Petar Rokai, Zoltan Đere, Tibor Pal, Aleksandar Kasaš
Istorija Mađara Izdavačko preduzeće CLIO Beograd 2002. za izdavača Zoran Hamović recenzenti akademik Vasilije Krestić prof. dr Kalman Čehak lektura Ljubica Marjanović korektura Rada Mrdak Jelena Kamenica SADRŽAJ Periodizacija istorije Mađara 1. ISTORIJA MAĐARA OD NAJSTARIJIH VREMENA DO MOHAČKE BITKE 1526. GODINE Poreklo, ime i prapostojbina Mađara Doseljenje Mađara u Karpatski basen Doba pljačkaških pohoda Kraljevi iz Arpadove kuće (997–1301) Sveti Stefan Organizacija države Organizacija Katoličke crkve u Ugarskoj u srednjem veku Dinastičke borbe i paganske bune u 11. veku (1038–1077) Učvršćenje kraljevske vlasti pod Ladislavom I i Kolomanom Širenje ugarske vlasti od kraja 11. veka Ugarsko-vizantijske borbe u 12. veku Ugarska u prvoj polovini 13. veka Početak vladavine Andrije II Spoljna politika Andrije II Zlatna bula Andrije II Crkvena politika Bele IV Najezda Mongola Reorganizacija zemlje Bele IV i njene posledice Gradovi u Ugarskoj u srednjem veku 1
Anžujsko doba (1301–1387) Dolazak i učvršćivanje Anžujaca na mađarskom prestolu Privredne i društvene reforme Karla Roberta Ugarska kao velesila Unutrašnja politika Lajoša Velikog Verski i kulturni život anžujskog doba Borbe za presto posle smrti Lajoša Velikog Žigmund Luksemburški Unutrašnja politika Žigmunda Luksemburškog Husiti u Ugarskoj Seljački ustanak u Erdelju 1437/1438. godine Kulturne prilike u Ugarskoj u Žigmundovo doba Doba Hunjadija Jovan Hunjadi Matija Hunjadi-Korvin Humanizam i renesansa u Ugarskoj Matijina spoljna politika u poslednjoj deceniji njegove vladavine (1480–1490) Matijina unutrašnja politika (1480–1490) Vladavina Jagelonaca (1490–1526) Seljački rat 1514. godine 2. OD MOHAČKE BITKE DO SMRTI CARA JOZEFA II Mohačka bitka Počeci habzburške vlasti u Mađarskoj Dva kralja »Dve Mađarske« Turski pohodi i cepanje Mađarske na tri dela »Kraljevska Mađarska« Kneževina Erdelj Teritorije pod osmanskom vlašću Izgradnja odbrambenih sistema hrišćana i Turaka Reformacija u Mađarskoj Kultura mađarske kasne renesanse i reformacije Privreda Mađarske u 16. veku »Dugi rat« sa Turskom 1591–1606. godine Bočkaijev ustanak 1604–1606 – prvi oružani pokret mađarskih staleža protiv Habzburga Posledice Petnaestogodišnjeg rata Mađarska u prvoj polovini 17. veka Požunski sabor 1608. godine Katolička restauracija u Mađarskoj Gabor Betlen protiv pokušaja »češkog rešenja mađarskog pitanja« Politički odnosi u Habzburškoj monarhiji posle Vestfalskog mira Tursko pitanje. Stradanje Erdelja Rat s Osmanskim carstvom 1663–1664. godine 2
Vešelenjijeva zavera i ukidanje mađarskog ustava od strane dvora »Za Boga i otadžbinu« – ustanak protiv habzburške vlasti 1672–1685. godine Vladavina Mihajla Apafija u Erdelju (1661–1690) Promene u privredi i društvenim odnosima tokom 17. veka Kultura u »stoleću propadanja Mađara« Ujedinjenje Mađarske u okvirima Habzburške monarhije Bečki rat (1683–1699) Karlovački mir Uključenje Kneževine Erdelj u Habzburšku monarhiju Sprovođenje apsolutizma u Mađarskoj »S Bogom za otadžbinu i slobodu« – Rakocijev oslobodilački rat (1703–1711) Uključenje Mađarske u Habzburšku monarhiju Državni sabor 1712–1715. godine Mađarska pragmatička sankcija Upravni organi Mađarske od 18. veka Ratovi Karla VI posle Raštatskog ugovora Vojna granica Kolonizacija oslobođenih oblasti Položaj protestanata u 18. veku »Naše živote i našu krv!« Terezijanske reforme »Prvi sluga države« Kultura u 18. veku Društveni odnosi u 18. veku Demografske i etničke prilike 3. »DUGI« 19. VEK (1790–1918) Od vladavine Leopolda II do revolucije (1790–1848) Nacionalno buđenje Mađara, pokret plemstva i mađarski jakobinci Mađarska za vreme Napoleonovih ratova Privredni život Društveni preobražaj Kultura i obrazovanje Nacionalno pitanje Doba reformi, politička borba za promene (1825–1848) Građanska revolucija i rat za oslobođenje (1848–1849) Od revolucije do početka rata za oslobođenje Rat za oslobođenje Mađarske, proglašavanje nezavisnosti, slom revolucije i oslobodilačkog rata Doba neoapsolutizma i provizorijuma (1849–1867) Bahovo doba Kriza Bahovog režima i sazivanje Državnog sabora Šmerlingov provizorijum i Nagodba Doba dualizma (1867–1918) Sistem i stabilizacija dualističkog uređenja Političke stranke i stranačko pregrupisavanje za vreme dualizma 3
Mirno razdoblje dualizma – doba Kalmana Tise Početak krize i kriza dualističkog uređenja Spoljna politika Austrougarske Nacionalno pitanje Razvoj i kapitalizacija privrede Društvene prilike Kultura i obrazovanje Period Prvog svetskog rata (1914–1918) 4. MAĐARSKA U 20. VEKU Između dvaju svetskih ratova Revolucije 1918–1919. Trijanonski mirovni ugovor i dolazak Mikloša Hortija na vlast Vlada Ištvana Betlena Približavanje Italiji i Nemačkoj Na putu ka ratu Privredni, društveni i kulturni život Učešće Mađarske u Drugom svetskom ratu Od napada na Jugoslaviju do katastrofe Druge armije na Donu Kalaijeva politika »klackalice« Nemačka okupacija Mađarske i kraj rata U Sovjetskom taboru Narodno-demokratski period i dolazak komunista na vlast Mađarska jesen 1956. godine Režim Janoša Kadara Na putu ka demokratskim promenama Hronologija najvažnijih događaja Vladari, predsednici države i predsednici vlade Mađarske Preporučena literatura Indeks
4
PERIODIZACIJA ISTORIJE MAĐARA Istorija Mađara, duga tri hiljade godina može se podeliti u dve velike celine. Prvu bi činio period od oko 1000. godine pre nove ere, od prvog arheološkog traga koji se odnosi na ovaj narod, do 896. godine nove ere, kada se Mađari doseljavaju u Panonsku niziju, odnosno u Karpatski basen. To je praistorija i protoistorija Mađara, koja se opet deli na period kada su Mađari bili lovci i sakupljači i period kada su postali nomadski stočari. Drugu celinu činio bi period od naseljavanja Mađara na današnja područja i traje do naših dana. U okviru toga mogu se razlikovati četiri jasno omeđene celine, koje čine četiri poglavlja ove knjige. Prvo poglavlje obuhvata period od doseljenja Mađara do propasti nezavisne hrišćanske Kraljevine Mađarske. Ova epoha obično se deli prema vladavini pojedinih dinastija. Prvi je period porodice Arpada – od njenog osnivača do izumiranja 1301. godine. Ona obuhvata dva vremenski nejednaka razdoblja. Period paganstva obeležavaju pljačkaški pohodi u 10. veku. Hrišćansko doba vladara dinastije Arpada traje do 1300. godine. Drugo je doba Anžujaca, od 1301. do 1387, a treće period vladavine kraljeva iz raznih vladarskih kuća, od 1387. do 1526. godine. Od doseljenja do Mohačke bitke Mađari su se, očuvavši svoju nezavisnost, uspešno uklopili u »komonvelt« zapadnoevropskih hrišćanskih zemalja, postavši od ljutih pagana verni hrišćani. Mađari su Zapadu služili kao most i brana prema drugim etničkim, političkim i kulturnim celinama.1 Drugo poglavlje obuhvata period od turskih osvajanja delova Mađarske i dolaska Habzburga na njen presto. To je period, ranog novog veka, koji traje do 1790. godine. Ugarska postaje deo dva svetska carstva čije granice idu preko njene teritorije. U ovoj epohi mogu se podvojiti dva perioda. Prvi traje do oslobođenja najvećeg dela teritorije ugarske države od turske vlasti i završava se Karlovačkim mirom 1699. godine, odnosno Satmarskim mirom kojim je okončan dugotrajan period oružanih borbi između dinastije i ugarskih staleža (1672–1685, 1703–1711); drugi period traje od 1790. i njega obeležava prevlast Habzburga, odnosno habzburško-lotarinške kuće. U to vreme Ugarska je bila na putu da se potpuno utopi u imperiju ove dinastije. Treće poglavlje obuhvata period od 1790. godine, kada počinje borba za osamostaljenje Ugarske od ostalih habzburških zemalja. Ona će, uz korenit privredni i društveni preobražaj postignut za oko sto dvadeset godina, posle pokušaja revolucije 1848/1849. i kompromisa 1867. godine, ostvariti svoju punu nezavisnost, doduše po cenu gubitka vlasti nad velikim delom svoje ranije državne teritorije i nad svojim sunarodnicima 1918. godine. Četvrto poglavlje, poslednje i najkraće doba mađarske istorije, može se podeliti na period između dva svetska rata (1918–1939), ratni period (1939–1945) i posleratni (od 1945. godine do naših dana). Međuratni period obeležava pokušaj povratka na stanje pre 1918. na miran način. Za vreme Drugog svetskog rata do delimičnog ostvarenja tog cilja došlo je sa pozicije sile. Ishod Drugog svetskog rata doveo je do sloma te politike. Mađarska je u posleratnoj međunarodnoj konstelaciji postala deo sistema koji traje do naših dana.
1
Svi datumi u prvom delu knjige su po starom, julijanskom kalendaru (prim. P. R.).
5
I. ISTORIJA MAĐARA OD NAJSTARIJIH VREMENA DO MOHAČKE BITKE 1526. GODINE Poreklo, ime i prapostojbina Mađara Pitanje porekla Mađara odavno je predmet velikog interesovanja. Najranije odgovore na ovo pitanje pružaju srednjovekovne mađarske hronike. Njihovi autori, slično piscima narativnih izvora drugih naroda, poreklo Mađara rekonstruisali su na osnovu Biblije. Prema Budimskoj hronici, Mađari potiču od drugog Nojevog sina Hama, koga je otac prokleo. Prema ranijem shvatanju, zbog toga od njega potiču »nižerazredne« rase (na primer, crnci) i prezreni narodi. Hroničar koji je svrstao Mađare u ovu grupu naroda morao je da bude ili »kulturni« stranac, koji je sa prezirom gledao na ovaj »divlji« i sirov narod, ili neki odrođeni Mađar koji je na svoje sunarodnike gledao sa stanovišta »više«, zapadne hrišćanske kulture, ne osećajući se delom te zajednice. Kada su se tokom vremena Mađari već donekle uklopili u (zapadno) evropsko društvo, njih, odnosno njihovu kulturnu elitu, počelo je da vređa ovo poreklo i etnička klasifikacija. Stoga je kasniji pisac, autor Bečke ilustrovane hronike, »unapredio« svoj narod. Prema njemu, Mađari potiču od trećeg, najmlađeg Nojevog sina, Jafeta, koji je mitski praotac bele rase, a samim tim svih indoevropskih naroda. Ovaj hroničar je na taj način želeo da naglasi pripadnost Mađara (zapadno) evropskom društvu, u koje su se oni, primanjem hrišćanstva i feudalizma, već bili uklopili. Posle »zbrke jezika« prilikom gradnje Vavilonske kule, preci kasnijih Mađara su se odselili u pravcu svoje kasnije postojbine. Od te grupe odvojio se veliki lovac Nimrod. Hronika, koja se do tada oslanjala na Sveto pismo, dalje beleži samostalnu priču. Prema njoj, Nimrod (Menmarot) imao je dva sina – Hunora i Magora. Oni su se, da se ne bi posvađali, odvojili. Od starijeg Hunora potekli su Huni, a od mlađeg Magora Mađari. Jedna varijanta biblijske genealogije je teorija koju je zastupao istoričar doba romantizma sa početka 19. veka Ištvan Horvat, prema kojoj su Mađari potomci izabranog naroda – Jevreja. Pored biblijskog porekla, u srednjem veku je, opet na osnovu hronika, stvorena teorija o srodnosti Mađara sa Hunima, a kasnije o pripadnosti istom narodu. Ovu izmišljenu priču mađarski hroničari preuzeli su iz zapadnih izvora. Teorija Regina o identičnosti mađarskog naroda sa Hunima, zahvaljujući tome što je postala deo obaveznog školskog gradiva tokom 19. veka do najnovijeg vremena, a koja se u stvari zasnivala na hronikama, postala je deo nacionalne svesti prosečnih Mađara, onih koji su učili istoriju svog naroda zaključno sa gimnazijom. Zbog toga su od vremena nacionalnog preporoda u 19. veku do današnjih dana mađarskoj muškoj deci često davana hunska, i navodno hunska, imena, Hunor, Čaba i, pre svih, ime hunskog vođe Atile, koji je kasnije čak smatran Mađarem. Uzak krug učenih, koji se nije zadovoljio mitološkim objašnjenjem koje su nudile hronike, pokušao je poreklo Mađara da utvrdi naučnim metodama, u prvom redu pomoću arheologije i lingvistike. Mađarski jezuit (isusovac) Janoš Šajnović, prilikom svog putovanja u Skandinaviju u 18. veku, utvrdio je srodstvo mađarskog jezika sa finskim (suomi), laponskim (sami) i estonskim. On je postao osnivač finsko-ugarske teorije, prema kojoj su Mađari poreklom iz ugarske podgrupe finsko-ugarske grupe naroda. U ovu podgrupu spadaju još neki manji narodi koji žive na području severne Rusije, kao što su Voguli i Ostjaci (na njihovom jeziku Mari i Hanti) i neki drugi (Komi, Udmurti, Zirjeni, Čeremisi), koji bi bili po jeziku najbliži srodnici Mađara. Treba, međutim, istaći 6
da, osim sličnosti njihove gramatike, u finskom i mađarskom jeziku ima samo pedesetak zajedničkih reči, ali vrlo bitnih (nazivi za glavne delove tela, roditelje, osnovne prehrambene proizvode itd.). Protivnici finsko-ugarske teorije bili su, uglavnom iz prestižnih razloga, protiv srodstva sa finskim narodima, koji »smrde na ribu«. Oni su srodnike Mađara tražili među »elitnim« turanskim, lovačko-konjaničkim narodima. Ovu teoriju podržavali su mađarski turkolozi Armin i Rustem Vamberi, a svoju političku afirmaciju doživela je posle Prvog svetskog rata, kada je osnovana organizacija Turanski lovci, čiji je vođa 1922. godine posetio Kemala Ataturka, nudeći mu mađarsku pomoć u turskom oslobodilačkom ratu. Inače, od pet »velikih magova« turanskih lovaca trojica su imala slovenska imena. Pored navedenih, postoje i druge, uglavnom fantastične teorije o poreklu Mađara. Takve su pretpostavke po sličnosti imena, prema kojima su Mađari (Magori) srodnici naroda Maori, koji živi na Novom Zelandu i nekim drugim ostrvima Tihog okeana, ili da su Arapi (Mavri). Neki ih smatraju srodnicima Japanaca. Pristalice ove teorije ponudile su, posle Prvog svetskog rata, mađarsku krunu mikadu. Tvorac ove teorije je verovatno mađarski slavista Adolf Štraus, koji je za vreme rusko-japanskog rata 1904/1905. godine radio u Austrougarskoj kao tajni agent za Japan. Uporno opstaje i teorija da su Mađari, Ugri-Ugariti, sumerskog porekla. U tom slučaju Mađari bi bili ujedno »narod najstariji«. Većina ovih teorija je na nivou fantastike. Uoči proslave hiljadustogodišnjice doseljenja Mađara u Karpatski basen ove teorije su obnovljene. Iako u nauci nisu prihvaćene, mora se priznati da jezička sličnost – kako u slučaju pojedinaca tako i čitavih naroda – ne znači nužno i krvno srodstvo. U najnovije vreme utvrđeno je da genetski kôd Pramađara i Finaca nije istovetan, odnosno da je genetski kôd Finaca azijatski, a Mađara evropski. O prapostojbini Mađara u nauci takođe postoje različita mišljenja. Neki je stavljaju oko 1000. godine pre nove ere u centralnu Aziju, a drugi opet u jugoistočni Sibir. Uzima se kao sigurno da su oko 500. godine pre nove ere Mađari već živeli na području između reka Volge, Kame i Urala, i planine Ural. Oni su se bavili lovom, ribolovom i sakupljanjem plodova. Iz tog perioda potiče najstariji danas poznati sloj leksike mađarskog jezika. Rečima iz tog perioda obeležavaju se neke životinje i biljke, delovi tela, najuža rodbina i osnovni pojmovi iz religije. S ovog prostora su se Mađari u 8. veku nove ere, najkasnije do 830. godine, kada se prvi put pominju u arapskim pisanim izvorima, preselili u južnoruske stepe, koje se prostiru severno od Crnog mora, od sliva Dona, koji se mađarski zvao (Dentu-mogyer) do ušća Dnjepra, a kasnije, u 9. veku, do ušća donjeg Dunava. Ovu teritoriju Mađari su zvali Etelkez, što znači Međudonje, po bugarsko-turskom imenu Dona, kao i drugih velikih reka, i nazivalo se Etil. Prema ovoj postojbini Mađara dobio je svoje ime Međuetelski savez (Etelkezi sevetšeg), jedna nacionalistička organizacija nastala posle Prvog svetskog rata. U grčkom jeziku, u delu Konstantina Porfirogenita O upravljanju državom, ona se zove Levedija. Zapadni hroničari su je nazivali, prema konjaničkom narodu koji je ovde u doba Herodota živeo, Skitijom. Ponekad su zbog toga i Mađari nazivani Skitima. To ime preuzeli su kasnije i Mađari – u obliku Sića. U ovom pojasu Mađari su se, napasajući svoju stoku, pomerali s istoka prema zapadu. Mađari su na ovoj teritoriji došli u dodir sa bugarsko-turskim plemenima, prihvatajući njihov način života – u ekonomskom pogledu nomadsko (ekstenzivno) stočarstvo, a u društvenom patrijarhat. Leksika mađarskog jezika, otprilike dvesta reči koje se odnose na ovaj krug pojmova, poreklom je bugarsko-turska. Po Bugarima7
Onogurima, sa kojima su u ovom periodu živeli, Mađari su verovatno dobili njihov naziv u skoro svim stranim jezicima (H)ungari, Unguri, Hangri, Ongroa, Vengri, Ugri, Vugri, odakle potiče naziv njihove države (H)ungarija, Ungurija, Hungari, Hangeri, Ongri, Vengrija, Ugarska, Vugarska, dok su Mađari sebe nazivali Mogerima ili Mođerima, što bi, prema nekim pretpostavkama, značilo ljudi. U političkom pogledu, Mađari su, na ovoj teritoriji, dospeli u okvire hazarskog »carstva«, odnosno plemenskog saveza. Hazari su u to doba, pored paganske, primili delom islam, delom jevrejsku veru. S ovim monoteističkim religijama preko Hazara, ili Kaliza, upoznali su se i Mađari. Mađarima, čiji se plemenski savez upravo u ovo doba stvarao, priključila su se tri plemena Kabara, koja su se bila pobunila protiv Hazara. Ona su se, zajedno sa Mađarima, doselila u Panoniju. Mađari su u ovo vreme već bili nomadski stočari. Uzgajali su ovce i, što je za mađarski narod posebno karakteristično, konje. Specifičan izvor hrane za Pramađare bio je upravo konj: konjsko meso, često presno, omekšavano pod sedlom (tartarbiftek), kao jelo, a kumis, konjskom krvlju ukiseljeno kobilje mleko, kao piće. Zato su zapadni hroničari govorili o njima da piju krv. Konji su bili i glavno prevozno sredstvo. Do Drugog svetskog rata (laka) konjica (husari) je bila glavni rod mađarske vojske. Svom vrhovnom božanstvu Mađari su žrtvovali belog konja. Mađari se, zbog svega toga, sa pravom smatraju konjaničkim narodom. Mađari su nosili paganska, narodna imena: Arpad, Geza, Zoltan (sultan, gospodar), Levente – za muškarce, Emeše (ženka za priplod) – za žene. Pokrštavanjem njih su istisla hrišćanska. Pored toga, hroničari su izmislili i neka mađarska imena, kao što je ime vojvode zvanog navodno Sabolč (naziv za svinjare-štrojare), i hunska, kao što je Hunor, rodonačelnik Huna i Čaba, Atilin sin. Ta imena su postala popularna u doba romantizma, u prvoj polovini 19. veka. Prvi je svom sinu ime Arpad dao Ištvan Horvat, pisac jedne u svoje vreme čuvene, ali nekritičke istorije Mađara, a prvi Zoltan bio je sin velikog mađarskog pesnika Šandora Petefija. Do najnovijih vremena rimokatolici nisu mogli na krštenju da dobiju paganska imena. Pramađarska imena su naročito rado davali svojoj deci pomađareni Jevreji. Pesnici, a i neki istoričari, i sami su izmišljali »staromađarska« imena. Imenom Levente (delija, vitez), brata kraljeva Andrije I i Bele I, koji nikada nije prihvatio hrišćanstvo već je ostao veran staroj paganskoj veri, nazvana je između dva rata omladinska organizacija za predvojničku obuku i nacionalno vaspitanje. Stara vera Mađara bila je paganska, mnogobožačka. Oni su obožavali retke prirodne pojave (izvore vode, kamenje i usamljeno drveće), verujući da u njima prebiva duh božanstva. Verovali su u dobre i zle duhove. Takva vera naziva se animističkom. Na takvim mestima prinosili su žrtve. Verovali su u drvo života, čiji je koren u podzemlju, stablo na ovom svetu, a krošnja na nebesima. Na njemu sedi nebeski bog otac. Glavno božanstvo im je bio bog vojske, odnosno rata (Hadur). Njemu su, pre pohoda za srećan ishod i posle u znak zahvalnosti, žrtvovali iznutrice belog konja. Bio je vrlo razvijen kult predaka. Svaki rod je imao svoj totem. Totem Arpada je bio turul, mitska ptica, poluoraopolusoko. Prema legendi, sačuvanoj u Ugarskoj hronici, majku Almoša, Arpadovog oca, u snu je oplodila ova ptica. Smisao te legende je da dinastija Arpada potiče od turula. Ona je i danas omiljen nacionalni simbol, koji se koristi u razne svrhe. Turulom se nazivao i časopis Mađarskog genealoško-heraldičkog društva. Sveštenici (šamani, odnosno vračevi) zvali su se taltoši. Oni su birani među decom rođenom sa zubima ili sa viškom prstiju, koja su od malih nogu davana na nauk kod starijeg vrača. Vračevi su se izgledom razlikovali od drugih ljudi – po frizuri i bradi. 8
Mađari su, slično drugim nomadskim narodima, brijali bradu i glavu, puštali su tri kike i brkove. Šaman je puštao kosu i bradu. On je obavljao šamanske veštine, gatanje u stanju transa i prinošenje žrtava. Pored poklona za proricanje i prinošenje žrtava, njima je pripadao i deo plena. Deo žrtvenih jela bi oni jeli. Mađarski narod se delio na sedam plemena, čija su imena sačuvana u delu vizantijskog cara Konstanitna Porfirogenita. Ona su: Međer, Jene, Ker, Kesi, Njek, Tarjan, KirtĐarmat. Tačnost ovih imena potvrđuju toponimi. Ista imena javljaju se kao nazivi mesta na teritoriji koju su naselili Mađari. Tako se, uzimajući primere samo iz južne Ugarske, nailazi na naziv mesta Tarjan kod Segedina, Ker (deo Subotice), Stari Ker (Zmajevo), Kiš Ker (Bačko Dobro Polje u Bačkoj) i Eđhazaš Ker (Vrbica u Banatu). Kesi se očuvao u nazivu mesta Bulkes (Bački Maglić), dva Njeka u Sremu (potes u okolini Zemuna) i današnji Nikinci, a Kirt u potesu Kirtja kod Novog Sada. Najznačajnije je bilo pleme Međer, iz kojeg je poticao rod Arpada i koji se nametnuo kao vodeće pleme mađarskog plemenskog saveza. Prema mišljenju nekih, mađarski narod je dobio svoje ime po plemenu Međer-Mađar. Pre dolaska u novu otadžbinu vođe mađarskih plemena stupile su u plemenski savez, sklopivši tzv. krvni ugovor (verserzedeš). To su činili tako što bi svako od njih pustio krv u istu čašu, iz koje bi zatim svi redom pili izmešanu krv. Mađarska plemena su se delila na rodove. Neka imena rodova su nepoznata, tako da ne možemo znati ni njihov ukupan broj. Pripadnost nekom rodu osvajača otadžbine bilo je kroz ceo srednji vek važno. Pripadnici rodova su naglašavali da su »de genere« ovog ili onog. Oni su držali zajednička rodovska imanja, koja su se kasnije delila među porodicama iz istog roda. Pripadali su najstarijem sloju zemljoposednika koji je vlasništvo imao po pravu prvog zaposedanja ili osvajanja (ius primae occupationis, acquisitionis). Članovi istog roda su, posle primanja hrišćanstva, podizali zajedničke, tzv. rodovske manastire, čiji su bili zajednički patroni (ktitori).
Doseljenje Mađara u Karpatski basen Iako su se nomadska plemena sa južnoruskih stepa, prema zakonitostima njihove migracije, kretala u pravcu Panonske nizije, te bi se Mađari, verovatno, pre ili kasnije, pojavili na tom prostoru, njihovu seobu u Karpatski basen izazvao je jedan, sa gledišta istorije ovog naroda, slučajan događaj – napad bugarskog cara Simeona I na Vizantiju 895. godine. Tadašnji car Lav VI je, prema pisanju svog sina Konstantina VII Porfirogenita, pozvao u pomoć Turke (Mađare) koji su živeli istočno od Bugara i sa kojima su Vizantinci, preko poslanika, trgovaca i misionara, od ranije bili u vezi. Mađari su napali Bugare, tako da su se ovi, zaključivši sa carem Lavom VI mir, povukli sa vizantijske teritorije. Tada su, međutim, Bugari nagovorili Pečenege, narod koji je živeo istočno od Mađara, da napadnu na njihova nebranjena staništa s leđa, dok je glavninu mađarske vojske vezala bugarska. Kako bi izbegli uništenje između dve vatre, Mađari, odnosno jedan njihov deo, napustili su svoja skloništa i, pod vođstvom Almoševog sina Arpada 895/896. godine prešli preko Karpata u Panoniju. Ona im nije bila sasvim nepoznata, jer su pojedine mađarske čete još pre doseljenja ratovale, u savezu sa nemačkim carem Arnulfom Koruškim, protiv Svatopluka, slovenskog vladara ove oblasti. U novije vreme pokretanje Mađara na njihovu poslednju seobu neki naučnici pripisuju napadu persijskih Samanida, koji je izazvao lančano pomeranje Uza, Pečenega i Mađara. Panonija je u vreme dolaska Mađara bila podeljena između Donje Panonije, vazalne države Velikomoravske kneževine, koja će nestati dolaskom Mađara, na zapadu, i 9
Bugarske, čija se država krajem 9. veka prostirala i na područje Panonske nizije, na istoku. Između ovih regiona prostirale su se do duboko u 19. vek pustare i močvare. U zapadnoj Mađarskoj u doba naseljavanja Mađara, kao što je sa nekima to slučaj i danas, bili su vidljivi spomenici nekadašnje rimske vladavine u ovoj oblasti, kao što su ruševine rimskih naselja Sirmijuma, Gorsijuma, Skarbantije, Sabarije, Akvinkuma, koji su u srednjem veku smatrali Atilinim gradom (Etzelburg), i drugih. Ugarsku je od okolnih zemalja, izuzev od Vizantije, odvajao širok pojas pustara i prepreka (gyepű – đepi) na kojima su se nalazile kapije. Na teritoriji nove postojbine Mađara živeli su nekad Avari, čiju je državu Karlo Veliki uništio jedan vek pre doseljenja Mađara. U nauci se i danas vodi rasprava da li su ostaci ovog nekada moćnog naroda doživeli dolazak Mađara ili su se već bili utopili u brojnije slovensko stanovništvo. Panonska nizija bila je periferija pomenutih država. Ta okolnost olakšala je mađarsko osvajanje ovog prostora. Nije poznato da je bilo nekih većih borbi između Mađara i starosedelaca. Naglašavanje osvajačkog zauzimanja otadžbine i pokoravanja starosedelačkog (slovenskog) stanovništva prodiralo je u istorijsku tradiciju postepeno. Pojedinosti o doseljenju Mađara u Panoniju nisu poznate. Detaljan, ali neverodostojan opis o njemu ostavio je nekoliko vekova kasnije Anonim (bezimeni notar kralja Bele). Prema njemu, Mađari su kupili Panoniju od njenog poslednjeg slovenskog vladara Svatopluka za jednog opremljenog belog konja. U tome se, pored vrednosti konja za Mađare, odražava i feudalni običaj relevijum (relief) da se za prenos feuda daje opremljeni konj. Prema tradiciji, većina Mađara ušla je u Panonsku niziju kroz klanac Verecke (Ukrajina) u severoistočnim Karpatima. On se u srednjem veku zato nazivao Ruskom kapijom. Iz tog razloga, kada se 1896. slavila hiljadugodišnjica doseljenja Mađara u Panoniju, u klancu Verecke, najsevernijoj tački Ugarske, podignut je spomenik kao uspomena na taj događaj. Takvi spomenici su podignuti i na najistočnijoj, najzapadnijoj i najjužnijoj tački Ugarske. Na najjužnijoj, zemunskom brdu Gardoš, tada je podignut spomenik koji neobavešteni zovu kulom Sibinjanin Janka. Ne može se, međutim, isključiti mogućnost da su Mađari, kao što su to posle njih činili i drugi nomadski narodi – Pečenezi, Kumani i Mongoli, koristili i druge planinske prevoje za prodor u novu otadžbinu. U poslednjih trideset godina pojavila se teorija o takozvanoj dvostrukoj seobi Mađara. Prema ovoj teoriji, ukratko, Mađara je bilo još u drugoj seobi Avara u Karpatski basen, sredinom sedamdesetih godina 7. veka. Odgovor na pitanje koji su deo Panonije naselili Mađari dao je vizantijski car Konstantin Porfirogenit. Prema njemu, Mađari su se naselili između reka Dunava, Tamiša, Tise, Moriša i Kriša i, gledano iz Carigrada, preko Dunava. Toponimi s imenima mađarskih plemena, poznatih takođe iz Porfirogenitovog dela, potvrđuju njegove navode i svedoče ujedno o rasprostranjenosti mađarskog naroda u Karpatskom basenu. U istoriografiji je, pod uticajem slavista Pavla Josifa Šafarika i Františeka Palackog, bilo prihvaćeno mišljenje da je dolazak Mađara negativno uticao na jedinstvo slovenskih naroda, jer su Mađari odvojili severne i zapadne Slovene od južnih. Međutim, veliki prijatelj Srba i Jugoslavije, francuski slavista Emil Oman, ukazao je pre više od sto godina na okolnost da su, još pre doseljenja Mađara u Panoniju, Slovene razdvojili Avari, Bugari i romanski starosedeoci. Pored toga, oni su bili i verski podeljeni. Naravno, ne može se znati kako bi se razvijali međusobni odnosi slovenskih naroda da se Mađari nisu doselili u Panoniju. U svetlu najnovijih zbivanja, međutim, može se ustanoviti da su upravo oni slovenski narodi koje su Mađari razdvojili ostali u međusobnom prijateljstvu. Mađari su, prema tome, u međusobnim sukobima slovenskih 10
naroda, mešajući se sa njima, imali ulogu tampona i amortizera. Druga, za Južne Slovene sudbonosna, ali pozitivna posledica dolaska Mađara, bila je njihova odbrana od Nemaca. Pored Mađara koji su bili pagani, u Panoniju su se doselili i Hazari (Kalizi), koji su bili muslimanske i jevrejske vere. Jedna njihova kolonija (Budakalas) nalazila se u okolini Budima, a druga u Sremu. Ove druge opisao je arapski putopisac Abu Hamid, koji ih je posetio u 12. veku. Na području današnjeg Čelareva u Bačkoj, zapadno od Novog Sada, pronađeno je groblje sa ciglom s urezanom menorom na svakom grobu. Ovo groblje neki pripisuju Hazarima jevrejske vere. Od orijentalnih naroda koji su se u raznim vremenima našli u blizini mađarskog posebno treba pomenuti Jase (Osete, Alane), koji su indoevropskog, iranskog porekla. Njihova prapostojbina bila je na kaspijskoj obali Kavkaza. Odatle su se raširili na južnoruske stepe. U Mađarskoj oni su bili u masi naseljeni severoistočno od Kumana, od kojih su bili malobrojniji. Njihov trag sačuvan je u imenima mesta i u Rumuniji – grad Jaši (mađarski, Jasvašar-Jaski vašar) i selo Jasak (Jasok-Jasi) na Fruškoj gori u Srbiji. Srodstvo Mađara s Alanima u praistoriji Mađara pominje se u Kepeš hronici, prema kojoj se Magor, praotac Mađara, za vreme boravka u pontskim lovištima, oženio Dulom, kćerkom alanskog kralja.
Doba pljačkaških pohoda Posle naseljavanja u Panoniji krajem 9. veka, u istoriji Mađara je započeo period koji će trajati oko 75 godina, do dolaska kneza Geze (972–997). Ovaj period je u istoriografiji nazvan dobom pljačkaških pohoda. Kada su se doselili u Panoniju, Mađari verovatno nisu mislili da će im ova oblast biti trajna otadžbina nego su je smatrali samo jednim od prolaznih mesta u svojim seobama. U prilog tome može se navesti da su oni, do trajnog naseljenja u Panoniji, već upoznali severnu Italiju. Pitanje je kako bi se Evropa razvijala da su se Mađari umesto u Panoniji naselili, na primer, u Lombardiji. Mađari su, i posle dolaska u Panoniju, nastavljali sa pljačkaškim pohodima, preduzimanim u početku u pravcu Zapadne Evrope, pre svega prema Italiji i Nemačkoj. U ove zemlje upadali su dolinama reka i preko alpskih prevoja. Pljačkaške pohode preduzimale su manje čete, pa se u mađarskoj istoriografiji i sada spori oko toga da li su oni preduzimani po naređenju, odnosno sa znanjem centralne (kneževske) vlasti, ili su to bile samostalne akcije pojedinih plemenskih i rodovskih poglavica. Za stanovništvo napadnutih oblasti bilo je to manje značajno. Kada bi se Mađari na svojim brzim konjima, uz jezive ratne pokliče, pojavili u oblastima Zapadne Evrope, kod njenog pitomog stanovništva, koje je već odavno prešlo na zemljoradnju, izazivali bi paničan strah. Oni su u prvi mah verovali da se pakao otvorio i da je četa đavla došla po njih. Postoje neoboriva svedočanstva da je napadnuto stanovništvo pojavom Mađara bivalo potpuno zatečeno. Mađari su za svoje uspehe, pored brzine konja i efikasnosti strela, imali u velikoj meri da zahvale tom psihološkom dejstvu. Zahvaljujući toj nesposobnosti stanovništva napadnutih oblasti da deluje, mađarski pljačkaški pohodi su u početku bili veoma uspešni. Napadi su se odvijali uvek po istom redosledu. Četa konjanika bi se pojavila u blizini nekog naselja, sela, grada ili manastira. Pošto su u to doba kuće bile uglavnom od drveta, nije im bilo teško da zapaljivim strelama izazovu požar. Posle gašenja požara, potpuno bi opljačkali mesto. Kada bi izbezumljeni žitelji počeli da beže, oni bi muškarce poubijali, a mlade žene bi zarobili i, vezavši ih za konje, odvukli u ropstvo. Nestajali bi isto tako brzo kao što su se i 11
pojavljivali, ne dopuštajući napadnutima da se priberu posle prvog iznenađenja. Mađarski pljačkaši su najviše voleli da napadaju manastire zbog njihovog bogatstva. Opljačkali bi zlato, ali i skupocena krzna, a često su uzimali i zlatom i srebrom izvezene svešteničke odežde. Zato su se, u povratku iz pljačkaških pohoda, mogli videti konjanici ogrnuti svešteničkim plaštom, sa biskupskom mitrom na glavi. Zato u letopisima svih zapadnih manastira ima mnogo podataka o napadima Mađara. Kada bi se ti napadi ponavljali, prvi strah bi kod napadnutih bio ublažen. Oni su shvatili da su i ti strahoviti konjanici samo ljudi. Učeni monasi su u starim zapisima poistovećivali napade Mađara s upadima Huna petsto godina ranije. Oni su verovali da su se Huni sada, po volji Božijoj, vratili da bi kaznili čovečanstvo za njegove grehove. Organizovana su bogosluženja za izmirenje sa Svevišnjim kako bi ih oslobodio ovog zla. U nekim mestima Nemačke, takoreći do naših dana, molilo se u litaniji »od strela Mađara spasi nas Bože«. Pojedina mesta, a ponekad i čitave oblasti, pristajale su na plaćanje otkupa, samo da bi ih mađarski pljačkaši ostavili na miru. Pored prizivanja Božje pomoći, međutim, ljudi su počeli i sami da se organizuju za odbranu. Upoznati sa taktikom Mađara, odbranu su prilagođavali njihovom načinu borbe. Od mesta do mesta uspostavljena je služba obaveštavanja o kretanju Mađara. Kada bi se oni pojavili, napadnuto mesto bi zvonjavom obaveštavalo susedna, kako bi im ona pritekla u pomoć ili se na vreme sklonila u zbegove. Pošto su Mađari obično počinjali napad zapaljenim strelama, počele su se graditi kuće od kamena. Tako bi smanjili dejstvo iznenađenja i vatre. Ostajala je samo brzina konja. Izgradnja kamenih utvrđenja bila je skupa, te su zainteresovani morali da traže pomoć, obično od obližnjeg feudalca. Njegov zamak bi postajao utočište okolnom stanovništvu u slučaju napada Mađara. Oni su u borbu protiv mađarskih lakih konjanika uvodili ritere u oklopu, kojima strele nisu mogle naškoditi. Izgradnja kamenih zamkova i snabdevanje konjanika oklopom doveli su do osamostaljivanja feudalaca od centralne vlasti. U Nemačkoj je početkom 10. veka vladao jedan maloletnik, Ludvig Dete, koji nije mogao da rukovodi odbranom od strahovitih napada Mađara. Umesto njega, odbranu su organizovale vojvode, uglavnom Saksonije i Bavarske, koje su kao susedne oblasti bile najviše izložene napadima. Zahvaljujući upadima Mađara, ove oblasti su ojačale na račun centralne, kraljevske vlasti. Kada je 919. godine za nemačkog kralja izabran saksonski vojvoda Hajnrih Ptičar, odbrana Nemačke je ponovo centralizovana. Pljačkaški pohodi su tokom vremena bili sve manje uspešni. Tome su, pored organizovanog otpora stanovništva, doprinele i objektivne zakonitosti ovakvih poduhvata. Pošto su počeli sa pljačkanjem najbližih oblasti Nemačke i Italije, vremenom su one bile opustošene i količina plena se smanjivala. Da bi našli bogate, neopljačkane oblasti, Mađari su morali u svojim pohodima da idu sve dalje. Tako su pojedine njihove pljačkaške čete stigle do Pirineja a, prema nekim podacima, čak do obala Atlantskog okeana. Udaljavanje od baze u Panoniji bilo je sve rizičnije, te napadi nisu uvek bili uspešni. Vremenom su branioci uspevali i da ih oteraju sa svog područja, te su se morali vratiti kući bez plena, a dešavalo se da poneki pljačkaš bude i ubijen. Zbog toga su Mađari napadali sa sve većim snagama. Kada su 931. godine upali u Saksoniju, Hajnrih Ptičar im je ponudio godišnji danak za mir. Period mira iskoristio je za izgradnju utvrđenja duž puta upada Mađara, a kada su utvrđenja bila izgrađena, prestao je da plaća danak. Mađari su tada, 933. godine, ponovo upali u Saksoniju, ali ih je 15. marta, kod mesta Riade (Unštrut) kod Merseburga, porazila vojska Hajnriha Ptičara. Tada su krenuli u Bavarsku i još gotovo četvrt veka uznemiravali ovu pokrajinu. Godine 955. prodrli su 12
do grada Augzgburga. Tu ih je, pod vođstvom kralja Otona I, sina Hajnriha Ptičara, i mesnog biskupa Ulriha, dočekala vojska iz čitave Nemačke, ojačana i odredom Čeha. Sukobili su se 15. avgusta na Lehovom polju. Mađari su u toj bici doživeli poraz, koji su dugo pamtili. Dvojica njihovih vođa, prema tradiciji Lehel i Bulču, uhvaćena su i obešena. Poraz su ugarski hroničari pokušavali na razne načine da ublaže. Prema jednoj hronici, druga mađarska vojska, da bi osvetila poraz na Lehovom polju, upala je u Nemačku i opustošila je sve do Rajne. Prema drugoj legendi, zarobljeni vođa Mađara Lehel je tražio da mu se dozvoli da još jedanput dune u svoju trubu. Kada mu je to dopušteno, on je rekao caru »Konradu«: »Idi ispred mene da mi budeš sluga na onom svetu« i, udarivši svojom trubom cara po glavi, ubio ga je. Od tada je truba okrnjena. Navodna Lehelova truba se i danas čuva u muzeju u Jasberenju, ali je ona, prema mišljenju stručnjaka, služila za zahvatanje tečnosti, a ne za proizvođenje zvukova. Verovatnija je priča da su onih sedam Mađara koji su pobegli iz augzburške bitke bili osakaćeni i osuđeni na prosjačenje. Oni su nazvani »žalosnim Mađarima« ili »Mađarićima«. Posle bitke na Lehovom polju Mađari više nisu upadali u Zapadnu Evropu, već su krenuli prema jugu i jugoistoku, napadajući južnoslovenske zemlje i Vizantiju. Oni su, doduše, i ranije kretali u tom pravcu. Jedan njihov napad na Hrvatsku odbio je još Tomislav (910–930), vladar ove zemlje. Međutim, posle poraza kod Augzburga ponovo su počeli da ih napadaju. U borbi sa njima poginuo je, 960. godine, srpski knez Časlav Klonimirović. Iako sve ređi, upadi Mađara u Vizantiju trajali su do 970, kada su kod Arkadiopolja (Lile Burgas, Turska) poraženi. Time je okončan period pljačkaških pohoda Mađara. Osnovna privredna grana, posle dolaska Mađara u Panonsku niziju, od prestanka pljačkaških pohoda do najnovijeg vremena, jeste poljoprivreda.
Kraljevi iz Arpadove kuće (997–1301) Još za vreme trajanja pljačkaških pohoda nekima je postalo jasno da oni ne mogu biti beskonačni. Pljačkom se obogatila pre svega rodovska aristokratija, a neki su već bili toliko bogati da su mogli živeti i bez pljačke i počeli su da se preorijentišu na druge vidove privređivanja. Za siromašnije je prestanak pljačkaških pohoda značio gubitak mogućnosti brzog bogaćenja. Mađari su se, pored pljačke, veoma uspešno bavili stočarstvom, a potčinjeno starosedelačko stanovništvo obrađivalo je sada zemlju za njih. To je ubrzalo krizu mađarskog društva, kojoj su doprineli i spoljni činioci. Mađari su u Panoniji bili pritešnjeni između velikih sila – Franačke, kasnije Nemačke, i Vizantije. Postojala je opasnost da će, slično nekim drugim nomadskim narodima, izgubiti svoju samostalnost i utopiti se u susedne, brojnije narode. Zato je postalo neophodno ojačati centralnu vlast, preći na feudalizam i primiti hrišćanstvo. Taj dugotrajan proces počeo je za vreme kneza Geze, Arpadovog praunuka i oca prvog ugarskog kralja svetog Stefana (997–1038). U vreme kneza Geze počeo je proces hristijanizacije Mađara. U svom delu O upravljanju državom Konstantin Porfirogenit iznosi podatak da su se dvojica mađarskih plemenskih poglavica, Bulču i Harkas, prilikom posete Carigradu, pokrstili. Mađare su u početku, naročito u Banatu i Transilvaniji, oblastima koje su bile bliže Vizantiji, krštavali grčki i slovenski sveštenici, po grčko-pravoslavnom obredu. O ostacima grčke crkvene 13
organizacije u Ugarskoj postoje samo pojedinačni podaci. Sredinom 10. veka pominje se Jerotej (Hieroteos), episkop Turkije (kako su Vizantinci, između ostalog, zvali Ugarsku). Jeroteja je Carigradska patrijaršija 2000. godine proglasila za sveca. Ne treba zaboraviti da su se stanovnici Karpatskog basena, zahvaljujući radu Konstantina (Ćirila) i Metodija, kao i njihovih učenika, s jedne, i franačkih misionara, s druge strane, već bili upoznati sa hrišćanskim učenjem. O tragovima grčko-pravoslavnog hrišćanstva u srednjovekovnoj Ugarskoj postoje podaci i u domaćim pisanim izvorima. U legendi svetog Gelerta (Gerarda) pominje se manastir grčkih kaluđera u Marošvaru, koje je Čanad, vojvoda svetog Stefana, preselio u Oroslanoš (danas Banatsko Aranđelovo). Pored ovog muškog manastira, grčke kaluđerice dobile su od svetog Stefana manastir u dolini Vesprema (Vespremvelđ). Ovi manastiri su nestali još pre najezde Mongola. Pravoslavne kaluđerice iz Vesprema, bežeći ispred te najezde, izbegle su u Dalmaciju i osnovale manastir u Trogiru. Jedina grčka crkvena ustanova koja je doživela, bar delimično, anžujsko doba bio je grčki manastir u Sremskoj Mitrovici. Uspomena na istočnu crkvu u Ugarskoj u srednjem veku sačuvala se, izgleda, i u imenu Titelskog kapitola, ili Titelske prepoziture, koja je bila posvećena svetoj Sofiji (Božjoj premudrosti). Njen kult je bio najviše raširen u istočnom hrišćanstvu (npr. Sveta Sofija u Carigradu). Titelsku prepozituru osnovao je verovatno princ Lambert, mlađi brat svetog Ladislava, koji je i sam bio naklonjen istočnoj crkvi. Uspomena na misionarsku delatnost grčko-pravoslavne crkve u Ugarskoj očuvala se i u žitijima svetog Save. Prema piscu njegovog žitija, Teodosiju, Mađari su bili prvo kršteni u pravoslavnoj veri, ali, pošto grčki sveštenici nisu hteli da im daju knjige na njihovom (mađarskom) jeziku, oni su prešli u »latinsku jeres«. Početni rezultati grčko-pravoslavne crkve ubrzo su, međutim, bili potisnuti uspesima zapadnih misionara. Pošto je došao na vlast, već početkom 973, samo dvadesetak godina posle bitke kod Augzburga, Geza je zatražio, preko poslanstva koje je sačinjavalo dvanaest ugarskih rodovskih poglavica, od nemačkog cara Otona I, na njegovom dvoru u Kvedlinburgu, da pošalje misionare koji bi Mađarima držali crkvene propovedi i pokrštavali ih. Nemački benediktinski monasi su se uskoro pojavili u zemlji i počeli sa hristijanizacijom Mađara. Latinska biskupija u Ugarskoj, sa sedištem u Vespremu, podređena je neposredno nadbiskupu u Majncu, dvorskom kapelanu nemačkog cara. Pokrštavanje vladara i naroda bilo je, naravno, većinom površno. Oblasni gospodar Ajtonj, koji je u Vidinu prešao u pravoslavlje, imao je, i posle pokrštavanja, sedam žena. Sam Geza je, ako je tačno ono što nemački hroničar Tietmar beleži, i posle pokrštavanja podnosio žrtve paganskim bogovima, kao i Konstantin Veliki i još neki vladari koji su postali hrišćani iz državnih razloga. Može se pretpostaviti da je za Gezino pokrštavanje značajna uloga njegove žene Šarolte, kćerke erdeljskog vladara Đule, koja je već bila pravoslavne vere. Geza je pokrstio i svog sina naslednika. To je, prema tradiciji, obavio biskup Adalbert. Prema nekim pretpostavkama, Gezin sin je, po biskupovom drugom imenu Vojteh, nazvan Vajk (Vojk). Potrebnu »svetovnu« potporu, oružanu snagu za zaštitu pri širenju hrišćanstva, pružali su strani, nemački i slovenski (češki i poljski) vitezovi, koji su u pratnji sveštenika stizali u Ugarsku. Prema savremenom arapskom hroničaru Ibn Jakubu, Geza je imao tri hiljade oklopnih vitezova raspoređenih po zemlji. Jedna četa ovakvih vitezova vredela je kao deset drugih. Neki strani vitezovi ostali su u Ugarskoj i, izmešavši se, preko brakova, sa porodicama rodovskih poglavara, doprineli su stvaranju mađarske feudalne klase. U 14
tome je prednjačio sam Geza. On je svog sina Vajka, kasnije nazvanog Stefanom, oženio Gizelom, kćerkom bavarskog vojvode Hajnriha Svađalice. Slično Stefanu, svi potonji kraljevi Ugarske su se ženili strankinjama.
Sveti Stefan Po dolasku na presto, mladi Vajk-Stefan morao se suočiti s otporom rodovske aristokratije, računajući i svoju porodicu. Njen predstavnik Kopanj, pozivajući se na to da je on najstariji član Arpadovog roda (princip seniorata), hteo je da se, prema paganskom običaju (običaj levirata), oženi udovom kneginjom Šaroltom, Stefanovom majkom, i na taj način dođe na vlast. Nema sumnje da je Kopanj hteo Ugarsku da vrati u paganstvo. Stefan je, uz pomoć nemačkih ritera, koji su ga pre bitke proizveli u viteza, pobedio Kopanja, predvodnika rodovsko-paganske reakcije. Kopanj je u bici poginuo. Stefan je njegovo telo isekao na četiri dela i, u znak svoje pobede i kao upozorenje za budućnost, na svakoj od kapija zemlje istakao je po jedan komad. Pobedom nad Kopanjem Stefan je konačno slomio otvoreni otpor svojih neprijatelja. Posle obračuna sa protivnicima, Stefan je, nastavljajući delo svog oca, pristupio sistematskoj hristijanizaciji Mađara. Od njegovog vremena, pored nemačkih i slovenskih, u tome su učestvovali i italijanski sveštenici, pre svega monasi benediktinci. Najpoznatiji od njih je mudri mletački benediktinac Gerard (Gelert), koga je Stefan uzeo za vaspitača svog sina i designiranog naslednika Emeriha. Do 1000. godine hristijanizacija Ugarske toliko je uznapredovala da se Stefan mogao obratiti Svetoj stolici da mu pošalje krunu, kako bi i na hrišćanski način obeležio početak svoje vladavine i istakao svoje vladarsko dostojanstvo. Tadašnji papa, Silvestar II, učeni Gerbert (francuski, Žerbe od Orijaka), shvatio je značaj proširenja hrišćanske zajednice Evrope jednim novim članom i, prema legendi, po savetu anđela koji mu se pojavio u snu, umesto poljskom knezu Mešku, za koga je kruna bila pripremljena, dao ju je poslanicima vladara nepoznatog naroda. Teško je, međutim, verovati da su Mađari, koji su tada već više od jednog veka živeli u Evropi, bili učenom papi nepoznati. Oni su u crkvenim krugovima Zapada bili i te kako čuveni, i to uglavnom po zlu. Sada se, međutim, ukazala prilika da se čopor paganskih divljih zverova pretvori u Hristovo stado. Papa Silvestar nije mogao odbiti Stefanovu molbu i poslao mu je krunu. Tom krunom, njen donosilac, prvi ostrogonski nadbiskup Astrik, krunisao je Stefana za kralja. Ne može se isključiti da je prvi ugarski vladar tek tada dobio svoje drugo ime (Stefanos na grčkom znači ovenčani, krunisani). Od prvobitnog oblika, skraćivanjem na kraju i dodavanjem početnog slova »i«, nastao je Istefan, od čega je nastao, verovatno pod nemačkim uticajem, staromađarski oblik Ištefan, a zatim današnji Ištvan. U ranijoj istoriografiji, primenjujući ideale 19. i 20. veka na srednji vek, Mađarska je u to doba smatrana jedinstvenom državom na čitavoj svojoj teritoriji, iako se i ranije znalo da se mađarska državnost izgrađivala postepeno, uključenjem paradržavnih formacija i stvaranjem novih različitih jedinica. Među prvima treba pomenuti oblasti poslednjih nezavisnih, ili poluzavisnih plemenskih (rodovskih) poglavica, Erdelj (Transilvaniju, Sedmogradsku), Đule i teritoriju Ajtonja. Njih je kraljevskoj vlasti podvrgao sveti Stefan. Manje se zna o uključivanju Slavonije u okvire zemalja ugarske krune, o čemu postoji više verzija. Nekoliko godina posle krunisanja za kralja Stefan se obračunao sa preostalim samostalnim rodovskim poglavarima Đulom i Ajtonjem. Prvo je savladao svog rođaka, 15
možda ujaka Đulu, gospodara Erdelja, koji je bio gospodar bogatih rudnika soli u ovoj pokrajini. Njegovim potčinjavanjem Stefan je, ne samo stavio njihove prihode pod svoj nadzor već je u Đuli stekao saveznika u borbi protiv Ajtonja, poslednjeg protivnika izgradnji kraljevske vlasti na celom području Mađarske. Oblast Ajtonja prostirala se između Moriša, Tise, donjeg Dunava i južnih Karpata (Transilvanskih Alpa), na području koje je kasnije dobilo ime Banat. Posle pobede nad Đulom i uz pomoć vizantijskog cara Vasilija II, koji je upravo tada zauzeo Vidin, presekavši na dva dela Samuilovu državu, kraljevska teritorija je opkolila oblast Ajtonja. Vojskovođa kralja Stefana, Čanad, uz pomoć Đuline vojske, pobedio je Ajtonja i uspostavio kraljevsku vlast i na toj teritoriji. Slično ostaloj Ugarskoj, ovo područje je organizovano kao županija. Njen prvi župan je postao pobedonosni vojskovođa Čanad. Prema tradiciji, županija Čanad je dobila ime po njemu. U stvari ona je, nazvana verovatno po rodu Čanad, čije je prisustvo i posedovanje na ovom prostoru (severnom Banatu) posvedočeno verodostojnim diplomatičkim izvorima.
Organizacija države Uporedo sa podvrgavanjem neposlušnih rodovskih poglavara i oblasnih gospodara, organizovana je države. Bio je to dug proces, ali je u tradiciji ostala vezana za ime svetog Stefana. Osnovu državne organizacije činili su kraljevski posedi. Kralj je imao četiri petine zemlje, dok su svi ostali imali jednu petinu. Na kraljevskom zemljištu nalazili su se gradovi i (zemljane) tvrđave (sa drvenom konstrukcijom) nasleđene od starosedelaca, Avara i Slovena. Uspomena na njih sačuvala se u mađarskom toponimu feldvar (zemljana tvrđava). Na području južne Ugarske postojale su dve takve tvrđave. Jedna se nalazila pored Tise (Bačko Gradište), koju su njeni stariji srpski stanovnici donedavno nazivali Feldvarac, a druga je današnja Bačka Palanka. Ona se na staroslovenskom zvala, kao i glavni grad Mađarske, Pešt(a). Pešt(a) pak u savremenim južnoslovenskim jezicima znači peć. Zbog toga se mislilo da je kod Pešte bila neka peć za pečenje cigala ili kreča, i da je Pešta po tome dobila ime. Stare peći (furune) su se, međutim, pravile i od nabijene zemlje, na sličan način kao zemljane tvrđave. Prema tome, lako je moguće da je pešt bilo ime za sve zemljane građevine i peći, ali i tvrđave. Po zemljanoj tvrđavi su, takođe, verovatno nazvani, u novijem slovenskom obliku, Peć (u Metohiji) i Peč (Pečuj, ili Pečuh u Mađarskoj). Tvrđave su obično bile podizane pored reka. Neke od njih su dobili ime po njima, sa dodatkom var (tvrđava, odnosno grad). Tako je tvrđava pored reke Temeš (Tamiš) dobila ime Temešvar (Temišvar), pored Vlke (Vuke), čije su ime Mađari izgovarali kao Valko, Valkovar (Vukovar). Neki su gradovi imali slovenska imena, prilagođena mađarskom jeziku. Od naziva Novi Grad nastao je tako Nograd, a od Črni Grad – Čongrad. U imenima nekih mesta, npr. Bač, Keve (Kovin) nije sačuvan dodatak koji označava tvrđavu, ali je ona nesumnjivo postojala. Tvrđave su bile centri njima podređenih područja. One su bile omeđene jedne od drugih. Iz spajanja mađarske reči var i slovenske reči međa nastao je termin varmeđa, koji su Srbi i Hrvati u Ugarskoj izgovarali kao varmeđa. Ona se na južnoslovenske jezike prevodi kao županija. Pokušaj da se prevodi kao gradomeđa nije prihvaćen. Županije će ostati sve do 1946. godine veće jedinice državne uprave. Njihov broj se tokom vremena menjao. Prema nekim proračunima, u srednjem veku ih je bilo sedamdeset dve. Posadu gradova činili su varjobađi (iobagiones sastri), u starijoj literaturi prevedeni 16
kao gradokmeti. U društvenom pogledu ispod njih je bio sloj varnepeka (castrenses), što bi se prevodilo kao tvrđavski ljudi. Oni su priozvodili hranu za žitelje tvrđava. Većinu produktivnog stanovništva činili su zemljoradnici. Postojale su, međutim, grupe specijalizovane za obavljanje određenih delatnosti. Takvi su bili lovci, konjušari, svinjari (sabolči), ribari, psetari, ptičari, ali i kolari, kovači, štitari, kao prethodnici kasnijih majstora pojedinih zanata. Predstavnici specijalizovanih delatnosti prvobitno su se bavili i ratarstvom, a tek kasnije su se ograničili samo na obavljanje svojih poslova. Na čelu županija bili su župani (comes). Oni su stolovali u središtu županije. Od slovenske reči župan nastao je mađarski naziv išpan. Županije, naročito u prvom periodu, nazivale su se takođe imenom varišpanšag. Župan je u svojoj županiji, u kraljevo ime, obavljao administrativnu, sudsku i vojnu vlast. On je za svoju službu zadržavao jednu trećinu ubiranih prihoda, dok je dve trećine predavao kralju, odnosno njegovim službenicima, koji su se zvali tarnok, od slovenske reči tovarnik. Oni su u svakoj županiji imali svoja sela, gde su se nalazili magacini. Po njima su dobila imena mesta Tarnok i Tovarnik. Na njihovom čelu je stajao magistar tovarnika (magister tavarnicorum). Kralj je po županijama imao svoje rezidencije, dvorove, »palate« (palatium, Pfalz). Jedna takva kraljevska palata nalazila se u okolini Novog Sada, u Bačkoj. Drugu kraljevsku kuću u Sremu pominje vizantijski pisac Jovan Kinam. Ugarski kralj, kada bi, slično ranosrednjovekovnim vladarima drugih zemalja, obilazio državu, odsedao bi u tim svojim rezidencijama. Njih su održavali dvornici. Oni su, slično tovarnicima, takođe imali svoja sela, obično u blizini kraljevog dvora. To je bilo i u slučaju pomenutog dvora u blizini Novog Sada. Na čelu kraljevskog dvora bio je župan. On je svoje mađarsko ime nadorišpan dobio od slovenske kovanice »na dvoru župan«. Od nadorišpan je nastao skraćeni naziv nador, a od latinskog comes palatinus, palatinuš (palatin). Palatin je bio ujedno zamenik kralja u njegovim vojnim, upravnim i sudskim funkcijama. Novi, hrišćanski poredak zaštitio je kralj Stefan zakonima. Sveti Stefan je, prema tome, i prvi mađarski zakonodavac. Poznata su dva njegova zakonika, koji sadrže propise koji se odnose na zaštitu hrišćanske vere, lične bezbednosti, kao i kraljevske i državne svojine. U Institucijama, pripisanim svetom Stefanu, prvo mesto zauzima, kao u svim sličnim spisima, zaštita hrišćanske katoličke vere. Popovi i župani trebalo je da narede seoskim kmetovima da nadziru da li su nedeljom svi, osim onih koji čuvaju vatru, otišli u crkvu. A od onih koji bi nedeljom radili sa volovima oduzeli bi volove. Onog koji je ubio nekog mačem trebalo je ubiti isto mačem. Osnovna podela stanovništva u ranom srednjem veku bila je na robove i slobodne. Robovi su uglavnom bili ratni zarobljenici i njihovi potomci. Pored toga, postojalo je i dužničko ropstvo, a mogli su da budu bačeni u ropstvo i oni koji su kršili zakon, pre svega zakon o poštovanju hrišćanske religije. Međutim, upravo širenjem hrišćanstva ropstvo je postepeno nestajalo. Robovi su mogli biti oslobođeni, prvenstveno radi spasa duše mrtvih, u korist pojedinih crkava. Oslobođenici su se zato nazivali slovenskim imenom – dušnici. Otuda potiču imena sela Dušnik, Dušnok. Oni su se na mađarskom nazivali torlok, jer su pripremali posmrtnu gozbu (parastos), koja se na mađarskom naziva tor. Pored toga, oni su prali i oblačili pokojnika. Posebnu grupu oslobođenika činili su zvonari i grobari. S oslobođenicima ostale kategorije stanovništva nisu održavale međusobne odnose. Iznad robova bili su seljaci. U ranom periodu postojanja srednjovekovne ugarske države i među seljacima su postojale razlike – najniži među njima bili su kmetovi, odnosno oslobođeni robovi i propali slobodni seljaci, i malobrojni slobodni seljaci. 17
Neproduktivna klasa bili su ratnici. Iznad ratnika vezanih za tvrđave bili su kraljevi službenici (servientes regis), koji su davali upravne i oficirske kadrove županija i države. Oni su bili podređeni neposredno kralju. Zvali su se slobodni svetog kralja (sentkiraljsabadjai). Za ime svetog Stefana vezuju se i neki pojmovi koji nisu ni u kakvoj vezi sa njim. Tako postoji pojam sentištvanskih (sanstefanskih) granica Mađarske. Ovaj pojam je nastao posle Trijanonskog mira i pod njim se podrazumeva teritorija Mađarske pre 1918. godine. On je, međutim, netačan, jer je to teritorijalno prostranstvo Ugarska dostigla posle svetog Stefana, postepenim naseljavanjem karpatskih planinskih područja. Učvršćivanjem hrišćanstva u Ugarskoj pojačalo se doseljavanje stanovništva iz okolnih zemalja. Stranci su bili vezani za vladara i bili su njegov najjači oslonac u borbi protiv jedva pokorenih mađarskih velikaša. Sastavljač Institucija bio je svestan te činjenice. On je istakao da je kraljevina jednog jezika slaba i sklona padu. To je takozvana sanstefanska (sentištvanska) misao, kojom se pravdala vlast ugarskih kraljeva nad nemađarskim stanovništvom zemlje, odnosno višenacionalnost Ugarske. Kasnije je to postala ideološka osnova teorije o političkoj i kulturnoj nadređenosti mađarske nacije nad okolnim narodima i njenoj civilizacijskoj misiji. Na spoljnopolitičkom planu prvi kralj Ugarske Stefan uspevao je da održi dobre odnose sa svim susedima svoje zemlje. On je pomagao vizantijskom caru Vasiliju II u borbi protiv Samuila. Kasnije se, međutim, jedna Stefanova sestra udala za Samuilovog sina Gavrila Radomira. U Ugarskoj je našao utočište Petar Deljan, koji se predstavljao kao Samuilov sin. U početku su Stefanovi odnosi sa Nemačkom bili dobri, naročito u periodu kada je na prestolu ove zemlje bio brat Stefanove žene Gizele, Hajnrih II (1002– 1025). Kako je, kao i Stefan, i Hajnrih umro bez naslednika, na nemački presto je došao Konrad II, osnivač salijske (frankonske) dinastije. Posle smrti Stefanovog sina Emeriha 1030. godine, Konrad II je zatražio od Stefana da vrati područje između reka Fiše i Lajte koje je Stefanu u miraz donela Gizela. Ovu teritoriju trebalo je da nasledi Emerih. Pošto je Stefan odbio carev zahtev, Konrad II je oružjem hteo da ga ostvari. Kralj Stefan je u ovom nemačko-ugarskom ratu, prvom posle pokrštavanja Mađara, odbio napad protivnika. To je bio prvi u nizu mađarsko-nemačkih ratova u 11. veku. Posle smrti kralja Stefana svaki od Konradovih naslednika iz porodice Salijevaca preduzimao je pohode protiv Ugarske. Jedanaesti vek će zato na spoljnopolitičkom planu obeležiti borba između Ugarske i Nemačke. Kralj Stefan je uspešno rešio sve probleme koji se postavljaju pred jednog vladara, izuzev pitanja nasledstva. Iz braka sa Gizelom on je, doduše, imao više sinova, od kojih je samo jedan doživeo odraslo doba. On je po svom ujaku dobio ime Hajnrih (latinski, Emerikus-Mirko; mađarski, Imre-Imbro). Stefan ga je brižljivo odgajao, odredivši za njegovog vaspitača učenog monaha Gerarda (Gelerta). On je čak oženio Emeriha, ali ovaj nije imao dece. Godine 1030. Emeriha je u lovu ubio divlji vepar. Zato što je umro bez dece, nastala je legenda da se on i u braku suzdržavao. Zbog toga je proglašen za sveca i postao zaštitnik neženja. Pošto nije imao naslednika, kralj Stefan je Ugarsku posvetio Mariji, Majci Božjoj. Ona se zato naziva i zaštitnicom Ugarske (Patrona Hungariae) i na slikama se prikazuje s ugarskom krunom na glavi. U stvarnom životu pitanje nasledstva je rešeno sa mnogo više trzavica. Pošto nije imao sina, prirodni naslednik kralja Stefana trebalo je da bude njegov najbliži rođak, sinovac Vasilije. On je, međutim, bio umešan u pripremu atentata na Stefana. Zbog toga je ubijen tako što mu je u uši točeno vruće olovo. Njegovi sinovi 18
Andrija, Bela i Levente su bili prognani iz zemlje. Kralj Stefan je za svog naslednika odredio Petra, sina svoje sestre, udate za mletačkog dužda Otona Orseola. Zbog svojih zasluga na polju širenja hrišćanstva i darova učinjenih crkvi, kralja Stefana I je crkva, na inicijativu njegovog naslednika Ladislava I, proglasila 1083. godine za svetitelja. U Ugarskoj se praznik Svetog Stefana, na dan 20. avgusta, slavi neprekidno još od tada. U srednjem veku su se tog dana održavali državni sabori. To je bio i državni praznik, koji se slavio, doduše pod nazivom Dan ustava, čak i u Rakošijevo vreme. Zbog dobročinstava učinjenih grčko-pravoslavnoj crkvi, osnivanja manastira za grčke kaluđerice i kuće za hodočasnike u Carigradu, 2000. godine je i Vaseljenska patrijaršija u Carigradu, zajedno sa prvim grčkim episkopom Mađarske Jerotejem, proglasila Stefana za sveca. Tom prilikom su, na njegov praznik, 20. avgusta, u Budimpešti održane velike svečanosti, predvođene carigradskim patrijarhom Vartolomejom i papskim legatom i državnim sekretarom, kardinalom Anđelom Sodanom. Sveta desnica kralja Stefana čuvala se u ranom srednjem veku u manastiru u Biharskoj županiji, koji je nazvan po njoj. Kasnije je, zajedno sa krunskim insignijama, prebačena u kraljevsku riznicu. Ona je nestala za vreme Turaka i pronađena je tek 1772. godine u dominikanskom samostanu u Dubrovniku. Marija Terezija ju je otkupila i vratila u Ugarsku. Ona se danas čuva u bazilici svetog Stefana u Budimpešti, a svake godine, na praznik Svetog Stefana nosi se u procesiji. Komad lobanje svetog Stefana čuva se i danas u riznici dominikanskog samostana u Dubrovniku.
Organizacija Katoličke crkve u Ugarskoj u srednjem veku Prvobitnu organizaciju Katoličke crkve u Ugarskoj tradicija pripisuje svetom Stefanu. On je zakonom odredio da svako deseto selo podigne crkvu. One su predstavljale jednu župu (parohiju). U većim mestima bilo je dve ili više crkava. Za materijalno zbrinjavanje sveštenstva Stefan je uveo crkvenu desetinu, koju je i on plaćao na kraljevskim posedima. Deset župa sačinjavalo je dekanat. Od dva ili više dekanata obrazovani su arhiđakonati. Njihovo područje odgovaralo je površini jedne županije srednje veličine. Od dve manje županije stvoren je jedan arhiđakonat, a u većim županijama (npr. Vukovskoj) bila su dva ili tri arhiđakonata. Arhiđakonati su bili upravno-teritorijalne organizacije dijeceza (biskupija i nadbiskupija). Manje biskupije su imale po dva, veće više arhiđakonata. Kaločko-bačka nadbiskupija imala je pet, a prostrana Čanadska biskupija neko vreme čak šest arhiđakonata. Svetom Stefanu pripisivano je osnivanje deset biskupija, od planiranih dvanaest, a takođe osnivanje nadbiskupije u Ostrogonu. Ostrogonski nadbiskup ostao je do danas primas, poglavar Katoličke crkve u Mađarskoj. On je imao široka ovlašćenja. U srednjem veku je on sâm, a u novom zajedno sa palatinom, krunisao ugarske kraljeve, koji su od Andrije III pred njim polagali krunidbenu zakletvu. Ostrogonski nadbiskup je sazivao zemaljske sabore i bio je kućni kapelan (ispovednik) kraljevske porodice. Njemu su podređene sve crkvene ustanove i zadužbine u zemlji, čiji je patron bio vladar sa područja čitave kraljevine, računajući i kraljevske gradove. Imao je pravo na crkvenu desetinu sa svih kraljevskih poseda. On je ujedno bio mitropolit Ostrogonske crkvene pokrajine. Sufragani Ostrogonske mitropolije bile su biskupije vespremska, đerska, nitranska, pečujska, vacka, jegarska i zagrebačka. Zagrebačku biskupiju osnovao je kralj Ladislav I Sveti, a Nitransku biskupiju kralj Koloman. Osnivanje ostalih biskupija pripisuje se 19
svetom Stefanu. Posle Ostrogonske nadbiskupije, najveći ugled imala je Kaločko-bačka nadbiskupija. Nzeno područje u srednjem veku prostiralo se od iznad Kaloče na severu i Zemuna na jugu, do reke Tise na istoku i Dunava do Bačke Palanke na zapadu. U Sremu je granica išla rimskim vodovodom, odnosno pravom linijom koja povezuje Dunav sa Savom. Ova nadbiskupija je imala dva sedišta – Kaloču, malo mesta pored Dunava, i Baču. Nastanak Kaločko-bačke nadbiskupije je i do danas istorijski nerazjašnjen. Prema jednima, ona je uvek bila jedinstvena, sa dva sedišta. Prema drugima, ona je nastala ujedinjenjem dve dijeceze, Kaločke biskupije i Bačke nadbiskupije. Ova druga je, prema nekima, bila grčko-pravoslavnog obreda. Nesporna je, međutim, činjenica da su kaločka i bačka crkva već u srednjem veku smatrane kanonski sjedinjenima. Na području Kaločko-bačke nadbiskupije osnovana je, odnosno obnovljena, 1229. godine Sremska biskupija, sa sedištem prvo u Banoštoru, zadužbini bana Beloša, a posle provale Mongola u mestu Svetom Irineju kod Sremske Mitrovice. Njena jurisdikcija se, pored njenih imanja u ovostranom, prostirala južno od Save, u onostranom Sremu, dok je ovostrani Srem, kao istoimeni arhiđakonat, činio sastavni deo Kaločko-bačke nadbiskupije. Zato je lako shvatljivo što je, ubrzo posle njenog osnivanja, došlo do spora između dveju dijeceza oko nadležnosti i ubiranja crkvene desetine. Mitropolitska vlast Kaločko-bačke nadbiskupije prostirala se na Čanadsku, Varadinsku i Erdeljsku dijecezu na području Ugarske. Čanadsku biskupiju je osnovao sveti Stefan, posle pobede nad južnougarskim velikašem Ajtonjem, čija je oblast do tada pripadala organizaciji grčkopravoslavne crkve. Varadinsku biskupiju je osnovao sveti Ladislav, a njeno sedište u ovo mesto preneo je kralj Koloman. Kaločko-bačkoj mitropoliji bile su od 13. veka podređene misijske biskupije – Sremska, Bosanska i Milkovska u Vlaškoj. Kaločko-bačka crkvena pokrajina je tako obuhvatala jugoistočnu Mađarsku. Prvi sveštenici i biskupi u Mađarskoj bili su stranci, uglavnom Italijani i Nemci. U nekim periodima, na primer za vreme Žigmunda Luksemburškog ili pri kraju vladavine Matije Korvina, ponovo je davana prednost strancima. Od domaćih ljudi više svešteničke činove u prvo vreme dobijali su pripadnici kaluđerskih redova, u 10. i 11. veku benediktinaca, a u 12. veku cistercita. Kasnije su među biskupima preovladali svetovni (mirski) sveštenici i članovi prosjačkih kaluđerskih redova (franjevci i dominikanci). Ugarska crkva je za prve visoke sveštenike uzimala monahe benediktince. Najčuvenija srednjovekovna benediktinska opatija u Ugarskoj bila je opatija u Panonhalmi. Pored crkvenih ustanova u Ugarskoj, Stefan je za mađarske hodočasnike, hadžije, osnovao kuće u Jerusalimu, Rimu, Raveni i Carigradu. Mesta javne vere (fides publica, loca credibilia) zamenjivala su u Mađarskoj notarijat i u svom krajnjem obliku bila su ugarska specifičnost. Mesta javne vere u Ugarskoj i Hrvatskoj bili su svi stolni i prvostolni, kao i veći zborni kapitoli. Manjima je to pravo ukinuto 1351. godine reformom kralja Lajoša I. Pored kapitola, mesta javne vere bili su takođe najznačajniji konventi (manastiri) tri monaška reda (benediktinaca, cistercita i premontrata), kao i stolnobeogradski konvent hospitalaca. Oni su učestvovali u obavljanju svih vansudskih pravnih postupaka, kao što su uvođenje u posed, određivanje granica imanja, istraga po tužbama, sačinjavanje i izvršenje testamenata, određivanje starosti nekog lica itd. Osim toga, oni su imali i ulogu javnih arhiva. Mesta javne vere ukinuta su tek 1874. godine, osnivanjem kraljevskih sudova i uvođenjem ustanove javnih beležnika. 20
Dinastičke borbe i paganske bune u 11. veku (1038–1077) Posle smrti svetog Stefana nastala je, slično drugim ranofeudalnim državama (Poljska, Češka), reakcija na njegove brze i korenite promene. Ona se ispoljila u obliku dinastičkih sukoba i paganskih buna. Oba pokreta bila su usmerena u isto vreme i protiv stranaca, u prvom redu Nemaca. S druge strane, glavni spoljnopolitički činilac u istoriji Ugarske u narednih pola veka biće Nemačka. Nestabilnost monarhije izazivala je i okolnost da se za četrdeset godina (1038– 1077), koliko je proteklo od smrti svetog Stefana do dolaska Ladislava I na vlast, promenilo na čelu države šest kraljeva. Od njih su trojica umrla nasilnom smrću, a jedan, Salomon, u izgnanstvu. Nepopularna vladavina stranca Petra (1038–1041) izazvala je nezadovoljstvo širokih društvenih slojeva. Njima se priključilo čak i visoko sveštenstvo, inače glavni stub hrišćanstva i feudalizma. Nezadovoljnici su proterali Petra i za kralja izabrali jednog domaćeg velikaša, Samuela iz roda Abe, sestrića svetog Stefana. Petar se, kao vazal nemačkog cara Hajnriha III, uz njegovu pomoć, 1044. godine vratio u Ugarsku, proteravši Samuela Abu, koji je poginuo u bekstvu. Petar se, međutim, kada se nemačka vojska povukla iz zemlje, nije mogao održati na prestolu. Godine 1046. došlo je, pod vođstvom Vate, do pobune, koja je poprimila antihrišćanski karakter. Pobunjenici su nameravali da vrate prinčeve Arpadoviće iz izgnanstva u Poljskoj i Rusiji, pod uslovom da im oni dopuste da poubijaju hrišćanske popove, unište crkve i Mađare vrate veri predaka. Oni su, ne čekajući njihovu saglasnost, počeli da ostvaruju svoj plan. Pobunjenici su ubili nekoliko prelata i državnih velikodostojnika, koji su postali prvi mučenici nove, hrišćanske vere u Ugarskoj. Među njima ubijen je i prvi čanadski biskup Gelert (Gerard), koji je bačen sa, kasnije po njemu nazvane, stene (danas u strogom centru Budimpešte, gde se nalazi njegov spomenik). On je, zbog svoje mučeničke smrti, kasnije proglašen za sveca. U međuvremenu se u Mađarsku vratio princ Andrija Arpadović. On je sačekao da pobunjenici iskale svoj gnev, a zatim ih je sa svojom, delom ruskom, vojskom savladao. Posle pobede nad paganskim pobunjenicima, Andrija je zauzeo presto svrgnutog Petra. Andrija I je shvatio da se ne može održati na vlasti bez pristanka nemačkog cara, pa je nastojao da mu se približi. Do toga je, međutim, došlo tek 1056. godine, posle smrti Hajnriha III, koji je protiv Andrije vodio jedan pohod. Posle njegove smrti Nemačka je naglo oslabila, tako da je prihvatila Andrijinu ponudu za zbližavanje. Savez je potvrđen udajom careve kćerke Judite za Andrijinog sina Salomona. Savez sa Nemačkom Andriji je bio potreban ne samo zbog mogućeg sukoba sa pristalicama njegovog prethodnika Petra već, takođe, i njegovog brata princa Bele. Posle povratka u zemlju Bela se zadovoljio dukatom (herceštvom, 1/3 države), ali pošto Andrija tada još nije imao sinove, računao je da će ga on i njegovi sinovi naslediti. Kada je Andrija dobio sinove Salomona i Davida, on nije više hteo da ostavi presto Beli, koji je polagao pravo na presto po principu seniorata, već svom starijem sinu Salomonu po načelu prvorodstva (primogeniture). Tako je sukob oko prestola podvojio porodicu Arpada. Andrija je prinudio Belu da se odrekne prestola, ali se on pobunio protiv svog brata i, uz pomoć poljskih trupa i pristalica pagnastva, pobedio ga. Kada je Andrija I podlegao povredama zadobijenim u borbi, presto je zauzeo njegov brat Bela I (1061–1063). Dinastički sukobi, međutim, time nisu bili okončani. Kada je Bela I sazvao sabor, pod vođstvom Vatinog sina Januša, došlo je do nove paganske bune. Kralj je 21
naredio da se opkole i poubijaju njeni učesnici. Time je paganstvo u Ugarskoj zauvek sišlo s istorijske scene, a Bela je izgubio podršku poraženih, ali još prisutnih, paganskih grupa. Savladavši njihovu bunu, on je, uz pomoć Crkve, ipak učvrstio svoju vlast. Njegova vladavina je, međutim, već posle hiljadu dana okončana. Umro je 1063. godine. Na vest o Belinoj smrti, u pratnji jake nemačke vojske, pohitao je u zemlju Andrijin sin Salomon, koji se, posle smrti svog oca Andrije I, sklonio kod carske tazbine. Po povratku u zemlju on je krunisan za kralja. U isto vreme iz Poljske su se vratili Belini sinovi, prinčevi Geza, Ladislav (i Lambert). Dinastički sukob Arpada se obnovio. Sada su se za presto borili Salomon (1063–1074) i njegova braća od strica Geza i Ladislav. Crkveni velikodostojnici su ih na početku Salomonove vladavine pomirili, tako da su se oni zajedno borili protiv Čeha, Mlečana, Kumana i Pečenega. Njihova sloga je, međutim, u ratu protiv Vizantije narušena. Povod za rat sa Vizantijom, sa kojom su odnosi Mađarske do tada uglavnom bili korektni, pružio je upad Pečenega u Srem 1071. godine. Za ovaj incident Mađarska je krivila Vizantiju i opsela njene pogranične tvrđave Beograd i Sirmijum (Sremska Mitrovica). Kralj Salomon je prilikom opsade Beograda izgubio svoj pečat. Posle žestokih borbi ugarska vojska je zauzela Beograd, a vizantijski zapovednik tvrđave Nikita predao se Mađarima na milost uz otkup. Pošto su prinčevi Geza i Ladislav bili prema zarobljenicima milosrdniji, više im se predalo nego kralju Salomonu. Zahvaljujući svojoj velikodušnosti prema vizantijskim zarobljenicima, princ Geza je stekao naklonost Vizantije. On se oženio vizantijskom aristokratkinjom iz porodice Sinadina, a vizantijski car Mihajlo VII Duka Parapinak (1071–1078) poslao mu je krunu. To je tzv. kruna svetog Stefana (ili bar njen donji deo). Na njemu su predstavljeni car Mihailo i »Geza, verni kralj Turkije«, kako su Vizantinci nazivali Mađarsku. Naklonost Vizantije dobro je došla prinčevima u borbi protiv Salomona. Od Mađara je verovatno retko ko mislio na to da slanjem krune Vizantija izražava svoju ideološko-teorijsku nadmoć nad Mađarskom, što se odražava u rasporedu slika krune i natpisu. Tako slika cara sa desne, a Geze sa leve strane Isusove ikone svedoči o carevoj prednosti nad kraljem. Natpis »verni«ne znači samo religioznost već i vernost vizantijskom caru. Kao povod za novi sukob Salomona i prinčeva poslužila je podela plena prilikom zauzimanja Beograda. Slušajući savete zavidnog savetnika, bačkog župana Vida, na njegovom posedu Busiji kod Zemuna, Salomon se odlučio na konačan obračun sa prinčevima. Do prve bitke među njihovima snagama došlo je 1073. godine u skeli Kemej, severoistočno od Solnoka. U ovoj bici su Salomonove snage odnele pobedu nad vojskom prinčeva. Međutim, uskoro je, sredinom marta 1074. godine, kod Mođoroda, blizu Pešte, došlo do nove bitke u kojoj su Geza i Ladislav pobedili Salomona. Kralj ne samo što je pretrpeo poraz već je izgubio i svog »zloduha« Vida, koji je u bici poginuo. U pretežnom delu, unutrašnjim ratom opustošene zemlje, gde je vladala glad, zavladao je Geza I. Salomon je, pobegavši u Austriju posle bitke kod Mođoroda, ponovo zatražio nemačku podršku. Uz nedovoljnu pomoć vojske svog zeta Hajnriha IV, on se u proleće 1075. godine, vrativši se u Mađarsku, nastanio u Požunu. Držao je pod svojom vlašću uzani pojas zapadne Ugarske sve do smrti svog glavnog suparnika princa Geze 1077. godine. Zbog zauzetosti Hajnriha IV u borbi sa papstvom oko investiture, Salomon, međutim, nije mogao da računa na efikasniju pomoć nemačkog vladara. On se zbog toga, posle dugotrajnih pregovora, 1081. godine, uz primerenu apanažu, odrekao prestola u korist Ladislava.
22
Učvršćenje kraljevske vlasti pod Ladislavom I i Kolomanom Ugarskom je, još od 1077. godine, zavladao Ladislav I. Salomon je, iako se odrekao prestola, skovao zaveru protiv Ladislava. Zato ga je Ladislav zatvorio u Višegradu. Po njemu je kasnije nazvana kula u Višegradu. Ladislav je, prilikom kanonizacije prvih svetaca Mađarske 1083. godine, amnestirao Salomona, koji je napustio Mađarsku kao poslednji pristalica nemačkog cara i otišao za Regenzburg. Pošto ga je supruga Judita napustila, udavši se za poljskog kneza Vladislava Hermana, Salomon se sklonio u Istru (koja je tada pripadala Nemačkom carstvu), čiji je markgrof Ulrih I iz porodice Vajmar Orlaminde bio njegov zet. Salomon je sahranjen u Puli. Mošti prognanog ugarskog kralja se i danas čuvaju u pulskoj katedrali, a njegova nadgrobna ploča se nalazi u Muzeju Istre u Puli. Nekima se, međutim, činilo da je i suviše prozaičan ovakav Salomonov kraj. Prema kasnijim dodacima hronike, on se pridružio Pečenezima i u savezu sa njima upao u Mađarsku, ali ih je Ladislav proterao. Posle toga, Salomon je sa Pečenezima napao Vizantiju, ali su u Trakiji doživeli poraz. Upad Pečenega (prema hronici Dačana) na teritoriju Vizantije, pod vođstvom nekog Salomona, pominje i Ana Komnina u svojoj Aleksijadi. Prema hronici Bernolda iz Sankt Blaziena, ili njenog dopunitelja, Salomon je, boreći se muški, poginuo u borbi protiv Vizantinaca. Prema ugarskoj hronici, on se, pobegavši sa bojišta, povukao u Istru, u okolinu Pule. Tu je živeo kao pustinjak, ili kaluđer, i prema jednima se za vreme vladavine kralja Ladislava, a prema drugima Kolomana, pojavio kao redovnik prosjak u Stonom Beogradu, ali je zatim ponovo nestao bez traga. Zbog svog odricanja od prestola i pokajničkog života, Salomon je na području Pulske dijeceze do sredine 19. veka, a takođe i od strane nekih eremitskih redova, poštovan kao svetac. Tokom vremena bilo je čak pokušaja da se svetački kult Salomona prenese u Mađarsku, ali su oni ostali bezuspešni. Ladislav se, još kao princ, isticao svojom fizičkom pojavom (bio je za glavu viši od svih) i svojim viteštvom. Pored toga, krasile su ga hrišćanske vrline. Aktivno je učestvovao u ratovima protiv spoljnih neprijatelja Ugarske, naročito protiv pagana. U bici kod Kerleša 1068. godine on je presudno doprineo pobedi protiv Kumana (Pečenega). Zbog toga je smatran zaštitnikom integriteta hrišćanske Ugarske i prilikom kasnijih provala Tatara i Turaka. Prema jednoj od bezbrojnih legendi, potekloj iz srpskih izvora, on je u dvoboju savladao mongolskog kana Batua. Druga legenda o Ladislavu govori o tome kako je spasio mađarsku devojku od otimača Kumana. Zbog toga je smatran zaštitnikom ženske časti. On je specifični zaštitnik graničara Sekelja, kao i Mađara u dijaspori. Njegovim imenom često su nazivana udruženja Mađara u rasejanju. Rimokatolička crkva Krista kralja u Beogradu bila je prvobitno, kao kapela austrougarskog poslanstva, posvećena njemu. On je idol mađarskog viteza. Plemići su zbog toga rado davali ime Laslo svojim sinovima. Ladislav je učestvovao i u ratu protiv Vizantije i u borbi protiv Salomona. Boreći se protiv nemačkog vladara Hajnriha IV koji je podržavao Salomona, povezao se sa njegovim unutrašnjim protivnicima i oženio se Adelhaidom, kćerkom nemačkog protivkralja Rudolfa Švapskog. Posle pogibije svog tasta u bici kod Elstera, konačne pobede nad Salomonom i naglog slabljenja Hajnriha IV, Ladislav je napustio stranu njegovih protivnika. Zbog toga, a i zato što je pri kraju svoje vladavine vodio pohod i protiv Hrvatske, koju je papstvo smatralo svojim vazalom, između Ladislava i Hrvata odnosi su zahladneli, mada je njihovu naklonost na početku svoje vladavine, kao i njegov 23
brat Geza, imao. On je čak, uz saglasnost protivpape Klimenta III, osnovao zagrebačku katedralu. U trenutku dolaska Ladislava na vlast, posle tri decenije unutrašnjih borbi, lična i imovinska bezbednost širom Mađarske bila je nesigurna. Zemljom su slobodno lutale grupe beskućnika sa porodicama, često zajedno sa stadom. Oni nisu poštovali ni brak ni tuđu imovinu. Zato je Ladislav doneo zakon prema kome je svako ko bi ukrao vrednost veću od jedne kokoške osuđivan na vešanje. Muž koji bi zatekao svoju ženu u brakolomstvu imao je pravo da je na licu mesta, zajedno sa njenim saučesnikom, ubije, ali ako bi joj oprostio, kasnije nije smeo da je kažnjava. Višedecenijski unutrašnji društveni sukobi odrazili su se negativno i na religiozni život. Crkve su bile uništene, a stanovništvo je zanemarivalo verske obaveze. Kralj Ladislav je doneo zakon prema kome su svi stanovnici sela bili obavezni da idu u crkvu, a oni koji to ne bi poštovali da budu kažnjavani batinama. Ovaj zakon bio je na snazi do Jozefa II. Onom ko bi izostao sa nedeljnog bogoslužja zbog pijace oduzeli bi konja; ako je ko nedeljom lovio, izgubio bi konja i psa; oni koji su po paganskom običaju prinosili žrtve kod drveća ili izvora, plaćali bi za svoj »greh« jednim volom. Učvršćivanju hrišćanstva u Ugarskoj trebalo je da doprinese i kanonizacija prvih mađarskih svetitelja 1083. godine Stefana, Emeriha i Gerarda. Godine 1091. Ladislav je osnovao dijecezu u Slavoniji i katedralu u njenom sedištu – Zagrebu. Zagrebačka (arhi)dijeceza obuhvatala je, gotovo devetsto godina, područje čitave srednjovekovne Slavonije, današnje severne Hrvatske. Zagrebačka katedrala posvećena je novokanonizovanom svetitelju, ugarskom kralju Stefanu. Njegov kult je na taj način prešao granice Ugarske u užem smislu. Za prvog zagrebačkog biskupa Ladislav je postavio Čeha Duha, bez sumnje da bi razumeo jezik slovenskih sveštenika i vernika. Zagrebačka biskupija bila je podređena Ostrogonskoj mitropoliji sve do 1852. godine, kada je Zagrebačka dijeceza podignuta na rang nadbiskupije. Na taj način je, kroz ceo srednji vek, bila vezana za Crkvu u Ugarskoj. Zagrebačka katedrala, kao i neke druge crkve u Slavoniji slične njoj, dobijale su crkvene knjige i posude za bogosluženje iz Ugarske. Zagrebačka crkva u svojoj riznici i danas čuva nekoliko dragocenih predmeta koji se smatraju darovima svetog Ladislava. Pored verskog, počeo je da se širi i kulturni uticaj Ugarske u najbliže susedne krajeve. Završni čin crkvenopolitičke delatnosti Ladislava I bio je sabor Ugarske crkve, održan u Sabolču 1092. godine. Na osnovu odredaba ovog sabora vidi se da mađarsko niže sveštenstvo još nije živelo u celibatu. Pošto Ladislav nije imao muškog potomka, posle njegove smrti opet se postavilo pitanje nasledstva prestola. Za presto su se sada nadmetali Gezini sinovi Almoš i Koloman. Iako je Koloman bio stariji, zbog svoje nedovoljno privlačne fizičke pojave, imao je manje izgleda na presto, naročito posle stasitog Ladislava. Ako i nije sasvim sigurno da je bio grbav, dlakav, hrom, razrok, tepav i mucav, kako ga opisuje njemu nenaklonjeni hroničar, bilo zato što je bio pristalica njegovog brata ili iz drugih razloga, izvesno je da je fizički izgled njegovog brata Almoša bio privlačniji. Umne sposobnosti mu nije mogao poreći ni protivnički hroničar, priznajući da je Koloman bio »lukav« i da je brzo učio. Verovatno zbog svojih telesnih nedostataka, Koloman je prilikom određivanja Ladislavljevog naslednika bio zapostavljen. On je, iako je bio stariji sin Geze I, bio vaspitavan i obrazovan za biskupa. Zahvaljujući tome, on je naučio latinski, što je među vladarima tog doba bila velika retkost. Prema ugarskim izvorima, on je još i kao kralj čitao hore (časoslov), a poljski hroničar Gal Anonim je tvrdio da je on od svih kraljeva 24
Evrope bio najbolji poznavalac književnosti. Zato su mu već savremenici dali nadimak »Knjižar«. Njegovu obrazovanost je cenio i papa Urban II. Prema Kolomanu naklonjenim izvorima, njega je, predomislivši se u poslednjem trenutku, na samrtnoj postelji, sam Ladislav odredio za svog naslednika. Ako je i tako, na izbor Kolomana je svakako uticala Crkva. Papi se, naime, nisu dopadali promena politike Ugarske u poslednjim godinama Ladislavljeve vladavine i njegovo približavanje Nemačkom carstvu. Pored toga, Almoša je Ladislav bio postavio na čelo Hrvatske, zemlje koja se nalazila u interesnoj sferi Svete stolice. Međutim, lako je moguće da su Kolomana izabrali za kralja predstavnici crkvenih i njoj bliskih krugova tek posle Ladislavljeve smrti. On je, pre nego što je stupio na presto, morao da savlada otpor pristalica svog brata Almoša koji, sudeći bar po njegovom kasnijem ponašanju, verovatno nije skrštenih ruku gledao kako mu izmiče prvobitno njemu namenjen presto. U prilog tome može se navesti da je Koloman tek 1096, dakle najmanje pet meseci posle Ladislavljeve smrti, krunisan za kralja. Kolomanu se ubrzo po dolasku na presto ukazala prilika da pokaže svoju privrženost papskoj politici. To se dogodilo kada je papa Urban II, krajem novembra 1095. godine, na saboru u francuskom gradu Klermonu proglasio krstaški rat za oslobođenje svetih mesta od nevernika (muslimana). Učesnici krstaškog rata, iz istočne i severne Francuske i Flandrije, izabrali su kopneni put koji je vodio delimično preko Ugarske. Prve, razuzdane čete krstaša činili su seljaci i vitezovi najnižeg društvenog položaja. Njih je predvodio vitez Valter Bezimovni. Oni su stigli u Ugarsku u maju 1096. godine, pre organizovanih trupa vitezova. Oni su u junu dospeli do Zemuna, odakle je većina preko Save prešla u Beograd. Nekoliko krstaša je zaostalo i oni su počeli da pljačkaju okolinu grada. Stanovnici Zemuna su ih uhvatili, oduzeli im oružje i prebacili ih na beogradsku obalu reke. Zaplenjeno oružje su istakli na zidinama tvrđave kao opomenu. Kada su pripadnici sledećeg talasa krstaša, predvođeni kaluđerom Petrom Pustinjakom iz Amijena, ugledali oružje svojih saboraca na zidinama Zemuna, zauzeli su na juriš Zemun, ali su ga napustili na vest o dolasku ugarske vojske. Poučen ovim iskustvom, Koloman, koji je stražario u Mošonu, na zapadnoj granici Ugarske, odbio je da pusti u zemlju nove čete neorganizovanih krstaša. Nemački krstaši, pod vođstvom Emiha grofa Leiningena, zbog toga su opustošili zapadne pogranične krajeve Ugarske i u junu 1096. godine opseli Kolomana u Mošonu. Koloman je tek posle dvomesečne opsade, u avgustu, uspeo da razbije opsadu Mošona i protera ovaj odred krstaša iz zemlje. Konačno, u kasno leto 1096. godine, sledeći liniju Dunava, pod vođstvom Gotfrida Bujonskog stigla je u zemlju organizovana viteška vojska. Koloman ju je, poučen ranijim iskustvom, pustio u zemlju i organizovao njihovo snabdevanje, ali je uzimao od njih taoce i pratio ih je kroz Mađarsku kraljevskom vojskom. Ako se Koloman svojim ponašanjem prema krstašima, koji su, razume se, pljačkali i crkvenu imovinu u Ugarskoj, možda donekle i odužio Crkvi za njenu pomoć u njegovom dovođenju na presto, svojom unutrašnjom politikom je sasvim sigurno otuđio od sebe svoju dojučerašnju potporu. On je, naime, posle odlaska krstaša, počeo da vrši reviziju darova koje su njegovi prethodnici na prestolu davali Ugarskoj crkvi, a koja je, kao pravni vlasnik, sve darove trajno zadržavala (mrtva ruka). Zbog toga je jedan savremenik uporedio Kolomana sa Neronom, a nije isključeno da ga je i hroničar, svakako crkvena ličnost, zato toliko ocrnio. Kolomanovo zakonodavstvo je bilo blaže od Ladislavljevog – lopove više nisu ubijali, već su ih »samo« sakatili. 25
Širenje ugarske vlasti od kraja 11. veka U trenucima unutrašnje konsolidacije i stabilnosti, srednjovekovna Mađarska je, po zakonitosti koje su sledile i druge feudalne države, kretala u osvajanja, prevazilazeći mađarski etnički prostor. Njena su osvajanja prirodno bila usmerena prvenstveno na najbliže susede. Ona su počela još u 11. stoleću. Tokom toga veka, u vreme koje se za sada ne može bliže odrediti, Mađari su zauzeli Slavoniju, odnosno kasnije severozapadnu Hrvatsku, sa Zagrebom kao središtem. Smrću Zvonimira, poslednjeg kralja iz roda Trpimira, 1089. godine, hrvatski presto je ostao bez naslednika. Njegova žena, Jelena Lepa, bila je kćerka ugarskog kralja Bele I i sestra Geze I i Ladislava I. Te okolnosti su otvorile put mađarskom osvajanju Hrvatske. Ladislav I je još 1091. godine preduzeo jedan pohod u Hrvatsku, ali se, zbog upada Kumana, morao vratiti u Mađarsku. Prešavši Tisu kod Bečeja, Ladislav je kod mesta Pogranč pobedio Kumane. Osvajanje Hrvatske nastavio je i okončao Ladislavljev naslednik, njegov sinovac kralj Koloman. Došavši na ugarski presto 1095, on je 1097. godine preduzeo novi pohod prema jugoistočnom susedu. Tokom ovog pohoda, u bici na planini Gvozd (Petrova gora), poginuo je, prema ugarskoj hronici iz 14. veka, poslednji narodni vladar Hrvatske Petar Svačić (Snačić). Koloman je posle toga prodro do jadranske obale i u Biogradu se krunisao za hrvatskog kralja. Prema hrvatskoj tradiciji, ovom činu prethodio je ugovor između Kolomana i predstavnika hrvatskog rodovskog plemstva. Taj sporazum, zaključen 1102. godine, poznat je kao »Pacta conventa«. Podatak o ovom sporazumu sačuvan je i u izvorima iz 14. veka, zbog čega ga je mađarska istoriografija odbacivala kao neverodostojan. Bez obzira na njegovu verodostojnost, neki sporazum između ugarskog kralja i hrvatskog »plemstva« je ipak postojao. Drugim rečima, Hrvatska nije potčinjena ugarskoj kruni isključivo silom oružja, kao što se ranije tvrdilo. Tome protivureči okolnost da su se, i pored kasnije viševekovne vladavine ugarskih kraljeva, do njenog kraja 1918. godine, sačuvali elementi državnosti i nekadašnje nezavisnosti Hrvatske, kao što su: naziv kraljevina (regnum), zvanje bana, sabor, županija i plemstvo. Posle priključenja Slavonije i Hrvatske Ugarskoj počelo je doseljavanje stanovništva iz ovih krajeva u plodnu Panonsku niziju. Ovde su se, među ostalima, nastanili predstavnici roda Osla i Kačića, što je doprinelo jačanju slovenskog stanovništva u Ugarskoj. Posle priključenja Hrvatske svojim zemljama, Koloman je produžio svoj pohod na Dalmaciju. O osvajanju severne Dalmacije, zahvaljujući većem broju sačuvanih izvora koji se odnose na taj događaj, mnogo smo bolje obavešteni nego o zauzimanju Hrvatske, a naročito Slavonije. Koloman je, prema natpisu na tornju crkve Sveta Marija u Zadru, ušao u ovaj grad 1105, a zatim u Šibenik, Trogir i Split. On je dalmatinskim gradovima 1108. godine izdao, a 1111. potvrdio, privilegijalne povelje, koje se mogu smatrati verodostojnim. Tim poveljama kralj Koloman je dalmatinskim komunama, zbog priznavanja vrhovne vlasti ugarskog kralja, garantovao unutrašnju samoupravu (autonomiju). Pored toga, on je zadržao za sebe pravo na dve trećine gradskih prihoda, kao i pravo na potvrđivanje izbora gradskog kneza i biskupa. Predstojnica manastira Sveta Marija (Čika, Vekenega), zahvalna za bogate darove koji je Koloman dao manastiru, pominje ga kao »presvetog kralja Kolomana«. U dalmatinskim gradovima čuva se i danas uspomena na kralja Kolomana – on je obavezan lik tamošnjih karnevala. 26
Na čelo ovih zemalja kralj je postavio namesnika koji se zvao ban. Ban je bio obično neki mađarski plemić ili član ugarske vladajuće kuće. Upravitelj ovih pokrajina bio je herceg. Mada se Mađari nikada nisu masovno naselili na neplodnom tlu Hrvatske i naročito Dalmacije, priključenje ovih zemalja ugarskoj kruni ipak je imalo veliki značaj, jer je Kraljevina Mađarska time postala, u manjoj ili većoj meri, mediteranska sila. Preko ovih zemalja u narednom periodu delimično se odvijala spoljna trgovina Ugarske. Na Dalmaciju je, međutim, pretendovala i Mletačka republika. Mletački dužd Ordelafo Falijeri je 1115. godine, na čelu jedne flote koja se vraćala sa Bliskog istoka, zauzeo od Ugarske jedan deo Dalmacije. Godinu dana kasnije suvozemne trupe Venecije, koja je bila u savezu sa Nemačkom i Vizantijom, potukle su blizu Zadra vojsku Kolomanovog naslednika Stefana II i zauzele čitavo Primorje. Protiv Venecije i njenih saveznika Stefan II je zatražio pomoć od svog rođaka, normanskog vojvode Roberta od Kapue. Posle petogodišnjeg primirja, Stefan II je 1121. godine, ojačan normanskim savezom, iskoristivši odsustvo mletačke flote u vodama Levanta, zauzeo dalmatinske gradove. Stefan je tom prilikom potvrdio Splitu i Trogiru privilegije koje im je dao njegov otac Koloman. Mletačka flota je, međutim, u povratku s istoka, već 1125. godine, ponovo zauzela Dalmaciju. Ratovi Kolomana i njegovih naslednika na ruskom tlu bili su mnogo manje uspešni. Na poziv kijevskog velikog kneza Svjatopolka Izjaslavića, Koloman je 1100. godine preduzeo pohod protiv njegovih protivnika i opseo tvrđavu Pšemisla. Međutim, Svjatopolkovi protivnici oterali su Kolomanovu vojsku nazad preko Karpata. U bici sa njima izgubljena je kraljeva blagajna. Na unutrašnjopolitičkom planu najznačajniji događaj bio je Kolomanov sukob sa bratom Almošem, koji se nije pomirio sa gubitkom mađarske krune. Almoš je pet puta pokušavao zaverom da se domogne prestola. Do prvog otvorenog sukoba među braćom došlo je oko 1098. godine, ali pošto su njihove pristalice odustale od borbe kod Varkonja na Tisi, braća su morala da se izmire. Pored Svjatopolka Izjaslavića, čijom se kćerkom Predslavom 1104. godine oženio, Almoš je računao i na pomoć starog nemačkog cara Hajnriha IV. On se, iskoristivši Kolomanovu odsutnost u Dalmaciji, zaputio 1105. godine u Pasau, ali uzalud. Starog cara je paralizovala buna njegovog sina Hajnriha V. Almoš se vratio kući razočaran. Koloman mu je oprostio, ali mu nije vratio dukat. Almoš se tada obratio za pomoć poljskom knezu Boleslavu Krivoustom i, uz pomoć poljskih trupa, zauzeo Abaujvar. Međutim, kada je Koloman opseo tvrđavu, Almoš se predao. Koloman je i treći put prihvatio ruku pomirenja. Almoš je, posle hodočašća za Jerusalim, ponovo tražio pomoć u Nemačkoj. Novi car, Hajnrih V, učvrstivši se na prestolu posle smrti svog oca, došao je 1108. godine sa velikom vojskom u Mađarsku i prinudio Kolomana da se i četvrti put izmiri s Almošem. Mudri Koloman je, međutim, verovatno shvatio da će se, ako ne preduzme radikalne mere protiv svog buntovnog brata, caru, kao njegovom ocu i dedi, stalno pružati prilika za mešanje u unutrašnje sukobe u Ugarskoj. Verovatno zbog toga, ne čekavši novi pokušaj Almoša, da bi ga učinio nesposobnim za vladanje, naredio je da njega i njegovog petogodišnjeg sina Belu oslepe. Pored toga, da bi zatro seme svog brata, naredio je da Belu uškope. Izvršilac se, međutim, uplašio odgovornosti da Mađarska zbog njegovog dela ne ostane bez kraljevskih potomaka i, umesto Bele, uškopio je malog psa i njegove žlezde pokazao kao dokaz Kolomanu. Almoša i Belu, Koloman je zatvorio u opatiju Demeš (kod Ostrogona). Pred svoju smrt Koloman je hteo da Almoša na silu izvedu iz manastira, verovatno da bi ga ubili, ali on se spasao ušavši u oltar. Oba braka kralja Kolomana bila su nesrećna. Prva njegova žena, kćerka 27
normanskog vojvode Rožera I Sicilijskog, koja mu je 1101. godine rodila naslednika Stefana, umrla je. Druga supruga Eufemija, kćerka suzdaljsko-perejaslavskog kneza Vladimira Monomaha, prevarila je svog muža i on ju je oterao. Eufemija je u Rusiji rodila Borisa, koga Koloman nije priznao za svog sina. Boris će kasnije polaganjem prava na presto prouzrokovati velike probleme u Ugarskoj. Prvih dana februara 1116. godine umro je i Koloman. On je prvi ugarski kralj koji nije sahranjen u svojoj zadužbini, ako je, s obzirom na svoj odnos sa Crkvom, uopšte to želeo, već u stonobeogradskoj bazilici, pored svog ideala, svetog Stefana.
Ugarsko-vizantijske borbe u 12. veku Kolomana je nasledio njegov petnaestogodišnji sin Stefan II (1116–1131). Njega je otac, još kao četvorogodišnjaka, krunisao za kralja, kako bi ga zaštitio od pretenzija pa presto svog brata Almoša. Posle očeve smrti on je ponovo krunisan. Hroničari su o njegovom ocu pisali nepovoljno, ali su njega predstavljali kao zver u ljudskom obliku. Stefan II je svakako bio veoma svojeglav čovek, ali je i lako potpadao pod uticaj svoje okoline. Pošto se sukobio skoro sa svim ugarskim velikašima, on je na svoj dvor za telohranitelje primio Pečenege, koje je vizantijski car Jovan II Komnin, pobedivši ih u bici kod Beroe (Stare Zagore, Bugarska) 1122. godine, proterao iz Vizantije. To verovatno nije doprinelo očuvanju dobrih odnosa (a Vizantijom, koje je njegov otac Koloman brižljivo negovao. Koloman je čak, kako bi pridobio cara Aleksija I Komnina, udao 1103. godine za njegovog sina Jovana II svoju nećaku, kćerku Ladislava I, Pirošku (Prisku), koja je u Vizantiji dobila ime Irina. Ti odnosi su se krajem dvadesetih godina pogoršali i doveli do novog ugarsko-vizantijskog rata, kome je neposredan povod bio to što su stanovnici Braničeva isterali sa jednog ostrva na Dunavu mađarske trgovce. Verovatno je jedan od uzroka ovog rata bio i nesrećni stric Stefana II, slepi Almoš. Plašeći se svog bratića, Almoš je pobegao u Vizantiju. Tu je primio ime Konstantin. Jovan II mu je u Makedoniji dao jedan grad, koji je, navodno, po njemu nazvan Konstantinijanom. Ovo mesto je postalo stecište nezadovoljnih Mađara koji su kovali planove za zbacivanje Stefana II. On je tražio od Jovana II da mu izruči Almoša, ali je car to odbio. Prema pričanju hroničara, pogoršanje odnosa između Ugarske i Vizantije počelo je time što je vizantijski car svojoj ženi, Mađarici, rekao da je ugarski kralj njegov vazal. Kada je zbog toga ona, verovatno ne razumevši svog muža, počela da plače, on ju je istukao. Tada su Stefan II i vizantijski car uputili jedan drugom više uvredljivih reči, što je bio dovoljan razlog za rat. Godine 1127. Stefan II je prešao Dunav, i zauzevši Beograd, srušio njegova utvrđenja. Kamenjem iz beogradskih zidina utvrdio je Zemun. On je zatim prodro na vizantijsku teritoriju sve do Plovdiva. Iako je u međuvremenu princ Almoš umro, rat je nastavljen. Iduće, 1128. godine, Jovan II je, iskoristivši bolest Stefana II, poveo pohod protiv Ugarske. On je osvojio tvrđavu Hram, upao u Banat i, pošto ga je opustošio, prešao u Srem, zauzeo Zemun i, preko Braničeva, sa velikim plenom vratio se kući. Stefan II je 1129. godine ponovo krenuo u napad, zauzevši Srem i Braničevo. Pored toga, on je podržavao pobunjenog raškog župana Uroša I. Pokušaj Mađara da uhvate cara Jovana II Komnina nije uspeo zbog izdaje neke žene Kristijane, koja je, po naređenju Stefana II, spaljena. Posle toga je na obe strane naglo splasla želja za ratovanjem i na jednom ostrvu na Dunavu kod Braničeva zaključen je mir. 28
Od kraja 11. veka pogoršali su se odnosi između Ugarske i Češke. Vladar ove zemlje, knez Svatopluk, 1108. godine pustošio je, u savezu sa carem Hajnrihom V, severozapadne krajeve Ugarske. Stefan II ugarski i Vladislav I češki kralj su se 1116. godine sastali radi izmirenja, ali je ovaj pokušaj propao i završio se čak bitkom na reci Olšavi, gde su Mađari pretrpeli poraz. Tri godine kasnije, Svatoplukov naslednik, češki knez Borživoj, pustošio je, u savezu s austrijskim markgrofom Leopoldom III Babenberškim, zapadnu Ugarsku. Odnosi između dveju zemalja će se popraviti 1123. godine, kada će obe pomagati Jaroslava, proteranog vladimirsko-suzdaljskog kneza. Ugarski nezadovoljnici se nisu primirili ni posle Almoševe smrti. Oni su stalno pronalazili nove pretendente. Sam Stefan II, koji nije imao dece, za svog naslednika odredio je Šaula, sina svoje sestre Sofije. Osećajući da mu se život bliži kraju, Stefan II je, kada je pronađen oslepljeni Bela, koga su njegove pristalice skrivale u benediktinskoj opatiji u Pečvaradu, uredio za njega dvor u Tolni i oženio ga kćerkom velikog raškog župana Uroša I, Jelenom. Stefan II je na samrtnoj postelji obukao monašku rizu i umro je u Velikom Varadinu. Sahranili su ga pored Ladislava I. Posle smrti Stefana II ponovo je nastala borba za krunu. Na presto nije došao ni Šaul, koga je njegov ujak bio odredio za kralja, ni Boris, sin Kolomanove žene Eufemije, koga otac nije priznavao za svog, već princ Bela, slepi sin slepog princa Almoša. Desetogodišnju vladavinu Bele II (1131–1141) obeležila su tri krvava događaja. Čim je stupio na presto održan je sabor u Aradu, na kojem je njegova žena Jelena, jedina Srpkinja među mađarskim kraljicama, naredila da se otkriju i pobiju vinovnici njegovog oslepljenja. Tom prilikom, prema hronici, ubijeno je šezdeset osam vinovnika kraljeve tragedije. Od njihovih oduzetih imanja obrazovan je, navodno, posed Aradskog kapitola. Bela je, naravno, bogato darivao i svoje pristalice. Tek što se zemlja posle aradskog krvoprolića smirila, pojavio se još jedan opasan pretendent na presto – Boris Kolomanović, koji je do tada živeo u Vizantiji, oženjen vizantijskom princezom Komninom, sestrom od strica vizantijskog cara Jovana II. Pošto Vizantiji, posle smrti Stefana II, nije bilo u interesu da ga pomaže, on je otišao na dvor poljskog kneza Boleslava Krivoustog. Na poziv mađarskih velikaša, nezadovoljnih vladavinom Bele II, Boris je 1132. godine, sa ruskim i poljskim četama, upao u Mađarsku, ali je u bici pored reke Šajo pobeđen. Bela II je nastavio sa balkanskom politikom svojih prethodnika. On je 1136. godine pod ugarsku vlast vratio veliki deo Dalmacije. Ujednoj njegovoj povelji javlja se naslov kralja Rame (rex Ramae), oblasti na gornjem toku istoimene reke. Tu oblast, sa naslovom bana (hercega), poverio je Bela na upravu svom drugom sinu Ladislavu. Naslov kralja Rame zadržaće se među naslovima ugarskih kraljeva do 1918. godine. Slepog Belu II nasledio je 1141. godine njegov jedanaestogodišnji sin Geza II (1141–1162). Za vreme njegove maloletnosti umesto njega vladali su njegova majka, kraljica Jelena, i njegov ujak, ban Beloš. Beloš je bio ktitor katoličkog manastira u mestu Ke (Kamen), na obroncima Fruške gore. To mesto je, prema manastiru koji je on osnovao, nazvano kasnije Banmonoštora (Banov manastir), a Srbi su ga zvali Banoštor. Sledeći primer svog ujaka, kralj Geza II odomaćio je u Mađarskoj francuske monahe cistercite i posebne kaluđerske viteške redove – templare (božjake) i hospitalce (jovanovce). Oni su, pored opštih kaluđerskih zaveta, polagali i posebne zavete – da će se boriti protiv nevernika (muslimana) i da će zbrinjavati hodočasnike i negovati obolele hodočasnike i krstaše. Najpoznatija kuća vitezova bila je u Vrani, u Hrvatskoj. Ona je prvo pripadala templarima, a kasnije hospitalcima. 29
Geza II se 1146. godine oženio Eufrozinom, sestrom kijevskog velikog kneza Izjaslava Mstislavića. Iz toga braka rodiće se petoro dece, od kojih će dvojica, Stefan i Bela, postati kraljevi Ugarske. Zbog raskida veridbe Gezine sestre Sofije sa Hajnrihom Hoenštaufenom, na početku njegove vladavine pogoršali su se mađarskonemački odnosi. To je bilo utoliko nepovoljnije po Gezu što je on morao da se bori sa protivkandidatom svog oca, večitim pretendentom na presto, Borisom. Ovaj je 1146. godine, uz nemačku (austrijsku) pomoć, zauzeo Požun. Uz pomoć svog ujaka, bana Beloša, Geza II je u bici pored reke Lajte savladao austrijskog markgrofa Hajnriha Jazomirgota. Pre bitke Geza II je proizveden u viteza (ritera). Boris se ni posle ovog poraza nije odrekao pretenzija na presto. Kada je 1147. godine francuski kralj Luj VII sa svojom krstaškom vojskom prolazio kroz Mađarsku, njemu se u tajnosti priključio Boris. Saznavši to, Geza II je zatražio od Luja VII da mu izruči Borisa. Francuski kralj je, pozivajući se na feudalno pravo azila, to odbio, ali je garantovao da će Borisa izvesti sa sobom iz zemlje. Geza II je ovaj predlog, prihvatio na svoju štetu i štetu zemlje. Boris je tada ponovo našao utočište u Vizantiji. Odmah ga je podržao vizantijski car Manojlo Komnin. Međutim, Geza II je pomagao pobunjenim Srbima, sunarodnicima svoje majke. U bici na Tari 1150. godine mađarska vojska borila se, zajedno sa Srbima, protiv Manojla I Komnina (1143–1180). Saveznici su pretrpeli poraz i Gezin ujak, srpski veliki župan Uroš II, morao se pokoriti vizantijskom caru. Geza je u nadmetanju sa Vizantijom pretrpeo još jedan posredan poraz. Mađarsku vojsku, koju je on poslao u pomoć svom zetu Izjaslavu, porazio je 1151. godine njegov suparnik Jurij Dolgoruki. Pošto je granica zemlje prema Vizantiji ostala otvorena, Manojlo Komnin je mogao, sa svojim štićenikom, preko Dunava da upadne u Mađarsku i dovede Borisa na presto. Boris će 1151. godine po četvrti put uznemiriti Mađarsku. On se pojavio u zemlji u vojsci cara Manojla I Komnina. Car je zauzeo Zemun, poharao Srem, a Borisa je uputio, na čelu jednog dela vojske, da pustoši Banat. Vrativši se iz Galicije, Geza II je hteo da prisili Borisa na bitku, ali se Boris, prešavši u tajnosti Dunav, vratio u vizantijski logor. To je bio poslednji pokušaj Borisa Kolomanovića da se domogne ugarskog prestola. Pored Borisa i Vizantije, zemlju je takođe uznemirio prolaz krstaša. Pored vitezova francuskog kralja Luja VII, zemljom su 1147. godine prošli i riteri nemačkog kralja Konrada III. Vladari su održavali prijateljske odnose. Luj VII, iako je poveo sa sobom Borisa, postao je kršteni kum prvorođenom sinu Geze II, princu Stefanu. Prijateljstvo vladara, međutim, nije smetalo učesnicima Drugog krstaškog rata, kao i prvog pohoda, da se ponašaju vrlo bahato. Oni su, između ostalog, iznudili velike iznose novca od crkava, što znači da su crkve u Ugarskoj sredinom 12. veka bile bogate. Pored ovog posrednog svedočanstva, postoje i dva neposredna. To su opisi Ugarske iz pera jednog francuskog i jednog nemačkog učesnika Drugog krstaškog rata. Francuski autor Ed de Dej govori da je Ugarska bogata pašnjacima, ali i močvarama i potocima, što je otežavalo prolaz krstaša. Nemački pisac, frajzinški biskup Oton, bio je rođak Konrada III. Prema njemu, ugarski vladar je bio neograničeni gospodar svog kraljevstva. Država je bila podeljena na sedamdesetak županija, a iz svake od njih dve trećine prihoda pripadalo je kralju, a samo je jedna trećina ostajala županu. U ovoj velikoj zemlji niko, sem vladara, nije smeo da kuje novac ili da naplaćuje carinu. Manje povoljnu sliku o stanovništvu ostavio je Oton Frajzinški. Prema njemu, Mađari još stanuju u kolibama i šatorima. Oni su niski, imaju ispupčene jagodice i kose oči. Koža im je žućkasta. Oton Frajzinški se čudio kako je Bog tako lepu i bogatu zemlju dao tako ružnom narodu. U 30
poslednje vreme u mađarskoj istoriografiji izražava se sumnja u pogledu reprezentativnosti uzoraka na osnovu kojih je Oton Frajzinški dao opis stanovništva Ugarske. Neki čak tvrde da to uopšte nisu bili Mađari već Pečenezi. Opis Ugarske Otona Frajzinškog svakako svedoči o učvršćenju vlasti Geze II, bez obzira na Borisove intrige. Geza II je u Ugarskoj osnovao prvi konvent cistercita (u Bataseku) i hospitalaca (u Stonom Beogradu). Pored toga, on je pozvao u Ugarsku vredne rudare Flamance i Sase. Davši im velike privilegije, naselio ih je delimično u Spiškoj županiji (Slovačka), a delimično u Transilvaniji (Rumunija). Posle zaključivanja primirja sa Vizantijom 1155. godine Ugarskoj više nije pretila otvorena spoljna opasnost. Međutim, Manojlo Komnin je i dalje delao protiv Ugarske. Posle nestanka Borisa sa scene, on je obezbedio nove pretendente na ugarski presto. To su bila Gezina braća Ladislav i Stefan, koji su zatražili utočište u Vizantiji. U isto vreme nestao je sa scene i ban Beloš. Geza II je još za života, 1152. godine, imenovao svog prvog sina Stefana za savladara. Time je Geza učinio presedan, koji će Arpadovići u narednom veku u nekoliko generacija slediti, ne uvek na korist, pre bi se reklo na štetu, dinastije i zemlje. Mlađeg Belu, da ne bi, kao što je on rekao, došlo do svađe među braćom, imenovao je 1161. godine za kneza Hrvatske i Dalmacije, koju je u međuvremenu ponovo vratio od Venecije. Te zemlje će činiti tzv. Belinu baštinu. Kada je, posle smrti Geze II, ostrogonski nadbiskup Luka 1162. godine Stefana III krunisao za kralja Ugarske, Manojlo Komnin se i tome usprotivio. Pod izgovorom da prema mađarskom običaju presto ne nasleđuje prvorođeni sin (princip primogeniture), već najstariji (muški) član kraljevske porodice (princip seniorata), Manojlo je protiv Stefana III podržao Ladislava, brata Geze II. Ali ostrogonski nadbiskup Luka Banfi odbio je da Ladislava kruniše za kralja, a kada ga je kaločki-bački nadbiskup Miko krunisao, Luka je to proglasio nezakonitim i Ladislava izopštio. Ladislav je tada naredio da Luku zatvore, ali ga je, na intervenciju pape, ubrzo oslobodio. Luka nije povukao ekskomunikaciju i prorekao je Ladislavu smrt. Neki zbog toga misle da je Ladislav II otrovan po Lukinom nalogu. Jedini Ladislavljev vladarski akt bilo je obnavljanje dukata (herceštva) u Ugarskoj, što je, dolaskom Kolomapa na vlast, bilo palo u zaborav. Ladislav II je jednu trećinu zemlje dodelio svom mlađem bratu Stefanu. Za to vreme zakoniti vladar zemlje, Stefan III, uz nemačku (austrijsku) pomoć, učvrstio se u Požunu. Jedan deo Ladislavljevih pristalica, posle njegove smrti, prišao je Stefanu III, dok se drugi opredelio za njegovog drugog strica i imenjaka Stefana IV. Miko je sada krunisao Stefana IV za kralja, a nepomirljivi Luka ga je izopštio. Stefan III se vratio u zemlju. Do odlučujuće bitke došlo je 1163. godine kod Stonog Beograda. U toj bici bratanac je pobedio strica. Videvši da se njegov štićenik ne može održati u Ugarskoj, Manojlo je preduzeo nove mere. Tada je, međutim, usledio mađarski protivnapad. Ugarska vojska početkom 1164. godine potisnula je vizantijsku koja je bila prodrla u Dalmaciju. Manojlo se tada, prekinuvši svoje pripreme za napad na Italiju, okrenuo protiv Ugarske. On je u proleće 1164. godine prodro u Srem i, prešavši Dunav kod mesta Ke (Kamen, grčki Petrikon, Banoštor), stigao do Bača. Videvši snagu vojske Stefana III, Manojlo je obećao da više neće podržavati Stefana IV. Svoju kćerku Mariju verio je s ugarskim princom Belom, mlađim bratom Stefana III, i zatražio od ugarskog kralja izdavanje Beline baštine, tj. Hrvatske i Dalmacije. Stefan IV, napušten od svog zaštitnika, zatvorio se u zemunsku tvrđavu, koju je Stefan III opseo. Pristalice pretendenta, videvši bezizlaznost svog 31
položaja, ubile su 11. aprila 1165. godine Stefana IV i bacile njegovo telo sa tvrđave. Zato ih je Stefan III amnestirao. Sa Zemunom čitav Srem je opet došao pod vlast Ugarske. Manojlo je već u leto iste godine ponovo poslao vojsku kako bi zauzeo Srem. Njega je u tom pohodu pratio i njegov novi štićenik princ Bela. Vizantija je tada, isteravši ugarskog vazala bana Borića, zauzela Bosnu i onostrani Srem. Zbog zauzetosti borbama u Italiji, Manojlo nije imao snage za napad na Mađarsku. Tek 1167. godine Manojlo je mogao da posveti ponovo svu svoju pažnju Ugarskoj. On je u leto te godine ponovo prodro u Ugarsku. U blizini Save došlo je do bitke u kojoj je ugarska vojska, predvođena županom Dionizijem, pretrpela težak poraz. Izgleda, međutim, da ni Vizantinci nisu imali snage za dublji prodor u unutrašnjost Ugarske. Rat se završio primirjem i Srem je podeljen na dva dela. Deo »iznad« reke Save pripao je Ugarskoj, a onaj »ispod« Vizantiji. Tim primirjem završen je ne samo ovaj rat nego uopšte višedecenijska vizantijska oružana ofanziva protiv Ugarske. Manojlo je Mađare i Srbe, zarobljene tokom ovih pohoda, naseljavao u Maloj Aziji, na granici prema Seldžucima. Manojlo je sada pokušao drugim sredstvima da postigne svoj cilj. On je sve nade polagao u princa Belu, koji je prešao u grčko-pravoslavnu veru, promenivši ime u Aleksije. Manojlo mu je dodelio titulu despota, koju je za njega uveo. Po rangu despot je bio odmah iza cara i mogao se služiti carskim insignijama, krunom, crvenim papučama i tintom. Manojlo, koji tada nije imao muškog potomka, a sa jedinim (najbližim) muškim članom svoje porodice Andronikom Komninom bio u lošim odnosima, proglasio je kćerku Mariju i Belu za svoje naslednike. Kako Stefan III nije imao dece, princ Bela je imao najviše prava i na ugarsku krunu. Ako bi nasledio i ugarski i vizantijski presto, došlo bi do vizantijsko-ugarske (personalne) unije. Kada se, međutim, Manojlu iz njegovog drugog braka rodio sin, on je proglasio njega naslednikom, a Belu (Aleksija) lišio despotskog dostojanstva. On je raskinuo Belinu veridbu sa svojom kćerkom i oženio ga je sestrom svoje žene AgnezomAnom Šatijon. Na taj način Mađarska je u dva veka dva puta propustila, ili izbegla, da postane deo vizantijskog komonvelta. Smrću Stefana III otvorio se put prema ugarskom prestolu princu Beli. Car Manojlo Komnin, pošto se Bela zakleo da će uvek biti veran njemu, njegovoj porodici i Vizantiji, pustio ga je 1172. godine da ode u Mađarsku. Bela III (1172–1196) će, međutim, samo formalno ostati vezan za Vizantiju. U stvari, vodiće samostalnu spoljnu politiku. Jedino je pružio pomoć Manojlu Komninu u borbi protiv Turaka Seldžuka. U bici, kod Miriokefalona 1176. godine, na strani poražene vizantijske vojske borile su se i mađarske pomoćne trupe. Time je okončan period vizantijskog uticaja na Mađarsku koji je obeležio veći deo 12. veka. Za Belu je, međutim, iskrsla neočekivana teškoća. Ostrogonski nadbiskup Luka je odbio da ga kruniše za kralja. Bela se tada obratio papi Aleksandru III, koji je naredio kaločko-bačkom nadbiskupu Jovanu da 6n kruniše Belu za kralja. Bela III je održavao i dalje dobre odnose sa papstvom. Zahvaljujući tome, on je 1192. godine mogao da kanonizuje kralja Ladislava I. Sa svojim bratom Gezom, koji je težio da osvoji krunu, i majkom Eufrozinom, koja je podržavala svog mlađeg sina, Bela je postupio energično. On ih je 1174. godine utamničio. Geza je uskoro pobegao iz zatvora i zatražio utočište kod austrijskog vojvode Hajnriha Jazomirgota. Pošto je Bela III, obračunavši se sa svojim protivnicima, učvrstio svoju vlast, u Ugarskoj je, posle decenija unutrašnjih sukoba, nastupio mir. Vladavina Bele III se sa 32
razlogom smatra u istoriji Ugarske periodom ekonomskog i kulturnog poleta i blagostanja. Iz spiska njegovih prihoda, koji je sačuvan u kasnijem prepisu, saznajemo o bogatstvu Ugarske i njenog kralja u poslednjim decenijama 12. veka. Ova lista je, navodno, nastala kada se oko 1184. godine, pošto mu je prva supruga umrla, Bela oženio Margom Kapet, sestrom francuskog kralja Filipa II Avgusta i udovom snajom engleskog kralja Henrija II Plantageneta. Ako su podaci iz ovog spiska verodostojni, bogatstvo ugarskog kralja bilo je manje jedino od bogatstva vizantijskog i nemačkog cara, jednako francuskom i veće nego engleskog kralja. Iako neki smatraju novčani iznos kraljevog dohotka s ove liste preteranim, ostali podaci – o organizaciji ugarske države i crkve, kao i o izvorima prihoda kralja (regalijama) – moraju se prihvatiti kao potpuno verodostojni. Ako bi se uzeli i najmanji iznosi od navedenih, Mađarska bi bila bogata zemlja, o čemu svedoče i druge okolnosti. Bela III je razvio snažnu građevinsku aktivnost. Pored nove kraljevske palate i katedrale u Ostrogonu, on je izgradio najznačajnije cistercitske opatije u Ugarskoj, kao što su Egreš, Zirc, Piliš, Pasto i Sentgothard. Njih je naselio monasima dovedenim iz Francuske. Njima je garantovao iste povlastice koje su uživali u svojoj zemlji. Pošto su manastiri bili središta obrazovanja, na taj način nemački kulturni uticaj, pretežan u 11. veku, zamenjen je francuskim. Pored toga, on je 1181. godine osnovao kuću za hospitalce u Ostrogonu i potvrdio darovanje poseda grčkog manastira u Sremskoj Mitrovici. Njegova prva žena Ana (Agneza) bila je ktitor prepoziture u Hajsentlerincu, između Sombora i mađarsko-srpske granice. Za vreme Bele III više mađarskih studenata školovalo se na pariskom univerzitetu. Oni su bili potrebni Ugarskoj kao službenici u kraljevskoj kancelariji, koju je Bela III odvojio od dvorske kapele. On je uveo obavezno pismeno registrovanje važnijih poslova. Sa kraja 12. veka potiče prvi kontinuirani mađarski jezički spomenik, tzv. Mrtvački govor, koji sadrži i slovenski izraz »milost«. Pod vizantijskim uticajem, Bela III je preuzeo na svoj pečat i novac dvostruki krst-labarum, koji je deo i današnjeg grba Mađarske. Prema većini mađarskih naučnika, Anonim, hroničar koji o sebi kaže samo da je notar pokojnog preslavnog kralja Bele, bio je upravo beležnik Bele III. Zbog povoljne spoljnopolitičke situacije, slabljenja Vizantije posle smrti Manojla I Komnina 1180. godine, Bela III je mogao da proširi granice Ugarske na Balkanskom poluostrvu. Godine 1180/1181. vratio je pod svoju vlast Dalmaciju, a koristeći dinastičke sukobe u Vizantiji, 1182. godine zauzeo je onostrani Srem (Mačvu), Beograd i Braničevo. Godine 1183. on je, u savezu sa raškim velikim županom Stefanom Nemanjom, napao Andronika I Komnina. Bela je sa Nemanjom prodro do Niša i Sofije. Sa tog pohoda ugarske vojske Bela je doneo ruku svetog Prokopija, koju je smestio u Ostrogonu. Kada je 1185. godine Andronik I ubijen, na vizantijski presto je došao Isak II Anđeo. Sa njim je Bela III uspostavio prijateljske odnose, davši mu za suprugu svoju desetogodišnju kćerku Margaritu. Ona je u Vizantiji dobila ime Marija. Bela III je, kao miraz svoje kćerke, ustupio Vizantiji osvojene oblasti u Srbiji. Marija je od tih oblasti zadržala onostrani Srem. Posle nje su je dobili kao apanažu njeni sinovi Kalojan Anđeo i Viljem od Sentomera. Godine 1189. učesnici Trećeg krstaškog rata prošli su kroz Mađarsku. Ovog puta su to bili Nemci, predvođeni starim carem Fridrihom I Barbarosom. Sa njim je Bela III, tokom čitave svoje vladavine, bio u dobrim odnosima. Prethodne godine, na putu za Vizantiju i Svetu zemlju, prošao je kroz Mađarsku rođak i najveći suparnik Fridriha I Barbarose, saksonski vojvoda Hajnrih Lav. Sada je dostojno ugostio svog carskog gosta, i 33
njegovu ogromnu pratnju, koji su prošli kroz Mađarsku, ploveći Dunavom. Nemački car, pošto je poklonio svoje lađe Beli III, napustio je sa svojom vojskom Mađarsku kod Zemuna. Ispred krstaške vojske je, kao vođa prethodnice, išao Belin brat, princ Geza, koga je on, na molbu cara i svoje majke koju je još ranije pomilovao, pustio iz zatvora. Bela III je umro 1196. godine i sahranjen je, po svojoj želji, pored svoje prve žene u Stonom Beogradu. Godine 1848. nađeni su njihovi grobovi i kosturi, jedini od bračnih parova iz porodice Arpadovića. Merenjem skeleta Bele III utvrđeno je da je bio visok preko 190 santimetara. Imao je velike oči i orlovski nos. Novija istraživanja su pokazala da je imao krvnu grupu AB. Ostaci Bele III i njegove supruge Ane čuvaju se u mramornom sarkofagu u tzv. Matijinoj crkvi u Budimu. Položaj koji je pod Belom III dostigla Mađarska njegovi naslednici nisu uspeli da održe. Belu III je nasledio njegov stariji sin Emerih (1196–1204). Njega je otac, sledeći primer svog oca, kako bi mu obezbedio presto, još za života, 1182. godine, kao osmogodišnjaka, krunisao za »mlađeg« kralja, odnosno savladara. Dvanaest godina kasnije, 1194, Bela III je svom, tada već dvadesetogodišnjem sinu, ustupio Hrvatsku i Dalmaciju, delove nekadašnje svoje baštine. Tom prilikom je princ Emerih ponovo krunisan, možda za kralja ovih zemalja. Podela vlasti, međutim, nije trajala dugo, jer je Bela već posle dve godine umro, ostavivši svoje celokupno kraljevstvo Emerihu. Svom mlađem sinu Andriji, Bela namerno nije ostavio nikakvu oblast kao apanažu, već novac, imanja i dragocenosti (blago), obavezavši ga da organizuje jedan krstaški pohod. Andrija je, međutim, ostavštinu svog oca brzo potrošio i posle toga je hteo Emeriha, čak i oružanom snagom, da prinudi da mu dodeli deo zemlje na upravu i izdržavanje. Andrija je 1197. godine, uz pomoć austrijskog i štajerskog vojvode Leopolda Babenberškog, kod Mačka u Slavoniji pobedio Emeriha i dobio od njega Hrvatsku i Dalmaciju. Andrija se, međutim, nije zadovoljio time i oružjem je osvojio delove Bosne, Ramu i Hum (Hercegovinu). Ojačan vlašću nad tim zemljama i podržavan od svojih pristalica u Ugarskoj, knez Andrija je još dva puta napao svog brata, u nameri da mu preotme ugarski presto. Emerih ga je, međutim, pobedio. Spoljnopolitička aktivnost Emeriha uglavnom je bila usmerena prema Balkanskom poluostrvu. On se 1201. godine umešao u sukob sinova raškog velikog župana Stefana Nemanje, pomažući starijeg Vukana, kralja Duklje, protiv mlađeg Stefana. Emerih je doveo na velikožupanski presto Vukana, te je tu situaciju iskoristio da u svoju kraljevsku titulu uključi i Srbiju. U isto vreme Emerih je pokušao da i Bugarsku podvrgne svojoj vlasti. Tu ga je preduhitrio papa, koji je 1202. godine poslao krunu caru Kalojanu. Emerih je u Kovinu, na donjem Dunavu, zaustavio papskog legata, ali je, na intervenciju pape, morao da popusti. Bugarska je ovom prilikom izmakla ugarskoj vlasti. Sličan neuspeh je doživela Emerihova politika i u Bosni. On se, doduše, po nalogu pape, revnosno borio protiv ovdašnjih bogumila, spremajući protiv bana Kulina čak krstaški rat, ali je papa »obraćenje« bosanskih jeretika ipak poverio svom legatu a ne ugarskom kralju. Iako je Emerih još 1200. godine, zajedno s Andrijom, uzeo krst, najteži udarac su mu upravo naneli krstaši. Pod uticajem Enrika Dandola, dužda Mletačke republike, koja se nikada nije odrekla Dalmacije, učesnici Četvrtog krstaškog rata skrenuli su sa puta za Egipat i 1202. godine opseli Zadar, Emerihov grad u Dalmaciji. Oni su ga zauzeli pa juriš. Stanovništvo grada pretrpelo je velike gubitke u ljudskim životima i u materijalnim dobrima. Papa je, na Emerihove proteste, doduše, osudio ovaj čin krstaša i obavezao Mlečane da nadoknade pričinjenu štetu, ali Mlečani nikada nisu ništa platili ugarskom kralju. 34
Za vreme Emeriha, oženjenog princezom Konstancom, kćerkom aragonskog kralja Alfonsa II, zapadni kulturni uticaji su i dalje prodirali u Mađarsku. Sa njegovom ženom došli su u zemlju čuveni trubaduri Pjer Vidal i Goselm Fajdi. Verovatno po ugledu na aragonski grb (četiri vertikalna, naizmenično crvena i zlatna polja), pojavila su se na Emerihovim pečatima i novcu, naizmenično po dva crvena i srebrna vodoravna polja. Ona su kasnije tumačena kao simbol četiri reke Ugarske Dunava, Tise, Drave i Save i danas su deo mađarskog grba. :Pred svoju smrt, u maju 1204. godine, Emerih je, sledeći primer svog oca, krunisao za kralja svog trogodišnjeg sina Ladislava. Mislio je da će mu na taj način obezbediti presto, koji je mogao da ugrozi njegov vlastoljubivi stric Andrija. Posle Emerihove smrti, 30. novembra u Jegri, Andrija II je, međutim, prigrabio svu vlast. Uplašena Emerihova udovica Konstanca Aragonska pobegla je u proleće 1205. godine, zajedno sa malim Ladislavom III (1204–1205), u Beč, gde je Ladislav ubrzo umro. Smrću Ladislava III Andrija je najzad postigao svoj cilj – postao je kralj Ugarske.
Ugarska u prvoj polovini 13. veka Početak vladavine Andrije II Andrija II (1205–1235) je, još pre stupanja na presto, bio pod pogubnim uticajem svoje žene Gertrude, Nemice iz porodice vojvoda Andeks-Meran. Da bi njoj ugodio, on je, došavši na vlast, primio u Mađarsku njenu mnogobrojnu rodbinu. Članovi Gertrudine porodice dobili su visoke položaje i bogato su obdareni posedima. To je izazvalo ogorčenje ugarskih velikaša, koje su potisnuli »Meranci«. Naročito je bio omrznut Gertrudin najmlađi brat Bertold. On je, bez kanonske starosti i dovoljno teološkog znanja, postavljen za kaločko-bačkog nadbiskupa. Najistaknutiji mađarski velikaši, čanadski župan Petar, palatin Bank i ban Šimun iz roda Kačića, nezadovoljni zbog prednosti koje su davane Nemcima i ostalim strancima, skovali su protiv njih zaveru. Iskoristivši odsustvo Andrije II, oni su u šumama oko Piliša, 23. septembra 1213, za vreme lova, napali kraljicu, njenu decu i pratnju. Zaverenici su kraljicu isekli na komade, ubili su i neke članove njene svite, ali kraljeviće Belu, Kolomana i Andriju uspeo je da zaštiti, reskirajući svoj život, njihov vaspitač, župan Miška. Gertrudinu tragediju opisao je početkom 19. veka mađarski pisac Jožef Katona u svojoj drami Ban Bank (Bánk ban), proglašavajući ovog sporednog učesnika glavnim vinovnikom Gertrudinog ubistva. Pored »patriotskih« osećanja, on je, na osnovu letopisa jednog austrijskog dominikanskog manastira iz 13. veka i Ilustrovane hronike iz 14. veka, kao uzrok Bankovog dela naveo uvredu njegove muževljeve časti, jer mu je ženu Melindu (inače neistorijsku ličnost) Gertruda, navodno, podvela svom bratu. Komad Jožefa Katone preveden je na srpski jezik i davao se u srpskim pozorištima sa velikim uspehom. Svestan omrznutosti svoje žene, Andrija II je kaznio samo glavnog krivca, župana Petra. Naredio je da ga nabiju na kolac, a njegove posede, među njima i Petrovaradin (današnji Novi Sad) da zaplene. Petrovaradin je Andrija II dodelio svojoj sestri, bivšoj vizantijskoj carici Margariti (Mariji), kao apanažu. Posle Gertrudine smrti Nemci su donekle potisnuti, ali su rezultati njihovog favorizovanja i neograničenog darivanja poseda i dalje ostali. Kao verovatnu posledicu uticaja njegove nemačke okoline na politiku Andrije II treba, na prvom mestu, pomenuti pozivanje nemačkog (tevtonskog) viteškog reda u 35
Mađarsku 1211. godine. Andrija je nemačke vitezove naselio u Erdelju (Transilvaniji), u okolini Brašova, da brane granice zemlje od paganskih Kumana. Kumani su do tada bili prodrli iz južnoruskih stepa u Vlašku niziju i, potčinivši tu oblast, upadali su u Erdelj. Nemački vitezovi su zaista počeli da osvajaju kumansku teritoriju ali, nezadovoljni poklonima dobijenim od Andrije, hteli su sasvim da se osamostale od mađarske krune. Papa Honorije III ih je 1224. godine izuzeo iz nadležnosti Ugarske crkve i, zajedno sa njihovim posedima, podredio Svetoj stolici. Andrija II nije mogao da dozvoli da njegova prava budu toliko okrnjena. Pošto vitezovi nisu hteli da se pokore, 1225. godine ih je oružjem isterao iz Mađarske. To, međutim, ne znači da je Andrija vodio protivnemačku politiku. Naprotiv, on je 1224. godine poveljom Andreanum potvrdio samoupravne povlastice (autonomne privilegije) vrednog rudarskog življa Sasa u južnoj Transilvaniji. Andreanumom su obeležene granice zemlje Sasa, izvršena je njena podela na stolice (štul), koje su podređene županu, grofu u Sibinju (Nađseben, Sibiu, Rumunija). Mađari koji nisu hteli da prihvate vlast saskog grofa, mogli su da se isele. Sasi su platili ugarskom kralju 500 maraka u srebru, učestvovali su u kraljevskoj vojsci sa 500 naoružanih ljudi u zemlji i sa 100 van njenih granica. Saskim naseljima je potvrđeno pravo izbora lokalne vlasti – biranje gradonačelnika i savetnika, kao i sveštenika, paroha; dobili su povlasticu neplaćanja carina u čitavoj zemlji i velike darove u nekretninama (šumama) i pokretnim dobrima (so). Ostaci autonomije Sasa, izuzetno imućnog stanovništva, sačuvali su se do najnovijih vremena. Deo Sasa se tokom 13. veka iselio iz Erdelja u Srbiju i Bosnu i doprineo razvoju rudarstva u ovim zemljama.
Spoljna politika Andrije II Odmah posle dolaska na presto, Andrija II je nastavio osvajačke pohode svojih prethodnika. Njega je otac još krajem osamdesetih godina 12. veka postavio za kneza osvojene ruske teritorije. Andrija se u nekoliko mahova mešao u sukobe ruskih udeonih kneževa. Godine 1205. proglasio se kraljem Galicije i Vladimira, odnosno Volinije (rex Galiciae et Ladomeriae). Ovu će titulu ugarski kraljevi zadržati do 1918. godine. Godine 1217. Andrija II je najzad pristupio ispunjavanju svog krstaškog zaveta, koji je delimično nasledio od svojih prethodnika – oca Bele III i brata Emeriha. On je, pozajmivši za finansiranje svog poduhvata veliki iznos novca od crkava u gotovini i u dragocenostima, stigao, preko Zagreba, u Split. Tu se ukrcao sa svojom vojskom na lađe i, zajedno s austrijskim vojvodom Leopoldom, isplovio za Svetu zemlju. U Akru (Aka, Izrael), glavni grad krstaške države, stigao je u oktobru preko Kipra, gde mu se pridružio kralj ove zemlje Gi de Lizinjan. Krstaši su u decembru napali utvrđenje na gori Tabor. Iako nisu uspeli da ga zauzmu, muslimani su kasnije pristali da ga sruše. Posle toga se glavno ratište Petog krstaškog rata premestilo u područje delte Nila. U njemu, međutim, Andrija i njegova vojska već nisu učestvovali. Ugarski kralj je, posle nekoliko manjih čarki sa neprijateljem i posete nekim svetim mestima, u januaru 1218. godine krenuo kući. Kako više nije imao novca za iznajmljivanje lađa za prevoz, vratio se kopnenim putem preko Male Jermenije, Nikejskog i Latinskog carstva i, najzad, Bugarske. Doneo je za ugarske crkve čitavu kolekciju relikvija. Poklanjanjem relikvija crkvama, koje su bile izvori prihoda, Andrija II je verovatno hteo bar delimično da im se oduži. Osim pribavljanja svetih moštiju, rezultat Andrijinog krstaškog rata bilo je 36
sklapanje dinastičkih brakova među pojedinim članovima njegove porodice i istočnih vladara. On se, još pre pohoda, 1215. godine oženio kćerkom latinskog cara Petra II, Jolantom Kurtene. Iz tog braka je imao samo jednu kćerku koja je dobila ime svoje majke. Ona se 1235. godine udala za aragonskog kralja Jakova I, dobivši u miraz Požešku županiju. Andrija II je nadživeo i svoju drugu ženu, koja je umrla 1233. godine. Na povratku iz Svete zemlje udao je svoju kćerku Mariju za bugarskog cara Ivana Asena i zaručio svog trećeg sina Andriju kćerkom malojermenskog kralja Lava II. Najznačajnije je ipak bilo što je svog najstarijeg sina Belu oženio Marijom, kćerkom nikejskog cara Teodora I Laskarisa. Neki istoričari skloni su da u tim brakovima vide neku smišljenu dinastičku politiku Andrije II. Oni su možda mogli da služe njegovim aspiracijama na presto Latinskog carstva. Treba ipak istaći, s obzirom na to da su oni sklopljeni na putu od krstaške države do Ugarske, da bi to moglo da znači da je Andrija bio prinuđen da na taj način »plati propusnicu« usputnim vladarima. To, možda, potvrđuje i činjenica da je, posle povratka u Mađarsku, veridbu svog sina Andrije raskinuo, a isto je hteo da učini i sa brakom svog sina Bele, kada je za njega našao bolju priliku, ali se Bela tome usprotivio. Čak i u slučaju da je to i bio razlog za brakove Andrijine dece s istočnohrišćanskim vladarima, to svedoči o ugledu ugarske kraljevske porodice i, posredno, Ugarske u njihovim očima. 11osle povratka iz krstaškog pohoda Andrija je, kako se sam jadao u jednom pismu papi, zatekao opustošenu i upropašćenu zemlju. Iako je verovatno da je on i preterivao, kako ne bi morao da vrati svoje dugove Crkvi i, s druge strane, kako bi prebacio odgovornost na one koji su vladali zemljom u njegovom odsustvu, nečeg je ipak bilo u tome. Uostalom slabljenju ugleda Ugarske doprineo je i sam papa, pa mu se Andrija možda žalio i iz tog razloga. Srpski veliki župan Stefan Nemanjić, iskoristivši odsustvo Andrije II iz Ugarske, proglasio se 1217. godine za kralja i zatražio od pape krunu. Papa Honorije III je uslišio njegovu molbu i preko svog legata poslao mu je krunu, što je značilo priznanje kraljevske titule Stefanu. To je, međutim, predstavljalo kršenje prava ugarskog kralja koji je od 1201. godine pretendovao na srpske zemlje u svojoj titulaturi. Sukob oko pretenzija na istu titulu doveo je do rata između Andrije II i Stefana Prvovenčanog. Stefan Prvovenčani, da bi postigao sporazum sa severnim susedom, poslao je ugarskom kralju svog brata, prvog srpskog arhiepiskopa Savu, sa bogatim darovima, među kojima su bili zlatom opremljeni konji. Pored darova, koji su nesumnjivo dobrodošli Andriji koji je uvek bio u novčanoj oskudici, sveti Sava je, prema žitiju, uticao na ugarskog kralja i svojim čudotvornim sposobnostima. On je, naime, usred letnje žege izmolio od Boga grad, kako bi imao leda za hlađenje svog vina. Grad je bio toliki da je poubijao konje mađarskih vitezova. Videvši to, kralj Andrija je pristao na mir (»preobratio se«). Mađari su međutim, u svojoj diplomatičkoj terminologiji zadržali stare pretenzije na »regnum Rasciae«, a njihovi kraljevi su sve do 1918. godine nosili naslov »rex Servie«, iako ta titula nije imala podlogu u stvarnosti. Za vreme Andrije II ponovo se ispoljila ugarska ekspanzivna politika ne samo prema Srbiji, već i prema Bosni. Još dvadesetih godina 13. veka ova zemlja je podvrgnuta duhovnoj jurisdikciji kaločko-bačkog nadbiskupa Ugrina. On je zadužio Kalojana, sina vizantijskog cara Isaka II Anđela i unuka Bele III, da povede krstaški rat protiv bosanskih jeretika. Ovaj pohod ostvario je, posle višegodišnjeg odlaganja, tek 1235. slavonski herceg Koloman. Njegove rezultate, međutim, uskoro je poništila mongolska najezda.
37
Zlatna bula Andrije II Najznačajniji unutrašnjopolitički događaj za vreme vladavine Andrije II bio je izdavanje Zlatne bule. Bila je to posledica tzv. novih ustanova (institucija), tj. neumerenih davanja kraljevskih (županijskih) imanja pojedincima u trajan posed (in perpetuo). Već su raniji kraljevi poklanjali svoje posede, ali do kraja 12. veka, usled obnovljenih dinastičkih sukoba, darivanje je poprimalo ranije neslućene razmere. Darivani su crkveni i svetovni domaći i strani velikaši, pre svega rođaci i pratnja njegove supruge Gertrude, čime je kraljevski posed znatno smanjen. Kako je u isto vreme fond imanja privatnika povećan, odnos između ove dve kategorije vlasnika je u potpunosti izmenjen. Dok je u vreme svetog Stefana kralj raspolagao sa dve trećine, a podanici sa jednom trećinom zemljišta, sada je bilo obrnuto. Pošto kruna nije sticala nove posede već ih je samo otuđivala, bilo je lako predvideti trenutak kada će se kraljevski zemljišni fond iscrpiti. Ugarski vladari su počeli ustupati i druge izvore prihoda, kao što su carine, putarine, skelarine, koje su do Bele III pripadale kralju, odnosno nadležnoj županiji. Prvi primer darivanja (prihoda) čitave županije vezuje se za ime ovog vladara, koji je 1193. godine krčkim županima (kneževima), precima Frankopana, poklonio Modrušku županiju. Poklanjanje županija velikašima nije imalo samo ekonomske već i društvene posledice. Kraljevi službenici (servientes regis) i posada županijskih tvrđava (iobagiones castri), preteče kasnijeg sitnog plemstva, koji su do tada bili podređeni neposredno kralju, sada su postali podređeni velikašima. Andrija II je zato pokušao da prihode nadoknadi na drugi način. On je, radi toga, pribegao, u Zapadnoj Evropi odavno poznatim i oprobanim sredstvima – davanju kraljevskih prihoda u zakup i »kvarenju« novca. Glavni prihod krune bio je, pored navedenih, prihod od prodaje soli, koja je, u pomanjkanju monete, bila neka vrsta obračunskog novca. Pored toga, sredstvo plaćanja bile su i skupocene kože. U Slavoniji i Erdelju državni porez se plaćao kožama kune. Otuda potiče naziv hrvatskog novca. Ovaj je porez nazivan kunovinom i kada se kasnije plaćao u novcu. Crkva je počela da traži da se crkvena desetina, umesto u naturi (žitu i vinu), plaća u novcu. Ona je, takođe, imala monopol na prevoz i distribuciju soli. So se iz erdeljskih rudnika, u velikim kamenim blokovima, prevozila rekama Kriš i Moriš do Solnoka (Slanik) i Segedina, odakle se razvozila Tisom, Dunavom i Dravom, preko Slankamena (otuda mu ime) i Sonte, dalje za zapadnu Mađarsku i eventualno Slavoniju. Andrija je sada trgovinu solju dao u zakup Jevrejima i muslimanima. Oni su, doduše, davali Andriji iznos zakupnine unapred, ali su ga zato višestruko naplaćivali kupcima. Drugi način sticanja dobitka »kvarenjem« novca bio je dvostruk. U Ugarskoj se novac kovao od mešavine srebra i bakra. Veličina (težina) novca i odnos dva metala bio je propisan. Andrija je, međutim, kovao novac sa sve većim procentom bakra i manjim procentom srebra. Novac je bio u opticaju oko godinu dana, od Uskrsa do Uskrsa. Svakog Uskrsa bi se pokupio novac iz prethodne godine i izmerio. Njegova težina, usled habanja, bila je uvek manja od težine novog novca. Razlika u težini između starog i novog novca pripadala je vladaru. To se zvalo dobitak komore (kamara hasna, lucram camerae). Uvidevši korist koju ima od promene novca, Andrija II ga je počeo menjati više puta godišnje. To je dovelo do pojava, koje se u savremenoj ekonomiji nazivaju inflacijom i devalvacijom. Svi su hteli da plaćaju u novom (lošem), a zahtevali da im se plati u starom (dobrom) novcu. Ovi potezi Andrije II izazvali su nezadovoljstvo svih društvenih slojeva Ugarske, 38
osim privilegovanih. Nehrišćanski zakupci nemilosrdno su pljačkali narod. Crkva, koja je žalila za izgubljenim monopolom soli, podržavala je stanovništvo u njegovom otporu protiv »nevernika«. Sitno plemstvo je bilo nezadovoljno zbog gubitka veze sa kraljem, a mađarski velikaši i daljim davanjem prednosti strancima. Nezadovoljnici su protiv Andrije II iskoristili njegovog starijeg sina Belu, koji je još 1214. godine krunisan za mlađeg kralja. Pod pritiskom grupe velikaša, Andrija II je imenovao Belu 1220. godine za hrvatsko-slavonsko-dalmatinskog kneza, dajući mu time teritorijalnu vlast. Zbog njegove samostalne politike, otac ga je, 1226. godine, zamenio na tom položaju mlađim sinom Kolomanom, a Belu postavio na čelo Erdelja. Kao erdeljski knez Bela je radio na proširenju vlasti Ugarske u susednoj Vlaškoj niziji, gde su se tada počeli iz južnoruskih stepa naseljavati Kumani. U cilju njihovog uvlačenja u ugarski »komonvelt«, Bela je 1228. opsedao Vidin, u severozapadnoj Bugarskoj. Pošto nije uspeo da zauzme ovaj grad, stvorio je, severozapadno od Vidina, u Olteniji (Maloj Vlaškoj), banovinu sa sedištem u Turnu-Severinu. On je na toj teritoriji organizovao dominikansku misiju i 1233. godine proglasio se kraljem Kumanije. Tu će titulu, bez obzira na to što su vlast na ovom području izgubili, ugarski kraljevi zadržati sve do 1918. godine. Tešku ekonomsku i socijalnu situaciju u Ugarskoj nije mogla popraviti ni podela vlasti između oca i sina. Kada je Andrija II, 1221. godine, pod pritiskom nezadovoljnika, odlučio da vrati posede kruni, zbrka je postala još veća. Masa nezadovoljnika, na saboru u Stonom Beogradu 1222. godine, prisilila je Andriju II da jednom svečanom poveljom obeća promenu stanja. Ta povelja je, po svom visećem zlatnom pečatu, nazvana Zlatnom bulom. Zlatna bula nije sačuvana u originalu, iako je izdata u sedam primeraka, nego samo u prepisima. Zlatnom bulom se zabranjuje kralju da strance imenuje na visoke državne položaje, da poklanja čitave županije, da kraljevske prihode daje nevernicima u zakup, da prodaje so, osim u Solnoku i Segedinu, da njegova pratnja odseda na imanjima plemića i njihove livade koristi za ispašu svojih svinja. Zabranjuje se, takođe, gomilanje funkcija. Određuje se da se novac, i to od dobrog metala, menja godišnje jedanput i da se redovno održavaju sabori, na praznik Svetog Stefana kralja (20. avgusta), kojim će predsedavati kralj ili, ako je on opravdano sprečen, palatin. Priznata je ravnopravnost Andrije i Bele. Svako je mogao slobodno da bira jednog od njih za gospodara. Servientima je dozvoljeno da slobodno raspolažu svojim posedima. Zabranjeno je hapšenje servijenata bez sudske presude. Ako ratuju van granica Ugarske, kralj je dužan da im to plati. Najznačajniji je poslednji, 31. član Zlatne bule, koji dozvoljava svim slobodnim ljudima (plemićima) da se, ako bi vladar (Andrija II i njegovi naslednici na prestolu) prekršio odredbe Zlatne bule, usprotive i pruže mu otpor, a da pri tom ne budu proglašeni nevernicima (pobunjenicima). To je pravo na otpor i protivljenje (ius resistendi ac contradicendi). Na ovaj član pozivali su se svi pokreti koji su branili stalešku »nezavisnost« ugarskog plemstva. Ova odredba je važila, sa prekidima, do 1687. godine. Ugarski sabor se tada, u znak zahvalnosti što je Leopold I osvojio Budim od Turaka, odrekao ovog prava. Zlatna bula je predstavljala ustav feudalne, plemićke Ugarske. Njome je ograničavana kraljeva samovolja. Nju će najveći pravnik feudalne Ugarske, Stefan Verbeci, uvrstiti početkom 16. veka u kodeks ugarskih zakona Corpus iuris Hungarici (Tripartit), priručnik feudalnog prava. Tripartit je štampan i široko primenjivan, a Zlatna bula je postala trajan elemenat mađarske plemićke svesti. Iako je teorijski i principijelni značaj Zlatne bule u budućnosti za Mađarsku bio 39
veliki, ona u praksi nije odmah donela očekivane suštinske promene. Kako je »nevernicima« bilo zabranjeno da se bave zakupom kraljevskih prihoda, oni su se počeli masovno pokrštavati. Najistaknutijima od njih kumovao je sam Andrija II. Pošto je naređeno da Crkva i dalje ubire desetinu u naturi, ona se smatrala dvostruko oštećenom. Crkvena vlast je zbog toga 1231. godine prinudila Andriju da izda novu zlatopečatnu povelju, kojom je preuzeta većina nesprovedenih odredaba povelje iz 1222. godine, ali su dodate i nove kojima se osiguravaju povlastice Crkve. Pošto ni ove nisu primenjivane, iako se Andrija II zakleo na to, ostrogonski nadbiskup Robert je 1232. godine izopštio nekoliko kraljevskih savetnika i bacio interdikt na Mađarsku. U sukob ugarskog vladara i Crkve umešao se tada i papa, Grgur IX. On je poslao svog legata, kardinala Jakova Pekorarija, biskupa od Preneste, koji je 1233. godine zaključio u Beregu (Beregovo, Ukrajina) sporazum s Andrijom II. Ovim sporazumom vraćena su Crkvi njena prava na trgovinu solju, a njeni kmetovi su oslobođeni državnih poreza. Andrija II, međutim, nije mogao da se pridržava ni ovog sporazuma. Zato je 1234. godine izopšten, a Mađarska ponovo stavljena pod interdikt. Papa je, međutim, zbog zasluga njegove kćerke Jelisavete (Elizabete), čija je kanonizacija tada bila u toku, oslobodio Mađarsku i njenog vladara crkvenih kazni. Jelisaveta, udovica tirinškog markgrofa Ludviga IV, postala je prva mađarska svetica. Kada je sredinom oktobra 1235. Bela IV (1235–1270) počeo samostalno da vlada, prvi njegov akt je bio obračun s očevim pristalicama. Naredio je da palatina Dionizija oslepe, a Đulu iz roda Kan zatvore. Samo je nekolicina njih uspela da izbegne Belinu osvetu. Njihova imanja, kao i posede drugih Andrijinih pristalica, među njima i bana Banka, saučesnika u ubistvu njegove majke, Bela je konfiskovao. Zbog toga je stekao mnogo protivnika. Njegov ideal je bio njegov deda, »stari kralj Bela« (Bela III). Bela, omrznut i zbog revizije poseda, svoju nepopularnost je povećao time što je, osim kneževima i prelatima, zabranio sedenje za vreme održavanja kraljevskog saveta, spalivši njihove stolice, kao i time što je zabranio moliocima slobodan ulazak kod kralja i uveo praksu pismenog podnošenja molbi. Svestan neuspeha revizije poseda, on je smislio drugi način da slomi moć njemu mrskih velikaša. Verovatno ne samo iz tog razloga, Bela IV je pomislio na doseljavanje Mađara, zaostalih u prapostojbini, u svoju kraljevinu. Ako bi oni bili neposredno pod njegovom vlašću, mogli bi biti znatna protivteža velikašima koji su se osilili. Sećanje na mađarsku sabraću, zaostalu u prapostojbini (Hungaria Maior, Starija Ugarska), održalo se, bar među obrazovanima. Crkva je prihvatila Belinu zamisao, računajući na povećanje broja svojih vernika, pošto bi paganski Mađari pre preseljenja bili pokršteni. Zaostale Mađare je, međutim, trebalo pronaći, jer niko više nije znao tačno gde se nalazi njihova postojbina. U tu svrhu su, još pre Belinog stupanja na presto, u proleće 1235. godine poslata četvorica dominikanskih kaluđera. Kaluđeri su kopnenim putem došli do Carigrada, odakle su se lađom prebacile u južnu Rusiju. Od njih su se dvojica vratila sa puta, jedan je na putu umro, ali četvrti, brat Julijan, nije odustao. Posle neopisivih teškoća, on je, kao sluga jednog hodže, stigao je u povolšku Bugarsku. Od jedne Mađarice, udate u ovoj zemlji, on je saznao da se postojbina povolških Mađara nalazi na dva dana hoda odatle. Julijan, sasvim iscrpljen, stigao je u povolšku Mađarsku, gde su ga sunarodnici radosno dočekali. On se sa njima sporazumevao bez teškoća, što svedoči o zajedničkom korenu jezika obeju grana mađarskog naroda. Kod njih se sačuvalo i sećanje na to da su se njihova braća nekada davno odselila u pravcu zapada. Mađari u prapostojbini bili su na 40
istom stepenu privrednog i društvenog razvoja kao »zapadni« Mađari pre odseljenja. Bili su ekstenzivni stočari, zemlju nisu obrađivali, jeli su konjsko meso i pili kumis. Bili su pagani, ali nisu imali idole, već su obožavali prirodne sile. Iako su »istočni« Mađari zadržavali Julijana, on je, kada je saznao kako Mongoli pripremaju evropski pohod, požurio da se vrati kući da obavesti Belu IV o opasnosti. Kraćim putem, preko zemlje Mordvina, Vladimirsko-suzdaljske kneževine i Poljske, vratio se u Mađarsku. Bela IV je poslao Julijana papi Grguru IX da ga obavesti o pronalaženju »istočnih« Mađara, tražeći dozvolu za njihovo pokrštavanje, kao i pomoć u slučaju napada Mongola. U međuvremenu je ugarski kralj uputio u Stariju Mađarsku novu četvoročlanu misiju dominikanaca da bi širili hrišćanstvo. Ona je, u proleće 1237. godine, u okolini Suzdalja, srela Mađare koji su bežali ispred najezde Mongola. Dominikanci su hteli da pokrste bar ove Mađare, ali im je to veliki knez Jurij Vsevolodovič zabranio, plašeći se, navodno, osvete Mongola. Posle povratku iz Rima, u leto iste godine, Julijan je opet krenuo na put, kako bi organizovao, bez odlaganja, preseljenje »istočnih« Mađara, odlažući njihovo pokrštavanje za vreme kada budu stigli u novu otadžbinu. Na pola puta ga je, međutim, stigla vest da su Mongoli opustošili povolšku Bugarsku i Mađarsku. Pošto su uvideli da ne mogu ništa preduzeti, oni su se, sa članovima prethodne misije, koje su pronašli u Rjazanju, vratili, neobavljena posla, u Mađarsku. Dominikanci su doneli vest Beli IV da mongolski kan Batu hoće da pokori njegovu kraljevinu. Posle provale Mongola, ugarski kraljevi su bili i suviše zauzeti drugim brigama da bi mogli da pošalju nove misije za pronalaženje preživelih paganskih Mađara. Naslednici dominikanaca, franjevački misionari, planirali su misijski rad i u istočnoj Ugarskoj. Ona je, i u 14. veku, u papskim bulama označavana kao područje njihovog delovanja. Neki su možda i dospeli u taj kraj, ali o tamošnjim Mađarima više nisu u Evropu stizale nikakve vesti. Nšh je provala Mongola konačno izbrisala iz redova naroda. Oni koji nisu fizički uništeni utopili su se u okolne narode.
Crkvena politika Bele IV Pobožni Bela IV bio je osnivač i zaštitnik mnogih manastira. Cistercitskoj opatiji Belefons u Fruškoj gori, na predlog svoje sestre, svete Jelisavete (Elizabete), darovao je bogate posede po Sremu i Bačkoj. Između ostalog, on je manastiru poklonio vlastelinstvo Petrovaradin (današnji Novi Sad) sa kraljevskim dvorcem i skelom na Dunavu, koji je ranije pripadao Gertrudinom ubici, čanadskom županu Petru, a zatim Belinoj tetki, bivšoj vizantijskoj carici Margariti (Mariji). Od treće decenije 13. veka javljaju se u Ugarskoj novi, prosjački crkveni redovi, braće propovednika (dominikanaca) i male braće (minorita, franjevaca). Prvi samostan (manastir) dominikanaca (red je osnovao 1216. godine sveti Dominik u Španiji) pominje se u Ugarskoj već 1221. godine u Đeru. Ovde je živeo i delovao Pavle Mađar, koji se vratio iz Bolonje, gde je bio profesor teologije na tamošnjem univerzitetu. Uskoro je osnovana posebna ugarska dominikanska provincija. Njoj će krajem 13. veka biti podređeni samostani u Dalmaciji, Zeti i Albaniji. Dominikancima iz Ugarske je u prvo vreme poverena duhovna briga o Bosni (borba protiv bogumila) i Albaniji, kao i pokrštavanje Kumana u današnjoj Vlaškoj niziji. U tu svrhu je osnovana misijska biskupija u Milkovu, čiji su prvi biskupi, do provale Mongola, bili dominikanci. Pored muških manastira dominikanskog reda, na Ostrvu zečeva osnovan je samostan Sveta Marija za begine, koje su podređene nadzoru dominikanaca. Zato je 41
kasnije ovo ostrvo nazivano i Ostrvom svete Marije. Ovaj ženski manastir osnovali su Bela IV i njegova supruga Marija Laskaris za svoju kćerku Margaritu, koju su još u majčinoj utrobi zavetovali Bogu. Ona je kao petogodišnja devojčica iz manastira sveta Katarina u Vespremu prešla u ovaj manastir. Njeni roditelji su kasnije nameravali da je udaju za češkog kralja Otokara II Pšemisla, za šta su pribavili i papinu dozvolu ali, pod uticajem svog ispovednika dominikanca, Margarita je odbila da napusti manastir i ovde je ostala do kraja života. Po njoj je ovo ostrvo nazvano Margaritinim ostrvom (Margitsziget). Ono se danas nalazi u strogom centru Budimpešte i omiljeno je mesto za odmor žiteljima glavnog grada Mađarske. Osim Margarite, u ovom manastiru je živela i Jelisaveta (Elizabeta), kćerka njene bratanice Katarine i srpskog kralja Dragutina. Njena druga bratanica, Elizabeta, kasnije supruga srpskog kralja Milutina, bila je neko vreme nastojnica. Ona je, iako je sahranjena u Napulju, imala ovde pripremljen nadgrobni spomenik od crvenog mramora. Ovde je 1272. godine sahranjen njen otac, Margaritin brat, kralj Stefan V. Pred kraj života Bela IV je počeo da daje prednost drugom prosjačkom redu – franjevcima. Franjevci su se pojavili u Ugarskoj 1229. godine. Prvi njihovi manastiri bili su u Stonom Beogradu i Ostrogonu. Iako su se pojavili kasnije, njihova omiljenost je ubrzo prevazišla popularnost dominikanaca. Uskoro je osnovana i ugarska franjevačka provincija. Misije u Bosni i Vlaškoj preuzela su od dominikanaca mala braća. Bela IV, njegova supruga kraljica Marija i njihov mlađi sin Bela sahranjeni su, po sopstvenoj želji, u crkvi franjevaca u Ostrogonu. To je dovelo do spora između redovnika (kaluđera) i ostrogonskog nadbiskupa, koji je bezuspešno pokušao da kraljevske pokojnike prebaci u svoju katedralu. Pravi procvat franjevački red u Ugarskoj će, međutim, doživeti tek pod vladavinom Anžujaca. Isti je slučaj bio sa pavlinima, pustinjacima koje je prvi put sakupio ostrogonski kanonik Euzebije u dva manastira, stavljajući ih pod nebesku zaštitu svetog Pavla Pustinjaka. Pravila pavlina potvrdio je papa Urban IV 1263. godine na preporuku svetog Tome Akvinskog. Pavlini su jedini, i danas postojeći, kaluđerski red ugarskog porekla. Još pre pavlina Bela IV je 1238. godine naselio u Ugarskoj nemu braću, kartuzijance, koji su se zavetovali na večito ćutanje. Tako su u 13. veku, pored prosjačkih redova, i pustinjački redovi doživeli veliki uspon. Kraljeva kćerka Margarita postala je svetao primer asketskog života. Pored verskih pokreta, koje je Crkva priznavala, za vreme Bele IV, 1261. godine, u Ugarskoj su se pojavili flagelanti.
Najezda Mongola Beli IV, kao i čitavoj Ugarskoj, zapretila je s istoka jedna nova, do tada nepoznata opasnost – najezda Mongola. Mongolska plemena, baveći se lovom, ribolovom, sakupljanjem, a kasnije nomadskim stočarstvom, živela su u pustinjama centralne Azije, jugoistočno od Bajkalskog jezera, između jezera Kulun Nor i Buir Nor, sa središtem u gradu od šatora, Karakorumu. Njih je krajem 12. i početkom 13. veka ujedinio Temudžin, nazvan 1207. godine Džingis-kan (vrhovni kan). Posle ujedinjenja Mongoli su počeli s osvajačkim pohodima, prvo prema istoku, Kini, a zatim i prema zapadu. Od dvadesetih godina 13. veka počeli su njihovi pohodi prema južnoruskim stepama, koje su im bile potrebne kao pašnjaci, a gde su tada živeli Kumani i Alani. Pošto su Kumani priznavali vrhovnu vlast ruskih kneževa, oni su organizovali njihovu odbranu. Mongoli su, prešavši reku Don, napali Kumane, i 1223. godine pobedili njih i njihove 42
ruske saveznike u bici na reci Kalki. Dalje napredovanje Mongola je izvesno vreme bilo zaustavljeno zbog smrti Džingis-kana 1227. godine. On je, međutim, pre smrti podelio svoje carstvo, prema stranama sveta, na četiri dela (ulusa). Zapadni ulus, koji je obuhvatao i Evropu, dobio je kan Batu, sin najstarijeg sina Džingis-kana Džučija, koji je umro pre svog oca. Za vrhovnog kana odredio je svog trećeg sina Ugedaja. Na kurultaju (skupštini mongolskih glavara), održanom 1235. godine u Karakorumu, odlučeno je da se pod vođstvom Batua obnovi pohod Mongola na Evropu. To se dogodilo zimi 1237/1238. godine. Godine 1240. oni su zauzeli Kijev. Njima je bio otvoren put prema zapadu. Na njihovom putu našla se i Mađarska. Njihov gnev protiv ove zemlje izazvao je Bela IV zato što je primio na tle Ugarske Kumane koji su bežali ispred Mongola, zajedno sa njihovim poglavicom »kraljem« Kutunom. Bela je odbio zahtev Batua da ih izruči. Kutun je pristao da se, zajedno sa svojim narodom, pokrsti i pređe na sedelački način života. Njihov prelazak na hrišćanstvo je, međutim, kao i u slučaju masovnog pokrštavanja drugih naroda, bio samo formalan. Kumani su u duši ostali pagani. Kumani su sada bili na onom stepenu privrednog i društvenog razvoja na kome su Mađari bili prilikom svog dolaska u Panoniju pre oko dvesta pedeset godina. Zbog prevelike razlike u načinu života između Mađara i Kumana, dolazilo je do svakodnevnih trzavica. Lutajuća stada stoke Kumana pričinjavala su velike štete usevima. Mađari su bili ljubomorni na »slobodan«, u stvari sa hrišćanskog stanovišta nedisciplinovan, život Kumana, kod kojih nije bilo kmetstva. To je plašilo velikaše zbog smanjenja radne snage. Neki su čak ponovo priželjkivali povratak u paganstvo. Ugarska crkva se zbog toga zabrinula. Mađare je, takođe, vređalo i to što su Kumani bili podređeni samo kralju Ugarske. Bela IV je primio Kumane na područje Ugarske, verujući da će u njima naći pouzdan oslonac, ne samo protiv Mongola već i protiv mađarskih velikaša. On se, međutim, u tome prevario, jer prisustvo Kumana ne samo što nije doprinelo odbrani zemlje od Mongola već je povećavalo unutrašnji nered. Još veće teškoće izazvao je austrijski vojvoda Fridrih II Svađalica iz porodice Babenberga, koji je došao, na molbu Bele IV, sa malom vojskom da krene protiv Mongola. Umesto toga on je izazivao Kumane u okolini Budima, a zatim se vratio kući. Ugarska se u takvoj situaciji suočila sa neposrednom opasnošću od Mongola. Ogromna mongolska vojska stajala je u polukrugu na obroncima Karpata i čekala samo znak za napad. Nzene izvidnice upadale su preko granice i zaletale se gotovo do Pešte. Bela IV je činio sve što je mogao. Naredio je da se utvrdi Ruska kapija (planinski prevoj Verecke), severoistočna vrata Ugarske, i da se ponese krvavi mač, znak opšte mobilizacije širom čitave zemlje. Trupe velikaša su se, međutim, vrlo sporo sakupljale, a Mongoli su razrušili utvrđenja graničnog prevoja i preplavili Mađarsku. Mađari su za neefikasnost odbrane zemlje optužili Kumane. Njihovog kralja Kutuna i njegovu pratnju, kada je išao na savetovanje kod Bele IV, ubila je razjarena gomila. Na nasilje Mađara, Kumani su takođe odgovorili nasiljem. Oni su, ubijajući, rušeći i paleći sve usput, napustili Mađarsku. Kada bi ubili nekog Mađara, oni su govorili »Ovo je za Kutuna«. Odbegli Kumani naselili su se u Kučevsko-braničevskoj oblasti u istočnoj Srbiji. Njih će pokoriti srpski kraljevi Dragutin i Milutin, uz pomoć ugarskog kralja Ladislava IV. Neki su doprli čak do Egejskog mora i stupili u službu vizantijskog cara. U odsudnom trenutku Ugarska je ostala bez saveznika i zaštićenih granica. Glavnina mongolske vojske nalazila se na tlu Mađarske. Pošto je svoju ženu i decu 43
poslao u zapadnu Mađarsku, i Bela IV, sa svojim bratom Kolomanom i malobrojnom kraljevskom vojskom, krenuo je u susret Mongolima. Do odlučujuće bitke došlo je na pustari Muhi, pored reke Šajo, 11. aprila 1241. U toj bici Mongoli su porazili ugarsku vojsku. Polje Muhi prekrili su leševi poginulih. Na bojištu su ostali i ostrogonski i kaločkobački nadbiskupi. Belin brat Koloman zadobio je smrtonosnu ranu, ali je uspeo da pobegne u Čazmu, gde je umro. Sahranili su ga u crkvi begina, u Ivaniću u Križevačkoj županiji, tajno, kako Mongoli ne bi, nadajući se plenu, oskrnavili njegov grob. Kolomanov grob nikada nije pronađen. Bela IV je uspeo da izbegne opkoljavanje Mongola samo zahvaljujući požrtvovanju vitezova templara, koji su, štiteći njegovo povlačenje, svi izginuli. Bela je tako uspeo, uporedo sa mongolskom vojskom, u velikom luku sa severa da dođe do Pešte, odakle je produžio prema austrijskoj granici. Tu ga je zadesila nova nesreća. Beskrupulozni vojvoda Fridrih II ga je u Hainburgu zarobio i pustio ga je tek pošto mu je založio tri zapadnougarske županije. Samo se Đer odbranio od Fridrihovog napada. Oslobodivši se iz Fridrihovog zatočenja, Bela IV je iz Zagreba pozivao poglavare zapadnog hrišćanstva, papu Grgur IX i nemačko-rimskog cara Fridriha II Hoenštaufena, da pomognu Ugarskoj, čiji su opstanak Mongoli ugrozili. U okolnostima smrtne opasnosti po zemlju, Bela IV je bio spreman da prihvati nemačku vrhovnu vlast nad Ugarskom. Papa i car su međutim upravo vodili odlučujući borbu jedan protiv drugog, tako da su pomoć obećali tek posle njenog okončanja. Bela nije bio bolje sreće ni sa pozivom koji je uputio francuskom kralju Luju IX. U međuvremenu su u Mađarsku prodrle još dve mongolske vojske. Jedna, iz tri dela, iz pravca Erdelja, pod vođstvom Kadana, prodrla je poslednjeg dana marta 1241. Ona je zauzela Bistricu, Kluž i Veliki Varadin, a zatim, prodrevši u dolinu Moriša, Čanad, gde su se tri krila Kadanove vojske ujedinila. U dva poslednja mesta zapalili su katedralu i, kao uostalom svugde, izvršili veliki pokolj. U isto vreme Mongoli su, posle bitke kod Lignice sa šleskim vojvodom Hajnrihom Pobožnim 9. aprila 1241. godine, preko Poljske i Moravske, pod vođstvom Orde i Bajdara, prodrli u Mađarsku i sa severozapada. Iako ova vojska nije mogla da zauzme severnougarske tvrđave koje su se nalazile na vrhovima planina, ona je, kao i glavnina osvajačke vojske Mongola, prodrla do Dunava. Dunav je, međutim, svojom širinom i dubinom predstavljao njima do zime prepreku. Na nesreću zapadne Ugarske, u zimu 1241/1242. godine Dunav se čvrsto zaledio, tako da su osvajači sada mogli da prodru i u, do sada pošteđeni, deo zemlje. Od tada su, izuzev nekoliko utvrđenih gradova i tvrđava, Mongoli zauzeli čitavu teritoriju Ugarske. Deo naroda je potražio sklonište u nepristupačnim planinama, šumama i močvarama. Mongoli su, međutim, kod kraljevog kancelara, poginulog nadbiskupa Ugrina, našli Belin pečat, pa su sa njim, preko zarobljenih sveštenika, u Belino ime upućivali lažna pisma u kojima su pozivali odbeglo stanovništvo da se vrati. Mnogi su im, nažalost, poverovali. Mongoli su zarobljene mađarske ratnike odmah poubijali, žene prvo silovali, a onda ih prepustili svojim ljubomornim ženama koje su ih, posle svirepih mučenja, usmrtile. Mađarska deca su služila mongolskoj deci kao živa meta za vežbu streljanja. Jedan deo seljaka Mongoli su ostavili u životu da bi proizvodili žito za potrebe njihove vojske. Kada su postali suvišni, i njih su poubijali. Jedno krilo mongolske (tatarske) vojske, pod vođstvom Kadana, gonio je Belu IV dalje. Nesrećni ugarski kralj bežao je sa svojom bremenitom ženom, decom i malobrojnom pratnjom, preko Zagreba, u Primorje. On se prvo zaustavio u Klisu, gde mu 44
se žena, krajem januara 1242. godine, porodila, donevši na svet kćerku, potonju svetu Margaritu, koju su njeni roditelji još u majčinoj utrobi zavetovali Bogu ako Mađarska bude izbavljena od propasti. Kraljevski begunci su zatim nastavili svoj put za Split. Na tom putu su im umrle dve kćeri, Margarita (I) i Katarina, koje su sahranjene u sarkofagu nad portalom splitske katedrale. Ne osećavši se sigurnim ni u Splitu, Bela IV je uskoro prešao u Trogir, poslednju postaju svog bekstva. Tatari su ga i tu sledili i, opkolivši grad, koji zbog njegovog ostrvskog položaja nisu mogli zauzeti, pozivali su njegovo stanovnike da im izruče kralja sa porodicom, obećavši im, pismima ubačenim strelama, da će u tom slučaju grad osloboditi. Bela IV, koji se ni u Trogiru nije osećao bezbednim, ukrcao se, zajedno sa svojom porodicom, na jednu lađu, koja je bila spremna da isplovi na pučinu u slučaju da Tatari prodru u grad. Do toga, međutim, ipak nije došlo. Povlačenje Tatara, ne samo ispod zidina Trogira već i iz čitave opustošene Ugarske, počelo je od marta 1242, jer je vođa pohoda na Mađarsku, kan Batu, hteo da učestvuje u izboru novog velikog kana, čiji je položaj bio upražnjen posle smrti velikog kana Ugedaja. Po zapovesti Batua, Kadan je, pošto nije uhvatio Belu IV, digao opsadu Trogira i, preko južne Dalmacije, Zete, Raške i Bugarske, povukao se u južnoruske stepe. Posle povlačenja Tatara Bela IV se vratio u Mađarsku. Mongoli su, i povlačeći se, ubijali i pustošili zemlju. Po zemlji su svugde stajale ruševine i ležali nesahranjeni leševi. Pretila je opasnost od epidemija. Pošto su letinu koja im nije trebala Mongoli uništili, u Ugarskoj je zavladala glad. Mestimično su se javili nekrofagija i kanibalizam. Razaranja Mongola bila su tolika da je hroničar iz jednog austrijskog manastira zabeležio kako su Mađarsku, posle trista pedeset godina postojanja, uništili Tatari. Srećom po Mađarsku i Mađare, ovaj zaključak austrijskog hroničara pokazao se netačnim. Mongolska najezda, iako je ponekad i potcenjivana, ostala je u svesti Mađara kao jedna od najvećih nacionalnih tragedija. Ona se upoređivala samo sa turskim osvajanjem i Trijanonskim mirom. Činjenica da se Bela IV uzalud obraćao poglavarima zapadnog hrišćanstva, caru i papi, navela je neke mađarske istoričare da za najezdu Mongola okrive Zapad, za čiju su se bezbednost Mađari žrtvovali. Štaviše, s vremena na vreme javljala su se i mišljenja da je pružanje otpora Tatarima bilo, iz istorijske perspektive, pogrešno i da je Mađari trebalo da se udruže sa sebi etnički bližim Mongolima (Tatarima) protiv, njima strane i nezahvalne, zapadne civilizacije. Aktuelan politički prizvuk dobilo je ovo shvatanje tvrđenjem da je, sa stanovišta mađarske nacionalne bezbednosti, najbolje rešenje Varšavski ugovor. U tom duhu su, za vreme čitavog njegovog postojanja, brižljivo negovani mađarsko-mongolski odnosi.
Reorganizacija zemlje Bele IV i njene posledice Bela IV je posle prvog šoka, odlučno pristupio obnovi svoje kraljevine. Izvukavši pouku iz najezde Mongola, odmah je reorganizovao odbranu zemlje. Pošto stara zemljana i drvena utvrđenja nisu mogla da zadrže nalete neprijateljske konjice, a pošto su reka Dunav, tvrdim zidinama opasani gradovi i pogotovo na usamljenim uzvišenjima podignute kamene tvrđave uspešno odolevali njihovoj opsadi, Bela IV je, očekujući povratak Mongola, glavnu ulogu u odbrani zemlje preneo na ove druge. On je prvo utvrdio uzvišena mesta na posedima kraljevske porodice na graničnom planinskom vencu Karpata i u unutrašnjosti zemlje, a zatim je utvrdio liniju Dunava. Tako su nastala utvrđenja u brdima – Peštujvar (kasnije Budim) na kraljevskom i gornji grad u Višegradu na kraljičinom posedu. 45
Pošto sam Bela IV, u nedostatku sredstava i vremena (povratak Mongola očekivao se svakog časa), ne bi stigao da utvrdi svaku, za to pogodnu tačku u zemlji, on je uključio u ovaj posao šire društvene slojeve. Kao prvo, počeo je na razne načine da podstiče izgradnju utvrđenja na strategijski važnim tačkama Ugarske. Bela je kasnije davao posede pod uslovom da novi vlasnici na njima izgrade tvrđave od tvrdog materijala. Vlasnici imanja stečenih u nizijskim predelima mogli su ljudstvom ili finansijski da učestvuju u izgradnji kraljevskih tvrđava. Pored svetovne vlastele, Bela IV je računao i na crkvene posednike. Tako je, na primer, nastala Petrovaradinska tvrđava, koja je prethodila sadašnjoj, na steni koja se nalazila u okviru vlastelinstva cistercitske opatije u obližnjem mestu Ekerd (Belefons). Većini naselja na kraljevskim posedima, ako bi se opasala zidinama, Bela IV je dodeljivao povlastice kraljevskog grada. Tako je postupio i u slučaju Zagreba. Na taj način su nastali prvi (slobodni) kraljevski gradovi. Izgradnja tvrđava i utvrđivanje gradova bili su intenzivni i ubrzo je oko tvrđava nastalo deset novih gradova. Kao bitno znamenje grada u Ugarskoj smatraće se od tada, pa duboko u novi vek, zidine koje ga okružuju. Na takvo shvatanje će, razume se, uticati obnavljanje opasnosti od Turaka, spoljnog neprijatelja, sličnog Mongolima, koji, osim graničnih oblasti, više nikada nisu uznemiravali Mađarsku.
Gradovi u Ugarskoj u srednjem veku Od vremena Bele IV gradovi su doživeli brz razvoj. On i njegovi anžujski naslednici masovno su dodeljivali privilegije slobodnog (kraljevskog) grada (libera/regia/civitas), ili slobodnog (kraljevskog) sela (libera villa / regia). Slobodna sela su se na mađarskom nazivala sabadfalu, a na slovenskom sobotkama. Verovatno otuda mađarsko ime Subotice, Sabatka (Szabadka). Kraljevi su ta mesta izuzeli ispod nadležnosti župana ili velikaša i proglasili ih slobodnima. Gradovi i opidumi koji nisu bili okruženi zidinama imali su obično na svom području neko utvrđenje. Oni se zbog toga na mađarskom nazivaju varoš (grad koji ima tvrđavu). Pravim gradovima ipak su smatrani, pre svega, oni koji su bili opasani zidinama, što je bio uslov za sticanje privilegija. Oni će se nazivati slobodnim kraljevskim gradovima. Postojali su, međutim, i slobodni kraljevski gradovi, kao Segedin, koji su to postali pre nego što su bili okruženi zidinama, a čak i takvi, kao Debrecin, koji nikada nisu dobili svoje zidine. Uostalom, Debrecin je i suviše kratko imao status slobodnog kraljevskog grada, jer ga je, ubrzo po dobijanju tog ranga, kralj Žigmund otuđio, poklonivši ga već 1411. godine despotu Stefanu Lazareviću. Slobodna naselja su svoj porez (bed) plaćala neposredno kraljevskoj riznici. Pored kraljevskih gradova, postojali su i drugi – na primer crkveni gradovi. To su uglavnom bila biskupska sedišta. Oni su obično imali manju autonomiju od kraljevskih gradova. Bio je čest slučaj da na istom prostoru, ili u neposrednoj blizini, postoje mesta sa različitim statusom. Zagreb se, na primer, delio na crkveni (biskupski i kapitolski) i kraljevski grad. Ostrogon se delio na tri posebna »grada«, sa isto toliko nezavisnih magistrata. Jezgro današnjeg glavnog grada Mađarske činila su tri naselja sa dva različita statusa. Tek će 1872. godine, spajanjem Budima, Starog Budima i Pešte, nastati Budimpešta. Posebnu grupu gradova činila su rudarska naselja (bányavárosok) u severnoj Ugarskoj (Slovačkoj). Severoistočno od njih nalazila se grupa šesnaest saskih spiških gradova. Njih trinaest je Žigmund Luksemburški 1412. godine dao u zalog poljskom kralju Vladislavu II Jageloncu. Oni će se vratiti pod vlast mađarske krune tek prilikom 46
podele Poljske 1772. godine. U Transilvaniji je bilo sedam saskih gradova, koji su činili posebnu grupu. Stoga se ona naziva i Sedmogradskom (Siebenbürgen). Gradovima je upravljao savet (veće, tanács, rat, consilium). Savet kraljevskih gradova imao je dvanaest članova. Oni su se nazivali zakletim građanima (iurati cives, na mađarskom esküdt polgár – otuda potiče srpsko porodično ime Eškut i Eškićević). Veće opiduma (trgovište, mezőváros) imalo je manje članova, srazmerno svojoj veličini (deset, osam, šest ili čak četiri). Na čelu saveta i grada bio je izabrani sudija (gradonačelnik). Kod najmanjih opiduma, kao što je na primer bio Erdut, umesto sudije, vrhovna gradska vlast bio je kastelan vlastelina. Mogla su biti i dvojica. Uprava grada se nazivala magistrat. Građani su se zvali cives i hospites. Građani i kao celina nazivali su se zajednica bogatih i siromašnih (universitas divitum et pauperum). Gradovi su imali sudsku autonomiju. Njihov drugostepeni organ je već tokom 14. veka, od 1378. godine, stalno bio kraljevski rizničar. Gradovi su imali svoje statute. Između ostalih, sačuvan je statut Iloka iz 1526. godine. Bio je običaj da mesta koja su kasnije postala gradovi preuzimaju statute gradova koji su već postojali. Senta je, na primer, preuzela statut Segedina. Stanovništvo nekih gradova bilo je mešovito. U Budimu su živeli Mađari, Nemci i Italijani. U Vukovaru su 1231. godine živeli Sloveni, Mađari, Sasi i Alemani, a u Zagrebu, tokom 14. veka, Sloveni, Mađari, Nemci i Romani (Gali). Iako se, zbog nedostatka podataka, ne može odrediti srazmera pojedinih etniciteta, zna se da su gradski savet činili predstavnici svakog od njih. Sudija je biran po utvrđenom redosledu iz svakog etniciteta. U većim kraljevskim gradovima – Budimu, Požunu, Šopronu – živeli su i Jevreji. Oni su sačinjavali, kao i drugde u Evropi, posebnu opštinu, koja je, međutim, bila izuzeta ispod jurisdikcije gradskih vlasti i podređena neposredno kralju, odnosno komori. Za razliku od Anžujaca, koji su davanjem statusa slobodnog kraljevskog grada nastojali da veća mesta sačuvaju za krunu, Žigmund je, razdelivši u početku svoje vladavine kraljevske posede, izgubio više kraljevskih gradova, zadržavajući za krunu samo najznačajnije. Ceneći zasluge tih gradova, pošto su mu oni za vreme ustanaka bili uglavnom odani i izdašno ga pomagali novcem, on im je dodelio nove ili potvrdio stare povlastice na primer, Kovinu, na donjem Dunavu, dodelio je povlastice 1397. godine. Žigmund je 1405. godine sazvao na savetovanje predstavnike kraljevskih gradova i slobodnih sela, na kojem je doneto više zaključaka u tzv. gradskom dekretu Žigmunda. Ovim dekretom su svi kraljevski gradovi dobili pravo mača. Kralj je mogao preneti svoja (regalna) prava i na stanovnike opiduma, odnosno onih naselja gradskog obeležja čiji vlasnik nije bio on. Kralj Vladislav II Jagelonac je 1506. godine ustupio regalije Senti, iako je ona bila u vlasništvu starobudimskog kapitola Svetog Petra. Gradovi su međusobno zaključivali saveze, ali su često bili i u suparništvu, što je uticalo na njihove odnose. Ponekad je među njima dolazilo čak i do oružanih sukoba (na primer, između Segedina i Sente 1475. godine zbog skelarine koja je u Senti uzimana od segedinskih građana koji su vozili svoja vina iz fruškogorskih vinograda). Izgradnju utvrđenja po Belinoj naredbi istoričari su ponekad smatrali beskorisnom, iako se ne zna koliko je ona uticala na promenu namere Mongola da ponovo napadnu Mađarsku. Ako se to, međutim, verovatno nikada neće saznati, izgradnja utvrđenja imala je dalekosežne i, već posle nekoliko godina, dobro uočljive posledice po kraljevsku (centralnu) vlast, a samim tim i po čitav dalji život zemlje. U doba kada se za vatreno oružje nije znalo, kada su koplje i strela bili najefikasnije ofanzivno oružje, kamena utvrđenja, često na nepristupačnim stenama ili pored širokih reka, pokazala su se 47
efikasnim sredstvom za odbranu. Međutim, ona to nisu bila samo protiv Mongola, koji se nisu vratili, već i protiv državne (kraljevske, centralne) vlasti. Vlasnik ili zapovednik takve tvrđave mogao je nekažnjeno da se suprotstavlja kraljevskoj (državnoj) vlasti. U društvenom pogledu došlo je do podele među srazmerno malobrojnim vlasnicima tvrđava, koji su obično bili veliki posednici, i one vlastele koja nije imala na svom posedu utvrđenje. Ubrzo posle izgradnje tvrđava njihovi vlasnici počeli bi da potčinjavaju okolno stanovništvo, bez obzira da li su bili slobodni (»plemići«) ili kmetovi. To je dovelo do ubrzavanja stvaranja familijarne organizacije. Vlasnici tvrđava su u međusobnim sukobima i u suprotstavljanju kraljevskoj vlasti koristili sitniju vlastelu koja je bila njima potčinjena. Tužbe protiv njih kod županija, kao državnih organa, bile su uzaludne, utoliko pre što su župani po pravilu bili najsilniji vlasnici tvrđava. To je dovodilo do preobražaja županija. Tražeći zaštitu od nasilnih velikaša, sitno plemstvo, koje je ostalo izvan njihove feudalne familije, umesto županijskom sudstvu, podvrgnuto je obično nekom vlasniku tvrđave kao županu-sudiji, organizovalo je svoje plemićke sudove, birajući sudije tih sudova iz svojih redova po okruzima, jedinicama manjih od županija. Po manjim županijama bilo je dva, a po većim četiri okruga. Pošto su ove sudije sudile plemićima, a službeni naziv plemića još i u ovo doba bio je kraljev sluga (serviens regis), njihove sudije su se nazivale, pored sudija plemića (judices nobilium), takođe sudijama (kraljevskih) sluga (szolgabíró). Pošto su, pored sudskih, oni vremenom obavljali i administrativne funkcije svog okruga, ovim imenom su u Mađarskoj sve do 1946. godine nazivali sreske (okružne) načelnike. Njihov naziv, u obliku »solgabirov«, prešao je u jezik Srba u Ugarskoj i zadržao se do pre nekoliko decenija. »Okružni načelnici« bili su organi plemićke samouprave (autonomije). Srednje i sitno plemstvo je njime htelo da obezbedi svoju samostalnost od velikaša (vlasnika tvrđava). Ova organizacija se, međutim, pokazala neefikasnom za izvršavanje svog prvobitnog zadatka. A kako su, s druge strane, plemići sačuvali pravo tužbe kraljevskom sudu, delokrug plemićkih sudija ograničavao se na rešavanje manje značajnih slučajeva. Oni su sudili samo onim plemićima koji su ostali samostalni, odnosno kada bi došlo do spora među familijarima različitih gospodara. Sve veći broj plemića je, međutim, stupio u službu velikaša, postavši njihovim familijarima. Familijarima istog velikaša sudio je naravno njihov zajednički gospodar, kao što su vazalima u Zapadnoj Evropi sudili njihovi perovi. Gospodar je, zahvaljujući svojoj moći, od svojih familijara stvorio privatnu vojsku, sa kojom se suprotstavljao centralnoj vlasti i drugim velikašima. Uporedo sa jačanjem velikaša, od kojih su najveći nazivani oligarsima, u drugoj polovini 13. veka, pri kraju vladavine Bele IV i pod poslednjim Arpadovićima, došlo je do daljeg slabljenja kraljevske vlasti. Pored utvrđivanja strategijskih tačaka Ugarske, Bela IV je nastojao da vrati suverenitet krune nad celokupnom teritorijom zemlje, kao i da obezbedi saveznike u slučaju novog napada Mongola. On je, pre svega, oružjem vratio tri ugarske županije koje je za vreme mongolske najezde zaposeo Fridrih Svađalica. To je izazvalo rat s austrijskim vojvodom. Bela IV ga je potukao u bici kod Bečkog Novog Mesta 1246. godine. Fridrih je tom prilikom poginuo, a Bela IV je zaposeo Štajersku. Ovu oblast će dodeliti svom prvorođenom sinu, prestolonasledniku Stefanu. Štajerska će, međutim, postati »jabuka razdora« između Bele i češkog kralja Otokara II Pšemisla, muža Margarite Babenberške. To će dovesti do zategnutih odnosa između dvojice vladara. Bela IV je bio prinuđen, pošto je 1254. godine odbio nasrtaj 48
Otokara na Štajersku, da mu 1261. godine ipak ustupi ovu pokrajinu. Odnosi Češke i Ugarske, bez obzira što se Kunigunda Rostislavljević (Kinga), unuka Bele IV, tada udala za Otokara II, ostati sve do smrti češkog kralja, 1278. godine, zategnuti. Tome je doprinela okolnost što se Belina kćerka Margarita, koju su roditelji još u njenoj petoj godini dali u manastir, nije htela da napusti redovništvo da bi se udala za Otokara II, iako je za to čak i papa dao svoju dozvolu. Zbog svog samopožrtvovanja Margarita je ubrzo posle smrti proglašena blaženom, a svetom tek 1943. godine, kada je Mađarskoj opet zapretila opasnost s istoka. Bezbednosti Ugarske trebalo je da doprinese osnivanje novih banovina (banata) na njenim granicama. Tako su osnovane Mačvanska banovina na području severozapadne Srbije i Kučevsko-braničevska na tlu severoistočne Srbije, banovina Soli u severoistočnoj i Srebrnička banovina u severnoj Bosni. Na čelo ovih banovina postavljani su često članovi ili srodnici vladarske kuće. Sledeći primer svog oca, mladi kralj Stefan će od oblasti Vidina, osvojene od Bugarske, obrazovati Vidinsku banovinu. Među ove banovine spada, takođe, obnovljeni Severinski banat, koji je obuhvatao Malu Vlašku (Olteniju, u jugozapadnoj Rumuniji) sa sedištem u Turnu-Severinu. Ban ovog banata bio je često ujedno upravitelj južnougarskih županija između Moriša, Tise, donjeg Dunava i transilvanskih planina. Zbog toga se naziv Severinskog banata proširio i na njihovu teritoriju. A kada je Severinski banat turskim osvajanjem prestao da postoji, naziv Banat se ograničio na tle ovih županija, i taj naziv u tom značenju sačuvao se do danas. Poučen negativnim iskustvom, zbog neefikasne pomoći Zapadne Evrope u borbi protiv Mongola, Bela IV se okrenuo susednim vladarima i narodima iz središnjeg i jugoistočnog dela Evrope, uspostavljajući sa njima tesne političke veze. On je, za odbranu tada slabo naseljenog međurečja Tise i Dunava, pozvao natrag Kumane i ponovo ih naselio od Pešte do Subotice i u manjim dijasporama po južnoj Bačkoj, Banatu i Sremu. Kumani, odnosno jedan njihov deo, pristali su da prime hrišćanstvo i na sedelački način života. Po njima je ravnica između Pešte i Subotice dobila ime Kunšag (Kumanija). Kumani su se na ovom prostoru, prvenstveno kao ekstenzivni stočari, etnički održali sve do 18. veka. Poslednji čovek u Mađarskoj koji je znao kumanski jezik umro je krajem 19. veka, ali i danas ima ljudi koji su sačuvali uspomenu na svoje kumansko poreklo. Kumanima pripadaju i Paloci (Polovci), koji se nalaze severno od Pešte, na južnim obroncima severnih planina. Kako bi istakao ravnopravnost Kumana i Mađara, Bela je svog starijeg sina i prestolonaslednika Stefana (budućeg kralja Stefana V) oženio kćerkom kumanskog poglavice Sajana (čije se ime očuvalo u nazivu severnobanatskog mesta Sajan). Ona je, pokrstivši se, dobila ime Elizabeta (Jelisaveta), po tetki svog muža, svetoj Elizabeti (Jelisaveti). Ova činjenica dovoljno svedoči o padu ugleda Ugarske posle najezde Mongola, jer, dok su se raniji kraljevi Arpadovići ženili princezama iz najznačajnijih zapadnih zemalja, a sam Bela IV kćerkom nikejskog cara, njegov sin se morao zadovoljiti rukom kćerke jednog pokrštenog kumanskog poglavice, čije je savezništvo u tom trenutku bilo neophodno Mađarskoj. Aktuelni politički odnosi odražavaju se i u drugim dinastičkim bračnim vezama kojima je Bela IV pokušao da veže za sebe, i preko sebe za Mađarsku, vladare okolnih zemalja. Svoju stariju kćerku Anu udao je za černigovskog kneza Rostislava Mihajlovića, koji se sklonio na ugarski dvor. Njemu je Bela pomagao u osvajanju Galičke kneževine (Galicije). Rostislava je, doduše, 1250. godine porazio Danilo Romanović u bici na reci 49
San kod Jaroslava, ali je Bela prešao na stranu Danila, udavši za njegovog sina Lava svoju drugu kćerku Konstanciju, a Rostislavu i Ani poverio je kao naknadu upravu nad Mačvom. Između 1254. i 1256. godine uspostavljeni su prijateljski odnosi između Bele IV i srpskog kralja Uroša I, i Srbi su se, 1260. godine, borili na strani ugarskog kralja u njegovom ratu protiv češkog kralja Otokara II Pšemisla. Četiri godine kasnije, 1264, Uroš je bio među svatovima kada se ženio princ Bela, mlađi sin kralja Bele IV. Pri kraju vladavine Bele IV, 1267/1268. godine, kralj Uroš se odmetnuo i napao Mačvansku banovinu kojom je tada upravljao unuk ugarskog kralja, Bela Rostislavljević. Zahvaljujući svojoj nadmoći, ugarski kralj je zarobio srpskog kralja Uroša. Bela IV, za koga je čak i njegov hroničar rekao da u ratovima i vojsci nije imao sreće, bio je toliko oduševljen ovim uspehom da ga je posebnim pismom razglasio dvorovima na sve strane Evrope. Pored Belinih kćeri, za članove dinastije okolnih zemalja udate su i njegove unuke, kćerke njegovog sina, princa Stefana. Stefanova najstarija kćerka Katarina (Katalin) udala se, posle rata Bele IV sa srpskim kraljem Urošem I oko Mačve, 1268. godine, za njegovog starijeg sina (Stefana) Dragutina. Pored njene sestre Marije i Piroške (Irine), jedini savremeni portret neke srednjovekovne mađarske princeze iz tog vremena je njen, sačuvan u crkvi u Arilju. Mlađa Katarinina sestra, Jelisaveta (Elizabeta), koja je neko vreme bila opatica, udala se za češkog velikaša Zavišu od Rozenberga, a zatim za Dragutinovog brata Milutina. Stefanova kćerka Ana bila je supruga vizantijskog cara Andronika II Paleologa i postala pramajka svih potonjih Paleologa. Brak sa njom, kćerkom jedne Kumanke, vizantijski dvorski istoričari pokušali su da pravdaju činjenicom da je ona, kao praunuka Teodora I Laskarisa, bila carskog porekla. Najznačajnije je ipak bilo što se Stefanova kći Marija udala za napuljskog kralja Karla II Hromog Anžujskog, postavši na taj način, posle izumiranja Arpadovića, rodonačelnicom naredne vladarske kuće, ugarskih Anžujaca. Sestra Karla II Izabela udala se za Stefanovog sina Ladislava. Tim dvostrukim brakom obnovljene su dinastičke veze između Ugarske i Zapadne Evrope. Zbog svog rada na obnovi zemlje, Bela IV je nazvan drugim osnivačem domovine. Kao što je Bela IV još za života svog oca postao mlađim kraljem, on je, verovatno, takođe pod pritiskom velikaša, 1245. godine krunisao svog starijeg sina Stefana za kralja, imenujući ga za vojvodu Slavonije, zatim Štajerske, a 1257. godine Erdelja. Posle gubitka Štajerske 1261. godine mladi kralj Stefan, nezadovoljan zbog smanjenja svoje vlasti, tražio je od oca čitavu istočnu Mađarsku. To je dovelo do dinastičkog rata. Njihov sukob se završio sporazumom u Požunu, zaključenim posredovanjem poglavara ugarske crkve. Prema tom sporazumu, Bela IV je zadržao severne i zapadne delove Ugarske, dok je Stefanu, pored Erdelja, pripala istočna Mađarska, do linije Dunava, kao i južna, uključujući Srem. Stefan V je u svojoj oblasti uspostavio svoj dvor, kao i upravne i finansijske organe vlasti. U Sremskoj Mitrovici je osnovao komoru i kovnicu novca. Otvoreni sukob između Bele IV i Stefana V je uskoro (1263. godine) ponovo izbio. Iako su se oni već 1265. godine ponovo izmirili, podvojenost Ugarske trajala je sve do smrti Bele IV, 1270. godine. Kao mladi kralj, Stefan V je vodio samostalnu spoljnu politiku. Pored svog oca, mlađi kralj je 1266. godine ratovao i za bugarskog cara Konstatina Tiha, podržavajući ga protiv Jakova Svetislava, koji je vladao u severozapadnoj Bugarskoj, sa sedištem u Vidinu. Kada je ugarska vojska zauzela ovo mesto, od njegove oblasti je obrazovana Vidinska banovina, a ugarski vladari su tada 50
uzeli naslov kralja Bugarske, koji su nosili do 1918. Kada je Bela IV godine 1270. umro, čitava Mađarska je potpala pod vlast Stefana V (1270–1272). Pristalice pokojnog kralja su tada, s mačvanskom vojvotkinjom Anom na čelu, po preporuci Bele IV, našle utočište u Pragu, na dvoru Aninog zeta, češkog kralja Otokara II Pšemisla, Belinog doživotnog protivnika. Ana je sa sobom ponela, sakrivenu u jednu čuturu, mađarsku krunu. Kruna je usput izgubljena, ali su je našli ljudi Stefana V, tako da je on mogao da bude krunisan za kralja Ugarske. Zbog podrške Otokara II mađarskim nezadovoljnicima, došlo je do novog rata između Češke i Ugarske, koji se već 1271. godine završio mirom u Požunu,ali je u Ugarskoj uskoro izbio sukob unutar same porodice Stefana V. U leto 1272. godine slavonski ban Joakim iz roda Gut-Keled, ljubimac kraljice Jelisavete Kumanke, verovatno uz njenu saglasnost, oteo je prestolonaslednika, desetogodišnjeg kraljevića Ladislava, i zatvorio se sa njim u utvrđenom gradu Koprivnici. Vojska Stefana V opsela je Koprivnicu, ali Stefan je uskoro umro. U Ugarskoj je sada, u ime maloletnog Ladislava IV (1272–1291), zavladala njegova majka, udova kraljica Jelisaveta, odnosno njeni tadašnji miljenici – pomenuti Joakim i Petar iz roda Čak. Pod njihovom vladavinom Mađarska je sve više tonula u feudalnu anarhiju, koju obeležavaju međusobni sukobi najkrupnijih velikaša iz roda Čaka, Gut-Keleda i porodice Gisingovaca, koja je ovladala skoro čitavom zapadnom Ugarskom, kao i njihova borba sa potpuno nemoćnim predstavnicima centralne vlasti. Ladislav IV je, kao igračka u rukama suprotstavljenih grupa koje su se borile za vlast, kada je postao punoletan, tražio je oslonac i nagonski se približio Kumanima, sunarodnicima svoje majke, takoreći jedinom društvenom sloju koji je ostao podređen neposredno kralju. On je čak primio njihove i zapostavio hrišćanske običaje, kako u svakodnevnom životu (nije stanovao u kući, nego pod šatorom) tako i u odevanju i frizuri koje je prilagodio nošnji i kosi Kumana. Zbog svog porekla i privrženosti Kumanima, Ladislav IV je dobio nadimak Kumanac (Kumanski). Neki istoričari su, zbog njegovog sukoba sa Katoličkom crkvom, netačno navodili da se Ladislav nosio mišlju o prelasku u pravoslavlje. On je možda pre nameravao da se, zajedno sa čitavim mađarskim narodom, vrati u paganstvo. Za svog palatina postavio je jednog pokrštenog Tatarina. Biskup Bruno od Olomuca optužio je, još za regentstva kraljice majke Jelisavete, Mađarsku da je paganska zemlja kojom vladaju Kumani. Svoju sestru Jelisavetu, kaluđericu, inače njemu po prirodi vrlo sličnu, Ladislav IV je hteo da uda za tatarskog kana Nogaja, koga je nameravao da pozove sa svojom vojskom pokori mađarske velikaše. Ladislav je sa svojom sestrom i sa kumanskim telohraniteljima vršio nasilja nad sveštenicima, kaluđerima i kaluđericama. On je takva nasilja činio, na primer, nad ženskim manastirom na Margaritinom ostrvu, odakle je za ruke izvučena Jelisaveta, kćerka kralja Dragutina Nemanjića i Katarine Arpadović. Papskog legata, biskupa Filipa iz Ferma, koji je došao da ga opomene, zarobio je, a ostrogonskog nadbiskupa Ladomera (Vladimira), koji ga je zbog njegovog »bezbožništva« potkazao Rimu, zlostavljala je kraljeva kumanska pratnja. Mađarski feudalci su od hirova Ladislava Kumana takođe tražili zaštitu na Zapadu. Jedina dva »svetla« dela Ladislava IV imala su suprotan efekat za Mađarsku. Za ovu zemlju bilo je sudbonosno što je Ladislav, 1278. godine, pomogao Rudolfu Habzburškom u borbi protiv Otokara II Pšemisla. Bitku na Moravskom polju između ove dvojice suparnika odlučila je Ladislavljeva konjica. Otokar je ostao mrtav na bojištu, a Rudolf se konačno učvrstio u posedu austrijskih zemalja. U vreme kasnijih mađarsko51
nemačkih saveza, neki istoričari su saradnju Rudolfa i Ladislava smatrali potrebnom ili čak najboljom branom protiv »slovenske opasnosti« oličene u Otokaru Pšemislu. Iako se u tome preterivalo, treba uzeti u obzir da je Otokar zaista pretendovao i na mađarsku krunu. Činjenica je da će potomci Rudolfa Habzburškog iz Austrije, posle sto šezdeset godina, ovladati Ugarskom i vladaće njom skoro četiri veka. Uklapanju Ugarske u Habzburšku monarhiju, koja će očuvati katoličku veru u Ugarskoj i posredovati u prenošenju zapadne kulture, možda je najviše doprineo upravo onaj njen vladar koji je svoju zemlju hteo da istrgne iz okvira Evrope i vrati u paganstvo. Ladislav, međutim, nije bio dosledan ni u svojoj ljubavi prema Kumanima. On je u borbi protiv kumanskih velikaša u istočnoj Srbiji, Drmana i Kudelina, pomogao 1291. godine svojim srpskim zetovima Dragutinu i Milutinu. A kada su se Kumani u Ugarskoj pobunili protiv njega, on je u bici kod Hodskog jezera porazio njihovog vođu Oldamura. Posledica te njegove pobede bio je drugi egzodus Kumana 1280/1281. godine. Oni su, kao pre četrdeset godina, rušeći i paleći njene južne krajeve, napustili Mađarsku. Za Ladislava IV lično bilo je pogubno što je, prema rečima hroničara, zanemarivši bračnu postelju, živeo okružen ljubavnicama Kumankama. »To mu je iskvarilo srce.« Ironijom sudbine, iz ljubomorne osvete, 1291. godine, ubili su ga upravo Kumani koje je toliko voleo. O Ladislavu su ugarske hronike ostavile dosta protivurečnu sliku. Imajući u vidu njegove uspehe na bojnom polju, njegov ga je dvorski kapelan Šimon Kezai uporedio s Atilom i tvrdio da mu »slava sija kao sunce«. Neki istoričari i političari, uzimajući za osnovu pohvale Kezaija, smatrali su da su tužbe predstavnika visokog sveštenstva protiv Ladislava bile preterane i da on i nije bio toliko loš vladar, kakvim se prikazuje. Biće, međutim, da je bio bliže istini autor onog dela Ilustrovane hronike u kome je opisana njegova vladavina. On je imao mišljenje sasvim suprotno od Kezaijevog. Prema njemu, za vreme kralja Ladislava Mađarska je počela da gubi svoj visoki položaj koji je ranije zauzimala. Seljačko stanovništvo je toliko osiromašilo da nije imalo stoku za zapregu, već se samo uprezalo u kola. Zato se takva zaprega od tada naziva kočijom kralja Ladislava. Pošto Ladislav IV nije imao potomka, verovalo se da je njegovom smrću dinastija Arpadovića izumrla. Zato su se, još za njegovog života, počeli javljati članovi drugih dinastija kao pretendenti na ugarski presto. Među njima su bili napuljski Anžujci, Nemanjići (Dragutin i Milutin), kao i Habzburzi, Rudolf i njegov sin Albert, kojima su 1278. godine u bici na Moravskom polju upravo Ladislav i Mađarska pomogli da konačno ovladaju austrijskim zemljama koje su osvojili od Otokara II Pšemisla. U tom trenutku se, međutim, oglasio jedan, široj javnosti potpuno nepoznati izdanak ugarske kraljevske kuće, koga su njegove pristalice još za života Ladislava IV, prerušenog u mletačkog trgovca, prokrijumčarile u zemlju. Bio je to princ Andrija Arpadović, unuk Andrije II i njegove treće žene Beatriče Aldobrandini Este, kćerke gospodara Ferare. Poreklo princa Andrije bilo je nejasno. Njegov otac, princ Stefan, rodio se, kao posmrče, van Ugarske. Pošto je biskupima i baronima očevidno dokazala da je bremenita, njegova majka Beatriče, posle smrti svog muža Andrije II, napustila je zemlju u strahu od svog, inače od nje starijeg, pastorka Bele IV, koji je smatrao da je njeno dete plod brakolomstva mlade maćehe sa palatinom Denešom (Dionizijem), njenim ljubavnikom. Beatriče se porodila u Nemačkoj. Ona je svom sinu dala najčešće ime ugarskih kraljeva Ištvan (Stefan). Vrativši se u svoj rodni grad Feraru, odgajala je Stefana kao potencijalnog naslednika i pretendenta na presto zemlje njegovog kraljevskog oca. Pošto se, međutim, samo od pretenzija na krunu nije moglo živeti, Stefan Posmrče, 52
kako je nazvan, počeo je da se bavi trgovinom i stekao veliku imovinu. On je, zbog svog porekla i bogatstva, biran čak za podestu Ravene i oženio se uglednom mletačkom patricijkom Tomazinom Morozini. Iz njihovog braka se rodio sin, kome je dao ime svog dede Andrije. Pošto je bio nepoznat u zemlji, Andrija III je trebalo pre krunisanja da se zakune da će poštovati Zlatnu bulu svog dede. Od tada je krunidbena zakletva deo obreda krunisanja i prethodi njemu. Desetogodišnja vladavina Andrije III (1291–1301), nazvanog zbog svog porekla po majci Mlečaninom, predstavlja neprekidnu borbu s oligarsima i stranim pretendentima koje su oni podržavali. U toj borbi Andriji su pomagali njegova majka Tomazina i ujak Alberto Morozini. Andrija im je za uzvrat dodelio titule vojvode i vojvotkinje cele Slavonije. Oni su postigli izvesne uspehe, kao što je bio mir s Albertom Habzburškim, čijom se kćerkom Agnezom Andrija, posle smrti svoje prve supruge, poljske princeze Fenene iz Kujavije, oženio. I sa Nemanjićima je nađeno zadovoljavajuće rešenje. Vladislav, Dragutinov sin, oženio se Konstancom Morozini, Albertovom unukom, i 1292. godine dobio Slavoniju u miraz. Na taj način su se Arpadovići i Nemanjići i preko Morozinija orodili. Pri tom su Dragutin i njegov sin svakako priznali Andriju III za kralja Ugarske. Ohrabren tim uspesima, Andrija III je 1298. godine doneo više zakona da bi ojačao centralnu vlast. Andriji je, međutim, ubrzo umrla majka, energična Tomazina, a 14. januara 1301. godine izdahnuo je i sam Andrija III, poslednji muški član porodice Arpada. Sa njim se, prema rečima jednog njegovog savremenika, »odlomila poslednja zlatna grančica sa stabla svetog Stefana«. Povodom Andrijine smrti govorilo se da ga je otrovao njegov stavilac, davši mu zalogaj ribe s one strane noža koju je namazao otrovom. Bez obzira na tačnost ove vesti, od tada su stavioci uvek morali pred kraljem da okuse zalogaj hrane s obe strane noža. Andrija III je imao samo jednu kćerku Jelisavetu (Elizabetu) iz prvog braka. Ona je, posle očeve smrti, zajedno sa svojom maćehom Agnezom Habzburškom, otišla u Beč. Kasnije se povukla u jedan švajcarski dominikanski manastir. Tu je umrla 1338. godine kao kaluđerica. Sa njome je umro poslednji član dinastije Arpadovića po muškoj liniji. Ostali su, međutim, potomci po ženskoj liniji.
Anžujsko doba (1301–1387) Dolazak i učvršćivanje Anžujaca na mađarskom prestolu Izumiranjem Arpadovića pitanje popunjavanja ugarskog prestola postalo je hitno. Ono je bilo aktuelno još za vreme vladavine Ladislava IV, od kada se saznalo da on neće imati naslednika. Potomci Marije i Katarine, kćeri Stefana V, napuljski Anžujci i srpski Nemanjići, koji su bili u istom stepenu srodstva s Arpadovićima, istakli su još za Ladislavljevog života svoja prava na ugarski presto. Nemanjići, orodivši se s Andrijom III, priznali su njega za kralja, ali potomci Karla II Anžujskog i Marije Arpadović nisu odustali. Njihov sin Karlo Martel uzeo je, posle smrti Ladislava IV, naslov kralja Ugarske. Napuljski dvor je preduzeo široku diplomatsku akciju kako bi obezbedio svom potomstvu ugarski presto. Karlo Martel se oženio Klemencijom Habzburškom, stekavši na taj način podršku Habzburga, koji su odustali od svojih pretenzija. Kada je Karlo Martel 1295. umro, njegove pretenzije nasledio je njegov sedmogodišnji sin Karlo Robert (italijanski, Karoberto, 1301–1342). Pored podrške Habzburga, kralj Karlo II računao je i 53
na druge, pre svega na kralja Dragutina i kraljicu Katarinu. Da bi ih pridobio, priznao je njihovom sinu Vladislavu herceštvo Slavonije, koju je ovaj bio dobio od Andrije III. Za Karla Roberta je bilo najznačajnije što ga je podržavao papa Bonifacije VIII. Papa je smatrao da se, izumiranjem Arpadovića, ugarska kruna vratila papstvu, koju je ono dalo prvom vladaru iz ove kuće, kralju Stefanu I. Kao Napuljac, Bonifacije je, naravno, voleo da na ugarski presto dođu napuljski Anžujci, koji su mnogo doprineli njegovom izboru za papu. Anžujci su uostalom bili vazali Svete stolice, čijom zaslugom su se domogli sicilijske krune. Međutim, Sicilija se 1282. godine otcepila. Zbog toga se, još i u vreme izumiranja Arpadovića, vodio rat, koji će se okončati tek 1302. godine podelom Sicilijanske kraljevine, mirom u Kaltabeloti. Od tada se vlast Anžujaca ograničavala samo na kontinentalni deo kraljevine, te je razumljivo da bi taj gubitak rado nadoknadili proširenjem vlasti na Mađarsku. Karlo je u zemlji imao malo pristalica, ali su njega podržavali hrvatski velikaši Šubići. Zahvaljujući njima, mladi pretendent se još za života Ladislava IV iskrcao na istočnoj obali Jadranskog mora, odakle je dalje pleo mrežu za pridobijanje pristalica. Njemu je u tome pomagao jedan od njegovih prvih pristalica u Ugarskoj, ostrogonski nadbiskup Grgur Bičkei. Po papinoj naredbi, on je nastojao da Ugarsku crkvu stavi u službu anžujskog pretendenta. Zahvaljujući njihovoj pomoći, posle smrti Andrije III, Karlo Robert se uputio, preko Zagreba, u Mađarsku. U Ostrogonu ga je nadbiskup Grgur krunisao za kralja. Pod Grgurovim uticajem većina ugarskih biskupa stala je na stranu Karla Roberta. Karlo će računati svoju vladavinu od tog trenutka, mada mu je predstojala čitava decenija borbi dok ga čitava Ugarska nije priznala za kralja. Mnoge Mađare, pa čak i sveštenstvo, upravo je papska podrška odbijala od Karla Roberta. Njegovi protivnici su se iz dosta razloga plašili da će prihvatanjem papskog kandidata žrtvovati načelo izbora kralja ili čak nezavisnost Ugarske. Većina velikaša nije priznala ovo krunisanje. Uzalud je papa poslao kao svog legata kardinala Nikolu Bokazinija. On nije u pregovorima ništa postigao i, bacivši interdikt na grad Budim, čiji je sudija Peterman bio Karlov protivnik, napustio je zemlju. Protivnike Karla Roberta, međutim, to nije uznemirilo. Oni su na presto pozvali dvanaestogodišnjeg češkog prestolonaslednika Vaclava, sina istoimenog kralja Češke, unuka Otokara II Pšemisla i praunuka kćerke Bele IV Ane i Rostislava Mihajlovića. Vaclav, koga su Mađari zvali Laslo (Ladislav), krunisan je 27. avgusta 1301. godine. Ostao je, međutim, bez svake vlasti. Njegov otac Vaclav II, kada se upleo u borbu za poljski presto, vratio je svog sina, zajedno s ugarskom krunom, kući. Vaclav se 1304. godine odrekao svojih prava na ugarski presto i predao krunu svom rođaku i savezniku, bavarskom vojvodi Otonu Vitelsbahu. Oton je bio po majci unuk Bele IV. Sa krunom u posedu, on se pojavio u zemlji i čak našao dvojicu biskupa koji su ga krunisali za kralja. U užoj Ugarskoj, međutim, nije mogao da se održi i pobegao je kod erdeljskog vojvode Ladislava Apora, iz roda Kan. Ladislav mu je nudio ruku svoje kćerke, ali kada je Oton stigao u Erdelj, Ladislav ga je u leto 1307. godine uhapsio, uzeo mu krunu i oterao. Ladislav Kan je zatim ponudio krunu, zajedno sa kćerkom, četvrtom pretendentu, Stefanu Vladislavu II, sinu kralja Dragutina. Karlo Robert za to vreme nije mirovao. Njegova baza je postala južna Ugarska, gde je uspeo da prodre iz susedne Slavonije. On se najpre nastanio u (Slavonskoj) Požegi, čiji je gospodar Ugrin Čak od početka bio njegov pristalica. Zatim je prešao u petrovaradinsku opatiju, gde su mu pomagači bili francuski cisterciti. Odavde je Karlo preneo svoje sedište u Temišvar. Tako je postepeno čitavu južnu Mađarsku podvrgao 54
svojoj vlasti. U međuvremenu on je, u savezu sa poljskim kraljem Vladislavom i svojim ujakom Albertom Habzburškim, preduzeo još 1304. godine protiv dvojice Vaclava, oca i sina, jedan pohod u srce Češke. Smrću Vaclava II (1305) i Vaclava III (1306), kao i povlačenjem Otona (1307), Karlo Robert je ostao sa Vladislavom Nemanjićem sam na poprištu. Karlo Robert je u jesen 1307. godine, na prepad ili izdajom, zauzeo Budim. Karlove pristalice Ugrin Čak, Amade Aba i Borša Kopas su, posle zauzeća Budima, 10. decembra, na polju pored rečice Rakoš kod Pešte, održali zemaljski sabor na kojem su proglasili Karla Roberta za kralja Ugarske. To je prvi pomen sabora na Rakoškom polju, koji će u kasnom srednjem veku biti učestaliji. U međuvremenu se i raspoloženje Mađara prema Karlu promenilo. Na to je, u prvom redu, uticala promena položaja papstva, najčvršćeg oslonca Karla Roberta. Za poslednjih godina vladavine Bonifacija VIII i pod njegovim naslednicima papstvo je, u borbi sa francuskim kraljem Filipom IV Lepim, dosta oslabilo. Ono, u Avinjonskom ropstvu, više nije moglo da budi strah od ugrožavanja nezavisnosti zemlje i uplitanja u njenu unutrašnju politiku. S druge strane, ono je i dalje predstavljalo, ili čak utoliko jače, moralnu potporu. Papa Kliment V je u pomoć Karlu poslao svog legata, kardinala Gentila, koji je stigao u Mađarsku u proleće 1308. On je uspeo da za Karla pridobije oligarhe Gisingovce i Mateja Čaka. Kardinal je Karla krunisao jednom krunom koju je sam posvetio ali, da bi sve bilo po propisima, Karlo je trebalo da bude krunisan »krunom svetog Stefana«, koju je držao Ladislav Apor. Pretnjom ekskomunikacijom zbog planirane udaje njegove kćerke za »šizmatika« Vladislava Nemanjića, Gentil je prinudio erdeljskog vojvodu da preda Karlu »svetu krunu«. Sa njom je Karlo, 27. avgusta 1310, i treći put krunisan za kralja Ugarske. Valjanost ovog čina više se niko nije usudio da ospori. Karlo I Robert bio je, posle jedne decenije borbi, opštepriznati kralj Ugarske. Pitanje je bilo samo da li će moći ponovo da učvrsti kraljevsku vlast koja mu je formalno pripala. Karlova borba sa neprijateljima bila je završena. Počela je borba sa prijateljima. U trenutku smrti Andrije III kralj je raspolagao samo delom ugarske teritorije. Ostalo područje zemlje bilo je podeljeno među oligarsima, oblasnim gospodarima. Takvi su bili u Ugarskoj, u užem smislu, Ugrin Čak koji je držao zapadne delove južne Ugarske sa sedištem u (Slavonskoj) Požegi i Iloku. Gisingovci su bili gospodari zapadne, a Matej Čak severozapadne i severne Ugarske (današnje Slovačke), koja je po njemu nazvana Maćušfelde (Matejeva zemlja). Istočno od njegovih, na severoistoku, nalazilo se područje Borša, a dalje oblast Aba. U Transilvaniji je gospodario Ladislav Apor iz roda Kan. Slavonijom su vladali Babonići, a u Hrvatskoj Šubići. Oblasni gospodari su imali svoje privatne vojske, upravu i sudstvo i prisvojili su regalna prava. Oni su bili na putu da postignu potpunu nezavisnost od kraljevske (centralne) vlasti. U tome ih je sprečavala jedino okolnost što su se, pored slabih predstavnika centralne vlasti pod poslednjim Arpadovićima, borili i jedni protiv drugih. U toku svoje borbe za presto Karlo je bio prinuđen da čini znatne ustupke velikašima koje je hteo da pridobije. Šubiće je morao potvrditi za hrvatske, a Baboniće za slavonske banove. Mateja Čaka je morao imenovati čak za palatina. Pošto je savladao svoje protivnike u borbi za presto, Karlo Robert je morao da se obračuna s oblasnim gospodarima. On je Mateja ostavio za kraj i okrenuo se protiv ostalih oblasnih gospodara. Njemu je u tome pomogla smrt jednog od njegovih prvih pristalica, Ugrina Čaka, 1311. godine. Karlo je njegovu oblast odmah priključio kraljevskoj teritoriji. Ovo njeno proširenje omogućilo mu je da, uz pomoć Crkve, plemstva i stanovništva kraljevskih 55
gradova, kojima je bilo dosta vladavine oligarha, započne borbu protiv njih. On se prvo okrenuo protiv Aba. Kao povod za to poslužio je sukob ove porodice sa gradom Košice (Slovačka). Iako su Karla, pošto su starog Abu ubili Košičani, njegovi sinovi pozvali u pomoć, kralj je sa svojom vojskom stao na stranu građana. Kraljevskogradska vojska je kod Rozgonja (Rozanovce, Slovačka) 1312. godine porazila vitezove Aba, kojima ostali feudalni gospodari nisu pomogli. Pobedonosni Karlo Robert je zauzeo oblast Aba. To je, pored teritorijalnog proširenja, bilo značajno i zato što je na taj način područje pod kraljevom vlašću prekinulo povezanost između oblasti Mateja Čaka i Borša. Posle Aba, 1316. godine napao je Gisingovce, koje je pobedio uz pomoć Habzburga, a već iduće godine i Borše. Posle pobede nad njima, 1318. godine, Karlo se okrenuo protiv Ladislava Apora, zauzimajući 1321. godine u trogodišnjem ratu njegovu teritoriju, koja je, osim Erdelja, obuhvatala i veliki deo severoistočne Ugarske. Kako je 1321. godine Matej Čak iznenada umro, Karlo Robert je bez otpora zauzeo njegove tvrđave u dolini reke Vag (Vah, Slovačka). Karlova pobeda nad oblasnim gospodarima u Ugarskoj i Transilvaniji bila je potpuna. Uporedo sa slamanjem otpora oligarha u Ugarskoj i Transilvaniji, Karlo se borio sa gospodarima »sporednih pokrajina«. Prvo se oko Mačve sukobio sa srpskim kraljem Milutinom. Ovu pokrajinu je od svoje ženidbe sa Katarinom Arpadović držao srpski kralj Stefan Dragutin, a posle njegove smrti 1316. godine njihov sin Vladislav. Na Mačvu je, međutim, pretendovao i Dragutinov brat i naslednik na srpskom prestolu, kralj Milutin. On je od svog sinovca preoteo ovu oblast. Vladislav je tada zatražio pomoć svog nekadašnjeg suparnika Karla Roberta. Karlo je već početkom 1317. godine prodro na spornu teritoriju i zauzeo tvrđavu Mačvu. On je zatim zauzeo Beograd i Golubac, gradove koji su do tada bili u rukama srpskih kraljeva. Ratovanje je sa prekidima trajalo do 1320. godine. Oko ovih pograničnih oblasti će se ugarski kraljevi i kasnije boriti sa Milutinovim unukom i naslednikom, srpskim vladarem Stefanom Dušanom. Baboniće, oblasne gospodare u Slavoniji, Karlo je pobedio 1322. godine. Oni su se, doduše, pobunili 1326/1327. godine, ali ih je Karlo savladao i ostatke njihovog gospodstva priključio kruni. Preostale su još jedino njegove prve pristalice – Šubići u Hrvatskoj. Karlo, zauzet borbom u Ugarskoj, prepustio je vlast nad ovom zemljom 1312. godine Mladenu Šubiću, koji je vladao u njegovo ime, ali u stvari nezavisno. Protiv svojih prvih pristalica Šubića Karlo Robert je koristio pomoć već pokorenih Babonića, bosanskog bana Stjepana I Kotromanića i Mletačke republike. Protiv Šubića, čiju vlast ni po koju cenu nisu hteli da prihvate, istupili su i dalmatinski gradovi. Oni su se, sa Karlovim znanjem, stavili pod mletačku zaštitu. Karlo je napao Šubiće 1322. godine i odveo Mladena kao zarobljenika sa sobom u Mađarsku. Njegove tvrđave su, međutim, prigrabili hrvatski velikaši. Ako u Hrvatskoj nije u potpunosti uspeo, u Vlaškoj je pretrpeo poraz. Pozivajući se na prava Ugarske na Kumaniju, Karlo Robert je od vladara ove zemlje, kumanskog porekla, vojvode Bazaraba, osnivača vlaškog vojvodstva i njegove prve dinastije, zatražio da mu se pokori. Bazarab je na to u početku i pristajao, ali je oko 1326. godine, uzdajući se u pomoć bugarskog cara Mihajla Šišmana, to odbio. Godine 1330. kralj Karlo I je lično krenuo da ga kazni, govoreći da je Bazarab pastir kraljevskih ovaca i da će ga za bradu izvući iz njegovog skloništa. Dogodilo se, međutim, sasvim suprotno. Brđani su uhvatili kraljevsku vojsku u klopku i uništili je. Karlo se spasao samo zahvaljujući samopožrtvovanju svog dvorskog viteza Dežea Hedervarija, koji je zamenio sa kraljem oklop i poginuo umesto njega. Poraz u Vlaškoj bio je najveći neuspeh, ne samo u vojnoj, 56
nego i u ukupnoj politici Karla Roberta. Njegov značaj, međutim, ne treba precenjivati. On je bio više pitanje prestiža, prava na ostvarenje vrhovne vlasti nad Vlaškom, nego što je bio stvarni gubitak. Pri kraju svoje vladavine Karlo Robert je u dva maha ponovo ratovao protiv Srbije. Dok je mladi vladar ove zemlje Stefan Dušan bio zauzet borbom protiv Vizantije, u rano leto 1335. Karlo je prodro sve do manastira Žiče. Dušan je, međutim, zaključivši mir sa vizantijskim carem Andronikom III, krenuo protiv Karla. Srbi su izgleda prešli Savu i opustošili Srem. Uzroci ovog rata nisu poznati, ali kako je papa Benedikt XII (1334– 1342) dao oprost onima koji su u njemu učestvovali, može se pretpostaviti da je imao verski karakter. Sedam godina kasnije, 1342, Karlo Robert je ponovo ratovao protiv Srbije. Posle pobede nad oligarsima Karlo je mogao da izgradi svoju vlast na novim osnovama. Iako je, u stvari, vlast stekao zahvaljujući izboru, a u ideološkoj sferi krunisanjem, on je, posle svoje pobede, predstavljao kao da ju je stekao nasledstvom, kao potomak Arpadovića. Njegov objavljeni program, kao svi novi sistemi u srednjem veku, bio je povratak na »staro dobro stanje« zemlje. Poistovećivanje Anžujaca s Arpadovićima trebalo je da odražava i njihov grb, u kojem su se anžujski ljiljani stopili sa crvenosrebrnim poljima Arpadovića. To je, naravno, bilo lakše nego povratak na prevaziđene ekonomske i društvene prilike pod prethodnom dinastijom. Nemajući poverenja u stanovništvo Budima, prestonice poslednjih Arpadovića, koje mu je svojevremeno zatvorilo vrata, Karlo I Robert je 1323. godine premestio iz Temišvara svoju rezidenciju u blizinu Budima, u Višegrad, na ranije dobro kraljica. Višegrad (Altum Castrum) tvrđava na Dunavu, ostaće pod, anžujskim kraljevima stalna vladarska rezidencija gde će se odigrati značajni istorijski događaji.
Privredne i društvene reforme Karla Roberta Privredne prilike Ugarske bile su, posle decenija feudalne anarhije, vrlo loše. Na spoljnom tržištu mogli su u prethodnom periodu da se pojavljuju samo s agrarnim proizvodima, u prvom redu vinom (od kojih je naročito bilo traženo sremsko), kao i živom stokom i kožom. Velike carine (1/10 vrednosti nošene robe) onemogućile su intenzivnu trgovinu. Karlo, da bi oživeo trgovinu, reformisao je carinu tako što se ona sada plaćala samo po prodatoj a ne po nošenoj robi i smanjio je na trideseti deo vrednosti robe (3,33%). Zato se sve do 19. veka carina u Mađarskoj zvala tridesetnina (harmincad). Carina se naplaćivala na graničnim prelazima, ali i u glavnim gradovima zemlje (u Budimu i Zagrebu). Mesto gde se naplaćivala tridesetnina, carinski ured, takođe se zvala harmincad. Jelačićev trg u Zagrebu je po tome dobio ime Harmica. Oslobođenje tranzitne robe od plaćanja carine dovelo je do ranije neslućenog razvoja daljinske trgovine kroz Mađarsku. Kako bi i Mađarska imala koristi od tranzitne trgovine, Karlo je mestima pored velikih puteva, u prvom redu u pograničnim pojasevima, dodelio pravo zaustavljanja robe (ius stapuli, Stapelrecht). Suština ove mere bila je u tome što su trgovci, u prolazu kroz Mađarsku, morali da zastanu u određenim gradovima i izlože svoju robu na prodaju na njihovoj pijaci. To je mnogo doprinelo razvoju gradova, naročito onih pored plovnih reka i kopnenih daljinskih puteva. Najživlje saobraćajnice bile su dve najveće reke – Dunav i Tisa. Sremsko vino sa Fruške gore se, na primer, vozilo u jednom pravcu Dunavom do Slankamena, zatim Tisom do Tokaja, gde se pretovaralo na kola i, preko Košica i 57
Prešova, vozilo u Poljsku. Drugi pravac je bio uzvodno Dunavom do Požuna i Beča, a otud za Češku i južnu Nemačku. Karlo Robert nije bio jedini srednjoevropski vladar koji je uveo obavezu zaustavljanja robe. Time su u Ugarskoj pogođeni, pre svega, austrijski trgovci, koji su do tada mogli, bez zaustavljanja i pretovarivanja, da voze svoju robu od Beograda do granica južne Nemačke. Habzburzi su, da bi zaštitili svoje trgovce, uveli obavezu zaustavljanja robe u Beču. Ta protivmera austrijskih vojvoda, rođaka Karla Roberta, doprinela je zahlađenju, u početku vrlo srdačnih, odnosa među njima. Karlo je 1328. godine oružjem morao da ih prisili da vrate Ugarskoj Međumurje, koje su oni svojevremeno osvojili od Gisingovaca. Karlo se, suprotstavljajući se Habzburzima, približio Češkoj i, naročito Poljskoj. On je čak uspeo, 1335. godine u Trenčinu (Slovačka), da zaključi savez s izaslanicima vladara ovih zemalja, što nije bio lak zadatak, jer su Češka i Poljska samo nekoliko godina ranije bile u ratu. U novembru iste godine u Karlovom novom sedištu Višegradu srela su se tri kralja i potvrdila sporazum, nazvan Višegradskim ugovorom. On je, u stvari, prećutno bio usmeren protiv Habzburga, jer je Češka dozvolila necarinjeni prevoz ugarske robe za južnu Nemačku. Time je iz tranzitne trgovine, bar teorijski, isključena Austrija. Razumljivo je što su Habzburzi reagovali na to podržavanjem poslednje pobune Gisingovaca 1336. godine. Karlova vojska je, međutim, pustošeći habzburške pokrajine, prodrla do Ljubljane. Godine 1339. je ipak uspostavljen mir, jer se pokazalo da je put preko Moravske i Češke i bez zaustavljanja skuplji od neposrednog puta Dunavom. Zato su austrijske vojvode i Karlo Robert uzajamno oslobodili svoje trgovce mrskih obaveza. Ne mareći mnogo za neuspeh Višegradskog sporazuma, mađarska istoriografija posle Drugog svetskog rata isticala ga je kao primer saradnje tri kasnije bratske socijalističke zemlje, u cilju marginalizacije jedne kapitalističke sile. Vlasništvo rudnika, kao regalno pravo, pripadalo je kruni. Ako bi neko na svom imanju pronašao rudu, trebalo je da je prijavi kraljevskoj komori, koja je jedina imala monopol na eksploataciju rude. Zbog toga nije bilo unosno baviti se rudarstvom. Komora je eksploatisala samo toliko srebra i bakra koliko je bilo neophodno za kovanje novca. Karpati su, međutim, bili bogati i zlatom, čija je vrednost upravo od ovog vremena, zbog nedostatka afričkog zlata na međunarodnom tržištu, počela sve više da raste u odnosu na srebro. Karlo I je iz Kutne Hore (Kutenberg) u Češkoj, početkom dvadesetih godina naselio rudare u Kermecbanju (Kremnica, Slovačka), koja će do 1918. godine ostati centar eksploatacije zlata i uopšte rudarstva Ugarske. Karlo je, da bi, pored državnog, podstakao i privatno rudarstvo, ukinuo 1327. godine monopol krune na eksploataciju ruda, ali je uveo davanje zvano urbura po eksploatisanom plemenitom metalu. Za zlato je ona iznosila 1/10, a za srebro i druge metale 1/8 vrednosti eksploatisane rude. Da bi postigao svoj cilj, Karlo je trećinu urbure rudnika na privatnim posedima prepustio njihovim vlasnicima. To je dovelo do naglog procvata rudarstva, u prvom redu plemenitih metala. Prema nekim procenama, Mađarska je u ovo vreme davala 1/3 ukupne proizvodnje evropskog zlata. Jedan deo je kraljevska komora zadržala za potrebe kovanja novca, a drugim se trgovalo. Zlato iz Ugarske postalo je na evropskom tržištu vrlo tražena roba. Još dvadesetih godina 14. veka Karlo je zabranio privatnicima trgovinu plemenitim metalima, učinivši je monopolom krune. Povećana eksploatacija plemenitih metala omogućila je novčanu reformu. Za vreme feudalne anarhije neki oligarsi su čak kovali sopstveni novac. Pored toga, na 58
dezorganizovanom novčanom tržištu Ugarske pojavile se su i monete susednih zemalja – Austrije, Češke, Srbije i drugih, a plaćalo se i u sirovom srebru. Karlo je 1336. godine naredio povlačenje svih stranih moneta. Delimično od njih i od novoeksploatisane srebrne rude kovan je njegov kvalitetan srebrni novac (groš, denar). Kovanje novca i novčani promet bili su u nadležnosti obnovljenih i novoosnovanih komora. Takve komore osnovane su ne samo u Budimu, već i u Požunu, Košicama, Pečuju i Sremskoj Mitrovici. Na njihovo čelo kralj je, umesto pripadnika jevrejske i muslimanske vere, postavljao Italijane, u prvom redu Firentince. Pojačana eksploatacija zlata omogućila je, prvi put u istoriji Ugarske, kovanje zlatnog novca. Novi ugarski zlatnik prvi put se pominje 1326. godine. Mađarska je bila među prvim evropskim državama koja je počela da kuje zlatnike. Karlovi zlatnici su na poleđini imali ljiljan, simbol Anžujaca, ali i Firence. Karlo je iz ovog grada doveo u Kremnice majstore vične kovanju zlatnog novca. Zbog tog cveta (italijanski fiore), ugarski zlatnik je nazvan fiorinom, a kasnije se njegovo ime pretvorilo u forintu, naziv i sadašnjeg mađarskog novca. Mađarska je tako prešla na dvometalni novčani sistem. Dok su svakodnevni poslovi obavljani plaćanjem u gotovom srebrnom novcu, zlato je služilo kao pokriće za velike, u prvom redu međunarodne transakcije. Mađarski zlatnik ostao je kroz ceo srednji vek cenjena valuta Evrope, zbog svoje standardnosti (kovan uvek od zlata od 23,5 karata i težini od oko 3,5 grama). Stabilnost novca učinila je nepotrebnom njegovu obaveznu zamenu. Ona je zbog toga 1336. godine ukinuta. Time je, međutim, komora izgubila svoju »dobit« (davanje po zameni novca). Kako bi to nadoknadio, Karlo I je uveo portalni porez. Ovaj porez je dobio ime po tome što ga je, u visini jedne zlatne forinte, trebalo da plati svaki seljak u čije su dvorište, žitom, slamom ili senom natovarena kola, ulazila kroz kapiju (portu). Tako veliku kapiju imali su samo vlasnici čitavih sesija (selišta). Po toj kapiji je kasnije i dvorište (kućište) dobilo naziv porta. Vlasnici pola ili četvrt sesije plaćali su srazmerno manje. To je bio prvi neposredni porez u Ugarskoj. Karlo je, u stvari, sproveo one reforme (ustanovio »nove institucije«) koje je Andrija II svojevremeno bezuspešno pokušavao. Uporedo sa privrednim reformama nastale su i društvene promene. Vlast Karla Roberta počivala je na odanosti njegovih pristalica i utvrđenjima kojima je raspolagao. Pošto bi od nekog oligarha osvojio neku tvrđavu (castrum) ili zamak (castellum), Karlo ih po pravilu ne bi dao nekom novom vlasniku već bi ih zadržao za sebe, a za zapovednika, kastelana (castellanus) postavljao svoje proverene pristalice, kakvi su bili Pavle Mađar, Pavle Gorjanski, Veseš i Teteš Bečei i drugi. U početku, pošto je takvih bilo malo, Karlo je pojedinim od njih dodeljivao na upravu i više tvrđava. Tako je od Karlovih najodanijih pristalica obrazovan sloj kastelana, koji će biti jezgro buduće anžujske aristokratije. Pored nove dinastije, stasala je, posle sloma stare arpadske, nova anžujska aristokratija. Nju je sačinjavala, u prvom redu, malobrojna pratnja koja je sa Karlom došla iz Napulja. Od aristokratskih porodica iz ove grupe treba pomenuti Drugete. Oni su do 1342. godine, u tri generacije, bez prekida bili palatini, odnosno nosili najviše dostojanstvo u svetovnoj hijerarhiji Ugarske posle kralja. Pored došljaka iz Italije i Francuske, uz Karla su u više prilika pristajali često vrlo imućni plemići koji su bili nezadovoljni vladavinom oligarha. Najširi sloj anžujske aristokratije su ipak činili srednji i sitni plemići koji su se priključili Karlu radi brzog bogaćenja i karijere. Oni su dobro računali. Pavle Gorjanski, predak jedne od najmoćnije porodice Ugarske u narednom periodu, bio je sitan plemić sa samo nekoliko poseda u Čongradskoj županiji. 59
Na kraljevskom dvoru (aula regia), od elite pristalica Anžujaca stvoreno je, po ugledu na zapadne kraljevine, dvorsko plemstvo (oko dvesta osoba). Njega su, pored državnih i dvorskih crkvenih i svetovnih velikodostojnika, sačinjavali vitezovi kraljevskog dvora (aulae regiae milites) i paževi (iuvenes aulae regiae). Oni su bili najsigurniji oslonac vladara i njegove porodice. Oni su obavljali poverljive zadatke. Kraljevsku porodicu su okruživali, pored dvorskih vitezova, telohranitelji. U pohodima oni su činili jezgro kraljevske vojske. Od svojih najodanijih pristalica Karlo je osnovao viteški red svetog Đorđa, prvi poznati vladarski viteški red u Ugarskoj. Kraljevski dvor će ponovo postati središte političkog, društvenog i kulturnog života zemlje. Oslanjajući se na svoje pristalice, Karlo Robert je vladao apsolutistički. Posle pobede nad oligarhijom više nije sazivao zemaljski sabor. Izdašno je nagrađivao svoje pristalice, dajući im dobra u večiti posed (in perpetuum). Tako su nastala najveća vlastelinstva anžujske aristokratije, kao što su bile porodice Lackovića, Sečija, Sečenjija, Gorjanskih, Iločkih. Pored večitih darova, Karlo je poveravao svojim osvedočenim sledbenicima tvrđavska i druga imanja na upravu, kao ćopog. Te funkcije i uz njih odgovarajući posedi davani su na neodređeno vreme, dok je kralj to želeo (usque ad beneplacitum regis). Takav način »plaćanja« službenika u Zapadnoj Evropi je odavno, još u doba Merovinga u Franačkoj, bio prevaziđen. Mađarska je, prema tome, u tom pogledu zaostajala za Zapadom šest vekova. Da bi pridobio veleposednike, Karlo Robert im je, pored dobara, dodeljivao i razne povlastice. Do Anžujaca u Ugarskoj su nasledna prava imali samo muškarci. Ženska deca su dobijala samo četvrtinu, ili devojačku četvrt (ius quarti, quartalitia). Prvobitno je to dodeljivano u nekretninama, ali razvojem robno-novčanih odnosa sve češće se isplaćivalo u novcu. Devojke, ako se ne bi udale, od toga bi se izdržavale. Prilikom udaje devojke su dobijale miraz (dos), koji im se nije mogao otuđiti, a ako bi obudovele, od toga bi se izdržavale. Pod uticajem zapadnih shvatanja i da bi nagradio one svoje pristalice koje nisu imale mušku decu, Karlo Robert je, pozivajući se na »prirodno pravo« (ius naturale), u slučaju da plemić nije imao sina, isključivao iz nasledstva bočne muške srodnike. Na to je svakako uticala i aktuelna politička situacija, jer su srodnici, za razliku od neposrednih potomaka, bili često drugačijeg političkog opredeljenja od onog koga je trebalo da naslede. Ova mera se zvala posinovljenjem (filiatio) kćeri. Prvo poznato posinovljenje učinjeno je u slučaju Margarite, kćerke Karlovog kastelana Pavla Mađara, koji nije imao sina. Kasnije, posle pojave prezimena, takve su kćerke i posle udaje zadržale očevo prezime, a njihovi potomci bi ponekad, pored očevog, nosili i majčino prezime. One su, inače, pored prezimena roditelja, kao i ostale, nosile i prezime svojih muževa. Od sudskih privilegija u doba anžujskih kraljeva raširila se ustanova izuzimanja ispod sudske vlasti (exemptio), koju su još Arpadovići izuzetno darovali. Time su povlašćene osobe, razume se plemići, i njihova imovina bili izuzeti ispod jurisdikcije lokalnih sudova i podređeni neposredno kraljevskoj kuriji, koja je inače bila vrhovni sud zemlje. Jedna od najznačajnijih povlastica bila je pravo mača i vešala (ius gladii et patibuli), ili slobodnog županstva, dodeljivano velikim posednicima. Kralj je, drugim rečima, ustupio krupnijoj vlasteli pravo na izricanje smrtne presude njihovim podanicima (kmetovima). Oni su do tada imali samo pravo »nižeg sudstva«, dok je pravo na »više sudstvo« bilo pravo kralja i državnih organa (palatina i županija). Time su kmetovi u potpunosti bili prepušteni milosti i nemilosti svojih gopodara. Na posedu vlastelina koji bi imao pravo na izricanje smrtnih presuda od tog doba dizala su se gubilišta i vešala. 60
Ovo pravo, pored pojedinaca, mogle su da steknu i zajednice. Imali su ga i slobodni kraljevski gradovi od 1405, kada im je kralj Žigmund to pravo dodelio. U ime gradova to pravo je vršio gradski senat, pod predsedništvom sudije (gradonačelnika). Somborski gradonačelnik, inače direktor gimnazije Avram Mrazović, još 1818. godine izrekao je smrtnu presudu odsecanjem glave. Za uzvrat, za svoje darove i povlastice, Karlo Robert je zahtevao od plemstva strogo izvršavanje vojnih obaveza. Raspadom kraljevskih županija tokom 13. veka svoj značaj je izgubila i županijska vojska. Umesto nje stvorena je feudalna vojska velikaša. Nzihovi familijari, srednji i sitni plemići, ponekad i seljaci, borili su se sada pod njihovom zastavom u četama od po pedesetšezdeset vojnika. Karlo I je preuzeo ovu organizaciju vojske, ali ju je potčinio kralju kao vrhovnom zapovedniku. Pošto se zastava na italijanskom naziva bandera, za vreme vladavine Anžujaca koji su došli iz Italije pojedine čete velikaša nazvane su banderijama, borci u njima banderistima, a ovakva vojska banderijalnom. Velikaši koji su imali pravo da vode čete pod svojom zastavom nazivani su banderijalna gospoda (mađarski zaslošur). Pošto su oni obično bili ujedno i najviši državni funkcioneri, taj naziv je prešao i na njih. Naziv je nadživeo Anžujce i sačuvao se do 1918. godine. Naziv banderije je tokom vremena korišćen za svečanu pratnju državnih velikodostojnika. Odnosi Karla Roberta sa Ugarskom crkvom, u početku vrlo srdačni, njegovim učvršćivanjem na prestolu znatno su zahladneli. »Jabuku razdora« predstavljalo je, pre svega Karlovo samovoljno popunjavanje biskupskih i ostalih značajnih crkvenih položaja svojim kandidatima. On je u tome bio toliko neobazriv da je Đersku biskupiju dao svom vanbračnom sinu Kolomanu, iako to nije bilo u skladu sa kanonskim propisima. Protiv samovolje kralja istupili su ugarski biskupi, okupljeni na sastanku u Kaloči 1318. godine. Oni su se žalili i papi Jovanu XXII, ali bez većeg uspeha. Kralj se naročito naljutio na njihovog izaslanika, zagrebačkog biskupa Augustin Kažotića, koji nije mogao da se vrati u zemlju, te ga je papa premestio na biskupsku stolicu grada Aučere u Napuljskoj kraljevini. Papa je prema Karlu Robertu imao pomirljiv stav, jer mu je bilo važno da mu ugarski vladar pomogne u sakupljanju papske desetine. Papska desetina je bila namenjena za finansiranje planiranog krstaškog rata, a plaćali su je sveštenici prema svom prihodu. Pored toga, papstvo je, u vidu zajmova, svojevremeno izdašno finansiralo poduhvat Karla Roberta. Karlo je, posle učvršćenja na prestolu, trebalo da vrati taj zajam. Ubiranje desetine poverio je papa Jovan XXII firentinskim bankarima. Papski poreznici, Jakov Berengariji i Nikola de Bonafoto, u Ugarskoj su od 1332. do 1337. godine sakupljali od crkava, odnosno paroha, papsku desetinu. Ugarska crkva nije bila zadovoljna time, ali je Karlo podržavao papu. Tako je nastala protivrečna situacija – ugarski kralj je bio u zategnutim odnosima sa biskupima u zemlji, ali u dobrim sa papom. Sakupljanje papske desetine bila je prva veća bankarska transakcija između Ugarske i Zapadne Evrope u srednjem veku, što svedoči o privrednoj moći Ugarske i njenom značaju za finansije Evrope u tom periodu. U Vatikanskom arhivu sačuvan je deo spiskova papskih poreznika, koji predstavljaju prvi popis (crkava i popova) u Ugarskoj. Karlovim privrednim reformama počelo je izvlačenje bogatstva Ugarske u korist Zapadne Evrope, pod zaštitom papstva. To će se nastaviti tokom hodočašća kraljeve žene Jelisavete i poklonima koje je ona učinila svetilištima u Ahenu i Bariju. Ogromna količina plemenitih metala, preko pet tona zlata i šest i po tona srebra, koju je udova kraljica dala za regulisanje položaja svog drugog sina Andrije u Napuljskoj kraljevini, 61
svedoči o bogatstvu Ugarske tim metalima u ovom periodu. Karlo Robert je 1333. godine sa velikom pratnjom posetio svog strica, napuljskog kralja Roberta, zaručivši svog drugog, šestogodišnjeg sina Andriju, sa Robertovom unukom Jovanom. Deo blaga je, da bi dobio dozvolu za njihov brak (dispenzu), dao papskom sudu, a deo za izdržavanje mladoženje. Na sjajnu vladavinu Karla Roberta senku je bacila njegova osveta za atentat Felicijana Zaha. Atentat je, najverovatnije, predstavljao privatnu osvetu, zbog nasrtaja na devojačku čast Felicijanove kćerke Klare, koju je, navodno, kraljica Jelisaveta podvela svom bratu Kazimiru, kasnijem poljskom kralju. Uvređeni otac je 1330. godine u višegradskoj kraljevskoj palati za ručkom napao kralja, ali se kraljica umešala i Felicijan joj je odsekao četiri prsta na desnoj ruci. Kraljevi telohranitelji su ga tada isekli na komade. Glava mu je, kao opomena, poslata u Budim, a delovi njegovog tela u druge gradove. Felicijanovog sina su vezali konju za rep i vukli ga dok nije izdahnuo, a nesrećnu Klaru su, odsekavši joj usne i osam prstiju, na konju vukli ulicama grada. Ona je morala da viče: »Tako neka prođe ko je neveran kralju!« Reakcija na krvoproliće zbog atentata Felicijana Zaha odražava se u zakonu Karlovog sina, kralja Lajoša I, kojim se zabranjuje da se, zbog atentata na kralja, kažnjavaju članovi porodice i rodbina izvršioca. Karlo Robert se ženio više puta. Od istorijskog značaja mu je, međutim, bio samo poslednji brak sa Jelisavetom Pjast, kćerkom poljskog kralja Vladislava I Lokjeteka. Vladislav je, kao i Karlo, obnovio kraljevsku vlast u Poljskoj. Dvojica suverena su sve vreme svoje vladavine bili nerazdvojni saveznici, što je verovatno i dovelo još 1320. godine do Karlove ženidbe Jelisavetom. S obzirom na to da njen brat, poljski kralj Kazimir III (1330–1370), nije imao dece, on je 1339. godine, zaobišavši dalje muške srodnike iz porodice Pjast, poljsku krunu ostavio svom zetu, ugarskom kralju Karlu I Robertu i njegovim potomcima. Pored svog vanbračnog sina, đerskog biskupa Kolomana, Karlo je imao još dece – pet sinova samo iz braka sa Jelisavetom. Od njih će ga trojica, Lajoš (Lauš, u savremenim slovenskim izvorima ili Ludvik, Ljudevit), Andrija i Stefan, nadživeti.
Ugarska kao velesila Zbog krize koja je, usled Stogodišnjeg rata 1337–1453. godine i epidemije kuge 1348. godine, zahvatila Zapadnu Evropu, centar moći kontinenta pomerio se ka istoku. Od sredine 14. veka dolazi do naglog razvoja Češke pod Karlom IV, Poljske pod Kazimirom III i Ugarske pod Lajošem I (1342–1382). S druge strane, opadanje moći Vizantije i još relativna udaljenost Turaka omogućili su uzdizanje Srbije cara Dušana. Tako je, između Baltika i Egejskog mora i istočno od Labe i Alpa, nastala jedna grupa snažnih država. Zahvaljujući okolnosti da je opadanje moći navedenih okolnih država počelo ranije, nekoliko godina je Ugarska u odnosu na njih bila velesila. Lajoš I je, prema svom hroničaru, vodio rat svake treće godine. Bili su to napuljski, mletački i balkanski ratovi. Napuljski ratovi su bili čisto dinastički i na izgled imali najmanje veze s Ugarskom. Njih je izazvalo ubistvo Lajoševog mlađeg brata Andrije – muža napuljske kraljice Jovane, sa kim je ona živela u lošem braku – 1345. godine. Na insistiranje ugarskog dvora, istraga je otkrila neposredne počinioce, koji su pogubljeni. Idejni tvorci ovog zločina su, međutim, ostali neotkriveni i nekažnjeni. Lajoš je sumnjao da su ubistvo organizovali njegova snaha i njen rođak i ljubavnik, vojvoda Ludvig Tarantski, zatim njegov brat Jovan i njihova braća od strica, dračke vojvode Karlo i 62
Ludvig. Podstican od svoje majke, on je zahtevao od pape Klimenta VI, kao sizerena Napuljske kraljevine, da sprovede novu istragu i da kazni članove dinastije. Kliment VI je, međutim, odugovlačio sa donošenjem odluke, verovatno najviše zbog Lajoševog dodatnog zahteva, po kojem je papa trebalo da liši Jovanu napuljske krune i da je prenese na Lajoša. Razume se, papi nije padalo na pamet da uzme za svog vazala moćnog ugarskog kralja. Kada je Lajošu dodijalo papino odugovlačenje, odlučio se da sam zadovolji pravdu. On je zaključio desetogodišnje primirje sa Mletačkom republikom, sa kojom je do tada bio u ratu. Veneciji je u svakom slučaju odgovaralo da Lajoš sa svojom vojskom ode sa njenih granica daleko na jug za Napuljsku kraljevinu. Ne mareći za papine pretnje ekskomunikacijom, Lajoš je novembra 1347. godine, preko teritorija njemu naklonjenih italijanskih država, krenuo na čelu mađarske i najamničke, uglavnom nemačke vojske, ka Napuljskoj kraljevini i uskoro prodro na njeno tle. Pošto je pridobio jedan broj napuljskih barona, on je zarobio napuljske prinčeve i naredio da Karla Dračkog, koga je sada smatrao glavnim vinovnikom Andrijinog ubistva, pogube u Averzi. Jovanu, koja se u međuvremenu sa papskom dozvolom preudala za Ludviga Tarantskog, nije mogao da uhvati, jer se ona, kada se Lajoš približio granicama Napuljske kraljevine, ukrcala na lađu i odjedrila za Marselj. Lajoš se proglasio kraljem Sicilije, i u februaru 1348. godine trijumfalno ušao u Napulj, prestonicu svog pradede. On je, verovatno najviše zbog izbijanja epidemije kuge, već u proleće napustio svoju novu kraljevinu i, ostavljajući u utvrđenjima mađarsku i nemačku posadu pod zapovedništvom kapetana nemačkih najamnika Ulriha Volfurta, vratio se pomorskim putem u Mađarsku. On je sa sobom poveo svog bratića, malog Karla Martela, koga je njegova majka ostavila, i zarobljene napuljske prinčeve Roberta i Filipa Tarantskog i Ludviga Dračkog, brata pogubljenog Karla, i njegovog sina koji se takođe zvao Karlo. Oni su internirani u Višegrad, gde je mali Andrija uskoro umro. Napuljsku kraljevinu je, međutim, bilo lakše osvojiti nego zadržati. Posle Lajoševog odlaska, Jovana i njen muž su se vratili i potisnuli ugarsku i nemačku posadu na jadransku obalu. Stigavši kući, Lajoš je, pod vođstvom erdeljskog vojvode Stefana Lackovića, još krajem 1348. godine poslao pojačanje za Napulj, a čim je zaključio novo primirje sa Venecijom, vratio se, u aprilu 1350. godine, ovog puta pomorskim putem, u Apuliju. Pošto se iskrcao u Akvili u Abrucima, Lajoš je opsadom zauzeo Kanozu i Averzu, gde je strelom ranjen u nogu. Misleći da će umreti, diktirao je jednom franjevcu, svoju oporuku. Jovana je tada ponovo otplovila na svoje posede u južnoj Francuskoj, a Lajoš je opet ušao u Napulj. Svestan da se tu ne može održati, preko Rima (gde je, pošto je bila sveta godina, posetio bazilike, poljubio »maramu Veronike« i stavio veliki poklon na oltar crkve Svetog Petra, vratio se kopnenim putem u Mađarsku. On se 1352. godine, posredovanjem novog pape, izmirio sa Jovanom i oslobodio anžujske prinčeve. Papa se za uzvrat odrekao sakupljanja desetine u Ugarskoj. Jedina pokrajina Napuljske kraljevine koja je na izvestan način ostala pod uticajem Lajoša I bilo je Dračko vojvodstvo na srednjoalbanskom primorju. Njegov gospodar, Karlo Topija, priznavao je vrhovnu vlast ugarskog kralja, inače svog rođaka. Značaj napuljskih ratova za ugarsko društvo, međutim, nije bio u prolaznim osvajanjima. Mađari, koji su se do tada kretali u vrlo ograničenom krugu, upoznali su tokom ovih ratova šire evropske horizonte i došli u dodir sa tekovinama italijanske kulture. Još od prestanka pljačkaških pohoda u 10. veku prosečni mađarski vitez se malo udaljavao od granica Ugarske. S druge strane, i čitava Italija je upoznala Mađare. Oni su bili strah i 63
trepet za stanovništvo italijanskih mesta, koje je za vreme njihovog prolaska zatvaralo gradske kapije i posmatralo, zajedno sa velikim brojem seljaka koji su se sklanjali iza dobro utvrđenih zidina, prolaz ugarske vojske. Pojedini gradovi i sinjorije su obaveštavali jedni druge o približavanju zastrašujućih konjanika. Lokalni hroničari su se setili upada Mađara u 10. veku i najezde hunskog vođe Atile. Godine 1364. Lajoš je, prema dogovoru sa papom i uz Jovaninu saglasnost, uzeo na svoj dvor, posle smrti njegovog oca Ludviga, mladog Karla Dračkog i vaspitavao ga kao svog sina. Mađari su Karla, verovatno zbog njegovog malog rasta, zvali Karlo Mali (Kiš Karolj). Možda je Lajoš nameravao da ga odredi za svog naslednika, ali, kada mu se rodila i druga kćerka Marija, imenovao je Karla za hercega Slavonije, a zatim i Dalmacije, udaljivši ga tako sa dvora. Godine 1379. imenovao ga je za zapovednika ugarske vojske koja se borila protiv Venecije. Oženio ga je njegovom sestrom od strica Margaritom, kćerkom pogubljenog Karla Dračkog. Papa Urban VI je, 1380. godine, Jovanu, koja je podržavala avinjonskog protivpapu Klimenta VII, lišio napuljskog prestola i ponudio ga Lajošu. Lajoš je presto ustupio Karlu i, pošto ga je zakleo da neće nikada pretendovati na ugarski presto, odnosno da će priznati za kralja ove zemlje Lajoševu kćerku Mariju, u pratnji mađarske vojske uputio ga je u Napulj. Ono što Lajošu nije uspelo ostvario je Karlo Drački. On je, zauzevši 1381. godine Napulj, zarobio Jovanu, koja je u zatvoru uskoro umrla. Govorilo se da je Karlo naredio da je udave. Lajoš je tako, pred svoju smrt, doživeo zadovoljenje pravde, koja je posle trideset šest godina stigla ubicu njegovog brata. Na presto Napulja došao je njegov vaspitanik i štićenik. Lajoš je mogao biti zadovoljan. Kako se ovaj odužio Lajoševoj udovici i kćerki siročetu za Lajoševa dobročinstva pokazaće se posle samo četiri godine. Od osvajanja Napulja mnogo realniji zadatak bio je potčinjavanje osamostaljenih hrvatskih velikaša, koji su svoju moć izgradili na ruševinama gospodstva Šubića. Lajoš je od početka svoje vladavine težio da završi na tom polju započeto delo svog oca Karla Roberta, koji je nekada bio zarobio Mladena Šubića, ali dalje nije dospeo. Posle pokušaja slavonskog bana Mikca 1344, iduće godine je sam Lajoš došao sa vojskom u Hrvatsku. Zauzeo je Knin, gde je postavio mađarsku posadu, a hrvatski velikaši, krbavski knezovi, Nelipčići i Šubići, pokorili su mu se bez otpora. Lajoš je 1347. godine zamenio posede Šubića u Hrvatskoj za dobra u Slavoniji. Tom prilikom su Šubići postali vlasnici tvrđave Zrin, po čemu su nazvani Zrinski. Oni će kasnije imati značajniju ulogu u istoriji Mađarske. Druga ugarska vojska je za to vreme prodrla do Zadra, koji se takođe pokorio kralju Lajošu. Mletačka republika, međutim, to nije mogla da dozvoli i odmah je opsela grad. Godine 1346. Lajoš se lično pojavio pod Zadrom da ga oslobodi mletačke opsade. On je, međutim, 1. jula pretrpeo težak poraz i Mlečani su zauzeli Zadar. Savremenici su, optužujući bosanskog bana Stjepana II Kotromanića, pominjali izdaju. Lajoš je odbio sumnjičenje svog rođaka i, posle dvogodišnjih pregovora, zaključio 1348. primirje, pre svega zbog napuljskih pohoda. Borba za Dalmaciju je nastavljena tek posle osam godina. Ovog puta je, međutim, Lajoš diplomatski i vojno brižljivo pripremio svoju akciju. Pridobio je, kao trajnog saveznika, gospodara Padove Frančeska Kararu. Car Karlo IV ga je imenovao za carskog namesnika u Furlaniji, a papi je skrenuo pažnju na činjenicu da su Mlečani saveznici šizmatika, odnosno cara Dušana. Posle ovih diplomatskih priprema, Lajoš je prvo napao na severnu Italiju, ali je zastao pred zidinama Treviza, gde je krajem 1356. godine morao da zaključi primirje. Težište svojih operacija sada je preneo na dalmatinsko ratište. Kada 64
je, krajem 1357. godine, tu i sam stigao, dalmatinski gradovi su se već bili pobunili protiv mletačke vlasti i oterali njene namesnike. Jedino je mletačka posada zadarske tvrđave pružila otpor. U ovako bezizglednoj situaciji Mlečani su odustali od dalje borbe. Zadarskim mirom, zaključenim 18. februara 1358. godine, Republika svetog Marka se zauvek odrekla Hrvatske i Dalmacije, u stvari istočne jadranske obale, i dozvolila je podanicima kralja Lajoša slobodnu plovidbu na Jadranskom moru i trgovinu u Veneciji. Položaj dalmatinskih gradova u odnosu na ugarskog kralja regulisan je tako što su oni bili dužni da ga u njegovim pomorskim ratovima pomognu sa po jednom galijom. Njima je za uzvrat zagarantovana potpuna unutrašnja autonomija. Na čelo pokrajine postavljen je ponovo ban. Prvi dalmatinski ban posle Zadarskog mira bio je Nikola Seči. Posebnim ugovorom, zaključenim 15. marta 1358. godine u Višegradu, vrhovnu vlast ugarskog kralja priznao je i Dubrovnik, obavezujući se na plaćanje petsto dukata godišnjeg danka. U dubrovačkim crkvama su se, u određenim prilikama, od 1358. do 1808. godine neprekidno molili za ugarskog kralja. Te godine njegovo ime je u molitvama zamenilo Napoleonovo. Kada je vrhovnu vlast Lajoša I, posle raspada Srpskog carstva, 1371. godine priznao i Kotor, njegova vlast na primorju protezala se od sredine Kvarnera do granica Drača, gde je vladao njegov rođak Karlo Topija. Mletačka republika se potajno nikada nije odrekla Dalmacije i samo je čekala povoljnu priliku da se nje ponovo domogne. Učinilo joj se da se ta prilika ukazala 1378. godine, kada se rat oko Tenedosa proširio i na obale Jadranskog mora. Mletačka flota je prokrstarila istočnom obalom Jadrana i zauzela slabo branjeni Kotor. Pojavom flote Đenove, saveznika Ugarske, u Jadranskom moru uskoro se, međutim, preokrenula ratna situacija. Đenovljanska flota je 1379. godine kod Pule uništila mletačku, zauzela Kjođu i opsela Veneciju. Kotorani su zbacili mletačku i vratili se pod mađarsku vlast. Za to vreme ugarske trupe – zajedno s austrijskim vojvodom Leopoldom, akvilejskim patrijarhom, Kararama i gospodarima Verone, Dela Skalama – opkolili su Veneciju sa kopna. Već je izgledalo da će se baciti amovi na bronzane konje na crkvi Sveti Marko, kao što su to Đenovljani zahtevali, ali su Mlečani uspeli da, od unapred pripremljenih elemenata i noćnim radom, neprimetno izgrade novu flotu i da sa njom opkole Đenovljane u Kjođi. U isto vreme Mletačka republika je započela pregovore sa kraljem Lajošem kako bi Mađarsku, kao najsnažnijeg protivnika, ali koji je svakako bio najmanje zainteresovan za uništenje Venecije, odvojila od njenih saveznika. Uz posredovanje »zelenog grofa«, Amadea VI Savojskog, 24. avgusta 1381. godine zaključen je mir u Torinu, kojim su, između ostalog, potvrđene odredbe Zadarskog mira i Mletačka republika se obavezala da ugarskom kralju plaća godišnji danak u iznosu od 7.000 dukata. Posle zaključenja ovog mira, u poslednjoj godini života kralja Lajoša I, Mađarska se nalazila na vrhuncu moći tokom čitave svoje istorije. Pored Dalmacije, Lajoš je vodio ratove i u unutrašnjosti Balkanskog poluostrva. On se pri tome, kao i u slučaju borbe protiv hrvatskih velikaša i Mletačke republike, oslanjao na svog rođaka, a od 1353. godine i tasta, bosanskog bana Stjepana II Kotromanića, koji je bio veran vazal još njegovom ocu. On mu je čak dao na upravu županije Fejer i Tolna u Ugarskoj. Neposredno pred svoju smrt udao je za Lajoša svoju kćerku Jelisavetu. Međutim, njegov sinovac i naslednik na banskom položaju Tvrtko I došao je u sukob sa Lajošem zbog Huma (Hercegovine), koji je ugarski kralj tražio na ime Jelisavetinog miraza. Pored toga, da bi ugodio papi, od Tvrtka je tražio da energičnije nastupa protiv bosanskih jeretika. 65
To je naveo kao izgovor i kada je 1363. godine na čelu svoje vojske prodro u Bosnu. On je, bez većeg otpora, zauzeo neke tvrđave u severnoj Bosni, ali nije mogao da zauzme grad Sokol. Na jesen, pod vođstvom palatina i ostrogonskog nadbiskupa, počeo je novi ugarski napad, ovog puta protiv Usore, ali se zaustavio kod opsade Srebrnika. Tom prilikom je ostrogonski nadbiskup izgubio veliki kraljevski pečat. Bez obzira na početni uspešan otpor ugarskim napadima, ban Tvrtko se nije mogao održati sam na prestolu. Već je 1366. godine bio prinuđen da, protiv svog pobunjenog mlađeg brata, zatraži Lajoševu pomoć. Od tada su ugarsko-bosanski odnosi sve do Lajoševe smrti bili dobri. Ratove sa Srbijom Lajoš je nasledio od svog oca. Karlo Robert je 1342. godine ponovo ratovao sa vladarem ove zemlje, kraljem Stefanom Dušanom. O ishodu ovog pohoda za sada se ne zna ništa, dok o Lajoševom ratovanju protiv Dušana 1354. godine ima podataka. U početku sukoba Lajoš se nalazio u Beogradu, a Dušan pod Rudnikom. Kasnije su se ugarske trupe povukle pred srpskom vojskom. Izgleda da je tom prilikom srpski vladar zauzeo Beograd. Za vreme ovog ratovanja umro je Lajošev brat, slavonski herceg Stefan. Njegova kćerka Jelisaveta trebalo je da bude udata za Dušanovog sina Uroša. Posle smrti cara Dušana, 20. decembra 1355, Srbija je naglo oslabila. Mađari su u prvoj polovini 1356. godine od Srba zauzeli Klis, tvrđavu koja je nadzirala put iz Splita za Bosnu. Do novog rata između Ugarske i Srbije došlo je kada je Vojislav Vojinović, moćni oblasni gospodar cara Uroša, napao Dubrovnik, koji je 1358. godine priznao vrhovnu vlast kralja Lajoša I. Lajoš je 1359. godine preduzeo pohod u Podunavlje. Tom prilikom gospodari Braničeva, Rastislalići, postali su vazali ugarskog kralja. Oni su 1361. godine opet bili samostalni, ali kada je kralj Lajoš 1365. godine zauzeo Vidin, ponovo ih je pokorio. Posle raspada Srpskog carstva došlo je do sukoba između Ugarske i Nikole Altomanovića, gospodara Podrinja, sestrića i naslednika Vojislava Vojinovića. On je 1371. godine još bio prijatelj svog suseda, mačvanskog bana Nikole Gorjanskog, koji ga je na ugarskom dvoru štitio. Međutim, kada je 1373. godine hteo, uz pomoć Mletačke republike, da osvoji od Dubrovnika Ston i Pelješac, Mađarska se, uz pomoć drugog srpskog oblasnog gospodara, kneza Lazara, suprotstavila tome. U ratu koji je sledio Nikola Altomanović je pobeđen, a njegove oblasti su prešle delimično u ruke kneza Lazara, novog suseda Ugarske. Odnosi Ugarske sa Vlaškom u početku Lajoševe vladavine bili su dobri. Nzen vojvoda Vlajko, sin Bazaraba, pobednika Karla Roberta, došao je 1344. godine da se pokori Lajošu. Kasnije ga je, doduše, podržao bugarski car Ivan Šišman i on je otkazao vernost ugarskoj kruni. Kada je Lajoš 1365. godine zauzeo Vidin, Vlajko je ponovo prišao njemu. Godine 1368. je opet, u savezu sa trnovskim carem, napao Vidinsku banovinu, tako da je Lajoš morao hitno da šalje pomoć ugroženoj oblasti. On je sam zauzeo Turnu-Severin, a erdeljskog vojvodu Nikolu Lackovića je, preko Brašova, poslao u srce Vlaške. Ovaj je prošao još gore nego svojevremeno Karlo Robert i veći deo njegove vojske je stradao u šumovitim klancima Karpata. Posle ovog poraza ugarske vojske između Ugarske i Vlaške je zavladao mir, ali je Lajoš, utvrđenjima podignutim tokom sedamdesetih godina 14. veka u klancima Karpata, obezbedio Erdelj od upada vlaškog vojvode. Mađarska je u vreme Lajoša I nastojala je da proširi svoju vlast i na drugo rumunsko vojvodstvo – Moldaviju. Ona je početkom Lajoševe vladavine bila vazal Zlatne horde, države Tatara u južnoj Rusiji. U to doba, zbog unutrašnjih trzavica, ona je 66
bila dosta oslabljena. To je omogućilo Lajošu da nastupi ofanzivno. Župan Sekelja, Andrija Lacković, 1345. godine, prešavši Karpate, napao je i pobedio Gatare. Prema legendi, u toj borbi njegovoj vojsci je pomogao i sveti Ladislav. Godine 1347. kralj Lajoš je zatražio od pape Klimenta VI da obnovi misijsku biskupiju u Milkovu, koja je uništena prilikom najezde Tatara i da na njeno čelo postavi jednog mađarskog franjevca. Upravljanje područja osvojenih od Tatara Lajoš je noverio lokalnom rumunskom vojvodi Dragošu. Dragoša je, međutim, posle raspada Zlatne horde 1359. godine, oterao vojvoda Bogdan. On je postao osnivač Moldavije, koja se po njemu zvala i Bogdanskom. Lajoš je u toku jedne decenije, od 1360, vodio nekoliko pohoda kako bi potčinio Bogdana. Konačno, tokom sedamdesetih godina uspeo je da zagospodari Moldavijom. Vremenom će u Moldaviji nastati i mađarske (sekeljske) dijaspore. Kralj Lajoš je obnovio ugarske pretenzije i na oblast Vidina u severozapadnoj Bugarskoj. Njome je vladao car Ivan Stracimir kao apanažom, odvojenom od centralnih delova bugarske države njegovog mlađeg brata Ivana Šišmana, sa sedištem u Trnovu. Koristeći sukob dvojice braće, Lajoš I je u junu 1365. godine zauzeo Vidin. Cara Stracimira je odveo sa sobom i zatvorio ga u tvrđavu Gomnek u Slavoniji. U novoosnovanoj Bugarskoj banovini postavio je za upravljače braću Benedikta i Petra Himfija. Njima je dodelio i susedne banatske županije, zajedno sa Temišvarom. Bugarska banovina, međutim, nije bila dugog veka. Već su je 1368. godine napali Ivan Šišman i njegov saveznik, vlaški vojvoda Vlajko. Lajoš je poslao vojsku kako bi razbila opsadu Vidina, ali presudna pobeda nije postignuta. Pripremajući se za nasleđivanje Poljske, on je 1369. godine, ukinuvši Bugarsku banovinu, vratio u Vidin Stracimira, koji mu se prethodno zakleo na vernost. Bugarska banovina je tako posle četiri godine, prestala da postoji, ali je vidinski vladar do turskog osvajanja ove oblasti ostao veran vazal mađarske krune. U vreme vladavine Lajoša I odnosi između Mađarske i Poljske, otadžbine njegove majke, bili su veoma bliski. Lajoš je od 1339. godine bio određen za naslednika svog ujaka, poljskog kralja Kazimira III, koji nije imao dece. Lajoš je još 1344/1345, a zatim 1351/1352. godine, učestvovao sa mađarskom vojskom u borbi protiv Litvanaca. Kazimir je hteo da osvoji Galičkovolinsku kneževinu, čija je vladarska kuća 1340. godine izumrla. Za novčanu pomoć pruženu poljskom kralju Galicija je trebalo, posle Kazimirove smrti, u slučaju da Lajoš ne postane poljski kralj, da pripadne Ugarskoj, dok bi Volinija ostala Poljskoj. Ovaj plan je, međutim, propao, jer poljsko-mađarska vojska nije mogla sasvim da pobedi Litvance. Mirovnim sporazumom Galiciju je dobila Poljska, a Voliniju Litva. Mađarska nije dobila ništa. Za Mađare je bio bezuspešan i sledeći litvanski pohod Lajoša I 1355. godine. Do suštinske promene u poljskomađarskim odnosima došlo je posle smrti Kazimira III 1370. godine. Tada je, umesto njihovog dotadašnjeg saveza, taj odnos, stupanjem Lajoša I na poljski presto, prerastao u personalnu uniju. Posle smrti svog ujaka, 5. novembra 1370. godine, Lajoš I pošto je svog glavnog suparnika Vladislava Belog iz dinastije Pjast zarobio i, zatvorivši ga u jednu mađarsku opatiju, zamonašio – došao je u Krakov, gde je 17. novembra krunisan za poljskog kralja. Personalna unija Poljske i Ugarske će opstati do 1382. godine i predstavljaće vrhunac bliskosti dveju zemalja u državnopravnom pogledu. Bilo da je ostalo na tom nivou, ili upravo zbog toga, ovo doba mađarsko-poljske unije, ili bar susedstva dvaju naroda, za veliki broj Mađara predstavljaće neponovljiv ideal načina saživota dvaju naroda tokom istorije. Bio je to najprisniji period mađarskog prijateljstva sa Poljacima, jedinim slovenskim narodom sa 67
kojim su Mađari u to vreme uglavnom živeli u srdačnim odnosima i čije su prijateljstvo vekovima želeli. Poljsko plemstvo, naročito velikopoljsko, gledalo je ipak sa dosta podozrenja na mađarsku vladavinu, žaleći se na odsustvo kralja iz zemlje, kao i na otcepljenje Galicije, koju je Lajoš po dolasku na presto priključio Ugarskoj. Taj njihov stav nije promenila ni okolnost što je Lajoš za svog namesnika u Poljskoj odredio svoju majku Jelisavetu Pjast, rođenu Poljakinju, a 1374. godine, kako bi obezbedio svojoj kćerki nasleđivanje poljske krune, dodelio Poljacima u Košicama široke privilegije, koje će još dva puta, 1379. i 1382. godine, obnoviti. Zbog nezadovoljstva ugarskom vladavinom, 1376. godine došlo je do pobune protiv malobrojne mađarske posade u Krakovu. To su iskoristili Litvanci za upad u Poljsku. Lajoševa, uglavnom mađarska vojska, savladala je pobunu i 1377. godine pobedila Litvance. Kao uspomenu na tu pobedu Lajoš je poklonio hodočasničkoj crkvi u Marija Celu (Austrija) zavetnu sliku, na kojoj je prikazana Lajoševa borba sa nevernicima. Ranije se mislilo da su ti nevernici Turci, te je izveden netačan zaključak da se on borio i s Osmanlijama. Lajoš je vazalnom zakletvom potčinio neke zarobljene Gediminoviće i priključio je ugarskoj kruni i Podoliju. Za svog namesnika u Poljskoj, umesto svoje neomiljene majke (koju je imenovao za namesnika Dalmacije), postavio je kneza Ladislava Opulskog, rođaka iz sporedne grane porodice Pjasta. Postavši 1370. godine poljski kralj, Lajoš je postao i vrhovni gospodar Moldavije, ili je bar pretendovao na to. Time, i potčinjavanjem Podolije 1377. godine, njegova vlast je postigla svoj najveći teritorijalni opseg i prostirala se od Jadranskog do Crnog i blizu Baltičkog mora. Netačno tumačeći, namerno ili nenamerno, ovu okolnost, u mađarskim udžbenicima istorije i popularnim izdanjima istorijskih dela od 19. do sredine 20. veka pisalo je kako su obale Mađarske zapljuskivali talasi tri mora. Mađari su tako, dugo vremena imali pogrešnu predstavu o »imperiji« Lajoša Velikog. U 14. veku krstaški ratovi su dobili drugačije značenje. Oni se više nisu vodili za oslobođenje svetih mesta već za zaustavljanje nadiranja Turaka u Evropu i njihovo proterivanje u Aziju. Lajoš I je nekoliko puta došao u vezu s ovakvom krstaškom idejom. On je još 1354. godine u Zagrebu uzeo krst, ali nije napao Turke već cara Dušana. A kada se srpski vladar 1355. godine nudio papi za zapovednika pohoda protiv Turaka, papa nije prihvatio njegovu ponudu, pozivajući se na protivljenje ugarskog kralja. Kralj Lajoš se 1364. godine na sastanku vladara Češke, Poljske i Ugarske u Krakovu, susreo sa kiparskim kraljem Petrom Lizinjanom, koji je na svojoj evropskoj turneji uzalud pokušao da pridobije evropske vladare za jedinstven rat protiv Turaka. Dve godine kasnije, 1366, vizantijski car Jovan V Paleolog uputio se prvo u Mađarsku, tražeći pomoć za borbu protiv Turaka. Lajošev dvoranin Ivan Ravenjanin opisao je susret dvojice vladara. On je naročito naglasio nadmeno ponašanje vizantijskog cara, iako je u ovu zemlju došao da traži pomoć. Jovan nije sjahao sa konja i nije skinuo svoj šešir pred Lajošem. Ugarski kralj je, u stvari, bio mnogo moćniji od svog gosta, inače rođaka preko Stefana V kao zajedničkog pretka. U idealnoj hijerarhiji vladara ugarski kralj je ipak bio niži po rangu od cara. Zato mu se približio pešice i gologlav. Pošto je Lajoš svoju pomoć uslovio carevim prihvatanjem unije, Lajoš ni ovog puta nije pošao u krstaški rat. Štaviše, Bugari su Jovanu V preprečili put i onemogućili mu povratak u Vizantiju. U međuvremenu je Jovanov drugi rođak, savojski grof Amadeo VI, 1367. godine ipak krenuo u krstaški rat, i pošto je, preko Dubrovnika, grada pod vlašću ugarskog kralja, stigao na istok, on je zauzeo od Turaka Galipolje. Tada je pohitao u 68
pomoć vizantijskom caru i uspeo da bugarski car Ivan Šišman pusti Jovana V da se preko Bugarske vrati kući. Izgleda da su u toj akciji učestvovale i jedinice ugarske vojske stacionirane u Bugarskoj banovini, odnosno Vidinskoj oblasti potčinjenoj Ugarskoj. Kralj Lajoš je još jedanput, 1372. godine, došao u vezu sa jednim planiranim krstaškim pohodom protiv Turaka, kada je papa Grgur XI, posle Maričke bitke, pozvao, među nekim drugim vladarima, i Lajoša da učestvuje u krstaškom pohodu. Do toga, međutim, za Lajoševog života nije došlo.
Unutrašnja politika Lajoša Velikog Slično ostalim velikim savremenim vladarima istočne i jugoistočne Evrope, češkom kralju Karlu IV, poljskom Kazimiru III i srpskom caru Dušanu, Lajoš I je takođe bio zakonodavac. On je svojim zakonom iz 1351. godine ujedno regulisao položaj plemstva i kmetova, potvrdivši princip aviciteta (avus – deda). Time je poništen propis Zlatne bule o slobodnom raspolaganju plemića posedima i osnaženo je starije pravilo prema kome se rodovski posedi (dedovina) ne mogu otuđiti, već ostaju do izumiranja roda po muškoj lozi u njegovom posedu, a zatim se vraćaju kruni. Ova zakonska odredba prvobitno je imala cilj da omogući povratak poseda u ruke kralja u slučaju izumiranja porodica po muškoj liniji, a ujedno je obezbeđivala nasleđivanje muškim članovima roda, koje je, ograničavanjem nasleđivanja kraljevskih donacija na potomke u pravoj liniji i posinovljenjem kćeri, bilo ozbiljno ugroženo. To je, dakle, služilo uspostavljanju ravnoteže između ta dva principa. Ovaj propis je, u odnosu na raniju praksu Zlatne bule predstavljao korak unazad. Kasnije je propis neotuđivosti proširen i na zadužbine. Ta zakonska odredba ostala je na snazi do 1848. godine i imala je sudbonosne posledice na razvoj proizvodnih odnosa u Ugarskoj. Zbog neotuđivosti, plemićka imanja nisu se mogla opteretiti kreditom, te u 19. veku niko nije hteo posednicima da daje zajam, neophodan za ulaganja u razvoj vlastelinstva. Najveći reformator privrede i društva Ugarske, grof Ištvan Sečenji, zato je prvo svoje delo Hitel (Kredit) posvetio upravo ukidanju aviciteta. To je, međutim, učinjeno tek 1848. godine. Godine 1351. Lajoš I uvodi devetinu (nona), jedinstveno davanje za sve kmetove. Ona je predstavljala deveti deo ukupne letine, odnosno ubirana je po njenom devetom delu, pošto je prvo Crkvi plaćena desetina. Zakonom Lajoša I iz 1351. godine o obaveznom plaćanju devetine završava se proces formiranja (pravno) jedinstvene kmetovske klase u Ugarskoj. Ona će prestati da postoji tek ukidanjem kmetstva revolucijom 1848. godine. Ekonomski je, međutim, široki sloj kmetova ostao i dalje podeljen. Imovinske nejednakosti unutar seljaštva produbljene su u narednim vekovima privredno-društvenim procesima koji su započeli u Evropi upravo sredinom 14. veka, ali koji su zahvatili Mađarsku s izvesnim zakašnjenjem.
Verski i kulturni život anžujskog doba Kao i njihovi prethodnici Arpadovići, i Anžujci su radili na učvršćenju Crkve u Ugarskoj, nastavljajući da podržavaju kaluđerske redove. Red pavlina je za vreme Anžujaca doživeo veliki procvat. Godine 1382. proširio se na Poljsku, osnivanjem manastira na Jasnoj gori kod Čenstohove, koji i danas postoji. Pavlini će kasnije imati istaknutu ulogu u školstvu Ugarske i Hrvatske. U Hrvatskoj će, posle manje značajnih 69
početaka, Herman Celjski 1400. godine osnovati samostan, današnji zatvor u Lepoglavi. Omiljeni sveštenici ugarskih Anžujaca, kao i poslednjih Arpadovića, bili su, međutim, franjevci i njihov ženski ogranak, klarise. Na to je, bez sumnje, uticala okolnost da se stric Karla Roberta, Ludovik (Luj), odrekao napuljske krune i stupio u franjevački red. Ubrzo posle smrti, proglašen je svecem. Luj je postao »kućni« svetitelj porodice Anžujaca. Svom sinu Karlo je po njemu dao ime Lajoš. Od tada su plemići, podražavajući kraljevsku kuću, počeli davati svojim sinovima, pored dotadašnjih vladarskih imena, i ime Lajoš. »Novom svetitelju« je posvećena novosagrađena franjevačka crkva u Lipi (Rumunija). U srednjem veku u Ugarskoj na polju kulture franjevci su imali veći značaj od pavlina. Pretpostavlja se da su franjevci autori bar pojedinih delova Ugarske hronike iz 14. veka. Jedan primerak te hronike je bogato ukrašen slikama. Zbog toga je ova hronika nazvana Ilustrovanom hronikom (Képes krónika). Jedan prepis ove hronike bio je neko vreme u posedu despota Đurđa Brankovića. Nastavak Ugarske hronike, biografiju Lajoša I Velikog, napisao je svetovni (mirski) sveštenik, kikilski arhiđakon Jovan. Pojava sve većeg broja hronika ukazuje na razvoj književnosti u Ugarskoj. Širenju učenosti doprinelo je školovanje mađarskih đaka na stranim univerzitetima. Tokom vladavine Anžujaca osnivano je nekoliko univerziteta u blizini Ugarske – u Pragu (1346), Krakovu (1364) i Beču (1365). Stanovnici Ugarske, željni učenja, više nisu morali da idu čak u Pariz. Neki studenti, pogotovo iz primorskih krajeva, često su studirali i na daljim italijanskim univerzitetima – u Padovi i Bolonji. U matičnim knjigama ovih visokoškolskih ustanova sačuvani su podaci o broju studenata iz Ugarske. Vrhunac razvoja školstva u Ugarskoj u epohi Anžujaca bio je pokušaj osnivanja univerziteta u Pečuju 1367. godine. Prvi anžujski vladari razvili su u Ugarskoj bogatu graditeljsku delatnost. Pored izgradnje i utvrđivanja nove kraljevske rezidencije, Višegrada, Karlovi i Lajoševi majstori učestvovali su i u izgradnji budimske tvrđave. Pored svetovnih objekata, Anžujci su gradili crkve – franjevcima u Lipi i Arači, a klarisama u Starom Budimu. Građevine su ukrašgvane skulpturama i freskama. Poznati su drveni kipovi crkava u Levoči, Barđejovu i drugde. Pored drvenih, postojale su i statue od bronze. Zna se, na primer, da je pred crkvom u Velikom Varadinu bila bronzana statua svetog Ladislava na konju, rad braće Sentđerđi, čije je delo i spomenik svetog Đorđa u Pragu. Najznačajnija dela zidnog slikarstva anžujskog doba sačuvana su u Sepešvaralji (Spiško Podhrađe, Slovačka) – Karlo Robert sa porodicom, i u Bantornji (Turnišće, Slovenija) – scene iz života svetog Ladislava. Od sačuvanih spomenika minijaturnog slikarstva najznačajnije su pomenuta Ilustrovana hronika i Anžujski legendarij.
Borbe za presto posle smrti Lajoša Velikog Žigmund Luksemburški Kralj Lajoš I je umro u Trnavi (Slovačka) 11. septembra 1382. godine. U prvom braku sa Margaritom Luksemburškom nije imao dece. Kada je Margarita 1349. godine umrla od kuge, Lajoš se 1353. godine oženio kćerkom bosanskog bana Stjepana II Kotromanića. Kako je ona bila praunuka Katarine Arpadović, sestre Lajoševe prababe Marije, oni su bili u srodstvu trećeg stepena, i bilo je potrebno papino odobrenje. Zbog zategnutih odnosa sa Svetom stolicom tokom napuljskih ratova, Lajoš je na to morao 70
dugo da čeka. Dok mu Jelisaveta nije rodila decu, Lajoš je za svoje naslednike smatrao svog najmlađeg brata Stefana, a posle njegove smrti (u jeku pohoda protiv Srbije 1354. godine) njegovog sina Jovana, a kada je 1360. godine i on umro, njegovu sestru Jelisavetu. Možda je u kombinaciji bio i sinovac pogubljenog Ludviga Dračkog, Karlo, koji je od 1365. godine živeo u Budimu. Ali, kada je za pet godina dobio tri kćerke, on je izmenio svoje namere. Lajoš i Jelisaveta Kotromanić sedamnaest godina nisu imali dece. To se smatralo nebeskom kaznom, jer je Jelisaveta, ne gubeći nadu u porod, pribegavala i nedozvoljenim sredstvima (otkinula je krišom prst sa skeleta svetog Simeona, koji se čuvao u Zadru, sakrila ga je u svoja nedra, ali joj je toliko pozlilo da je morala vratiti relikviju). Kasnije su, međutim, njene molitve uslišene i ona je Lajošu rodila, 1370. godine Katarinu, 1371. Mariju i 1374. Jadvigu. Lajoš je trogodišnju Katarinu zaručio za drugog sina francuskog kralja Šarla V, Luja Orleanskog, namenivši im, po svemu sudeći, napuljski presto, pošto ostarela Jovana ni u četvrtom braku nije imala više dece. Međutim, krajem 1378. godine Katarina je umrla. Lajoševa druga kćerka, jednogodišnja Marija, verena je 1372. godine za mlađeg sina cara i češkog kralja Karla 1U(1), Žigmunda (Sigismunda) Luksemburškog. Njima je Lajoš hteo da ostavi mađarsku, a možda i poljsku krunu. Mladoženja je 1379. godine došao za Budim da nauči mađarski jezik. Treća, Jadviga, udata je 1378. godine za Vilhelma Habzburškog. Deset dana posle Lajoševe smrti, 21. septembra 1382. godine, Marija je, po očevoj želji, krunisana za kralja, a ne kraljicu (1382–1395). Kralju je kruna »svetog Stefana« stavljana na glavu, a kraljicama na desno rame. Poljaci, međutim, nisu hteli za svog kralja da prihvate vladarku, koja, kao njen otac Lajoš, neće živeti u njihovoj zemlji. Lajoševa udovica Jelisaveta, koja je, kao regent vladala umesto svoje maloletne kćerke, poslala je onda Poljacima za vladara Marijinu mlađu sestru Jadvigu. Ona je 1384. godine krunisana za kraljicu. Time se mađarsko-poljska personalna unija raspala. Jedno od životnih dela Lajoša Velikog nije ga nadživelo ni tri godine. Iduće, 1385. godine, Poljaci su od Ugarske zauzeli Galiciju. U isto vreme bosanski kralj Tvrtko I, brat od strica kraljice majke Jelisavete, zauzeo je Kotor, a 1389/1390. godine, izuzev Zadra, sve dalmatinske gradove. Uskoro se pokazalo da je za Mađarsku gubitak ovih teritorija bio manji problem. Uzimajući to kao povod, ugarski staleži su počeli otvoreno da kritikuju žensku vladavinu. I Marijine pristalice su se podelile. Dok su jedni, predvođeni starim Nikolom Sečijem i Lackovićima, pozivajući se na volju pokojnog kralja Lajoša, požurivali ostvarenje braka Marije sa njenim verenikom Žigmundom, dotle su drugi, sa kraljicom majkom Jelisavetom i palatinom Nikolom Gorjanskim na čelu, hteli da obnove francusku vezu i da udaju Mariju za Katarininog bivšeg verenika Luja Orleanskog. Koristeći podeljenost vladajućih krugova, treća stranka se potpuno okrenula protiv Marije i kandidovala za presto jedinog živog muškog člana dinastije Anžu-Kape, napuljskog kralja Karla III Dračkog. Na njihovom čelu bili su braća Horvati (ili, tačnije, od Horvatija, po njihovom posedu Horvati u Vukovskoj županiji), Lajošev mačvanski ban Jovan (Janoš) i zagrebački biskup Pavle iz mađarskog roda Vanča. Njima je prišao i namesnik vranskog priora, Jovan od Paližne, a podržavao ih je kraljičin rođak, bosanski kralj Tvrtko I. Delegacija te stranke, sa Pavlom Horvatijem na čelu, otišla je u Napulj da ponudi Karlu Malom (Dračkom) mađarsku krunu. On se, doduše, pre dolaska na napuljski presto obavezao Lajošu da će priznati pravo njegove kćerke na mađarski presto, ali su mu sada izaslanici napuljske stranke predstavili kako on treba da spase Mađarsku od propasti u koju će da je gurne ženska vladavina. Uz njega su pristali široki slojevi mađarskog i 71
hrvatskog plemstva, nezadovoljni što ih je dvorska klika pod Lajošem držala daleko od vlasti. Pod tim pritiskom, dvorska stranka je popustila i zbila svoje redove. Kraljice su, u junu 1384, posle trideset tri godine, održale sabor, na kojem su potvrdile Zlatnu bulu i Lajošev zakon iz 1351. godine. Žigmund je, zauzevši oružjem palatu u Budimu, prisilio svoju verenicu na brak. Posle svadbe, odmah je otišao u Češku, kod svog brata Vaclava, po pomoć. U septembru 1385. Karlo se iskrcao u Senju, odakle je, preko Zagreba, stigao u Budim, gde ga je već čekao sabor koji su sazvali braća Horvati. Okupljena masa je oduševljeno dočekala Karla. On je izjavio da je došao da učvrsti vlast svojih rođaka. U tajnosti su, međutim, povedeni pregovori sa kraljicama. One su objavile da se Marija odriče krune. Karlo je izabran i 31. decembra krunisan za kralja Ugarske (1385 –1386). Izgledalo je da je borba za presto okončana. Dvorska stranka, međutim, nije htela tako lako da prepusti vlast. Jelisaveta i Nikola Gorjanski su skovali zaveru. Pozvavši Karla u kraljičine odaje, Blaž Forgač se bacio na Karla i izbio mu svojim bodežom jedno oko. Teško ranjenog kralja i Nikolu Gorjanskog su zarobili i zatvorili u tvrđavu Višegrad, gde je Karlo 24. februara 1386. godine, posle samo trideset devet dana vladavine, podlegao ranama. Pristalice kraljica su poubijale veliki deo Karlove italijanske pratnje. Jovan Horvati, kome je Karlo bio vratio položaj mačvanskog bana, uspeo je da pobegne preko Drave i, proglasivši Karlovog sinčića Ladislava za kralja, istakao zastavu ustanka. Ustanici su iskoristili lakomislenu odluku rukovodstva stranke kraljica da ih dovedu preko Drave u centar pobune, verujući da će one samom svojom pojavom stišati bunu. Suprotno njihovim očekivanjima, čete Jovana Horvatija i Jovana od Paližne napale su iz zasede, 25. jula 1386. u blizini Gorjana, malobrojnu pratnju kraljica. Blaž Forgač, ubica Karla II, odmah je ubijen. Starog Nikolu Gorjanskog oborili su na zemlju. Obojici glavnih vinovnika odsečene su glave, koje su poslate udovici Karla II, napuljskoj kraljici Margariti, i izložene na napuljskoj pijaci. Kraljice su zarobljene i odvedene u Ivanić Grad u Slavoniji, a zatim u Novigrad na Hrvatskom primorju. Odavde je verovatno trebalo da budu odvedene u Napulj. U međuvremenu su se protivnici napuljske stranke ujedinili oko Marijinog muža Žigmunda Luksemburškog (1387–1437). On se već u proleće 1386. godine vratio u Mađarsku. Žigmundove pristalice stvorili su ligu i počeli zajednički da vladaju, imenujući savet barona. Žigmunda su imenovali, ustanovivši novu titulu, za kapetana Ugarske i regenta za vreme Marijinog zarobljeništva. Pošto nisu uspeli da oslobode Mariju iz Ivanić Grada, oni su Žigmunda izabrali za kralja, a 31. marta 1387. najstariji biskup vespremski Benedikt ga je krunisao. On je poslao vojsku da oslobodi kraljice. Na to su vođe napuljske stranke, prvih dana 1387. godine, naočigled Marije, udavile njenu majku Jelisavetu i, pustivši mlađu kraljicu, odjedrile za Napulj. Marija je pohitala svom mužu i tada je formalno počela njihova zajednička vladavina. Do kraja te godine Žigmundov vojskovođa, mačvanski ban Nikola Gorjanski mlađi, u potpunosti je potisnuo sa tla Žigmundove države Horvatijeve pristalice. Oni su našli zaštitu kod kralja Tvrtka I u Bosni. Iz Bosne su povremeno upadali u Mađarsku, ali bez većeg uspeha. Njihove vođe, Stefan (Ištvan) Kont Hedervari i Jovan (Janoš) Korpadi, pogubljene su u Budimu. Pristalice napuljske stranke imale su sve vreme podršku bosanskog kralja Tvrtka I, a u početku i srpskog kneza Lazara. Knez Lazar je, koristeći unutrašnju situaciju u Ugarskoj, zauzeo Mačvu i Beograd. U prvoj polovini 1389. godine, uoči svoje pogibije na Kosovu, on se, međutim, posredovanjem 72
svog zeta Nikole Gorjanskog mlađeg, izmirio sa kraljem Žigmundom, priznavši njegovu vrhovnu vlast nad ovim oblastima. Uporedo sa dinastičkim borbama u Ugarskoj, njenim granicama se velikom brzinom približavala turska opasnost, koja je u Lajoševo vreme bila daleka. Turci Osmanlije, pošto su 1354. godine prešli u Evropu, napredovali su u pravcu Ugarske. Godine 1389. oni su na Kosovu polju porazili Žigmundovog vazala, srpskog kneza Lazara. Žigmundu nije preostalo ništa drugo nego da, u novembru iste godine, jednim pohodom pokuša da učvrsti vlast Ugarske u Srbiji. Kneginja Milica, udovica kneza Lazara, koja je u ime svog maloletnog sina Stefana bila regent, prihvatila je vrhovnu vlast sultana Bajazita I, sina Murata I. Još iste godine počeli su upadi turskih akindžija na tle južne Ugarske, u Srem i Banat. Oni će se narednih godina periodično ponavljati. Tako je 1391. godine jedna četa Turaka opustošila Srem. Kod Nađolasa (Manđelos) ih je presreo Jovan Morovićki, koji je odbio njihov napad. Žigmund ga je tada imenovao za mačvanskog bana, pograničnog funkcionera koji je trebalo da brani granicu Ugarske od Turaka na toj deonici. Kralj je između 1390. i 1392. godine preduzeo tri pohoda protiv Srbije, ali bez vidljivijeg rezultata. Ako je Srbiju i izgubio, Žigmund je ponovo učvrstio svoju vrhovnu vlast nad Bosnom, čiji je kralj Tvrtko I umro 1391. godine. Nzegovog slabog naslednika Stefana Dabišu Žigmund je, posle jednog pohoda, 1394. godine, prinudio na pokornost. Dabiša je čak, u slučaju svoje smrti bez naslednika, priznao Žigmunda za budućeg kralja Bosne. Za uzvrat ga je Žigmund imenovao županom Šomođske županije. Žigmund je tom prilikom zarobio i vođu pobunjenika Janoša Horvatija. On je u Pečuju raščerečen na četiri dela, koji su istaknuti kao opomena na gradsku kapiju. Dok je Žigmund pokoravao Bosnu, Turci su iskoristili priliku i zauzeli, 1393. godine, Trnovsku Bugarsku, a u oktobru 1394. godine, preko Dunava, upali u Vlašku. Njen vojvoda Mirča Hrabri zatražio je pomoć ugarskog kralja. Žigmund se odazvao njegovoj molbi, utoliko pre što su Turci uznemiravali i Erdelj. On je sa svojom vojskom krenuo protiv Turaka. Do bitke je došlo 17. maja 1395. godine kod Rovina (Mali Nikopolj – Tarnu Magurele, Rumunija). U toj bici su se na strani Turaka borili, kao sultanovi vazali, Konstantin Dejanović i Vukašinov sin Marko Kraljević, koji su poginuli, i Stefan Lazarević i Kostadin Balšić, koji su preživeli bitku. Na drugoj, hrišćanskoj strani, borio se, izgleda i poginuo, Markov brat Andrijaš. Mirča je, uz ugarsku pomoć, vraćen na presto Vlaške. Žigmund je u svom prvom sukobu sa Turcima odneo značajnu pobedu. Ova bitka je (a ne Kosovska bitka, kako se i danas negde pominje) odjeknula čak u Parizu. Francuski kralj Šarl VI naredio je da ova pobeda nad nevernicima oglasi zvonima katedrale Notr Dam. Međutim, zadovoljstvo zbog pobede, Žigmundu je pokvarila vest da mu je supruga Marija, pavši sa konja, izgubila život ne donevši na svet očekivanu kćer. Žigmund ju je sahranio do nogu svetog Ladislava, u katedrali u Velikom Varadinu. Upoznavši snagu Turaka, Žigmund je uvideo da se oni mogu isterati iz Evrope samo zajedničkom akcijom hrišćana. Na njegov zahtev, papa Bonifacije IX proglasio je krstaški rat i pozvao feudalce iz Zapadne Evrope u borbu protiv Turaka. Papinom pozivu se odazvao veliki broj vitezova iz Francuske. Francuski vitezovi su se u Budimu priključili mađarskoj vojsci i, krajem avgusta 1396. godine, krenuli protiv Turaka. Preko severoistočne Srbije, duž donjeg Dunava, stigli su do tvrđave Nikopolj u Bugarskoj, gde je, 25. septembra 1396, došlo do odlučujuće bitke. Mlađi francuski vitezovi, ne slušajući savete Mađara i svojih starijih sunarodnika, hteli su sa jednim konjičkim jurišem da 73
unište nastupajuću tursku vojsku, koju je predvodio sultan Bajazit I. Njihov napad su, međutim, posle početnih uspeha, razbile regularne turske trupe spahija i janičara, i prešle u nezadrživ protivnapad. Juriš srpske konjice, predvođene sultanovim vazalom Stefanom Lazarevićem, doneo je pobedu Turcima. Bitka se završila katastrofalnim porazom hrišćana. Većina hrišćanskih vođa je izginula. Drugi su pali u tursko ropstvo, a mnogi su odmah pogubljeni. Samo je mali broj uspeo da se vrati kući. Posledice bitke kod Nikopolja osećale su se u celoj Ugarskoj. Akindžije su opustošile Banat. Ovom prilikom su, izgleda, razorile i Beograd, a svakako Sremsku Mitrovicu i, prešavši iz Posavine u Podravinu, prodrle do Ptuja. Žigmund se, ukrcavši se sa malobrojnom pratnjom na galije rodskih vitezova usidrene na Dunavu, spasao. On je vodenim putem, Dunavom i Crnim morem, stigao do Carigrada, a zatim se na mletačkoj galiji, obišavši Grčku, vratio kući. Za Božić 1396. godine zadržao se u Dubrovniku, a zatim je nastavio put do Splita i Senja, odakle se, preko Zagreba, posle četvoromesečnog putovanja, vratio u Mađarsku. Tokom Žigmundovog odsustva njegovi unutrašnji protivnici su ponovo počeli da deluju, a njima su se pridružile i Žigmundove bivše pristalice, Lackovići. U sukob se umešao i Žigmundov pašenog, poljski kralj Vladislav II Jagelonac. On je, posle Marijine smrti, tražio da ugarski presto pripadne njenoj sestri, a njegovoj supruzi, Jadvigi. Pobunjenici su se kolebali između nje i svog ranijeg kandidata Ladislava Napuljskog. To je omogućilo Žigmundu da se brzo obračuna sa njima. On je bivšeg palatina Stefana Lackovića i njegovog bratanca namamio u Križevce, gde je držao sabor slavonskih staleža i, prekršivši reč da im se neće ništa desiti, naredio da ih 22. februara 1397. pogube. Prvi križevački sabor je zbog toga nazvan »krvavim«. Ogromna imovina Lackovića je zaplenjena i razdeljena Žigmundovim vernim pristalicama. Najveći deo je dobila rodbina ostrogonskog nadbiskupa Jovana Kanižaija. Preostali nezadovoljnici zatražili su utočište kod novog bosanskog kralja Ostoje, koji je nastavio neprijateljsku politiku Tvrtka I prema Žigmundu. Žigmund je zato 1398. godine preduzeo novi pohod protiv Bosne, ali bez uspeha. Koristeći pobedu nad svojim protivnicima, Žigmund je oktobra 1397. održao Ugarski zemaljski sabor u Temišvaru, ukinuo klauzulu Zlatne bule o pravu na otpor i doneo zakone koji su, u velikoj meri, okrnjili povlastice plemstva. Plemićka prava najviše je povredio time što je na najvažnije državne položaje, ali i niže kao što su kastelani, doveo strance. Za erdeljskog vojvodu postavio je Poljaka Šćibora Šćiborića, a za slavonskog bana svog budućeg tasta Hermana Celjskog, davši im velike posede. Pored toga, na ovom saboru, doneo je i više propisa koji su se odnosili na odbranu Ugarske od Turaka. On je, shvativši ozbiljno poraz kod Nikopolja, uveo obavezu posednika da naoružaju po jednog lakog konjanika strelca na svakih dvadeset kmetovskih sesija – porti. Prema ovom zakonu, sakupljena vojska nazivala se portalnom vojskom. To je, u stvari, bio pokušaj da se, pored banderija kralja i državnih zvaničnika, ustanove i banderije (vele)posednika. Teško je ustanoviti koliko je ova odredba poštovana. Primena odredaba ovog zakona iz 1397. godine, odnosno postojanje nove ustanove, posvedočena je dvadesetih godina 15. veka, a do njegove sredine postaće uobičajena pojava. Svetovni posednici, trideset-četrdeset najbogatijih velikaša, izjednačili su se po svojim privilegijama i društvenom ugledu sa državnim zvaničnicima i stvorili su buduću naslednu aristokratiju Ugarske. Sigurno je, međutim, da nova ustanova nije povećavala efikasnost kraljevskih i baronskih banderija. One su i dalje bile kičma odbrambenih snaga Ugarske. Odlukama ovog sabora naročito je opterećeno sveštenstvo, koje je moralo, sa 74
polovinom svojih prihoda, da doprinese finansiranju rata protiv Turaka. To je izazvalo veliko negodovanje sveštenstva. Nezadovoljstvo širokih krugova mađarskih feudalaca je dugo tinjalo pre nego što su se njihove velikaške vođe, tek 28. aprila 1401. godine, usudile da uhapse Žigmunda, koji se upravo vratio, posle dužeg izbivanja, iz Češke. U ime »svete krune« vladavinu je preuzeo savet barona. Oni su od zarobljenog kralja zahtevali, pre svega, otpuštanje stranaca iz državne službe. Kada je Žigmund to odbio, oni su ga lišili prestola. Međutim, bilo im je teško da nađu kandidata za ugarski presto. Najveći deo njih je bio za, sada već odraslog, Ladislava Napuljskog, dok su drugi želeli poljskog kralja Vladislava II Jagelonca, Jadviginog muža, koja je umrla 1399. godine. Nekolicina je krunu Ugarske namenila čak Vilhelmu Habzburškom, Jadviginom prvom »mužu«. On se i pojavio u Ugarskoj, ali ga je Jovan Morovićki proterao. Neslogu nezadovoljnih barona iskoristio je Nikola Gorjanski. On im se samo na izgled pridružio, kako bi pomogao svom vladaru. Ostavljajući svog brata i sina kao taoce, prebacio je Žigmunda u svoj zamak Šikloš u Baranjskoj županiji. Gorjanski je zaključio sporazum sa zaverenicima kojim su velikaši ponovo prihvatili Žigmunda za kralja, a on je obećao da će otpustiti strance i amnestirati svoje otimače, i dati im najviše državne položaje. Čim se oslobodio zarobljeništva, Žigmund je, prekršivši svoje obećanje u pogledu stranaca, napustio zemlju. On se iz Češke vratio u Požun tek septembra 1402. godine. Tada je velikaše prinudio da, u slučaju njegove smrti, za naslednika mađarskog prestola priznaju njegovog prijatelja i saveznika, austrijskog vojvodu Alberta IV Habzburškog. To je bio samo nastavak čitavog niza uzajamnih ugovora o nasleđivanju između Luksemburga i Habzburga. Kako je, međutim, ovo važno pitanje regulisao bez sabora, Žigmund je izgubio poverenje velikaša. Oni su se, oko Božića 1402. godine, sastali u Velikom Varadinu i zakleli se da Žigmunda smatraju lišenim krune i pozvali na presto njihovog kandidata, napuljskog kralja Ladislava Anžujskog. Pokretu se pridružila gotovo sva crkvena i svetovna anžujska aristokratija sa četama svojih familijara. Pored njih, na stranu pobunjenika stale su mase nižeg plemstva. Njima su prišle i neki Žigmundovi dvorani. Kralju su od starije mađarske aristokratije ostali verni samo Gorjanski i njihova uža rodbina, a od hrvatske samo krbavski i krčki knezovi (Frankopani). Izgledalo je, za trenutak, da je Žigmundova vladavina završena. Uskoro su se, međutim, pokazale nevolje kolektivnog staleškog rukovodstva. Izvestan broj velikaša nije hteo javno da se opredeli već je, zatvarajući se u svoja utvrđenja, iščekivao ishod borbi. Pobunjenici nisu mogli da zauzmu kraljevske tvrđave, koje je čuvala strana posada, i tako nisu mogli da ostvare efikasnu vojnu kontrolu. Žigmundove vojskovođe su u međuvremenu onemogućile trupama pobunjenika iz raznih krajeva Ugarske da se ujedine. Dragoceno vreme je izgubljeno i zbog čekanja Ladislavljevog dolaska iz Napulja. Ladislav je, prihvatajući poziv pobunjenika, krajem jula 1403. godine stigao u Zadar, sa blagoslovom pape Bonifacija IX, u pratnji njegovog legata, kardinala Anđela Ačajuolija, sa malom flotom pod zapovedništvom Alviza Aldemariska. Tu je 5. avgusta krunisan jednom prigodnom krunom koju je posvetio papski legat. Napuljski pretendent se, međutim, nije usudio da krene u unutrašnjost Ugarske na pravo krunisanje. Žigmund je vešto iskoristio kolebljivost svog suparnika. On se, pošto su njegove pristalice zauzele zemlju do Budima, u avgustu pojavio u Budimu sa češkom vojskom i svetom krunom na glavi, kako bi se videlo da je ona u njegovom posedu. Posle 75
toga je zauzeo Ostrogon, sedište nevernog nadbiskupa Kanižaija. Do 8. oktobra većina ustanika pokorila se Žigmundu. Izolovane snage ustanika držale su se do sledeće godine. Videvši slom svojih pristalica, Ladislav Napuljski, pošto je za svog namesnika imenovao Hrvoja Vukčića Hrvatinića, a za vrhovnog zapovednika svojih oružanih snaga u Dalmaciji Aldemariska, vratio se sa papskim legatom u Napulj. Ostaci razbijenih pobunjenika sklonili su se u Napulj, Poljsku i Bosnu, a napuljska posada ostala je u Zadru, Vrani i na nekim ostrvima. Ovog puta Žigmund je bio suzdržan. Krvoprolića koja su pratila njegove ranije pobede sada se nisu ponovila. Proglašena je amnestija za sve koji bi se pokorili i ustanovljene su, izgleda prvi, ali svakako ne i poslednji put u istoriji Ugarske, purifikacione komisije u Budimu i Križevcima, za opravdavanje držanja pojedinaca za vreme bune. Posle pobede nad pobunjenicima u Ugarskoj došla je na red Bosna. Kralj Ostoja, do tada pristalica Ladislava Napuljskog, pokorio se Žigmundu. Zbog toga su ga zbacili bosanski velikaši, predvođeni Hrvojem, namesnikom Ladislava Napuljskog i velikim vojvodom rusaga (od mađarske reči orsag-zemlja, država) bosanskog. Na njegovo mesto postavljen je Tvrtko II. Ugarska vojska je na to, 1405. godine, pod zapovedništvom Jovana Morovićkog, prodrla do Bobovca, zarobila kralja Tvrtka i dovela ga Žigmundu. On je vraćen u Bosnu kao ugarski vazal. U zauzetu tvrđavu postavljena je posada odana ugarskom kralju. U međuvremenu su se međunarodne prilike promenile. 11obeda Timura Lenka nad Bajazitom kod Angore 1402. godine oslobodila je Ugarsku turske opasnosti. Stefan Lazarević se oslobodio turskog vazalstva i, vrativši se iz Angore u Srbiju, priznao je 1404. godine vrhovnu vlast ugarskog kralja. Za uzvrat je dobio u feud Beograd, Mačvu i posede u Ugarskoj. Mađarske trupe su pomogle 1409. godine Stefanu Lazareviću u borbama protiv njegovog brata Vuka kod Prištine. Kako je veran vazal Ugarske bio i vlaški vojvoda Mirče, na granicama zemlje zavladao je mir. Za trenutak je izgledalo da će Mađarska ponovo postati velesila. Samo dve godine posle savladavanja pobune, Žigmundova vlast u Ugarskoj, i na unutrašnjem i na spoljnom planu, bila je veoma čvrsta. On je 1405. godine proslavio svoju pobedu sklapanjem drugog braka sa kćerkom svog novog saveznika i prijatelja Hermana Celjskog, Barbarom, mlađom od njega više od dvadeset godina. Kako je njena sestra Ana bila (druga) žena Nikole Gorjanskog, Žigmund je postao pašenog svog palatina. Iz braka sa Barbarom Žigmundu će se 1409. godine roditi kćerka Jelisaveta (Elizabeta), koju će ubrzo udati za Alberta V Habzburškog. Svog tasta, Hermana Celjskog, Žigmund je imenovao za slavonskog bana. Pored Celjskog i Šćibora, Žigmund je u Ugarskoj dao istaknute položaje i drugim strancima. Od njih treba pomenuti Firentinca Filipa Skolarija, koga je Žigmund doveo za finansijskog stručnjaka, ali ga je kasnije koristio kao vojskovođu i upravitelja. On je za njega obnovio Severinski banat i podredio mu južnougarske županije između Moriša, Tise, donjeg Dunava i erdeljskih Karpata. On je postao išpan (župan) tih županija, pa su. ga njegovi sunarodnici, Italijani, nazivali Pipo Spano. Skolari se oženio Barbarom od Ozore. Zbog toga su ga Mađari nazivali Pipo od Ozore, a Južni Sloveni Filip Mađarin, ili Madžarin, pošto je bio u ugarskoj službi. Skolari je pod tim imenom postao negativan junak južnoslovenskih epskih pesama. Ulogu Skolarija će pred kraj Žigmundove vladavine naslediti braća sa Korčule – Matko, Franko, Ivan i Perko de Luka, koji će po svom posedu dobiti ime Talovci. Pored stranaca, on je uzdigao u red velikaša Mađare iz redova srednjeg i sitnog plemstva, kao što su bili Morovićki, Perenji, Nadašdi, Guti Orsag i 76
drugi. Nzegova se vlast oslanjala na njih. Mir su, međutim, uskoro opet narušili događaji u Bosni. Kralj Tvrtko II se odmetnuo od Žigmunda. Ugarski kralj je u junu 1408. godine preduzeo novi pohod dolinom reke Bosne. On je zarobio Tvrtka, Ostoju je vratio na presto, zauzeo tvrđavu Dobor kod Modriče i uhvatio sto dvadeset vlastelina, kojima je, po njegovoj naredbi, u dvorištu tvrđave odrubljena glava, a njihova tela bačena u Bosnu. Uskoro je Žigmundovu vrhovnu vlast priznao i stvarni gospodar Bosne i Dalmacije, Hrvoje Vukčić. Za uzvrat mu je Žigmund priznao vlast nad ostrvima Hvarom, Bračem i Korčulom. Vlast Ladislava Napuljskog je time ograničio, pored nekoliko ostrva u Jadranskom moru, na Zadar, Vranu, Nin i Novigrad. Već 1410. godine Žigmund je preduzeo novi pohod protiv Bosne. Izgleda da je on ovoga puta hteo sam da postane kralj Bosne. Žigmundov izbor za nemačkog kralja iste godine potisnuo je u njegovim planovima, ne samo Bosnu nego i samu Mađarsku. Pre nego što je svoju pažnju posvetio zadacima nemačkog kralja, Žigmund je sredio svoje odnose sa političkim činiocima Ugarske. On je, u tu svrhu, osnovao jedan viteški red, koji je po svom znaku dobio ime Zmajev red. Pored njega i njegove supruge, prilikom osnivanja, krajem 1408. godine, red je imao i dvadeset dva člana velikaša i državnih zvaničnika. U Zmajev red su, pored mađarskih velikaša, ušli kao najistaknutiji Žigmundovi vernici iz južnoslovenskih zemalja, despot Stefan Lazarević i, sada odan Žigmundu, Hrvoje Vukčić. Članovi ovog reda zakleli su se na međusobnu vernost. Vitezovi su lik zmaja nosili oko svog grba i isticali ga na dostojnim mestima, na primer u manastiru Hilandaru. Posle osnivanja Zmajevog reda Žigmund se izmirio sa svojim nekadašnjim unutrašnjim neprijateljima i poljskim kraljem Vladislavom II Jageloncem, dajući mu trinaest spiških gradova u zalog. On je 1412. godine u njegovu čast u Budimu održao svečani sastanak vladara, na koji su došli i Stefan Lazarević i bosanski kralj. Žigmund je zatim, imenujući nadbiskupa Kanižaija za rimskog (nemačkog) kancelara i svog namesnika u Ugarskoj, otputovao na šest godina (1413–1419) u svoju novu kraljevinu. Za vreme svog odsustva iz Ugarske on se krunisao za nemačkog kralja i predsedavao crkvenom saboru u Konstancu, u južnoj Nemačkoj. Upravljači Ugarske smatrali su političku situaciju u zemlji dovoljno stabilnom i, bez obzira na rat koji se vodio protiv Mletačke republike, aktivno su se angažovali na spoljnopolitičkom planu. Oni su prihvatili da arbitriraju u međusobnom sukobu Bajazitovih sinova, pretendenata na turski presto. Snage Ugarske, predvođene Jovanom Morovićkim, koji je prilikom poslednjih promena u vladajućoj garnituri pao u Žigmundovu nemilost, pridružile su se vojsci Stefana Lazarevića i bosanskog velikaša Sandalja Hranića da pomognu pretendentu Mehmedu u sukobu sa njegovim bratom Musom. U bici kod Čamorlua, pod planinom Vitošom, 1413. godine, Mehmed je, uz pomoć ujedinjenih hrišćanskih snaga, savladao svog suparnika i postao sultan. Uskoro će se pokazati da je njegovo podržavanje bila velika politička greška. Period turskih međusobnih trvenja je time završen, a jedinstvo Osmanlija, uz nesmotrenu pomoć hrišćana, ponovo uspostavljeno. Krhka ravnoteža na Balkanskom poluostrvu bila je narušena. Hrvoje Vukčić je iskoristio odsustvo svog suseda i suparnika Sandalja Hranića. On je napao na njegove zemlje, nameravajući da ih zauzme. Kada je ta vest stigla do Žigmunda, on je naredio da se Hrvoje liši svih poseda. Iako je herceg pokazao spremnost da se pokaje, Žigmundova zapovest je odmah sprovedena. Za upravitelja ostrva Hvara, 77
Brača i Korčule postavljena je privremeno Dubrovačka opština, a od 1416. godine Žigmundov poverljivi vitez, Ladislav Jakč od Kušalja. Hrvojeve posede u Hrvatskoj i Bosni prigrabili su njegovi susedi. On se obratio za pomoć sultanu Mehmedu I, pozvavši Turke u Bosnu. Čete akindžija su već iduće godine upadale u Slavoniju. Državni savet je odmah organizovao kazneni pohod pod vođstvom slavonskog bana Pavla Čupora i bivšeg usorskog bana Jovana Gorjanskog. Nžma se svojevoljno pridružio i Jovan Morovićki. Mađarska vojska je početkom jula 1415. godine pretrpela težak poraz u Lašvi. Pored velikog broja poginulih, mnogi su pali u zarobljeništvo Bosanaca i Turaka. Među njima su bila sva tri zapovednika pohoda. Ugarski staleži su se 1416. godine sastali, prvo na imanju Gorjanskih u Futogu, a zatim u Pečuju, da razmotre na koji način će otkupiti zarobljenike. Ne zna se koliko je ta akcija bila uspešna. Jovan Morovićki se kasnije otkupio iz turskog ropstva, uz posredovanje srpskog despota Stefana Lazarevića. Njegov saborac, Jovan Gorjanski, kada se oslobodio ropstva, obesio je svoje okove i lance na zid crkve na svom imanju u Bataseku. Najgore je prošao treći vođa razbijene vojske. Prema anegdoti iz Turocijeve hronike, Hrvoje – koga je Pavle Čupor vređao, govoreći mu kako »pogača nije jelo, a Sloven nije čovek« i podražavajući dubok glas Hrvojev pozdravljao ga rikom vola naredio je da ga ušiju u kožu vola i bace u reku Bosnu, govoreći mu da je on, koji ga je pozdravljao glasom vola, zaslužio da sada primi i oblik te životinje. Hrvoje je već iduće godine umro, ali njegovo »delo« ga je nadživelo. Bosna je postala prohodna za Turke. Neposredna vlast Ugarske ograničavala se na njen severni deo, na Usoru i Srebrnik. Smrću vojvode Mirče 1418. godine i Vlaška je ispala iz protivturskog odbrambenog sistema. U borbi za vlast, predstavnik Turaka Radul Praznaglava pobedio je ugarskog štićenika vojvodu Dana II. Vrativši se kući iz Češke, koju je nasledio posle smrti svog brata Vaclava i u kojoj je upravo počela borba sa husitima, Žigmund je u kasnu jesen 1419. godine sâm došao sa vojskom do donjeg Dunava, kako bi spasao bar Turn-Severin, pošto su Turci preko puta sagradili tvrđavu Fetislam (Nojhaus-Novi GradKladovo). Pod vođstvom Filipa Skolarija, Žigmund je nizom tvrđava utvrdio liniju donjeg Dunava od Severina do Rama (Banatske Palanke). To je bila do Mohačke bitke poslednja sistematska izgradnja tvrđava u Ugarskoj. To pokazuje ekonomsku snagu ugarske države u odnosu na kasniji period, ali i okolnost da je mađarska država i na svojoj južnoj granici bila od sada prinuđena na odbranu od Turaka. Njen vladar nije mogao, i da je hteo, da se odazove pozivu vizantijskog cara Jovana VIII Paleologa, koji je 1424. godine posetio Žigmunda radi zajedničkog krstaškog rata protiv neprijatelja hrišćanstva. Pošto se u odnosu na turski problem završio bez određenih rezultata, susret trojice vladara je više bila svečanost, nego ozbiljan politički sastanak. On je više demonstrirao ugled, nego moć Žigmunda i Ugarske. U isto vreme dok se Žigmund borio s Osmanlijama na donjem Dunavu, druga turska vojska je 1420. godine, dolinom reke Žiu, upala u Erdelj i kod Hatsega porazila erdeljskog vojvodu. Iduće, 1421. godine, Turci su opljačkali Brašov. Te godine došlo je do predaha zaključenjem primirja, posle smrti Muhameda I, sa novim sultanom Muratom II. Murat II je poštovao mir, ili primirje, samo dok se nije učvrstio na vlasti. Čim je to postigao, nastavio je da napada na Vlašku. Do svoje smrti, 1426. godine, odbranom Erdelja rukovodio je Skolari. On se u nekoliko mahova, prešavši preko Karpata, sukobio sa Turcima u Vlaškoj. Posle njegove smrti pojavili su se na ovom ratištu Jovan Morovićki i sam kralj Žigmund. Ugarska vojska pod njihovim zapovedništvom prodrla je 1426. godine duboko u Vlašku i, oteravši Radula, vratila je na vojvodstvo Dana II. Do smrti 78
Dana, 1432. godine, Vlaška je ostala pod vrhovnom vlašću Ugarske. Pre 1428. godine Žigmund je protiv Osmanlija želeo da uspostavi savez i s orijentalnim vladarima – »carom Mesopotamije Karajlukom«, poglavicom turkmenskog plemena Crne ovce, sa sedištem u Mosulu, i Mehmedom Girejem, kanom krimskih Tatara. Najpouzdaniji saveznik Ugarske protiv Turaka u to doba bila je Srpska despotovina. Stefan Lazarević je ostao do smrti odan kralju Žigmundu. On je ugovorom, zaključenim u Žigmundovom letnjem dvorcu Tati 1426. godine, bio voljan da vrati pod ugarsku vlast Beograd i Golubac, drugu ključnu tvrđavu na srpskoj deonici donjeg Dunava, pod uslovom da Žigmund prizna njegovog sestrića Đurđa Brankovića za njegovog naslednika kao vladara Srbije. Smrću Stefana Lazarevića, 1427. godine, sporazum je stupio na snagu. Žigmund je zauzeo Beograd, ali Jeremija, zapovednik Golupca, predao je ovu tvrđavu, umesto ugarskom kralju, Turcima, jer mu Žigmund, uvek bez novca, nije hteo da plati dug Stefana Lazarevića. Predajom Golupca Turci su stekli uporište na samoj ugarskoj granici. Odavde su mogli nesmetano da upadaju u Banat. Shvativši to, Žigmund je, u proleće 1428. godine, sakupivši velike snage pod tvrđavom, počeo opsadu Golupca. Tu je pretrpeo svoj drugi veliki poraz od Osmanlija, koje je predvodio sultan Murat II. Štaviše, ovog puta je i sam bio u životnoj opasnosti. Za svoje spasenje imao je da zahvali bračnom paru, Stefanu Rozgonjiju i Ceciliji Sentđerđi. Kada je pao u Dunav, Stefan ga je izvukao, dok je supruga, koja je svog muža pratila na ratište, držala čamac u ravnoteži. U znak zahvalnosti Žigmund je dozvolio da Cecilija nasledi posede svog oca ravnopravno sa svojom braćom. To je prvi slučaj u istoriji Ugarske da je jedna žena nasledila deo imanja, ravan udelu muškaraca. Gubitak Golupca bio je za Mađarsku težak udarac. Banat je ponovo bio izložen napadima Turaka. Kako bi sprečio upade neprijatelja u južnu Mađarsku, Žigmund je preko puta Golupca sagradio tvrđavu Svetog Ladislava (Szent Laszló-vár). On je, radi odbrane južnih krajeva Ugarske 1429. godine, otprilike dva veka posle pokušaja Andrije II, pod vođstvom Nikole Redvica, naselio nemačke vitezove. Ni oni nisu mogli uspešno da se suprotstave Turcima i nekoliko godina kasnije njihova je kolonija nestala. Poslednje godine Žigmundove vladavine u Ugarskoj ispuniće ponovo organizacija odbrane južne granice Ugarske protiv sve prisutnije opasnosti od Turaka. Za vreme njegovog odsustva, posle smrti Dana II 1432. godine, u Vlaškoj je ponovo došla na vlast proturska stranka, odnosno njen predstavnik Vlad Drakul. Godine 1433. izbio je veliki ustanak protiv Turaka u Albaniji. Žigmund je još od 1434. godine bio u vezi sa vođama albanskog ustanka. On im je poslao za vođe bugarskog princa Fružina 1435. i turskog pretendenta Dauda Saudževića Čelebiju (Kelebija) 1436. godine. Skopski sandžakbeg Isak je, međutim, još te godine ugušio ustanak. Ivan (Anž) Frankopan, sin vernog Žigmundovog pristalice Nikole Frankopana, bio je oženjen Katarinom Nelipčić. Njen otac Ivaniš Nelipčić imao je prostrane posede u Hrvatskoj, a u Dalmaciji Ivan Frankopan s osmoro braće. Smrću svog oca, Katarina, znači i Ivan Frankopan, nasledila bi i njegova dobra. To bi svakako dovelo do ogromnog povećanja Frankopanove porodične imovine. Žigmund to nije hteo da dozvoli i odbio je da potvrdi da Katarina nasledi oca. Kada je Ivan odbio da preda kralju Nelipčićeva dobra, Žigmund je 1436. godine protiv njega uputio novog slavonskog bana Matka Talovca. Lišivši Frankopana funkcije dalmatinsko-hrvatskog bana, Žigmund je i to preneo na Matka Talovca. Umešavši se istovremeno u spor braće Frankopana, on je među njima 79
podržavao Ivanove protivnike. Matkov pohod se završio potpunim uspehom. On je već početkom 1437. godine zaplenio, u Žigmundovo ime, Nelipčićeve posede. Upravu nad njima Žigmund je poverio Matku Galovcu i njegovoj braći. Žigmund je pokušao da iskoristi smrt Sandalja Hranića, 15. marta 1435, da vrati pod neposrednu vlast Ugarske Hum i da na prestolu učvrsti svog kandidata kralja Tvrtka II. Tom Žigmundovom planu suprotstavio se Sandaljev sinovac i naslednik, Stefan Vukčić Kosača. U dvogodišnjim borbama Žigmund je postigao polovičan uspeh. On nije uspeo da zauzme Hum, koji je 1437. godine potvrdio u posedu Stefana Vukčića, ali je zato postigao uspeh u Bosni. Njegov novi pouzdanik, Matko Talovac, vratio je kralja Tvrtka, zauzevši od njegovog protivnika Radivoja Ostojića, koga su podržavali Turci, Jajce, Vranduk, Bočac i Komotin. Intervencija Ugarske u Bosni izazvala je obnavljanje rata sa Turcima. Vojvoda Barak, sin skopskog krajišnika Isabega, upao je u ovu zemlju i učvrstio se u Hodidjedu. On nije uspeo da potisne Matka Talovca s osvojenih teritorija. Dok je Žigmundovi vojni odredi ratovali u Hrvatskoj, Dalmaciji i Bosni, Turci su na donjem Dunavu, od Severina do Golupca, ugrožavali Mađarsku. Oni su 1436. godine upali u Banat i u Erdelj. Žigmund je opet bio primoran da se lično angažuje. Za vođenje pohoda on je već bio prestar, ali ne za njegovu organizaciju. On je na crkvenom saboru u Bazelu predložio da se sabor za ujedinjenje sa Grčkom crkvom održi u Budimu, odakle bi se moglo odmah krenuti u krstaški pohod protiv Turaka. Njegov plan je, međutim, pre svega iz finansijskih razloga, ostao neostvaren, bar što se premeštenja sabora tiče. Krstaški pohod zamenio je ugarski. Vojska, pod zapovedništvom Jovana Marcalija i Jovana Orsaga Gutija, prodrla je, prešavši kod Požežene Dunav, dolinom Morave, do Kruševca. Ona je spalila turske lađe, stacionirane na Zapadnoj Moravi, i vratila se, preko teritorije Srpske despotovine, u Mađarsku. Za vreme pohoda Marcalijeve vojske po Srbiji, Franko Talovac je čuvao od Alibega iz Vidina prelaz pod Smederevom. U isto vreme su Đorđe Giškra i Pongrac Sentmikloši štitili Srem od turskog upada. Ova usamljena ugarska akcija je, međutim, samo izazvala sultana. Svetivši se despotu Đurđu Brankoviću, Turci su u jesen 1437. godine upali u Srbiju i primorali despota da im preda Braničevo. Plašivši se Turaka, bosanski kralj Tvrtko II je pristao na plaćanje godišnjeg danka sultanu. Turci su pred kraj Žigmundove pedesetogodišnje vladavine bili bliže Ugarskoj nego na njenom početku. Nije pomogao ni Žigmundov dalekosežni plan za odbranu zemlje. Plan za odbranu Ugarske iz 1397. godine Žigmund je 1435. reformisao. Umesto po svakoj dvadesetoj, posednici je trebalo po svakoj trideset trećoj porti da naoružaju po jednog lakog konjičkog strelca. Žigmund je 1435. godine, od Turnu-Severina do Jadranskog mora, sve finansijske izvore stavio u službu odbrane južnih granica Ugarske i ovu ogromnu oblast podredio je upravi braće Talovaca. Oni su, prilikom preuzimanja Beograda, stupili u njegovu službu iz službe despota Stefana Lazarevića. Žigmund je još imao brojne zamisli o reformisanju organizacije odbrane Ugarske i u zimu 1432. godine, dok je boravio u Italiji, poslao je ovaj plan kući, u vidu predloga za javnu raspravu. Međutim, ni uz velike napore, nije mogao postići da plan bude prihvaćen na saboru održanom u Požunu 1435. godine. Mletačka republika je već 1399. godine prekinula da plaća godišnji danak, utvrđen Torinskim mirom. Ona je 1409. godine kupila Dalmaciju od Ladislava Napuljskog za 100.000 zlatnih dukata. Do ratova (1410–1413, 1418–1420, 1431–1433) između Ugarske i Venecije, za vreme vladavine Žigmunda Luksemburškog, došlo je zbog mletačkog 80
osvajanja Dalmacije između 1409. i 1420. godine. Pošto je kupila Dalmaciju od Ladislava Napuljskog, Venecija je počela da je zaposeda. Ona je, međutim, bila spremna da ovu oblast kupi i od Žigmunda, ili da joj je on da u večiti zalog, ili bar kao feud. Žigmund, međutim, iako je inače rado davao u zalog krunske posede, na legalno ustupanje Dalmacije nije hteo da pristane. Sa gubitkom Dalmacije Žigmund se ipak nije pomirio. On je, kao svojevremeno njegov tast kralj Lajoš, poveo rat protiv Mletačke republike na dva fronta. Jedno bojište se nalazilo u samoj Dalmaciji, a drugo pred vratima grada Svetog Marka u Furlaniji. Pored oružanih dejstava, Žigmund je pokušao da savlada svog protivnika i drugim sredstvima. On je protiv Venecije organizovao trgovačku blokadu, naredivši nemačkim trgovcima da umesto Venecije koriste luku Đenove. S druge strane, on je planirao da duž Dunava, od Budima do Crnog mora, uz pomoć firentinskih inženjera, izgradi kopneni kameni put. To bi, naravno, uzdiglo značaj Ugarske u evropskoj trgovini. Međutim, ove planove nije ostvario. Ostao je neostvaren i njegov pokušaj da Veneciju izgladni. Poučeni iskustvom iz kjođanskog rata, Mlečani su, zavladavši neposrednim zaleđem svoje metropole, došli u posed prostranih žitorodnih krajeva, koji su tokom ranijih pohoda hranili ugarsku vojsku, a sada Veneciju. To je Republici omogućilo izdržavanje dugotrajnih ratova i opsada. Mletačka republika je, pored oružane borbe, primenjivala i druga sredstva, od pokušaja podmićivanja ugarskih i hrvatskih velikaša do pokušaja mučkog ubistva, trovanjem kralja Žigmunda, ako se vest o tome ispravno tumači. Za vreme ratovanja, prekidanog primirjima, nastavljeni su, posredno ili neposredno, pregovori između zaraćenih strana radi zaključivanja mira. Konačno, 1433. godine, posredovanjem Mlečanina, pape Evgenija IV, zaključeno je primirje na osnovu postojećeg stanja (status quo), koje više nije prekinuto. Žigmundu je od posedovanja Dalmacije bilo važnije da kroz mletačko područje ode u Rim na carsko krunisanje. Potom se morao posvetiti odbrani Ugarske od Turaka, koji su poslednjih godina njegove vladavine obnovili svoju aktivnost duž južnih granica njegovih zemalja. On je tako, u stvari, zauvek izgubio ovu svoju kraljevinu. Sklapajući, međutim, sa Mletačkom republikom samo primirja, on je prećutno sačuvao formalna prava mađarske krune na Dalmaciju. Tursko osvajanje Ugarske i dalmatinskog zaleđa za tri i po veka učinili su pitanje vraćanje Dalmacije iz ruku Mlečana Ugarskoj neaktuelnim. Franc I Habzburški će tek 1797. godine, posle propasti Mletačke republike, ponovo da dođe u posed Dalmacije, koju je svojevremeno Žigmund izgubio. Iako je svoja prava na Dalmaciju izvodio iz prava mađarske krune, ova nikada neće dobiti upravu nad njom. Dalmacija će u posedu Habzburga do 1918. godine stalno imati položaj austrijskih naslednih pokrajina.
Unutrašnja politika Žigmunda Luksemburškog Mađarska je i pre vladavine Žigmunda Luksemburškog ulazila u zajednicu sa drugim državama. Pri tome je uvek ona bila nadmoćnija ili bar ravnopravna strana. Međutim, ulaskom u personalnu uniju sa Nemačkom 1411. godine Mađarska je postala u ideološkoj hijerarhiji Žigmundovih država podređena zemlja. To je prvenstveno došlo do izražaja u titulaturi ovog vladara. Od tada je u nizu njegovih naslova na prvom mestu uvek stajao onaj nemačkog (rimskog) kralja, odnosno od 1433. godine cara. Mađarska je sa svojim »sporednim pokrajinama« potisnuta na drugo mesto. U stvari, od svih zemalja kojima je Žigmund vladao, »zemlje krune svetog Stefana« 81
ostale su najvažnije, jer je vlast kralja u Nemačkoj bila vrlo ograničena, a opustošenom Češkom je stvarno vladao samo nepune dve godine, pred kraj svog života. Mađarska je za Žigmunda Luksemburškog predstavljala, pre svega, izvor prihoda. U tom pogledu je njen položaj među Žigmundovim zemljama bio neprikosnoven. Osim rashoda potrošenih na samu Mađarsku u širem smislu, ova zemlja je u velikoj meri finansirala Žigmundove poduhvate u inostranstvu, putovanja, sabore i ratove. Kada je reč o zemljama na koje je Žigmund svoje prihode trošio, Mađarska je svoje potrebe morala deliti srazmerno sa drugim zemljama ovog vladara. Pored ustaljenih, Žigmund Luksemburški je u Ugarskoj uveo novu vrstu ustupanja imanja vlasteli od strane kralja. To je davanje kraljevskih poseda u zalog. Ranija istoriografija je to ocenjivala negativno, a novija mnogo povoljnije, vrednujući to sa stanovišta kralja, odnosno krune. Suština ovog postupka je u tome što je vladar, za razliku od svojih arpadovskih i anžujskih prethodnika koji su uveli večno darivanje i davanje u honor, davao vlasteli imanja na korišćenje za novac koju mu ova posuđuje. Tako posed ostaje i dalje u pravnom vlasništvu kralja i on ga je uvek mogao otkupiti. U stvari, pošto Žigmund nikada nije imao dovoljno novca, on je otkupljivao zalog poseda od jednog vlastelina novcem drugog. Na taj način je on, založivši jedan posed više puta, u kratkom roku dolazio do velikog novca. Prelaženjem iz ruke u ruku posed bi gubio od svoje vrednosti, tako da je isti posed zalagan za sve manji i manji iznos. Tome su, naravno, doprineli pre svega zalog-posednici. Oni su, kao svi privremeni vlasnici, nastojali da za vreme svog posedovanja izvuku maksimalnu korist od založenih imanja. To je, razume se, bilo poznato i Žigmundu. U jednoj svojoj povelji, govoreći o nekom vlastelinu koji nije hteo da preda posed koji je držao u zalogu, on je prebacio tom vlasniku kako je izvukao desetorostruku korist od poseda koji je uzeo u zalog. Na taj način sam vladar je mogao na kraju da vrati posed, za koji je, dajući ga nekoliko puta u zalog, dobijao po potrebi novac. Bilo je, međutim, poseda koje Žigmund nikada nije otkupio. Takav je bio slučaj sa trinaest spiških gradova koje je on 1412. godine dao u zalog poljskom kralju Vladislavu II Jageloncu. Oni su vraćeni ugarskoj kruni tek posle prve podele Poljske 1772. godine. Među zalog-posednicima, pored domaće vlastele, bilo je i stranaca, kao Herman Celjski, i čak stranih vladara, kao češki kralj Vaclav IV i poljski Vladislav II Jagelonac. Poseban oblik državnog poreza bili su vanredni nameti (taxa extraordinaria). Sakupljanje vanrednog nameta (prvi put, koliko se zna, u istoriji Ugarske) odredio je skup velikaša, održan 1416. godine u Pečuju. Iznos ove takse bio je jedan zlatnik po svakom kmetu u zemlji. Taksa je uvedena radi otkupa iz ropstva učesnika bosanskog pohoda 1415. godine, ali nije prikupljeno dovoljno novca. Sakupljanje vanredne takse u istoj visini odredio je opet sabor u Segedinu 1439. godine. Ona je bila namenjena za finansiranje rata protiv Turaka, koji su, posle zauzimanja Smedereva, zapretili neposredno Ugarskoj. Smrt kralja Alberta I i dinastički sukobi u Ugarskoj onemogućili su sakupljanje ovog iznosa, čemu je vlastela inače pružila pasivan otpor. Vanrednu taksu posle toga sakupljao je tek kralj Matija Korvin, 1458. godine, za isterivanje čeških najamnika iz severne Ugarske. Sledeći put vanredni namet je korišćen 1461. godine za otkup mađarske krune od Fridriha III. Sa ponavljanjem turskih napada učestalo je raspisivanje vanrednih davanja. Njihovo sakupljanje, međutim, nije išlo uvek bez teškoće, jer je vlastela, bez obzira na odluke najviših državnih organa, kralja i sabora, bila nezadovoljna što država koristi njihove kmetove. Na kraju života Žigmund je pokušao da njegovi ugarski podanici, putem 82
oproštajnica, novčano pomognu održavanje crkvenog sabora, radi stvaranja unije grčke i latinske crkve, koji je trebalo da se održi u Budimu. Ugarska, kao pretežno agrarna zemlja, nije mogla da sakupi dovoljno sredstava, ali je to mogao jedan jedini čovek – Kozimo Mediči. Vaseljenski crkveni sabor je zato, umesto u Budimu, održan u Firenci. Žigmund je, zbog neprijateljskog stava većeg dela Crkve prema njemu, posle svoje pobede nad mađarskim pobunjenicima zaveo restriktivne mere u odnosu na Ugarsku crkvu. On je čak za svog tajnog kancelara (položaj koji je tokom čitavog srednjeg veka zauzimali klerici) imenovao svetovnjaka Emeriha Perenjija. Žigmund je zabranio praksu iznošenja sporova pred strane (papske) sudove. Zbog stava pape Bonifacija IX, Žigmund je 1404. godine naredio da se papska pisma ne mogu u Ugarskoj objaviti bez dozvole vladara (placetum regium). Ovo pravo primenjivali su ugarski kraljevi do Franca Jozefa. Zbog nepoverenja u ugarske biskupe, na čelo biskupija imenovao je tada svetovne upravitelje. Ovu praksu obnoviće Rakošijev režim u vidu imenovanja verskih komesara dijeceza, tzv. brkatih biskupa. Ovakvo stanje trajalo je do 1410. godine, kada je legat protivpape Jovana XXIII, kardinal Branda Kastiljone, došao u Ugarsku i, u ime pape, uredio odnose Ugarske crkve sa Žigmundom. Jovan XXIII, koga je Žigmundov suparnik Ladislav Napuljski proterao iz Rima, zatražio je utočište kod Žigmunda. Žigmund i njegovi ugarski podanici, velikaši i pripadnici srednjeg sloja sveštenstva, imali su velike koristi od Žigmundovog prijateljstva s ovim papom. On im je dodelio široke privilegije. Njegove povlastice potvrdio je Opšti crkveni sabor u Konstancu, koji su 1414. godine zajednički sazvali Žigmund i ovaj papa. Žigmund je od kardinala okupljenih na ovom saboru iznudio priznanje vrhovnog patronatskog prava kralja nad Ugarskom crkvom, koje je podrazumevalo i pravo imenovanja biskupa. Ovo pravo dodelio je papa Silvestar II svetom Stefanu i njime su se ugarski kraljevi koristili za sve vreme postojanja kraljevine. Od tada je Žigmund, kako je to uočio savremeni nemački hroničar Ditrih iz Nima, imenovao biskupe po svom nahođenju. Tu mogućnost koristio je da bi na položaje proteranih i smenjenih biskupa u početku svoje vladavine doveo strance, a zatim Mađare iz nižih društvenih slojeva. Od stranaca su na biskupske stolice dovođeni uglavnom Italijani i Nemci. Tipični njegovi štićenici bili su zagrebački biskup Jovan Albenski i njegov sinovac, pečujski biskup Hajnrih. Za vreme Žigmundove vladavine u Ugarskoj je prevlast svetovnog elementa nad crkvenim bila izrazita. To, međutim, ne znači da je Žigmund bio bezbožnik ili čak nereligiozan. Naprotiv, on se trudio da svim uobičajenim sredstvima obezbedi spas svoje duše. U Budimu je osnovao kapitol u čast svog nebeskog zaštitnika i imenjaka, burgundskog kralja svetog Sigismunda. U katedrali u Velikom Varadinu osnovao je legat, da bi se kod groba svetog Ladislava danonoćno pevali Davidovi psalmi. Prema sopstvenoj želji, on je tu sahranjen, pored svoje prve žene Marije, do nogu svetog Ladislava. Setivši se verovatno neuspeha svojih krstaških namera, na samrtnoj postelji je izjavio da, ako bude još poživeo, povešće pohod za oslobođenje Jerusalima. Jedan od načina da se upozna svet bilo je i hodočašće. Mađari su tokom srednjeg veka od svetih mesta posećivali Jerusalim i druga sveta mesta u Palestini, Rim, Bari i Loreto u Italiji, Keln i Ahen u Nemačkoj, Kompostelu u Španiji. Najveći mađarski hodočasnik u srednjem veku bio je Žigmundov peharnik Lerinc Tar, koji je ubio svoju ženu i zbog toga tražio mir svojoj duši. On je dospeo čak do pakla (čistilišta) svetog Patrika u Irskoj. Hodočašće u udaljene zemlje bilo je skupo, tako da su ga mogli sebi priuštiti samo imućniji. 83
Kako bi se i manje bogatima omogućilo da učine nešto za spas duše, ustanovljena su i domaća svetilišta. To su, u prvom redu, bili relikvije svetog Stefana u bazilici u Stonom Beogradu, katedrala u Velikom Varadinu sa moštima svetog Ladislava, a u 14. i 15. veku Ludbreg i Batasek, posed Gorjanskih, sa čudom svete krvi i, kasnije, Ilok sa čudotvornim telom Jovana iz Kapistrana. Ova svetilišta su, osim žitelja Ugarske, posećivali i stanovnici udaljenih krajeva. Tako se zna da su Dubrovčani dolazili na hodočašće u Veliki Varadin i Batasek.
Husiti u Ugarskoj Negativnije posledice od personalne unije sa Nemačkom imalo je ujedinjenje Ugarske sa Češkom pod istim vladarem. Husiti su tokom jedne i po decenije ratovanja (1419–1434) protiv Žigmunda u nekoliko mahova upadali u severnu Mađarsku (današnju Slovačku). Oni su se povukli kada je 1434. godine Žigmund otkupio od taborita Trnavu i druga mesta. Iako su oni povremeno u istoriografiji obe strane predstavljani kao mađarsko-slovenski međunacionalni sukobi, paradoksalno je da su husitskim ratovima najviše bili pogođeni krajevi Ugarske naseljeni pretežno slovenskim (slovačkim) življem. Njih su pustošili i Česi (husiti) i Mađari. U pustošenju gornjougarskih gradova učestvovale su i čete Stefana Lazarevića, sastavljene od Srba i Mađara. Upravo kada su pretrpeli poraz na opštem planu, husiti su se pojavili u Ugarskoj. Svoje najjače uporište imali su u Sremskoj Kamenici. Ovdašnji paroh (župnik) Blaž, koji je studirao u Pragu, bio je vatreni pristalica Husovog učenja. Njegovo mrtvo telo je, po naredbi franjevačkog inkvizitora Jakova Markijskog, zbog toga iskopano i spaljeno. Kamenički husiti su, izgleda, na osnovu ranijih predložaka franjevaca ili pavlina, preveli Bibliju na mađarski jezik. To je prva poznata Biblija na mađarskom, tzv. Husitska biblija. Protiv husita u Ugarskoj upućen je franjevački inkvizitor Jakov Markijski (od Marke). On je 1436. i 1437. godine obišao Mađarsku od Erdelja do Pečuja. U jeretičkim mestima, iako nije znao jezik naroda, držao je na latinskom vatrene propovedi, slično propovedima svetog Pavla. Zahvaljujući svojoj rečitosti, ali verovatno i potpori biskupskih banderija, on je postigao ogroman uspeh, privodeći na hiljade »zalutalih ovaca« pravoj veri. On, međutim, nije zazirao ni od gorih sredstava – u Sremu je čak iskopavao mrtve jeretike i spaljivao ih. Njegovu delatnost nisu svi oduševljeno prihvatali. Erdeljsko plemstvo je, na primer, odbilo da snosi troškove njegove misije. Kralj Žigmund je onda odredio plaćanje desetine za nadoknadu troškova misije. Vladar je morao i lično da se umeša kada je pečujski arhiđakon izopštio i oterao Jakova Markijskog. Mađarski husiti, onemogućeni da ispovedaju svoju veru, iselili su se u Moldaviju, gde su dugo održali svoju zajednicu u gradu Tatroš.
Seljački ustanak u Erdelju 1437/1438. godine Pojavom najamničkih vojski u Zapadnoj Evropi od početka Stogodišnjeg rata, 1337. godine, potrebe za poljoprivrednim proizvodima za njihovu ishranu bile su uvećane. Uporedo je, usled velike epidemije kuge (crne smrti) 1347–1351. godine, koja je zahvatila i Ugarsku, kao i zbog borbenih dejstava, povećana smrtnost stanovništva zemalja Zapadne Evrope. Zapadnoevropsko tržište postalo je privlačno za srazmerno jeftine poljoprivredne proizvode iz Ugarske. Imućniji seljaci su zato počeli da se bavi proizvodnjom za potrebe ovog tržišta, pre svega gajenjem rogate stoke, čiji prevoz do 84
tržišta, teranjem pešice, uz usputnu pašu, nije iziskivao veće troškove. Pored toga, seljaci su se na tom tržištu pojavili takođe i sa svojim vinom, pošto je proizvodnja vina bila manje oporezovana, ali i sa viškovima žita. To je dovelo do daljeg imovinskog raslojavanja ugarskog seljaštva. Njegov malobrojan gornji sloj obogatio se spoljnom trgovinom. To je uočila i vlastela, koja do tada nije bila zainteresovana za sticanje novca putem proizvodnje, već se zadovoljavala umerenom eksploatacijom svojih kmetova putem zakonskih poreskih davanja. Bogaćenje seljaka je tako dovelo i do većeg opterećivanja kmetova od strane njihovih gospodara, koji su počeli da povećavaju svoj domanikalni posed i da povećavaju proizvodnju. Onemogućujući kmetovima otkup od radnih obaveza, prisiljavali su ih da u okviru te obaveze obrađuju zemlju. Sledeći korak je bio da su vlastela, za minimalne nadnice, angažovala za rad na svom domenu seljake bez ili sa malo zemlje. Kmetovi uglavnom nisu mogli duže da izdrže konkurenciju svojih gospodara, što je dovodilo do njihove dalje diferencijacije, jer su se imućniji uzdigli među vlastelu. Novi oblici privređivanja doveli su do pojačane eksploatacije kmetovske radne snage, što je u celini dovelo do pogoršanja njihovog položaja i do njihovog ekonomskog propadanja. Seljaci su u Ugarskoj dugo podnosili nasilje vlastele (actum potentiariae). U srednjovekovnim poveljama se često pominju razni oblici nasilnog ponašanja gospode prema kmetovima, na primer, gaženje seljaka konjima. Najveće pravo seljaka u Ugarskoj, bar teorijski, bilo je pravo slobodne seobe. Koristeći to pravo, oni su se masovno useljavali u gradove i opidume, gde su prilike bile bolje i mogućnosti zarade veće. Seljaci su nastojali da se otkupe od svog feudalnog gospodara, odnosno da steknu pravo opiduma. Tokom 15. veka dolazi do masovnog pretvaranja većih sela u opidume. Njihove obaveze bile su pismeno utvrđene, poreze su sakupljali sami i plaćali ih gospodaru jedanput godišnje. Imali su unutrašnju autonomiju. Grad je i sam mogao biti feudalac, da ima svoje kmetove, posede i čitava sela. Pravo kmetova na selidbu koristili su, odnosno zloupotrebljavali, i feudalci, preseljavajući kmetove sa tuđih na svoja imanja. To se zvalo odvođenje (abductio) kmetova. Feudalci su uvlačili kmetove u svoje međusobne sukobe, u kojima je ponekad učestvovalo i nekoliko stotina kmetova s obe strane. Kmetovi su tako sticali ratničko iskustvo, koje će primenjivati u borbi protiv gospode u seljačkim ustancima 1437. i 1514. godine. Zbog nestašice novca, Žigmund je ponovo pribegavao »kvarenju« novca. Posle 1403. godine postepeno je puštan u opticaj srebrni denar sve lošijeg kvaliteta. Kvartling, sitan novac od četvrt denara, koji je počeo da se emituje tridesetih godina 15. veka, bio je već toliko bezvredan da ga niko nije hteo da prima. Erdeljski biskup Đorđe Lepeš odbijao je tri godine da primi crkvenu desetinu u toj moneti. Kada se, međutim, kvalitet novca iznenada poboljšao, on je tražio da se zaostala desetina plati u dobrom novcu i izopštio je one koji su to odbili. To je izazvalo ustanak seljaka, pod vođstvom mađarskog husitskog ratnika Antala Budai Nađa i još pet kapetana drugih narodnosti iz Erdelja. Ustanak je buknuo u junu 1437. godine. Središte ustanka bilo je u severnom Erdelju, ali se buna proširila i na susedne krajeve uže Ugarske. Nzima su se priključili i građani Koložvara (Kluž, Rumunija). Ustanici su se ušančili na planini Babolna kod sela Alpareta i poslali svoje poslanike erdeljskom vojvodi Ladislavu Čakiju. On je prvo naredio da izaslanike seljaka pogube, ali, uvidevši da utvrđeni logor seljaka neće moći ubrzo da zauzme, upustio se sa njima u pregovore. Ustanici, koji su se nazivali »zajednicom državljana« (universitas regnicolaram), zahtevali su povlačenje nezakonitih odredaba biskupa i 85
dozvolu slobodne selidbe. Ladislav Čaki je na to na izgled pristao i sklopio s ustanicima 6. jula, pred konventom u Koložmonoštoru, formalni mirovni sporazum. Koložmonoštorskim sporazumom crkvena desetina je znatno smanjena. Devetina je potpuno ukinuta. Kmetovima je priznato pravo na slobodnu selidbu i na pravljenje oporuke. Pridržavanje sporazuma trebalo je da nadzire skup seljaka, koji bi se sastajao svake godine na planini Babolna. Za plemiće koji se ne bi pridržavali odredaba sporazuma predviđene su kazne. Zaključivanjem sporazuma sa pobunjenim seljacima feudalci su hteli samo da dobiju u vremenu. Predstavnici mađarskog plemstva, Sekelja i Sasa, sklopili su, 16. septembra u selu Kapolni, odbrambeni savez protiv svakoga, u prvom redu protiv pobunjenih seljaka. Ovaj savez će kasnije vekovima biti osnova staleškog društva u Transilvaniji. Oni koji su ga sklopili postali su »tri (političke) nacije« Erdelja. Savez je 6. oktobra prinudio seljake da prihvate izmenjeni, po ustanike manje povoljan, sporazum. Drugim koložmonoštorskim sporazumom povećane su novčane obaveze kmetova i ukinuta ustanova seljačkog skupa. Konvent je taj ugovor overio 10. oktobra. Stupanje na snagu ovog sporazuma odloženo je dok ga kralj Žigmund ne potvrdi. Do toga, međutim, zbog Žigmundove smrti, nije došlo. Plemićka vojska je u decembru prešla u napad i opsela Koložvar. Grad je pao krajem januara 1438. godine, a zato što je stao na stranu pobunjenika, izgubio je svoje privilegije. Uhvaćene vođe ustanika pogubljeni su u Tordi (Rumunija), a ostali učesnici su kažnjeni sakaćenjem. Pobednici su 2. februara obnovili svoj savez. Time je obnovljena vlast feudalaca u Transilvaniji. Kao opravdanje za postupak plemstva treba navesti da se ustanak seljaka odigrao u jeku rata sa Turcima, u trenutku kada su se oni približavali granicama Ugarske. Žigmundova vladavina se završila kao što je i počela – krvoprolićem.
Kulturne prilike u Ugarskoj u Žigmundovo doba Ranija istoriografija ocenjivala je kulturne prilike u Ugarskoj u Žigmundovo doba negativno. Time je ovom značajnom vladaru učinjena nepravda, jer se njegov doprinos kulturi Ugarske ne može zanemariti, naročito na polju građevinarstva. On je sagradio novu palatu i crkvu svetog Sigismunda u Budimu i dvorac u Tati. Njegov primer sledili su i velikaši. Oni su, osim svojih utvrđenih dvoraca, imali i vlastite kuće u prestonici Ugarske, u kojima bi odsedali za vreme svoje dvorske službe. Svoje kuće u Budimu imali su i srpski despoti. Pored sakralnih i rezidencijalnih građevina, Žigmund je izgradio više utvrđenja, pre svega prema granici sa Turcima. Od ovih su naročito bila važna utvrđenja na donjem Dunavu. U vreme vladavine kralja Žigmunda u Ugarskoj manje su bila značajna dostignuća na polju duhovne kulture. Ponekog italijanskog humanistu doveo je vladar i njegov dvoranin, Firentinac Filip Skolari. Značajno je osnivanje kapitola svetog Sigismunda u Budimu. Osim toga, treba pomenuti i pokušaj osnivanja univerziteta u Budimu.
Doba Hunjadija Jovan Hunjadi Posle poluvekovnog kraljevanja u Ugarskoj, Žigmund Luksemburški je umro u sedamdesetoj godini. Smrt ga je zadesila u moravskom gradu Znojmu (Znojmo, Češka) 8. 86
decembra 1437. godine, a sahranjen je u Velikom Varadinu. Kao i prethodni veliki kraljevi Ugarske, ni Žigmund Luksemburški nije imao muško dete. Suprotnosti, nagomilane za vreme njegove duge vladavine, dovešće za samo godinu i po dana do uništenja njegovog sistema, ličnog režima i reorganizacije ugarske države na osnovu staleških principa. Merodavna grupa velikaša, sprečivši pretenzije na presto Žigmundove udovice Barbare Celjske, koju je još Žigmund svojim poslednjim aktom u životu naredio da uhapse, sprovela je Žigmundovu poslednju volju, ali u donekle izmenjenom obliku. Sećajući se nevolja koje je Ugarskoj donela Marijina vladavina, velikaši nisu priznali prava Žigmundove kćerke Jelisavete na presto, ali su za kralja 18. decembra izabrali njenog muža, austrijskog vojvodu Alberta, ili Albrehta V Habzburškog (1438– 1439). On je 1. januara 1438. godine krunisan za kralja Ugarske. Vekovni san strpljivih Habzburga se ostvario – domogli su se ugarskog prestola. Ugarski velikaši koji su izabrali Alberta postavili su mu teške uslove. Novi kralj je trebalo da obeća ukidanje svih »štetnih novotarija« – oporezivanja crkava, uzimanja stranaca u državne i feudalne službe, davanja poseda njima – i da se obaveže da će pre svake odluke tražiti savet prelata i barona. To je značilo da je vlast pala potpuno pod nadzor državnog saveta. Srpski despot je od sada morao u familijarnu službu, umesto svojih sunarodnika, da uzme »dobre Mađare«, koji su poticali iz uglednih porodica Sakolji, Čaholji i Kalai (preci Benjamina Kalaija). Albert je posle krunisanja otišao iz Ugarske u Češku da i tamo preuzme vlast. Njegova supruga, kraljica Jelisaveta, u odsustvu svog muža, vladala je oslanjajući se na svoju rodbinu, Gorjanske i Celjske, ne osvrćući se na Albertova predizborna obećanja. To je izazvalo toliko ogorčenje staleža da je Albert, odmah po svom dolasku u Ugarsku, u maju 1439. godine, morao da održi sabor i na njemu potvrdi izborna obećanja. Pored toga, bilo je zabranjeno da se crkvena imanja daju na upravu svetovnjacima (laicima), potvrđeno je staro načelo da je odbrana granica zadatak vladara, te da se plemići mogu dići na oružje (insurekcija) samo u krajnjoj nuždi i u slučaju opasnosti po zemlju, unutar granica države. Pravo nadzora nad sprovođenjem kraljevih obećanja dobili su staleži, a ne više državni savet. Oni su dobili pravo provere kvaliteta novokovanog novca i donošenja odluke o udaji dveju kraljevih kćeri. Kralju su jedino priznali pravo, suprotno od izbornih uslova, da isključenjem stranaca sada sam bira svoje privatne savetnike. Staleška reakcija 1439. godine nije uništila samo Žigmundove odredbe već je nanela konačan udarac preostaloj kraljevskoj imovini, oko čije se obnove Žigmund u poslednjoj deceniji svoje vladavine dosta trudio. On je na tom polju postigao i značajne rezultate. Pred njegovu smrt, pored novosagrađenih tvrđava na donjem Dunavu, bilo je još u rukama kralja i kraljice oko šezdeset tvrđava sa vlastelinstvom. Sad su vođe staleškog pokreta prigrabile većinu, tako da je kruni ostalo jedva trideset pet ili trideset šest tvrđava, većinom u vlasništvu kraljice. Otuđenje kraljevskih poseda je time bilo završeno. Kralj je od tada bio samo jedan od najvećih vlasnika. U međuvremenu su se Turci nezadrživo približavali granicama Ugarske. Za vreme Žigmundove vladavine akindžije i martolosi su pustošili samo južne krajeve zemlje, jer je glavnina njihove vojske ratovala sa balkanskim susedima Mađarske – Srbijom, Bosnom, Vlaškom i Vidinskom Bugarskom. Do proleća 1439. godine Osmanlije su osvojile teritoriju Srpske despotovine i avgusta, posle dvomesečne opsade, zauzele njenu prestonicu – Smederevo. Despot Đurađ se sklonio na svoja imanja u Ugarskoj, a zatim otišao u Zetu, jedini deo njegove države koji nisu zauzeli Turci. Na vest o napadu Turaka na Srpsku despotovinu, kralj Albert je sazvao sabor u 87
Segedinu. Odlučeno je da se podigne insurekcija i da se razreže vanredni porez za ciljeve rata u visini od jedne forinte po kmetu. Posle toga, sakupljena vojska je duž Tise krenula ka ušću ove reke, oko sto dvadeset kilometara od Smedereva, sa namerom da grad oslobodi opsade. Ugarska vojska je, međutim, pasivno posmatrala pad grada i razišla se, posle dvomesečnog logorovanja na prostoru između Slankamena i Tidereva kod Beške, tokom kojeg je izbila epidemija dizenterije. Kralj Albert je išao kroz zapadnu Mađarsku, do sela Nesmilj kod Đera. Tu ga je ophrvala opaka bolest i 27. oktobra 1439. godine je umro. Za nepune dve godine Mađarska je drugi put ostala bez kralja. Albertova udovica, kraljica Jelisaveta, očekivala je dete. Neki velikaši su smatrali da treba sačekati kraljičin porođaj i, ako dete bude muško, njega priznati za kralja Ugarske, a ako bude kćerka, izabrati novog kralja. Zemlja je bila ugrožena od Turaka. Oni su, posle pada Smedereva, prešli preko donjeg Dunava i zauzeli Kovin, čiji su se stanovnici, bežeći pred njima, preselili na Čepelsko ostrvo i tu osnovali novo naselje. Ono je po većini njegovog stanovništva nazvano Racki (Srpski) Kovin. U takvoj situaciji, grupa velikaša, u prvom redu iz južnih krajeva Ugarske, smatrala je da se izbor kralja ne može odgađati mesecima, utoliko pre što, i u slučaju da Albertovo posmrče bude muško, ono ne bi moglo da obavlja kraljevske funkcije, a najmanje da predvodi vojsku za odbranu zemlje. Oni su iz tog razloga odlučili da, ne čekajući kraljičin porođaj, izaberu kralja. Bilo je više kandidata. Despot Đurađ Branković je, na primer, pretendovao na ugarski presto u korist svog sina Lazara. Ugarski velikaši su izabrali petnaestogodišnjeg poljskog kralja Vladislava III Jagelonca, jer su želeli da se i resursi Poljske angažuju. Oni su sa kraljicom Jelisavetom postigli dogovor — u slučaju da kraljica rodi sina, on bi nasledio Vladislava koji bi se oženio kraljicom ili jednom njenom kćerkom, a u slučaju ako bi rodila kćerku, ona bi se udala za Vladislava, pa bi njega nasledio njihov sin. Izaslanici velikaša su, imajući saglasnost kraljice, otišli za Krakov da ponude Vladislavu ugarsku krunu. U međuvremenu je kraljica Jelisaveta rodila sina. Po nagovoru Ulriha Celjskog, ona je odmah povukla svoj pristanak na sporazum i za kralja proglasila svog novorođenog sina, pod imenom Ladislav V (1440–1457). Pošto se on rodio posle smrti svog oca, dobio je nadimak Posmrče. Izaslanici su ipak postupili po ranijem uputstvu. Vladislav je prihvatio njihov poziv i sa svojom mađarskom i poljskom pratnjom krenuo u Ugarsku. Kraljica je uspela da privoli ostrogonskog nadbiskupa Dionizija Sečija (Deneš Seči) da kruniše njenog sinčića ugarskom krunom, koju je ukrala iz višegradske tvrđave njena dvorska dama Jelena Kotanerova. Drugi pretendent, Vladislav Jagelonac, stigao je kasno u Ugarsku. Njegove pristalice, međutim, nisu odustajale i, proglasivši, zbog kršenja sporazuma, krunisanje Ladislava V Posmrčeta nevažećim, spremale su se da krunišu svog kandidata. Tek je tada otkriveno da je kruna ukradena. Rešeni da Vladislava svakako dobiju za kralja, oni su dali novi prilog teoriji »Svete krune«. Izjavili su da kruna svoje važenje dobije od slaganja birača a ne sama od sebe. Potom su karizmu krune svetog Stefana »preneli« na krunu, skinutu sa relikvijara glave istog sveca, i time je spremni Seči krunisao Vladislava I Jagelonca za kralja Ugarske (1440–1444). Zemlja je sada imala dva kralja. Većina plemstva bila je na strani Vladislava I, očekujući od njega spas od preteće spoljne opasnosti. Najkrupniji velikaši, Nikola Iločki i Ladislav Gorjanski, bili su za Ladislava V. Njega su podržavali i Ulrih Celjski i despot Đurađ Branković. Umesto da idu protiv Turaka, koji su upadali preko nebranjene granice, mađarski feudalci su krenuli 88
u dinastički rat. Vojne operacije u tom ratu uglavnom su se svele na međusobno pustošenje poseda. Stranka kraljice je pozvala u zemlju, pod vođstvom Jana Giškre i Jana Vitovca, češke najamnike, vrbovane iz redova husita. Ovi su zauzeli severnu Ugarsku, koju će držati više od četvrt veka. U borbi za presto, pristalice Vladislava I uskoro su nadjačale svoje suparnike i potisnule ih u pogranične krajeve Ugarske prema Austriji. Kraljica majka Jelisaveta je sa svojim sinom i krunom zatražila utočište u Beču kod nemačkog kralja Fridriha III, odredivši ga za staratelja svog malog sina. Do sporazuma na osnovu postojećeg stanja došlo je posredovanjem legata pape Evgenija IV, Đulijana Čezarinija, tek posle prerane smrti kraljice Jelisavete 1442. godine. U međuvremenu sultan Murat II je 1440. godine, koristeći anarhično stanje u Ugarskoj, opseo Beograd. Zapovednik grada Jovan Talovac je uspeo da odbije Turke. Pored njega u odbrani južne Ugarske istakao se severinski ban, Jovan (Janko, Janoš) Hunjadi. On je poticao iz sitnoplemićke porodice vlaškog porekla, a za njega su jedni govorili da je vanbračni sin kralja Žigmunda, a drugi Stefana Lazarevića. Njegova karijera je počela pod kraljem Albertom 1439. godine, kada je sa svojim bratom zadužen za odbranu grada Severina. Zato je dobio kao honor (feud) znatna dobra, između ostalog dotadašnje kraljevsko vlastelinstvo Suboticu, koja je, osim istoimenog trgovišta, obuhvatala nekoliko sela. Hunjadi je 1442. godine, kod mesta Sentimre, u dolini Moriša (Santimbru, Rumunija), odbio upad Mezidbega. Osokoljeni ovim uspehom, ugarski velikaši su, na podsticaj Čezarinija, odlučili 1443. godine da krenu u krstaški rat protiv Osmanlija. Taj pohod je nazvan zimskim ili dugim pohodom. Ugarska vojska, pojačana poljskim odredima, predvođena kraljem Vladislavom I i Hunjadijem, prodrla je u Srbiju. Njemu su se pridružili odredi srpskog despota Đurđa Brankovića, zainteresovanog za oslobođenje svoje zemlje. Hrišćanska vojska je iz Srbije, preko Niša i Pirota, prešla u Bugarsku i, spalivši Sofiju, napredovala do planine Kunovice, bez značajnijeg otpora Osmanlija, jer je sultan bio zauzet smirivanjem pobune u Maloj Aziji. Pobunili su se i Albanci, čiji je kasnije čuveni vođa Đorđe Kastriot Skenderbeg, pobegavši sa turskog dvora gde je bio talac, stao na čelo svojih sunarodnika. Dalje od planine Kunovice ujedinjena vojska hrišćana nije mogla da ide. Đurađ Branković je stoga predlagao da krstaši prezime u Srbiji, ali su se oni počeli povlačiti za Mađarsku. Vladislav I se, početkom januara 1444. godine, preko Kruševca vratio kući i kao pobednik ušao u Budim. Zastoj krstaša iskoristio je sultan i, uz pomoć svoje žene Mare, kćerke despota Đurđa Brankovića, u Jedrenu je započeo mirovne pregovore sa hrišćanima. On se pokazao kao vešt diplomata jer je pristao na obnavljanje Srpske despotovine i time odvojio od njegovih saveznika Đurđa Brankovića, koji više nije bio zainteresovan za nastavljanje rata. Pod tim uslovom je zaključio primirje. Da bi pridobio za sebe Hunjadija, despot mu je ustupio svoje posede u Ugarskoj. Međutim, Čezarini, koji je ozbiljno shvatio plan o isterivanju Turaka i Vizantinci koji su jedva dočekali krstaški pohod, obećan još na Firentinskom saboru, protivili su se zaključivanju mira i pominjali su izdaju. Primirje, zaključeno u Jedrenu u junu 1444. godine, u avgustu iste godine u Velikom Varadinu pretvoreno je u mir. Mir je s ugarske strane potvrdio zakletvom Hunjadi. Još pre toga, međutim, na ugarskom saboru u Segedinu, kralj Vladislav, potpomognut Čezarinijem, zakleo se da se neće držati mira, ma ko ga bude zaključio u njegovo ime. Ranija istoriografija, kao što je to u najnovije vreme utvrdio mađarski istoričar Pal Engel, spojivši ova dva događaja, pogrešno je govorila o Segedinskom miru. 89
Pripreme za nastavak ratovanja išle su, međutim, sporo. Hrišćanska vojska je bila oslabljena izostankom Srba. Osim toga, ona nije mogla da prođe istim putem jer joj je Đurađ Branković zabranio prolaz kroz Srbiju. Zbog toga su krstaši hteli da idu kroz Vlašku do Crnog mora, a zatim da se spuste ka Carigradu. Vizantijski car Jovan VIII je još ranije dao Anhijal i Mesemvriju (Anhijal, Nisibr, Bugarska) Jovanu Hunjadiju u feud. Ova mesta su mogla biti pogodna uporišta hrišćanske vojske, ali ona nije stigla do njih. Do odlučujuće bitke između hrišćana i Turaka došlo je 11. novembra 1444. godine kod Varne, u Bugarskoj, u kojoj je hrišćanska vojska poražena, a njene vođe, Đulijan Čezarini i mladi ugarski kralj Vladislav I, poginule. Murat II je naredio da mrtvom kralju odseku glavu i izlože je na pijaci u Carigradu. Od vođa hrišćanske vojske spasao se jedino Jovan Hunjadi. Smrću kralja Vladislava I Jagelonca Mađarska je ponovo ostala bez vladara. U prvo vreme upravljao je državni savet, koji je izabrao sabor. Savet je izvršnu vlast poverio sedmorici kapetana, podelivši među njima zemlju. Kapetani su bili, pored ostalih, i ugarski velikaši Nikola Iločki i Jovan Hunjadi i češki najamnik Jan Giškra. Ugarski sabor je odlučio da ne bira novog kralja, već da potvrdi izbor Ladislava V Posmrčeta, pod uslovom da ga njegov rođak, Fridrih III Habzburški, vrati, zajedno sa krunom, u Mađarsku. Fridrih je bio voljan da to učini, ali pod uslovom da se ugarski staleži odreknu izbornosti i priznaju naslednost ugarskog prestola. I ne znajući da će nadživeti malog Ladislava, Fridrih se nadao da će na taj način zauvek obezbediti mađarsku krunu svojoj porodici. Pošto se ugarski staleži nisu mogli sporazumeti sa Fridrihom, odlučili su da do punoletstva Ladislava V vlast povere jednom guverneru. Za guvernera Ugarske izabrali su 1446. godine Jovana Hunjadija. Hunjadi je svoj položaj, i zbog učvršćenja svog poljuljanog autoriteta, koristio za organizovanje nove borbe protiv Turaka, kojima je hteo da se osveti za poraz kod Varne. On je u jesen 1448. godine poveo veliki pohod protiv Turaka. Đurađ Branković ni ovog puta nije dozvolio prelaz preko svoje teritorije, ali Hunjadi se nije obazirao na despotove pretnje već je, prešavši Dunav kod Kovina, prodro dolinom Morave do Stalaća, odakle je, preko (kasnije po njemu nazvane) Jankove klisure, stigao na Kosovo polje, gde je trebalo da se sastane sa četama Skenderbega. Skenderbeg se, međutim, do tada već bio povukao ispred nadmoćnog neprijatelja. Zbog toga je nastala izreka »Kasno Janko na Kosovo stiže«. Tu se 18. oktobra odigrala druga bitka na Kosovu, koja je u tradiciji spojena sa prvom sa Kosovskom bitkom iz 1389. godine. U ovoj bici ugarska vojska je pretrpela težak poraz. Hunjadi je zarobljen, ali je uspeo da pobegne. Đurađ Branković, u čijoj je prestonici, Smederevu, potražio utočište, ponovo ga je zarobio. Despot Đurađ ga je oslobodio pod uslovom da mu vrati posede u Ugarskoj, kojih se, zbog Turaka, bio odrekao. Pored toga, on je hteo da svoju unuku, Jelisavetu Celjsku, uda za mlađeg Hunjadijevog sina Matiju. Matija bi ostao kao talac na Đurđevom dvoru. Hunjadi se na to morao zakleti. Pošto ga je despot, zbog zauzimanja mađarskih velikaša, pustio, papa Nikola V ga je oslobodio iznuđene zakletve. Đurađ Branković i Jovan Hunjadi su se izmirili tek 1451. godine. Despot je tada dobio nazad svoja imanja u Ugarskoj. Iste godine došlo je do promene na turskom prestolu. Sultana Murata II nasledio je Mehmed II. Kako je sve svoje snage hteo da okrene protiv oslabljene Vizantije, on je zaključio s Ugarskom trogodišnje primirje. Za vreme Hunjadijevog odsustva ponovo je postalo aktuelno pitanje izbora vladara. Godine 1452. došlo je do pobune austrijskih staleža i građana Beča protiv omrznutog 90
Fridriha III. Pod njihovim pritiskom Fridrih III je morao da se odrekne starateljstva nad Ladislavom V i da mu dozvoli da se vrati u Mađarsku i Češku. Za novog staratelja dvanaestogodišnjeg kralja određen je Ulrih Celjski. Pošto je Ladislav vraćen u Mađarsku, guverner je, prema shvatanju Hunjadijevih suparnika, bio suvišan. On je za naknadu dobio velike posede, imenovan naslednim bistričkim županom i kapetanom (zapovednikom) ugarske vojske. Posle zauzimanja Carigrada i isteka trogodišnjeg primirja, 1454. godine sultan Mehmed II napao je Srpsku despotovinu. Znajući da je sledeća meta Osmanlija Ugarska, Hunjadi mu je pohitao u pomoć i odbio njihov napad. U toku te akcije došlo je do sukoba između despota Đurđa Brankovića i zapovednika Beograda Mihajla Silađija, koji je tom prilikom ranio starog despota u ruku. Akcija Hunjadija je, međutim, ubrzala odluku sultana da krene protiv Beograda, južne kapije Ugarske. U leto iduće godine sâm sultan je opseo grad, koji njegov otac, Murat II, nije uspeo da zauzme. Znajući da, ako padne Beograd, pašće i Mađarska, poglavar zapadnog hrišćanstva, papa Kalikst III, uputio je u Mađarsku svog legata, kardinala Huan Karvahala, da pomogne u organizaciji odbrane, a već čuvenom propovedniku, fanatičnom franjevcu Jovanu iz Kapistrana, stavio je u zadatak da najavi krstaški rat protiv nevernika. Odbranom grada rukovodili su Hunjadi i njegov zet Mihajlo Silađi (Svilojević). Velikoj turskoj vojsci suprotstavljala se malobrojna, ali ratoborna posada. Ona je odbijala jedan za drugim juriše Turaka. Kada je jedan turski vojnik već istakao konjski rep na zidine grada, vitez Tit Dugović ga je napao i, zajedno sa njim, pao u provaliju. Šajkaši, odnosno nasadisti, među kojima je bilo mnogo Srba, uspeli su da probiju blokadu turske rečne flote i obezbede snabdevanje opsednutog grada. U odlučnom trenutku 19. jula pojavio se Kapistranski sa svojim krstašima, među kojima bilo i studenata i seljaka. Oni su napali Turke s leđa i oslobodili grad opsade. U jednom trenutku, teško ranjen, sultan Mehmed II je bio u životnoj opasnosti, ali je uspeo da se spase i povuče ispod odbranjenog Beograda. Odbrana Beograda bila je najveći uspeh Jovana Hunjadija. Ona je postala simbol pobedonosne borbe hrišćana protiv Turaka. To je, međutim, bila i poslednja pobeda Hunjadija. Posle opsade izbila je epidemija kuge. Ona je pokosila i pobedonosnog vođu odbrane Hunjadija. U oktobru je umro i njegov saborac Jovan iz Kapistrana. Do kraja 1456. godine umrla je i treća istorijska ličnost epohe, čas saborac, čas protivnik Hunjadija, srpski despot Đurađ Branković. Za vreme opsade Beograda kralj Ladislav V, sa svojim starateljem Ulrihom Celjskim i malobrojnom vojskom, logorovao je sve vreme kod Futoga. Oni su krenuli ka Beogradu tek posle pobede branilaca. Stigavši pod grad, pozvali su starijeg Hunjadijevog sina Ladislava, koji je posle očeve smrti preuzeo zapovedništvo nad tvrđavom, da je preda kralju i Celjskom, odnosno vojsci u njihovoj pratnji. Ladislav Hunjadi je to odbio, ali je njih dvojicu pustio da bez vojske uđu u tvrđavu. Hunjadi se tada sporečkao sa Ulrihom Celjskim i ubio ga. Kralja Ladislava je pustio pošto mu je pismeno garantovao da se neće osvetiti Hunjadiju zbog ubistva Ulriha Celjskog. Čim se oslobodio zarobljeništva, Ladislav V je poništio svoja obećanja kao iznuđena. On je pozvao Ladislava Hunjadija na pregovore u Budim. Uzdajući se u kraljevu reč, ili se osećajući dovoljno moćnim, Ladislav se, posredovanjem svog nesuđenog tasta Ladislava Gorjanskog, pojavio u Budimu. Tu je, međutim, uhvaćen, osuđen na smrt i odmah pogubljen. Njegov brat Matija je zatvoren. Na vest o pogubljenju Ladislava Hunjadija izbio je između Hunjadijeve stranke, koju su činili njihovi mnogobrojni familijari, i kralja otvoren rat. Na stranu kralja stao je i novi srpski despot, 91
Đurđev sin Lazar Branković. On je zauzeo Kovin i podunavske gradove na ugarskoj obali. Vođa Hunjadijeve stranke, brat njegove žene Jelisavete, Mihajlo Silađi, unajmio je za borbu češke plaćenike. Silađijeve trupe zauzele su tvrđavu Bečej i zaklale zapovednika grada, mađarskog familijara srpskog despota, zajedno sa porodicom. Ladislav napustio je zemlju i, vodeći sa sobom Matiju Hunjadija kao zarobljenika, otišao u Prag. On je, spremajući se za svadbu sa francuskom princezom Katarinom, iznenada umro 23. novembra 1457.
Matija Hunjadi-Korvin Pošto Ladislav V nije imao dece, ponovo se postavilo pitanje naslednika ugarskog prestola. Velikaši su se, u drugoj polovini januara 1458. godine, sakupili na većanje u budimskoj tvrđavi i odlučili da predlože palatina Ugarske, Ladislava Gorjanskog, glavnog čoveka prethodne vlade. Stranka Hunjadija je na svom masovnom skupu, održanom na Rakoškom polju 25. januara 1458, istakla kao svog kandidata mladog Matiju (1458–1490), koji se još nalazio u zatvoru u Pragu. Posle skupa masa je krenula preko zaleđenog Dunava za Budim da saopšti velikašima svoj izbor. Videvši okupljenu masu, velikaši nisu smeli da se suprotstave. Na to je pristao i Gorjanski, pod uslovom da on i dalje ostane palatin Ugarske i da se izabrani kralj Matija oženi njegovom kćerkom Anom, verenicom Matijinog pokojnog brata Ladislava. Uslove je, u Matijino ime, prihvatio njegov ujak Mihajlo Silađi. On je do Matijinog povratka imenovan za guvernera Kraljevine. Posle sporazuma dve stranke izaslanici su krenuli da saopšte Matiji da je izabran za kralja Ugarske. I u Češkoj je u međuvremenu došlo do promene. Posle smrti Ladislava V, izabran je takođe narodni kralj — Đorđe Podjebrad. On nije dopustio ugarskoj delegaciji da saopšti Matiji da je izabran za kralja, dok ga nije verio sa svojom kćerkom Katarinom, što je bila cena za puštanje iz zatvora. Ništa ne sluteći, Matija je pristao na taj uslov. Tek je posle toga saznao od izaslanika iz otadžbine da je izabran za kralja, ali i da je već zaručen s Anom Gorjanskom. On je izbor prihvatio, ali je odbio da prizna važnost veridbe zaključene u njegovo ime. Time su Matijini odnosi, odmah na početku njegove vladavine, bili zaoštreni sa Gorjanskim i velikaškom partijom, ali i sa ujakom, uvređenim što nije održao njegovo obećanje. Mladi i ambiciozni kralj nije hteo da trpi staratelja, te se, uz podršku svog vaspitača, varadinskog biskupa Ivana Viteza od Sredne, proglasio punoletnim, a svog ujaka imenovao za kapetana južne Ugarske i poslao na granicu prema Srbiji, koja je posle pada Golupca svedena na uzan pojas oko Smedereva. To je približilo Silađija Ladislavu Gorjanskom. Njih dvojica su stvorili »ligu«, skovala zaveru radi obaranja Matije i dovođenja Fridriha III na presto Ugarske. Njima se priključio i drugi stari protivnik porodice Hunjadi, Nikola Iločki. Većina naroda, međutim, bila je na Matijinoj strani. Zapovednik njegove vojske Šimon Nađ razbio je 1459. godine čete zaverenika u bici kod Šimontornje u Tolnanskoj županiji. Matija se prvo obračunao sa Silađijem. On ga je, da bi javno pokazao strogost, osudio na smrt, a zatim je zamolio papskog legata Karvahala da traži njegovo amnestiranje. On je, »pod pritiskom« legata, pomilovao Silađija i vratio ga čak na njegov raniji položaj zapovednika Beograda. To je bilo utoliko opravdanije jer su Turci 1459. godine konačno osvojili Smederevo i ostatke Srpske despotovine. Oni su posle toga, 92
1460. godine, upali preko Dunava u Banat i prodrli sve do ispod Titela. Silađi se odmah upustio u borbu sa njima, ali su ga Turci uhvatili, odveli u Carigrad i 1461. godine pogubili. Time je južna Mađarska izgubila svog najupornijeg branioca, a kralj Matija se oslobodio jedne brige. Pošto je u međuvremenu i Ladislav Gorjanski umro, Matiji je preostalo da sredi svoje odnose sa Fridrihom III koji je dvadeset godina držao kod sebe mađarsku krunu i neke gradove na zapadu zemlje. Matiji je bilo važno da bude krunisan ovom krunom kako bi stekao legitimitet u očima protivničkih velikaša. On je stoga 1461. godine, posredstvom Eneja Silvija Pikolominija, bivšeg Fridrihovog sekretara, a sada pape Pija II, započeo u Gracu pregovore sa carem o vraćanju gradova i krune. Fridrih je pristao, ali je od Matije za uzvrat tražio da mu plati 80.000 zlatnih forinti, zatim da može da zadrži naslov kralja Ugarske koji su mu dali pobunjenici i da Matija prizna uzajamno nasleđivanje. Matija je na sve pristao. Da bi sakupio iznos potreban za otkup krune, uveo je vanredni porez od jedne zlatne forinte po kmetu. U početku se nije mnogo plašio ni zbog odredbe o uzajamnom nasleđivanju, smatrajući da, kako je imao samo osamnaest godina, može dobiti muškog naslednika. Pošto se Fridrih izmirio sa Matijom, oni su, umesto njemu, ugarski presto ponudili bratu Matijine žene, princu Viktorinu Podjebradu. Time su samo to postigli da su Fridrih III i Matija ubrzali okončanje pregovora. Do sporazuma je došlo 1463. godine u Bečkom Novom Mestu. Kruna je konačno bila u Matijinom posedu. Njegovom krunisanju sada je iskrsla nova prepreka — Turci. Posle zauzimanja Srpske despotovine na njihovoj meti se našla Bosna, na koju su krenuli u proleće 1463. godine. Pohod je predvodio sultan Mehmed II. Tokom maja i juna on je zauzeo najveći deo Bosne i pogubio njenog poslednjeg kralja Stefana Tomaševića. Pad Srpske despotovine i Kraljevine Bosne odjeknuo je i na Zapadu. Papa Pije II je još od 1459. godine radio na organizovanju krstaškog rata protiv Turaka. U okviru tog plana, Mađarska i Mletačka republika su 1463. godine zaključile, u Petrovaradinu, savez za borbu protiv zajedničkog neprijatelja. Mađarska vojska je prodrla u Bosnu iz dva pravca, zauzevši Jajce i Srebrnik. Od njihove teritorije je kralj Matija stvorio Jajačku i Srebrničku banovinu. One će postojati godinu dana i predstavljaće istureni odbrambeni položaj Ugarske prema Turskoj na tom delu granice. On je čak postavio nekog svog imenjaka za kralja Bosne. Matija, međutim, iduće, 1464. godine, nije uspeo da zauzme Zvornik. Ugarski kralj, zadovoljan postignutim rezultatom, vratio se kući. Prvi period njegove borbe sa Turcima bio je time završen. Ugarsku vojsku, koja se povlačila iz Bosne i Srbije, pratile su velike grupe ljudi koji su se plašili osvete Turaka. I odvođenje stanovništva je bilo jedan od načina ratovanja. Među preseljenicima bilo je mnogo Srba, koji su u južnoj Ugarskoj postali kmetovi ovdašnjih posednika. U početku po svom preseljenju Srbi kmetovi nisu plaćali desetinu, koju su Maroti bili otuđili od Pečujske biskupije još za vreme vladavine kralja Žigmunda. Posredovanjem kralja Matije i ostrogonskog nadbiskupa Ivana Viteza, Maćuš Maroti vratio je pravo ubiranja desetine 1466. godine pečujskom biskupu Ivanu Česmičkom, poznatom pod literarnim imenom Janus Panonius. Pečujski biskup, da se kmetovi Srbi ne bi vratili preko Save, pristao je da oni u početku dobiju neke povlastice — da u prvoj godini plaćaju šest, u drugoj osam i tek od treće godine pun iznos, dvanaest denara. Za vreme Matijinog odsustva iz Ugarske umrla mu je supruga, kraljica Katarina. Bez obzira na ličnu žalost, kralj Matija je po povratku iz Bosne konačno krunisan. Matija je sada bio neosporni vladar Ugarske. Koristeći svoj uvećani autoritet i zatišje u borbi sa 93
Turcima, on se okrenuo ka severu Ugarske. Tu su se, od vremena dinastičkog rata između pristalica Ladislava V Posmrčeta i Vladislava I Jagelonca, zadržali češki najamnici pod zapovedništvom nekoliko vođa. Jednog od njih, Jana Giškru, Matija je još na početku svoje vladavine, 1458. godine, prinudio da mu se potčini. Ugarskom kralju je prišao i Jan Vitovac, koji se borio sa Celjskima za vlast u Slavoniji. Matija ga je pridobio, imenujući ga banom ove pokrajine. Preostalo je da se obračuna sa trećim vođom čeških najamnika Švehlom. On se zatvorio u tvrđavu Kostolanj, na severozapadu Ugarske (Slovačka). Matija ga je 1465. godine dugotrajnom opsadom prinudio na predaju. Uhvaćenog Švehlu je pogubio, a njegove borce zatamničio u budimskoj tvrđavi. Oni su, navodno, u manjim grupama noću potapani u Dunavu. Prema istom izvoru, Matija je Mađarice, koje su Švehla i drugovi držali zarobljene u tvrđavi Kostolanj, posle njihovog oslobođenja poudavao za Srbe naseljene u Sremu. Aktivna unutrašnja i spoljna politika kralja Matije iziskivala je velike troškove. On ih je pokrivao stalnim vanrednim porezima, obećavajući svaki put da ih više neće razrezivati. To je izazvalo negodovanje seljaka, a pogotovo feudalaca, koji nisu želeli da kralj eksploatiše njihove kmetove. Njih je naročito ogorčilo kada je Matija 1467. godine ukinuo lucrum camerae i tridesetinu, jer je tokom vremena mnoštvo podanika bilo oslobođeno njih, a umesto ovih davanja uveo namet krunske komore i krunsku carinu. Prvi su plaćali svi seljaci, čak i oni na kraljevskim posedima, a krunska carina se uzimala od svakog podanika i stranca. Poreski obveznici iz Slavonije plaćali su polovinu iznosa. Ove Matijine mere izazvale su ustanak u Erdelju, koji je on snagom oružja ugušio. Ovako pribavljena novčana sredstva Matija je prevashodno koristio za finansiranje novostvorene najamničke vojske. Pored već postojećih struktura, on je prvi put u istoriji Ugarske uveo stajaću najamničku vojsku, koja je imala oko 20.000 vojnika. Najamnička vojska kralja Matije, pešadija i konjica, bila je etnički raznorodna. Pored Mađara, možda čak i više od njih, bilo je stranaca. Njeno jezgro činili su češki najamnici, koji su od vremena dinastičkog sukoba, 1440. godine, boravili u zemlji. Osim njih, bilo je i Srba. Posle pohoda po Bosni, u službu kralja Matije stupio je unuk Đurđa Brankovića, Vuk Grigorijević (u narodnoj pesmi poznat kao Zmaj Ognjeni Vuk). Prema jednom Bonfinijevom podatku, po jednu trećinu Matijine konjice činili su Srbi, Česi i Mađari. Najamnička vojska je nosila uniformu od abe-crnog sukna i zato se nazivala crna trupa (legija). Ishod rata sa Turcima u Bosni pokazao je kako snage same Ugarske nisu dovoljne, čak ni uz moralno-finansijsku podršku Mletačke republike i papstva, za borbu s Osmanskim carstvom. Zato je Matija nastojao da pod svojom vlašću stvori jedan snažan blok srednjoevropskih država. Prema nekim pretpostavkama, on je čak sanjao o tome da postane car. Kao prvi korak ka tom cilju on je hteo da zadobije krunu Češke. Ako bi to uspeo, postao bi jedan od kneževa izbornika i mogao da utiče na izbor nemačkog kralja, koji je do ovog vremena bio tradicionalno vezan sa kandidaturom za carski naslov. Okolnosti su izgleda pogodovale jednoj takvoj akciji. Matija se, posle smrti svoje žene, potpuno razišao sa svojim tastom Đorđem Podjebradom. U tom pravcu je ugarskog kralja usmeravala i politika papstva. Posle prvog potresa, izazvanog padom Bosne, i neuspeha planiranog krstaškog pohoda Pija II, papstvo se, pod pontifikatom njegovog naslednika Pavla II, ponovo okrenulo rešavanju češkog pitanja, smatrajući da je ono važnije od turske opasnosti. Pošto se sa Podjebradom još Pije II razišao oko tumačenja i primene Praških kompaktata, odnosi Svete stolice i Češke su se pogoršali. Papa Pavle II je izopštio husitskog kralja, a zatim organizovao protiv njega krstaški pohod. Vođa tog 94
pohoda trebalo je da bude car Fridrih III, ali je on to izbegao. Pavle II se tada obratio Matiji, koji je oberučke prihvatio papin poziv i 1468. godine poveo krstaški pohod protiv svog tasta i njegove zemlje. Matijina dobro organizovana vojska, sa mnogo Čeha u svojim redovima, prodrla je u Moravsku. Katolički staleži Češke, Moravske, Šleske i Lužica prišli su Matiji, ponudivši mu krunu. On je 3. maja 1469. godine u Olomicu krunisan za češkog kralja. Taj akt, međutim, ne samo da nisu priznali Fridrih III i nemački kneževi već ni pokretač pohoda, papa Pavle II. Sam Podjebrad je, kao odgovor na Matijino krunisanje, svojim naslednikom proglasio Vladislava, sina poljskog kralja Kazimira IV. Za uzvrat, Poljska se umešala u rat na strani Đorđa Podjebrada. Češki pohod, iako ga je Matija počeo vrlo svečano i sa velikim oduševljenjem, pretvorio se sada u dosadan pozicioni rat. Matijini diplomatski napori da ga okonča sporazumom nisu uspeli. Rat je nastavljen i posle smrti Đorđa Podjebrada 1471. godine. Nezadovoljstvo češkim pohodom, za koji je Matija ponovo uspeo da izglasa vanrednu potporu (subsidium) u Ugarskoj, naročito u njenim južnim krajevima, stalno je raslo. Mađari su od Matije, sina Jovana Hunjadija, očekivali nastavak ofanzivnog rata protiv Turaka. Na čelo nezadovoljnika stale su upravo nekadašnje najvernije pristalice Hunjadija, ostrogonski nadbiskup Ivan Vitez i njegov sestrić, pečujski biskup Ivan Česmički. Oni su kovali zaveru da svrgnu Matiju. Njemu je, ako je verovati Bonfiniju, od sedamdeset pet županija ostalo verno samo devet. Mađarsku krunu zaverenici su ponudili princu Kazimiru, drugom sinu poljskog kralja. Matija je saznao za zaveru u Vroclavu, koji su opsedale poljske trupe. Odmah se vratio kući, zauzeo Ostrogon i stavio Ivana Viteza u kućni pritvor, gde je nekadašnji Matijin vaspitač uskoro umro. Ivan Česmički je umro u bekstvu, u Medvedgradu u Slavoniji. Poljskog pretendenta dočekalo je samo nekoliko vlastelina u severoistočnoj Ugarskoj. On se, videvši svoj neuspeh, vratio kući, ali je zadržao naslov ugarskog kralja. Matijin rat sa Jageloncima trajao je do 1478. godine. Te godine je zaključen mir u Olomucu na osnovu postojećeg stanja. Jagelonce je pomagao, više svojim autoritetom nego stvarno, i Matijin okoreli neprijatelj, Fridrih III Habzburški. Zbog toga je 1474. godine Matija, pustošenjem susednih austrijskih područja, prinudio Fridriha III na obećanje da će ga priznati za češkog kralja i kneza izbornika. Kada je Matija povukao svoje trupe, Fridrih je na saboru u Regenzburgu za češkog kralja priznao Vladislava. Kada je, 1477. godine, Fridrih III za izbornog kneza imenovao Vladislava, između njega i Matije došlo je do rata. Ugarske trupe su opet pustošile austrijske pokrajine. Mirom u Gmundenu, Fridrih se obavezao da plati odštetu i da svoju unuku Kunigundu uda za Matiju. Glavni cilj — reviziju ugovora u Bečkom Novom Mestu, Matija, međutim, nije ni sada taj cilj ostvario. Da bi pridobio svetovne velikaše, Matija ih je bogato darivao. Najvećeg od njih, svog starog protivnika Nikolu Iločkog, postavio je za bosanskog kralja, sa prestonicom u Jajcu. Pošto je Iločki bio ujedno i slavonski i mačvanski ban, on je sada upravljao ogromnim područjem, koje su okruživali njegovi posedi i imanja njegovih familijara. Na pomolu je bilo stvaranje novog oblasnog gospodstva. To se, međutim, nije dogodilo jer je Nikola Iločki 1479. godine umro. Njegov sin, knez Lovro, nije nasledio njegovu bosansku kraljevinu, ali je i bez toga bio jedan od najvećih vlastelina Ugarske. Među njegovim familijarima bio je i Miloš Belmužević. Teritorija Nikole Iločkog je, verovatno, trebalo da bude stub odbrane protiv sve žešćih turskih napada. Posle zauzimanja Evbeje (Negroponta), sultan Mehmed II je ponovo krenuo protiv 95
Ugarske. On je 1470. godine, na jednoj okuci Save, izgradio tvrđavu Šabac, koji je trebalo da postane uporište za upade Turaka u Mađarsku. Oni su ojačani posle pobede Mehmeda II nad Uzun Hasanom 1473. godine. Mehmed II je napao moldavskog vojvodu Stefana Velikog. Njemu su u borbi protiv Turaka 1474/1475. godine pomogle mađarske trupe pod vođstvom Blaža Mađara (Podmanickog). Iako su Osmanlije odbijene, sultan je sada mogao svu svoju snagu ponovo da usmeri protiv Ugarske. On je mogao iz Smedereva i Šapca da ugrozi Beograd, jedinu preostalu tvrđavu Ugarske južno od Save i Dunava. Zato je Matija odlučio da zauzme Smederevo i novo tursko utvrđenje Šabac. Jake zidine Smedereva, koje je izgradio Đurađ Branković, uspešno su odolele mađarskom napadu. Valjalo je sada pokušati osvajanje na brzinu podignute šabačke tvrđave. Kako bi iznenadio Turke, on je u neuobičajeno vreme, u zimu 1475/1476. godine, poveo veliki pohod radi osvajanja tvrđave. Šabac je, posle temeljnih priprema i duge opsade koju je lično Matija predvodio, zauzet februara 1476. godine. Ovaj uspeh je plaćen velikim žrtvama u ljudstvu i materijalu. Opsada Šapca je ujedno bila poslednji mađarski poduhvat protiv Osmanlija kojim je Matija lično rukovodio. Kasnije pohode protiv njih prepustio je svojim vojskovođama. Samo tri godine kasnije, 1479, Turci su iz Vlaške upali u Erdelj i prodrli do Sasvaroša (Oraştie, Rumunija). Tu ih je na Hlebnom polju potukao Matijin vojskovođa, i u srpskoj epici opevani, Pavle Kiniži. Nedugo posle smrti svoje supruge Katarine Podjebrad, 1464. godine, Matija je počeo da planira drugu ženidbu. On je u prvi mah pomislio da se orodi sa Habzburzima i da na taj način prevaziđe neprijateljstvo sa Fridrihom III, glavom austrijskog doma. Fridrih je, doduše, u jednom trenutku bio prinuđen da obeća Matiji ruku svoje unuke Kunigunde, ali kada je minula opasnost od ugarskog kralja, on je odbio da ispuni svoje iznuđeno obećanje. Ne samo što nije dao svoju unuku za Matiju, već je sprečavao da se on oženi princezom iz bilo koje nemačke kneževske kuće. Formalan izgovor za to bilo je Matijino skromno poreklo. U tako bezizglednoj situaciji, kraljevskom ženiku se iznenada osmehnula sreća. Znajući njegove nevolje sa nemačkim dvorovima, kralj Sicilije Ferante (Ferdinand) Aragonski prihvatio je Matijinu ponudu i dao mu je ruku svoje kćerke Beatrise. Ferante je bio kraljevski sin, ali vanbračni. Zato su ga zakoniti kraljevski potomci bojkotovali prilikom sklapanja brakova. Iz tog razloga Beatrisa je u svojoj dvadeset trećoj godini još bila neudata. Razočarani i nestrpljivi Matija je oberučke prihvatio priliku, ne pitajući za cenu, koja je bila velika. Matija je do tada živeo vrlo skromno, čak vojnički. Sada je hteo, s jedne strane, da pruži svu moguću udobnost svojoj ženi, a s druge strane, kao pravi novi bogataš da pokaže pred celim svetom svoje bogatstvo. Njegovo venčanje sa Beatrisom i njeno krunisanje za kraljicu u Stonom Beogradu bile su pogodne prilike za to. Posle venčanja svečana povorka je prešla u Budim. Svadba je trajala nedelju dana. Raskoš na dvoru povlačila je luksuz i izvan njega. Dvorani i građani su nastojali da podražavaju dvor u oblačenju i manirima. Luksuzno odevanje dovelo je do procvata trgovine tkaninama. U raskoši je, međutim, mogao da živi vrlo ograničen krug ljudi. Raskošan život se svodio na kraljevsko okruženje, palate i zamkove crkvenih i svetovnih velikaša, kao i na domove nekih bogatih građana, dok je ogromna većina stanovništva živela u skromnim uslovima, kmetovi čak u bedi. Oni su stanovali, kao što je to francuski putnik kroz Ugarsku Bertrandon de la Brokijer pola veka ranije primetio, u jamama prekrivenim slamom. Seljaci, u žitom prebogatoj zemlji, često su gladovali. Nzihovi ideolozi, 96
prosjački kaluđeri, osuđivali su, kao nešto kasnije njihov sabrat Savonarola u Italiji, raskoš i luksuz kao đavolje delo. Franjevac Pelbart iz Temišvara usuđivao se čak otvoreno da kritikuje dvor. Matija je optuživan da razbacuje novac na nekorisne stvari i zanemaruje odbranu zemlje od Turaka. Gledajući objektivno materijalno i kulturno stanje Ugarske, može se reći da je ona od smrti Lajoša Velikog do sredine vladavine Žigmunda, i od njegove smrti do sredine vladavine Matije Korvina opadala. Sada je, međutim, ponovo bila u porastu.
Humanizam i renesansa u Ugarskoj Pozitivna strana Matijine ženidbe Beatrisom je svakako bilo učvršćenje humanizma i renesanse u Ugarskoj. Prve klice duhovnog preporoda preneli su u Mađarsku klerici koji su studirali u Italiji. Ostrogonski nadbiskup, Ivan Vitez, preoblikovao je ostrogonsku katedralu i nadbiskupsku palatu u renesansnom stilu. Njegovo delo će dopuniti njegov naslednik na nadbiskupskoj stolici posle smrti kralja Matije, Toma Bakač. Vitez je poslao na studije u Italiju čitavu ekipu mladih klerika – Petra od Goražda i Petra Varadija, sa svojim istoimenim bratancem Ivanom Vitezom mlađim i sestrićem Ivanom Česmičkim na čelu. Druge je slao na bliže univerzitete u Beč i Krakov. A da se kadrovi ne bi školovali samo u inostranstvu, Vitez je, uz Matijinu podršku, 1467. godine osnovao univerzitet u Požunu koji je nazvan Akademija istropolitana (Academia Istropolitana). Ivan Vitez i Janus Panonijus osnovali su prve humanističke biblioteke. Njihovim padom, zbog zavere protiv kralja Matije, u širenju ovog duhovnog pokreta, nastao je kratak prekid. Pravi procvat humanizma i renesanse nastao je tek Beatrisinim dolaskom. Nju su u njenu novu otadžbinu pratili brojni italijanski humanisti. Od njih su najpoznatiji bili istoričar Antonio Bonfini iz Askolija i književnik Galeoto Marcio iz Narnija. Na Matijinom dvoru je delovao italijanski slikar Filipo Lipi, a od minijaturista Atavanti Atavante iz Firence i Feliks Petančić iz Dubrovnika. Na čelu minijatorske radionice nalazio se Italijan Naldo Naldi. Od astronoma-astrologa Matija je hteo da dovede na svoj dvor Dubrovčanina Ivana Gazula, ali on nije pristao, te je došao Johan Miler iz Kenigzberga, poznat kao Regiomontanus. Matijin hroničar bio je Jovan Turoci. Turocijevo delo preradio je za Beatrisu Aragonsku u humanističkom duhu biskup Lučere Pietro Ranzano. Konačno, italijanski humanista iz Askolija, Antonio Bonfini, napisao je veliku istoriju Mađara u humanističkom maniru, predstavljajući Matiju kao dostojnog potomka stare rimske patricijske porodice Valerija. Prema njemu, to dokazuje njihov zajednički grb, koji predstavlja gavrana. Otuda i humanističko ime Matije Korvin(us), od latinskog naziva ove ptice korvus (corvus). Bonfinijev savremenik i sunarodnik Filipo Buonakorsi, koji je 1483. godine, na putu iz Italije za Poljsku, posetio Budim, imao je o Matiji manje laskavo mišljenje. On je prema njemu oblikovao junaka svog spisa, koji je napisao pod humanističkim imenom Kalimahus eksperijens, o hunskom kralju Atili. Atila je, prema njemu, bio nestalan i nije se držao ugovora. Negovali su se i drugi vidovi kulture. Na dvorskim zabavama se recitovalo i pevalo. Prefinjenim Italijanima palo je u oči da se retko pevalo o ljubavi, a skoro uvek o junačkim delima. Od epskih pesama sačuvana je pesma o zauzimanju Šapca. Rođeni kozer Matija voleo je učene razgovore, rešavanje rebusa, ali takođe lakše oblike zabave – od duhovitih dosetki do masnih šala. Humanistički stil se odrazio i u prepisci kralja i pripadnika njegove okoline, naročito onih koji su obrazovani u Italiji. Na dvoru su se 97
odomaćili italijanski običaji. Uvedena je upotreba dvokrake viljuške, koja do tada nije bila poznata u Ugarskoj. Mađari su do tada jeli prstima, čak i na kraljevskom dvoru. Najveće Matijino ostvarenje na polju kulture bilo je osnivanje biblioteke Korvine (Corvina), koja je imala 2.000–2.500 knjiga. Bibliotekar je bio Italijan Tadeo Ugoleto. On je imao pravo da slobodno bira knjige za biblioteku. U nabavci knjiga prednjačio je sâm kralj Matija. Fond biblioteke su Turci, posle osvajanja Budima, uništili (nađeno je samo sto sedamdeset primeraka, koji se čuvaju u bibliotekama od Istanbula do Njujorka). Matijin primer su sledili ljudi iz njegove okoline. Velike biblioteke su imali i neki drugi Matijini savremenici, u prvom redu prelati. Vacki biskup Nikola Batori u svom biskupskom sedištu i kaločko-bački nadbiskup Petar Varadi u Baču imali su veliku biblioteku sa latinskim, italijanskim i grčkim delima. Iz ovog doba je sačuvan spisak knjiga petrovaradinske opatije (to su uglavnom bila liturgijska dela). Pored prelata, knjige je imao i poneki obrazovaniji velikaš. Neki od njih su ih, kao i kralj Matija, čak i čitali. To je ipak bila retkost. Većinom su provodili dane u lovu i zabavi. Pored rukom pisanih kodeksa, u vreme Matijine vladavine u Ugarskoj se javljaju i štampane knjige. Sudija kraljevog ličnog prisustva (iudex personalis presentiae), starobudimski prepozit Ladislav (Laslo) Karai, doveo je 1470. godine iz Nemačke u Budim štampara Andriju Hesa. On je osnovao prvu štampariju u Ugarskoj, u kojoj je 1473. godine štampana Budimska hronika. Štamparija je radila samo nekoliko godina. Pored toga, radili su i knjigovesci, o čijoj umetnosti svedoče retki sačuvani primerci knjiga iz Korvine. Matija je bio mecena ne samo književnika već i likovnih umetnika. Po njegovoj želji obnovljene su u renesansnom stilu kraljevska palata u Budimu i dvorac u Višegradu. Ovde su se održavale renesansne svečanosti. Iz fontane, umesto vode, teklo je vino. Delatnost Matijinih arhitekata bila je nadaleko poznata. Moskovski veliki knez Ivan III tražio je 1488. godine graditelje od ugarskog kralja. Od Matijinih građevina sačuvani su samo delovi. Sličan je slučaj sa spomenicima vajarstva njegovog doba. Između ostalih, treba pomenuti deo oltara u Diošđeru, rad Jovana Dalmatinca, kao i nadgrobne spomenike prelata iz Bača i Rakovca. Sačuvano je više Matijinih portreta, u slici i reljefu, kao i Beatrisinih. Negativna strana Matijine ženidbe odražavala se u nepotizmu koji je dolaskom Beatrise zavladao na ugarskom dvoru. Od Andrije II, nijedan ugarski vladar nije toliko otvoreno iskazivao svoju velikodušnost prema ženinoj rodbini kao Matija. On je za ostrogonskog nadbiskupa imenovao, prvo brata svoje supruge Jovana Aragonskog (1484– 1485), a zatim njenog devetogodišnjeg sestrića (1487–1497) Ipolita Este. Njegovu sestru Izabelu Matija je nameravao da uda za Đorđa Brankovića.
Matijina spoljna politika u poslednjoj deceniji njegove vladavine (1480– 1490) Mađarsku je još skuplje koštalo što se Matija, radi rodbine svoje žene, pre svega svog tasta kralja Ferantea, upleo u italijansku politiku. U početku mu je pružao pomoć protiv zajedničkog neprijatelja hrišćanstva, Osmanskog carstva. U septembru 1480. godine Turci su napali Napuljsku kraljevinu i zauzeli Otranto. Oni su ovaj grad držali godinu dana. Ferante je preduzeo akciju za oslobođenje Otranta tek u septembru 1481. godine, pošto je Mehmed II umro, a nasledio ga njegov sin Bajazit II. Matija je u borbi protiv Osmanlija stao na stranu svog napadnutog tasta. On mu je poslao, za vraćanje 98
Otranta od Turaka, 800 mađarskih vitezova pod vođstvom Blaža Mađara. Mađarska jedinica je, zauzimanjem vodovoda, imala značajnu ulogu u oslobađanju Otranta. Ovaj izvor se i danas naziva Izvorom Mađara (Fontana degli Ungeri). Kako bi izvršio pritisak na Tursku, uporedo s ovom akcijom, ugarska vojska je 1480. prodrla u Bosnu do Sarajeva, a iduće 1481. godine u Srbiju sve do Kruševca. To je dovelo do turskog protivnapada. Osmanlije su 1482. godine upale u Banat i prodrle sve do Bečeja, odnosno Temišvara. Matijina vojska je pobedila Turke na Uni. Novi sultan Bajazit II je ponudio Matiji mir, ali je on, iz hrišćanske solidarnosti, to odbio. Godine 1483. ipak je pristao na primirje, koje će 1486. godine biti produženo. Time je Matija do kraja svoje vladavine regulisao odnose između Ugarske i Turske, i mogao je da se usredsredi na politiku prema Austriji i Italiji. Matija je u unutrašnjim sukobima u Italiji podržavao aragonsku porodicu protiv svojih dojučerašnjih saveznika, Mletačke republike i papstva, u koje se razočarao. On je zamerao Mlečanima što su obustavili, ili bar umnogome smanjili, finansijsku. potporu za borbu protiv Turaka, a pred kraj njegove vladavine došlo je čak do oružanog sukoba sa Mletačkom republikom oko ostrva Krka, poseda hrvatske velikaške porodice Frankopana. Papi Sikstu IV, nasledniku Pavla II, Matija je zamerao što ga je izneverio u Češkoj. Njegovi odnosi sa Sikstom IV u početku su bili korektni. Međutim, 1482. papa je, uz pomoć Mletačke republike, počeo rat sa Ferarom, gde je vladao muž Beatrisine sestre Eleonore Aragonske. Matija je poslao mađarske čete u pomoć svojoj svastici i pašenogu. Za vreme naslednika Siksta IV, odnosi Ugarske sa papstvom i Mletačkom republikom su se još više pogoršali zbog sukoba oko Ankone, najznačajnijeg lučkog grada na Jadranskom moru između Venecije i Barija. Ankona je u kasnom srednjem veku bila pod vrhovnom vlašću papa. Ona ih, međutim, prema mišljenju njenih stanovnika, nije dovoljno štitila protiv suparnika, Mletačke republike. Mlečani su kroz celu epohu nastojali da sputaju trgovinu suparničkog grada. Papa im je, udovoljavajući Mlečanima, prepustio Ankonu. Ankona je – kao odgovor na to, posredstvom Ferantea, izgovarajući se turskom opasnošću, čiji se saveznik, gusar Bokolino da Gučino, ugnjezdio u susednom Osimu – 1488. godine zatražila zaštitu od kralja Matije. Matija je prihvatio njihovu molbu i ugarska zastava se zavijorila na zidinama Ankone i lađama u njenoj luci. Posle izmirenja pape i napuljskog kralja, međutim, Matija je, izmolivši za njene stanovnike amnestiju, morao da vrati Ankonu papi. Ovi poduhvati su doneli Matiji i Ugarskoj više slave nego koristi. Matija nije uspeo da privoli papu da mu preda princa Džema, mlađeg sina Mehmeda II, kako bi mogao da izvrši pritisak na Bajazita II. Naprotiv, Matija se sve više izolovao u borbi protiv Fridriha III i njegovog sina Maksimilijana Habzburškog. Produženje primirja sa Bajazitom II, zbog zauzetosti u Austriji, izazvalo je negodovanje pape. Kako bi pridobio crkvene velikodostojnike, Matija ih bogato darivao kardinalu Askaniju Sforci dao je u komendu (na uživanje) pečvaradsku, a Rodrigu Bordži, kasnijem papi Aleksandru VI, petrovaradinsku opatiju. Borba sa Habzburzima obnovljena je 1482. godine zato što Fridrih III nije platio, još 1477. godine obećanu, ratnu odštetu. Matija je postigao na ratištu velike uspehe. On je za tri godine osvojio Korušku, Štajersku i Donju Austriju. Osvajanjem Štajerske postali su mu podanici Jovan i Đorđe, sinovi slepog despota Stefana Brankovića. On ih je pozvao u Mađarsku, davši im u Sremu imanja, gde su se, zajedno sa svojom majkom Angelinom, naselili. Oni su tu zatekli brojno srpsko stanovništvo, koje ih je smatralo 99
svojim vladarima. Matija je to uradio kako bi Srbe pridobio za odbranu južne Ugarske protiv Turaka. U Banatu su najpoznatiji srpski feudalci bili Jakšići od Nađlaka, a u Bačkoj Belmuževići, koji su se isticali u Matijinim ratovima. Vrhunac, ne samo austrijskih ratova već i čitave Matijine vladavine, bilo je zauzimanje Beča 1485. godine. Ratovanje je okončano primirjem 1487. godine. On, međutim, nije uspeo da slomi otpor Fridriha III. Fridrih je i dalje odbijao reviziju ugovora u Bečkom Novom Mestu.
Matijina unutrašnja politika (1480–1490) Matija je, zbog nerešenog pitanja naslednika prestola, bio sve nervozniji. On se tada već bio pomirio s tim da mu kraljica Beatrisa neće podariti naslednika. Nemajući zakonitog potomka, on je pomišljao da presto ostavi svom vanbračnom i hromom sinu, Ivanišu Korvinu, koga mu je, za vreme opsade Vroclava 1471. godine, rodila građanka Barbara Edelpek. Primer mu je bio njegov tast, napuljski kralj Ferante, koji je bio nezakoniti sin napuljskog kralja Alfonsa Aragonskog. Međutim, ugarsko društvo tog doba bilo je konzervativnije od italijanskog, a ni Matija nije imao toliku moć kao Alfonso. Za probu, on je Ivaniša hteo da imenuje za hrvatsko-slavonskog hercega i bosanskog kralja. Kako bi postigao svoj cilj, Matija je morao da dobije pristanak najvećih ugarskih velikaša. On je stoga njih obasipao bogatim darovima u posedima i novcu kako bi ih privoleo da prime Ivaniša za kralja. Time je jačao upravo one protiv kojih se borio tokom čitave svoje vladavine. S druge strane, kako bi svog sina materijalno obezbedio i podigao njegov autoritet u očima veleposednika, darovao mu je ogromna imanja. Pored imanja Hunjadija, on mu je u Ugarskoj dao dobra izumrlih Gorjanskih i Morovićkih, kao i drugih velikaških porodica. Sedamnaestogodišnji Ivaniš Korvin, u trenutku smrti svog oca, imao je u vlasništvu 1.000 sela, 49 trgovišta, 17 zamkova i 30 tvrđava. Njegovi posedi su bili veći od poseda bilo kog drugog veleposednika. Pošto je 1485. godine zauzeo kneževinu Opavu, a 1488. Glogovu, posede Viktorina Podjebrada, Matija je i ove preneo na Ivaniša, koji je tako postao carski knez. U međuvremenu je, 1487. godine, verio Ivaniša sa Bjankom Sforca, bratanicom Lodovika il Mora, gospodara Milana, kasnije drugom ženom Maksimilijana Habzburškog. Kako bi pridobio i županijsko plemstvo, Matija je hteo i njima da ugodi. On je tzv. Većim dekretom (Decretum maius), zakonom iz 1486. godine, ispunivši njihovu davnašnju želju, naredio da županijski posednici iz svojih redova biraju podžupana i okružne (sreske) načelnike, koji pred njima polažu zakletvu vernosti. On je, međutim, istim zakonom, ukinuvši povremene generalne kongregacije palatina, žalbe na presude županijskih sudova uputio pred stalni kraljevski sud. Time je uveliko povećao pravnu sigurnost nižih slojeva feudalne klase. Ideolog Matijine vladavine, Janoš Turoci, nije u svojoj hronici slučajno naglašavao da među plemićima po njihovim pravima nema razlike. Matija je time ponovo stekao popularnost među nižim plemstvom. Nažalost, kao mnogi uspešni dugovečni vladari, i Matija je počeo da sluša dvorske ulizice i laskavce, ne primetivši da su oni samo eho njegovih sopstvenih želja. Kritičare je još od likvidacije Vitezove zavere sve manje podnosio. Oni koji to nisu shvatali, ili nisu hteli da shvate, kao njegov kancelar, kaločkobački nadbiskup Petar Varadi, loše su prošli. Samog Varadija je zatvorio u tvrđavu Arva (Orava, Slovačka), gde je pet godina bio u zatočeništvu. Odavde je tek pred Matijinu smrt, na intervenciju papskog nuncija, prebačen u Višegrad. Sazivanje sabora o pitanju naslednika Matija je odlagao dok ne dobije pristanak Fridriha III. U toku pregovora, nastavljenih 1489. godine, usred svađe sa 100
svojom suprugom Beatrisom, koja se protivila Ivaniševoj kandidaturi, kralj Matija je 6. aprila 1490. godine u Beču iznenada umro. Govorkalo se da je otrovan, ali opis simptoma njegove agonije ukazuju na moždanu kap, izazvanu velikim uzbuđenjem. U prvom trenutku, posle smrti kralja Matije, osetilo se olakšanje. Nije laknulo samo velikašima već i nižim slojevima, koji su uglavnom nosili teret njegove politike. Zato je razumljiva primedba pisca Dubničke hronike da su ga pratile kletve siročadi i potlačenih. U svetlu uskoro nastupajućih dramatičnih događaja, kao što su bili seljački rat i tursko osvajanje, negativna Matijina slika se rano promenila u svesti ljudi. Ljudi su zaboravili njegove loše strane i sećali se samo svoje pravne i imovinske sigurnosti za vreme njegove vladavine. Nije trebalo da prođe ni jedan vek da Matijino ime postane simbol pravednosti. Svi oštećeni u svojim pravima očekivali su »Matiju Pravednog«. Oni su počeli da veruju da on nije ni umro i da će se ponovo pojaviti da zaštiti nejake. Mnogo uravnoteženije je o njemu sudio njegov savremenik, koruški župnik Jakov Unrest. Iako su i njegovu užu otadžbinu pustošili Matijini najamnici, on je priznao da je sa njim, i pored svih njegovih mana, nestao jedan veliki vladar. Savremena istoriografija ovom sudu teško bi mogla nešto da doda.
Vladavina Jagelonaca (1490–1526) Na upražnjeni mađarski presto, pored Ivaniša, kome je bio namenjen, i Beatrise, koja je takođe htela da nasledi Matiju, bilo je više pretendenata. To su bili, u prvom redu, Habzburzi, Fridrih III i Maksimilijan. Oni su na mađarsku krunu polagali pravo na osnovu ugovora iz 1463. godine, kojim im je to Matija izričito obećao u slučaju da ostane bez zakonitog naslednika. Ugarski sabor je, međutim, smatrao, kao uvek u sličnim prilikama, da njemu pripada pravo izbora kralja. Pored Habzburga, pretendenti na presto bili su i poljski kralj Jan Olbraht i njegov brat, češki kralj Vladislav. Ugarski velikaši odlučili su se za Vladislava (1490–1516), pre svega da bi sačuvali Matijina osvajanja u Češkoj. Za Vladislava je bila i udova kraljica Beatrisa, računajući da će, udavši se za njega, moći da ostane kraljica Ugarske. Izbornoj koaliciji Vladislava i Beatrise suprotstavili su se Vladislavljev brat, poljski kralj Jovan Albert (Jan Olbraht), i Maksimilijan Habzburški, u čiju korist se njegov otac odrekao svojih prava. Maksimilijan je, posle povlačenja ugarskih garnizona, bez ikakvog otpora prodro u austrijske pokrajine, koje je bio zauzeo Matija, i ušao u Beč. Vladislavljeve pristalice iskoristili su kolebanje Ivaniša Korvina, koji se zadovoljavao naslovom kralja Bosne i koga su napustili upravo oni velikaši koje je njegov otac najviše obasipao svojim dobročinstvima, osim pečujskog biskupa i Matijinog rizničara Žigmunda Ernusta. Pored njega, na Ivaniševu stranu stali su sin Matijinog najvećeg suparnika Lovro Iločki i svojevremeno kaločko-bački nadbiskup i kancelar Petar Varadi. Pristalice Vladislava Jagelonca, koji je stigao u Mađarsku krajem jula 1490. godine, sprovele su najzad njegov izbor, ali su mu nametnule teške izborne uslove. Vladislav se, njihovim prihvatanjem, odrekao najvećih tekovina Matijine vladavine – ubiranja stalnog poreza i držanja stajaće vojske. Pošto je na to pristao, Vladislav II je u jesen 1490. godine krunisan za kralja Ugarske. Druga dva pretendenta, međutim, nisu odustala. Jan Olbraht iz Poljske, a Maksimilijan Habzburški iz Austrije, upali su u zemlju. Pošto se Vladislav II nagodio sa svojim bratom, okrenuo se protiv Maksimilijana, koji je već bio zauzeo i opljačkao Stoni Beograd. Kako su ga napustili neisplaćeni najamnici i razočarane mađarske pristalice, 101
Maksimilijan je pristao na sporazum sa nadmoćnijim Vladislavom. Njih dvojica su, početkom 1492. godine, zaključili mir, kojim je potvrđen ugovor iz 1463. godine između njihovih prethodnika o uzajamnom nasleđivanju. Time je međunarodni položaj zemlje regulisan. Ugarsko plemstvo ovim sporazumom nije bilo zadovoljno, tako da su ga potvrdili samo neki velikaši. Pošto mu je u svemu pomogla, Vladislav II je izigrao i Beatrisu, dobivši, posle dugogodišnje parnice, 1500. godine od pape Aleksandra VI razvod njihovog, tajno sklopljenog, braka. Matijina udovica napustila je obrukana zemlju u koju je pre četvrt veka dovedena uz najveće počasti. Čim su uzeli vlast u svoje ruke, velikaši su počeli da uništavaju tekovine Matijine vladavine. Njegove nekadašnje proslavljene vojskovođe, Pavle Kiniži i Stefan Batori, razbile su 1492. godine, u dvodnevnoj bici na Koštanom polju u Tolnanskoj županiji, crnu armadu koja je, pošto više nije dobijala platu, počela da pljačka po zemlji. Uporedo s uništenjem stajaće vojske, počeli su ponovo međusobni sukobi feudalaca, koji su za vreme Matijine vladavine mirovali. Uništenje stajaće vojske je bilo utoliko nerazboritije što je 1491. isteklo primirje sa sultanom, zaključeno 1486. godine. Osmanskom carstvu, naravno, nije bilo nepoznato da se Mađarska lišila jedine svoje efikasne vojne snage. Ponovo su počeli turski upadi, praćeni pustošenjem, pljačkom i odvođenjem roblja. Kada je hrvatski ban Emerih Derenčenji pokušao da spreči jednu pljačkašku tursku vojsku da odnese plen i odvede roblje, došlo je 1493. godine do bitke na Krbavskom polju kod Udbine, u kojoj je izginulo mnogo hrvatskih plemića. Sa Turcima je, posle ovog poraza, zaključeno primirje 1495. godine, mada to nije sprečilo turske upade, tako da je primirje obnavljano 1498. i 1503. godine. Zbog beznadežnog položaja državne blagajne, u kojoj je jedva bilo za svakodnevne troškove, pomoć se očekivala sa strane. Uvidevši opasnost ako bi Mađarska podlegla Osmanlijama, Mletačka republika i papstvo su obnovili 1501. godine novčanu pomoć namenjenu odbrani zemlje. Ona je ipak bila i suviše mala da bi se stanje bitno izmenilo. Zauzetost sultana ratom protiv Persije spasla je još neko vreme Mađarsku turskog napada većih razmera, ali kralj Vladislav i njegovi velikaši nisu umeli to da iskoriste. Vladislav II se oslanjao samo na uzan krug svetovnih i, još više, crkvenih velikaša, kao što je bio Toma Bakač iz Erdeda, na gornjoj Tisi. On je, kao savetnik kralja Matije i Beatrisin poverenik, napravio izuzetnu karijeru. Od sina kolara postao je, za vreme Matijine vladavine, tajni kancelar, titelski prepozit, zatim đerski i jegarski biskup. Vladislav II ga je imenovao za ostrogonskog nadbiskupa, a papa Aleksandar VI za kardinala. Bakaču, međutim, ni to nije bilo dovoljno i 1512. godine, ne žaleći novčana sredstva, pokušao je da se domogne papske stolice. Tijara je, međutim, umesto njemu pripala jednom još bogatijem kandidatu, kardinalu Đovaniju Medičiju, sinu Lorenca Veličanstvenog. Ovaj je kao papa uzeo ime Lav X. Većina ugarskog plemstva bila je nezadovoljna vladavinom Vladislava II Jagelonca, koji čak ni mađarski nije znao i na sve zahteve plemstva odgovarao samo »dobže« (dobro). Zbog toga su ga podrugljivo nazvali Ladislavom Dobže. Novi kandidat plemstva za kralja bio je erdeljski vojvoda i spiški župan Jovan Zapolja, čiji su stric Emerih i otac Stefan, od običnih sitnih plemića, poreklom iz Požeške županije, postali palatini Ugarske. Jovan je hteo da postane čak i kralj Ugarske. On je prosio Vladislavljevu kćerku jedinicu, princezu Anu, ali je odbijen. Podstaknut od strane sekretara i ideologa sitnoplemićkih masa, Stefana Verbecija, plemstvo je na saboru 1505. godine donelo odluku da stranac ubuduće ne može biti biran za kralja Ugarske. Posle nekoliko godina, u svom zakonskom zborniku Corpus iuris Hungarici, nazvanom Tripartitom, Verbeci će, proklamovanjem 102
načela jednog te istog plemstva (una eademque nobilitas) pravno izjednačiti čitavu ugarsku plemićku klasu. To načelo će važiti sve do kraja postojanja plemstva u Ugarskoj. Uznemiren ovim događajima, Maksimilijan Habzburški je 1506. godine upao u Mađarsku da oružjem brani svoja prava, ali nije uspeo da prinudi ugarsko plemstvo da odustane od svog prava na izbor. Pitanje nasledstva ugarskog prestola je, doduše, izgubilo svoju aktuelnost, jer se Vladislavu upravo tada rodio sin Lajoš. Maksimilijan se, međutim, uskoro ponovo mogao ponadati. Vladislavljeva supruga, Francuskinja Ana Kandal iz porodice grofova Foa sa Pirineja, umrla je na porođaju, a mali Lajoš, nedonošče, bio je tako slab da su ga, umesto u povojima, držali umotanog u presno meso. Maksimilijan, da ništa ne bi prepustio slučaju, zaključio je 1515. godine ugovor sa Vladislavom o uzajamnom nasleđivanju. Prema tom ugovoru, prestolonaslednik Lajoš trebalo je da se oženi Maksimilijanovom unukom Marijom, a Maksimilijanov budući unuk ugarskom princezom Anom. Ako Maksimilijan ne bude imao unuka, Anom bi se oženio sam Maksimilijan.
Seljački rat 1514. godine Položaj seljaštva se, posle poraza ustanka u Erdelju 1437. godine, jako pogoršao. Feudalna anarhija, koja je posle smrti kralja Žigmunda do Matijinog dolaska dvadesetak godina vladala, uticala je, u velikoj meri na ličnu i imovinsku bezbednost seljaka. Tome su u južnoj Ugarskoj doprineli stalni upadi Turaka. Zbog straha od njih, stanovništvo ovih oblasti počelo je već krajem 14. veka da napušta svoja ognjišta i da se seli u unutrašnjost zemlje. Osim Turaka, pljačkale su i vojske koje su upućene da brane granice od Turaka. Godine 1470. ugarska vojska, koja je trebalo da spreči Turke da izgrade šabačku tvrđavu, opustošila je u prolazu posede Gorjanskih u okolini Novog Sada u južnoj Bačkoj, prema mišljenju vlasnika, gore od Turaka. Posle smrti kralja Matije Korvina položaj seljaštva se i dalje pogoršavao. Staleži su, doduše, postigli da se Vladislav II odrekne ubiranja stalnog poreza od jedne zlatne forinte po kmetu u korist krune, ali oni su ga i dalje ubirali i zadržavali za sebe. Kada je 1512. godine na presto Osmanskog carstva došao sultan Selim I, obnovili su se upadi Turaka i odvođenje roblja. To je najviše pogađalo teško pokretljive seljake. Kada je 1513. godine pao Knin, odlučeno je da se preduzme veliki pohod protiv Turaka. Ugarski poslanici su opet krenuli na zapad da traže novčanu pomoć za jedan takav pohod. Oni su došli i kod pape. Papa Lav X nije dao novac, ali je, videvši u tome odličnu priliku da se oslobodi svog suparnika Tome Bakača iz Rima, imenovao ga je za papskog legata za Mađarsku, sa zadatkom da naveštava krstaški rat protiv Turaka. Došavši u Mađarsku u proleće 1514. godine, Bakač je počeo da naveštava krstaški rat na osnovu bule pape Lava X. Papska bula je onima koji se budu odazvali obećala, pored oproštaja grehova, oslobođenje od kmetovskih obaveza, ujedno preteći onima koji bi hteli da spreče nekog da stupi u krstašku vojsku najstrožim crkvenim kaznama. Odziv, zbog mogućnosti oslobađanja od kmetstva, bio je u redovima najnižih slojeva ugarskog društva ogroman. Kmetovima su se pridružili gradska sirotinja, osiromašeni plemići i seoski popovi. Naoružani ispravljenim kosama ili batinama, bez hrane, oni su hrlili u glavni logor krstaša kuruca (od latinske reči kruks /crux/ krst) pod Peštom. Oduševljenje krstaškim ratom podsticali su i dušebrižnici najsiromašnijih, prosjački kaluđeri. Rukovodstvo krstaškog rata, sa Bakačem na čelu, nije računalo na toliki odziv mase, ali nije imalo kud. Na Uskrs 1514. godine Bakač je proglasio pokret krstaške 103
vojske, dodelivši posvećenu zastavu njenom zapovedniku, sekeljskom sitnom plemiću Đerđu Doži, koji je stekao slavu u ratovanju sa Turcima. S druge strane, posednici, pogotovo oni sitni sa jednim ili dva kmeta, bili su pogođeni odlaskom njihove radne snage u vreme prolećnih poljoprivrednih radova. Oni su nastojali da spreče njihov odlazak, što je odmah u početku dovelo do pojedinačnih sukoba vlastele sa kmetovima. Kako je u međuvremenu stiglo i tursko poslanstvo sa povoljnim ponudama za primirje, rukovodstvo krstaškog rata se pokolebalo. Bakač je sada opozvao papsku bulu. Okupljena masa ga, međutim, više nije slušala. Kad se saznalo da krstaškog rata neće biti, masa je pomislila da gospoda hoće da onemoguće kmetovima spas i na ovom i na onom svetu. Dugo vremena nagomilavano, nezadovoljstvo je eksplodiralo. Bez obzira na Bakačevu zabranu, masa je iz logora ispod Pešte krenula, rušeći sve prepreke pred sobom, u pravcu južnih granica zemlje. Od krstaške ona se pretvorila u vojsku seljačkih ustanika. Pobunjeni seljaci su hteli da se pokoravaju samo kralju i Đerđu Doži. Gomila pobunjenih seljaka je pokušaje zaustavljanja odbijala i usput se obračunavala sa vlastelom, u prvi mah samo s onima koji su hteli da ih spreče, a kasnije sa svim feudalcima koji su im se našli na putu a nisu im se blagovremeno pridružili. Vojska ustanika, prešavši Tisu, potukla je plemićku vojsku Stefana Batorija kod Nađlaka i zauzela grad Čanad. Ovdašnjeg biskupa Nikolu Čakija, koji se posebno isticao tlačenjem svojih kmetova, ustanici su nabili na kolac. Ispod Čanada pobunjeni seljaci su se, pod vođstvom Đerđa Dože i njegovog brata Grgura, uputili pod Temišvar i opseli grad koji je branio Stefan Batori. Feudalci su se uskoro organizovali. U pomoć Batoriju pohitao je njegov zakleti neprijatelj Jovan Zapolja. On je u bici pod Temišvarom razbio slabo naoružanu seljačku vojsku. Đerđa Dožu je zbacio sa konja i zarobio Zapoljin rođak, Petar Petrović. Pored glavnine seljačke vojske, postojale su i druge manje vojske. Jednu od njih je razbila srpska posada beogradske tvrđave. Ona je, prešavši iz Srema Dunav kod Futoga, opustošila posede porodice Terek i uputila se u pravcu Tise, sa namerom da je pređe i da se priključi glavnoj vojsci pod Temišvarom. Nju je, međutim, sustigla kod gradića Perleka, između Bečeja i Bačkog Petrovog Sela, jedna plemićka vojska koja ju je potukla i ubila njenog vođu. Druga vojska, pod vođstvom popa Lerinca Mesaroša, pustošila je zapadnu Bačku. Ona je opkoljena u crkvi u Hajsentlerincu, severno od Sombora. Plemićka vojska je vođu bacila sa zapaljenog crkvenog tornja. Ustanicima su se pridružili i neki Srbi. Vođa jedne čete bio je Srbin Radoslav Nađ (Veliki). Ugarski feudalci su se, posle pobede, surovo osvetili pobunjenim seljacima. Ranjenog Đerđa Dožu su u Temišvaru, posle svirepih mučenja, pogubili. Prema tradiciji, ispekli su ga na usijanom prestolu i krunisali užarenom krunom. Njegove pristalice su terali da jedu njegovo spaljeno telo. Onog ko bi to odbio, ubili bi na licu mesta. Ubrzo zatim raširila se u narodu vest da se na mestu njegovog pogubljenja pojavila Majka božja. Tu je kasnije podignut spomenik Marije sa detetom Isusom, koji je s vremena na vreme obnavljan i postoji i danas. I ostali učesnici su svirepo kažnjavani. U pustarskim delovima siromašnim drvećem, na jedno drvo bi obesili više uhvaćenih pobunjenika. Neki su čak mislili kako bi trebalo sve seljake pobiti, da nisu potrebni kao radna snaga. Sabor je 1514. godine doneo zakon kojim je potvrđeno pravo feudalaca na naturalnu i radnu rentu, koje su praktično već postojale. Ideolog feudalaca Stefan Verbeci bio je umereniji. On je u svom nacrtu zakona predlagao da se kmetovi bace u večito sužanjstvo, zabrani im se slobodna selidba i 104
nošenje oružja. Njegovi predlozi, međutim, nikada nisu dobili snagu zakona. Seljaci su za to verovatno imali da zahvale podeljenosti feudalaca, koja se ispoljila čim je minula prva želja za osvetom. Posle otrežnjenja, svaki od pobednika je hteo da se kazne tuđi, a ne njegovi kmetovi. Zbog neslaganja plemstva, ublaženo je kažnjavanje pobunjenih seljaka. Oni koji nisu okrvavili ruke ubistvom gospodara dobili su amnestiju, koja je proširena i na plemiće koji su se pod prinudom pridružili ustanicima. Njima su čak, posle izvesnog vremena, vraćena njihova imanja, oduzeta posle pobede nad ustanicima. Tako je i Andrašu Sakoljiju vraćen Bečej. Seljački rat u Ugarskoj 1514. godine bio je jedna u nizu evropskih seljačkih buna – žakerije 1358, ustanka Vata Tejlora 1381, husitskih ratova 1419–1434, ustanka Engelbrekta u Švedskoj 1434, bune u Transilvaniji 1437, nemačkog seljačkog rata 1527. i bune Matije Gupca 1571. godine. On ima puno sličnosti sa njima, ali i neke specifičnosti. Jedna od tih je svakako način na koji je započeo, odnosno njen krstaški karakter. To ga čini sličnim sa nekim drugim krstaškim pokretima koji su se oteli nadzoru organizatora i okrenuli se ka drugim ciljevima. Drugu njegovu posebnost istoriografija je videla u tome što su gospoda, uoči sudbonosne borbe sa Turcima, razoružala seljake i na taj način lišila zemlju odbrane. Teško je, međutim, verovati kako bi seljačka vojska, koja se nije mogla odupreti malobrojnim plemićkim trupama, odolevala turskoj vojsci, daleko nadmoćnijoj od ugarske. U svakom slučaju, seljačka buna je svojim pustošenjima i gubicima u ljudskim životima doprinela smanjenju odbrambene sposobnosti zemlje. Posle smrti Vladislava II, 1516. godine, nasledio ga je njegov desetogodišnji sin Lajoš II (1516–1526). Obrazovano je kolektivno regentstvo od dvadeset osam članova. Pošto je Bakač, zbog neuspeha krstaškog rata, izgubio svoj ugled, najuticajniji njegov član bio je pobednik seljačkih ustanika Jovan Zapolja. Pošto su ga podržavale sitnoplemićke mase, on je otvoreno stremio ka prestolu. Nzemu, naravno, nije bilo u interesu da pomogne mladom kralju Lajošu. U takvoj situaciji moć ugarske države je sve više opadala. Upravo u tom trenutku pojačani su turski napadi na zemlju. Sabor u Baču je 1518. godine doneo mnoge zaključke u pogledu odbrane zemlje, ali nije bilo nikog da ih sprovodi. Novi sultan, Sulejman II, pošto je osvojio Egipat, ponovo je krenuo u rat protiv Ugarske. Godine 1521. osvojeni su Beograd, Šabac i gradovi u Sremu. Ova oblast je opustošena, a akindžije smederevskog sandžaka Bali-bega Jahjapašića upale su prvi put u Bačku i odnele letinu iz okoline Žablja. To je, pored ostale štete, umanjilo crkvenu desetinu Kaločkobačke nadbiskupije, namenjenu odbrani južnih granica zemlje. Upravo je tada petnaestogodišnji Lajoš II otpočeo svoju samostalnu vladavinu. Situacija u zemlji se još više pogoršala, jer je na saboru 1525. godine došlo do otvorenog rascepa unutar većine plemstva, s jedne, i kralja i njegovih savetnika, s druge strane. Jovan Zapolja je napustio dvor i otišao u Erdelj, prepuštajući vladara i zemlju njihovoj sudbini. I ostali velikaši su bili ravnodušni. Papski legat Jakopo Burgio je rekao da se, ako bi se Mađarska mogla spasti za sto forinti, ne bi našao nijedan čovek koji bi tih sto forinti dao. Krunske prihode zakupili su španski Jevrejin Emerih Fortunat i porodica Turzo, agent augzburških Fugera. Lajoš II se izdržavao od potpore koju je dobijao od pape. Odbrana južnih granica bila je poverena kaločko-bačkom nadbiskupu Pavlu Tomoriju. On je ponekad uspevao da isposluje od dvora poneki manji iznos novca za izdržavanje vojske. Šajkaši, koji nisu dobili platu, otkazali su službu ugarskom kralju i prešli na stranu sultana. Dani nezavisnosti srednjovekovne Ugarske kraljevine bili su odbrojani. Njihov poslednji čas kucnuo je na Usekovanje (odsecanja glave) svetog Jovana, 29. avgusta 105
1526. godine. Mađarska i Mađari su, pored svih posebnosti, do Mohačke bitke 1526. godine bili na dobrom putu integrisanja u zapadnoevropsko društvo. Tursko osvajanje zemlje će taj put razvoja, ako ne prekinuti, svakako odložiti za daleka vremena.
106
2. OD MOHAČKE BITKE DO SMRTI CARA JOZEFA II2 Vreme od Mohačke bitke do smrti cara Jozefa II veoma je važan i složen period istorije Mađara. U osnovi može se podeliti na dva jasno razgraničena razdoblja. Prvo traje od 1526. do 1711. i obuhvata događaje vezane za prodor Osmanlija u ugarske oblasti, postepeno cepanje zemlje prvo na dva, pa na tri dela, reformaciju u 16. i pokušaje protivreformacije tokom 17. veka, kao i dugotrajan i težak proces integrisanja mađarskih oblasti u Habzburšku monarhiju, obeležen političkim i oružanim sukobima. U drugom razdoblju, od Satmarskog mira 1711. do 1790, obnavljana je politička, ekonomska i društvena struktura Mađarske, unazađena i delimično dezintegrisana dugim ratovanjem s Osmanlijama i Habzburzima, i konačno integrisana u Austrijsku monarhiju. U pomenutim razdobljima, obeleženim teškim iskušenjima, Mađari su uspeli da očuvaju, mada ne neokrnjenu, svoju državnost, većinu državnih organa, upravnu, sudsku i zakonodavnu vlast na velikom delu svoje državne teritorije. Uz duboke promene u privrednoj, kulturnoj i idejnoj sferi, polako se odvijala i suštinska promena etničke strukture stanovništva: dok je u srednjem veku stanovništvo Kraljevine Mađarske većinom bilo mađarsko, na kraju razmatranog perioda Mađari su ostali samo u srazmernoj većini, a u odnosu na ostale narodnosti postali su manjina. Ta činjenica bitno je odredila ne samo političku istoriju sledećih vekova već i ekonomske odnose, kulturne prilike i idejna kretanja do današnjeg dana. *** Na izmaku srednjeg veka Kraljevina Mađarska je obuhvatala čitavu oblast Karpatske kotline i bila je jedna od najznačajnijih država Evrope. Prostirala se na više od 325.000 kvadratnih kilometara i imala oko 3,5 miliona stanovnika. Za mađarsku krunu su se takmičile slavne dinastije Habzburga, Luksemburga i Jagelo, koje su smatrale da bi Mađarska mogla da postane središte jake carevine. Međutim, sudbinu Mađara u narednim vekovima odredila je ekspanzija Osmanskog carstva. Kada je Sulejman I Veličanstveni 1520. godine stupio na presto, Turska je obuhvatala preko 1,5 miliona kvadratnih kilometara, imala je 12–13 miliona stanovnika, a njena vojna snaga je nadmašivala ujedinjene vojne sile evropskih država. Već je Mehmed II Osvajač (1451–1481) najavio obnovu Rimskog carstva, odnosno program osvajanja hrišćanske Evrope. Međutim, usled unutrašnjih i spoljnih okolnosti, ostvarivanje ove zamisli mogao je da započne tek Sulejman I. Njegov najveći neprijatelj postao je nemačko-rimski car Karlo V, a prvi na udaru se našao njegov mlađi brat, Ferdinand Habzburški, pretendent na mađarski presto. Sulejman I je sa Ferdinandom decenijama ratovao na kopnu, a s Karlom V, u težnji da osvoji Tunis i Italiju, prvenstveno na moru. Na kopnu je u naredna dva veka glavno bojište postala Kraljevina Mađarska. Pored činjenice da su za vreme vladavine Sulejmana I prestiž i moć Osmanskog carstva dostigli vrhunac, ofanziva Osmanlija protiv evropskih država bila je podstaknuta nekim prilikama u političkom životu Evrope toga vremena. Francuska, glavni evropski saveznik Osmanskog carstva, u nameri da oslabi uticaj Habzburga na zapadu, podsticala je Sulejmanove osvajačke planove protiv Mađarske. Tursko napredovanje olakšala je i okolnost da je otporna snaga evropskih država bila narušena verskim razdorom izazvanim širenjem reformacije: pribojavajući se mogućnosti da bi uspešna protivturska 2
Zahvaljujem se fondaciji Domus Hungarica Scientiarium et Artium iz Budimpešte, koja mi je dodeljivanjem stipendije omogućila istraživanja vezana za rad na temi »Istorija Mađara od Mohačke bitke do smrti Jozefa II« (prim. Zoltan Đere).
107
borba mogla da ojača papstvo i katolike, protestantski kneževi nisu bili spremni da se pridruže tako jakoj protivturskoj koaliciji.
Mohačka bitka Sudbonosan događaj u istoriji zemalja Srednje i Istočne Evrope, odnosno habzburške dinastije, bila je Mohačka bitka 29. avgusta 1526. Dolazeći od Plovdiva, preko Niša i Beograda, sa više od 100.000 vojnika i 300 topova, turski sultan Sulejman I Veličanstveni je polovinom jula 1526. prodro u Srem. Posle dvonedeljne opsade osmanska vojska je zauzela Petrovaradin, nešto kasnije Ilok i Osijek, te je 26. avgusta preko pontonskog mosta prešla Dravu i 28. avgusta izbila na šest kilometara južno od Mohača. Iako se već u proleće znalo da se priprema turska ofanziva, kralj Lajoš II je tek 12. juna uputio poziv za rat. Plemstvo se na taj poziv slabo odazvalo, te se na polju kraj Mohača okupilo samo oko 25.000 vojnika (6.000 konjanika) i 80 topova. Mada su u mađarskom vojnom taboru postojala mišljenja da zbog slabosti ne treba prihvatiti bitku, već da bi bilo celishodnije sačekati hrvatsku vojsku pod vođstvom Krste Frankopana i povući se prema Erdelju, odakle je nailazio erdeljski vojvoda Jovan Zapolja sa 12.000 vojnika, palatin Ištvan Verbeci i glavni komandant Pavle Tomori, kaločki nadbiskup, pod pritiskom ratobornijih mlađih komandanata, odlučili su da prihvate bitku. Vojske su se do podneva 29. avgusta postrojile. Deo turske konjice pod Bali-begom je poslat da zaobiđe desno krilo mađarske vojske i napadne njihov tabor. Posle artiljerijske pripreme Mađari su oko 15 časova napali turske položaje. Uspeli su da probiju prvi borbeni red turske vojske (rumelijska vojska) i potisnu ga u drugi. Tada se drugi red osmanske vojske, sastavljen od Anadolaca, razdvojio – ne zna se da li namerno ili pod pritiskom hrišćanske vojske – te su turski topovi i janičarski strelci otvorili snažnu topovsku i puščanu paljbu na desno krilo i centar ugarskih bojnih redova koji su tada već došli do trećeg reda turskih snaga, do janičara koji su štitili i samog sultana. Desno krilo hrišćanske vojske, koje su napali Balibegovi odredi, počelo je u neredu da se povlači. Kada je odbijen i napad ugarskog centra, nastala je panika i bekstvo. Bitka je završena za nepuna dva sata potpunim porazom hrišćanskih snaga. Izginulo je više od 20.000 vojnika. Teške posledice bitke osetile su se odmah. Gubici na bojištu nisu značili samo slamanje kičme mađarske vojne organizacije već i smrt mnogih vodećih ličnosti crkvene i centralne državne uprave (sem kralja, poginulo je i sedam prelata, 28 barona – kancelar, zemaljski sudija, komornik i drugi najviši državni dostojanstvenici), brojnih velikih župana, uglednih ličnosti i vojnih starešina, što je trenutno dovelo do paralisanja državne uprave. Pogibija Lajoša II ostavila je zemlju obezglavljenom i pred problemom izbora novog kralja. Posle bitke turske akindžije su poharale Prekodunavlje (Prekodunavlje, Dunántúl, oblast zapadno od reke Dunava, oivičena Dunavom, Dravom, Štajerskom i Donjom Austrijom) i severoistočne oblasti Mađarske, a glavnina turske vojske je pošla na Budim, koji je zauzet bez borbe 12. septembra. Turci su opljačkali i spalili Peštu i Budim i 25. septembra, preko Dunava i Tise, krenuli natrag u Tursku. Kraljica Marija je, neposredno posle vesti o porazu, napustila Budim sa najbližim saradnicima, smestila se u Požunu i sazvala državni sabor za novembar. Istovremeno, počeli su se polako javljati prvi vidovi spontanog otpora Osmanlijama: jegarski biskup Pal Vardai je na teritoriji svoje episkopije počeo okupljati ljude i opremu; erdeljski vojvoda Jovan Zapolja, srpski despot Radić Božić, ban Krsto Frankopan i tamiški župan Peter Perenji sa svojim odredima 108
preduzimali su manje prepade na osmansku armiju. Osmanskim odredima, koji su krstarili po zemlji, uspešno su se suprotstavljala utvrđena naselja – Sekešfehervar, Komarom, Višegrad, Tata, Estergom i Subotica. Mnogi gradovi i varoši bili su poharani posle pruženog otpora (Bač, Segedin i Pečuj). Najizloženija besu Turaka bila su sela. Njihovo stanovništvo se sklanjalo u zbegove po močvarama, planinama ili unutar improvizovanih zaklona od kolja, kočija i balvana. Kod Piliš-Marota i južno od Bača turska vojska je naišla na snažan otpor okupljenog naroda i tek je, uz osetne gubitke, uspela da rasturi zbegove. Pri uništavanju zbega kod Bača poginuli su i janičarski aga i veći broj spahija i oficira. Sami Turci su priznali da je narod »odlučno i istrajno branio žene i decu«. Iako je osmanska vojska u pomenutim okršajima imala veće gubitke nego u Mohačkoj bici, u vojničkom smislu oni nisu imali bitniji značaj i nisu uspeli sprečiti Turke da opustoše oblasti kroz koje su prolazili: njihov put bio je obeležen spaljenim i opljačkanim naseljima, pobijenim stanovništvom (prema nekim, najverovatnije preteranim, podacima, u međurečju Dunava i Tise stradalo je više od 400.000 ljudi, od kojih je oko 100.000 odvedeno u roblje). Mađarski i turski savremeni izvori slažu se u oceni da je pomenuta, nekad gusto naseljena, bogata oblast tokom osmanskog pohoda pretvorena u pustinju. Početkom oktobra osmanska vojska je napustila zemlju. Mada su se Turci povukli iz zemlje, ipak su mogli, iz svojih garnizona smeštenih u sremske tvrđave, da nadziru zbivanja u Mađarskoj. Zauzimanjem Beograda, Šapca, Petrovaradina i sremskih utvrđenja Osmanlije su u periodu 1521–1526. zapravo srušile južni odbrambeni sistem Mađarske. Poraz u Mohačkoj bici prouzrokovao je početak kraja nezavisnosti Kraljevine Mađarske, izbijanje građanskog rata i, s time u vezi, pojavu težnji koje će sredinom veka dovesti do raspada zemlje na tri dela. U širem smislu, ishod Mohačke bitke i građanski rat značili su rasparčavanje i nestajanje jedinstvene, srazmerno snažne sile koja se dotad uspešno suprotstavljala osmanskom nadiranju. Ujedno, okolnosti nastale posle Mohačke bitke omogućile su naglo jačanje austrijske grane habzburške dinastije dolaskom Ferdinanda I na upražnjene prestole Češke, Mađarske, Hrvatske i Slavonije – događaj od presudne važnosti za stvaranje Habzburške monarhije. Mohačku katastrofu su savremenici shvatali kao Božju kaznu koja je usledila zbog unutrašnje anarhije, stranačkog suparništva, socijalne nepravde i moralnog opadanja zemlje. Sve je to doprinelo vojnom porazu Mađarske, ali bitna činjenica bila je vojna i ekonomska nadmoć Osmanskog carstva. Mađarska se protiv takve sile mogla uspešno da odbrani samo uz stranu vojnu i finansijsku pomoć, ali ona nije stigla.
Počeci habzburške vlasti u Mađarskoj Dva kralja Odlaskom osmanske vojske početkom jeseni 1526. stvorena je mogućnost za otklanjanje nastalih šteta, sređivanje prilika u državi, ali pre svega za popunjavanje upražnjenog prestola. Vodeće ličnosti su obnovu centralne državne uprave smatrale važnijom od priprema za odbranu od novog turskog napada. Međutim, ni u takvim okolnostima, suprotnosti, koje su već desetinama godina postojale među plemstvom, nisu nestale, što se posebno ispoljavalo u vezi s izborom kralja. Posle pogibije Lajoša Jagelonca češko plemstvo je za kralja izabralo austrijskog 109
nadvojvodu Ferdinanda Habzburškog, a mađarski i hrvatski staleži su se podelili između dva pretendenta: Ferdinanda i Jovana Zapolje. Pri izboru naslednika Lajoša II najveći značaj imale su međunarodne veze budućeg kralja, koje bi se mogle iskoristiti u borbi protiv Osmanskog carstva. Polazeći od odluka sabora iz 1505. godine – prema kojima se, posle smrti Vladislava II, za kralja ne može birati stranac i da će se plemstvo, u slučaju oružanog napada stranog pretendenta, zajednički odupreti takvom pokušaju – mađarsko srednje i niže plemstvo i neki uticajniji baroni podržali su šuraka poljskog kralja Sigismunda Jagelonca, jednog od najbogatijih barona Mađarske, erdeljskog vojvodu Jovana Zapolju. Takvom opredeljenju doprinela je moć Poljske koja je u to vreme bila na vrhuncu, kao i činjenice da je Poljska bila Mađarskoj susedna država i da su iz dinastije Jegelonaca poticala tri kralja Mađarske – Vladislav I Jagelonac, Vladislav II Jagelonac i Lajoš II Jagelonac. Pri izboru Zapolje, sem bogatstva, računalo se na njegovo iskustvo u državnim poslovima, na dokazane vojničke vrline u osam protivturskih pohoda i na zasluge stečene pobedom nad ustanicima 1514. Državni sabor u Sekešfehervaru je 10. novembra 1526. izabrao i krunisao za kralja Jovana Zapolju. Sabor je doneo i odluke o neophodnim pripremama za predstojeći rat s Osmanskom carstvom, a radi priznanja Zapoljinog izbora i dobijanja pomoći u borbi protiv Osmanlija, poslati su izaslanici u Poljsku, Mletačku republiku, Pariz, Englesku, kod pape, nemačkih izbornih knezova i Ferdinanda Habzburškog. Kao znak dobre volje, Francuska, Engleska i nemački kneževi poslali su svoje predstavnike kod Zapolje, ali je stvarna pomoć izostala. Drugi pretendent na presto bio je Ferdinand Habzburški. On je polagao pravo na mađarski presto na osnovu mirovnog ugovora između Jagelonaca i Habzburga iz 1491, dinastičkih ugovora iz 1506. i 1515, prema kojima, u slučaju izumiranja muške loze jedne od te dve dinastije, njihove posede nasleđuje druga ugovorna strana. Pošto je Ferdinand u Češkoj već bio izabran za kralja, njegove pristalice u Mađarskoj smatrale su da bi se tim izborom mogla uspostaviti već tradicionalna mađarsko-češka personalna unija. Štaviše, moglo se računati da će Ferdinandov brat, tada najmoćniji vladar Evrope, car Karlo V, preko Svetog rimskog carstva, pomoći Ferdinadu kao kralju Mađarske u borbi protiv Osmanskog carstva. U prilog njegovom izboru išla je i činjenica da je Lajoševa udovica poticala iz kuće Habzburga. Posle Mohačke bitke oko nje su se okupljale Ferdinandove pristalice. Polazeći od toga, manjina mađarskog plemstva, pre svega baroni predvođeni palatinom Ištvanom Batorijem, na saboru u Požunu 17. decembra 1526, izabrala je Ferdinanda za kralja. Njegov izbor imao je i spoljnopolitičke posledice: smatrajući Habzburge svojim glavnim neprijateljem, Sulejman je promenio taktiku i, umesto daljeg postepenog zauzimanja Mađarske, odlučio se da direktnim pohodima na Beč (1529. i 1532) porazi kralja Mađarske. U cilju razrešenja nastalog spora između dva kralja i sprečavanja građanskog rata, Zapolja je ponudio da se oženi udovicom Lajoša II, habzburškom princezom Marijom, i zaključi savez sa Habzburzima, ali je odbijen. U momentu izbora Ferdinanda za kralja njegova vlast se ograničavala samo na nekoliko gradova u zapadnoj Mađarskoj i na posede njegovih pristalica. U tim okolnostima veliku važnost je imala činjenica da je Karlo V, umesto pomoći u borbi protiv Osmanskog carstva, obezbedio nemačke trupe Ferdinandu za borbu protiv kralja Jovana I. Uz pomoć te vojske Ferdinand je, tokom 1527. i 1528, uspeo da protera Zapolju u Erdelj, odnosno Poljsku, i da se kruniše za kralja (3. novembra 1527). Zapolja je, uz podršku poljske i francuske diplomatije, pridobio turskog sultana, te je krajem januara 1528. u Carigradu zaključen tursko-mađarski savez, prema čijim odredbama je Sulejman I priznao Jovana I za jedinog vladara Mađarske. 110
Cena sporazuma bilo je priznavanje turskog protektorata. Iako je kralju Jovanu bilo jasno da je ovaj korak veoma nepopularan u zemlji, odlučio se na njega jer je smatrao da, uz izraženo antinemačko raspoloženje naroda, a bez ozbiljnije strane pomoći protiv Osmanlija, jedinstvo zemlje može očuvati samo uz prihvatanje turskog sizerenstva. Uz pomoć poljskih, srpskih i turskih odreda i svojih mađarskih pristalica, Zapolja je tokom 1528. i 1529. ponovo zavladao velikim delom zemlje. U njegovim uspesima, osim strane pomoći, značajna je bila činjenica da su mnogi politički akteri, koji su tokom 1527. prešli na Ferdinandovu stranu, shvatili da, bez obzira na mnoga obećanja, Ferdinand nije spreman da preduzme akciju protiv Osmanskog carstva već, naprotiv, da pokušava da postigne politički sporazum sa njom. Istovremeno, prihvatili su Zapoljino objašnjenje saveza sa Turskom: na taj način spasiće zemlju od turskog ropstva, ali i od svih opasnosti nemačke vlasti. Sulejmanov pohod na Beč 1529. učvrstio je vlast kralja Jovana I. Građanski rat, koji je sa promenljivom jačinom trajao do Varadskog mira 1538. godine (Varad ili Nađvarad, Oradea, Rumunija), štetio je obema stranama, a koristio je samo Osmanskom carstvu. Povoljnije političke okolnosti za svoje osvajačke planove Osmanlije nisu mogli ni poželeti. Oni su i prilikom osvajanja balkanskih zemalja uspešno koristili politiku zavade svojih protivnika, a sad su im se u za to pružale zaista široke mogućnosti. U takvim okolnostima i stanovništvo zemlje moralo se opredeliti za jednog od dvojice kraljeva, što je bilo jako teško usled nesposobnosti sukobljenih strana da protivniku trajno nametnu svoju političku volju. Posledice svega toga bile su česta promena strane, potpuna politička zabuna i kriza. Ovo mutno i nesigurno vreme izazvalo je i pobunu među Srbima u južnoj Mađarskoj, pod vođstvom Nenada Čarnojevića, poznatog kao Jovan Crni ili car Nenad. Osnovni uzrok tih događaja bila je činjenica da je Sulejmanov pohod i osmansko zaposedanje Srema izazvalo pomeranje Srba iz svojih staništa. Sem što je na taj način njihov opstanak doveden u pitanje, položaj Srba postao je krajnje nesiguran i usled nastupajućeg rata između dvojice mađarskih kraljeva. U takvim okolnostima Srbi su se okupili oko harizmatične ličnosti pomenutog Nenada Čarnojevića, koga su smatrali potomkom srpske vladarske dinastije. Pod njegovim vođstvom, deo Srba iz Srema premestio se u oblast Potisja, a kasnije, uz obavezu vojne pomoći Jovanu I, njima su dodeljene teritorije u opustošenim oblastima između Dunava i Tise. Jovan Crni je brzo uspeo da okupi veliku vojsku od dvanaest hiljada boraca i tako postane važan vojni i politički činilac u događajima posle Mohačke bitke. Sa svojom vojskom napadao je Osmanlije u Sremu, ali i posede mađarskih plemića. Štaviše, on je napuštene seljačke i plemićke posede počeo slobodno da deli svojim ljudima, čime je izazvao negodovanje oštećenih. Na vrhuncu svoje moći proglasio se za cara i smestio u Subotici. Nezadovoljstvo je izazivala i okolnost što se, usled naseljavanja Srba u privremeno napuštena bačka sela, mnogi mađarski stanovnici nisu uspeli da vrate na svoja ognjišta. Najnezadovoljniji je bio Balint Terek, gospodar Subotice, koji je prepadom uskoro uspeo da povrati Suboticu. Pošto je, prelaskom Jovana Nenada na Ferdinandovu stranu, Bačka za kralja Jovana I bila izgubljena, on je naredio tamiškom županu Imre Cibaku da slomi Nenadovu moć. Posle nekoliko neuspešnih akcija, u krvavoj bici kod Segfalve (Szögfalva), 12. jula 1527, srpska vojska je poražena, a nekoliko dana posle te bitke, pri opsadi Segedina, Jovan Nenad je smrtno ranjen. Posle njegove smrti Bačka je, na kratko vreme, vraćena pod vlast kralja Jovana I. Događaji vezani za pokret Jovana Nenada označavaju i izvestan prelom u političkom i istorijskom opredeljenju Srba u Mađarskoj. Uvidevši da mađarska država, 111
koja se našla u građanskom ratu, ne može da osigura njihov položaj, većina Jovanove vojske vratila se u Srem, u svoja prvobitna naselja, što je, suprotno dotadašnjoj praksi i opredeljenju njihovih predaka, značilo i prihvatanje osmanske vlasti. Mada su se još duže vremena mnogi Srbi borili na strani obojice kraljeva, tokom turskih pohoda u sledećim decenijama i postepenim proširivanjem osmanske vlasti u Mađarskoj, postajalo je očevidno da sve veći broj Srba prelazi na stranu Osmanlija, a da se njihov broj na novoj mađarskoj vojnoj granici, osnovanoj do druge polovine 16. veka, znatno smanjuje (to se ne odnosi na deo odbrambenog sistema u Hrvatskoj i Slavoniji). Epizoda sa Jovanom Nenadom pokazuje nestabilnost političkih i društvenih prilika posle Mohačke bitke, u kojima je državna vlast funkcionisala neredovno i bila je primetna samo u onim oblastima u kojima su pristalice jednog ili drugog kralja dosledno istrajale uz svog izabranika. Važno je istaći da je pri opredeljenju stanovništva za jednog od kraljeva određeni uticaj imao i odnos glavnih aktera građanskog rata prema širenju protestantskih učenja, koje je teklo naporedo sa političkim borbama. Ferdinand se, da bi papa priznao prava njegove dinastije na presto Mađarske, koristio svim sredstvima kako bi sprečio prihvatanje novih učenja. Suprotno njemu, Zapolja je prema protestantizmu bio tolerantan, čime je, usled brzog širenja protestantizma u Mađarskoj, pridobio naklonost sve širih slojeva stanovništva. Vremenom se pokazalo da je Zapolja mogao pod svojim nadzorom čvrsto da drži veći deo Kraljevine sa Budimom (pre svega, Erdelj i severne oblasti Mađarske, ali je imao pristalice i u Prekodunavlju i Slavoniji), da ga podržavaju svi koji se iz raznih pobuda protive habzburškoj vlasti. S druge strane, Ferdinadove pristalice poticale su uglavnom iz zapadnih delova Mađarske i njemu su se priklanjale u nadi da će ih zaštititi od Osmanlija. Vremenom je nastala pat-pozicija. Kralj Jovan se tokom turskog pohoda 1529. godine razočarao u Portino savezništvo i shvatio da se na nju ne može oslanjati u postizanju svojih političkih ciljeva: Mehmed-beg je, prekršivši svoju zakletvu, pustošio severozapadnu Mađarsku, a ne Austriju i Moravsku. S druge strane, Ferdinand I je uvideo da ne može naneti odlučujući poraz svom protivniku. Svesni nastale opasne situacije, oktobra 1530. u Poznanju su započeti pregovori između predstavnika obojice kraljeva. Pošto nijedan od njih nije želeo da se odrekne kraljevske titule, zaključeno je samo jednogodišnje primirje. Slično njima, mađarski velikaši, pristalice i jednog i drugog kralja, 1531. i 1532. godine okupili su se na »saborima bez kralja« kako bi razrešili nastale suprotnosti. Međutim, rešenje koje bi zadovoljilo obe strane nije pronađeno, te su se razišli bez postignutog dogovora, čime su u suštini pridoneli političkoj zbrci, kojom se ponovo okoristila osmanska strana. Kobne posledice imalo je izgrađivanje naporednih organa državne vlasti dvojice kraljeva: došlo je do cepanje državne teritorije na dva dela i počeli su se pojavljivati obrisi dveju zasebnih mađarskih država. Teritorije pod vlašću Ferdinanda I savremenici su sve češće nazivali Zapadnom, a Zapoljine teritorije Istočnom Mađarskom, da bi se ti nazivi u drugoj polovini veka promenili u Kraljevinu Mađarsku i Kneževinu Erdelj. Mada je Ferdinandova vlast u Mađarskoj u formalnopravnom pogledu još decenijama osporavana, on je od 1527. do 1538. godine političkim i vojnim sredstvima učvrstio svoju vlast u zapadnim i severozapadnim delovima Kraljevine Mađarske, koje su na taj način ušle u sastav Habzburške monarhije, države koja je upravo tada nastajala. Osim delova Mađarske, nju su sačinjavale prednjoaustrijske i slovenačke zemlje, Donja i Gornja Austrija, i zemlje češke krune. Bio je to skup različitih zemalja i istorijskih pokrajina koje je ujedinjavala zajednička dinastija, a smisao njenog postojanja bila je 112
zaštita od turske opasnosti. Češka i Mađarska su u nju ušle kao postojane države sa petstogodišnjom državnom tradicijom, značajnim međunarodnim ugledom, izgrađenom državnom organizacijom, svojim staleškim ustavima i organizacijama, privrednim vezama i interesima, svojom posebnom istorijskom svešću, posebnim jezicima, zakonima, običajima, tradicijama i svojom kulturom. Iz te činjenice i težnje habzburške kuće da upravu nad svim zemljama i pokrajinama pod svojom vlašću centralizuje i ujednači nastao je sukob interesa između dinastije i zemaljskih staleža, odnosno pojedinih naroda, što je odlikovalo politički život Monarhije do njenog raspada. Jačanjem međunarodnog i unutrašnjopolitičkog položaja dinastije tokom 17. i 18. veka, pored ujednačavanja uprave, javila se težnja ka verskoj, ekonomskoj, pravnoj, pa i jezičkoj unifikaciji Habzburške monarhije, sa ciljem da se od personalne unije država i istorijskih pokrajina dođe do jedinstvene države. Integrisanje Mađarske, koje je od 1527. godine sprovođeno političkim i vojnim sredstvima, dalo je prave rezultate tek posle Satmarskog mira (1711). Za to vreme dinastija je, ne računajući lokalne ustanke, ratovala sa Mađarima gotovo pedeset godina (rat za presto Mađarske 1527–1538, desetak godina oko granica Erdelja i Kraljevine Mađarske pedesetih i šezdesetih godina, Bočkaijev ustanak 1604–1606, pohodi Gabora Betlena 1619–1622, 1623–1624. i 1626, pohod Đerđa Rakocija I 1644–1645, pokret kuruca 1672–1685, Rakocijev ustanak 1703–1711) i bila je dva puta detronisana.
»Dve Mađarske« Posle primirja 1530/1531. godine diplomatski kontakti između Ferdinanda I i Jovana I su i dalje održavani, što je dovelo do zaključivanja novog kratkotrajnog primirja 1532. i ulaska nemačko-rimskog cara Karla V u pregovore 1535. godine. On je podržavao ideju izmirenja kraljeva, jer je mir i ujedinjenje mađarskih oblasti pod vlašću jednog kralja smatrao preduslovom šire protivturske akcije. Prema njegovim zamislima, u poduhvatu bi, pored Nemačkog carstva, učestvovali Francuska, papa i Mletačka republika. Ferdinanda su na sporazum podstakli brojni porazi od Osmanlija i bojazan da će u takvoj situaciji njegov protivnik predati zemlju Osmanlijama. Zapolja i njemu bliski krugovi su opet uvideli da tursko savezništvo u borbi protiv Habzburga dovodi do gubljenja sve većih teritorija u korist Osmanskog carstva i da interesi zemlje zahtevaju okončanje unutrašnjeg neprijateljstva i ujedinjenje pod žezlom moćnijeg od dvojice hrišćanskih suparnika, koji bi imao realne izglede u borbi protiv Osmanlija. Sazrevala je ideja da se Jovan I odrekne svojih prava i prizna Ferdinanda za jedinog kralja Mađarske. Karlo V je, u cilju ostvarenja ovog projekta, 1536. godine poslao u Mađarsku svog izaslanika, nadbiskupa grada Lunda Johana Vezea. Sa Zapoljom je pregovarano gotovo pola godine, bez Ferdinandovog znanja. Kasnije su pregovori držani u tajnosti čak i od Ferdinandovih savetnika i erdeljskih staleža. Rezultat dugotrajnih i složenih pregovora bio je Varadski mir 1538. godine, kojim je zaključeno: da se Jovan Zapolja, Ferdinad I i Karlo V međusobno moraju odnositi kao braća; da Zapolja priznaje Ferdinanda za jedinog kralja Mađarske, ali da do svoje smrti zadržava vlast nad teritorijama koje u trenutku zaključivanja ugovora drži pod svojom kontrolom; da se posle objavljivanja zaključivanja mira Mađarski i Erdeljski sabor sazivaju na zajedničku sednicu na kojoj će biti izabran jedan palatin; da posle Ferdinandove smrti na presto Mađarske dolazi njegov sin, a ako ne bude imao sina, neko iz Karlovog roda, a ako ni on ne bi imao muškog naslednika, presto bi zauzeo Zapoljin 113
naslednik, u slučaju da i on umre bez naslednika, mađarskim staležima se vraća pravo izbora kralja iz druge dinastije; da će porodica Zapolja biti materijalno potpuno obeštećena. Mirom je izvršeno i razgraničenje teritorija: zapadni delovi Mađarske, Hrvatska i Slavonija došle su pod Ferdinandovu vlast, a Erdelj pod vlast Jovana I, dok su nad ostalim teritorijama zadržali kontrolu njihovi gospodari prema zatečenom stanju. Određeno je da će posebna komisija izvršiti tačno razgraničenje. Da ne bi došlo do sukoba oko pripadnosti određenih oblasti, zabranjen je prelazak pristalicama obojice kraljeva na suprotnu stranu. Zbog opasnosti od turske odmazde, Varadski mir držan je u tajnosti, a javno je zaključeno samo primirje. Ugovorne strane su se sporazumele da će mir proglasiti car Karlo V kada oceni da su vojne i političke prilike povoljne. Ako to izazove rat, sve strane će morati maksimalno da se založe u borbi protiv Turaka. Bez obzira na strogu tajnost, Porta je saznala za pregovore, ali ne i za pojedinosti zaključenog mira. Spremala se na odmazdu. Iako posle smrti kralja Jovana I nije došlo do ujedinjavanja Istočne i Zapadne Mađarske i mada je još 22 godine trebalo čekati na formalno rešavanje odnosa između dveju mađarskih država, od ovog vremena u političkom životu preovladalo je mišljenje da, u interesu zemlje i nacije, treba težiti ujedinjenju pod vlašću dinastije Habzburga. Sprovođenje Varadskog ugovora teklo je sporo i ne bez problema. Jovan I nije odustao od ugovora ni posle ženidbe poljskom princezom Izabelom. Smatrao je da je početak dogovorene protivturske akcije i sprovođenje svih odredaba ovog ugovora vezano za njegovo proglašenje od strane cara Karla V i početak rata protiv Osmanskog carstva. Iščekivane povoljne međunarodne okolnosti, međutim, nisu se stekle usled unutrašnjih nemira u Nemačkom carstvu izazvanih netrpeljivošću protestanata i katolika. U takvoj situaciji Zapolja je doživeo neprijatno iznenađenje. Nadajući se da će diskreditovanjem Jovana I politički uništiti svog protivnika i, stavljanjem pred svršen čin, primorati Portu da ga prizna za jedinog kralja Mađarske, Ferdinand I je 1539. godine obavestio Sulejmana I o ugovoru. Međutim, uspeo je da postigne samo šestomesečno primirje, a odnosi sa Zapoljom i njegovim pristalicama ponovo su se zaoštrili. Pošto su na ovaj način pokušaji dvojice kraljeva za ujedinjenje zemlje dospeli u ćorsokak, mađarski staleži su preuzeli inicijativu: Ferdinandove pristalice su zahtevale od kralja da, zajedno sa Jovanovim pristalicama, razmotri mogućnosti za opstanak i jedinstvo zemlje – ali je Ferdinand odbio taj predlog. Istovremeno, Zapolja se u svom delu zemlje morao suočiti sa jačanjanjem opozicije izazvanim neuspešnošću njegove proturske politike, teškim porezima, besparicom i nezadovoljstvom izazvanim povredama staleških prava. Kralj Jovan, međutim, nije imao prilike da odgovori na sve te teške izazove, jer je umro 22. jula 1540, deset dana posle rođenja sina. Na samrtničkoj postelji opominjao je svoje savetnike da ne biraju kralja iz habzburške dinastije.
Turski pohodi i cepanje Mađarske na tri dela Prvobitni strateški cilj Porte bio je zauzimanje Mađarske u celini, kako bi poslužila kao baza za dalja osvajanja Nemačko-rimskog carstva, kao najmoćnije sile hrišćanskog sveta i nosioca ideje univerzalnog carstva. Dugotrajna vladavina Sulejmana Veličanstvenog bila je posvećena ostvarivanju ovog cilja. Kada je Ferdinand došao na mađarski presto, Sulejman je u dva velika pohoda (1529. i 1532) pokušao da osvajanjem Beča zagospodari Mađarskom i slomi moć Habzburga. Pokazalo se, međutim, da on nije mogao da pokori Mađarsku, a kamoli da osvoji Nemačku ili celu Evropu. Doživljeni 114
neuspesi i ratovi sa Persijom primorali su Osmansko carstvo da se tridesetih godina zadovolji stabilizacijom svoje vlasti u Sremu i istočnoj Slavoniji (u Bačkoj osmanska vojska je zaposela samo tvrđavu Bač) i potpomaganjem kralja Jovana I u njegovom sukobu sa Ferdinandom I. Osvajanju središnjeg dela zemlje i utemeljivanju stopedesetogodišnje osmanske vlasti u Mađarskoj doprinela su zbivanja oko smrti kralja Jovana, a u širem smislu neostvareni planovi hrišćanskih sila o velikom protivturskom ratu. Pristalice kralja Jovana I uspele su da za kralja bude izabran Jovanov tek rođeni sin Jovan Žigmund, a da za njegove staratelje budu imenovani varadski biskup, komornik i najbliži kraljev savetnik Đorđe Martinuci (Juraj Utješenović, ali savremenicima poznat po majčinom prezimenu kao Martinušić-Martinuci), Balint Terek i tamiški župan Petar Petrović, rođak Jovana Zapolje. Iskoristivši političku nesigurnost nastalu smrću Jovana Zapolje, Ferdinand I je političkim i vojnim sredstvima pokušao da zavlada Istočnom Mađarskom, ali je doživeo neuspeh. Glavna ličnost u političkom životu Erdelja posle Zapoljine smrti, Đorđe Martinuci, uspeo je kod Porte da isposluje priznanje nasleđivanja kraljevske titule za Jovana II. Ferdinand to nije hteo da prizna i opseo je Budim. Martinuci je po svaku cenu želeo da zaštititi prava Jovana Žigmunda, te je u pomoć pozvao sultana Sulejmana I. Bila je to kobna greška, jer Sulejman, posle pobede nad Persijom, više nije razmišljao o ujedinjenju Mađarske pod svojom vlašću, već o njenom potpunom zaposedanju i rasparčavanju. Sultan je zaista oterao nemačke trupe, ali je na godišnjicu Mohačke bitke 1541. opseo Budim. Turska vojska je okupirala oblast oivičenu gradovima Pečuj, Estergom i Segedin i kao klin se zabila između zapadnog i istočnog kraljevstva. Zemlja se za 150 godina raspala na tri dela. Ubrzo su na zaposednutim teritorijama osnovani Budimski pašaluk i organi osmanske vlasti. Sultan je prihvatio Jovana Žigmunda kao svog sina, darovao mu istočni deo Kraljevine i dozvolio da se sa kraljicom Izabelom vrati u Erdelj. Time je položen temelj stvaranju erdeljske države. Granice teritorije pod njihovom vlašću nisu određene. Prema sultanovoj želji, Ištvan Verbeci ostao je u Budimu kao vrhovni sudija Mađara, ali je iste godine umro. Kružile su glasine da ga je otrovao budimski paša. Balint Terek je zatočen. Martinuci je, zadržavši za sebe dostojanstva regenta, kraljevskog rizničara, vrhovnog sudije i biskupa Velikog Varada, upravljao unutrašnjim i spoljnim poslovima Erdelja. Prema obema velikim silama pokušavao je da vodi politiku kojom bi osigurao stvarnu samostalnost zemlje i izbegao vojnu akciju koja bi dovela do jačeg integrisanja Erdelja i Potisja u Osmansko carstvo. Istovremeno se nadao da će, sticajem odgovarajućih vojnopolitičkih okolnosti, Ferdinand sprovesti ujedinjenje Mađarske i da će, uz pomoć cara Karla V, uspeti da protera Osmanlije. Tursko zaposedanje Budima izazvalo je burne reakcije, ne samo u zemlji već i u inostranstvu, pa je 1542. godine vojska od 55.000 carskih i mađarskih vojnika, predvođena brandenburškim markgrofom Joakimom, krenula da ga povrati. Međutim, doživela je neuspeh, koji je kralj Ferdinand I prokomentarisao rečima: »Ne verujem da je Carevina ikad doživela ovako veliku sramotu i poniženje.« U pohodu 1543–1545. godine, izazvanom pomenutom akcijom, Turci su osvojili više važnih tvrđava i naselja (Pakrac, Šikloš, Sasvar, Kopanj, Sekešfehervar, Estergom, Nograd, Segedin, Sombor, Subotica itd.), primetno proširivši okupirane teritorije u Mađarskoj. Bez dovoljne finansijske i vojne potpore od svog brata Karla V, Ferdinand I nije ni pokušao da povrati izgubljene teritorije. Samo utvrđivanje i odbrana njemu još podređenih naselja i tvrđava bili su teret i zadatak koji jedva da je mogao ispuniti. Uviđajući nedovoljnost svojih snaga za 115
savlađivanje Osmanlija, Karlo V i Ferdinand I su 1547. sa sultanom zaključili primirje na pet godina. Štaviše, Ferdinand I je prihvatio obavezu da Porti plaća redovni godišnji danak za posedovanje teritorija, odnosno za osiguranje od turskih napada. Ovu svoju obavezu habzburški vladari su ispunjavali sve do Žitvatoročkog mira 1606. godine. Osmanska strana je prihvatanje ove obaveze tumačila kao priznanje vazalnog odnosa mađarskog kralja sultanu. S obzirom na to da je kralj Mađarske posle 1556. godine bio i car Svete rimske imperije, ovakvo tumačenje obaveze plaćanja danka odnosilo se ujedno i na cara, odnosno na Sveto rimsko carstvo, što su Osmanlije volele da ističu, a Habzburzi verovatno ni sami sebi nisu priznavali. Posle neuspešnog ratovanja i zaključenog primirja Ferdinand se ograničio isključivo na odbranu teritorija, a i sultan je promenio taktiku i, umesto odlučujućeg pohoda na Beč, težio postepenom osvajanju teritorija mađarske države sve do Beča. Time su započeta dugotrajna, iscrpljujuća pogranična ratovanja, koja su trajala do Karlovačkog mira (1699) i imala za posledicu postepeno smanjivanje slobodnih teritorija, stalne materijalne i ljudske gubitke i ekonomsko nazadovanje pogođenih oblasti. Pokušavajući da stvori uslove za povraćaj Budima i uspešnu borbu protiv Osmanskog carstva, Đorđe Martinuci se još 29. decembra 1541. sporazumeo sa Ferdinandom, predao mu je krunu svetog Stefana i izjavio da je, uz materijalno zbrinjavanje, Jovan Žigmund spreman da mu preda i Erdelj. Mada je svoju ponudu više puta ponovio, Ferdinandu je bilo potrebno deset godina da pripremi poduhvat. Odredbama ugovora zaključenog u Njirbatoru sa kraljem Ferdinandom 1549. godine, Jovan Žigmund se odrekao mađarskog prestola i kraljica Izabela i Jovan II su se 1551. godine povukli iz Erdelja u kneževinu Opeln. Vlast u Erdelju je, u ime Ferdinanda I, preuzeo general Đanbatista Kastaldo, sa carskom plaćeničkom vojskom od 6.000 do 7.000 vojnika. U vezi sa brojnim stanjem te vojske, jedan od savremenika je primetio »da je za poslanstvo možda i suviše brojna, ali da je za odbranu sigurno preslaba« (umesnost te primedbe pokazala se kada su se, ubrzo posle početka osmanske ofanzive, pomenute trupe povukle iz Erdelja). Martinuci je od Ferdinanda I tražio pojačanje i, da bi dobio u vremenu, poveo je pregovore sa Turcima. Bojeći se izdaje, carski general Kastaldo je, uz Ferdinandovu prećutnu saglasnost, naredio da se Martinuci ubije. Ubistvo kardinala izazavalo je revolt Papske kurije i evropskih vladarskih dvorova, te je Sveta stolica pokrenula istražni postupak protiv Ferdinanda, ali je donela oslobađajuću presudu. Sporazum sa Ferdinandom i slanje habzburške vojske u Erdelj izazavali su veliki turski pohod na Erdelj, a kasnije i na druge mađarske oblasti. U teškim ratovima, koji su trajali od 1552. do 1556. godine, Osmanlije su uspele da osvoje prostrane oblasti između Tamiša i Tise (kasniji Banat), a od jakih tvrđava Temišvar i Solnok. Bez obzira na određene i u inostranstvu zapažene podvige (poput herojske odbrane tvrđava Jegar, Siget i Dregelj), i tokom ovog ratovanja se pokazalo da kralj Ferdinand I nema dovoljno moći da pod svojom kontrolom duže zadrži Erdelj i njemu pripojene oblasti. Zbog toga su erdeljski staleži, posle četvorogodišnje Ferdinandove vlasti, pristali da se vrate pod tursko sizerenstvo i 1556. godine su pozvali u zemlju kraljicu Izabelu i kralja Jovana Žigmunda. Takva odluka je svakako bila podstaknuta i time što je Sulejman Veličanstveni jasno stavio do znanja da će, u slučaju daljih političkih kombinacija sa Habzburzima i zapostavljanja kraljice Izabele i Jovana II, Erdelj pretvoriti u prah i pepeo. Za Portu su prednost imala osvajanja na zapadu, a ne okupacija Erdelja, te je, posle povratka Jovana Žigmunda na vlast, umesto da ga kazni zbog nevernosti, Sulejman Veličanstveni priznao Žigmunda za zakonitog kralja Erdelja i Mađarske i garantovao je 116
Erdelju šire političke slobode od onih koje je imao u vreme Jovana Zapolje. Posle tih događaja vlast Jovana Žigmunda je pre ličila na vlast evropskog suverena nego sultanovog namesnika. Zbog toga se 1556. godina u mađarskoj istoriografiji obično smatra početkom postojanja samostalne, ali od Osmanlija zavisne, vazalne Kneževine Erdelj, odnosno kao datum konačne stvarne (ali ne i formalnopravne) podele Kraljevine Mađarske na tri dela. Treba ipak reći da su bez obzira na popustljivost Porte, na postignut srazmerno povoljan državnopravni status Erdelja, kao i na negativna iskustva u vezi sa pokušajima Habzburga da prisajedine istočni deo Mađarske svojim posedima, odnosno teške odmazde od strane Osmanskog carstva prilikom takvih pokušaja – erdeljski staleži, radi ujedinjenja zemlje i borbe protiv Turske, bili skloni sporazumu sa bečkim dvorom, uz poštovanje izvesnih njihovih uslova vezanih, pre svega, za slobodu protestantske veroispovesti. Stalna turska opasnosti i pogranično ratovanje, pomenuta spremnost erdeljskih staleža na saradnju i njihove veze sa habzburškim dvorom, s jedne strane, i diplomatski i vojni sukobi, s druge strane, odlikovali su odnose Erdelja i Habzburga tokom čitave njihove istorije, čineći time istoriju Mađara u turskom periodu složenom, punom suprotnosti i neočekivanih obrta. Posle rešavanja političkih odnosa s Osmanskim carstvom ostalo je otvoreno pitanje međusobnih odnosa Zapadne i Istočne Mađarske, odnosno Jovana II i Ferdinanda I, kao i pitanje granica između teritorija pod njihovom vlašću. Narednih deset godina trajale su borbe duž Tise za utvrđivanje granica dveju mađarskih država, ali Habzburzi nisu uspeli da prošire svoju vlast na Erdelj sve do Bečkog rata (1683). Jovan Žigmund je preko varadskog kapetana Ištvana Batorija (kasniji poljski kralj) otpočeo pregovore sa Bečom. Smatrao je da bi za okončanje bezuspešnog ratovanja bilo prihvatljivo njegovo odricanje od kraljevske titule i formalna podele Kraljevine Mađarske na dva dela. Dok je Batori vodio pregovore u Beču, Sulejman Veličanstveni je 1566. godine sa velikom vojskom krenuo na Beč. Da bi se opravdao zbog veza sa Bečom, Jovan Žigmund je pošao na poklonjenje sultanu u Zemun. Sulejman se prema njemu poneo blagonaklono: ponovo ga je usvojio za sina i obećao njemu i njegovim naslednicima zaštitu nad Erdeljom. U političkom smislu to je značilo korak dalje u učvršćivanju posebne državnosti Erdelja pod osmanskim protektoratom. U pohodu 1566. godine osmanska vojska je napadala u tri pravca: prema severu Mađarske, u pravcu Sigeta (Szigetvár) i prema Đuli. Važna tvrđava Đula se predala posle četrdeset tri dana teške opsade. Na zapadnom ratištu svojom herojskom odbranom Sigeta i junačkom pogibijom pročuo se Nikola Zrinski. Sultan je umro za vreme opsade. Zbog njegove smrti i činjenice da se, zbog duge opsade Sigeta, ratovanje odužilo, pohod je morao biti prekinut. Beč se spasao još jednom ali, zbog gubitka ključnih tvrđava Siget i Đula, prostrane oblasti Mađarske i Hrvatske pale su pod osmansku vlast, te se granica protezala linijom od Save preko Čazme, južno od jezera Balaton, na severu preko Estergoma do Fileka (Fülek, Filakovo, današnja Slovačka) i odatle u pravcu jugoistoka ispod Jegra prema Jenopolju (Jenő), Lipovi (Lippa), istočno od Vršca do Oršave i TurnuSeverina (Szörény). Za vreme vojnih operacija kod Sigeta nemački car i kralj Mađarske, Maksimilijan I, stajao je sa velikom plaćeničkom vojskom pod Đerom i, ne osvrćući se na učestale pozive Zrinskog za pomoć, nije intervenisao u cilju deblokade tvrđave. Tada je konačno postalo jasno da Habzburzi zapadne delove Mađarske koriste samo kao predstražu svojim naslednim posedima i da ne pomišljaju na proterivanje Turaka iz Mađarske. Svojim nevoljnim vojnim učešćem već je i Ferdinand razočarao sve one koji su verovali da će, uz 117
pomoć dinastije Habzburga, uspeti da odbrani još neosvojene mađarske i hrvatske teritorije ili da će možda osloboditi okupirane oblasti. Zapravo sve do 1566. nije oslobođeno nijedno od značajnijih utvrđenja koje su Turci zauzeli. Sve dok je centar Habzburškog carstva bio u Madridu i dok se Ferdinand morao ravnati prema političkim akcijama i ciljevima cara Karla V, dotle pravih uspeha u borbi protiv Turaka i nije moglo biti, pa su u tom razdoblju Osmanlije više kočila ratovanja u Persiji nego otpor koji su im hrišćani pružali. Kao jedini stvaran uspeh Ferdinandove vladavine u borbi s Osmanskim carstvom može se smatrati obrazovanje Dvorskog ratnog saveta 1556. godine, što je u praksi značilo stavljanje graničnih oblasti pod jedinstvenu i stručnu komandu i početak izgrađivanja čvršćih organizacionih okvira odbrane granica. Sultan Selim II Pijanica nije mogao da ponovi vojne podvige svog oca, te je februara 1568. godine u Jedrenu zaključio mir sa carem Maksimilijanom II. Prema odredbama ovog mira, Maksimilijan II je priznao osmanska osvajanja iz 1551–1556. i 1566. godine i obavezao se na plaćanje godišnjeg danka od 30.000 zlatnih forinti. Ovim mirom okončani su ratovi za tvrđave vođeni od 1541. godine. Granične linije su se ustalile za duže vreme – na obe strane izgrađena je pogranična linija tvrđava (végvári rendszer) i, umesto velikih pohoda i ratova, nastavljeni su stalni pogranični sukobi: od čarki manjih odreda do pohoda vođenih sa nekoliko hiljada ratnika, koji su 1593. godine prerasli u velik i dugotrajan rat. Nedugo posle Jedrenskog mira, avgusta 1570, opunomoćenik Jovana Žigmunda, Gašpar Bekeš, zaključio je tajni ugovor sa carem Maksimilijanom I, kojim su za duže vreme rešeni državnopravni odnosi dveju mađarskih država. Prema Špejerskom sporazumu, Jovan Žigmund je, u svoje ime i u ime svojih potomaka, priznao Maksimilijana za starešinu hrišćanskog sveta i za zakonitog kralja cele Mađarske i odrekao se prava korišćenja titule izabranog kralja Mađarske; prihvatio je i princip da teritorije Kneževine Erdelj čine sastavni deo zemalja krune svetog Stefana. Za uzvrat, Ferdinand mu je priznao titulu kneza i obavezao se na poštovanje svih erdeljskih zakona donetih od 1526. godine, kao i svih privilegija stanovništva Erdelja i zatečenih posedovnih odnosa. Određivanjem granica Kneževine (obuhvatala je oko 100.000 km², od čega je sam Erdelj obuhvatao 59.000 km²) okončani su sukobi između Habzburga i Jovana Žigmunda. Određeno je da pravo na nasleđe Kneževine Erdelj imaju Jovanovi muški potomci, a da se, posle izumiranja dinastije Zapolja, Erdelj vraća pod vlast kralja Mađarske; ugovorne strane su se obavezale na međusobnu pomoć u slučaju osmanskog napada; Jovan Žigmund dobio je za ženu nećaku cara Maksimilijana I, Mariju Bavarsku. Špejerski ugovor je bio prvi međunarodni diplomatski sporazum koji je Erdelj i njemu pripojene oblasti (tzv. Parcijum, Partium) tretirao kao posebnu državu. Sporazum je za neko vreme okončao borbu sa Habzburzima, formalno je regulisao javnopravni položaj Erdelja, odredio njegove granice, ali je i potvrdio podelu zemlje na tri dela i izazvao negativne reakcije Porte. »Parcijumom« su nazvani delovi istočne Mađarske koji su u procesu cepanja zemlje na tri dela pripojeni Erdelju, mada mu ranije nisu pripadali. Prema Varadskom sporazumu, bile su to županije Bihar, Krasna, Srednji Solnok, Maramaroš, Zarand i oblast Kevara (Kővár), Lugoša i Karanšebeša. Tokom 18. veka veći deo je vraćen Mađarskoj, a 1836. reinkorporirane su i preostale oblasti. Bez obzira na činjenicu da do ujedinjenja Erdelja i Kraljevine Mađarske nije došlo ni posle smrti Jovana Žigmunda i bez obzira na tursko vrhovništvo, erdeljski kneževi su spremno priznavali vrhovnu vlast kralja Mađarske, kao i princip da je njihova država neodvojivi deo teritorija krune svetog Stefana. To ih, međutim, nije sprečavalo da s 118
vremena na vreme, pozivajući se na pravo otpora staleža kralju, ratuju protiv kralja Mađarske, tj. Habzburga. Tako je i naslednik Jovana Žigmunda, Ištvan Batori, odbranio Erdelj od habzburškog napada i čak se uspešno nadmetao sa Maksimilijanom u osvajanju poljske krune, postavši kralj te zemlje 1576. godine. Osmanski pohodi 1551–1556. i 1566. i Špajerski sporazum su, u stvarnom i u formalnopravnom smislu, okončali cepanje Mađarske na tri dela započeto zauzimanjem Budima 1541. godine: na zapadu i severu nekadašnje jedinstvene kraljevine, od Jadrana do županije Satmar, nalazila se tzv. kraljevska Mađarska, pod neposrednom habzburškom vlašću, s administrativnim centrom u slobodnom kraljevskom gradu Požunu (Pozsony, Pressburg, Bratislava). Središnji deo države bio je pod turskom okupacijom, s administrativnim i vojnim centrom u Budimu. Na istočnom delu nekadašnje kraljevine nalazio se Erdelj koji je u periodu 1526–1556. postao posebna država pod turskom vrhovnom vlašću. Njen centar nalazio se u Đulafehervaru (Alba Iulia, Karlsburg, današnja Rumunija), gde se inače nalazi i grob Jovana Hunjadija (Sibinjanin Janka). Odgovarajući mađarski izraz za termin kraljevska Mađarska je királyi Magyarország – reč je o svojevrsnoj razlici kojom su savremenici, ali i kasniji istoričari, naglašavali da su u pitanju samo teritorije pod vlašću habzburškog vladara, a ne celokupna državna teritorija Kraljevine Mađarske, znači bez teritorija pod vlašću Osmanlija i u sastavu Kneževine Erdelj. Razume se, ova razlika za period istorije Mađara posle Karlovačkog mira se ne koristi. U tekstu se termin Kraljevina Mađarska za period 1538–1699. koristiti u smislu kraljevska Mađarska.
»Kraljevska Mađarska« Srazmerno prostrane oblasti kraljevske, odnosno Kraljevine Mađarske (preko 100.000 km²) u decenijama posle mohačke bitke došle su pod vlast habzburške dinastije. Prema važećim državnopravnim aktima, Kraljevina Mađarska bila je samostalna država i nije predstavljala integralni deo habzbuških poseda. U početku je jedina veza s ostalim posedima austrijske grane Habzburga (Češka, Austrija, slovenačke zemlje, Tirol) bila ličnost vladara. Habzburzi su u Mađarskoj vladali sa titulom mađarskih kraljeva, dok su carsku titulu sticali izborom za cara Svetog rimskog carstva nemačke narodnosti. Važno je imati na umu da se titula cara sve do 1804, kada je Austrija proglašena za carevinu, vezivala za Nemačko-rimsko carstvo, a ne za Habzburšku monarhiju, a veza između te dve države bila je ličnost vladara. Presudan uticaj na prerastanje početne personalne unije Mađarske i ostalih zemalja pod vlašću austrijskih Habzburga u realnu uniju imala je stalna turska opasnost i izmeštaj rezidencije kralja van teritorije Kraljevine. Mađarsko plemstvo je uvidelo da se ostaci Mađarske pod snažnim osmanskim pritiskom ne bi mogli održati bez habzburške dinastije, odnosno njene finansijske i vojne pomoći, te je njihov otpor prema dinastiji vremenom slabio. Mađarski staleži su nevoljno i pod jakim pritiskom dvora priznali da su odbrana, finansije i spoljni poslovi zajednička pitanja (mixta negotia) značajna za celu Monarhiju. Mada su Habzburzi od početka isticali da oni na mađarski presto nisu stupili izborima već nasledstvom, ipak su se u praksi ponašali u skladu sa mađarskim shvatanjem da njihova vlast može legalizovati izborima, i da, shodno tome, habzburški vladari moraju poštovati mađarski ustav, stara prava i privilegije, kako države tako i staleža. S druge strane, mađarski staleži su, u cilju regulisanja odnosa sa habzburškom 119
kućom i premeštanja njihove prestonice u Budim, formulisali 5. član zakona iz 1547. godine, kojim su priznali Habzburzima pravo nasleđivanja mađarskog prestola, s time što su zadržali pravo da izaberu određenog člana te porodice. Praksa je pokazala da su uvek birali najstarijeg muškog člana porodice. Zakon je ostavljao mogućnost da, posle izumiranja muške loze Habzburga, mađarski staleži izaberu kralja iz druge dinastije. Da bi se garantovala samostalnost države, staleška prava i privilegije plemstva, pomenuti zakon je naglasio da ličnost koja stupa na presto mora biti krunisana po zakonima Mađarske, što znači da je mora krunisati Mađarski državni sabor na teritoriji Mađarske. Vladar je bio obavezan da prilikom krunisanja izda svečanu inaguralnu povelju (diploma inagurale, hitlevél) kojom se obavezivao na poštovanje mađarskog ustava, zakona i običaja. Zakon je predviđao i polaganje zakletve na inaguralnu povelju. Navedene okolnosti krunisanja smatrane su tzv. staleškim garantijama (rendi biztosítékok), bez kojih vladaru nisu priznavani kraljevski prerogativi. Iz odredaba ovog zakona proisticalo je da ostaje na snazi mađarski pravni sistem, da Mađarski sabor zadržava pravo donošenja zakona, da opstaju centralni državni uredi, vekovni mađarski administrativni sistem, plemićke županije sa širokom samoupravom, kao i sudski sistem zemlje. Prihvaćen je princip da se Kraljevinom Mađarskom ne sme upravljati na osnovu zakona koje su doneli drugi sabori sem mađarskog i da funkcije u državnoj upravi i sudstvu mogu sticati samo državljani Mađarske. Prihvatanjem koncepta da su spoljni poslovi, odbrana i finansije zajednički interes sa drugim habzburškim posedima, početna personalna unija je postepeno prerastala u realnu uniju, te su centralni habzburški uredi u sve većoj meri sticali uticaj nad najvišim organima mađarskog upravnog sistema. Pri tome kompetencije habzburških ureda i mađarskih centralnih državnih ureda (Királyi Tanács, Magyar Kancellária, Magyar Kamara, Királyi Kúria) nisu bile jasno razgraničene, već su se često preplitale, što je izazivalo stalno trvenje između njih, odnosno na relaciji vladar – mađarski staleži. Stranci nisu učestvovali u radu upravnih organa Mađarske, te su Habzburzi svoju vlast ostvarivali preko centralnih ureda zajedničkih za sve svoje posede. Borba se vodila oko toga u kojoj meri mađarske ustanove mogu biti podređene ovim centralnim uredima. Da bi zaobišli obaveze koje su proisticale iz položene inaguralne zakletve, habzburški kraljevi duže vremena nisu sazivali sabor ili nisu popunjavali mesto palatina. Sa svoje strane, mađarski staleži su zahtevali da im se obezbedi učešće u formiranju zajedničke vojne, spoljne i finansijske politike. Međutim, u tome uglavnom nisu uspevali, čemu je pridonelo shvatanje da predstavnici mađarskih staleža svoj uticaj na zajedničke državne poslove ne treba da vrše ulaskom u sastav centralnih habzburških ureda i njihovim transformisanjem u skladu sa mađarskim interesima, već posredstvom istorijski nastalih mađarskih staleških ustanova, verujući da time na najbolji način štite svoje i državne interese. Pri tome, u težnji da u što većoj meri očuvaju svoju samostalnost i verujući da je Mađarska brana turskom prodoru u Zapadnu Evropu, staleži su sa toliko oštrine reagovali na apsolutističke i centralizatorske mere habzburške administracije, kao da su bili ravnopravan partner, a ne strana koja je upućena na pomoć. Reakcija vladara na takav stav bila je ređe sazivanje državnog sabora i nepopunjavanje položaja palatina. Ipak, pošto je izglasavanje poreza spadalo u nadležnost Mađarskog sabora, vladar ga je morao sazivati, što je istovremeno pružalo odličnu priliku za iznošenje mađarskih žalbi (gravamina). Staleži nisu bili spremni da izglasaju porez dok njihovim najvažnijim zahtevima ne bude udovoljeno. Razume se, u najvećem broju slučajeva oni su se morali povinovati željama kralja, ali u odbrani bitnih interesa zemlje pružali su čvrst otpor i bili 120
su spremni da ih i oružjem odbrane. U takvim okolnostima nastao je svojevrstan kompromis, odnosno podela vlasti između vladara i staleža, uz veoma široku unutrašnju autonomiju Mađarske i očuvanje upravnih i sudskih ustanova od najnižnih do najviših. U tom sistemu vrhovni predstavnici staleške države – palatin, ban, zemaljski sudija – imali su poseban značaj. Težnja dvora da Mađarsku u političkom, upravnom, sudskom, ekonomskom, finansijskom i verskom pogledu u najvećoj meri integriše u Habzburšku monarhiju, odnosno stalna borba mađarskih staleža i političara da očuvaju što veći broj elemenata suverenosti zemlje i sačuvaju svoje staleške privilegije kao i postojeće verske slobode – svojevrsna je oznaka habzburško-mađarskih odnosa sve do sloma Monarhije 1918. godine. Od sedamdesetih godina 16. veka do 1604. godine sučeljavanje interesa odvijalo se u ustavnim okvirima i ustavnoj formi, dok su u 17. veku suprotnosti nekoliko puta dovele do teških oružanih sukoba. Uticaj centralne, habzburške, vlasti bio je jači u oblastima u kojima odgovarajuća mađarska državna organizacija nije bila izgrađena. Međutim, gotovo celokupan mađarski staleški sistem preživeo je podelu zemlje, te su nova politička i vojna upravna tela osnovana samo ponegde, ali je i tada uticaj staleža najčešće bio osiguran. Zahvaljujući tome, u upravnoj i sudskoj organizaciji zemlje mađarski staleži su zadržali preovlađujući položaj. Tako su i funkciju okružnih vojnih glavnih kapetana po pravilu obavljali mađarski krupniji posednici, a viši oficirski kadar je vrbovan iz redova srednjeg plemstva, isto kao i činovnici u županijskoj upravi i sudstvu. Usled preplitanja ovlašćenja i staleških interesa, pogranična vojska (koju je, inače, uglavnom finansirao kralj), kao oružana sila mađarskih velikaša, povremeno je mogla biti iskorišćena i protiv samog kralja. Ipak, najsnažnija uporišta mađarskih političkih težnji i zamisli bili su veleposedi. Njihovi gospodari obavljali su najvažnije državne i vojne dužnosti, na razne načine za njih je bio vezan veći deo lokalnog srednjeg i nižeg plemstva, raspolagali su značajnim tvrđavama i privatnim vojskama. Bez njihove saglasnosti nisu se mogle donositi važne odluke ni na državnom ni na lokalnom nivou. Na svojim, gotovo kneževskim, dvorovima svesno su pokušavali da preuzmu određene državne, organizacijske poslove, za kojima se ukazala potreba usled premeštanja kraljevskog dvora iz Budima u Beč.
Kneževina Erdelj Nastanak Kneževine Erdelj, koji je završen u periodu 1541–1570, bio je neposredno prouzrokovan stanjem nastalim posle Mohačke bitke, građanskim ratom i osmanskim pohodima, ali je korene imao u predmohačkom razdoblju. U srednjem veku Erdelj je bio sastavni deo Mađarske i u njemu su bili na snazi opšti mađarski zakoni, ali, zbog velike udaljenosti od prestonice i teže komunikacije, Erdelj je i tada uživao poseban status. Njegovi staleži su držali posebne staleške skupštine čije su odluke priznavali, kako kralj Ferdinand I tako i kralj Jovan I. Posle konačnog odvajanja od matične države u drugoj polovini 16. veka Erdelj (Transylvania) postao je samostalni državnopravni subjekt u vazalnom statusu prema Osmanskom carstvu. Kao i u Kraljevini Mađarskoj, državna forma je bila staleška monarhija, s izbornim knezom i, mada su to moćnije porodice, poput porodica Rakoci ili Batori, pokušavale, naslednost se mogla ostvariti samo privremeno. U srednjem veku stanovništvo u međurečju Dunava i Tise teritorije istočno od brežuljkasto-šumskih predela zvalo je oblastima »iza šume«, onovremenim terminom Erdőelve, odakle je nastao naziv Erdély. Od te reči potiče latinski i rumunski naziv (Transylvania, odnosno Transilvania, Ardeal), dok je nemačko ime Siebenbürg. 121
Prema osmanskom shvatanju, u političkom smislu »Erdelj je pronalazak i svojina veličanstvenog sultana Sulejmana«. Erdelj je tursko sizerenstvo priznavao preko plaćanja godišnjeg danka i prilagođavanjem svoje spoljne politike turskoj. Knez bez sultanovog odobrenja nije smeo da započne rat, niti da sklapa savez sa drugim državama. Sultan je izbor kneza potvrđivao svečanom diplomom i u početku se mešao čak i u izbor kneževe supruge. Erdelj, međutim, nije uključen u osmansku državu: nisu uvedene osmanske ekonomske, upravne, sudske, finansijske ili vojne ustanove i sistemi; u njemu nisu boravile turske trupe; nisu postojale ni turske verske, obrazovne ili druge ustanove; nije se tu nastanilo tursko stanovništvo. Učvršćivanjem državnosti Erdelja turska vlast postala je manje teskobna, a sloboda u spoljnoj politici veća. Erdeljski kneževi su održavali redovne, mada ne i prijateljske, odnose sa Bečom, a povremeno i sa drugim zemljama: u 16. veku sa Francuskom, u 17. veku sa protestantskim silama – Engleskom, Nizozemskom i Švedskom, a od istočnih zemalja sa Poljskom, Vlaškom i Moldavijom. Porast ugleda i jačanje međunarodnog položaja Erdelja bili su vidljivi: knez Ištvan Batori 1576. godine izabran je za poljskog kralja; erdeljski knez stalno je izbegavao Portine pozive za učešće u ratu na njenoj strani; erdeljski kneževi, u svojstvu pravnog naslednika Kraljevine Mađarske, primoravali su Moldaviju i Vlašku na priznavanje njihovog suvereniteta; erdeljski kneževi od Gabora Betlena do turskih pohoda 1558–1662, sem pune unutrašnje samouprave, vodili su i gotovo potpuno samostalnu spoljnu politiku. Odlomak iz pisma Đorđa Martinucija upućenog Ferdinandu I ilustruje odnos erdeljskih kneževa prema Osmanskom carstvu: »Za Tursku me ne vezuje, niti će me u budućnosti išta vezivati; sa njom pregovaram samo prividno prijateljski da bih ovu zemlju okruženu neprijateljima sačuvao neokrnjenu, dok nas oružje Vašeg Visočanstva ne oslobodi ropstva...« Slično je o Osmanskom carstvu razmišljalo i stanovništvo Erdelja, s tim što su vremenom mogli zamisliti i rasplet u kojem bi se Kraljevina Mađarska priključila Erdelju, a ne obrnuto. Počev od plana Ištvana Batorija da, posle smrti cara i kralja Rudolfa Habzburškog, pod svojom vlašću ujedini sve mađarske teritorije, u tom duhu razvile su se i ideje kasnijih erdeljskih kneževa Ištvana Bočkaija, Gabora Betlena, Đerđa Rakocija prvog i drugog, kao i oba Ferenca Rakocija, pa i Tekelia. Osamostaljenje od matične države i stvaranje Erdelja kao posebne države prouzrokovano je spoljnim činiocima. Priklješten između dveju snažnih imperija, spoljnu i unutrašnju politiku Erdelja određivalo je osećanje slabosti i ugroženosti, što je u prvi plan isticalo probleme vezane za odbranu – organizovanje vojske i državnih finansija, što je jačalo kneževsku vlast na štetu staleža. Iako je staleška skupština sazivana godišnje nekoliko puta, od nje se uglavnom očekivala samo potvrda kneževskih odluka. Jaka kneževa vlast uočavala se u praksi, te je – za razliku od razvijenih staleških sistema, gde su predstavnici aristokratije i crkveni velikodostojnici automatski ulazili u najviše državne organe – erdeljski knez je sam imenovao i smenjivao svoje savetnike. Kneževska kancelarija takođe je imala ograničene nadležnosti. Pri izboru saradnika knez se obično rukovodio kriterijumom lojalnosti i pouzdanosti, a manje stručnosti. Važan oslonac kneževe vlasti bili su posedovni odnosi u Erdelju: najveći zemljoposednik je bila državna komora i nije postojala praksa, slična onoj u Kraljevini Mađarskoj, da se državna zemljišta daruju zaslužnim pojedincima. Sem toga, u Erdelju nije bilo veleposeda kao u drugim delovima Mađarske, što je sprečilo nastajanje suviše jakih porodica sa njima podređenim familijama i privatnim vojskama. Drugi oslonac kneževe vlasti bila je tzv. atname – svečana diploma kojom je sultan potvrđivao njegov izbor za kneza. Povelja je knezu garantovala vojnu i političku pomoć 122
protiv spoljnih i unutrašnjih neprijatelja. Razume se, atname je imalo i svoje negativne posledice: nezadovoljnici aktuelnim knezom često su na Porti tražili podršku za svoje postavljanje. Mada su Osmanlije retko udovoljavale tim zahtevima, na ovaj način su stvarane povoljne okolnosti za mešanje u unutrašnje poslove Kneževine. Kada je na prestolu bila sposobna i odgovorna ličnost, kao što su bili Ištvan Batori, Gabor Betlen, Đerđ Rakoci I, jaka kneževska vlast je odgovarala državnim interesima Erdelja, ali za vreme vladavine manje sposobnih, neodlučnih vladara, pokazale su se sve njene mane, kao i nedostaci nesavremenog administrativnog sistema. U Erdelju su postojale tri privilegovane nacije – mađarska, sekeljska i saska, koje su uživale autonomiju u svojim oblastima. Izvestan stepen opštinske autonomije imali su Rumuni u Erdelju, iako oni nisu svrstavani u red privilegovanih nacija. Rumuni plemići individualno su učestvovali u političkom životu županija i stolidca. Tzv. stolice (szék, székek) su bile samoupravne administrativne oblasti srednjeg nivoa, karakteristične za teritorije nastanjene Sasima i Sekeljima u Erdelju. Pod turskim suverenitetom i kasnije pod Habzburzima, erdeljske županije, odnosno sekeljske i saske stolice, sačuvale su svoju široku samoupravu.
Teritorije pod osmanskom vlašću Osmanska vlast se od 1541. do 1683. godine postepeno proširivala, slabeći vojnu i ekonomsku otpornu snagu mađarskih oblasti. Ubrzo posle osvajanja Budima, Porta je, radi osiguranja poreskih prihoda, snabdevanja vojske i stabilizacije svoje vlasti, počela da organizuje državnu upravu. Sulejman I i njegovi naslednici su u osvojenim oblastima pokušali da uvedu uređenje kakvo su već izgradili na Balkanu. Međutim, u tome su samo delimično uspeli, ne ostvarivši pri tom svoj prvobitni cilj: da integrišu lokalno stanovništvo u osmansko društvo i da ostvare potpunu kontrolu nad zaposednutim teritorijama. Osvojene oblasti su sredinom 16. veka svrstane u Budimski i delom u Temišvarski vilajet, a kasnije su osnovani Jegarski, Eršekujvarski i Varadski vilajet. Starešina osvojenih mađarskih oblasti bio je beglerbeg Budimskog vilajeta, u rangu paše, a od 1623. godine redovno je dobijao i zvanje vezira. On je, po potrebi, raspolagao vojnim snagama Temišvarskog i Bosanskog vilajeta. Pašin glavni savetodavni organ bio je divan. U administriranju njemu poverenih oblasti pomagali su janičarski aga, defterdar zadužen za poreze, komandant dunavske flotile (kapudan-paša) i brojni drugi uredi organizovani po ugledu na carigradske. Budimski paša je vodio živu prepisku na mađarskom jeziku sa bečkim dvorom i Dvorskim ratnim savetom. Vilajet je bio podeljen na manje administrativne oblasti – sandžake različite veličine, sa sandžakbegovima na čelu. Oni su imali vojnu, upravnu i pravosudnu vlast. Budimski vilajet se prostirao do Niša i Vidina i krajem šezdesetih godina 16. veka obuhvatao je 20 sandžaka, dok se Temišvarski vilajet sastojao od osam sandžaka. Uz sandžakbegove delovale su od njih nezavisne sudije (kadije), koje su bile ključni funkcioneri središnjih upravnih i sudskih vlasti. Kadije su, sem sudskih nadležnosti i kontrole rada sandžakbegova, imale aktivnu ulogu u razrezivanju i uterivanju poreza, mobilizaciji vojske, nadzoru vašara, zanatlijskih udruženja, raznih verskih zajednica i u izgradnji objekata. U sudstvu njihov pomoćnik bio je muftija. Poverenici erara bili su emini, a subaše su odgovarale za održavanje reda po sandžacima. Alajbegovi su imali zadatak da po potrebi obezbede mobilizaciju vlastele. Sve njih, kao i muslimansko 123
sveštenstvo po sandžacima, imenovala je i plaćala carigradska vlada. Direktno od fiska dobijali su platu i pešadija, konjica i artiljerija po tvrđavama. Sandžaci su se dalje delili na nahije i sudske okruge (kaze). Mađarska vlastela, imućnije stanovništvo gradova i varošica, kao i mnoštvo seljaka, izbegli su u Kraljevinu Mađarsku ili Erdelj. Njihova mesta zauzeli su predstavnici turskih upravnih i vojnih vlasti, crkve i kulture, a zatim i muslimanski trgovci, zanatlije i razno pomoćno osoblje. Vrlo brzo su uspostavljene carinarnice. Najbrojnija je bila vojska. Muslimansko stanovništvo se gotovo potpuno grupisalo u gradovima i vojnim utvrdama, manjim ili većim tvrđavama. Nema podataka da je neki od spahija stanovao na selu. Nije postojala planska sistematska kolonizacija turskog stanovništva u Mađarskoj i, sem južnih delova Segedinskog sandžaka, nije bilo muslimanskog stanovništva po varošicama i selima. U stvari, celokupno tursko stanovništvo nalazilo se u 80–90 utvrđenih mesta. Stanovništvo nekoliko strateški važnih naselja (Estergom, Višegrad, Nograd) planski je zamenjeno muslimanskim, odnosno pravoslavnim življem u turskoj službi. U mestima sa mešanim hrišćanskim i muslimanskim stanovništvom nastali su posebni kvartovi za različite veroispovesti, s tim što su se muslimani grupisali oko vojnih i upravnih objekata, odnosno u centru naselja. U varošicama i selima opstali su samoupravni i sudski organi iz predmohačkog doba, naravno uz izvršavanje poreskih i feudalnih obaveza prema državi i spahiji. Stanovništvo tih naselja imalo je pravo da otuđi svoje nekretnine, ali oni su bili samo posednici, a erar vlasnik celokupnog zemljišta. Inače, najvrednija zemljišta zadržao je za sebe sultanov erar (sultan-i-has), a ostala zemljišta je delimično razdelio u vidu feudalnih poseda pašama, sandžakbegovima, zaslužnim vojnicima i činovnicima. Oni su, srazmerno prihodima ostvarenim na svojim posedima, morali opremati određeni broj vojnika. Pri stvaranju poreskog sistema osmanske vlasti su detaljno proučile srednjovekovne mađarske zakone i poreski sistem i svoju praksu su uglavnom tome prilagodile. Tako su kmetovi bili obavezani da plaćaju 50 akči (jedna forinta) po »kapiji«, desetinu od žitarica, vina i ovaca, kao i druga sitna davanja spahijama. Kmetovske porodice su državi plaćale takođe po 50 akči. Pored pomenutih obaveza, povremeno su zahtevani rad na popravkama tvrđava, puteva i vanredna davanja u hrani. Naselja koja su se nalazila na državnim posedima često su sve svoje feudalne obaveze mogla otkupiti godišnjim paušalnim plaćanjem. Turski poreski sistem nije bio mnogo stroži od mađarskog. Mada su u 16. veku u većini slučajeva u građanskim i krivičnim parnicama hrišćanskog stanovništva sudili Turci, pored njihovog pravnog sistema opstao je i funkcionisao i mađarski, i u praksi je zapravo on regulisao odnose unutar hrišćanske zajednice. Sem navedenih obaveza, vanrednih i neuobičajenih opterećenja, odnosno zloupotreba prilikom njihovog uterivanja, položaj seljaštva posebno je otežan jer su morali izmiriti poreske obaveze i prema svojim mađarskim feudalnim gospodarima i Katoličkoj crkvi. Ta praksa je proisticala iz shvatanja mađarskih vladajućih krugova da je turska vlast samo privremena, pa su oblasti pod osmanskom vlašću tretirali kao okupirane, odnosno kao neotuđive delove Kraljevine Mađarske, gde nisu prekinuti ni suverenitet vladara, ni feudalna prava mađarskih zemljoposednika. Habzburški vladar, palatin i namesnik raspolagali su upražnjenim posedima na okupiranim oblastima kao da Turci uopšte nisu prisutni. Ovo pravno shvatanje u praksi je sprovela mađarska pogranična vojska, koja je u stalnom četovanju po osvojenim teritorijama uterivala poreze, u prvo vreme za svoje potrebe, a kasnije i u svojstvu poverenika odgovarajućih 124
vlastelina. Razume se da ni Turci nisu ostajali dužni: u svojim prepadima, koji su povremeno zalazili duboko iza mađarskih odbrambenih linija, primoravali su hrišćane na materijalna davanja. Ipak, turske akcije su se obično odnosile samo na pogranične teritorije, dok je mađarska strana uterivala porez gotovo po celoj okupiranoj oblasti. Sem obezbeđivanja sredstava za nadoknadu odbrambenih troškova granice, upadima na osmansku teritoriju stečena su i saznanja o snazi i spremnosti njihove vojske. Stalnim prisustvom hrišćanskih graničara u turskim oblastima, međutim, nisu postignuti značajniji vojni uspesi: njihovi prodori nisu mogli da spreče velike turske pohode, ali su doprineli tome da se Turci van utvrđenih gradova nisu osećali bezbedno, te su se povlačili iza zidina tvrđava i gradova. Iako je dvostruko oporezivanje hrišćana u okupiranim oblastima za seljaštvo predstavljalo veoma teško dodatno opterećenje, ono je u nekim slučajevima i obezbeđivalo izvesnu zaštitu od zloupotreba osmanskih vlasti, ali i slobodno kretanje hrišćanskih trgovaca s okupiranih oblasti po Erdelju i Mađarskoj. Vlasti Kraljevine Mađarske su se sve više uplitale u odnose svog stanovništva sa teritorijama i žiteljima pod osmanskom vlašću. Počev od 1574. godine, Mađarski državni sabor je tokom 16. veka tri puta zabranio dobrovoljno pokoravanje osmanskim vlastima, a prema zakonima donetim 1622, 1625. i 1635. godine, lica koja su putovala na tursku teritoriju, prodavala oružje Turcima ili sa njima sklapala savez kažnjavana su smrću i konfiskacijom imovine. U drugoj polovini 17. veka pod optužbom turcizma osuđivani su i oni koji bi se odevali u tursku odeću, prihvatali turske običaje (npr. pušili duvan), prenosili turska pisma, često boravili u turskim tvrđavama, zalagali ili prodavali nekretnine Turcima ili ako bi se obraćali kadiji a imali mogućnost da se obrate mađarskim vlastima, koje su smatrale da je dotično pitanje u njihovoj nadležnosti. Planovi Osmanlija izjalovili su se i u drugim vidovima. S obzirom na to da se evropskim osvajanjima postepeno smanjivao procentualni udeo Turaka i muslimana u ukupnom stanovništvu Osmanskog carstva, jedan od prvenstvenih interesa Porte bio je pridobijanje što širih slojeva pokorenog stanovništva za svoje ciljeve. Na Balkanu, gde je osmanska vlast uspela da se utvrdi, ta politika je davala veoma dobre rezultate. Mnogi Grci, Bugari, Srbi, Bosanci i Albanci prelazili su u muslimansku veru i imali određenu ulogu u administrativnom, sudskom i vojnom sistemu Osmanskog carstva. Neki od njih su zauzimali i najviše činovničke ili vojne položaje i odigrali su važnu ulogu u istoriji Turske. Sem preobraćenika, brojni balkanski hrišćani su stupali u službu osmanske armije (veći deo »turske« vojske u osvojenim mađarskim i hrvatskim zemljama činili su Južni Sloveni) i civilne administracije. Drugačija je bila situacija u Mađarskoj. Katolici su bili izrazito neprijateljski raspoloženi prema osmanskoj državi, a neuspešna je bila i akcija Porte da pridobije protestante i više socijalne slojeve većih varošica, te je broj mađarskih preobraćenika bio veoma mali. Mađarsko seljaštvo nije skrivalo svoje neprijateljstvo prema Turcima i odbijalo je uklapanje u osmanski administrativni i društveni sistem, nije stupalo ni u redove osmanske vojske, već se radije opredeljivalo za hrišćansku pograničnu vojsku ili je odlazilo u hajduke. Katoličko i protestantsko stanovništvo zaposednutih oblasti radije je napuštalo ove oblasti nego ostajalo da živi pod turskom vlašću, što je, zajedno sa teškim gubicima tokom turskih pohoda, dovodilo do toga da cele oblasti opuste i da se na njima nastani pravoslavni slovenski, prvenstveno srpski živalj. Protivtursko raspoloženje stanovništva u velikoj meri su podržavale hrišćanske crkve – katolička i protestantske. Lišeno bilo kakve podrške lokalnog stanovništva, Osmansko carstvo je svoju vlast na mađarskim teritorijama moralo organizovati oslanjajući se samo na svoje snage i, sve 125
do poraza u Bečkom ratu, imala je problema s učvršćivanjem vlasti, svog političkog i pravnog sistema. Štaviše, vremenom je morala da prihvati opstajanje, pa čak i jačanje, mađarskih ustanova. Razlike između karaktera osmanske vlasti na Balkanu i u Mađarskoj svakako su prouzrokovane i činjenicom da su balkanske zemlje u celosti potpale pod tursku vlast, da je njihova državnost ukinuta i da su njihove crkve došle pod kontrolu osmanske države. Međutim, nezaobilazna je i činjenica da su se Osmanlije na teritoriji Kraljevine Mađarske sudarile sa državama i društvima organizovanim po zapadnoevropskim normama, koje su njihov prethodni petstogodišnji državni život učinile daleko otpornijim nego što je to bio slučaj sa balkanskim susedima.
Izgradnja odbrambenih sistema hrišćana i Turaka Mađarska odbrambena linija, sastavljena od pograničnih tvrđava i utvrda, formirana je dužim istorijskim razvojem, čiji se začeci nalaze u odbrambenoj politici Sigismunda Luksemburškog i Matije Korvina. U srednjem veku postojala je spoljna (Oršava– Beograd–Šabac–Jajce–Knin–Jadransko more) i unutrašnja (Karanšebeš–Petrovaradin– Krupa–Senj) odbrambena linija. Osmansko carstvo je oba odbrambena sistema razorilo uglavnom u prve tri decenije 16. veka, tako da su posle Mohačke bitke Mađarska i Hrvatska, odnosno Slavonija, ostale bez velikih odbrambenih tvrđava. Zauzeti ratovanjima dvojice kraljeva Mađarske, staleži su, uz pomoć habzburškog vladara, tek početkom četredestih godina, uglavnom posle zauzeća Budima, preduzeli mere za izgradnju nove odbrambene linije. Kičmu odbrambenog sistema činile su srednjovekovne kraljevske i plemićke tvrđave, zamkovi, samostani i crkve srazmerno širokih zidova i sa visokim kulama. Razume se, usled razvoja vojne tehnike, odnosno velike vatrene moći turske vojske, ti objekti su se pokazali nesavremenim i ukazala se potreba za njihovom temeljitom modernizacijom. Osavremenjivanje je iziskivalo velika materijalna ulaganja vladara i staleža, koji su u početku izdržavali većinu tvrđava. Na državnim saborima 1543–1544. godine mađarski staleži su od vladara tražili da vodi računa o tvrđavama koje njihovi vlasnici nisu mogli da izdržavaju, odnosno da on finansira popravku pograničnih tvrđava i da u njima izdržava vojsku. U velikom poduhvatu modernizacije tvrđava značajnu ulogu imali su italijanski arhitekti, odnosno italijanska vojna arhitektura, koja je smatrana najmodernijom u to doba. Pri organizaciji i izgradnji odbrambene linije osnovna zamisao bečkog dvora je bila da se napredovanje Osmanlija mora, i uz velika materijalna ulaganja, zaustaviti što dalje od austrijskih pokrajina, već na teritoriji Mađarske. Slično mišljenje vladalo je i u nemačkim zemljama: Carevinski savet Svetog rimskog carstva nemačke narodnosti Mađarsku je pominjao kao istureni bastion odbrane nemačkog naroda. Mada je ta koncepcija Mađarsku pretvarala u stalno bojište, mađarskim staležima je bilo jasno da je to jedini način za opstanak zemlje. Odbrambeni sistem, svojevremeno nazivan propugnaculum Christianitatis, pod nadzorom Dvorskog ratnog saveta, završen je sedamdesetih godina 16. veka. Protezao se od Jadranskog mora, preko Karlovca, prema tvrđavi Kanjiža, duž jezera Balaton prema severu, gde su tvrđave Đer i Komarom obezbeđivale puteve koji su vodili prema zapadu. Na severu zemlje nalazile su se tvrđave severnog Srednjogorja do Tise, od Satmara linija je vodila na jug duž zapadnih granica Erdelja. Osnovni zadatak odbrambene linije je bio da uspori napredovanje velikih turskih armija i da spreči upade manjih vojski. Broj od 100–120 pograničnih tvrđava organizovan je u šest generalnih kapetanija 126
(főkapitányság): hrvatsku, slavonsku, kanjišku, đersku, gornjomađarsku i kapetaniju rudarskih oblasti, sa centrima u Karlovcu, Varaždinu, Velikoj Kanjiži, Đeru, Košicama i Komaromu. U tvrđavama je bilo ukupno oko 20.000–22.000 vojnika. Za odbranu dunavske plovidbe organizovana je flotila šajkaša u Komaromu. Osim velikih tvrđava, odbrambenu liniju činile su srednje i manje tvrđave i utvrde koje su se često nalazile u zaleđu velikih, strategijski važnih tvrđava. Njihov zadatak je bio da spreče manje turske upade, ali i da služe kao baze napada na osmansku teritoriju. Stražare različitih veličina služile su za osmatranje granice i suzbijanje upada manjih pljačkaških odreda. Najmanje tvrđave imale su po 20–40 vojnika, a velike 500–1.000, pa i više: u tvrđavu Kanjiža smešten je garnizon od 1.950 ljudi, tvrđava Đer raspolagala je sa 1.400 vojnika, a Komarom sa 1.024. Pogranična vojska je imala šarolik sastav. Prema odluci Mađarskog sabora iz 1554. godine, veleposednici i plemstvo su na svakih sto kmetova morali potpuno da opreme po dva konjanika i da ih drže stalno pod oružjem. Plaćenike po kraljevskim i privatnim plemićkim tvrđavama plaćale su državna blagajna i vlastela. U slučaju veće opasnosti, proglašavana je plemićka insurekcija. Tada je plemstvo bilo u obavezi da lično pođe u boj i da, u srazmeri sa veličinom poseda, na svakih sto kmetova opremi deset konjanika i po deset strelaca snabdevenih puškom. Vojsku bi u tom slučaju predvodio kralj ili palatin. Vrhovnu komandu nad odbrambenom linijom imao je vladar preko svojih centralnih ureda, a od 1556. godine Dvorski ratni savet u Beču, koji je ujedno bio odgovoran za njeno funkcionisanje. Međutim, Dvorski ratni savet taj veliki zadatak nije uspeo da izvrši u onoj meri koju su okolnosti iziskivale. Rad Dvorskog ratnog saveta vezan za opremanje i upravu nad pograničnim tvrđavama bio je neorganizovan, neodgovoran i aljkav. I pored mnogih žalbi lokalnih komandanata, tvrđave su često bile zapuštene, nesnabdevene municijom i oružjem, slabo održavane, a posade su ostajale bez plate; kapetani imenovani za komandante tvrđava često nisu bili dorasli zadatku. Pored toga, održavanje službenih veza sa Dvorskim ratnim savetom bilo je otežano, a usled iznenadnih turskih napada nije bilo ni vremena za prepisku, te su pogranične tvrđave uglavnom delovale samostalno i njihovi komandanti su donosili odluke prema situaciji na terenu. Nepostojanje jake centralne uprave nedostajalo je i stoga što tvrđave međusobno nisu mogle redovno i dovoljno da se potpomažu. Nije postojala mobilna vojska koja bi mogla da se prebacuje na ugrožena mesta ili da napadne Turke, te je u nuždi pomoć pružala posada susedne tvrđave. Slično tome, i prilikom upada hrišćana na tursku teritoriju, korišćena je posada određene tvrđave, slabeći na taj način svoju odbranu. Zbog neredovne isplate, posade tvrđava su često globile stanovništvo okolnih sela, plenile njihovu imovinu, što bi prouzrokovalo žalbe, pa i raseljavanje stanovništva. Odbrambena linija je finansirana novcem od poreza prikupljenog u Mađarskoj, pomoći koja je stizala od Češke, austrijskih i slovenačkih pokrajina, iz Nemačkog carstva i od pape. Te sume su na papiru delovale impozantno, ali je u praksi pomoć bila osetno niža, stizala je neredovno i, prolazeći kroz mnoge instance, kopnila je na putu od pošiljaoca do ratnika u prvim borbenim redovima. Visina ratnog poreza u drugoj polovini 16. veka u Hrvatskoj je u proseku iznosila 3.500 forinti, a izdaci odbrane između 200.000 i 550.000 forinti. U Mađarskoj je u isto vreme od 160 značajnijih tvrđava polovina bila u vlasti krune, druga polovina u rukama domaćih magnata, a posade u njima do sredine 17. veka bile su sastavljene od domaćih ljudi (milites nativi). Troškovi odbrane Mađarske su krajem 16. veka iznosili godišnje oko milion forinti, od čega je oko 400.000 forinti poticalo iz domaćih izvora. 127
Osmanskom carstvu je takođe bilo potrebno gotovo trideset godina da od osvojenih i novopodignutih tvrđava izgradi uspešan odbrambeni sistem koji je mogao da osujeti vojne prodore hrišćana. Stvorena je višeslojna odbrana od 100 do 130 tvrđava, u zavisnosti od ratne sreće. Glavni teret odbrane snosile su ogromne tvrđave poput onih u Budimu i Pešti, Estergomu i Temišvaru. Od 17. veka njima su pridodate i tvrđave Kanjiža (Nagykanizsa), Eger (Jegra), Veliki Varadin, Eršekujvar (Újvár, Nové Zámky, Slovačka), u kojima je bilo stacionirano od 1.000 do 2.000 vojnika. U prvoj borbenoj liniji nalazile su se i veće tvrđave sa 400–500 vojnika (Siget, Filek, Hatvan, Palota). Iza njih se protezala linija utvrda sa 100–300 vojnika, dok su treću odbrambenu liniju činile slabo utvrđene palanke sa 50–100 vojnika. Ukupan broj vojnika te tri linije se (kao i na drugoj strani) kretao od 20.000 do 25.000 vojnika. Sem pomenute vojske, tokom 16. veka u osvojenim oblastima nalazilo se i 7.000–9.000 spahija stalno spremnih za boj. Na većim rekama – Dunavu, Tisi, Dravi i Morišu – krstarile su flotile turskih šajkaša. Prema saznanjima bečkih vlasti, na teritoriji graničnih vilajeta – budimskog, temišvarskg i bosanskog – sredinom 16. veka nalazilo se ukupno 40.727 vojnika, od kojih je bilo 29.777 pod komandom budimskog, 4.950 pod komandom temišvarskog i 4.000 pod komandom bosanskog paše. U slučaju opasnosti, moglo se dići još 10.000–15.000 vojnika. Najveći broj vojnika bio je smešten u oblastima iz kojih se mogao očekivati napad: u Budimu se nalazio garnizon od 2.325, u Pešti od 1.800 vojnika, u Estergomu i Parkanju od po 1.900, u Sekešfehervaru od 1.647 vojnika. U nekim periodima ukupni izdaci za plate vojnika na Vojnoj granici premašivali su ukupne prihode iz osvojenih mađarskih i hrvatskih oblasti, te je manjak nadoknađivan iz centralnih carigradskih kasa, a u 17. veku od poreza sakupljanih na Balkanu. Stoga se postavljalo pitanje isplativosti okupacije pomenutih teritorija.
Reformacija u Mađarskoj Jedna od društvenih pojava koja je umnogome odredila istoriju Mađarske svakako je reformacija. Ona je tekla naporedo sa jačanjem turske opasnosti, da bi svoj vrhunac dostigla u drugoj polovini 16. veka. Istorija reformacije (i protivreformacije) u Mađarskoj tesno se ispreplitala s odnosima Kraljevine Mađarske i Erdelja prema Habzburškoj monarhiji i Osmanskom carstvu, ali i sa političkim odnosima između dveju mađarskih država. Pri tome je versko raspoloženje širih slojeva stanovništva podsticajno delovalo na odbranu, kako od turskog nadiranja tako i od centralizatorskih i apsolutističkih težnji bečkog dvora, ali i na razvoj kulture na narodnom jeziku. Reformacija se u Mađarskoj pojavila u godinama pred Mohačku bitku, a njeno kasnije širenje bilo je uslovljeno složenim političkim i društvenim prilikama na tri dela podeljene Mađarske. U momentu pojave novih ideja, 80 /o_85% stanovništva Mađarske bili su katolici, ostali su većinom bili pravoslavni, a veoma je mali deo stanovništva pripadao pretprotestantskim jeretičkim pravcima i jevrejskoj veri. Za pedesetak godina situacija se u potpunosti izmenila: sedamdesetih godina protestanti su činili 75%–80% stanovništva! Do pedesetih godina nove ideje su prihvatane u uverenju da je posredi reformacija unutar Katoličke crkve. Od sredine pedesetih godina rascep unutar Crkve je postao očevidan i došlo je do organizovanja protestantskih crkava na tlu Mađarske. Reformacija se u početku širila u luteranskom duhu, a kasnije je prevladalo kalvinističko učenje. Poznavanje nemačkog jezika i jake veze s evropskim događajima učinili su da novi duhovni pravac svoje prve pristalice nađe na kraljevskom dvoru u 128
krugovima državnih dostojanstvenika oko kraljice Marije Habzburške, zatim u rudarskim, saskim i slobodnim kraljevskim gradovima, kao i među aristokratijom. Prvi centri reformacije među aristokratijom, koji su imali uticaja i na okolna naselja, nastali su uglavnom posle 1526. i 1541. godine na dvorovima zemaljskog sudije Eleka Turzoa, erdeljskog vojvode Petera Perenjija, Tamaša Nadašdija, porodice Terek i na temišvarskom dvoru Petra Petrovića. Njih su pridobili učeni ljudi koji su na stranim univerzitetima došli u dodir sa protestantizmom. Srazmerno brzom i zaista širokom prihvatanju protestantskih ideja, sem već od ranije postojećih zahteva za reformom Crkve i činjenice da je prihvatanje protestantskih učenja davalo okvir protivhabzburškoj političkoj orijentaciji, nesumnjivo je doprinela velika privlačnost bogosluženja na narodnom jeziku. Sem pomenutih, pri opredeljenju za novu veru bitan činilac su predstavljala sama nova učenja, ubedljivost propovednika, kao i njihova međusobna povezanost, odnosno srazmerno tesna povezanost s evropskim zbivanjima (protestantski propovednici su uporno posećivali evropske ličnosti, univerzitete i kulturne centre značajne za širenje protestantizma). Važna je bila i činjenica da je protestantizam u materijalnom pogledu bio manje zahtevan od Katoličke crkve. Pri tome su i važeći mađarski zakoni olakšavali širenje protestantskih učenja: svaki vlastelin i sve samoupravne zajednice (slobodni kraljevski gradovi, određene varošice) imali su pravo da pozivaju paroha prema sopstvenom izboru, što je praktično značilo da je o prihvatanju protestantske vere u određenom naselju odlučivao vlastelin, odnosno magistrat grada ili varoši. Za razliku od barona, plemstvo, koje je bilo neprijateljski raspoloženo prema svemu što je strano, sporije je prihvatalo nove ideje. Državni sabor je pod njihovim pritiskom 1523. i 1525. godine doneo zakone koji su propagatore i simpatizere protestantizma osuđivali na smrt i konfiskaciju imovine. Bilo je i slučajeva spaljivanja protestantskih knjiga, pa čak i propovednika. Ištvan Verbeci je na nemačkom Carevinskom saboru u Vormsu 1521. godine pokušao da ubedi Martina Lutera da napusti svoja učenja. Bez obzira na početni otpor plemstva i na privrženost obojice kraljeva katoličanstvu, reformacija je u mađarskim oblastima napredovala brzo i uglavnom nenasilno. Za dve decenije sastav Državnog sabora je osetno izmenjen, te je posle 1548. godine bilo moguće doneti zakone samo protiv učenja novijih od Luterovih. Prema nedovoljno pouzdanim podacima iz 18. veka, prvi propagator Luterovog učenja bio je Surdaser, franjevački redovnik iz Šleske, koji je već 1517. godine delovao u Sebenu (Nagyszeben, Sibiu, Rumunija). U prvoj fazi prihvatanja Luterovih ideja njeni propagatori su bili visokoobrazovane ličnosti iz katoličke jerarhije, poput Konrada Kordatusa i Johana Kreslinga, koji su već od 1521. godine na budimskom dvoru zagovarali prihvatanje novih ideja. Među najuticajnije reformatore spadao je Maćaš Biro iz Deve, humanistički naučnik, autor prvog udžbenika na mađarskom jeziku. U matičnoj knjizi Krakovskog univerziteta pored njegovog imena stoji primedba: »Ovaj Maćaš je među Mađare preneo Luterovu kugu, grešnik, opasan čovek.« Jedan od najpoznatijh reformatora u Mađarskoj, Mihalj Starai, koji je završio univerzitet u Padovi, odličan pesnik, propovednik i zaštitnik interesa kmetova, dobar znalac slovenskih jezika, za sedam godina je duž Drave osnovao 120 protestantskih zajednica. Nepokolebljivi sagovornik, koga su se luterani bojali kao vatre, bio je Marton Šanta Kalmančehi, prvi kalvinistički biskup u Mađarskoj (1556). Najvatreniji propagator i najuspešniji u raspravama vođenim sa katolicima bio je popularni vođa kalvinista Peter Melijus Juhas. Ištvan Kiš iz Segedina svoju delatnost je razvio isključivo na okupiranim teritorijama. 129
Njegovi teološki radovi (objavljivani su u Švajcarskoj i Londonu) privukli su pažnju i međunarodnih naučnih krugova. Većina mađarskih reformatora bili su nekadašnji katolički sveštenici ili pripadnici katoličkih crkvenih redova, pre svega najpopularnijeg reda u Mađarskoj – franjevaca. Oni su verovali da svojim radom pridonose, već duže vremena očigledno neophodnoj, reformi Katoličke crkve a ne rascepu unutar nje. U stvari, rascep je postao očigledan tek kada se na Tridentskom crkvenom saboru pokazalo da Rim nije spreman da prihvati ponuđene reforme. Sem Maćaša Biroa, Ištvana Kiša, Mihalja Staraija, iz njihovih redova je poticao i »mađarski Auter«, Andraš Horvat Skaroši i dramski pisac i osnivač čuvenog protestantskog kolegijuma u Šarošpataku Ištvan Kopači (u Šarošpataku je 1541. štampan prevod Novog zaveta na mađarski jezik – prva knjiga na mađarskom jeziku koja nije štampana u inostranstvu). Mada je veliki deo propagatora reformacije poticao iz trgovišta, stanovništvo trgovišta i sela priključilo se reformaciji tek tridesetih i četrdesetih godina 16. veka. Međutim, raskol je tada bio toliko silovit da su ubrzo po Mađarskoj preostala samo ostrvca katolika. Konkurenciju kalvinizmu kraće vreme je predstavljao antitrinitarizam, koji je, zbog nedovoljne koherentnosti, ubrzo marginalizovan. Luteranizam je potisnut na područja nastanjena Slovacima i Nemcima. Kalvinistička vera postala je preovlađujuća. U istočnom delu Mađarske, na područjima pod vlašću kralja Jovana I, reformacija se širila kao reakcija na izvesne negativne pojave u Katoličkoj crkvi, ali i kao forma otpora Habzburzima. Uspeh reformacije je u Erdelju bio potpun: protestanti su zauzeli sve funkcije u državnoj upravi i katolici su od 1551. godine na kneževskom dvoru smeli da borave samo kao privatna lica, bez ikakvih zvaničnih funkcija. Izvršena je sekularizacija imovine Katoličke crkve (1556) i, uporedo s tim, znatno je ograničena sloboda katoličke veroisposvesti. U petnaestogodišnjem periodu 1566–1581. katolička vera je u suštini zabranjena zakonom koji je propisao da svi katolički crkveni ljudi moraju da napuste Erdelj. Sam kralj Jovan II je 1562. godine napustio katoličku veru i prešao u kalvinizam, mada time njegov verski preobražaj nije okončan – umro je kao antitrinitarac. Mada su habzburški vladari mahom bili veliki protivnici reformacije, širenje reformacije ni u Kraljevini Mađarskoj nije nailazilo na veće teškoće. Habzburzi u Mađarskoj nisu mogli da vode agresivnu protivreformacijsku politiku, sličnu onoj u slovenačkim, austrijskim i češkim zemljama, usled samosvesnosti i snage mađarskih staleža, kao i činjenice da su Mađari podnosili velike gubitke na turskom frontu i raspolagali srazmerno jakim vojnim snagama. S druge strane, protestantski mađarski staleži, zbog uvažavanja dinastije, nisu izvršili sekularizaciju imovine Katoličke crkve, niti su uništili njenu potpuno onemoćalu organizaciju. Ovaj propust je imao dalekosežne posledice: omogućio je da od poslednjih decenija 16. veka počne postepeno oživljavanje Katoličke crkve u Kraljevini Mađarskoj, a od prvih decenija 17. veka čak i ofanziva rekatolizacije stanovništva i društva. Na teritoriji Budimskog pašaluka reformacija nije nailazila na otpor, jer su osmanske vlasti uglavnom tolerisale verske zajednice čiji se centar nalazio unutar granica njihove države. Rad protestantskih propovednika nije sprečavan, zapravo odnos turskih vlasti prema protestantizmu bio je uglavnom ravnodušan. Jedan budimski paša je, govoreći o različitim hrišćanskim konfesijama i islamu, primetio: »Imamo jednog boga, jednako smo ljudi, ako se i razlikujemo po veri.« Ovakvo shvatanje bilo je blisko i kalvinistima. Uz katoličku crkvenu organizaciju, koja je u mnogim mestima ostala bez 130
sveštenstva i bez vernika, do šezdesetih godina 16. veka obrazovane su i osnovne protestantske crkvene organizacije. Organizacija je obuhvatala crkvene okruge (biskupije) i unutar njih crkvene župe, sa dekanom na čelu. O crkvenim pitanjima raspravljalo se na crkvenim saborima. Za razliku od katoličkih, protestantske crkvene organizacije bile su nezavisne od bilo kakvog spoljnjeg centra, ali i jedna od druge. Erdeljski knez Jovan Žigmund je za potrebe rumunskih protestanata organizovao biskupiju, a protestantizmu sklon Maksimilijan I podržavao je pokušaje mađarskih i nemačkih protestanata da preobrate južnoslovenske narode i Rumune. Dok se versko pitanje, usled agresivne protivreformacijske politike bečkog dvora, u 17. veku osetno zaoštrilo i dovelo do oružanih sukoba širokih razmera, tokom 16. veka međukonfesionalni odnosi su bili mnogo tolerantniji. O tome svedoči i podatak da je kratko vreme po anatemisanju katoličanstva, erdeljski staleški sabor januara 1571. godine doneo zakon koji je garantovao slobodu ispovedanja četiri konfesije: katoličke, luteranske, kalvinističke i unitarističke. Bio je to prvi zakonski akt te vrste u Evropi. Iako je u početku sprovođenja ovog zakona bilo teškoća, vremenom je postao okvir koegzistencije pripadnika različitih konfesija, ali i garant opstanka ovih konfesija u kasnijim burnim vremenima protivreformacije. Zahvaljujući tome, brojni protestanti (ali i Jevreji), prognani iz austrijskih zemalja, Češke, Moravske i Mađarske, našli su utočište u Erdelju. Slično tome, habzburška dinastija je u 16. veku u Kraljevini Mađarskoj, prilično neodlučno, progonila samo ekstremne protestantske sekte. Karakteristika tih vremena nije bilo verski motivisano nasilje, već verske rasprave koje su izazivale živo interesovanje kako obrazovanih ljudi, tako i običnog sveta. O nužnosti i načinu reforme Crkve rasprave su vođene unutar i van zidina crkvenih ustanova: među sveštenstvom i redovnicima, među plemstvom, građanstvom i seljaštvom – u privatnim razgovorima, ali i na javnim skupovima sazivanim upravo radi rasprave o verskim pitanjima ili na spontanim okupljanjima meštana oko propovednika novih ideja. Rasprave su se proširile čak i na teritorije pod turskom vlašću. Iako su se one u ekstremnim slučajevima završavale zatočenjem, pa i pogubljenjem protivnika, reformacija u mađarskim oblastima može se okarakterisati kao miran proces tokom kojeg su predstavnici pojedinih konfesija shvatili da im je u interesu miran suživot a ne sukobi, što se u određenim slučajevima ogledalo i u zajedničkom korišćenju crkava.
Kultura mađarske kasne renesanse i reformacije Razvoj kulture u Mađarskoj u 16. veku bio je određen rasparčanošću nekadašnje jedinstvene državne teritorije, turskim ratovima, građanskim ratom i širenjem protestantske vere. Bez obzira na tešku i složenu situaciju, pored privrednih veza, upravo je duhovno stvaralaštvo bilo spona koja je, bar do izvesne mere, povezivala mađarske zemlje. Štaviše, posmatrajući štamparstvo, književnu delatnost, pa i druge vidove kulture, mogli bismo zaključiti da nepovoljne prilike nisu prouzrokovale nazadovanje u kulturnoj sferi, već dozrevanje i blag razvoj kasnorenesansne i humanističke kulture – u oblastima koje nisu zaposele Osmanlije. Poseban polet štampanju knjiga i književnom stvaralaštvu dala je reformacija. Pogodnosti širenja ideja putem štampane knjige u 16. veku izdašno i veoma spretno su koristili protestantski propovednici. Pored štamparija na dvorovima veleposednika, ubrzo su se pojavile i pokretne štamparije – i baš u jednoj takvoj štampariji objavljen je 1590. godine prvi kompletan tekst Biblije (protestantske) na mađarskom jeziku u prevodu 131
Gašpara Karoljija. Njen tekst je dugo bio pravopisno-gramatička norma protestantske književnosti. Pokazalo se da je izdavanje knjiga i unosan posao, tako da je Mađarska od zemlje siromašne knjigom postala zemlja sa srazmerno obimnim izdavaštvom: u periodu od 1529. do 1600. godine u dvadesetak štamparija objavljene su 894 knjige. Od tog broja, 60% bile su knjige religiozne sadržine, a preostalih 40% bili su bukvari i drugi udžbenici, kalendari, poučna i zabavna literatura, pesmarice, hronike itd. U izdavaštvu protestanti su znatno prednjačili nad katolicima sve do sedamdesetih godina 16. veka, kada su jezuiti, koje je u Erdelj pozvao knez Ištvan Batori, počeli da preduzimaju prve korake u cilju suprotstavljanja efikasnoj protestantskoj verskoj propagandi. Slično protestantima, i katolički sveštenici su bili u bliskoj prepisci s evropskim verskim i kulturnim centrima. Međutim, oni su svoje veze koristili pre svega za upoznavanje evropske kulturne javnosti sa savremenim događajima i problemima Mađarske posle Mohačke bitke, a u manjoj meri za odbranu položaja Katoličke crkve u samoj zemlji. Mikloš Olah objavio je 1531. godine detaljan opis Mađarske i njenih znamenitosti. Dela Ištvana Brodariča, Đorđa Sremca, Ferenca Forgača i Antala Verančića na latinskom jeziku verno su odslikala istoriju Mađarske u periodu od 1526. do 1570. godine. Vrhunac tih pokušaja bio je obiman pregled istorije Mađara koji je, na odličnom latinskom jeziku, napisao Mikloš Ištvanfi. Najpopularnija umetnička forma bile su instrumentalizovane pesme – poeme koje su pisali mađarski autori, obično u kasnorenesansnom, humanističkom maniru, sa muzičkom pratnjom. Najcenjenija ličnost doba u tom žanru bio je kantautor lutalica Šebešćen Lantoš Tinodi. Njegove pesme o junačkim borbama sa Turcima, opsadama gradova i viteškom životu prihvaćane su po svim mađarskim oblastima. Za nas je, osim umetničkih vrednosti, njegov opus značajan jer je očima svedoka detaljno i tačno opisao brojna istorijska zbivanja. Svoje pesme publikovao je 1554/1555. godine. Radi lakše pristupačnosti širim slojevima naroda, brojni protestantski propovednici i katolički sveštenici su svoja učenja širili takođe u obliku pesme. Pravi podsticaj svetovnoj književnosti ovog doba ipak nisu dale pomenute junačke pesme, hronike, istorije itd. već delatnost barona Balinta Balašija, izuzetno talentovane i složene renesansne ličnosti, liričara evropskog nivoa, koji je svojim veoma svežim, plastičnim i silovitim ljubavnim pesmama, pesmama o pograničnom ratovanju i o svom odnosu prema Bogu ostavio značajan trag u mađarskoj književnosti i snažno uticao na kasnije generacije stvaralaca i čitalaca. Sem njega, najznačajniji pesnici toga doba bili su Peter Bornemisa i Janoš Rimai. Razvoju likovnih umetnosti nisu pogodovala ni ratna vremena, ali ni nova protestantska shvatanja, prema kojima je ukrašavanje verskih objekata bilo nepotrebno. Ipak se i na tom polju primećuju uticaji renesanse (na primer, u praksi ukrasnog farbanja svodova i galerija crkava po toskanskom uzoru, kao i renesansnih cvetnih motiva). Italijanski uticaj ogledao se i u arhitekturi, pre svega u projektovanju nisko profilisanih tvrđava sa modernim odbrambenim sistemima. Poznati su radovi Pjetra Feraboska, koji je kreirao planove tvrđava u Požunu, Komaromu i Đeru, zatim Baldiga, Otavija, Đulija, koji su bili projektanti tvrđava u Eršekujvaru, Jegru i Satmaru. Tvrđave prema italijanskom uzoru u Erdelju izgrađene su u Varadu, Samošujvaru (Gherla, Rumunija) i Fogarašu (Fagaras, Rumunija). Veleposednici su svoje kurije takođe gradili prema italijanskim uzorima.
132
Privreda Mađarske u 16. veku Ratovi, turska osvajanja i podeljenost zemlje prekinuli su, ukupno gledano, pozitivne tokove ekonomskog razvoja predmohačkog razdoblja, ali – suprotno onome što bi se moglo očekivati – tokom 16. veka nisu proizveli opšti pad i nazadovanje privrednog života na prostorima nekad jedinstvene Kraljevine. Štaviše, sticajem okolnosti privredni prostor ostao je jedinstven i posle raspada zemlje, što je pozitivno uticalo na očuvanje svesti o zajedništvu stanovništva Erdelja, okupiranih oblasti i Kraljevine Mađarske. Tradicionalna osnova ugarske privrede bio je izvoz sirovina i prehrambenih proizvoda u južne nemačke zemlje, Italiju, Austriju, Češku, Šlesku i Poljsku i uvoz tekstila, proizvoda od gvožđa, začina i luksuznih proizvoda. Opadanjem značaja mađarskih rudnika zlata i srebra, usled priliva zlata iz Novog sveta u Evropu u postmohačkom periodu, naročit značaj dobio je izvoz žive stoke i životinjskih koža. Tokom 16. veka izvoz je bio u stalnom porastu, da bi do osamdesetih godina Mađarske teritorije postale najveći izvoznici hrane u Evropi sa godišnjim izvozom od 200.000 grla stoke (koža je izvožena bar u istim količinama), daleko prevazilazeći Dansku (100.000) i Pomeraniju (50.000). Vrednost mađarskog izvoza je već četrdesetih godina dvostruko premašivala vrednost uvoza i pozitivan bilans održavan je i sledećih decenija. Dobar deo prihoda od te trgovine ostvarivali su zapadni trgovački partneri, ali ne male sume ostajale su u rukama trgovaca iz slobodnih kraljevskih gradova koji su organizovali ovu trgovinu, odnosno samih proizvođača s Alfelda i lokalnih trgovaca. U tom smislu upečatljiv je primer Šebešćena Tekelija iz Nađsombathelja, koji se, zahvaljujući ogromnim prihodima, od sitnog trgovca stokom uzdigao u redove aristokratije. Povoljne mogućnosti trgovine stokom privukle su i plemstvo i veleposedničku aristokratiju, ali njihovi pokušaji u tom pravcu bili su neuspeli, te je tokom celog 16. veka trgovina stokom ostala u rukama građanstva i seljaštva. Plemstvo i aristokratija dominirali su u krupnoj trgovini žitaricama, za kojima je postojala stalna potražnja usled potreba brojne vojske u zemlji. Za trgovinu zainteresovani veleposednici – poput palatina Tamaša Nadašdija i barona Ištvana Ilešhazija, kao i vrhovnog zemaljskog sudije grofa Mikloša Palfija – potrebne količine žitarica obezbeđivali su prvenstveno radom svojih kmetova na alodijalnim zemljištima, a manjim delom putem desetine i najamnog rada. Uzlet trgovine imao je svoje i dobre i loše strane. Dugoročna posledica bila je zadržavanje tradicionalne agrarno orijentisane proizvodne strukture i prakse uvoza jeftine industrijske, odnosno zanatlijske robe iz Zapadne Evrope, što je unazadilo ugarsko zanatstvo, koje je ionako bilo slabo razvijeno u odnosu na Zapadnu Evropu. Kao primer za to može da posluži podatak da je po zapadnoevropskim gradovima bilo oko sto vrsta zanata, a u ugarskim gradovima obično manje od pedeset. Slično tome, u ugarskim gradovima su zanatlije i lica koja su se bavila nekim vidom industrije činila oko 25% stanovništva, a u najrazvijenijim gradovima Evrope oko 50%. To znači da je zanatlijska proizvodnja u većini naselja zadovoljavala najosnovnije potrebe vezane za preradu hrane, odevanje i obuvanje, proizvodnju alata i popravke, dok je proizvodnja za šire tržište bila zastupljena samo u retkim slučajevima. Dobra strana razvoja trgovine iskazivala se na nekoliko načina. Uzgoj stoke je odgovarao nesigurnim ratnim vremenima, jer je stoka mogla lako da se pomera s ugroženih područja. Osim toga, uzgoj stoke nisu oporezivali ni mađarska vlastela ni osmanske vlasti i nalazila se van klasičnog feudalnog sistema vezanog za kmetovske 133
sesije. Uklanjanju feudalnih okvira pogodovalo je i to što je u uzgoj i trgovinu stokom bio uključen veliki broj ljudi angažovanih na ugovornoj bazi. S druge strane, brojni trgovci stokom kretali su se po celoj teritoriji nekadašnje Kraljevine, sticali su i širili informacije, i po prirodi posla morali su da znaju važeće pravne propise, aktuelne bezbednosne i opšte prilike na širem području. Upravo iz tih razloga na okupiranim područjima oni su postajali seoske sudije i većnici i umnogome su doprineli organizovanju mađarske samoupravne vlasti u pomenutim oblastima, odnosno unutar pojedinih sela. Oni su time održavali u životu mađarske pravne norme i pravne običaje na teritorijama pod turskom vlašću. Usled činjenice da je uzgoj stoke bio najrašireniji u međurečju Dunava i Tise, Jasšaga i na levoj obali Tise, i da mađarske trgovce iz različitih razloga nisu mogli zaobići ni turski ni južnoslovenski, ali ni zapadni trgovci, i s obzirom na to da je trgovina povezivala zainteresovana lica iz sva tri dela Mađarske, ona je u velikoj meri pridonosila očuvanju svesti o jedinstvu Kraljevine. Oživela trgovina imala je uticaja i na aktuelna idejna kretanja: zbog trgovine na hiljade stanovnika sela bilo je u pokretu, a to je znatno proširilo njihove vidike i učinilo ih prijemčivijim za prihvatanje novina, poput reformacije. Protestantski biskup Peter Melijus Juhas je šezdesetih godina 16. veka izričito označio mađarske trgovce i preduzimače kao najuspešnije propagatore protestantskih učenja.
»Dugi rat« sa Turskom 1591–1606. godine Dvadesetpetogodišnji period od Jedrenskog mira 1568. do 1591–1593. godine protekao je bez rata s Osmanlijama. Ipak, pogranične borbe su bile stalne: samo 1576. godine, na primer, zabeleženo je šezdeset većih turskih upada. Napadi su u periodu 1580– 1590. bili čak češći. Cilj tih prodora bila je pljačka materijalnih dobara i otimanje ljudi za robove. Naravno, i hrišćanska strana je uzvraćala istom merom: redovni su bili prodori duboko na tursku teritoriju, a dolazilo je i do pravih bitaka sa po nekoliko hiljada vojnika na obe strane: 1587. godine Ferenc Nadašdi, sa mađarskom pograničnom vojskom, zauzeo je tvrđavu Terekopanj (Törökkoppány), zarobivši veliki broj Turaka, zajedno sa begom. Iste godine, pridruživši se trupama Đerđa Zrinskog i Boldižara Baćanjija, u otvorenoj bici pobeđena je ujedinjena vojska podunavskih turskih tvrđava. Na pobedu Žigmunda Rakocija u bici kod Siksoa (1588) budimski paša je sledeće godine odgovorio podvlašćivanjem nekoliko sela. Mada je 1590. godine car Rudolf II obnovio Jedrenski mir sa Portom, diplomatskim krugovima postajalo je sve jasnije da se stiču uslovi za novi veliki rat s Osmanskim carstvom. Posle poraza turske flote u Lepantskoj bici 1571. godine u hrišćanskoj javnosti je živo opstajala misao o potrebi zajedničkog nastupanja protiv »iskonskog neprijatelja«. Kao revnosni hrišćanin car Rudolf II je svojom najvažnijom državničkom dužnošću smatrao borbu protiv Osmanskog carstva, te je ubrzo po stupanju na presto, 1577. godine, sazvao savetovanje vojnih i političkih prvaka u vezi s tim pitanjem. Na savetovanju je, umesto predloga glavnog kapetana Gornje Mađarske Johana Ruebera da bi prema Osmanskom carstvu u vojnom i političkom pogledu bilo opravdano zauzeti čvršći stav i da se, s obzirom na posebnosti načina ratovanja Osmanlija, moraju organizovati zimski pohodi protiv njih, odnosno da tokom leta treba odbraniti stečene oblasti – usvojeno je mišljenje kapetana Gornje Mađarske Lazarusa Švendija da se treba uzdržavati od izazivanja Turaka i da je, u tom cilju, neophodno redovno plaćati godišnji danak i zabraniti pograničnoj vojsci napade na turske teritorije. 134
Za razliku od habzburškog dvora, kralj Poljske Ištvan Batori je požurivao rat protiv Osmanskog carstva i početkom osamdesetih godina započeo diplomatske pripreme za stvaranje široke srednjoevropske protivturske koalicije u koju bi ušle Poljska, Češka, nemačke kneževine, austrijske nasledne pokrajine, Mletačka republika, Kraljevina Mađarska, Erdelj i rumunske kneževine. Pošto su, zbog iznenadne Batorijeve smrti, obustavljene dalje pripreme (1586), Poljska je, uz posredovanje Engleske, 1591. godine zaključila mir s Osmanskim carstvom. Osmansko carstvo je Mletačku republiku neutralisalo pretnjama, a sa Španijom je ionako imalo sređene odnose, te se, uz dobre trgovačke odnose s Engleskom i završen rat sa Persijom, nalazilo u povoljnoj diplomatskoj situaciji za pokretanje rata. U skladu s ovakvim međunarodnim prilikama, do rata je došlo inicijativom Osmanskog, a ne Habzburškog carstva, tim više što je Porta ratom pokušala da reši svoje unutrašnjopolitičke probleme, ali i da spere ljagu lepantskog poraza. Habzburško carstvo nije bilo dovoljno pripremljeno za rat: novčana pomoć koja mu je do Jedrenskog mira upućivana iz Nemačkog carstva, Španije i od rimskog pape već duže vremena nije pristizala. Zbog oskudice novca i formalnog mira, tvrđave nisu održavane na pravi način, te je u trenutku izbijanja rata odbrambeni sistem bio prilično oronuo i neodgovarajuće opremljen municijom i vojskom. Ipak, upravo u pogledu ratne tehnike i načina ratovanja, sukob je doneo određene novine: bio je to prvi moderan rat na tlu Mađarske u kojem su korišćena savremena borbena sredstva, i to u velikim razmerama i sa savremenom organizacijom. Posledice novina ratovanja su se osetile i na bojištu: hrišćani su u pogledu tehničke opremljenosti vojske i taktike nadmašili osmansku vojsku, ali je tu prednost Osmansko carstvo uspevalo da nadoknadi brojnom snagom i dobrom snabdevenošću. Do početka rata, koji je kasnije nazvan Petnaestogodišnjim ili Dugim ratom (1591– 1606), došlo je gotovo neprimetno, prerastanjem dugogodišnjih pograničnih sukoba u rat međunarodnih razmera. Neposredan povod bio je niz napada bosanskog paše Hasana Predojevića na Bihać (zauzet 1592) i Sisak, odnosno njihovu širu okolinu 1591–1592. godine. Tekom te dve godine Turci su u Hrvatskoj i Slavoniji osvojili 26 tvrđava i zarobili 35.000 ljudi. Kada su hrišćani, pod vođstvom Ferenca Nadašdija i carskih generala Egenberga i Ojeršperga, leta 1593. godine naneli težak poraz višestruko nadmoćnim turskim trupama, sultan Murat III je iskoristio priliku da objavi rat caru Rudolfu II. Sultan je imao velike ciljeve: osvajanje Beča, slamanje moći Nemačkog carstva, kao i konačno osvajanje i prisajedinjenje Kraljevine Mađarske Osmanskom carstvu. Početak ratnih operacija obeležen je značajnim osmanskim uspesima: pod vođstvom velikog vezira Sinana, zauzeti su Sisak, Vesprem i Varpalota. Međutim, kada je napadnuto mesto i tvrđava Tata, hrišćanska vojska je kao protivmeru opsela Sekešfehervar i, mada sam grad nije uspela da zauzme, 3. novembra 1593. porazila je kod Pakozda tursku vojsku koja je pohitala da deblokira tvrđavu. Ova pobeda, kao i pobeda kod Siska, imala je znatan psihološki efekat na dalje ratovanje, jer je razbijen mit o nepobedivosti Osmanlija. Tada se Dvorski ratni savet vratio ratnom planu Johana Ruebera, te je hrišćanska vojska, pod komandom zemaljskog sudije, grofa Mikloša Palfija, povela ofanzivu u zimu 1593/1594. i potukla Osmanlije kod Romhanja i Fileka, što je dovelo do povlačenja njihove vojske iz ostalih tvrđava u županiji Nograd. Mada nije bila posredi prostrano oslobođena oblast, ipak je zimsko ratovanje 1593/1594. godine označilo prekretnicu u istoriji habzburško-turskih ratova. Od vremena Mohačke bitke 135
prvi put se dogodilo da je vojska sa teritorije Mađarske prešla u napad i da je uspela da oslobodi celu jednu oblast od osmanske vlasti. Posle ove pobede ređale su se druge: mađarska vojska je počela sa čišćenjem odbrambene oblasti pred Budimpeštom; kapetan rudarskih oblasti severne Mađarske Šimon Forgač je, na čelu mađarske plemićke vojske, 1. maja 1594. potukao budimskog pašu, a nadvojvoda Maksimilijan je sa slavonskom vojskom vratio Sisak i Petrinju. Turska vojska je ove godine kao svoju najveću pobedu zabeležila zauzeće Đera, predstraže Beča. Neočekivani hrišćanski uspesi oživeli su ideju o evropskoj protivturskoj akciji. Papa Kliment VIII je od 1594. godine ustalio redovnu godišnju novčanu pomoć za rat protiv Osmanlija, a kasnije je poslao i italijanske pomoćne trupe na bojišta. Pokušao je da oživi hrišćansku ligu. Međutim, Španija, Francuska, Poljska i Rusija zauzele su samo stav dobronamerne neutralnosti. Staleži u Nemačkom carstvu, kao i austrijski, češki i mađarski staleži, osetno su povećali svoju novčanu pomoć. Mađarsko plemstvo se 1595. godine, privremeno, odreklo svoje oslobođenosti plaćanja poreza i platilo poreze u korist rata s Osmanskim carstvom. Erdeljski knez Žigmund Batori uspeo je da priključi koaliciji Moldaviju i Vlašku, a kao priznanje za savez sa carem za ženu je dobio habzburšku princezu Mariju Kristiernu. Savez s Erdeljom je podstakao dalje ratne napore. Glavnokomandujući ugarske vojske Karl Mansfeld, pri ponovnoj opsadi Estergoma, razbio je vojsku budimskog paše koji je pokušao da razbije opsadu tvrđave. Estergom je nešto kasnije zauzet. Istovremeno, erdeljska vojska je zauzela veći broj tvrđava; vlaške trupe kneza Mihajla zauzele su Trgovište; svoj najveći poraz Turci su doživeli od ujedinjenih erdeljsko-vlaških trupa Ištvana Bočkaija (1557–1606) i vlaškog vojvode Mihajla, kod Đurđeva 29. oktobra 1595. Tom prilikom poražen je veliki vezir Sinan. Grof Mikloš Palfi je započeo pripreme za opsadu Budima. Osmanski vodeći političari su uvideli da je njihova vlast u Podunavlju uzdrmana, te je sledeće godine sultan Mehmed III pokrenuo ogromnu armiju od 170.000 ljudi. Planiran je pohod na Prag, sedište cara Rudolfa, ali je glavni ratni cilj bilo zauzimanje Jegre i središta Gornje Mađarske, Košica. Turska vojska uspela je da zauzme Jegru, ali ne i Košice. Godine 1596. je kod Mezekeresteša (Mezőkeresztes) došlo do najveće bitke Petnaestogodišnjeg rata i prve velike otvorene bitke posle Mohača. Sa hrišćanske strane vojsku su predvodili nadvojvoda Maksimilijan i knez Batori, a osmansku sam sultan. Više manjih bitaka, otpočetih 22. oktobra, kulminirale su u trodnevnoj bici od 26. do 28. oktobra. Hrišćani su u početku prevladali, nateravši tursku vojsku u bekstvo, ali kad su se carski plaćenici bacili na pljačkanje turskog logora, janičari su prešli u snažan protivnapad i primorali hrišćansku vojsku na povlačenje. Na bojištu je ostalo 20.000 poginulih Turaka i 12.000 hrišćana. U daljem ratovanju bilo je veoma mnogo obrta, opsada, osvajanja i gubljenja tvrđava i gradova po nekoliko puta, prelazaka pojedinih oblasti iz hrišćanskih u turske ruke i obratno. Veliki uspeh hrišćana bilo je vraćanje Estergoma i Đera i odbrana Varada. Hrišćanske vojske su tri godine neuspešno opsedale Budim: 1598, 1602. i 1603. godine. Godine 1602. osvojile su Peštu i zadržale je dve godine. Do 1598. godine rat je krajnje iscrpeo finansijske i ekonomske resurse obe carevine i pretvorio se u stajaći rat bez smisla. Mada su ratne operacije nastavljene, postalo je jasno da sve slabije snabdevane hrišćanske vojske ne mogu da zadaju odlučujući poraz Osmanlijama. Pokušaji mađarskih, čeških i moravskih staleža da rat privedu kraju propadali su zbog nesposobne vladavine Rudolfa II i protivljenja ratne stranke na njegovom dvoru. Mađarska se nalazila u sve 136
težoj opštoj situaciji i, prema mišljenu savremenika, pretila joj je potpuna propast. Hrišćanski uspesi i, još više, jačanje Persije pod talentovanim mladim šahom Abasom, odnosno njegove inicijative za stvaranje protivturskog saveza s evropskim vladarima, nagnali su Portu da tokom 1597–1598. zatraži primirje. Međutim, usled ogromnih zarada koje je dvoru bliskim krugovima donosio rat, Rudolfovi savetnici nisu podržavali ideju o zaključivanju miru. Sem za bogaćenje, oni su ratne prilike smatrali pogodnim i za obračun sa protestantima, te je rat još godinama nastavljan. U suprotnosti sa tim, spoljne i unutrašnjopolitičke okolnosti nalagale su obustavljanje neprijateljstva – težnja Poljske da proširi svoj politički uticaj na rumunske kneževine, problemi koji su nastali zbog neodlučnosti Žigmunda Batorija da preda Erdelj kralju Rudolfu i zapleti koji su iz toga proizašli, kao i sve manje novčanih sredstava za nastavljanje borbi, od 1595/1596. ratovanje su učinili manje uspešnim. Na bojnom polju je došlo do potpune pat-pozicije: nedovoljno brojne carske trupe nisu smele da ulaze u ozbiljnije vojne sukobe, niti da ulaze u odlučujuću bitku. Tako je ratovanje vremenom postalo besciljno. Porastu nezadovoljstva i želji za mirom doprinelo je stanje u kojem se stanovništvo Mađarske našlo zbog odbijanja mirovnih ponuda: duge godine ratovanja donele su velika razaranja, veliki broj žrtava i ekonomski slom. Naročito teško su padale zloupotrebe i zlodela slabo i neredovno plaćanih vojski, naročito carske vojske, koja je pljačkala stanovništvo i neretko mučila ljude do smrti ne bi li došla do plena. Nisu pošteđeni ni plemići, ni crkve, pa čak ni groblja. Sigurni su bili samo oni koji su uspeli da se sklone iza čvrstih zidina tvrđava i gradova. Strani plaćenici su se prema lokalnom stanovništvu ponašali kao prema robovima, te nije čudno što se širilo uverenje da su Turci milostiviji od hrišćanskih osloboditelja.
Bočkaijev ustanak 1604–1606 – prvi oružani pokret mađarskih staleža protiv Habzburga Pomenuti razlozi, kao i odnos prema protestantima, uništili su entuzijazam i podršku koju je habzburški dvor početkom rata imao u Mađarskoj. Progoni protestanata postajali su sve češći i sve teži. Kraljeva zabrana da se na staleškim saborima ubuduće raspravlja o verskim pitanjima (čuveni 22. član iz 1604. godine, koji je Rudolf samovoljno priključio odlukama sabora) izazvala je veliki protest i bitno je pridonela izbijanju ustanka. U velikoj besparici dvor se odlučio na još jedan potez koji je od njega udaljio i više slojeve mađarskog plemstva: počeo je, preko nameštenih izdajničkih parnica, da oduzima posede i tvrđave koje je založio kod plemstva. Zloupotrebe i diktatorsko nastupanje carskih vojskovođa koji su – pre svega u Erdelju – povremeno prelazili u otvoreni teror nad stanovništvom, samo je dolio ulje na vatru, te je izbio ustanak. Ustanak je predvodio dugogodišnji pristalica Habzburga, najbliži savetnik erdeljskog kneza, Ištvan Bočkai. Razljućen politikom rekatolizacije i nespremnošću habzburškog dvora da stvarno pomogne Erdelj u borbi protiv Osmanskog carstva, krajnje ozlojeđen strahovladom carskog guvernera, generala Baste, u Erdelju, pod geslom odbrane staleškog ustava i slobode veroispovesti, 1604. godine pozvao je narod na ustanak. Napustivši carsku armiju, njemu su se pridružili u prvi mah hajduci, pa kmetovi i plemstvo. Svojom vojskom je brzo osvojio teritorije gotovo cele Mađarske i došao do granica Austrije, Moravske i Šleske. Bočkaija su erdeljski (21. februara) i gornjomađarski redovi (20. aprila 1605) izabrali za svog kneza. U suštini došlo je do ujedinjenja 137
Kraljevine Mađarske i Erdelja pod jednim vladarem. Razmišljajući o političkom ujedinjenju Erdelja i Kraljevine Mađarske pod svojom vlašću i osmanskim protektoratom, Bočkai je zatražio kraljevsku krunu od Porte. Međutim, dok je veliki vezir Mehmed Lala stigao sa krunom, Bočkai je promenio svoje političko usmerenje: videvši da su Turci zauzeli tvrđavu Estergom i da sultan zahteva za sebe sve tvrđave koje je on osvojio od Habzburga i sve koje će ubuduće osvojiti, primio je krunu kao poklon, a ne kao kraljevsku insignaciju, i u novembru prihvatio ponudu cara Rudolfa II za zaključivanje mira. Rudolf II je takođe bio motivisan za pregovore, jer protiv Bočkaija nije uspeo da dobije pomoć ni sa koje strane. Rezultat dugotrajnih pregovora bio je Bečki mir, zaključen 23. juna 1606. između triju zainteresovanih strana: poverenika Rudolfa II, poverenika mađarskih staleža i erdeljskog kneza Bočkaija. Odredbe ovog mira zadovoljavale su najvažnije zahteve mađarskih i erdeljskih staleža. Garantovale su slobodu protestantske veroispovesti (plemstvu, slobodnim kraljevskim gradovima i pograničnoj vojsci); potvrđeno je da se Mađarskom sme upravljati samo preko palatina i Mađarskog saveta u skladu sa mađarskim zakonima i da činovnička mesta popunjava domaće stanovništvo bez obzira na versku pripadnost. Odlučeno je da se razdvoje finansijski poslovi Mađarske od finasija ostalih pokrajina dinastije. Ugovorom je određeno: da na sledećem staleškom saboru bude izabran palatin, koji će voditi poslove zemlje zajedno sa Mađarskim savetom; da Bočkai do svoje smrti dobija upravu nad četiri severnomađarske županije, ali da te županije svoje poslanike šalju u mađarski, a ne erdeljski staleški sabor; da će kruna sv. Stefana biti vraćena iz Praga u Požun; da niko ne sme biti kažnjavan bez zakonitog postupka; da će biti obeštećeni svi koji su oštećeni tokom veleizdajničkih parnica; da treba sklopiti mir sa Turcima, a ako do mira ne dođe, staleži će sa carskom vojskom poći na Turke; da se daje amnestija za učesnike ustanka itd. Ugovor je, u stvari, priznavao samostalnost Erdelja. Posle ratifikacije ovog ugovora, mađarski staleži su stupili u savez s austrijskim, štajerskim, češkim, moravskim, šleskim i lužičkim staležima, koji su garantovali ispunjavanje odredaba mirovnog ugovora. Bečki mir je imao izuzetan značaj za istoriju Mađara pošto je garantovao slobodu protestantske veroispovesti i poslužio kao pravna osnova mađarskim staležima za borbu protiv centralizacije i protivreformacije koje je sprovodio bečki dvor u narednim decenijama. S obzirom na to da je sloboda protestantske veroispovesti ozakonjena, odnosno uključena u mađarski pravni sistem, od tada je svaki napad bečkog dvora na njih smatran kao atak na državnopravne posebnosti i političke slobode Mađarske i izazivao jake reakcije koje su se, u slučaju težih istupa protiv verskih sloboda, završavale oružanim otporom mađarske strane. Sprovođenjem odredaba Bečkog mira, uz značajnu ulogu kneza Bočkaija, s uspehom su oživljeni već nekoliko godina zamrli mirovni pregovori sa Turcima, te je između poslanika Rudolfa II, sultana Ahmeda I i Ištvana Bočkaija 11. novembra 1606. zaključen Žitvatoročki mir, koji je okončao petnaestogodišnje ratovanje. Ugovorne strane su se sporazumele: da sultan prizna habzburškog vladara kao sebi ravnopravnog i da se, u skladu s tim, ukine plaćanje danka sultanu (za uzvrat sultan dobija jednokratni poklon u vrednosti od 200.000 forinti); da budu obustavljena sva pogranična ratovanja, pa i upadi Tatara; da se zabranjuje opsada tvrđava i uzimanje robova; da će sporove rešavati pogranični kapetani, hrvatski ban i budimski paša, u krajnjem slučaju car i sultan; da se ne smeju dizati nove tvrđave, ali da se stare moraju popraviti; da će ugovorne strane uzajamno razmeniti diplomatske poslanike; da se 11 tvrđava, sa njima pripadajućim 138
selima, oslobode od turske vlasti; da tvrđave Estergom, Jegra i Kaniža ostanu Osmalijama; da mađarsko plemstvo koje živi u turskim oblastima postane slobodno i da ne plaća poreze; da spahije ne smeju lično obilaziti oblast prilikom ubiranja poreza; da mirovni ugovor ne ograničava pravo mađarskog plemstva da ubire poreze od svojih podložnika na osmanskoj teritoriji. Sprovođenje Bečkog i Žitvatoročkog mira garantovali su češki, moravski, šleski, austrijski i lužički staleži. Ubrzo posle zaključivanja Žitvatoročkog mira, knez Bočkai je umro. Savremenici su bili ubeđeni da je otrovan. Mada su o Bečkom i Žitvatoročkom miru decenijama posle njihovog zaključivanja vođene rasprave, ti sporazumi su u datim okolnostima zadovoljavali osnovne zahteve sve tri strane. Obe carevine su sledećih godina težile očuvanju mira. Habzburšku carevinu je na takvu politiku upućivala njena angažovanost u Tridesetogodišnjem ratu. Dvorski ratni savet je čak oslabio granicu prema Osmanskom carstvu, usmeravajući oko 6.000 vojnika na zapadna ratišta. Pošto turski upadi, i pored zaključenog mira, nisu prestajali, stanovništvo pograničnih oblasti bilo je prinuđeno na organizovanje samoodbrane. Varošice su opasane zidovima, a tornjevi crkava su pretvarani u stražarnice. Stanovnici naselja, za uzvrat za izvesne privilegije, prihvatali su vojne obaveze pod komandom svojih vlastelina. Mnoga vlastela se uključivala u odbranu granica sa svojim privatnim vojskama. U toku političkih i vojnih zbivanja Dugog rata došla je u pitanje i opravdanost postojanja Erdeljske kneževine. Neko vreme se činilo da će u osmansko-habzburškom ratu Austrija prevladati i da će Habzburzi zagospodariti i Erdeljom. Pokazalo se, međutim, da Habzburška monarhija za to još uvek nema dovoljno snage, te je opstala ravnoteža snaga koja je tokom 16. veka stvorila političke okvire stvaranju Erdelja kao zasebne države. Nasuprot mađarskoj političkoj misli, koja je tokom celog 16. veka bila zaokupljena idejom ujedinjenja Kraljevine Mađarske i Erdelja, u završnim godinama Dugog rata počelo je preovlađivati mišljenje da je podela zemlje u izvesnom smislu i korisna: »kraljevska Mađarska' preko Habzburga može za celu Mađarsku da obezbedi neophodnu stranu finansijsku i vojnu pomoć, a Erdelj, u slučaju potrebe, sam ili čak uz osmansku pomoć, može vojnom silom ograničiti namere Habzburga da liše mađarske staleže njihove političke vlasti. Slično tome, estergomski nadbiskup Peter Pazmanj smatrao je da Habzburzi uvažavaju mađarske staleže samo dotle dok je Erdelj samostalan i dok ima svog kneza koji može, prema potrebi, i da vojno interveniše u njihovu korist. Baron Ištvan Ilešhazi, prvi protestantski palatin zemlje (1608–1609), postojanje dve mađarske države objašnjavao je činjenicom da habzburška dinastija ne može trajno vojno da zadrži Erdelj sve dok se Osmanlije ne proteraju iz središnjih delova zemlje, jer Turci uvek mogu s lakoćom da presretnu hrišćanske vojske ili preseku njihove komunikacije.
Posledice Petnaestogodišnjeg rata Posledice Petnaestogodišnjeg rata bile su teže i dalekosežnije od svih protivturskih ratova tokom 16. i 17. veka zajedno. Duboke etničke, demografske i ekonomske promene izazvane strašnim pustošenjima tokom ovog rata umnogome su odredile ukupan razvoj Kraljevine Mađarske u narednim vekovima, a unutar nje, pre svega, sudbinu Mađara. Do Petnaestogodišnjeg rata (da su Turci proterani) nanete štete mogle su biti sanirane, a zemlja je još mogla biti vraćena na put normalnog razvoja. Međutim, posle Petnaestogodišnjeg rata i samim savremenicima je postalo jasno da Mađarska više nikad neće moći da postane ono što je u normalnim prilikama mogla biti. 139
Za razliku od prethodnih ratova koji su trajali samo godinu-dve i pogađali samo određene delove zemlje, Dugi rat i Bočkaijev ustanak su se odvijali praktično na celoj državnoj teritoriji i pustošenja su se ponavljala svake godine. Naročito teške posledice imala je nova praksa Porte da njene trupe prezime na bojištu. Od osmanskih snaga najveća razaranja izazvali su krimski Tatari: u bližoj okolini njihovih zimskih staništa zamro je svaki život. U najpogođenijoj, središnjoj oblasti mađarskih zemalja jedva da se moglo naći naselje čije se stanovništvo tokom Dugog rata nije bar jednom razbežalo pred naletom neprijateljske vojske. O katastrofalnim razmerama uništenja govori podatak da je južna oblast zemlje, koju su Tatari najviše poharali, decenijama kasnije bila gotovo potpuno nenastanjena, nekultivisana i da je u »srećnijim« oblastima, u severnim delovima međurečja Dunava i Tise, oživela samo jedna trećina sela iz 16. veka. Stanovništvo razorenih naselja okupilo se u veće varošice (Cegled, Kečkemet, Nađkereš), ali broj njihovog stanovništva ni na taj način nije dostigao predratni nivo. U oblastima Kraljevine Mađarske je, i prema veoma opreznim proračunima, opustelo oko 25 /o kmetovskih porti. Naselja na kojima je život posle završetka rata obnovljen bila su manja, neotpornija i siromašnija nego pre Dugog rata. Mnoge dotad značajne varošice, koje su bile tržišni centri, posle rata su oživele kao beznačajna mala sela, što je izmenilo privrednu strukturu zemlje. Može se zaključiti da je u nekim delovima Mađarske mreža naselja potpuno uništena, na drugim mestima je pretrpela nenadoknadive štete, a ni najpošteđenije oblasti nisu prošle bez teških razaranja. Pri tome su broj stanovnika i gustina stanovništva osetno opali. Dugi rat je, međutim, imao i druge teške i dalekosežne posledice. Ratovanja, koja su mahom pogađala središnje delove Mađarske i rečne doline, najteže gubitke nanosila su mađarskom življu koje je mahom nastanjivalo upravo te oblasti. Gubici Mađara bili su veći od gubitaka drugih etničkih skupina i zato što su oni činili većinu sastava pogranične vojske i mobilnih trupa. Istovremeno, Rumuni, Rusini i Slovaci, koji su pretežno nastanjivali planinske oblasti i bili manje zastupljeni u vojsci, pretpeli su primetno manje gubitke. Opustela naselja često su naseljavali upravo ti narodi, pomerajući tako svoju etničku granicu prema središnjim delovima Mađarske. Od svih nemađarskih stanovnika Mađarske najveće etničko teritorijalno proširenje posle Petnaestogodišnjeg rata postigli su Srbi. Rado viđeni od strane Osmanlija, naseljavali su se prvenstveno u opustelim južnim oblastima pod turskom vlašću, a njihov broj se prilivom sunarodnika sa Balkana stalno uvećevao. Delovi Mađarske južno od linije Moriša vremenom su postali do te mere homogeno naseljeni Srbima da su ove oblasti njihovi savremenici Mađari nazivali Racország (Racka zemlja). Tokom 17. veka Srbi su napredovali i u Prekodunavlju i u poslednjim decenijama 17. veka osnovali nekoliko naselja čak i severno od Budima.
Mađarska u prvoj polovini 17. veka Politička situacija posle zaključivanja Bečkog i Žitvatoročkog mira bila je napeta i prilično konfuzna. Stanovništvo Erdelja je bilo nezadovoljno ponovnim odvajanjem od Mađarske, a političku nesigurnost izazvala je i iznenadna smrt Ištvana Bočkaija. Osumnjičen da je otrovao kneza Bočkaija, pogubljen je Mihalj Katai. Višestruko težak problem predstavljalo je odbijanje cara Rudolfa II da ratifikuje mirovni ugovor i njegova nespremnost da prihvati političke i verske ustupke date mađarskim staležima Bečkim mirom. Njegovo držanje dovelo je u pitanje celokupne uravnotežene odnose Mađarske i Osmanskog carstva, koji su postignuti Bečkim i Žitvatoročkim mirom, što je predstavljalo opasnost i za položaj same dinastije. To je krajnje zaoštrilo odnose unutar 140
porodice Habzburga. Pored toga, u dvorskim krugovima je već godinama postojalo nezadovoljstvo vladarem: oboleo od hronične depresije, Rudolf II se nerado posvećivao državničkim dužnostima, više se zanimao za alhemiju, astrologiju i tehniku, dok su se državnim poslovima bavili habzburške nadvojvode i državni činovnici. Pored toga, izvor napetosti bili su i mađarski hajduci koji su, tokom Petnaestogodišnjeg rata i Bočkaijevog ustanka, postali nezaobilazan politički činilac mađarske političke scene i znatna vojna snaga. Dvorski krugovi su razmišljali da li da ih iskoriste kao jezgro mađarske mobilne vojske ili da ih unište. Hajduci su bili protivnici Habzburga, katoličkog klera, ali i Turaka, a zbog njihove slobode i privilegija kmetovi su ih rado prihvatali. Nezadovoljni političkim razvojem i ugrožavanjem svojih prava od strane plemstva i bečkog dvora, hajduci su 1607. godine digli ustanak. Mađarsko plemstvo je stupilo u pregovore s njima. Na tim pregovorima hajdučki kapetani su zahtevali da se Rudolf II odrekne mađarskog prestola. Erdeljski pretendent na presto Gabor Batori obećao je slobodu veroispovedanja i poštovanje njihovih privilegija. Smatrajući da će moći da iskoristi vojnu snagu hajduka protiv svog brata Rudolfa II, nadvojvoda Matija je takođe potvrdio Bočkaijevu darovnicu hajducima i pozvao njihove predstavnike na Požunski sabor, pridobijajući ih tako na svoju stranu. Taj politički potez omogućio je nadvojvodi Matiji da prikupi 20.000 vojnika, od kojih su polovinu činili mađarski hajduci, i da sa njima 1608. krene protiv Rudolfa II. Pre pokretanja akcije protiv Rudolfa nadvojvoda Matija je zaključio sporazum sa mađarskim staležima, a zatražio je i saglasnost pape, kardinalskog kolegijuma, većine nemačkih kneževa i budimskog paše. Međutim, do rata između braće ipak nije došlo, pošto se Rudolf II odrekao mađarskog prestola bez borbe.
Požunski sabor 1608. godine Podršku mađarskih staleža u borbi protiv Rudolfa II nadvojvoda Matija je prilikom svog izbora za kralja Mađarske morao bogato nagraditi. Na Požunskom saboru 1608. godine ratifikovani su Bečki i Žitvatoročki sporazumi i izglađene su katoličkoprotestantske suprotnosti. U skladu sa tim zakonima, Matija je morao da se odrekne najvećeg dela uspeha svojih prethodnika vezanih za centralizaciju uprave nad Mađarskom i da potvrdi njenu samostalnost i ustav. Najvažniji zakoni usvojeni na ovom saboru – koji su umnogome odredili fizionomiju mađarske države i društva u sledeća dva veka i na koje su se mađarski staleži dugo pozivali u svom otporu bečkom dvoru – regulisali su sledeća pitanja: umesto centralizovanih bečkih ureda ojačane su ustanove staleške autonomije izborom palatina, kancelara i rizničara; finansijski poslovi Mađarske odvojeni su od austrijskih, proklamovan je princip da se u finansijske poslove Mađarske ne smeju mešati habzburški centralni uredi; pravo da sva zvanja u državnoj upravi dobijaju isključivo lica rođena u Mađarskoj, Hrvatskoj i Slavoniji iz redova plemstva i da se u upravu nad Mađarskom ne smeju mešati stranci; donet je zakon o ravnopravnosti katoličke i protestantske veroispovesti. Verske slobode su se individualno odnosile na barone, plemstvo, stanovništvo slobodnih gradova, pograničnu vojsku, dok su kmetovi verske slobode dobili u okviru seoske opštine ili varošice kolektivno. Određeno je da se iz zemlje, osim iz pograničnih tvrđava, mora povući sva strana vojska i da, sem tvrđave Đer, u svim utvrdama komandanti moraju biti mađarski plemići. Slične odredbe zahtevane su i za hrvatske zemlje. Obrazovana su dva saborska doma: u Gornjem domu sedeli su magnati i 141
najviši crkveni velikodostojnici, u Donjem domu predstavnici županija, gradova i niže sveštenstvo. Svi gradovi zajedno dobili su samo jedan glas. Prema zakonima donetim na ovom saboru, država se nije smela mešati u odnose feudalaca i kmetova, povećana su prava plemstva na vlastelinskim sudovima, ograničena su prava seoskih samouprava, pravo selidbe kmetova, ograničeno je pravo kralja u darovanju plemstva, što je prekinulo dotadašnju praksu da imućniji seljaci, uz isplatu odgovarajuće takse, mogu da kupe plemićku titulu. Izglasani su zakoni koji su štitili proizvodne uslove plemstva i povećavale njihove mogućnosti u trgovini na štetu građana i stanovnika varošica, koji su bili ozbiljna konkurencija plemićkoj robnoj proizvodnji. Zakoni su zapravo garantovali staleška prava, ne samo u odnosu na dvor već i u odnosu na kmetove. Zakonima je uspostavljena izvesna ravnoteža vlasti između vladara i staleža, što znači da su u upravi nad zemljom ravnopravno učestvovali vladar i mađarski staleži. Zakoni doneti na ovom saboru doveli su do jačanja staleških prava i na unutrašnjopolitičkom planu, kako u političkom tako u ekonomskom i društvenom pogledu. U godinama posle Požunskog sabora 1608. godine Matija II je, oslanjajući se na činjenicu da su pitanja spoljne politike i vojske i dalje ostala u nadležnosti bečke administracije, činio pokušaje da reafirmiše politiku centralizacije u Mađarskoj, ali opšte stanje koje je stvoreno usvajanjem zakona na Požunskom saboru nije mogao da izmeni. Njegov prvenstveni politički cilj u ugarskim oblastima bio je da ovlada Erdeljom. Uplićući se u sukobe vezane za izbor kneza, Matija II je u Požunu 1613. zaključio sporazum sa Batorijem, na osnovu čijih odredaba su katolički misionari i jezuiti dobili pravo rada u Erdelju, a Batori se obavezao na moguću protivtursku akciju. To je, međutim, bio krajnji domet njegove erdeljske politike: 1615. godine morao je da prihvati pravo erdeljskih staleža na izbor kneza, kao i izbor Gabora Betlena za kneza Erdelja.
Katolička restauracija u Mađarskoj Sedamnaesti vek je doneo odlučujuće promene u verskoj strukturi pretežno kalvinističkog stanovništva Mađarske. Glavni pravac promena, uz primetno povećanje srazmere pravoslavnog stanovništva, odredila je rekatolizacija sve širih slojeva društva. U tome su značajna bila dva razloga. Prvo, izglađivanjem političkih sukoba sa dvorom 1608. godine i obezbeđenjem svojih staleških interesa, mađarska aristokratija je bila spremna da prihvati vladajuću ideologiju Habzburške monarhije. Drugo, dvor je u okviru svoje politike centralizacije i rekatolizacije, sve izraženije poslednjih decenija 16. veka, postigao prve uspehe u potiskivanju protestantizma u Gornjoj i Donjoj Austriji, Vojnoj granici i Hrvatskoj. Na ozbiljan otpor naišao je jedino u Mađarskoj, te je ovde morao da se odrekne nasilnih metoda. Za sprovođenje svojih zamisli želeo je da iskoristi mirno stanje i trenutne dobre odnose sa mađarskim staležima. Pri tom je računao na mađarske magnate kojima je ispunio najvažnije zahteve, odnosno na njihov uticaj na niže društvene slojeve: verovalo se da će se plemstvo i kmetovi u okolini pojedinih veleposednika, povratnika katoličkoj veri, ugledati na njih, te da će na taj način ideja rekatolizacije postati prijemčiva za širi krug ljudi. U pogledu rekatolizacije aristokratije događaji su opravdali očekivanja dvora: od Požunskog sabora 1608. godine sve veći broj aristokrata prelazio je iz protestantske u katoličku veru. Dok je na saboru 1619. godine odnos protestantskih i katoličkih magnata bio isti, u kasnijem periodu broj katolika je znatno povećan. Uporedo sa tim procesom, 142
katoličkom kleru su vraćeni posedi oduzeti za vreme Bočkaijevog ustanka. S obzirom na to da su, prema zakonima iz 1608. godine, u Gornjem domu Državnog sabora sedeli prelati i magnati, prelaskom magnata u katoličku veru mađarski vodeći društveni krugovi su se počeli deliti, ne samo teritorijalno (Kraljevina Mađarska i Erdelj) već i horizontalno – na magnate katolike i plemstvo i kmetove, koji su većinom ostali protestanti. Treba primetiti da, bez obzira na činjenicu što mađarska katolička aristokratija u verskim pitanjima nije bila nimalo tolerantnija prema svojim protestantskim zemljacima od nemačkih i čeških carskih savetnika, ona ipak nije bila spremna da sarađuje u politici centralizacije vlasti u rukama habzburškog vladara – političke tendencije koja je postala naročito aktuelna u drugoj polovini 17. veka. Vođa katoličke restauracije u Mađarskoj bio je kardinal Peter Pazmanj, estergomski nadbiskup, čovek izuzetnog obrazovanja. On je zaslužan za prelazak brojnih magnatskih porodica iz kalvinizma u katolicizam. Pazmanjeva književna dela su veoma vredna ostvarenja barokne prozne književnosti. Oko sebe je okupio obrazovane ljude, dobre organizatore, koji su preko jezuitskih škola, kolegijuma i misija širili shvatanje da je interes Mađarske da u potpunosti sarađuje sa Habzburzima. Prema tom shvatanju, vladavina strane dinastije opravdana je borbom protiv Osmanskog carstva i Mađarska, kao bastion hrišćanstva, može samo uz pomoć dinastije da izvrši tu svoju istorijsku obavezu. Pored kardinala Pazmanja, značajnu ulogu u procesu rekatolizacije imao je palatin Mikloš Esterhazi koji je izgradnjom baroknih crkava i religijskih objekata privlačio vernike katoličanstvu. Sem pomenute delatnosti i njihovog ličnog primera, oni su u borbi protiv protestanata upotrebljavali upravo njihove metode agitacije (snažna, dobro osmišljena, ubedljiva agitacija preko propovedi i štampanih dela, često obraćanje vernicima, neposredno i prijateljsko nastupanje), što je protestante dugo ostavljalo zbunjenim. Na narodne mase povoljniji utisak ostavljale su impozantne, lepo dekorisane katoličke crkve i sveta mesta, dobro organizovane procesije, od jedva dekorisanih i strogih protestantskih crkava i običaja. Umanjenoj otpornoj snazi protestanata doprinele su i teološka i politička razmimoilaženja u njihovim redovima, što je onemogućivalo njihovo jedinstveno nastupanje naspram jedinstvenog katoličkog fronta. Rekatolizaciju stanovništva Kraljevine Mađarske najenergičnije su sprovodili jezuiti, koji su zaslužni i za jačanje i konsolidaciju katoličke hijerarhije na pomenutim prostorima. Oni su stvorili široku mrežu samostana po Kraljevini Mađarskoj i, uprkos ponovljenim proterivanjima, uspeli su da se ukorene i u Erdelju. Puno pažnje posvetili su organizovanju srednjoškolske i visokoškolske mreže. Uspešna delatnost jezuita podsticala je i druge crkvene redove – franjevce, pijariste, pavlikijance i kapucine. Rekatolizacija se odvijala od gornjih društvenih slojeva ka nižim, a u geografskom smislu napredovala je iz pravca Hrvatske i Prekodunavlja prema zapadnim i severnim oblastima Kraljevine Mađarske. Protivteža rekatolizaciji bila je zabrana delatnosti katoličkih velikodostojnika u Erdelju i na okupiranim teritorijama, a još više pohodi Gabora Betlena i Đerđa Rakocija I za vreme Tridesetogodišnjeg rata, koji su na prostoru Kraljevine Mađarske rezultirali višestrukim garantovanjem, pa i proširivanjem slobode veroispovesti protestanata, u vremenu kada je u svojim drugim zemljama dinastija uspela da završi proces protivreformacije. Na taj način ostvarena ravnoteža je, u promenjenim političkim odnosima, posle Vešelenjijeve zavere (1667–1670), poremećena, te je dvor sa nenasilnih sredstava u poslednjim decenijama 17. veka i u Mađarskoj prešao na agresivnu rekatolizaciju, koju su karakterisali progoni protestanata i oduzimanje njihovih crkava, 143
škola, lišavanje protestanata sudelovanja u radu gradskih vlasti itd. Nasilna protivreformacija imala je veliku ulogu u nastanku pokreta kuruca i izražene protivhabzburške nastrojenosti mađarskih staleža i širih narodnih slojeva. Mada su protestanti u tom razdoblju u zapadnim predelima Mađarske izgubili više od 900 crkava, preostalo im je još preko 1.300 crkava. Iako su rezultati protivreformacije tokom 17. veka postali već očigledni, protestanti su u tom veku još zadržali svoju većinu u odnosu na druge veroispovesti. Do njihovog jačeg potiskivanja došlo je krajem 17. i početkom 18. veka, kada im je na teritorijama povraćenim od Osmanskog carstva zabranjeno javno bogosluženje i kada je počela masovna kolonizacija katoličkih Nemaca i pravoslavnih Srba, odnosno spontano useljavanje pravoslavnih Rumuna i Rusina, čime je etnička i verska struktura stanovništva korenito izmenjena. U desetogodišnjem periodu posle završetka Dugog rata i Bočkaijevog ustanka za habzburške vladare u Beču najveći izazov bilo je izuzetno izraženo jačanje staleža, kakvo se nigde drugde u Evropi toga doba nije zapažalo. Postojala je opasnost da se Habzburška monarhija pretvori u labavi savez zemalja, poput Nemačkog carstva. Štaviše, u političkom razvoju posle 1606. godine osećala se težnja da se neke od nezadovoljnih pokrajina odvoje od Habzburškog carstva. Ojačali austrijski, češki i mađarski staleži stupali su u međusobne saveze sa ciljem zajedničkog nastupanja protiv vladarevih političkih težnji usmerenih na ograničavanje prava i privilegija staleža i sprovođenje rekatolizacije. Mletački poslanik je iz Beča izveštavao svoju vladu »da su pravi ciljevi staleža da stupe u konfederaciju i da formiraju administraciju koja bi bila slična nizozemskoj ili švajcarskoj – na taj način što će se osloboditi vlasti austrijske kuće, ili da je (njenu vlast) u toj meri ograniče da ostane samo nominalna«. U takvoj situaciji poseban značaj dobila je verska politika habzburške kuće. Oni su ostali katolici iako je većina stanovništva Habzburške monarhije (sem Tirola, Štajerske, Kranjske i Hrvatske, gde protestanti nisu činili većinu) sredinom 16. veka prihvatila protestantska učenja. Istina, na saboru Nemačke carevine 1555. u Augzburgu usvojen je princip »čija je teritorija onoga je i vera«, što je značilo da vera vlastelina, odnosno vladara, određuje veru podložnog stanovništva. Međutim, taj princip u zemljama kao što su bile Mađarska i Češka bio je potpuno neprihvatljiv. S druge strane, princip je važio i u suprotnom smeru: vladari koji su dolazili na presto zemalja čije je stanovništvo bilo od vladara različite vere prihvatali bi preovladavajuću veroispovest. Katolički Habzburzi kao vladari zemlje sa protestantskom većinom predstavljali su u tom smislu izuzetak u Evropi. Sem specifične uloge dinastije u političkom životu Evrope i tesne povezanosti sa papstvom i severnoitalijanskim finansijskim krugovima, prokatoličko opredeljenje austrijskih Habzburga bilo je uslovljeno i jakim uticajem moćne španske grane porodice. Situaciju je činila složenijom okolnost da su austrijski Habzburzi bili i carevi Nemačkog carstva, gde je u većini severnih nemačkih pokrajina stanovništvo bilo protestantsko. Pošto je u 16–17. veku vera bila jedan od najvažnijih određujućih činilaca u razmišljanju ljudi, evropske države su svoju političku stabilnost pokušavale da osiguraju čuvanjem verskog jedinstva stanovništva ili njegovim uspostavljanjem, što je dovodilo do ugnjetavanja verskih manjina, njihovog progona, pa i do građanskih ratova širom Evrope. Međutim, progonjena je uvek manjina. Samo je habzburška dinastija pokušala svoju volju da nametne većini stanovništva, cenivši da će na taj način razbiti saradnju staleža sklonih separatizmu i oslabiti ih do te mere da će njihova prava moći osetno da ograniči. Uz političku napetost koja je postojala u Nemačkom carstvu, upravo ovakva politika dovela je do ustanka u Češkoj, izbijanja Tridesetogodišnjeg rata i pohoda erdeljskih 144
kneževa protiv Habzburga. Nosilac odlučne politike protivreformacije bio je Ferdinand II, unuk Ferdinanda I, koga su vaspitavali jezuiti u strogom katoličkom duhu. Ferdinandova netrpeljivost prema protestantima pokazala se još kada je kao nadvojvoda vršio vlast u alpskim naslednim posedima Habzburga. Češki i mađarski staleži su se njegovom izboru priklonili teška srca, zbog činjenice da bi njegovim odbijanjem bio otvoren put Filipu III Španskom na prestole austrijskih Habzburga, pod čijom bi vlašću svakako izgubili svoje dotadašnje privilegije. Češki redovi su Ferdinanda izabrali 1617. godine, a mađarski sledeće godine. Njegov izbor je na Mađarskom državnom saboru sproveden uz žestoku političku borbu između Gornjeg i Donjeg doma i pod jakim pritiskom katoličkog klera. Sem što se izrazito protivilo Ferdinandovom izboru za kralja, niže plemstvo se žalilo i zbog sve primetnijeg jačanja uticaja katolika na državne poslove, ali i zbog novih poreza, stranih činovnika i ekscesa najamničke carske vojske. Ferdinand je prilikom izbora položio zakletvu na ustav, zakone i običaje Češke i Mađarske, obećavajući i poštovanje verskih sloboda. Ubrzo se pokazalo da svoju zakletvu ne shvata ozbiljno, što je izazvalo snažan otpor austrijskih, čeških i mađarskih staleža. Zamajac događajima dao je ustanak u Češkoj (oktobar 1618 – novembar 1620) protiv Ferdinanda II.
Gabor Betlen protiv pokušaja »češkog rešenja mađarskog pitanja« Kada je saznao za praški ustanak i teškoće Ferdinanda II oko izbora za nemačkog cara – slično brojnim savremenicima – erdeljski knez Gabor Betlen (1580–1629) procenio je da je vlast Habzburga ozbiljno dovedena u pitanje i da je došlo vreme za dalje učvršćivanje položaja Erdelja i mađarskih staleža. Na osnovu iskustva iz prethodnih godina, mađarski i erdeljski staleži su stekli utisak da je krajnja namera dinastije u Mađarskoj da pod svojom vlašću ujedini Kraljevinu Mađarsku i Erdelj, ali u formi koja bi značila ukidanje državnosti i Erdelja i Kraljevine Mađarske, kao i nasilnu rekatolizaciju njihovog stanovništva. Istovremeno, bilo je jasno da odbrana interesa austrijskih, čeških i mađarskih staleža, odnosno državnih interesa Erdelja, zahteva jedinstveno nastupanje protiv Ferdinanda. U takvim okolnostima, juna 1619, protestantska grupacija mađarskog plemstva, pod vođstvom Sanisla Turza, otpočela je pregovore o pridruživanju konfederisanim češkim, moravskim, šleskim i austrijskim redovima, koji su Betlenu nudili češki presto. Istovremeno, vođe pristalica Betlena iz Kraljevine Mađarske uputile su poziv knezu da interveniše protiv Habzburga na strani mađarskih staleža. Računajući na konfederaciju austrijskih, čeških i mađarskih staleža i pomoć evropskih protestanata češkom ustanku, Gabor Betlen se odlučio na vojnu intervenciju. Nastupao je pod geslom zaštite verskih sloboda i staleških prava. Međutim, njegovi dugoročni ciljevi su bili znatno ambiciozniji. Nameravao je da, u sklopu šire evropske protivhabzburške akcije, pod svojom vlašću ujedini Erdelj, Mađarsku i austrijske pokrajine i da dobije titulu izbornog kneza u Nemačkom carstvu, u cilju velike protivturske akcije. Njegov krajnji cilj bilo je proterivanje Osmanlija i ujedinjenje Mađarske. Najvećim grehom habzburških vladara zapravo nije smatrao politiku protivreformacije, već njihovo zapostavljanje borbe s Osmanlijama. Betlen je u sukob krenuo sa čvrstim zaleđem: sultan je dao saglasnost za rat, a unutrašnja situacija u Erdelju bila je stabilna. Zapravo, on je do 1619. od Erdelja stvorio srazmerno jaku i bogatu državu, zbog čega se i petnaestogodišnji period njegove vladavine često naziva zlatnim dobom Erdelja. Smatra se da je od vremena kralja Matije 145
Korvina bio najuspešniji centralizator i organizator države. Kao odličan diplomata, bio je jedan od inicijatora i organizatora protivhabzburških evropskih koalicija. Na unutrašnjopolitičkom planu Betlen je sredio haotičnu situaciju u državnim finansijama i ograničio je prava veleposednika. Mada nije ukinuo kmetstvo, težio je da zaštititi kmetove od zloupotreba vlastele. Državnu kasu nije popunjavao povećanjem poreza, već vraćanjem državnih dobara pod kontrolu države i oživljavanjem ekonomskog života i trgovine. Pod njegovom vlašću po Erdelju nisu krstarili nemački najamnici, turski vojni odredi i jezuitski misionari – već trgovci. U ekonomskoj politici rukovodio se principima merkantilizma. Naselio je vrsne moravske zanatlije u Erdelj, darovao je slobodu španskim Jevrejima koji su se doselili iz Osmanskog carstva, omogućio je rad grčkih trgovačkih društava. Njegova vlast je bila apsolutna. Želeo je da ojača slobodne, dinamične elemente društva, kao i da obezbedi kulturni i obrazovni napredak zemlje. Talentovane đake je slao na strane fakultete, otvorio je višu školu u Nađsombatu (Trnava, današnja Slovačka). Talentu i spretnosti davao je prednost nad staleškim poreklom. Betlen je vodio računa o poštovanju prava sve četiri priznate religije u Erdelju, ali je snažno podržavao kalvinizam. Bio je tolerantan u verskom pogledu, pa je pozvao natrag u zemlju iz nje proterane jezuite i novčano potpomagao da jezuita Đerđ Kaldi prevede Bibliju na mađarski jezik. Erdeljskim katolicima je dozvolio da imaju biskupskog namesnika, pravoslavnim Rumunima da imaju vladiku. Rumunske sveštenike je oslobodio kmetovskih obaveza, a Jevreje obaveze nošenja žute zvezde. Istovremeno, Betlen je stvorio brojnu, disciplinovanu i dobro organizovanu armiju, baziranu na kmetovima, hajducima i ličnoj sposobnosti oficira. Knez Betlen je u pohod iz Erdelja krenuo krajem avgusta 1619. sa 18.000 vojnika, a pridruživanjem seljaka iz Gornje Mađarske taj broj se ubrzo povećao na 30.000. Posle zauzimanja Košica vojska se podelila na severno krilo, pod kneževom komandom, i južno krilo, pod komandom Đerđa Sečija i Ferenca Redeija. Vojske su, ne nailazeći gotovo ni na kakav otpor, zaposele veći deo Kraljevine Mađarske. Ferdinanda II je iznenadio Betlenov napad, jer je u početku mislio da je on krenuo protiv Čeha. Mađarske veleposednike, koji su smatrali da su suštinska državna i staleška pitanja rešena, Betlenov pokret je doveo u ozbiljnu dilemu. Strepeli su da bi njegov vojni poraz mogao ugroziti dostignuća Požunskog sabora iz 1608. godine, te su mu pružili podršku tek kad su videli njegove brze vojne uspehe i shvatili da bi Betlenova pobeda mogla ojačati njihov društveni položaj. Rezultat Betlenovog napada za češki ustanak bilo je slabljenje snažnog pritiska carske vojske na češke i moravske trupe. Knez Betlen je sa svojom vojskom 14. oktobra ušao u Požun, a tokom novembra, zajedno sa vojskom konfederisanih austrijskih i čeških staleža, došlo je i do opsade Beča, što je izazvalo zaprepašćenje, ali i nadu u Evropi. Međutim, opšte vojne i političke prilike su se brzo promenile, a to je uticalo i na Betlenove ciljeve. Izbor Ferdinanda za nemačkog cara i Fridriha Falačkog za kralja Češke, izostanak očekivane međunarodne podrške, napad s leđa pretendenta na kneževski presto Homonaija (koga su podržavali dvor i Poljska), opasni razvoj vojne i političke situacije u dve rumunske kneževine, nesigurnost podrške mađarskih magnata – nagnali su Betlena da postane oprezan i na Požunskom državnom saboru ne prihvati krunisanje za mađarskog kralja, već samo izbor za kneza Mađarske (8. januara 1620) i da zaključi primirje sa Ferdinandom. Nedelju dana posle izbora za kneza Mađarske stupio je u »večiti savez« sa češko-moravsko-šlesko-lužičkim i gornjoaustrijskim staležima, obećavajući im vojnu pomoć u slučaja napada na njihove teritorije. Na poziv cara i čeških 146
staleža, sledećih nekoliko meseci knez se posvetio posredovanju u mirovnim pregovorima između Ferdinanda i Čeha. Međutim, oni su bili bezuspešni, te je Betlen otkazao primirje i poslao više od 5.000 konjanika u pomoć češkim ustanicima. Dvor je okupljao vojne snage za konačan obračun, a češki redovi i knez Betlen su u Carigradu poveli pregovore radi obezbeđenja osmanske vojne pomoći protiv Habzburga. Pokazalo se da je Porta bila spremna da prihvati savez i garantuje zaštitu jedino u slučaju formalnog prekida veza Mađarske sa Habzburzima i po cenu predaje tvrđave Vac pod tursku vlast. Videvši da od protestantskih kneževa ni dalje ne stiže pomoć, a da su Habzburzi uspeli da obezbede znatnu vojnu podršku katoličkih kneževa, odnosno Katoličke lige, Betlen je pristao na te uslove. U takvim okolnostima, na saboru u Bestercebanji je, uz prethodno garantovanje staleških prava, 25. avgusta došlo do prve detronizacije Habzburga i izbora Gabora Betlena za kralja Mađarske. Međutim, on je iz opreznosti odložio krunisanje za kralja i pošao je na ratište. Za njegovu uzdržanost bilo je više razloga: držanje Turske bilo je dvosmisleno, a predstojale su još odlučujuće bitke sa Ferdinandom i njegovim saveznicima. Ubrzo se pokazalo da se opšta situacija razvija nepovoljno za konfederisane staleže. Tokom avgusta carske bavarske trupe su, uz pomoć snaga Katoličke lige, porazile staleški pokret Gornje i Donje Austrije, dok je budimski paša, suprotno ugovoru, zauzeo Vac, ali nije pružio vojnu podršku Betlenu u borbi protiv Ferdinanda. Posle katastrofe Čeha kod Bele gore 9. novembra 1620, sem pojedinih odreda koji su u Češkoj i dalje pružali otpor, protiv vojske Ferdinanda i njegovih saveznika u tom momentu u celoj Evropi ostala je samo Betlenova vojska. Savremenicima se činilo da će Mađarska ubrzo doživeti sudbinu Češke. Uplašeni mogućnošću da, poput Češke, izgube državnu samostalnost, a stanovništvo doživi tešku odmazdu, ali strepeći i od suviše velike moći Betlena, odnosno mogućnosti osmanskog protektorata u slučaju njegove pobede, mađarsko plemstvo je počelo da okreće leđa Betlenu. Tokom ratovanja 1621. godine, posle početnih teškoća i povlačenja, Betlenova vojska je izvojevala pobedu nad carskim generalom Bukojem kod Eršekujvara, preduzela protivnapad i, posle nekoliko pobeda, prodrla u Moravsku. Ti uspesi stvorili su povoljne uslove za potpisivanje mirovnog ugovora između Ferdinanda II i Gabora Betlena u Nikolsburgu 31. decembra 1622. Prema odredbama ovog ugovora, sem teritorijalnih dobitaka Erdelja, garantovano je poštovanje zakona donetih u periodu 1606–1608. godine. Betlen je proglašen knezom Nemačkog carstva i dobio je u posed kneževine Opeln i Ratibor. Ostavljene su na snazi njegove darovnice plemićkih titula. Betlen je bio obavezan da vrati osvojene teritorije Prekodunavlja i da se odrekne mađarske krune. Betlen i Ferdinand II su obećali međusobnu pomoć u borbi protiv Turaka. Posebno je značajna i činjenica da je Ferdinand u mirovnom ugovoru prećutno priznao državni suverenitet Erdelja. U toku Tridesetogodišnjeg rata Gabor Betlen je još dva puta ratovao protiv Habzburga: 1623–1624. u savezu sa nemačkim protestantskim kneževima i 1626. godine na strani englesko-holandsko-danskog saveza, međutim više nije uživao podršku staleža Kraljevine Mađarske i veće političke uspehe od onih izvojevanih Nikolsburškim mirom nije postigao. Delatnost Gabora Betlena je za istoriju Mađara imala veliki značaj, jer je Nikolsburškim mirom i svojom kasnijom delatnošću osigurao očuvanje državne samostalnosti Erdelja i Kraljevine Mađarske, odnosno uspeo je sprečiti da, kao u Češkoj i austrijskim pokrajinama, bečki dvor sprovede nasilnu rekatolizaciju i da izvrši političku integraciju u Habzburšku monarhiju. Pokreti Gabora Betlena i kasnije Đerđa Rakocija, 147
nadovezajući se na Bočkaijev ustanak, jasno su pokazali dinastiji da su Mađari spremni da, po potrebi i oružjem, odbrane svoju državnu samostalnost, staleški ustav i verske slobode. Posledica tih borbi je bio bitno različit razvoj društvenih i političkih prilika u Mađarskoj od onih u ostalim delovima Habzburške monarhije: dok je drugde sprovedena rekatolizacija stanovništva, slamanje političke moći staleža i započeta izgradnja centralizovane državne uprave sa presudnom ulogom vladara, Mađarska je tokom 17. veka sačuvala prevlast protestantske konfesije, u državnopravnom pogledu očuvala je svoju zasebnost, kao i podelu zakonodavne i izvršne vlasti između staleža i vladara. Sve to je u kasnijim decenijama postepeno dovelo do uobličavanja stvarnog (ne i pravnog) dualističkog uređenja Habzburške monarhije. Borbe vođene u ovim ratovima podigle su i ugled mađarskih vojnika: dva od tri najslavnija carska generala (Bukoj i Dampier) poginuli su u okršajima sa Betlenovom armijom, a dva puta je pobeđena i Valenštajnova vojska. Visoki ugled mađarskih husara nastao je upravo kao rezultat Betlenovih uspeha. Naslednik Gabora Betlena na kneževskom prestolu Erdelja bio je Đerđ Rakoci. Nastavljajući Betlenovim stopama, uspeo je da sačuva politička i ekonomska postignuća svog prethodnika. Rakoci se pod firmom odbrane verskih sloboda protestanata priključio švedskofrancuskom savezu i objavio rat Habzburzima. U ratovanjima tokom 1644–1645, posle prvih neuspeha, zauzeo je oblasti severne Mađarske i prodro u Moravsku, ali je zbog turske intervencije morao da zaključi mir sa Ferdinandom III, u Aincu 16. decembra 1645. Prema odredbama mirovnog ugovora, dobio je na upravu osvojenih sedam gornjomađarskih županija (Satmar, Sabolč, Abauj, Bereg, Ugoča, Zemplen i Boršod) i ponovo je garantovana državna samostalnost Mađarske, kao i prava i slobode staleža određeni prvim (1606) i drugim (1624) bečkim mirom, odnosno odlukama Požunskog državnog sabora iz 1608. Prema odredbama ovog mirovnog ugovora, sloboda protestantske veroispovesti proširena je na stanovništvo varošica i sela u odnosu na feudalne gospodare. Istovremeno, Rakoci je morao da obeća da se više neće mešati u poslove Kraljevine Mađarske.
Politički odnosi u Habzburškoj monarhiji posle Vestfalskog mira Vestfalski mir, kojim je završen Tridesetogodišnji rat, u mnogim pogledima označavao je početak nove epohe, kako u istoriji Evrope tako u istoriji Habzburškog carstva. Između ostalog, odrazio se i na slabljenje evropske moći Habzburga i njihovih veza sa španskom granom dinastije, na afirmaciju principa državnog suvereniteta u odnosu na univerzalno carstvo i ideju verske tolerancije. Sveto rimsko carstvo bilo je svedeno na labavu uniju nezavisnih država nad kojom je vlast cara bila samo nominalna. U takvoj situaciji u održanju evropske moći i ostvarenju svojih političkih težnji habzburška dinastija se od druge polovine 17. veka oslanjala na političke, vojne, ekonomske, prirodne i ljudske resurse naslednih habzburških zemalja, Češke i Mađarske (Habzburško carstvo sredinom 17. veka zauzimalo je prostor od 303.000 kvadratnih kilometara, sa šest-sedam miliona stanovnika). Pri tome njoj je bilo u životnom interesu da nad pomenutim teritorijama ostvari što potpuniji nadzor, a to je imalo za posledicu pojačane napore Habzburga u sprovođenju centralizacije uprave, slamanju moći staleža i izgradnji apsolutističkog političkog sistema. Vojni i politički događaji Tridesetogodišnjeg rata išli su u prilog tim zamislima: došlo je do promena odnosa snaga političkih činilaca u Habzburškoj monarhiji koji su 148
vremenom omogućili veći stepen integracije zemalja i pokrajina u njenom sastavu. Te veoma bitne unutrašnjopolitičke promene ogledale su se, pre svega, u pobedi protivreformacije, i preovlađivanju vladareve vlasti nad staležima. Austrijski, češki i moravski staleži, koji su pri kraju 16. i u prvim decenijama 17. veka znatno ojačali i, zajedno sa mađarskim staležima, nameravali Habzburšku monarhiju da pretvore u stalešku konfederaciju, bili su poraženi i primorani na defanzivu. Bez obzira na to, šarolik etnički sastav, različite istorijske tradicije, postojanje snažno izražene pokrajinske svesti, odsustvo zajedničkog državnog patriotizma – stavljalo je sprovođenje apsolutističkih zamisli u zavisnost jedino od stvarne snage vladara, nadmoći vladareve stajaće vojske nad staleškom vojnom organizacijom i obezbeđivanja finansijskih sredstava za izdržavanje i funkcionisanje stajaće vojske i centralnih državnih ureda. Pokrajinska, staleška vojska je postepeno gubila svoj značaj – osim mađarske. Pobedom apsolutizma u Češkoj i slomom staleške opozicije u naslednim zemljama vladar je dobio odlučujuću ulogu i u pitanju oporezivanja. Tome je doprinelo i brojno novo plemstvo u češkim i austrijskim zemljama stvoreno proterivanjem protestantskog plemstva i darivanjem poseda i plemićkih titula dvoru lojalnim licima tokom Tridesetogodišnjeg rata. Neposredno zavisno od vladara, novo plemstvo je podržavalo vladara u njegovim političkim stremljenjima ka preobličavanju odnosa snaga u Habzburškoj monarhiji. Za razliku od zapadnoevropskih zemalja, u zavođenju apsolutne vlasti habzburški vladar nije bio u prilici da se oslanja na domaće građanstvo, jer je ono u ekonomskom i materijalnom pogledu pretrpelo teške gubitke i bilo je desetkovano iseljenjem protestanata. Najznačajnija prepreka centralizaciji celokupne države i oduzimanju uprave nad njom iz ruku staleža bila je poseban razvoj mađarskih zemalja. Otpor mađarskih staleža i pohodi erdeljskih kneževa sprečili su ostvarivanje pominjane politike dvora u Kraljevini Mađarskoj i Hrvatskoj. Uvođenje apsolutističke vlasti u Mađarskoj išlo je utoliko teže što su se ovi pokušaji neprestano sukobljavali i lomili na položaju Habzburga u evropskoj politici, tj. na njihovom odnosu prema Francuskoj i Osmanskom carstvu. Mađarska nije samo u državnopravnom pogledu bila zasebna celina već i zaokružena staleška autonomija, sa palatinom i zemaljskim sudijom na čelu, a u Hrvatskoj banom kao punopravnim kraljevim namesnikom. Mađarska dvorska kancelarija u Beču i Mađarska dvorska komora u Požunu bile su neposredni kraljevi organi koji nisu zavisili od centralnih carskih ustanova u Beču. Jedino je Dvorski ratni savet rukovodio odbranom od Osmanlija u Mađarskoj, a nadležnosti bečke Dvorske komore bile su ograničene samo na rudnike u Gornjoj Mađarskoj. U poslednjoj trećini 17. veka car Leopold I učinio je velike napore da jednom zasvagda reši to pitanje potpunim i sveobuhvatnim integrisanjem Mađarske u habzburšku državu.
Tursko pitanje Vestfalski mir zaključen je sa namerom da bude hrišćanski, opšti i stalan. Nije, međutim, posvetio dovoljno pažnje jednom životno važnom otvorenom pitanju opasnosti od Osmanskog carstva. Brzo rešavanje tog problema nemačko-rimskom caru i kralju Mađarske Leopoldu I nalagali su i spoljnopolitički i unutrašnjopolitički razlozi. Odmah posle početka mirovnih pregovora zaraćenih hrišćanskih zemalja 1645. godine osmanska ratna flota je isplovila. Ona je, u nameri da obezbedi svoju prevlast na istočnom Mediteranu i da stekne povoljnije pozicije u slučaju zajedničke protivturske akcije hrišćanskih država, napala mletačke posede na istočnoj obali Jadranskog mora i na Kritu. 149
Bilo je jasno da je Osmansko carstvo i dalje zastrašujuća sila koja se može nadvladati samo ujedinjenjem snaga hrišćanskih država i njegovim istovremenim porazom na kopnu i moru. Pri tome su savremenici osnovnim preduslovom protivturske koalicije smatrali tesnu saradnju pape i Habzburške monarhije, odnosno Nemačkog carstva, pod vođstvom Habzburga. Javno mnjenje Evrope je smatralo da su posle Vestfalskog mira stvoreni potrebni uslovi za konačan obračun s Osmanlijama i požurivano je pokretanje zajedničke akcije. Krajem četrdesetih i početkom pedesetih godina evropske gradove preplavile su brošure i leci u kojima se pozivalo na ujedinjenje protiv Osmanskog carstva. Predstavnici najugroženijih zemalja obraćali su se evropskim vladarima i evropskoj javnosti radi što hitnijeg pokretanje rata. Razumljivo, kao i u prethodnim decenijama, u središtu pažnje mađarskih i hrvatskih političara, ali i širih slojeva stanovništva, nalazila su se pitanja ujedinjenja Mađarske i proterivanja Osmanlija sa njenih teritorija. S obzirom na nove političke okolnosti, hitno rešavanje tog problema smatralo se nezaobilaznim uslovom opstanka nacije. Međutim, politički krugovi oko dinastije su, u potpunoj suprotnosti sa raspoloženjem u Evropi i Mađarskoj, zadovoljenje svojih interesa videli u mirnim odnosima sa Turskom, te je car Ferdinand III 1650. zaključio sporazum sa sultanom Muhamedom IV o produženju važnosti Žitvatoročkog mira za sledeće 22 godine. Zaključivanje sporazuma veoma je ozlojedilo mađarsku stranu, tim više što se tokom Tridesetogodišnjeg rata opšta situacija u vezi sa turskom opasnošću pogoršala. Četiri decenije je bila na snazi u korist Osmanlija izmenjena verzija Žitvatoročkog mira, a iznenađujuća popustljivost koju je Ferdinand III pokazao prema Osmanskom carstvu prouzrokovala je češće, bezobzirnije i žešće turske napade duž granica nego bilo kada pre. Dolazilo je do sukoba velikih razmera, kao što su, između ostalih, bili podvig glavnog kapetana rudarskih oblasti Adama Forgača koji je u bici kod Vezekenja zaustavio pohod Mustafa-bega protiv rudarskih gradova na severu Mađarske, zatim vojevanje bana Nikole Zrinskog koji je pomagao Zadranima prilikom turske opsade, porazio Turke kod Kostajnice i oslobodio opsade tvrđavu Kiškomarom. Posebno nezadovoljstvo mađarskih i hrvatskih staleža izazvala je činjenica da su tokom važnosti Žitvatoročkog mira Osmanlije stavile pod svoj nadzor 20 županija i da su tokom upada prodirale sve dublje iza graničnih utvrđenja. Carska vojska je, prilikom većih turskih upada, bila sprema da brani Beč, ali je pasivno posmatrala opsade mađarskih i hrvatskih gradova. Neraspoloženju je doprinelo raspuštanje većine vojske iz prethodnih ratova i smeštanje nekih od preostalih pukova u ugarske gradove. Na ekonomskom planu za mađarske trgovce veliki udarac značilo je davanje trgovačkih monopola dvorskim aristokratima i kreditorima. Mletački poslanik u Beču je zabeležio: »Mađari se ne mire sa svojim odsecanjem od svetske trgovine.« Najistaknutije ličnosti ugarskog političkog života i državnih ustanova (palatin Pal Palfi, banovi Nikola i Petar Zrinski, palatin Ferenc Vešelenji, Laslo Esterhazi, zemaljski sudija i hrvatski ban Adam Baćanji, zemaljske sudije Adam Forgač i Ferenc Nadašdi), bez obzira na različitost njihovih političkih opredeljenja, bile su nezadovoljne unutrašnjom i spoljnom politikom habzburškog dvora i slagale su se u tome da je formalni mir s Osmanskim carstvom, usled pretrpljenih gubitaka, više štetio Mađarskoj nego otvoreni rat i da nastala opšta vojno-strateška, ekonomska i politička situacija preti konačnim slomom države i propašću nacije. Istovremeno, oni su smatrali da smisao postojanja Habzburške monarhije daje jedino zajednička odbrana od turskog nadiranja i da je njen glavni spoljnopolitički zadatak, naročito u povoljnim međunarodnim prilikama 150
stvorenim posle Vestfalskog mira, proterivanje Osmanlija iz Mađarske. Većina mađarskog i hrvatskog plemstva prihvatila je stav, koji je uobličio istaknuti vojskovođa protivturskih borbi i najistaknutiji mađarski književnik 17. veka, grof Nikola Zrinski, koji je smatrao da oslobođenje od Turaka moraju izvojevati domaće snage, jer ako bi to učinio bečki dvor, cena bi bila gubitak nezavisnosti. Zrinski je uspešnost poduhvata uslovljavao prethodnim korenitim reformama u upravi, privredi, vojnoj organizaciji, ali i u shvatanjima vodećih ličnosti i društvenih slojeva Mađarske. Najveći značaj u pripremama za predstojeći rat imala je reorganizacija vojske, o čemu je Zrinski napisao poseban traktat. Predviđene mere usmerene na jačanje i centralizaciju državnih organa i administrativnog sistema Kraljevine Mađarske, sem što bi otklonile mnoge mane zastarelog administrativnog sistema i omogućile efikasnije suočavanje s Osmanlijama, učvrstile bi pozicije zemlje u odnosu prema habzburškoj dinastiji. U cilju pronalaženja najboljeg rešenja za osiguranje budućnosti zemlje, mađarski i hrvatski političari su, sem kontakata sa bečkim dvorom i odgovarajućim centralnim uredima Habzburške monarhije, stupili u diplomatske veze sa francuskim, švedskim i poljskim dvorovima, nemačkim kneževima i, naravno, s erdeljskim knezom Đerđom Rakocijem II. Postajalo je sve jasnije da ako nije moguće ujediniti Mađarsku pod žezlom habzburške dinastije, to treba sprovesti uz pomoć Erdelja, Poljske i, po mogućstvu, uz pomoć protestantskih evropskih zemalja. Pedesetih godina Nikola Zrinski je mislio da erdeljskog kneza Đerđa Rakocija II treba izabrati za kralja Mađarske, ali ta namera nije ostvarena jer je Rakoci poginuo 1660. godine. Na poslednjem državnom saboru na kojem su birali kralja, 1655. godine, mađarski staleži su uspeli da osujete težnje dvora da se Mađarska proglasi za večiti, nasledni posed Habzburga i da upražnjeno mesto palatina ostane nepopunjeno. Mladi nadvojvoda Leopold je na presto Mađarske doveden izborom, uz uslov (koji je od Ferdinanda I stalno ponavljan u tim prilikama) dat i u obliku zakona da će »Njegovo Visočanstvo, potraživši pomoć i nemačkih kneževa, još za vreme svog sretnog vladanja osloboditi zemlju ispod turskog jarma«. Imajući u vidu da je, u cilju organizovanja Mađarske stajaće vojske i za organizaciju vojnog pohoda protiv Osmanskog carstva, potrebna delotvorna zemaljska vlast, Nikola Zrinski je, uz svesrdnu podršku plemićke opozicije, pokušao da zauzme položaj palatina. Zaokupljen odbranom interesa svoje dinastije na zapadu Evrope, Leopold I se izjasnio protiv njegove kandidature, dajući time na znanje da ne podržava antitursku politiku Nikole Zrinskog i mađarskih staleža. Na položaj palatina staleži su izabrali Ferenca Vešelenjija. Svesno kritičnosti situacije, bez obzira na vladarevu politiku prema Turskoj, plemstvo se posle izbora kralja počelo spremati za rat. Državni sabor je doneo više zakona koji su propisivali obnovu pograničnih tvrđava, njihovo opremanje oružjem i municijom, izgradnju magacina za hranu, a polovinu razrezanog poreza raspodelio je na aristokratiju i plemstvo.
Stradanje Erdelja U periodu od 1656. do 1658. godine mađarski staleži su morali da se suoče sa teškim izazovima: kriza oko Poljske, pohod Đerđa Rakocija II, erdeljsko-turski rat i izbor nemačko-rimskog cara. Najdalekosežnije posledice imao je Rakocijev pohod na Poljsku i erdeljsko-turski rat. Već početkom pedesetih godina poljski kralj Jovan Kazimir, koji nije imao naslednika, ponudio je Đerđu II Rakociju da usvoji njegovog sina Ferenca I Rakocija. Ta namera, međutim, nije ostvarena. Kad je 1656. godine švedski kralj Karlo X 151
Rakociju ponudio savez protiv Poljske, on je morao da se odluči. Razmišljajući u okvirima ujedinjenja snaga Poljske, Erdelja i Kraljevine Mađarske i verujući u pomoć hrišćanskih sila u mogućem sukobu s Osmanlijama – uz prethodni sporazum sa Vlaškom, Moldavijom i kozacima – Rakoci je pristao uz Švedsku i 1657. godine zaratio sa Poljskom. Posle početnih uspeha i zauzimanja Varšave i Krakova doživeo je neuspeh kada su se nemačko-rimski car i sultan okrenuli protiv njega: car Leopold I je poslao vojsku u pomoć poljskom kralju, a veliki vezir Mehmed Ćuprilić naredio je krimskim Tatarima da proteraju erdeljsku vojsku iz Poljske. Posle propasti pohoda, zbog odbijanja da odstupi sa kneževskog prestola, Porta se odlučila za kaznenu ekspediciju protiv Erdelja. Dva meseca pre početka turskog pohoda (marta 1658) Rakoci je kralju Leopoldu ponudio savez za zajedničku borbu protiv Osmanskog carstva. Istovremeno je u toku bio izbor cara Svetog rimskog carstva nemačke narodnosti. Izborni knez Majnca i ujedno predsednik Rajnske lige, Jovan Filip, podržavao je izbor nadvojvode Leopolda Vilhelma. Erdeljski knez i mađarska aristokratija su uložili veliki napor (između ostalog, i preko 200.000 talira) da se za cara izabere kralj Mađarske Leopold. Uz obećanje da će pohitati u pomoć napadnutom Erdelju, on je izabran za cara. Podstaknut tim obećanjima, Rakoci se uspešno suprotstavio napadima budimskog paše. Palatin Vešelenji je proglasio opšti ustanak (insurrectio), Nadašdi je digao dva puka, županije Gornje Mađarske su se organizovale za odbranu, a Nikola Zrinski je vodio uspešne pregovore sa Mletačkom republikom o stvaranju mletačko-hrvatsko-mađarskog saveza za pomoć Erdelju. Leopold se, međutim, predomislio i, prekršivši obećanje dato prilikom krunisanja za cara, odlučio da ne narušava Žitvatoročki mir. Osmanska vojska sa preko sto hiljada vojnika, pod vođstvom velikog vezira Mehmeda Ćuprilića, prodrla je u Erdelj i, zajedno sa trupama krimskih Tatara, teško ga poharala. U bici kod Sasfeneša 1660. godine smrtno je ranjen i knez Đerđ Rakoci II. Veliki vezir je odmah istakao pretenzije na sve Rakocijeve posede i u Kraljevini Mađarskoj, te je osmanska vojska sa više od 50.000 vojnika opsela Varad. Da bi odbranio Varad, Zrinski je preduzeo napad na Kanjižu, ali je, po Leopoldovom naređenju, morao da se povuče. Kralj je tada poslao 12,000 vojnika prema Varadu, ali je vojsci zabranio da napadne osmanske trupe. Bez pomoći sa strane, posle četrdesetpetodnevne opsade, jaka varadska tvrđava, »istočni bastion hrišćanstva«, pala je. To je ujedno značilo gubitak velikih oblasti i slabljenje strateških položaja hrišćana. Prenaglašena spoljna politika Đerđa Rakocija II imala je dalekosežne posledice po Erdelj i istoriju Mađara. Teško poharan, gubitkom Varada i njegove okoline teritorijalno osiromašen, materijalno upropašćen, s izgubljenim značajem u spoljnoj politici, Erdelj više nije mogao da ima ulogu zaštitnika mađarske nacionalne samostalnosti i da bude mogući centar ujedinjenja Mađarske. Pažnja političkih činilaca je usredsređena na Kraljevinu Mađarsku. Nespremnost dvora da uđe u rat i gubitak Varada izazvali su negodovanje javnog mnjenja u zemlji i inostranstvu. Na zasedanju Tajnog saveta, januara 1661, predstavnici mađarske aristokratije podrobno su izložili tešku situaciju u kojoj se Mađarska našla, ističući da bez preduzimanja mera protiv Osmanskog carstva, posle okupacije još slobodnih oblasti Mađarske, slična sudbina očekuje i njoj susedne zemlje. Naglašavali su da se u takvim okolnostima potpuna propast Mađarske može sprečiti samo ulaskom u rat ili prihvatanjem osmanskog suvereniteta. Mađarske aristokrate su u ime staleža ponudile »svoju imovinu, živote i krv u cilju zajedničke borbe za oslobođenje zemlje. Istovremeno, krajem aprila 1661. godine, Erdeljski sabor je prilikom izbora Janoša Kemenja za kneza, proglasio zbacivanje osmanskog suvereniteta i stavljanje Erdelja pod 152
protektorat Leopolda, kao nemačko-rimskog cara i kralja Mađarske. Spremnost mađarskih staleža da se, bez ikakvih političkih uslova, čvršće vežu za dinastiju bio je san svih prethodnih habzuburških vladara na mađarskom prestolu. Međutim, Leopold tu spremnost nije uspeo da iskoristi, štaviše povukao Je pogrešne poteze. On ničim nije pokušao da ublaži veliko nezadovoljstvo stanovništva prouzrokovano ponašanjem carske vojske koja je tri puta prelazila Gornju Mađarsku i nijednom se nije upustila u borbu s Osmanlijama, a ponašala se krajnje raspušteno, pljačkajući i zlostavljajući lokalno stanovništvo. S druge strane, umesto da verske suprotnosti rešava zakonskim putem, Leopold je podržao nasilno preuzimanje protestantskih crkava u korist katolika. Mađarski sabor, koji je Leopold 1662. godine sazvao da bi pokazao kako vlada situacijom u Mađarskoj, nije potvrdio vladareva očekivanja. Staleži su zahtevali veću disciplinu ili povlačenje nemačkih trupa iz Mađarske, osiguranje verske ravnopravnosti i jaku, dobro organizovanu upravu nad zemljom. Poseban značaj dobio je zahtev za proterivanje Osmanlija iz zemlje i uključivanje mađarske strane u formiranje politike Monarhije prema Turskoj. U tom smeru doneti su i važni zakoni: da se od banderijalnih vojski velikaša, hajduka i kmetova stvori mobilna stalna mađarska vojska; da bečki dvor može zaključiti mir sa Portom samo uz pristanak mađarskih tajnih savetnika; da na Porti ubuduće mora da boravi i mađarski poslanik. Sprovođenje u život ovih zakona označilo bi kraj centralizacije sprovođene iz Beča, čak i u pitanjima vojske i diplomatije. Međutim, takav razvoj sprečen je turskim napadom 1663. godine.
Rat s Osmanskim carstvom 1663–1664. godine Početkom 1663. godine erdeljeski knez Mihalj Apafi obavestio je mađarskog palatina da se Porta sprema da prisajedini Kraljevinu Mađarsku. Približno u isto vreme engleski poslanik Vinčelsi izvestio je svoju vladu da će Osmansko carstvo okupirati Mađarsku sa vojskom od 209.000 ljudi. I zaista, veliki vezir Ahmed Ćuprilić krenuo je u pohod na čelu armije kakvu Turska nije pokretala od vremena Sulejmana Veličanstvenog – 120.000 vojnika kojima treba dodati vojsku Budimskog i Temišvarskog vilajeta i tatarsku pomoćnu vojsku (prema nekim podacima, sin tatarskog kana Ahmed Girej stigao je u Mađarsku sa 100.000 Tatara i 30.000 kozaka). Povod za rat bila je odluka Dvorskog ratnog saveta, posle turskog zauzeća Varada, da pošalje trupe u Erdelj. Zapravo Porta je želela da jednom za svagda umiri Erdelj i Mađarsku njenim prisajedinjenjem Osmanskom carstvu. Na ponudu mira iz Beča veliki vezir je odgovorio zahtevom da se za održanje mirnog stanja dvor mora obavezati na jednokratnu isplatu dva miliona forinti, ponovno plaćanje godišnjeg danka od 30.000 forinti, obezbeđivanje slobodnog prolaza kroz Hrvatsku i Karintiju u Italiju i rušenje tvrđave Novo Zrinje. Zarobljeni turski špijuni govorili su da Ahmed Ćuprilić, ne namerava da pokori samo Mađarsku, već i Moravsku i Šlesku. Apafi je izvestio palatina da veliki vezir planira sazivanje mađarskog izbornog sabora u Požunu. Bečki dvor se, posle duže pasivnosti, odlučio da zatraži pomoć evropskih zemalja za vođenje odbrambenog rata. Međutim, deo mađarskih aristokrata, sa Nikolom Zrinskim na čelu, i Rajnski savez smatrali su da se trajni mir s Osmanskim carstvom može obezbediti samo ofanzivnim ratom. Posle savetovanja početkom 1663. godine – sa ciljem da obezbede unutrašnje vojne i društvene uslove za vođenje rata i aktiviranje međunarodne vojne pomoći – mađarski magnati su mobilisali pograničnu vojsku, županije i gradove, a palatin je, bez kraljeve dozvole, 22. maja objavio opšti zemaljski 153
ustanak za odbranu zemlje. Posle sklapanja saveza tri najznačajnije javne ličnosti zemlje – palatina, zemaljskog sudije i hrvatskog bana, poslata je delegacija za dogovore sa Rajnskim savezom. Leopold I je za komandanta ugarske vojske odredio Nikolu Zrinskog. U međuvremenu, krajem juna 1663. godine, osmanska armija je stigla u Budim. Činilo se da bi tu silu mogla zaustaviti samo evropska koalicija. Na veliku sreću hrišćana i štetu muslimana, kiša je padala 40 dana, te je, zbog nepovoljnih okolnosti, veliki vezir odustao od pohoda na Beč. Umesto toga, posle četrdesetodnevne teške opsade, zauzeo je strateški važnu tvrđavu Eršekujvar, koja je čuvala pristup rudarskim gradovima na severu Mađarske, i poharao Moravsku. Međutim, njegov drugi pokušaj prodora u tu zemlju i zauzimanja Požuna su propali. Tatari su žarili i palili po Mađarskoj. Osvojene su važne tvrđave Leva i Njitra (Levice i Nitra, oba naselja u današnjoj Slovačkoj). Zemlju su preplavili patenti u kojima veliki vezir poziva stanovništvo i političke činioce Mađarske da mirno prihvate osmansku vlast. Ahmed Ćuprilić je, u slučaju mirnog pokoravanja osmanskom suverenitetu, zemlji nudio isti status i slobode koje je uživao Erdelj. Erdeljskog kneza Apafija je pozivao da prihvati dostojanstvo mađarskog kralja. Mada su u veoma teškoj situaciji ozbiljno raspravili i o toj mogućnosti, najviši svetovni i crkveni dostojanstvenici Mađarske su odbacili tursku ponudu. Smatrali su da bi njenim prihvatanjem Kraljevina Mađarska, posle gotovo sedmovekovne istorije, izgubila svoju državnost, kao i mogućnost da kao deo hrišćanske Evrope doživi oslobođenje okupiranih delova svoje državne teritorije. Zbog toga je na vezirovu ponudu odgovor stigao oružjem: Nikola Zrinski je zabeležio nekoliko manjih, ali značajnih, pobeda nad osmanskom vojskom. Tokom jeseni 1663. stigle su jedinice Rajnske lige pod komandom generala Hoenloa, a krajem godine predstavnici evropskih država vodili su u Regenzburgu pregovore o stvaranju protivturskog saveza. Stvaranje saveza znatno su ubrzali uspesi hrišćana u zimskom pohodu. Mađarsko-hrvatske snage i vojska Rajnske lige, ukupne jačine oko 25.000 vojnika, pod vrhovnom komandom Zrinskog, januara 1664. napale su teritorije uz Dravu i zauzele nekoliko tvrđava u županiji Šomođ, oslobodile grad Pečuj i opsele njegovu tvrđavu. Saveznička vojska je prodrla 240 kilometara u dubinu osmanske teritorije i spalila most na Dravi kod Osijeka, presecajući time vezu između Srema i zapadne Mađarske i onemogućavajući snabdevanje turske vojske u tim oblastima. Glavni cilj osiječkog napada bio je da uspori pristizanje pojačanja turskoj vojsci i obezbedi uslove za opsadu Nađkaniže. Ovi brzi uspesi imali su veliki odjek po čitavoj Evropi, te je u Regenzburgu stvorena koalicija. Grof Franjo Frankopan i grof Petar Zrinski na regenzburškoj konferenciji evropskih sila skrenuli su pažnju prisutnima da, u slučaju izostanka ozbiljne akcije protiv Osmanlija, preti realna opasnost da oni zauzmu Beč. Vođa Rajnske lige Jovan Filip je u februaru 1664. godine zvanično obavestio mađarskog palatina da je stvorena koalicija radi razbijanja moći Osmanskog carstva, proterivanja Osmanlija i vraćanja pune neokrnjene slobode Kraljevini Mađarskoj. Ubrzo se u zemlji okupila velika hrišćanska armija: 60.000 vojnika opremili su nemački kneževi, car i Rajnska liga, Mađarska je dala 25.000–30.000 vojnika i stigle su francuske pomoćne trupe sa 6.000 vojnika. Španski Habzburzi i papa su poslali finansijsku pomoć. Svoju pomoć ponudio je i erdeljski knez Apafi (koji se prethodne godine još borio na strani Turske). Čini se da je najmanje bio oduševljen bečki dvor, koji je početkom 1664. za zapovednika glavne armije od 30.000 vojnika imenovao maršala Rajmonda Montekukolija, sa naređenjem da stupi u borbu ako neprijatelj krene na Beč. Montekukoli 154
se usredsredio samo na odbranu linije Dunava. Mađarsko-hrvatske carske trupe i vojska Rajnske lige, pod komandom Zrinskog, generala Hoenloa i Petera Strocija, otpočele su opsadu snažne tvrđave Kanjiža. Ovu vojsku je veliki vezir veoma brzo napao sa leđa sa 40.000–60.000 vojnika, prinudivši ih da se povuku prema Novom Zrinju. Umesto da pošalje pojačanje, Montekukoli se odlučio da preda tvrđavu. Istovremeno, vojska, pod vrhovnim vođstvom grofa Luja de Sušea, povratila je Levu i Njitru i u dve bitke pobedila Osmanlije. Laslo Rakoci je poginuo u napadu na Varad. Kada je sultanova vojska krenula prema Beču, Montekukoli je, po prispeću carskih i francuskih trupa, 1. avgusta 1664. stupio u borbu pored reke Rabe kod Sentgotharda i teško porazio tursku vojsku. Turci su u toj bici, zajedno sa ranjenicima, izgubili preko 16.000 ljudi, dok su hrišćani imali beznačajne gubitke. Tok i ishod bitke pokazao je nadmoć međunarodne koalicije nad snagama Osmanskog carstva. Turska vojska je bila demoralisana i ozbiljno oslabljena, te je Ahmed Ćuprilić prekinuo pohod. Ipak, Montekukoli od Dvorskog ratnog saveta nije primio naredbu za gonjenje pobeđenog neprijatelja. Pobeda je imala ogroman međunarodni odjek i oduševljeno je proslavljana od Moldavije do Pariza. Mađarski staleži i evropsko javno mnjenje očekivali su snažan protivnapad i oslobođenje bar jednog dela teritorije Mađarske i Hrvatske. Umesto toga, dvor je, prekršivši diplomatska pravila, bez dogovora sa svojim saveznicima i bez njihovog znanja, već 10. avgusta zaključio mir s Osmanskim carstvom u Vašvaru, ali ga je obnarodovao tek 27. septembra, ističući da je to bio veoma teško postignut mir. Odredbe postignutog sporazuma bile su toliko nepovoljne, kao da je odlučujuću bitku dobilo Osmansko carstvo a ne hrišćanska strana: ne samo što su Osmanlijama ostavljene tvrđave osvojene prethodnih godina (Nađvarad, Eršekujvar itd.) već je obećano i rušenje tvrđave Sekeljhid blizu Velikog Varada, povlačenje nemačke vojske iz erdeljskih tvrđava i priznat je suverenitet Osmanskog carstva nad Erdeljom. Sporazumne strane su se obavezivale da neće pomagati Mađare u njihovoj borbi protiv druge strane i da će se međusobno obaveštavati o njihovim neprijateljskim namerama. Gubitak tvrđava je značio da više nije bilo oblasti u Mađarskoj na koju Turci ne bi mogli izvršiti prepad. Bez obzira na to, pogranična vojska je dobila stroga naređenja da ne odgovara na turske izazove i pogranične upade turske vojske. Razočaranje zbog zaključenog mira bilo je ogromno. Francuski poslanik iz Beča izveštavao je da je opšte raspoloženje u Mađarskoj takvo da bi Nikola Zrinski mogao veoma lako da digne pobunu protiv dvora. Moldavski knez Gika, u pismu caru Leopoldu, primetio je: »Mi, kao i ostali hrišćani, bili smo spremni da se u Vašoj službi borimo protiv pagana, ali ovaj mir nas ubija.« Poslanik Engleske u Carigradu izvestio je svoju vladu da je, usled teških gubitaka u bici kod Sentgotharda i u prethodnim sukobima, turska vojska pretrpela tako teške gubitke da je, prema mišljenju samih Osmanlija, hrišćanska koalicija mogla do Jedrena da goni njihovu vojsku. Brzo i neslavno okončanje prvog Leopoldovog rata protiv Osmanskog carstva veoma jasno je pokazalo da on prednost u svojoj spoljnoj politici daje nerešenom sporu sa Francuskom, a ne turskom pitanju, odnosno oslobođenju Mađarske. Bečka administracija je Vašvarskim mirom postigla za nju dva važna cilja: slobodne ruke na zapadnom frontu protiv Francuza i izvesnu sigurnost da ih Mađari uz tursku podršku neće napasti sa leđa. S druge strane, krajnje nepovoljne odredbe mirovnog ugovora neposredno su uticale na nastanak Vešelenjijeve zavere i teških zapleta koji su posle nje sledili i, kao krajnja posledica, dovele su do novog rata s Osmanskim carstvom.
155
Vešelenjijeva zavera i ukidanje mađarskog ustava od strane dvora Mir je izazvao potpuno razočaranje i ogorčenje mađarskog i hrvatskog plemstva, ne samo zbog sramnih odredaba Vašvarskog mira već i zato što su događaji pokazali da Habzburzi nisu zainteresovani ni za proterivanje Osmanlija, ni za odbranu preostalih teritorija Mađarske, odnosno da ih zapravo koriste kao predstražu Beču. Vodeće ličnosti Mađarske i Hrvatske smatrale su da Leopold zapravo želi slabu i podeljenu Mađarsku. Teške probleme stvarale su bezbednosne posledice Vašvarskog mira formiranjem vilajeta Eršekujvar vekovni cilj Porte je uglavnom postignut, jer su zauzete strateški važne oblasti severne Mađarske i krajnje je otežana veza Kraljevine Mađarske s Erdeljom. Slično tome, organizovanjem Velikovaradskog vilajeta stvorena je čvrsta, strateški važna baza za dalje turske prodore. Popustljivost bečkog dvora podstakla je Osmanlije da nastave pogranično ratovanje i česte pljačkaške pohode na oblasti koje su, usled zabrane dvora da se posade pograničnih tvrđava upuštaju u borbe sa Turcima, ostale gotovo nebranjene. Mnoge stanovnike Mađarske obuzeo je strah, pa i panika. U takvoj situaciji najviši dostojanstvenici Mađarske okrenuli su se protiv dinastije i otpočeli akciju radi njenog lišavanja mađarskog prestola i spasavanja nacije od krajnje propasti. Učesnici zavere bili su baron Ferenc Vešelenji, palatin, Đerđ Lipai, estergomski nadbiskup, Ferenc Nadašdi, zemaljski sudija, grof Petar Zrinski (mlađi brat Nikole Zrinskog), hrvatski ban, Ferenc Rakoci I (izabrani ali, zbog svog prokatoličanstva i politike svog oca, oterani) erdeljski knez. Svi su oni bili katolički magnati, dugo godina odani kralju, najveći gospodari gornjih i zapadnih delova Mađarske. Zaverenici su odlučili da pomoć potraže sa strane. Pošto se francuski kralj Luj XIV nije pokazao dovoljno zainteresovanim, Erdelj je bio krajnje oslabljen, a Poljska zaokupljena svojim brigama, zaverenici su se okrenuli ka Carigradu. Bila je to teška odluka donesena u okolnostima koje su, zbog nespremnosti dvora da brani mađarske zemlje i zbog njegove apsolutističke politike, pretile potpunom propašću zemlje i naroda. Poznajući dobro situaciju u Osmanskom carstvu, procenjivali su da bi primanje osmanskog suvereniteta bilo manja opasnost od habzburške vlasti. Vođa zavere Vešelenji, preko erdeljskog kneza, juna 1667. ponudio je Osmanskom carstvu prihvatanje njegovog protektorata pod uslovom da Porta garantuje pravo izbora kralja, poštovanje mađarskog ustava i mađarskih zakona, da se izvrši tačno razgraničenje turskih i ugarskih oblasti, da se garantuje okončanje turskih upada na teritoriju Mađarske i pod uslovom da sultan pri svojim pohodima ne traži učešće mađarsko-hrvatske vojske. Mađarska bi, prema ovom projektu, plaćala godišnji danak sultanu. Ne želeći da narušava za sebe veoma povoljan mir, Porta je odbila ponuđeni projekat, ističući da je sličnu tursku ponudu mađarski političari trebalo da prihvate 1663. godine. Sultan je još dva puta odbacio sličnu molbu (1668. i 1670). Znajući za pripremanje zavere, Dvorski ratni savet je 1669. godine naredio grupisanje trupa prema Mađarskoj. Iako su o ustanku razmišljali godinama, zaverenici nisu imali detaljno razrađen plan dejstva, niti jasnu koncepciju državnog uređenja posle uspešnog ustanka. Nisu obezbedili ni podršku srednjeg plemstva i seljaštva. Bez obzira na sve ovo, na činjenicu da od Porte nisu dobili podršku i da su najvažnije ličnosti pobune u međuvremenu umrle (Lipai 1666, Vešelenji 1667), ustanak je ipak pokrenut marta i aprila 1670. Imao je dva centra: prvi oko Petra Zrinskog i Franje Frankopana, koji su se sporazumeli sa vodećom ličnošću štajerskih redova Erazmusom Tatenbahom, i drugi u Gornjoj Mađarskoj oko Ferenca Rakocija I. Mada je dugo pripreman, ustanak je poveden neodlučno i u nepovoljnim političkim prilikama, te nije dobio masovnu podršku. 156
Pošto je bilo izvesno da je ustanak osuđen na neuspeh, Zrinski i Frankopan su se, da bi se iskupili zbog organizovanja ustanka, već 13. aprila našli u Beču i uputili poziv Ferencu Rakociju da položi oružje i traži oprost od kralja. Bez obzira na svoj pokajnički gest, oni su bačeni u tamnicu. Istovremeno, nekoliko severnomađarskih županija se pridružilo Rakocijevom pokretu i došlo je do sukoba ustanika i carske vojske oko tvrđave Tokaj. Međutim, šira podrška naroda je i ovoga puta izostala. Lišeni i nagoveštavane podrške Erdelja i budimskog paše, posle vesti o hapšenju Zrinskog i Frankopana, ustanici su početkom maja odlučili da polože oružje. Reakcija bečke administracije je bila brza, odlučna i obuhvatna. Vođe ustanka su na vanrednom sudu, uz zaobilaženje mađarskih pravnih institucija, osuđene na gubitak života i imovine. Petar Zrinski i Franjo Frankopan su pogubljeni u Viner Nojštatu, a Ferenc Nadašdi u Beču 30. aprila 1671. godine. Nešto kasnije su pogubljena još trinaestorica plemića, među kojima i grof Tatenbah, a u direktnoj vezi sa zaverom vođeno je 239 parnica. Ferenc Rakoci je uspeo da sačuva život uz plaćanje ogromnog otkupa (400.000 forinti) i uz zalaganje njegove majke, pristalice jezuita, Žofije Batori. Dvorski ratni savet je ubrzo u ustaničke županije poslao 10.000 vojnika. Uz njihovu podršku počeo je organizovan progon protestanata, a stotine lica osumnjičeno je za učešće u ustanku i pohapšeno. Zemlja je postala »garnizon Nemaca« i teror carske vojske nad stanovništvom prevazilazio je i najbujniju maštu. Te mere su, međutim, bile samo uvod u znatno ambiciozniju i dalekosežnije zamišljenu političku akciju. U složenim međunarodnim okolnostima, u kojima su oba glavna suparnika habzburške dinastije vodila prema njoj agresivnu politiku (Francuska je zauzela Lotaringiju, a Osmansko carstvo Podoliju, deo Ukrajine), slom zavere je bečkom dvoru dao povoda za konačno rešenje mađarskog pitanja – za potpuno političko, ekonomsko i versko integrisanje preostalih delova Mađarske u Habzburšku monarhiju. Dvor je nameravao da, kao i u Češkoj posle poraza kod Bele gore, slomi mađarsko i hrvatsko plemstvo, da mađarsku stalešku državu zameni apsolutističkim političkim sistemom i da izvrši rekatolizaciju stanovništva. Leopold I je izjavio da je Mađarska nizom ustanaka proigrala svoje pravo na samostalnu upravu (Verwirkungstheorie) i da je zaslužila da se njome upravlja bez sabora, putem uredbi, i da se potpuno podredi centralnim uredima Habzburške monarhije. Odlučno je sprovedena politika »jednog zakona, jedne vere i jedne vladareve volje«. Dvor je pokušavao da, bez formalnog ukidanja vrhovnih organa Mađarske, sve važnije upravne, zakonodavne i finansijske poslove preuzme u svoje ruke. Ustav Mađarske je suspendovan, na čelo države je februara 1673. postavljena sedmočlana Gubernija, pod predsedništvom velikog majstora tevtonskog reda Johana Kaspara Ampringena. Kruna je prisvojila zakonodavno pravo i pravo razrezivanja poreza – najvažnije poslove staleške skupštine, a Mađarsko namesništvo preuzelo je nadležnosti palatina. Za predsednika Mađarske komore postavljen je bezrezervni pristalica vladarskog apsolutizma i nasilne rekatolizacije, biskup (kasnije nadbiskup i kardinal) Leopold Kolonič, čija je uzrečica bila: »Ja ću Mađarsku pretvoriti u roba, zatim u prosjaka i konačno u katolika.« Pogranična vojska je raspuštena i zamenjena nemačkim trupama, stotine plemića su optužene za zaveru i, mada je većina te optužbe oslobođena, posedi su im oduzeti, što je dovelo do znatnog slabljenja materijalne snage plemstva. U nacrtima preuređenja mađarske države pominjana je i želja za skorom germanizacijom Mađara. U Hrvatskoj se, zaplenom imanja Zrinskih i Frankopana, odnos snaga toliko promenio u korist kralja da je pobeda kraljeve politike bila obezbeđena već u okviru staleških ustanova. 157
Namere dvora bile su vidljive, pre svega, u tome što je prvu u nizu navedenih mera nametnuo veoma nepovoljan sistem oporezivanja, kojim se predviđalo podizanje visine poreza po kmetovskim sesijama za preko 1.300%, kao i oporezivanje plemstva. Ovaj sistem bio je u vezi sa finansiranjem nemačkih trupa koje su zaposele Mađarsku. Pokušaj primene novog poreskog sistema je propao zbog snažnog otpora mađarskog plemstva i kmetova. Ukidanjem staleškog uređenja ukinute su i odredbe Bečkog mira o pravima protestanta, koje je dvor smatrao jezgrom protivapsolutističkog otpora. Oružanom silom su oduzimane protestantske crkve i škole, ukinuti su protestantski gradski saveti, a pri reorganizaciji cehova prednost su imali katolici. Dolazilo je do krvavih sukoba sa stanovništvom. Brutalan teror i progoni naterali su na desetine hiljada ljudi u bekstvo. Nisu pomogli ni pozivi bečkom dvoru na umerenost, koje su mu upućivale protestantske zemlje, nemačke kneževine, Nizozemska i Švedska, koje su isticale da će takva politika mađarske političare naterati da se opredele za protursku politiku. Suštinu stava prema tim molbama sadržao je odgovor bečke diplomatije švedskom poslaniku: »Od trpljenja jeretika je bolje da izgubimo neke teritorije...nije baš velika nesreća ako Turčin ugrabi poneki komad Mađarske.« Protestanti, plemići, graničari, građani i seljaci skrivali su se po zemlji uz erdeljsku granicu ili u Erdelju. Njihova snaga je znatno porasla priključenjem pripadnika pogranične vojske koju je Beč gotovo u potpunosti (2/3) raspustio i koja se povukla u Erdelj. Ove izbeglice je podržavao erdeljski knez Mihalj Apafi, koji je tajno poslao kapetana Kevara (Kővár), grofa Mihalja Telekija, da ih organizuje.
»Za Boga i otadžbinu« – ustanak protiv habzburške vlasti 1672–1685. godine Izbeglice, pod vođstvom Ištvana Petrocija, Pala Sepešija i Maćaša Suhaja, već su 1672. godine krenule u oružanu borbu protiv austrijskih vlasti i 14. septembra pored Košica potukle trupe generala Pari fon Spankaua, čime je otpočeo trinaestogodišnji protivhabzburški rat (1672–1685), odnosno drugi oružani ustanak Mađara protiv habzburške vlasti. Protestantsko plemstvo severne Mađarske je ustanike jedva dočekalo, a u njihove redove stupali su i mnogi kmetovi. U početku bez pravog vođe, ustaničke mase nisu bile dovoljno organizovane, i na pobunjeničkim oblastima zapravo je vladala anarhija i bezvlašće. Ipak, ustanici su ubrzo organizovali svoje organe vlasti i uspostavili diplomatske veze sa Poljskom i Francuskom. U domaćoj i stranoj javnosti predstavljali su se kao staleži koji se bore za »fizičku i duhovnu slobodu mađarske otadžbine«. Od erdeljskog kneza dobili su moralnu i materijalnu podršku. Naziv »kuruc«, »kuruci« ušao je u široku upotrebu tokom i u vezi s ovim ustankom i prvobitno je označavao izbeglice i borce protiv habzburškog apsolutizma neposredno posle Vešelenjijevog ustanka. Kasnije je termin korišćen za Tekelijeve ustanike i pristalice protivhabzburških i socijalnih pokreta posle 1697. godine i, konačno, Rakocijeve ustanike 1703–1711. Karakteristika ovih pokreta bilo je sve vidljivije jačanje osećanja nacionalnog zajedništva raznih kategorija stanovništva – od kmetova, raspuštene pogranične vojske, plemića različitog imovnog stanja, preko građana, do pojedinih pripadnika aristokratije. Većinom su bili protestanti. Među kurucima bilo je i nemađara, pre svega Slovaka, Rumuna, Rusina. Pristalice Habzburga nazivane su »labancima«. U cilju odmazde zbog ustanka, dvor je u Požunu osnovao vanredni sud, a 158
predsednik Bečke dvorske komore, kasnije kardinal i primas Mađarske, Leopold Kolonič, predložio je da se, radi sprečavanja daljih nemira, pokret obezglavi uklanjanjem pripadnika inteligencije. U skladu sa tim namerama, marta 1674, oko 730 protestantskih sveštenika, profesora, učitelja i županijskih činovnika dobilo je poziv da se pojavi pred vanrednim sudom u Požunu gde im je nametnut izbor: prelazak u katoličku veru ili smrt. Njih 300 izabralo je smrt. Iznenađeni takvim raspletom i pritisnuti mogućim negativnim unutrašnjopolitičkim i spoljnopolitičkim posledicama, vlasti su odustale od izvršenja smrtnih kazni, ali je četrdesetak propovednika prodato za veslače. Njih je sa španskih galija oslobodila holandska flota 1676. godine. Agresivno nastupanje bečkog dvora samo je radikalizovalo ustanike, te su napadi kuruca postepeno prerasli u pravi unutrašnji rat, naročito posle izbijanja novog sukoba Leopolda I sa Francuskom 1673. godine. Navale kuruca vezivale su od 1674/1675. godine jake snage carske vojske, čiji se položaj još više pogoršao kada su ustanici obezbedili pomoć Francuske (1677. godine, preko Poljske, u Erdelj je stiglo 2.000 francuskih vojnika i vojnih stručnjaka da pomognu ustanicima, a povučeni su 1679) i 1678. godine kada su oni stupili pod vođstvo grofa Imre Tekelija. Tekeli je poticao iz kneževske porodice Betlena, bio je natprosečno nadaren i obrazovan i raspolagao je i drugim po veličini posedima u Erdelju. Njegova strastvena priroda, nesumnjive vojničke i diplomatske sposobnosti predodređivale su ga za vođu. Knez Apafi ga je imenovao za glavnog generala i postavio na čelo pokreta kuruca. On ih je predvodio pod geslom »Za Boga i otadžbinu«. Pod vođstvom Tekelija, koji je bio dobar vojskovođa i komandant čvrste ruke, kuruci su prešli u ofanzivu i za nekoliko meseci potisnuli carske trupe iz severoistočne Mađarske. Stanovništvo tih oblasti je kuruce prihvatalo kao oslobodioce i u njihove redove stupalo je hiljade plemića, bivših graničara, kmetova. Za nepune dve godine kuruci su zavladali nad celom severnom Mađarskom. Tekelijeva delatnost izazvala je veliku pažnju u inostranstvu. Nemačka štampa ga je opisivala kao umnog čoveka, velikog junaka, a francuski poslanik u Poljskoj je govorio da je »grof Tekeli najveći gospodar i najpošteniji čovek u Mađarskoj«. Poljski kralj Jan Sobjeski želeo je da ga politički veže za svoju zemlju. Uvidevši da se nasilnim sredstvima u Mađarskoj ne može obezbediti politička stabilnost, niti iskorenjivanje protestanata, i trpeći diplomatski pritisak zbog svoje unutrašnje politike (zahtevi Papske kurije i Nizozemske da se odnosi sa Mađarskom reše ustavnim putem), Leopold I se odlučio na rešavanje duboke političke krize političkim sredstvima. Leopoldovoj spremnosti na popuštanje Mađarima pridonele su i nepovljne spoljnopolitičke okolnosti: agresivna politika Osmanskog carstva prema Poljskoj i pripremanje rata protiv Habzburške monarhije, francusko zauzimanje Strazbura. Tako je posle dvadeset godina pauze, uz učešće španskih, nizozemskih i papskih posmatrača, za proleće 1681. sazvan Mađarski državni sabor u Šopronu. Cilj rada dijete izložio je kralj Leopold na mađarskom jeziku: da se stvore uslovi za garantovanje »opstanka i budućeg mirnog života naše drage domovine«. Doneti zakoni svedočili su o postignutom kompromisu između staleža i kralja. Uspostavljeno je mađarsko staleško uređenje: obnovljena je važnost mađarskog ustava, za palatina je izabran grof Pal Esterhazi, a za zemaljskog sudiju grof Nikola Drašković; obnovljena je nezavisnost finansija od bečkih centralnih ureda; priznata su prava Mađarskog državnog sabora u pogledu poreza i održavanja diplomatskih odnosa sa Portom, kao i njihovo učešće na pregovorima s Osmanskim carstvom. U verskom pogledu su, uz izvesna ograničenja, garantovane slobode iz 1606. godine. Ozlogalašena Gubernija je prestala sa radom. Istovremeno sa 159
saborskim zasedanjima, kralj Leopold je zaključio primirje sa Tekelijem i započeo sa njim mirovne pregovore, tokom kojih je Tekeli naglasio da u ratu protiv Osmanskog carstva vladar može od Mađara očekivati punu podršku. Poravnanje na ovom saboru nije rešilo sve probleme. Brzo je došlo do zaoštravanja odnosa s Osmanskim carstvom: posle okončanja sukoba sa Rusijom Porta je počela aktivne pripreme za rat protiv Habzburške monarhije (povodom očevidne turske opasnosti, papski nuncije je još 1679. godine na savetovanju Rusije, Poljske, Habzburške monarhije i Papske kurije predlagao da počnu pripreme za protivturski rat, ali nije doneta odluka u tom smislu). O tome je engleski poslanik u Carigradu već s proleća 1681. godine obavestio svoju vladu. Analizirajući mogućnosti rata s Osmanskim carstvom, dvorski krugovi su početkom 1682. godine procenjivali da bi, u cilju održanja mirnih odnosa, bilo opravdano čak i prepuštanje cele oblasti na levoj obali Tise i važnih tvrđava Satmar i Ečed pod tursku vlast, obrazlažući da bi to bilo manje zlo od mogućih posledica rata: »Na istoku je u pitanju nekoliko županija, na zapadu carska kruna.« Međutim, takvo rešenje nije zadovoljavalo osmanske teritorijalne pretenzije, te je grof Kaprara poslat u Carigrad (bez mađarskog poslanika) radi pregovora o produženju Vašvarskog mira. Nespremnost dvora na rat, otvorena povreda odluka Šopronskog sabora i predstojeći osmanski pohod primorali su vladu erdeljskog kneza Apafija i Tekelia na odluku. Posle odbijanja bečkog dvora da bude postavljen za glavnog kapetana Gornje Mađarske, Tekeli je obnovio borbe sa Leopoldom: zauzeo je Košice, a uz tursku pomoć i tvrđavu Filek. Čvrsto uveren da konačno rešenje nagomilanih problema može dati samo nezavisna nacionalna država, računajući na sigurnu tursku pobedu u predstojećem velikom ratu, Tekeli je nameravao da pod turskim suverenitetom objedini sve mađarske zemlje. Njegova protivhabzburška orijentacija je odgovarala osmanskim ratnim planovima, te ga je Porta proglasila za kralja Mađarske, ali on je uzeo samo naslov kneza Severne Mađarske. Prema beratu, njegova vlast se prostirala na teritorije 13 severnomađarskih županija, a oblast je na turskom dobila ime Orta Madžar (Srednja Mađarska, 1682–1685). Definisana je kao sultanu vazalna autonomna kneževina i obavezana na plaćanje godišnjeg danka od 20.000 dukata. Sultan je novoj državi garantovao zaštitu, slobodu ispovedanja vere, potpunu slobodu trgovine i obavezao se da osmanska vojska u budućem pohodu na Beč neće pustošiti po Mađarskoj i njoj priključenim pokrajinama. Erdelj je u diplomatskim pripremama rata bio pasivan. Sultan je kneza 1681. i 1682. godine pozvao na pokretanje rata protiv Habzburga, stavljajući mu u izgled veoma sličan državnopravni položaj Mađarske onom koji su svojevremeno predlagali zaverenici pod vođstvom Vešelenjija. Međutim, knez Apafi je realnije od Tekelie sagledao odnos snaga Osmanlija i Habzburga (i strepeo je da bi pokretanje celokupne erdeljske vojske protiv Habzburga ostavilo Erdelj nebranjenim, prepuštenim na milost Osmanskom carstvu) i nije se pokazao spremnim za izvršavanje sultanovih naredaba. Po-učen istorijskim iskustvom, on se nije vezao ni za Habzburšku monarhiju, te je izostao iz velikih političkih događanja narednih godina, postajući tako politički sve izolovaniji. Potrebno je, međutim, podsetiti se na spoljnopolitičku orijentaciju mađarskih vodećih krugova prema Turskoj. Do Mohačke bitke opšti stav mađarskih političara bio je jednostavan: oni su odlučno odbijali svaku mogućnost saradnje i pogađanja s Osmanlijama i razlike su postojale samo u proceni da li je Mađarska sposobna sama da se suprotstavi osmanskoj sili ili u okviru šire državnopravne zajednice (mađarsko-češka, mađarsko-češko-poljska ili češko-austrijsko-mađarska personalna unija). Poraz kod 160
Mohača je pokazao da personalna unija Češke i Mađarske sama po sebi nije predstavljala branu prodoru Turaka. Zapravo, bio je potreban veći stepen integracije i centralizacije dotadašnje državne zajednice od postojećeg. U novoj situaciji, posle Mohačke bitke, uzdrmano je jedinstveno odbijanje saradnje s Osmanskim carstvom – državnici okupljeni oko kralja Jovana Zapolje verovali su da prihvatanje osmanskog suvereniteta može da spreči raspad zemlje. Tursko zauzimanje Budima raspršilo je te iluzije. Ipak, do sedamdesetih godina 16. veka nastala je nova »turska koncepcija«, koja je tokom 17. veka zaživela i u praksi: plemstvo Kraljevine Mađarske se u borbi za očuvanje staleških prava naspram habzburške politike upravnog centralizma oslanjalo na Erdelj, u krajnjoj liniji na Tursku. Međutim, ta koncepcija je bila veoma daleko i od pomisli na podvlašćenje Osmanskom carstvu, pošto je svim političarima bilo jasno da bi to značilo konačnu propast države. Posle Vašvarskog mira i agresivne habzburške politike usmerene na ukidanje državnopravne samostalnosti Mađarske i rekatolizaciju, vodeći predstavnici mađarskih i hrvatskih staleža su ipak krenuli ovim veoma opasnim putem. Turska orijentacija je svoj vrhunac doživela za vreme Tekelijinog ustanka, kada je na teritoriji Kraljevine Mađarske nastala i treća mađarska država i u vreme kada su evropske sile već sklapale savez za protivtursku akciju. Tako se u vreme izbijanja Bečkog rata jedan deo Mađara našao na strani Osmanskog carstva.
Vladavina Mihajla Apafija u Erdelju (1661–1690) Za vreme svog kratkog kneževanja Janoš Kemenj je pokušavao da dobije podršku Habzburga za protivtursku akciju. Međutim, kralj Leopold nije bio zainteresovan. Kemenjeva spoljnopolitička orijentacija odmah je izazvala reakciju druge strane: Porta je za kneza, umesto Kemenja, predložila Mihajla Apafija, koga je i vojno podržala. Knez Janoš Kemenj poginuo je u bici sa Turcima januara 1662. Osnovni problem sa kojim se novi knez morao da suoči bilo je pitanje kako sačuvati samostalnost Erdelja u okolnostima teške i složene međunarodne i nestabilne unutrašnje političke situacije. Apafi je, za razliku od svog prethodnika, ostvario veze sa sva tri značajna politička činioca od kojih je sudbina Erdelja zavisila: polaganjem zakletve vernosti turskom sultanu sredio je odnos sa Portom, izaslao je diplomatske poslanike u Beč i stupio je u političke veze sa vodećim ličnostima političkog života Mađarske, Nikolom Zrinskim i Ferencom Vešelenjijem; na unutrašnjem planu morao je da vodi političke borbe sa još uvek postojećom Kemenjevom prohabzburškom strankom, koja je verovala u protivtursku borbu uz habzburšku pomoć. Vašvarski mir je učinio kraj takvim nadama: postalo je jasno da car Aeopold ne planira proterivanje Osmanlija iz Mađarske i Hrvatske, a mirovni ugovor je priznao i suverenitet Osmanskog carstva nad Erdeljom, kao i ostanak u njihovom posedu tvrđava zaposednutih za vreme rata (Varad, Lugoš, Karanšebeš). U pogledu Erdelja jedina dobra strana Vašvarskog mira bilo je priznanje njegove državne samostalnosti. Bez obzira na pomenute nepovoljne okolnosti koje su proisticale iz sramnih odredaba Vašvarskog mira, Apafijevi poverenici su i narednih godina održavali veze sa političarima van Erdelja – pre svega sa mađarskim, ali su postojali i pokušaji političkog približavanja zapadnoevropskim interesnim sferama, pre svega Francuskoj. Rezultat tih veza je bilo potpisivanje sporazuma sa diplomatskim predstavnicima francuskog i poljskog kralja u Fogarašu 1675. godine, kojim je obećana podrška za ujedinjenje Mađarske i za zbrinjavanje izbeglica iz Kraljevine Mađarske. Dve godine kasnije je zaključen sporazum sa Francuskom u Varšavi. Luj XIV je obećao 161
materijalnu pomoć u borbi protiv Habzburga i zaštitu od Osmanskog carstva. Kada je tokom Velikog bečkog rata došlo do formiranja Svete lige, Apafi je pokušao, vezivanjem Erdelja za francuske i poljske interese, da osigura opstanak i samostalnost Erdelja i posle protivturskog rata. Mada je u kriznim godinama 1657–1664. Erdelj doživeo mnoge unutrašnjopolitičke zaplete, velike teritorijalne gubitke i teška razaranja, Apafi je čvrstom rukom stabilizovao privredu i finansije zemlje, što je dovelo do novog poleta poljoprivredne proizvodnje, trgovine, osnivanja prvih manufaktura. Poslednjih trideset godina postojanja samostalnog Erdelja u ekonomskom pogledu obeležavao je tihi ekonomski rast i jačanje materijalne sigurnosti stanovništva, čak i pored znatnog povećanja poreskog opterećenja.
Promene u privredi i društvenim odnosima tokom 17. veka Koreni promena u privredi, društvu i etničkom sastavu tokom 17. veka nalaze se u oštećenjima koja su tokom ratova s Osmanskim carstvom i habzburškom dinastijom pretrpela mnoga naselja, ali i u čitavom nizu drugih činilaca: kraj agrarne konjunkture u evropskim zemljama, smanjenje broja radno sposobnog stanovništva, sve veća uloga države u trgovini i ekonomskom životu, kao i povećanje broja i značaja nemađarskog stanovništva u zemlji. Živa trgovina, svojstvena 16. veku, početkom 17. veka je stagnirala, a kasnije i opadala, što je prouzrokovalo osetno smanjenje uloge mađarskog trgovačkog sloja. Oni više nisu uspevali da drže korak ne samo sa privilegovanim trgovačkim društvima podržavanim i organizovanim od strane države, već ni sa »grčkim« trgovcima iz Osmanskog carstva. Takvu opštu situaciju nije mogla da izmeni ni činjenica da su neke aristokratske porodice, kao što su bili Baćanji i Zrinski, imale velikog udela u trgovini stokom. Plemstvo je krizu pokušavalo da prebrodi proširenjem obima proizvodnje i trgovine žitaricama, ali u tome je, usled određenih društvenih okolnosti i smanjenja raspoložive radne snage, uspelo samo u manjoj meri: umesto planiranog izvoza i snabdevanja brojne carske i pogranične vojske, uspevalo je da zadovolji samo lokalne potrebe i potrebe svojih privatnih vojski. Značajne količine za tržište proizvodila su samo vlastelinstva najvećih aristokratskih porodica – Turzo, Pazmanj, Palfi i Esterhazi. Treba istaći da je na početku turskog perioda u Kraljevini Mađarskoj i Erdelju trgovina bila slobodna. Sv«ako je imao pravo da izveze ili uveze robu ako plati propisane carine. Kasnije je, međutim, u obe države uvedena praksa državnog monopola na trgovinu pojedinim unosnim artiklima. Država je ostvarivala prihode na dva načina: sopstvenim monopolom na trgovinu pojedinim proizvodima ili izdavanjem monopolskih prava pod zakup preduzimačima. Prvi način je bio karakterističan za Erdelj čiji su knezovi monopolom na trgovinu stokom, medom, voskom, kožama, gvožđem, solju i živom želeli da osiguraju solidne prihode državi. Erdeljskom otpravniku poslova u Carigradu (kapitiha) jedna od redovnih obaveza bila je da za živu, čiji je izvoz u Tursku organizovao knez, obezbedi što višu cenu. Bečki dvor je prvo uveo ograničenje slobodne trgovine najprodavanijeg mađarskog izvoznog proizvoda – stoke. Italijanskim preduzimačima (appaldator) izdavao je posebne privilegije, da bi taj sistem kasnije primenio i na poslove vezane za rudarstvo, proizvodnju stakla, piva, soljenu ribu, tekstil, bakar itd. Pored stranih preduzimača, privilegije su najčešće dobijali pripadnici aristokratije, često umesto plate. Trgovina je posebno bila pogođena time što je dvor, u duhu protekcionističke politike i bez obzira na 162
život u istoj državi, carinom opteretio i mađarsku trgovinu. Razume se, mađarski staleži su se žalili zbog takve prakse. Pošto je dvor njihove zahteve morao bar u izvesnoj meri da uvaži, stanje je postalo sasvim haotično, tako da je mađarsko plemstvo smatralo pitanjem časti izbegavanje plaćanja carine na izvoz robe. Ipak, ekonomska borba je pri kraju 17. veka završena pobedom dvora: iskoristivši ukidanje mađarskog ustava, a primenjujući odgovarajuće odredbe Vašvarskog mira, dvor je gotovo u potpunosti monopolizovao trgovinu. Jevrejski bankar iz Beča Samuel Openhajmer je dobio isključiva prava za trgovačke poslove u vezi sa snabdevanjem vojske i pri tome je uživao svu podršku države. On i njegov kasniji protivnik Simson Verthajmer postali su nezamenljivi za dvor, pošto je preko njihovih veza dvor dolazio do kredita od velikih evropskih jevrejskih bankarskih kuća. Uzgred, od Engleske do Poljske trgovinu sa vojskom po celoj Evropi držali su jevrejski bankari i preduzimači. Profit ostvaren u toj trgovini uvećavali su putem kreditnih poslova. U monopolizovanoj trgovini samo su pojedine mađarske aristokratske porodice uspele da učestvuju, a oni koji su ostali van tih tokova tešili su se mišlju da mađarskom plemiću i ne priliči da se bavi trgovinom. To shvatanje se vremenom toliko raširilo da je postao opšteprihvaćen praktičan stav mađarskog plemstva u odnosu na trgovinu. Osmanske vlasti nisu ograničavale trgovinu u okupiranim oblastima, niti spoljnu trgovinu, jer su takse, odnosno carina, obezbeđivale dobar prihod. U vreme mira hrišćanski trgovci su slobodno poslovali na turskim teritorijama, pa je čak postojala i mogućnost doseljavanja i odseljavanja iz tih oblasti. Na teritoriju Budimskog vilajeta dovoženi su začini, mirisi, određene vrste prehrambenih proizvoda, tekstilna roba. Glavni izvozni artikal bila je živa stoka. Osmanska vlast u mađarskim oblastima nije kovala novac. Pored turskog novca, u ovim oblastima u redovnoj upotrebi bio je mađarski, austrijski, nemački, nizozemski novac. U varošima i gradovima su se u sve većem broju pojavljivale turske zanatlije, od kojih su se najviše isticali majstori koji su izrađivali predmete od kože, raznih vrsta metala i grnčari. Mada su objavljivana dela o modernizaciji agrotehničkih metoda i mada su neki od predstavnika plemstva pokušavali da uvedu modernije proizvodne metode, opšti nivo poljoprivredne proizvodnje je stagnirao, što znači da je u odnosu na evropske zemlje sve više zaostajao. Osnovne društvene klase su i u 17. veku bile iste kao u 16. veku, ali je unutar njih tokom turskog perioda, naročito u 17. veku, došlo do znatnih promena. Iz redova barona postepeno je izrastao sve širi sloj grofova i knezova Carevine. Oni su dobijali poimeničan poziv na zasedanja Gornjeg doma Držanog sabora i iz ove dve kategorije formirao se sloj naslednih pripadnika Gornjeg doma (főrendiség). Oni su i svojim načinom života i ponašanjem iskazivali svoje odvajanje od brojnog plemstva. Srednje plemstvo je u Prekodunavlju, oblasti za koju su bili karakteristični veleposedi, bilo prilično podređeno aristokratiji. U ovoj regiji plemićke županije nisu uspele u pravoj meri da postanu interesne zajednice, za razliku od severnih i istočnih oblasti, gde su županije imale samostalniju ulogu i neretko su uspevale da sprovedu svoju volju, ne samo naspram vladareve već i magnata. Vodeći krugovi plemstva negovali su tesne veze s oficirskim kadrom pograničnih oblasti, te su mogli, uz njihovu pomoć, da osiguraju svoje interese u odnosu na magnate i seljaštvo. Značajna kategorija mađarskog društva u turskom periodu bio je tzv. viteški red (vitézlő rend), ili pogranična vojska. Bio je to sloj profesionalnih vojnika stvoren radi odbrane od Osmanlija u 16. i 17. veku. Sem posada kraljevskih i erdeljskih kneževskih 163
tvrđava u širem smislu, ovom sloju pripadale su i posade privatnih tvrđava vlastele, kao i hajduci. Pripadnici ovog sloja bili su plemići koji su ostali bez svojih poseda, ali većim delom pripadnici nižih društvenih slojeva, pretežno seljaštva. U socijalnom pogledu, predstavljali su prelaznu, središnju kategoriju. Kao društveni sloj više su naginjali plemstvu i težili da svoja kolektivna prava približe pravima plemstva. Izdvajali su se od seljaštva, čak su i prikupljali poreze za državu, vlastelu, a neretko (usled neredovne isplate plata) nelegalno i u svoju korist. Obični vojnici su često i sami obrađivali zemlju, dok su kapetani tvrđava i poručnici (hadnagy) često sticali plemićku titulu i s njom i plemićke posede (centralne vlasti su često ostajale bez novca, te su za zasluge dodeljivale zemljišne posede). Ovaj socijalni sloj labavio je feudalne stege društva, omogućavajući da seljaci putem zasluga steknu viši društveni položaj. Od Bočkaijevog ustanka do Rakocijeve oslobodilačke borbe oni su predstavljali osnovu svih protivhabzburških pokreta i nastupali su kao zasebna politička snaga, čak i na zasedanjima Državnog sabora, bez obzira što nisu postali poseban stalež. Kada je habzburški dvor 1670. i početkom 18. veka raspustio ovaj red, njihov veći deo došao je u kmetovski položaj i samo su hajduci i plemstvo koje nije imalo svoja imanja već živelo samo od službe u vojsci uspeli da sačuvaju svoj specifičan prelazni društveni položaj. Poseban sloj viteškog reda bili su hajduci (hajdúk). Oni su potekli od naoružanog sloja, čobana goniča stada (otud potiče i njihovo ime: hajtó, hajdó – gonič, latinsko bubulci, haidones). Težeći da izbegnu kmetovski položaj i koristeći nesigurnosti izazvane turskim upadima, organizovali su se u posebne oružane grupe, koje su se prvi put istakle u Dožinom ustanku. Tokom kasnijih decenija njima su se pridruživali, pored odbeglih kmetova i sitnog plemstva, stanovnici varošica, vojnici pograničnih tvrđava, pa i Jasi, Kumani, Sekelji. Starešine svoje autonomne vojne organizacije (kapetane, poručnike, desetare) birali su sami. Do 16. veka bili su pretežno pešaci, kasnije su se orijentisali na konjaničko vojevanje. Usled sličnih privrednih, političkih, socijalnih i vojnih prilika, i u drugim zemljama su nastale grupacije slične mađarskim hajducima: poljski i ruski kozaci, južnoslovenski hajduci, grčki klefti. U osnovi, postojale su tri grupe hajduka: slobodni hajduci koji su stupali u najam za pojedine vojne akcije (zbog njihove bezobzirnosti prema stanovništvu, njih je državna vlast stavila van zakona i progonila), hajduci u kraljevoj službi i hajduci u službi privatnih zemljoposednika. Broj hajduka je za vreme Petnaestogodišnjeg rata, kada su njihove vojničke usluge koristili i carska vojska i knez Bočkai, iznosio 25.000–30.000, što ih je učinilo nezaobilaznim činiocem političkog života i iziskivalo pravno rešenje njihovog položaja. Za razliku od Dvorskog ratnog saveta, koji ih je posle rata jednostavno raspustio, Bočkai je želeo da reši njihov društveni položaj. Tokom 1605/1606. godine naselio je više od 10.000 hajduka na svoje posede, darujući im zemlje i slobodu (na teritoriji hajdučkih naselja oni su bili oslobođeni svih feudalnih i crkvenih davanja, a do 1685. godine i državnih poreza, uživali su oslobođenje od carina i tridesetina), za uzvrat za vojnu službu. Njegov primer sledili su i neki od erdeljskih knezova, ali i veleposednici. Kasnije se praksa nagrađivanja vojske darivanjem zemlje proširila i na oblasti Kraljevine Mađarske. Naseljeni hajduci su se sporo privikavali na zemljoradnički život i dugo su zadržali svoje vojničke osobine, smatrajući da se nalaze van, ali i iznad seljačkog društva. Njih treba razlikovati od hajduka koji su bili u službi zemljoposednika, gradova i županija i imali zadatak da održavaju red i mir u 17, 18. i 19. veku. Dugi rat je imao teške posledice za seljaštvo. Pored velikih ljudskih i materijalnih gubitaka, pogoršan je i njihov društveni položaj. Zato što je stanovništvo bilo proređeno, 164
a mnogobrojna seljačka gazdinstava razorena, plemstvo je, u nameri da sebi osigura potrebnu radnu snagu i prihode od feudalne rente, na saboru 1608. godine izglasalo zakone koji su u pravnom pogledu vezali kmetove za njihove sesije. Time je uvedeno tzv. »večito kmetstvo«. Ovaj novi oblik zavisnosti, čak ni u oblastima Kraljevine Mađarske, nije postao preovlađujući. I dalje su opstali kmetovi koji su imali slobodu da se sele, a vremenom se njihov broj i uvećavao. Okolnosti nisu pogodovale strogom sprovođenju zakona: u oblastima pod turskom vlašću kmetovi su se oslobađali svojih feudalnih obaveza otkupom – određenim godišnjim. novčanim plaćanjem; s druge strane, stalne potrebe popunjavanja pogranične vojske i drugih vojnih formacija nagonile su komande tvrđava i hajdučkih gradova da prime odbegle kmetove. Kmetove severne Mađarske i Prekodunavlja privlačile su slobode koje je davala vlastela za naseljavanje svojih opustelih poseda u okupiranim područjima. Nije bio mali broj ni onih imućnijih seljaka koji su za nekoliko stotina forinti od svojih vlastelina dobijali slobodu, pa čak za dodatnih nekoliko stotina forinti sticali i plemićke titule. Mađarska kancelarija je plemićku titulu prodavala za utvrđenu cenu i seljacima, bez obzira da li potiču iz okupiranih oblasti ili iz Kraljevine Mađarske. Sem suštinskog poboljšanja pravnog i društvenog položaja, na taj način se dolazilo i do sasvim određenih ekonomskih koristi: seljak je stekao pravo na sticanje poseda (a time i na zakup livada za ispašu stoke) i na oslobađanje plaćanja carine pri trgovini. Ovakva praksa, kao i masovno dodeljivanje plemićkih titula vojnicima, doveli su do toga da je po broju plemića Mađarska bila na drugom mesto u Evropi, iza Poljske. Stanovništvo na tri dela podeljene Kraljevine nije bilo ravnomerno raspodeljeno. Prema popisu domaćinstava iz 1598. godine, procenjuje se da je pri kraju 16. i početkom 17. veka na 120.000 km² teritorije Kraljevine Mađarske i Parcijuma živelo oko 1.800.000 stanovnika. Prosečan broj stanovnika po selima bio je oko 160 ljudi, a gustina oko 15 stanovnika po kvadratnom kilometru. U Erdelju je na gotovo 60.000 km² živelo približno 800.000 stanovnika (13 stanovnika po km²), a u oblastima koje je zaposelo Osmansko carstvo, na oko 120.000 km² nalazilo se oko 900.000 ljudi. Od tog broja 50.000–100.000 lica bili su osmanski vojnici po tvrđavama, spahije i muslimansko stanovništvo. U ovim oblastima bila je i najniža gustina stanovništva: sedam-osam lica na jednom kvadratnom kilometru. Pomenimo da je u isto vreme u severnoj Italiji na kvadratni kilometar dolazilo 100–120 ljudi, u Nizozemskoj i Francuskoj 34–40. Početkom 17. veka broj stanovnika Mađarske je bio gotovo isti kao krajem 15. veka (3,3–3,5 miliona), ali se i do početka 18. veka povećao samo za nekoliko stotina hiljada (zapravo, prema popisu iz 1715. godine, bio je znatno ispod tri miliona). To znači da su ratovi i epidemije praktično zaustavili ukupan dvovekovni prirast stanovništva. Taj podatak je posebno upečatljiv ako se zna da su u istom periodu zemlje koje su na početku imale približno isti broj žitelja, po isteku ovog perioda bar duplirale broj stanovnika! Pri tome treba pomenuti da izvori ukazuju na činjenicu da natalitet u Mađarskoj nije bio niži nego u evropskim zemljama. U stvari, do Petnaestogodišnjeg rata stanovništvo je pokazalo zavidnu sposobnost preživljavanja ratnih tegoba, ali godišnje ponavljani pohodi velikih tursko-tatarskih i hrišćanskih armija u pomenutom ratu opustošili su čitave oblasti, pretvarajući ih gotovo u pustinje. Vojske su, bez obzira da li hrišćanske ili turske, pljačkale imovinu lokalnog stanovništva, ubijale sve koji bi im se usprotivili, a za njima su sledile glad i bolesti. Sem Petnaestogodišnjeg i ostalih ratova, kao i pograničnih sukoba, visokom mortalitetu znatno su doprinele česte, neretko dugotrajne (tri do pet godina) epidemije kuge i tifusa. Naročito teške gubitke nanele su epidemije kuge 1653–1656, 1660–1666. i 1676–1678. godine. Bolesti su 165
najviše kosile stanovništvo gradova: primera radi, kuga je 1655. godine prouzrokovala smrt gotovo polovine stanovnika grada Šoprona. U vojnim logorima, pored dizenterije i tifusa, mnogo vojnika umiralo je od bolesti zvane morbus Hungaricus, koju izvori opisuju kao smrtonosnu i strašnu.
Kultura u »stoleću propadanja Mađara« Mađarski pesnici, političari, filozofi, kao i većina propovednika, 17. vek nazivali su »stolećem propadanja Mađara«. Dok je najveći problem na početku bila težnja dvora za rekatolizacijom, prema opštem uverenju, krajem veka je u pitanju već bio sam opstanak Mađara. Takvom osećanju je pridonelo stalno proširivanje teritorija pod turskom vlašću, krajnje zaoštravanje verskih suprotnosti i strah od nestanka u stalnoj političkoj i oružanoj borbi sa dva najmoćnija carstva toga doba – habzburškim i osmanskim. Očajanje zbog takve opšte situacije samo je jačalo saznanje da mađarsko društvo u sve većoj meri zaostaje iza zapadnoevropskih zemalja u procesu građanskog preobražaja, privredne delatnosti i duhovnog stvaralaštva. Ipak, značajna je činjenica da je među javnim delatnicima prevladalo uverenje da se teški problemi mogu rešiti ujedinjenim snagama, svesnom težnjom ka nadoknađivanju i prevazilaženju zaostajanja, širenjem savremenih ideja i znanja i marljivim radom. Značajne korake u ovom pravcu prvi je učinio erdeljski knez Gabor Betlen. On je smatrao da se protiv propasti treba boriti »znanjem i oružjem«. U doba kada je većina obrazovanih ljudi poticala iz crkvenih krugova, Betlen je težio stvaranju mađarske svetovne inteligencije. U tom cilju talentovanim mladićima obezbeđivao je stipendije za studije na inostranim univerzitetima i upućivao ih na studije ne samo teologije već i filozofije, prava, arhitekture i prirodnih nauka. Radi obezbeđivanja uslova za kvalitetno obrazovanje u zemlji, Betlen je u Đulafehervaru osnovao visoku školu (1622), u okviru koje se nalaze štamparija i biblioteka. Za predavače je pozvao poznate nemačke profesore. Betlen je raznim merama afirmisao znanje kao sredstvo društvenog uspona. Kmetovima koji su se obrazovali za sveštenike darivao je plemićku titulu. Osnivanje visoke škole u Đulafehervaru bilo je tim značajnije jer, posle ukidanja jezuistkog univerziteta u Koložvaru 1603. godine, u mađarskim zemljama nije postojala visokoškolska ustanova. Osnivanje visoke škole bilo je kao podsticaj i za druge: uz reformatorske visoke škole (»akademije«) u Šarošpataku (1629), Nađvaradu (1636), Debrecinu i Koložvaru, evangelici su osnovali visoke škole u Eperješu (Prešov, Slovačka) i Nađsebenu, a unitarci u Koložvaru. Univerzitet u Nađsombatu, koji je, prema jezuitskim opštim normama, oblikovao Peter Pazmanji 1635. godine, bio je najkvalitetnija i najveća visokoškolska ustanova. Jezuiti su svoju gimnaziju u Košicama 1660. godine podigli na rang akademije. Osnovni cilj ovih visokih škola bilo je obrazovanje nastavnika i sveštenika. Zato su postojali samo filozofski i teološki fakulteti, a od 1667. godine na univerzitetu u Nađsombatu osnovan je i pravni fakultet. S obzirom na ograničenost obrazovnog profila, mnogi, pre svega protestantski studenti, pohađali su strane univerzitete, uglavnom engleske i nizozemske. Kvalitet pomenutih ustanova u zemlji stalno se menjao, ali su svi imali svoje »zlatne vekove«. Na visokoj školi u Đulafehervaru predavali su brojni nemački profesori izbegli pred strahotama Tridesetogodišnjeg rata. Ovde je predavao najveći mađarski pedagog svog vremena Janoš Apacai Čere, a u Šarošpataku najveći evropski pedagog Jan Amos Komenski, ali i poznati puritanac Janoš Tolnai Dali. 166
Za pomenute visokoškolske ustanove vezivala se i srazmerno široka mreža verskih srednjih škola. Univerzitet u Nađsombatu, raspolagao je najširom mrežom srednjih škola koja je obuhvatala jezuitske i pijarističke gimnazije i niže gimnazije. Na osnovu izvora, stiče se utisak da su i najmanja mađarska sela zapošljavala učitelje. Za učitelja, sveštenika i druge profesije koje su iziskivale više obrazovanje školovani su predstavnici nižih slojeva, kojima je to bio i način da obezbede društveni uspon. Za sinove katoličkih magnata najbolja obrazovna ustanova bio je Collegium Germanicum et Hungaricum, osnovan u Rimu. Od sredine 17. veka u Mađarskoj je preovladala barokna kultura. Ovaj umetnički i obrazovni pravac bio je tesno vezan sa protivreformacijom i jezuitskim redom i u specifičnim mađarskim uslovima podudarao se sa jačanjem crkvenih i svetovnih vlasti, odnosno s okoštavanjem staleško-plemićkog društva. Kako se sedište vladara nalazilo van granica Mađarske, nije postojao snažan centar koji bi kulturni razvoj potpomagao i usmeravao u jednom pravcu. Štaviše, uticaj pojedinih aristokratskih dvorova osećao se u lokalnim ili regionalnim razmerama i pridonosio je diferenciranosti, a ne jedinstvu nacionalne kulture. Uticaj baroka javlja se najpre u arhitekturi. I pored nesigurnih i teških vremena, tokom 17. veka u Kraljevini Mađarskoj i Erdelju nastala je prava groznica graditeljstva. Dok su u Erdelju kneževske tvrđave i veleposednički zamkovi i dalje građeni u stilu toskanske renesanse, na teritoriji pod habzburškom vlašću preovladavajući stil bio je barok. U ovom stilu građeni su zamkovi, katoličke crkve, samostani itd. Graditelji su mahom bili Italijani, ali je bilo i mađarskih majstora koji su uspešno preuzimali nove tehnike. Jednostavnost u dekorisanju ustupila je mesto pompeznosti, zidovi su ukrašavani freskama, slikama; nastajale su značajne zbirke zlatnih i srebrnih predmeta, nakita, velike privatne biblioteke, galerije. Biblioteka Ferenca Nadašdija je bila toliko vredna da je iz nje bečka carska biblioteka preuzela 459 knjiga. Broj štamparija u 17. veku ostao je nepromenjen (20), ali je njihova produkcija učetvorostručena (oko 4.000 naslova). Tematika štampanih dela bila je veoma slična kao u prethodnom veku, uz osetno povećanje broja strogo naučnih dela. Od knjiga sa religioznim sadržajem naročito su bile popularne propovedi i religiozne rasprave. U Mađarskoj su se preko štampanih dela širile i moderne ideje društvenog uređenja sa naročitim naglaskom na tome da nesposoban i zlonameran vladar treba da bude svrgnut. Ideje duhovnih pokreta građanskog usmerenja, tesno vezane sa protestantizmom, naročito su se širile u Erdelju i istočnim oblastima Mađarske. Njeni centri su bili veliki kalvinistički kolegijumi u Šarošpataku, Debrecinu, Đulefehervaru i Nađenjedu. Kalvinistički učenici i studenti masovno su obilazili srednje škole i univerzitete u Nizozemskoj, Engleskoj i Nemačkoj, gde su na njih uticala racionalistička učenja i građanski zahtevi i stremljenja. Agresivna protivreformacijska politika dvora posle 1670. godine u Kraljevini Mađarskoj onemogućila je rad protestantskih škola i brojni profesori i nastavnici postali su izbeglice. Dolazak Erdelja pod habzburšku vlast 1690. godine imao je presudan značaj za kulturni život Mađarske, pošto je u tim okolnostima potisnuta mađarska obrazovna politika, koja se razvijala u slobodnijim i širim okvirima i razlikovala se od politike u Kraljevini Mađarskoj, a takođe i povoljne prilike za razvoj književnosti i naučnih dela na mađarskom jeziku. Jedan od najznačajnijih delatnika 17. veka bio je Janoš Apacai Čere, prvi propagator Dekartovih i Kopernikovih ideja u Mađarskoj i autor Mađarske enciklopedije. Zalagao se za demokratizaciju javnog života, modernizovanje obrazovanja i isticao važnost obrazovanja i bavljenja naukom na mađarskom jeziku. Veličao je englesku 167
revoluciju koja je u toj zemlji pobedila feudalizam. Posebno je značajno nastajanje jedinstvene mađarske jezičke forme i pravopisa kroz rad savremenih delatnika i veoma popularne jezičke rasprave. Prvorazrednu ulogu u normiranju mađarskog jezika imali su Apacai i Albert Senci Molnar, pedagog, filolog i sastavljač rečnika evropskog značaja. Gramatičke i pravopisne norme razradio je Mikloš Mistotfaluši Kiš, a prihvatili su ih i protestanti i katolici. Objavljivana su stručna dela iz oblasti medicine, lingvistike i filologije. Istoriografija je imala ravnomeran razvoj oslobođen teoloških shvatanja. Istoriografska dela nastajala su uglavnom na dvorovima erdeljskih knezova i širena većim delom u rukopisnoj formi. U hronikama Janoša Dečija, Gašpara Bojti Vereša, Ištvana Samoškezija, Janoša Salardija, Farkaša i Mikloša Betlena (obojica erdeljski kancelari i istoričari) detaljno je zabeležena istorija Erdelja od 1600. do 1673. godine. U rukopisu su sačuvani i veoma sadržajni memoari kneza Janoša Kemenja i kancelara Mikloša Betlena. Uz brojne pesnike, popularne u svom vremenu, u istoriji književnosti dostojnim naslednikom Balinta Balašaija smatra se Nikola Zrinski, koji je bio daleko iznad svojih savremenika. Opevavši podvig svog pradede Nikole Zrinskog koji je junački poginuo u odbrani Sigeta, stvorio je jedan od najlepših epova barokne književnosti (Szigeti veszedelem). Njegov brat Petar stvarao je na hrvatskom jeziku. Dramska dela i njihovo izvođenje, koje je u prethodnom veku puno obećavalo i svojom slobodnom formom (predstave su igrane po gradskim trgovima), u 17. veku izgubilo je svoju kritičku društvenu funkciju i svelo se u okvire bezazlenih dvorskih i školskih predstava. Što se tiče međusobnog uticaja turske i mađarske kulture, može se reći da je, uz postojanje neznatne radoznalosti s obe strane, bilo vidljivo uzajamno potcenjivanje, kao i nespremnost za prijem uticaja. To nipodaštavanje, ne samo duhovnih vrednosti, odnosilo se i na običaje i ishranu (zapravo u ovom poslednjem beleže se najveći uticaji Turaka: preko razvijenog turskog voćarstva i cvećarstva, u Mađarsku su dospele nove kulture iz Azije, Male Azije i sa Balkana). Pojedinačni uticaji zapažaju se u grnčarstvu, kožarstvu, odevanju, muzici i poeziji tog vremena. Za nove pojmove, pre svega u oblasti državne uprave, preuzeto je iz turskog jezika oko 800 reči, a sličan uticaj primećuje se i u turskom jeziku. Uopšteno govoreći, mogli bismo zaključiti da je, posle povlačenja sa prostora Mađarske, sem nekolicine minareta i utvrđenja, osmanska vlast za sobom ostavila uglavnom samo tragove razaranja. Uopšteno posmatrano, Mađarska je i u 17. veku bila prijemčiva za savremena evropska duhovna i umetnička stremljenja i pokušavala je da drži korak sa njima. Međutim, obrazovanim slojevima je postajalo sve jasnije da u tome ne uspeva. To saznanje zadržalo se veoma dugo.
Ujedinjenje Mađarske u okvirima Habzburške monarhije Bečki rat (1683–1699) Već smo pomenuli da je izaslanik habzburškog dvora Albert Kaprara 1682. godine poslat u Istanbul radi produžavanja važnosti Vašvarskog sporazuma. On je tokom putovanja uočio na osmanskoj teritoriji nesumnjive znake pripremanja velikog rata i o tome hitno obavestio Beč. Političko vođstvo Osmanskog carstva je procenjivalo da je, usled zaokupljenosti Leopolda I sukobom sa Francuskom oko teritorija u zapadnonemačkim oblastima i Tekelijem u Mađarskoj, došao pravi trenutak za konačan 168
obračun, te je 20. februara 1683. objavilo rat Habzburškoj monarhiji. Ogromna armada od 100.000 ratnika i isto tako brojnog pomoćnog osoblja, pod vođstvom borbenog velikog vezira Kara-Mustafe, krenula je iz Jedrena 1. aprila 1683. godine i uputila se uz Dunav i preko Prekodunavlja prema Beču. Spojivši se sa trupama tatarskog kana Murata Gireja, lako su zauzeli Vesprem, Tatu, Papu. Iako je godinama upozoravan na turske ratne pripreme, Leopold I se ni diplomatski ni vojno nije pripremio za sukob. Do januara 1683. imao je samo obećanje svog zeta, bavarskog kneza izbornika Maksimilijana Emanuela II, da će mu obezbediti 8.000 vojnika za odbranu Beča. Dan pre nego što je osmanska sila krenula iz Jedrena, Leopold I je zaključio sporazum sa poljskim kraljem Janom III Sobjeskim. Prema sporazumu, car je bio obavezan da opremi 60.000, a poljski kralj 40.000 vojnika. Papa je uspeo da spreči francuski napad na Nemačko carstvo i intenzivno je radio na stvaranju protivturskog saveza. Mada je 6. maja u Požunu organizovao sjajnu vojnu paradu u kojoj je učestvovalo 30.000 vojnika, Leopold nije imao više ni vremena ni dovoljno snage za eventualni napad ili bar odbranu mađarskih i hrvatskih teritorija i odlučio se samo na odbranu Beča. Palatin Pal Esterhazi, zemaljski sudija Nikola Drašković i kapetan Prekodunavlja Adam Baćanji zauzeli su sa 18.000–20.000 vojnika položaje duž reka Vag i Rabe, a carska vojska se postrojila za odbranu naslednih habzburških zemalja i Beča. Kada je osmanska vojska prešla reku Rabu, glavnokomandujući hrišćanske vojske Karlo Lotarinški se sa glavninom armije povukao iza reke Lajte, a car Leopold se sa dvorom 7. jula preselio u Linc. Veliki vezir Kara-Mustafa je mađarskom palatinu Esterhaziju ponudio mađarsku kraljevsku krunu ako se pokori sultanu. Palatin se obratio s molbom vladaru da prekine sukob sa Francuskom, zaključi s njom savez i da krene protiv Osmanskog carstva, jer »ako Vaše Visočanstvo oslobodi Mađarsku, dobiće više nego kad bi vladalo od Beča do Nizozemske«. Pod izgovorom da čuva bok od napada poljskih trupa, Tekeli je uglavnom izostao iz turskih ratnih operacija. Nastalu situaciju pokušao je da iskoristi za proširenje svoje »države«: zauzeo je Požun i Nađsombathelj, a tvrđave, gradove i županije koje je osvojila osmanska vojska emisari su zakleli na vernost Tekeliju. Ta politika imala je svoj kratkoročan i dugoročan praktičan cilj. U zemlji koja je ostala bez odgovarajuće zaštite (raštrkana pogranična vojska, hajduci, odredi pod komandom lokalne vlastele nisu mogli da se suprotstave mnogostruko jačoj osmanskoj vosci), gradovi, stanovništvo županija, vlastela i Crkva su jedini spas nalazili stavljajući se pod vlast i zaštitu Tekeliju (i sam Dvorski ratni savet je to savetovao rudarskim gradovima), koji je komandovao vojskom od preko 20.000 ratnika. Proširenjem svoje vlasti na veće oblasti Tekeli je nameravao da se osigura u slučaju nerešenog ishoda ratovanja poput Petnaestogodišnjeg rata ili nespremnosti dvora da protera Osmanlije iz Mađarske. Time bi mađarsko plemstvo steklo jače pozicije za pregovore, kako sa Turcima tako i sa habzburškim vladarom. Naporedo sa tim, Tekeli je održavao veze sa poljskim kraljem Sobjeskim i Karlom Lotarinškim u cilju eventualnog priključenja vojnim naporima hrišćanskih saveznika. Poznavajući vojničke kvalitete Tekelija i njegovih vojnika, pre svega konjičkih pukova, obe pomenute ličnosti su pokušavale da stvore uslove za njegov prelazak na stranu hrišćanskih saveznika. Nedelju dana posle preseljenja dvora u Linc otpočela je opsada Beča. Nedovoljno pripremljeno za odbranu, stanovništvo grada, zajedno sa komandujućim generalom Ridigerom Štarhembergom junački se branilo. Posle sedamdeset jednog dana opsade 169
činilo se da modernizovani, veliki odbrambeni sistemi grada popuštaju. Turci su se 2. septembra nalazili nadomak Burga. Međutim, 12. septembra saveznička armija (oko 70.000 vojnika: bavarske, saksonske, carske i mađarske trupe, ali većinom Poljaci), pod komandom poljskog kralja i Karla Lotarinškog, napala je tursku vojsku i nanela joj teške gubitke kod Kalenberga, nadomak Beča. U bici je veliki vezir izgubio 10.000 vojnika i kompletan logor s opremom. Hrišćani su osvojili bogat plen: 300 komada teškog naoružanja, 15.000 šatora, ratne trube i zastave, šator velikog vezira sa svim ratnim blagajnama i uredima, šest stotina kesa punih pijastera, oružje, konjsku opremu. Sa mađarske strane u bici kod Kalenberga su, osim palatinove vojske, učestvovali i puk Karolja Palfija i odred putnočkog kapetana Imre Gomboša. Palatin Esterhazi je ranjen u bici. Car Leopold I je odmah ponudio mir, koji je Mustafa odbio, zapečativši time sudbinu Osmanskog carstva u Mađarskoj. Kako je slabost Turaka postala očigledna, došlo je do preokreta u habzburškoj politici: Leopold I je odlučio da ih protera iz Mađarske i Hrvatske. Carsko-poljska armija je počela da goni Osmanlije koje su se povlačile u stalnoj borbi do Parkanja, gde su prihvatile bitku (12. oktobra). Turska vojska je doživela još jedan poraz: poginulo je 7.000 turskih vojnika, a zarobljeno je 1.200. Sledilo je oslobođenje strateški važnog Estergoma (27. oktobra). Veliki vezir je ove neuspehe platio glavom. Zahvaljujući diplomatskim zalaganjima pape, u proleće naredne godine stvorena je Sveta liga, koju su činile, sem pape i nemački car, Poljska i Mletačka republika. Dvadesetogodišnji mir zaključen sa Francuskom 15. avgusta 1684. sprečio je Luja XIV da diverzijama na zapadnom frontu pomogne svog turskog saveznika. Leopold je proklamovao da je njegov ratni cilj oslobođenje Kraljevine Mađarske i dao opštu amnestiju. Godine 1684. saveznici su pozvali erdeljskog kneza Apafija da se pridruži, ali je on izabrao dobronamernu neutralnu poziciju i stalno izbegavao sultanove pozive za učešće u ratu. Neke carske trupe su već 1685. prezimile u severnom i zapadnom Erdelju. Posle značajne pobede saveznika nad vojskom velikog vezira Sulejmana, kod Nađharšanja avgusta 1687. godine, Karlo Lotarinški je okupirao Erdelj. Tokom 1684. i 1685. godine Tekeli je, uz posredovanje poljskog kralja, nudio da sa celom svojom vojskom pređe na stranu hrišćana, što je Leopold I odbio. Pritisnuta od strane carske vojske i nevoljna da na strani Osmanlija ratuje protiv hrišćana, većina kuruca (15.000 konjanika) prešla je na stranu cara, a gradovi su se predali. Bio je to kraj kneževine Srednja Mađarska. U zimskom periodu 1685/1686. Dvorski ratni savet je izvršio potpunu reorganizaciju carske vojske. Tom prilikom odbačeni su predlozi palatina Esterhazija, grofa Kaprare, papskog nuncija i drugih vojnih i diplomatskih ličnosti da se formira posebna mađarska vojska. Dotad samostalni Tekelijevi i drugi mađarski pukovi uključeni su u carsku armiju. Mletečaki poslanik Fridrih Kornaro je to objašnjavao na ovaj način: »Vladar može obezbediti miran posed zemlje samo ako ima moć u svojim rukama protiv Mađara. Zato, ako se u ozbiljnijoj formi pojave zahtevi za organizovanje nacionalne vojske, №jih treba odlučno odbiti.« Tokom ratovanja 1684. godine carsko-mađarsko-bavarska vojska je bez uspeha pokušavala da zauzme Budim, koji je branio garnizon od 10.000 Osmanlija, sa Šejtan Ibrahim-pašom na čelu. Godine 1685. vođene su iscrpljujuće borbe oko Eršekujvara i Estergoma, a naredne godine saveznici su zabeležili sjajne uspehe: posle dvomesečne teške opsade 2. septembra 1686, posle 145 godišnje turske vlasti, carsko-bavarsko-sasko170
brandenburško-mađarske trupe (oko 15.000 mađarskih vojnika), pod vođstvom Karla Lotarinškog i Maksimilijana Emanuela II, oslobodile su Budim. Pečuj je oslobođen 22. oktobra, Segedin 23. oktobra i više manjih naselja i tvrđava. Oslobođen je i veliki deo teritorije između Drave i Save. U bici kod Nađharšanja (12. avgusta 1687) vojske Karla Lotarinškog i Maksimilijana Emanuela nanele su težak poraz turskoj armiji, što je doprinelo slomu celog sremskog odbrambenog sistema i otvorilo put ka »kapiji Balkana«, Beogradu. Zbog brzog napredovanja savezničkih trupa, mnoge tvrđave su ostale daleko van teritorija koje je nadzirala turska vojska. Da ne bi došlo do nepotrebnih gubitaka prilikom njihove opsade, Dvorski ratni savet se odlučio za blokadu tih uporišta, što su uglavnom obavile mađarske trupe. Turske tvrđave su padale relativno sporo: Eger 1687, Sekešfehervar 1688, Siget 1689, Nađkaniža 1690. godine. Neka mesta su nekoliko puta promenila gospodara (npr. Lipova). Predavali su se gotovo pod istovetnim uslovima: tvrđavu, odnosno naselja, napuštali su ne samo vojnici već i tursko civilno stanovništvo. Hrišćanska vojska je 1688. godine nastavila prodor na jug. Pod komandom bavarskog izbornog kneza Maksimilijana Emanuela, 6. septembra krvavim jurišom zauzela je Beograd. Đorđe Branković je dobio grofovsku titulu i zadatak da digne ustanak protiv Turaka na Balkanu. Međutim, prodor saveznika na Balkan doveo je do političkih komplikacija – do zatezanja odnosa Habzburške monarhije sa Poljskom, zbog Vlaške i Moldavije, i sa Mletačkom republikom, zbog jadranske obale. Teške posledice imala je bojazan Francuske od poremećaja evropske ravnoteže: prekršivši mirovni ugovor iz 1684. godine, Luj XIV je 25. septembra 1688. sa 80.000 vojnika napao Falačku kneževinu. Njegov napad je, s jedne strane, podstakao Englesku, Holandiju i Španiju da zaključe savez sa Leopoldom I, a s druge strane, primorao cara na povlačenje najboljih pukova (preko 60.000 vojnika) i najboljih vojskovođa, među kojima i Karla Lotarinškog, a 1691. godine i Ludviga Badenskog, iz protivturske kampanje. Ulaskom zapadnoevropskih zemalja u rat, borbe su se proširile na ogromna prostranstva od Irske do Dnjepra i od Rajne do Crnog mora. Pošto pokušaji saveznika da zaključe mir s Osmanskim carstvom, kojim bi se ono odreklo Srbije, Bosne, Erdelja i Mađarske, nisu urodili plodom, borbe su nastavljene. Kritičan momenat vojne kampanje posle francuskog napada savladan je zahvaljajući ustancima na Balkanu. Pod vođstvom kneza Ludviga Badenskog, naredne godine postignuti su sjajni uspesi: osmanskoj vojsci je nanet težak poraz kod Grabovca i Batočine 29. i 30. avgusta 1689. i kod Niša 24. septembra. Pobede hrišćanske vojske podstakle su izbijanje ustanka Srba. Uskoro su zauzeti Vidin, Skoplje i kosovske oblasti; hrišćanska vojska je prodrla u delove Vlaške i došla do Nikopolja. Neki od generala su već razmišljali o zauzimanju Carigrada. Realnije sagledavši situaciju, Ludvig Badenski je predlagao jačanje odbrambene linije. Posle brzih uspeha, snažan protivnapad reorganizovane turske vojske, pod komandom velikog vezira Mustafe Ćuprilića, s proleća 1690, zatekao je savezničku vojsku u teškom stanju: francuskim napadom i epidemijom kuge oslabljena, raštrkana na širokom prostoru, bila je lako ranjiva. Leopold I se nadao opštem protivturskom balkanskom ustanku i aprila 1690. i uz obećanje društvenih i verskih sloboda, pozvao je balkanske narode, prvenstveno Srbe, na ustanak. Međutim, taj poziv je ostao bez vidnijeg efekta: ozlojeđen odnosom carskih vlasti prema Đorđu Brankoviću, a još više visokim porezima i lošim ponašanjem hrišćanske vojske prema lokalnom stanovništvu, očekivana podrška naroda je izostala. Turci i njihovi saveznici su napali na širokom frontu. Dok je Mustafa Ćuprilić sa glavninom vojske zauzimao Niš, Vidin, Oršavu, Golubac, Smederevo i 8. oktobra 1690. 171
Beograd, Tekeli je prodro u Erdelj, tatarska pomoćna vojska je zauzela Lugoš, Karanšebeš, Lipovu i opustošila Potisje do Solnoka i Debrecina. Poljake su iz Moldavije potisnule tursko-tatarske trupe i prodrle u Galiciju. Venecija je pretrpela teške poraze na Balkanu i Kritu. Protiv velikog vezira, koji je sa 100.000 vojnika, francuskim vojnim stručnjacima i artiljerijom, avgusta 1691, već došao do Zemuna, Leopold je mogao suprotstaviti armiju samo od oko 45.000 vojnika, sastavljenu od carske pešadije i mađarske, srpske i hrvatske konjice. Ipak, u bici kod Slankamena, Ludvig Badenski je teško porazio osmansku vojsku (12.000 žrtava, veliki vezir i 18 paša, s druge strane u bici je poginulo 3.200 hrišćana, među njima i sin Nikole Zrinskog, Adam Zrinski). Septembra 1694. propao je pokušaj velikog vezira Sirmelija da povrati Petrovaradin. Turci, međutim, nisu odustajali od namere da povrate što veći deo izgubljenih teritorija. Godine 1697. sultan Mustafa II nameravao je da zauzme Erdelj ili severne oblasti Mađarske. Međutim, na zapadnoevropskom frontu su utihnule borbe, što se odmah osetilo na turskom bojištu. Za glavnokomandujućeg postavljen je Eugen Savojski, koji je 11. septembra 1697. naneo turskoj vojsci odlučujući poraz u ovom ratu. U »najkrvavijoj bici stoleća« osmanska vojska je izgubila 25.000 ljudi, među njima i velikog vezira Elmasa Mehmeda, anatolijskog i bosanskog pašu i janičarskog agu. Sultan Mustafa II se sklonio u Temišvar. Posle ove pobede Savojski je preduzeo ofanzivu prema Bosni, potukao bosanske trupe i spalio Sarajevo. Ratovanje od 1690. do 1697. godine je pokazalo da hrišćanski saveznici ne mogu duže da se održe na Balkanu, odnosno da Osmansko carstvo ne može povratiti znatnije teritorije Mađarske, te je, posle teških bitaka tokom 1697. godine, postalo jasno da mir mora biti zaključen.
Karlovački mir Eugen Savojski je od septembra 1698. opsedao Temišvar, ali ne žestoko već više radi vršenja pritiska, jer su već bili u toku mirovni pregovori. Zaključivanje mira su tražili i saveznici Habzburga, Engleska i Holandija, i činili su ozbiljne napore da se rat okonča. Posle dužih pregovora mir je zaključen 26. januara 1699. u Sremskim Karlovcima, na 25 godina, između Austrije, Poljske i Rusije, s jedne strane, i Turske, s druge strane. Trebalo je da mir potpiše i Mletačka republika, ali ona je to učinila kasnije. Najveće teritorijalne dobitke imali su, naravno, Habzburzi. Njima su pripale teritorije Kraljevine Mađarske, Hrvatske i Slavonije, bez Banata i manjeg dela Srema. Prema odredbama ugovora, trgovci obeju zemalja dobili su pravo slobodne trgovine u susednoj zemlji. Kuruci, koji su prebegli u Tursku, morali su tamo i da ostanu, na lokacijama udaljenim od granice. Venecija je mogla da zadrži svoja osvajanja na Peloponezu i u Dalmaciji. Poljskoj, koja je od kraja osamdesetih godina slabila, pripale su samo manje teritorije oko KamenecPodoljska (južna Ukrajina). Rusiji je pripala oblast Azova, pravo da drži diplomatsko predstavništvo u Carigradu i oslobođena je obaveze da plaća godišnji dana ktatarskom kanu. Mađarska je doživela veoma teška iskušenja tokom Bečkog rata. Činilo se kao da Leopold I vodi rat ne samo protiv Osmanlija već i protiv Mađara, kako bi u što većoj meri smanjio njihov značaj i ulogu u budućim političkim odnosima u Habzburškoj monarhiji. Na oslobođenim teritorijama bečki dvor je vojnim komandantima i vojsci dao tako široka ovlašćenja da se činilo kao da je koristi za političko podvlašćivanje i kao sredstvo odmazde zbog kuruckog pokreta. U zlodelima se posebno isticao general Karafa, zapovednik gornjomađarskih carskih trupa. On je svoju surovost dokazao prvo 172
januara 1686. pokoljem u Debrecinu, a kasnije u Eperješu i drugim mestima. Pod udarom su bili, pre svega, protestanti i imućniji građani, koje je veoma lako stizala optužba za saradnju sa Tekelijem. Mnogi su, u nameštenim procesima, osuđeni na smrt i konfiskaciju imovine. Usled teškog položaja stanovništva, dolazilo je i do manjih seljačkih ustanaka. Najznačajniji je bio 1697. godine, kada su nezadovoljni seljaci zauzeli tvrđavu Tokaj i grad Šarošpatak, ali ih je carska vojska porazila. O brojnosti i surovosti carske vojske svedoče reči jednog pripadnika savezničke vojske: »Mađarska je puna primera strašne ucene od strane nemačke vojske, njene bezgranične oholosti, osionosti koja ide do potpune samovolje, puna nečovečnih sukoba do te mere da bi se opisima njihovog nasilja i varvarskih postupaka mogli napuniti tomovi knjiga.« Oficiri su zatvarali oči pred tim prizorima nasilja i pljačke, jer su i sami gledali na Mađarsku kao zlatan rudnik, a na vojni pohod kao avanturu tokom koje se mogu obogatiti. Usled ratnih akcija i takvog odnosa oslobodilačke vojske prema zemlji i njenom stanovništvu, kao i usled zlodela Turaka u povlačenju, prostrane oblasti Mađarske su tokom ovog rata opustele. Na teritorijama preko kojih su prolazile sukobljene vojske ostajala su spaljena sela, uništena zemljišta i voćnjaci, razorene šume. Stanovništvo sela je pred vojskama bežalo. Mnoge oblasti su izgledale kao pustare, retko su se viđali ljudi, stambeni fond je prepolovljen, a stanovništvo osiromašilo. Stanovništvo Gornje Mađarske je pred carskom vojskom bežalo u planine i u Poljsku. Imajući u vidu razmere propasti, vladaru potpuno lojalan knez Pal Esterhazi je i sam pitao Leopolda: »Kakve koristi će imati Vaša Visost da vlada samo nad opustelim šumama i gorama?« Oslobađanjem Mađarske i Hrvatske od osmanske vlasti ostvaren je san za koje su generacije prolivale svoju krv i zemlja je vraćena na put razvoja prekinutog Mohačkom bitkom. Bilans stosedamedestogodišnje turske vlasti, međutim, bio je porazan. Posmatrano uopšteno, može se reći da je osmanska vlast iz korena promenila tok istorije Mađara i skrenula je sa njenog dotadašnjeg pravca, kako u političkom tako i u društvenom smislu. Nalazeći se na granici dva moćna carstva, Mađarska je u pomenutom periodu bila jedno od glavnih suvozemnih ratišta hrišćanskog i muslimanskog sveta. Pretrpela je teška razaranja u materijalnim dobrima i proizvodnim sredstvima. Ipak, najteži su bili gubici u ljudskim životima: bez obzira na prirast stanovništva srazmeran onovremenim evropskim kretanjima, broj stanovnika početkom 18. veka još se kretao oko predmohačkog, s tim što je, usled ratova koji su najviše pogađali mađarski živalj, udeo Mađara u ukupnom stanovništvu znatno opao. Mreža naselja je na prostranim oblastima gotovo potpuno uništena (primera radi, pomenimo da je samo u oblasti Bačke pre osmanske vlasti postojalo više od 500 sela, nekoliko varošica, gradova, a posle Karlovačkog mira samo nekoliko desetina). Supruga engleskog poslanika u Istanbulu, ledi Montagu, pisala je o svom putovanju kroz uništene oblasti Mađarske: »Zaista nema ništa tužnije ovih dana nego putovati Mađarskom, naročito ako znamo da je nekada ova zemlja bila u najvećem procvatu, dok se danas na velikim prostranstvima jedva mogu videti ljudi.« Na teritorijama pod osmanskom vlašću stradala su mnoga kulturna dobra i razoreni su gotovo svi samostani – duhovni centri srednjeg veka. Važni privredni centri poput Budima, Segedina i Pečuja su unazađeni, a zanatlije i trgovci su se razbežali, usled čega se težište privredne delatnosti premestilo u varošice koje su se bavile trgovinom stokom. Umesto daljeg napretka u započetom razvoju zanatstva po evropskom uzoru i urbanizacije, došlo je do ustaljivanja agrarne proizvodnje kao glavne privredne grane i sve osetnijeg zaostajanja za zapadnoevropskim privrednim kretanjima. Uz sve teškoće izazvane podelom zemlje na tri dela, ratove i pritiske obeju 173
carevina, Mađarska je u »turskom periodu« ipak uspela da sačuva svoju državnost i samostalnost. Nov težak izazov predstavljala su pitanja vezana za njeno dalje očuvanje u bitno izmenjenim okolnostima života u Habzburškoj monarhiji. Mađari više nisu morali da se bore sa dve susedne carevine već samo s Austrijom, ali ona je od Karlovačkog i Raštatskog mira doživela svoje zlatno doba i postala je znatno opasniji protivnik nego u 16. veku. Posle dugih decenija krvavog ratovanja osnovno pitanje nije bilo da li mir i konačno ujedinjene i oslobođene zemlje opravdavaju gubitak dela državnog suvereniteta, već u kom vidu i koliko daleko se u tome može ići. Razume se, gledišta dvora i mađarskih staleža su se o ovom pitanju suštinski razlikovala, zbog čega je uskoro došlo do novog teškog sukoba. Oslobađanjem Mađarske moć i ugled Habzburga znatno su porasli. Teritorija Habzburške monarhije je udvostručena: dok se od Vestfalskog mira prostirala na oko 303.000 km², Karlovačkim i Požarevačkim mirom proširena je za još 315.000 km². Čak i posle Utrehtskog mira, kojim su evropski posedi španske grane Habzburga priključeni Monarhiji, najveću celinu činila je Mađarska (45%). Njene oblasti su imale različite ali, uopšteno, dobre potencijale – dotadašnja Kraljevina Mađarska i Erdelj raspolagali su srazmerno brojnim stanovništvom, razvijenom privredom, brojnim gradovima i varošicama, postojali su i rudnici zlata, srebra, bakra, gvožđa, olova, kalaja, uglja, velike površine obradive zemlje, bogate šume, kao i reke pogodne za saobraćaj. Nekadašnje okupirane oblasti bile su uglavnom opustošene: stanovništvo je bilo malobrojno, privreda zapostavljena, zemljište nekultivisano. Ovde je tek trebalo organizovati političku vlast, ekonomski život, naseliti stanovništvo, organizovati se za odbranu od Osmanskog carstva itd. Shvatajući ekonomski i politički značaj novih teritorija, kamarila je težila da u potpunosti ovlada novim posedima. Činilo se da su se za to stekli povoljni politički uslovi: protivhabzburški kurucki pokret je bio slomljen, a jaku političku poziciju vladarske kuće i preovlađujući uticaj vladara u političkom sistemu u austrijskim i češkim zemljama više niko nije ozbiljno dovodio u pitanje. Otklanjanje turske opasnosti iz neposredne blizine Beča, ovladavanje nad bogatim prirodnim, ekonomskim, vojnim i finansijskim resursima Mađarske i Hrvatske, kao i osetan porast ugleda dinastije u Evropi i njena velika vojna snaga, otvarali su mogućnosti ostvarivanja sličnih odnosa i u Mađarskoj. Uporedo sa jačanjem težnje ka čvršćem povezivanju habzburških poseda u stvarnu celinu, u realnu uniju zemalja, u političkim krugovima i javnosti sve više se govorilo o potrebi ekonomskog, društvenog i političkog preuređenja novostečenih oblasti, ali i Habzburške monarhije u celini. Nova shvatanja su se od 1687. godine izražavala i u postepenom uvođenju jedinstvenog naziva Austrija ili Austrijske zemlje za sve zemlje i pokrajine pod vlašću austrijske grane habzburške dinastije, dok se konačno od 1711. godine i u zvaničnim dokumentima počinje koristiti termin Austrijska monarhija (Austriaca Monarchia, Monarchia Austriaca). Mišljenje da je u pitanju jedna država (a ne skupina manje-više samostalnih država) dobilo je potporu i u publicističkim radovima J. J. Vehera, jedno vreme člana Komercijalnog kolegijuma u Beču, Viljema Šredera, koji pred kraj života učestvuje i u nacrtima reformi u Mađarskoj i, naročito, F. V. Herniga, pisca knjige Oesterreich über alles, wenn es nur Will (1684). Motivisana željom da na teritorijama dobijenim Karlovačkim mirom zavlada apsolutističkim metodama, ne vezujući sebi ruke mađarskim staleškim ustavom i zakonima, dvor je te oblasti tretirao kao novoosvojene (neoaquistica), a ne kao oslobođene teritorije Kraljevine Mađarske i činio je napore da na njima zavede svoju 174
neposrednu upravu. Dvoru bliski krugovi su taj stav obrazlagali činjenicom da je njihov veći deo u trenutku dolaska Habzburga na presto Mađarske bio pod vlašću Osmanskog carstva, odnosno Jovana Zapolje, i da je dinastija u prošlom ratu oružjem došla u posed tih teritorija. Ta tvrdnja je bila samo delimično tačna. Mađarski staleži su isticali da su sve te oblasti već sedam vekova bile u sastavu Kraljevine Mađarske (hrvatske teritorije od 1102. godine) i da su bile samo privremeno razdvojene turskom okupacijom. Isticali su da je za vreme osmanske vladavine i sam dvor u praksi tretirao pominjane oblasti shodno tim načelima i da je u svim ratovima pretendovao na njih po pravu krune sv. Stefana. Sem toga, okupirane oblasti dvor nije oslobodio samo sopstvenim snagama, već u okviru široke međunarodne koalicije, uz učešće Mađara i maksimalno iskorišćavanje prirodnih, ekonomskih i materijalnih resursa zemlje.
Uključenje Kneževine Erdelj u Habzburšku monarhiju Hrišćanska vojska došla je do Erdelja 1687. godine. Trupe glavnokomandujućeg generala Karla Lotarinškog okupirale su Erdelj i 27. oktobra 1687. zaključen je sporazum u Balažfalvi (Blaj, današnja Rumunija), prema kojem je Erdelj obavezan da snabdeva carsku vojsku hranom, a za uzvrat Karlo Lotarinški mu je garantovao samostalnost. Bečka vlada je ovaj sporazum odbacila i u Erdelj poslala generala Antonija Karafu, koji je primorao erdeljske staleže da usvoje tzv. Fogarašku proklamaciju kojom su prihvatile vlast Leopolda I, tj. vraćanje u okvire krune. Carskim trupama je ustupljeno 12 tvrđava i prihvaćena je obaveza plaćanja poreza od 700.000 forinti. Ubrzo je umro knez Apafi. Tada je Porta za novog kneza imenovala Tekelija, koji je 1690. godine blizu prevoja Terčvar (Törcsvár), kod mesta Zernješta, u teškoj bici porazio carskog generala Donata Hajslera, posle čega su ga i erdeljski staleži izabrali za kneza. Ipak, carska vojska, pod vođstvom Ludviga Badenskog, brzo je potisnula Tekelija iz Erdelja, u koji se on nikad više nije vratio. Položaj Erdelja u Habzburškoj monarhiji regulisan je 1690. izdatom, odnosno u konačnoj verziji 1691. obnovljenom, tzv. Diplomom Leopoldinum. Prema tom dokumentu, Erdelj u upravnom pogledu nije priključen Mađarskoj, već je kao zasebna pokrajina – unutar zemalja krune sv. Stefana – priključena Habzburškoj monarhiji. Diploma je obnovila civilnu upravu u Erdelju, organizovan je upravni savet, tzv. Gubernijum, sa sedištem u Nađsebenu. Gubernator je postao Đerđ Banfi, Mikloš Betlen imenovan je za kancelara, Janoš Haler za rizničara i Gergelj Betlen za glavnog generala (főgenerális). Leopold I je garantovao poštovanje erdeljskih zakona i postojanje sve četiri prihvaćene državne veroispovesti. Erdelj je bio obavezan na 100.000 forinti godišnjeg poreza. Erdeljski političari su pokušali da sprovedu prihavatanje kneževstva Mihalja Apafija II, ali je to Leopold I, posle povraćaja Velikog Varada 1692, odbacio, Mihalja II internirao u Beč i naterao ga da se odrekne kneževskog dostojanstva. Bio je to kraj stopedesetogodišnjeg samostalnog državnog razvoja Erdelja. Priključenjem Erdelja Habzburškoj monarhiji, Karlovačkim i Požarevačkim mirom završeno je ujedinjenje mađarskih i hrvatskih zemalja pod vlašću habzburške dinastije (sem Banata). Taj proces po mnogo čemu nije tekao prema zamislima i željama mađarskog plemstva, ali pri datom odnosu snaga drugačiji ishod teško da je bio moguć. Da bi se moglo pristupiti reorganizaciji i obnovi zemlje, najpre je trebalo rešiti državnopravne odnose između dinastije i Kraljevine Mađarske. Pošto je u vreme početka 175
Bečkog rata već godinama bio u toku protivhabzburški ustanak kuruca, dvor je rat želeo da iskoristi ne samo za proterivanje Osmanlija već i da u potpunosti potčini Mađare. U povoljnim vojnopolitičkim okolnostima posle Karlovačkog mira Leopold I je konačno rešenje mađarskog pitanja hteo da sprovede na širim i radikalnijim osnovama od onih iz 1670. godine. Ustanak Ferenca Rakocija II zaustavio je ostvarenje tog projekta.
Sprovođenje apsolutizma u Mađarskoj Mađarski staleži su, u osnovi, želeli da očuvaju, a po mogućnosti i da pojačaju, svoj politički uticaj, privilegije i društveni status. Razume se, posle Karlovačkog mira bečka administracije nije htela ni da čuje o tome. Politika potpune integracije Mađarske u Habzburško carstvo već je od sloma Vešelenjijeve zavere sprovođena sve otvorenije, uz upotrebu sile. Međutim, dvor je, u znatno izmenjenim uslovima posle Karlovačkog mira, uspevao da mađarskom i hrvatskom plemstvu nametne rešenja važnih državnopravnih i drugih unutrašnjopolitičkih problema po svojoj volji. Mađarski državni sabor, pod jakim pritiskom dvora, još tokom rata, 1687. godine, doneo je nekoliko sudbonosnih zakona. U formi zahvalnosti dinastiji za oslobađanje zemlje, priznao je nasledno pravo Habzburga na mađarsku krunu i ograničio svoje izborno pravo u slučaju izumiranja obe grane dinastije po muškoj liniji. Slično tome, mađarski staleži su se odrekli čuvenog »prava otpora« (ius resistendi), sadržanog u Zlatnoj buli, predviđenog za slučajeve kršenja prava staleža od strane kralja. Štaviše, vladaru je čak priznato i pravo revizije staleških prava u određenim granicama. Mada su usvojeni zakoni garantovali poštovanja mađarskog ustava i konstatovali da će se Mađarskom upravljati na osnovu njenih zakona i od strane mađarskih staleža, odmah posle 1687. godine osetila se odlučnost dvora da u unutrašnjoj politici poštuje samo dinastičke interese. Bečke vlasti su sa Mađarskom postupale kao s osvojenom, neprijateljskom zemljom. Zemlju su okupirale nemačke trupe, a mađarske oružane formacije su raspuštene. Porušene su mnoge tvrđave u unutrašnjosti, kako ne bi mogle da posluže mađarskom plemstvu za otpor habzburškom vladaru. Zemlji nije vraćeno upravno jedinstvo. Erdelj je ostao odvojen od matične države. Centralna habzburška nadleštva zastupala su stanovište da od novooslobođenih područja treba organizovati zasebnu zemlju na sličan način kao od Erdelja. Novoosvojene oblasti stavljene su pod upravu Dvorskog ratnog saveta, odnosno komisije osnovane u okviru bečke Dvorske komore, pod nazivom Neoacquisita Comissio (Komisija za novoosvojene oblasti), što je značilo neposrednu povredu mađarskog ustava. Nekadašnji vlasnici poseda u tim oblastima morali su, u nemoguće kratkom roku, da dokažu svoje vlasništvo. Sem toga, za povratak svojih pređašnjih poseda neophodan uslov je bio i posvedočena lojalnost dinastiji, kao i plaćanje državi 10% vrednosti poseda. S obzirom na to da je samo mali broj nekadašnjih vlasnika uspeo da zadovolji te kriterijume, mnogi posedi su došli u ruke stranih vojnih zapovednika, snabdevača vojske itd. Preko promene strukture visokog plemstva u Mađarskoj bečki dvor je želeo da oslabi otporne snage mađarskog plemstva. Mada vlasti nisu sprečavale reorganizovanje nekadašnjih županija, one su se u početku veoma tesno preplitale sa komorskim i vojnim vlastima, jer su viši časnici županije uglavnom poticali iz njihovih redova. U cilju efikasnije uprave, dvor je odlučio da ostvari što je moguće veću versku unificiranost. Tako je od 1701. godine zabranjeno javno ispovedanje protestantske vere u novoosvojenim oblastima. Ovakvom politikom vlasti su, uz pomoć jezuita, uspele kod dela rusinskog i rumunskog pravoslavnog stanovništva da sprovedu prihvatanje unije sa 176
Katoličkom crkvom (unijatska konfesija). U sprovođenju te politike vodeću ulogu odigrao je kardinal Leopold Kolonič. On je bio autor nacrta Dvorske komisije (1689) za materijalnu i duhovnu obnovu zemlje, poznate kao Einrichtungswerk des Königreichs Hungarn. Ovaj nacrt, koji je nastao bez učešća mađarskih velikaša, mađarski savremenici, ali i veliki deo kasnijih mađarskih istoriografa, kritikovao je, pre svega zbog proklamovane politike njegovog idejnog tvorca da nemirnu, »na bunu i odbranu svoje slobode uvek spremnu mađarsku krv«, treba pripitomiti masovnom kolonizacijom Nemaca, odnosno da, radi »vernosti kralju ... Kraljevstvo, ili bar jedan njegov veliki deo, postepeno treba germanizovati«. Moramo ipak primetiti da su, i uz pomenuti negativan pristup, reforme bile iskreno usmerene na sveobuhvatnu modernizaciju opštih društvenih i ekonomskih odnosa. Negodovanje mađarskog plemstva izazivalo je to što su predviđene reforme bile zamišljene tako da njihovo dosledno sprovođenje oslabi ne samo političku i ekonomsku snagu mađarskih staleža, već su podrazumevale i germanizaciju i protivreformaciju širokih razmera, smanjenje etničkog prostora Mađara i bitno umanjenje njihovog uticaja u državi. Nacrt je predviđao ustaljeniji porez, ukidanje oslobođenja plemstva od plaćanja poreza, zamenu stare milicije stajaćom vojskom (sastavljenom pola od Nemaca pola od Mađara). U verskom pogledu, priznavao je šopronjske zaključke jedino za staru teritoriju, a ne za »novoosvojene krajeve«. Pod Koloničevim neposrednim uticajem, habzburške vlasti su činile sve u cilju što bržeg širenja katoličke vere: protestanti su proganjani, oduzimane su im crkve i škole, ograničen im je i sužen prostor na kojem su mogli slobodno da ispovedaju svoju veru. Zemlju su preplavili pripadnici raznih katoličkih crkvenih redova. Počelo se sa naseljavanjem katoličkih Nemaca u opustele zapadne i južne krajeve Mađarske. Nenaklonost plemstva i širokih slojeva stanovništva izazvala je činjenica da je, posle gubitka Beograda, Leopold I, prilikom naseljavanja Srba, njima darivao toliko široke privilegije koje su im osigurale nezaobilazan vojni i politički značaj, kao i povlašćeni ekonomski i pravni položaj u odnosu na domaće kmetovsko stanovništvo (sloboda veroisposvesti, oslobođenje od plaćanja crkvene desetine i kuluka vlasteli). Nezadovoljstvu je doprinosila i činjenica da je na širokim oblastima na jugu države formirana Vojna granica, nastanjena pretežno Srbima, izuzeta iz nadležnosti mađarskih državnih ustanova i županija i neposredno podređena Dvorskom ratnom savetu.
»S Bogom za otadžbinu i slobodu« – Rakocijev oslobodilački rat (1703– 1711) Zaoštravanje situacije u zemlji zbog pomenute politike dvora, kao i usled veoma teškog materijalnog položaja i lične nesigurnosti seljaštva, podudaralo se sa vremenom u kojem je, posle smrti poslednjeg muškog člana španske dinastije Habzburga, počeo dugotrajan Rat za špansko nasleđe. Neposredan povod izbijanju ustanka dalo je bezobzirno uterivanje poreza i ratne kontribucije, surovo ponašanje carske vojske, kao i problemi koji su nastali u vezi s obavezama seljaštva da vojsci obezbedi prevoz i konačište. Vođa ustanka bio je knez Ferenc Rakoci II, sin Ferenca Rakocija I i Jelene Zrinske. Gotovo da je bio predodređen za vođu ustanka: njegov otac je bio predvodnik protivhabzburškog ustanak u Gornjoj Mađarskoj 1670, a očuh, Imre Tekeli, vođa kuruckog pokreta od 1678. do 1685. Rakocijevog dedu Petra Zrinskog bečka vlada je 1671. pogubila zbog učešća u Vešelenjijevoj zaveri. Njegova majka se takođe pokazala 177
odlučnim protivnikom Habzburga: posle sloma Tekelijeve moći Jelena Zrinska je, sa manjim brojem pristalica, tri godine (1685–1688) uspevala da održi poslednje kurucko uporište – tvrđavu Munkač. Bez obzira na to što su Ferenca Rakocija od dvanaeste godine obrazovali jezuiti – pod nadzorom kardinala Koloniča, u duhu lojalnosti dvoru – posle svog povratka u zemlju 1694. godine, upoznavši izuzetno težak položaj stanovništva, ubrzo se približio političkim shvatanjima protivhabzburški nastrojenih velikaša, koji su ga smatrali za svog prirodnog predvodnika i kneza. Pod njihovim uticajem shvatio je da svi slojevi stanovništva upravo od njega, kao izdanka najbogatije i najuglednije mađarske porodice, očekuje zaštitu. Ipak, 1697. godine se još nije bio odlučio da stane na čelo seljačkog ustanka. Međutim, videvši krvavu odmazdu posle poraza ustanka, odlučio se za akciju. Sklopio je zaveru sa većim brojem magnata protiv Habzburga i 1700. godine zatražio podršku francuskog kralja Luja XIV (koji je, preko žene, bio Rakocijev rođak), kao zaštitnika mađarskih staleža. Međutim, Rakocijeva pisma su pala u ruke bečkih vlasti. Uhapšen je i 1701. godine izveden pred vanredni sud u Viner Nojštatu, koji ga je osudio na smrt i konfiskaciju imovine. Rakoci je, međutim, uspeo da pobegne u Poljsku, kod svog prijatelja grofa Mikloša Berčenjija. Od protivhabzburške akcije nije odustajao ni posle ovih nezgoda, ali je svoje učešće vezivao za određene uslove. On nije naročito cenio neregularne trupe, neregularan način ratovanja svojstven kurucima, niti je, poput Tekelija, želeo da ustanak veže za osmansku pomoć. Smatrao je da pokretanje oružane borbe ima smisla ako ustanici obezbede podršku regularnih francuskih trupa. Iz tih razloga sve do 1703. godine odbijao je zahteve za dizanje ustanka tekelijanaca i siromašnih seljaka sa gornje Tise. U proleće 1703. godine Rakociju je iz Mađarske upućena molba da stane na čelo ustanka krajnje izmučenog naroda. U povoljnom međunarodnom odnosu snaga on je pristao na dizanje ustanka, u čemu je dobio podršku većeg broja poljskih magnata i francuskog poslanika. Doznavši za to, car ga je, u odsustvu, po drugi put osudio na smrt i konfiskaciju imovine. Rakoci je poslao zastave u zemlju sa geslom »Sa Bogom za domovinu i slobodu« (Cum Deo pro Patria et Libertate) i proglas u kojem je pozvao sve Mađare na oružje, bez obzira na socijalni status. Pre njegovog prispeća u zemlju izbio je ustanak. Rakoci je 16. juna 1703. prešao poljsko-mađarsku granicu i stao na čelo pokreta (magnat na čelu seljačkog ustanka!). Njega je na granici dočekalo samo nekoliko stotina ogorčenih seljaka, ali se ta grupica za nekoliko nedelja povećala na više hiljada ustanika. Posle prvih vojnih uspeha i širenjem oslobođenih oblasti, uvidevši da iza seljačkog ustanka stoji Rakoci i da se on zalaže za nacionalnu stvar, od jeseni 1703. pokretu se priključio i veći deo plemstva, županijskih činovnika, aristokratije i stanovništvo gradova istočne Mađarske. Jezgro Rakocijeve vojske činili su hajduci, otpušteni vojnici, nekadašnje Tekelijeve pristalice, plaćenici vrbovani novcem dobijenim od Francuske i kmetovi. Vojno i političko rukovodstvo bilo je u rukama plemića. Početni seljački ustanak prerastao je u nacionalnooslobodilački rat. Ubrzanom rastu Rakocijeve vojske bitno je doprineo Patent o oslobođenju feudalnih obaveza kmetova i njihovih porodica koje učestvuju u ustanku, izdat 28. avgusta 1703. Rakoci je vojsci zabranio da pljačka plemićke domove i da oduzima crkve od katolika. Proklamovao je i vojne propise (Edictum Militare, 1703), a od 1705. godine počela je da se organizuje regularna kurucka vojska. Bili su vidljivi i prvi rezultati: kuruci su proterali vojsku generala Leopolda Šlika, a 24. decembra 1703. general Šandor Karolji zauzeo je utvrđenja za odbranu Beča kod Maršega (Marchegg). Značajni uspesi postignuti su i u oblasti između Dunava i Tise, ali do velikih 178
teškoća na ovom delu ratišta došlo je jer su Srbi stali na stranu cara. Zbog njihovog vojnog značaja, Rakoci je 9. avgusta 1703. izdao proglas u kojem poziva Srbe na svoju stranu, obećavajući im ličnu slobodu i samoupravu. Bečki dvor je procenio da postoji opasnost da se Srbi priključe Rakocijevom pokretu (Srbi su bili ozlojeđeni ponašanjem katolika, a kuruci su većinom bili kalvinisti), te je preduzeo mere da bi to sprečio. Određeni broj Srba se zaista opredelio za Rakocijev pokret, ali je većina postupala u skladu sa pogledima crkvene jerarhije koja je, u želji da očuva dotadašnje privilegije i da ih po mogućnosti i proširi, tokom celog oslobodilačkog rata ostala na strani dvora. U znak zahvalnosti za takav stav, carevi Jozef I i Karlo VI su potvrdili srpske privilegije 1706, odnosno 1713. godine. Posledice mađarsko-srpskog sukoba bile su teške: Srbi su na jugu zemlje vezivali znatne kurucke vojne snage i tokom ratovanja obe strane su zabeležile velike gubitke u ljudstvu. Teško su stradale oblasti Bačke i južnih delova Prekodunavlja, gde su Srbi desetkovani, dok su, sa druge strane, zbrisana brojna mađarska sela, a poharana su i veća naselja poput Kečkemeta, Vesprema i Pečuja. Međusobni teški sukobi su i Mađarima i Srbim dugo vremena ostali u teškoj uspomeni. Na prelazu iz 1703. u 1704. godinu buna se proširila na desnu obalu Dunava i vezivala povremeno gotovo polovinu austrijske vojske. Ratne operacije su u nekim momentima zahvatale čitavu Mađarsku i proširile su se i na Erdelj (ustanici su samo 1707. godine držali istovremeno i Prekodunavlje i Erdelj, s time što su 1707. trajno izgubili Erdelj). U prvim godinama ratovanja kuruci su imali brojnu armiju od 60.000– 70.000 vojnika. Ta brojnost, međutim, nije uspela da nadoknadi neke nedostatke mađarske u odnosu na carsku vojsku: kuruci su bili slabije naoružani, slabo uvežbani, njihovi oficiri nisu bili školovani poput carskih; organizacija i disciplina su bile slabije. Iz tih razloga sami nisu ni pomišljali na zauzimanje Budima, a nisu uspeli da zauzmu ni Segedin (1704. i 1706). Ustanici su severni i istočni deo zemlje držali čvrsto u svojim rukama, i pored nekih poraza. Rakoci je za pokretanje akcije odabrao veoma povoljan vojnopolitički momenat. U Ratu za špansko nasleđe u to vreme pobeđivali su Francuzi i njihovi saveznici, te su Habzburzi povukli najveći broj vojske iz Mađarske. Činilo se da ovom prilikom Francuska neće pružati pomoć samo u novcu i savetnicima, već da će doći do usaglašene vojne akcije, pa možda i do spajanja mađarske i francuske vojske. Francuska vojska je prodirala duž Dunava prema Beču, a vojska Rakocijevih kuruca sa oko 70.000 vojnika s istoka. Bečki dvor se našao u neugodnoj situaciji: ako bi se te dve vojske spojile i Beč pao, Habzburška monarhija bi se mogla lako raspasti. Kuruci su do početka 1704. godine došli do granice austrijskih zemalja, pa i blizu Beča. Međutim, komandant francuske vojske, bavarski izborni knez Maksimilijan Emanuel II, umesto da napadne prestonicu Monarhije, skrenuo je prema Tirolu, gde se upustio u višemesečne gerilske borbe. Engleska i austrijska vojska su taj predah iskoristile da se učvrste za odbranu Beča, te je, pod komandom Eugena Savojskog i vojvode od Marlboroa, kod Hehšteta-Blenhajma zaustavljeno napredovanje Francuza. Od tog vremena francuska vojska se stalno povlačila, izgubljena je svaka nada za ujedinjenje sa Rakocijevim trupama – i Beč je spasen. Poraz francusko-bavarske vojske je za vođe mađarskih ustanika delovalo obeshrabrujuće i zato što su oni za kralja Mađarske želeli da biraju bavarskog kneza Maksimilijana Emanuela. Sem toga, u okolnostima sve težim po njega, Luj XIV više nije bio u mogućnosti da osetnije pomogne Rakociju. Između ustanika i cara u tim mesecima vođeni su pregovori preko engleske i holandske diplomatije u cilju mirnog rešenja spora. Sem stranih činilaca, u tom pravcu su 179
delovali i neki mađarski magnati, želeći da isposluju reafirmaciju mađarskog ustava, ali i da spreče moguću radikalizaciju revolucije. Međutim, vođstvo pokreta nije moglo da pristane na zaključivanje mira bez strane garancije, a car takvu garanciju nikako nije hteo da prihvati. On nije želeo da pristane ni na mogućnost da Erdelj ponovo postane nezavisna kneževina, te je rat nastavljen. Od 1704. godine na evropskim ratištima pobeđivali su Habzburzi i njihovi saveznici. Turci nisu želeli da dovode u pitanje Karlovački mir pomaganjem ustanika, a ni Rakoci nije mogao da prihvati podršku Turaka. Njegovi poslanici su pregovarali o pomoći na švedskom, danskom, pruskom dvoru, poljskom državnom saboru, pa čak i kod rimskog pape, ali, sem lepih reči, stvarnu podršku nigde nisu dobili. Jedino je ruski car Petar Veliki 1707. godine zaključio tajni sporazum sa Rakocijem kojim je predviđen poljski presto za njega, ali je cara u akciji sprečavao rat sa Švedskom, te nije ostvarena vojna saradnja. Vođstvu pokreta je već 1704. godine postalo jasno da se bez strane pomoći neće moći osloboditi habzburške vlasti, te da dalja borba ima smisla samo radi postizanja što boljeg političkog rešenja. Uporedo sa vojnim akcijama, organizovani su ekonomski život i vlast na oslobođenim teritorijama. Rakoci je na saboru u Đulafehervaru izabran za erdeljskog kneza (8. jula 1704), a na sečenjskom staleškom saboru za komandujućeg kneza Mađarske (17. septembra 1705). Preduzimao je odlučne korake za izgradnju nacionalne države, centralne državne uprave i regularne vojske i pri tome je želeo da afirmiše merkantilističku privrednu politiku. Na saboru 1705. godine proklamovana je konfederacija mađarskih staleža usmerena protiv apsolutizma. Formulisani su i uslovi sporazuma sa carem: poštovanje mađarskog ustava, koje bi garantovale strane sile, vraćanje prava otpora vladaru i prava slobodnog izbora kralja. Pregovori vođeni sledeće godine nisu urodili plodom. Na saboru u Onodu 1707. godine proglašena je detronizacija dinastije Habzburga (po drugi put), a plemstvo je obavezano na plaćanje poreza. Naredne godine kmetovskim ustanicima je zakonski zagarantovano oslobođenje, a nekim selima su date kolektivne privilegije. Ustanici su organizovali i svoju upravu: najviše upravno telo, pored kneza, bio je Senat sastavljen od 28 članova (tri katolička prelata, 10 magnata, 15 plemića). Diplomatske poslove vršila je Kneževska kancelarija, privrednim poslovima bavio se Ekonomski savet (Consilium Oeconomicum), sa Palom Radaijem na čelu, organizovana je ratna proizvodnja i kovan je novac. Sabor je sazivan po potrebi. Erdelj nije priključen oslobođenim teritorijama, njime se administriralo preko Erdeljskog veća (Consilium Transylvanicum) sastavljenog od vojnih zapovednika i lokalnog plemstva. Godine 1707. ustanak je postigao najveći uspeh, posle čega je nastupila prekretnica u pokretu. Do nje je došlo pod dejstvom spoljnopolitičkih i unutrašnjih događaja, s tim što je najnepovoljniji uticaj na dalji tok ustanka imao težak poraz u bici kod Trenčena 3. avgusta 1708, koji je označio kraj nade u mogućnost pobede izvojevane oružjem i početak opadanja pokreta. Vojska se demoralisala i počela da se osipa, tako da je vremenom imala samo 20.000 vojnika. Uporedo sa tim počelo se cepati jedinstvo pokreta: detronizacija Habzburga izazvala je razmimoilaženje među aristokratijom i plemstvom, a izvesno nezadovoljstvo u njihovim redovima prouzrokovala je i Rakocijeva politika usmerena na poboljšanje položaja seljaštva i na oslobođenje jednog njihovog dela. Slično tome, seljaštvo je postajalo sve manje motivisano saznanjem da se borba vodi prvenstveno radi uspostavljanja staleških i državnih prava, a u manjoj meri iz socijalnih pobuda. Pored toga, usled dugotrajnog ratovanja, seljaštvo je bilo u veoma teškoj ekonomskoj situaciji, te je socijalna baza ustanka počela da se sužava i sa te strane. 180
Znajući da je u političkoj i vojnoj prednosti, car Jozef I je preduzeo korake u pravcu mirnog rešenja spora. Bez obzira što je Mađarski sabor prethodne godine detronizovao njegovu dinastiju i počeo da traži novog kralja, Jozef I je, da bi pokazao dobru volju, sazvao 1708. godine Državni sabor u Požunu. Tu je plemstvo, koje se okupilo u prilično skromnom broju, izložilo svoje žalbe i tražilo obnovu starih staleških prava. Jozef im je učinio neke ustupke: ukinuo je Budimsku komorsku administraciju, koja je simbolizovala poseban položaj novoosvojenih oblasti, proglasio je amnestiju za sve učesnike ustanka, sem za Berčenjija i Rakocija. Istovremeno, car je zahtevao povraćaj katoličkih crkava. Da bi privukao što veći broj pokajnika, Jozef I je zasedanje Sabora proglasio stalnim. Kuruci su zbog pomenutih okolnosti počeli da gube bezrezervnu masovnu podršku i od 1708. do 1710. godine pretrpeli su više poraza. Slabljenju pokreta doprinela je i teška epidemija kuge. Bez obzira na teškoće, vođstvo pokreta je do poslednjeg trenutka pokušavalo da spase ustanak. Ruski car Petar Veliki je i dalje pokazivao spremnost na saradnju, ali za sprovođenje zajedničkih planova više nije bilo stvarne mogućnosti. Pre polaska u Poljsku, gde je trebao da se sastane sa carem, Rakoci je ovlastio glavnog komandanta ustaničke vojske Šandora Karoljija da, radi odugovlačenja, vodi pregovore sa zapovednikom carske vojske u Mađarskoj, maršalom Janošem Palfijem. Vodeći računa istovremeno o interesima dvora, ali i Mađarske, grof Palfi nije hteo da nanese odlučujući poraz ustaničkoj vojsci, već je pomirenje želeo da postigne pregovorima, što je bečkom dvoru, zbog novih zapleta oko borbe za španski presto, takođe odgovaralo. U takvim okolnostima, Sabor inače lojalan Rakociju, podržao je zaključivanje mira. Predstavnici konfederisanih mađarskih staleža i kraljevi predstavnici su 30. aprila 1711. godine potpisali mir u Satmaru, a 1. maja ustanička vojska je položila oružje. Satmarskim mirom vladar se obavezao da poštuje mađarski ustav, da protestantima garantuje slobodu veroispovesti i da ukine sve ustanove strane mađarskom pravnom sistemu (npr. Komisiju za novoosvojene oblasti), da se sporna pitanja rešavaju na državnom saboru. Mirom se predviđala amnestija za sve, čak i za Rakocija; niko nije smeo da bude pozvan na odgovornost zbog dela počinjenih tokom ustanka, pa ni dezertirali carski oficiri; plemstvu su vraćeni posedi koji su konfiskovani zbog učešća u ustanku; ostale su na snazi privilegije koje je Rakoci darivao kmetovima vojnicima i seljačkim zajednicama. Mada važni ciljevi oružane borbe nisu postignuti (nezavisnost, reafirmisanje državnosti Erdelja, sloboda izbora kralja, strane garancije mira), u datim vojnim i političkim okolnostima navedene odredbe mira bile su više nego povoljne. Bio je u pitanju svojevrsan kompromis, pri čemu su mađarski staleži odustali od neokrnjivosti svojih prava i od nezavisnosti zemlje, a bečki dvor od namere da u Mađarskoj upravlja apsolutističkim sredstvima mimo zakona i staleških privilegija, kako je to činio za vreme Bečkog rata i narednih godina. Satmarski mir značio je korekciju unutrašnjih mađarskoaustrijskih odnosa u korist Habzburga, ali i povratak na podelu vlasti između vladara i staleža, kakva je postojala u periodu od 1608. do 1670. godine. Iako pod dinastijom Habzburga, ipak su se otvorile mogućnosti daljem društvenopolitičkom razvoju, s odlučujućim uticajem mađarskog plemstva na samostalan unutrašnji život zemlje. Kao što je Karlovački mir označio kraj osmanske vlasti, tako je i Satmarski mir predstavljao okončanje unutrašnjih borbi za više decenija. Rakoci nije prihvatio mogućnost amnestije i povratka u zemlju. Prvo je živeo u Poljskoj, kasnije na dvoru Luja XIV, da bi se 1715. godine povukao u jedan francuski manastir. Za vreme austro-turskog rata 1716–1718, na poziv Porte, 1717. godine otputovao je u Tursku, verujući da će rat omogućiti nastavak oslobodilačke borbe. Pošto 181
su se te njegove nade izjalovile, ostatak života je proveo u Turskoj, baveći se istoriografskim, teološkim i vojnim pitanjima.
Uključenje Mađarske u Habzburšku monarhiju Iako je u trenutku zaključivanja Satmarskog mira car Jozef I već bio umro, to je držano u tajnosti da ne bi sklapanje mira bilo osujećeno. Pretedent na španski presto postao je Jozefov naslednik, poslednji muški izdanak dinastije, nadvojvoda Karlo. Realna mogućnost da, poput Karla V, on koncentriše vlast nad španskim i austrijskim posedima i carsku vlast u Nemačkoj, podstakla je Holandiju i Englesku, Karlove saveznike u Ratu za špansko nasleđe, da mu uskrate podršku, te je on, prema odredbama sporazuma u Utrehtu, morao da se zadovolji carskom krunom, austrijskim posedima, Belgijom i teritorijama u Italiji. Da bi zadržao status velike sile, Karlu je bilo u interesu da postigne mirno rešenje spora sa Mađarskom. Iz tih razloga, ali i po svojim ličnim sklonostima, slično Jozefu I, imao je znatno pozitivniji stav prema Mađarskoj od Leopolda I. To potvrđuju njegove reči upućene svom kancelaru još iz Barselone: »Moja je želja da s ovom nacijom postupamo sa više razumevanja i da predupredimo njihove žalbe da ih Nemci ugnjetavaju; treba pokazati da u njih imam isto onoliko poverenja kao i u druge i da ih poštujemo.« U skladu sa tim, bečka administracija se pod njegovom upravom uzdržavala od nasilnih metoda iz vremena Leopolda I. Mada su Mađari vojno poraženi, Karlo je postupao blago i mađarsku stranu tretirao gotovo kao ravnopravnu. Nisu sledile nikakve odmazde ili režim poput onog posle poraza Čeha kod Bele gore. Karlo je 30. marta 1712. godine potvrdio odredbe Satmarskog mira i sazvao sabor u Požunu. Posle mnogih decenija ratovanja konačno je za Mađarsku usledilo željno iščekivano doba mira i najzad su se mogle iskoristiti pogodne okolnosti nastale isterivanjem Osmanlija i ujedinjenjem zemlje tokom Bečkog rata. Osamnaesti vek je za Kraljevinu značio obnovu zemlje, lagan privredni rast, političku konsolidaciju i ponovno širenje ideja i dostignuća evropske kulture. Pri tome je uspostavljanje tradicionalne društvene i upravne organizacije pogodovalo položaju plemstva: njihova volja bila je odlučujuća na državnom saboru, oni su upravljali životom županija i, zahvaljujući svojim privilegijama, sa dobrim izgledima ulazili su u ekonomske tokove zemlje. Satmarski mir zatekao je Kraljevinu u velikoj meri razorenu, siromašnu. Najviše su nastradali centralni delovi države, manje zapadni i severni, kao i Eredelj. Iako su u godinama neposredno posle zaključenja Satmarskog mira bili ispoljeni mnogi suprotni politički interesi (kuruci su bili nezadovolji ishodom i žalili su za prošlim vremenima; prohabzburška stranka mađarskih magnata bila je nezadovoljna verskim slobodama datim protestantima i činjenicom da je, zbog opšte amnestije, izgubila mogućnost da preuzme posede kuruckog plemstva; dvorski krugovi se nisu odrekli želje da Mađarsku u potpunosti podrede centralnoj vlasti i nije bilo jasno mrze li više kuruce ili dvoru lojalne plemiće), ubrzo su i mađarski staleži i vladar procenili da se mora brzo i efikasno raditi na obnovi života u opustošenim oblastima. Istovremeno sa stabilizovanjem političkih prilika, u svim društvenim slojevima pojavila se želja za obnovom zemlje. Period od Satmarskog mira do kraja dvadesetih godina 18. veka smatra se reformatorskim periodom istorije Mađarske. Nosilac tih reformi bila je mađarska aristokratija, ali su pri ostvarivanju reformi i staleži i kralj težili ostvarivanju aktivne saradnje, za razliku od prethodnih i mnogih kasnijih decenija.
182
Državni sabor 1712–1715. godine Zakoni koji su posle stalnih, a često krajnje žučnih rasprava, izglasani na državnim saborima Mađarske od 1712. do 1715. i 1722/1723. godine zaključili su decenijama dug period kurucko-labanckih ratova, regulisali su odnose dameđu vladara i mađarskih staleža i poslužili su kao temelj i okvir političke, ekonomske i društvene obnove i razroja Mađarske za nekoliko decenija. Mađarski sabor, kao nastavak krnjeg sabora od 1708. do 1711. godine, sazvan je 3. aprila 1712. Vladar je na sabor stigao 18. maja, 21. maja je izdao garantnu diplomu (hitlevél), 3 sledećeg dana je u veoma svečanoj atmosferi krunisan za kralja Mađarske pod imenom Karlo III (kao nemačko-rimski car Karlo VI). Tokom avgusta rad sabora je morao biti prekinut zbog velike epidemije kuge, te je zasedanje nastavljeno 1714/1715. godine Doneseno je 136 zakona, čiji broj i karakter svedoče o tome da su državni oci bili svesni sudbonosnosti vremena i težine zadataka u reorganizaciji države. Karlo III izdavanjem svečane diplome potvrdio je želju da tokom svoje vladavine poštuje mađarski staleški ustav, sve zakone, prava, privilegije, slobode i običaje Mađarske (osim člana 31. iz 1222. godine o pravu plemstva na otpor kralju) u saglasnosti sa »zajedničkim tumačenjem zakona od strane sabora i kralja«. Obavezao se da će zemljom upravljati na osnovu mađarskih zakona, a ne na način kojim upravlja naslednim habzburškim zemljama i da će čuvati teritorijalni integritet Mađarske. Potvrđeno je pravo mađarskih staleža da, posle izumiranja muške grane Habzburga, slobodno izaberu novog kralja. Sa svoje strane mađarski staleži su prihvatili stroge zakone protiv uvrede veličanstva i izdaje. Zakonom je predviđeno da će Mađarski sabor biti sazivan svake treće godine. Utvrđeno je da će se u vezi sa pitanjima odnosa s Osmanskim carstvom dvor savetovati sa mađarskim aristokratima. Za palatina je izabran Mikloš Palfi. Estergomskom nadbiskupu car je darovao za sva vremena titulu kneza Svetog rimskog carstva nemačke narodnosti. Potvrđeni su samostalni zakoni Hrvatske i Slavonije. Poništene su odluke svih sabora održanih tokom Rakocijevog ustanka. Učesnici ustanka koji su se vratili u predviđenom roku amnestirani su. Oni koji se nisu vratili, među njima i Rakoci i Berčenji, proglašeni su izdajnicama države i konfiskovana je sva njihova imovina. Zakonom je utvrđeno da kmetovi prilikom putovanja iz jedne u drugu županiju moraju posedovati dozvolu. Ponuđen je i svojevrstan mađarski »Einrichtungswerke« koji je sadržao predloge u vezi sa reformama u oblasti političkog uređenja, oživljavanja trgovine, poljoprivrede, zanatstva, u vezi sa verskim pitanjima itd. Osnovane komisije je do sledećeg sabora trebalo da ponude rešenja postojećih problema. Prema novim zakonima, Mađarska komora više nije bila podređena bečkoj, već neposredno kralju, a Bečka komora je predala Mađarskoj upravu »novoosvojenih« krajeva, s izuzetkom Vojne krajine. Na saboru je donet zakon koji je potvrdio verske odluke sabora održanih 1681. i 1687. godine, uz ograničenja koja su proisticala iz uredbe Leopolda I iz 1691. godine pod nazivom Explanatio Leopoldina. Određeno je, takođe, da se crkveni sabori ili drugi vidovi masovnih narodnih okupljanja mogu održavati samo uz prethodnu kraljevu dozvolu. Među najvažnijim zakonima bili su oni koji su se odnosili na vojna pitanja. Mađarskom saboru zakonom je potvrđeno pravo da odlučuje o porezu za izdržavanje stajaće vojske. Rešenja vezana za vojsku dovela su do ukidanja posebnih mađarskih vojnih formacija, čiji su pripadnici uključeni u carsku armiju. Mađarski staleži su u početku želeli sopstveni mađarski ratni savet zadužen za samostalnu mađarsku vojsku, ali 183
je, zbog protivljenja dvora i još jake svesti o turskoj opasnosti, sabor prihvatio rešenje koje je vladar nalagao. Staleži su ipak postigli da se očuva nesavremena plemićka insurekcija, koja je bila pravna podloga plemićke oslobođenosti plaćanja poreza. Stajaća vojska je bila podređena Dvorskom ratnom savetu, komandni jezik bio je od pedesetih godina 18. veka nemački, a oficirski kadar dinastički nastrojen, u početku sa malim brojem mađarskih oficira. Tokom kasnijeg razvoja brojno stanje vojske je ograničeno na 108.000 vojnika. Vojska je popunjavana regrutacijom: svaka županija je bila obavezna da dâ određeni broj vojnika. Od 1752. godine svaki oficir koji je deset godina valjano obavljao svoju dužnost morao se smatrati plemićem. Drugi vid odbrambenih snaga predstavljala je plemićka insurekcija. Zapovednik tih snaga bio je palatin. Najveću ulogu plemićka insurekcija je odigrala u vreme Rata za austrijsko nasleđe i za vreme Napoleonovih ratova. Staleži su sebi zadržali pravo izglasavanja vojnog poreza i regrutacije. Porezi su izglasavani na tri godine, a plaćali su ih kmetovi i građani, dok je plemstvo sebi »za večita vremena« obezbedilo oslobođenje od plaćanja poreza. Jedna od suštinskih posledica Karlovačkog i Satmarskog mira bila je činjenica da je Mađarska razoružana. Mađarska pogranična vojska je raspuštena, u zemlji se nalazila carska vojska pod komandom pretežno nemačkih oficira i Dvorskog ratnog saveta. Vojsku novostvorene Vojne krajine činili su većinom Srbi koji su uživali relativno široku samoupravu i bili su neskloni feudalnom i državnom uređenju zemlje. Mađarski staleži su izgubili svoje legalno pravo na zaštitu svojih privilegija, staleškog ustava i verskih sloboda oružanim otporom vladaru, koji su uživali od 1222. godine. Zaštitu svojih prava mogli su da ostvaruju mirnim putem preko sabora i plemićkih županija. Uslovno rečeno, od ratničkog naroda Mađari su postali narod pravnika. Mađari više nisu morali da se bore protiv Osmanlija, ali je oslabila i nada u nezavisnu državu.
Mađarska pragmatička sankcija Posle smrti Karlovog jednogodišnjeg sina Leopolda (1716. godine) okosnica spoljne i unutrašnje politike Karla VI postalo je pitanje nasledstva prestola u zemljama Habzburške monarhije. Pragmatička sankcija, koja se zasnivala na tajnom porodičnom ugovoru Habzburga iz 1703, godine, između ostalih, regulisala je i to pitanje. Suštinu dokumenta predstavljao je princip da se sve kraljevine i zemlje pod vlašću Habzburga nasleđuju kao nerazdvojna celina. U slučaju da Karlo VI umre bez muškog naslednika, prema odredbama Pragmatičke sankcije, presto bi pripao najstarijoj kćerki Mariji Tereziji. Međutim, porodični ugovor Habzburga nije obavezivao ni zemlje unutar Habzburške monarhije niti strane zemlje, te je Karlo VI uložio veliki napor da obezbedi njegovo opšte prihvatanje. Usvajanjem ovog dokumenta u formi ustavnog zakona od strane staleških skupština, Karlo VI je, osim obezbeđenja prestola svojim naslednicima, želeo da stvori čvrstu državnopravnu vezu između svih dominijuma svoje dinastije, bez obzira da li oni pripadaju naslednim habzburškim zemljama (Donja i Gornja Austrija, unutrašnja i prednja Austrija), Nemačkom carstvu (Češka), ili se nalaze van nje, kao Mađarska. Hrvatski sabor je još pre zvaničnog proglašenja Pragmatičke sankcije (1713. godine) prihvatio nasleđivanje prestola od strane Habzburga po ženskoj liniji, a u periodu od 1720. do 1725. i ostali staleški sabori, čime je ovaj, ne mali, problem rešen unutar Habzburške monarhije. Radi usvajanja Pragmatičke sankcije, Karlo VI je 1723. godine sazvao i Mađarski državni sabor. Činjenica da je Hrvatski sabor još 1712. godine prihvatio ovaj dokument 184
skrivala je opasnost da, u slučaju da ga Mađarski sabor ne prihvati, odnosno da izabere ličnost iz druge dinastije, dođe do raskida viševekovne državne zajednice sa Hrvatskom. Usled ove mogućnosti, kao i zbog široke aktivnosti koju je dvor pre početka zasedanja sabora razvio među mađarskim političkim krugovima, Mađarski sabor je odmah na početku zasedanja »dobrovoljno« ponudio da prihvati nasleđivanje i po ženskoj liniji. Tri zakona koji se odnose na ovo pitanje poznati su kao Mađarska pragmatička sankcija. Prema tim zakonima, mađarska kruna se unutar habzburške kuće nasleđuje po ženskoj liniji koja potiče od Leopolda I, prema principu primogeniture, sledećim redosledom: kćerke Karla III, zatim kćerke Jozefa I, pa Leopoldove kćerke, s time da unutar ženske linije koja dođe na presto važećim se ponovo smatra nasleđivanje po muškoj liniji. Posle izumiranja ženske linije Leopolda I pravo izbora kralja vraća se mađarskoj naciji. Prema odredbama Mađarske pragmatičke sankcije, Kraljevina Mađarska i nasledne pokrajine nerazdvojno su povezane (indivisibiliter as inseparabiliter) i dužne su jedna drugoj da pomažu u slučaju spoljnog napada (contra vim externam); kralj mora položiti zakletvu na poštovanje i očuvanje zakona Mađarske, odnosno privilegije plemstva. Mađarska pragmatička sankcija sadržavala je još jednu odredbu koju su u momentu donošenja ovog dokumenta savremenici smatrali drugorazrednim pitanjem, a koja je kasnije postala izuzetno važna: zemlje u okviru krune sv. Stefana, što znači Mađarska, Hrvatska, Slavonija i Erdelj, takođe predstavljaju nerazdvojnu celinu. Pomenuta tri zakona postali su osnova razvoja javnopravnih odnosa i državnopravnog položaja Mađarske do 1918. godine. Osim što je potvrdio neke od zakona donetih na prethodnom državnom saboru, među više od stotinu zakona, doneti su zakoni o oslobađanju od poreza posedničkog plemstva, o organizaciji vrhovnog sudstva i Namesničkog veća, osnivanju Državnog arhiva i o stranim kolonistima u zemlji (seljaci su oslobođeni plaćanja poreza pet godina, a zanatlije 15 godina).
Upravni organi Mađarske od 18. veka Prema odlukama sabora od 1715. i 1723. godine, reorganizovani su glavni autonomni državni, upravni i sudski organi Mađarske. Najvažniji državni organi, kako su ih svojevremeno nazivali dikasterije (dicasteria, kormányszék), bili su podređeni direktno vladaru i nisu bili odgovorni državnom saboru. S obzirom na to da su njihovi članovi bili mađarski velikaši, predstavljali su kompromisno rešenje podele vlasti između habzburškog vladara i mađarskog plemstva. Najviši rang imala je Mađarska kraljevska dvorska kancelarija (Cancellaria regia Hungarico-aulica) u Beču. Njen zadatak je bio da vodi prepisku sa carskim, centralnim državnim uredima. Podnosila je predstavke mađarskih staleža dvoru i obratno, preko nje su kraljeve odluke, uredbe i pisma dolazili do Namesničkog veća koje ih je prosleđivalo dalje. Kancelari su poticali iz redova mađarskog svetovnog i duhovnog plemstva. Namesničko veće (Consilium locumtenentiale), osnovano 1723, bilo je najviša dikasterija na nivou Mađarske, koje je rukovodilo izvršnom vlašću i unutrašnjom upravom zemlje. Bilo je najvažniji organ novog političkog sistema zemlje. Njime je predsedavao palatin, odnosno kraljev namesnik, a njegovo sedište je do 1784. godine bilo u Požunu, a posle u Budimu. U početku se sastojalo od 22 svetovna i duhovna plemića koje je birao vladar. Njegov delokrug je bio širok, od ubiranja vojnog poreza, vođenja katastarskih knjiga, održavanja reda i mira, organizacije zdravstva, trgovine i carine, do kontrole sprovođenja 185
zakona i uredbi. Istina, njegova ovlašćenja u pogledu trgovine i carina bila su uska, a nisu se odnosila na koloniste i vojsku. Pitanja vezana za snabdevanje vojske i njihove veze sa civilnim vlastima rešavala je Zemaljska komisija (Comissariatus provincialis), organizovana takođe 1723. godine. Finansijskim poslovima (znači kraljevskim posedima, prihodima od rudnika i svim ostalima prihodima) bavila se Mađarska kraljevska dvorska komora, shodno odredbama 18. zakonskog članka iz 1715. godine. Najvažniji stub vlasti staleža bio je Državni sabor (Dieta). Bio je dvodoman. Gornji dom su činili predstavnici magnata i prelati i njemu je predsedavao palatin. Donji dom su činili poslanici županija i slobodnih kraljevskih gradova i njime je predsedavao tzv. personalis (személynök). Upravni organi srednjeg nivoa bili su županije i slobodni kraljevski gradovi. Županije su bile autonomne organizacije lokalnog plemstva, imale su pravo da na svojim generalnim skupštinama donose statute, da u svom delokrugu rešavaju pitanja vezana za upravna, ekonomska i sudska pitanja i da, radi zastupanja svojih interesa, izaberu svoje poslanike za Državni sabor i formulišu im uputstva. Mada su u pogledu vođenja poslova potpadali pod nadzor Namesničkog veća, ipak su u prvom redu bili organi staleške vlasti. Toj njihovoj ulozi nije smetala ni činjenica da je glavne župane birao vladar, jer je i njih morao izabrati iz redova mađarskih magnata. Ispod jurisdikcije županija bile su izuzete određene privilegisane oblasti (Jaskun okrug, tzv. Hajdušag, Potiski i Velikokikindski distrikt). Slobodni kraljevski gradovi imali su privilegije koje su im garantovale srazmerno visoku autonomiju u oblasti ekonomskih pitanja, gradske uprave, finansija, sudstva i verskih pitanja. Slobodni kraljevski gradovi su bili izuzeti ispod jurisdikcije županija. U javnopravnom pogledu iznad njih stajao je samo kralj, koji je ujedno bio i njihov vlasnik. Smatrani su za pravna lica i uživali su sva prava koja iz toga proističu. Tretirani su kao kolektivni plemići: imali su svoj grb, pečat, pravo donošenja gradskog statuta, izbora sveštenika u gradu (patronat), pravo na korišćenje malih kraljevskih prava (prodaja pića, proizvodnja piva, držanje mlinova, mesarnica, lov, ribolov), ubiranja carina, pravo da svojim stanovnicima daju ili oduzmu status građana, pravo održavanja vašara (ius nundinarum) i zaustavljanja robe, mogli su imati svoje kmetove, na svoju robu su bili oslobođeni plađanja tridesetine, carina i skelarina. Sabori iz 1715. i 1723. godine reformisali su – i već veoma nesavremen i mnogo kritikovan – spor sudski sistem. Najviša sudska vlast bila je Tabla sedmorice (Tabula septemviralis), kojoj je predsedavao palatin. Niža instanca bila je Kraljevska tabla (Tabula regia) pod predsedništvom personalisa. Ova dva suda zajedno nazivana su Kraljevskom kurijom. Niže instance bile su četiri okružne table. Na najnižem nivou bili su županijski i gradski sudovi, a za kmetove vlastelinski sudovi. *** Satmarski mir i pomenuti državni sabori bili su događaji od sudbonosnog značaja za istoriju Mađara u 18. veku. Njima je Kraljevina Mađarska, posle dugotrajne borbe, teritorijalno i politički konačno integrisana u Habzburšku monarhiju. Nastalo stanje bilo je rezultat velikih kompromisa, pre svega od strane mađarskih staleža. Formalno je sačuvana državnopravna samostalnost zemlje, opstao je najveći deo postavki staleškog ustava, posebni mađarski zakoni i privilegije, kao i princip podele zakonodavne vlasti između kralja i Državnog sabora. Opstao je i reformisan je upravni i sudski sistem – na svim nivoima nosioci funkcija su i dalje bili isključivo domaći ljudi. S druge strane, usled gubitka sopstvenih oružanih formacija i prava na oružani otpor, u odnosima staleža i 186
vladara odlučujuća reč pripala je vladaru, pri čemu je on neretko uspevao da svoju volju sprovodi mimo centralnih mađarskih državnih ustanova, a ponekad i suprotno mađarskim nacionalnim interesima. Odnosi između bečke administracije i mađarskih staleža ni u 18. veku nisu bili harmonični, ali su, za razliku od 16. i 17. veka, i pored kriznih perioda, ostali u okvirima političke borbe, vođene pre svega preko državnih sabora. U tim odnosima tešku hipoteku predstavljalo je nepovoljno rešenje verskih prava protestanata i agresivna politika Katoličke crkve usmerena na njihovu rekatolizaciju, pri čemu protestanti više nisu raspolagali nijednim od sredstava kojim su se u prethodna dva veka uspešno suprotstavljali takvoj politici. Mađarski staleži su neprestano negodovali i zato što bečki dvor nije sproveo potpunu upravnu integraciju zemlje (Erdelj, Vojna granica, Banat), i zbog načina kolonizacije slabo naseljenih oblasti povraćenih od Osmanlija, zbog nepostojanja samostalne mađarske vojske, gotovo nikakvog uticaja na spoljne poslove, sve većeg uticaja stranih crkvenih ljudi na vođenje crkvene politike Mađarske itd. Bez obzira na sva sporna pitanja, dugo očekivano oslobođenje od Osmanlija i ujedinjenje zemlje, neuporedivo veća politička «stabilnost, ekonomske, političke i kulturne prednosti života unutar velike carevine, kao i garancija staleških privilegija u političkom i ekonomskom životu zemlje, učinili su da pretežan deo aristokratije i plemstva to smatra prihvatljivom cenom za gubitak nezavisnosti zemlje i dela svojih prava. Ovo tim više što je u novim okolnostima postojala stvarna mogućnost za obnovu zemlje, smanjenja njene relativne zaostalosti i uključivanja u evropske privredne i kulturne tokove. Razume se, postojali su mnogi teški problemi koje je trebalo hitno rešiti: kolonizacija ratom i teškim epidemijama kuge opustošenih centralnih oblasti zemlje, melioracija, oživljavanje ekonomije i privredno povezivanje donedavno razdvojenih delova države, rešenje nagomilanih napetosti na relaciji vlastelin-kmet, kao i sve prisutniji problemi koje je nametala promena etničke strukture stanovništva.
Ratovi Karla VI posle Raštatskog ugovora Posle teških ratnih godina, počev od kuruckog pokreta 1672, preko Bečkog rata, Rata za špansko nasleđe i Rakocijevog ustanka, Habzburška monarhija je bila iscrpljena, u mnogim oblastima opustošena i izranjavljena. U takvim uslovima dvor i mađarski staleži smatrali su da je neophodan duži period mira radi rešavanja mnogobrojnih otvorenih unutrašnjih pitanja. Raznovrsnim merama želeli su da podstaknu sređivanje javnopravnih, privrednih, političkih i civilizacijskih prilika u zemlji. Međutim, spoljnopolitički događaji su takvu delatnost u velikoj meri omeli. Austrijska monarhija je za vreme vladavine Karla VI vodila četiri rata: dva sa Turskom, jedan sa Španijom i učestvovala je u Ratu za poljsko nasleđe. Lišeni svoje vojne organizacije, Mađari više nisu imali mogućnost da samostalno nastupaju, i u narednim ratovima učestvovali su u sastavu regularne austrijske vojske. Do rata sa Turskom došlo je zbog napada Turske na Mletačku republiku: uz povećano samopouzdanje posle pobede izvojevane protiv Rusije 1711. godine i pogrešno procenjujući da će u eventualnom ratu sa Habzburškom monarhijom Mađari stati na njihovu stranu, turska vojska je 1714. godine zauzela najvažnije mletačke posede na Peloponezu. Time je narušila Karlovački mir i izazvala Habzburšku monarhiju. Ceneći da je rat neizbežan, Karlo VI je aprila 1716. zaključio vojni savez sa Mletačkom republikom. Odgovor Porte je bila objava rata. Bez obzira na nerešene sporove s Austrijskom monarhijom, Španija i Francuska su obećale neutralnost. Zahvaljujući tome, 187
Habzburška monarhija je mogla da usmeri sve svoje snage protiv Osmanskog carstva. Odmah posle objave rata osmanska vojska, sa skoro 200.000 vojnika, krenula je u pravcu Petrovaradina. Carska vojska, pod komandom general-lajtnanta Eugena Savojskog, sa 65.000 vojnika, okupljala se kod Futoga. Bila je znatno malobrojnija od osmanske, ali je raspolagala boljim naoružanjem i visokim moralom. Rezultati mudre Karlove politike prema Mađarskoj posle Satmarskog mira pokazali su se upravo u odlučnosti i moralu vojske. Mađarski vojnici i vojni komandanti, kao što su bili zapovednik konjice Janoš Palfi, husarski komandanti Ebergenji i Nadašdi ili Šandor Karolji (koji je čuvao severoistočnu granicu od planiranog upada Rakocijevih sledbenika), dali su sve od sebe za odbranu od Osmanlija. U borbenim dejstvima istakli su se i srpski graničari. Prve borbe vođene su 1. avgusta 1716. blizu Sremskih Karlovaca između Palfijevih husara i turske konjice, da bi ubrzo (5. avgusta) došlo do velike bitke kod Petrovaradina, u kojoj je osmanska vojska pretrpela težak poraz. Poginuo je i veliki vezir Damad Alipaša, dok je hrišćanska vojska zaplenila kompletan turski logor sa 160 topova. Posle pobede carska vojska je prodrla u Banat i, posle četrdesettrodnevne teške opsade, zauzela Temišvar, a ubrzo i preostale banatske tvrđave, sem Oršave. U daljem prodoru osvojeni su Mala Vlaška i Bukurešt, gde je zarobljen vlaški knez koji je podržavao Portu. Zahvaljujući ovim vojnim uspesima, okončana je 164godišnja osmanska vlast u Banatu. Mađarska je povratila svoje predmohačke granice. Posle prodora Karlove vojske u Moldaviju, pri kraju godine, Osmansko carstvo je zatražilo mir. U želji da iskoristi rezultate uspešnog ratovanja, Karlo VI je odbio ponuđeni mir i ratne akcije su nastavljene sledeće godine. Posle ponovnog okupljanja kod Futoga, juna 1717, deo hrišćanske vojske je prešao Dunav kod Pančeva i 18. juna opseo Beograd. Osvajanje grada nije bio lak zadatak s obzirom na to da ga je branilo 30.000 vojnika i 600 topova. Štaviše, pod vođstvom velikog vezira, u deblokadu Beograda krenula je jaka turska vojska. Eugen Savojski se našao pred teškom odlukom: da li osloboditi grad opsade ili sa znatno manjim snagama prihvatiti borbu na dve strane. U međuvremenu veliki vezir je poslao izaslanika kod komandanta tvrđave radi usaglašenja zajedničke akcije protiv hrišćana. Nekadašnji kuruc, Janoš Vekonj, umesto u tvrđavu, prosledio je pismo Eugenu Savojskom. Saznavši da Turci za naredni dan spremaju koncentrisani napad sa dve strane, Savojski se odlučio na opasan potez: ostavivši manji odred da sprečava ispade iz tvrđave, sa većinom vojske sukobio se s armijom velikog vezira Halila Hadžije i u teškoj bici – u kojoj se na trenutke činilo da će Turci pobediti – porazio vezirovu vojsku (16. avgusta 1717). U ruke hrišćana ponovo je pao ceo turski logor sa svim dragocenostima i vojnom opremom. Carska vojska zaposela je beogradsku tvrđavu 22. avgusta. Sjajna pobeda i zauzimanje Beograda bili su tim značajniji jer je carska vojska na drugim delovima fronta vodila teške borbe s Osmanlijama. Situaciju je pogoršao prodor Tatara u Erdelj, ali su tatarsku vojsku ubrzo proterali narodni ustanici. Ferenc Rakoci II je iz Francuske stigao u Osmansko carstvo da bi sa svojim kurucima upao u Mađarsku, ali u trenutku njegovog dolaska Beograd je već bio zauzet, a turska civilna i vojna administracija u panici zbog mogućeg daljeg prodora hrišćana na osmansku teritoriju. Međutim, slično kao i tokom Bečkog rata, zavist zapadnoevropskih suparnika Habzburga još jednom se uplela u sudbinu balkanskih naroda: ceneći da bi dalji uspesi Austrijske monarhije ugrozili njene interese, Španija je, pošto je napala habzburšku Sardiniju, pokrenula rat protiv Monarhije. Posle kraćeg dvoumljenja, procenjujući da su 188
zapleti na zapadu značajniji od rata s Osmanlijama, Karlo III je 21. jula 1718. zaključio mir s Osmanskim carstvom u Požarevcu. Prema odredbama mira, oslobođene oblasti Banata, Slavonije i Srema, Bosanska Posavina, Smederevski sandžak i delovi Vlaške do reke Olte ostali su pod vlašću Austrijske monarhije. Mletačka Republika je izgubila posede na Peloponezu, a u zamenu je dobila nekoliko tvrđava u Albaniji. Turska je odbila zahtev Karla VI da preda Rakocija i njegove pristalice. Potvrđeno je pravo austrijskih trgovaca da slobodno trguju po Osmanskom carstvu i balkanskih da trguju po Habzburškoj monarhiji (ovu mogućnost su tokom 18. veka balkanski trgovci koristili spretnije od austrijskih). Radi zaštite interesa svojih podanika, Habzburška monarhija je osnovala konzulate po Osmanskom carstvu. Protiv pokušaja ponovnog osvajanja ranijih španskih poseda u Italiji (1717–1719) Habzburška monarhija je za saveznike pridobila Englesku, Holandiju, pa čak i Francusku, te Španija nije uspela da ostvari svoje ciljeve. Morala je da prihvati Londonski sporazum kojim je predviđena ponovna raspodela spornih teritorija. Karlo VI se konačno odrekao prava na Španiju, a umesto Sardinije dobio je Siciliju (1720). Španiji su pripale Parma, Pjačenca i Toskana. Ovim mirom Habzburška monarhija je dostigla najveće prostranstvo u svojoj dotadašnjoj istoriji (oko 725.000 km²), ali ga nije zadržala ni do kraja Karlove vladavine. Moć Karla VI je posle ovih ratova bila na vrhuncu. Francuzi i Šveđani su potisnuti iz Nemačkog carstva. Francuska se zalagala za mirne odnose s Austrijskom monarhijom. Hegemonija Habzburga u Nemačkom carstvu bila je sigurna, a njen posed Belgije, velikog dela Italije i Mađarske bio je osiguran. Mađarska koja je, zbog svog otpora integraciji u Habzburšku monarhiju i turske okupacije, prethodnih vekova umanjila snagu dinastije, sada joj je svojim materijalnim i ljudskim potencijalima samo povećavala moć. Činilo se da je došlo vreme da se veća pažnja posveti unutrašnjoj politici. Međutim, spoljnopolitički zapleti su ubrzo primorali Austrijsku monarhiju na vođenje ratova, koji su bili manje uspešni od prethodnih. U Ratu za poljsko nasleđe (1733–1735) izgubljeni su Napulj i Sicilija. Godinu dana posle završetka ovog rata umro je Eugen Savojski. Sem što je izgubila svog najboljeg vojskovođu, bio je to veliki gubitak za Austrijsku monarhiju jer je Savojski, za razliku od Karla VI, imao jasnu spoljnopolitičku zamisao. Izvlačeći zaključke iz neuspelog nasleđivanja španskog prestola, Savojski je smatrao da težište habzburških poseda treba da budu podunavske oblasti i da Habzburška monarhija svoju budućnost treba da potraži na istoku, a ne na zapadu. Predlagao je širenje prema Balkanu. Ubrzo se pružila prilika za ostvarenje tih zamisli. Karlo VI je, na osnovu savezničkog ugovora sa Rusijom 1737. godine po drugi put zaratio s Osmanskim carstvom. Računajući da će rat s Osmanlijama bogato nadoknaditi gubitke iz prethodnog rata, Austrijska monarhija je protiv Turske pokrenula ne samo ugovorom predviđenih 30.000 vojnika već gotovo celokupnu svoju armiju. Pri tome komandu nije poverila tada najtalentovanijem vojskovođi Janošu Palfiju, već surevnjivim, manje sposobnim generalima Sekendorfu, Hildburghauzenu, Kenigseku, Valisu i Najpergu, koji su se smenjivali na čelu vojske. Osmansko carstvo je svojim glavnim neprijateljem smatrala Austrijsku monarhiju, a ne Rusiju, te je protiv nje koncentrisala svoje snage, a one nisu bile male, tim više što su ih uvežbali i savetovali francuski oficiri. Vrednost osmanske vojske ubrzo se pokazala na ratištu: posle prvih značajnih uspeha habzburške vojske tokom prve godine ratovanja, osmanska vojska je 1738. godine preuzela inicijativu, zauzela Oršavu i, kod Grocke 23. jula 1739, u otvorenoj bici potukla austrijsku vojsku i povratila Beograd. Usled katastrofalne finansijske i vojne situacije, bečkom dvoru nije 189
preostajalo ništa drugo sem da okonča rat. Prema Beogradskom miru iz 1739. godine, izgubljene su sve tekovine Požarevačkog mira, sem Srema i Banata.
Vojna granica Usled pomeranja državnih granica Habzburške monarhije na liniju Sava–Tisa– Moriš tokom Bečkog rata, odmah posle zaključivanja Karlovačkog mira preduzete su mere za napuštanje dotadašnjeg odbrambenog sistema i izgradnju nove vojne granice prema Osmanskom carstvu. Petog februara 1699. Dvorski ratni savet je doneo odluku o raspuštanju jednog dela regularnih mađarskih pukova i pogranične vojske; o rušenju određenog broja tvrđava u unutrašnjosti zemlje (da ne bi mogle poslužiti kao oslonac eventualnom protivhabzburškom ustanku Mađara), kao i o obrazovanju Potiskopomoriške vojne granice. Na osnovu tih i kasnijih odluka, sledećih decenija organizovana je i stalno unapređivana Vojna granica, ali na bitno drugačijim osnovama od pređašnjeg odbrambenog sistema. Usled oslobođenja celog Banata 1718. godine i pritiska mađarskog plemstva, 1743–1750. godine došlo je do značajnih promena u Vojnoj granici: rasformirana je Potisko-pomoriška granica i formirana je Banatska vojna granica koja je 1768. teritorijalno organizovana i podeljena na tri puka: Nemačko-banatski, Srpskobanatski i Rumunsko-banatski (ukinuta 1871). Osnovni zadatak Vojne granice bio je da osigura granice države od turskih upada i da, pored redovne, stajaće vojske smeštene po naseljima širom Monarhije, dinastiji osigura stalan priliv lojalne i jeftine vojske. Sem vojnih, osnivanjem Vojne granice rešavani su i izvesni politički problemi. Iz unutrašnjopolitičkih razloga, delu srpskog naroda koji se 1690. uselio u Mađarsku nije dodeljena posebna teritorija za nastanjivanje, te su njihovo naseljavanje i organizacija na teritoriji Vojne granice rešavali i taj problem, kao i problem popune graničarskih jedinica. Koliko je bila usmerena protiv Osmanskog carstva, Vojna granica je bila usmerena i protiv buntovnih Mađara, što se pokazalo za vreme Rakocijevog ustanka i mađarske revolucije i oslobodilačkog rata 1848/1849, kada je u borbi protiv Mađara učestvovalo oko 40.000 krajišnika. Mađarski političari su stvaranje Vojne granice posmatrali sa nezadovoljstvom. Osnovni problem predstavljala je činjenica da je njenom organizacijom značajan deo državnih teritorija Mađarske izuzet ispod jurisdikcije najviših mađarskih staleških ustanova, kao i ispod regionalnih upravnih i sudskih organa organizovanih u okvirima županija. S druge strane, organizacione osnove i politički značaj Vojne granice bili su potpuno različiti od nekadašnjeg protivturskog odbrambenog sistema: pređašnja granica pretežno se oslanjala na tvrđave i druge objekte mađarskih svetovnih i crkvenih velikaša, čije su posade većinom činili Mađari; staleži su značajnim finansijskim sredstvima učestvovali u njenom izdržavanju; mada je bila pod vrhovnom komandom Dvorskog ratnog saveta, vojni komandanti su imali priličnu samostalnost u svojim akcijama; usled stalnog pograničnog ratovanja, široki slojevi stanovništva su se militarizovali. Sve je to omogućilo da se pogranični odbrambeni sistem iskoristi ne samo protiv Osmanlija već, po potrebi, i protiv Habzburga. Njegovim napuštanjem i organizovanjem Vojne granice, isključenjem mađarskih političkih činilaca i uz oslonac dvora na potpuno drugačije elemente – u socijalnom, etničkom, finansijskom, vojnom i upravnom pogledu – Mađari nisu izgubili samo svoje najvrednije vojne formacije već je smanjen i njihov politički značaj, što je, naravno, imalo svoje političke posledice. Mađarskim političarima je bilo jasno da načinom organizacije Vojne granice bečki dvor svesno nastoji da umanji značaj 190
mađarskih staleža i mađarskog življa u Habzburškoj monarhiji.
Kolonizacija oslobođenih oblasti Vek i po duga osmanska vlast, ratovi, Rakocijev ustanak i strahovite epidemije kuge desetkovale su stanovništvo međurečja Dunava i Tise i južnih krajeva Mađarske. Jedan od najprečih ciljeva bečke administracije bila je kolonizacija stranog stanovništva u opustošenim oblastima. Ona je, sem ekonomskih razloga, sprovođena i sa političkim ciljem da se mađarska komponenta Monarhije u etničkom, ekonomskom i političkom pogledu u što većoj meri oslabi. Mada je već krajem 17. veka počeo proces unutrašnje migracije i povratka starog stanovništva iz Gornje Mađarske, ponovno naseljavanje regiona teklo je pretežno putem kolonizacije. Kolonizaciju je delom sprovodila država, delom privatni zemljoposednici. Početak zvanične politike organizovanog useljavanja vezuje se za kralja Karla III, od dvadesetih godina, mada je organizovano useljavanje Srba sprovedeno većim delom još za vreme Leopolda I godine 1690. U svom proglasu upućenom nemačkom stanovništvu Porajnja, Karlo III je istakao da namerava Mađarsku, »opusteli bastion odbrane hrišćanstva«, da naseli Nemcima. Do veće imigracije došlo je za vreme vladavine Marije Terezije, koja je 1766. godine osnovala i poseban državni ured za pitanja imigracije. Nemce su na komorskim dobrima očekivala izgrađena, opremljena sela i višegodišnja oslobođenost plaćanja poreza. Njihovim useljavanjem nastala su svojevrsna švapska seoska naselja u brdskim oblastima Bakonja, Piliša, Verteša, u okolini Budima i Pešte, u Satmaru, Tolni, Baranji, Bačkoj i Banatu. Nemački seljaci koji su se useljavali u Bačku i Banat, na osnovu odluke Mađarskog sabora iz 1723. godine, oslobođeni su plaćanja poreza pet godina, a zanatlije 15 godina. Feudalne obaveze kolonista bile su regulisane ugovorima, imali su pravo selidbe, rabotu su mogli da otkupe, a sistem po kome je zemljišni posed nasleđivalo samo jedno od dece, obično najstariji sin, sprečavao je usitnjavanje njihovih poseda. S druge strane, emigracija iz Nemačkog carstva pridonela je stišavanju socijalne napetosti u nekim njenim oblastima: posle veoma osetnog pada broja stanovnika posle Tridesetogodišnjeg rata, vlastela je opustele parcele i sela priključila svojim alodijalnim zemljištima, te se krajem 17. veka, kada se broj stanovnika vratio na predratni nivo, javila kod seljaštva glad za zemljom. Nemački seljaci su se iseljavanjem u Mađarsku oslobađali feudalnih obaveza koje su bile teže nego mađarske. Tokom 18. veka u Mađarsku se uselilo preko milion i po (prema nekim podacima, znatno više od dva miliona) ljudi, od čega preko petsto hiljada Rumuna, 300.000– 400.000 Srba, preko pola miliona Nemaca, na hiljade Bugara, Jevreja, Jermena, Cincara, Klimenta, Cigana, Francuza, Španaca i drugih, čime je etnička i verska struktura stanovništva zemlje bitno izmenjena. Većina kolonista naseljavala se u južnim županijama zemlje, te je ova oblast postala u etničkom i verskom smislu najšarenija u evropskim razmerama. Oblasti južno od Moriša i istočno od Tise do podnožja Karpata i Dunava organizovane su u Temišvarski Banat (Banatus Temesvariensis), koji je bio izuzet ispod jurisdikcije mađarskih državnih organa i nalazio se u posedu Bečke komore i pod vojnom upravom iz Beča. Prvi upravitelj Temišvarskog Banata, general Mersi, slično načinu organizovanja Vojne granice, najpre je darivao zemlju Srbima i Rumunima, a kasnije su se, uz poreske i druge olakšice i obećanja verske tolerancije, naseljavale pre svega nemačke, ali i francuske, italijanske, španske, češke i bugarske porodice. Pri tome je bečki dvor do 1778. godine izbegavao, pa i sprečavao, rekolonizaciju Mađara, 191
obrazlažući to tvrdnjom da su Mađari buntovnici, nedovoljno lojalni dvoru, te da bi bilo opasno njihovo vraćanje u oblasti uz državnu granicu. Posebno svojstvo kolonizacije Banata bila je i činjenica da su za vreme Marije Terezije u ovu oblast naseljeni i nepoželjni elementi i kažnjenici. Do 1780. godine u Temišvarskom Banatu kolonizovano je preko 800 sela, ali je i u razdoblju od 1786. do 1846, kada je već došlo do usporavanja naseljavanja, u istoj oblasti zabeleženo preko 400 slučajeva kolonizacije. Naravno, i stanovništvo Srema i Bačke uvećavalo se velikom brzinom, te se, od oko sto hiljada ljudi, koliko je u Banatu, Bačkoj i Sremu živelo 1720, za skoro sedamdeset godina, do 1787, broj stanovnika veoma približio, a do 1827. znatno i premašio jedan milion. Odnos Mađara prema kolonistima bio je dvojak. Mađarski staleži i posednička klasa su naseljavanje opustelih oblasti smatrali neophodnim zbog ekonomskih i fiskalnih razloga. Međutim, način na koji je kolonizacija sprovođena bio je u suprotnosti sa njihovim nacionalnim interesima, jer je dvor davao prednost nemađarima. Široke verske, kulturne, ekonomske, pa i političke privilegije Srba, odnosno znatne ekonomske olakšice davane nemačkim kolonistima, stavljali su ih u povlašćeniji ekonomski položaj od starog ili rekolonizovanog mađarskog življa, a pripadnost favorizovanoj katoličkoj veri nemačkih kolonista i crkvene privilegije pravoslavnog stanovništva takođe su pridošlice izdizali iznad mađarskih kalvinistista, koje je dvor jedva tolerisao. Vodećim ličnostima mađarskog političkog života bilo je takođe jasno da se kolonizacijom nemađara osetno menja etnički sastav stanovništva zemlje (tokom 18. veka udeo Mađara u ukupnom stanovništvu zemlje opao je za oko 15 posto!) i da se time smanjuje otporna snaga nacije politici dvora. Pri tome, mađarskim staležima je ozbiljan problem predstavljala činjenica da je teritorija Vojne granice izuzeta ispod nadležnosti mađarskih državnih organa i da široko područje Banata posle Požarevačkog mira nije priključeno upravnom sistemu zemlje, tim pre što je bečka administracija Banat smatrala oglednom oblašću koju je naseljavanjem i ekonomskim merama želela da pretvori u posebno značajan razvijen region. Pored kolonizacije nemađara, drugo osetljivo pitanje u odnosima dvora i mađarskih staleža bio je način obrazovanja Vojne granice.
Položaj protestanata u 18. veku Uz način organizacije Vojne granice i sprovođenja kolonizacije, jedan od nezaobilaznih kamena spoticanja u odnosima Habzburga i Mađara bio je odnos dvora prema protestantskoj veri. Pitanje je bilo od ne malog značaja ako se uzme u obzir da je početkom 18. veka bar polovina Mađara pripadala toj konfesiji i da su u prošlosti već ratovali sa dinastijom zbog njene protivreformacijske politike. Do naglog pogoršanja položaja protestanata došlo je posle Vešelenjijeve zavere, što je, između ostalog, izazvao i pokret kuruca 1672–1685. godine. Posle Karlovačkog mira u oslobođenim oblastima Leopold I nije dozvoljavao ispovedanje protestantske vere, mada se to u praksi nije moglo u potpunosti sprovoditi, zbog tajnog delovanja protestantskih propovednika. Drugačija je bila situacija u Erdelju, gde je opstao sistem četiri zakonom priznate religije (kalvinističke, evangeličke, unitarističke i katoličke), pored kojih su poseban položaj uživale pravoslavna i unijatska konfesija. Zaobilaženjem Mađarskog državnog sabora, Leopold I je 1691. godine proklamovao uredbu (Explanatio Leopoldina) kojom je samovoljno protumačen zakon o verskim slobodama. Uredbom je razgraničeno privatno i javno upražnjavanje vere: javno veroispovedanje, zapravo slobodno ispovedanje vere, protestantima je dozvoljeno samo na strogo određenim, tzv. artikularnim mestima, dok se 192
drugde vera mogla ispovedati samo u privatnom krugu (čitanje naglas iz verskih knjiga, ali samo u krugu najuže porodice). Položaj protestanata u Mađarskoj poboljšan je za vreme Rakocijevog ustanka. Mada je on sam bio katolik (većina kuruca bili su protestanti), smatrao je da se mora obezbediti sloboda veroispovesti i razumevanje između raznih konfesija. Saglasno takvom shvatanju, Rakoci je vratio na snagu zakone iz 1608. i 1647. godine koji su garantovali slobodu protestantske veroispovesti. Za vreme Rakocijevog ustanka protestantima su vraćene neke njihove crkve, odnosno neke su oni sami zauzeli. Posle Satmarskog mira vraćeni su zakoni iz 1681. i 1687. sa Leopoldovim tumačenjem. U 18. veku više nije sprovođena nasilna rekatolizacija protestanata koju je država pomagala, ali je protivreformacija nastavljena odlučno i tiho. Prema zakonima iz 1715. godine, protestanti sa svojim žalbama više nisu smeli da istupaju pred Državnim saborom kao zajednica, već pojedinačno, ličnim obraćanjem kralju i samo u svoje ime – čime je pokretanje pitanja slobode veroispovesti protestanta naglo isključeno iz političkog života zemlje (sličan zakon pridoneo je izbijanju Bočkaijevog ustanka 1604. godine). Protestanti su za podizanje, pa i za popravku svojih crkava, kao i za održavanje crkvenih skupova, morali da traže dozvolu kralja. U želji da sebi obezbedi nadzor nad protestantskim crkvama, Karlo III je 1731. i 1734. godine izdao uredbe (Carolina Resolutio), koje su za duže vreme regulisale status protestanata u zemlji. Zadržano je podvajanje privatnog i javnog ispovedanja vere, kao i odgovarajuća ograničenja. Privatno bogosluženje je dozvoljeno na celoj državnoj teritoriji. Prema uredbama, protestantski propovednici su podređeni nadzoru katoličkih dekana; prelazak u protestantsku veru je strogo zabranjivan i smatran je krivičnim delom; mešoviti brakovi su smeli biti sklapani samo pred katoličkim sveštenikom; o bračnim parnicama raspravljali su katolički crkveni sudovi, ali su, u slučaju protestantskih bračnih parova, morali da sude prema protestantskom crkvenom pravu. Protestanti koji su želeli da stupe u javne službe morali su da polože tzv. dekretalnu zakletvu, čiji je tekst sadržavao pozivanje na Bogorodicu i svece, što je svakom savesnom protestantskom verniku bilo nepremostiva prepreka. Posle druge Karlove uredbe iz 1743. godine protestantske crkve su osnovale po četiri evangelička i kalvinistička crkvena okruga, s izbornim superintendantnim (biskup) i svetovnim nadzornikom na čelu. Evangelici su već početkom veka uspostavili funkciju opšteg nadzornika, a 1774. godine obrazovali su i opšti konzistorijum evangelika u Mađarskoj. Kalvinisti nisu osnovali ovakvu centralizovanu crkvenu organizaciju. Marija Terezija je protestante smatrala jereticima i prema njima je imala neprijateljski stav koji je teško prikrivala. Zabranila je njihovo školovanje u inostranstvu – dvovekovnu praksu koja je hiljadama protestanata omogućila kvalitetno visokoškolsko obrazovanje i imala primetnu ulogu u kulturnoj i obrazovnoj istoriji Mađara. Kraljica je zabranila i ustanovu legacije i suplikacije; prelasci na katoličku veru su nagrađivani, a protestantima su oduzete i neke škole i crkve. Smatrajući da je u interesu države da u njenoj službi bude što više obrazovanih i talentovanih ljudi, car Jozef II je prema protestantima imao suštinski drugačiji odnos od svoje majke. On je težio njihovom potpunom uključivanju u društveni život zemlje, te je ubrzo posle svog stupanja na presto proglasio Uredbu o verskoj toleranciji (25. oktobra 1781), kojom je pripadnicima kalvinističke, evangeličke i pravoslavne veroispovesti garantovao slobodno ispovedanje vere i pravo na obavljanje dužnosti u državnoj upravi, pri čemu je merilo trebalo da bude samo lični kvaliteti i zasluge. Prema odredbama Uredbe, u naseljima gde je živelo bar sto protestantskih porodica bilo je dozvoljeno dizanje crkve, stana za propovednika i škole, 193
ali crkva nije smela da ima toranj, zvono i ulaz prema ulici. Kasnije je ovo ograničenje smanjeno na pedeset porodica. Protestanti više nisu bili obavezni da polažu dekretalne zakletve i postale su im dostupne sve državne i municipalne funkcije. Međutim, i prema ovoj uredbi, u slučaju mešovitih brakova, sva deca katoličkog oca morala su biti katolici, a veru nekatoličkog oca pratili su samo sinovi, dok su kćeri po majčinoj liniji imale pravo da postanu katolkinje. Ova Jozefova uredba, ni uz osetan napredak, nije značila potpunu ravnopravnost protestanata sa katolicima, jer su brojni ograničavajući propisi ostali na snazi. Jozefovu uredbu o verskoj toleranciji prema protestantima, uz izvesna proširenja prava protestanata i druge modifikacije, ozakonio je i Mađarski sabor 1791. godine.
»Naše živote i našu krv!« Nedugo po završetku nesrećnog drugog Karlovog rata sa Osmanskim carstvom, iznenadnom smrću cara Karla VI, 20. oktobra 1740. godine, izumrla je muška grana habzburške dinastije. Pošto je, usled specifičnih okolnosti nastanka i istorije Habzburške monarhije, najvažniji integrativni element bila dinastija, javila se bojazan da će se ona raspasti. Presto je, prema odredbama Pragmatičke sankcije, pripao njegovoj najstarijoj kćerki Mariji Tereziji, jednom od najtalentovanijih i najznačajnijih vladara dinastije. Ubrzo se pokazalo da Pragmatičku sankciju – za čije je prihvatanje od strane evropskih zemalja Karlo VI svojevremeno ulagao velike napore i žrtvovao određene ekonomske i diplomatske interese zemlje – strane države ne poštuju. Bavarski izborni knez Karlo Albert prvi je postavio svoje neskromne zahteve: pretendovao je na presto i zahtevao za sebe Češku i Mađarsku. Pruski kralj Fridrih II smrt Karla VI prokomentarisao je rečima: »Kucnuo je čas potpunog preuređenja nemačkog državnog sistema.« To je zapravo označilo početak sto trideset godina duge borbe između Hoencolerna i Habzburga za hegemoniju nad nemačkim zemljama. Fridrihov određeni cilj u ratu bilo je osvajanje Šleske, pokrajine sa razvijenom industrijom i pretežnim protestantskim življem. U početku neutralna, Francuska je postepeno postala izrazito neprijateljska. Veliki rat, koji se proširio na dobar deo evropskog kopna i brojne prekomorske kolonije evropskih sila, započet je napadom Fridriha II decembra 1740. Fridrihove pobede ohrabrile su Bavarce i Francuze, te su njihove vojske ubrzo prodrle u Gornju Austriju. Sa juga u napad su prešle Španija i Mletačka republika. Pruske trupe su u proleće 1741. osvojile Šlesku, a francusko-bavarske snage su tokom septembra zauzele Linc. Francuzi su sa Karlom Albertom u novembru osvojili Prag. Saveznici su znali za nezadovoljstvo mađarskih staleža politikom Karla VI i računali su da će iskoristiti povoljnu priliku za oslobođenje od habzburške vlasti. Vladarka se našla u veoma teškom položaju: u Engleskoj, starom neprijatelju Francuske, na vlasti je bila miroljubiva vlada, a u Rusiji su, posle smrti carice Ane Ivanovne, političke prilike bile nestabilne, te nije mogla računati na njenu pomoć. Dvor je bio primoran da razmišlja o odbrani same prestonice. Uzgred, francuska vojska, posle osvajanja Linca i prihvatanja Karla Alberta za vladara od strane gornjoaustrijskih staleža, samo zato nije pošla na Beč jer francuski vodeći političari nisu želeli rušenje Habzburške monarhije. Prema nacrtu podele Habzburške monarhije, Mariji Tereziji bi bilo ostavljeno Austrijsko nadvojvodstvo i Kraljevina Mađarska. U takvoj situaciji porastao je značaj Mađarske i Marija Terezija je sazvala njen državni sabor za 18. maj. Mađarski staleži su zaista bili razočarani poslednjim godinama vladavine Karla VI, pored ostalog i zato što od 1729. godine nije sazivan državni sabor. 194
Karlo je vladao mimo sabora i nije postojala legalna mogućnost za iznošenje žalbi i zahteva nacije. Sem pomenutih problema u vezi sa kolonizacijom i stvaranjem Vojne granice, Mađare je ozlojedio dolazak stranaca na visoke crkvene položaje i njihovo ponašanje, kao i nespremnost dvora da u ratu s Osmanskim carstvom 1737–1739. mađarske generale postavi na visoke komandne položaje. Neraspoloženje je izazivala i činjenica što u najvažnijem državnom organu Habzburške monarhije – Tajnoj konferenciji nije bilo nijednog mađarskog člana. Ipak, suprotno očekivanjima evropskih dvorova, mađarsko izaslanstvo priznalo je još nekrunisanu Mariju Tereziju za kraljicu. Ostalo je pitanje kako će se odnositi Mađarski sabor prema njenim zahtevima. U Donjem domu, gde je sedelo sitno i srednje plemstvo, bilo je dosta kalvinista. Među njima je još živeo duh Ferenca Rakocija II, sa kojim su se pre tri decenije, uz pomoć Francuza, borili protiv habzburške vlasti. U prilog Mariji Tereziji išlo je preovlađujuće mišljenje visokog plemstva da, u slučaju propasti Habzburške monarhije, okružena neprijateljski nastrojenim državama, nezavisna Mađarska ne bi mogla dugo opstati. U skladu sa tim, zemaljski sudija Mađarske Janoš Palfi je već januara 1741. pozvao narod na oružje i neposredno regrutovani dobrovoljački odredi poslati su na ratište u Šlesku. Marija Terezija je 25. juna na saboru, uz veliku pompu, krunisana za kraljicu, a Janoš Palfi je izabran za palatina. Tek posle krunisanja usledile su žestoke rasprave između kraljice i mađarskih staleža. U rešavanju spornih pitanja, prema mišljenju mađarskog plemstva, prepreku su predstavljali delovi dvorskih krugova koji su u sređivanju odnosa videli opasnost za svoj položaj, moć i materijalne interese. Činjenica je da su brojni austrijski političari svakog dinastiji najlojalnijeg Mađara smatrali potencijalnim ustanikom, te se nisu oduševljavali mišlju da se Mađari ponovo naoružaju, makar i u interesu dinastije. Ipak, dilema pred kojom su se dvorski krugovi našli bila je prilično jednostavna: pridobiti Mađare, i uz njihovu vojnu pomoć, pokušati odbraniti dinastiju i državu ili mirno pustiti da je savezničke snage sruše. Pošto je shvatila da pridobijanje najviših predstavnika mađarske staleške države neće dati zadovoljavajući rezultat, Marija Terezija se odlučila, suprotno vekovnoj tradiciji svoje porodice i savetima najbližih saradnika, da pristupi korenitoj promeni stava prema Mađarima i prihvati njihove zahteve. Pri tome je nameravala da usvoji samo one koji ne bi u osnovi menjali odnos snaga u Carevini, odnosno one koji ne bi dovodili u pitanje prevlast vladarske volje nad staležima. Posle detaljnih razgovora sa palatinom i primasom Mađarske, kraljica je pozvala mađarske staleže 11. septembra u kraljevsku palatu u Požun, gde se odigrala nezaboravna epizoda istorije Mađara i habzburške dinastije. Marija Terezija je poslanike dočekala na tronu, odevena u crninu, sa krunom svetog Stefana na glavi. Oko nje su se nalazili najviši dostojanstvenici Kraljevine. Izgledala je nevino, nezaštićeno i izložena volji sudbine. U takvoj atmosferi, setnim glasom održala je govor na latinskom jeziku: »Napušteni od svih, tražimo svoje jedino utočište u plemenitosti Mađara i njihovom od davnih vremena glasovitom junaštvu. U krajnjoj opasnosti u kojoj su naša ličnost, naša deca, kruna i Carstvo, molimo staleže da nam delotvorno i nesebično pomognu. Naša dužnost je da povratimo Mađarskoj i njenom narodu negdašnje blagostanje i slavu njenog imena...« Pri kraju govora, ali naročito kada je pominjala svoju decu, kraljica je zaplakala i pokrila lice. Sabor je bio ganut. Mnogima su oči bile pune suza, sevale su isukane sablje, čulo se tapšanje i orili su se uzvici na latinskom »Moriamuir pro rege nostro Maria-Theresia!« (Umrećemo za kralja našeg Mariju Tereziju!) kao i uzvici »Vitam et sanguinem!« (Život i krv!). Kraljičina beseda bila je u stvari poziv saboru da proglasi opšti poziv na oružje, što 195
se činilo samo u slučaju kada je zemlja u neposrednoj opasnosti od upada neprijatelja. Nadala se da će Mađarska dati 100.000 vojnika – u stvarnosti okupljeno je nešto više od 60.000 vojnika: osnovano je 13 novih pešadijskih i 15 novih konjičkih pukova, i odlučeno je da se plemstvo lično digne na oružje. Odluka Državnog sabora da Mađarska svom snagom podrži kraljicu imala je jako moralno dejstvo. Evropska javnost komentarisala je taj čin kao viteško delo. Ugroženi austrijski staleži povratili su hrabrost, a kraljičini neprijatelji su uvideli da neće lako sprovesti svoje planove. Ujedno, događaji su pokazali neophodnost uvažavanja mađarskog elementa u Monarhiji, čime su ojačani temelji budućem dualizmu Habzburške monarhije. Marija Terezija je kasnije često govorila da su nju i Monarhiju 1741. godine spasli Mađari. U daljem toku ratnih operacija učestvovali su mnogi vojni odredi iz Mađarske i njihovo prisustvo je svakako znatno doprinelo očuvanju prestola i zemalja Marije Terezije. Uz masovno učešće trupa iz Mađarske, početkom 1742. godine proterani su Bavarci i Francuzi iz Gornje Austrije i zauzet je Minhen. U osvajanju Minhena istakao se grof Karolj Baćanji, kasniji vaspitač Jozefa II. Obećanjem vojne pomoći, međutim, saborska zasedanja nisu završena. Donji dom je za uzvrat zahtevao ispunjenje mnogih zahteva i molbi. Usvojeni su zakoni (29. oktobra) koji su znatno poboljšali odnose mađarskih staleža i vladara. Kraljica je potvrdila Mađarsku pragmatičku sankciju koja je, u slučaju izumiranja ženske grane cara Leopolda I, davala pravo Mađarima da biraju kralja i izrazila je spremnost da se Mađarskom vlada drugačije nego naslednim zemljama. Garantovane su osnovne staleške privilegije i oslobođenje plemstva od plaćanja poreza. Zakonom je regulisano: da upražnjena funkcija palatina može ostati nepopunjena najviše godinu dana; da će u vladu biti primani i Mađari i da će se o pitanjima koja se tiču Mađarske konsultovati samo njeni stanovnici; da je Mađarska kraljevska komora podređena isključivo vladaru, da će Mađarska kancelarija sprovoditi svoje odluke samostalno, da se ukida Komisija za novoosvojene zemlje, da će vladar i na najviše crkvene položaje imenovati isključivo domaće ljude. Ozakonjen je stav da Erdelj potpada pod jurisdikciju mađarske krune i odlučeno je da se Parcijum podvrgne mađarskom upravnom sistemu. U vezi s ovim događajima Marija Terezija je pristala na ponovno prisajedinjenje triju slavonskih županija (1745) i Potisko-pomoriške krajine (1749–1751), dok je Banat vraćen pod upravu Mađarskog sabora tek 1778. godine. Ne zaboravljajući svoje trgovačke interese, plemstvo je osiguralo i slobodan izvoz stoke. Mnoge je začudilo što su, trideset godina posle Rakocijevog ustanka, mađarski staleži, u situaciji koja je pružala dobre mogućnosti za izvojevanje nezavisnosti, ponudili svoju pomoć za odbranu Habzburške monarhije. Pri tom, mađarsko plemstvo nisu privoleli dramatični vapaji za pomoć lepe mlade kraljice (kako su tumačili neki savremenici), već činjenica da su protekle decenije vladavine Karla III odgovarale bitnim interesima mađarskih staleža: zemlja je bila zaštićena od turske opasnosti, staleška prava i ustanove su najvećim delom poštovani, feudalni odnosi odlučno održavani, protestanti nisu bili proganjani, odredbe Satmarskog mira su poštovane. Plemstvo je uživalo privilegije koje su u savremenoj Evropi bile jedinstvene, ali i anahrone. Otud i uzrečica iz redova plemstva »Extra Hungariam non est vita« (»Van Mađarske nema života«). Važno je, takođe, da je u državnim okvirima velike evropske sile bio osiguran mir i politička stabilnost koja je, posle dva veka krvavih ratovanja, i te kako bila neophodna za ekonomski i kulturni razvoj, za temeljnu obnovu mađarskog društva. Ne smemo smetnuti s uma ni sveže uspomene na Rakocijev ustanak, koji je, sem sjajnih postignuća, ostao u 196
sećanju i po veoma teškim ljudskim i materijalnim gubicima. Sudbina Monarhije je narednih ratnih godina zavisila od događaja na evropskim bojištima. Habzburške trupe su početkom 1742. ubrzo osvojile Bavarsku i, prelaskom Rajne, ugrozile Francusku. Njihovu konačnu pobedu je uspelo da spreči samo ponovno uplitanje Pruske u rat (1742. i 1744), koja se bojala suviše velikog jačanja Habzburške monarhije. Rat za austrijsko nasleđe okončan je Ahenskim mirom, kojim je Marija Terezija povratila Belgiju, ali se morala odreći većeg dela Šleske u korist Pruske, kao i Parme i Pjačence u korist Španije. Za dinastiju je bilo posebno značajno da je mirovni ugovor garantovao poštovanje Pragmatičke sankcije i integritet teritorija Habzburške monarhije. Godine između Rata za austrijsko nasleđe i Sedmogodišnjeg rata predstavljale su više primirje nego pravi mir. Bilo je jasno da velike sile očekuju povoljnu priliku za rešenje još otvorenih pitanja. Pruska je iz Rata za austrijsko nasleđe izašla kao prvorazredna evropske sila. Međutim, u evropskim diplomatskim krugovima postavljalo se pitanje da li će taj položaj uspeti da zadrži i u manje povoljnim okolnostima. S druge strane, mada je Austrijska monarhija u prethodnom periodu bila poražena, pokazalo se da je njena unutrašnja koheziona snaga jača nego što se pretpostavljalo i njena vladarka nije odustajala od namere da povrati izgubljenu Šlesku. Snagu Habzburške monarhije pokazivala je i činjenica da je ona, uprkos svim teškoćama, uspela da održi svoju hegemoniju u Nemačkom carstvu. Međunarodne odnose otežavala su i nerešena pitanja oko kolonijalnih poseda između Francuske i Engleske. Štaviše, Francuska nije bila zadovoljna ponašanjem Pruske kao saveznika u prethodnom ratu i nije joj bilo u interesu da ona suviše ojača. Neuspešno englesko savezništvo iz prethodnog rata ministar spoljnih poslova Kaunic je, na opšte iznenađenje diplomatskih krugova, zamenio francuskim. Bečka administracija je mogla računati i na pomoć Rusije. U Sedmogodišnjem ratu (1756–1763) inicijativu je preuzela Pruska. Pošto je Pruska nekoliko puta porazila austrijske snage, 1757. godine je uspela da zauzme veći deo Češke, ali je pruski kralj Fridrih II 18. juna 1757. godine blizu Praga poražen, posle čega je austrijska vojska prešla u protivnapad. U oktobru su husari generala Andraša Hadika napali s leđa prusku armiju i opseli Berlin. Sledeće godine i ruska vojska je prodrla u Brandenburg, a 1759. nanela je težak poraz pruskoj vojsci. Konačan poraz Fridrihove vojske sprečila je smena na ruskom prestolu: posle smrti carice Jelisavete (1741–1762) car Petar III je odmah prekinuo rat sa Pruskom, posle čega je pruska armija sve svoje snage mogla usmeriti protiv Habzburške monarhije. Veliki rat, u kojem je učestvovalo preko 700.000 vojnika i koji je teško iscrpeo njene učesnice, završen je mirovnim ugovorom između Austrije, Pruske i Saksonije februara 1763. bez ikakvih teritorijalnih promena. U Sedmogodišnjem ratu učešće Mađara je bilo skromnije nego u prethodnom evropskom ratu. Poučena događajima iz vremena Rata za austrijsko nasleđe, kraljica nije sazivala Mađarski sabor. Ovom prilikom aristokratske, velikaške porodice su obrazovale vojne kontingente. Crkva je pružila vanrednu finansijsku pomoć. Međutim, sve je to bilo daleko ispod kraljičinih očekivanja. Marija Terezija nije želela da za vreme rata ulazi u sukob s mađarskim staležima, već je upravo u ovo vreme vodila naglašenu politiku pridobijanja mađarske aristokratije. Njen odnos prema Mađarskoj i njenim staležima jasno je pokazivao da je raskrstila sa protivmađarskom politikom većine svojih prethodnika. Savremenicima u Mađarskoj se činilo da je prema zemlji dobronamerna. Svoje zamisli je sprovodila odlučno, ali sa ženskim osećanjem za takt i meru. Kraljica je 197
ponovo prisajedinila 13 sepeških gradova datih u zakup Poljskoj. Mađarske aristokratske krugove pokušala je da približi politici dinastije darivanjem visokih plemićkih zvanja i podržavanjem njihovog doseljavanja u Beč. Redom svetog Stefana, koji je osnovala 1764. godine za nagrađivanje diplomatskih i građanskih doprinosa državi, sledećih godina odlikovala je brojne mađarske aristokrate, a mnoge Mađare odlikovala je ordenom za vojničke zasluge Marija Terezija. Radi pridobijanja poverenja srednjeg plemstva, Marija Terezija je formirala školu za mađarske plemiće i stodvadesetočlanu mađarsku kraljevsku gardu (1760. godine) koja je popunjavana mladim plemićima koje su slale županije, sekeljske i saske stolice. U stalnoj vezi sa visokim dvorskim krugovima i savremenim idejnim strujanjima, članovi kraljevske garde stekli su šire duhovne horizonte i mnogi od njih su kasnije imali značajnu ulogu u vojsci, političkom i kulturnom životu Mađarske. Posle završetka Sedmogodišnjeg rata Marija Terezija je sazvala Mađarski sabor, kako bi postigla povećanje poreza za milion forinti, regulisala pitanje plemićke insurekcije (u vezi s tim nameravala je da isposluje da se plemićima ukine oslobađanje od plaćanja poreza) i zakonom regulisala zaštitu kmetova od sve većih zahteva vlastele. Bez obzira na sve vidove izražavanja kraljičine dobre volje, mađarsko plemstvo je predložene reforme primilo sa neskrivenom nenaklonošću, pošto su zadirale u vitalne staleške interese. Zbog otpora staleža, Mariji Tereziji je na saboru 17641765. pošlo za rukom samo da poveća poreske obaveze Mađarske za 700.000 forinti – na ukupno 3,9 miliona forinti. Usled doživljenog neuspeha, a u nameri da izbegne institucionalne prepreke u sprovođenju svojih reformi, vladarka više nije sazivala Dijetu, već je Mađarskom upravljala i sprovodila svoje zamisli dekretima. Iz istih razloga nije popunila ni upražnjeno mesto palatina, već je za namesnika u Mađarskoj postavila svog zeta Alberta, saksonsko-tehenskog kneza. Štaviše, kako bi naglasila posebnost Erdelja, Marija Terezija ga je 1765. godine digla na rang velike kneževine, što je izazvalo dodatno nezadovoljstvo mađarskog plemstva, koje je decenijama stalno ponavljalo zahtev da se Erdelj konačno ujedini sa matičnom državom.
Terezijanske reforme Istoriju Mađarske za vreme vladavine Marije Terezije i njenog sina cara Jozefa II u političkom, ekonomskom, ali i u kulturnom i civilizacijskom smislu, bitno je odredio reformski rad pomenutih vladara. Pri sprovođenju reformi oba vladara su se umnogome rukovodila savremenim prosvetiteljskim idejama. Uvođenje uprave nad Mađarskom dekretima u mađarskoj istoriografiji obično se smatra početkom perioda prosvećenog apsolutizma (1765–1790) u zemlji. Zavođenje apsolutizma kraljici je omogućilo da deo reformi koje je od 1749. godine intenzivno sprovodila u ostalom delu Habzburške monarhije proširi i na Mađarsku. Metode prosvećenog apsolutizma još energičnije i odlučnije sprovodio je sin Marije Terezije Jozef, koji je od 1764. godine postao njen savladar (Mitregent), a naredne godine car Nemačkog carstva. Decenijama dug reformski rad Marije Terezije prvobitno je bio motivisan negativnim iskustvima stečenim u Ratu za austrijsko nasleđe, odnosno potrebom jačanja vojne moći Habzburške monarhije. Kasnije su reforme vođene sa većim ambicijama: vladarka je od šarolike skupine zemalja i pokrajina pod svojom vlašću želela da stvori jedinstvenu zemlju, pri čemu su nadležnosti i moć i vladara i države trebalo da budu znatno osnažene. Tokom prethodnih ratova, ali i u mirnodopskim vremenima, pokazalo 198
se da je jedan od važnih uzroka slabosti Habzburške monarhije njena mnogonacionalnost, upravna nejednakost i rasparčanost, znatne privilegije feudalnih staleža, kao i pojedinih zemalja i pokrajina. U skladu sa tim, dugoročni ciljevi reformi postali su smanjenje moći plemstva i Crkve, modernizacija i centralizacija državne uprave, finansija i poreskog sistema, kao i što sveobuhvatnije ujednačavanje habzburških domena. Za razliku od prethodnog veka, u promenjenim međunarodnim i unutrašnjopolitičkim prilikama sprovođenje te politike više nije iziskivalo nasilne metode i postavljeni ciljevi su vremenom uglavnom ispunjeni, ali politička, upravna i verska izjednačenost nije mogla biti sprovedena i u Mađarskoj. Osnovne principe preuređenja habzburške države, od kojih su mnogi sadržani u zvaničnoj državnoj politici, razradili su tzv. austrijski kameralisti (Johan Hajnrih Gotlob fon Justi, Karl Anton fon Martini i Jozef Zonenfels). Oni su, uz racionalizaciju i reorganizaciju uprave i finansija, u cilju povećanja efikasnosti i snage države, predviđali čitav niz veoma raznovrsnih mera. Prema njihovim zamislima, modernizovana država morala je da proširi svoje ingerencije na mnoge delove društva, ali i da preuzme izvesne nadležnosti Crkve i staleža. Predlagali su vođenje brige o povećanju broja stanovnika, poboljšavanju opšteg materijalnog stanja i zdravlja stanovništva, vođenje računa o povećanju produktivnosti rada stanovništva. Smatrali su da u vezi sa pomenutim zahtevima država mora da čini odlučne korake u pravcu unapređenja industrije i trgovine, poljoprivredne proizvodnje i agrotehnike, da mora podstaći robnu proizvodnju seljaštva i umanjiti njihove feudalne obaveze, a istovremeno ograničiti feudalne zahteve vlastele. Predviđalo se uvođenje novog poreskog sistema, poboljšanje sistema javnog obrazovanja i zdravstva, saobraćaja, kao i obezbeđivanje uslova za verski mir i toleranciju. Interesantno je da su se tvorci pomenute politike u planiranju reformi neretko ugledali na rešenja u protestantskoj Pruskoj. U skladu s ovakvom državnom politikom, kraljica je, uprkos snažnom protivljenju staleža, uspela postepeno da uvede urbare u svim svojim zemljama: proglašeni su urbari 1756. godine za Slavoniju (u županijama sremskoj, virovitičkoj i požeškoj predviđeno je 24 dana rabote za kmeta sa celom sesijom), 1767. godine za Mađarsku i Hrvatsku, 1771. godine za ostatke Šleske, 1772.. za Donju Austriju, 1778. godine za Štajersku i Karintiju itd. Uvođenje urbara za Mađarsku bilo je povezano sa sve snažnijim seljačkim pokretima u Prekodunavlju i imalo je cilj da zaštiti kmetove kao subjekte oporezivanja (»..seljak mora biti u mogućnosti da izdržava sebe i da plaća poreze«), kao i da ograničava potraživanja u radnoj i naturalnoj renti i razne zloupotrebe od strane vlastele. Početkom 1766. svoje namere kraljica je, u pismu upućenom zemaljskom sudiji Miklošu Palfiju, obrazlagala sledećim bogobojažljivim rečima: »Grize me savest posle saslušanja jedne delegacije kmetova, kada vidim kako postupaju sa tim jadnim ljudima... i ne želim da ispaštam zbog nekolicine magnata ili plemića.« Urbarijalno uređenje je oslobodio kmetstvo vezanosti za zemlju; podrobno je opisao vrste i visinu kmetovskih obaveza, mogućnosti njihovog novčanog otkupa, cene rada i proizvoda, obaveze seljaka; uveo je izvesne agrotehničke standarde itd. U zavisnosti od konfiguracije terena i kvaliteta zemljišta, određena je veličina kmetovske sesije: u proseku 18 katastrskih jutara oranica, sedam jutara livada i tri četvrtine jutra bašte. Pošto je urbar zadirao u odnose kmet– vlastelin, koji su oduvek smatrani privatnopravnim odnosima – uz nepopularnu politiku vladarke prema Erdelju i nezadovoljstvo zbog neustavne vladavine – uvođenje urbara izazvalo je veliko nezadovoljstvo mađarskog i hrvatskog plemstva. Međutim, manji 199
seljački ustanci, odnosno izvesno (namerno) kašnjenje vlasti prilikom njihovog gušenja, opomenuli su plemstvo na oprez, te je otpor županija samo usporio, ali ne i sprečio, sprovođenje urbarijalnog uređenja. Posle iznenadne smrti nadbiskupa Ferenca Barkocija smirile su se strasti i nastupili su harmoničniji odnosi na relaciji dvor – mađarski staleži, što je podstaklo kraljicu da udovolji određenim starim zahtevima mađarskih staleža. Tako je 1776. godine Rijeka priključena Mađarskoj, a dve godine kasnije uspostavljena je civilna uprava Banata organizovanjem na tom području županije (torontalske, tamiške i krašovske). Pored mera usmerenih na smanjenje upravnih i ekonomskih nadležnosti plemstva, Marija Terezija je određene mere preduzela i za ograničavanje moći Katoličke crkve. Bez obzira na svoja jaka katolička osećanja, u skladu sa svojim apsolutističkim shvatanjima, želela je da Crkvu stavi pod kontrolu države i donela je uredbe po kojima su papske odluke u Habzburškoj monarhiji mogle biti proglašene samo sa vladarevom dozvolom (placetum regium); zabranila je šefovima crkvenih redova sa sedištem u inostranstvu da dolaze u zemlju; ograničila je delokrug crkvenih sudova strogo na crkvene poslove. U cilju povećanja broja godišnjih radnih dana, vladarka je osetno ograničila broj verskih praznika, što uopšte nije izazvalo oduševljenje njenih podanika. Nasuprot ovim, u osnovi naprednim merama, Marija Terezija je i dalje bila uverena da Katolička crkva mora da očuva svoj nadmoćan položaj, a katolička vera da ostane povlašćena. Nekatolici su tokom cele njene vladavine bili građani drugog reda i pripadnici drugih konfesija retko su primani u najvišu državnu službu. U okvirima politike verske unifikacije stanovništva, bečka administracija je postigla rezultate unijaćenjem dela pravoslavnih Rusina i Rumuna, ali isti pokušaji sa Srbima naišli su na odlučan otpor i ostali su gotovo bez ikakvog rezultata. Smatrajući protestante jereticima, Marija Terezija je podržavala dotadašnje rezultate protivreformacije u češkim i austrijskim zemljama, ali u Mađarskoj i Erdelju nije mogla da promeni postojeći sistem verske tolerancije, pa je tu okolnost iskoristila da bi preostale protestante iz naslednih zemalja proterala u Erdelj. Jedna od najvažnijih terezijanskih reformi bila je reforma organizacije vojske, pri čemu je kao primer uzeta pruska vojna organizacija. U sklopu reformi odustalo se od dotadašnje prakse raštrkanog smeštaja trupa po gradovima i selima i vojska je stacionirana u većim jedinicama, obično veličine puka. Brigu o njima vodila je država preko centralnih ureda – snabdevanjem vojske neposredno od proizvođača, od čega se očekivalo podsticanje manufakturne proizvodnje. Uvedena su 1748. godine jedinstvena pravila, jedinstvena uniforma, dril, vojna evidencija, kao i održavanje vojnih vežbi i velikih manevara. Poboljšan je sistem regrutacije vojske. Austrija je bila prva evropska zemlja koja je uvela artiljeriju kao poseban stalan rod vojske. U dvorskim krugovima sve veći značaj imala su vojna lica i namera dvora je bila da austrijsko plemstvo privuče vojnoj službi. U godinama 1746–1754. sprovedena je reorganizacija vojnih krajina po regimentama, a da bi se osposobile za borbu sa redovnim vojskama, povedena je briga o zavođenju discipline u tim jedinicama. Dok se od ostalih zemalja Monarhije tražilo 108.000 vojnika, vojne krajine su same davale 45.000 (29%) vojnika za ratne pohode. Radi obrazovanja oficirskog kadra, 1752. godine obrazovana je vojna akademija u Viner Nojšatu. Marija Terezija je znala da su za modernizaciju države neophodni visokoobrazovani stručnjaci i porast opšteg nivoa obrazovanja. U skladu sa tim shvatanjem, pomagala je rad već postojećih univerziteta i srednjih škola i osnivala je nove. Bila je svesna da austrijsko školstvo zaostaje za obrazovnim sistemom protestantskih zemalja, te je kao deo 200
opštih napora za njegovo unapređenje odlučila da izgradi mrežu državnih škola. Materijalna osnova tog velikog projekta bilo je ogromno bogatstvo jezuitskog reda koji je raspustila 1773. godine. Opšti nacrt reforme nižeg školstva izradio je J. I. Felbiger 1774. godine, a za mađarske prilike nacrt je, sa grupom stručnjaka, prilagodio član Mađarske kancelarije Jožef Irmenjhazi. Kraljičina školska reforma imala je podršku mnogih predstavnika mađarskog plemstva i inteligencije. Posle eksperimentalne primene ovog nacrta, 1777. godine uveden je novi školski sistem (poznat pod nazivom Ratio educationis). Njegova suština bila je u formiranju mreže državnih seoskih (trivium) i gradskih (norma) škola sa jedinstvenim nastavnim programom. Mada je država podržavala verske škole, reforma je bila važan korak ka laicizovanju obrazovanja. Država je pod svoj nadzor uzela i srednje škole i univerzitete, čiji je zadatak bio obrazovanje državnih činovnika. Za potrebe visokog obrazovanja plemića, namenjenih pre svega za više činovničke položaje u Monarhiji, 1746. osnovan je tzv. Collegium Theresianum. Mogli bismo da zaključimo da je Marija Terezija tokom svoje vladavine, uz sve teškoće koje su proisticale iz spoljnopolitičkih zapleta i unutrašnjeg otpora staleža, uspela da ostvari ono o čemu su njeni preci samo sanjali: od staleške, federalne države stvorila je apsolutističku monarhiju i ujedinila je, po svemu veoma različite, poljske, češke, austrijske i slovenačke pokrajine u jednu državu. Od državne tvorevine kojoj je okvir dala dinastija, a snagu njena vojska, stvorila je modernu evropsku državu. Pri tome je održala državnopravnu samostalnost Mađarske, čime je doprinela učvršćenju dualističkog uređenja Habzburške monarhije.
»Prvi sluga države« Posle smrti Marije Terezije, 29. novembra 1780, tron je nasledio njen najstariji sin, tridesetdevetogodišnji Jozef. Iako je od 1764. godine bio savladar Marije Terezije, zbog različitih pogleda i političkih ubeđenja, za njenog života imao je samo ograničen uticaj na državnu upravu, ali je dobio slobodne ruke u poslovima Nemačkog carstva. Tokom dugih godina provedenih u takvom položaju, Jozef II je, krijući svoj identitet, proputovao celu Austrijsku monarhiju. Iskustva koje je stekao tokom tih putovanja u velikoj meri su uticala na uobličavanje njegovih reformatorskih planova i administrativnih mera. Posle smrti kraljice Jozef II je ostvarenju svojih planova pristupio energično i beskompromisno, težeći da započete reforme znatno produbi i sprovede do kraja. Modernizacija države, prema Jozefovim zamislima, bila je neraskidivo povezana sa radikalnim smanjenjem uticaja, uloge i moći dva najsnažnija stuba feudalnog društva – plemstva i Crkve. Mada su osnovni pravci reformi imali više dodirnih tačaka sa težnjama stasajućeg građanstva i njihovom političkom ideologijom, dugoročni ciljevi su ipak bili suštinski različiti: Jozef nije nameravao da ukine feudalni sistem, već da državu učini snažnijom slabljenjem privilegija staleža. Sličnosti u pogledima sa građanstvom postojale su i u vezi sa ličnom slobodom kmetova, slobodom trgovine i industrije, ograničavanjem uticaja papstva, verskom tolerancijom. Podudarnosti se opažaju i u shvatanju da se svim građanima, bez obzira na stalešku pripadnost, mora obezbediti jednakost pred zakonom i jednakost u pogledu oporezivanja. Jozef II, međutim, nije se slagao sa mišljenjem da nižim slojevima treba obezbediti i politička prava, odnosno učešće u politici, jer je to »dobro koje nije stvoreno za narod«. Postojeće podudarnosti u ciljevima objašnjavaju zašto su građanski elementi društva i prosvećeno plemstvo podržavali vladareve reformatorske ciljeve. 201
Jozef je obrazovan u duhu prosvećenog apsolutizma, te je sebe smatrao neograničenim gospodarem Austrijske monarhije, ali i prvim slugom svoje zemlje i svojih naroda. Pošto je bio ubeđen da je narod nezreo za učešće u političkom životu, želeo je da u svemu upravlja sam. Svojim, neretko grubim, uplitanjem u društvene i političke tokove izazivao je revolt i u onim slučajevima kada bi njegove akcije bile korisne. Čuven je njegov moto da »sve treba učiniti za narod i ništa pomoću naroda«. Da ga u vođenju zamišljene politike ništa ne bi ograničavalo, nije se krunisao za kralja, a mađarsku krunu je 1784. godine iz Požuna premestio u Carski muzej u Beču, zbog čega su ga njegovi neprijatelji nazvali »kraljem sa šeširom«. Jozefove prve mere bile su usmerene na ograničavanje uticaja katoličkog klera, koji je tokom vekova stekao i suviše moći. U okviru te politike ublažio je cenzuru, doprinoseći time oživljavanju štampe i književnog stvaralaštva. Ograničio je politički uticaj biskupa, kao i uticaj papstva. Ediktom o toleranciji iz 1781. godine data je evangelicima, kalvinistima i pravoslavnima sloboda vere i kulta i otvoren im je pristup višim položajima u državnoj upravi. Jevrejima je dozvoljeno da pohađaju javne škole, stupaju u činovničku službu, osnivaju manufakture i zakupljuju zemljišne posede. Granice katoličkih biskupija su izjednačene sa političkim (pokrajinskim i sl.) granicama, teritorije crkvenih župa su znatno smanjene, ali im je povećan broj. Župnicima je dodeljena važna uloga u obrazovanju stanovništva. Potreban broj sveštenika i finansijskih sredstava Jozef II obezbedio je raspuštanjem svih crkvenih redova koji se nisu bavili obrazovanjem ili lečenjem ljudi, što je značilo i ukidanje preko 700 samostana (1782–1790) i otpuštanje 36.000 redovnika. Preostali samostani su stavljeni pod državni nadzor, a njihovo imanje je uvršćeno u crkveni fond pod upravom države. Jozef II je neke opustele zgrade samostana 1784. besplatno predao inostranim osnivačima manufaktura i fabrika. Obrazovanje sveštenika je povereno – jer su i oni po jozefinskom shvatanju državni službenici – opštim seminarima pod državnim nadzorom. Jozef II je određivao i mnoga pitanja vezana za unutrašnji verski život (ukidanje praznika, hodočašća, procesije, načini bogosluženja, sahranjivanja mrtvih itd.), ponekad čak do smešnih detalja. Početak sprovođenja ovih mera nagnale su papu Pija VI da 1782. godine lično poseti cara ne bi li ga privoleo da promeni svoju crkvenu politiku, što je on odlučno odbio. Za razliku od pape, vladareve crkvene reforme većina društva je prihvatala s odobravanjem i zadovoljstvom. Treba primetiti da delatnost Jozefa II nije bila motivisana ateizmom, već uverenjem da crkva mora biti u službi države, kao i ubeđenjem da se država ne može odreći stručnog znanja i rada nekatolika, odnosno da nečija verska pripadnost ne sme ograničavati njegova građanska prava. Uporedo sa crkvenim reformama sprovođene su i administrativne reforme, koje su, za razliku od crkvenih, izazvale jako negodovanje plemstva. Već 1781. godine Monarhiju je stavio pod jedinstvenu centralnu upravu. Jozef II je ukinuo sva privilegovana prava staleža u upravi i prestao da saziva njihove skupštine, a po nekoliko pokrajina povezao je u nove gubernije. Ujedinio je Austrijsku i Češku kancelariju i Dvorsku komoru. Slično tome, spojio je Mađarsku i Erdeljsku kancelariju, kao i Namesničko veće sa Mađarskom komorom, i premestio ju je u Budim, sa grofom Krištofom Nickim na čelu. Grof Nicki je bio glavni mađarski savetnik i izvršitelj Jozefovih reformi u Mađarskoj. Uporedo sa sprovođenjem modernizacije administracije porastao je značaj državnih činovnika, te je za činovničku službu postavljen kao uslov određen stepen obrazovanja, što je omogućilo povećanje udela građanstva i nižeg plemstva u birokratskom aparatu. Reforme Marije Terezije i Jozefa II u Mađarskoj nailazile su na različit prijem. Na 202
Saboru 1764/1765. godine, držeći se zastarelih ideala staleške federacije, staleži su odlučno odbili reformske pokušaje Marije Terezije. Međutim, pozitivni primeri i istovremeno društveni i politički pritisci koje je oživotvorenje ideja prosvećenog apsolutizma izazivalo, uzrokovali su da je od sedamdesetih godina sve veći broj plemića počeo da prihvata ideje prosvetiteljstva. Plemstvo se u prvi mah zainteresovalo za nove ideje u oblasti ekonomije (savremeni problemi funkcionisanja privrede, potencijali domaćeg i evropskog tržišta, pitanje izvoza robe), ali i za mogućnosti koje su te ideje pružale u pogledu modernizacije nacionalnog programa. Nova shvatanja su se širila preko francuske literature, inostranih studija i putovanja, pre svega po Nemačkoj, a delom i po Engleskoj. Jak podsticaj prosvećenosti dali su dvorski krugovi, ali i državna politika prosvećenog apsolutizma. Avangarda plemstva je činila svesne napore da upozna i po mogućnost prenese u zemlju vladajuće ideje i nove metode. Oslanjajući se prvenstveno na radove Rusoa i Monteskjea, cilj prosvećenih mađarskih plemića je bio da modernizuju Mađarsku, čuvajući njena feudalna svojstva i nadmoćan društveni položaj plemstva, u toj meri kako ona ne bi zaostajala za savremenim apsolutističkim državama Evrope. Začetnik pravca mađarske staleške prosvećenosti, ali i nove mađarske književnosti, bio je najznačajnija ličnost prve faze mađarske prosvećenosti Đerđ Bešenjei. Njegovo najuticajnije delo je Egisova tragedija (1772). U toj, ali i kasnijim dramama, pesmama i pamfletima, bavio se svim gorućim problemima prosvećenog apsolutizma, formulisao je nov koncept obrazovne politike, kao i lik reformističkog plemića. Predlagao je inovaciju i standardizovanje mađarskog jezika i osnivanje mađarskog učenog društva kao glavnu ustanovu mađarskog kulturnog preporoda. Program novog pokreta u početku je obuhvatao probleme u vezi sa nacionalnim jezikom, književnošću i kulturom, ali se vrlo brzo proširio i na ekonomska, politička i nacionalnopolitička pitanja. U tom procesu važnu ulogu odigrale su slobodne zidarske lože. Snagu pokretu u smislu političke promocije ideja prosvećenosti davali su iskusni političari poput grofa Mikloša Forgača, grofa Ferenca Sečenjija, barona Lasla Orcija i barona Jožefa Podmanickija. Među ličnostima koje su prihvatile prosvetiteljske ideje javilo se usmerenje koje je naglasak stavljalo na originalni antifeudalni sadržaj francuske prosvećenosti. Sem manjeg broja reformistički nastrojenih plemića, njihova većina je poticala iz redova nove inteligencije, pisaca, pravnika, lekara, profesora. Nedovoljno jaki da bi se organizovali kao posebna politička snaga, davali su podršku merama prosvećenog apsolutizma bečkog dvora, pokušavajući da ga usmere u pravcu što dubljih reformi. Glavna ličnost ove antifeudalne, građanske reformističke opcije bio je pravnik i politički publicista Jožef Hajnoci. Zalagao se za davanje političkih prava seljaštvu i za ukidanje privilegija plemstvu i nasilnim sredstvima, ako treba. Pri svemu ovome treba imati na umu da je veći deo plemstva u političkom pogledu bio konzervativan i inertan i držao se svojih starih privilegija i prava, stvarajući time jaku protivtežu stremljenjima, ne samo bečkog prosvećenog apsolutizma već i domaćim prosvetiteljima. Odlučne, korenite i brze reformske mere Jozefa II najpre su izazvale negodovanje pomenute većine plemstva, ali pojedini potezi vladara polako su okrenuli protiv njega i njegove dotadašnje pristalice. Jedna od takvih mera bilo je uvođenje nemačkog kao službenog jezika. Jozef II je 1784. godine dekretom proglasio nemački zvaničnim jezikom u celoj Carevini – da bi se istim jezikom »njeni delovi čvršće povezali između sebe«. Prema toj uredbi, jezik uprave, sudova, srednjeg i visokog obrazovanja postao je nemački. Prelaz je trebalo ostvariti za tri godine. U jezički i kulturno raznovrsnoj zemlji kao što je bila Austrijska monarhija, ostvarenje ove uredbe vremenom se pokazalo nemogućim, ali je 203
izazvalo snažan revolt i uvređenost nacionalno svesnih krugova nenemačkih naroda Monarhije, pre svega u Belgiji i Mađarskoj. Njen rezultat je bio potpuno suprotan od zamišljenog: doveo je do jačanja kohezione snage u nacionalnim zajednicama Monarhije i podstakao njihov rad na očuvanju jezika, kulture i tradicije i bio jak podsticaj nastanku nacionalno-preporoditeljskih pokreta. Kao da uvođenje nemačkog službenog jezika nije bilo dovoljan izazov, Jozef II je iste godine naredio da se sprovede popis stanovništva i kuća, a nešto kasnije i katastarsko premeravanje, u sklopu tehničkih priprema za ukidanje oslobođenosti plemića plaćanja poreza. Mađarsko plemstvo se osetilo neposredno ugroženim i javljalo se nezadovoljstvo vladarevom politikom. Pošto su glavni centri otpora bile plemićke županije, Jozef II je 1785. godine proširio apsolutističko-birokratsku vlast i na ugarsku polovinu države, ukinuvši samoupravu ugarskih zemalja, kao i županija, svodeći ih na izvršne organe vlasti. Zemlju je podelio na deset administrativnih okruga (Erdelj na tri) i na njihovo čelo je imenovao kraljevske komesare. Ukidanje županija značilo je uništenje poslednjeg bastiona odbrane mađarskih staleških prava. U privrednoj politici preovladali su liberalni principi fiziokratizma. Proglašena je sloboda unutrašnje trgovine. Prema stranim državama Jozef II je vodio oštru protekcionističku politiku u korist domaćih preduzeća: zabranama, visokim carinama i spaljivanjem zabranjene strane robe štitio je tržište Carevine od strane konkurencije. Kao rezultat te politike Beč je doživeo veliki ekonomski uzlet. Nisu više izdavane monopolske privilegije na izvoz, a isključive privilegije opstale su još samo u patentnom pravu. Osnivanje manufaktura se lakše dozvoljavalo, njihov rad je manje kontrolisan i normiran, a istovremeno su smanjene i državne subvencije. Ukidane su ekonomske privilegije pojedinih gradova i olakšana je seljačka trgovina. Fiziokratizam je došao do izražaja i u agraranim reformama. Godine 1781/1782, s objašnjenjem da »to zahteva prirodno pravo i opšte dobro naroda«, ukinuta je lična zavisnost kmetova u austrijskoj polovini države, 1783. godine u Erdelju, a 1785. godine i u Mađarskoj, a u nekim drugim pokrajinama upotpunjene su ranije uredbe o urbarijalnim pitanjima. Ukinuti su gospodski sudski stolovi nadležni za prvostepeno suđenje, koji su pre toga bili veliki teret za kmetove; zabranjeno je batinanje; osigurano je pravo kmetova na slobodnu selidbu i slobodan izbor zanimanja. Ukinut je čak i termin kmet. Na velikom delu vladarevih urbarijalnih poseda ukinuta je tlaka, a zemljište podeljeno između kmetova. Jozefove mere u korist kmetova ulile su prevelike nade seljaštvu, te je 1784. godine došlo do masovnog (20.000 ustanika) rumunskog seljačkog ustanka, koji su predvodili Horija i Kloska. Tom prilikom stradalo je na stotine, pre svega mađarskih, plemićkih porodica. Jozef II je ustanak vojskom krvavo ugušio, a vođe ustanka, za primer drugima, svirepo kaznio. Krajnji cilj politike Jozefa II prema seljacima bilo je ukidanje tlake. Patent o poreskoj i urbarijalnoj regulaciji iz 1789. godine predviđao je plaćanje jedinstvenog poreza na zemljište od strane seljaštva i zemljoposednika i ukidanje rabote. Visina državnog poreza predviđena je na 12,22% prihoda. Povrh toga seljak bi vlastelinu za korišćenje urbarijalne zemlje bio obavezan da plaća 17,25%, čime bi odužio sve svoje obaveze prema zemljoposedniku. Na taj način seljaku bi ostalo 70% vrednosti njegove proizvodnje. Sprovođenje patenta, koje je stalno produžavano, izazvalo bi tolike promene u materijalnoj, ali i društvenoj situaciji vlastele, da je ova uredba postala neprihvatljiva, ne samo za konzervativni već i za prosvećeni deo mađarskog plemstva. Krajnje ozlojeđeno zbog uvođenja neograničenog vladarskog apsolutizma, nemačkog službenog 204
jezika i ukidanja samostalnosti Mađarske, patent o poreskoj i urbarijalnoj regulaciji bio je kap koja je prelila čašu, te se plemstvo okrenulo protiv vladara upravo u momentu kada je jozefinski sistem i u unutrašnjoj i spoljnoj politici dospeo u ozbiljnu krizu. U celoj Habzburškoj monarhiji rasla je politička napetost. U Belgiji se 1787. godine javio otvoren otpor dinastiji, što nije ostalo bez odjeka ni u Mađarskoj. Ipak, prelom u unutrašnjopolitičkim zbivanjima nastupio je usled neuspeha Monarhije u spoljnoj politici. Jozefovi pokušaji (1778. i 1785) da udaljenu Belgiju zameni za Bavarsku – čime bi zaokružio posede svoje dinastije, ali i povećao udeo Nemaca u Austrijskoj monarhiji – doživeli su neuspeh usled odlučnog protivljenja Pruske. Ovi neuspesi podstakli su Jozefa II na učvršćivanje veza sa Rusijom protiv Osmanskog carstva. Ruska carica Katarina II predložila je Jozefu nacrt podele Osmanskog carstva, koji je, u slučaju uspešnog ratovanja, predviđao proširenje habzburške vlasti na Srbiju, Bosnu, Hercegovinu i Dalmaciju s Istrom. Rat koji je pokrenut 1788. godine i vođen bez većih uspeha doneo je mnogo teškoća vladaru. Pokretanje velike armije i produžavanje rata teško je opteretilo ekonomiju zemlje. Uvećani zahtevi prema stanovništvu izazvali su otvorenu pobunu u Mađarskoj: županije su oživele i pomoć u novcu, ljudstvu, žitaricama, stoci i prehrambenim proizvodima uslovljavale su vraćanjem mađarskog ustava. Županije su praktično otkazale poslušnost centralnoj vlasti. One su u energičnim dopisima protestovale protiv apsolutizma i isticale da se zemljom ne može upravljati uredbama i bez sazivanja staleške skupštine. U dopisu Biharske županije postavlja se pitanje vladaru: »Da li mađarska nacija, koja je, uz puno nedaća, uspela da sačuva svoju slobodu u Evropi već hiljadu godina, treba sada – usred Evrope, u veku prosvećenosti, u doba u kojem druge nacije uspevaju da povrate i svoja davno zaboravljena prava i ponovo postaju nacije – da izgubi svoje prastare slobode i da politički propadne?« U ložama slobodnih zidara, u redovima plemstva, pre svega protestantskog, razmišljalo se o otcepljenju od Habzburške monarhije pomoću Pruske i, možda, Engleske. Ostvareni su i prvi diplomatski kontakti u tom pravcu. U ovakvoj situaciji, poslednji udarac Jozefovoj politici zadala je revolucija u Francuskoj. Vladar, koji se sa bojišta vratio bolestan, slomljen već očevidnim neuspehom svoje unutrašnje, ali i spoljne politike, 26. januara 1790. sazvao je svoje savetnike da bi većali o smirivanju mađarskog pokreta. Na sastanku je zaključeno da je, radi smirivanja situacije, potrebno vratiti krunu svetog Stefana u zemlju, vratiti nadležnosti županijama, ukinuti službenu upotrebu nemačkog jezika, prekinuti sa katastarskim premeravanjem zemljišta i povratiti u celosti staleški ustav. U skladu s ovim stavovima, vladar je 28. januara izdao uredbu kojom je u Mađarskoj ukinuo važnost svih svojih prethodnih uredbi, sem uredbi o verskoj toleranciji, oslobađanju kmetova i o crkvenim redovima. Patentom od 28. januara Jozef II je hteo da zaustavi dalje pokrete i odloži sazivanje državnog sabora, čije održavanje nije smatrao mogućim zbog svog zdravstvenog stanja, opšte situacije u kojoj se nalazila Hazburška monarhija i primetne uznemirenosti stanovništva. Potpisivanje patenta je prokomentarisao rečima: »Od srca želim da Mađarska putem ove mere ostvari toliko sreće i dobru upravu koliko. sam ja želeo da joj osiguram svim svojim uredbama.« Uredba je zaista ublažila težnje ka otcepljenju, ali nije okončala opštu uznemirenost. Mađari su u političkoj propasti cara videli spasenje nacije i zemlju je preplavilo opšte zadovoljstvo i slavlje. Povlačenje većine uredaba značilo je obnovu staleškog uređenja u Mađarskoj i vraćanje na stvarno dualističko uređenje Monarhije. Međutim, to više nije bio dualizam ranijih vremena, jer se u međuvremenu pojavio snažan pokret za mađarski nacionalni 205
preporod i za uvođenje mađarskog kao zvaničnog jezika umesto latinskog, a ostala je i centralizacija uprave u okviru mađarsko-hrvatskih zemalja ostvarena prethodnih godina. Neuspeh Jozefove prosvećene i napredne reformske politike obično se objašnjava suviše velikom brzinom njenog izvođenja, nedovoljnim obaziranjem na političke realnosti zemlje i neugodnom, ciničnom prirodom samog vladara. Jozef II ničim nije pokušao da ublaži teške udarce koje je naneo plemstvu i Crkvi, gubeći pri tom iz vida da su – u nedostatku jakog, stasalog građanstva i uz isključivanje seljaštva iz političkog života – ta dva staleža osiguravala opstanak države i same dinastije. U vreme smrti Jozefa II (20. februar 1790) u Carevini su bili najveći unutrašnji nemiri. Belgija je bila u procesu otcepljenja od Carstva, u Mađarskoj se plemstvo naoružavalo, a nemiri su se javljali i u poljskim oblastima. Turski rat još nije bio završen, a stari suparnik, pruski kralj, pod izgovorom da se održavaju vojne vežbe, gomilao je trupe na šleskoj granici. Činilo se da je dovoljan samo jedan nespretan korak pa da se Austrijska monarhija raspadne na sastavne delove. Na tu situaciju je bitno uticala Francuska revolucija, odnosno njeni prvi uspesi. Na višim nivoima vlasti bile su vidljive nesigurnost, zbunjenost i dileme u vezi sa koracima koje treba preduzeti. Plemstvo, ali i niži staleži, iznosili su svoje posebne zahteve i izražavali nezadovoljstvo s apsolutističkom upravom Jozefa II. Plemstvo je i u austrijskoj polovini Monarhije tražilo obnovu svojih starih prava, ali je ukinut samo jedan deo Jozefovih reformi. Ipak, zbog Francuske revolucije došlo je do promena u pogledima na reforme u jozefinskom razdoblju i na borbu apsolutističke države protiv staleških prava, jer su se reforme do izvesne mere podudarale sa merama za uvođenje novog poretka u Francuskoj. U stvari, reforme u Habzburškoj monarhiji imale su sasvim drugačija svojstva: društvo je, uprkos jozefinskim reformama, ostalo pretežno feudalno, država apsolutistička, a Katolička crkva, i pored proglašene verske tolerancije, državna crkva. Iz ovih razloga je, posle završetka reformskog perioda, državna organizacija, izgrađena na terezijanskim i jozefinskim reformama, postala do sredine 19. veka sredstvo austrijskog birokratskog apsolutizma u borbi protiv novih pojava u društvenom razvoju, koje su nastale dobrim delom pod uticajem pomenutih reformi.
Kultura u 18. veku Za kulturu Mađarske u prve dve trećine 18. veka karakteristična je bila preovlađujuća uloga religije i Crkve, pre svega Katoličke crkve, koja je u prvim decenijama 18. veka bila reorganizovana i prešla u ekspanziju. Pored dobro organizovanih jezuita i uvek prisutnih franjevaca, povećavao se uticaj i značaj pijarista. Preko crkvene organizacije, verskih škola i crkvenih redova Katolička crkva je bitno uticala na duhovni život velikog dela stanovništva zemlje. Umetničko sredstvo izražavanja moći Crkve i apsolutne vlasti vladara nađena je u formi baroka. Monumentalizam i naglašena ukrašenost, pompeznost baroknih zgrada, crkava i zamkova imala je cilj da pokaže moć crkvene i svetovne vlasti. Zamkovi aristokratije više nisu imali odbrambenu ulogu, već su građeni sa ciljem da obezbede komfor i uživanje njihovim stanovnicima. Često su se u njima nalazile pozorišne i koncertne dvorane, a oko njih su uređivani parkovi sa vodoskocima po ugledu na francuske. Barok je uticao i na likovnu umetnost. Nastajale su brojne freske sa scenama iz Biblije, portreti vlastele i crkvenih velikodostojnika. Majstori su bili pretežno Nemci, poput F. A. Maulbarča ili Ištvana Dorfmajstera, začetnika čuvene umetničke dinastije. Motivi fresaka na zidovima 206
aristokratskih zamkova više nisu bile scene iz nacionalne istorije, kao u prošlom veku, već su uzimani iz grčke i rimske mitologije. Težnja jozefinizma da društveni položaj i ulogu Crkve prilagodi i podredi zahtevima modernizacije države, širenje prosvetiteljskih ideja među delovima plemstva i građanstva i svojevrsni pokret »katoličke prosvećenosti« u poslednjoj trećini veka doveli su do kvalitativnih promena u više smerova: do laicizovanja obrazovanja i kulture, širenja pismenosti i obrazovanosti i u nižim slojevima stanovništva, stvaranja profesionalne inteligencije, promena u nauci i stručnim oblastima, do svesnog rada na afirmaciji narodnih jezika i nacionalnih kultura, kao i do pokreta nacionalnih preporoda. U prvoj polovini veka je i školstvo bilo pod nadzorom Crkve. Prelomnim momentom obično se smatra osnivanje Dvorske obrazovne komisije 1760. godine, otkad se može govoriti o stvaranju državne obrazovne politike i početku izvođenja reformi. Usled sve izraženije potrebe države za obrazovanim ljudima u upravi, sudstvu, zdravstvu i školstvu, kao i zbog pojave novih i širih potreba kulturnog života, dvor je posvećivao sve veću pažnju školstvu i preduzeo korake da obrazovanje stavi pod nadzor države. Već je bilo reči o tome da je u laicizovanju obrazovanja veliki korak značila reforma školstva i osnivanje državnih škola od 1777. godine. U okviru ove reforme Mađarskoj je osiguran samostalan obrazovni sistem, koji se odnosio i na škole kalvinista. Mađarska je podeljena na školske okruge. Organizovane su preparandije i prve verske mešovite škole. U Mađarskoj, Erdelju i Hrvatskoj 1785. godine bila je 71 katolička i 47 protestantskih gimnazija. Nastavni jezik seoskih osnovnih škola bio je narodni, a srednjih i viših škola latinski. Do 1773. godine većina katoličkih gimnazija nalazila se pod upravom jezuita (oni su 1750. godine u Mađarskoj držali univerzitet u Nađsombatu, šest viših škola i preko trideset gimnazija). Protestantima nije dozvoljeno osnivanje univerziteta, ali se u njihovim poznatim kolegijumima (Debrecin, Šarošpatak, Nađenjed, Papa, Eperješ, Požun) sticalo kvalitetno obrazovanje. Rudarska akademija međunarodnog ugleda, osnovana 1770. godine, do 1848. godine obrazovala je više od 3.000 rudarskih inženjera, pretežno iz neplemićkih porodica. Za obrazovanje državnih činovnika 1776. godine osnovano je pet kraljevskih akademija. Jezuitski univerzitet u Nađsombatu je modernizovan, proširen, podržavljen i 1777. premešten u Budim, pa 1784. u Peštu. Broj katedara univerziteta povećan je sa četiri na 14 – pre svega predmetima iz oblasti prirodnih nauka i istorije. U 18. veku je nastavljena vekovna praksa studiranja u inostranstvu: protestanti su odlazili u Englesku, Holandiju, Nemačku i Švajcarsku, katolici u pijaristički centar u Haleu, odnosno u Jenu i Vitenberg, dok je u drugoj polovini veka naročito popularan postao univerzitet u Getingenu, čuven kao rasadnik prosvetiteljskih ideja i novih naučnih rezultata. Mađarski jezik je početkom veka izgubio onu ulogu u nauci koju je imao tokom 17. veka i jezik nauke postao je uglavnom latinski. Pretežan deo literature na mađarskom bio je namenjen širim slojevima naroda i bio je religiozne sadržine. Ipak, u širenju naučnog horizonta, u primenjenim metodama i metodologiji, u novim oblastima naučnog istraživanja došlo je do vidljivog napretka. Najviše se razvijala oblast koju su savremenici zvali nauka o državi, koja je obuhvatala skup saznanja iz istorije, geografije i etnografije. Upravo u tom smislu koncipirano je poznato višetomno delo rektora Požunskog evagelističkog kolegijuma, istoričara Maćaša Bela, Notitia Hungariae, u kojem je on veoma informativno prikazao geografsko-istorijske osobenosti Mađarske. Bel se bavio i prikupljanjem i publikovanjem izvora. Jezuitska eruditska škola sakupila je izvore u vezi s istorijom Mađarske u nekoliko stotina tomova. Kao rezultat tog ogromnog 207
posla jezuitski istoriografi Đerđ Praj i Ištvan Katona napisali su opširne istorije Mađarske (Katona čak u 42 toma). Zajedno sa Gaborom Hevenešijem, oni su prvi u Mađarskoj primenili principe kritike izvora u svom radu. Novi kulturni zahtevi podstaknuli su osnivanje štamparija, te se njihov broj između 1760. i 1790. godine sa 17 povećao na 51. Istovremeno, štamparije su proširene i modernizovane. Naročito je porastao broj svetovnih, pa i građanskih štamparija. Najveći broj štamparija osnovan je u Požunu, Pešti i Budimu. U kulturnom pogledu naročito važno je bilo preseljenje univerzitetske štamparije u Budim. Između 1712. i 1790. u ovim štamparijama publikovano je 15.000 naslova. Pri tome je udeo religioznih dela, sa 50% ukupnog broja publikacija, pao na 36%, a knjiga na mađarskom jeziku sa 27% povećao se na 34%. Porastao je i značaj biblioteka. Osnovano je nekoliko prelatskih biblioteka, ali su kritičke prosvetiteljske ideje dopirale do čitalaca preko velikih biblioteka aristokrata. Povećao se i broj intelektualaca i plemstva koji su sakupljali knjige i stvarali svoje manje ili veće privatne biblioteke. Ova tendencija olakšana je i donošenjem uredbe o ublažavanju cenzure (1781), koja je pospešila književni rad, štampanje političkih brošura, a pre svega razvoj novinarstva. Lepa književnost se takođe razvijala. Posle značajnih memoarskih radova početkom veka grofa Mikloša Betlena i Kelemena Mikeša, koji je opisao život Đerđa II Rakocija u izgnanstvu, prve nagoveštaje modernijih sagledavanja društvenih problema predstavljala su dela Ferenca Faludija. Već smo pomenuli da je kamen međaš razvoja mađarske kulture 18. veka predstavljala delatnost Đerđa Bešenjeija, naročito knjiga Agisova tragedija, koja je u književnoj formi uobličila ideje nacionalnog preporoda i prosvetiteljstva. Čuvena je njegova rečenica: »Svaki narod je postao obrazovan na svom jeziku.« Pri kraju veka od prosvetiteljskih književnika i pesnika svojim delima i društvenim angažmanom naročito su se isticali Ferenc Kazinci, Jožef Karman i pesnik Mihalj Čokonai Vitez. Povećanje broja pismenih ljudi i učešće sve širih slojeva stanovništva u društvenom životu širilo je i krug čitalačke publike, a takođe i gledalaca predstava pozorišnih trupa, koje su nastupale po gradovima, plemićkim dvorovima i kurijama i u školama. U širenju prosvetiteljskih i preporodnih ideja značajnu ulogu imale su lože slobodnih zidara, u kojima su pripadnici aristokratije, plemstva, ali i pojedini predstavnici građanstva, zajednički sastavili zahteve za reformisanje društvenih i političkih odnosa. Postepene, ali široke i primetne, kulturne i idejne promene koje su se u Mađarskoj odigrale u 18. veku položile su temelje reformskom radu sledeće generacije mađarskih političara koji su afirmisali modernu nacionalnu ideologiju i oslobodili društvo feudalnih stega u revoluciji 1848/1849. godine.
Društveni odnosi u 18. veku Strukturu mađarskog društva 18. veka umnogome su određivali odnosi koji su proisticali iz feudalnih privilegija. Na privilegijama se bazirala ne samo društvena uloga i politička vlast plemstva već i građana, pojedinih oblasti, ali i poseban politički položaj Sasa, Srba i Hrvata. Mađarsku su odlikovale izražene društvene, verske, etničke i jezičke različitosti. U njoj je živelo sedam brojnijih etničkih skupina, postojale su četiri priznate i više tolerisanih konfesija. Društvo se u osnovi delilo na četiri feudalna reda, u okviru kojih je dolazilo do daljeg raslojavanja u zavisnosti od materijalne snage, pravnog položaja, zanimanja i značaja pojedinaca, odnosno društvenih skupina. 208
Na vrhu feudalne piramide stajalo je više sveštenstvo (praelati), odnosno prvi red. U njega su spadali episkopi i arhiepiskopi. Zajedno sa nižim sveštenstvom, krajem veka bilo je 20.000 sveštenika. Zahvaljujući prostranim posedima, moralnoj i političkoj snazi, koju je podsticala država, igrali su nesrazmerno veliku ulogu u životu stanovništva u odnosu na svoj broj. Odlučujući društveni činilac – svetovno plemstvo bilo je znatno mnogobrojnije. Mada je, u cilju zaštite poreske moći zemlje, praksa masovnog primanja u plemićki stalež tokom 18. veka ukinuta, prema popisu iz 1787. godine u Mađarskoj je živelo oko 413.000 plemića (u užoj Mađarskoj 330.000, u Erdelju 64.000, u Hrvatskoj i Slavoniji 19.000), čineći gotovo 4,1% stanovništva. Iako su privilegije uživali svi plemići, bez obzira na svoj materijalni položaj, plemstvo se do 18. veka u znatnoj meri podelilo na slojeve sa neretko sučeljenim interesima. Na vrhu plemićkog društva nalazila se aristokratija (barones) ili drugi red od preko 150 domaćih aristokratskih porodica i preko 200 porodica naturalizovanih stranih plemićkih porodica koje se, većinom, nikad nisu doselile u zemlju. Više plemstvo su činile porodice sa kneževskim, grofovskim i baronskim titulama i sa prihodima od nekoliko stotina hiljada forinti godišnje. Oni su bili nosioci najviših državnih (palatin, zemaljski sudija, hrvatski ban, vodeće funkcije u najvišim državnim organima) i vojnih funkcija ili imenovani za glavne župane županija. Štaviše, na najvišem nivou došlo je do ujedinjenja svetovnog i duhovnog plemstva u ličnostima episkopa i arhiepiskopa koji su do kraja 18. veka gotovo isključivo poticali iz aristokratskih porodica. Treći red, odnosno plemstvo (nobiles), prema veličini svojih poseda i mesta u upravnoj organizaciji, delilo se na više kategorija. Samo 25%–30 /o plemstva raspolagalo je posedima, dok je preostali deo imao samo celinu, deo kmetovske sesije, ili je bio potpuno bez zemlje. Gornji sloj plemstva činilo je imućno posedničko plemstvo (nobiles benepossessionati). Njihovi članovi su obavljali dužnosti u centralnim državnim organima, češće u organima županije, ili su postajali oficiri stajaće vojske i kraljevske garde. Krajem veka bilo je oko 3.000 ovakvih porodica sa posedima do 10.000 katastarskih jutara. Manje posede i manje značajne dužnosti u županijskoj upravi (u centralne državne organe retko su dospevali) imalo je posedničko plemstvo (nobiles possessionati) koje je, sem poseda, imalo bar nekoliko kmetova i želira, pa do nekoliko sela. Postojalo je više hiljada porodica u ovoj skupini. Najbrojniju grupu od sedamdesetak hiljada porodica činilo je sitno plemstvo, koje je raspolagalo malim posedima, često manjim i od kmetovske sesije. Donje slojeve ove kategorije, pa i plemstva u celini, činilo je kurijalno (nobiles unius sessionis, curialistae) i armalno plemstvo (nobiles armales, armalistae). Kurijalisti su imali zemlje veličine kmetovske sesije, ali je ta zemlja imala status slobodne plemićke zemlje, za razliku od poseda armalnih plemića. I jedni i drugi bili su obavezni da plaćaju županijski porez, tj. domestiku, ali kurijalisti nisu plaćali državni porez. Zbog obaveze plaćanja poreza (taxa) zvali su ih taksás nemes, taksások, plemićima koji plaćaju taksu. Način života i razmišljanja sitnih plemića često se veoma malo razlikovao od seljačkog. Bavili su se zemljoradnjom, zanatima, iz njihovih redova poticali su brojni intelektualci, advokati, lekari, učitelji, nastojnici imanja, popovi, niži službenici, pa i krčmari. Treba ipak istaći da je – bez obzira na velike razlike u društvenom i političkom životu, materijalnom stanju, načinu života, nivou obrazovanosti između aristokratije, posedničkog plemstva i sitnih plemića, i bez obzira na njihove različite interese koji su iz toga proisticali – 209
plemstvo u celini istupalo jedinstveno naspram svih pokušaja bečkog dvora da naruše mađarski staleški ustav ili samostalnost zemlje. Pri tome im je primer Češke posle 1620. godine bio opominjući: dvor je postigao da progonom i podelom ustaničkog plemstva i stvaranjem novog stranog sloja plemića Češku pretvori u zemlju po svemu lojalne aristokratije. Bez obzira na činjenicu što plemstvo više nije, kao u prethodnom veku, predvodilo borbu za staleške privilegije i versku toleranciju i u političkom životu Habzburške monarhije više nije igrala tako značajnu ulogu kao pre, gledano u celini, od četrdesetih godina 18. veka opaža se jačanje položaja privilegovanih redova Mađarske. To je delimično prouzrokovano postepenom unutrašnjom konsolidacijom i obnovom političkog, društvenog i ekonomskog života, a delom usled porasta značaja Mađarske unutar Habzburške monarhije izazvanog ratovima sa Pruskom. Važan deo mađarskog društva bili su stanovnici varoških naselja. Prema popisu Jozefa II, u Mađarskoj, Hrvatskoj i Erdelju bilo je ukupno nešto više od 600 takvih naselja sa preko 1,6 miliona stanovnika (18,8%). Od pomenutog broja je 61 mesto imalo status slobodnog kraljevskog grada, bilo je 548 trgovišta, a preostala varoška naselja imala su neki drugi status – poput hajdučkih gradova. Tokom 18. veka broj trgovišta se uvećao za više od stotinu, a gradova za 12. Bila su to, pre svega, naselja na nekadašnjim osmanskim teritorijama. Status svih tih naselja zasnivao se na feudalnim privilegijama, dobijenim od vladara ili od svetovne i crkvene vlastele, eventualno od Kraljevske komore, a ne na društvenoj i ekonomskoj razvijenosti naselja (ti elementi su bili samo jedan od kriterijuma). Zato je nivo društvene i ekonomske razvijenosti varoških naselja bio dosta šarolik i po razvijenosti ona su nekad prevazilazila manje gradove. Najvećim slobodama i pravima raspolagali su slobodni kraljevski gradovi. Status grada sticao se vladarevom darovnicom i njenim prihvatanjem na državnom saboru. Gradovi su bili direktno podređeni kralju, što im je garantovalo široka samoupravna prava, poseban sud u apelacionom postupku i zastupljenost na staleškom saboru. Izuzetost ispod jurisdikcije privatnih vlastelina osiguravala im je oslobođenost od feudalnih davanja. Gradovi su smatrani kolektivnim plemićima i uživali su sva prava koja su pripadala plemstvu. U privilegije građana spadalo je pravo glasa, obavljanje javnih dužnosti, oslobođenje od carine i tridesetine itd. U 61 kraljevskom gradu (u Mađarskoj 44, Erdelju devet, Hrvatskoj i Slavoniji osam) krajem 18. veka živelo je 485.000 ljudi (više od 5 /o stanovništva). Budim i Pešta su 1787. godine imali više od 50.000 stanovnika (što nije malo ako se uzme u obzir da su stotinu godina ranije bili gotovo potpuno razoreni). Većinu stanovništva gradova činili su seljaci, želiri, prevoznici, nadničari, sezonski radnici, 14 /o stanovnici sa građanskim statusom (oni su ujedno predstavljali četvrti rgd feudalnog društva), 3,5% plemići i oko 1% razni činovnici. Iako žitelji slobodnih kraljevskih gradova, uopšteno gledano, nisu uspeli da probiju okvire feudalnog svojstva statusa svojih gradova, ipak su im pomenute privilegije omogućile suštinski veće slobode i osetno bolje uslove za sveukupni ekonomski, društveni i kulturni život i razvoj od ostalih tipova naselja. Većinu varoši Mađarske predstavljala su trgovišta, odnosno varoši (oppidum) koje su imale manje privilegije od gradova, ali su se i između sebe razlikovale po širini soboda. Osnovno pravo trgovišta koje ih je razlikovalo od sela bilo je pravo držanja sajma, a dalje proširenje privilegija značilo je plaćanje feudalnih obaveza odsekom. Gotovo sve varoši su imale pravo izbora sudije i svojih zvaničnika, a magistrat mesta imao je (sem određenih predmeta koji su rezervisani za vlastelinski sud) pravo suđenja 210
varošanima, obavljao je administrativne poslove, razrezivao i ubirao porez. Neka trgovišta su uspela da dobiju mala kraljevska prava (regalia minora), dok je najveću slobodu predstavljala mogućnost otkupljivanja gotovo svih obaveza, a od 1820. godine i potpunog otkupljivanja. Varoši su se od gradova najuočljivije razlikovale u nesamostalnosti sudstva i izbora sudije, odnosno zvaničnika (neposredan uticaj vlastelina) i po podređenosti županijskoj jurisdikciji. Sem toga, varoši nisu smele da budu opasane zidinama i nikad nisu stekle pravo predstavništva na državnom saboru. Varoško veće je, u zavisnosti od stepena privilegija i brojnosti stanovništva, moglo nalikovati gradskom, ali i seoskom. Neke varoši bile su i veće i razvijenije od prosečnih kraljevskih gradova. Najviše ih je bilo u širokom luku koji je oivičio nizinske oblasti zemlje, dok su varoši sa najbrojnijim stanovništvom nastale u središnjim oblastima Alfelda. Većina stanovništva (gotovo 90%) bili su seljaci. Seljaštvo u pravnom pogledu nije predstavljalo stalež, te je bilo lišeno prava na zemljišnu svojinu i političko predstavljanje. Kako u pravnom, tako i u socijalnom pogledu, u redovima seljaštva postojale su znatne razlike. U društvenom pogledu na čelu seljaštva bili su slobodni seljaci: stanovnici Vojne granice, Jaskunskog i Hajdu okruga, Potiskog i Velikokikindskog distrikta, žitelji saskih sela i deo Sekelja u Erdelju, zatim potomci nekadašnjeg mađarskog graničarskog viteškog reda koji su uspeli da sačuvaju svoju slobodu. Većinu seljaštva činili su kmetovi. Međutim, termin kmet bila je više pravna nego socijalna kategorija. Postojala je velika razlika između želira i imućnih kmetova (hatökrös gazda). Ovi poslednji su često imali sopstvene sluge i želire. S druge strane, u načinu života seljaka i sitnog plemstva često je postojala neznatna razlika. Među seljaštvom postojale su vidljive razlike i u zavisnosti od geografsko-istorijske pripadnosti: seljaštvo u Prekodunavlju je u celini bilo materijalno bolje obezbeđeno i bolje živelo od seljaštva u istočnim krajevima zemlje. Nije bio bez značaja ni tip naselja u kojem je seljak živeo: u formalnopravnom pogledu stanovništvo trgovišta, kao i Velikokikindskog i Potiskog okruga, pripadalo je kmetstvu, ali svojim kolektivnim privilegijama uspelo je u znatnoj meri da olabavi feudalne stege i na taj način osigura sebi povoljnije uslove privrednog i društvenog života, za razliku od neprivilegovanih stanovnika sela koji su na svojim plećima osećali svu težinu feudalnih odnosa. Kmetovske obaveze bile su teške i raznovrsne: državi su plaćali porez srazmerno veličini svojih kmetovskih sesija; crkvi su plaćali desetinu od prinosa žitarica, ovaca, vina i meda; devetinu svojih proizvoda bili su obavezni da predaju vlastelinu, kome su još dugovali manja naturalna davanja i radnu rentu – rabotu.
Demografske i etničke prilike Tokom 18. veka stanovništvo Mađarske se, u poređenju sa drugim evropskim državama, naglo uvećalo i pored toga što su epidemije kuge 1708–1711. i 1738–1741, svaka pojedinačno, odnele nekoliko stotina hiljada žrtava (epidemija kuge 1738–1741, na primer, odnela je oko 300.000 života, odnosno oko 6% stanovništva zemlje). Tome je bitno doprineo prestanak stalnog pograničnog ratovanja i osmanskih pohoda, kao i činjenica da posle 1741. godine više nije bilo epidemija koje bi pokosile na stotine hiljada žitelja, te je povećanju broja stanovnika, sem masovnog useljavanja, napokon doprineo i prirodan rast stanovništva. Iznenađenje savremenika i kasnijih istraživača izazvala je ogromna razlika u broju stanovnika zabeleženih u popisima 1715–1720. i 1784–1787. Prema podacima prvog 211
popisa, posle proterivanja Osmanlija bilo je samo 2,5 miliona duša (kasnije su istoričari broj stanovnika na osnovu tog popisa cenili na tri do četiri miliona). Rezultati prvog modernog popisa stanovništva sa kraja 18. veka svedoče o 9,5 miliona žitelja, što znači gotovo četvorostruko povećanje broja stanovnika, u vreme kada je u Evropi najveći rast bio udvostručenje broja stanovnika. Po naredbi Jozefa II rezultati popisa stanovništva 1784–1785. provereni su i dopunjeni 1786/1787. godine (popis je obuhvatao Mađarsku, Erdelj, civilni deo Hrvatske i Slavonije). Prema njegovim rezultatima, u Mađarskoj je živelo 6.467.000, u Erdelju 1.441.000, a u Hrvatskoj 647.000 ljudi. Pridodajući tome i stanovništvo Vojne granice, dobija se broj od 9,5–9,6 miliona stanovnika. Imajući u vidu tadašnji stepen prirasta stanovništva, može se pretpostaviti da je pri kraju veka broj stanovnika Mađarske dostizao 10 miliona, a gustina stanovništva 31 stanovnik po kvadratnom kilometru. Udeo stanovništva Mađarske u ukupnom broju stanovnika Habzburške monarhije (23 miliona), iznosio je 43% (teritorijalno 55%). Posledice stopedesetogodišnje osmanske vlasti, rasparčanost zemlje i mnogobrojni ratovi u ovom razdoblju doveli su do temeljne promene etničke strukture Kraljevine Mađarske. Od 3,5 do četiri miliona stanovnika Mađarske, krajem 15. veka, prema svedočanstvima raznih crkvenih i vlastelinskih popisa, arhivske građe i toponima, 75%– 80% stanovnika činili su Mađari. Do kraja 17. veka taj odnos je smanjen na nešto iznad 50%. Masovna, spontana i organizovana imigracija tokom 18. veka taj odnos je na nivou Mađarske do 1790. godine snizila na oko 41,5%, a bez Hrvatske, Slavonije i Vojne granice na 52,5%. Time, ipak, srazmera Mađara u broju stanovnika Mađarske nije dostigla svoju istorijski najnižu tačku: usled daljih useljavanja tokom prve polovine 19. veka i gubitaka u događajima 1848/1849, prema podacima na štetu Mađara tendencioznog austrijskog popisa stanovništva iz 1850/1851. godine, udeo Mađara u užoj Mađarskoj opao je na 42,6%, a u odnosu na celokupno stanovništvo Mađarske na samo 36,5%. Jedan od odlučujućih činilaca koji su uticali na promenu etničke strukture stanovništva Mađarske bilo je vekovno useljavanje nemađara iz susednih zemalja. Od 15. do 18. veka pripadnici južnoslovenskih naroda i Rumuna useljavali su se na teritoriju Mađarske i Hrvatske pod snažnim pritiskom Osmanskog carstva. Najveći talasi useljenja vezuju se za velike turske pohode i austro-turske ratove. Tako, na primer, turski pohodi u prvoj polovini 16. veka postepeno su pridoneli iščezavanju mađarskog stanovništva iz delova Banata i oblasti između Dunava i Tise i njihovom naseljavanju srpskim stanovništvom. I tokom Petnaestogodišnjeg rata velika pustošenja pretrpelo je mađarsko stanovništvo erdeljske oblasti Mezešeg (Mezőség), gde se posle toga naselio rumunski živalj. Sličan efekat imala su i ratovanja 1657–1661. u Erdelju. Rumuni su doprli čak do severnih i istočnih delova Alfelda, odnosno do teritorija sekeljskih i saskih stolica. Tokom ratova je i u drugim oblastima najveće žrtve imalo nizinsko, pretežno mađarsko stanovništvo, dok je bolje zaštićeni brdski, većinom rumunski, slovački i rusinski živalj, pretrpeo manje gubitke. Usled toga, posle završetka ratova, kada je opustošena sela trebalo ponovo oživeti, oni su predstavljali većinu novog stanovništva. Pored pomenutih naroda, stizali su kolonisti iz Nemačkog carstva, ali u većem broju tek posle proterivanja Turaka iz Mađarske. Tokom 18. veka na suštinsku promenu etničke strukture, za razliku od prethodnog perioda, najveći uticaj nisu imali ratovi, već kolonizacija retko naseljenih regiona zemlje. Kolonizaciju je podsticala politika bečkog dvora usmerena na povećanje broja stanovnika 212
i smanjenje značaja mađarskog elementa Carevine – naseljavanjem Nemaca, ali i pripadnika drugih naroda pretežno u pogranične oblasti Mađarske. S duge strane, usled povoljnijih ekonomskih uslova i manjeg socijalnog pritiska, brojni stanovnici rumunskih i srpskih oblasti Osmanskog carstva odlučivali su se na imigraciju u Mađarsku (zanemarljiv broj imigranata odlazio je u oblasti Habzburške monarhije van zemalja krune svetog Stefana). Ekonomski i socijalni uzroci bili su jaki motivišući činioci i u procesu unutrašnjih migracija mađarskog, slovačkog, rusinskog i rumunskog življa. Izrazit primer razmera porasta stanovništva usled useljavanja predstavljaju Bačka, Krašovska, Torontalska i Tamiška županija: dvadeset godina posle Karlovačkog mira u Bačkoj županiji je popisano samo 30.868 lica, a na pomenutim banatskim teritorijama 30.000. Šezdeset sedam godina kasnije (1787) u Bačko-bodroškoj županiji je živelo 227.147 ljudi, a u pomenute tri banatske županije ukupno 565.070! Pomenuta unutrašnja migracija dovela je do primetne promene prostorne raspodele etničkih skupina unutar Mađarske. Još od kraja 17. veka, sa prenaseljenih zapadnih, severnih i istočnih oblasti zemlje (gde je u županijama živelo po stotinu i više hiljada stanovnika), stanovništvo se kretalo ka slabo naseljenim nizijskim teritorijama (sa jedva 3.000–4.000 stanovnika). Sada su to bili nekadašnji stanovnici koji su se vraćali u oblasti oslobođene od Osmanlija, ali je bio znatno veći broj kolonista koji su sada naseljavali opustele oblasti. U tom procesu, sem države, znatnu ulogu imale su individualne odluke migranata koji su se na selidbu u novooslobođene oblasti često odlučivali da bi izbegli feudalne obaveze i jak državni nadzor. Zemljoposednička klasa iz oblasti iz kojih se stanovništvo iseljavalo protivila se toj praksi, ali nije raspolagala efikasnim sredstvima za njihovo sprečavanje. S druge strane, vlastela sa posedima u opustelim oblastima rado je prihvatala migrante, jer je na taj način obezbeđivala radnu snagu. Kao rezultat useljavanja i unutrašnje migracije slovačko-mađarska jezička granica pomerila se 10–40 kilometara na jug – na štetu Mađara – najviše u Njitri, oblastima Ung i Zemplen i duž reke Hernad. Ranije mešovite oblasti postale su čisto slovačke. Slično je bilo i u županijama Bereg i Ugoča, gde su prema jugu pomerili svoje etničke granice Rusini. U županiji Ugoča u periodu od 1574. do 1775. godine broj rusinskih starešina porodica povećao se 13 puta, a mađarskih opao za jednu četvrtinu. Ipak, najveću teritorijalnu dobit u 18. veku ostvarili su Rumuni, kojih je u Erdelju početkom veka bilo manje od 250.000, u celoj zemlji 400.000–500.000, a pri kraju je njihov broj prevazilazio milion i po. Masovno su se useljavali u oblasti Tamiškog Banata, odakle je bečka vlada ponekad čak oružjem terala Mađare. Iz Erdelja je preko sto hiljada Rumuna migriralo u istočne delove Alfelda (županije Satmar, Bihar, Arad, delovi županije Bekeš). U županiji Bihar neposredno posle oslobođenja od Osmanlija, 1692. godine, popisano je 122 naseljena i 370 nenaseljenih mesta. Devedeset tri posto njihovog stanovništva činili su Mađari, a samo 7% Rumuni. Godine 1773. u istoj oblasti u 330 naselja većinu su činili Rumuni, a samo u 130 Mađari. Krajnji rezultat imigracije i unutrašnje migracije bilo je osetno sužavanje mađarskog etničkog prostora i njegovo usitnjavanje (između ostalih promena, srušena je i povezana mreža mađarskih naselja koja je još krajem srednjeg veka spajala mađarski etnički blok na jugoistoku Erdelja – Sekelji – sa centralnom mađarskom jezičkom oblašću) i nastajanje etničkih odnosa koji su karakterisali Mađarsku, ali i određivali okvire njenog političkog razvoja do Trijanonskog ugovora. Donje tabele prikazuju, na osnovu crkvenih popisa, popisa neplemićkog stanovništva i drugih onovremenih popisa, procenjenu etničku i versku strukturu 213
stanovništva Mađarske. Stanovništvo Mađarske 1790. godine U hiljadama Mađari Nemci Rumuni Slovaci Rusini Slovenci Hrvati Srbi Uža 3.574 724 739 1.062 356 33 101 158 Mađarska Erdelj 466 220 779 Vojna 69 44 89 325 388 granica Hrvatska 2 2 396 4 Slavonija 19 2 128 131 Ukupno 4.130 992 1.607 1.062 356 33 950 681 Stanovništvo Mađarske 1790. godine U% Mađari Nemci Rumuni Slovaci Rusini Slovenci Hrvati Srbi Uža 52,25 10,6 10,9 15,6 5,2 0,5 1,5 2,3 Mađarska Erdelj 30,4 14,3 50,8 Vojna 7,5 4,8 9,7 35,5 42,4 granica Hrvatska 0,5 0,5 98 1 Slavonija 6,8 0,7 45,7 46,8 Ukupno 41,5 10 16,2 10,1 3,6 0,3 9,6 6,8 Pripadnici različitih konfesija u Mađarskoj 1790. godine U hiljadama Katolici GrkoPravo- Evange- Kalvi- UniJevreji Ostali katolici slavni listi nisti tarci Uža 3.747 467 786 637 1.082 86 3 Mađarska Erdelj 147 161 684 218 286 34 2 1 Vojna 414 473 28 granica Hrvatska 399 4 1 Slavonija 146 131 3 Ukupno 4.853 628 2.078 855 1.400 34 88 4 Pripadnici različitih konfesija u Mađarskoj 1790. godine U% Katolici GrkoPravo- Evange- Kalvi- UniJevreji Ostali katolici slavni listi nisti tarci Uža 55,0 6,9 11,5 9,4 15,9 1,3 0,04 Mađarska Erdelj 9,6 10,5 44,6 14,2 18,6 2,2 0,1 0,1 214
Vojna granica Hrvatska Slavonija Ukupno
45,2
51,7
3,1
98,8 52,1 48,8
1,0 46,8 20,9
0,2 1,1 14,1
6,3
8,6
0,3
0,9
0,004
Iako se u periodu osmanske vlasti i tokom 18. veka etnička struktura stanovništva Mađarske bitno izmenila i od pretežno mađarske postala višenacionalna država u kojoj su Mađari ostali samo relativna većina, pravni sistem nije prilagođen promenjenim okolnostima. Zahtevi za emancipaciju narodnosti u okvirima Mađarske, u smislu sticanja kolektivnih prava zasnovanih na pripadnosti određenoj naciji, počeli su se javljati krajem 18. veka, u vreme afirmacije nacionalne ideje kod politički i nacionalno najsvesnijih etničkih zajednica. Zahtevi za prava negovanja svog jezika i nacionalne kulture do revolucije 1848/1849. godine, prerasli su u zahteve za korenitu izmenu političkog sistema zemlje: srpski, hrvatski i rumunski nacionalni programi predviđali su političko i teritorijalno odvajanje od Mađarske i neposredno vezivanje za dinastiju u okvirima Habzburške monarhije. Političko osvešćivanje i osamostaljenje nemađarskih naroda Mađarske odvijalo se u okviru savremenih evropskih kretanja i bilo je vezano za građanski preobražaj društva i političkog sistema, što je omogućeno tek revolucionarnim događanjima 1848/1849. godine. Krajem 18. veka staleško političko uređenje i feudalni privredni sistem još su bili prilično stabilni i u idejnoj sferi preovlađivala su shvatanja svojstvena tom sistemu: društvo se delilo po staležima ne po nacionalnoj ili klasnoj osnovi, a država je u nacionalnom pogledu bila nezainteresovana. Pojam mađarske nacije (natio Hungarica) u političkoj terminologiji označavao je plemstvo, bez obzira na maternji jezik i nacionalnu pripadnost. Pored Mađara koji su činili većinu plemstva, u njihovima redovima bio je i veliki broj i Nemaca, Slovaka, Srba, Rumuna i drugih. Politička prava nisu bila vezana za pripadnost mađarskoj naciji već plemstvu, te njima nije raspolagalo ni mađarsko neplemićko stanovništvo. Pojmom mađarske nacije od kraja 18. veka obuhvatano je neplemićko stanovništvo, ali širenjem nacionalnih i liberalnih ideja i, u skladu sa tim, političkih shvatanja, više nisu obuhvatani nemađarski narodi. Međutim, politička prava nisu sužena na pripadnike mađarske nacije, već su martovskim zakonima iz 1848. godine proširena na sve stanovnike Mađarske bez obzira na narodnost. U staleškom političkom i državnom uređenju Mađarske koje je opstajalo do 1848. godine od svih narodnosti Mađarske pravno je posebno regulisan položaj Hrvata, erdeljskih Sasa i Srba. Hrvati i Sasi su smatrani staleškim nacijama (natio) i imali su teritorijalnu autonomiju, dok su Srbi, na osnovu dobijenih privilegija, imali široku crkveno-školsku autonomiju (do kraja sedamdesetih godina 18. veka mitropolit je imao ingerencije čak i nad svetovnim licima). Slovaci, Rumuni, Rusini i drugi nisu imali odvojene staleške organizacije.
215
3. »DUGI« 19. VEK I (1790–1918) Od vladavine Leopolda II do revolucije (1790–1848) Nacionalno buđenje Mađara, pokret plemstva i mađarski jakobinci Kada je Jozef II na samrti povukao svoje protivustavne uredbe, u Mađarskoj je nacionalna euforija dostigla vrhunac. Odmah su počele pripreme da se kruna svetog Stefana, koju je Jozef II čuvao u Beču kao muzejski eksponat, vrati u Budim. Županije su za tu priliku organizovale posebne plemićke čete (banderije), koje su, pored vraćanja krune, bile zadužene i za njeno čuvanje. Organizovana su i velika narodna slavlja. U gradovima se odjednom više nije nosila »nemačka« građanska odeća, već je u modu ponovo ušla plemićka nošnja iz doba kuruca sa početka 18. veka. Vest o smrti cara stigla je u Budim istog dana kada i kruna, ali je objavljena nekoliko dana kasnije, da bi se sveopšte slavlje moglo privesti kraju. Ove spoljašnje manifestacije prikrivale su ozbiljne političke sadržaje. Jedinstveno odupiranje jozefinskim centralizatorskim težnjama u toj meri je povećalo samopouzdanje plemićko-nacionalnog pokreta da su njegove vođe počele da razmišljaju čak i o otcepljenju Mađarske od Austrije. Za ove svoje ciljeve pokušavale su da obezbede pomoć spolja. Vođeni su tajni razgovori sa pruskim dvorom o tome ko bi od pruskih prinčeva mogao da zauzme mađarski presto. Istovremeno se pojavilo mnogo brošura i političkih spisa o budućem uređenju Mađarske. Povod za ovakvu aktivnost bilo je zasedanje Državnog sabora, koji je, posle dvadeset pet godina pauze, sazvao novi kralj Leopold II za 6. jun 1790 (počeo je, u stvari, 10. juna u Budimu). Plemstvo je sistem Jozefa II shvatalo kao raskidanje društvenog ugovora zaključenog između vladara i plemićkog staleža. Raskid je davao pravo naciji (u to vreme se u naciju računalo samo plemstvo) da zaključi novi društveni ugovor. Nacrti ustava i programi reformi pokušavali su da daju osnove za zaključivanje novog društvenog ugovora. Od svih planova koji su se tada pojavili, težnje i zahteve plemstva najpotpunije i najdelotvornije objedinio je jedan od vođa plemićkog pokreta Peter Balog iz Oče, koji je bio i sudija kraljevskog Sudbenog stola (vrhovni sud). Prema njegovoj zamisli, pošto se Jozef II nije krunisao za mađarskog kralja, habzburška dinastija je izgubila pravo na mađarsku krunu i Mađarska bi trebalo da bude nezavisna u odnosu na ostale habzburške zemlje. Vodeću ulogu u njoj trebalo bi da ima srednje plemstvo (köznemesség), koje bi imalo prevagu u odnosu na aristokratiju i vladara. Uticaj staleža trebalo bi da dođe do izražaja u izvršnoj vlasti, u senatu, u sopstvenoj vojsci, u vođenju samostalne unutrašnje i spoljne politike, kao i u sopstvenoj monetarnoj politici i sopstvenom zakonodavstvu. Pored težnji za ograničavanjem vlasti kralja i aristokratije, u svoj ustavni nacrt srednje plemstvo je ugradilo i ideje prosvećenosti, Američke revolucije, kao i neke ideje Francuske građanske revolucije, uz naglašavanje da se pod »narodom i nacijom« podrazumeva plemstvo, i to posebno srednje plemstvo. Pored tradicionalne plemićke opozicije, javili su se i predstavnici prosvećenog plemstva i inteligencije. Oni – u početku privrženici ideja Jozefa II – predlagali su više reformi radi rešavanja mnogih problema društva. Njihov program je najpotpunije izneo Jožef Hajnoci. Kao programski ciljevi u njegovim lecima i spisima navedeni su ukidanje privilegija plemstva za neplaćanje poreza i ukidanje zabrane prema kojoj kmetovi ne mogu doći do zemlje, odnosno ne mogu učestvovati u vršenju javnih službi. Hajnoci i 216
njegovi saborci predviđali su i proširivanje prava na osnovu kojih neko može biti biran u državni sabor, kao i jednakost veroispovesti. Njihov zahtev za uspostavljanje državnog školskog sistema na nacionalnom jeziku predstavljao je prve korake ka izgradnji građanskog društva. I pored svoje odmerenosti, Hajnoci nije mogao da računa na podršku većine plemstva, koje je u euforiji nastaloj posle Jozefove smrti htelo pre svega da povrati svoje davnašnje povlastice. U suštini konzervativno, mađarsko plemstvo bilo je protiv toga da se poveća broj onih koji bi mogli uživati blagodeti novog ustavnog poretka. Leopold II je mađarski presto nasledio u kriznoj situaciji za habzburšku dinastiju. Još se nije bio završio poslednji austro-turski rat, a suparnička i na uspehe Habzburga zavidna Pruska već je bila mobilisala svoju vojsku. Pored toga, u više provincija Carstva došlo je do separatističkih protivdinastičkih pobuna i pokreta (na primer, Belgija je proglasila otcepljenje od Habzburške monarhije), a ni na zapadnim granicama Carstva, zbog Francuske revolucije koja je u osnovi pretila opstanku feudalnog sistema, situacija nije bila povoljna. Leopold II je imao već četvrtvekovno vladarsko iskustvo, mada je svoje vladarske sposobnosti dotad mogao da pokaže samo na čelu jedne habzburške sekundogeniture, kao što je bila Kneževina Toskana. Međutim, i to je bilo dovoljno da novi vladar pokaže svoju privrženost idejama prosvećenog apsolutizma. Njegovi opšti vladarski ciljevi nisu se mnogo razlikovali od ciljeva njegovog starijeg brata Jozefa II, ali su se razlikovali metodi njegovog vladanja, koji su bili prilagodljiviji. Važnim je smatrao mudrost, hladnokrvnost i strpljivost. Nije prezao ni od toga da se koristi radom tajne policije. Zahvaljujući svojim političkim sposobnostima, uspeo je sve konce zamršenih političkih odnosa da zadrži u svojim rukama. Plemstvo austrijskih pokrajina smirio je tako što je ukinuo uredbe svog prethodnika za regulisanje urbarijalnih odnosa i obavezu plemstva da plaća porez. Umirio je Prusku (konvencija iz Rajhenbaha), a sa Portom je zaključio Svištovski mir. U isto vreme svoju poziciju je ojačao i u Mađarskoj. Plemstvo je lišio spoljnog (pruskog) saveznika, a u isto vreme uspeo je da pridobije saveznike u mađarskom građanstvu, koje je tada pretežno bilo nemačkog porekla. Dozvolio je sazivanje Srpskog nacionalnog sabora u Temišvaru 1. septembra 1790. i podržao je zahtev Srba za teritorijalnu autonomiju. Pomoću svojih plaćenika objavljivao je letke protiv mađarskog plemstva, a čak je podbunjivao kmetove protiv njihovih spahija, obećavajući im kraljevsku podršku. Kada se Državni sabor 11. novembra 1790. iz Budima preselio u Požun (današnja Bratislava), nisu bili vidljivi veliko nacionalno ushićenje i revolt mađarskog plemstva iz proleća te godine. Umesto proširenja staleških prava, postignut je kompromis između plemstva i vladara, tako da je mađarsko plemstvo uspelo da zadrži svoje dotadašnje privilegije. Zakoni doneseni na ovom saboru, a koje je vladar proglasio naredne (1791) godine, inaugurisali su državnopravnu samostalnost Mađarske u okviru Habzburške monarhije bar na papiru. Na primer, u 10. članu zakona 1790. konstatovao je da je Mađarska »slobodna i nezavisna u svojoj unutrašnjoj državnoj upravi, kojom se upravlja na osnovu njenih zakona i običaja«. Nizom zakona regulisano je vođenje državnih poslova većinom na bazi propisa iz vremena pre Jozefa II. Mađarska je ponovo dobila svog palatina – namesnika (vicekralja), istina iz dinastije Habzburga. Palatin je postao četvrti vladarev sin, osamnaestogodišnji Leopold Aleksandar. Značajna je bila i saborska regulativa, koja se odnosila na crkve, prema kojoj je zadržan primat Katoličke crkve, ali su i ostalim takozvanim »nedržavnim crkvama« (protestantskoj i pravoslavnoj) obezbeđeni skoro isti uslovi za rad i isti status. 217
Pristalicama prosvećenih reformi nadu za društvenopolitički preobražaj davalo je to što je u više slučajeva sam kralj Leopold II predlagao reforme. Tako je izdao naredbu da se do narednog staleškog sabora pripreme reforme u poreskoj, ekonomskoj, državnopravnoj, verskoj, kulturno-prosvetnoj, sudskoj i vojnoj oblasti. Pristalice reformi su počele da nude vladaru svoje planove reformi. Međutim, vladar je umro 1792, a poslednja komisija koja je trebalo da predloži potrebne reforme i promene u određenoj oblasti završila je rad tek 1795. Do tada su se opšte okolnosti u potpunosti izmenile i pripremljeni predlozi nikad nisu stigli do sabora. Do 1792. godine postalo je jasno da se u Francuskoj ne vodi borba između staleža i kralja nego za temeljnu reformu društva, za ukidanje staleža i stvaranje građanskog društva. I oni čija se vlast zasnivala na privilegijama, a i oni koji su se borili za ukidanje tih privilegija, pomoć su očekivali od vladara. Delovanje vladara u pravcu proširivanja prava kmetova i građanstva, kao i za rešavanje verskog pitanja u duhu prosvećenosti, davali su nade onima kojima je cilj bilo reformisanje celokupnog društveno-ekonomskog sistema. Car i kralj Leopold II, da bi onemogućio slične događaje kao u Francuskoj, zaista je započeo, u duhu prosvećenosti, sa pripremama ustavne reforme, kojom bi svoje saborsko predstavništvo dobili i društveni slojevi koji nisu bili pripadnici povlašćenih klasa. Njegovi politički metodi su, međutim, ukazivali na to da on stvarno nije želeo da prekine s apsolutističkim načinom vladanja. Vreme mu, međutim, nije dozvolilo da svoj naum sprovede u delo, jer je 1. marta 1792. preminuo. Promene na prestolu olakšale su iznalaženje zajedničkog jezika između mađarskog plemstva i habzburške dinastije. Novi car i kralj Franc I (1792–1835), suprotno zamislima svoga oca, nije bio pristalica novih ideja o društvenom ustrojstvu i želeo je da ojača staro društveno uređenje. On je već 20. maja 1792, dok još nije bio ni krunisan za kralja (krunisan je 6. juna 1792), sazvao novi državni sabor, koji je radio nešto više od mesec dana (do 27. juna 1792). Na saboru su doneti i neki zakoni koji su odgovarali pobornicima reformi (na primer, o uvođenju mađarskog jezika kao posebnog predmeta u školama na teritoriji Mađarske, zatim o podređivanju rudarstva Mađarskoj komori), ali i neki drugi zakoni (na primer, o odobravanju novčanih sredstava za rat protiv revolucionarne Francuske, ili o ukidanju Ilirske dvorske kancelarije, koja je bila ustanovljena na Temišvarskom saboru i koju je priznao Leopold II). Vođe pokreta iz 1790, koje su bile pripadnici i masonske organizacije, sa razočaranjem su gledale kako se menja raspoloženje u društvu u odnosu na reforme i samostalnost Mađarske. Svojih slobodarskih ideja ni dalje nisu hteli da se odreknu. Na čelo onih koji su se i dalje borili za samostalnost Mađarske u okviru Habzburške monarhije, pa čak i za njenu nezavisnost, došao je baron Laslo Orci. Pored Orcija, duša ovog pokreta je postao njegov lični sekretar Ferenc Sentmarjai. Pristalicama ove opcije je pošlo za rukom da prošire svoj uticaj pre svega u severoistočnim županijama (Bihar, Sabolč, Zemplin itd.). Svoje ideje su propagirali na sve moguće načine – na primer, osnivali su tzv. čitalačke kružoke, od kojih su najznačajniji bili u Budimu, Pešti, Velikom Varadinu (Nađvarad, današnja Oradea u Rumuniji) i Kesegu (Kőszeg). Veliki deo članstva ovih kružoka poistovetio se s idejama radikalnog demokratizma. Kao svoj cilj istakli su čak i borbu za građansku republiku i prihvatili revoluciju kao mogući put za ostvarenje te zamisli. Zbog toga su pristalice ovih ideja u tajnim policijskim izveštajima nazivane jakobincima. Ovim radikalskim krugovima, koji nisu mogli da pronađu legalne okvire delovanja, novu mogućnost je ponudio opat Ignjat Martinović maja 1794. Martinović, koji je bio i franjevački redovnik, sveštenik u vojsci, univerzitetski profesor prirodnih nauka, tajni 218
agent Leopolda II, opat sasvarske opatije, dvorski hemičar i tajni agent novog kralja Franca I, nezadovoljnicima je ponudio mogućnost osnivanja tajne (revolucionarne) organizacije. U Ignjatu Martinoviću, čoveku visoke inteligencije, želja za promenama sjedinila se sa velikom obrazovanošću. Kada je uvideo da u sistemu kralja Franca više nema mogućnosti za napredovanje, odlučio je da pristupi organizovanju pokreta koji bi objedinio protivnike tadašnjeg režima. Martinović je osnovao dva društva na principima organizacije slobodnih zidara. Za pripadnike plemstva naklonjene novim reformama osnovao je jednu širu organizaciju Društvo reformatora (Reformátorok Társasága), čiji je cilj bio, uz uvođenje društvenih reformi, i borba za nezavisnost Mađarske. Druga organizacija bilo je Društvo slobode i jednakosti (Szabadság és Egyenlőség Társasága), čiji je osnovni cilj bio društveno preuređenje u Mađarskoj na principima građanskog društva. Obe organizacije su svoje ciljeve želele da ostvare uz pomoć Francuske. Organizovanje ovog pokreta trajalo je nekoliko meseci. Obe organizacije su imale ukupno nekoliko stotina članova. Tokom leta 1794. Martinović i nekoliko njegovih pristalica su, zbog jedne doušničke prijave, bili uhapšeni. Krajem te godine počela je temeljna istraga i, na kraju, podnete su 53 prijave protiv članova tajnih organizacija. Na kraju postupka 1795. godine doneto je 18 smrtnih presuda, od kojih je sedam bilo i izvršeno. Dana 20. maja 1795. u Budimu su, pored vođe Martinovića, pogubljeni i direktori tajnih organizacija Jožef Hajnoci, Ferenc Sentmarjai, Janoš Lacković i grof Jakov Šigrai, kao i rukovodioci pokreta Pal Ez i Šandor Solarčik. Ostali učesnici pokreta, a među njima najistaknutiji mađarski intelektualci toga vremena i pristalice reformi, kao što su bili književnici Ferenc Kazinci ili Janoš Batšanji, osuđeni su na duže vremenske kazne i bili su pozatvarani u tvrđave Kufštajn i Špilberg.
Mađarska za vreme Napoleonovih ratova Od Franca I sva osmorica njegove braće bila su sposobnija i kao vojskovođe, i kao palatini namesnici, i kao upravitelji raznih delova Habzburškog carstva. I pored svoje ograničenosti, Franc I je još za vreme života svog ujaka Jozefa II bio pripreman za vladara. U zabeleškama njegovog vaspitača, grofa Koloreda, ne mogu se pročitati baš neke pohvale o sposobnostima budućeg vladara, jer je Franc bio sebičan, nepoverljiv, sumnjičav, surov, plašljiv i trome pameti. Sam Jozef II je uvideo da njegov naslednik nema potrebne vladarske sposobnosti i da ga jedino odlikuje privrženost redovnom i sistematičnom radu u smislu prvog činovnika države. Franc I, iako je imao visoko mišljenje o svom stricu, od njegovih metoda kasnije je jedino prihvatio težnju za koncentracijom moći u rukama vladara. Mada ga je otac za vreme svog kratkog vladanja upućivao u državne poslove, kada je umro, Franc se, uspaničen, oslonio isključivo na svoje savetnike, pošto nije imao sopstvenu zamisao o potrebnim reformama i načinu vladanja. Prilikom izbora svojih savetnika, međutim, nije se rukovodio njihovim sposobnostima nego njihovom privrženošću. Zato je mnoge postavljao na pogrešna mesta. U odnosu na svoje prethodnike, možda je u najvećoj meri koristio metode i usluge tajne policije, koja je za vreme njegove ne kratke vladavine stekla veliki uticaj u državnom aparatu. Pomoću nje Franc se trudio da onemogući svaku promenu, svaki spoljašnji uticaj koji je bio u duhu tog vremena, iako je vladao u veoma burnom i dinamičnom vremenu. Bio je to period Francuske revolucije, Napoleonovih ratova, pojave novih ideja (kao što je liberalizam i nacionalizam) itd. Umesto da je državna vlast brzo i prikladno reagovala na promene, koje je vreme nametalo, Franc se odlučio za 219
održavanje starog sistema i onemogućavanje novih uticaja. To je odlikovalo Habzburšku monarhiju (a u okviru nje i Mađarsku) za vreme njegove vladavine. Posle obračunavanja režima sa pristalicama slobodarskih ideja i njihovim tajnim organizacijama strah je zavladao u zemlji. Progoni intelektualaca, pa čak i onog dela plemstva koje je aktivno učestvovalo ili bilo naklonjeno nacionalnom pokretu sa početka devedesetih godina, postali su svakodnevni. Mnogi nosioci visokih državnih funkcija su smenjeni. Osnovne smernice upravljanja državom odredio je nadvojvoda Leopold Aleksandar, palatin Mađarske, u svom memorandumu iz 1795. On je bio za uvođenje jake državne administracije, za prisustvo nemačkih i čeških pukova u zemlji i za jačanje uticaja Katoličke crkve. Podržavao je pooštravanje cenzure i proširivanje mreže i nadležnosti tajne policije. Istovremeno se protivio proširivanju mreže seoskih škola jer je smatrao da čitanje i pisanje nisu za seljake, pošto bi znanje stečeno u školama promenilo njihov način razmišljanja. Učitelje i profesore smatrao je najvećim krivcima za neredovno stanje i širenje slobodarskih ideja. I pored ovakvog palatinovog mišljenja i nastojanja, on je uspeo da uspostavi dobre odnose sa Mađarima. Palatin Leopold Aleksandar, koji je bio zaljubljenik u hemiju, doživeo je tragičan kraj, kada je juna 1795. za jedno porodično slavlje pripremao vatromet. Došlo je do eksplozije u kojoj je zadobio teške opekotine i posle nekoliko dana je umro. Kralj Franc I je memorandum svog brata smatrao zaveštanjem i, kad je za novog mađarskog palatina namesnika septembra 1795. imenovao svog drugog mlađeg brata nadvojvodu Jozefa, preporučio mu je da u upravljanju Mađarskom postupi po uputstvima svog prethodnika. Nadvojvoda Jozef, u svojstvu mađarskog palatina, na čelu državne uprave proveo je više od pola veka. Njegova politička inteligencija, umerenost i nastojanje na zbližavanju dva dela Carstva umnogome su doprineli tome da je na prekretnici 18. i 19. veka došlo do izvesnog popuštanja, posebno u Mađarskoj, a i između zapadnog i istočnog dela Habzburške monarhije. Mnogi osuđenici iz vremena jakobinske zavere bili su oslobođeni, te su se mnogi ranije smenjeni funkcioneri (čelnici županija, nosioci visokih državnih funkcija itd.) vratili na svoja ranija mesta. Popularnost koju je stekao među svojim podanicima izazvala je sumnje njegovog starijeg brata, cara i kralja Franca I, da Jozef želi da osnuje sopstvenu dinastiju, kako bi u potpunosti mogao da zavlada Kraljevinom Mađarskom. Zbog toga se Jozef povukao i tokom vremena odustao od mnogih većih projekata o modernizaciji Mađarske. Između 1793. i 1815. u Evropi je rat postao uobičajena pojava, a godine mira su sve više ličile na vanredne događaje. Habzburška monarhija je bila članica svake koalicije, koje su prvo htele da onemoguće širenje revolucije u Evropi, a zatim su se borile protiv širenja francuskog uticaja na starom kontinentu, pa i van njega. Mada je Habzburška monarhija u toku ovih ratova postigla i neke manje uspehe, ukupno gledano, ovi ratovi su joj naneli velike gubitke. Na primer, 1794. izgubljena je Belgija, a posle poraza 1797. izgubljen je i veći deo italijanskih poseda. Francuskoj je pošlo za rukom da izmeni kartu Evrope. To je imalo posledice i za Franca I koji se 1806. odrekao titule cara Svetog rimskog carstva (od 1804. nazivao se naslednim carem Austrije). Najveći udarci za Monarhiju su, međutim, dolazili tek posle ovih zbivanja. Požunskim mirom, zaključenim 26. decembra 1805. posle izgubljene bitke kod Austerlica (2. decembra 1805), oduzeti su Monarhiji ne samo još neki italijanski posedi nego i Tirol i Vorarlberg, koji su bili sastavni delovi Austrije. Godine 1809. Franc I je kod Vagrama (Wagram) doživeo novi teški poraz. Posledica ovog poraza je bio mir u Šenbrunu (Schönbrunn), po kojem se 220
morao odreći 150.000 kvadratnih kilometara svoje teritorije i 3,5 miliona svojih podanika, a pored toga morao je Napoleonu još i da plati veliku ratnu odštetu. Izgledalo je da Austrija više neće biti među velikim silama. Narednih godina, iako nevoljno, Franc I je čak morao da uđe u savez sa Napoleonom. Prvo mu je dao ruku svoje kćeri Marije Lujze, a zatim je 1812. sa tridesetak hiljada vojnika Austrija morala da učestvuje u Napoleonovom neuspešnom pohodu na Rusiju. Na kraju, Austrija se, uz stranu pomoć, ipak oduprla Napoleonu i našla se na strani pobedničke koalicije. Godina 1813. i 1814. je već bila aktivan učesnik saveza koji je pobedio Napoleona. Vojska Habzburške monarhije je 1790. imala 300.000, a 1813. godine 550.000 vojnika. Vojnici koji su bili iz Mađarske svrstani su u 11 pešadijskih i devet husarskih konjičkih pukova (1809. ih je već bilo 15 i 12). Pored njih, u sastavu vojske nalazila su se još tri erdeljska i deset pukova iz Vojne krajine. To znači da je u vreme rata iz zemalja mađarske krune pod oružjem bilo oko 116.000 vojnika, tj. svaki 85. stanovnik zemlje. Posadu unutar pukova, nasuprot oficirskom kadru, činili su ljudi iz iste oblasti zemlje, koji su pored službenog (nemačkog) jezika mogli da koriste i svoj maternji jezik. Vojnici su većinom bili stacionirani u drugom delu Carstva, daleko od svog zavičaja. Pošto nije bilo dovoljno kasarni, vojska je bila smeštena i po kućama građanstva i kmetova, što je za njih bilo dodatno opterećenje. Do 1802. vojni rok je trajao doživotno ili do onesposobljenosti. Te godine on je skraćen na 10 godina za pešadiju i 12 godina za konjicu, a od 1841. skraćen je još za dve godine po rodu vojske. Tokom ovog perioda izmenjen je i način regrutacije. Državni sabor je odredio kvotu na nivou zemlje, posle čega je kvota podeljena između županija i opština. Prema tom principu, vojska se popunjavala dobrovoljcima, a ako njih nije bilo dovoljno, onda se pribegavalo nasilnoj regrutaciji. Od tridesetih godina 19. veka odlazak u vojsku određivan je u okviru jedne pozvane generacije izvlačenjem. Onaj ko je bio izvučen morao je otići u vojsku, ali, ako je bio dovoljno imućan, mogao je umesto sebe poslati nekog drugog kome je, naravno, morao da plati. Uzroci niza neuspeha austrijske vojske u ratovima protiv Napoleona nisu bili samo nazadno i prevaziđeno ustrojstvo armije Habzburškog carstva. Istinski revolucionarni duh francuske vojske i Napoleonovo ratničko umeće su predstavljali, bar u prvom ratnom periodu, veliku prednost u odnosu na austrijsku, a i na vojske nekih drugih zemalja protivfrancuske koalicije. Sposobnih vojskovođa bilo je i u austrijskoj vojsci (na primer, kraljev mlađi brat, nadvojvoda Karlo), a i na nižim nivoima komandovanja. Međutim, i pored toga, jedan od najvećih uzroka u neuspesima austrijske vojske bio je zaostali i dotrajali državni aparat Austrijskog carstva, koji nije imao nikakvu koncepciju ratovanja i bio je nesposoban da obezbedi potrebne potencijale (i ljudske i materijalne) za uspešno vođenje borbe. Pored toga, austrijska privreda se u tom periodu nije mogla meriti sa privredom Francuske. U Mađarskoj, u skoro dve decenije ratnog perioda, nije došlo do nekih značajnijih promena, i ona je bez većih protivljenja podnosila sudbinu koja je zadesila Habzburšku monarhiju. Osnovica saradnje vladara i staleža (posebno plemstva) bio je zajednički strah od širenja revolucije. Napoleonov proglas Mađarima iz 1809, posle neslavno izgubljene bitke kod Đera (Győri szégyennap), da se otcepe od Austrije nije naišao na odjek u zemlji. Mada je Napoleon mađarsko plemstvo pozvao samo na otcepljenje i nije imao nikakvu nameru da se meša u unutrašnje (društveno-ekonomsko) uređenje Mađarske, nije bilo snaga koje bi nešto mogle da učine. Doduše, čak i malobrojna inteligencija i plemstvo opredeljeno za reforme i promene, u Napoleonovoj ponudi videli su novu 221
zavisnost, jer, ako bi se i odrekli zavisnosti od Habzburga, novog kralja bi im nametnuo Napoleon. S druge strane, u to vreme interesi vladara i plemstva su se, osim ideološke povezanosti, susreli na još jednom polju, a to je bila konjunktura proizvodnje poljoprivrednih proizvoda. Naime, ratna dejstva su većinom zaobišla teritoriju Mađarske i ona je uspela da sačuva svoj ekonomski potencijal. U isto vreme brojnu vojsku je trebalo snabdevati. Zbog toga je potražnja mađarskih poljoprivrednih (i ne samo poljoprivrednih) proizvoda bila velika. Njihove cene su porasle, a posle 1795. i prinosi su bili veliki. Ova konjunktura, čiju je ekspanziju u neku ruku kočila nastupajuća inflacija, ipak je »prodrmala« celo mađarsko društvo koje je pretežno živelo od poljoprivrede. Viši slojevi su uspeli da ostvare dobru zaradu. Kontinentalna blokada uvedena 1806. još više je podsticala konjunkturu i povoljno uticala na celokupnu privredu. Ova saradnja je, naravno, u mnogim slučajevima iziskivala i žrtve. Novi kontingenti vojske i porezi za njeno izdržavanje u proseku su se određivali u okviru ustavnih odredbi na državnim saborima, koji su za oko dve decenije ratnog perioda bili srazmerno česti (1796, 1802, 1805, 1807, 1808. i 1811–1812). U isto vreme, kada je to bilo potrebno, županije su pružale pomoć u ljudstvu i materijalnim dobrima i mimo sabora. Plemstvo je čak samo ponudilo vladaru da će za vreme vanrednih prilika plaćati određeni porez za izdržavanje vojske i odbranu zemlje (na saboru 1807). Mađarska je svoj danak plaćala i krvlju svog stanovništva, jer je procenjeno da je njen gubitak za vreme ratnog perioda bio oko 150.000 ljudi. Najveće terete rata podnosilo je seljaštvo, tj. niži slojevi društva. Plemstvo je nerado učestvovalo u ratnim zbivanjima. Na primer, vladar je više puta naređivao da plemićke čete učestvuju u vojsci (insurekcija), što je u početku plemstvo i prihvatilo, ali se, u stvari, samo jednom sukobilo sa Napoleonovom vojskom, i to 1809. kod Đera, na svojoj teritoriji, i bilo strahovito poraženo. U isto vreme i sam habzburški dvor je kočio razvoj tzv. mađarske plemićke vojske (davanjem nesavremenog naoružanja, nepružanjem potrebnog stručnog oficirskog kadra itd.), jer je smatrao da bi ona vrlo lako mogla da postane opasno oruđe u rukama mađarskog plemstva ako bi došlo do ozbiljnijeg suprotstavljanja plemstva interesima Habzburga u Mađarskoj. Mada je Mađarska uglavnom bila pošteđena ratnih razaranja, ipak je njene zapadne krajeve pustošila francuska vojska. Zato su njene zapadne županije Mošon i Šopron posle godinama bile oslobođene plaćanja bilo kakvog poreza. Konjunktura privrede je takođe imala svoju cenu. Najveći kupac proizvoda bila je država, koja je za vreme ratnih godina imala stalni deficit. Na primer, 1810. državni dug je bio dvanaest puta veći od godišnjeg prihoda Habzburške monarhije (Mađarska je obezbeđivala trećinu celokupnog državnog prihoda, mada to, zbog nerazvijenosti njene privrede, nije bilo srazmerno njenom udelu u stanovništvu i teritoriji Monarhije). Manjak je pokrivan izdavanjem papirnih novčanica, što je prouzrokovalo inflaciju. Vlada je između 1810. i 1816. sprovela više devalvacija. Plemstvo, koje je dotad imalo koristi od konjunkture, bilo je u velikim gubicima jer je posle toga automatski opadala vrednost njihovih prihoda. Zbog toga je na državnom saboru održanom od 29. avgusta 1811. do 26. maja 1812. došlo do sukoba između kralja i plemstva, jer je plemstvo dovelo u pitanje pravo vladara da, bez odobrenja sabora, sam odlučuje o emisiji papirnih novčanica. Od 1814. dvor se osećao sve snažnijim u odnosu na mađarsko plemstvo (posebno posle Bečkog kongresa) i sve je više zapostavljao mađarski plemićki ustav i prava plemstva,
222
koje tada već nije imalo snagu (kao 1790) da bi uspešno moglo da se odupre dvorskom apsolutizmu. Zbog toga Franc I od 1812. do 1825. nije ni sazivao Mađarski državni sabor.
Privredni život Okvire mađarskog ekonomskog razvoja određivala je ukupna ekonomska politika Habzburške monarhije, koja je imala tri osnovne smernice: povećanje državnog prihoda, snabdevanje austrijskih naslednih pokrajina poljoprivrednim proizvodima i sirovinama za industrijsku proizvodnju i zaštitu austrijske industrije, odnosno obezbeđivanje monopola za industrijske proizvode ovih pokrajina. Najvažnije oruđe za postizanje ovih ciljeva bio je sistem dvojne carine u okviru Carstva. Ovaj carinski sistem je nastojao da održi postojeće stanje i podelu rada između dva dela Habzburške monarhije. Preko zabrana i visokih carina onemogućavan je ulazak industrijskih proizvoda razvijenijih zapadnih zemalja u Carstvo, dok su istovremeno mađarski poljoprivredni proizvodi usmeravani na tržište austrijskih pokrajina, i tako sprečavan i onemogućavan razvoj mađarske privrede. Na državnim saborima Mađarske neprekidno se raspravljalo o nepogodnom carinskom sistemu, ali, osim izmene nekih carinskih stopa, nisu postignuti značajniji rezultati. Među iznimke su spadali zakoni sa sabora iz 1840, koji su olakšali osnivanje preduzeća po kapitalističkom modelu i regulisali mogućnost dobijanja kredita za ovakve poduhvate. Sveobuhvatnu ekonomsku reformu tek je četrdesetih godina sprovela liberalna opozicija. Ona se zalagala za preuređenje ekonomskih odnosa dveju polovina Carstva na bazi ravnopravnosti. Unapređenjem domaće privrede, umesto države, bavila su se razna građanska udruženja: Zemaljsko udruženje za unapređenje industrije i zanatstva (Országos Védegylet), Mađarsko industrijsko (zanatlijsko) udruženje (Magyar Ipar Egyesület), Društvo za osnivanje fabrika (Gyáralapitó Társaság) itd. Stanovništvo Mađarske se pretežno bavilo poljoprivredom. Povećanje broja stanovnika i razvoj privrede u naslednim austrijskim pokrajinama, tj. u zapadnom delu Carstva, davali su jak podstrek razvoju mađarske poljoprivrede i proizvodnji sirovina. Ovu potražnju je, pre svega, zadovoljavala proizvodnja na velikim posedima, čiji su vlasnici pretežno bili pripadnici viših slojeva plemstva. Proizvodnja većeg obima na srednjim i sitnijim posedima, pre početka konjunkture, za vreme Napoleonovih ratova, postojala je samo u južnim i središnjim krajevima Mađarske, i to posebno na teritoriji tzv. varošica, kao i u krajevima poznatim po proizvodnji vina (Jegra, Tokaj itd.). U prvoj polovini 19. veka u proizvodnju većih razmera uključila su se i prekodunavska (Dunántúl) područja, kao i veća sela u Podunavlju i u središnjim delovima Mađarske. Mađarska poljoprivreda je počela da se razvija i u kvalitatitvnom i u kvantitativnom smislu. Počelo se s isušivanjem močvara i krčenjem šuma, čime je uvećavana površina obradive zemlje. Poboljšavao se i kvalitet oruđa za obradu zemlje. Umesto drvenih plugova, počeli su se koristiti polumetalni plugovi. Na majurima (spahilucima) pojavila su se još neka poljoprivredna oruđa – metalne drljače, vršalice na konjsku vuču itd. Do izvesne modernizacije došlo je i na sitnim posedima, ali su oruđa seljaka većinom još bila od drveta. Godine 1828. u dve trećine opština već je korišćen tropoljni način obrađivanja zemlje, mada je u nekim zaostalijim krajevima još korišćen i dvopoljni način. U isto vreme, na najbolje i najmodernije opremljenim spahilucima već se uvodio i sistem plodoreda prilikom obrade zemlje. Povećanje plodnosti zemlje ipak nije bilo na potrebnom nivou, pošto se za veštačko đubrivo još nije znalo, a stajskog đubriva je bilo malo, jer se, u odnosu na površinu obrađene zemlje, držalo malo stoke. 223
Počelo je gajenje novih vrsta biljaka (detelina, lucerka itd.). Sve veće površine zasejavane su pšenicom, iako u nekim delovima zemlje to nije preovladalo jer je osnovna sirovina za hleb bio raž. Od biljaka koje je trebalo okopavati najrasprostranjeniji je bio kukuruz, i to pre svega u delovima zemlje gde su živeli Rusini i Rumuni. Krompir, čija je proizvodnja u 18. veku još bila pod državnom kontrolom, tokom prve polovine 19. veka rasprostranio se u celoj zemlji i brzo je postao jedna od osnovnih namirnica. Proizvodnja duvana se počela razvijati posle uvođenja kontinentalne blokade početkom veka. Od industrijskih biljaka počelo se sa gajenjem šećerne repe. Uvođenjem novih tehnologija proizvodnje dalje se razvijala proizvodnja vinove loze i vinarstvo. Najvažnija grana stočarstva bila je uzgoj goveda. U ovom razdoblju se sve više proširio stajski uzgoj stoke, ponegde zbog smanjenja površina pašnjaka, a ponegde zbog sve veće potrebe za đubrivom. Počelo se i sa selektiranjem rasa i uzgojem novih i boljih vrsta. Tako se za srazmerno kratko vreme s uzgoja tzv. sivog mađarskog goveda prešlo na uzgoj vrsta uvezenih iz inostranstva, pre svega iz Švajcarske. Poboljšanje uzgoja uopšte i uzgoja boljih vrsta konja pomagala je i država, i to najviše radi vojnih potreba. Za prevoz su se u to vreme konji više upotrebljavali od volova, ali seljaci su pretežno volove i dalje koristili za obradu zemlje. Značajan je bio i uzgoj svinja (koje su uglavnom još držane van obora), pre svega za izvoz. U najvećoj meri se razvijalo uzgajanje ovaca, jer je potreba austrijskih predionica za vunom bila velika. Vuna je dvadesetih godina bila najznačajnija izvozna sirovina Mađarske. Sve su više, zbog kvaliteta vune, gajene merino ovce. Prva polovina 19. veka i u oblasti zanatstva i industrije bilo je vreme promena i razvoja. Pored modernizacije, još je dugo uporedo opstao i način zadružnog privređivanja, odnosno kućne radinosti. To se, pre svega, odnosilo na proizvodnju određenih tkanina, grnčarije, drvenih predmeta itd. U nekim delovima Mađarske (u županijama Vaš, Arva, Sepeš, Šaroš i drugim) ovaj način privređivanja bio je veoma rasprostranjen u seljačkim domaćinstvima. Razvijala se i zanatska proizvodnja, koja je imala cehovski (esnafski) karakter. Između 1785. i 1846, prema proceni, broj zanatlija se gotovo udesetostručio i iznosio je 300.000. Istovremeno je sistem organizacije cehova već počinjao da slabi. Esnafi su u sve većoj meri gubili svoj značaj u gradovima. Nisu mogli da izdrže sve veću konkurenciju industrije (posebno inostrane), ni u kvalitativnom, a ni u kvantitavnom smislu. Na opadanje njihovog uticaja ukazuje i to što je bilo sve više onih koji su se zanatskom proizvodnjom bavili van esnafskog sistema. Esnafi su se i dalje čvrsto držali svojih privilegija i monopola, ali sa sve manjim uspehom. Za budućnost mađarske privrede mnogo je važnija bila pojava manufaktura, pa čak i nekih većih fabrika. Konjunktura sa početka 19. veka dala je podsticaj nastanku železara i drugih fabrika za proizvodnju oružja i mašina (pre svega, poljoprivrednih mašina i oruđa). Među tim industrijskim postrojenjima bilo je i onih koja su raspolagala znatnijim kapitalom, te su bila obrazovana kao akcionarska društva. Najznačajnije su bile železare i fabrike u Muranju (Murányi Unio Rt) i u Rimi (Rimai Vasmüvek Rt). Osnivači ovih fabrika i akcionarskih društava bili su pripadnici plemstva (aristokratije) i tada još malobrojnog krupnog građanstva. Zbog narudžbina vojske, ali i zbog potreba seoskih domaćinstava, nastale su i nove tekstilne manufakture u kojima su najčešće radili pripadnici seljačkog sloja. U periodu između 1790. i 1815. postojalo je 116 industrijskozanatskih preduzeća, među kojima su najznačajnija bile železare, fabrike mašina, stakla i papira. U ovim industrijskim postrojenjima na složenijim poslovima često su radili stručnjaci iz stranih zemalja. 224
Problemi koji su nastali posle doba konjunkture u vezi s unovčavanjem poljoprivrednih proizvoda naveli su vlasnike poseda, posebno velikih, da započnu sa preradom tih poljoprivrednih proizvoda. Najpre su se pojavile fabrike za proizvodnju šećera. Godine 1840. u Mađarskoj je već postojalo 25 šećerana, i to pretežno u vlasništvu latifundista. U to vreme se javljaju i prvi industrijski mlinovi. Najznačajniji je bio u Pešti. Osnovao ga je poznati mađarski reformator, grof Ištvan Sečenji. Na majurima (spahilucima i latifundijama) proizvodio se i alkohol. Širenje javnog rasvetljenja u gradovima i nekim većim mestima pospešilo je i preradu biljnog ulja. Usled razvoja prehrambene industrije, povećana je potražnja industrijskih mašina. U isto vreme, usled povećanja potreba industrije u austrijskom delu Carstva, stvoreni su uslovi za izvoz i nekih polugotovih i gotovih proizvoda. Najznačajnija grana zanatskoindustrijske proizvodnje do četrdesetih godina u Mađarskoj postala je proizvodnja gvožđa i mašina. Od tridesetih godina 19. veka u industrijskoj proizvodnji počele su da se koriste parne mašine. Najznačajnije i najmodernije fabrike mašina u tom periodu bile su fabrike Ištvana Vidača i Abrahama Ganca u Pešti. Pre 1848. razvoj saobraćaja još nije dostigao te razmere da bi znatnije uticao na rast mašinske industrije i proizvodnje mašina. U ovom slučaju izuzetak je jedino bila fabrika brodova i plovila u Starom Budimu (Óbudai hajógyár), koja je osnovana 1835. Pored metalne industrije, četrdesetih godina bila je značajna i tekstilna industrija. Privredni zakoni doneseni četrdesetih godina na saborima Mađarske, a pored toga i osnivanje raznih privrednih udruženja i asocijacija, najviše su uticali baš na razvoj ove industrijske grane, koja je ipak znatno zaostajala za tekstilnom industrijom austrijskog dela Carstva. Tada su osnovane i prve fabrike za proizvodnju porculana (u Herendu), keramike (Žolnai u Pečuju) i građevinskog materijala. Spoljnotrgovinska razmena Mađarske se u osnovi svodila na izvoz poljoprivrednih proizvoda i uvoz gotovih industrijskih proizvoda. U većem delu predrevolucionarnog razdoblja izvoz je nadmašivao uvoz. Do 1815. najznačajniji izvozni proizvod bila je vuna (dve petine celokupnog izvoza), a zatim i izvoz stoke i vina. U to vreme od industrijskih proizvoda u većim količinama izvozilo se samo gvožđe. Od ukupnog uvoza tri petine su sačinjavali tekstilni i još neki poljoprivredni proizvodi (na primer, šećer). Više od polovine mađarskog robnog prometa odvijao se sa Donjom Austrijom, a samo je jedna osmina celokupnog robnog prometa s inostranim zemljama. Najznačajniji inostrani partner Mađarske u tom vremenu bila je Otomanska carevina. U periodu 17901848. obim spoljne trgovine Mađarske povećan je za oko pet puta, ali je i tada bio manji nego, na primer, godišnji promet luke u Trstu. U prvoj polovini 19. veka formiranje jedinstvenog unutrašnjeg tržišta još je bilo u početnoj fazi. Mada je u većim gradovima bilo već prodavnica, pa čak i nekih robnih kuća koje su radile redovno, veći deo stanovništva se i dalje snabdevao na povremenim vašarima i od takozvanih putujućih trgovaca. Pored nerazvijenosti mreže puteva, stvaranje jedinstvenog unutrašnjeg tržišta otežavalo je i postojanje mnogih unutrašnjih (regionalnih, lokalnih) carina i taksa. U Mađarskoj je suvozemni saobraćaj bio razvijeniji nego rečni saobraćaj, jer većina reka nije bila plovna. U posmatranom periodu dužina kaldrmisanih puteva je sa 770 km povećana na 1.770 km. Veći deo ovih puteva nalazio se u razvijenijim zapadnim krajevima zemlje i vodili su prema Beču i Jadranskom moru. Mađarska roba je, zbog nedovoljne razvijenosti mreže puteva, često gubila svoja tržišta. Od vodenih puteva najznačajniji je bio Dunav. Od 1830. godine broj parnih brodova (posebno na Dunavu i 225
još nekim velikim rekama) znatno se povećao i oni su polako zamenjivali brodove na konjsku vuču (uz pomoć konopaca s obale). Novi način vodenog transporta je bio jeftiniji i brži. Mada su do 1848. bile izgrađene i prve železničke pruge (Pešta–Vac 1846, Pešta– Solnok i Bečko Novo Mesto–Šopron 1847), one se nisu koristile za prevoz robe. Osim nekoliko godina intenzivne konjunkture, u Mađarskoj se za vreme celog predmartovskog perioda osećala oskudica novca. Spahije, odnosno posednici i preduzimači, do kredita su do tada mogli da dođu jedino na već zastareli način: od nekih crkvenih fondova, odnosno određenih županijskih i državnih organa (kao što su bili siročadski stolovi ili razni legati itd.). Najrasprostranjenije je bilo uzimanje kredita na godišnji prinos poseda, što je zapravo bila blaga forma zelenaštva. Od bečkih i stranih banaka i štedionica kredite su mogli dobiti samo najbogatiji i najuticajniji aristokrati. Razlog za to nalazio se u samom sistemu mađarskog društva. Naime, u slučaju propasti, posed jednog mađarskog plemića nije mogao biti oduzet, i zato se na njega nije mogao uzimati hipotekarni zajam. Država je u tom pogledu štitila plemstvo, ali je time ujedno kočila i razvoj privrede, jer se onemogućavalo primenjivanje principa tada nastajućeg kapitalističkog privređivanja. Prve promene na tom polju desile su se tridesetih godina 19. veka, kada su, mimo specifičnih okvira mađarske privrede, nastale i prve značajnije novčane ustanove. Prva štedionica osnovana je 1835. pod imenom Brašovska štedionica (Brassói Takarékpénztár), dok je 1840. osnovana i prva značajna novčana ustanova – Prva peštanska domaća štedionica (Pesti Hazai Első Takarékpénztár). Naredne godine osnovana je i prva banka, koja je uspešno poslovala više od sto godina. To je bila Peštanska mađarska komercijalna banka (Pesti Magyar Kereskedelmi Bank). Do 1848. u Mađarskoj je osnovano 36 manjih i većih novčanih ustanova, koje su bile začeci mađarskog bankarstva, koje se razvilo u drugoj polovini, a posebno pri kraju 19. veka.
Društveni preobražaj U doba prosvećenog apsolutizma država je nastojala da utvrdi broj stanovnika i sprovede njihovo raslojavanje prema određenim kriterijumima, kao i da utiče na demografska kretanja. Razlozi nisu bili toliko naučni koliko pragmatični. Država je želela da zna tačan broj svojih poreskih i vojnih obveznika. Na osnovu više pokazatelja može se reći da je demografska slika Mađarske u prvoj polovini 19. veka pokazivala veliku šarolikost. Naime, pored stalnog poboljšanja, mogu se uočiti znaci krize feudalnog uređenja i prvi znaci stvaranja građanskog društva. Za period 1787–1851. ne raspolaže se tačnim demografskim podacima za Mađarsku, iako je i tada bilo popisa na nekim njenim teritorijama i u određenim regijama, kao i pokušaja popisa (koji su se odnosili na njenu celokupnu teritoriju). Međutim, ovi popisi nisu dali očekivane rezultate. Na osnovu zvaničnih podataka za zemlje pod vlašću mađarske krune (Erdelj, Hrvatska i Vojna granica), broj stanovnika se između 1787. i 1851. povećao sa 9.515.000 na 13.190.000. U tadašnjoj Evropi ovaj rast stanovništva smatrao se osrednjim. Prosečni rast od pet promila godišnje u posmatrane 64 godine skoro isključivo se može pripisati prirodnom priraštaju. Značajnija migracija bilo je samo useljavanje Jevreja, čiji se broj u datom razdoblju sa 85.000 povećao na 260.000– 270.000. Oni su se ranije useljavali iz zapadnih delova Monarhije (Austrije, Češke, Moravske), dok su u prvoj polovini 19. veka dolazili većinom s istoka, iz Galicije. Jedan mađarski demograf, Andraš Faj, između 1837. i 1846, na uzorku od 770.000 ljudi, posmatrao je demografska kretanja u zemlji. On je došao do zaključka da na svakih 226
1.000 stanovnika godišnje dolazi 40 novorođenih i 31 umrli. Ovakvi, srazmerno visoki postoci (rođenih i umrlih) svojstveni su predindustrijskim društvima, jer prvi uticaj industrijske revolucije na demografska kretanja bilo je smanjenje broja umrlih, ali i smanjenje broja rođenih; zatim je uspostavljena izvesna ravnoteža, tj. smanjen je i broj rođenih i broj umrlih (danas u Mađarskoj ovi podaci su: 12 rođenih i 13 umrlih godišnje na 1.000 stanovnika, što se približno podudara sa zapadnoevropskim podacima). Stopa smrtnosti bila je visoka zbog velike smrtnosti dece. Od hiljadu novorođenčadi prvu godinu svog života nije doživelo njih 288, svoju treću godinu 135 dece, a deset godina nije doživelo više od polovine njih. U to vreme u Zapadnoj Evropi stanovništvo se prepolovljavalo oko svoje 17. godine, dok se u Mađarskoj to dogodilo mnogo ranije. Već su neki savremenici upozoravali na ovaj problem, čije su uzroke videli pre svega u neorganizovanosti zdravstva, nehigijenskom načinu stanovanja, nemaštini (pothranjenosti), visokom procentu vanbračne dece itd. Među novorođenima bio je veći procenat muške dece, što je povećalo udeo muškaraca u odnosu na žene u okviru celokupne populacije. Ovo je takođe bilo svojstveno predindustrijskim društvima. Četrdesetih godina 19. veka, prema proceni demografa, prosečan vek življenja bio je oko 38–39 godina. Na naglo smanjenje broja stanovnika u određenim periodima između 1790. i 1848, pored ratova, najviše su uticale epidemije i nemaštine (izazvane slabim prinosima itd.). Mađarska je za vreme »francuskih« ratova izgubila oko 150.000 ljudi, dok je u velikoj epidemiji kolere, koja je 1831. harala po celoj zemlji, ali pre svega u siromašnijim severoistočnim krajevima, izgubila oko četvrt miliona stanovnika. Stanje je bilo toliko teško da je zbog toga, a i zbog sve većeg broja novih problema (kriza feudalizma, nefunkcionisanje države itd.), te godine došlo do poslednje seljačke bune (pobune kmetova) u mađarskoj istoriji. Do širenja opakih bolesti (kuga, boginje, kolera, tifus itd.) dolazilo je i zbog nestašice hrane. U godinama loših prinosa, kao što su bile 1794, 1815– 1817, 1830–1831, 1846, takođe je stradao veliki broj stanovnika. Država je svojom intervencijom pokušavala da ublaži razmere katastrofe (deoba namirnica, poboljšanje zdravstvene službe itd.), ali je do znatnijeg poboljšanja došlo tek u drugoj polovini veka. Prema popisu iz 1828, u jednom prosečnom domaćinstvu u Mađarskoj živelo je šest ljudi, a prosečna porodica je odgajala 2,8 dece (što ni približno nije bilo u skladu sa brojem rođenih). Broj članova domaćinstva imućnijih porodica bio je malo iznad proseka. U isto vreme savremenici su ukazali na dve pojave koje takođe mogu uticati na smanjenje broja stanovnika: samoubistva i kontrola rađanja (pre svega u onim delovima zemlje gde su većinom živeli Mađari). Prvu pojavu objašnjavali su opštim razvojem društva i pomanjkanjem verskog ubeđenja, dok su za drugu tvrdili da je posledica prenaseljenosti određenih područja. Mađarska je do sredine 19. veka još bila jedno od najređe naseljenih područja Habzburške monarhije (prosečno 43 stanovnika na jedan kvadratni kilometar). Ređe su bile naseljene samo zemlje na severu i istoku Evrope. Podela stanovništva unutar zemlje po regijama nije bila ravnomerna, zbog planskog naseljavanja koja je sproveo dvor i unutrašnjih migracija. Na primer, dok je u Maramarošu (na istoku zemlje, tj. u Erdelju) prosečna gustina naseljenosti bila 16 stanovnika na jedan kvadratni kilometar, dotle je u zapadnim delovima zemlje, u blizini austrijske granice, gustina naseljenosti iznosila 55– 57 stanovnika na jedan kvadratni kilometar. Ove razlike mogu se povezati i s ekonomskim, tržišnim i istorijskim razlozima.
227
Procentualnu zastupljenost gradskog stanovništva u celokupnoj populaciji su već i savremenici smatrali jednim od pokazatelja razvijenosti. Određivanje statusa grada, međutim, bilo je veoma složeno, pre svega zbog istorijsko-pravnih razloga. Na primer, bilo je slučajeva da je naselje od 1.100 stanovnika, koje je imalo status slobodnog kraljevskog grada nasleđenog još iz srednjeg veka (naselje Rust-Rustzt, koje je bilo poznato po proizvodnji vina još u srednjem veku), u prvoj polovini 19. veka imalo ukupno 52 stanovnika. U isto vreme naselja koja su se razvila u međuvremenu – na primer, Miškolc (Miskolc) ili Veliki Varadin-Nađvarad (Nagyvárad) – po broju stanovnika od nekoliko desetina hiljada i po svom značaju, kao privredni, politički i kulturni centri, trebalo je da imaju, a nisu imali, taj status. Ako se u vidu ima tadašnjih 126 naselja s određenim gradskim privilegijama i 783 varošice, onda se može zaključiti da je u Mađarskoj oko 25% celokupnog stanovništva živelo u gradovima. U prvoj polovini 19. veka u Engleskoj je polovina celokupnog stanovništva, u Francuskoj trećina, a u Pruskoj gotovo trećina celokupnog stanovništva, živela u gradovima. Prividno visok procenat gradskog stanovništva u Mađarskoj u tom periodu smanjuje se čim se kao kriterijum za određivanje građanskog sloja uzme delatnost, odnosno izvor prihoda. Čak je i većina stanovništva značajnijih gradskih naselja živela od poljoprivrede. Broj onih koji su živeli od zanatstva, trgovine i slobodnih profesija (lekari, profesori, advokati itd.) bio je manji od 10% celokupnog stanovništva. Mađarsko društvo prve polovine 19. veka delilo se na tri osnovne kategorije – visoko plemstvo (aristokratija), srednje i niže plemstvo (džentri) i seljaštvo (najvećim delom u kmetovskom položaju). Kao nova društvena klasa u to vreme počelo se javljati građanstvo, koje još nije imalo takvu unutrašnju slojevitost kao plemstvo. Građanstvo u Mađarskoj prve polovine 19. veka uglavnom je bilo stranog porekla. Mada je, prema poznatom plemićkom zakoniku Verbecija, nazvanom Tripartitum (Hármaskönyv), svaki plemić bio jednak, tokom vekova je u svest ljudi ušlo i opšte je bilo prihvaćeno prvenstvo aristokratije nad većim delom plemstva, tj. džentrija. Godine 1840. u Mađarskoj je bilo četiri vojvodske porodice (Esterhazi, Baćanji, Palfi i Grašalković), 79 grofovskih i 84 baronske. GBima se priključilo i 38 aristokratskih porodica stranog porekla (indigene), koje su vremenom dobile i mađarsko državljanstvo. Ovaj sloj visokog plemstva skoro da je bio poseban svet unutar mađarskog društva. Istorijski gledano, mađarska aristokratija nije bila »stara«, jer su i najznačajnije navedene aristokratske porodice svoju aristokratsku lozu mogle datirati unatrag dva ili više vekova. Većina njih titule je dobila pri kraju 17. i tokom 18. veka. Njihovi preci su ranije (za vreme turskog perioda i još ranije u srednjem veku) većinom pripadali sloju srednjeg i sitnog plemstva. U isto vreme bilo je i takvih porodica koje su pripadale srednjem ili sitnom plemstvu, a koje su svoje poreklo mogle dokazati od doba dolaska Mađara u Panonsku niziju. Veći deo zemljišnih poseda bio je u rukama aristokratskih porodica. Iz njihovih redova potekla je najveća vlastela, kao što su bile vojvode Esterhazi (čije je vlastelinstvo zauzimalo više od milion jutara zemlje), mada svi aristokrati nisu bili posednici. Mnogi od njih su se odlučili za sveštenički ili vojnički poziv. Naravno, bez obzira na to što su bili bez velikih poseda, u crkvenoj i vojnoj hijerarhiji zauzimali su najviše položaje. Isto tako, visoki državni položaji (u vladi, sudstvu, županijama) većinom su bili rezervisani za pripadnike aristokratije. Iako je i među pripadnicima srednjeg plemstva bilo takvih koji su po imovini ili po položaju u državnoj, odnosno vojnoj hijerahiji, bili ravni aristokratiji, ovi ih nisu smatrali sebi ravnima. 228
Način života aristokratskih porodica u najvećoj meri je određivalo njihovo imovinsko stanje. Na osnovu nekih stereotipnih predstava o njihovom životu, bilo je opšteprihvaćeno da jedan mađarski aristokrat živi u Beču, da je blizak dvoru, da troši velike sume novca na luksuz, a o svojoj zemlji jedva da nešto zna. U mnogim slučajevima je to bila i istina. Zbog takvog načina života, tokom 18. i prve polovine 19. veka više propalih poseda stavljeno pod nadzor države (po današnjoj terminologiji sproveden je stečajni postupak). Sam grof Ištvan Sečenji, jedan od najvećih reformatora mađarskog društveno-ekonomskog života u prvoj polovini 19. veka, prema sopstvenom priznanju, u svojoj mladosti išao je tim putem. Na primer, znanje maternjeg jezika u početku, sve do druge decenije 19. veka, nije bilo uslov da bi se neko mogao smatrati mađarskim aristokratom. Mađarski jezik, bez obzira na svoje mađarsko poreklo, češće nisu znale žene nego muškarci. Najviše se govorilo nemački, a zatim francuski. Ovaj proces je započeo još za vreme Marije Terezije. Nerazvijeno nacionalno osećanje bilo je manje uočljivo kod aristokratije iz Erdelja, pre svega zato što je ona većinom bila protestantske vere. Negovanje nacionalnih osećanja, kulture i svog jezika (kod aristokratije), tek je od dvadesetih, odnosno tridesetih godina 19. veka, postalo uobičajeno. I na saboru 1839. pripadnici aristokratske opozicije slabo su govorili mađarski jezik. Nasuprot tome, njihov način života, položaj i uticaj u društvu su tako visoko cenjeni da su i niži slojevi plemstva njih videli kao uzore i cilj im je često bio da uđu u aristokratske krugove. Tako ni u prvoj polovini 19. veka, posebno u predmartovskim danima, kada su nastajale razne organizacije za negovanje nacionalne ekonomije, kulture i nauke, one se nisu mogle zamisliti bez prisustva visokog plemstva, posebno kada je bilo reči o njihovom rukovođenju. Pred revoluciju u Mađarskoj je bilo oko 550.000 pripadnika plemstva. Svaki 24. stanovnik pripadao je plemstvu (samo je u Poljskoj postojao veći procenat plemstva). Pored prividne pravne jednakosti, u stvarnosti su se pokazivali mnogi stereotipi, nejednakosti u načinu života i opštih mogućnosti unutar plemićkog staleža. Ako se imaju u vidu krajnosti, onda možemo reći da su u okviru plemstva razlike bile velike. Bilo je onih sa više hiljada ili više desetina hiljada jutara zemlje, onih sa skromnijim posedom, kao i onih koji su imali samo okućnice. Neki od ovih bez poseda postali su vojnici, advokati, lekari, profesori, neki su postali zanatlije (malo je ovakvih bilo), a neki su morali, da bi preživeli, da postanu (i pored plemićkog porekla) biroši, nadničari itd. Najveći uticaj su imali plemići sa posedima. Njihov procenat u okviru celokupnog plemstva iznosio je oko 20%. Iz njihovih redova su uglavnom bili državni i županijski činovnici, sudije, članovi Namesničkog veća, Dvorske kancelarije, rukovodioci županija itd. Srednje i niže plemstvo većinom je živelo u provinciji. Bez obzira na to što je u njihovim redovima bilo čak bogatijih i od nekih aristokrata, ipak ih ovi nisu, ili su ih veoma teško, prihvatali. Način života srednjeg, a posebno nižeg sloja plemstva, često je bio sličan načinu života bogatijeg građanskog ili seljačkog sloja. U mnogo slučajeva ni taj srednji nivo nisu dostizali. Kao i visoko plemstvo (kojem su težili), i niži slojevi plemstva su predstavljali zatvorenu društvenu kategoriju. Bez obzira na to što je od njih bilo uticajnijih i imućnijih građana ili seljaka, niži plemići ih nisu prihvatali i najčešće su ih omalovažavali. Zato su pripadnici ovog sloja plemstva sve do druge-treće decenije 19. veka veoma retko izlazili iz »atara« svoga sela ili varošice. Onih koji su stigli do Pešte, Budima ili Beča bilo je malo. Takvim zatvorenim načinom života očuvani su stari običaji i odnosi unutar porodice, pa je srednji i niži sloj plemstva u najvećoj meri čuvao tradicije 229
mađarskog plemstva, plemićkog društva i većinom se odupirao svakom pokušaju modernizacije, promene ili reforme. Opšti društveno-ekonomski napredak ipak je, i zbog nekih unutrašnjih potreba, vremenom oslabio jedinstvo ovog sloja plemstva. To je započelo dvadesetih, a još se više osećalo tridesetih godina i u predmartovskom periodu. Došlo je i do podele, jer su se i u redovima nižeg plemstva pojavili oni koji su shvatili izazov vremena, prihvatali ideje sa Zapada i zalagali se za reformisanje društva po građanskim principima (od jednakosti pred zakonom, opšte poreske obaveze, do ukidanja monopola plemstva itd.). U početku se većina ovog plemićkog sloja odupirala novim idejama, ali je vremenom bilo sve više onih koji su prihvatali reforme. Ako je u najvećoj meri i istinita tvrdnja o nerazvijenosti građanstva u prvoj polovini 19. veka u Mađarskoj, ipak su promene koje su se u tom periodu dešavale bile značajne, posebno u odnosu na prethodni vek. Najznačajnije promene dogodile su se u gradovima i naseljima gradskog tipa. Povećan je broj gradskog stanovništva (u posmatranom periodu broj ukupnog stanovništva zemlje povećan je za 40%, a gradskog za 100%). Četrdesetih godina 19. veka u slobodnim kraljevskim gradovima, i po broju stanovnika značajnim naseljima i naseljima s određenim gradskim privilegijama (ukupno njih 224) živelo je oko dva miliona stanovnika. To je značilo da je svaki sedmi stanovnik Kraljevine Mađarske bio gradski žitelj. U predrevolucionarnom periodu uočljive su i postepene promene u odnosu na gradove: mnogi nekada značajni slobodni kraljevski gradovi izgubili su svoj značaj i privilegije i postali varošice (naročito u severnom delu Mađarske), dok su se mnoga ranije manja poznata naselja, pre svega zbog konjunkture poljoprivrede, izdigla u rang gradova, tj. ekonomskih, kulturnih i političkih centara određenih regija (naročito područje između Dunava i Tise i južni predeli Mađarske). Za vreme ratne konjunkture (u doba Napoleonovih ratova) u Mađarskoj se javlja nova društvena kategorija: trgovci poljoprivrednim proizvodima (na primer, žitom). Ovi krupni trgovci postali su prvi kapitalisti u Mađarskoj, pošto su kupovinom i preprodajom poljoprivrednih proizvoda uspeli da steknu znatan kapital. U početku su to uglavnom bili Jevreji. Oni su trgovinom stečeni kapital vremenom počeli da ulažu u proizvodnju (u manufakture, fabrike itd.). Uz povećanje broja građanstva (koje je u prvoj polovini 19. veka pretežno bilo stranog porekla) vremenom je jačala i njegova svest. Građanski sloj u Mađarskoj je do 1848. već stekao izvestan uticaj u društvu. Građanstvo u Mađarskoj, iako nije tražilo ukidanje raznih privilegija stečenih rođenjem, ipak se zalagalo da bude priznato kao činilac društvene strukture, i to pre svega na osnovu svog učinka, odnosno zasluga stečenih u izgradnji novog društva. Njegove vrednosne norme su se temeljile na onovremenim opšteprihvaćenim evropskim građanskim principima: štedljivost, marljivost, pobožnost, interes porodice, humanost i patriotizam. Kad je reč o ove dve poslednje norme, onda se mora naglasiti njihova važnost za tadašnje građanstvo. Humanost je bila važna zato što je građanstvo htelo da dokaže svoju brigu za društvo i za siromašnije slojeve. To je za građanstvo bilo pitanje prestiža u odnosu na stare društvene kategorije. Dokazati svoj patriotizam je takođe bilo važno za građanstvo, posebno onda kada je ono u jednoj zemlji, kao što je Mađarska u datom momentu pretežno bila, stranog porekla. U isto vreme, bez obzira na naprednost građanske ideje u tom razdoblju, građanstvo u Mađarskoj, posebno njegovi bogatiji slojevi, što se načina života tiče, preuzeli su dosta od po imovini njima ravnog dela aristokratije i plemstva. 230
Najbrojniji deo mađarskog društva bilo je seljaštvo, koje je pre 1848. pretežno bilo u kmetskom položaju. Seljaštvo je činilo otprilike četiri petine ukupnog stanovništva Mađarske. Njegov manji deo je u pravnom smislu bio slobodan i uživao je izvesnu autonomiju, kao Jasi, Kumani (Kuni), Sekelji (Sikulje) itd. Pripadnici ovog slobodnog sloja seljaštva, iako nisu bili plemići, po načinu života često se nisu razlikovali od nižih slojeva plemstva. Kmetstvo je podnosilo terete koje je određivala država, a pored nje i županije i Crkva. Pored opštih obaveza, oni su išli u vojsku, izvodili su javne radove itd. Ovakvi teški nameti su vremenom, a i prema mišljenju savremenika, doveli do deformacije ovog društvenog sloja, i fizičke i psihičke. Prema jednom savremeniku, filozofija kmetova je bila: »Ako nemam ništa, niko mi ništa ne može ni uzeti, a ako imam nešto, onda to moram dati drugom.« Nasuprot navedenim ocenama, u razdoblju 1790–1848, a posebno od prve i druge decenije 19. veka, ipak se može uočiti blago poboljšanje uslova života kmetstva. Sveopšta konjunktura, koja se javila početkom veka, u izvesnom smislu je zahvatila i ovaj društveni sloj. Mogućnost prodaje poljoprivrednih viškova povoljno je uticala na seljaštvo. Tako su, pored ostalog, neke opštine i naselja uspeli da otkupe od vlasnika čak i svoju slobodu, kao na primer Kečkemet (Kecskemét), Nađkereš (Nagykőrös), Senteš (Szentes), Niređhaza (Nyiregyháza). Do poboljšanja je došlo i u uslovima i načinu života seljaštva. Zavisno od podneblja, prešlo se i na izgradnju boljih stambenih objekata umesto zemunica i raznih koliba. U brdovitim i šumovitim krajevima počele su se izgrađivati objekti od drveta, a tamo gde nije bilo drveta za izgradnju, kuće su građene od naboja i čerpića. Zbog krčenja velikih šumskih površina, pojavile su se i prve kuće izgrađene od kamena i opeke. Od prve polovine 19. veka prilikom izgradnje stambenih objekata sve češće su uzimani profesionalni zidari. I raspored prostorija se menja. Sve je bilo manje krajeva u zemlji gde su životinje smeštene u kući. Za njih su počeli da se grade obori i štale. Seljačka kuća je sve češće imala i po nekoliko prostorija (soba, kuhinja, ostava itd.) i bila opremljena nameštajem, koji su izrađivale zanatlije. Izmenjen je i način odevanja. Tradicionalna nošnja se postepeno počela (pre svega u prazničnim danima) zamenjivati modernijom i kvalitetnijom nošnjom. Umesto čoje i grubog platna, korišćeni su finija platna, štofovi, pa čak i svila. Ove promene nisu se desile odjednom. Stari običaji su se još dugo održali, ali tada već zajedno sa novim običajima. Novi uslovi i nov način života prvo su se osetili u bogatijim zapadnim krajevima Mađarske i u značajnijim nastajućim novim gradskim centrima između Dunava i Tise, a delimično i u južnim krajevima zemlje.
Kultura i obrazovanje Pod uticajem političkih i ekonomskih promena u Evropi, došlo je do promena i u Mađarskoj. One nisu nastale samo u oblasti politike, društva i privrede, nego i u duhovnoj sferi. Opšti privredni razvoj iziskivao je potrebu primene najnovijih dostignuća prirodnih nauka, ili bar njihovo prilagođavanje mađarskim uslovima, iako nije bilo dovoljno stručnih kadrova, a mogućnosti za naučna istraživanja početkom 19. veka bile su veoma skromne. Naučni kadar je u to vreme bio koncentrisan uglavnom oko Univerziteta u Pešti. Bez obzira na skromne mogućnosti, u oblasti agrara, biologije, hidrogradnje, matematike i geometrije, fizike i medicine postignuta su značajna otkrića i rezultati. Najznačajnija otkrića u evropskim razmerama bila su otkrića Anjoša Jedlika, 231
koji je 1828. konstruisao prvi elektromotor, i Janoša Boljaija, koji je 1832. objavio svoja istraživanja iz oblasti elementarne geometrije. Oba rezultata su ostala nepoznata u domaćoj javnosti i mnogo više pažnje su izazvala na Zapadu, gde je za njih postojalo određeno interesovanje. Pored ovih otkrića, veoma su značajni u to doba bili i rezultati Pala Vašarheljija u izgradnji kanala i regulisanju reka, kao i Pala Kitaibela, koji je svojim istraživanjima u oblasti biologije, popisom biljki u Mađarskoj, postavio temelje ove prirodne nauke u Mađarskoj. Pored prirodnih i primenjenih nauka, brzo su se razvijale i društvene nauke i umetnost. Jedna od najznačajnijih među društvenim naukama bila je istoriografija. I u Mađarskoj, kao i na Zapadu, počeli su u to doba da se objavljuju istoriografski izvori. Na osnovu ovih zbirki dokumenata, u to vreme je nastalo više istorijskih dela koja su se bavila prošlošću Mađara, a i nekih susednih naroda. Najveći domet u tadašnjoj istoriografiji dostigao je Mihalj Horvat, liberalni istoričar, koji je i u revoluciji 1848/1849. imao značajnu ulogu, ne samo kao naučnik nego i kao političar. Značajna dela nastala su i iz oblasti filozofije i istorije književnosti (Ferenc Toldi napisao je prvu sintezu istorije mađarske književnosti). Pored domaćih naučnih rezultata, tokom prve polovine 19. veka objavljeni su prevodi dela stranih naučnika i naučnih centara. Da bi se i nauka i umetnost (pre svega književnost) mogle razvijati, prvo je trebalo izvršiti reformu mađarskog jezika. Njegovo usklađivanje sa novim potrebama u početku je bilo teško. Mađarski jezik sa kraja 18. veka nije bio u potpunosti pogodan da na polju nauke, književnosti, javnog života itd. zameni dotad korišćeni latinski, nemački i francuski jezik. Nedostajali su stručni termini, nisu postojale opšteprihvaćene pravopisne norme. Reforma jezika, koja je pokrenuta na samom kraju 18. veka, imala je zadatak da mađarski jezik učini modernim jezikom, na kome će moći da se iskažu naučni, tehnički i umetnički pojmovi. Reforma jezika nije bila samo stručno pitanje, tj. da se taj novi, poboljšani jezik može koristiti u nauci i umetnosti, nego i političko pitanje. Nova nastupajuća klasa (građanstvo), a delom i društveno-političkim reformama sklona liberalna aristokratija, kao i srednje plemstvo, poboljšanje i standardizaciju mađarskog jezika smatrali su i delom sveopšteg nacionalno-političkog programa, čiji je cilj bio reformisanje celokupnog mađarskog društva. Među pobornicima reforme jezika najpoznatiji je bio književnik Ferenc Kazinci, koji je učestvovao u Martinovićevoj zaveri. On je imao velike zasluge u razvoju i standardizaciji mađarskog jezika, koji je posle nekoliko decenija, tj. oko sredine prve polovine 19. veka (osvežen sa više desetina hiljada novih izraza i reči), mogao da izrazi rezultate i zadovolji potrebe svih navedenih činioca društvenog, političkog, ekonomskog i umetničkog života zemlje. Kao osnova uzet je govor podunavskog dela Mađarske, a delimično i područja gornje Tise. Iz sinteze ova dva govora nastao je današnji mađarski književni jezik. Tokom reforme velika pažnja polagala se i na čistotu jezika, tj. da se iz njega izbace dotad često korišćene strane reči. Pobornici reformi su ih zamenili novim mađarskim rečima. Konačnu standardizaciju i određivanje pravila pravopisa izvršila je početkom tridesetih godina Mađarska akademija nauka. Obnovljeni mađarski jezik mogao je da udovolji novim potrebama pri komunikaciji, a ujedno i da preuzima najnovije zapadne vrste književnog izražavanja i formi. Rezultati su se od početka 19. veka videli prvenstveno u delima pesnika Janoša Batšanjija, Mihalja Viteza Čokonaija, Danijela Berženjija, Karolja Kišfaludija, Mihalja Fazekaša, Mihalja Verešmartija, Ferenca Kelčeija, kao i proznih pisaca Mikloša Jošike i drugih. Najviše su pripadali romantičarskom pravcu. U prvim decenijama 19. veka 232
nastaju i prve, prema tadašnjem shvatanju, moderne mađarske drame, od kojih je najznačajnija i prva bila drama Jožefa Katone Bank ban (Bánk bán). Pošto je veći deo ovih književnika pripadao plemićkom staležu, i njihova dela su većinom bila pisana po ukusu i očekivanjima tog društvenog sloja ali, za razliku od ranijih dela mađarskih književnika, pisana su na mađarskom jeziku. Među ovim književnicima bilo je i onih koji su u svojim delima već propagirali ideje liberalnog građanskog društva. Od četrdesetih godina, širenjem opšteg nivoa obrazovanosti, javljaju se novi književnici, koji su već isključivo pisali za građansko, pa čak i seljačko malograđansko društvo, koristeći običan narodni jezik, a u svojim delima su kritikovali plemstvo. Od njih su najznačajniji bili Šandor Petefi i Janoš Aranj. U ovom periodu su i čitaoci izmenili stav prema književnim delima, jer je u prethodnom veku pisanje i čitanje često smatrano gubljenjem vremena, te su i književnici često bili potcenjivani. Od prve polovine 19. veka bavljenje književnošću postalo je priznata delatnost. Tada su je već priznavali i aristokrati i plemstvo i nastajajuće građanstvo, pa čak i niži slojevi. Od toga se već moglo i živeti. Povećanjem broja čitalaca i zainteresovanih do promene došlo je i u izdavaštvu. Dotadašnje pojedinačne akcije bogatih mecena zamenili su profesionalni izdavači i na taj način književna dela su polako postala roba. Od dvadesetih godina veka izdavači su počeli redovno da isplaćuju i honorare autorima. U početku razvoja izdavačke delatnosti tiraž izdanja je bio oko 400– 500 primeraka, dok su tiraži samo nekoliko godina kasnije dostizali i po nekoliko hiljada primeraka. Širenju modernog, reformisanog književnog jezika svoj doprinos su dali i razvoj pozorišta i pojava moderne štampe. Prvo stalno glumačko društvo osnovano je pre reforme jezika, 1790. u Pešti, ali je ono bilo kratkog veka (ovo društvo je rasformirano usled nedostatka stalnog izvora finansiranja 1796). Najveći problemi za opstanak pozorišta u to vreme bili su nepostojanje pozorišnih zgrada i neustaljena pozorišna publika. Sve do tridesetih godina veka povremene glumačke trupe putovale su iz mesta u mesto i predstave su prikazivale gde god se moglo. U doba reformi, za vreme stvaranja nacije, merodavni državni organi počeli su da razmišljaju o potrebi stvaranja stalnog pozorišta sa stalnim sedištem. Do tridesetih godina izgrađeno je nekoliko pozorišnih zgrada u Mađarskoj (u Koložvaru Kolozsvár, Miškolcu, Balatonfiredu – Balatonfüred, Kečkemetu itd.), ali još nisu postojale stalne trupe. Prvo stalno pozorište sa stalnim sedištem osnovano je 1837, uz pomoć Peštanske županije, u Pešti, pod imenom Peštansko mađarsko pozorište (Pesti Magyar Szinház). Među osnivačima pozorišta, osim županije, bilo je i pojedinaca iz reda aristokratije, plemstva, građanstva, inteligencije, pa čak su i neke seoske opštine dale svoj prilog za osnivanje stalnog pozorišta. Ovo pozorište je godine 1840. došlo pod zaštitu države i ubrajano je među institucije od nacionalnog značaja (na osnovu 44. zakonskog člana iz 1840) i dobilo je naziv Nacionalno pozorište (Nemzeti Szinház). Početkom štampe u Mađarskoj obično se smatra 1705. godina, kada je počeo da izlazi list Mercurius Veridicus eh Hungaria. Posle nekoliko kratkotrajnijih pokušaja, od kojih naročitu pažnju zavređuje Nova Posoniensis Maćaša Bela, prvi stalni, redovni list bio je Pressburger Zeitung (1764), da bi 1780. godine u Požunu počeo da izlazi prvi list na mađarskom jeziku Magyar Hírmondó (Mađarski kazivač vesti). Drugi stalan list na mađarskom bio je Magyar Kurir (Mađarski kurir, 1786). Ubrzo su štampane i prve književne novine Magyar Museum, a slični listovi počeli su da izlaze u Komaromu, Đeru, Pešti. Prva dva lista imala su oko 2.500 pretplatnika, ali je broj njihovih čitalaca bio 233
mnogo veći, pošto su ih kupovale škole, razna društva itd. Slamanjem mađarske jakobinske zavere i mađarska štampa je doživela teške trenutke, pošto su neki listovi bili ukinuti, a ostalima je uvedena oštra cenzura. Od samog početka 19. veka listovi, onemogućeni cenzurom, izgubili su u kvalitetu i jednostavno su samo izveštavali o određenim događajima. Dok je 1792. ukupno izlazilo 18 listova (od kojih je polovina bila na mađarskom jeziku), 1805. je na mađarskom izdavano samo pet listova. Tokom narednih godina mađarska štampa se ipak počela razvijati, i to pre svega zbog opšteg društvenog razvoja i novih potreba. Godine 1831. izlazilo je već 27 listova i časopisa, od političke štampe do naučnih časopisa i popularnih revija. U to vreme centar mađarske štampe, umesto Beča, postala je Pešta. Prava, i u današnjem smislu moderna, mađarska politička štampa nastala je u narednoj deceniji 19. veka. Iako se sa pokretanjem takvog lista eksperimentisalo već u tridesetim godinama (1832. krugovi bliski grofu Sečenjiju pokrenuli su list Jelenkor /Sadašnjost/, koji je do 1837. imao 4.000 pretplatnika, ali nije postigao očekivani uticaj, pre svega zbog nekvalitetnosti). Kvalitetne novine, koje su zadovoljavale tada aktuelne političke i društvene potrebe, počele su da izlaze tek 1841. pod imenom Pesti Hirlap (Peštanske novine). Pokretanje ovog lista bilo je vezano za ime Lajoša Košuta, koji je bio njegov urednik. Košut je, takođe, još tridesetih godina pokretao neke političke listove ( Országgyülési Tudósitások – Saborski izveštaji, Törvényhatósági Tudósitások – Municipalni izveštaji), ali su oni, zbog nedovoljne finansijske potpore i tehnike izdavanja, bili kratkog veka. Peštanske novine su, ubrzo posle svog pokretanja, postale propagator preobražaja mađarskog društva i liberalnih građanskih ideja. Novinu u listu predstavljao je uvodni članak (tj. komentar). Pisac uvodnih članaka uglavnom je bio sam Košut. Listovi četrdesetih godina su se već opredeljivali prema političkom programu i profilu određenih tada postojećih političkih grupacija. Tako je Jelenkor propagirao Sečenjijev konzervativizam, Világ (Svet) je bio list neokonzervativaca, dok je Nemzeti Újság (Nacionalne novine) propagirao stavove katoličkog klera, a Hirnök (Glasnik) vladine stavove. Godine 1847. u Mađarskoj je već izlazilo 59 listova i časopisa, od kojih su 33 objavljivana na mađarskom jeziku. U samo predvečerje revolucije, početkom 1848, pojavio se i prvi mađarski dnevni list, Budapesti Hiradó (Budimpeštanski vesnik), dok su ostali listovi uglavnom izlazili jednom ili dva puta nedeljno. U prvoj trećini 19. veka počela je da se razvija umetnost. Interesovanje za evropsku muziku javilo se među plemstvom i bogatijim građanstvom. Muzička kultura Beča je izvršila velik uticaj na muzičku umetnost Mađarske. U ovim godinama su, kao poseban mađarski muzički izraz zasnovan na folkloru, postali popularni palotaš (mađarska igra omiljena u krugovima plemstva) i čardaš, koji je postao omiljen i među višim, ali i nižim društvenim slojevima. Značajna dela velikih umetničkih vrednosti ostvarena su i u oblasti ozbiljne muzike. Početkom četrdesetih godina nastaje prva mađarska opera Hunjadi Laslo (Hunyadi László) autora Ferenca Erkela, koja je svojom temom i porukom uveliko uticala na razvoj nacionalnog osećanja vodećih društvenih klasa. U tim godinama je nastala i Himna (koja je i danas zvanična himna Mađarske), čiji su autori bili Ferenc Kelčei (tekst) i Ferenc Erkel (muzika). Građanski duh, sve prisutniji i među širim slojevima mađarskog društva, doneo je interesovanje i za slikarstvo i primenjene umetnosti. Umetničke slike postaju čest ukras plemićkih dvoraca, a i građanskih, kuća, stanova itd. Tridesetih godina javljaju se prvi, prema evropskim kriterijumima prihvaćeni, slikari umetnici, koji su prvo slikali pejzaže i portrete, ali kasnije i slike s istorijskim temama (što je svojstveno mađarskom slikarstvu u drugoj polovini 19. veka). Najpoznatiji slikari su bili Karolj Broki, Karolj Marko i Mikloš 234
Barabaš. U to vreme stvara i svoje prve skulpture evropskog nivoa vajar Ištvan Ferenci, koji se usavršavao u Rimu. Tridesetih godina veka se, usled bogaćenja države i pojedinaca iz viših društvenih slojeva, menja i opšta slika gradova, pre svega Budima i Pešte. Na osnovu planova i zamisli najčuvenijih tadašnjih arhitekata i graditelja Jožefa Hilda i Mihalja Polaka podižu se prve reprezentativne javne zgrade (Nacionalnog muzeja, Peštanske županije, Pozorišta itd.) i privatne palate. U periodu 1790–1848. kulturni nivo i širih društvenih slojeva osetno je porastao. Nisu više, kao ranije, samo viši slojevi bili spremni i sposobni da prihvate nove naučne rezultate i umetnička dostignuća nego je i u nižim slojevima (plemstva, seljaštva, zanatlija) bilo sve više onih koji su pokazivali interesovanje za nova dostignuća. Bio je to rezultat reformi školstva koje su omogućile opismenjavanje većeg broja stanovnika. To se prvenstveno odnosi na reforme Marije Terezije, koja je 1777. izdala svoj regulament, pod nazivom Ratio Educationis, o obaveznom osnivanju nižih narodnih škola. Godine 1806. tadašnji vladar Franc I izdao je novu uredbu (Ratio Educationis II), koja je regulisala sistem i rad školstva i nastavne programe i planove. Prema ovoj uredbi, deca u dobi od šest do dvanaest godina bila su obavezna da pohađaju školu. Ova uredba je predviđala stroge mere za roditelje ako im deca ne idu u školu. U nižim narodnim (osnovnim) školama nastava se izvodila na maternjem jeziku, ali su svi učitelji morali znati i mađarski jezik. U manjim mestima škola je imala dva odeljenja sa po jednim ili dva učitelja, dok je u većim mestima bilo najmanje tri odeljenja sa tri učitelja. Uredba se odnosila samo na škole u nadležnosti opština, gradova i Katoličke crkve, dok su škole u okrilju drugih crkava (protestanti, pravoslavni itd.) radile po svojim pravilima. Razlike između propisa predviđenih uredbom i stvarnog stanja na terenu bile su velike. Mnoga mesta nisu mogla da otvore škole kao što je bilo propisano, jer u početku nije bilo dovoljno kvalifikovanih učitelja. Nastava se, bez obzira na predviđene kazne, većinom odvijala samo u zimskom periodu, jer su u proleće i jesen deca većinom radila na poljima i posedima. U školama se učilo pisanje, čitanje, matematika i veronauka. Kvalitet školstva i posećenost nastave u krajevima gde su živeli i katolici i protestanti bili su većinom u skladu sa tadašnjim evropskim normama. Prema procenama, u to doba u školu je išlo oko 40% dece školskog uzrasta. Bez obzira na manjkavosti i neke propuste, u ovom razdoblju školski sistem se ipak razvijao. Za pedesetak godina broj nastavnog osoblja se povećao za više od 150%, a u razvijenijim krajevima zemlje poboljšan je kvalitet nastave, jer su u programe uneti i novi predmeti (crtanje, geometrija, neka saznanja iz oblasti prirodnih nauka itd.). Sve se više pažnje polagalo i na to da se deca osposobe za nastavak školovanja. Osnovne ustanove srednjoškolskog obrazovanja bile su gimnazije. U praksi, bez obzira na neke postojeće razlike, one su se delile na male i velike gimnazije. Prve su imale četiri, a druge šest razreda. Godine 1846. u Mađarskoj je bilo 102, a u Erdelju 20 gimnazija. U ovom periodu te škole su se najbrže razvijale, i u kvalitativnom i u kvantitativnom smislu. Najviše novih gimnazija (malih) bilo je osnovano tokom prve polovine 19. veka u krajevima naseljenim protestantima. U katoličkim, a i pravoslavnim gimnazijama, u početku su nastavnici bili uglavnom sveštenici i kaluđeri, a u protestantskim gimnazijama svetovna lica. Tridesetih godina 19. veka gimnazije u Mađarskoj je pohađalo oko 20.000–22.000 učenika. Podele po smerovima i predmetima nije bilo jednom odeljenju sve predmete predavao je jedan profesor. Akcenat je bio na učenju latinskog jezika, koji je bio ujedno i jezik nastave sve do 1844, kada je kraljevskom uredbom u većini škola kao jezik nastave 235
uveden mađarski jezik. Nastavni program većinom je bio zasnovan na proučavanju društvenih nauka. U drugoj i trećoj deceniji, jačanjem reformski opredeljene opozicije i njenog uticaja, u školski program bilo je uvedeno više predmeta iz oblasti prirodnih nauka. Prelaz između srednjeg i visokog obrazovanja bili su liceji, preparandije (učiteljske škole) i neke trgovačke i tehničke akademije. Liceji i njima slične ustanove su ujedno predstavljali i prvi stepen visokog obrazovanja, a oni su, pored učitelja, obrazovali i činovnike za potrebe državnog aparata. Visokoobrazovne institucije bili su Univerzitet u Pešti, neke akademije i protestantski kolegijumi. Peštanski univerzitet je imao četiri fakulteta: filozofski, pravni, medicinski i teološki. Maturski i prijemni ispiti nisu postojali, nego su se budući studenti upisivali sa svedočanstvom o završenom šestom razredu gimnazije. Nastava je bila javna i besplatna. Materijalna sredstva za potrebe nastave i naučnih istraživanja pri Univerzitetu pribavljana su od zemljišnih prihoda poseda Univerziteta. Sadržaj nastave od 1795. godine bio je pod jakim nadzorom vlade. Inženjeri (geodeti i hidroinženjeri) mogli su se obrazovati jedino u Institutu za inženjere u Pešti, koji je osnovan 1782. Pored ovog instituta, značajna je bila i Akademija rudarstva u Šelmecbanji (Selmecbánya, na severu Mađarske). U Mađarskoj je u tom razdoblju postojalo pet kraljevskih akademija u Požunu (Pozsony), Kaši (Kassa), Đeru, u Velikom Varadinu i Zagrebu. Pored njih, bilo je još tri katolička liceja u Jegri, Pečuju i Temišvaru i sedam protestantskih kolegijuma, koji su takođe obrazovali pravnike. U prvim decenijama bečka vlada je onemogućavala odlazak iz Mađarske na studiranje u inostranstvo, pre svega da se preko ovih studenata ne bi u zemlju unosile nove napredne zapadne ideje o građanskom društvu. Pored ovih državnih visokoškolskih ustanova, bile su još dve privatne ustanove fakultetskog nivoa, na kojima su se obrazovali budući agronomi i stručnjaci za poljoprivredu. Prvu je osnovao 1797. godine u Kesthelju grof Đerđ Feštetič i nosila je naziv Georgikon (Georgikon), a drugu 1818. nadvojvoda Albreht u Mošonmađarovaru (Mosonmagyaróvár). Visokoškolski sistem u Mađarskoj bio je za to vreme na zadovoljavajućem nivou. Jedino je obrazovanje oficira bilo zapostavljeno, jer je za Habvburšku monarhiju to imalo bezbednosni značaj. Iako je još pre revolucije 1848. bila podignuta odgovarajuća zgrada za Vojnu akademiju (Ludovika), ona nije mogla započeti rad.
Nacionalno pitanje Proces nacionalnog buđenja u prvoj polovini 19. veka zahvatio je i narodnosti, tj. nemađarske narode. Svest o pripadnosti određenoj naciji u to vreme postajala je važnija od drugih oblika pripadnosti, kao što su bila vezivanja za određenu klasu, stalež, veru, mesto itd. Poznati demograf i statističar Elek Fenješ je u svojoj Statistici, objavljenoj 1842, u Mađarskoj izbrojao 18 manjih i većih narodnosnih, odnosno etničkih zajednica. Najbrojniji su bili Mađari sa oko 4.800.000 pripadnika i predstavljali su 38% celokupnog stanovništva. Mada su oni bili u manjini u odnosu na celokupno stanovništvo, ipak su bili najvažnija etnička zajednica u zemlji, pre svega zato što su naseljavali centralne i najznačajnije delove Mađarske i što su (pored Hrvata) jedini imali potpuno razvijenu društvenu strukturu (plemstvo, građanstvo, inteligencija, kmetstvo). Druga po veličini najveća etnička zajednica bili su Rumuni, koji su većinom živeli u Erdelju. Njih je bilo oko 2.200.000, ili 17% celokupnog stanovništva. Na trećem mestu su bili Slovaci sa 1.700.000 žitelja, ili 13% celokupnog stanovništva. Nemaca je bilo oko 1.270.000, ili 236
9,8% stanovništva. Srba je prema popisu bilo 1.250.000 (statističari su u ovu etničku zajednicu u to vreme ubrajali i Bunjevce kao Srbe katolike), ili 9,7% celokupnog stanovništva. Elek Fenješ je broj Hrvata procenio na oko 900.000 (7%), a Rusina na oko 440.000 (3,5%). Jevreja je pri kraju prve polovine veka bilo oko 244.000 (2%). Ostale manje etničke zajednice (Slovenci, Bugari, Grci, Jermeni, Francuzi itd.) zajedno nisu dostizali veću zastupljenost u ukupnom stanovništvu od 0,5%. Što se tiče podele prema verskoj pripadnosti, prema Fenješu, katolika je bilo oko 6.100.000 (47,5%). Među njima je bilo Mađara, Nemaca, Slovaka, Hrvata itd. Grkokatolika (unijata) je bilo oko 1.300.000 (10%). Među njima je bilo Rumuna, Rusina i Mađara. Pravoslavnih, tj. Srba i Rumuna, bilo je oko 2.300.000 (18%). Reformatskoj crkvi (kalvinisti) pripadalo je 1.850.000 (14%) Mađara, dok je evangelista (luteranci) bilo oko 1.000.000 (8%), a među njima je bilo Mađara, Nemaca i Slovaka. Broj Jevreja i pripadnika njihove vere se poklapao (244.000, ili 2%). Nacionalni preporodi narodnosti tekli su naporedo sa mađarskim nacionalnim preporodom. U isto vreme između preporoda narodnosti i mađarskog preporoda bilo je izvesnih vremenskih pomeranja, zbog različitog stepena razvoja pojedinih narodnosti, tj. zbog njihove unutrašnje društvene strukture. Jedino između mađarskog i hrvatskog (ilirskog) pokreta nije bilo veće razlike, zbog sličnosti strukture društva. Naime, Hrvati (iako u manjoj meri), kao i Mađari, imali su potpunu društvenu strukturu – od kmetova, do inteligencije i plemstva. Nemačka etnička zajednica u Ugarskoj imala je odlike građanskog društva. Sasi (Nemci) iz Erdelja i Nemci iz ostalih delova Ugarske u osnovi su se razlikovali po tome što su Sasi predstavljali srazmerno zatvorenu nacionalnu zajednicu, a građanska prava su im se zasnivala na privilegijama dobijenim u prethodnim vekovima. Zbog toga je u njihovoj zajednici bilo mnogo protivrečnosti koje su se odnosile na prihvatanje načela moderne građanske misli. Kod Nemaca iz ostalih krajeva Ugarske srazmerna otvorenost prema novim idejama postepeno je dovodila do pomađarenja. To se, pre svega, odnosilo na pripadnike građanskog staleža. Spontanog pomađarivanja u prvoj polovini 19. veka najviše je bilo u gradovima, i to u onima koji su bili okruženi mađarskim stanovništvom: Pečuju, Stonom Beogradu (Sekešfehervar), Đeru, Segedinu, Pešti i Budimu. U ovim gradovima često su se, osim Nemaca, mađarizovali i pripadnici drugih etničkih zajednica. Viši društveni slojevi, tj. plemstvo, Rumuna, Srba, Slovaka i Rusina, preko svojih staleških privilegija, najvećim delom se stopilo sa mađarskim plemstvom i baš u ovom periodu se snažno asimilovalo i prihvatilo mađarski jezik. Većinu ovih nacionalnih društava činili su seljaci – kmetovi i sitno građanstvo. Među Srbima i Rumunima brojan je bio i sloj slobodnih seljaka – vojnika graničara. Značajnu ulogu u razvijanju nacionalne ideje kod Srba odigrao je i sloj trgovaca, od kojih su neki po svojoj ekonomskoj moći i uticaju pripadali višim krugovima društva, čak i u poređenju sa Mađarima. Srpsko građanstvo se obogatilo, pre svega, prilikom regulisanja donjih tokova Dunava (Đerdap itd.) tridesetih i četrdesetih godina 19. veka, kada je Dunav postao glavna prometnica u trgovini između Istoka i Zapada. U isto vreme srpsko građanstvo u Ugarskoj bilo je jedno od najosvešćenijih što se nacionalne pripadnosti tiče u odnosu na građanstvo koje je pripadalo ostalim narodnostima. U okviru svih nacionalnih društava, ako ne po broju a ono po uticaju, značajnu ulogu u prosvećivanju odigrala je i inteligencija, pre svega sveštenici i učitelji. Uloga i uticaj sveštenstva kod pravoslavnih etničkih zajednica, posebno na početku razvoja nacionalne svesti, čak su bili i presudni (na primer kod Srba). Grčkokatolička crkva je 237
kod Rumuna imala sličnu ulogu, tj. u izvesnom smislu bila je nacionalna crkva. Kod narodnosti je upravo inteligencija započela proces osvešćivanja naroda, budeći njihovu svest da su oni pripadnici drugog naroda a ne mađarske političke nacije. Prvo i osnovno sredstvo stvaranja posebne nacije je bio jezik. Na početku posmatranog perioda (prelaz iz 18. u 19. vek) nijedna od pomenutih narodnosti nije imala svoj, na modernim lingvističkim principima zasnovan, nacionalni jezik. Slovaci, posebno evangelisti, na primer, kao svoj jezik koristili su većinom srednjovekovni češki, dok su Slovaci katolici koristili više lokalnih dijalekata. Srbi su u to vreme koristili staroslovenski jezik, koji je veoma ličio na ruski jezik. Rumunski grčkokatolički sveštenici su bili među prvima koji su već krajem 18. veka narodni jezik pokušali da uvedu kao književni jezik i koristili su ga i na bogosluženjima. Kod Hrvata je prve reforme jezika sproveo Ljudevit Gaj, a kod Srba Vuk Stefanović Karadžić. Kod Srba, zbog konzervativizma crkve, pa čak i dela građanstva, prihvatanje narodnog jezika kao književnog išlo je sporije, ali je do kraja prve polovine 19. veka on ipak preuzeo prvenstvo nad staroslovenskim jezikom. Kod Slovaka su, prilikom stvaranja književnog jezika, velike zasluge imali Ljudevit Štur i Jan Kolar, koji su za književni jezik uzeli srednjoslovački. Ovi jezici, koji su u prvoj polovini 19. veka prihvaćeni kao književni jezici pomenutih naroda i narodnosti, sa nekim određenim izmenama i dopunama, ostali su kao opšteprihvaćeni nacionalni jezici do danas. Na ovim svojim novim, reformisanim i normiranim jezicima, narodnosti su počele da stvaraju svoju modernu nacionalnu književnost i postavile su temelje svoje nacionalne kulture. Srbi su u Pešti 1826. osnovali Maticu srpsku, koja je kasnije poslužila kao primer i ostalim slovenskim narodima u Habzburškoj monarhiji prilikom osnivanja njihovih matičnih naučno-kulturnih društava. Snagu srpskog, pre svega građanstva, pokazuje i to što su 1790. i 1810. u Sremskim Karlovcima i Novom Sadu osnovane prve srpske gimnazije, a 1812. u Sentandreji (Szentendre) osnovana je i prva srpska učiteljska škola. Pored prvih dela iz lepe književnosti, u prvoj polovini 19. veka počela su se javljati i prva istoriografska dela, koja su se bavila poreklom naroda koji su živeli na teritoriji Kraljevine Ugarske. Poreklom Rumuna među prvima se bavio George Sinkai. Jan Kolar je u svojim sonetima pod naslovom Devojka slave (Slávy dcera) opevao slavnu prošlost Slovena i njihovu tužnu sadašnjost, sa ciljem da ih nacionalno osvesti. Kod Srba je Jovan Rajić odigrao sličnu ulogu. On nije napisao samo istoriju Srba nego i ostalih slovenskih naroda (Bugara, Hrvata itd.). Sva ova dela, iako su imala naučne pretenzije, stvarana su u duhu romantizma, koji je u prvoj polovini 19. veka presudno uticao na razmišljanje i pojedinaca i zajednica, pre svega nacionalnih. Nasuprot osvešćivanju narodnosti u smislu nacionalne pripadnosti, u to vreme je došlo i do saradnje između pripadnika mađarske etničke zajednice i pripadnika narodnosti. To je najviše došlo do izražaja na kulturnom planu. Značajna je bila saradnja mađarskog književnika i reformatora jezika Ferenca Kazincija sa Lukijanom Mušickim i Mihajlom Vitkovićem, kao i, u kasnijem razdoblju, između Jakova Ignjatovića i mađarskog pesnika Šandora Petefija. Sarađivali su i grof Ištvan Sečenji i Jan Kolar. Druga značajna karika u širenju i jačanju nacionalne kulture bila je pozorišna umetnost. Kod narodnosti u Mađarskoj u prvoj polovini 19. veka ona je još bila na nivou amaterizma, odnosno putujućih pozorišta. Razvoj nacionalne ideje, pre svega u oblasti kulture, kod narodnosti je u ovom periodu bio značajan, mada je ona dopirala samo do sitnograđanskih elemenata društva, dok je seljaštvo tada još bilo van njenog uticaja. Ovaj značaj se video u tome što su se,
238
uporedo sa borbom na kulturnom planu, u prvoj polovini 19. veka počeli javljati i prvi politički zahtevi u okviru nacionalnih društava. U najpovoljnijem položaju bili su Hrvati, koji su imali svoju autonomiju u okviru Kraljevine Ugarske i svoje staleške institucije (županije, sabor, upravni aparat, hrvatske poslanike na mađarskim državnim saborima itd.) preko kojih su mogli organizovano istupati. Zbog toga se prvo kod njih javila ideja o određenoj samostalnosti u odnosu na centralnu vlast. Tu ideju su u početku nameravali da ostvare u saradnji s ostalim južnoslovenskim narodima (ideja, zatim pokret ilirizma). Jedna od prvih takvih političkih programa, koji je razmatrao već i neka društvena i ekonomska pitanja, bila je Disertacija grofa Janka Draškovića iz 1832. Iako su bili u nepovoljnijem položaju nego Hrvati, Srbi su se takođe javili sa svojim političkim zahtevima, i to već krajem 18. veka. Na Temišvarskom saboru 1790. već se ozbiljno postavilo pitanje teritorijalne autonomije Srba (tada se mislilo na područje današnjeg Banata, koji još nije bio sasvim uključen u ugarsku državnu teritoriju). Pored ovog zahteva, koji nije bio prihvaćen tokom narednih decenija, Srbi su izneli i nove zahteve – za priznavanje kolektivnih prava, priznavanje statusa naroda itd. U održavanju i artikulisanju ovih zahteva veliku ulogu su igrali narodnocrkveni sabori, koji su održavani povremeno. Treba naglasiti i to da je, iako skučena, narodnocrkvena autonomija Srba omogućavala očuvanje nacionalnog identiteta. Pored toga, znatan broj Srba je učestvovao u radu lokalnih, županijskih i državnih organa. Zbog toga pre 1848. srpsko-mađarske nesuglasice i nisu bile značajne. Na razvoj srpske nacionalne svesti u Mađarskoj značajan uticaj imala je i Kneževina Srbija, koja je posedovala značajnu autonomiju u okviru opadajuće Otomanske carevine. Mađarska liberalna opozicija je u svojoj borbi za preobražaj mađarskog društva računala i sa narodnostima. Predvodnici reformističkog pokreta su mislili da će pripadnici etničkih zajednica, ako dobiju politička i građanska prava, postati lojalni prema mađarskoj državi, jer će se u tom slučaju naći u boljem položaju i živeti na višem civilizacijskom nivou od svojih sunarodnika u okolnim zaostalijim državama i carstvima. Međutim, osnovna zabluda mađarskih reformista je bila u tome što nisu primetili da narodnosti, zadobijanjem pojedinačnih građanskih prava, neće odustati od svojih kolektivnih nacionalnih prava. Osnovna razlika u shvatanju nacije između Mađara i pripadnika narodnosti bila je u tome što su prvi naciju poistovećivali sa državom (politička nacija), dok su drugi naciju shvatali kao zajednicu ljudi koji govore isti jezik, imaju iste običaje, prošlost itd. Ove dve različite koncepcije shvatanja nacije dovele su tokom prve polovine 19. veka, a naročito kasnije, do preplitanja odnosa, neslaganja i sukoba između Mađara i narodnosti. Mađarski reformisti, a i oni koji su bili za očuvanje starog društva, u nastojanjima narodnosti videli su opasnost za teritorijalno jedinstvo Ugarske i često su, prvenstveno slovenske narode u okviru Habzburške monarhije (a u okviru nje Ugarske), već tada optuživali za panslavizam (pod vođstvom Rusije) i za nastojanje da se otcepe. U to vreme ova optužba nije imala nikakve realne osnove. S druge strane, kada se uporede nastojanja te dve strane, vidi se da su i Mađari i narodnosti u osnovi imali iste ciljeve što se tiče izgradnje samostalnog nacionalnog društva. Mađari su se za svoju narodnost borili protiv Beča, tj. dvora i njegovog apsolutizma, a narodnosti su, radi očuvanja svog nacionalnog identiteta, počeli da se sukobljavaju sa mađarskim reformistima. Tokom treće i četvrte decenije 19. veka razne grupacije i pristalice mađarskog reformističkog pokreta počele su da izgrađuju svoje stavove o nacionalnom pitanju. Na 239
prvi pogled desno krilo pokreta, tj. umereni reformisti, kojima je pripadao i grof Ištvan Sečenji, imali su trpeljiviji stav prema nacionalnom pitanju. Oni su bili protiv otvorene mađarizacije (na primer, uvođenja mađarskog jezika kao službenog jezika). Nisu želeli sukobe u vezi s ovim pitanjem, jer su svoje reforme želeli da ostvare isključivo u okviru Habzburške monarhije. Smatrali su da se postepenim reformama i transformacijom društveno-ekonomskog sistema može postići to da će narodnosti, posle dobijanja građanskih prava, vremenom same odustati od zahtevanja kolektivnih prava. Ovoj struji su bili bliski i neki liberali – grof Lajoš Baćanji i Ferenc Deak. Većina liberala i pripadnici radikalske struje imali su sličan stav prema nacionalnom pitanju. Njihov predvodnik bio je Lajoš Košut. Njihovi zahtevi u pogledu građanskih reformi i temeljnog preobražaja društva bili su najradikalniji. Zahtevali su konstituisanje građanskog društva na principima koji su se zasnivali na idejama američke i francuske revolucije. Međutim, oni nisu prihvatali određene zahteve pripadnika narodnosti koji su se odnosili na njihova kolektivna prava, pošto su ih smatrali suvišnim pored opštih građanskih prava. Mislili su da će narodnosti dobijanjem građanskih prava odustati od svojih prvobitnih nacionalnih zahteva. Pristalice bečkog dvora, mađarski aristokrati (konzervativci), tj. aulici, na izgled su bili trpeljivi prema zahtevima narodnosti, ali samo zato da bi obezbedili njihovo savezništvo u borbi protiv liberalne i reformistički opredeljene opozicije, sa ciljem da Habzburško carstvo sačuvaju onakvim kakvo je i bilo. Na kraju, može se zaključiti da se u ovom razdoblju probudila nacionalna svest kod narodnosti u Ugarskoj. Razvijenosti nacionalnog društva, ovih narodnosti nije bila istovetna, a ni njihov položaj u okviru tada još feudalnog društva. Neke su tek počele sa stvaranjem onih klasa koje će kasnije povesti ozbiljniju borbu za očuvanje nacionalnog identiteta (Slovaci, Rusini, pa i Rumuni), dok su neke preko svojih ranije zadobijenih privilegija i autonomija (Hrvati, Srbi, Nemci) uspele da postave i svoje prve političke zahteve. U svakom slučaju, nacionalni pokreti narodnosti u Ugarskoj u prvoj polovini 19. veka uglavnom su se zadržali na kulturnom planu.
Doba reformi, politička borba za promene (1825–1848) U Evropi ovoga vremena često se dešavalo da je prilikom postavljanja zahteva za promenu društveno-ekonomske i političke strukture, tj. uvođenje građanskih reformi, deo plemstva imao vodeću ulogu. Nasuprot tome, u Ugarskoj velika većina plemstva (iako sa različitim pristupom) bila je za promene u duhu liberalizma. Većina društva je postepeno postala svesna besperspektivnosti postojećeg društvenog uređenja. Sve je više bilo onih koji su ukazivali na nemogućnost održavanja starog društveno-ekonomskog sistema i na primere društvene transformacija na Zapadu. Sve ovo ipak ne bi bilo dovoljno da se većina plemstva odluči za reforme. Naime, ono je uspelo, i pored pritisaka iz Beča, da očuva svoje privilegije, status i uticaj na niže stepene državne uprave. Na taj način plemstvo je osećalo izvesnu sigurnost i, radi održavanja svoje vodeće uloge u društvu, opredelilo se postepeno za modernizaciju. Od 1812. vladar nije sazivao stalešku skupštinu trinaest godina. Za to vreme je ponovo porastao pritisak na županije i vladalo se uredbama. U godinama 1821. i 1822. donete su dve uredbe, koje su bile veoma nepopularne. Prva se odnosila na ispunjavanje kvote učešća u vojsci, što je značilo da se manjak od 28.000 regruta iz Ugarske iz prethodnih godina momentalno morao popuniti. Druga uredba odnosila se na obavezu 240
plaćanja poreza i dažbina u srebru. Ova uredba se prvobitno odnosila samo na seljaštvo, ali je posredno ograničavala i povećanje prihoda plemstva. Većina županija je otvoreno odbijala sprovođenje ovih uredbi, što je dovelo do sukoba između županija i dvora. Stanje je pomalo ličilo na ono iz 1790. Dvor je na kraju ubrzo morao uvideti da mora sazvati državni sabor kako ne bi došlo do većih sukoba. Prvi, kako se i u istoriografiji naziva, reformski sabor sazvao je vladar 1825. i trajao je do 1827. Na njemu je doneto nekoliko zakona i odluka, ali su dve odluke bile posebno značajne. Prva je bila osnivanje Mađarske akademije nauke i umetnosti (Magyar Tudományos Akadémia) godine 1825, u čemu je najznačajniju ulogu igrao grof Ištvan Sečenji, koji je bio i inicijator i prvi donator, jer je za fond Akademije dao jednogodišnji prihod svojih imanja u visini od 60.000 forinti u srebru. Njegov primer su tada sledili i drugi aristokrati i imućni plemići. Druga značajna odluka bila je da se ponovo uzme u razmatranje program reformi, koji je u osnovi sačinjen još devedesetih godina 18. veka, a kasnije dopunjavan novim idejama i predlozima. Ponovo je na teren, kao nekada, poslato devet komisija. Političkim vođama je uskoro postalo jasno da nije dovoljno samo »popravljati« stari sistem, već da su potrebne opšte i korenite reforme. O mogućim novim reformama raspravljalo se skoro dve i po godine, ali se nije došlo do opšteprihvaćenog rešenja, jer su pripremljeni zaključci bili konzervativni. Javnost je tražila više od toga. Na kraju, predlozi reformi poslati su županijama radi davanja mišljenja. Plemstvo (većinom srednje i niže), koje je imalo uticaja, uspelo je da neke svoje liberalne predloge uvrsti među opšteprihvaćene. Dvor je morao da popusti. Baza reformistički opredeljenog plemstva je bila raznovrsna. Većina aristokrata je sačuvala svoje dotadašnje privilegije, te je bila za postepene reforme i za saradnju sa dvorom. Kičmu reformističkog pokreta je činio uglavnom srednji sloj plemstva (manji deo aristokratije, a većina srednjeg i nižeg plemstva), kome je bilo jasno da se njihov položaj, a i položaj celokupnog društva, ne može za duže vreme srediti običnim popravkama starog uređenja. Oni su bili mnogo obrazovaniji, politički bolje obavešteni i imali su šire vidike. Shvatili su da je, mereno evropskim merilima, staro feudalno uređenje zastarelo. Njih su pomagali i oni siromašniji slojevi plemstva, srazmerno malobrojan slobodnoseljački sloj i nastajuće građanstvo. U svakom društvenom sloju, naravno, bilo je i pristalica i protivnika korenitih reformi. Ipak su županije između 1830. i 1848. godine na državne sabore uglavnom slale delegate koji su bili za liberalne reforme i korenit preobražaj. Ideje za ostvarivanje reformi su se razlikovale od županije do županije, od grada do grada. Ove različite ideje za sprovođenje reforme u duhu liberalizma polako su postale celina zahvaljujući delovanju grofa Ištvana Sečenjija. On se zalagao za stvaranje zajedničke platforme svih onih snaga koje su priželjkivale reforme. Osnovao je prvu Kasinu (1827) i razna društva i organizacije koji su bili važna središta okupljanja reformista. U svojim delima (Hitel – Kredit 1830, Világ – Svet 1831, Stádium – Stadij 1833) zalagao se za stvaranje građanske Ugarske, koja bi i dalje u određenom smislu bila povezana sa Bečom, za potrebu jačanja robne proizvodnje, koju je kočio avicitet (tj. da se posed plemića nije mogao otuđiti ni onda kada bi zapao u dugove, a zbog čega većinom bečke banke nisu davale kredit za razvoj proizvodnje i infrastrukture), da i neplemići mogu imati posede, za zajedničko nošenje javnih tereta i jednakost pred zakonom, da umesto latinskog mađarski jezik bude službeni u zemaljskoj upravi, te da Kraljevsko namesničko veće dobije veće nadležnosti u vođenju zemlje, izgradnji infrastrukture i
241
novog sistema celokupne privrede, kao i za mogućnost dobrovoljnog otkupa kmetova od feudalnih stega. Pristalice liberalnog reformističkog pokreta prihvatile su ove Sečenjijeve ideje i na njima su zasnivale svoj program tokom tridesetih godina, dok su njegovi neistomišljenici, konzervativni aristokrati, ovaj program smatrali suviše radikalnim i borili su se na saborima protiv njegovog ostvarenja. Mađarski reformistički pokret bio je jedinstven u svojoj težnji da se usaglase interesi i formira jedinstven front svih u nastojanjima za preobražaj određenih slojeva mađarskog društva. Tako su se u istom taboru našli plemstvo, građanstvo, kmetstvo, odnosno posednici i oni bez poseda, Mađari i nemađari, kao i pripadnici raznih veroispovesti. Osnovna odrednica programa usaglašavanja interesa bilo je izjednačavanje interesa posednika i kmetova, pošto su to bile dve suprotstavljene društvene kategorije. Uspešno usaglašavanje trebalo je da bude garancija i za uspeh celokupnog programa. U početku reformskog doba činilo se da dobrovoljni otkup predstavlja mogućnost da dođe do konsenzusa, jer bi tako posednik mogao da modernizuje svoj posed, tj. došao bi do kapitala, a kmet bi postao slobodan. Međutim, problem se pojavio kada se postavilo pitanje ko će da plati otkup – sam kmet ili država. Na takozvanom dugom saboru, koji je održan između 1832. i 1836, o ovom pitanju se mnogo raspravljalo. Donji dom je najzad 1834. doneo zakon o dobrovoljnom otkupu, ali njegovo sprovođenje, zbog protivljenja dvora, počelo je tek 1840. Tada se videlo da većina kmetova ne može da se otkupi. Liberali su uvideli da je potrebna intervencija države da bi se ceo proces ubrzao. Već su se na pomenutom saboru javili pojedinci i grupe radikalnih liberala koji su se zalagali za proširenje prvobitnih zahteva opozicije i unošenje novih zahteva u program reformi. Na ovom dugom saboru (1832–1836) pojavila se prva organizovana grupa liberala koja se već svesno zalagala za korenite promene i uvođenje građanskog društva. Predvodnici ove grupacije bili su Mikloš Vešelenji, Ferenc Kelčei i Ferenc Deak. Najznačajniji među njima bio je Mikloš Vešelenji, koji je u politiku ušao kao pristalica Sečenjija, ali su mu ubrzo programski ciljevi Sečenjija postali nedovoljni. Vešelenji je u svojim delima već u celini sagledavao mogućnost i potrebu transformisanja u građansko društvo. Slične poglede imali su i Kelčei i Deak. Na ovom saboru se prvi put u javnosti pojavio mladi advokat iz županije Zemplin (Zemplén megye, županija u severnoj Mađarskoj) Lajoš Košut. On je na saboru bio lični predstavnik jednog plemića iz svoje županije. Pored toga, iskoristio je i mogućnost da javnost izveštava o radu sabora, i to preko svog lista (prepisivanog ručno) Saborski izveštaji. U listu je rad sabora komentarisan u duhu reformističke opozicije. Zbog protivljenja konzervativaca, posebno u Gornjem domu, mnogi predlozi opozicije nisu prošli. Za vreme trajanja ovog sabora došlo je i do generacijske smene u redovima reformista, te je u narednim godinama reformistički pokret počeo delovati jedinstvenije i odvažnije. Za vreme ovog sabora došlo je do smene na habzburškom prestolu. Car i kralj Franc I je 1835. umro, a nasledio ga je njegov nesposobni sin Ferdinand V, koji je vladao (odnosno drugi su vladali u njegovo ime) do kraja 1848. Događanja na samom saboru činila su se suvišnim i problematičnim za bečki dvor, koji još nije bio voljan da olabavi apsolutistički sistem vladanja. Radi pokušaja smirivanja situacije, odmah posle zaključivanja sabora, uhapšene su vođe tzv. »saborske omladine« Laslo Lovaši i njegovi drugovi, koji su bili istaknuti rukovodioci reformističkog pokreta. I najpoznatiji vođa, Mikloš Vešelenji, bio je optužen (još za vreme trajanja sabora) i 1839. uhapšen i osuđen
242
na višegodišnju robiju. Lajošu Košutu je, zbog njegovih komentara i nastupanja, bio zabranjen dalji publicistički rad, a kasnije je uhapšen i osuđen. Nacionalno-društveni reformistički pokret je svoj prvi uspeh postigao na saboru 1839/1840, kada su doneti zakoni o dobrovoljnom otkupu kmetova, o menicama, o zanatstvu, industriji i trgovini, o regulisanju statusa Jevreja (ozakonjeno je njihovo naseljavanje u slobodnim kraljevskim gradovima i bavljenje zanatstvom, industrijom i trgovinom). Opoziciji je pošlo za rukom da izdejstvuje oslobađanje političkih zatvorenika Vešelenjija, Lovašija, Košuta i drugih. Od ranije osuđenih predvodnika jedino se Košut vratio na političku scenu. Ostala dvojica su u zatvoru teško obolela i bila onesposobljena za dalji politički rad. Od početka četrdesetih godina Košut je postepeno postao najuticajniji vođa reformističkog pokreta. Godine 1841. postao je glavni i odgovorni urednik prvog modernog mađarskog političkog lista Pesti Hirlap (Peštanske novine). Košut je izgradio široku mrežu izveštača sa terena, iz provincije. Ovaj list, pod uredništvom Lajoša Košuta, više nije samo donosio vesti nego je komentarisao i organizovao opozicioni pokret, a ujedno je agitovao u korist liberalnih ideja i potrebe za uvođenjem građanskog društva u svim segmentima. Pored kritika, Košut je u svom listu iznosio i novi program, prema kojem više nije bio dovoljan samo dobrovoljan otkup kmetova od feudalnih obaveza već i potreba sveopšteg oslobađanja kmetova, ukidanje plemićkih privilegija i uvođenje opšte poreske obaveze za pripadnike svih slojeva društva (od plemića do seljaka). Jedan od Košutovih glavnih ciljeva je bilo organizovanje jakog srednjograđanskog sloja, koji je trebalo da bude nosilac borbe za reforme i koji bi se izborio za nacionalna prava i ustavni status Ugarske u okviru Habzburške monarhije. Tokom četrdesetih godina sve se više ispoljavao sukob između Sečenjija i Košuta. Tada već više nije bilo pitanje da li industrija ili poljoprivreda treba da dobiju prioritet u reformama, ili o redosledu modernizacije, odnosno da li da se prvo reformiše ekonomski sistem pa onda politički ili obratno, nego je bio posredi metod, različiti pogledi na pitanje transformacije države i društva. Sečenji je svoje ideje o reformama većim delom želeo da sprovodi u saradnji sa dvorom (jer nije hteo, da mađarsko plemstvo prođe kao poljsko plemstvo u Galiciji deceniju ranije), dok je Košut smatrao da mađarski reformski pokret mora da deluje nasuprot vladi i dvoru, tj. treba da se izbori za ustavni status i samoupravu Ugarske u okviru Habzburške monarhije. Vođe mađarskog pokreta su najčešće podrazumevale personalnu uniju, tj. samo zajedničkog vladara s austrijskim delom Monarhije. Ova dva gledišta predstavljala su i dve koncepcije transformacije zemlje i društva – umerenu i radikalnu, iako su se obe temeljile na idejama liberalizma. Apsolutistička vlada je 1843. Košuta smenila sa mesta urednika Peštanskih novina, ali nije mogla da stane na put opozicionom reformskom pokretu. Na saboru 1843/1844. donet je zakon da mađarski jezik bude službeni u zemlji umesto dotadašnjeg latinskog. U hrvatskim zemljama (Hrvatska i Slavonija) i dalje je službeni jezik ostao latinski. Od sredine četrdesetih godina Lajoš Košut je refomistički pokret preneo i na polje ekonomije. Zalagao se za razvoj domaće privrede i suprotstavljanje privredi iz drugih delova Austrije. Pozivao je na bojkot robe iz tih krajeva i 1844. godine osnovao Udruženje za unapređivanje domaće industrije i zanatstva (Védegylet). To nije bilo samo društvo već, u izvesnom smislu, nacionalni pokret, i više se bavilo politikom nego privredom. U to vreme se pokušalo da se osnuju posebna stručna društva za trgovinu i industriju.
243
U drugoj polovini četrdesetih godina konačno su osnovane prve političke organizacije, koje su već umnogome ličile na političke stranke. Prvi su se 1846. organizovali konzervativci (Konzervativna stranka – Konzervativ Párt), koji su tada izdali i svoj program o umerenim reformama. U proleće 1847. osnovana je Opoziciona stranka (Ellenzéki Párt), čiji je program izradio Ferenc Deak. Program je dobio naziv Deklaracija opozicije (Ellenzéki Nyilatkozat) i u njemu su istaknuti sledeći zahtevi: opšta poreska obaveza, jednakost pred zakonom za sve, obaveza oslobađanja kmetova uz odštetu posednicima koju bi isplatila država, mogućnost slobodne prodaje plemićkih imanja i poseda, sloboda štampe, uvođenje parlamentarizma i postavljanje parlamentu odgovorne vlade, unija Erdelja i Ugarske (naime, Erdeljom, delom Ugarske, od početka 18. veka upravljalo se iz Beča kao posebnom krunovinom). Opoziciona stranka je objedinjavala razne grupe, koje su bile za navedene reforme, i u njima su se nalazile poznate i istaknute ličnosti iz politike, kulture, nauke itd. Među poznatijima su bili pravnik Ferenc Deak, književnik i publicista Jožef Etveš, književnik Žigmond Kemenj, istoričar Laslo Salai, Lajoš Baćanji, Laslo Teleki, pripadnici poznatih aristokratskih porodica Andraši i Karolji itd. Nesumnjivo da je tada već najpoznatiji među vođama opozicije bio Lajoš Košut. Uspeh Košuta i reformističke opozicije je jačao. Pri kraju četrdesetih godina postalo je sve jasnije da dvor odbacuje skoro svaki predlog za promenu, te zbog toga konzervativci, koji su bili u saradnji sa njim, i ne mogu da postignu skoro nikakve rezultate. S druge strane, opozicioni pokret je uspeo da ostvari određene rezultate u modernizaciji ekonomije, društva, pa i države, što je dovelo do toga da je porastao broj onih koji su se opredelili za potpunu transformaciju. I dalje je, bez obzira na osnivanje stranke, reformski pokret u društvenom i socijalnom smislu imao raznoliku bazu, što znači da mađarski pokret za reforme nije predstavljao borbu jedne klase protiv ostalih klasa. Pristalice starog uređenja ili pristalice reformi ne mogu se poistovetiti ni sa jednom starom ili novom društvenom klasom, odnosno slojem. Linije podele nisu išle između klasa ili slojeva nego unutar pojedinih klasa, i to ne u okviru određenih slojeva nego u okviru svake kategorije. U jesen (novembra) 1847, u opštem nezadovoljstvu i napetosti koji su prožimali celokupno društvo, počelo je zasedanje poslednje staleške skupštine Državnog sabora u Požunu.
Građanska revolucija i rat za oslobođenje (1848–1849) Od revolucije do početka rata za oslobođenje Na prekretnici 1847/1848. godine počelo je revolucionarno vrenje u čitavoj Evropi. Tako je već u januaru 1848. došlo do revolucije na Siciliji, u februaru se masa pobunila u Parizu, a talas protesta i revolucija širio se prema Srednjoj Evropi. U martu je revolucionarni zanos stigao i do granica Habzburškog carstva. Zahvaljujući tim uticajima, počeo se ubrzavati rad i na poslednjoj mađarskoj staleškoj skupštini. Najagilniji vođa mađarske reformističke opozicije Lajoš Košut je već 3. marta 1848. na saboru opominjao svoje kolege poslanike da se ne smeju razići pre nego što usvoje zakone koje od njih narod očekuje, jer bi to bilo neodgovorno. Tog dana je održao na Požunskom saboru i svoj poznati govor, koji je imao velikog odjeka i uticaja na naredne događaje. On je ponovo izneo zahtev opozicije za građanski preobražaj i donošenje ustava zasnovanog na 244
principima građanskih ideja, kao i zakona i mera da bi se preobražaj mogao sprovesti mirnim putem. Košut je u svojim zahtevima bio oprezan, jer je želeo da ih usvoje oba doma. U isto vreme je tražio ustav i za austrijske delove Monarhije, čime je izvršio ne mali uticaj na događaje u Beču. Revolucija u Beču izbila je 13. marta 1848. Dan posle (14. mart) krenula je delegacija Ugarskog sabora u Beč, sa ciljem da kod vladara izdejstvuje imenovanje prve mađarske vlade. Članovi delegacije su bili grof Ištvan Sečenji, Lajoš Baćanji, Lajoš Košut, Moric Sentkiralji i Bertalan Semere. Stanovnici Beča su delegaciju dočekali velikim ovacijama, posebno Košuta, jer su mu bili zahvalni što je u svom saborskom govoru zahtevao donošenje ustava i za zapadne delove Monarhije. Košut je istovremeno uticao i na sam tok revolucionarnih događaja u Beču. Vest o revoluciji u Peštu je stigla 14. marta. Revolucionarno opredeljena omladina, okupljena oko organizacije Mlada Mađarska (Fiatal Magyarország), čije su vođe bile tada već istaknuti mladi intelektualci, kao Šandor Petefi, Mor Jokai i Pal Vašvari, odlučila se za delovanje. Iako još nisu znali kako će svoje zamisli sprovesti do kraja, znali su jedno – vreme se ne sme gubiti. Revolucija u Pešti je započela 15. marta 1848. oko pola devet ujutro, kada su vođe omladine iz poznate kafane Pilvaks (Pilvax), uz podršku studenata peštanskog univerziteta, krenule prema štampariji Landerer i Hekenast, gde su odštampali svoj program od 12 tačaka u vidu letka. To su uradili bez ovlašćenja cenzure i zato se to smatra danom rođenja mađarske slobodne štampe. Zahtevi koji su se u tom programu nalazili bili su sledeći: (1) sloboda štampe i ukidanje cenzure; (2) imenovanje parlamentu odgovorne vlade sa sedištem u Pešti; (3) sazivanje državnog sabora (parlamenta) svake godine u Pešti; (4) jednakost pred zakonom bez obzira na društvenu i versku pripadnost; (5) osnivanje nacionalne garde (vojske); (6) uvođenje poreske obaveze za svakog; (7) ukidanje kmetstva; (8) konstituisanje porotnih sudova; (9) osnivanje nacionalne banke; (10) vojska da polaže zakletvu na ustav, da se mađarski vojnici vrate u zemlju, a vojnici iz drugih zemalja Carstva da odu iz zemlje; (11) oslobođenje svih političkih zatvorenika; (12) stvaranje unije Erdelja i Ugarske. Ovi zahtevi takozvane »Martovske omladine« (Márciusi ifjak) u velikoj meri su se poklapali sa zahtevima reformističke opozicije predočeni na državnom saboru. Posle štampanja i podele svog programa, omladina, kojoj su se tada već i mnogi građani pridružili, uputila se prema zgradi Nacionalnog muzeja, gde je u bašti održan veliki narodni skup. Pomenuti program je prihvaćen i doneta je odluka da se on uputi Skupštini grada Pešte na usvajanje. Tada su se masi priključili i podžupan Peštanske županije Pal Noari i član gradske skupštine Gabor Klauzal. U Skupštini grada dogovoreno je da će zahteve revolucionara Kraljevskom namesničkom veću (Királyi Helytartótanács), koje je svoje sedište imalo u Budimu, proslediti jedna tročlana delegacija čiji su članovi bili Pal Njari, Gabor Klauzal i Leopold Rotenbiler, zamenik gradonačelnika Pešte. Prema procenama, u poslepodnevnim satima 15. marta, ovu delegaciju u Budim pratila je masa od 20.000 ljudi. Delegaciju je u Budimu primio Ferenc Ziči, potpredsednik Namesničkog veća. Veće, koje je bilo zbunjeno zbog događaja u Beču i videvši toliku masu pred svojom zgradom, prihvatilo je zahteve formulisane u 12 tačaka. Već su tog dana ukinuli cenzuru, a poslove vezane za štampu obavljala je jedna komisija koju je imenovalo Namesničko veće. Veće je obećalo da se vojska neće mešati u tok događaja i da je održavanje reda i mira zadatak peštanske novonastale građanske straže. Zbog pritiska mase, najviše upravno telo tadašnje Ugarske nije stalo na put
245
revolucionarnim događajima, mada to i nije moglo da uradi, jer ni iz Beča nije imalo uputstva, pošto je stanje i u tom gradu tih dana bilo kritično za staru vlast. Dana 15. marta uveče, takođe na pritisak mase, Namesničko veće je iz zatvora pustilo Mihalja Tančića, koji je bio zatvoren zbog svojih političkih ideja koje su se prvenstveno odnosile na društvenoekonomske odnose. Tančić je bio predstavnik nižih, tj. plebejskih slojeva, i ideje su mu bile radikalnije nego ideje liberalne opozicije. Prema jednom savremeniku, kada je masa, sa Tančićem na čelu, krenula preko lančanog mosta u Peštu, narod je ispregao konje iz njegovih kola i sam ga je vukao preko Pešte do njegovog stana. Revolucionarna zbivanja tog dana su se završila izvođenjem opere Bank Ban u Nacionalnom pozorištu, koja je u tom momentu, iako je događaj dela vezan za srednji vek, verno odslikavala revolucionarno raspoloženje mase, i to pre svega u nacionalnom duhu. Mora se istaći da je omladina, koja je predvodila peštansku revoluciju, bila na visini svog zadatka, jer je revoluciju izvela bez krvi, a njeni osnovni zahtevi su prihvaćeni. Revolucionarna zbivanja su se ubrzo prenela i na provinciju. Na vest o peštanskoj revoluciji i bečki dvor je počeo da deluje. Posle tri dana neodlučnosti, vladar Ferdinand V je imenovao Lajoša Baćanjija za predsednika prve odgovorne mađarske vlade. Košut je imao veliku ulogu u tome da vladar imenuje Baćanjija za predsednika vlade, jer je, za vreme dok je kralj oklevao, u više navrata pregovarao sa vođama bečke revolucije i opozicije, čiji je uticaj u tim danima dosezao sve do Državnog saveta. Na kraju je došlo do odlučnog preokreta u odnosu na Baćanjijevo imenovanje zbog vesti o revoluciji u Pešti. Saborska delegacija se vratila u Požun i sabor je, tada već sa dozvolom dvora, počeo izradu zakona koje je zahtevala opozicija. Posao koji sabor nije bio sposoban da uradi mesecima sada je završen za nedelju-dve. Revolucionarna omladina, koja je 15. marta zahtevala da se sabor premesti u Peštu, 19. marta je uputila jednu delegaciju u Požun sa zahtevom da se to i učini. Baćanji i nekoliko vođa reformista su već otpočeli preseljavanje, kada se Košut odlučno usprotivio toj ideji. Mada je Lajoš Košut Peštu priznavao kao centar i budući glavni grad Mađarske, nije se slagao sa tim da se zakoni donesu pomoću pritiska javnosti i revolucionarno opredeljenih masa. Košut se istovremeno pribojavao da će, u slučaju preseljavanja sabora u Peštu, građanski radikali, čiji je uticaj bio u usponu, preuzeti kontrolu nad saborom i moći da izdejstvuju donošenje takvih zakona koje je Košut smatrao preuranjenim. Pored toga, Košut je bio protiv preseljavanja i zato što nije želeo da se izgubi dragoceno vreme. Sabor je na kraju ostao u Požunu, da bi mogao da završi svoj istorijski zadatak. Donošenje potrebnih novih zakona završeno je 11. aprila 1848. Tog dana je pred vladarem, koji je u međuvremenu stigao u Požun, položila zakletvu i prva mađarska odgovorna vlada. Njeni članovi su bili: grof Lajoš Baćanji, predsednik, i ministri: grof Ištvan Sečenji za saobraćaj, Lajoš Košut za finansije, Ferenc Deak za pravosuđe, baron Jožef Etveš za obrazovanje i vere, Gabor Klauzal za trgovinu, Bertalan Semere za unutrašnje poslove, pukovnik Lazar Mesaroš za odbranu i knez Pal Esterhazi za spoljne poslove. Među ministrima je bilo konzervativaca, umerenih liberala, liberala, građanskih radikala, centralista i politički neopredeljenih. U tim presudnim trenucima jedino se jedna takva vlada, čije se konstituisanje zasnivalo na kompromisima, i mogla formirati i održati. Na primer, grof Sečenji se nije slagao s ulaskom Košuta u vladu, ali su političari realisti, kao palatin, nadvojvoda Stefan Habzburški i predsednik vlade grof Baćanji, znali da ona vlada čiji član nije Lajoš Košut u tom momentu nema izgleda da opstane. Kralj 246
Ferdinand V je tog dana (11. aprila) potvrdio donete zakone, koji su u istoriju ušli pod imenom »aprilski zakoni«. Bilo ih je ukupno 31. Zakoni je trebalo da promene političko i društveno uređenje zemlje. Oni su se većinom temeljili na ranijim zahtevima reformističke opozicije. Doneseni su na brzinu i zbog toga nisu regulisali neka osnovna pitanja (status vojske, pitanje samostalne emisione banke itd.). Uostalom, bilo je naglašeno da su ovi novi zakoni privremeni i da će vremenom biti dopunjavani, odnosno da će biti doneseni novi zakoni, i to već na novoizabranoj skupštini (koja će se birati na principima narodnog predstavništva). Istog dana kada je vladar potvrdio nove zakone bila je zaključena i poslednja staleška skupština Ugarske. Vlada se iz Požuna u Peštu preselila 14. aprila. Na svečanom dočeku je bilo okupljeno oko 7.000 članova nove Nacionalne garde i nekoliko desetina hiljada građana. Svečani govor prilikom prijema održao je Pal Vašvari, jedan od vođa »Martovske omladine«, na osnovu čega se moglo zaključiti da je revolucija prebrodila ono najteže. Međutim, to je bilo samo prividno, jer je najteže tek dolazilo. Trebalo je obezbediti sprovođenje novih zakona, a i obrazovati nova ministarstva. Nova vlada u početku nije imala ni dovoljno vlasti, a ni dovoljno novca, za uspešno rešavanje novonastale situacije. U isto vreme nesuglasice između ponekih vođa mađarske revolucije postale su sve uočljivije, za šta je bio zaslužan i bečki dvor, koji je u međuvremenu u tajnosti pobegao u Inzbruk. Revoluciju su počeli da ugrožavaju i pokreti narodnosti, koje su sve više zahtevale i pružale otpor. Posle ovih zbivanja sve aktuelnije je postalo pitanje obrazovanja samostalne mađarske vojske. Najveći pobornik stvaranja vojske bio je Lajoš Košut, koji je najviše učinio i za prikupljanje sredstava za nju. Ovi problemi i zadaci su u najvećoj meri i odredili dalji pravac delovanja nove mađarske vlade, a i budućeg parlamenta, tokom proleća i leta 1848. godine. Nasuprot očekivanju mađarskih liberala, pripadnici narodnosti nisu se u potpunosti zadovoljili donošenjem zakona, koji su predviđali samo individualna građanska prava. Posle prvih izraza simpatija prema mađarskoj revoluciji ubrzo su počeli da ističu svoje zahteve koji su se odnosili na kolektivna prava. U početku su svi ovi zahtevi, peticije, proglasi (osim pokreta Hrvata) u osnovi priznavali teritorijalnu celovitost Ugarske, ali su tražili priznavanje statusa naroda svim narodnostima i da im se omogući, pored državnog sabora, sazivanje posebnih nacionalnih sabora (tj. parlamenata). Na ispunjavanje ovih zahteva mađarski liberali, koji su došli na vlast, nisu bili spremni. Oni su se zalagali za jedinstvenu nacionalnu državu i propagirali da u Ugarskoj postoji samo jedna nacija – mađarska politička nacija, čiji su članovi i pripadnici narodnosti. Prema shvatanju vodećih slojeva mađarskog političkog života, prihvatanje konstituisanja posebnih autonomnih oblasti narodnosti dovelo bi do cepanja teritorije jedinstvene Ugarske. U isto vreme mađarski liberali nisu prihvatali čak ni to da u onim županijama u kojima su u većini živele narodnosti službeni jezik postane, pored mađarskog, i jezik one narodnosti koja na toj teritoriji živi, iako su i narodnosti neke teritorije smatrale svojim, iako su bile u manjini na njima. Događaji koji su ubrzo usledili odgovarali su ciljevima bečkog dvora, koji je na narodnosti računao kao na saveznike protiv mađarske revolucije. Od proleća do jeseni 1848. najviše je ojačao pokret Hrvata, Srba i dela Rumuna iz Erdelja. Rešavanju hrvatskog pitanja veliku pažnju su posvetili i Beč i Pešta. Mađarska vlada je u ovom slučaju, da bi se našlo rešenje, bila voljna najviše da učini jer su Hrvatska i Slavonija bile združene (autonomne) zemlje krune svetog Stefana. Međutim, bečki dvor je sprečio kombinacije mađarske vlade. Još 23. marta Josip Jelačić, poverljiv čovek dvora, imenovan je za hrvatskog bana, koji je učinio sve da se prekinu veze 247
između Hrvatske i Ugarske. Radio je samovoljno, bez dogovora sa mađarskom vladom, čak i u slučaju oslobađanja kmetova, kada je postupao ne obazirući se na novodonesene zakone. Hrvatsku je učinio jakim uporištem bečkog dvora. Kada je mađarska vlada, 27. avgusta 1848, priznala potpunu autonomiju Hrvatske, bio je odlučan u tome da, prema uputstvu dvora, pokrene vojsku protiv Ugarske. Srpski pokret je pre hrvatskog došao u oružani sukob sa Mađarima. Iako u peticijama Srba iz Budima od 19. marta i Srba iz Novog Sada od 27. marta još nije bio iznesen zahtev za posebnom teritorijom s obzirom na to da su Srbi u prvim danima podržavali mađarsku revoluciju, očekivalo se da će im nova vlast izaći u susret i da će im priznati kolektivna prava. Već početkom aprila u Požun je stigla delegacija Srba sa takvim zahtevom. Iz tog vremena datira i onaj (u istoriografiji često oprečno tumačen, u ponekim slučajevima čak i negiran da se uopšte desio) poznati sukob člana delegacije Đorđa Stratimirovića i Lajoša Košuta, kad je Košut izjavio: »Nek među nama odluči sablja!« Već 14. aprila 1848 (po gregorijanskom kalendaru) Srbi su se sakupili u Sremskim Karlovcima, zahtevajući priznavanje svojih nacionalnih kolektivnih prava, ali i posebnu autonomnu oblast (mada su na predviđenoj teritoriji činili oko 1/3 stanovništva). Iste ove zahteve za stvaranje Srpskog vojvodstva ponovili su i prihvatili na svojim skupštinama, takođe u Sremskim Karlovcima, održanim u maju i oktobru 1848. Uporedo s održavanjem ovih skupština, u južnim krajevima Ugarske počele su demonstracije i sukobi. U junu 1848. već je došlo do ozbiljnih oružanih sukoba, kada je komandant Petrovaradinskog garnizona, general Janoš Hrabovski, izdao naredbu svojim vojnicima da slome srpski pokret. Unija Erdelja i Mađarske je u tu pokrajinu donela oslobađanje kmetova, ali je rumunski pokret već tokom marta počeo da ispoljava svoje rezerve prema promenama. Rumuni su u početku zahtevali da se, pored tri dotad privilegovana naroda (Sasi, Mađari, Sekelji-Sikulje), i Rumuni proglase za narod. Pošto se status pomenutih privilegovanih naroda zasnivao na feudalnim privilegijama, ovaj zahtev je 1848. već bio prevaziđen. Inače u Erdelju, koji je u to vreme bio zaostaliji od ostalih delova Ugarske, oslobađanje kmetstva bilo je sporije. To su vođe rumunskog pokreta iskoristile za svoje ciljeve. Već u maju 1848. odustali su od svojih prvobitnih zahteva i na svom saboru, održanom u mestu Blaž (Balzsfalva, današnji Blaj u Rumuniji), založili su se za posebnu autonomnu teritoriju, a nije im bila strana ni ideja o oružanoj pobuni. Na to su mogli pomišljati jer su imali dobro izvežbane i naoružane rumunske graničarske pukove. Svoje sunarodnike, koji su živeli u drugim delovima Ugarske i koji su bili za saradnju sa Mađarima, čak nisu ni saslušali. Rumunski pokret se za oružani ustanak konačno odlučio u septembru na svom drugom saboru, održanom takođe u Blažu. Tankom sloju inteligencije, koja je bila predvodnik slovačkog pokreta, nije pošlo za rukom da pokrene šire mase svojih sunarodnika. Na majskom saboru u Liptosentmiklošu (Liptószentmiklós, današnji Liptovsky Mikuláš u Slovačkoj) prihvatili su dokumenat sa zahtevima formulisanim u 14 tačaka. Svoje zahteve su poslali vladaru, mađarskom parlamentu, vladi i palatinu Mađarske, ali nisu imali potreban odjek među masama Slovaka. Vođe slovačkog pokreta su učestvovale na Sveslovenskom kongresu u Pragu, gde su kasnije obrazovali jednu dobrovoljačku jedinicu, čiji su pripadnici pretežno bili Česi. U septembru 1848. pokušali su da upadnu u severne delove Ugarske, ali je ova akcija ostala bez odjeka, pošto u tim krajevima nije bilo takvih problema kao u Erdelju, a ujedno nije ni bilo dobro organizovanih graničarskih jedinica kao kod Srba i Rumuna. Za sve vreme revolucije i kasnijeg rata Slovaci su, uz pomoć dvora, uspeli da oforme još 248
samo dva manja bataljona, koji se nisu posebno istakli u borbama sa mađarskom vojskom. Pokret Slovaka je stoga ostao u skromnim okvirima. Pored toga, veliki deo Slovaka je do kraja ostao uz mađarske revolucionare i više hiljada njih se borilo u jedinicama mađarske vojske. Ostale narodnosti u Ugarskoj – Nemci, Rusini i drugi, nisu stvorili svoje posebne pokrete, iako su se i u njihovim redovima pojavili neki pojedinačni zahtevi za rešavanje njihovih problema. Kada je bio u pitanju stav prema nacionalnim pokretima, vođe mađarske revolucije nisu bile jedinstvene. Neki su želeli da pregovaraju sa predstavnicima narodnosti radi njihovog pridobijanja za ciljeve mađarske revolucije, a neki su istrajali u svojim stavovima da se ne sme popustiti. Kad je većina vođa revolucije prihvatila pregovore i saradnju, već je bilo kasno i došlo je do teških i krvavih borbi između Mađara i nemađara. Kontrarevolucija, predvođena dvorom, jačala je sve više. Posle prvih uspeha u Italiji, pokazala je svoje prave namere rasterivanjem Sveslovenskog kongresa u Pragu, što nije dovelo do otrežnjenja Slovena. Istoga dana (12. juna 1848) komandant Petrovaradinskog garnizona izdao je zapovest, istina po nalogu bečkog dvora, da se uguši srpska pobuna. Ovaj proces je, međutim, uzeo drugi tok, jer je od pobunjenika ubrzo nastala, uz pomoć bečkog dvora, jaka vojska, koja je dobila zadatak da se bori protiv mađarske revolucije. Vlada Baćanjija je bila primorana da se u sve težoj situaciji bori za sprovođenje zakona donetih na poslednjoj staleškoj skupštini. Juna 1848. obavljeni su izbori za novi sabor, sada već na principima narodnog predstavništva. Iako je skoro svako, na osnovu zakona o jednakosti građana, dobio pravo da bude biran i da bira, zbog visokog cenzusa biračko telo je bilo veoma suženo, kao i u drugim tadašnjim evropskim zemljama (nešto više od 7% celokupnog stanovništva). Ipak, parlament sastavljen na novim principima već je bio parlament kakav su imale i druge zapadne zemlje (i tamo je postojao visok cenzus za dobijanje glasačkog prava). Nova skupština, koja se sastala u julu u Pešti, umesto da se bavila donošenjem novih i dopunjavanjem i razradom već donetih zakona, morala se baviti pitanjem odbrane revolucionarnih tekovina i organizovanjem vojske. Lajoš Košut je, na sednici 11. jula 1848, tražio od parlamenta da izglasa mobilisanje 200.000 novih regruta i za njihove potrebe 42 miliona forinti. Tokom leta 1848. sve je više bilo nesloge između Košuta, koji je zagovarao pripremu za odbranu zemlje, i grofa Baćanjija i palatina nadvojvode Stefana, koji su bili za dalje pregovore sa narodnostima i dvorom. Događaji, koji su se odigrali između marta i septembra 1848. imali su sve odlike građanske revolucije. Osnovni cilj da se društveno-ekonomski i politički sistem preurede postignut je pošto su promene pokrenute u svim oblastima. Međutim, najveći problem je bio što se do ovih promena nije moglo doći mirnim putem jer je, uporedo s njima, došlo do novih (pre svega, nacionalnih zahteva nemađarskog stanovništva) pobuna, sukoba i intervencija. Ovakva dvojakost u sprovođenju ideja građanske revolucije uveliko je uticala na ishod, tj. na uspešnost građanske revolucije u Ugarskoj. Revolucija i preobražaj su krenuli mirno, ali okolnosti i često veoma oprečni zahtevi učesnika zbivanja, koji se mogu okarakterisati kao isključivi i nepopustljivi, već u leto 1848. doveli su do krvavih sukoba.
249
Rat za oslobođenje Mađarske, proglašavanje nezavisnosti, slom revolucije i oslobodilačkog rata Građanski preobražaj u Mađarskoj suočio se s apsolutističkim težnjama i otporom habzburškog dvora, ali i sa zahtevima dela nemađarskih naroda koji su živeli u Ugarskoj. Mađarska revolucija je tako bila primorana da borbu vodi na dva fronta. Međutim, da je bilo razumevanja među vođstvom mađarske revolucije, a i među vođstvom pokreta narodnosti, ne bi došlo do tako krvavog i teškog sukoba. Na kraju, iz ovoga je izvukla korist treća strana, tj. habzburški dvor, kome je pošlo za rukom da često sopstvenu kritičnu situaciju iskoristi za svoje ciljeve i, uz domaću i stranu pomoć, na kraju slomi revoluciju i okonča oslobodilački rat. Već od leta 1848. pokazali su se prvi znaci krize. Početkom avgusta maršal Radecki, glavnokomandujući austrijske vojske u Italiji, slama tamošnji revolucionarnooslobodilački pokret i zauzima centar Lombardije, Milano. Bečka nacionalna garda je krajem avgusta slomila otpor sitnog građanstva i radništva. Poljaci, pritisnuti od Rusa, odustaju od svojih revolucionarnih zahteva. Ruske trupe su ugušile pokret u Vlaškoj, čiji je vođa bio Nikolaj Balčesku. Habzburgovci su se sada osećali sigurnim i počeli su pripreme za gušenje mađarske revolucije. Glavni adut u rukama dvora bio je Josip Jelačić, koji je, iako na kratko lišen banske funkcije, početkom septembra vraćen na mesto bana Hrvatske i Slavonije. Mađarski parlamenta je poslao 9. septembra u Beč svoju delegaciju od sto članova radi pregovora sa dvorom u cilju iznalaženja rešenja. Uspeh nije postignut, jer je tada već bilo odlučeno da se Ugarska napadne. U isto vreme, posle ovog neuspeha počelo je i osipanje prve mađarske vlade. Knez Esterhazi je dao ostavku, grof Sečenji se razboleo i otišao na lečenje u Austriju. Predvodnici revolucije su tek tada uočili da je došlo do preokreta i da se mora započeti sa pripremama za odbranu zemlje, za šta se Košut nekoliko meseci ranije već zalagao. Ovo »otrežnjenje« je došlo kasno. Ban Jelačić je 11. septembra sa svojim trupama prešao granicu Mađarske i započeo svoj pohod protiv Mađara. Ta vest je izazvala nove demonstracije u Pešti. Predsednik vlade Baćanji, sa nekoliko svojih ministara, dao je ostavku. U službi su ostali samo ministri finansija Lajoš Košut, unutrašnjih poslova Bertalan Semere i odbrane Lazar Mesaroš. Palatin Stefan je hteo da preuzme vlast, ali je tu njegovu nameru osujetio sabor. Nađeno je kompromisno rešenje, i Lajoš Baćanji je ponovo imenovan za predsednika vlade. Ovu odluku parlamenta privremeno je čak priznao i vladar. Na pritisak radikalnijih vođa revolucije, grof Baćanji je 14. septembra izdao uredbu o osnivanju domobranstva (honvédsereg), što je podržao i parlament. Na osnovu ove uredbe, na svakih 127 stanovnika zemlje trebalo je sakupiti po dva regruta. Dan kasnije (15. septembra) parlament je osnovao Zemaljski komitet za odbranu (Országos Honvédelmi Bizottmány), kojem je prvenstveni zadatak bio da u organizovanju odbrane zemlje pomaže predsedniku vlade. Napredovanjem carske vojske, pod komandom bana Jelačića, situacija se sve više komplikovala. Dana 23. septembra zemlju je napustio poslednji palatin Ugarske, nadvojvoda Stefan Habzburški, koji je, pre nego što se povukao u Beč, pokušao da se sretne sa Jelačićem, kako bi ga odvratio od njegovih namera, ali ovaj nije hteo ni da ga sasluša.
250
Da bi se ubrzalo stvaranje mađarske revolucionarne vojske, 24. septembra Lajoš Košut je krenuo u središnje delove Mađarske da sakupi što više dobrovoljaca. Obišao je mnoge gradove i mesta (Cegled – Cegléd, Nađkereš – Nagykőrös, Kečkemet – Kecskemét, Abonj – Abony, Solnok – Szolnok, Senteš – Szentes, Čongrad – Csongrád, Hodmezevašarhelj – Hódmezővásárhely, Segedin – Szeged itd.). Rezultat nije izostao, jer su se za nekoliko dana u domobranstvo prijavile desetine hiljada dobrovoljaca. Da bi se što više ljudi prijavilo u vojsku, parlament je doneo nove zakone i dopunio već donete (na primer, o daljem ukidanju starih nameta). Nakon što je ban Jelačić 26. septembra zauzeo Sekešfehervar (Stoni Beograd), premijer Baćanji i vođe mađarske revolucije odlučili su se da deluju. Mađarska vojska se u to vreme nalazila u okolini jezera Velence. Komandant vojske je bio general Janoš Moga koji, kao oficir privržen dvoru, nije hteo da se sukobi sa Jelačićevim trupama i neprestano se povlačio. Do promene je došlo tek kada je u njegov logor poslata tročlana delagacija mađarskog parlamenta, koja je uspela da ga ubedi da se sukobi sa napredujućom carskom vojskom. Ratni savet, održan 28. septembra, doneo je odluku da, ako ban Jelačić napadne mađarsku revolucionarnu vojsku, ova uzvrati. Tako je 29. septembra, kod mesta Pakozd (Pákozd) u zapadnoj Ugarskoj, došlo do prvog oružanog sukoba između carske vojske predvođene hrvatskim banom i mađarske vojske. Iako po broju manja, slabo naoružana i uglavnom bez stručnog komandnog kadra, mađarska vojska je ipak porazila carsku vojsku. Ban Jelačić je bio prisiljen da sa generalom Mogom zaključi trodnevni prekid vatre i da se povuče prema Beču. Vojsku, koja mu je pritekla u pomoć pod komandom generala Rota, jedinice Artura Gergeija i Mora Percela porazile su 7. oktobra kod Ozore. Posle ovih prvih pobeda mađarska vojska je nastavila da napreduje prema zapadnim granicama zemlje. Zbog početka oružanog sukoba i nastalih komplikacija, predsednik vlade, grof Baćanji, konačno je dao ostavku na svoju funkciju. Još pre toga parlament je pozvao u Peštu Lajoša Košuta, koji je početkom oktobra postao predsednik Zemaljskog komiteta za odbranu, koji se u međuvremenu transformisao u revolucionarnu vladu. Posle bitaka kod Ozore i Pakozda, mađarskoj vojsci je pošlo za rukom da celi zapadni deo zemlje očisti od carskih jedinica. Kako se pročula vest da je mađarska revolucionarna vojska stigla do austrijske granice, 6. oktobra 1848. u Beču je ponovo izbila revolucija, koja je imala radikalnije zahteve od martovske revolucije, tim pre što su u njoj masovno učestvovali niži slojevi društva. Dvor i carska vlada su pobegli u Olomuc (Olmütz, u Češkoj). U prvim danima je još u Beču radio parlament, ali je, kada su se iz njega povukli češki poslanici, i on prestao sa radom. Zbog neodlučnosti komandanata mađarske vojske, pošto ona nije bila pokrenuta prema Beču ni posle mnogobrojnih poziva Bečlija za pomoć, izgubilo se dragoceno vreme. Za to vreme dvor je uspeo da reorganizuje svoju preostalu vojsku, koja je stavljena pod komandu kneza Vindišgreca. Parlament je 10. oktobra doneo odluku da se dalje goni pobeđena vojska bana Jelačića, što je značilo da se mađarska vojska upućuje preko austrijske granice. Nasuprot tome, glavnokomandujući, general Moga, i dalje je oklevao. Tek kada se Košut pojavio u logoru mađarske vojske, došlo je do promene, ali je tada već bilo kasno. Naime, knez Vindišgrec je 24. oktobra započeo opsadu Beča, radi slamanja nove revolucije. Do bitke između carske vojske i mađarske revolucionarne vojske došlo je nadomak jednog od predgrađa Beča, kod Švehata (Schwechat), 30. oktobra. Mađarska vojska je pretrpela prvi poraz. General Moga je dao ostavku na komandno mesto, a Lajoš Košut je za novog komandanta imenovao generala Gergeija. 251
Vindišgrec je posle pobede zauzeo Beč i počeo je da proganja revolucionare. Situacija je postala složena i u drugim delovima Ugarske. Tokom oktobra došlo je do oštrih sukoba i u Erdelju, gde su rumunski ustanici podržavali carsku vojsku. U isto vreme su prestali pregovori započeti sa vođama srpskog pokreta na jugu zemlje i Zemaljski komitet za odbranu je dao nalog generalu Antalu Veteru da započne sa dejstvima protIv ustanika. Do promene je pri kraju 1848. došlo i na čelu Habzburške monarhije. Dvorskoj kamarili je pošlo za rukom da izdejstvuje abdikaciju cara i kralja Ferdinanda V, koga su optužili da je bio popustljiv prema Mađarima. Na njegovo mesto je doveden njegov nećak Franc Jozef I, koga su 2. decembra proglasili punoletnim i krunisali za cara Austrije. Mađari ga sve do 1867. nisu priznavali za svog vladara. Dolazak Franca Jozefa na presto je ujedno značio da će u politici dvora prema Mađarima prevagnuti tzv. tvrda linija, te da se te dve strane neće više dogovarati radi iznalaženja rešenja za nastali problem nego će se svaka strana boriti do kraja. Borbe su se nastavile. Dok je mađarska vojska na zapadu bila primorana na povlačenje, dotle je general Jožef Bem skoro u potpunosti oslobodio istočne krajeve (Erdelj) od carskih trupa. Knez Vindišgrec na svom putu prema Pešti nije naišao na veći otpor, osim otpora jedinica pod komandom generala Percela, koje je nadomak Budima, 30. decembra, u jednoj manjoj bici porazila Vindišgrecova vojska. Dan kasnije je u Pešti doneta odluka da parlament svoje sedište premesti u Debrecin (Debrecen), u istočni kraj zemlje. Nekoliko dana posle Nove godine (početkom januara 1849) vojska kneza Vindišgreca je ušla u Budim, a zatim je prešla preko lančanog mosta i zauzela i Peštu. Ubrzo je carska vojska zaposela i središnje delove Ugarske, tako da je od tada mađarska vlada imala vlast samo nad istočnim, tj. prekotiskim (Tiszántúl), i nekim južnim krajevima, kao i nad Erdeljom. Revolucionarno vrenje u Evropi je do prekretnice 1848/1849. prestalo. Mađarska je ostala sama u svojoj borbi za peobražaj. Situaciju je otežavalo i to što su se početkom 1849. javljale različite struje među mađarskim revolucionarnim vođstvom, i to sa često veoma oprečnim ciljevima. Bilo je onih koji su hteli primirje i zaključivanje mira sa dvorom (aristokratija i delom srednje, pa čak i niže plemstvo, koje se pribojavalo za svoju egzistenciju u slučaju otcepljenja), dok su u to vreme veoma ojačali radikali (u njihovim redovima bilo je manje pripadnika aristokratije i imućnog plemstva, a više pripadnika nižih slojeva društva), koji su bili za proglašavanje nezavisne Ugarske. Umerenjacima je bio blizak i glavnokomandujući mađarske vojske, general Gergei, koji je 5. januara 1849. izdao svoju Vacku deklaraciju (Váci nyilatkozat), u kojoj se ogradio od Zemaljskog komiteta za odbranu predvođenog Lajošem Košutom, izjavivši da naredbu prihvata samo od ministra koji je član kabineta koji je imenovao kralj (Košut je bio član prvog kabineta koji je imenovao vladar, ali većina članova nove revolucionarne vlade nisu ranije bili članovi prve odgovorne vlade iz 1848). Pristalice primirja su početkom januara pokušale da pregovaraju sa dvorom, ali ih njegov predstavnik, knez Vindišgrec, nije hteo ni da primi. Međutim, oni su i dalje nastavili da deluju i u Debrecinu, u novom sedištu parlamenta. Radikalna struja, čije su vođe bili grof Laslo Teleki, Laslo Madaras i Mor Percel, od početka 1849. imala je veliki uticaj i na samog Košuta. Njihov program je predviđao nezavisnu Mađarsku, koja bi bila republika. Grof Teleki je čak predviđao i federalizaciju buduće nezavisne mađarske republike. U prvim mesecima 1849. napori revolucionarne mađarske vlade da se reorganizuje ukupan život i vojska počeli su da donose prve rezultate. Niz uspeha u proleće 1849. započeo je general Bem, kome je u martu pošlo za 252
rukom da u potpunosti očisti Erdelj od carske vojske. U isto vreme situacija se dalje komplikovala, jer su tada u operacijama austrijske vojske u Erdelju učestvovale i regularne jedinice ruske carske vojske. U svakom slučaju, Bemova pobeda je došla u najboljem trenutku, jer je obeležavanje prve godišnjice izbijanja revolucije moglo da protekne u prazničnom raspoloženju, sa nadom u konačnu pobedu. Iako u manjoj meri, mađarskim uspesima u proleće 1849. doprineo je i sam car Franc Jozef svojim novim ustavom, koji je proklamovan 4. marta, a u istoriju je ušao kao Oktroisani ustav iz Olomica (Olmützi oktrojált alkotmány). Ovaj ustav je mnoge aktere događaja iz 1848/1849. otreznio. Naime, on je ukinuo dotadašnju teritorijalnu celokupnost mađarske države, jer je predviđao njenu podelu u pet pokrajina. U isto vreme, predviđao je ujedinjenje Hrvatske, Slavonije, Dalmacije i Primorja sa Rijekom, zatim specijalni status za Vojnu granicu i za Erdelj, a nameravao je da od Bačke županije i Tamiške županije oformi i Srpsku Vojvodinu. Na ovaj način osakaćena Ugarska takođe bi dobila status pokrajine, kao i ostale novoformirane teritorijalne jedinice. Ustav, međutim, nije precizirao granice između pojedinih pokrajina. Iako je deklarativno priznavao jednakost svih naroda i narodnosti, odnosno nacionalnih zajednica, ovaj ustav nije ulazio u pojedinosti. Slovaci čak nisu u njemu ni pomenuti kao posebna nacionalna zajednica. Zbog svega ovoga, neke vođe nacionalnih pokreta pokušavale su da dođu u vezu sa dvorom radi pojašnjavanja nekih nepreciznih delova ustava, dok su ostale vođe narodnosti razmišljale o započinjanju novih pregovora sa vođama mađarske revolucije. Preterana centralizacija po novom ustavu nije se svidela ni najkonzervativnijim krugovima aristokratije u Austriji i Mađarskoj. Videvši ovu razočaranost pripadnika narodnosti i mnogih neprijatelja mađarske revolucije, kod Mađara se povećavala nada u mogućnost pobede revolucije. Prvi uspesi nisu izostali. Tokom aprila jedinice mađarske revolucionarne vojske su u nizu bitaka (Hatvan, Sentomaš/Srbobran – Szenttamás, Tapiobičke – Tápióbicske, Išaseg – Isaszeg, Vac – Vác, Karanšebeš – Karánsebes, Nađšalo – Nagysalló, Stari Bečej – Óbecse, Komarom – Komárom, Bašaid – Basahid itd.) uspele da oslobode veći deo teritorije Ugarske. Oslobođeni su bili, pored Erdelja, istočni krajevi, teritorije između Dunava i Tise, severni i delovi južnih krajeva, Pešta, a u maju i Budim, čime su stvoreni uslovi za napredovanje prema Austriji. U danima euforije zbog pobede mađarske vojske, 14. aprila 1849. u Debrecinu, došlo je do detronizacije i proglašenja nezavisnosti Mađarske. Mađarska je ostala kraljevina, sa državnim upraviteljem, tj. regentom na čelu, za koga je izabran Lajoš Košut. Izbor novog kralja je bio odložen za kasnije. Prvi predsednik vlade nezavisne Mađarske postao je Bertalan Semere, koji je bio lični protivnik Košuta, zbog čega je već na početku došlo do velikih nesuglasica u rukovođenju novom nezavisnom državom. Košut i rukovodioci oko njega, proglašenjem nezavisnosti zemlje, hteli su da internacionalizuju mađarsko pitanje. Nadali su se da će doći do novih revolucija u Evropi i da će nezavisna Mađarska dobiti pomoć od velikih sila. Uostalom, već je i Baćanjijeva vlada nastojala da uspostavi diplomatske veze s evropskim zemljama, slala je u njih razne ambasadore i izaslanike, ali niko ih nije zvanično primao. Velikim silama nije bilo u interesu da se raspadne Habzburška monarhija. Istina, one su malo znale o Mađarskoj, a proteklih godinu dana je bilo premalo da bi se na tom planu situacija izmenila. One nisu ni htele da menjaju politiku ravnoteže sila, koja je ustanovljena na Bečkom kongresu 1815. Habzburška monarhija je bila garant za tu politiku, pre svega radi onemogućavanja prodora Rusije na zapad. Ovu tezu najviše su podržavale Francuska i Engleska. Neke 253
države su ipak, i pored oklevanja velikih sila, priznale nezavisnu Mađarsku. Tako su Turska i Sjedinjene Američke Države poslale svoje ambasadore u oslobođenu Peštu, ali oni, zbog razvoja događaja, nisu mogli na vreme da stignu u prestonicu. Sa Pijemontom i Republikom Venecijom Mađarska je, uz razmenu ambasadora, čak zaključila i vojni ugovor, što, međutim, nije moglo bitno da izmeni situaciju na terenu. Države koje su priznale nezavisnu Mađarsku u to vreme nisu imale velikog uticaja u međunarodnoj politici. Na unutrašnjem planu Košut i ostale vođe su hteli da privole na saradnju ili da izoluju onaj deo liberalnog plemstva koji je marta 1848. bio predvodnik građanske revolucije i u jesen te godine prihvatio oružanu borbu radi odbrane tekovina revolucije, ali koji se, posle nastalih komplikacija, povukao i počeo da razmišlja o kompromisnom rešenju. Pored ovih nastojanja, Deklaracija o nezavisnosti Mađarske (Függetlenségi Nyilatkozat), koja je proglašena aprila 1849, imala je taj nedostatak što u njoj nisu pominjana prava narodnosti. I pored toga što su vođe mađarske revolucije i oslobodilačkog rata u više mahova pregovarale sa predstavnicima narodnosti, u vreme proglašavanja nezavisnosti još uvek su bile neodlučne u vezi sa njihovim zahtevima i pravima. Situacija se za vreme proglašavanja nezavisnosti dalje komplikovala. Početkom maja ruski car je zvanično najavio da će pružiti vojnu pomoć svom rođaku, austrijskom caru, za slamanje mađarske vojske. Zbog toga je ona i posle zauzimanja Budima, 21. maja 1849, bila onemogućena u daljem napredovanju na zapad, )er su s istoka preko mađarske granice počele nadirati ruske trupe. Mađarska vojska je ponovo morala da se brani. Stanje na frontovima joj uopšte nije išlo u prilog nasuprot vojsci od 170.000 vojnika, na zapadu je protiv nje stajala austrijska vojska od 150.000, a na istoku ruska vojska od 200.000 vojnika. Početkom juna vlada i državni aparat vratili su se iz Debrecina u Peštu, a odmah su morali da prave planove za novu evakuaciju. Sve više se smanjivalo područje koje je mađarska vojska još mogla da brani. Tako se vlada odlučila za preseljenje u Segedin, a posle mesec dana u Arad, što je bilo i njeno poslednje sedište. Situaciju je još više otežavalo i to što je u letnjim mesecima došlo do novih sukoba između političkog i vojnog vrha. Komandanti vojske na terenu su se tih dana neprekidno menjali, što je doprinelo tome da je mađarska vojska gubila bitku za bitkom od svojih mnogo jačih neprijatelja. Vlada je činila svoje poslednje napore radi smirivanja i rešavanja nastale situacije. Tako je u poslednjim trenucima ponovo došlo do pregovora sa predstavnicima narodnosti u cilju postizanja saradnje i zajedničkog delovanja. Najdalje se u pregovorima stiglo sa Rumunima, sa čijim vođom Nikolajem Balčeskuom je 14. jula 1849. potpisan ugovor o saradnji. Dve nedelje kasnije donesen je zakon o pravima narodnosti i nacionalnih zajednica, koji je za svoje vreme bio veoma napredan i u sebi sadržavao skoro sve one zahteve koje su narodnosti zahtevale još 1848. Tim zakonom su prvi put regulisana i prava Jevreja u Mađarskoj. Poslednja velika bitka odigrala se 9. avgusta kod Temišvara, gde su mađarsku oslobodilačku vojsku porazile austrijska i ruska carska vojska. Dva dana posle toga Lajoš Košut je abdicirao, svu vlast je preneo na generala Artura Gergeija, napustio zemlju i krenuo u izgnanstvo u Tursku. Gergei, koji je u međuvremenu sa svojim trupama stigao u Arad, predao se ruskoj vojsci kod mesta Vilagoš (Világos), 13. avgusta. i pored toga što je glavnina mađarske vojske kapitulirala, borbe su još neko vreme nastavljene. Tako je tek četiri dana posle kapitulacije general Jovan Damjanić predao Austrijancima tvrđavu Arad, 254
dok je tvrđava Munkač u ruke neprijatelja pala tek krajem avgusta, a tvrđave Petrovaradin i Komarom tek početkom septembra i početkom oktobra. O razlozima sloma mađarske revolucije i oslobodilačkog rata Lajoš Košut je u jednom svom kasnije napisanom pismu napomenuo da je, pored toga što Evropa nije htela da pruži pomoć i što je došlo do međunacionalnih sukoba unutar Ugarske, možda najveći problem ipak bio taj što je za sve vreme trajanja revolucije, a posebno oslobodilačkog rata, postojalo veliko suparništvo između civilne vlasti i vojske, tj. njenih komandanata, pri čemu je na obe strane nedostajalo sposobnih ljudi koji bi mogli da reše nastale probleme.
Doba neoapsolutizma i provizorijuma (1849–1867) Bahovo doba Posle sloma revolucije i rata za oslobođenje u Mađarskoj su neko vreme (otprilike do sredine 1850) vladali teror i vojna diktatura, na čijem je čelu bio baron Julijus Hajnau, komandant carske vojske u Mađarskoj. Na osnovu istorijskih izvora utvrđeno je da je u jesen 1849, za vreme odmazde protiv učesnika zbivanja iz 1848/1849, doneto i izvršeno oko 120 smrtnih presuda, a da je još veći broj likvidiran bez sudske presude. Pored ovoga, doneseno je više od 1.200 sudskih presuda na vremenske kazne. Poznati književnik tog doba Janoš Vajda, navodi da je oko 40.000–50.000 pripadnika bivše mađarske revolucionarne vojske silom bilo regrutovano u austrijsku carsku vojsku, a da je više hiljada bivših honveda (domobrana) pobeglo van granica Mađarske. Kada je preki sud u Pešti na smrt osudio grofa Lajoša Baćanjija, predsednika prve mađarske odgovorne vlade, a vojni sud u Aradu takođe na smrt osudio 13 generala revolucionarne mađarske vojske, vlada velikih sila i međunarodno javno mnjenje su protestovali. Među onima koji su izrazili svoje neslaganje sa presudama bili su ruski car Nikolaj I, engleski ministar spoljnih poslova lord Palmerston, bivši austrijski kancelar Meternih i drugi, ali mladi car Franc Jozef I nije popuštao i dozvolio je da se ovi ljudi pogube. Dana 6. oktobra 1849. u Pešti je pogubljen grof Baćanji, a u Aradu su pogubljena trinaestorica mađarskih generala. Taj dan se u mađarskoj istoriji smatra danom žalosti. Neuspeh mađarske revolucije i rata za oslobođenje je habzburškom dvoru došao u najpogodnije vreme, jer se carskom dvoru ukazala prilika da ukine dotadašnju samostalnost Kraljevine Mađarske u okviru Habzburške monarhije, čemu je dvor odavno težio, nemajući obzira prema ranijim dogovorima, sporazumima i nagodbama sa Mađarima (na primer, Pragmatička sankcija itd.). Teritorija Ugarske je posle 1849. bila raskomadana. Unija sa Erdeljom je bila raskinuta. Erdelj je ponovo došao neposredno pod upravu Beča kao posebna krunovina. Takođe je i Hrvatska bila izdvojena iz sastava zemalja krune sv. Stefana i postala je nezavisna od Ugarske, a pod upravom Beča. Na jugu Mađarske, koja je u nacionalnom smislu bila mešovita teritorija (na primer, Bačkobodroška, Torontalska, Tamiška i Krašovsko-severinska županija i delovi Sremske županije), carskim dekretom, novembra 1849, osnovani su Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat, čije je sedište postalo Temišvar. Na čelo ove krunovine, kao vojni upravitelj, došao je grof Johan Koronini-Kromberg. Preostala teritorija Ugarske bila je podeljena na pet okruga sa centrima u Šopronu, Požunu, Kaši, Pešti-Budimu i Nađvaradu. U početku ovi okruzi su bili pod vojnom upravom, a kasnije su njima upravljali tzv. »okružni veliki župani«, koji su uputstva dobijali isključivo iz Beča. Nekadašnje županijske, gradske i 255
opštinske samouprave bile su ukinute, ali su u okviru okruga kao vid teritorijalne organizacije i dalje postojale. Cilj ovakvog komadanja zemalja krune sv. Stefana je bio da se u potpunosti onemogući Mađarima podizanje novog ustanka, a ovakvom podelom Ugarske stvarali su se i uslovi za nastanak jedinstvene centralizovane i germanizovane habzburške države sa centrom u Beču. Na čelo preuređene Ugarske (u vidu provincije) vladar je za guvernera postavio svog strica, nadvojvodu Albrehta Habzburškog. Uz njega, Ugarskom je iz Beča upravljao i svemoćni ministar unutrašnjih poslova Aleksandar Bah, po kojem je ovo razdoblje i nazvano »dobom Bahovog apsolutizma«. Ministar Bah je Mađarskom vladao uz pomoć svog glomaznog činovničkog aparata, koji je bio sastavljen pretežno od Austro-Nemaca, Čeha i drugih. Oni su, zbog svoje uniforme i svog načina rada, u narodu dobili podrugljiv naziv »Bahovi husari«. Pod geslom da su Mađari »proigrali svoja prava«, aktuelni bečki režim je pravdao svoju politiku i postupke prema Mađarskoj i Mađarima. Međutim, ni narodnosti koje su za vreme revolucije i oslobodilačkog rata istrajale na strani dvora nisu dobile veća prava, odnosno ono za što su se 1848. zalagale. Neka obećanja iz Oktroisanog ustava nisu bila poštovana. Naprotiv, Franc Jozef I je svojim patentom od 31. decembra 1851. otvoreno proklamovao carski apsolutizam, koji je u istoriji, posle niza ranijih takvih pokušaja, dobio naziv neoapsolutizam. Mladi Franc Jozef je smatrao da je on vladar po »Božjoj milosti«, te je, pod uticajem članova dvorske kamarile čiji je predvodnik bila njegova majka nadvojvotkinja Sofija, vladao svojim zemljama apsolutistički i autokratski, uz pomoć svoje vojske, žandarmerije, špijuna, doušnika i činovnika. On nije priznavao nacionalne osobenosti svojih naroda nego se trudio da se uzdigne iznad njih, kako bi sredio nastale suprotnosti između njih, i to pre svega u duhu nadnacionalnog, uz jaku podršku nadmoćnosti Austr-Nemaca. Posebno se to osećalo od 1854, kada se u celom Carstvu, a tako i u Mađarskoj, nemački jezik počeo da uvodi kao službeni jezik, što je predstavljalo otvorenu germanizaciju. Najveći deo Mađara je mrzeo ovaj režim, suprotstavljao se apsolutizmu cara i njegovog ministra Baha. Starokonzervativci privrženi dvoru pokušavali su da zadobiju razne pozicije u novom sistemu, ali ni oni sami nisu bili zadovoljni preteranom centralizacijom, ukidanjem starog feudalnog ustava i zlostavljanjem aristokratije. U okviru brojno velikog plemstva, međutim, bilo je i onih (posebno među osiromašenim sitnim plemićima) koji su učestvovali u novoj upravi, pre svega zbog egzistencijalnih razloga. Bilo je i onih koji su pokušavali da podignu novi ustanak. Nekoliko takvih pokušaja je i bilo tokom pedesetih godina u okolini Pešte, u zapadnim krajevima zemlje i u Erdelju. Najveći je bio u Erdelju, čiji je predvodnik, četrdesetosmaški pukovnik Karolj Mak, bio u neposrednoj vezi sa mađarskom emigracijom predvođenom Lajošem Košutom. Državna uprava je, međutim, oslanjajući se na svoje doušnike, sve ove zavere otkrila (samo posle erdeljske zavere doneto je preko 600 sudskih presuda, a vođe su bile pogubljene), a neko vreme (sredinom pedesetih godina) došlo je do zabrana održavanja i najbezazlenijih manifestacija, bilo kulturnog ili sličnog karaktera. Veći deo plemstva koji nije bio zadovoljan Bahovim režimom odlučio se za pasivan otpor prema režimu, koji je postao politički program. Nekada politički aktivni ljudi povukli su se na svoja imanja i događaje su posmatrali iz prikrajka. Nisu plaćali porez i gde god su mogli izigravali su režim. Istovremeno, posle prvih neuspeha, nisu dalje prihvatali ni ideju o pokretanju novog ustanka. Idejni vođa ove politike pasivne rezistencije je bio Ferenc Deak, bivši
256
ministar pravde u Baćanjijevoj vladi. Deak je bio za dogovor i smatrao je da ne treba prenagljivati. Smatrao je da treba sačekati povoljnu priliku da Beč popusti. Nasuprot ograničenjima i centralizaciji koje je režim uveo, kao i pokušaju denacionalizacije (posebno u slučaju Mađara), tokom pedesetih godina, posebno na ekonomskom planu, nastavilo se sa sprovođenjem građanskih reformi, najčešće u interesu opstanka Bahovog režima, i ujedinjavanjem celokupne teritorije Habzburške monarhije. Već je 1850. bila ukinuta carinska granica između austrijskog i mađarskog dela Carstva. Od tekovina revolucije iz 1848. zadržano je ukidanje kmetstva, opšta poreska obaveza i jednakost pred sudovima. Za otkup od feudalnih obaveza, međutim, ni sada nije bilo nađeno rešenje, jer je država, da bi prikupila sredstva za obeštećenje plemstva, na direktne poreze razrezala posebne takse koje je plaćalo celo društvo. Na osnovu poreske jednakosti ove namete su plaćali i plemići i dojučerašnji kmetovi, kao i pripadnici građanske klase, s tom razlikom što su na ime obeštećenja pripadnici plemstva dobijali određene sume od države. Oni su mogli to da iskoriste za modernizaciju svojih poseda i na taj način sebi da stvore prednost u okviru nastanka kapitalističke konkurencije, što je i bilo u skladu sa namerama režima o potpori krupnih posednika, najčešće na štetu sitnih posednika i seljaštva. Za vreme Bahovog režima reformisano je i sudstvo u Mađarskoj. Uveden je austrijski Opšti građanski zakonik, a na osnovu njega austrijski Kazneni zakonik i Zakonik o građanskom sudskom postupku. Umesto bivšeg feudalnog ustrojstva administracije (koja se, zbog kratkog trajanja revolucije, nije mogla u potpunosti reformisati) uvedena je modernija građanska administracija, koja je vremenom čak i prerasla potrebne okvire. U cilju podsticanja izgradnje kapitalističkih odnosa, postalo je slobodnije i bavljenje zanatima. Cehovski sistem privređivanja je i dalje slabljen. Početkom pedesetih godina prvi put su uvedene privredne komore, koje je trebalo da olabave stege nad zanatstvom, industrijom i trgovinom, čiji su nosioci bili cehovi (esnafi). I pored ekonomskih reformi, za vreme Bahovog apsolutizma nije obnovljen zakon o emancipaciji Jevreja (koji je donet za vreme revolucije), zbog čega su oni i dalje ostali u podređenom položaju u odnosu na neke druge narode. U to vreme su uvedene i gruntovnice, poštanske marke, državni monopol na duvan i još neke proizvode, kao i više propisa i regulativa kojima je cilj bio učvršćivanje novonastalih kapitalističkih odnosa i samog građanskog društva. Posebno se povoljna prilika za sticanje dobiti ukazala poljoprivredi celog Carstva (naročito u njegovom mađarskom delu) zbog velike potražnje poljoprivrednih proizvoda za vreme Krimskog rata. U odnosu na raniji period, brzo se razvijala mreža železnice. U drugoj polovini pedesetih godina skoro su svi veći gradovi, odnosno značajniji privredni centri (Segedin, Temišvar, Arad, Debrecin, Nađvarad, Miškolc), bili povezani sa Peštom, a preko nje sa međunarodnom železničkom mrežom. Bez obzira na neke pozitivne strane ekonomskih reformi, one su u Mađarskoj teško prihvatane, a većim delom nisu uopšte prihvaćene. Osnova nepoverenja Mađara, a i na . roda koji su s njima živeli, bila je u tome što su u novim ekonomskim merama videli samo nastojanja Beča da poveže Carstvo u jednu celinu, pri čemu se prvenstveno vodila briga samo o ekonomskim i drugim interesima zapadnih delova Monarhije (Austrije), dok su ostali delovi Carstva, pre svega Mađarska, bili zapostavljeni i prisiljeni da svojim resursima opslužuju i pomažu razvoj privrede pomenutih teritorija Habzburške monarhije. Na kraju, mora se istaći i to da su promene, posebno ekonomske, koje su pedesetih godina izvršene, često bile polovične, donošene prebrzo, a ponekad i 257
izvršavane neplanski. Zbog toga i zbog preglomaznog državnog aparata, tj. zbog velikog opterećenja privrede, krajem pedesetih godina nazirala se kriza celog režima uspostavljenog posle sloma revolucije i rata za oslobođenje.
Kriza Bahovog režima i sazivanje Državnog sabora Neuspeh centralizma i novog apsolutizma u Habzburškoj monarhiji postao je uočljiv onog trenutka kada su se ponovo postavila istorijska pitanja koja su već 1848. bila aktuelna, a nisu bila rešena ni 1849. Tokom pedesetih godina Austrija je na unutrašnjem planu preživela nekoliko ozbiljnih kriza: ekonomska kriza 1857, finansijski krah 1859, najzad opšti neuspeh u pacifikaciji Mađarske. Pored unutrašnjih problema, ređali su se i neuspesi na spoljnom planu. Habzburško carstvo je neslavno prošlo u Krimskom ratu (1853–1856), posle čega se izolovalo na diplomatskom planu. Dogodilo se to upravo onda kada su zategnutosti (bilo društvene, bilo nacionalno-političke) širom Evrope jačale. Previranja su započela u Rusiji, na Balkanu, u Italiji i u samoj Habzburškoj monarhiji (posebno u njenom istočnom delu, u Mađarskoj). Zapravo i nije bilo značajnog pitanja u Evropi koje na neki način nije bilo povezano s Austrijom. Na primer, rešavanje italijanskog, nemačkog, poljskog i mađarskog pitanja bilo je usko povezano sa sposobnošću preživljavanja i opstanka Austrije kao velike sile, što je bilo uslovljeno njenim geopolitičkim položajem, kao važnim činiocem u ravnoteži evropskih sila. Prvo je počelo da se rešava italijansko pitanje. U kratkom ratu 1859. Habzburzi su poraženi u Italiji i izgubili pretežan deo svojih tamošnjih poseda. Kriza Bahovog sistema je postala vidljiva za »svakoga«, bilo unutar, bilo van Monarhije. Franc Jozef, kao apsolutistički vladar, pritisnut okolnostima, u nadi da će se nešto moći spasiti, ali ne korenitom promenom dotrajalog sistema nego samo sitnim promenama, počeo se oslobađati svojih do juče najvažnijih i najvernijih ministara i savetnika. Smenjeni su grof Buol-Šauenštajn, ministar spoljnih poslova, zatim Bah, ministar unutrašnjih poslova, baron Kempen, ministar policije, nadvojvoda Albreht, guverner Mađarske i drugi. Već u vreme Krimskog rata mađarska emigracija, sa Lajošem Košutom na čelu, nastojala je da se uključi u »evropsko preuređenje«, i to na strani svojih zapadnih saveznika. Cilj joj je bio da se Mađarska oslobodi stega Habzburške monarhije i da kao slobodna i nezavisna država sama rešava svoje probleme. Lajoš Košut je, na osnovu pouka iz neuspešne revolucije i rata za oslobođenje, promenio tokom pedesetih neke svoje ranije poglede na nacionalno pitanje i postao je pobornik saradnje malih naroda Podunavlja i Balkana. Mađarska emigracija bi se prilikom svakog potresa u Habzburškoj monarhiji ponadala da će doći do svog cilja. Za vreme italijanskog rata osnovana je čak i tzv. Mađarska nacionalna direkcija (Magyar Nemzeti Igazgatóság), privremena emigrantska vlada, čiji su članovi bili Lajoš Košut, Đerđ Klapka i Laslo Teleki, sa namerom da se pomogne borbi Mađara protiv Habzburga na međunarodnom planu. U isto vreme stvorena je i Mađarska legija, koja je učestvovala u borbama na strani Italijana, a u slučaju ustanka u Mađarskoj predviđalo se da se ona, uz francusku pomoć, pojavi na tlu Mađarske. Međutim, posle zaključivanja mira u Vilafranki, aktivnost mađarske emigracije se privremeno stišala. I vladaru i vodećim krugovima Habzburške monarhije je postalo jasno da se nešto mora preduzeti da bi se država sačuvala. Pitanje je bilo samo šta i do koje mere. Događaji u istočnom delu Carstva su veoma brzo uverili vodeće političke krugove da se, pored tekućeg italijanskog pitanja, mora pokrenuti i rešavanje mađarskog pitanja. Zbog takvih 258
prilika i raspoloženja javnosti (na koju je tada presudan uticaj imala mađarska emigracija predvođena Lajošem Košutom), i stanje u Mađarskoj je početkom 1860. postalo prenapeto. Prvi put od 1849. godine, 15. marta proslavljena je godišnjica mađarske revolucije, uz demonstracije i nerede, pri čemu je čak bilo i mrtvih. Situacija je bila veoma napeta i pretila je nova revolucija. Sa političkog stanovišta, ovi događaji su prvenstveno podstakli nadanja konzervativaca, koji su još tokom pedesetih godina počeli da prave razne planove za rešavanje statusa Mađarske unutar Carstva, prvenstveno zasnovanog na sistemu od pre 1848. Dvorski krugovi, znajući da su ovi konzervativci aulici (aristokrati bliski dvoru – grofovi Emil Dežefi, Antal Sečen, Đerđ Aponji, Laslo Seđenj-Marič, Đerđ Majlat i još neki) malobrojni i da ne uživaju podršku mađarskog društva (mada su oni sami tvrdili suprotno), nisu ih u početku shvatali ozbiljno. Međutim, promene krajem decenije učinile su ih, ako ne i poželjnim, ono bar nužnim u očima dvorskih krugova, da bi se situacija u Mađarskoj stišala. Teško je presuditi da li je car pomoću pregovora sa konzervativcima hteo da dobije u vremenu ili je stvarno verovao da će nekim sitnim popravkama (davanjem izvesne samostalnosti u oblasti unutrašnjih poslova, pravosuđa, obrazovanja itd.) moći da rekonstruiše predrevolucionarno stanje. Početak pregovora između Mađara i dvora značio je pokretanje stvari sa mrtve tačke, što je bilo neophodno jer je sada postojalo više predloga za rešavanje statusa Mađarske. Pored pomenutog predloga konzervativaca, obnovljen je i predlog iz 1849. o nezavisnosti Mađarske, koji je (uz podršku dela domaće javnosti, a pod uticajem emigracije) imao izglede, ako ne i da pobedi, bar da oteža situaciju. Treći predlog, zasnovan na idejama 1848, odnosio se na samostalnost Mađarske u okviru Habzburškog carstva, na bazi Pragmatičke sankcije (iz 18. veka), tj. predviđao je mogućnost priznavanja određenih zajedničkih poslova između dva dela Carstva. Njega su zastupali Ferenc Deak i baron Jožef Etveš i imao je izvesnu podršku u javnosti, ali u tom trenutku ne i dovoljnu za usvajanje, iako je bio manje nametljiv nego dva prethodna. Stoga su i sami njeni zagovornici, pre svega Deak, procenili da im prilike još ne pogoduju, pa su se, odbijanjem druga dva predloga, stavili u poziciju daljeg iščekivanja. Rezultat pregovora i saradnje dvora sa grupom mađarskih aristokrata i aristokratijom ostalih krajeva Carstva tokom 1860. bilo je donošenje Oktobarske diplome (20. oktobra), koja je trebalo da postane osnovni dokument, tj. neka vrsta ustava za preuređenje Habzburške monarhije. Ona je bila prvi takav pokušaj od 1849. Ovaj akt je istovremeno imao ustavne (mada ograničene), apsolutističke, federalističke i centralističke crte. Oktobarska diploma je regulisala državnopravne odnose u Carstvu. Vladar je obećao da će zakonodavnu vlast ubuduće vršiti državni, odnosno zemaljski sabori, zajedno sa Rajhsratom, takozvanim Carevinskim većem (ustavnost). Naredio je ponovno konstituisanje zemaljskih i pokrajinskih sabora, a od njihovih delegiranih članova da se nanovo konstituiše i Carevinsko veće (federalizam). U nadležnosti Carevinskog veća bili bi finansijsko-kreditni, poreski, carinski i trgovački poslovi (centralizam). Veće bi, takođe, predlagalo neke zakone o državnom budžetu, vojnoj obavezi itd., a mogli bi stupiti na snagu samo uz saglasnost i odobrenje vladara. Vojni poslovi bi većinom, a spoljna politika u potpunosti, ostali u nadležnosti cara (apsolutizam). U slučaju Mađarske, pored sabora, vraćeni su upravni organi koji su postojali pre revolucije, kao što su bile Mađarska kraljevska dvorska kancelarija (Magyar Királyi Udvari Kancellária) sa sedištem u Beču i Mađarsko kraljevsko namesničko veće (Magyar 259
Királyi Helytartótanács) sa sedištem u Budimu. U Erdelju, koji je i dalje ostao odvojen od Mađarske, takođe su vraćeni sabor i kancelarija. Najveći ustupak, iako prividno, učinjen je Mađarskoj. Diploma je predviđala objedinjenje teritorije Mađarske na starim istorijskim osnovama (županijsko uređenje), većinom u okviru sentištvanskih granica. To bi ujedno značilo i povraćaj nekih, posle revolucije otcepljenih, delova zemlje, kao što su Hrvatska i Slavonija, ili Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat (koji su krajem 1860. bili i ukinuti, a teritorija priključena Mađarskoj). Diploma, međutim, nije razrešila bolno pitanje prisajedinjenja Erdelja Mađarskoj. Svaki sloj mađarskog društva je ovo priželjkivao, ali vladar i dvorski krugovi nisu hteli da dopuste ni najmanje podsećanje na revolucionarne dane. Sabor Mađarske je u nadležnostima izjednačen sa ostalim pokrajinskim saborima u Carstvu, ali je i dalje ostao podređen Carevinskom veću. Upravo je ovakva formulacija uverila pristalice Ferenca Deaka da još nije došlo vreme za pregovore, jer dvor još nije bio spreman da popusti i da prizna ravnopravnost Mađarske sa drugom polovinom Carstva. Ubrzo se ispostavilo da ovaj akt nikog nije zadovoljio. Nisu ga prihvatili ni u austrijskom, ni u mađarskom delu Monarhije. Diploma je samo stala na put preterivanjima Bahovog režima, ali je suština i dalje ostala ista, jer je Mađarska, umesto samostalnosti, i dalje ostala samo deo mehanizma Carstva. Posle Oktobarske diplome, već je 26. februara 1861. donesen novi dokument Februarski patent. Franc Jozef je Patentom praktično povukao Diplomu. Patent je nedvosmisleno promovisao novo uređenje u duhu državnog centralizma, po kojem bi se svi poslovi vršili iz jednog centra iz Beča. Predviđao se dvodomni centralni parlament, čije članove ne bi delegirale zemaljske, odnosno pokrajinske skupštine, nego bi se poslanici birali po unapred utvrđenom ključu u pojedinim pokrajinama i zemljama celokupnog Carstva, i to na osnovu starog kurijalnog sistema, uz visoki imovinski cenzus. Od ukupno 343 poslanička mesta, Mađarskoj bi pripalo 85, Češkoj 45, Hrvatskoj i Slavoniji devet, Erdelju 25, Donjoj Austriji 18, Gornjoj Austriji 10, Štajerskoj 13 itd. Nesrazmera u ovoj podeli se lako može uočiti ako se ima u vidu da su u Carstvu, posle pokušaja konzervativaca, prednost stekli oni krugovi čiji je cilj bio da se obezbedi vođstvo austronemačkom građanstvu, koje je bilo u usponu. Ovom građanstvu, a i građanstvu uopšte (u političkoj ili u ekonomskoj sferi), u doba njegove ekspanzije, podeljenost unutar Carstva ni u kom slučaju nije odgovarala. Patent je bio neuspeo jer je, u doba zamaha nacionalnih preporoda, namerno zanemario nacionalni momenat. U Mađarskoj je negodovanje protiv ovog državnopravnog akta bilo burno. Dok su za vreme Oktobarske diplome javna glasila većinom pisala umerenije, dotle su ona posle pojave Februarskog patenta objavljivala sve oštrije kritike na račun dvorskih krugova zbog centralističkih težnji. Mađarska štampa je odlučno odbacila mogućnost da se Mađari pojave u bečkom centralnom parlamentu. Pod uticajem spoljašnjih i unutrašnjih okolnosti, kao i pritiska Mađara, Franc Jozef je odlučio da sazove Mađarski državni sabor, da bi pokušao da reši status Mađarske, a po mogućstvu na osnovama Februarskog patenta. Međutim, to je bilo neizvodljivo, jer su, iako su postojale različiti predlozi za rešavanje statusa Mađarske, svi bili jedinstveni u odbijanju Patenta. Početkom aprila 1861. sastao se Mađarski državni sabor. Odmah je bilo jasno da neće biti delotvoran, jer su većinu činili poslanici birani i revolucionarne 1848, što je obeležilo celo zasedanje. Pojavile su se dve struje. Prvu je predvodio Ferenc Deak, a drugu grof Laslo Teleki (donedavno Košutov saborac u emigraciji, koga je austrijska 260
tajna policija uhapsila i vratila u zemlju, ali je bio oslobođen i ponovo se uključio u politički život zemlje), koga je ubrzo posle samoubistva zamenio njegov nećak Kalman Tisa. Obe struje su status Mađarske htele da reše na osnovu zakona iz 1848. Razlika među njima je bila što je Deak u svojoj adresi (po njoj je njegova struja nazvana Strankom adrese) zastupao izvesno zajedništvo sa drugom polovinom Carstva na osnovama Pragmatičke sankcije, dok je Teleki, odnosno kasnije Tisa, u svom dekretu (po ovome su nazvani Strankom dekreta) istrajao na onom odnosu koji je postojao 1848, tj. na personalnoj uniji. Prevagu je odneo Deak. Stoga je dopis sa sabora vladaru upućen u formi adrese. Osnovni zahtevi su bili: da se Franc Jozef I kruniše za mađarskog kralja, vrate osnovni zakoni iz 1848. i imenuje odgovorna mađarska vlada. Kad je vladar video da Mađari i dalje istrajavaju na uređenju iz 1848, odlučio je da raspusti Mađarski sabor. Pokušaj za preuređenje Habzburške monarhije, koji su 1860. započeli konzervativci, doživeo je slom zbog većih zahteva liberala. Bečki centralni parlament je ostao i posle raspuštanja Mađarskog sabora okrnjen, jer u njega, kako se to i predviđalo, nisu ušli Mađari, čak ni Hrvati. Anton Šmerling, na čelu centralne carske vlade, pristupio je zavođenju prinudne uprave (provizorijuma) u Mađarskoj na osnovu teze da su Mađari »proigrali svoja prava«, želeći i time da ih prinudi da se njihovi predstavnici pojave u Bečkom parlamentu.
Šmerlingov provizorijum i Nagodba Javnost u Mađarskoj, a i van nje, burno je reagovala na ove događaje. U štampi su se ređali napisi o pravima Ugarske, o potrebi rešavanja mađarskog pitanja, o štetnosti Šmerlingove politike za celu Habzburšku monarhiju itd. Situacija, međutim, još nije bila toliko kritična da neki vodeći krugovi Carstva još jednom ne bi pokušali da ostvare centralističku politiku. Habzburškoj državi je bio potreban još jedan potres da bi konačno odustala od ovakve politike. Posle raspuštanja Mađarskog sabora došlo je do određene ravnoteže i smirivanja prilika u Evropi. Pristalice Šmerlingove centralističke zamisli mogle su da predahnu. Za to vreme, bez obzira na to što su, posle uvođenja prinudne uprave, mogućnosti za politički rad bile ponovo skučene, mnoge istaknute ličnosti ranijeg i tadašnjeg mađarskog političkog života (u zemlji i van nje) neumorno su radile na tome da se pronađe valjana »formula« za rešavanje statusa Mađarske. U isto vreme i u privrednom životu su nastavljene reforme koje su započete još za vreme režima Aleksandra Baha (na primer, 1864. otvorena je i berza u Pešti). Tokom privremene prinudne uprave Mađarska je i dalje ostala teritorijalno razjedinjena, slično kao za vreme prethodnog režima. Naime, između 1861. i 1865. županijska administracija nije radila, Erdelj, kao i Hrvatska i Slavonija, a i Vojna granica, i dalje su bili odvojeni od Mađarske. Njima se upravljalo putem centralnih upravnih tela, osnovanih 1861, ali uz veliki uticaj iz samog centra, iz Beča. Do izvesne promene, pre svega u funkcionisanju županija, došlo je krajem ovog perioda, kada se već ozbiljno radilo na pripremanju nagodbe između Austrije i Mađarske. Od kraja pedesetih i početka šezdesetih godina, na osnovu do tada postojećih mišljenja i stavova, počele su se kristalisati dve osnovne zamisli u odnosu na budući status Mađarske. Prema prvoj zamisli – čiji su pobornici bili Ferenc Deak, Jožef Etveš, Lajoš Močari, Agošton Trefort, baron Gabor Kemenj i drugi – Mađarska je svakako trebalo da ostane u okvirima Habzburške monarhije. Iako su među pobornicima ove 261
zamisli postojale neke razlike, osnovna ideja je bila da Mađarska stekne svoju samostalnost u okviru Carstva, tj. da treba da postane partner njegovom zapadnom delu (okupljenom oko austrijskih zemalja). Spor između predstavnika ove zamisli bio je oko toga da li da neki elementi suvereniteta budu zajednički ili da se i oni očuvaju u okviru država članica buduće dvojne monarhije. Događanja tokom narednih godina sve više su išla u prilog onoj grupi koja je bila za ograničenu suverenost, tj. za ustaljivanje institucije zajedničkih poslova. U sasvim drugim okolnostima i sa drugačijim pristupom ovom pitanju radili su članovi mađarske emigracije, predvođeni Lajošom Košutom, Đerđom Klapkom i Laslom Telekijem. Oni su analizom i razmatranjem razloga neuspeha mađarske revolucije i rata za oslobođenje došli do zaključka da će za Mađarsku, umesto da traži izmirenje s Austrijom, biti bolje da krene putem nezavisnosti i sporazumevanja sa susednim malim narodima, čiji su sunarodnici manjim ili većim delom živeli u zemljama krune svetog Stefana. Najznačajniji dokumenti emigracije koji su se bavili ovim pitanjem bili su Kitahijski ustavni nacrt (Kütahyai Alkotmánytervezet) iz 1851, koji je svoju konačnu verziju dobio 1859, i Plan dunavske konfederacije (Dunai konföderáció tervezete) iz 1862. Oba je sačinio Lajoš Košut, ali su u njihovoj izradi učestvovali i pomenuti članovi emigracije. Prvi dokument se više bavio budućim unutrašnjim uređenjem Mađarske, na osnovama narodnog suvereniteta, kolektivne samouprave narodnosti i državne organizacije na principima samouprave pojedinih manjih upravnih celina (opština, županija itd.), uz postojanje ustava i parlamentu odgovorne vlade i drugih liberalnih tekovina. Drugi Košutov dokument, koji je veoma uzburkao strasti među vodećim mađarskim političarima, bio je nadgradnja prvom dokumentu i bavio se više spoljnopolitičkim pitanjem. U ovom dokumentu predviđa se otcepljenje Mađarske od Austrije (uz »dopuštenje« Evrope) i njeno stupanje u savez (u obliku konfederacije) sa nastajućim državama okolnih naroda, Rumuna, Srba i Hrvata. U okviru Dunavske konfederacije svaka država članica bi zadržala svoju suverenost. Zajednički poslovi bili bi odbrana, diplomatija i neki ekonomski poslovi. Ovaj utopistički plan u svom vremenu nije imao izgleda da bude ostvaren, jer mu ni međunarodne okolnosti, a ni odnosi unutar Mađarske, kao ni težnje balkanskih država, nisu odgovarali. Događaji su ipak išli u prilog zamisli koja je Mađarsku videla u okviru Habzburške monarhije. Austrijska tajna policija je u godinama 1863. i 1864. onemogućila dva veća pokušaja dizanja ustanka u Mađarskoj, koje je podsticala emigracija. Posle neuspelih pokušaja podizanja ustanka i objavljivanja političkih ciljeva ubrzo se pokazalo da je ogromna većina mađarskog društva, iako u opoziciji prema tadašnjim vodećim austrijskim krugovima, za rešavanje statusa Mađarske u okviru Habzburške monarhije. Kao i ranije, prvi (a ujedno i poslednji put), u vezi sa pitanjem preuređenja oglasili su se konzervativni aristokrati svojim memorandumom iz 1863, čiji je tvorac bio grof Đerđ Aponji. Oni su se veoma približili idejama 1848. Predlagali su samoupravu Mađarske, imenovanje mađarske vlade i neke zajedničke poslove (spoljna politika, vojska itd.). U ovom memorandumu su se prvi put javno pojavili obrisi budućeg uređenja koji su, s izvesnim dopunama, prihvaćeni 1867. Osnovni problem je bio što su ovaj memorandum predlagali oni krugovi koji su u mađarskom društvu bili bez baze, a njihove vođe su u novim okolnostima ujedno bile i nesposobne da sprovedu ono što su naumile. Posle ovih pokušaja Franc Jozef se konačno morao pomiriti s tim da se preuređenje Monarhije mora sprovesti, i to s onim krugovima koji uživaju podršku velikog dela mađarskog društva i imaju dovoljno snage da svoje ideje sprovedu u delo. Povodom 262
mađarskog pitanja do sukoba je došlo i u bečkom Rajhsratu (centralni parlament). Liberali, predvođeni Moricom Kajzerfeldom, videvši da je Šmerling nesposoban da privoli Mađare da uđu u Rajhsrat, od 1862. počeli su da se zalažu za saradnju sa njima, i to na drugim osnovama (tj. predlagali su početak dogovaranja s njima o budućem statusu Mađarske), te su tokom narednih godina i dali svoj doprinos pokretanju stvari sa mrtve tačke. Od kraja 1864. ubrzani su pregovori između predstavnika dvora i mađarskih vodećih političkih krugova o budućem statusu Mađarske. Prvi korak u tom pravcu bio je susret Ferenca Deaka sa posebnim vladarevim izaslanikom, baronom Antonom Augusom, 27. decembra 1864. Oni su razgovarali o uslovima buduće nagodbe. Posle nekoliko krugova pregovora, 16. aprila 1865. u listu Peštanski dnevnik (Pesti Naplo) pojavio se Deakov Uskršnji članak (Husvéti cikk), u kojem je izjavio da će Mađari biti spremni da na zakonit način dovedu u sklad svoje zakone sa sigurnošću opstanka Carstva. Kao nastavak ovog programskog Deakovog članka, u maju iste godine u bečkom listu mađarskih konzervativaca Debatte pojavila se serija članaka, poznata, kao Majski program (Májusi program). U ovim člancima je do detalja bila prikazana buduća nagodba između Austrije i Mađarske, od takozvanih zajedničkih poslova do unutrašnjeg uređenja dva dela Carstva. Od kraja avgusta 1865. počele su pripreme za sazivanje Mađarskog državnog sabora, koji je započeo rad 14. decembra 1865. Njegov zadatak je bio da se austrougarska nagodba pripremi i sprovede. Na saboru su u većini bile pristalice Ferenca Deaka, kojima su se tokom zasedanja priključili i poslanici Erdeljskog sabora, posle odluke o prestanku rada tog sabora i ujedinjenja Erdelja sa Mađarskom. Zasedanje Mađarskog sabora je na nekoliko meseci bilo prekinuto tokom leta 1866. zbog austro-pruskog rata. Za vreme njegovog trajanja mađarska emigracija je poslednji put pokušala da izmeni tok događaja. Iako sa slabim izgledima, Đerđ Klapka je, uz znanje i pomoć pruskog kancelara Ota fon Bizmarka, a bez saglasnosti Lajoša Košuta, sa jednom legijom dobrovoljaca upao u Austriju u nameri da se rat prenese i na teritoriju Mađarske. Klapka nije postigao željeni cilj, jer se veoma brzo ispostavilo da su Bizmarku mađarski emigranti potrebni samo zato da bi izvršio veći pritisak na Austriju. Njen raspad ni on sam nije želeo, nego je samo hteo da je isključi iz ujedinjenja Nemačke. Dana 19. novembra 1866, posle zaključivanja mira između Pruske i Austrije, Mađarski sabor je nastavio rad. Car Franc Jozef je već 17. februara 1867. grofa Đulu Andrašija imenovao za predsednika druge odgovorne mađarske vlade, a tri dana kasnije, na predlog Andrašija, imenovani su i ostali članovi vlade. Među njima je bilo pripadnika i građanske klase (Boldižar Horvat) i džentrija (Ištvan Gorove, Menjhert Aonjai) i aristokratije (grof Đerđ Feštetič, grof Imre Miko, baron Bela Venkhajm, baron Jožef Etveš). Jedan od prvih zadataka Andrašija i njegove vlade je bio da se u mađarskom parlamentu ratifikuje nagodba između Austrije i Mađarske. Parlament je već 30. marta 1867. većinom prihvatio predlog osnove, a 29. maja iste godine, posle opširne debate u parlamentu, s ogromnom većinom izglasan je 12. zakonski član, kojim su regulisani budući odnosi dveju zemalja Habzburške monarhije, koji je u istoriju ušao pod nazivom Austrougarska nagodba. U danima sprovođenja ove nagodbe, Lajoš Košut se oglasio svojim člancima u mađarskoj štampi. Dana 22. maja 1867. u listu Mađarske novine (Magyar Újság) objavljen je njegov članak, koji je u javnosti dobio popularan naziv Kasandrino pismo. U ovom članku Košut je direktno optužio Deaka da je, sklapanjem Nagodbe, izdao 263
nacionalne interese. Naglasio je da je za vreme austro-pruskog rata istrajnim delovanjem Mađara moglo doći do raspada Habzburške monarhije. I neki drugi političari, na primer Kalman Tisa, takođe su kritikovali Deaka što, posle neuspeha Austrije u pomenutom ratu, nije proširio mađarske zahteve u odnosu na one koje je sadržavao nagodbeni zakon. Odgovarajući na Košutove napade i napade drugih, Deak i njegove pristalice su otvorili čitavu polemiku na stranicama mađarskih listova u kojima su branili Nagodbu i svoje stavove. U polemici su se iskristalisala dva pogleda. Prema Košutu, razvoj nacionalne ideje ide ka rušenju dotrajalih i anahronih država kakva je Habzburška monarhija. S druge strane, Deak je, izvukavši pouke iz sloma mađarske revolucije i rata za oslobođenje, zaključio da jedna nezavisna Mađarska nema mogućnosti za opstanak u trenutnoj konstelaciji evropskih snaga, što je bio slučaj i 1849. Evropska politika je još Habzburšku monarhiju posmatrala kao važan činilac ravnoteže sila, te ju je zbog toga smatrala i nužnom. Ferenc Deak je bio svestan da Nagodba ne predstavlja maksimalne zahteve Mađara, ali je prihvatio činjenicu da je ona bila trenutno jedina realna mogućnost, a ujedno i nužnost, iako na osnovu kompromisa da se reši državnopravni status Mađarske. Sa društvenog gledišta, 1867. je u neku ruku bila nastavak 1848. Ponovo su na vlast u Mađarskoj došli liberalno opredeljeni predstavnici dela aristokratije i srednjeg plemstva (džentrija), s tom razlikom što je do toga 1848. došlo revolucijom, a 1867. mirnim putem – pregovorima. Baš ovaj momenat je i odredio sam karakter budućeg dualističkog uređenja u odnosu na ono četrdesetosmaško, jer su se, umesto odlučnih i korenitih, donosili kompromisni i nedorečeni zakoni i odluke. Ostaci starog sistema, iako u promeni, održavali su se i tokom dualizma. Prihvatanje Nagodbe je okončano 8. juna 1867, kada je, uz veliku pompu, Franc Jozef I u Budimu, posle nepunih 19 godina vladanja, krunisan za apostolskog kralja Mađarske. Ironijom sudbine, mađarsku krunu, u svojstvu predsednika vlade, stavio mu je na glavu Đula Andraši, nekadašnji husarski pukovnik, koga je, zbog učešća u događajima 1848/1849, svojevremeno preki sud osudio na smrt.
Doba dualizma (1867–1918) Sistem i stabilizacija dualističkog uređenja Nagodba je bila kamen-međaš u istoriji Habzburške monarhije. U tome su se slagali i njeni pobornici, a i njeni neprijatelji. Dualističko uređenje je od trenutka svog nastanka bilo u unakrsnoj vatri kritike. Njeni pobornici su smatrali da je ono u Monarhiji stvorilo sređene odnose, osiguralo joj mogućnost razvoja i privrede i društva, te je doprinelo mogućnosti svrstavanja Dvojne monarhije među evropske države. Protivnici Nagodbe su isticali da je ona doprinela raspadu istorijske mađarske države, jer je ona svoju sudbinu vezala za jednu državu koja je bila osuđena na propast. Najzad, sistem dualizma je u očima onih generacija koje su tokom 20. veka doživele velika pustošenja tokom svetskih ratova, raspad Monarhije itd. postao simbol dugotrajnog mira i mogućnosti za napredak. Međutim, dualizam je u isto vreme u sebi nosio i one klice razdora i raspada koje su doprinele tragičnom raspletu pri kraju Prvog svetskog rata. Nova država stvorena Nagodbom nazvana je Austrougarskom monarhijom (Osztrák-Magyar Monarchia). Novonastala dvojna država je po svojoj unutrašnjoj organizaciji bila jedinstvena u tadašnjoj Evropi. Jedan od centara je bio Beč (za zemlje zapadno od reke Lajte-Translajtanija), a drugi Pešta, za nekoliko godina Budimpešta (za 264
zemlje istočno od reke Lajte-Cislajtanija). Ličnost vladara (austrijskog cara i mađarskog kralja) objedinjavala je ova dva dela države, a zajednički poslovi bili su spoljna politika, vojska i zajedničke finansije (za finansiranje spoljnih poslova i vojske). U svim ostalim poslovima zemlje članice Dualističke monarhije bile su samostalne, sa svojim dvodomnim parlamentima i njima odgovornim vladama na čelu. Iako je Nagodba predviđala instituciju zajedničke vlade, ona kao takva zapravo i nije postojala. Zajedničke ministre je imenovao vladar, bez nekih većih dogovora sa vladama zemalja članica. Bez obzira na ovu činjenicu, vlade zemalja članica su ipak mogle, u izvesnom smislu, da »zagorčavaju život« zajedničkim ministrima, posebno zajedničkom ministru finansija, koji je i najviše zavisio od austrijske i mađarske vlade. Kao neka vrsta zajedničke vlade postojao je Kolegijum zajedničkih ministara (koji nije bio izjednačen sa vladom). U radu ovog tela redovno su učestvovali i predsednici austrijske i mađarske vlade. Na pojedine sednice pozivani su i određeni resorni ministri iz vlada zemalja članica, zavisno od pitanja koja su razmatrana. Kolegijumu je predsedavao sam vladar, a u njegovom odsustvu zajednički ministar spoljnih poslova. Ovo telo je u osnovi odlučivalo o pitanjima koja su se odnosila na celu Monarhiju (pitanja rata i mira, načela spoljne politike itd.). Nad zajedničkim ministrima nadzor nije imao zajednički parlament nego dve delegacije koje su predstavljale poslanstva austrijskog i mađarskog parlamenta. Svaka delegacija je imala po šezdeset članova. Delegacije su, na zahtev mađarske strane, da bi se otklonila i sumnja da postoji zajednički parlament, radile odvojeno za vreme svojih zasedanja, kontakt su većinom održavale pismenim putem i okupljale su se samo u retkim prilikama radi glasanja o nekim spornim pitanjima. Delegacije su najviše uticaja imale na zajedničkog ministra finansija. Ostala dvojica zajedničkih ministara su uglavnom neposredno zavisila od vladara. Za vreme dualizma od trojice zajedničkih ministara jedan je uvek bio Mađar ili bar mađarski državljanin. Do kraja Prvog svetskog rata od deset ministara spoljnih poslova četvorica su bili Mađari, a od jedanaest ministara finansija takođe su četvorica bili Mađari. Među zajedničkim ministrima vojske nije bilo nijednog Mađara. Pored osnovnih i suštinskih odredaba Nagodbe, postojali su i zajednički poslovi koje su države članice rešavale pregovorima. Takva su bila pitanja kvote i neka privredna pitanja (carine, trgovina itd.). Kvota o učešću u finansiranju zajedničkih poslova, na osnovu Nagodbe, određena je prema ekonomskim mogućnostima zemalja članica. Tako je austrijski deo Monarhije učestvovalo sa 70%, a Mađarska sa 30%. Za sve vreme trajanja dualizma način raspodele kvote izazivao je velike rasprave između dveju strana. Austrijska strana najčešće je optuživala mađarsku stranu da je ova raspodela nepravedna i da bi udeo Mađarske u finansiranju zajedničkih poslova trebalo da bude veći. Mađari su to redovno odbijali. Sporazumi u oblasti carina i trgovine obnavljani su svakih deset godina, što je značilo da se obnavljanje moglo i odbiti. Za vreme dualizma bilo je i nekoliko ozbiljnijih potresa u Monarhiji kada se neka od strana u određenim okolnostima dvoumila da li da obnovi ove sporazume, ali, pre svega uticajem vladara, oni su redovno obnavljani svakih deset godina. U isto vreme, iako je vojska spadala među zajedničke poslove, usaglašavanjem dveju strana, a posle uvođenja opšte vojne obaveze u Austrougarskoj (1868), obe zemlje članice su osnovale i svoje posebne teritorijalne jedinice, kao sastavne delove zajedničke carske i kraljevske vojske. U Austriji je to bio landver (Landwehr) sa nemačkim komandnim jezikom, a u Mađarskoj je to bilo domobranstvo (Honvédség) sa mađarskim komandnim jezikom. Komandni jezik zajedničke vojske bio je nemački. 265
U novom dualističkom sistemu pozicija vladara je ostala jaka i nije se svodila samo na reprezentativnu funkciju. U Austrougarskoj monarhiji nije važilo osnovno načelo evropskih klasičnih parlamentarnih monarhija da vladar samo vlada a ne upravlja. Stvaraoci dualističkog uređenja imali su u vidu potrebu ravnoteže dvaju delova Monarhije, pa su, da bi se to očuvalo, arbitražu prepustili vladaru. Franc Jozef je tokom dualizma koristio to svoje pravo, pored svojih prava uticaja na spoljnu politiku, rukovođenje vojskom itd. Često se uplitao u izvršnu vlast u zemljama članicama Monarhije, ponašajući se kao apsolutni vladar. Na primer, u pravnom sistemu Dvojne monarhije ustalio se jedan neobičan običaj da su o jednom zakonskom predlogu parlamenti zemalja članica mogli raspravljati samo ako ga je vladar prethodno odobrio (u formi predloga), te bi isti taj akt, pošto bi ga usvojio dotični parlament, ponovo došao (sada već u formi zakona) pred vladara radi potvrđivanja. Ovakvu praksu parlamentarni sistemi drugih zemalja nisu poznavali. Mađarski parlament i vladu posle Nagodbe čekao je veliki posao. Trebalo je prvo uspostaviti teritorijalno jedinstvo Mađarske, organizovati državnu upravu i školstvo, regulisati nacionalno pitanje i stvoriti uslove za razvoj privrede. Veći deo ovih poslova je urađen, ili bar pokrenut, za vreme vlade Đule Andrašija (1867–1871). Što se tiče teritorijalne celovitosti zemalja krune svetog Stefana, ona je, na osnovu Nagodbe i jednog posebnog zakona iz 1868. o ukidanju erdeljskog parlamenta i upravnih organa (na primer, kancelarije u Erdelju), većim delom uspostavljena. Naime, ponovo je uspostavljena unija Erdelja sa Mađarskom, koja je bila proglašena još 1848. Odnosi sa Hrvatskom i Slavonijom regulisani su takođe 1868. Hrvatsko-ugarskom nagodbom. Državnopravni odnosi između Hrvatske i Mađarske su još 1848. bili prekinuti. Hrvatska strana je želela normalizaciju odnosa, ali na osnovama zakona donetog 1861. Prema njemu, prihvatani su zajednički vladar i neki tzv. zajednički poslovi, u slučaju da mađarska strana prizna Hrvatima određene teritorijalne zahteve (Rijeka, Međumurje, Vojna granica, Dalmacija). To je zapravo bio stav Narodne stranke, koja je tada imala većinu u Hrvatskom saboru, dok su unionisti postavljali manje zahteva. Pregovori su se vodili, ali bez uspeha. Tada se umešao i sam vladar, koji je 25. maja 1867. raspustio Hrvatski sabor i, na Andrašijev predlog, za hrvatskog bana imenovao Levina Rauha, unionističkog velikaša. Na izborima 1867, uz pomoć izmenjenog izbornog zakona, pritisaka i podvala, unionisti su pobedili, te su od tada pregovori o Hrvatsko-ugarskoj nagodbi ubrzani i naredne godine je došlo do sporazuma. Prema Hrvatsko-ugarskoj nagodbi, »Mađarska i Hrvatska« su jedna država i prema ostalim delovima Monarhije i prema stranim zemljama. Hrvatska strana je naknadno tada prihvatila Austrougarsku nagodbu, uz uslov da se ubuduće slični sporazumi donose uz njenu saglasnost. Prema Nagodbi, Hrvatska i Slavonija su u okviru Mađarske dobile svoju unutrašnju samoupravu (administracija, obrazovanje, sudstvo, verska pitanja, neki ekonomski poslovi itd.), na čijem je čelu bio sabor sa vladom, kojom je upravljao hrvtaski ban. Službeni jezik je postao hrvatski i mađarska vlada je u svom opštenju sa Hrvatskom koristila hrvatski jezik. U Mađarskoj vladi je jedan ministar bez portfelja bio zadužen za hrvatska pitanja. U Mađarskom parlamentu je, posle usvajanja Nagodbe, sedela i delegacija hrvatskih poslanika (ukupno 42 člana). Zajednički poslovi između Hrvatske i Mađarske postali su finansije, odbrana i većina ekonomskih poslova. Hrvatska je u finansiranju zajedničkih hrvatsko-mađarskih poslova učestvovala sa 44%. Mađarska strana je priznala teritorijalne pretenzije Hrvatske na Hrvatsko-slavonsku vojnu granicu i Dalmaciju, ali su se oko Međumurja i Rijeke lomila koplja. Tako su, na kraju 266
Međumurje, i grad Rijeka (»Riječka krpica«koja nije bila direktno povezana sa teritorijom Mađarske) bili priključeni Mađarskoj, dok je teritorija Riječke županije priključena Hrvatskoj. Do revizije Hrvatsko-ugarske nagodbe došlo je 1873, ali nije menjana suštinu prvobitne Nagodbe. U osnovi, posle Austrougarske i Hrvatsko-ugarske nagodbe, Ugarska je povratila teritorijalnu celovitost. Van njene teritorije u upravnom smislu ostala je samo Vojna granica. Vlada Đule Andrašija je već 1868. pokrenula to pitanje, zahtevajući od vladara da se Vojna granica pripoji i u upravnom smislu teritoriji Ugarske. Ovaj proces se, međutim, odužio i potrajao je više od jedne decenije (tačnije od 1871. do 1884), pri čemu je na kraju Vojna granica uključena u teritoriju Ugarske i Hrvatske. Među važna pitanja koja je trebalo regulisati spadao je izborni sistem i državna uprava. Izbori za sabor 1869. većinom su sprovedeni na osnovu zakona donetog 1848. U državnoj upravi je, međutim, došlo do ozbiljnih promena. Prvo je razdvojeno sudstvo od uprave, a prema Zakonu o državnoj upravi iz 1870. lokalni organi vlasti, opštine i županije, dovedeni su u veću zavisnost od vlade nego što je to ranije bilo. Prema ovoj vrsti centralizacije postojao je i veliki otpor, i to posebno zato što je municipijima oduzeto pravo razrezivanje posebnih poreza, što je u suštini značilo ekonomsku zavisnost županija od vlade. Neke ranije nadležnosti su ostale lokalnim organima uprave, ali se oni više nisu mogli odupirati centralnim organima vlasti u toj meri kao što je to bio slučaj nekada. Župane je, umesto ranijeg izbora, prema novom zakonu imenovala vlada. Dobra strana ove centralizacije je bilo to što je ceo aparat uprave, uz kontrolu vlade, postao kvalitetniji, stručniji i funkcionalniji. Uz reformu državne uprave, počelo je i sprovođenje reforme sudstva. Za vreme dualizma jednakost pred zakonom nije bila samo deklarativna nego i suštinska. Tokom sedamdesetih godina bilo je osnovano više od 300 sreskih i 100 viših sudova u kojima više nisu radile birane sudije nego ih je imenovala vlada na osnovu stručnosti. Andrašijeva vlada je za vreme svog mandata regulisala još dva veoma važna pitanja. Godine 1868. doneseni su zakoni o školama i narodnostima, koji su, na osnovu tadašnjih evropskih standarda, rešavali ova dva veoma važna pitanja društvenopolitičkog života. Posle odlaska Đule Andrašija na funkciju zajedničkog ministra spoljnih poslova (1871), vladu je obrazovao Menjhert Lonjai (1871–1872), koji je nastavio sa daljim reformama. On je bio priznat ekonomski stručnjak, ali su ga i njegovi stranački drugovi teško prihvatali zbog njegovih često nasilničkih metoda rada. Za vreme njegovog upravljanja opao je ugled Deakove stranke, čiji je Lonjai bio član. Nasuprot tome, u njegovo vreme je donet Zakon o zanatima i industriji (1872), čija je najveća zasluga što je, u duhu liberalizma, ukinuo cehove (esnafe) i liberalizovao bavljenje zanatstvom. U to vreme su regulisana i druga pitanja koja su još od 1848. ostala nerešena – ukinuta su neka posebna prava monopola ranije vlastele (na pečenje rakije, držanje kafana, prodavnica itd.), u potpunosti su regulisana prava vlasništva bivših kmetova (tj. njihovih potomaka) na zemlju, konačno je završena procedura razdvajanja seljačkih i plemićkih imanja i pitanje obeštećenja. Tokom prve polovine sedamdesetih godina stranački odnosi unutar zemlje su se vrlo iskomplikovali, te je došlo do smene nekoliko vlada. Lonjaija je na čelu mađarske vlade zamenio Jožef Slavi od 1872. do 1874, a njega Ištvan Bito od 1874. do 1875. Razlozi za to su bili završetak prve faze stabilizacije dualizma (posle neuspelih trijalističkih kombinacija 1871. sa Česima, dualističko uređenje se pokazalo trajnijim 267
rešenjem), koji je iziskivao novi odnos među strankama, tj. pregrupisavanje u okviru izmenjenih okolnosti, zatim međunarodna ekonomska kriza koja je Mađarsku zahvatila 1873. i dovela do ozbiljnih poremećaja u privredi i državnom budžetu.
Političke stranke i stranačko pregrupisavanje za vreme dualizma Stranačke odnose u parlamentu, a i sveukupne odnose u društvu, određivao je odnos prema Nagodbi. Nije se ustalila praksa tadašnjih evropskih država podele stranaka na osnovu ideoloških opredeljenja (na primer, konzervativci i liberali) nego se u Mađarskoj osnovna podela odnosila na to da li se Nagodba prihvata ili odbacuje. U isto vreme i vladajuće i opozicione stranke su po ideološkom opredeljenju u osnovi bile liberalne. Ni društvena baza ovih stranaka se ne može podeliti. U oba bloka presudan uticaj je imao džentri (posedničko plemstvo), uz koji su se u strankama nalazili i pripadnici aristokratije i građanstva. U isto vreme, tokom celog perioda dualizma, one stranke koje su bile organizovane po strogo ideološkom principu i predstavljale određene klase ili društvene grupacije (radništvo, seljaštvo, agrarni proletarijat itd.) nisu uspele da obezbede učešće u parlamentarnom životu zemlje. U Mađarskoj su u početku dualističkog perioda postojale samo takozvane izborne stranke, koje nisu imale razrađen stranački sastav u današnjem smislu, a nisu predstavljale ni jedinstvene društvene kategorije. Određene grupacije su se samo za vreme izbora aktivirale i vodile kampanju, uz podršku nekih krugova, da bi njihovi članovi uspeli da uđu u parlament. Stranačke discipline skoro da i nije bilo, pa se tako često dešavalo da su pojedinci i grupe prelazili iz jedne u drugu stranačku grupaciju u zavisnosti od toga ko im je nudio više za određene usluge, odlučujući tako o budućem sastavu parlamenta. Začeci stranačkog života u Mađarskoj potiču iz reformskog doba, tj. pre 1848. Posle revolucionarnih događaja stranački život je zamro i tek je posle sloma neoapsolutističkog režima ponovo oživeo. Prvi su se oglasili konzervativci koji, međutim, nisu uspeli da se utemelje u društvu, te su liberali veoma brzo ojačali i postali vodeća snaga društva. Tako su se, već za vreme saborskih izbora 1861, pojavile dve stranke koje su i odredile stranački život u vreme dualizma. To su bile Stranka dekreta i Stranka adrese. Obe stranke su svoj program zasnivale na liberalnim idejama, ali su se razlikovale u stavu zauzetom prema nagodbenim pregovorima i prema kasnije prihvaćenoj Austrougarskoj nagodbi. Neposredno pre usvajanja Nagodbe, krajem 1866, nastala je Deakova stranka (Deák párt). Ona je objedinjavala sve one koji su prihvatali Nagodbu. Bila je više savez raznih političkih struja nego klasična politička stranka. U Deakovoj stranci je bilo konzervativnih aristokrata, liberalnih aristokrata, predstavnika srednjeg i nižeg plemstva, inteligencije plemićkog i građanskog porekla itd. Vodeći sloj ove stranke bili su liberalni aristokrati (grof Andraši, baron Etveš, baron Venkhajm i drugi) i srednjoposednici većinom iz zapadne Mađarske. Deakovoj stranci prišli su i neki povratnici iz emigracije (Ferenc Pulski, Đerđ Klapka, Ištvan Tir). U okviru stranke postojala je i konzervativna struja, kojoj su pripadali grof Albert Aponji, baron Pal Šenjei i još neki aristokrati. Oni, međutim, nisu mogli bitno, da utiču na stranačku politiku. Osnovni cilj ove stranke je bila izgradnja građanskog društva u duhu ideja liberalizma, uz očuvanje Nagodbe. Stranka nije imala poseban program. Njenim programom se mogu smatrati razni govori i članci njenih prvaka, posebno Ferenca Deaka, na saborima 24. novembra 1868. i 28. juna 1873. 268
Deakova stranka je u vreme usvajanja Nagodbe imala 250 saborskih poslanika. Ovaj broj mandata, odnosno njihovo umereno povećanje, stranka je ostvarila i na izborima 1869. i 1872. Najjača opoziciona stranka u vreme usvajanja Nagodbe, a iizvesno vreme posle toga, bila je Srednja levica (Balközéppárt), čiji je predvodnik bio Kalman Tisa. Ova stranka je bila homogenija od prethodne, posebno u svojoj društvenoj strukturi. Činilo ju je uglavnom srednje plemstvo, poreklom iz istočnog dela Mađarske, kao što su bili Kalman Tisa, Pal Moric, Kalman Gici, Pal Njari i drugi. U redovima stranke je bilo i nekoliko liberalnih aristokrata, kao grof Ede Karolji, baron Friđeš Podmanicki itd. Bilo je i povratnika iz emigracije, kao četrdesetosmaški general Mor Percel. Srednja levica se, kao i stranka na vlasti, zalagala za građansku državu liberalnog tipa. Ona je, međutim, odbacivala Nagodbu, jer se pribojavala toga da bi Mađarska preko »zajedničkih poslova« ponovo mogla doći pod austrijski uticaj i time umanjiti svoj uticaj u Carstvu. Stranka je stoga svojim glavnim ciljem smatrala očuvanje samostalnosti i suverenosti Mađarske, i zato se zalagala da se pitanje odnosa između dveju polovina Carstva reši stvaranjem personalne unije. Srednja levica je ovu svoju nameru htela da sprovede mirnim, tj. parlamentarnim putem. Prvi svoj program objavila je 26. juna 1867, a drugi, poznat pod imenom Biharske punktacije (Bihari pontok), objavila je 1. aprila 1868. U svom drugom programu, koji je dopunjavao prvi, odlučno je rečeno da je »Mađarska slobodna i nezavisna država koja nije podređena nijednoj drugoj državi ili narodu«. Stranka se u svom programu založila za izgradnju posebne državne uprave Mađarske, za ukidanje zajedničkih ministarstava, za stvaranje samostalne mađarske vojske itd. Realizacija ovakvog programa u datim uslovima mirnim putem bila je nemoguća. To su većinom znale i njene pristalice. Zbog mogućih prepreka u ostvarivanju ovih programskih ciljeva stranke, od početka su se osećale oscilacije u delovanju i raznim nastupanjima njenih pripadnika u odnosu na prvobitne i osnovne ciljeve. Srednja levica je imala oko sto poslanika u saboru, a na prvim izborima posle usvajanja Nagodbe zabeležila je blag porast broja svojih poslanika. Treća opoziciona parlamentarna stranka bila je Stranka krajnje levice (Szélső bal), koja je 1868. promenila naziv u Četrdesetosmaška stranka (48-as párt), a dve godine kasnije u Zemaljska četrdesetosmaška stranka (Országos 48-as párt). Stranka je imala raznolik sastav, ali su u njenim redovima uglavnom bili sitni posednici, intelektualci bez poseda i niži slojevi građanstva. Vodeće ličnosti stranke bili su Jožef Madaras, blizak saradnik Košuta iz dana revolucije, Laslo Besermenji, Šandor Čiki, Imre Laslo i drugi. I u ovoj stranci je bilo povratnika iz emigracije (Danijel Iranji, Ignac Helfi itd.). Krajnja levica (koju su popularno nazivali Četrdesetosmaškom strankom) smatrana je nosiocem ideja radikalnih demokrata i onih liberala koji su do kraja istrajali i pored revolucije i rata za oslobođenje. Posebno u početku (negde do sredine sedme decenije 19. veka), za svog neprikosnovenog vođu smatrala je Lajoša Košuta, s kojim je bila u tesnoj vezi. U danima usvajanja Nagodbe, Stranka krajnje levice je, u saradnji sa raznim ilegalnim kružocima revolucionarnih demokrata i organizacija, organizovala i učestvovala u demonstracijama i pokretima za oslobođenje Mađarske od Habzburga i njihove vlasti. Neki članovi ove stranke su izvesno vreme sarađivali i sa nastajućim organizacijama radništva. Stranka je donela tri programa (1868, 1870, 1872). Osim nekih manje važnih razlika, programima je zajedničko da se istrajavalo na samostalnosti Mađarske na osnovama uređenja iz 1848. Međutim, već u njenom prvom programu (1868) kao metod ostvarivanja njenih ciljeva ističe se miran, tj. parlamentaran put. Naime, posle pokreta iz dana usvajanja Nagodbe, 269
ostale dve stranke, posebno vladajuća, oštro su reagovale na poteze četrdesetosmaša i došlo je čak i do nekih hapšenja (slučaj Besermenji itd.). Zbog ovoga, a i da bi mogla raditi, stranka je morala najaviti mirne metode za ostvarivanje svojih ciljeva. Stranka je 1867. imala dvadeset poslanika, dok je već 1869. povećala svoje mandate na četrdeset, što je zadržala i na narednim izborima. Prilike u kojima se u prvoj polovini sedamdesetih godina našla Mađarska (stabilizacija dualizma, ekonomska kriza itd.) pokazale su da je izlišno postojanje tolikog broja različitih stranaka. S druge strane, opšti razvoj koji je posle 1867. postao osetan u mnogim oblastima života velikom delu mađarskog društva pokazao je da je suprotstavljanje Nagodbi nepotrebno. U strankama nastalim u vreme usvajanja Nagodbe već je početkom sedamdesetih došlo do pregrupisavanja, osipanja članstva itd. U početku se činilo da će se to u najvećoj meri desiti u Deakovoj stranci, pošto je 1871. umro Jožef Etveš, a Đula Andraši je postao zajednički ministar spoljnih poslova, što je umanjilo njegovo učestvovanje u domaćem političkom životu. Zbog bolesti, iz aktivnog političkog života povukao se i Ferenc Deak. Stranka je tako ostala bez svojih vodećih ljudi. U isto vreme, najveća opoziciona stranka, Tisina Srednja levica, videvši promene koje su se u tim godinama desile, a koje su najviše pogodovale bogatijim slojevima društva, počela je lagano da prihvata Nagodbu. Protiv Nagodbe je jedino još istrajavala Četrdesetosmaška stranka. Pregrupisavanje stranaka podstakla je i ekonomska kriza 1873. Do prvog zvaničnog rascepa došlo je u Tisinoj stranci, kada su se krajem 1873. izdvojili pripadnici njenog levog krila, čiji su predvodnici bili Lajoš Močari i Lajoš Čavolski, koji su se protivili mogućem spajanju sa Deakovom strankom. Kalman Gici sa svojim pristalicama istupio je iz Srednje levice zato što je bio za što brže spajanje sa drugom strankom. Gicijevim izdvajanjem nastala je tzv. Srednja stranka (Középpárt). Do rascepa je došlo i u Četrdesetosmaškoj stranci. Marta 1874. stvorena je, na nagovor i uz pomoć Lajoša Košuta, Nezavišnjačka stranka (Függetlenségi párt), u koju je ušao 21 poslanik iz bivše Četrdesetosmaške stranke i sedam poslanika iz Srednje levice, među njima i Močari. Četrdesetosmaška stranka se raspala zbog unutrašnjih sukoba između onih koji su se protivili nagodbenom sistemu i onih koji su bazu stranke želeli da prošire pre svega pripadnicima nižih slojeva društva i program stranke dopune socijalnim sadržajem (na primer, uvođenje opšteg prava glasa). Predvodnici nove Nezavišnjačke stranke postali su Erne Šimonji i Ignac Helfi. Nova stranka je i dalje ostala u opoziciji prema dualističkom uređenju, mada je vremenom i u njoj uticaj džentrija postao preovlađujući, što je dovelo do slabljenja njenih prvobitnih ciljeva. Zbog odugovlačenja spajanja dveju najjačih stranaka, dolazilo je do kriza vlada (između 1871. i 1875. smenile su se četiri vlade), a dovedena je u opasnost i stabilnost Austrougarske. Zbog toga je došlo do stranog mešanja u unutrašnje stvari. Godine 1875. Đula Andraši je uspeo da privoli Franca Jozefa da prihvati spajanje ostatka Deakove i Tisine stranke i da se tako stvori nova vladajuća i ujedno prihvatljiva stranka. Kralj je imao samo jedan uslov – da Kalman Tisa napusti svoj raniji opozicioni stav prema Nagodbi. Tisa je to i učinio i, njegovim ulaskom u privremenu mađarsku vladu, spajanje stranaka (Deakove, Tisine i Gicijeve) privedeno je kraju. Međutim, 1875. osnovana je Slobodoumna stranka (Szabadelvő párt), koja je u narednih trideset godina bila vladajuća stranka i sastavljala buduće mađarske vlade. Vođa stranke je postao Kalman Tisa. Ni nova stranka nije u potpunosti odgovarala zapadnoevropskom modelu stranke obrazovane na osnovu ideoloških opredeljenja, ali je u odnosu na ranije stranke pokazivala, bar u prvim 270
decenijama, mnogo veću homogenost. Na izborima 1875. Slobodoumna stranka je dobila u parlamentu 333 mandata, dok je Nezavišnjačka stranka dobila samo 33 mandata, Konzervativna stranka 18 mandata, poslanici narodnosti 24 mandata. U novoj vladajućoj stranci, koja je presudno uticala na razvoj Mađarske u narednom periodu, bilo je predstavnika džentrija, aristokratije i građanstva. Ipak, vlast se najvećim delom koncentrisala u rukama veleposednika i najbogatijeg sloja građanstva (posebno od osamdesetih i devedesetih godina). Skoro u isto vreme kada je nastala nova Tisina stranka nastala je Konzervativna stranka (Konzervativ párt), čiji je predvodnik bio baron Pal Šenjei. Ova stranka je već mnogo više ličila na stranku koja je imala svoj ideološki profil. Oslanjala se na tradicije evropskog konzervativizma, koji se u poslednjim decenijama 19. veka sve više javljao. Među čelnicima ove stranke bili su i Benjamin Kalai i grof Albert Aponji. Bez obzira na to što se stranka zalagala za jedinstvenu Mađarsku, poštovanje zakonitosti, promišljene reforme, stabilizaciju privrede i osnivanje stranaka na osnovu ideoloških opredeljenja, ona nije uspela da ostvari veći uticaj ni tokom narednog perioda. Posle pregrupisavanja mađarskih političkih stranaka tokom sedamdesetih godina, na ovom planu je došlo do zatišja, koje je potrajalo narednih dvadesetak godina. Međutim, kada su se pri kraju veka pred mađarsko društvo postavila nova pitanja i počeli da se naziru i prvi znaci krize dualističkog sistema, ponovo je došlo do pregrupisavanja političkih stranaka, i to na sličan način kao sedamdesetih godina. Prva kolebanja javila su se u redovima vladajuće Slobodoumne stranke, tako da ju je deo njenih članova napustio i prišao konzervativcima. Oni su 1892. osnovali novu stranku pod nazivom Nacionalna stranka (Nemzeti párt), čiji je predvodnik bio Albert Aponji. Osnov za početak pregrupisavanja je ponovo bilo državnopravno a ne ideološko pitanje – sužavanje autonomnosti municipija. Nova stranka se zalagala za njihova šira prava. Narednih godina su se polemike u mađarskom političkom životu povele oko crkvenih pitanja, tj. razdvajanja Crkve od države i uvođenja nekih građanskih zakona. Tada se ukazala prilika da dođe do stranačkog pregrupisavanja prema ideološkim opredeljenjima, što je u početku i bilo. Nove zakone u parlamentu su pobornici Nagodbe (Slobodoumna stranka) i njeni protivnici (Nezavišnjačka stranka) zajedno izglasali, uz protivljenje konzervativaca. Godine 1895. nastala je i nova stranka na osnovi konzervativnih ideja i radi odbrane prava i interesa Crkve, koja se nazivala Katolička narodna stranka (Katolikus Néppárt), čiji su predvodnici bili grofovi Ziči. Iako je ova stranka čvrsto zastupala konzervativizam, u svojim socijalnim zahtevima je nadmašila i liberale. Na primer, zalagala se za odbranu sitnoseljačkih poseda, obavezno socijalno osiguranje radnika, poresko oslobađanje najsiromašnijih slojeva itd. Međutim, već za vreme izbora 1896. pobornici Nagodbe i njeni neprijatelji su se ponovo sukobljavali ne na osnovu ideoloških ubeđenja već na osnovu svojih trenutnih interesa (u državnopravnom smislu). Poslednje pregrupisavanje stranaka dogodilo se početkom 20. veka povodom vojnih pitanja, opet na osnovu državnopravnog, a ne na osnovu ideološkog opredeljenja. Vladajuća Slobodoumna stranka se počela osipati jer su je neki njeni članovi napustili i osnovali nove stranke (Nova stranka – Új párt, Stranka ustava Alkotmánypárt itd.). Razilaženje je nastalo na osnovama prihvatanja Nagodbe. U isto vreme svoje redove je sredila i Nezavišnjačka stranka, čiji je vođa u to vreme bio sin Lajoša Košuta, Ferenc Košut. U savez sa novim strankama i nezavišnjacima ušli su i konzervativci. Nova 271
koalicija stranaka (koja je u ideološkom smislu bila veoma raznolika) na izborima 1905. odnela je ubedljivu pobedu. Slobodoumna stranka je posle trideset godina upravljanja bila prisiljena na povlačenje. Koalicija i posle pobede nije mogla odmah da obrazuje vladu, jer je u njoj bilo stranaka koje nisu prihvatale Nagodbu. Zato se Franc Jozef usprotivio njihovom dolasku na vlast. Tek kada je Ferenc Košut, slično kao pre trideset godina Kalman Tisa, odustao od svog osnovnog programa i prihvatio Nagodbu, posle dobijanja vanrednih izbora 1906. koalicija je mogla da obrazuje vladu. Za vreme svoje vladavine koalicija se u mnogo čemu pokazala nesposobnom i nedoslednom, i na izborima 1910. bila je poražena od Nacionalne stranke rada (Nemzeti Munkapárt), čije je ime zapravo prikrivalo nekadašnju Slobodoumnu stranku, koja je u međuvremenu bila reformisana. Vođa nove stranke je postao sin Kalmana Tise, grof Ištvan Tisa. Posle neuspeha Košutova stranka se podelila, pošto ga je njegov stranački kolega Đula Jušt, napustio osnovavši svoju stranku (Juštova stranka – Justh-párt), ali s istim programom kao i Košutova. Na ovaj način mađarska stranačka pozornica, pred početak Prvog svetskog rata, koji je označio kraj »srećnog mirnog razdoblja«,pokazivala je skoro istu sliku kao i u doba sklapanja Nagodbe, tj. vodeće i merodavne stranke su se još uvek zasnivale na državnopravnim a ne na ideološkim osnovama. Nasuprot ovakvim svojstvima političkog života i nekim pokušajima konzervativaca tokom proteklog perioda da osnuju stranke na osnovu ideoloških ubeđenja, krajem 19. i početkom 20. veka pojavile su se političke stranke onih novih društvenih slojeva koji su nastali opštim razvojem i raslojavanjem mađarskog društva. Tako je 1890. osnovana Socijaldemokratska stranka Mađarske (Magyarországi Szociáldemokrata Párt). Ona se uključila u politički život zemlje, ali sve do Prvog svetskog rata, zbog izbornog sistema, nije mogla postati parlamentarna stranka, iako je imala široku bazu u redovima radništva i nižih slojeva društva, ali koji nisu imali pravo glasa. U vreme stvaranja Socijaldemokratske stranke počeli su stranački da se organizuju i sitni (seljački) posednici, koji su početkom 20. veka uspeli neke svoje predstavnike (Andraš Ahim, Ištvan Nađatadi-Sabo) da izaberu u parlament. Nasuprot pokretima seljaštva i radništva, jedan sloj građanske inteligencije okupio se oko Oskara Jasija. Međutim, oni nisu imali tako široku bazu i ostali su uglavnom u okviru duhovnog pokreta. Građanski radikali, kako su ih svojevremeno nazivali, ukazivali su, međutim, na potrebu obnavljanja liberalnih ideja, na osnovu kojih bi se celokupno mađarsko društvo moglo reformisati, po ugledu na praksu i merila zapadnoevropskih demokratija. Mađarsko društvo, koje je inače za vreme dualizma postiglo brz razvoj i preobražaj, zbog ostataka starog arhaičnog društva i zbog specifičnih okolnosti u kojima se nalazilo, nije moglo u datom momentu da odgovori novim izazovima.
Mirno razdoblje dualizma – doba Kalmana Tise Godine 1875, posle ujedinjenja stranaka, Kalman Tisa je postao predsednik mađarske vlade. U mađarskoj istoriji (posebno za vreme dualizma) on se najduže nalazio na čelu mađarske vlade – petnaest godina. Period između 1875. i 1890. može se nazvati mirnim razdoblje dualizma, posebno ako se ima u vidu šta se desilo posle Tisine vladavine. Kalmanu Tisi je u održavanju stabilnosti dualizma u Mađarskoj pomoglo i to što su tada prilike i u drugoj polovini Monarhije bile stabilne. Doba njegove vladavine je bilo vreme kapitalizacije na ovim prostorima i bogaćenja, a nove snage društva koje bi 272
mogle poremetiti ovaj proces još nisu bile ojačale. Pored toga, ovo razdoblje je bilo relativno mirno (osim velike istočne krize 1875–1878) i na međunarodnom planu. Doba Kalmana Tise su savremenici često nazivali »zlatnim dobom džentrija«, tj. dobom vladavine srednjeg plemstva, mada je on sam bio velikoposednik. Tisa je poticao iz porodice u kojoj je vladao duh džentrija. Njegov otac je pre revolucije bio administrator županije Bihar. Sa bratom se već u prvim danima priključio revoluciji i ostao uz Košuta do poslednjih dana revolucije i oslobodilačkog rata. Posle sloma morao je da beži iz zemlje. Tada je putovao po Zapadnoj Evropi, stekao korisna iskustva i proširio sopstvene vidike, što mu je kasnije pomoglo, posebno kada je došao na čelo vlade. Kada je politički život pri kraju pedesetih godina počeo da oživljava, priključio se političkoj grupaciji svog ujaka Lasla Telekija, koja je kasnije postala Stranka dekreta. Ubrzo posle Telekijeve smrti postao je i njen vođa. Mada je sa svojom strankom neko vreme posle usvajanja Nagodbe bio u opoziciji, vremenom je počeo da menja svoje stavove u pravcu prihvatanja Nagodbe i, posle izvršenog stranačkog pregrupisavanja, 1875. postao predsednik vlade. U ideološkom smislu u osnovi je pripadao liberalima, ali nije uvek i u svemu prihvatao njihove doktrine i često je za vreme svog premijerstva i odstupao od njih, najviše u pravcu konzervativizma. Zbog toga se njegovo doba u nekim istoriografskim radovima često naziva dobom konzervativnog liberalizma. Trudio se da svojim pristalicama u novom nastajućem državnom aparatu obezbedi dobre položaje i često je čak zanemarivao činjenicu da su neki od njih to koristile u svrhu ličnog bogaćenja. On sam je, međutim, živeo veoma skromno, iako je imao ogromne posede. Zbog toga se njegova ličnost nikada nije dovodila u vezu sa raznim mahinacijama ili korupcijom. Zbog svog načina života, imao je veliki autoritet među svojim pristalicama, koji su ga nazivali »generalom«. U zamršenim odnosima dualističkog sistema, kao i u složenoj unutrašnjopolitičkoj situaciji, veoma se dobro snalazio. Zbog metoda koje je koristio u radu da bi postigao svoj cilj, kasnije generacije i istoriografija su ga često kritikovale, mada uglavnom neopravdano. Za vreme vladavine Kalmana Tise nisu doneta neka značajna sistemska rešenja u odnosu na korenito reformisanje društva, privrede itd., ali je njegov istrajni rad, koji se zasnivao na sporijim i manjim promenama, uveliko doprineo stabilnosti dualističkog uređenja i unutrašnjeg mira u Mađarskoj. Za vreme njegovog upravljanja veća pažnja polagana je na administriranje (upravljanje), na sadržinsko dopunjavanje dualističkog uređenja i na obezbeđivanje uslova za građanski razvoj. I sam Tisa je smatrao da njegov zadatak nije sprovođenje velikih reformi i brzog razvoja nego je u ostvarivanju promena više bio za model »zrno po zrno pogača«. Na primer, za vreme njegovog rukovođenja vladom doneto je više od 600 zakona, među kojima nijedan nije predstavljao epohalnu promenu, ali su baš ti zakoni pomogli da počne da funkcioniše pravna država i u isto vreme su joj dali pravi sadržaj. Kada je Kalman Tisa sredinom sedamdesetih godina došao na vlast, ključno pitanje je bilo postizanje ravnoteže u državnom budžetu. Budžet Mađarske je od ekonomske krize 1873 (a već i pre toga) bio u veoma teškom položaju – gubici su postajali sve veći. Deficit budžeta je u to vreme iznosio oko šezdeset miliona forinti, a dugovi države oko pola milijarde forinti. Postojala je opasnost da strane banke obustave davanje zajmova Mađarskoj ako vlada hitno ne sredi državne finansije. Hitno rešavanje finansijske situacije iziskivali su i interesi spoljne politike. Naime, događaji na Balkanu su se od 1875. iskomplikovali. Austrougarska je bila zainteresovana za rešavanje tamošnjih zbivanja, ali istovremeno je postojala i mogućnost da se Monarhija umeša. To se ne bi 273
moglo uspešno izvesti ako između njena dva dela ne bi bilo potpunog slaganja. Međutim učešće Mađarske dovodile su u pitanje ozbiljne finansijske teškoće. Ministar finansija u mađarskoj vladi Kalman Sel hteo je da finansijsku konsolidaciju postigne pre svega štednjom, podizanjem novih zajmova i uvođenjem novih poreza. Smanjeni su izdaci pojedinih ministarstava, domobranske vojske, neka nerentabilna državna preduzeća su stavljena pod stečaj ili su prodata, a s austrijskom vladom su započeti pregovori da se obaveze Mađarske u finansiranju zajedničkih poslova smanje. Da bi ojačala svoj nadzor nad ekonomijom, vlada je otkupila veći deo deonica mađarske istočne železnice, što je ujedno značilo i početak procesa podržavljenja mađarske železničke mreže. Bez obzira na ove mere, dobra volja zapadnih bankara je i dalje bila potrebna mađarskoj vladi, pošto prikupljenih nekoliko desetina miliona forinti za sređivanje državnih finansija nije bilo dovoljno. Mađarski parlament je stoga krajem 1875. opunomoćio ministra finansija da raspiše državni zajam u vrednosti od osamdeset miliona forinti u zlatu, a započeto je i pretvaranje dotadašnjih kratkoročnih zajmova u dugoročne. Ova akcija je uspela. Tisinom kabinetu je pošlo za rukom da sredi finansije i sačuva svoj kredibilitet kod zapadnih finansijera. Budžet je posle izvesnog vremena uravnotežen, a tokom osamdesetih godina u njemu su se pojavili, posle dugog vremena, i prvi viškovi. Drugo značajno pitanje sredinom sedamdesetih godina bilo je pitanje obnavljanja (posle desetogodišnjeg isteka) carinske unije i ekonomskog sporazuma između Mađarske i Austrije. U obe zemlje veliki deo javnog mnjenja bio je protiv obnavljanja ekonomske nagodbe, što bi u tom slučaju dovelo u pitanje celokupan sistem dualizma. Osnovni razlog neslaganja je bio taj što su Austrijanci, kao snabdevači Mađarske industrijskom robom, tražili carinske olakšice za izvoz svojih proizvoda, dok se mađarska strana žalila zbog velikih nameta u Austriji na njene poljoprivredne proizvode. U isto vreme Mađari su izašli i sa zahtevom za osnivanje samostalne mađarske nacionalne banke, tj. samostalne emisione banke. Ova pat pozicija je zapravo unapred bila programirana, i to onda kada se na po razvijenosti dva veoma različita ekonomska sistema primenjivala ista carinska i ekonomska politika. Obe strane su tvrdile da su njihovi ekonomski interesi ugroženi i da se moraju žrtvovati za interese druge strane. Nesuglasice su na kraju rešene kompromisom na taj način što su uvedene neke carine i porezi koji su štitili austrijsku robu, a takođe je nekim novim carinama i određenim porezima zaštićena mađarska poljoprivredna proizvodnja. Što se tiče emisione banke, doneta je odluka da se dotadašnja Centralna austrijska banka, u duhu Nagodbe, transformiše u Austrougarsku banku (Osztrák-Magyar Bank), koja bi imala svoje centrale u Beču i Budimpešti. Na ovaj način otklonjene su sve prepreke, i 1877. je između austrijske i mađarske strane ponovo obnovljen za narednih deset godina sporazum o ekonomskoj saradnji. Javnost u Mađarskoj je obnavljanje sporazuma o ekonomskoj saradnji primila sa velikim ogorčenjem, pošto su mnogi smatrali da je došlo vreme za razdvajanje ekonomija dveju zemalja članica. Kalman Tisa je mnogo izgubio od svoje popularnosti, ali je dvoru i vrhu Austrougarske dokazao da je pravi privrženik dualizma. Za vreme svoje vladavine on je 1887. po drugi put obnovio sporazum o ekonomskoj saradnji između Austrije i Mađarske, ali je tada već bilo manje otpora i u javnom mnjenju, jer su se posle tolikog vremena već osećali efekti konsolidacije privrede i opšteg razvoja. Dobu Kalmana Tise bila je svojstvena privrženost idejama liberalizma, ali i jačanje nacionalizma i netrpeljivosti prema drugim narodima. Najviše se to pokazalo u odnosu 274
prema Jevrejima. Antisemitizam je tokom osamdesetih godina bio sve uočljiviji, i to pre svega zato što su ih pripadnici starih društvenih klasa smatrali najvećim krivcima za kapitalizaciju Mađarske, koja je dovela do korenitih promena u društveno-ekonomskoj strukturi zemlje. Godine 1882, zbog ubistva jedne devojke u Tisaeslaru (Tiszaeszlár) u istočnoj Mađarskoj, kolektivno su optuživani Jevreji. Insceniran je čak i sudski proces u kojem su Jevreji iz tog mesta optuženi da su izveli ritualni obred prinošenja žrtve svom bogu. Tisina vlada se energično suprotstavila antisemitskoj agitaciji i progonima, te je na kraju sam državni tužilac tražio oslobađanje optuženih, do čega je na kraju i došlo. Antisemitski huškači na ovaj način nisu mogli da ostvare veći uticaj, a čak im se i stranka, koju su na brzinu osnovali i koja je u jednom izbornom mandatu postala čak i parlamentarna stranka (Antisemitska stranka – Antiszemita Párt), za kratko vreme nestala sa političke scene. Mirno razdoblje razvoja dualističkog sistema, koje je u mnogo čemu nosilo lični pečat Kalmana Tise, 1889. godine je okončano. Mađarska vlada je te godine podnela parlamentu svoja dva predloga o reformi vojske. Prvi predlog odnosio se na to da se kvota regruta određuje proporcijalno broju stanovnika, a drugi da budući rezervni oficiri umesto na nemačkom jeziku svoj ispit polažu na mađarskom. Povodom ovih predloga, koji nisu bili toliko značajni, došlo je do velikih demonstracija i odupiranja javnosti vladinim predlozima. Na kraju je i ovo pitanje rešeno kompromisom. Parlament je i dalje zadržao isključivo pravo da određuje kvote bez usaglašavanja sa brojem stanovnika zemlje, dok je predlog o polaganju ispita na mađarskom jeziku prihvaćen. Ovaj kompromis je dalje slabio poziciju Kalmana Tise, u čiju je snagu posumnjao i Franc Jozef. Tisa, kao vešt političar, to je shvatio i svesno je radio na tome da ode sa čela vlade u velikom stilu. Prilika za to mu se ubrzo i ukazala povodom pitanja državljanstva Lajoša Košuta. Naime, još 1879. donet je Zakon o državljanstvu (zapravo obnovljen je stari zakon) prema kojem je svaki državljanin Mađarske bio obavezan da se javi određenoj službi radi izjašnjavanja da li želi da zadrži svoje državljanstvo. Državljani koji su živeli u inostranstvu mogli su da se jave nekom od diplomatskih predstavništava. Za Lajoša Košuta je još bila na snazi smrtna presuda, ali i pored toga svako je znao da se on neće zakleti na vernost Francu Jozefu i da se nikada neće pojaviti ni u jednom konzulatu. Kalman Tisa je, uz veliku podršku javnosti, predlagao izmenu ovog zakona, i to na taj način da se ono lice koje je izabrano za počasnog građanina nekog mađarskog grada automatski oslobađa od ponovnog izjašnjavanja i zadržava svoje državljanstvo. Lajoša Košuta je još od vremena usvajanja Nagodbe više gradova izabralo za svog počasnog građanina. Međutim, Košut ni to nije prihvatio, nego je u otvorenom pismu javnosti izjavio da on sebe ni u kom slučaju i nikada neće smatrati podanikom Franca Jozefa. Posle toga, Tisa je sa svojim predlogom ostao u manjini čak i u svojoj vladi i bio je prisiljen da podnese ostavku. Sa političke scene ipak je otišao u velikom stilu, i to kao heroj koji se zalagao za prava »velikog emigranta« Lajoša Košuta.
Početak krize i kriza dualističkog uređenja Na prekretnici 19. i 20. veka u oba dela Austrougarske monarhije počeli su se javljati problemi, i to pre svega unutrašnjopolitički. Politička aktivnost narodnosti, koje su u međuvremenu materijalno ojačale, intenzivirala se, ali mađarske vlade ni dalje u njima nisu videle partnere. Zbog visokog izbornog cenzusa, velike mase seljaka i radnika nisu imale pravo glasa. Od kraja šezdesetih godina javljale su se i vremenom jačale 275
interesne organizacije, političke organizacije i stranke radništva. Taj proces je dostigao vrhunac osnivanjem Socijaldemokratske stranke Mađarske 1890. Tokom devedesetih godina, pre svega u južnim krajevima, tj. na teritoriji između Dunava i Tise (Alföld), naglo se širio uticaj tzv. agrarno-socijalističkog pokreta, i to posebno među siromašnim seljacima i bezemljašima. U redovima liberalno-demokratske inteligencije nastao je pokret građanskog radikalizma (čiji je najistaknutiji predstavnik bio Oskar Jasi), koji je, posebno od početka 20. veka, imao snažan kulturno-idejni uticaj. One snage i slojevi društva koji nisu imali pravo glasa od početka 20. veka su sve zdušnije i glasnije zahtevali uvođenje opšteg prava glasa. Naime, prema mađarskom izbornom sistemu, pravo glasa imala je otprilike samo jedna četvrtina punoletnih muškaraca. U danima svog nastanka ovaj sistem je bio donekle liberalan, ali vremenom je zastareo, jer je po čitavoj Evropi došlo do velikih promena. U odnosu na razvoj građanskog društva, osnovni problem nije bio cenzus nego nastojanje da se po svaku cenu sačuva dualističko uređenje. Veći deo javnosti u to vreme (i Mađari i nemađari, istina iz različitih razloga) bio je protiv državnopravnog okvira nastalog Nagodbom. Na primer, osim dva izborna mandata na onim područjima na kojima su većinsko stanovništvo činili Mađari, pobedu je odnosila nezavišnjačka opozicija. Znači, iako je to bio svojevrsni paradoks, vladajuće snage su dugo uspele da se održe pomoću glasova pripadnika nemađarskih naroda. Bez državne subvencije vladajuća stranka, na primer, nije mogla da izdržava svoju štampu. Međutim, demokratizacija sistema i posebno zahtevi za uvođenje opšteg prava glasa u osnovi su predstavljali opasnost dualističkom uređenju. Zbog toga su za vreme dualizma izbori često bili manipulisani na razne načine, na primer, izbornom geometrijom (nepravilna podela izbornih jedinica), pritiskom na birače, falsifikovanim izbornim listama itd. I pored sve većih napetosti u društvu, parlamentarne stranke kao da nisu imale sluha za stvarne događaje i procese u društvu i u samoj zemlji, bez obzira na to što se demokratizacija, i pored raznih smetnji, iako sporo, u drugim evropskim zemljama nastavljala (opšte pravo glasa u Nemačkoj uvedeno je već krajem 19. veka, a u austrijskom delu Monarhije 1907. godine itd.). Period posle ostavke Kalmana Tise, nasuprot prethodnom periodu koji je postao sinonim za miran razvoj, bio je ispunjen političkim krizama. Uzroci kriza ne mogu se svesti na to da je posle Tise nedostajala čvrsta ruka, već su to bile izmenjene opšte prilike. Usled društveno-ekonomskog razvoja, odnosi između Austrije i Mađarske su ponovo postali zategnuti, i to pre svega odnosi narodnosti i mađarske političke elite, a i zbog jačanja seljačko-radničkog društvenog sloja. Oni koji su bili na vlasti nisu bili sposobni da sprovedu takav program koji bi rešio novonastale odnose. Dolazilo je do čestih kriza vlada, što je ukazalo na to da je u postojećim okvirima dualizma nemoguć dalji razvoj, odnosno promene prema demokratizaciji društva. Naslednik Kalmana Tise na čelu vlade, grof Đula Sapari (1890–1892), eksperimentisao ]e sa državnopravnim reformama. Šandor Vekerle (1892–1895), prvi predsednik mađarske vlade građanskog porekla, svojim glavnim zadatkom smatrao je razdvajanje Crkve od države, što je najvećim delom zakonima donetim za vreme njegovog predsednikovanja i ostvareno. Osim toga, Vekerle je velike zasluge imao i za uvođenje nove austrougarske valute sa zlatnom podlogom (1892) i u njenoj stabilizaciji. Naredni premijer, baron Deže Banfi (1895–1899), bio je pristalica oštrijeg nastupanja prema nemađarskim narodima, pri čemu je naglašavao zajedničke interese dvaju vladajućih naroda (Austro-Nemaca i Mađara) u cilju jačanja dualizma. U svojim nastojanjima nije postigao uspehe. Mađarski parlament, na primer, 1897. nije prihvatio 276
njegov predlog za obnavljanje sporazuma o carinskoj uniji i ekonomskoj saradnji između Austrije i Mađarske. Suprotno principima parlamentarizma, sporazum o saradnji produžile su dve vlade. Na samom kraju veka bilo je godina kada je državni budžet usvajala samo vlada, ali ne i parlament. Među retke periode mira spadalo je onih nekoliko meseci 1896. kada je proslavljana hiljadugodišnjica dolaska Mađara u ove krajeve, tj. u Karpatsko-panonsku niziju. Velika izložba, koja je tada priređena i bila otvorena nekoliko meseci, uistinu je prikazala, pored prošlosti, i sve ono što je na ekonomskom planu postignuto u vreme dualizma. Budimpešta je bila prvi grad kontinentalne Evrope koja je 1896. dobila podzemnu železnicu, izgrađen je novi most na Dunavu koji je nazvan mostom Franca Jozefa, izgrađena je nova velelepna zgrada Muzeja primenjenih umetnosti, a u promet je bio pušten i novi kružni bulevar u Pešti (izgrađen po uzoru na bečke ringove). Tokom leta te godine, zbog velikih proslava, bilo je primirje na političkoj sceni, ali je već u jesen, kada su održavani izbori, ponovo došlo do oštre borbe između raznih političkih grupacija i stranaka. Između 1899. i 1903. predsednik mađarske vlade bio je Kalman Sel, koji je nastojao da stišava strasti, ali je njegova vlast bila okončana, kao i vlast Kalmana Tise, zbog pitanja zajedničke vojske. Ovo pitanje je od kraja devedesetih godina ponovo došlo u centar pažnje. To je bilo vreme kada su se širom Evrope, na osnovu zakona o opštoj vojnoj obavezi, počele stvarati brojno velike armije i kad se brzo razvijala vojna tehnika. Ove nove potrebe iziskivale su mnogo veća materijalna sredstva nego što su države ranije izdvajale za vojsku. Bila su potrebna ulaganja i u nove strateške investicije (izgradnju železnice i druge). Društvo, koje je u vreme »dugog mirnog razdoblja« bilo prilično neprijateljski raspoloženo prema militarizmu, sa negodovanjem je podnosilo sve veće izdatke za vojsku. Zbog toga je armija Austrougarske, u odnosu na armije ostalih velikih sila, počela da zaostaje. Javnost se jačanju uticaja vojske odupirala i zato što je ona bila instrument apsolutizma, tj. bila je van parlamentarnog nadzora, a posebno zato što je smatrana anacionalnom, jer je isključivi uticaj na nju imao samo vladar. Suprotnosti u vezi s ovim pitanjem usaglašavala je takozvana »zajednička vlada«. Tu su se postizali načelni dogovori o budžetu za vojsku, što su zatim prihvatale delegacije. Brojno stanje vojske posebno su određivala dva parlamenta (austrijski i mađarski). Na taj način, a i zbog otpora pojedinih parlamenata, brojnost austrougarske vojske, u odnosu na broj stanovništva Monarhije, nije bila zadovoljavajuća. Rukovodstvo vojske je početkom 20. veka smatralo da se ta nesrazmera mora uskladiti, tj. da se brojno stanje vojske mora povećati i da je neophodno izdvajati veća sredstva za modernizaciju armije. Mađarska opozicija je za prihvatanje ovakvih odluka zahtevala određene ustupke. Neki od tih ustupaka bili su i uvođenje mađarskog komandnog jezika u mađarskim jedinicama zajedničke vojske, zatim korišćenje mađarskih nacionalnih simbola itd. Franc Jozef je ove zahteve smatrao preteranim i nije na njih pristao. Mađarski parlament je posle toga blokirao dalje pokušaje reorganizacije i snaženja austrougarske vojske. Na kraju je ovaj »interegnum« doveo do pada vlade. U jesen 1903. predsednik vlade je postao grof Ištvan Tisa, sin Kalmana Tise. Ištvan Tisa je smatrao da je opstanak tzv. istorijske Mađarske moguć samo ako Austrougarska sačuva poziciju velike sile. Njegova glavna delatnost je bila očuvanje dualističkog uređenja i priprema za veliki rat, koji je on, u bližoj ili daljoj budućnosti, smatrao neizbežnim. Što se njegovih metoda upravljanja tiče, ako je smatrao da su interesi nacije bili u opasnosti, nije se ustručavao da odbaci pravila parlamentarizma. Tako je u jesen 277
1904, uz povredu poslovnika, uspeo da ga izmeni, a godine 1912, kada je bio predsednik parlamenta, uz pomoć obezbeđenja udaljio je one poslanike koji su, prema njegovom mišljenju, ometali rad zakonodavnog tela u vezi sa reformisanjem i razvojem zajedničke vojske shodno namerama i ciljevima vrha Monarhije. Od 1913. je ponovo bio predsednik vlade. Njegova delatnost je u predvečerje Prvog svetskog rata isključivo bila usmerena na pripreme za »veliki okršaj«, čime je pravdao mere svoje vlade o ograničavanju slobode štampe, ukidanju prava na štrajk i druge. Usvojen je i zakon o posebnim nadležnostima vlade u slučaju rata. Podela u okviru vladajuće elite u Mađarskoj je postojala i između agraraca (posednika) i merkantilista (industrijalaca). Pristalice agraraca su se organizovale još za vreme vladavine Kalmana Tise. Njihov cilj je bila zaštita poljoprivrede. Zahtevali su od vlade podizanje zaštitnih carina na poljoprivredne proizvode, ograničavanje uticaja trgovačkog i finansijskog kapitala i ograničavanje državne potpore industriji. I pored toga što su sva ova nastojanja išla u korist posedničkog sloja, ponekad je ova grupacija podržavala i zahteve siromašnijih agrarnih slojeva (na primer, za stvaranje zemljoradničkih zadruga). U političkom pogledu pripadnici pokreta agraraca često su bili protivrečni, pošto su se nalazili i u vladajućoj stranci i u redovima opozicionih političkih partija. Druga grupacija (merkantilisti) zalagala se za suprotne ciljeve, tj. zahtevala je veću državnu potporu za razvoj industrije. Bili su pristalice carinske unije i sporazuma o ekonomskoj saradnji između Austrije i Mađarske. U političkom pogledu zastupali su mnoštvo različitih ideja, slično kao i agrarci. Opstrukciju, kao vid parlamentarne borbe protiv vladajuće većine, opozicija je počela da koristi početkom devedesetih godina 19. veka. Tako su se neki zakonski predlozi godinama nalazili na dnevnom redu parlamenta. Međutim, onemogućeno je usvajanje i nekih dobrih zakonskih rešenja samo iz formalnih razloga. Zato je dolazilo do žestokih sukoba u parlamentu (često i do fizičkog obračuna), što je na kraju dovelo do krize parlamentarnog sistema, a javnost je izgubila poverenje u parlament. Nekada je i funkcionisanje države dovođeno u pitanje. Zbog nastalih problema, 1905. godine, posle trideset godina upravljanja državom, Slobodoumna stranka je sišla sa političke scene. Nova pobednička koalicija na vlast je mogla doći samo ako prihvati osnovna načela dualističkog uređenja (tj. da se odrekne svojih zahteva za izdvajanje Mađarske iz Monarhije). Zbog usaglašavanja stranaka i prihvatanja načela dualizma od strane određenih partija, na vlast je stupila tek od 1906. godine. Predsednik koalicione vlade postao je Šandor Vekerle (1906–1909). Za vreme »interegnuma« vladom je rukovodio baron Geza Fejervari (1905–1906), koga je imenovao vladar. Međutim, za četiri godine svoje vladavine ni nova stranačka koalicija nije uspela mnogo da učini, čak je veoma ličila na raniju vlast. Zbog nedovoljnog zalaganja za potrebne promene, a često i nesposobnosti, posle izbora 1910. na vlast je došla Nacionalna stranka rada, koja je zapravo bila reformisana i obnovljena nekadašnja Slobodoumna stranka. Posle dolaska ove stranke na vlast, smena vlada i njenih predsednika u Mađarskoj je postala česta pojava. Do Prvog svetskog rata, tj. za četiri godine, na čelu mađarske vlade smenjivali su se grof Karolj Kuen Hedervari, Laslo Lukač i grof Ištvan Tisa. U poslednjim godinama i decenijama dualizma kriza je u oba dela Monarhije bila stalna, što je stvaralo velike teškoće, kako u unutrašnjim odnosima, funkcionisanju države i ekonomije, tako i u spoljnoj politici, pošto je opao ugled Monarhije kao velike 278
sile. Za takvo stanje svakako su bili krivi i aktualni lideri političkog života, pošto su, često zbog svojih prevelikih želja, izgubili smisao za realnost. Ali, treba imati u vidu i to da je i sam sistem dualizma bio protivrečan i da je, zbog polovičnih rešenja koje je nudio, omogućavao nastanak kriznih situacija. Upravo jedan takav sistem onemogućio je razvoj i korenito prestrukturiranje društva, a u manjoj meri i privrednog sistema, u pravcu onih zahteva i izazova koji su se u to vreme, pod uticajem modernih zapadnoevropskih ideja, postavljali pred državnu zajednicu Austrije i Mađarske.
Spoljna politika Austrougarske Austrougarska je posle 1867. zauzimala prostor od oko 600.000 kvadratnih kilometara, imala oko 35.000.000 stanovnika i 1.000.000 vojnika. Ovi podaci su sami po sebi impozantni, posebno za to vreme. Monarhija je imala veću teritoriju od Francuske, pa čak i od novoujedinjene Nemačke. Po broju stanovnika je bila treća u Evropi, iza Rusije i Nemačke. Ako bi za određivanje pozicije velike sile bili potrebni samo ovi kriterijumi, onda bi ona, bez sumnje, pripadala tadašnjim velikim silama. Drugi pokazatelji, koji su pri kraju 19. veka određivali status velike sile, za Austrougarsku su bili nepovoljni. Naime, tada se već moć jedne države uveliko merila ekonomskim pokazateljima. Na primer, Monarhija je samo u proizvodnji žita bila u evropskom vrhu, dok je proizvodila manje uglja i gvožđa od Belgije, koja je dvadeset puta bila manja od nje. U Zapadnoj Evropi krajem 19. veka više od trećine stanovništva je već živelo od industrijske proizvodnje, dok je taj procenat u Austrougarskoj iznosio u to vreme jedva oko 10%. Infrastruktura je krajem šezdesetih i početkom sedamdesetih godina bila tek u izgradnji. Na osnovu ovih pokazatelja, Austrougarska je bila srednje razvijena zemlja, što znači da je pripadala drugorazrednim silama. Međutim, njeno prisustvo na međunarodnoj sceni je ipak bilo značajno, pre svega zbog njenog geopolitičkog položaja, tj. kao važan činilac u ravnoteži evropskih sila. Austrougarska se, u odnosu na ostale vodeće evropske sile (osim Rusije), razlikovala i po etničkoj strukturi, jer je u njenim granicama živelo 11 naroda. Razlikovala se i od istočnih zemalja u kojima je takođe živelo više naroda, ali dok u Austrougarskoj nijedan narod nije imao apsolutnu većinu – pošto su i dva najjača naroda (Austro-Nemci i Mađari) sačinjavali samo jedva oko 40% celokupnog stanovništva – dotle su u istočnim višenacionalnim zemljama određeni narodi činili znatnu većinu u odnosu na druge etničke zajednice. Pored toga, od 11 naroda u okviru Austrougarske samo je pet naroda u celini živelo u Monarhiji (Mađari, Česi, Slovaci, Slovenci i Hrvati), dok su ostali bili samo manje etničke zajednice naroda iz okolnih nacionalnih država. Zato su okolne države, koristeći se ovim stanjem, predstavljale stalnu opasnost za Austrougarsku. Ni narodnosti Monarhije (osim Italijana) nisu odbijale mogućnost zadovoljavanja svojih nacionalnih interesa (bar u početku) u okvirima Monarhije. Ovakvo mnoštvo težnji i nastojanja u okviru Austrougarske veoma je otežavalo stvaranje jedinstvenog stava u vođenju spoljne politike. Dvor, koji je imao presudan uticaj u vođenju spoljne politike, nastojao je da onemogući nacionalna nastojanja, tj. stvaranje nacionalnih programa. Različitost spoljnopolitičkih težnji ogledala se i u tome što je za Austro-Nemce glavno pitanje bilo nemačko ujedinjenje, a istočno pitanje im je u početku bilo sporedno. Mađari su, međutim, bili protiv aktivnog učešća Monarhije u zapadnoevropskom pregrupisavanju, odnosno njenom učestvovanju u rešavanju nemačkog pitanja. Za njih su važniji bili odnosi sa jugoistokom, jer su se najviše 279
pribojavali Rusije i njenih težnji na Balkanu. Češka nastojanja su se razlikovala i od austronemačkih i od mađarskih. Česi su na prekretnici šezdesetih i sedamdesetih godina bili antinemački, a rusofilski nastrojeni. Želeli su saradnju Austrougarske i Rusije. Srpska i rumunska koncepcija je bila donekle slična češkoj. Poljaci su bili i antinemački i antiruski raspoloženi. Sve ove različitosti su na kraju doprinele tome da konce u vođenju spoljne politike u svojim rukama zadrži vladar sa nekoliko svojih najbližih saradnika. Posle Nagodbe, u vođenju austrougarske spoljne politike (istina u skromnijim okvirima) učestvovala je i mađarska politička elita. Osnova mađarskog spoljnopolitičkog programa bila je obezbeđivanje od ugroženosti, kako sa zapada (Nemci) tako i s istoka (Rusi). Mađarski političari su veću opasnost videli u ruskom ekspanzionizmu i stoga su za njegovo otklanjanje ulagali i veće napore. Ta njihova težnja se videla i prilikom francusko-pruskog rata 1870, kada su i mađarsko javno mnjenje i vodeća politička elita podržavali Francuze, očekujući njihovu pobedu. Naime, smatralo se da će se posle njihove pobede stvoriti uslovi da se u savezništvu sa njima (Austrougarska i Francuska) krene protiv Pruske i Rusije, koje su tada bile saveznici. Događaji su, međutim, uzeli drugi tok i Mađari su se ubrzo morali pomiriti sa činjenicom da je u njihovom susedstvu nastala nova velika sila – ujedinjeno Nemačko carstvo. Novonastalu situaciju je i sam Franc Jozef, iako nerado, prihvatio, ali je nastojao da očuva (bar prividno) mogućnost nezavisnog delovanja na međunarodnoj sceni. Promena kursa austrougarske spoljne politike sprovedena je za vreme ministrovanja Đule Andrašija. Njemu je najvažnije bilo da se izgradi brana ruskom prodoru, te je radi toga bio spreman da zanemari svoje rezerve prema zbližavanju sa novonastalim Nemačkim carstvom, tj. izrazio je svoju spremnost na usku saradnju sa njim. Tako je u narednim decenijama (što je Andraši započeo) saradnja sa Nemačkom predstavljala okosnicu spoljnopolitičkog delovanja Austrougarske u svim važnim međunarodnim pitanjima. U isto vreme, iako je ona tokom proteklih godina sve više slabila, nastavljena je i međudinastička saradnja, tj. saradnja Habzburške monarhije sa Ruskim carstvom. Godine 1873. u duhu te saradnje nastao je Trojecarski savez (Austrougarska, Rusija i Nemačka). Učešće Monarhije u tom savezu u Mađarskoj je naišlo na oštre kritike, jer se mislilo da ona mora da žrtvuje svoje interese, i to posebno na Balkanu, zarad ruskih interesa. Ove strepnje mađarske javnosti su samo ukazivale na to da je i savremenicima bilo jasno da je Austrougarska najslabija karika u lancu velikih sila. Prividna saglasnost na međunarodnoj sceni o zajedničkom nastupanju počela je da slabi između 1875. i 1878. za vreme trajanja velike istočne krize, kada je došlo do veoma zategnutih odnosa između Austrougarske i Rusije u vezi sa podelom sfera uticaja. Zbog bojazni od mogućeg rasta ruskog uticaja, u osnovi liberalna mađarska javnost, suprotno svojim tradicijama, nije podržala ustanak balkanskih naroda nego se zalagala za očuvanje Turske, jer je u njoj videla branu prodoru Rusije. Ovakav stav javnosti je samo pridoneo tome da zajednički austrougarski ministar spoljnih poslova Andraši i predsednik mađarske vlade Tisa od rukovodstva Monarhije zahtevaju rat (u savezu s Engleskom) protiv Rusije. Vodeći krugovi Austrougarske nisu prihvatili ove zahteve Mađara. Srećne diplomatske okolnosti po Monarhiju 1878, kada je na Berlinskom kongresu dobila mandat za okupaciju Bosne i Hercegovine, doprinele su tome da prividno sačuva status ravnopravne velike sile. Međutim, prisvajanje ovih pokrajina nije usrećilo ni austrijske ni mađarske političare, jer se broj slovenskog stanovništva u okviru Monarhije još više povećao. Ovo neodređeno stanje pokazalo se i kada je 1908. izvršena aneksija Bosne i Hercegovine, koja, međutim,
280
u državnopravnom smislu nije uključena ni u austrijski ni u mađarski deo dvojne države, nego je i dalje ostala pod nadzorom zajedničkog ministarstva finansija. U narednim decenijama osnovni spoljnopolitički interesi Monarhije su se mogli ostvariti samo na osnovu kompromisa raznih političkih struja i gledišta, što je uslovljavalo i određenu nestabilnost u međunarodnom nastupanju Austrougarske i često dovodilo do određenih neprincipijelnosti u rukovođenju spoljnom politikom. Tako je, na primer, na nemački pritisak, 1881. obnovljen Trojecarski savez, a 1882. godine potpisan je Trojni savez između Austrougarske, Nemačke i Italije. U tom savezu je već bila predviđena i mogućnost zajedničkog vojnog nastupanja njegovih članica. Ugovor, koji je Monarhija 1883. potpisala sa Rumunijom, imao je već nedvosmisleno protivruski ton. Do kraja 19. veka mađarsko javno mnjenje nije više zahtevalo energičnije nastupanje protiv Rusije, jer su se ekspanzionističke težnje Rusije usmerile prema Dalekom istoku, a činilo se da je Rusija polako počela da prihvata status quo na Balkanu. Mađarski političari, iako su pozivali na budnost, početkom 20. veka nisu više verovali u mogućnost oružanog sukoba. Mađarska, kao deo Austrougarske, u okviru evropske podele na blokove sarađivala je sa Nemačkom, Italijom i Rumunijom. Međutim, početkom veka počele su se javljati i prve nesuglasice u okviru ovog tabora, i to pre svega u vezi sa trgovinskom i ekonomskom saradnjom. Spoljnopolitičko delovanje Austrougarske je u to vreme u sve većoj meri bilo usmereno na zadržavanje postojećih odnosa. Ipak se i njena aktivnost povećavala jer su se velike sile, prebrodivši velike društveno-ekonomske promene, sve više spremale na novu podelu sveta. Veliki okršaj je sve više smatran neizbežnim. Evropa je sve više ličila na bure baruta. Baklju je (28. juna 1914) bacio jedan sarajevski đak, Gavrilo Princip, kada je izvršio atentat na austrougarskog prestolonaslednika Franca Ferdinanda. Evropa se zapalila. Mnogi su već tada, a vremenom je bilo sve više takvih, shvatili da to nije bio pravi razlog za početak Prvog svetskog rata.
Nacionalno pitanje U višenacionalnoj Mađarskoj u vreme Nagodbe Mađari su imali relativnu većinu od oko 40%. Njihov broj se za vreme dualizma brže uvećavao nego broj pripadnika narodnosti. Državni popisi stanovništva (redovno sprovođeni od 1869. svake desete godine) tek su od 1880. redovno beležili i nacionalnu pripadnost. Na osnovu upoređenja sa popisom iz 1851 (koji je takođe beležio nacionalnu pripadnost), može se zaključiti da je broj Mađara u Mađarskoj (bez Hrvatske), u odnosu na ukupno stanovništvo od 13,2 miliona (1851), iznosio 4,8 miliona (oko 36,8%), a već 1880. Mađara je bilo 6,4 miliona, što je za tridesetak godina predstavljalo povećanje od 34%. Njihov broj se procentualno između 1880. i 1910. još više povećao i dostigao je oko 55% zastupljenosti. U isto vreme broj pripadnika narodnosti između 1851. i 1880. povećao se za 10%, a između 1880. i 1910. za 17%. To znači da se broj Mađara između 1850. i 1910. u okviru Austrougarske sa 4,9 miliona povećao na 10,1 milion, odnosno za 107%. To je bilo znatno povećanje čak i u evropskim okvirima (u istom periodu stanovništvo Habzburške monarhije povećalo se za 60%, a stanovništvo Evrope za 70%). Procentualna zastupljenost Mađara u istom periodu u okviru Habzburške monarhije povećala se sa 16% na 21%, u zemljama mađarske krune (Mađarska sa Hrvatskom) sa 37% na 48%, a u delovima Mađarske bez Hrvatske sa 42% na 54,5% (prema popisu iz 1910, na teritoriji Mađarske bez Hrvatske živelo je: 54,5% Mađara, 16% Rumuna, 10,7% Slovaka, 10,4% Nemaca, po 2,5% Rusina 281
i Srba, 1,1% Hrvata i 2,2% ostalih). Savremenici su vodili velike rasprave o prirodi brzog porasta broja Mađara. Najčešće su ga pripisivali asimilaciji. Neki su nepotrebno naglašavali nasilnu mađarizaciju, mada, iako je postojala takva težnja određenih krugova, ona ipak nije preovladavala. Do asimilacije je uglavnom došlo zbog opšteg, a posebno ekonomskog razvoja. Prava središta »asimilacije« bili su nastajući gradovi, industrijski centri. Do asimilacije je dolazilo i zato što je, zbog društvenog položaja, bilo bolje pripadati mađarskoj naciji. Tako je među asimilovanim stanovništvom bilo najviše Jevreja, Nemaca, Slovaka i Ukrajinaca. Kod naroda koji su uživali izvesnu samostalnost (Hrvati), ili su pri padali drugoj veroispovesti (Srbi i Rumuni), asimilacija je bila manje značajna. Većina vodećih političara nemađarskih naroda bila je prema Nagodbi podozriva. U njoj su videli sporazum dvaju vodećih naroda u Monarhiji, Austro-Nemaca i Mađara. Iako su u vreme njenog usvajanja prihvatali u osnovama nastanak dvojne države, od nje su u isto vreme očekivali da će rešiti njihov status (da im se prizna status naroda i da dobiju unutrašnju samoupravu). Mađarska vladajuća politička elita je, međutim, u ovim nastojanjima videla opasnost za »jedinstvenu mađarsku političku naciju« i jedinstvo teritorija mađarske krune i odbijala ih je. Često su bili u pitanju i praktični razlozi, jer je bilo teško zaokružiti neke teritorije sa narodnosnom većinom zato što je na tim teritorijama najčešće bila velika izmešanost naroda. Od nemađarskih naroda Mađarske jedino su Hrvati dobili svoju autonomiju (Hrvatsko-ugarskom nagodbom iz 1868), što im je pomoglo u izgrađivanju osnovnih elemenata državnosti. U isto vreme tzv. »Mala nagodba« ipak nije smirila situaciju u potpunosti, jer je hrvatska javnost na nju gledala samo kao na trenutno popuštanje. Nakon što je 1861. federalističko preuređenje Ugarske onemogućeno, prvaci narodnosti su se posle Austrougarske nagodbe zalagali za priznavanje statusa nacije svojim sunarodnicima i za dobijanje kolektivnih prava. Jedna od takvih bila je i zamisao Svetozara Miletića o arondiranju (zaokruženju) županija prema nacionalnom principu. Vodeći mađarski politički krugovi su i to smatrali suvišnim. Tako je, kao svojevrsni kompromis između načelnog liberalizma i sistema nacionalnih autonomija, 1868. nastao Zakon o narodnostima (44. zakonski član). Njegovi tvorci bili su Jožef Etveš i Ferenc Deak. Oni su tim zakonom, uz priznavanje pojedinačnih građanskih prava pripadnicima nemađarskih naroda i uz reorganizaciju sistema državne uprave na bazi administrativne samouprave na opštinskom i eventualno županijskom nivou, hteli da premoste jaz između pozicije vodećih mađarskih političara i zahteva narodnosti. Zakon je priznavao jedino mađarsku političku naciju, ali su delovi bili i ostali narodi, bez obzira na etničku pripadnost. Sam zakon, koji je za svoje vreme bio napredan (u to vreme je nacionalno pitanje bilo zakonom regulisano samo u Švajcarskoj), zbog suprotnosti koje je u sebi nosio, a posebno zbog kasnije zloupotrebe od strane vladajuće elite, nije u potpunosti udovoljio svom osnovnom cilju – rešavanju nacionalnog pitanja. Posebno pri kraju 19. veka, kada je dolazilo i do većih sukoba zbog nerešenog nacionalnog pitanja, mnogi savremenici (Janoš Vajda, Lajoš Močari) upozoravali su vodeće krugove na potrebu primene (ovim zakonom, međutim, nisu bile predviđene nikakve sankcije u slučaju njegovog nesprovođenja). Međutim, za vreme dualizma neki njegovi delovi su ipak sprovođeni – pripadnici narodnosti su, na primer, mogli svoj jezik da koriste u opštenju s upravnim organima i sudovima na nivou opština i županija (službeni jezik određene opštine određivan je na osnovu sastava stanovništva). Tako je, pored mađarskog jezika, u službenoj upotrebi u određenoj opštini ili županiji bio i jezik kojim je govorila bar jedna 282
petina stanovništva. Zakon je propisivao i obavezu države da se na teritorijama gde su živele narodnosti brine i o sprovođenju osnovnoškolske nastave na jeziku tih narodnosti. U vreme dualizma zastupljenost narodnosti u parlamentu nije odgovarala njihovom udelu u celokupnom stanovništvu, ali je u postnagodbenom periodu ova zastupljenost ipak bila znatna. Vremenom je, međutim, u parlamentu bilo sve manje pripadnika narodnosti, zato što su uviđali da svoje zahteve i ciljeve ne mogu ostvariti parlamentarnim putem. Ovakvo stanje iz osamdesetih i početka devedesetih godina sredinom poslednje decenije 19. veka počelo se menjati. Istina, pripadnici Rumunske nacionalne stranke su već 1892. uputili jedan memorandum vladaru, tražeći njegovu pomoć zbog neprimenjivanja Zakona o narodnostima. Mađarska vlada je, međutim, na ovaj korak reagovala silovito; sastavljače ovog memoranduma osudili su na robiju, a njihova stranka je bila raspuštena. Pritisak na nemađarske narode pojačao se dolaskom barona Dežea Banfija na čelo mađarske vlade. U predvečerje milenijumskih proslava u Mađarskoj, tačnije u avgustu 1895. u Budimpešti, sazvan je Kongres narodnosti, kojem su prisustvovali predstavnici Rumuna, Srba i Slovaka. Cilj ovog kongresa je bilo organizovano suprotstavljanje pritisku vlade i izražavanje neslaganja sa načinom proslave. Ponovo su izneseni zahtevi za prekrajanje županija po nacionalnom principu i uvođenje jezika narodnosti u službenu upotrebu na svim nivoima, kao i neki novi zahtevi koji su se odnosili na pravednije određivanje izbornih jedinica, pravo glasa itd. U vezi sa proslavom isticana je zasluga nemađarskih naroda za osnivanje i razvoj mađarske države tokom proteklih vekova. Na prekretnici 19. i 20. veka jačala je politička aktivnost narodnosti. Broj njihovih predstavnika u parlamentu se povećavao, ali je i dalje bio manji nego u postnagodbenom periodu. Pod uticajem opšteg razvoja u Mađarskoj, i u redovima narodnosti je počeo proces diferencijacije i u društvenom i u političkom smislu. Polako su se pojavljivale pristalice raznih ideja – liberali, konzervativci, radikali. Takođe su se, naročito među njihovom političkom elitom, pojavila i različita gledanja na mađarsku unutrašnjopolitičku scenu i događanja. To se pokazalo za vreme parlamentarne krize 1905, kada su neke stranke narodnosti podržavale različite mađarske opozicione stranke. U godinama pred Prvi svetski rat osetno je pojačan pritisak mađarskih vlada na narodnosti. Povećao se broj sudskih procesa protiv listova narodnosti, njihovih udruženja i organizacija. U parlamentu je suprotstavljanje poslanicima narodnosti postalo sve izraženije. Godine 1907. došlo je do oštrog protesta južnoslovenskih poslanika u Mađarskom parlamentu povodom donošenja zakona koji je određivao obavezno uvođenje mađarskog jezika na železnici u zemljama mađarske krune (tako i u Hrvatskoj), što je u osnovi značilo da se na železnici mogu zaposliti samo oni koji znaju mađarski. Proteste u Hrvatskoj mađarska vlada je kaznila tako što je osudila pedesetak političara. Iste godine je došlo i do najkrvavijeg okršaja povodom nacionalnog pitanja, kada je u Černovi (potkarpatsko područje), prilikom posvećivanja jedne crkve, došlo do nemira i sukoba sa žandarmerijom. Na licu mesta posle okršaja ostalo je petnaest mrtvih. Preokret se u to vreme osetio i u samom zakonodavstvu. Mađarski parlament je 1907. izglasao zakon koji se odnosio na školstvo, a po svom sačinitelju Albertu Aponjiju dobio je naziv »leks Aponji«. Prema ovom zakonu, mađarski jezik je postao obavezan predmet i u školama narodnosti, s obrazloženjem da deca moraju biti sposobna da posle završetka četvrtog razreda (osnovno obrazovanje) pravilno komuniciraju na mađarskom jeziku. I ovaj zakon je oštro kritikovan i nije postigao željeni efekat, čak je u velikoj meri štetio ugledu Mađarske na međunarodnoj sceni. Ove negativne tendencije u godinama 283
pred Prvi svetski rat nanele su veliku štetu Mađarskoj, posebno posle Prvog svetskog rata, kada su se na njih pobednici često pozivali, zanemarujući pozitivne primere i procese tokom dualističkog perioda. Međutim, posebno u poslednje dve decenije pred Prvi svetski rat, i u okviru društava narodnosti došlo je do napretka u političkom, društvenom, kulturnom i ekonomskom pogledu. Krajem 19. i u 20. veku i na tada još zaostalim teritorijama Mađarske, gde su pretežno živele narodnosti, izgrađena je železnica, osnovane su mnoge fabrike i industrijska postrojenja, štedionice i banke. U ekonomskom pogledu posebno su bile značajne delatnosti slovačke Tatra banke, rumunskih Albina i Viktorija banaka, zatim mreže srpskih štedionica i banaka u južnim krajevima Ugarske (današnja Vojvodina). Što se industrijskih postrojenja tiče, njih je u to vreme najviše izgrađeno u Banatu, severnoj Mađarskoj (današnja Slovačka) i južnim krajevima Erdelja. Pod uticajem ovog razvoja, polako je došlo i do društvene diferencijacije narodnosti. Formirala se nacionalna građanska klasa, razvijalo se seljaštvo, koje se delimično počelo i urbanizovati, stvarala se i radnička klasa. Rumuni i Rusini su, i pored promena, pretežno ostali agrarno društvo, jer zastupljenost onih koji su živeli od industrije, zanatstva i trgovine nije prelazila 8%, odnosno 5%. Od rumunskog stanovništva je samo 4,5%, a od Rusina samo 1%, živelo u gradskim naseljima, dok su Slovaci, Srbi i Hrvati bili znatno urbanizovaniji. U proseku 70%–77% slovačkog, srpskog i hrvatskog stanovništva bavilo se poljoprivredom, dok je zastupljenost onih koji su živeli od industrije, zanatstva i trgovine iznosila oko 15%–20%. U okviru ovih društava veći je bio i procenat onih koji su znali da čitaju i pišu, a takođe je veći značaj imala i inteligencija. Veći broj velikoposednika i trgovačke buržoazije postojao je samo među Srbima, dok su Slovaci imali razvijenije srednje građanstvo, a potpunu društvenu strukturu imali su jedino Hrvati. U vreme dualizma visok stepen razvoja dostigla su društva narodnosti i na kulturnom planu. Najviše su se širili osnovi opšte kulture i pismenost. Značajnu i naprednu delatnost pokazala su razna naučno-prosvetna i kulturna društva – Matica slovenska, a posle njenog ukidanja lokalna društva kod Slovaka, udruženje Astra kod Rumuna, te Matica srpska kod Srba. Sva ova društva su imala velike zasluge u razvoju i negovanju nacionalnog jezika i književnosti, istorije, pozorišta i folklora. Takođe je bilo značajno i izdavaštvo, posebno izdavanje listova. Pred Prvi svetski rat izlazilo je u Mađarskoj 15 rumunskih, 15 srpskih i hrvatskih, 13 slovačkih dnevnih i nedeljnih listova, a na više jezika objavljivani su književni i naučni časopisi. Zahvaljujući ovoj širokoj kulturnoj delatnosti, obrazovanost i nacionalno osećanje ojačali su među pripadnicima narodnosti i time ih pripremili za stvaranje sopstvenih država.
Razvoj i kapitalizacija privrede Građanska revolucija 1848. otklonila je i poslednje prepreke kapitalističkom razvoju. Za vreme Bahovog apsolutizma i kasnije za vreme provizorijuma izgrađene su one institucije ekonomskog života koje su obezbedile razvoj kapitalističke tržišne proizvodnje. Za vreme dualizma rast ukupne godišnje proizvodnje kretao se u proseku između 2,5%–3%, a nacionalni dohodak po stanovniku je u proseku dostizao godišnji rast od 2%. Od ovog su brži rast u to vreme imale samo neke skandinavske zemlje, a sličan samo Nemačka. Mađarska je od zaostale agrarne zemlje iz sredine 19. veka do početka 20. veka postala agrarno-industrijska zemlja sa znatnom industrijskom proizvodnjom 284
(posebno u prehrambenoj industriji) i izvozom. Pola stoleća posle usvajanja Nagodbe i danas se u istoriografiji to pominje kao razdoblje u kojem se Mađarska najviše i najdinamičnije razvijala. Nagodbom iz 1867. bila su obuhvaćena tri pitanja usko vezana za privredu. Prvo je bilo pitanje učešća u zajedničkim finansijama. Udeo Mađarske je u početku iznosio 30% ukupnih zajedničkih finansija, ali je vremenom, usled njenog ekonomskog razvoja, on povećan, tako da je početkom 20. veka iznosio 36,4%. Drugo pitanje bio je sporazum o ekonomskoj saradnji između Austrije i Mađarske, koji je trebalo obnavljati svake desete godine. Na osnovu tog sporazuma, Mađarska je prihvatila finansiranje dela starih državnih dugova, ušla je u carinsku uniju s Austrijom, kao što je i svoju ekonomsku i poresku politiku vodila u skladu s interesima zapadnih delova Carstva. Periodično obnavljanje ovog sporazuma često je bilo praćeno političkim i ekonomskim protivljenjima, ali je u isto vreme postojala i mogućnost da se vremenom neki njegovi delovi osavremene, isprave i usaglase između dveju zainteresovanih strana. Treće pitanje odnosilo se na zajedničku valutu, odnosno na opstanak zajedničke emisione banke (Austrijske narodne banke, od 1878. Austrougarske banke). O sudbini zajedničke valute takođe se odlučivalo svake desete godine prilikom obnavljanja sporazuma o ekonomskoj saradnji. Valuta Monarhije je do 1892. bila forinta u srebru, a tada je uvedena kruna, koja je imala zlatnu podlogu. Nova valuta je doprinela stabilizaciji privrede, jer je ona bila konvertibilna i stvorila je čvrste vrednosne odnose s ostalim valutama evropskih i prekomorskih zemalja. I tada, a i u kasnijim vremenima, često se raspravljalo o tome da li se Mađarska u ekonomskom smislu žrtvovala za interese Austrije. Ovo pitanje je i danas otvoreno pred istoričarima, jer nije izrečena poslednja iole prihvatljiva ocena. U svakom slučaju, može se zaključiti da su se u okvirima zajedničkog tržišta Habzburške monarhije nalazila područja koja su bila veoma različita i po razvijenosti i po svojim ekonomskim mogućnostima. Istina je, međutim, i to da su ta područja preko zajedničkog tržišta Austrougarske bila povezana sa centrima Evrope, što je svakako povoljno uticalo na njihov razvoj. Karakteristika ovog zajedničkog ekonomskog sistema bila je i izgrađena mreža puteva i železnice i sistem štedionica i banaka. Međutim, sporazumom o ekonomskoj saradnji Mađarska je odustala od sopstvene carinske politike, koja je ključna u razvoju celokupne ekonomske politike jedne zemlje. Sporazum je, međutim, učvrstio već postojeću podelu ekonomskih interesa zapadnih i istočnih delova Monarhije. Austrija je pri tome dobila prednost u razvoju i zaštiti industrije, a Mađarska u razvoju i zaštiti svojih interesa u oblasti poljoprivrede. Mađarska ekonomska politika je u posmatranom periodu bila liberalna i izbegavano je neposredno mešanje države u privredu, što nije značilo da država nije na razne načine pokušavala da ostvari svoj uticaj na privredu. Glavni zadatak države je bilo pomaganje razvoja privatnog sektora, posebno zato što je mađarska industrija zaostajala za industrijom Austrije i Češke. Pomoć je pružena davanjem poreskih olakšica, pa čak u nekim slučajevima i potpunim oslobađanjem poreske obaveze na duži period itd. Nove grane industrije, posebno od 1890, pomagane su se i raznim kreditima i nepovratnim subvencijama. Drugi vid državne pomoći bile su narudžbine od strane države. Učešće mađarske privrede u narudžbinama zajedničke države bilo je u skladu s učešćem Mađarske u kvoti finansiranja zajedničkih izdataka. Pri kraju 19. i početkom 20. veka, usled izmenjenih okolnosti, država se javljala i kao investitor, tako da je u periodu između 1890. i 1914. godine 20% ukupnih industrijskih ulaganja otpadalo na državu. 285
U vreme usvajanja Nagodbe tri četvrtine ukupnog nacionalnog dohotka Mađarske je poticalo od poljoprivrede. Razvojem industrije i uslužnih delatnosti udeo agrarne proizvodnje u nacionalnom dohotku zemlje u godinama pred Prvi svetski rat iznosio je 44%, ali je još bio najvažniji deo privrede (na kraju perioda oko 60% stanovništva još je živelo od poljoprivredne proizvodnje). Za vreme dualizma rast poljoprivredne proizvodnje je iznosio oko 3%–4%, dok je rast industrijske proizvodnje i trgovine iznosio 4%–5%. Što se tiče razvoja poljoprivrede, posle oslobađanja kmetova posednički odnosi su došli u nepovoljnu situaciju. Više od polovine ukupnog poljoprivrednog zemljišta činili su posedi manji od 100 jutara, od kojih su tri petine bili posedi manji od pet jutara. To je nepovoljno uticalo na mogućnost razvoja. U isto vreme trećina ukupnog poljoprivrednog zemljišta je bila u rukama posednika s imanjima većim od 1.000 jutara. Ipak, i pored nepovoljne posedničke strukture, u periodu između 1851. i 1914. došlo je do razvoja, i to pre svega ekstenzivne poljoprivrede, tj. povećavane su obradive površine. Povećanje je iznosilo oko 60%, tj. sa 14 miliona na 22 miliona katastarskih jutara. Ovo povećanje je postignuto manjim delom preoravanjem pašnjaka i većim delom obrađivanjem dotad neobrađenih površina. Povećanju površina obradive zemlje doprinelo je i to što su, posebno od osamdesetih godina, započeti veliki melioracioni radovi u slivnom području Dunava i Tise, čime se dobilo oko 38.000 kvadratnih kilometara nove, većinom obradive zemlje. Pored toga, i prinosi su povećavani (krajem 19. veka bili su dva puta veći nego sredinom veka). Godišnja proizvodnja žitarica u Mađarskoj 1860. iznosila je šest miliona tona, dok je u prvoj deceniji 20. veka bila već 14 miliona tona. Od žitarica, na prvom mestu, što se proizvodnje tiče, bila je pšenica. Značajna je bila i proizvodnja kukuruza, a proizvodnja šećerne repe i krompira je bila u naglom porastu. Poljoprivreda je u posmatranom razdoblju i u tehničkim pogledu znatno napredovala, a pri kraju 19. veka proizvodnja je sve više mehanizovana. Na primer, u to vreme se vršidba ručno ili uz pomoć konja obavljala samo u zaostalijim planinskim krajevima. Bilo je sve više novih izuma poljoprivredne mehanizacije – parni plugovi, mašine za sejanje, vršalice, traktori. Početkom 20. veka počeli su da se koriste i traktori sa motorom na unutrašnje sagorevanje, a do Prvog svetskog rata u Mađarskoj ih je bilo nekoliko hiljada. Tokom devedesetih godina 19. veka u mađarskoj poljoprivredi počelo se koristiti veštačko đubrivo. Međutim, ovaj razvoj nije bio ravnomeran i postojale su velike razlike po regijama. Na primer, korišćenje mehanizacije u zapadnim krajevima Mađarske prosečno je bilo dvaput veće od proseka zemlje u celini. Poljoprivredna proizvodnja je imala i svoja posebna regionalna svojstva. Tako se u istočnim delovima zemlje, bilo na veleposedima ili na seljačkim posedima, uglavnom proizvodilo žito, dok se u zapadnim delovima zemlje veća pažnja polagala na proizvodnju industrijskog bilja i stočarstvo (posebno na uzgoj goveda). Za vreme dualizma reorganizovano je i stočarstvo. Sve je manje bilo ovaca (čiji je uzgoj na početku 19. veka još bio znatan) i sve su više uzgajana goveda i svinje. Krajem veka su se pojavile i velike moderne stočne farme. U to vreme organizovana je i veterinarska služba širom zemlje (već 1874. ona je bila zakonom regulisana). Pri kraju veka nastale su i prve organizacije za zaštitu interesa poljoprivrednih proizvođača. Najstarija i najznačajnija organizacija je bila Zemaljsko mađarsko (poljo) privredno udruženje (Országos Magyar Gazdasági Egyesület – OMGE), koje je zastupalo interese veleposednika. Godine 1896. osnovan je Savez mađarskih gazda (Magyar 286
Gazdaszövetség), koji je već štitio i interese seljačkih posednika. Pomoću ovog saveza razvijao se i zadružni pokret, koji je pred Prvi svetski rat već imao oko milion članova. Stvaranjem interesnih organizacija i saveza vremenom se pojavio i zahtev za državnu pomoć i podršku poljoprivredi, što se posebno iskazalo u političkom pokretu agraraca, koji je uspeo da se izbori za neke povlastice. Za vreme dualizma industrijska proizvodnja, u odnosu na stanje iz vremena usvajanja Nagodbe, postigla je zavidan nivo razvijenosti. Pred kraj perioda već je obezbeđivala oko trećinu celokupnog nacionalnog dohotka. Na početku razvoja najveći problemi su bili nedostatak dovoljne količine kapitala i nedostatak kvalifikovane radne snage. Zbog toga je bilo neophodno obezbediti uvoz kapitala i priliv kvalifikovane radne snage (većinom iz zapadnih delova Monarhije). Svojstva ukupnog privrednog razvoja zapravo su odredila i pravac razvoja industrije. Tako je u agrarnoj zemlji kao što je to bila Mađarska vodeća grana industrije postala prehrambena proizvodnja. Budimpešta je do devedesetih godina 19. veka postala drugi grad u svetu (iza Mineapolisa, SAD) po proizvodnji brašna i ostalih mlinarskih proizvoda. Mađarsko mlinarstvo je prerađivalo i pšenicu uvezenu iz balkanskih zemalja. U isto vreme razvila se i prerada mesa (tada su osnovane i danas veoma poznate fabrike mesnih prerađevina Herc i Pik) i proizvodnja šećera, koja je imala i veliku državnu potporu. Industrijska revolucija u Mađarskoj odigrala se tokom osamdesetih godina 19. veka. Privreda je tada dostigla takav nivo da je rast proizvodnje postao stalan i veći nego rast stanovništva. Struktura industrije se, zbog carinske unije, nije ravnomerno razvijala. Tako je tekstilna industrija zaostala, ali su se razvile prehrambena proizvodnja, proizvodnja gvožđa i metalurgija, proizvodnja mašina i građevinskog materijala. Vodeća grana teške industrije je postala proizvodnja industrijskih postrojenja i mašina. Izgradnja železnice i puteva je podsticala razvoj ove grane industrijske proizvodnje. Centar mašinogradnje je postala Budimpešta. Na razvoj najpoznatijih fabrika, kao što su Ganc, Mehvart, Lang itd., pored velikih potražnji, uticali su i njihovi pronalasci koji su primenjivani širom Evrope. U fabrici Ganc proizvodili su se prvi transformatori na svetu, kao i neke vrste elektromotora. Ta fabrika je izgradila 1902. i prvu elektrificiranu železničku prugu, koja se nalazila u Italiji. Na kraju perioda započelo se i sa proizvodnjom benzinskih i dizel motora, automobila, kamiona i aviona. Od početka 20. veka razvoju mađarske industrije doprinele su i narudžbine austrougarske vojske. Tako je koncern Alfreda Vajsa sa Čepela postao jedan od najvećih industrijskih centara u celoj Monarhiji, najveća fabrika topova Austrougarske osnovana je u Mađarskoj, u gradu Đeru, godine 1913. Broj zaposlenih u građevinskoj industriji u posmatranom periodu povećao se pet puta, i to pre svega zahvaljujući velikim građevinskim radovima koji su se sprovodili širom zemlje. Obim industrijske proizvodnje između 1898. i 1913. je utrostručen. Teška industrija je bila koncentrisana u tri regije: u Budimpešti, u severnim krajevima Mađarske (današnja Slovačka) i u Krašovsko-severinskoj županiji (danas u Rumuniji). Brzo se povećavao i broj onih fabrika koje su zapošljavale više od hiljadu, odnosno i po nekoliko hiljada radnika. Takvih je 1890. bilo samo 11, a dvadeset godina kasnije 36. Razvoj industrije u vreme dualizma nije bio ujednačen. Doba »grundovanja« (osnivanja), koje je počelo neposredno posle usvajanja Nagodbe, bilo je prekinuto propašću bečke berze i ekonomskom krizom iz 1873. Posle toga nekoliko godina je trajala recesija. Mada je veći deo nastalih fabrika preživeo krizu, u njih neko vreme nisu 287
bila ulagana nova sredstva. Kriza je prevaziđena tek krajem sedamdesetih i početkom osamdesetih godina, ali je novi period uspona industrijskog razvoja započeo tek sredinom osamdesetih godina. Do osetnijeg razvoja industrije došlo je tek tokom devedesetih godina. Većina fabrika se transformisala u akcionarska društva, a nove su već u toj formi i nastajale, jer se potrebna količina kapitala za njihovo osnivanje jedino tako mogla prikupiti. Od kraja 19. veka počeli su nastajati i prvi monopoli. Za razvoj privrede bitna je bila izgradnja infrastrukture. Za vreme dualizma više od polovine ukupnih državnih investicija ulagano je u izgradnju železnice, puteva i regulisanje rečnih tokova. U vreme usvajanja Nagodbe Mađarska je imala železničke pruge u ukupnoj dužini od 2.160 km. Samo u narednih sedam godina (od 1867) izgrađeno je još 4.100 km pruge. Na početku dualističkog perioda pruge su se uglavnom gradile uz pomoć privatnog kapitala, ali je država garantovala kamatu od 5% do 6% na uloženi kapital. Na taj način je smanjen rizik i ulaganje u železnicu je postalo unosan posao. Krajem veka država je izgradnju železnice uglavnom uzela u svoje ruke. To je bilo potrebno i zato što je ekonomska kriza iz 1873. i ovu delatnost usporila. Tek je, uz pomoć države, tokom osamdesetih godina ponovo došlo do većih ulaganja u izgradnju. Dužina železničke mreže u Mađarskoj 1890. je već iznosila oko 11.000 km. Između 1880. i 1891. glavne pruge su prešle u vlasništvo države. Do kraja perioda (do 1914. godine) mreža železnica je iznosila 21.800 km, po čemu se Mađarska u tom pogledu približila zapadnoevropskim državama. Ovako brza izgradnja i razvoj železnice su u tom periodu imali presudnu ulogu i za razvoj privrede. Za razvoj železnice i stvaranje uslova da ona presudno utiče na industriju, posebno tešku industriju, najveće zasluge imao je dugogodišnji ministar trgovine i saobraćaja Gabor Baroš. Zbog intenzivnog razvoja železnice, izgradnja drumova i stvaranje uslova za rečnu plovidbu bili su u drugom planu. Pored toga, za izgradnju drumova nije bila zainteresovana samo država, nego je to većinom (bar u početku) bilo prepušteno lokalnim organima vlasti. Međutim, do početka 20. veka i u ovoj delatnosti došlo je do određenog poboljšanja, pre svega zbog većeg ulaganja države u ove poslove. Tako je novo regulisanje donjeg toka Dunava krajem 19. veka znatno poboljšalo uslove plovidbe ovom rekom. Pred sam početak Prvog svetskog rata Budimpešta je bila najznačajnija luka (po prometu robe) na Dunavu, ispred Beča i Braile. Modernizacijom svoje ekonomije Mađarska se, preko zajedničke države s Austrijom, u sve većoj meri povezivala sa međunarodnim trgovačkim centrima. Na primer, pred početak Prvog svetskog rata 45% ukupnog nacionalnog dohotka poticalo je od spoljne trgovine. Oko 70%–80% ovog prometa ostvarivano je trgovinom s austrijskim delom Monarhije. Glavni izvozni proizvodi bili su poljoprivredni, a od devedesetih godina i određeni poluindustrijski i industrijski proizvodi. Budimpešta je do prekretnice 19. i 20. veka postala i jedan od najznačajnijih trgovačkih centara srednje i jugoistočne Evrope. Ona je bila najznačajniji posrednički centar za dalji izvoz na Zapad stoke, koja je pristizala iz balkanskih zemalja. Njena berza za žitarice je imala takav uticaj da je mogla znatno da utiče na formiranje evropskih cena žitarica. Razvojem celokupne privrede, tokom 19. veka promenila se i struktura izvoza. Pri kraju prve polovine 19. veka oko 90% izvoza činili su poljoprivredni proizvodi, dok je taj procenat u prvoj deceniji 20. veka opao na oko 51%, što ukazuje na veći značaj industrije. U isto vreme, u poslednjim decenijama dualizma, bez obzira na početke političke krize, državni budžet je u proseku bio u ravnoteži, a određenim periodima beležio je i suficit. 288
Jedna od najvažnijih pretpostavki za razvoj kapitalističke privrede bilo je stvaranje modernog bankarskog sistema. U doba dualističkog perioda (posebno od devedesetih godina 19. veka) u Mađarskoj je stvoren moderan i jak bankarski sistem. Na početku perioda (1867) postojale su samo četiri banke i oko 80 štedionica, kreditnih zadruga i drugih novčanih zavoda. Sistem stvoren Nagodbom pogodovao je osnivanju novih novčanih ustanova, pa su samo u narednih sedam godina osnovane još 564 takve ustanove. U tim godinama se odomaćio u Mađarskoj novi tip novčane ustanove – komercijalna banka, koja se više nije bavila samo štednjom i čuvanjem uloga građana nego je aktivno učestvovala u osnivanju fabrika i akcionarskih društava. Jedna od najznačajnijih takvih banaka bila je Mađarska sveopšta kreditna banka (Magyar Általános Hitelbank), koja je pre svega ulagala u izgradnju železnice, ali je osnivala i fabrike, a u pojedinim godinama čak je bila i neka vrsta »državne« banke, tj. kreditirala je i samu državu. Ekonomska kriza iz 1873. presudno je uticala i na ovu delatnost, jer su pre krize i u ovoj oblasti osnivane ustanove kojima je jedini cilj bilo špekulisanje. Posle recesije, tokom sedamdesetih i prve polovine osamdesetih godina, i bankarstvo je počelo oživljavati, ali tada su se nove novčane ustanove počele osnivati promišljenije i temeljnije. U narednoj deceniji, uz monetarnu reformu, došlo je do procvata ove delatnosti. Stoga se poslednja decenija 19. i prva decenija 20. veka slobodno može nazvati zlatnim dobom bankarstva u Mađarskoj. U to vreme (često uz pomoć stranog kapitala) nastale su velike grupacije banaka koje su držale u svojim rukama veliki deo industrije u zemlji, pa čak i u nekim okolnim (pre svega balkanskim) zemljama. Banke i velike štedionice bile su koncentrisane u Budimpešti. U provinciji, osim nekih izuzetaka, skoro da i nije bilo značajnih novčanih ustanova, a ako ih je i bilo, većinom su bile povezane sa velikim peštanskim novčanim ustanovama. Tako su u periodu 1900–1913. pet najvećih grupa banaka, sa centrima u Budimpešti, svoj uticaj u industriji povećale sa 44 fabrika na 225 industrijskih postrojenja. U isto vreme njihov kapital se u ovom periodu povećao sa 120 miliona na 700 miliona kruna. Njihov udeo u finansijskom kapitalu Mađarske porastao je sa 17% na 47%. Od početka veka ove banke su se već pojavljivale i kao izvoznici kapitala, pre svega u okolne zemlje. Na kraju, na razvoj i jačanje uticaja bankarstva ukazuje i to da se broj novčanih ustanova između 1867. i 1890. sa 85 povećao na 1.225, a njihov broj je 1913. iznosio 5.033. Kapital kojim su raspolagali u istom periodu porastao je sa 85 miliona na 1,2 milijarde (1890), odnosno na 6,6 milijardi (1913). Bankarski sistem je bio onaj deo celokupnog privrednog sistema koji se najdinamičnije razvijao i dostigao nivo razvijenih zapadnoevropskih zemalja.
Društvene prilike Revolucija 1848. godine bila je najznačajnija prekretnica u društvenoj istoriji novovekovne Mađarske. Proces koji je započeo još krajem 18. veka 1848. se ubrzao i revolucijom je došlo do promena u svim delovima mađarskog društva. Za vreme dualizma došlo je i do dinamičnog demografskog razvoja. Opšte poboljšanje kvaliteta života odrazilo se i na povećanje sigurnosti ljudi, te je u ovom periodu naglo porastao broj stanovnika. U zemljama ugarske krune 1910. godine živelo je 20,9 miliona stanovnika. To je, u odnosu na sredinu 19. veka, ukupno povećanje od 60%. Prosečan godišnji rast stanovništva iznosio je 7,4 promila, u odnosu na oko pet promila rasta od pre 289
1848. Produžen je i prosečan vek življenja. U vreme zaključivanja Nagodbe prosečan ljudski vek je bio oko 30 godina, a pri kraju prve decenije 20. veka oko 40 godina. Velika procentualna zastupljenost mladih u stanovništvu jedne države ukazuje da je u pitanju zemlja u razvoju. Takav je bio slučaj u Mađarskoj. Na prekretnici 19. i 20. veka prosečna starost stanovništva iznosila je 27 godina. Demografski proces u vreme dualizma svojstven je zemljama u kojima se odigravala industrijska revolucija: od početka osamdesetih godina 19. veka naglo je počela da opada smrtnost (sa 35 promila, do Prvog svetskog rata smrtnost je opala na 23 promila), a u isto vreme i broj novorođenih sa 43 promila smanjio se na 34 promila. Bez obzira na ovaj proces, broj stanovnika u Mađarskoj se povećavao (u proseku za 11 promila godišnje), ali, zato što je opadanje smrtnosti pratilo i opadanje broja novorođenih, u Mađarskoj nije došlo do tzv. »demografske eksplozije«. I pored poboljšanja demografskih prilika u odnosu na razvijene zapadnoevropske zemlje, smrtnost je još uvek bila relativno visoka, zbog velike smrtnosti dece. Na osnovu statističkih podataka iz 1910. godine, utvrđeno je da je od 1.000 novorođene dece njih 206 umrlo pre svoje prve godine, a još 104 pre pete godine života (45% svih umrlih su bila deca). Lošije pokazatelje u Evropi imala je samo Rusija. Na veliku smrtnost dece uticale su epidemije. Tokom dualizma ipak je donekle ograničen uticaj epidemija na populaciju. Poslednja velika epidemija kolere, koja je bila slična srednjovekovnim epidemijama, bila je između 1872. i 1874. Ona je za skoro tri godine odnela oko pola miliona života. Poboljšanjem higijenskih uslova u narednim godinama, ovakve epidemije više nisu bile masovne. Od početka 20. veka nova masovnija bolest postala je tuberkuloza. Po broju umrlih od te bolesti i broju samoubica Mađarska je bila pri samom vrhu u onovremenoj Evropi. Pod uticajem sveopšteg razvoja i poboljšanja životnih uslova, u vreme dualizma došlo je do značajnog razvoja medicine i medicinske službe. U tom periodu je donet i zakon (koji je bio među prvima u Evropi) koji je regulisao dužnosti opština, županija i države u zaštiti zdravlja stanovništva. Zakon je odredio higijenski minimum stambenih objekata, radnih prostorija, škola i drugih javnih ustanova, kako bi se sprečile epidemije. Gradovi i naselja sa više od 6.000 stanovnika bili su obavezni da zaposle najmanje jednog okružnog lekara, a oni su bili dužni da na trošak svog poslodavca besplatno leče siromašno stanovništvo. Manje opštine i naselja su zajednički (više njih) bili obavezni da zaposle lekara. Iako je zakon sporo sprovođen, njegovi efekti su se već za nekoliko godina pokazali. Broj lekara i ostalog medicinskog osoblja se za kratko vreme udvostručio, a broj bolničkih ležajeva povećao se četiri do pet puta. Od kraja 19. veka izgrađeni su veliki klinički centri, od kojih i danas mnogi postoje. Nivo obrazovanja lekara je dostigao evropske standarde. Iako je početkom 20. veka na jednog lekara dolazilo u proseku 3.300 stanovnika, razlike po područjima i regijama su bile velike. Prednosti poboljšanja uslova zaštite zdravlja većinom su osetili samo stanovnici gradova, pošto je, i pored zakonske obaveze, u to vreme u proseku na svakih šest sela dolazio samo jedan lekar. Kad se ovo uporedi s određenim područjima, razlike su bile još veće. Tako je na području između Dunava i Tise (središnji deo Mađarske) na 100.000 stanovnika dolazilo šest puta više lekara nego na isti broj stanovnika u Erdelju i pet puta više nego u Hrvatskoj. Modernizacija i kapitalizacija privrede u doba dualizma dovele su do velikih migracija. Migracije su bile unutrašnje (veći deo) i spoljne (manji deo). Tako već 1910. svaki treći stanovnik nije živeo u mestu svog rođenja. Najčešće su to bili okolni gradovi 290
ili sama Budimpešta. Na prekretnici dva veka bilo je najveće iseljavanje stanovništva u inostranstvo. Za vreme dualizma se oko 2,2 miliona ljudi iselilo iz zemlje. Najveći deo njih (oko šest sedmina) uputio se prema Americi, a ostali većinom prema zapadnim krajevima Monarhije ili Nemačkoj. Međutim, stvarni gubitak u broju stanovništva Mađarske bio je manji, jer se oko četvrtina iseljenih vratila, a u istom periodu, pretežno iz zapadnih delova Austrougarske, oko 300.000–400.000 ljudi doselilo se u Mađarsku. Među emigrantima je bio veliki broj nemađarskog stanovništva iz Mađarske (zastupljenost Mađara među emigrantima iznosila je oko 1/3). Najčešći povod za napuštanje svoje domovine bio je ekonomski, odnosno potraga za boljim životom. U promeni urbanističke slike Mađarske za vreme dualizma odigrala su se uporedo dva suprotna procesa. S jedne strane, došlo je do ubrzane urbanizacije, razvoja i povećanja gradskih naselja, dok je, s druge strane, došlo do razvoja salaškog tipa stanovanja. Povećanje broja salaša posebno je bilo karakteristično za središnje i južne delove Mađarske (između Dunava i Tise), ali ih je u velikom broju bilo i u drugim krajevima zemlje. Do ovog je došlo zato što su mnogi, sagradivši salaše na svojim imanjima, jedino tako mogli da obrade svoju zemlju. Godine 1910. je već oko 700.000 ljudi živelo na salašima, i to najčešće u teškim i zaostalim životnim i civilizacijskim uslovima. Uporedo s ovim procesom odigrala se i urbanizacija. Broj gradskog stanovništva se tri puta brže povećavao nego broj stanovništva u zemlji. Prema statističkim podacima, 1910. je već svaki četvrti stanovnik zemlje živeo u gradu. Među gradskim žiteljima brzo se povećavao broj onih koji su već živeli od industrije i raznih neproizvodnih grana. Gradovi, posebno njihovi centri, brzo su počeli da liče na evropske gradove. Podizane su velelepne javne zgrade. Počela je izgradnja kanalizacije, vodovodne i gasne mreže. U vreme dualizma najbrže se razvijala Budimpešta. Ona je u to vreme postala politički, kulturni i privredni centar zemlje. Mnogi najnoviji tehnički izumi (javni prevoz, telefon, struja itd.), i u širim razmerama gledano, našli su svoju primenu baš za vreme izgradnje glavnog grada. Već početkom 20. veka Budimpešta je imala petnaest puta veću ekonomsku snagu nego po veličini drugi grad u Mađarskoj – Koložvar, a nekoliko desetina puta veću nego treći grad u Mađarskoj – Subotica (koja se sada nalazi u Srbiji). Broj stanovnika Budimpešte se za vreme dualizma povećao tri puta i 1913. dostigao je 1.100.000 stanovnika. Za ovo vreme grad se i pomađario jer, dok je krajem 18. veka imao 50.000 stanovnika od kojih je samo oko 20% bilo Mađara, početkom 20. veka već se 86% stanovništva milionskog grada u nacionalnom smislu izjašnjavalo kao Mađari. Društveno ustrojstvo Mađarske, i pored nekih feudalnih ostataka, na kraju dualističkog perioda može se u osnovi okarakterisati kao građansko društvo. Najveće promene u društvenom ustrojstvu pokrenula je građanska revolucija 1848. oslobođenjem kmetova i proglašenjem građanske jednakosti. Do značajnih promena u strukturi društva, međutim, dolazilo je sporo. Tako je uticaj aristokratije i posedničkog plemstva (džentrija) na društvena kretanja opstao sve do kraja 19. veka skoro u sličnom obimu kao i pre revolucije. Građanstvo, koje se razvojem privrede sve više bogatilo, sporo je ostvarivalo uticaj na društvenopolitički život zemlje. Seljaštvo, čak i njegovi najbogatiji slojevi, teško se moglo uzdizati na društvenoj lestvici. Ipak, pod uticajem velikih promena u vreme dualizma, mada sporo, ubrzavala su se društvena kretanja. Nastajale su nove društvene klase i slojevi. Za vreme dualizma društvo je imalo dvojaka svojstva: na svim nivoima bio je uočljiv opstanak starih društvenih elemenata iz feudalnog doba koji su živeli uporedo sa novim društvenim klasama i njihovim težnjama. 291
Na vrhu društvene piramide nalazile su se aristokratija i krupna buržoazija, što je na neki način predstavljalo društveni dualizam (stari i novi elemenat). Ključne pozicije u državnom aparatu i društveni prestiž još je imala aristokratija. Njeni pripadnici, prilagođavajući se izazovima novog vremena, uključili su se i u privredni život (posebno u oblasti bankarstva), gde su takođe zauzimali ključne pozicije. Među članovima upravnih odbora velikih banaka i fabrika bilo je pripadnika poznatih starih aristokratskih porodica. U to vreme je postojalo još oko 1.200 aristokratskih porodica, koje su bile povezane svešću o svom privilegovanom poreklu i položaju, ali je bilo i oštrih podela među njima. Na primer, samo je polovina porodica pripadala zemljoposedničkom sloju, a od njih je samo oko 200 imalo posede veće od 10.000 jutara. Mnoge aristokratske porodice bile su stranog porekla i osećale su se pripadnicima carevinske, tzv. »nadnacionalne« aristokratije. U isto vreme istorijske mađarske aristokratske porodice, kao Andraši, Karolji, Baćanji, Sečenji, Teleki, Ziči i druge, prilikom svojih nastupanja u novim okolnostima, neprestano su naglašavale zasluge svojih porodica i predaka u istoriji i razvoju Mađarske, te su zbog toga često polagale pravo na prvenstvo. Uticaju aristokratije je doprineo i sam vladar, kada je nastavio tradiciju svojih predaka, time što je na ključne pozicije u državnom aparatu i vojsci postavljao pripadnike ovog sloja. Istovremeno se u doba dualizma iz Austrije prenela praksa da se zaslužnim licima građanskog porekla, bilo za uspehe u privredi ili nauci, dodeljuju titule grofa ili barona. Ako se aristokratija u sve modernijem političkom i poslovnom životu i mešala sa pripadnicima ostalih klasa, u društvenom životu je i dalje bila zatvoren sloj. Centri tog posebnog aristokratskog života bili su dvorci u provinciji i gradske palate, sa najnovijom tehničkom opremom i komforom (vodovod, kupatilo, struja, telefon itd.). Aristokratsku porodicu je opsluživala brojna posluga. Događaji u životu jedne porodice (lov, balovi, putovanja, bavljenje nekim sportom itd.) i njen način života, u odnosu na prvu polovinu 19. veka, jedva da su se promenili. S druge strane, vezu između tradicionalnih društvenih grupa i novih društvenih slojeva predstavljali su oni koji su zauzimali ključne pozicije u privredi zemlje (krupna buržoazija) i vremenom su za svoje zasluge dobijali aristokratske titule (grofovi, baroni). Manji deo ove nove aristokratije pripadao je starom gradskom građanstvu, a najveći deo jevrejskim trgovcima. Jevreji početkom 19. veka nisu mogli da poseduju zemlju, niti da se bave zanatima i nekim drugim delatnostima. Stoga su počeli da se bave trgovinom, pomoću koje su neke porodice stekle veliko bogatstvo, koje im je omogućilo uspon na društvenoj lestvici. Viši sloj građanstva Mađarske u vreme dualizma činilo je oko 800 do 1.000 porodica, ali je njegovoj eliti pripadalo samo 100–150 porodica, i to pre svega onih koje su imale najznačajniju ulogu u industriji i bankarstvu. Najveći broj njih (najmanje dve trećine) živeo je u Budimpešti. Čak i u većem delu dualističkog perioda njihov društveni status nije bio u skladu sa njihovim učešćem u privrednom životu zemlje. Davanje najistaknutijim porodicama plemićkih titula imalo je i taj cilj da se ovaj nesklad umanji. Novopečeni plemići, iako su se u načelu pridržavali građanskih ideala (briga za porodicu, štedljivost, marljivost itd.), trudili su se da prihvate način života stare aristokratije (društveni život, izgradnja palata, zapošljavanje velikog broja posluge itd.). Srednjom klasom u to vreme nazivalo se posedničko plemstvo, koje po poreklu nije pripadalo aristokratiji, ali je raspolagalo velikim posedima, ponekad čak i većim od aristokratskih. Posebna odlika ovog sloja bila je velika uloga u okviru njega i za vreme dualizma opstalog džentrija (»istorijske srednje klase«), koji je u to vreme u sve većoj 292
meri gubio svoje posede i okretao se slobodnim profesijama i službeničkom životu. Time je, u izvesnom smislu, započet proces njegovog prelaska u građansku klasu. Ipak je većina pripadnika ovog društvenog sloja zaostala u procesu izgradnje građanskog društva. Do prekretnice 19. i 20. veka naziv džentri je postao sinonim za, u ekonomskom smislu, propali društveni sloj, koji se još uvek grčevito borio za svoj prestiž. Srednje građanstvo je bilo veoma raznovrsno po svojoj funkciji, poreklu, nacionalnoj pripadnosti, stepenu asimilovanosti i društvenom položaju. Ovaj sloj bogate srednje buržoazije činilo je nekoliko hiljada porodica. Njemu su pripadali i viši (po položaju) službenici u državnoj i županijskoj administraciji, kao i mnogi intelektualci. Među pripadnicima ovog sloja takođe je uočljivo prilagođavanje načinu života i normama džentrija, kao što je bio slučaj i kod visokog građanstva i aristokratije. Prema poslednjem popisu pre Prvog svetskog rata (1910), jedna osmina stanovništva pripadala je sloju sitnog građanstva. Ovaj, po svom broju značajan sloj, koji su pretežno činile zanatlije, sitni trgovci, niži činovnici itd., nije postao osnova razvoja građanskog društva, jer je u ekonomskom smislu bio slab, a u društvenom smislu podeljen. Grupa koja se iz ovog društvenog sloja najviše približila građanskim merilima bili su trgovci, dok su u okviru nje niži činovnici predstavljali onu kategoriju koja se najviše zalagala za stari način života i za privilegije. Osnovica društva je još uvek bilo seljaštvo, koje je u celokupnoj društvenoj strukturi Mađarske bilo zastupljeno sa oko 38%. Po načinu života ova klasa je bila jedinstvena, ali je u okviru nje postojalo više podela. Na primer, veliki jaz je postojao između onih seljaka koji su imali više zemlje i onih koji su je jedva imali. Bogatije seljaštvo, iako se uključilo u nastajuću kapitalističku privredu, nije menjalo ustaljeni način svog život. Njegovi ciljevi su bili postizanje blagostanja u okviru seljačkog društvenog sloja i povećanje poseda. U određenim krajevima postojanje jakog srednjoseljačkog sloja i poseda u osnovi je odredilo karakter privrede. U okviru seljačke klase najviše je bilo onih koji su raspolagali sa malo zemlje. Njihovo preživljavanje skoro da je isključivo zavisilo od toga kakav je bio prinos u određenoj godini. Ako su prinosi bili dobri, onda su mogli da izađu na kraj, ali ako je rod bio slab, nastajali su glad i nemaština. Često je zbog toga (uz učešće bezemljaša) čak dolazilo i do većih buna. Četvrtinu celokupnog društva činili su bezemljaši i radnici. Godine 1870. je već 61% celokupne agrarne populacije živelo od najamnog rada. Ovaj postotak se u kasnijim godinama još više povećao. Industrijski proletarijat se razvijao uporedo sa razvojem privrede. I njegov broj se povećavao. Njegov gornji sloj, tj. kvalifikovani radnici, većinom su bili stranog porekla, ili su se regrutovali iz redova propalih zanatlija. Na prekretnici 19. i 20. veka sve je više bilo onih koji su iz seljačkog sloja prešli u sloj radnika. Pred Prvi svetski rat oko 60% radnika je radilo u velikim fabrikama i jedna trećina je živela u Budimpešti. O jačanju radničkog sloja svedoče i podaci da su krajem devedesetih godina 19. veka nastali i njihovi prvi sindikati. Ti sindikatu su za vreme krize dualističkog uređenja, posebno početkom 20. veka, organizovali velike štrajkove (1897, 1904, 1905–1906. itd.), koji su često slamani uz pomoć žandarmerije i vojske. U ovim pokretima radnika često su učestvovali i bezemljaši, koji su u tim godinama više puta uzastopno organizovali tzv. žetelačke štrajkove. Svi ti pokreti su imali jedan cilj – poboljšanje uslova života najnižih društvenih klasa.
Kultura i obrazovanje
293
Iako su Mađari za vreme Bahovog apsolutizma, a čak i posle, bili u političkom pogledu u pasivnom otporu prema aktualnom režimu, u periodu 1850–1867. nastala su mnoga vredna umetnička dela (u književnosti, likovnoj i muzičkoj umetnosti), pronalasci, remek-dela građevinarstva itd. Iako je u političkom smislu bilo zatišje, u umetnosti i nauci je došlo do velike aktivnosti i razvoja. U vreme neoapsolutizma i provizorijuma došlo je i do modernizacije i razvoja (u određenom smislu) školskog sistema. Sve je ovo stvorilo potrebne pretpostavke da se posle 1867. ubrzano razvijaju ove delatnosti i kulturno-naučno stvaralaštvo. Modernizacija sistema obrazovanja je započeta još u danima posle revolucije. Reforma je, pre svega, odražavala austrijske, odnosno germanizatorske težnje i interese. Obrazovanje je bilo u službi države. Mađarski školski sistem, i pored svojih specifičnosti, reformisan je po ugledu na austrijski školski sistem. Obrazovne institucije su bile pod jakom kontrolom države. Uvedene su organizacione promene i reformisan program, nastavni planovi i celokupan školski sistem od najnižeg do najvišeg nivoa. Ovaj novi sistem je u najvećoj meri odredio put daljeg razvoja mađarskog školskog sistema u drugoj polovini 19. i prvoj polovini 20. veka. U odnosu na raniji period, on je u mnogo većoj meri obezbedio potrebno kvalifikovano nastavno osoblje, a državi potrebne kadrove, kako za samu državnu upravu tako i za potrebe privrede, nauke itd. Naporedo sa jačanjem uticaja države na celokupan školski sistem, u to vreme je jačao i uticaj Crkve (posebno katoličke) na školstvo. Zbog toga je u to vreme nastao i svojevrstan paradoks – u vreme jačanja građanskih ideja i društva uporedo je nastajao i sistem konfesionalnih škola (bez obzira na veru i nacionalnu pripadnost), i to posebno u oblasti srednjeg obrazovanja. Školski sistem stvoren pre Nagodbe u osnovi je opstajao i posle velikih reformi za vreme dualizma. Najveći i najznačajniji reformatori školskog sistema (od osnovnog do univerzitetskog obrazovanja) za vreme dualizma u Mađarskoj bili su ministri baron Jožef Etveš i njegov naslednik Agošton Trefort. Godine 1868. je donet zakon o školama (38. zakonski član), koji je predvideo obavezno školovanje u uzrastu od šeste do dvanaeste godine. Škole (posebno osnovne) su na osnovu zakona došle pod nadzor države, «a nastava, takođe u osnovnim školama, bila je besplatna. Po zakonu je svaka opština, ako nije bilo konfesionalne škole i ako je bilo najmanje tridesetoro dece između šest i dvanaest godina, bila obavezna da osnuje školu na svoj trošak. Jezik nastave je bio onaj koji je bio u službenoj upotrebi u dotičnoj opštini. Sprovođenjem ovog zakona, samo u periodu između 1869. i 1890, broj škola povećan je sa 13.788 na 16.805, broj učitelja sa 17.794 na 24.908, a pismenost kod muškaraca je porasla sa 40,8% na 66,2%, a kod žena sa 25,01% na 46,49%. Od 1867. do Prvog svetskog rata broj državnih škola je sa 3,5% porastao na 28%. U vreme Nagodbe, od 1.100.000 dece obavezne da pohađaju nastavu, više od polovine nije išlo u školu, dok pred Prvi svetski rat od 2.500.000 dece školskog uzrasta samo 10%–15% nije pohađalo nastavu. Pozitivnim promenama, pre svega u osnovnom obrazovanju, u izvesnoj meri je davala drugo značenje dopuna zakona o školama iz 1879, po kojoj je u škole sa nemađarskim nastavnim jezikom kao obavezan predmet uveden mađarski jezik. Reforma školstva se u velikoj meri odnosila i na srednje škole. U to vreme (tj. posle Nagodbe) uvedena je osmogodišnja srednja škola. Među srednjim školama je postojala izvesna raznolikost, jer su postojale tzv. građanske škole (u izvesnom smislu odgovarale su današnjim stručnim školama-trostepenim), realne gimnazije i klasične gimnazije. Realne gimnazije su davale bolje osnove iz egzaktnih nauka, mada to nije bila redovna 294
praksa. Klasične gimnazije su bile najbolja preporuka za nastavak školovanja na univerzitetima, i to pre svega u oblasti medicine, prava, društvenih nauka itd. U drugoj polovini 19. veka se kao završna faza školovanja sve više ustalila matura. U to vreme se u srednjim školama prešlo na predmetnu nastavu (tj. jedan profesor više nije predavao više predmeta nego jedan ili dva). U skladu s tim, mnogo se pažnje polagalo na obrazovanje učiteljskog i nastavničkog kadra. Zbog toga su na početku dualizma osnovane mnoge akademije i liceji. U modernizaciji univerzitetske nastave u početku se najviše pažnje polagalo na prirodno-tehničke nauke. Tako je već 1871. u Pešti bio osnovan Tehnički fakultet. Godinu dana kasnije (1872) bio je u Koložvaru osnovan i drugi univerzitet u Mađarskoj. On je u sebi objedinio pravni, filozofski, medicinski i tehnički fakultet. Tokom sedamdesetih godina medicinski fakultet u Pešti je već po kvalitetu nastave i rezultatima dostigao evropski nivo i standard. Godine 1872. u Pešti je osnovana Likovna akademija, a 1875. Muzička akademija. Pored ova dva univerzitetska centra, za vreme dualizma osnovani su još neki univerziteti i fakulteti (u Zagrebu, Požunu i Debrecinu). Prema statističkim podacima iz 1910, u Mađarskoj je bilo tri univerziteta i još nekoliko posebnih fakulteta, 10 pravnih viših škola (akademija), 46 teoloških viših škola, 245 gimnazija (realnih i klasičnih ukupno), 48 privredno-trgovačkih stručnih škola, 43 umetničke škole i 49 učiteljskih škola (liceja). U drugoj polovini 19. veka naslednici Petefija i Aranja bili su pesnici skromnijih sposobnosti. Mor Jokai je pisao romane u romantičarskom stilu, koji je imao svoje predstavnike i u predrevolucionarnim danima. U drugoj polovini 19. veka nastala su njegova najveća dela, koja su u duhu nacionalnog zanosa opisivala događaje za vreme revolucije i neoapsolutizma. Jokai je tokom druge polovine 19. veka bio veoma popularan, jer nije bio samo romanopisac nego je, pored toga, uređivao novine, bavio se politikom itd. Jedan savremenik ga je nazvao »predstavnikom nacije«. Pored popularnosti u zemlji, Mor Jokai je bio priznat i van granica zemlje. Dobio je mnoga strana odlikovanja, među kojima je najznačajnije bilo priznanje Francuske akademije. Krajem devedesetih godina 19. veka ga je i srpski kralj Aleksandar Obrenović odlikovao ordenom Svetog Save. Novine u književni život je uneo književnik (romanopisac i novelista) Kalman Miksat, koji je počeo da napušta dotad prihvaćen romantičarski pravac i da piše u duhu realizma. Veliku pažnju posvetio je i nižim slojevima društva, a kritikovao je propadajući sloj džentrija, pri čemu je često ukazivao na njegovu nesposobnost da se uključi u nove društvene tokove. Na početku dualističkog perioda romantizam je još bio preovlađujući pravac u pozorišnoj, likovnoj i muzičkoj umetnosti. U to vreme je, pored ozbiljnih muzičkoscenskih dela, počeo uspon, pod uticajem Beča, operete i dramsko-muzičkih dela. Taj žanr je bio karakterističan za nove društvene klase, posebno za građanski ukus. Najpoznatiji stvaraoci u ovom žanru bili su Ede Sigligeti i Jožef Sigeti. ( U to vreme su se pojavile prve, u društvu opšteprihvaćene umetnice – Lujza Blaha, Mari Jasai, Emilija Markuš itd. Dela poznatih slikara tog doba, kao što su bili Viktor Madaras, Bertalan Sekelj, Mor Tan, Đula Bencur, prikazivala su velike trenutke mađarske istorije u duhu romantizma i imala su velik uticaj na održavanje patriotskog zanosa i svesti o veličini Mađara. Bez obzira na povod, ovi slikari su bili autori remek-dela mađarskog slikarstva. Do promena je dolazilo i u slikarstvu, jer je možda i najveći mađarski slikar 19. veka Mihalj Munkači, osim velikih istorijskih tema, slikao i ono što nije bilo u neposrednoj vezi sa prošlošću, 295
odnosno na njegovim slikama često su se pojavljivali obični ljudi. Tako se u mađarskom slikarstvu počeo javljati naturalizam. Kulturna slika poslednje trećine 19. veka u Mađarskoj pomalo je ličila na onu sa početka veka. Iako su se pojavljivali novi pravci, preovlađivao je u najvećem delu romantizam, mada je već bio u opadanju. Pri tome se kultura širila i među nižim slojevima društva, iako su se oni u kulturnom smislu zadovoljavali delima manje umetničke vrednosti. Na prekretnici 19. i 20. veka, pod uticajem Zapada i zapadnih delova Monarhije, došlo je do promena u strukturi kulturnog stvaralaštva i do sve većeg uticaja novih pravaca. Kako se menjala struktura društva, tako su i kulturno-umetnički i naučni život postajali složeniji i slojevitiji. Pored već poznatih pravaca (plemićkoromantičarskog i narodno-klasicističkog), javljali su se novi građanski pravci. Do najvećih promena i vrenja došlo je u književnosti. Predstavnici novog vremena, kao što su bili Endre Adi, Ferenc Herceg, Geza Gardonji, Žigmond Moric, Mihalj Babič, Deže Kostolanji i drugi, sve su se više suprostavljali tradicionalnim shvatanjima. U njihovim delima veća pažnja posvećivana je nižim slojevima društva i građanskim idejama koje su nastojale da prekinu sa starom tradicijom dominacije plemstva i da utiču na društvene promene. Književnici novih pravaca su u svojim delima, pre nego što su to mnogi političari i uticajni ljudi shvatili, upozoravali na potrebu korenitih promena i transformaciju društva kako bi ono moglo odgovoriti novim izazovima i preživeti. Novi talasi su, pored književnosti, zahvatili i muzičku umetnost. Pojavom umetnika kao što su bili Bela Bartok, Zoltan Kodalj, Jene Hubai i drugi, počelo je prilagođavanje mađarske muzičke umetnosti zapadnim normama, uz održavanje i ugledanje na izvorne (narodne) oblike muzičkog stvaralaštva. U likovnoj umetnosti su se pojavili prvi pripadnici impresionizma. Najpoznatiji predstavnici tog pravca bili su Karolj Ferenci, Pal Sinjei Merše. Janoš Vasari je imao velik uticaj na odomaćenje secesije u Mađarskoj početkom 20. veka, dok je Karolj Kernštok, sa Jožefom Ripl Ronaijem, uticao na pojavu avangarde u mađarskoj umetnosti. U doba dualizma snažno se razvijala i nauka u Mađarskoj. Pod uticajem nemačke, francuske i engleske nauke, razvijale su se u Mađarskoj društvene nauke, pre svega pravo, istorija i lingvistika. Novinu su u naučnom životu predstavljale prirodne nauke, koje su se, u odnosu na društvene, jače razvijale u drugoj polovini 19. i početkom 20. veka. Fizičar i matematičar svetskog glasa, baron Lorand Etveš, sin Jožefa Etveša, svojim pronalascima i rezultatima doprineo je ubrzanju razvoja tehničkih nauka. On je tokom svog naučnopedagoškog rada na Univerzitetu u Budimpešti (čiji je rektor bio krajem 19. veka) stvorio pravu školu fizičara i matematičara, iz koje su izašli veliki naučnici kao što su Janoš Nojman, Leo Silard, Jene Vigner i drugi, koji su tokom 20. veka imali presudan uticaj na razvoj matematike i atomske fizike. Iz oblasti prirodno-tehničkih nauka značajni su bili pronalasci Tivadara Puškaša (telefonska centrala), Donata Bankija (karburator) i Kalmana Kandoa (električna lokomotiva). Pored pomenutih oblasti, pri kraju 19. veka i medicinska nauka je dostigla svetski glas. Njeni najznačajniji predstavnici su bili Friđeš Koranji, Janoš Balaša, Endre Heđeš i drugi. Izdavačka delatnost u Mađarskoj takođe je bila u usponu. Krajem 19. veka izašla je Velika enciklopedija Palas (Pallas Nagy Lexikona) u šesnaest tomova, a na početku 20. veka počela je da izlazi enciklopedija Revai (Révai Nagy Lexikona), koja se pojavila u dvadeset jednom tomu (poslednji tomovi su se pojavili tek dvadesetih godina 20. veka). Ove enciklopedije su bile na nivou svetskih enciklopedija (nemačkih, engleskih, francuskih, austrijskih itd.). Godine 1892. u Mađarskoj su izlazila 734 lista i časopisa. Od 296
tog broja 526 je izlazilo na mađarskom, a ostali na drugim jezicima. Među tim listovima i časopisima, 103 su bile političke novine, 224 lokalni listovi, 81 književni i 310 stručni časopisi itd.
Period Prvog svetskog rata (1914–1918) Iako Austrougarska nije bila, kako su je mnogi nazivali, »tamnica naroda«, do početka 20. veka nastala je takva situacija da su njeni narodi (bar veći deo) hteli da je se oslobode. Pogodna prilika za ostvarenje tih težnji je nastala tokom Prvog svetskog rata i pobedom sila Antante. Velike sile su se godinama pripremale za odlučan okršaj. Atentat u Sarajevu, juna 1914, u kojem su ubijeni nadvojvoda Franc Ferdinand i njegova supruga, bio je samo povod za rat (koji je u istoriju ušao pod imenom Prvi svetski rat). U prvi mah vest o atentatu je odjeknula više kao senzacija, ali su krugovi u Austrougarskoj raspoloženi za rat, čiji je vođa bio šef generalštaba Konrad fon Hecendorf, hteli da iskoriste priliku za obračun sa Srbijom, za šta su se godinama pripremali. Bez obzira na to što su oni dobili podršku nemačkih militarističkih krugova, Monarhija se još mesec dana dvoumila da li da pokrene ratnu mašineriju. Tome se naročito suprotstavljao predsednik mađarske vlade, grof Ištvan Tisa, jer je znao da će Srbiji pomoći velike sile. Sa tog stanovišta Tisa je negativno ocenio međunarodni položaj i mogućnost za uspeh Austrougarske u sukobu sa Srbijom. Naime, smatrao je da je na Balkanu jedini pouzdan saveznik Dvojne monarhije Bugarska, koja je posle balkanskih ratova bila iscrpljena. U isto vreme pribojavao se i od Nemaca, jer je smatrao da podržavaju Rumuniju, koja je polagala pravo na neke teritorije Mađarske (Erdelj). Tek kad su ga Nemci u to razuverili i kad su na njega izvršili pritisak, Tisa je odustao od protivljenja i na sednici austrougarske zajedničke vlade (19. jula) pristao na slanje ultimatuma Srbiji, koji je zapravo značio objavu rata. Vlada Nikole Pašića ultimatum Austrougarske, međutim, nije odbila zato što nije imala veze s atentatorima nego zato što su je na to nagovorile Rusija i Francuska, obećavajući joj pomoć u slučaju napada. Austrougarska je Srbiji objavila rat 28. jula 1914. Njena dunavska flota je operacije započela još te noći. Beograd je bio bombardovan. Pretposlednjeg dana jula, skoro u isto vreme, Rusija i Austrougarska su izdale naredbu za mobilizaciju. Za dva dana i Nemačka je započela mobilizaciju i objavila rat Rusiji, a 3. avgusta Francuskoj. Monarhija je Rusiji objavila rat 5. avgusta. Istog dana nastalo je ratno stanje između Nemačke i Engleske, a nedelju dana kasnije i između Engleske-Francuske i Austrougarske. Odjek sarajevskih pucnjeva je početkom avgusta u potpunosti utihnuo pred topovskom paljbom armija, klicanjem masa ratu, ratnih razaranja itd. Početak rata i u Mađarskoj, kao i u mnogim drugim evropskim zemljama, naišao je na odobravanje javnosti. Mase ljudi, obučene u vojničke uniforme, krenule su na front, uverene u brz povratak, sa pesmom i okićene cvećem. Ovo veliko oduševljenje je već posle nekoliko nedelja i meseci splasnulo. Armije austrougarske vojske su na samom početku rata (zbog neopremljenosti i lošeg rukovođenja) doživele neuspehe, pre svega u Srbiji (Cerska i Kolubarska bitka) i na Istočnom frontu. Tek uz pomoć nemačke armije uspele su da zaustave prodor ruskih snaga u zimu 1914/1915. i da tokom 1915. zauzmu Srbiju. Tokom 1915. centralne sile (Nemačka, Austrougarska, Bugarska i Turska) na Istočnom i Balkanskom frontu postigle su uspehe, ali nije im pošlo za rukom da ove uspehe iskoriste za svoje ciljeve. Već 1916, u poznatoj ofanzivi Brusilov, ruske snage su 297
potisnule austrougarsku vojsku, posle čega je i Rumunija ušla u rat i upala u Erdelj. Nemačka je ponovo pružila pomoć Monarhiji, Rumunija je potisnuta i bila je prinuđena na primirje. U godini 1917. položaj centralnih sila, istupanjem Rusije, na kratko je postao povoljniji, ali je ulaskom Sjedinjenih Američkih Država u rat stanje za njih ponovo postalo teško, bez obzira na to što su Nemačka na Zapadnom frontu, a Austrougarska na Italijanskom frontu postigle manje uspehe. Od te godine sve se više pokazivala nadmoć Antante u ljudstvu i ekonomskim mogućnostima. Austrougarska, koja je od prve godine rata doživljavala velike gubitke u ljudstvu i materijalnim dobrima, do kraja 1917. je bila iscrpljena. Dezertiranje i pobune su u njenoj vojsci uzimale sve većeg maha, što je negativno delovalo na moral ljudi. Istovremeno sa teškoćama na frontu, teškoće su se pojavile i u samoj zemlji. Civilno stanovništvo bilo je ugroženo. Važnije fabrike su bile preusmerene na ratnu proizvodnju, te su bile stavljene pod nadzor vojske. Već u prvoj godini rata javili su se problemi u snabdevanju stanovništva životnim namirnicama, ogrevom i drugim potrepštinama. Počela je da cveta crna berza. Proizvodnja pšenice 1916. je količinski dostizala samo dve trećine predratne proizvodnje, a 1918. ova proizvodnja je opala na polovinu predratne proizvodnje. Vlada je uskoro počela da sprovodi rekviriranje osnovnih namirnica, što se negativno odrazilo na seosko stanovništvo, ali nije rešilo ni probleme snabdevanja gradskog stanovništva, čak ni putem bonova. Položaj zaposlenih, prvenstveno onih koji su živeli od plata, bio je veoma težak. Inflacija je uzela ogromne razmere. Za vreme rata količina papirnog novca je porasla za petnaest puta. Inflaciju su podsticali i javni ratni zajmovi, kojih je za četiri godine država raspisala osam. Ratni invalidi i porodice poginulih vojnika su dobijali minimalnu pomoć. Prema svojevremenim računicama, realna vrednost zarade radnika u ratnim godinama iznosila je samo oko 50% predratne zarade, a realna zarada državnih službenika oko 40% njihove predratne zarade. Pod uticajem krize, nemaštine i nekih spoljnih događaja (ruskih revolucija, posebno Oktobarske), sve više se menjalo raspoloženje masa u Mađarskoj. Od kraja 1916. sve je bila uočljivija, bilo u parlamentu ili na ulici, prisutnost socijaldemokrata i građanskih radikala (čiji je vođa bio grof Mihalj Karolji). U Mađarskoj su demonstracije i štrajkovi bili sve masovniji i zahtevalo se zaključivanje primirja sa zapadnim silama. Dana 21. novembra 1916, u 86. godini života, umro je car i kralj Franc Jozef I. Svojom Monarhijom i svojim narodima vladao je 68 godina kao austrijski car i 49 godina kao mađarski kralj. Njegovom smrću završila se epoha koja je započela sredinom 19. veka takođe u ratu, ali u kojoj je posle izvesnog vremena nastao period mira i razvoja. Monarhija je u trenutku smrti starog monarha bila u veoma teškom položaju. Smrt Franca Jozefa je u narednom periodu samo ubrzala konačni raspad Austrougarske. Njegov naslednik na prestolu bio je Karlo IV (kao mađarski kralj, dok je kao austrijski car bio Karlo I). Bio je mlad i neiskusan, ali i nedovoljno energičan. Odmah po stupanju na presto obećao je korenite reforme svojim podanicima, i to da bi sačuvao svoje nasledstvo. U isto vreme shvatio je da se to jedino može izvesti ako započne pregovore o primirju. Njegova obećanja o reformama, međutim, nisu ispunjena, a njegovi pokušaji u kontaktima sa silama Antante radi zaključivanja primirja bili su neuspešni. Najveći rezultat koji je postigao i što je naišlo na odobrenje masa bilo je smenjivanje Ištvana Tise, juna 1917, sa mesta predsednika mađarske vlade. Tisini naslednici su ipak nastavili njegovim putem, i sve do kraja rata do ozbiljnih promena, posebno na unutrašnjem planu, nije došlo. 298
Poslednja ratna godina je u svakom pogledu (političkom i vojnom) najavljivala raspad Austrougarske. Januara 1918. objavljeno je poznatih 14 tačaka američkog predsednika Vudroa Vilsona. U njihovoj doslednoj primeni vođe Monarhije, u izvesnom smislu, videle su mogućnost spasa za Monarhiju, dok su ih njene narodnosti većinom odbacivale, odnosno njihove vođe su se takođe pozivale na one delove koji su odgovarali njihovim ciljevima i interesima (otcepljenje od Monarhije i stvaranje samostalnih država). Te zahteve vodećih političara narodnosti potkrepljivali su i tajni sporazumi sa početka rata po kojima su bile obećavane teritorije Austrougarske budućim državama Rumuna, Čeha i Slovaka, Južnih Slovena itd. U to vreme skoro nijedan dan u Mađarskoj, a i šire u Monarhiji, nije prošao bez pobuna ili velikih štrajkova i demonstracija. Najširih razmera bile su februarska pobuna mornara u austrougarskoj ratnoj luci Kotor, koju je ugušio komandant flote na Jadranu, kontraadmiral Mikloš Horti, zatim pobuna vojske u Pečuju 20. maja, koja je ugušena posle jednodnevne borbe. U poslednjoj godini rata došlo je i do progona nekih organizacija i stranaka koje su propagirale mir i defetizam. Tokom 1917 (od smene Ištvana Tise) i 1918. stalne su bile i krize vlada. Tisu je zamenila vlada grofa Morica Esterhazija, koja je opstala samo dva meseca. Posle toga vladar je za predsednika mađarske vlade imenovao iskusnog starog političara Šandora Vekerlea, koji je u vremenu između 20. avgusta 1917. i 23. oktobra 1918. tri puta davao ostavku i tri puta ga je vladar ponovo postavljao na tu funkciju. Početkom aprila 1918. predstavnici narodnosti Austrougarske na svojoj konferenciji u Rimu doneli su deklaraciju, izjasnili se protiv opstanka Monarhije i izrazili želju za osnivanje svojih nezavisnih država. Ova deklaracija je imala veliki uticaj na sile Antante da prihvate koncepciju Francuske da Austrougarsku treba razbiti i na njenim ruševinama stvoriti nove nezavisne države (pod uticajem, pre svega, Francuske), kako bi se stvorila brana (»cordon sanitaire«) protiv mogućeg prodora nastajućeg Sovjetskog Saveza. U isto vreme nove države bi imale i tu ulogu da onemoguće eventualno jačanje i prodor (pre svega na jugoistok) buduće revanšistički nastrojene Nemačke. Češki i slovački političari su već 1916. osnovali svoje Nacionalno veće, a tokom 1918. slična veća osnovale su i ostale narodnosti. Tokom 1918. ređali su se neuspesi austrougarske vojske na Italijanskom i na Balkanskom frontu. Početkom avgusta snage Antante su probile i nemačke linije, kako na Zapadnom tako i na Balkanskom frontu. Raspad je bio neminovan. Od članica saveza centralnih sila septembra 1918. oružje su prvo položili Bugari, zatim su u oktobru kapitulirali Turci. Posle toga, pod komandom francuskog generala Franše Deperea, saveznici su krenuli prema Ugarskoj. Rat se bližio kraju. Cena ratovanja na strani centralnih sila za mađarsku državu bila je više nego katastrofalna. Gotovo polovinu vojske Dvojne monarhije tokom rata činili su državljani Ugarske (za period 1914–1918. to je značilo 3.800.000 ljudi). Od ukupno za rat utrošenih 70 milijardi kruna, Mađarska je dala 25 milijardi. Gubici u ljudstvu iznosili su ukupno 2.138.496 ljudi, od kojih je 380.774 umrlo, 743.359 je ranjeno, 399.555 je nestalo, a 614.808 je palo u zarobljeništvo.
299
4. MAĐARSKA U 20. VEKU Između dvaju svetskih ratova Revolucije 1918–1919. U jesen 1918. Austrougarska monarhija se raspadala. Mađarski parlament, na svom poslednjem zasedanju 16. oktobra 1918, raspravljao je o budućnosti Mađarske. Tom prilikom Mihalj Karolji je izjavio: »Rat smo izgubili. Sada je važno da i mir ne izgubimo.« Mnogi poslanici nisu ga dovoljno slušali i razumeli. Do određenog otrežnjenja među njima došlo je već sutradan, kada je Ištvan Tisa i sâm morao da prizna: »Izgubili smo rat!« Njegove reči označile su kraj jedne epohe. Međutim, mađarsku državu i narod tek su čekala nova iskušenja. Rat je ostavio dubok trag u ekonomskom i političkom smislu. Mađarska je delila sudbinu poraženih u Prvom svetskom ratu i mnoga zbivanja na njenom prostoru narednih godina odredila su njenu budućnost i sudbinu. Odluku sila pobednica da se razbije višenacionalna Austrougarska monarhija, na principima Vilsonovih 14 tačaka o stvaranju etnički čistijih država u Evropi, sa posebnim oduševljenjem prihvatili su slovenski narodi koji su živeli na prostoru Austrougarske. U Pragu je 14. oktobra 1918. usvojena Deklaracija nezavisnosti, a 28. oktobra u gradu je vlast preuzelo Narodno veće koje je, istoga dana, proglasilo otcepljenje od Austrougarske. Samo dva dana kasnije i Narodno veće Slovačke donelo je odluku o raskidu državnopravnih odnosa s Ugarskom i priključenju Češkoj. U Zagrebu je 6. oktobra obrazovano Narodno vijeće. Hrvatski sabor je zasedao krajem istog meseca i doneo značajnu odluku da se Hrvatsko-ugarska nagodba iz 1868. proglašava ništavnom. Dalmacija, Hrvatska i Slavonija sa Rijekom bile su nezavisne države u odnosu na Ugarsku i Austriju. Odlučeno je i da se ove teritorije priključe budućoj jugoslovenskoj državi koja se stvarala. Na Velikoj narodnoj skupštini, 25. novembra u Novom Sadu, odlučeno je da se Banat, Bačka i Baranja priključe Kraljevini Srbiji, dok je Velika narodna skupština Erdelja, u Alba Juliji 1. decembra, donela odluku da se ova teritorija ujedini sa Rumunijom, bez obzira na nacionalnu strukturu stanovništva. Istoga dana stvorena je i prva jugoslovenska država Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca. U Beču su ulagani napori da se na kraju rata spase ono što se spasti nije moglo. Karlo IV je 16. oktobra proglasio Austriju saveznom državom, dok su Mađari, u Budimpešti 25. oktobra, obrazovali Mađarsko narodno veće pod vođstvom grofa Mihalja Karoljija, u cilju ostvarenja mađarske nacionalne nezavisnosti. Veće je zahtevalo trenutno potpisivanje mira i okončanje ratnih sukoba, agrarnu reformu i davanje određenih prava nacionalnim manjinama, posebno slovenskim. Nekoliko dana kasnije obrazovan je i Izvršni odbor, u koji su ušli iz Karoljijeve partije Deže Abraham, Tivadar Baćanji, Janoš Hok, Zoltan Janoši, Marton Lovasi; socijaldemokrati Vilmoš Bem, Erne Garami, Šandor Garbai, Žigmund Kunfi, Jakab Veltner i građanski radikali Lajoš Biro, Oskar Jasi, Lajoš Purjes i Pal Sende. Mađarsko javno mnjenje smatralo je tada da će Mihalj Karolji kao liberalni političar zameniti Šandora Vekerlea, ali je kralj za predsednika vlade imenovao grofa Janoša Hadika. Pod pritiskom narodnog nezadovoljstva, Karlo IV je morao da popusti i 31. oktobra 1918. zatražio je od Karoljija da formira novu vladu. Istoga dana, revoltirano i nezadovoljno stanovništvo Budimpešte ubilo je grofa Ištvana Tisu, nekadašnjeg 300
predsednika vlade, koji je simbolizovao dualističko vreme sa kojim je nova mađarska država posle poraza u ratu želela da raskine. Tim činom otpočela je u Mađarskoj buržoasko-demokratska revolucija, nazvana revolucijom »jesenjih ruža«, i stvorena je Mađarska Demokratska Republika. Oko trideset hiljada naoružanih radnika i građana Budimpešte, zajedno sa pripadnicima ranije osnovanog Vojnog veća, uspeli su da zauzmu sve značajnije strateške objekte u glavnom gradu Mađarske. Nova vlast je želela da sačuva građanski poredak i spreči širenje i produbljivanje revolucije i sleva i zdesna, posebno početkom 1919. kada se osnivaju nacionalističke organizacije: MOVE – Magyar országos véderő egylet (Udruženje za odbranu mađarske države), koju je osnovao 22. februara Đula Gembeš, zatim EME – Ébredő magyarok egyesület (Udruženje probuđenih Mađara) i Partija mađarskog jedinstva, koju je obrazovao konzervativni političar Ištvan Betlen. Revolucionarne demokratske snage su ipak trijumfovale, a posle četrdesetosmaške revolucije u 19. veku prvi put je obrazovana mađarska vlada. Mihalj Karolji je bio najistaknutija ličnost levog krila opozicionih snaga u Parlamentu i osnivač Četrdesetosmaške nezavisne stranke koja je još 1916, prilikom osnivanja, zahtevala samostalnost Mađarske, socijalne i demokratske reforme i okončanje rata. Jedan od najznačajnijih programskih ciljeva bio je da se po svaku cenu sačuva teritorijalni integritet Ugarske. Kao vrsni političar pokušavao je da uspostavi saradnju s ostalim političkim strankama, posebno sa Radikalnom strankom, na čijem čelu je bio Oskar Jasi, dobar znalac nacionalnog pitanja. U to vreme on piše i objavljuje knjigu O budućnosti Monarhije. Njegove osnovne ideje bile su preuređenje Austrougarske na federalnom i demokratskom principu. Predlagao je da se Monarhija reorganizuje stvaranjem pet nacionalnih država – Austrije, Mađarske, Češke, Poljske i Ilirije, koja bi imala pijemontsku ulogu da objedini balkanske države. Značajna politička snaga bila je i Socijaldemokratska partija Ugarske, koja je kroz svoje glasilo Narodni glas propagirala potrebu raskida sa starim dualističkim sistemom, potpisivanje mira sa silama Antante i garantovanje principa samoopredeljenja narodnostima. Austrougarska, svesna svog teškog poraza u ratu, još početkom oktobra 1918. preduzela je poslednje diplomatske pokušaje. Ministar inostranih poslova Ištvan Burijan poslao je notu Vilsonu, zahtevajući povoljnije rešenje za Monarhiju. Međutim, Vilsonov odgovor od 18. oktobra zapečatio je sudbinu Austrougarske. U Padovu je 31. oktobra stigla austrougarska vojna delegacija i zatražila od sila Antante primirje, koje je i zaključeno 3. novembra 1918. Nekoliko dana kasnije, 11. novembra, i Nemačka je bila prisiljena na kapitulaciju, čime je Prvi svetski rat bio završen. Bilo je to veliko olakšanje za mnoge u Mađarskoj kojima je bilo dosta rata i haotičnog stanja. I pored postojanja ekstremnijih nacionalističkih struja, koje je početkom januara Mihalj Karolji uspevao u određenom smislu da parališe, kao i sve izraženijih levih opcija, većina je spas tražila baš u Karoljiju, koji je imao određeni uticaj na Zapadu. Stvaralo se raspoloženje da je jedino on sposoban da obezbedi pravedan mir za Mađarsku ako se ona transformiše u demokratsku i neutralnu republiku. Dolaskom Karoljija na vlast i pobedom buržoasko-demokratske revolucije, liberalna mađarska buržoazija, u savezu sa socijaldemokratima, želela je da potpuno raskine s ostacima feudalnih odnosa i da omogući mađarskom društvu brži kapitalistički razvoj. Kada se srpska vojska početkom novembra pripremala da pređe Savu i Dunav i krene prema severu, grof Mihalj Karolji otputovao je u Beograd da se sretne sa francuskim generalom Franše Depereom. Sedmog novembra obavestio ga je da je 301
stvorena nova demokratska Mađarska i zahtevao da Francuska ne odobri ulazak vojnih snaga okolnih malih država na njenu teritoriju. Međutim, mađarska delegacija nije bila u poziciji da diktira uslove, jer su, podržani od Francuza, Česi, Rumuni i Jugosloveni imali svoje određene teritorijalne zahteve. Za mađarsku stranu bilo je posebno važno da se potpiše vojno primirje, što je 13. novembra i učinio general Bela Linder. Prema njemu, mađarske trupe trebalo je da se povuku severno od linije reke Moriš, Baje i Pečuja. Do ovih granica stigla je srpska vojska, ali prema Mađarskoj sa severa nadirala je slovačka, a s istoka rumunska vojska. Mađarski parlament je 16. novembra proglasio Mađarsku Demokratsku Republiku. Od kralja Karla IV je zatraženo da abdicira, ali on je samo dao obećanje da se izvesno vreme neće baviti državnim poslovima. Mađarska je krajem 1918. i početkom 1919, pritisnuta vojnom blokadom, doživljavala duboku političku i društveno-ekonomsku krizu. U zemlji je bila velika nezaposlenost, privreda je bila razorena, a važne sirovine za oživljavanje mnogih industrijskih grana su nedostajale. Karoljijeva vlada pokušavala je da demokratskim i socijalnim merama smiri unutrašnje nezadovoljstvo, posebno seljaštva. Vlada se u to vreme suočavala i sa političkom krizom. Sredinom decembra 1918. jačaju desne snage u samoj Karoljijevoj partiji, te su njeni pripadnici Tivadar Baćanji i Marton Lovasi napustili vladu. Tada je došlo do prve krize. Još izraženija kriza nastupila je sredinom januara 1919, kada su i socijaldemokrati zahtevali veći uticaj, a rešenje je pokušano da se nađe imenovanjem nove vlade, sa Denešom Berinkeijem na čelu. Vođa Stranke malih posednika Ištvan Sabo Nađatadi postao je ministar narodne privrede i imao je težak zadatak da spreči nezadovoljstvo seljaka zbog odugovlačenja sprovođenja agrarne reforme. Posebno značajno za Karoljijevu vladu bilo je i povlačenje Oskara Jasija zbog neuspele nacionalne politike. Iako je Mihalj Karolji proglašen za predsednika Republike, prilike u Mađarskoj se nisu stabilizovale. I pored porasta revolucionarnog raspoloženja, ipak je postojala nada da će sile Antante izaći u susret novoj demokratskoj Mađarskoj. Boljševiziranje narodnih slojeva pod uticajem Oktobarske revolucije u Rusiji bilo je sve primetnije. Naime, posle potpisivanja separatnog mira u Brest-Litovsku 3. marta 1918. između sovjetske Rusije i centralnih sila više desetina hiljada Mađara ostalo je u Rusiji da se bori u redovima Crvene armije, a 24. marta osnovana je i mađarska sekcija Komunističke partije Rusije, da bi deset dana kasnije bilo pokrenuto partijsko glasilo Socijalna revolucija. Posle okončanja Prvog svetskog rata mnogobrojni povratnici s Istočnog fronta postali su propagatori komunističkih ideja i zagovornici izgradnje sovjetske vlasti. Komunistička partija Mađarske osnovana je 24. novembra 1918. Sedmog decembra u Budimpešti je pokrenut i list Crvene novine radi širenja boljševičkih ideja. Već 11. marta 1919. socijaldemokrati i mađarski komunisti počinju da pregovaraju. Tom prilikom je Bela Kun izložio deset tačaka kao osnovu buduće saradnje i ujedinjenja ove dve partije. Nova partija dobila je ime Socijalistička partija Mađarske (Magyarországi Szocialista Párt). Početkom 1919. Karoljijeva vlada bila je suočena sa sve izraženijim socijalnim nezadovoljstvom, ali i pritiskom pobedničkih sila da se likvidira boljševički pokret. Da bi se pomoglo francusko-britanskoj intervenciji protiv sovjetske Rusije, prema odlukama Mirovne konferencije u Parizu, trebalo je stvoriti neutralnu zonu duž mađarsko-rumunske granice, o čemu je Karoljija obavestio 20. marta francuski vojni predstavnik u Budimpešti, pukovnik Viks. Prema Viksovoj noti upućenoj Mađarskoj, trebalo je da 302
Mađarska povuče svoje trupe oko pedeset kilometara na zapad. Karoljijeva vlada, ne pristajući na to, podnela je neopozivu ostavku. Sutradan je uhapšen Bela Kun. Međutim, nezadovoljstvo naroda i sve izraženije revolucionarno raspoloženje masa doveli su do toga da se istoga dana proglasi Mađarska Sovjetska Republika, koja će postojati samo 133 dana. Obrazovan je 21. marta Revolucionarni savet, sastavljen od socijalista i komunista, na čijem čelu je bio socijaldemokrata Šandor Garbai. Međutim, najznačajnija ličnost postaje tridesettrogodišnji Bela Kun, koji je postao narodni komesar za spoljne poslove. U to vreme se mislilo da bi revolucionarna Mađarska mogla biti posrednik između boljševičkog Istoka i demokratskog Zapada. U svom revolucionarnom zanosu mađarski boljševici su verovali da se komunistički režim mnogo brže može uspostaviti u njihovoj državi, koja je u svakom pogledu bila razvijenija od carske, ali i sovjetske Rusije. Od prvih dana postojanja Mađarske Sovjetske Republike preduzimane su revolucionarne mere po ugledu na Oktobarsku boljševičku revoluciju. Jedna od prvih mera bila je nacionalizacija privatnih rudarskih, industrijskih i trgovačkih preduzeća sa preko dvadeset zaposlenih. Na njihovo čelo postavljeni su komesari, a obrazovani su i takozvani fabrički sovjeti koji su preuzeli upravljanje fabrikama. Revolucionarna vlast preuzela je i kontrolu sudskih organa, koji su isključivo služili sprečavanju kontrarevolucionarnih aktivnosti. Dvadeset osmog marta, radi rešavanja stambenog problema radništva, posebno u Budimpešti, donet je dekret o rekviziciji stanova. Ova mera posebno je pogodila mađarsko plemstvo, jer su njihovi stanovi sada davani radnicima na korištenje uz nisku zakupninu. Donet je i dekret o podržavljenju školstva. Tada je u Mađarskoj bilo 80% verskih osnovnih škola i 65% privatnih srednjih škola. Međutim, ove odluke nisu mogle da se sprovedu zbog kratkog trajanja Mađarske Sovjetske Republike. Revolucionarne ideje prihvatili su i mnogi mađarski intelektualci koji su imali evropski ugled, među kojima i Đerđ Aleksič, Lajoš Filep, Geza Gardonji, Deže Kostolanji, Ana Lesnai i mnogi drugi. Za resor nauke i kulture, u početku, bio je zadužen Žigmund Kunfi, da bi te poslove kasnije preuzeo Đerđ Lukač. Jedno od najosetljivijih pitanja mađarskog društva bilo je rešenje agrarnog pitanja. S tim je morala da se suoči i Karoljijeva vlada. Da bi se smirio, u određenom smislu, revolucionarni bunt seljaštva, i sam Karolji je već 23. februara 1919. rasparčao svoje imanje i podelio zemlju siromašnim seljacima. Zbog toga su ga politički protivnici, ali i pristalice, nazvali »crvenim grofom«. Nova revolucionarna vlada, pod pritiskom socijalnih nezadovoljstava, prišla je nacionalizaciji velikih poseda i odredila zemljišni maksimum od 55 hektara. U to vreme i antiboljševičke snage u Mađarskoj su počele da se organizuju. Stvoren je 12. aprila 1919. Antiboljševički komitet, s Ištvanom Betlenom na čelu. Ove kontrarevolucionarne snage okupile su se u Segedinu. Značajnu ulogu imao je grof Đula Karolji, a 6. juna njima su se priključili i Mikloš Horti i Pal Teleki. Mađarska Sovjetska Republika delovala je u složenim uslovima, ugrožena, pre svega, antiboljševičkim stavom pobedničkih sila, ali i susednih država. Rumunija i Čehoslovačka su bile veoma zainteresovane za vojnu intervenciju, a nova jugoslovenska država ostala je po strani. Ona je čak izjavila da vojne snage bez potrebe neće angažovati, ali je ipak grupisanjem znatnijih vojnih snaga u graničnom regionu vršila određeni pritisak na zbivanja u Mađarskoj.
303
Napad na Mađarsku Sovjetsku Republiku otpočeo je tako što su francuske trupe umarširale u Hodmezevašarhelj i Mako. Iskoristivši ovu situaciju, rumunske jedinice prešle su demarkacionu liniju 16. oktobra 1919. Ne nailazeći na veći otpor, već 19. oktobra zauzele su Satmarnemet, Nađvarad i Arad, 23. oktobra Debrecin, a 24. oktobra Đulu. Dvadeset sedmog oktobra pridružile su im se i čehoslovačke trupe. Kada je Čehoslovačka saznala da su Rumuni zauzeli Čap u Karpatskoj Ukrajini, što je bila njena interesna teritorija, i ona je krenula u frontalni napad. Drugog maja srele su se čehoslovačke i rumunske trupe, a između njih su savezničke snage uspostavile demarkacionu liniju. Rumuni su bili spremni, posle dolaska na levu obalu Tise, da nastave napad i na Budimpeštu, kako bi time opravdali svoje teritorijalne zahteve prema Erdelju i Banatu. Komandant na frontu prema Rumuniji, socijaldemokrata Vilmoš Bem, nije mogao da se odupre pritisku rumunske vojske, a došlo je i do određenog razlaza između socijaldemokrata i komunista. Socijaldemokrati su zahtevali od Izvršnog sovjeta likvidaciju diktature proletarijata. Međutim, fabričko radništvo Budimpešte i većih industrijskih gradova zahtevalo je da se borba nastavi i da se stvori nova crvena vojska. Revolucionarna boljševička vlada otpočela je da organizuje vojne jedinice. U početku je raspolagala sa oko 25.000 vojnika, da bi do početka juna uspela da naoruža oko 200.000 vojnika. Glavni vojni zapovednik postao je Vilmoš Bem, a načelnik generalštaba Aurel Štromfeld. Mađarska Crvena armija, spasavajući svoj pokušaj boljševizacije kroz otpor rumunskim, čehoslovačkim i francuskim intervencionističkim trupama, krenula je u protivnapad, u nameri da se sastane sa sovjetskom armijom od koje je očekivala pomoć. Snažnom vojnom akcijom čak je uspela 21. maja 1919. da povrati Miškolc. Konsolidujući svoje revolucionarne vojne snage, mađarska Crvena armija uspela je 6. juna da uđe u Košice, a deset dana kasnije u Prešov, gde je proglašena Slovačka Sovjetska Republika. Obrazovan je 28. juna i Izvršni revolucionarni komitet, s Antonijem Janušekom na čelu, koji će veoma kratko trajati. Mađarska Sovjetska Republika doživljavala je teške trenutke sredinom jula 1919. Usled političkog i vojnog pritiska morala se povlačiti. Rumunske trupe između 28. i 30. jula prešle su Tisu i krenule prema Budimpešti. U glavnom gradu Mađarske nastao je haos. Prvog avgusta, na sednici budimpeštanskog Središnjeg radničkog saveta, objavljena je ostavka revolucionarne vlade. Za mandatara nove vlade imenovan je Đula Pajdl, ali je ona radila samo nekoliko dana. U noći između 3. i 4. avgusta u Budimpeštu su umarširale rumunske trupe i diktatura proletarijata u Mađarskoj je okončana. Bela Kun i ostali rukovodioci mađarske boljševičke revolucije morali su se povući, prvo u Beč, a kasnije u Moskvu, dok je Tibor Samueli, koji se zalagao da revoluciju treba nastaviti po svaku cenu, nađen ubijen na austrijsko-mađarskoj granici. Bela Kun je emigrirao u Sovjetski Savez. Radio je u Kominterni, ali je 1936. tražio da pređe na drugi posao. Staljin mu je izašao u susret i neko vreme bio je zaposlen u izdavačkom preduzeću, ali je 1937. uhapšen. Dugo se smatralo da je umro prirodnom smrću novembra 1939. Međutim, novija istraživanja potvrđuju da je on, kao i mnogi drugi boljševički revolucionari, streljan. Bilo je to 29. avgusta 1938. Supruga Irena, sin Mikloš i ćerka Agneš vratili su se u Mađarsku 1960. Događaji vezani za postojanje i ukidanje Mađarske Sovjetske Republike i danas su predmet ozbiljnih istoriografskih istraživanja usmerenih, pre svega, na traženje uzroka njenog tako brzog kraha. Međutim, tome je znatno doprineo odnos velikih pobedničkih sila, koje su krojile sudbinu Evrope 1919. godine u Parizu. 304
Trijanonski mirovni ugovor i dolazak Mikloša Hortija na vlast Pariska mirovna konferencija otpočela je januara 1919, sa zadatkom da pripremi mirovne ugovore sa poraženim zemljama, među kojima je bila i Mađarska, i da odredi nove državne granice. Trebalo je zauzeti i stav prema događajima u sovjetskoj Rusiji, ali i širenju boljševičkih ideja prema Zapadu. U cilju stvaranja takozvanog »versajskog sistema«, čitavo preuređenje Evrope zasnivalo se na principima Vilsonovih 14 tačaka koje su isticale javnost diplomatije, ravnopravnost svih naroda, načelo samoopredeljenja i pravo naroda na stvaranje nezavisnih nacionalnih država, zatim određivanje strategijskih granica uvažavanjem ekonomskih i istorijskih prava itd. I pored ovako postavljenih opštih načela, ipak se najviše poštovalo pravo da pobednik diktira uslove mira i određuje sudbinu poraženih država. Zato te države nisu mogle imati nikakvog uticaja na konačne odluke Mirovne konferencije i bez pogovora su ih morale prihvatiti. Mađarska, kao poražena strana u ratu, u vreme potpisivanja mira posebno je bila opterećena nastojanjima da se boljševička revolucija izvede i na njenom prostoru. Posle ukidanja Mađarske Sovjetske Republike i obrazovanja vlade Đule Pajdla, kao predstavnika desne struje Socijaldemokratske partije, pojavila se nada da će pobedničke sile biti blagonaklone prema novoj Mađarskoj. Ona se odricala boljševičke proleterske diktature. Već sutradan posle ugušenja »crvene revolucije«, proklamovano je vraćanje na republikansko državno uređenje, što je isticano još sredinom novembra 1918. Neke mere sovjetske vlasti su suspendovane. Jedna od najvažnijih svakako je bila da se oduzeta, tj. konfiskovana zemlja, vrati starim vlasnicima. Međutim, i pored nastojanja nove vlade, bilo je teško vratiti se na vreme demokratske revolucije Mihalja Karoljija. Prisustvo rumunskih trupa u Budimpešti umnogome je bilo diktirano odnosom sila Antante prema Mađarskoj. Zadatak rumunskog generala Holbana, koji je postavljen za vojnog komandanta grada 4. avgusta, bio je da kontroliše situaciju, mada je politika ipak bila pomirljivija. Francuska i SAD su pokušavale da, u izvesnoj meri, ublaže rumunski pritisak, pa su čak i upozoravale Rumuniju da može izgubiti svoje savezničke prednosti. Međutim, baš u to vreme otpočeli su pregovori o francuskoj i britanskoj eksploataciji rumunske nafte. Za sređivanje prilika u Mađarskoj jedno od glavnih pitanja bilo je povlačenje rumunskih trupa. U tom cilju iz Pariza, sa Mirovne konferencije, poslat je britanski diplomata Džordž Klark. Posle oštrih nota zapadnih saveznika, rumunska vojska je 11. novembra napustila Budimpeštu i povukla se istočno od Tise. Tada se postavilo pitanje ko će održavati red i mir u državi. Klark je bio naklonjen Hortiju, ali je pregovarao i s ostalim političkim strankama, radi stvaranja nove koalicione vlade. Pored razgovora sa Fridrihom i Hortijem, susreo se i sa Martonom Lovasijem, demokratski orijentisanim Vilmošem Važonjijem, socijaldemokratom Erneom Garamijem i Ištvanom Nađatadi Sabom. I Habzburzi su u to vreme pokušavali da utiču na zbivanja u Mađarskoj. Jozef Habzburški imenovao je za predsednika vlade Ištvana Fridriha, nekadašnjeg ministra vojske u Karoljijevoj vladi. Na zahtev Klarka, 17. novembra morala je biti stvorena nova vlada. Fridrih, uvidevši da mu je pozicija izmenjena, dao je ostavku, uz uslov da Karolj Husar obrazuje novu vladu. Pošto je u Segedinu oformio Centar kontrarevolucionarne aktivnosti, admiral Horti je 16. novembra 1919. sa svojom nacionalnom armijom trijumfalno ušao u Budimpeštu 305
na belom konju. Tom prilikom je izjavio da je glavni grad pokušao boljševičkom revolucijom da pogazi hiljadugodišnju mađarsku istoriju i da je u prašinu bacio nacionalne boje i svetu krunu »zamenivši je crvenim ritama«. Odmah je usledio obračun, posebno sa socijaldemokratski opredeljenim političarima. U veoma složenoj političkoj situaciji u Mađarskoj Klark nije podržavao stvaranje demokratske koalicione vlade. Smatrao je da bi vodeću ulogu mogla imati Hrišćanska partija nacionalnog ujedinjenja – KNEP (Keresztény Nemzeti Egyesülés Pártja), koja je, kao udružena politička grupacija, osnovana u oktobru 1919. od frakcija hrišćanskih socijalista i Hrišćanske nacionalne stranke grofa Pala Telekija. Ovu ideju, naravno, podržavala je i Mirovna konferencija u Parizu. Francuska nije bila zadovoljna Fridrihovom kontrarevolucionarnom vladom i od prvog dana revizionistički opredeljenim Hortijem, dok su Britanci i, posebno, Italijani podržavali i blagonaklono pratili zbivanja u Mađarskoj. Mađarska delegacija, sa grofom Albertom Aponjijem na čelu, imala je težak zadatak da sa pobednicima zaključi što povoljniji mirovni ugovor. Delegacija, u kojoj su bili i Ištvan Betlen i Pal Teleki, stigla je u Pariz januara 1920. O odnosu pobedničkih sila prema njoj jasno govori podatak da ih na železničkoj stanici nije dočekao niko od francuskih političkih zvaničnika. Bio je to prvi nagoveštaj kakav će odnos pobednici imati prema Mađarskoj. Mađarska delegacija je bila svesna svog nezavidnog položaja, ranije primivši ultimativne note pobednika. Međutim, kada joj je 15. januara Vrhovno veće predalo uslove primirja, nestale su i poslednje nade za povoljno rešenje mađarskog pitanja. Aponji je sutradan pokušavao da upozori Konferenciju da su uslovi za Mađarsku krajnje nepovoljni, jer bi Mađarska prema njima trebalo da izgubi dve trećine svoje istorijske teritorije. Pozivajući se na Vilsonov etnički princip, upozorio je da bi ovim novim prekrajanjem državnih granica Evrope trećina Mađara živela u drugim državama, čime bi umnogome bilo narušeno privredno jedinstvo Podunavlja i Srednje Evrope. Predlagao je i plebiscit, uz zalaganje Pala Telekija da se odrede prave etničke granice novih država. Naravno, ovakve inicijative naišle su na oštre reakcije rumunskih, čehoslovačkih i jugoslovenskih delegacija, koje su iznosile svoje argumente, potkrepljivane etničkim i strateškim razlozima. Zapadne pobedničke sile na Mirovnoj konferenciji nisu bile jedinstvene u pogledu sudbine buduće mađarske države. Promena u Francuskoj imenovanjem Aleksandra Milerana za predsednika, umesto Žorža Klemansoa, a posebno izjava Lojda Džordža i predsednika italijanske vlade Frančeska Nitija da Mađarska mora postati važan činilac u odbrani Evrope od boljševizacije, ohrabrile su članove mađarske delegacije koji su se ponadali povoljnijem rešenju. I delegacija SAD-a pokazivala je blagonakloniji stav prema Mađarskoj, negodujući zbog odbijanja Konferencije da se granice Mađarske odrede plebiscitom. I pored takvih zalaganja, osećao se sukob ekonomskih i političkih interesa među pobedničkim silama, pre svega Francuske i Velike Britanije, a i Italije, koja je želela svoj strateški interes da proširi u Podunavlju. Mađarskoj delegaciji je 6. maja 1920. predat ultimativni mirovni ugovor. Nemajući mogućnosti da reaguje, mađarska delegacija je bila prinuđena da u versajskom dvorcu Trijanonu, 4. juna 1920, potpiše mir sa silama Antante. U ime mađarske vlade Šandora Šimonji Šemadama mir su potpisali ministar za socijalnu politiku Agošton Bener i poslanik Alfred Draše-Lazar. Trijanonskim mirovnim ugovorom precizirane su granice nove države prema susedima, a ukupna vojna snaga ograničena je na 35.000 vojnika. Mađarska nije mogla da ima ni avijaciju, ni mornaricu. Opšta vojna obaveza je ukinuta, a 306
vojska se mogla upotrebljavati isključivo za održavanje reda u državi i kao pogranična policija, regrutovana isključivo od dobrovoljaca na duži rok. Bio je zabranjen uvoz oružja i municije, a Mađarska je mogla da ima samo jednu fabriku oružja sa kontrolisanom proizvodnjom. Određeno je da vojska ne može imati teško naoružanje, tj. topove većeg kalibra od 105 milimetara. Mađarskoj su nametnute i teške reparacione obaveze. Ovim mirovnim ugovorom teritorija mađarske države (bez Hrvatske) sa 283.000 km² smanjena je na samo 93.000 km², a broj stanovnika sa 18,2 miliona na 7,6 miliona. Teritorija nekadašnje istorijske Ugarske svedena je na samo 40%, čime je Mađarska postala jedna od najmanjih evropskih država. Novostvorenoj Čehoslovačkoj pripalo je 63.000 km², sa oko 3,5 miliona stanovnika, od kojih je 1.072.000 bilo Mađara; Rumunija je dobila najveći deo mađarskih teritorija, oko 102.000 km², sa 3,5 miliona stanovnika, od kojih je čak 1.664.000 bilo Mađara; prva jugoslovenska država dobila je 21.000 km², sa oko 1,6 miliona stanovnika, tako da je u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca ostalo da živi preko 460.000 Mađara; Austriji je pripalo 4.000 km², sa oko 300.000 stanovnika. Trijanonskim mirom i odlukama 3,3 miliona Mađara ostalo je izvan matične države. Mirovne konferencije u Mađarskoj su primljene sa velikim negodovanjem i od prvog dana stvaralo se opšte uverenje da joj je učinjena velika nepravda. Javljale su se iredentističke parole (»Ne, ne, nikada više«, »Sve nazad«, »Krnja Mađarska nije država, a cela Mađarska je raj« itd.), koje je prihvatila većina Mađara. Danom nacionalne žalosti proglašen je 4. jun i tog dana zvona svih crkava u državi istovremeno su zvonila čitav sat. Već tada je pre časova u školama i prilikom javnih manifestacija čitana molitva: »Verujem u jednog Boga. Verujem u jednu otadžbinu. Verujem u večitu božiju pravdu. Verujem u vaskrsnuće Mađarske. Amin«. Mađarski parlament je Trijanonski mirovni ugovor ratifikovao 13. novembra, a na snagu je stupio tek 26. jula 1921. Sjedinjene Američke Države su mir sa Mađarskom potpisale 29. avgusta iste godine. Trijanonskim mirovnim ugovorom Mađarska je, isto kao i Austrija, morala da prihvati činjenicu stvaranja novih država nastalih raspadom Habzburške monarhije. Iako je Mađarska svedena na veoma uske državne okvire i veliki broj Mađara ostao izvan njenih granica, ipak je ona, posle revolucionarne 1848. godine, postala samostalna država, u najvećoj meri nacionalno homogena, sa srazmerno malim brojem manjinskog stanovništva. U sudbonosnim danima za mađarski narod i državu, u vreme potpisivanja mira sa silama pobednicama, uvidelo se da državi nedostaju dva značajna činioca funkcionisanja buržoaskog društva koji bi bili oličeni kroz instituciju parlamenta i šefa države. Parlamentarni izbori obavljeni su krajem januara 1920. Pobedila je Zemaljska partija malih posednika, koja je stupila u koaliciju sa Hrišćanskom zemljoradničkom strankom i KNEP-om koji su zastupali interese veleposedničkog sloja i srednjeg građanstva. Posle poraza Mađarske Sovjetske Republike, u veoma složenim spoljnopolitičkim, ali i unutrašnjim prilikama, postojala su dva politička rešenja za državno uređenje Mađarske. Jedna struja, takozvanih legitimista, smatrala je da je potrebno braniti kontinuitet davanjem podrške Habzburzima, sa željom da se na mađarski presto vrati Karlo IV, a posle njegove smrti Oto Habzburški. Mada manje brojna, ona je imala podršku katoličke aristokratije i Crkve, ali i srednje i sitne buržoazije. Nasuprot ovoj struji bile su pristalice slobodnog izbora mađarskog kralja, za šta su se zalagali i oni koji su podržavali Mikloša Hortija i sve značajnije ličnosti mađarskog političkog života. Ovu
307
grupaciju podržavala je protestantska crkva i njeni pripadnici iz redova srednjeg sloja društva, posebno seljaštva, državnih činovnika, ali i većeg dela vojske i oficirskog kadra. Posle parlamentarnih izbora 1920. godine i prvog zasedanja novoizabranog parlamenta, 16. februara, poslanici su bili suočeni sa važnim pitanjem rešavanja kraljevske vlasti, i pored toga što je Mađarska proglašena za ustavnu monarhiju. Sam admiral Mikloš Horti (1868–1957) imao je ambicije da ponese krunu svetog Stefana, ali je bio svestan da je može nositi samo katolik. Nađeno je, za ono vreme, kompromisno rešenje imenovanjem Hortija za regenta 1. marta 1920. Za vreme čitave njegove vladavine Mađarska je bila kraljevina bez kralja. U to vreme Horti je postao veoma popularan. Pal Teleki je poručivao: »Horti je čvrst vojnik i neizmerno mrzi komunizam. U njega možete imati puno poverenje. To je čovek čvrste volje i sigurno će u Mađarskoj uvesti red.« Vlada Pala Telekija, koja je obrazovana 19. jula 1920, nastojala je da učvrsti novi režim u Mađarskoj. Sprovođenjem radikalnijih mera Teleki je želeo da, uz podršku krupnih zemljoposednika i industrijalaca, učvrsti svoje pozicije. Da bi, u određenom smislu, ublažio pritisak najbrojnijeg srednjeg sloja i sve izraženiji pritisak desnih opcija oličenih u jačanju antisemitizma, bio je prinuđen da uvede tzv. numerus klausus, kojim je bio ograničen upis Jevreja na mađarske univerzitete. Pažljivo je pristupio i rešavanju agrarnog pitanja, uvodeći ograničenu reformu, strahujući od političkog pritiska veleposednika, tako da je samo 7% ukupnog zemljišta ušlo u agrarni fond za raspodelu. Znatniji deo ove zemlje pripao je tzv. viteškom redu (Vitézi Rend), koji je osnovao sam admiral Mikloš Horti septembra 1920. U njega su mogli da uđu samo oni oficiri i vojnici koji su se istakli u vojnoj službi i ispoljavali vernost regentu i mađarskim nacionalnim interesima. Suočena s ovim mnogobrojnim političkim, socijalnim i drugim problemima, mađarska vlada došla je u iskušenje već u martu 1921. Naime, i same legitimiste iznenadila je činjenica da se u Mađarskoj 21. marta pojavio u predgrađu Budimpešte Karlo Habzburški, bivši kralj, sa suprugom Zitom, koji su posle rata živeli u Švajcarskoj. Sa Hortijem se sreo 26. marta i zatražio da mu bezuslovno preda vlast, naglašavajući da njegov povratak na presto podržavaju Francuska i bataljon Ostenberg sa dve hiljade dobro naoružanih vojnika. Horti nije odustajao, već je Karla plašio da će na njegov dolazak i pokušaj restauracije Habzburga reagovati Mala antanta koja je, između ostalog, i organizovana kao odbrambeni savez od revizionističkih težnji Mađarske. Ona je, zaista, 29. marta uložila svoj diplomatski protest. Međutim, Horti je svoje pozicije u državi očuvao tek posle izjava engleskih i italijanskih zvaničnika da pobedničke sile neće dozvoliti, u interesu očuvanja versajskog sistema, restauraciju Austrougarske monarhije. Hortijeve pristalice, koje su bile mnogobrojnije, stupile su u oružani sukob 23. oktobra, a već sutradan su uspele da razoružaju Karlove snage. Karlo je prvo interniran u Tihanj, jedan katolički manastir kod Balatona, da bi kasnije morao da se povinuje zakonskoj odluci Betlenove vlade da je dinastija Habzburga detronizovana. Prvog aprila 1922. Karlo je umro od zapaljenja pluća na ostrvu Madeira. Tada je njegov sin Oto imao deset godina. Mađarski legitimisti su time, u određenom smislu, bili potisnuti sa političke scene Mađarske, a i države članice Male antante mogle su izvesno vreme da odahnu. Karlov pokušaj da se vrati na presto nije uspeo, ali je umnogome doprineo da Mađarska ne bude primljena u Društvo naroda. On je uticao na prilike u samoj Mađarskoj i izazvao krizu Telekijeve vlade, koja je bila prinuđena da se povuče. Grof Ištvan Betlen, u koga je admiral Horti imao veliko poverenje i koji je tada smatran za najuticajnijeg 308
političara, sastavio je 14. aprila 1921. novu vladu. Desetogodišnje delovanje ove vlade poznato je u mađarskoj istoriji kao »period Betlenove konsolidacije«. Njegov osnovni cilj bio je da novu Mađarsku izvede iz spoljnopolitičke izolacije, a na unutrašnjem planu da se što pre otklone posledice rata.
Vlada Ištvana Betlena Betlenova vlada prihvatila je ideju o potrebi revizije državnih granica, ali je realnije procenjivala tadašnju situaciju, uviđajući da su veoma male mogućnosti za ostvarenje tih ciljeva. Betlen je smatrao da Trijanonski ugovor, bez obzira na nepravdu, ne isključuje mogućnost da se Mađarska pozove, u određenom trenutku, i na postojanje svojih istorijskih granica. Mađarskom narodu je svoj konsolidacioni program objavio 26. novembra 1921. U vreme njegove vladavine Mađarska je, i pored poraza u ratu i za nju nepovoljnog mira, doživela uspon u kulturnom, ekonomskom i spoljnopolitičkom smislu. Veoma brzo je uvideo da, ako želi duže da se održi na vlasti, uz sebe mora imati jaku i uglednu stranku koja bi mogla sebi da obezbedi većinu u parlamentu. Spajanjem više političkih grupacija i angažovanjem vodećih političkih ličnosti i javnih radnika osnovao je novu partiju koju je nazvao Partijom jedinstva (Egységes Párt). Naravno, bio je svestan i da svoje političke ciljeve neće moći da ostvari bez potpune podrške regenta Hortija. Želeći da obezbedi Mađarskoj aktivno učešće u političkim zbivanjima, Betlen je kao prvorazredni spoljnopolitički zadatak postavio prijem Mađarske u Društvo naroda već maja 1922, da bi mu to uspelo 18. septembra iste godine. Time je Mađarska postala, u određenom smislu, ravnopravan činilac u međunarodnim pregovorima i bile su joj otvorene šire mogućnosti delovanja na spoljnopolitičkoj evropskoj sceni, posebno u traženju novih saveznika u cilju sprečavanja i suzbijanja pritisaka od strane članica Male antante. Vlada Ištvana Betlena trebalo je da reši i pitanje takozvane Baranjske republike. Naime, nova jugoslovenska država je i posle potpisivanja Trijanonskog ugovora držala pod izvesnom vojnom i političkom kontrolom Pečuj i baranjski trougao. Ovo područje proglašeno je 15. avgusta 1921. Baranjskom republikom, koja je, posle poraza buržoasko-demokratske i sovjetske revolucije, bila stecište pristalica Mihalja Karoljija i Bele Kuna. Mada je, u izvesnom smislu, ona bila pod kontrolom nove jugoslovenske države, veštom diplomatskom aktivnošću Betlen je uspeo da to područje vrati u sastav mađarske države. Betlen se trudio da oko sebe okupi i angažuje značajne ličnosti mađarskog javnog i političkog života. Tako su ministri spoljnih poslova u njegovo vreme bili Mikloš Banfi, Geza Daruvari, Tibor Škitovski, Lajoš Valko i Đula Karolji, a ministri unutrašnjih poslova Kuno Klebersberg, Ivan Rakovski i Bela Škitovski itd. Prvih godina Betlenova vlada se veoma trudila da stabilizuje unutrašnje prilike, pre svega da reši privredne i socijalne probleme i potpuno učvrsti kontrarevolucionarni režim. Pokušala je delimično da reši i agrarno pitanje. Međutim, ni ova reforma nije mogla da odgovori zahtevima mnoštva zainteresovanih. Teškom mukom uspela je da podeli sitnim seljacima (njih je bilo oko 400.000) milion dvesta hiljada jutara, istina nekvalitetne zemlje (u proseku jedno do dva jutra). Međunarodni krediti omogućili su Mađarskoj kraći ekonomski i privredni polet. Međutim, zbog svetske ekonomske krize 1929, trećina industrijskih kapaciteta ostala je neiskorišćena, a cene poljoprivrednih proizvoda pale su za 70%. To je umnogome uticalo 309
da veliki broj sitnih posednika propadne. Zbog smanjene industrijske proizvodnje, i više desetina hiljada mađarskih radnika ostalo je bez posla. Mađarska je 1924. tražila od Društva naroda zajam kako bi izvršila sanaciju privrede, uputivši zahtev Stalnoj međunarodnoj reparacionoj komisiji da je oslobodi obaveze isplate reparacija i da joj odobri veći međunarodni kredit. Ovome su se odmah suprotstavile članice Male antante, zahtevajući od Francuske i Velike Britanije da, ako se kredit i odobri, to mora da bude pod određenim uslovima: da se može koristiti isključivo za privrednu obnovu, da se njime uslovi lojalno držanje prema susednim zemljama i da se državama Male antante daju maksimalne povlastice prilikom zaključivanja trgovinskih sporazuma sa Mađarskom. Plan za privrednu obnovu Mađarske, koji je predviđao smanjenje njenih reparacionih dugovanja, prihvatilo je i Društvo naroda sredinom marta 1924. Ovaj plan imao je političku dimenziju jer su pobedničke sile i Mala antanta garantovale Mađarskoj državni integritet i nezavisnost, dok je ona morala da se obaveže da će u potpunosti poštovati odredbe Trijanonskog mirovnog ugovora, naročito one koje su se odnosile na obaveze o vojnim pitanjima i naoružanju. Time je, u stvari, priznata ravnopravnost između pobednika i pobeđenih, što je u prvih nekoliko godina posle okončanja Prvog svetskog rata bilo gotovo nezamislivo. Betlenova vlada preduzela je reforme bankarskog i monetarnog sistema. Maja 1924. osnovana je Narodna banka Mađarske koja je trebalo da podstiče industrijski razvoj zemlje. Prvog januara 1927. stara novčana jedinica kruna zamenjena je novim, stabilnijim mađarskim pengom, pri čemu je jedna zlatna kruna vredela 1,16 penga. Za određenu stabilizaciju mađarske privrede i bankarske politike bio je zaslužan Betlenov ministar finansija Tibor Kalai, koji je imao znatnu podršku i finansijsku potporu jevrejskih bankarskih krugova. Vlada je izvršila i reviziju mađarskog parlamentarnog sistema. Obnovila je Gornji dom u Mađarskom parlamentu koji je imao zadatak da vrši određenu kontrolu i da sprečava ispoljavanje ekstremnijih stavova i zahteva poslanika Donjeg doma. Do kraja svoje vladavine Betlen je uspeo da uspostavi apsolutnu kontrolu poslanika vladajuće stranke, tako da je 1931. u Donjem domu, od 250 poslanika, bilo iz Partije jedinstva 155 poslanika. U spoljnopolitičkoj orijentaciji Betlenove vlade posebno je bilo značajno i uspostavljanje diplomatskih odnosa sa Sovjetskim Savezom. To nije bila slučajna diplomatska aktivnost mađarske države, jer članice Male antante nisu priznavale boljševičku Rusiju. To je trebalo da umanji njihov pritisak, a nisu bili manje značajni ni ekonomski interesi, jer je sovjetsko prostranstvo pružalo velike mogućnosti za izvoz mađarskih industrijskih i poljoprivrednih proizvoda. Čak je 5. septembra 1924. potpisan i diplomatski sporazum između Mađarske i Sovjetskog Saveza, a nedelju dana kasnije i trgovinski, s tim da budu ratifikovani u roku od tri meseca. Međutim, Engleska je intervenisala i do toga, ipak, nije došlo. U to vreme Mađarska je pokušavala da uspostavi diplomatske odnose i sa susednim državama. U sklopu tih nastojanja trebalo je da dođe i do izvesnog poboljšanja mađarskojugoslovenskih odnosa posle Hortijevog govora na proslavi četiristogodišnjice Mohačke bitke. Ovoj mađarskoj ponudi jugoslovenskoj strani usprotivila se Italija. Benito Musolini je tada Mađarskoj ponudio isplativije savezništvo nego što bi bilo savezništvo sa prvom jugoslovenskom državom. Revizionističke snage u Mađarskoj su ojačale, ne samo zbog italijanske podrške već i zbog ukidanja stalne vojne kontrole nad Mađarskom u martu 1927. Sledećeg meseca, 5. aprila, Mađarska i Italija su potpisale u Rimu desetogodišnji 310
ugovor o prijateljstvu. Betlen i Musolini su se sporazumeli da im je zajednički interes i cilj razbijanje Male antante i sužavanje i ometanje francuskog uticaja u Podunavlju i na Balkanu. Betlen je veliku pažnju posvetio i surovom sprečavanju svih pokušaja obnove rada komunista. U aprilu 1921. vođeni su sudski procesi protiv Eržebet Andič, Andora Bereija i Zoltana Vaša. Mađarski parlament je zakonom zabranio rad Komunističke partije, koja je od tada sve do 1945. godine radila u ilegali. Vlada Ištvana Betlena je u prvim godinama svog postojanja bila suočena i sa postojanjem ultradesničarskih, šovinističkih i antisemitskih ideja, čiji je glavni nosilac bio Đula Gembeš, koji je bio zagovornik vojne diktature i preuređenja mađarske privrede na rasističkim i antisemitskim osnovama. On je odbijao mogućnost saradnje sa zapadnim demokratskim zemljama koje su Mađarskoj nametnule mir pod nepovoljnim i ponižavajućim uslovima. Za razliku od Betlena, ova desničarska struja je smatrala da ne postoji mogućnost za mirnu reviziju mađarskih granica i da se to može sprovesti samo oružjem i ratom. Krajem 1922. i početkom 1923. godine pojačana je aktivnost rasističkih organizacija MOVE i EME. Gembeš je pokušao da organizuje opozicioni savez političkih istomišljenika, suprotstavljajući se Betlenu. Međutim, predsednik mađarske vlade imao je u to vreme masovniju podršku i, posebno, Hortijevu podršku. Gembeš je napustio KNEP i osnovao Partiju mađarske nacionalne nezavisnosti (Magyar Nemzeti Függetlenségi Párt) koja je u javnosti bila poznatija kao Rasistička partija. Njen osnovni cilj bio je obnova sentištvanske Ugarske, isticanjem da Mađarska mora imati prvorazrednu ulogu zbog njene civilizacijske nadmoći na prostoru Podunavlja i šire. Osnovana je Revizionistička liga, koja je imala zadatak da uporno nastoji da se kod Mađara izgradi svest o potrebi revizije Trijanonskog ugovora. Ona je bila aktivna u čitavom međuratnom periodu, a osnovala je i svoje ekspoziture u Londonu, Parizu, Rimu, Berlinu i Ženevi. Nastojala je da dokaže potpunu opravdanost teritorijalnih zahteva pozivanjem na istorijska prava. U tome je posebnu ulogu imao Kuno Klebersberg, koji je od 1922. do 1931. u Betlenovoj vladi bio ministar vera i prosvete. Kroz nastavne programe on je propagirao kulturnu i civilizacijsku nadmoć Mađara u Karpatskom basenu i Podunavlju. Smatrao je da je to posebno važno razvijati u osnovnoškolskom obrazovanju, proučavanjem nacionalne istorije, upoznavanjem sa značajnim ličnostima iz političke i kulturne istorije Mađarske, čime bi se izgrađivalo nacionalno osećanje i svest o nadmoći nad ostalima, posebno susednim narodima. Betlenova vlada je do 1930. iz državnog budžeta izdvojila 48 miliona penga za gradnju i rekonstrukciju osnovnih škola, kao i za materijalno stimulisanje nastavnog kadra. Mađarsku je u jesen 1925. potresala afera koju su organizovale mađarske izrazito desničarske snage, a bila je vezana za falsifikovanje francuskih novčanica od hiljadu franaka. Namera im je bila da njima preplave Francusku i tako se osvete ovoj državi koja je Mađarskoj nanela ponižavajuću nepravdu, ali i da dođu do određenih sredstava za svoje iredentističke ciljeve. U ovu aferu bilo je uključeno i nekoliko visokih državnih funkcionera, među kojima i Pal Teleki, Imre Nadaši, šef policije, a verovatno je i sam Betlen bio obavešten o ovoj akciji. Bio je to i pokušaj sprečavanja širenja francuskog uticaja na zbivanja u Mađarskoj i Podunavlju. Još je određenija bila akcija britanskog lorda Harolda Rotermira. On je 21. juna 1927. u Dejli telegrafu objavio tekst pod naslovom »Mesto Mađarske pod suncem«. Uz podršku Musolinija, on je smatrao da se sigurnost Srednje Evrope može osigurati samo revizijom odluka Trijanonskog ugovora, ističući da je rešenje ovog pitanja moguće samo primenom etničkog principa, misleći pri 311
tom da je veliki broj Mađara odlukom Mirovne konferencije ostao izvan svoje matične države. Ovakva razmišljanja, čak i na Zapadu, davala su podsticaj još izrazitijem uspostavljanju revizionizma u Mađarskoj. Čak je i sam Ištvan Betlen, početkom 1928, u jednom govoru u Debrecinu, izjavio: »Mi nismo izgubili pokrajine. Nas su raskomadali... Mi ne možemo da se odreknemo jedne trećine svoje rase... Mi ne možemo da prihvatimo ove granice koje su nam nametnute.« U takvim okolnostima i raspoloženju osnovana je Revizionistička liga, sa Ferencom Hercegom na čelu, koja je objavila svoj nacionalistički program, čiji je glavni cilj bio obnova sentištvanske Ugarske. Njeno osnivanje izazvalo je reagovanje članica Male antante, posebno Rumunije, ali je umnogome otežalo ionako nezavidan položaj Mađara u tim državama. Jedan od najozbiljnijih problema sa kojim se suočila Betlenova vlada bilo je izbijanje svetske ekonomske krize, koja je imala dugotrajnije posledice za mađarsku spoljnu i unutrašnju politiku. Kriza je pogodila i Mađarsku, mada, kao agrarnu zemlju, nešto kasnije nego druge evropske države. U 1930. i 1931. ona je bila izrazita. Seljaštvo je zapalo u ogromne dugove, a preko 600.000 ljudi nije moglo da obezbedi preživljavanje na selu. Industrijska proizvodnja pojedinih fabrika pala je od 40% do 80%, a zaposlenost 1932. godine, u odnosu na 1928, smanjila se za 30%. Sve je ovo uticalo na drastičan pad životnog standarda, koji je u početku svoje vlasti, posle mađarskog poraza u ratu, Betlen pokušavao da podigne. Socijalno nezadovoljstvo je jačalo, posebno u većim gradovima. Tako su 1. septembra 1930. izbile masovne radničke demonstracije, koje su se prenele i na ostale gradove – Đer, Miškolc, Pečuj itd. Širom države organizovani su i »marševi gladi«. Zbog nezavidnog položaja mađarskog sitnog seljaštva, uslovljenog ekonomskom krizom, 1930. godine osnivana je Nezavisna stranka malih posednika, koju je u početku vodio Tibor Ekart, a kasnije Zoltan Tildi i Endre Bajči Žilinski. Zbog teške ekonomske situacije u zemlji, jačale su i nacionalističke stranke koje su podršku za svoje političke ciljeve tražile i našle u nižem srednjem sloju. I pored toga što je Betlenova vlada, u određenom smislu, imala podršku velikih zapadnih sila, jer je uspela da zaustavi širenje boljševičke revolucije i spreči restauraciju Habzburga, ona nije mogla da se održi na vlasti zbog nagomilanih ekonomskih problema i morala je da se povuče 12. avgusta 1931.
Približavanje Italiji i Nemačkoj Ištvan Betlen je 18. avgusta 1931. podneo ostavku na mesto predsednika vlade. Sledećeg dana zamenio ga je grof Đula Karolji, njegov ministar inostranih poslova, koji je na ovoj dužnosti bio od decembra 1930. Posle tri dana on je obrazovao novu mađarsku vladu, nameravajući da u nju uključi predstavnike liberalne opozicije iz redova srednje klase. To mu nije pošlo za rukom jer je i sam bio predstavnik najkrupnijih mađarskih veleposednika (imao je u posedu oko 25.000 jutara zemlje). Iako zaslužan, kao predsednik gradske vlade, za gušenje boljševičke revolucije u Segedinu, sada nije nailazio na širu podršku. Posebne reakcije izazvao je njegov izbor nekih ministara. Za ministra spoljnih poslova postavio je poznatog mađarskog bankara Lajoša Valka, koji je bio blizak saradnik Ištvana Betlena, a 1924. u njegovoj vladi bio je i ministar finansija. Mađarsku političku javnost iznenadio je i postavljenjem Ferenca Keresteš Fišera na mesto ministra unutrašnjih poslova.
312
Đula Karolji, kao dalji rođak Mihalja Karoljija, smatran je frankofilom. Postavši ministar spoljnih poslova, a posebno kao predsednik vlade, nije se uklapao u buduću spoljnopolitičku orijentaciju mađarske države. Međutim, činjenica je da su on i Betlen januara 1931. posetili Beč da bi ostvarili čvršći trajni savez između Italije, Austrije i Mađarske. Karoljijeva vlada od samog osnivanja nije puno obećavala. Mnoge protivurečnosti nije mogla da reši, posebno one koje su bile prouzrokovane ekonomskom krizom. Došla je u krizu već mesec dana posle konstituisanja. Posle jedne železničke katastrofe, 13. septembra 1931, kada je izvršena diverzija na vijaduktu Bijatorbarđ na pruzi Beč– Budimpešta, za glavne krivce mađarske vlasti optužile su komuniste. Bio je to povod da Karolji uvede instituciju prekog suda. Posle ove tragedije počela je oštra propaganda protiv mađarskih komunista koji su tešku ekonomsku situaciju želeli da iskoriste za svoje revolucionarne ciljeve. Drastičnija primena prekog suda otpočela je već jula 1932, posle hapšenja komunističkih vođa Imrea Šalaija i Šandora Firsta. Oni su osuđeni na smrtne kazne, a do tada su uhapšeni komunisti zbog svoje političke aktivnosti kažnjavani vremenskom zatvorskom kaznom od osam do deset godina. Komunistička partija Mađarske u čitavom međuratnom periodu, posle neuspeha 1919, preživljavala je duboku krizu. Partijsko rukovodstvo i značajniji kadrovi povukli su se u Sovjetski Savez, među njima Bela Kun, Erne Gere, Đerđ Lukač, Maćaš Rakoši, Jožef Revai, Imre Nađ, Zoltan Vaš i drugi, dok su u zemlji, u teškim uslovima progona Hortijevog režima, u ilegalnim uslovima rada delovali Ferenc Donat, Lajoš Feher, Janoš Kadar, Đula Kalai, Gabor Peter, Laslo Rajk, Ištvan Sirmai i Šandor Zeldi. Grof Đula Karolji i njegova vlada bili su prinuđeni da 21. septembra 1932. podnesu ostavku. Horti je tražio jaku i autoritativnu ličnost. Našao ju je u Đuli Gembešu, kojeg je 29. septembra postavio na mesto predsednika vlade. Generalski čin, mesto ministra vojske u Betlenovoj vladi, regentovo poverenje i druženje iz vremena obračuna sa komunistima bile su dovoljna preporuka da baš on, pored Hortija, bude proglašen za »spasioca nacije«. Desila se promena koja je u ranijem periodu bila gotovo nezamisliva. Naime, raniji predsednici vlada bili su aristokratskog porekla, a sada je na to mesto došao general, sin seoskog učitelja, evangelističke veroispovesti. Novu mađarsku vladu formirao je 1. oktobra Gembeš, jedna od nesumnjivo najzanimljivijih i najspornijih ličnosti mađarske međuratne istorije. Mada različito tumačen i ocenjivan u mađarskoj istoriografiji, svojim političkim delovanjem usmerio je Mađarsku, i na spoljnopolitičkom i na unutrašnjem planu, ka izgradnji totalitarnog sistema. Te njegove aktivnosti bile su u skladu s nacionalnim interesima onog vremena i opštim raspoloženjem Mađara. Formirajući novu vladu, Gembeš je preuzeo i resor ministarstva odbrane. Ministar unutrašnjih poslova postao je Ferenc Keresteš Fišer, spoljnih poslova Endre Puki, kojeg će 1933. zameniti Kalman Kanja, finansija Bela Imredi, poljoprivrede Mikloš Kalai, kojeg će poslednje godine njegove vladavine zameniti Kalman Daranji. Značajno mesto ministra vera i prosvete poverio je Balintu Homanu. Oduševljen italijanskim fašizmom, imao je nameru da u zemlji uvede korporativni sistem. Bio je svestan da se približavanje Nemačkoj, koja je takođe bila nezadovoljna i ponižena Versajskim mirom, najlakše može ostvariti preko Italije i Austrije. Zato je između 10. i 13. novembra 1932. posetio Benita Musolinija i razgovarao o stvaranju bloka Rim–Berlin–Beč–Budimpešta. Radi dalje razrade ove ideje, austrijski kancelar Engelbert Dolfus posetio je 20–21. novembra Budimpeštu. Gembeš je od 17. do 19. juna 1933. bio u poseti Hitleru i nije slučajno da je baš on bio jedan od prvih stranih 313
zvaničnika koji je želeo susret sa njim. Glavna tema tih razgovora bili su zajednički interesi da se Mala antanta razbije. Sredinom februara 1934. on će Adolfu Hitleru uputiti i jedno pismo u kojem je tražio njegovu podršku za jačanje saradnje mađarske i nemačke nacionalne manjine u Čehoslovačkoj radi razbijanja ove versajske države. Imenovanjem Gembeša za predsednika vlade, u Mađarskoj se stvarala klima da je on jedina ličnost, pored regenta Hortija, koja može da uvede red i mir u zemlji, ali i da se ispravi trijanonska nepravda. Njegovim imenovanjem ekstremnije nacionalističke stranke i grupacije počele su da dobijaju značajniju podršku totalitarnih režima, prvenstveno u Italiji i Nemačkoj. Đula Gembeš je svojom politikom uspevao da, posle ekonomske krize, u određenom smislu konsoliduje ekonomiju i privredni život. Po ugledu na Nemačku, uveo je mere socijalne zaštite i započeo velike građevinske radove, smanjivši tako nezaposlenost. Posebno je nastojao da se životni standard srednjeg sloja stanovništva podigne. Zbog težnji ka sve izraženijoj fašizaciji zemlje, po ugledu na italijansku, u Mađarskoj su ga podrugljivo nazivali Gembolini. Čak je u martu 1935. raspustio parlament. Međutim, i sam Horti je bio svestan da nije pogodan trenutak za radikalnije mere, te je 30. marta 1935, otvarajući rad novog parlamenta, istakao da je za mađarsku državu posebno značajno jačanje »progresivnog konzervativizma«. Pošto su Mađarsku mirovni ugovori obavezivali na smanjenje vojnih snaga, Gembeš je forsirao osposobljavanje mladih kroz organizaciju Levente, ali i preko skautskog pokreta. Još kao ministar vojske 1931. želeo je da uvede obavezni vojni rok. To mu je uspelo tek 1935, kada se nezvanično u Mađarskoj služio dvogodišnji vojni rok. Jedna od važnih odlika njegove vladavine bila je i drastičan progon komunista, a među uhapšenima našao se i Janoš Kadar, budući predsednik mađarske države posle Drugog svetskog rata. Međutim, zanimljivo je da je baš u njegovo vreme, posle 1934, po nalogu Musolinija, došlo do uspostavljanja diplomatskih odnosa sa Sovjetskim Savezom. Gembeševa vlada došla je u ozbiljnu međunarodnu krizu posle ubistva jugoslovenskog kralja Aleksandra, u Marselju 9. oktobra 1934. Zajedničkog partnera u slabljenju prve jugoslovenske države Mađarska je našla u hrvatskom ustaškom pokretu. U Cirihu je već 24. jula 1933. zaključen sporazum između Ante Pavelića i Tibora Eharta, vođe mađarske Revizionističke lige, da se ne samo razbije Jugoslavija već i s istorijske scene ukloni srpski i jugoslovenski kralj Aleksandar. Naime, Mađarska je bila optužena za neposrednu umešanost u ubistvo kralja Aleksandra u Marselju, jer je, kao Musolinijev saveznik, podržavala hrvatski ustaški pokret i dozvolila obučavanje ustaša za terorističke akcije na Janka Pusti. Mada je ovaj poligon za obučavanje hrvatskih ustaša bio raspušten aprila 1934, istražni postupak protiv atentatora na jugoslovenskog kralja umnogome je teretio mađarsku državu. Jugoslovensko-mađarski odnosi zapali su u veliku krizu, a pod poseban represivan udar došla je mađarska nacionalna manjina u Jugoslaviji. Gembešev san o stvaranju totalitarnog sistema u Mađarskoj raspršio se onoga trenutka kada je, zbog bolesti, 14. maja 1936, morao da se povuče iz političkog života. Zamenjivao ga je ministar poljoprivrede Kalman Daranji, koji je smatran konzervativnim političarem. Šestoga oktobra 1936. Gembeš je umro, a novu vladu obrazovao je Daranji nedelju dana kasnije. Bila su to veoma složena i osetljiva vremena, pre svega zbog sve izraženijeg nemačkog ekspanzionizma i Hitlerovih nacionalističkih planova da svi Nemci žive u jednoj državi. Daranji je smatrao da se tim osnovnim težnjama i Mađarska mora pridružiti, naravno uz pomoć sve moćnijeg Trećeg rajha. Pored toga, isticao je da, ako 314
Mađarska želi da ostvari obnovu sentištvanske Ugarske, ona se mora pripremiti za nastupajući rat. U svome govoru u Đeru, 5. marta 1938, Daranji je istakao da njegova vlada pokreće, za naciju značajan, petogodišnji program koji uključuje i državno ulaganje od milijardu zlatnih penga za naoružanje. Mađarski parlament je 30. aprila prihvatio njegov predlog. U to vreme Hitler je diplomatskim pritiskom uspeo Rajhu da pripoji Austriju, a, zbog popustljivosti Velike Britanije i Francuske, otpočelo je razaranje versajskog sistema. Ova situacija veoma je podsticajno delovala i na mađarske najekstremnije snage, koje su smatrale da je, jedino uz savezništvo sa Hitlerom, moguće ispraviti »trijanonsku nepravdu«. Sve izraženija agresivnost totalitarnih sistema, koji su stvarani u Italiji i Nemačkoj, i ispitivanje odnosa snaga sa demokratskim državama, ali i Sovjetskim Savezom, našla je svoj ratni poligon u Španskom građanskom ratu. I mađarski komunisti i demokratski opredeljene snage pošle su 1936. da brane republikansku Španiju. Oko 1.200 Mađara borilo se protiv Franciska Franka, među njima i: Mate Zalka, Janoš Gal, Imre Meze, Imre Minih, Laslo Rajk, Mihalj Salvai i drugi. Više stotina Mađara položilo je svoje živote suprotstavljajući se fašizaciji Španije. Kalman Daranji, veoma pažljivo procenjujući međunarodnu situaciju, smatrao je da, ako želi Hitlerovu naklonost u ostvarivanju dalekosežnih ciljeva, mora radikalizovati jevrejsko pitanje. Međutim, u Mađarskoj je to bilo jedno od najosetljivijih pitanja, ne samo uoči već i u toku Drugog svetskog rata. Već maja 1938, posle donošenja antisemitskih zakona, grupa od šezdesetak mađarskih intelektualaca obratila se javnosti Apelom savesti, upozoravajući na svu tragičnost širenja antisemitizma. Među njima bili su: Bela Bartok, Jožef Darvaš, Noemi Ferenci, Žigmund Moric, Arpad Sakašić i Lajoš Zilahi. Kalman Daranji je 12. maja 1938. podneo ostavku i Horti je imenovao novog predsednika vlade. Smatrao je da je u tom trenutku za Mađarsku najpogodnija ličnost Bela Imredi. On je novu mađarsku vladu obrazovao 14. maja 1938. Njega su možda najbolje okarakterisali njegovi partijski istomišljenici i poznanici koji su ga nazivali mađarskim Savonarolom. Čitava 1938. godina protekla je u znaku očekivanja novih promena u Mađarskoj. Stranka strelastih krstova posebno je isticala da je »1938. godina naša«. U to raspoloženje uklapalo se i obeležavanje devetstogodišnjice od smrti kralja Stefana, osnivača mađarske države. U njegovoj prestonici Sekešfehervaru održana je svečana sednica Parlamenta, a u Budimpešti je na Dan svetog Stefana, 20. avgusta, održana procesija »svete desnice«, tj. balsamovane ruke ovog mađarskog kralja. Ne slučajno, te godine je održan i 34. euharistički kongres Rimokatoličke crkve. Pripremajući se da razbije Čehoslovačku, Hitler je avgusta 1938. u posetu pozvao Mikloša Hortija, Belu Imredija, Kalmana Kanju i ministra vojske Jenea Raca, zahtevajući od njih da daju garancije i podršku njegovim zahtevima da se Sudetska oblast pripoji Nemačkoj, a, ako bude potrebno, i da vojno intervenišu.
Na putu ka ratu Septembra 1938. Velika Britanija, Francuska, Italija i Nemačka potpisale su Minhenski sporazum. Nemačka je, iako poražena strana u Prvom svetskom ratu, za dvadesetak godina ponovo postala značajan činilac evropske politike. 315
Zemlje zapadne demokratije, pod Hitlerovim pritiskom, radi očuvanja evropskog mira, prihvatile su njegove zahteve da se Sudetska oblast, gde je živelo oko tri miliona Nemaca, pripoji Trećem rajhu. Bio je to početak ne samo raspada versajske Čehoslovačke već i saveza Male antante, što je u Mađarskoj sa zadovoljstvom pozdravljeno. Time je otpočelo ponovno prekrajanje političke karte Evrope. Posle Minhenskog sporazuma, 2. novembra 1938, došlo je do Prve bečke arbitraže kojom su rešavani granični problemi. Mađarska je tada vratila u svoje državnopravne okvire 11.927 km² teritorija izgubljenih Trijanonskim ugovorom, kao i gradove Košice, Užgorod i Munkačevo. Ovaj značajan spoljnopolitički uspeh Hortijevog režima ojačao je uverenje da se revizija granica može izvršiti i mirnim putem. U vreme Hitlerovih spoljnopolitičkih uspeha i sve izraženije nacionalsocijalističke propagande, nemačka manjina u Mađarskoj počinje da se organizuje. Dvadeset šestog novembra 1938. osnovan je Volksbund, koji je u svom programu imao, pre svega, kulturno i prosvetno organizovanje, ali je vremenom sve više prerastao u propagandnu i nacionalističku organizaciju. Na unutrašnjem planu, predsednik vlade Bela Imredi je pokušavao da nešto blaže pristupi rešavanju jevrejskog pitanja, mada je Nemačka to postavljala kao jedan od važnih uslova za podršku mađarskim revizionističkim zahtevima. Tako je čak i izrazitog antisemitu i predsednika Stranke strelastih krstova, Ferenca Salašija, osudio na trogodišnju robiju. Da bi potvrdila sve izraženije približavanje Nemačkoj, Mađarska je 13. januara 1939. pristupila Antikominterna paktu. Posle toga smenjen je Bele Imredi, koji je želeo da vlada mimo parlamenta. Po drugi put je, 16. februara, predsednik mađarske vlade postao grof Pal Teleki, rodom iz Erdelja i poznati geograf koji je objavio oko 150 naučnih radova i u svojoj struci bio veoma cenjen i izvan Mađarske. U maju 1939. na parlamentarnim izborima u Mađarskoj ogromnu većinu dobila je vladajuća Mađarska partija jedinstva. Od 260 mandata ona je dobila 183. Ograničenjem izbornog prava ona je uspela da izvojuje ovakvu pobedu, ali i uz podršku Legitimističke stranke koja je osvojila 1,5% mandata. Glavni uslovi za sticanje biračkog prava regulisani su izbornim zakonom iz 1938. koji je predviđao da pravo glasa imaju lica koja poslednjih šest godina stanuju u istom mestu, imaju najmanje deset godina mađarsko državljanstvo, s uspehom završenih šest razreda osnovne škole, 26 godina života (muškarci), odnosno 30 godina (žene). Prema ovako strogim kriterijumima, 1939. godine 2.760.000 mađarskih državljana imalo je prvo glasa. Iznenađujuće visok procenat glasova (23%) dobila je Stranka strelastih krstova, što je ukazivalo na to da ekstremističke snage u Mađarskoj sve više jačaju. Komentarišući ovu pojavu, grof Mihalj Karolji će u svojim memoarima zabeležiti: »Bila je to zastrašujuća pojava, a u tadašnjem državnom vrhu nije se moglo ni slutiti da će se, radi ispravljanja trijanonske nepravde, izgubiti i sama država.« Veliko iskušenje za Telekijevu vladu bio je napad Nemačke na Poljsku 1. septembra 1939. Hitler je od Mađarske zahtevao aktivnije učešće kao dokaz savezništva i zahvalnosti za podršku u ostvarenju revizionističkih ciljeva. Međutim, Teleki se pozivao na mađarsko-poljsko prijateljstvo. Čak je imao hrabrosti da odbije ultimatum da nemačke trupe u ratu mogu da pređu preko mađarske teritorije, a posle poljskog poraza prihvatio je oko 140.000 izbeglica. Mađarski parlament je decembra 1939. otpočeo raspravu o predloženom zakonu o odbrani domovine. Mađarskoj vladi, prema članu 2. predloženog zakona, data su široka ovlašćenja za proglašenje ratnog stanja. U to vreme, u određenom smislu, radikalizuje se 316
i odnos prema jevrejskom stanovništvu. Zakon iz 1938. odnosio se, pre svega, na inteligenciju, a sada je pod udar dolazio jevrejski finansijski kapital. Mada je posle nemačko-poljskog sukoba na pomolu bio svetski rat, Teleki je pokušavao diplomatskim akcijama da vrati Mađarskoj sve one teritorije koje je u Trijanonu izgubila. Za njega je od prvorazredne nacionalne važnosti bilo rešavanje erdeljskog pitanja. Veliki spoljnopolitički uspeh Teleki je postigao posle Druge bečke arbitraže, 30. avgusta 1940, kojom je severni deo Erdelja vraćen Mađarskoj. Na toj teritoriji od 43.104 km² živelo je oko 2,4 miliona stanovnika, od kojih je više od polovine bilo Mađara. Oko 200.000 Rumuna, zbog represivnih mera koje su primenile mađarske vlasti, napustilo je ovu teritoriju. Ništa blaži nisu bili ni Rumuni prema 400.000 Mađara na prostoru južno od razgraničenja, gde su takođe činjeni zločini, čime je u velikoj meri splašnjavalo euforično raspoloženje erdeljskih Mađara. Rumunsko-mađarski odnosi dovedeni su gotovo do ratnog stanja, koje je u velikoj meri podsticao i Hitler. Posle ovog spoljnopolitičkog uspeha Telekijeva vlada bila je suočena i sa jačanjem izrazito pronemački orijentisanih snaga, posebno u vojsci, čiji su najizrazitiji predstavnici bili načelnik generalštaba Henrih Vert, ministar odbrane Karolj Barta i general Laslo Deže, načelnik drugog odseka VKF-a. Najznačajniju ulogu sigurno je imao penzionisani general i mađarski ambasador u Berlinu Deme Stojai. Oktobra 1940. otpočela su i partijska previranja u Mađarskom parlamentu. Tada se iz vladajuće Mađarske partije jedinstva izdvojilo šesnaest germanofilskih poslanika, pod vođstvom Bele Imredija, koji su osnovali Partiju mađarske obnove (Magyar Megújhodás Pártja) i u svemu podržavali politiku saradnje sa Hitlerom. Dvadesetog novembra 1940. Mađarska je stavljena pred svršen čin. Svoju zahvalnost Hitleru za vraćene teritorije morala je da potvrdi pristupanjem Trojnom paktu. U dalekosežnim ciljevima vođenja evropskog rata Hitler je krajem 1940. godine podsticao i mađarsko-jugoslovensko zbliženje. Sporazum o večnom prijateljstvu ovih dveju država potpisali su 12. decembra 1940. grof Ištvan Čaki i Aleksandar CincarMarković. Njime su se obe strane obavezale na dobrosusedstvo i obostrano poverenje kao značajnu osnovu za trajniju saradnju u veoma osetljivim ratnim uslovima. Iako se posebno isticalo da je zajednički interes obe zemlje očuvanje mira u regionu, mađarska strana je isticala svoju preovlađujuću ulogu na podunavsko-balkanskom prostoru. Među revizionističkim snagama, koje su uoči rata sve više jačale među mađarskim stanovništvom, posebno u Bačkoj, ovaj sporazum izazvao je veliko razočaranje. Njihova želja da se pripoje i ovi prostori, gde je živelo većinsko mađarsko stanovništvo, posebno u Potisju i severozapadnim delovima Jugoslavije, tim sporazumom postala je manje realna, ali su naredni događaji, ipak, išli njima u prilog.
Privredni, društveni i kulturni život Smanjenje državne teritorije posle Prvog svetskog rata umnogome je uticalo i na ekonomske prilike. Ne samo da su izgubljeni znatni ekonomski resursi već je i tržište bilo veoma suženo. Svetska ekonomska kriza nesumnjivo je ostavila mnoge, pa i političke posledice u Mađarskoj, mada se ona u ovoj agrarnoj zemlji osetila nešto kasnije (1930/1931). Za veoma kratko vreme oko 600.000 ljudi postalo je višak radne snage u oblasti poljoprivredne proizvodnje. Posledice su bile vidne i u industriji. Industrijska
317
proizvodnja je pala za 40% do 80%, a zaposlenost u ovoj privrednoj grani bila je za 30% niža nego 1928. Nova mađarska država bila je prinuđena da se orijentiše na izvoz i pored toga što je imala mnoštvo unutrašnjih poteškoća i problema. Ono što je mogla da izvozi bili su uglavnom poljoprivredni viškovi, koje je, posle dolaska Hitlera na vlast, počela da preuzima Nemačka, sa ciljem da utiče na spoljnopolitičku orijentaciju Mađarske, vezujući je ekonomski za sebe. U cilju podsticanja mađarskog izvoza u Rajh, zaključen je i prvi nemačko-mađarski trgovinski ugovor 21. februara 1934. U to vreme je strani kapital odigrao važnu ulogu u obnavljanju mađarske privrede. Godine 1937. engleski kapital u Mađarskoj iznosio je 8,6%, švajcarski 21,4%, američki 10,2%, belgijski 3,7%, francuski samo 2,7%, češki 3,2%, holandski 5,2%, austrijski 16,5% i nemački 11,7%. Posle priključenja Austrije najznačajnije učešće imao je Treći rajh. Deoničarskog kapitala u kreditnim zavodima 1937. godine najviše je imala Velika Britanija 34,9%, Italija 17,8% Švajcarska 13,9%, SAD 6,6%, a zanimljivo je da je u to vreme Treći rajh učestvovao samo sa 0,32%. Usled ratnih razaranja mađarska industrijska proizvodnja je tek krajem dvadesetih godina uspela da dostigne predratni nivo. Posebna pažnja bila je usmerena na razvoj lake industrije. Broj radnika u tekstilnoj industriji je upetostručen, a jedna od važnih grana na koju se oslanjala mađarska država u izvoznoj orijentaciji ka evropskom tržištu bila je proizvodnja konzervirane hrane. Krajem dvadesetih godina u zapadnim delovima zemlje počela je intenzivnija eksploatacija i proizvodnja sirove nafte i boksita. Nemačka je posebno bila zainteresovana za proizvodnju aluminijuma, ulažući svoj kapital. U to vreme Mađarska je počela da izvozi i dizel lokomotive i teška transportna vozila. Udeo industrije u celokupnom nacionalnom dohotku između dva svetska rata iznosio je od 305 do 36%. Nacionalni dohodak po stanovniku uoči Drugog svetskog rata iznosio je 120 američkih dolara, čime se Mađarska svrstavala u red srednje razvijenih evropskih država. Industrijalizacija je postajala izraženija, ali je još uvek polovina mađarskog stanovništva živela od poljoprivrede. Društvena struktura je takođe bila specifična. Značajnu ulogu u ekonomskom, ali i političkom životu zemlje, imalo je oko 500 aristokratskih i veleposedničkih porodica, među kojima su bile: Žiči, Palavičini, Feštetič, Esterhazi, Karolji i druge. Veleposednici preko 200 katastarskih jutara činili su samo 0,3% svih posednika, a raspolagali su sa 43,11% ukupne zemljišne površine. U privrednom životu zemlje važnu ulogu imalo je i oko pedeset bankarskih porodica, od kojih su neke bile jevrejskog porekla. Pored ovog elitističkog sloja, bilo je i oko 12.000 porodica koje su pripadale takozvanom sitnom plemstvu. One su umnogome držale ključne pozicije u lokalnoj i državnoj upravi, vojsci i bile na značajnim političkim funkcijama. Ovaj društveni sloj podržavao je mnoge mere Hortijevog režima, ali je među njima bio znatan broj porodica jevrejskog porekla koje nisu blagonaklono gledale na politiku približavanja Trećem rajhu. Veliki broj stanovnika živeo je od zanatstva i trgovine. Bili su to predstavnici niže srednje klase u mađarskom društvu. Prema nekim procenama, njih je bilo oko 350.000. Međutim, vredno je istaći da je preko 60% zanatlija i trgovaca radilo bez pomoćne radne snage, tako da se na taj način problem nezaposlenosti nije mogao rešiti. U periodu između dva svetska rata zabeležen je srazmerno visok porast broja stanovnika. Tako je on 1920. godine iznosio 7.600.000, da bi 1938, uoči bečkih arbitraža 318
i vraćanja istorijskih teritorija Mađarskoj, iznosio 9.255.000. Od ukupnog broja stanovništva, u glavnom gradu Mađarske živelo je 16,6%, dok je u ostalim većim gradovima živelo još 19,7%, a na selu 63,7% Mađara. Najbrojniji društveni sloj bilo je seljaštvo. Njih oko 300.000 posedovalo je zemlju, dok se oko 200.000 nije moglo izdržavati od ono malo zemlje koju je posedovalo. U mnogo težem položaju bilo je oko 800.000 bezemljaša koji su nekakvu minimalnu egzistenciju tražili i nalazili na imanjima veleposednika kao sezonska radna snaga. Pored njih, najteže je živeo oko jedan milion pripadnika gradskog industrijskog proletarijata. Iako je Mađarska uglavnom bila agrarna država, nije mogla dovoljno da ulaže u intenzivniju proizvodnju. Možda najbolje o tome svedoči podatak da je u Mađarskoj 1924. bilo 1.189 traktora, u vreme ekonomske krize 6.800, a uoči Drugog svetskog rata samo 7.000. Mađarsko društvo između dva svetska rata odlikovala je velika socijalna raslojenost. Iako su feudalni odnosi bili ukinuti revolucionarne 1848/1849, nasleđe i tradicija imali su duboke korene. Posebno se to izražavalo u isticanju porekla, korišćenju plemićke titule i svih privilegija koje je ona nosila. Ovaj manje brojan sloj, u određenom smislu kastinski zatvoren, obeležavao je poseban način oslovljavanja, pozdravljanja, titulisanja, ali i uspostavljanja rodbinskih odnosa radi uvećanja svojih imanja. Razlika u mentalitetu između aristokratskog i narastajućeg bogatijeg srednjeg sloja i dalje je bila ogromna, a poreklo i prezime bili su mnogo značajniji od lične sposobnosti. Određene nasleđene šeme društvenih odnosa gotovo da su ostale nepromenjene. U mađarskom društvu postojalo je nepisano pravilo da je teško uzdići se u viši društveni sloj. Tako su sinovi najbogatijih seljaka eventualno mogli da postanu državni činovnici, ali samo ako su studirali poljoprivredne nauke; sinovi sitnoposedničkih seljačkih porodica mogli su da postanu učitelji, a bogatijih sveštenici; niži srednji sloj morao se zadovoljiti, u najboljem slučaju, eventualnim dobijanjem državne službe u pošti, na železnici, u žandarmeriji ili policiji (ova mesta nudila su, ne samo mogućnost napredovanja i bolju egzistenciju, već i državnu penziju). Između dva svetska rata, bez obzira na mnoge poteškoće kroz koje je prolazilo mađarsko društvo, došlo je do značajnih promena, posebno u načinu i stilu življenja. Uoči Drugog svetskog rata 40% Mađara živelo je u gradovima, a 71% koristilo je električnu energiju u svojim domovima. Vodovod i kanalizaciona mreža postojali su u dvadeset pet gradova, uglavnom samo u centralnim delovima. U Budimpešti, Miškolcu, Debrecinu i Pečuju značajno sredstvo javnog prevoza bio je električni tramvaj, a prvi semafori postavljeni su 1928. Taksi služba jedva da je postojala, mada je posebna atrakcija, ne samo u prestonici, bila vožnja fijakerom. Privatni automobili su bili retkost, a uoči rata bilo ih je oko 13.000. Zato se iz godine u godinu povećavao broj bicikala i motocikala. Velika pažnja poklanjala se odevanju, posebno u gradovima. Dok se na selu zadržao tradicionalan način odevanja negovanjem prekrasno vezene narodne nošnje, dotle se u gradovima osećao uticaj evropskih modnih trendova i pored određenih konzervativnih suprotstavljanja. Na ulicama većih gradova pojavljivali su se mladi sportski odeveni, a devojke su sve ređe nosile duge suknje i steznike, a sve češće haljine jednostavnijeg kroja. Do tada je gotovo bilo nezamislivo da se dama na ulici pojavi bez raskošnog šešira, a kamoli u pantalonama iznad članaka. U mađarskim prodavnicama, iz godine u godinu, bivalo je sve više kvalitetne robe. Od polovine tridesetih godina razvija se čitav lanac trgovačkih radnji firme Meinel. Prva velika robna kuća Korvin otvorena je 1926. godine, a pravu atrakciju za kupce 319
predstavljale su pokretne stepenice. Ona nije zaostajala za sličnim u Beču, Minhenu ili Berlinu. Budimpešta je od 1925. postala i centar međunarodnih godišnjih sajmova koji su bili stecište evropskog poslovnog sveta. Za građane, posebno glavnog grada, pojavili su se novi vidovi zabave. Za Božić 1922. otvorena je Budimpeštanska opera, koja je postala mesto okupljanja gradske elite. U mađarskom društvu se oduvek negovala lepa književnost. Intelektualni književni krug se početkom dvadesetih godina 20. veka okupljao oko časopisa Nyugat (Zapad), koji je izlazio od 1908. do 1941. Mnogi njegovi saradnici bili su na vrhuncu svog stvaralaštva, a možda je najpoznatiji među njima bio Moric Žigmund. Ovom krugu pripadali su i: Deže Kostolanji, Kalman Miksat, Mihalj Babič, Đula Krudi, Friđeš Karinti, Lajoš Nađ i drugi. Međutim, krajem dvadesetih godina pojavila se mlađa generacija, među kojima Atila Jožef, Laslo Nemet, Đula Ilješ, Lerinc Sabo i drugi. Tridesete godine u mađarskoj književnosti obeležava pojava novih pisaca, među kojima je najznačajniji bio Mikloš Radnoti, koji je, kao Jevrejin, za vreme Drugog svetskog rata radio u Borskom rudniku i doživeo tragičnu sudbinu 1944. godine. U to vreme stvarao je i pesnik koji se po mnogo čemu ravan Šandoru Petefiju i Endreu Adiju – Atila Jožef, za koga je prof. dr Sava Babić napisao u Istoriji mađarske civilizacije da se uzdigao sa društvenog dna do samog vrhunca poezije. »On je od svoje bede, kao od zrnca peska, ostvario biser. Možda je on poslednji pesnik koji je znao za celovitost i jedinstvo ukupnog sveta.« Mlađa generacija mađarskih pisaca smatrala je da je čak i Nyugat konzervativan časopis pa su pokretali svoje. Tako su, na primer, Atila Jožef, Pal Ignotuš, Ferenc Fejto i Zoltan Gašpar pokrenuli časopis Szép Szó (Lepa reč). Prvog decembra 1925. počeo je da emituje program Radio Budimpešta. Vredno je istaći da je prvih godina emitovanja na 10.000 stanovnika dolazio jedan radio-prijemnik, da bi se 1930. ovaj broj znatno povećao, tako da je na isti broj stanovnika dolazilo 43. U isto vreme taj broj je u Čehoslovačkoj iznosio 68, u Poljskoj 25, u Rumuniji 12, u Jugoslaviji 11, u Bugarskoj tri. Ubrzo je radio postao statusni, prestižni znak u Mađarskoj, tako da je uoči rata na hiljadu domaćinstava dolazilo 462 radio-prijemnika. Mađarska država u međuratnom periodu značajnu pažnju, posebno od početka tridesetih godina, poklanjala je i smanjenju broja nepismenih. Taj procenat sveden je na 15%, dok je u Jugoslaviji iznosio 45%, u Rumuniji 42%, u Bugarskoj 39%, a u zapadnim zemljama između tri i osam procenata. Mađarska javnost je s oduševljenjem pozdravila proizvodnju prvog nacionalnog zvučnog filma 29. aprila 1931, koji je proizvela filmska kuća Hunija. Do 1938. ona je uspela da snimi čak 132 mađarska filma različitog žanra. Veliku promenu u oblasti muzike unele su pojava gramofona i proizvodnja ploča, što je ozbiljno zapretilo da će izvorna mađarska ciganska muzika po lokalima i elitnim hotelskim restoranima biti potisnuta. Međutim, sve više evropskih turista masovno je dolazilo u Mađarsku da sluša baš tu muziku, uz dobro jelo i kvalitetno vino. Godišnji broj stranih turista dvadesetih godina bio je oko 50.000, da bi se krajem tridesetih godina učetvorostručio. U oblasti turizma znatna sredstva ulagana su u uređenje jezera Balaton, ali i drugih mesta koja su postajala važni centri, posebno banjskog turizma. Mađarska država veliku pažnju poklanjala je i sportu i rekreativnim aktivnostima. Pored belih sportova, tenisa, mačevanja i jedrenja, koji su bili rezervisani za viši sloj društva, sve popularniji je postajao fudbal. Među navijačima najpoznatija dva kluba »Ferencvaroša« i »Mađarskog sportskog kluba« (MTK) dolazilo je do posebnog 320
suparništva, ali i polarizacije. Dok je prvi privlačio nižu klasu i proletarijat, dotle je drugi imao masovnu podršku srednje klase i, naročito, jevrejskih krugova sa znatnim kapitalom, sve dok nije bio zabranjen. I pored toga što je mađarsko društvo iz godine u godinu beležilo napredak u mnogim oblastima privrednog i društvenog života, ono je bilo suočeno sa problemom masovnijeg iseljavanja. Prve veće seobe počele su posle ugušenja buržoaskodemokratske i, posebno, boljševičke revolucije. Podsticaj iseljavanju dala je i svetska ekonomska kriza kada je, zbog velike nezaposlenosti, mnoštvo radnika, posebno rudara, posao potražilo u Francuskoj i Belgiji. Međutim, obećana zemlja za Mađare dvadesetih godina 20. veka bila je Amerika, gde se, u to vreme, iselilo oko 30.000 ekonomskih emigranata. Iz više razloga iz Mađarske se iselio i znatan broj intelektualaca koji su svoju naučnu i umetničku karijeru stvarali širom sveta. Među njima bili su: sociolozi Karl Manhajm i Karolj Polanji, estetičar i teoretičar umetnosti Arnold Hauzer, ekonomista Jene Varga, matematičari Dieneš Pal i Janoš Nojman, čuveni fizičari Edvar Teler, Silard Leo i Eugen Vigner. Značajnu naučnu karijeru u SAD-u ostvario je i atomski fizičar Silard Leo, a među atomskim istraživačima, pored engleskog, u Americi se najčešće govorio mađarski jezik. Pravu afirmaciju i filmsku karijeru napravio je u Velikoj Britaniji Šandor Korda, a Bela Balaž postao je čuveni estetičar filma. Razni umetnici svoje najbolje stvaralačke godine proveli su izvan svoje domovine: slikari Laslo Moholi Nađ i Bela Uic, vajari Jožef Čaki i Laslo Mesaroš, poznati pozorišni reditelj Ferenc Molnar i čuveni violinista Endre Gertler. Pored dva značajna političara koji su odmah posle Prvog svetskog rata napustili Mađarsku (Mihalj Karolji je otišao u Francusku, a Oskar Jasi u SAD), uoči Drugog svetskog rata domovinu je, 1940. godine, napustio i čuveni kompozitor Bela Bartok, nastavljajući da komponuje u Njujorku. Koliko je bilo rasipanje mađarskih duhovnih i intelektualnih snaga u čitavom 20. veku možda najbolje svedoči podatak da je ova država dala čak dvanaest nobelovaca (Filep Lenard, Robert Baranj, Rihard Žigmondi, Đerđ Heveši, Đerđ Bekeši, Jene Vigner, Deneš Gabor, Janoš Polanji, Eli Vizel, Đerđ Olah, Janoš Haršanji). Izuzetak je bio Albert Sent-Đerđi, poznati biohemičar, koji je, vrativši se u zemlju 1927. godine na poziv ministra prosvete, radio na Segedinskom univerzitetu i tu stekao svetsku slavu, dobivši Nobelovu nagradu 1937. za otkriće vitamina C i njegove uloge u biološkim oksidacijama. Međutim, i njega će sustići sudbina ponovnog emigranta, jer je Mađarsku morao napustiti 1947.
Učešće Mađarske u Drugom svetskom ratu Od napada na Jugoslaviju do katastrofe Druge armije na Donu U vreme nemačkog pritiska da i Jugoslavija pristupi Trojnom paktu, mađarski poslanik u Berlinu Deme Stojai obavestio je 17. marta 1941. Hitlera da Mađarska ne odustaje od svojih revizionističkih ciljeva prema jugoslovenskim teritorijama koje su nekada bile u sastavu Mađarske, bez obzira, što je Kraljevina Jugoslavija nagoveštavala promenu u spoljnopolitičkoj orijentaciji. Posle jugoslovenskog pristupanja Trojnom paktu 25. marta 1941. i demonstracija 27. marta, Hitler je odlučio da još jednu versajsku tvorevinu razbije. Radi usklađivanja 321
zajedničkih akcija u napadu na Jugoslaviju, Budimpeštu je 30. marta 1941. posetio Fridrih fon Paulus, koji je sa Henrihom Vertom detaljno razradio mađarske obaveze ostvarivanju Hitlerovog Plana 25. Kako su tekli njihovi razgovori najbolje svedoči Paulusova opaska »da su se oni odvijali bez ikakvih poteškoća i na obostrano zadovoljstvo«. U skladu sa zaključcima i preuzetim obavezama, Mađarska je početkom aprila otpočela sa delimičnom mobilizacijom svojih trupa – Četvrtog pešadijskog i Petog segedinskog korpusa, odnosno pograničnih jedinica grupisanih blizu jugoslovenskomađarske granice. Već 1. aprila u 17 časova u Budimpešti je sazvan Vrhovni savet odbrane. Prisutni su bili, pored regenta Hortija i grofa Pala Telekija, još i: ministar spoljnih poslova Laslo Bardoši, ministar unutrašnjih poslova Ferenc Keresteš Fišer, ministar trgovine i privrede dr Jožef Varga, ministar za snabdevanje dr Deže Laki, ministar finansija dr Lajoš Remenji Šneler, ministar pravde dr Laslo Radočai, ministar za poljoprivredu baron dr Danijel Banfi, ministar vera i prosvete dr Balint Homan, načelnik generalštaba genaral-pukovnik Henrih Vert, ministar odbrane Karolj Barta i generalni sekretar Vrhovnog saveta odbrane Antal Narai. Prvi se za reč javio kraljevski ministar za spoljne poslove Laslo Bardoši. On je istakao da je nacionalni interes zaštita mađarske nacionalne manjine u Jugoslaviji, ali da Sporazum o večnom prijateljstvu obavezuje Mađarsku na diplomatsku obazrivost i da se, sve do trenutka dok postoji jugoslovenska država, Mađarska mora uzdržati od agresivnijeg istupanja. Smatrao je da će, u slučaju raspada Kraljevine Jugoslavije, Mađarska imati međunarodno pokriće za vraćanje teritorija izgubljenih posle Prvog svetskog rata. Isticao je, ako dođe do pobede zapadnih sila, da će Mađarska doći u još težu situaciju nego što je bila prilikom potpisivanja Trijanonskog mirovnog ugovora. On je tada upozoravao i na ne malu zainteresovanost Sovjetskog Saveza za područje Balkana, posebno jugoslovensko, što bi svakako uticalo i na zbivanja vezana za mađarske državne interese. Ostali ministri upozoravali su na razne opasnosti od ulaska Mađarske u rat, ali je Balint Homan posebno naglašavao da će Mađarska morati da se nađe pred dilemom – da li da bude uz Treći rajh ili uz Sovjetski Savez. Ovo njegovo mišljenje podržao je Henrih Vert, podsećajući na opominjujuće pismo Adolfa Hitlera u kojem se zahtevalo aktivnije učešće Mađarske u narednim događanjima i predlagala odlučnija vojna akcija. Predsednik vlade Teleki upozoravao je na snagu britanske imperije i da se svaki naredni korak mađarske diplomatije mora dobro promisliti, pre svega prema Jugoslaviji, posebno prema Delvideku (južnim krajevima). Regent Horti je u određenom smislu podržao Telekija, ali je predložio da se načelnik generalštaba i predsednik vlade ipak sporazumeju u pogledu broja vojnih jedinica koje se stavljaju u stanje pripravnosti. U to vreme Horti se, preko mađarskog poslanika u Londonu Đerđa Barce, posebno interesovao kakve bi bile reakcije ako bi Mađarska uzela učešće u raskomadavanju Jugoslavije. Barca je preneo britanski stav da, ako Mađarska dozvoli nemačkim vojnim jedinicama prelaz preko svoje teritorije, Engleska će prekinuti diplomatske odnose, a ako napadne Jugoslaviju, objaviće joj rat. Našavši se u bezizlaznoj situaciji, predsednik vlade Pal Teleki izvršio je 3. aprila 1941. samoubistvo pod nedovoljno razjašnjenim okolnostima. Mada je i sam bio tvorac mađarske spoljne politike u predvečerje Drugog svetskog rata, shvatio je da njegovi planovi integracije balkansko-podunavskog prostora podsticanjem jugoslovenskomađarskog prijateljstva gube značaj. Bilo je teško opredeliti se između Londona i Berlina. U svom oproštajnom pismu Hortiju, između ostalog, napisao je: »Mađarska je pogazila reč o večnom prijateljstvu sa Jugoslavijom iz kukavičluka. Stali smo na stranu 322
nitkova, bićemo lešinari – najprljavija nacija. Nisam te sprečio, kriv sam.« Njegovo žrtvovanje bilo je uzaludno, jer su već sutradan nemačke trupe ušle u Budimpeštu i odatle krenule u pohod na Jugoslaviju i Grčku. Nemački poslanik u Budimpešti Oto Ermansdorf je tada u svojim izveštajima Berlinu javljao da levičarski krugovi u Mađarskoj žele da prikažu Telekijevo samoubistvo kao njegov revolt protiv neumerenih nemačkih zahteva koji, pre svega, ugrožavaju mađarski suverenitet. Takođe je zabeležio da »Mađari i suviše respektuju Srbe, da puno pažnje poklanjaju obavezama iz Sporazuma o večnom prijateljstvu, da je zbog toga mađarski vojnik sada nedovoljno psihički pripremljen da tako brzo napadne Jugoslaviju, te da će Mađarska ući u rat samo u slučaju ako se jugoslovenska država raspadne«. O Telekijevom samoubistvu Horti je obavestio i Hitlera i Musolinija. Objašnjavajući im motive, pored onih koje je Teleki naveo u oproštajnom pismu, isticao je da je on smatrao da Mađarskoj preti opasnost od Rusa i Rumuna, te da treba štedeti ljudske i materijalne snage. Horti je svojim saveznicima pisao da je grof Teleki »postao žrtva duševnog konflikta, griže savesti, koju oseća ceo mađarski narod«. Novi predsednik vlade postao je Laslo Bardoši. Mađarska kao država nije neposredno učestvovala u napadu na Jugoslaviju 6. aprila 1941. Posle 10. aprila, kada je u Zagrebu proglašena Nezavisna Država Hrvatska, mađarska vlada je smatrala da jugoslovenska država više ne postoji. Sa velikim zadovoljstvom je pozdravila proglašenje nove hrvatske države, uz blagoslov Trećeg rajha, mada je bila svesna da će sa njom imati problema oko teritorijalnog razgraničenja. Mađarski konzul u Zagrebu Laslo Bartok požurio je 14. aprila da u Karlovcu dočeka i pozdravi Antu Pavelića, ali i da objasni namere svoje vlade, ne samo u vezi sa razgraničenjem sa NDH već i sa zahtevima Mađarske da joj se, kao u prošlosti, ustupi Rijeka kao slobodna luka. Takođe, bilo je i reči o Međumurju, na koje su obe strane polagale istorijsko pravo. Mađarska je NDH zvanično priznala 22. aprila podizanjem konzularnog predstavništva na nivo poslanstva, dolaskom viteza Ferenca Marošija 3. juna 1941. u glavni grad NDH i predajom akreditiva, sutradan, Anti Paveliću. Desetog aprila, posle proglašenja NDH, održana je vanredna sednica mađarske vlade na koju su pozvani i načelnik generalštaba Henrih Vert i načelnik vojne kancelarije Mikloša Hortija Lajoš Keresteš Fišer, što je značilo da će se raspravljati o vojnim pitanjima i učešću Mađarske u ratu. Laslo Bardoši je obavestio članove vlade da formiranjem NDH Mađarsku više ne obavezuje Sporazum o prijateljstvu sa Jugoslavijom iz decembra 1940. Posebno je isticano da je jugoslovenska strana prva prekršila Sporazum bombardujući Segedin i Pečuj. Desetog aprila upućen je i proglas mađarskom narodu s objašnjenjem zašto mađarska država namerava da uđe u rat. Opravdanje je nađeno u tome da je Mađarska, u složenoj situaciji koja je nastala posle odbijanja Jugoslavije da pristupi Trojnom paktu, a prilikom njenog raspada, u moralnoj obavezi da zaštiti Mađare koji žive u Jugoslaviji. I u ovom proglasu Mikloš Horti je isticao da mađarska država, a posebno predstojeća vojna akcija, nije usmerena protiv srpskog naroda. Na kraju ovog proglasa regent Horti izdao je naređenje svojim honvedima da krenu ka južnim hiljadugodišnjim granicama. Vojne akcije protiv Jugoslavije otpočele su u jutarnjim časovima 11. aprila. Mađarska je u ratu sa Jugoslavijom mobilisala oko 365.000 vojnika, dok je u samom napadu učestvovalo 80.000 honveda. Njen operativni plan ratnih dejstava u potpunosti je bio usaglašen sa nemačkim i italijanskim rasparčavanjem prve jugoslovenske države. U akciji vraćanja jugoslovenskih teritorija koje su Mađarskoj oduzete Trijanonskim 323
mirovnim ugovorom, učestvovala je Treća (Južna) armija kojom je komandovao Elemer Novak Gorondi. Napad je izvršen u četiri pravca: prvi prema Baranji, drugi prema Novom Sadu, treći prema Subotici i srednjoj Bačkoj, a posebno je trebalo da bude značajna vojna akcija u banatskom Potisju. Na prostoru Bačke nije bilo snažnijeg otpora jugoslovenske vojske, osim jednog incidenta kod Srbobrana, koji je poslužio Mađarima kao povod za surov drastičniji obračun sa kolonizovanim srpskim stanovništvom oko sela Siriga. Naime, mađarske vlasti želele su od prvog dana da vrate etničku sliku od pre 1918. godine. U kratkotrajnom Aprilskom ratu stradalo je oko 3.000 jugoslovenskih državljana, ali je pripremljeno i plansko proterivanje srpskih kolonista naseljenih posle Prvog svetskog rata, a na njihovo mesto naseljeno je oko 15.000 mađarske seoske sirotinje iz Bukovine. U napadu Mađarske na Jugoslaviju posebno je značajan bio Banat. Mađarska je želela da ovaj rat iskoristi da i ovo područje vrati, ali je i Rumunija imala iste težnje. Mada su mađarske vojne jedinice prešle 11. aprila Tisu i trijumfalno ušle u Novi Kneževac, Padej i Novi Bečej, Hitler nije želeo u tom trenutku da otvara pitanje Banata. Obećavao ga je i Mađarima i Rumunima, a rešenje je našao u tome da on u vreme rata bude pod upravom domaćih Nemaca, i to u sastavu Nedićeve Srbije. U kratkotrajnom Aprilskom ratu, prema nekim podacima, poginulo je preko stotinu mađarskih vojnika, mada su vlasti taj broj dvostruko umanjivale, jer su želele da predstave da je i ovom prilikom Mađarska uspela mirnim putem da vrati teritorije koje je izgubila Trijanonskim ugovorom. Završetkom ovog rata mađarske vlasti su nastojale da što pre uspostave efikasan politički sistem na vraćenoj teritoriji. Ne samo da se od prvih dana otpočelo sa denacionalizacijom Bačke već je uvedena i vojna uprava, s osnovnim ciljem da se ovaj prostor pacifikuje. Smatralo se da postoji stalna opasnost od akcija srpskih četnika, komunista i judeoboljševika. Zadatak joj je bio i da ove krajeve uključi u celokupan društveni, politički i ekonomski život mađarske države. Ratom protiv Jugoslavije Mađarska je vratila teritoriju od ukupno 11.601 km², čime je broj stanovnika uvećan za oko milion, od kojih: 301.000 Mađara, 243.000 Srba, 220.000 Hrvata, 197.000 Nemaca, 80.000 Slovenaca, 40.000 Slovaka, 15.000 Rusina i 15.000 Jevreja. Bečkim arbitražama i ratom protiv prve jugoslovenske države Mađarska je gotovo dvostruko uvećala svoju teritoriju u odnosu na uspostavljene trijanonske granice. Vezivanjem za Treći rajh mađarska država je sada imala oko četrnaest miliona stanovnika i teritoriju od 173.000 km². Posle vojne akcije Mađarske protiv Jugoslavije zapadne sile nisu Mađarskoj objavile rat, ali su sa njom prekinule diplomatske odnose. Još uvek su smatrale da preko Mađarske mogu ostvariti veći uticaj u ovom delu Podunavlja. U nemačkim pripremama za napad na Sovjetski Savez Mađarska je imala značajnu ulogu. Iskreno savezništvo sa Trećom rajhom trebala je da dokaže što većim vojnim angažovanjem na istočnom ratištu u borbi protiv boljševizma. Načelnik generalštaba Henrih Vert je 14. juna 1941. uputio jedan memorandum Bardošiju u kojem je zahtevao od predsednika vlade da i Mađarska otpočne s ozbiljnijim pripremama za podršku Hitleru u ratu protiv Sovjetskog Saveza. Pozivao se na to da je ovaj rat posebno značajan za mađarske nacionalne interese, jer će u njemu posebnu ulogu imati i Rumunija koja bi time bila u određenoj prednosti prilikom prekrajanja granica nove Evrope. Ribentrop je 16. juna savetovao Mađarima da pojačaju svoje vojne snage prema ruskoj granici, ali 324
Mađarima nije saopštio datum napada. Nemačka strana nije zahtevala neposrednije učešće Mađarske u pohodu na Rusiju, jer se procenjivalo da su nemačke vojne snage dovoljne da u munjevitom ratu poraze Sovjete. Rat između Nemačke i Sovjetskog Saveza počeo je 22. juna 1941. Već sledećeg dana Mađarska je prekinula diplomatske odnose sa SSSR-om, a Horti je izjavio da je na ovaj trenutak čekao dvadeset dve godine. Inscenirano je bombardovanje Košica 27. juna, koje su izveli mađarski piloti nemačkim avionima sa sovjetskim oznakama. Istoga dana Mađarska je objavila rat Sovjetskom Savezu. U početnim akcijama u ratu protiv Sovjetskog Saveza učestvovalo je oko 45.000 mađarskih vojnika u formaciji koja je nazvana »Karpatska grupa«, da bi se iz nje u julu izdvojila »Brza divizija« koja je bila pod neposrednom nemačkom komandom. Ova mađarska vojna formacija je do kraja 1941. imala znatne gubitke na Istočnom frontu. Ne samo da je svaki deseti vojnik poginuo, a svaki treći ranjen, već je uništeno i 80% vojne opreme. Iz tih razloga Nemci su ovu diviziju, posle neslavnog ratovanja, 4. decembra morali da vrate u Mađarsku. Bio je to samo početak neslavnog i tragičnog ratovanja Hortijeve Mađarske na Istočnom frontu. Ustanak jugoslovenskih komunista na prostoru Bačke posle napada Nemačke na Sovjetski Savez brzo je ugušen. Naime, mađarske vojne vlasti imale su veliko iskustvo u borbi protiv komunista još iz vremena ugušenja Mađarske Sovjetske Republike. U prvoj fazi rata Nemačke sa Sovjetskim Savezom Mađarska nije imala većeg učešća ali, kada su nastupile poteškoće u zimu 1941, Hitlerovi zahtevi da Mađarska pošalje što veću vojnu silu na Istočni front bili su sve učestaliji. Osmog i devetog septembra 1941. Horti se sastao sa Hitlerom radi dogovora o učešću Mađarske u ratu na Istoku. Ni ovoga puta nije zaboravio da Hitleru skrene pažnju da mu je uoči rata obećao Banat. Hitler mu je ponovio da je stav iz sredine aprila 1941. neizmenjen, da će ovo pitanje biti rešeno posle pobede Rajha i da su za Nemačku, Rumuniju i Mađarsku u tom trenutku mnogo značajniji zajedničko angažovanje u ratu i pobeda nad boljševizmom. Nemački pritisci na Hortija da pošalje što više mađarskih vojnika na Istočni front pojačani su posle zaustavljanja nemačkih vojnih snaga kod Moskve. Radi toga je u Budimpešti boravio, između 6. i 10. januara 1942, nemački ministar spoljnih poslova Joakim fon Ribentrop. Horti je pokušavao da ga uveri da Mađarska ima velikih problema s uspostavljanjem mira u južnim krajevima, gde je, navodno, izbio narodni ustanak Srba i Jevreja i da su znatnije vojne snage potrebne za rešenje ovog problema. Naime, jedan bezazleni vojni okršaj Šajkaškog partizanskog odreda sa mađarskom žandarmerijom poslužio je kao povod za masovnu raciju u šajkaškim selima, gde su najviše stradali Čurug i Žabalj. Oko 2.500 ubijenih srpskih žitelja Šajkaške nije bilo dovoljno kao argument za nemačku stranu da je u Mađarskoj izbio oružani ustanak i da su njene vojne snage potrebne za smirivanje krajeva gde žive Srbi. Racija je proširena i na Novi Sad, koji je smatran centrom komunista. Ovoga puta Hitler je zahtevao od Hortija izraženiji antisemitizam. U novosadskim tragičnim događajima od 20. do 23. januara stradalo je preko 1.200 Novosađana, od kojih je bilo preko 800 Jevreja. Do kraja januara racijom je bio obuhvaćen i Stari Bečej, gde je stradalo preko stotinu, uglavnom viđenijih Srba i Jevreja. U ovim tragičnim događajima stradalo je oko 4.000 ljudi. Ovo »uspostavljanje mira« u južnoj Bačkoj, iako je u izvesnom smislu uspelo da parališe otpor okupaciji, nije pomoglo Hortiju da umanji Hitlerov zahtev da se 150.000 mađarskih honveda pošalje na Istočni front. Međutim, ovi tragični događaji umnogome će otežati mađarski položaj kod 325
članica Antihitlerovske koalicije i njenu sudbinu od vremena kada je Nemačka otpočela da gubi rat početkom 1943. godine. Istina, već od februara 1942. u Mađarskoj se javljaju demokratski orijentisani pojedinci i grupe koji su pokušavali da javnost upozore na svu pogubnost daljeg vezivanja za Treći rajh. Posebno od jeseni 1942. godine na Zapadu počinju da se organizuju snage koje deluju u pravcu stvaranja demokratske Mađarske, upozoravajući da će vezivanje Hortija za Hitlera dovesti do teških posledica posle rata. Na njihovom čelu bio je Tibor Ekart, jedan od lidera Stranke malih posednika. On je uspeo da utiče na svog partijskog druga, poslanika u Mađarskom parlamentu Endre Bajči Žilinskog, da još 5. avgusta 1942. uputi memorandum Bardošiju da bi, radi sudbine države, bilo oportuno mađarske trupe povući s Istočnog fronta. Da bi se u izvesnom smislu suzbile probritanske snage u Mađarskoj, 7. septembra 1942. za načelnika generalštaba imenovan je general Ferenc Sombathelji, dotadašnji komandant mađarskog korpusa na Istočnom frontu. Teškoće koje su nastale u munjevitom ratu na Istoku pojačavale su nemački pritisak na Mađarsku. Pored vojnog, povećani su i zahtevi za većim ekonomskim učešćem. Mađarska je obećala Rajhu da će povećati isporuku aluminijuma sa 150 na 250 tona godišnje i pšenice u količini od 146.000 tona, na račun žetve iz 1941. godine. Početkom 1942. godine od poverenika za privredu na jugoistoku Augusta Klodijusa zatraženo je da izvrši procenu moguće mađarske ekonomske pomoći Rajhu u ratu na Istoku. Na osnovu njegovih poverljivih informacija, od Mađarske je zatraženo povećanje proizvodnje i isporuke nafte sa 60.000 na 80.000 tona godišnje i da poveća proizvodnju hrane za potrebe nemačke vojske. U Budimpešti je 16. i 17. januara održan sastanak mađarskih i nemačkih privrednika o većem ulaganju nemačkog kapitala u naftnu industriju, naročito u istraživačke radove, jer je zajednička procena bila da u Mađarskoj postoje znatno veće rezerve nego što se eksploatišu. Na Mađarsku je vršen i pritisak da poveća izvoz pšenice u Rajh i Italiju sa ranije ugovorenih 270.000 tona za još dodatnih 23.000 tona, zatim 200.000 tona kukuruza, 34.500 tona semenskog kukuruza i 15.000 tona šećera. Od 14. do 23. aprila 1942. održana je u Berlinu 22. sednica Nemačko-mađarskog komiteta i potpisan je protokol o izvozu potrebnih sirovina iz Mađarske u Rajh u vrednosti od 150 miliona rajhs maraka na ime odobrenih kredita mađarske vlade. Krajem aprila i početkom maja 1942. održani su u Beču i pregovori o saradnji u oblasti industrije. Mađarska je opet bila u podređenom položaju. Klirinška razmena, uz nerealan kurs valuta, neusklađenost realnih cena proizvoda, fiktivno ulaganje i kreditiranje mađarskih preduzeća, plaćanje robe kreditnim čekovima, predstavljali su određeni vid ekonomske eksploatacije, a Mađarska je morala da plaća danak nemačkom savezništvu. Ekonomski pritisak Nemačke ipak je manje tragično doživljavan u odnosu na to da je hortijevska Mađarska, iako suverena država, morala da poveća svoje vojne snage na Istočnom frontu. Od nje se zahtevalo da pošalje na Staljingrad oko 260.000 vojnika i oko 30.000 mađarskih folksdojčera. U Mađarskom parlamentu je, posle tragičnih događaja u južnoj Bačkoj, 19. februara 1942. za zamenika regenta izabran Ištvan Horti, stariji sin Mikloša Hortija. Istoga dana nemački poslanik Ditrih fon Jagov je javio Berlinu da je Ištvan probritanski orijentisan, da se često javno izjašnjava protiv nacionalsocijalističkih ideja i da je naklonjen Jevrejima. I u Mađarskoj su reakcije na ovaj izbor bile različite. Laslo Bardoši 326
je podneo ostavku 9. marta 1942, a na njegovo mesto imenovan je Mikloš Kalai. On je pokušavao da nastavi generalnu državnu politiku oslonca na Treći rajh. Sa Hitlerom se sastao 7. i 8. juna 1942. Hitler je i ovoga puta ultimativno tražio od Mađarske veće vojno i ekonomsko učešće u ratu protiv boljševizma. Takođe je insistirao da se rumunskomađarski sukob oko Erdelja i Banata odloži za kasnija vremena. Mađarska strana je upozoravala da se Rumuni veoma loše odnose prema tamošnjem mađarskom stanovništvu. Ovaj sukob se još više zaoštrio jula 1942. Čak je postojala i opasnost izbijanja rata između ovih dveju država. Mađarska je imala žito koje je bilo neophodno Nemačkoj, a Rumunija naftu, čime je mogla da pridobije Hitlerovu naklonost. U cilju smirivanja mađarsko-rumunskog teritorijalnog razgraničenja, Ribentrop je, 22. septembra 1942, razgovarao s Antoaneskuom, pokušavajući da smiri veliku zategnutost i netrpeljivost. Mađarsku javnost veoma je potresla tragična smrt Hortijevog sina Ištvana. Pod nedovoljno razjašnjenim okolnostima, on je poginuo na Istočnom frontu. Izgubio je život na najveći mađarski državni praznik, 20. avgusta 1942, kao pilot mađarskog vazduhoplovstva. Prema nemačkoj verziji, on je poginuo zbog preterane upotrebe alkohola, dok je po zvaničnoj, on hrabro poginuo boreći se protiv boljševizma. U to vreme se pričalo da je Hortijev mlađi sin uklonjen s istorijske scene, kako Mikloš Horti ne bi mogao da osnuje novu mađarsku dinastiju. Međutim, činjenica je da se nemačkoj strani nije dopadao sve izrazitiji antiratni i probritanski stav zamenika regenta. Još početkom 1942, pošto su Nemci zaustavljeni kod Moskve, i mađarski komunisti, mada malobrojni, otpočeli su sa manjim akcijama. Prvog februara, u ilegalnim uslovima, izašao je i prvi broj Slobodnog naroda. Odmah je usledio surov obračun sa mađarskim komunistima. Njih stotinak je uhapšeno, među kojima i Ferenc Roža, urednik Slobodnog naroda, a Zoltan Šonherc je pogubljen 9. oktobra 1942. Mađarsko ratovanje, kao posledica vezivanja za Hitlerovo preuređenje Evrope, imalo je najtragičnije posledice u borbama na Istočnom frontu kod Voronježa i na Donu. Druga armija, koja je imala oko 200.000 vojnika, ratujući po žestokoj zimi, držeći veliku dužinu fronta, bila je izložena snažnim udarima Crvene armije, koja je otpočela napad 12. januara 1943. Od ukupnog broja mađarskih vojnika koji su učestvovali u tim borbama, više od trećine ih je poginulo, trećina je zarobljena, a trećina se vratila kući, uglavnom kao ranjenici. I Nemačka je platila danak svom ratovanju. Do marta 1943. ona je na ovom ratištu izgubila oko 970.000 vojnika i oficira.
Kalaijeva politika »klackalice« Katastrofalan poraz mađarske Druge armije kod Voronježa i na Donu, ali i kasniji razvoj događaja na evropskim i svetskim ratištima, doveli su do izvesnog otrežnjenja i razočaranja u ratno savezništvo sa Hitlerom. Postojalo je sve jasnije da se uz pomoć nemačkog totalitarizma neće moći ostvariti san o obnovi sentištvanske Ugarske. Režim je, posle određenih akcija mađarskih komunista, otpočeo s odmazdama, što je nateralo Arpada Sakašića, predstavnika levog krila Socijaldemokratske partije Mađarske, da posreduje kod članova Komunističke partije Mađarske da se akcije prekinu. Centralni komitet Komunističke partije Mađarske je 15. maja 1943. doneo odluku da obustavi akcije i, zbog složenih okolnosti za delovanje, da do daljeg raspusti Komunističku partiju na prostoru mađarske države. U to vreme u zemlji se nalazilo samo sedamdesetak njenih članova. Otpočelo se sa drugim vidovima delovanja, a posebno je 327
bilo značajno osnivanje Partije mira, koja je imala zadatak da kao legalna radnička politička grupacija okupi levo orijentisane građanske političare. Međutim, Hortijev režim se odlučno suprotstavljao svakoj organizovanijoj akciji. Nasuprot jačanju probritanskih snaga, u Mađarskoj se sve više ističu, od marta 1943, ekstremnije pronacističke orijentisane političke grupacije, mada su, u to vreme, pristalice Bele Imredija i Ferenca Salašija bile malobrojne. Mađarske vlasti su pokušavale donekle da spreče aktivnost pronacističkih snaga u zemlji, ali je Mađarska sve više morala da plaća ceh zbog savezništva sa Hitlerom. I među najekstremnijim mađarskim grupacijama dolazilo je u toku rata do razdora. Već 24. septembra 1941. jedna grupa mađarskih poslanika, sa grofom Fidelom Palfijem na čelu, napustila je Stranku strelastih krstova i osnovala tzv. Nacionalsocijalistički partijski savez mađarskog preporoda (Magyar Megújhodás Nemzetisocialista Pártszövetség). Oni su zahtevali da se jevrejsko pitanje konačno reši i da se raspusti parlament. Vezenmajer je obaveštavao Hitlera da, i pored toga, u Mađarskoj nema sigurnih političkih snaga na koje se može osloniti i da se veoma ozbiljno moraju razmotriti Kalaijeva politika »klackalice« i kolebanja između Berlina i Londona. Hitler je sve više gubio poverenje u Hortijevo iskreno savezništvo i pozvao ga je 16. i 17. aprila 1943. u Klajshajm da ga ukori što mu predsednik vlade igra dvostruku igru. Horti se pravdao da Kalai to čini kako bi Britance odvratio od bombardovanja vitalnih industrijskih objekata koji su potrebni Rajhu. Hitler je upozoravao Hortija da ne voli da ima oko sebe lažne prijatelje, što je regenta iznenadilo i uvredilo jer je po godinama i činu bio stariji od Hitlera. Ni Horti nije ostao dužan Hitleru, protestujući zbog veoma lošeg i nekorektnog ponašanja nemačkih oficira prema mađarskim u vreme bitke kod Voronježa. Iako su razgovori protekli u veoma napetoj atmosferi, složili su se da im je zajednički pravi neprijatelj boljševizam. Strahujući da će se Britanci i Amerikanci iskrcati na jugoslovensku jadransku obalu, Nemačka je zahtevala da se Mađarska i tu znatnije vojno angažuje. U to vreme u Mađarskoj se javljaju određene snage i pojedinci koji se zalažu za saradnju s Englezima, smatrajući da je rat pri kraju i da je bolje uspostaviti veze sa Britancima nego da ih okupiraju Sovjeti. Posebnu aktivnost u tom cilju vodio je nobelovac Albert Sent-Đerđi. Jedna od važnih osobenosti Kalaijeve politike »klackalice« bila je upravo ta da je on smatrao da je za sudbinu Mađarske važno da je, posle neslavnog rata, okupira Velika Britanija a ne SSSR, da bi se po svaku cenu sprečio boljševički prodor u Podunavlje. Mada je bio svestan da Mađarskoj predstoji nemačka ili sovjetska okupacija, smatrao je da je za mađarski narod bolje da to bude demokratska Velika Britanija, jer bi u tom slučaju položaj Mađarske na budućoj mirovnoj konferenciji bio povoljniji. U to vreme zalagao se i za stvaranje jednog odbrambenog fronta prema Sovjetima, koji bi držali isključivo mađarski vojnici. Međutim, početkom 1944. godine za to više nije bilo mogućnosti, ali ni borbene spremnosti. Uspelo mu je da, do 15. februara mobiliše samo 40.000 vojnika i da ih pošalje na istočne granice. Kalai je pokušavao da imenovanjem pojedinih ministara u svojoj vladi, zajedno sa Hortijem, sprovodi politiku kolebanja između Hitlera i Čerčila. U njoj su bili i »opštepoznati nemački ljudi«, ali i oni koji su smatrani »probritanski orijentisanim«. Tako je ministar unutrašnjih poslova bio Ferenc Keresteš Fišer, spoljne poslove vodio je 1942. i 1943. godine sam Kalai, da bi to mesto od 1943. prepustio Jeneu Gičiju. Na čelu Ministarstva odbrane bio je Karolj Barta 1942. godine, sledeće Vilhelm Nađ, a do kraja 328
rata Lajoš Čatai. Ministar pravde bio je Laslo Radočai, finansija Lajoš Remenji Šneler, poljoprivrede Danijel Banfi itd.
Nemačka okupacija Mađarske i kraj rata Posle nemačkog poraza na Istočnom frontu, kod Staljingrada i Kurska, nemačkomađarska vojna saradnja dobija nove okvire i sadržaje. Mađarska vojska povučena je u pozadinu nemačkih vojnih snaga i bila je angažovana, pre svega, u borbi protiv sovjetskih partizana. Međutim, kako je sovjetski pritisak bio sve izraženiji prema zapadu, tako je mađarska vlada sve više insistirala kod nemačke Vrhovne komande da se vojne jedinice povuku na teritoriju Mađarske kako bi branile sopstvenu državu. Hitler je bio dobro obavešten o raspoloženju mađarskog javnog mnjenja, te je znatnije vojne snage grupisao u Austriji sa zadatkom da izvrše mirnu okupaciju Mađarske u trenutku kada ona izrazi želju da napusti savez sa Nemačkom. Na pomenutom sastanku u Klajshajmu mađarski regent morao je fireru da objasni svoju naredbu od 12. februara o povlačenju mađarskih trupa s Istočnog fronta i da podnese podroban izveštaj o situaciji u Mađarskoj. Od Hortija je traženo da prihvati nemačku okupaciju i da raspusti Kalaijevu vladu. Pod ovakvim pritiskom, 19. marta sazvana je sednica Ministarskog i Krunskog saveta. Oni su prihvatili činjenicu da je Nemačka Mađarsku okupirala. Gotovo da nikakvog otpora nije bilo, mada su za tu akciju Nemci imali na raspolaganju samo petšest divizija. Posle okupacije Nemci su stvarnu vlast imali samo u većim gradovima. Na okupaciju Mađarske od strane Trećeg rajha reagovala je Mađarska partija mira već 19. marta, pozvavši narod da se ujedini u Mađarskom frontu koji je i osnovan početkom aprila. U njega su ušli, pored Partije mira, i predstavnici Socijaldemokratske partije, Stranke malih posednika, a kasnije i Narodne seljačke stranke. Posle nemačke okupacije Mađarske odmah je otpočeo obračun sa probritanski raspoloženim intelektualcima i levičarima. Pod udar je došao i sam Keresteš Fišer, dotadašnji ministar unutrašnjih poslova, Andor Sentmikloši, državni sekretar inostranih poslova, čak dvadeset osam članova Gornjeg doma i poslanika, među kojima i izraziti antinacista Endre Bajči Žilinski. Pod nemačkim pritiskom Horti je morao da raspusti Kalaijevu vladu, a novu je trebalo da obrazuje Edmund Vezenmajer, koji je postao opunomoćenik Rajha za Mađarsku. Već u vozu, dok se vraćao sa razgovora sa Hitlerom, Horti je dobio obaveštenje od Vezenmajera da na čelu nove mađarske vlade treba da budu Bela Imredi, Jene Rac ili Jene Ruskai, poznati nemački ljudi. Imredi je, čim se vratio u Budimpeštu, zatražio prijem kod Hortija, ali regent nije želeo da ga primi. Pregovori o izboru novog predsednika mađarske vlade potrajali su do 22. marta i, na Hitlerovu pretnju, Horti je bio prinuđen da za predsednika postavi Demea Stojaija, dotadašnjeg mađarskog ambasadora u Berlinu. Jedan od najvažnijih zadataka nove vlade bio je »rešavanje jevrejskog pitanja«. Već 29. marta 1944. izdata je naredba da Jevreji moraju da nose žute trake sa Davidovom zvezdom, a od kraja aprila počinje i njihova getoizacija, a kasnije i deportacija u koncentracione logore, prvenstveno u Aušvic. Prvi na udaru bili su Jevreji s onih teritorija, posebno Bačke, koje su ponovo vraćene Mađarskoj. Deportacija oko 400.000 mađarskih Jevreja izvršena je do sredine maja i nešto u junu. Pod pritiskom demokratskog Zapada, ali i rimskog pape, predsednika SAD-a Ruzvelta i švedskog kralja, Horti je pokušavao da ublaži nemački pritisak za radikalno rešavanje jevrejskog pitanja. Posebnu ulogu u Mađarskoj u vezi sa spasavanjem mađarskih Jevreja imao je švedski 329
diplomata Raul Valenberg, koji je preko svojih veza uspeo da spase mnoge jevrejske porodice i omogući im da napuste Mađarsku. Nemačka okupacija Mađarske i veliki ekonomski problemi doveli su do još većeg pada životnog standarda. Cene osnovnih životnih namirnica od marta do septembra 1944. povećane su pet-šest puta. Naturalna razmena bila je sve češća, a gradsko stanovništvo, da bi preživelo, bilo je prinuđeno da prodaje ili da menja za namirnice svoje najdragocenije stvari. Maja 1944. Bela Imredi je postao vrhovni ministar privrede sa posebnim ovlašćenjima i zadacima da mađarsku privredu još čvršće veže za Treći rajh. Međutim, u to vreme nemački dug Mađarskoj povećan je za 890 miliona penga, što je doprinelo još većem nezadovoljstvu stanovništva prema savezništvu sa Rajhom. U to vreme, kao odgovor država članica Antihitlerovske koalicije na nemačku okupaciju Mađarske, usledilo je sve češće i žešće bombardovanje privrednih objekata, gradova i saobraćajnica. Trećeg aprila 1944. i glavni grad Mađarske je prvi put žestoko bombardovan. Od tada je avijacija Antihitlerovske koalicije otpočela jače da bombarduje značajne privredne centre, ali i saobraćajnice u Mađarskoj. U ovako složenoj situaciji nastupila je i politička kriza. U vladajućoj Mađarskoj partiji jedinstva došlo je do raskola već aprila 1944. Sedamnaest poslanika i jedan član Gornjeg doma napustili su stranku, a početkom maja celokupno vođstvo stranke dalo je ostavku. Krajem maja još četrnaest poslanika vratilo je svoje mandate. Države članice Antihitlerovske koalicije 13. maja uputile su zahtev Mađarskoj, Rumuniji, Finskoj i Bugarskoj da raskinu savez sa Hitlerom. Međutim, Mađarska je i dalje vodila »politiku iščekivanja« narednih događaja. Prva mađarska armija je sredinom jula doživela strahoviti poraz južno od Lavova. Oko 20.000 ranjenih mađarskih vojnika vratilo se kući. Bio je to još jedan povod za otrežnjenje, ali Nemačka nije lako ispuštala svog saveznika iz ruku. Horti je pokušao da obrazuje novu vladu ne konsultujući se sa Hitlerom. Želeo je da umesto Stojaija postavi generala Gezu Lakatoša, na šta je Hitler, preko Vezenmajera, oštro reagovao. Zbog kapitulacije Rumunije i sovjetskog vojnog napredovanja prema Mađarskoj, Stojaijeva vlada je zapala u krizu. Horti je 24. avgusta saopštio Gezi Lakatošu da ima nameru da njemu poveri sastav nove vlade. Vezenmajer je uslovljavao da u vladi moraju biti i istaknuti nemački ljudi, posebno Remenji Šneler i Bela Jurček. Nova vlada bila je jedinstvena u tome da se mora nastaviti rat protiv boljševizma, ali i Rumunije, koja je sada bila na suprotnoj strani. Posebnom odlukom 29. avgusta Horti je raspustio Stojaijevu vladu. U to vreme Horti je činio očajničke napore da Mađarsku spase od boljševičke okupacije i poslao je general-pukovnika Ištvana Nadaija u britansko-američki vojni štab u Napulj na pregovore. Međutim, odgovor je bio da se Mađari za pregovore moraju obratiti Sovjetima. Oni su to i učinili, i jedna delegacija, koju je predvodio Ede Acel, stupila je u vezu sa vojnom komandom Crvene armije, ali to nije znatnije uticalo na naredna događanja. Novu mađarsku vladu formirao je general-pukovnik Geza Lakatoš. Ona je 7. i 8. septembra 1944. održala sednicu Krunskog saveta, na kojoj je raspravljano o mogućnostima izlaska Mađarske iz rata, ali neka radikalnija odluka nije doneta, mada je vladama SAD-a, Velike Britanije i SSSR-a upućena molba za uspostavljanje primirja.
330
Početkom septembra 1944. obnovljen je rad Komunističke partije Mađarske. Uz pomoć sovjetskog oružja, ne samo da su se u zemlju vratili partijski kadrovi koji su bili u Moskvi, već se nastojalo da ona postane značajan činilac u oslobađanju Mađarske. Dvadeset osmog septembra Horti je poslao jednu delegaciju u Moskvu, koju je predvodio general-pukovnik Gabor Farago. U delegaciji su bili i Domonkoš Sent Ivanji i grof Gabor Teleki, sin Pala Telekija. U svojim memoarima Horti je zabeležio da je ova delegacija imala posebna uputstva za pregovore sa Rusima. Ona je trebalo da obezbedi momentalni prestanak ratnih dejstava Crvene armije u Mađarskoj, učešće američkih i britanskih snaga u okupaciji Mađarske i slobodno povlačenje nemačkih vojnih jedinica sa teritorije Mađarske. Ali ni ovoga puta, kao ni posle Prvog svetskog rata, Mađarska nije bila u poziciji da diktira uslove. Sovjetska strana je Mađarskoj postavila ultimativne zahteve – ako želi da ostane samostalna i nezavisna država, svoje vojne snage mora, kao i Rumunija i Bugarska, da upotrebi za slamanje Trećeg rajha. Posle dužih pregovora i traženja što povoljnijeg rešenja, mađarska delegacija je u Moskvi 11. oktobra potpisala primirje pod sledećim uslovima: da u roku od deset dana povuče svoje vojnike i državne činovnike na granice koje je Mađarska imala do 31. decembra 1937, da se obrazuje saveznička vojna misija za Mađarsku i da Mađarska mora bezuslovno da prekine sve veze sa Nemačkom i objavi joj rat. Desničarske i pronemačke snage u Mađarskoj protivile su se svakom pokušaju pregovaranja, posebno sa Rusima, i pripremale su državni udar, čekajući pogodan trenutak. Nemci su svoje poslednje nade polagali u vođu Stranke strelastih krstova Ferenca Salašija. Izgubivši poverenje u Hortija, Hitler je odlučio da mađarski problem reši bez njega. Otpočelo se s ostvarenjem operacije koja je šifrovano nazvana Pancerfaust. Za ovako osetljivu operaciju, slično kao i u Italiji vezano za Musolinija, opet je angažovan Oto Skorceni, sa zadatkom da zauzme kraljevsku palatu. Početkom oktobra 1944. Sovjetska vrhovna komanda je donela odluku da jedinice Drugog ukrajinskog fronta otpočnu vojnu akciju protiv Mađarske. Glavni cilj je bio da se Mađarska izbaci iz rata kao nemački saveznik, ali i da se vojnim akcijama u zapadnoj Mađarskoj stvore mogućnosti za prodor ka Beču i južnoj Nemačkoj. Glavni pravac sovjetskog napada bio je prema Debrecinu i Njiređhazi. Šestog oktobra otpočela je žestoka ofanziva i razbijena je Treća mađarska armija. Uvidevši da je rat za Mađarsku izgubljen, a poučen iskustvom iz Prvog svetskog rata, Mikloš Horti je 15. oktobra sazvao poslednju sednicu Krunskog saveta. Posle sednice emitovan je na radiju njegov proglas mađarskom narodu da prihvati primirje, ali nije pozvao narod na otvorenu borbu protiv fašizma. Nemci su odmah reagovali i njihove trupe su zauzele zgradu mađarskog radija, odakle je Salaši uputio poziv da se borba nastavi u interesu sveopšteg mađarstva. U međuvremenu je Mikloš Horti, mlađi, uhapšen i regent je bio prinuđen da povuče svoj proglas i objavi abdikaciju u korist Salašija. Novi proglas objavio je 16. oktobra u kome je, pod prinudom, izjavio da svoj proglas od prethodnog dana smatra ništavnim i da izdaje novu naredbu o nastavku borbe. Istoga dana Horti je sa svojom porodicom odveden u Nemačku, a Ferenc Salaši je obrazovao novu mađarsku vladu, uglavnom od članova Stranke strelastih krstova. Obrazovan je i Državni savet, koji je vršio vlast umesto regenta. U njega su ušli: predsednik Gornjeg doma Žigmund Perenji, predsednik Parlamenta Andraš Tašnadi Nađ, ministar predsednik Ferenc Salaši i estergomski biskup Justinijan Šeredi. Savet je Salašija 27. oktobra proglasio za »vođu nacije« (nemzetvezető). On je odmah proglasio opštu radnu 331
mobilizaciju stanovništva od 14 do 70 godina, otpočeo izmeštanje značajnih privrednih objekata u Nemačku, kao i zlatnih rezervi Narodne banke. Naredio je i da se miniraju fabrike, mostovi, javne zgrade, a prema političkim zatvorenicima i Jevrejima preduzeo je još odlučnije mere nego što su bile posle marta 1944. U to vreme sovjetske vojne vlasti uputile su proglas mađarskom narodu da se vojnici Crvene armije ne bore protiv mađarskog naroda već protiv fašizma, na čiju stranu je stao i sam Hortijev režim. Do kraja 1944. godine sovjetske snage kontrolisale su veliki deo mađarske teritorije. Oslobođena je cela Bačka, a pod kontrolom nemačko-mađarskih snaga ostala su samo Budimpešta s okolinom i zapadni delovi zemlje. U veoma osetljivim i zoštrenim međunacionalnim odnosima, uslovljenim ratom, jugoslovenski komunisti su krajem decembra 1944. u Kiščanju osnovali Petnaestu vojvođansku brigadu, sastavljenu isključivo od vojvođanskih Mađara. Njihov prvenstveni zadatak bio je, ne samo da učestvuju u završnim operacijama za oslobođenje Jugoslavije, pa i Mađarske, već i da pokažu da nisu svi Mađari za Hitlera i Hortija. Posle oslobođenja istočnih delova Mađarske, na inicijativu Komunističke partije Mađarske i Mađarskog fronta nacionalne nezavisnosti, sazvana je privremena narodna skupština, 21. decembra 1944. godine u Debrecinu, koja je sledećeg dana izabrala i privremenu narodnu vladu Mađarske. Početkom januara 1945. otpočele su borbe za oslobođenje glavnog grada Mađarske. Žestoke borbe vođene su do 13. februara, kada su i Pešta i Budim bili oslobođeni. Rezultat ovih ratnih dejstava bio je sledeći: Crvena armija je zarobila oko 110.000 nemačkih vojnika, Budimpešta je bila u ruševinama, gotovo trećina zgrada potpuno je srušena, nijedan most na Dunavu nije bio upotrebljiv, a poginulo je oko 20.000 civila. Dvadesetog januara 1945. Mađarska je u Moskvi potpisala ugovor o primirju sa SSSR-om, SAD-om i Velikom Britanijom. Prema njemu, Mađarska se obavezala da će oko osam pešadijskih divizija učestvovati u ratu protiv Nemačke i da će vratiti sve teritorije koje je zauzela posle bečkih arbitraža. Posle oslobođenja Budimpešte veće vojne operacije bile su samo oko Balatona. Čitava teritorija Mađarske oslobođena je 4. aprila 1945. Prema nepotpunim podacima, u borbi za oslobođenje Mađarske poginulo je gotovo 140.000 vojnika Crvene armije. Nacionalna vlada je, povodom oslobođenja Mađarske, izdala proglas, sa potpisom njenog predsednika Bele Dalnoki Mikloša, u kojem se posebno isticalo da mađarski narod neće više biti žrtva hitlerovske Nemačke, a ni mađarske reakcije, da se želi obezbediti skromno, ali zasluženo mesto u redovima slobodoljubivih naroda i da je završena jedna tamna stranica istorije Mađara.
U Sovjetskom taboru Narodno-demokratski period i dolazak komunista na vlast Prvih godina posle rata većina mađarskog stanovništva pomirila se sa tim da je nemačku okupaciju, od marta 1944, zamenila sovjetska. Komunisti, koji su odjednom postali značajan činilac, uz pomoć sovjetskog oružja, nisu imali većinsku podršku naroda. Zato je u narednom periodu njihov najvažniji zadatak bio da sebi obezbede političku prevlast i uticaj na celokupna zbivanja u zemlji.
332
Obnova razrušene Mađarske otpočela je 1945. godine. Ratna šteta bila je procenjena na pet milijardi američkih dolara (pet nacionalnih dohodaka iz 1938). Oko 40% državne imovine je razoreno, ali i 40% železničke mreže, koju su Nemci uništili prilikom povlačenja. Poljoprivredna proizvodnja je znatno opala, a uništen je i stočni fond. Gotovo da je prepolovljen broj rogate stoke i konja, 76% svinja, 80% ovaca. Privremena narodna skupština, obrazovana u Debrecinu, morala je hitno da reši agrarno pitanje. Ona je svoje odlučne izmene u ovoj oblasti nagovestila donošenjem dekreta 15. marta 1945, kojim je oko 620.000 bezemljaša i malih posednika došlo do zemlje. Jedno od važnijih pitanja bilo je i održavanje opštih, tajnih i neposrednih izbora. Pravo glasa je tada imalo oko pet miliona Mađara. Nemačko stanovništvo u ovoj zemlji, kao i u ostalim državama gde su komunisti preuzeli vlast, proglašeno je kolektivnim krivcem za izbijanje Drugog svetskog rata i, prema odlukama Pozdamske konferencije, izgubilo je sva građanska prava. Shodno ovim odlukama, mađarska vlada je 29. decembra 1945. donela naredbu o progonu Nemaca, posebno onih koji su bili u Folksbundu. U to vreme u Mađarskoj je živelo oko pola miliona Nemaca. Ovu zemlju, od januara do decembra 1946, napustilo je oko 140.000 Nemaca, iselivši se u Nemačku, u zonu koju su držali zapadni saveznici. Sledeće godine iseljeno je još oko 60.000, najvećim delom u nemačku okupacionu zonu koja je bila pod kontrolom Sovjeta. Taj proces iseljavanja bio je, kao uostalom i u drugim zemljama Istočne Evrope, obustavljen 1948. Posle rata u Mađarskoj je počelo suđenje ratnim zločincima, pogotovo krajem 1945. i početkom 1946. godine. Poseban publicitet dat je suđenju Ferencu Salašiju i članovima njegove vlade. Mađarskim istražnim organima Salašija su predali Amerikanci, koji su ga uhapsili u maju 1945. Suđenje je otpočelo 5. februara, a Narodni sud osudio je njega i njegove najbliže saradnike na smrt vešanjem. Smrtna kazna je izvršena 12. marta 1946. Do 1950. godine u Mađarskoj je pred sud izvedeno 59.429 optuženih za ratne zločine. Mnogi od njih osuđeni su na vremenske zatvorske kazne ili oslobođeni optužnice, dok je njih 477 osuđeno na smrt, a kazna je izvršena nad 179 osuđenika. Na mađarskoj političkoj sceni posle Drugog svetskog rata delovalo je nekoliko političkih partija koje su se pripremale za izbore. Najbrojnija i sa najvećim političkim uticajem bila je Nezavisna partija malih posednika koja je, u to vreme, imala 900.000 članova. Ona je u svom programu zalagala za narodno demokratsko uređenje, privatno vlasništvo i hrišćanski moral. Predsednik ove stranke bio je Bela Varga, a generalni sekretar Bela Kovač. Posle oslobođenja broj članova Komunističke partije Mađarske naglo se povećao (krajem 1944. iznosio je jedva 3.000, a u jesen sledeće godine pola miliona). Generalni sekretar Komunističke partije bio je Maćaš Rakoši, a istaknuti rukovodioci bili su Erne Gere, zadužen za privredna pitanja, Mihalj Farkaš, za vojna pitanja, Jožef Revai, bio je vodeći ideolog, dok su Imre Nađ, Janoš Kadar i Laslo Rajk imali posebna ovlašćenja od Moskve. Za postepeno jačanje uticaja mađarskih komunista posebno je značajno i uspostavljanje diplomatskih odnosa, 25. septembra 1945, između Mađarske i Sovjetskog Saveza. Predstavnik siromašnijeg dela seljaštva u političkom životu Mađarske bila je Narodna seljačka partija sa gotovo 170.000 članova. Oni su zahtevali još radikalniju 333
agrarnu reformu. Istaknutiji članovi bili su Imre Kovač, Ištvan Bibo, Ferenc Erdei, Peter Vereš i Jožef Darvaš. Socijaldemokratska partija imala je oko 400.000 članova (u Budimpešti 50.000) i zalagala se za aktivnu socijalnu politiku i državni napredak u svim oblastima života. U njenom vođstvu bili su Ana Ketli, Ferenc Seder, Antal Ban, Đerđ Marošan i Arpad Sakašić. Njeno osnovno političko geslo, u to vreme, bilo je: »Danas za demokratiju – sutra za socijalizam«. U odnosu na pomenute partije, nešto manji politički uticaj imale su Građanska demokratska partija i Mađarska radikalna partija. Četvrtog novembra 1945. u Mađarskoj su održani prvi posleratni parlamentarni izbori. Najviše poslaničkih mandata (245) osvojila je Nezavisna partija malih posednika (57,03%). Na drugom mestu bila je Komunistička partija Mađarske (16,95%), s osvojenih 70 mandata. Iza njih je bila Socijaldemokratska partija samo sa mandatom manje od komunista. Nešto skromnije rezultate na izborima imale su Narodna seljačka partija sa 23 mandata, Građanska demokratska partija sa samo dva mandata, dok Mađarska radikalna partija nije osvojila nijedan mandat. Bez obzira što je na prvim posleratnim parlamentarnim izborima u Mađarskoj više od 80% glasova bilo protiv komunista i što je Nezavisna stranka malih posednika odnela veliku izbornu pobedu, ona nije mogla da osnuje sopstvenu vladu, već je morala da prihvati, pod pritiskom, koalicionu. Odluka o državnom uređenju donesena je 31. januara 1946, kada je ukinuta monarhija, a za predsednika Republike, 1. februara 1946, proglašen Zoltan Tildi, nekadašnji reformatski sveštenik, a za predsednika vlade Ferenc Nađ. Komunisti su za sebe uspeli da obezbede značajne ministarske položaje U stvaranju totalitarnog boljševičkog sistema posebno je bio značajan resor Ministarstva unutrašnjih poslova, na čije čelo je došao provereni moskovski kadar Laslo Rajk. Mada je Nezavisna partija malih posednika imala skupštinsku većinu, komunisti, od početka 1946. godine, počinju da igraju sve značajniju ulogu u političkom, privrednom, društvenom, pa i kulturnom životu zemlje. Već tada pokušavaju da suzbiju uticaj Nezavisne partije obrazovanjem levog bloka u Parlamentu, a 5. marta 1946. pozivom na saradnju sa Socijaldemokratskom partijom i Narodnom seljačkom strankom. Posledice ratovanja i savezništva sa Hitlerom bile su prinudno iseljavanje oko 200.000 Mađara iz Jugoslavije, Rumunije i Potkarpatja. U ovim zemljama mađarsko stanovništvo bilo je pod određenom represijom. Uz intervenciju Staljina, koji je i na taj način hteo da ojača ionako slab uticaj mađarskih komunista, prekinute su ove prinudne mere. Dok je sa tim zemljama otpočela izvesna normalizacija međunacionalnih odnosa, dotle su mađarsko-čehoslovački odnosi postajali sve složeniji. Naime, nova Čehoslovačka želela je ne samo da se oslobodi nemačkog stanovništva na svojoj teritoriji već i mađarskog, naravno uz pomoć Sovjetskog Saveza. Petog aprila 1945. čehoslovačke vlasti donele su uredbu prema kojoj Nemci i Mađari više nisu bili građani te države. Pre toga, 27. februara, Mađarska i Čehoslovačka potpisale su ugovor o razmeni stanovništva. Mada brojni odnos nije bio odgovarajući, ipak je oko 190.000 Mađara napustilo Slovačku. Postojale su ideje o razmeni stanovništva i između Jugoslavije i Mađarske, ali se to nije moglo sprovesti, jer je na prostorima Jugoslavije živelo znatno više Mađara nego što je to bio slučaj sa slovenskim stanovništvom u Mađarskoj. 334
Sudbinu Mađarske i posle Drugog svetskog rata određivale su pobedničke velike sile, jer je Mađarska bila na strani poraženih. Na Konferenciji mira u Parizu, koja je otpočela 29. jula 1946, Mađarska je morala da potpiše bezuslovni mir. Desetog februara 1947. ona je doživela još teže poniženje nego u Trijanonu. Mir je potpisao Janoš Đenđeši, ministar spoljnih poslova i vođa mađarske delegacije na Mirovnoj konferenciji. Mađarska je ne samo dovedena u granice iz vremena pre bečkih arbitraža, već je imala da plati i tri miliona američkih dolara ratne odštete, i to: Sovjetskom Savezu dvesta, Jugoslaviji sedamdeset, a Čehoslovačkoj trideset miliona. Ferenc Nađ, vođa najuticajnije političke grupacije, Nezavisne partije malih posednika, nadao se da će se, posle Mirovne konferencije u Parizu, sovjetske trupe povući sa teritorije Mađarske i da će se njena sudbina rešavati na demokratskim izborima. Međutim, nije dobio podršku ni od zapadnih saveznika. Od 1947. godine Staljin je pokušavao da zemlje narodne demokratije što čvršće veže ekonomski, ali i politički, te dolazi do obrazovanja Informacionog biroa. Iako je on osnovan kao »konsultativni organ«, osnovni zadatak mu je bio da ojača uticaj komunista u tim zemljama. Posebnu ulogu imali su i jugoslovenski komunisti, sa Josipom Brozom na čelu, te je 8. decembra 1947. potpisan Sporazum o uzajamnoj bratskoj saradnji i pomoći Jugoslavije Mađarskoj na dvadeset godina. Osamnaestog februara 1948. zaključen je Dogovor o prijateljstvu, saradnji i uzajamnoj pomoći između SSSR-a i Mađarske. Novi parlamentarni izbori u Mađarskoj održani su 31. avgusta 1947. Sada je odnos političkih snaga bio sasvim drugačiji nego 1945. godine. Na izbore je izašlo deset partija. Komunistička partija je uspela da dobije sto mandata, jer je za nju glasalo, prema zvaničnim podacima, 1.113.050 glasača, Nezavisna partija malih posednika osvojila je 68 mandata (769.763 glasa), dok je Socijaldemokratska partija dobila 67 mandata (744.641 glas). U novijim istraživanjima navodi se podatak da su komunisti štampali oko 200.000 glasačkih listića više, od kojih su uspeli da iskoriste oko 70.000, čime im je uspeh na izborima bio veći za 18%. U boljševizaciji mađarskog društva poseban pritisak vršen je na Stranku malih posednika, iako je ona ostvarila slabije izborne rezultate nego 1945. godine. Na njenoj Zemaljskoj konferenciji, koja je održana 17. aprila 1948. u Budimpešti, konstatovano je da je njen uticaj u određenoj meri sprečavan. Predsednik stranke Ištvan Dobi izjavio je da ona u celini prihvata načela narodno-demokratskog poretka i da će u svemu doprineti razvoju mađarskog društva. On je čak javno osudio »zločinačku politiku Ferenca Nađa« i izjavio da će mađarski seljaci u Frontu nacionalne nezavisnosti »sarađivati sa svojim pravim prijateljima i saveznicima – radničkom klasom Mađarske«. Takva nastojanja stranke pozdravio je posebno generalni sekretar Komunističke partije Maćaš Rakoši, koji je bio »najznačajniji gost ove konferencije«, kako su zabeležili novinski izveštači. Da bi se još više ojačale pozicije mađarskih komunista, 12. juna 1948, na Četvrtom kongresu Komunističke partije i Trideset sedmom kongresu Socijaldemokratske partije, doneta je odluka o spajanju ove dve partije i stvaranju nove pod nazivom Mađarska radnička partija. Bio je to početak stvaranja jednopartijskog monopola. Predsednik ove nove partije bio je Arpad Sakašić, a generalni sekretar Maćaš Rakoši, dok su njegovi zamenici bili Mihalj Farkaš, Janoš Kadar i Đerđ Marošan. Sukob Jugoslavije sa zemljama Informacionog biroa 1948. godine bio je jedan od važnijih događaja u sovjetskom taboru. Napadima Staljina na jugoslovenske komuniste i Josipa Broza pridružila se i Mađarska. Dolazilo je i do čestih pograničnih sukoba, a 335
antijugoslovenska kampanja posebno je jačala 1949. i 1950, kada je zapretila i vojna intervencija protiv Jugoslavije. Prema sećanjima generala Bele Kiralja, koji je posle revolucionarnih događaja emigrirao u SAD i postao jedan od poznatijih istoričara, on je trebalo da bude na čelu vojnih snaga koje bi intervenisale protiv Josipa Broza, a ne protiv Jugoslavije. Međutim, zbog izbijanja Korejskog rata, do toga nije došlo. Promene koje su izvršene u mađarskom društvu bile su zakonski uspostavljene donošenjem staljinističkog ustava 20. avgusta 1949, a uveden je i grb sa čekićem, klasom žita i crvenom petokrakom. Sukob Informacionog biroa sa Jugoslavijom iskorišćen je u Mađarskoj za potpuno jačanje uticaja komunista i izgradnju kulta ličnosti Maćaša Rakošija. Ove tendencije bile su povezane, po ugledu na sovjetsko iskustvo, ne samo sa represivnim merama prema neistomišljenicima već i sa montiranim političkim procesima. U tim aktivnostima posebno je bila značajna Služba državne bezbednosti, na čijem čelu je bio Peter Garba. Poseban publicitet Rakošijev režim davao je suđenju Laslu Rajku, septembra 1949. Naime, prema staljinističkom metodu, trebalo se prvo obračunati sa neistomišljenicima u partijskom vrhu koji su se protivili sovjetizaciji Mađarske i koji su mogli biti okarakterisani »kao imperijalistički agenti i plaćenici titoističkih snaga«. Na montiranom procesu, pored Rajka, osuđeni su na smrtne kazne, 15. oktobra 1949, još i Tibor Senji i Andraš Salai. Prema kasnije objavljenim sećanjima jednog od islednika, koji je prisustvovao izvršenju smrtne kazne, pre nego što im je stavljena omča oko vrata Senji je zatražio da popije čašu konjaka, Salai je iz sveg glasa uzviknuo »Prevarili ste nas«, dok je Rajk klicao Komunističkoj partiji Mađarske i Sovjetskom Savezu. Dvadeset četvrtog oktobra izvršena je smrtna kazna i nad Đerđem Palfijem, Belom Korondijem, Dežeom Nemetom i Otom Horvatom. Obračun sa najbližim partijskim i političkim saradnicima nastavljen je i narednih godina. Tako su se od maja 1951. u zatvoru nalazili: Janoš Kadar, Đula Kalai, Geza Lošonci, Ferenc Donat i Silard Ujhelji, koji su oslobođeni tek 1955. godine. Parlament je 14. avgusta 1952. izabrao Maćaša Rakošija za predsednika vlade. Tim činom je spojena državna i partijska funkcija. Na tom položaju on je ostao do 4. jula 1953, kada je za predsednika izabran Imre Nađ. Prve posleratne godine obeležila je i velika inflacija i nedostatak mnogih životnih namirnica. Da bi to sprečile, nove vlasti su 1. avgusta 1946. uvele forintu kao novu novčanu jedinicu. Prvog avgusta 1947. počeo se ostvarivati takozvani trogodišnji plan razvoja mađarske privrede, čime je trebalo da bude obezbeđena još veća državna intervencija. Naime, prema odluci Trećeg kongresa Komunističke partije Mađarske, koji je održan od 28. septembra do 1. oktobra 1946, predložen je Narodnoj skupštini ovaj plan koji je ona i usvojila. Sledeće godine sve banke i fabrike bile su nacionalizovane. I pored napora da se postigne veća proizvodnja u oblasti teške industrije, ona je tek 1948. godine uspela da dostigne predratni nivo, dok je u poljoprivredi, a naročito u prehrambenoj industriji, situacija bila još teža. Loši rezultati u pokušaju industrijalizacije zemlje naveli su mađarske komuniste da 1. januara 1950. proglase početak ostvarivanja sada petogodišnjeg plana, po ugledu na sovjetsku »petoljetku«. Upravljanje nacionalnom ekonomijom bilo je utemeljeno na ostvarivanju »obaveznih planskih ciljeva« i centralizovanoj proizvodnji.
336
Što se tiče poljoprivredne proizvodnje, Mađarska se našla u još bezizlaznijoj situaciji. Radikalno sprovođenje agrarne reforme dalo je negativne rezultate, tako da su prinosi glavnih poljoprivrednih proizvoda, posebno pšenice, pali za 20% u odnosu na 1937. godinu. Na proizvođače su destimulativno delovali i kolektivizacija i prinudni otkup. U Mađarskoj je krajem 1948. otpočela kolektivizacija, što je izazvalo još veće nezadovoljstvo seoskog stanovništva. Sprovodeći lenjinističko načelo »da je industrijalizacija plus elektrifikacija jednako socijalizam«, poljoprivreda je kao nisko akumulativna grana bila zapostavljena, o čemu svedoči podatak da je mađarska država u nju ulagala samo 13% svog dohotka. Pad poljoprivredne proizvodnje prouzrokovao je i prinudni otkup, što je dovelo do razočaranja seljaštva »u revolucionarne promene«, ali i do toga da je snabdevanje gradskog stanovništva dovedeno u pitanje. Represivne mere prema seljaštvu u otkupu poljoprivrednih proizvoda, ali i prema klanju svinja »na crno«, posebno su sprovođene između 1951. i 1953. godine. U tom periodu kažnjeno je preko 850.000 ljudi, a čak 387.000 je poslato na izdržavanje zatvorskih kazni. Kasnijim istraživanjima utvrđeno je da je bilo 40.800 onih koji su svoje komšije i rođake potkazivali policiji i partijskim organima. Nezadovoljstvo na selu povećavano je i zbog smanjenja nadnica za poljoprivredne radnike, koje su do sredine pedesetih godina umanjene za oko 50%. To je bio jedan od razloga da se i seljaštvo aktivnije uključi u revolucionarne događaje 1956. godine. Posle Drugog svetskog rata došlo je i do velikih promena u mađarskom društvu, posebno u načinu življenja, kulturi, prosveti itd. Dva društvena sloja, veleposednici i kapitalisti, nestala su radikalnim merama nove vlasti. Zajedno sa veleposednicima nestalo je i mnoštvo seoskih slugu i nadničara koji su se pretvorili u sitne zemljoposednike. Čak oko 90% onih koji su živeli od poljoprivrede postali su privatni vlasnici. Bio je to samo političko-taktički potez mađarskih komunista, jer je i ovde, kao u drugim zemljama tzv. narodne demokratije, primenjivan sovjetski model, tj. uvođenje prisilne kolektivizacije i ukidanje privatnog vlasništva. Novim promenama nestao je i srednji sloj mađarskog društva, koji je uglavnom činilo sitno plemstvo. Posebnom uredbom 1946. godine ukinuta je titula plemića i sve privilegije koje je ona nosila. U Mađarskoj, kao u i ostalim zemljama koje su bile u sovjetskom taboru, bila je česta pojava da su mnoge rukovodeće funkcije dobijali oni koji su bili radničkog ili siromašnog seljačkog porekla. Inteligencija je bila uglavnom uzdržana i čekala je rasplet događaja. Proletersko poreklo sada je postalo veoma važno, što se odrazilo i na broj školovanih ljudi. Pre i u toku rata samo 4% učenika srednjih škola i isto toliko studenata bili su proleterskog porekla, a do polovine pedesetih bilo ih je 33%. Posebnim dekretom iz avgusta 1945. u Mađarskoj je uvedeno obavezno osnovnoškolsko obrazovanje, a 1948. godine sve škole su nacionalizovane, čak i one koje su bile u okviru verskih institucija. Juna 1948. podržavljeno je 6.500 katoličkih verskih škola. U boljševizaciji mađarskog društva pod poseban udar došli su i katolički i protestantski sveštenici. Godine 1948. čak je 225 katoličkih sveštenika izvedeno pred Narodni sud, a vlast je posebno pratila aktivnost kardinala Jožefa Mindsentija. Mnoge mere koje su regulisale odnos države i Crkve izazivale su određena reagovanja i nezadovoljstvo, što nije moglo da ublaži ni osnivanje 1951. godine Državne kancelarije za verska pitanja. 337
U kulturu i umetnost uvode se principi socijalističkog realizma. Trebalo je da posluže »opštim naporima da se gradi novo«, a ne da kultura i umetnost budu »privilegija buržoaske elite«.
Mađarska jesen 1956. godine Staljinova smrt 5. marta 1953. predstavljala je nesumnjivo značajan datum, ne samo u istoriji međunarodnog radničkog i komunističkog pokreta već i u odnosima Istoka i Zapada. Protivnicima Rakošijevog režima u Mađarskoj je laknulo. Oni su u tome videli mogućnost da dođe do nekih promena, pre svega u demokratizaciji zemlje i slabljenju uticaja komunista. Međutim, ni u samom Sovjetskom Savezu proces destaljinizacije nije tekao brzo, mada je najava bilo posle izbora Nikite Sergejeviča Hruščova za generalnog sekretara Partije 7. septembra 1953. U Mađarskoj je Maćaš Rakoši i posle Staljinove smrti nastavio još strože da sprovodi jednopartijski monopol i tvrdu staljinističku liniju. Tek posle Dvadesetog kongresa KPSS, koji je održan februara 1956. u Moskvi, nagovešten je obračun sa kultom ličnosti. Bio je to jasan znak da staljinistički period treba da se preispita i u ostalim državama, pa i u Mađarskoj. Hladni rat između Istoka i Zapada bio je sredinom pedesetih godina posebno izražen, što je uslovilo da se i istočni blok vojno organizuje u Varšavski pakt 14. maja 1955. Pored SSSR-a, u njega su ušli: Mađarska, Poljska, Čehoslovačka, Nemačka Demokratska Republika, Rumunija i Albanija, a prilikom osnivanja bio je prisutan i kineski ministar odbrane. Na ovaj način ne samo da je ojačan vojni savez među istočnim državama već je nađena i pravna osnova da sovjetske trupe budu i dalje stacionirane u tim zemljama. U reviziji staljinističkog perioda posebno je bilo značajno i rasformiranje Informacionog biroa 17. aprila 1956, ali i uspostavljanje boljih odnosa sa Jugoslavijom. Jugoslavija je trebalo da odigra značajnu ulogu u destaljinizaciji zemalja istočnog bloka, posebno u Mađarskoj, jer su odnosi sa Mađarskom posle sukoba 1948/1949. bili zategnuti. Ovakvim tendencijama posebno se protivio Maćaš Rakoši koji je smatran jednim od najizrazitijih antititoista. Od početka 1956. Jugoslavija je počela da nalazi mogućnosti za uspostavljanje bolje saradnje sa Mađarskom, uz posebno podsticanje Hruščova, koji je sa Josipom Brozom 2. juna 1956. potpisao Beogradsku deklaraciju. U to vreme Jugoslavija je postala i jedan od inicijatora pokreta nesvrstanosti. Posle susreta Broza sa Nehruom na Brionima, egipatski predsednik Naser je 26. jula 1956. objavio nacionalizaciju Sueckog kanala, što je posebno uticalo i na odnos velikih sila prema događajima u Mađarskoj u jesen te godine. Za jugoslovensku stranu bilo je izuzetno značajno da se, u cilju uspostavljanja bolje saradnje sa Mađarskom, izvrši revizija procesa Laslu Rajku. Takođe je budno pratila aktivnosti »srednje linije« mađarskih komunista, među kojima su bili Janoš Kadar, Marton Horvat i Zoltan Vaš. Oni su se zalagali, kao žrtve Rakošijevog režima, za bezuslovnu smenu Rakošija, ali su važili i za ljude odane Sovjetskom Savezu. Najava određenih promena u Mađarskoj bila je izbor Imre Nađa za predsednika vlade, 4. jula 1953, umesto Maćaša Rakošija. On je na ovoj funkciji ostao do 18. aprila 1955, kada je smenjen i čak izbačen iz Mađarske radničke partije. U svoj reformistički program Nađ je uključio preispitivanje rada državne bezbednosti, izjasnio se za razumnije investicije, za poboljšanje nezavidnog položaja seljaka nastalog usled kolektivizacije i 338
otkupa. Kritikujući, u izvesnom smislu, sovjetski model razvoja zemlje forsiranjem teške industrije, smatrao je da time Mađarska samo koristi privrednom napretku Sovjetskog Saveza. Žestoko se protivio Rakošijevoj politici stvaranja države gvožđa i čelika. Isticao je da se u zemlji mora razvijati poljoprivredna proizvodnja i da Mađarska, kako je često isticao, mora postati »bašta Evrope«. Želeo je da izvrši reforme u Mađarskoj i ponovnim uvođenjem višepartijskog sistema preko Patriotskog narodnog fronta (Hazafias Népfront). Međutim, staljinističko krilo u Partiji još uvek je bilo jako, mada su oslobođeni iz zatvora opozicionari Geza Lošonci, Ferenc Donat, Šandor Harasti i Silard Uljhelji, koji su smatrani pristalicama Nađevog reformističkog kursa, kao i Janoš Kadar, Đerđ Marošan i Đula Kalai, koji su se pravo iz zatvora uključili u najviši partijski aparat. Posle uklanjanja Imre Nađa, »zbog skretanja udesno«, Mađarskom su i dalje upravljali Maćaš Rakoši, Erne Gere, Jožef Revai i Mihalj Farkaš, koje su mnogi u Mađarskoj nazivali »moskovski četvoropreg«. I Mađarska radnička partija, na svom martovskim plenumu 1956, morala se suočiti sa novonastalim problemima. Na dnevni red zasedanja stavljena je rasprava o odlukama 20. kongresa KPSS i zauzet je stav da i u Mađarskoj mora doći do korenitih promena. Centar opozicionog delovanja Rakošijevom režimu postali su pisci i deo studentske omladine. Okupljeni oko Petefi kružoka, oni su se sve glasnije suprotstavljali staljinizaciji kulture, otvoreno se protivili zabranama pozorišnih predstava, ali i knjiga, i posebno kritikovali rad bivšeg ministra kulture Jožefa Revaija i tadašnjeg Jožefa Darvaša, kao i Martona Horvata, koji je u ime komunista u Mađarskoj radničkoj partiji vodio agitaciju i propagandu. Bili su to pisci Tibor Deri, Laslo Benjamin, Zoltan Zelk, Tibor Merai, a među novinarima Mikloš Gimeš, Peter Kende i drugi koji će u narednim događanjima postati najbliži saradnici Imre Nađa. Tadašnji sovjetski ambasador u Budimpešti Jurij Andropov sa pažnjom je pratio rasprave koje su vođene u Petefi kružoku. U svojim izveštajima je naglašavao da su sve odlučniji zahtevi za iznalaženje humanijih puteva izgradnje socijalizma, a kasnije je upozoravao da događaji izmiču kontroli vlasti. U cilju sagledavanja stvarne situacije, u Budimpeštu je 7. juna 1956. poslat Mihail Suslov. On je odmah osudio »delovanje neprijateljskih snaga«, ali je priznao da je izgradnja socijalizma u periodu 1949–1953. bila sprečavana i zahtevao je brže ispravljanje grešaka. Spasavajući u određenom smislu Rakošija, Suslov je skoro svu odgovornost svalio na ministra unutrašnjih poslova Mihalja Farkaša. Smatrao je da Rakošija ne treba žrtvovati, jer bi to bio »veliki poklon Amerikancima«. Međutim, na Plenumu Centralnog komiteta Mađarske radničke partije, koji je održan od 18. do 21. jula 1956, Rakoši je smenjen sa svih funkcija. Priznate su greške u odnosu na Jugoslaviju i otpočelo se sa »hvaljenjem jugoslovenskog puta izgradnje socijalizma«. Na mesto generalnog sekretara Partije, umesto Rakošija, došao je Erne Gere. Dvadeset osmog juna 1956. došlo je u Poljskoj, u Poznanju, do manjeg oružanog ustanka protiv sovjetske prevlasti, koji je ubrzo ugušen. Iz zatvora je pušten Vladislav Gomulka, koji je odmah preuzeo najvišu partijsku funkciju. Nezadovoljstvo je u određenom smislu ispoljeno, ali to je bila samo početna iskra da se i u Mađarskoj razbukti antisovjetsko raspoloženje koje je tinjalo odranije. Predosećajući da se u Mađarskoj pripremaju protesti, Hruščov i Broz su se od leta do jeseni 1956. često susretali. U septembru i oktobru čak su sedamnaest dana proveli zajedno.
339
Posebna važnost u uspostavljanju bolje saradnje između Jugoslavije i Mađarske data je ponovnoj sahrani Lasla Rajka, Tibora Senjija, Andraša Salaija i Đerđa Palfija, nekadašnjeg Hortijevog generala koji se priključio radničkom pokretu i učestvovao u oslobođenju Mađarske, ne slučajno 6. oktobra 1956, jer su 6. oktobra 1849. u Aradu pogubljene vođe revolucije. Prema nekim procenama, bilo je prisutno oko 100.000 ljudi. U tom trenutku svi su se pitali ko je kriv za njihovu smrt. Mnogi su tražili odgovor u Rakošijevoj strahovladi. Na sahrani je prvi govorio Antal Apro, član Politbiroa CK Mađarske radničke partije, koji je istakao da je ovaj čin rehabilitacija nevino osuđenih »na osnovu odluka rukovodstva i želje naroda«, a književnik Bela Sas, takođe rehabilitovani osuđenik, rekao je, između ostalog, »da zauvek treba pokopati nezakonitost, samovolju, uništiti mađarske učenike kulta ličnosti«. Dvanaestog oktobra 1956. Jugoslavija i Mađarska su svoje diplomatske odnose podigle na nivo ambasada. Bio je to još jedan znak uspostavljanja boljih odnosa. Revolucionarno raspoloženje mađarskog naroda sve je više jačalo. Trinaestog oktobra 1956. Imre Nađ je vraćen u Partiju. Pisci su 17. oktobra održali svoju skupštinu. Pored mnogih zahteva, istaknuto je da 15. mart – dan Košutovog ustanka protiv Austrije 1848. godine, treba da postane nacionalni praznik. Iznošeni su i mnogi politički zahtevi. Maćaš Rakoši, osetivši da narodno nezadovoljstvo raste, »zbog bolesti« se povukao i otišao u Sovjetski Savez, gde je živeo do 1971, javljajući se povremeno u moskovskoj štampi i napadajući Janoša Kadara za revizionizam. Studenti Tehničkog fakulteta u Segedinu su 22. oktobra 1956. izneli svoje revolucionarne zahteve u 16 tačaka, tražeći, između ostalog, da Imre Nađ preuzme vođstvo države, da se sprovede radikalna promena privredne politike, vrati Košutov grb kao državni simbol, povuku sovjetske trupe iz Mađarske i drugo. Međutim, bura se tek pripremala. Za 23. oktobar u Budimpešti su zakazane velike demonstracije koje su najavili intelektualci i omladina, u znak podrške poljskim događajima. Mada su 23. oktobra zabranjene političke demonstracije i okupljanje, više niko ovu naredbu nije poštovao. Na budimpeštanske ulice izašlo je oko 200.000 ljudi. Demonstranti su u početku iznosili manje radikalne zahteve, koji su se odnosili na donošenje novih privrednih planova koji će voditi računa o podizanju životnog standarda stanovništva, uvođenje radničkog samoupravljanja po fabrikama, mađarsko-sovjetsko prijateljstvo na principima ravnopravnosti, uvođenje socijalističke demokratije, s Imre Nađom na čelu itd. Međutim, već prvoga dana pojavile su se i antisovjetske parole, sa mađarske trobojke skinut je grb koji je umnogome podsećao na sovjetski, a pojavile su se i neke iredentističke parole iz Hortijevog vremena. Radikalnije zahteve uputili su i studenti: da sovjetske trupe napuste teritoriju Mađarske, da se novo partijsko rukovodstvo izabere tajnim glasanjem, da se smene svi rukovodioci iz Rakošijevog vremena, da se održi javno suđenje Mihalju Farkašu, da se sprovedu višepartijski izbori i da se odmah ukloni Staljinov spomenik kao simbol jednog totalitarnog režima, što je i učinjeno uveče oko 21,30 časova. Prezidijum CK KPSS odmah je razmatrao događaje u Mađarskoj, na svojoj sednici u kasnim večernjim satima 23. oktobra, i saglasio se sa predlogom Hruščova da se, u cilju zaštite socijalizma, na budimpeštanske ulice izvedu sovjetska vojska i tenkovi. Iste noći oni su zaposeli najznačajnije objekte u gradu. Ovo je još više razgnevilo demonstrante i pobudilo nacionalna osećanja i patriotizam. Naredna događanja bilo je gotovo nemoguće kontrolisati. Otpočele su i čarke između vojske i demonstranata. Upotrebljeno je oružje, a pale su i prve žrtve s obe strane. 340
Ulje na vatru dolio je i govor, emitovan preko radija, Ernea Gerea, koji se upravo vratio iz Jugoslavije, i ocenio demonstracije kao neprijateljsku i kontrarevolucionarnu provokaciju. Demonstranti, okupljeni pred zgradom Parlamenta, zahtevali su da im se obrati Imre Nađ. On je nastupio veoma oprezno u pogledu revolucionarnih zahteva, pozivao je na mir i razum, obećavao da će se Mađarska radnička partija obnoviti, da će vlada razmotriti sve zahteve demonstranata. Međutim, ovakvim govorom revolucionarna masa nije bila zadovoljna. I pored haotičnog stanja u gradu, rukovodstvo Mađarske radničke partije održalo je sastanak. Za predsednika vlade postavljen je Imre Nađ, ali je Gere ostao generalni sekretar Partije do 25. oktobra, kada je na to mesto došao Janoš Kadar. Sutradan je nova vlada proglasila vanredno stanje, uvela policijski čas, pozvala na mir i čak tražila da se ustanici predaju, uz obećanje da im se neće suditi. I pored toga što su u vladi bila dvojica univerzitetskih profesora – filozof Đerđ Lukač i poznati urolog Antal Babič, a na čelo državne bezbednosti došao Ferenc Minih, koji je neposredno pre postavljenja bio imenovan za ambasadora u Beogradu sa zadatkom da reorganizuje ovu službu, revolucionarno raspoloženi ustanici zahtevali su, posebno od Nađa, radikalnije promene. Nezadovoljstvo je sve više raslo i preneto je iz Budimpešte i u ostale mađarske gradove. Ustanici su počeli na razne načine da se naoružavaju, a veliku nadu polagali su i u pomoć sa Zapada, posebno od SAD-a. Od 24. oktobra otpočeo je surov obračun ustanika, pre svega sa pripadnicima Službe državne bezbednosti, koji je u mnogim slučajevima poprimao i oblike linča. Celokupan sistem u Mađarskoj se raspadao. Rukovodstvo Mađarske radničke partije pokušavalo je pojedinim merama da smanji radničko nezadovoljstvo, jer je i u fabrikama počeo obračun sa rukovodiocima koji su bili privrženi Rakošiju. Osnovani su radnički saveti, razni komiteti koji su postavljali različite zahteve, donosili odluke i čak preuzimali određene funkcije vlasti. Mađarska radnička partija doživljavala je teške trenutke i iskušenja – gotovo se raspala. Doneta je odluka da se formira nova pod nazivom Mađarska socijalistička radnička partija, a izabran je i inicijativni odbor u koji su ušli Janoš Kadar, Imre Nađ, Zoltan Vaš, Zoltan Sabo i drugi. Čak je 28. oktobra centralni list Mađarske radničke partije pisao u svom uvodniku: »Omladina Budimpešte izrazila je plemenitu, vrelu strast koja je izvirala iz srca celog naroda. Potrebno je da shvatimo da se u našoj domovini razvio veliki nacionalni demokratski pokret koji ujedinjuje čitav narod, poslednjih godina ugnjetavan samovoljom pojedinaca. Taj pokret izazivao je i zahtev radnika da preduzeća zaista postanu njihova.« Međutim, malo ko je u Mađarskoj tada čitao ovo partijsko glasilo. Tridesetog oktobra, kada su ulični sukobi i puškaranja prestali, Nađ je objavio promenu vlade. Janoš Kadar i Geza Lošonci postali su državni sekretari, a stvoren je i uži kabinet u kojem su bili i Zoltan Tildi, Bela Kovač i Ferenc Erdei. Istoga dana objavio je i da je postignut dogovor da se ponovo uvede višepartijski sistem s onim partijama koje su delovale posle rata. Međutim, pored ovih, pojavile su se i nove, posebno one koje su imale izrazito katoličko obeležje, a naročitu ulogu trebalo je da odigra Katolička narodna partija (Katolikus Néppárt), sa dr Endreom Vargom na čelu. Ove partije su u revolucionarnim događanjima 1956. godine veliku nadu polagale u kardinala Mindsentija, koji je, posle sedmogodišnjeg kućnog pritvora, pušten na slobodu. Verovale su da jedino on svojim vezama može uticati na SAD da se umešaju u revolucionarne događaje i pomognu da Mađarska ponovo postane kraljevina. Čak je istican i zahtev da Mindsenti postane predsednik vlade. 341
Nađ je 30. oktobra obavestio građanstvo da će se, Na zahtev vlade, sovjetski tenkovi povući sa budimpeštanskih ulica, što je i učinjeno, ali su se među stanovništvom širile vesti da Sovjeti grupišu znatnije vojne snage u Rumuniji. Pod pritiskom revolucionarnih zbivanja, Nađ je već 1. novembra objavio da Mađarska istupa iz Varšavskog pakta, da se proglašava neutralnost i od Ujedinjenih nacija zahteva međunarodna garancija takvog statusa. Drugog novembra formirana je nova vlada. Državni sekretari bili su: Zoltan Tildi, Bela Kovač, Ištvan Sabo, Ana Ketli, Đula Kelemen, Jožef Fišer, Ištvan Bibo, Ferenc Farkaš, Geza Lošonci, Janoš Kadar, dok je ministar odbrane postao Pal Maleter. Drugog novembra Generalna skupština Ujedinjenih nacija prihvatila je predlog SAD-a da se obustavi vatra između Egipta i Izraela i da se vojne snage povuku iza granica uspostavljenih 1948. godine. Ovaj predlog podržao je i Sovjetski Savez. Ovakva odluka Ujedinjenih nacija, u određenom smislu, dala je mogućnosti SSSR-u da primeni radikalnije mere u cilju gušenja mađarskog narodnog ustanka. Naime, sovjetska strana je mađarske događaje od prvog dana procenjivala kao izrazit oblik kontrarevolucije, sa željom da se izvrši obnova kapitalizma. Činjenicu da se u mađarskom društvu na stravičan način obračunava sa komunistima, a posebno izjavu Imrea Nađa da Mađarska želi da istupi iz Varšavskog pakta, Hruščov je procenio kao pokušaj zapadnog bloka da se oslabi prva zemlja socijalizma. Upotrebom vojne sile SSSR je morao da pokaže da je značajan činilac u hladnoratovskoj zategnutosti. Mada su SAD i druge zapadne zemlje s odobravanjem gledale na mađarski narodni ustanak protiv Sovjetskog Saveza i komunista, ništa nisu preduzimale. Nisu bile spremne da zbog Mađarske stupe u novi svetski sukob. Prema novijim istraživanjima, čak je i Dvajt Ajzenhauer u jednoj poverljivoj poruci Hruščovu napisao da se SAD neće mešati u događanja u Mađarskoj ako Sovjeti ne podrže Egipćane u sukobu oko Sueckog kanala. Uočivši promene u sovjetskoj politici i izraženoj želji za vojnom intervencijom, 2. novembra Janoš Kadar je napustio Budimpeštu i otišao u Solnok, zajedno sa svojim istomišljenicima Antalom Aproom i Ištvanom Košom. Sa njima je bio i Šandor Nogradi, koji je bio zadužen za vojna pitanja i saradnju sa sovjetskom armijom. Napustivši Nađovu vladu i osnivajući novu, Kadar je izjavio da je Nađa napustio jer nije uspeo da zaustavi kontrarevoluciju. Ovim činom, a posebno traženjem da Sovjeti vojno intervenišu, dao je legitimitet ovoj akciji. U to vreme Nađ je zatražio azil u Ambasadi Jugoslavije u Budimpešti, gde se i sklonio pošto su 4. novembra ujutro sovjetske trupe napale ustanike i istoga dana potpuno slomile njihov otpor, mada je sporadičnih borbi bilo sve do sredine decembra. Dok su sovjetske trupe »gušile kontrarevoluciju«, radio Solnok i Moskva emitovali su Kadarov proglas narodu da je obrazovana nova revolucionarna radničko-seljačka vlada pod njegovim predsedništvom. U donetoj deklaraciji istaknuta je potreba bržeg i višeg podizanja životnog standarda i revizija petogodišnjeg plana. Obećani su likvidiranje birokratije i demokratizacija društva, kao i uvođenje radničkog samoupravljanja u preduzećima. Predviđeni su unapređenje poljoprivrede, ukidanje obaveznog otkupa i demokratski izbori organa uprave. Naravno, za događaje u jesen 1956. glavni krivci nađeni su u pogrešnoj politici koju su vodili Rakoši i Gere. Najavljen je novi mađarski put u socijalizam. Četvrtog novembra Imre Nađ se sklonio u Ambasadu Jugoslavije. Zajedno sa njim bili su: Zoltan Santo, bivši ambasador u Varšavi, Zoltan Vaš, koji je u Nađovoj vladi bio zadužen za snabdevanje, književnik i filozof Đerđ Lukač, Gabor Tancoš, sekretar Petefi 342
kružoka, Julija Rajk, supruga Lasla Rajka, Ferenc Donat, koji je u Nađovoj vladi bio zadužen za poljoprivredu, Šandor Harasti, predsednik Udruženja mađarskih novinara, Nađov sekretar Jožef Silađi i drugi. Među njima bilo je i petnaest njihovih supruga i sedamnaestoro dece. Istoga dana u Ambasadu SAD-a sklonio se kardinal Jožef Mindsenti, koji je u njoj proveo narednih petnaest godina. Posebnim sporazumom između Vatikana i mađarske vlade 1971. godine dozvoljeno mu je da napusti zemlju i da ode u Beč, gde je i umro 1974. Sasvim drugačiju sudbinu doživeo je Imre Nađ. On je 22. novembra 1956. napustio Ambasadu Jugoslavije, uz garanciju da će mu se omogućiti da ode u neku drugu državu. Međutim, Sovjeti su ga uhapsili. Na smrt je osuđen juna 1958. O ulozi Jugoslavije u mađarskim događajima 1956. godine i njenom odnosu prema sovjetskoj vojnoj intervenciji, posebno prema Imreu Nađu, istoriografija još nije dala izričite odgovore. Međutim, veoma je indikativno jedno sačuvano pismo Hruščova i Georgija Maljenkova Josipu Brozu, Aleksandru Rankoviću i Edvardu Kardelju, sutradan posle ugušenja revolucije 5. novembra, u kojem se posebno isticalo: »Saopštavamo vam da je u Mađarskoj sve bilo pripremljeno i ostvareno kako smo se dogovorili prilikom našeg poslednjeg susreta... Šaljemo vam srdačne komunističke pozdrave. Ne možemo da vam ne kažemo da je naš poslednji razgovor ostavio na nas najbolji utisak i pokazao puno jedinstvo pogleda u oceni događaja i preduzimanju mera koje su potrebne za odbranu tekovina socijalizma. Sve to pokazuje naše jedinstvo i iskrenu težnju obeju strana da jačaju komunističke veze.« Događaji u Mađarskoj u jesen 1956. ostaće u istoriji mađarskog naroda, posebno u njegovoj svesti, kao narodni oružani ustanak protiv Rakošijevog režima i sovjetske prevlasti, u kojem nije bilo elemenata građanskog rata. Bio je to pokušaj demokratske revolucije, koja je sovjetskom vojnom intervencijom prekinuta, da bi se, u izvesnom smislu, nastavila tek četvrt veka kasnije. Epilog ovih događanja bilo je 2.500 poginulih i oko 20.000 ranjenih. Između 1956. i 1959. vođena je istraga protiv 35.000 ljudi, a 22.000 je osuđeno na višegodišnju robiju. Na smrt je osuđeno 360 lica. Prema novijim istraživanjima, u tim danima likvidirano je oko 200 pripadnika Rakošijevog režima, a 26 ih je linčovano. Sklanjajući se od odmazde zbog učešća u revoluciji, Mađarsku je već prvih nedelja napustilo oko 20.000 stanovnika, koji su svoje privremeno boravište našli u Jugoslaviji, u posebnim kampovima, odakle su uglavnom otišli u SAD i Kanadu. Zbog određene represije Kadarevog režima, ali i nezadovoljstva promenama, Mađarsku će do početka šezdesetih godina napustiti još oko 150.000 ljudi.
Režim Janoša Kadara Posle ugušenja demokratske revolucije u Mađarskoj na vlast je, uz pomoć sovjetskih tenkova, došao Janoš Kadar. Trideset dve godine on je bio ključna ličnost koja je kreirala celokupan društveni, politički i, posebno, ekonomski život zemlje. Bio je skroman čovek koji je, u izvesnom smislu, bio protivnik kulta ličnosti koji se razvijao u Sovjetskom Savezu, Jugoslaviji i Rumuniji. Kao precizni mehaničar za opravku pisaćih mašina (mada se tim poslom nikada nije bavio), imao je potrebno radničko poreklo, koje je bilo jedan od važnih preduslova da zauzme visoku partijsku funkciju. U događajima 1956. godine imao je oreol mučenika Rakošijevog režima, ali je posle toga veliki broj 343
građana bio uveren da ga je, još pre revolucionarnih događaja, Hruščov odredio za Rakošijevog naslednika. Kadar je smatrao da je prvenstveni zadatak nove vlade da zaleči rane prouzrokovane događajima koji su potresli Mađarsku 1956. godine. Prve godine njegove vladavine odlikovale su se elementima tvrde poststaljinističke diktature koja je trajala sve do početka novembra 1962. Naime, nova vlada je već 11. decembra 1956. proglasila postojanje prekog suda radi obračuna sa »kontrarevolucionarima«. Zabranila je revolucionarne odbore i otpočela progon neistomišljenika. Raspustila je udruženja književnika i novinara, a sve partije, osim Mađarske socijalističke radničke partije, bile su zabranjene. Počeli su i sudski procesi. Posebna važnost davana je suđenju Nađu, početkom februara 1958. Nađ nije želeo sa režimom Janoša Kadara ni pogodbu, ni milost, ni pomilovanje. Smrtna kazna nad njim, kao i nad njegovim najbližim saradnicima Palom Maleterom, Miklošem Gimešom i Jožefom Silađijem, izvršena je 16. juna 1958. Na doživotnu robiju osuđen je Šandor Kopači, bivši šef budimpeštanske policije, koji je kasnije pomilovan i emigrirao iz Mađarske. Na dvadeset godina robije osuđen je Ferenc Donat, na šest Zoltan Tildi itd. Uočavajući nezadovoljstvo mađarskog naroda zbog prisustva sovjetskih trupa, Kadar je 25. maja 1957. zaključio sporazum sa Sovjetskim Savezom o privremenom prisustvu sovjetskih vojnih snaga. Ta »privremenost« trajala je trideset tri godine. Narod je polako i postupno počeo da se miri i prihvata činjenicu da Mađarsku vodi Janoš Kadar i da prevlast ima Mađarska socijalistička radnička partija, koja je tada imala preko 300.000 članova. Krajem pedesetih godina Kadar je pokušavao da stvori opušteniju političku klimu. Na novembarskim izborima 1958. ubedljivu pobedu odneo je Patriotski narodni front s osvojenih 99,6% glasova. Time je, u određenom smislu, vraćen stari politički sistem, ali to nikako nije značilo da će se Mađarskom moći upravljati na stari način, što je veoma dobro shvatao i sam Kadar. Na Sedmom kongresu Mađarske socijalističke radničke partije, koji je održan od 30. novembra do 5. decembra 1959, Kadar je objavio novu državnu politiku. Za razliku od Rakošijeve devize »Ko nije sa nama, taj je protiv nas«, isticao je »Ko nije protiv nas, taj je sa nama«. Tada je doneo i posebnu uredbu o amnestiji učesnika događaja iz 1956. godine, koje je podelio na »stvarne krivce i one koji su bili zavedeni«. Marta 1963. doneta je i opšta amnestija, čime su se normalizovali odnosi s Ujedinjenim nacijama u vezi s tim pitanjem. Iz Partije su 1962. godine izbačeni Maćaš Rakoši i Erne Gere. Bila je to izvesna poruka naciji da više nema povratka na stari staljinistički period. Kadar je od početka šezdesetih godina vodio sve liberalniju politiku. Postepeno je sklanjao sa ključnih pozicija staljiniste, pokušavao da deideologizuje svakodnevni život, a svoju aktivnost usredsredio na rešavanje privrednih problema. Na Osmom kongresu Mađarske socijalističke radničke partije, koji je održan od 20. do 24. novembra 1962, Kadar je izjavio »da je u Mađarskoj završen period postavljanja temelja socijalizmu i da sada nastupa period njegove izgradnje . Reforme iz 1965. davale su određene rezultate. Industrijska proizvodnja je porasla, a povećala se trgovinska razmena, i s istočnim i sa zapadnim zemljama. Napušten je planski sistem, uspeh preduzeća zavisio je isključivo od poslovanja, a lična primanja radnika i rukovodilaca zavisila su od produktivnosti. Privredni razvoj Mađarske bio je uspešniji nego u drugim istočnoevropskim zemljama. To je izazivalo zavist drugih blokovskih zemalja, ali i SSSR-a, koji se, u izvesnom smislu, plašio da se, zbog privrednih uspeha, ne postave i veći zahtevi za političkim slobodama. I pored očiglednih uspeha Kadareve vlade, mnogi Mađari nisu bili 344
zadovoljni. U toku 1963. godine zemlju je napustilo oko 120.000 Mađara. U periodu od 1963. do 1968. Kadarev režim se donekle stabilizovao, ali nije uspeo da ublaži antisovjetsko i antikomunističko raspoloženje. Novi ekonomski mehanizam počeo je da deluje od 1. januara 1968. Realnije su procenjivane ekonomske mogućnosti, smanjen je tempo investiranja, a posebna pažnja posvećena je podizanju životnog standarda stanovništva i izgradnji infrastrukture. On je u svemu trebalo da odbaci dotadašnje kruto državno dirigovanje u privredi, a reforme je trebalo da se odvijaju u dve faze. Prva je trebalo da traje do 1973. godine, a glavni zagovornici ovog reformskog kursa bili su Reže Njerš, Lajoš Feher, Tibor Liška i Jene Fok. Razvoj industrije nije bio više isključivo državni zadatak. Sve veća pažnja poklanjana je poljoprivredi, mada je vlada Janoša Kadara između 1958. i 1961. godine pribegla ponovnoj kolektivizaciji. Sada je čak 77% poljoprivrednog zemljišta bilo zadružnog tipa, ali, za razliku od ranijeg perioda, kolektivizacija nije sprovođena prisilno. U to vreme 16% zemljišta bilo je u državnim rukama, a gotovo da u Mađarskoj i nije bilo privatnih poljoprivrednih proizvođača. Reforme od 1968. do 1973. doživele su krah. Država je bila prinuđena da velika preduzeća ponovo stavi pod svoju kontrolu, vraćeno je dirigovano upravljanje, smanjena je dobit preduzeća itd. Drugo reformsko doba trebalo je da otpočne 1978. Međutim, mađarska privreda je utonula u opštu privrednu krizu, koja je zahvatila i ostale zemlje istočnog bloka. I pored toga, tokom sedamdesetih i osamdesetih godina na Zapadu se smatralo da je Mađarska najsrećnija zemlja istočnog bloka i da je raj za potrošače, a nazivali su je tada i zemljom »gulaš komunizma«. Međutim, napredak Mađarske u celini bio je veoma skroman. Od početka osamdesetih godina do izražaja dolaze sve veće društvene suprotnosti, a primetno je bilo i sve veće siromašenje naroda. Rukovodstvo države nije želelo da prizna da je glavni uzrok neostvarivanja promena političko uređenje. Vlada se hvalila uspesima: da su gotovo svi Mađari 1980. godine imali električnu energiju, da 65% stanovništva ima tekuću vodu u stanovima i kućama, da se potrošnja mesa po stanovniku, u odnosu na period pre Drugog svetskog rata, povećala sa 34 kilograma na 73, a šećera sa 10,5 na 35 kilograma. Zabeleženo je i da je u Mađarskoj bilo 1,2 miliona automobila, istina najvećim delom istočnoevropske proizvodnje. Trećeg juna 1980. Bertalan Farkaš, kao član sovjetske posade, postao je prvi Mađar koji je boravio u kosmosu. Krajem sedamdesetih godina u mađarskim prodavnicama pojavilo se više robe sa Zapada, ali je malo ko mogao da je kupi. Tih godina je u Mađarskoj lični standard bio prilično nizak, a, po ugledu na sovjetski model, vodilo se računa samo o društvenom standardu. U spoljnoj politici Mađarska se držala umerenog kursa. I nadalje je »prisnu« saradnju imala sa zemljama istočnog bloka, osim sa Rumunijom zbog nezavidnog položaja mađarske manjine u Erdelju. Kao članica Varšavskog pakta učestvovala je i u vojnoj intervenciji protiv Čehoslovačke avgusta 1968. Mađarska je 1964. godine zaključila ugovor sa Vatikanom, prema kome je papa Pavle VI ponovo mogao da postavlja biskupe u Mađarskoj. Bio je to prvi sporazum koji je neka od socijalističkih država zaključila sa Vatikanom. Od 1968. godine Mađarska je imala uspostavljene diplomatske odnose sa sedamdeset zemalja, a 1975. sa sto četiri. Posebno je bilo značajno od sredine sedamdesetih godina uspostavljanje boljih odnosa sa SAD-om, ali i sa drugim zemljama Zapada, kao i dobijanje kredita. Počelo se ulagati u
345
turizam, a 1976. otvoren je i luksuzni hotel Hilton u neposrednoj blizini Matijine crkve u Budimu. Posebnim spoljnopolitičkim uspehom Mađari su smatrali vraćanje krune svetog Stefana u Mađarsku iz SAD-a. Šestog januara 1978. američki ministar spoljnih poslova Sajrus Vens predao ju je predsedniku Mađarskog parlamenta Antalu Aprou. Ova kruna za Mađare bila je ne samo emotivni simbol već i činilac koji je kroz istoriju vezivao sve njih, bez obzira u kojoj su državi živeli. SAD su želele da ovim gestom pokažu želju za boljom saradnjom sa mađarskim narodom kod kojeg je postojala želja za demokratizacijom društva. Mađarska je početkom osamdesetih godina imala preko 10,6 miliona stanovnika. Od ukupnog broja zaposlenih, 45% je bilo ženske radne snage, 40% je radilo u industriji, 20% u poljoprivredi, a 10% u trgovini. Oko petine stanovništva Mađarske živelo je u Budimpešti. Poslednje godine Kadarevog režima odlikovale su teški društveni, ekonomski i politički problemi. Inflacija je rasla, a životni standard je znatno opao. Mađarski dug iznosio je 22 milijarde američkih dolara. Sve više ljudi je ostajalo bez posla. Povećana je smrtnost, porastao broj samoubistava i neumereno konzumiranje alkohola. Nervoza je bila nacionalna bolest, kako je zabeležio jedan analitičar mađarske stvarnosti. Pored toga, i korupcija je zavladala u mađarskom društvu. Sve ovo ne samo da je ubrzalo pad Janoša Kadara već je i povećalo opšte nezadovoljstvo Mađara njegovim režimom i ubrzalo želju za demokratskim promenama.
Na putu ka demokratskim promenama Sredinom osamdesetih godina komunistički sistem došao je u krizu i u samom Sovjetskom Savezu. Perestrojka Mihaila Gorbačova nije davala željene rezultate. Istočni blok zahvatila je želja za sve izraženijom desovjetizacijom. Opozicione grupe Kadarevom režimu počinju da se organizuju već 1985. godine, ali su došle do izražaja tek 1987. Prve naznake određenih promena videle su se u smeni predsednika vlade. Umesto Đerđa Lazara, 25. juna 1987. za predsednika vlade izabran je Karolj Gros, koji se kritički odnosio prema Kadarevom režimu i bio spreman da pokrene određene reforme. Od tog vremena u Mađarskoj su zahtevi za vraćanje višepartijskog sistema bili sve izraženiji. I u Mađarskoj socijalističkoj radničkoj partiji sve su više dolazile do izražaja reformističke snage, s Imre Požgaijem na čelu. Na tim pozicijama bili su i Reže Njerš, Maćaš Sireš i Mikloš Nemet. Važan korak u demokratizaciji mađarskog društva učinio je Požgai. On je 28. januara 1989. javno priznao da je 1956. godine bio »narodni ustanak protiv političke oligarhije i Rakošijeve strahovlade, a ne kontrarevolucija«. Krajem 1988. i početkom 1989. na političku scenu Mađarske vratile su se neke stare partije. Tako je 18. novembra 1988. obnovila rad Nezavisna partija malih posednika, a 2. aprila 1989. Hrišćanska demokratska narodna partija. Međutim, na čelo opozicionih snaga stavio se Nezavisni forum pravnika, koji je 22. marta 1989. uspeo da spreči da Mađarska socijalistička radnička partija bude glavna politička snaga u demokratizaciji društva. Od 13. juna 1989. organizovani su nacionalni okrugli stolovi, na kojima su zahtevane promene mirnim putem, vraćanje višepartijskog sistema i organizovanje slobodnih višestranačkih izbora. 346
Početkom 1988. godine osnovane su nove partije koje su bile opozicija Kadarevom režimu. Nosioci njihovih ideja bili su mladi, koji su 30. marta osnovali Demokratski savez mladih (Fiatal Demokraták Szövetsége – FIDESZ). Značajnije političko grupisanje odigralo se krajem 1989, kada je 3. septembra osnovan Mađarski demokratski forum (Magyar Demokrata Fórum – MDF) i Savez slobodnih demokrata (Szabad Demokraták Szövetsége – SZDSZ), koji je zvanično otpočeo rad 13. novembra. Mađarski demokratski forum bio je izrazito rodoljubiva i patriotska stranka sa velikom bazom i na selu i po gradovima. Svoj politički program gradila je na antikomunizmu, ali i na antisovjetizmu. U svojoj političkoj aktivnosti ipak je nastupala prilično obazrivo u obračunu sa starim sistemom. Za razliku od nje, Savez slobodnih demokrata, koji je okupljao mnoge intelektualce, radikalnije je nastupao, tražeći potpuni raskid sa poluvekovnom prošlošću. U to vreme masovniju podršku imao je Mađarski demokratski forum, jer je u mađarskom društvu, i pored izrazitog antisovjetizma, ipak postojao strah od revolucionarnih promena, jer su događaji iz 1956. godine, iako je prošlo tri decenije, bili još u sećanju. Određeno odmeravanje političkih snaga između vladajućih stranaka i opozicije došlo je prilikom javne sahrane Imrea Nađa 16. juna 1989. Tada se u Budimpešti okupilo oko 250.000 ljudi, koji su svojim prisustvom pokazali da daju podršku onoj politici koju je započeo Nađ 1956. godine. Nađ je rehabilitovan 6. jula 1989, istoga dana kada je umro Janoš Kadar. Te godine, 23. septembra, prvi put je u Mađarskoj slobodno obeležen početak revolucionarnih događanja 1956. godine. Određeni podsticaj opozicionim snagama bila je i poseta američkog predsednika Džordža Buša Mađarskoj jula 1989. Srdačno i sa velikom pompom dočekan, ipak je izazvao određeno nezadovoljstvo jer je obećao mnogo manju pomoć nego što se očekivalo. U to vreme Mađarska je intenzivirala svoje međunarodne veze i uspostavila odnose sa 141 zemljom, a i diplomatske odnose s Izraelom i Južnom Korejom. Od susednih zemalja jedino je s Rumunijom imala zategnute odnose zbog progona Mađara u Erdelju. Mađarska socijalistička radnička partija došla je u krizu posebno posle povlačenja Janoša Kadara. Osmog maja 1989. on se povukao sa partijske funkcije, a generalni sekretar postao je Karolj Gros. Reformističko krilo odnelo je pobedu, a Partija je od 5. do 7. oktobra 1989. održala svoj poslednji kongres, promenila naziv u Mađarsku socijalističku partiju i otpočela pripreme za predstojeće izbore. Ovoj novoj partiji pristupilo je samo nekoliko desetina hiljada članova. U jesen 1989. srušen je Berlinski zid. Ovaj događaj simbolično je naznačio ne samo ujedinjenje dve Nemačke 3. oktobra već i početak kraja blokovskog sistema i pad komunizma. Desetog septembra Mađarska je otvorila svoje zapadne granice i prihvatila izbeglice iz Istočne Nemačke. Proces otvaranja granice prema Zapadu otpočeo je u Mađarskoj još 24. avgusta, a »gvozdena zavesa« zvanično je srušena kada su kod Šoprona ministri unutrašnjih poslova Austrije i Mađarske Đula Horn i Alojz Mok svojeručno presekli žice. Ovaj gest posebno je pozdravljen na Zapadu. Dvadeset trećeg oktobra 1989. Maćaš Sireš, privremeni predsednik Republike, objavio je naciji da dotadašnja Narodna Republika Mađarska postaje Republika Mađarska. Prvi meseci 1990. godine protekli su u političkim aktivnostima stranaka za nove višestranačke parlamentarne izbore, koji su održani od 25. marta do 8. aprila. U predizbornoj kampanji vođena je žestoka borba između glavnih opozicionih stranka – Mađarskog demokratskog foruma i Saveza slobodnih demokrata. Na izborima, prema 347
očekivanju, najviše poslaničkih mandata, čak 164, osvojio je Mađarski demokratski forum, na čijem čelu je bio istoričar Jožef Antal. Nezavisna partija malih posednika osvojila je 44 mandata, a Hrišćanska demokratska narodna partija 21. To su bile vladine partije, dok su opoziciju činili Savez slobodnih demokrata sa 92 poslanička mandata, Demokratski savez mladih sa 21 i Mađarska socijalistička partija sa 33 poslanika. Neznatan broj mandata dobili su nezavisni kandidati (šest), kandidati više partija (četiri) i Agrarni savez (jednog poslanika). Mada je Mađarski demokratski forum odneo ubedljivu pobedu, 29. aprila dolazi do koalicionog sporazuma sa Savezom slobodnih demokrata, prema kome je na mesto predsednika Parlamenta i vršioca dužnosti predsednika Republike postavljen Arpad Genc, slobodni demokrata. On je bio aktivan učesnik u događajima 1956. godine i osuđen na doživotnu robiju. Za uzvrat slobodni demokrati su obećali da će u svemu podržati reformske promene Mađarskog demokratskog foruma. Arpad Genc je za predsednika Republike izabran 3. avgusta 1990. Nova mađarska demokratska vlada nasledila je gotovo upropašćenu privredu, veliki međunarodni dug, nezaposlenost itd. Međutim, desilo se pravo čudo. Mađarska se ovoga puta bez krvi oslobodila, ne samo nasledstva iz vremena Drugog svetskog rata već i komunističkog sistema koji je građen pola veka. Demokratske promene ozakonjene su Ustavom 23. oktobra 1990. Promenjeni su državni simboli, vraćen je stari grb sa krunom svetog Stefana, bez ikakvih komunističkih obeležja. Bio je to raskid sa komunističkom prošlošću. Poslednji sovjetski vojnik napustio je mađarsku teritoriju 19. juna 1991. Mađarska je, uspostavivši višepartijski parlamentarizam, postala demokratska zemlja. Vratila je svoju nacionalnu nezavisnost i slobodu i krenula u izgradnju demokratskog društva u okvirima zajednice evropskih naroda, čime je otvorena nova stranica u hiljadugodišnjoj istoriji mađarskog naroda.
348
HRONOLOGIJA NAJVAŽNIJIH DOGAĐAJA Oko 1000. pre Hr. Prvi arheološki trag o Mađarima u prapostojbini, u centralnoj Aziji. Oko 500. pre Hr. Mađari, lovci i ribolovci, između reka Volge, Kame, Urala i planine Ural. Prelaz na nomadsko stočarstvo. 8. vek do 830. Preseljavanje Mađara u južnoruske stepe. Mađari u okvirima Hazarskog carstva. Zajednički život Mađara sa mađarskim Turcima. 830. Prvo pominjanje Mađara u pisanim izvorima. 9. vek Pomeranje Mađara do donjeg Dunava. 895. Napad bugarskog cara Simeona na Vizantiju. Vizantijski car Lav VI poziva u pomoć Mađare. 895/6. Mađari ratuju u savezu sa Vizantijom protiv Bugara. Pečenezi napadaju Mađare s leđa. 896. Doseljavanje Mađara u Panoniju, koja je bila podeljena između kneževine Donje Panonije, vazala Velike Moravske i Bugarske. 10. vek Doba pljačkaških pohoda Mađara po Evropi. 910–30. Hrvatski vladar Tomislav pobeđuje Mađare. 933. (15. mart) Poslednji upad Mađara u Saksoniju. Hajnrih Ptičar ih pobeđuje kod Riade (Unštruta), u blizini Merseburga. 955. Upad Mađara u Bavarsku. Nemački kralj Oton I Veliki i augzburški biskup Ulrih pobeđuju Mađare kod reke Leh kraj Augzburga. Vođe Mađara Lehel i Bulču pogubljene. Prestanak pljačkaških pohoda Mađara prema Zapadnoj Evropi. 960. Srpski knez Časlav Klonimirović gine u borbi protiv Mađara. 970. Poslednji upad Mađara u Vizantiju. Nzihov poraz kod Arkadiopolja (Lile Burgas) u Trakiji. Prestanak pljačkaških pohoda Mađara. 973. Izaslanici kneza Geze traže od nemačkog cara Otona I misionare za pokrštavanje Mađara po obredu Rimokatoličke crkve. 997/8. Stefan, Gezin sin, pobeđuje Kopanja. 1000. Krunisanje Stefana I za kralja Mađarske krunom koju je poslao papa Silvestar II. 1038–77. Period dinastičkih borbi i paganskih buna. 1044. Prvi pohod nemačkog cara Hajnriha III na Ugarsku. Vraćanje Petra na vlast kao nemačkog vazala. 1046. Paganska buna pod vođstvom Vate. 1068. Upad Kumana i Pečenega u Mađarsku. Pobeda Mađara kod Kerleša. Viteštvo princa, kasnije kralja Ladislava. 1071. Upad Pečenega sa vizantijske na mađarsku teritoriju. Mađarsko-vizantijski rat. Mađari zauzimaju Sremsku Mitrovicu i Beograd. Vizantijski car Mihajlo VII Duka Parapinak šalje krunu princu (knezu) Gezi. Početak sukoba kralja Salomona sa prinčevima Gezom i Ladislavom. 1074. Bitka kod Mođoroda. Prinčevi pobeđuju Salomona. 1083. Ladislav I pušta Salomona iz zatvora, koji napušta Mađarsku. Stefan I, Emerih i Gelert (Gerard) proglašeni za svece Rimokatoličke crke. 1091. Ladislav I osniva Zagrebačku biskupiju i katedralu posvećenu prvom mađarskom kralju, svetom Stefanu. Pohod Ladislava protiv Hrvatske. Gezin sin Almoš postaje hrvatski kralj. Zbog upada Kumana u Mađarsku, Ladislav se vraća iz Hrvatske. 349
1096. (maj–avgust) Učesnici Prvog krstaškog rata prolaze kroz Mađarsku. 1097. Pohod Kolomana protiv Hrvatske. Bitka na planini Gvozd (Petrova gora). Pogibija poslednjeg hrvatskog kralja Petra Svačića (Snačića). 1102. Pacta conventa. Ugovor predstavnika dvanaest hrvatskih plemena (rodova) sa mađarskim kraljem Kolomanom. 1105. Koloman ulazi u Zadar, Šibenik, Trogir i Split. 1108. Kolomanove privilegije dalmatinskim gradovima. Prestanak nemačkog uticaja na Mađarsku. Oslepljenje Almoša i njegovog sina Bele. 1115. Mletački dužd Ordelafo Falijeri zauzima deo Dalmacije od Mađarske. 1127–29. Mađarsko-vizantijski rat. Stefan II ruši Beograd i njegovim kamenjem utvrđuje Zemun. Jovan II osvaja Hram, Braničevo i Zemun. Pustoši Banat i Srem. Stefan II ponovo zauzima Srem i Braničevo. 1131. Bela II, uz pomoć svoje žene Jelene, kćerke raškog velikog župana Uroša I, na saboru u Aradu naređuje da se pobije 68 Kolomanovih pristalica. 1132. Upad u Mađarsku pretendenta Borisa, nepriznatog Kolomanovog sina. Bele II ga pobeđuje u bici kod reke Šajo. 1136. Bela II vraća Dalmaciju i potčinjava Ramu Mađarskoj. Upravu nad Ramom povereva svom sinu Ladislavu. 1141. Geza II, kralj Mađarske. Regentstvo njegove majke Jelene i ujaka bana Beloša. 1147. Prolaz francuskih i nemačkih krstaša kroz Mađarsku. 1150. Bitka na Tari. Manojlo I Komnin pobeđuje Srbe i Mađare. 1155. Primirje između Mađarske i Vizantije. 1161. Geza II imenuje svog mlađeg sina, Belu (III), za kneza Hrvatske i Dalmacije, koje su u međuvremenu vraćene od Venecije. Belina baština. 1164. (proleće) Manojlo I Komnin, prešavši Dunav kod Banoštora, prodire do Bača. Vodi princa Belu sa sobom i veri ga svojom kćerkom Marijom. Bela u Vizantiji postaje, pod imenom despot Aleksije, prezumtivni naslednik Manojla Komnina. Traži od Stefana III Belinu baštinu. 1165. (11. april) Smrt Stefana IV u Zemunu. Tvrđavu zauzimaju Mađari. 1166. Manojlo I Komnin zauzima onostrani Srem i potčinjava ugarskog vazala, bosanskog bana Borića. 1167. (leto) Manojlo I Komnin prodire u Srem. Bitka sa županom Dionizijem. Podela Srema duž Save između Mađarske i Vizantije. Kraj vizantijskog prodiranja u Ugarsku i političkog uticaja na ovu zemlju. 1172. Degradiranje i raskid veridbe Bele-Aleksija i Marije. Njegova ženidba Agnezom-Anom Šatijon, svastikom Manojla Komnina. Bela III kralj Mađarske. 1176. Mađarske čete pomažu Vizantiji u bici protiv Turaka Seldžuka kod Miriokefalona. 1180–81. Bela Š vraća Ugarskoj svoju baštinu (Hrvatsku i Dalmaciju). 1182. Bela III vraća Mađarskoj onostrani Srem (Mačvu). Princ Emerih, njegov stariji sin, krunisan za mladog kralja. 1183. Bela III, u savezu sa velikim županom Stefanom Nemanjom, kao osvetnik Aleksija II i Marije, napada Andronika I Komnina, prodire do Niša i Sofije. Donosi u Ostrogon ruku svetog Prokopija. 1189. Učesnici Trećeg krstaškog rata prolaze kroz Mađarsku. 1192. Kanonizacija Ladislava I. 350
1193. Bela III poklanja Modrušku županiju krčkim knezovima. 1194. Bela III ustupa Emerihu upravu nad Hrvatskom i Dalmacijom. 1197–1203. Sukob kralja Emeriha i princa Andrije, kneza Hrvatske, Dalmacije, Huma i Rame. 1201. Emerih se meša u sukob sinova velikog župana Stefana Nemanje, Vukana i Stefana, pomažući starijeg i uzima naslov kralja Srbije. 1202. Četvrti krstaški rat. Krstaši zauzimaju Zadar. 1205. (proleće) Andrija preuzima svu vlast. Emerihova udovica Konstanca Aragonska beži sa svojim sinom Ladislavom III za Beč. 1205. Andrija II uzima naslov kralja Galicije i Vladimira (Volinije). 1211. Andrija II naseljava nemačke vitezove u Erdelju. 1213. (23. septembar) Kraljica Gertruda ubijena u okolini Piliša. 1214. Princ Bela (IV) krunisan za mlađeg kralja. 1217/18. Krstaški rat Andrije II. Stefan, Nemanjin sin, proglašava se kraljem Srbije i papa Honorije III mu šalje krunu. Rat Mađarske i Srbije zbog proglašenja Srbije za kraljevinu. Posredovanje i čudo svetog Save. »Preobraćenje ugarskog kralja u pravoslavlje«. 1220. Mlađi kralj Bela imenovan za hrvatsko-slavonsko-dalmatinskog kneza. 1221. Mlađi kralj Bela sprovodi reviziju darivanja krunskih poseda. 1222. Andrija II izdaje Zlatnu bulu. 1224. Andrija II saskim kolonistima u Erdelju dodeljuje privilegije (Andreanum). 1225. Andrija II proteruje nemačke vitezove iz Erdelja. 1226. Andrija II imenuje Belu za kneza Erdelja, a svog drugog sina, galičkog kralja Kolomana, za upravitelja Slavonije (Hrvatske i Dalmacije). 1233 (–1918) Mlađi kralj Bela zauzima Vlašku niziju i uzima naslov kralja Kumanije. 1234. Kanonizacija Andrijine kćerke Jelisavete. 1235/37. Putovanja brata Julijana kod Mađara ostalih u prapostojbini. 1241. (11. april) Upad Mongola u severozapadnu Mađarsku. Poraz mađarske vojske na pustari Muhi pored reke Šajo. 1241/42. Mongoli (Tatari) pustoše Mađarsku. 1246. Bela IV u bici kod Bečkog Novog Mesta pobeđuje Fridriha Svađalicu, koji gine. Bela osvaja Štajersku i daje je na upravu svom starijem sinu Stefanu V. 1254. Prvi rat Bele IV s Otokarom II. 1254–56. Prijateljski odnosi između Bele IV i srpskog kralja Uroša I. 1260. Drugi rat Bele IV s Otokarom II oko Štajerske. Na strani Bele ratuju srpske pomoćne trupe. 1261. Bela IV ustupa Otokaru II Pšemislu Štajersku. Flagelanti u Mađarskoj. Prvi rat Bele IV i Stefana (V). 1263–65. Drugi rat Bele IV i Stefana (V). Podela Mađarske. Južna Mađarska pripada Stefanu. 1266 (–1918) Stefan (V) zauzima Vidin i uzima titulu kralja Bugarske. 1267/68. Rat između Bele IV i Uroša I zbog Mačve. Uroš u mađarskom zarobljeništvu. 1272. (leto) Slavonski ban Joakim Gut-Keled otima prestolonaslednika Ladislava (IV) i zatvara se sa njim u Koprivnicu. Stefan V umire, sahranjen na Margaritinom ostrvu. 351
1278. Bitka na Moravskom polju. Rudolf Habzburški, uz pomoć Ladislava IV, pobeđuje Otokara II, koji gine. 1280/81. Ladislav IV pobeđuje Kumane kod Hodmezevašarhelja. Deo Kumana napušta Mađarsku i naseljava se u Braničevskoj oblasti. 1291. Ladislav IV pruža pomoć svojim šurjacima Dragutinu i Milutinu protiv kumanskih poglavica Drmana i Kudelina. 1298. Zakoni Andrije III. 1301–87. Anžujsko doba. 1301. Karlo I Robert i Vaclav (III), (Ladislav) Pšemislović krunisani za kralja Mađarske. 1304. Oton Vitelsbah krunisan za kralja Mađarske. 1307. (leto) Transilvanski vojvoda Ladislav Apor zarobljava Otona Vitelsbaha i uzima mu krunu. (jesen) Karlo I Robert izdajom zauzima Budim. (10. decembar) Karlo I Robert na saboru na Rakoševom polju proglašen za kralja Mađarske. 1308. (proleće) Papski legat Gentilis u Ugarskoj. Prinudi Ladislava Apora da preda krunu i raskine veridbu svoje kćerke i Stefana Vladislava II, pretendenta na mađarski presto. 1310. (27. jul) Karlo I Robert krunisan (treći put) za kralja Mađarske »krunom svetog Stefana«. 1311. Rat Karla I Roberta sa Matejom Čakom. 1312. Bitka Karla I Roberta s Abama kod Rozgonja (Rozanovce). Karlo I prepušta stvarnu vlast nad Hrvatskom Mladenu Šubiću. 1316. Karlo I Robert pobeđuje Gisingovce. Smrt Stefana Dragutina. Mačvu nasleđuje njegov sin Vladislav. 1317–20. Karlo I Robert zauzima od Stefana Uroša II Milutina tvrđavu Mačvu, od Mateje Čaka Komarom (Komarno) i pobeđuje oligarhe Borše. 1318. Sastanak biskupa Mađarske u Kaloči. Sukob Karla I Roberta s Avgustinom Kažotićem. 1318–21. Borba Karla I Roberta protiv Ladislava Apora. Zauzima Transilvaniju. 1320. Brak Karla I Roberta sa Jelisavetom Pjast, sestrom budućeg poljskog kralja Kazimira III. Karlo I Robert naseljava rudare iz Kutne Hore u Kermecbanji (Kremnica) i osniva u ovom mestu kovnicu. Zabranjuje da privatnici trguju plemenitim metalima. 1321. Smrt Mateja Čaka. 1322. Karlo I Robert pobeđuje slavonske velikaše Baboniće i odvodi Mladena Šubića u zarobljeništvo. 1323. Karlo I Robert prenosi svoje sedište iz Temišvara u Višegrad na Dunavu. 1326. Početak kovanja forinte u zlatu. 1327. Karlo I Robert uvodi urbar. 1330. Atentat Felicijana Zaha na Karla I Roberta i njegovu porodicu. Poraz Karla I Roberta protiv Bazaraba u Vlaškoj. 1332–37. Papski bankari Jakov Berengarij i Nikola de Bonafoto u Ugarskoj. 1333. Poseta Karla I Roberta napuljskom kralju Robertu. Veridba njegovog drugog sina Andrije i Robertove unuke i naslednice Jovane. 1335. Karlo u Trenčinu zaključuje sporazum sa Češkom i Poljskom. (rano leto) Rat Karla I Roberta protiv Stefana Dušana. 352
(novembar) Višegradski dogovor kraljeva Češke, Poljske i Mađarske protiv Habzburga. Rat sa Habzburzima. Prodor Mađara do Ljubljane. 1336. Novčana i poreska reforma Karla I Roberta. Dobit komore zamenjen portalnim porezom. 1342. Rat Karla I Roberta protiv Stefana Dušana, koji nastavlja Lajoš I. 1344. Neuspešan pohod slavonskog bana Mikca protiv Mladena Šubića. Vlaški vojvoda Vlajko, Bazarabov sin, pokorava se Lajošu I. 1344–45. Lajoš I sa poljskim kraljem Kazimirom III ratuje protiv Litvanaca. 1345. Pohod Lajoša I protiv Mladena Šubića. Lajoš zauzima Knin. Ubistvo Andrije, brata Lajoša I i Jovaninog muža. Župan Sekelja Andrija Lacković pobeđuje Tatare. Lajoš na čelo Moldavskog vojvodstva postavlja Dragoša. 1346. (1. jul) Prvi rat Lajoša I sa Mletačkom republikom. Njegov poraz pod Zadrom. Osnivanje Praškog univerziteta. 1347. (novembar) Primirje sa Mletačkom republikom. Prvi napuljski pohod Lajoša I. Obnavljanje Milkovske biskupije. 1348. (februar) Lajoš I ulazi u Napulj. Kraljica Jovana i njen drugi muž Ludvik Tarentski beže u Marselj. Lajoš I naređuje da se pogubi Karlo Drački. 1349. Smrt Margarite Luksemburške, prve žene Lajoša I. 1350. (april) Drugi pohod Lajoša I na Napulj. 1351. Zakon kralja Lajoša I Velikog. Regulisanje položaja seljaka (uvođenje none) i plemstva (avicitet). Formiranje (pravno) jedinstvenih klasa feudalaca i kmetova. 1351/52. Drugi pohod Lajoša I na Litvance. 1353. Brak Lajoša I i Jelisavete, kćerke bosanskog bana Stefana II Kotromanića. 1354. Lajoš I u Zagrebu uzima krst. Rat Lajoša I protiv srpskog cara Stefana Dušana. Smrt slavonskog hercega Stefana, najmlađeg brata Lajoša I. 1355. (20. decembar) Lajoš I se protivi da Dušan bude zapovednik vojske protiv Turaka. Smrt cara Stefana Dušana. Treći pohod Lajoša I na Litvance. 1356–58. Drugi rat Lajoša I sa Mletačkom republikom. 1357. Dalmatinski gradovi se predaju Lajošu I. 1358. (18. februar) Zadarski mir između Lajoša I i Mletačke republike. 1358–1808. Dubrovnik pod vrhovnom vlašću mađarskih kraljeva. 1359. Rat Lajoša I protiv srpskog cara Uroša. Gospodari Braničeva, Rastislalići, priznaju Lajoševu vrhovnu vlast. U Moldaviji vojvoda Bogdan proteruje Dragoša. 1360–70. Ratovi Lajoša I sa moldavskim vojvodom Bogdanom, koji mu se na kraju potčinjava. 1361. Osamostaljenje Rastislalića. 1363. Pohod Lajoša I protiv bosanskog bana Tvrtka. Prenošenje sedišta Kaločkobačke nadbiskupije u Petrovaradin. 1364. Lajoš I uzima na svoj dvor Karla Malog Dračkog. Učestvuje na kongresu poljskog, češkog i kiparskog kralja posvećenom borbi protiv Turaka. Osnivanje Krakovskog univerziteta. 1365–69. Lajoš I zauzima Vidin, zarobljava cara Jovana Stracimira i uspostavlja Bugarsku banovinu. 1366. Bosanski ban Tvrtko traži pomoć Lajoša I protiv svog pobunjenog brata. Poseta vizantijskog cara Jovan V Paleologa Lajošu. Ivan Šišman sprečava povratak Jovana V. 1367. Osnivanje Pečujskog univerziteta. 353
1369. Lajoš I, ukinuvši Bugarsku banovinu, vraća Jovana Stracimira u Vidin. 1370–82. Ugarsko-poljska personalna unija. 1371. Kotor priznaje vrhovnu vlast Lajoša I. 1372. Veridba Marije, kćerke Lajoša I, i Žigmunda, sina cara Karla IV Luksemburškog. 1373. Nikola Gorjanski, u savezu sa srpskim knezom Lazarem, pobeđuje Nikolu Altomanovića. Papa Grgur XI poziva Lajoša I u krstaški rat protiv Turaka. 1376. Pobuna u Krakovu protiv mađarske posade. 1377. Pohod Lajoša I protiv Litvanaca. Galiciju i Podoliju podređuje Ugarskoj. 1378–81. (Treći) rat između Lajoša I i Mletačke republike. 1381. (24. avgust) Torinski mir između Mletačke republike i Mađarske i njenih saveznika. 1384. (jun) Mađarski sabor održan posle trideset tri godine. Lajoševa treća kćerka Jadviga krunisana za poljsku kraljicu. Raspad ugarsko-poljske personalne unije. 1385. (leto) Žigmund Luksemburški se ženi Marijom, drugom Lajoševom kćerkom. 1385. (septembar) Napuljski kralj Karlo (Mali) Drački postaje kralj Mađarske. Poljaci zauzimaju Galiciju od Ugarske. Bosanski kralj Tvrtko I zauzima Kotor. Dolazak Karla II. 1386. Atentat na Karla II i njegova smrt. Njegove pristalice proglašavaju njegovog malog sina Ladislava Napuljskog za kralja. (proleće) Žigmund Luksemburški se vraća u Mađarsku. (25. jul) Bitka kod Gorjana. Pogibija Nikole Gorjanskog i zarobljavanje kraljica. 1387. (početak godine) U Novigradu ubijena udova kraljica Jelisaveta. Oslobođenje kraljice Marije. 1389. (prva polovina godine) Knez Lazar, posredovanjem svog zeta Nikole Gorjanskog mlađeg, miri se sa Žigmundom. (novembar) Pohod Žigmunda na Srbiju posle Kosovske bitke. Stefan Lazarević postaje turski vazal. 1389/90. Tvrtko I zauzima, izuzev Zadra, sve dalmatinske gradove. 1390–92. Tri pohoda Žigmunda na Srbiju. 1391. Upad Turaka u Srem. Bitka kod Nađolasija (Manđelos). Smrt kralja Tvrtka I. 1393. Turci zauzimaju trnovsku Bugarsku. 1394. Ugovor Žigmunda sa bosanskim kraljem Dabišom. Upad Turaka u Vlašku. 1395. (17. maj) Žigmundova pobeda nad Turcima kod Rovina (Malog Nikopolja). Smrt kraljice Marije. Jadviga pretenduje na mađarski presto. 1396. (25/26. septembar) Krstaši, predvođeni Žigmundom, kreću iz Mađarske do Nikopolja. Sultan Bajazit I kod Nikopolja pobeđuje Žigmundovu vojsku. Buna Lackovića. 1397. (22. februar) Prvi »krvavi« križevački sabor. Žigmund naređuje da se ubiju Lackovići. (oktobar) Sabor u Temišvaru. Ukidanje klauzule Zlatne bule o pravu na otpor. Zakoni za odbranu Mađarske. Privilegije Žigmunda Kovinu. 1398. Pohod Žigmunda protiv bosanskog kralja Ostoje. 1401. (28. april – 29. oktobar) Žigmund u zatočeništvu mađarskih velikaša. 1402. Bitka kod Angore. Smrt Bajazita I. Početak turskih međusobica. (septembar) Ugovor Žigmunda s Albertom IV Habzburškim o uzajamnom nasleđivanju. 354
(25. decembar) Zavera mađarskih velikaša za svrgavanje Žigmunda i pozivanje Ladislava Napuljskog na mađarski presto. 1403. (5. avgust) Krunisanje Ladislava Napuljskog u Zadru. (8. oktobar) Žigmundova pobeda nad većinom ustanika. Početak »kvarenja« srebrnog denara. 1404. Stefan Lazarević priznaje Žigmundovu vrhovnu vlast. Žigmund uvodi placetum regium. 1405. Jovan Morovićki prodire do Bobovca. Svrgnut bosanski kralj Ostoja i postavljen Tvrtko II. Žigmund se ženi Barbarom, kćerkom Hermana Celjskog. Žigmundov zakon o gradovima. 1408 (jun) Žigmundov pohod protiv Bosne, zauzima Dobor. Jovan Morovićki zarobljava bosanskog kralja Tvrtka II i vraća Ostoju. Osnivanje Zmajevog reda. 1409. Ugarske trupe pomažu Stefanu Lazareviću u borbi protiv njegovog brata Vuka i Turaka kod Prištine. Mletačka republika kupuje Dalmaciju od Ladislava Napuljskog za 100.000 zlatnika. 1409–20. Mletačka republika osvaja čitavu Dalmaciju. 1409–1797. Dalmacija pod mletačkom vlašću. 1410–13. Prvi Žigmundov rat sa Mletačkom republikom. 1410. Poslednji Žigmundov pohod na Bosnu. 1411 (–1439) Personalna unija Nemačke i Mađarske. Žigmund poklanja Debrecin despotu Stefanu Lazareviću. 1412 – (1772) Žigmund se miri sa poljskim kraljem Vladislavom II i založi mu trinaest spiških gradova. 1413. U bici kod Čamorlua pod Vitošom ugarske trupe Jovana Morovićkog, zajedno sa Stefanom Lazarevićem i Sandaljem Hranićem, pomažu Mehmedu I protiv Muse. Kraj perioda turskih međusobica. Hrvoje Vukčić zauzima posede Sandalja Hranića. Žigmund lišava Hrvoja svih poseda. 1414. Sabor u Konstancu. Prisutni kardinali priznaju Žigmundu vrhovno patronatsko pravo u Ugarskoj. 1415. (početak jula) Hrvoje i Turci pobeđuju ugarsku vojsku u Lašvi. 1418–20. Drugi Žigmundov rat sa Mletačkom republikom. Čitava Dalmacija pod mletačkom vlašću. 1419–34. Ratovi husita sa Žigmundom i njihovi upadi u Mađarsku. 1419. (kasna jesen) Žigmund i Turci u Đerdapu. Poslednja izgradnja mađarskih tvrđava na donjem Dunavu. 1420/1. Upadi Turaka u Transilvaniju. 1424. Stefan Lazarević i vizantijski car Jovan VIII Paleolog posećuju Žigmunda. Jovan traži pomoć protiv Turaka. 1426. Ugovor Žigmunda i Stefana Lazarevića u Tati. 1426–32. Vlaška pod Žigmundovom vrhovnom vlašću. 1427. Smrt Stefana Lazarevića. Mađari zauzimaju Beograd, Turci Golubac. Žigmund traži protiv Turaka savez istočnih vladara. 1428. (proleće) Opsada Golupca. 1429. Žigmundov pokušaj naseljavanja nemačkih vitezova na donjem Dunavu. 1431–33. Treći rat Žigmunda Luksemburškog sa Mletačkom republikom. 1432. Smrt vojvode Dana. Vlad Drakul.
355
1433. (31. maj) Krunisanje Žigmunda za cara. Primirje između Žigmunda i Mletačke republike. 1434. (oktobar) – 1436. (maj) Poslednji boravak Žigmunda u Ugarskoj. 1435. Sabor u Požunu ne prihvata Žigmundov reformisani odbrambeni plan Ugarske. Odbranu južne Ugarske Žigmund poverava braći Talovcima. (15. mart) Smrt Sandalja Hranića. Borba za njegovo nasleđe. Matko Talovac zauzima tvrđave turskog štićenika Radivoja Ostojića i vraća Tvrtka II na presto. Žigmund šalje albanskim ustanicima protiv Turaka za vođu bugarskog princa Fružina, sina cara Šišmana. 1436. Žigmund šalje albanskim ustanicima za vođu turskog princa i pretendenta Dauda Saudževića Čelebiju. Skopski sandžakbeg Isak guši ustanak. Turci upadaju u Banat i Transilvaniju. 1436/37. Misija Jakova Markijskog u Ugarskoj i Transilvaniji. 1437. (početak godine) Matko Talovac, u Žigmundovo ime, zaplenjuje Nelipčićeve posede. 1437/38. (jun) Seljački ustanak u Transilvaniji. Unija tri nacije (Mađara, Sekelja i Sasa). 1437. (jesen) Upad Turaka u Braničevo. Despot Đurađ Branković prinuđen da im ustupi Braničevo. (18. decembar) Izbor austrijskog vojvode Alberta V Habzburškog za kralja Mađarske, koji mora da opozove sve Žigmundove odredbe. 1439. (jul) Segedinski sabor određuje vanredni porez za odbranu zemlje od Turaka. 1440 (–1457) Vladislav I Jagelonac i Ladislav V Posmrče, kraljevi Mađarske. Ladislavljeva majka Jelisaveta kruniše ga ukradenom krunom i poziva češke najamnike u Mađarsku, sa Janom Giškrom na čelu. 1440. Murat opseda Beograd, ali ga Ivan Talovac odbrani. 1442. Smrt kraljice Jelisavete. Fridrih III, staratelj Ladislava Posmrčeta, drži njega i krunu na svom dvoru. 1443/44. Dugi zimski pohod. 1444. (jun) Primirje zaključeno između Turaka i hrišćana u Jedrenu. Vladislav I se u Segedinu zaklinje pred Đulijanom Čezarinijem da se neće držati mira sa Turcima koji će biti zaključen u njegovo ime. (avgust) Jovan Hunjadi u Velikom Varadinu zaključuje mir sa turskim izaslanicima. Obnova rata sa Turcima. (11. novembar) Bitka kod Varne. Smrt Vladislava I i Đulijana Čezarinija. 1446. Jovan Hunjadi postaje guverner Mađarske. 1447. Jovan Hunjadi pogubio Vlada Drakula. 1448. (18. oktobar) Pohod Jovana Hunjadija na Turke. Kosovska bitka (druga). Hunjadi pada u tursko zarobljeništvo, a zatim u zarobljeništvo despota Đurđa Brankovića. 1451. Jovan Hunjadi i Đurađ Branković se mire. 1452. Ladislav V Posmrče dolazi u Mađarsku. Jovanu Hunjadiju prestaje guvernerstvo, postaje glavni zapovednik ugarske vojske i nasledni bistrički župan. 1454. Turci napadaju Đurđa Brankovića. Mađari mu pomažu. Sukob Đurđa i Mihajla Silađija. 1456. (19. jul) Jovan Hunjadi i Jovan Kapistran odbrane Beograd od Mehmeda II. Smrt Jovana Hunjadija. Sukob Ladislava V i hunjadijevaca. 356
1457. Pogubljenje Ladislava i zatočenje Matije Hunjadija. (23. novembar) Smrt Ladislava V. 1458. (25. januar) Izbor Matije Hunjadija za kralja Mađarske. Brak Matije (u zatvoru) sa Katarinom, kćerkom Đorđa Podjebrada. Potčinjavanje Jana Giškre. 1459. Pobuna Ladislava Gorjanskog i Mihajla Silađija. Matija, uz pomoć Ivana Viteza, pobeđuje pristalice Fridriha III. Turci osvajaju Smederevo. Konačan pad despotovine. Papa Pije II organizuje krstaški rat. 1460. Upad Turaka u Banat do Titela. Turci zarobljavaju Mihajla Silađija. 1461. Pogubljenje Mihajla Silađija u Carigradu. Matijini pregovori, posredstvom pape Pija II, sa Fridrihom III u Gracu o vraćanju mađarske krune. 1462. Otpor ugarskog plemstva sakupljanju vanrednog poreza za otkup krune. 1463. Sporazum u Bečkom Novom Mestu između Matije i Fridriha III o vraćanju krune i uzajamnom nasleđivanju. Matijin savez sa Mletačkom republikom protiv Turaka u Petrovaradinu. 1464. Matijin pohod na Bosnu. Zauzima Jajce i Usoru, ali ne i Zvornik. Stvara Jajačku i Srebrničku banovinu. Smrt kraljice Katarine Podjebrad. Matijino krunisanje za kralja Mađarske. 1465. Matija zauzima Kostolanj, pogubi Švehlu i drugove. Mađarske žene koje su zarobili husiti udaje za Srbe u Sremu. 1466. Matej Maroti vraća crkvenu desetinu sa svojih imanja pe-čujskom biskupu Ivanu Česmičkom. Srbi plaćaju tek od treće godine pun iznos desetine. 1467. Buna u Transilvaniji. Osnivanje Akademije istropolitane. 1468–78. Matijin rat protiv Češke. 1469. (3. maj) Matija u Olomicu krunisan za češkog kralja. Đorđe Podjebrad imenuje za svog naslednika Vladislava II Jagelonca. 1470. Turci izgrađuju Šabac. Mađarska vojska upućena protiv Turaka pustoši posede Gorjanskih u okolini Novog Sada, u južnoj Bačkoj. Štamparija Andrije Hesa u Budimu. 1471. Smrt Đorđa Podjebrada. Zavera Ivana Viteza i Ivana Česmičkog. Nikola Iločki postaje bosanski kralj. Rođenje Ivaniša Korvina, Matijinog vanbračnog sina. 1473. Štampanje Budimske hronike u štampariji Andrije Hesa. 1474/7. Matija napada Fridriha III. 1474/5. Moldavskom vojvodi Stefanu Velikom protiv Turaka pomažu ugarske trupe pod zapovedništvom Blaža Mađara (Podmanickog). 1476. (februar) Matija zauzima Šabac. Matijina ženidba Beatrisom Aragonskom. 1480. (septembar) Turci zauzimaju Otranto. Prodor ugarske vojske do Sarajeva. 1481. (avgust) Smrt Mehmeda II. Bajazit II, Matijin tast, napuljski kralj Ferante, uz pomoć četa Blaža Mađara, oslobađa Otranto. Prodor ugarske vojske do Kruševca. 1482. Prodor Turaka do Bečeja i Temišvara. Matija obnavlja rat sa Fridrihom III. Poziva Đorđa i Jovana, poslednje Brankoviće, u Srem. 1483. Matija zaključuje primirje sa Turcima. 1485. Matija zauzima Beč i Opavu u Šleskoj. 1486. Produženo primirje između Turske i Mađarske. Veći dekret kralja Matije. Matijin plan da ga nasledi Ivaniš Korvin. 1487. Veridba Ivaniša Korvina i Bjanke Sforca.
357
1488. Matija zauzima Glogovu u Šleskoj. Ankona pod vlašću kralja Matije. Moskovski veliki knez Ivan III traži građevinske radnike od Matije. 1489. Mirovni pregovori sa Fridrihom III. 1490. (kraj jula) Izbor češkog kralja Vladislava II Jagelonca za kralja Mađarske. 1490–1526. Ugarska pod vladavinom Jagelonaca. 1491. Završetak primirja između Turske i Mađarske. 1492. Mir između Vladislava II i Maksimilijana Habzburškog. Stefan Batori i Pavle Kiniži razbijaju Matijinu »crnu vojsku«. 1493. Bitka na Krbavskom polju. 1495. Primirje između Turske i Mađarske. 1498. Obnavljanje primirja između Turske i Mađarske. 1501. Papa Aleksandar VI i Mletačka republika obnavljaju novčanu pomoć Ugarskoj za odbranu protiv Turaka. 1505. Mađarski sabor zabranjuje izbor stranca za kralja Mađarske. Brak Vladislava II i Ane Kandal od Foa. 1506. Upad Maksimilijana Habzburškog u Mađarsku. Rođenje prestolonaslednika, princa Lajoša (II). 1513. Turci zauzimaju Knin. 1514. (proleće) Toma Bakač najavljuje krstaški rat i predaje zastavu Đorđu Doži Sekelju. Seljački rat u Ugarskoj. Osveta feudalaca. Verbecijevi zakoni protiv seljaka. 1515. Sporazum Vladislava II i Maksimilijana Habzburškog o uzajamnom nasleđivanju. Brak princa Lajoša (II) i Marije, unuke Maksimilijana Habzburškog. 1521. (15. avgust) Sulejman II osvaja Beograd, Šabac i sremske gradove. Bali-beg Jahja Pašić upada u okolinu Žablja u Bačkoj. 1525. Rascep na Saboru između dvora i Jovana Zapolje. 1526. (kraj juna) Zauzimanje Petrovaradina, Iloka i ostalih manjih mesta u severnom Sremu. (29. avgust) Mohačka bitka, pogibija kralja Ludovika II. Dvor se povlači u Požun. (10. novembar) Njitranski biskup Ištvan Podmanicki, na Državnom saboru u Sekešfehervaru, za mađarskog kralja kruniše Jovana I Zapolju (1526–1540). (17. decembar) Požunski sabor za kralja Ugarske bira austrijskog nadvojvodu i češkog kralja Ferdinanda I. 1527. (3. novembar) Na Državnom saboru u Sekešfehervaru njitranski biskup Ištvan Podmanicki kruniše za kralja Ferdinanda I (1526-1564). 1528. (27. januar) Jovan I Zapolja sporazumeva se sa Sulejmanom I, koji ga priznaje za kralja Ugarske. (8. mart) Posle poraza kod Sine, Jovan I Zapolja se sklanja u Poljsku. 1529. (26. septembar – 15. oktobar) Osnivanje prve štamparije Erdelja u Sebenu. (25. april – 31. avgust) Osmanski pohod protiv Beča. Herojska odbrana Kesega Nikole Jurišića i velika armija Karla V kod Viner Nojštata odvratile su Sulejmana od nastavka pohoda. 1533. Benedek Komjati u Krakovu štampa na mađarskom jeziku poslanice apostola Pavla. 1535. Objavljen rad Maćaša Biroa Ortographia Ungarica. 1536. Gabor Pešti publikuje dva rada na mađarskom jeziku u Beču: Novi zavet i Ezopove priče. 1538. (24. februar) Tajni sporazum između Jovana I i Ferdinanda I. 358
(septembar) Neuspeo pohod Ferdinandove vojske radi zauzimanja Osijeka. Njegova vojska poražena kod Gorjana (Gara). 1539. Grammatica hungarolatina Janoša Silvestera – prva sistematska gramatika mađarskog jezika. 1540. (22. jul) Smrt kralja Jovana I. Njegov naslednik, Jovan Žigmund (1540– 1571), na Državni saboru u Rakošu 13. septembra, izabran za kralja. Kralj Ferdinand oktobra–novembra 1540. i aprila–avgusta 1541. preduzima neuspele pohode radi zauzimanja Budima. 1541. (29. avgust) Turci na prevaru zauzimaju tvrđavu Budim i započinju zaposedanje centralnih delova zemlje. (29. decembar) Regent Jovana Žigmunda, Đorđe Martinuci, u tvrđavi Đalu, zaključuje sa poslanicima Ferdinanda I sporazum o predaji Erdelja Ferdinandu I. Benedek Abadi izdaje u Šarvaru Novi zavet, prvu knjigu štampanu na mađarskom jeziku u Mađarskoj. 1543–44. Osmanlije, osvajanjem tvrđava Šikloš, Pečuj, Estergom, Tata, Sekešfehervar, Višegrad, Vac, Hatvan i Nograd, znatno proširuju okupiranu oblast. 1545. Ferdinand I zaključuje primirje sa Portom na osamnaest meseci. 1547. (19. jun) Habzburško i Osmansko carstvo zaključuju mir na pet godina. 1549. (8. septembar) Đorđe Martinuci, u ime kraljice Izabele, potpisuje sporazum o predaji Erdelja Ferdinandu I. Petar Petrović organizuje prvu evangelističku eparhiju u Banatu. 1550. Osnivanje kalvinističkog kolegijuma u Debrecinu. Gašpar Heltai i Georg Hofgref osnivaju štampariju u Koložvaru. 1551. (jun) Malobrojna Ferdinandova vojska, pod komandom generala Đanbatiste Kastalda, ulazi u Erdelj i Đulafehervar. Kraljica Izabela sa sinom napušta Erdelj i odlazi u kneževinu Opeln u Poljskoj. (17. decembar) Ferdinand naređuje da se pogubi Đorđe Martinuci. 1552. (jun–oktobar) Turski pohod protiv Mađarske pod vođstvom Kara-Ahmeda. Pod vlast Osmanlija potpadaju Potisje, Pomorišje, okolina Tamiša, kao i važne tvrđave Lipova, Temišvar i Solnok. Organizovan Temišvarski vilajet. (9. septembar – 18. oktobar) Ištvan Dobo herojski brani tvrđavu Jegar od ujedinjenih snaga Kara-Ahmeda i budimskog paše. 1553. (mart) Usled bezizgledne vojne situacije i finansijske oskudice, Ferdinandove trupe napuštaju Erdelj. Nađsebenski sveštenik Paul Viner organizuje sasku evangelističku crkvu. 1554. (septembar) Padom tvrđave Filek Turci dosežu najseverniju tačku svojih osvajanja. Erdeljski mađarski luterani osnivaju svoju posebnu crkvenu organizaciju. Šebešćen Tinodi izdaje zbirku svojih istorijskih pesama pod naslovom Kronika. 1555. (11. aprila) Sulejman I proglašava za kralja Mađarske Jovana Žigmunda, koji se trenutno nalazio u Poljskoj. 1556. (15. jul) Vojske nadvojvode Ferdinanda i palatina Tamaša Nadašdija oslobađaju Siget opsade. (novembar) Erdeljski staleški sabor položio zakletvu vernosti kraljici Izabeli i Jovanu Žigmundu. U Beču objavljena karta mađarske carskog kartografa i lekara Volfganga Lacijusa. 1558. U Beču objavljen prevod na mađarski jezik Petera Bornemise Sofoklove Elektre. 359
1559. (15. septembar) Smrt kraljice Izabele. Jovan Žigmund postaje vladar Erdelja (1559–1571). 1561. Dolazak jezuita u Nađsombat. 1562. Osnivanje jezuitskog kolegijuma u Nađsombatu. Kalvinistički biskup Peter Melijus Juhas štampa u Debrecinu svoje propovedi. Objavljuje se i prvi kalendar na mađarskom jeziku. 1563. (8. septembar) Još za života svoga oca, nadvojvoda i češki kralj Maksimilijan, iako ga nije izabrao Sabor, krunisan za kralja Mađarske. 1564. (25. jul) Smrt kralja i cara Ferdinanda I. Vojska Jovana Žigmunda osvojila Satmarsku oblast od kralja Maksimilijana. 1565. Napad carske vojske na Jovana Žigmunda na severu Mađarske. Satmarski sporazum. (avgust–septembar) Osmanlije osvajaju dve tvrđave strategijskog značaja – Siget i Đulu. 1567. (24. februar) Na crkvenom saboru u Debrecinu formulisane dogme mađarske kalvinističke crkve i određena njena crkvena organizacija. 1568. (17. februar) Selim II i Maksimilijan II zaključuju mir na osam godina, čime je završen rat za tvrđave koji je trajao od 1541. 1570. (16. avgust) Car Maksimilijan II i Jovan Žigmund zaključuju Špejerski sporazum. 1571. (6. januar) Erdeljski sabor u Sekeljvašarhelju ozakonjuje slobodu veroispovesti katoličke, luteranske, kalvinističke i unitarističke konfesije. (14. mart) Umro, bez naslednika, erdeljski knez Jovan Žigmund. (25. maj) Erdeljski sabor za vladara bira Ištvana Batorija, koji je tajno položio zakletvu za održanje Špejerskog sporazuma. 1572. (februar–april) Požunski sabor, bez izbora, prihvata nadvojvodu Rudolfa za kralja Mađarske. Krunisan je 25. septembra. 1574. Po naredbi Ištvana Batorija, osniva se rumunska eparhija. 1575. (leto) Turci osvajaju nekoliko tvrđava u Podunavlju. Gašpar Heltai štampa Istoriju Mađara. 1578. Počinje rad štamparija u Nađsombatu. 1579. Car Rudolf II izdaje uredbu o obaveznosti kraljevske dozvole za otvaranje štamparija. (1. mart) Papa Grgur XIII osniva kolegijum za obrazovanje mađarskih sveštenika – Collegium Hunaricum. 1581. Jezuitski kolegijum u Koložvaru diže se na rang visoke škole. 1582. Ištvan Batori, u svojstvu kralja Poljske, požuruje formiranje protivturske koalicije između Habzburga, Mletačke republike, Erdelja i Poljske, uz papinu pomoć. 1584. U Nađsombatu štampana prva zbirka zakona Mađarske – Corpus Juris Hungarici. 1587. (avgust) Trupe Đerđa Zrinskog, Ferenca Nadašdija i Boldižara Baćanjija izvojevale pobedu nad brojnom turskom vojskom. 1588. (januar) Državni sabor u Požunu donosi zakon o prihvatanju gregorijanskog kalendara. 1590. U prevodu protestantskog sveštenika Gašpara Karoljija objavljen potpun prevod Biblije (protestantska verzija). Balaž Sikasi objavljuje latinsko-mađarski rečnik. 1591–1606. Petnaestogodišnji rat između Habzburga i Osmanlija. 360
1595. (28. januar) Ištvan Bočkai u Pragu, u svojstvu poslanika kneza Žigmunda Batorija, potpisuje sporazum između Erdelja i Habzburške monarhije. 1600. (10. septembar) Kapetan Gornje Mađarske Đorđo Basta, po naredbi Rudolfa II, vojno zaposeda Erdelj. 1604. (15. oktobar) Pobeda Bočkaijevih hajduka nad većim kontingentom carske vojske. Albert Senci Molnar u Nirnbergu izdaje mađarsko-latinski i latinsko-mađarski rečnik. 1605. (21. februar) Ištvan Bočkai izabran za kneza na Saboru u Marošserdi. (20. april) Na Državnom saboru u Serenču ustanički mađarski staleži biraju Ištvana Bočkaija za kneza cele Mađarske. (11. novembar) Ištvan Bočkai od velikog vezira Mehmeda Lale preuzima sultanski atname o imenovanju za kralja Mađarske. (12. decembar) Ištvan Bočkai u županiji Sabolč naseljava i dariva privilegijama oko deset hiljada hajduka. 1606. (23. jun) Zaključen mir između cara Rudolfa II i kneza Ištvana Bočkaija. (11. novembar) Uz posredovanje Bočkaija, zaključen Žitvatoročki mir između bečkog dvora i Porte. (29. decembar) Iznenadna smrt Ištvana Bočkaija. 1608. (25. jun) Zadržavajući carsku titulu, tron Češke i Tirola, Rudolf II u korist nadvojvode Matije odriče se prestola Mađarske, Hrvatske i austrijskih zemalja. 1610. (1. avgust) Sabor Katoličke crkve u Žolni, početak protivreformacije. 1615. (jul) Prilikom produženja Žitvatoročkog mira na dvadeset godina, zaključen i prvi habzburško-osmanski trgovinski ugovor. 1618. (maj) Ustankom čeških staleža počinje Tridesetogodišnji rat. 1619. (septembar–oktobar) Erdeljski knez Gabor Betlen pridružuje se protivhabzburškom ustanku čeških staleža, zauzima Košice, Eršekujvar, Požun. 1620. (8. januar) Gabor Betlen odbija kraljevsku titulu koju mu je ponudio Požunski sabor. (25. avgust) Državni sabor u Bestercebanji bira Gabora Betlena za kralja, ali on to odbija. 1621. (31. decembar) Nikolsburški mir između Gabora Betlena i Ferdinanda II. 1622. U Kelnu izlazi rad Mikloša Ištvanfija o istoriji Mađarske u 16. veku. 1623. (avgust–novembar) Drugi pohod kneza Betlena protiv Habzburga (zaključen Drugim bečkim mirom 1624). 1624. Albert Senci Molnar izdaje na mađarskom jeziku knjigu Žana Kalvina Sistem hrišćanske vere. 1626. (avgust–oktobar) Treći pohod kneza Betlena na Habzburge (okončan Požunskim mirom). U Beču izlazi Biblija (katolička) na mađarskom jeziku, u prevodu Đerđa Kaldija. 1627. (13. septembar) Car Ferdinand II i sultan Murat IV potpisuju mir u Senju. 1630. (septembar) – 1631 (mart) Hajdučki ustanak u Gornjoj Mađarskoj. 1631. (jul–oktobar) Seljački ustanak u severnoj Mađarskoj. 1633. (6. maj) Estergomski nadbiskup Peter Pazmanj osniva Univerzitet u Nađsombatu (pod upravom jezuita). 1643. (april) Erdeljski knez Ferenc Rakoci I pridružuje se švedsko-francuskom protivhabzburškom savezu. 1644. (12. april) Đerđ Rakoci I osvaja Košice. 361
(28. maj) Vojska kneza Rakocija zauzima Nađsombat. (18. jul) Trupe kneza Rakocija kod Brna ujedinjuju se sa švedskom vojskom. 1645. (18. jul) Ferdinand III i Đerđ Rakoci I potpisuju mir u Lincu. 1646. Protestantske izbeglice iz Moravske stižu u Šarošpatak. 1647. Ferdinand III postavlja Nikolu Zrinskog za hrvatsko-slavonskog bana. 1648. Univerzitetska štamparija u Nađsombatu počinje rad. 1650. (25. februar) Car Ferdinand III i sultan Mehmed IV zaključuju sporazum o produženju važnosti Žitvatoročkog i Senjskog mira. 1650. Počinje rad štamparije u Šarošpataku. 1652. (25. avgust) Ujedinjena vojska rudarskih oblasti pobeđuje tursku vojsku kod Vezekenja (županija Barš). 1653. Janoš Apacai Čere u Utrehtu objavljuje Mađarsku enciklopediju. 1656. (6. decembar) Erdeljski knez Đerđ Rakoci II sa švedskim kraljem Karlom X potpisuje saveznički ugovor u cilju podele Poljske. 1657. (6. januar) Erdeljski knez Đerđ Rakoci II bez dozvole Porte napada Poljsku. Posle osvajanja Krakova i Varšave, njegovu vojsku zarobljavaju krimski Tatari. 1658. (maj–oktobar) Pohod velikog vezira Mehmeda Ćuprilića na Erdelj. Turska vojska osvaja Jenopolje. Za kneza Erdelja Porta imenuje Akoša Barčaija. 1659. (novembar) Dva poraza Rakocijeve vojske od budimskog paše Sejdi Ahmeda. Građanski rat između Đerđa Rakocija i Akoša Barčaija. 1660. (22. maj) Vojska budimskog paše Sejdi Ahmeda porazila Rakocijevu vojsku kod Sasfeneša. Rakoci je u bici smrtno ranjen, umire 7. juna. (27. avgust) Armija serdara Ali-paše, posle dugotrajne opsade, osvoja strateški važnu tvrđavu Varad. Porta organizuje Varadski vilajet. 1661. (jun) Ban Nikola Zrinski počinje izgradnju tvrđave Novo Zrinje – na turskoj teritoriji. (jun–septembar) Neuspešan pohod carskog vojskovođe Rajmonda Montekukolija na Erdelj. 1663. (25. septembar) Trupe velikog vezira Ahmeda Ćuprilića zauzimaju Eršekujvar; osniva se Eršekujvarski vilajet. 1664. (januar-februar) Pohod Nikole Zrinskog i Julijusa Hoenloea. (maj–avgust) Novi pohod velikog vezira Ahmeda Ćuprilića: oslobađa opsade tvrđavu Kanjiža, razara Novo Zrinje, ali 1. avgusta doživljava težak poraz kod Sentgotharda. (10. avgust) Mir u Vašvaru. U Nirnbergu publikovan Mauzolej, životopisi mađarskih kraljeva. 1666. Pod vođstvom palatina Ferenca Vešelenjija, bana Petra Zrinskog i zemaljskog sudije Ferenca Nadašdija planira se zavera protiv kralja Leopolda I. 1670. (april–septembar) Neuspela buna zaverenika protiv Leopolda I. Mađarsku okupira jaka carska vojska, a u Požunu formiran preki sud. 1671. (30. april) U Viner Nojštatu pogubljeni Petar Zrinski, Franja Frankopan i Ferenc Nadašdi. 1672. Početak pokreta kuruca. 1678. Pod vođstvom grofa Tekelija, kuruci zauzimaju Gornju Mađarsku, ali u novembru doživljavaju poraz. 1680. Tekelijeve trupe dopiru do Moravske.
362
1681. (april–decembar) Na Državnom saboru u Šopronu, pod pritiskom Tekelijevih uspeha, Leopold I primoran da učini ustupke mađarskim staležima. 1682. (avgust–septembar) Tekelijeve trupe zauzimaju Filek i Košice. Budimski paša imenuje Tekelija za vladara Mađarske; osniva se kneževina Srednja Mađarska i zemlja deli na četiri dela. Pal Pereslenji izdaje gramatiku mađarskog jezika. 1683. (mart–oktobar) Neuspešan pohod velikog vezira Kara-Mustafe protiv Beča. (27. oktobar) Hrišćanska vojska osvaja Estergom. 1684. (mart) Osniva se Sveta liga – savez protiv Osmanskog carstva, čiji su članovi Habzburzi, Poljska, Mletačka republika, a od 1686. godine i Rusija. 1685. (septembar–oktobar) Carske trupe, tokom svog napredovanja, uništavaju Tekelijevu kneževinu. Tekeli pada u zarobljeništvo varadskog paše. 1686. (18. jun – 2. septembar) Oslobođenje Budima od osmanske vlasti. (21–22. oktobar) Oslobođeni Pečuj i Segedin. 1687. (12. avgust) Velika pobeda saveznika nad vojskom velikog vezira Sulejmana kod Nađharšanja. (decembar) Oslobođenje Jegre. Na Požunskom državnom saboru ugarski staleži se odriču prava na slobodan izbor kralja. 1688. (maj–septembar) Oslobođenje Sekešfehervara i Beograda od osmanske vlasti. Luj XIV preduzima napad na Nemačko carstvo kako bi sprečio dalje jačanje Habzburga. 1690. (april) Osvojena tvrđava Kanjiža. (16. oktobar) Leopold I izdaje tzv. Diplomu Leopoldinum kojom je regulisan državnopravni položaj Erdelja. (8. oktobar) Turci osvajaju Beograd. 1691. (19. avgust) Pobeda kneza izbornika Ludviga Badenskog kod Slankamena. 1692. (6. jun) Oslobođenje Varada. 1695. (21. septembar) Poslednja turska pobeda kod Lugoša. 1697. (jun–avgust) Ustanak u severoistočnoj Mađarskoj protiv zloupotreba carske vojske. (11. septembar) Pobeda Eugena Savojskog nad vojskom sultana Mustafe II kod Sente. 1699. (24. januar) Karlovački mir: oslobođenje Ugarske (sem Banata) od osmanske vlasti. 1701. (9. april) Leopold I izdaje uredbu o zabrani protestantskih konfesija u oslobođenim oblastima. 1703. (mart) Kurucki pokret u gornjem toku Tise. Ferenc Rakoci II pozvan da stane na čelo ustanka. (21. mart) Početak Rakocijevog rata za oslobođenje od Habzburške monarhije. (novembar) Završeno oslobođenje Gornje Mađarske, osvojen Nađsombat. 1704. (11. januar) Početak pohoda za oslobođenje Podunavlja. (5–12. jul) Na Državnom saboru u Đulafehervaru Ferenc Rakoci izabran za vladara Erdelja. 1705. (januar) Početak stvaranja regularne vojske. (30. maj) Štampan prvi broj prvih novina u Mađarskoj, Mercurius Hungaricus.
363
(12. septembar – 1. oktobar) Državni sabor u Sečenju: početak stvaranja nezavisnog mađarskog državnog aparata, staleška konfederacija i izbor Rakocija za komandujućeg kneza. 1705 (27. oktobar) – 1706 (22. jul) Mirovni pregovori uz posredovanje Engleske i Holandije. 1706. (13. jun) Državni sabor u Onodu proglašava detronizaciju Habzburga i nezavisnost Mađarske. (15. septembar) Saveznički ugovor između kneza Rakocija i ruskog cara Petra Velikog u Varšavi. 1708. (3. avgust) Težak poraz kuruca kod Trenčena. 1711. (30. april) Predstavnici kralja i konfederisanih staleža potpisuju sporazum u Satmaru. 1712. (mart) Hrvatski staleži prihvataju da presto nasleđuju Habzburzi i po ženskoj liniji. (3. april 1712 – 15. jun 1715) Zasedanje Državnog sabora u Požunu. 1713. (19. april) Austrijska pragmatička sankcija. 1716–18. Tursko-habzburško-mletački rat. 1716. (13. oktobar) Oslobođenje Temišvara od turske vlasti. 1717. (18. avgust) Osvajanje Beograda. 1718. (21. jul) Požarevački mir: Banat oslobođen od turske vlasti. Severni delovi Srbije i zapadni delovi Vlaške priključeni Habzburškoj monarhiji. 1718–78. Banat pod posebnom vojnom, kasnije komorskom upravom. 1722. (20. jun) – 1723 (19. jun) Zasedanje Državnog sabora u Požunu, Mađarska pragmatička sankcija; osnovano Mađarsko dvorsko namesničko veće. (30. mart) Erdelj prihvata nasleđivanje habzburške dinastije po ženskoj liniji. 1731. (21. mart) Carolina Resolutio. 1735. U Šelmecbenji osnovana škola za obrazovanje rudarskih inženjera (1765. dignuta na rang akademije). 1736. Osnovana manufaktura za izradu kartona u Šašvaru. 1736–39. Drugi rat Karla VI s Osmanskim carstvom. 1739. (1. septembar) Beogradski mir: Habzburška monarhija gubi delove Vlaške i Srbije. 1740–80. Rat za austrijsko nasleđe. 1741. (25. jun) Marija Terezija krunisana za kraljicu Mađarske. 1756–63. Sedmogodišnji rat. 1760. (11. septembar) Kraljica Marija Terezija osniva mađarsku kraljevsku gardu u Beču. 1764. (7. januar) Pokolj Sekelja u Madefalvi u vezi sa njihovim uključivanjem u Vojnu granicu. 1765. (2. novembar) Marija Terezija proglašava Erdelj za veliku kneževinu. Grof Janoš Forgač osniva tekstilnu manufakturu u Gaču. 1767. (23. januar) Proklamovan urbar za Mađarsku. 1771. (1. avgust) Osnovano posebno namesništvo za Hrvatsku i Slavoniju. 1773. (25. jul) Prva podela Poljske. Galicija priključena Habzburškoj monarhiji. 1773. (jesen) Habzburška vojska okupirala Bukovinu, maja 1775. Osmansko carstvo se odreklo te teritorije. 1777. (22. avgust) Uvođenje novog školskog sistema – Ratio Educationis. 364
1778. (6. jun) Kraljevskom uredbom Tamiški Banat vraćen Kraljevini Mađarskoj. 1781. (25. oktobar) Jozef II izdao edikt o verskoj toleranciji. 1782. (12. januar) Raspuštanje kontemplativnih crkvenih redova. Organizacija županija (Torontalska, Tamiška, Krašovska) na teritoriji nekadašnjeg Tamiškog Banata. 1784. (13. april) Mađarska kraljevska kruna premeštena u Beč. (11. maj) Doneta uredba o uvođenju nemačkog službenog jezika u Habzburškoj monarhiji. (31. oktobar – 27. decembar) Ustanak Horije i Kloske. 1785. (18. mart) Uredba o reorganizaciji upravne organizacije Mađarske, ukidanje županija. 1786. (maj) Počelo katastarsko premeravanje zemljišta Mađarske. 1787. (2. decembar) U savezu sa Ruskom carevinom, Habzburška monarhija ulazi u rat protiv Turske. Neuspeo pokušaj zauzimanja Beograda. 1788. (maj) Uspostavljanje veza između mađarske opozicije i pruskog poslanika u Austriji. 1789. (mart–april) Dolazak prvih mađarskih poslanika u Vajmar i Berlin. 1790. (26. januar) Car Jozef II povukao gotovo sve uredbe koje je ranije doneo. (20. februar) Smrt cara Jozefa II. (6. jun) Posle dvadeset pet godina pauze kralj Leopold II saziva Mađarski staleški (državni) sabor. (1. septembar) U Temišvaru sazvan Srpski narodno-crkveni sabor. Državni sabor doneo tzv. X zakonski članak, na osnovu kojeg je deklarisana samostalnost Mađarske u okviru Habzburške monarhije. 1792. (1. mart) Umro car i kralj Leopold II. 1792. (6. jun) Franc I krunisan za mađarskog kralja. 1794. (početak godine) Oponenti vladarevog režima okupljeni oko opata Ignjata Martinovića osnivaju dva tajna društva: Društvo reformatora i Društvo slobode i jednakosti. 1794. (tokom leta) Vlast uhapsila zaverenike predvođene Ignjatom Martinovićem. 1795. (20. maj) Na osnovu sudskih presuda, u Budimu pogubljene vođe mađarskih jakobinaca: Ignjat Martinović, Jožef Hajnoci, Ferenc Sentmarjai, Janoš Lacković, grof Jakob Šigrai, Pal Ez i Šandor Solarčik. 1795. (septembar) Palatin Mađarske (kraljev namesnik) postaje nadvojvoda Jozef Habzburški, koji je na ovoj funkciji bio skoro do revolucije 1848. 1804. (11. avgust) Franc I uzima titulu cara Austrije. 1805. (26. decembar) Zaključivanje Požunskog mira između Napoleona i Franca I, prema kojem Austrija ustupa čak i neke svoje teritorije (Vorarlberg, Tirol itd.). 1807. (9. april) Otvaranje Državnog sabora u Budimu, na kojem mađarsko plemstvo, zbog vanrednih prilika, predlaže da za vojne potrebe plaća porez državi. 1809. (15. maj) Napoleon izdaje Proglas Mađarima, kojim ih poziva na otcepljenje od Austrije. (14. jun) Mađarsku insurgentsku (plemićku) vojsku porazila Napoleonova vojska kod Đera. (24. jun) Francuska vojska zauzima Đer. (26. jun) Francuska vojska zauzima glavni grad Požun. 1811. (29. avgust) Na Državnom saboru dolazi do sukoba između vladara i mađarskog plemstva oko prava vladara da sam odlučuje o emisiji papirnih novčanica. 365
1825. Osnovana Mađarska akademija nauka i umetnosti. 1826. U Pešti osnovana Matica srpska. 1828. Mađarski pronalazač Anjoš Jedlik konstruisao prvi elektromotor. 1831. Velika epidemija kolere. 1832–36. U Požunu održan tzv. »dugi« državni sabor, na kojem je usvojen zakon o dobrovoljnom otkupu kmetova od feudalnih obaveza (ovaj zakon je na narednom saboru 1839/1840. ponovo potvrđen, posle čega je započeto njegovo sprovođenje). 1835. Nastanak prve štedionice u Brašovu (Brassói Takarékpénztár). 1837. Osnovano prvo pozorište u Pešti (Peštansko mađarsko pozorište – Pesti Magyar Szinház). 1840. Državni sabor donosi zakone koji olakšavaju osnivanje preduzeća prema kapitalističkom modelu, što je značilo početak institucionalizovane kapitalizacije. 1841. Osnovana prva moderna banka – Peštanska mađarska komercijalna banka (Pesti Magyar Kereskedelmi Bank). 1841. Pokrenut prvi moderni list – Peštanske novine (Pesti Hirlap). 1846. Konstituisana Konzervativna stranka. 1847. Konstituisana Opoziciona stranka. (novembar) – 1848 (april) Zasedanje poslednjeg Mađarskog staleškog državnog sabora. 1848. (13. mart) Revolucija u Beču. (15. mart) Revolucija u Pešti. (11. april) Car i kralj Ferdinand V potvrdio nove zakone kojim je ukinuto feudalno uređenje u Mađarskoj. (14. april) Prva mađarska odgovorna vlada preselila se iz Požuna u Peštu, čime je ona postala glavni grad države. (13–15. maj) U Sremskim Karlovcima održana Majska skupština. (maj) U Blažu održan sabor Rumuna. (maj) U Liptosentmiklošu održan sabor Slovaka. (jun) Prvi parlamentarni izbori na principu narodnog predstavništva. (12. jun) Prvi oružani sukob između srpskih ustanika i carsko-kraljevske vojske (Petrovaradinski garnizon). (11. jul) Lajoš Košut od Mađarskog parlamenta traži mobilizaciju mađarske narodne vojske (200.000 regruta) i sredstva (42 miliona forinti) za njene troškove. (27. avgust) Mađarska vlada priznaje potpunu autonomiju Hrvatskoj i Slavoniji. (11. septembar) Ban Jelačić (tada komandant carskih trupa) prelazi sa svojom vojskom mađarsku granicu i započinje pohod protiv mađarskih revolucionara. (septembar) Prva mađarska vlada podnela ostavku. (15. septembar) Mađarski parlament osniva Zemaljski komitet za odbranu (čiji predsednik početkom oktobra postaje Lajoš Košut), koji, posle pada vlade, postaje revolucionarna vlada. (29. septembar) Kod mesta Pakozd (zapadna Mađarska) odigrala se prva bitka između carskih trupa i mađarske revolucionarne vojske u kojoj su carske trupe poražene. (6. oktobar) Nova revolucija u Beču. (7. oktobar) Kod mesta Ozore mađarska vojska izvojevala svoju drugu pobedu nad carskim trupama.
366
(30. oktobar) Kod Švehata (nadomak Beča) mađarsku vojsku porazila carska vojska. (2. decembar) Franc Jozef I krunisan za austrijskog cara. (31. decembar) Revolucionarna vlada i parlament premeštaju svoje sedište u Debrecin. 1849. (početak januara) Carske trupe zauzimaju Budim i Peštu. (mart) General Jožef Bem sa svojom vojskom očistio Erdelj od carskih trupa. (4. mart) Franc Jozef proklamuje tzv. Oktroisani ustav, koji se odnosio na novo uređenje Habzburške monarhije, a pre svega na Mađarsku. (mart–april) Niz uspeha mađarske vojske i oslobađanje većeg dela Mađarske. (14. april) U Debrecinu (privremeno glavnom gradu) došlo do detronizacije Habzburga, proglašavanja nezavisnosti Mađarske i izbora Lajoša Košuta za regenta. (21. maj) Budim oslobođen od carskih trupa. (jun–jul) Mađarska vlada beži prvo u Segedin, zatim u Arad. (9. avgust) Mađarsku vojsku kod Temišvara porazile austrijska i ruska vojska. (13. avgust) Kapitulacija mađarske revolucionarne vojske kod Vilagoša (okolina Arada). (6. oktobar) U Pešti pogubljen predsednik prve mađarske vlade, grof Lajoš Baćanji, a u Aradu 13 generala mađarske vojske. (novembar) Kao posebna krunovina osnovano Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat, čije je sedište postao Temišvar. 1850. Ukinuta carinska granica između Austrije i Mađarske. 1851. (31. decembar) Franc Jozef svojim Patentom proklamovao carski apsolutizam. 1854. Nemački jezik i u Mađarskoj postaje službeni jezik. 1857. Ekonomska kriza u Carstvu. 1859. Habzburzi gube svoje posede u Italiji. Smenjen svemoćni ministar Aleksandar Bah. 1860. (20. oktobra) Doneta Oktobarska diploma, koja je predstavljala neku vrstu ustava, na konzervativnim principima, za preuređenje Ugarske. 1861. (26. februar) Proklamacija novog državnog dokumenta, Februarskog patenta, koji je predviđao novu centralizaciju Habzburške monarhije. (april–avgust) Mađarski državni sabor pokušava da dođe do rešenja o statusu Ugarske u okviru Habzburške monarhije. 1862. Obznanjen plan Dunavske konfederacije, čiji je autor bio Lajoš Košut. 1865. (14. decembar) Mađarski državni sabor započeo rad. Na kraju je rešen status Mađarske u okviru Habzburške monarhije. 1866. Austrijsko-pruski rat. Nastanak Deakove stranke. 1867. (17. februar) Franc Jozef za predsednika druge mađarske vlade imenuje grofa Đulu Andrašija. (29. maj) Mađarski parlament izglasao zakon o Austro-ugarskoj nagodbi. (8. jun) Franc Jozef I u Budimu krunisan za mađarskog kralja. Nastanak Tisine stranke (srednja levica, tj. levi centar).
367
1868. Zaključena Hrvatsko-ugarska nagodba. Donet zakon o školama i narodnostima. Nastanak Četrdesetosmaške stranke. 1871. U Pešti osnovan Tehnički fakultet. 1872. U Koložvaru osnovan, posle Pešte, i drugi univerzitet u tadašnjoj Ugarskoj. Na osnovu zakona, ukinuti esnafi. 1873. Ekonomska kriza, koja je imala ozbiljnije posledice. Nastanak Trojecarskog saveza. 1873–75. Pregrupisavanje političkih stranaka. Osnovana Slobodoumna stranka, koja je bila vladajuća narednih trideset godina. 1878. Austrougarska okupirala Bosnu i Hercegovinu. 1882. Nastanak Trojnog saveza. 1890. Osnovana Socijaldemokratska stranka Mađarske. 1892. Reforma valute, umesto forinte uvedena kruna koja je imala zlatnu podlogu. Osnovana Nacionalna stranka. 1895. Osnovana Katolička stranka. U Budimpešti održan Kongres narodnosti. 1896. (maj–novembar) Milenijumska proslava, povodom hiljadugodišnjice dolaska Mađara u Karpatsku kotlinu. 1897. Održan prvi zemaljski žetelački štrajk. 1902. Budimpeštanska fabrika Ganc u Italiji izgradila elektrificiranu železničku prugu, koja je bila prva takva u svetu. 1904. (19. novembar) Nastanak koalicije opozicionih stranaka. 1905. Parlamentarna kriza. 1907. Oštar protest južnoslovenskih poslanika u Mađarskom parlamentu povodom donošenja novog školskog zakona (tzv. »lex Aponyi«). 1908. (6. oktobar) Austrougarska anektirala Bosnu i Hercegovinu. 1912. (23. maj) U Budimpešti održane demonstracije. Došlo do sukoba između demonstranata i policije – bilo je mrtvih i ranjenih na obe strane. 1914. (februar) Predsednik vlade, grof Ištvan Tisa, pregovarao sa predstavnicima narodnosti o budućim odnosima narodnosti i državne uprave. (28. jun) Atentat u Sarajevu. (23. jul) Austrougarska uručuje ultimatum Srbiji. (28. jul) Austrougarska objavljuje rat Srbiji. 1915. Italija napušta Trojni savez i prelazi na stranu Antante. 1916. (21. novembar) U 86. godini života umro car i kralj Franc Jozef I. Na presto došao Karlo IV (kao mađarski kralj, dok je kao austrijski car bio Karlo I). 1918. (januar) Objavljeno Vilsonovih 14 tačaka o preuređenju Dvojne monarhije. (februar) Pobuna mornara austrougarske vojske u Kotoru. (april) Predstavnici narodnosti Austrougarske, na konferenciji u Rimu, doneli deklaraciju u kojoj su se izjasnili protiv opstanka Monarhije. (20. maj) U Pečuju došlo do velike pobune vojske, koja je imala krvav ishod. (25. oktobar) U Budimpešti obrazovano Mađarsko (nacionalno) narodno veće, čiji je predsednik postao grof Mihalj Karolji. (28. oktobar) U Budimpešti organizovane velike demonstracije. (31. oktobar) Za predsednika mađarske vlade Karlo IV imenovao grofa Mihalja Karoljija. 368
(31. oktobar) Ubijen bivši predsednik vlade, grof Ištvan Tisa. (3. novembar) Potpisano primirje između Austrougarske i Antante, koje je zapravo i potvrdilo raspad vekovne Habzburške monarhije. (16. novembar) Mađarski parlament proglašava Republiku. (24. novembar) Osnovana Mađarska komunistička partija. (30. novembar) Osnovana organizacija Mađarsko zemaljsko udruženje za odbranu otadžbine (MOVE). 1919. (27. januar) Umro Endre Adi. (19. februar) Ištvan Betlen osnovao Nacionalnu partiju jedinstva. (23. februar) Grof Mihalj Karolji otpočeo agrarnu reformu na svom imanju. (21. mart) Proglašena Mađarska Sovjetska Republika. (12. april) Osnovan Antiboljševički komitet, s Ištvanom Betlenom na čelu. (5. maj) U Aradu osnovana antirevolucionarna vlada, sa grofom Đulom Karoljijem na čelu. (12–13. jun) Održan kongres Mađarske socijalističke partije. (24. jul) Otpočeo napad rumunskih trupa protiv Mađarske Sovjetske Republike. (8. avgust) Osnovana Hrišćanska narodna partija. (22. avgust) Obnovljena Četrdesetosmaška nezavisna partija Lajoša Košuta. (28. avgust) Horti izdaje direktivu za borbu protiv boljševičkog terora. 1920. (16. januar) Mađarskoj delegaciji u Parizu uručeni uslovi mira. (25–26. januar) Održani izbori za Mađarski parlament. (16. februar) Mađarski parlament rešava problem kraljevske vlasti. (1. mart) Mikloš Horti proglašen za regenta. (6. maj) Mađarskoj predat ultimativni Ugovor o miru u Parizu. (4. jun) Potpisan Mirovni ugovor u Trijanonu. (13. novembar) Mađarski parlament ratifikovao Trijanonski mirovni ugovor. 1921. (26. mart – 6. april) Prvi pokušaj restauracije Habzburga. (14. april) Ištvan Betlen izabran za predsednika vlade. (26. jul) Trijanonski mirovni ugovor stupio na snagu. (15. avgust) Proglašena Baranjska republika. (29. avgust) SAD potpisale mir sa Mađarskom. (20–24. oktobar) Drugi pokušaj restauracije Habzburga. 1922. (8. februar) Zaključen mađarsko-austrijski trgovinski sporazum. (10. mart – 14. april) Štrajk više hiljada metalskih radnika u Budimpešti. (1. april) Umro Karlo Habzburški. (18. septembar) Mađarska primljena u Društvo naroda. 1923. (13–22. mart) Pregovori Ištvana Betlena u Rimu. (31. jul – 4. avgust) Veliki štrajk ciglarskih radnika u Budimpešti. (2. avgust) Osnovana Partija za odbranu rasne čistote. 1924. (8. januar) Betlen objavio naciji uslove stranih kredita. (27. januar) Potpisan prvi mađarsko-italijanski privredni ugovor o saradnji. (24. jun) Održana osnivačka skupština Mađarske narodne banke. 369
1925. (18. mart) Mađarski parlament prihvatio raspisivanje prvog deviznog zajma. (14. april) Osnovana Mađarska socijalistička radnička partija. (18. april) Otvoren Budimpeštanski međunarodni sajam. (1. decembar) Radio Budimpešta počeo da emituje program. 1926. (26. februar) Osnovana Agrarna partija. (29. avgust) Govor M. Hortija povodom 400-godišnjice Mohačke bitke. (8–10. decembar) Parlamentarni izbori. 1927. (1. januar) Novčanica kruna zamenjena pengom. (3–10. januar) Izbori za poslanike Gornjeg doma. (5. april) Mađarska i Italija potpisale desetogodišnji ugovor o prijateljstvu. (21. jun) Dejli Mejl objavio tekst lorda Rotermira u kojem se podržava mađarski revizionizam. (27. jul) Osnivanje Mađarske revizionističke lige. (5. septembar) Otvaranje Biološkog instituta u Tihanju. (7. novembar) Parlament donosi odluku da 15. mart postane državni praznik. 1928. (16. januar) Mađarska demokratska partija se uključuje u Nezavisnu nacionalnu demokratsku partiju. (24. februar) Mađarski parlament prihvata primenu zakona numerus clausus. (7. septembar) Đula Gembeš imenovan za državnog sekretara narodne odbrane. (8. oktobar) Mađarska objavljuje pristup Brijan-Kelogovom paktu. 1929. (10. oktobar) Đula Gembeš imenovan za ministra odbrane. 1930. (11–12. april) Pregovori Betlena i Musolinija u Rimu. (13. oktobar) Osnivanje Nezavisne stranke malih posednika. 1931. (26. januar) U Beču Ištvan Betlen potpisuje sporazum o saradnji s Austrijom. (29. april) Mađarska filmska kompanija Hunia otpočinje proizvodnju zvučnog filma. (28–30. jun) Parlamentarni izbori. (22. avgust) Obrazovana vlada Đule Karoljija. (13. septembar) Diverzija na železničkom vijaduktu za koju su optuženi mađarski komunisti. 1932. (29. septembar) Predsednik vlade postaje Đula Gembeš. (10–13. novembar) Đula Gembeš posećuje Musolinija. (20–21. novembar) Austrijski kancelar Engelbert Dolfus posećuje Budimpeštu. 1933. (4. februar) Kalman Kanja imenovan za ministra inostranih poslova. (17–19. jun) Đula Gembeš posećuje Hitlera. 1934. (6. februar) Uspostavljanje diplomatskih odnosa sa Sovjetskim Savezom. (21. februar) Zaključen mađarsko-nemački trgovinski sporazum. 370
(17. mart) Potpisan mađarsko-austrijsko-italijanski pakt. (9. oktobar) Ubistvo jugoslovenskog kralja Aleksandra u Marselju. (4–7. novembar) Razgovori Gembeša i Hitlera. 1935. (16. februar) Razgovori o mađarsko-italijanskoj kulturnoj saradnji. (31. mart – 7. april) Parlamentarni izbori. (4. mart) Ferenc Salaši osniva Partiju narodne volje. (29. septembar) Susret Gembeša i Hitlera. 1936. (14. maj) Đula Gembeš se povlači iz političkog života. (22. avgust) Horti posećuje Hitlera. (6. oktobar) Umro Đula Gembeš. (12. oktobar) Osnovana vlada Kalmana Daranjija. 1937. (3. decembar) Umro Jožef Atila. (12. septembar) Otvaranje mosta »Mikloš Horti« u Budimpešti. 1938. (21. februar) Zabranjena Salašijeva partija. (5. mart) Kalman Daranji izneo državni program naoružavanja države. (14. maj) Vladu formira Bela Imredi. (25. maj) Održan Euharistički kongres u Budimpešti. (21–26. avgust) Imredi i Horti posećuju Hitlera. (2. novembar) Prva bečka arbitraža. (26. novembar) Osnivanje Folksbunda. (10. decembar) Grof Ištvan Čaki postaje ministar spoljnih poslova. 1939. (13. januar) Mađarska se priključuje Antikominterni. (3. februar) Pripadnici Stranke strelastih krstova podmetnuli bombu u budimpeštanskoj sinagogi. (16. februar) Pal Teleki obrazuje vladu. (7. mart) Vladajuća partija menja naziv u Partiju mađarskog života. (11. april) Mađarska istupa iz Društva naroda. (29. april – 1. maj) Teleki i Čaki odlaze u Berlin. (28–29. maj) Održani parlamentarni izbori. 1940. (14. april) Uvedeno racionalisano snabdevanje šećera i masti. (10. jul) Razgovori Telekija i Čakija sa Hitlerom i Ćanom u Minhenu. (30. avgust) Druga bečka arbitraža. (21. oktobar) Osnovana Mađarska partija obnove. (20. novembar) Mađarska se priključuje Trojnom paktu. (12. decembar) Sporazum o jugoslovensko-mađarskom prijateljstvu potpisan u Beogradu. 1941. (4. februar) Laslo Bardoši postaje ministar spoljnih poslova. (3. april) Grof Pal Teleki izvršio samoubistvo. (4. april) Formirana vlada Lasla Bardošija. (11. april) Mađarska otpočinje rat protiv Jugoslavije. 371
(24. april) Horti posećuje Hitlera. (24. jun) Mađarska prekida diplomatske odnose sa SSSR-om. (26. jun) Inscenirano bombardovanje Košica. (27. jun) Mađarska ulazi u rat sa SSSR-om. (8. avgust) Donet zakon u cilju zaštite nacije, kojim je zabranjeno sklapanje brakova Jevreja sa pripadnicima drugih nacija. (8. i 9. septembar) Razgovori Hortija i Hitlera o učešću Mađarske u ratu sa SSSRom. (24. septembar) Osnovan Nacionalsocijalistički partijski savez mađarskog preporoda. (12. decembar) Mađarska stupa u rat sa SAD-om. 1942. (6–9. januar) Poseta Joakima fon Ribentropa Budimpešti radi traženja veće vojne angažovanosti Mađarske u ratu protiv SSSR-a. (5–30. januar) Tragični događaji vezani za stradanje jevrejskog i srpskog stanovništva u južnoj Bačkoj. (16–17. januar) Razgovori nemačkih i mađarskih privrednika u Budimpešti o učešću Mađarske u ekonomskoj pomoći Rajhu u vođenju rata na Istoku. (20–22. januar) Vilhelm Kajtel posećuje Budimpeštu sa zadatkom da se angažuje mađarska Druga armija na Istočnom frontu. (19. februar) Ištvan, mlađi sin Mikloša Hortija, izabran za zamenika regenta. (9. mart) Laslo Bardoši podneo ostavku na mesto predsednika vlade. (11. april) Odlazak mađarske Druge armije na Istočni front. (29. jun) Uvodi se racionalisano snabdevanje hlebom. (20. avgust) Pogibija Ištvana Hortija na Istočnom frontu. (4. septembar) Prvi avionski napad saveznika na Budimpeštu. (24. septembar) Vilmoš Nađbačonji Nađ imenovan za ministra odbrane. (2. decembar) Endre Bajči-Žilinski podnosi interpelaciju u Mađarskom parlamentu povodom tragičnih događaja u južnoj Bačkoj. 1943. (12. januar – 9. februar) Stradanje Druge armije na Donu. (17–18. april) Horti posećuje Hitlera u Klajshajmu. (24. jul) Jene Genči imenovan za ministra spoljnih poslova. (2–5. septembar) Antiratni štrajk radnika Čepela. (12. septembar) Kalaji izlaže u parlamentu ciljeve mađarske spoljne politike. 1944. (18. mart) Razgovori Hortija i Hitlera u Klajshajmu. (19. mart) Nemačka okupacija Mađarske. (22. mart) Obrazovanje Stojaijeve vlade. (5. april) Doneta odluka o obaveznom nošenju žute trake za Jevreje u Mađarskoj. (15. maj – 27. jun) Deportacija mađarskih Jevreja u koncentracione logore. (10. septembar) Horti imenovan za predsednika Krunskog saveta. (28. septembar) Mađarska mirovna delegacija, sa Gaborom Faragom na čelu, odlazi u Moskvu. (6. oktobar) Početak sovjetske vojne akcije za oslobođenje Mađarske. (15. oktobar) Dolazak Ferenca Salašija na vlast. (19. oktobar) Oslobođen Debrecin. 372
(4. novembar) Salaši polaže zakletvu u Mađarskom parlamentu. (2. decembar) U Segedinu se osniva Mađarski nezavisni nacionalni front. (4. decembar) Salaši posećuje Hitlera. (26. decembar) Početak borbi za oslobođenje Budimpešte. 1945. (20. januar) Potpisano vojno primirje između Mađarske i SSSR-a. (13. februar) Oslobođenje Budimpešte. (24. februar) Maćaš Rakoši postaje generalni sekretar Mađarske komunističke partije. (15. mart) Privremena vlada Mađarske donosi dekret o agrarnoj reformi. (3–4. april) Završena akcija Crvene armije za oslobođenje Mađarske. (15. novembar) Osnivanje koalicione vlade. 1946. (1. februar) Proglašenje Republike. (5. mart) Obrazovanje tzv. levog bloka. (1. avgust) Uvođenje forinte kao nove valute. 1947. (10. februar) Potpisan Pariski mirovni ugovor. (31. avgust) Parlamentarni izbori. 1948. (12. jun) Osnivanje Mađarske demokratske partije. (21. novembar) Podržavljenje banaka. 1949. (15. maj) Parlamentarni izbori. (19. avgust) Donošenje ustava. 1953. (17. maj) Parlamentarni izbori. 1954. (14. decembar) Mađarska primljena u Ujedinjene nacije. 1956. (23. oktobar – 4. novembar) Mađarski revolucionarni događaji. 1957. (25. maj) Zaključen sporazum sa SSSR-om o privremenom prisustvu sovjetske vojske na teritoriji Mađarske. 1958–62. Kadareva čvrsta poststaljinistička diktatura. 1963–68. Stabilizacija Kadarevog režima. 1968-1972/3. Usmeravanje privredne reforme. 1973–78. Period zaustavljanja reformskog kursa. 1978–81. Ponovni pokušaj vođenja ubrzanog reformskog kursa. 1981–85. Period produbljivanja konflikata. 1985–88. Agonija Kadarevog režina. 1989. (28. januar) Požgai javno priznaje da je 1956. bio narodni ustanak. (22. mart) Osnivanje okruglog stola opozicije. (2. april) Obnovljen rad Hrišćanske demokratske narodne partije. (8. maj) Ostavka Janoša Kadara sa partijske funkcije. (16. jun) Javna sahrana Imre Nađa. (6. jul) Rehabilitacija Imre Nađa. Umire Janoš Kadar. (10. septembar) Mađarska prihvata izbeglice iz Istočne Nemačke. (5–7. oktobar) Kongres Mađarske socijalističke radničke partije. Menja naziv u Mađarsku socijalističku partiju. 373
(23. oktobar) Proglašenje Republike. 1990. (25. mart – 8. april) Parlamentarni izbori. (6. jun) Jožef Antal objavljuje nameru za istupanje Mađarske iz Varšavskog pakta. (3. avgust) Arpad Genc izabran za predsednika Republike. (23. oktobar) Donet novi ustav.
374
VLADARI, PREDSEDNICI DRŽAVE I PREDSEDNICI VLADE MAĐARSKE Vladari Mađarske 895–907. 907–947. 948–955. 955–972. 972–997. 997–1038. 1038–1041. 1041–1044. 1044–1046. 1046–1060. 1060–1063. 1063–1074. 1074–1077. 1077–1095. 1095–1116. 1116–1131. 1131–1141. 1141–1162. 1162–1163. 1162–1172. 1163–1165. 1173–1196. 1196–1204. 1204–1205. 1205–1235. 1235–1270. 1270–1272. 1272–1290. 1290–1301. 1301–1305. 1305–1307. 1308–1342. 1342–1382. 1382–1385. 1385–1386. 1386–1395. 1387–1437. 1437–1439. 1440–1444. 1445–1457. 1458–1490. 1490–1516.
Arpad, knez Zoltan, knez Fajs, knez Takšonj, knez Geza, knez Stefan I (sveti), kralj od 1001. Petar Aba Šamuel Petar (po drugi put) Andrija I Bela I Salomon Geza I Ladislav I (sveti) Koloman Stefan II Bela II Geza II Ladislav II Stefan III Stefan IV Bela III Imre (Emerih) Ladislav III Andrija II Bela I Stefan V Ladislav IV Andrija III Vaclav Oton Vitelsbah Karlo I Robert Ludvig I Veliki Marija Karlo II Marija (po drugi put) Sigismund Albert Vladislav I Ladislav V Matija I Vladislav I 375
Arpadovići
kraljevi
Dinastija Pšemislovići Anžujci
Luksemburška dinastija Jagelonci Habzburška dinastija Dinastija Jagelo
1516–1526. 1526–1540. 1527–1564. 1564–1576. 1576–1608. 1608–1619. 1619–1637. 1637–1657. 1647–1654. 1657–1705. 1705–1711. 1711–1740. 1740–1780. 1780–1790. 1790–1792. 1792–1835. 1835–1848. 1848–1916. 1916–1918.
Lajoš II Jovan I Zapolja Ferdinand I Maksimilijan Rudolf I Matija II Ferdinand II Ferdinand III Ferdinand IV, nije vladao Leopold I Jozef I Karlo III Marija Terezija Jozef II Leopold II Franc I Ferdinand I Franc Jozef I Karlo IV
Dinastija Zapolja Habzburška dinastija
Regenti Mađarske Jovan Hunjadi (1446–1453) Johan Kaspar Ampringen (1676–1681) Lajoš Košut (1849) Mikloš Horti (1920-1944) Vladari Erdelja 1) 1559–1571. 2) 1571–1576. 3) 1576–1581. 4) 1581–1586. 5) 1585–1588. 6) 1581–1588. 7) 1588–1598. 8) 1599. 9) 1599–1600. 10) 1600-1602. 11) 1602–1604. 12) 1603. 13) 1605–1606. 14) 1607–1608. 15) 1608–1613. 16) 1613–1629. 17) 1629–1630. 18) 1630.
Jovan Žigmund Ištvan Batori, vojvoda Krištof Batori, vojvoda Ištvan Batori, knez Janoš Gici, gubernator Žigmund Batori, vojvoda Žigmund Batori, knez Andrija Batori, knez Mihalj Vitez, kraljevski poverenik Žigmund Batori, knez (ponovo) Đorđo Basta, kraljevski gubernator Mozeš Sekelj, izabrani knez Ištvan Bočkai, knez Žigmund Rakoci, knez Gabor Batori, knez Gabor Betlen, knez Katalina Brandenburška Ištvan Betlen, knez 376
19) 1630–1648. 20) 1648–1657. 21) 1652–1676. 22) 1652–1657. 23) 1657–1658. 24) 1658–1659. 25) 1658–1660. 26) 1659–1660. 27) 1660–1662. 28) 1661–1690. 29) 1690–1696. 30) 1691–1703. 31) 1704–1711.
Đerđ Rakoci I, knez Đerđ Rakoci II, knez Ferenc Rakoci I, izabrani knez Ferenc Redei, Gašpar Šeredi, Akoš Barčai, gubernatori Ferenc Redei, izabrani knez Đerđ Rakoci II, knez (ponovo) Akoš Barčai, prihvaćeni knez Đerđ Rakoci II, knez Janoš Kemeš, knez Mihalj Apafi I, knez Mihalj Apafi II, knez Đerđ Banfi, gubernator Ferenc Rakoci II, knez Erdelja i od 1705. komandujući knez Kraljevine Mađarske Predsednici mađarskih vlada 1848–1849. i 1867–1918.
Lajoš Baćanji (17. mart – 2. oktobar 1848) Lajoš Košut (2. oktobar 1848 – 1. maj 1849), predsednik tzv. revolucionarne vlade, tj. Zemaljskog komiteta za odbranu Bertalan Semere (2. maj – 11. avgust 1849) Đula Andraši (17. februar 1867 – 14. novembar 1871) Menjhert Lošai (14. novembar 1871 – 4. decembar 1872) Jožef Slavi (5. decembar 1872 – 21. mart 1874) Ištvan Bito (21. mart 1874 – 2. mart 1875) Bela Venkhajm (2. mart – 20. oktobar 1875) Kalman Tisa (20. oktobar 1875 – 13. mart 1890) Đula Sapari (13. mart 1890 – 17. novembar 1892) Šandor Vekerle (17. novembar 1892 – 14. januar 1895) Deže Banfi (14. januar 1895 – 26. februar 1899) Kalman Sel (26. februar 1899 – 27. jun 1903) Karolj Kuen-Hedervari (27. jun – 3. novembar 1903) Ištvan Tisa (3. novembar 1903 – 18. jun 1905) Geza Fejervari (18. jun 1905 – 8. april 1906) Šandor Vekerle (po drugi put) (8. jun 1906 – 17. januar 1910) Karolj Kuen-Hedervari (po drugi put) (17. januar 1910 – 22. april 1912) Laslo Lukač (22. april 1912 – 10. jun 1913) Ištvan Tisa (po drugi put) (10. jun 1913 – 15. jun 1917) Moric Esterhazi (15. jun – 20. avgust 1917) Šandor Vekerle (po treći put) (20. avgust 1917 – 30. oktobar 1918) Andraš Hadik (30–31. oktobar 1918) Predsednici vlada od 1918. godine Mihalj Karolji (31. oktobar 1918 – 19. januar 1919) Deneš Berinkei (19. januar 1918 – 21. mart 1919) Šandor Garbai (21. mart 1919 – 1. avgust 1919) 377
Đula Pajdl (1. avgust – 6. avgust 1919) Ištvan Fridrih (7. avgust 1919 – 24. novembra 1919) Karolj Husar (24. novembar 1919 – 15. mart 1920) Šandor Šimonji-Šemadam (15. mart 1920 – 18. jul 1920) Pal Teleki (19. jul 1920 – 14. april 1921) Ištvan Betlen (14. april 1921 – 24. avgust 1931) Đula Karolji (24. avgust 1931 – 1. oktobar 1932) Đula Gembeš (1. oktobar 1932 – 12. oktobar 1936) Kalman Daranji (12. oktobar 1936 – 14. maj 1938) Bela Imredi (14. maj 1938 – 16. februar 1939) Pal Teleki (16. februar 1939 – 3. april 1941) Laslo Bardoši (3. april 1941 – 9. mart 1942) Mikloš Kalai (9. mart 1942 – 22. mart 1944) Deme Stojai (22. mart 1944 – 29. avgust 1944) Geza Lakatoš (29. avgust 1944 – 16. oktobar 1944) Ferenc Salaši, kao vođa nacije (16. oktobar 1944 – 28. mart 1945) Bela Dalnoki Mikloš, predsednik privremene nacionalne vlade (22. decembar 1944 – 15. novembar 1945) Zoltan Tildi (15. novembar 1945 – 4. februar 1946) Ferenc Nađ (4. februar 1946 – 31. maj 1947) Lajoš Dinješ (31. maj 1947 – 10. decembar 1948) Ištvan Dobi (10. decembar 1948 – 14. avgust 1952) Maćaš Rakoši (14. avgust 1952 – 4. jul 1953) Imre Nađ (4. jul 1953 – 18. april 1955) Andraš Hegediš (18. april 1955 – 24. oktobar 1956) Imre Nađ (24. oktobar 1956 – 4. novembar 1956) Janoš Kadar (4. novembar 1956 – 28. januar 1958) Ferenc Minih (28. januar 1958 – 13. septembar 1961) Janoš Kadar (13. septembar 1961 – 30. jun 1965) Đula Kalai (30. jun 1965 – 14. april 1967) Jene Fok (14. april 1967 – 15. maj 1974) Đerđ Lazar (15. maj 1975 – 25. jun 1987) Karolj Gros (25. jun 1987 – 24. novembar 1988) Mikloš Nemet (24. novembar 1988 – 23. maj 1990) Jožef Antal (23. maj 1990 – 12. decembar 1993) Peter Boroš (13. decembar 1993 –15. jul 1994) Đula Horn (15. jul 1994 – 1. jul 1998) Viktor Orban (3. jul 1998 – 2002) Predsednici mađarske države od 1946. godine Zoltan Tildi, predsednik Republike (1946–1948) Arpad Sakašič, predsednik Republike (1948–1949) Arpad Sakašič, predsednik Predsedničkog saveta (1919–1950) Šandor Ronai, predsednik Predsedničkog saveta (1950–1952) Ištvan Dobi, predsednik Predsedničkog saveta (1952–1967) Pal Lošonci, predsednik Predsedničkog saveta (1967–1987) 378
Karolj Nemet, predsednik Predsedničkog saveta (1987–1988) Bruno F. Štraub, predsednik Predsedničkog saveta (1988–1989) Maćaš Sireš, privremeni predsednik Republike (1989–1990) Arpad Genc, predsednik Republike Mađarske (1990–2000) Ferenc Madl, predsednik Republike Mađarske (2000–)
379
PREPORUČENA LITERATURA Opšta dela Bán, Péter (urednik), Magyar történelmi fogalomtár, I–II, Budapest 1989. Benda, Kálmán, Magyarország történeti kronológiája, I–IV, Budapest 1983, 412. Bridge, F. R., The Habsburg Monarchy 1804–1918, London 1962. Csizmadia, Andor (urednik), Magyar állam és jogtörténet, Budapest 1986, 638 str. Csizmadia, Andor, A magyar közigazgatás fejlödése a XVIII. századtól a tanácsrendszer létrejöttéig, Akadémiai Kiadó, Budapest 560. Galántai, József, A habsburg Monarchia alkonya, Budapest 1985. Gamble, Richard C., Calvinism in Switzerland, Germany, and Hungary, Garland Publishing 1992. Godkin, Edwin Lawrence, The History of Hungary and the Magyars (Notable American Authors Series), Reprint Services Corp, 1992, 380. Gonda, I. – Niederhauser E., A Habsburgok, Budapest 1977 (objavljeno i na engleskom i na nemačkom). Gunst, Peter, Agrarian Development and Social Change in Eastern Europe, 14 Th–19th Centuries (Variorum Collected Studies Series), Variorum 1996. Gyáni Gábor – Kövér György, Magyarország társadalomtörténete. A reformkortól a második világháborúig, Budapest 1998. György, Ranki, Hungary and European Civilization, Akadémiai Kiadó, Budapest 1989. Hanák, Péter (urednik), Egy ezredév, Budapest 1986, 413. Hanák, Péter, Ungarn in der Donau-Monarchie, Wien-München-Budapest 1984. Herczegh, Géza, Magyarország külpolitikája 896–1919, Budapest 1987, 385. Honvári, János (urednik), Magyarország gazdaságtörténete a honfoglalástól a 20. század közepéig, Budapest 1997. Horecky, Paul Louis, East Central Europe. A Guide to Basic Publications, Chicago 1969. Jankovics J. – Monok I. – Nyerges J. – Sárközy P. (urednici), La civiltà ungherese e il cristianesimo. Nemzetközi Magyar Filológiai Társaság, Budapest-Szeged 1998. Jászi, Oszkár, A Nemzeti államok kialakulása és a nemzetiségi kérdés, Budapest 1986, 312. Kann, A. Robert, A History of the Habsburg Empire 1526–1918, Berkeley, Los Angeles, London 1977. Kohn, Hans, Pan-Slavism. Its History and Ideology, Notre Dame 1953. Kosa, László (urednik), A magyarságtudomány kézikönyve, Budapest 1993. Kosa, László (urednik), Magyar művelődéstörténet, Budapest 1998. Kosáry, Domokos, Németh G. Bela (urednici) A magyar sajtó története, I–II, Budapest 1985. Körösenyi, András, Government and Politics in Hungary, Central European University Press, Budapest 2000, 330. Lajos, Szantai, Atlas Hungaricus: Hungary on Printed Maps 1528–1850, Intl. Specialized Book Service, 1997. Lendvai, L. Ferenc, Protestantizmus, forradalom, magyarság, Akadémiai Kiadó, Budapest 317. Lukacs, John, Budapest 1900: A Historical Portrait o fa City and Its Culture, New York 1988, 255. 380
McCagg, William O., Jewish Nobles and Geniuses in Modem Hungary, East European Monographs, New York 1986. Mezey, Barna (urednik), Magyar alkotmánytörténet, Osiris kiadó, Budapest 1996, 433. Molnár, Erik (urednik), Magyarország története, I–II, Budapest 1971. Molnár, Miklós, A Concise History of Hungary, Cambridge University Press, Cambridge 375. Pándi, Lajos (istorijski atlas), Köztes Európa 1763–1993, Budapest 1995. Pearson, Raymond, National Minorities in Eastern Europe 1845–1945, London 1983. Pearson, Raymond, Russia and Eastern Europe 1789–1985. A bibliographical guide, Manchester, New York 1989. Pohl, Walter, Die Habsburger: eine europchaische familiengeschichte, Styria, 512. Sara, János, A Habsburgok és Magyarország 950–1918, Atheneum, Budapest 2000, 700. Seewann, Gerhard-Dippold Péter (urednik), Bibliographisches Handbuch der ethnischen Gruppen Südosteuropas, I–II, München 1997. Sisa, Stephen, Spirit of Hungary: A Panorama of Hungarian History and Culture, drugo izdanje, Clevland 1990, 374. Sked, Alan, The decline and fall of the Habsburg Empire 1815–1918, Longman, 295. Sugar P. F. – Hanak P. – Frank T., A History of Hungary, Indiana University Press, Bloomington 1994. Sugar, F. Peter, East European Nationalism, Politics and Religion (Collected Studies, Cs667), Varioram, Aldershot Brookfield 1999. Teleky, Richard, Hungarian Rhapsodies: Essays on Ethnicity, Identity, and Culture, University of Washington Press, Seattle 1997, 256. Vardy, Steven B., Clio 's Art in Hungary and in Hungarian-America, East European Monographs, New York 1986, 327. Wiebensen D., Sisa J., Lovei P., The Architecture of Historic Hungary, MIT Press, 1998, 436. Zavodszky Géza – Fenyő D. Mario, American Effects on Hungarian Imagination and Political Thought, East European Monographs, New York 1995. Istorija Erdelja Köpeczi, Béla (glavni urednik), Erdély története három kötetben, I–III, Akadémiai kiadó, Budapest 1987, 1945. Marczali, Henrik, Erdély története, Budapest 1935, 288. Kürti, László, The Remote Borderland: Transylvania in the Hungarian Imagination, State University of New York Press, New York 2001, 256. Lazar, Istvan – Andrew L. Simon, Transylvania: A Short History, Simon Publications, 2001, 274. Szabó, Péter, Az erdélyi fejedelemség, Budapest 1997, 163. Do 1526. godine Acta archaelogica Academiae Scientiarum Hungaricae Acta historica Academiae Scientiarum Hungaricae
381
Bak, Janos M., The Laws of the Medieval Kingdom of Hungary, 1000–1301: Decreta Regni Mediaevalis Hungariae, Vol 1, drugo izdanje, Charles Schlacks Jr Pub, Idylwilld 1999. Bak Janos, Monarchie im Wellental. Materielle Grundlagen des ungarischen Königtums in fünfzehnten Jahrhundert, in: Das spätmittelalterliche Königtum im europäischen Vergleich, Vorträge und Forschungen, XXIII, Sigmaringen 1987, 347-384. Bakk J. – Kiraly B. (urednik), From Hunyadi to Rakoczy, War and Society in Medieval and Early Modem Hungary, New York 1982. Barta, G., Bauernkrieg in Ungarn Bertényi, J., The holy croown of Hungary Berend, Nora, At the Gate of Christendom: Jews, Muslims, and 'Pagans' in Medieval Hungary, C. 1000-C 1301 (Cambridge Studies in Medieval Life and Thought. Fourth), Cambridge University Press, 2001. Bowlus, Charles R, Franks, Moravians, and Magyars: The Struggle for the Middle Danube, 788-907, Philadelphia, University of Pennsylvania Press, 1995, 420. Deér J., Die heilige Krone Ungarns, Wien 1966. Di Cave, Carlo, L'arrivo degli Ungheresi in Europa e la conquista della patria: fonti e letteratura critica, Centro italiano di studi sull'Alto medioevo, 433. Engel, Pal, Études historiques, I–II, Budapest 1960, 1975, 1980. Engel, Pal, The Realm of St. Steven: A History of Medieval Hungary, 895–1526, I. B. Tauris & Co. Ltd, 2001, 416. Feuer-Toth, Rozsa, Art and Humanism in Hungary in the Age of Matthais Corvinus, Akadémiai Kiadó, Budapest 1991. Fügedi, Erik, Castle and Society in Medieval Hungary, 1000–1437, Studia Historica Academiae Scientiarum Hungaricae, Vol 187, Akadémiai Kiadó, Budapest 1986. Fügedi, Erik, Kings, Bishops, Nobles, and Burghers in medieval Hungary, Variorum Reprints, 1986. Gerevich, Lajos, The Town in Medieval Hungary, 1991, 152. Györffy Gy., St. Stephen King of Hungary, 1994. Györffy Gy., Wirtschaft und Gesellschaft der Ungarn um Jahrtausendwende, Akadémiai Kiadó, Budapest 1983, 330. Hóman B., Geschichte des ungarischen Mittelalters, I–II, Berlin 1940-1943. Hóman B., Gli Angioni d' Italia in Ungheria, 1290–1403, Roma 1938. Kovacs E. – Lovag Zs., Die ungarische Kronungsinsignien, 1980. Kristó Gy., Die Arpadendynastie, Die Geschichte Ungarns von 895 bis 1301, 1993. Kristó Gy. – Makk F., Die erste Konige Ungarns, Herne 1999. László, Gyula, A »kettős honfoglalás«, Magvető, Budapest, 213. László, Gyula, The Magyars: their life and civilisation, Corvina Books, 363. Macek J. – Marosi E.-Seibt F. (urednici), Sigismund von Luxemburg, 1994. Makk Ferenc, The Arpads and Comneni, 1989. Makk Ferenc, Ungarische Aussenpolitik 896–1196, Herne 1999. Mályusz Elemér, Kaiser Siegmund in Ungarn, 1990. Nehring K., Matthias Corvinus, Kaiser Friedrich III und das Reich, München 1975. Nouvelles études historiques, I–II, Budapest 1965. Rady, Martyn C., Nobility, Land and Service in Medieval Hungary (Studies in Russian and East European History and Society), St. Martin's Press, London, New York 2001. 382
Rázsó Gy, Die Türkenpolitik Matthias Corvinus, Acta historica Hungariae, 32, 1986. Rokai P. (urednik), 1100-godišnjica doseljenja Mađara i Vojvodina, Novi Sad 1997. Róna-Tas, András, Hungarians and Europe in the Early Middle Ages : An Introduction to Early Hungarian History, Central European University Press, Budapest 1999, 500. Studia historica Academiae scientiarum Hungaricae Szakály F. – Peter K. – Miskolczy A., Hungary and eastern Europe, Budapest 1980. Vardy S. B. – Grosschmidt G. – Domonkos L. S., Louis the Great, 1986. Varga, Domokos, Hungary in greatness and decline: the 14 th and 15th centuries, Hungarian Cultural Foundation, Corvina Kiadó, Budapest 159. 1526–1790. Alexandor, Sandor, The Hungarian Protestant Reformation in the Sixteenth Century Under the Ottoman Impact. Essays and Profíles (Texts and Studies in Religion Vol 48), Edwin Mellen Press, 1989. Bak J. M. – Király B. K, From Hunyadi to Rakoczi, Brooklyn College Press, 1982, 545. Barta, János, Habsburgokés Magyarország a XVI-XVIII században. Debrecen 1997, 132. Bayerle, Gusztáv, The Hungarian Letters of Alipasha of Buda 1604–1616, Budapest 1991. David, Géza, Studies in Demographic and Administrative History of Ottoman Hungary, Annalecta Isisiana 25, Istanbul 1997. Ember, Győző, Heckenast Gusztáv (glavni urednici), Magyarország története 1686– 1790, Magyarország története tíz kötetben, IV/1-2, Budapest, Akadémiai Kiadó, 1989, 1569. Finkel, C, The Administration of Warfare. The Ottoman Military Compaignes in Hungary, 1593–1606, Wien 1988. Gates-Coon, Rebecca, The Landed Estates of the Esterhazy Princes: Hungary During the Reforms of Maria Theresia and Joseph II, The Johns Hopkins University Studies in History, Johns Hopkins Univ. Press, 1994. Ghezzo Marta A., Epic Songs of 16th Century Hungary: History and Style (Studies in Central and Eastern European Music No. 4), Akadémiai Kiadó, Budapest 1996. Györffy, G. Katalin, Kultúra és életforma a XVIII. századi Magyarországon: idegen utazók megfigyelései, Akadémiai Kiadó, Budapest 197. Heckenast G, Geschichte des osteuropäischen Bauernbewegungen im 16-17. Jahrhundert, Budapest 1977. Hiller István, Palatin Nicolaus Esterházy. Die Ungarische Rolle in der Habsburgerdiplomatie 1625–1645, Böhlau 1992. Kosáry, Domokos, Ujjáépítés és polgárosodás 1711-1867, Budapest 1990, 464. Kosáry, G. Domokos, Művelődés a XVIII. századi Magyarorszáagon, Akadémiai Kiadó, Budapest, 757. Magyar kódex, 3. tom (1526–1790), grupa autora, glavni urednik Szentpéteri József, Kossuth Kiadó, Budapest 2000, 460. Mikesch, Hans, Ungarn zwischen Kreuz und Halbmond, Monch (Bernard & Graefe Verlag GmbH & Co. KG), 343. Murdock, Graeme, Calvinism on the Frontier 1600–1660: International Calvinism and the Reformed Church in Hungary and Transylvania, Oxford Historical Monographs, Clarendon Press, 2000. 383
Pach Zsigmond Pal, Hungary and the European Economy in Early Modern Times (Collected Studies, Cs 469), Aldershot Brookfield, Variorum 1994. Pach, Zsigmond Pál (glavni urednik), Magyarország története 1526–1686, Magyarország története tíz kötetben, III/1-2, Akadémiai Kiadó, Budapest 1987, 1962. Patai, Raphael, The Jews of Hungary: History, Culture, Psychology, Wayne State University Press, 1996. Perjes, Geza, Fall of the Medieval Kingdom of Hungary, East European Monographs, New York 1989, 307. Régi magyar egyetemek emlékezete: válogatott dokumentumok magyarországi felsőoktatás történetéhez 1367-1777, Eötvös Lóránd Tudományegyetem, Budapest 1995, 232. Slottman, William B, Ferenc II Rakoczi and the Great Powers, East European Monographs, New York 1997. Szakály, Ferenc, Virágkor és hanyatlás 1440–1711, Budapest 1990, 368. Szalay, László, A magyarországi szerb telepek jogviszonya az államhoz, Pest 1861, 143. Toth, Istvan Gyorgy, Literacy and Written Culture in Early Modem Central Europe, Central European University Press, Budapest 2001, 266. Várkonyi, R. Ágnes, A Királyi Magyarország 1541–1683, Budapest 1999, 207. Wellmann, Imre, A magyar mezőgazdaság a XVIII. században, Akadémiai Kiadó, Budapest, 194. Zombori, István (urednik), A szerbek Magyarországon, Szeged 1991, 216. 1790–1918. Ács, Zoltán, A nemzetiségek a történeti Magyarországon, Budapest 1996. Bacskai, Vera, Towns and Urban Society in Early Nineteenth-Century Hungary, Akadémiai Kiado, Budapest 1989. Bona, Gabor, The Hungarian Revolution and War of Independence, 1848–1849, East European Monographs, New York 1999, 700. Bridge, F. R., From Sadowa to Sarajevo. The foreign Policy of Austro-Hungarian Monarchy 1866–1914, London-Boston 1972. Domokos, G. Kosary, The Press During the Hungarian Revoluton of 1848–1849, East European Monographs, New York 1987, 374. Fejtő, Ferenc, Requiem egy hajdanvolt birodalomért. Ausztria-Magyarország szétrombolása, Budapest 1990. Fónagy, Zoltán, Modernizáció és polgárosodás 1849–1914, Budapest 2001. Frank, Tibor, Ethnicity, Propaganda, Myth-Making: Studies on Hungarian Connections to Britain and America 1848–1945, Akadémiai Kiado, Budapest 1999. Freifeld, Alice, Nationalism and the Crowd in Liberal Hungary, 1848–1914, Woodrow Wilson Center Pr, 2000, 392. Galántai, József, Der österreichisch-ungarische Dualismus 1867–1918, Budapest 1985. Gergely, András (urednik), 19. századi magyar történelem 1790–1918, Budapest 1998. Gerő, András, Elsöprő kisebbség. Népképviselet a Monarchia Magyarországán, Budapest 1988. György, Lengyel, Hungarian Economy and Society During World War II, East European Monographs, New York 1993, 284.
384
Herwig, Holger H., The First World War: Germany and Austria-Hungary, 1914–1918, Edward Arnold, 1997, 490. Jorg K. Hoensch J. K. – Taynor K., A History of Modern Hungary 1867–1994, 2. izdanje, Addison-Wesley Pub. Co, 1996. Király, K. Bela, Basic History of Modern Hungary 1867–1999, Krieger Publishing Company, 2001, 216. Komlos, John, Economic Development in the Habsburg Monarchy in the 19th Century, East European Monographs, New York 1983, 204. Kovács, Endre (glavni urednik), Magyarország története 1848–1890, Magyarország története tíz kötetben, VI/1-2, Akadémiai Kiadó, Budapest 1987, 1760. Kövér, György, Iparosodás agrárországban. Magyarország gazdaságtörténete 1848– 1914, Budapest 1982. Lajos, Lukacs, Chapters on the Hungarian Political Emigration (1849–1867), Akadémiai Kiadó, Budapest 1996. Magyar Kódex 4. Reformkor és kiegyezés művelődéstörténete 1790–1867, glavni urednik Szentpéteri József, Budapest 2000. Mazsu, János, The Social History of the Hungarian Intelligentsia, 1825–1914, East European Monographs, New York 1997. Mérei, Gyula (glavni urednik), Magyarország története 1790, Magyarország története tíz kötetben, V/l-2, Akadémiai Kiadó, Budapest 1983, 1456. Pach, Zsigmond Pál (glavni urednik), Magyarország története 1890–1918, Magyarország története tíz kötetben, VII/1-2, Akadémiai Kiadó, Budapest 1978, 1422. Pal, Tibor, Mađarska politička javnost i srpsko pitanje na Balkanu 1860–1878, Novi Sad 2001. Romsics I. – Kraly B. K., Geopolitics in the Danube Region: Hungarian Reconciliation Efforts, 1848-1998 (Atlantic Studies on Society in Change, No. 97), Central European University Press, Budapest 1999, 413. Romsics, Ignác, Twentieth Century Hungary and the Great Powers, East European Monographs, New York 1995, 391. Somogyi, Éva, Kormányzati rendszer a dualista Habsburg Monarchiában, Budapest 1996. Somogyi, Éva, Vom Zentralismus zum Dualismus, Budapest 1983. Urbán, Aladár (szerkesztő), Gróf Batthyányi Lajos miniszterelnöki, hadügyi és nemzetőri iratai, I-II, Argumentum kiadó, Budapest 2001. Varga, Janos, A Hungarian Quo Vadis: Political Trends and Theories in the Early 1840s, Akadémiai Kiadó, Budapest 1994. 1918–1990. Balog S. – Gergely J. – Izsák L. – Jakab S. – Pritz P. – Romsics I., Magyarország a XX században, Budapest 1985. Ban I. – Barta J. – Cine Mihalj, Istorija mađarske književnosti, Novi Sad 1976. Bethlen, István, The Treaty of Trianon and European peace, Arno Press, 1987. Bihari, Péter, A 20. század története fiataloknak (Tankönyv), Budapest 1991. ] orović, Miloš, Admiral na belom konju, Beograd 1981. Deak, George, The Economy and Polity in Early 20th Century Hungary, East European Monographs, New York 209. 385
Eby, Cecil D., Hungary at War: Civilians and Soldiers in World War II, Pennsylvania State Univ Press, 1998, 336. Gyorgy, Peteri, The Effects of World War I, East European Monographs, New York 1984, 229. Ivan T. Berend, Gyorgy, Palgrave, The Hungarian Economy in the 20th Century, Croom helm, 1985, 316. Karsai, Elek, A budai vártól a gyepűig 1941–1945, Budapest 1965. Korom, Mihály, A fasizmus bukása Magyarországon, Budapest 1961. Lapring Francis – Knight Hans, Remember Hungary 1956: A Pictorial History of the Hungarian Revolution, Alpha Publications, 1975. Lomax, Bili, Hungary 1956, London, Alison and Busby, 1976. Ormos, Mária, From Padua to Trianon 1918–1920, East European Monographs, New York 1991, 410. Pölöskei F. – Gergely J. – Izsák L., 20. századi magyar történelem 1900–1994, Korona Kiadó, Budapest 1999, 460. Ranki, Gyorgy (glavni urednik), Magyarország története 1918–1945, Budapest, VIII/1-2, 1988, 1397. Ranki, Gyorgy, A második világháború története, Budapest 1982. Romsics Ignác, Magyarország története a XX száradban, Budapest 2000. Ripp, Zoltán, Forradalom és szabadságharc Magyarországon 1956, Budapest 2002, 366. Sava Babić, Mađarska civilizacija, Beograd 1996. Tokes, L. Rudolf, Hungary’s Negotiated Revolution. Economic Reform, Social Change, and Political Succession, 1957–1990, Cambridge University Press, Cambridge 1996. Veress, Laura-Louise, Clear the Line: Hungary's Struggle to Leave the Axis During the Second World War, Professional Press, 1996.
386
