PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADA KADAZANDUS ZANDUSUN UN ID SIKUL
SUANG Bolikan Suang
i
Rukun Negara
ii
Falsafah Pendidikan Kebangsaan
iii
Kata Pengantar
iv
FONOLOGI
1
MORFOLOGI
8
SINTAKSIS
41
PONJUDU GINUMU
54
TUKADAN
57
GLOSARI
65
BIBLIOGRAFI
73
i
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADAZ KADAZANDUS ANDUSUN UN ID SIKUL
RUKUN NEGARA BAHAWASANYA negara kita Malaysia mendukung cita-cita hendak mencapai perpaduan yang lebih erat di kalangan seluruh masyarakatnya; memelihara satu cara hidup demokratik; mencipta masyarakat yang adil di mana kemakmuran negara akan dapat dinikmati bersama secara adil dan saksama; menjamin satu cara yang liberal terhadap tradisi-tradisi kebudayaannya yang kaya dan berbagai-bagai corak; membina satu masyarakat progresif yang akan menggunakan sains dan teknologi moden. MAKA KAMI, rakyat Malaysia, berikrar akan menumpukan seluruh tenaga dan usaha kami untuk mencapai cita-cita tersebut berdasarkan atas prinsip-prinsip berikut: KEPERCAYAAN KEPADA TUHAN KESETIAAN KEPADA RAJA DAN NEGARA KELUHURAN PERLEMBAGAAN KEDAULATAN UNDANG-UNDANG KESOPANAN DAN KESUSILAAN
ii
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADA KADAZANDUS ZANDUSUN UN ID SIKUL
FALSAFAH PENDIDIKAN KEBANGSAAN Pendidikan di Malaysia adalah suatu usaha berterusan ke arah memperkembangkan lagi potensi individu secara menyeluruh dan bersepadu untuk mewujudkan insan yang seimbang dan harmonis dari segi intelek, rohani, emosi dan jasmani, berdasarkan kepercayaan dan kepatuhan kepada Tuhan. Usaha ini adalah bagi melahirkan warganegara Malaysia yang berilmu pengetahuan, berketrampilan, berakhlak mulia, bertanggungjawab dan berkeupayaan mencapai kesejahteraan diri serta memberikan sumbangan terhadap keharmonian dan kemakmuran keluarga, masyarakat dan negara.
iii
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADAZ KADAZANDUS ANDUSUN UN ID SIKUL
KATA PENGANTAR Penulisan Puralan Boros Boros Kadazandusun Id Sikul amat diperlukan dalam era perkembangan pengajaran Bahasa Kadazandusun di sekolah. Sejak mata pelajaran Bahasa Kadazandusun ini diperkenalkan di peringkat sekolah rendah pada tahun 1997 dan peringkat sekolah menengah menengah mulai mulai 2007, kekangan utama adalah penetapan dan pegangan konsep pembentukan bahasa baku Kadazandusun. Justeru, jawatankuasa penulis di bawah kendalian Unit Bahasa Etnik, Bidang Bahasa dan Kesusasteraan, Pusat Perkembangan Kurikulum dan Sektor Pengurusan Akademik, Jabatan Pelajaran Negeri Sabah telah merujuk surat perisytiharan penggunaan dialek Bunduliwan sebagai piawaian dalam menghasilkan buku ini. Oleh itu, dengan penerbitan buku ini diharapkan para guru dan murid dapat mengatasi masalah tersebut. Matlamat kurikulum Bahasa Kadazandusun di sekolah adalah untuk meningkatkan kebolehan berkomunikasi murid serta meneruskan warisan budaya Kadazandusun khususnya di Sabah. Penghasilan Penghasilan buku ini diharapkan dapat memudahkan guru dan murid untuk mencapai objektif tersebut. Sehubungan itu, dengan adanya panduan pembentukan ayat, pemilihan kata, penggunaan tanda baca yang tepat dan dan aspek-aspek bahasa yang lain, maka penggunaannya juga boleh dimanfaatkan merentas maktab dan universiti serta orang perseorangan yang berminat untuk memperbaiki, memperkembangkan dan memperbakukan Bahasa Kadazandusun. Sayugia diingatkan bahawa buku ini merupakan usaha awal dan yang pertama seumpama ini di Malaysia amnya dan di Sabah khususnya. Ia merangkumi asas tatabahasa iaitu fonologi, morfologi, sintaksis, penjodoh bilangan dan kosa kata. Oleh itu, usaha mempelopori penulisan ini, diharapkan dapat menjana generasi akan datang membuat penambahbaikan supaya ia lebih mantap dan penuh bernilai tambah. Kementerian Pelajaran Malaysia merakamkan ucapan terima kasih kepada semua pihak yang terlibat dalam penghasilan buku ini. Sumbangan kepakaran, masa dan tenaga pegawai-pegawai Kementerian Pelajaran Malaysia, pensyarah Universiti Sabah Malaysia, badan bukan kerajaan, Jurulatih Utama Bahasa Kadazandusun, guru-guru dan semua pihak yang terlibat amatlah dihargai.
(MAHZAN BIN BAKAR SMP AMP) Pengarah Pusat Perkembangan Kurikulum Kementerian Pelajaran Malaysia iv
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADA KADAZANDUS ZANDUSUN UN ID SIKUL
FONOLOGI 1.
Kopointutunan Fonetik Om Fonologi 1.1
Fonetik Owonsoi o boros mantad tuni di polombuson do tulun. Fonetik nopo nga ponoriukan kokomoi tuni boros do tulun (Fromkin Rodman 1978). Tudu nopo do ilmu fonetik diti nga monguyad tuni boros i kiwaa doid boros ngawi id pomogunan (Ladefoged 1975). Koubasanan nopo do soriukon id tuni boros nga karaaralano’ pongosilan om koulalaho’ do fizikal. Abaagi o ilmu fonetik diti doid tolu gana: fonetik artikulasi; fonetik akustik om fonetik auditori. Fonetik Artikulasi Fonetik artikulasi nopo nga ilmu di monoriuk kokomoi poingkuro tuni di polombuson do tulun miampai momoguno kakamot artikulasi. Fonetik Akustik Fonetik akustik nopo nga ilmu di monoriuk gogor do tulinggou maya tongus di osilon mantad gogor kakamot artikulasi tulun kumaa karangahan di mokinongou. Fonetik Auditori Fonetik auditori nopo nga ilmu di monoriuk poingkuro kopolombusan do tulinggou id tolingo om pootodon doid tutok do mangan polombuso’, dumadi tuni di kirati. kirati.
1.2
2.
Fonologi Fonologi nopo nga ponoriukan sistom tuni isoiso boros. Tudu nopo do fonologi nga papatantu kopiagalan tuni di miagal toi ko’ fonemik.
Sistom Ija’an Boros Kadazandusun 2.1
Pimato Vokal Id Boros Kadazandusun Kiwaa apat pimato vokal id Boros Kadazandusun, ii nopo nga ‘a’, ‘a’, ‘i’, ‘i’, ‘o’, ‘o’, ‘u’. ‘u’. Sundung po do ingkaa, oguno nogi pimato pimato vokal ‘e’ montok boros di noolos mantad boros suai. Fonem vokal nopo id Boros Kadazandusun nga okito id siriba diti tumanud ponoriukan fonetik artikulasi:
1
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADAZ KADAZANDUS ANDUSUN UN ID SIKUL
Jadual Koponontuan Vokal Boros Kadazandusun gulu sawat
i
tanga
e
tanga
dohuri u
ә siriba
a
o
Vokal poinsandad Vokal noolos -
[i] [ e]
[a] [ә]
[u] [o] ( e pepet, e taling )
Suai ko’ ii, kiwaa apat vokal tanaru (Mora) id Boros Kadazandusun. Poomitanan : aa
ii
oo
uu
basaa basaan n
dii
r oo oo
buu k
Oulud nogi o pimato vokal id Boros Kadazandusun mantad duo tuni pimato di misuai. Okito kopihuyudan vokal di misuai id jadual doid siriba diti. Jadual 1 a
o
u
i
*oa
*ao
au
ai
-
-
mulau
walai
ua
uo
ou
oi
tua'
duo
bolou bolou
roloi roloi
ia
io
iu
ui
si at
si ou
hi us
tapui tapui
*Au oguno kopihuyudan tuni vokal oa om ao id boros guas Kadazandusun. 2
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADA KADAZANDUS ZANDUSUN UN ID SIKUL
2.2
Pimato Konsonan Id Boros Kadazandusun Kiwaa duo nohopod om iso pimato konsonan id Boros Kadazandusun. Hopod om onom nopo nga pimato konsonan poinsandad om limo nopo nga pimato konsonan di noolos. Pimato konsonan poinsandad nopo diti nga: b
d
g
h
k
l
m
n
p
r
s
t
v
w
y
z
Pimato konsonan di noolos: c
3.
f
j
q
x
Sistom Tuni Sistom tuni id koroitan konsonan b om d nopo nga: 3.1.
3.2.
Kiwaa duo koroitan kopolombusan.
tuni pimato
konsonan b
a.
b polombuson miampai au poloputon. Poomitanan : boros, sirib siri ba,
b.
b polombuson miampai poloputon. Poomitanan : liab liabas, bunga, bamb bamban
i misuai
Ingkaa nogi o pimato konsonan d. Kiwaa duo koroitan tuni pimato d i misuai kopolombusan. kopolombusan. a.
d polombuson miampai au poloputon. Poomitanan : doho, dila, misud misudong
b.
d polombuson miampai poloputon. Poomitanan : sond sondulu, dokutul
3
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADAZ KADAZANDUS ANDUSUN UN ID SIKUL
Kopomogunaan nopo korotian montok pimato konsonan b om d nga : a. Tumanud kinasandado ki nasandado poingkuukuro poi ngkuukuro o artikulasi.
kopolombusan
boogian
b. Montok boros di noolos : Boros Boros Malayu, Boros Inggiris om suusuai. c. Polombuson o b miampai poloputon toi au poloputon id kopitoningan kopitoningan do m om b, n om d. d. Au tagal do gorisan gorisan o b om d mulong potu kopitoning o m om b om n om d montok boros poimbida. 4.
Sigot [ ’ ] Kopomogunaan nopo do sigot nga : a. Kopisuayan Kopisuayan rati rati doid doid iso boros Poomitanan : tudu’ = tudu = tudu = boli’ boli
= =
Ongoi po tudu’ nung tudu’ nung au ko no mangakan. Outong tomod o tontut do tudu . Tudu nopo do bengkel diti nga kaanu daa o mongingia’ monginlaab do toilaan. Boli’ nopo Boli’ nopo nga wogok gontoluhan di noinggolian. Minongoi boli do tusi om gula i tina ku.
b. Kopointarangan kokomoi timpu Poomitanan : ko’u’uuli = ka’a’aakan = ko’o’oodop =
Ko’u’uuli di Ko’u’uuli di Lina di tiinu. Ka’a’aakan ku di tiinu. Ko’o’oodop di adi ku.
c. Oguno nogi o sigot (’) montok montok popokito boros di kirati soira osugkuan id dohuri. Poomitanan : bai’ = pua’ = ia’ =
pi + bai’ + an pua’ + on ia’ + on
4
= = =
pibai’an pua’on ia’on
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADA KADAZANDUS ZANDUSUN UN ID SIKUL
5.
Tuni Songui Tuni songui nopo id Boros Kadazandusun nga kolombus soira kopitoning n om g. Katalangan id fonetik nopo nga kolombus soira kopitoning guas dila om kahad. Kounion nopo nga Poomitanan: -
6.
ngawi, sungu, bawang
Harmoni Vokal Harmoni vokal nopo nga tuni vokal id isoiso putul boros di kosuai toi koolon o fitur sabap arahung di vokal mantad putul boros di suai. Harmoni vokal nopo id Boros Kadazandusun nga okito maya proses ponugkuan boros guas. Ponugku nopo diti nga id gulu, dohuri, om ansipan. Poomitanan: Posugkuon Gulu goN goNgoN goNgoN goN-
+ +
tangkus yamut
= =
gantangkus gayamut
= =
andasan oniton
+ +
-an -an
Posugkuon Dohuri –on ondos anit
+ +
-on -on
Posugkuon Ansipan no-…-an nono-
+ +
yamut rikot
= noyomutan = norikatan
Ii nopo oonuan posugkuon gulu i kiwaa do i , o, u id boros nga au i koolon o tuni ponugku, miagal do: Poomitanan: ko + ko + ko +
hondom inum ula’
= = =
Ii nopo boros guas i kiwaa do vokal Poomitanan: ko + noko +
akan labus
= = 5
kohondom koinum koula’ a nga koolon o vokal di ponugku.
kaakan nakalabus
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADAZ KADAZANDUS ANDUSUN UN ID SIKUL
Kapaalanan nopo vokal diti nga mantad id wanan kumaa id gibang doid isoiso boros. Okito iti soira onuan ponugku id dohuri. Poomitanan: akid akid
+ +
on o’
= =
okidon okido’
Au koolon o vokal o om a sabap atalaban do vokal i . Poomitanan : po + no +
7.
boli lingos
+ +
ai an
= =
poboliai nolingasan
Panatakan h, i om u Kiwaa piipiro pimato di tatakon id korotian om ija’an id boros Kadazandusun. Proses panatakan nopo di kogompit dii nga: a.
Tatakon o pimato h soira sumusuhut do tuni vokal o, i om u. Poomitanan: Poomitanan : oh = noh = doh = ih =
oo no do i
nuluh suluh lobuh lisih
= = = =
nulu sulu lobu lisi
Sundung potuu do ingkaa, koimbulai kawagu o pimato h soira osugkuan dohuri. Poomitanan: nulu + on sulu + on lobu + on lisi + on b.
= = = =
nuluhon nuluhon suluhon suluhon lobuhon lobuhon lisihon lisihon
Tatakon o pimato i om i om alanan no do y . Nung kiwaa boros di obontuk miampai momoguno diftong ai , oi , ui om osugkuan id dohuri -an, -an, -on toi ko’ o, tatakon nodi i om alanan do y .
6
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADA KADAZANDUS ZANDUSUN UN ID SIKUL
Poomitanan: Poomitanan : pakai sakai salakoi ongoi tombului tunui c.
+ + + + + +
o’ an o’ on o’ an
= = = = = =
pakayo’ sakayan solokoyo’ ongoyon tombuluyo’ tunuyan
Tatakon o pimato u om alanan do h. Nung kiwaa boros di owonsoi miampai momoguno diftong au, au, ou om iu montok proses ponugkuan dohuri, tatakon u om alanan no do h. Poomitanan: panau + on sorou + on kiriu + on
= = =
panahon sorohon kirihon
Poingkuro po nga, kiwaa nogi o boros di au koolon do h soira tatakon pimato u nga aalanan do pimato w . Poomitanan: imuhau sahau
d.
+ +
on on
= imuhawon = sahawon
Kalandayan do y om y om w Au kopitoning o i om i om y , u om w . Kopitoning nopo nga atatak o tiso. Poomitanan: Baiyag Siyud Siyop sayid tayid puwa’ tuwa’ tuwou
= = = = = = = =
bayag siud siop said taid pua’ tua’ tuou
7
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADAZ KADAZANDUS ANDUSUN UN ID SIKUL
MORFOLOGI Morfologi nopo nga gana ilmu boros i monoriuk do struktur, bontuk om ponompuruan boros. Unit nopo nopo ngawi do unsur boros nga pungaranan do morfem. Morfem nopo nga iso unit boros tokoro i kowonsoi kowonsoi do iso boros di pointantu om kirati sondii. Owonsoi o isoiso boros mantad mantad do iso toi ko’ lobi o morfem. Poomitanan: Duo morfem - monuat (moN + suat) Duo om lobi morfem - porotuon (poN + ratu + on) - songkopokidukarukan (soN + ko + po + ki + dukaruk + an) - pokilomidingan (poN + ki + lomiding + an)
A.
SOMPURUAN BOROS Kiwaa apat boogian do sompuruan boros: 1. 2. 3. 4.
1.
Boros Boros Boros Boros
Ngaran Maan Ula Toguangon
Boros Ngaran Sompuruan boros ngaran nopo nga boros ngawi di momungaran do tulun, kinoyonon om kakamot. kakamot. Abaagi o boros ngaran do tolu kawo: kawo: 1.1
Boros Ngaran Poimbida Morujuk do ngaran poimbida montok kakamot, tulun ,kinoyonon om koisaan miampai ija’an potimpuunon potimpuunon di pimato pimato tagayo. Okito o pomoogian do boros ngaran poimbida id siriba diti:
8
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADA KADAZANDUS ZANDUSUN UN ID SIKUL
tulun poomitanan: poomitanan : Ahmad, Antanom Poimpasi tayam poomitanan: poomitanan : Tompok, Putut Boros Ngaran Poimbida
kinoyonon poomitanan: poomitanan : Kota Kinabalu, Wisma Tun Fuad
Au Poimpasi
Koisaan: KDCA
1.2
Kakamot: Parker, Citizen, Proton Saga
Boros Ngaran Koizaai Morujuk do kakamot kakamot toi ahal i umum o ula dau. Abaagi o boros ngaran koizaai do duo kawo: a.
Boros Ngaran Koizaai Abstrak Poomitanan: Poomitanan : tinipi pitimungan
b.
Boros Ngaran Koizaai Konkrit Poomitanan: Poomitanan : longon bawang
1.3
rusod sunduan
lamin rahat
Boros Ponowoli Ngaran Abaagi do duo kawo: a.
Boros Ponowoli Ngaran Ponuduk Boros ngaran di kifungsi do popotuduk isoiso ahal toi ko’ kakamot om kinoilihon.
9
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADAZ KADAZANDUS ANDUSUN UN ID SIKUL
Poomitanan: Poomitanan : Ngaran Ponuduk
Fungsi
Katarangan
Ino
Monuduk do kinoilihon kakamot
Ii nopo tudukon nga poinsomok di mokinongou.
iti
Monuduk do kinoilihon kakamot
Ii nopo tudukon nga oigitan di moboros
ilo
Monuduk do kinoilihon kakamot
Ii nopo tudukon nga poinsodu di moboros om mokinongou.
huudi
Monuduk do kinoilihon kakamot
Ii nopo tudukon nga poinsodu di moboros om mokinongou.
hino
Monuduk do kinoilihon kakamot
Ii nopo tudukon nga poinsodu om au okito di moboros nga poinsomok di mokinongou.
hiri
Monuduk do kinoilihon kakamot
Ii nopo tudukon nga poinsodu om au okito di moboros om mokinongou.
hilo
Monuduk do kakamot om kinoilihon
Ii nopo tudukon nga poinsodu di moboros om mokinongou.
hiti
Monuduk do kakamot om kinoilihon
Ii nopo tudukon nga poinsomok di moboros om poinsodu di mokinongou.
b.
Boros Ponowoli Ngaran Sondii Boros nopo diti nga abaagi do duo sinompuruan. i.
Boros ponowoli ngaran ponguhot Boros nopo diti nga morujuk kokomoi kakamot toi tulun id ponguhatan.
10
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADA KADAZANDUS ZANDUSUN UN ID SIKUL
Kiwaa tolu boros ponowoli ngaran ponguhot: onu/nunu poomitanan
- momorujuk do kakamot toi ahal : Onu mangan nu? Nunu binoli nu?
Isai poomitanan
- morujuk kumaa tulun : Isai ngaran nu?
nonggo poomitanan
- morujuk kakamot toi tulun : Nonggo tadon nu?
Adadi nogi o boros ponowoli ngaran ponguhot do proses ponginsoupan di rumujuk komoyon au pointantu toi ko’ hontolon miagal do:
ii.
nunu
- nuununu
nonggo
- nonggo-nonggo
isai
- isai-isai
Boros ponowoli ngaran do tulun Boros nopo diti nga rumujuk kumaa tulun di pointantu; tulun kumoiso, kumoduo om kumotolu.
Jadual id siriba nopo diti nga papatarang pomogunaan do boros ponowoli ngaran sondii tumanud katogori, fungsi om koulunan. Katarangan Fungsi Katogori
Tulun Kumoiso
Tulun Kumoduo
morujuk kumaa dau sondii
Morujuk di boros maan
morujuk kumaa di sanganu
popoimagon do koponongonuan
songulun
yoku
oku
ku
doho
duo tulun
yato/ iyahai
kito/yahai/ ikoi
dato/ dahai
dato/dahai
lobi duo tulun
yotokou
tokou
tokou tokou
dotokou
songulun
ika/ia’
ko/ika/ia’
nu
dia’/dika
lobi songulun
ikoyu
kou
dikoyu
dikoyu
11
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADAZ KADAZANDUS ANDUSUN UN ID SIKUL
Tulun Kumotolu
2.
kusai
isio
isio
tondu
isido
isido
lobi songulun
yolo
yolo
disido/dau/
disido/dau
dosido/
dosido/dau
dau diolo
diolo
Boros Maan Sompuruan boros maan nopo nga abaagi do duo tinimungan. 2.1
Boros Maan Transitif Boros maan transitif nopo nga boros maan di kiwaa objek. a. Boros Maan Transitif Aktif Boros maan di kiboros posugkuon gulu moNmoNPoomitanan: Poomitanan : manandang manandang momuhu momuhu
monombir monombir momonsoi momonsoi
Manandang Manandang i Godomon do buul. Monombir Monombir ii Biana do gonob. b. Boros Maan Transitif Pasif Boros maan di kiboros posugkuon sisipan -ininPoomitanan: Poomitanan : tinandang inandang pinuhu inuhu
tin tinombir ombir win winonsoi onsoi
Tinandang inandang di Godomon ilo buul . Tinombir inombir di Biana ilo gonob.
12
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADA KADAZANDUS ZANDUSUN UN ID SIKUL
2.2
Boros Maan Okon Transitif Boros maan au transitif nopo nga boros maan di aiso objek. Kiwaa duo kawo do Boros Maan Au Transitif. a. Boros Maan Okon Transitif Kipomogonop Boros Maan Okon Transitif Kipomogonop nopo nga boros maan di mositi suhutonon do pomogonop montok popokito do komoyon di ayat. Poomitanan: Kiwaa Buuk Moral di Polina. Dumadi do Dumadi do mongingia’ i Sairin. Mion i yodu id kampung. b. Boros Maan Okon Transitif Aiso Aiso Pomogonop Boros maan okon transitif aiso pomogonop nopo nga boros maan di kirati sundung do aiso objek di oontok. Poomitanan: Mosik doungosuab. Kongingis i Monika. Mamanau isio.
2.3
Pananda Fokus Boros maan nopo do Boros Kadazandusun nga panakatanda nogi do fokus om timpu. a.
Boros Maan Sabaagi Pananda Fokus Kiwaa tolu fokus di di pointantu. pointantu. Ii nopo ngawi ngawi nga fokus kumaa di momomonsoi, momomonsoi, i noontok om i monorimo. monorimo. Okito poomitanan boros maan tumanud fokus maya do jadual id siriba: Fokus Boros Maan
I momomonsoi
I noontok
I monorimo
mamalapak momoli monombir
lapakon bolio’ tombiron
lapakan bolian tombiran
13
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADAZ KADAZANDUS ANDUSUN UN ID SIKUL
b.
Mamalapak i Doni do lugus.
Lapakon di Doni ilo lugus.
Lapakan di Doni i odu dilo lugus.
Momoli i Jon do sirung.
Bolion di Jon ilo sirung.
Bolian di Jon i tina dau dilo sirung.
Boros Maan Sabaagi Pananda Timpu Onu nopo minaan di nakatalib nga atandaan do sisipan -in- om posugkuon suai tumanud fokus. Onu nopo i minaan di nopongo nga antandaan do posugkuon gulu no- , noko- om noko- om posugkuon pangansip no-…-an tumanud fokus. Okito o poomitanan boros maan sabaagi pananda timpu tumanud fokus maya do jadual id siriba. Boros Maan Montok Minaan di Nakatalib I minomonsoi
I noontok
I monorimo
Minamalangga Minomupu Minomoli
Linanggaan Pinupuan Binoli
Linanggaan Pinupuan Binolian
Minamalangga yahai do natad lamin di Liza.
Linanggaan dahai o natad lamin di Liza.
Linanggaan dahai i Liza do natad lamin.
Minomupu i Marina do basaan di adi.
Pinupuan di Marina o basaan di adi.
Pinomupuan di Marina i adi do basaan.
14
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADA KADAZANDUS ZANDUSUN UN ID SIKUL
Boros Maan Montok Minaan di Nopongo I minomonsoi
3.
I noontok
I monorimo
nakatagak nokokotop nokoboli
natagak nokotop noboli
natagakan nakatapan nobolian
Nakatagak i Josipin do buuk di Jusma.
Natagak o buuk di Jusma.
Natagakan do buuk i Jusma.
Nokokotop i kalabau do parai dio Korid.
Nokotop di kalabau o parai dio Korid.
Nakatapan di kalabau o parai dio Korid.
Boros Ula Abaagi o boros ula do siam tinimungan. 3.1
Boros Ula Woyo Boros ngawi di manahak korotian konsep kouyuuyuo’ montok papatarang do boros ngaran. Poomitanan: olumis otiil olidas atama
3.2
ogingo orosian
osuau aarau
Boros Ula Warana Boros ngawi di manahak korotian do warana sabaagi katarangan. Poomitanan: opurak buragang obulou osisiilou
3.3
sokulit obuhog
oitom otomou
osoug orouk
Boros Ula Bontuk Boros ngawi di manahak korotian do bontuk. Poomitanan: obulugu otulid
alandui akampis akampis 15
alabi ogontit
okilong opipi
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADAZ KADAZANDUS ANDUSUN UN ID SIKUL
3.4
Boros Ula Ponuku Boros ngawi di manahak korotian do tukuan. Poomitanan: Poomitanan : anaru agayo
3.5
oniba osiriba
akawas akapal
okoro onipis
Boros Ula Pancaindara Boros ngawi di manahak korotian do konsep di oroso, okito, orongou, osingud om akama. a.
Oroso Poomitanan: aanau oonsom atauk
b.
araat orumpad
awantang orouk
olundus burintik
otolis opian
olombou
agangau
outong awangug
oonsod
oongid
aparad oromomol
alamou olomok
okodou oyopos
Wongi/Osingud Poomitanan: olontu olonsi
e.
opoto ongorou
Orongou Poomitanan: obongos oiyang
d.
oporot olunok opodos
Okito Poomitanan: olumis oporodot
c.
opoit oosin angaro
Akama Poomitanan: olunau asagub
16
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADA KADAZANDUS ZANDUSUN UN ID SIKUL
3.6
Boros Ula Timpu Boros ngawi i manahak korotian do konsep timpu. Poomitanan: alaid oruhai wagu nakalaid suab sominggu
3.7
totuong guugulu sangadau
suabino konihab minsosodop
Boros Ula Poingkuro Boros ngawi di manahak korotian do kowoowoyoon montok papatarang do boros ngaran. Poomitanan: osiau omio oporokis aarau
3.8
osonod atarang
alaid asaru
osikap odomut
Boros Ula Topurimanan Boros ngawi di manahak korotian konsep di topurimanan. Poomitanan: oupus langadon asasana orohian tigiran oihit
3.9
ounsikou otogod ointiti
orosian osianan oinggorit
tuuhan tiodop oudipon
Boros Ula Sinodu Boros ngawi di manahak korotian konsep pialatan do duo kakamot toi kouyuuyuo’ sabaagi panarang boros ngaran. Poomitanan: osomok osodu
4.
oruhai
Boros Toguangon Boros toguangon nopo nga boros di aiso rati nga kiwaa toguangon. Okito o boros ngawi diti id frasa, klausa om ayat miampai toguangon di pointantu id sintaksis sabaagi do popionit, pongudio, ponokodung om suusuai po. Abaagi o boros diti tumanud tumanud toguangon di pointantu, pointantu, miagal id suhutonon diti:
17
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADAZ KADAZANDUS ANDUSUN UN ID SIKUL
4.1
Boros Popionit Boros popionit nopo nga i gunoon do popionit do duo toi ko’ lobi boros, frasa om ayat. Gunoon iti id gulu toi ko’ id tanga do isoiso ayat. Poomitanan: mooi do nung toi ko’
4.2
om miampai tu
Boros Kotigagan Boros kotigog nopo nga boros i gunoon soira kotigog, otogod, otigiran, osuayan, oimayaan, osianan toi ko’ orualan. Poomitanan: Odoi! adii! Adada! Is! Toi! Atukoi!
4.3
Boros Pongudio Boros pongudio nopo nga boros i oguno soira mongudio toi ko’ momonsoi ayat pongudio i kiwaa o boros pongudio. Poomitanan: nunu poingkuro songkuro soira
4.4
nonggo tiso nokuro isai id nonggo
Boros Ponuhuan Boros ponuhuan nopo nga boros i oguno soira monuhu, mokianu toi ko’ mogodu. Poomitanan: uhupai inum maai akan
kada suang no kanou ngoyo
18
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADA KADAZANDUS ZANDUSUN UN ID SIKUL
4.5
Boros Ponokodung Boros ponokodung nopo nga gunoon do monokodung do boros maan, boros ula, om frasa popiromut ngaran mooi do popokito do pisuayan timpu om topurimanan. topuri manan. Nabaagi do duo bontuk boros ponokodung. a. Boros Ponokodung Timpu Boros ponokodung timpu nopo nga popokito pisuayan timpu i nakatalib, baabaino om timpu dumontol. Poomitanan: ka’a’aanu nokoumbal
au po kakal po
Nokoumbal i Nokoumbal i Nancy mongoi hilo id London. Kakal po Kakal po do poinsikul i Kamisah. Au po nakaakan i Marina. Ka’a’aanu dau ilo buuk. b. Boros Ponokodung Topurimanan Boros Ponokodung Topurimanan nopo nga gunoon do popokito topurimanan kokomoi do maan. Poomitanan: mositi, mumang, milo, kaanu Mositi lumabus Mositi lumabus kou do baino. Milo tokou muli do suab. Mumang do Mumang do kumalaja sondii ilo tanak wagu. Kaanu oku rumikot do suab. 4.6
Boros Pomogirot Boros pomogirot nopo nga boros i kaanu manahak kapanatalan rati do boros ula. ula. Oguno boros pomogirot pomogirot diti id dohuri dohuri do boros ula. Poomitanan: kopio - Agayo kopio ilo walai di Azlin. tomod - Oruol tomod kinokot dilo kilau.
19
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADAZ KADAZANDUS ANDUSUN UN ID SIKUL
4.7
Boros Popoimagon Boros popoimagon nopo nga boros i kaanu manahak kapanatalan boogian pointantu id ayat. Ointutunan nogi Boros Popoimagon sabaagi patikol. Poomitanan: toi podii ii nodii
4.8
dii nogi
no di
o do
Boros Pongilag Boros pongilag nopo nga boros i oguno soira do au monongkoilo. Poomitanan: au okon
4.9
tou
Boros Popiromut Ngaran Boros Popiromut Ngaran nopo nga boros i gunoon popiromut do frasa ngaran miampai boros do suai. Poomitanan: id kumaa
4.10
miagal do
Boros Popotopot Boros popotopot nopo nga boros i popoimagon katapatan isoiso katarangan. Poomitanan: oo’ otopot
4.11
baa
Boros Pongintaban Boros Pongintaban nopo nga boros papatarang do ginumu i okito id frasa ngaran. Boros Pongintaban nopo nga abaagi do piipiro piipiro kawo tumanud rati. a. Pointantu Ginumu Poomitanan: iso, duo, tolu b. Au Pointantu Ginumu Poomitanan: okuri, piipiro, ogumu c. Tinimungan Poomitanan:
kotootolu, koliilimo 20
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADA KADAZANDUS ZANDUSUN UN ID SIKUL
d. Pitongkiadon Poomitanan:
sompoopori, toisoiso, soroisaan
e. Kopomoogian Poomitanan: piduoon, pitoluon, piapaton, sopiduo, pintangaon, piiradon, pilapakon, pipapason, piwinisan, piputulon f. Pongintaban gontob Poomitanan: kumoinsan , kumoinduo, kumointolu,
4.12
Boros Ponuduk Boros ponuduk nopo nga boros ponuduk kinoyonon i okito id ayat. Poomitanan: Kotonobon, kosilahon, koibutan, kabaatan, sawat, susut, timpak, sakai, dohuri, saralom, soribau, pisuk, sampaping, dumbangan, pialatan, disan, tanga.
B.
PAMANSAYAN BOROS Kiwaa apat bontuk kapamansayan boros id Boros Kadazandusun: 1. 2. 3. 4.
1.
Bontuk Bontuk Bontuk Bontuk
boros mintootoiso. boros nosugku. boros misompuru. boros misaup.
Bontuk Boros Mintootoiso Boros mintootoiso nopo nga boros di au nosugkuan om aiso pongohulitan. Owonsoi o boros mantad iso toi ko’ lobi putul boros. Owonsoi iso putul boros mantad iso vokal (v), iso vokal om konsonan (k), toi ko’ iso konsonan om duo vokal. Kiwaa iso kopisuayan do Boros Kadazandusun tu kiwaa tuni tanaru do vokal i popogompit i popogompit do duo vokal di miagal (vv) id iso putul boros. Poomitanan: Poomitanan : oo’, daa, dii, buu, laang om suusuai po.
21
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADAZ KADAZANDUS ANDUSUN UN ID SIKUL
Struktur Boros Mintootoiso 1.1.
Boros Mintootoiso iso putul boros Pola piomungan konsonan-vokal do boros mintootoiso id Boros Kadazandusun nopo nga: a. b. c. d. e. f. g. h. i.
v vv vk kv kvk kvv kkv kkvk kvvk
-
o, i oo’, ii om, id no, di, nu, ku pen, nung daa, toi, dii pra draf laang, baas
*kkv om kkvk nopo nga montok boros noolos. 1.2.
Boros Mintootoiso Duo Putul Boros Wookon nopo do pola boros mintootoiso do duo putul boros nga: a. b. c. d. e. f. g. h. h. j. k. l.
1.3.
v + kv v + vk v + kvk vk + kvk kv + v kv + vk kv + kv kv + kvk kvk + kv kvk + kvk kv + kvvk kv + kvv
-
oku, onu oug asug onsit, unsub tua’, tuo, duo guas, siat, suat ngawi, kada, tana - sulap, tukad - bangku, modsu - lampung, sandad, lampun - basaan - kiwaa
Boros Mintootoiso Tolu Putul Boros Toi Ko’ Lobi Pola boros mintootoiso miampai tolu toi ko’ lobi putul boros nga: a. b. c. d. e. f. g.
v + kv + v kv + kv + v kvk + kv + v kv + kv + kvk kvk + kv + kvk kv + kvk + kv kv + kvk + kvk
-
isai butia bumbua, rumbio tulanut, turiding tompurung, sundatang balanja, kulambu buhangkut, sumandak 22
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADA KADAZANDUS ZANDUSUN UN ID SIKUL
Suai ko’ boros ngawi id sawat, owonsoi nogi boros mintootoiso mantad akronim. Akronim nopo nga boros pinoniba i owonsoi miampai popiamung do putul boros toi ko’ boros mantad iso rangkai boros i suaton om polombuson sabaagi iso boros. Poomitanan: bunga tadau susuyan toniba
2.
-
bungadau suniba
Bontuk Boros Nosugku Boros Nosugku nopo nga boros di owonsoi mantad iso boros guas om osugkuan do boros ponugku. Poomitanan: sonong
-
osonong ongosonong sinonong sumonong suminonong misonong mogisosonong minisonong kosonong nokosonong sonongon sonongo’ kasanangai kasanangan nasanangan asanangan angasanangan posonongo’ posonongon
Kiwaa apat kawo do boros ponugku i natantu id Nuludan Pongia’an id Boros Kadazandusun: 2.1.
Posugkuon Gulu Posugkuon gulu nopo nga i posugkuon id gulu do boros guas.
23
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADAZ KADAZANDUS ANDUSUN UN ID SIKUL
2.1.1 Posugkuon Gulu do Boros Ngaran Boros ngaran nopo i owonsoi mantad posugkuon gulu nga: a.
doNdoN- - Papatarang do koponongonuan dounminamangun dounminamangun (Minamangun) dountulun dountulun (tulun) dounpomogunan dounpomogunan (pomogunan)
b.
ki-
- Monorodok toisoiso di kiwaa. ki tanak tanak (tanak) ki walai walai (walai) ki parai parai (parai) ki gandas gandas (gandas)
2.1.2 Posugkuon Gulu do Boros Maan Boros maan nopo i owonsoi mantad posugkuon gulu nga: a.
ko-
morujuk kumaa di maan do sosongulun koipi koipi (ipi) kaanu kaanu (anu) koirak koirak (irak) kaakan kaakan (akan)
b.
noko- Morujuk noko- Morujuk do maan di nopongo no nga potilombus miampai au tomodon. noko nokotundok tundok (tundok) naka nakaakan akan (akan) noko nokoopi opi (opi) naka nakaansau ansau (ansau)
c.
no-
Morujuk do maan di nopongo no nga kakal do potilombuson miampai au tomodon. nobobog nobobog (bobog) noomot noomot (omot) naraag naraag (raag) naawi naawi (awi)
d.
o-
Papatarang kouyuuyuo’ di maan. abasa (basa) osusui (susui) oboli (boli) og ompi ompi (gompi)
24
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADA KADAZANDUS ZANDUSUN UN ID SIKUL
2.1.3 Posugkuon Gulu do Boros Ula Boros ula nopo i owonsoi mantad posugkuon gulu nga: a.
doNdoN- papatarang do timpu. doung doung osuab osuab (osuab) doung doung otuong otuong (otuong) doung doung adau adau (adau)
b.
goN goN-
papatarang koulalaho’ tosoosondii. godoot godoot (doot) gayamut gayamut (yamut) gorongit gorongit (rongit) gontudau gontudau (tudau)
c.
koko-
Papatarang koundolihon isoiso koulalahon. kopurak kopurak (purak) kanaru kanaru (naru) kolombou kolombou (lombou) kanawau kanawau (nawau)
d.
nokonoko- Papatarang koundolihon isoiso koulalahon. nokotomou nokotomou (tomou) nakakawas nakakawas (kawas) nokolunau nokolunau (lunau) nakaraat nakaraat (raat)
e.
nono-
Papatarang koundolihon isoiso koulalahon. noupus noupus (upus) nounsikou nounsikou (unsikou) nosuau nosuau (suau)
f.
o-
Papatarang isoiso koulalahon. orubat (rubat) oniba (niba) akawas (kawas) opurak (purak)
Agayat pimato ‘o ‘ o’ mantad posugkuon dumadi pimato ‘ a’ tu iti nopo nga tumanud kooturan do kopogitootonudan vokal. Intangan bolikan (fonologi) montok kopoilaan poinlobi.
25
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADAZ KADAZANDUS ANDUSUN UN ID SIKUL
2.2
Posugkuon Dohuri Posugkuon Dohuri nopo nga boros ponugku i posugkuon id dohuri do boros guas. 2.3.1 Posugkuon Dohuri do Boros Maan Wokoon nopo do boros owonsoi mantad posugkuon dohuri do boros maan nga: a.
-ai Boros maan montok monuhu soosongulun miampai momoguno posugkuon dohuri - ai suatai suatai (suat) purutai purutai (purut) wansayai wansayai (wonsoi) ansakai ansakai (onsok)
b.
-an Boros maan montok monguhup sosongulun miampai momoguno posugkuon dohuri - an putulan putul an (putul) ulakan ulakan (ulok) tanaman tanaman (tanom) suangan suangan (suang)
c.
-on Boros maan montok isoiso ponuhuan miampai momoguno posugkuon dohuri - on puhuon puhuon (puhu) tagadon tagadon (tagad) onsokon onsokon (onsok) basaon basaon (basa)
d. -o’ Boros maan montok isoiso ponuhuan miampai momoguno posugkuon dohuri - o’ inumo’ inumo’ imuhawo’ imuhawo’ akano’ akano’ intobo’ intobo’
26
(inum) (imuhau) (akan) (intob)
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADA KADAZANDUS ZANDUSUN UN ID SIKUL
2.2.2 Posugkuon Dohuri do Boros Ula Boros ula i owonsoi mantad posugkuon dohuri nopo nga: a.
-ai Adadi do boros ula o boros maan soira osugkuan id dohuri miampai momoguno -ai pianai pianai (pian) lagadai lagadai (logod) buluguai buluguai (bulugu) siahai siahai (siau)
b.
-an Morujuk do ponuhuan montok isoiso maan. garatan garatan (gorot) buluguan buluguan (bulugu) sikapan sikapan (sikap) gorisan gorisan (garis)
c.
-on Morujuk do ponuhuan montok isoiso maan. silohon silohon (silou) langadon langadon (langad) noruon noruon (naru) togodon togodon (togod)
d.
-o’ Morujuk do ponuhuan montok isoiso maan. itomo’ itomo’ (itom) togodo’ togodo’ (togod) upuso’ upuso’ (upus) lumiso’ lumiso’ (lumis)
2.2.3 Posugkuon Dohuri do Boros Ngaran Boros ngaran i owonsoi mantad posugkuon dohuri nopo nga. a.
-ai Adadi do boros maan o boros ngaran soira posugkuon id dohuri miampai momoguno -ai tukadai tukadai (tukad) taapai taapai (taap) oligai oligai (olig) rosukai rosukai (rasuk) 27
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADAZ KADAZANDUS ANDUSUN UN ID SIKUL
b.
c.
d.
2.3
-an Adadi do boros maan o boros ngaran soira posugkuon id dohuri miampai momoguno -an umahan umahan (umau) woigan woigan (waig) telefonan telefonan (telefon) kipasan kipasan (kipas) -on Adadi do boros maan o boros ngaran soira posugkuon id dohuri miampai momoguno -on rosukon rosukon (rasuk) gonobon gonobon (gonob) -o’ Adadi do boros maan o boros ngaran soira posugkuon id dohuri miampai momoguno - o’ gonobo’ gonobo’ (gonop) kosuto’ kosuto’ (kasut)
Posugkuon Pangansip Posugkuon pangansip do boros ponugku i piandadon do poposugku id dohuri om id gulu do boros guas. 2.3.1 Posugkuon Pangansip do Boros maan Posugkuon pangansip boros maan nopo nga: a.
ko-…-ai Papatarang isoiso kinaantakan di au pointantu o timpu. koonsit koonsitai ai (onsit) koidu koiduai ai (idu) kolombus kolombusai ai (lombus)
b.
ko-…-an Papatarang kinaantakan mantad sabap di pointantu. koihad koihadan an (ihad) koirak koirakan an (irak)
c.
no-…-an Papatarang isoiso koimaan di nopongo no. nolihu nolihu an an (lihu) nosuat nosuatan an (suat)
28
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADA KADAZANDUS ZANDUSUN UN ID SIKUL
d.
o-…-an Morujuk isoiso kaantakan di abantalan nga au po pointantu do aantakan. oiduan iduan oupuan upuan
e.
f.
(idu) (upu)
po-…-ai Morujuk isoiso ponuhuan tumanud sabap di pointantu. popihid popihidai ai (pihid) pogusa pogusaai ai (gusa) po-…-an Morujuk isoiso koyonon tumanud sabap di pointantu. posowit posowitan an (sawit) pawantay pawantayan an (wantai) potoid potoidan an (taid) Morujuk isoiso koimaan tumanud sabap di pointantu. poruhu poruhukan kan (ruhuk) poinum poinuman an (inum)
g.
po-…-on Morujuk isoiso ponuhuan tumanud sabap di pointantu. poruluh poruluhon on (rulu) pokodoh pokodohon on (kodou)
h.
po-…-o’ Morujuk isoiso ponuhuan tumanud sabap di pointantu. polopik polopiko’ o’ (lapik) potonom potonomo’ o’ (tanom)
2.3.2 Posugkuon Pangansip do Boros Ngaran Posugkuon pangansip boros ngaran nopo nga: a.
Ko-…-ai Morujuk kaantakan tumanud sabap di pointantu. koliud koliudai ai (liud) kohompit kohompitai ai (hompit)
b.
Ko-...-an Morujuk do kosiwangon om kogumuon.
29
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADAZ KADAZANDUS ANDUSUN UN ID SIKUL
kopuru kopuruan an kobpinay kobpinayan an
(puru) (tobpinai)
c.
no-...-an Papatarang koimaan di nopongo no. nokogut nokogutan an (kogut) nosogit nosogitan an (sogit)
d.
o-...-an Morujuk isoiso kaantakan di abantalan atantu do aantakan. osongkulan songkul an (sangkul) otoliban toliban (talib)
nga
au
e.
po-...-ai Morujuk isoiso ponuhuan toi ko’ koimaan tumanud sabap di pointantu. pokumut pokumutai ai (kumut) posinsing posinsingai ai (sinsing)
f.
po-...-an Morujuk ponuhuan toi ko’ koimaan tumanud sabap di pointantu. posumad posumadan an (sumad) potinduk potindukan an (tinduk)
g.
po-...-on Morujuk isoiso ponuhuan toi ko’ koimaan tumanud sabap di pointantu pobuuk pobuukon on (buuk) pogolong pogolongon on (golong)
h.
po-…-o’ Morujuk isoiso ponuhuan toi ko’ koimaan tumanud sabap di pointantu posuat posuato’ o’ (suat) poboros poboroso’ o’ (boros)
2.3.3 Posugkuon Pangansip do Boros Ula Posugkuon pangansip do boros ula nopo nga: a.
Ko-...-ai Morujuk isoiso pointantu. 30
kouyuuyuo’
tumanud
sabap
di
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADA KADAZANDUS ZANDUSUN UN ID SIKUL
kosogit kosogitai ai kolosu kolosuai ai koliud koliudai ai
b.
ko-...-an Morujuk isoiso kouyuuyuo’ tumanud sabap di pointantu. karaat karaatan an (raat) kolumis kolumisan an (lumis)
c.
no-...-an Morujuk isoiso kaantakan tumanud pointantu. naansam naansaman an (onsom) nopoit nopoitan an (opoit)
d.
2.4.
(sogit) (lasu) (liud)
o-…-an Morujuk isoiso kouyuuyuo’ tumanud pointantu. olumisan lumisan (lumis) osogitan sogitan (sogit)
sabap
di
sabap
di
e.
po-...-ai Morujuk isoiso ponuhuan toi ko’ koimaan tumanud sabap di pointantu. posogit posogitai ai (sogit) posuhut posuhutai ai (suhut)
f.
po-...-on Morujuk isoiso ponuhuan toi ko’ koimaan tumanud di pointantu. pogoyo pogoyoon on (gayo) palaab palaabon on (laab)
g.
po-...-o’ Morujuk isoiso ponuhuan toi ko’ koimaan tumanud sabap di pointantu. pokilong pokilong
Posugkuon Sisipan Posugkuon sisipan nopo nga posugkuon di posisipon id pialatan do boros guas tumimpuun do konsonan.
31
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADAZ KADAZANDUS ANDUSUN UN ID SIKUL
2.4.1 Posugkuon Pangansip do Boros Maan Wookon nopo do boros i owonsoi mantad posugkuon pangansip do boros maan nga: a.
-inin-
Osisipan nopo do posugkuon -inin- o boros maan nga adadi do koimaan di nakatalib no. binoli inoli (boli) winonsoi inonsoi (wonsoi)
b.
-umum- Osisipan nopo do maan nga adadi maan. tumuhun umuhun tumakad umakad
posugkuon -umum- o boros koimaan di maamaso do (tuhun) (takad)
2.4.2 Posugkuon Pangansip do Boros Ngaran Wookon nopo do boros i owonsoi mantad posugkuon pangansip do boros ngaran nga: a.
-inin-
Morujuk koimaan di nakatalib. r inasuk inasuk (rasuk) kinasut inasut (kasut)
b.
-umum-
Morujuk kaantakan i maamaso do antakan. lumiud umiud (liud) r umasam umasam (rasam)
2.4.3 Posugkuon Pangansip do Boros Ula
3.
a.
-inin-
Morujuk do tukuan. sinodu inodu (sodu) kinawas inawas (kawas)
b.
-umum-
Morujuk kaantakan di maamaso do antakan. lumasu umasu (lasu) sumogit umogit (sogit)
Bontuk Boros Misompuru Boros misompuru nopo nga proses i popirangkai do duo boros toi ko’ lobi om bontuk nopo di owonsoi nga kirati pointantu. Kogumuan boros misompuru do boros Kadazandusun aanu mantad boros ngawi di noolos om boros mikagos. 32
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADA KADAZANDUS ZANDUSUN UN ID SIKUL
Poomitanan: raja puun kapal tulud woyoon montiri
kalatas kalaja tolu pasagi kitalad tampangil
kampis barait mato balajalan balajal an telefon kandai
Osugkuan nopo do boros ponugku pangansip o boros majmuk diti nga kopioput dii o ija’an. Poomitanan: Mato balajalan 4.
ponokomatobalajalan
Bontuk Boros Misaup Owonsoi o boros misaup mantad pongohulitan do boros guas, putul boros om nogi tumanud rantak. 4.1. Boros Misaup Misaup Pongohulitan Boros Guas Guas Boros misaup nopo diti nga mongohulit kawagu do koinsanai Boros guas. Poomitanan: tadau gulu -
tadau-tadau gulu-gulu
Boros misaup montok boros di kiwaa posugkuon nopo nga adadi miagal poomitanan diti : somboros-boros somboros- boros sumonong-sonong sumonong- sonong santakad-takad santakad-takad
mogitabang-tabang mogitabang- tabang sontulud-tulud sontulud-tulud santangkus-tangkus
4.2. Boros Misaup Misaup Pongohulitan Putul Boros Boros misaup nopo diti nga mongohulit kawagu do putul boros di kumoiso doid boros guas dii. Poomitanan: ko pu putul putul atatarom tatarom ko’u ko’u ’uuli ’uuli pana pananakau nakau
osisilou mogi’u mogi’ u ’uhup ’uhup kata katatagak tagak pongo pongongomot ngomot
33
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADAZ KADAZANDUS ANDUSUN UN ID SIKUL
4.3. Boros Misaup Kirantak Boros misaup kirantak nopo diti nga otimpuunan do pimato ‘m’ om suhutonon do boros guas. Poomitanan : molok-golok maam-taam matu-ratu milong-kilong
5.
manau-panau miling-siling makad-takad masa-basa
Pananda Wacana Wacana nopo nga boros toi ko’ frasa isoiso ayat om gunoon id gulu do isoiso ayat. Oguno o wacana diti montok momoruhang om popoinsonong do tonsi tambahan id ayat sumusuhut do guas ayat. Gunoon nogi iti sabaagi ponokodung om popotolimbus idia kokomoi do timpu om popisuai do idia id ayat. Oguno wacana id ponuatan. Wookon do wacana id Boros Kadazandusun: sundung potuu do ingkaa, suai ko’ mantad dii, suai ko’ ilo, mantad no dilo, poingkuro po, nung ingkaa om suusuai po. po . Poomitanan ayat i momoguno pananda wacana: a. Okito tongosulap padtaranan padtaranan diti id disan talun-alun. Suai ko’ mantad dii, papataran nogi yolo id tomu. b. Kiwaa nogi kulam loyogon, gana pomoinan, pomoinan, galanggang badminton om tenis id kawalayan dahai. Sundung potuu do ingkaa, ingkaa , nga osonong daa kopio do au yahai nokoundaliu hiti. c. Au yolo nokotori suminangod suminangod di tulun di di Gombunan. Gombunan. Poingkuro po nga, nga , napatai di gia i Gombunan soira nongoi ipao’ ontok songulunan isio minongoi porobuat.
6.
Patikol Id Boros Kadazandusun Patikol nopo nga tinimungan do boros i au kawaliu, i kiwaa kogunaan id puralan boros, nga aiso kogunaan id leksikal. Gunoon nogi o patikol diti sabaagi kapanatalan boogian pointantu id ayat. Piipiro o patikol i oguno id Boros Kadazandusun: ( Iti Iti nopo nga tumanud ponoriukan KLF (Kotinanan Monoina Boros Kadazandusun Sabah), 2001)
34
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADA KADAZANDUS ZANDUSUN UN ID SIKUL
6.1
Patikol i Patikol i nopo i nopo nga gunoon montok popisuai frasa ngaran pointantu om i dumadi do fokus kumaa boros koimaan. Poomitanan: Binoli nopo disio nga i sada i sada kaanangan dau mangakan. Sada nopo nga au poinfokus, disio nopo nga poinfokus, i minoboros au moboros kokomoi iso kawo sada.
6.2
Patikol di 6.2.1 Patikol di nopo nga gunoon montok mananda do frasa pointantu. Poomitanan: Nansakan oku disio di sada di binoli dau dii. Sada nopo au poinfokus, oku au poinfokus, i mimboros kokomoi iso kawo do sada. 6.2.2 Patikol di gunoon manangsanganu.
nogi
montok
panakatanda
do
Poomitanan : Tanak di mamai di mamai Jusip ilo. Buuk di mamai di mamai ino. 6.2.3 Somoonu nogi patikol di gunoon do duo frasa ngaran montok momonsoi iso frasa ngaran misomporu. Poomitanan: I yama duo di ina di ina no lansanon ku. Nokito ku i Jon duo di Anik di Anik di konihab. 6.2.4 Patikol di gunoon montok kopokitanan do misuai timpu nakatalib, baino om timpu rumikot. Poomitanan: Minongoi ikoi intong do wayang di kosodop. di kosodop. (nakatalib) Di baino Di baino nogi do ruminasam o hiti. (baino) Poingkuro no di do baino! (kiwaa kaantakan do timpu rumikot)
35
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADAZ KADAZANDUS ANDUSUN UN ID SIKUL
6.3
Patikol o Patikol o nopo nga mananda do iso frasa ngaran i au pointantu nga adadi fokus di hondomon. Poomitanan: Apagon o sada do tadau baino. Sada nopo nga okon ko’ iso kawo sada di notindu, i au pointantu.
6.4
Patikol do Patikol do nopo nga gunoon montok mananda iso frasa i au pointantu om okon ko fokus i hondomon. Poomitanan: Sundung do ingkaa nga minomoli nogi isio do sada. sada. Sada nopo nga poinfokus, isio au poinfokus, i minoboros kokomoi iso kawo sada i kaanangan.
6.5
Patikol ii om ii om dii 6.5.1 Patikol ii om ii om dii nopo dii nopo nga gunoon montok morujuk kumaa di narait no toi ko’ i noilaan no mantad di minimboros toi ko’ i pinarangahan. Patikol ii gunoon montok ponowoli boros ngaran toi ko’ boros ngaran di poinfokus. Poomitanan: Ii no Ii no boros dau doho dii . Ii no Ii no pogi do au oku dii otumbayaan dii otumbayaan do boros dau. Ii nopo tondu dii nga dii nga abagos. 6.5.2 Kapanambarasan ii om ii gunoon montok kopokitanan toisoiso i au nakawaliu o koongoi-ongoyon mantad noilaan laid di pinarangahan. Poomitanan: Aiso i kinowoliho’ di kalaja dau, ii om ii om ii tokito ii tokito ku. Suai kanu om ii om ii om ii i’. ii i’.
36
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADA KADAZANDUS ZANDUSUN UN ID SIKUL
6.5.3 Patikol dii gunoon nung au iti kaanu manantu toi ko’ kapanatalan di komoyon Poomitanan: Kada dikoyu lihuai i boros dau dii . Poingion nodii isio id lamin dii . 6.5.4 Somoonu gunoon nogi o dii miampai boros pongudio montok mokitolinahas di komoyon. Poomitanan: Isai gia ngaran nu dii ? Ingkuro dii ? Iti no dii ? 6.6
Patikol i’ 6.6.1 Patikol i’ asaru gunoon montok pananda panatalan di binoros. Poomitanan: Nakawaliu ka nu om ii om ii i’ . I Jaime ka nu om i Golo i’ ii. i’ ii. 6.6.2 Patikol i’ gunoon miampai kotob boros i kopokito do boros do mogolim (aiso, okon, au). Poomitanan: Aiso i’ naanu i’ naanu dau. Okon i’ ko i’ ko ingkaa boros disio. Au oku i’ nokoolos i’ nokoolos do kakamot dau. 6.6.3 Gunoon nogi ponuhuan.
o
patikol
diti
montok
papalambayad pa palambayad
Poomitanan: Rulanan i’ popowaliu i’ popowaliu dino pinggan. Inuton i’ momonsoi i’ momonsoi dino kalaja dino. 6.6.4 Id boros maan maan okon ko’ ponuhu, pomogunaan i’ manahak i’ manahak do kapanatalan do gaab di moboros i maan kopio dau tuhuko’. Poomitanan: Maan ku i’ wagu i’ wagu wonsoyo nung orumbak no. Alanan i’ kopio i’ kopio dau nung atagak no. 37
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADAZ KADAZANDUS ANDUSUN UN ID SIKUL
6.6.5 Soira nopo do gunoon patikol diti miampai boros isoo, kopiomungan dilo adadi komoyon do miagal. Poomitanan: Iso i’ kalaja i’ kalaja dahai. 6.7
Patikol no om nodii 6.7.1 Patikol no manahak do tanda kootuson kinaantakan id isoiso ayat toi ko’ susuyan. Poomitanan: Korikot nopo i tambang doid iso lokos, tiduku no isio om inum no. no. Koingkoyod nopo yolo, lombus no wagu doid pamanahon diolo. 6.7.2 Patikol nodii nopo nga manahak do tanda koimaan di sumusuhut om morujuk do kinantaakan di pogulu i’. Poomitanan: Ounsikou nodii o nodii o ginawo di Rintingan tu nakasawang nodii do kampung tagayo. Kabayarai nopo di Enoi i buuk di binoli dau, onuo nodii dau nodii dau ii om pamanau no. Ongoi nodii akan, nodii akan, tu nokosodia no taakanon.
6.8
Patikol po om podii 6.8.1 Patikol po mananda do koimaan di nadadi no, pogulu do koimaan sumusuhut nga rumujuk kokomoi kinaantakan di nokopogulu. Poomitanan: Kaawi po di Awot i takano om lihungai no disio i piring dau. 6.8.2 Id pibarasan toomod, toomod, patikol po manahak do kapanatalan kokomoi di binoros. Poomitanan: Ongoi po akan. Au oku po nakaakan Nakapanau no ngawi nga isio po. po.
38
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADA KADAZANDUS ZANDUSUN UN ID SIKUL
6.8.3 Podii nopo Podii nopo nga mananda do koimaan i nopongo no pogulu. Poomitanan: Kotindal podii di podii di Maikol i bangkala om onuo’ no dau i rokot.
7.
Tanda Basa Kiwaa piipiro tanda basa i gunoon id Boros Kadazandusun miagal id siriba:
7.1. Pimato Tagayo Gunoon o pimato tagayo montok monuat tinimungan boros ngaran poimbida; tulun, kinoyonon, tayam om koisaan toi kotinanan. Suai ko’ ii, gunoon nogi montok pimato id gulu isoiso ayat. Poomitanan: Pekan Nabalu, Helda, Koisaan Koonduan. Ii Helda nopo nga ponorikohon Koisaan Koonduan id Pekan Nabalu. 7.2. Titik ( . ) Gunoon id kolimpupuson isoiso ayat om pananda katarangan tadau wulan. 7.3. Koma ( , ) Gunoon montok : a. Popitongkiad Popitongkiad do tolu unsur toi ko’ lobi id iso ayat. b. Popiiso do piipiro ayat dumadi iso ayat. c. Popitongkiad do frasa mantad ayat. d. Sumusuhut do boros kotigog id ayat i kiwaa boros kotigog. e. Ahatas pananda wacana. 7.4. Tanda Pongudio ( ? ) Gunoon id kolimpupuson do ayat o tanda pongudio. 7.5. Tanda Pongukaban Boros om Ponutuban Boros (“ ”) Gunoon id istila ilmiah toi ko’ boros i kiwaa rati poimbida. Oguno nogi tanda diti id boros ajuk om potikan i naanu mantad bahan basaon.
39
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADAZ KADAZANDUS ANDUSUN UN ID SIKUL
7.6.
Koma Titik Misahau ( ; ) Gunoon sabaagi popitongkiad do duo toi ko’ piipiro klausa, popitongkiad do piipiro katarangan misuusuhut.
7.7. Titik Misahau ( : ) Gunoon sabaagi: a. Popointutun sanarai butiran. b. Popointutun ayat popointalang. c. Popokito do pisuayan. 7.8. Sangkang ( - ) Gunoon sabaagi: a. Ponowoli bingkurung. b. Pananda pongoruhang do idia. c. Pananda boros misaup. 7.9.
Bingkurung (
)
Gunoon sabaagi popiagal rati boros id ayat. 7.10. Tanda piagalan ( = ) Miagal o komoyon om gunoon id ayat Matematik. 7.11. Tanda Toi ko’ ko’ ( / ) Gunoon montok popokito kopiagalan komoyon do boros toi ko’ ayat. 7.12. Tanda Ilo no pogi ( .'. ) Tanda ilo no pogi gunoon soira monginiba do ayat ontok momonsoi nuut. 7.13. Tanda Kotigagan ( ! ) Gunoon soira monuat boros kotigagan toi ayat kotigagan montok popolombus topurimanan miagal do orosian, kotigog, otogod, osuayan, ponigiran, orualan om suusuai po.
40
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADA KADAZANDUS ZANDUSUN UN ID SIKUL
SINTAKSIS Sintaksis nopo nga iso pongilaan kokomoi do pamansayan frasa om ayat. Ayat nopo nga unit pibarasan di takawas kopio doid nuludan puralan boros om kirati dii poinggonop. Owonsoi o ayat mantad iso boros toi ko’ nuludan piipiro boros ii poboroson miampai loyuk di pointunud. 1.
AYAT Ayat nopo kisuang do unsur klausa. Klausa nopo nga nowonsoi mantad piipiro frasa. Frasa nopo nga nowonsoi mantad piipiro boros. Nuludan nopo do sintaksis diti nga miagal di pinokitanan id Jadual 1. Jadual 1
2.
Ayat
oolong tomod ilo tanak.
Klausa
oolong tomod ilo tanak
Frasa
oolong tomod
Boros
oolong
tomod
ilo tanak ilo
tanak
FRASA Frasa nopo nga unit i noulud mantad duo boros toi ko’ iso boros di kiwaa potensi do kowonsoi duo toi ko’ lobi boros. Pisuayan nopo do frasa om klausa, nga aiso subjek om predikat id frasa. Id nuludan do puralan boros, frasa nopo nga milo dumadi konstituon do klausa toi ko’ frasa dii sondii.
3.
KLAUSA Klausa nopo nga iso unit piipiro boros i kiwaa subjek om predikat di dumadi do konstituon do ayat. Nabaagi do duo kapamansayan o klausa:
41
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADAZ KADAZANDUS ANDUSUN UN ID SIKUL
3.1 Klausa Obibas Klausa obibas nopo nga soira polombuson miampai kolooloyuko’ di kosudong om kaanu mingkakat sondii. Roitan nogi o klausa obibas do klausa tohontol. Poomitanan: i. abagos ko tomod ii. korikot oku 3.2 Klausa Au Obibas Klausa au obibas nopo nga klausa di au milo mingkakat sondii, toi ko’ aiso rati. Klausa diti oporlu momoguno klausa suai. Poomitanan: i.
Abagos ko tomod
mogihum kousinan
klausa obibas
klausa au obibas
ii. Korikot oku
suab
klausa obibas
4.
nung au rumasam
klausa au obibas
Kapamansayan Ayat 4.1
Guas Ayat Guas ayat nopo nga impohon do kapamansayan ayat do isoiso boros. Oinsanan ayat i mogisuusuai kapamansayan om nuludan, aanu monoriuk maya do pola guas ayat. Mantad pola diti, owonsoi ayat suai miagal do ayat mintootoiso, ayat misompuru, ayat aktif, toi ko’ ayat pasif om suusuai po.
42
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADA KADAZANDUS ZANDUSUN UN ID SIKUL
Pola Guas Ayat Subjek
Pola
Predikat
Pola 1
Frasa Ngaran (FN) Mongingia’
Frasa Ngaran (FN) i Gundohing Matius.
Pola 2
Frasa Maan (FM) Maso morobuat
Frasa Ngaran (FN) tama diolo.
Pola 3
Frasa Ula (FU) Olombon
Frasa Ngaran (FN) tanak diti.
Pola 4
Frasa Popiromut Ngaran (FSN) Hilo id Tuaran
Frasa Ngaran (FN) o upis ku.
Kiwaa apat pola do guas ayat: Pola 1 : Frasa Ngaran + Frasa Ngaran Pola 2 : Frasa Maan + Frasa Ngaran Pola 3 : Frasa Ula + Frasa Ngaran Pola 4 : Frasa Popiromut Popiromut Ngaran + Frasa Ngaran
(FN + FN) (FM + FN) (FU + FN) (FPN + FN)
Sundung po do nowonsoi pola guas ayat mantad duo toi ko’ lobi boros, nga konstituon nopo nga milo nogi do owonsoi mantad iso boros. Poomitanan: Mambasa aku. 4.2.
Bontuk Ayat Nabaagi do duo tinimungan o bontuk ayat: a. ayat mintootoiso mintootoiso b. ayat misompuru 4.2.1 Ayat Mintootoiso Ayat mintootoiso nopo nga kiwaa iso klausa, i kikonstituon do iso subjek om iso predikat.
43
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADAZ KADAZANDUS ANDUSUN UN ID SIKUL
Poomitanan: Predikat
Subjek
1. Momimisala
i Gundohing Indiu
2. Mambasa
isio
3. Nohuyan kopio
ilo mananangkus
4. Minongoi
yolo hilo id Sarawak
4.2.2 Ayat Misompuru Ayat misompuru nopo nga tinimungan do duo ayat toi ko’ lobi ayat mintootoiso. Owonsoi o ayat diti mantad duo toi ko’ lobi subjek om predikat. Adadi do ayat misompuru misompuru o ayat mintootoiso miampai kopomogunaan do boros popionit toi ko’ aiso boros popionit. Nabaagi do tolu o ayat misompuru: ayat misompuru misoungko; ayat misompuru pancangan; ayat misompuru piomungan. a.
Ayat misompuru Misoungko Ayat nopo diti nga mantad duo toi ko’ lobi ayat ii momoguno boros popionit; nga, nga, om om suusuai po. Poomitanan: i. Mambasa Mambasa do do buuk i Haji Haji Alim om mongintob i Yusri. Mambasa do buuk i Haji Alim. Mongintob i Yusri. ii. Olombon i Sairin nga agahui tadi dau. Olombon i Sairin. Agahui tadi dau. Milo nogi do pioniton o ayat ngawi dilo miampai aiso boros popionit. Polombuson o ayat diti diti miampai loyuk di kosudong.
44
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADA KADAZANDUS ZANDUSUN UN ID SIKUL
Poomitanan: Angalampas tomod o laang diolo, tumakad dilo nuluhon. Angalampas tomod o laang diolo. Tumakad yolo dilo nuluhon. b.
Ayat Misompuru Pancangan Ayat nopo diti nga kiwaa iso ayat tohontol om iso toi ko’ lobi ayat tokoro do suai. Ayat tokoro dii, pinasalag id ayat tohontol om adadi soboogian do ayat tohontol. Abaagi do tolu kawo o ayat misompuru pancangan. i. ii. iii.
Ayat poinsisip Ayat pomogonop Ayat katarangan
Ayat Poinsisip Momoguno o ayat diti do boros popionit; di i.
Minomoli Minomoli isio do buuk di akapal. di akapal. Minomoli isio do buuk. Buuk akapal.
ii.
Minintong yolo do wayang di koirakan. di koirakan. Minintong yolo do wayang. Wayang koirakan.
Ayat tokoro nopo nga ayat di koimbulai id dohuri do boros popionit. Ayat Pomogonop Ayat nopo diti nga dumadi pomogonop do iso ayat tohontol i momoguno boros popionit do Poomitanan: i. Otongkuyaan oku kopio do kalantoi kalantoi isio. Otongkuyaan oku kopio. Kalantoi isio.
45
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADAZ KADAZANDUS ANDUSUN UN ID SIKUL
Ayat Katarangan Ayat nopo diti nga dumadi katarangan id predikat i momoguno boros popionit tu, tu, nung , gisom Poomitanan: i. Asaru do royohon i James kumalaja. Asaru do royohon i James. Abagos kumalaja i James.
c.
tu
abagos
ii.
Tumanud i Nancy nung kasaga nung kasaga no tama dau. Tumanud i Nancy. Kasaga no tama dau.
iii.
Minggiak i Polina gisom nolihatan. Minggiak i Polina. Nolihatan i Polina.
Ayat Misompuru Piomungon Ayat nopo diti nga kiwaa piipiro kawo ayat. Ayat nopo dii nga ayat mintootoiso om ayat misompuru toi ko’ mogikaakawo ayat misompuru. Koubasanan do anaru o ayat diti. Poomitanan: i. Agahui om alawoi o kandawai nga osiau do manangkus om tumundok. Agahui om alawoi o kandawai. Osiau do manangkus om tumundok o kandawai. ii. Mambasa i Ahmad do buuk nga alaid no koodop i tambalut dau tu nohuyan tu nohuyan kopio. Mambasa i Ahmad do buuk. Alaid no koodop i tambalut dau. Nohuyan kopio tambalut dau.
4.3
Kawo Ayat Nabaagi do apat kawo ayat id Boros Kadazandusun tumanud kolooloyuko’ om tuduan pointantu: Ayat toomod; ayat pongudio; ayat ponuhuan; ayat kotigagan. 46
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADA KADAZANDUS ZANDUSUN UN ID SIKUL
4.3.1 Ayat Toomod Ayat toomod nopo nga ayat i poboroson miampai kitontokon montok manahak katarangan. Kitudu o ayat toomod do popolombus toi ko’ manahak kointalangan kokomoi isoiso ahal. Poomitanan: Nokoodop i Philip. Minomoli i Nora do basaan id kadai.
4.3.2 Ayat Pongudio Gunoon o ayat pongudio montok mongudio isoiso ahal. Ontok poposuat ayat pongudiaan, onuan do tanda pongudio (?), tumanud kolooloyuko’ om pomogunaan piipiro boros pointantu. Nabaagi do duo kawo ayat pongudio. a. Ayat Pongudio miampai boros boros pongudio Ayat pongudio diti momoguno boros miagal do; nunu, isai, piro, ingkuro om suusuai po. Poomitanan: Isai ngaran nu? Nunu ino? Nonggo ngoyon nu? Piro kou mogiobpinai? Soira ko muli? Nokuro tu mihad ko? Ingkuro ko no do baino? b. Ayat Pongudio Pongudio do aiso boros pongudio Aiso boros pongudio o ayat diti nga poboroson miampai minsawat o loyuk id dohuri do ayat. Id ponuatan onuan do tanda pongudio (?) id kolimpupuson do ayat. Poomitanan: Nokopodsu ko no? Nakalantoi ko nangku? Osusa o panaasan dii?
47
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADAZ KADAZANDUS ANDUSUN UN ID SIKUL
4.3.3 Ayat Ponuhuan Ayat ponuhuan nopo nga ayat popointalang toi ko’ popoimbulai di isoiso koimaan. Ayat ponuhuan nopo nga poboroson kumaa tulun koduo. Kiwaa tolu kawo do ayat ponuhuan. a. Ayat monuhu Ayat monuhu nopo nga poboroson miampai tudu manahak iso ponuhuan toi ko’ kopoingatan. Poomitanan: Soliwan mantad hiti! Pogidu mantad hiti! Akanon po iti do gulu. Bobogo’ ilo tulanut. b. Ayat Pogoduhan Ayat diti momoguno boros pogodu miagal; kada om au tagal , i posuaton pogulu do boros maan. Kitudu o ayat pogoduan do monuhu sosongulun do momonsoi isoiso ahal. Poomitanan: Kada panakau. Au tagal do rumikot. Kada kagangau. Kada pomodula. c. Ayat Pokionuon Ayat diti oguno soira monuhu tokou toi ko’ mokianu. Poomitanan: Rumikot no do hiti ontok tadau Tiwang kio. Ongoi no akan, oi Julie. Kada ponigup. Ayat pokionuon adadi do ayat pogoduhan miampai momoguno boros ‘alansan’ Poomitanan: Poomitanan : Alansan yahai do au kou monigup. Alansan yahai do au kou momiromos. 48
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADA KADAZANDUS ZANDUSUN UN ID SIKUL
4.3.4 Ayat Kotigagan Gunoon o ayat kotigagan montok popolombus topurimanan miagal do orosian, kotigog, otogod, osuayan, ponigiran, orualan om suusuai po. Posuaton o tanda kotigog (!) id kolimpupuson do isoiso ayat kotigagan. Boros kotigagan i asaru gunoon miagal do odoi, tuukoi, adada om suusuai po. Poomitanan: Odoi , oroul o tian ku! Atuukoi , olumis no rasuk dilo! Adada, Adada, osodu no pinanau nu, oi aman!
5.
NULUDAN AYAT Id Boros Kadazandusun, oulud o ayat mantad piipiro kawo. kawo. Koubasanan nopo nga oulud o ayat maya do MSO. Misuai o kouludan ayat id pibarasan om ponuatan. Pananda kawo ayat id Boros Kadazandusun S = Subjek M = Boros Maan O = Objek (Ok=Objek kimbiran, Oo=Objek oontok) A = Adverb ( Ak = kinoyonon, Ar= rati, At= timpu) P = Pomogonop Adj = Adjektif Subjek Subjek nopo nga konstituon id ayat, owonsoi mantad frasa ngaran om ponokouhu di patarangon do ayat. Poomitanan: Oburol tanak diti. tanak diti. Predikat Predikat nopo nga konstituon id ayat i papatarang do subjek. Poomitanan: Olombon tanak di Gasan. Objek Objek nopo nga bontuk boros ngaran toi ko’ tinimungan boros ngaran di adadi ponorimo (oontok) do boros maan transitif. Poomitanan: Manandang i Julain do buul . 49
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADAZ KADAZANDUS ANDUSUN UN ID SIKUL
Objek Tontokon Objek tontokon nopo nga bontuk boros ngaran toi ko’ tinimungan boros ngaran i adadi ponorimo di tontokon do boros maan om koimbulai alapas di momomonsoi (pelaku). Poomitanan: Onuan di Awot i Nancy do Nancy do buuk. Objek Okimbiran Objek okimbiran nopo nga bontuk boros ngaran toi ko’ tinimungan boros ngaran di adadi ponorimo di okimbiran do boros maan om koimbulai alapas do objek tontokon. Poomitanan: Onuan di Awot i Nancy do buuk . Adverb Adverb nopo nga boros i papatarang do boros maan. Poomitanan: Osiau manangkus Osiau manangkus i Bayagung
Komplimon / Pomogonop Pomogonop nopo nga unsur di adadi do pomogonop id isoiso ayat. Poomitanan: Poomitanan : I Jenny nopo nga noos. noos.
5.1.
Nuludan Ayat id Pibarasan Kiwaa hopod om tolu kawo ayat id pibarasan.
a.
Nuludan MSO Poomitanan: Poomitanan : Pinupuan ku i basaan. Pataamon ku ilo timuhau. Kogompi oku i ma dilo tasu.
50
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADA KADAZANDUS ZANDUSUN UN ID SIKUL
b.
.
c.
Nuludan MS Poomitanan: Poomitanan : Nokoirak i tanak. Balajal yolo. Manangkus i Kutou. Nuludan MSAp Poomitanan: Poomitanan : Minongoi oku id sikul.
d.
Nuludan MSMO Poomitanan: Poomitanan : Nolihuan ku minigit i buuk. Mongoi kito intong do wayang.
e.
Nuludan MSOO Poomitanan: Poomitanan : Bolian ku do buuk i Nancy.
f.
Nuludan MSOM Poomitanan: Poomitanan : Sinuhu dahai isio minogidu.
g.
Nuludan AkSAk Poomitanan: Poomitanan : Hilo i Nora id walai.
h.
Nuludan ASM Poomitanan: Poomitanan : Sopipori-pori yolo minamanau.
i.
Nuludan Adj. S Poomitanan: Poomitanan : Atarom no ilo dangol. Buronguson kopio ilo tulun.
51
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADAZ KADAZANDUS ANDUSUN UN ID SIKUL
j.
Nuludan Adj. SMO Poomitanan: Poomitanan : Nakatama oku i mongoi intutun disio.
k.
Nuludan MSApO Poomitanan: Poomitanan : Hinilo ku id mija i piring.
l.
Nuludan SP Poomitanan: Poomitanan : I Maina o noos. I Diana o tagahui.
m.
5.2.
Nuludan PS Poomitanan: Poomitanan : Luyal i Munih.
Nuludan Ayat id Ponuatan Kiwaa turu kawo do ayat id ponuatan. a.
Nuludan SMO Poomitanan: Poomitanan : Kiginumu do onom tulun luguan platun tinimungan RELA nonuan do uniform.
b.
Nuludan SP Poomitanan: Poomitanan : Tinimungan nopo di toguangan kopio nga i komulakan ngawi di aiso po kalaja. Pinotimpuun nopo do pitimbungakan dilo nga i Luguan Montiri do Thailand.
c.
Nuludan SM
Poomitanan: Poomitanan : Toinsanan puru molohingon do alapon. Songulun tanak di kiumul do duo toun nopujulan kiniopon. *Nuludan SM adadi do ayat lumpatiu id Boros Kadazandusun. 52
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADA KADAZANDUS ZANDUSUN UN ID SIKUL
d.
Nuludan MS Poomitanan: Poomitanan : Gisom baino diti, karamayan dilo.
e.
kakal
po
do
maan
taandako
o
Nuludan MSM Poomitanan: Poomitanan : Minamagakom ilo pulis di minanakau.
f.
g.
Nuludan MSAP Poomitanan: Poomitanan : Nimaan owito o rata’ Pongusapan Universiti.
dau
kuminaa
Nuludan MSOP Poomitanan: Poomitanan: Nunsub o Parti Rakyat Malaysia (PRM) o kopomorintaan do monoriuk di totondos.
53
hilo
Lamin
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADAZ KADAZANDUS ANDUSUN UN ID SIKUL
PONJUDU GINUMU Ponjudu ginumu nopo nga boros iI piumbangon do boros ngaran koizaai i popokito do ginumu. Ponjudu Ginumu ansip, balaan baanan babo babu babut bandu barait basung bontuk boriung dangau galas gantang garansang golung guas guyud hatadan kagos kakanan kakib kaping karam kinis kodut korob kukurungan kuntum langod lapak ligok likou
Pomitanan sangansip suduon, sambalaan suduon sambaanan sapi/karabau sapi/karab au sambabo kinotuan kinotua n sambabu takano sambabut takano sambandu parai sambarait sangop sambasung langsat sobontuk sinsing somboriungan piasau sandangau sungu sanggalas waig sagantang wagas (hopod om apat puut) sanggaransangan kubis sogolung dawai, apat golung tuai songuas mangga songguyudan poring sanhatadan suduon sangkagos tinggur piasau sangkakanan bosou sada /nonsom sangkakib ruti sangkaping gata sangkaram punti guri songkinis kain, piipiro kinis kalatas songkodut tusi songkorob parai songkukurungan manuk songkuntum bunga sanlangod poring/tobu sanlapak poring/piasau sonligok waig sonlikou tuai, filem, filem, lukug
54
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADA KADAZANDUS ZANDUSUN UN ID SIKUL
linayun
lingkong lingkum linsou lopot lumping nalai onggom paganakan panon papa papas patod pias pigis pingal piring posukan pudun purok puru purut puun puut rawo ridis ropo rulang rulou rulud saan sangkap sarapung sibor sini sinsib sisid songgol sopo sorondong
sonlinayun waig (poyanan waig mantad poring) anaru ko’ sasangit) sonlingkong tuai songlingkum galam sonlinsou nangko sonlopot tinapung sonlumping sigup sanalayan potiukan songonggom wagas sampaganakan tulun, manuk sampanon godingan sampapa piasau, lugus sampapas kalabau, tapayas sampatod kayu sompias totok sompigis tonsi sapi sompingal watu sompiring sompiring takano somposukan susumangod sompudun banang sompurok tonsi manuk sompuru lansat sompurut tusi sompuun mangga sompuut susu sanrawo parai sonridis tapayas sonropo tali sorulang manggis sonrulou tonsi pulutan songrulud ayat sansaan kayu/poring sansangkap roun rumbio sansarapung sogumau sonsibor buaton sonsini sigup sonsinsib bambangan sonsisid nipon sonsonggol parai sonsopo punti sorondong sopuk
55
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADAZ KADAZANDUS ANDUSUN UN ID SIKUL
sorut suki sulap sulapid sulu sumpalon suun tagung tangga tangkob tapin tata timbouk tinan tinimungan tinsod tiri tobubut tukil tulai tumpuk urod walad walai watang watu wila wongkos woyut
sonsorutan roun rumbio sonsuki tinumon sonsulap parai sonsulapid togiwis sonsulu sada sonsumpalon waig sonsuunan kantalan songkoogungan tagung santangga waig santangkob parai santapin totok (sowongkos totok) santata siliu, sansag sontimbouk waig songinan kalabau sontinimungan tangaanak sikul sontinsod wogok sontiri romou, dakwat sontobubut simen sontukil bahar sontulai punti sontumpuk mangga songurod sasad sanwalad galam, kolobon sangkawalayan walai sawatang kayu, kumpar sanwatu parai, tusi, wagas soila’ lugus (oguno montok lugus di noridis) sowongkos rapaon sonwoyut sakot
56
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADA KADAZANDUS ZANDUSUN UN ID SIKUL
TUKADAN Gin. Tukadan
Rati
Poomitanan Ayat Au kawasa tumanud mirulun nung agayo topos. Otingayaman isio do rumuba do tulun tu aiso tompodu disio. Au kawasa tangaanak sikul di akatol tunturu sumuang id linimput komputo. Nung au kodula do tohun kada no umbal-umbal do tumanud magasu. Nung bolou kalat ko, ilo nopo loho do bundu nga au nu okito sundung potuu do pointalang. Au oku otumbayaan dia’ do dumadi pulis tu boros nu nopo om tandus, orikot nogi om barambang. Kada poiloo’ i Mulian diti abal tu agayo kabang disido. Tangaanak nopo do gotuk do rungka om mungkang do gopud nga kosinduol do ginawo molohing. Woyo nopo do guli siku nga au osonong do omitanan.
1.
agayo topos
Guntalou
2.
aiso tompodu
Guntalou, oikuman
3.
akatol tunturu
Ogorot do mangasou
4.
au kodula do tohun
Aiso toilalaan
5.
bolou kalat
Au monolimod do mogihum
6.
boros nopo om tandus, orikot nogi om barambang gayo kabang
Orongit kobooboroso’ nga au katama soira orikot i komoyon
7.
8.
9.
gotuk do rungka mungkang do gopud guli siku
10.
kaatap do rombu taap
11.
kakayon o soribau kaahon o saralom
Ogorot mimboros Au koilo popoopi boros Gobulan om au ogorot do momodoropi Opulion kawagu i nakatahak Tuni miodu, sinding, tihad toi ko nunu nopo i adalaan kopuhod Oindamaan o ginumu
57
Soira nopo do pouni rodiu i Nandu nga kaatap do rombu taap. Nokuro tu mogihum ko do kalaja hilo id pogun do suai okon toi ko’ ogumu o pakalajaan do hiti om kakayon o soirbau om kaahon o saralom?
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADAZ KADAZANDUS ANDUSUN UN ID SIKUL
12.
kalabatu
Gayo nakan
13.
kasala do kabang kasandang do langou
Taakanon di au naakan tu norubat Noindamaan do noudipon
15.
kitalad tampangil
Gansau.
16.
kiu ngasu
Wowonsoyon di au sinorou kopogulu
17.
kodou tulu
Au mokinongou boros
18.
kolipas nogi lansat om talib o mangkawot
Korikatan di au miontok timpu nabatos
19.
kolopu tuntu monggis
20.
koruyou do dukaruk
Kobooboroso’ di noindamaan koulud om olinuud. Pisasawaan di osomok piobpinayan
21.
kosiop do langau
Noindamaan kogumu kalaja
22.
kosunggu do tawan
Noindamaan kasawat
23.
kutu ngasu
i. Tulun do miginawo di omulok po kopio
14.
Ogumu po o taakanon nga au kabagal montok di kalabatu. Poopio’ kama ilo tindalam tu kasala moti do kabang. Nakasandang oku langou suminaan dilo torigi. Nung kitalad nopo tampangil nu nga au ko kawasa mitamong do kadai. Ontok nopo do pongundian nga ogumu tulun do kiu’ngasu. Otogod i Duanis tu noindamaan i tanak dau do okodou tulu. Noowian i Rona do tikanas tu nokotohuri isido do nokorikot miagal di komoyon do kolipas nogi lansat om talib o mangkawot. Soira nopo do moboros i Luguan Montiri nga kolopu tuntu monggis. Kada kou piongoi tu koriou po dukaruk. Ogumu tomod toongoyon di tina ku miagal po kosiop do langau. Kinawas nopo do Nulu Kinabalu nga kosunggu do tawan. i. Ogumu kutu ngasu hilo id sikul ku. ii. Miagal kutu ngasu i Loidi do manangkus.
ii. Osiau
58
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADA KADAZANDUS ZANDUSUN UN ID SIKUL
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
lamou linsou
mamabo walai
i. Aiso purintod do tumongkiad. Tumilombus mamanau soira opupusan o abaabayan.
i.
Soira nopo do kotindapou ko id karamayan nga tonudon no koubasanan tosonong kada do lamou linsou.
ii. Ralan di au milo wayaan tu noindamaan kalamou. Gobulan om monoriirimo modop
ii. Au kosunsud o korita ku soira nakawaya do lamou linsou.
Aiso aanu-aanu nu sumikul nung mamabo ko nopo do walai. mamagandang Oindamaan do Minangakan i Doni om i do tian ayahan Gulit do loho bundu gisom mamagandang tian. miagal do kara Rabas di Tanak nopo kaka di pinagung noindamaan koita Sangkalaki nga miagal do kara pinagung. miagal do Tangkus do Tumangkus nopo kaka i kodumaat noindamaan kokodsir Rokian nga miagal po do kodumaat. miagal tingau Miodu nopo soira MiagaI do tingau om tasu i om tasu kopiruba Rina om i Doni tu soira kopiruba om miodu nopo. miagal do Osiau miampai Miagal po do sisilong i sisilong tangkus mogihum Godomon do ginusa ralan toi ko pogiduon moningot. miagal kukus Kouyuuyuon do tulun Miagal po isio kukus do do burut dii oikuman burut soira do nakasadu hilo id tomu. miagal mada Pogolim toi ko’ Miagal po do mada tobokon tobokon pagagada do I Fenny soira nuhot nung nokoindama asaga isido habayan. miagal tiasan Kouyuuyuo’ mogidu Miagal yahai tiniasan waig waig talasu soira kiwaa korosian talasu soira nokoruba tulun do mulau.
59
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADAZ KADAZANDUS ANDUSUN UN ID SIKUL
34.
minsorili do tolitang
35.
mipunso bidau
36.
mitodok hulu
Pibarasan, pitimbungakan di piguli-guli id isoiso pitimbungakan miampai aiso kootuson. Pisasawaan di misulak; ngoyon do kusai iso tondu, ngoyon kawagu do tadi dii kusai o longuon disio Au kopiunung
37.
miakan bosi
Miagal rinongit
38.
miulu om pais
Kopisudong do miontok tinan
39.
modu sodu panahon, momok somok pamalabangan
Modu-sodu torikot nga mumu-gumu koligaganan
40.
mogihum kabang do rogon
Tumomod mogihum do koligaganan
41.
momiwogu mata
Momiwogu soira kiwaa kusai mongoi ambalut iso tondu di kouhang-uhangan
Kowowoyoo’ nopo momiwogu mata nga koikum-ikum.
42.
momolintagu
Tayaan do kinoingkokoton do wokon nga au minggisom
Soira nopo do nakaanu do kahara-haraan i Marina nga mumbal di ii Jovina do momolintagu.
60
Pogibaabarasan nopo id pitimbungakan dii nga minsorili tomod do tolitang.
Ogumu o tulun do tuminindapou id karamayan pisasawaan dii tu piniangayan nopo diolo nga mipunso bidau. Au aanu kootuson id iso pitimbungakan nung kiwaa duo luguan do mitodok hulu. Pioduhan nopo diolo nga aiso kootuson tu miakan bosi yolo. Kokiikitanan nopo dilo nga miulu om pais. Intang-intangan soira papanau do korita miagal komoyon modu-sodu tapanau, momok-somok pamalabangan. Mintangkus nopo id talunalun nga miagal mogihum kabang do rogon.
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADA KADAZANDUS ZANDUSUN UN ID SIKUL
43.
momoruluk busul do manuk
Sumuab do mamanau
Momoruluk busul do manuk i mongungusap mongoi do kokosup tusak tawadak do mungkalad.
44.
momuraha mato
Tayaan au ogina
Pinggisom no do balajal mongoi do au momuraha mato montong koingkokoton do tulun suai montok timpu dumontol.
45.
monggom do ninipot
Asadapan do muli
I odu nopo nga oubas monggom ninipot id buaton.
46.
mongoi pokirompingas
Sumonsog popotopot di nakasala
47.
monguli dondu
48.
monsom o ginawo
Kusai di muli id walai songulun tondu di kouhangan dau Au otumbayaan
49.
muli id susupuan
Tondu di katama muli id walai songulun kusai di kouhangan
50.
muli kampis barait
51.
naahawan do gontui
Pogindahu toi ko’, panau di aiso naanuanu om au nakalantoi Pokolihu do onu i poboroson
52.
nayasan o botung-botung
Monigowo do otongkiadan
53.
nokosokot do galam
Alaid do poinliwi gama do toruol/ sumakit
Noilaan ku do nakasala nga mongoi kasari pokirompingas. Minomoli i Ginsan do korita mangan disio do ponguli dondu. Monsom o ginawo ku do i Bulog o minaganu do dangol ku. Koikum-ikum nung muli ko id walai songulun tanak wagu miagal muli id susupuan. Minonongoi daa yahai pongintorus nga minuli kampis barait. Au di yaki nokotilombus o booboroson dau tu naahawan isio do gontui. Miagal po do nayasan o botung-botung o nopurimanan di tina ku soira ginumuli ngawi i tobpinai ku do minongoi sikul om minongoi kalaja. Soira nopo suminakit i Rompituk gisom do nokosokot do galam, au isido pinusou dii tangaanak dau.
61
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADAZ KADAZANDUS ANDUSUN UN ID SIKUL
54.
noposian o momut
Minonigowo notingkod do mihad
Miagal po noposian o momut i adi soira nokokito di ama minuli minogowit korita kontrol kambawa.
55.
okito nulokon
Okito nopo nulokon do suab om mamanau tokou no.
56.
oniba ginawo/ oniba puobuk
Kouyuuyuon minsusuab di au po anawau Obintogod, au kotoron do kototogod.
Au oku orohian magalap tulun do oniba ginawo. Kada kama pinggasaai ilo tulun do oniba puobuk.
57.
oogot o tonggom
Tulun di abagos do morobuat om okikit.
Oogot nopo o tonggom do id paganakan ku nga i yapa.
58.
oonsok do anggaman
Umul di omulok
59.
osonsog po ko’ manansawo
Noindamaan kosonsog
60.
oubu gangak
Ounsub do rarayou
61.
oyopos-yopos nopo bulud nga oyopos no o sinapa osogit tonggom/ kiwonod tonggom
Kobogoso’ nopo nga mogowit do asil
Maso nopo do nokopiongoi yahai di koruhang ku nga oonsok po isido do anggaman. Kouyuuyuo’ nopo di Sambagul do mingkakat sumiliu luguan nga osonsog po ko’ manasawo. Soira nopo do manapap do palad o tongo tulun nga oubu gangak di i Winsos do tumangkus. Minggisom tokou no tu oyopos-yopos nopo bulud nga oyopos no o sinapa.
Obinsuni o tonomon
Aanangan oku do papasakag di James diti tonomon ku tu osogit tonggom.
63.
kilosod palad
Kolingos do mangama
Nabantug i Nora tu kilosod o palad.
64.
oyopos-yopos po o tulok
Wagu po kopogidu
Oyopos-yopos po o tulok di manuk minongoi pingkakai di totok ku.
62.
62
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADA KADAZANDUS ZANDUSUN UN ID SIKUL
65.
paatod do pigis
Mongoi saap dii poimaha kagaras
66.
paya kahang
Osinggawa ginawo
67.
pinuhobo rokot
Noindamaan kohuyan
Pinuhobo rokot po i yodu do minanaan diti suduon.
68.
69.
poingkibit o kara om poinsuun o gobuk kara tiangan
Kada tokou kogorot do mongirit tu somonu do poingkibit tokou o kara om poinsuun tokou o gobuk. I Lintagu nopo nga aiso tambalut tu kara tiangan.
70.
sangal sinuku
71.
simbul nabalu
72.
sinding nabalu pompod do horu
73.
kosimbul do tabpai
74.
sonong tinimbabaon raat tinolikudon sumaralom do palampag
Mongirit do karaaton do wokon nga au opurimanan o karaaton dau sondii Tulun di au monokiambalut do wokon Sumonsog do popotopot mulong do koilo nakasala. Pibarasan toi ko’ boros di minsuai komoyon. Kalaja di au kaampai do nunu i poingangkab poingangkab id ginawo Kowowoyoo’ do soosongulun di aarau-arau do momogusa nunu i korohian. Sonong soira sumuau nga araat booboroson id tolikud
75.
76.
77.
ponginiba tanawau om ponginiba totuong popurakan mato
Oindamaan kolombou Booboroson
Noiman-iman
63
Minongoi paatod do pigis ilo susumangod id kinoyonon do ponokisaap diolo. Paya kahang tokou rumamit do korikatan dii momuhaboi.
Otogod i adi do tandasan minamabak do galas tu sangal sinuku isido. Au i Yongkor korohian do tambalut dau tu simbul nabalu isio soira mikorumo. Aiso kinotutukon do karaja di Garaman tu sinding Nabalu pompod do horu isio do kumaraja. Kosimbul do tabpai i Saikil gumusa do korita.
Mumbangan-bangan no soira tumoguang dilo tulun tu sonong tinimbabaon raat tinolikudon isido. Sumaralom do palampag o podsisinding dilo magauk. Piginawaan nopo dii Kinomulok om i Yanakanak nga ponginiba tanawau om ponginiba totuong. Popurako’ ku nopo mato soira tulun suai nakalantoi id piboi’an dii.
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADAZ KADAZANDUS ANDUSUN UN ID SIKUL
78.
puhawang tamus/ osisiit
Oindamaan momuhawang gisom do oowian. Tondu di au ogumu oilaan nga kogoos do manahak kouhupan tagayo id lamin. Takal montok kogunaan sondii.
Nung puhawang tamus ko nopo nga asagap ko do monginsada. Sundung potuu do au olundus i koruhang ku nga adadi kasari do rikoton ngapui. Nokoumolig di yaki o takalakal galanuk disio.
79.
rikoton ngapui
80.
takal-akal galanuk
81.
tuduk mato
Ponipong miampai do tokito
Ka tuduk mato, miagal no sinodu dilo bawang om iti walai o kinoyonon dii sulap tagayo om ii tontolob.
82.
tumulud nopo kondiu nga manud-tanud linungung
i.
i. Mumbangan oku mulong do kikohoroon oku miagal do kondiu di tumulud miampai linungung do musa-gusa.
Musa-gusa korutumon mulong do id nombo nopo.
ii. Kiwaa kasari korualan id suang pilumaagan.
83.
tuod o tumalib, tuod nogi o toliban
Au kopisuau tu sopikobongung
64
ii. Miagal manud-tanud linungung do kondiu topuriman di ina soira kosorou pioduhan diolo di sombol dau. Sopikobongung nopo yolo soira kopiruba miagal do tuod tumalib, tuod nogi toliban.
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADA KADAZANDUS ZANDUSUN UN ID SIKUL
GLOSARI
Boros
Rati
Malayu
abagos adjektif adverb
aparu boros ula
aladui ayat lumpatiu
ula do tontolu’ ula ayat dii posomputul mantad ula ayat koubasanan tinimungan do sapi toi ko’ karabau ginumu aanu miampai limo tunturu kakamot gunoon monuku do tonomon
rajin kata sifat adverb (kata penerangan) bujur ayat songsang
baanan babut bandu
bidau bobogo bontuk boros mintootoiso
bontuk boros nosugku
boros kotigagan
boros maan okon transitif boros maan transitif
kawo sakot badaso bontuk boros mintootoiso nopo nga boros di au nosugkuan om aiso pongohulitan. Owonsoi o boros mantad iso toi ko’ lobi putul boros bontuk boros nosugku nopo nga boros i nowonsoi mantad iso boros guas om osugkuan do boros ponugku boros kotigagan nopo nga boros i gunoon soira kotigog, otogod boros maan di aiso objek boros maan di kiwaa objek 65
kawanan segenggam Unit yang digunakan untuk mengukur beras atau benih sejenis rumput pukul bentuk kata tunggal
bentuk kata imbuhan
kata seru
kata kerja tak transitif kata kerja transitif
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADAZ KADAZANDUS ANDUSUN UN ID SIKUL
Boros
Rati
Malayu
boros pomogirot
boros pomogirot nopo nga boros kaanu manahak kapanatalan rati do boros ula boros pongilag nopo nga boros di oguno soira do au monongkoilo boros pongintaban nopo nga boros papatarang do ginumu i okito id frasa ngaran boros pongudio nopo nga boros i oguno soira mongudio toi ko’ momonsoi ayat pongudio i kiwaa ayat pongudio boros ponokodung nopo nga gunoon do monokodung boros maan, boros ula, om frasa popiromut ngaran mooi do popokito do pisuayan timpu om topurimanan boros ponuduk nopo nga boros ponuduk kinoyonon i okito id ayat boros ponuhuan nopo nga boros i oguna soira do monuhu, mokianu toi ko’ mogodu boros popionit nopo nga i gunoon popionit do toi ko’ lobi boros, frasa om ayat
kata penguat
boros pongilag
boros pongintaban
boros pongudio
boros ponokodung
boros ponuduk
boros ponuhuan
boros popionit
66
kata nafi
kata pembilang
kata tanya
kata bantu
kata penunjuk
kata perintah
kata penghubung
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADA KADAZANDUS ZANDUSUN UN ID SIKUL
Boros
Rati
Malayu
boros popiromut ngaran
boros popiromut ngaran nopo nga boros i gunoon popiromut frasa ngaran miampai boros suai boros popoimagon nopo nga boros kaanu manahak kapanatalan boogian pointantu id ayat boros popotopot nopo nga boros i popoimagon katapatan isoiso katarangan boros di patambaon id gulu om id dohuri montok boros guas boros toguangon nopo nga boros aiso rati nga kiwaa toguangon. Okito boros ngawi diti id frasa , klausa om ayat miampai toguangon di pointantu id sintaksis sabaagi do popionit, pongudio, ponokodung om suusuai po boros di papatarang do koulaalaho boros ngawi di manahak korotian do kowoowoyoon montok patarang do boros ngaran
kata sendi nama
boros popoimagon
boros popotopot
boros posugkuon
boros toguangon
boros ula boros ula poingkuro
67
kata penegas
kata pembenar
imbuhan
kata tugas
kata adjektif kata adjektif bagaimana
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADAZ KADAZANDUS ANDUSUN UN ID SIKUL
Boros
Rati
Malayu
buragang diftong
aragang do laang tuni kolombus mantad kalandayan do dila id isoiso wokol kumaa wokol suai. poomitanan: ai = pakai, oi= ongoi, ui = tunui tuni do boros i kiwaa popisuayan rati
merah jambu diftong
fonem
galam garansang gonob guyud
hatadan kabaatan
kagangahan kakanan kalandayan kambawa
kiriu
kodumaat kogompit koibutan
tikam poyanan do kubis tapi padsakayan gagayaton do kalabau oguno mangakat do poring putul ponuduk arah poingwanan soira tumimbaba tokou do kosilahon kohioon kawo do luping kolinuudan tuni wokol kakamot ponginsasamod tangaanak popoundaliu miampai momoguno kakamot tanaru gonit katanud ponuduk arah pononggibang soira tumimbaba tokou do kosilahon
68
bunyi bahasa yang mempunyai fitur perbezaan makna tikar sejenis raga kain sarung tandu
potong selatan
kebisingan tajau harmoni vokal mainan
kuis
kilat, halilintar terlibat utara
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADA KADAZANDUS ZANDUSUN UN ID SIKUL
Boros
Rati
Malayu
kopihuyudan kopitoningan kopitoning an
kopitonudan kopiindarasan
kopogitootonudan kosilahon
kopogisuusuhutan ponuduk arah id koulayon do tadau kaampayat ponuduk arah di miumbangan do koulayaon tadau
keselarasan sebab untuk berhampiran/ kehampiran berturutan
kotindapou kotonobon
koulaalaho kouyuuyuo’ lamin pongusapan langod ligok linayun
luguan
kowoowoyoon ciri-ciri koongoongoyo’ keadaan/ situasi walai pongusapan hospital putul do poring toi ko’ sepenggal kayu sontolon waig seteguk air poyanan waig bekas air daripada mantad poring batang bambu lebih dari satu ruas momuruan toi ko’ ketua/pemimpin lalansanon id iso koisaan, kotinanan toi koupisan.
lumping manaandak miulu
lopi do sigup mamaramai kabagal wonsoyon tulu kakamot
momolintagu
momit id karaaralano’ pasansala momorujuk kumaa sosongulun
momorujuk
hadir utara
69
sebuku tembakau merayakan ukuran material yang sesuai untuk diukir menjadi hulu sebarang peralatan meniru dengan cara dan tujuan negatif merujuk
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADAZ KADAZANDUS ANDUSUN UN ID SIKUL
Boros
Rati
Malayu
monigowo nakalantoi nalai ninipot
minonigog nokolimbou rumun do potiukan songongi di kibabang soira totuong nakalana nokointirung napatai nakaalun doid kinoiyonon koligaganan obutit oopi ogihilan tuni tosiriba ula do tusin oroso, ananam agaan ginawo warana do monggis noonsok ponjudu ginumu sapi toi ko’ kalabau winis piombolutan
dengan tiba-tiba berjaya sarang kelip-kelip, kunangkunang keadaan yang bersih telah menjadi pelindung mati di tempat kejadian
nokolunau nokoumolig nopujulan kiniopon
ogontit okikit okimbiran olombou opipi opoto osinggawa osoug panon pias pilumaagan pinagung
pitimbungakan
poinsandad
binadas momogunoi boogian dangol di au atarom maso toi koiyonon di tumimung ngawi tulun do mogibooboros montok maganu kootuson do isoiso ahal momodimpot do tudu di natantu poimpuun
70
buncit jimat disentuh parau (bass) leper sedap sikap terbuka ungu kawanan ceraian beramah- mesra dipukul menggunakan belakang parang mesyuarat
semulajadi
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADA KADAZANDUS ZANDUSUN UN ID SIKUL
Boros
Rati
Malayu
posugkuon gulu do boros ngaran
boros ngaran nopo i owonsoi mantad posugkuon gulu nga; don-, kiboros maan nopo i owonsoi mantad posugkuon gulu nga; ko- noko-, nomokiikum doid pisaapan
imbuhan awalan kata nama
posugkuon gulu do boros maan
pokirompingas
posugkuon pangansip puobuk
purintod
rasuk rata’ rogon rulang
rungka sangal sibor somboroyungan sopikobongung
sorondong
imbuhan awalan kata kerja
bertindak menentang dalam pertarungan yang menjanjikan kekalahan sendiri Apitan
boros posugkuon id gulu om id dohuri isoiso boros tali do poporoliu tapui sumbu id morilang do karansapung pason id pesanan terakhir, kopitongkiadan wasiat (pason kotohuri) sia, garung, baju bangkad, basaan tinan tulun do mayat/penyakit kulit napatai/akatol id kulit sunduan taraat, iblis moinat pongintaban tonsi pangsa nangko, pulutan, timadang, kamansi otiil pengacau tial, toron cekal winatang, badas, permatang timbun sontulai setandan miagal do saling mendiamkan diri sopikadada, sopikodoit ponjudu ginumu sepucuk untuk montok rapo (sopuk, senapang babadil, bakakuk, rantaka
71
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADAZ KADAZANDUS ANDUSUN UN ID SIKUL
Boros
Rati
Malayu
susupuan
pamansayan kakamot mantad bosi, luyang, gundol om suusuai po poyanan do parai koulaho di okito do id pomurasan poguungan do wogok tolig apat misukat
bengkel kimpalan
tangkob tinimbabaan tinsod tolitang
tonggom totok tuku tulinggou tuou wonod
sagkom tabor di tonomon id lagob tipong ginuli do tuni tapod waig/ tinuru mantad wakau toi ko’ suumusuni (koubasan do osiliu tusap)
72
kepuk sifat yang boleh dilihat pada air muka kandang khinzir struktur empat segi yang dibina untuk menghalang benda yang disimpan agar tidak bertabur genggam anak semaian padi ukur gema dasar wakid cairan tumbuhan (biasanya merujuk kepada nilai perubatan tradisional)
PURALAN PURAL AN BOROS BOROS KADA KADAZANDUS ZANDUSUN UN ID SIKUL
BIBLIOGRAFI Abdullah Hassan. Hassan. (1993). Bahasa Melayu STPM. Kuala Lumpur: Fajar Bakti. Asmah Hj. Omar. (1993). Kaedah Pengajaran Bahasa. Kuala Lumpur: DBP. Che Ibrahim Ibrahim Hj. Salleh. (2000). Modul Tatabahasa Tatabahasa Melayu UPM. Serdang: UPM. UPM. Farid M. Onn. (1980). Aspects Of Malay Malay Phonology and Morfology: Morfology: A Generative Generative Approach. Bangi: UKM. Frances Stanis Angap. (1992). Struktur Ayat Ayat Dalam Misa Melayu – Tesis Sarjana Muda. UM. Hymann, L.M. L.M. (1975). Phonology: Theory Theory and Analysis. Analysis. New York: Holt, Holt, Rinehart Rinehart and Winston. Kadazandusun Malay Malay – English English Dictionary. Dictionary. (1995). Penampang: KDCA. KDCA. Koleksi Kosa Kata Bahasa Kadazandusun – Hasil Perbincangan Jurulatih Utama Bahasa Kadazandusun. Kudat Golf and Marina Marina Resort pada 25 hingga 30 Mei Mei 2003. Komoiboros DusunKadazan. (1994). MBDK: Percetakan CS. Nik Safiah Karim, Farid Farid M. Osman, Hashim Hj. Musa, Musa, Abdul Hamid Mahmood. (2002). Tatabahasa Dewan Dewan Edisi Baharu. Kuala Lumpur: DBP. DBP. Nik Safiah Karim. Karim. (1988). Linguistik Transformasi Transformasi Generatif: Generatif: Suatu Penerapan Penerapan Pada Bahasa Melayu. Kuala Lumpur: DBP. ______________(1987). Tatabahasa Dewan Jilid 1: Ayat. Kuala Lumpur. DBP. Raminah Hj. Hj. Sabran dan Rahim Rahim Syam. Syam. (1987). Kajian Bahasa. Kuala Lumpur: Lumpur: Fajar Fajar Bakti Rita Lasimbang. Fonetik, Fonologi dan Morfologi Morfologi – disampaikan semasa kursus pemantapan Tatabahasa di Berjaya Palace Hotel, Kota Kinabalu pada 1 hingga 3 Oktober 2001. Rosy Talin. Talin. (1990). Pertuturan Rungus: Rungus: Satu Bahasa Bahasa Yang Yang Tersendiri Tersendiri atau Dialek kepada Bahasa Bahasa Kadazandusun? Kadazandusun? UKM. Schane, S. A. (1992). Fonologi Generatif. Kuala Lumpur: DBP. Veronica Petrus Atin. (1996). Perspectives On Same Same Basic Basic Sentence Structure Structure Of KD (Central Dusun) Dusun) – Thesis Degree. UKM. Koleksi Tukadan Kadazandusun – hasil temuramah dengan Odu Kombion Bangkut, Kg. Purak Ogis, Kota Belud.
73