PT PLN (PERSERO) PENYALURAN DAN PUSAT PENGATUR BEBAN JAWA BALI KANTOR INDUK
PT PLN (PERSERO) PENYALURAN DAN PUSAT PENGATUR BEBAN JAWA BALI
TELAAHAN STAF
NAMA
: MOHAMAD TRESNA TRESNA WIKARSA
NIP
: 7093447K3
JABAT JABATAN : PLT PLT SUPERVISOR SUPERVISOR ANEV SISTEM PENYALURAN PENYALURAN
JUDUL
: STUDI
UNDER
FREQUENCY RELAY ,
SISTEM
TENAGA LISTRIK JAWA BALI
TAHUN 0!3
Mohamad Tresna Tresna Wikarsa, Wikarsa, 70937!3
"
PT PLN (PERSERO) PENYALURAN DAN PUSAT PENGATUR BEBAN JAWA BALI KANTOR INDUK
LEMBAR PENGESAHAN JUDUL UDUL
: STU STUDI UNDER FREQUENCY RELAY , SIST SISTEM EM TENA TENAG GA LISTRIK JAWA BALI
NAMA
: MOHAMAD TRESNA WIKARSA
NIP
: 7093447K3
JABA JABATAN
: PLT PLT SUPER SUPERVIS VISOR OR ANEV ANEV SISTEM SISTEM PENY PENYALURAN ALURAN
M"#$"%&'&, M"#%* DM S+%" O-"*.+
J.2.*%., 0 M.*"% 0!3 S+. OJT
M. Taufik NIP : /!!!1K3 /!!!1K3
Mohamad Tresna Wikarsa NIP : 7093447K3
M"#"%.5&, G"#"*.6 M.#."* PT PLN (P"*+"*) P3B JB
M.#.'"* SDM .# U& PT PLN (P"*+"*) P3B JB
E. Haryadi NIP : /99300!H
Sri Wiratmo NIP : 1940!3JA
Mohamad Tresna Tresna Wikarsa, Wikarsa, 70937!3
#
PT PLN (PERSERO) PENYALURAN DAN PUSAT PENGATUR BEBAN JAWA BALI KANTOR INDUK
ATA PENGANTAR P&' +$&2&* -"#&6+ -.#'.%2.# 2"-.. A66.5 SWT, 2.*"#. .%.+ 8"*2.5 .# *.5.%N$. -"#&6+ .-.% "#$"6"+.2.# T"6..5.# S%. "#.# '&&6 !Studi Under Frequency Relay" Sistem Tena#a Listrik $a%a Ba&i'. P"#&6+.# %"6..5.# +%. # "*&-.2.#
+.6.5 +.%& +$.*.% %&2 .-.% "#$"6"+.2.# -**. E$e%&'i(e Ed&%a'ion )* .#2.%.# %.5 0!3; P"#&6+ "#$..* 8.5., %.#-. 8.#%&.# .# 88#.# .* 8"*8.. -5.2, +.#.%6.5 +&6% "#$"6"+.2.# T"6..5.# S%. #; O6"5 2.*"#. %&, -"#&6+ "#&<.-2.# %"*. 2.+5 2"-.. : !; B.-.2 I*; M; T.&2, +"8.. M"#%* +"2.6&+ A%.+.# $.# %"6.5 "#$".2.# .2%&, %"#.., .# -2*.# +"6.. M"#%"" "6.2&2.# OJT .# "#$&+ T"6..5.# S%.= ; B.-.2 A5. T.&2 .# B.-.2 H"#*..# S&+.#%, $.# 8"*+". "6&.#2.# .2%& .# +&8.#.# -2*.# .6. -"#$&+.# T"6..5.# S%. #= 3; M.+ T"&5 R6.#%, K.# H"* I*.#+$.5, M.+ I#5 SP .# R"2.#R"2.# ANEV O-"*.+ S+%" 6.##$. $.# %"6.5 "8.#%& .# "8"* .+&2.# +"*%. +".#.% 2"-.. -"#$&+= 4; O*.# %&., +%* .# 2"6&.*. $.# %"6.5 "8"*2.# 8.#%&.# &2.# *.6= A25* 2.%., +.$. 8"*5.*.- A665 SWT 8"*2"#.# "8.6.+ +".6. 2"8.2.# +"&. -5.2 $.# %"6.5 "8.#%&; S.*.# .# 2*%2 +.#.% -"#&6+ 5.*.-2.# %&2 -"#$"-&*#..# T"6..5.# S%. .# +". 8"*.#..% 8. -.*. -"8.<.;
J.2.*%., 0 M.*"% 0!3 P"#&6+
Mohamad Tresna Wikarsa, 70937!3
3
PT PLN (PERSERO) PENYALURAN DAN PUSAT PENGATUR BEBAN JAWA BALI KANTOR INDUK
M5.. T*"+#. W2.*+.
(AFTAR )S)
HALAMAN JUDUL >;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;
HALAMAN PERNYATAAN ORISINALITAS ;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;
HALAMAN PENGESAHAN >>;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; ;;;;
KATA PENGANTAR >;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; ;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;
?
ABSTRAK >>>;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; ;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;
?
DA@TAR ISI ;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;
?
DA@TAR GAMBAR ;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;
?
DA@TAR TABEL >;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; ;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;
DA@TAR LAMPIRAN ;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; ;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;
DA@TAR SINGKATAN ;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;
*. PEN(AH+L+AN ,,.,,.....................................................................
*
!;! L.%.* B"6.2.# ;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;
!
!; T&'&.# ;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;
!;3 M"%6 >;>>>;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;
!;4 B.%.+.# M.+.6.5 ;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;
!;1 S+%".%2. P"#&6+.# ;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;
-. NSEP (ASAR ,,...............................................................................
/
;! S+%" T"#.. L+%*2 ;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;
3
; T&'&.# O-"*.+ S+%" T"#.. 6+%*2 >;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;
4
Mohamad Tresna Wikarsa, 70937!3
PT PLN (PERSERO) PENYALURAN DAN PUSAT PENGATUR BEBAN JAWA BALI KANTOR INDUK
Mohamad Tresna Wikarsa, 70937!3
+
PT PLN (PERSERO) PENYALURAN DAN PUSAT PENGATUR BEBAN JAWA BALI KANTOR INDUK
(AFTAR GAMBAR
G.8.* ;!
D.*. +.%& .*+ ++%" %"#.. 6+%*2 >>>>>>>>;;
3
G.8.* ;
T&'&.# -"*.+ ++%" %"#.. 6+%*2 >>>>>>>>>;>
4
G.8.* ;3
K#+ -"*.+ ++%" %"#.. 6+%*2 >>>>>>>>;;;>
/
G.8.* ;4
K&*?. .+&2.# 2"6&.*.# -"8.#2% 6+%*2 %"*.6 ;;;;;;;;;;;;;;;;
G.8.* ;1
K&*?. .+&2.# 2"6&.*.# -"8.#2% 6+%*2 5* >;;;;;;;;;;;;;;
9
G.8.* ;/
N B&.5 % %"*.6 $.# "6.$.# 8"8.# P6. >>>>>>
G.8.* ;7
P*.2*..# 8"8.# "#.# "%" L".+% S&.*" >;>>>>>; !9
Mohamad Tresna Wikarsa, 70937!3
!3
PT PLN (PERSERO) PENYALURAN DAN PUSAT PENGATUR BEBAN JAWA BALI KANTOR INDUK
(AFTAR TABEL
T.8"6 3;!
K-++ DMN P"8.#2% STLJB T.5 009 >>>>>>
T.8"6 3;
K-++ E#"* P*"* P"8.#2% STLJB T.5 009 >>;; 9
T.8"6 3;3
K-++ I#+%.6.+ P"#$.6&*.# STLJB T.5 009 >;;>>>;; 3!
T.8"6 3;4
P*.2*..# K"8&%&5.# E#"* (GW5) PLN D+%*8&+ J.. C B.6
T.8"6 3;1
E#"* P*&2+ P"8.#2% L+%*2 J.. B.6 (TW5) >>>>;; 3
Mohamad Tresna Wikarsa, 70937!3
37
7
PT PLN (PERSERO) PENYALURAN DAN PUSAT PENGATUR BEBAN JAWA BALI KANTOR INDUK
ABSTRA
-e.an 'ena/a is'rik di sis'em 'ena/a is'rik 1a2a -ai 'er&s .er'am.ah sehin//a diak&kan enam.ahan kaasi'as Uni' 4em.an/ki', 5a&ran Transmisi, Trans6orma'or, dan ainain 8in6ras'r&k'&r: 5aa' ini en/eoaan en;a&ran dan en/a'&ran .e.an sis'em 1a2a -ai men
, sehin//a 4LN 43-1- 'er&s men/&a;akan a/ar '&<&an oerasi sis'em 'ena/a is'rik 'er%aai ;ai'& !eandaan, M&'& dan 5ek&ri'i: 5aah sa'& s'ra'e/i oerasi di 4LN 43-1- adaah skema eeasan .e.an 8Load 5heddin/ daam kondisi dar&ra' ;ai'& aki.a' dari ke&arn;a 4em.an/ki' dan men/aki.a'kan sis'em men/aami .e.an e.ih dan 6rek&ensi sis'em '&r&n: Un'&k memer'ahankan 6rek&ensi sis'em ;an/ '&r&n disiakan sis'em en%e/ahan?de6en%e s%heme ;ai'& Under Fre@&en%; Rea; 8UFR, dimana saa' ini 4LN 43-1men//&nakan skema eeasan .e.an 8Load 5heddin/ ;an/ dis&s&n ada 'ah&n #00: Den/an sis'em 1a2a -ai ;an/ 'eah .erkem.an/ dan naikn;a .e.an sis'em ser'a .er'am.ahn;a &ni' em.an/ki' maka er& diak&kan enin
!a'a k&n%i Frek&ensi 5is'em Tena/a Lis'rik 1a2a -ai, De6en%e 5%heme Under Fre@&en%; Rea;8UFR:
Mohamad Tresna Wikarsa, 70937!3
B
PT PLN (PERSERO) PENYALURAN DAN PUSAT PENGATUR BEBAN JAWA BALI KANTOR INDUK
Ba0 ) LATAR BELAANG
*.*
Pendahu&uan
S%*.%" -"6"-.+.# 8"8.# ++%" %"#.. 6+%*2 J.. B.6 (SJB) $.# .#.6 "*&-.2.# 5.6 -"#%# .# -"*6& +"6.6& -"*8.5.*& +"+&. "#.# 2#+ ++%"; K#+ ++%" J.. B.6 $.# 8"*2"8.# 8.2 8"8.# .&- -"8.#2%.#, "##2.+2.# 8.5. -"*6$. -"#2.'.# %"*5..- -**. -"6"-.+.# 8"8.# ( Load 5heddin/ $.# 8&.% %.5 00/ .# .+5 .2.# +.-. +..% #; P**. -"6"-.+.# 8"8.# SJB %.5 00/ 5% "#.# .+&+ 8"8.# -<.2 (BP) SJB +"8"+.* !/;3! MW, +".#2.# *".6+.+ BP SJB %.5 0! ..6.5 +"8"+.* !;37 MW $.# %"*'. -.. %.#.6 !1 O2%8"* 0! -&2&6 !;00 WIB (%.5 0!! +"8"+.* !9;739 MW); K.-.+%.+ %"*-.+.# % -"8.#2% SJB -.. %.5 00/ ..6.5 +"8"+.* 0;114 MW, +".#2.# %.5 0! ..6.5 +"8"+.* 9;000 MW (%.5 0!! +"8"+.* 3;/1 MW); U#%&2 %& -"*6& 2*.#$. 6.2&2.# 2.'.# &6.# +%*.%" -"6"-.+.# 8"8.# $.# 5% 8"*.+.*2.# 2#+ %"*.25* ++%" %"#.. 6+%*2 J.. B.6; *.- Tu1uan Penu&isan
T&'&.# -"#&6+.# S%& Under Fre@&en%; Rea;, S+%" T"#.. L+%*2 J.. B.6 ..6.5 %&2 "##'.& &6.# -**. -"6"-.+.# 8"8.# $.# +&+ -.. %.5 00/ +"8.. 8.5.# .+&2.# 8. .#.'""# PLN P3B J.. B.6, "##.% ++%" J.. B.6 %"6.5 "#.6. -"*%&8&5.# ++ 8"8.# (2#+&"#), -"8.#2%.# .&- +.6&*.# %*.#++;
Mohamad Tresna Wikarsa, 70937!3
"
PT PLN (PERSERO) PENYALURAN DAN PUSAT PENGATUR BEBAN JAWA BALI KANTOR INDUK
*./ Pem0atasan Masa&ah
D.6. %"6..5.# +%. # -"#$&+ "8.%.+ -"8.5.+.# .+.6.5 $.%& : M"#$"+&.2.#
-**. -"6"-.+.# 8"8.# 8Load 5heddin/ $.# +&+ %.5
00/=
M"#"#%&2.# I#"2+ K"2&.%.# S+%" 85'i66ness "#.# .%. *".6+.+ SJB %.5 0!=
M"#"#%&2.#
.62.+ -"6"-.+.# 8"8.# 8Load 5heddin/ "#.# Under
Fre@&en%; Rea; 8UFR, +"<.*. 8"*%.5.- +"8.#$.2 7 %.5.-.# sheddin/ +"2"%2.= *.2 Metode Penu&isan
M"%" -"#&6+.# $.# 6.2&2.# "6-&% : !; P"8.5.+.#F+2&+ .# "#&-&62.# .%.= ; A#.6+. .# "?.6&.+ %"*5..- .#&.# -"8.#2% $.# "#.28.%2.# *"2&"#+ ++%" %&* <&2&- 8"+.*;
Mohamad Tresna Wikarsa, 70937!3
#
PT PLN (PERSERO) PENYALURAN DAN PUSAT PENGATUR BEBAN JAWA BALI KANTOR INDUK
Ba0 )) PERMASALAHAN
S+%" T"#.. L+%*2 J.. B.6 (SJB) "*&-.2.# ++%" #%"*2#"2+ 2"6+%*2.# %"*8"+.* I##"+. $.# %"*5&8 +.%& +.. 6.# "6.6& %*.#++ %"#.. 6+%*2 100 2V, !10 2V .# 70 2V +"-"*% %"*65.% -.. G.8.* ;!; S+%" #%"*2#"2+ # '&. "8&.% +"%.- 2"'..# ++%" %"#.. 6+%*2 .2.# *.+.2.# .# "-"#.*&5 +"6&*&5 ++%" #%"*2#"2+ 6.##$.;
Gam0ar -.*. S+%" T"#.. L+%*2 J.. B.6
P**. -"6"-.+.# 8"8.# 8Load 5heddin/ Under Fre@&en%; Rea; (U@R) "*&-.2.# +.6.5 +.%& +%*.%" %&2 "#..#2.# ++%" J.. B.6 86. %"*'. 2"2&*.#.#F2"56.#.# -.+2.# .$. 2" ++%"; S.-. +..% # -**. +2". -"6"-.+.# 8"8.# U@R $.# .2.# ..6.5 5.+6 +%& -.. %.5 00/ $.# "#.2.# .+&+ 8"8.# -<.2 +"8"+.* !/;3! MW .# I#"2+ K"2&.%.# S+%" (IKS) +"8"+.* /30 MW .#. +.-. +..% # .+5 "#'. .<&.# -"#"#.6 Mohamad Tresna Wikarsa, 70937!3
3
PT PLN (PERSERO) PENYALURAN DAN PUSAT PENGATUR BEBAN JAWA BALI KANTOR INDUK
-"*.+ ++%" J.. B.6 %&2 "#.%.+ 2"2&*.#.#F2"56.#.# -.+2.# +"<.*. %8.%8.; D.6. R"#<.#. O-"*.+ T.5 0!3 S+%" T"#.. L+%*2 J.. B.6! $.# 2"6&.*2.# 6"5 PLN P3B JB .-.% 65.% .*. 8.%.# -"6"-.+.# 8"8.# -.. 8"8"*.-. %.5.-.# *"2&"#+ +"-"*% %"*65.% -.. G.8.* ;;
Gam0ar -.-. S%*.%" P"6"-.+.# B"8.# U@R S+%" J.. B.6
P"#"*.-.# +2"#.* -"6"-.+.# 8"8.# %.%+ U@R +"<.*. 8"*%.5.- ..6.5 +"8.. 8"*2&%: R"#%.# ."*.5 2"*'. U@R .#%.*. 49,0 H +; 4,4 H "#.# -"*8"..# .#%.*. +"%.- %.5.- +"8"+.* 0,! H= P.. %.5.- !, , 3 .# 4 -"6"-.+.# 8"8.# 6.2&2.# -"#$&6.# 0 2V= P.. %.5.- 1, / .# 7 -"6"-.+.# 8"8.# 6.2&2.# -"#$&6.# 0 2V, %*. +%*8&+ .%.& -"#5.#%.* *..6 (SUTT C SKTT); P"+.5.# %.*"% 8"8.# $.# 6"-.+ 6.2&2.# 2.*"#. 8"8.# $.# .2.# 6"-.+ %.5.- 1 +; 7 %.2 5.#$. %&2 S2"#.* P"6"-.+.# B"8.# B"*%.5.- (4,/ H +; Mohamad Tresna Wikarsa, 70937!3
PT PLN (PERSERO) PENYALURAN DAN PUSAT PENGATUR BEBAN JAWA BALI KANTOR INDUK
4,4 H) %"%.- '&. %&2 S2"#.* P"6"-.+.# B"8.# 6"5 *"6" F% (49,1 H); P"6"-.+.# 8"8.# %".#.# %# +&.5 "62 -"*.%# %" $.# 6"85 <"-.% (6"85 2"<6 !00 +"<), .2&*.+ $.# 6"85 %# .# +"#+%%.+ $.# 6"85 -"2. (0,0! H) .-.86. 8.##2.# "#.# -"6"-.+.# 8"8.# -"#$&6.# 0 2V (00 +; 300 +"<) "#.# +"#+%%.+ (0,! H); O6"5 +"8.8 %& 8"8.# $.# 6"-.+ 6"5 *"6" U@R "#.# F% ..6.5 %".#.# %#; A62.+ 8"8.# $.# 6"-.+ 6"5 U@R .-.% 65.% -.. T.8"6 ;!; Ta0e& -.*. A62.+ B"8.# $.# 6"-.+ 6"5 U@R
S"5#. %&2 "#$"+&.2.# "#.# 2#+ %"*.25* ++%" J.. B.6 -"*6& 6.2&2.# *"?" %"*5..- +2". 6. +5"# U@R $.# .2.# +..% #, +"*%. 6.2&2.# -"*5%.# 2"8.6 I#"2+ K"2&.%.# S+%" (IKS) J.. B.6 +"8.. .+.* -"#$&+.# +2". -"6"-.+.# 8"8.# U@R $.# 8.*&;
Mohamad Tresna Wikarsa, 70937!3
+
PT PLN (PERSERO) PENYALURAN DAN PUSAT PENGATUR BEBAN JAWA BALI KANTOR INDUK
Ba0 ))) PERSALAN
M"#.#%+-.+ .#&.# 2"2&*.#.#F2"56.#.# -.+2.# -"8.#2% ++%" %"#.. 6+%*2 J.. B.6 (SJB) +&.5 +.-2.# +%*.%" -"#..#.# -"6"-.+.# 8"8.# 8Load 5heddin/ Under Fre@&en%; Rea; (U@R); S2". $.# .2.# +..% # "*&-.2.# 5.+6 +%& %.5 00/ "#.# .+&+ 8"8.# -<.2 (BP) SJB +"8"+.* !/;3! MW, #. +"+&. E?.6&.+ O-"*.+ S+%" J.. B.6 0! $.# 2"6&.*2.# 6"5 PLN P3BJB 8"8.# -<.2 SJB %.5 0! +&.5 '.&5 "##2.% $.%& !;37 MW $.# %"*'. -.. 5.* S"## %.#.6 !1 O2%8"* 0! -&2&6 !:00 WIB (%.5 0!! +"8"+.* !9;739 MW); D"#.# %"*'.#$. 2"#.2.# 8"8.# .# '&6.5 -"8.#2%, -"*6& 2*.#$. 6.2&2.# -"#$"+&..# -**. -"6"-.+.# 8"8.# U@R "#.# 2#+ $.# .. +..% #; D.-.2 $.# .-.% %8&62.# .-.86. +2". -"6"-.+.# 8"8.# U@R $.# +..% # .2.# %.2 .-.% "#.#%+-.+ .#&.# 2"2&*.#.#F2"56.#.# -.+2.# -"8.#2% ..6.5 : .;
S2". -"6"-.+.# 8"8.# $.# %.- %.5.- .62.+2.# %&2 "#"8.62.# ++%" J.. B.6 #.2 +"8"+.* 0,1 H, 8"*.-.2 2"-.. 8"2"*'.#$. %.5.+"6.#'&%#$. 8"2"*'. 2.*"#. 2&%. $.# .. %.2 %"*-"#&5=
8;
A-.86. 2&%. $.# .. %.2 +"+&. 6. "#.# 2#+ +..% # .2. .-.% %"*'. .#&.# $.# "6&.+ .%.& $.# 6"85 8&*&2 %"*'. -.. %%.6 8-a%k &';
D.6. "#5% .62.+ -"6"-.+.# 8"8.# U@R +.#.% -"*6&2.# .%..%. -"#&2 $.# +&.5 ?"*2.+, 5.6 # %&2 "#<.-. 5.+6 $.# .-.% "#"2.% 2#+ *".6 %" SJB;
Mohamad Tresna Wikarsa, 70937!3
PT PLN (PERSERO) PENYALURAN DAN PUSAT PENGATUR BEBAN JAWA BALI KANTOR INDUK
Ba0 )3 PRA ANGGAPAN
M"##.% -"#%##$. +2". -"6"-.+.# 8"8.# 8oad sheddin/ Under Fre@&en%; Rea; (U@R) +"8.. +.6.5 +.%& +%*.%" -"#..#.# ++%" %"#.. 6+%*2 J.. B.6, .2. "#.# %"6.5 8"*2"8.##$. ++%" -"*6& 6.2&2.# -"##'.&.# &6.# +2". -"6"-.+.# 8"8.# "#.# 6.#2.5 $.# ""2% .# %"*"#<.#.; A. (&.) 6.#2.5 $.# .-.% "8.#%& "#$"6"+.2.# .+.6.5 %"*+"8&% $.%& : .;
L.#2.5 '.#2. -"#"2, "#.# <.*. "#-%.62.# +2". -"6"-.+.# 8"8.# U@R $.# +&+ %.5 00/ ..* .2%* 2"8"*5.+6.# "#<.-. !00 =
8;
L.#2.5 '.#2. "#"#.5 ..6.5 "6.2&2.# -"*5%.# 2"8.6 +2". -"6"-.+.# 8"8.# U@R "#.# "#$"+&.2.# 2#+ ++%" J.. B.6 +..% #;
D"#.# "6.2&2.# 6.#2.5 8&%* 8 .%.+ $.%& "6.2&2.# -"*5%.# 2"8.6 +2". -"6"-.+.# U@R .2. .2.# .-.% 5.+6 +"8.. 8"*2&% : !;
M"#5#.* -"...# "6&.+ '2. %"*'. .#&.# -"8.#2% $.# 8"+.*=
;
M"#<".5 .#&.# -.. 8"+.* 8.a%k o&';
Mohamad Tresna Wikarsa, 70937!3
7
PT PLN (PERSERO) PENYALURAN DAN PUSAT PENGATUR BEBAN JAWA BALI KANTOR INDUK
Ba0 3 FATA 4ANG MEMPENGAR+H)
P.. %.#.6 !1 J.#&.* 0!3 %"6.5 %"*'. .#&.# +&8++%" P.%# "#.# %*-#$. % -"8.#2% +"8"+.* 3;11 MW .# "#"*'.2.# Under Fre@&en%; Rea; (U@R) %.5.- ! +; / (49,0 H +; 4,1 H) "#.# %%.6 8"8.# $.# 6"-.+ +"8"+.* !;4 MW (%.*"% 8"8.# $.# 6"-.+ +"5.*&+#$. ;7/ MW); D"#.# "65.% %* -"8.#2% .%.+, 5.+6 -"*8.##.# .#%.*. %.*"% .# *".6+.+ "#'&22.# 8.5. %#2.% 2"8"*5.+6.# +2". -"6"-.+.# 8"8.# U@R -.. +..% 2"'..# ..6.5 +"8"+.* /, ; D.* 2"'..# .%.+ .-.% .#.6+. .# "?.6&.+ '&2 2"*'. +2". -"6"-.+.# Under Fre@&en%; Rea; 8UFR +..% #, $.%& 2"%.5& 8.5. Under Fre@&en%; Rea; 8UFR $.# %"*-.+.# +..% # %.2 8"2"*'. +"<.*. -%.6 +"5#. -"*6& 6.2&2.# *"?" %"*5..- .6.% $.# %"*-.+.# .# '&. 2.'.# .%.+ 2"<&2&-.# .62.+ 8"8.# $.# 5.*&+ 6"-.+; K"5.#.6.# ++%" "*&-.2.# +&.%& 5.6 $.# -"#%# .# 5.*&+ +"6.6& '.., %&2 %& 2.'.# $.# +"6.6& "#2&% -"*2"8.#.# ++%" +.#.% "8.#%& %"*'..#$. -"6.$.#.# 2"-.. 8"8.# (2#+&"#);
Mohamad Tresna Wikarsa, 70937!3
B
PT PLN (PERSERO) PENYALURAN DAN PUSAT PENGATUR BEBAN JAWA BALI KANTOR INDUK
Ba0 3) PEMBAHASAN
5.* Pen#aturan Frekuensi
S%*.%" -"6"-.+.# 8"8.# ++%" %"#.. 6+%*2 J.. B.6 $.# .#.6 "*&-.2.# 5.6 -"#%# .# -"*6& +"6.6& -"*8.5.*& +"+&. "#.# 2#+ ++%" %"*.25*; K#+ ++%" J.. B.6 $.# 8"*2"8.# 8.2 8"8.# .&- -"8.#2%.#, "##2.+2.# 8.5. -"*6$. -"#2.'.# %"*5..- -**. -"6"-.+.# 8"8.# ( Load 5heddin/ $.# 8&.% %.5 00/ .# .+5 .2.# +.-. +..% #; U#%&2 "-"*%.5.#2.# *"2&"#+ .6. 8.%.+ %6"*.#+ $.# -"*86"52.#, -"#$"..#F-"8.#2%.# .$. .2% .6. ++%" 5.*&+ +"6.6& +"+&.2.# "#.# 2"8&%&5.# .$. .2% 2#+&"#; P"#.%&*.# .$. .2% 6.2&2.# "#.# "#.%&* 2-"6 -"#"*.2 "#"*.%*; M"#&*&% 5&2& N"%# 5&8.# .#%.*. 2-"6 "2.#+ -"#"*.2 "#"*.%* "#.# -"*-&%.*.# "#"*.%*, $.%& :
>>>>;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; .#. :
(;!)
TG K-"6 -"#"*.2 "#"*.%*= TB K-"6 8"8.# $.# "8"8.# "#"*.%* = H
M"# I#"*+. .* "#"*.%* 8"+"*%. "+# -"#"*.2#$.=
K"<"-.%.# +&&% -"*-&%.*.# "#"*.%*;
+".#2.# *"2&"#+ $.# 5.+62.# "#"*.%* ..6.5 :
Mohamad Tresna Wikarsa, 70937!3
9
PT PLN (PERSERO) PENYALURAN DAN PUSAT PENGATUR BEBAN JAWA BALI KANTOR INDUK
>>>>>>>>>>>>>>;>>>>>>>>> (;) H.6 # 8"*.*% 8.5. -"#.%&*.# *"2&"#+ .6. +&.%& ++%" 8"*.*% -&6. -"#.%&*.# 2-"6 -"#"*.2 "#"*.%* .%.& '&. -"#.%&*.# .$. .2% .* "#"*.%*; D%#'.& .* "+# -"#"*.2 "#"*.%* # 8"*.*% -"#.%&*.# *"2&"#+ ++%" ..6.5 -"#.%&*.# -"8"*.# 8.5.# 8.2.* -.. % %"*+ .# -"#.%&*.# -"8"*.# .* -.. % 5*, .#. 5.6 %"*+"8&% 6.2&2.# 6"5 ?"*#* % -"8.#2%; K"%.2+"8.#.# .#%.*. +&-6. .$. -"8.#2% .# 2"8&%&5.# 8"8.#, "#8&62.#
-"*"+"*.#
#6.
##.6
*"2&"#+
++%";
H.6
$.# .-.%
"#8&62.# 2"%.2+"8.#.# %"*+"8&% ..6.5: .;
K"#.2.# 8"8.# 2#+&"# +"<.*. %8.%8.=
8;
T"*'.#$. .#&.# -.. % -"8.#2% $.# +".# 8"*-"*.+ $.# "#$"8.82.# 2"6&.*.# &%-&%#$. %8.%8. "#&*=
<;
G.#&.# -.. % -"8.#2% $.# +".# 8"*-"*.+ $.# "#$"8.82.# % 2"6&.* (%*-) .* ++%";
K"%.2+"8.#.# $.# "#8&62.# -"*&8.5.# *"2&"#+ $.# *"6.% 2"<6, *"6.% ..#F.+5 .-.% .%.+ 6"5 .2+ ?"*#* %% -"8.#2% $.# +".# 8"*-"*.+, 8.2 +"<.*. %.%+ Load Fre@&en%; Con'ro (L@) % -"8.#2%, .%.&- -"#.%&*.# .#&.6 6"5 -"*.%*F+-.%<5"*; S"5#. .-.86. % -"8.#2% 8"+.* %*- .%.& ++%" 2"56.#.# -.+2.# .$. $.# 8"+.*#$. "6"85 I#"2+ K"2&.%.# S+%" (IKS) .2. *"2&"#+ ++%" .2.# %&* "#<.-. 49,0 H; G.#&.# +".<. # .-.% "#.#<. 2"+%.86.#, 2.*"#. ?"*#* 8.*& "8"*2.# &%-&% +"%"6.5 4 "%2, %&2 %& -"*6&2.# 6.#2.5 -"#$"6..%.# +"2"%2., $.%& -"#"*.-.# +2". -"6"-.+.# 8"8.# 8oad sheddin/; 5.- Pe&e6asan Be0an
Mohamad Tresna Wikarsa, 70937!3
"0
PT PLN (PERSERO) PENYALURAN DAN PUSAT PENGATUR BEBAN JAWA BALI KANTOR INDUK
D
++%"
J..
B.6,
-"6"-.+.#
8"8.#
8oad
sheddin/
%&2
-"#.%&*.#F-"#..#.# *"2&"#+ ++%" .-.% 6.2&2.# "#.# 8"8"*.-. 6.#2.5 :
L. &*%.6"#%, "%" # 6.2&2.# '2. ++%" .#.6. "+% .# 2#+ .-.% -*"2+ +"8"6&#$.; B"8.# $.# 6"-.+F2&*.# 8"*.+.6 .* 2#+&"# 8"+.*F #&+%* $.# "662 Ca'i(e 4o2er =
Man&a Load 5heddin/ (MLS), "%" -"6"-.+.# 8"8.# $.# -"*#%.52.# 6"5 -"*.%*F+-.%<5"*=
Load 5heddin/Under Fre@&en%; Rea; (U@R)=
)sand era'ion=
(eroad 5heddin/ Tie LineF P"#5.#%.*=
(eroad 5heddin/ IBT;
5./ Pe&e6asan Be0an +nder Fre7uen8y Re&ay
B6. %"*'. 2"%.2+"8.#.# $.# <&2&- 8"+.*, +.6#$. %*-#$. % -"8.#2% 2.-.+%.+ 8"+.* +"<.*. %8.%8. .-.% "#$"8.82.# *"2&"#+ ++%" "#&* "#.# <"-.%; P"#&*.# *"2&"#+ 8+. "#<.-. %%2 $.# 2*%+, 6&.* 8.%.+ %6"*.#+ $.# -"*86"52.#; J2. 5.6 %"+"8&% %.2 .#%+-.+ +"8"6&#$. .2. .2.# "#$"8.82.# %% -"8.#2% 6.# $.# .+5 8"*-"*.+, +"<.*. 8"*% %"*6"-.+ (%*-) .* ++%", .# %"*'.6.5 -"...# %%.6 ( -a%k o&' ); U#%&2 %&, -"*6& 6.2&2.# -"6"-.+.# 8"8.# +"<.*. %.%+ "#.# Under Fre@&en%; Rea; (U@R); P"6"-.+.# 8"8.# "#.# U@R .-.% 6.2&2.# "#.# :
5e''in/ 6rek&ensi 86
5e''in/ 6rek&ensi 86 dan se''in/ a<& er&.ahan 6rek&ensi 8d6?d'
5./.*
onstanta )nersia Sistem
K#+%.#%.
#"*+.
-"8.#2%
"*&-.2.#
2#+%.#%.
.*
2.*.2%"*+%2
2"6.8.#.# +&.%& "+# 8"*-&%.*; S&.%& "+# "#"*.%* $.# +"8"6&#$. 8"*-&%.* -.. 2"<"-.%.# -&%.* 2#+%.# -.. *"2&"#+ ##.6#$. .2.# "#.6. -"*6.8.%.# +"%"6.5 %"*'. 2"6"85.# 8"8.#; P"*6.8.%.# # %"*'. 2.*"#. ..#$. Mohamad Tresna Wikarsa, 70937!3
""
PT PLN (PERSERO) PENYALURAN DAN PUSAT PENGATUR BEBAN JAWA BALI KANTOR INDUK
"#"* 2#"%2 $.# %"*+-.# .6. -&%.*.# *%*; M&6.&6. 2"6"85.# 8"8.# # 6.$.# 6"5 +"8..# "#"* 2#"%2 $.# 62 "+#"+# %"*+"8&%; H. #6.5 $.# "#$"8.82.# *"2&"#+ ++%" %&* D"#.# "2.# 2#+%.#%. #"*+. .-.% "#+2.# +"8.. -"*8.##.# .#%.*. 2#"%2 $.# %"*+-.# -.. *%* $.# 8"*-&%.* -.. *"2&"#+ ##.6 "#.# .$. "#"*.%*; H.*. 2#+%.#%. #"*+. .* +&.%& % -"8.#2% %"6.5 %"#%&2.# 6"5 -.8*2.# .%.& '&. .-.% %"#%&2.# "#.# -"*+...# ;4 8"*2&% :
H
=
................................................................
(;4)
M.2# 8"+.* % -"8.#2% $.# 56.# .2# <"-.% *"2&"#+ %&*, 2"<"-.%.# "#&*#$. *"2&"#+ '&. %"*.#% -.. 8"+.* 2"<6#$. #"*+. ++%"; #%5 +""*5.#. 5&8.# .#%.*. -"#&*.# *"2&"#+ .# 5.*. 2#+%.#%. #"*+. -.. +&.%& ++%" .-.% 65.% +"-"*% .8.* /;! .# -"*+...# ;1; Area 1
Area 2
Tie Line
G1
G1
MW Line
Gam0ar 5.* I#%"*2#"2+ S+%" T"#.. L+%*2 S""*5.#.
P"#&*.# *"2&"#+ *.%.*.%. :
;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;
Mohamad Tresna Wikarsa, 70937!3
;;;;;;;;;;;;;;;
(;1)
"#
PT PLN (PERSERO) PENYALURAN DAN PUSAT PENGATUR BEBAN JAWA BALI KANTOR INDUK
.#. : .?"(%)F%
R.%.*.%. -"#&*.# -*"2&"#+ -.. ++%"
PG
B"8.# U#% P"8.#2% T*- (MW)
H!, H
K"+"# I#"*+. A*". ! .# A*".
D.* -"*+...# .%.+, +".2# 8"+.* 2#+%.#%. #"*+. ++%", 6.'& -"#&*.# *"2&"#+ +".2# 6.8.%; B"+.*.# #"*+. ++%" (H) "*&-.2.# &2&*.# 2"2.2&.# ++%" (5'i66ness); 5./.*
Menentukan )ndeks ekuatan Sistem
R"2.-%&6.+ .#&.# -"8.#2% $.# %"*'. -.. %.5 0! .# "#$"8.82.# *"2&"#+ ++%" J.. B.6 %&*, "#'. .+.* -"#$&+ %&2 "#.-.%2.# #6. I#"2+ K"2&.%.# S+%" J.. B.6; H.+6 .%. .# *.2 .#&.# -"8.#2% %.5 0! .-.% 65.% -.. %.8"6 /;! .# .8.* /;; Ta0e& 5.*. G.#&.# P"8.#2% "#.# P"#&*.# @*"2&"#+ %.5 0!
Mohamad Tresna Wikarsa, 70937!3
"3
PT PLN (PERSERO) PENYALURAN DAN PUSAT PENGATUR BEBAN JAWA BALI KANTOR INDUK
Gam0ar 5.-. G*.2 I#"2+ K"2&.%.# S+%" S+%" J.. B.6
D.* 5.+6 *"2.-%&6.+ .#&.# -"8.#2% %.5 0! -"*6"5 I#"2+ K"2&.%.# S+%" J.. 8.6 ..6.5 +"8"+.* 9*:"; MW
P.. +..% 8"8.# -<.2 ++%" J.. B.6 8"*+...# (%oin%iden%e) +"8"+.* !;37 MW, 8"8.# %"*+%*8&+ .6. 1 (6.) 6.$.5 A*". P"6.$.#.# B"8.# (APB) $.# "*&-.2.# U#% PLN P3BJB "#.# -"*#<.# +"8.. 8"*2&% : T"*%# ..6.5 APB J.2.*%. .# B.#%"# (JAKBAN) $.%& 4!,4 +"8"+.* ;71 MW $.# "6.$.# +"6&*&5 2#+&"# D+%*8&+ J.$. C T.#"*.# .# +"8..# 2#+&"# D+%*8&+ J.. B.*.%= P.. &*&%.# 2"&. ..6.5 8"8.# APB J.. T&* (JATIM) $.%& 0,7 +"8"+.* 4;397 MW $.# "6.$.# 2#+&"# D+%*8&+ J.. T&*= P.. &*&%.# 2"%. ..6.5 APB J.. B.*.% (JABAR) $.%& 0, +"8"+.* 4;0 MW $.# "6.$.# 2#+&"# D+%*8&+ J.. B.*.%= P.. &*&%.# 2""-.% ..6.5 APB J.. T"#.5 .# DIY (JATENG) $.%& !4, +"8"+.* 3;!37 MW $.# "6.$.# 2#+&"# D+%*8&+ J.. T"#.5 C DIY= T"*"#.5 ..6.5 APB B.6 $.%& ,9 +"8"+.* /37 MW $.# "6.$.# 2#+&"# D+%*8&+ B.6; Mohamad Tresna Wikarsa, 70937!3
"
PT PLN (PERSERO) PENYALURAN DAN PUSAT PENGATUR BEBAN JAWA BALI KANTOR INDUK
D.%. 8"8.# .+#.+# APB .-.% 65.% -.. T.8"6 ;!; Tabel 2.1. -e.an 4&n%ak Re/ion Coin%iden%e #0"#
Area
MW
Persen
APB J.28.#
;71
4!,4
APB J.8.*
4;0
0,
APB J.%"#
3;!37
!4,
APB J.%
4;397
0,7
/37
,9
APB B.6 Sistem
-*.-/9
P**. 6. +5"# U#"* @*"&"#<$ R"6.$ (U@R) "*&-.2.# +.6.5 +.%& +%*.%" %&2 "#..#2.# ++%" J.. B.6 86. %"*'. 2"2&*.#.#F2"56.#.# -.+2.# .$. 2" ++%"; S.-. +..% # -**. +2". 6. +5"# U@R $.# .2.# ..6.5 5.+6 +%& -.. %.5 00/ $.# "#.2.# .+&+ 8"8.# -<.2 +"8"+.* !/;3! MW .# .+5 "#'. .<&.# -"#"#.6 -"*.+ ++%" J.. B.6 %&2 "#.%.+ 2"2&*.#.#F2"56.#.# -.+2.# +"<.*. %8.%8.; D.6. R"#<.#. O-"*.+ T.5 0!3 S+%" T"#.. L+%*2 J.. B.6 $.# 2"6&.*2.# 6"5 PLN P3B JB .-.% 65.% .*. 8.%.# -"6"-.+.# 8"8.# -.. 8"8"*.-. %.5.-.# *"2&"#+ +"-"*% -.. G.8.* ;; A.6.5 +&.%& 5.6 $.# "#'. -"2*.# %&2 6.2&2.# *"?" %"*5..- +2". 6. +5"# U@R %"*+"8&%, .# # "#'. *#.# 2"-.. -"#$&+ %&2 "#<8.
"6.2&2.# -"&%.25*.# "#.#
2#+ +..% #;
Mohamad Tresna Wikarsa, 70937!3
"+
PT PLN (PERSERO) PENYALURAN DAN PUSAT PENGATUR BEBAN JAWA BALI KANTOR INDUK
Gam0ar -.-. S%*.%" P"6"-.+.# B"8.# U@R S+%" J.. B.6
P"#"*.-.# +2"#.* -"6"-.+.# 8"8.# %.%+ U@R +"<.*. 8"*%.5...6.5 +"8.. 8"*2&%: R"#%.# ."*.5 2"*'. U@R .#%.*. 49,0 H +; 4,4 H "#.# -"*8"..# .#%.*. +"%.- %.5.- +"8"+.* 0,! H= P.. %.5.- !, , 3 .# 4 -"6"-.+.# 8"8.# 6.2&2.# -"#$&6.# 0 2V= P.. %.5.- 1, / .# 7 -"6"-.+.# 8"8.# 6.2&2.# -"#$&6.# 0 2V, %*. +%*8&+ .%.& -"#5.#%.* *..6 (SUTT C SKTT); P"+.5.# %.*"% 8"8.# $.# 6"-.+ 6.2&2.# 2.*"#. 8"8.# $.# .2.# 6"-.+ %.5.- 1 +; 7 %.2 5.#$. %&2 S2"#.* P"6"-.+.# B"8.# B"*%.5.- (4,/ H +; 4,4 H) %"%.- '&. %&2 S2"#.* P"6"-.+.# B"8.# 6"5 *"6" F% (49,1 H); P"6"-.+.# 8"8.# %".#.# %# Mohamad Tresna Wikarsa, 70937!3
"
PT PLN (PERSERO) PENYALURAN DAN PUSAT PENGATUR BEBAN JAWA BALI KANTOR INDUK
+&.5 "62 -"*.%# %" $.# 6"85 <"-.% (6"85 2"<6 !00 +"<), .2&*.+ $.# 6"85 %# .# +"#+%%.+ $.# 6"85 -"2. (0,0! H) .-.86. 8.##2.# "#.# -"6"-.+.# 8"8.# -"#$&6.# 0 2V (00 +; 300 +"<) "#.# +"#+%%.+ (0,! H); O6"5 +"8.8 %& 8"8.# $.# 6"-.+ 6"5 *"6" U@R "#.# F% ..6.5 %".#.# %#; A62.+ 8"8.# $.# 6"-.+ 6"5 U@R .-.% 65.% -.. T.8"6 ;; Tabel 2.2. Aokasi -e.an ;an/ dieas oeh UFR
A.6.5 +&.%& 5.6 $.# "#'. -"2*.# %&2 6.2&2.# *"?" %"*5..+2". 6. +5"# U@R %"*+"8&%, .# # "#'. *#.# 2"-.. -"#$&+ %&2 "#<8. "6.2&2.# -"&%.25*.# "#.# 2#+ +..% #;
Mohamad Tresna Wikarsa, 70937!3
"7
PT PLN (PERSERO) PENYALURAN DAN PUSAT PENGATUR BEBAN JAWA BALI KANTOR INDUK
Ba0 3)) ES)MP+LAN
S+%" T"#.. L+%*2 J.. B.6 (STLJB) ..6.5 .8.# .#%.*. 1arin/an
Ba0 3))) T)N(AAN 4ANG ()SARANAN
S+%" T"#.. L+%*2 J.. B.6 (STLJB) ..6.5 .8.# .#%.*. 1arin/an
Mohamad Tresna Wikarsa, 70937!3
"B
PT PLN (PERSERO) PENYALURAN DAN PUSAT PENGATUR BEBAN JAWA BALI KANTOR INDUK
REFERENS)
!
PT PLN (P"*+"*) P"#$.6&*.# .# P&+.% P"#.%&* B"8.# J.. B.6, Rencana Operasi Tahun 2013 Sistem Tenaga Listri !a"a #ali Sistem Tenaga Listri !a"a #ali , J.#&.* 0!3=
PT PLN (P"*+"*) P"#$.6&*.# .# P&+.% P"#.%&* B"8.# J.. B.6 $%aluasi Operasi Sistem !a"a #ali 2012 , M.*"% 0!3=
Mohamad Tresna Wikarsa, 70937!3
"9