PUSULA DÜZELTİMİ
PUSULA DÜZENİ
Pusulaya etkiyen iki kuvvet : * variation
*deviation
DOĞ AL SAPMA (VAR)
Doğal sapma geminin bulunduğu yere bağlıdır Bunu gözlemci kontrol edemez
YAPAY SAPMA (DEV) Gemi bünyesindeki metallerin pusuladaki etkileridir. Manyetik alan düzensizliğine ve ağırlığa neden olur.
DEV ; Geminin yalpasından ve baş-kıç vurmasından, Manyetik enlem değişiminden geminin MANYETİK ALANINI DEĞİŞTİRİR. Pusulada ki dev değeri de değişir.
Pusula üzerindeki magnetik alana eşit büyüklükte ve kutbun tersinde magnetik alan oluşturulurve dev. Etkisizleştirilir.
Yumuşak demirler indüklenmiş magnetizmayı nötürler bu yüzden düzenin kalıcılığı pruvanın ve magnetik alanın değişimi ile değişir.
ENLEM ETKİSİ
Yerin manyetik alanı:
*manyetik ekvatorda yatay *manyetik kutupta düşeydir . *herhangi bir yerde manyetik dipe bağlıdır.
DIRECTIVE FORCE
Yer manyetik alanının yatay elemanlarınca oluşturulur.
Manyetik ekvatorda maximum
Manyetik kutupta sıf ırlanır.
Deviation directive force’ un un değişimi ile değişir.
Directive force’ un un azalması ile dev. artar.
Daimi manyetizma her enlemde aynıdır. Daimi manyetizma doğru ve sürekli magnetlerle nötürleştirilirse enlem değişikliği dev.’ a neden olmaz.
Pusula düzeltimi; her manyetik alanın kutbunun belirlenmesi ve buna zıt ve eşit yoğunlukta bir kutup kurmaktır.
Böylece ;pusulanın doğusu mavi kutup,pusula magnetinin kırmızı ucunu çeker ve mavi ucunu iter.
Bu iki etki pusula magnetinde rotasyona neden olur ve pusula kartını saat istikametinde etkiler ve doğulu dev yaratır.
Pusulanın kırmızı kutbunun doğusu yada mavi kutbunun batısı, batılı dev’ e neden olur.
Eğer iki alan da eşit olursa; biri diğerini yok edecek ve dev görülmeyecektir.
BİLEŞENLER
Gemi alanında daimi özel elemanlar vardır. Bu her eleman ayrı ayrı nötrlenebilir.
* P Bileşeni * Q Bileşeni * R Bileşeni
P BİLEŞENİ
Baş-kıç elemandır.
Pusula ibresinin kırmızı ucunu pruvaya çekerse; + P
Pusula ibresinin kırmızı ucunu kıça çekerse; - P
Q BİLEŞENİ
Kemere yönündeki elemandır. Pusula ibresinin kırmızı ucunu sancağa çekerse; + Q Pusula ibresinin kırmızı ucunu sancağa çekerse - Q
R BİLEŞENİ
Dikey elemandır
Pusula ibresinin kırmızı ucu aşağı çekilirse; + R Pusula ibresinin kırmızı ucu yukarı çekilirse; - R
İNDÜKLENMİŞ MANYETİZMA
9 elemana sahiptir
İnce uzun demirler: Pusulanın önünde, sancağında yada aşağıda ise pozitif;
Pusulanın arkasında, iskelesinde yada yukarısında ise negatiftir
a, b, c
Baş-kıç istikametindedirler * a: Baş-kıç, * b: Sancak iskele, * c: Dikey istikametinde uzanır
d, e, f
Bunlar iskele-sancak hattınca etkiler * d: baş-kış * e: İskele-sancak * f: dikey istikamette uzanır.
g, h, k
Bunlar pusulayı dikey etkilerler * g: Baş-kıç, * h: İskele-sancak * k: Dikey istikamette uzanır
EMSALLER
Baştan itibaren 180º doğuya ve batıya olan değişime yarı daire deviation’ ı denir.
Dev, her çeyrek dairede işaretini değiştirir.
A EMSALİ
b ve d çubuklarının sebep olduğu yapay sapmadır. Bu yapay sapma + E olduğunda A Emsali + A’ dır. Yapay sapma – olduğunda ise; A Emsali – A’ dır.
B EMSALİ
P kuvvetinin ve c çubuğunun sebep olduğu yarım dairevi yapay sapmadır. Geminin pruvası, pusula ile Doğu (E) olduğunda değer işareti (+), Batı olduğunda ise (-)’ dir. dir. Değerler max. Olup pusula rotasının sinüsü ile değişerek kuzey ve güney yönlerde 0 olu.
C EMSALİ
Q bileşeni ile f çubuğunun meydana getirdiği yapay sapmadır.
¼ dairevi sapmadır.
Gemi pruvası pusula ile kuzeydeyken meydana gelen yapay sapma doğu ise +’ dır.
D EMSALİ
- a ve –e ‘den meydana gelir. ¼ dairevi yapay sapmadır. Geminin pruvası pusula ile NE’ de de iken emsal işareti doğu ise +’ dır. Yumuşak demirlerin mıknatıslanmasından kaynaklanır. Ara yönlerde max. olup; pusula rotasının sin. değeri ile değişerek asal yönlerde 0 olur.
E EMSALİ
b ve d çubuklarından meydana gelir.
¼ dairevi yapay sapmadır.
Geminin pruvası pusula ile kuzeyde olduğunda yapay sapma Doğu ise; +’ dır.
DÜZELTMELER
P BİLEŞENİ Düzelme için pusula dolabının altındaki omurgaya paralel gözlere mıknatıs çubuklar konularak bu etki giderilir.
- P’ yi düzeltmek için kırmızı ucu kıça gelmek üzere mıknatıs çubuklar konulur.
Q BİLEŞENİ
+ Q bileşenini düzelmek için pusula dolabının altına kemere doğrultusundaki gözlere mıknatıs çubuk konur. Bu çubukların kırmızı ucu sancağa bakar.
R BİLEŞENİ
Meyil olduğunda etkilidir.
c ÇUBUĞU
c çubuğunu etkisi, pusulanın önüne ve arkasına omurgaya dik durumda yumuşak demirden yapılmış olan Flinders çubuğu ile düzeltilir.
FLINDERS ÇUBUĞU
Silindir şeklindedir.
2/3 pus çapında 24 pus boyunda, 6 parçadan ibarettir.
Düzeltme için düzenlenmiş özel cetvelden c değerine karşılık boy alınır.
Pusulanın önüne veya arkasına konulur.
Bu çubuklarda meydana gelebilecek manyetizmanın kutupları ibre ile bir hizaya gelmek üzere boylarının 1/12’ sini sini kartın seviyesinden yüksekte bulunduracak şekilde özel suretle yapılmış ağaç takozlarla düzenlenir.
Direk ve bacaların önünde bulunan pusulalarda çoklukla – c tesiri meydana gelir. Buna karşılık + c’ yi yi göstermek üzere Flinders çubuğu pusulanın ön taraf ına konulur. Direk ve bacaların gerisinde olan pusulalarda çoklukla + c tesiri meydana gelir. Buna karşılık – c’ yi yi göstermek üzere Flinders çubuğu pusulanın arka taraf ına konur.
KÜRELER Küreler – a ve + e’ yi yi meydana getirir. Bu çubukların sebep olduğu yapay sapma aynı değildir. Çünkü – a çubuğu pusulanın enine durumunda ve + çubuğu ise pusulanın ibresine doğrudur. Bu nedenle + e çubuğu – a çubuğunun iki katı tesir eder. + e çubuğu – a çubuğuna eşit olunca küreler – a tesirinin iki katı olarak + e’ ye ye tesir yapmaktadır.
A EMSALİ +a ve –a değerleri bütün pusula çevresinde bir sabit yapay sapmadır, DÜZELTİLEMEZ.
Dümenci pusulasında pruva hattını değiştirmek veya pusula sehpasını çevirmek sureti ile yok edilebilir.
Not: Pruva hattını değiştirmek için yalnızca pusula sehpasını çevirmek lazımdır. b ve d çubuklarının sebep olduğu ¼ dairevi yapay sapma (e emsali) düzeltildikten sonra A emsalinin değeri ve işareti değişir.gemi mıknatısı enlemi değiştirdiği zaman A emsali asla değişmez. A emsali ancak yerine düzgün konmamış bir pusulada olabilir.
A emsalinin oluşum nedeni: 1. Yanlış manyetik kerteriz kullanmak, 2. yanlış doğal sapma kullanmak, 3. Hatalı semt aynası kullanmak, 4. Dümenci pusulasının omurga üzerinde olmaması, 5. Pusula düzeltimi sırasında geminin çabuk saldırılması
B EMSALİ B emsalinin; * P’ den den ileri gelen kısmı daimi mıknatıs çubuklarıyla, * c’ den den ileri gelen kısmı Flinders çubuklarıyla düzeltilir. Eğer; c’ nin nin mıknatıslanmadığı manyetik ekvatorda, geminin pruvası doğu veya batı olduğu halde yapay sapma görülürse bunun bütün yapay sapmasının yalnız p’ den den ileri geldiği anlaşılacaktır.
C EMSALİ
Yerine iyi yerleştirilmiş bir pusulada f çubuğu yoktur. Pusula iyi yerleştirilmediyse; f ve Q’ yu yu ayırmak gerekir. Q’ ya ya ait olan kısmı kemere yönünde konulan mıknatıs çubuklarıyla f ’ ’ye y e ait olan kısmı Flinders çubuğunu ters çevirmekle düzeltilir.
Eğer Q ile f ayrılamazsa; C emsalinin miktarına göre yalnız kamara yönündeki pusula dolabı içindeki deliklere mıknatıs çubuklar sürülür. Pruva kuzeydeyken meydana gelen dev do ğu ise C emsalinin işareti + olduğundan genellikle + Q vardır. Bu durumda gemi pruvas ı pusula ile kuzeye veya güneye alınarak kemere yönündeki deliklere sancağa doğru olan çekiş sapması 0 oluncaya kadar KIRMIZI ve SANCA ĞA gelecek şekilde manyetik çubuklar sokulur. C emsali – ise; tersine olarak kırmızı ucu iskeleye gelecek şekilde mıknatıs çubuklar sürülür.
D EMSALİ
Yumuşak demirlerden yapılmış için boş olan ve pusula dolabının sancak ve iskele yanlarında pusula tasına yakın olarak bulunan iki küre ile düzeltilir.
Bu küreler yer manyetizması ile mıknatıslanır.
D emsalinin miktarına karşılık düzelme için kullanılacak kürelerin bulunacakları mesafe cetvelden alınır.
D emsali + olduğu görülürse; küreler az düzeltme yapmıştır ve küreler pusulaya doğru yaklaştırılır. D emsali – olursa küreler pusuladan uzaklaştırılır.
E EMSALİ
Yerine iyi konmuş bir pusulada E emsali yoktur.
E emsalini meydana getiren çubuğa dik olmak üzere pusulanın her iki taraf ına yumuşak demir çubuklar koyarak veya küreleri çevirerek düzeltme yapılır.
MEYİL HATASI Pusula kartı altına ve ortasına konulan 7 gözlü bir bakraca düşey durumda konulan daimi manyetik çubuklarla düzeltilir.
Çubukların bakraca düzgün yerleştirilmesi önemlidir.
HESAPLAMALAR
FLINDERS ÇUBUĞUNUN UZUNLUĞUNUN BULUNMASI
K: λ H2 tand2-H1tand1 Z2-Z1 K: Flinders çubuğunda istenen orantılı uzaklık elemanı λ: Koruyucu faktör veya pusulada dünya alan etkisinin oranı. Genelde değeri 0,7 ve 1,0 dır,pusulada gösterilen pozisyon için ortalama 0,9dur. Metal köprü üstüne sahip gemiler için 0,8 dır. H1 : Deviationun ilk okunduğu yerdeki manyetik alanın yatay yoğunluğu. H2: Deviationun 2. okunduğu yerdeki manyetik alanın yatay yoğunluğu.
d1: deviation’ un un ilk okunduğu yerde manyetik doğu ve batılı rotalardaki toplam deviation. d2:deviation’ un un ikinci okunduğu yerde manyetik doğu ve batılı rotalardaki toplam deviation. Z1: ilk okunun dev için yer manyetik alanın düşey yoğunluğu Z2: ikinci okunan dev için yer manyetik alanın düşey yoğunluğu
ÖRNEK H: 0,170 ve Z: 0,539 olduğu bir alanda geminin rotası manyetik doğudur ve manyetik pusulan ın deviationu 1 E° dir.H: 0,311 ve Z: 0,260 olan yerde ise dev 9° E dir.Koruyucu faktör 0,8dir. - İstenen: 1. Flinders çubuklarının gerçek uzunluğu 2. gözlem sırasında - hiçbir flinders çubuğu yerinde değil - 6 inch’ lik lik Flinders bar pusulanın başına yerleştirilmiş. Çözüm: K1=0,8(0,311*0,15838-0,170*0,01746)
0,260-0,539
= (-)0,133 K2=0 K= K1+K2= (-)0,133 Cevap: 1. 21 ¾ inchlik Flinders çubuğu pusulanın başına yerleştirilir. 2. 24 inchlik çubuk pusulanın başına yerleştirilir.
DEVIATION’IN ANALİZİ
Analiz 6 emsalin değerini saptamak ve gemi manyetik mülklerini bulmak içindir. Bu düzelticilerin yerlerine temel sağlar. Analizde ilk adım geminin ara ve ana yönlerdeki dev. kaydetmektir. Doğulu dev (+), batılı dev (–)dir.
A Emsali: bütün rotalardaki dev ortalaması B Emsali: 090º ve 270º de dev.in ortalaması (270 de işaret değiştirir.) C Emsali: 000º ve 180ºde dev.in ortalaması (180ºde işaret değiştirir.) D Emsali: ara yönlerdeki dev ortalaması (135º ve315ºde işaret yön değiştirir.) E Emsali: ana yönlerdeki dev. ortalaması (90º ve 270ºde işaret yön değiştirir.) J Emsali: gemi pusulası 000ºde iken meyil 1ºdeki dev.değişimi
ÖRNEK: düzeltilmemiş A manyetik pusulası ara ve ana yönlerde aşağıdaki gibidir. Pusula rotası
Deviation
000º
1,5ºW
045º
34º,0E
090º
31º,0E
135º
13º,5E
180º
8º,0E
225º
1,5ºW
270º
29º,0W
315º
36º,0W
Rota kuzeyliyken gemi meyli 10ºsancakta olduğu zaman dev. 13º,5W dır.
İstenilen: her emsalin yaklaşık değeri
Çözüm: A= -1º,5+34º,0+31º,0+13º,5+8º,0-1º,5-2º,0-36º,0 8 =(+)2º,3 B=31º,0+29º,0= (+)30º,0 2 C= -1º,5-8º,0 = (-)4º,8 2 D=34º,0-13º,5-1º,5+36º,0=(+)13º,8 4 E=-1º,5-31º,0+8º,0+29º,0=(+)1º,1 4 J=-13º,5+1º,5=(-)1º,2 10
Çözüm: -A (+)2º,3 B (+) 30º,0 C (-) 4º,8 D (+) 13º,8 E (+) 1º,1 J (-)1º,2
DÜZELTME PROSEDÜRÜ
1-HAZIRLIK ADIMI
Bunun gemi demirde veya bağlı iken yapılması daha verimlidir. Pusulanın manyetik çevresi incelenmeli, manyetik etki yaratacaklar (aletler, elektrik aletleri..vb.) uzaklaştırılmalıdır. Sürekli yüklenmiş manyetik malzemeler (kreyn, silah ..vb.) denizdeki yerlerinde tutulmalıdır.
Pusula kontrol edilmeli ve dolabın dikey eksen üzerinde olduğundan emin olunmalıdır. Gemi even keel ise, meyil magnetlerinde bir değişiklik olmaz Pruva hattının, geminin boyuna ekseni ile aynı hatta olduğu kontrol edilmedidir. Bu kıç sancak gönderine bakılarak yapılmalıdır.
Pelorus veya gyro ile dev saptanacaksa pruva hattı kontrol edilmeli. Gyro kullanılacaksa; repeater lar buna göre ayarlanmalı ve gyronun hız ve enlem düzeltimi dikkatli kontrol edilmelidir. Düzeltme için kullanılan aletler kontrol edilmeli, dolaptaki tepsi hareket etmemeli, ¼ düzeltici yaklaşık yerine konmalı, flinders bar tübe yerleştirilmelidir.
Düzeltme yapılacağında plan yapılmalı Uygun yer ve zaman seçilmeli Güneşin azimutu kullanılacaksa güneş çok yüksekte olmamalıdır.
2. SEYİRDE DÜZELTME
Her şey ayarlanıp düzeltme yerine gelindiğinde son ayar yapılır. Trim normal, gemi listesi hazır olmalı ve yeni meyil hatası olmamalıdır. Bütün düzeltim pruvaları manyetik olmalıdır. Her yeni pruva için yavaşça dönülmeli, eğer gyro ile dümen tutulursa gyro hatası her rotada kontrol edilmeli .
Her yeni rotada dev sapması için en az iki dakika kalınmalı Gemi manyetizması yerleşik olmadan gözlem yapılırsa, hataya neden olur Buna GAUSSIN HATASI denir.
Eğer düzeltme doğru yapılmışsa:
1- manyetik rota 090º (270º)de viyala, sürekli magnetleri pusula rotası manyetik rotaya uyana kadar düzelt. Böylece bütün B emsali bu rotada hareket edecek, seyirin en düşük noktasında üstten tepsilerle magnet çiftlerini kullan. Düzeltme fazlası olursa en büyük iki magneti değiştir ve bütün dev.ler yer değiştirene kadar tepsileri kaldır. Eğer iki magnette de düzeltme fazlası olursa tek magnet kullan.
2- manyetik pruva 180º (000º)de viyala ve kemere daimi magnetlerini, pusula rotası manyetik rotaya uyuncaya kadar düzelt. Böylece C emsalleri yer değiştirir. (1. deki adım uygulanır) 3-manyetik rota 270º (eğer 270º 1. adımda kullanıldıysa 090º)de viyala ve baş-kıç magnetlerle deviation ı yarım hareket ettir. 4-manyetik rota 000º (eğer 000º 2. adımda kullanıldıysa180º)de viyala ve kemere magnetleri deviation ını yarım hareket ettir.
5- ara manyetik yönlerde viyala ve manyetik pruva ile pusula pruvası uyana kadar ¼ düzelticilerin pozisyonunu düzelt. Böylece bütün D emsalleri bu rotada hareket eder. ¼ düzelticileri pusuladan eşit uzaklıkta tut. 6- bütün düzelticilerin son durumunu koru ve bunların numarasını, büyüklüğünü, pozisyonunu dev. Tablosunun üzerine kaydet.
7- her durum için deviation tablosu yap. Eğer max. Dev. Büyükse 15ºlik pruva değerleri ile, eğer max. Dev. Küçükse 45ºpruva değerleri ile tabloyu oluştur. Yaklaşık yarım dereceleri kaydet
