Año I Publicación Bimestral
Wi’napä ame Metza poyapä Jaye
Revista bilingüe de la Cultura Zoque
Metza Ore’omopä te’ Ore’is ‘yijtkuy Te’ tzyapa’omopä oretzapyajpapä’is te’ kátupá ‘yiri, yätipä ‘yiri Los Zoques de Chiapas: pasado y presente
Ja’yopyapä
K
Editorial
ejtzyo’tzpa’k yä’ wintipä totojaye tä Ore’omo (ore’omopä tzame), yá’omo isanhsajtampatzi äjn näyiram anhmayoyera’mpä otetzapyajpapä päntam yä’ Mexico najsomo y mumu najsakopajkäjsupä’omo. Yä’ totojaye’omo wä’kärä tä yajkmujstä’ä te’ oretzapyajpapä jujtzye ijtyaju ‘yijtkutyam y te’serike te’ tä ore’is ‘yijtkuyo kyojamyajpapä te’ ká’yi najsomopä ijtkuy yä’ Chiapas najskojame’omo, México. Yä’ tu’mäyajupä anhmayera’mpä oretzapyajpapä soka, mujspa mij ntzajmatyamä. Yä’ yojskuytu’mi’omo ijtyaju yomo y päntam pujtyajupä te’ motzyra’mpä kupkutyam päkumä te’ tzitzunh kotzäjk, jikä 1982 ame’omo, yä’ Chiapas najsomo. Te’sere jujtzye yä’ yojskuytu’mi’omo kyetu tumä wäpä tiyäse wä’Kä mujsä tä ispäkä jujtzye ne ty’nhayaju te’ kupkutyan sojyajupä y te’serike te’ mäja kupkuyomo ijtyajupä te’ oretzapyajpapä päntam, tipä ijtkuy nyä’ijtyaju yätipä mäjsykuy ijtkuy tä nä’ijtawäpä yämäpä jama’omo. Yä’ tu’mäyajupä anhmayera’mpä oretzapyajpapä, te’sere jujtzye mitapä ‘yisanhsajyae wintam, mitu tuki yä’se te’re jujtzye mitu sone’ayae te’ kupkupyäntam y maku ijtyae eyapá mäja kupkuyomotam, y eyaku najskojame’omo makyajumä
C
on la aparición del primer número de la revista Ore (palabra, en lengua zoque) es como un grupo de profesionistas zoques nos presentamos ante la sociedad mexicana y del mundo. El objetivo de esta apuesta editorial es consolidar un espacio de reflexión sobre temas indígenas en general y en específico sobre la realidad de los zoques originarios del norte de Chiapas, México. El grupo de jóvenes profesionistas zoques tenemos algunas características que valen la pena señalar. En primera instancia, el grupo está conformado por hombres y mujeres que pertenecemos a la generación desplazada por las erupciones del volcán Chichón1 ocurridas en 1982, en el suroriental estado de Chiapas. Es desde esta particularidad como el grupo asume el espacio de desplazamiento como un lugar de enunciación propicio para reflexionar sobre los cambios y continuidades en la identidad zoque tanto rural como urbana y del mismo modo, nos ayuda a reflexionar sobre la persistencia de las relaciones coloniales de poder en el actual contexto neoliberal. Es así como nuestro grupo se caracteriza por su diversificación geográfica, la cual es resultado del creciente proceso migratorio interno e internacional que la población zoque hemos experimentado durante las últimas décadas y del proceso de desplazamiento forzado que el volcán detonó. El hecho concreto de la dispersión geográfica zoque nos llevó a
yojsyuae te’ oretzapyajpapä päntam, yä’se tujku mituanhkä päwi te’ tzitzunh kotzäjk, te’serike eyaku kupkuyomo itnäwäpä mujsä tu’mtamä’tzi wä’kä nkentamä’tzi juräjkanh ijtyaju te’ tä täwäram oretzapyajpapä, mpatawä’tzi te’ kupkuyomoram Chiapas, Jalisco, Distrito Federal, Chihuahua, Veracruz, Cancún, Tijuana Campeche y Boston Massachusetts Estados Unidos najsomo, mumu yä’ oretzapyajpapä täwäram nyäkätyajp ji’ wyäpä ijtkuy yäpä XXI siglo’omo. Mujpa mij ntzajmatyamä yä’ tu’mäyajupä anhmayera’mpä oretzapyajpapä täwäram ijtyaju te’ kä’nhoyajpapä’is, sunyityampä ja’yoyajpapä’is, ensayistas, kätyajupä tiyä ja’yoyajpapä’is, antropólogos, comunicadores y documentalistas. Mumu äjtam jure ijtawämäjtzi ne ntzäjktawä’tzi mumu tipä yojskuy wä’kä mujsä nhkotzoktamä te’ ore tzapyajpapä täwäram, te’ estasomoram ijtyajumä yä’ México najsomo… Te’sere jujtzye yätise mujpa mij wenjatyamä`tzi te’ tzame yämäpäjama’omo, wä’kä mujsä pujtyaä te’ tä kupkutyam te’ ijtkuyomo ijtyajupä, yä’sepä tiyä maka nyämawe sone ameram.
entender la importancia de conectar a los desplazados zoques y con ello fortalecer el entendimiento de los diversos contextos donde actualmente convivimos de manera cotidiana. En la actualidad, se registran asentamientos zoques en Chiapas, Jalisco, Distrito Federal, Chihuahua, Veracruz, Cancún, Tijuana y Boston Massachusetts en los Estados Unidos, todos ellos representan varias facetas del ser zoque a principios del siglo XXI y del mismo modo, nos reitera que la desigualdad y el racismo se han re articulado aún en los contextos más diversos. Por último, quisiéramos señalar que el grupo de profesionistas zoques cuenta entre sus miembros con artistas plásticos, poetas, ensayistas, historiadores, antropólogos, comunicadores y documentalistas. Todos nosotros, desde distintos ámbitos y geografías hemos desarrollado iniciativas de intervención con población zoque en diversos estados de la República mexicana, asimismo, se han puesto en marcha la articulación de obras artísticas que reflejan el sentido diaspórico de los zoques. Es justo con este contexto a cuestas cómo ahora decidimos compartir nuestra palabra, somos sabedores que el camino no será nada fácil, pero tenemos claro que la lucha de liberación de nuestros pueblos es una apuesta que requiere de todos nuestras esfuerzos.
En relación al nombre de Chichón, Andrés Fábregas explica porque en la actualidad se le conoce como Chichonal. Las primeras noticias no atinaban a ubicar en dónde estaba el volcán Chichón y menos a informar quiénes eran los zoques. A un locutor televisivo, muy influyente en aquellos años, se le ocurrió que Chichón era una “mala palabra”, con un sonido que hería la susceptibilidad de los televidentes, por lo que decidió cambiar el nombre del volcán a Chichonal. Con ello pensó “suavizaba” el incomodo apelativo. Por supuesto, no sabía que chichón en Chiapas no significaba “seno grande” sino un “chipote”, es decir, una contusión en la cabeza. Tampoco sabía del uso del plural en el castellano hablado en Chiapas. En efecto Chichonal significa para los chiapanecos “abundancia de chichones”. Prologo del libro de Laureano Reyes, Los zoques del volcán, México, CDI, 2007, p. 13-14.
1
TOTOJAYE ORE´ OMOPÖ / DIRECTORIO
Tzaptäjkäjkuytzame contenido
ya´ajkpätzame historia
Totojaye tzapmujskuy te’ Anhkimkutyäjk Kyoketpapä’is te’ Ore’is ‘Yijtkuy yä’ Chiapas omopä. REVISTA ORE Publicación del Centro de Lengua y Cultura Zoque de Chiapas. Kyowi´na´ajpapä´is / Coordinación general Fermín Ledesma Domínguez
04
Kyowi´na´ayajpapä´is / Consejo Editorial Dra. Marina Alonso Bolaños Dr. Laureano Reyes Gómez Magdalena Morales García Argelia Díaz Gómez Marcelino Ledesma Pérez Diego Gómez Rueda Eubene Zúñiga Suarez Cecilia de Jesús Gómez González Kyowi´na´ajpapä´is te´ yojskuy / Responsable del proyecto Roberto Rueda Lorenzo Tzya´manhwajkyajpapä´is / Traductores Antonio Gómez González Román Díaz Gómez Joaquín Gómez Gonzales José Mario Rueda Jiménez José Trinidad Cordero Jiménez
Tzäki Arte
Koyatäjkmä Kuyatemä anhkas, te´ atzyä Carlos Muñoz Muñoz´is pyekatzame/ De Tuxtla a Francisco León, la historia de Carlos Muñoz Muñoz
08
Wejpäjkuy/ Nombrar las Cosas
05
Tzaptäjkäkyuy/ Introducción
10
¡Mij Suntpa’zti!/ ¡Te Quiero!
07
Kupkujyararam/ Los Padres del Pueblo
12
Kenetzäki ijtyajupä totjaye´omo/ Fotografía documental
Sunyipätzame Literatura 16
Te’ pu’tzyäpä jäyä/ El color de las flores Amarillas
20
Te´ ji´ jojopä ijtkutyam wärampä pä nisnye´ram/ De la integridad de los Desalmados
Kotzonhoyajpapä´is / Colaboradores Mikeas Sánchez Gómez Fortino Domínguez Rueda Enrique Mellanes Hidalgo. Elizabeth Saénz Díaz. Saúl Kak Ramiro Gómez Gómez Humberto Saráoz Díaz José Trinidad Cordero Jiménez Lupita Gómez Jiménez Citlalli Velasco Constantino Kyetpapä´is te´ jaye / Corrección de estilo Mtra. Gisela Carlos Fregoso Ingrid Díaz Domínguez Tzyäjkwätzäjkpapä´is te´ jaye / Diseño Gráfico Jessica Noriega Coutiño
Te’ Ore totojaye metza poyakäjsipäre tzapmujkuy Te’ Ore’is Tyäjkisnye, yä’ Chiapas omopä. Tujkpä yä’ Koyatäjkmä kupkuyomo Chiapas, te’ proyecto de PACMYC kyotzonkuyomo 2014. Página: http://www.facebook.com/CentrodelenguayculturaZoque Correo electrónico:
[email protected]
Revista Ore es una publicación bimestral del Centro de Lengua y Cultura Zoque A.C de Chiapas, editado en Tuxtla Gutiérrez, Chiapas. Bajo el patrocinio del Programa de Apoyo a las Culturas Municipales y Comunitarias, PACMYC en su convocatoria 2014. Página: http://www.facebook.com/CentrodelenguayculturaZoque Correo electrónico:
[email protected]
34 39
Jäyä Tzame Tumä yojskuy oretzapyajpapä kupkuykoroya/ JOYO-TZAMÉ (Palabra Florida) Un espacio de y para la comunidad zoque
38
Nyä´yäpa te jayopyabä ore omo, wäkä tsyi´ya´ tsi´yaräjpapä te mumu najskäsibä musoyeram/ Nominan a escritora zoque para premio mundial de literatura
Kätyajpapä tiyä Noticias
32
Usyanhpä jaye te´ oretzapyajpapä´omo, te´ masantzäki´omo, wanhjamokyuyomo, y te´ kijpkuyisnye yä Chiapas najsomopä/ Los refugios de los sagrado. Religiosidad, conflicto y resistencia entre los zoques de Chiapas Te´ tzitzunhkotzäjkomopä yomo kenetzäki´ omoram/ La Señora del volcán Chichonal en imágenes
Usyanhpätzame Reseñas
36
Mayapa y o´na sa´nä´u/ Amaneció nublado y triste
Anhwajkuy Entrevistas Oretzapyajpapä´ omo Najskokijpkuy y te´serike te´ Chiapas najsomopä Anki´myajpapäji´nh/ Conflictos agrarios entre los zoques de Chiapas: problemas inter-étnicos y burocratización estatal
Käme´tzkuy Investigación
23
ya´ajkpätzame historia
Koyatäjkmä Kuyatemä anhkas, te´ atzyä Carlos Muñoz Muñoz´is pyekatzame
J
akyuy ne tzyäjkyajupä´is yä´ totojaye: Te´ 1960 ame´omo, te´ anhmayopyapä kupkuyomoram atzyä Carlos Muñoz Muñoz, syajupäre wyit anhmakyukoroya te´ oretzapyajpapä kupkuyomoram ijtyajupä Tzyiyapas najsomo y Oaxaca; yä yojsykuoyomo pujtyaju yä´ totojayeram Crónica de Santa María Chimalapa en las selvas del Istmo de Tehuantepec (1977) y peka tzameram Kuyatymäram´pä (2008). Jene sunyi anhkä te´ jaye, ne japyujta´u te´ tzaptäjkäyajpapä jayeram y “Kupkujyararam” ijtupä te´ totojaye´omo nyäyipä´is peka tzameram Kuyatymäram´pä. Yäti, te´ anhmayopyapä pät Carlos Muñoz Muñoz ijtupäre te´ kupkuyomo nyäyipä´is San Luis Potosí, México. Te´ anhmakyutyäjk kyoketpapä´is te´ ore y te´ orepänis ´yijtkutyam nyäjmapya yäjskoroya te´ atzyä tzyäjkupä´is yä´ totojaye y te´ yomo kämetzopyapä nyäyipä´is Marina Alonso Bolaños yojspapä te´ Instituto Nacional de Antropología e Historia, kyetu anhkä myumu wä´kä te´ jayeram ijtyajupä te´ totojaye´omoram nyäyipä´is peka tzameram Kuyatymäram´pä pyujtya´ä te´ totojaye´omo nyäyipä´is Ore.
De Tuxtla a Francisco León, la historia de Carlos Muñoz Muñoz
N
ota de los editores: En la década de 1960, el profesor rural Carlos Muñoz Muñoz dedicó gran parte de su vida profesional a la enseñanza primaria en la región Zoque de Chiapas y Oaxaca; de ese trabajó resultaron los libros Crónica de Santa María Chimalapa en las selvas del Istmo de Tehuantepec (1977) y Unos Cuentos de Francisco León (2008). Por la relevancia descriptiva, reproducimos las notas introductorias y “Los padres del pueblo” contenidos en Unos Cuentos de Francisco León. Actualmente, el maestro Carlos Muñoz vive en San Luis Potosí, México. El Centro de Lengua y Cultura Zoque agradece al autor y a la Dra. Marina Alonso Bolaños, profesora investigadora del Instituto Nacional de Antropología e Historia, por todas las facilidades otorgadas para que fragmentos del libro Unos cuentos de Francisco León aparezcan en la Revista Ore.
Tzaptäjkäkyuy
05
Carlos Muñoz Muñoz
N
äjmapya´tzi ne makupä´is tyu´ni yä´ totojaye jyameminä jujtzye oyu tuki oyuk tzunhu´i Koyatäjkmä y makutzi te´ Kuyatemä nyäjmayajpapä Magdalena te´ jinhä ijtyajupä´is, jinma ntzame sa´sa wä´kä jana pyäkä jama y nitzäjkpa´tzi: nem kyo´yajuk te´ Julio poya, tujtay ora senhomo naptzu tzunhutzi Koyatäjkmä tzereränhkuyomo y makutzi Pokyämä. Kätukamäjtzi Chiapa de Corzo, wenpamä tuk Escopetazo, Ixtapa, Soyalo y Bombanä, panhkujama tzäyu te´ tzereränhkuy kujk nä´omo te´mä Chicoasen. Ntzajkta´utzi äj ntukuram mumupä´is y kajsonesomo tzejkwaremäna tzi´rampä te´ nä´isy ntzäpta´umätzi äj ntiram nhkäta´utzi te´nä´.Majk majk tajskuyna ijta´u: tumä soltatu, tumä jyapyujtpapä´is tine tyujku Koyatäjkmäpä, tu´kay judisialtam nyä ijtyajupä´isna tujkuy nyä makyajpapä´isna majkxkuy yajka´oyeram te´mä Malpasorampä, tumä ma´äyopyapä, tumä kyetpapä´is na´kotyäjk makinaram y tumä pu tzäpä yomo ´yunejinh.Te´ nujkyaräjupä mayayajpana, yatzyku amyajpana wyiränh, tumärina sijksiknepyana jänjä´na yajuna kyopajk y tumä kyojso myojnayajuna yesojinh. Te´ nä´is tyu´manh´omo kimta´utzi tumä tzereränhkuyomo tzajktau´pä´is las tresenh´omo tome Pokyämä yaju anhkä yanta. Pokyämärampä pä´nistam eyana amtampa ne wijtnukta´u anhkätzi. Hotel González kojeju. Weweneyutzi jinhäpä pänjinh kyetpapä´is te´mäjkomo anhmakyutyam. Pitzäkam mpatuzti tumä soka Kuyatymäpä y tzätya´utzi pujtamä jopitäjkse wä´kä maktamä temä. Te´ winapä jama agosto poya´isnye las once naptzu´omo wijtpa tzunhta´u Pokyämä. Te´ jopajkomo ´yijspapä´is tome kupkuyis tzätya´utzi wä´kä te´äj närunh tzyiwä y kyutanhsa´ä. Nem nyu´kuk panhkujama nhkimtzyotzta´utzi mäjpä ki´mä ntä ijsyajpamä´na Pokyämärampä täjktam ijtyajupä jojnyonhomo. Jenemna ne pokta´u ninhkä´is y päsäjkyopujtumnajkäjtzi. Käjsmäm ijta´ukäjtzi, te´ ji´ wyäpä tunhomo maktampanakäjtzi te´
tza´ma´omo y te´ kajweltäjkomo. Ijtuna ki´mä y mä´nä päyirampä. O´na anäwä y wejtzyotzyaju te´ ejkenyäram te´ ku´yuräjkomoram. Wejyake´tarina peyaram ne ijstau´pä´is ne käta´upä te´ ku´yukä´märam. Näpyjapa te´isamänhte kyotzajpyajpapä wyejkuyjinhtam te´ mä´aram, te´ tzawiram y päntam. Tumnakaram mpatampanakäjtzi täjktam y päntam tunhomo wijtyajpapä y yujtzyirantäjpanakäjtzi: “tzayi ajkuy”, y jäsikam tzätäkene´omo näpyajpana “Teyim maktamä”, mawä y mawä na ntzäjktampa, yajtyopamna äj je´a y te´äj ntäwa tijanana sujspä, tzyäjkyajpase jinhärampä´istam jinam ne tyotyajuk te´ki´ma. Mä´nä´omo ntä nhkojso tyumkäyirim mä´nyajpa y pajknukyajparimna nye´kä´omoram. Nhkomäpyatzi ke äj äj nhtonko y tumä äj mpoki jäkspäyaju. Te´ se mäntampa ji´wyäpä tunh´omo ijtumä tza´ y more jukpämamä ntä kojso. Nukta´ukamäjtzi jojpajkomo nhkimtzyotztanhketa´tzi ki´mä kumyänhtäjkserampä ji´ kyo´yajya´epä jojorampä tza´kuräjktam, temä nyäjmayajpamä Kyäjämyajumä tuwi. Käta´utzi tzätä tampä tunh´omo y mampapä tza´ma pi´tzäpä. Ja´irämä more y panatzkä ntzäpunakäjtzi äj veliz äj uka käjsi witpajkomo; te´sente nhkona wäpä ntä tzämä tiyä iyä net ä kojsywijtuk. Las cincosenhomo kutanhpajkta´utzi tumä akpoyapä täjkmä te´ kupkuyis nyäyi te´rena Iturbide; nhkuta´utzi poka, säjk sojse yutzyäpäjinh y kiniya. Jutya´utzi sapne y kiniya, tujtayna tä tzi´yajpa I´ps pesu´omo, y mpäjtanhkerutzi äj ntuktam. Jenem tzayik, nhkäta´ukamäjtzi tza´ma nyä ijtupä´is sunyityampä kujy y yenhyajupä poporampä´is pyoktam, nukta´utzi tumä jojpajkomo nhkäta´upätzi kukyäjsi wä´kä mujsä na täjkätyamä eyapä tza´ma´omo pi´tzapä. Te´ tuk ki´mäpärena nyä ijtupá´is wi´näyajupä tza´ y more. Wi´näyajupä tza´rina ijspa nyimanhäpyapä äj nhkojso´is. Milakana mak witpa äj ntonhko y maklopspana maka
07
06 more´omo ji´ wyäpä tunhomo. Te´äj ntäwä äj na jäjsmäjk mita y tyajk ja´päpyana fyoko wä´kä ijstamä äj ntuktam, tzikumna käjtzi äj mpäsä´is y jana jamemna käjtzi; pujta´utzi te´ jojopä tza´ma´omo poyastian nyisänhäpyapä. Nkäta´utzi tranka, jäsikam eyapä jojpajk y nukta´utzi tumä sunyipä takna´omo. Las siete y media senhomo nukta´utzi tumä rantzyumä nyäyipä´is Najskananä, sutpapänämä. “Nkirawa´ore´omo” Rio de Tierra de Sal” o jojpajk nä´, tumäri ijtumä täjk. Nhkera´utzi kojejkyuy y yajk täjkäyaräntäju´tzi. Nemana täjkätya´u y pimtzyotzu tuj mampa sawajinh. Ujkta´utzi kajwel y ku´tanhpajkta´utzi. Te´ täjk sunyina käwe´ku sojkujyinh, najspärena y ji´na jyänh y mujuna. Taplapä
Introducción Carlos Muñoz Muñoz
I
llegamos a un arroyo que cruzamos sobre un tronco para entrar enseguida en una selva donde instantáneamente nos envuelve la noche obscura. El camino es de subida llena de piedras filosas y de lodo. Ya no veo más que los filos de las piedras blancas que bailan bajo mis pies autómatas. Una y otra vez se me doblan los tobillos y voy chapoteando en el lodo de este camino de pesadilla. Mi compañero zoque viene atrás y enciende su foco de mano para alumbrarnos un poco, pero creo que es igual. Voy bañado en sudor y como atontado; por fin salimos como de un túnel maldito a un mundo iluminado por la luna. Pasamos unas trancas, luego otro arroyo y llegamos a un descampado que debe parecerse a la gloria. A las siete y media llegamos al ranchito Nascananó , que en “español” sería Río de Tierra de Sal, o quizá de Río de Salitre, donde sólo hay una casa. Pedimos posada y nos dejan quedar. Apenas hemos entrado cuando comienza a lloviznar con viento frío. Tomamos café y cenamos. La casa es de paredes como persianas verticales de caña brava, con el piso de tierra, disparejo y húmedo. Dormimos en una cama de tablas. Estamos ocho hombres en un solo cuarto. Al día siguiente, amaneciendo estamos en pie y empezamos a caminar a las seis de la mañana. Subimos y bajamos para seguir subiendo entre selvas sombrías, entre lodazales, hasta alcanzar la cumbre que llaman La Ventana, donde desde un claro divisamos la bajería verde total y luminosa hasta las llanuras del estado de Tabasco. Es este uno de lo más impresionantes y bellos panoramas que se pueden contemplar. De la cumbre iniciamos la gran bajada, con altibajos, pasando por El Carmen, para llegar a Francisco León a las cuatro de la tarde. De este Francisco León, es del que ahora paso a contar algo.
änhkukyäjsi äkta´u. ijta´una käjtzi tu´kutujtay päntam tumäpä täjkomo. Jo´pitäjkse, sänhpänäwä y tentzyunhta´umnakäjtzi y mpäjkta´utzi äj ntuktam tujtay ora´omo naptzu. Kimta´utzi y mänta´ utzi wä´kä kimtamä kämunh ntza´maräjkomo, more´omo, nuktampa anhkas te´ ketzamä nyäjmayajpapä La Ventana, jurä sa´sa ntä ijspamä tzujtzirampä tza´ma y ketzaram Tabasko´is kyojampapä. Yäkintena ntä ijspapä sunyi y sa´sarampä kene najsijsnye. Te´ ketzakäjsi mäntzyotzta´utzi mäjapä mä´na, käta´utzi Carmen, wä´kä nuktamä Kuyatemä majkxku ora senhomo tzayikam. Yä´ Kuyatemä, te´mäjte maka mij ntzajmisatyame usyanh.
nvito ahora al lector a darse una idea de lo que fue para mi el viaje de Tuxtla Gutiérrez, capital de Chiapas, al pueblo de Francisco León que llaman Magdalena los lugareños, abreviando, y en tiempo presente voy contando: el día último de julio, a las seis de la mañana salgo de Tuxtla Gutiérrez en autobús a Copainalá. Después de haber pasado por Chiapa de Corzo, entronque Escopetazo, Ixtapa, Soyaló y Bombaná, a las doce del día se queda el autobús a medio rio de Chicoasén. Nos desvestimos todos los pasajeros, y en calzoncillos con el agua a la cintura y cargando nuestras cosas acabamos de pasar el río. Somos catorce pasajeros: un soldado, un periodista de Tuxtla, tres judiciales bien armados con cuatro presos que mataron a un hombre en Mal Paso, un agente de ventas, un inspector de las máquinas de Singer y una señora rubia con un niñito. Los presos se ven tristes, con sus ojos desmesuradamente abiertos, a excepción de uno que sonríe constantemente aunque está herido de la cabeza y trae un pie enyesado. Al otro lado del río Chicoasén subimos a una camioneta que nos deja a las tres de la tarde un poco antes de Copainalá porque se le poncha una llanta. La gente de Copainalá se admira de vernos llegar a pie. Me hospedo en el hotel González. Hablo con el inspector de Educación que atiende los pueblos de la región del Mezcalapa. Ya en la noche encuentro a un muchacho zoque de Francisco León y quedamos de salir para allá al día siguiente. El primero de agosto a las once de la mañana salimos a pie de Copainalá. En el río junto al pueblo nos detenemos para que mi guía se bañe y desayune. Cerca de las doce del día comenzamos a subir el gran cerro donde se domina el casería de Copainalá tendido en la hondonada. El sol nos cae a plomo y voy empapado de sudor. Una vez en la altura, por un camino de herradura que se retuerce, nos vamos deslizando a través de la selva umbría y los cafetales. Seguimos por una sucesión de subidas y bajadas inmensas. El cielo se nubla y gritan las chachalacas entre las frondas. Gritan también las peas al mirarnos pasar bajo la arboleda. Dice que ellas denuncian con sus gritos a los venados, los changos y a la gente. De cuando en cuando pasamos casas y encontramos gentes que vienen por el camino que saludan: “buenas tardes”, y luego de una pausa dicen “Adios pues”, alejándose, alejándose con el ruido de nuestros pasos, mi respiración fatigosa cuesta arriba y los breves silbidos de mi compañero, al estilo de todos los indios que silban con cada respiración para atenuar el esfuerzo de la subida. En las bajadas parece que los huesos de los pies y de las piernas van sueltos y chocan unos con otros. Me parece que tengo los tobillos y una rodilla dislocados. Así vamos bajando y bajando por atajos como surcos profundos llenos de piedras y de lodo donde se sumen los pies. Luego de llegar a algún arroyo comenzamos de nuevo a subir como por escaleras interminables de escalones disparejos de piedra, por la subida que llaman Perro Colgado. Pasamos por trechos de la selva húmeda y semioscura. Donde no hay tanto lodo y resbaladeros voy cargando mi veliz a la espalda con mecapal que sostiene mi cabeza; me parece la manera más cómoda de cargar algo yendo a pie. A las cinco de la tarde nos detenemos a comer en la última casa de una colonia llamada Iturbide; comemos huevos, frijoles negros cocidos con puntas de planta de calabaza y plátanos. Compramos plátanos, guineos, a seis por un veinte, y seguimos nuestro camino. Ya muy tarde, después de pasar por un pequeño bosque de enormes y bellos árboles de canelo, con sus troncos blancos hacia la altura,
Kupkujyararam Carlos Muñoz Muñoz
T
e´ oretzapyajpapä tzamepäntam jenemanh wyanhjamyajpa te´ mujsoyajpapä päntam y yomotam, kyänatzäyaräjpapä y nyäjmayajpapä kupkujyara, sutpapä nämä papa del pueblo, y kupkumyama, Mamá del pueblo. Yä´ram jinte ko´räjktam, wenenhomo jinänhte täwäram nye´kä´omoram, te´ramänhte, te´ jenem tzampäntampä ijtyajupä Kuyatemä, yä´mänhte te´ jenem ijtyajupä´is ´yameram. Wenenhomo jinte tye´sepä, ´yijsyajukam te´ tzamepänistam ke tumä pät jenem tzyäjktokoyu wyit, o jinam wyanhjame te´ sänhajkyutyam, jinam mujsi tukä kupkujyara, y wenenhomo jinam ´yonäya´e nitikoroya te´ tzamepänistam. Yä´ tzamepänis mujspapäre wyejaya´ä te´ ji´ kyänatzoya´epä. Te´se ijsu tumä pät ´yanhkukamäyajupä ja syunä anhkä pyäjkintzyowa tumä karku nyäjmayajpapä mayojt sänhajpapä ntä mama Candelaria kä´mä, te´ pät kyetkojtyajupäntena. Ijspäjkyajutzi te´ kupkujyararam ijtyajupä te´ Kuyatemä y nhketutzi ke jenena sunyi jyamajpa wyintam känatzäyaräjpa anhkä y sunyi anhkimoyajpa anhkä. Te´ kupkumyama tumä tzameyomore pämi´äyupäma; myejspa tzapaspä tyeksi raya äyupä, myejsyajpapäna ya´ajk temä ijtyajupä´is te´ Tehuantepec, o te´ myejsyajpapäsema te´ yomo´istam ijtyajupä San Juan Guichicovi, Oax. Tumä jama jenenh ka´e´aju tumä kupkumyama y tumpäyajunh te´ oretzapyajpapä päntam. Weweneyutzi te´ kupkujyarajinh y eyarampä tzampänjinhtam y anhku´akyajutzi te´ ya´ajktampä pekatzameram ijtyajupä te´ Kuyatemä, oyupäm tzajmaya´e eyarampä pänistam, y nhketutzi ke yä pä´nistam ji´ tyoya´e nitiyä y ´yanhku´akya´e nitiyä tzyäjkyajpajse te´ ijtyajupä´is temä te´ Santa Maria Chimalapa, Oax.
Los Padres del Pueblo Carlos Muñoz Muñoz
L
os ancianos costumbreros zoques tienen aún poder centralizado en un hombre y una mujer a quienes reconocen como jefes supremos y a quienes dominan: cumcuyjata, que quiere decir Papá del pueblo, y Cumcuymáma, Mamá del Pueblo. Estos dos personajes no son un matrimonio, ni quizá familiares entre sí, si no que son, por regla general, las personas más ancianas de Francisco León, son la cúspide en la pirámide de edades de la población. Aunque hay sus excepciones, pues cuando el miembro más anciano de la comunidad ha observado mala conducta, especialmente contra las costumbres, queda inhabilitado para ser Padre del Pueblo, e inclusive queda fuera del consejo de ancianos. Un indicio del poder de los costumbreros es que pueden castigar a quien desobedece sus órdenes. Así vi que metieron a la cárcel municipal a un hombre por el delito de no querer aceptar el cargo de mayordomo de la Candelaria, para que el que habia sido designado. Conocí a los padres del Pueblo de Francisco León y pude palpar que inspiraban una cierta veneración por su dignidad y su trato exquisito. La Cumcuyjmáma es una ancianita que se ve fuerte todavía; viste de enredo colorado a rayas, como el enredo que usaban antes las mujeres de Tehuantepec, o el que aun visten las mujeres de San Juan Guachicovi, Oax. Un día reciente la Cumcuymáma se enfermó gravemente y enseguida se reunieron en el pueblo cientos de indígenas zoques llegados de las riberas. Platiqué con el Cumcuyjáta y con otros ancianos acerca de los cuentos más antiguos de Francisco León, que ya otros informantes me había contado, y puede observar que los zoques de este pueblo son más asequibles y menos suspicaces que los zoques de Santa María Chimalapa, Oax.
09
Wejpäjkuy
Nombrar Las Cosas
Tzäki
Mikeas Sánchez
Mikeas Sánchez
I Nasakopajk ntä yajk pajkapyapä´is äj ntoya yajk pajkapyapä´is äj nhkiskuy te´serike äj natzkuy ntä nhkomi naptzu’isnye tzayi´isnye te´serike pitzä’isnye mij majkapyatzi mij ntza´ma oma mij nhkojsanhtäjk totzyäjkupä äj motzy’une´is jyame’omo Äjtzi myetzpa tumtumäpä tzyina kujyomo jurä tzä´yu äj nhkasäjkuy Äjtzi jamemitatzi mij gardenia jäyä oma mij capulin oma mij tuktam we´nyajpapä mapasyäpyasenhomotzi
Arte
II Wä´kä yajk pajkya´ä äj anima’is kyäntätzäram yajk mina yä´ki te’ moki’is ´yoma te’ almendra´is ’yoma te´ yokabä’ violin’is wyane te’ wäpyä etze tzuntyi´isnye Jara nasakopajk sunyi ntä mpäjkintzyonhja äj nhkonukskuy Te´ aknyajnhomo te’ wentiram jamotyäjkomo te’ ya’tzyokokyutyam Tza´ma´is kyomi Jajtzyuku´is kyowina te´serike kanhisnye Aku´akä te´ Ipstäjk’
I Oh Nasakobajk que aplacas mi amargura que acallas mi ira y mi espanto oh Dios de la mañana de la tarde y de la noche persigo tu olor a selva alta tus pasos de bestia herida corriendo por mi infancia Un trozo de mí te busca en cada árbol de naranjo donde quedó colgada mi alegría Un trozo de mí evoca tu sabor a gardenia y capulín tus senderos que se bifurcan mientras sueño
II Para calmar la sed de mis muertos venga aquí el olor de la pimienta el sabor de la almendra la nota más cálida del violín la danza más fecunda del sembrador Oh Nasakobajk recibe con agrado mis plegarias del lado izquierdo las ofrendas del lado derecho las injurias Oh dueño del monte amo de las hormigas y de los tigres abre los cerrojos del Ipstäjk1
Uno de los niveles del inframundo, literalmente Veinte casas.
1
11
10
¡Mij Suntpa’zti! Lupita Gómez Jiménez
Koyatäjk, Tzyapa, México Kyojampapä’is 1965, Japyapä Jäyäyupä tzame, Anhmayapyapä.
Mij Suntpa’zti Äjn kojamaji’nh witji’nh. Wiyunse mij suntpa’tzi, Yä’ ijtkuyomo, te’ sawäji’nh, Te’ mäja meyaji’nh, Jama wewenekyuyji’nh Te’se te’ ejtzkuyji’nh, a’nhäpyak te’ kowa. Eyapä etzeji’nh. Te’se mij suntpa’tzi, Ntä mpi’kisapya’k mij ntzowapä Kä’jinh äj wit, Mijtzi nhyijtu’k äjtzyinh Po’pa sunyitya’mpä Tzame jäyäpya makapä… ¡Mij suntpa’tzi!
¡TE QUIERO!
Lupita Gómez Jiménez Tuxtla Gutiérrez, Chiapas, México.
Te quiero Con el alma, con mi piel, con mis palabras. Te quiero de verdad, con el tiempo, con el viento, con el mar y los cerezos, en el silencio… y también moviendo las caderas, al compás de cualquier tambor, Con la rumba o el vals. Así…y más te quiero yo. Despojo entre tus dedos las sedas de mi cuerpo, y creo entre tú y yo un lenguaje de pasión y de ternura… ¡Te quiero!
12
13
Mikeas Sánchez Kyokipspapä´is jäyä tzameram ore´omo, jyapyapä´is y tzya´manhWajkpapä´is y tzyäjkpapä´is yojsykuy radiukoroya (Ajway kupkuyomo pä´naju, te´ 1980 ame´omo). te´ wäpä mujsokyuy ´yatzypa jara´isänhte tzyajkayupä, mujsopyapä, watpapä y etzerayu, te´käsinhte ´yanhmakupyäjkupä te´ ore´omopä konukskuyis ´yonkuy. Jyaye´is tzyamanhwajkpapäre te´ kupkuyis ´yijtkutyam. Nyä ijtu tu´kay totojaye; Mumure’ tä’ yäjktambä/ Todos somos Cimarrones (2012), Äj’ ngujkomo/ Desde mi médula (2011) y Maka mujsi tumä jama/Y sabrás un día (2006). Te´ jyayeram sone ko´mapä totojaye´omoram nyäpujtayaju y te´serike mujspa ntä nhkämanäkyera ntä México najsomoram y emärampä najsomoran tzyapyajpamä eyarampä ore. Te´ tyotojayeram jyajyayajupänhte te´ ore´omoram nyäyirampä´is catalán, italiano, alemán, maya, portugués te´serike inglesomo.
Poeta bilingüe zoque, escritora, traductora y productora de radio (Chapultenango, Chiapas, México, 1980) Heredó la sensibilidad poética de su abuelo Simón Sánchez, chamán, músico y danzante zoque, de él aprendió el ritmo y la musicalidad de los rezos tradicionales. Su poesía lirica apuesta por una poética de carácter más comunitario. Tiene tres libros de poesía; Mumure’ tä’ yäjktambä/ Todos somos Cimarrones (2012), Äj’ ngujkomo/ Desde mi médula (2011) y Maka mujsi tumä jama/Y sabrás un día (2006) Su obra poética y narrativa ha sido incluída en diversas antologías, periódicos, revistas y discos compactos de México y el extranjero. Parte de su obra ha sido traducida al catalán, italiano, alemán, maya, portugués e inglés.
Kenetzäki ijtyajupä totjaye´omo / Fotografía Documental
Ore pänis ´yatzyäkiram, Ajwamyäpä. Altar zoque, Chapultenango, Chiapas, México.
Roberto Lorenzo Rueda
Jomepä Carmen To´napajk, ni´iste nyajs. Tierra de Nadie, Nuevo Carmen Tonapac.
Jujtzye ntä ijsya´ä ntä oreräwäram. Kepkyämä, Tzyiyapasnajsomopä. Ventana al mundo zoque. Pantepec, Chiapas.
14
15
Jujtzye wä´kä ntä irä najskäjsi. Camino a la Vida.
Masantäjk kyojampapä te ntä jara´is San Andrés Apostol, ijtupä pekapä Kapajkmä, kyojampapä Jomenajsis, Tzyiyapasnajsomo. Iglesia de San Andrés Apostol, Viejo Nicapa, provincia zoque, Pichucalco, Chiapas.
17
PO’STINH JÄYÄ Te’ pu’tzyäpä jäyä
Literatura
Sunyipätzame
Humberto Saráoz Díaz
M
anu’tzi te’ tsu’tsawi ‘yonkuy te’ tzu’ jon, te’ üjn mapasi’omo y te’serike mapasyäyu’tzi ju’kiji’n jä’pänäwä’kam, te’ suwi sawa nyäpopyana te’ täjtzyajupä ajyam ijtyajupä te’ tzokopä najsomo naptzu’omopä, te’ zawa’is pyám’is y ‘ya’nhäkyuyis yajk sa’utzi. Te’se te’ sunyi matza tijtpä’upä te’ ztajp y te’ mampapä sawa popyapä te’ octubre poyapä omupa’ina te’ pu’tzyäpä jäyä ka’yajupä’isnye. Mena’k mankeru’tzi a’nhkomo te’ a’nhäkyuy, y te’serike mena’k päjkeru’tzi te’ mapasäyomo, te’yinte mena’k mapasyäyu’tzi te’ anhsänhpätji’nram, te’ pitzä’omo wijtyajpapä, te’ ka’yajupä’is ‘yanimaram te’istam yajk kenejojomapasyäyajpa’tzi. _ Sa’äm Cayetano,_ te’se manu’tzi tzajmapyapä te’ ájnhkowi’kämä. _ Tire,_ aktzonhoyu’tzi mapasjo’ajupä. _ Ji’ ne manu, te’ tuwiram tzärä ne wyo’jäyaju,_ tumä yomo’is ne’na tzajmayupä na’tze na’tzepä. _ Poyapäre yäti te’koroya ne wo’jäyaju te’ tuwiram,_ aktzonhoyu’tzi. Te’se ntzajmayu’tzi ‘amkätu’tzi ajkä te’ we’ke’omo te’ poya’is syä’nhkä. _ ¡Äjn nkomí Dios! ka’kutye ne kyo’isäyaju, ¿jina’kste Petrona? ne maku kya’e. _ Jujtzye’kante nyitzäjku jye’ka y ji’ ne kya’u, kyoware ne kyoyoju, näpyajpa myujspa’ina te’ yatyäki tza’nunhte te’ kyo’jama u eyapä tiyä.. _ Te’se tzyajmayajpa’ina m,ujspa ajkäna kyenesunä te’ uneram ‘yispa’äujk y jäsi’kam jyi’täpya’ina te’ une’is wyi’nujkpajk wä’kä jana’m jyäjaä. Te’seri ka’eayajpa’k ‘yisyajpa’ina te’ myapasi’omoram. Te’koroya te’se nyianhpa’tyajpa yäti. Te’sere ijtyaju anke iyä sutpapä’is konojka tyäwä, untzampapä sutpapapä’is komeca mumu tiyä… _ Manu’m, näma jyo’yaju_ _ Te’ yatzipä ne ‘yisyaju, äwäm nyiomo tzu’re yäti, te’ tzu’omo wä’käre tä äwä ji’nte wä’kä tä jowi wirä. Jäsi’kam nitiyä ja jyamä’tzi ne mapasyäyu’omo tiramn na ijspa, wi’na eyara’mpä tyäram te’ äj nhkne’omo ki’kuka’kyajupä yatsytyampä yempe tiyä ijspanajkäjtzi, motwituyajupä te’ taktyakis nyo’sase. _ ¿Manu? _tzajmayu’tzi,yejksa’pa’tzi ne mapasyäyumä, nämajtena änhpajkupä wä’kä anhka’mä te’ äj witänh ji’namte ne naj äkupä. _ Umku tä tzajme nitiyä äjte nhäwi, _ te’se konpa anhtzonhoyu. _ Te’ wi’tsyre ne pyi’kpikneyu, _anhtzonhoyu’tzi. Te’se näjmayu’tzi nä ‘yanhÿajuna’ajk te’ tzimatam.. _ Nä my’tzu anhkä tisepä tiyä wä’kä kyu’tä, _näjmayu’tzi _ Ka’um, ¡te’ ‘yanimare nä wyijtoyupä!, ne kyätu yämäjktemä…. Tä ntata Diosis yajkpäjkinhtzyonhja ‘iyanima, yajk äwäm mumu jama kotoya. ‘Yanhkamu wyitänh y nyikuki’psu wyit. _ Ne mi näjmayu te’ mijsyure, ja anhkumujsupäre sa’sa te’ tzica, ne’re syu’kupä jurä ijtumä te’ kojse. _ Jin Cayetano, Petronare ¿ja nhisä ne myitupä?, te’yi na tenu te’ täjk wui’nanhomo, ¿ja nhisä ne myitupä?. _ Nijujtzye ja nhisä’tzi te’ kyämunh ka te’re. _ Ji’na’kste ne mapasywowi’aju.
_ Jujtzye’k maka myapasyjeye Refugia. _ Maka un’ki tumä jama yajka’yajukamäjtzi Eyase jyamu wyit ka’upäse. _ Makam nhkya’e, ijtyo’patzi ne jye’kaumä wäkä mujsä mij o’nëma’tzi, jomi maka mij maktazake jurä makamä nyipnämi y te’serike maka mij nhkonu’kse te’ jamase makapä nhkyonu’kstäyi. _ Äwäm u’yam wyeweneyu, yä’ tzu’omo nem kyoyoju te’ kyowa. _ Makamätzi äwi, wä’kä nhkäna maka’tzi mpa’re jurä imä, y maka ntzajme’tzi wä’kä . te’se maka ntzajme’tzi. _ Tzajma ti sutpa ntzajma tä yajk äwäm, sone nakam ji net ä yajk änhu sunyi. _ Äwä ji’nam ma mij ntzajme nitiyä, wä’kä janam tä ni’anhpa’rä te’ mij äwikoroya, äjte yo’syo te’ mij wiränh. _ Te’yi mapasy jojonepya’tzi, jemäjk wä’kä mapasyä eyam jampa äjnh wit, tise yä’ jama’ojya ne tyujkupäse tiyä, jampäpa’tzi ijtäpäma’tzi, ji’namäj jame ka ne’te mapasyäyupä, maka un’ki tumä jama makamäj iri sunyi. _ Te’ sa’ä’omo te’ känä’mä te’ tzajp sunyi niwa’kneyupä sa’pa, jinhä ya’yinhomo kejpa te’ mäja matza jinhä tzojkpamä te’ jama, jurä po’ktzäyajpamä te’ o’na te’yipä jurä te’ pämipä sawa’is po’nyi po’nyi syujnämaka te’ o’na. Te’ noviembre jama’omo jinte eyara’mpä jamase, te’ o’na mä’nyajpawä te’ tza’ma’omopä jurä tä’pamä te’ jama, jurä te’ pi’tzä’omo kejpamä te’ mäja matza, jurä käná’mä te’ täjkomoram po’ksmä’nyajpa te’ najs joko y te’is yajk pi’tzä’ajpa, te’isante te’ tzayi, naptzu, pi’tzä’omo yajk mampá’pa. _ Tejurä nhkya’u wä’aju te’se, jenem na nytyoya’ispa, y yäti tä nhtata Dios kyä’omom ‘yijtu, te’yinte ne maku nhjoke te’is ‘yanhki’mkuy ywä’kä nyajk täjkä te’ tzajpomo, wä’ká te’ mij anima jana ma tyoya ijsä, te’se maka tzampa. _ ¿Tire jene ne ntzapu Celerino?, Myanu tzyajmayajpapä. _ Ne’tej naj sunytzyapupä anhtzonhoyu. _ Ka te’se ajkäte tä nä konu’ksja te’ majkstujtay konu’kuy jama. _ Te’yite a’mwitu’u yämäjktemäjk jurä pujtpa na’ajk tzame, päyipä kämunhti ‘yisu
te’ poya’is ne syä’nhmitupä. _ Sawatite nä myäjtzäyupä, _ te’se näwä sujpa kyäjtjayu kyowi kä’mä. Ne’m maku kyäri te tumä anhkinomo jur´pyotyny ntzoku tumä yomo, nyimotupäkyopajk yäjkpä robosoji’nh, kyä’omo wajtupä nyämaka na’ajk te’ rosario, nä myakujse na’ajk ne’re na sutu un’kä jä’näri jurë imä. _ ¿Mijte doña Marciana?, _‘yanhwakjayu. _ ¡Äjte Eulaia!, anhkotzonhoyu te’ yomo’iis. _ ¿Jurä nä myaku u’kyajpa?. _ Ne’te makupä konu’ksi ka’näwämä….. Te’yi tä po’yanhäpya. Ja mujsä ‘yanhkua’ka , wá’kä tzyajma, ¿i’is tzyajmayu? Te’ yomo’is myena’k pujtomä winti, poya sä’nhpapä’omo, te’ kyämunh päyipäyipä, te’ Celerino te’yi tentzä’yu tyajkwirupa’ina te’ kyopajk, ki’pspa tzä’yu, te’yipä myanu tumä tzame:. _ Konu’ksanhä jene ne syutu äjnh a´nima. Kyojksu te’ anhtunh y yujtzyi’oyu “tzu’ajkuy” te’yi tentzä’yu wä’kä ‘yakuajkayaä. Ja myanä nitiyä ja itnämäjse te’ täjkomo. Te’ täjkä tijksi’omo pu’tzyäpä jäyä yu’pyajupä, na’tze wojyaju te’ tuwi. Myena’k kojkske’ru te’ anhtunh, yujtzyi’oyu “tzu’ajkuy”, te’yipä te’ no’aajinh sä’nhupä maku nyo’e te’ tabla we’ke, te’yinte näwä “yä’ kupkuy ijtyaju kyomiram, ji’näjtena mapasyäyupä. _ ¿Ire? _ jojmo anhtzonhoyu te’ Alcalde. _ Äjte…..anhtzonhoyu te’ Celerino. _ ¿Ti’yam suntpa?. _ Nema kya’u äjnh yomo te’re mitu mij ntzajme’tzi. _ Te’koroya neje naj wo’jäyajpa te’ tuwiram, syu’kyajupänte’ina te’ wyäjkä. _ Ma tzajma te’ secretario winti oyum tä tzajmakyerum äjtzi, y wä’kä nytzyäjka mij ntoto. _ Jene wä jomi maka ntzajmetzi. Mena’k wojyajke’ru te’ tuwiram jikse’äjk poyapäre’ina tzajp kujkmä na sä’nhpa, y te’ matzaram sunyi na sä’nhajpa, te’ o’na ijtyajupä’ina te’ tza’ma omoram te’istam tyajk tokoyaju te’ poya¡is syä’nhkä. Te’ tzu’pä mampapä sawa tyajk pu’tzy jäyä ompápana. _ Yäti yäti tä nhkonu’ksja, _ myanke’ru myena’ko. _ Yäti anhkäri maka’tzi nhkene te’ Marciana tzame yomo wä’kä myusä. Te’ wyit sunyi na käsä’nhpa.
18
El color de las flores amarillas Humberto Saráoz Díaz
E
scuché el siseo del tsu’tsawi –el pájaro de mal anuncio– acá dentro, muy dentro donde anidan los sueños y luego soñé con los zopilotes hasta el amanecer; el viento que soplaba en remolino arrastraba las hojas secas de las árboles encima de la tierra humedecida de sereno, y sus ruidos arracimados de aire rasgaban la envoltura de mis soñaciones. La noche, como todas esas noches de estación, parecía como si fuera tapadera, inundada de sombras, de nubes y de estrellas palidecidas y el aire frío de octubre olía a flores de muerto. Volví a escuchar su graznido acá fuera, donde abrigan las velaciones y me revolví en la hondura de los sueños, y volví a soñar con los nahuales, con los espíritus de la noche, con las almas de los muertos, a soñar trasegados sueños y a despertarme cada vez más de los sobresaltos. –¡Despertate Cayetano! –escuché que me decía aquí nomás, junto a mi oído. –¿Qué es? contesté asoñado. –¿No lo oís?... los perros están que lloran –me dijo con su voz de mujer, con su voz respingada de balbuceos. –Hay luna, es que están mirando sombras, por eso está que aúllan –contesté. Así le dije porque vi su claridad que traspasaba la hendedura de los tablones. –¡Dios! Están anunciando ¿No será Petrona? Dicen que ya está por morirse. –Desde cuándo está que agoniza y agoniza y no se muere, es su pecado, dicen que sabía de cosas, de ojo, de ensalmos, que culebra es su nahual…algo así. –Son habladas, así le dicen porque tenía la sangre caliente y le echaba el ojo a los niños con su mirada de calor y luego les untaba la cara de saliva para quitarles la aflicción, para calmarles la lloradera. Y dicen también que la soñaban cuando estaban atacados de alguna enfermedad. Por eso es que la culpan de sus males. Además, no faltan por allí las malas lenguas que gustan de andar diciendo argüenderías, de estar inventando chismosadas… ¿escuchaste? siguen llorando. –Es que están mirando la muerte, pero acostate ya mujer, que la noche está para dormirse y no para andar despiertos.
Después ni sentí nada y mis sueños fueron llenándose de figuraciones, entretejiéndose una tras otra, una tras otra, como los hilos de las telarañas, como los bejucos de las enredaderas; retenidos de vez en cuando por el murmurar del viento. –¿Lo oíste? –me dijo, despertándome del sueño, después de que me costara cerrar los ojos cansados ya de tanto desvelo. –Y no me vengas con que es mi sueño nada, más –añadió rezongando de la impaciencia. –Es el gato que está trastiando –contesté. Así le dije porque oí que estaban soneteando los platos del trastero. –Estará buscando algo qué comer –agregué. –No, ¡ya está muerta! su espíritu está que vaga, pobrecita mujer… ¡que Dios se apiade de su alma!… descansate ya en paz. Cerró los ojos y se persignó. –Te digo que es el gato, a lo mejor dejaste la olla sin la tapadera y está oliendo el sancocho de tasajo cocido. –No Cayetano, es Petrona, ¿no lo miraste venir? Estaba allí parada en el corredor de la casa ¿no lo miraste venir? –No, ni siquiera distinguí su sombra. –Entonces, será cosa de mis sueños. –Sí, hasta cuándo acabarás de soñar Refugia. –No lo sé, algún día, cuando me maten las soñaciones. Y murmuró de agobio, como si estuviera penando: –¡Lástima! Ya estás por morirte y ni cómo estar allí para tus desahogos, para mis consolaciones, pero mañana segurito que voy al entierro y también rezaré tu novena para aliviar tus tormentos. –Dormite ya y dejate de murmuraciones, que a dishoras de la noche, ella estará purgando su condena. –Sí, voy a dormir… ya verás que de repente voy a encontrarla por allí y le voy a decir que se acuerde de mí, que no me deje así de sola; prefiero sus recordaciones, que vivir matada del olvido. Así voy a decirle. –Decile lo que queras decirle, sólo déjame dormir, que ya tengo bastante con tus trasnochadas. –Dormite pues, que ya no voy a molestarte, para que no me estés culpando de tus
19
desvelos… como si yo tuviera tus ojos. Estoy que sueña una y otra vez, una y otra vez y que de tanto estar soñando, parece como que si ya no fueran sueños, es, como si fuera la vida misma, ésta vida que vivo a cada ratito; hasta que me olvido que ya no vivo, hasta que me olvido que ya ni sueño, abrigando la esperanza, de que algún día vuelva a sentir otra vez.
–… En la madrugada de cualquier día, el cielo de künä’mü amanece clareado, fulgurado de luz, lustrado de coloraciones, fulgores apagando las sombras de la noche. Allá por el horizonte, donde brilla de la estrella más grande, donde está por salir el sol, se extienden retazos de nubes sobre las colinas, vapores de agua deshaciéndose del viento. Pero en noviembre los días no son parecidos, las neblinas que bajan de las montañas, por donde entierra el sol, donde aparece el lucero de la noche, se asientan encima de las casas, poco a poco Känä’mä se inunda de espesa niebla, que ni distinguir se puede y es cuando la tarde, la noche y la madrugada se vuelven frías y humedecidas de lluvia. –Hasta que te moriste y es mejor así porque ya era mucho tu dolor, muchas tus penas y desde ahorita debes estar a la mano de dios, esperando su justicia y ojala que te diera el cielo, para consuelo de tu alma –iba diciendo. –¿Que tanto decís Celerino? Escuchó que le decían. –Sólo estaba haciendo mis rogaciones –contestó sin voltearse. –Entonces haz por rezar mi novenario. Luego miró en todos lados para dar con la voz, pero sólo alcanzó a distinguir sombras alargadas con la claridad de la luna. –Es sólo rumor de aire –dijo; porque oyó su jadeo soplando en su oído. Al doblar la esquina y por tantito que se tropieza con una mujer, venía envuelta en su rebozo, teñida de oscuridad, con su cuenta de rosario colgada de la mano; por su andar parecía que le estaba ganando la apuración, el ansia por llegar. –¿Es usted Doña Marciana? –preguntó. –Soy Eulalia –contestó la mujer. –¿A dónde va usted con tanta prisa? –Voy por el rezo del velorio…ahí me alcanzas. Ni le dejó preguntar, cuando volteó para decirle: “¿quién le dio aviso?”, ella atravesaba ese callejón por donde había salido, iba alumbrada de luna y de cucayos, arrastrando su sombra alargada de luna y Celerino se quedó allí con la duda rondando su cabeza, con la pregunta traspuesta en la boca y luego oyó: …seguí haciendo tu plegaria, que tanto necesita mi ánima. Tocó la puerta de la casa con el nudo de sus dedos y dijo “noches” luego se quedó allí esperando la contestación. No escuchó nada porque todo estaba acallado, como si no viviera gente. En el corredor de flores marchitas, ladraron los perros de recelo. Volvió a tocar la puerta y de vuelta dijo “noches”, enseguida, la luz amarillada de la candela, alumbró las junturas de las tablas, fue cuando pensó: “éste pueblo tiene vida, no sólo estoy soñando”. –¿Quién es? –preguntó el alcalde desde allá dentro. –Soy yo… Celerino –Contestó. –¿Qué queres? –Es que se acaba de morir mi mujer y apurado vine a decírtelo. –¡Ah!… por éso estaba que llore y llore la chuchada y es que ya habían olido su tufo… pero decile al secretario que ya me diste aviso. Y decile también que te haga tu papel. –Está bien, mañana le digo. Volvieron a ladrar los perros y una luna menguada brillaba a mitad de cielo, rodeada de estrellas resplandecidas de luz y las nubes que bajaban de las colinas comenzaron a envolver el horizonte traspasado de sombras. El aire humedecido de la noche olía a flores amarillas. –Apúrate con mi rezo – oyó otra vez. –Horita mismo voy con Doña Marciana para darle aviso –contestó. Y su aparición parecía encandilada de luminosidades.
20
21
Te´ ji´ jojopä ijtkutyam wärampä pä´nisnye´ram Roberto Lorenzo Rueda
Wi´napä
T
e´yi ijtu te´ Manuel Valentin Pereyra, ne jyo´kumä mumu jamase te´ tsereränhkuy nyä wijtpapä atzyä Mariano´is. Te´ tsereränhkuy, nämpapä äj jara yojsupä Wä´kä tzyämpujtya´ä te´ päntan ijtyajupäna Kapajkmä y nyä makyajupä tza´nä´mä, te´ 1982 ame´omo. Manyu jinhärina tenu te´ ne ´yosypimupä tujomo tyajk mujapyapä´is te´ wyajy tumä pänse alemanhpä; te´ yenhupärena, kayina y pu´tzyäna, tzujtziramna wyiranh tumä kaimanhse y ya´ajkantena kyämetzyo´tzupä tiram. Tujta orantena tzayikam, te´ jama ja syänhäpänhte käri jama jenena ne pyimu anhkä tuj. Te´ aksyiram nuktzyotzyajpamna te´ kujyomo ijtupäna jyokyajpamä te´ tzereränhkuy makapä Tectuapan. Te´ ora, ya´ajk iri´omo, te´ päntam wiruyajpamna tyäjkmä wä´kä ma ´yäkya´ä, nyä makyajpana nyo´aram y tumä o metza litru pojkomo te´ gas wä´kä mujsä tyejkäya´ä te´ kyantilomoram. Ji´na mumu ´yäkya´e ne nyu´kyajuk, jyo´kyajpana te´ Kyontzyi, äj jara´is myama, tzyajmaya´ä peka tzameram. Jenente ya´ajk, yäti äj jara´is tzajmatyampatzi ´yijtku oyuk pawi te´ tzitzunhkotzäjk. Te´ kalyoram oyupänhte watya´e kätupä tzu´omo. Te´ tu´nujktam, yoyaram y pe´tzyuram jenenhma u´kyajpa ijtyajpa tzu´kämäram. Te´ naptzu´omo ne´na wätzäjkta´u te´ tzajtyam y te´ ujkuy wä´kä ma jaktamä käpi, ji´na mujstame ka tzayikäjsi makana wätzäjktame äj tiram wä´kä pujtamä popya tzu´kämä.- Hey, ¿Ne nyäwä te´ Kyastula ka nuktzyipanh tumä kojstal?, ¿ wä´känhte tzyämä tyiram?, ´yanhku´aku Mpityo´is. Jene wä´aju jiksek oyu ma´na jyuyi äj jara´is gas te´ no´akoroya y metza par pila wä´käna tyona sone jama. Pitzäkam poyewijtampanakäjtzi anhke jurä, te´ kupkuy kajsyiräjksena ketpa wejyajpamä y jäyajpamä; te´ tzajp yäjkpä tukusena ketpa nyä ijtupä´is sone pitz pitz sänyajpapä. Jäsikam mumu yäjkajpä´u. nämpana mij ntzumama Kontzyi ke kotzäjkisänhtena tyo´na. ¿tikoroya maks ne syutu te´ kojstal te´ Kyastula´is?, ¿jinte yoksyo myujsipä ke te´ ingeniero´is nyä makpä´u maka anhkänh tzyami te´ fertilizante näwäpä makapä tä tzirame?, jum, näjma te´ Kyajstula ke ja nä tzä´tyamätzi nitumä ni wä´kä nhkojtamä ji´ wyärampä tiram.
Metza ora käsinhtena naptzu´omo te´ dominhku jama. Marzu pujtu jujtzye pujtyajpa te´ uneran makamä mye´tzya´e ´yujkutyam. Te´ dominhku jama äj jara´is yajk sarampanakäjtzi naptzu wä´kä ma ntä nhkämanä te´ ntä nhkomi´is tzyame majsantäjkomo. Te´ i´ps ko tu´kurujtay jama´omo tujkumä mumu tiyä, ni´isna ji´ jyo´ke kyonuksya´ä te´ rosario jyokyajpapänhtena nyu´kä te´ atzyä Mariano´is tzyereränhkuy. Tu´ka jama makakmana käri te´nasa mijkskä na nerimna tzyäjkujse, sunyi ntä majnayajpa te´ ejkenyä´is wyaneram, peya´isnye´ram y te´ aksyi´isnye´ram te´ tza´ma´omoram pitzäkma´na makakmana puri te´ jama kotzäjkäjsiram. Te´ tata juanh jenena naptzu sa´pa wä´kä myeja myatzyin ya´ajkpä myejkutzya´käjsi, oyupä pyäki nyäjmayajpamä “Rollo Cal”, kyintzyupana juktäjk y tyojkspana te´ säjk tumä pozuelo´omo jyuyupä ma´akyuyomo nyäjmayajpapä “Sobre Rueda” temä Magdalena. Te´ Kyontzyi sa´pana Makana tzye´e te´ äjksi y jyospana te´ watyäjk tza´käjsi oyupä jyuyi te´ tata´is temä Jomenajsomo. Tu´ka jamamana ijtu ja tyawäk te´ äj mpisoram po´yo najspä. Te´ tzu´kämä päkuk te´ kotzäjk te´ gas yajumna ntzira´u anhkätzi te´ Kyastula y te no´a´is pyompiyu yajuna, jiksekante te´ tata juanh y te´ tyomo pyäjkyajupä tuk makapä Jomenajsomo y tzätä kene´omo te´ popo tza´istam pyunhjetyajupä te´ kartonh ntäjktam. Makyajpanhna te´ Kapajkmäpä tunhomo, te´ tona´is nyimotpä´upänhtena te´ tuk, maktapasenhomo tzä´pyana äj nhkosyanhtam äj wit ne ntzajkta´use te´najsomo ijtyamu nipi. Tesenh makyaju te´ kupkuyomo ja tyojkoya´änh. Ja´iränhna potrero, we´ke, mojk o jänh ja nyä iräpä´is to´na. te´ kujtyam, po´a, hormiguillo, y te´akujtyam pokyajuna y ya´kyajunhna ´yakmanhtam. Te´se jujtzye mä´ä´is nyajkskejkpa te´ yenhyajupä kujtyam ¡Yät yäti!1 nämpana te´ tata juanh Wä´käna kanhtamä y nuktamä makakma sänhpänämi te´ Kapajkmä, y te´yi maktamä Tectuapan.
En la noche todos corríamos de un lado a otro, el pueblo parecía un gallinero con gritos y lloriqueos. Manuel Cantoral. Técnica acrílico sobre papel comte, 2015.
Roberto Lorenzo Rueda
A
Parte I
hi ‘tá el Manuel Valentín Pereyra, esperando como todos los días la camioneta de don Mariano. Esa camioneta, que dice mi papá, que sirvió para acarrear gente del rumbo de Nicapa para Teapa, en el año de 1982. Manuel seguía parado bajo el chipichipi que mojaba su cabello como de alemán; él era alto, delgado, güero, con los ojos verdes como de caimán y además era explorador desde hace años. Entonces ya eran las seis de la tarde, el sol no había alumbrado todo el día por el mal tiempo del norte. Los primero zanates se empezaban a acomodarse en el árbol que está justo en la parada de carro que va a Tectuapan. A esa hora, en otro tiempo, los señores subían de regreso a sus riveras para irse a dormir, llevaban lámparas de pilas y un bote de 1 o 2 litros de petróleo para alimentar el candil. Pero no todos se acostaban después de llegar, sino mas bien esperaban a que Conchi, la mamá de mi papá, les contara historias y leyendas. Pero eso fue ya hace años, ahora mi papá nos cuenta sus vivencias durante la erupción del Volcán. Los gallos habían cantado la noche anterior. Los pavos, cerdos y unos cuantos patos habían estado inquietos durante toda la noche al igual que días atrás. Esa mañana estábamos preparando los mecates y el pozol para irnos a cortar leña, lo que no sabíamos, era que unas horas más tarde estaríamos alistando nuestras pocas cosas para salir corriendo bajo el manto de la noche. –Hey, ¿Dice la Cástula que si le prestas un costal?, -¿es para cargar sus cosas?, pregunto Victorio. Lo bueno es que dos días antes mi papá había bajado a comprar el petróleo para el candil y dos pares de pilas del gato para que nos duraran un buen tiempo. En la noche todos corríamos de un lado a otro, el pueblo parecía un gallinero con gritos y lloriqueos; el cielo parecía una sábana negra con muchos cucayos alumbrando el poco firmamento. Después, todo se cubrió de negro. Decía tu abuelita Conchi que era ceniza del volcán. ¿Pa’ qué lo quiere el costal la Cástula ?, ¿Qué acaso no sabe que el ingeñero ese se los llevó todos para disque cargar el fertilizante que nos prometió?, jum, dile a la Cástula que no nos quedó ni para echar el desperdicio. Eran como las dos de la mañana, era domingo. Marzo empezó a salir como salen los niños a buscar su pozol. El domingo mi papá nos levantaba temprano para ir a escuchar la Celebración de la Palabra que ofrecía el
ministro del pueblo. El día 28 en que ocurrió todo, nadie estaba esperando a que se rezara el rosario sino más bien a que llegara la camioneta de don Mariano. Tres días antes de que la tierra temblara como lo venía haciendo ya hacía tiempo, era hermoso escuchar los cantos de las chachalacas, peas y el trino de los zanates por la cañada cuando aún estaba a oscuras y el sol apenas empezaba a nacer por las serranías del norte. El tata Juan se levantaba muy temprano para afilar su machete en la vieja piedra ya gastada por los años, que había traído de “Rollo Cal”. También encendía el fogón y calentaba los frijoles en un pozuelo de aluminio que había comprado en el “Sobre Rueda” en Magdalena. En cambio, la nana Conchi se levantaba a lavar el maíz y prepararlo para molerlo en el metate que había comprado el tata en Pichucalco. Pero eso fue tres días antes de que la tierra, agrietara nuestro piso de arena. Ya que la noche en que el volcán hizo erupción el petróleo se había acabado por repartirlo con la Cástula y la bombilla del foco estaba fundida, fue esa noche en que el tata Juan y la nana agarraron camino rumbo a Pichucalco, y unos segundos después las piedras pome avían hecho agujeros en el techo de cartón. Mientras avanzaban por el camino real que conduce a Nicapa, el chichipi de cenizas formaba un manto que cubría el camino, que hacía que cada vez que avanzábamos fueran quedando las huellas marcadas como dejando una parte de ellos sobre las tierras que habían cultivado; y a pesar de ello, seguían el camino al pueblo sin extraviarse . No había potrero, cerco, milpa o llano que no estuviera cubierto de cenizas. Los árboles de mulato, majagua, hormiguillo y cedro estaban quemados y desgajados, ansina como cuando el rayo deja caer su uñita sobre los árboles más altos. ¡Yät yäti! Decía el tata Juan para que apresuráramos el paso y llegar antes del amanecer a Nicapa, pa’ luego jimbarse a Tectuapan.
Roberto Lorenzo Rueda Licenciado en Gestión y Promoción de las Artes por la UNICACH. Estudiante de Posgrado en Apreciación de las Artes por la UNICACH. Zoque de Tectuapan, Municipio de Pichucalco Chiapas, México. 24 de marzo de1990.
Oretzapyajpapä’omo Najskokijpkuy y te’serike te’ Chiapas najsomopä Anki’myajpapäji’nh Fortino Domínguez Rueda Fermín Ledesma Domínguez
Te’ najs y te’ tzitzunh kotzäjk1982-2003
1
946 a 1982 ame’omo te’ anhki’myajpapä’is syajyaju 19,774 hectáreas, 17 yäjkometza koma’omo wyienyaju y te’seri te’omo pujtyaju te’ ampliación, te’yinte mitu tuki ku’yay edidos te’ Ajway kyojame’omo. Te’ oretzapyajpapä päntam na myusyajpa’ina te’ kotzäjkomo ijyupäre’ina juktäjk, te’ totojaye’omo anhki’myajpapä’isnye tzyampa tumä pät oyupä tzyäki te’ kämätzkuy nyäyipä, alemán, Friederich Karl Gustav Mullerried, Te’ jikä 1964 ame’omo. Jikseäjk jene oyo mijktsi te’ najs. Te’ 1982 ame’omo nämpa tu’kanyaka oyu päwi te’ tzitzunhkotzäjk y ko’yajum 4 majkys april poya’omo, jenemä oyu yanämi mujku 10 majkay kilómetros jure te’yi ka’kapäyaju mumu tipä kopän y te’serike te päntam pyujpä’uk te’ nujtzpapä tza’, nä’päjuktäjk y juktäjk nema, Te’ kentukyuy yajkuyomo tyaju tzajku te’ najs, 35, 599 hectáreas y te´eyara’mpä 2,133 tumäpä komikäjsipä nijpäyupä mojkinh, kajwel säjk y wakas (Reyes Gómez 2007). Y te’ tuminomo yajupä un’ku 117 millones de dolares, te’se tujkupä te’ Amä y Kuyatymä kupkuyomo te’se tzyampa te’(Bitrán Bitrán 2011). 22, 351 päntam 7 ku’yay mäja kupkuyomora’pä nyäpujtpäyaju te’ tyäjkomopä, 15 mil myämakyaju alberge omo, yä’ram oyu ujya te’ kupkuyomram, Villahermosa, Cárdenas y Huimanguillo Tabasco estado omo y Jome najsomo, Popajki, Bochil y Koyatäjkmä’omo yä’ Chiapas omo (UNAM 1983).
Investigación
De la Integridad de los Desalmados
Käme´tzkuy
22
24
25
Te’ orepäntam wä’kä tzyi’wiräya eyaä najs, te’ Anhki’mpapä’is te kentukyuykoroya jyuyu najs 41,711 hectáreas te 3,344 pätkoroya, te’yipä 2,133 ejidatarios koroya y 1,087 avecindados te’serike 67 motzyra’pä propietarios koroya, yä’ kyoyoju 834 millones 220 pesos. (Reyes Gómez 2007). Yä’ yajkuyis tzäkipit mitu tujkyae 14 jome tujkyajupä kupkutyam te’ kupkuyomoram ijtyajupä: Tajtamä, Popajki, Chiapa de Corzo, Ojkjamä, Ocosingo, Acala, Estación Juarez y Kejtzykämä yä’ Chiapas najsomo, eyara’mpä makyaju ijtyae temä tome popyamä te’ Uspanapa nä’ akapoya’omo Veracruz kyäjsmä najsomo y eyara’mpä makyaju ijtye te’ Guadalajara ijtkuy najsomo na wi’nante tzu’nhtzotzyajupä ja yanäma (Domímguez Rueda 2012). Te’ päntam tzä’yajupä Popajki y Ajayomora’mpä ja sunä pujyaä te’yi jyo’kyajpa’ina te’ ku’tkuy syajpapä te’ Anhki’mpapä’is y te’se mye’tzyajpa’ina mumu tipä yojkuy te’ kupkuyomoram Villahermosa y Jomenajsomo. Te’ orepäntam tzyi’wiruyajupä najs ji’kseti nyiyojstzo’tzyaju wä’kä nyipi tzäjkyaä, te’se te’ orepäntam Tajtza’mä makupä ijtyue yojstzo’tzyaju 1983 ame’omo.
Te’ Paranhtäjk najskokijpkuy
T
e’ Paranhtäjkomopä päntam te’ najs nyiyojsyajpapä’ina na ya’ajtinte nyäjk’ijtyajupä ja pyäwä’mana te’ tzitzunh kotzäjk. Te’ syajyaju’k te’ nas, yä’ orepäntam myujktzi’yaju mumu ijtumä te’ tzitzunh kotzäjk. Päku’k te’ tzitzunh kotzäjk te’ Paranhäjkomopä päntam we’nu makjsykuy niwoya’omo, yä’ päntam wenenra’mpä wiruyaju Ajwamyä, Popajki, te’ tzä’yajupä Tajtza’mä y te’ eyara’mpä makyaju te’ tome popyamä te’ Uspanapa nä’ akapoya’omo te’ Veracruz kyäjsmä njas kyojame’omo. Jikseäjk tujku’k te’ kentykyuy te’ najs wiyunse yajupä tzä’yu ji’namna mujsi na tä yojsa y wä’kä näjk irä. Te’ Paranhtäjkomopä päntam yajyajupä ‘yijtkutyam nu’kyajupä Ajway kupkuyomo te’istamte wirutzo’tzyaju te’ peka Paranhtäjk ijtkuynajsomo te’ jikä 1985 ame’omo, te’yinte 36 ipskoyäjt ko tumä päntam nyiyojstzo’tzyaju te’ najs. Jikse’äk tujkupä te’ kentukyuy te’ najs jampä’upä oyu tzä’yi wä’ajtzyo’tzpase’nhomo, te’ kyomi’istam jikse na nyä’ijtyajupäre’ina te’ najs totoram tumtumäpä’is kyojampapämumu ijtumä te’ tzitzunh kotzäjkomo anhkajs. Te’ mitu’k täjkäyi te’ PROCEDE te’is mitu tyajk päjkintzyowe eyara’mpä päntam y kone’ayaju te’ najs ijtyajupä wintipä kyomoram wiyunsepä totojinh.
26
27
Conflictos agrarios entre los zoques de Chiapas: problemas inter-étnicos y burocratización estatal Fortino Domínguez Rueda Fermín Ledesma Domínguez
El Chichón y las tierras ejidales 1982-2003
D
e 1946 a 1982 las autoridades dotaron de un total de 19,774 hectáreas de tierras nacionales mediante 17 acciones agrarias [dotaciones y ampliaciones] en las que se constituyeron básicamente 7 ejidos zoques en Chapultenango. Desde hace tiempo, los zoques conocían de la existencia del volcán Chichón. Sin embargo, en la literatura oficial, se recalca la idea de que fueron los trabajos del geólogo alemán, Friederich Karl Gustav Mullerried los que permitieron su identificación. Hacia 1964, la actividad volcánica comenzaba a ser muy notoria en la zona. Finalmente, El volcán realizó tres fases eruptivas hasta el 4 de abril de 1982. El área más dañada fue de diez kilómetros de radio a partir del cráter, en la que desapareció toda existencia de vida animal y humana. La población que no logró salir falleció atrapada por las cenizas candentes. El desastre afectó un total de de 35, 599 hectáreas y los restantes 2,133 de propiedad privada cultivadas de maíz, café cereza y ganado (Reyes Gómez 2007). En tanto, los daños económicos fueron evaluados en más de 117 millones de dólares, principalmente en los municipios de Francisco León y Chapultenango (Bitrán Bitrán 2011). Un total de 22, 351 personas de 7 municipios fueron evacuadas de la zona, de los cuales, 15 mil fueron albergadas temporalmente en 37 sedes distribuidas por Villahermosa, Cárdenas y Huimanguillo en el estado de Tabasco y Pichucalco, Ixtacomitán, Bochil y Tuxtla Gutiérrez, en el estado de Chiapas (UNAM 1983). Para reponer las tierras perdidas, el Gobierno calculó urgentemente adquirir 41,711 hectáreas para 3,344 padres de familias, las cuales incluía a 2,133 ejidatarios, 1,087 avencidados y 67 pequeños propietarios afectados, con un costo total de 834 millones 220 mil pesos. (Reyes Gómez 2007) Bajo esta premisa de “reacomodo” se crearon 14 asentamientos en los municipios de Rayón, Ixtacomitán, Chiapa de Corzo, Tecpatán, Ocosingo, Acala, Estación Juárez y Ostuacán en el estado de Chiapas, mientras que, algunas familias optaron por migrar hacia el Valle del Uxpanapa ubicado en el sur de Veracruz y otro más engrosaron el flujo migratorio que desde la década de los sesenta se venía registrando con destino a la ciudad de Guadalajara (Domínguez Rueda 2012). Quienes permanecieron en Chapultenango y en el municipio de Ixtacomitán se limitaron a buscar el modo de subsistencia económica con programas de ayudas emergentes del gobierno y algunos con trabajos informales en Villahermosa, Pichucalco y zonas vecinas. Quienes obtuvieron tierras en los lugares de nuevos asentamientos, comenzaron a trabajarlas con regularidad y de acuerdo al ciclo agrícola, a partir de 1983, como el caso de los zoques reubicados al municipio de Rayón, Chiapas.
El caso del ejido de Esquipulas Guayabal
E
n el caso del ejido Esquipulas Guayabal, las familias venían ocupando las tierras del volcán desde 40 años atrás a la erupción. La particularidad de este ejido es que, parte de las tierras nacionales entregadas, se encontraban sobre el Tztizun Cotzak, es decir, sobre el volcán Chichón. Al ocurrir la erupción de El Chichón, el ejido Esquipulas Guayabal se dividió en cuatro grandes grupos familiares que se asentaron en los municipios de Ixtacomitán, Chapultenango, y Rayón para el caso de Chiapas y en el Valle del Uxpanapa al sur de Veracruz. Las tierras ejidales desde luego fueron abandonadas. No existían las condiciones mínimas más para vivir. Los zoques damnificados del ejido Esquipulas Guayabal -que se encontraban asentados en la cabecera municipal de Chapultenango- fueron los que comenzaron un retorno gradual a las tierras del volcán hacia 1985, fecha en la cual 36 familias comenzaron a explorarlas nuevamente. Sin embargo, el ejido como forma jurídica permaneció intacto. Su existencia legal estaba vigente y, desde luego, sus antiguos ejidatarios mantenían sus derechos agrarios en las tierras del Volcán. Pero fue el Programa de Certificación de Derechos Agrarios y Titulación de Solares
Urbanos (PROCEDE) que legitimó las acciones. El PROCEDE ingresó al ejido Esquipulas Guayabal hacia finales de 2002, certificando a “nuevos ejidatarios”, en tanto, los ejidatarios de Rayón mostraron su inconformidad en contra de las instituciones que operaban el programa de regularización y contra los propios nuevos ejidatarios. La controversia, a partir de entonces, había comenzado. Pese a las protestas de los zoques de Rayón, las tierras del antiguo ejido Esquipulas Guayabal fueron regularizadas por PROCEDE a favor de las familias de Chapultenango el 22 de noviembre de 2005 reconociendo con ello a 38 ejidatarios, quienes se distribuyeron las 2,139 hectáreas fraccionadas en 44 parcelas, pero con 366 hectáreas menos de la superficie original que el ejido poseía hasta 1982. Lejos de resolverse el conflicto se agudizó. A principios de 2006, un grupo de campesinos de Rayón de Nuevo Esquipulas Guayabal regresaron a las tierras del Volcán, en la que establecieron chozas y trabajaderos. En respuesta, el 20 de agosto del 2006, presuntos ejidatarios de Chapultenango, aprovechando la ausencia de los campesinos de Rayón, destruyeron las viviendas y bloquearon el camino de acceso.
28
29
Jujtzye wä’kä ntä näjktyá te’ kijpkuy.
W El hecho motivó que los zoques de Rayón recurrieran a interponer diversas denuncias penales por los delitos de despojo, falsificación de documentos y suplantación, ante la Procuraduría General de la República. Nuevamente, los ejidatarios de Chapultenango recurrieron al fuero común para denunciar hechos de despojos de sus tierras. Estos hechos comenzaron a provocar cierto grado de inestabilidad para trabajar las tierras del volcán. El conflicto logró minimizarse de manera temporal debido a la intervención política de la Secretaría de Gobierno de Chiapas, en las que las partes alcanzaron acuerdos para no realizar ninguna acción [que desestabilizara la zona] en tanto no se conociera los resultados del juicio agrario número 991/2003, instaurado ante el Tribunal Agrario. En consecuencia, se tomaron medidas precautorias de vigilancia, los zoques de Rayón abandonaron las tierras y el juicio agrario continúo su curso. Pese a los acuerdos, el 16 de febrero de 2009, un grupo de zoques de Rayón asesorados por la Central Independiente de Obreros, Agrícolas y Campesinos (CIOAC) se presentaron en las tierras para tomar posesión de ellas. El grupo logró ocupar nuevamente una parte de las tierras.
Los zoques de Chapultenango reaccionaron incendiando algunas casas improvisadas destruyendo los cultivos que los recién llegados habían establecido. Pese a ello, los zoques de Rayón permanecieron en lugar. Finalmente, después de varias diligencias y sin haber alcanzado la “amigable composición” entre las partes, el Tribunal Unitario Agrario en un solo día, el 25 de junio de 2012 emitió la sentencia de dos juicios agrarios interpuestos por los dos grupos de zoques. En el juicio 636/2010, el tribunal declaró nulo el ADDAT y la nulidad absoluta de la asamblea ejidal del 22 de noviembre de 2005 convocada por la Procuraduría Agraria, lo cual dejó sin efectos todos los actos de los campesinos zoques de Chapultenango, por consiguiente, la titularidad de las tierras y la certificación del PROCEDE prácticamente debían anularse, incluyendo los registros notariales y los certificados parcelarios otorgado a los campesinos de Chapultenango. Respecto al juicio agrario 873/2010 el Tribunal confirmó la nulidad de los actos de PROCEDE, con la adición de que absolvían de toda responsabilidad en el conflicto a las instituciones agrarias, sobre todo al INEGI, y más bien, solo debían hacer las anotaciones correspondientes en sus respectivos archivos.
ä’kä ntä mujsä, kyäkajkyaju’k te’ anhi’mkuy toto kyokijpapä’is te’ najs, ipsko ku’yay ankimkuy yä’ Mejiko’omopä, 1992 ame’omo te’ totojayekäjsi näinpa yajum te’ najs we’nkuy te’ päntkoroya tanä’omo yosyajpapä. Yä’ sepä anki’mpabä’is kyi’psokyuy, eya kyetpäyaju, te’se te’ tzitzunh kotzäjkmäpä najs, te’se ijtuse te’ paranhmäpä kupkuy, te’ najs te’ wintipä, kyomiram ji’nena nyiyosyaju te’ najs tyaju tzajku’ajnkä te’ kotzäjkis. 1982 ame’omo, te’ ankimpapä’s, kyi’sokyuy te’ mena’k nas wenkuyomo, te’yinte mitu nyitzäki te’ najs kokijpkuy. Yä’kinte mitupä ke’e te’enajs winyonse ijtupäre kyomi yajkti’ina te’se täkpä’use oyu tzä’yi, te’ najs ijtyajupäre, te’ najd, te’ kotzäjkis oyopä tyajutzake 1982 ame’omo kyomikäsipäre. Yä tzyapasomopä ankimpapä’is ja’ya tzyame te’ najs atyajutzajutzajkupä’ te’ kotzäjkis, maka nye’aje u te´se tzä’pya jana komiji’nh, jurä tzyampamä niís jana mujsä nyiyojsa u i’is nye’aja te’ najs täkpätzä’yajupä, yaju tzäiyupä jana nitikoroya te’serike wä’kä tzyamä ni’iyä jana tyäjkä te’ najsoma ji’nte wyäpä, te’ serike jana nyipitzajkya’ä.
Domínguez Rueda, Fortino. La comunidad transgredida: los zoques en Guadalajara. Guadalajara: Casa del Mago, 2012.
30
Estrada, Juana, entrevista de Fortino Domínguez Rueda. (22 de Enero de 2010).
Bibliografía consultada
Notas para entender el conflicto.
C
omo es conocido, las reformas constitucionales al ejido cancelaron la posibilidad de la obtención de nuevas tierras para los campesinos del país al reformarse el artículo 27 constitucional en 1992, que dio por concluido el reparto agrario en México. Esta política impactó, al menos de manera empírica, en las tierras del volcán, particularmente en el ejido Esquipulas Guayabal, pues éstas, si bien no se encontraban en usufructo por sus originales ejidatarios desde 1982, la política de regularización contribuyo en la génesis de los conflictos jurídicos por la tierra. Esta situación derivó en gran medida por la situación legal de existencia del ejido, es decir, pese a que las tierras se encontraban inutilizables y en una zona especial –por decirlo de alguna manera- jurídicamente no se había extinguido tras la emergencia de la erupción del Chichón en 1982. El Estado tampoco emprendió alguna acción de protección especial o declaratoria sobre las tierras del volcán (llámese terrenos nacionales, parque nacional, área natural protegida, etc), que limitara el uso del suelo ante la eventualidad de ocupación de las tierras devastadas, máxime al encontrarse en una zona de riesgo que impidiera la presencia humana, y por ende, de cultivos agrícolas.
Alonso Bolaños, Marina. Los zoques bajo el volcán. Ciudad de México: Colegio de México, 2011. Arrieta Fernández, Pedro. «Ecosistema volcánico del Chichonal, Chiapas.» The journal of intercultural studies, 2000: 261-276. Ascencio Franco, Gabriel. Los rancheros de Chiapas durante el siglo XX. El mito de la oligarquía latifundista. San Cristóbal de las Casas Chiapas: Proimmse - UNAM, 2009. Báez-Jorge, Félix. Cuando ardió el cielo y se quemo la tierra. Ciudad de México: Instituto Nacional Indigenista, 1985. —. Los zoques de Chiapas. Ciudad de México: Instituto Nacional Indígenista , 1975. Bitrán Bitrán, Daniel. características del impacto socieconómico de los principales desastres ocurridos en México en el periodo 1980-1999. Distrito Federal, México: Centro Nacional de Prevención de Desastres Naturales, 2011. Canul-Tzul, René. El volcán Chichonal, ponencias presentadas en el Simposio sobre el Volcán Chichonal durante la VI Convención Geológica Nacional de la Sociedad Geológica mexicana. Distrito Federal, México: UNAM, 1983. Civil, Sistema Estatal de Protección. Plan Operativo de Protección Civil por Riesgo Sísmico. Tuxtla Gutiérrez, Chiapas.: Gobierno de Chiapas. Documento electrónico., 2008.
Fortino Domínguez Rueda Migrante zoque originario de Chapultenango, Chiapas. Licenciado en Historia por la Universidad de Guadalajara. Maestro en Antropología Social por el CIESAS Occidente.
Fermín Ledesma Domínguez Zoque originario de Esquipulas Guayabal, municipio de Chapultenango, Chiapas. Licenciado en Ciencias de la Comunicación por la Universidad Autónoma de Chiapas UNACH. Actualmente, cursa la Maestría en Ciencias en Desarrollo Rural Regional en la Universidad Autónoma Chapingo.
«Diagnóstico municiapl PROCEDE. Residencia Pichucalco. Procuradoria Agraria.» 2006. http:// www.paginasprodig y.com/residencia709/ modulos/pichucalco/chapultenango.htm (último acceso: 20 de Junio de 2012). «Diario ofical de la federación .» Diario Oficial, Ciudad de México, 1961. Domínguez Domínguez, Cipiriano, entrevista de Fortino Domínguez rueda. (18 de Enero de 2010). Domínguez Estrada, Rodolfo, entrevista de Fortino Domínguez Rueda. (9 de Enero de 2010). Domínguez Meza, Alberto, entrevista de Fortino Domínguez Rueda. (17 de Noviembre de 2009).
Gómez Gómez, Zaragoza, entrevista de Fermín Ledesma Domínguez. (10 de Julio de 2012). Hernández, Jorge Morales. Procesos adaptativos de los zoques reasentados en el Valle del Uxpanapa. Tesis de Licenciatura en Antropología , Xalapa, Veracruz.: Universidad Veracruzana, 1999. Informe de rendición de cuentas 2000-2006. Libro blanco del programa PROCEDE. Ciudad de México: Secretaria de la Reforma Agraria, 2007. Juicio agrario 873/2010. 873/2010 (TribuUnitario Agrario, Distrito 03, Tuxtla Gutíerrez, Chiapas, 25 de Junio de 2012). Morales, Jorge. Procesos adaptativos de los zoques reasentados en el Valle del Uxpanapa. Tesis de Licenciatura en Antropología, Xalapa, Veracruz.: Universidad Veracruzana, 1999. Mullerried, Friederich K.G. El Chichón: unico volcán en actividad en el sureste de México. Emiliano Zapata, Tabasco.: Editora Municipal, Ayuntamiento Constitucional., 1984. RAN. Ejido Esquipulas Guayabal, municipio de Chapultenango. Carpeta básica, Tuxtla Gutíerrez, Chiapas: Rgistro Agrario Nacional., 2012. Reyes Gómez, Laureano. Los zoques del volcán. Ciudad de México: Comisión Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas, 2007. Sentencia del expediente del juicio agrario . 636/2010 (Tribunal Unitario, Distrito 03, Tuxtla Gutíerrez, 25 de Junio de 2012). Zavala Contreras, Ignacio. Piowachuwe: la dueña del Chichonal. Desastre natural y reacomodo social zoque. Tesis de licenciatura , Distrito Federal, México: Universidad Autónoma Metropolitana. Unidad Iztapalapa, 1997.
31
33
Te´ tzitzunhkotzäjkomopä yomo kenetzäki´omoram
Reseña
Usyanhpätzame
Enrique Hidalgo Mellanes
M
akakam ko´ya´e te´marsu poya y nem nyitzäjkuk te´ abril poya 1982 ame´omo, sone naka päku te´ tzitzunhkotzäjk. Yä´ toyapä tiyäkäjsi jenem tzyäjkyaju kämetzkuy anhmakyukyoroyaram, ijtkukyoroyaram y tzäkikoroyaram. Wenepä´is jyamemityajpama te´ tzunhyajupäkäjsi temä, eyarampä´is mye´tzyajpa totojaye´omoram ijtyajupä Tabasco y yä´ki ntä Tzyiyapasnajsomoram. Wenerampä´is jyamemityajpa kenetzäkikäjsiram jurä mujspamä ntä ijsä jujtzye ´yijsyaju toya tyokoyaju anhkä kyoyojsanhtam y tyäwäram. Hierofanías y kratofanías en el caso de Pyongba Chuwe, señora del volcán, totojaye nema tyujkupä Wä´kä kyänu´kä käjsmäpä anhmakyuy nyäjmayajpapä Doctorado te´ anhmaye´omo nyäyipä´is Estudios Regionales de la Universidad Autónoma de Chiapas yä´is tzyamanhwajkpa sa´sa päkuk te tzitzunhkotzäjk te´ 1982 ame´omo. Yä´ sone ko´mapä yojsykuyomoram ijtu metza jene Wärampä nyäyirampä´is: Huellas del volcán (45 min. DVD. 1982), tzyäjkupä Federico Fregoso Díaz y Piowachuwe. La vieja que arde (65 min. DVD. 1986), tzyäjkyajupä Juan Francisco Urrusti y Ana Piñó Sandoval. Yänte te´ wi´narampä kenetzäkiram metza jamama ijtuk päkumä te´ kotzäjk. Ntä mujspa ke yäti nyäjmayajpapä Canal 10 kyojampapä te´ Sistema Chiapaneco de Radio, Televisión y Cinematografía nyä ijtunh wä´nyajupä kenetzäkiram oyuk ´yokwitya´e te´ yanä´umä anhkimpapä´is te´ ame´omo. Ijtunh metza kenetzäkiram jäsirampä päkukam te´ kotzäjk. Wi´napä´omo te´ atzyä Laureano Reyes Gómez, tzyäjkupä´is te´ totojaye nyäyipä´is Los zoques del volcán, tzyamanhwajkpa sa´sa jujtzye kyipsyajpa te´ orepänistam y jujtzyere tuknä´upä päkuk te´kotzäjk. Yä´ramte te´ kenetzäkiram: el volcán y su dueña (60 min., DVD., 2007), tzyäjkupä te´ Guillermo Álvarez y Domingo Gómez Domínguez y Los mundos zoques (60 min. DVD.2011), tzyäjkupä te´ Samuel Ávila Ledesma. Ijtkerunh tu´kayomopä nyäyipä´is Los 25 años del volcán Chichonal. Un día y una noche en su fondo (60 min., DVD., 2007), tzyäjkupä Raúl Hurtado Martínez. Y te´ jomepä nyäyipä´is Las huellas de un volcán (24 min., DVD, 2010), tzyäjkupä José Trinidad Cordero Jiménez. Ijtunh keneram päkuk te´kotzäjk y jujtzye yanä´u te´ totojaye´omo nyäyipä´is Número Uno tzyajkyajupä Koyatäjkmä. Te´ 1, 2 y 3 noviembre poya´omo kyojampapä te´ 2005 ame´is tzyäjkyajunh Wi´napä tumkuy te´ pänjinhtam myajkpäyajupä te´ kotzäjkis temä te´ Ajway kupkuyomo. Jinhä te´ atzyä Antonio Alcocer näwänh ke te´is nyäpujtunh kenetzäkiram päkuk te´ kotzäjk. Te´ ame 2012 te´ atzyä Federico Fregoso´is ijtupä jomenajsomo ´yijsanhsaju sone ko´mapä kenetzäki nyä ijtupä. Tä yajk mayapa wä´kä ntä ijsä jujtzye te´ kotzäjkis tyona´is pyokyaju te´ ore päntam. Te´ kenetzäki´omoram ntä ijspa jujtzyere pämi´äyupä te´ toya y te´ ka´kuy. Te´yi ntä ijspa ja´ijtya´äpäs kyä, uneram y tzameyomoram yajpäyajupä´is nyakaram. Tumä kene´omo ijtu tumä kä´ ne pyujtupä te´ to´na´omo. Te´ i´ps ko majk ame´omopä jamemitkuyomo te´ atzyä Laureano Reyes Gomez ´yijsanhsaju te´ jomepä Carmen To´napajkmä, kyojampapä Chiapa de Corzo, wenäpä keneram nyä ijtupä nyäpujtupä päkuk te´ kotzäjk te´ 1982. Ijtyajkeru eyarmpä keneram tzyapyajketapä´is te´ ore pänis kya´kutyam y jujtzye yaju te´ kyunyipiram, tyojsykutyam, wyakastam, kyasyiram y kyawayuram nijpyajupä tome te´pyokpatzyuwe´is tyäjkmä, yomo metza mome ko majkispä, te´kotzäjk yomo.
La Señora del Volcán Chichonal en imágenes Enrique Hidalgo Mellanes
A
finales de marzo e inicio de abril de 1982, en varias ocasiones hizo erupción el volcán Chichonal. Sobre este acontecimiento trágico se han realizado investigaciones científicas, culturales y artísticas. Unas retornan a la memoria de los sobrevivientes, otros se internalizan en los documentos oficiales de los entonces gobiernos de Tabasco y Chiapas. Unos mas tienen evidencias en fotografías y videos donde se observan a los migrantes en grandes conflictos durantes las pérdidas materiales y humanas. Hierofanías y kratofanías en el caso de Pyongba Chuwe, señora del volcán, tesis en construcción en el Doctorado en Estudios Regionales de la Universidad Autónoma de Chiapas hace un recorrido en las evidencias inmediatas de la erupción del volcán Chichonal en 1982. De la diversidad de grabaciones realizadas en el momento sobresalen dos: Huellas del volcán (45 min. DVD. 1982), de Federico Fregoso Díaz y Piowachuwe. La vieja que arde (65 min. DVD. 1986), de Juan Francisco Urrusti y Ana Piñó Sandoval. Son las primeras imágenes a dos días de la erupción. Se tiene conocimiento que en el hoy Canal 10 del Sistema Chiapaneco de Radio, Televisión y Cinematografía tiene en sus archivos los registros de los sobrevuelos que hiciera el gobernador de ese año. Existen videos posteriores a la erupción. En dos de ellos, el doctor Laureano Reyes Gómez, autor del libro Los zoques del volcán, sistematiza la visión de los zoques y el fenómeno eruptivo. Estas filmaciones son: El volcán y su dueña (60 min., DVD., 2007), de Guillermo Álvarez y Domingo Gómez Domínguez y Los mundos zoques (60 min. DVD.2011), de Samuel Ávila Ledesma. Existe un tercer video, se llama Los 25 años del volcán Chichonal. Un día y una noche en su fondo (60 min., DVD., 2007), de Raúl Hurtado Martínez. Y el más reciente, Las huellas de un volcán (24 min., DVD, 2010), de José Trinidad Cordero Jiménez. Se tiene conocimiento de las imágenes de la erupción y del desastre publicadas en el diario Número Uno editado en Tuxtla Gutiérrez. Durante los días 1, 2 y 3 de noviembre de 2005 se llevó a cabo la Primera reunión de los migrantes del volcán Chichonal en la cabecera municipal de Chapultenango. Ahí don Antonio Alcocer manifestó que él registró en fotografía los rastros de la erupción. En el año 2012 don Federico Fregoso Díaz, quien reside en Pichucalco, Chiapas mostró su archivo fotográfico. Es impresionante mirar que las cenizas del volcán hayan calcinado los cuerpos de los zoques. En las fotos se perciben los rigores del dolor y de la muerte. Ahí se observan cuerpos mutilados, niños y ancianas sin aguan parte de la piel. En una imagen hay un brazo emergiendo de las cenizas. En los 30 años de la rememoración el doctor Laureano Reyes Gómez presentó en Nuevo Carmen Tonapac, Chiapa de Corzo parte de su colección fotográfica también sobre la erupción volcánica de 1982. Hay otros archivos que también aluden al registro de las muertes de los zoques y por extensión de sus plantas, pertenencias y animales como reses, pollos y caballos enterrados cerca de la casa de Pyongba Chuwe, la Señora de las mil estrellas, la Señora del volcán.
Enrique Hidalgo Mellanes
Doctor en Estudios Regionales por la UNACH Campus Tuxtla Gutiérrez, Chiapas, México.
34
35
Los refugios de lo sagrado. Religiosidad, conflicto y resistencia entre los zoques de Chiapas1
Usyanhpä jaye te’ oretzapyajpapä’omo, te’ masantzäki’omo ,wanhjamokyuyomo, y te’ kijpkuyisnye yä’ Chiapas najsomopä
María Elizabeth Sáenz Díaz.
L
María Elizabeth Sáenz Díaz.
T
e’ masantzäki’omo, totojaye tujkupä 1992 ame’omo, te’ Ankimkutyäjk México omopä kyoketpapä’is te’ iri yte’ tzäki. Jyayupä te’ Dolores Aramoni Calderón, yä’ yomo’is jyayaye te’re te’ kätyajupä tiyä yä’ oretzapyajpapä ‘yijtkuyomoram y te’serike mityajuk te’ kajsynya päntam. Wä’kä mujsä jyayä yä’sepä tiyä te’ yomo’is maku kyä’me’tse te’ ijtumä te’ archivo diocesano te’ mäja mu’komo jurä jyatyu’mpä’u te’totojayeram jurä tzyampamä jujtzye te’ oretzapyajpapä päntam oyu tyotzyäjkyae juränyäjmayajumä tzyäjkyajpapä te’ yatzytzäki. Yä’sepä totojayaeram kejpa te’ masantäjkomo jikä 1676 y 1801 ame’omo, jurä niwa’käyaräju te’ ore tzapyajpaoä päntam y te’ kirawaram, te’serike te’ yomo’is kyäme’tzkeru yä’sepä jayeram eyapä tiyä’omo. Te’ yojskuy tzyäjkupä te’ Dolores Aramoni käjmäpä käma’tzkutye. Yä’sepä yojkutyam tzyäjkupä, nyitzäjku te’ jikä nawat ijtkuyomo y te’serike te’ ya’ajkpä iri’omopä oyupä ijtyae te’ oretzapyajpapä kupkutyam, jujtzye te’’yanhkikutyam jyayupäse te’ Alfredo López Austin, te’se kyäme’tzuse te’ mityaju’k te’ kajsynya päntam tänajsomoram yä’ Chiapas najsomo. Te’ japyapä’is nämpa yä’ki te’ oretzapyajpapä päntam y te’ kajsynaya päntam niwa’käyaräjupä nyi’anhpa’tyaräju te’ yasytzáki’omopä y tzo’yäyoyajpapä’is, yä’koraya wä’käre jikä masantäjkomopä ijtyajpapä mujsä kyo’onyaä wyintam y tyajksutzäjkyaä wi’na eyara’mpä päntam, y jikä te’serike syutyajpapä’i nyä’ijtya te’ anhki’myajpapä’is tyojskutyam y te’se kokijpyarä nye’kä’omoram te’ kirawa iri’omoram.
Aramoni Calderón, Dolores. (1992). Los refugios de lo sagrado. Religiosidad, conflicto y resistencia entre los zoques de Chiapas. Consejo Nacional para la Cultura y las Artes. México.
1
os Refugios de lo sagrado, libro publicado en 1992, por el Consejo Nacional para la Cultura y las Artes. Su autora es Dolores Aramoni Calderón. Su texto, lo considero enmarcado en lo histórico y lo antropológico porque contribuye al conocimiento sobre el pueblo zoque y de su pasado colonial. Para materializar el libro, la autora realizó el análisis a través de una serie de documentos del Archivo Histórico Diocesano de San Cristóbal de las Casas, Chiapas, y de la transcripción de otros manuscritos del área zoque que trataban de procesos contra indios reputados como idolatras y hechiceros. Dichos documentos hacen referencia a procesos episcopales producidos entre el 1676 y el 1801 en contra de indígenas y mestizos acusados de brujería, hechicería y nahualismo. “También recurrí a datos etnográficos modernos”, expresa la autora en su introducción “para vislumbrar las pervivencias”, en ese sentido considera que su investigación “tiene un aporte antropológico”. El estudio que realizó Aramoni, y que se expresa en el texto, es magistral por su carácter “diacrónico, regional y comparativo”. Emprendió sus observaciones principalmente, sobre las reconstrucciones de la cosmología nahua prehispánica y las cosmovisiones indias y su relación con la ideología de la sociedad mesoamericana, vinculado a las estructuras de poder que obtuvo de dos obras de Alfredo López Austin, así como sobre las informaciones contenidas en la documentación histórica de la primera edad colonial oportuna a la región zoque del Oeste de Chiapas. En el texto, la autora muestra que las estrategias de líderes indígenas y mestizos
(brujos, curanderos, nahualistas) que actuaban en el espacio conflictivo de la sociedad colonial, presentándose como detentores de saberes tradicionales, las denuncias de brujería e hechicería que afectaron a los grupos más conservadores se entienden como instrumentos empleadas en su contra por quienes buscaban escalar socialmente a través de la lealtad a las jerarquías católicas. Además, muestra su interés en la resistencia cultural de los indígenas, en el aspecto religioso, en donde pervive el culto prehispánico; la brujería funcionó como resistencia, refugio y de reproducción de la cultura indígena. Consiguió mantener una fuerte continuidad con las prácticas y las creencias de la época prehispánica, entre las cuales, destaca la organización ceremonial de las cofradías. La autora, aborda el tema de las cofradías, que en la época colonial en Chiapas llegaron a ser cuantiosas, sin embargo, las autoridades hispanas no pudieron avasallarlas. La autora también menciona los eventos sobre el motín de Tuxtla en el año de 1693. Expresa, que en esta época, era posible presenciar las Vírgenes de Copoya, que daban cuenta de la división entre el mundo occidental y el mundo indígena en la zona de los valles centrales. La riqueza del texto, se encuentra en que la autora nos transporta a mirar expresiones de la cultura indígena que, a pesar del tiempo moderno, se niega a morir; la riqueza de las fuentes a las que la investigadora recurrió para realizar la investigación, es otro elemento importante que lo vuelve una lectura obligatoria para todos aquellos interesados en el tema.
37
Mayapa y o´na sa´nä´u
Entrevista
Anhwajkuy
Ramiro Goméz Gómez
T
e´ ore pänistam ijtyajupä Tzyiyapasnasomo kyomäyaju ke jiksek nentema tyajupä nasakopajk. Te´koroya nyike´äyaju Komikäjsi wyintam jyamemityaju te´ sa´sapä masan ore ntä nhkomi´isnye “Wanhjamyajpapä´is ji´ ma kya´ya´e”. Eyarampä maku käwänya´e kotzäjk suru´omo, tza´ma´omo y komikäjsiram Wä´kä jana tzyäjkaya´ä nitiyä te´ to´na´is y tza´istam. Kuyay jamari pyäjku tzyujinh te´ kisykuyis Wä´kä nyipä te´ yomoram y päntam te´ kotzäjkis tyo´nakämä tujkuse temä te´ Kuyatemä. Eyarampä te´ Wi´napä jamakäjsiri poyaju jenem pämik te´ anhäkyuy. Yä tujku majkstujtay ora käjsi pitzäkam te´ i´ps ko tu´kurujtay jama´omo marsu´ism poya´is kyojampapä te´ 1982 ame´omo. Wi´na kätpana najsamijkskä y te´ Wi´napä kotzäjkis ´yanhäkyujyinh nentena tzyapupä ji´ Wyäpä tiyä makapä tuki. Te´ pyokpatzyuWe jenemna oyu tu´noye y te´ kaja WeWenepyapä myujsyajpapäntena ke makana päWi te´ kotzäjk. Ni´is ja Wyanhjamä te´ ji´ Wyäpä sänhomo, te´ ka´kuyis tyajk sojyajupäre te´ ore päntam eyarampä kupkuyomoram ji´na nyijamya´epä. Te´ musopyapä y kämetzopyapä tzyampapä´is ore mixe y te´serike te´ ntä oreram, Laureano Reyes Gómez, näwä ke te´ caja wewenepyapä´is san migueltampä´isnyeramis tzyapunh tu´kapoya´senhomo ke makana tuki ji´ wyäpa tiyä marsu ko´ya´ä te 1982 ame´omo. “Te´ diciembre poya 1981 ame´omo ´yanhkuakyajunh te´ caja wewenepyapä ijtupä san miguel temä te´ San Antonio Las Lomas, kyojampapä Popajkis, y te´ caja wewenepyapä´is tzyapunh ke marsi ko´ya´ä y makakam täjkäyi te´april poya ahí fueron a la agencia que era de loza. La explosión Makanhna anhäyi te´ kotzäjk. Te´koroya wene päntam jinhärampä te´senh nyäyi´ayajpapä´is makunh ijtya´e te´ San Antonio Las Lomas te´senh wyanhjamyaju anhkä te´ tzame, y makyajunh majktajsis päntam tyomojinhtam. Ne´te sutupä ntzamä ke te´ san miguelito´is tzyapupäre tu´kapoya käjsi ke makana pawi te´ tzitzunhkotzäjk”. Te´ kämetzkuyomo yä´sepä tikäsi, maka mij yajk mujstame tumä pänis tzyame käjsi pyämitzipapä´is te´ peka ijtkutyam ijtupä jomepä Carmen To´napajkomo kyojampapä Tzyiyapa de Korso´is, Santiago Gómez Cruz. Yä´mij nhkupkuy te´ kotzäjkisante tyajk mitupä yamä yäti tä ijta´umä te´ 1982 ame´omo. Te´yi tzyäjktzyotzyajkeru ´yijtkutyam y yäti temä jyamemityajpana, te´ Ajwamyäpä.
Amaneció cielo nublado y triste Ramiro Goméz Gómez
L
Ramiro Gómez Gómez
Periodista egresado de la Universidad Indígena de Sinaloa. Zoque de Chiapa de Corzo.
os zoques del norte de Chiapas creyeron que ese día era el fin del mundo. Por eso se encomendaron a Dios. Pensaron en las palabras sagradas de Jesucristo “los que creen mí serán salvados”. Otros buscaron refugio en las cuevas, cerros, montañas y dioses para protegerse de las cenizas y piedras. Bastaron siete días con sus noches de enojo festivo para enterrar vivos a mujeres y hombres bajo tierra volcánica como ocurrió en el municipio de Francisco León. Otros huyeron el primer día de furia incontrolable. Eso ocurrió alrededor de las nueve de la noche del 28 de marzo de 1982. Antes temblaba la tierra pero con la primera erupción del volcán Chichonal, la tragedia ya estaba anunciada. Las visitas de una extraña mujer conocida como Pyogbatzyuwe y la caja parlante también predijeron el evento eruptivo. Pero nadie creyó en la fiesta de enojo, la muerte, que desplazó a miles de zoques hacia lugares que nunca pensaron. El antropólogo e investigador mixe y hablante también del zoque, Laureano Reyes Gómez, manifestó que la caja parlante de los san migueleros predijo 3 meses de anticipación la tragedia que ocurriría a finales de marzo de 1982. “En diciembre de 1981 consultaron la caja parlante de san miguelito que estaba en San Antonio Las Lomas, Ixtacomitán, y la caja parlante pronosticó que a finales de marzo y a principios de abril tronaría el cerro. Y un grupo de san migueleros así se llamaban fueron a vivir a San Antonio Las Lomas porque si creyeron en el pronóstico, y se fueron a vivir 80 familias. Quiero dejar de manifiesto que san miguelito pronosticó tres meses de anticipación la erupción del volcán Chichonal”. En la entrevista sobre este tema, les presento el testimonio, de uno de los promotores culturales más importante de la colonia Nuevo Carmen Tonapac, municipio de Chiapa de Corzo, Santiago Gómez Cruz. Nuevo Carmen Tonapac es uno de las reubicaciones de 1982. Ahí rehicieron su vidas y ahora quedan los recuerdos del allá, de Chapultenango.
Kätyajpapä tiyä Noticias
Nyä´yäpa te jayopyabä ore omo, wäkä tsyi´ya´ tsi´yaräjpapä te mumu najskäsibä musoyeram.
T
e jayopyabä ore omo, pänajupä te awayj nasomo, mikeas sanches, Nyä´yäpa wäkä tsyi´ya´ä käsmäpä wäpä tiyä te “Premio Pushcart”, eyarampä mosaj jayoyeramin, eyapä kojame nasomo ijtyajupä yä nasajkopäjkäsy. Te käsmäpä wäpä tiyä “Premio Pushcart,” tumä käsmäpä wäpä tiyäre te Americanas kojame´omo, te käjaye yapapä, tesrike tzyi´yajpa teram wintenyapapä te jakyuyomo jäyäjaye´omo, pekatsame´omo, totojaye ´omo , te eyarampä jakyutyam, yajk kopujspapä tzätäta´mbä jayeram. Wejtumyarupa te tsätätambä kopujksyapapä´is te toto jaye, wä´kä tzyaptsajkya´ä tu´tay jayeram jene wintenyapapä. Jatyumiram kopikyajupä ameko amepä tzotzu´pä te´ 1976 ame´omo. Te päntam yäti tsapkotyaräjupä yä´ ame´omo, yä´ramnte: Mikeas Sanchez yä´Mexiconasomo; Julio Fiedorczok te Polonianasomobä; luljeta Lleshanaku te Albanianasomobä; Cate Kennedy te Australianasomobä; Kris Saknussemm teserike Andres Felipe Salomon te Colombia´omorampä. Mikeas Sanchez pänaju te 1980 ame´omo, temä te Ajway nasomo, Tzyiapanasomo. Te ´jäyä jayobyabure, tzyäjketari te peka tzame ore´omopä. Te kuyay ame´omo ´yijtkuy tzyapntzo´tzu te kastilla tzame, yäti yospase y anmakyuyis nyiuktubya te ingles y te catalán ore. Te 2003 ame´omo kyopujtu te anmakyuy Licenciatura en Ciencias de la Educación, Universidad Juárez Autónoma de Tabasco, Anhmakyutyäjkomo. Jäsikam te 2005 ame´omo, täjkäyu tumä anmakyutyiäjkomo kyoyojupä te Fundación Ford, te´yi jyakyimu wyit wäkä anmayä te “Didáctica de la Lengua y la Literatura de la Universidad Autónoma de Barcelona” Te ntyoskuy jäyä jakyuyomo te Mikeas isñe , te 2004 ame´omo pyäjku te Premio Estatal De Poesía Indígena Pat O´ tan y te 2005 pyäjku eyabä te wyntipä “ Premio De Narrativa Y el Bolon dice con sus cuentos”. Mikeas´is tsyäjku te mäjtsay totojaye “Tumjama Maka Müjsi (Y sabrás un día), kopujsubä te Consejo Estatal para la Cultura y las Artes en la Serie Biblioteca Popular de Chiapas (Tuxtla Gutiérrez, 2006), yäti kyojamba te jäyä jayapapä Tzyiapanasomo ijtyajupä, te tzameram kojayupä te anmakyutyiäjki Universidad Intercultural de Chiapas; San Cristóbal de las Casas, Chiapas, 2005.
39
Nominan a escritora zoque para premio mundial de literatura. Créditos: Chiapas Paralelo; desde
http://www.chiapasparalelo.com/trazos/2015/01/ nominan-a-escritora-zoque-para-premio-mundial-deliteratura/
L
a escritora zoque originaria del municipio de Chapultenango, Mikeas Sánchez fue nominada al Premio Pushcart junto con cinco escritores más de diferentes partes del mundo. El Premio Pushcart es un premio literario de América por la carretilla de mano Press que honra a quienes han destacado en: poesía, narrativa breve, ensayo o lo que sea literaria” publicado en las prensas pequeñas. Se invita a las revistas y pequeños editores de libros de prensa para designar hasta seis obras que han destacados. Antologías de las obras seleccionadas se han publicado anualmente desde 1976. Las personas que fueron nominadas en esta edición fueron: Mikeas Sánchez de México; Julia Fiedorczok de Polonia; Luljeta Lleshanaku de Albania; Cate Kennedy de Australia; Kris Saknussemm y Andrés Felipe Salomón de Colombia. Mikeas Sánchez nació en en 1980 en el municipio de Chapultenango, Chiapas. Es poeta y narradora zoque. A los siete años comenzó a hablar español; hoy, por su trabajo académico, también entiende el inglés y el catalán. En 2003 obtuvo la Licenciatura en Ciencias de la Educación por parte de la Universidad Juárez Autónoma de Tabasco. Posteriormente, en 2005, fue admitida en el programa internacional de becas de postgrado para estudiantes indígenas de la Fundación Ford y se inscribió en el máster de Didáctica de la Lengua y la Literatura de la Universidad Autónoma de Barcelona. El trabajo poético de Mikeas le ha valido, en 2004, el Premio Estatal de Poesía Indígena Pat O’ tan; y en 2005 ganó el Primer Premio de Narrativa Y el Bolom dice con sus cuentos. Mikeas es autora del libro Tumjama Maka Müjsi (Y sabrás un día), publicado por el Consejo Estatal para la Cultura y las Artes en la serie Biblioteca Popular de Chiapas (Tuxtla Gutiérrez, 2006) y forma parte de la antología de poetas chiapanecos Los abismos de la palabra editada por la Universidad Intercultural de Chiapas; San Cristóbal de las Casas, 2005.
Traducción: José Mario Rueda Jiménez Revisión y corrección: Román Díaz Gómez
Jäyä Tzame
Tumä yojskuy oretzapyajpapä kupkuykoroya
T
umntiyä ne tyunupä´is yajk ijtu yäti anhkas te nyuyankopajk ore peka tzameomo, tese ispäjkpa isepä yajk ijkerupä´is, wäpure ntä ntsamanwajka yä´ä jaye, wäkä yispäjtzyotza tire suntpa tsyamä, yäki maka ntzamjatyame. Mumu ntä mustampä te ore, sasante tokoyupä ( wäkä ntä ntza´misä ijtuse te tzäni jara Toñito Escobar) teserike ijtyajuse eyarampä jayoyeram: Fernando Castañon, Marcos E. Becerra, Modesto (Tito) de la Cruz, Donald Cordry, Porfirio Cundapí, Braulio Sánchez, Roy Harrison, eramanpäke, tä tzajkatyawä tumntumäpä´is oretza´manhwajkuy, ntsätätampä teserike mujarampä, tä tzipapä´is jutzye ntä yajk yosa, tese ntä ntzampujksä. Tese Nitzujktapätzy te tzapko´pujkskuy jutsye suba tsyamuse ore omo teserike kastiya tzame´omo ijtuse weneram kyuinujkpasenkomo te wästäjkis ore omopä näyankopäjk, musupä ntumntamä. Teserike te näyiram tanä´isnye, kopänisnye tese eyarampä tiyä ntä yajk yosntampapä ntä nkupkuyomo. Tu´kay nuyankopajkis yajk ijtyaju suntpapä näpya´ä te jama´is wyijtokyuy, yäramnte: JAMAYOTE: jama tzotzkuy (jama, jama tese yäti, yätipä).( CUNJAMÁ, kujk jama). NOPINJAMÁ: tu´pyia´k jama (eclipse), Teserike ntä pa’jketa eyapä tu’kay, suntpapä näpya´ä wiyun a´jkusye te kutpaze poya, yuramnte: (JAMANTZAN: tzat jama), JAMANKAPÉ: kape jama), (JAMANCACUÉ: ka´kwe jama. Tese nijamä mi´j wit yajk ijtu´ajkäma yusepä te näyankopajk ore´omopä, jure te eyarampä majka mpa´re jutzye suba tzyamuse ore omo teserike kastilla omo te ne myitupä ja´kyuy tzäjtumyajupä. Emä´ke mi´jtzi i´jspäjkpa tumntyiyä ijtkuy jurä i´jtuma te kuyj jäyä mayu´isñe, yäki koyatäjmä, yä´istam nyitzä´kyajum jyäyä ya´ä, te nyäyi yäti ntä ispäjtampase yä jäyä, ja´irä tumä nyäyi wiyun omose te ore tzame omo. Te ntä atzypä jararam jenena kyomuzyapa te ta´näram tesere yä nyämjayaju ju´tzye ampase, kyäwäse, i´jtyajuse te ya´yj, teseke mpatam nkerutzi eyarampäse: NOPINJOYO: Yäti ispäjpase tzapas jäyä mayu, te´re te jene ompäpapä, tesrike jene zyutyapapä te jäyä na´ke tzenka omo. POPOYOYÓ: Popo jäyä mayu, jä´ te jäyä jene ntä ompa patpapä, myotzy ajkusye, yä yajk yosya´pa wäkä tzyäjkya´te
wäjksotyäjk. PUTZOJOYÓ: putzyäpä jäyä mayu, yä jene jintä jene ompa pa´re yäki koyatäjkmä, yä muspa nte yajk yosa wäkä ntä ntzäkä tzäkiram te jäyä na´ke koroya. TZIQUINJOYÓ: tzikin pintyu jäyä mayu, ku´jk omori muja´apapä, tyontpapä wäkä yajk yosya te jäyä nake koroya tesrerike ntäntsäjkya´ä te tzäki. CATZUJOYÓ: tatzäjk jäyä mayu, tumä jäyäre päyi tsapas jäyäpyapä, tese kyänujkpa tu´jtay muky, muspapäjin ntä ompatzä´kä te jäyä zi´ny, kyopujtuyomose, te SAIJOYÓ: witna jäyä mayu, yä nyäyuyapa kokent nkuyoroya, yospa wä´kä ompa tzy´ä te kujtkuy pa´ajpä. Yä´is yajk ijtu putzyäpä a´yj, mitzyrampä, za´za ntä pi´kpapä te kanjäyäse, tsä´pyase witna tzäpyase wäkä jana yajkuajpä´ä.
Traducción: José Mario Rueda Jiménez. Hablante zoque de Chapultenango, Chiapas. Estudiante de la Lic. En pedagogía en la Universidad Autónoma de Chiapas (UNACH)
40
JOYO-TZAMÉ (Palabra Florida)
Un espacio de y para la comunidad zoque Sergio de la Cruz Vázquez
S
i alguno de nuestros amables lectores es uno de los afortunados poseedores de un antiguo apellido zoque o conoce a alguien que lo posea, sería bueno que le comente este texto o le regale un ejemplar de la revista ORE, para que empiece a conocer los significados que le estaremos comentando. Claro que todos estamos conscientes que la lengua zoque está prácticamente desaparecida (con notables excepciones como: tío Toñito Escobar, en el caso de Tuxtla - Copoya), aunque para fortuna nuestra diversos autores como: Fernando Castañon, Marcos E. Becerra, Modesto (Tito) de la Cruz, Donald Cordry, Porfirio Cundapí, Braulio Sánchez, Roy Harrison y otros, nos han dejado cada uno de ellos su Vocabulario Zoque, de mínima o de gran extensión, que nos permiten trabajar en su preservación y difusión. Así que hoy damos inicio a la publicación de traducciones del zoque al español de algunos de los casi 40 apellidos zoques que hemos podido recopilar, además de nombres de plantas, animales o cosas que son de uso común en nuestro municipio: Cuatro de estos apellidos tienen un significado directo con la posición del sol, y son los siguientes: JAMAYOTE: Sol Naciente (de Jamá, sol y Yotij, de ahora). CUJKJAMÁ: Sol de Medio Día (de Cuj, a la mitad y Jamá, sol). NOPINJAMÁ: Sol Ensangrentado (de Nopín, sangre y Jamá, sol), es decir, el crepúsculo. CUNJAMÁ: Sol Caído (de Cunu, se cayó y Jamá, sol), o sea, el anochecer. También encontramos otros tres que tienen, probablemente, un significado calendárico y estos son: JAMANTZAN: Día Culebra (de Jamá, día y Tzan, culebra). JAMANKAPÉ: Día Carrizo (de Jamá, día y Kapé,
carrizo), este también se encuentra escrito como Jamangapé. JAMANCACUÉ: Día Alacrán (de Jamá, día y Cacwé, alacrán). Así que siéntase orgulloso de poseer todavía alguno de estos y otros antiquísimos apellidos zoques. Por otra parte, usted habrá visto que en los pocos lugares donde todavía existen arbustos de flor de mayo, como en el Panteón Municipal de Tuxtla, estos han iniciado su periodo de floración, para el nombre común con el que hoy conocemos a las variedades de esta flor, no existe traducción original en lengua zoque. Nuestros sabios ancestros tenían un amplio conocimiento de las plantas y a estas las nombraron según su característica más notable, como el color o la forma de sus pétalos, así hemos encontrado las siguientes variedades locales: NOPINJOYÓ: Conocida actualmente como Flor de mayo roja, es la más olorosa de todas y la preferida para la orilla del ramillete o “Joyo naque” (flor costurada). POPOJOYÓ: Flor de mayo blanca, es la flor más común y variedad de tamaño, se utiliza comúnmente para realizar las “ensartas” en hilo o varitas de palma de coco. PUTZOJOYÓ: Flor de mayo amarilla, esta variedad es bastante escasa en Tuxtla y se prefiere utilizar para elaborar los dibujos de los ramilletes y del “Joyozuctok” (flor amarrada). TZIQUINJOYÓ: Flor de mayo pinta, es de tamaño mediano resistente en su manejo, se utiliza principalmente para adornar las orillas del “joyonaque” y el “dibujo” del “joyozuctok”. CACAJOYÓ: Flor de mayo rosada, una variedad de amplio uso para adornar o “dibujar” los ramilletes o realizar la ensarta de flor de mayo. CATZUJOYÓ: Flor de mayo orejona, es una flor roja de pétalos muy largos (de ahí su nombre), hasta 6 centímetros, que está especialmente adoptada para la elaboración del “joyozuctok”, aunque es muy escasa. Y finalmente, SAIJOYÓ: Flor de mayo retorcida, esta última es llamada “de conserva”, porque se utilizaba como aderezo en la elaboración del garbanzo en dulce. Y esta tiene la particularidad de presentar pétalos amarillos, gruesos y con una textura como orquídea, los cuales quedan retorcidos y sin abrir totalmente.
Mural de Saúl Kak