

s

—

7SÛ

5»

8

Bunun toplamı 814 yapar. _

Shabbetai Tsvi (Sabetay Sevi) sözcükleri aynı hesaplamaya göre su aynı sonucu v e r i r BF 3 n

= = =

*

=

ioo ı 4

oo

* a *

= = =

90 » 10

__ıo »o»

712 Bunun toplamı ise 814 yapar.

b) Daha aşağıda görüleceği gibi< >, Sabetay Sevi, hafif meşrepliğiyle tanınan Sara adında bir kızla evlenmişti. Sabetay'in çevresi b u evliliği doğal kabul etmişti, zira tann, pey­ gamberi Hoşea'ya hafif meşrep bir kadınla evlenmesini söys

27 Ijaya, 6.V4

28

kunisti. «Tann i l k kez Hoşea'ya hitap ettiğinde, ona şunu söy­ lemişti: " G i t ve gayri-meşru çocuklan olan kötü hayat yaşa­ mış bir kadın a l " » " " . Bu âyetten elde edilecek sonuçlar aşi­ kardır. Mistik güdüler nedeniyle, hafih-neşrep bir kadınla ev­ lenmeyi Hoşea'ya tavsiye etmekle, Tann, kendi Mesih'ine karşı alışılmamış gibi gözüken b i r yaklaşımda bulunmuştur. c) Yoel peygamber, İsrail'i karşısına alıp Tann'nın iyilik­ lerinden bahsettikten sonra şu ifadeyi kullanmıştır «Bundan sonra, düşüncelerimi tüm canlılara aktaracağım; kız ve oğlan s ocuklarını/ kâhin olacaklar; yaşlılarınız düş, gençleriniz ise hayal görecekler. O gün gelince, hizmetçilerinize ve uşaklannıza bile, r u h u m u ve düşüncelerimi yayacağım. Gökyüzünde ve yeryüzünde mucizeler yaratacağım, güneşin aydınlığı yok olacak vs.»* ". l3m

1

Daha ileride görüleceği gibi, kehanet çılgınlığı tüm dün­ yaya yayıldı. Yoel peygamberin âyetinin (3/1-3) propaganda maksadıyla yorumlanması nedeniyle b u d u r u m meydana geldi. d) Zebur surelerinde şu âyete rastlanın™: «Tann'dan bir şey d i l e d i m ve onu tekrar arayacağım: Tann'dan beni evinde misafir etmesini diledim». İbrani dilinde, "beni evinde misa­ fir etmesini" ibaresinin yerine geçen sözcük chibti sözcüğü­ dür, ve aynı zamanda Sabetay olarak da telaffuz edilir, k i , so­ fulara göre, bundan tanrının evi ile Sabetay arasında bir ilişki

mevcuttur. e) « Y ü k s e ğ e çıktın, e s i r l e r i g ö t ü r d ü n » â y e t i ' " , T a l 1

mud'da >, emirleri almak için Musa'nın göğe vükselişi ve (M

28 29 30 31 32

fek. II. Bölüm Odese, 1/2 JoH. 2 bolüm JoH 3/1-3. Mezamir. 27/4.

29

vermeyi reddeden meleklerin gösterdiği direnç ile ilgili yo­ rumları içermektedir. Shavita Shevİ sözcüğünün harfleri Shabbetai Tsevi (Sabetay Sevi) sözcüğünün harfleri ile aynı olduğundan, aradaki tek farkın Şın ve Tsadik harflerinin ses­ siz olması nedeniyle gerekirse biri diğerinin yerine geçebile­ ceğinden, Mezamir yazarının Sabctayin Mesih olarak gelece­ ğini öngördüğü fikrine Sabetay propagandacılan da katılırlar. f) Basit bir aşk şiiri olan «İlahîler İlahîsi» dindarlar tarafın­ dan çok k u t s a l ^ addedilir ve sonuç olarak misükleşir. Oysa, «Sevgilim bir ceylana benzer»'** âyetinde d i k k a t i çeken hiç­ bir şey yoktur. Ancak, b u âyetin dome d o d i lisvi olarak geçen İbrani dilindeki metni, sofuların kurnazlıkta usta olduğunu gösteren b i r kaynaktır. Dod=sevgili sözcüğü alegorik bakım­ dan t a n n anlanundadır; Svi=Sevi sözcüğü Sabetay Sevi'dir. Sonuç: T a n n Sevi'ye benzer şeklinde b i r yorumla karşılaştım bizleri....

^

z

le

g) İbranî dilinde Tann çeşitli şekillerde tasvir edilir ve bunlardan biri " k u v v e t l i " anlamına gelen Şaday sözcüğüdür. İbrani dilindeki bu sözcüğün üç harfinden her biri bir sözcük oluşturur. Shİn harfi şın olarak, haf harfi daieth ve sonuncu harf y u d olarak telaffuz edilirler. Kabalist hesap yöntemine göre toplanınca, bu üç sözcük­ ten şu sonuç elde edilir:

33 Mezamir, 68/19 34 Sahbats.1

<

35 Yad daim perekz, mishna. 5. 36 ilahîler ilahisi, 2/9.

30

p *

™ —

joo ıo

>

->

50

T

•

' n

— S* — 400

t

360

4

:

* 1

434

1 •

-

10 6 4

*°

Toplam 814 sayışım verir. O halde Shaddai - Shabbetai Tsvi yani T a n n - Sabetay Se­ vi. h) Sabetay yüzüğünün taşı üzerine b i r yılan şekli kazır. İb­ ranî dilinde yılan nahaş sözcüğüdür ve Kabalistlere göre i n ­ tikamın sembolüdür. Anahaş ve Maşİyah (Mesih) sözcükleri­ nin sayısal eşitliğine dayanarak İsrail'in inançb halkına ezi­ yet çektiren uluslardan Sabetay'ın intikam alacağı söylenir. O halde: o ıy

= =

*

=

n

«*

40 300 10

8

I n w

*• -

S° 8

"

i) Ribbi Eliezer'e göre "Mesih bir İsmail yanlısı tarafından yok edilecektir* ^. İsmaileiler, Müslümanlann, geniş anlam­ da ise Müslüman olan Türklerin başkam İsmail'in soyundan gelenlerdir. Kabalistlere göre Sabetay'ın İslamiyet'e geçeceği önceden biliniyordu ve b u ona olan inançlarını kuvvetlendir­ di. 1

j) " D a v i d Soyunun Mesih'i g e l d i " cümlesinin sayısal de­ fteri ş u d u r

37 Rourtcs, IV, 5. 79. Amashivah vive nivle be avishrneeNm (Pirite deribi t tliye/er).

31

o

-

joo

'

*

10

n

-

|

ş

Toplamı 427 yapar. Bu rakam, Hıristiyanlık çağının 1667 yılma u y g u n düsen ibranî (5) 427 yılına eşittir ve Sabetay 'ın 1666 yılında d i n değiştirip Müslüman olmasından b i r sene sonraki yıldır. Bu örneklerden sonra, Sabetay'ın Mesihlik misyonunun sadece pısırık ve zayıf inançlılan değil aynı zamanda güçlü m h l a n n k i l e r i de sarsması için daha ne gerekiyordu? Çeşitli ülkelerde eziyet çeken ve kurtuluş günlerini sabırla bekler­ ken en küçük bir Mesihlik emaresine bile can atarak sanlan Yahudilerin Sabetay'a olan sınırsız ve kör inançlannm nede­ nini, açıklamaya çalıştığımız b u olağanüstü mistik rastlantı­ larda aramak gerekiyor.

32

II. BÖLÜM

SABETAY S E V İ TARİHİ Önceki bölümü, eğer Sultan İV. Mehmed tarafından en­ gellenmeseydi Yahudiliğin çöküşüne sebep olabilecek bir Mesihlik hareketinin doğuşunu meydana getiren başlıca u n Mirlan göstermeye ayırdık. Bu hareketin önderi, mistik me­ tinlerle d o l u ve Mesih'in geleceğini haber veren Kabalist emarelerden cesaret alan Sabetay Sevi, 5408 (1648) yılında 22 yaşındayken tarihin sahnesine çıkmayı denediğinde karar­ sızdı. Bu i l k denemeyi ancak kısmen başarabildi, zira, birkaç • M gayesiz dolaştıktan sonra, İzmir'e döndü, ve yeni Hıris­ tiyan ve Müslüman Kabalist emareler sonrasında 1662 yılın­ da orayı da terk edip, bu defa daha fazla cesaretle tarih sah­ nesine adım ahi. Bu bölüm, Sabetay'ın Ölümüne kadar olan hayabnm öze­ tini aktarmaktadır.

33

I

% C

Sabetay Sevi, 7 Temmuz 1626'ya denk düşen, ibrani takvi­ mine göre 5386 yılının A b ayının ^ u n d a İzmir'de İspanyol kökenli Yahudi bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. Ba­ bası Mordehay Sevini izmir'e yerleşmek üzere Mora'dan gel­ mişti, önceleri şehir tellalbğı yapmış, sonra b i r mgiliz ticaret şirketinde simsar olmuştu. Genç Sabetayin eğirmeni haham Isaac d ' A l b a ona Tevrat'ı ve biraz da T a l m u d ' u öğreterek Kabbala'ya başlattı. 15 yaşındayken tek başına Kabbala çalı­ şıyordu. 18 yaşında b i r öğrenci grubuna ders vermeye başla­ mıştı bile. Kabbala eğitimi sıra dışı tavırlara sahip olmasını sağlamıştı. Kutsanmak için sık sık oruç tutup yıkanarak be­ denini temizlemek istiyordu. Ailesi onu evlendirdi ama o ka­ rasından uzak d u r u p saf kalmayı istedi* . Bu d u r u m boşan­ masına sebep o l d u . Oğullannın b u t u t u m u n u , kansmı sev­ memesine bağlayan ailesi onu ikinci kez evlendirdi, sonuç yine aynı o l d u . Bu d u n u n u n sebebi neydi? Oruç ve sürekli yıkanmakla zayıflayan b u ruh ve bünyede ne o l u p bitiyordu? Tüm bunların sebebini Kaballa'nın onun üzerindeki etkisine b a ğ l a m a k g e r e k i y o r . Izak L u r y a ' n ı n ö ğ r e t i l e r i n e g ö r e Kabbala'nın ana amacı, Mesih'in gelişine hazırlık yaparak ruhlan terbiye etmek ve Zohar'a göre 1648 yılında' *, Sabetay, her türlü teşebbüs ve arzunun yaşı olan 22 yaşını sürerken, meydana gelecek olan kurtuluş çağım hızlandırmakta. Mesih gelecekse, diye düşünüyordu, gelecek olan Mesih neden kendisi olmasın? Bu düşüncelerle doluyken, harekete geçmeye

<

karar verdi. Öğrencilerine kendini Mesih olarak ilan etti, ve

5

1

UJ B < ~

1 Türkler on* Kars Menteş diyorlardı Kara Türkçe'de siyah demektir; Mentes ise Mordehay'in Türkçe'sidir. Kara Mentes 'İn anlamı Esmer Ivfordehay 'dir. 2 On emırin yayınlanmasından önce, Tann, Musa'va Yahudileri kutsa­ mayı emreder ve bu emir sonrasında kadınlara yaklaynak vauklamr. (Kit­ lesel G ö t 19/10/15. bolum) Karısından u/ak duran Sabctav büvük ulaklık­ la bu ayetten etkık-nmi> olsa gerek

J

.1 Bak s 15-16

34

I'it >;un, T a l m u d ' d a yasaklanmış olmasına rağmen, T.H.V.H,<« hartlennden oluşan ve ağza alınması on emirle yasaklanan Tetragramı telaffuz etti. l/nnr'lı hahamlar, başta hahambaşı Josef Eskapa olmak ıı/ı-rı-, Sabeta/ın cüretinden üzüntü duymuş, onu yola getir­ mek için bet-din üyelerinden ikisini görevlendimüşlerdi. Ca­ balar boşunaydı. Tetragramı telaffuz ederek Mesih olduğunu beyan ediyordu. Bunun üzerine hahamlar onu ve öğrencile­ rini aforoz ettiler ve ölümü hak ettiğini bildirdiler. Bir süre vıtıra, yandaşlarının üzüntülerine rağmen 1650 yılında İz­ m i r ' i terk etti ve İstanbul'a geldi. İstanbul'da, kendisine düz­ mece bir belge veren Abraham Yakini'* adında sahte bir ha­ ham ile tanıştı. Sahte haham, Sabetay'ı Mesih olarak tanıtıyor ve şöyle d i y o r d u : "Ben, Abraham, kırk yıldır bir mağarada insanlardan uzakta yaşadım. Bir mucize anı gelmeyecek diye endişeye düştüm. Tam o sırada bir ses vaki o l d u ve bana şöy­ le söyledi: 5386 yılında (1626) bir oğlan çocuğu doğacak adı Sabetay olacak ve büyük ejderhaya baş eğdirecek gerçek Me­ sih olacak ve silahsız savaşacak'"**. Bu kitap daha sonralan -.aviM/ dolapların çevrilmesine neden oklu 1

H a h a m Jozef Eskapa, Selanik'in Kabalist hareketlerle epeyce çalkalanması nedeniyle bir süre sonra bu şehre giden ve böylece Yahudi halkın sempatisini kazanan Sevi ve mürit4 Süleyman tapına torun yıkılmasından Önceki dönemlerde Tanrının afi ra alınması vaşak olan bu "dört hatlı tetragramı sadece bas haham telaffuz edebilirdi. Tapınak arak mevcut olmadığı için, bu sözcüğün telaffuzu Mesih gelince, vani bu tapmağın yeniden inşa edilmesine müteakiben Yahudi kralliftinin yenilenmesi esnasında nakledecekti Sabbet.ıv bunu bilmiyor de­ ğildi. O sıralar bu aynntılan dikkate almamı) ve samimi olsun olmasın. Me­ sih'in geliş tarihine ıliskin'Zohar m kriunctlerinc İnanarak Tetragramı telaf­ fuz ediyordu. 5 Bugün İstanbul'da" bu aileden gelen kimseler mevcuttur •• Bu düzmece bdgevi Yakiru've atfetmek boşunadır Sabetay Sevi Müskınun olduktan sonra Andrinople hahamlarına vaputo açıklamada, adı bu •-••röV defalarca anılan S'athan de Ga/a'nın bir m l e r o e bulduğu eski bir kitar\ı&a sahip olduğunu W birkaç paragraf Mvua orava kendi adını, vani Sahetav yazdığını beyan ediyordu.

35

lerinin rnarifetlerinden dostlarını korumak için İstanbul'daki meslektaşlarına mektuplar yazdı. Bu arada giderek güçlenen Sevi, Selanik'ti birçok hahamı bir ziyafette toplayıp b i r Sefer Tora getirtti, nikahta okunan dualan söyledi ve Tevrat ile ev­ leneceğini açıkladı. Bu eylemin devamı da geldi. Aynen İz­ m i r ' de okuduğu gibi, Tann'nın ağza alınmasını yasakladığı J.H.V.H. harflerinden oluşan Tetragramı o k u d u . Şaşkına dö­ nen hahamlar kendisine b u davranışının nedenini sordukla­ rında, Sabetay Mesih olduğunu söyledi. Tehdit edilince 5418 (1658) yılında şehri terk edip Atina'ya gitti. Orada da peşine düştüler ve u z u n süre amaçsız dolaştıktan sonra İzmir'e geri döndü ve oradan da ayrılıp İstanbul'a geldi. Orada, kendini dini çalışmalara verdi ve İsrail'in kurtuluşunun balık bur­ cunda olacağım söyleyerek bir balıkla birlikte dua etti. İstan­ b u l l u hahamlar tarafından tekrar takip edilince, 5419 (1659) yılında babasının yanma döndü ve orada kişiliğini' hiç de­ ğiştirmeden üç yıl yaşadı. Burada Mesihliğinin birinci döne­ m i son bulur. 71

U Sabetay'ın izmir'de sükunet içinde yaşadığı sırada, dindar Hıristiyan mahallelerde de Mesihlik çağının 1666 yılında baş­ layacağına ilişkin bazı söylentiler dolaşıyordu, aynı şekilde yine d i n d a r Müslüman mahallelerde de Mehdİ'nİn ortaya çıkacağı söylentileri mevcuttu. Bu d e d i k o d u l a n n akışı içinde, Sabetay Mesihlik hareketine tekrar başlamaya karar verdi ve girişimlerine karşı çıkan İstanbul ve Selanik yerine, 5422 (1662) ya da 5423 (1663) yılındı yeni faaliyet bölgesi olan Fi­ listin'e hareket etti. Kendisini Filistin'e götüren gemi Suriye limanı Tripoli'de durunca fikir değiştiren Sabetay İskenderi­ ye'ye oradan da Kahire'ye geçti. Kahire'de sarrafbaşı (ban7 Rnunes, IV,«. 52.

36

İm ı v .• ma.ıtçı, saflık ve mistik çilekeşlik örneği, Rafael Jozef t,ıiıT>ı ılı* ı.ınıştı. Çok zengin olduğu için, bu şahsın evi Talpntıd • ulamı ve Kabalistlerin uğrak y e r i y d i ; onlara hediyeler ıldğılıvıu ve unlan k o r u y o r d u . Hoş bir fiziğe ve ses tonuna Mİüp o l a n Sabctay Sevi kısa sürede bu bankerin sempatisini k i . m.lı Sabetay, bu küçük basandan sonra Kahire'de fazla lâlruin kaybetmeden; k e n d i m Mesih olarak tanıtacak muci• İri vdana getirme gayesiyle Kudüs'e hareket etti. i > çağda Kudüs'teki Yahudilerin d u r u m u oldukça kötüy­ dü ı ı l'olonya'daki zulümlerden kaçan çok sayıdaki göçmen ytl/tinden d a h a d a kötüleşiyordu. Özel elçiler (Chilouhims), ılıin.ıç halindeki Filistinlilere (yahudilere) p a r a toplayabilm« i için Hollanda, Polonya ve İtalya gibi yabana devletleri iniyorlardı. Bunların içinden Salomon Navaro adında bir el¬ çi İtalya'da bir kadmı sevmiş ve Hıristiyan dinine geçip, bu Myahatler boyunca toplayıp biriktirebildiği paranın tümünü İm i adına harcamışa. Bir başka elçi d a h a bu gezilerde fazla İM>.ııılı olamayınca, Kudüslü Yahudiler beklenen maddî raİMtlıga erişemedi. Bu şehirdeki cemaatin çektiği sefalet karşı­ t ı m l a ve Yemenli Yahudilerin üzücü haberleri üzerine. K u ­ llu lıi Yaluıdilerin önemli bir kısmı şehirden uzaklaşmayı W*Jcdtler. Şehirde sadece Lurya ve H a i m Vital'ın öğrencileri p h a m (aknb ben Semah, Abraham A m i g o ve Jacob Hadjes taralından d i n i açıdan yönetilen ama sefalet içinde bir nüfus kalınıslı'

Sabetay Kudüs'e gelince, rüyalarına giren topraklan bul­ du kabalist hahamlar ve sefalete dalmış bir t o p l u m sömürülNVYV hazırdı. Bu şehirde konakladığı i l k günlerde diğer ga­ i p l i k l e r i anlamaya çalıştı. Kendini yoksul bir yaşama ada­ l i n i , ve aziz kişilerin mezarlannı ziyaret etmeye başlamıştı. Hu taktik ona başanyı garantiledi ve hoşa giden fiziği ve fark­ lı davranıştan vasıtasıyla halkın sempatisini kazandı. n U — t ı ı . - . . I V . * 53

37

Sefaletten ezilmiş Kudüslü Yahudiler, kendilerine baskı yapan Türk yönetime olan borçlarım ödeyecek d u r u m d a de­ ğildiler. Bu para nereden bulunabilirdi? Rafael Jozef Çelebi'nin Sabota/a gösterdiği ilgi anımsanınca Kudüs fakirler­ ine yardım ermesi için Sabetay aracılığı ile kendisine baş vurulmasına karar verildi. Sabetay karardan m e m n u n oldu ve görevi üstlendi. Kahire'ye gitmek üzere yola çıktı, Rafael Jozefi bularak, Kudüs fakirlerinin i h t i y a a olan yüklü miktardaki parayı elde etti. Kahire'de kaldığı sırada Sabetay İsrail'i kurtarmak üzere b i r Mesih'in geleceğini ve b u Mesih'in özelliklerinin kendinde bulunduğunu b u zengin kişiye anlattı. Bu olayların olduğu sırada, Livorno'dan ulaşan haberler­ de, genç bir Yahudi kızı, Mesih ile yapacağı evliliğin kaderin­ de mevcut olduğunu beyan ediyordu. Sabetay, taraftar çev­ resini genişletmek ve güçlenmek için bu beyanattan yararlan­ dı.

Bu kız kimdi? Chemielnicki kıtalarının Polonyalı Yahudi topluluklarına yaptığı katliamlarda ailesini kaybetmiş on yaşında öksüz kalmış bir gençti. Hıristiyanlar tarafından bulununca, bir ma­ nastıra yerleştirilip Katolik eğitim almış, böylece sofu olmuş­ tu. Genç kız olunca, manastırdan kaçtı. Bir gün, manasbra komşu b ü bölgenin Yahudileri, ölülerini toprağa verirken, üzerinde sadece bir gömlek bulunan bir kıza rastladılar. Ne­ reden geldiğini sorduklarında, haham M e i r ' i n kızı olduğunu söyleyip, bir manashrda yetiştiğini ve babasının r u h u n u n bir gece önce kendisini mezara çağırdığım ifade etti. Söyledikle­ rini ispatlamak için, vücudu üzerindeki b m a k izlerini göster­ d i . Yahudiler onu beraberlerinde götürüp Amsterdam'dakİ erkek kardeşi Samuel'in yanına gönderdiler. Orada üstün va38

MlLınnın farkına iyice varıp Mesih'in kansı olacağını beyan etli, bu d u r u m o n u çok değiştirdi, Frankfurt'tan Livorno'va Mddl Güzelliği karşısında hayranlan çoğalınca, düzensiz bir hayat yaşamaya m a h k u m o l d u . Adını değiştirip Sara olarak ı mınmak istedi. Sabetay, fırsattan yafarlanmak isteyip, bir Polonyalı ile evPMoeğİni daha Önce gördüğü bir rüya vasıtasıyla bildiğini açıkladı. O tarihlerde y i r m i i k i yaşında olan Sara'yı araması İçin l i v o r n o ' v a bir haberci gönderdi. Sara, Kahire'ye varınca Rafael Jozef Çelebi'nin evinde Sabetay Sevi ile evlendi. Rafael Jozef Çelebi, İsrail'in artık yftphe götürmez kurtancısının, yazgısı olan bu kadınla kendi evinde evlenmesinden çok m e m n u n d u . Sabetay, aynı pey­ gamber Hoşea gibi, Tannnın buynığu ile, hafifmeşrep bir ka­ dınla r v l e n m e k t e y d i . rt

Evlilik tamamlarunca, Sabetay ve kansı etrahm çeviren çok sayıda taraftar ve hayrandan oluşan b i r kalabalık ile birlıktr, lil-Arich ve Gazze yolu ile Kudüs'e döndüler. Gazze'de, mistik yönleri, kurnazlığı ve yalanlanyla daha sonra Sabetayctlık konusunda en büyük rolü oynayacak olan İHnç adama, herkesin Gazze'lı Nathan ya da peygamber Nat¬ han olarak tanıdığı Abraham \ a t h a n Benjamin Levi EskenaFİ'ye rastladı (1644-1680). Bu genç adam, Filistinli yoksullara p a r a toplamak için Yahudi cemaatlerini gezmeye çıkarken al­ tı yaşındaki oğlunu yalnız bırakan Elise Levi'nin oğluydu. Babasının yokluğu esnasında cemaat ona bakmış ve haham Jaoap Hadjes onun eğitimiyle ilgilenirken, zekasını ve yete­ neğini fark etmişti. Haham Hadjes, b i r gün, Samuel Lisbona adında Gazze'b çok /engin birinden, tek gözlü ama yüklü bir çeyize sahip kıUyta evlendirmek için en i y i öğrencilerinden birini kendisine •n k,v. 1.2. 39

tavsiye etmesini talep eden bir mektup alır. Haham Hadjes ona Nathan l.evi'yi tavsiye eder. Nathan Levi teklifi kabul et­ tikten sonra sefaletten zenginlik ortamına geçecektir. İşte, Sabetay'ın Gazze'de rastladığı kişi, az eğitimli, ama fikrin şe­ kil içinde eridiği dönemin hahamlık tarzım çok i y i bilen, bu genç adamdır. Sabetay'ın şöhretinin farkında olan Nathan, bir rüyada O n u n (Sabetay'ın) gerçek Mesih olduğunu gördüğünü ve hiç b i r silah kullanmadan Filistin Sultanı'm tutsak edeceğini söyler ve Mordehay Sevi oğlu Sabetay'ın gerçek Mesih olduğunu belgeleyen ve beşyüzyıllık olduğunu iddia ettiği bir belgeyi verir. Sara'nın evliliğe ilişkin rüyasına dayanan ve Mesih'in geleceği yeri hazırlayan İsrail peygam­ berleri gibi o n u n yerini hazırlayarak gelişini ilan eden Nathan'ın bildirisinden ve belgenin içeriğinden çok m e m n u n bir halde, gerçek Mesih olduğuna kendisini inandınr. Sabetay müritleri ile birlikte, Mesih olduğunu açıkça be­ yan ettiği şehre, Kudüs'e girmek üzere Gazze'den aynlır. Sefirin hahamlan, Rafael Jozef Çelebi'nin Filistinli fakirler için verdiği paralan sağda solda sarf etmesi ve dine karşı tu­ t u m u nedeniyle diğerlerinin aksine, düşmanca bir tavır alır­ lar. Öğrencileri gözle görülür şekilde artan Sabetay, hahamla­ rın düşmanca davranıştan karşısında kayıtsız kalır. Sabeta/ı Kudüs'e götüren Nathan, E1İ peygamber olduğunu açıklar ve mukaddes bir gece gökten gelen bir sesin kendisine: "Bir yıl ve birkaç ay geçtikten sonra, D a v i d ' i n oğlu (Maşhiyah ben David) Mesih'in kraliyeti yeniden kurulacak" dediğini ilave eder, ve bu haberi dünyanın tüm Y a h u d i topluluklarına bir mektupla yazılı olarak duyurur ». 00

Girişimlerinin başarısını görüp Kudüs'te fazla zaman kaybetmek istemeyen Sabetay, kendisine karşı m u h a l i f ve kızgın olan hahamların tepkilerinden çekinip, Sultanın baş10 Ekteki A belgesinde, Rosanes taralından İbrani'ce basılmış bu sirkü­ lerin fransuca çevirisine bakını/. Cilt IV s38.

40

k ı n l ı olması nedeniyle en şerefli faaliyetlerine sahne otabileLvftinı düşündüğü İstanbul'a daha sonra geçmek üzere, İz­ mir'ı- dönmeye karar verir- Ama, Kudüs'ten aynlmadan ÖnMısır ve Avrupa'ya Mesih olduğunu bildiren haberciler gönderir ve eniştesi Samuel Primo'yu kendisine sekreter ya­ ptı Hu lıaberciler içinde Mora'Iı Sabetay Rafael ve Alman Kabalist Mathatia Bloch da mevcuttur. K.ınsı, sekreteri ve müritleri ile birlikte Kudüs'ten ayrılır­ ken Sabetay büyük bir coşkuyla karşılandığı Halcp'c gider, ı irada kaldığı sürede, Daniel Pinto ve Mois Galante'nin de iç­ lerinde bulunduğu dört haham, Mesih'in geleceğini müjdeleıni'k ve bunu duyurmasına yardıma olmak için İzmir'e g i ­ derler"». N.ilhan'a gelince, Mesih'in müteakip gelişi kehanetinde bulunmak üzere peygamber ikametgahı olarak seçtiği u z z e ' y e geri döner.

m Babetay doğduğu ülke olan İzmir'e 1665 yılının eylül ayın11 ıvldiğinde, kendisine karşı birleşen hahamlar Rav Yuda Mortero'nun evinde toplandılar. İlk tepkileri kendisini Mesih İlan eden Sabetay'ı kötü bir şekilde karşılamak o l d u . Şehrin liahambaşısı H a y i m Benbanastc, İzmir hahamlanna hitaben yazılmış İstanbul hahambaşısı Yomtov ben Yakar ve 25 arkaılasının imzaladığı bir mektubu okuyarak, Sabetay*ın b u (Hm- gelince öldürülmesi emrini ve bu emri yerine getiren ııin pek parlak bir geleceğe sahip olacağım alenen açıkla­ ttı İzmirli hahamlar da İstanbullular ile aynı fikri paylaşıyor­ lardı: ama hiç kimse bu cinayeti işleyip Sabetay'a sempati d u v .11 % lı,ilkin kızgınlığına hedef olmaya cesaret edemiyordu. Bu 1

I I K-saru-s. IV, s. 59.

41

arada, hahamların bu karan, ve Sabetay üzerinde de etkisini gösterdi ve bir süre şehir dışında yaşamak zorunda kaldı. Bir süre sonra, Sabetay Hanuka bayramını kutlamak üze­ re izmir'e geldi. Haham Mois Galante, kendi inşa edip adını verdiği sinagogdaki duadan sonra Sabetayin gerçek Mesih olduğunu açıkladı. Şehrin ileri gelenlerinden ve Mesihlik ha­ reketine karşı çıkanlardan H a i m Pinya buna çık kızdı. Bu es­ nada Sabetay karşıtlarının gittiği "Portekiz" sinagogunda Sa­ l o n u m Algazi ve Benbanasle adlı hahamlara hakaret edilme­ si, Sabetay taraftarlarının çoğalmasına neden o l d u . Başansından emin olan Sabetay, birkaç gün sonra gerçek Mesih o l d u ­ ğunu apaçık ilan ediverdi. Haham Benbanaste'nin bir süre sonra kendisini İzmir temsilcisi yapan Sabetay'a katılması da şaşkınlık yarattı. Bet-din başkam olan haham Aaron Lepapa, Sabetayin öfkesinden korkup Teselya'ya iltica etb. Haham Salomon Algazi de aynı sebeplerle i z m i r ' i terk etti.' O sırada, İzmirli Yahudiler bayram ediyorlardı; artık bir Mesihleri vardı. Sabetay kadıyı ziyaret etmeye karar vermiş­ ti ve kendisi Türkçeyi bilmediği için tercümanlık yapmak üzere ağabeyi Eli ona refakat ediyordu. 2ayarchmin nedenini anlamak için oldukça büyük bir kalabalık onu takip ediyor­ d u . Kadı, ziyaretinin ve şehirdeki tüm bu gürültünün nede­ nini ona sordu. Sabetay Kadı'nın huzurunda şaşkına döndü, zira beklediği bir mucize gerçekleşmeyince hayat kırıklığına uğramıştı. Sıkıntılı içinde, üç kişinin Sultam çekiştirdiğini söylemeye geldiğini iletti. Kadı o n l a n n cezalandınlmasım emretti. Sabetay, Sultan sözcüğü ile kendisini İmâ ediyordu. Evine dönerken, Zebur'dan sureler söyleyerek yürümeye başladı, kalabalık bir grupta kendisini takip etmekteydi. Bu d u r u m d a n çok m e m n u n d u ve önceleri mesafeli davrandığı kadınlarla ilgileniyor; karısı Sara da erkeklerin etrahnda dört dönüyordu. 42

f

U m ir Yahudilerinin üzerinde bir çılgınlık rüzgarı esiyorhı hu öyle b i r rüzgardı k i , b i r süre sonra İzmir, Sakız cema.ıi. 11 K o d o ş , İstanbul, Selanik, Edirne, Sofya, Belgrad, Budam ,it\ Mora, A l m a n y a , Polonya vs. çevresini d e etkisi altına ildi *nu kötülemeye ve yok etmeye çalışan kararlı rakipleri ı >!».» kehanet sanatını öğretmeye çalışıyorlardı. Erkek, ka>İM< k ı z ve oğlan çocukların, hizmetçilerin sokaklarda liAk*ı etler ini görmek üzücü b i r deneyimdi o. Bu d u r u m , Yo»I |N ygAmberin kehanetindeki g i b i , Mesih'in gelişine b i r işa>
11

a

M

İl» ! 11» OW O ,îrf»V*D «>1 O'lft

'Ojft t%H ,'5i TOD

1)3110

iHt'Ci' nw ,1'in non o nıfoı rr.no OTJO "ÖV . o p ı ı o r»nJ*ı unsi» ı

ı s m e t ı&fnb n*ci)^ıuvara »mpo *D .»yfu'i Sabetayin taç g i y m e töreninin ardından , dünyanın dört hır köşesinden yola çıkan ziyaretçi gurupları İsrail kralının Ayaklarına kapanarak bağımlılıklarım göstermek için İzmir'e eddiler ve o an İçin özel hazırlanan bir protokole göre karşıı ındılar 1? ti.-wio.-s. İV, *. 62. 1.1 Yukarıya bak. S. 20. 14 8/18 15 Ekteki belge ffye bakınız. Ih Knsanes. IV, ».63. Bu duanın tam metni için ekteki belge C'ye bakınız

43

IV Mesih'in yakında geleceğini öğrenince Osmanlı Yahudileri'nin ruhsal ve düşünsel durundannda ne gibi deği­ şiklikler baş gösterdi? Ricaut, b u d u r u m u şu şekilde tasvir edİyoı< h 17

«Yahudilerin bulunduğu Türk şehirlerinin hepsinde halk Mesih'i beklemeye koyulmuştu. İnsanlar Sabetay'ın geliş ha­ berinden o kadar etkilenmişlerdi k i , ticari yaşam tamamen felce uğramıştı. Herkes, i y i l i k namus, haysiyet ve hatta sıra­ dan değerlerin bile kendilerine gizli ve mucizevî bir şekilde ulaştınlacağını hayal ediyordu. Özellikle, kurtuluş zamanı­ nın ve Mesih'in gelişi olarak belirtilen mevsimin yaklaştığı­ na inamp i k i misli gayret sarf etmek isteyen Yahudilerin bu­ lunduğu Selanik'te b u d u r u m hakimdi. Sadece vicdanlarını temizlemekle ilgileniyorlar, sınamaya gelecek kişinin en kü­ çük düşüncelerine bile nüfus edecek bakışlarının, işledikleri suçları ve hayasızlıklarını görmemesini istiyorlardı. Böyle büyük b i r görevi yerine getirmek için halkın toplumsal ku¬ rallanndan sorumlu olan hahamlar atandı, k i bunlar kural­ lar üzerine dualarının, sadalaîinin ve oruçlanrun kapsamla­ rım belirleyebilecekti. Ancak günahlarının cezasını çekmekte gösterdikleri sabırsızlık bu "cockham"ların kararını bekle­ meyi engelledi. Onlara oruçlanyla iştirak edenler de o l d u ve o kadar aşın bir perhize girdiler k i , tam yedi gün hiçbir gıda almayan vücutta açlık hissedilmez o l d u . Aynca, rutubet ve soğuğun vücutlarım kaskatı kesip hissizleştirinceye kadar, sadece kafalan açıkta kalmak üzere çmlçıplak toprak altına gömülenler de o l d u . Nefsi kırılmış olanlar, omuzlanna yanan b a l m u m u damlattırdılar. Nihayet, mevsimin sertliği, bazılanm n karda yuvarlanmasına, diğerlerinin denizde yüzmesine 17 Cilt I I . s-176-178

44

»••M luı/la kaplı sulara atlamasına engel olmadı. Omuzların * | I nbıırgalann dikenlerle çizilip, otuz dokuz kamçı yemek, ıdan disiplin uygulamasıydı. Dünyevî uğraşların tümü hu ke ı terk edilmişti; hiç kimse çalışmıyordu ve mağazaI Harı ne fiyata olursa olsun satıp kurtulmak gayesiyle .».it- kaldığı saatler dışında genelde kapalıydı. Çok eşyası 0lmil.il Imnlardan kurtulmak için satıyorlardı; ama aforoz, I /ası ya da işkence gibi cezalar uygulanarak her türlü ft|)| vı-rışin yasaklandığı Yahudilere satma izni y o k t u . Zira, HU'ilı'klrr ve uğraşlar İmanlannın teminatı sayılıyordu. İnan­ ın c , d i n isusmaralarının sahip olduğu mallara Mesih'in ieklığı gün kendileri sahip olacakta. Hayatı devam ettirmek İçin nereken ve şimdilik sahip oldukları şeylerle yetinmeye 1 ılı gelinceye kadar razı o l m a k hepsi tarafından kabul götı-tı biı düşünceydi. A m a çoğunun çalışmadan geçinebilecek i'v\ ,ı\.« ve er/aka sahip olmaması nedeniyle, fakirler için yar­ dım toplanıyordu. Bu vesileyle, ihtiyaç içinde geçen bir ya|Anıda inançsız b i r hayat sürülmeyeceği İçin, başkalarına, seHÜuti' dalıp gitme ya da taahhüüerini oluruna bırakma baha* y d u m l u y o r d u . Zenginler yardımlannda epey cömertti­ ler i ' \ le k i , sadece Selanik'teki zenginlerin verdiği sadaka ile üz fakir yardım görmüştü. Nihayet, Mesih kendilerini kabul «'tsin diye b i r taraftan vicdanlarını her türlü günahtan U-mı/l.-meye çalışıp güzel sanatlara ilgi duyarken, diğer ta­ httı.m. yasanın bazı hususlarım ihmal etmiş olmakla suçlan­ ma korkusuyla, ve esasen eski bir emir olan "gelişin ve çoğal m " anlayışı doğrultusunda, bulunulan yeri ve koşullan hej İ b a katmadan o n yaş ve altı sayısız çocuğu topluca evlendir­ i l i n Daha sonra, sahtekarın o y u n u meydana çıkınca, ya da edişinin gürültüsü dağılmaya başlayınca daha olgun ılıl^ıinerek gnel bir muvafakada başarmalarına karar vene¬ . . k le. i 600-700 çifti birleştirdiler.»

45

Sabetay Sevi tarafından canlanan Mesihük hareketi Yahu­ di olmayan Türklerin ve Avrupa'nın dikkatini de çekti. Ülke­ deki Yahudi olmayan nüfus, Yoel peygamberin öngördüğü gibi, erkek ve kadınlann sokaklarda hakarete uğrayışmı ken­ d i gözleriyle görünce, b u hareketten çok etkilenmişe benzi­ yordu. Bir çok Hıristiyan fikrini beyan ederek Yahudilere şöyle söylüyorlardı: " A z i z topraklara giderken sizin yanınız­ da olacağız." Başlannda bir dervişin bulunduğu Müslüman bir g u r u p Sabeta/tn Mesih olarak yaydıği öğretisine inanmışu< '>. M

İstanbullu birkaç Ermeni, Sabetay'ın Mesihük değeri üze­ rinde fikir yürütmek isteyince, hahamlara baş v u r u p onlara şunu sordular "Siz ne diyorsunuz? O peygamber mi? O ger­ çekten Mesih m i yoksa Hıristiyan m ı ? " Hahamlar söyle ce­ vap verdiler " O Mesih değil. O yalana ve saralı biri, ve davramşlan Yahudiliğe aykındu<"f. Hareketin dışandaki etkinliği Türkiye'dekinden daha ge­ ri kalmamıştı. Yukanda bahsettiğimiz gibi, yelkenleri ve ha­ lattan İpekten olan, bandırasında "İsrail'in on i k i kabilesi" yazan ve İbrani'ce konuşan bir mürettebata sahip bir geminin İskoçya'nın en kuzey sahillerinde dolaştığı haberi İngilte­ re'de yayılmıştı. Her zaman olduğu gibi, mgilizler, Sabetay'ın başarısı k o n u s u n d a bahislere g i r i y o r l a r ve iki-yıllık b i r süre içerisinde Kudüs'ün kralı olacağını ileri sürüyorlardı. Hamburg'da, dinine bağlı Protestanlar vaiz Esdras Edzard'i görmeye gidip, şu soruyu sorarak takınmalan gereken tavır hakkında tavsiyelerini almak istediler. "Sadece Yahudilerden değil, İzmirli, Halepli, İstanbullu ve Türkiye'nin diğer illerin­ deki Hıristiyan muhabirlerimizden de öğrendiğimize göre, 1B RmAnes,ıV.-65. 19 Daru ilendeki "Bir Ermeni bolümü" ne bakın.

46

i ılımlıImn yeni Mesihi mucizeler yaratıyormuş ve diğer ülbekudekı d i n kardeşlerinin hepsi o n u destekliyormuş. Bu ilUvı bize Mesih'in çoktan geldiğini anlatan Hıristiyan öğrelı nasıl uzlaştıracağız?"

VI I İd»- ettiği başanlardan cesaret alan Sabetay dünya kralla¬ r kralı olacağına, ve buna bağlı olarak, ikinci derecedeki kralları tvhrleveceğine inanıyordu. Dünyayı 38 krallığa bölü••>• kr.ıllann adlarını sıralıyordu^. Bu davranışı tuhaflı>11. <>ıı kertesiydi. Türkiye'nin Venedik ile savaş halinde olduğu b i r donem• l. ı M a y ' ı n ülke içinde neden olduğu sorunlardan haberi ol.ın Uirk hükümeti, üst makamlar huzurunda, yaptıklannın hNdhııu vermek için Sabetayin İstanbul'a gönderilmesini İz­ imi kadısına emretti. Kadı, Sabetayin hareketini ı l n ı V (aştırdı ve sadrazam Köprülü Ahmet Paşa'ya M « t a y i n yarattığı d u r u m hakkmda bilgi verdi. Sabetay, İşi­ n i n en önemli bölümünü gerçekleştirmek üzere İstanbul'a I anı ıtun huvnığu üzerine gittiğini İzmirli Yahudilere söyledi. I4A6 \ ılı Ocak ayınm i l k günlerine doğru, beraberinde birkaç l i f i ıl«- birlikte bir gemiye bindiğinde kendisini sevenlerden »İnşan büyük bir kalabalık o n u takip ederek, karadan İstan­ bul'a doğru yola çıktı. Yolculuk çok yorucu ve 39 gün gibi u/un hır sürede tamamlandı. Gemi tamir için Çanakkale'de durduğunda Sabetay karaya çıktı. Sadrazamin emirleri üzev

d u n u n u n farkına varan yerel otoriteler o n u derhal k n .,ul...'kmece üzerinden İstanbul'a getirdiler. Sorguya alınan t ay'a subaşı tarafından dayak atıldı. 1

l/mu kadısının ısrarla şehadetıne karşılık Sabetay her şeÎOBu t-LiLınunm Um !ı-av«j ıcınt-k D'w Kikini/

47

yi İnkar elti. Zincirlenerek hapse atıldıktan sonra hüküm g i ­ yeceği günü beklemeye koyuldu. Gördüğü kötü muamele, Mesih'in müritlerini şaşırtmaktan çok, içine düştükleri yanıl­ gıyı onaylamış oldu ve bu alçaklık, çekilen acıların o n u n şe­ refine şeref katacağım öne süren bir İnancın uygulanması ola­ rak yorumlandı. Sabetay'a uygulanan bu adalet anlayışı şehrin çeşitti böl­ gelerindeki guruplara Yahudilerle alay etme fırsatı verdi. O n ­ lara, «Çİfut (Yahudi) geldi mi? Haham geldi mi? Nevi (pey­ gamber) geldi mi?» gibi sorular yöneltiliyordu*-". Tutuklanmasından birkaç gün sonra, Sabetay d u r u m u n ­ dan şikayet ermeye başladı. Kendisini ziyarete gelen Y a h u d i ­ lere ricada bulunarak, Mordehay Kohen'in oğlu ve Vezirin Bankeri olan Yuda Çelebimin olaylara müdahale edip ken­ disini hapisten çıkartmasını ve nereye olursa olsun gönder­ mesini talep t t H A t Vezir, Sabetay'ın Çanakkale'ye gönderile­ rek eski Abidos'ta, Kumkale'de kalmasını emretti ve Öyle o l ­ d u . Sabeta/ın gelişi Pesah bayramı ile kesişti. Orada b i r pesah kuzusu kurban etti ve etin, Musa kanunlannca yasak olan kısımlanndan bile yedi. 21 Daha ilende bak. "Sabetay Sevi hakkında bir Ermeni şUri". 22 Bakın Sabetay'a vapüan bu ziyareti Ricaut nasıl anlatıyor: "Onu. Yuda'nın tahtına çıkmış gibi epevce güçtü bir seremoni ve saygı gostemivle çevrelediler. Yahudilerce güçlü erkek telakki edilen Anacogo dahiL onun karşısında gözk-r vere egık ve vücut eftilmis vaziyette ve kollan birleştirilmiş halde, yani mütevaztli&in son kertesinde bir gün boyunca duranlar bile ol­ du. Tek kelimeyle, no onun bulunduğu verin aşağılayıcı özellijü, ne de bir Peygamberi tanımayı olanaksız kılan zincirler onun hakkında sahip olduk­ tan yüksek düşünceyi eksiltmedi. Bu coşkunluk, difter şehirlerdeki şiddetle birlikte, İstanbul Yahudilerin! etkilemişti. Ticaret durmuştu ve borçtular alacaklılannt düşünmeyi akıllanna bile getirmivoriardı. Bu tuhaflıklar içinde. Calatab İngiliz tüccarlara para • borcu olanlar ve ödemeden bahsetmek istemevenk-r de bulunuyordu. Borç-' tulanndan parayı nasıl alacalını bıkmeyen tüccarlar Sabetay'a gidip, gelişi­ nin haberi üzerine kendilerini aldatmava kalkan Yahudilerin pevda olduğu­ nu ve alacaklarının tahsili için emir vermesini Btedıler Bunun üzerine,; Sabetay dert vanan tüccar la nn muhataplarına Nr mektup yazarak borçtan-j nı «idemelerini emretti" (Bu mektubun içeriği için ekteki belge F'ye bak.)

48

A hidos* tayken, Sabetay, sekreteri Samuel Primo'yu ve küv,ıık I>ır g u r u b u yanında tutabildi. Vezirin Sabetayi Öldürtme olasılığı mevcut olduğu halde, hükümetin Sabetay'ın mürit­ leri ile görüşmesini yasaklamayarak gösterdiği ilgisizlik , Abtdos kalesi mahkumlan arasındaki müriüerince vezirin Mesih'e olan saygısmın ispah olarak algılandı.

VII Sabetay, Abidos'ta kötü kokan bir tutukevinden i k l i m i n daha i y i olduğu bir yere geçmekten m e m n u n d u . Başkentten U/aktaydı ve Osmanlı İmparatorluğunun üst makamlannın dnğnıdan kontrolünün de dışında olmaktan memnundu, k i m l e bulunduğu yeni koşullar nispeten sakindi, fakat bu d u n u n yaşadığı kaleye büyük bir Yahudi akınının gerçekleş­ mesini engellemiyordu. Sadece komşu yörelerden değil, Po­ lonya, Almanya, İtalya, Hollanda vs. gibi yabana ülkelerden bile Relen haalar ona hediyeler getiriyorlar ve karşılığında hnvır dualan alıyorlardı. Hapishane gardiyanlan kaleye gelt*n hanlardan hediye alıyor ve böylece bu Yahudi alanından •araya haber vermiyorlardı. Tam aksine, onlara çok i y i dav­ ranıyorlardı ve istedikleri Özgürlük veriliyordu. Çevresinin b u şekilde genişlemesinden hoşlanan Sabetay, kendisi tarafından açılan Mesihlik dönemini dikkate alarak yeni bir kült yöntemi geliştirmeyi ve diğer faaliyetlerin ya­ nında doğum gününün kutlanma şeklini de düzenlemeye ka¬ MI verdi. Bu konu hakkında bir bildiri yazarak bunu dünya­ nın her tarafındaki Yahudi cemaatlerine gönderdi^. Sabetayi ziyaret için Abidos'a gelen haalar arasında NeİM'inv.ı Kohen adında Polonyalı ve Sabetay gibi Kabalist ve ayrıca kışkırtıcı b i r haham da b u l u n u y o r d u . Nehemya'nın Şöhretini bildiği için Sabetay o n u çok büyük bir nezaketle 23 Ekteki belge Fe bak. 49

karşıladı. Sabetay ile aralarında yaptıkları görüşmede Nehemya, kutsal kitaba ve hahamların ilgili yorumlarına göre birinin adı Ben-Efraim diğerminki Ben-David olmak üzere i k i adet Mesih'in mevcut olduğunu, bu i k i Mesih'ten i l k m i n hak savunucusu, fakir ve hor görülen biri olup, ikinciye hizmet eden ve onun habercisi niteliğinde olması gerektiğini, oysa diğerinin büyük ve güçlü olup, Yahudileri Kudüs'e tekrar yerleştireceğini, D a v i d ' i n tahtına çıkıp şerefli İşler başaraca­ ğım anımsattı. Mesih'lerin çift olması hakkındaki tartışma Sabetay'ın h o - i şuna gitmedi, çünkü Nehemya Mesih Bem-Efraim olmak is­ tiyordu. Ve özellikle de i l k Mesih tüm dünyada tanınıncaya kadar Sabetay'ın beklemiş olması icap ettiğini, oysa kendini çok erken tanıttığını öne sürüyordu. Tartışma kızıştı ve N e - ! hemya Abidos'tan ayrılırken İslam dinme geçti, Sabetay'ın maskesini düşürdü, o n u n bir sahtekar olduğunu öne sürdü ve İstanbul'a gelip onun hakkında büyük bir antipropaganda başlattı. Bu şehirden sonra, o sırada Sultanın İkâmet ettiği: Edirne'ye geçti, ve Filfctin'i İmparatorluk devletlerinden ayırmayı planlayan ve Sultanın başındaki tacı alıp kendisi giymeyi amaçlayan Sabetayi ve dünyanın her yerinden ge­ len Yahudilerin Onunla kurduğu ilişkiler nedeniyle AbidoS' kalesinin gardiyanlannı görevlerini yeterince yapmamakla ve ihmalkârlıkla suçlayarak kaymakam Mustafa Paşa'yı Sabetay'ın marifetlerinden haberdar etti. Kaymakam, d u r u m l a ilgili bir raporu Sultana iletti ve Sul­ tan, müftü (Şeyhülislam) Vani Efendi'nin de aralannda bu* Umduğu bakanların tavsiyesini y e r i n e g e t i r d i . Sabetay'ij Edirne'ye getirtip sorguya çekmeye karar verdi. Sabetay'a karşı yapılan bu suçlama dışında, ekonomik karakterli bir d i ­ ğer suçlama daha ona karşı gündeme getirildi. ÇanakkalebV Şeyh M a h m u t , Edirne'deki Yahudilerin etkisiyle meydana gelen hayat pahalılığından şikayet eden yerel halkın dertle1

50

ptylı mücadele etmek ve bu d u r u m a bir son vermek için bu • hrtn deri gelen Müslümanlanndan bazılarının basma geç­ it •

Sabetay'm Edirne'ye gelişi halk arasında çeşitli konuşmaı M . ı l v p o l d u . Hakkında, ateşin tesir etmediği, suda bırakıIIM< .1 Umulmadığı, tüfeğin ve kılıcın yaralamadığı ve tüm İşkeıı< e .ılelU-rmi etkisiz kıldığı konuşuluyordu- *. 5

Konsevin karşısma çıkınca Sabetay'dan mucizeler yaratniıtM istendi. Tercümanlık yapan Hayati-Zade*-*» adh doktor, pru ludeo-İspanyol dilinde şöyle dedi: «Dünyayı altüst eden -« it m u t ı/eler yaratma ve kendini konıma gücüne sahipsen ılurm.ı göster, kurtar kendini; böylece milletini de kurtaraKıt aut'ya göre* * , konseyin toplandığı odarun bitişiğinde bulun.m Sultan bir mucize konusu seçmiş, Sabetay'ın çınlçıpUk M i y u n u p en usta okçulara hedef olmasını, derisi ve eti ya­ pılanmadan oklara karşı koyabilirse onun Mesih olduğunu knl'iıl edeceğini beyan etmişti. 3

1

Sultanın b u teklifi karşısında Sabetay beklenen Mesih ol­ duğunu inkâr etti, basit bir haham olduğunu, o l u p bitenlerin I f i h u d i k r i n icadı olduğunu ve kendisine Mesih unvanım ve¬ n um onlar olduğunu açıkladı. R i c a u f n u n dediğine göre* *», 1

Rfthrtayin saf ve samimî yanıtından tatmin olmuş gibi gö­ zükmeyen Sultan onun İslam dinine geçmesini emretti. Türk İMİhçiW, b u d i n değiştirme olayından bahsederken, Sabetay'ın ıkıl»

bir

ilham

vasıtasıyla

din deştirdiğini

söylemek-

)4 I U H ık-rideki "Sabetay Sevi hakkında bir siir-e bakınız. » * ** • Bu doktorun Yahudi adı Mose ben Rafael Abravanef dir. V bak "Bir Ermeni şiiri" vs.

M KH-ut.Ciltn.SI97. • » MİL S 1*»

51

tedirler. D i n değiştirdikten sonra, Sabetay, Mehmet Efendi adını aldı. İç oğlanların hamamına gönderilip yıkanması sağlandı giysileri değiştirilip kendisine bir saray giysisi verildi ve biı kese dolusu para ile ödüllendirildi. Kendisine Kapıcı Başı un­ vanı verildi ve günde 150 kuruş maaş bağlandı. Karısı Saraj eşinin yeni dinini benimsedi ve o da Müslüman olarak Fatma Hanım adını aldı. O da bir ikramiyeye lâyık görüldü, çavuşunvanını aldı. MüriÜerinin pekçoğu da aynı şeyi yapblar. w

Sabetayin skandallanna son veren Sultan IV. Mehmet, Ya-, hudiliği büyük bir faciadan kurtardı. Yahudilik ona bu ne­ denle minnettardır.

VIII

Sabetay'ın Müslüman oluşu Türkiye'deki ve diğer ülke-] lerdeki Yahudiler üzerinde derin bir şaşkınlık yarattı. O/el¬ likle Türkiye'de Yahudiler diğer yurttaşlann alay konusu o l d u . izmir'de herkesin küçümseyerek kullandığı ve israfçtlarj akılsızlar anlamını taşıyan yeni bir sıfat üretildi: Puştlar. B u sıfat bu şehrin Yahudilerinin yüzünü kızaritı ve hayal kırklı­ ğına uğrattı. D i n değiştiren Sabetay onlara şu açıklamayı yaz-> ma cüretini gösterdi: «Tann beni Müslüman yapmak istedi; ben sizin kardeşiniz Kapıcı Başı Mehmet'im. O emretti ve ben de itaat ettim». Sabeta/a vurulan bu darbe, r u h u n u n ve vücudunun göğe yükseldiğine ve mucizelerin tamamlanacağı güne kadar orada kalacağına; yeryüzünde ise türk giysileri içinde ve beyaz sanğı İle gölgesinin dolaşmakta olduğuna inanan müritleri üzerinde hiçbir etki yapmadı. Başlıca işbirlikçilerinden Sa¬ muel Primo, Gazzeli Nathan, Yakup Palaçi, Yakup Israel D u 30 5. Bölümdeki 'Silahlar Tarihi" konulu ya/tya hak

52

It.ın ve diğerleri, Sabetay'ın otoritesini devam ettirmek ve arkuMiıdaki hayal kınklığma uğramak istemeyen kalabalığı to­ parlamak için çaba sarf ettiler. Stilvt.ıvin toplumun gözünde Mestti ular.ık kabul edildi,',ı ıürv boyunca, Nathan, Mesihliğin başanlan adına yürüttüftu ( Mipaganda hizmeti vesilesiyle Filistin'de b u l u n u y o r d u . \n. ak, Mesih'in d i n değiştirdiğini öğrenince, bu haberin ne0|n olduğu şaşkınlığı yaşayanlann cesaretini arttırmak için Türkiye'deki Yahudi cemaatierinin bulunduğu bölgelere git­ mek u/ere bir seyahate çıktı. Önce Şam'a g i d e r e k oradan bir lan. '\ıbetay'a " ve bir tane de cemaatlere olmak üzere i k i l l M t mektubu yazdı"-''. Bu d u r u m karşısında, İstanbullu ha­ hamlar devam eden bu yeni d u n u n u n i l k i kadar tehlikeli ol¬ ma-andan endişelenmeye başladılar. Tehlikenin önüne geç­ mek için, Sabetay'ın öğretisini Yahudilere bir kez daha yasak­ layıp, aioroz cezası getirerek eskiden uyguladıktan tannya İman etme tarzına dönmelerini Yahudilere emrettiler. Kıpır• r u n a l a n n merkezi, izmir'de olduğu için, İstanbullu haham­ lar İzmir'deki meslektaşlannın dikkatini çekmek için onlara I ktup*"' yazdılar. ,î

Nathan'a gelince, birkaç gün Şam'da kaldıktan sonra, İç­ lerinde kayın pederi Samuel Lisbona ve Sabetay'ın müridi bir M 11 ırk bulunan 36 kişilik inananlar gurubu ile birlikte İsİHtuterun'a geçti. Niyeti Lonir'e deniz yolu ile ulaşmaktı, «ma İstanbullu * » yetkili hahamlann kendisine karşı almış Olduğu .sıkı tedbirler karşısında, Selanik'e yöneldi ve kötü kdi-.ılındığı için bu şehri derhal terk etmek zorunda katarak ıı un limanı Mudanya'ya giden bir gemiye bindi ve 26 • i lı>67 tarihinde Mudanya'ya vardı. 1

4

SI Hak ekteki belge C. U Hâk ekteki belge 11. 11 Hak I klrkı belge 1 M lk.k I klrkibelge)

53

İtatya'daki CazalTı Yahudiler b u patırhlann nedenini ve! ölçüsünü öğrenmek için İzmir'e üç kişi göndermeye karar verdiler. Elçiler Meşirüerinin ve peygamberi Nathan'ın ayak­ larına kapanmak niyetiyle izmir'e vardılar. Ancak, İzmir'e geldiklerinde Sabctay'ın d i n değiştirdiğini öğrenip geri dön­ düler. A m a geri dönmeden önce, kardeşinin gerçek Mesih o l ­ duğunu ve b i r Türk kılığına girenin o değil, onun meleği veya düşünceleri olduğunu, bedeninin tanrının öngördüğü, vakte kadar orada kalmak üzere gökyüzüne çıktığım ve b u n ­ ların güvencesinin Nathan'ın şahsında görüldüğünü onlara^ anlatıp ikna etmeye çalışan Sabctay'ın kardeşini ziyaret etti«a ler. Nathan, 3 Mart 1667'de Bursa'dan gelirken yerel makam­ lara teslim edilmekle tehdit edildiği İzmir civarlarına ulaştı. İzmir'de kötü karşdanınca Sabetay Öğretilerinin eski bir m e n ­ subu olan doktor Abraham Misel Cardoso'nun evine saklan­ mak zonında kaldı. D o k t o r u n misafirperverliği uzun sürme­ d i Nathan b i r pencereden atlayıp kaçarak şehrin civarındaki Pınarbaşı kasabasında saklanıp, orada i k i ay kaldı. Pmarbaşı'nda kaldığı süre zarfında, elçiler o n u ziyaret edip kendisi*! ne İtalya'daki kardeşlerinden bir mektup olduğunu söyle­ mek istediler. O l a y l a n n akışı nedeniyle çöküntüye uğrayan Nathan, mektubu almadı ve İzmir hahamı H a i m Abulafya'ya onu almasını emretti. Elçiler oradan aynlırken sahip olduklan düşünce, eğer İzmir'de olsaydı Nathan'ın kendilerim kabul edeceği şeklindeydi. Bu şehirden ayrılma koşuşturması esna­ sında Nathan, günahlannın affedilmesi için Sabetay'ın anne­ sinin mezarını ziyaret etme izni aldı ve daha sonra Sakız Adasına girmek üzere bir uşak ve üç Türk'ün refakatinde el­ çilere gözükmeden yola çıktı. Bir zamanlar bir Sabetaycılık merkezi olan b u adada bir süre kaldıktan sonra Trakya'nın l i ­ manlarından biri olan Tekirdağ'a g i d i p oradan İpsala'ya geçti. Girit adasının fethi ile meşgul olan Türkiye ile Vencdiİ 54

arasındaki savaş devam ediyordu. Sultan ve saraydan bir gu­ rup. İstanbul l u birkaç hahamın da bir süre için kaldığı Edir­ ne'de b u l u n u y o r d u . Edirneli hahamlar ile birlikte bu haham­ lar, Trakya'nın küçük b i r kasabası olan İpsala'ya N a t h a n i n gelişini öğrenince heyecanlandılar, zira tarih Yahudi yılı 3 Siv.ın S427 idi. O n u bulunduğu yerden uzaklaştırma göreviyle Edirne'den gönderilen elçi ile yaptığı bir tartışmada kehanetterinin yanlış olduğunu beyan etmesi istendi. Nathan, verdi­ ği yanıtta surdan b i l d i r d i : Yahudi yılı 25 l l u l 5425 tarihinde bir ses d u y d u m , bir yıl sonra birkaç ay daha geçince İsrail'in kurtuluşu gerçekleşecekti, bu arada kaç ay geçeceğini tam olarak bilemiyorum 5427 yılının Iloul ayma kadar, yani i k i yı­ lın tamamlanmasını beklememiz gerekiyor. O tarihe kadar kurtuluş gerçekleşmezse hayallerimin ve kehanetlerimin hiç¬ birinin doğru olmadığım beyan edeceğim. Nathan, delege­ lere söylediklerini yazılı olarak onayladı ve her türlü propa­ gandadan uzak durmayı ve Edirne'den on i k i gün mesafede bulunacağı taahhüt etti. Buna rağmen sözünü tutmadı. O n u , • b e t a y a doktrini yaymaya devam emğini ve Edirneli Yahu­ dileri 17 Temmuz orucunu bayram günü olarak değiştirmeye davet ettiğini, Edirne'den üç gün mesafedeki Gümülcine'de görenler o l d u . Hahamlar bu d u r u m a çok şaşırdılar çünkü b u gibi şeylere bir son vermenin en i y i yolunun Nathan'ın mesa­ imi geçersiz kılması için dönme Sabetayin kendisiyle bir ara­ ya gelmesi olduğunu düşünüyorlardı. Sabetay görüşmenin Talmutçu ve Ortadoks kurallarla savaşmaya yönelik olmaya­ cağım düşündüğünden basit b i r hizmet olarak gördüğü göııışme teklifini kabul etti.

^

< < U Hahamlara değil, ama onu halka göstermesi için Sabetay- < cı Karillo'ya hitaben b i r beyanat yazdı. Edirne'deki Bet-din < Karillo'yu davet ederek beyanatını orada yapmasını istedi. < Karilto b u n u reddetti. Bunun üzerine başka bir yola başvu- £ nıldu. Karillo 400 kuruşluk bir borcu ödememekle suçlana55

rak dava açıldı, ve böylece tutuklandı. Bet-din sabetayalann toplanmalarını yasakladı, Samuel Primo'nun damadı Mois Kohen'e, evinin kapılanın Sabetay'm müritlerine kapatması ihtar edildi, fakat bu d u r u m sa­ betayalann daha da heyecanlanmasına ve d u r u m u sabetaya liderlere iletmelerine y o l açtı. Sabetay, Türk-Venedik muharebesi vesilesiyle Edirne'de bulunan hükümet yöneticileriyle işleri olan İstanbullu Yahu­ d i sarraflan bulmak üzere Kervansaray'a giderek tüm bu kargaşalara sebep olan kişinin kendisini yanıltan sahtekar Nathan olduğunu açıkladı. Bu açıklamaların ardından, ha­ hamlar N a t h a n i aforoz edip, bu aforozu halka ilan ettiler. Bu uygulamaların arkasının gelmesinden korkan Nathan, Gümülcine'den ayrılıp, Janina yoluyla Korfu adasına gitti ve Pesahtan Önce oradan Venedik'e geçti. Gelişinden telaşlanan Venedikli hahamlar orada kalmasını engellemek istediler ama oradaki sabetaycılar yerel makamlara başvurarak Nat¬ h a n i n kalmasına karşı çıkanlan protesto emler. Venedikli sabetayalar mücadelelerinde haklı çıkınca Nathan Yahudi get­ tosuna g i r d i . Bet-din önünde açıklama yapmaya davet edilin­ ce, Nathan kehaneüerirun yanlışlığını yazılı olarak beyan et­ ti. Nathan'ın imzasını taşıyan İpsala ve Venedik beyanattan İbranî yılı 3 lyar 5428 tarihinde Venedik'te yayınlanarak tüm Y a h u d i cemaatlarına gönderildi. V e n e d i k l i hahamlar Nat­ h a n i L i v o m o ' y a göndermeye karar verdiler ama o gizlice ka­ çarak Yahudilerin ondan bahsedilmesini istemedikleri Roma'ya geldi. Tebdil-i kıyafetle l i v o m o ' y a geri döndü. Orada öğretilerini takip eden birkaç kişiye rastladı ve sabetayalığm propagandasını yapmaya devam etmeyi denedi. Ancak, bu kez hayalleri alaya alındı. Şaşırmış b i r halde, Arnavutluğu, Makedonya'yı, Bosna'yı ve hatta belki de Sırbistan'ı geçerek 56

Türkiye" ve döndü ve hiçbir amacı olmadan on i k i yıl boyııniıi aylaklık etti. Son olarak bulunduğu Sırbistan'daki küçük !•>! yer olan Komanovo'dan sonra 5540 yılında Üsküp'e geldi v .ula 36 yaşında Öldü ». Büyük sabetaya Nathan İbranîıi' dilini çok i y i biliyordu. Kendi yazdığa çeşitli yazılar, ki heI1Ü/ y e m yeni izlerine rastlanmaktadır, dua kitaplannda ba115

Mİınıştır. LX

Sabetayin d i n değiştirme olayına tekrar dönelim. Kahinleri v e fanatik mürütleri Sabetay'm yaptıklanndan Mitindiler, gerek vazıh ve gerekse sözlü faaliyetlerine şimdi ı |hd iki sanlmışlardı, dönekliği kabul edilen Mesih'in m u (belerinden müritleri daha sık haberdar ediliyorlardı. RicaUl bu dunımu şu şekilde tasvir ediyor: «Bazılarının dediğine ı v ı r Sabetay'ı alıp Edirne'ye getirmek için sarayın gönderdi­ ği Yeniçeriler, o n u n ağzından çıkan lek bîr kelime ile bir an¬ I > oluvermişler; öncekiler kadar cüretkâr olan yeni askerler • U •: m k a d e r e sahip olmuşlar; böylesine büyük bir mucizeyi ı tl lifleri izlemiş, cüretlerini cezalandırdığı kişilere hayatlann» İri rar iade etmiş. Şunu da ilave ediyorlar Bu şaşırtıcı olay.l,ııı sonra kendi isteği ile hapse girmiş ve kapılar çok sıkı ka­ palı olmasına rağmen, o, peşinde taraftarlan ile birlikte so¬ I ıl la dolaşırken görülmüş. Gardiyanlar onu zincire vurmak I lı lıl terinde demirler kendiliğinden yere düşüp bir anda il dı flerli b i r altına dönüşmüşler. O bu alhnı müritlerine heÜyv olarak vermiş. Sabetay böylesine büyük mucizeler yara­ tırken, (peygamberi de aynt şeyi yapıyonnuş. Nathan'ın, bir M m seı tın fleçmişini öğrenmesi için, erkek veya kadın, sadece 'idim okuması yetiyormuş. Kısa sürede b u kişi hakkında her <>i. İM Ayrıntıyı biliyor, b i r bakışta tüm kusurlarım ve kötü eği­ l i m i ' o m görüp, onlara tövbe ettiriyormuş. Bu yankılar kısa lArvdi' t ü m Avrupa'yı v e özellikle İtalya'yı sardı v e b u m u d ­ i l AvnnbUr Kin bak. Rosancs IV, s. $0-84

57

zeler birer gerçek olarak kabul edildi.»* *» 3

Sabetay'ın d i n değiştirmesine ve birçok cemaatin N a t han'a karşı tavır almasına rağmen, sabetaycı hareket sona eı cek gibi değildi. Gematriya, yani Tevrat'ın bazı bölümlerir y o r u m u ve fanatik sabetaycılann sarf ettiği çabalar, bir avu dolusu kişinin marifetleri nedeniyle körelen zihinlerdeki sar malan körüklemeye yardım etti. izmir ve Tire civarlannd sabetayalar A b ayının 9 undaki orucu kaldırmaya Öncülü ettiler ve aynı zamanda Kuzey Afrika'nın bazı bölgelerinde de bu oruç kaldırılmış oldu. Sabetay'ın d i n değiştirmesü inanmayan Fasb sabetayalar da A b orucunu bayram günü olarak değiştirdiler. Amsterdam, Hamburg, Krakav ve İtal­ ya'nın birçok şehri, kurucusunun Müftü Vani Efendiden lam dini eğirimi aldığı sabetaya doktrine bağlı kaldılar. Sabetay ise, Yahudilerin d i n ve ayin kurallan hakkında da ond« eğitim almaktaydı ve bu d u r u m u garipsemiyordu. Musa da hayatının bir bölümünde Mısır Sarayında kal­ mıştı, Sabetay'da b u sebeple Türk sarayında kaüyordu. Sabe­ tay'ın gerçek Mesih olduğunu, ve Yahudi inançlannı Müslü manlar arasında kolayca yaymak için İslam dinine geçtiğin! iddia eden Kaza de Mehemenuta adlı Mistik bir eser sabetayJ o l a r tarafından yayımlandı. Sabetay, Sultan'a ve Müftüy Yahudileri Müslüman yapmak için onlarla olan ilişkilerim sı­ cak tuttuğunu açıkladı. Beyanatı kısmen beklediği neticeyi] verdi. Çok sayıda Yahudi, Sultanın huzurunda Hz. Muhar met'in dinine geçmek üzere Kudüs'ten, Bağdat'tan ve diğeri uzak ülkelerden geldiler. Bu şekilde d i n değiştirenler, İbranî-i ce maaminim (mümin) ve Türkçe dönme adı alanda ve mi" lüman olmuş yahudiler olarak tanımlanıyorlardı. Sabetay'a Müslümanlık lehine dinî taraftar kazanma faaliyetini destek** lemek için sinagoglara g i d i p vaaz etme yetkisi verildi. Orada sadece kendi doktrini ile ilgileniyordu. Orada öyle başanb o l 36 RicauL Cilt 1. s. 202-203

58

ki, sayısız insan o n u n gerçek Mesih olduğuna inandı, anbir yandan Müslümanlann ve Yahudilerin kızgınlığına •t olma ve ceza alma, diğer yandan aforoz edilme k o r k u ıyla, halk arasında dolaşırken o n u tanımaya cesaret edemirl.ırdı. Müslüman olan dönmelerin sayısındaki artışı görmek için H e w n Devlet idarecileri, Sabetayin verdiği sözün geçersiz luğunu fark edince, d i n değiştirme esnasında kendisine ın görülen uygulamayı kesip, onu, bazen Müslüman baYahudi tutumlar İçinde üç sene kalacağı İstanbul'a gönrdiler. Girit Adası seferinden dönen Baş Vezir Köprülü Ahmet İstanbul'a gitti ve Sabetay'ın marifetleri ile ilgilendi." Baş vırın ajanlan, onu, İstanbul'un varoşu Kuruçeşme'de birç Yahudi ile birlikte Mezamir ilahileri söylerken sürpriz b i r «kın yaparak yakaladılar. Bu d u r u m Köprülü Ahmet Pai'yı olduğu kadar, d u r u m d a n yakınan Yahudileri de çok /dırdt. Bir kenarda mesele çıkartmadan yaşamak için Haliç ianndakİ Kâğıthane varoşlanna sığınmak zorunda kaldı, ıktrincileri o n u orada da takip ettiler, ancak b u takip, sabefcılar ve Yahudiler arasındaki nefret duygularının büyüytk devam ettirilmesinden başka bir işe yaramadı. Yahudir, topladıkları 6,000 kuruşu Baş Vezir'e vererek sükunete ka­ ynak için Sabetay'ın İstanbul'dan uzaklaştınlmasını rica İler. Sahetay, yeni kansı (Sara Edirne'de ölmüştü) Yoheved kavın pederi Josef Pilossof ile birlikte, küçük bir cemaat ışturmak üzere Arnavutluk'taki Berat'a gönderildi, ancak bu cemaat bir süre sonra dağıldı. Beş sene orada yaşadıktan

Q

ı, 5436 yılının (30 Eylül 1675) Kippur gününde öldü ve .• linn içinden geçen nehrin kıyısında Müslümanlar tarafın­ dan toprağa verildi** ». j| 7

59

I I I . BÖLÜM EMİRLER, B A Y R A M L A R , O R U Ç L A R Yukarıda bahsettiğimiz gibi, Sabetay 1666 yılında İslam dinine geçti ve 1675 yılı sonlarına doğru öldü. Bu zaman zar­ fında, beş yıl boyunca, Edime ve İstanbul'da olmak üzere ve leşkilatlanmaksızın kendisine sadık kalan uzak ya da yakın çevresindeki guruplarla birlikte, dolaylı ya da dolaysız, öğırtısınin propagandasını yaparak Müslüman olarak yaşadığı Berat ta öldü. Cemaatini bir arada tutmak için, onlara, öğre­ tisinin temelini oluşturan, önceden ve belki de d i n değiştir­ dikten sonra bile belirlediği bayramların tam listesini askıya alan 18 emir verdi ve oruçlara başlayıp bitirirken edilecek d u ­ aları yazdı ya da yazdırdı. Ribbi Abraham Danon ailesi, Yahudi İncelemeleri Dergi•inde" emirlerin, bayramların ve oruçlara İlişkin dualann metnini yayınladı. Bize gelince, kopyası burada bulunan bel¬ geye istinaden, Danon'un belgesindeki İbranîce yazılmış d u atan Yahudi İspanyolcası (judeo ispanyol) dilinde yazdık. )

Belgemizde özellikle kopyalama hatalan olmak üzere çefitli hatalar mevcuttur. Yazan kimse, büyük olasılıkla İbranieeyi bilmeyen ya da az bilen biriydi. Kendisinin de söylediği Iribi metni Arap harfleriyle yazılı (eski Türkçe) başka bir me­ tinden bakarak yazmış. Bu da öyle gösteriyor k i , Y a h u d i İspanyolcası dönmeler içinde gitgide kaybolmaya yüz tutmaktadır.

-5 rj \

Aşağıda emirlerin, bayramların ve oruçlann kpanyolcası dilinde yazılmış kopyalannı veriyoruz.

£ <

Yahudi

ITome35,yıl 1897

61

—

9

/

0

*../C.\.* / « I U . - L M ^ A I » .

^ es,

^ ^ ^ ^ . / > -

w

***

*7*

>u

v O

'v.:

4

T^*** I A - l

.»» s —ï

» rj

\ ^t»*4

¿V,

-i

» Âï"

j

J

—""-J

jft-jfl le» vJ*x

•M !» t , . / / — ^•>rf.j « t ^ t j « ! . . . » „ ^ u , f i W o , . . * ! . / « ^ * >» C w — Í

u i S

vc¿/Í- V * ^

U.—-wj — . '

l t

v

,4-!»

^t+f~ — 1 ~ * •*•**" » * * *

-^^<->'

t.. /..t.^

.«

tt¿i*. ^ -riV.)*

U ^.•.•AlIVT./Î. »••••.Ii» /¿-i V -

• >Y/I-

1

*

^i»

—- / l

-* ^

•^ *

». XA ¿ j v ^ - t a ••-/

tA-*

U*I

- y - 1 -/ ^

t — * —

:

»t;*

-v.—»i

' J •>

V ' . . «*-í v

-S

N _ /

íiirTiiB^faiif r r ^ *

i l . * * C«i

C.

v — - a t

— *\

—« *

-v S..,^.

...\ ~ •Vvtıl -

v

Sn ^*ı»»4

A

•w,w

w*.*.,- *jr***

t

-ıA

u.ı *-f

/

^* —-•$

»

' / ı » ^ * ^ «. • *-<«™

E m i r l e r İşte, R a s c h i k a r a k t e r l e r i ile y a z ı l m ı ş m e t n i n

k o p y a s ı n ı n içeriği: uvrvo u o l o ı?)nx *7 ehp^VDipvfr 18 onj po chııp-r» ..V*v f -ı» Vh -p -»ıtVnp Vh n oıınft D'J ı*f> DYlfrrMpn |f>'o >p cf» ı 'i t î 1»>-) oh CÜrûf» ¡0 *h v o i » İr* *ı Df>vf>;5f) 4 nPnfV> 4 mb e h > ( ı »i cftvrtvSft m n ı m •) iftıv-fın •*h ro *fo n n f n v i Vh p*fi >p n'cn » r t » jiVnp *p p * 2 i oi n i'n-o ıo T'p »n ı*nwhın "ir*5*o ır;p\*»ın Vf> »T tttMb (ııvaın .o'v m j> l'h n-sn w |'(> *s V * * ° 3 i* l'° *P * 3 "T oi 1

, - 1 3 n ı >

1 0

w

c , i

•m> oh y i ) * *? p'Jı »h D*TS yft i ramr-A pwft v o*ft 4 n c> •p Vh vnoh |*M»6 'p h Vh ah (hvrt'nrh » nÂp i'h Î>*ÎO W • O'Pî'O ı C D B P 'P) ' î î h n Df>n p'A -•T •»» cn»»*Efr36 p**** pinfclM-* ' i ^ " M *P P'f> 5 'i oi .D*CD Vh (') (pı5v-5 pcuVi ihpıfm *pft) ıfto>»p l

,fI

63

J

rt'Dift pifa ıV;î> cintahn ci"VA yn o»p B

p*h G 1 io

.oı**VA oA j'O'iiiA O ) V >"''o i

p "İh >h oıAp I .D'ED Vı Mirii ayı ip-ip-p i'h i'h vovpl'A *p iv.-) i>p pM ytthp MW pi İ'A I p r t orA i» 'p c h 8 n ai •*n e*A prcrnfeMt "i t í a 7:0 w A r n p jıp , w c n cuín SPO*O 1

H

.prífpA'P 'p vpoi o*«p p b T f C l r i'i-A i» * P b T W l rA i ' 7 Ù *a *P o*A 9 1 a** 1 » -p iVftí» •ttr* :A pjnoif't 'p op>ü -h I7"Jn»v> w aA mft -o*)T>f n no •W.A W W Eft - A T Í V A 7 I D pnA'TVS'lA , « |Q 'p C'A I I ) *1 a> V*p 111P -p *p7"i& 7»o) (••» Í'BAI» p-h 'p IVCA ípro oin r»'i>A M i'6 *0 ri'iîïlp pefrKp )ip 57A73î*ft V ' p -7 VA jf,P'h'VD. . . C 1 İ * 7 D'A .07.*)) 1 p*>*A \»yí pp rnVı ip "7 7Au-ü'l \\> •İV i») 'p con* prVh * 7 P Y H '"İA& *p » -p p-A 11 ' i 3 7 ft

1

S

.0"vp c-A iu v « V ,*G6TJ íA»7j-iA pp ii?í *i p'D >*7 ic pt i'pm a>h -p cA 12 n aó vu*i 1 pÉ4H *¡> *A *C?*A 3ft "W* Vp'o iAtf> 'p O*.*» ||*10) .TAOÍ.VJ K> imp i m « *7 TtoııVİ a!t .0-*7 aiAp rrfTTJPgfr íó rA 0*Vco pVfi V B*é 14 *1«)

3

'Arî!» cin O " D T P ) V A ¡-A pr> S> t>'» 0*«hp 'p (.'A |j »7 3*t

%

?•£.*••; ih"p -A VpVi 'PÏ'-.ÎÏ-A pAiftp e** art ai -PVJ *p ai eo ,A>h -PpAA i v 'pey"'» SiİT w'P'-A pii'7 'OTAB ("A p-lApA 'p »pO'A iti *7 Cİ c*» D >p /.lítóT '7 ı7':pft VA 7 » 'A cılıh pıi CVTCPIVO 7W C'A 'W*A •* *p o *c ctnajrt 0 i'iA 'p /.J7!p VA 7 W ?;.7 •.*) livıA «7 'pfiTAiB'A .«A 6 *p apc*J ai c* VD9 -p *p Mp CÎ'JI *

ti

.pi"Vh pp r7j»)*p w 'p p-A p n s i 7 h 7 u 7 V 3 c ı r h c « * A a V n n n 3 v * ' i ı * 7 ' 5 A - h ' p ' ' ; p h ı s n &i

u 3

,

l

l

ı

.1Ü>hp ÛMŞ VA 'l)*íl ' 7 1 " 7 V 3 ' 7 VA •7 wrfeo *p mom |>-N*> (TMÍO oo»Vi>*A orno ıs pitpit «p

>

V IUI IV

64

.SOV61*

TAI

: "on* 1*0 4*1 PHD-AIÄ- •;•> irt-A UH*4 (*')

tMrfı .>) v ı o m ' p nDWtt*-rw ,onî *v*> i pop"V(i fpf*f> i'-iHH'ti'A ,ovp » *A on ırp ift*.)' n pıl'h n ap'.Ar/J Vı»'5 I * (fttn» v .ff'fi'j ID * TOVBh'.çî'ft ID ,wo ju ııp'A ,Ü .»ıh I T » |tt *• i .r< t» ıy» pıWı virpA ,*A ,n:A-,ı cccA V * *ı '»ft iA*>*P«V Di"i MrAfiHi o\ o'h -p ap» ol T IO'-ÎP-O ,*f> ıno»)*A ıi) *f> o)r>ftn VP *p ltt*A »«ıy | f't»'n [A) 'p nıVih 'fi O»D O> -.Am-CA 1 jTİftph •? 'p ti |Avoc » n -o 'm-hVıvA "iA »ı 'A w;»nAT*5ıne'i i ı wj"p »rtsı.'i ',ı ',-> ıfıviij-) Î " C ,p*W:A oniD 'A"p *ft DATS n İISTA , ,

,

.|Df)

ıPP'TO

l|h metnin l ı.ınsızca çevirisinin içeriği: lif*» •m'nvnınmiız, kralımız, Mesih'İrnİz S.S/nuV» şanını T Irk ve eşsiz olan ve onun dışında hiçbir benzeri mevcut •Jtfttıvnı Vıı.timya olan i m a m korumaya itina göster. |

l . n ı , e k Mesih olan Mesih'ine inan; şamm artıran Da-

fpjpj'ln •ovuııd.ın gelen senyorumüz, kralımız S.S. haricinde* Ktr)l>iı k ı ı ı i a i H i yoktur. 1 Ne tanrının ne de Mesih'inin adına sahte y e m i n etme, fil*

yorunun adı ondan alınmıştır ve bu kutsal varlığa

M|-|tı*ı/lık «-dilme/ 4 h m ı n ı n ve Mesih'in adı geçtiği zaman saygı d u y u l u r . I Ifttu m-aııe göre ustun olan doğası nedeniyle her k i m olursa HUUII

ı»ıı.ı **aygı göstermelidir.

) Mrsıhin sırrım anlatmak ve incelemek için toplantıdan |MUnlıya koşuşturmalıdır iı

kemlilerinden

ne kadar nefret ederlerse etsinler

•utUmul.ı (Sabetayalar), diğer uluslara mensup olanları ıikhıreı ı k, katiller bulunmaz.

fi 5

7-16 Kislev günü herkes bir araya gelir ve herkes Mesih ilgili başkalarından duyduğunu ve Mesih'e olan inancın zemİ hakkında ne aniadıysa yanındakine anlatır. ft- Zina onlar arasında hüküm süremez, Beriya * kural] mevcut olsa bile, buna rağmen hırsızlar için tedbir almak ge­ rekir. 1

1

9- Yalan şahitlik yapılmaz, mümin' olmasalar bile hem-j cinsine yalan söylenmez ve birbirini ele vermek olmaz. 41

10- Türban dininde olan b i r i n i kendisi inansa aramıza almak için zor kullanmaya için verilmez, savaşçılar gurubuna bağlı bir kimse tam bir inanç ve arzusu ile hiç bir şekilde tereddüt etmeden aniden katılır.

bile! /ıra ruh biz-a]

11- Aralarında kıskançtık yoktur ve kendilerine ait ot yan şeyleri açgözlülük ve hırsla istemezler. 12- Kİslev ayırım 16'smdaki bayram büyük sevinçle kut nır. 13- Kişiler birbirine karşı iyiliksever ve merhametli ol lıdır ve hemcinsinin istenci için kendi istenci gibi çaba sarf melidir. 14- Her gün gizlice Mezamir okunmalıdır. 15- Her avın doğuşu izlenmelidir ve avnı çehresini güneşJ le karşı karşıya gelmek üzere çevirmesi ve ay ile güneşin yüj 3 Herıv.*. yaradılışı simRrler. Bu emir bit yandan rinayı vaşaklarken i >:••* yândan belirsiz bir şekilde üin vermektedir. Sa beta yalar evlilik h ı o J sunda uzun süre kjHTuıni/mt uyguladılar Avnı emirde anılan bu h-M/laaj kimdir? Bize • :< n yabancı kimseler «.t* evli olmayan sabetayalardır, yani * f lilifein sırbnna vakıf olmayanlardır. 4

7

Yani,«abetayaolrmdıklanruldebile

5 Türban inancı İslamiyet, Sabetav doktrincilerine özgü bir islamiyet lamına gelmektedir. Üstat mücadeleciler, gizemlerinde, hiç bir şeyden ter dut etmeksizin RÛOUIIÜ olarak eirenler dışında, dinsel olmavan unsur yer veımeven tarikat yönetici lendtr.

66

ytı/ı

bakmaları için dua edilmelidir.

16- Türklerin gözlerini boyamak için onların adetlerine dikkat edilmelidir. Mecbur olmadıklan ( Sabetayalar) |Uma/an orucu ve kurban İçin de böyledir. Gözün gördüğü htt f#ey yerine getirilmelidir. 17- Onlarla evlilik

sözleşmesi

yapılmamalıdır

(Müslü­

manlarla). 18- Oğulların sürmeline itina gösterilmelidir ve b u n u aziz Kail ın utananı kaldırmak için yapmalıdır. Ma/ilan Beriya (yaradılış) Yasasına ait olduğu halde b u 18 tthlrı tespit ettim, çünkü İsrail'in oğlu şeytandan ve onun lejH)

ıdan intikam alacak kadar sağlam b i r saltanata erişme-

ilı O çağda, her şey eşit olacak; hiç bir savunma ihtiyacı, izC# tabı hiçbir şey, kirlilik, saftık olmayacak, hepsi, en küçükiı-ıı en büyüğe kadar beni tamyacaklar. Mümin olan, ve m u hıih İT .ınlamma gelen türban gizemine girmemiş dostalara, nine kadar Beria (yaratılış) ve A k i l u t ' a (intişar) hiç bir p v el Mİtmeden özenle uymalannı bildir. Bu d u r u m d a , hayat Aft-u mm allına nüfuz edecekler ve hepsi birer melek olacakl.n İlahi irade yatanda ortaya çıkmalarım sağlasın. Amin.»

fl Huymnıhır Sabetay Sevi'nin emir buyurduğu ve burada (a) ile gösterıllftııiM/ bayramlar listesi dışında a d l a n Karakaş Rüştü ve "> I. .ı\ guı*->> : ••./ vuz« kalır. Temmu/ıın 2 gunu güneş lutulıru-M ol¬ M ı ılnı.lıkt bu «ıl.ıvı bir Mesihlik emaresf' saydılar. Sabbetav muhtemeM tUtoı muinde her av geryek "eşmesini beklediği, d ı f y t bir tfadcyk Me­ tisini ı,.ıbuklaştıran bir mucize saydığı bu olayı ima elti. (*) VI M u m d e "Sabetav Sevi'nin bir Ermeni şiiri" adlı çalışmaya bakıHH

67

genç bir kapana tarafından anılan bayramların listesini de veriyoruz.

.)

(on-jm) o**tj)ie>ı DIS

B M p*D 36 pà iia'jft io 99%

fo

M

pf» T/.D*J -T TDD N

1*6

ab |*ft |'p « p ^ i p:ft"> n»»- 9 1*A d » » fcoia ninno Ma ova CİM J I )-h pnp r-JC 24 [*6 2.1 pft .nnıftDo » 17 |*6 .ıpnı> Wi atp*h ö**oıp ft (ıjf))) njo) 3o l i ı*ft D W D C 9 ın -rfı 9 ı*f) : V » . 7 D 7 Ç P nİnoo jft 3 •)uv:t; ör- 28 ı*n ıh:c :v nf> aı pp onıo rtpJ ıc Avant de traduire ce qui urécîde. rectifions certains pauafcs: ,p*p 20 i*f> .»'•>•) '"P f*i» j n 24 rft uni imn ,*vp u pft |ittn,01).-. 17 r h a*»»p»*o riVifo ,nn.ı o ı*o.5o:ı*p-;to)C5î*o.-) la suite du texte .pip : » .nrp -.»4 rA MVtoO 10 ,lîBP 23 |'6 . i n i w j est exacte. t i O z

5 S <

Ribbi A b r a h a m D a n o n ' u n anlaşılır hale gehrmeyi denedi­ ği b u bayramların anlamlaannı inceleyelim: 1 - 1 4 Sıvan, Moed Tsemah (Tarım bayramı). Danon, Tsemah sözcüğünün tam olarak ne anlama geldiğini incelenr tir. Ona göre, bu sözcüğün seçilme nedeni, Sabetay'tn b i r d ger adı olan Tsvi'yi anımsatmasıdır, ve bu ad şu aynı ayette mevcuttur: "Bayom hahu yihyve Tsemah A d . . . Tsvi olehavod ofri haaretz legaon oltiferet iifleytat Yisrael", yani "IsraiUUtH rin kalıntılarının şöhreti ebediyetin t o h u m u ile bezenecek, toprağın meyvası onların gururu ve süsü olacak (bava 4/2)" Danon'un söylediğine göre, burada, Talmutçu b i r gelene68

ğe göre Tsemah adlı Mesih'in en yüksek mertebeye yükselişi­ ni' şahit olacak bir bayramın, yani Paskalyanın da bir tanımı yapılmaktadır. Bize göre, Tsemah, doğanın ilkbahar ile başlangıç yapan uyanışını simgeler. Bu bayramın, 24 Sivan bayramı ile ben­ zerlikleri vardır. 2- 24 Sivan', N i m Shah Alyede Eliaou (Sabeta/m Elie tar.ıfından tannya adanma bayramı). Burada Elie, Sabetay'ın peygamber olarak tannya adamşım ilan eden anzî peygam­ ber Gazzel'İ Nathan'ı tammlar. 3- 26 Sivan*, Natenou İanem beetsem ayom aze (bayra­ mın anlamı: " o size o gün verildi"). Danon, Natcnoou«verdiler sözcüğünü ne tan o şeklinde okumak istemiş, ve " o (Sabelay) onu size o gün v e r d i " anlamı çıkmışbr. Danon'un kendi­ l i de söylediği gibi, bu cümle bu şekilde sunulduğunda hiç h r anlamı yoktur. Yukanda yayınladığımız metni kopyala­ yan kimse lahem (size) sözcüğü yerine lev (yürek) sözcüğü­ nü koymuş ve böylece natenou lev beetsem a y o m aze cümle•t meydana gelmiştir. Bu cümledeki yürek ile daha aşağıda lmx'leyeceğimiz kuzu bayramı veya dört gönül ile herhangi bir şekilde ilişki olabilir mi? 4 - 9 Tammouz, Adhalat alevoush anefesh (Ruhun kuşan­ maya başlama bayramı). Ruhun kuşanması ifadesinden Sabetay'ın esinlenmeye başlaması anlaşılmalıdır, yani o, esink'tımenin başlangıcım bayram günü olarak ilan etmek iste­ miş olabilir. 5 -17 Tammouz, Rishon Leorat (İdrakinin i l k gününü kut­ layan bayram). Görülüyor k i bu tarih bir Yahudi orucu günü­ ne tekabül ediyor. Oruçlann faydasızlığmı b i l d i r m e k için Sal* tay ın bu bayramı tayin ettiği ileri sürülüyor. Bu tahmin 1

• HJIKHVJ göre bu rakamlar 21 ve 24'tür.

68

bize pek ciddî gelmiyor. Bu bayram münasebetiyle. Sefer Ahalomot Kets apelaot 'ın yazarı, Sabetay'ın eniştesi Samuel P r i m o ' n u n doğum gününü yüceltmek için Abidos'ta kutla­ nan hag Çel N e v i i m (Peygamberler Bayramı) adının 17 Tammouz'a verildiğini yazmıştır ". 1

6 - 23 Tammouz, Hag amerot (Aydınlanma bayramı). 5426 yılının 23 Tammouz gününde Sabetay Yahudi topluluklarına bir m e k t u p göndererek 9 A b o r u c u n u büyük bayram şeklin­ de değiştirmelerini, ve bu bayramı sevinç içinde, evlerini ay­ dınlatarak kutlamalarını emretti. Bu, M e s i h ' i n gelişi ile başla­ yan b i r tür dinî reform hareketinin başlangıç tarihiydi"". 7 - 24 Tammouz, Sabat Kodeş (Değerli Cumartesi bayra­ mı). Sabetay değerli Cumartesi olan 23 T e m m u z ' u büyük C u ­ martesi adı altında yeni bir bayram olarak ilan etmeyi düşün­ müştü. Pazartesiyi Cumartesi olarak değiştirdi. Bu reformu k a m ı Sara'nın şerefine yaptı"». 8 - 3 A b , A d h a l a t Atarat Aperet (Şanlı Tacı G i y m e n i n Baş­ langıç bayramı). Danon, b u bayramın kökeni bilinmemekte­ dir, ve Kahire'deyken sarrafbaşı Rafael Jozef Çelebi'nin ya­ nındaki görevinde elde ettiği başanyı hatırlatıyor olabilir der. Bu başarı parlak çalışmalannın ilk i z l e r i d i r Diğer yandan, b u tarihin kökeni şu olaydan kaynaklanıyor olabilir: Yukanda 7». 113. )s ın mam ıı« a»*ı '.n"ı rtiu*»J n » 17 n ol \* >BI> >ft -Anı «o ,|n"î'i A'»> VI* lî»P '> i m D'U'6 *1 0>63 1*A ll6l>B*i»»Îı 06«1A lölO |lV>11'X> «0 •* |t-| pvı-A «A |t,"cA-|>.1-» M'J "30* (4 •»•o** •? (*.»<•>») >M
70

Sefer Ahalomot Kets apelaot. s. 131.

umulduğu gibi, l'ulonvalı haham \ehemva Koîıon. Salvtav'ı bulmaya ve onunla Mesihlik çağı hakkında konuşmaya •der. Kohen A b ayının l ' i n d e Abidos'a gelir ve Sevi ile üç gün üç gece suren, yani A b ayının 3'ünde son bulan bir tar­ tışma yaparlar. Giderken, Sabelaycılara göre Sevi'nin ka/anmış olması gereken, tartışmanın zaferinden hiç bah•rlmediği için, b u zaferi hatırlatmak için anılan gün bayram tayın t-dilmistir "'. 1

9*9 A b Hag, Asemahot (Eğlence bayramı). Kudüs tapmağı harabeleri matem yıldönümünün eğlenceyle kutlanmaya başi an maşıdır, zira, sabetaycılann söylediğine göre bu tarih Sabetay'ın doğum günüdür. 10 - 15 A b , nimlah (hat ile yazılır) Sabetay'ın tuzlandığı e,uıulür . Hat ile yazıldığında bu bayram onun kral ilan edildiği günü ifade eder.
11- 16 Kislev (Purim bayramı). 7 ve 12 numaralı emirler­ de bu bayramdan bahsedilir. Bu tarih, sabetaycılann d i n de­ ğiştirdiği gündür. Bu tarihi bir oruç gününden önceye rast Hi-tırirler" *. 1

12- 21 Adar, Y o m Şematah (Sabetay'ın doğum günü). Bu tarih, onun doğum günü olduğu sanılan 9 A b ile çelişmekte­ dir. 13 - 28 Adar, Y o m Senimol {Sabetay'ın sünnet olduğu gün). Bu tarihe göre, Sabetay 9 A b değil 21 A d a r günü doğ­ muştur. Rosanes bunlara ilaveten şu bayramlan da İlave eder*"*: 10 a.R c. 1116, 11 Çocukların doğumundan hemen sonra onlan tuzla yıkamak bir alış­ kanlıktır. Bu durumda. Sabbetav'ın doğumu *> değil 15 Ab olmalıdır. Aynı alışkanlık küçük kuzulara da uygulanmıştır. 12 Rosanes, IV. s. 471.

-

Iİ a . g * , IV, s. 471 7:

14- 16Tevet (?) 15-15 Şevat. Bu Yahudilerin bilinen bayramıdır. 3- 15 Adar. Bu, Yahudilerin tanıdığı Pourim'dir. 4 - 22 Adar, kuzu bayramı. b) Karakaşzade Rüştü'nün söylediği İşte Rüştü tarafından sıralanan bayramlann adlan: 1 - K u z u bayramı. Bu bayram 22 Adar'da kutlanırdı. Her sene özel bir törenle bir gece i l k kez bir k u z u n u n yendiği bir bayramdı. O halde bu töreni oluşturan neydi? Evli i k i erkek ve i k i kadından oluşan en az dört kişi k u z u bayramına iştirak etmelidir. Bu sayı artınlabilir ama daima evli karşı cinslerden oluşan çift sayıdan oluşmalıdır. Şık g i y i m l i ve mücevherleri­ ni takmış kadınlar sofrayı hazırlarlar. Yemekten sonra eğlen­ ceye başlanır ve belirli bir anda büyük mumlar söndürülerek ortalık karartılır. K u z u bayramının anlamından kaynaklanan aşkı en uzun yaşatmayı bilenler o gecenin kahramamdır. Bu bayramdan sonra doğan çocuklar tarikatm kendisi kadar aziz sayılırlar. Bu bayram dört gönül bayramı olarak da bili­ nir. Balon Kapana gurubundan genç b i r sabctaycı bu bayramı nasıl tasvir e d i y o r " " . «Sanırım "Büyük mumların sönmesi" olarak anılan tören Karakaş gurubu tarafından da uygulanmaktadır. Aynca, be­ n i m g u r u b u n u m mensuplannm da eskiden uyguladıklanna inanıyorum; ama itiraf etmeliyim k i buna benzer hiç b i r şey görmedim. Henüz yakın bir geçmişe kadar, dönmeler kuzu töreni denilen Özel b i r tören yapılmadan k u z u eti yemiyorlardı. İlkbahar mevsimine rastlayan belirli bir gecede k u z u l a j 13 a.g*,IV.s.471 14 15 Kasım 1925 tarihli Resimli Dünya dergisi.

72

ftccl bir ayinle kesilerek (lus) hazırlanır ve dualar edilirken pişirilirdi. Dönme ailelerinin her birine kuzudan bir parça düşerdi ve daha sonra bu eri hangi kasaptan olursa olsun sa­ tın almakta serbesttiler. K u z u gecesi denilen bu gece esnasın­ da bekârların kabul edilmediği törenlerde başka dualar da •dilirdi. Evli erkekler eşleri ile birlikte.orada hazır bulunur­ lardı. Ben, genç ve bekâr olduğum için oraya katılamadım. Ama, bekârlara uygulanan bu yasak, tören esnasında eşlerin değiştirilmesi uygulamasına dayanıyor olsa gerek sanınm. Bu sırn çözmek için harcadığım çabalanmın hepsi boşa çıktı. I [erkesin verdiği cevap şuydu: Evlen o zaman anlarsın». 2 - 27 Adar, Osman Ağa' ' ve on üç mümûıi (ashabı) anı­ tına yapılan bayram. Büyük şölenlerle kutlanır ve en önemli bayramlardan biri sayılırdı. 15

3 - Meyva bayramı. Bu, 15 Şevat bayramıdır ve kutlanışı şöyledir: Etrafında sabetaycılann dua ederek tur attığı büyük bfr sini (yuvarlak bakır masa) üzerine meyve tabaklan konur. Bu törenden sonra, hepsi k u y r u k o l u p ellerinde tuttuklan mendillere okunmuş meyve dağıtılmasını beklerler. 4 - Haman bayramı. Yahudilerin Purimidir. Bu bayram es­ nasında Maase denilen Meqila okunur ve Haman'ın kellaya yani yok etmeyi gerçekleştirmek İstediği söylenir. 5 - Jozef bayramı. Bu bayram Hanouca.bayramıdır. Zira doğuda geri kalmış toplum, genellikle Mikes'ın peraşas^ İle karıştırılan, Yozef tarihindeki Hanuka'run gerçek önernini bilmez. 1

161

I

6 - Ağaç bayramı. Ağaçlar sulanır ve sulanırken dualar 7 - Tan bayramı. Yılın belirli bir gününde dönmeler gün 15 Bu isme IV. Bolümde bakınız. 16 Genesc, 41. bolüm.

73

doğarken kalkarlar ve k a n l a n ve çocuktan ile birlikte kendi Özel sinagoglarına g i d i p dua edip hahamlara sadaka verirler. Bu sadakalar daha sonra fakirlere dağıtılır"". 8 - Ydın belirli bir gününde, A f bayramı kutlanır. O gün, dönmeler san renkli mest ve c ü p p e " " giyer, Osman Ağa'nın r u h u önünde secdeye varırlar ve günahlarının affedilmesini dilerler (bu K i p p o u r bayramıdır). c) Genç K a p a n a n ı n söylediği: Genç Kapana aşağıdaki bayramlan rastgele sayar: 1 - H i n a l i Balouk. Bu bayramın anlamı acaba nedir? Genç K a p a n a bu k o n u hakkmda bir şey söylemez. H i n a l i Balouk ' u n Türkçe'de "kınayla boyanmış balık" anlamına ge­ tir. Bu bir açıklama yapmayı gerektirir. Eski b i r adete göre, bir evliliği kutlamak gerektiğinde, erkek nişanlısına parmaklan* nı boyaması için kına gönderirdi. Evlilik bayramı sekiz gün sürerdi. Bu sürede yeni evli damat evde kalır, bu süre biter bitmez İşleriyle uğraşmaya giderdi. O gün, yeni evli gelini büyük (muhtemelen kınaya boyalı) bir batığın üzerinden at­ latırlardı. B u evlatlann simgesiydi, ve kendisine etrafı evlat­ larla çevrili m u t l u bir anne olması temenni e d i l i r d i . Bu tören b u soydan gelenler için bir çeşit bayramdı'- . İşte bize göre b u bayramın kökeni. 111

17 Ağaçların yeşermesini kutsama Miskinliği doğulu Yahudiler .ırasında eskiden mevcuttu, ve belki de hâla mevcuttur. Bu, tören sırasında bazı d u ­ aların okunduğu kırsal bir törendi. Beranot'un İnceleme eserinde bu konu hakkımla şunlar yazılıdır

|m İMA ,*>İ>V» ftpl »ll*A «HM |0')1

İV»" 1*3 **» .»l-B» >1 HU» Ji. m m

,ot>> U»>ıv> ->Df> r>):

18 Tan bayramı denince. Selihot metinleri okunan IUHJI ayının kızıl tan vakitleri ve Tischri ayının ilk 9 lan vakti anlaşılmalıdır Burada konu olan tö­ ren, en önemlisi olan, Kipur gecesinden önceki olmadı gerekir. 19 Bak. IV Bolüm, O l ve adetler".

74

Başka bir versiyon daha aklımıza geliyor. Sabetay'ın bir U tu •• hır balık bıraktığı Yahudilerin kurtuluşunun balıklar­ dan oluşan bir burç aihnda olacağını açıkladığı bilinir, n h u d i Ispanyolcasında beşik cuna (kuna olarak telâfuz ediiH-1 demektir. Bu sözcüğe Türkçedeki l i takısı ilave edilirse, U^ıkle ilgili anlamına gelen kounali sözcüğü elde edilir. Bu ı n ya da bayrarrun kaynağını bize aydınlatacak başka biri Ihmadığı taktirde, biz şahsen bu versiyonu tercih ediyoruz. • 2 - Purim, Yahudilerin bilinen bayramı. 3 • Kipir (Kippur) Yahudilerin bilinen bayramı. 4 • Mishibirah. Bu bayram büyük törende okunmuş özel bu rnethiyenin metninde (Shabbetay, Shabbetay Tsvi) yer al­ mak ı.tdır. Methiye şöyle başlıyor: "SenyÖrümüz ve kralımız, doğru, Sabetay Sevi, Yakub'un Tannsının Mesih'ini kut|t"

t 5 - Taaniyt = oruç. Bu sözcük genelde tüm oruçtan ifade jhilyoı 6 - Kuzu, yukanda anılmıştır '. 01

JU I vltlık vesilesiyle benim Rodv»s. Kos. Sakız. vs. Yahudileri Tarihi'ne •kını/ ] l istanbul Üniversitesinde 1 •• >ğu Halktan Eski Tarihi profesörü olmam t doğulu bir sakin olarak, sık sık vakın doğunun ba/ı yorek-rinde henüz Mulanan ha/ı örf ve adetleri kıyaslama fırsatı buldum. Burada söz konusu • ek-, büyük mumların söndürülmeğinden sonra oluşan gülüne sahMH kaynağını antik doğudan alır. İste bu kaynağın neden ibaret olduğu llotıt}!ve cim- ıltığa kı>ın uvkuva yatar ve gokyü/ü tanrısı zincire vurulur Uııvf iııiıılunca, gökyüzü tanrısı 'Attis evrenin çiçeldeneceğini haber ver­ i l İtlere yeryüzüne indiğinde kendisini karşılayan dı>ğa tanrıçası Ma veı Anxn.iv ılı* evlenir Bu ask bayramıdır. Tannnın inişi su şekilde kutlanı.Inİıı Hır tam seçilip rnı-rıekselerk- kaplanıp Attıs'nin imajı ve dininin simnVtlvIr «üsleniyordu. İlkbahar nasıl bir sonraki sen.' tekrar gelmek üzere m hu İM yolsa. Attıs de bir sonraki vıl tekrar ortaya okmak üzere ölmeye Kfthuı ıJduftu için, inuı aynı btr olu K>bi baııdailarla sanlıydı. Çam, özel bir >••<
75

kıhrdı. Eski tarihi incelersek, zaman içinde hu törenin gözlendiğini ve izlerine bugün bile rastlandığını. On Asva'daki bir ekol mensubu gurur tararından uygulandığını görürüz. Kızılbaş va da tahtacı olarak tanınan bu gurup men* suptan kendilerini bu tuhaf içki alemlerine vermek için buyuk mumların söndü ruldüğû gece törenleri düzenlerdi. Garip tesadüf Biz bu satırları.vazarken, İstanbul'da yayımlanan Ak­ sam* adu Türk gazetesi Maraş'lı (ön Asya) muhabirinin telgrafını yayınlı­ yordu. I>te bu telgrafın tarafımızdan tercümesi şudur 'Maras, 4 Mavi* 1935. - Bir odada büyük mumların söndürülmesi tont* ni uygulayan birkaç kişi curmümcşhut halde yakalandılar Olay yerinde, er­ kek ve kadınlardan başka, müzik enstrümanları ve kafası kopanlmıs bir ka­ ra tavuk da butundu." Görüldüğü gibi, bu tören, Sabetay'ın ekol mensuptan tarafından yapılan törenin aynısıdır, Aradaki tek fark, kuzunun yerini tutan kara tavuktur. Bu antik akmlerin çamuru, oryantal antik Yahudilenn örf ve adetlerine sıçra­ madan edememiştir. Bu örf ve adetler karşısında Amos peygamber hırsla se*j sini yükseltip şövle haykırmıştır: Ashohevim al mitot shen ousrouhim al arsotam** "Fildİşinden yataklarda yatıyorsunuz ve divanlarınıza Yayılıyorsu­ nuz!" Talmud, seruhim sözcüğüne ahlâksız ve leş gibi kokan anlamı ver» mektedir ve bu ayeti yorumlayarak: FJou bene adam sheavu önelim ve sho* tim ze ımze ve dovekin mitoteen zo bez o oumehalifin neshoteen ze i m "Bu kişiler birlikte yiyip içen. vataklan birbirine bitişik vatan ve kanlanm değiştiren kimselerdir." Günümüzde de, Attis'e vapılan törenin çamurlarının, büyük Kabalist Kibbı Şimon bar Yohav'ın anısına vapılan törene de sıçradığı saptanmıştır. Doğunun bazı şehirlerinde, Ömer'in Uao laomer) 33'üncü günü. bu Ribbi'nin ölüm vıldönümu olarak kutlanır. Bu günün gecesi Özel bir ayinin ve dinî şatv kılann okunmasına adanmıştır. F.vterin avlulannda odun yığınları tutuştu­ rulup yakılarak etrafında dans edip şarkılar söylenir. Bu törenin adı llouia deriM Shîmon ben Yohav, vani, Rabbi Şunun Bar Yohav'ın nikahı dır Buradâ bahsedilen hangi nikahtır? Yakılan odunlar ile dans ve şarkılar arasında bir benzerlik söze çarpmaz mı? Ribbi 'nin nikahı ve ölümundeki dans ve şarkı­ larla yakılan odunlarla, Auis'nin nikahı ve ölümündeki dans., ve şarkılarla yakılan odunlar arasında bir benzerlik görülmez mi? İstanbul Üniversitesin­ de antik doğuda din ve tapınma dersleri verirken bu benzerliğin farkına var­ dık. Safet yakınındaki Mcron'da vıl dönümü kutlanan Ribbi'nin şerefine, ço­ cuklar gibi kendi kendimize defalarca vanan odunlar etrafında döndük. Bu­ rada, bu tören şimdiye kadar İlk kez bu kadar vurgulanmıştır. İpekten bir fal alınır ve birçok yerden bu bayrama katılmak için gelip yıldızlar altında uyu­ mak zorunda kalmadan öner, orada şarkı söyleyerek eğlenen halkın ortasın­ da yanan odun ateşinde bu şal yakılır.

* 5 Mayıs 1935 tarihinde ** Amos. VX 4. *** Sabat Antlaşması. 62/2.

76

(

Oruçlar --av *•'»•**

^5

— i * j /w^y < i — » M * « M » / ^ « l y . ^

•/../(.ı/j /»..->/«<

J ; ^

- A \ - ~ & ^ _ s , ^ sy~~*
r

/f*» * • * ! ^ M

*

-

*^ V

Y

M * * " '

« '

M "

^

M *

(..A.*-».* i - * - - v - ^ - — * * ' v r 1

İşte k o p y a l a n a n m e t n i n R a ş İ k a r a k t e r l e s u r e t i : p i'ft (ift-.-,*) VfvjJ» i W 'o n o s n o

w

•p onp a«ft PD *p ch*vıftıvS »T cnnfıph P ' I D (Itnc) ifi-jj*» •*• r*»m v w f t w n t n n p o ' f t m

psm

* n »oo'rYı» *'c " i i'^pnumc i'.*» p-fı

ıJApi'o tflon oinft nro-n »(-•âftcrtı) * t * p r t *o *p hnftr.'S v.ı nuo*MD »i (ıratn) T 9 M 'pp'h ıoom*5 pp ' h o*ıfnn*D ]ip D M ' D ' I ' p t » -h n ıTjp İ n anîm tHp tflnd n) TJDD W> ->f>>o *p *'D n " ) ' D •ifY.vi nVı pm-3 pop |'0 oonon pıi p m o p v i - c i

*p (noı) n-rı

ıo 'Vn) von *n ı»>*) crrop »Dp* s»f> oto yt> -jftib n o o-pin o v a o t o ftVçyfn »pnpvn *p *p f'p

W T » v p noD'hm *ıTODtfJr*| r n i n

noo'bm *ı ı ı » Vh K I M TMO l3to lunopft aîvVı

otofentrölD

|ip p'ı)Ml ph; D'VDYD CIO pp D'ıf>lb"0 Chi 'PVOO'I 'P *p H'O'p ,

Vi) *1 'DO'h i * a*H Vft ft» Tp)9h »O *p »1130p 'D n i V p I lplO 'OO'A p't'*) DnoıruV) trayp DÎ*3 ' I P P CMpıtınfı pfnSft 'p (n'roo) T f N •>•> | V i ' H ' D - w h pXn4 W pnpıtıcA nlh "rfw'p ı « ıvİhıı »'pTİ .•Wim ' i l i 'O(T>5İ Kb P'ioı *o 'TJA p M vo») DO-ÂM

77

(J s

Oruca baslarken «Senyör ve kralımı/, Mesih'imiz, kurtarıcımız, gerçek Me­ sih, krallığı en yüksek mertebelere ve sonsuza dek yükselsin, Sabetay Sevi'nin şahsında birleşen gerçeğin üç rabıtası ile İs­ rail'in şan ve şerefini koruyan ebedî İsrail tannsı adına. Senyörümüz Sabetay Sevi'nin bu orucunu merhamet ve sevgiy­ le kabul et. Orucum gökyüzünde g u r u r u n ruhu olarak karşı­ lansın. Gerçeğin üç rabıtasının ilahî u y u m u n a inanan ve senyörümüzün şan ve şerefi için - tanrı çok yükseklerde ve ebe­ dî bir saltanat ihsan eylesin - o n u n öğrencisi bilgin Barzilay'dan bu günün orucunu tutma emri almış olan herkesin sahip olduğu değer yargılarına ödül olarak, yüce merhameti­ ne sığınarak soruyorum, bu gün bu oruçtan sonra azalmış olan ve bize ışığı göstermek üzere zekânın kapılarını açıp kurtarıcımızı göndermen için sana valvaran şu kanımın tü­ kenmesine göz yumabilir misin. Ey kurtarıcım, ebedî t a n n m , ağzımdan çıkan sözler ve k a l b i m i n daldığı derin düşünce se­ nin hoşuna gitsin.»

78

/C6— y i

* S

/İM

\ +

ggfjĞut» Lt-fi frl- - | j ^J/ ., | » M

_/

»•I - z^-^—» / / v i / U - l . ^ y l ı « - i ' — . .f « V H . - / - — - i /&L
aI

(O»:RN) N*»=*J VıF>«»7

• J V S ' i Dnnhyft p'VJ Vmv rnf»n> p»o b6ıc* -pıVı MO> CCJ

i w n i » " i Wı ' i n-iprı H oft "inwü'S pp phü'o-) p preıV po »p d m 'OO'ft i'h vıaf 'P ? '"»»to '0 1 ı5"p »ı ıW'»opıafı H . o i *n>c '»p n o ' i h 1X0*16 (mrap) noıcp W «rhu i'h taç inrfiu i *p n*ıw »•> i n o o o '*»•() rn " Î B * mıp n>f>?ı (o» DO mptti 'p İM İiı 1 nwhi» tvp) ıvpc'hm " i nwAw r'c y,»:>D nppba onwio pp Df) *p)6 n>fni oıon M I * .pAjA yj>nıp o*v nofrnvä .Air* a>n Divite/ı 3 rh pnp *p 'uı*S oı>tovn oı-up'Aıo onra pp (

|'C ıDD'ıS DVİDlI'I) &f> D ' f l ' J n * »p I W p I W f r U l »ift |p 'p i V l ' ı H

p r i n *p 'p *f> pıhn cnptvftu» |M *p pıi oo ai5"î*o n *n »of») .|nft IDÖ'TO cfmV) cr>wr>:o fût *D 'p *ft poin.p nDCOin *f) (OIIÜD) nhııpp n ora n OVDO mAİ pt o p w n *o ODO oi »jn nco7nn * * W n c c f t ı n n ntowp o i ODCft : 4 0 o JDjfio A p ,

l«o a i ıh aä'TO brn ıp (iinfcvn) «hert 'D 'p *h iv ıh ı v5 DTD H T B . f c " i nop*fvn "ÎVO'D nçp'AiD O'jjföo orn o i awvh ıîrp 1

İşte yukarıdaki metnin Fransızca'ya yapılan çevirisi: Orucu bozarken

w

Tetragram adına, gerçeğin u y u m içindeki üç rabıtası İle İsrail'in şan ve şerefini koruyan İsrail tannsı adına, kralımız •rnyör Sabetay Sevi'nin orucunu hoş görüyle kabul eyle. Bu oruç sebebiyle damarlarımda azalan kanım g u r u r u n r u h u n u 'aşısın SenyÖrümüz ve kralımız, Mesih'imiz, kurtarıcımız, yükseklere lâyık gerçek Mesih S.S.'nin lehine büyük bir m u dze yarattığın gibi, derin uçurumun içine indiği zaman da 79

5 rj

g £

senyörümüze ve şahsında birlesen genzeğin üç rabıtasına ina­ nan bize ve kardeşlerimize mucizeler yarat ve kurtancımız S.S.'yi bize gönderip bizi karanlıklardan aydınlıklara çıkart Gözlerimiz görsün ve kalbimiz sevinçle dolsun k i ruhlanmızı bir an önce sevindirsin. A m i n . Bu (aşağıdaki masa duası) ladino (judeo ispanyol) dilinde söylenir ve 40 numaralı Mezamir anlatılır: «İşte senyörümüzun, kurtanarruzm, gerçek Mesih'in yemeği, tann ona çok yükseklerde ve ebedî bir egemenlik ihsan eylesin. İşte senyörümüzün, kralımız S.S.'nin masası.»

0

s.

<

80

IV. BÖLÜM S A B E T A Y C I L A R I N TEŞKİLATI - DİNSEL, AİLEVİ VE S O S Y A L YAŞAM D U A L A R - Ö R F VE A D E T L E R

A - Sabetaycıların Teşkilatı Türkiye curnhuriyetinin ilanından sonra, Türk hükümeti iilns.il programım uygulamaya koydu. Türk basını d e b u ko•lya eğildi ve diğer konular yaraşıra "Dönmeler kimdir, ya İ l kimler dönmeydi?" sorulan çerçevesinde b u konuya da W r verdi. Basın kampanyası, bir kısmı gazetelerde beyanat11* veren, diğerleri de b u konuda çalışmalar yayınlayan Sabe|«y ekolü mensuplannın teşkilatına ve örf ve adetlerine nis­ peten az da olsa perdeyi kaldırdı. Bu bölümde mevcut olan Jöjumların hemen hepsi bu gazetelerden altnmışhri '. 1

Sabetay Sevi ölünce, sabetaycılann kolu kanadı kınldı. Onun yerini alacak bir başkan anyorlardı. Aslında, b u baştuml.ır çok geçmeden ortaya çıktılar. Daniel Israel Bonaföux 1 Vakit günlük gazetesi (1924 ocak ayı 8,10,18.24.28 numaralı sayılan)

B1

adında bir ozan, Sabetay anısına saygı gösterisinde bulunan kalabalık bir Yahudi gurubunu biraraya getirmeyi basardı. Yardımcısı Abraham Michael Cardoso, İzmir'de, İstanbul'da ve Kahire'de sabetaya fikirleri yaydı. Polonya'da Mordahay Ayzenştad Mesihlik propagandası yaptı ve çok geçmeden, Sabetay Sevi'nin kendisinde can bulduğunu açıklayıp Maca­ ristan, Çekoslovakya, Bohemya, İtalya ve Polonya'ya d i n i ge­ ziler düzenledi. Selanik de kendi açısından faaliyetsiz kalmadı. Cemaatte yeniden sorunlar getiren yeni bir Mesihlik hareketi baş gös­ terdi. Bu hareketim bitirmek için, şehrin hahamları kışkırtıcılan yerel makamlara bildirdiler. Takip edilmekten şikâyet eden kışkırtıcılar türbana hüründüler, yani Sabetay Sevi gibi Müslüman oldular ve 1687 yılına doğru İbranîce adı bugün maaminim olarak bilinen, Türkçe'si " d ö n m e " olan tarikab kurdular. Yazann bu tarikat hakkında yaphğı ve Vatan gazetesinde çıkan araştırmasında sözü kendisine bırakalım: Mehmet Azİz'in (Sabetay) Ülgün'de* ölümü öğrenilir öğ­ renilmez, kayın pederi A b d u l Gaffur ", kayın biraderi A b d u l 0

1

2 Bu Berat şehridir. 3 Bu bölümde görülecek ö/el isimler donmrU-rin aklığı Müslüman ¡»dlandır. Örneğin, Sabbetav Sevi - Mehmet A r i / veva Mehmet FJendi'dİr. Abdul Gaffar - foseph Pilossof. Yanlışlıkla jacob Sesi adını alan Abdullah Yakup veva Yakup Efendi facob Querido; asluıda A viche (Ayşe) nin erkek kardeşiydi. Aviene - Yocheved. loseph Pilnssot un k m ve Sabbetav'ın kansı (karsı Sara'nın ölümünden sonra). Abdul Rahim (?k Mustafa Çelebi (?) Abdullah Çelebi - leşi Şatom Hüsey in Efendi (?) Mustafa Efendi. Mekke'den döndükten sonra Han Musíala Etendi ol­ muştur.

82

lah Yakup ve Abdül Rahirn, Sabetay'm karısı Ayşe'yi Selanik'e götürmek için b u şehre gelirler. Sevi'nin ölümü 200 ai­ leden oluşan sabetaycılan güç d u r u m d a bırakmıştı. Bir baş­ kana ihtiyaçtan vardı. Sevi'ye atfedilen ve ölümünden Önce yazılmış bir mektup b u husustaki mirasçısı olarak, sabetaycı cemaatin yönetimini devralan Abdullah Yakup'u öneriyordu. Sürüsünü Sevi'nin emirlerine göre gütmek için kendini zor­ ladı, halkı onun kehanetlerinin gerçekleşmesini beklemeye teşvik etti, 613 misvot'un artık onlar için bir z o r u n l u l u k ol­ madığını açıkladı ve Müslüman dinine bağlı kalmalan gerek­ tiğini de ilave etmeyi unutmadı. Bu sonuncu tavsiye, Sevi'nin hükümlerine bağlı olan bazı sabetaycılann hoşuna gitmedi. U z u n süredir Yakup'a tatsız bir saldın hedefleyen Mustafa Çelebi adında birinin yönettiği nahoş bir hareket nihayet ger­ çekleşti. Bir sabetaya b i r diğerine bir meşin parçası sattı; sa­ tın alan kişi bu parçayı kendi zevkine u y g u n bulmayınca sa­ h a y a iade etti ama saha geri almayı reddetti. Her i k i taraf Yakup'a başvurdular ve ondan meseleyi yargılamasını istedi­ ler. Yakup'un y o r u m u şuydu: "Önceden bclirlenmemesi ne­ deniyle geri alma hakkı mevcut olmadığından ve sablan mal hatalı olmadığı için sabm işlemi yasal sayılır ve sonuç olarak saha malı geri almaya mecbur değildir . 141

Bu hüküm, Yakup'un evinde yapılan ve Mustafa Çelebi'nin de hazır "bulunduğu fırtınalı bir toplantıda sabetaya halk tarafından tartışıldı. Yakup için pek sempatik olmayan atmosferden yararlanan Mustafa Çelebi ayağa kalkıp şöyle bağırdı: "Beni seven arkamdan gelsin". A b d u l l a h Çelebi da­ hil partizanlan kalkıp onu takip ettiler. Bu olay, hicri 1102 (1690) yılında sabbetayalann içinde meydana gelen bir fikir ayrılığının başlangıam sahneye k o y u y o r d u . 4 27 Mav» 1927 tarihli Son Saat bu hükümden soz ederken (3. Sayfası) meselenin bir meşin sorunu deftil, bir anlaşmazlık sorunu olduğunu vardı. Yakup. Sabbetav'ın yasakladığı anlaşmazlığı emretmişti, ki bu durum Sevi taraftarları açısından yasaya karşı gelmek olarak değerlendiriliyordu.

Sonuç ne olacaktı? Bu tarihten itibaren sabctaycılar i k i g u r u p oluşturdular Yakubiler (Jacobites) ve Osman Baha'nın müritleri Karakaşlar. Bu tarihten itibaren aralannda sadece evlilik ilişkileri de­ ğil, en ilkel sosyal İlişkiler bile kesildi. Bü-birlerine selam ver­ mez oldular. I ) Yakubiler*» 43 aile Yakup'a sadık kaldılar. Ona körü körüne itaat edi­ yorlar ve çilekeş bir hayat sürüyorlardı. Yakup'un sahip o l ­ duğu Yılan mermeri civarındaki büyük evin adı Saadethane idi. Burası Yakubi cemaatin merkeziydi. Yakubi görüş şeriata dayanıyordu. Bu d i n i n mcnsuplanna maaitıinim** adı veriliyordu ve dua, oruç, hac ve zekat gibi islamî hükümleri de ciddiyetle verine getiriyorlardı. Yakup, dinsel fikir aynlığmdan hemen sonra, cemaat mensup­ larına bir örnek harekette b u l u n m a k amacıyla, Mustafa Efen­ d i adındaki biriyle birlikte Mekke'ye hacca gitti. Mekke ile Medine arasındaki mesafeyi katederken bir devenin altında kalarak Öldü. Hacı unvanını almış olan Mustafa Efendi Selanik'e döndü ve herkese Y a k u p ' u n ölmediğini, Kıblei*' yönüne doğru gittiğini anlattı. 1

171

Y a k u p ' u n erkek çocuklan olmamıştı "'. Kısaca h a r u m olarak anılan kızı Ayşe, d a m a d " " unvanını alan Hüseyin 1

,,ot

5 Bu gurup aynı zamanda 'Hamdı beyin gurubu" diye de tanınır. 6 Maominıım •• mümin 7 Kuran'da öngörülen. Müslümanların verdiği bir (eşil asar vergisi. 8 Mekke 9 Rosanes, [V, 467, İbrani'ce metinlere dayanarak. Yakup'un halefinin oğ­ lu Berahya olacakını söyler. Belki Berahva ölmüştü ve bu yüzden başka bir halef aramava başladılar. 10 Diver guiveret - Seruora 11 Damat.

84

Efendi ile evlendi. Erkek neslin namevcut olması, Yakup için bir halef aranması ihtiyacım doğurdu. Bu halef Hacı Mustafa Efendi o l d u . Hükümet binasının karşısındaki Sabri Paşa so­ kağının köşesinde bir evde o t u r u y o r d u (şimdiki Venizelos Bulvan). Yeni başkan şeriatı benimsemişti ve görevi devraldı. D u r u m u n u sağlamlaştırmak için. Hacı Mustafa Efendi Mekke seyahati dönüşünde kendisine hakaret eden Mustafa Çelebi ve Abdullah Çelebi ile asla ilişki k u r m a k istemediğini anlattı. Diğer bir ifadeyle. Hacı Mustafa i k i parti arasındaki diyaloga son veriyordu. Hacı Mustafa Efendinin halefleri sırasıyla Mehmet Ağa ve İzak Ağa oldular. Unvanlan zişan'dı. Izak Ağa'dan sonra 15 adet başkan devletou (devletli) unvanı ile sırasıyla görev al­ dı. O n ikinci devletli çağına kadar Yakubiler g u r u b u kapalı t u t u l d u ve bundan sonra düşüşü başladı. Yakubi başkanlar gerçek otokrat kimselerdi. D i n , giysiler, örf ve adetler ve yaşam kavranılan hususunda mevcut olan düzene ayak u y d u r m a k t a güçlük çekmiyorlardı. Evlenmek için, seyahate çıkmak için, bir oğlan çocuğu sünnet ettirmek için, b i r iş veya bir meslek seçimi yaparken, hattâ bir ameli­ yat olurken bile başkanın izni alınıyordu. Hastalara, fakirlere ve i h t i y a a olan kimselere vermek üze­ re para toplanan bir fon mevcuttu. Toplanan meblağlar baş­ kanın koyduğu zorunlu vergiler sonucu ortaya çıkıyordu ve nikahlarda, hastalıklann tedavisinde vs. kullanılıyordu. Bu şekilde toplanan paralar ya başkanın kendisine ya da dos­ doğru yararlanacak kişiye ulaşıyordu. Doğum günü kutlamalan, nikahlar ve ölümler Müslüman adetlerine göre yerine getiriliyordu ama tarikat ayininden sonra bir dua da başkan yapıyordu. Çok eşliliğe ya da boşan­ malara ilişkin hükümler tamamen kaldınlmışh. Miras yasası kadınlara tanınmıyordu. 85

43 aileden meydana gelen b u gurubun acayipliklerinden biri, asırlarca birbirinden a y n kalan ve kesinlikle evlenmeye yaklaşmayan i k i a y n gurubu, bir zengin sınıf ve bir de fakir sınıfı oluşturmuş olmasıdır. Bu evlenme sınırlaması yabana kişilerin g u r u b u n örf ve adetleri hakkındaki şüphelerini art­ tırmıştır. Türk okullara giden sabetaya çocuklar Türk arkadaşları­ nın başkan hakkında ve g u r u b u n örf ve adetleri hakkında konuşmalanna şahit oluyorlardı. Sabetaya çocuklar, Türk ço­ cukların söylediklerini ailelerine sorduklarında, ailelerin ce­ vabı şu o l u y o r d u : " H a n g i başkandan bahsediyorsunuz? Baş­ kan denince biz mahkemedeki başkanı (yargıç) ya da beledi­ ye başkanını anlarız, başka bir şey değil." Sabetaya bir gen­ cin evlenme zamanı geldiğinde, önceden beri içinde olduğu gurubun sırlarım Öğrenmeye başlardı. Dönmelerden söz ederken, Hasan Paşa adında Selanikli bir va­ li, nco-müslümanlann ne İslamiyet! ne de Yahudiliği izlemedikleri­ ni öğrenince 1722 yılında onları imha etmeye karar verir. Projesini uygulamaya koymakla uğraşırken, bazılarının dediğine nöre Hasan Pasa öldü veya diğerlerinin dediğine %öre öldürüldü. Valinin öiıimii kendi durumlarım dolıa da sağlamlaştırmak için, dindar dön­ meler tarafından istismar edildi . t,1,

Bu d u r u m i k i asır boyunca devam etti. 19. Yüzyılın ikinci varisi boyunca sırlan muhafaza eden örtü şu koşullar altında açıldı: G u r u p mensuplarından C a m b o u r (Kambur) adında b i r i Selanik'in ileri gelenlerinden A b d u l l a h beye başvurdu ve sırlann neler olduğunu ve saadethane evinin, yani Yak u p ' u n tarikata miras bıraktığı evin. Sevi Yakup'un bırakbğı kutsal kalmblann nerede bulunduğunu ona anlatb. Vali Hüs­ nü Pasa'ya müracaat eden Abdullah bey, valiyi Kambur'un 12 Bu italik kısım Rosancs'dan alınmıştır. IV, s. 460.

86

beyanatlanndan haberdar etti ve gerekeni yapmasını istedi. D u r u m u haber alan guruptaki erkekler kutsal kalınman der­ hal ortadan kaldırdılar. Evin koruması Nimetullah Hanım so­ rulan sorulara hiçbir cevap vermek istemediği için tutuklan­ dı. İlk kez denenen bu tarikatın sırlanın elde etme çabası so­ nuç vermedi. 1291 hicri tarihinde (1874) Mithat Paşa Selanik valisiyken birçok devlet görevlisinin başlarını kazıttığını şaş­ kınlıkla öğrendi. Nedenini sorunca, ona onlann Sabetay'ınmüritleri oldukları söylendi. Mithat Paşa onlara başlarını bu şekilde kazıtmalarını yasakladı. Göz dağı olarak, aksi takdirde işten kovmakla tehud etti. 1291 ve 1300 hicri yılında (1874-1882) gençlerden oluşan bir g u r u p okuldan çıkmış ve açıkça başkanlanmn davranışla­ rına karşı olduklannı beyan ediyorlardı. Başkan verdiği ce­ vapta onlann tarikattan ihraç edilmelerini bir kararname ile bildirdi. İhraç edilenler kendileri hakkında alman karara ta­ mamen karşı olmakla birlikte ailelerine saygılan nedeniyle daha fazla ileri gitmediler. 1300 (1882) yılma doğru Sabetay Sevi, gençler tarafından yayınlanan Gonca-i Edeb (Eğitonin goncası) adlı bir dergide, "17. Yüzyılın şarlatanı" olarak ta­ nımlandı. Bu d u r u m karşısında, gurubun başkanı gençlere ait olan bazı haklan smırlamak zorunda kaldı. 1300'den ön­ ce (1882), yabana bir dilin eğitimi, İstanbul yüksek okullanna gitme, tıp eğitimi, h u k u k ve eczaalık gibi eğirim faaliyet­ leri onlara yasaklandı. Daha sonra bu yasak kalktı ama bu gençlerin A v r u p a ' d a eğirim görmeleri yasaktandı. Bu g u r u b u n mcnsuplan genelde pek fazla ticaretle uğraş­ ma eğilimi göstermediler. Büyük bir kısım devlet m e m u r u görevini talep ettiler ve mükemmel şekilde de başarılı oldu­ lar. 87

2) Karakaş G u r u b u * " ' Yakubi g u r u p gibi bu g u r u p da i k i asır boyunca fanatik düşünceler içinde kapalı kaldı. Sabetaya fikir aynlığının m i m a n Mustafa Çelebi'nin partizanlarından biri Abdül Rah­ man Efendi adında bir dönmeydi. O n u n da 1088 (1677) yılın­ da, yani Sabetay'dan tam dokuz ay sonra doğmuş bir oğlu vardı. Mustafa Çelebi sabetaycı gücü eline geçirmek için r u h göçü (reenkamasyon) temeline dayanan bir plan hazırladı. İşte bu plan şu şekildedir: Genel kanıya göre Sabetay ölme­ miş t i , sadece r u h u başka bir vücuda geçmişti. Bu beden de­ ğiştirme olayının Yakup'un bedeni ile ilgisi olamazdı zira Sa­ betay sağken o da sağdı. Sevi öldüğü gün r u h u Abdül Rahman'ın karısının döl yatağına göçmüş ve dokuz ay sonra Sabetay'ın direkt halefi olan Osman adındaki erkek çocuk dünvaya gelmişti. Mustafa'nın planı i y i kombine edildiği için Yakup'tan aynlan büyük sayıda sabetaya tarafından kabul edildi. Mustafa Çelebi'ye gelince, mistik bir hayat sürdü. 1114 (1702) yılında, yani Yakubilerle aynlıktan 12 yıl sonra Musta­ fa, Osman'ı Sevi'nin temsilcisi ilan etti. O tarihte Osman 26 yaşındaydı. U z u n boylu, esmer, i r i y a n , mavi gözlü ve cahil görünüşlü b i r i y d i . Mustafa, başansından güç alarak, 1128 (1716) yılında o n u aynen Sevi gibi Mesih ilan etti. Yeni Mesih o zamanlar 40 yaşındaydı. Bu açıklamalar tepkilere yolaçu. İbrahim Ağa adında biri, Osman'ın Mesih'in temsilcisi olabileceğini ama bir Mesih o l ­ maması gerektiğini söylüyordu. Diğerleri buna karşıt bir fik­ ri savunuyorlardı, ki bu duruma göre bu gurubun da dağıl13 Bu gurup avnı /amanda Komşu Ağalan olarak, da bilinir. Mümin I.Maaminj. Muştala Çelebi, Osman Baba ve On Yollu (bu son kelime Honvo parti/anlan honvolar'dan, Osman'ın oğlu ve halefi, hjretilrrusrir). On yollu Türkçe'de on volu takip eden anlamına .-.>• u varü Sabbetav'ın dirilişine ina­ nan on ekol mensubu Kurup. Bu şurup, Çağan. Yunan, Yahudi, Polonyalı. Ar­ navut Türk, Rus, Mafcüare, Mımtenegrin ve Bulgar'lardan ohısuvordu w Sabbelav Sesi've olan inançları diğerlerinden (ok daha sağlamdı. |Bu ayrın­ tı Rene bir Kapancı tarafından Kesimli Dunva adlı Türk dergisinden alınarak 5 kasım 1341 (1925) tarihinde İstanbul'da tercüme edilmiştir!. :

Rfi

ma eğilimi gösterdiği anlaşıbyordu. Aslında, yoğrulma döne­ mindeki fikirler tartışma halindeyken, Osman Ağa kesin b i r karar alınmadan önce 1133 (1726) yılında öldü. ö l ü m ü yeni tezatlann ortaya çıkmasına neden o l d u . İbrahim Ağa ve parti/anlan kendi görüş açılarında ısrar ediyorlardı. Bu görüş şuydu: "Mesih ölmez, bedeni çürümez"." Aksini iddia eden­ lere mezan açıp cesedin d u r u m u n a bakmayı önerdiler. Eğer çürümemişse Mesih'tir, ama çürüdüyse değildir diyorlardı. Bu teklif kabul edilmeyince olan o l d u ve ayrılık baş gösterdi. Yeni g u r u b u n başına İbrahim Ağa geçti. Osman Ağa ya da Osman Baha'nın üç oğlu ve dört kızı o l ­ d u . Büyük oğlu Abdül Rahman ya da U o n y o onun yerine geçti. Ondan sonra on tane başkan birbiri ardına başkanlığı devraldılar ve gurubu yönettiler. Honyo'nun yerine geçen kişi kabalist Derviş Efendi idi. Zohar ve Kabbala Öğretilerituteki cinsel konulara olan yaklaşımlara yaptı­ ğı yorumlara istinaden kadınlara tam Özgürlük tanımak istiyor­ du^. Bu g u r u b u n başkanlan arasında Ambarcı adlı şahıs halkı ahlâk bozukluğuna sürükledi. Çevresi kötü kişilerle dolu merhametsiz b i r i y d i . Önceki g u r u b u n başına gelenler bu g u r u b u n da başına geldi. O da gelişmelere ayak uyduramadı. I " ur., u yüzyılın sonlanna doğru g u r u b u n saçmalıktan karşısında yeni bir ne­ sil ayaklanmaya başladı. Bu.yeni nesil, önce Feyz-i Sübyan adlı okulu ve daha sonra Feyziye o k u l u n u kurdular ve yete­ nekli öğretmenlerden oluşan bir ekip oluşturdular. Eğitimleri­ ni tamamlayanlar yüksek okullara gidiyor ve doktor, avukat, profesör vs. oluyorlardı. Eğitim, ticari yeteneklerini yükseltti ve k.ıh. ı yararlar sağlamalan için gemken sosyal dayanışma­ yı güçlendirmeye yardım eden refaha erişmelerine yaradı. 14 Bu italik bulum Rosams'dan, IV. 469. ahnadır.

89

3) Kapana Gurubu" * 5

İbrahim Ağa 1133 (1726) yılında yeni g u r u b u n başına ge­ çince Yakubİ guruba yaklaşmanın yollannı aradı. Bu amaca erişmek için 31 yıl boyunca emekler sarf edildi ama aradaki fark gerçekten büyük olduğu için yakınlaşmak mümkün o l ­ madı. Bu g u r u p yeni bir batü inançlar dokusu yaratma ihtiyaa duymadı. Karakaş gurubu ile kader bağı kurmuş olduklan için, bildikleri ile yetindi. Bu g u r u p "İlerleme"nin etkisine de manız kaldı. Yabana diller öğrenmenin gerekliliğini diğer guruplardan önce anla­ dı ve bu öncelik ticari hayatlannın geniş ölçüde gelişmesine yaradı. Kurduğu Terakki okulu iyi sonuçlar aldı.

B • Dinsel, ailevi ve sosyal yaşam 1) Sabetay ve haleflerinde tann i n a n a Dönmeler dünyayı yaratan bir tannnın mevcudiyetine inanırlar. O n u n diğerlerine göre olan üstünlüğüne inanırlar. Tanndan sonra Sabetay Sevi gelir»'*'. Daha yukanda Osman Ağa'nın neden sonra ve hangi kav­ rama istinaden doğduğunu ve nasıl Sabetay'ın direkt halefi tayin edildiğini gördük. Sabetay gibi, Osman da "baba" adı verilen müritlerinden oluşan 63 kişi tarafından tann ilan edil­ iş Bu gurup ibrahim Ağalar ve Papuolar olarak da Unınır. Papou sözcü­ ğü İspanyol YahudKcsinde "vaslı" anlamına gelir ve " l a r " Türkçe'nin çoğul takısıdır. Tapular "yaslılar* demektir. I/miılıler ayn bir gunıp oluşturmadı­ lar Bu inm altında Sabbetav'ın Ümidi partuanlan anılıyordu. 16 Resimli Dünya. 15 Kasım 1925 90

d i . Osman'ın haleflerine halife (khalifes) denir. Osman'ın sağlığında tannsallığına inanan g u r u p mensup­ tan, yangına karşı koruması için takılannı ve benzer değerli şeylerini ona bırakıyorlardı. Osman'a atfedilen bu korumacı­ lık her şeyi yakıp yıkan bir yangın karşısında anlamsız kalın­ ca kişilerin y o r u m u şu şekilde o l d u : "Cünahlanmı/an çoklu­ ğu yüzünden mallanınız kurtu!amadı( >. ,7

2) Dönmeler ve diriliş Dönmeler Yahudi adlan taşıyan çeşitli ailelere bölünüyor­ d u . İçlerinden en önemlileri: Ruso, Florentin, Tironf?) (belki de Ghiron ya da Niron), ve Kohen. Rivayete göre Ruso ve Kohen ailelerinin aziz olma özellikleri mevcuttur. Bu dört aile­ nin inançlarına göre ölülerin dirildiği gün diğer tüm insanlık yer alhnda kalırken dönmeler mezarlanndan çıkacaklardır. Bu şekilde dirilecek olan dönmeler bayraklar taşıyan gurup­ lar halinde birleşecek ve cennete gireceklerdir. Kohen'ler ye­ şil bir bayrak taşırken diğer aileler kırmızı-beyaz bir bayrak taşıyacaklardır"" . 1

3) Sünnet Dönmelerin sünnet adeti Müslümanlannkinden farklıdır. Dönmelerin çocukları i k i ya da üç yaşında sünnet edilir. Her sünnet halifenin (ya da baba veya Ağa) İzni ile yapılır. Sünnet edilecek çocuk-onun elini Öpmek zorundadır. Sünnet töreni amnda Ibranîce dualar o k u n u r \ Bu dualardan biri şudur Yemin ad ... osa hail. :

17 Vakit ga/tftni SOcak 1424. 18 a R C 24 Ocak 1924. 19 a R . c 18 Ocak 1924.

91

4) Nisan ve nikahlar Nişan ve nikâhlar genellikle çocuklar dogmadan önce ya­ pılır. İki kadın gebe kalınca farklı cinsiyetten olan çocuklannı nişanlarlar. Nişanlılar üç ya da dört yaşına gelince bu n i ­ şan değer kazanır. Düğünde yapılan kutsama genellikle Per­ şembe akşamı cereyan eder. G u r u b u n dinî başkanının refakat ettiği çift, içinde Osman Baba nın heykelinin bulunduğu oda­ ya girip önce kız sonra erkek o n u n karşısında diz çökerler ve elleri ile ayaklarım öperler. Daha sonra törende dinî başkanın yaphğı kutsaması yer alır ve b u kutsama esnasında hahamlar (maanimin) İbrani'ce dualar okurlar. Kızın kollanna eşkenar dörtgen şeklinde kutsal bir bilezik takıldığında evlilik takdis edilmiş sayılır. Bu bilezik Osman Baha'dan kalan bir kutsal semboldür. Evlilik yemeği süresince hahamlar yeni evlilerin ortasına otururlar ve uzun dualar okurlar. Yemek bittiğinde yeni evli­ ler yalnız bırakılır. Bir süre sonra, yeni evli genç kız yatak odasına çekilir, daha sonra yeni evli erkek onunla orada bu­ luşur ve her ikisi yüz yüze d u y g u ile birkaç dakika süren bir dua okurlar* ". Ertesi gün, tüm şüphelerden arınmak İçin bir imam (Müslüman bir imam) çağıntır ve Müslüman tören usulüne göre evlilik yapmak İçin dostlar davet edilir. 5

Çoğu kimse, Osman Baha'nın heykeline yapılan ziyareti genç nişanlı kızın dinî başkana sunduğu bir çeşit bekâret ada­ ğı olarak kabul eder. Bu inanç hiçbir temele dayanmaz.

5) ö l ü m l e r ve mezarlar Hasta özel bir tedavinin objesidir. Bir dönme can çekişi­ yorsa yatağının etrafındakiler, erkek ya da kadın, herkes d u ­ alar okur. Ölünün bedenini yıkayan kimse, ölen kadın olsa ZOValıi

92

•-. 18 Ocak 1924

-

bile daima erkektir.t ». 21

Yedi gün boyunca yas tutulur ve bu süre boyunca düzen­ li olarak d u a edilir. Ölümden sonraki 40. günde dua edilir ve her sene yıldönümü anılır' '. 21

Dönmelerin Selanik'te ve İstanbul'da özel mezarlıkları mevcuttur. Bu tarikattan biri bu i k i şehre yakın bir yerleşme merkezinde ölürse tabut b u i k i mezarlıktan birine taşınır. İs­ tanbul mezarlığı Üsküdar*da. Boğazın Anadolu kıyısmdadır. Eskiden her gurubun kendi a y n mezarlığı vardı.

6) İyilikseverlik Sabetay'ın 13. Emrine istinaden dönmeler iyilikseverliğe ve tankatm dayanışmasına çok önem verirler. Şu şekilde: 1 - Fakir hastalara yardım amacı güden "Sağlık Yardımı" adlı kuruluş onlara ilaç, doktor ve diğer malzemeyi tedarik eder. O d u n , kömür ve gıda tedariki yapar. 2 - "Genç Kadınlar" adlı cemiyet önceki cemiyetle aynı ga­ yeyi güder. 3 - "Bayanlar Cemiyeti" adındaki cemiyet kalıcı olsun ge­ çici olsun, dişil teşkilatların tümünün merkezidir ). 121

Dönmeler, tarikatlanndan bir kimsenin askerlik hizmetin­ den muaf tutulması için gerekli muafiyet vergisini ödemek üzere müşterek masraflara ortak olmak için bir araya gelirler.

21 a g * . 18 Ocak 1924. 22 Resimli Dünya dergisi. 15 Kasım 1925 23 15 Kasım 1925 Unhit Resimli Dünya

93

C-Dualar

İşte a d l a n açıklanmış d u a l a r 1 - "Sabahleyin yüz yıkandıktan sonra Tela ledavid arominha eloay ameleli< ' Mezamiri okunur. Bu duayı herkes :4

" h a v l u " duası olarak anımsar. 2- Tefila denen sabah duası. Karakaşzade Rüştü, Vakit""

1

gazetesi temsilcilerinden birine bu duadan bahsederken göz­ lerini kapamış, dudaklannı kıpırdatarak sağdan sola doğru bir sarkaç gibi sallanmış, ve gözlerini açtığı zaman, " B u Tefi­ la denilen duadır" demiş ve ilave etmiş: "Dönmeler yalnız­ lık duygusuna kapılınca b u n u okurlar ve Osman Ağa onlara yardıma koşar." 3- Akşam duası (Karakaş A r v i t denilen duayı ima etmiş­ tir), belirli bir saatte, özel evlerde, küçük sinagoglarda düzen­ lenerek yapılır. Şu dualar Yahudi İspanyolcası dilinde söylenir: 4- °

.vıfnnınvüh a t a , D f i W ) o f r p . n . y i ' O j r - p rn-o

.ıvoDn-jrh tf'D TrfçVop*i eft'p .YrtMta cf>'D l

, » w p 'ft '"isn "o înfV n t e t o ,xn o;3 , ı n - H

\Vvn oft'o

OIVD wnb

'aıuını*}

6

7- İşte SenyÖrümüzün yemeği, kral Sabetay Sevi, kralımız, Mesih ve K u r t a n a , gerçek Mesih, ihtişamı artsın ve kralbğı 24 M .

-

ı

25 21 Ocak 1924 tarihinde. Qastcrisk ile İşaretli duayı bana grne bîr di tnme söylemişti (**) ıkı tane

94

ılı- işaretli dualan bana bir dönme okudu.

çok yükseklere, En-Sof u n mertebesine çıksın. İşte Senyörümüzün sofrası... 8- Sabetay Sevi'nin (Ayet 9) ima edildiği İlâhilerin İlâhisi ' n i n 2. Bölümünün de b i r dua olduğu kabul edilir. Resimli Gazete *' adındaki Türk dergisi bu bölümün İbrani'ce metni­ ni A r a p harfleri ile yayınladı. 1

D - Örf ve adetler Örf ve adetler genel olarak uygulayan kimseler tarafından muhafaza edilmiştir. Sadece anıların sürdürülmesi gayesiyle, geçen zamanın gerisinde kalan örf ve adetleri koruma eğili­ minde olan aydınlar görülmektedir. Aynca, ilerleyen zaman içinde şüpheye düşen aydınlar, örf ve adetlerin ötesinde ka­ lan, batılcılann sıkıca sanldığı düşüncelere saplanmıştır. Bu saplantılar her yerde aynıdır. Aşağıda öğrenebildiğimiz örf ve adetlerden bazılarım ve­ riyoruz; - T o p u k l u ayakkabı giymek yasakh. Özel bir model olma­ ları gerekiyordu. Modelde hiçbir sapma kabul edilmeyecekti. Karşı gelenlerin hepsi, bir mübaşir ve bir ktlavuzcu kadın (çöpçatan) aracılığıyla g u r u p başkanının huzuruna çağırıla­ caktı, Özel adları olan memurlar başkan huzuruna çıkan er­ kek veya kadınların ayakkabılarını İnceliyordu. Ayakkabılan n topuklan önerilen modele göre imal edilmemişse, i r i bir bıçak darbesiyle kesiliyordu. Başkan bu gibi aykmlıklan yargılarken beyaz bir türban giyiyordu ve suçlulara buna benzer günahlardan kaçınmalannı Öğütlüyordu. Aynı suçu tekrarlayanlar ayıplanarak cezalandınlıyordu. Islah olmayanlara aforoz cezası veriliyor ve gerekirse selam dahi verilmeyerek halkla olan İlişkileri dış26116. Sayı, 3. YıL 1341 (1925)

95

lanma yöntemiyle kısıtlanıyordu. İhraç edilmeyi gerektiren çok körü durumlarda başkan gurubun yaşlılarının fikrini so­ ruyordu. - Roşa Sana'da (Yahudi yılının ilk günü) I z a k i n yerine kurban edilen k u z u n u n anısına kuzu yeniyordu (hâlâ yeni­ yor). - Mesih'i beklemek üzere deniz kıyısına, ya da bir ırmak kıyısına gidilirdi (hâlâ gidiliyor) ve şöyle söylerürdi: Sabetay Sevi, esperamos a t i , yani Sabetay seni bekliyoruz (günümüz­ de de söylenir). - Yakubiler kafalarım tıraş etmek zorundaydılar (günü­ müzde de geçerli). K a n l a n ve ktzlan braş olamadıklan için saçlannı çok ince (günümüzde de geçerli) örerler. - Kadınlar sokağa çıkarken yüzlerini örtmek zorundaydı­ lar ve eğer birlikte o l d u k l a n kimse babalan, kocalan ve erkek kardeşleri değilse asla örtünmeden karşılarına çıkmazlardı (henüz aynı). - Kadınların ferace (üst giysi) giysisini Türk kadınların so­ kağa çıkarken sanndığı çarşaf ile değiştirmeleri yasakb. - Her dönmenin bir Yahudi adı vardı. - Yahudi İspanyolcası dilinde bazı i y i niyet sözcükleri ve bazı kötü niyet sözcükleri kullanılıyordu (günümüzde de ku Hamlıyor). - Sakallı olmak mitzva (bu tavsiyeyi tammlamak için dön­ melerin kullandığı sözcük) sayılırdı (günümüzde de sayılı­ yor). - Günah sayıldığı için ve günahın işlendiği sene içinde ölme korkusuyla özel bir tören olmaksızın kuzu eti yenmez­ di ". 1

27 Vakit Gazetesi. 8 Ocak 1924.

96

- Dönme olmayan kadınlarla ilişkiye girenler cehenneme gitmeye adaydı '. 138

- Bir dönmeden Önce dönme olmayan birini selamlamak - Oruçken sigara içmeye İzin vardı'*'. Ramazan orucu t u ­ tarken sigara içmeye i/.İn y o k t u . - Kutsallığı kendilerini yangına karşı koruyan değerli ta­ kılan ve eşyayı tarikat başlcanının evinde depolamak alışkan­ lığı mevcuttu.

2 ü 3 < x < 28 a.g*.

|

29 Resimli Dünya. 15 Kasım 1925 30 a.g*.

97

V. BÖLÜM

ÇEŞİTLİ ÖZELLİKLER Sevi auesinin İzmir'deki izleri -Yahudiler ve Dönmeler D i l ve fonetik başkalaşım - Sözdiziminin başkalaşımı - Dön­ melerin arşivleri - İkinci Abdülhamid ve dönmeler - Önemli şahsiyetler - Yahudiliğe dönüş üzerine i k i deney - Dönmele­ rin güncel d u r u m u Sevi ailesinin İzmir'deki

izleri

Karataş'ta bulunan ve Birinci Dünya Harbi sırasında (1914-1918) park haline getirilen eski İzmir mezarhğında mevcut binlerce kabir arasında Sabetayin babası Mordehay Sevi ve muhtemelen Mordehay'ın erkek kardeşi Izak SeW n i n kabirleri de b u l u n u y o r d u . Bu i k i mezar birbirinin ya­ rımda yer alıyordu ve yazıt olarak aynı metni taşıyorlardı. I z a k i n ölümü ile Mordehay Sevi'nin ölümü arasındaki za­ man farkı i k i ay üç gündü. İşte 1903 yılında b u kabirdeki araştırmalanmız esnasında kopya ettiğimiz b u yazıtın metni: 99

NTM2GIS M ı R O P I L vnnv S : jjıa 1 0 I K I I vropv* via ıo*ıp

n*?i;)i ne» »"¿".1 n-n;p rvjw) Y ^ N M " S

xrvh

F A OVA

Nnısoı "TK M M A p3i rVno' S A yno I D I M I vnıpıs v;e lanp

nSjnı paı t s\ı r n v j p rt

T R N ' E

¡0'}

n-*-ö

N N S F N Oı*A

İzmirli Yahudi cemaati hakkında 1903 yılında topladığı­ mız notlar arasında şu ibareleri keşfettik: " O t u z sene önce, başlarında Kordoso ailesinin b i r üyesinin bulunduğu İzmirli birkaç Yahudi her sene Sabetay Sevi'nin Ölümünü anmak için bir tören düzenliyorlardı." 1932 yılında İzmir'e yaphğımız se­ yahat esnasında b u törenin konusu ile ilgili aynntılan sordu­ ğumuzda hiçbir şey hatırlamadıklarını ve Kordoso ailesinin şehirden aynldığını söylediler. Irgat Pazan semti yakınlarında, haham başılığın lokaline vakın sayılacak bir mesafede, bugün bile "Lamba Sokağı" ad­ lı bir sokak bulunuyor. Sokağa girildiğinde Sevi'nin Cortigo'su adında b i r cortijo (çeşitli ailelerin bir arada oturduğu birkaç odalı b i r ev) gözden kaçmıyor. Halihazırda b u evde kumaş satıcısı H a y i m Katan oturmaktadır, Resimli Dünya dergisine göre"» Tişorel ailesi eskiden Sevi'nin evinde ikâmet etmiş.

Yahudiler ve dönmeler Selanik'te: Sabetaycılar genel olarak maaminim genel adı altında b i ­ linirler. Selanikli Yahudiler tarikatın meydana geldiği üç g u ­ ruba aşağıdaki nitelikleri atfediyorlardı: 115 Kasım 1925 Urihli.

100

Yakubüere: sözcük

Arapados,

tıraşlılar anlamında

İspanyolca

Karakaşlara: Honieros, b u r u n d a n konuşan (hon hon) Kapancalara: Kavalyeros veya Terpuşlu, i l k sözcük İs­ panyolca, ikincisi Türkçe, her ikisi de uzun saçlı anlamında. Aynca onlan borckas^' adıyla da tanımlıyorlardı çünkü dönmeler her İspanyol Yahudisi gibi bu isimle anılan çörek­ ten yerler.

Edirne'de Edirneli Yahudiler, dönmeleri ardamını Türkçe'deki sazan babğından alan ve sözcüğün sonundaki icos çoğul küçültme eki ile sazancık anlamına gelen sazanikos adıyla anıyorlardı. Bu alegorik çağrışım, i k i dinli olanlar ve (Yahudi ve Müslü­ man) tatlı suda ve tuzlu suda yaşayanlar olarak (sazan sade­ ce tatlı su balığıdır) dönmeleri sazan balığına benzetme eğili¬ mindeydi. Suda çeşitli dolambaçlar yaparken vücudunda çe­ şitli renkler göstermesi bakımından sazaniko ' y u anımsattığı düşünülüyordu. Aynı şehrin Yahudileri, dönmelerin ikamet ettiği sokağa caleja des gaicos (genç horozlar sokağı) diyorlardı. Bunun ne­ deni, sosyal izolasyon ve kendi aralarında evlenme gibi u n ­ durlar nedeniyle sinirli olduklanndan, çok esniyor olmalanydı. Bu şehrin dönmeleri, Yahudileri küçümsemek için onlara çıfıt (olumsuz anlamda Yahudi) diyorlardı. Buna karşılık, Ya­ hudiler ise onlan eski çıfıt (eski Yahudi) olarak çağınyorlardı.

2 Et veva peynirle doldurulup pişirilen hilal seklinde çörek türü.

101

Dil ve fonetik başkalaşım Dönmelerin az çok Önemli guruplar halinde İstanbul Edime, Selanik ve İzmir'de yaşadıkları bilinir. Selanik Sabetaya Metropol olarak tanınır; b u nedenle günlük Türk d i l i n ­ de Selanikli sıfatı da dönme aniarmna gelir. Dönmeler d i n değiştirdikleri i l k andan başlayarak 19'un­ cu yüzyılın i l k yansına kadar evde daima Yahudi İspanyol­ e t i konuşmuşlar, ve Türklerle birlikte olduklarında ya da onlarla temas halindeyken Türkçe konuşmuşlardır. 80.000 Yahudi'nin yaşadığı Selanik'te, Birinci Dünya Sa­ vaşının başlangıcına kadar (1914-1918), dönmelerin tümü ve Yahudi olmayan nüfusun büyük bir kısmı, o zamanlar nere­ deyse şehrin ortak d i l i olan Yahudi îspanyolcası konuşuyorlardıfl). Yahudi İspanyolcasım Selanik'te yaygınlaştıran bu ayncalığa rağmen, b u şehrin dönmeleri kendi okullarını Türk eği­ tim temeline göre tesis ettiler ve yeni nesil başlangıçta tarika­ tın hiçbir geleneğini kaybetmeden yetişti. Bu gençler Yahudi Îspanyolcası yerine Türk yazısını kullanıyorlardı ve bu d u ­ r u m İbranî cenin ve Yahudi İspanyolcasırun fonetik değişime uğramasına sebep o l d u . İbranîce yazısını ve Yahudi Îspanyolcası denilen yazıyı tanımayan bu gençler o çağda tarikatın çeşitli dinî ve ahlakî ernirlerini ve İbranîce ve Yahudi Îspanyolcası dualan kopya etmek için Türkçe yazıyı** , yani A r a p yazısını kullandılar. Arap yazısı İbranîce gibi, Sami dili olduğundan sesli harf ye­ tersizliği vardı ve sözcükleri düzgün telâffuz ermek için nok1

3 İspanyol Yahudiresi Selanik'te oldukça yaygındı ve Yunanlı tüccarlar bile ticari varmalarında bu dili kullanırlarken. Hıristiyan takvimin yanı sı­ ra ibrani takviminden de yararlanıyorlardı. 4 10 Ağustos 1928 tarihinde Türkiye alfabe devrimini gerçekleştirdi, ya­ ni. Latin İM tileri benimsedi kı harflerin bazdan fonetik ihtiyaç nedeniyle ba­ zı İşaretler taşıyordu.

102

talama yapmadan seslendirme yapılamıyordu. Dua kabul edilen İlâhilerin İlâhisİ'nin I I . bolümü (İbranîce meün) A r a p alfabesi ile yazılmış ve Resimli Gazcte'de ya­ yınlanmıştır'*'. Fonetik başkalaşımın çarpıcı bir örneğidir. Sözdiziminin başkalaşımı Günlük yaşamda Türkçe konuşmuş olan ve henüz konu­ şan dönmeler b u dili Yahudi İspanyolcası modeline göre ko­ nuşarak Türk sözdiziminin bir kısmını bozmuşlar ve bozma­ ya devam etmektedirler. Bu d u r u m Türk okullarda eğitim alan dönmeler için söz konusu değildir, O k u m a yazma b i l ­ meyen bir dönme ben eve gittim demek yerine şöyle konu­ ş u r Ben g i t t i m eve. Y a n n bize k i m gelecek? demek yerine, k i m gelecek y a n n bize? der. Türkçe'deki m i som ekini genel­ likle kaldınr. Böylece yazdı mı? Demek yerine, sesle soru ton­ laması yaparak yazdı? der, vs.

Dönmelerin

arşivleri

Bilgin dostumuz S.A. Rosanes, sabetaycı tarikata yabancı olan ve 1915 yıbnda Karakaş g u r u b u n u n arşivlerini ziyaret eden ilk ve son kişi olmuştur. Biz ona ilk ve son diyoruz zira 1917 yılında Selanik'i kasıp kavuran yangından sonra bu ar­ şivlerden bugüne hiçbir şey kalmamıştır. Kaybolan bu arşiv­ ler g u r u p başkanının evinin alt katında korunan sandıklarda saklanmaktaydı. Bu sandıklann muhteviyatının en büyük M kısmı Yahudi İspanyolcası dilinde ve diğerleri İbranice yazılİ mışh ve g u r u b u n ilk kuruluş vıllanna kadar uzanan belgeler- <

S

di.

< İşte Rosanes'ın orada ilginç bulduğu bazı örnekler a) Başı ve sonu eksik, büyüden, dinî hükümlerden bahse5 No. 166. Hicrî yıl 1431 (1925).

103

I ^

den ve Zohar'dan bazı paragraflar ihtiva eden Ibranîcc yazılı bir elyazması. b) Gerçek Yahudilerin maaminim'ler olduğunu ispatla¬ mak için yazılmış ve Sabetay'a yazılmış kasidelerle d o l u el­ yazması halinde çeşitli şiirler ihtiva eden Yahudi İspanyolcası dilinde kırk küsur örnek. c) Raza De Mehemamıta. Bu eser Nehemya Hayon'un ese­ rinin Yahudi İspanyolcası tercümesidir. Bu eserin bizzat Sabetay tarafından meydana getirilip Hayon tarafından ter­ cüme edilen orijinal eser olma ihtimali de mevcuttur. d) Zohar Akadoş. Zohar'ın üç kısım halinde Yahudi Ispanyolcasme tercümesi e) Itgalot. Bu broşür, Pesah gecesi 24.000 meleğin. Sabe­ tay'a yaphği ifşaatla ilgilidir. Melekler hep birlikte şöyle de­ mişlerdir "Sen b i z i m senyöriimüzsün, sen b i z i m kralımızsm, sen bizim Mesih'imizsin vs.". 0 Ganshoşhanim. A m a a Sabetay'a olan İnana güçlendir­ mek olan vaazlar. g) Deraşot. Çeşitli hatiplerden toplanmış vaazlar. Diğer i k i sandığın içindekiler Torah'ın (Eski A h i t ' i n gele­ neksel olarak Musa'ya atfedilen ilk beş kitabı) çeşitli örnekle­ rinden ve Selanik baskısı bir tam Tevrat*dan ve yine Selanik baskısı bir dua kitabından ibaretti. Bu kitapların yanında Odessa baskısı Atsat Tsvi ve Kitzour Tsitat novel tsvi gibi Sevi'ye yapılan saldınlan anlatan eserler vs. de mevcuttu' '. 7

6 Satulann baskı va girdiği anda, ilfri duyan kısücr tarafından Zohar'ın ispanyol Yahudtecsine tercüme edildiğim öğrendim. 7 Bu kccıu tcuı bakınız Rosanev IV. y 464-475

104

II. Abdülhamid ve Dönmeler II. Abdülhamid'in körü yönetimi gerek ülke içinde gerek­ se dışında bir çok düşman edinmesine neden o l d u . Selanik şehri Jön Türkler hareketinin merkeziydi. O r d u ve halk Sul­ tanın mutlakıyetçi yönetimine karşı çalışırken, dönmelerin büyük bir kısmının kendisine karşı yönetilen hareketin başın­ da olduğunu öğrenen Sultan, Sabetay Sevi hakkında ayrıntı­ lı bilgi getirilmesini emretti. Hahambaşının Kaymakamı M o şe Levi'yi çağırarak Yahudi dmİrün farklı tarikatlannın neler olduğunu sordu. Hahambaşı kaymakamı verdiği yanıtta i k i tane tarikat bulunduğunu, birinin Tevrat'ın ve T a l m u d ' u n hükümlerine, diğerüıin ise sadece Tevrat'ınkilere uyan tari­ katlar olduklarını açıkladı. Sultan, "Ya, pekiyi Sabetay kim?" diye sordu. Hahambaşı kaymakamı verdiği yanıtta Sabetayin Yahu­ dilerle hiçbir ilişkisi olmayan müritler c^üımiş, sahte bir Me­ sih olduğunu söyledi. Selanik baş hahamı ile yazışıp konuya ilişkin daha kesin bilgiler edinmek için Sultan'a yalvardı ve Majesteleri kabul etti. Moşe Levi, Abdülhamid'in emirleri doğrultusunda, Sela­ nik hahambaşısı Yakub Hananya Kovo'ya Ibranice dilinde bir mektup yazarak Sabetay Sevi'nin yaşamı ve faaliyetleri hakkında bilgi talep etti. Selanik hahambaşısı S u l t a n i n arzu­ su ve e m r i n i bir an önce yerine getirmek için acele ederek Moşe Levi'ye İbranîce dilinde bir cevap yazdı. Moşe Levi'nin küçük oğlu Yeşua ben Elnekave hahamba­ şı Kovo'nun mektubunu" Türkçe'ye çevirdi ve büyük babası çeviriyi Sultan'a sundu. Sultan k o n u y u etüt edeceğini söyledi. 111

8 Bu mektubun bir Fransızca tercümesini vani Sabetay SeA-i'nin biyog­ rafisini Bene - Ben th in organı. İstanbul'da yayınlanan Hamenora'da verdim (bak. 1934 yılının Temmuz-Ağustos-Eylül sayılan).

105

< ^ J I

• < S

Birkaç gün sonra, Moşe Levi saraya davet edildi. Sultan ona Sabetay Sevi'nin kişiliğini etüt ettiğini ve onun bir veli (mülhem) olduğunu söyledi. Sultanın bu gibi insanlara, yani, veli, derviş, büyücü, fala, astrolog vs. gibi tiplere hiç itimadı olmadığını unutmamak gerek**». Abdülhamid, Moşe Levi'ye bu işin parasal hacminin ne olduğunu sordu. Hahambaşı kaymakamı verdiği cevapta. Efendilerinin arzulan için k e d i s i n i n ve Selanik'teki dostu­ n u n gönüllü olarak çatıştığım söyledi. Bu yanıttan m e m n u n olan Sultan Moşe Levi'ye 200 Türk lirası altın verilmesini em­ retti. Anlaşılan, Abdülhamid, Jön Türk partisine üye dönmele­ rin peşine düşmeden hayır dualarım kazanmak istediği için b u mümemin, yani Sabetay'ın biyografisinden etkilenmek is­ tedi. önatıli

şalısiyetter

Dönmeler Türk okullara ya da Türkçe eğitim veren kendi okullarına gitmeye başladıklanndan beri, onlan hükümet gö­ revlerinde yer alıp liberal kariyerler yapmaya iten bir hare­ ketlenme yaşadılar. Özel mesleklerinde olduğu gibi resmi gö­ revlerinde de fark edilir oldular. Bir dönme tersane-emini eörevini yürütüyordu. 1908 Türk anayasasından sonra, Meh­ met Cavid ve Nüzhet Faik maliye bakam, ve Mustafa A r i f es­ ki Osmanlı İmparatorluğu içişleri bakam oldular. Cavid ma­ lî bilgisi ile (anmıyordu. M u s l i h i d d i n A d i l , Millî Eğitim ba­ kanlığında müsteşar ve H u k u k fakültesinde profesördü. A h ­ met Emin, seçkin bir gazeteciydi. Vatan gazetesini yönetiyor 9 Kızlanndan birinin nikâhı vesilesiyle, Abdülhamid lörene bakanlan, elçileri, eslerini ve şehrin yüksek sosyetesini davet etti. Davetiyede belirtilen davet saati gelip çatmış ve tören henüz başlamamıştı. Bu gecikmenin uza­ masının nedeni merak edilmeye başlandı. Meğer Aodülhamid'in astrologu elindeki saate bakarak koruyucu tannnın uygun gördüğü saati, eşref saatini vani mutluluk getiren saati beklemeye koyulmuş. Abdülhamid de ondan bu saati bildirmesini beki i yormuş.

106

ve yazı yazıyordu, aynı zamanda edebiyat fakültesinde pro­ fesördü. Parlamentodaki nrilletvekilleri; üniversite ve yüksek okullardaki profesörler; basındaki gazeteciler; barodaki avu­ katlar; T ı p fakültesindeki doktorlar vs. vs. Sabetaya cemaat mensupUnnın soyundan gelen kişilerdi.

Yaltudiliğe dönüş üzerine İki deneme Türkiye'de yaşayanlarla hiçbir bağı olmayan Yunan SelaruİVinin dönmelerinden birkaçı, geleneksel Yahudiliğe dön­ meyi denediler. Şehrin hahamları d u r u m u öğrenince, b u d u ­ r u m u n tarikatın bazı örf ve adetlerinin muhalif olduğu olayı­ nı öne sürerek dinî formaliteleri yapmayı reddettiler. Ret et­ melerinin sebebi, kanlann değiştirildiği büyük mumların söndürülme törenini ima. ermeleri ve b u törenin b u birlikler­ de doğan çocukların meşruiyetini müphem bırakması nede­ niyle, " g a y r i meşruluk asla ebediyetteki birliğe kahlamayacak, hattâ onuncu nesli bile ebediyetteki birliğe kablamayacak" diyen Tevrat ayetine ters düştüğünü öne sürmeleriy­ di. m

İkinci deneme daha ziyade p o l i t i k düzenle i l g i l i . 1914¬ 1918 Birinci Dünya Savaşından sonra İstanbul şehri itilaf devletlerinin askerleri ile d o l d u . Bu çeşitli devletlerin ma¬ kamları hizmetlerine tercüman niteliği ve telgraf m e m u r u olan Y u n a n l a n ve Ermenileri alıyor ve Yahudileri reddedi­ yorlardı, çünkü Yahudiler Türklerle aynı davayı savunuyor­ lardı" '. B u makamlar Yunan ve Ermeni tüccarlann seyahat etmelerine i z i n veriyor, Yahudilere yasaklıyorlardı. Birkaç gösteri yürüyüşünden sonra b u yasaklamalar son b u l d u ve Yahudiler serbestçe dolaşmaya başladılar. Yahudi orijinlerin1

10 r>utemnome, 23/2 11 Benim Türkler ve Yahudiler adlı eserime bak. tarihi ve politik çalış­ ma, İstanbul, 1932.

107

den istifade etmek isteyen birkaç dönme seyahat müsaadesi istedi. Talepleri kabul edilmedi. Dönmelerin güncel durumu 1912 Balkan savaşından sonra, yani Selanik'in Türk hâki­ miyetinden Yunan hâkimiyetine geçmesinden sonra dönme­ lerin d u r u m u yeni b i r safhaya g i r d i . Sabetaycılann tarikat metropolü olarak gördüğü bu şehir, Türkiye'den a y n bir ko­ numa sahip g i b i y d i ve b u d u r u m , o zamana kadar bütünlük içinde yaşayan Sabetaycılan rahatsız ediyordu.

S j|

jjjj ip

îjj

Balkan savaşı ite birlikte seyreden 1914-1918 Dünya Sava­ şı, itilaf ülkelerinin, Türkiye'nin de taraf olduğu guruba kar­ şı kazandığı zaferle sonuçlandı. Mağlup ülkeler, Türkiye ha­ ricinde, yenilgiye b o y u n eğdiler. Yenilgiyi kabul etmeyen Türkiye, Kemal Atatürk'ün girişimiyle bağımsızlık mücade­ lesine başladı, ve b u savaş 23 Temmuz 1923'de Lozan antlaş­ ması Ue Türkiye lehine sonuçlandı. Kapitülasyonların esiri eski Osmanlı İmparatorluğunun kalınblan üzerine inşa edi­ len, hür ve bağımsız, bilinçli, yeni bir Türkiye doğuyordu. İtilaf devletlerinden biri de Yunanistan olduğu için ve savaşla doğrudan ilgisi olması nedeniyle, Türk ve Yunan hükü­ metleri sonradan meydana gelecek anlaşmazlıklardan kaçın­ mak için Türk ve Yunan nüfusun mübadelesine karar verdi­ ler. Müslüman ve Selanik'ti Türk nüfusun arasında yer alan dönmeler, takasa karşı çıkarak Yunan hükümetine başvurdu1ar ve sabetaycı kökenlerini öne sürüp mübadeleye tabi edil­ memeyi talep ettiler. Ticaretle uğraşan bir unsurdan yakayı sıyırmak isteyen Atina yönetimi dönmeleri sıradan bir Türk gibi kabul edeceklerini açıkça beyan ederek mübadeleye tabi oiduklannı b i l d i r d i . Yunanistan'ın çeşitti şehirlerindeki dönmeler de aynı muameleye maruz kaldılar ve başka ülkelere gitmek için Yunanistan'ı terk edenlerin yanı sıra, Türkiye'ye 108

gelerek b i r merkezde toplananlarla birlikte çeşitli şehirlere yerleşenler de o l d u . Aslında, en büyük oemaatleri İstanbul'da bulunur, İzmir'de küçük bir cemaat vardır. Çeşitli küçük guruplar şura­ ya buraya dağılmışlardır. Sabetaya Öğretilere olan bağlılıkla­ rı yaşlarına göre değişiklik arz eden Yaşlılar kitaba ve baş­ kanlarının emirlerine hâlâ bağlıdır; olgun yaştaki kimseler Yahudi dinine yakınlaşmışlardır ve kökenlerinin bilincinde olan gençler liberaldir. 9 A b orucu da şu şekilde uygulan­ maktadır Sabetay'm emirlerini takip eden ilkJer bu günü ne­ şeyle kutlarlar; ikinciler aksine oruç tutarlar ve üçüncüler 9 A h i n tarihinden haberleri olmasına rağmen oruç tutmazlar. Beş sene önce Bulgaristan'ın kaplıcalanndan birinde bulunan bir dostum bana şunu anlatmışh: "Bu kaplıcada epeyce kala­ balıktık ve doğuda konuşulan her d i l orada mevcuttu. Bir ka­ dın Türkçe konuşarak bana yaklaştı ve orucun tarihini sordu. Bilmed iğimi ve kendisine bilgi verebilecek başka kişilere sor­ masını ona söyledim, Bunu reddetti. Dört gün sonra, tekrar beni b u l d u ve dedi k i : «Nasıl? Yani dün tanıt (oruç) olduğu­ nu b i l m i y o r muydunuz?; sizi masada gördüm, oysa ben bü­ tün gün oruç tuttum». Benim Yahudi olduğumu nasıl arıladı­ ğını ona sorunca, beni bir başkasıyla Yahudi İspanyolcası ko­ nuşurken gördüğünü ve k^ndUinin (dönmeymiş) 9 A b i n ke­ sin tarihi için bilgi almak üzere bana başvurduğunu söyledi. Yahudi oruçlarım ve bayramlarını kutlama konusunda çok t i ­ tiz olduğunu ve dönmelerin çoğunun kendisi gibi olduğunu da ilave e t t i . " Türkiye dışında yaşayan dönmeler mevcuttur. Onlara Balkan ülkelerinde, A v r u p a ' d a ve Amerika'da rastlanır. Bu ülkelerin hepsinde, yaşadıklar şehrin Yahudi cemaatleriyle ilişkileri olsun olmasın, bu dönmeler birer Yahudi'dir.

109

V I . BÖLÜM T Ü R K Ç E BELGELER - ERMENİCE BELGELER Y U N A N C A BELGELER Aşağıda günümüze kadar henüz yayınlanmamış olan Türkçe, Ermenice ve Yunanca belgelerin çevirilerini veriyo­ ruz.

A - Türkçe belgeler a) A b d i Paşa Vakaymamesi'nden*') Bir süre önce İzmir'de b i r haham ortaya çıkbğında Yahu­ d i tayife büyük bir bağlılık gösterdi. Sorun çıkartmasın diye Çanakkale surlarına hapsedildi. Diğer yandan düzeni bozu­ cu ayaklanmalardan sonra b i r araya gelen Yahudilerin saçma inanışına göre b u hahamın peygamberleri olduğu haberi ya­ yılınca. Padişahın emri ile b u haham Edirne'ye gönderildi. Ayın on altısı Perşembe günü. Kaymakam Paşa Seyh-ül İslam Vani Efendinin refakatinde. Yeni Köşkteki İmparatorluk h i I Sabetay Sevi ile cagdaş olan Müslüman Halıam unvanlı Abdi Paşanın bu ga/ete fıkrası Abdi Pasa Vakavinamesi {Abdi Paşa Yıllığı) adlı elyazmasında mevcuttur. Ankara'dakı Türk Tarihi Enstitüsündeki kütüphanede bu­ lunan elvazması hicri 1058-1093 {t648-1682) yıllarında meydana gelen olay­ la tt kapsamaktadır.

111

mayesi alanda, haham konuşturuldu. Sultanımız efendimiz onu pencereden bakarak d i n l i y o r d u . Epey uzun konuştuktan sonra anılan haham kendisine mal edilen akıl ve mantığa ay­ kırı hükümleri üıkâr etti. Kendisine İslamiyet'i kabul etmesi teklif edildi ve şöyle denildi: «Bu nasihatten sonra firar etmen mümkün değil, ya Müslüman olursun, ya da derhal Ölür­ sün». Affetmeyi bilen Tanrının lütfü sayesinde, Haham ken­ disini derhal i n a n a n berraklığı içinde b u l d u . Ona kapı ortası unvanı vermeye karar verdiler ve imparatorluğun iyilikse­ verliği, sayesinde kendisine günde 150 kuruş bağlandı. Padi­ şahın kabul etmeyi tenezzül buyurması üzerine, onu iç oğ­ lanların banyosuna götürdüler, orada giysilerini yeniledi, ona bir şeref kürkü g i y d i r i l d i ve bir kese dolusu para verildi. Aynı yerde onunla birlikte Müslüman olan arkadaşına da i m ­ paratorluk sadakası (hediye) verildi. 121

b) Silahtar Tarihi'nden*

31

Bir süre önce izmir'de b i r haham ortaya çıktı ve Yahudi tayife*** ona büyük bir bağlılık gösterdi. Sorun çücartmasın d i ­ ye Çanakkale surlarına hapsedildi. Diğer yandan düzeni bo­ zucu ayaklanmalardan sonra bir araya gelen Yahudilerin saç­ ma inanışına göre bu hahamın peygamberleri olduğu haberi yayılınca. Padişahın emri ile b u haham Edirne'ye gönderildi. Rebi-ul evvel ayının on altısı Perşembe günü. Kaymakam Pa­ şa, Şeyh-ül İslam ve Vani Efendinin refakatinde, Yeni Köşk'teki imparatorluk himayesi altında, haham konuşturul­ d u . İmparator Majesteleri onu pencereden bakarak dinliyor­ d u . Epey u z u n konuştuktan sonra anılan haham kendisine mal edilen akıl ve mantığa aykın hükümleri inkâr etti. Ken¬ disine İslamiyet'i kabul etmesi teklif edildi ve şöyle denildi: 2 lc oğlan, Enderun'da ilk eğitimini aldıktan sonra sarayın Kinde soylu addedilen genç Öğrencilere verilen ad. 3 Findtklılı Silahtar Mehmet Aga, aşağıda çevirisini verdiğimi/ ZuhurHaham adlı gazete fıkrasını yazmıştır. 4 Millet.

112

«Bu nasihatten sonra firar etmen mümkün değil, ya Müslü­ man olursun, ya da derhal ölürsün». Affetmeyi bilen Tanrının lütfü sayesinde. Haham kendisini derhal inancın berraklığı İçinde b u l d u . Ona kapı ortası unvanı vermeye karar verdiler ve imparatorluğun iyilikseverliği sayesinde kendisine günde 150 para bağlandı. Padişahın kabul etmeyi tenezzül buyur­ ması üzerine, onu iç oğlanlann banyosuna görürdüler, orada giysilerini yeniledi, ona b i r şeref kürkü g i y d i r i l d i ve b i r kese dolusu para verildi. Aynı yerde onunla birlikte Müslüman olan kansı imparatorluk sadakası (hediye) ile taltif edildi ve çavuş (tchaouch) unvanını aldı.» c) Tarih-i-Raşid'den^ «Bir süre Önce izmir'de ortaya çıkan b i r çıfıt ' Haham, Ya­ hudi tayife tarafından büyük ilgi gördü. Sorun çıkartmasın diye şehirden uzaklaştınldı ye Çanakkale surlarına hapsedil­ d i . Buna rağmen Yahudiler arasında entrikalara neden o l u n ­ ca, hicrî Rebİ-ul ahir 1077 ayının on altısında Edirne'ye götüriUdü. Majestelerinin karşısında Kaymakam Paşa, Şeyh-ül İs­ lam ve Vani Efendi bulunduğu halde, anılan Yahudi Majeste­ lerine taruşünldı ve kendisine olaylann nasıl meydana geldi­ ği soruldu. Kendisine mal edilen ve onu ün sahibi yapan akıl ve mantığa aykın hükümleri, ölümüne neden olabileceği İçin inkâr etti, İslamiyet'e meyletti.» 16

B - Ermenice belgeler a) Dostum M r . B. Nişanyan, ender bulunan kitaplann t i ­ careti ile iştigal eden, aradığı her kitabı bulan İstanbullu bir 5 Mehmet Raşit bir Urihridîr. Adım anmadan Sabetav hakkında yazdığı gazete fıkrası Tarih-İ-Rasid (kaşifin Tarihî) adlı elvazmastnda bulunmakta­ dır. S. 46/a(*). Gazete fıkrasının bastığı şudur "Unlu bir Yahudinin Padişah huzurunda yargılanması ve İslamiyet'i seçişi*. 6 Çıfıt * olumsuz bir sıfat * Köprülü Kütüphanesinde 211 no İle kayıtlıdır.

113

kitapçıdır. Bilime katkısı olan türden kitapçılardandır. Son olarak, bana Sabetay Sevi'nin hayatını konu alan ve 20 sayfa­ dan oluşan, kapağı ile 17. ve 18. sayfalan eksik, Ennenice ya­ zılmış bir şiir göstermişti. İstanbul Kınalı Adadaki Ermeni o k u l u n u n müdürü Bay Hamparsum Hatadyan'a b u şiiri Türkçe'ye çevirttim ve önce Bene-Berith doğu bölgesi organı Hamenora'da^ çıkan Fransızca çevirisinden ve özel baskısın­ dan verdim. Bu arada Nişanyan, eksik olan İki sayfayı bulmak, şiirin yazarını tanımak ve yazıldığı tarih ve yer hakkında bilgi top­ lamak için Venedik'teki St. Lazare adasının Mechitariste'lcr Manastın Kütüphanesine başvurmuştu. Rahip Eghia Petçikyan ona bu sayfalan sevinerek vermiş ve o da bana verdi, ben ise çevirinin sonlarına doğru Haladyan'a ilettim. M u t l u tesadüf! Mechitariste Rahibinden talepte b u l u n u ­ lan gün. Nişanyan şiirin yazarının^ elyazmasının tamamım b u l d u , yani anılan ve çevirisi yapılan i k i metinde bulunma­ yan yeni ilavelerle birlikte. Aşağıda şiirin tam çevirisini veriyoruz. I

Sözde sahte peygamber Sabetay Sevi - İzmir'de ünleniyor, Kudüs'e gidiyor, oradan kovuluyor, ve Gazze'ye iniyor, ke­ hanetini (Sabetay'ın) halka yayması için, orada Nathan d i y e birine rastlıyor 1 - Şehir tellalı ve simsar Kara ıVlenteş'in*** oğlu, Sabetay adında bir Yahudi, izmir'de doğdu ve tanındı. 7 Temmuz-Eylül 1934 sayısı. İstanbul. Fra telli Haini Matbuası $ Vazar hakkında ayrıntılar için önsöze bak. 9 Kara Türkçe'de siyah demektir Mentes ise Mordehay'ın Türkçe'sidir. Kara Mentes 'in anlamı Esmer Mordehay 'dur.

114

j

10- Orada büyüdü, eğitimini tamamladı ve soyunun kitap­ larım tamdı. Y o r u m l a n ve analizleriyle ün kazandı. Kendisi­ ne yöneltilen hangi som olursa olsun, derhal cevaplandırma hususunda daima zafer kazandı. 11- Etrafındaki birkaç öğrenciyi gruplaştırdı ve bazı ilginç emarelerden yararlanarak tanrının adım tüm dünyaya yazdı ve böylece onu okumayı da Öğretti. O n u n adını telaffuz eder­ ken yaşadıklan korku onlan titretiyordu. O n l a n kendilerine getirmek için onlara su serpiyordu. 12- Konseyler oluşturuyor, hahamlan çağırıyor ve onlan orada açık olan kitaplardaki konulan tartışmaya davet edi­ yordu. 13- Kudüs'e geldiği zaman aynı şeyi orada da yapmak is­ tedi. Saygın bir kişi olmak istediği için, düşüncelerini orada bulunan halka sunabilmek maksadıyla kendisine i y i bir kar­ şılama yapılmasını talep ediyor. 14- Ona inandılar. Şöhreti yavaş yavaş yayıldı. Ne kadar az olursa olsun, bilgelik temeline dayanarak b i r d i n tesis etti ve büyük bir kişi olduğunu beyan e t t i . ' 15- Portekizli yaşlıca b i r âlim doktor yazılanlann farkın­ daydı, hatırı sayılır mevzuların çoğu ile mutabık bulunuyor­ d u ve Sabetayı ciddi şekilde yargıladı ve o n u kınadı. 16- N u t u k l a r ani ve o n u n (Sabetay'ın) düşüncesiz, cahil, utanmaz ve küstah olduğunu dile getirdi. 17- O n u iyice gülünç hale düşürdü, alçalttı ve yerel ma­ kamlara teslim etmek istedi. Kulağına çalınınca Sabetay kaç­ maya karar verdi, ve Kudüs'ten kaçtı. 10 - Kendi başına yükselemeyeceğini ve aşın elde etme ar­ zusu ile dolu bir yüreğe sahip olduğunu anlayınca, Gazze'ye geldi, Nathan adında birine rastladı, birlikte hareket etmek 115

için görüştü ve onunla antlaşma yaptı. 11 - U z u n süre beraber yaşadılar. Bir gün Nathan'a: "Be­ ni dinle, projemde başanlı olursam, seni kendimle aynı mer­ tebeye yükselteceğim; seni İmparator yapacağım." dedi. 12 - N a ıhan, menfaati gereği birçok şehri ziyaret etti, Sabetay lehine propaganda yaptı ve onun adına fermanlar ya­ yınladı. 13- Nathan,.bu fermanlarda Sabetay ı tanrının gönderdi­ ğini ve milleti/ancak onun kurtaracağım söyledi. Böylece, likyalılanni'^ İzmir şehri tarafından kutsanarak kendisini b u şekilde tanıttı ve parladı.

n

Sabetay şöhret olmak için İzmir'e gelir - Otoriteler onu ta­ nırlar 1 - Sabetay tekrar İzmir'e gelir ve N a t h a n i hiç görmemiş gibi davranıp mührüne şu yazıyı o y a r «Sabetay, Yahudilerin Peygamberi». 2 - Ünü g ü n geçtikçe gitgide artar. Yoluna değerli kumaş­ lar sererler, ona çeşitli değerli kumaş hediyeler verirler ve şe­ refine çeşitli şölenler tertip ederler. 3 - Cübbesmin' ' etekleri elleri ile kaldırılır, başının etrafı­ na bir örtü kaldırılır. Arkasında gunıplar onu izler. 11

4 - Verilen bir işaretle ona itimadı olmayanlan taşlatırdı; birçok İnsan ona itaat ederdi çünkü ondan korkarlardı. Görü­ nürdeki hahamlar matem halindeydiler. Üç büyük haham 10 Yazar burada İzmir'in Kan a ile Pamtilva arasındaki eski Likva bölge­ sinde olduğunu yazarak bir hata vapıvor. "IjdyalıUnn İzmir'i" demek iste­ miştir, çünkü bu şehir eskiden Lidya olarak anılan bölgededir. 11 Doğulu din adamlarının givdıgi kürklü veya kürksuz uzun tıstan, bir çesıt rahip entarisi.

116

hakaret gördü. 5 - Ona üç bakire sunuldu, belirli bir zaman sonra vumu şadılar; ama uzak ülkelerden yeni hediyeler (?) geldi I laik < ma değerli ve lüks birçok eşya verdi. 6 • Kitaplar ve mektuplar yazıldı ve b u olağanüstü olay taraftarlanna bildirildi: "Sıra sizde, sefalete dalmış köleler! Sıra dünyaya dağılmış sizlerde! Size i y i bir haber veriyoruz, kur¬ t a n a Sabetay' geldi. 7 - Hastaların, delilerin, dengesizlerin ve saralıların tümü, erkek ve kız bu gürültüyü birbirine iletti: "Sabetay geldi ve bize kurtancı olarak koşarak geldi." 8 - İzmir'de krallığım ilan etti ve yasalan değiştirdi. O n u n kurtaracağı millet tümüyle büyüyecek v e dağılmış olan İsra­ il çocuklan birleşecekler. 9 - Sakatlann" sözleri yazılıp şarkı söylendi ve belge ha­ linde Sabetay'ın lehine sergilendi. Bu kehanet üzerine çocuk­ ların ağzından bir tahkikat yapıldı ve b u türden başka yön­ temlere başvuruldu. 11

10 - Tüm bu olup bitenleri duyan yetkili yerel makamlar şöyle d e d i l e r "Vezire yazacağız", ama Yahudiler hiç Önem vermediler. Onlardan yüklüce para cezası ve rüşvet aldılar ve böylece işi ihmal ettiler. 11 - Kudüs'e gitmek İsteyen İstanbullu Yahudiler mallannı ve mülklerini satmaya başladılar, zira dağılan millet orada birleşecekti. 12- O n u H a s k e ^ ' getirdiklerinde, Yahudiler onun ge­ çeceği yerlerde guruplaştılar çünkü onu kucaklamak istiyor­ lardı. Kurtulma u m u d u y l a , uzaktan ve yalandan ellerini ona 1

1

12 Bu bolümün 7. Paragrafındı andan sakatlar. 13 istanbul'da f^Kİlikk Yahudilerin oturduğu varoş.

117

doğru uzabyorlardı, ve b u hareket onun ilgisini çekmek için­ di. m

Şöhretinin şehir içinde propagandası - Milletin sevinciVezir yetkili makamlarca haberdar edildi - Sabeta/ın zincir­ lenerek İstanbul'a getirilişi ve tutuklanması 1 • Meseleyi saray duymasın, bu k o n u n u n yankılan yayıl­ masın ve millet dünyaya alay konusu olmasın diye sakin ve ihtiyatlı hahamların yürekleri titriyordu. 2 - Küçük, büyük, sıradan ve önemli, İstanbul nüfusunun tümü tatsız bir şekilde Yahudi milletini sorguluyordu ve "çi­ t t i r " geldi mi? H a h a m " geldi m i ? " diyerek kızdınyorlardı. 41

11

3 - Kadınlar, erkekler, gençler, küçük çocuklar, kızlar, yaş­ lılar nerede olursa olsun rastladıklan bir Yahudi'ye şunu so­ ruyorlardı: " N e b i " " geldi m i ? " "Deccal" geldi mi?" 71

4 - H o r görmeye daima devam eden halk sokaklarda aym sözcükleri tekrar ediyordu: " N e b i " * geldi mi? Mesih geldi mi?" 1

5 - Evlerde, sokaklarda şarkılar bestelendi ve bu kelimele­ ri içeren oyunlar icat edildi: " y a l a n a geldi mi? Yezid"^ geldi mir 1

6 - Kadı ve serdar V e z i r i d u r u m d a n haberdar ettiler. 14 Yahudileri hor görenlerin kullandığı bîr kelime, Fransızca'daki "voupin" ile eşanlamlıdır. 15 Haham - haham 16 Nebi - peygamber 17 Dünyanın sonunda ortaya çıkıp H/ İsa'ya yenilecek sahtekâr. 18 Pey Kamber anlamına gelen Arapça kelime. 19 Bu kelime burada metaforik anlamda kullanılmıştır ve dinsiz demek­ tir. Yezidive tarikatının kurucusu Yezidin tarafta rUn şeytana derin bir say­ gı duyarlar

118

Sabetay Selanik'e kaçmak istiyordu. Arkasından derhal taki­ be çıkanlar onu denizde yakaladıktan sonra sımsıkı bağlayıp İstanbul'a getirdiler. 7 - Bu olay 1666 yılının 23 ocak günü meydana geldi. O n u deniz kenarına, gümrüğün yaranda b i r yere bağladılar. Yüz­ lerce, binlerce kişi onu görmeye gitti. 8 - O n u Vezirin huzuruna çıkardılar. Vezir o n u sorguladı. Sabetay yasalardan fazla anlamadığını, sadece yorumlamayı büen sıradan biri olduğunu ve kendisi hakkında söylenenler­ le benzeşen hiçbir tarafı olmadığını söyledi. 9 - Yarat olarak Vezir ona şöyle dedi: " i z m i r l i şahitler bun­ ların aksini ispatlarsa kendi kitaplanmızı ye yasalanmızı sa­ na uygulayıp seni gülünç d u n u n a düşüreceğim". 10 - Yukanda anılan tarihle aynı güne rastlayan bir Pazar günü hapse götürüldü. Subaşı* ona dayak abp tutukladı. 301

11 - Yapılan b u kötülüğe karşın şehir kanştı. Yahudi halk evlerine kapandı. Çeşitli milletlere mensup g u r u p l a n n ettiği hakaret karşısında ne pazarda ne dükkanlarda hiçbir Yahudi kalmadı. 12- Yahudiler, "geldi m i ? " demelerini Önlemek için asrlanna sert emirler yağdıran Yeniçeri Ağasına' * şarap fıçılan ar­ mağan ediyorlardı, ama Türk milleti fazla övgüye dayanamı­ yordu. 21

13 - Bazıları istihbarat toplamak için hapishaneye gidiyor­ d u . Ona " K e n d i n hakkında sen ne düşünüyorsun" diye so­ rulduğunda, yarat olarak "Herkes gibi düşünüyorum, ben, sizin düşündüğünüz gibi f a l a peygamber veya beklenen Me­ sih değilim." d i y o r d u . 20 Polis memuru; mahallenin komiserine bağlıdır. 21 Yeniçerilerin kumandam

119

14 - Makamlar akdi yazdılar, kararlaştırdılar ve akdi alıp Vezire götürdüler; onu birkaç gün sakladıklar. Ama Yahudi­ ler g i d i p gelip o n u selamlıyorlar ve ona "Gelen sensin" d i ­ yorlardı.

rv

Tutukevi etrafındaki Yahudi meclisi - Sabetay'ın Vezir ta­ rafından Boğaz'âW sürgüne gönderilişi - Oraya deniz ve ka­ ra yoluyla gidenler - Dayak atılması 1 • O günlerde, her millet Yahudilere hakaret etmekle meş­ guldü. Ne şekilde olursa olsun, sızlanmalannı Vezire bildir­ mesi için, Subaşı'yı kazanmaya çalıştılar. 2 - Ona, "Yahudiler tutukevine baskın yapıp bizi askerleri (gardiyanlan) fena halde sinirlendirdiler." dediler ve Vezir Sabetayi tutukevinden alıp sert bir gözetim altında Boğaz surlarına hapsetti. 3 - Veziri ' Girit seferine gitti. Kadın, erkek, yeni doğmuş, evde* kalması gereken yaştaki kızlar, ve diğer Yahudilerin hepsi Boğaza doğru yola döküldüler. 23

241

4 - Şehrimiz İstanbul'dan, Polonya'dan, Kınm'dan, İran'­ dan, Kudüs'ten, merkez ülkelerden ve Frenk ülkelerinden gelen insanlarla d o l d u . 5 - Deniz ve kara yoluyla gelip gidiyorlardı. Kendilerine dua etmesi ve kutsaması için ona yalvanyorlardı. O n u k u r t u ­ luş u m u d u olarak görüyorlar ve " N e zaman gelip kralımız olacaksın?" anlamına gelen bakışlarla süzüyorlardı. 7

22 Çanakkale boğazı 23 Ahmet Köprülü Paşa 24 Eski bir adete göre 13 yaşını geçen kızlar, erkek cinsin nazanna ma­ ruz kalmamak için dışan çok nadiren çıkıyorlardı.

120

25- Bostanabaşı' onlara nezaret ediyordu. Deniz yoluyi ıyla gelenleri geminin bordasında karşılayıp, şefleriyle birlikte ikte kaymakama gönderiyordu'*'. Kaymakam onlan sorgulama­ maya başlıyordu. 251

26- Ve diyorlardı k i : "Tutukevinde erdem sahibi okumayı bilen biri var. Aramızda entrikalarla onun hayır duasına sa­ hip olmaya çalışanlar var, veya ona bir i y i l i k yapılmasını ar­ zu edenler var." Bunun üzerine kaymakam onlan serbest bı­ rakıyordu. 8 - Tutukevinin kapısında sıralanmış olan gardiyan asker­ ler, onlann tutukevinden çıkıştan esnasında anlamlı b i r ses tonuyla ondan nasıl bir çıkar sağiadıklannı soruyorlardı. Ya­ hudiler söyle yanıtlıyorlardı: "Yakında neler olacağını gözle­ rinizle göreceksiniz.'' 9 - Bu sözler Kaymakama d u y u r u l d u . Yahudiler geri çağ­ rılıp, sopa ile korkunç bir dayağa maruz bırakıldılar. Olanla­ rı duyanlar k o r k u İçinde matem tuttular. Ama daima şunu söylediler: "Umutlanmızın gerçekleşmesi yalandır". 10- Sohbetten anlayanlar güzel şeyler ve şarkılar yazdılar. Gençler neşeli bir halde sokaklarda şarkı söylüyorlardı. 11 - Subaşı'yı yeniden kazandılar. Şef gözcüler kalpten bağlılıklarını sürdürdüler. Görüşmelerin ardı arkası kesilmek bilmedi. Değerli eşyalanndan ona hediyeler yapıldı.

Sabetay'ın, "Peygamberlerin söylediklerine istinaden, kara bayramı* " Özgürlük bayramına' * dönüştüren b e n i m " d i 17

3

1

25 Sultanın sarayının ve bahçesinin kahyası. Önceleri vargı yetki alanı Boğaziçi kıyılanndan ibaretti.

E z 5 ^ <

26 Bas Vezirin temsilcisi Mustafa Pasa Girit seferine girmişti. 27 Ab ayının 9\ı. 28 Pcsah bayramı

£

121

yen emri - Birçok kişinin yücelmesi ve deniz ve kara üzerin­ deki gezileri. 1 - A k l i dengesi değişen Sabetay, halkının sersemliğini ve körlüğünü fark edince iyice kabalaşıp şöyle konuştu: "Ben Tanrının oğluyum. Özgürlük bize bpkı bir nergis(?) gibi gel­ di." 2 -15* ** Ağustos * kara bayram günüdür. Bu bayrama b u adın verilmesinin nedeni Babil'lilerin Kudüs'ü imha etmele­ ridir. 2

13

3 - Bu bayramda yas, oruç t u t u l u p perhiz yapılardı. Acıklı yazılarında Yeremya adlı Peygamberin da yazdığı gibi, Ya­ hudiler o günden b u güne bu adetleri asla unutmamışlardır. 4 - Sabetay, milletine emsali olmayan b i r şey yayınladığı bir mektuba atıfta bulunuyordu: "Sizleri yas ve mateme bo­ ğan bu eski bayramı büyük bir sevinç bayramına dönüştü­ rün". 5 • Zira, buraya dek sizi matem çevreledi. Bu nedenle üz­ gündünüz ve kurtuluşu bekliyordunuz. 6 - Peygamber A b r a h a m i n çocuklan ile arzu ettiği şeyi Tann kabul etti ve arzularım yerine getirdi. O halde, bugün sevinin ve Pesahı kutlayım Tann size ülkeler arasında bir ha­ miyet armağan etti." 7 - Akıl yetenekleri bozuk olan kişi gittiği her yerde mate­ m i n neşeye dönüştüğünü, davula vurulduğunu fark ediyor­ d u k i bu manzarayı Yahudiler şimdiye kadar asla görmemiş­ lerdi. 8 - Duyduklarımıza göre, 80 kadar önde gelen Yahudi ra­ zı olmadılar ve dediler k i : "Atalarımızın bize devrettiği ve 29 Yazarın bahsetmek istediği Ab ayının 9'udur 30 Ab avı Ağustos avına tekabül eder.

122

günümüze kadar koruduğumuz bu müesseseyi peygamber­ lerimiz ve yasa yapıcılarımız tesis ermişlerdir. 9 - Neden atalarımızın sınırlarını aşıyorsunuz ve Sabetay adında intihar eden b i r i n i n sözlerine kulak veriyorsunuz? Bugüne dek çok sayıda bilginler ve büyük adamlar yetiştir­ d i k ama onlar düzenin akışım değiştirmediler. 10- Yaptığı mucizeler nedir? Aksine kaçmaya çalıştı ve hapse g i r d i . Uzaklara sürüldü ve zindanlara atıldı 11 • O bir dolandıncı, yalana ve delidir. Sandığınız gibi, büyük peygamberlerin yazdığı şeylerle ilgili hiçbir iz bırak­ mamıştır. O n d a n gelen hiçbir fayda görmedik." 12 - Bu 80 Önemli kişi bu sözleri sarf edince, tüm halk ayaklanıp unlan küçük düşürdü. Onlan taşlayıp öldürmek istedi ve 530613/3 şikâyet etti. 13 - Sabetay halkı teskin etti, 80 kişiyi azarlayıp, onlara, kendisini peygamber yapan gücün iradesine karşı çıktıklannı yazdı. 14 - Uyumsuzluk halk arasında birkaç kez daha tekrar et­ ti. Cahil sınıl ona olan kalpten bağlıuğını devam ettirdi. D i ­ ğerlerine gelince, umut d o l u bir şekilde ona gidiyorlar ve se­ lamlıyorlardı. 15 - Oraya giderken, tanınmamak ve hakarete uğrama­ mak için Ermeni kılığına giriyorlardı. Ama, bir defasında ta­ nınıp Türk makamlannca fena halde cezalandırıldılar. 16 - Kardeş kardeşten, kadınlar kocalarından uzaklaştı, kaynanalar gelinlerinden soğudu. Tüm ulus b u d u r u m a mü­ dahale etmek için enerji ile d o l d u . Bu meseleleri halletmesi için, gerek karadan gerekse denizden ulaşarak ona (Sabetay) baş v u r u l d u . 17 - Günler yetersiz kaldığı için gece de y o l kat etmek zo123

runda kalınıyordu. Onunla ilgili rivayetlerden bahsediliyor ve şuradan buradan onunla İlgili haberler veriliyordu, k i bunlar asla doğru çıkmıyordu. 18- Ona saygılarım sunmak üzere yola çıkamayan yaşlı­ lar dahil bazı kimseler herhangi bir nedenle şu bildiriyi ya­ yınladılar: "Mesih Sabelay bize gelecekten haberler getirdi, bize bir kurtancı olarak gözüktü ve tam zamanında özgürlü­ ğümüzü vermek üzere geldi." 19- Hıristiyanlar! ortadan kaldıracak ve hakimiyeti ele ge­ çirecek, Türk'leri cebren haraç "' Ödemeye mecbur edecek; kralın tahtının kapılan kendiliğinden açılacak ve oraya aziz Mesih Sabetay oturacak." 4

20 - Yahudiler sabah akşam kapı ve pencerelerinden gök­ yüzüne bakıyorlar, denizi seyrediyorlar, ellerini göğe doğru kaldırarak dua ediyorlardı. 21 - Başlan göğe doğru kalkmış şekilde dans ediyorlar, ga­ rip pozlar alıyorlar, dişlerini gıcırdatıyorlar, salyalannı akıtı­ yorlar, yere düşüyorlar ve sara krizlerine benzer hallere giri­ yorlardı. 22 - Günler boyu b u şekilde meşgul oldular. Geceleyin sandalla deniz üzerinde turlar atıyorlar, gökyüzüne bakıyor­ lardı. Uçarak gelip üzerlerine yeni bir ışık saçmak üzere gön­ derilen kişiyi bekliyorlardı.

VI Yahudilerin bariz bir işaret arayışı içinde olduklan gün­ lerde mevdana gelen ve dünyanın sonu anlamına gelen gü­ neş tutulması - Bu haberin tüm dünyaya yayılmasıyla Hıris­ tiyanlar ile Yahudiler arasında başlayan tartışmalar. 4 5l Eskiden Osmanlı İmparatorluğunun ıtavn Müslim telıisı «•denen verjri.

124

5 3 3 9

1 - Huzursuz ve endişeli ulus, mucizeleri görmek ve bir şeyler anlamak istedi ve, "Bunlar şimdi ortaya çıkan ve pey­ gamberin emirlerini ispatlavıp doğruladığı emarelerdir." de­ di. 2 - Bunun üzerine taraflar arasında mücadele başladı ama cahil kitle ona sevgiyle bağbydı. Diğer taraftan insanlar onu görmeye gidiyor ve onu selamlıyorlardı. 3 - Bazılan onun peygamber olduğunu söylediler. Halkın yansı onun bir dâhi olduğunu söyledi. Büyük b i r çoğunluk onun göğe yükselip tekrar indiğim ve kurtuluşun o n u n tara­ fından geleceğini söylediler. 4 - Temmuz ayının 2'nci günü güneş tutulması oldu ve gö­ rünürde sadece ay kaldı. Yahudiler bu olayın olmasını bekle­ diklerini söylediler ve ekmeklerini hazırlamaya başladılar *. 31

5 - Her şeyden önce, dünyayı şu hususta haberdar ettiler "Hâkimiyet günümüz yakındır, uluslann kuvveti karşımızda tükendi ve zayıflıktan k u r t u l u p güç kazandık. 6 - Lehimize olan emareler ortaya çıka, Sabetayimız kral olacak, dünyayı yöneteceğiz, kurtlar ve kuzular birlikte otlayacaklar"<*> 7 - O günlerde, Yahudilerin diğer uluslan yok etmek üze­ re silahlanması üzerine birçok insan k o r k u ve şüpheye düşe­ rek evlerinden çıkamadılar. 8 - Tüm konuşmalar peygamber üzerine odaklanıyordu. Yahudiler Hıristiyan krallığına karşı savaşıyorlardı. 9 - Yahudiler az koşul öne sürerken, Hıristiyanların olduk32 Burada yazar Mesih'in geldiği gün yapılacak olan şölene dıkkah çek­ mek istiyor. 33 Burada yazar. Isava'nın (Bolüm tD kehanetini ima ediyor Peygamber bir Mesıhlık (afonin gcfeccgini. vani kuzu ile kurdun bile birlikle ntlavaeagı oldukça büyük bir adalet ve esıllik çağının geleceğini bildiriyor.

125

ça fazla koşullan mevcuttu. Mesih'in gelişi süresinin uzama­ sı üzerine ve yeni düzen gereği, Hıristiyanlar Yahudi olma­ ya razı olacaklardı. 10 - Bu konuyla ilgili sözleri teyit edilmezse ve vaftizi ka­ bul etmezlerse, Yahudiler bıçak sırtında kalacaklar ve dünya üzerinden silineceklerdi. 11 - Yılı ve ayın tarihini ve ortaya koyduklan koşullan ya­ zarak, divani * huzurunda ve şahitlerin mevcudiyetinde res­ men onayladılar. 1

1

12- Divanın sekreterleri geldiler, filozoflar tartıştılar, hü­ kümet noterleri yazmaktan yorgun düştüler ve antlaşmalan kralın damgası ile mühürlediler. 13- Polonya'da birçok insan ölürken, yansı korkudan b u ­ raya iltica etti. Diğer ülkelerde Yahudilerin çoğu dağılarak sürgüne gönderildüer. Bazılan, aynı umutla Sabetayin etra­ fında toplandılar.

VII Boğazlarda Yahudilere yöneltilen kınama - Sabetay'ın ya­ rattığı hareket sonrasında sıralanan şikâyetler üzerine sinirle­ nen yöre halkının Edirne'ye hareketi - Görünürdeki kişilerin tamkbğında meydana gelen bir olay, Sabetay'ın Müslüman olduğu Edirne'ye seyahati 1 - Ülkesinde Yahudilere karşı çok savaş veren bir haham gelerek şöyle dedi: "İnandığınız kişi bir yalanadır. G i d i p gö­ receğim ve b u konuda bîr araştırma başlatacağım." 2 - Bu haham gelip Sabetayin karşısına çıkarak ona şunu sordu: "Niçin ulusunun başım derde sokuyorsun? Niçin ken­ d i kendini Mesih ilan ediyorsun?" 34 Mahkeme.

126

3 - Doğup büyüyünceye kadar yaptığın mucizeler neler­ dir? İşte İzmir'de bıraktığın kardeşlerin, işte mücevherle süs­ lediğin kadınlar ve işte bizzat d u r d u r u l a n kendin. 4 - Yücelik emareleri gösteren sen, bize yasalanrmzda ve düzenimizde yazılı olanlara uygun ne getirmek için çaba sarf ettin? 5 - Sabetay verdiği cevapta Polonyalıyı azarladı, onunla alay etti ve korkunç bir şekilde hakaret etti. Bu sözlere kızan haham, dinî hükümleri inkâr etti ve Müslüman o l u p Edir­ ne'ye gitti. 6 - Kent yöneticilerine gitti ve onlan b u l d u . Onlara Sabetay ile ilgili şeyler anlattı. Yetkililer derhal kaymakamı durumdan haberdar ettiler. Kaymakam Boğaza > adamlarını gönderdi. lM

7 - Sabeta/ı Edirne'ye getirten bir diğer nedende şuydu: M a h m u t adında bir şeyh Çanakkale'de b u l u n u y o r d u . Şehrin bir yargıcı sıfahyla, şehrin önde gelen Müslüman kişileriyle birlikte Edirne'ye geldi. 8 - Şeyh onlara Yahudilerin cüretini anlattı, hahama yaptıklannı anlattı, rüşvet vererek serdan davalarına nasıl ka­ zandırdıklarım ve Sabetayin kadınlarla olan ilişkilerini an­ lattı. 9 - Ve şeyh devam etti: "Ekmek bolluğu yaşarken şimdi ekmeğimiz azaldı. Bu küçük yerdeki Müslümanlar arasında kıtük var. Alelacele onun yanında toplanan biz Yahudiler, ta­ vuklarımı zın *» yumurtalarının bile azaldığını gördük. 1

35 Çanakkale Boğazı 36 Burada Mahmul Sabetay'ı termeye gelen Yahudiler yüzünden arlan nüfusun sebep olduğu bavat pahalılığını ima etmek istiyor.

127

VIII Sabetay'ın, üzeri zincirlerle d o l u vaziyette Sultanın h u z u ­ runa çıkışı - Ulusunun kendisine söylediklerini ve dinî hü­ kümlerini yadsıyarak Müslüman oluşu 1 - Kapıcı Başı' Boğaz'a geldi. O n u derhal asacaktı. Diğer hususlardan haberdar olan kaymakam onu orada aşmamala­ rım söyledi. 171

2 - Bu olayın ses çıkaracağını ve tüm ulusun İşiteceğini düşünerek şöyle dedi: " O gökyüzüne çıktı; öldürülen başka b i r i y d i " . Bu nedenle ona refakat eden bir kişiyle birlikte Edir­ ne'ye canlı olarak gitti. 3 - Sabetay Gelibolu üzerinden götürüldü. Yahudi mürit­ leri onu görmeyi ümit ederek gardiyanlara paralar saçtılar. Onu göremeyenler akıllarım kaybettiler. 4 - Edirne'ye götürülüp kaymakamın hu/.unına çıkarıldı. Sabetay hemen konuşmadı. Bu d u r u m d a kaymakam onu derhal saraya gönderdi. Şehir sarsıldı ve alt-üst o l d u . 5 - Kaymakam, adanılan ve Kazaskerle"** birlikte oraya geldi. Askerler sıraya girdifor. Yüksek makam sahibi kişiler Padişahın etrafında yer aldılar. Halk onlan görmek için so­ kaklara birikti. 6 - Oradan biraz ötede okçular sıraya girdiler. İşkence ale­ ti olarak kullanılacak ateşleri yakıp darağaçlannı kurdular. 7 - Zira onun için, ateşte yanmaz, suda boğulmaz, tüfek ve kılıç onu yaralamaz ve tüm işkence aletlerini faydasız hale getirir deniliyordu. 8 - Yahudilikten Müslümanlığa geçmiş Hayati Zade adın37 Kâhyaya karşılık kullanılan unvan. 36 Şeyh-ül-İslam'dan sonra dinî hiyerarşide « ı yüksek makam sahibi.

128

da biri**" tercümanlık yaptı. Sabetay ile konuşup ona içinde bulunduğu d u r u m u n ciddiyetini anlatarak hazır olmasını söyledi. 9 - "Sen yaptığın bu yeni işk? dünyayı altüst ettin ve Padi­ şah senin Öldürülmeni emretti. Eğer mucizeler yapma gücü* ne sahipsen yap ve kendini kurtar. Bunu yaparak ulusunu da kurtaracaksın." dedi. 10- Sabetay ulusunun ve diğerlerinin kendisi hakkında söylediklerini orada inkâr etti. Çihjtun kalbi kanla d o l d u . Bü­ yük bir sarsınh geçirdi ve r u h u sendeledi. 11 • Sonra ona şöyle dendi: "Kendine, seni ve ulusunu gü­ lünç ve küstah d u r u m a düşürecek ne dedin?" Bunun üzerine Sabetay bu işin ulusu tarafından icat edildiğini ve bu u y g u n ­ suz unvanı ona verenin Yahudiler olduğunu söyledi. 12- Buraya kadar okumuş olduğunuz yazılanından ve verdiğim bilgilerden çıkan sonuç {kitabın yazan konuşuyor), dünyayı kurtarmak için gelen peygamberiniz 20 yıldır gör­ düğü rağbetten yoksun kalmış olmasıdır**-*. 13- Böylelikle tannmız'*" bize tüm gücünü gösterdi; Mer­ yem'in oğlu onu komik duruma düşürdü; peygamberim İsa mtikamınt aldı ve sahte peygamberi küçük düşürdü. 14- İsa, şeytanı Sabela/ın gardiyanı yaptı; böylece o (şey­ tan) onun (Sabetay'ın) soluna geçti ve onu koruması alhna al­ dı. O n u aziz ve senyör ilan eden halk ondan ayrıldı ve Müs-

z 3 U

39 Bu doktorun Yahudi adı Mose Ben Rafael Abravanel'dir. 40 Sabetay 1626 'da İzmir'de doğdu ve 1676 'ya doğru Arnavutluk'la oldü. Kasıp kavuran faaliyetleri 1666"da Mutlunun olduktan sonra sona erdi. Yirmi yıldır bir kurtarıcı gibi kabul edildiği gibi rağbet görmediğini söyleyen yazar gerçeği ifade ermektedir. 41 İsa.

129

2

lüman oldu' - . 4

3

15 - Alrurun üstünde Sabetay, Mesih unvanını taşıyordu. Buna rağmen Musa'yı inkâr ederek Müslüman o l d u . 16 - Zira, şeytan devam ettirebilsin diye kötülüğün baş­ langıcı dünyaya geldi. Fakir ulusu her konuşmanın amacı ha­ line geldi. Ulusların tümü Yahudilerle alay ediyorlardı. 17 - Burada kurtarıcı İsa'nın sözü gerçekleşmiştir; zira, sahte peygamberler kendileriyle birlikte düzensizlikler getir­ diler. Örneğin, işte i l k Deccal kayıp çocuktan aramak için gel­ di. 18 - Sabetayin karısı Boğaz dan (Çanakkale) getirildi ve (ikisi de) Müslüman oldular. Cahil halka saygı gösterisi olsun diye onu (Sabetay) şerefe boğdular ve Padişah ona kapıcı ba­ şı unvanım verdi. 19 - O n u Vani Efendi'nin okuluna gönderdiler ve hiçbir Yahudi görmesin, çifutun d u y g u l a n Türkleşsin diye o n u G h i linoz'un (?) sınıf arkadaşı yaptılar. ÜM

b) Yukarıda adı geçen sahaf dostum M r . B. Nişanyan, Tif> rizli rahip doktor Ermeni Arakel'İn Sabetay ile ilgili tarihine**- * ait bir bölüme d i k k a t i m i çekti. Yine yukarıda adı geçen dostum Haladvan bana b u n u n Türkçe tercümesini verdi ve ben de onu Fransızca'ya çevirdim. 1

İşte, bu eserin giriş bölümüne konu olan b u bölümün ter­ cümesi:

Yahudi ulusunun ve "Ben kurtancıyım, Yahudilerin İsa'sıve*.

42 V i i . n gü/tumüzde ÖV dönme oUrak Unınan, SabetavcıUn ima etü­ 43 Arakrl'ın Ya>ımına Ihjkın Tanhi Bdgdcn s. 470-471

130

yım! işte bakın, ben geldim ve ortaya çıkhm, zira onlan kur­ taracağım" diyen Sabetay adındaki çıtı tın. (Yahudiler) ve b u ­ nu takip eden diğer olayların t.1 rıhı Hayat veren peygamberimiz İsa'nın 1666 yılında ve Erme­ nilerin 1115 yılında, ve Katholik Doğalı A g o p ' u n aziz Etchmeyazin'in şerefli tahtım işgal ettiği sırada ve Osmanlı hane­ danından Sultan İbrahim'in oğlu Sultan Mehmet'in saltanatı esnasında akıllı bir Yahudi ortaya çıkb. Adı Sabetay i d i ve İz­ mir'de doğup orada eğitim gördü. Yahudilerin yazısına ve bilimine h a k i m d i ve gün geçtikçe edebiyat ve diyalektik b i l ­ gisini a r t i n y o r d u , hem de Öyle k i , bir çok kişi o n u n öğrencisi olmuştu. Sabetay kendisini takip edenlere itibarlı ve akıllı sözler öğretiyordu. Öğrencilerine daima t a n n r u n adından bahsediyor ve onu okumayı öğretiyordu. Bundan başka, ön­ lerine kitaplar apyor, öğütler veriyor ve yasalan biten bilgin­ lerle tartışıyor ve onlara hükmeden bir belagata sahip o l d u ­ ğu asla gözden kaçmıyordu. Tann'nın adım tersten yazayor ve böyle okunmasını i s t i y o r d u , ö n c e d e n b u n u öğrenmiş olanlar o n u cesaret ve yüksek sesle okuyorlardı. Konseyde bulunan halk b u n u görünce şaşınp kalıyordu. Yazılı metni okuduktan sonra, kişiler titremeye başbyor, sendeliyor, kötü pozlara giriyor, yere düşüyor, sanki sara krizi geçirirmiş gibi değişik hareketler yapıyorlardı. Sabetay ayağa kalkıp saralı­ nın suratına Yahudilere özgü suyu serperek onu iyileştiriyord u . Bu d u r u m orada b u l u n u p şaşkına dönenlerin hoşuna g i ­ diyor ve b u n u Sabetay'ın yapbğı büyük bir mucize olarak de­ ğerlendiriyorlardı. Sabetay'a gelince, kendini tanrının havarisi ve sevgili k u l u olarak tarubyor, Peygamberlerin Mesih'in gelip İsrail'i kurtaracağına dair sözlerini kendi yorumuna gö­ re tekrarlıyordu ve şunu söylüyordu: "Bu Mesih berüm, işte, geldim ve İsrail'i kurtaracağım". Halka şunu söylüyordu: "sabah ( kutsal cumartesiyi) ve oruçları iptal edin ve sevin­ meye başlayın". Adını ve imzası m yaymalarını, ve kendisi131

5 O

run Yahudileri kuriarmaya gelen haberci olduğunu söyleme­ lerini tavsiye ediyordu. Aslında, insanlar ondan çok gurur duydular ve evlerine davet ettiler. Sokaklarda vururken başı­ nı şemsiyelerle muhafaza ediyorlar, giysilerinin üzerinde bayraklar tutuyorlar, ayaklarının önüne halılar ve kumaşlar seriyorlardı. Kendisine sunduktan üç bakireyi bir süre ya­ rımda tuttu ve daha sonra bırakh. Tüm Yahudi ulusu onun ardından geliyordu. Daha y u k a n d a da söylediğimiz gibi, saralılar yere düşün­ ce ilgisiz sözler dile getiriyorlardı. Sarf ettikleri b u sözlere, büyücülerden öğrendikleri daha başka benzer şeyler de İlave ediyorlar, dahası, kartlar üzerine örneğin "Dağınık halde sıkınb içinde yaşayan bizlere i y i bir haber var, Sabetay kurtancımızdtr ve İzmir'de kral olacak ve öğretilerini hazırlayıp b i ­ zi kurtaracak, sayıca artacağız ve tüm ulusla toplanarak, da­ ğınık halde yaşayan İsrail birlik oluşturacak" yazarak uzak memleketlerdeki Yahudilere gönderiyorlardı. Ama akıllı, okumayı biten Yahudiler onu tüm ulusun ta­ kip ettiğim anladılar. Bazılan sadece itaat ettiklerini göster­ mek için o n u İsteksizce izliyorlardı. Bu nedenle bazılan on­ dan uzak d u r m a k için başka ülkelere gitti. Bazılarının düşün­ cesine göre, eğer Müslümanlar bundan haber alırsa tüm u l u ­ sun işini bitireceklerdi * '. Aslında, ulusun alt sınıfındakiler Sabetayin etrafında epey gürültü yaptılar ve İzmir'deki Türk makamlan o n u tamdılar. Şeririn sivil makamlan b u konuda bir konsey oluşturup meseleyi Vezire İletmek istediler. Bu arada, meselenin fazla önemli olmadığına kanaat getirince Vezire haber vermediler. Her şeye rağmen, bu onlan Yahudi­ leri gözaltına alıp sonra da serbest bırakmaktan alıkoymadı. Bu tedbirlere rağmen, sahte Mesih'in şöhreti günden güne ar­ tıyordu, ve ülkenin sınırlan dışına çıkıyordu ve özellikle İs1

4

44 Müslümanlara gore peygamberlerin -onuncusu Muhammcd olduğu icın, kendini peygamber ilan eden olursa ölümle cezalandınlacaktı.

132

tanbul'a yayılıyordu. Haberi duyanlar coşkunluktan yanıp tutuşuyordu. Kaynaşmalan fark eden bazı kimseler onu z i ­ yarete geliyor, ona hediyeler getirip karşısında secdeye vanyorlar, diğerleri ona gümüş ve altın gönderiyordu. Yahudiler arasında şunu söyleyenler mevcuttu: " M a b mülkü yok paha­ sına satıp Filistin'e gidelim." Zira, Sabetayin gelip kral olaca­ ğını ve dağınık Yahudileri bir araya getireceğine inanıyorlar­ dı. Sabetay'ın şöhreti arttıkça halkın şaşkınlığı da artıyordu. İstanbullu Müslüman ve Hıristiyan gençler, zengin olsun yoksul olsun cahil tabaka Yahudileri sokakta görünce şu so­ r u y u soruyorlardı: "Çıfıt** * geldi mi? Haham'**' geldi m i ? " Er­ kek- kadın, çoluk-çocuk, ihtiyar-genç, küçük-büyük herkes Yahudilere rastlayınca: "Nebi* geldi mi? Deccal **' geldi mi?" diye soruyorlardı. Bu vesileyle Yahudileri matrağa al­ mayı alışkanlık haline getiren halk sürekli Nevİ<**> geldi mi? Missah ** geldi m i ? " sorulanm soruyordu. Bu da yetmeyin­ ce yalana peygamberle alay etmek için evlerde ve sokaklar­ da söylenen şarkılar besteliyorlardı ve Yahudilere "Deccal geldi mi?"^ kelimeleriyle takılmaya devam ediyorlardı. 1

471

1

M

1

,,,

Diğer b i r taraftan, Sabetay ile b i r anlaşma yapıp o n u n dostu olan Nathan adında bir Y a h u d i Gazze şehrinde o t u r u ­ yordu. Oradan Sabetay'a şahitlik ederek yarımda olduğunu belirten bir yazı yazmış, ve o n u n İzmir'de oturduğunu ve tanrının sevgili k u l u olduğunu anlatmıştı. Bunun üzerine İs­ tanbullu Yahudiler müthiş şekilde etkilendiler. Sabetayin ünü o kadar arttı k i , İstanbul yetkili makamlan tedbir atma45 Çıhl Yahudileri küçümseyen bir kelime 46 Haham bilinen İla ham anlamındadır. 47 Nevi - peygamber 48 Deccal * Teccal (yalancı peygamber) 49 Nebi - pey Ramber 50 M i s a a h - M r u h 51 Teccal geldi mi?

133

ya karar verdiler, İstanbul'un KadısıP ve scrdan< > izmir'e göndermek üzere görevliler tayin ettiler ve Sabetayi yakala­ yıp başkente getirmelerini istediler. D u r u m u haber alan Sabetay Setanik'e kaçtı. A m a gözcüler onu denizde yakalayıp İstanbul'a getirdiler ve Gürnrük Han'ın"* önüne bıraktılar. Yahudilerin Mesih'inin geldiği öğrenilince, yüzlerce, binlerce kişi onu görmeye koşuştular. Yanlış bir yolda macera aradıkl a n için Yahudilerle alay edildi. î>

5î

Vezir karşısına çıkanhnca ününün ne olduğunu sordu ve Sabetay herşeyi inkâr etti. Dedi k i : "Ben dinî hükümlerin y o ­ rumuna saygı duyan ve dua etmekle meşgul olan b i r i y i m . " Vezir ona şöyle dedi: "Hakkında yapılan soruşturma tamam­ lanıp, sarf ettiğin sözler hakkında bir kanaat edinilinceye ka­ dar İzmir'de t u t u k l u kalacaksın." Bu arada Subaşı** ) Sabetay'a b i r tokat attı, boğazına sanlıp hapse attı. Ermeni yı­ lına göre 28 ocak 1115 tarihinde tutuklandı. 5

Bu skandali Öğrenen Yahudi halk pazara gitmedi ve dükkanlanm açmadı. Türk çocuklar her fırsatta "çifut geldi m i ? " Deccal geldi m i ? " diyerek alay etmeye devam ediyorlardı. Bu sahnelerden bıkan ve d u r u m a engel olmak isteyen Yahudiler, "Geldi m i ? " denmemesi için Yeniçeri Ağasına ve astlarına b i r sürü para ve hediyeler verdiler. Bu tedbirler " G e l d i mi?" d i ­ yenlerin sayısını arttırmaktan başka işe yaramadı. Sabetay hapisteyken, h i z m e t k a r l a n hediyeler sayesinde artan eşyalannı o'na getirdiler. Bir süre sonra bu hediyeler Hasköy'e *) getirilmeye başlayınca, ona inananlar bu hediye­ lerin üzerine atılıp onlan öpüp, yaklaşabildikleri kadanyla 15

52 Yargıç 53 Genel kurnandan 54 İstanbul gümrüğünün yanındaki bina 55 Polis memuru: Matullİ komiser yardımcısı 56 Halic'in sağ kıyısındaki İstanbul varoşu.

134

kollarına sarılıp bu hediyelerin ona teslim edilmesi için ya­ kardılar. Bir gün, sivil idareci, naib* * ve teftişçi ^ hapishaneye gel­ diler ve şunlan sorarak Sabetayi sorguya çektiler: "Bize doğ­ r u y u söyle, ulusunun söylediği gibi gerçekten kral mısm? Bi­ ze gerçeği söyle. Kendinin k i m olduğunu söyleyeceksin?". O ise, herşeyi inkâr etti ve "Ben ne kral, ne peygamber, ne de meşhur b i r i y i m , sadece sıradan bir bireyim, ve benim mesle­ ğim bir hazanınki (dua okuyan kişi) ile aynı olsa gerek" de­ d i . Görevliler Sabotayin beyanatlannı not ettiler, tescil ettiler ve bu notlardan Vezir'e sunulmak üzere bir rapor hazırladı­ lar. Yahudilere gelince, Sabetay'ı ziyarete devam ettiler. Ha­ pishane İstanbul ilinin merkezinde yer alması sebebiyle, Ya­ hudiler ziyaret etmek için yeterince serbest değildiler. Hapis­ haneye rahatça girip çıkmak için subaştna para teklif etmek gerektiğine inanıyorlardı. Subaşı vezirin hu/uruna çıkıp: "Yahudiler hapishaneye gide gele saldırgan b i r vaziyet eyle­ diler" dedi. O zaman, vezir sert bir emir vererek Sabetay'ın boğaza*'" gönderilerek surların içine hapsedilmesini u y g u n gördü. Bir süre sonra. Vezir İstanbul'dan aynlarak batıya git­ ti zira orada da büyük bir savaş vardı** *. 57

1

1

0

Vezirin gitmesinden yararlanmak isteyen Yahudiler cesa­ retlerini toplayıp, çoluk çocuk sık sık Sabetayi ziyarete baş­ ladılar. Genç, yaşlı, zengin, fakir, evden çıkmayan kizir, yeni e v l i l e r O n u z i y a r e t e g e l i y o r l a r ve h u z u r u n d a secdeye vanyorlardı. Sadece çevre illerden değil, Polonya'dan, M o l ­ davya'dan, Yafa'dan, Kudüs'ten, A n a d o l u ' d a n ve özellikle İs­ t a n b u l ' d a n gelen ziyaretçiler ağlayarak o n d a n kendilerini kutsamasını istiyorlar ve d u a ederek şunlan soruyorlardı: 57 Kadı*um görev lendirdiği hakim vekili 58 Müfettiş 59 Çanakkak- Boğazı 60 Candie adasının fethi için yapılan *avas

135

" N e zaman çıkacaksın ve kral olup bizi kurtaracaksın?" Ya­ hudilerin bu goldi-gittisi Müslümanlar arasında kıskançlığa neden o l d u ve Bostana Başı* ' adlı sivil görevli Sabetay'ı z i ­ yarete gelen Yahudileri göz altına alıp kaymakamın h u z u r u ­ na çıkardı. Kaymakam onlara şunu sordu: "Niçin ona g i d i ­ yorsunuz? Doğruyu söyleyin. O b i r Peygamber mi? Kral mı? Pekiyi ya kim?*' Yahudiler doğruyu söylemediler. Sadece o n u n suçsuz olduğunu, bir kanun o k u t m a m olduğunu ve ya­ sal olmayan ve kötü bir şekilde tuhıklandığmı, onu teselli edip kendilerini kutsaması için geldiklerini beyan ettiler. 1

Kaymakam hiç bir şey demeden onlan serbest bıraktı. Ya­ hudiler kaymakamın makamından aynlırken gardiyanlar kızdılar ve onlara: " H e y ! Siz, kendinizi aldabyorsunuz. O n a inanmakla nasıl bir çıkarınız var?" Yahudilerin cevabı şu o l ­ d u : "Çok geçmeden ne olacağını gözlerinizle göreceksiniz." Gardiyanlar b u d u r u m u derhal kaymakama ilettiler. Kayma­ kam Yahudileri geri çağırttı, o n l a n vahşice dövdükten sonra serbest bıraktı. Bu olaydan haber alan diğer Yahudiler yaka­ lanmaktan korktular. A m a b u onların umutlarını çok derinle­ mesine sarsmadı. Yahudilerin atalarının devrinde, Babil kralı Nabukadnezar/ın Yahudileri sürgüne gönderdiği dönemde, bu atalar bü­ yük bir matem günü tespit ettiler. O günden bu güne dek, Ya­ hudiler bu günü oruç tutarak, matem ve dua ederek kutlarlar ve nefislerine hakim olmaya çalışırlar, Jeremi'den < > matem sözcükleri okurlar. w

Bu bayram her yılan ağustos ayı ortasında ay ışığı altında kutlanır. Müslümanlar b u bayramı kara bayram "» olarak b i l diler. ,j 1

61 Boğaziçi'nde sahil korumadan sorumlu polis62 Yeremya'nın yakanları. 63 9 Ah orucu kara havrama rastlar.

136

Dengesiz Sabetay, ulusunun kendine olan kur aşkım laik edince onu daha fazla b i r kuvvetle kendine doğru çekmeye başladı. Zira, birçok bildiri yazarak Yahudilerin oturduğu bölgelere gönderdi ve onlara benzeri olmayan bir haber ver­ d i : "Ben tannrun oğluyum ve sizi kurtarmaya geldim."

İşte bu beyanın metni: "Tannnın yegâne oğlu, Mesih Sabetay Sevi, İsrail'in kurta­ rıcısı, tannnın sevgilisi İsrail oğullarının tümüne selam gön­ deriyor. Cennetlik Abraham, Izak ve Yakup'un görmeyi arzu ettiği b u günleri, tannnın büyük gününü görmeyi hak ettik. Tanrının peygamberlerimize ve İsrail atalarına sözü olan öz­ gürlüğü ve kurtuluşu size vermek üzere tanrı tarafından gönderildim. O hatdc, matemlerirüz ve bayram günü tuttu­ ğunuz onıçlann tümü sevince dönüşecek ve bugünden itiba­ ren ağlamayacaksınız. Ey İsrail oğullan, artık geçmişi düşün­ meyin çünkü verilen Özgürlük tasvir edilemez ve anlatılması mümkün olmayan bir sevinçten ibarettir. O halde dualarınız esnasında ona davul ve müzik aletleri vasıtasıyla şükredin ve kalbiniz neşeyle dolsun, zira atalanmızla yaptığı anlaşmayı yerine getirmiştir. Her gün ve her aybaşında bir çeşit eğlence düzenleyin. Purim"*' adıyla bildiğiniz matem günlerini, size sevinç getirecek olan L a m p r a n ^ olarak değiştirin. Hiç kimse hiç bir işle ilgilenmeyecek, sadece sevinç yaşanacak. Yaşa­ sın!" 1

Deli ve saralı Sabetay bu b i l d i r i y i İbrani'ce harflerle ve bu dilde yazıp her yere gönderdi. Çok geçmeden. Sultan Mehm e f in zeki ve çok nitelikli tercümanının'*» girişimi sayesinde 64 Sabctavcılann Müslüman olduğu gün 16 Kislev debdebevle kullanır­ dı. Uykusuzluk oruca adanmıştı, be nı\lenle bu güne Purim denilir. 65 Bu sirkülerin Ezmeni çevirmeni Purim'i vas günü, Lampran'ı sevinç günü olarak anmıstjr. Bu sirküler Yunanca'dan Fzmenicc've çevrilmişti, lampra sözcüğünün i-hali olan Lampran vvcüğünden de hu anlatılmakta¬ dır.

137

bu sirküler İbranice'den Yunanca'ya ve Yunanca'dan da Türkçe'ye çevrildi. Aynı zamanda, İstanbullu Yeremiya * adındaki bir yazar tarafından Yunanca'dan Ermenice'ye de çevrildi. Bu akli dengesi bozuk şahsın mektubunun eriştiği her yerde, o zamana kadar Yahudilerin hiç görmediği şekil­ de, davul ve müzik eşliğinde, vasb günler sevinçli günlere dönüşüyordu. Zira, Sabetay, Yahudilerin Babil'e sürülmesin­ den sonra atalarının tesis ettiği bu yas gününün sevinçli bir güne dönüştürülrnesini emretmiş ve y i y i p içip eğlenerek k u t lamalannı istemişti çünkü b u yasb günler g i d i p yerine neşeli günler gelecekti. ,

7)

Sabetay'ın beklentisi hakkında fikir yürütmek isteyen ba­ zı Ermeniler bilginlere ve Yahudi hahamlara başvurup fikir aldılar: "Siz ne diyorsunuz? O bir peygamber mi? O gerçek­ ten Mesih m i yoksa İsa m ı ? " Şöyle yanıtladılar: "Bütün bun­ lar yanlış. O bir dolandıncı, b i r saralı ve hilekar; biz 80 kişi ayni fikirdeyiz ve onu kabul etmiyoruz, zira marifetleri u l u ­ sal hükümlerimize aykındır." A y n i fikirde olan bu kişiler Ya­ hudilere çatmaya g i d i p şöyle konuştular: " O n u niçin pey­ gamber kabul ediyorsunuz? Ona niçin itaat ediyorsunuz ve gittiği yoldan gidiyorsunuz? O bir dolandıncı ve hilekardır. Ulusal hükümlerimize aykın bir t u t u m içindedir. Zira bunca zamandır dünyaya gelen atabnmızdan hiçbiri kendisini pey­ gamber ilan etmedi ve hükümlerimizi değiştirmeyi düşün­ medi. Bu adam ise, şabat ve büyük matem gününü ilga et­ mek istiyor; sarf ettiği sözler ve yaptığı marifetler yüzde yüz yalan d o l u . Peygamberlik emarelerinden hangisini görüyor­ s u n u z o n d a ? " Sabelay'a inanan Y a h u d i t o p l u m u n a ters düşen bu 80 kişiye karşı t o p l u m ayaklandı, onlan lanetledi, hakaret etti, onlarla savaşı göze aldı ve hatta Sabetay'a g i d i p 66 Burada andan lercuman. Türkiye'nin Gınt adasını fethi vle - •IUCUnan Türkiye İle Venedik arasındaki savaş esnasında. Cevahır-ut-tcvarıh'in yazan tarafından anılan Yunan tercüman Panaghk*» - tur 67 Yukanda anılan "Sabetav Sesi hakkında Ermeni Ştin'nin yazan.

138

onları şikayet etti. Bu şekilde gelişen olaylar, biri inananlar diğeri inanmayanlar olmak üzere ulusu i k i karşıt guruba ayırdı. Bu karşıtlık babanın oğuldan, kardeşin kardeşten aynlmastna ve ailelerin birer birer dağılmasına sebep o l d u . O n u kabul edenler onu görmeye ve selamlamaya gittiler. Gündüz görmeye gidemeyenler gece olmasını bekliyor ve birçok zorluğa rağmen onu selamlamaya gidiyor, çıktıktan sonra şaşkınlık ifade eden sözler mınldanarak, birbirlerine, Me­ sih'in, b i n b i r fedakarlıkla kraliyet tahtım hazırladığım, Hıristiyanlann itibarini tamamen silip süpürecek ve Müslümanla­ ra haraç***" verdirecek kurtancının geldiği haberini veriyorlar ve u m u t l u m u destek olması için çeşitli rivayetlere başvuru­ yorlardı. 1

Gelişini beklemek için bazılan sürekli olarak gökyüzüne bakıyor, diğerleri denize bakarken bazdan da geceleri deniz­ de sandalla dolaşıyorlardı. Şöyle konuşan bazı kimseler de mevcuttu: "Gökyüzünden uçarak gelecek ve bize ışığı getire­ cek". Herkes Sabetay'ın tannnın elçisi olduğuna ve Yoel pey­ gamberin sari ettiği sözlerin Sabetay için sarf edildiğine ina­ nıyordu. İşte bu sözler: "Bundan sonra, fikirlerimi tüm yara­ tılanlara yayacağım; oğullarınız, kızlarınız kehanette buluna­ caklar; yaşlılarınız düşüncelere dalacak ve gençleriniz hayal­ ler görecek. O günler gelince b u fikirlerimi köleler ve uşakla­ ra bile yayacağım "'». 1

Haziran ayında güneş tutulması meydana geldi; bu doğal bir olaydı. Ama aklını yitiren Y a h u d i ulusu bu tutulmayı özel b i r işaret olarak değerlendirdi ve: "Görüyor musunuz, gökyüzü o nedenle (Mesih'in gelişini haber vermek üzere) bu işareti veriyor" dedi. Bu basit olayı sayısız kutlamalar takip etti. Yahudilerin silahlandığı konuşuluyordu, zira Mesih'in 68 Eskiden Cknunlı tmpar-hırlııjtu'ndjkı j y v n mühimlerin odedifb vergi. 69 YovL 3/1-2.

139

gelmesiyle birlikte diğer uluslara savaş açacaklardı. Sahte İsa Sabetay'ın şöhreti öyle bir yayıldı k i sonunda Hıristiyan ülkeler rahatsız oldular. Yahudiler Hıristiyanlar ile hararetli tartışmalara giriyor ve Mesih'in gelişi üzerine bahse girmeye devam ediyorlardı. Hıristiyanlar "Sabetay'ın işleri yolunda giderse hepimiz Yahudi olacağız" derken, Yahudiler ise "Sabetay'ın sözleri doğru çıkmazsa hepimizi kılıçtan geçi­ rin" diyorlardı. Bu konuda bir antlaşma yaparak bir süre be­ lirlediler ve antlaşmayı hakime götürerek hakimler ve sivil makamlar tararından kaşeletip, belirlenen süreyi beklemeye koyuldular. Polonya'da oldukça fazla Yahudi katledildi ve sağ kalanlann bazdan yabana ülkelere, ve bazdan dosdoğru Sabetay'ın yanma gittiler. O dönemde, Polonya'da Sabetay'ın ününü d u y a n bir haham yaşıyordu, ama onunla ayni fikirde değildi. Şöyle düşünüyordu: "Sabetay'ın yanına bizzat gidip işleri hakkında fikir edineceğim''. Gerçekten de gitti ve Sabetay'ın huzuruna çıktı ve birkaç gün süreyle o n u n d u r u ­ m u n u inceledi. Haham, konuşmalan esnasında Sabetay'ın yalanlanndan şüphelenince cesur bir şekilde ona sordu: " N i ­ çin kendini Mesih ilan edip zavalb halkımızın aklını başın­ dan aldın? Onlara gösterdiğin, gökyüzünden ya da topraktan gelen mucizeler nerede? Kanunlanmızın hükümlerine uyan kurtuluş hareketleri neler? Doğumun esnasında ne gibi ola­ ğanüstü olaylar meydana geldi? İşte ailen, iste erkek kardeş­ lerin, karın ve çocuklann, hepsi lüks içinde yaşıyor. Hayatın ve t u t u m u n bizimkilerden farksız. Yiyorsun, içiyorsun, kor­ kuyorsun ve seni yakalamalarına izin veriyorsun; b u n u n is­ patı ise, kaçtın ve yakalandın, hapse g i r d i n ve zincire v u r u l ­ d u n " . Ve, onunla bu şekilde konuşmaya devam etti. Sabetay'a inananlar hahamın sözlerine kızdılar, ona haka­ ret edip, üzerine atlayıp linç etmek istediler. Ona çok ağır 140

sözler söylemekterı.zevk duydular, onu aforoz edip kovdulaı Yahudilerin cahilliğine kızan haham, Müslümanlara gidendi Yahudi dminden çıkıp Müslüman o l d u . Türk yetkililer haha­ mın şikayetlerini kaymakama iletince, zaten Sabetay ve Ya­ hudiler hakkında yeterince mevcut olan şikayetler yüzünden bıçak kemiğe dayandı. Çanakkale'de oturan ve Sabetay olaylan ile ilgilenen Mahmut adında bir şeyh, Yahudilere verdiği cesaretler ve o n l a n n ziyaretlerini kabul etmesi nedeniyle ve özellikle kadınlarla ve gözdelerle yaşadığı hayat sebebiyle Kadı'nın huzuruna çıkıp şikayet etti, olup bitenlerin hepsin­ den onu haberdar etti ve önemli Türkleri şahit olarak getirtti. Kadı'nın ve önemli Türk şahsiyetlerin yazdığı şikayet mek­ tuplarını alıp Edirne'ye gitti, zira Padişah, kaymakam ve d i ­ ğer yüksek makam sahibi kişiler orada bulunuyorlardı. Kay­ makamın huzuruna çıkıp, Sabetay ve Yahudiler hakkında şi­ kayetler içeren mektuptan sundu. Çılgına dönen kaymakam, kapıcıbaşma ^ Çanakkale'ye gitmesini ve onun orada asıl­ masını emretti. Ancak, başkaları da kaymakamın bilgisine bazı veriler sununca, derhal başka b i r kapıcıyı (kajoujou) gönderip Sabetay'ın asılmamasını ve Edirne ye götürülmesi­ ni emretti. Görev yerine getirildi ve Sabetay kaymakamın h u ­ zuruna çıkarıldı. Kaymakam onunla konuşmadı, padişah onun gelişinden haberdar oluncaya kadar ve daha sonra ya­ pılması gerekeni emredinceye kadar göz altında b u l u n d u r u l ­ ması için kaymakam onu memnuniyetle saraya gönderdi. 1

Sabetay ile i l g i l i konular padişaha b i l d i r d i , Türkiye'nin sultam Sultan İbrahim'in oğlu Sultan Mehmet bizzat o n u yar­ gılamaya k o y u l d u . Yargılama esnasında kazasker, müftü, kaymakam ve Sultanın diğer önemli yüksek makam sahibi şahsiyetleri mevcuttu. Askerler ve halk yığını epey kalaba­ lıktı; bu eğlenceyi görmek için orada toplanan kalabalık gök­ teki yıldızlar ve denizdeki k u m kadar fazlaydı. Tüfekli, oklu 70 Chambellan a tekabül eden bir unvan

141

ve yaylı askerlerin geldiğini herkes görüyordu. Sabetay sor­ gulanmak üzere konseyin karşısına çıkartıldı. Hayarizade adında, bir zamanlar dini ve m i l l i bakımdan Yahudi olan ve sonradan Müslüman olmuş biri konseyde b u l u n u y o r d u . Sabetay ile Sultan arasında tercümanlık yapmakla görevlendirildi. Hayatizade Sabetay'a hitap ederek şöyle de­ d i : "Burada gördüğün her şey senin adına hazırlandı. Şimdi, ününle tüm dünyayı altüst ettiğin için padişah seni en kor­ kunç işkenceyle öldürtecek. Şu halde, mucizeler yaratma gü­ cüne sahipsen b u gücünü göster ve mucize yarat k i gerek kendini gerekse ulusunu kurtar." Bu arada Sabetay o kadar korktu k i kalbi küt küt abyordu. Yapılan suçlamalan inkar ermeye başladı ve kendisine Mesih adını veren ulusunun gözlerini ve akimi kaybetmiş olması­ nın ulusu için bir ayıp olduğunu dile getirdi. "Ben Yahudile­ rin söylediği gibi biri değilim. Ben sadece yasalan yorumla­ mayı b i l i r i m . Bütün kitaplan o k u d u m ve şu kanaate vardım: Sadece sizin peygamberiniz gerçek peygamber ve o b u dün­ yaya tüm İnsanlan selamlamak için geldi. O n u n kitabı ile i l ­ gilenmeye ve onu kabul etmeye başlayalı 20 sene o l d u . " Bu­ n u n üzerine tüm Yahudi d i n i hükümlerini inkar etti. O n u İs­ lam dinine kabul ettiler. Böylece, dininden aynlıp Müslüman oldu. Bu d u r u m karşısında, tüm uluslar Sabetayi ve Yahudileri aşağılamaya ve suratlarına tükürmeye başladılar. Yahudiler b u d u r u m a şaşırdılar, başlarım öne eğdiler, ve utançlanndan birkaç gün evlerinden dışan çıkamadılar. Sabetay bir zamanlar göğe çıkacağı için övünüyordu, ama şimdi yerin dibine batmıştı. Eskiden Abraham, İzak, Yakup ve Musa'yı överken, şimdi inkar ediyor ve Müslüman olu­ yordu. Önceleri "Tüm dünyaya kendi d i n i m i kabul ettirece­ ğ i m " derken, şimdi tannnın atalanna armağan ettiği dini i n 142

kar ediyordu, zira düşüncelini yönlendiren şeytan onu b u yola sürüklemişti. İsa'mızı yalana addeden o, İsa tarafından küçük düşürülüyordu. Böylece, İsa'nın dediği gerçekleşmiş oldu. İsa, y a l a n a peygamberler ve İsa'lar gelecektir demişti, günümüzde bile bunu görüyoruz. Böylece yüce İsa peygam­ berimizin şerefi arttı. Tann onun iktidannı, faziletini ve adını sonsuza dek kutsasın. A m i n !

C - Yunanca belge Piskopos patrikliğinin Saint-Synode üyesi, başpiskopos Monsenyör Gennadios M . Arabadjoglou adındaki bilgin dos­ t u m bana Yunanca bir eserin Sabetay Sevi ile ilgili bazı pasajtanndan bahsetti. Eklisiastiki Istoria Meletios Mitropolitou A t h i n o n (Atina metropoliti Meletios'un Kilise ile İlgili Tarihi) adli b u eser, 1784 yılında Venedik'te yayınlanmıştı. Meletios, 17. Yüzyılda yani Sevi ile aynı çağda yaşamıştı. Bu yazarın yazılannın içeriği, izmirli olan Sabetay Sevi'nin kökenine iliş­ kin a y n n b l a n n ve diğer ayruıtilann dışında tarihsel gerçek­ lerle u y u m l u d u r . Bundan başka bizlere Sabetay adının etra­ fında yapılan propagandalardan sonra yaygınlaşan popüler inançtan bahsediyor, k i bu inanca göre, Yahudileri Kudüs'e götürmek için bulutlar taşıma araa olacaktır. Aynca, Arta ilinde yasayan bir Yahudi'nin başına gelen bir olaydan bah­ sediyor. Bu taşıma şeklinden etkilenen bu şahıs, deneme yap­ maya kalkışınca ölümle karşılaşıyor. İşte bu pasajların

_

tercümesi:

" O zamanlar, sahte bir Mesih Yahudiler arasında şu şekil- ^ de ortaya çıktı: İstanbullu asil Yahudilerden olan Sabetay Se- \\ vi adında b i r Yahudi bu şehrin herhangi bir yerinde oturmak- 5 taydı. Orada hakarete maruz kalıp k o v u l d u k t a n sonra İz- < 71 Tome 111. p 470-171

143

mir'e, ve oradan da Gazze'ye girmişti. Mesih olduğunu i l k kez b u şehirde duyurmaya basmamıştı. Yanılttığı kişilerle (öğ­ retisine inananlar) birlikte Filistin yakınında bir mağarada yaşıyordu. Orada, Kudüslü Yahudileri kendisinden haberdar etti ve Yahudiler ona inandılar, Kudüs'e geldi ve oradan ko­ v u l d u . Daha sonra İzmir'e gitti ve oradaki Yahudiler de ona inandılar. İstanbullu Yahudilere buradan mektup yazdı ve önce oradaki sonra da tüm dünyadaki Yahudiler tarafından tanmdı.' Her yerde bir Yahudi ayaklanması baş gösterdi. İs­ tanbullu Yahudiler izmir'e gitmiş ve o n u n mucizeler yarattı­ ğı i n a n a bir patırtı çıkmasına neden o l d u . İzmir'den Gelibo­ lu'ya gitmek üzere yola çıktığmda muazzam b i r Yahudi kitle­ si onu karşılamaya gitti Patırtı Vezirin kulaklarına çalınınca Sabetayi deniz yoluyla Bizans'a getirtti. Gemiden indirip tar­ takladıktan sonra cellatlar o n u vezirin karşısına çıkardılar. Vezir o n u n hakkında duyduklarının doğru olup olmadığım sorunca sahte Mesih şu cevabı verdi: "Ben SoİoVi^um ve tannyla ilişkili olan şeyler söylüyorum." Bunu d u y d u k t a n sonra, vezir onu hapse attı. Bu adamın ilan ettiği sevinçli ve yeni kehanetler sonrasında Yahudilerin neden olduğu sorun­ lar karşısında onu Abidos kalesine kapattılar. Bu arada, Ya­ hudiler her tarafta gökyüzüne bakarak bulutlan izliyor ve alelacele yükseleceklermiş gibi "İşte bulutlar Yahudileri K u ­ düs'e taşımak için havaya kaldınyor" diyorlardı* '. Ve Arta'lı 73

72 Bu yunanca kelime. İbranke'de haham kelimesine tekabül eden b i l ' gin anlamındadır. 73 Yahudilerin büyük bulutlar vasıtasıyla Filistin'e taşınmalan sorunu Tevrafdeki bazı ayetlerin yorumuna dayanmaktadır. Örneğin. T a n n büyük bulutlardan iniyor^. Göç 34/5. Ve tann Musa'ya şöyle dedi: Sana doğru bü­ yük bir bulutun içinde getecefeim. Cöç 10/9. Amaçlanan hedefe uygun şekil­ de, Tevrafdeki pasajların vorum lan ma siy la yapılan propaganda, saf beyin­ lerde etki yaratması gerekiyordu. Deniliyordu ki, Tann, nasıl Mısır'dan israil'i çıkartmak için Mısırlı ilk nesli imha etmek üzere yeryüzüne indiyse (bu gece Mısır ülkesine geleceğim ve Mısırı yaşlı nesli yok edeceğim vs. Göç 12/12). Hezekiyel peygambere dediği gibi, aynen gelecek ve İsrail oğulları­ nı kölelikten kurtarıp ülkelerine götürecekti (İsrail oğullarını yerleştikleri ül­ kelerin bağrından çekip atacağını. Onları her yerden toplayıp bir araya geürerek ülkelerine göndereceğim (Hezekiyel 37/31). İsrail'i* esaretten kurtar-

144

bir Yahudi fa/laca etkilenip gece yansı uçup gitmek istemesi bu şekilde gerçekleşti. Bunu yapmayı denerken çaüdan aşa­ ğıya düşüp ezildi. Ve tüm Yahudiler vannı yoğunu satıp elde ettikleri parayı alana çevirerek (çünkü altını taşımak daha kolaydı) oraya gitmeye hazırlanıyorlardı. Türk hükümdannın Edirne'de ikamet etmesi ve vezirinin C i r i f e gitmesi ne­ deniyle ve Yahudilerin rahat durmaması üzerine daha birçok önemli işi olan yöneticileri oyalayan bu adamı, kaymakam zincirleriyle Abidos'tan getirterek hüJçümdarın huzuruna çı­ karttı. Orada Müslümanlığa geçiş yaptı, A n c a k sinagoglan ziyaret etmeye devam ediyor ve Türklere b u n u M u h a m ­ met'in dinini anlatmak için gittiğini söylerken, diğer taraftan Yahudilere kendini çeşitli şekillerde Mesih olarak tanıtmaya devam ediyordu. Kendilerine "Henüz vakit gelmedi" diyen Sabetayin Mesih olduğuna inanıyorlardı. Asilzadeler ona kızlarını vererek ondan çocuk doğurmalarım istiyorlardı' ». Gizli başka şeyler de yapıyordu ve sonunda Coronee'ye (Yunanistan) sürüldü ve orada öldü. 74

Başka b i r kez, 1683 yılında, Selanikli bir Y a h u d i * kendi­ sinin M e s i h olduğunu anlatıyordu. Kudüslü Y a h u d i l e r i n hepsi ona inanıyorlardı ve Yahudilerin bulunduğu diğer ille­ re yazarak ondan bahsettiler. Böylece, yazılan mektuplarda onu i l k İsrail Prensi ilan etmişlerdi- Yahudiler sahte Mesulle­ ri ile g u r u r d u y u y o r ve o n u bir kral gibi değerlendi riyorlardı. Bu haber o sırada Belgrad'da bulunan Türk hükümdan17

mak İÇÜ1 tanrının bizzat müdahale edeceğini vc tanrının hareket kabiliyetini sağlayan vasıtanın bulutlar olduğunu bildi kk-nnden. mucizeler yapmaya muktedir biri olarak gelen Mesih Sabetay'a inanan Yahudiler, Kudüs'e dö­ nen ilkle n k n olma acelesin deki Arta Yahudilerinin ölümüne sebep olan İh bulutlann hareketini büyük bir İmanla izliyortardı. 74 Sabetav. karşı cinsten birivle temas kurmaktan kaçınma prensibine rağmen kadınlarla ve güzel kı/larta ilişkiler kurmava başladı (Rosanes, IV, s. 62). 7? Burada anılan kişi, erkek kardeşi olduğu halde. Sabetav'm dul karısı­ nın oğluymuş gibi tanıttığı Yakup Sevi dir. Yakup Sevi, querido ( w g i l i ) adı­ nı aklı. Yakup ve ona İnananlar 1678 yılına doğru İslam dinine geçtiler ve bövlece dönme tarikatı doğdu.

145

nın da kulağına gitti. Hükümdar bu sahte Mesih'i d u r d u r ­ mak için adamlannı yolladı. Hükümdarın adamlan onu bir evde parlak ışıklarla çevrili halde oturur ve b i r kral gibi itibar edilirken buldular. Ona engel olup hükümdara gönderdiler. Korkup, İslam d i n i m kabul ettiği yer orasıdır. Selanik'e dön­ düğü zaman, önemli Yahudi şahsiyetler bu aşağılanmaya ta­ hammül edemeyip Müslüman oldular."

VII. BÖLÜM

BAZI BELGELER

Bu eserde bazı olaylara, okuyuculanmızı onlara ilgili bel­ gelerle tanıştırarak, değindik.

Aşağıda bunların metinlerini veriyorum

Belge A™ Kardeşlerimiz, İsrail oğullan! Mesih'irnizin İzmir'de doğ­ duğunu bilgilerinize arz ederiz. Adı Sabetay Sevi'dir ve kra­ liyeti yalanda gözler önüne serilecek. Kraliyet t a a m ismail'in başından alacak ve kendi başına koyacak, zira krallık ona aittir. Sonra, Mesm'irniz kaybolacak ve kimse nereye gimğuti, yaşıyor m u , öldü mü bilmeyecek. Mesih'imiz, haftanın her günü akarak i r i kayalar fırlahp. Cumartesi günü dinlendiği rivayet olunan Sabation nehrine gidecek. Her İdm bir Cumartesi günü oradan geçmeye kalkışırsa, kutsal Cumartesi'ye 1 Eki konuvLa ilgili .unnt-.br için wv(a 31 'e bakınız (Bu belge Rosane-. tanhinden tercüme edilmiştir, cilt IV, s. 58).

147

İ 3 u

< 5 <

Ij 3 C-

saygısızlık ettiği için taşlanır. Ancak, M e s i h ' i m i z geçerken Musa ve o n kabilesi İle birlikte olacağı için, bir ara dinlenecek ve

taşlanmaya

ara verilecek. O zaman, o n başlı

yılanın

arabası olduğu tanrısal aslan™ gökten inerek ateş kusacak, ve Mesih'imiz, Musa ve K i m Yahudiler Kudüs'ten gelerek ateşin 2 Aryeh deve Ilay'ın tercümesi tanrısal aslandır. Sabetaycıtar arasında dünyayı paylaştığı antlaşmayı imzalarken bu unvandan yararlanıyor*. Tal* mucr~ Roma hükümdarı ile ribbi Yeşua ben Hananya arasında Tann konu­ su hakkında çıkan bir anlaşmazlıkla ilgili bir anektotta tanrısal aslandan bahseder. Burada işte bu pasajın metnini ve tercümesini vvnvoruz. İşte bu metin: nı* srcyı taotr*«a r*nrUıım*| 1*1*0*^ * * p ı*A*« .*>•** n*H •»•»s srt -a* - i ' * * *xp «T-J JVnon *o . n » «*• *a w : m a ^ a  . ' M Aw»»¥ıi *nrn*üio i r i .Sw n*»? *aı k*rta MhQ M «3 JKOnq -p>-.ı* - « m U*J - i * K*« a-»:** .vS _vS .1** 3A--ıa .*•£: »Cin ««"vı o*.:>'3 *o rWa iaf *-*• "B"B M S ,

•"onooHı vs M * u n v ı ı v t f j ı ı n i M f B n • . **•*. nw«ftn

n 4 f v n UFJ IPÂMII ıwS-> r*4y -em «n wa MMW .T** ss«

s

O Aşağıdaki belge IX w bakınız. (**) Holin. 59/2 Vc, işte tercümesi: "Hükümdar, Yeşua ben Hananva'va şöyle der Tannmz bir aslana benzi¬ yor. Aslan kükrevince kim korkmaz?"* Bunda şaşılacak ne var? Bir şövalye bir aslanı öldürebilir. • Ben Hananya ona şöyle der Tann böyle bir aslana benzemivıv. ama tanrısal aslana benziyor - Hükümdar ona şövle der "Bana onu göstermeni istiyorum" - O da ona şöyle der. "Sen onu göremezsin" • O da "Onu görmem lazım" der. Ben Hananya bir dua okur ve aslan verinden okıp gelir. Aslan 400 mil mesafededen hafifçe kükrer. Hamile kadınlar ço­ cuklarını düşürürler ve Ruma'nın duvarlan yıkılır. 300 mile gelip kükrerdifcnvie imanlann dişleri dökülür ve hükümdarın kendisi de tahtından yere düşer. Hükümdar ona: "Onun geri dönüp gitmesi için bir dua söylemeni ri­ ca ediyorum" der. O zaman Ben Hananya dua eder ve aslan geri döner. Yorumcu Raşi'nin dediğine göre Deve Hay bir ormanın adı ve Arveh De­ ve Hay ise Bet İle ormanının aslanı anlamındadır. Anlaşmasını imzalarken. Sabetay, antlaşmanın defterini yükseltmek için kendini tanrının kendisinin de benzediği tanrısal aslanla kıyaslamışhr. Peka­ la, kendisinin tanrının ojUu olduğuna hattâ kenduînin tann olduğunu söy­ lememiş midir? (*) Amos.3/8 148

üstüne akacaklar. Yol üzerinde, refakatlerinde denizdeki k u m kadar çok bir kalabalıkla birlikte savaşmak üzere gelen Goy ve Magog' a rastlanacak, ama Sabetay Sevi savaşırken ne mızrak ne de kılıç kullanacak, sadece ağzından çıkan soluk dinsizleri öldürecek ve onlan tanrının sözü ile yere çarpacak. Mesm'irnizin Musa ile birlikte Kudüs'e gelişinde, tann gök­ yüzünden altınla ve değerli taşlarla kaplı tapınağı indirecek ve tapınak şehri aydınlatacak ve derhal kurbanlar kesilecek. Ve bundan sonra, dünyadaki tüm ölüler dirilecek. Sırlar için­ de sır oluşturan bu sözler üzerine k i m bir araya gelmek iste­ mez? A m a yakında gözler ölümsüzün vaat edilmiş toprakla­ ra dönüşünü görecek. Bu sözleri sizlere yazdım, zira yalanda kurtuluşa lâyık olacaksınız. Nathan Benjamin Eskenazi'nin sözleri bunlar.

Belge B « 'Tanrının i l k ve tek oğlu Sabetay Sevi, İsrail'in Mesih'i ve kurtanası, tüm İsrail oğullarına, b a n ş olsun. Ey, İsrail oğulla¬ n , b u büyük kurtuluş ve İsrail'i selamlama gününü, ve tann¬ run peygamberleri ve pederlerimiz tarafından, tannnın sev­ gili oğlu İsrail için, kederinizin sevince dönüşeceğini ve oruç­ larınızın eğlence gününe dönüşeceği hususunda ehle getiri­ len sözün tutulacağım görmeye lâyık olduğunuza göre, artık ağlamayacaksınız. T a n n sizlere bu ifade edilmesi imkansız teselliyi verdiğine göre, asırlardır verilen sözü yerine getirenin şerefine d a v u l çalarak, org çalarak eğlenmeye başlayın, Ayın ilk gününde yapmaya alışık olduğunuz eğlenceyi her gün yapmaya başlayın ve yas tuttuğunuz günleri gelişimin şerefine kutlamaya aytnnız. Hiçbir şeyden korkmayın zira üstünlüğünüz tüm uluslara yayılacak ve sadece dünya üze-

f 5 U < g <

3 Bu konunun avnntılan için vukanda savfa 35'e bakını/. (Bu belge Ricaut tarihinden alınmıştır (Cilt U. sayfa 180)

5 —

149

rindekilere d e ğ i l derüzin dibindeki yarahklara bile h a k i m olacaksınız. Hım bunlar teselliniz ve sevinmeniz için. Sabctay Sevi Belge C « c » -o*nlw

noİn ınuin ,o X!>i olcum o'jinJ cıncn ını» ı

, ? i ) D opoı» roin o'icı» ıcro» ı ö » OO;DO *JJ» ^ı> fıvjoı lOM j n » •îliî'i IDCM

6v» .oh» Ti VJOİD ftps rft po) mo 7njr»n> m ı »

cim p*U pipo J^M ı>3jn ı:jrîft rh oiacl ritnl nevi Vırı o m Ytm V> İ f j * afi-ypTi 3'j .»«İn toruıı TIW oıv ıpo; «pjft n»c*n oJ 'nj-. tın p r o t a ip» ito DİD |O»C mfo» (»İD* O-^ » ' » İ I n*n» i) 9 t a

.0)60*1 onp tapı ıfb» O'JİD .ıcftı JP IMV) ?m ı c » oım Dip) İ3wn u s 10' c»D *)0i "Ausl no tf

» T o n y n c cnp inf» ıcft *o (CDA

D t V D r-> i'>3J ı » İ riD&-ı O'Î'P ıfrrı KttCtn OMI İJ o ı

VW\

.\ntt ınft>ı nh 0 ' pı T V HW "o cip» ı:tnhw>ı l

Belge D°» Bu belgeyi okuyanlar, dünyayı bölerek ya da daha doğru­ su çağının siyasal bölünmelerini muhafaza edip, kendisine h i z m e t edenlerle ya da propagandasına yardım edenlerle paylaştığı dünyanın belki de tümüne sahip çıkan Sabetay'ın gösterdiği küstahlığın derecesine şaşıracaklardır. Sabetay inananlara her şeyi yapabileceğini kabul ettirdiği mucizeleri gerçekleştirirken kanılarında daha santimi olsaydı kimse b u paylaşıma şaşırmazdı. Buradan hareketle, elini Sultanın başı­ nın üzerine götürüp tacını almaktan daha kolay ne olabilirdi? Taç alındıktan sonra mucizeler devam edecekti, ve sıra Sulta­ nın çevresindeki yetkililere ve kuvvetlerine gelecekti. Tüm dünya aynt akıbete maruz kalacak, ve böylece Sabetay dün4 Bu konuvia İlgili ayrıntılar için vukanda sayfa 35'e bakınız. (Bu belge Sefer Ahatomot Ket* Apelaot kitabının Özetidir.«. 75). 5 Bu konuyla İlgili ayrıntılar İçin yukarıda sayfa 38"e bakınız. (Bu belge Sefher Ahalomot vs. kitabının özelidir, s. 123-128).

150

yanın sahibi oiacakh. Samimi ya da değil Sabetay, aşağıdaki gibi, dünyayı paylaşma listesi yapmıştı: "Ben, Davİd'in oğlu Salomon, tüm dünyanın kralı olmak ve yukandakilere, aşağıdakilere, herkese hükmetmek zorun­ dayım. İkametgahım kutsal topraklarda, dünyanın en güzel yeri olması gereken Kudüs'te olacak. Yuda'nın kraltan, Yuda krallıktan üzerinde bir kral olma­ sı gereken erkek kardeşim Eii'nin kumandası altında olmalı­ dır. İkametgahı büyük kutsal topraklar şehri olacaktır. Bu şe­ hir Yuda krallarının başkenti olmalıdır. Erkek kardeşim Elie başının üzerinde güzel bir taç taşımalıdır. İşte inananlan ile birlikte Yuda krallarına atfedilen payla­ şım listesi: 1 - O k u l d a k i i l k öğretmenim, i z m i r l i Ribbi Moşe, Abİa'nın kralı, Afrika'daki Sambation nehri kenarında bulunan Khalah ve Habor topraklannda yer alan İskar'ın ve Zaboulon'un tüm topraklarım almalıdır* . 1

2- Selanikli varlıklı kişi Hilel, Akhaz kralı, tüm Portekiz ve 6 Sabetay'm coğrafya hususundaki cehaleti onu komik duruma düşür­ mektedir. Filistin'de bulunan Iskar ve Zabulon topraklarını Afrika'daki Khalalı ve Habor topraklan üzerine taşımaktadır. Khalah, Harran'dan çok uzakta değil, Fırat'ın kolu Balich üzerinde, Mezopotamya'dadır. Cuneliformes'İn Kalaba'sı ve Yunanların Hatkitis veya Halakini'sıdir. Habor*, Fırat'ın bir .koludur. Sambation nehrine gelince, konusu hakkında abartılmış bir efsane bilin­ mektedir. T a l m u d " , Joscphe Flavius*** ve birkaç Yahudi ve Yahudi olmayan seyyali on kabilenin sürülmesi sorunu ile ilgilenmiştir ve birden fazlası sür­ günlerin Asur" a sürgünü esnasında yol boyunca takip etlikleri Saba ti on neh­ ri (Nahar Sabation) denilen bir nehirden bahsetmektedir. Kökenini Sabbat (Cumartesi) sözcüğünden alan Sabation, rivayete göre, tüm hafta boyunca akan ama Cumartesi günü dinlenen bir nehirdi. Talmud'da, Sabation * Sam­ bation sözcüğü Mem ile yazılıdır. Bu imlada, be - b harfi mevcut olmayan ve bu telaffuzu yapabilmek için (( harflerinin kullanıldığı Yunan dili ödünç alınmıştır. O Derlemeler. L 5/26 (-)Sanednn. 65/2; Bereschit Raba. bölüm II. (***) Bölüm 24.

151

İspanya topraklarını almalıdır. 3- Marmara

kasabasında

oturan

varlıklı

kişi

Bezallel,

A m o n kralı, İsveç ve kuzey topraklarım almalıdır. 4- İskenderiyeli

varlıklı

kişi Rafael

Yosef, Hizkia

kralı,

tüm Mısır, Arabistan, N u b i e ve Saran (Sahra?) çölünü almalı­ dır. 5- Malİpapalı varlıkh kişi A v r a m Rubia, (?) Josia kralı. Kü­ çük Tataristan ve Karadeniz ve çevresindeki topraklan alma­ lıdır. 6- A f r i k a ' d a yer alan Cezayirli varlıklı kişi Zarah, Yoakin kralı, tüm Hazar denizi ve Özbekistan topraklarım almalıdır. 7- T u n u s ' l u genç D a v i d , j o a k i m kralı, tüm Yafinou (?) ve Odesa topraklarım ve sınır komşusu şehirleri almalıdır. 8- Gelibolulu varbklı kişi Çateb, j o r a m kralı, tüm Frenk topraklarını almalıdır. Sorunu tarihî acıdan inceleyelim. Ramses II (M.Ö. 1330 vüına doğru 19. M m r hanedanlığı döneminde) hakimiyetini kabul etmek istemeyen Hitit kralı Chatoustl'i cezalandırmak için Sunye've geldi. Mısır ordusunun bir kısmı. Kodschou'nun (Tevrat'ın Kades'i) biraz güney batısında ver alan. ku­ zeyinde Halep bulunan küçük bir Surive kasabasında. Schabafouna'da ko­ nakladı. Schabatouna'nın yakınından Nahr-el-Sebta adında, tamamen Nahar Sabation'a tekabül eden bir ırmak geçer. Schabatouna'nın coğrafî duru­ mu, on İsrail kabilesinin sürgün arterinden biri olan Khalah in bulunduğu Balich'ten uzak değildi. N'ahar Sabation kökenini Schabatouna'dan almış olabilirdi Arabistan'ın günev batısında. Yemen'dc Sabama* adında bir nehir mev­ cuttur. Rivayet edilen Sabation nehri bu olabilir miydi? O Dr. VVolfgang VVeisI Viyana'daki Neuc Freie Presse'de 21 Eylül 1928 \ı!ınd.ı yayınladığı bir makalede İsrail'in kaybolan on kabilesinin krallığın­ dan bahsetmiştir. Makalenin yazan, bu yazışmayı Yemen'deki Sanaa'ya on gün mesafedeki Sada şehrinden gondenvocdu. Sada'ntn doğusunda yedi günde geçilen bir çöl vardır ve sonuna gelebilmek için kayalık bir yolun or­ tasından vurumek gerekir. Serbest Yahudilerin yaşadığı ver tşte bu rssı/ kayalann arkasıvdı. 50 - 60 sene önce bu serbest Yahudi k*rin mevcudiyetinin Farkına varan Filistinli bir Yahudivdi ve Dr. VVeisl'ın Vıvana'daki dergide yawi I vınladığı mev/üyu bir Yahudi tüccardan duymuştu. 152

9- Kahireli varlıklı kişi Baruh, Yosefal kralı, tüm Fas top­ raklarım ve batıda yer alan adaları almalıdır. 10- V a m a b senyör Salamon Joef, Yoakhaz kralı. Kim İran topraklarını almalıdır. 11- Halepli senyör Naftali, Eli kralı, tüm Fes şehirlerini ve güneyde yer alan şehirleri almalıdır. 12- Tahat'lı genç İh-Boşet, Jotham kralı, Selanik'te evlendi­ ğim ikinci karımla evlenmek, ve Hindistan ve çevresindeki güney adalarım almalıdır. 13- Gazzeli senyör M i s e l Menaşe kralı, tüm Çin topraklan m ve Çin sınırındaki büyük adalan almalıdır. 14- İzmirli Ribbi Yohannan, okuldaki üçüncü öğretmenim, Yosia kraü, A f r i k a ' d a k i Sambation nehrinin yanında yer alan Khalah ve H a b o r ' u n yarundaki Ruben ve Simeon kabileleri­ n i n Kim topraklarını almalıdır^. 15- İzmirli Zadeketh, annem Ester, Atahc kralı, tüm büyük Polonya, küçük Polonya, kita, Ukra>Tia ve Almanya toprak­ larını almalıdır. 16- Gazzelİ Ribbi Benyamin, büyük peygamber Nathan'm babası, Zedekya kralı, tüm İngiltere, Hollanda ve çevresinde­ ki adalan almalıdır. 17- Safetlİ senyör Hananya, Roboam kraü, tüm Barbar ül­ kelerini ve güneyde bulunan şehirleri almalıdır. 18- İspanya'dan gelen ve kökeni büyük haham Aron'a da­ yanan Ribbi Cardoso, kısa sürede inşa edilecek olan Tapına­ ğın baş Hahamı olacaktır. İmza: D a v i d Ben Yishay, A r y e h Deve Hay lşaya'nin oğlu David, tanrısal aslan dır.

7 Burada bu beİRenin l noJu bölümündeki avın hatalara rastlanmakta­

153

İşte erkek kardeşim Yosef ın kumandasında olmaları gere­ ken ve saltanat sürecek olan İsrail krallanmn listesi: Ben Sabetay Sevi, Mesih, yukanda ve aşağida olanlara hükmetmeliyim. İsrail'deki, dünyanın tüm şehirlerinin büyük sahi­ besi Kudüs'teki yüksek mertebede bulunan ve aziz tahtıma oturacağım. Mesih'in erkek kardeşi, krallar kralı, 19 İsrail kralım yöne­ tecek olan Senyör Yosef i n tahb Büyük Samarya şehrinde ola­ cak. O İsrail krallan içinde büyük ve üstün bir konuma sahip olmalıdır. O (Yosef) başının üstünde büyük bir taç taşımalı­ dır. 19 - Selanik'li ikinci kayınpederim Moşe Şlomo Qerido, Akhab kralı, büyük'Tataristan topraklanmn tümünü almalı­ dır. 20 - Bulgar şehri Sofya'lı senyör Yuda, Akhia kralı, tüm Amissana (?) topraklanru almalıdır. 21 - O l y m p o s ' l u Ribbi Nahon, Elie kralı, tüm Hotitat (?) topraklarını ve kuzeyde yer alan şehirleri almalıdır. 22 - Edirneli senyör Samana, Beşha krab, Atriafe (?) top­ raklarım almalıdır. 23 - Delf ülkesinden senyör Yoanan, Hoşea kraü, bah Hindistam almalıdır. 24 - i z m i r l i senyör Aaron, Zakarya kralı, Gine toprakla­ rım ve kuzey komşusu şehirleri ve güneye doğru yer alan tüm adalan almalıdır. 25 - Konstantinlİ genç İzak, Z i m r i krab, İzmirli ilk k a n m dır.

6 Burada bu belgenin 1 noJu bölümündeki avnı hatalara rastlanmakta­

154

la evlenmeli ve ve tüm Magli (?) topraklarını, kuzeye doğru yer alan topraklan, güneye doğru yer alan doğu Hindistan adalarını almalıdır. 26 - Büyük İstanbul şehri hatibi Ribbi Abraham Yakini, Yeroboam ben Nabat krah, İstanbul şehri ve A v r u p a ' d a k i ve Asya'daki tüm Türk şehülerini almalıdır. 27 - Damaslı senyör Zakarya, Yehu krah, tüm Kanarapi A g h i n i (?) topraklannı ve babya doğru uzanan şehirleri al­ malıdır. 2 8 - Modeneli senyör Akiba, Joakhaz kralı, tüm Florida topraklarını ve bahda yer alan adalan almalıdır. 29 - İranlı, İsfahanlı senyör Eliezer, Yoram krah, tüm Maguellane (Macellan?) topraklarım ve b u toprakların kuzey ba­ tısındaki şehirleri almalıdır. 30 - Alibabalı senyör Yeremya, Yoaş krah, tüm Plaradi (?) topraklarım ve bu toprakların doğusunda yer alan adalan al­ malıdır. 31 - Baal Zafonlu Ribbi Nahor, Yeroboam ben Yoaş kralı, Afrika'daki Sambation rıehrinin yanmda Khalah ve Habor topraklan üzerinde bulunan Levi'nin kabile topraklannı. Be­ ne -Moşe'nin topraklarım, Nafhtali ve Aşehn kabile toprak­ larım ve Yosef kabilesinin yansım almalıdır™. 32 - i z m i r l i İlk kayın babam senyör Ribbi Aron, Menahem krah, Sibirya topraklarını ve çevresini ve k u t u p denizi adalarını almalıdır. 33 - Mamarcakili (?) senyör Jacob, Nadab kralı, tüm yeni İspanya topraklarım ve İspanya'nın batısında yer alan şehir­ leri almabdır. 34 - Hebronlu senyör Bezalel, O m r i krah, tüm Kafkasya topraklarım ve doğuya doğru yer alan adalan almalıdır. 155

35 - Betlehemli senyör Samuel, Pekahia kralı, türn Hindis­ tan topraklarını almalıdır. 36 - iskenderiyeli haham, İtalyan menseli senyör Hoşeya Nantua (Mantua?), Pekhah ben Remalia kralı, Abyssinie top­ rakla nnın tümünü ve çevresini, ve çevreleyen denizdeki ada¬ lan almalıdır. 3 7 - İzmir'deki okuldaki ikinci ögrebnenim Ribbi Akiva, Shaltim (Shalloum?) kralı, Afrika'daki Sambation nehrinin yanında Khalah ve Ha bor topraklan üzerinde bulunan Gad kabilesi topraklanmn tümünü ve Yosef kabilesi topraklarının yansım almalıdır^. 38 - Bet Levi'nin cvlatlanmn soyundan gelen Bukyan, Lulyan ve M u n k y a n adlı üç Yunan peygamber, tapmağın i l k şarkıcılarından olmalılar ve VValin (Gaies, VValles?) şehirlerini ve çevresini almalıdırlar. Bu şehirler daima peygamberlere ve dindarlara (Hassidim) tahsis edilmelidir. Bazı lan da dullara ve Öksüzlere tahsis olunmalıdır. imza: David ben Yishay, A r y c h Deve Hay Isai'nin oğlu David, tanrısal aslan

1101

Belge E'"' Yahudi ulusuna, Mesih'in gelmesini ve İsrail'in selamım bekleyen size sonsuz banş ve huzur d i l i y o r u m . İngiliz vatandır.

9 Murada bu bcİKerun I no.lu bölümündeki aynı hatalar* rastlanmakta­

lOYuda w İsrail'in toplam tamı adedi 38 d i r Sabetav dünvavı paylaştı­ rırken, kral olmayan Eli've ve diğer Ebe've 11 ve 21 noJu krallıklan vermiş­ tir. 18 noJunun sadece hahamlık işlevi mevcuttur. 38 numarada anılan pey­ gamberler kimdir? I I Bu konuvla ilgili ayrıntılar k i n yukarıdaki savla ge Ricaut tanhındcn alınmıştır, alt l l . i. 186.

156

bakını/ (Bu bel­

daşı birçok kimseye olan borçlarınızdan haberimiz olduğu için, meşru borçlannızı ödemenizi emretmek bize doğru gel­ d i . Bize itaat etmeyi ve sizden yapmanızı istediğimiz şeyleri reddederseniz şunu bilmelisiniz k i sevincimize ve krallığımıza bizle birlikte asla u y u m sağlayamayacaksınız.

Belge F»« Erkeklerin, kadınların ve ailelerin İkamet ettiği i z m i r adındaki şehirde yaşayan kardeşlerim ve halkım, d i n kardeş­ lerim: Barışın efendisi kral Salomon ve evlatlığı benim tara­ fımdan gelen banş sizinle birlikte olsun. Gelecek A b ayının 9'unda, çok lezzetli etler ve çok hoş içkilerle, bol şamdanlı ve ışıklı bir ortamda ve müzik aletlerinin ve şarkıların eşliğinde eğlence düzenleyip bayram ermenizi emrediyorum, çünkü o gün büyük kral, dünya üzerindeki tüm kralların üzerindeki Sabetay Sevi'nin doğum günüdür. Böylece yapacağınız çalış­ mayla kendinizi bir bayram gününde yapılması gerekenlere göre ayarlayacak ve en güzel giysilerinizi kuşanacaksınız. Dualar hususunda da bayram günlerindeki aynı düzeni ta­ k i p edin. Farklı olmayan şeylerden konuşuyor olsanız bile, bu gün boyunca Hıristiyanlarla diyalog kurmanıza İzin yok­ tur. Her çeşit çalışma yasaktır ama müzik enstrümanı çalmak serbesttir. Bu bayram günü için yapacağınız dualannızın şekli şöyle olacak. Şu sözleri söyledikten sonra: "Sen kutsalsın, ey aziz t a n n m " şunu ilave edeceksiniz: "Tüm uluslar içinden bizi seçtin; bizi sevdin ve bizde sevinç b u l d u n ; bizi diğer toplum­ lardan daha çok küçük gördün ama bizi emirlerinle kutsadın ve bizi kendi hizmetine ve kralımızın mzmetine çağırdın ve aziz, yüce ve müthiş ismini hepimizin ortasında bize d u y u r 12 Bu konuvla ilgili ayrıntılar için vukamlaki sayfa 40*a bakınız. {Bu bel­ ge Rtcaut tarihinden alınmıştır, cilt 11. s. 187-189).

157

d u n : Ey u l u tannmız, iyiliğin sayesinde, sevinç ve bayram güruerini, eğlence zamanlarını ve bu teselli gününü, azizliğin debdebeli çağrısında, senin hi/jnetindeki ilk erkek evlat ve sevgili Mesih Sabetay Sevi'nin, kralımızın doğumu adına, Mısır dışına çıkışımızın anısını kutluyoruz." Bunun deva­ mında, olarak Tesniye'nin b i r i n c i ikinci ve üçüncü bölümle­ rini, on yedinci ayete kadar ders olarak* okuyacaksınız: Bozmadan ve kusursuz şekilde Tevrat okuyacak beş kişi se­ çeceksiniz, bayram günleri ve peygamberlerin dersleri* *) için gösterilmiş, her şabatta sinagogda okunan sabah hayır d u ­ alarım okuyacaksınız, her şabatta ve debdebeli bayramlarda kullanılan Mussaf adlı duanızdan önce Yeremya'mn (jeremı) otuz birinci bölümünü tekrar edeceksiniz. Ek adak yerine, onun yerine Tehilim (Mezmurlar) getirildiği için, yüksek ses­ le aziz bir u y u m içinde 95'inci Mezamiri okuyacaksınız ve sa­ bahın i l k lütuflanmn adına 91'inci Mezamiri şarkı olarak söy­ ledikten ve 98'inciyi söylemeden hemen önce, 132'nciyi tek­ rar edeceksiniz, ancak. "Düşmanlanna gelince, o n l a n utanç­ la kaplayacağım, ama onun üzerinde çelenk çiçek verecek" denilen son ayetteki " o n u n üzerinde" yerine "çok yükseğin üzerinde" diyeceksiniz. Bundan sonra 126'na Mezamir gele­ cek ve sonra da 113'ten itibaren 119*3 kadar olan Mezamirler. 131

1

Yortu ya da ajtfesüıde tanrıya şarap adama esnasında, ilk erkek evladın ve hizmetçin Sabetay Sevi'nin, kralımızın doğumundan bahsederken şu hayır duasını söyleyeceksiniz: "Dünyanın kralı, bizi yaşatan, bizi müdafaa e d i p hayatımızı bu güne kadar koruyan, ey kutsal t a n n m . " Bu günün arife­ sinde, sabahın lütfü için işaretlenmiş 81'inci, 132'nci ve 126'na Mezamirleri de okuyacaksınız. Bu gün, yüzyıllar bo­ yunca debdebeli bir gün ve İsrail oğullan ile benim aramda ,ın

13 lYraj* 14 Al Ura 15 Kidu»

158

kdlıa bir tanıklık olsun. Audite audiendo et mandúcate b o n u m

Belge G' *» 1

Bu yılın 22 Hesvan'ı. Senyörlerimizin scnyörü, krallanmızın kralı, İsrail Öğren­ cilerini t o p l a y a a esaretimizden bizi kurtaran, en büyük i n ­ san, Y a k u p ' u n tannsının Mesİhi, sayesinde şerefin göklere yükseldiği ve Hükümdarlığın kısa zamanda yükselip ebedi­ yen kalıcı olduğu, gerçek Mesih, tanrısal aslan, Sabetay Sevi, A m i n . Etlerini Öptükten ve ayaklannızdaki tozu sildikten sonra, krallar kralına olan görevim başlıyor, k i o n u n tarafın­ dan Majeste göklere çıkabilir ve Hükümdarlık büyüyebilir. Bu mektup, azizliğirtizin güzelliği ile süslenmiş u l u üstünlük taşıyan bölge hükümdanna, kralın kanun ve sözlerinin yüzü müzü aydınlattığını biidimn-k içindir. Bu gün İsrail'de deb­ debeli bir bayram ve yönehcüerimize b i r ışık günüydü. Zira, bizim görevimiz olduğuna göre, emirlerinizi abr almaz u y ­ gulamaya k o y u l d u k . Birçok acayip şey işittik ama cesareti­ miz var ve kalbimiz bir aslanın kalbi gibi, yaphklannızın ne­ denini size sonría m u gerekiyor, zira sizin eserleriniz olağa­ nüstü mükemmel ve size olan sadakatimiz çok dayanıklı, çünkü biz hayahrruzı sizin adınızın azizliğine adadık. H a l i ­ hazırda Şam'a varmış b u l u n u y o r u z , orada kısa süre sonra İskenderun'a' » geçmeye karar verdik, çünkü siz b u vesileyle çıkıp r y n e n hayatın kralının yüzündeki ışık gibi olan, tannnın ışıktan yüzünü görmemizi emrettiniz, ve biz, sizin hizmetçilenrtizin hizmetçileriyiz, ayağınızdaki tozlan sileceğiz, Majesteye ekselanslannız ve şerefiniz için yalvararak, bize 17

16 Bu komiyi* ilgili ayrıntılar k i n yukanda sayfa 44'e balonu. (Bu belge Ricaut Urihinden alınmıştır, cill D, s. 174-175). 17 Alexandrette jehn.

159

karşı Özen göstermenizi, ve güçlü sağ elinizin kuvvetiyle b i ­ ze yardım etmenizi ve önümüzdeki yolu kısaltmanızı istiyo­ ruz. Günahkarlar bize zarar vermesin diye gözlerimizi bize yardım etmek ve bizi kurtarmak için can atan ve yüreklerimi­ zi kabartan Jah'a doğru çevirdik ve kendimizden vermeye hazırız, zira sizin gölgenizde olmaya lâyık olmamız için bize demirden pençeler verecek. Bunlar ayaklarınız alanda çiğ­ nenmek için secdeye varan hizmetçilerinizin hizmetçisinin sözleridir. Nathan BENJAMLN Belge H"» Kalan Yahudilere bitimsiz banş. Bu sözler Şam'a geldiği­ m i size haber vermek için, ve işte, senyörümüzün yüzünü göreceğim. Majeste ondan yücelecek, zira o u l u krallar kralı­ dır, hükümdarlık onunla büyüyecek Ona on i k i kişi seçme­ mizi bize ve on i k i kabileye emretti ve yerine getirdik ve ha­ len birlikte görünmek İçin Iskendenjn'a o n u n emirleriyle yü­ rüyoruz, esaslı dostlarından bazdan da oraya geliyor, onlara da orada toplanma izni verdi. Şimdi, Senyörümüzün garip şeyler söylediğini duymuş olsanız bile korkmamanız ve cesaretinizi kaybetmemeniz için size yazıyorum. Aksine, güveninizi arthnn, çünkü yaptığı her şey hayranlığa değer ve gizlidir. İnsan sağduyusu yaptıklannı anlayamaz. K i m ne kadar derin olduğunu araştırabilir ki? Kısa sürede her şey size açıkça ilan edilecek ve o zaman her şeyi görüp takdir edeceksiniz. Zira size kendisi bilgi ve­ recek. Bekleyip, gerçek Mesih'in selamım almaya gelenlere ne m u t l u . Yatanda hükümdarlığım ilan edip üzerimizdeki gücünü tanıtacak. NATHAN D Bu konuyla ilgili ayrıntılar için yukarıda u y b 44'e bakınız. (Bu belge Rieaul tarihinden alınmıştır, cilt 11. s. 176).

160

Belge I"» Kurban etme gücü ve İzmir şehrinde ikâmet eden tecrü­ beli bilginleri, soylu yöneticileri ve prensleri olan sizi yüce kuvvete sahip olan korusun, amin; çünkü o böyle istiyor. Size gmderdigımiz b u mektuplar sizin aziz şehrinizde kulağımıza çalınan birkaç kargaşa ve tatsız olayla İlgilidir. Z i ­ ra, sizin aranızda bazı kişiler bir kralımızın yaşadığım söyle­ yerek yanılgıya düşüyorlar. Her şabat günü onu. sinagogla­ rında kutsuyorlar ve b u kişi tararından bazı günler için icat edilen Mezamirleri onun kurallan ve yöntemlerini kullana­ rak söylüyorlar. Bu arada inatçılık da yapıyorlar. O n u n yü­ zünden ruhlarımızda ne uçurumlar meydana geldiğini b i l i ­ yorsunuz. Zira tanrının sonsuz acıma duygusu ve bize yar­ dım eden dualanmız kabul olmadığı zaman, düşmanlanmız İsrail'in ayağım kopartmışlardı. Bununla birlikte, yararlı o l ­ maktan çok uzak olduğu gibi, aynca kötülükten başka bir şey üretmeyen şeyler üzerinde inat ediyorsunuz, oysa biz sizi b u kötülüklerden koruması için tanrıya dua ediyoruz. O halde geri dönün, zira takip ettiğiniz y o l kusursuz yol değil. Tacı eski törelere ve atalannızm eski adetlerine ve kullanımına, yasaya iade e d i n ve b i r daha da uzaklaşmaym. O halde size yetjolnizi kullanmanızı ve hattâ aforozlan ve diğer cezaları da dahil ederek, gerek bu adamın kendi ağzın­ dan gerekse başkalanmn ağzından ürettiği b u emirlerin ve duaların tümünü iptal etmenizi emrediyoruz: Hepsi şilinsin ve bir daha kalplerinize girmesin. Atalarınızın eski emirleri­ ni yargılayın, her şabat günü aynı dualan tekrar edin ve örf ve adetlerden alınan dersleri, krallar için, zorba hükümdarlar için olanlan vs. o k u y u n . Sultan M e h m e f i kutsayın, zira b u günlerde İsrail'e büyük bir selam göndermiştir, ve ona isyan 0 0 1

19 Bu konuyla ilgili ayrıntılar k i n yukarıda sayfa 44 c bakınız. (Bu belge Rkaut tarihinden alınmıştır, dit El s. 200-201). 20 Sabetay'ı Müslüman yapan IV. Mehmet.

^61

etme talihsizliğini göstermeyin- Olanlardan sonra en küçük bir hareketin şüphe uyandıracak bir neden teşkil edeceğini ve çevrenizdeki en değerli varlıklarınız İçin kaçınılmaz bir yıkı­ ma neden olacağınızı unutmayın. Böylece, bu adamdan ve adından uzaklaşın ve a d mı ağzınıza dahi almayın. Bu husus­ ta bize İtaat etmeyi reddederseniz, kendimizi ödevimizi yap­ maya adadığımızı unutmayın, nasihatlanmızı dinlemek iste­ meyenler ve İtaat etmeyenler hakkında tam olarak bilgi vereceğiz. A m a tanrının hayır duası bizi dinleyip enirimize itaat edenlerin üzerinde olsun. Bu sözler huzurunuzdan ve iyiliğinizden başka bir şey istemeyenlerin ve b u mektubu i m zalayanlann sözleridir. İstanbul Şevat ayının 5. Günü, Pazar. İmza: Hananya ben Yakar ın oğlu Yom Tov, İzak Alnakagua, Yosef Kazabi, Menase Banıdo, Samuel oğlu Kaleb, EIiczer Kasti, Elİezer Gerşon, Yosef Akohen, Eliezer Aluf. 1

Belge j o » İsrail'in çobanlan ve yöneticileri olan sizler. Evrenin u l u tanrısı adına İzmir ilinde oturarak, İsrail'in annesi olan, prenslerini, bağışçılarım ve özellikle derin erdemleriyle ve uzun tecrübeleriyle saygı d u y u l a n kişileri, Senyörden, tannmızdan o n u n karşısında yaşatmasını ve sizi barış bolluğu içinde sevindirmesini isteyin, amin.

Sem/Örün arzusu bu şekilde olsun. Bunlan size yazmamızın nedeni, Gazze'de bulunan Nat¬ han Benjamin adındaki b i l g i n kişinin yayınladığı dünyayı sarsan doktrinlerden haberdar olduğumuzu size bildirmek21 Bu konuyla ilgili avnnhlar »cin yukarıda sayfa 44"e bakınız. (Bu belge Rıcaul tarihinden alınmıştır, cilt II. s, 204-206).

162

tir. Şirndi aldığımız habere göre ayru şahıs birkaç gün önce İskenderun'a gitmek üzere Gazze'den aynlmışhr ve oradan da İzmir'e girmek zorundadır. Daha sonra ise İstanbul'a ya da Edirne'ye geçmeyi düşünmektedir. Bir insanın bilerek ce­ hennem ateşinin alevlennin içine girmek istemesi bize çok et­ kileyici geliyor. Ancak, bunun gerçekleşmesinden korkma­ mız gerekiyor, zira insanın ayağı onu daima zarara doğru gö­ türür. Bu nedenle, b u mektubu imzalayan biz, olgun yargılannıza sığınıp onun bu seyahate devam etmemesini ve o n u dönmeye mecbur etinenizi emrediyoruz. Zira, buraya geür gelmez, zaten herkesin rüyalarında yeni bir krallığı gördüğü bir ortamda, şüphesiz ayru kargaşaian başlatacaktır ve şunu da unutmayın k i her gün mucize olmaz. T a n n biliyor k i , ma­ alesef bu adam gelir gelmez tanrının halkı her tarafta imha edilecek ve i l k imha edilecek kişi de o olacak. Tann yardım etsin ve aklı başında olsun, zira günümüzün gelişen dünya­ sında yapılan en küçük hata büyüyor. Karışıklıkların bizi ne zor d u r u m l a r a sürüklediğini hatırlayın ve bundan sonra ba­ şımıza gelecek dertlerin daha etkili olmasından korkun. Bu nedenle, o n u n seyahatini engellemek için, yetiminizi ve bizim yetlurnizi kullanın. Yasalanmızın benzer durumlar için elver­ diği tüm sınırlamalardan yararlanın ve onun kendisine refa­ kat edenlerle birlikte geri dönmelerini sağlayın. Size tepki gösterir ve itaatsizlik ederse, ona vazifesini hatırlatmak için yasalanmız yeterince kuvvetlidir. Böylesi o n u n için ve İsrail için hayırlı olacaktır. T a n n aşkı için, bu sözlerimiz kulaklarınıza girsin, ve bun­ ların boş ve nafile şeyler olduğunu tahayyül etmeyin. O n u n ve siz Yahudilerin hayatının buna bağlı olduğunu unutma¬ yın. Tann bizi korumak istiyor ve İsrail halkına acımak İsti­ yor, amin. İstediği şeyler gerçekleşsin. H u z u r u n u z d a n başka bir şey istemeyen kişiler tarafından yazılmıştır. İmza: Hananya Y a k a r i n oğlu Y o m Tov, Mois Benveniste, 163

Izak Ainakagua, Yoset Kazanı, bamuel Akasına, H a h a m Samuel'üı oğlu Kaİeb, Mois Barudo, Elıezer Aluf, Yeşua Rafael Benvenıste.

164

İRANLI M A R A N L A R Ermenilerin İshafan kovulmasından sonra Yahudiler için de uygulanmaya başlanmıştı. Bu olay Ermeni takvimi ile 1106 yılında. Şah Abbas II döneminde (1641 • 1666) bir cuma aksamı cereyan etmişti- İtimat-ul-devlet " makamının sahibi Mehmed Bey, daha Önce Ermeniler'e yapbğı gibi şimdi de Ya­ hudileri İsfahan'dan çıkartmak istiyordu. Bu amaçla, getirdi­ ği askerler aracılığı ile Yahudi toplumuna şu mesajı iletiyor­ d u . : ' T ü m a/anlıklar şehri terk ederek şehir dışında herhangi bir bölgeye yerleşebilirler. Muhammed'İn dinden olmadığınız için sadık teba değilsiniz, Sizler için Ş a h i n emri böyledir" 1

Bu sözleri duyan bazı Yahudiler rica ettiler " K r a l bizim için böyle b i r emir verdiyse tartışmasız kabul eder ve yerine getiriniz. Yalnız sizden üç günlük bir süre istiyoruz k i şehri ailemiz, çocuklanmız, eşyalarımız ve diğer varlıklanmız ile terkedebitelim. Gördüğünüz gibi akşam oluyor. Bilmelisiniz ki aramızda gece yürüyemeyecek küçük çocuklar, hastalar ve yaşlılar var; bu nedenle bize üç gün izin verilmesini rica edi­ yoruz." A m a askerler ertesi güne kadar bile kalmalanna izin vermediler, tam aksine derhal ve çabuk şehirden çıkmalarını İstediler. Çünkü İtirnat-ül-devletin emri hiçbir mazeretin kabul edilmesi, sabaha kadar bile beklenmeksizin, o akşam ve o gece Yahudilerin tümünün aileleri ile birlikte çıkanlmalan yönünde i d i . Ertesi güne kalanlar, İtimat-ul-devlet'in emrine karşı gelmek suçundan hapse atılacak işkence görecekti. 1. Orjinal metinde de aynen böyle yazılmış. Başbakan muadili bir mevki olmalı (veya genel vali)

165

£ i (J

Itimat-ül-devlet Yahudilerin Cumartesi gününü kutsal ka­ bul ettiklerini biliyordu. Askerler, Yahudileri işkence ve dayakla evlerinden çıkar­ dılar. Bir çoğunu kılıç ve kırbaç darbeleri ile yaraladılar. Eş­ yalarım dağıttılar, kapılarım kırdılar Yahudiler gecenin iler­ leyen saatlerinde, çocuklarının ellerinden tutarak yataklan ve yemekleri sırtlanda, ağlayarak evlerinden çıktılar. Olanlan evlerinden veya sokaklarından izleyen Muharnmedanlar (Müslümanlar) ise onlara aamadılar. Y a h u d i l e r şehri terk ettikten soma Tahauga ve Kavrabad'a (-Kitapta daha çok İbraniler diye geçiyor-) gimlerse de oralarda da kalamadılar, çünkü askerler bu şehirlerde yaşa­ yanlara, İrimat-ül-devlet'in emri olarak, Yahudilere ev veril­ memesini söylediler. Böylece tüm Yahudi t o p l u m u bannaksız kaldı. 0

Kış yaklaşıyordu. Barınacak yeri olmayan Yahudiler acılar içinde kıvranıyordu. Aralarında yaştılar ve kadınlar vardı Aynca rastladıklan müslümanlar onlan lanetliyor, küfredi¬ yor, dövüyor ve işkence yapıyordu. İtimat-ul-devlet, bütün bunlan denedikten sonra, Yahudi­ lerin kendi arzulan ile müslüman olmayacaklarım anladı ve bu işi güç kullanarak yapmaya karar verdi. Askerlerine rastladıklan i l k erkek Yahudiyi yakalayarak huzuruna getirmelerini emretti. Bunun üzerine askerler işe koyuldular ve yakaladıktan erkek Yahudileri bağlayarak sa­ raya getirdiler. Itimat-ül-devlet İlk defa ılımlı bir d i l kullana­ rak onlara seslendi: "Beyler, haydi hiç bir işe yaramayan adetlerinizi terkedin yeryüzü ve gökyüzünün yaratıcısı tannyı tanıyın ve böylece kardeşimiz o l u n . " Yahudiler "Biz yeryüzü ve gökyüzünün yaratıcısı Tannyı tanıyoruz. A m a adetlerimizi terk etmek ve kardeşiniz olmak istemiyoruz. Onlar bize tannnın emridir ve senin de bildiğin gibi bize Peygamber Musa tarafından iletilmiştir." diye yanıt2. Kitapta daha çok toraniler diye geçiyor. 166

ladılar. Itimat-ül-devlet 'bizim ırıanamızı kabul ederseniz si­ ze hazineler ve yüksek mevkiler veririz" dedi Josef adındaki Yahudi şöyle dedi: "Biz en küçük bir eşya sattığımı/ da önce parayı alırız sonra mab veririz. Siz İse he­ diye ve mevkileri irıancınızın üstünde tutuyorsunuz" Josef burüan söylerken İtimat-ül-devlerin kızarak o n u öldüreceği­ ni düşünüyordu. Tüm diğer Yahudiler de " H e p i n : â öldürün sizin dininizi kabul etmektense Ölmeyi tercih ederiz" diye ba­ ğırdılar. İtimat-ül-devlet "Bana niye karşı geldiğinizi biliyo­ r u m . Kızıp sizi öldüreceği m i samyorsunuz? İyi bilin k i ara­ nızdan hiç b i r i n i öldürmeyeceğim. A m a işkence ve diğer şe­ killerle öyle baskılar uygulayacağım k i sonunda, tüm ümitle­ rinizi yitirerek, bizim d i n i m i z i kabul edeceksiniz" dedi. Yahudiler kendi aralannda görüştükten sonra İtimat-üldevlete bir dilekçe sunarak kendilerine oturmak için bir yer tahsisim rica ettiler. Dediler k i "Şehirden çıkarılan Ermenile­ re yaptığın gibi, bize de nerede olursa olsun bir arada yaşa­ yabileceğiniz evlerimizi kurup yerleşebUcccgirniz bir yer göster" İtiat-ül-devlet diğer yöneticilerle görüştükten sonra onla­ ra şehrin dışında, oldukça uzak bir yer gösterdi. Bu bölgenin adı Kozaldere i d i ve Mussaİas İmam yakınlarında idi. Bu böl­ ge İhtiyaca cevap vermiyordu. Şehirden çok uzaktı ve su yok­ tu. Uzaktan getirilen su yetersiz kalıyor, taşlı, dağlık arazi k u ­ y u kazmaya imkan vermiyordu. Bu bölge bilinçli olarak se­ çilmişti. Yahudiler oraya gitmediler ve yine evsiz ve açıkta kaldılar.

|

İtimad-ül-devlet yavaş yavaş işkence yapmaya karar ver- 5 d i . Şehrin dışında, terk edilmiş, duvarlarla çevrili yüksek bir U kale vardı. Ev yoktu ve kimse yaşamıyordu İtimad-ül-devlet, her i k i Yahudi'nin b i r asker tarafından takip edilmesini ve İşkenceye tabi tutulmasını emretti. Yakalanan i k i Yahudi birbirine bağlanıyor, kaleye hapsediliyordu, Islanan toprak, gece soğuğunda donuyordu. Yahudiler orada üç 167

< < ğ £

ve üç gece, aç ve susuz kabyordu. Aileleri duvarların üstün­ de yemeleri için ekmek ahyorsada askerler yemelerine izin vermiyordu. Daha sonra İHmad-ül-devlet oradan çıkartılarak şehir içindeki zindanlara kapatılmalarını emretti. D i n i lidere (Sadr) şu soruyu sordu: "Bunlar kendiliklerinden bizim inancımızı kabul etmeyecek. Ne yapmab? Zor kullanmak yolu ile onlan döndürmek mümkün mü? Sadr şöyle cevapladı: " D i n i m i z , herhangi birine, d i n değiştirmek için zor kullanmayı uygun görmez" — Peki o zaman ne yapayım? — Ben karışmam, b u senin işin İtimat-ül-devlet Yahudileri yeniden huzuruna getirtti ve onlara M u h a m m e d dinini kabul etmelerini söyledi ve i k i to­ rnan » ile ödüllendirileceğini, işkenceden k u r t u l u p evinde ra­ hatça yaşayacağım söyledi. İlk kabul edene de özel hediyeler ve mevki vadetti. Orada bulunanlar arasında, Ovadia isimli şahıs İtimad-ül-devlef in yanına gelerek kendi isteği ile Yahu­ d i dinini terk etmek ve müslüman olmak istediğini söyledi. İtimat-ül-devlet çok sevindi, Ovadya'yı abartılı bir şekilde Överek O'na kardeşim diye hitap etti. Kendi elbiselerini O n a g i y d i r d i . Parmağındaki yüzüğü çıkartıp Ovadia'nın parma­ ğına taktı. Daha bir çok hediyeler verdi. 0

Bu dönemde Ovadia İran yönetimine b i r çok hile öğretti Yahudileri aynı yerde, bir arada tutmamayı, toplu halde sara­ ya getirmemeyi tavsiye etti. Birbirlerine cesaret verdiklerini biliyordu. 2-3 kişilik gruplar halinde çağırarak baskı yolu ile d i n değiştirmeye zorlanmalarını öğütledi. Son olarak Haham denilen d i n adamma el atılmasını ya hediyeler ve vaatlerle; ya da işkence tehdidi ile d i n değiştir­ mesinin sağlanmasını söyledi. O dönerse diğerleri de O n u izlerdi. Ovadia'nın Önerisi üzerine Said (arapçada said yahudİ an3 İran altın lıraw

168

lamındadır) isimli haham bulundu. Itimat-üt-devlet şöyle de­ d i : "Söyleyeceğim herşeye evet de, Şah'ın emrine uy, müslümardığı kabul et, hediye ve şereflere nail o l . " H a h a m hiç bir şey istemedi ve öneriyi reddetti. Yönetici ve yardımcüan ne söyledi ise H a h a m dikkate almadı, sadece evine dönmek için izin istedi. IHmat-ül-devlet Haham'a evine dönme izni ver­ diyse de, dönme Ovadya etkisini kullanarak H a h a m ' i n orada kalmasını sağladı. Hiç bir ikna çabası H a h a m i etkilemiyor­ d u . Üç gün b u şekilde geçti. Dördüncü gün yine muhtelif ko­ nuşmalardan sonra şu karar kendisine iletildi: "Müslüman dirıini kabul etmezsen kamını deşeriz, cesedini bir deveye bağlayıp şehirde dolaşhnnz, varlığına el koyarız ve aileni dağıtınz." H e m e n bir deve getirip Haham'in karşısına oturttu­ lar ve kılıçlarını çekip son kez "Ya müslüman o l ya kamını deşeriz" dediler. Bir taraftan ailesi, diğer taraftan ölüm kor­ kusu Haham'a yenilgiyi kabul ettirdi. Bunun üzerine büyük bir neşe içinde müslümanbğa d o n d u r u l d u . Haham'in şekilde d i n değiştirmesinden sonra Yahudiler birer ve ikişer olarak huzura getirildiler. "Diyecek ne kaldı. Hahamınız bile müslüman o l d u . Siz de artık direnmeyin." denildi. Ancak Yahudiler buna inanmıyorlardı. Yönetici hap­ se gönderilip başka bir gün tekrar huzuruna getirmeleri em­ rediliyordu. Böylece bir kaç kez huzura çıktılar, hapse geri döndüler. Bu gidiş geliş sırasında askerler, hizmetçiler onlara küfrediyor suratlarına tükürüyor, yerlerde sürüklüyor ve d i n değiştirmeye zorluyorlardı. Bu işkenceler sonunda, bir ay içinde 350 Yahudi Müslüman o l d u . İranlılar dönenlerin her birine i k i tornan para, yeni elbiseler veriyor ve evlerine dönebileceklerini söylüyorlardı. Kabul etmeyenler ise hapse geri dönüyordu. Bu baskılardan kimse kurtulamadı ve tüm İsfa­ han Yahudileri Müslümanlığı kabul etti. D i n değiştirme tamamlanınca İranlılar, dönmelere, müs­ lüman adetlerini öğretmesi, İbadete götürmesi ve müslüman¬ lar gibi dua etmelerini sağlaması için bir mollayı görevlendir169

3 tj

diler. Kurallar değiştirilerek dönmelerin müslüman kızlarla ve müslüman la n n da dönme kızlarla evlenebilmesi sağlandı. Dönmelerin kendi adetlerine göre hayvan kesmemeleri ve eti müslüman kasaplardan almalan istendi. Ama dönmeler Iran camiilerine gitmediler, onlarla ilişki kurmadılar ve gizlice hayvan kesmeye devam ettiler. Bazen takip edilme korkusu ile müslüman kasaplardan et satın aldılar ve herkesin görebi­ leceği şekilde taşıyarak eve getirdiler. Ancak eve varınca bu eti köpeklere yedirdiler. İbrani t o p l u m u b u tür davranışlan ile gerçek dininden uzaklaşmadı. Ovadia ve arkadaştan çok mutluydular. Sıkı müslüman olmuşlardı. Dönmelerin arasında dolaşarak gerçekten müs­ lüman olup olmadıklarını ve yahudi adetlerini hala uygula­ yıp uygulamadıklarım öğrenmeye çalışıyorlardı. " N i y e camiye değil de Yahudilerin sinagaguna gidiyorsu­ nuz? veya " N i y e çocuklarınızı mollaya değil de gizlice haha­ ma yolluyorsunuz" yahut " N e d e n çarşıdan et sabn almıyor­ sunuz da evde hayvan kesiyorsunuz" şeklinde somlar soru­ yorlardı. İranlılardan çekinen dönmeler, susmalan için onlara para veriyorlardı. Yahudi t o p l u m u bu çileleri daha fazla taşı yamadı. Ovadya'dan başlamak üzere gerçek dönmeleri öldürmeye karar verdiler. Yahudi t o p l u m u içinde d i n i baskılara çok kızan b i r i vardı. Adı Pinhasti. Ovadya'ya karşı büyük bir k i n besliyor ve onu öldürmek istiyordu. Topluluk içinde görüşmeler yaptığı üç arkadaşı ile anlaştı. Birincinin adı Isaac, ikinci Massih ve üçüncü Juda i d i . Dördü i l k fırsatta hain Ovadia'yı öldürmeye karar verdiler ve bir gece b u n u gerçekleştirdiler. ö n c e pis cesedini ortadan kaldırmak istediler. Ancak son­ ra bundan vazgeçerek cesedi caddenin ortasında bırakarak, gece karanlığından da istifade ederek kayboldular. Bu olaydan sonra İranlılar dönmeler üzerindeki baskılara 170

son verdiler. Vergi almadılar, angaryaya tabi tutmadılar ve müslüman b i r t o p l u m farz ederek rahat bıraktılar. Oysa İran­ lılar, Yahudilerin müslüman olmadıklarım çok i y i biliyorlar­ dı. Diğer taraftan Yahudiler kendi adet ve ibadetlerine de­ vam ediyorlardı. " H e r sene Ödemeye mecbur olduğumuz vergiyi tespit edip bir kenarda biriktirelim. İstedikleri taktir­ de Öder ve k u r t u l u r u z " diyorlardı. Hatta hediye edilen i k i to­ rnam da üzerine faiz ilave ederek saklıyorlar ve istenildiğin­ de geri vererek kurtulmayı düşünüyorlardı. 1660/da İranlılar ve Yahudilerin d u r u m u böyle idi. İleride olacaktan ise ancak Altah bilirdi. İsfahan Yahudileri'ni müslümanlığa döndürdükten sonra İtimat-ül-devlet, tüm valilere Ş a h i n bir fermanım yayınlaya­ rak, şerürde ve köylerde nerde olursa olsun Yahudilerin müs­ lümanlığa döndürülmesini istedi. Kendiliğinden şahın emri­ ne uyanlara hiç birşey yapılmayacakb. Valiler direnenleri iş­ kence yolu İle döndüreceklerdi. Bu emri alan valiler Yahudi topluluklarına Ş a h i n arzusu­ n u ilettiler. Yahudiler müslüman olmayı kabul etmiyorlardı. Para vererek, yaşadığı şehirden göç ederek veya diğer tüm imkanlarla d i n değiştirmekten kaçıyorlardı. Kaçamayanlar ise müslümanlıği kabul etmiş gibi görünüyor ancak gizlice Yahudi ibadet ve adetlerini sürdürüyorlardı. Aşağıdaki şehirlerde Yahudiler baskılar sonucu d i n değiş­ tirmişlerdi: Kecham, Goam, Tebriz, ArdebU, Şiraz, Cazbim, 1 .ar, Pandaricum. Para vererek veya diğer yollarla direnerek Yahudilerin din değiştirmediği bölgeler ise Gulpekan, Hounsar, Bender, Suchdar, Hamadan, Yezd, Kirman, Horasan, Toumanant, Asdarabad, Kilam, Farhabad i d i . Farhabad Valisi Mirza Sadık, İsfahan Yanudilerinin müs­ lüman olduğunu duyunca, Fahrabad Yahudileri'ne baskı uy­ gulamaya başladı. Henüz Ş a h i n emri ulaşmamıştı. Yahudiler 171

valiye "Şahın böyle b i r e m r i yok, biz niye körü davranıyor­ s u n " dediler. Bu t u t u m karşısında vali biraz yumuşadı ama kalbi Yahudilere karşı k i n d o l u y d u . Biraz sabretti ve Şah'ın emri ulaştığında Y a h u d i l e r i çağırdı. "Şimdi ne diyeceksiniz, işte Şah'ın emri, ona u y u n ve müslüman o l u n . " Fahrabad Y a h u d i l e r i açık direniş gösterdiler. Cesaretle ve açıkça "Biz kendi d i n i m i z i terk edip müslüman olmayız. Bi­ ze ne yapacaksan y a p " dediler. Bu direniş karşısında vali işkenceye başvurdu. Bazılarını Ölüme m a h k u m etti. Bazılarını kırbaçlattıktan sonra suya ba­ tırdı, çıkartıp tekrar kırbaçlath. Askerlerine yahudi evlerine girip eşyalarını yağmalama ve kadınlara tecavüz etme izni verdi. Askerler büyük bir vahşetle kadınlara ve kız-erkek ço­ cuklara saldırddar. Bu Yahudiler zengindi. Çarşıda değerli eşyalar sathklan ve hanout adı verilen dükkanlan vardı. Vali bu dükkanların­ da yağmalanmasını emretti. Bu emir derhal yerine getirildi. Yüzden fazla Yahudi tutuklandı. Birbirlerinin arkasına boyunlarından geçirilen bir zincirle bağlanarak yargılanmak üzere valinin sarayına götürüldüler. Hapse atıldılar. Bu d u ­ r u m üç dört ay sürdü. Tüm işkencelere karşın süren direniş­ ten bıkan vali Y a h u d i l e r i serbest bıraktı. Ancak Yahudi o l d u k l a n m n belli olması için işaretlenmelerini istedi. Yahudiler bu İşaretlenmeyi memnuniyetle kabul ettiler. Sonuçta Yahudiler o kadar çok acı çektiler k i , İranlılar bi­ le bıktılar ve onlara kötülük yapmaktan vazgeçtiler. Bu saye­ de Yahudiler kendi adetlerine göre yaşamaya devam ettiler.

172