Opšta-historija-srednjeg-vijeka-I-1.docx

OPŠTA HISTORIJA SREDNJEG VIJEKA I (Stvaranje germanskih država na ruševinama Zapadnog Rimskog carstva)

1. POJAM I PERIODIZACIJA SREDNJEG VIJEKA Pojam srednjeg vijeka u opštoj je upotrebi tek od početka XIX stoljeća. Međutim, čini se da ga je prvi, kao doba različito od antike, upotrijebio italijanski humanist i historik Flavio Biondo 1453. godine. Nakon toga, u različitim oblicima, kao medium aevum, media aetas i sl., koriste ga pisci XV, XVI i XVII stoljeća. Predstava o srednjem vijeku, kao vremenu različitom od prethodne epohe, ali i perioda koji su uslijedili, održala se sve do danas, bez obzira na različita, ponekad i oprečna tumačenja o karakteru njegovih obilježja. Pitanje periodizacije srednjeg vijeka dosta je kompleksno, i među naučnicima izaziva različita mišljenja, iz čega proizilaze različite godine početka i kraja ovog doba. Najuobičajenija, i može se reći najprihvaćenija periodizacija srednjeg vijeka izgleda ovako:

476. godina – pad Zapadnog Rimskog carstva

1492. godina – otkriće Amerike

Rani srednji vijek

Razvijeni srednji vijek

Kasni srednji vijek

V - XI stoljeće

XII - XIII stoljeće

XIV – XV stoljeće

Međutim, i o početnoj i o završnoj godini srednjeg vijeka vodi se velika polemika. Iako je pad Zapadnog Rimskog carstva bio veliki događaj, gledano iz naše perspektive, neki historičari smatraju da ta godina ne bi trebala biti označena kao kraj starog, odnosno početak srednjeg vijeka. Naime, oni to objašnjavaju činjenicom da u to doba zbacivanje Romula Augustula nije bila nikakva velika vijest, da se tim činom ništa značajno nije desilo za tadašnji svijet, te da to za savremenike nije bio nikakav važan prijelom. Stoga su takvi historičari tražili druge datume kao granicu između starog i srednjeg vijeka, tragajući za nekim događajem koji je bio stvarna prekretnica za savremenike. Tako postoje mišljenja da se Dioklecijanova vladavina (284.-305.) uzme kao granica, jer su tada počele izvjesne reforme, koje su na neki način stvorile korijen za izrastanje onih obilježja koja će kasnije karakterisati srednji vijek. Drugo mišljenje je da za početak srednjeg vijeka treba uzeti 330. godinu, kada je carska prijestonica premještena u Konstantinopolj, čime je nagoviješteno „napuštanje“ Zapada te podjela Carstva. Treći opet smatraju da je prijelomna tačka bila bitka kod Hadrijanopolja 378. godine u kojoj su Vizigoti srušili rimsku vojsku, čime je nagoviješten pad Carstva i preplavljivanje njegove teritorije 2

„barbarima“. Tu je i mišljenje da podjela Carstva na Zapadno i Istočno, 395. godine, treba da bude označena kao prekretnica. No, pored ovih tendencija za skraćivanjem starog vijeka, tj. pomjeranjem početka srednjeg vijeka unaprijed, postojale su i tendencije za produživanjem starog vijeka, tj. pomjeranjem početka srednjeg vijeka unazad: do smrti cara Justinijana, 565. godine, kao posljednjeg cara koji je težio obnovi veličine Carstva, po jednom mišljenju, ili čak do 814. godine, kada je umro Karlo Veliki, po drugom mišljenju. Osim ovih razlika u stavovima o početku srednjeg vijeka, isto tako postoje nesuglasice i oko završetka ovog doba. Jedno, veoma prihvaćeno mišljenje je da pad Konstantinopolja 1453. godine pod Osmanlije čini prekretnicu između srednjeg i novog vijeka, jer je tada nestala bizantska država, a kao nova sila u Europi se pojavili osmanski Turci. Zatim imamo već pomenuto, također dosta popularno mišljenje, da je otkriće Amerike 1492. godine prelomna tačka između srednjeg i novog vijeka. Treće mišljenje je da je kraj srednjeg vijeka u obilježila Luterova reformacija 1517. godine. Neki pomjeraju kraj srednjeg vijeka čak i na završetak Tridesetogodišnjeg rata 1648. godine, zatim na englesku revoluciju 1642., te francusku revoluciju 1789. godine. Naravno, veoma je teško odrediti koji od ovih datuma su najbolji izbori, jer je periodizacija bilo kojeg doba veoma teško i kompleksno pitanje, s obzirom da se mnogi faktori moraju uključiti, tj. postoji mnogo obilježja svakog doba. Čak i kada bi bila uzeta samo jedna periodizacija kao najpreciznija, time ipak ne bi bio završen posao, jer gore navedene periodizacije važe uglavnom za Europu, tj. može se reći da su eurocentrične, s obzirom da ostali dijelovi svijeta nisu bili na istom nivou razvoja na kojem su bile zemlje i narodi Europe. Stoga, može se reći da je skoro nemoguće načiniti jedinstvenu periodizaciju prošlosti, po postojećem kosturu (stari, srednji, novi vijek i savremeno doba) koja bi važila za cijeli svijet.

2. PREDUSLOVI SREDNJOVJEKOVNE EPOHE I PROCESA FEUDALIZACIJE U doba kasne antike na području Europe, te afričkih i azijski primediteranskih zemalja, pojavljuju se i razvijaju tri glavne komponente koje će u velikoj mjeri utjecati na postanak feudalnog poretka. Te će komponente odigrati presudnu ulogu u raspadanju starih društveno-privrednih i političkih odnosa, te stvoriti osnovu za razvijanje novog poretka, kao i svih onih stvari koje će kasnije 3

postati obilježja srednjeg vijeka. Dvije od te tri komponente postale su unutar granica Carstva, a to su napuštanje klasičnog robovolasničkog poretka i postanak kolonata, te razvoj i širenje kršćanstva, koje će u srednjem vijeku biti glavna ideologija europskih država. Treća komponenta ima korijen van granica Carstva, a radi se o raznim narodima koji će udariti na Carstvo i srušiti ga. Najprije su se pojavili Germani, stoljeće ili nešto više poslije njih Slaveni, a tu su i svi oni azijski narodi turkmenskomongolskog porijekla. Rimski poredak u kasnoantičkom carstvu Završetkom vladavine dinastije Antonina dolazi kraj i periodu principata u Rimskom carstvu. Uslijedila je teška kriza koja je pogodila je sve društvene klase, političku organizaciju i generalno cijelu strukturu tadašnjeg rimskog društva. U tom su periodu provedene brojne reforme, tako da je rimsko društvo iz temelja promijenjeno. Do tada su krupni zemljišni posjedi bili skoncentrisani u rukama malog broja bogataša, i takav je sistem bio efikasan dok su vođeni osvajački ratovi koji su stalno obezbjeđivali novu robovsku radnu snagu. Sa prestankom osvajačkih ratova, robovska radna snaga nije pristizala, pa je i cijena robova porasla. U nemogućnosti da osiguraju potrebnu radnu snagu, zemljoposjednici omogućavaju svojim robovima da zasnivaju porodice, pa da reprodukcijom nadoknade i dobiju radnike. Nedostatak radne snage intenzivno je smanjivao ukupnu proizvodnju, jer su, opet zbog nedostatka radne snage, dijelovi zemljišta ostajali neobrađeni. U nastojanju da riješe taj problem, krupni zemljoposjednici, latifundisti, počinju da dijele dijelove svojih posjeda robovima. Na tim darovanim posjedima robovi su mogli da zasnuju porodicu, izgrade svoj dom, te da obrađuju posjed kao svoje vlasništvo, s tim što se sa tog posjeda nisu mogli iseliti, a također su svom gospodaru morali davati dio svojih godišnjih prinosa. Takvi robovi su postali okućeni (servi casati). Njihov položaj se nije mnogo promijenio; oni su ostali neslobodni ljudi vezani za svoje gospodare i zemlju, ali su dio dotadašnjeg gospodarevog zemljišta obrađivali kao svoje vlastito imanje. Dijelovi zemljišta dodjeljivani su i slobodnim ljudima, koji do tada nisu bili robovi, ali nisu ni imali svoje posjede. Već od I, a još intenzivnije od II stoljeća, veleposjednici takvim ljudima daju dijelove svojih posjeda na obrađivanje, pri čemu se sklapa ugovor conductio-locatio, koji se prvobitno sklapao na pet godina, a kasnije i na više. Slobodni ljudi koji bi po tom ugovoru dobili zemljišta nazivani su naseljenici ili koloni (colonus). Iako su načelno bili slobodni ljudi, oni su po ugovoru bili 4

vezani za zemlju, nisu je mogli napustiti, tako da je njihova sloboda bili prilično ograničena. Oni su prvobitni bili obavezni da svom gospodaru zakupninu plaćaju u novcu. Međutim, kako je novčani karakter privrede vremenom slabio, oni nisu mogli da ispunjavaju svoje obaveze prema gospodarima, pa su morali da plaćaju dadžbine po principima naturalne privrede. Vremenom su okućeni robovi i koloni postali dominantan privredni oslonac za rimsko društvo, tako da su se zbližili, iako ih je dijelio pravni status – okućeni robovi su važili za neslobodne, a koloni za slobodne ljude. Međutim, jedina stvarna razlika između njih je bila kvantitativnog karaktera. Kolon je morao gospodaru davati trećinu ukupnog uroda žita, vina i ulja, petinu uroda mahunarki i drugih plodova, te priploda stoke. Njegove radne obaveze su uključivale oranje, branjanje, sjetvu, košenje, žetvu i berbu. Godišnje je bio obavezan na šest do dvanaest dana rada u vrijeme intenzivnih poljoprivrednih poslova. S druge strane su okućeni robovi više radili, davali veće dadžbine, a dobijali manje posjede, te bili obavezni da obrađuju zemlju dok gospodar ne namiri svoje potrebe. Ovim promjenama krupni zemljoposjednici su se morali odreći većeg dijela svog imanja u korist kolona i okućenih robova, ali su zauzvrat dobili trajnu radnu snagu, pa je njihovo zemljište ipak bilo obrađivano, što je naravno donosilo proizvode. Ove promjene su iz korijena promijenile karakter rimskog privrednog i društvenog poretka. Što se samog društva tiče, ono je tokom III stoljeća postalo hijerarhijski uređeno vojničko društvo, gdje su činovnički aparat i vojska, oboje vezani uz cara, postali dominantan sloj društva. Dalje se širio niz društvenih slojeva, tako da je struktura rimskog društva u kasnoantičkom periodu imala oblik piramide. Uzroci propasti Rimskog carstva Odgovor na pitanje zašto je propalo Rimsko carstvo može biti vrlo jednostavan – moralo je nekada propasti. No, šta je to dovelo do stvarne propasti te države vrlo je složeno pitanje i zahtijeva temeljnu analizu svih sastavnih elemenata rimskog društva i države: vojske, privrede, državne organizacije, društvenih pojava i mnogih drugih. Opadanje i propast Rimskog carstva je veoma popularna tema u historiografskim radovima, u kojoj istraživači imaju širok prostor za iznošenje vlastitih viđenja i stavova.

5

Uzorci propasti Carstva su zaista brojni, i o svakom pojedinačnom od njih se može duboko raspravljati i uvažavati. Među njih možemo ubrojati:  vojna slabost (opadanje moći rimske kopnene vojske i mornarice, zastarjelost vojne    

organizacije, stagnacija vojne opreme i naoružanja, povećan broj barbara u vojsci itd), opadanje prirodnog priraštaja privredna kriza (pad proizvodnje u poljoprivredi, trgovini i zanatstvu prije svega) kriza državne vlasti širenje kršćanstva (propovijedanje o jednakosti ljudi, što je direktno dolazilo u sukob sa

     

principom rimskog robovlasničkog društva) porast moći privatnika tehničko-tehnološko nazadovanje mlitavost i opšte mekuštvo rimskog naroda korupcija u službama zarazne bolesti (kuga, malarija) klimatske promjene

6

3. GERMANI Germani su indo-europski narod koji je u starom i na početku srednjeg vijeka obuhvatao veliki broj plemena. Njihovom pradomovinom smatraju se južna Švedska, Danska i sjeverna Njemačka. U kontinentalnoj Europi prostirali su se od rijeke Ems na zapadu, do Odre na istoku i planine Harc na jugu. Germanska plemena možemo podijeliti na istočna i zapadna. Jezgro istočnih Germana čine skandinavski doseljenici: Goti, Burgundi, Vandali, Bastarni, Gepidi, Svioni, Heruli, Rugijci, Harudi, Heruli, Varni i druga manja plemena. Zapadne Germane čine starosjedioci europskog kontinenta poznati pod grupnim plemenskim imenima Ingveoni, Istveoni i Hermioni. U zapadne Germane ubrajamo: Franke, Langobarde, Alemane, Angle, Saksonce, Jute i druge. Političke institutcije Germana Cjelokupna epoha germanske historije prije i tokom migracija sa političkog stanovišta može se nazvati periodom narodne slobode. Čim su germanski narodi obrazovali stalne države na prostoru raskomadanog Rimskog carstva, započeo je novi period političkog razvoja Germana – monarhijski period. Germanska država mogla je imati ili ne imati kralja, ali je u oba slučaja imala demokratsko uređenje. U svakoj germanskoj državi, bilo da je kralj postojao ili ne, skupšina slobodnih ljudi je bila suverena, što je veoma bitno. Kralj nije imao zakonodavnu moć, niti je mogao donositi političke odluke bez saglasnosti skupštine. On je bio nosilac izvršne vlasti i imao je pravo da sakupi ljude ukoliko bi se skupština odlučila za rat. Međutim, narodima bez kralja bio je potreban sličan nosilac izvršne vlasti. Oni su imali dužnosnika koji se zvao graf (ili grof) i njegove su funkcije obavezno odgovarale kraljevskim. To znači da su postojale germanske države koje su imale kralja i one koje su imale grafa kao lidera. Iako su funkcije kralja i grafa skoro identične, ipak je postojala jedna bitna razlika između njih. Naime, grafa je birala skupština i mogla je izabrati koga god bi poželjela. Kralja je također birala skupština, ali je za kralja mogao biti izabran samo član kraljevske porodice. Drugim riječima, suštinska razlika između kralja i grafa je u tome što je kraljevsko dostojanstvo nasljedno, a grafovsko nije. Međutim, nasljedni karakter kraljevske vlasti bio je ograničen. Kada bi kralj umro, naslov nije prelazio nekom njegovom unaprijed određenom srodniku, već je za novog kralja mogao biti izabran bilo koji član porodice po želji naroda, tj. skupštine.

7

Najpoznatije germanske kraljevske porodice su Amali kod Ostrogota, Balte kod Vizigota te Merovinzi kod Salijskih Franaka. I pored toga što kralj nije imao nezavisnu vlast, kraljevsko dostojanstvo je bilo značajno jer je moglo prerasti u stvarnu moć. To je bila klica iz koje je stvarna kraljevska vlast mogla da nastane i iz koje je u konačnici i nastala. Rane migracije Gota Događaji u V stoljeću bili su ključni za budućnost Europe. Njihov ishod je germansko zauzimanje polovine Zapadnog Rimskog carstva, od Britanije do sjeverne Afrike. Nosioci tih osvajanja bili su istočni Germani. Najvažniji među njima su bil Goti, Vandali, Gepidi, Burgundi i Langobardi. Većina istočnogermanskih naroda se polahko pomjerala kroz Europu, krećući se tokom III i IV stoljeća uglavnom na jug ka Crnom moru i Dunavu. Najranija zabilježena seoba istočnogermanskih naroda bila je seoba Gota krajem II stoljeća. Goti su se sa donje Visle preselili na obale Crnog mora gdje ih srećemo 214. godine. Prije seobe, Goti su bili jedinstven narod koji se, kao i svi germanski narodi sastojao od više grupa zvanih gau. Nakon naseljavanja na oblama Crnog mora, raspali su se na dvije velike grupe: istočne ili Ostrogote i zapadne ili Vizigota, a granica između njih bila je rijeka Dnjestar. Gotski napadi na Rimsko carstvo u III stoljeću Prvi zabilježeni napadi Gota na Rimsko carstvo počeli su oko 247. godine. Uspješni su bili iz dva razloga: prvi je unutrašnja nestabilnost i slabost Carstva u to vrijeme, pošto je njime poslije smrti Septimija Severa (211. godine) upravljalo nekoliko nesposobnih vladara, a drugi je uspon Perzijskog carstva na istoku, koje je postalo opasan neprijatelj Rimskog carstva. Od svih sjevernih barbara, Goti su Rimljanima nanijeli najteži poraz 251. godine, kada su namamili vojsku cara Decija u močvaru kod ušća Dunava, gdje su ih potukli do nogu, a pao je i sam car. Goti su se zatim otisnuli na more te su postali strah i trepet za gradove na Crnom, Mramornom i Egejskom moru. Gotska pustošenja zaustavio je car Klaudije 269. godine, zbog čega je dobio nadimak Gotski. Klaudijev uspjeh je osigurao mir Carstva sa Gotima u oblastima južno od Dunava.

8

Vizigotsko zauzimanje Dakije U međuvremenu su Goti ostvarili jedan mnogo trajniji i važnijih uspjeh od senzacionalne pobjede nad rimskom vojskom u kojoj je stradao i car. Naime, oni su započeli stvarno komadanje Carstva prodorom i zauzimanjem jedne od njegovih provincija. U pitanju je Dakija, današnja Transilvanija ili Erdelj, sjeverno od Dunava, koju je 150 godina ranije osvojio car Trajan kao posljednje rimsko osvajanje. Upadi Gota nastavili su se tokom narednih 60 godina. Konstantin Veliki je 324. godine postao jedini vladar Carstva, pa je posvetio veliku pažnju pitanju gotske opasnosti, nastojeći da osigura granice utvrđenjima i logorima na donjem Dunavu. Krajem svoje vladavine Konstantin je prinudio Vizigote na sporazum, po kojem su oni postali federati Carstva, odnosno preuzeli su obezbjeđivanje granice i slanje određenog broja vojnika u carsku vojsku u slučaju rata. Zauzvrat su primali godišnje subvencije koje su teoretski predstavljale snabdijevanje žitom, ali u stvarnosti su bile plaćane u novcu. Na taj način samo Carstvo je dozvolilo brojnim barbarima da služe u legijama, a neki od njih su odlično iskoristili priliku i napravili veliku vojnu karijeru. Iz takvih redova poteći će dva posljednja velika rimska ratnika: Stilihon i Aecije. Skoro svi germanski narodi su kraće ili duže vrijeme bili federati Carstva, prije nego su postali nezavisni gospodari zemlje koju su osvojili. Mir je potrajao jednu generaciju i tokom tog vremena Vizigoti su, u nemogućnosti da krenu na jug ili zapad, sve više usvajali sjedilačke navike i počeli se baviti zemljoradnjom. Ostrogotske i vizigotske naseobine Cjelokupna gotska teritorija, koja je obuhvatala i Vizigote i Ostrogote, sredinom IV stoljeća se protezala od Tise na zapadu do Dnjepra na istoku. Vizigoti su, pored Dakije, držali i dijelove današnje Moldavije i Vlaške. Ostrogoti su živjeli u stepama iza Dnjestra. Historijski izvori nam pružaju brojne dokaze da Vizigoti nisu imali kralja sve do IV stoljeća. To što rimski pisci povremeno upotrebljavaju izraz rex umjesto uobičajenog i tačnijeg judex, ne bi trebalo da nas navede na zaključak da je kralj kod Vizigota zaista postojao. Istaknute vođe poput Atanarika i Fritigerna su bili judices – poglavari gaua, ali nisu bili kraljevi. S druge strane, Ostrogoti su usvojili i održavali kraljevsku vlast još prije III stoljeća. U vrijeme dok je vladao mir između Carstva i istočnih Germana, vođeni su germansko-rimski ratovi sa zapadnim Germanima – Francima i Alemanima, koji su pravili velike nevolje Carstvu na 9

rajnskoj granici. Car Julijan je 358. Godine dopustio Francima da se nastane u Toksandriji uz obavezu izvršavanja vojne službe. Sudar Rimljana i barbara: Ermanarik i Vulfila Sredinom IV stoljeća Ostrogotima je vladao kralj Ermanarik, koji se istakao kao veliki vojskovođa. Stvorio je gotsko carstvo koje je trajalo nekoliko godina i obezbijedilo mu mjesto među teutonskim, tj. germanskim legendama. Smatra se da je proširio svoju vlast na istok do Dona i pokorio slavenske narode – Venete i Slavene, čija su staništa bila između gornje Visle i Dnjepra. Njegova vlast se navodno prostirala do obala Baltičkog mora. To je bilo jedno od onih kratkotrajnih barbarskih carstava. S obzirom da ta država nije imala ustrojstvo i nije bila učvršćena, njeni su se temelji brzo urušili. U međuvremenu se među Vizigotima dešavalo nešto mnogo važnije. U pitanju su prva prihvatanja kršćanstva među germanskim narodima van rimskih granica te prvi prijevod Biblije na neki germanski jezik. Ti događaji su označili početak novog doba u historiji germanskog svijeta. Čovjek koji je izveo te poduhvate nije bio čistog gotskog porijekla, već je poticao iz kapadokijske porodice, koja je bila odvedena u zarobljeništvo prilikom jednog od gotskih napada. Taj čovjek je od tada odgajan kao Got, govorio gotski jezik i imao gotsko ime – zvao se Ulfila ili Vulfila. On je rođen u drugom desetljeću IV stoljeća i još kao dječak je poslat kao taoc u Konstantinopolis gdje je došao pod uticaj arijanskih kršćana i bio postavljen za đakona. Prije tridesete godine arijanski velikodostojnik Euzebije iz Nikomedije ga je postavio za episkopa kako bi širio kršćanstvo i organizovao crkvu među Gotima. Tako je Vulfila donio iz Bitanta kršćanstvo i proširio ga među svojim sunarodnjacima. Bilo je to arijansko kršćanstvo, koje je tada prevladavalo na istoku, i njegove posljedice će se tek kasnije pokazati. Vulfila je propovijedao u Dakiji i uspio je preobratiti mnogo ljudi. Međutim, kako su gotski prvaci bili neprijateljski nastrojeni prema kršćanstvu, on je poveo svoju grupu sljedbenika preko Dunava u Carstvo. Bilo im je dopušteno da se nasele u Meziji u blizini grada Nikopolisa. Tamo su postali poznati pod imenom Mali Goti. Vulfilino arijanstvo je od velikog značaja jer je za Gote ta forma kršćanstva bila jednostavnija za shvatiti u odnosu na nikejsko učenje. Njegov rad na preobraćenju značajan je prije svega zbog dva velika djela koja su predstavljala sredstvo za ostvarenje njegovog cilja. Prvo je bilo stvaranje gotskog 10

alfabeta, a drugo prijevod Svetog pisma na gotski jezik. Vulfilin alfabet je bio zasnovan na grčko, ali djelomično i na runskom pismu, što znači da su Goti koristili rune, stare germanske simbole. Tokom građanskog rata koji je uslijedio poslije smrti cara Jovijana 364. godine, Goti su došli u ozbiljan sukob sa Carstvom. Oni su pružili pomoć jednom pretendentu na prijestolje, Prokopiju, i poslije njegovog poraza su navukli na sebe osvetu njegovog suparnika i novog cara Valensa. I pored njihove pomirljivosti Valens je poslao carsku vojsku na njih. Rat se završio potpunom pobjedom Carstva i sklapanjem mira. Dolazak Huna Nomadske horde, u historiji poznate pod imenom Huni, pojavile su se tokom carevanja Valensa zapadno od Kaspijskog mora i preplavile su cijelu južnu Rusiju. Do provale Huna 375. godine Goti su uglavnom vodili napadačke ratove. Međutim, sada su bili prinuđeni da se brane od novog, zajedničkog neprijatelja Rima i Germana. Napadački odredi Huna nisu bili brojni, ali su svoje brojčane nedostatke nadoknađivali ratnim umijećem, iznenađenjima, lukavošću, pokretljivošću i sposobnošću izazivanja panike kod onih koje su napadali. Na brzim konjima su prelazili ogromna rastojanja, a njihovi izviđai su im pružali tačne informacije i obavještenja o drugim zemljama i njihovoj udaljenosti. Izuzetna im je prednost što su se među njima vijesti širile kao šumski požar, preko dobrovoljnih glasnika koji su nadmašiali bilo koju, za ono doba, dobro organizovanu obavještajnu službu. Pokoreno stanovništvo je bilo djelomično istrijebljeno, djelomično porobljeno, a djelomično iseljeno sa jedne teritorije na drugu, dok su žene uglavnom postajale plijen požude osvajača. Takvi su bili hunski osvajači koji su u IV stoljeću upali u Europu. Naselili su se u Dakiji i području između Tise i Dunava, pokorivši Ostrogote, Herule i, prije njih, Alane. Vizigotski prodor u Carstvo U svom pohodu prema Europi Huni su prvo pokorili Alane 372. godine. Veći dio Alana pobjegao je na zapad i utopio se u germansko društvo. Provala Huna u Europu 375. godine imala je dalekosežne posljedice, obilježivši početak Velike seobe naroda. Ostrogoti su pred Hunima u neredu uzmakli, dok su Vizigoti odbačeni na dunavsku granicu gdje su zatražili prolaz na rimsku teritoriju. Navedeni događaji su se odvijali iznenadno, tako da nije bilo vremena za provođenje neophodnih mjera za zaštitu granice, zbog čega je Vizigotima dopušten prolaz preko Dunava. Povorka Vizigota je 11

nekoliko dana prelazila granicu: muškarci, žene, djeca, stoka, na splavovima i čamcima, tako da je u konačnici prebjegao cijeli narod predvođen kraljem. S obzirom na to da je cijeli narod naseljen na području Carstva, to je predstavljalo potencijalnu opasnost i teško rješiv problem. Ovakav problem se prvi put pojavio, pa su ga Rimljani pokušali izbjeći lukavstvom. Vizigotski kralj je priznat za rimskog generala, pa je tako ušao u carsku upravu, ali je i dalje ostao poglavar svog naroda. Prva posljedica ovog čudnog i dvoličnog rješenja bila je pobuna Vizigota 378. godine. Naime, rimske vlasti su zbile Vizigote na teritoriju bez dovoljno sredstava za život. Rimljani su po cijeni zlata prodavali Vizigotima pseće meso, uzimali ih kao robove u zamjenu za malo hrane, a to je sve navelo Vizigote da dignu oružje na Rim. Bio je to ustanak jednog stranog naroda koji je u sred samog Carstva zahtijevao stalnu teritoriju boravka. Nakon prvobitnog iskazivanja nezadovoljstva u Marcianopolisu, 9. augusta 378. godine Vizigoti su se sukobili sa rimskom vojskom kod Hadrianopolisa. To je najznačajnija bitka gotskorimskih sukoba. Vizigote je predvodio Fritigern, a Rimljane car istočnog dijela Carstva, Valens. Car je potcijenio protivnike i time napravio veliku grešku. Uz to, zbog zavisti na vojnu slavu bratića Gracijana, cara na zapadu, on je odlučio da sam krene u bitku, iako mu je pomoć sa zapada obećana. U želji da svu slavu pokupi, Valens je sam krenuo u bitku i doživio katastrofalan poraz, te je i sam pao u borbi. Jedna čitava rimska armija je bila uništena, a ovaj poraz je jedan od najvećih vojnih katastrofa u rimskoj historiji, te se može dovesti u isti rang sa porazom kod Kane od Hanibala. Ovim porazom su Rimljani prvi put bili prinuđeni da po nepovoljnim uslovima pregovaraju sa barbarima te da im dopuste trajno naseljavanje na svojoj teritoriji. Bitno je istaći i značaj bitke kod Hadrianopolisa. Naime, do tada su se Rimljani oslanjali na svoju pješadiju, koja je stoljećima bila njihova udarna snaga. Ova bitka označava prekretnicu u vojnoj historiji, jer je teška germanska konjica pregazila rimske legije, čime je nagoviješten novi period vojne historije – dominacija konjice. Između IV i VI stoljeća u rimskoj vojsci i načinu ratovanja je došlo do izvjesnih promjena, a odnose se na zamjenu uloga pješadije i konjice – do IV stoljeća konjica je smatrana tek pomoćnim odredima, a pješadija je bila glavnina vojske, od IV stoljeća se sve više pažnje posvećivalo konjici, da bi u VI stoljeću ona potpuno preuzela ulogu pješadije kao udarne snage.

12

Car Teodozije i vizigotski kralj Alarik Novi car istočnog dijela carstva bio je Teodozije I (379-395). On je 382. godine sklopio mir kojim je dopušteno Vizigotima da se, kao rimski federati, nasele u Meziji. Teodozije je nekoliko godina vodio taktički dobro zamišljene lokalne borbe, koristeći neslogu njihovih vođa, uključujući i podmićivanje. U rimsku vojsku su bili uključeni samostalni gotski odredi, što će se pokazati kao kobno za Rimsko carstvo. Mir je potrajao sve do Teodozijeve smrti 395. godine, kada je izbila nova pobuna Vizigota pod vođstvom kralja Alarika. Naime, krajem IV stoljeća Vizigoti su počeli birati kraljeve. Imali su porodicu Balte koja je imala dužnost da da kralja kada god je to potrebno. Izabran je Alarik koji je tada imao oko 30 godina. Zbog učešća u ratovima, Teodozije mu je ranije obećao da će biti unaprijeđen u rimskoj vojsci. Poput drugih germanskih vođa, on je želio položaj rimskog generala kako bi zapovijedao legijama. No, nakon Teodozijeve smrti obećanja nisu ispunjena, pa je Alarik postao ogorčen na Carstvo. Pošto je 395. godine prihvatio kraljevsko dostojanstvo svog naroda, pred njim se otvorio drugi put. Umjesto branitelja, postojao je neprijatelj Carstva, prvo na Balkanu, a zatim u Italiji. Teodozija su naslijedili maloljetni sinovi Arkadije i Honorije, koji nisu bili sposobni da vladaju, naročito ne u tako teškom periodu za Carstvo. Pred smrt ih je otac ostavio pod zaštitom generala Stilihona, romanizovanog Vandala. Arkadije je dobio istočni dio sa središtem u Konstantinopolisu, a Honorije zapadni sa sjedištem u Rimu, mada je on vrijeme uglavnom provodio u Milanu. Uprava na zapadu se nalazila u rukama Stilihona, koji je zadržao položaj vrhovnog vojnog komandanta svih, i istočnih i zapadnih legija. Narednih trinaest godina Stilihon je bio najmoćnija ličnost u rimskom svijetu. Stilihon se pokazao kao odan branitelj cijelog carstva od napada barbara, ali je zastupao Honorijeve interese nasuprto Arkadijevim. Vizigoti su u to vrijeme bili naseljeni u Trakiji, pa su krenuli da opustoše Ilirik pod vođstvom kralja Alarika. Vizigoti su pustošili Trakiju i Makedoniju, napredujući sve do zidina Konstantinopolisa. Arkadijeva vlada na istoku nije imala snage da im se suprotstavi na bojnom polju. To nije odgovaralo vladi na zapadu, jer je Ilirik bio glavni cilj Stilihonove politike, ne zato što je donosio prihode, nego ljudstvo. Od III do VI stoljeća najkorisniji odredi carske vojske su regrutovani upravo iz brdskih krajeva Ilirika i Trakije.

13

Krajem 395. godine Vizigoti su iz okoline Konstantinopolisa otišli u Tesaliju, gdje su se susreli Alarik i Stilihon. Stilihon se spremao za napad na Vizigote, ali je tada iz Konstantinopolisa stigla naredba preko Arkadijevih poslanika da se istočne legije vrate kućama, a Stilihon nazad u Italiju. Bio je to neshvatljiv i poguban potez istočne vlade jer je time cijela Grčka žrtvovana. Pogotovo je neshvatljiv potez kada se uzme u obzir situacija koja je bila na strani Rimljana, jer je Stilihon imao šansu da suzbije Vizigote i Alarika učini bezopasnim. Kada mu je put otvoren, Alarik se uputio prema jugu Grčke i prešao na Peloponez. U proljeće 397. godine Stilihon se ponovno umiješao. Sa svojim odredima je stigao na Peloponez da se obračuna sa Alarikom, ali se opet, ovaj put na korak od pobjede, morao povući, opet po pogubnim naredbama iz Konstantinopolisa. Naime, vlada na istoku je davala koncesije Vizigotima kako bi naškodila Stilihonu, pa su time omogućavali Alariku da se spašava, te mu uz to dali i zemlju u Epiru. Konstantinopolis i Alarik su postigli sporazum po kojem je Alarik dobio zvanje zapovjednika vojnika Ilirika, za kojim je dugo žudio. Pustošenje Italije i Galije Nakon toga Vizigoti su se smirili i do 401. godine nisu ogrožavali Carstvo. Alarikovi planovi su do tada bili vezani za Balkansko poluostrvo, a od tada njegov pogled je bio usmjeren ka zapadu. Godine 401. je odlučio da izvrši pritisak na Italiju umjesto na Istočno carstvo. Moguće je da je zahtijevao boravišta i zemlju za svoj narod u nekoj od sjevernih provincija italijanske prefekture. Pored Alarika, zapadu je zaprijetio i zagonetni German Radagajs. Krajem 401. godine Radagajs je sa mnoštvo barbara krenuo prema granici Italije, ali je Stilihon uspio da zaustavi napadače. Zatim je poveo vojsku južno od Alpa da bi se obračunao sa Alarikom i Vizigotima. Vizigoti su već tri mjeseca boravili u sjevernoj Italiji, te su izazivali zaprepaštenost apeninskog stanovništva, koji su do tada vjerovali da je njihovo tlo nedostižno za barbarske napade. Za to vrijeme, mladi car Honorije se skrivao u Milanu i razmišljao o bijegu u Galiju. Alarik je osvojio Akvileju i sve venetske gradove, te je otpočeo opsadu Milana, nadajući se da će zarobiti cara. Ipak, na vrijeme stiže Stilihon sa vojskom i oslobađa grad. On je potukao Vizigote i 402. i 403. godine u dvije velike bitke kod Palanze i Verone, odbacivši ih u Friuliju. Nakon toga došlo je do sporazuma između Stilihona i vizigotskog kralja, pa je Alarik otišao u Epir. 14

Zagonetni Stilihonovi postupci Mnogi su se čudili zašto Stilihon nije energičnije iskoristio pobjedu nad Vizigotima i zašto ih je pustio. Danas se sasvim jasno zna da su federatski Germani u Carstvu bili opasnija rušilačka snaga nego Germani izvan njega. Za Stilihona je postojala razlika između vanjskih neprijatelja koji su napadali granice i došljaka unutar njih povezanih sa Carstvom. On je protiv prvih bio nemilosrdan, ali je na ove druge gledao drugačije. Oni su bili dio carskog sistema i njih je trebalo ukrotiti, a ne uništiti. Vjerovatno je i sam Stilihon imao takvo razmišljanje. Slom granice na Rajni Alarikove i Radagajsove invazije na Italiju dovele su do ozbiljnih posljedica. Car Honorije je bio zamalo zarobljen u Milanu, i tu se više nije osjećao sigurno, pa je prenio svoju carsku rezidenciju u Ravenu na jadranskoj obali. Tako je narednih pet stoljeća Ravena bila najvažniji italijanski grad pored Rima. To je jedna od posljedica barbarskih invazija na početku V stoljeća. Druga posljedica je uslovila novi raspored vojnih snaga, što je imalo dalekosežne i sudbonosne posljedice za Carstvo. Italija viša nije bila bezbijedna i trupe sa rajnske granice bile su potrebne za odbranu Apeninskog poluostrva i carske rezidencije. Rajnska granica je 406. godina bila nebranjena i tu su priliku iskoristile barbarske vojske i navalile preko nje. Bio je to jedan od najznačajnijih događaja u epohi germanskih seoba. Vandali su uzmakli pred Hunima, pa su prešli Rajnu, a potom su im se pridružili i Suebi (Svevi). Usput pljačkajući prošli su Galiju, prešli Pirineje i zaustavili se tek kad su stigli na obale Sredozemnog mora, gdje su naselili jug Pirinejskog poluostrva i afričku obalu. Burgundi su sišli niz tok Rone i proširili se po njenom bazenu sve do Lionskog zaliva. Alemani su naselili Alzas, Ripuarijski Franci su zauzeli predio od Kelna do Mozela, a Salijski Franci ravnice od Šelde do rijeke Lis. Vizigoti u Italiji i Galiji U međuvremenu je došlo do drugog napada na Italiju. Grupe Germana pod Radagajsovim vodstvom su prešle Alpe i krenule prema Rimu, ali se ponovo ispriječio Stilihon, porazivši ih 405. ili 406. godine pod zidovima Firence. Međutim, uskoro je izbio sukob unutar samog Carstva, pa je car Honorije naredio pogubljenje generala Stilihona, čovjeka koji je Carstvo više puta do tada spašavao. Nakon Stilihonovog ubistva 30 000 barbarskih vojnika se pridružilo Alarikovoj vojsci, tražeći od njega da krene na Italiju. On je najprije na carski dvor poslao bezuslovnu ponudu koju su Rimljani morali 15

prihvatiti. Tražio je određenu svotu novca i razmjenu taoca kako bi se povukao u Panoniju. Car je to odbio, ali nije preduzeo nikakve mjere za odbranu Italije od germanske najezde. Vizigoti su na sebe preuzeli odgovornost da osvete Stilihona, pa je Alarik 408. godine objavio rat Rimu. Pod izgovorom da će kazniti Stilihonove ubice, krenuo je prema Rimu sa velikom vojskom. Iako je Stilihonova vojska još uvijek postojala, ona nije imala namjeru da se suprotstavi onima koji žele da osvete smrt njihovog generala, jer je to ustvari bila plaćenička vojska. Honorije se zatvorio u Ravenu, a Alarik je bez otpora prošao sve do Rima. Kada se ulogorio pred gradskim zidinama, nadao se da će blokadom slomiti grad koji nije imao zaliha u slučaju opsade. Vizigoti su zadržavali sve namirnice koje su iz luke Ostije uz Tibar trebale dolaziti u grad, pa je Rimljane uskoro pogodila glad, a zatim i epidemija. Ulice grada bile su pune mrtvih tijela, i pošto pomoć iz Ravene nije stigla, senat je odlučio pregovarati. Senatori su, kako su govorili, došli da sklope mir, ali da su spremni i na borbu ako je potrebno, te da se ne boje. Na taj pokušaj zastrašvivanja se Alarik nasmijao i poručio Rimljanima da će povući opsadu tek kada dobije svo zlato, srebro, pokretnu imovinu grada i sve barbarske robove. Rimski delegati su ga upitali šta će njima ostati, na šta im je on odgovorio: „Vaši životi!“. Poslije dužih pregovora, Alarik je pristao na podnošljive uslove – povući će se nakon što mu isplate 5000 funti zlata, 30 000 funti srebra, 4000 funti svilenih tkanina, 3000 skerletnih koža i 3000 funti bibera. Senat se uz to obavezao i da će tražiti od cara da sklopi mir sa Gotima. Kako prilozi građana nisu dostigli tražene sume zlata i srebra, ostatak je prikupljen tako što su skidani ornamenti sa predstava božanstava i čak pretopljene neke zlatne i srebrene statue. Primivši sve što je tražio, Alarik se u decembru 408. godine povukao do južne granice Etrurije, kako bi tu sačekao ispunjenje carevih obećavanja. Za vrijeme boravka u Italiji Alariku se pridružio veliki broj barbarskih robova, tako da je njegova vojska dostigla brojku od 40 000 ljudi. Krajem 409. godine Alarik je ponovo poveo vojsku prema Rimu kako bi cara prisilio na sklapanje sporazuma. Osvajanje Rima U julu 410. godine vođeni su pregovori između Vizigota i Rimljana, ali su završili bez uspjeha, što je Alariku dalo povoda da po treći put krene na Rim. Ponovo je okružio grad i izgladnjivao branitelje i stanovništvo, da bi konačno 24. augusta 410. godine osvojio Rim. Bio je to prvi pad Rima nakon keltskog osvajanja grada u IV stoljeću stare ere. Osvajači su uzimali ukrase od zlata i dragocjeni materijal, ali stanovništvo nisu zlostavljali. Osim bogatog plijena, uzeli su i kao taoca carevu sestru 16

Galu Placidiju. Tražili su od rimskih vlasti zemlje, a primamljivost ovih krajeva ih je navela da napreduju prema jugu kroz čarobnu Kampaniju. Namjesnici u Africi su obustavili izvoz žita, pa se Alarik uputio na jug kako bi prešao u Afriku, ali je u blizini Kozence iznenada umro 410. godine. Njegovi sljedbenici su mu priredili epski sprovod. Vodu rijeke Busento su skrenuli sa njenog toka izgradivši brane, u koritu su iskopali grob i sahranili kraljevo tijelo, a onda srušili brane i pustili vodu da teče svojim normalnim tokom. Svi robovi koji su radili na tome su pobijeni kako bi tajna kraljevog vječnog počinka zauvijek ostala, te kako bi njegovo tijelo i grob sačuvali od eventualnog uništavanja. Grob kralja Alarika je i do danas neotkriven. Tolosadsko kraljevstvo Vizigota Od 407. do 409. godine Vandali, Alani i Suebi su provalili na Iberijsko (Pirinejsko) poluostrvo. Kao dogovor na tu invaziju, car Honorije je pozvao Vizigote da preuzmu kontrolu rimske Hispanije. Vizigoti su kao Alarikovog nasljednika izabrali njegovog brata Atavulfa. On se 411. godine oženio Galom Placidijom i poveo narod u Galiju. Nakon što su Vizigoti protjerali Vandale, koji su opustošili ranije jug Galije, Honorije je nagradio vizigotske borce zemljom u Akvitaniji, koja im je data u trajni posjed 418. godine, a uz to su Vizigoti proglašeni saveznicima Carstva. Ta naselja su postala jezgra odakle su se raširili duž Pirineja. U Galiji je 429. godine osnovano Tolosadsko kraljevstvo Vizigota sa centrom u Tuluzu. Poslije Atavulfove smrti, Gala Placidija se vratila u Rim i udala se za jednog generala, a kasnije postala i carica. Atavulfa je naslijedio Valija, koji je oživio san o Africi, ali je ubrzo odustao od njega zbog nedostatka sredstava. Valija se sporazumio sa Rimom da očisti Španiju od Alana, Sueba i Vandala. Najprije su potpuno uništili Vandale Silinge, a onda se usmjerili na Alane, koje su također doveli skoro do uništenja, zbog čega su se ovi pridružili Vandalima Hazdinzima. U momentu kada su se očekivali ratovi do istrjebljenja između Vizigota, Hazdinga i Sueba, zabrinute jačanjem Vizigota, rimske vlasti su ih opozvale nazad 418. godine, obećavajući im naseljavanje između Garona i Loare, u galskoj oblasti Acquitania secunda. Kralj Valija umro je 418. godine, a za novog kralja je izabran Alarikov unuk Teodorik I. Tokom njegove vladavine je došlo do podjele zemlje tako što su rimski vlasnici dio zemlje morali ustupiti Vizigotima. Svaki zemljoposjednik je zadržao trećinu svog posjeda za sebe, a ostatak predao rimskim došljacima. Ovaj sporazum je bio nepovoljniji po Carstvo od sličnih sporazuma koji su

17

kasnije sklopljeni sa drugim barbarima u Galiji i Italiji. U ostalim slučajevima su Germani dobijali trećinu, a većina je ostajala u rimskim rukama. Princip na kome su ovi sporazumi počivali direktno je vukao korijene iz starog rimskog sistema prema kome je izdržavanje vojnika padalo na vlasnike zemlje. Po ovom sistemu, koji je poticao iz doba Republike i bio poznat kao hospitalis, vlasnik je bio obavezan da svojim gostima, koje je prinudno izdržavao, ustupi trećinu prinosa. U upotrebi je bio isti naziv, samo što je primijenjen na samu zemlju. Zemljoposjednici i barbari sa kojima su oni bili prinuđeni da dijele svoja imanja označavani su kao domaćini i gosti (hospites). Ovdje se pokazuje priroda procesa kojim je Zapadna Europa postepeno prelazila iz rimske u germansku vlast. Sistem federatskih država unutar Carstva je otvorio put sistemu nezavisnih država koje će naslijediti Carstvo. Promjena je ostvarena uz mnogo nasilje i neprestano ratovanje, ali sama po sebi nije bila razarajuća. Vandali, Alani i Suebi u Galiji i Španiji Vandali su se kretali na zapad duž Dunava, ali su na Rajni naišli na otpor Franaka, koji su naseljavali rimske posjede u sjevernoj Galiji. Godigisel i navodno 20 000 Vandala su poginuli u bici, ali su Franci najzad poraženi od uz pomoć Alana. Vandali su zatim 31. 12. 406. godine prešli zaleđenu Rajnu i upali u Galiju koju su opustošili do temelja. Pod vodstvom Godigiselovog sina Gunderika Vandali su, paleći i pljačkajući, otišli prvo na zapad, a potom na jug Galije, u Akvitaniju. U oktobru 409. godine su prešli Pirineje i stigli na Iberijsko poluostrvo. Kao rimski saveznici su naselili Galiciju i Betiku. Alani su naseljeni u Betici i današnjem Portugalu, a Suebi na sjeveru Galicije. Prilike su se zakomplikovale dolaskom Vizigota koji su se prvo sukobili sa Alanima. Nakon što je 426. godine veliki broj Alana stradao, zajedno sa njihovim kraljem Atakom, preostali su se udružili sa Vandalima i zamolili Gunderika da prihvati upražnjenu alansku krunu, što je ovaj prihvatio. Kasniji vladari Vandala će zvanično nositi titulu kralj Vandala i Alana. Vandalsko osvajanje Afrike Gunderika je 427. godine naslijedio njegov brat Gejzerik koji se pokazao kao najveći vandalski kralj. Pod pritiskom Vizigota, Gejzerik je izgradio flotu i odlučio da povede svoj narod u Afriku. Vandali su prešli Gibraltar 429. godin i počeli da napreduju ka istoku prema Kartagi. Prema izvorima,

18

udruženi vandalski i alanski narod je brojao oko 80 000 ljudi, tako da su njihove vojne snage iznosile oko 15 000 vojnika. Vandalski kralj je bio odlučan da u potpunosti opustoši Afriku. Upao je u Numidiju, porazio Bonifacija i opsjeo ga tokom maja ili juna 430. godine u Hiponu. Grad je izdržao duže od godine, kada je u julu 431. godine vandalski kralj digao opsadu. Pod komandom Teodozijevog generala Aspara nove snage poslane su iz Italije i Konstantinopolisa. Međutim, Asparovi i Bonifačijevi odredi su doživjeli tako težak poraz da više nisu mogli da pružaju otpor napadačima. Nedugo potom Hipon je pao i jedini značajniji gradovi koji su se još uvijek držali su bili Kartaga i Sirta. Gejzerik je nesumnjivo bio najsposobniji od svih germanskih vođa tog doba. On nije bio samo vojskovođa, nego i vješt političar, što je za doba epohe germanske seobe bio rijedak slučaj. Gejzerikove sposobnosti su toliko izvanredne da njegov uticaj i prestiž nije mogla pokvariti ni činjenica da potiče iz nezakonitog braka (majka mu je bila robinja). Sačuvan je njegov opis koji kaže: „Bio je srednje visine, hramao je zbog pada sa konja. Bio je mudar i razborito govorio. Prezirao je raskoš, ali su njegov gnjev i požuda bili nezadrživi. Dalekovidno je nagovarao druge narode da rade u njegovom interesu i dovitljivo je sijao neslogu i poticao mržnju.“ Sve što znamo o njegovoj dugotrajnoj karijeri potvrđuje ove crte prepredenosti i lukavosti. Nakon neuspjelog vojnog pohoda preduzetog uz pomoć istočnorimskog dvora, zapadnorimska vlada je 435. godine bila prisiljena da sklopi mir i zvanično prepusti veći dio rimske Afrike Gejzeriku. Vandali su ubrzo prekršili sporazum i 19. oktobra 439. godine napali i zauzeli Kartagu, najveći grad zapadnog Sredozemlja nakon Rima. Italija se tresla od straha zbog pada Kartage, jer nakon toga ni italijanske obale i gradovi nisu bili sigurni. Padom rimske Mauritanije i Afrike, tamošnje stanovništvo je prepušteno na milost i nemilost napadača i, ako su sačuvani izvještaji pouzdani, čini se da su Vandali izvodili takve užase da im nijedan drugi germanski narod nije bio ravan. Vizigoti su bili „prava jagnjad“ u poređenju sa vandalskim vukovima koji nisu štedili nikoga, bez obzira na spol i uzrast. Mučili su svoje žrtve da bi otkrili navodno skrivene riznice blaga. Vandali su u konačnici u svojim rukama držali snabdijevanje Italije žitom i spriječili su rimsku vlast da energično djeluje u Španiji i Galiji. Da su Rimljani zadržali Afriku, carska vlast bi se nesumnjivo duže održala u Italiji i pružila žešći optor širenju Germana u Galiji i Španiji. Samo

19

postojanje vandalske kraljevine u Africi i njihove pomorske sile na Sredozemlju je uticalo na slabljenje Carstva, a sa druge strane pomoglo razvoju novih germanskih kraljevina u Galiji, Španiji i Italiji. Sporazum Aecija i Gejzerika Pad rimskih provincija pospiješio je nezadovoljstvo tamošnjih seljaka, izrabljivanih od strane rimskih latifundista i poreznika. Novi pokušaj cara Teodozija II da 441. godine preokrene situaciju i oduzme Vandalima Kartagu završio se neuspješno, tako da su nakon toga Rim i Konstantinopolis priznali nezavisnost Vandalskog kraljevstva. Car Valentinijan je mirovnim ugovorom 442. godine ustupio Vandalima Prokonzularnu Afriku sa Kartagom i sve rimske posjede zapadno od nje osim Mauritanije i dijela Numidije. Nakon toga je vandalski kralj Gejzerik zavladao centralnim Sredozemljem i zauzeo Sardiniju, Korziku i Baleare. Aecije je shvatio da je najbolje održavati prijateljske odnose sa Gejzerikom, najsposobnijim od svih rimskih protivnika, te da mu ne treba dati nikakvog povoda da ponovo napadne, ovaj put na Siciliju ili samu Italiju. Aecije je ubijedio Valentinijana da pristane na vjeridbu svoje kćerke Eudokije i Gejzerikovog sina Hunerika, iako je Hunerik već bio oženjen kćerkom vizigotskog kralja Teodorika. Savez Vandala i Vizigota nikako nije odgovarao Aeciju i u njegovom interesu je bilo da se rasplamsa neprijateljstvo između ova dva germanska naroda. Prisustvo vizigotske princeze nije bilo prepreka za Gejzerika i povod za njeno protjerivanje je lahko pronađen. Naime, ona je optužena da namjerava otrovati vandalskog kralja, kažnjena je odsijecanjem ušiju i nosa i vraćena svom ocu. Ovaj čin prouzrokovao je vječno neprijateljstvo Vandala i Vizigota, a Hunerik je bio slobodan da sklopi brak sa rimskom princezom. Po naredbi cara Valentinijana III 454. godine ubijen je Aecije, a po riječima savremenim hroničara, sa njim je nestalo spasitelja Zapadnog carstva. Car je Aecija nadživio samo godinu dana, kada je i sam stradao od ruku dvojice barbara iz Aecijeve pratnje. Moguće da je iza ovog čina stajao Petronije Maksim, koji se iste te godine proglasio za cara. Međutim, tada na scenu stupa Gejzerik tvrdeći da je time njegov sporazum sa Rimom prekršen. Ratni brodovi su prevezli vandalsku vojsku na tlo Italije, a meta je bio Rim. Petronije Maksim, koji se nalazio već u Rimu, odlučio se na bijeg, ali ga je razjarena gomila ubila, pa je Gejzerik uzeo grad bez borbe i bio je drugi pad Rima u germanske ruke. Izvori prenose da 20

su molbe pape Leona I ubijedile Gejzerika da poštedi stanovništvo, vjerovatno strahujući da im se ne desi isto što i afričkom stanovništvu ranije. Gejzerik je to prihvatio, ali grad nije pošteđen – četrnaest dana Vandali su pljačkali i uništavali Rim. Zbog njihove okrutnosti i danas se koristi termin vandalizam. Tom prilikom je zarobljena Eudokija, koja je kao djevočica zaručena za Gejzerikovog sina Hunerika. Ubrzo nakon ovih događaja brak između njih je sklopljen. Anglo-saksonsko osvajanje Britanije U vrijeme dok je Aecije bio zauzet odbranom Galije od upada Salijskih Franaka na sjeveru i Vizigota i Burgunda na jugu, drugi germanski narodi su preuzimali rimsku Britaniju. Zahvaljujući Aecijevoj sposobnosti i politici, rimska vlast se u Galiji zadržala sve do sredine V stoljeća. Sredinom tog stoljeća u Britaniju upadaju Angli i Saksonci iz današnjeg Šlezvig-Holštajna (savezna država na sjeveru Njemačke) i poslije dugih borbi uspijevaju pokriti keltsko stanovništvo. Južna Britanija je dobila novo ime Angeln – Land, zemlja Angla, iz čega se razvio kasniji termin England – Engleska. Britaniju su, pored Angla i Saksonaca, pustošili i Pikti i Škoti. Domoroci sa juga već su bježali na suprotne obale Armorike u današnju Francusku i to su bili počeci kasnije Bretanje. Aecijeva politika je konačno pala na krajnjem jugu, u Africi, te krajnjem sjeveru, u Britaniji. Konačni gubitak ovih oblasti odigrao se skoro istovremeno. Afrika je izgubljena 442. godine, dok se pad Britanije obično datira na 410. godinu, mada određeni podaci govore o prisutnosti rimskih odreda i zvaničnika u britanskim provincijama sve di 430. godine. Prema britanskoj tradiciji, anglo-saksonska osvajanja su započela 428. godine, dok anglo-saksonska tradicija, koju je zabilježio Beda Venerabilis, datira početak njihove vladavine na 448. godinu. Postoji i podatak iz jedne savremene galske hronike koja upućuje na 442. godinu kada se rimska administracija povukla, a germanska vlast se učvrstila. Posljednji prividni carevi Zapada Vlast je sve više prelazila u ruke germanskih vođa: Ricimir, Orest, Odoakar, bili su na čelu germanskih vojni koje su nadirale u Italiju, tražeći zemlju za naseljavanje. Orest je svog sina Romula Augustula, koji je još bio dijete, postavio za rimskog cara. Prije nego je uspio da učvrsti vlast nastupile su nove okolnosti. Orestova barbarska vojska, uglavnom sačinjena od Herula, izrazila je nezadovoljstvo smještajem koji im je dodijeljen.

21

Vojnici su smatrali da mogu postići povoljan dogovor sličan onome u Galiji za Vizigotima i Burgundima. Tražili su trajno vlasništvo i stalne domove na velikim italijanskim posjedima latifundijama. Zahtijevali su da se u njihovu korist u Italiji usvoji ustaljeni sistem hospitalitas, odnosno da im se podijeli trećina italijanske zemlje. Orest je to odbio, što je dovelo do prevrata. Plaćenička vojska je izabrala novog vođu, avanturistu koji je u potrazi za srećom došao iz zemalja preko Dunava i stupio u carsku službu. Bio je to Odoakar. Prevrat se dogodio kada je on odlučio ispuniti zahtjeve svojih vojnika. Poveo je vojsku, ubio Oresta, zarobio i zbacio cara Romula Augustula 4. septembra 476. godine i taj se događaj obično uzima kao kraj Zapadnog Rimskog carstva. Odoakar nije uzeo carsku titulu, već se zadovoljio kraljevskim dostojanstvom. Poslije toga je uslijedilo naseljavanje barbara u Italiji. Domaćim zemljoposjednicima su ostavljene dvije trećine zemlje, dok je jedna trećina ustupljena germanskim vojnicima, koji su se naselili širom Apeninskog poluostrva. Ovi vojnici su uglavnom bili istočnogermanskog porijekla, tako da ovo možemo nazvati istočnogermanskom kolonizacijom Italije. Ona se razlikovala od vizigotskog i burgundskog naseljavanja u Galiji po tome što germanski doseljenici nisu bili ograničeni na određene provincije, već su se naselili širom Italije neposredno uz domaće stanovništvo. Ostrogotsko osvajanje Italije Ostrogoti, koji su bili jedni od najvažniji pripadnika hunskog saveza, naselili su se u Panoniji nakon poraza Huna na rijeci Nedao 454. godine. Oni su se tada prvi put našli na unutrašnjoj strani rimske granice. Naseljavanje je sprovedeno u dogovoru sa carem Marcijanom i Ostrogoti su tako postali federati carstva. Ostrogotima je vladalo više kraljeva, među kojima su se isticala tri brate kraljevske loze Amala. Jedan od njih je bio Tiudemir. Za njega se veže legenda da je dobio sina istog dana kada se u njegovoj kući čulo za pobjedu na Nedau. Njegovo ime je bilo Thiuda-reiks (vladar naroda) koje su Grci i Rimljani iskrivili u Teodorik. Priča podsjeća na sličnu legendu prema kojoj se Aleksandar Veliki rodio istog dana kada je general njegovog oca pobijedio Ilire. Po svemu sudeći Teodorik je zaista rođen u trenutku vremenski bliskom bici na Nedau, otprilike 454. godine. Svoje djetinjstvo je proveo kao taoc u Konstantinopolisu, gdje je upoznao i naučio 22

poštovati rimsku civilizaciju i rimske ustanove. Teodorik se vratio kući 470. ili 471. godine, kada je imao 16 ili 17 godina, a 471. je izabran za kralja Ostrogota. Odmah nakon izbora je poveo svoj narod na jug u balkanske zemlje i pimorao cara Leona da im dozvoli da se nasele u oblastima primorske Makedonije. Teodorik je, poput Alarika, želio da postane magister militium, a želja mu se ostvarila 483. godine. Naredne godine je dobio i počasno zvanje konzula. Kao i Alarik ranije, tako se i Teodorik našao u dvostrukom odnosu prema svom narodu – bio je njihov kralj, ali i rimski vojni zapovjednik. Teodorik se 487. godine zavadio sa carem Zenonom, potom se pobunio i sa svojim ljudima stigao pred zidine Konstantinopolisa. Car je shvatio da prisustvo Ostrogota u ilirskim provincijama nikada neće biti zadovoljavajuće uređeno i da će postati stalni izvor nemira i nevolja. Stoga je car odlučio da ih se riješi na pogodan način, pa je Teodorika poslao da osvoji Italiju i zbaci Odoakara. Godine 488. godine Teodorik je sa svojom vojskom stigao u Italiju, čime su panonsko područje i Dunav ostali bez gospodara. Te godine je Teodorik porazio Odoakara, koji se potom sklonio u Ravenu. Sljedećih godina su vođene nove bitke: 489. godine kod Isonza i Milana, te 490. godine kod Ade, a svim je pobijedio Teodorik. Budući da nije mogao okončati opsadu Ravene, Teodorik je pod zakletvom da će držati vjeru, pozvao na sastanak Odoakara i ubio ga 493. godine vlastitom rukom i Italija je tada pripala njemu. Ovo je bio posljednji talas invazije koja je obuhvatala cijelo carstvo na zapadu. Na području bivši zapadnih provincija nastalo je nekoliko germanskih kraljevina: Anglosaksonsko u Britaniji, Franačko u sjevernoj Galiji, Burgundsko u Provansi, Vizigotsko u Akvitaniji i Španiji, Vandalsko u Africi i na ostrvima Sredozemnog mora te Ostrogotsko u Italiji. Ostrogotsko uređenje Ukoliko se računa od 490. godine i bitke kod Ade, Teodorikova vladavina u Italiji je trajala 36 godina, a u načelu je predstavljala nastavak Odoakarovog režima. Teodorik je najprije morao da naseli svoje ljude i to je učinjeno na isti način kao i za vrijeme njegovog prethodnika. Ostrogoti su najvećim dijelom zamijenili pobijene i protjerajene Odoakarove Germane, a neki od njih su stali uz Teodorika i ostali na svojim posjedima. Opšti princip dodjelivanja trećine rimskih imanja Gotima je ostao na snazi.

23

Pod Odoakarom i Teodorikom formalni odnos Italije prema Carstvu je bio mnogo bliži i jasniji nego u slučaju svih ostalih germanskih država. Iako praktično nezavisna, ona je i u Rimu i u Konstantinopolisu smatrana dijelom Carstva u punom smislu te riječi. Za razliku od vizigotskih vladara, Odoakar i Teodorik u datiranju nikada nisu koristili godine svoje vladavine. Dok su Goti bili isključeni iz civilne službe, u vojnoj službi je važilo obratno pravilo. Vojni položaji uskraćeni su Rimljanima koji nisu podlijegali vojnoj obavezi, a vojska i oficirski kadar su bili isključivo gotski. Pošto je Gotima bila uskraćena civilna služba, podrazumijeva se da oni nisu mogli biti senatori. Pod ostrogotskim kraljevima senat je nastavio da postoji i da obavlja iste funkcije kao i u V stoljeću. Položaj senata je bio takav da on nije imao političku moć i njegova ovlaštenja bila su praktično ograničena na poslove grada Rima. Status Teodorika kao carskog upravljača i status Italije kao dijela Carstva vidi se po tom što je kovanje novca i donošenje zakona ostalo suvereno carsko pravo. Teodorik nije pretendovao na pravo kovanja novca, osim kao potčinjeni u odnosu na cara. Vrlo bitno je definisanje zakonskog statusa Gota u Italiji. Poput Odoakarovih Germana, Goti koje je Teodorik naselio imali su pravno identičan status plaćenika ili stranaca. Goti su bili strani vojnici bez rimskog građanstva. To naravno ne znači da se na njih nije odnosio rimski zakon. Trebalo bi razlikovati one zakone koji imaju teritorijalnu od onih koji imaju personalnu primjenu. Teritorijalnim zakonima pripadaju svi oni koji se tiču krivičnih pitanja i međusobnih odnosa. Personalni zakoni važili su samo za rimske građane i uglavnom su se ticali braka i nasljeđivanja. Oni nisu važili za doseljenike i u slučaju da doseljenik umre na rimskom tlu, njegovu imovinu dobija država. Za njih nisu važili zakoni o nasljeđivanju, pa nije bilo ni zakonitog nasljednika. Ovdje dolazimo do još jednog ograničenja Teodorikove moći. On nije mogao da pretvori Gota u Rimljanina i da daje pravo rimskog građanstva – to je pravo imao samo car. Goti su bili strani vojnici i njihov vojni status određivali su nadležni sudovi zaduženi za njih. Rimsko pravilo tog doba je bilo da vojnik može da odgovara jedino pred vojnim sudom i Teodorik je po ovom principu uveo vojne sudove za Gote. Bez obzira na pripadnost tužitelja, svi sporovi između Gota i Rimljana iznođeni su pred vojne sudove. Što se tiče personalnog prava, Goti i Rimljani su živjeli jedni pored drugih, svaki prema svojim zakonima. Teodorik je poput cara imao vrhovni vladarski sud koji je mogao da povuče bilo koji slučaj sa nižeg suda ili da opozove njegovu presudu. Nasuprot zakonodavstvu, germanski kraljevi u Italiji su u domenu dijeljenja pravde potvrdili svoju stvarnu vlast. 24

Za strane naseljenike Teodorik je bio kralj, pa je svoj položaj označio latinskom titulom rex, ali sebe nikada nije zvao rex Gothorum (kralj Gota). To je bilo prije svega zbog njegovog odnosa prema rimskom stanovništvu. Iako su formalno i zakonski rimski građani Italije bili podanici bizantskog cara, politički i praktično gledano oni su se nalazili u rukama Teodorika koji je bio njihov stvarni vladar. Jednostavna i maglovita titula rex predstavljala je najadekvatniji termin da označi njegovu vrhovnu vlast i nad germanskim naseljenicima i rimskim građanima. Pod Teodorikom je bila aktivna ustanova tuitio u kojoj se sreće germanski uticaj, ali je rimskog porijekla. Svako ko je smatrao da se nalazi u opasnosti mogao je da zatraži posebnu zaštitu i sudija je morao da mu dodijeli službenika koji bi mu pomagao i čuvao ga. U ostrogotskoj Italiji tuitio je igrao veoma važnu ulogu i uglavnom je predstavljao zaštitu koju je pružao lično kralj. To je bio jedan od načina kojima je vladar čuvao red i mir između dva naroda: zaštita Rimljana od Gota i obratno. Teodorikovi podanici, Goti i Rimljani, međusobno su bili odvojeni na dva načina: religijom i pravnim statusom. Kada je religija u pitanju, gotski vladar je bio potpuno tolerantan. Njegov princip je bio: „ne možemo zapovijedati religijom, jer niko ne može biti natjeran da vjeruje protiv svoje volje“. Ostrogotski vladar je jedino želio preobratiti Jevreje. Međutim, i prema njima je u potpunosti vodio podnošljivu politiku. U vanjskoj politici Teodorik je djelovao kao nezavisni vladar i njegov veliki cilj na ovom polju je u skladu sa njegovim nastojanjima unutar kraljevine. Kako je njegova namjera bila da u Italiji održi red i mir, tako je i širom zapadne Europe nastojao da sačuva mir i postojeći poredak. Četiri glavne sile na ovom prostoru su bili Vizigoti, Vandali, Burgundi i Franci. Teodorik je najtješnje sarađivao sa bliskim srodnicima Vizigotima. Jednu od svojih kćeri je udao za vizigotskog kralja Alarika, a drugu za Sigismunda, koji je postao kralj Burgunda nakon smrti svog oca Gundobada. Za svoju drugu ženu Teodorik je uzeo jednu franačku princezu, Klodovikovu sestru. Njegova sestra se udala za vandalskog kralja Trasamunda. Na taj način, on je preko brakova uspostavio bliske veze sa svim glavnim silama na zapadu. Teodorikovi porodični savezi ipak nisu spriječili sukob između Franaka i Vizigota u Galiji. On je učinio sve što je bilo u njegovoj moći da to zaustavi. Sačuvana su tri pisma koja je tada poslao Alariku, Gundobadu i Klodoviku. Njegova nastojanja su bila uzaludna. Međutim, interesantno je da 25

Teodorik nije pružio obećanu pomoć svom zetu Alariku. On izgleda nije očekivao da će Burgundi stati na stranu Franaka i da će mu presjeći put 507. godine, te ga na taj način spriječiti da dođe u Akvitaniju i uključi se u borbu. Sljedeće 508. godine njegovi generali su vodili rat u Galiji. Uspjeli su da priteknu u pomoć i da sačuvaju Narobnsku Galiju za Vizigote. Ovi ratovi su proširili i teritoriju kojom je Teodorik vladao. Provansa je preoteta od Burgunda i pripojena Italiji. Teodorikova moć je dodatno porasla. Pošto je bio regent maloljetnog vizigotskog kralja, svog unuka Amalrika, Teodorik Veliki je bio stvarni vladar i Vizigota. Vlast nad Španijom povjerena je Teodoriku koji je do kraja vladavine u svoje ime potpuno nezavisno upravljao Španijom. Teodorik je svoje carstvo u Italiji proširio po cijeloj Dalmaciji u rimskim granicama, na južni dio Norika i Panonije, te cijeli Srijem sa Singidunumom, koji je 507. godine oduzeo od Gepida. Područje Balkanskog poluostrva, koje je došlo pod ostrogotsku vlast, podijeljeno je na više upravnih jedinica. Jedna je sa središtem u Saloni obuhvatala cijelu Dalmaciju i Saviju, druga sa središtem u Sirmiumu obuhvatala Srijem, treća Norik sa središtem u Teurniji i četvrta Veneciju sa Istrom. Broj Ostrogota na području Balkana bio je razmjerno mali. Veći dio sačinjavale su vojničke posade razmještene uzglavne saobraćajne puteve i u pograničnim krajevima. Za vrijeme četrdesetogodišnje, relativno mirne ostrogotske vladavine područje Balkana se oporavljalo od pustošenja koja su činili, u najvećoj mjeri, Huni. Opet su obnovili mnogobrojne porušene gradove i većina ih je dočekala dolazak Avara. Privreda je oživjela, a osim rimskog novca korišten je ostrogotski kovani novac. Taj su uspon privremeno prekinulo borbe sa Bizantincima od 535. do 555. godine, koje su djelomično vođene i na Balkanu. Pod Bizantskim carstvom bilo je cijelo područje Balkana osim Srijema, kojeg su Gepidi zauzeli već oko 540. godine i Panonije, prepuštene Langobardima 546. godine. Germanska osvajanja na tlu Bosne i Hercegovine, koja su imala samo prolazan značaj, nisu ostavila za sobom većih kulturnih ni bilo kakvih drugih većih tragova. Kršćanstvo se, recimo, sačuvalo samo u rimskom obliku, bez ikakvih tragova arijanstva. To nam dokazuju i arheološka nalazišta. Naime, rijetka su nalazišta koja ukazuju na nešto germansko.

26

Bizantsko-gotski rat (535. – 552.) Poslije Teodorikove smrti 526. godine Ostrogoti i Vizigoti su se ponovo razdvojili. Amalrik je naslijedio vizigotsku krunu u Španiju, a maloljetni Atalarik ostrogotsku u Italiji i Provansi. Ubrzo su počeli sukobi među samim Ostrogotima. Atalarika je naslijedila majka Amalasunta, koju su ubili kasnije. Tako oslabljenu ostrogotsku poziciju iskoristio je bizantski car Justinijan Veliki, koji je ubistvo kraljice uzeo kao povod za rat. To je bio početak bizantsko-gotskog rata kojie vodio od 535. do 552. godine. Amalasunta je inače bila kćerka ostrogotskog kralja Teodorika Velikog i kasnije kraljica Ostrogota. Bila je dobo obrazovanai govorila je tečko latinski, grčki i gotski jezik. Kada joj je umro otac 526. godine, Amalasunta je vladala kao regent svog maloljetnog sina Atalarika. Održavala je bliske odnose sa bizantskim carem Justinijanom. Dopustila mu je čak i da koristi Siciliju kao bazu za napad na Vandale u sjevernoj Africi. Nakon smrti sina postala je kraljica, a rođak Teodahad joj je bio partner u vladavini. Plemstvo se pobunilo protiv nje, diglo pobunu, zarobilo je na jednom ostrvu i tu je ona pogubljena 535. godine, a kralj postao Teodahad. Poslije njene smrti Justinijan Veliki je poslao Velizara i započeo Gotski rat, ponovo zauzevši Italiju zbacivanjem Teodahada. Velizar je odmah zauzeo Siciliju, prešao u Italiju i do novembra osvojio Napulj, a do decembra 536. godine i sam Rim. Iz Rima je pobjegao ostrogotski kralj Vitiges. Velizar je konačno zauzeo i ostrogotsku prijestolnicu Ravenu 540. godine, te tom prilikom zarobio Vitigesa. Justinijan je imao problema na istoku za vrijeme ovih događaja. Naime, Perzijanci su napadali i pravili problem Bizantskom carstvu, tako da mu je bio potreban miran zapadni front. U tom trenutku Justinijan je ponudio Ostrogotima velikodušan sporazum po kojem bi oni zadržali nezavisno kraljevstvo na sjeverozapadu Italije, ali bi mu predali pola blaga svog kraljevstva. Tu Justinijanovu poruku Ostrogotima je nosio Velizar, inače protivnik takve ponude. Ostrogoti nisu vjerovali Justinijanu, ali jesu Velizaru jer su sa njim ranije češće bili u kontaktu, pa su zahtijevali da on potpiše sporazum. U to vrijeme Ostrogoti su ostali i bez kralja, pa su krunu ponudili samom Velizaru. Pretvarajući se da je odan vojnik Carstva, prihvatio je ponudu i krenuo u Ravenu na krunisanje. Međutim, tamo je uhapsio ostrogotske vođe i zahtijevao od njih da cijelo kraljevstvo Ostrogota postane dio Bizantskog carstva.

27

Car Justinijan nije ovo dočekao sa odobravanjem i bio je ljut zbog takvih Velizarovih postupaka, smatravši da je samo trebao prihvatiti ponudu Ostrogota i zaključiti mir, jer su Perzijanci bili veća opasnost na istoku. Car je nakon toga Velizara vratio iz Italije i poslao na front protiv Perzijanaca. Godine 541. Ostrogoti su ubili jednog svog vođu koji je pregovarao sa Carstvom. Odmah su izabrali novog lidera – Totilu. Totila je započeo silovitu i uspješnu kampanju protiv Bizantinaca, oduzevši iz cijelu sjevernu Italiju i nakon duže opsade i sam Rim. Car potom vraća Velizara u Italiju 544. godine. On je uspio da spasi Rim, ali je njegov cjelokupan pohod na Ostrogote bio neuspješan zbog problema sa snabdijevanjem i dodatnim pojačanjima, koju mu car nije poslao. Neki historičari čak smatraju da mu car nije ni želio pomoći iz ličnih razloga. Justinijan je 548. godine smijenio Velizara i na mjesto glavnokomandujućeg postavio Narzesa. Narzes je vodio bitku kod Tagine u kojoj je uspio ubiti Totilu. Ostrogoti u Rimu su se potom predali, a u konačnoj bici na Vezuvu u oktobru 553. godine Narzes je prazio i posljednje ostrogotske odrede u Italiji. Ovim porazom gotsko ime u Italiji se polahko počinje zaboravljati. Goti nisu uspjeli u Italiji uraditi ono što su uspjeli u Galiji i Iberiji- uspostaviti državu jedinstvom romanskih i germanskih elemenata. U Španiji su Goti (zapadni) postali značajan državotvorni element, dok su u Italiji oni cijelo vrijeme bili viđeni kao strani element, kao okupatori. Vizigotsko kraljevstvo u Akvitaniji Eurik I je bio vizigotski kralj od 466. sve do svoje smrti 484. godine. Vlast je zadobio tako što je 466. godine ubio svog prethodnika. Bio je izuetno sposoban ratnik i diplomata, a poznat je i kao prvi vizigotski zakonodavac. Naslijedio je veliki dio vizigotskih posjeda u Akvitaniji, dijelu Galije koji se nalazio pod vizigotskom kontrolom od 415. godine. Desetljećima su se Vizigoti postepeno širili na račun oslabljenog Rimskog carstva i polahko su sve više prodirali unutar Pirinejskog poluostrva. Nakon što je pobijedio sve svoje suparnike, Eurik je postao prvi vladar ujedinjenog vizigotskog naroda. Potisnuo je Suebe na sjeverozapad Španije. Do 478. godine Eurik je kontrolisao cijelo poluostrvo. Tri godine kasnije, Eurikova vlast se protezala od Gibraltara do Loare. Eurik je bio prvi vizigotski kralj koji je proglasio potpunu nezavisnost od Rima. Nakon smrti rimskog cara Julija Nepota 481. godine, Odoakara mu je predao galsku oblast Provansu. Eurik se proširio i na sjeveru tako što je osvojio provinciju Aquitania prima.

28

Eurik je bio jedan od učenijih vizigotskih kraljeva i prvi je sastavio zakone svog naroda u jedan kodeks. Eurikov kodeks iz 471. godine sadrži tradicionalne propise Vizigota koji su se do tada samo prenosili usmenom predajom. Na kraju njegovog života vizigotsko kraljevstvo je bilo najveća država zapadne Europe. Umro je 484. godine, a u tom momentu Vizigoti su imali vlast nad cijelim Pirinejskim poluostvom i velikim dijelom današnje Francuske. Vizigotska država dostigla je svoj vrhunac prije 507. godine. Od te godine počinju slabiti nakon poraz u bici kod Vujea. Vizigotsko kraljevstvo u Španiji Vizigoti su brzo postali dominantni u Španiji. Prvo su tamo pokorili Alane, a do 429. godine su Vandale primorali da sa poluostrva pređu u Afriku. U bici kod Vujea 507. godine Vizigote su porazili Franci pod vodstvom kralja Klodovika i tom prilikom im preuzeli Provansu. Kralj Alarik II je pao u bici, a vizigotsko plemstvo se povuklo preko Pirineja sa dječakom-kraljem Amalarikom. Od 511. do 526. godine Vizigoti i Ostrogoti su inače bili ujedinjeno pod ostrogotskim kraljem Teodorikom Velikim. Bizantsko carstvo je 554. godine pozvano da pomogne u rješavanju dinastičkih sporova. Tom prilikom Bizantinci su preuzeli Granadu i najjužniji dio Betike, nadajući se novim osvajanjima na zapadu. Postojala su neslaganja arijanskih Vizigota i katoličkih stanovnika Španije. Unutar katolika je došlodo podjela, ali se Vizigoti u njih nisu miješali. Vizigoti su čak bili tolerantni i prema Jevrejima. Međutim, kada je njihov kralj Rekared prihvatio katoličanstvo, katolički biskupi na sinodu su postavili zahtjev za pokrštavanjem svih Jevreja. Posljednji arijanski kralj Vizigota, Liuvigild, osvojio je kraljevstvo Sueba 585. godine i većinu sjevernih regiona 574., te je ponovo preuzeo oblasti na jugu koje su ranije pale u ruke Bizantinaca. Sa prelaskom vizigotskih kraljeva u katoličku vjeru, biskupi postaju sve moćniji, tako da na sinodu u Toledu 633. godine uzimaju plemićko pravo da biraju kralja. Kraj vizigotske Španije počeo je 711. godine kada počinju nadirati arapski muslimanski osvajači. Do 719. godine skoro cijela Španija je bila u arapskim rukama i time je označen kraj vizigotske države. Porijeklo Langobarda Langobardi su germanski narod porijeklom iz Skandinavije. Njihovo osvajanje i naseljavanje Italije u VI stoljeću predstavlja konačan kraj političkih institucija Zapadnog Rimskog carstva. Njihova 29

historija je ostala sačuvana kroz tradiciju. Ova kazivanja su zabilježena u tekstu poznatom kao Origo gentis langobardum, koji potiče iz VII stoleća i u glavnom izvoru za langobardsku historiju, djelu Historija Langobarda od Pavla Đakona sa kraja VIII stoljeća. Tokom I stoljeća Langobardi su u zajednici sa drugim germanskim plemenim živjeli na području današnje sjeverozapadne Njemačke. U IV stoljeću Velika seoba naroda pokrenula ih je prema jugu. Izvori prenose da su, nakon što je Odoakar 487. godine uništio Rugijce, Langobardi zauzeli rugijsku zemlju na lijevoj obali Dunava nasuprot Noriku. Oko 505. godine su ih potčinili Heruli i prinudili ih da se presele na područje Panonske nizije između Dunava i Tise. Oko tri godine su plaćali danak Herulima, a onda su se oko 508. godine pobunili i potpuno oslobodili. U narednih 60 godina glavni pokretač langobardskoe vanjske politike bilo je neprijateljstvo prema Gepidima. Justinijan je Langobardima ponudio zemlju u Noriku i zapadnoj Panoniji da bi time napravio protivtežu Gepidima, koji su neprestano uznemiravali krajeve na donjem Dunavu. Langobardi su tokom ove epohe bili vjerni carski federati. Godine 557/8. Avari, koji su stanovali u neposrednom susjedstvu Alana, poslali su u Konstantinopolis Justinijanu svoje prvo poslanstvo. Ono je uspjelo da isposluje godišnji danak u novcu, ali je obavezalo Avare na borbu protiv neprijatelja Carstva. Avari su vodili rat 558. do 560. godine tokom kojeg su pokorili Onoguze, Kurtigure, Utrigure, Zale, Hune i Sabire. Kod Anta su opljačkali bogat plijen i poveli brojne zarobljenike. Langobardski poslanici su upozoravali kagana Bajana da će, ukoliko Langobardi budu poraženi od Carstva i Gepida, moć njihovih neprijatelja porasti, pa će se okrenuti i protiv samih Avara. Avarski kagan je odugovlačio pregovore da bi postigao što bolje uslove, pa je postavio zahtjeve da Langobardi prije početka vojnog pohoda moraju predati Avarima desetinu stoke koje posjeduju, a poslije pobjede Langobardima pripadamo samo polovina plijena. Najteži uslov je bio da se Langobardi odreknu svih dijelova zemlje Gepida, koja će u cjelini postati avarska. Poslanici kralja Alboina nisu imali drugog rješenja, pa su prihvatili ove avarske zahtjeve. Gepidi su se osjetili ugroženim sklapanjem avarsko-langobardskog sporazuma, pa su se obratili Konstantinopolisu za pomoć. No, novi car Justin II se odlučio za neutralnost. Prije početka borbi između Gepida i Langobarda, Avari su izvršili upad na gepidsku teritoriju. Gepidi su pokušali da se suprotstave jednom pa potom drugom neprijatelju, ali za to nisu imali dovoljno snage. Već u sukobima sa Langobardima doživjeli su poraz, a kralj Kunimund je poginuo. Od 30

njegove lobanje je langobardski kralj Alboin naredio da se napravio pehar za vino. Drugi dio gepidske vojske, koji je određen da zaustavi prodor Avara, također je bio potučen. Langobardski kralj panonsku teritoriju prepustio Avarima pod određenim uslovima. Poručio im je da će im prepustiti cijelu Panoniju ako Langobardi osvoje Italiju, ali ako ne, onda im Avari moraju vratiti Panoniju. Kako god bilo, Avari su nakon odlaska Langobarda odmah zauzeli Panoniju bez dogovora sa carem. Langobardsko naseljavanje Italije Kada su krenuli u osvajanje Italije, sa sobom su poveli saveznike, među kojima su glavni saveznici bili Saksonci. Poslije osvajanja Italije Saksonci su željeli da na svom dijelu zadobijene teritorije žive nezavisno i u skladu sa svojim zakonima. Međutim, Langobardi to nisu dozvolili, nego su zahtijevali da saveznici žive pod langobardskom vlašću i zakonima. Saksonci nisu željeli da se odreknu zakona i običaja svojih predaka, pa su napustili Italiju. Langobardsko osvajanje Italije počelo je 568. godine i bilo je samo djelomično. Za razliku od Ostrogota, Langobardi nisu nikada vladali cijelom Italijom. Nikada nisu držali Rim i Napulj, a Ravenu su osvojili tek pred pad svog kraljevstva. Italija je u langobardskoj epohi bila podijeljena između carske i langobardske vlasti. Osim toga, teritorije dvije sile nisu bile kompaktne i povezane. Kralj Alboin je izvršio upad u Italiju 568. godine, a umro je 572. godine. Langobardi su tokom ove četiri godine zauzeli sjever Italije sa ligurskim i venetskim zaleđem. Na samom poluostrvu su osvojili Toksanu i poznata kao vojvodstvo Spoleto. Na jugu su zadobili prostranu teritoriju iz koje je izniklo vojvodstvo Benevento. Za vladavine kralja Agilulfa (590-616) počela je druga faza osvajanja. Međutim, Agilulfov plijen uglavnom su bili gradovi na sjeveru, kao što su Padova i Mantova. Treći period dolazi 40 godina kasnije, tokom vladavine kralja Rotarija (636-652). On je zauzeo primorsku Liguriju. Trideset ili četrdest godina kasnije, beneventanski vojvoda je osvojio Otranto i Apuliju, takozvanu petu Italije. Neuspjeh Langobarda da zauzmu cijelu Italiju po svemu sudeći se može pripisati njihovoj malobrojnosti, ali postoji još jedna važna činjenica. Naime, Langobardi nisu poznavali pomorstvo. Nikada se nisu otisnuli na more niti izgradili neku flotu. To je bio ogroman nedostatak prilikom napada na gradove kao što su Rim i Ravena.

31

Langobardsko društvo Langobardi su napali Italiju bez bilo kakvog obzira prema federatskim obavezama. Došli su kao otvoreni neprijatelji i nisu namjeravali da se nasele u svojstvu federata. Langobardska vladavina i uprava nije bila u vezi sa rimskim institucijama i langobardsko zakonodavstvo upravo to i pokazuje. Zakonik kralja Rotarija, koji je sastavljen sredinom VII stoljeća, sličan je salijskom, dok se razlikuje od vizigotskog i burgundskog zakona, tako da se može reći da je bio potpuno germanski. Što se tiče odnosa prema Rimljanima, Pavle Đakon navodi: „Ostatak rimskog stanovništva bio je podijeljen među langobardskim hospitima i morao im je plaćati danak trećine plodova sa zemlje“. Drugim riječima, instuticija poznata kao hospitalis obnovljena je u svom starijem obliku. Vlasnici zemlje su morali predavati trećinu svojih proizvoda, a ne odreći se trećine zemlje. Ove mjere su direktno pogodile sve rimske zemljoposjednike. Umjesto njihove zemlje, oni sami su bili podijeljeni među Langobardima, kojima su morali davati trećinu proizvoda, odnosno tribut. Rimski posjednici nisu postali dio langobardske klase aldija ili slugu, već su pripadali klasi langobardskih slobodnih ljudi. Koloni ili sluge su bili uključeni u langobardsku klasu aldija, a rimski robovi su prešli u istovjetnu klasu kao i langobardski robovi. Osnovni princip langobardskog sistema bio je jednoobraznost vlasti. Isti teritorijalni zakoni i uprava važili su za osvojene i za osvajače, koji nisu bili rimski, već langobardski. U slučajevima kada su vlasnici bili pobijeni ili protjerani, a takvih je bilo mnogo, posjedi su prelazili u ruke vojvoda ili kralja. Vladari su ih davali svojim pratiocima da bi nagradili njihovu službu i obezbijedili njihovu vjernost. To su bila neotuđiva davanja, bez vremenskog ograničenja. Zbog toga je svako darivanje posjeda nekog vojvode umanjivalo njegovu imovinu. Langobardski vladari su vremenom uvidjeli nedostatke ovakvog sistema. Zato je u VIII stoljeću došlo do određenih promjena, pa kralj Liuptrand (712-744) ustupa zemlju na duži vremenski rok. Osim toga, on je ustupao praktično uživanje posjeda, ali bez ikakvog pravnog dogovora ili propisa. Takav posjed se mogao vratiti u bilo kom trenutku, osim ukoliko bi uživalac uspio da dokaže da ga je držao 60 godina. Kraljevstvo Burgunda Kada je započela migracija Gota, Burgundi su se počeli povlačiti prema donjoj Odri, odakle se probijaju prema ušću Majne, prelaze na lijevu obalu Rajne. Tu im je prvo boravište bilo oko Vormsa. 32

Za zasluge u ratu protiv Atile dopušteno im je da se presele u Savoju, južno od Ženevskog jezera. Nakon propasti Zapadnog Rimskog carstva su zauzeli područje oko Liona i spustili se na jug u Provansu. Početkom VI stoljeća bili su saveznici franačkog kralja Klodovika u borbi protiv Vizigota, ali su ih kasnije, 532. godine, isti ti Franci pokorili. Burgundsko kraljevstvo je postalo dio Franačkog kraljevstva Merovinga i kao takvi su Burgundi asimilirani. Burgundski zakoni Burgundi su za sobom ostavili tri zakonika, najranija među svim germanskim plemenima. Knjihu ustrojstva ili Gundobadovo pravo izdao je u nekoliko dijelova između 483. i 516. godine uglavnom sam Gundobad, ali i njegov sin Sigismund. Ona je slika burgundskog običajnog prava i karakteristična je među mnogim germanskim zakonicima toga vremena. Naime, ona predstavlja jedan od primarnih izvora za tadašnji burgundski životu i historiju njihovih krajeva. Kao kod mnogih germanskih plemena, burgundska pravna tradicija je dopustila upotrebu pojedinih zakona za pojedina narode. U dodatku Gundobadovog zakona, Gundobad je donio skup zakona za rimske teme u kraljevstvu Burgunda što je nazvano Rimsko pravo Burgunda. U dodatku zakonika Sigismund je kasnije izdao Prima constitutio. Franci Franci su germanski narod koji se sastjao od nekoliko germanskih plemena. Oni su bili prvi germanski narod koji se stalno naselio na području Rimskog carstva. Došli su na područje Carstva iz današnje srednje Njemačke i južne Holandije naselivši sjevernu Galiju, gdje su prihvaćeni kao federati Carstva. Tu su uspostavili svoju državu koja se prostirala na većem dijelu današnje Francuske, Belgije, Holandije i zapadnih dijelova Njemačke. Time su Franci stvorili historijsko jezgro i modernih država Francuske, Njemačke, Holandije i Belgije. Prelazak franačkog kralja Klodovika na nikejsko učenje krajem V stoljeća predstavlja jedan od ključnih događaja u historiji Europe. Franačkim kraljevstvom su vladale dvije dinastije: Merovinzi i Karolinzi. Pod Merovinzima ona je bila izložena cijepanju i

33

dinastičkim borbama, jer je običaj bio da se kraljevstvo dijeli svim sinovima kao što se dijeli obično privatno vlasništvo. U početku je postojala podjela među Francima na Salijske (one koji žive kraj mora) i Ripuarske (one koji žive kraj rijeke). Ta podjela je imala značaj do IX stoljeća po tome što su postojali različiti pravni sistemi za svaku od franačkih grupa. Rana historija Franaka Glavni historijski izvor o Francima je Historija Franaka od Grgura iz Tura, gdje je pokriven period do 594. godine. Osim toga, tu su i rimski pisci Amijan Marcelin, Sidonije Aponilar i drugi. Sam Grgur nije znao franački jezik i vjerovatno je imao prijatelje koji su mu znali prenijeti suštinu franačkih epova. Nije imao povjerenja u franačku tradiciju, ali kako nije imao drugi izvor na raspolaganju, bio je prinuđen da je koristi. On tvrdi da su Franci živjeli u Panoniji odakle su stigli do obala Rajne. Drugi, raniji izvori napominju dasu se Franci preseliliod ušća Dunava do Rajne. Rimski car Julijan Otpadnik je tokom 355.-358. smirio Franke u području Rajne. Rim je dodijelio Francimaveliki dio Galske Belgije. Od tog trenutka Franci su postali federati Carstva. Područje gdje su se najprije naselili odgovara današnjoj Flandriji i Holandiji južno od Rajne. Sa tog područja Franci su se dalje širili i na kraju zauzeli većinu Galije sjeverno od Loare i istočno od vizigotske Akvitanije. Franci su u početku branili granice carstva kao saveznici. Tako su se tokom velike invazije istočnogermanskih plemena 406. godine borili protiv napadača. U području Soasona i Pariza rimska vlast je postojala sve do 486. godine, zahvaljujući savezništvu sa Francima. Grgur spominje da je prvi salijski kralj bio neki Hlodion, ali ta obavijest potiče iz tradicije, a ne iz pisanih izvora. Po tradicija ga je naslijedio Meroveh, a potom Hilderik. Hilderikova ličnost je nešto jasnija od Hlodionove. On je bio kraj od 457. godine, ali su i oko njega izrasle legende u kojima se narodna predaja miješa sa historijskim činjenicama. Interesantno je ime njegove supruge, a to je Basina, majka kasnijeg kralja Klodovika. Prema Grguru, Hilderik i Franci su se borili kao federati u velikoj bici kod Orleana 463. ili 464. godine, kada su poraženi Vizigoti. Za Hilderikovog života, Salijski Franci se nisu teritorijalno širili. On je umro 481. godine u svom sjedištu u Turneu. Od svih kraljevstava koje su barbari osnovali na tlu Rimskog carstva, samo je Franačko svojim granicama obuhvatalo kompaktan blok germanskog stanovništva. Već prije Klodovikovih osvajanja u 34

Galiji, Salijski Franci, Ripuarski Franci i Alemani su kolonizovali cijelu lijevu obalu Rajne i dosta duboko napredovali u dolini rijeka Mozel, Mojza i Šelda. Franačka pod Merovinzima Ime franačke dinastije Merovinga potiče od Meroveha, koji je vladao Salijskim Francima od 447. do 457. godine. Merovinzi su vladali svim Francima od 481. do 751. godine. Posljednji merovinški kralj bio je Hilderik. Zvali su ih i dugokosi kraljevi, jer su nosili duge kose zbog vjerovanja naslijeđenog iz Klodovikovog vremena o dužini kose kao znaku naročite milosti kršćanskog Boga. Kada bi vladar bio svrgnut obično bi ga na silu šišali. Hilderikov sin Klodovik (481-511) bio je ujedno i najznačajniji vladar dinastije Merovinga. Klodovik je u početko bio samo jedan od brojnih kraljevića koji su vladali nad dijelovima Salijskih Franaka. Ujedinio je većinu Galije sjeverno od Loare poslije pobjede nad rimskim patricijem Sijagrijem, namjesnikom dijela Galije između Loare i Sene, i to u bici kod Soasona 486. godine. Klodovik nije raspolagao sa dovoljno vojnih snaga da bi mogao napasti Sijagrija, pa je pozvao svoje rođake kraljeve Teruana i Kambraja da mu se pridruže. Međutim, pobjedom nad Sijagrijem samo se Klodovik okoristio tako što je prisvojio sebi njegovo područje. Na taj način je ostvario prednost u odnosu na svoje konkurente, pa se poslužio lukavstvom da ih se riješi. Franci su ga izabrali za svog vladara, pa je on za nekoliko godina proširio svoju vlast na cijelo područje Rajne od Kelna do mora. U vrijeme pohoda na Soason odigrao se jedan čuveni dugađaj. Naime, među plijenom je pronađen jedan prelijepi sud, pravo umjetničko djelo, koji je pripadao nekom biskupu. On je zamolio Klodovika da mu vrati njegov sud, pa ga je kralj pozvao u Soason gdje se plijen dijelio. Klodovik je tada zatražio da njegovi ratnici prepuste ovu posudu i svi su pristali osim jednog vojnika, koji je rekao da kralj ne treba da dobije ništa više nego što mu po pravu pripada i svoje neslaganje je izrazio razbijanjem suda sjekirom. Taj franački vojnik nije prekršio zakon, pa je kralj morao da suzdrži svoj gnejv. Međutim, sljedeće godine Klodovik je izvršio smotru vojske. Kod vojnika koji mu se zamjerio je pronašao da nešto nije u redu sa opremom, pa mu je oduzeo oružje i bacio ga na zemlju. Vojnik se pognuo dadigne oružje, ali mu je Klodovik rascijepio glavu sjekirom i poručio: „Isto si ti učinio sudu u Soasonu“.

35

Ovaj događaj vjerovatno ima historijsku osnovu, ne radi se samo o franačkoj legendi, već kazivanje potiče iz nekog crkvenog izvora. Najvjerovatnije da je Grgurov izvor bio Život sv. Remigija. On osvjetljava dva značajna momenta: Klodovikovu pomirljivu politiku prema galorimskim biskupima, i pored činjenice da je tada još bio pagan, te ograničenost kraljevske vlasti tog vremena. Kod podjele plijena franački ratnici su bili jednaki kralju. Jedan od njih neustrašivo je iskazao ovu jednakost i kralj nije moga da se buni, veći jedino da čeka pogodan trenutak za osvetu. Ovakav događaj bio je nezamisliv samo generaciju kasnije. Poslije bitke kod Soasona Klodovik je zavladao sve do Sene, a zatim svoju vlast proširio do Loare, o čemu nemamo direktnih historijskih podataka. Tokom svoje vladavine je uspio postati jedini vođa Salijskih i Ripuarskih Franaka, pa se na taj način on smatra ujediniteljem Franaka. U bici kod Tolbijaka 496. godine je pobijedio Alemane. Vjerovatno se početkom devedesetih godina V stoljeća Klodovik oženio Klotildom, bratičnom burgundskog kralja i zakonodavca Gundobada. Klodovikova supruga je bila kršćanka, pa je možda to bio razlog zašto je ubrzo nakon pokoravanja Alemana Klodovik prihvatio kršćanstvo, te time postao prvi kršćanski franački kralj. Crkvena tradicija povezala je dva događaja prenoseći kako je Klodovik odlučio da u slučaju pobjede prihvati religiju svoje supruge. Određenadoza istine u ovoj tradiciji bi zaista mogla postojati. Na samom kraljevom dvoru bilo je nekoliko kršćana. Vladar Klodovikovih sposobnosti nije mogao da ispusti iz vida veliku podršku koju bi dobio od galorimske crkve svojim prihvatanjem kršćanstva. Njegova politika prema crkvi jasno pokazuje da je on bio svjestan njenog značaja i podrške, o čemu svjedoči i slučaj posude iz Soasona. Klodovik nije prihvatio kršćanstvo iz ličnih vjerskih uvjerenja, već iz političkih razloga. Besmisleno je reći da se on bavio razikama između arijanskog i nikejskog učenja i da se odlučio za ovo drugo zbog dogmatskih razoga, jer je opšte poznato da se barbari nisu na takav način preobraćivali. On je još dugo oklijevao oko prelaska na kršćanstvo, ali svjestan moći crkve, shvatao je da bi prisustvo pravovjerne supruge doprinijelo njenom povjerenju i da bi to bio snažan adut prilikom pregovora sa predstavnicima crkve. Postavlja se ipak pitanje zašto je oklijevao. Ovdje izlazi na vidjelo jedan drugi uticaj koji je često nadmašivao državništvo, a to je sujevjerje. Klodovik nije sumnjao u postojanje kršćanskog Boga, ali je vjerovao i u svoje bogove, pa se javlja pitanje ko je od njih jači. Okolnosti su ga možda navele da svoju pobjedu nad Alemanima vidi 36

kao ostvarenu uz pomoć kršćanskog Boga i kako tradicija prenosi to je bio posljednji test koji ga je naveo da prihvati kršćanstvo. Klodovik je pokršten 496. godine, kako neki smatraju u Crkvi sv. Martina u Turu, a postoji mišljenje i da je pokršten u Remsu. U narednih deset godina još 3000 njegovih ratnika je prešlo na kršćanstvo, čime je proces kristijanizacije Franaka uzeo maha. Klodovik je pobijedio Vizigote u bici kod Vujea 507. godine, a tada je pao i njihov kralj Alarik II. Franci su zamijenili Gote kao gospodari Akvitanije, pa se Klodovikova vlast protezala sve do Pirineja. Proširenje postignuto pripajanjem jugozapadne Galije pomjerilo je težište kraljevstva i dovelo do izmještanja kraljevskog dvora u Pariz. Kraljevstvo Ripuarskih Franaka sa sjedištem u Kelnu održalo je svoju nezavisnost sve do vizigotskog rata. Na kraju je i ono palo u Klodovikove ruke, kada su ga Ripuarski Franci izabrali za svog kralja. Kralj Klodovik je umro 511. godine, a poslije njegove smrti država je podijeljena između četiri sina, prema starom salijskom pravu. Oblasti koje su sinovi dobili nisu predstavljali kompaktne cjeline. Ovaj običaj podjele države održao se u narednih 100 godina. Iako je u ovim situacijama vladalo više kraljeva, kraljevstvo je ipak bilo jedinstveno, jer je vlast bila kolektivna i dinastička. Vojska bi proglašavala novog kralja dižući ga na štitu, što je predstavljalo antički običaj, pri čemu je kralj bio vojni vođa, a ne državni. Od kralaj se očekivalo da se može finansijski sam izdržavati sa svog privatnog imanja. Trgovina je opala padom Zapadnog Rimskog carstva, pa su poljoprivredna imanja omogućavala najbolje samoodržanje. Preostalu međunardnu trgovinu su održavali bliskoistočni trgovci. Zakon u doba Merovinga nije bio isti za sve. Za Salijske Franke je postojao salijski, a za Riuparske Franke drugi zakon. Po tome su Franci bili iza Vizigota i Burgunda, koji su prihvatili univerzalno rimsko pravo. Klodovikovi sinovi su uspješno dovršili početo djelo, nakon pobjede nad Burgundima 532. godine, zauzeli su Provansu od Lionskog zaliva do Rone, pa je otada cijela Galija bila pod merovinškom vlašću. Franačke vojske su nastojale proširiti svoju vlast prema jugu, pa su neko vrijeme pokušavale osvojiti sjevernu Italiju od Langobarda. Međutim, provala Arapa u Španiju je prekinula tradicionalnu orijentaciju prema južnim predjelima. Stagnacija privrede Kada su Germani preplavili Carstvo, razgradili su rimsku državu i rimsko pravo, tesu do kraja unazadili visoko razvijenu infrastrukturu, državne građevine, sistem ulica, mostove i vodovode. Privredno, društveno i kulturno nazadovanje je povezan i sa opadanjem gradskog stanovništva, a sa 37

njim i pismenosti. Nazadovanje je donekle nadoknađeno tek nakon nekoliko stoljeća. Svjetska metropola Rim, sa dotadašnjim gotovo milionskim stanotništvom, potonuo je na kraju u provincijski gradić sa nešto više od 20 000 stanovnika. Merovinško kraljevstvo je uvozilo svilu, mirise, južna vina i voće, mirodije, papirus i drugo. Sa druge strane, Galija je jedva mogla šta proizvoditi što bi zanimalo velika tržišta na Sredozemnom moru. Proizvodni potencijal Franačke ograničen je pretežno na proizvodnju poljoprivrednih proizvoda: žito, vino, ulje, kojih je u većim količinama bilo i u drugim zemljama na jugu. Pri tome ni zemljoposjednička aristokratija Franačke, a ni seosko stanovništvo nisu bili zainteresovani za trgovinu. Zbog toga je gotovo sva daleka trgovina na tlu Franačke bila u rukama orijentalnim trgovaca: Sirijaca, Grka, Jevreja i drugih. Takav pad privrede je doveo do toga da kralj više nije mogao da se sam izdržava sa svog imanja, pa je na taj način porasla moć zemljoposjedničke aristokratije. Ona od tada čini jedinu društvenu snagu. Za razliku od upropaštene kraljevske vlasti, aristokratija ima zemlju, pa stoga posjeduje i bogatstvo i ugled, i samo joj preostaje da i zvanično preuzme vlast. Muslimansko osvajanje Sredozemlja nužno je ubrzalo politički i društveni razvoj. U drugoj polovini VII stoljeća došlo je do znatnog opadanja trgovine na obalama Sredozemlja. Stoga su svi gradovi na jugu za nepunih pedeset godina zapali u dekadencu. U cijeloj zemlji trgovina se gasila, jer je more više nije hranilo. Sa njom nestaje i građanstva, nema više ni profesionalnih trgovaca ni trgovačkog prometa, a kao posljedica toga cestarine i mostarine prestaju puniti kraljevsku riznicu, te kralj ne može da snosi troškove vladanja. Pod imunitetom treba razumjeti privilegije koje dopuštaju nekom veleposjedniku da bude izuet od prava intervencije javnih službenika na području njegove domene. Uporedu sa davanjem imuniteta, kraljevstvo se sve više raspada na područja nad kojim kralj sam sebi zabranjuje da interveniše. Od kraljevskih imanja, koja su prvobitno obuhvatala cjelokupni zemljišni posjed rimske države, na kraju merovinškog razdoblja preostali su još samo beznačajni ostaci. Ta imanja su kod po komad bila ustupljena aristokratiji kao nagrada za njihovu vjernost. Odnos koji je uspostavljen između moćnih i slabih, nastao je iz potrebe za djelotvornom zaštitom usred društva prepuštenog anarhiji, te on stvara između njih vezu podložnosti. Ugovor o 38

rekomandaciji, koji se pojavljuje već u VI stoljeću, daje štićeniku ime vazala ili službenika, a zaštitniku starješine ili seniora. Zbog porasta opšte anarhije, povećan je položaj aristokrata. U svojstvu kraljevih službenika, grofovi progoe i pljačkaju sirotinju koju bi trebali štiti. S obzirom da sirotinja nije mogla izdržati njihov pritisak, ustupila im je svoje zemlje i pripojila se njihovoj domeni. Tako su isti ti grofovi u svojstvu velikih posjednika proširili i na njih svoju moćnu zaštitu. Time su sami službenici radili protiv države, pa šireći postepeno nad ljudima i zemljama svoju zaštitu i privatni posjed, oduzimali kralju njegove podanike i poreske obveznike. Slabljenje stare rimske uprave, koju kralj sa velikom mukom pokušava održati, omogućava se aristokratama da ojačaju svoj položaj u društvu nasuprot kralja. Važni službenci, odabrani između velikaša, postepeno su ostvarivali nezavisnost prema vlasti, tako da grof često ubire porez samo u svoju korist. Naročito na sjeveru, u Austraziji, aristokratija velikih posjednika od VII stolljeća postiže apsolutnu prevlast. Sve do vladavine Dagoberta I merovinška država se nije odvojila od rimske tradicije. Zemlje koje su bile u carskom državnom posjedu su prešle u kraljevu vlast, ali su galorimski veleposjednici uglavnom zadržali svoje domene. Zahvaljujući uspostavljanju mira, došlo je do obnove trgovačke djelatnosti. Također, zahvaljujući redovnoj trgovini, kraljevska blagajna se redovno punila i raspolagala važnim izvorima prihoda.

39