Poljoprivredni fakultet Univerzitet u Novom Sadu
Herbologija I Značaj i suzbijanje parazitnih cvjetnica
Student: Dipl.ing. Jelena Subotić
Mentor: Prof.dr Branko Konstantinović
Novi Sad, 2011
1
SADRŢAJ
Parazitne cvijetnice………………………………………………………………………...... Sličnosti i razlike izmeĎu rodova Cuscuta sp. i Orobanche spp............................................ Vilina kosica Cuscuta sp. …………………………………………………………………... Rasprostranjenost i štetnost…………………………………………………...…………….. Specijalizacija i domaćini…………………………………………………………....……… Pojava i simptomi……………………………….................................................................. Rasprostranjenost, epidemiologija i ekologija………………………................................... Mjere zaštite………………………...................................................................................... Volovod Orobanche spp. ………………………................................................................. Rasprostranjenost i štetnost……………………….............................................................. Specijalizacija i domaćini……………………….................................................................. Pojava i simptomi……………………….............................................................................. Rasprostranjenost, epidemiologija i ekologija……………………….................................. Mjere zaštite………………………......................................................................................
2
3 3 5 5 6 6 7 8 11 11 13 13 13 14
Parazitne cvjetnice Parazitne cvijetnice kao parazitne biljke poznavali su još stari Grci, prije 1000 godina. MeĎutim, njihova biologija proučavana je tek tokom 20. Vijeka. Evidentirano je oko 3000 hiljade vrsta parazitnih cvijetnica koji spadaju u 15 porodica i skoro su sve dikotiledone vrste. Kao i kod fitopatogenih bakterija i gljiva, većina parazitnih cvjetnica ţivi na račun domaćinaod kojih uzimaju gotove organske materije. One se pričvršćuju za stablo ili korijen biljaka na kojima se ishranjuju pri čemu narušavaju normalan bilansu ishranina biljaka, što dovodi do značajnog smanjenja prinosa i kvaliteta proizvoda. Kod gajenih biljaka često dovode do njihovog uginjavanja. U ratarskoj i povrtarskoj proizvodnji od velikog značaja su viline kosice rod Cuscuta i volovodi red Orobanche (Balaţ i sar, 2010).
SLIČNOSTI I RAZLIKE RODOVA Cuscuta sp. I Orobanche spp.
Ovo su obligatni i polifagni paraziti jer parazitiraju više poljoprivrednih kultura. Njihovo razviće je slično ali se razlikuju po morfološkim karakteristikama i patološkoj specijalizaciji. Vrste iz oba roda se razmnoţavaju sjemenom, a Cuscuta i vegetativnim djelovima stable. Oba roda imaju sitno sjeme, manje od 1mm. sjeme ima malu teţinu i raznosi se vjetrom na velike udaljenosti. Vitalnost u zemljištu sjeme moţe 3
očuvati i do 20 godina. Ono sukcesivno klija iz godine u godinu, kako dospije na površinu zemlje. Klija u vlaţnom zemljištu pri temperaturi od 12 do 30°C. pri klijanju sjeme daje blijedo-ţuti končić koji se jednim krajem pričvršćuje za zemljište, dok se drugi izduţuje traţeći kontakt sa biljkom hraniteljkom, kod vrsta iz roda Orobanche sa korjenom, a kod vrsta iz roda Cuscuta sa nadzemnim djelovima biljke hraniteljke. Kada doĎe u kontakt sa biljkom hraniteljkom, ovaj končić se proširuje dajući apresorijum. Pomoću apresorijuma ove parazitne cvjetnice se pričvršćuju za biljku hraniteljku. Od apresorijuma koji ima oblik krtole stvara se jedan klinasti izraštaj koji se probija kroz koru i dopier do kambijuma, odnosno sprovodnih snopića i sitastih cjevi odakle crpi asimilate i vodu. Na taj način je uspostavljen parazitski odnos biljka domaćin i parazitna cvjetnica. Poslije uspostavljanja ovoga kontakta biljke iz roda Orobanche rastu brzo, izbijajući iz zemljišta, daju uspravno stablo duţine 20.60 cm, razgranato ili nerazgranato, što zavisi od parazitne vrste. Vrste iz roda Cuscuta daju končasto, njeţno puzeće stablo. U svome daljem razvoju parazitne cvjetnice iz oba roda stvaraju mnogobrojne apresorije i uspostavljaju nove kontakte sa biljkama domaćinima, a zatim na vrhovima stable daju veći broj cvjetova in a kraju i veliki broj sjemena koje obavlja nove zaraze u narednim godinama. Tako, usljed ovog parazitskog načina ţivota vrste iz ova dva roda imaju reduciran korijenov sistem u vidu jakih i snaţnih rizoma, a stablo i reducirano lišće u vidu bljedih ljuspi, jer ovi organi nisu mnogo ni potrebni usljed parazitskog načina ţivota. Samo im je cvjet ostao potpuno razvijen jer donosi sjeme za očuvanje vrsta. Vrste iz oba ova roda ţive isključivo na račun svoga domaćina kome nanose veliku štetu jer smanjuju prinos zrna pri njihovoj jakoj pojavi (Aćimović, 1998).
4
VILINA KOSICA Cuscuta spp.
Rasprostranjenost i štetnost: Ova jednogodišnja (rijeĎe dvogodišnja) cvjetnica je raširena po cijelom svijetu i veoma je štetna za mnoge biljne vrste, naročito za leguminoze (lucerku i djetelinu). Kod nas praktično nema lokaliteta gdje ova cvjetnica nije prisutna. U uslovima intenzivne proizvodnje lucerke, često moţe da ograniči proizvodnju. Štete koje pričinjava u proizvodnji lucerke i djeteline su velike, jer često dovodi do potpunog uništenja usjeva, a dugi niz godina sjeme ove cvjetnice ostaje vitalno u zemljištu (Balaţ i sar., 2010). UtvrĎeno je da u Evropi egzistira 18 vrsta roda Cuscuta, a 10 na Balkanskom poluostrvu i Srbiji (Kojići sar., 2000). Prvi put se Cuscuta sp. navodi kao parazit suncokreta u SAD (1960), a u Jugoslaviji Aćimović (1981;1988), gdje je šteta bila slabija i ograničena samo na neke parcele zasijane suncokretom, pogotovo na ivičnim djelovima (Aćimović, 1998). Tokom 2003-2004 godine praćena je rasprostranjenost krupnozrne viline kosice C.campestris yuncker u agroekosistemima u Slovačkoj. Konstantovana je na 80 lokaliteta u raznim djelovima slovačke na biljkama domaćinama kao što su krompir, šećerna repa, lucerka, duvan i peršun. Osim na gajenim biljkama, ova vrsta je konstatovana i na 18 vrsta korova. MeĎutim, C.campestris nije bila konstatovana u hladnijim klimatskim podrucjima na nadmorskoj visini iznad 240m. Gledajući visinu prinosa i kvalitet u usjevu šećerne repe, ustanovljeno je da je teţina korijena napadnutih biljaka iznosila od 12,7-22,0 % u poreĎenju sa nenapadnutim biljkama, a sadrţaj šećera je u napadnutim bio niţi od 12,5-37,4 %. Do sniţavanja oba parametra dolazilo je i u situaciji kada je u toku vegetacije 5
(krajem jula) odstranjena vilina kosica zajedno sa lišćem šećerne repe. Cilj ove mjere bio je sniţavanje produkcije sjemena viline kosice. Lisna masa se regenerisala, ali sniţavanje kvaliteta i kvantiteta prinosa nije zaustavljeno (Tancik i sar., 2005). Domaćini i specijalizacija: Postoji veliki broj vrsta Cuscuta koje parazitiraju različite biljne vrste: C.campestris, C.trifolii, C.monogyna, C.pentagona, C.lupuliformis, C.tine, C.prodan, C.epilinum, C.racemosa, C.approximata, C.epithymum, C.europaea i dr. (Stojanović i sar., 1981). Moţemo reći da se kod nas najviše paţnje poklanja C.epithymum (djetelinska obična), C.indecora (krupnosjemena), C.planiflora (sitnosjemena) i C.campestris (poljska vilina kosica) (Brzica, 2010). U našoj zemlji najštetnija i najrasprostranjenija je C.trifolii koja pored lucerke i djeteline parazitira i mnoge druge gajene biljke, kao i biljke spontane flore. Od gajenih vrsta često se javlja na šećernoj repi i brojnim povrtarskim vrstama kao što su mrkva, paprika, crni luk, krompir i dr. Postoje varijateti i forme ove vrste (Stojanović i Mijatović, 1971). U Slovačkoj Republici u poslednje vrijeme tendenciju rasta štetnosti i rasprostranjenosti pokazuje vrsta C.campestris na duvanu, šećernoj repici, krompuru, lucerki i dr.vrstama (Tancik i sar., 2005). Pojava i simptomi: Pojavu viline kosice u usjev lako uočavamo. Javlja se u oazama sa karakteristicnim simptomima u vidu „tepiha“ u okviru kojih biljke mogu da budu prekrivene isprepletanim stablom parazitne cvjetnice. Izgled stabla je končast, svijetloţute do narandţaste boje,koje se uvija oko stabla domaćina. U drugoj polovini ljeta dolazi do masovnog cvjetanja sa karakterističnim grozdastim cvastima sa brojnim sitnim cvjetovima ţućkaste, ruţičaste ili plavičaste boje. Zahvaćene biljke sve više zaostaju u porastu, njeţnije su i lako poleţu pod pritiskom viline kosice. Kod nekih biljni vrsta plodovi su sitniji i lošijeg kvaliteta (Balaţ i sar., 2010). Na našim područjima se najčešće sreću dve vrste viline kosice i to krupnozrna i sitnozrna. Krupnozrna za svoj razvoj zahtjeva svjetlost, pa se zbog toga nalazi na srednjim i vršnim djelovima, a vrlo rijetko na prizemnim djelovima biljaka. Stablo je zadebljalo, ţućkaste boje, a sjeme klija tokom čitave vegetacije i za dva do tri dana nakon klijanja se prihvata za za biljku domaćina (Zlatarić, 2011). Sitnozrna obrazuje mnogobrojna stabla na zaraţenim biljkama, končastog izgleda je i spušta se do zemlje te tako obrazuje gust pokrivač. Tako, prilikom kosidbe najniţi djelovi stabla viline kosice ostaju na biljkama domaćinima, pa je 6
suzbijanje oteţano. Djelovi stabljike viline kosice ostaju vitalni tokom blage zime na korijenovom vratu lucerke ili djeteline, a pošto ove biljke uvlače korijenov vrat u zemlju tokom zime, da bi se zaštitile od izmrzavanja, tako se i djelovi stabla viline kosice štite pošto se nalaze obavijene oko korijenovog vrata. Sa pojavom toplih dana u proljeće, na korijenovom vratu se obrazuje gust splet od stabla viline kosice, koje ubrzo počinje da se grana (Zlatarić, 2011). Vilina kosica je stalni pratilac djeteliništa i lucerišta. Javlja se na crvenoj djetelini i lucerki svuda gdje se ovoj parazitnoj cvjetnici ne poklanja dovoljno paţnje. Kako spada u najznačajnije patogene djeteline i lucerke, ukoliko se ne prduzmu odgovarajuće mjere, vilina kosica je sposobna da za 3-4 godine, a nekada i prije, potpuno kompromituje proizvodnju crvene djeteline i lucerke. Vilina kosica se javlja i na šećernoj repi, mrkvi, crnom luku, a rijeĎe na duvanu, krompiru, suncokretu, grašku, pasulju, tikvi, paprici, soćivu, lanu, konoplji, bobu, hmelju, vinovoj lozi, kupini, ruţi i drugim vrstama iz spontane flore (Milisić, 2010). U usjevima lucerke i crvene djeteline vilina kosica se prepoznaje po ţutim flekama u okviru kojih biljke zaostaju u porastu i na kraju uginu. Ove fleke, oaze, se povećavaju, čak i po više metara godišnje. Prisustvo viline kosice se lako utvrdi zbog gusto uvijenih stabala oko biljaka domaćina. Prisustvo se najprije zapaţa na rubovima polja, u vidu ţutih oaza. Parazitirane biljke zaostaju u porastu i na kraju uginjavaju, pa se u usjevu pojavljuju ogoljena mjesta na čijim se rubovima nalazi vilina kosica koja se dalje širi. Vilina kosica se širi sjemenom i fragmentima končastog stabla koji se šire košenjem. Sjeme je vrlo vitalno, klija kad se naĎe pri samoj površini zemljišta (efekat svjetlosti) (Milisić, 2010). U našim uslovima vilina kosica se obično prvo javlja na korovima, odakle prelazi na suncokret, najčešće na ivicama parcela na kojima se ne koriste herbicidi. Na suncokretu se javlja kao i na drugim biljkama, sjeme klija u jedan tanki končić koji se priljubljuje za suncokret. Haustorijama crpi hranjive materije. Stablo se brzo razvija u duţinu i neprekidno grna, sporalno se uvija oko stabla i lišća suncokreta i prelazi sa jednu na drugu biljku, obrazujući gustu mreţu končića. Zahvaćene biljke zaostaju u porastu i uginjavaju (Maširević, 2002). Osobine parazita, epidemiologija i ekologija: vilina kosica je obligatni parazit koji nema korijen, lišće i hlorofil. Iz končastog stabla obrazuje sisaljke (haustorije) pomoću kojih uzima gotove organske materije iz domaćina. Stablo je končasto, cilindrično i razgranato, svjetloţute do narandţaste, ili ruţičaste boje. Na stablu se formiraju grozdaste cvasti sa mnoštvom sitnih cvjetova, ţućkaste, narandţaste ili plavičaste boje i sladunjavog mirisa. Cvjetovi su na kratkim drškama, imaju krunične listiće, prašnike i tučak. Sjeme se obrazuje u čaurama, okruglasto jei veoma sitno, po površini hrapavo sa karakterističnim udubljenjima. U svakoj čauri se formira po 4 sjemenke (Balaţi sar., 2010). 7
Usljed parazitskog načina ţivota ove parazitne cvjetnice imaju reducirane pojedine organe, korijen i listove. Najveći dio biljke sastoji se iz končastog stabla koje je sposobno da se povija i puţe uz biljku domaćina, a na vrhovima stabla se javljaju cvjetovi. Obrazuje veoma vitalno sjeme. Osnovna karakteristika vrsta iz roda Cuscuta je da sjeme klija sukcesivno u toku više godina (Aćimović, 1998). Postoje podaci da nedozrele sjemenke proklijaju brţe od zrelih, čije klijanje počinje poslje 3-6 mjeseci i traje nekoliko godina bez obzira na uslove sredine, a pojedine sjemenke proklijaju tek poslije duţeg niza godina (Josifović, 1964). Optimalna temperatura za klijanje sjemena kod većine vrsta je izmeĎu 12 i 18°C, a kod americke krupnozrne (C.pentagona) izmeĎu 20 i 30°C. Sjeme klija uz povoljnu vlaţnost zemljišta, samo ako se nalazi blizu površine ili na samoj površini zemljišta. Svjetlost povoljno djeluje na klijanje sjemena i razvoj klice (Aćimović, 1998). Vilina kosica se odrţava sjemenom u zemljištu, ili u kontaminiranom sjemenu. Sa parcela na nove njive, ili regione se širi kontaminiranim sjemenom i nezgorjelim stajnjakom. Sjeme viline kosice neoštećeno prolazi kroz probavni trakt ţivotinja (Balaţ i sar., 2010). Sjeme viline kosice zadrţava klijavost od 10-40 godina, tako da velika količina ovog sjemena ostaje na zaraţenim parcelama, a moţe zadrţati klijavost i na temperaturi od 120°C (Zlatarić, 2011). Neravnine i nabori na površini sjemenki viline kosice sluţe za lakše čišćenje od sjemena lucerke i djeteline koje je glatko. Postupak se zasniva na dodavanju metalne piljevine sjemenu, pri čemu piljevina ulazi u nabore na sjemenu viline kosice, te se zatim odvaja pomoću magneta (Tancik i sar., 2011) Cvjeta od maja do avgusta. Jedna biljka viline kosice godišnje proizvede i do 3000 sjemenki. Razmnoţava se uglavnom sjemenom, ali moţe i vegetativno (Kojić i sar., 2000). Kada se naĎe u povoljnim uslovima sjeme klija u končić blijedo ţute boje, koji je na jednom kraju deblji, a na drugom tanji (Balaţ i sar., 2010). Končić krajem koji je zadebljao priljubljuje se uz zemlju odakle klica crpi vodu. Na suprotnom kraku, na tjemenom vrhu klica nosi ostatke sjemena odakle crpi hranjive materije do uspostavljanja kontakta sa biljkom domaćinom. Poslije klijanja klice, parazitna biljčica raste i povija se nekoliko dana traţeći kontakte sa biljkom domaćina. Čim doĎe u kontakt sa domaćinom, vrh končića se prijubljuje uz epidermis domaćina, a zatim formira jedno krtolasto proširenje-apresorijumna kome sa unutrašnje strane stvara jedan klinasti končić-haustoriju koja se probija kroz koru i dospjeva do floema, odnosno sprovodnih sudova, odakle od napadnutih biljaka crpi vodu i asimilate. Haustorija preuzima ulogu korijena biljaka viline kosice. Nakon uspostavljanja parazitskog načina ţivota, biljke viline kosice se naglo razvijaju, granaju i cvjetaju, šireći se dalje na susjedne biljke. Napadnute 8
biljke bivaju praktično isprepletene i obavijene končastim stablom viline kosice. To sve utiče na smanjenje količine i kvaliteta biljaka i sjemena ili plodova (Kojić i sar., 2011). Ovaj parazit se moţe naći na nepoljoprivrednim i na poljoprivrednim zemljištima. Obično se sa uvratina širi na parcele (Tancik i sar., 2011). Mjere zaštite: najefikasnije su preventivne mjere zaštite kao što su: dugoročni plodored i upotreba nekontaminiranog sjemena. Na zaraţenim parcelama treba izbjegavati gajenje osjetljivih domaćina, najmanje 10 godina. Sjemenski usjevi ne bi smjeli da imaju zarazu vilinom kosicom. Sjeme djeteline i lucerke treba da je deklarisano, očišćeno od sjemena viline kosice, tzv.trifoli mašinama koje magnetom odvaja sjeme Cuscute. Pri zasnivanju novog lucerišta, prije prve kosidbe, treba detaljno pregledati parcelu i ukoliko se vilina kosica pojavi treba preduzeti efikasne mjere za njeno suzbijanje. U mladoj lucerki vilina kosica moţe se suzbiti i herbicidima na bazi imazetapira i propizamida, tretiranjem usjeva poslije prve kosidbe. Ukoliko postoje pojedinačne oaze, te oaze prije kosidbe treba ručno pokositi i to najmanje pola metra šire od zahvaćene oaze. Pokošeno zaraţeno bilje paţljivo treba sakupiti u dţakove, iznjeti i spaliti. Zaraţena oaza (strnjika) moţe se tretirati i herbicidima na bazi glifosata, ili na manjim površinama da se spali brenerom (Balaţ i sar., 2010). Suzbijaje ovoga parazita veoma je vaţno uraditi prije početka cvjetanja. Naročito je bitno suzbiti ga na uvratinama, da se parazit ne bi širio po parceli. Od hemijskih sredstava mogu se primjeniti: KERB 50 WP (propizamid) (3-4kg/ha) primjenom poslije prvog košenja ili REGLONE FORTE ili DIDIKVAT (5l/ha) za tretiranje ţarišta (Tancik i sar., 2011). S obzirom na klijavost sjemena i nakon uništavanja moţemo očekivati ponovno pojavljivanje viline kosice. Najvaţnije je ne dozvoliti da se useli u unutrašnjost parcele. MeĎutim, ako se vilina kosica pojavi u usjevu djeteline ili lucerke, oaze suzbijati GRAMOXONOM ili REGLONE FORTE koji ne djeluju na korijen lucerke. Nakon tretiranja vilina kosica ostaje bez domaćina i osuši se. Dobri rezultati se dobijaju i primjenom glifosata 1l/ha, ali dok je lucerka visine 30 cm. Uvratine njiva i nepoljoprivredne površine, ako je prisutna vilina kosica, najbolje je tretirati totalnim herbicidima na bazi glifosata koji se translokaciono šire na sve izdanke i suzbija vilinu kosicu, dok herbicid na bazi parakvata ili 9
dikvata djeluje lokalno. U šećernoj repi, lucerki, salati za suzbijanje ove parazitne cvjetnice moţe se koristiti herbicid Kerb, ali naredne godine tu se ne smije sijati lubenica, dinja, krastavac, tikve i tikvice (Kojić i sar., 2011). Površine koje su bile zakorovljene vilinom kosicom i gdje postoji vjerovatnoća da je sjeme ostalo u zemljištu i nije klijalo, ne bi trebalo koristiti za sjetvu narednih 4-5 godina (Zlatarić, 2011). Usljed jačeg napada ovog karantinskog parazitnog korova usjevi su prorijeĎeni, pa se ne isplati njihovo gajenje, te često puta dolazi do preoravanja usjeva u drugoj ili trećoj godini, iako znamo da je vjek lucerke od 7-10 godina. U lucerištu ova parazitna biljka moţe da se naĎe u oazama ili rasuta po cjelom polju. Bez obzira na način javljanja borba sa ovom karantinsko-parazitnom cvjetnicom nije jednostavna. Poljoprivredni proizviĎači treba da nakon prvog otkosa paţljivo pregledaju svoja lucerišta i parcele pod crvenom djetelinom i da najmanju zarazu vilinom kosicom obiljeţe i nakon toga pristupe njenom suzbijanju. Izvori zaraze vilinom kosicom su: sjeme, korovske biljke koje su domaćini lucerke, voda za navodnjavanje, ţivotinje koje se napasaju na lucerištima i korišćenje stajnjaka u kome se nalazi sjeme viline kosice (Stajić, 2011). Suzbijanje bi se sastojalo u : Sjetva čistog sjemena Izbor parcele za zasnivanje lucerišta- najmanje 5 godina plodored Ne sijati osjetljive biljke na napad viline kosice na parcele na kojima je predhodno bila gajene lucerka, djetelina ili neka druga leguminoza Mehanički uklanjati biljke viline kosice- košenje ţarišta, plamenom ili čupanjem biljaka hraniteljki ako je njeno prisustvo sporadično Duboko oranje ako ne znamo istoriju polja Koristiti organsko Ďubrivo samo od ţivotinja koje se nisu napasale i hranile biljkama na kojima je primjećeno prisustvo viline kosice Izbjegavanje sprovoĎenja ispaše na parcelama koje su tek zasijane Stalni pregled parcela Karantinskim mjerama spriječiti promet zaraţenog sjemena u regione u kojima se Cuscuta nije pojavila Hemijske mjere borbe mogu biti veoma efikasne ako su ţarišta jasno izdiferencirana i u oazama, onda se mogu koristiti preparati na bazi a.m. dikvat-dihlorid i dikvat-dibromid (5l/ha) uz dodatak okvašivača tako što se istretiraju ţarišta i zahvati se dio usjeva. Nakon primjene preparata uništi se nadzemni dio usjeva koji se kasnije regeneriše. Dok mjesta gdje je bila vilina kosica ostaju gola. Preparati sa a.m.propizamid (3-4l/ha) koriste se poslije prvog košenja u zasnovanoj lucerki i crvenoj djetelini (Stajić, 2011).
10
VOLOVOD Orobanche spp.
Rasprostranjenost i štetnost: Kod gajenih biljaka registrovano je preko 130 vrsta Orobanche dok je u Srbiji do sada opisano 26 vrsta, 56 varijeteta i 226 formi. Najznačajniji patogen suncokreta je Orobanche cumana, ali u proizvodnji mogu se javiti i druge vrste, izmeĎu ostalog i Orobanche ramosa, koji se najčešće javlja na duvanu. Glavni areal rasprostranjenosti parazitnih cvetnica iz roda Orobanche su tropske i suptropske zemlje, ali i u većini zemalja umerenog klimata se javljaju neke od vrsta iz ovog roda (Škorić i sar., 2010). U mnogim zemljama svijeta su prisutne i pričinjavaju značajne štete. O.cumana koja je otkrivena u Rusiji 1886.godine izazvala je velike štete na suncokretu. Ova vrsta dominira i kod nas na suncokretu (Maširević, 1999). Volovod je parazitna cvjetnica. Jedna od rijetkih koja nije porijeklom iz Amerike. Na suncokretu je ustanovljeno najviše prisustvo O.cumana Wallr., ali postoje podaci da suncokret parazitiraju i vrste O.crenata Forsh, O.minor S.W., i O .ramosa (Maširević, 2002). Masovna pojava volovoda je vezana za područje sjeverne Bačke (Mihaljčević, 1996). Većina istraţivača smatra da je volovod veoma štetna parazitna cvjetnica suncokreta, a i drugih biljaka, i da štete mogu iznositi 50-95% (Balać i sar., 2010). Veliku progresiju ova cvjetnica je doţivjela početkom 20.vjeka kada je masovno napala sve gajene sorte i praktično onemogućila gajenje suncokreta. Iz Rusije, u kojoj se najviše gajio suncokret, došlo je do širenja suncokreta, a samim 11
tim i O.cumana. Danas je O.cumana kao i druge vrste, rasprostranjena u mnogim evropskim i vanevropskim zemljama koje gaje suncokret (Aćimović, 1998). U Jugoslaviji je prvi put zabiljeţena pojava O.cumana na suncokretu u Vojvodini 1951.godine, u Makedoniji 1976.godine, nešto kasnije i u Rumuniji, Turskoj, MaĎarskoj i Bugarskoj. O.ramosa se pojavila 80-ih godina dvadesetog vijeka na sucokretu (Aćimović, 1998). Li Xiaojian et al.(1988) navodi na suncokretu 5 vrsta Orobanche, i to: O.aegyptica, O.brassicae, O.cernua, O.coerulescens i O.cumana (Aćimović, 1998). Volovod je ugrozio suncokret u regionu Bačka, a po prvi put masovnije i neke lokalitete Banata u 2001.godini. Glavno ţarište su parcele pod suncokretom na lokalitetima Subotica-Bačka Topola, sa tendencijom širenja ka Senti, Čonoplji, Aleksi Šantiću i Bečeju. Pored toga volovod se javio i na drugim lokalitetima gdje do sada nije uočeno njegovo prisustvo, ali gledajući u cjelini, nije bitnije uticao na ukupnu proizvodnju suncokreta, ali su štete na pojedinim parcelama bile značajne (Maširević, 2002). Prisustvo volovoda je utvrĎeno u većem reonu Mediterana,većim djelom Balkanskog poluostrva. Problem sa ovom parazitnom cvjetnicom imaju Slovačka, Rumunija, Ukrajina, Italija, MaĎarska, Bugarska, a posebno Španija i Turska u Evropskom djelu (Wegmann, 1991). Štetnost ove parazitne cvjetnice zavisi od intenziteta napada, odnosno od broja izdanaka volovoda po jednoj biljci sucokreta, pri slabom napadu zabiljeţen je pad prinosa za 5-20%, a pri srednjem 20-50%. Na jako napadnutim biljkama, glavice ostaju sterilne ili sa slabo nalivenim i za preradu neupotrebljivim sjemenom. Velike štete koje je volovod izazivao na domaćim sortama bile su jedan od osnovnih razloga odustajanja mnogih proizvoĎača od gajenja suncokreta (Marić i sar., 1987). Volovod (Orobanche cumana Wallr) se naglo širi u Vojvodini u prethodnih 58 godina. Dominantno je prisutna rasa E volovoda kod nas i novosadski hibrid Bačvanin, Perun i Šumadinac su otporni prema ovoj rasi. Naglo širenje novih rasa volovoda u više zemalja (Španija, Turska, Bugarska, Rumunija, Ukrajina Rusija, Kina...) primoralo je naučne radnike da bolje prouče mehanizam parazitiranja i mehanizam otpornosti suncokreta prema ovoj parazitnoj cvjetnici. Izvori otpornosti prema volovodu nalaze se u više divljih vrsta suncokreta, uz napomenu da je najveća frekvencija gena za otpornost skoncentrisana u H. tuberosus-u. Postojanje gena otpornosti prema volovodu u divljim vrstama, omogućava oplemenjivačima stvaranje otpornih hibrida. Upotreba molekularnih markera omogućava ubrzano stvaranje otpornih hibrida prema volovodu. Nove rase volovoda koje ne moţe 12
kontrolisati dominantni gen Or5 (rasa E) su se po javile u više drţava, ali su najzastupljenije u Turskoj i Španiji. Nisu još pronaĎeni izvori otpornosti prema nekim novim rasama i nije dovoljno proučena genetika otpornosti (Škorić i sar., 2005). Ova parazitna cvjetnica do pre dve godine nije bila poznata poljoprivrednim proizvoĎačima Negotinske Krajine kada je prvi put uočena u ataru sela Radujevac u fazi cvjetanja na površini od 0.5 ha. Ubrzo nakon toga, u cilju sprečavanja širenja sjemena ovog parazita, cjelokupna površina zaraţene njive je istanjirana. Prošle godine volovod je uočen u ataru sela Kobišnica u fazi sazrijevane zrna suncokreta na površini od 0.5 ha, meĎutim već je bilo kasno za sprečavanje širenja sjemena ove parazitne cvjetnice. Obilaskom terena na kome je predhodne godine bio prisutan volovod ustanovljeno je njegovo dalje širenje (Ilić, 2010). Domaćini i specijalizacija: postoji veliki broj vrsta Orobanche koje parazitiraju gajene biljke ( O.cumana, O.crenata Forsh, O.minor S.W., O .ramosa, O.aegyptica i dr.). kod nas na suncokretu dominira vrsta O.cumana. unutar Orobanche vrsta postoji više fizioloških rasa, što oteţava rad na stvaranju otpornih sorti i hibrida. Volovod se, kod nas, pored suncokreta javlja na duvanu, paradajzu, kupusu, dinji i mrkvi (Balaţ i sar., 2010). Ovaj parazit je pedesetih godina u našoj zemlji pričinjavao značajne štete na poljima suncokreta sve do uvoĎenja otpornih Ruskih sorti kada je problem njegovog suzbijanja rešen. Poslednjih godina problem volovoda je opet aktuelizovan sa pojavom novih rasa ovog parazita(Ilić, 2010). Simptomi: prisustvo ove parazitne cvjetnice se prepoznaje po neujednačenosti biljaka u okviru manjih ili većih oaza. Zaraţene biljke zaostaju u porastu, slabije su ishranjene i pri višim temperaturama gube turgor. Oko zaraţenih biljaka pojavljuju se snaţna, nerazgranata stabla sa ljuspastim listićima bez hlorofila, sa cvjetovima plavičaste boje. Visina ovih stabala najčešće se kreće od 25-70 cm. Volovod ima atrofiran korijenov sistem, koji se razvija u korijenu biljke domaćina i pomoću kojeg uzima organske hranjive materije. Na korijenu jedne zaraţene biljke moţe se naći i do 300 stabala volovoda (Josifović, 1964). Jače zaraţene biljke ne cvjetaju, ili daju veoma niske prinose zrna koja su poluštura i štura. Moţe doći i do uginjavanja jače zaraţenih biljaka (Balaţ i sar., 2010).
13
Osobine i epidemioligija parazita: volovod je obligatna parazitna cvjetnica. Na nerazgranatom stablu razvija hermafroitnedne cvjetove tubastog oblika i povijene krunice. Plod je čaura u kojoj se obrazuje veliki broj sitnih i lakih sjemenki. Odrţava se sjemenom u zemljištu 8-12 godina i predstavlja glavni izvor zaraze. U prirodi sitno sjeme volovoda širi se uglavnom kontaminiranim sjemenom, vjetrom, vodom i mehanizacijom. U povoljnim zemljišnim uslovima i pod uticajem korijenskih izlučevina biljke domaćina, sjeme samo klija u fini končić, koji prodire u korijen domaćina. Končić volovoda grana se u korijenu domaćina i formira zadebljanja iz kojeg se razvija klinasti izraštaj, koji dopire do floema. Iz floema crpi hranjive materije, što omogućava dalje razviće. Na gornjem djelu klice razvija se pupoljak iz koga raste stablo volovoda. Pojava stabla na površini zemljišta obično se poklapa sa cvjetanjem suncokreta. Primarni korijen parazita razvija sekundarne končiće, koje rastom dospjevaju do drugih ţila domaćina, izvrše zarazu i na taj način se širi zaraza u okviru jedne biljke. Ubrzo nakon primarne infekcije ostvaruje se niz sekundarnih zaraza i kao rezultat izbija veliki broj stabala volovoda. Nakon formiranja ogromnog broja sjemenki, stablo volovoda se suši i sjemenke se oslobaĎaju i rasejavaju. Toplo i suvo vrijeme pogoduje razvoju volovoda (Balaţ i sar., 2010). Mjere zaštite: zahvaljujući uspješnoj selekciji na otpornost sorti i hibrida, danas u proizvodnji uglavnom postoje visoko otporni genotipovi suncokreta. Gajenje ovakvih genotipova je najbolja mjera u zaštiti od volovoda. Kod odabira hibrida treba voditi računa o rasprostranjenosti rasa volovoda i otpornosti hibrida prema aktuelnim rasama parazita. Preventivne mjere se sprovode upotrebom čistog sjemena, dugoročnim plodoredom, mehaničkim i hemijskim uništavanjem volovoda prije cvjetanja suncokreta. Gustom sjetvom suncokreta poslije strnih ţita, moţe dosta uspješno da se isprovocira klijanje sjemena volovoda u zemljištu i prije obrazovanja novog sjemena, usjev se istarupira i upotrijebi kao stočna hrana, ili kao zelenišno Ďubrivo (Balaţ i sar., 2010). Sve rase volovoda mogu se uspješno suzbijati i hemijskim putem i to gajenjem IMI-resistance hibrida (RIMI) uz primjenu odgovarajućih herbicida iz grupe imidazolinona (Škorić i sar., 2005). Velika produkcija sjemena kao i njegova vitalnost u zemljištu i 14
suţena mogućnost upotrebe hemijskih preparata suţava i mogućnost borbe protiv ovog parazita na jedinu mjeru , a to je gajenje otornih hibrida suncokreta ili IMIresistance hibrida (RIMI) uz primjenu odgovarajućih herbicida iz grupe imidazolinona. Potrebno je da proizvoĎači suncokreta obiĎu svoje parcele i parcele u blizini i na osnovu toga dali je volovod prisutan ili ne izaberu hibride suncokreta koje će sijati u narednoj vegetacionoj sezoni (Ilić, 2010). Imidazolinoni su herbicidi inhibitori enzima acetolaktat sintetaze (ALS ili AHLS) koji je odgovoran za sintezu a.k. valin, leucin i izoleucin. Ključno mjesto djelovanja je enzim koji postoji u biljkama i bakterijama, ali ne i u toplokrvnim organizmima. Imidazolinoni su herbicidi koji se odlikuju povoljnim ekotoksikološkim osobinama, širokim spektrom djelovanja u suzbijanju korova, a primjenjuje se u malim količinama poslije nicanja usjeva i korova (Shaner et all, 1991). Sve pomenute osobine svrstavaju ove herbicide u najatraktivnije u posljednjih 30 god. Iz ove grupe na našem trţištu su zastupljeni imazamoks (Pulsar 40), imazetapir (Pivot), za primjenu u usjevu soje, lucerke, graška i pasulja poslije nicanja i imazapir (Arsenal) kao totalni herbicid. Mnogo se radilo na stvaranju ekonomski značajnih gajenih biljaka koje posjeduju tolerantnost prema imidazolinonima. Imazomoks se odlikuje osobinama mogućnošću primjene poslije nicanja sa produţenim djelovanjem preko zemljišta na korove koji će naknadno nići. Za njegovo aktiviranje nisu neophodne padavine. Poznato je da ovi herbicidi , zbog translokacije u korijenu suncokreta, djeluju i na parazitni korov volovod. Ovo potvrĎuju brojni ogledi u svijetu i kod nas. Kombinovanjem genetske otpornosti suncokreta prema volovodu i primjenom preparata Pulsar 40, omogućeno je suzbijanje ove parazitne cvjetnice (Malidţa i sar., 2004).
15
