OSMANLI'DA HANEDAN İÇİ KATL

Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/4 Spring 2014, p. 1133-1167, ANKARA-TURKEY

OSMANLI’DA HANEDAN İÇİ KATL* Muhammet Nuri TUNÇ** ÖZET Yönetimin bir ailenin üyelerine ait olduğu devletlerde, devletin dirlik ve düzenini bozacak unsurlardan birisi iktidarı ele geçirmeye çalışan veya ele geçirme ihtimali bulunan hanedan üyelerinin varlığıdır. Hanedan yönetimlerinin görüldüğü Çin, Türk, Rus, İran, Bizans, Arap tarihlerinde hükümdarlar birçok kez kendi iktidarlarına tehdit oluşturabileceğini düşündükleri veya doğrudan tehdit olan hanedan üyelerini katletme tercihinde bulunmuşlardır. Osmanlı hükümdarları da bu devletlerde olduğu gibi birçok kez aynı tedbire başvurmuş ve hanedan içi katl hâdiseleri gerçekleşmiştir. Hanedan içi katl hâdiseleri; iktidarı muhafaza veya ele geçirme arzusu, nizam-ı âlemin korunması isteği, dış mihrakların hanedan üyeleri üzerindeki etkisi, saray entrikaları, ordunun etkisi gibi sebepler sonucunda yaşanmıştır. Osmanlı saltanat veraset usulünün belli bir kaideye bağlanmaması bu sebepleri ortaya çıkaran temel etkendir. Katledilmek istenen hanedan üyeleri için hükümdarlar, birçok defa dönemin âlimlerinden fetva alma gereği duymuşlardır. Hanedan üyelerinin infazı, birkaç istisna dışında, Türk-Moğol devlet geleneği olan boğarak öldürme şeklinde gerçekleşmiştir. Öldürülen hanedan üyelerinin cenazelerine gerekçelerine bağlı olarak genellikle ihtimam gösterilmiştir. Hanedan üyelerinin öldürülmesi birçok kez başta padişah olmak üzere çeşitli kesimler tarafından üzüntüyle karşılanmış, hatta bazen bu üzüntü tepkiye dönüşmüştür. İsyan suçu işleyen hanedan üyelerinin katli şer’i hukuka istinaden gerçekleşirken, herhangi bir suçu bulunmayan hanedan üyelerinin katli örfi hukuka göre gerçekleşmiştir. Zamanla veraset usulünde meydana gelen değişiklikler ve birçok kesim nezdinde hanedan içi katlin tepkiye neden olması bu uygulamanın son bulmasını sağlamıştır. Anahtar Kelimeler: Hanedan içi katl, siyaseten katl, kardeş katli

makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit edilmiştir. ** Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Bölümü Doktora Öğrencisi, El-mek: [email protected] *Bu

1134

Muhammet Nuri TUNÇ

THE KILLING INTO THE DYNASTY IN OTTOMAN ABSTRACT The governments in which administration belongs to a family’s members, one of the spoiling components of the government’s peace and regime is the existence of dynasty members who try to get or have the possibility of getting the government’s power. Monarchs of the Dynasty administration, which was seen in the history of China, Turk, Russian, Persian, Byzantium and Arabian governments, preferred to assassinate the dynasty members who were seen as direct threats or possible threats to their government’s power many times. As in many governments, the Ottoman monarchs applied the same precaution many times and events of killing into the dynasty were happened as a result of the desire of preservation of the government’s power or taking it, the wish of protection of regulation, the effects of the exterior focuses on the dynasty’s members, palace intrigues, army’s influence… The main affect which revealed these reasons is that the system of Ottoman Sultanate inheritance isn’t tied to a certain base. To killing dynasty members, Sultans many times consulted to scholars (ulama). The killing of dynasty members, apart from few exceptions, was done by manual strangling with a silk cord a conjoint tradition of Turk-Mongol. The funerals of the murdered members of the dynasty, depending on the reasons for the murder, were usually bestowed in great dilingence. Killing of dynasty members, many times met by sadness by Sultan and by various classes, even this sadness has become rage. Murdering of rebellious dynasty members lean on the Sheri’a (Islamic law), on the other hand slaying of innocent dynasty members depend on customary law. In the course of time, the changes which happened in the inheritance system and the reaction of some classes to the killing into the dynasty supplied this application to come an end. Key Words: Killing into the dynasty, politically death, fratricide

GİRİŞ İbn-i Haldun, devlet olmanın gereklerinden birini, otoritenin tek elde toplanmasına bağlar. O’na göre; devlete giden yolun başlangıcında topluluk içerisinde bireyler veya bireylerin bağlı olduğu sülaleler yekvücut olurlar, başkalarını yenip onlar üzerinde hâkimiyet kurmak isterler. Hâkimiyetin sağlanması sonrası diğer sülalelerin hepsinden daha kuvvetli olan bir sülale, diğerlerine galip gelerek onları kendi çatısı altında birleştirir. Böylece diğer insanlara ve devletlere galip ve üstün gelecek bir niteliğe ulaşırlar1. Türklerin eski toplumsal yapısında da benzeri bir durum söz konusudur. Türk toplumunun temeli aile olup ailelerin birleşmesi ile boylar, boyların birleşmesiyle budunlar meydana gelir. Bu süreç boylar arasında bir boyun ön plana çıkmasına vesile olur ve böylece o boyun beyi hakan olur. Diğer boyların yetkileri de hakana geçer. Hakan, ülke çapında asker toplama, orduyu sevk ve idare etme, kumandan tayin etme haklarına sahip olur. Ayrıca Türk hanlarının hükümdar vasıflarının ilahî kökenli bir niteliğe sahip olduğu inancı 2 da 1İbn-i

Haldun, Mukaddime, c.1, Yeni Şafak Yay., İstanbul, 2004, s.235-238. Bu inanca göre han, kut(semadan inen nur sütunu) taşır. Hanlar ekseriya Gök’ten inen bir ışıktan gebe kalmış bir prensesin çocuklarıdır. Bkz. Aydın Taneri, Türk Devlet Geleneği, Töre Devlet Yayınevi, Ankara, 1981, s.44. Hanın Tanrıdan indiği telakkisi, miladdan önceki asırlarda Orta Asya Türk göçebe imparatorluklarının ilk teşkilat örneğini 2

Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/4 Spring 2014

Osmanlı’da Hanedan İçi Katl

1135

Hunlardan Uygurlara kadar çeşitli Türk devletlerinde yaygındır. Bütün bir Türk toplumunun içerisinde Tanrı tarafından seçilmiş bir boy ve o boyun içerisinde yine Tanrı tarafından seçilmiş bir hükümdar vardır. Elbette ki bu durum hükümdarın güç ve yetkisinin paylaşılamazlığı ve/veya devredilemezliği sonucunu doğurur. Bu durum iktidarın muhafazasını ve devamlılığını gerektireceği için iktidara tehdit oluşturabilecek çeşitli unsurların ortadan kaldırılması gibi bir zorunluluk söz konusudur. Saltanat veraset usulü ise egemenliğin devamı konusunda farklı bir boyuttur. Hükümdardan sonra devletin başına kimin geçeceği konusu devletlere, toplumlara ve zamana göre farklılıklar göstermiştir. Göktürklerde, Anadolu Selçukîlerinde, Osmanlılarda ve diğer Türk devletlerinde farklılıklar olduğu görülmektedir. Osmanlı öncesi Türk devletlerinde merkeziyetçi bir yapı benimsenmiş olmasına rağmen zaman zaman bu amacın dışına çıkıldığı da görülmüştür3. Osmanlılar ise kendilerinden önceki Türk devletlerine göre daha merkeziyetçi bir yapı sergilemişlerdir. Merkeziyetçilikle ilgili bu farklılığa rağmen Osmanlılar dâhil Türk devletlerinde saltanat verasetini düzenleyen bir kanun veya kaide olmadığı görülmektedir. Zaman zaman veliahd tayininde, büyük veya küçük oğulların tercihi gibi bazı temayüller4 ortaya çıkmıştır. Fakat şu gerçektir ki tahta geçiş ilahî takdir iledir. Bu telakki karşısında diğer belirleyici amiller hükümsüz kalmıştır. Hanedandan biri hükümdarlığa hangi sebeple gelirse gelsin artık onun meşruiyeti nazarî ve hukukî bakımdan bir mesele olmaktan çıkmaktadır5. Saltanat veraset sistemi ile ilgili bu telakki, Osmanlılarda da devam ede gelmiştir. Fatih Sultan Mehmed’in kanunnamesinde; “evlâdımdan her kimesneye saltanat müyesser olursa…” ifadesinden saltanat veraseti usulünün Osmanlı’da da açık bir şekilde belirlenmediği anlaşılmaktadır. Bununla birlikte bazı teamüller, hanedan içinde kimin saltanatı ele geçirme şansına daha çok sahip olduğunu göstermekteydi. Payitahta en yakın vilayette bulunan şehzadenin, hükümdar hayatını kaybettiğinde, tahta geçme şansı diğer kardeşlerine göre yüksek olacaktı6. Zira vermiş Hsiung-nu’lara kadar dayandırılabilmektedir. Orhun Kitabelerinde Bilge Kağan ağzından nakledilen şu ifade dikkat çekicidir: “Tengri yarlıkadukın üçün (ö)züm kutım bar üçün kagan olurtum.” O, burada, hanlığını Tanrının inayetine ve şahsındaki kut’a dayandırmaktadır. Benzer şekilde devleti kuran her bir boy şeceresini müşterek bir ataya bağlamak çabası içerisine girmiş ve böylece hâkimiyetlerini meşrulaştırmışlardır. Bkz. Halil İnalcık, “Osmanlılarda Saltanat Veraseti Usulü ve Türk Hâkimiyet Telakkisiyle İlgisi”, Ankara Ünv. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, c.14, No:1, 1959, s.74. 3 Göktürk Devleti, Mukan Kağan zamanında doğu ve batı yönetim bölgeleri olmak üzere ikili teşkilata göre yönetilmişlerdi. Ülkenin doğu kısmı kağanın yani Mukan’ın, batı kısmı ise yabgunun yani Mukan Kağan’ın kardeşi İstemi’nin yönetimindeydi. Turgun Almas, Uygurlar, Selenga Yay., İstanbul, 2013, s.106. Anadolu Selçukîlerinde benzer durum söz konusudur. Örneğin; II. Kılıçarslan oğulları arasında baş gösteren saltanat ihtirasları üzerine ülkeyi 11 oğlu arasında taksim etmişti. Buna göre Kılıçarslan başkent Konya’da hükümdarlığını devam ettirecek, oğulları da tâbî sıfatıyla ülkenin çeşitli şehirlerini idare edeceklerdi. Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, Boğaziçi Yay., İstanbul, 1998, s.216-217. 4 Türk devletlerinde hükümdarlığın intikalinde hanedan içerisinde yaşça en büyük olanın tahta geçmesi kaidesinin olduğu gibi hükümdarın büyük oğlunun tahta geçmesi kaidesi de vardır. Selçuklu Devleti’nin kuruluşunda devletin başına büyük oğul Tuğrul getirilmişti. Türkiye Selçukîlerinde Gıyaseddin Keyhüsrev’den sonra büyük oğul İzzeddin Keykavus hükümdar olmuştu. Alaaddin Keykûbad vefat ettiğinde yine büyük oğul II. Keyhüsrev hükümdar olmuştu. Ama bu kaide süreklilik arz etmemiştir. Örneğin; İzzeddin Keykavus vefat ettiğinde ortanca oğul Alaaddin Keykûbad hükümdar olmuştur. Bkz. Mehmet Altay Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, TTK Basımevi., Ankara, 1998, Osman Turan, a.g.e., s.197-403. 5 İnalcık, a.g.m., s.73. 6 Hükümdar hayatını kaybettiğinde, onun ölümü, herhangi bir kargaşaya mahal vermemesi ve Bizans’ın mevcut durumdan istifade ile karışıklığa sebebiyet vermemesi için kimi zaman gizli tutulmuştur. Mesela Sultan Çelebi Mehmed’in vefatı 40 gün kadar gizli tutulmuştur. Sultan Mehmed’in vefatı haberini Bizans İmparatoruna götürmek isteyen bazı ulaklar engellenmiştir. Bkz. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, c.1, TTK Basımevi., Ankara, 1998, s.374. Yine bu süreçte hükümdar çevresinde yer alan çeşitli muhalif gruplar kendilerine yakın gördükleri şehzadeye daha evvel haber göndererek onun hükümdar olmasını sağlamaya çaba gösterebilirdi. Fatih’in vefatı sonrası hayatta olan iki oğlundan Bayezid Amasya’da, Cem de Konya’da idi. Cem’in hükümdar olmasını isteyen Vezir-i azam Mehmed Paşa

Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/4 Spring2014

1136

Muhammet Nuri TUNÇ

o, payitahta diğerlerinden daha evvel gelebilir, yeniçerilerin bîatını alır ve hazineye istediği gibi tasarruf edebilirdi. Bu yüzden şehzadelerin hangi vilayete gönderileceği meselesi, şiddetli rekabetler7 ve iç harplere sebebiyet vermekte idi. 16. yüzyıl sonlarına doğru ise şehzadelerin sancaklara vali olarak gönderilmesi usulünden vazgeçilmiştir. Bu yüzyıldan sonra şehzadelerin hepsi sarayda yaşadıklarından saray entrikaları ve yeniçerilerle yapılan pazarlıklar kimin hükümdar olacağını tayin etmeye başlamıştır8. Hanedan içerisinden kimin veliahd olduğu ile ilgili bir kaidenin bulunmayışı, hükümdarın yakınındakilerin(ümeranın) birbirlerine muhalif tavır sergilemeleri, saray içi entrikalar, yeniçerilerin tutum ve tavırları, mevcut hükümdarın nizam-ı âlem’i sağlamak zorunda olması Osmanlı’daki hanedan içi katl hâdiselerinin sebepleri arasında sayılabilir. 1. Hanedan içi katl uygulamasının tarihsel boyutu Osmanlılar ile ilgili dikkat çeken hanedan içi katl hâdisesi Osmanlılara özgü bir uygulama olmayıp devlet idaresinin saltanat idaresi ile gerçekleştiği birçok toplumda sıklıkla görülmüş bir vakıadır. Çin, Bizans, İran, Rus, Türk, Arap ve başka birçok milletin tarihinde hanedan içi katl örneğine rastlamak mümkündür. Konunun daha iyi anlaşılması açısından hanedan içi katl hâdisesine çeşitli milletlerin tarihinden örnekler vermek yerinde olacaktır. Çin toplumunda hanedanların devlet yönetimlerinde etkili olduğu görülmektedir. M.S. 618 yılından 920 yılına kadar Tang hanedanlığı Çin’e egemen olmuştur. Bu hanedana mensup bir şehzade olan Li Shinim iktidarı ele geçirmek için kardeşlerini öldürmekle kalmamış kardeşlerinin çocuklarını da öldürmüş ve babasını tahttan indirerek hükümdar olmuştur9. Tarihte bir hükümdar tarafından en çok sayıda kardeşin katledildiği olaylardan biri Tunus’ta varlığını sürdürmüş Beni Hafs Hükümdarı Mevlây Hasan’ınınkidir. Beni Hafs Hükümdarı Mütevekkil Alâllah Ebû Abdullah Muhammed’in 1525’te vefatı üzerine yerine oğlu Mevlây Hasan geçmişti. Mevlây Hasan kırk dört kardeşinden kırk ikisini öldürmüş ve yalnız Abdülmü’min ve Reşid isimlerindeki iki kardeşi kaçıp Arap kabileleri arasında saklanmışlardı10. Rus tarihinde de hanedan içi katl hâdiselerine sıklıkla rastlanmaktadır. Bu hâdiselerden biri şöyle cereyan etmiştir: Svyatoslav (962-972) büyük seferine başlamadan önce üç oğluna birer büyük şehir bırakmıştı. Svyatoslav’ın ölümü sonrası üç oğul arasında hemen mücadele başladı. Svyatoslav’ın üç oğlu Yaropolk, Oleg ve Vladimir arasında başlayan bu mücadelede Yaropolk kardeşi Oleg’i öldürdü. Diğer kardeş de Norman diyarına kaçtı ve 980 yılında güçlenerek geri döndü ve kurnazlıkla yönetimi ele geçirdi11. Bir oğlun babasına karşı faaliyetleri sebebiyle öldürülmesi hâdisesi de Rus tarihinde mevcuttur. Hem de Osmanlı tarihinin yakinen tanıdığı Çar Petro döneminde yaşanmış bir hâdise. 1698’de eşini boşayan Petro oğlunu, teyzelerinin yanına göndermiş ve oğlu burada dinî geleneklerle yetiştirilmişti. Bu yetişme sürecinde oğul Aleksey, babasına karşı düşmanca hisler beslemeye başladı. Karakteri bakımından sıkılgan ve korkak bir kimse olan Aleksey, kendisine verilen vazifeleri yapmak istemiyordu. Petro, önceleri oğlunun bu Bayezid’e bir ulak gönderdiği gibi daha Bayezid gelmeden evvel Cem’in payitahta yetişmesi için gizli bir ulağı da Cem’e göndermişti. Ancak bu ulak Sinan Paşa tarafından yakalanarak öldürülmüştür. Böylece Bayezid daha evvel payitahta gelmiş ve hükümdar olmuştur. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, c.2, TTK Basımevi, Ankara, 1994, s.162. 7 II. Bayezid döneminde Trabzon sancakbeyliğinde bulunan Şehzade Selim ile Amasya sancakbeyliğinde bulunan Şehzade Ahmed’in payitahta yakınlık uzaklık konusunu sorun ettikleri, yine Kanuni Sultan Süleyman döneminde Şehzade Mustafa ile Şehzade Selim’in aynı konuyu sorun ettikleri görülmüştür. Bkz. Uzunçarşılı, a.g.e., c.2, s.234-241. 8 Halil İnalcık, “Osmanlı Padişahı”, s.73 (http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/42/380/4039.pdf) 9 İbrahim Doğukan Dokur, “Çin’in Kalbinde İsyan: An Lu-Şan İsyanının Sebepleri”, Ege Ünv. Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü, (https://www.academia.edu/3710838/An-Lu_San_Isyanin_sebepleri) 10 Uzunçarşılı, a.g.e., c.2, s.372-373 11 Akdes Nimet Kurat, RusyaTarihi-Başlangıçtan1917’ye Kadar, TTK Basımevi, Ankara, 1987, s.27.



1137

hareketlerini tembelliğine ve beceriksizliğine atfettiyse de, 1715’te, nihayet Aleksey’in kendisine tamamıyla muhalif olduğuna kanaat getirdi. Petro, bunun üzerine, Aleksey’in taht üzerindeki hakkından vazgeçmesini talep etti. Çünkü Petro’dan sonra Aleksey çar olunca, Rusya’da başlanan yenilikleri durduracağı muhakkaktı. Aleksey, babasının dediğini yaptı ve sıradan bir Fin kızıyla evlenerek Alman İmparatoru VI. Karl’ın yanına kaçtı ve babasına karşı himaye edilmesini istedi. Aleksey’i, P. A. Tolstoy aracılığı ile Rusya’ya dönmeye ikna eden Petro, oğlu Rusya’ya gelince onu tutuklattı ve mahkeme kararıyla ölümüne karar verildi. Aleksey, soruşturma esnasında çeşitli işkencelerle 1718’de öldürüldü12. İran tarihinde hanedan içi katle örnek olabilecek birkaç olayı şöyle zikredebiliriz: İran’da, tarihin en korkunç hanedan içi katl hâdiselerinden biri Dârâ(Darius) zamanında yaşanmıştır. Bu hâdisede; Dârâ ve elli kardeşi, doksan yaşındaki babaları Erdeşir’i öldürmüş ve elli kardeşten biri olan Okhos hükümdar olunca diğer kardeşlerini ve onların ailelerini katletmiştir13. İran tarihiyle ilgili önemli bilgiler içeren Firdevsi’nin Şehname adlı eserinde iktidar mücadelesi ile ilgili örnekler mevcuttur. Bunlardan birinde Merdas isimli İran hükümdarı, oğlu Dahhâk tarafından öldürülmüştür. Şehname’de bahesdilen bir diğer olayda Feridun’un üç oğlu vardı: İreç, Selm ve Tur. Feridun küçük oğlu İreç’i hükümdar yapınca diğer iki kardeş İreç’i katlederek kesik başını babalarına bir tabut içinde gönderdiler. Daha sonra İreç’in oğlu Minuçihr, “Bu kadar masumun intikamı alınmayacak mı sanıyorsun?” diyerek mızrağı amcası Tur’un sırtına saplayarak babasının intikamını almış oldu14. Safevi Devleti zamanında da benzer hadiseler mevcuttur. Şah İsmail çoğu çocuk yaştaki kardeşlerini katlederken15 Şah II. İsmail, Şüca’ ismini verdiği bir oğlu olunca saltanatı ona temin etmek için biraderi ve üç oğlunun katl kararını vermişti16. Bizans İmparatorluğu’nda taht iddiasında bulunanları etkisiz kılmak için gözlere mil çekme, burun ve kulakların kesilmesi gibi uygulamalar yapılmaktaydı. Bunların yanı sıra birçok kardeş katli uygulaması da mevcuttur. İlk Bizans İmparatoru Konstantin, oğlu Krispus ve kayınbabası Maximien’i öldürterek ülkede iktidarını korumaya çalışmıştı. Bir diğer olayda Septim Sever, imparatorluğu iki oğlu arasında pay etmişti. Ancak bu iki kardeş anlaşamamış ve Caracalla, kardeşi Getayi’yi öldürterek iktidarın tek sahibi olmuştu. İmparator Konstans döneminde ise imparator, kardeşi Theodosios’u tahtı paylaşmak zorunda kalmamak için önce rahip yapmış sonra da idam ettirmiştir. VII. Konstantinos ise kardeşleri Stephanus ve Konstantinos’u öldürterek imparatorlukta kendisine rakip bırakmamıştı. III. Andronikos Comnenius ise kardeşleri Michael ve George’yi aynı amaçla katlettirmiştir17. Arap kökenli İslam devletlerinde de benzer hadiselerin yaşandığını görmekteyiz. Abbasi hükümdarı Harun er-Reşid vefat ettikten sonra oğulları Emin ve Me’mun arasında iktidar mücadelesi baş göstermiştir. Halife seçilen Emin, kardeşleri Me’mun ve Kasım’ı veliahtlıktan azlederek oğlu Musa’yı veliaht tayin etmişti. Bu durum kardeş mücadelesine sebep olmuş ve mücadeleyi kazanan Me’mun, Emin’i hapse attırmış ve bir süre sonra da Emin öldürülmüştür18. Altınorda Devleti’nde de hanedan içi katl hâdisesi yaşanmıştır. Altın Orda Devleti hükümdarı Tokta Han (1291-1313) oğlu İlbahar’ın rakipsiz bir veliahd olmasını sağlama amacıyla

12

Kurat, a.g.e., s.269-270. Celâl Nuri, “Verâset-i Saltanat”, Edebiyat-ı Umûmîye Mecmûası, c.4, 1336/1918, numara:86, s.1008. 14 Firdevsi, Şehname-I, Maarif Basımevi, İstanbul, 1956, ss.48-173. Mehmet Akman, Osmanlı Hukukunda Kardeş Katli Meselesi, Eren Yay., İstanbul, 1997, s.9. 15Akman, a.g.e., s.9. 16 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, TTK Basımevi, Ankara, 1995, c.3/1, s.56. 17 Akman, a.g.e., s.9-10. 18 Nesimi Yazıcı, İlk Türk-İslam Devletleri Tarihi, AÜİF. Yayınları, Ankara, 1992, s.6. Yaşar Bedirhan, Ortaçağ Tarihi, Eğitim Kitabevi, Konya, 2007, s.110. 13


1138

Muhammet Nuri TUNÇ

kardeşi Tuğrulca’yı ve hanedanda bütün erkekleri katlettirmişti. Ama daha kendi ölmeden oğlu ölünce planları boşa çıkmıştı19. Osmanlı öncesi Türk tarihinde de hanedan içi katlin birçok örneğine rastlamak mümkündür. Türk tarihindeki ilk iktidar mücadelesi olarak isimlendirebileceğimiz olay bir oğlun babasını öldürmesi olayıdır. Bu olayda, Hun hükümdarı Mete(Batur Tanrıkut), babası Tu-man tarafından önceleri veliaht tayin edilmişken Tu-man’ın diğer eşinin kendi oğlunu veliaht yaptırması üzerine Mete, Yavçilere(Yüeçi) rehin olarak verilmişti. Yavçi ülkesindeki esaretten kurtulan Mete, babası Tu-man’ı öldürmüştür20. Uygur Devleti hükümdarı Tun Baga Tarkan’ın 789 yılında ölümü üzerine yerine oğlu To-lo-ssu, Ay Tengride Kut Bulmış Külüg Bilge unvanıyla tahta geçmişti. 790 yılında kardeşi veya eşi tarafından zehirlenerek öldürülmüştür21. Türkiye Selçuklularında da hanedan içi katl uygulaması yaygın görülen bir hâdisedir. Taht için yapılan savaşlar Selçuklu Devleti tarihi boyunca sürmüştür. Taht için kavga etmeyen Selçuklu hükümdarı sayısı azdır. Bu durum elbette devletin kayba uğramasına sebep olmuştur. Türkiye Selçuklu hükümdarları tahta geçince, muhtemel rakipleri olan hanedanın diğer üyelerini yönetimden uzaklaştırmak ve bertaraf etmek için çeşitli yollara başvurmuşlardır. Bunu yaparlarken de hanedan üyelerini hapsetmiş, onların gözüne mil çektirmiş veya onları öldürmüşlerdir22. Türkiye Selçuklularında önemli hanedan içi katl örneklerinden bazıları şunlardır: I. Mesud, ağabeyi Şahinşah’ın önce gözüne mil çektirmiş sonra da onu öldürmüştür. II. Kılıçarslan, kendisine rakip olarak gördüğü ortanca kardeşi Devlet’i boğdurmuştur. I. Gıyaseddin Keyhüsrev hükümdarlığına bir tehdit olarak gördüğü yeğeni III. İzzeddin Kılıç’ı önce hapsetmiş, sonra da öldürmüştür23. II. Gıyaseddin Keyhüsrev ise hükümdar olduktan sonra evvela kardeşlerine dokunmamıştı; ama kendi oğlu olunca kardeşlerini boğdurmuştu24. Örneklerini arttırabileceğimiz hanedan içi katlin tarihsel ve evrensel boyutu bu vakıanın sadece Osmanlı Devleti’nde görülmediğinin kanıtıdır. Ancak hanedan içi katl hâdisesi mevzubahis olduğunda akla ilk olarak Osmanlı Devleti’nin geldiği görülmektedir. Başka devletlerde de cereyan eden bu hâdisenin Osmanlı’ya mâl edilmesinin en önemli sebebi Fatih’in kardeş katli ile ilgili kanunnâmesi olsa gerektir. 2. Osmanlı Devleti’nde hanedan içi katl hâdiseleri Osmanlı Devleti’nde hanedan üyesi olup ilk katledilen kişinin Osman Bey’in amcası Dündar olduğu görülmektedir. Ertuğrul Gazi’nin son zamanlarında ona vekâlet eden küçük oğlu Osman Bey, Ertuğrul Gazi’nin ölümü ile birlikte bey olmuştur. Ancak bazı başka aşiretlerin Ertuğrul Gazi’nin kardeşi Dündar’ın reis olmasını istediklerinden ve Dündar’ın da buna gönüllü olmasından dolayı, Osman Bey’in aleyhinde çeşitli faaliyetlere giriştiği görülüyor. İşte bu sebeple Dündar 1298 yılında katledilmiştir25. Kimi rivayetlere göre Dündar’ı bizzat Osman Bey katletmiştir26. Osman Bey’in amcası Dündar’ı katletmesindeki temel sebebin, kendisi aleyhinde Mustafa Kafalı, “Özbek Han”, TDVİA, c.34, Ankara, 2007, s.108. Almas, a.g.e., s.63. 21 Ahmet Taşağıl, “Türk Tarihinin Başlangıcı”, Orta Asya Tarihi, Ed. Ahmet Kalındere, AÜ. AÖF. Yayını no:1285, Eskişehir, 2013, s.29 . 22 Mehmet Suat Bal, “Türk Saltanat Veraseti Usûlü ve Türkiye Selçuklu Devleti’nde Uygulanışı”,Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı:159, Aralık 2005, s.76. 23 Bal, a.g.m., s.75-100. 24 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti Teşkilâtına Medhal, TTK Basımevi, Ankara, 1988, s.64 25 Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, a.g.e., c.1, s.104. 26 Osman Bey’in amcası Dündar’ı öldürmesini farklı sebeplere dayandıran kaynaklar da mevcuttur. Hammer bu olayı şöyle izah eder: “Osman Bey Karacahisar halkı için bir vergi tahsis etmek istedi. Bunun için bir meşveret topladı. Bu toplantıda bulunan Dündar, bu verginin Germiyan Beyi ve Rum hâkimleri gibi, hasedçi komşularını kendi aleyhine sevk edeceğini söyledi. Bu ihtara çok sinirlenen Osman Bey amcası Dündar’ı oku ile öldürdü.” Hammer, Büyük Osmanlı Tarihi, c.1, Üçdal Neşriyat, İstanbul, 1989, s.79. Hammer’in izah ettiği bu olayı Neşri şöyle yazmıştır: “Bilecik tekvuru 19 20



1139

faaliyet göstermesi ihtimali yüksek görülmektedir. Eğer amcası bu faaliyetlere girişmeseydi muhtemelen Osman Bey amcası Dündar’ı öldürmeyecekti. Çünkü bu dönemde hükümdar olan kişinin hanedan üyelerini öldürme âdetinin olmadığı görülmektedir. Bu durum Orhan Bey döneminde hanedan üyelerine dokunulmaması ile izah edilebilir27. Hanedan üyelerinin katledilmesi hâdisesinin ikincisi Sultan Murad Hüdâvendigar dönemindedir. Orhan Gazi’nin Süleyman Paşa, Sultan, Murad, İbrahim, Halil ve Kasım olmak üzere altı oğlu olmuştu. Orhan Gazi vefat ettiği zaman bu oğullarından Murad, İbrahim ve Halil hayatta kalmıştı. Bizans tarihçisi Grigoras’a göre Orhan Bey kendisinden sonra Halil’in hükümdar olmasını istiyordu. Ancak Orhan Bey’in vefatı ile Ahiler büyük oğul Murad’ı hükümdar seçtiler 28. Sultan Murad hükümdar olduktan sonra kardeşleri İbrahim ve Halil’i katletmiştir. Sultan Murad’ın kardeşlerini katletmesinin sebebi, kardeşlerinin kendisinin hükümdarlığını kabul etmemeleri ve kendisine baş kaldırmalarıdır29. Bizans tarihlerinde Sultan Murad’ın hükümdarlığından evvel İbrahim’in öldüğü kayıtlı ise de Ahmedî’nin eserinden bunun doğru olmadığı anlaşılıyor30. Sultan Murad döneminde gerçekleşen bir diğer hâdise de Sultan Murad’ın oğlu Savcı Bey’i katletmesi hâdisesidir. Sultan Murad Anadolu tarafındaki31 siyasi meseleleri hal için Bizans imparatoru Yuannis(Ioannes) ile32 birlikte hareket etmişti. Bu sırada Bizans imparatorunun oğlu Andronikos ve Sultan Murad’ın oğlu Savcı Bey anlaşarak babalarına karşı isyan ettiler. İsyan haberini duyan Sultan Murad hemen Rumeli’ye geçti ve asileri yakaladı. Evvela Savcı Bey’in gözlerine mil çektirdi sonra da onu öldürdü33. Bir isyan sonucu padişahın oğlunu katlettirmesi, bizlere Osmanlı egemenlik anlayışını ve iktidarın muhafazasına verilen önemi göstermektedir. Hanedan içi katl hâdiselerinden kardeş katli olarak niteleyebileceğimiz ilk hâdise Yıldırım Bayezid döneminde gerçekleşmiştir. Osmanlı Devleti ile Sırp öncülüğündeki Haçlı birlikleri arasında yapılan sekiz saatlik I. Kosova Savaşı’nı Osmanlı Devleti kazanmıştı. Bu zaferin şükranesi olarak savaş meydanını gezen Sultan Murad Miloş Obiliç adında yaralı bir Sırp tarafından hançerlenmişti34. Ağır yaralı olmasına rağmen muharebeyi başsız bırakmak istemeyen Sultan Osman’a azim ziyafet idüb fâhir hil’at giyürüb gazilere dahi in’amlar idüb elin öpdürdü. Osman Gazi Bilecik tekvurundan beğlenüb kendünin elin öpdürdüğüne rencide olub diledi ki heman-dem kavrayub tekvuru tuta. Ammusı Tundarla müşavere itdi. Tundar eytti; ‘öte tarafta Germiyanoğlu aduv ve etrafın kafirleri heb bize düşman. Bunı dahi düşman idicek, bize turacak yir kalmaz.’ didi Tundar’ın bu sözi Osman’a güç geldi. Kendünin hurûcına men anlayub okla Tundar’ı öldirdi.” Bkz. Mehmet Neşri, Kitâb-ı Cihan-nümâ, c.1,, (Yay. Faik Reşit Unat, Mehmed A. Köymen) TTK Basımevi, Ankara, 1987, s.95. 27 Ahmet Mumcu, Osmanlı Devleti’nde Siyaseten Katl, Phoenix Yayınevi, Ankara, 2007, s.104. 28 Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, a.g.e., c.1, s.160. 29 Mumcu, a.g.e., s.170. 30 Ahmedî’nin “Oldular yâğı ana kardeşleri, kamunun bitti elinde işleri” kaydından Sultan Murad’ın katlettiği kişi sayısının birden fazla olduğu anlaşılıyor ki bunların İbrahim ve Halil olması gerektir. Uzunçarşılı, a.g.e., c.1, s.160. 31 Müneccimbaşı Tarihinde bu hareketin Anadolu üzerine değil, Rumeli üzerine gerçekleştirildiği kayıtlıdır. Yine aynı kayda göre Sultan Murad Germiyan’ı oğlu Bayezid’e, Karesi’yi oğlu Yakup Çelebi’ye ve Bursa’yı da oğlu Savcı’ya vekâleten bırakmıştı. Bkz. Müneccimbaşı Ahmed Dede, Müneccimbaşı Tarihi, c.1., (çev.İsmail Erünsal), Tercüman Gaz. Yay., s.116. Krş. Mehmed Zeki Pakalın, Maktûl Şehzâdeler, Şems Matbaası, İstanbul, 1336, s.5 . 32 1371 Çirmen Savaşı ile birlikte Bizans, Osmanlı Devleti’ne tâbi bir devlet olmuş ve vergi vermenin yanı sıra ordusuyla Osmanlı seferlerine destek vermeyi taahhüd etmişti. Bkz. Akman, a.g.e., s.39 33 Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, a.g.e., c.1, s.142 34 Bu olay Müneccimbaşı Tarihi’nde şöyle izah edilmektedir: “Sultan Murad ve yanındakiler düşmanı takip eden gazileri bekliyorlar, savaş meydanını dolaşıp, şühedâ-yı İslâm’ı küffâr lâşelerinden ayırmaya çalışıyorlardı. Meğer yedi kraldan biri –ki ismi Miloş Kopiloşdu- yaralanmış, henüz helâk olmamıştı, ölüler arasında yatıyordu. Mel’un hemen yerinden kalktı, Müslümanlığı kabul ettiğini söyledi ve sultanın üzengisini öpmek istedi. Çavuşlar mani olduklarında, ‘Hüdavendigâr hazretlerine gizli sözüm var, üzengisine yüz sürüp, onu söylemek isterim.’ diye bağırınca, Hüdavendigâr hazretleri yaklaşmalarına izin verdiler. Mel’un, Sultana yaklaşınca, yeninin içine gizlediği zehirli hançeri çıkarıp Murad Han’ın göbeğinden yaraladı.” Bkz. Müneccimbaşı Ahmed Dede, a.g.e., c.1, s.127. Bu hâdise Aşıkpaşaoğlu’nda da benzer şekilde izah edilmiştir. Bkz. Aşıkpaşazade, AşıkpaşaoğluTarihi, (Haz. Nihal Atsız), Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara, 1985, s.57. Hoca Sadeddin Efendi eserinde bu olayla ilgili şu dizelere yer vermiştir;


1140

Muhammet Nuri TUNÇ

Murad durumunun ağırlaşması üzerine düşman peşinde olan büyük oğlu Bayezid’i çağırttı ve ümeranın ittifakı ile Bayezid’i hükümdar ilan etti. Bir süre sonra Sultan Murad vefat edince hâlâ düşman peşinde bulunan diğer şehzade Yakub Bey’e “Baban çağırıyor!” diye haber gönderildi ve Yakub Çelebi çadıra geldi. Yakub Çelebi gelir gelmez saltanat iddiasında bulunmasın diye 35 boğduruldu36. Askerin bu olaydan çok etkilendiği de görülmektedir37. Bu durum hanedan içi katl uygulamasının asker tarafından benimsenmediğini göstermektedir. Osmanlılar aslında Savcı olayını da yaşamışlardı; ama bu olay Savcı olayından farklıdır. Savcı olayında bağy söz konusu iken burada masumiyet söz konusudur. Bu durum karşısında Bayezid hareketini meşru kılmak için ulemadan muvafakat almıştı38. Osmanlı’da hanedan üyelerinin öldürülmesi vak’alarının en mühimlerinde birisi dördüncü Osmanlı padişahı olan Yıldırım Bayezid’in Ankara Savaşı’nda(1402) Timur’a yenilmesi ve esir edilmesi sonrası oğulları arasında gerçekleşen taht mücadelesinde gerçekleşmiştir. Yıldırım Bayezid, bu savaş esnasında Timur’a esir düşünce oğullarından Süleyman ve Mehmed savaştan kaçarak çeşitli şehirleri kendilerine merkez edinmişlerdi. Bu oğullarının dışında Kasım yaşı küçük olduğu için Bursa’da bırakılmış savaşa götürülmemişti. Musa ve Mustafa ise babası Yıldırım Bayezid gibi Timur’a esir düşmüş; ancak sonradan serbest kalmışlardı. Aralarında mücadele olan kardeşler İsa, Musa, Süleyman ve Mehmed idi. Bunlardan Süleyman Rumeli’ye geçerek Edirne’de hükümdarlığını ilan etti. Musa ise Timur’dan babasının tabutunu alarak Bursa’ya geldi ve Bursa’da bulunan kardeşi İsa’nın buradan kaçmasını sağlayarak hükümdarlığını ilan etti. Mehmed Çelebi ise Amasya bölgesinde nüfuzunu sağlamıştı39. Bu durum Osmanlı’nın dağılmasına sebep olabilecek bir mahiyete bürünmüştü. Kardeşlerin kendi bölgelerindeki nüfuzları ile yetinmeyerek Osmanlı Devleti’nin tek bir hükümdarı olabileceği inancıyla başladıkları mücadelede önce Mehmed biraderi İsa’yı öldürdü. Daha sonra Musa biraderi Süleyman’ı öldürdü. En son da Mehmed Musa’yı öldürerek Osmanlı Devleti’nin on bir yıl süren bu taht kavgası dönemine son verdi40. Osmanlı’da hanedan üyelerinin katledilmesindeki artışta payı olan41 bu olay Anadolu’da ve Balkanlar’da nüfuzunu ve hâkimiyetini tesis etmeye çalışan Osmanlı Devleti’nin ciddi bir tehlikeye girdiğini

“Şaha yandan vurup açtı bir yara Kanıyla döndü her yer lâlezara Bu keskin hançer düşürdü sultanı O anda sardı feryad cihanı” Bkz. Hoca Sadettin Efendi, Tacü’t-Tevarih, c.1, (Haz. İsmet Parmaksızoğlu), Ankara, 1992, s.187-188. 35 Fatih’in son sadrazamı olan ve Kanunnâme-i Âl-i Osman’ı kaleme alan Karamanlı Nişancı Mehmed Paşa, devrinin anlayışına uygun olarak şehzade Yakub Çelebi’nin öldürülmesini “…Yakub Çelebi adlı bir kardeşi vardı. Doğru düşünenlere gizli olmayacağı gibi bunun yaşamasında büyük kötülükler vardı. Sultan onun vücudunu kaldırttı. Çünkü zaruretler yapılmayacak şeyleri yaptırır. Böylelikle atalardan kalan ülke bir rakibin düşmanlığı ve aykırılığı olmaksızın yiğit, cömert ve yüce sultanın elinde kaldı.” sözleriyle savunur. Bkz. Mehmet Akman, a.g.e., s.45. Aynı şekilde Hoca Sadeddin de katli uygun bulmaktadır. O eserinde; “Şehzade Yakub Çelebi –ki firâr eden düşman ardınca ilgar etmiş ve bu vak’adan(pederin irtihalinden) henüz haberdar olmamış idi- ümera-yı devlet ve erkân-ı hazret ‘el-fitnetü eşeddü mine’lkatl’ mefhûmunu mülahaza edüp…” ifadesini kullanmaktadır. Bkz. Hoca Sadettin Efendi, c.1, s.134. 36 Mehmed Neşri, a.g.e., s.305. Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, a.g.e., c.1, s.256-257. Johann Wilhelm Zinkeisen, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, Yeditepe Yay., (Editör: Erhan Afyoncu, çev.Nilüfer Epçeli), İstanbul, 2011, c.1., s.203. 37 Aşıkpaşazade, a.g.e., s.66. 38 Pakalın, a.g.e., s.9. 39 Mehmed Çelebi bu esnada Eyne Bey Subaşının da tavsiyesiyle Bursa taraflarında bulunan biraderi İsa’ya haber göndererek Anadolu’nun aralarında taksimini teklif ettiyse de İsa Çelebi; “Ben ulu kardeşim.” diyerek bunu kabul etmedi. Mehmed Çelibi’nin teklifi de İsa Çelebi’nin verdiği cevap da konumuz açısından dikkate değerdir. Bkz. Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, a.g.e., c.1, s.330. 40 Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, a.g.e., c.1, s.328-345. Aşıkpaşazade, a.g.e., s.80-86. Müneccimbaşı, a.g.e., s.148-170. 41 Akman, a.g.e., s.141.



1141

göstermiştir. Bu olay ile Osmanlı Devleti, eski Türk geleneği olan ülüş42 uygulamasının eşiğinden dönmüştür43. Yıldırım Bayezid ile birlikte Musa ve Mustafa isminde iki oğlu44 da Timur’a esir düşmüştü. Timur’un Semerkand’a giderken ölmesi üzerine esirler serbest bırakılınca esirler arasında bulunan Mustafa serbest kalmış ve önce Niğde’ye, oradan Eflak prensinin yanına ve sonra Bizans imparatorunun yanına gitmiştir. Bizans imparatorları kendileri açısından Osmanlı’yı bertaraf etmek için bazı sinsi planlar doğrultusunda hareket ediyorlardı. Bunlardan birisi de Osmanlı hükümdarına karşı taht müddeisi bularak bu kişiyi Osmanlı’ya karşı kullanmaktı. Bizans imparatorunun eline iyi bir fırsat geçmişti. Tabi söz konusu durum sadece Bizans imparatorunun çıkarı doğrultusunda bir faaliyet değil aynı zamanda taht müddeisi bir şehzade için de Bizans, bir destek unsuruydu. Yani isyan edenin de isyanı destekleyenin de çıkarına bir durum söz konusudur. İşte Osmanlı tarihinde meydana gelen ve birçok tarihçi tarafından Düzmece45 Mustafa diye isimlendirilen Bayezid’in oğlu Mustafa, Çelebi Mehmed’e karşı isyan başlatmıştır. Bu haber üzerine hemen Selanik’e doğru harekete geçen Çelebi Mehmed, Aydınoğlu Cüneyd Bey ve Mustafa’yı mağlup etmişse de bu zatlar Selanik Kalesi’ne sığınmışlardır. Selanik valisinin, imparatorun izni olmadan bu zatları teslim edemeyeceğini söylemesi üzerine Çelebi Mehmed, Bizans İmparatoru ile bir antlaşma yapmıştır. Buna göre; Mustafa, Bizans tarafından esir edilecek, bunun karşılığında Osmanlı, Bizans’a her yıl üç yüz bin akçe verecekti. Bir süre sonra Çelebi Mehmed hayatını kaybetmiş ve yerine oğlu II. Murad geçmişti. II. Murad’ı tebrike gelen Bizans elçileri II. Murad’dan iki kardeşini rehin vermesini46 aksi takdirde Mustafa’yı serbest bırakacakları tehdidinde bulundu. II. Murad bu teklifi

Ülüş, terim olarak, eski Türk etnolojisine göre toplanan bir kurultayda Oğuz boylarından her birinin kesilen hayvanın etinden alacağı belli hisseyi ifade etmek için kullanılmıştır. Kurultaylarda her boyun oturacağı yer (orun) ve ziyafet için kesilecek hayvanın etinden alacağı hisse, herhangi bir anlaşmazlığa meydan verilmemesi için Kün Han’ın emriyle Irkıl Hoca tarafından ayrıntılı biçimde düzenlenmiştir. Ülüş kavramı aynı zamanda siyasi-idarî manada eski Türk devletlerinde ülkenin hanedan üyeleri arasında taksim edilmesi olarak değerlendirilmiş ve kullanılmıştır. Ayrıntılı bilgi için bkz. Osman Gazi Özgüdenli, “Ülüş”, TDVİA, Ankara, 2012, s.297. 43 Timur’un oğlu Şahruh, Mehmed Çelebi’nin Musa Çelebi’yi bertaraf etmesinden sonra Mehmed Çelebi’ye kardeş mücadelesinden vazgeçmesini, Allah’ın takdirine riayet etmesini, İlhanî geleneğe uymasını istemiştir. Şahruh’un bu teklifinden, Osmanlı’nın ülüş sistemi uyarınca kardeşler arasında devletin bölünmüş olmasını istediğini anlayabiliriz. Mehmed Çelebi’nin Şahruh’a cevabı ise Osmanlı Devleti’nin merkeziyetçi bir devlet yapısına bürünmeye başladığını açıkça göstermektedir. Mehmed Çelebi mektubunda şu ifadeleri kullanmıştır: “Söylediklerinize uymak isteriz amma, Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan beri bu iş tecrübelerle töre olarak yerleşmiştir. Saltanat ortaklık kabul etmez. …İki derviş bir kilime sığar, lakin iki padişah bir iklime sığmaz…” bkz. Akman, a.g.e., s.141-142. 44 Yıldırım Bayezid esir düştükten sonra kendisiyle beraber ordu merkezinde bulunan Musa ve Mustafa’nın buldurulmasını Timur’dan rica etmiş ve bunlar aranmış; ancak Musa bulunmasına rağmen Mustafa bulunamamış ve bundan dolayı kaybolduğuna hükmedilmişti. Hâlbuki Timur etrafa gönderdiği fetihnâmelerde Bayezid’in iki oğlunu esir aldığını ifade ediyordu. Bkz. Uzunçarşılı, a.g.e., c.1, s.366-368. 45 Aşıkpaşazade bununla ilgili şöyle bir ifade kullanmıştır: “Selanik’te bir sahtekâr vardı ki, ben Bayazıd Han’ın oğlu Mustafa’yım derdi.” Bkz. Aşıkpaşazade, a.g.e., s.93. Müneccimbaşı ise şöyle bahseder: “Selânik havalisinde bir şahıs ‘Ben Timur vak’asında kaybolan şehzade Mustafa Çelebi bin Bayezid’im.’ diyerek ortaya çıktı. Karnının üzerindeki iyileşmiş bir yaranın izini de gösterip ‘Bu yara, Timur cenginde olmuştur.’ dedi.” bkz. Müneccimbaşı Tarihi, a.g.e., c.1, s.198. Mustafa isimli bu âsiye her ne kadar “düzmece” dense de Rumeli emirlerinin ve askerlerinin çoğunlukla ona katılmaları onun hanedan soyundan olan Mustafa Çelebi olduğunu göstermektedir. Fakat devlet katında bulunanlar iktidarı muhafaza etmek ve halkın iktidara bağlılığını temin etmek amacıyla Şehzade Mustafa’ya “düzmece” demişlerdir. Bkz. Mustafa Nuri Paşa, Netayic ül-Vukuat, c.1-2, (sad. Neşet Çağatay), TTK Basımevi, Ankara, 1992, s.35.Osmanlı’da düzmece diye nitelendirilen başka şehzadeler de ortaya çıkmıştır. Bunlardan biri II. Selim döneminde Selim’in oğlu Şehzade Süleyman olduğunu iddia eden bir şahıstır ve yakalanarak öldürülmüştür. Bkz. Mustafa Naîmâ Efendi, Târih-i Nâ’îmâ, (Haz. Mehmet İpşirli), c.1, TTK Basımevi, Ankara, 2014, s.155. Bir diğer hâdise de Kanuni döneminde yaşanmıştır. Şehzade Mustafa’nın katledilmesinden sonra Mustafa’ya benzerliği bulunan bir şahıs etrafındakilerin de kandırmalarıyla isyan çıkartmış; ancak bu kişi de yakalanarak idam edilmiştir. Bkz. İbrahim Peçevî, Peçevî Tarihi, (çev. Murat Uraz), Neşriyat Yurdu Yay., İstanbul, 1968, c.1-2, s.182. 46 Bizans kaynaklarından(Dukas ve Chalkokondyles) anlaşıldığına göre, I. Mehmed ölmeden, çocuklarını bir iç harpten ve mukadder bir ölümden kurtarmak gayesiyle birtakım tedbirler almıştı: Mustafa Anadolu’da, büyük oğlu Murad 42


1142

Muhammet Nuri TUNÇ

kabul etmeyince47 Bizans, Mustafa’ya askeri destek de vererek onu serbest bıraktı. Mustafa’nın kuvvetlerine bir kısım Türk beyleri48 de katılmıştı. Yapılan ilk mücadele sonunda Vezir Bayezid Paşa, Mustafa’nın kuvvetleri tarafından mağlup olmuş ve paşa katledilmiştir. Bu olaydan sonra Mustafa hükümdarlığını ilan etmiştir. II. Murad’ın iktidarı tehlike altına girmişti. Dış mihrakların da desteğini alan Mustafa, Anadolu tarafına geçtikten sonra Cüneyd Bey ile işbirliği yaparak mücadelesine devam etti. Ancak bazı komutanların üstün çabalarıyla Mustafa yakalandı ve sıradan bir âsi gibi idam edildi49. II. Murad döneminin bir diğer hanedan içi katl hâdisesi, Sultan Murad’ın küçük yaştaki kardeşi Şehzade Mustafa’nın isyan vak’ası sonrası yaşanmıştır. Sultan Murad hükümdar olduktan sonra kardeş katli uygulamasını gerçekleştirmeyerek kardeşleri Yusuf ve Mahmud’u Bursa’daki saraya yerleştirdi, diğer kardeşi Mustafa’yı da Hamideli sancakbeyliğinde bıraktı. Ancak, öldürülmekten korkan şehzade Mustafa, Karamanoğulları yanına sığınmıştı50. Düzmece Mustafa olayındaki tutum ve hareketlerinden dolayı Bizans’a karşı öfke duyan Sultan Murad, Bizans’ın cezalandırılması gerektiğine inanıyordu ve öç almak maksadıyla İstanbul’u muhasara etti51. Bu muhasaradan kurtulmak isteyen imparator, şehzadenin lalası Şarabdar İlyas’a mektuplar yazdı ve ona çokça altın gönderdi ve bu para ile asker toplamasını bildirdi. Hem lalasının hem de dış mihrakların tesiri altında kalan Şehzade Mustafa, âsi durumuna düşmüştü. Şehzade Mustafa, Bizans’tan ve sonrasında Germiyanoğlu ve Turgutlu Türkmenlerinden aldığı yardımla Bursa üzerine yürüdü; ancak Bursa halkı Sultan Murad’a biat ettiklerini belirterek Şehzade Mustafa’yı kabul etmediler. Şehzade Mustafa bunun üzerine İznik kalesini kuşattı. İstanbul’un muhasarası ile meşgul olan Sultan Murad durumu öğrenince kuşatmayı kaldırdı ve İznik’e doğru hareket etti. Şehzade Mustafa’yı oyalamak maksadıyla İznik valisi Ali Bey’e kaleyi teslim etmesini; ama Şehzade’yi orada oyalamasını bildirdi. Sultan Murad aynı zamanda çeşitli vaadlerle Şarabdar İlyas’ı52 da yanına çekti. Sultan Murad’ın tedbirlerinden bihaber bulunan Şehzade, Sultan Murad’ın İznik’e gelmesinden kısa bir süre sonra yakalanarak idam edildi 53. Bir şehzade isyanı daha böylelikle son bulmuş oluyordu; lakin görüldüğü üzere İstanbul muhasarası bu sayede kalkıyor ve bu olaydan nemalanan Bizans oluyordu. Osmanlı’da, kundaktaki bir şehzadenin katledilmesi hâdisesinin ilk örneği Fatih Sultan Mehmed döneminde yaşanmıştır. Babası ve dedesi devirleri, Osmanlı’daki iktidar mücadelesinin en yoğun yaşandığı, iç ve dış mihrakların bu mücadeleye en çok müdahil oldukları dönemlerdi. Rumeli’de bey olacaklar, 8 yaşındaki oğlu Yusuf’la 7 yaşındaki oğlu Mahmud Bizans’la yapılan anlaşma gereğince Bizans İmparatorunun yanına verilecekti. Bkz. İnalcık, a.g.m., s.92 47 Elçilerin bu teklifine vezir Bayezid Paşa, padişah namına; “Müslüman evlâdının Müslüman olmayanlar nezdinde terbiyesi, Peygamber’in şerîatine gayr-ı muvâfık ve mugayîr bulunduğu ve efendisinin imparatora lütfen bu vesâyetten vazgeçerek kendisiyle iyi münasebetlerde bulunmasını ricâ eylediği” cevabını vermiştir. Bkz. Hammer, a.g.e., c.1, s.440. 48 Mustafa Çelebi’nin isyanı, Osmanlı tarihinde, askerî ve idarî sınıfı ellerinde tutmak isteyen iki önemli grubun mücadelesine sahne olması açısından hayatidir. Eski bir maziye dayanan ve kendileri tamamen Türk olan azaplar, Rumeli’nin Türk ekâbiri ve Türk akıncıları Mustafa Çelebi’nin yanında yer alırken; yeniçeriler ve Enderunlu ekâbir Sultan Murad’ı desteklediler. Yani Murad’la Mustafa’nın mücadelesi bir bakıma Türkler ile kapıkullarının mücadelesiydi. Bkz. Mustafa Akdağ, Türkiye’nin İktisadî ve İctimaî Tarihi-1, Cem Yayınevi, İstanbul, 1995, s.304. 49 Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, a.g.e., c.1, s.367-387. 50 Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, a.g.e., c.1, s.391. 51 Mustafa Nuri Paşa, a.g.e., c.1-2, s.35. 52Şarabdar İlyas Şehzade Mustafa’yı gafil avlamıştır. Bu olayı Aşıkpaşazade şöyle anlatır: “Bunlar burada savaşta iken Şarabdar İlyas, Mustafa’yı tuttu. Kucağına aldı. At üzerinde Mustafa: ‘Hey lala! Beni niçin tutarsın.’ der. Hain İlyas: ‘Kardeşine götürürüm.’ der. Mustafa: ‘Beni kardeşime götürme ki bana kardeşim kıyar.’ der. Şarabdar İlyas sustu. Oğlanı aldı gitti. Padişaha karşı götürdü. Kardeşi dahi cellâda buyurdu. O dahi buyruğu yerine getirdi.” Bu olay sonrası Şarabdar İlyas’ın kendisine yöneltilen, “Senin, bu Mustafa, efendinin oğlu değimliydi ki tuttun, onu öldürmeye verdin.” sorusuna “Görünüşte ben günahkâr oldum. Ancak bu ikisi bu ülkede olsalar zararları büyük olurdu.” şeklinde verdiği yanıt nizam-ı âlem anlayışı bakımından önemlidir. Bkz. Aşıkpaşazade, a.g.e., s.99. 53 Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, a.g.e., c.1, s.392-393. Müneccimbaşı, a.g.e., c.1, s.204-206. Aşıkpaşazade, a.g.e., s.97-99.



1143

Ayrıca Düzmece Mustafa isyanında baş gösteren Türk ümerası ile devşirme ümerası arasındaki ilk rekabet emareleri Fatih döneminin çeşitli hâdiselere gebe olduğunun habercisi idi. Fatih’in iki defa cülus etmesinin de olay örgüsü içerisinde ayrı, önemli bir yeri vardı. Osmanlı merkeziyetçiliğini disiplinli bir şekilde ortaya koymaya çalışan Sultan Mehmed’in ilk icraatlarından biri henüz kundakta bulunan kardeşi Ahmed’i54 boğdurarak55 saltanat hakkını garanti altına almak oldu56. Sultan Mehmed’in böyle bir karar almasında dönemin şartlarının etkili olduğu muhakkaktır. Fatih döneminde gerçekleşen bir diğer hanedan içi katl hâdisesi, İstanbul’un fethi esnasında Bizans Sarayı’nda bulunan Şehzade Orhan’ın57 öldürülmesi olayıdır. Sultan Mehmed, hükümdar olduktan sonra Bizans ve Sırplarla olan antlaşmaları yenilemiştir. Bu antlaşmalardan biri de Bizans sarayında bulunan Şehzade Orhan’ın esaretine karşılık Bizans’a her yıl üç yüz bin akçe ödenmesi ile ilgili antlaşmadır58. Bu antlaşmaya rağmen Bizans, sürekli bu şehzadenin elinde bulunması durumundan istifade etmeye çalışmıştır. Şehzade için verilen tahsisatın arttırılmasını aksi takdirde şehzadeyi Rumeli’ye salıverecekleri tehdidinde bulunuyorlardı. İstanbul’un fethi esnasında bu şehzade kimi kaynaklara göre İstanbul’un düşeceğini anlayınca rahip kılığında İstanbul’dan kaçmak isterken bir asker tarafından yakalanmış ve başı kesilerek Sultan Mehmed’e sunulmuştur59. Kimi kaynaklara göre ise yakalanacağını anlayınca kendini surlardan atarak öldürmüştür60. Halil İnalcık ise Şehzade Orhan’ın Fatih tarafından ortadan kaldırıldığını iddia etmektedir61. Bu olayın bir hanedan içi katl hâdisesi olması ihtimali düşüktür. Çünkü büyük ihtimal Şehzade Orhan, iktidarı muhafaza amaçlı padişah tarafından katlettirilmemiş, ya intihar etmiş ya da ödül almak isteyen bir asker tarafından katledilmiştir. Eğer şehzade, esir olarak yakalanır, Sultan’a götürülür ve Sultan’ın emriyle katlettirilmiş olsaydı bu kategoride değerlendirilebilirdi. Ya da Fatih’in, Şehzade Orhan’ın öldürülmesi ile ilgili bir emri var ise bu kategoride değerlendirmek mümkündür. Osmanlı’nın ihtişamlı döneminin, ihtişamına gölge düşürebilecek mahiyette bir olay olan II. Bayezid ile Cem Sultan arasındaki taht mücadelesi, Fatih Sultan Mehmed’in vefatı sonrası II. Bayezid’in hükümdar olmasıyla birlikte Cem Sultan’ın tahtta hak iddia ederek isyanı ile başladı. Önce Karamanoğulları’na, oradan Mısır’a, sonra da Rodos’a sığınan Cem Sultan bir daha da Anadolu’ya dönemedi. Rodos’tan Fransa’ya götürüldükten sonra Papa’nın siyasi amaçları için kullanmayı düşündüğü Cem, İtalya’ya getirilerek bir süre Papa’nın yanında kaldı. Papa öldükten bir süre sonra da burada, yeni papa tarafından zehirletilerek öldürüldüğü sanılmaktadır. II. Bayezid, Cem Sultan’ı her ne kadar da yüksek bir meblağ ödeyerek getirtmek istemişse de başarılı olamamıştır62. Bu olay bir hanedan içi katl hâdisesi değildir; ama Cem Sultan’ın oğlu Oğuz Han’ın katli hâdisesi bu kategoride değerlendirilebilir. Sultan II. Bayezid, Cem Sultan olayı vuku’ Şehzade Ahmed, II. Murad’ın İsfendiyaroğlu’nun kızıyla evliliğinden dünyaya gelmişti. Şehzade Ahmed’in annesi, Candaroğlu II. İbrahim Bey’in kızı, İsfendiyar Bey’in torunu Hatice Halime Hatun’dur. Bkz. Mehmet Akman, a.g.e., s.62 55 Sultan Mehmed, kardeşini boğması için Evrenosoğlu Ali’yi memur etmişti. Evrenosoğlu Ali, şehzadeyi harem dairesindeki hamamda boğdu. Ali’nin bu vazifeyi icra etmesi kendisinin de canının alınmasına neden oldu. Ali, Şehzadenin boğulmasından bir gün sonra idam edilmiştir. Hammer bu durumu Sultan Mehmed’in üzerindeki bu sorumluluğu başkasına yüklemeye çalışmasına bağlıyor. Bkz. Hammer, a.g.e., c.1, s.524. 56 Aşıkpaşazade, a.g.e., s.136. Müneccimbaşı, a.g.e., c.1, s.246. Akman, a.g.e., s.62-66. Mumcu, a.g.e., s.173. Haldun Eroğlu, Osmanlı’da Şehzadelik Kurumu, Akçağ Yay., Ankara, 2004, s.203. Pakalın, a.g.e., s.56. 57 Şehzade Orhan’ın kimin oğlu olduğu ile ilgili kesin bir bilgi henüz elde edilememiştir. Uzunçarşılı, Şehzade Orhan’ın Çelebi Mehmed’in oğlu değil, Emir Süleyman’ın oğlu olduğunu iddia ediyor. Halkondil ise Orhan’ın Emir Süleyman’ın torunu olduğunu iddia ediyor. Bkz. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, a.g.e., c.1, s.455. Neşri ise; “Kalede Osmanoğlu geçinir bir düzme var idi.” diyerek onun hanedan üyesi olmadığı yazmıştır. Bkz. Mehmed Neşri, a.g.e., c.2, s.707. 58 Halil İnalcık, “Mehmed II”, TDVİA, c.28, Ankara, 2003, s.397. Uzunçarşılı, a.g.e., c.1, s.454. 59 Bu bilgiyi Dukas nakletmektedir. Bkz. Mehmet Akman, a.g.e., s.69. Aynı şekilde Müneccimbaşı, fetih günü hanedan üyesi olduğunu iddia eden bir kişinin yakalanarak öldürüldüğünü yazmıştır. Bkz. Müneccimbaşı, a.g.e., c.1, s.262. 60 Bkz. Hammer, a.g.e., c.1, s.559. Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, a.g.e., c.1, s.489. 61 İnalcık, a.g.m., s.405. 62 Mahmut H. Şakiroğlu, “Cem Sultan”, TDVİA, c.7, Ankara, 1993, s.284. Zinkeisen, a.g.e., c.2, s.354. 54


1144

Muhammet Nuri TUNÇ

buluncaya kadar yeğeni Oğuz Han’ı denetimi altında tutmuştu; fakat bu olaylar cereyan edince önce Cem Sultan’ı destekleyen Gedik Ahmed Paşa’yı katletmiş, sonra da yeğeni Oğuzhan’ı İskender Paşa’ya63 katlettirmiştir. Cem Sultan’ın diğer oğlu Murad da önce Mısır’a sonra da babasının izinden Rodos’a iltica etti ve orada Hıristiyan oldu. Rodos’un fethi esnasında Murad ve oğulları katledilmiştir64. Babası II. Bayezid’i tahttan indirerek hükümdar olan Yavuz Sultan Selim’in babasını Dimetoka’ya gönderdikten sonra zehirleterek öldürdüğü yollu iddialar mevcuttur. Bayezid saltanatı oğluna terk ettikten sonra yıllık iki milyon akçe tâyiniyle, hizmetinde Rumeli Beylerbeyi Hasan Paşa, Defterdar Kasım Çelebi ve Tabib Ahî Çelebi olmak üzere, Dimetoka’ya gönderildi. Bayezid daha Dimetoka’ya varmadan Çorlu civarında ansızın vefat etti. II. Bayezid’in vefatı çeşitli kaynaklarda farklı nedenlerle izah edilmektedir. Hastalanarak öldüğü65, ıstıraptan öldüğü yolunda iddialar bulunmakla birlikte konumuzu ilgilendiren iddia Bayezid’in, oğlu Selim tarafından zehirletildiği iddiasıdır66. Bu iddiaya göre, Bayezid’in Dimetoka’ya giderken ağır davranması ve tekrar saltanatı ele geçireceği ihtimalinin varlığı sebebiyle, Selim, Bayezid’in hekimbaşısı vasıtasıyla babasını zehirletmiştir. Bazı kaynaklarda yer alan bu iddia hanedan içi katl hâdiselerinden birinin daha zuhur etmiş olabileceğini gösterir. Osmanlı’da tahtı ele geçirme arzusunun en şedid örneklerinden birisi II. Bayezid’in oğulları arasında yaşanmıştır. II. Bayezid’in Abdullah, Şehinşah, Alemşah, Mahmud ve Mehmed adlı oğulları babalarının sağlığında ölmüşlerdi. II. Bayezid’in yaşının ilerlediği dönemlerde yaş sırasıyla; Ahmed, Korkud ve Selim adlı oğulları hayattaydı67. Şehzadelerden Ahmed Amasya sancakbeyliğine, Korkud Manisa sancakbeyliğine ve Selim de Trabzon sancakbeyliğine gönderilmişlerdi. Osmanlı’da saltanat teamülleri uyarınca Selim’in hükümdar olma olasılığı diğer iki kardeşine göre çok düşüktü. Çünkü diğer iki kardeşi kendisine göre payitahta daha yakınlardı ve babaları öldüğünde onlardan biri Selim’e göre payitahta daha erken varacaktı. Selim’in ilk çekişmesi kardeşi Ahmed ile oldu. Selim’in oğlu Süleyman’ın sancağa atanması esnasında Ahmed’in lehinde kararlar alınması68 ve bu kararların alınmasında Ahmed ve onu destekleyen

II. Bayezid İskender Paşa’ya şöyle emretmektedir: “Kulum İskender, biti sana vâsıl olduğu gibi bilesin ki Gediği depeledim. Gerektir ki sen de Cem’in oğlunu mecâl vermeyib boğdurasın ki gayet mühimdir amma bir ehad vâkıf olmaya şöyle bilesin alâmet-i şerîf üzere itimad kılasın tahrîren fî evâhir-i şehr-i şevvâl sene seb’a ve semanîn ve semânemie.” Bkz. Akman, a.g.e., s.71. 64Uzunçarşılı, a.g.e., c.2, s.175. Şehzade Murad ve oğullarının katli siyaseten katl değil de Şer’i hukuka göre irtidâd(dinden dönme) suçu ile açıklanabilir. İrtidâd suçunun cezası ölümdür. Böyle kişilere, varsa şüpheleri izah edilir ve yeniden Müslüman olması teklif edilir, hatta bunun için bir süre tanınır. Eğer kişi Müslümanlığa dönmezse erkekler için aslî ceza uygulanır yani idam edilir, kadınlar için ise bedelî ceza uygulanır yani Müslüman oluncaya kadar hapis cezası uygulanır. Bkz. Ahmet Akgündüz, Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, c.1, FEY Vakfı Yay., İstanbul, 1990 , s.113. 65 Bu ihtimal göz ardı edilmemelidir. Çünkü Bayezid’in tahttan çekilme isteği göstermesinin en önemli sebepleri arasında yaşının ilerlemiş olması ve nikris hastalığının artması gösterilebilir. 66 Bu olay ile ilgili en kapsamlı çalışmalardan biri M. C. Şehabeddin Tekindağ tarafından yapılmıştır. Bkz. M. C. Şehabeddin Tekindağ, “Bayezid’in Ölümü Meselesi”, Tarih Dergisi, Sayı:24, İstanbul, 1970, s.1-14. Benzer iddiayı belirten eserler için bkz. Müneccimbaşı, a.g.e., c.2, s.440. Peçevî, a.g.e., s.229. Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, a.g.e., c.2, s.245. Hammer, a.g.e., c.2, s.388. Akman, a.g.e., s.75. Eroğlu, a.g.e., s.204. Mumcu, a.g.e., s.176. 67 Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, a.g.e., c.2, s.234. Akman, a.g.e., s.73. 68 Müneccimbaşı bu durumu şöyle yazmıştır: “Selim, oğlu Sultan Süleyman rüşdüne erdiğinde babasından oğlu için bir sancak istedi. Bayezid Han da bu arzusunu kabul edip, Şebinkarahisar diye maruf olan Şarkî Karahisar’ı Sultan Süleyman’a verdiler. Ancak burası Sultan Ahmed’in eyaletine bitişik olduğundan Sultan Ahmed buna razı olmadı ve veziri Yularkasdı Sinan Bey’i babasına gönderip, Sultan Süleyman’a başka bir yerin sancak verilmesini ricada bulundu. Bayezid Han, oğlunun bu ricasını kabul edip Sultan Süleyman’a Bolu Sancağını verdi. Fakat Sultan Ahmed, Bolu’nun hem saltanat merkezine yakın hem de yol üstünde olduğunu ileri sürerek buna da razı olmadı ve başka bir yerin verilmesi ricasında bulundu. Bayezid Han, Sultan Ahmed’i çok sevdiklerinden veliahd tayin etmişlerdi. Hatırını kırmayıp Sultan Süleyman’a Kefe Sancağını verdiler.” Bkz. Müneccimbaşı, a.g.e., c.2, .421-422. 63



1145

saray ümerasının oynadığı rol69 Selim’in Ahmed’e karşı tepkisinin önemli sebeplerindendir. Şehzade Ahmed’in padişah yapılacağına kanaat getiren Selim önce Kefe’ye sonra da Rumeli’ye geçti. Şehzade Ahmed itidalli duruşuyla saraydakilerin hürmetini kazanmıştı; ama Selim doğuda İran ve Gürcüler ile yaptığı mücadelelerde70 gösterdiği başarılar ve sert kişiliği ile yeniçerilerin hürmetini kazanmıştı. Şehzade Selim’in Rumeli’ye geçmesi ile birlikte, Şehzade Ahmed ve taraftarları Selim’in üzerine asker sevk edilmesini istediler. Ancak Selim, âsi olmadığını bildiriyordu. Ayrıca babasıyla yaptığı sözleşmede şehzadelerinden hiçbirinin veliahd yapılmayacağı maddesine yer verdirmişti. Ancak şehzade Şehinşah’ın vefatı Sultan Bayezid’i çok etkilediği için Sultan, tahttan çekilmeye71 karar verdi. Ahmed taraftarları, Selim ile yapılan sözleşmeye uymayarak Ahmed’i İstanbul’a çağırttılar. Bu durumu öğrenen Selim ordusuyla Çorlu’ya geldi; ama babasına mağlup olarak geri çekildi. Ahmed’in hükümdarlığı kesin gibi iken yeniçerilerin Ahmed’i istemediklerini açıklamaları72 üzerine Ahmed Anadolu’ya çekildi. Selim aleyhtarları bunun üzerine Korkud’u desteklediler; ama yeniçeriler Selim’i istemekte direttiler. Bu durum karşısında başka bir çare bulamayan Sultan Bayezid, oğlu Selim’i İstanbul’a davet etti ve Şehzade Selim 1512 yılında yeni hükümdar oldu73. Bu süreç aynı zamanda Sultan Selim hükümdarlığının ilk yıllarında meydana gelecek gelişmelerin habercisi niteliğindeydi. Sultan Selim, hükümdarlığının ilk zamanlarında kardeşlerini katletme gibi bir niyet gütmedi74. Ancak ağabeyi Ahmed, Selim’in hükümdar olmasının hemen sonrasında Konya’ya giderek Sultan Selim’e karşı hazırlıklara başladı. Şehzade Ahmed’in oğlu Alaaddin ise Bursa’ya gelerek şehri işgal etti. Sultan Selim bu işgali öğrenince Anadolu tarafına geçmişse de Alaaddin kaçarak Mısır’a75 kadar gitti. Şehzade Ahmed ise Konya’dan Malatya’ya, oradan da Amasya’ya gitti. Şehzade Ahmed aynı şekilde kardeşi Korkud’un da Manisa’dan Antalya’ya naklolunmasında rol oynamıştır. Bu durumdan müteessir olan Korkud bir ara Mısır’a gittiyse de af dileyerek tekrar Antalya’ya dönmüştür. Bkz. Uzunçarşılı, a.g.e., c.2, s.235-236. Bu durumu Müneccimbaşı şöyle izah ediyor: “Sultan Korkud babasına gücenip eyaleti olan Teke İli’ni bırakıp Mısır’a gitti. Buna babasının Sultan Ahmed tarafına meyletmesi ve saltanatı ona bırakmak istemesi sebep oldu. Bu yüzden Sultan Korkud’da babasına karşı bir kırgınlık peyda oldu. Buna bir de eyaleti olan Aydın ve Manisa’dan Teke İli’ne nakledilmesi eklenince, kırgınlığı daha da arttı.” Bkz. Müneccimbaşı, a.g.e., c.2, s.419-420. Korkud’un Mısır’a gitmesi ve sonra geri dönmesi hâdisesi padişahın öldüğü haberinin yayılmasına sebep olmuş ve Anadolu’da özellikle de Korkud’un eyaleti Teke’de Kızılbaş hareketi artmıştı. Bkz. Mustafa Nuri Paşa, a.g.e., c.1-2, s.56. 70 Şehzade Selim’in Kızılbaşlarla ve Gürcülerle yaptığı mücadele babası Sultan Bayezid’in hoşuna gitmiyordu. Sultan Bayezid oğluna azarlayıcı mektuplar yazarak şunları belirtmişti: “Ol diyarda zamanlı ve zamansız savaş ve uğraşa atılırmışsın. İhtiyat yolunu tutup yönetiminde bulunan ilin korunmasıyla yetinesin. Düşmanlarımızın arttırılmasına rızamız yoktur.” Bu sözler elbette ki Şehzade Selim’i üzüyordu. Bkz. Hoca Sadettin, a.g.e., c.2, s.13. 71 Sultan II. Bayezid şöyle demişti: “Rızâ ve murâdım maksûd ise benim pâdişâhlık itmege mecâlim kalmadı. İhtiyarımla saltanatı oğlum Ahmed’e virdim. Min ba’d pâdişâhınuz oldur tedârükin eylen.” Bkz. Celâl-zâde Mustafa, Selim-nâme, (Haz. Ahmet Uğur - Mustafa Çuhadar), ME. Basımevi, İstanbul, 1997, s.141. 72 Yeniçeriler Şehzade Ahmed’i Şahkulu İsyanı’nda devlet namus ve haysiyetine uygun davranmadığını, bu durumun da Osmanlı Devleti’ni rezil ettiğini belirtmişlerdir. Bkz. Mustafa Nuri Paşa, a.g.e., c.1-2, s.58. 73 Ayrıntılı bilgi için bkz. Faruk Söylemez, “Yavuz Sultan Selim’in Taht Mücadelesi”, Erciyes Ünv., Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl: 2012/2, Sayı:34, Kayseri, 2012, s.63-86 (http://sbe.erciyes.edu.tr/dergi/sayi_33/4.pdf). Çağatay Uluçay, “Yavuz Sultan Selim Nasıl Padişah Oldu?”, Tarih Dergisi, c.7, Sayı: 10, Ankara, 1954, s.117-144. (http://www.journals.istanbul.edu.tr/iutarih/article/view/1023002133/1023001781). Uzunçarşılı, a.g.e., c.2, s.234-245. Hammer, a.g.e., c.2, s.371-388. 74 Sultan II. Bayezid, oğlu Selim’e tahtı terk ederken, kardeşlerini öldürmemesini vasiyet etmişti. Bkz. Ahmed Refik, “Kanunnâme-i Mehmedî”, Edebiyât-ı Umûmîye Mecmûası, 1335/1918, numara:82, s.946. 75 Amasya valisi Şehzade Ahmed’in Murad, Alaaddin, Süleyman ve Kasım adında üç oğlu vardı. Bu üç şehzade de önce Suriye’ye oradan da Kahire’ye gitmiş ve Memlük Devleti’ne sığınmışlardır. Bunlardan Süleyman Kahire’ye vardığında Sultan Kansu Gavri buna ikramda bulunmuş ve kendi elbiselerinden giydirmiştir. Süleyman, babasının Sultan Selim’den kaçtığını, onun da Mısır’a gelmek istediğini; ama sonra Şah İsmail tarafına gittiğini söylemiştir. Şehzade Ahmed’in Mısır’a iltica eden üç oğlundan Alaaddin ve Süleyman taun hastalığından hayatlarını kaybettiler. Kasım ismindeki oğlu ise önce Suriye’ye sonra tekrar Mısır’a kaçarak izini kaybettirdi. Mercidabık Zaferi’nden sonra da bulunamayan Kasım bir süre sonra(1518) yakalanarak zindana atılmış ve sonra da boğdurulmuştur Bkz. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, “Memlûk 69


1146

Muhammet Nuri TUNÇ

Meydana gelen bu hâdiseler, Sultan Selim’i, oğlu Süleyman haricinde hanedan üyesi bırakmama kararını almaya sevk etti76 ve Sultan Selim, Bursa’ya gelerek öncelikle elinde bulunan biraderleri Şehinşah, Âlemşah ve Mahmud’un oğullarını77 boğdurdu. Daha sonra kardeşi Korkud’un saltanatla ile ilgili niyetini anlamak için devlet adamları ağzından ona nabız yoklayıcı mektuplar78 yazdırdı. Şehzade Korkud, kendisini saraya davet eden bu mektuplara olumlu cevaplar verdi. Şehzade Korkud’un saltanat ile ilgili niyetini belli etmesi Sultan Selim için katl sebebi sayılarak üzerine yüründü. Sultan Selim Manisa’ya hareket ettikten uzun bir süre sonra79 bu haberi alan Korkud, güçlükle Manisa’dan kaçmayı başarmış, Antalya sahillerine varıp oradan kaçmayı düşünmüştür. Kaçış süreci binbir güçlükle geçen Şehzade Korkud, kendisine yardımcı olan bir köylünün80 deşifre olmasıyla yakalanarak Bursa’ya getirilmek üzere yola çıkarılmıştır; ama Bursa’ya varmadan Emed’de boğdurularak katledilmiş ve Bursa’da defnedilmiştir. Piyale de onun türbedarlığına getirilmiştir81. Sultan Selim, Şehzade Korkud’un katledilmesinden sonra devlet adamlarının ağzından mektuplar yazarak nabız yoklama, saltanat hırsını ortaya çıkartma hilesini Şehzade Ahmed’e de uyguladı. Mektuplarda, şayet payitahta gelirse her türlü yardımın yapılacağı vaadinde bulunuluyordu. Bu arada Şehzade Ahmed’e desteği bilinen Koca Mustafa Paşa da idam edilmişti. Şehzade Ahmed, mektuplara aldandı82 ve Bursa’ya doğru ordusuyla birlikte hareket etti. Şehzade Ahmed Bursa’ya geldiğinde aldatıldığını anladıysa da artık kaçacak fırsatı yoktu. Yapılan

Sultanları Yanına İltica Etmiş Olan Osmanlı Hanedanına Mensub Şehzadeler”, Belleten, c.XVII, Sayı:68(Ekim 1953)’den ayrı basım, TTK Basımevi, Ankara, 1953, s.531-532. Şehzade’nin Murad ismindeki oğlu ise Acem diyarına sığındı ve orada hayatını kaybetti. Müneccimbaşı, a.g.e., c.2, s.456. 76 Âli Tarihi’ndeki bir bilgiye göre; II. Bayezid, Selim’den, kendisine karşı koymadıkça kardeşlerini öldürmeyeceğine dair söz vermişti. Bkz. Mustafa Nuri Paşa, a.g.e., c.1-2, s.79. Mumcu, a.g.e., s.175. 77 Solak-zâde bu konu ile ilgili şu bilgileri yazmıştır: “Padişah hazretleri dâimâ teyakkuz halinde idi. Dâimâ gerçek haberler almakla meşgûl idi. Halkın dedikodusundan haberdar olunca, saltanat güzergâhını, fitne çöplüğünden temizlemek tedârikinde oldu. Yani beş nefer birader-zâdeleri, Sultan Ahmed’in Anadolu’ya hücûmundan korkup, Pâdişâhın himâyesine sığınmak üzere yanına gelmişlerdi. Bunlardan birisi Sultan Şehinşâh’ın oğlu Mehmed Han’dı. Bu sırada Niğde Bey’i idi. Biri de Sultan Âlemşâh’ın oğlu Osman Şâh idi. O sırada Osmn Şâh da Çankırı Bey’i idi. Diğer üçü de Sultan Mahmud’un oğulları idi. Bunlar Sultan Musa, Sultan Orhan ve Sultan Emir idi.” Bkz. Solak-zâde Mehmed Hemdemî Çelebî, Solak-zâde Tarihi, c.2, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara, 1989, s.5. 78 Bu mektuplarda şöyle yazıyordu: “Sultan Selim’e sığınan kardeş çocuklarının katledilmesi, Koca Sinan Paşa da Şehzade Ahmed ile gizlice mektuplaştığı için öldürülmesi sebepleriyle askerler Sultan Selim’e sırt çevirip Sultan Korkud’u tahta geçirmek istiyorlar.” Bkz. Mustafa Nuri Paşa, a.g.e., c.1-2, s.80. “Sultan Selim Han’ın siyâset kılıcından emîn olmağa mecâl yokdur. Alelacele saltanat tahtına gelip, teşrif edesiniz. Tâ ki cümlenin ittifâkı ile hilâfet ve saltanat tahtı size lâyıktır.” Bkz. Solak-zâde, a.g.e., c.2, s.6. 79 Şehzade Korkud’un, Selim’in geldiği haberini geç almasındaki sebep, Sultan Selim’in Manisa üzerine gittiğini herkesten saklayarak ava gittiğini belirtmesidir. Bkz. Müneccimbaşı, a.g.e., c.2, s.453. 80 Şehzade Korkud, Piyale adından bir yardımcısı ile kaçmıştı. Maksatları Teke diyarına gitmekti. Oraya doğru yola çıktılar ve orada bir mağarada konakladılar. Çaresiz kaldıklarında yoldaşı olan Piyale mağaradan çıkarak, yiyecek almak için şehzâdenin atına bindi. Yolda bir köylüye rastladı. Ona kendileri hakkında birçok bilgi verdikten sonra ondan yardım istedi. Yardım karşılığında ona şehzadenin atını ve birkaç altın vermişti. Köylü şehre indiğinde üzerine binmiş olduğu atın soylu bir kişiye ait olduğunu gören Türkmenler, bu atın Şehzade Korkud’a ait olduğunu anladılar ve köylü aracılığı ile şehzadenin yerini öğrendiler. Bkz. Solak-zâde, a.g.e., c.2, s.7. Müneccimbaşı, a.g.e., c.2, s.453. Hammer, a.g.e., c.2, s.404. 81 Solak-zâde, a.g.e., c.2, s.7. Müneccimbaşı, a.g.e., c.2, s.453. Şehzade Korkud katledildikten sonra onun bir oğlu da boğdurulmuştur. Bkz. Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, a.g.e., c.2, s.251. 82 Selim-nâme’de Ahmed’in bu mektularla ilgili şu sözlerine yer verilmiştir: “Eger bu kağıdlar doğru ise devlet bizim. Sahîh degil ise, Çerkese bendelikden ve Kızılbaş olub dînde efgendelikden ve dilenci olub sâzendelikden, kendü karındaşım elinden şehîd olub, dünyâ yüzünde çekdügim şermendelikden, husûsâ bir hef’a cehâlet ilebunca fitne ve fesâdlara sebeb ve bâ’is olduğum günâhlardan halâs olmak yeg gelür ki, Ahmed vebâlinden bir pâre kurtılub, Hakk rahmetine lâyık ve sezâvâr olam.” Celâlzade Mustafa, a.g.e., s.169.



1147

muharebede mağlup olunca kaçmaya çalıştı; ama atından düşerek yakalandı ve Sinan Ağa tarafından boğularak katledildi83. Hanedan içi katl hâdiselerinin acı bir şekilde yaşandığı bir başka dönem de Osmanlı’nın en ihtişamlı dönemlerinden olan Kanuni Sultan Süleyman dönemidir. Sultan Selim hayatını kaybettiğinde sadece bir oğlu84 hayattaydı ve taht için ikinci bir adayın olmayışı Sultan Süleyman’ın sorunsuz bir şekilde tahta geçmesini sağladı. Osmanlı padişahları içinde ülkenin genişliği, hazinenin zenginliği ve görkemlilik yönünden doruğa ulaşanlarından ilki O olmuştur. Yine düzenin bozulmasına(ihtilal-i âleme) neden olan durumlar da onun zamanında ortaya çıkmıştır85. Onun döneminin iki önemli katl hâdisesi Şehzade Mustafa ve oğulları ile Şehzade Bayezid ve oğullarının öldürülmesi hâdiseleridir. Bu hâdiselerden önce Mustafa’nın katledilmesi, sonra da Bayezid’in İran’a sığındıktan sonra katledilmesi hâdiseleri gerçekleşecektir. Kanuni Sultan Süleyman’ın sekiz oğlu dünyaya gelmişti. Bunlardan ilki, onun veliahtlık döneminde doğan Mustafa idi. Annesi, Süleyman’ın ilk gözdesi Mahidevran Hatun’du. Sultan Süleyman’ın şehzadelik yıllarında Mahmud ve Murad adı verilen iki oğlu daha oldu. Padişahlık döneminde ise yeni gözdesi Hürrem Sultan’dan(Roksalan) beş oğlu oldu. Bunlar sırasıyla Mehmed, Selim, Abdullah, Bayezid ve Cihangir idi. Bunlardan Murad iki, Mahmud dokuz yaşlarında hayatlarını kaybetti. Abdullah da yine küçük yaşta hayatını kaybetti. Mehmed 86 ise Manisa sancakbeyi iken hayatını kaybetmişti87. Sultan Süleyman’ın geriye kalan oğulları Mustafa88, Selim89, Bayezid90 ve Cihangir91’dir. Bu oğullardan Mustafa Manisa Sancakbeyi iken Kanuni’nin eşi Hürrem Sultan ve damadı Rüstem Paşa, Şehzade Mustafa’yı bertaraf ederek Hürrem’in oğulları olan Selim veya Bayezid’i hükümdar yapmak arzusundaydılar. Bunun için bazı tedbirlere başvurdular. İlk olarak Şehzade Mustafa yanlısı bir siyaset güden veziriazam Makbul İbrahim Müneccimbaşı Tarihi, a.g.e., c.2, s.453. Solak-zâde, a.g.e., c.2, s.12. Hammer, a.g.e., c.2, s.407. Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi , a.g.e., c.2, s.251. 84 Kanuni’nin bir erkek kardeşi olduğu söylenir. Bu çocuk, Sultan Selim’in şehzadeliği sırasında bir cariyesinden olmuştur. Ancak Selim, cariyeyi daha önce birisine nikâhladığı için doğum gizli tutulmuş ve çocuk saraya alınmıştır. Tahta çıktıktan sonra durumu öğrenen Sultan Süleyman, onu Yemen Beylerbeyi yapmış ve Üveys Paşa adındaki bu kardeşi 1545 yılında Yemen’de çıkan bir isyanda öldürülmüştür. Kanuni’ye, “Onu niçin fitne ihtimaline binaen öldürtmediniz.” diye sorulunca “Gönlümdeki Allah korkusu o işe daima engel olmuştur.” derdi. Bu ifade eğer doğru ise Kanuni’nin kardeş katline sıcak bakmadığı anlaşılıyor. Bkz. Mumcu, a.g.e, s176 . 85 Şerafettin Turan, Kanuni Süleyman Dönemi Taht Kavgaları, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1997, s.18. 86 Şehzade Mehmed, Sultan Süleyman ve Hürrem Sultan’ın gözdesi idi. Şehzade Mehmed, Şehzade Mustafa’dan küçük olmasına rağmen Mustafa’nın yerine Manisa Sancağı’na, Mustafa ise Amasya’ya tayin olunmuştur. Sultan Süleyman’ın veliahd olarak Mehmed’i göstermek istediği anlaşılıyor. Ancak Şehzade Mehmed’in ölümü Sultan Süleyman’ın bu planını bozmuştur. Sultan Süleyman vefat haberini duyunca çok üzülmüştür. Kanuni, Şehzade Mehmed’in ölümüne “Şeh-zâdeler güzîdesi Sultân Muhammedüm.” mısrasıyla tarih düşmüştür. Bu mısrada Mehmed’e olan sevgisi açıktır. Bkz. Ahmet Atilla Şentürk, Şehzâde Mustafa Mersiyesi, Büyüyen Ay Yay., İstanbul, 2014, s.34. 87 Turan, a.g.e., s.22. 88 Venedik Elçilerinin raporlarında Mustafa ile ilgili özetle, şu ifadeler yazılmıştır: Hükümdarın en büyük oğlu olan Mustafa, Amasya sancakbeyliği yapmaktaydı. Çerkez asıllı Mahpeyker Hatun’dan dünyaya gelmiştir ve Hürrem Sultan, oğlu Bayezid’i hükümdar yapmak istediğinden, Mustafa’yı sevmezdi. Ancak halk ve yeniçeriler, Mustafa’yı severdi ve onun tahta geçmesini arzu ederdi. Çünkü Mustafa dürüsüt, cömert ve cesur olmasının yanı sıra hükümdarın ilk oğluydu. Bkz. Erhan Afyoncu, Venedik Elçilerinin Raporlarına Göre Kanunî ve Şehzade Mustafa, Yeditepe Yay., İstanbul, 2014, s.41-42. 89 Venedik Elçilerinin raporlarında Selim ile ilgili özetle, şu ifadeler yazılmıştır: Hürrem Sultan’dan olma Selim, Manisa Sancakbeyliği yapmaktadır. Adaletli ve iyi biri gibi görünse de zaman zaman çok zalim olabiliyor. Cimri ve eğlenceye düşkün olduğu ve şarap içerek sık sık kendini kaybettiği söyleniyor. Bkz. Afyoncu, a.g.e, s.40. 90 Venedik Elçilerinin raporlarında Bayezid ile ilgili özetle, şu ifadeler yazılmıştır: Onun yaşadığı yer Karaman. İstanbul’dan beş günlük mesafede. Silah ve savaş adamı değil. Selim ile aynı annenin çocukları olsa da birbirlerini pek sevmiyorlar ve Bayezid’in, Şehzade Mustafa’yı kardeş olarak ona tercih ettiği söyleniyor. Bkz. Afyoncu, a.g.e., s.40-41. 91 Venedik Elçilerinin raporlarında Cihangir ile ilgili özetle, şu ifadeler yazılmıştır: Hürrem Sultan’ın bir diğer oğludur. Biraz kambur; ama çok zekidir. Kendisi sarayda, babasının yanında yaşamaktadır. Sultan ava, gezintilere çıktığında onu da yanında götürmektedir. Bkz. Afyoncu, a.g.e., s.41. 83


1148

Muhammet Nuri TUNÇ

Paşa’yı, aleyhindeki cereyanlardan istifade ederek katlettirdiler. Sonra da Şehzade Mustafa’yı Manisa Sancağı’ndan Amasya’ya, oradan da Konya’ya tayin ettirdiler. Şehzade Mustafa’nın yerine de Manisa Sancakbeyi olarak Şehzade Selim’in tayin edilmesini sağladılar. Şehzade Bayezid’i ise Kütahya Sancakbeyliği’ne tayin ettirdiler. Bu arada Rüstem Paşa, Mustafa aleyhinde önemli roller oynuyor ve Padişah’a, Şehzade Mustafa’nın İran ile irtibatta olduğunu, yeniçerilerle anlaştığını bildiriyordu. Sultan Süleyman, Şah Tahmasb’ın Osmanlı’nın doğu vilayetlerine saldırması üzerine Rüstem Paşa’yı İran üzerine memur etmişti. Rüstem Paşa, Anadolu’nun doğusuna giderken Aksaray civarında Sultan Süleyman’a; yeniçerilerin Şehzade Mustafa’ya temayülleri olduğunu92 ve askerin, ihtiyarlığı sebebiyle sefere çıkamayan padişahı hal ile Dimetoka’da oturtup Mustafa’yı hükümdar ilan etmek istedikleri şayiasının yayılmakta olduğunu bildirmek üzere sipahiler ağası Kızıl Ahmedli’lerden Şemsi Ağa ile çavuşbaşıyı İstanbul’a yolladı ve padişahın bizzat askerin başında sefere çıkmasını arz ile Aksaray’dan ileri gitmeyerek emir bekledi93. Sultan Süleyman, bu duruma inanmak istemediyse94 de endişeye kapılmış95 ve gelecek yıl bizzat sefere kendisinin çıkacağını söyleyerek Rüstem Paşa’yı payitahta çağırmıştır. Hem Mustafa’dan hem de yeniçerilerin davranışlarından endişeye düşen Sultan Süleyman, Hürrem Sultan’ın da kışkırtmalarıyla96 İran Solak-zâde, Şehzade Mustafa’nın çevresindekiler tarafından kışkırtıldığından bahisle şöyle der: “Şehzade Mustafa, o zamanlarda kırk yaşlarını geçmiş, şanı yüce, ünvân sâhibi, ulûm ve maârifte, şehzâdelerin hased eylediğinden başka, ekser asker halkı sevgilerinde yekdil, yekcihet ve yek-zebân bulunmakla, bazı bilgisiz sefih ve nice ahmak ve iz’ansızlar, gönlü saf şahzâdeyi, yalnızlığında, hayrını istemek yüzünden hezâr türlü fesâda sevk edip, meşrebine muvafık sözler ile yoldan çıkarırlar, tatlı dil döküp şöyle derlerdi: ‘Ulu babanız işten kalmıştır. Bundan böyle yerinden kımıldamaya dermânı ve o mertebe güç ve kuvveti yoktur. … Rüstem Paşa ise senin kötülüğünü istemektedir. Şimdi bu fırsatta hemen asker içine düşüp, başını kesersen, murâdının hususuna tanıktır. Umûmen askerin ise seni istedikleri su götürmez.’ diyerek derdli şehzâdenin aklını başından aldılar ve bu tarik ile bâtıl sevdâya düşürerek isyâna azmettirdiler.” Bkz. Solak-zâde, a.g.e., s.229-230. Venedik elçilerinin raporları ise bu konu ile ilgili şu bilgileri vermektedir: Rüstem Paşa buraya(Aksaray) varır varmaz, yanındaki yeniçeriler, gelecekteki hükümdarları Sultan Mustafa’yı selamlamak istediklerini söylerler. Rüstem Paşa bunu duyar duymaz, bir şeyler olabileceğinden korktuğundan kimsenin yanından ayrılmamasını, Konya’ya doğru onunla birlikte ilerlemesini emreder. Ancak bu emre rağmen yeniçeriler istediklerini yapıp ve hepsi birlikte Amasya’ya doğru yürümeye başladılar. …Yeniçeriler Amasya’ya vardıklarında Mustafa’nın ellerini öptüler. Mustafa kendilerini çok iyi karşıladı, hepsine çok iyi davrandı, bol miktarda erzak ve her birine bir altın düka verdi…” Bkz. Erhan Afyoncu, a.g.e., s.78. Peçevî Tarihi’nde ise konu şöyle anlatılır: “Bazı rezil ve sefih kimseler onu kandırmaya çalışarak: ‘Pederiniz kocaldı, seferden ve hareketten kaldı, bu mecburiyet karşısında vezir-i âzamı serdar ederek sefere gönderdi. Arzuları ile sizi yerine getirmek istediğinde hilaf yoktur. Ancak buna Rüstem Paşa mani olmaktadır. Varıp onun başını kesseniz ve askerin önüne düşseniz bütün askerler zâtensizi sever ve isterler. Koca padişah dahi Dimetoka saraylarında geri kalan ömrünü itaat ve ibâdete sarf etsin…’ diye şehzadeyi kandırırlardı.” Bkz. Peçevî, a.g.e., s.160. Bu ifadelerden Mustafa’nın kışkırtıldığı sonucu çıkmakla birlikte Rüstem Paşa’nın da olaylarda parmağı olduğu sonucuna varılabilir. 93 Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, a.g.e., c.2, s.402-403. 94 Kanuni, bu söylentilere inanmayarak, haberi getiren Şemsi Ağa’ya şunları demiştir: “Haşâ ki Mustafa Han bu tür küstahlığı eylemeye cür’et etsin, bu makûle bir hareket ondan sudur bulsun. Nihâyet bazı fesatçılar ve gaddarlar böyle uygunsuz ve ilişiksiz sözleri ortaya atıp durma olub satarlar. Halk ise birbirine beş katarlar. Zinhar bir dahî bunun emsâli kıy u kâli dile getirib günaha girmeyin ve bu cins efsâneye vücûd getirmeyin” Bkz. Solak-zâde, a.g.e., s.230. Bkz. Peçevî, a.g.e., s.160. Turan, a.g.e., s.35. 95 Padişahı üzen ve endişeye düşüren haber, askerlerin Mustafa’dan yana olmalarından çok, kendisinin artık sefere çıkamayacak derecede “kocalmış” olduğu için tahttan ayrılarak Dimetoka’da ibadete çekilmesi yolunda yükselen dilekler olmalıdır. Aynı zamanda Dimetoka’ya gönderilmek, II. Bayezid’in durumuna düşmek demekti. Bu ise Kanuni’nin kabul edebileceği bir durum değildi. Bkz. Turan, a.g.e., s.36. 96 Hürrem Sultan’a göre, yeniçerileri dağıttığı paralarla, rüşvetle elde eden Mustafa, el altından İran Şahı Tahmasb ile de anlaşmıştı. Ona göre, Şehzade Mustafa sağladığı bu iç ve dış destekle tahtı zorla ele geçirmeye çalışıyordu. Hürrem Sultan bu iddialarını çeşitli mektuplara dayandırıyordu. Bkz. Şerafettin Turan, a.g.e., s.35. Şehzade Mustafa’nın katledilmesi ile ilgili bir mersiye yazan Taşlıcalı Yahya ise Mustafa’ya atfedilen mektupları fesat ehlinin yazdığını söylüyordu: Bir iki egri fesâd ehli nitekim şemşîr Bir iki nâme-i tezvîri kıldı katline tîr Bkz. Şentürk, a.g.e., s.182. Müneccimbaşı da Kanuni’nin Hürrem ve Mihrimah Sultan tarafından kışkırtıldığını ileri sürmektedir. Bkz. Müneccimbaşı, a.g.e., s.565. 92



1149

üzerine bizzat sefere çıkmaya karar verdi ve yanında oğlu Cihangir olmak üzere Üsküdar’dan sefere çıktı. Yol üzerinde Şehzade Selim babasının elini öperek orduya katıldı. Ordu-yı Hümâyûn Konya Ereğli civarında Akhöyük/Aktepe konağında konakladığında Şehzade Mustafa da orduya katılmak üzere geldi. Aslında Mustafa’nın yanındakiler her ne olursa olsun ordugâha gitmemesini istiyorlardı. Annesi Mahidevran Hatun da oğlunun ordugâha gitmesini istemiyordu. Buna rağmen Mustafa, “Her ne olursa olsun, babasının buyruğuna uymak istediğini söyleyerek, kaderin kendisini çekmekte olduğu yere doğru gitmeye karar vermişti.97” Ancak babasının çadırına vardığında, kendisini karşılaması gereken saray memurları veya padişah yerine kendisini öldürmeye memur edilmiş yedi dilsiz görünce dehşet içinde kaldı98. Dilsizler, Şehzadeyi boğmak için epey çabaladılarsa da başaramadılar; ama Mahmut Ağa, şehzadeyi boğmayı başardı99. Daha sonra da şehzadenin iki adamının başı kesildi100. Şehzade Mustafa’nın boğulması, onu destekleyen ve hükümdar olarak görmek isteyen yeniçeriler ve çeşitli kesimler tarafından tepkiyle 101 karşılansa da Sultan Süleyman, Rüstem Paşa’yı azlederek yerine yeniçerilerin sevdiği ve Mustafa’ya olan yanlılığı ile bilinen Vezir Ahmed Paşa’yı veziriazamlığa getirerek bu hoşnutsuzluğu gidermeye çalıştı102. Ancak bu olay II. Selim’in hükümdarlığının ilk günlerinde yeniçerilerin hoş olmayan Turan, a.g.e., s.37. 1553 yılına ait Venedik elçilerinin raporuna göre; Şehzade Mustafa çadırını, Sultan Süleyman’ın ordugâhının iki mil yakınına kurmuştu. Çadır kurulur kurulmaz, ordugâhtan üzerinde bir kâğıt olan ok, çadırın bulunduğu yere atıldı. Kâğıtta “babasının yanına gitmemesi çünkü babasının onu öldürmek istediği” yazılıydı. Bkz. Afyoncu, a.g.e., s.81. 98 Hammer, a.g.e., c.3, s.397. 1553 yılına ait Venedik elçilerinin raporuna göre ise; Şehzade Mustafa, Sultan’ın çadırının dördüncü odasında Sultan Süleyman ile karşılaşır ve önünde saygıyla eğilir. Babası ise kendine; “Köpek herif, sen hâlâ ne cüret ile beni selamlıyorsun!” diye bağırır. Bkz. Afyoncu, a.g.e., s.82. 99 Turan, a.g.e., s.39. 100 Peçevî, a.g.e, s.162. Solak-zâde, a.g.e., s.232. Hammer, a.g.e., c.3, s.397. Afyoncu, a.g.e., s.84. 101 Katl haberi orduya aksedince, yeniçeriler bu olayın sorumlusu olarak gördükleri Rüstem Paşa’nın cezalandırılmasını istediler. Bkz. Hammer, a.g.e., c.3, s.397. Peçevî ve Solak-zâde, olay sonrası durumu şöyle izah eder; “Bir saat önce olan izzet ve şefkat, bir anda ölüm, hüzün ve kederine tebdil edilmiş oldu. Yalnız kendi kullarının değil, bütün İslam askerlerinin başına kıyamet koptu.” Bkz. Peçevî, a.g.e., s.162. Solak-zâde, a.g.e., s.234. Asıl tepki ise devrin şairleri tarafından dile getirilmiştir. Bazı şairler “mekr-i Rüstem: 960/1553”, “katl oldu Sultan Mustafa: 960/1553” şeklinde sözleriyle olaya tarih düştüler. Bkz. Solak-zâde, a.g.e, s.235. Kanuni’nin ordusunda bir asker olan Taşlıcalı Yahya ise, yazdığı mersiyede bu olaya büyük bir tepki göstermiştir. Taşlıcalı Yahya üzüntüsünü ve öfkesini mersiyesinde şöyle dile getirmiştir: I. Bend’den; Meded meded bu cihânun yıkıldı bir yanı Ecel celâlîleri aldı Mustafâ Han’ı 97

Tulundı mihr-i cemâli bozıldı dîvânı Vebâle koydılar âl ile Âl-i Osmânı III. Bend’den

Hatâsı gayr-i mu’ayyen günâhı nâ-ma’lûm Zihî şehîd-i sa’id ü zihî şeh-i mazlûm Yüz urdı hâke o meh aslına rücu’ itdi Se’âdet ile hemân kurb-i Hazrete gitdi

IV. Bend’den

Getürdü arkasını yire Zâl-i devr ü zemân Vücûdına sitem-i Rüstem ile irdi ziyân

Döküldi gözyaşı yıldızlaru çoğaldı figân Dem-i memâtı kıyâmet güninden oldı nişân Bkz. Şentürk, a.g.e, s.105-163. Venedik elçileri ise şöyle yazmışlardı: Yeniçeriler, sultana yaptığı bu haksızlık yüzünden lanet okuyorlar, bağırıp çağırıyorlar, onu suçluyorlardı. Çadırının yanında o kadar yüksek sesle bağırıyorlardı ki, sultan bizzat her söylediklerini duyuyordu. Bkz. Afyoncu, a.g.e., s.84. Halkın tepkisi de üst düzeydeydi. Hatta Şehzade Mustafa katledildikten yaklaşık iki sene sonra Rumeli’de halk, “Şehzade Mustafa’ya benziyorsun diyerek.” bir kişiyi kandırmışlar ve sahte Mustafa isyanı ismi verilen bir isyan çıkmıştı. Bkz. Solak-zâde, a.g.e., s.244. Müneccimbaşı, a.g.e., s.570. Peçevî, a.g.e., s.182. 102 Müneccimbaşı, a.g.e., c.2, s.565. Turan, a.g.e., s.39. Hammer, a.g.e., c.3, s.397.


1150

Muhammet Nuri TUNÇ

davranışlarını göz önüne alırsak, kolayca unutulan bir olay olmamıştır. Şehzade Mustafa’nın katli sonrası, henüz 7,5 yaşında bulunan oğlu Mehmed de annesinden alınarak boğdurulmuştu103. Kanuni Sultan Süleyman devrinin bir diğer hanedan içi katl hâdisesi Şehzade Bayezid’in ve oğullarının katledilmesi hâdisesidir. Bu hâdisenin ortaya çıkması Şehzadelerin aralarındaki çekişmeden olmuştur. Daha doğrusu Şehzade Bayezid’in hırsından veya kendisine haksızlık yapıldığı düşüncesinden ortaya çıkmıştır denilebilir. Hürrem Sultan, 1558 yılında vefatına kadar, hayatta kalan iki oğlunun birbirleriyle iyi geçinmelerini sağlayabilmişti. Ancak Hürrem Sultan’ın vefat etmesi sonrası iki kardeş saltanat hırsı ile birbirine düştü104. Sultan Süleyman, 1558 yılında, Şehzade Selim Manisa, Şehzade Bayezid de Kütahya sancakbeyleri iken Bayezid’i Amasya’ya, Selim’i de Konya’ya tayin etmişti. Selim herhangi bir tepki göstermeksizin bu durumu kabul etti; ancak Bayezid, payitahta yakın bir yerden uzak bir yere, hem de ağabeyi Mustafa’nın tayin olunduktan sonra katledilmesine sebep olan bir yere gitmeye rıza göstermedi. Sultan Süleyman’ın vezir Pertev Paşa aracılığıyla gönderdiği mektuplara da itibar etmediği gibi Pertev Paşa’ya ağır sözler söyledi105. Şehzade Bayezid, bir süre sonra istemeyerek de olsa Amasya’ya gitti; ama oradan ağabeyi Selim’e meydan okuyucu mektuplar, küçük düşürücü şeyler(peçe, çarşaf gibi) gönderdi. Bayezid’in bu davranışları Kanuni’ye iletiliyor ve Bayezid’in Kanuni’nin nazarında itibarı azalıyordu106. Şehzade Bayezid ile Selim arasında zuhur eden husumetin yanı sıra sarayda iki şehzadenin yandaşları arasında devlete zarar verecek boyutta rekabet vardı. Şehzade Selim’in maiyetinde bulunan Lala Mustafa107, Rüstem Paşa aleyhdarı olduğu için bu çekişmede yer almış ve Selim’in saltanatını temin etmek için Bayezid’e, onu, kışkırtan mektuplar yazmış ve Bayezid’in cevaben yazdığı mektupları Sultan Süleyman’a ileterek Bayezid’i âsi göstermeye çabalamıştır. İşte bu olaydan sonra şehzadelerin sancakları değiştirilmişti108. Lala Mustafa’nın faaliyetleri sonucu, Şehzade Bayezid, Sultan Süleyman’ın gözünde âsi durumuna düşmüştü. Sultan Süleyman, Bayezid üzerine sefere karar verdi. Şehzade Bayezid bu hareketlenmeyi haber alınca, etrafına Türkmenlerden asker toplayarak Konya üzerine yürüdü ve ağabeyi Selim ile muharebe etti; ancak muharebeyi kaybetti ve Amasya’ya kaçmak zorunda kaldı109. Şehzade Bayezid, Selim ile mücadelesinde, Lala Mustafa’nın Selim’in yanında olduğunu, kendisini bu yola sevk ettiğini anlamıştı; ama çok geçti, artık âsi durumuna düşmüştü. Babasına, kendisinden af dilediğini belirten mektuplar yazdı110; ama mektupların çoğu Lala Mustafa Busbeq’e göre, 1554 Mayıs’ında İbrahim Paşa adında bir Hadımağası tarafından boğulan Mehmed’in boğulmasında Hürrem’in etkisi vardır. Bkz. Akman, a.g.e., s.96-97. 104 Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, a.g.e., c.2, s.405. 105 Solak-zâde, a.g.e., s.262. Müneccimbaşı, a.g.e., s.580. Peçevî, a.g.e., s.206. Şehzade Bayezid’in bu davranışı üzerine Sultan Süleyman, eğer geçimsizlikte ısrar ederler ise saltanatı, kız kardeşinin oğlu olan Mora Sancakbeyi Osman-Şah Bey’e vereceğini söylemişti. Bkz. Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, a.g.e., c.2, s.406. 106 Peçevî, a.g.e., s.206. 107 Bir ara Bayezid’in hizmetinde de bulunmuş olan Lala Mustafa, Rüstem Paşa ikinci kez sadrazam olunca Safed Sancağı’na tayin edilmişti. Ancak bir süre sonra Selim’e lala olarak atandı. Bayezid ise onun Selim’e yardımcı olmaması için onu kendi yanına çağırmıştı. Lala Mustafa ise Bayezid’e bağlılığını bildirmiş; ama padişahın emrine itaatten ayrılamayacağı için Selim’in yanına gideceğini bildirmişti. Ancak rakibi Rüstem Paşa’nın Bayezid’i desteklediğini bildiğinden Selim ile anlaşarak Bayezid’i âsi duruma düşürmeye çalıştı. Selim’den bunu sağladığı takdirde vezirlik sözü alan Lala Mustafa, hem Bayezid’i kışkırtarak onun yazdığı âsilik içeren mektupları padişaha iletiyor hem de padişahın Bayezid’e gönderdiği mektupları ele geçirerek Bayezid’in mektubu getiren çavuşu öldürdüğü haberini saraya iletiyordu. Bkz. Turan, a.g.e., s.55. Solak-zâde, a.g.e., s.266-269. 108 Turan, a.g.e., s.55. Uzunçarşılı, a.g.e., c.2, s.406. 109 Solak-zâde, a.g.e., s.269-272. Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, a.g.e., c.2, s.407. Peçevî, a.g.e., s.209-210. 110 ŞehzadeBayezid, mektubunda babasına şöyle hitap etmişti; Tutalum iki elüm başdan başa kanda ola Bu meseldür söylenür kim “Kul günâh itse n’ola” Bâyezid’ün suçunu bağışla kıyma bu kula 103



1151

tarafından padişaha ulaşmadan engellendi. Padişaha ulaşan mektuplarda ise Sultan Süleyman af konusunda pek istekli davranmadı111. Bu durum karşısında ne yapacağını bilemeyen Bayezid yanına dört oğlunu almış, eşini ve bir çocuğunu da Amasya’da bırakarak Anadolu’nun doğusuna doğru hareket etti. Erzurum’da Ayas Paşa’nın yardımını alarak112 İran topraklarına kadar ilerledi. İran topraklarına girdiğinde Şehzade’yi, Şah Tahmasb, Esterâbad taraflarında düşmanları ile mücadele içinde olduğu için karşılamamış, Şah Kulu Sultan karşılamıştı. Şah Kulu Sultan, Şehzade’yi büyük bir hürmetle ağırlamıştı. Şah Tahmasb, bir Osmanlı şehzadesinin kendisine sığındığı haberini duyunca, mücadelesini bırakarak Kazvin’e geldi. Şah Tahmasb, bu durumu bir fırsat113 olarak görmüş ve Kazvin’de Şehzade ile buluştuğunda, onunla kucaklaşarak, ona büyük bir hürmet göstermişti114. Şehzade ile konuşarak, şehzadenin askerlerini de çeşitli yerlere dağıtmış ve Osmanlı ile yapılacak pazarlıklar konusunda Şehzade’yi savunmasız bırakmıştı115. Şehzade’nin, Tahmasb’a sığındığını öğrenen Sultan Süleyman, Şehzade’nin teslimi konusunda, Tahmasb’a mektup gönderdi. Tahmasp ise Şehzade’nin affını isteyen bir mektup gönderdi. Ancak, Sultan Süleyman, Şah’ın isteklerini kat’i bir şekilde reddetti. Şah Tahmasb da Osmanlı ile aralarının bozulmasından ise çeşitli ödünler116 kazanarak Şehzade’yi teslim etmeyi kabul etti117. Şah’ın Şehzade’yi teslim etmeyi kabul etmesi üzerine padişah tarafından görevlendirilen Van Beylerbeyi Hüsrev Paşa ve Kapıcıbaşı Sinan Ağa ile Şehzade Selim tarafından görevlendirilen Çavuşbaşı Ali Ağa İran’a giderek Şehzade Bayezid ve dört oğlunu teslim aldılar ve hepsini boğarak cesetlerini Sivas’a gönderdiler ve orada defnettiler118. Sultan Selim ve Kanuni Sultan Süleyman dönemlerinde, görüldüğü üzere, şehzadelerin sancakbeyliği geleneği vahim neticeler doğurmuş, birçok defa nizâm-ı âlem bozulmuştu. Bu sebepten ötürü önce II. Selim sonra da III. Murad, Osmanlı padişahının merkezi ve mutlak otoritesi için bu geleneği değiştirmiş ve şehzadelerden yalnız büyük oğlu sancağa bey olarak göndermişlerdir. III. Mehmed ise bu geleneği tamamen ortadan kaldırmıştır119. Bu durum, Fatih’in Kanunnâmesi’nin uygulanması adına önemli bir adım teşkil etmiştir. Bu uygulamaların en dikkat çekenleri Sultan III. Murad ve III. Mehmed’in hükümdar olduktan sonra kardeşlerini boğdurtmaları hâdiseleridir.

Bî-günâhım Hak bilür devletlü sultânum baba Bkz. Akman, a.g.e., Ek-VI 111 Sultan Süleyman, mektubunda Şehzade Bayezid’e şöyle hitap etmişti; Tutalum iki elün başdan başa kanda ola Çünki istiğfâr idersün biz de afv itsek n’ola Bâyezîdüm suçunu bağuşlarum gelsen yola Bî-günâhım dime bâri tevbe kıl cânum oğul Bkz. Akman, a.g.e., Ek-VI. Şehzade Bayezid, babasının kendisini affetmesi amacıyla, Rüstem Paşa ve kardeşi Mihrimah Sultan’ı aracı yapmışsa da bir netice elde edememişti. Bkz. Turan, a.g.e., s.111. 112 Ayas Paşa, âsi olan şehzadeyi yakalamak yerine, ona; nal, mıh gibi yardımlar etmenin yanı sıra çeşitli hediyeler de sunduğu için idam edilmiştir. Bkz. Solak-zâde, a.g.e., s.274. 113 Şah Tahmasb, Şehzade’nin kendilerine sığındığı haberini duyunca yanındakilere; “Bu, bize büyük bir hediyedir.” demişti. Bkz. Solak-zâde, a.g.e., s.276. Peçevî, a.g.e., s.212. 114 Şehzade, saraya girdiğinde, yoluna kıymetli ve resimli kumaşlar serdiler. Şehzadenin üstüne altın, gümüş, inci, firuze ve yakutlar saçtılar. Şehzadeye çok kıymetli hediyeler sundular. Bkz. Peçevî, a.g.e., s.212. Solak-zâde, a.g.e., s.277 115 Solak-zâde, a.g.e., s.278-279. Peçevî, a.g.e., s.213. 116 Sultan Süleyman, Şah’a Bayezid’i teslim ettiği için 300.000 bin altın, Şehzade Selim de 100.000 altın hediye etmişti. Peçevî, a.g.e., s.218. 117 Şah Tahmasb bir mektubunda diyordu ki; “Şehzade Bayezid bize sığındığında, biz ona kendisini Sultan’a teslim etmeyeceğimize dair yeminler ettik. Bunun için Şehzade’yi Sultan’a değil de Şehzade Selim’e teslim edelim.” Bkz. Peçevî, a.g.e., s.217. Şah, böylece müstakbel Osmanlı padişahı ile de şimdiden iyi ilişkiler temin etmiş oluyordu. 118 Şehzade Bayezid’in, Osmanlı elçileri tarafından tanınması için, saç ve sakalı tıraş ettirilmişti. Teslim sırasında Şehzade Bayezid’in üzerinde, kıymetsiz ve eskimiş kıyafetler vardı. Bkz. Peçevî, a.g.e., s.218. 119 İnalcık, Osmanlılarda Saltanat Verâseti…, a.g.m., s.91. Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilâtı, a.g.e., s.46.


1152

Muhammet Nuri TUNÇ

II. Selim’in vefatından sonra tahta büyük oğlu Murad geçti ve Sultan III. Murad, beş kardeşini nizâm-ı âlem için boğdurttu120. Sultan III. Murad’ın boğdurduğu kardeşleri; Mustafa, Osman, Süleyman, Selim ve Muhammed Ayasofya yanındaki türbeye defnolundular121. Benzer bir diğer hâdise de Sultan III. Mehmed’in hükümdar olduktan sonra 19 kardeşini boğdurması hâdisesidir122. Boğdurulan şehzadelerin isimleri şöyledir: Mustafa, Osman, Abdullah, Abdurrahman, Hasan, Ahmed, Yakub, Alemşah, Yusuf, Hüseyin, Korkud, Ali, İshak, Ömer, Alâeddin, Davûd, Cihangir, Selim, Bayezid123. Bunlardan Mustafa, Osman, Bayezid ve Abdullah yetişkin olup diğer kardeşler çocuk yaştaydı124. Bazı kaynaklarda Sultan III. Mehmed’in bu on dokuz kardeşinin dışında iki kardeşinden hamile olan yedi cariyeyi de denize attırarak öldürttüğü125, III. Murad’ın da benzer bir uygulama yaptığı yazılıysa da Osmanlı’nın yerli tarihçilerinin kaynaklarında bu iddiayı teyit edecek bilgi bulunmamaktadır126. Sultan III. Mehmed döneminde meydana gelen bir diğer hanedan içi katl hâdisesi de, Sultan’ın, oğlu Mahmud’u öldürmesi hâdisesidir. III. Mehmed’in oğullarından olan Mahmud, gayet azimli ve hareketli bir şehzadeydi. Babası Sultan Mehmed, Anadolu’nun doğusunda meydana gelen Kızılbaş ve celâlî ayaklanmalarına çok üzülür ve yemekten içmekten kesilirdi. Şehzade Mahmud, babasını memnun etmek amacıyla, birçok defa babasına kendisini bu âsiler üzerine serdar eylemesini, bu sayede onların haklarından geleceğini söylemişti. Şehzade Mahmud, aynı zamanda şeyhlerden bazıları ile irtibata geçer, onlardan nusha, tılsım gibi şeyler edinirdi. Hatta bir keresinde şeyhin biri, Şehzade’ye yakında hükümdar olacağını bildirmişti127. Kızlarağası da Şehzade’nin bu işlerini padişaha arz edince, padişah, Şehzade’nin daha önceki hal ve hareketlerinin üzerine bu faaliyetlerini de duyunca, önce onu hapse attırmış sonra da boğdurmuştur. Şehzade ile birlikte öldürülenler arasında Şehzade’nin validesi, şeyh ve bu işlere aracı olanlar da vardı128. Selânikî Mustafa Efendi, Tarih-i Selânikî, c.1, (Haz. Mehmet İpşirli), TTK Basımevi, Ankara, 1999, s.102. Peçevî, a.g.e., s.263. Uzunçarşılı, a.g.e., c.3, s.42. Akman, a.g.e., s.113. Hammer, III. Murad’ın kardeşlerini, saltanatına rakib olabilecekleri ihtimaline binaen öldürdüğünü yazar. Bkz. Hammer, a.g.e., c.4, s.60. Bir şiirde de bu olay şöyle anlatılmıştır: Bir kilime sığar hezâr gedâ İki sultana teng olur dünyâ 120

Mihr ü meh iki hâkim olmağla Oldılar nüh-sipihre milk-ârâ Taht-gâh anlara dü câ oldı Birine rû-şenâ birine dücâ Şeh-Selîm’in makarrı zîr u zemîn Hân Murad’ın makâmı fevk-ı ‘ulâ Bkz. Faris Çerçi, Gelibolulu Mustafa Âlî ve Künhü’l-Ahbâr’ında II. Selim, III. Murat ve III. Mehmet Dönemleri, c.2, Erciyes Ünv. Yay., Kayseri, 2000, s.226. 121 Faris Çerçi, a.g.e., c.2, s.227. Bazı kaynaklarda da Sultan III. Murad’ın boğdurduğu kardeşleri; Mustafa, Osman, Süleyman, Cihangir ve Abdullah olarak geçiyor. Bkz. Akman, a.g.e., s.113. 122 Selânikî, a.g.e., c.2, s.436. 123 Solak-zâde, a.g.e., s.362. Faris Çerçi, a.g.e., c.2, s.228. Akman, a.g.e., s.115. 124 Akman, a.g.e., s.116. Hammer, a.g.e., c.4, s.226. 125 Hammer, a.g.e., c.4, s.227. 126 Akman, a.g.e., s.117. 127 Hammer, a.g.e., s.356 128 Peçevî, a.g.e., s.418. Hammer, a.g.e, s.356. Şehzade’nin öldürülmesi hâdisesi o dönemde İstanbul’da bulunan İngiliz elçisi Henry Lello’nun raporunda şöyle belirtilmişti: Şehzade Mahmud, babasının devlet işlerini yönetmekte yetersiz olduğunu, devletin tamamen büyük annesi valide sultan tarafından sevk ve idare edildiğini görmekte, bundan annesine dert yanmaktaydı. Annesi, oğlunun ve Sultan’ın akıbetinin ne olacağını bir şeyhe sorma gereğini duydu. Gelen cevabî mektup, yanlışlıkla şehzadenin annesine değil de ihtiyar valide sultana verildi. Valide sultan da padişahı kışkırtarak bu işin üzerine eğilmesini temin etti. Padişah, Şehzade Mahmud’u çağırtarak sorguya çekti, ancak Şehzade’nin olup



1153

Osmanlı tarihinde en büyük hanedan içi katl hâdisesinin yaşandığı III. Mehmed dönemi aynı zamanda Osmanlı şehzadeleri açısından önemli bir değişikliğin de yaşandığı dönem olmuştur. Bu dönemden itibaren artık şehzadeler sancağa gönderilmemiş, sarayda kafes hayatı denilen bir hayat yaşamışlardır. Sultan Mehmed vefat ettiğinde sarayda iki oğlu vardı. Bunlardan biri Ahmed diğeri de Mustafa idi. Ahmed padişah olduğunda henüz evlenip çocuğu olmadığından kardeşi Mustafa’ya dokunmamıştı; ama çocukları olduktan sonra Mustafa’yı öldürtmek istemişse de, devlet erkânı, Mustafa’nın aklının zaten yetersiz olduğunu, padişaha zarar verebilecek bir konumda olmadığını söyleyerek O’nu ikna etmişlerdi. I. Ahmed vefat ettiğinde, saltanat için yetişkin evladı olmadığından, O’nun yerine kardeşi Mustafa hükümdar oldu129. Sultan Mustafa hükümdar olduğunda herhangi bir hanedan içi katl hâdisesi yaşanmadı. Sultan Mustafa’nın kısa süren bu ilk hükümdarlığı sonrası II. Osman padişah oldu. Sultan II. Osman döneminde hanedan içi katlin bir örneği mevcuttur. Aslında II. Osman’ın altı kardeşi vardı130 ve II. Osman bu kardeşlerinin hayatına dokunmamıştı. Ancak kendisi Hotin Seferi’ne çıkmadan önce fitne çıkma ihtimaline binaen, saltanatı ele geçirebilecek yaşta olan kardeşi Mehmed’i, Rumeli Kazaskeri Kemaleddin Efendi’den aldığı fetva ile katlettirmiştir131. Sultan Osman’ın, diğer kardeşlerine dokunmayarak yalnız saltanatı ele geçirme ihtimali olan kardeşini öldürmesi eski geleneğin ortadan kalkmaya başladığını gösteren önemli bir gelişme olmuştur. Osmanlı’nın buhran döneminde, şedid yönetimi ile devlet otoritesini yeniden sağlayan Sultan IV. Murad döneminde de hanedan içi katlin örnekleri mevcuttur. Sultan Murad’ın hayatta Bayezid, Süleyman, Kasım ve İbrahim isimlerinde dört kardeşi vardı. Bunlardan Bayezid diğerlerinden büyüktü. Sultan Murad, hükümdar olduktan sonra kardeşlerinin hayatına dokunmamıştı; ama yeniçeriler çıkardıkları isyanlarda Sultan’a “Şehzadeleri çıkar görelim.” diyerek bir nevi ona gözdağı veriyorlardı132. Sultan Murad da, şehzadelerin kendisine karşı koz olarak kullanılmasını engellemek, belki de II. Osman’ın başına gelenlerin kendi başına gelmesinin de yolunu kapamak amacıyla kardeşlerini ortadan kaldırmak için uygun bir ortamın oluşmasını beklemekteydi. İşte bu fırsat Revan’ın fethi ile eline geçmişti. Revan’ın fethine dair haberler payitahta ulaştığında halk ve ekser kesim fetih şenlikleri ile meşgul olacaktı, dolayısıyla kardeşlerin öldürülmesi çok da büyük bir tepki ortaya çıkarmayacaktı. Fetihnâme-i Hümâyûn’u İstanbul’a getiren Kapıcılar Kethüdası Salih Ağa ve Müsahip Beşir Ağa, aynı zamanda şehzadeler Bayezid ve Süleyman’ın da katl fermanını Kaymakam Bayram Paşa ve Bostancıbaşı Duçe Mehmed Ağa’ya bitenden haberi yoktu. Bunun üzerine annesi sorguya çekildi; oğlunun istikbalini öğrenmek üzere kendisinin şeyhe başvurduğunu, şehzadenin keyfiyetten haberi olmadığını söylediyse de kimseyi ikna edemedi. O gece şehzadenin annesi ve bu işe dâhil olduğu sanılan 30 kişi çuvallara konularak denize atıldı. Bkz. Akman, a.g.e., s.121. 129 Uzunçarşılı, a.g.e, c.3/1, s.127. 130 II. Osman’ın kardeşleri; Mehmed, Murad, Bayezid, Süleyman, Kasım ve İbrahim’di. Bunlardan Murad ve İbrahim hükümdar olmuş diğerleri ise katledilmişlerdir. Bkz. Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, a.g.e, c.3/1, s.127. 131Selânikî , a.g.e., c.2, s.460. Solak-zâde, a.g.e., s.466. Bu katl hâdisesi için II. Osman, önce Şeyhülislam Esad Efendi’den fetva almak istemişse de Esad Efendi fetva vermemiştir. Bkz. Uzunçarşılı, a.g.e, c.3/1, s.130. II. Osman’ın kardeşinin katli için fetva istemesi, hanedan içi katl hâdisesinin artık kabul edilmediği anlamına gelebilir. Esad Efendi’nin Sultan’ın fetva isteğini reddetmesi de bunun somut örneğidir. Ayrıca Sultan III. Murad ve III. Mehmed dönemlerinde kardeşlerin hepsi öldürülürken, bu olayda yalnız saltanata geçme ihtimali olan kardeş öldürülmüştür. Şehzade Mehmed’in öldürülmesine niyet edildiğinde II. Osman’a şöyle demişti: “Osman, Allah’dan dilerim ki ömür ve devletin berbâd olub beni ömrümden nice mahrûm eyledin ise sen dahi behre-mend olmayasun.” Bkz. Naîmâ, a.g.e., c.2, s.460.Gerçekten de Şehzade Mehmed’in bu bedduası tutmuş ve II. Osman kısa bir süre sonra acı bir şekilde can vermiştir. 132 Naîmâ, a.g.e., c.3, s.708. Yeniçerilerin bu istekleri karşısında, şehzadeler yeniçerilere; “Bizden ne istersiniz, biz köşe-i hamûlde kendi hâlimize meşgul iken hâlimize komayıp nâmımızı anmak bizi lisâna getirmek niçindir, yoksa bizi müttehem edip sebeb-i izâ’at mi olmak istersiz. Allah’dan korkmayıp padişah hazretlerinden şerm ü hayâ etmeyip böyle tuğyan edersiz. Lillâhi te’âlâ bizi hâlimize kon ki bize sizin himâyet ve hirâsetiniz gerekmez.” diye seslendiler. Bkz. Naîmâ, a.g.e., c.3, s.708-709. Şehzadelerin bu tavırları, kendilerinin bu tür işlere alet edilerek katledilmelerine gerekçe oluşmasını engellemek istemelerinden olsa gerektir.


1154

Muhammet Nuri TUNÇ

ilettiler. İşte bu emir ile iki şehzade katledildi133. İki şehzadenin katlinden sonra Sultan’ın Kasım ve İbrahim olmak üzere iki kardeşi hayatta kalmıştı. Bunlardan Kasım da ağabeyleri ile aynı kaderi paylaştı. İki yıl sonra Bağdat üzerine düzenlenen sefer esnasında yine halkın fetih haberleri ile ilgilendiği bir zamanda Kasım boğdurularak katledilmiştir134. Sultan IV. Murad’ın kardeşlerini bu şeklide öldürmesinden sonra uzun bir süre hanedan içi katl hâdisesi zuhur etmedi, tâ ki III. Osman’ın saltanatına kadar. I. Mahmud’un vefatı üzerine hükümdar olan III. Osman, uzun süre yaşamış olduğu saray hayatından mütevellid asabî ve sosyal ilişkilerden uzak bir kişilikte yetişmişti. Sık sık yüksek devlet memurlarını değiştirmesi onun dikkat çeken özelliklerindendi. Padişahın bu kadar sık değişiklik yapmasının bir sebebi de III. Ahmed’in çocuklarını öldürmek için olduğu söylenmektedir135. Sultan Osman, amcaoğlu olan Mehmed’i Hekimoğlu Ali Paşa’ya öldürtmek istemişse de Hekimoğlu bu isteği kabul etmemiştir136. Hekimoğlu’na isteğini yaptıramayan Sultan Osman onu görevden aldıktan sonra bu isteğini ikinci kez sadrazam yaptığı Bâhir Mustafa Paşa’ya yaptırmış ve Şehzade Mehmed boğularak katledilmiştir137. Katl hâdiselerinden biri de padişahlıktan hal’ edilmiş Sultan III. Selim’in halefi IV. Mustafa’nın emriyle öldürüldüğü ile ilgili hâdisedir. III. Selim’in kurmuş olduğu Nizam-ı Cedid ordusu, yeniçerilerin ve bazı devlet adamlarının hoşuna gitmemişti. Özellikle yeniçeriler fırsat buldukça Nizam-ı Cedid aleyhinde faaliyet göstermiş, şehzade Mustafa ve adamları da bu faaliyetlere desteğini esirgememişti138. Sultan III. Selim, Nizam-ı Cedid’i kaldırdığını ilan etmiş olsa da, 1807 yılında küçük bir isyan hareketi olarak başlayan Kabakçı Mustafa İsyanı kısa sürede büyük bir isyana dönüşmüştü139. Bu isyan sonucunda Sultan Selim tahttan indirilmiş ve yerine IV. Mustafa getirilmişti. III. Selim’in hal’ hâdisesini duyan ve Selim’e bağlılığı ile bilinen Alemdar Mustafa Paşa saraya gelerek Selim’i görmek istediğini bildirdi; ama onun asıl niyeti III. Selim’i ziyaret değil, onu tekrar padişah yapmaktı. Ancak IV. Mustafa ve yandaşları saltanatı III. Selim’e vermek niyetinde değillerdi140. İşte bu durum sarayda büyük bir iç çekişmenin varlığını gösteriyordu. Alemdar’ın gelmesi ve niyetini belli etmesi gruplar arası çekişmeyi de açıkça ortaya koydu. IV. Mustafa ve yandaşları, Alemdar’ın niyetinin gerçekleşememesinin bir tek yolunun olduğu, bu yolun da Sultan Selim’in öldürülmesi olduğuna karar vermişlerdi. Bu kararı tatbik etmek amacıyla Sultan Selim’in odasına girdiler ve Selim’i katlettiler141. IV. Mustafa’nın, Sultan

Naîmâ, a.g.e., c.3, s.825. Uzunçarşılı, a.g.e., c.3/1, s.199. 135 Mustafa Nuri Paşa, a.g.e., c.3-4, s.54. Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, a.g.e., c.5, s.339. 136 Hekimoğlu, padişahın bu teklifini reddedince padişah kendisine hain diye hitap etmişti. Hekimoğlu da padişaha; “Hainliği katilliğe yeğ tutarım.” diye cevap vermişti. Bkz. Mustafa Nuri Paşa, a.g.e., c.3-4, s.324. 137 Mustafa Nuri Paşa, a.g.e., c.3-4, s.324. Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, a.g.e., c.5, s.339-340. 138 Selim, Mustafa’nın hükümdar olmak için çevirdiği entrikaları bildiği halde bilmezlikten gelerek göz yummuştu. Bunda kendisinin erkek evladının olmamasının da tesiri vardı. Bkz. Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilâtı, a.g.e., s.143. 139 Mustafa Nuri Paşa, a.g.e., c.3-4, s.214-221. 140 Alemdar Mustafa Paşa tarafından IV. Mustafa’ya gönderilen Şeyhülislam Arif Efendi, Sultan III. Selim’in cülusunun istendiğini belirtir. Bunun üzerine sinirlenen Sultan, “Sizler Sultan Selim’i istiyorsunuz pek güzel Sultan Selim’i veririm ancak telef ve helâk edüb cenazesini veririm.” cevabını verir. Ayrıca cülus isteğini duyan IV. Mustafa’nın, “Ben tahttan inmem. Sebebi nedir? Düşmana bir kale mi teslim ettim veya devlete bir zararım mı dokundu. Şunu bil ki ölsem de inmem, lazım geleni yapar ve kendimi rezil etmem.” şeklinde cevap vermesi, Sultan Mustafa’nın taht uğruna Selim’i öldürme niyetini benimsediği anlaşılıyor. Bkz. Aysel Danacı-Yıldız, “III. Selim’in Katilleri”, Osmanlı Araştırmaları-31, İstanbul, 2008, s.61-62. (http://english.isam.org.tr/documents/_dosyalar/_pdfler/osmanli_arastirmalari_dergisi/osmanl%C4%B1_sy31/2008_31_ YILDIZA.pdf). 141 Aysel Danacı-Yıldız, a.g.e, s. 65-67. Hammer, a.g.e, c.9, s.183-184. Enver Ziya Karal, Büyük Osmanlı Tarihi, c.1, s.82-83. 133 134



1155

Selim’in katlinde parmağı olduğu dönemin birçok kaynağında sabittir. Bu sebeple bu olay hanedan içi katl hâdiselerinden biri sayılabilir. Sultan IV. Mustafa’nın ve yandaşlarının Sultan Selim’i katletmeleri, Sultan Mustafa’nın saltanatta kalmasını sağlamak için yeterli değildi. Çünkü bir de kardeşi Mahmud vardı. Sultan Mustafa’yı hükümdar olarak görmek istemeyenlerin onun hükümdarlığı için mücadele edecekleri açıktı. Bu sebeple Sultan Mustafa ve yandaşları, Sultan Selim’i öldürdükten sonra Mahmud’u da öldürmek istemişler; ama başaramamışlardı. Şehzade Mahmud’un lalası ve bazı hizmetkârları, onu müdafaa etmeyi başarmış ve Şehzade Mahmud’u saraydaki karışıklıktan yararlanarak hükümdar ilan etmişlerdi142. Sultan II. Mahmud döneminde sadrazamlık görevini üstlenen Alemdar Mustafa Paşa, Sultan Selim’in katli olayında parmağı olan birçok kişiyi cezalandırdı ve otoritesini kurdu. Ancak onun, reform politikaları, özellikle askeri alandaki reformları yeniçerilerin tepkisini çekiyordu143. Alemdar’ı ortadan kaldırmak için fırsat kollayan yeniçeriler Bab-ı Ali’ye saldırdılar ve Alemdar’ın bir cephanelikte ölmesine sebep oldular144. Alemdar Mustafa Paşa gibi bir otoriteyi ortadan kaldıran yeniçeriler, birçok ileri gelen devlet adamlarının konaklarını yağmaladılar. Onların yeni amacı II. Mahmud’u tahttan indirerek tekrar IV. Mustafa’yı hükümdar ilan etmekti. Bu amaçlarını alenen dillendirmeye başlamaları sonrası II. Mahmud’un yanında yer alan devlet erkânı, yeniçerilerin amaçlarının boşa çıkarılması için Şeyhülislam Salihzâde Esad Efendi’den fetva aldılar ve II. Mahmud’un da onayını alarak IV. Mustafa’yı öldürdüler145. II. Mahmud’un onayı alındığından dolayı IV. Mustafa’nın öldürülme hâdisesi de hanedan içi katle dâhil edilebilir. 3. Hanedan içi katl meselesinin sebepleri Hanedan içi katl hâdiselerinin temel sebebi, Osmanlı’da saltanat veraset sisteminin belli bir kaideye bağlanmamış olmasıdır. İzahatı aşağıda yapılacak olan bu temel sebebin ortaya çıkardığı sorunlar iki önemli gerekçeyle çözümlenmeye çalışılmıştır. Bunlardan biri; hükümdarların iktidarlarını muhafaza etmek istemeleridir. Bu isteklerine tehdit olabilecek unsurların, hanedan üyelerinin katledilmesi gerekse dahi, ivedilikle ortadan kaldırılması veya tehdit unsuru olmaktan çıkarılması gerekmektedir. İkincisi ise, hükümdarların halka karşı sorumluluklarının bir sonucu olarak nizam-ı âlem’i sağlama gerekliliğidir. Hükümdarlar hem iktidarlarını muhafaza etmek hem de nizam-ı âlem’i sağlamak için hanedan içi katl seçeneğini birçok defa kullanmışlardır. Osmanlı hükümdarlarının iktidarlarını tehdit edebilecek, nizam-ı âlem’i bozabilecek unsurların ortaya çıkmasında iç ve dış mihrakların mühim bir etkisi görülmektedir. Osmanlı’nın kuruluşundan itibaren sınır komşusu olan Bizans İmparatorluğu, Osmanlı karşısında aldığı yenilgilerden sonra varlığını idame ettirmek için Osmanlı şehzadelerini Osmanlı padişahlarına karşı bir koz olarak kullanmıştır. Bizans, bunu, ya şehzadeleri kışkırtarak ya da elinde rehin tutarak uygulamıştır. II. Murad dönemindeki Düzmece Mustafa Olayı, Şehzade Mustafa Olayı ve Şehzade Orhan Olayı Bizans’ın Osmanlı hanedan üyelerini Osmanlı’ya karşı bir koz olarak kullandığı olaylardan bazılarıdır. Bizans ile benzer bir politika benimseyen devletlere Memlükler ve Safeviler de örnek gösterilebilir. II. Bayezid döneminde Cem Sultan’ın, Yavuz Mustafa Nuri Paşa, a.g.e, c.3-4, s.228. Şehzade Mahmud’un hükümdarlığını duyan IV. Mustafa, “Ben tahttan inmedim, Mahmud’u kim çıkarttı?” diye söylenmişti. Bkz. Kemal Beydilli, “Mustafa IV”, TDVİA, c.31, Ankara, 2006, s.284. 143 Yeniçeriler, Alemdar Mustafa Paşa aleyhinde propagandalar yürüttükleri gibi, Bab-ı Ali duvarlarına, “Rumeli’den geldi bir çıtak, bayram ertesi ya kılıç oynayacak ya bıçak” benzeri afişler asarak Paşa’yı tehdit ediyorlardı. Bkz. Fatih Ünal, “Aleksander Grigoreviç Krasnokutsk’un Günlüğünden 1808 Yeniçeri Ayaklanması ve Alemdar Mustafa Paşa Vakası”, SosyalAraştırmalar Dergisi, c.1, Sayı:4, 2008, s.579. 144 Mustafa Nuri Paşa, a.g.e., c.3-4, s.230-231. Karal, a.g.e., c.1, s.95. 145 Mumcu, a.g.e., s.179. Karal, a.g.e., s.96. 142


1156

Muhammet Nuri TUNÇ

Sultan Selim döneminde kardeşi Ahmed’in oğullarının Memlüklere iltica etmeleri; Kanuni döneminde Şehzade Bayezid’in Şah Tahmasb’a iltica etmesi; Yıldırım Bayezid döneminde Şehzade Mustafa’nın Timur tarafından esir alınması gibi hâdiseler Osmanlı’ya rakip olan devletlerin benimsedikleri önemli dış politikalardan olmuştur. Hanedan üyelerinin katledilmesindeki önemli sebeplerden birisi de bazı şehzadelerin saltanat veraset sisteminden kaynaklanan taht mücadelesi içerisine girmesidir. Osmanlı saltanat veraset usulünün belli bir kaideye bağlanmamış olması taht mücadelelerinin en önemli sebebidir. Osmanlı Devleti, kendinden önceki Türk ve İslam devletlerinden daha merkeziyetçi bir yapıda olmasına rağmen I. Ahmed dönemine kadar tahta kimin geçeceğini bir kaideye bağlamamıştı. I. Murad, hükümdarlık hakkının oğullarına ait olduğu kaidesini getirerek nispeten taht kavgasının daha geniş yelpazede cereyan etmesini engellemişti. Ama hükümdarın hangi oğlunun başa geçeceği belli bir kaideye bağlanmamıştı. Buna rağmen hükümdarlar bazı temayüller sergileyerek kimin hükümdar olacağını belirlemeye çalışmışlardı. Hükümdar olması istenen şehzadenin payitahta yakın bir sancağın yöneticisi yapılması bu temayüllerden biridir. Bir diğer temayül de yaşı büyük olan şehzadenin hükümdar olarak tercih edilmesidir. Bu temayülde doğrudan hükümdarın etkisi olduğu gibi farklı kesimlerin de etkisinin olduğu görülmüştür146. Bu temayüllere rağmen Fatih’in kanunnâmesinde yer alan “her kimesneye saltanat müyesser ola” ifadesi kimin hükümdar olacağının belli bir kaideye bağlanmadığının en somut göstergesidir. Bu durum birçok kez taht mücadelesine sebep olmuş ve devlet parçalanmanın eşiğine dahi gelmiştir. Yapılan mücadeleler neticesinde hanedan içi katl hâdiseleri yaşanmıştır. Fetret devrinde yaşanan mücadeleler veraset sisteminden kaynaklanan hanedan içi katl’in önemli örneklerinden olduğu gibi Fatih’in kardeş katli yasasının önemli gerekçelerinden biri olduğu söylenebilir. Yine Sultan I. Selim’in kardeşleri Korkud ve Ahmed’i katletmesi daha babaları II. Bayezid döneminde aralarında taht mücadelesinin başlamasından kaynaklanmaktadır. II. Murad dönemindeki Düzmece Mustafa ve Şehzade Mustafa isyanları da saltanat veraset sisteminden kaynaklanan hanedan içi katl hâdiselerine örnek gösterilebilir. Hanedan içi katl hâdiselerinin temel gerekçesi olan saltanat veraset usulünün belli bir kaideye bağlanması I. Ahmed döneminde olmuştur. Onun döneminden itibaren hanedanın ekber evladının hükümdar olması temayül haline gelmiş ve kanunlaşmıştır. I. Ahmed vefat ettiğinde oğlu değil kardeşi Mustafa hükümdar olmuştur147. I. Ahmed dönemindeki bu değişim, hanedan içi katlin seyrini değiştirmiş; ama sona ermesini sağlayamamıştır. İktidarın ve devletin muhafazası yani devlet-i ebed müddet anlayışının tecellisi ve nizam-ı âlemin korunması fikirleri de hanedan içi katl hâdiselerinin mühim nedenleri arasında gösterilebilir. Fatih Sultan Mehmed’in kanunnâmesinde 148 yer alan “Ve her kimesneye evlâdımdan saltanat I. Murad, Kosova Savaşı’nda bir Sırplı tarafından ağır yaralandığında iyileşemeyeceğini anlayınca, ümeraya kendi yerine büyük oğlu Bayezid’in geçmesini istemişti. Sultan Çelebi Mehmed de kendisine nüzül isabet ettiğinde iyileşemeyeceğini anlayınca ümeraya kendi yerine büyük oğlu Murad’ın geçmesini istemişti. Orhan Gazi vefat ettiğinde yerine büyük oğul olan Murad’ın getirilmesinde Ahilerin etkisi olmuştu. Bkz. Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, a.g.e., c.1, s.160-370. Ümeranın padişah seçiminde etkisi için bkz. Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilâtı, a.g.e., s.43-44. 147 Ahmed Refik, a.g.m., s.946. 148 Kanunnâme-i Âl-i Osman olarak bilinen bu kanunnâme, Osmanlı’nın kuruluşundan itibaren câri olup, o zamana kadar bir araya toplanmamış kanunların derlenmesiyle teşekkül etmiş ve küçük bazı teferruatlarla yüzyıllarca bu devletin teşkilât ve müesseselerinde yürürlükte kalmış bir eser olarak büyük önem taşımaktadır. Ayrıntılı bilgi için bkz. Abdülkadir Özcan, “Fatih’in Teşkilât Kanunnâmesi ve Nizâm-ı Âlem İçin Kardeş Katli Meselesi” İÜ. Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, sayı:33, Mart 1982. Fatih’in kanunnamesi ile ilgili Osmanlı’nın son zamanlarında, özellikle Edebiyat-ı Umûmiye Mecmuası’nda Ahmed Refik, Celal Nuri, Mehmed Ata ve Abdurrahman Şeref arasında tartışılmıştır. Viyana İmparatorluk Kütübhanesi’nde Fatih kanunnamesinin nüshası bulunarak Tarih-i Osmanî Encümeni tarafından neşredilmiştir. Bkz. Mehmed Ata, “Kanunnâme-i Mehmedî”, Edebiyyât-ı Umûmiyye Mecmuası, c.4, 1335/1918, numara 84, s.977-978. Ahmed Refik, a.g.m., s.944-947. Celal Nuri, “Kanunnâme-i Mehmedî”, Edebiyyât-ı Umûmiyye Mecmuası, c.4, 1336/1918, numara:81, s.925-927. Abdurrahman Şeref, “Kanunnâme-i Mehmedî”, Edebiyyât-ı Umûmiyye Mecmuası, c.4, 1335/1918, numara, 82, s.943-944. 146



1157

müyesser ola, karındaşların nizâm-ı âlem içün katl itmek münasibtir. Ekser ulemâ dahi tecviz etmişlerdir. Anınla âmil olalar.” maddesi bu anlayışın en önemli göstergesidir. Mehmed Ata, Fatih’in kanunnamesindeki bu yasanın sebebini Fatih’in cihângîrlikten ziyade cihândârlık emelinde olmasına bağlar. O’na göre; Fatih, “İskenderler, Cengizler, Timurlar gibi birçok memleketleri istilâdan ziyade, feth ettiği mahallerde devlet-i müstakarra tesis etmek arzusunda idi.” İskender’in, Cengiz’in, Timur’un devletleri onların vefatlarından sonra ahfadı arasında taksim edilmişti. Fatih, devletinin kendinden önceki büyük padişahların devletleri gibi kısa sürede parçalanmasını istemiyordu. İşte bu sebeple böyle bir yasa çıkarmıştı149. Ahmed Refik ise, Osmanlı sultanlarının nizam-ı âlem için yaptıkları katl hâdiselerine ulemanın cevaz vermesini saltanat ile hilafet algısının Osmanlılarda farklı olmasından kaynaklandığını belirtir. O’na göre; saltanat Osmanlıların mülkiyetidir ve oğullar ve kardeşler arasında paylaşılabilir; ama hilafet mülkiyet olmadığı için paylaşılamaz. Bu sebeple Osmanlılar; “İslâmiyet’i kabul ettikleri zaman, İslâm hukukuna riayet etmeyi memleketlerinin muhafazası ve inkısama uğramaması nokta-i nazarından daha muvafık buldular. Memleketi evladları ve kardeşleri arasında taksim etmemeye karar verdiler.” ve nizam-ı âlem ve saltanatlarının bekası için ailelerinden fedakârlık ettiler150. Yıldırım Bayezid’in kardeşi Yakub’u, I. Murad’ın kardeşleri İbrahim ve Halil’i, Fatih’in kardeşi Ahmed’i, III. Murad ve III. Mehmed’in kardeşlerini katletmelerinin gerekçelerinden biri de atam dedem kanunu da denilen nizam-ı âlem olduğu söylenebilir. Saray çevresinde meydana gelen entrikalar da bazı hanedan üyelerinin katledilmesinde önemli bir sebep olmuştur. Kendi mevkiini başa geçecek şehzadeye bağlayan bazı devlet adamları ve saray sakinleri bu kirli oyunların mimarları olmuşlardır. Kanuni Sultan Süleyman döneminde Şehzade Mustafa ve Şehzade Bayezid’in katledilmeleri hâdiseleri, sarayda yaşanan entrikaların önemli sonuçlarından olduğu söylenebilir. II. Osman’ın katledilmemesi halinde çıkarlarını gözeten valide sultan ve Kara Davut Paşa II. Osman’ı katlettirmişlerdi151. III. Selim’in ve IV. Mustafa’nın katledilmeleri de benzer sebeplere dayandırılabilir. Hanedan içi katl hâdiselerinin önemli nedenlerinden birisi de kapıkulu askerlerinin şehzadeleri padişaha karşı koz olarak kullanmasıdır. II. Selim dönemine kadar şehzadeler sancaklara yönetici olarak gönderilirken II. Selim döneminde yeni bir usul ortaya çıktı; şehzadelerden yalnız yaşça büyük olanı sancağa gönderilecek diğerleri de sarayda tutulacaktı. Böylece şehzadeler arası taht mücadelesi önlenmiş olacaktı. Yani saltanat veraset usulü bir kaideye bağlanmış ve veliaht tayin edilmiş olunacaktı. Hükümdar öldüğünde sancakta bulunan şehzade hükümdar olacak ve kanun mucibince kardeşlerini katledecek ve iktidarı koruma altında olacaktı. Ancak bir süre sonra sancaklara şehzade gönderilmesi usulü tamamen kaldırılarak şehzadelerin hepsi sarayda tutuldu. Böylece hükümdar kendisine karşı çıkabilecek rakiplerini eli altında tutacaktı. Ama bu usul başka bir sorunu ortaya çıkarmıştı. Devlet merkezindeki kapıkulu askerleri herhangi bir sebeple ayaklanabilir ve saraydaki diğer bir şehzadeyi hükümdar yapmak isteyebilirlerdi152. Böyle bir durumun ortaya çıkmasını engellemek isteyen bazı Osmanlı padişahları sarayda bulunan kardeşlerini öldürme fırsatını aramışlar ve fırsat bulduklarında da katl hâdiseleri gerçekleşmiştir. Nitekim II. Osman’ın, askerlerin kendi yerine geçirebilecekleri endişesi ile kardeşi Mehmed’i katletmişti. Daha önemli bir örnek IV. Murad döneminde yaşanmıştır. Kapıkulu askerleri çıkarttıkları isyanlarda IV. Murad’a şehzadeleri görmek istediklerini söylemeleri, bazen bir şehzadenin ismini padişaha karşı bağırmaları IV. Murad’ı kardeşlerini katletmeye sevk etmişti.

149

Mehmed Ata, a.g..m., s.977-978 Ahmed Refik, a.g.m., s.947. 151 Zinkeisen, a.g.e.,c.3, s.534. 152 Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilâtı, a.g.e., s.140-141. 150


1158

Muhammet Nuri TUNÇ

Osmanlı padişahlarının kendilerinden önceki Türk devletlerindeki iktidar algısından farklı bir iktidar algısı benimsemelerinin de hanedan içi katl hâdiselerine dolaylı da olsa sebep olduğu söylenebilir. Osmanlı öncesi Türk devletleri ülüş sistemi gereği iktidarlarını başka bir hanedan üyesi ile paylaşabiliyorlardı. Bu durumun sonucu olarak da Göktürkler, Uygurlar, Karahanlılar gibi Türk devletlerinde bölünmeler yaşanmıştı. Osmanlı padişahları ise ülüş sistemi doğrultusunda ülkenin aralarında pay edilmesini talep eden kardeşlerinin isteklerini kesin bir dille reddetmişlerdir. Nitekim Çelebi Mehmed, ağabeyi İsa Çelebi’ye ülkenin aralarında paylaştırılmasını teklif ettiğinde İsa Çelebi bu teklifi sert bir dille reddetmişti153. Aynı şekilde Cem Sultan, II. Bayezid’e benzer bir teklifte bulunduğunda II. Bayezid bu teklifi reddetmişti154. Mehmed Çelebi’nin Musa Çelebi ile mücadelesinde Timur’un oğlu Şahruh, Mehmed Çelebi’ye bu kavgayı sona erdirmesini, ülüş geleneğine uymasını bildirmiştir. Mehmed Çelebi ise Şahruh’a cevaben; “Söylediklerinize uymak isteriz amma, Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan beri bu iş tecrübelerle töre olarak yerleşmiştir. Saltanat ortaklık kabul etmez. …İki derviş bir kilime sığar, lakin iki padişah bir iklime sığmaz…” ifadelerinin yer aldığı mektubu yazmıştır155.Ülkenin bölünmezliği esasını benimseyen padişahlar sayesinde Osmanlı Devleti, kendinden önceki bazı Türk devletlerinin düştüğü duruma düşmemişti. Aynı zamanda bu olaylar, devletin bütünlüğü uğruna kardeşlerin dahi feda edilebileceğini göstermesi bakımından dikkate değerdir. Tüm bu nedenler incelendiğinde, katl hâdiselerinin padişahların sadece iktidar hırsları sebebiyle gerçekleşmediği, birçok defa katl hâdiselerinin zorunluluk sebebiyle yaşandığı görülmektedir. Zaten Osmanlı padişahlarının katl tercihleri doğrudan ortaya çıkmış bir durum değildir. Şehzadelerin komşu devletlere rehin verilmesi, gözlerine mil çekilmesi, hatta onlarla sulh yoluna gidilmesi gibi çözüm yolları denemiştir156. Ancak, nizam-ı âlem’i bozacak birçok iktidar mücadelesinin devleti düşürdüğü durum, padişahlar ve devlet yöneticileri nezdinde önemli bir tecrübe olmuş ve bu durum kardeş katlinin yasalaşması sürecini doğurmuştur. 4. Hanedan üyelerinin infazı ve cenazeleri Osmanlı padişahları genellikle gerçekleştirmek istedikleri icraatlardan önce icraatın dine uygun olup olmadığı konusunda hukukçu âlimlere danışarak onlardan fetva alırlardı157. Ulemadan fetva almak mecburi değil, istişarî olmakla birlikte padişahın icraatlarının meşruluğu açısından son derece önemli görülmüştür158. Kardeşlerini katletmek isteyen bazı Osmanlı padişahları, bu icraatlarını meşrulaştırmak için ulemadan fetva alma yolunu tercih etmişlerdir. Fatih’in kanunnâmesinde geçen “Ekser ulema dahi tecviz etmiştir.” şeklindeki ifade, padişahların katl konusunda meşru davrandıklarını göstermeyi amaçlamış olabileceklerini gösterir. Bu fetvaya rağmen Fatih’ten sonraki bazı padişahlar katl için fetva almayı gerek görmüşlerdir. Kanuni Sultan Süleyman Şehzade Mustafa ve Bayezid için, III. Mehmed oğlu Mahmud için159, II. Osman kardeşi

Müneccimbaşı, a.g.e., c.1, s.153. Müneccimbaşı, a.g.e., c.2, s.373. 155 Akman, a.g.e., s.141-142. 156 Örneğin, Orhan Bey hükümdar olduğunda kardeşi Alaaddin’i öldürmek yerine taht iddiasında olmadığı için ona bir miktar ikta vermiş ve onu hayatta tutmuştu. Bkz. Aşıkpaşazade, a.g.e., s.42-43. 157 Örneğin, bir gün Kanunî Sultan Süleyman, sarayın bahçesinde nadide güllere ve armut ağacına musallat olan karıncaların telef edilmesi için Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi’den(1490-1574) aşağıdaki beyitle fetva ister: “Dırahta ger ziyân etse karınca / Ziyânı var mıdır anı kırınca?” Padişahın bu fetva talebi üzerine, Ebussuûd Efendi de şöyle bir beyitle cevap verir: “Yarın Hakk’ın dîvânına varınca / Süleyman’dan hakkın alır karınca! Bkz.Sabri Erturhan, “Hayvan Öldürme İle İlgili Fıkhî Hükümler”, BilimnameXVII, 2009/2, s.116. 158Ekrem Buğra Ekinci, “Osmanlı Hukukunda Kardeş Katli Meselesi”, s.1114. (http://afakkulubu.org/wpcontent/uploads/2014/03/EB.Ekinci.2006-Osmanl%C4%B1-Hukukunda-Karde%C5%9F-Katli-Meselesi.pdf) 159 Mumcu, a.g.e., s.181. 153 154



1159

Mehmed için160, IV. Murad kardeşleri Bayezid ve Süleyman için161, II. Mahmud ve ümerası IV. Mustafa için162 dönemin âlimlerinden fetva istemişlerdir. Fetva isteğine olumsuz yanıt veren şeyhülislamlar da olmuştur. III. Murad ve II. Osman’ın kardeşlerinin katli için fetva istemişler; ama dönemin şeyhülislamları fetva vermemişlerdir163. Onlar da fetvayı başka âlimlerden almışlardır. Hanedan üyelerinin infazında ise eski Türk ve Moğol geleneğinin hâkim olduğu görülmektedir. Geçmişte birçok kavim veya kabilede iktidarda bulunan kişilerin kanının dökülmesinin yasak olduğu görülmektedir. Özellikle hükümdar ailesinden olan kişilerin katledilmeleri gerektiğinde, kanlarının kutsallığı sebebiyle, kan dökülmeden ekseriyetle boğularak katledildikleri görülmektedir. İslam öncesi Türk devletlerinde görülen bu usul İslamiyet’in Türkler tarafından benimsenmesinden sonra da devam etmiştir. Selçuklularda, Sultan Melikşah kendisine isyan eden amcasını bir rivayete göre kiriş ile boğdurmuştu. Aynı şekilde Aplarslan’ın oğlu Tutuş Suriye Türkmenleri’nin başındaki Türkmen kabile reisini, Sultan Berkyaruk da amcası Töküş’ü isyan teşebbüsünden dolayı boğdurmak suretiyle katletmişti. Anadolu Selçuklularında Sultan II. Gıyaseddin Keyhüsrev, I. Keykubâd’ın zevcesini keman kirişiyle boğdurmuştu. Yine Anadolu Selçuklu ricalinden bazı kişiler Sultan Rükneddin’i benzer bir şekilde boğdurmuşlardı164. Osmanlı padişahları da bahsedilen hâdiselerdeki uygulamalara benzer bir şekilde katletmek istedikleri hanedan üyesini boğdurarak katletmişlerdir. Osman Gazi’nin Dündar Bey’i okla öldürdüğü, II. Bayezid’in, oğlu Selim tarafından zehirletildiği gibi iddiaların yanı sıra III. Selim’in kan dökülerek öldürülmesi gibi hâdiselerin de bulunduğunu unutmamak gerekir. Henüz bebeklik dönemlerinde olan hanedan üyelerinin katledilmelerinde ise göbek bağlarının kesilmeleri suretiyle katledildikleri görülmüştür165. Hanedan üyelerinin katledildiği bazı olaylarda dilsizlerin tercih edildiği görülmüştür. Kanuni Sultan Süleyman, Şehzade Mustafa’yı katlettirirken yedi dilsizi görevlendirmişti166. Yine Sultan III. Mehmed on dokuz kardeşini katlettirirken dilsizleri görevlendirmişti167. Şehzadelerin katledilmesine memur edilen kişilere değerli hediyeler verilmesi de Kanuni’den önce var olan bir gelenek olup Şehzade Bayezid’in katlini gerçekleştiren memurlara değerli hediyeler verilmiştir168. Bazen de katli gerçekleştiren görevli, Fatih SultanMehmed’in kardeşini öldürmesi için görevlendirdiği Evrenosoğlu Ali gibi, bunu canıyla ödemiştir. Katledilen hanedan üyelerinin cenazelerine hürmet edilmiştir. Sultan I. Murad’ın kardeşi Mustafa isyan ettiği için boğdurulmuştu. Cenazesi, Bursa’ya babasının yanına defnedilmiş ve kabri başında dualar okunmuştur169. Sultan III. Murad’ın kardeşleri boğdurulduktan sonra cenazelerinin başında sabaha kadar Kur’an-ı Kerîm tilâvet olunmuştur. Hatta Sultan Murad, pazartesi ve perşembe günleri merhum şehzadelerin kabirlerini ziyarete gidip fukaraya ve ulemaya sadakalar vermiştir170. Sultan III. Mehmed’in kardeşlerinin boğdurulmaları esnasında, seher vaktinde; erkânı devlet, vüzerâ-i izâm, ulemâ-i kirâm ve meşâhiy-i enâm birlikte hazır bulunarak, kavuksuz bir Bu katl hâdisesi için II. Osman, önce Şeyhülislam Esad Efendi’den fetva almak istemişse de Esad Efendi fetva vermemiştir. II. Osman da Taşköprülüzâde Kemaleddin Efendi’den fetva almıştır. Bkz. Uzunçarşılı, a.g.e, c.3/1, s.130. Peçevî, a.g.e., s.459. 161 Naîmâ, a.g.e., c.3, s.825. 162 Mumcu, a.g.e., s.179. 163 III. Murad’ın fetva isteği için bkz. Zinkeisen, a.g.e., c.3, s.276 164 M. Fuad Köprülü, İslâm ve Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları ve Vakıf Müessesesi, Ötüken Yayınları, İstanbul, 1983, s.73-77. 165 Mumcu, a.g.e., s.182. 166 Hammer, a.g.e., c.3, s.397. 167 Selânikî, a.g.e., c.2, s.436. 168 Peçevî, a.g.e., s.218. 169 Aşıkpaşazade, a.g.e., s.99. 170 Selânikî, a.g.e., c.1, s.102. 160


1160

Muhammet Nuri TUNÇ

şekilde beklemişlerdir. Şehzadeler için servi ağacından tabutlar yaptırılmıştı. Şehzadeler boğdurulduktan sonra sorguçlar ve kavuklar ile müzeyyen tabutlar içinde Şeyhülislam Bostanzâde imamlığında cenaze namazları kılınmıştı171. Hanedan üyelerinin cenazeleri İstanbul, Bursa ve Edirne gibi şehirlerde padişah türbelerinin yanına defnolunmuşlardır. Şehzade mezarlarına da cenazelerinde gösterilen ihtimam gösterilmiştir. Defin yeri konusunda da bazı istisnalar mevcuttur. Örneğin Kanuni’nin oğlu Şehzade Bayezid katledildikten sonra Sivas’ta defnolunmuştur172. 5. Hanedan içi katl hâdiselerinin tesiri Hanedan içi katl hâdiseleri, birçok kesim nezdinde dehşet verici olarak görülmüş ve tepkiyle karşılanmıştır. Özellikle masum hanedan üyelerinin katledilmeleri halk nezdinde büyük üzüntülere sebep olmuştur. İnsanlar feryat ve figanlar ederek günlerce yas tutmuşlardır. Naima’nın ifadeleriyle; “Bu âteş ile yanmadık ciğer kalmamış, dîdeler giryân ve diller büryân…” olmuştur173. Halk nezdinde olayların tesiri o kadar büyük olmuştur ki Kanuni’nin oğlu Şehzade Mustafa katledildikten yaklaşık iki sene sonra Rumeli’de halk, “Şehzade Mustafa’ya benziyorsun diyerek.” bir kişiyi kandırmış ve sahte Mustafa isyanı ismi verilen bir isyan çıkmıştı174. Kanuni’nin diğer oğlu Şehzade Bayezid’in katledilmesine Kazvin halkının büyük tepki göstermesi de dikkate değer bir gelişme olmuştur175. Bazen, gerçekleşen katl hâdiselerine dönemin şairlerinin de büyük tepkisi olmuştur. Örneğin Taşlıcalı Yahya’nın Şehzade Mustafa olayı sonrası yazmış olduğu mersiye oldukça önemlidir176. Katl hâdiselerinin yalnız halk nezdinde değil asker nezdinde de üzüntü veya tepki ile karşılandığı olmuştu. Kanuni’nin oğlu Şehzade Mustafa’nın katledilmesine çok üzüldükleri gibi büyük tepki de göstermişlerdi. Peçevi ve Solak-zâde, olay sonrası durumu şöyle izah etmişti; “Bir saat önce olan izzet ve şefkat, bir anda ölüm, hüzün ve kederine tebdil edilmiş oldu. Yalnız kendi kullarının değil, bütün İslam askerlerinin başına kıyamet koptu177” Hanedan üyelerinin aralarındaki olayların askerler üzerindeki tesiri yalnız katl sonrası değil saltanat mücadelesi esnasında da görülmüştür. Şehzade Bayezid ile yapılan mücadelede askerler her iki tarafın da İslam asker olması ve savaşılan kişinin bir şehzade olması sebebiyle isteksiz davranmışlardı178. IV. Murad’ın Revan Seferi esnasında İstanbul’a gönderdiği fermanla kardeşlerinin katledilmelerini istemişti. Bu vazifeyle görevlendirilen Bayram Paşa ve Duçe Mehmed Ağa isteksiz olmalarına rağmen vazifeyi icra etmek zorunda kalmışlardı179. Şehzadelerin sancağa gönderilmeyerek sarayda tutulmaları sonrası, başa geçen şehzade kardeşlerini katletmekteydi. Özellikle III. Murad’ın beş kardeşini, III. Mehmed’in on dokuz kardeşini, II. Osman’ın bir kardeşini, IV. Murad’ın iki üç kardeşini sarayda kafes hayatı yaşarlarken, herhangi bir isyan hareketine yeltenmemişken katledilmeleri sonraki dönem kafes hayatı yaşayacak olan şehzadelerin psikolojik rahatsızlık içinde olmalarına neden olmuştu180. IV. Murad’ın kardeşi Bayezid’in ecel korkusu ile rengi solmuştu. Sultan IV. Murad vefat ettiğinde sarayda tutulan kardeşi İbrahim’e hükümdarlığı tebliğ edildiğinde kardeşlerinin başına gelenin kendi başına da gelmesinden korkarak; “Siz bana mekr ü âl edersiz, bana taht u saltanat gerekmez,

Selânikî, a.g.e., c.2, s.436. Peçevî, a.g.e., s.218 173 Selânikî , a.g.e., c.1, s.102. 174 Solak-zâde, a.g.e., s.244. Müneccimbaşı, a.g.e., s.570. Peçevî, a.g.e., s.182. 175 Turan, a.g.e., s.135. 176 Şentürk, a.g.e, s.105-163. 177 Peçevî, a.g.e., s.162. Solak-zâde, a.g.e., s.234. 178 Peçevî, a.g.e., s.211. 179 Naîmâ, a.g.e., c.3, s.825. 180 Peçevî, a.g.e., s.446. 171 172



1161

karındaşım sağ olsun benden ne istersiz.” diye haberi getirenlere itimat etmemişti181. Benzer bir durum IV. Mehmed’in hal’inden sonra yaşanmıştır. IV. Mehmed hal’ edildikten sonra sarayın şimşirlik denilen bölümünde tutulan Şehzade Süleyman’a Darüssaâde Ağası Ali Ağa, durumu anlatarak padişahlığını bildirdi. II. Süleyman ise öldürüleceği korkusuyla çıkmak istemedi. Ali Ağa’nın yeminler etmesi üzerine; “İzalemiz emrolundu ise söyle, iki rekât namaz kılayım, andan sonra emri yerine getir, çocukluğumdan beri kırk yıldır hapis çekerim, her gün ölmekten ise bir gün evvel ölmek yeğdir, bir can için ne bu çektiğimiz korku” diyerek söylenmişti182. II. Süleyman’ın bu sözleri şehzadelerin katl hâdiselerinde ne derece etkilendiklerini göstermesi açısından önemlidir. Katl hâdiselerinde başrol oynayan padişahların da bu olaylardan olumsuz etkilendiği görülmektedir. Kardeşi Musa Çelebi ile taht mücadelesi yapan Mehmed Çelebi, mücadeleyi kazandıktan sonra kardeşini boğdurmuştu; ama bu durum onu çok üzmüştü. Hatta kardeşinin ölümü sonrası gözyaşlarına hâkim olamamıştı183. Kanuni Sultan Süleyman, oğlu Şehzade Bayezid’in âsi durumuna düşmesi üzerine; “Ben kıyar mıydım sana ey Bâyezid Hân’um oğul, bî günâhım dime bâri tevbe kıl cânum oğul” derken büyük ihtimal keder içindeydi. Sultan III. Murad, kardeşleri boğdurulduktan sonra cenazelerinin başında sabaha kadar Kur’an-ı Kerîm tilâvet ettirmişti. Hatta Sultan Murad, pazartesi ve perşembe günleri merhum şehzadelerin kabirlerini ziyarete gidip fukaraya ve ulemaya sadakalar vermişti. Yavuz devri tarihçilerinden Celâl-zâde Mustafa; Cihâna virme gönül bî-vefâdır, Mülûkün menzili taht-ı fenâdır. Huzûr-ı saltanat bir bâde benzer Karındaşı kişinin yada benzer. Cihân için karındaşa kıyarlar, Bıçak ile ciger cismin kıyarlar184. dizelerini yazarken padişahın ve halkın bu olaylar karşısında nasıl etkilenebildiğini belirtmiştir. Dönemin kaynaklarında katledilen hanedan üyeleri için şehit ifadesinin kullanılması da dikkate değerdir. Taşlıcalı Yahya Şehzade Mustafa’nın katledilmesi üzerine yazdığı mersiyesinde Şehzade Mustafa’nın şehit edildiğini yazmıştı185. II. Osman’ın kardeşi Mehmed’i boğdurması hâdisesini kaleme alan Mustafa Naima ise, Şehzade Mehmed’in şehid edildiğini yazmıştı186.

Naîmâ, a.g.e., c.3, s.941. Sultan İbrahim, öldürüleceğinden o kadar korkmuştu ki IV. Murad’ın ölüm döşeğinin yanına getirildiğinde hâlâ tir tir titriyordu. Taht odasında biatları kabul ederken de yarı baygın haldeydi. Bkz. Zinkeisen, a.g.e,, c.4, s.369. 182 Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, a.g.e, c.3/1, s.495-496. 183 Müneccimbaşı, a.g.e., c.1, s.170. 184 Celâl-zâde Mustafa, a.g.e., s.178-179. 185 Şentürk, a.g.e., s.158. 186 Naîmâ, a.g.e., c.2, s.460. 181


1162

Muhammet Nuri TUNÇ

6. Hanedan içi katl meselesinin hukukî temelleri Hanedan içi katl hâdiselerine maruz kalan üç grup hanedan üyesi vardır. Bunlardan birincisi; devletin yöneticisine karşı isyan suçunu işleyenler, ikincisi; saî bi’l-fesâd yani isyana hazırlananlar, fesat çıkaranlar, üçüncüsü ise; masum olup, isyanla alakaları olmayanlardır. Bu üç grubun da ayrı ayrı değerlendirilmesi gerekmektedir. Bazı şehzadelerin devlete isyan suçunu işlemesi(bağy)187siyaseten katl müessesesinin de temelini oluşturmaktadır. Bağy suçu bir veya birden çok kişinin devlete veya devletin yöneticisine karşı iktidarı ele geçirmek arzusunda olması ve açık bir isyan kasdı içinde olması şeklinde özetlenebilir. İsyan suçunun kısmen had188 ve kısmen de ta’zir189 olarak, suçun safhalarına göre, değişik cezaları vardır. İslam hukukuna göre farklı düşündüğü halde bir grup teşkil etmeyen ve bir yerde toplanarak baş kaldırmayanlara dokunulmaz. Propaganda yaparlarsa ikaz edilirler, ileri giderlerse ta’zir cezası ile cezalandırılırlar. Bir yerde toplanmalarına rağmen devlete itaâte devam ederlerse kendileriyle savaşılmaz. Ancak devlete isyan ettikleri an, savaşla yola getirilirler ve cezaları idamdır, yani katl’dır190. Devlete isyan suçunu işleyen şehzadelerin katledilmelerinde, bu hükümlere göre, şer’an herhangi bir sakınca görülmemektedir. Şehzade Savcı’nın I. Murad’a, Düzmece Mustafa ve Şehzade Mustafa’nın II. Murad’a, Şehzade Bayezid’in Kanuni’ye isyanları bu kategoride değerlendirilebilir. Saî bi’l-fesâd yani isyan hazırlığında, fesat çıkarma eğiliminde olan hanedan üyelerinin katledilmesi de İslam hukukunda ta’zir suçu kapsamında değerlendirilerek uygulanmıştır. Aslında isyan emareleri göstermelerine rağmen isyana bilfiil başlamamış yani mugâlebe etmemiş kişilerin katledilemeyeceği belirtilmişti. Ama bazı kesimlerin hükümdar üzerindeki etkilerinin de bir sonucu olarak Kanuni Sultan Süleyman’ın oğlu Şehzade Mustafa gibi bazı hanedan üyeleri bu suç unsuruna istinaden katledilmişlerdir. Asıl mesele ise devlete isyan suçu işlememiş olan masum şehzadelerin katledilmesidir. Kardeş katli olarak nitelendirilen bu kavramın doğuşu Fatih Sultan Mehmed’in kanunnâmesinde yer alan “Ve her kimesneye evlâdımdan saltanat müyesser ola, karındaşların nizâm-ı âlem içün katl itmek münasibtir. Ekser ulemâ dahi tecviz etmişlerdir. Anınla âmil olalar.” ifadesi ile olmuştur. Bu cümlede devletin başına geçecek olan hükümdara, kendisine isyan etsin etmesin kardeşlerini öldürme hakkı tanınmaktadır. “Münasiptir” ifadesi ise bu uygulamanın bir zorunluluk olmadığını göstermektedir. İsyan(bağy) ve saî bi’l-fesâd suçları şer’i hukuka göre çözümlenirken bunların dışındaki hanedan üyesi katlleri ise örfi hukuka göre çözümlenmeye çalışılmıştır. Örfî hukuk; padişahın yönetme ve icra etme yetkisini ifade eder. Padişahın emir ve fermanlarıyla oluşan hukuktur191. Şer’i hukukun doğrudan düzenlemediği alanlarda devlet başkanı tarafından ısdar ve ihdas edilen kaide ve Bağy suçunun beş unsuru vardır: Devlet başkanının meşru ve adil olması, isyancıların bu hareketlerini kendilerince haklı gösterecek bir te’vile sahip olmaları, isyancıların sayı ve güç bakımından ciddi bir tehlike teşkil etmeleri, başkaldırının kuvvet kullanma yoluyla fiilen başlaması ve isyan kasdı. Bkz. Akman, a.g.e., s.154. 188 Had cezası; Kur’an ve sünnette belirlenmiş, kısas ve diyet dışındaki cezaî müeyyideleri ifade eden fıkıh terimidir. Kura’an-ı Kerîm’de hudûd kelimesi on dört yerde geçer; bunların on üçünde Allah’a, birinde ise Allah’ın resulüne indirdiği vahye izafe edilir. Bu ayetlerde; “Allah’ın koyduğu hükümler, yasaklar, ölçüler, sınırlar belirtildiği gibi Allah’ın koyduğu hükümlerin yerine getirilmesi ve iyi muhafaza edilmesi, Allah’ın belirlediği ölçü ve sınırların çiğnenmemesi gerektiği” belirtilir. Ali Bardakoğlu, “Had”, TDVİA, c.14, Ankara, 1996, s.547. 189 Ta’zir cezası; had ve kısas cezaları dışında yöneticinin veya hâkimin takdirine bırakılan cezadır. Bu cezanın sınırlarını ayetler ve hadisler belirlemektedir. Ta’zir cezaları, had ve cinayetlerde olduğu gibi emri bi’l-ma’rûf nehyi ani’l-münker vazifesini yerine getirmenin önemli araçlarından olup din, akıl, can, ırz ve malın korunması şeklindeki beş temel amaca uygun biçimde şer’an mâsiyet olduğu bildirilmiş; ancak toplumların kendi şartlarına göre düzenlemek üzere cezaları tayin edilmemiş fiillere yöneliktir. Bkz. Tuncay Başoğlu, “Ta’zîr”, TDVİA, c.40, Ankara, 2011, s.198. 190Akgündüz, a.g.e., s.113. 191 Mehmet Akman, “Örf”, TDVİA, c.34, Ankara, 2007, s.93. 187



1163

müesseseler bütünüdür. Örfî hukuk denildiğinde örf ve âdet hukuku anlaşılmamalıdır. Osmanlı padişahları İslam hukukunun inceden inceye düzenlediği alanlarda kanun koymamaya diğer alanlarda da genel olarak şer’i hukuka ters düşmemeye gayret göstermişlerdir192. Osmanlı padişahları örfî hukuk üzere çeşitli konularda hukuksal tasarruflarda bulunmuşlardır. Kardeş katli meselesinin bir boyutu da bu doğrultuda değerlendirilebilir. Devlete isyan etmemiş olan masum şehzadelerin katledilmesinin dayanak noktası ne olacaktır sorusu padişahlar tarafından ulemaya yöneltilmiş, bazı ulema kesimi cevaz vermemiş, bazı ulema kesimi de çeşitli ilkeler öne sürerek cevaz vermişlerdir. Katle cevaz veren ulema; “fitnenin, adam öldürmekten daha kötü olması193, özel zararın genel zarara tercih edilmesi(zarar-ı âmmı def’ için zarar-ı hâs’ın ihtiyar olunması), zaruret halinin kardeş katlini mübah kılması” gibi nizâm-ı âlem’i bozabilecek temel ilkeleri benimsemişlerdi194. Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye’de bu ilkeler şöyle belirlenmiştir: Madde 26: Zarar-ı âmmı def’ için zarar-ı hâs ihtiyâr olunur. Madde 27: Zarar-ı eşedd zarar-ı ehaff ile izale olunur. Madde 28: İki fesâd teâruz etdikte ehaffi irtikâb ile a’zâmının çaresine bakılır. Madde 29: Ehven-i şerreyn ihtiyâr olunur. Madde 30: Def’i mefâsid celb-i menâfiden evlâdır. Madde 58: Raiyye, yani teb’a üzerine tasarruf maslahata menûttur195. Bu doğrultuda katledilen ilk hanedan üyesinin Yıldırım Bayezid’in kardeşi Yakub’un, herhangi bir isyan suçu veya emaresi olmamasına rağmen, öldürülmesi gösterilebilir. Fatih’in, III. Mehmed’in, III. Murad’ın, II. Osman’ın, IV. Murad’ın kardeşlerini katletmeleri bu kategoride değerlendirilebilir. SONUÇ Devletleri kurmak ne kadar zor ise onları ayakta tutmak da bir o kadar zor ve çetrefillidir. Aynı durum devletin başına geçen yönetici için de geçerlidir. Hükümdar olan kişinin bulunduğu mevkii muhafaza etmesi birtakım tedbirleri gerektirecektir. Bu gaye hemen hemen her yolu mübah kılmaktadır. Tarihte birçok devlet idaresinde hükümdarların mevkilerini korumak için çeşitli tedbirler aldıkları görülmektedir. Bu tedbirlerden biri de mevkiini ele geçirmeye çalışan veya ele geçirme ihtimali bulunanların ortadan kaldırılmasıdır. Bu kişiler, herhangi bir zümrenin, sınıfın üyesi olabildiği gibi çoğunlukla kendi hükümdar ailesinden yani hanedandan da olabilirler. Hanedan içi katl hâdiselerinin meydana gelmesindeki temel sebeplerden biri mevkiin ele geçirilmesi etrafındadır. Çünkü mevkiin ele geçirilmesi çoğunlukla bir mücadeleyi gerektirir. Bu mücadelede de kan dökülmesi, toplumun düzeninin bozulması, devletin buhran yaşaması veya parçalanması sonuçlarını doğuracaktır. Bu sonuçların ortaya çıkmasının bir şekilde engellenmesi, hükümdarın toplumuna karşı temel görevlerinden olan nizam-ı âlem’i sağlamak içindir. Hanedan içi katl hâdiseleri bu gerekçeler çerçevesinde gerçekleşmiş hâdiselerdir. İlk devletlerin ortaya çıkmasından beri var olan bu hâdiseler Çin, Rus, Bizans, Arap, Türk gibi köklü milletlerin kurmuş olduğu devletlerde birçok defa meydana gelmiştir.

192

Akman, a.g.e., ss.169-172. Kur’an-ı Kerîm’de bu anlamda iki ayet vardır. “ve’l-fitnetü eşeddü mine’l katl”(Bakara-191), “ve’l-fitnetü ekberu mine’l-katl”(Bakara-217) Bkz. Mustafa İslamoğlu, Hayat Kitabı Kur’an, Düşün Yay., İstanbul, 2009, c.1, s.68-74. 194 Akman, a.g.e., s.172. 195 Ahmet Şimşirligil, Ekrem Buğra Ekinci, Ahmed Cevdet Paşa ve Mecelle, KTB Yay., İstanbul, 2008, s.78-81. Ekrem Buğra Ekinci, a.g.m., s.1113. 193


1164

Muhammet Nuri TUNÇ

Osmanlı Devleti’nde de hanedan içi katl başlığı altında değerlendirilebilecek birçok katl hâdisesi yaşanmıştır. Bu hâdiseler, ya bir isyan(bağy) suçu sonucu, ya bir isyana meyil sonucu ya da fitne çıkma ihtimaline binaen gerçekleşmiştir. Osmanlı padişahları devletin kuruluşundan itibaren hanedan üyelerinin katledilmesi taraftarı bir politika izlememişlerdir. Yönetimi ele geçirme çabası içerisine giren kişilerin caydırılması için çeşitli yollar denenmiştir. Hapsetme, göze mil çekme, rehin bırakma, anlaşma yoluna gitme gibi yollar denendikten sonra katl yönteminin yasa haline getirildiği görülmektedir. Fatih Sultan Mehmed’in Teşkilât Kanunnâmesi’nde bahsettiği, hükümdarların kardeşlerini nizam-ı âlem için öldürebileceği maddesi muhtemelen, Fatih’in kendisinden önceki sancılı süreçlerle ilgilidir. Çünkü Fetret Devri, Düzmece Mustafa, Şehzade Mustafa, Şehzade Orhan olayları Osmanlı Devleti’ni birçok defa buhrana uğratmıştı. Fatih Sultan Mehmed de bu durumun çözüm yolunu ulemadan aldığı fetva ile şehzadelerin katledilmesi şeklinde bulmuştur. Katl hâdiselerinin öncesindeki süreç incelendiğinde hemen hemen her defasında nizam-ı âlem’i bozacak unsurların mevcudiyeti görülmektedir. İstanbul’un fethine kadar temel etkenin dış mihraklar olduğu görülmektedir. Dış mihraklardan da en etkili olanı varlığını Osmanlı’daki fitneye bağlayan Bizans olmuştur. Yıldırım Bayezid’in Ankara Savaşı’nda mağlup olduğu Timur’un politikası da yine fitnenin mevcut olduğu, bölünmüş bir Osmanlı arzusudur. İran ve Mısır’a sığınan hanedan üyelerinin de onlar tarafından Osmanlı’ya karşı kullanıldığı örneklerle sabittir. İstanbul’un fethinden sonraki süreçte de dış mihrakların etkisi olmakla birlikte temel etken sabit bir veraset sisteminin olmamasına ek olarak şehzadelerin sancağa gönderilmesi ile ilgili olarak hükümdarın ölümü halinde rekabete açık bir ortamın oluşmasıdır. Padişahlar kendilerinden sonra hükümdar olmasını istedikleri şehzadelerini payitahta yakın sancaklarda görevlendirdilerse de şehzadelerin bu konudaki hırsları veya sarayda bulunan mevkii peşindeki grupların şehzadelerden birini destekleyerek hükümdar yapma arzuları hem şehzadeler arası rekabete hem de saray içi rekabete sebep olmaktaydı. Bu durum da bazen kardeşlerin birbirini katletmesine sebep olurken bazen de şehzadelerin babalarına rakip olmalarına sebep olmaktaydı. Hanedan içi katlin iç etkenlerinden birisi de askeri zümrenin hükümdarı tehdit etmek için hanedanın diğer üyelerini kullanmalarıdır. Bazen askeri zümre ile hanedan üyeleri fiili olarak işbirliği yapıp hükümdarı indirmek istediği gibi bazen de hanedan üyelerinin istememelerine rağmen askeri zümrenin hükümdarı indirip başka bir hanedan üyesini başa geçirme çabası olmuştur. Bunun en güzel örneği IV. Murad döneminde yaşanan yeniçeri ayaklanmalarındaki yeniçerilerin hanedan üyeleri ilgili istekleri ve üyelerin onlara verdiği cevaptır. Osmanlı Devleti, hanedan üyelerinin infazını gerçekleştirirken Türk-Moğol geleneğinin bir devamı olan kan dökmemeyi benimsemişlerdir. İnfaz edilmek istenen hanedan üyesi çoğunlukla bir yay kirişiyle veya ipek bir urganla boğulmak suretiyle katledilmişlerdir. Bunun dışında istisnai durumlar da yaşanmıştır. Hanedan üyelerinin katledilmesi olayları toplum, asker ve yönetim nezdinde benimsenmiş olaylar değildir. Belirtilen kesimler nezdinde derin üzüntülere sebep olduğu gibi bazı katl hâdiseleri halk ve asker nezdinde büyük tepkiyle karşılanmıştır. Katl hâdisesinin karar merciinde bulunan padişahlar dahi birçok defa gerçekleşen hâdise sebebiyle derin üzüntüler yaşamıştır. Gerçekleşen bu hâdiselerden iktidarı ele geçirmek amacıyla bir mücadele sonucunda olanlar çoğunlukla devletin başına güçlü kişilerin geçmesini sağladığını belirtmekte yarar vardır. Sonuç olarak denebilir ki hanedan üyelerinin katli çoğu zaman hükümdarların veya hanedan üyelerinin hırslarından değil de bir zorunluluğun sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Nizam-ı âlem’in bozulmasının engellenmek istenmesi ve iktidarın muhafaza edilmek istenmesi bu zorunluluğun iki önemli gerekçesini oluşturmaktadır. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/4 Spring 2014


1165

KAYNAKÇA Abdurrahman Şeref, “Kanunnâme-i Mehmedî”, Edebiyyât-ı Umûmiyye Mecmuası, c.4, 1335/1918, numara: 82 AFYONCU, Erhan, Venedik Elçilerinin Raporlarına Göre Kanunî ve Şehzade Mustafa, Yeditepe Yay., İstanbul, 2014 Ahmed Refik, “Kanunnâme-i Mehmedî”, Edebiyât-ı Umûmîye Mecmûası, 1335/1918, numara:82 AKDAĞ, Mustafa, Türkiye’nin İktisadî ve İctimaî Tarihi-1, Cem Yayınevi, İstanbul, 1995 AKGÜNDÜZ, Ahmed, Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, c.1, FEY Vakfı Yay., İstanbul, 1990 AKMAN, Mehmet, Osmanlı Hukukunda Kardeş Katli Meselesi, Eren Yay., İstanbul, 1997 ALMAS, Turgun, Uygurlar, Selenga Yay., İstanbul, 2013 Aşıkpaşazade, Aşıkpaşaoğlu Tarihi, (Haz. Nihal Atsız), Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara, 1985 BAL, Mehmet Suat, Türk Saltanat Veraseti Usûlü ve Türkiye Selçuklu Devleti’nde Uygulanışı”, Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı:159, Aralık 2005 BARDAKOĞLU, Ali, “Had”, TDVİA, c.14, Ankara, 1996 BAŞOĞLU, Tuncay, “Ta’zîr”, TDVİA, c.40, Ankara, 2011 BEDİRHAN, Yaşar, Ortaçağ Tarihi, Eğitim Kitabevi, Konya, 2007 BEYDİLLİ, Kemal, “Mustafa IV”, TDVİA, c.31, Ankara, 2006 Celâl-zâde Mustafa, Selim-nâme, (Haz. Ahmet Uğur - Mustafa Çuhadar), ME. Basımevi, İstanbul, 1997 Celal Nuri, “Kanunnâme-i Mehmedî”, Edebiyyât-ı Umûmiyye Mecmuası, c.4, 1336/1918, numara:81, s.925-927. 

“Verâset-i Saltanat”, Edebiyyat-ı Umûmîyye Mecmûası, c.4, 1336/1918, numara:86

ÇERÇİ, Faris, Gelibolulu Mustafa Âlî ve Künhü’l-Ahbâr’ında II. Selim, III. Murat ve III. Mehmet Dönemleri, c.2, Erciyes Ünv. Yay., Kayseri, 2000 DANACI-YILDIZ, Aysel, “III. Selim’in Katilleri”, Osmanlı Araştırmaları-31, İstanbul, 2008 (http://english.isam.org.tr/documents/_dosyalar/_pdfler/osmanli_arastirmalari_dergisi/osm anl%C4%B1_sy31/2008_31_YILDIZA.pdf). DOKUR, İbrahim Doğukan, “Çin’in Kalbinde İsyan: An Lu-Şan İsyanının Sebepleri”, Ege Ünv. Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü, (https://www.academia.edu/3710838/AnLu_San_Isyanin_sebepleri) EKİNCİ, Ekrem Buğra, “Osmanlı Hukukunda Kardeş Katli Meselesi”, (http://afakkulubu.org/wpcontent/uploads/2014/03/EB.Ekinci.2006-Osmanl%C4%B1-Hukukunda-Karde%C5%9FKatli-Meselesi.pdf) EROĞLU, Haldun, Osmanlı’daŞehzadelikKurumu, Akçağ Yay., Ankara, 2004 ERTURHAN, Sabri, “Hayvan Öldürme İle İlgili Fıkhî Hükümler”, BilimnameXVII, 2009/2 FİRDEVSİ, Şehname-I, Maarif Basımevi, İstanbul, 1956 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/4 Spring2014

1166

Muhammet Nuri TUNÇ

Hammer, Büyük Osmanlı Tarihi, c.1-3, Üçdal Neşriyat, İstanbul, 1989 Hoca Sadettin Efendi, Tacü’t-Tevarih, c.1-5, (Haz. İsmet Parmaksızoğlu), Ankara, 1992 İbn-i Haldun, Mukaddime, c.1, Yeni Şafak Yay., İstanbul, 2004 İbrahim Peçevî, Peçevî Tarihi, (çev. Murat Uraz), Neşriyat Yurdu Yay., İstanbul, 1968, c.1-2 İNALCIK, Halil, “Mehmed II”, TDVİA, c.28, Ankara, 2003 

“Osmanlı Padişahı”, (http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/42/380/4039.pdf)



“Osmanlılar’da Saltanat Veraseti Usulü ve Türk Hâkimiyet Telakkisiyle İlgisi”, Ankara Ünv. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, c.14, No:1, 1959

İSLAMOĞLU, Mustafa, Hayat Kitabı Kur’an, Düşün Yay., İstanbul, 2009, c.1 KAFALI, Mustafa, “Özbek Han”, TDVİA, c.34, Ankara, 2007 KARAL, Enver Ziya, Büyük Osmanlı Tarihi, c.1 KÖPRÜLÜ, M. Fuad, İslâm ve Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları ve Vakıf Müessesesi, Ötüken Yay., İstanbul, 1983 KÖYMEN, Mehmet Altay, Selçuklu Devri Türk Tarihi, TTK Basımevi, Ankara, 1998 KURAT, Akdes Nimet, Rusya Tarihi-Başlangıçtan 1917’ye Kadar, TTK Basımevi, Ankara, 1987 Mehmed Ata, “Kanunnâme-i Mehmedî”, Edebiyât-ı Umûmiye Mecmuası, c.4, 1335/1918, numara: 84, s.977-978 Mehmet Neşri, Kitâb-ı Cihan-nümâ, c.1-2,, (Yay. Faik Reşit Unat, Mehmed A. Köymen) TTK Basımevi, Ankara, 1987 MUMCU, Ahmet, Osmanlı Devleti’nde Siyaseten Katl, Phoenix Yayınevi, Ankara, 2007 Mustafa Naima Efendi, Târih-i Na’îmâ, (Haz. Mehmet İpşirli), c.1-6, TTK Basımevi, Ankara, 2014 Mustafa Nuri Paşa, Netayic ül-Vukuat, c.1-2, (sad. Neşet Çağatay), TTK Basımevi, Ankara, 1992 

Netayic ül-Vukuat, c.3-4, (sad. Neşet Çağatay), TTK Basımevi, Ankara, 1980

Müneccimbaşı Ahmed Dede, Müneccimbaşı Tarihi, c.1-2., (çev.İsmail Erünsal), Tercüman Gazetesi. Yay., ÖZCAN, Abdülkadir, “Fatih’in Teşkilât Kanunnâmesi ve Nizâm-ı Âlem İçin Kardeş Katli Meselesi” İÜ. Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, sayı:33, Mart 1982 ÖZGÜDENLİ, Osman Gazi, “Ülüş”, TDVİA, Ankara, 2012 PAKALIN, Mehmed Zeki, Maktûl Şehzâdeler, Şems Matbaası, İstanbul, 1336 Selânikî Mustafa Efendi, Tarih-i Selânikî, c.1-2, (Haz. Mehmet İpşirli), TTK Basımevi, Ankara, 1999 Solak-zâde Mehmed Hemdemî Çelebî, Solak-zâde Tarihi, c.2, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara, 1989 SÖYLEMEZ, Faruk, “Yavuz Sultan Selim’in Taht Mücadelesi”, Erciyes Ünv., Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl: 2012/2, Sayı:34, Kayseri, 2012, s.63-86 (http://sbe.erciyes.edu.tr/dergi/sayi_33/4.pdf). Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/4 Spring 2014


1167

ŞENTÜRK, Ahmet Atilla, Şehzâde Mustafa Mersiyesi, Büyüyen Ay Yay., İstanbul, 2014 ŞİMŞİRLİGİL, Ahmet, Ekrem Buğra EKİNCİ, Ahmed Cevdet Paşa ve Mecelle, KTB Yay., İstanbul, 2008 TANERİ, Aydın, Türk Devlet Geleneği, Töre Devlet Yayınevi, Ankara, 1981 TAŞAĞIL, Ahmet, “Türk Tarihinin Başlangıcı”, Orta Asya Tarihi, Ed. Ahmet Kalındere, AÜ. AÖF. Yayını no:1285, Eskişehir, 2013 TURAN, Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye, Boğaziçi Yay., İstanbul, 1998 TURAN, Şerafettin, Kanuni Süleyman Dönemi Taht Kavgaları, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1997 ULUÇAY, Çağatay, “Yavuz Sultan Selim Nasıl Padişah Oldu?”, Tarih Dergisi, c.7, Sayı: 10, Ankara, 1954 (http://www.journals.istanbul.edu.tr/iutarih/article/view/1023002133/1023001781). UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, “Memlûk Sultanları Yanına İltica Etmiş Olan Osmanlı Hanedanına Mensub Şehzadeler”, Belleten, c.XVII, Sayı:68(Ekim 1953)’den ayrı basım, TTK Basımevi, Ankara, 1953 

Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilâtı, TTK Basımevi, Ankara, 1984



Osmanlı Tarihi, c.1, TTK Basımevi, Ankara, 1998



Osmanlı Tarihi, c.2, TTK Basımevi, Ankara, 1994



Osmanlı Tarihi, c.3/1, TTK Basımevi, Ankara, 1995



Osmanlı Devleti Teşkilâtına Medhal, TTK Basımevi, Ankara, 1988

ÜNAL, Fatih, “Aleksander Grigoreviç Krasnokutsk’un Günlüğünden 1808 Yeniçeri Ayaklanması ve Alemdar Mustafa Paşa Vakası”, Sosyal Araştırmalar Dergisi, c.1, Sayı:4, 2008 YAZICI, Nesimi, İlk Türk-İslam Devletleri Tarihi, AÜİF. Yayınları, Ankara, 1992 ZINKEISEN, Johann Wilhelm, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, Yeditepe Yay., (Editör: Erhan Afyoncu, çev. Nilüfer Epçeli), İstanbul, 2011, c.1-4


OSMANLI'DA HANEDAN İÇİ KATL

Recommend Documents