Rombou,

Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου Διεθνές Συμπόσιο «Αναθεωρήσεις του Πολιτικού: Ανθρωπολογική και Ιστορική Έρευνα στην Ελληνική Κοινωνία», Μυτιλήνη, 8-11 Νοεμβρίου 2007

Μαρίκα Ρόμπου-Λεβίδη University of Sussex Όταν ο χορός αντιστέκεται: ενσώματη γνώση και πολιτισμικές στρατηγικές στην Ανατολική Μακεδονία Οι

σύγχρονες

επιτελέσεις

αντιμετωπίζονται ως

«παραδοσιακού»

χορού

συνήθως

χαρακτηριστική έκφραση ανθρώπων που

συνθέτουν μία παγιωμένη πληθυσμιακή ή γεωγραφική οντότητα. Η προσέγγιση

αυτή,

«αυτονόητων».

Ωστόσο,

προϋποθέτει όπως

μια

σειρά

επιβεβαιώνει

η

κοινωνικών έρευνα

στην

Ανατολική Μακεδονία, οι πρακτικές δεν είναι τόσο «δεδομένες» ή «αυτονόητες». Δεν αποτελούν το εθνογραφικό «περιεχόμενο» 1 μιας παγιωμένης

οντότητας,

ούτε

το

πολιτισμικό

σημαίνον

υποστασιοποιημένων ιδιοτήτων της, αλλά τη ζωντανή και ρευστή πραγματικότητα που συνομιλεί με τις κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές

και

ιστορικές

συνιστώσες,

επηρεάζει

τις

διαδικασίες

ταυτοποίησης και, παράλληλα, επηρεάζεται από αυτές.

Είναι ένα

μέσο με το οποίο οι άνθρωποι διαμορφώνουν και αναδιαμορφώνουν όρια μεταξύ τους2. Ο όρος «ταυτοποίηση» σε αντιδιαστολή με τον όρο

«ταυτότητα»

αποδίδει

χαρακτήρα της διαδικασίας3.

ακριβώς

το

δυναμικό

και

ανοιχτό

Στοχεύοντας στην παρουσίαση μιας

μικρής πτυχής της έρευνας στην Ανατολική Μακεδονία, αυτής που αφορά στη σχέση του χορού και του τραγουδιού με τις διαδικασίες ταυτοποίησης των ανθρώπων που προσδιορίζονται ως ντόπιοι, θα αναζητήσω τις διασυνδέσεις, τις συναντήσεις, τις υποδομές, τις εμπλοκές, τις κινήσεις, τις στρατηγικές των διαφόρων δυνάμεων, και όλα όσα, σε μια δεδομένη στιγμή καθιέρωσαν αυτό που εκ των

1

Με την έννοια του “cultural stuff” που έχει εισηγηθεί ο Barth [1998] βλ. σχετικά Barth 1998. 3 Σχετικά με το ζήτημα αυτό βλ. και Brubaker 2004 2

1


υστέρων κρίθηκε ως αυτονόητο, με καθολική ισχύ και αναγκαίο. 4 Στην κατεύθυνση αυτή ιδιαίτερα χρήσιμη αποδεικνύεται η συνάντηση της ανθρωπολογίας με την ιστορία. Όπως είναι γνωστό, η Ανατολική Μακεδονία προσαρτίστηκε στο ελληνικό κράτος το 1913 και από τότε αποτελεί μια περιοχή-όριο 5. Από τη δεκαετία του ’20, ο ντόπιος πληθυσμός

συνυπάρχει στις

κοινότητες του ορεινού όγκου που εκτείνεται κατά μήκος των ελληνο-βουλγαρικών συνόρων, ανάμεσα στο Στρυμόνα και το Νέστο, με τους πρόσφυγες που έφτασαν εκεί με τις ανταλλαγές. Η γεωγραφική διάσταση

αποκτά πρόσθετη σημασία από το γεγονός

ότι, το 1936, με αναγκαστικό νόμο, 6 η περιοχή χαρακτηρίστηκε ως μέρος της κατά πολύ εκτενέστερης «Επιτηρούμενης Ζώνης» και παρέμεινε υπό αυτό το καθεστώς μέχρι τα μέσα της δεκαετία του ’707. Η ζώνη αυτή, σ΄ ένα πρώτο, λεκτικό, επίπεδο, οριοθετήθηκε ως εσωτερικό σύνορο για λόγους αμυντικούς αλλά, σ΄ ένα δεύτερο, ουσιαστικό επίπεδο, λειτούργησε σαν μια φυσικοποιημένη οντότητα, τόπο ανθρώπων των οποίων η εθνική ένταξη αμφισβητήθηκε. Έτσι, η συνεκδοχή τόσο του γεωγραφικού όσο και του πληθυσμιακού προσδιορισμού είναι πολιτική. Αυτή είναι η πρώτη και σημαντικότερη διάσταση που αποσιωπάται από τα «αυτονόητα» και την οποία χρειάζεται να εντάξει κανείς στην ερμηνευτική προσέγγιση των πολιτισμικών πρακτικών8.

4

Βλ. Foucault στο Faubion 1989:226-227 Σχετικά με την έννοια του ορίου, συνόρου βλ. Gupta and Ferguson 1997α και 1997β, Wilson and Donnan 1998. 6 Αναγκαστικός νόμος 376/18.12.1936 «περί μέτρων ασφαλείας των οχυρών θέσεων», Άρθρο 1,2 και3. Όπως σημειώνει ο Αλιβιζάτος [1983:429], ο νόμος «τροποποιήθηκε και συμπληρώθηκε με τους αναγκαστικούς νόμους 1237 και 1405 του 1938, 1921 του 1939, με το νομοθετικό διάταγμα 397 του 1947, και, τέλος, με το νόμο 2433 του 1953. Βλ. επίσης Κωστόπουλος 2000. 7 Την πληροφορία αυτή αντλώ από το εθνογραφικό υλικό. Αντίστοιχα, στη Θράκη η ισχύς της Επιτηρούμενης Ζώνης επεκτάθηκε μέχρι τη δεκαετία του ’90. Βλ. σχετικά Τσιμπιρίδου 2006:216. 8 Σχετικά με το πώς οι πολιτισμικές πρακτικές καθίστανται κριτήρια προσδιορισμού της ετερότητας και, επομένως, πολιτικοποιούνται βλ. Wright 1998. 5

2


Ο ίδιος ο όρος «ντόπιος», ο γεννημένος εν τόπω, αποτελεί επινόηση που ακολούθησε τη συνάντηση των γηγενών με τους πρόσφυγες μέσα στο εθνικό πλαίσιο και διατηρεί το νόημά του μόνο μέσα σε αυτό9.

Το εθνογραφικό υλικό υποδεικνύει ότι θεμελιώνεται στην

αντίστιξη και ακυρώνει την υποστασιοποιημένη ομοιότητα που το έθνος-κράτος προέβαλε ως προϋπόθεση της συνοχής. Είναι ανάγκη, λοιπόν, η διερεύνηση των πρακτικών των ντόπιων, να γίνεται σε συνάρτηση με τους πρόσφυγες και με το φαντασιακά ομοιογενές εθνικό σύνολο. Η σημασία των δύο παραπάνω στοιχείων, της διαμορφωτικής δύναμης του συνόρου καθώς και της αντιστικτικής διαφοροποίησης

των

πληθυσμιακών

ομάδων

στο

πλαίσιο

του

έθνους-κράτους, αναδεικνύουν την ισχύ της τμηματικής λογικής στις διαδικασίες συλλογικής ταυτοποίησης στην Ανατολική Μακεδονία γεγονός το οποίο έχει υποστηριχτεί από ερευνητές της ελληνικής κοινωνίας όσο και άλλων κοινωνιών10. Αντλώντας από τις θεωρίες της πρακτικής και της κατασκευής, πιστεύω ότι ορισμένες από τις μουσικές και χορευτικές πρακτικές που καταγράφονται

σήμερα

υιοθετήθηκαν

στρατηγικές 11

ως

διαπραγμάτευσης, αφ’ ενός, της πολιτικής της εθνικής ομοιογένειας, και,

αφ’

ετέρου,

της

αρνητικής

συνεκδοχής

με

την

οποία

επιφορτίστηκε ο όρος ντόπιος στο μεγαλύτερο μέρος του 20ου αιώνα. Η κατανόηση των στρατηγικών αναδεικνύει ότι η πρόσληψη της διαφοράς, εκτός από αυτονόητη δεν είναι ούτε μονοσήμαντη, ούτε παγιωμένη ούτε, πάνω απ’ αμφισβήτηση,

η

όλα, ενιαία. Αντίθετα

σχετικότητα,

η

αντίστιξη,

η αμφισημία, η η

κινητικότητα

χαρακτηρίζουν τον προσδιορισμό των ανθρώπων που κατοικούν στην περιοχή. 9

Όπως έχει ήδη υποστηριχτεί από άλλους ερευνητές, Drettas [1981], Karakasidou [1997], Γιαννησοπούλου [1998], Van Boeschoten [2000,2006]. κ.ά. 10 Campbell [1964], Hart [1999], Herzfeld [1997,1998], Green [2005], Παπαταξιάρχη [2006], Sahlins [1989]. 11 Αντίστοιχη είναι η θέση της Γιαννησοπούλου [1998:343] σχετικά με τη Δυτική Μακεδονία.

3


Στα χρόνια της διαμόρφωσης του ελληνικού κράτους γλώσσα των ντόπιων ήταν η σλαβική.

Ο «επίσημος» λόγος, θεωρώντας την

ελληνική γλώσσα προϋπόθεση

συνοχής του κράτους, ανέδειξε τη

σλαβική γλώσσα σε αδιαμφισβήτητο κριτήριο ετερότητας 12, τη συνέδεσε με το ιδεολόγημα του «εθνικού φρονήματος», και την πολιτικοποίησε13. Οι ντόπιοι περιθωριοποιήθηκαν και τέθηκαν, για τριάντα τουλάχιστον χρόνια, υπό θεσμοθετημένη επιτήρηση, στο πλαίσιο της «δυνητικής» τους συμπεριφοράς 14. Από την πλευρά τους,

ο

αντιστικτικός

αυτό-προσδιορισμός

περιείχε

διάσταση

εδαφικής διεκδίκησης και στόχευε στη συλλογική διάκριση με όρους οικονομικούς, κοινωνικούς και πολιτισμικούς από τους πληθυσμούς που εισέρευσαν15 οι οποίοι, μέσα από κρατικές πολιτικές, βρέθηκαν να μοιράζονται την ίδια γη. Μέσα από τη μακρόχρονη συνύπαρξη, ο αντιστικτικός ετεροπροσδιορισμός έχει βέβαια μετασχηματιστεί. Η διαδικασία μετατροπής της ετερότητας σε ομοιότητα υποστηρίχθηκε τόσο

«από

τα

πάνω»

όσο και «από τα κάτω».

Ωστόσο,

η

περιθωριοποίηση των ντόπιων και ο μετασχηματισμός της ετερότητας σε

ομοιότητα

ανιχνεύεται

στις

πρακτικές

της

μουσικής,

του

τραγουδιού και του χορού μέσα από αντιφάσεις, αν-αντιστοιχίες και επεμβάσεις.

12

Το κριτήριο αυτό απασχολούσε την ελληνική αφομοιωτική πολιτική ήδη από το 19ο αιώνα. Βλ. Κωστόπουλος 2002, Σιγάλας 2001 σχετικά με την έννοια του «ελληνισμού» ως «στρατηγικής ταυτότητας», Καράβας 2002 σχετικά με την εθνογραφική χαρτογραφία της Μακεδονίας, και, βέβαια, Wilkinson 1951. Σχετικά με το ζήτημα της σλαβοφωνίας ενδεικτικά αναφέρω την παρακάτω βιβλιογραφία: Κωστόπουλος [2000,2002], Εμπειρίκος κ.ά.[2001], Λιθοξόου [1992, 1993], Βάρδα [1993], Κάραμποτ [1997], Carabott [1997], Karakasidou [1997], Cowan [1990, 1997], Ιωαννίδου [1997]. 13 Βλ. σχετικά Karakasidou 1993. 14 Σχετικά με την αντιμετώπιση ομάδων ή ατόμων στο πλαίσιο της δυνητικής τους συμπεριφοράς βλ. τη συζήτηση του ποινικού και σωφρονιστικού συστήματος που παραθέτει ο Foucault 1995, Faubion 1989. 15 Την άποψη αυτή στηρίζει και ο Μιχαηλίδης [1997:123]. Αντίστοιχη άποψη σχετικά με την Ήπειρο διατυπώνει η Green [2005]. Βλ. και Kontogiorgi 2006.

4


Σήμερα,

σε

κάποιες

περιστάσεις

άτομα

ή

συλλογικότητες

διατυπώνουν την άποψη ότι «είμαστε όλοι ένα». Άραγε, εκφράζουν τις αντικειμενικές διαστάσεις της πρόσμιξης, αναφέρονται στην εθνική αφομοίωση ταυτιζόμενοι με την ηγεμονική φαντασία, ή εξορκίζουν το άγχος για την αναίρεση της ανισότητας; Σε άλλες περιστάσεις, οι δύο κατηγορίες αλληλοπροσδιορίζονται ως «τούρκοι» και «βούλγαροι». Παραπέμπουν, τότε, σε αντικειμενική απόσταση η εκφράζουν συμπαθητική «πολιτισμική οικειότητα» μέσα στο εθνικό πλαίσιο;

Ίσως

όλα

να

συνυπάρχουν

σε

μια

ετερογλωσσική 16

αντιπαράθεση ανταγωνιστικών φωνών που συνθέτουν αυτό το «ένα». Όσον

αφορά

τις

ομιλούμενες

γλώσσες,

σήμερα

παρατηρείται

σημαντικός βαθμός διγλωσσίας και περιστασιακά τριγλωσσίας. Οι περισσότερες κοινότητες και σύλλογοι, ωστόσο, έχουν διαμορφώσει ένα τυποποιημένο σώμα χορευτικής παράδοσης στη βάση ενός αποκλειστικά ελληνόφωνου τραγουδιού. Είναι γνωστό ότι ένα φαντασιακά πανελλήνιο ρεπερτόριο

έχει επινοηθεί από φορείς

κυρίως του κέντρου και έχει υιοθετηθεί πανελλαδικά. Το τοπικό πολιτισμικό

στοιχείο

γεωγραφικούς

που

έχει

ενσωματωθεί

παρακάμπτουν

το

στο

εθνικό

ευαίσθητο

με

όρους

ζήτημα

της

ταυτοποίησης με άλλα κριτήρια. Η όποια αυτονόμηση του τοπικού στηρίζεται λειτουργούν

συνήθως

σε

φολκλοροποιημένες

αποπλαισιωμένα17.

Τα

τελευταία

αντιλήψεις χρόνια,

που

μάλιστα,

γίνεται προσπάθεια ανάδειξης και εμπορευματοποίησης του ντόπιου όπως, αντίστοιχα, και του Ποντιακού, χορού, τραγουδιού και μουσικής ως διακεκριμένων προϊόντων18. Από το εθνογραφικό υλικό, όμως, προκύπτει ότι, στους πληθυσμούς που αναφέρομαι, το ελληνόφωνο τραγούδι είναι και αυτό προϊόν του γλωσσικού εθνικισμού του 20ου αιώνα. Το ντόπιο τραγούδι, πριν τις 16

Με όρους διαλογισμού του Bakhtin [1981]. Βλ. και Smith 2004. Πανόπουλος [2006]. 18 Με όρους Bourdieu [1984]. Βλ. και Γιαννισοπούλου 1998 και Γιακουμάκη 2006 17

5


επάλληλες απαγορεύσεις, εκφραζόταν στη σλαβική.

ντόπια

γλώσσα,

τη

Προκειμένου να παραμείνει ο κόσμος σε επαφή με τις

τελετουργίες, ή, εναλλακτικά, σαν προϊόν μιας θέσης πολιτικής, προκειμένου να γίνουν ενεργητικά βήματα προς την κατεύθυνση της εθνικής ένταξης, πολλά τραγούδια μεταφράστηκαν στα ελληνικά από τους ίδιους τους ντόπιους.

Το στοιχείο αυτό αποσιωπάται από την

ηγεμονική αφήγηση και πολύ συχνά αποσιωπάται και σε τοπικό επίπεδο.

Το

ίδιο

αντικατάστασης

εξάλλου

εθνοτικά

συμβαίνει

και

στιγματισμένων

με

το

ζήτημα

μουσικών

της

οργάνων,

μελωδιών και χορών με άλλες πρακτικές 19. Ωστόσο, όλα αυτά αποτελούν

βασικά

επιχειρήματα

για

την

αμφισβήτηση

των

«αυτονόητων». Ένα επίσης ισχυρό επιχείρημα προκύπτει από τη διερεύνηση του τραγουδιού

και

χορού

«Μακεδονία

ξακουστή»

που

σήμερα

προβάλλεται ως το πλέον δεδομένο δείγμα Μακεδονικής ταυτότητας. Μαρτυρίες ντόπιων20, υποστηρίζουν ότι η μελωδία αυτή αποτελεί παραλλαγή μιας τοπικής μελωδίας που είχε στίχους στη ντόπια γλώσσα, ότι οι ελληνικοί στίχοι είναι επινοημένοι και ότι το βήμα του χορού αποτελεί επίσης επινόηση σχολικού δασκάλου που εργαζόταν στην περιοχή τους.

Οι πληροφορίες αυτές συνάδουν

τόσο με τον έντεχνο χαρακτήρα της μορφής του όσο και με το ιδεολογικό του περιεχόμενο.

Η πολιτισμική αυτή κατασκευή 21

αποτέλεσε αντικείμενο διδασκαλίας στο σχολείο. ενήλικες

διδάχτηκαν

το

συγκεκριμένο

διαδικασίες μαθητείας, και μάλιστα

χορό

Οι σημερινοί

εκεί,

μέσα

από

ιδεολογικά προσδιορισμένης

«από τα πάνω», που διαφέρουν από τη μύηση σε συλλογικές

19

Βλ. Μ.Ρόμπου-Λεβίδη 2004, 2006. Πετρούσα Δράμας και Άνω Ορεινή Σερρών. 21 Η έννοια αντλεί από αυτήν της επινοημένης παράδοσης του Hobsbawm [1983] αλλά και από τη θεωρία της κατασκευής γενικότερα. 20

6


πρακτικές. Για πρώτη φορά η φερόμενη ως τοπική μουσικοχορευτική παράδοση ανατέθηκε στον εθνικό εκπαιδευτικό φορέα. Ενώ οι ντόπιοι σχολιάζουν τον εξωγενή χαρακτήρα του κομματιού, όλες οι ντόπιες και προσφυγικές κοινότητες το έχουν εντάξει στις δημόσιες

πρακτικές

τους,

αποδεχόμενοι

τη

φαντασιακή

Μακεδονικότητα και ελληνικότητα που τους συμπεριλαμβάνει από κοινού. «Είμαστε όλοι ένα». Ωστόσο, ορισμένοι ντόπιοι διεκδικούν, μέσω του επιχειρήματος της μουσικής, μερική εντοπιότητα αυτού του συμβόλου εθνικής εμβέλειας και υπερεθνικής σημασίας. Πρόκειται για ένα αίσθημα εντοπιότητας που δηλώνει ικανοποίηση για την ανταγωνιστική επικράτηση του τοπικού επί του εθνικού και επί των υπολοίπων τοπικών ή δυσαρέσκεια για το αυθαίρετο δάνειο και την εξίσου αυθαίρετη παραμόρφωση του τοπικού; Το ερώτημα είναι ρητορικό και δεν έχει μια μοναδική απάντηση. Ίσως το πιο σοβαρό σημείο είναι ότι την ίδια στιγμή που οι ντόπιοι συναινούν στη συμβολική εκπροσώπηση από το συγκεκριμένο σύμβολο, γνωρίζουν ότι αυτό δεν αποτελεί πραγματικά μέρος της ιδιαίτερής τους παράδοσης.

Μία τέτοια συγκρουσιακή επιλογή δεν μπορεί παρά να

προκαλεί εσωτερικές εντάσεις. Μόνο ως στρατηγική ταυτοποίησης σύμφωνα με κανονιστικά πλαίσια μπορεί να ερμηνευθεί κατά τη γνώμη μου. Επανέρχομαι, όμως, στο ζήτημα της μετάφρασης. όσο

και

η

εκφορά

μιας

γλώσσας

είναι

Τόσο ο ρυθμός

πολύ

δύσκολο

να

αναπαραχθούν. Πόσο μάλλον όταν η μετάφραση δεν έχει γίνει από επαγγελματίες αλλά από άτομα –συνήθως γυναίκες- που στην πλειονότητά τους δεν είναι εγγράμματα.

Το αποτέλεσμα στο στίχο

είναι πολύ εμφανές. Το εννοιολογικό περιεχόμενο διατηρείται γιατί κρίνεται καθοριστικό για τη συνέχεια της κοινότητας. Βασικό μέλημα των «μεταφραστριών», ωστόσο, δεν ήταν η γλωσσική αρτιότητα αλλά μάλλον η εξομοιωτική διαδικασία, η συμβολική σημασία της 7


υιοθέτησης της ηγεμονικής γλώσσας. Μέσα από την επιτέλεση ενός φαινομενικά

καινούργιου

επιβεβαίωση

μιας

συνόλου,

συμβολικά

οι

ντόπιοι

καινούργιας

επεδίωκαν

κοινότητας 22,

την

εθνικά

ενταγμένης. Κάποια

άτομα

ή

κοινότητες

έχουν

προβεί

σε

συστηματική

αντιστοίχιση των τραγουδιών στις δύο γλώσσες. Υπάρχουν γυναίκες που για να τραγουδήσουν την ελληνόφωνη εκδοχή συμβουλεύονται το γραπτό κείμενο. Οι συνέπειες της μετάφρασης, λοιπόν, στο χορό, είναι ορατές. Όπως το διατύπωσε μια γυναίκα, «άμα δεν ξέρεις το τραγούδι, δεν ξέρεις και να πατάς» 23. Πόσο δύσκολο είναι όμως να «ξέρεις» ένα τραγούδι σε δύο γλώσσες και να «πατάς» αντίστοιχα; Συχνά παρατηρείται το φαινόμενο οι άρσεις και οι θέσεις των βημάτων να μην ακολουθούν τον τονισμό του λόγου.

Προκύπτει

έτσι αν-αντιστοιχία λόγου – μέλους - κίνησης που οδηγεί ακόμα και σε κινητικό χάος.

Ενώ, λοιπόν, οι ντόπιοι χορεύουν κάποιους

«δικούς τους» χορούς, δίνουν κάποιες φορές την εντύπωση της έλλειψης συνοχής που δεν χαρακτηρίζει συλλογικές πρακτικές και ειδικότερα την ενσώματη γνώση. Αναζητούν καθοδήγηση από συγχορευτές -συνήθως εκείνους που έχουν αναλάβει τη διαχείριση της «παράδοσης»- και αισθάνονται φανερά αμήχανα αν αντιληφθούν ότι

το

ακροατήριο

«καταλαβαίνει».

Ορισμένοι

αρνούνται

να

συνεχίσουν και αποχωρούν. Στην περίπτωση αυτή η διαδικασία ατομικής

ταυτοποίησης

επηρεάζεται

από

το

ακροατήριο

και

υπερισχύει της συλλογικής. Τα

άτομα

που

μετέφρασαν

τα

τραγούδια

και

προσάρμοσαν

αντίστοιχα τους χορούς- συνήθως γυναίκες- αποκαλύπτονται και 22

Τη συμβολική σημασία που συνδέει τις διάφορες επιτελέσεις με την έννοια της «κοινότητας» ή του «χωριού» έχει ανaπτύξει με πολύ ενδιαφέροντα τρόπο η Caraveli [1985] στη συζήτηση του «συμβολικού χωριού». Βλ. επίσης και Sutton 1988, Παπαταξιάρχη 1990 καθώς και Κάβουρα 1992, 1993. 23 Μ.Κ., Άγκιστρο Σερρών, 2005.

8


συζητούν δύσκολα. Εξηγούν ότι πήραν την πρωτοβουλία έχοντας αποδεχτεί, λιγότερο ή περισσότερο εκούσια, την κατασταλτική πολιτική, και έχοντας πιστέψει, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, την εθνική υπόθεση. Εμφορούνται από συναισθήματα που διαφέρουν κατά περίπτωση: ικανοποίηση γιατί δόθηκαν λύσεις σε αδιέξοδα, ή, αλλιώς, γιατί δημιουργήθηκε ένα ρεπερτόριο σε μια γλώσσα που προβάλλεται ως ανώτερη. Είναι σαφής η διαφορετική απόχρωση της ικανοποίησης στις δύο αυτές περιπτώσεις. Ντροπή ή θυμό για την αποδοχή της απαξίωσης και για την υιοθέτηση της στρατηγικής. «Ξέρεις από πού τα βρήκαν αυτά τα τραγούδια; Από τον κώλο τους τα βγάλανε!» μου είπε μια ηλικιωμένη γυναίκα 24 δηλώνοντας την περιφρόνηση και το θυμό που εκείνη ένοιωθε για τη διαδικασία της μετάφρασης. Τέλος, υπάρχει σύγχυση, ανάμικτη με απορία και απογοήτευση γιατί συνέβησαν όλα αυτά στη ζωή τους, και συνήθως αυτά τα συναισθήματα συνοδεύονται με διάθεση λήθης. Η λήθη αυτή στηρίζει τα αυτονόητα. Όσον αφορά στο περιεχόμενο του τραγουδιού και του χορού, οι μετασχηματισμοί είναι πιο δύσκολο να ανιχνευτούν. Όσο ο χορός απομακρύνεται

από

το

περιεχόμενο

του

τραγουδιού

και

της

περίστασης, τόσο περισσότερο υπακούει σε κανόνες φορμαλισμού και η μορφή του παίρνει διαστάσεις συμβολικές. Η μετάφραση έχει συμβάλλει στην απομάκρυνση. «παράδοση»

προς

Σήμερα, που ο χορός έχει καταστεί

διαχείριση,

με

ρεπερτόριο,

διδασκαλία,

χορογραφία και πρόβες, ο μετασχηματισμός του περιεχομένου είναι ακόμα βαθύτερος. Η μύηση σε μια ενσώματη πρακτική, η «επίκτητη άγνοια»

ή

«έξις»25

η

οποία

δε

λειτουργεί

αντικατασταθεί από μια ενσυνείδητη και

τελεολογικά,

έχει

τελεολογική διαδικασία

κατάκτησης ενός συγκεκριμένου ρεπερτορίου, που έχει προσαρμοστεί 24 25

Σ.Σ., Μελενεκίτσι Σερρών, 2003. όροι τους οποίους έχει εισάγει ο Bourdieu [1977].

9


σε μια νέα γλώσσα, την ηγεμονική, που συχνά στοχεύει στην εξωτερική

κατανάλωση

και

που

οδηγεί

στην

καθιέρωση

μιας

αποπλαισιωμένης παραδοσιακότητας που τώρα προσδιορίζεται με όρους ελληνικότητας. Η διαδικασία αυτή αποτελεί στρατηγική στην οποία συναντώνται ο επίσημος και ο ανεπίσημος λόγος. Η επιλογή έχει γίνει με κριτήρια πολιτικά. Τη συνειδητή εξοικείωση με την επινοημένη παραδοσιακότητα και τη σμίλευση του εαυτού σύμφωνα με τα πρότυπά της, η Rebecca Bryant διαφοροποιεί

από

empersonment26.

Το

την

ενσώματη

ερμηνευτικό

γνώση

αυτό

εργαλείο

και

ονομάζει

υιοθετώ

και

προσαρμόζω για την ερμηνεία των αν-αντιστοιχιών μεταξύ των σύγχρονων πρακτικών του τραγουδιού και του χορού στους ντόπιους με όρους σύγκρουσης δύο διαφορετικών διαδικασιών. Ωστόσο, η στρατηγική της μετάφρασης αναδεικνύει, μία σθεναρή ενσώματη διαδικασία που αντιστέκεται στο μετασχηματισμό του προσώπου σε εθνικό υποκείμενο27, στην αποδοχή των κατηγοριών που του έχουν επιβληθεί. Παραπέμπει, ενδεχομένως, σε μια εμπειρία ετεροτοπίας, «αδύνατου χώρου»28. Μπορούμε, νομίζω, να μιλήσουμε για «χορό που αντιστέκεται στο λόγο που συναινεί». Η αντίσταση της κίνησης, αποτελεί απόδειξη ότι, ενώ οι ντόπιοι της Α.Μακεδονίας, για διάφορους λόγους, δεν εναντιώθηκαν, σε τελευταία ανάλυση, στις αφομοιωτικές πολιτικές, και τις αντιμετωπίζουν δημιουργικά, με τη δυναμική του μετασχηματισμού, εμφανίζεται μια πολύ σημαντική αμφιθυμία. Η αμφιθυμία της ίδιας της αντίστασης 29. υποσυνείδητα

αναδιαπραγματεύονται

συσχετικές

Χορεύοντας, ταυτοποιήσεις,

θυμούνται την ύπαρξη μιας αδιέξοδης υβριδικότητας 30. Ενώ επιτελούν το ελληνόφωνο τραγούδι, η ενσώματη γνώση τους υπενθυμίζει 26

Bryant [2005] Βλ. Vereni 1996, Cowan (υπό έκδοση). 28 έννοια που χρησιμοποιεί ο Foucault, βλ. Harvey 1989. 29 Ortner [1995:190] 30 Stokes [1992,1998] 27

10


υπόρρητα

ένα

τραγούδι

που

έχει

φαινομενικά

σωπάσει,

που

ενδεχομένως οδεύει προς τη λήθη, που όμως ενυπάρχει στη νόησή τους και που ενδόμυχα φαίνεται ότι το κρατούν.

11


Βιβλιογραφία Αλιβιζάτος, Ν. (1983), Οι πολιτικοί θεσμοί σε κρίση, 1922-1974: Όψεις της ελληνικής εμπειρίας. Αθήνα: Θεμέλιο. Βάρδα, Χ. (1993), Όψεις της πολιτικής αφομοίωσης στη δυτική Μακεδονία στο Μεσοπόλεμο. Τα Ιστορικά 18-19:151-170. Bakhtin, M.M. (1981) The Dialogic Imagination: Four Essays. Caryl Emerson and Michael Holquist, trans. Ωστιν: University of Texas Press. Barth, F. (1998), Ethnic Groups and Boundaries. Long Grove, Illinois: Waveland Press. Πρώτη έκδοση: Universitetsforlaget 1969. Bourdieu, P. (1977), Outline of a Theory of Practice. (transl. by R.Nice), Καίμπριτζ: Cambridge University Press. - (1984), Distinction: The Social critique of the Judgment of taste. Καίμπριτζ: Harvard university Press. Brubaker,

R.

(2004),

Ethnicity

without

Groups.

Καίμπριτζ,

Μασσαχουσέτη, Λονδίνο: Harvard University Press. Bryant, R. (2005), The Soul Danced into the Body: Nation and Improvisation in Istanbul. American Ethnologist 32(2): 222-238. Γιακουμάκη, Β. (2006), Περί (δια)τροφής και εθνικής ταυτότητας: Οι διαστάσεις μιας νέας «πολιτισμικής ποικιλότητας» στη σημαρινή Ελλάδα. Στο Παπαταξιάρχης, Ε. (επιμ.), Περιπέτειες της ετερότητας: Η παραγωγή της πολιτισμικής διαφοράς στη σημερινή Ελλάδα, 105138. Αθήνα: Αλεξάνδρεια.

Γιαννησοπούλου, Αλμωπία:

Μ.

Παρελθόν,

(1998), παρόν

Η και

ανθρωπολογική μέλλον.

Στο

προσέγγιση.

Μακεδονία

και

Βαλκάνια: Ξενοφοβία και ανάπτυξη, 330-426. Αθήνα: Αλεξάνδρεια.

12


Campbell, J.K. (1964), Honour, Family, and Patronage. A Study of Institutions and Moral Values in a Greek Mountain Community. Οξφόρδη: Oxford University Press. Carabott, P. (1997), The Politics of Integration and Assimilation visà-vis the Slavo-Macedonian Minority of Inter-war Greece: From Parliamentary Inertia to Metaxist Repression. Στο P.Mackridge and E. Yannakakis (eds.), Ourselves and Others: The Development of a Greek Macedonian Cultural identity Since 1912, 59-78,Οξφόρδη, Νέα Υόρκη: Berg.

Caraveli, A. (1985), The Symbolic Village: Community Born in Performance. Journal of American Folklore 98:259-286. Cowan, J.K. (1990), Dance and the Body Politic in Modern Greece. Πρίνστον: Princeton University Press. -

(1997), Idioms of Belonging: Polyglot Articulations of Local identity in a Greek Macedonian Town. Στο P.Mackridge and E. Yannakakis (eds.), Ourselves and Others: The Development of a Greek Macedonian Cultural Identity Since 1912, 153-171,Οξφόρδη, Νέα Υόρκη: Berg.

-

(υπό έκδοση), Fixing National Subjects in 1920’s Southern Balkans: Also an International Practice. American Ethnologist.

Drettas, G. (1981), Tant que les grands-mères parlent. Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 143-157. Εμπειρίκος, Λ., Ιωαννίδου, Α., Καραντζόλα, Ε., Μπαλτσιώτης, Λ., Μπέης, Σ., Τσιτσελίκης, Κ., Χριστόπουλος, Δ., (2001), Οι σλαβικές διάλεκτοι της Μακεδονίας.

Στο Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα, 13


141-280,

Αθήνα:

Κέντρο

Ερευνών

Μειονοτικών

Ομάδων

και

Αλεξάνδρεια. Faubion, D. (ed.) (1989), Michel Foucault: Power, Νέα Υόρκη: The New Press. Foucault, M. (1995), Discipline and Punish: The Birth of the Prison. Λονδίνο: Vintage. Green, S. (2005), Notes from the Balkans: Locating Marginality and Ambiguity on the Greek-Albanian Border.

Πρίνστον: Princeton

University Press. Gupta,

Α.

and

Ferguson,

J.

(eds.)

(1997a),

Anthropological

Locations: Boundaries and Grounds of a field Science. Μπέρκλευ και Λος Άντζελες: University of California Press -

(eds. ) (1997b) Culture, Power, Place: Explorations in Critical

Anthropology, Durham, N.C.:Duke University Press. Hart, L. (1999), Culture, Civilization, and Demarcation at the Northwestern Borders of Greece. American Εthnologist 26:196-220 Harvey, D. (1989). The Condition of Postmodernity. Οξφόρδη: Blackwell Herzfeld, M. (1997), Cultural Intimacy: Social Poetics in the NationState. Λονδίνο: Routledge. -

(1998), Η ανθρωπολογία μέσα από τον καθρέφτη:

Κριτική Εθνογραφία της Ελλάδας και της Ευρώπης, μετ. Ρ. 14


Αστρινάκη.

Αθήνα:

Αλεξάνδρεια.

Πρώτη

αγγλική

έκδοση1987. Hobsbawm, E., (1983), Introduction: Inventing Traditions.

Στο

Hobsbawm, E. and Ranger, T., The Invention of Tradition, 1-14, Καίμπριτζ: Cambridge University Press. Ιωαννίδου,

Α.

(1997),

Γλωσσολογικές

Τα

προσεγγίσεις

Σλαβικά και

ιδιώματα

πολιτικές

στην

Ελλάδα:

αποκλίσεις.

Στο

Γούναρης, Β.Κ., Μιχαηλίδης, Ι.Δ., Αγγελόπουλος, Γ.Β., (επιμ.), Ταυτότητες στη Μακεδονία, 89-101, Αθήνα: Παπαζήσης.

Κάβουρας, Π. (1992), Ο χορός στην Όλυμπο Καρπάθου: πολιτισμική αλλαγή και πολιτικές αντιπαραθέσεις. Εθνογραφικά 8: 47-70. (1993),

-

Αυτοσχέδιο

διαλογικό

τραγούδι

συμβολισμός στην Όλυμπο Καρπάθου.

και

γλεντικός

Εθνολογία 2:155-

200. Καράβας, Σ. (2002), Οι εθνογραφικές περιπέτειες του «ελληνισμού» (1876-1878). Τα Ιστορικά 36:23-74. Karakasidou,

A.

(1993),

Politicising

Identity in Greek Macedonia,

Culture:

Negating

Ethnic

Journal of Modern Greek Studies

11:1-28 -

(1997),

Fields

nationhood

in

of

Wheat,

Greek

Hills

of

Macedonia

Blood:

Passages

1870-1990.

to

Σικάγο:

University of Chicago Press. Κάραμποτ, Φ. (1997), Σλαβομακεδόνες και κράτος στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου, Ίστωρ 10.

15


Kontogiorgi, E. (2006), Population Exchange in Greek Macedonia: The Rural Settlement of Refugees 1922-1930. Οξφόρδη: Clarendon Press. Κωστόπουλος,

Τ.

(2000),

Η

Απαγορευμένη

Γλώσσα:Κρατική

καταστολή των σλαβικών διαλέκτων στην ελληνική Μακεδονία. Αθήνα: Μαύρη Λίστα. -

(2002),

Ετερογλωσσία

και

αφομοιωτικοί

σχεδιασμοί:

η

περίπτωση της ελληνικής Μακεδονίας μετά την απελευθέρωση (1912-1913). Τα Ιστορικά 36:75-104. Λιθοξόου,

Δ.

(1992),

Η

μητρική

γλώσσα

των

κατοίκων

του

ελληνικού τμήματος της Μακεδονίας

πριν

και

μετά

την

ανταλλαγή

των

πληθυσμών. Θέσεις 38:39-63. -

(1993),

Η

πολιτική

του

εξελληνισμού

της

μακεδονικής

μειονότητας στον Μεσοπόλεμο. Ο Πολίτης 124. Μιχαηλίδης, Ι.Δ. (1997), Σλαβόφωνοι και Πρόσφυγες: Πολιτικές συνιστώσες

μιας

οικονομικής

διαμάχης.

Στο

Γούναρης,

Β.Κ.,

Μιχαηλίδης, Ι.Δ., Αγγελόπουλος, Γ.Β., (επιμ.), Ταυτότητες στη Μακεδονία, 123-141, Αθήνα: Παπαζήσης. Ortner, S.B. (1995) Resistance and the Problem of Ethnographic Refusal. Comparative Studies in Society and History 37:173-193. Πανόπουλος, Π. (2006), Επιστρέφοντας στον γενέθλιο τόπο: Οι τοπικοί σύλλογοι και η πολιτισμική κατασκευή του τόπου. Στο Παπαταξιάρχης, Ε. (επιμ.), Περιπέτειες της ετερότητας: Η παραγωγή της πολιτισμικής διαφοράς στη σημερινή Ελλάδα, 87-103, Αθήνα: Αλεξάνδρεια.

16


Παπαταξιάρχης, Ε. (1990), «Δια την σύστασιν και ωφέλειαν της κοινότητος του χωρίου»: Σχέσεις και σύμβολα της εντοπιότητας σε μια αιγαιακή κοινωνία. Στο Μ.Κομνηνού και Ε.Παπαταξιάρχης (επιμ.), Κοινότητα, κοινωνία και ιδεολογία: Ο Κ. Καραβίδας και η προβληματική των κοινωνικών επιστημών, 332-372. Αθήνα: Παπαζήσης.

-

(2006) (επιμ.), Περιπέτειες της ετερότητας: Η παραγωγή της πολιτισμικής διαφοράς στη σημερινή Ελλάδα. Αθήνα: Αλεξάνδρεια.

Ρόμπου-Λεβίδη,

Μ.

(1999),Ψηφίδες

χορού

στον

Έβρο.

Το

παρελθόν, το παρόν, η τοπική πρακτική και η υπερτοπική ιδεολογία. Στο Μουσικές της Θράκης- Μια διεπιστημονική προσέγγιση: Έβρος, 157-208. Αθήνα:

Σύλλογος

Οι

Φίλοι

της

Μουσικής-

Ερευνητικό

Πρόγραμμα «Θράκη».

-

(2004), Η μουσική και ο χορός στη ζωή δύο γυναικών από το Άγκιστρο Σερρών. Αρχαιολογία και Τέχνες 92:47-55.

-

(2006), Χορός στους ήχους του ζουρνά στο ορεινό τόξο της Α.Μακεδονίας:

Μια

μετεξέλιξη

στις

τοπικές

συλλογικές

ταυτότητες που αμβλύνει τις διαφορές και διευρύνει τα φυσικά και

συμβολικά

όρια

εθνοπολιτισμικών

ομάδων.

Στο

Πανοπούλου, Κ. (επιμ.), Χορός και Πολιτισμικές ταυτότητες στα Βαλκάνια. Πρακτικά 3ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Λαϊκού Πολιτισμού, 373-380, Σέρρες.

17


Sahlins, P. (1989), Boundaries: The Making of France and Spain in the Pyrenees. Μπέρκλεϋ: University of California Press Σιγάλας, Ν. (2001), «Ελληνισμός» και εξελληνισμός: ο σχηματισμός της νεοελληνικής έννοιας ελληνισμός. Τα Ιστορικά 34:3-70. Smith, A. (2004) Heteroglossia, “common sense”, and social memory. American Ethnologist, vol. 31, No 2, 251-269. Stokes, M. (1992), The Arabesk Debate: Music and Musicians in Modern Turkey. Οξφόρδη και Νέα Υόρκη, Clarendon - (1998), Imagining ‘the south’: hybridity, heterotopias and Arabesk on the Turkish-Syrian border. Στο Thomas M. Wilson and Hastings Donnan (eds) Border Identities: Nation and State at International Frontier, 263-288. Καίμπριτζ: Cambridge University Press Sutton, S. Buck (1988), What is a “Village” in a Nation of Migrants? Journal of Modern Greek Studies 6:187-215. Τσιμπιρίδου, Φ., (2006), «Πώς μπορεί κανείς να είναι Πομάκος» στην Ελλάδα σήμερα: Αναστοχασμοί για ηγεμονικές πολιτικές σε περιθωριακούς

πληθυσμούς.

Στο

Παπαταξιάρχης,

Ε.

(επιμ.)

Περιπέτειες της ετερότητας: Η παραγωγή της πολιτισμικής διαφοράς στη σημερινή Ελλάδα, 209-237. Αθήνα: Αλεξάνδρεια. Van Boeschoten, R. (2000), When Difference Matters: Sociopolitical Dimensions of Ethnicity in the District of Florina. Στο J.K.Cowan (επιμ.), Macedonia: The Politics of Identity and Difference. Λονδίνο: Pluto Press

18


-

(2006), Code-Switching, Linguistic Jokes and Ethnic Identity: Reading Hidden Transcripts in a Cross-Cultural Context. Journal of Modern Greek Studies 24:344-377.

Vereni, P. (1996), Boundaries, frontiers, Persons, Individuals: Questioning “Identity” at National Borders. Europea 2(1): 77-89. Wilkinson, H.R. (1951), Maps and Politics.

A Review of the

Ethnographic Cartography of Macedonia. Λίβερπουλ. Wilson, Τ.Μ. and Donnan, Η. (eds) (1998). Border Identities: Nation and State at International Frontier. Καίμπριτζ: Cambridge University Press Wright, S. (1998), The Politicization of “Culture”. Anthropology Today 14:1, 7-15.

19

Rombou,

Recommend Documents