PARUSA Ni Genoveva Edroza-Matute Naunahan ng paggising at pag-iinat ng daungan ang pagsikat ng araw. Makakapal pa ang mga aninong buong higpit na yumayakap sa mga pintungang nangaroon ay nagsimula na ang mga yabag na payao’t ditto, ang anasang unti-unting nagkatinig hanggang sa maging ingay, hanggang sa makiisa sa matinis na sipol ng kadadaong na bapor. Nag-unahan Nag-unahan sa andamyo andamyo ang mga bata ni Salamin. Salamin. Nakatitiyak Nakatitiyak ang kanilang kanilang mga hakbang. hakbang. Sapagkat ang mga bata ni Salamin Salamin ay mga bata ng Big Boss. Ang Boss. Ang Big Boss ang nakaaalam sa mga bapor na lumabas-pumasok sa daungang yaon. “Oras na nakapit ka kay Salamin… buhay ka na!” “E ang Big Boss… Boss… hindi ko na ba kailangang makilala ang…” Malakas ang halakhak na isinagot ng Big Boss sa ikinuwentong iyon ni salamin sa kanya isang araw. Samantalang buong inip silang naghihintay na maiahon ng kanilang mga tauhan ang mga kalakal ng kadadaong na bapor. “Mabuti naman at nalalaman nila!” “Mabuti na ang maliwanag antemano, Boss… Boss… Mahirap nang masingitan pa ang katalo. Kung sa bagay e… ano naman ang magagawa ng maski sino, kung sakali?” Nagtinginan Nagtinginan nang matagal matagal ang dalawa. dalawa. May mahiwagang mahiwagang liwanag liwanag na kumislap kumislap sa kanilang kanilang mga mata. Biglang inalis ng Big Boss ang tabako niya upang hindi maibuga ng madagundong sa halakhak na yumanig sa namimintog niyang tiyan. “Sigurado ka bang hindi ka masisingitan ng pakawala?” “Mahirap na, Boss! Boss! Sakali mang makasingit, ano naman ang delito niya, aber? Sa payroll , anim na piso… may pirma siya!” Tumikhim muna sandali si Salamin. “Kung may reklamo siya, aba, magsumbong siya sa Unyos!” Hinintay ni Salamin ang muling pagyanig ng namimintog sa katawan ng Big Boss sa isa pang madagundong na halakhak. Nagtaka siya nang ito’y ngumiti lamang nang bahagya; alanganin, dinampot ang malamig na inumin sa baso, lumagok nang nakalawa, ibinaba ang baso, marahang iginuhit-guhit ang hintuturo sa malamig na “pawis” ng baso. “Bago ako naging pangulo ng Unyon ng mga trabahador, naging estibador ako, Salamin… bago iyon, nagtrabaho ako sa daan… at bago iyon…” Biglang ipinukpok ng Big Boss ang baso ng inumin sa hapag. Lumigwak ang laman nito. “Sa bawat isa niyon… sinamantala ako!” Natapos ang hapong iyon nang walang imikan. Nag-alala si Salamin na baka nagdamdam sa kanya ang Big Boss. Ngunit nang magkita silang muli kinabukasan ay naroon na naman ang ngiting humalili sa tabakong saglit na inalis niyon sa labi. “Ikaw na nga pala ang bahala muna sa ilang bata natin sa Unyon, Salamin. Magbabakasyon ako sandali.” “Siya nga pala, Boss, Boss, kilala mo na ba si Ventura, ang bago nating bata rito sa piyer? Kasapi na sa Unyon e.” Ngunit ang Big Boss ay di dapat abalahin sa maliliit na bagay gaya ng isang bagong tagapasan o ng isang bagong kasapi sa Unyon. Ang mahalaga’y kabilang na si Ventura sa “palakad”. Nakayangyong na sa kanya ang dambuhalang “palakad”: anim na piso isang araw sa payroll, limang piso sa bulsa – ang piso pang hindi niya maiuwi kalian man ay maaaring tuntunin – marahil sa kung lalapit siya sa Unyon. Ang pangulo ng Unyon ay ang Big Boss. Boss. Sasabihin sana niya sa Big Boss: Boss: “Boss “ Boss,, ang Venturang iyon… baka makatulong natin sa Unyon, mukhang matalino e. Tiningnan ko ang record. Nag-aral. Hindi nga lamang nakatapos sapagkat nag-asawa agad. Empleyado sana ngunit nabawas. Matagal na walang mapasukan kaya’t nag-laborer nag- laborer na lamang. Matagal na hindi kumibo nang ipaliwanag ko ang “palakad”. Ngunit pagkatapos ay pumirma rin sa anim na piso. Ngayon, ang gusto kong sabihin sa iyo, Boss, Boss, baka natin magamit si Ventura. Mabi- build-up natin sa Unyon. Unyon. E di pakiki pakikinab nabang angan an natin natin pagkak pagkakand andida idato to nito nito sa puliti pulitika. ka. Hindi Hindi ba kamo kamo iniisi iniisip p mong mong magkandidato… total, sigurado ang botante mo, dahil sa Unyon…?” Matagal nang nakabalik ang Big Boss buhat sa pagbabakasyon nang mabuksan ni Salamin ang tungkol kay Ventura. Pinagtiyagaan muna ni Salamin ang pakikinig at paghangasa maraming bihag ng Big Boss sa huling lakad nito. Naulit na naman ang pagtatanong niya kung talagang hindi na ito lalagay sa tahimik… kung paano ito magkakaroon ng anak na sinasabing ibig na ibig nito? Sa unang tanda ng pagkapagod pagkapagod nito sa pagbabalit pagbabalita’y a’y maingat ngunit mabilis na ipinasok ipinasok sa salitaan salitaan ni Salamin ang tungkol tungkol kay Ventura. Ventura. Ipinakita Ipinakita niya sa Big Boss ang record card ng bago nilang
tauhan. Patuloy ang pagbabalita ng Big Boss habang tinitingnan ang record card ni Ventura. Biglang naputol ang pagsasalita nito at napatitig nang walang kurap sa kanyang hawak. “Akalain mo, Salamin? Akalain mo? Ang misis ng Venturang ito ay isa sa mga naging bata ko!” Ayaw n asana ni Salaming ipagpatuloy ang mungkahi niya tungkol kay Ventura. Nag-alala rin siya sa maaaring mangyari. Ngunit ang Big Boss ngayon ang mapilit: Nais niyang makita si Ventura. Nais niya itong makausap. Makilala. Nais din niyang makabalita tungkol sa maybahay nito. Hindi sa ano pa man. Kuryusidad lamang. Ipinatawag ng Big Boss si Ventura. Ibig niyang makita ang sinasabi ni Salaming bagong tauhan sa daungan, ang bagong kasapi sa Unyon, sapagkat ito ay matalino, sapagkat ito ay di gaya ng karaniwang tagapasan nila roon, sapagkat maaari niyang mapakinabangan ito kung sakaling matuloy ang bianabalak niyang pagkakandidato, ngunit lalo sa lahat, sapagkat ito ang napangasawa ni Neneng. Nagkunwari si Salaming nakalimot sa ipinagbilin ng Big Boss. Simisidhi ang pag-alala niya sa maaaring bulakin nito sa maybahay ni Ventura. Ipinagpaliban niya ang pagsasama rito sa Big Boss, hanggang sa hindi na niya maipagpaliban pang muli. Nang iwan ni Salamin si Ventura sa harap ng Big Boss, ito’y mapitagang nakatayo sa harap ng hapag na kinauupan ng Big Boss. Pinagmamasdan ng mga naninikit na mata ng Big Boss ang nakatayo sa harap ng kanyang hapag. Walang pagkagulat ang Big Boss sa kanyang nakita: itong talaga ang uri ng lalaking maiibigan ni Neneng, ang naisip ng Big Boss; hindi makisig hindi nakakatawag-pansin, tahimik, hindi kagugulatan: kabaligtaran niya. Matagal nang nakalabas sa kanyang tanggapan si Ventura, matagal na niya itong nakausap tungkol sa maaari pa nitong gawin bukod sa pagpapasan sa daungand, ang Big Boss ay nakaupo pa rin sa harap ng malaki niyang hapag. Saglit siyang nagbalik sa lalawigan – doon sa kinatagpuan niya kay Neneng, noong ito’y maniwala sa kanya ng lubusan, umibig, umasa, naghintay – gaya ng din a niya mabilang ngayon kung ilan. Saan nagwawakas ang pag-asa at nagsisimula ang kamatayan ng pananalig? Kailan nag-uugat ang bagong paniniwala? Ang bagong pagmamahal? “Kuryusidad lamang,” ang patawang sinabi ng Big Boss kay Salamin, nang magpadaan ito sa kanyang tsuper sa direksiyong nakatala sa record card ni Ventura. Ngunit ang kuryusidad na iyo’y pinagmulan ng mga disukat akalain: ang mga nasasabik na tanong ni Salami’y nakatagpo ng di-inaasahan katahimikan; ang Big Boss ay kinapansinan ng pagwawalang-kibo, pagsusungit, pag-iinit ng ulo; si Ventura ay bigla na lamang nagpapaalam kay Salamin – nagyayaya raw pilit ang kanyang maybahay na umuwi sa lalawigan, sa di niya malamang kadahilanan. Napagtulungan nina Salamin at Big Boss ang paghimok kay Venturang magpatuloy sa Gawain sa daungan – gawaing tuntungan lamang sa pagtaas, paghawak ng mataas ng tungkulin sa Unyon, pag-unlad, pagtatagumpay. Si Salamin at nasisiyahan bagaman nagtataka sa mga pangyayari. “Ano ang sabi ko sa iyo, Boss, matalino si Ventura at pakikinabangan natin sa hinaharap.” “Sayang at matigas ang kanyang asawa!” Sa tinig ng Big Boss ay may gumagapang na pagbabanta. Matagal bago napag-alaman ni Salamin ang mga pangyayari. Unti-unti. Nabigla nang gayon na lamang ang maybahay ni Venturanang unang dumalaw sa tahanan nila ang Big Boss. Nagkahalo rito ang pangamba, ang poot, ang lamig at tigas ng bakal. Wala na ni munting bakas ang lumipas. Ang laki ng mga tagumpay ng Big Boss sa maraming bagay ay nakatagpo ng walang-hanggang kabiguan kay Neneng: lubusan ang pagkapinid ng pinto sa kamalian, sa kabulagan ng kahapon: walangkapantay ang pagmamahal, ang paggakang ni Neneng kay Ventura – walang makababago rito, ni ang pangamba sa mga pagbabanta, ni ang panganib ng sumpa’t pagtalikod ng kabiyak, kung sakali. Lalong dinagkabisa ang maririkit na pangako ng tagumpay, kariwasaan, kasaganaan – para kay Neneng at Ventura, lalung-lalo na sa kaisa-isa nilang anak. Ang minsang kabiguan sa isang nahirati sa mga tagumpay ay nagpapaulol dito. Nakikita ni Salamin sa mga mata ng Big Boss ang unti-unti ngunit tiyak na pagbabaga ng ulol na pagnanasa sa di-mangyayari. Natiyak ni Salaming andyang masama ang nangyayari sa Big Boss nang ito’y maglagi sa kanila – upang kalaruin, upang sundan-sundan ng tingin ang kanilang anak. Alam nilang lahat sa daungan ang matinding pagnanasa nito sa isang anak, ang kawalan nito ng pamilya, ang walang-hanggang paghahanap nito sa mga ugat ng tunay na kaligayahan. Napag-alaman din ni Salaming nabubuhos ang loob ni Big Boss sa kaisa-isang anak nina Ventura at Neneng – habang lalong ipinipinid nitong huli ang ano mang daan ng kanilang pagkikita. Ang totoo, kung kasama lamang ni Ventura ang Big Boss sa kanilang tahanan napipilitang pakihirapan ito ni Neneng. At nasasaksihan ng Big Boss ang buhay-mag-anak na kalian ma’y hindi naging bahagi ng malalaki niyang tagumpay. Lalong natiyak ni Salaming sadyang palubha nang palubha ang nangyayari sa Big Boss.
“Isama mo si Ventura sa ating… uhum… ‘paluwagan’.” Kaya’t nang hapong iyo’y ipinarinig niya kay Ventura ang tungkol sa “paluwagan”. Dali-daling lumapit si Ventura kay Salamin at sa kausap nito. Bago umuwi si Ventura ay nakahiram ito ng limampung pisa buhat sa “paluwagang” may patubong beinte porsiyento. May sakit ang kaisa-isang anak ni Ventura. Patuloy ang palagda ni Ventura sa anim na piso isang araw sa payroll , sa pag-uwi ng lima, sa paghihintay na mataas ng tungkulin sa daungan, sa Unyon, sa pahina nang pahinang pangungunyapit sa mga gilid ng humihigop na “paluwagan”. Nanatiling tuwid at maigting ang guhit ng mga labi ng Big Boss. “Boss,” ang minsa’y napangahasang simulang sabihin ni Salamin, “kung talagang matigas ang asawa ni Ventura, mabuti pa kaya’y… total, marami ka naman iba riyan at…” “Ngayon pa,” ang putol ng Big Boss, “ngayon pang naglulubha ang kanilang anak at baon na baon na sa utang si Ventura? Tingnan ko kung hindi maglulumuhod sa akin ang babaing iyon para siya ay tulungan!” Kakaiba ang tinig ng Big Boss. Hindi nakilala ni Salamin ang tinig ng Big Boss. Ngunit nagpatuloy na nag-uulol ang baga ng kabiguan sa mga mata ng Big Boss. Masungit ang panahon. Wala pa si Ventura. Nang dumating ito’y tuloy-tuloy sa tanggapan ng Big Boss. Nakiusap, naglumuhog, upang mukha nang maaga ang suweldo niya kung maaari. Ngunit iyon ay labag sa palakad. Upang makakuha pang muli sa “paluwagan”. Ngunit ang pagkukulang niya roo’y umabot na sa hanggahang ipinahihintulot ng palakad. Dali-daling umalis si Ventura. Litung-lito. Agaw-buhay sa pagamutan ang kaisa-isang anak nina Ventura. Matagal na napatingin si Salamin sa Big Boss sa kabila ng hapag. Tangan ng huli ang sobre ng suweldo ni Ventura na madaling nakuha ni Salamin sa kahero s autos ni Big Boss. “Akala ko, Boss, ibibigay mo iyan?” “Sana nga, kaya, ipinakuha ko sa iyo… ngunit nagbago ang loob ko…” Lalong tumuwid at umigting ang guhit ng mga labi ng Big Boss. “Darating siya! Darating siya!” ang anas na nanggaling sa tuwid at maigting na guhit. Nagsimulang humihip ang hangin sa mga durungawan ng tanggapan. Ang mga ingay a daungan ay unti-unti nang ginagapi ng palakas na salpok ng mga alon. Pahaba na nang pahaba ang mga daliri ng sarisaring aninong yumuyungyong sa mga pintungan. Isang katok ang biglang nagpatayo sa Big Boss buhat sa kanyang hapag. “Siya na!” “Tuloy! Bukas iyan!” ang malakas niyang sabi. Pumasok si Salamin. “Boss, dumating ang kumpare ni Ventura. Patay na raw ang anak niyon. Hindi naman pala anak ni Ventura iyon e… Anak ng maybahay niya… sa una…” Sa una… sa una… sa una… Umikot ang mahahabang daliri ng mga anino sa silid. Umikot din si Salamin. Mula sa pagkakatayo, bumagsak ang Big Boss sa silya niyang umiikot… ang buong silid, ang buong daigdig ay umikot… Sa daungan, ang iba’t ibang ingay ay tuluyan nang nagasa ng mga naghuhumindig na alan ng nagngangalit na dagat…
