NADIR ABDULLAYEV
NITQ MƏDƏNIYYƏTININ
ƏSASLARI
BAKI - 2013
1
Nadir ABDULLAYEV
NİTQ MƏDƏİYYƏTİNİN
ƏSASLARI Azərbaycan Respublikas ı Təhsil Nazirliyi tər əfindən dərs vəsaiti kimi təsdiq edilmi şdir
Yenidən iŞlənmiş nəşri
BAKI - 2013
2
Nadir ABDULLAYEV
NİTQ MƏDƏİYYƏTİNİN
ƏSASLARI Azərbaycan Respublikas ı Təhsil Nazirliyi tər əfindən dərs vəsaiti kimi təsdiq edilmi şdir
Yenidən iŞlənmiş nəşri
BAKI - 2013
2
Elmi redaktor:
prof.Ə.Tanr ıverdiyev
əyçilər: R əyçilə
prof.C.Cəf ərov, prof.M.Təhləli, dos.A.Abdullayev,
dos.B.Muradov,
dos.S.Hüseynov
2013,
Abdullayev Nadir Əziz oğlu. Nitq mədəniyyətinin əsaslar ı. Dərs vəsaiti. Bakı, səh.
Vəsait nitq mədəniyyətinin əsaslar ı, problemin tədqiqi tarixi və nitq mədəniyyətinə yiyələnməyin əhəmiyyətindən danışılır, mədəni nitqə verilən tələblər, şərtlər, nitqin ifadəliliyini təmin edən vasitələr və s. yığcam şəkildə şərh olunur. Burada, həmçinin, nəzakətli danışmaq savadlı və mədəni adamın başlıca keyfiyyəti kimi qiymətləndirilir. Bu baxımdan nitqin etik normalar ı ilə bağlı bir sıra fikirlər, mülahizələr söylənilir, həyati faktlar, nümunələr gətirilir. Vəsaitdə yeri gəldikcə mədəni nitqə yiyələnməyin üsullar ı, yollar ı göstərilir, natiqlər ə, əçilər ə, müəllimlər ə, söz sənəti ilə məşğul olan mütəxəssislər ə və başqalar ına mühazir əç məsləhətlər verilir. Vəsait ali məktəb tələbələri, nitq mədəniyyəti və natiqlik sənəti ilə maraqlanan geni ş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur.
3
Azərbaycan xalqının dili onun milli
varlığını müəyyən edən
başlıca amillərdəndir. Heydər Əliyev
4
Nitq mədəniyyəti, natiqlik sənəti sahəsində görkəmli tədqiqatçı, xeyirxah və nəcib insan, professor A ğamməd Abdullayevin ruhuna d ərin ehtiramla.
5
GIRIŞ
Nitq mədəniyyəti ümumi mənəvi mədəniyyətin tərkib hissələrindən
biridir. Xalqımızın müstəqillik və suverenlik əldə etdiyi indiki dövrdə hərtər əfli inkişaf etmiş şəxslərin tərbiyə olunması tələ bi dil mədəniyyətini də vacib məsələ kimi qarşıya qoyur. Azərbaycan dili hazırda sözün ə sl mənasında dövlətimizin r əsmi dilidir, geniş və şəriksiz ictimai ünsiyyət vasitəsidir. H ər cür də ftərxana
işləri, r əsmi sənədlər, mətbuat, radio v ə televiziya verilişləri və s. bu dildə aparılır. Xüsusən, radio və televiziya verilişlərində ayrı-ayrı ixtisas sahələrinə, müxtəlif dil duyumuna mənsub olan adamlar öz arzu və istəklərini, təklif və tövsiyələrini,
xalqın ədəbiyyatı, tarixi, mədəniyyəti, dövlətimizin daxili v ə xarici siyasəti və s. ilə bağlı söhbətlərini öz ana dilində - Azərbaycan dilind ə şərh edir, söylə yirlər. Azərbaycan dili qrammatik quruluşuna görə türk dillərinin oğuz qrupuna daxil olan q ədim və zəngin bir dildir. Hazırda Azə rbaycanda və ondan xaricdə -
İran, Rusiya, Gürcüstan, Orta Asiya, Avropa ölkə ləri və b. yerlərdə 40 milyondan artıq adam bu dildən ünsiyyət vasitəsi kimi istifad ə edir. Azərbaycan dili sabit qrammatik quruluşa, zəngin söz və ifadə ehtiyatına, zərif səslənmə sisteminə malikdir. Elmi, siyasi, f əlsəfi fikirl əri ifadə etmək, bədii, publisistik təf əkkürün gözəl nümunə lərini yarada bilmək baxımından dilimizin
imkanları başqa dillərlə müqayisədə xeyli genişdir. Bu dildə müasir elmi-texniki proqresin ən incə və mürəkk əb anlayışlarını ifadə etmək mümkündür. Azərbaycan dilinin gözə lliyi, zənginliyi tarix ən alimlərin, yazıçıların, ictimai xadimlərin, səyyahların və başqalarının diqqətini cəlb etmişdir. Onların çoxu Azərbaycan dilini öyrə nməyə, bu dild ə danışmağa səy göstərmişdir.. Böyük rus
şairi M.Y.Lermontov 1837 -ci ildə məktublarının birində dostu S.X.Rayevskiy ə azırdı: “...dağlar aşdım, Şuşa, Quba və Şamaxıda oldum, Azə rbaycan dilini öyrənməyə başladım. Bu dil burada, ümumiyyətlə Asiyada, fransız dilinin Avropada olduğu qə dər zəruridir” (M.Y.Lermontov. Ə sərləri, VI cild, M., 1957, s.440-441).
6
XIX əsrin ortalarından başlayaraq Azərbaycan dili m əktə blərdə elmi pedaqoji əsaslarla tədris olunmağa başlanmışdır. Milli ziyalılarımızdan A.Bakıxa-
nov, M.Ş.Vazeh, M.F.Axundov, M.Ə .Vəzirov, S.Ünsüzadə, A.O.Çernyayevski, S.Ə.Şirvani, F.Ağazadə, B.Çobanzadə , N.Nərimanov, S.S.Axundov v ə başqa
zamanın onlarca qabaqcıl müəllimi, maarifçisi tə r əfindən Azərbaycan dilinə dair dərslik, dərs vəsaiti, məqalə yazılıb çap olunmuşdur. Hə min əsərlərdən məktə blərimizdə uzun müddə t tədris vəsaiti kimi istifad ə edilmişdir (bu barədə ətraflı məlumat almaq üçün bax: A.Abdullayev. Azə rbaycan dilinin t ədrisi tarixin ə dair.
Bakı, Azərtədrisnəşr, 1966). Sovet hakimiyyəti ill ərində Azərbaycan dilinin t ədqiqi və tədrisi ilə bağlı
böyük işlər görülmüşdür. Dilimizin ayrı -ayrı sahələri (orfoqrafiya, orfoepiya, leksika, frazeologiya, sözyaradıcılığı, fonetika, morfologiya, sintaksis və s. sahələri) geniş, hərtər əfli tədqiq olunmuş, bu sahə lər ə aid monoqrafiyalar, d ərsliklər, dərs vəsaitləri və məqalələr hazırlanıb nəşr edilmişdir. Lakin bütün bunlara baxmayaraq xalqımızın müstəqillik və suverenlik əldə etməsinə qədər, xüsusə n, Sovet hakimiyyəti dövründə Azərbaycan dili formal şəkildə dövlət dili hesab
edilmiş, dilimiz konstitusiyada təsbit edilən hüquqa, imtiyaza malik olmamışdır. R əsmi tədbirlərdə, qurultaylarda, m əclislərdə, dövlət idar ələrində, əsasən, rus dili
işlədilirdi. Bu dili yaxşı bilməyənlər məsul vəzif ələr ə təyin olunmurdu. H ətta Azərbaycan dili probleml ərinə həsr edilən və müdafiə olunan dissertasiya əsərləri belə rus dili mütəxəssisinin müsbət r əyindən verdikdən sonra təsdiq olunurdu.
Respublikamız yalnız dövlət müstəqilliyi əldə etdikdən sonra ana dilimiz həqiqi mənada, əməli şəkild ə dövlət dili hüququnu qazandı. Müstə qil Azərbay-
canın 1995-ci ildə ümumxalq referendumunda qəbul edilmiş Yeni Konstitusiyasında Azərbaycan dili dövlət dili kini öz layiqli statusunu aldı. Burada (21 -ci maddədə) göstərilir ki, Az ərbaycan Respublikasının dövlə t dili Az ərbaycan dilidir və Azərbaycan Respublikası Azərbaycan dilinin inkişafını tə min edir.
Müstəqilliyimizin sonrakı illərində Respublika prezidenti H. Əliyev Azərbaycan dilinin Konstitusiya hüququnun həyata keçirilmə sinə, onun inkişa-
fına, tətbiq dair əsinin genişləndirilm əsinə xüsusi diqqət və qayğı göstərmişdir. 7
“Bizim birinci nailiyyətimiz o olmalıdır ki, öz dilimizi Azə rbaycanda hakim dil etməliyik. Hər bir azərbaycanlı öz ana dilini bilməlidir, bu dill ə səlis danışmalı və bu dili sevməlidir” (H.Əliyev). 18 iyun 2001-ci ild ə “Dövlət dilinin t ətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında”, 2 yanvar 2003 -cü ildə “Azərbaycan Respubli-
kasında dövlət dili haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun tə tbiq edilməsi bar ədə Azərbaycan Respublikası prezidentinin fərmanları bu qayğının parlaq təzahürü olmaqla, dövlət müstəqilliyimizin başlıca rə mzlərindən sayılan Azərbaycan dilinin öyrə nilməsi, elmi tədqiqinin f əallaşdırılması, dilimizin cəmiyyətdə tətbiqi dair əsinin genişləndirilm əsi imkanlarını daha da artırmışdır. Belə bir şəraitdə kütlələrlə daima təmasda olan natiql ərin, xüsusən
müəllimlərin üzərinə böyük vəzif ələr düşür. Onlar ə məli f əaliyyətində dildən yük sək səviyyədə istifadə etmək bacarıq və vərdişlərinə yiyələnməklə, bu keyfiyy əti gələcəyin qurucularına – gənclər ə də aşılamalıdırlar. Bugünkü natiq də rin biliyə, hərtər əfli məlumata sahib olmaqla yanaşı, rəvan, aydın və cəlbedici, səf ərbəredici bir dillə danışmağı da bacarmalıdır. Xalqın geniş ə ksəriyyətinin savadlı olduğu, eni təf əkkür tərzinin formalaşdığı müasir dövrdə gözəl danışıq qabiliyyə tinə iyələnməyi zaman özü tələ b edir, bu iş inkişafımızın ümumi ahə ngi ilə bağlı
olaraq indi daha böyük maraq doğurur. Cə miyyət üzvlərini bir-birin ə bağlayan həyat tərzi, şüur, düşüncə , mənəvi yaxınlaşma, dostlaşma, mehribanlıq və s. kimi
üksək milli keyfiyy ətlər məhz indi nitqimizin düzgünlüyü və gözəlliyi qeydinə qalmağı həmişəkindən daha k əskin şəkild ə qarşıya qoyur. Biz hər gün gözə l nitq nümunələrini – diktorların, aktyorların, hə kimlərin, müəlliml ərin, siyasətçilərin və başqalarının danışığını eşidirik. Təəssüf ki, bunlar azlıq təşkil edir, indiki dövr xalqın bütünlükdə yüksək nitq mədəniyyətinə yiyələnməsini tələb edir. Ona görə də müasir vətəndaş daim öz nitqinin zənginliyi v ə gözəlliyinin qeydin ə qalmalı,
onun geyimi, davranışı ilə yanaşı, nitqi də bugünkü yüksə k səviyyəyə uyğun olmalıdır. İnsan gözəlliyindən bəhs edilərk ən onun daxili v ə xarici aləminin bir birini tamamlaması ən zəruri bir amil kimi n əzər ə alınır. Nitqin gözəlliyi insana xas olan dig ər gözəlliklər içərisind ə başlıca yer tutur. Yüksək nitq mədəniyyətinə
8
sahib olmaq insanın şan-şöhrətini, ləyaqətini, izz ət və hörmətini artıran amillərdəndir. Hal-hazırda ali məktə blərin çoxunda “Nitq mə dəniyyətinin əsasları” adlı f ənn tədris olunur. Bu f ənnin tədris məqsədi tələ bələrdə öz fikirlərini həm yazılı, həm də şifahi formada düzgün, aydın, məntiqi, yığcam, sə lis, zəngin, canlı, sadə,
anlaşıqlı bir şəkildə ifadə edə bilmək bacarıq və vərdişləri yaratmaqdır. Nitq və dil, dil v ə təf əkkür, nitq və nitq şəraiti, dil sisteminin normaları, üslub normaları,
nitqin üslubi bütövlüyü, dilin leksik vahidlə rindən yerində və məqsədəuyğun istifad əetmə bacarığı, nitqin etik normaları və s. bu f ənnin predmetini t əşkil edir. Fənnin tədrisi
prosesində tələ bələr ə nitq mədəniyyəti haqqında məlumat
verilməli, mədəni nitqə yiyələnməyin daha effektli, s əmər əli üsul və vasitələri
şərh olunmalı, onlardan düzgün istifadə yolları göstərilməlidir. Nitq mədəniyyəti problemi ilə bağlı çoxsaylı elmi-tədqiqat işləri aparılmasına baxmayaraq hə lə də bu sahəyə dair mükəmməl bir dər slik hazırlanıb istifadəyə verilməmişdir. Bunun
başlıca sə bə blərindən biri istər yazılı, istərsə də şifahi ədə bi dilimizin normalarının dilin müasir inkişaf sə viyyəsinə uyğun əsaslı şəkild ə işlənməməsi, dəqiqləşdirilib t əkmilləşdirilməməsidir. Bu, nitq m ədəniyyətinin praktik c əhətdən işlənməsini və mənimsənilməsini çətinləşdirir.
Ümumi mədəniyyətimizin ən vacib və aparıcı tərkib hissələrindən biri olan nitq mədəniyyəti bütün tədris müə ssisələrində öyrədilməli, onun əsasları
şagird və tələ bələr ə elmi şəkildə aşılanmalıdır. “...bu fənnin t əkcə ali məktə blərdə deyil, bütün orta ixtisas və ümumtəhsil məktə blərində, xalq universitetlərində və başqa kütləvi auditoriyalarda t ədris olunması xalqın nitq mə dəniyyətinin yüksəldilməsinə çox böyük tə kan ver ə bilər” (17, 15). Belə bir ehtiyacı nəzər ə alaraq
“Nitq mədəniyyətinin əsasları” adı ilə həcmcə çox da böyük olmayan bu və saiti hazırlamağı məqsədəuyğun bildik. Məlum olduğu kimi, “nitq mə dəniyyəti” anlayışı öz həcminə, əhatə dair əsinə görə olduqca genişdir. Bura mədəni nitqi şərtləndir ən əsas amillər, nitq mədəniyyəti və ədəbi dil normaları, nitq mə dəniyyəti və danışıq etikası, mədəni nitqin ictimai v ə sosial-iqtisadi inkişafdakı rolu, nitq mə dəniyyətinə yiyələnməyin 9
olları, üsulları və digər məsələlər daxildir. Bu v əsaitdə mədəni nitqin vacib sayılan ən ümdə problemlərindən danışılır. Kitab üzə rində işlənilərk ən nitq mədəniyyəti və natiqlik məhar əti məsələlərindən bəhs edən əsərlərdən yeri gəldikcə istifad ə olunmuşdur. Vəsait qüsursuz da deyildir. Onun g ələcəkdə təkmilləşəcəyinə kömək edə biləcək qeyd v ə təkliflərinə görə oxuculara əvvəlcədən razılığımı bildirirəm.
Müəllif
10
I FƏSIL NITQ MƏDƏNİYYƏTİNİN TƏTQİQİ, İNKİŞAFI VƏ TƏBLİĞİ HAQQINDA
Tarixi qaynaqlardan məlum olur ki, lap q ədim zamanlardan məzmunlu,
obrazlı, aydın, yığcam, tə sirli nitqə malik olan adamlar cəmiyyət tər əfindən həmişə yüksək qiymətləndirilmişdir. Nitqin gözəlliyi v ə ona sahib olmağın
olları, vasitələri böyük şəxsiyyətlərin daima diqqəti mərk əzində olmuşdur. Miladdan əvvəl Qədim Misirdə, Hindistanda, Çində , Babilistanda,
Ər ə bistanda və digər bir sıra yerlərdə görkə mli natiqlər yetişmişdir. Lakin natiqlik sənətinin, gözəl nitqin, f əsahətli və bəlağətli danışığın, nitq mədəniyyətinin əsl vətəni qədim Yunanıstan olmuşdur. Natiqlik də bir elm kimi Yunanıstanda meydana gəlmiş, inkişaf etmişdir. Qədim Yunanıstanın ictimai -siyasi həyatındakı
mübarizələr, iqtisadiyyatda baş verə n ir əliləyiş, elmi tər əqqi və s. ilə bağlı Afina şəhər dövlətind ə natiqlik sənəti inkişaf etməyə, yüksəlməyə başlayır. Ölkəni idar ə edənlər ideyalarını müdafiə etmək, məqsədlərini kütlələr ə çatdırmaq, onları öz
arxasınca aparmaq məqsədilə sözdən, natiqlik s ənətindən təsirli və k əsərli silah kimi istifad ə etməyə çalışırdılar. Eramızdan əvvəl VII-IV əsrlərdə f əaliyyət
göstər ən yunan natiqlik m əktəbi Aristotel, Antifont, Andokid, Lisiy, İsey, İsokrat, Molon, Kvintilian, Demosfen, Hipeorid, Likurq, Esxil, Dinarx v ə b. kimi
görkəmli natiqlik yetirmişdir. Həmin məktə blərdə dərs deyən Aristotel, Qorqiy, Frasimax, İsokrat, Demosfen, Esxin kimi görkə mli natiqlər bu sənəti həm nəzəri, həm də praktik şəkildə öyrənənlər ə aşılamışlar. Bu dövrdə natiqlik s ənətinin nəzəriyyəsindən bəhs edən “Ritorika”1 elmi də yaranıq və kamil bir şəkildə
inkişaf edir. Dövrün tarixi şə raitindən qaynaqlanan natiqlik s ənəti bizim eradan əvvəl V və IV əsrlərdə özünün çiçəklənmə dövrünü keçirir. Tisiy, İsokrat, Andokid, Hiperid, Esxin, Dinarx, Likurq, Demosfen, Qorki, Koraks, Aristotel v ə b. həmin dövrün görkəmli şə xsiyyətləri, alimləri, ən başlıcası isə natiqləri Gözəl danışıq (bəlağət), natiqlik sənəti, bədii nəsr haqqında elm mənasında işlənən ritorika (rhetorike) e. ə.V əsrdə Qədim Yunanıstanda yaranmış, III-II əsrlərdə orada, e.ə.I əsrdə Romada sistemə düşmüşdür. Aristotel, Siseron, Kvintilian ritorikanın görkəmli nəzəriyyəçiləri olmuşdur. Sonralar ritorika termini zahirən qəşəng, də bdə bəli, lakin məzmun və dil cəhətdən zəif, bəsit əsərlər, nitq, sözçülük mənalarında işlənmişdir. 1
11
olmuşlar. Onlar natiqlik sənətini, onun n əzəriyyəsini, təlimini qurmuş və sistemini aratmışlar. Qədim yunan ritorikası, orada işlə dilən terminlər bu gün belə qiymətlidir, diqq əti cəlb edir v ə ixtisa s sözləri kimi işlədilir. Antik yunan natiqlik s ənətinin yaranması və inkişafında Aristotelin xüsusi
rolu olmuşdur. Aristotel 1 335-ci ildə “Ritorika” adlı əsərini yazıb natiqlik sənətinin elmi əsaslarını vermiş, sənəti insan f əaliyyətinin xüsusi növü kimi qiymətləndirmiş, natiq nitqinin quruluşunu, üslubunu, orfoepiyasını, ifadə lilik vasitələrini və s. geniş şəkildə izah etmişdir. “Ritorika” əsəri
üç hissədən
ibar ətdir: a)
Nitqin tərtibi prinsipi;
b)
Natiq üçün lazım olan şəxsi keyfiyyət və qabiliyyət;
c)
Nitqin texnikası, vasitələri və priyomları.
Aristotel nitqin üsluba, məqsədə və şəraitə uyğun qurulmasına daha çox fikir verir və göstərirdi ki, üslubun ə sas mahiyyəti onun aydınlığı ilə bağlıdır.
Üslub nitqin
predmetinə uyğun olmalıdır. Aristotel nat iqin məhar ətinin beş
cəhətini xüsusi qeyd edirdi. 1.
Materialın icadı və onun hazırlanması.
2.
Planın tərtibi. Materialın plan üzrə müvafiq formaya salınması.
3.
Həmin materialın öyrənilməsi və yadda saxlanılması.
4.
Materialın şifahi şərhinin ədə bi-üslubi cəhətdən işlənməsi.
5. Nitqin söylənilməsi, orfoepiya (ədə bi tələffüz), intonasiya, emosiya və s. məsələlərin nəzər ə alınması və onlara əməl olunması (30, 123).
Aristotel yaxşı nitq üçün materialın düzgün seçilməsi, planın tutulması, onun mükəmməl öyrənilməsi, söyləmə zamanı uyğun üslubun müə yyənləşdirilm əsi, orfoepik v ə intonasiya qaydalarına ə məl edilməsi, emosiyaların
özünə məxsus forma ilə verilməsini mühüm şərt sayırdı. Aristotel (Aristoteles) e.ə. 384-322 Q ədim yunan filosofu v ə alimi. E.ə.367-ci ildə Afinaya gəlib Platonun şagirdi olmuş və 20 il Ploton akademiyasında iştirak etmişdir. E.ə.343-335-ci illərdə makedoniyalı İskəndərin tərbiyəçisi olmuşdur (Makedoniya çarı Filippin dəvəti ilə). E.ə.335-ci ildə yenidən Afinaya qayıtmış, öz məktə bini (Peripatetk) yaratmışdır. Dinə qarşı cinayətdə təqsirləndirilən Aristotel təqibd ən qurtarmaq üçün Evbey adasına qaçmış, bir ildən sonra vəfat etmişdir. K.Marks Aristoteli “qədim dünyanın böyük mütəf əkkiri”, onun təlimini isə qədim yunan f əlsəf əsinin zirvəsi hesab etmişdir. Geniş və çoxcəhətli yaradıcılığa malik olan Aristotel məntiq, psixologiya, tə biətşünaslıq, etika, siyasət, tarix, poeziya v ə ritorikaya aid əsərlər (“Orqanon”, “Fizika”, “Metafizika”, “Siyasət”, “Ritorika”, “Poetika”, “Məntiq”, “Böyük etika”, “Analitika”) yazmışdır. 1
12
Qədim Yunanıstanda natiqlik sənətinin inkişafına güclü təsir göstə r ən sə bə blərdən biri d ə Solon qanunları olmuşdur. Bu qanunlara görə hər bir afinalı məhk əmədə öz hüququnu müdafiə etməyi bacarmalı idi . Belə bir t ələ b əsasında
afinalılar hüquqi biliklər ə yiyələnməyə, həm də öz hüquqlarını müdafiə etmək üçün aydın, tə sirli, məntiqli, sübutlu, rabitəli danışa bilmə yə xüsusi səy göstərirdil ər. Afinada məhk əmə proseslərini 501 n əf ər münsiflər heyətindən ibar ət olan vətəndaş aparırdı. Kimin müqə ssir olub-olmaması əksəriyyətin səs verməsi olu ilə müəyyənləşdirilirdi. O zaman məhk əmədə vəkill ər f əaliyyət göstərmədiyind ən vətəndaşlara loqoqraflar kömə k edirdilər. Loqoqraflar hüquq i təhsil
almış adamlar idilər, onlar xüsusi muzdla mə hk əmədə baxılacaq işin məzmun və mahiyyəti ilə bağlı nitqlər yazırdılar. İşi məhk əməyə düşən afinalı hə min nitqi
əzbərləyir və məhk əmə prosesində özünü müdafiə edirdi. Lisi, Hiperid, Esxin, Trasimax, Demosfen öz dövrlərinin görkəmli loqoqrafları, natiqləri olmuşlar. Bunlardan Demosfen1 antik natiqliyin yaranması və inkişafında xüsusi rol
oynamışdır. Onun natiqlik sə nətinə yiyələnməsi heç də asan yolla olmamışdır. Nitq orqanları qüsurlu olan Demosfen (o nun dili bir q ədər pəltək imiş, q səsini düzgün tələffüz etmir, danışanda yersiz ə l-qol atır, sağ çiynini tez -tez çəkirmiş) sözləri daha
aydın ifadə edə bilmək üçün ağzına xırda daşlar alaraq də niz
k ənarında nitq söylə yər, danışarkən çiynini atmağı tə rgitmək üçün tavandan asılı
cidanın altında durarmış. Səsini inkişaf etdirmə k məqsədi ilə ucadan qışqırar, öz səsi ilə dalğaların səsini boğmağa çalışarmış. Uzunmüddətli məşqlər Demosfeni natiqlik s ənətinin zirvəsinə yüksəltdi. Siseron onun haqqında demişdir: “ Kim Demosfen olmaq istəmirsə, o natiq deyil”. Demosfen natiqlik s ənəti nəzəriyyəçilərindən biri idi. O, ritorika il ə bağlı
bir sıra əsərlər yazmış, bu elmi nəzəri və praktik cəhətdən şərh etmiş, faydalı fikirl ər, mülahizələr söyləmişdir. Mə sələn, ona görə , natiqlik s ənətində aşağıdakı tələ blər ə əməl olunmalıdır: 1) materialın toplanması. 2) materialın məqsədəuyğun Demosfen (Demosthenes) e. ə. 384-cü ildə Afinada anadan olmuş, 322-ci ildə Kalavriyada vəfat etmişdir. qədim yunan natiqi v ə siyasi xadim olmu şdur. Demosfenə aid edilən 61 nitq, 56 çıxış, 6 məktub qalmışdır. Demosfen ilk nitqində (e.ə.351) II Filippin (Makedoniyalı İskəndərin atası) Yunanıstanı tabe etmək siyas ətinə Afinanın passiv münasibətini tənid etmişdir. o zamandan Demosfen yunanların Makedoniyaya qarşı ittifaqının yaranmasına nail olmuşdur. Latiya uğrunda gedən döyüşdə yunanların məğlubiyyətindən sonra əsir düşməmək üçün özünü zəhərləyib öldürmüşdür. Demosfenin yaradıcılığı dünya natiqlik mədəniyyətinin inkişafında mühüm mərhələdir. 1
13
söylənilməsi üçün planın tərtibi. 3) nitqin m əzmununun öyrə nilməsi, mənimsənilməsi. 4) məzmunun dinləyicilər qarşısında söylə nilməsi. Demosfenin tələffüzü, danışıq tərzi aydın, anlaşıqlı idi. O, özünü n dərin məntiqi, r əngar əng intonasiya çalarları, müraciət formaları, ritorik sualları və s. ilə dinləyiciləri cəlb edə bilirdi. Demosfen nitql ərində Afinanın satqın və f əaliyyətsiz hakimlərini ifşa edir, onları ə dalətli olmağa, düzgün siyasə t yeritməyə çağırırdı. Məhz bu keyfiyyətlərinə görə afinalılar böyük ehtiras və inamla danışan Demosfenin nitqin ə həvəslə qulaq asır, onu axıra qə dər dinləyirdilər.
Afina şəhər dövlətinin tənəzzülü ilə bağlı yunan natiqlik sənətində də geriləmələr baş verir. Gözəl nitq öz siyasi xarakterini itirir, canlı, konkret
şəraitdən uzaqlaşır, daha çox tə ntənə nitqinə çevrilir. Yunan natiqliyinin t ənəzzülündən sonra onun m ərk əzi qədim Romaya
köçür. Roma demokratiyası üçün doğmatik deyil, günün tə lə blərinə cavab ver ən, canlı fəaliyyətdə olan natiqlik s ənəti lazım idi. Bu ehtiyac Roma natiqlik sə nətinin aranması və inkişafına güclü təkan verirdi. Qədim dünyanın bu dövlə ti natiqlik s ənətinə bir sıra görkəmli şəxsiyyətlər bəxş etmişdir. Katon (b.e.ə .234-149), Qrakxi (b.e. ə.163-132), Antoni Mark (b.e.ə.83-30) kimi söz ustaları Roma natiqlik mə ktəbinin yetişdirmələri olmuşlar.
Bunların içərisind ə bir natiq kimi dünya şöhrəti qazanmış görkəmli dövlə t xadimi, ritorika alimi, mütəf əkkir Mark Tullii Siseron (b.e. ə.106-43) xüsusilə f ərqlənirdi1. Siseron natiqlik s ənəti ilə bağlı “Natiqlik haqqında”, “Brut, yaxud məşhur natiqlik
haqqında” və “Natiq” traktatlarını yazmışdır. Bu üç traktat natiqlik sənətinin tarixi, üslubiyyat, nitq mədəniyyəti məsələlərinin nəzəri və praktik şərhi baxımından çox əhəmiyyətlidir. Bu əsərlərdən ikisində (“Natiqlik haqqında”, “Brut, yaxud məşhur natiqlik haqqında”) Siseron dövrün məşhur natiqlə ri ilə aparılan dialoqlarla natiqlik sənətinin mahiyyəti, onun konkret m əsələləri, bu Qədim Roma natiqi, v əkili, yazıçı və siyasi xadimi. Roma respublikalarının ideoloqu Siseron Mark Tullii özünün natiqlik istedadı sayəsində siyasi mübarizədə müvəff əqiyyət qazanmışdır. Sulla və Antoni əleyhin ə çıxışlar etmiş, konsul olark ən (e.ə.63) Kamilliananın sui-qəsdinin üstünü açmışdı. Siseronun natiqlik idealı dinləyicini maraqlandıran, inandıran və ardınca yönəldə bilən bütün vasitələr ə yiyələnməyi nəzərdə tuturdu. Onun 58 məhk əmə və siyasi nitqi, ritorikaya, f əlsəf əyə aid 19 traktatı, həmçinin bir çox məktubu latın danışıq dilinin abidəsi və Romada vətəndaş müharibələrinə dair mənbə kimi saxlanılır. Siseron Avqustun təqibləri dövründə həlak olmuşdur. 1
14
sənətin f əlsəf əyə münasibəti və s. kimi m əsələləri şərh etmiş, özünün tə səvvür etdiyi ideal natiq sur ətini yaratmışdır.
Üçüncü traktatda (“Natiq” ə sərində) müəllifin natiqlik s ənəti bar ədə qiymətli fikirl əri, mülahizələri söylənilmişdir: “Natiq olmaq üçün birinci və zəruri
şərt tə biətin ona bəxş etdiyi istedaddır”. “Əgər istedad insanın gözə lliyidirs ə, bu gözəlliyin r əngi natiqlikdir”. “Ancaq müdrik adam hə qiqi natiq ola bil ər, ... kim gözəl danışırsa, o, bütün xeyirxah cə hətləri özündə təcəssüm etdirir və buna görə də müdrikdir” (52, 201).
Siseron nitqinin süjet xə tti, ifadə tərzi və məqamına görə işlədilən natiqlik priyomları diqqəti cəlb edir.
Xatırladaq ki,
unan dilini gözəl bildiyi üçün
Demosfenin nitql ərind ə ritorika məktə blərində təbliğ olunan “attika üslubu”ndan
geniş istifadə etmişdir. Siseron eyni sxemliliyi, demək olar ki, gözləmişdir: giriş, təhkiyə və fikri t əsdiq edən sübutlar, faktlar, nə ticə. Natiq nitqinin t əhkiyə hissəsini daha təsirli, daha maraqlı qurmağa çalışmış, yeri gə ldikcə tarixi lətif ələrdən, haqqında danışdığı hadisə lərdən, atalar sözü və xalq məsəllərindən, bədii sual, xitab v ə nidalardan, antitezisl ərdən məhar ətlə istifadə etmişdir (30, 40). Qədim Roma natiqlik m əktəbinin nümayə ndələrindən biri də Mark Fabiy Kvintilian (42- 118) olmuşdur. O, natiqlik nə zəriyyəçisi kimi tanınmışdır. Acdığı ritorika məktəbi ona şöhrə t gətirmişdi. Kvintilian
“Natiqlik təhsili” adlı 12
kitabdan ibar ət əsər yazmışdı. Hə min kitablarda natiqlik s ənətinin elementl əri və
ritorikanın mahiyyəti, nitq üzə rində işin mərhələləri (mövzunun seçilmə si, erləşdirilməsi, yadda saxlanılması, nəqli, aydın tələffüzü),
natiqlik s ənətinə,
natiql ərin f əaliyyətinə verilən tələ blər və s. məsələlər şərh olunmuşdur. Kvintilian natiqlik s ənətinə yiyələnməyi təhsilin zirv əsi hesab edirdi. O,
bunu obrazlı şə kildə belə ifadə edirdi: “Şair doğulurlar, natiq isə olurlar. Natiqlik sənətinə isə təlimin köməyi ilə yiyələnmək mümkündür” (55, 97). Qədim Romada natiqlik s ənətinə böyük maraq göstə rilirdi. Adamlar məşhur söz ustalarının nitqini öyrə nir, hətta çox halda əzbərləyirdilər. Danışanlar
öz fikirlərini əsaslandırmaq üçün lazım gə ldikdə natiqin nitqind ən müəyyən parçaları nümunə kimi verir, ona istinad edirdil ər. 15
Roma natiqlik s ənətinin inkişafı üzün sürmür. Respublikanın süqutundan sonra natiqlik s ənəti tənəzzülə doğru gedir. Diktatura, imperiya natiqliyin qarşısını alır, bu sə nət din xadiml ərinin əlində moizə söyləmək, dini qanunları, ehkamları təbliğ etmək vasitəsinə çevrilir. Natiqlik sənətinin tarixi il ə bağlı eyni vəziyyət Rusiyada, eləcə də Azərbaycanda XVII, XVIII v ə XIX əsrlər ə qədər davam etmişdir. Rusiyada natiqlik s ənətinin inkişafı böyük alim, eyni zamanda mahir söz
ustası M.V.Lomonosovun adı, fə aliyyəti ilə bağlıdır. O, 1748-ci ildə «Краткое руководство краткоречи» adlı kitab çap etdirmişdir. Bu ə sər “Ritorika”nın əsasında yazılmışdır. Hə min əsərdə müdriklik və hazırcavablıq natiqlik sənəti üçün başlıca məziyyət kimi qiymətləndirilir. Bu keyfiyy ətlərin yaradılmasında natiqin təbii istedadı, təcrübəsi, dünyagörüşü, elmi -nəzəri hazırlığı, mütaliəsi
vacib şərt kimi ir əli sürülür. M.V.Lomonosova görə , natiq dinl əyicinin hissiyatına təsir etməlidir. Bunun üçün o, natiqliyin təsirgöstə rmə vasitələrindən istifad ə etməyi bacarmalıdır. Rus natiqlik s ənətinin inkişafında XIX ə srdə yaşayıb-yaratmış yazıçıların,
şairlərin, filosofların, siyasətçilərin, din xadiml ərinin, dilçi alimlərin və başqalarının da fəaliyyəti böyük olmuşdur. Ölkənin böyük şə hərlərində f əaliyyət göstər ən məhk əmələrdə səslənən nitqlər də rus natiqlik s ənətinin bu dövrdə formalaşmasına müsbət təsir göstərmişdir. XIX ə srin 60-cı illərində Rusiyada məhk əmə islahatı keçirilir. Bu islahata əsasən, məhk əmə prosesind ə iclasçıların
iştirakı təmin olunur. M əhk əmə prosesi, bir növ, demokratikləşdirilir. Oradakı canlı danışıq, obrazlı söylənilən nitq dövrün məşhur adamlarının diqqə tini cəlb edir. M.E.Saltıkov-Şedrin, F.M.Dostoyevski, A.P.Çexov və b. tez-tez məhk əmə salonlarına gedər, oradakı çıxışları dinlə yərdilər. Natiqlik sənətinə qədim mədəniyyət tarixi olan Şə rqdə də maraq
aranmış, ritorika elminə insan f əaliyyətinin xüsusi növü kimi yüksə k qiymət verilmişdir. Filosof, siyasətçi, qanunşünas, böyük islahatçı, cə sur sərk ərdə, islam dininin banisi M əhəmməd Peyğəmbər (ə.s.) ədə b, əxlaq, iff ət, vicdan, təvazö16
karlıq, təmizlik, namuslu olmaq v ə s. insani keyfiyy ətlər sırasında natiqlik məhar ətinə xüsusi əhəmiyyət vermiş, göstərmişdir ki, natiqliyin bəlağə ti bəzən cadu və sehr təsiri bağışlayır. İnsanın gözə lliyindən biri d ə onun aydın və gözəl
danışmasıdır. İslamın ikinci böyük şə xsiyyəti olan Həzr ət Əlinin z əngin irsind ə təlimtərbiyə məsələləri ilə yanaşı, danışıq, onun etik qaydaları barə də ibr ətamiz fikirl ər
söylənmişdir: əqli çox olan adam ın sözü az olar; h ər bir adam öz dilinin altında gizlənir; dan ıĢanın özünə yox, sözünə daha çox diqqət et, ölç, biç sonra kəs; düĢün, daĢın, sonra dan ıĢ; anla, bil, sonra et v ə s.
Şərq dünyasının böyük alimi Ə li ibn Sina (980- 1037), şair və filosofları Biruni (973-1048), Mahmud Kaşqarlı (1029 Firdövsi (934-1024), Ə bu Reyhan Biruni 1126), Sədi Şirazi (1184-1291) və b. öz əsərlərində sözə yüksək qiymət vermiş,
danışıq qabiliyyətinin, sözdən istifadə bacarığının insan ləyaqəti ilə üzvi bağlı olduğunu hə kimanə sözlərlə, ifadələrlə oxucularına çatdırmışlar. Bu baxımdan Sədi Şirazinin fikirlə ri daha səciyyəvidir:
Nədir dil ağızda, ey a ğlı olan? Hünər xəzinəsinə açardır – inan!
Tələsik söyləmə sözünü bir dəm, Fikrini kamil de, gec olsa n ə qəm...
Əvvəl bir düşün, sonra dil ə gəl, Divar tez yıxılar, olmasa t əməl!
Ə bu Əli ibn Sina ritorika elmi, onun qanunauyğunluqları, söz sə nəti, gözəl danışmağın insan cə miyyətindəki rolu və s. ilə bağlı dəyərli fikirl ər söyləmişdir. Azərbaycanda da natiqlik s ənətinin yaranması tarixi qədimdir. Bu s ənət
xalqın ədə bi-estetik fikri fikri ilə bağlı qədim və orta əsrlərdə yazıçı və şairlərin şərh, 17
risalə, təzkir ə, bədii əsərlərində yaranmış, təşəkkül tapmış, hə min mənbələrdə
sözün qüdrə ti ilə bağlı dəyərli fikirl ər söylənilmişdir. Azərbaycan şifahi xalq ə dəbiyyatında söz, gözəl danışmaq qabiliyyə ti bəşəriyyətin təməl daşı kimi qiymə tləndirilmiş, xilqətin əzəlinin söz olduğu tə lqin
edilmişdir. Ulu əcdadlarımız sözün real gücünü, təbii qüdrə tini həmişə yüksək dəyərləndirmişlər. Babalarımız bəşər tarixini obyektiv t əhlil edər ək belə bir n əticəyə gəlmişlər ki, insan cism ən yox olsa da, onu tarixd ə yaşadan sözdür. Bizim
çağdaş tariximiz sözün tarixidir. Hər hansı bir tarixi dövrü mə nəvi aləmimiz, söz tariximizl ə ölçür, qiymə tləndiririk. M əsələn: Nizaminin dövrü, Füzulinin dövrü və s. Nizami dövründə yaşamış sərk ərdələr, hökmdarlar ancaq Nizamiyə görə
tanınır, yad edilirlər. Söz müqəddəs, sözü cilalayan ustad isə müqəddəslərin müqəddəsidir. Söz güldürür, söz ağladır, söz sevindirir, kə dərləndirir, ümid verir, ümid qırır.
Söz var dağa çıxarar, söz var dağdan endirər. Söz bir olsa dağ
erindən oynayar. Söz hə m məlhəmdir, həm də yara. Söz var gə lər keçər, söz var dələr keçər. Antik dövrün böyük mütə f əkkiri, əkkiri, qüdrətli loğmanı Hippokrat
demişdir ki, tə babət üç nəhəngin çiynində dayanır: bitki, bıçaq, söz. Min il bundan əvvəl böyük Firdovsi yazırdı: “Sözün qə drini bilin, h əyatda ancaq söz yadigar qalır”. Orta əsrlər dövrünün ən görkə mli alimlərindən biri olan N əsr əddin Tusi
özünün “Əxlaqi- Nasiri”, Nasiri”, “Abad-ül-mütəllimin” və digər əsərlərində sözün qüdrə tinə, natiqlik s ənətinə yüksək qiymət vermişdir. O, gözə l nitqi mill ətin mədəniyyət
göstəricilərindən biri sayırdı. N.Tusi göstərirdi ki, gözəl nitq üçün
birinci
növbədə dilin özünün sə lisliyi, ifad ə imkanlarının genişliyindən faydalanmaq vərdişlərinin inkişaf etməsi, yəni həmin dild ən istifadə edənlərin hazırlığı tələ b olunur. O, nitq m ədəniyyətinin əsas şərtləri olan düzgünlük, ifadə lilik və dəqiqliy ə
xüsusi fikir vermiş, dilin qayda -qanunlarına hamının eyni dər əcədə riayət etməsini zəruri saymışdır. Tusiyə görə, insan bu dünyanın əşrəfi, o böyük Allahın zə rr əsi, tə biətin tərkib hissəsidir; onun dünyaya gə lməsində Ana və Tə biət Allahın
buyruğu ilə əsas rol oynamışdır. Odur ki, Allahı, haqqı, hə qiqəti dərk etməkdən ötrü bütün bilik mə nbələrindən baş çıxarmağı və onlara sahib olmağı mütə f əkkir 18
alim f əzilət sayır. Bu fə zilətin insanda nitf ədən (insan yarandığı gündə n) malik
olduğu isə ünsiyyətdir. İnsan öz -özü ilə də, Allahı ilə də, insanla da ünsiyyə tdən çox böyük fə r əh əh duyur, çünki o bütün bunları dərk etmiş, hə qiqətə yaxınlaşmış, Allaha qovuşmuş olur. Mə hz bu mənada insan dünyasında, o cümlə dən, Tusi nəzəriyyəsində natiqlik müqə ddəs sənət, söz söylə mək, danışmaq möcüzə vi qabiliyy ət sayılır (49). Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində nitqin, danışığın gözə lliyin ə yüksək qiymət ver ənlər çox olmuşdur. Ə də bi-tarixi mənbələr ə görə, Fələki Şirvani,
İzzəddin Şirvani, Mücirə ddin Beyləqani, Əfzələddin Xaqani, Nizami Gəncəvi, Həsənoğlu, Nə sir əddin Tusi, Əbdülrəşid Bakuvi, İmadə ddin Nəsimi, Məhəmməd Molla P ənah Vaqif, Q ətran Təbrizi, Şah İsmayıl Xə tai, Füzuli, Sahib Tə brizi, Molla
Marağalı Ədhəvi və b. böyük natiqlər natiqlər olmuşlar. Onların yazdıqları yazdıqları bə dii əsərlərdə natiqlik m əhar əti, nitq kamilliyi m ədəniyyəti, nitqin t əsir qüvvə si, nitqd ə forma və məzmun vəhdətinin gözlənilməsi və s. haqqında janrın verdiyi imkan ölçüsündə elmi-nəzəri fikir v ə mülahizələr söylənilmiş, söz sə nətinə yüksək qiymət
verilmişdir. Nizami sözün insan həyatında həyatında ecazkar qüvvəyə malik olduğunu, dünyanın gözünün ilk də f ə sözlə açılması ideyasını, fikirlərini qüdrətli poetik bir dill ə tər ənnüm ənnüm etmişdir. “Sirlər xəzinəsi” əsərində şair sözlə bağlı sözlə bağlı “Sözün qüdrəti” adlı adlı
ayrıca fəsil vermiş, sözün şə ninə ən ləyaqətli sözlər işlətmişdir:
Sözü qızıl yatağı altunla tutdu qo şa, Dedi söz sərraf ına: ına: “De hansı gəlir xoşuna?
İncə, köhnə qızılmı, təzə sözmü yaxşıdır?” Söz sərraf ı söylədi: “Söz dünyanın naxışıdır...!” Söz qasidi bələdsiz başa vurar yollar ı, Söz hünər meydanında yen ər mərd oğullar ı... Söz hər yerdə hakimdir. Ham ıdan başda olur. Dünyanın sərvətidir, inci qa ş-daş da odur.
19
Nizamiyə görə, dünyad a ən çətin işləri “hikmət adamları”, söz ustaları, natiql ər yerinə yetir ə bilirlər.
Sözün qanadlar ı var, quş kimi incə-incə, Dünyada söz olmasa, nəyə gər ək düşüncə.
Nizami “İsgəndərnamə”də Qədim Yunanıstanın natiq dövlət başçılarının obrazını İsgəndərin şəxsində ümumiləşdirmiş, natiqliyin cə miyyətin ictimai-siyasi həyatında oynadığı rolu aşağıdakı misralarda ifadə etmişdir:
Ona rast gələndə bir qat ı düşmən, Vuruşda işləri bərkə düşərkən,
Əvvəlcə, qızılı işə salardı, Qızıl tək işləri həll olardı. Qızıl iş görməsə, iş olsa mahal, Qılınca atardı əlini dərhal. Bir iş görməsəydi onlar da əgər, Köməyə gələrdi onda natiql ər.
Nizami “İsgəndərnamə” epopeyasında natiq
sur ətini yaratmış, onu
mütəf əkkir, uzaqgörə n, dərin hikmət sahibi kimi s əciyyələndirmişdir. Azərbaycanın böyük şairi “Mə ndə sığar iki cahan, mə n bu cahana
sığmaram” deyən İmadəddin Nəsimi sözün zirvəsində dayanırdı. Onun söz sə nəti, natiqlik s ənəti, sözün qüdrə ti ilə bağlı olduqca dəyərli fikirl əri vardır. Hürufilik təriqəti ideyalarını yayanlardan biri olan Nəsiminin özü məhar ətli bir natiq
olmuşdur. Hürufilik tə riqəti ideyasını təbliğ etmək məqsədilə xalq qarşısında etdiyi çıxışlarında insanlardan, onların azadlıq və sərbəstlikl ərindən ehtirasla danışır, zülmü, ə sar əti, ədalətsizliyi t ənqid və ifşa edərdi. Böyük Füzuli sözə, nitq ə yüksək qiymət və əhəmiyyət vermişdi. O yazır:
20
“Xəlqə ağzın sirrini hər dəm qılır izhar söz, Bu nə sirdir kim olur, hər ləhzə yoxdan var söz? Artıran söz qədrini sidq ilə qədrin art ırar, Kim nə miqdar olsa da, əhlin eylər ol miqdar s öz. Ver sözə ehya ki, tutduqca səni xabi-əcəl, Edə hər saət səni ol yuxudan bidar s öz...”
Füzuliyə görə, söz müqə ddəs bir ilahi varlıqdır, ruhdur. Söz canlı varlıq kimi yaşayır, daim fə aliyyət göstərir. Söz olmadan real varlıq, cisim mövcud deyil. Bu fikir şairin aşağıdakı beytində poetikləşdirilir:
Can sözdür, əgər bilirsə insan Sözdür ki deyirlər, özgədir can.
Söz vardır kəsdir ər başı, Söz vardır kəsər savaşı. Söz vardır ağulu aşı, Bal ilən edər yağ bir söz.
Şah İsmayıl Xətai şəxsiyyət azadlığını dilin mövcudluğunda görürdü. O, belə bir qənaətə gəlirdi ki, dil “səni-sən, məni-mən, səni-biz, bizi- hamımız” kimi
formalaşdırmaqla millət, xalq anlayışını tamamlayır. O, elmlik, aydın diksiya və musiqiliyi nitq üçün vacib şərtlərdən sayırdı.
Nəf əsi əhli-dilin cövhəri-candır bilənə, Nitqimiz qüdr əti-həq, ruhi-r əvandır bilənə -
deyən Xətai ana dilini xalq ruhunu ifad ə edən başlıca vasitə saymış, yazının,
oxunun, dövlə t və siyasət işlərinin ana dilind ə aparılması ideyasının praktik həllinə nail olmuşdur. 21
Sahib Təbrizinin aşağıdakı iki misrası ta qə dimdən nitqə, onun gözə lliyinə
əhəmiyyət və qiymət verildiyini göstərir: “Varlığında danışıq gözəlliyi olmayan adam bu dünyada su və gil palçıq ilə suvanmış divar sur ətinə bənzəyir”. Orta əsrlərdə yaşayıb-yaradan şairlər, söz ustaları, natiqlərin söz (suxə n) və onun qüdrəti, tutarlı və orijinal fikir söylə mək bacarığı, natiqlik mə har əti, nitqin kamilliyi, t əsir qüvvəsi, nitqdə forma və məzmun vəhdətinin gözlənilməsi,
söz ustası (süxənvər), danışığına fikir verən, danışa bilən (süxə ndan) və s. bar ədə fikir və mülahizələr söyləmişlər. XVII-XVIII əsrlərdə aşıq poeziyasında da sözün tə ləffüzünə, yatımlı
deyilişinə çox fikir verilmiş, “İmran dili” dedikdə gözəl danışıq nəzərdə tutulmuşdur. XIX əsrdə Azərbaycanda M.Ş.Vazeh, M.F.Axundov, A.A.Bakıxanov, Q.Zakir kimi praktik natiql ər, bu sahənin nəzəriyyəçiləri yetişmişdir. M.F.Axun -
dov özünün bə dii və elmi yaradıcılığında mədəni nitq, natiqlik m əhar əti, f əsahətli k əlam, nitqin müxtəsərliyi və aydınlığı, səhnə dili, dilimizin orfoqrafiya v ə
orfoepiya normaları və s. haqda elmi-nəzəri fikirlər, mülahizələr söyləmişdir. Onun “Kritika” və “Tənqid risaləsi” adlı məqalələrində dilin t əkmilləşdirilməsi məqsədilə söylədiyi fikirl ər (nitq prosesind ə eyni söz və ifadələrin təkrarına yol verməmək, qəliz sözləri, ifadələri, yerinə düşmə yən təşbeh və mübaliğələri
işlətməmək, yazılı və şifahi nitqin fərqli xüsusiyyə tlərini nəzər ə almaq, Azərbaycan dilinin orfoqrafiya v ə orfoepiya qaydaları, səhnə nitqi v ə s.) bu gün də öz əhəmiyyətini itirm əmişdir. XIX ə srin sonu və XX əsrin əvvəllərində
aşayıb fəaliyyət göstər ən qabaqcıl, mütər əqqi ziyalılar, maarifçilər, müəllimlər dilimizin saflığı, yad tə sirlərdən qorunması, bu dildə danışmağın zəruriliyi, təlimin Azərbaycan dilind ə aparılmasının vacibliyi və s. məsələlərlə bağlı çox
faydalı fikirlər söyləmişlər. Mirzə Kazım bəy, Mirzə Şəfi Vazeh, Cəlil Məmmədquluzadə, Mirzə Ələkbər Sabir, Aleksey Çernyayevski, Seyid Əzim Şirvani, Rəşid bəy Əf əndiyev, Soltan Məcid Qənizadə, Hə bib bəy Mahmudbəyov, Nəriman Nərimanov, Ömər Faiq Nemanzadə, Mahmud bəy Mahmudbəyov, Abdulla Şaiq 22
Talıbzadə, Məmmədtağı Sidqi, Seyid Ünsüzadə , Firudin b əy Köçərli, Fərhad Ağazadə, Bəkir Çobanzadə, Hacı Rəhim Əf əndiyev və başqaları yazdıqları məqalələr, dərslik v ə dərs vəsaiti ilə məktə blərimizə, maarif v ə mədəniyyətimizə
xeyli kömək etmişlər. Onlar – Azərbaycanın qabaqcıl maarifçi və demokratik ziyalıları, görkəmli müəllimləri, ana dilind ə məktəb açmaq, bu məktə blər üçün dərslikl ər tərtib etmək, ana dilinin t ədrisi metodikasını yaratmaq, əlifba, orfoqrafiya və bu kimi bir sıra mühüm mə sələləri həll etmək bar ədə uzun ill ər
boyu bütün tə zyiq və məhdudiyyətlər ə baxmayaraq yorulmadan mübarizə aparmış, öz əsərlərində dilimizin praktik m əsələlərindən, onun orfoepiyası, orfoqrafiyası, lüğət tərkibi, üslubiyyatından da bəhs etmiş, mə ktə blilərin yüksək nitq mədəniyyətinə yiyələnməsinin vacibliyini dönə-dönə vurğulamışlar. Məsələn, Hafiz Məmmədəmin Şeyxzadə adlı müəllimin 1908-ci ild ə çapdan çıxan “Fə sahət və bəlağət, f ənni inşa və üsuli-kitab ət” əsərinin ikinci f əsli f əsahət və bəlağət məsələlərinə həsr olunmuşdur (1, 185). Orada göstə rilir ki, b əlağət bir məramın həsən (gözəl, göyçə k) sur ətdə ədası, düzgün və sənətli ifadə olunması, fəsahət isə
bir dilin düz və xətasız, asanlıqla söylənilib yazılması deməkdir. Kitabın hə min f əslində həmçinin “Elmi-məani” deyilən f ənlərdən bəhs edilir, t əşbeh, məcaz, kinayə və istiar ə kimi məsələlər şərh olunur. XIX əsrin ikinci yarısında və XX əsrin əvvəllərində yaşayıb-yaradan şair, r əssam, musiqişünas, xəttat, naqqaş, maarifçi, pedaqoq kimi tanınan M.M.Nə v-
vabın söz, sözün qüdrəti, danışıq mə dəniyyəti haqda bir çox fikirlə ri, nəsihətləri olmuşdur ki, bunlar bugünkü də yərlər baxımından qiymətlidir, əhəmiyyətlidir. Onun “Nəsihətnamə”sindən (beş yüz nə sihət) danışıqla, mədəni nitqlə bağlı verilmiş bir neçə nəsihəti nümunə göstər ək: bacardıqca qısa və mənalı danış, əks halda danışmasan yaxşıdır; sözü deyən vaxt fikrini düzgün ifadə et, bişirilməmiş söz danışma; danışarkən tez özündən çıxmaq axmaqlığın nişanəsidir; sözü çox uzadıb təkrar etmə ki, avamlığa dəlalət edər; səndən bir söz soruşmasalar demə; o adam ki, sənin nəsihətini eşitmir, nəsihət etmə; məclisdə öz qədərindən artıq danışma, yoldaşlara da f ürsət ver; məclis əhli xahiş etsə, danışa bilərsən və s.
23
XX əsr özünün natiqlərini yaratmışdır. Bu dövrün natiqləri bir çox cəhətdən yeni və orijinal s ənət- peşə adamları olmuşlar. Belələrinə Məmməd Əmin R əsulzadə, Fətəli xan Xoyski, N əriman Nərimanov, Bəkir Çobanzadə, Əli Nazim, Həmid bəy Şaxtaxtinski, Sə məd Vurğun, Mikayıl Rə fili, Cəf ər Xəndan, Əli
Sultanlı, Şıxəli Qurbanov, İsmayıl Şıxlı, Xəlil Rza Ulutürk kimiləri nümunə ola bilər. Bu natiql ər ana dilind ə səlis, aydın, təmiz, eyni zamanda yığcam və təsirli
danışmaq bacarığına sahib idilər. N.Nərimanov öz ana dilini hə dsiz məhə bbətlə sevmiş, onu yüksə k qiymətləndirmişdir. “Ana dili! Nə qədər r əfiq, nə qədər ali, hissiyyati-q əlbiyy ə
oyandıran bir kə lmə! Nə qədər möhtər əm, müqəddəs, nə qədər əzəmətli bir qüvvə! Ana dili! Bir dil ki, mehriban bir vücud öz mə hə bbətini sənə bu dildə bəyan edibdir. Bir dil ki, s ən hələ beşikdə ik ən bir layla şəklində öz ahəng və lətaf ətini sənə eşitdirib, ruhun ən dərin guşələrində nəqş bağlayıbdır!..”. N.Nərimanov ana dilin ə xalqın varlığını təşkil edə n əsas amil kimi
baxmış, ədə bi dilimizin t ədrisi, xəlqiliyi, saflığı, təmizliyi və inkişafı haqqında bu gün belə aktual olan fikirl ər, mülahizələr söyləmişdir. N.Nərimanov Azərbaycan natiqlik m əktə binin banilərindən biri olmuş-
dur. “Öz xalqını ürəkdən sevən, onun azadlığı və səadəti üçün çalışan natiq Nərimanov danışdığı hər hansı bir mə sələnin daha k əsərli sahələrini qabarıq şəkildə izah etməyə, dinləyicilər ə başa salmağa, onları maraqlandırmağa, düşündürmə yə,
inandırmağa və diqqətini həmin məsələnin həllinə cəmləşdirməyə ciddi səy göstərmişdir. Dinləyicilərlə qaynayıb -qarışmaq, onlara həssaslıqla yanaşmaq, fikirl ərini bilmək, onları dinləmək məhar əti N.Nərimanovun natiqlik s ənətinə xas
olan xüsusiyyətlərdən idi” (23, 80). Görkəmli ədəbiyyatşünas, yazıçı və dövlət xadimi Şıxəli Qurbanovun da Azərbaycan natiqliyinin yaranması və inkişafında xüsusi xidmə tləri olmuşdur. Mərhum professor A.Abdullayev Ş.Qurbanovun natiqlik mə har ətindən bəhs edər ək yazır: “Şıxəli Qurbanov mükə mməl sur ətdə natiqlik m əhar ətinə yiyələnmiş
söz ustası idi. Güclü hafizə yə, zəngin nitq m ədəniyyətinə, qüvvətli məntiqə sahib olan bu adam heç bir materiala baxmadan, ilk mənbələrdən gətirdiyi misallar v ə 24
əyani şəkildə nümayiş etdirdiyi çoxlu faktlarla fikrini zə nginləşdirib onu daha cazibəli və maraqlı etməyi bacarırdı” (35, 42).
Görkəmli yazıçımız Y.V.Çə mənzəminli “Dil məsələsi” adlı məqaləsində azırdı: “Dil çirklik sevməz, zor və güc də qə bul etməz. Dil öz kökü üstə bitər, qalxar, qol-qanad açar və bu asudəlik, tə biilik sahəsində də böylə gözəl, zərif və
geniş bir halə gələr ki, hamını heyran qoyar”. Də rin zəka sahibləri, görkəmli şəxsiyyətlər heç vaxt öz ana dilinə laqeyd olmamış, etinasızlıq göstə rməmişlər. Onlar hər vasitə ilə ana dilinin saflığı, təmizliyi, varlığının bütün əzəməti ilə
qorunub saxlanılması üçün ə llərindən gələni etmişlər. “Hər bir xalqın milliliyini, mə nəvi dəyərlərini yaşadan, inkişaf etdirə n onun dilidir” deyən ulu öndərimiz Heydər Əliyev zəmanənin görkə mli natiql ərindən olmuşdur. “Yüksək kübarlıq, ziyalılıq etalonu olan Heydə r Əliyev həm də bənzərsiz natiq idi. O, müdrik, ağıllı qərarları ilə yanaşı, danışığı, nitqi ilə də bu dilin keşiyində duran bənzərsiz bir insan, böyük mütə f əkkir və alim idi (33, s.319).
Ulu öndərimiz Azərbaycan dili il ə bağlı söhbətlərində nitq mədəniyyəti məsələlərinə xüsusi diqqət yetirirdi. Az ərbaycan
Milli Elmlər Akademiyası
Dilçilik İnstitutunun sabiq direktoru, AMEA -nın müxbir üzvü A.Axundov H.Əliyev haqqında xatirə lərini danışarkən deyir ki, bir d əf ə ulu öndərimiz məni və
institutun bir neçə əməkdaşını yanına çağırtdırmışdı. O, söhbə tə başlamazdan əvvəl üzünü mənə tər əf tutaraq soruşdu: “Nə işlə məşğul
olursunuz?” Mən
Azərbaycan dilinin ayrı-ayrı sahələri üzrə tədqiqatların aparılması, kitabların
azılması, müxtəlif məzmunda lüğətlərin tərtib olunması və s. məsələlər bar ədə məlumat verdim. Cavabımdan razı qaldı və dedi: “Bunlar öz yerində , bəs nitq mədəniyyəti ilə bağlı nələr etmişsiniz? Siz bu sah əyə daha çox fikir vermə lisiniz
ki, xalq öz dilində sərbəst danışa bilsin”. H.Əliyev Azərbaycan dilini çox sevirdi və bu dildə danışmağı ilə f əxr
edirdi. O, xalqla onun öz dilində danışırdı. İnsanlar onun nitqinin gözə lliyin ə, zənginliyin ə, axıcılığına, səlisliyin ə, məntiqliyin ə heyran qalır, onu dinlə məkdən məmnun olurdular. Ulu öndə rin nitqi h əqiqi mənada yaradıcı fə aliyyət idi. 25
Cümlələrin quruluşu, sözlə rin, ifadələrin işlədilməsində orijinallıq, özünəməxsusluq daima n əzər ə çarpardı. H.Əliyev bir natiq kimi z əngin söz ehtiyatına malik idi. Danışarkə n
duruxmaz, söz axtarmaq üçün fikirləşmə zdi. O, nitqind ə söz və ifadələrin təkrarına mümkün qə dər yol verməzdi. Düzgün seçilən, yerində işlədilən ifadəlilik vasitələri – leksik və frazeoloji sinoniml ər, antonimlər, nidalar, müraciə tlər, ritorik suallar və s. onun nitqini t əsirli edir, estetik c əhətdən gözəlləşdirirdi. “Hər bir Azərbaycan vətəndaşı, hər bir azərbaycanlı öz ana dilini – Azərbaycan dilini,
dövlət dilini mük əmməl bilməlidir” deyən Heydər Əliyevə bu dil əziz idi, müqəddəs idi. O bu dil ə mükəmməl yiyələnmişdi. Bu dildə, demək olar ki, hamıdan yaxşı danışırdı. Heydər Əliyevin nitqind ə bir məntiq, rabit ə vardı. O, heç bir qeydə
baxmadan danışar, faktlar, sübutlar gətir ər, dinləyiciləri qaneedəcək şərhlər ver ərdi. İti yaddaş və güclü hafizəyə malik olan H. Əliyevə dinləyicilər böyük
maraqla qulaq asar, onu bütövlükdə anlayar və qə bul edərdilər. H.Əliyev yüksək nitq m ədəniyyətinə sahib idi. O öz sə f ərbəredici nitqi,
danışıq tempi, manerası, jestləri, mimikası və s. ilə auditoriyanı ələ alar, öz ideyalarını dinləyicilər ə aşılayardı. H.Əliyev görkəmli natiq, söz ustası kimi də tarixdə qaldı. Onun nitqləri,
çıxışları, söhbətləri, natiqlik m əhar əti mütəxəssislər tər əfindən öyrənilmiş, bu bar ədə əsərlər də yazılmışdır. Lakin bu sahə də geniş axtarışlara yenə də ehtiyac
vardır. Keçən əsrin 60-80-ci ill ərində nitq mədəniyyəti məsələlərinin h əm nəzəri, həm də praktik şəkildə öyrənilməsi, təbliği sahəsində bir çox səmər əli işlər
görülmüşdür. Azərbaycan Milli Elml ər Akademiyasının Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunda 1962 -ci ildən dil mədəniyyəti şöbəsi f əaliyyət göstərmişdir. Şöbə nitq mədəniyyəti ilə bağlı tədqiqatlar aparmaqla yanaşı, mətbuatda, radio, televiziya
verilişlərində, ədə bi və elmi əsərlərdə, dərslikl ərdə, reklamlarda nəzər ə çarpan dil və üslub nöqsanlarının aradan qaldırılması üçün ə məli təklifl ər vermişdir. Hə min
dövrdə mətbuat səhif ələrində “Nitq mədəniyyəti”, “Ana dilimizin saflığı 26
uğrunda”, “Dilimiz qeyrətimiz” və s. kimi daimi rublikalar altında yazılar də rc edilir ki, onlar dilimiz ə qayğı, hörmə t, diqqətin göstərilməsi, onun bir ünsiyyə t vasitəsi kimi qorulub saxlanılması baxımından zamanına görə olduqca
əhəmiyyətli idi. 1969-cu ild ə Ə.Dəmirçizadə və 1970-ci ild ə M.Şirəliyevin ayrı-ayrılıqda
“Azərbaycan dili orfoepiyasının əsasları” adlı kitabları çap olunmuşdur. A.Abdullayevin n əşr etdirdiyi əsərlər (“Müəllimin nitq m ədəniyyəti
haqqında”, Maarif, 1966; “Nitq mə dəniyyəti və natiqlik məhar əti haqqında”. Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, Bakı, 1968) nitq mə dəniyyəti məsələlərinin tədqiqi və təbliğində xüsusi rol oynamışdır.
Ə.Əf əndizadənin tərtib etdiyi “Orfoqrafiya – orfoepiya – qrammatika lüğəti”ndən (1983) yazı, tə ləffüz və qrammatika təlimində uzun illərdir ki, faydalı bir vəsait kimi istifad ə edilir. “Nitq mədəniyyəti məsələləri” adlı başqa bir məcmuədə (1985) nitq m ədəniyyətinin ayrı-ayrı sahələri üzrə çalışan alimlərin,
görkəmli tədqiqatçıların məqalələri verilmişdir. Bu sə tirlərin müəllifi N.Abdullaevin Z.Məmmədovla birgə nəşri alınan “Nitq mədəniyyəti” (1998), “Müə llimin nitq mədəniyyəti” (2003), “Orfoqrafiya və orfoepiya lüğəti” (2003), “Nitq mədəniyyətinin əsasları” (2005), N.Abdullayevin “Azərbaycan dilinin müxtə sər
orfoepiya lüğəti” (2013) kimi kitablar nitq m ədəniyyəti f ənninin tədrisində yararlı bir vəsait kimi istifad ə olunmuş və olunmaqdadır. Son illər H.Həsənovun ali məktə blər üçün yazdığı “Nitq mə dəniyyəti və
üslubiyyatın əsasları” adlı dərslik də bu sahədə atılan ilk addımlar kimi əhəmiyyətlidir, dəyərlidir. Bu əsərdə nitq mədəniyyəti, onun predmeti, nitq m ədəniyyəti və üslubiyyat, nitq mədəniyyəti və norma, şifahi və yazılı nitqin predmeti,
dilimizin fonetik, leksik, morfoloji, sintaktik üslubi imkanları, Azə rbaycan dilinin funksional üslubları və s. məsələlərdən bəhs edilmişdir.. Natiqlik sənəti, nitq mədəniyyəti məsələləri ilə bağlı araşdırmalar aparan tədqiqatçılardan biri də K.Əliyev olmuşdur. O, özünün “Üslub və üslublar
sistemi” (1985), “Antik dövrün natiqlik mə ktə bləri” (1985), “Azə rbaycan dilinin praktik üslubiyyatı” (1992), “Nitq mədəniyyəti və üslubiyyatın əsasları” adlı 27
əsərlərində, dərsliklərində dünyada, eləcə də Azərbaycanda natiqlik s ənəti və məktə bləri, ədəbi dilin normalar, üslublar sistemi haqda, oxucu kütlə sini maraq-
landıran digər məsələlər bar ədə ətraflı məlumat vermişdir. Nitq mədəniyyətinin t əbliği və inkişafında bədii ədəbiyyatın, kütləvi informasiya vasit ələrinin (mətbuat, radio, televiziya v ə s.) rolu mühümdür. Ulu
öndərimiz H.Əliyev hələ 1981-ci ild ə Azərbaycan yazıçılarının 7-ci qurultayındakı nitqində xalqın sərvəti olan dilin t əkmilləşdirilməsi və zənginl əşdirilməsində, onun lüzumsuz dialekt sözlə rindən, jarqon ünsürlə rindən təmizlənməsində nitq mədəniyyətinin əhəmiyyətini xüsusi qeyd edə r ək demişdir: “Azərbaycan ədə bi
dilinin saflığına, kütlələrin nitq mədəniyyətinə daim qayğı göstə rilməlidir... Yazıçı nitq mədəniyyətinin, ədəbi dil normalarının qanunvericisi olmalıdır” (“Kommu-
nist” qəzeti, 1981, 14 iyun). Ayrı-ayrı illərdə radio və televiziya verilişləri dilimizin öyrənilməsində, təbliğində xeyli iş görmüşdür. Bu verilişlə rdə ədəbi dilimizin bir sıra aktual məsələləri – dilimizin tarixi, üslubiyyatı, leksikologiyası, lüğətçiliyi, etimolo-
giyası, terminologiyası və s.) şərh olunmuş, Azərbaycan dilinin ictimai ünsiyyə t baxımından yararlılığı və bu dildə danışmağın vacibliyi xüsusilə vurğulanmışdır. Məsələn, 1981-1989-cu ill ərdə dilimizin formal şəkildə dövlət dili olduğu bir
dövrdə respublika televiziyası ilə “Azərbaycan dili”, “Dil xalqın mənəvi sərvətidir” adlı xeyli sayda veriliş səsləndirilmişdir. Onların efirə hazırlanması və verilişlərin aparılmasında filologiya elmlər doktoru, professor İ.Mə mmədovun əməyi böyük olmuşdur. Onun “Ə də bi tələffüz qaydalarını gözlə yək”, “Azər baycan dilinin orfoepiya normaları haqqında”, “Dil də dəniz kimi təmizlik sevir”, “Ekran, efir və dilimiz” və s. kimi əsərlərində nitq mədəniyyəti məsələlərindən bəhs olunmuş, bu sahə ilə bağlı maraqlı və aktual fikirl ər söylənilmiş, ixtisa-
sından, mövqeyindən asılı olmayaraq hə r bir k əsin bu keyfiyy ətə yiyələnməsi vacib və zəruri sayılmışdır.
Keçən əsrin 80-90-cı illərində nitq mədəniyyətinin tətbiqi və təbliği ilə bağlı bir çox tədbirlər həyata keçirilmişdir. Azərbaycan Respublikası Milli Elmlə r Akademiyasının müxbir üzvü, prof.A.Qurbanovun təşəbbüsü və r əhbərliyi il ə 28
V.İ.Lenin adına APİ -də (indiki ADPU- da) keçirilən elmi konfranslarda respublikanın və keçmiş ittifaqın görkəmli alimlərinin nitq mədəniyyəti ilə bağlı məruzələri dinlənilib müzakirə edilmiş, həmin yığıncaqların materialları çap
olunaraq oxuculara çatdırılmışdır. Lakin çox təəssüf ki, sonrakı illə rdə bu sahəyə diqqət bir qədər azalmış, bəzi istisnalar n əzər ə alınmazsa, nitq mədəniyyətinin
öyrənilməsi və yayılması ilə bağlı nəzər ə çarpacaq elə bir əsər, vəsait yazılmamış, əməli tədbir həyata keçirilməmişdir. İstisna dedikdə Respublika prezidenti H.Əliyevin dili il ə bağlı yazılmış əsərlər, monoqrafiyalar n əzərdə tutulur. H əmin
əsərlərdə H.Əliyevin nitqi haqqında fikirlər söylənilir, onun m əruzələri, çıxışları, söhbətləri nitq mədəniyyəti, natiqlik m əhar əti baxımından təhlil edilir, ulu öndərin dil fenomeninin bu sah əsi geniş və ətraflı şərh olunur. “Heydə r Əliyev dil
haqqında və Heydər Əliyevin dili” adlı əsərdə Heydər Əliyevin natiqlik m əhar əti, nitq mədəniyyətinin t əhlilin ə həsr olunan ayrıca fə slində Ulu öndərin dili mədəni nitqə verilən tələ blər baxımından tə hlil olunur, onun ifad əliliyi, üslubu, quruluş və s. xüsusiyyətləri maraqlı faktlar üzərində, oxucunu qaneedəcək bir t ərzdə izah
edilir, aydınlaşdırılır (36, 68 -152). Son illərdə nitq mədəniyyəti ayrıca fənn kimi bir sıra ali mə ktə blərin bakalavr pilləsi üzrə tədris planına salınmış, bu sahə də proqramlar tərtib olunmuş, dərslik və dərs vəsaitləri yazılmışdır. B.Muradov və H.Bayramovun “Nitq mədəniyyəti” (Bakı, 2008) və S.Hüseynovun “Nitq mə dəniyyəti” (Bakı, 2011)
adlı dərslikl əri buna nümunə dir. Hər iki d ərslik nitq m ədəniyyəti məsələlərinin həm nəzəri, həm də praktik yönümdə öyrənilməsi baxımından yararlıdır. Nitq mədəniyyətind ən, dilimizin qorunması mə sələsindən
söhbət
düşəndə, adətən kütləvi informasiya vasit ələrinin – radio, televiziya verilişləri, qəzet və jurnalların və s. dili önə çəkilir ki, bunu da t əbii saymaq olar, ona görə ki, bu vasitələr ədə bi dilimizin t əbliğatçıları, yayıcıları, tənzimediciləri, qoruyucul-
arıdır. Bu informasiya vasitələrinin ümdə vəzif ələrindən biri eşidənlər ə, oxuyanlara etalon səviyyəli nitq nümunə si verməkdir ki, dinl əyənlər, oxuyanlar onun məziyyətlərini əxz edib mənimsəyə, nitqlərini həmin ifadə tərzinə uyğun qura bilsinlər. Radio v ə televiziya, el əcə də digər informasiya vasit ələrində səslənən 29
nitq (şübhəsiz, burada daha çox diktor, aparıcı, ziyalıların nitqi nə zərdə tutulur) məzmunca dolğun, tə ləffüzcə düzgün olmalı, oradakı fikir uyğun sə s tərtibatı –
intonasiya çalarları, aydın diksiya ilə verilməli, cümlələr düzgün qurulmalı, fikir lər arasında məntiqi rabit ə gözlənilməlidir. Ədalət naminə deyək ki, Milli Televiziya və Radio Şurası son illərdə kütləvi informasiya vasit ələrinin dili il ə bağlı
bir sıra işlər görmüş, tədbirlər həyata keçirmişdir ki, bunların mə tbuat dilinin inkişafına, formalaşmasına müəyyən qədər müsbət təsiri olmuşdur. Bu illərdə informasiya vasit ələrinin dili il ə bağlı müəyyən əsərlər, məqalələr yazılmışdır. “Radio, televiziya və ədəbi dil” adlı sanballı bir ə sərdə ekran-efir vasitələrinin linqvistik m əsələlərindən bəhs olunmuş, buradakı
dil
amilinin ayrıca mövzu kimi öyrə nilməsi, tədqiq olunması zəruri sayılmışdır 1. “Ana dili: Azərbaycan dili efird ə” adlı digər bir kitab Az ərbaycan radiosunda dilimizin ünsiyyət vasitəsi kimi işlənməsi problemlərinə həsr olunmuşdur. Orada əlli veriliş mətni toplanmış, onların hər biri ayrılıqda təhlil edil mişdir. Vəsaitdə dilimizin t ədrisində və təbliğində ortaya çıxan problemlər, habelə dil və mədəniy-
ət, dil v ə cəmiyyət kimi məsələlər ə də aydınlıq gətirilmişdir 2. Nitq mədəniyyəti təkcə nəzəri f ənn deyildir, bu, dil siyas ətidir, dil
normalarının təbliğidir. Bu işdə linqvistl ərlə birlikdə müəllimlər, yazıçılar, digər sahələrdə çalışan ziyalılar əhəmiyyətli rol oynamalıdırlar.
Ölkə Prezidenti İlham Əliyevin “Azərbaycan dilinin qloballaşma şə raitində zamanın tələ blərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair
Dövlət Proqram haqqında” 2012 -çi il mayın 23-də imzaladığı sər əncamında dövlətçiliyimizin başlıca rəmzlərindən olan ana dilinin istifad əsinə və tədqiqin ə dövlət qayğısının artırılmasını, ölkə mizdə dilçilik elmi sahəsində vəziyyətin əsaslı sur ətdə yaxşılaşdırılmasını təmin etmək baxımından son də r əcə mühüm bir sənəddir. Sər əncamda qeyd olunur: “Ölkə mizin zaman-zaman müxtəlif imperiyalar tərkibində yaşamağa məcbur olmasına baxmayaraq, ana dilimiz hətta bu ağır vaxtlarda belə milli məfkur ənin, milli şüar və milli-mədəni dəyərlərin layiqinc ə
1 2
Bax: N.Xudiyev. Radio, televiziya v ə ədəbi dil. Bakı, Azərnəşr, 2001. F.Veys əlov. Ana dili: Azərbaycan dili efird ə. Bakı, 2012.
30
aşamasını və inkişafını təmin etmişdir. Bu gün onun qorunması və qayğı ilə əhatə olunması müstəqil Azərbaycanın hər bir v ətəndaşının müqəddəs borcudur”. Sər əncam nitq mədəniyyəti məsələlərinə də diqqətin artırılması, bu sahədə
aparılacaq işin məzmunca genişlənməsi, keyfiyyətcə yaxşılaşması üçün yetərincə əhəmiyyətli, faydalıdır. Yekun olaraq dey ə bilərik ki, nitq m ədəniyyəti probleminin t ədqiqi və təbliği sahəsində xeyli işlər görülmüş, sə mər əli nəticələr əldə edilmişdir. Lakin
görüləsi işlər daha böyükdür. Ə dəbi dil normalarının –
(fonetik, leksik,
orfoqrafik, orfoepik, üslub normalarının) də qiqləşdirilməsinə, dürüstləşdirilməsinə, bu əsasda zəruri dəyişikliklərin aparılmasına ehtiyac vardır. Nitq mədəniyyətinin mərk əzi mövzusu olan üslubi normaların elmi cə hətdən əsaslı və
ətraflı, ədə bi dildə gedən son inkişaf meyillə rinə uyğun tədqiq olunması lazımdır, vacibdir. Nitq mədəniyyətinə dair dərslik, dərs vəsaitləri, lüğətlər, sorğu kitabları və s. bu sah ədə aparılan son tədqiqatlar əsasında yenidən işlənib nəşr edilməli, mədəni nitq məsələlərinin t ədqiqi, t əbliği məqsədilə vaxtaşırı elmi konfranslar,
söhbətlər, müzakirələr keçirilməli, radio və televiziya verilişlərinin bu sah ə ilə bağlı imkanlarından səmər əli istifadə olunmalıdır.
31
II F Ə S I L
MƏDƏNI NITQƏ VERILƏN BAŞLICA TƏLƏBLƏR
Xalqın müstəqillik qazandığı, Azərbaycan dilinin sözün hə qiqi mənasında dövlət dili olduğu və geniş ünsiyyətə xidmət etdiyi indiki zamanda düzgün, aydın, məntiqli, yığcam, canlı, sadə, dəqiq və təsirli danışa və yaza bilmək, başqa sözlə,
üksək nitq m ədəniyyətinə yiyələnmək mühüm tələb kimi qarşıya qoyulur. Nitq mədəniyyəti insanlara məxsus ümumi mədəniyyətin ən vacib və
aparıcı tərkib hissələrindən biridir. Bu anlayışa danışıq mə dəniyyəti ilə yanaşı, azı mədəniyyəti də daxildir. Belə yüksək keyfiyyətə yiyələnən şəxs cəmiyyətin ictimai həyatında, onun hər hansı bir sahə sində f əal və məhsuldar iştirak etmək
imkanına malik olur. Xüsusən, ziyalıların nitq mə dəniyyətinə yiyələnməsi vacib sayılır. Yazıçılar, müəllimlər, aktyorlar, radio v ə televiziya işçiləri, jurnalistl ər, bədii söz ustaları nitqinin təsirliliyi, obrazlılığı, ifadə liliyi, məntiqliyi, z ənginliyi ilə f ərqlənməli, başqaları onların danışığından, oxusundan, yazdıqlarından
nümunə götürməlidirl ər. Dilçilik ədəbiyyatında nitq mədəniyyəti anlayışı belə izah olunur: “Nitq mədəniyyəti tətbiqi dilçilik sahəsi olub, h ər hansı konkret bir dilin orfoepik,
orfoqrafik, leksik, qrammatik, üslubi və s. normalarını müə yyənləşdirən nəzəri axtarışlar və təcrübi tədbirlər kompleksidir” (17, 194). Bu tə rifi başqa bir şəkildə ifadə etmiş olsaq, deyə bilərik ki, nitq m ədəniyyəti danışıq və yazı zamanı orfoqrafik v ə orfoepik qaydalara, qrammatik qayda- qanunlara, üslub normalarına
əməl etmək, zəngin söz ehtiyatına malik olmaq, nitqin etik normalarını göz ləməkdir. Nitq mədəniyyəti nitqin müxtəlif şəraitind ə məzmun və məqsədə uyğun olaraq ədəbi dilin yazılı və şifahi formalarından, ifadəlilik vasit ələrindən istifadə edə bilmə bacarığıdır. Bu anlayış dilin mənimsənilməsinin iki pill əsini özündə ehtiva edir: 1) d üzgün nitq, yazan, oxuyan və danışanın nitq normalarını 32
gözləməsi; 2) nitq m əhar əti. Təkcə nitq normalarını deyil, hə m də mövcud variantlardan məzmun baxımından dəqiq, üslub və
situativlik c əhətdən daha
uyarlı dil vahidini seçib işlədə bilmək. Nitq mədəniyyəti normativ qrammatika il ə üslubiyyatın vəhdətidir. Başqa bir mənbədə mədəni nitq, nitq m ədəniyyəti anlayışı belə izah olunur: “Nitq mədəniyyəti – nitqin ədəbi dil normalarına uyğunluğu, dilin ifadə vasitə və imkanlarından nitqin məqsəd və məzmununa müvafiq surə tdə istifadə etmək bacarığı; dil səviyyələrinin və onlara daxil olan vahidl ər sisteminin
formalaşdırılması, təkmilləşdirilməsi problemlərini, dil hadis ə və proseslərinin inkişaf xəttini, üslubiyyat mə sələlərini araşdıran dilçilik bəhsi”. Bu tərif nitq mədəniyyəti anlayışını ehtiva etmək baxımından daha dəqiq v ə əhatəlidir. Nitq mədəniyyəti insanın yüksək ictimai mədəniyyəti, t əf əkkür mədəniyyəti, dil ə şüurlu sevgisi, ən yüksə k keyfiyyətdir. Böyük Britaniyada qadınların nitqi il ə bağlı aparılan sosioloji tədqiqatlar göstərmişdir ki, nə qədər nitq
düzgündürsə qadın şəxsi və professional həyatda bir o qədər xöşbəxtdir. Bu nəticəni, şübhəsiz, dilin bütün daşıyıcılarına aid etmək olar. İnsanın nitqi onun iç
dünyasını aşkarlayan başlıca vasitədir. Adamları tanımaq, onlara bə ləd olmaq üçün, hər şeydə n əvvəl, ünsiyyətə girmək, təmasda olmaq lazımdır. Antik dövrün böyük filosofu Sokrat həmişə deyərmiş: “Ey insan danış səni tanıyım”. Hə zr ət Əli buyururdu ki, hər k əs öz dilinin altında gizlənib. Danışmayınca onun ağıllı və ya
ağılsız olması məlum olmur. Tarixi inkişafın bütün dövrlə rində nitqə, onun gözəlliyin ə xüsusi diqqət yetirilmiş, qiymət verilmişdir. “Qabusnamə”də deyilir: “Sözü ən gözə l tərzdə söyləmək lazımdır ki, hə m söz anlayan olasan, həm də söz anladasan” (84). Maraqlı və canlı danışıq aləmi səslərin deyiliş tərzi, işlənmə forması ilə çox bağlıdır. K.S.Stanislavskinin dediyi kimi, “sadə və gözəl danışığı bacarmaq özü bir elmdir və onun xüsusi qanunları var”. A.P.Çexov “Gözəl danışığa etinasız yanaşan adamlar özlə rini insana layiq ola biləcək ən ali, nəcib bir zövqdə n məhrum edirlər” fikrini söyləmişdir.
33
Bir latın atalar sözündə deyilir ki, şair anadan şair doğulur, natiqlə r isə tədricən yetişir. Buradan aydın şə kild ə bəlli olur ki, gözəl danışığa yiyə lənmək həyatda qazanılır və hər k əsin özündən asılıdır. Lap qədim zamanlarda yaranmış bir zərb-məsəldə deyilir: “Sözün zahiri zərif, batini l ətif olmalıdır”.
Yaxşı nitqi, mədəni nitqi şərtləndir ən bir sıra
tələ blər (əslində onlar
mədəni nitqin keyfiyy ətləridir) vardır ki, bunlar nitqin normativliyidir. Hə min tələ blər bunlardır: aydınlıq, düzgünlük, sadə lik, dəqiqlik, yığcamlıq, zənginlik, təmizlik, münasiblik, ifadəlilik, orijinallıq, sə mimilik və s. Yazılı nitq mədəniyyəti probleminə həmçinin orfoqrafiya və durğu işarə lərinə əməl edilməsi də daxildir. Bunlar hər biri ayrılıqda və hamısı birlikdə etalon səviyyəli nitqi yaradır ki, bu nitqə yiyələnənlər natiqlik s ənətində, müəllimlik f əaliyyətində və digər sahələrdə
böyük uğurlar qazanırlar. Nitqin əsas keyfiyyətləri haqqında yığcam bir şə kildə aşağıdakıları qeyd etmək olar:
1. Nitqin aydınlığı. Aydınlıq dinləyici və oxucunun nitqi asanlıqla
anlaması, başa düşməsidir. Aristotel nitqin aydınlığını ünsiyyət üçün başlıca şə rt sayır və göstərirdi ki, nitq aydın deyilsə , demək, o öz mə qsədinə çata bilməmişdir. Nitqin aydınlığı üçün əsas amil danışanın (eləcə də oxuyanın və yazanın) nitq obyekti haqqında mükə mməl məlumata malik olmasıdır. Natiq haqqında danışacağı materiala dərindən və yaxşı bələd olsa, həmin materialı ifadə etmək üçün müvafiq dil vasitələri də tapa bilər. Bəhs olunan mövzular, hadisə lər, əhvalatlar və s. bar ədə dərin, həm də ətraflı biliyə malik olan natiql ər daha maraqla dinlənilir, onların şərhind ə heç bir dolaşıqlıq, zidd fikirlər müşahidə olunmur. Bel ə adamlar sadə, aydın cümlə lərlə, faktlarla, dəlillər ə əsaslanaraq
danışır və yazır, işlədilən hər bir sözün ə həmiyyətini, ifadə olunan fikir üçün onun nə dər əcədə yararlı olduğunu aydın tə səvvür edirlər. Firudin b əy Köçərli nitqin
aydınlığını təf əkkürün düzgün
işləməsi, fikrin düzgünlüyü ilə əlaqələndirir.
“Bizim yəqinimizdir ki, dili dolaşıq şə xsin fikri d ə dolaşıqdır. Doğru və salamat fikirli adamların kəlamı həmişə aydın, açıq və düzgün olur” – deyirdi.
34
Nitq zamanı aydınlığın pozulmasının bir sə bə bi də dili, sözlərin mənasını, işlənmə məqamını və s. yaxşı bilməmək, zəngin söz ehtiyatına sahib olmamaqdır. Danışıq zamanı qüsurlu cümlələr ə tez-tez təsadüf edirik. Radio və televiziya verilişlərində nəzər ə çarpan belə nöqsanlı cümlələrdən misal olaraq aşağıdakıları göstərmək olar: Türk xalqlar ı həmişə əxlaqlı olublar. Müşavir ədə xeyli qonaqlar
çıxış etdilər. Təcili atəşin dayandır ılması tələb olundu. Hadisə yerinə çıxılmış; Rəis mədəni (birinci hecadak ı ə uzadılaraq tələff üz olunur) adamd ır. O, bu işə məhsuldur. Dövlət film fondundan itmi ş məşhur bəstəkar Müslüm Maqomayev haqda film tap ılmışdır; Başımıza gətirilən ermənilər tər əfindən vəhşilikləri saymaqla qurtarmaz; Ona m üvəff əqiyyət uğurlar ı arzulayıram; Bu il havalar ın pis keçməsi ilə bağlı qəbahət yaranmışdır; Biz bunlara m üdaxilə göstərməyə
çalışır ıq və s. Düzgün olmayan tələffüz – səslərin öz məxr əcində deyilməməsi, qarışdırılması, bəzən də səslərin, hecaların tələffüzdən düşməsi, məzmuna, məqsədə uyğun intonasiyaya ə məl olunmaması və s. də nitqin aydınlığına xə ləl gətir ən sə bə blərdir. Normal nitq tempind ən yavaş və ya əksinə, iti danışanlara təsadüf etmək çətin deyildir. Iti templ ə danışarkən sözlər yarımçıq tə ləffüz olunur. Belə nitqi eşitmək və qavramaq çətin olur. Sözlə rin əvvəli və ya axırı “udulur”, səslər anlaşılmır. K.S.Stanislavski bu cür nitq haqqında demişdir: “Sə sləri dəyişdirilmiş sözlər mənə ağzının yerində qulağı, qulağın yerində barmağı olan adam təsiri bağışlayır. Əvvəli aydın deyilməyən söz başı əzilmiş adam kimidir.
Sonu eşidilməyən söz isə mənə ayaqları kəsilmiş adamı xatırladır. Ayrı -ayrı hərf və hecaların buraxılması əzilmiş burun, çıxarılmış göz və ya diş, kəsilmiş qulaq və bu kimi şikəstlikl ər təsirini bağışlayır. Bəzi adamlar ehtiyatsızlıq üzündə n
sözləri yapışdırıb, mənasız və formasız kütləyə çevirəndə mən balın üstünə düşmüş milçəyi xatırlayır və tutqun dumanda payız
palçığı və çiskinini
təsəvvürümə gətirir əm” (52, 62).
Kütlə qarşısında, auditoriyada çıxış edə n nitqinin aydın olması üçün aşağıdakılara əməl etməlidir:
35
1) Danışılacaq mövzu ətrafında ə vvəlcə düşünmək, lazımi material və faktlar toplamaq; 2) H əmin materialı sistemləşdirmək; 3) M ətn yazılıdırsa, dönə-
dönə oxumaq, oradakı ə sas fikri ifadə edən sözləri (məntiqi vurğulu sözləri) aydın və nəzər əçarpacaq dər əcədə tələffüz etməyə nail olmaq; 4) Söz və qrammatik formaları düzgün və aydın tələffüz etmək; 5) Məzmuna uyğun intonasiya seçə bilmək; 6) Mətndə qarşıya çıxa biləcək mənası çətin sözləri (alınma sözləri, terminləri, neologizml əri, köhnəlmiş sözləri və s. izah etmək; 7) İstinad olunan mənbəni (əsər, məqalə, radio və televiziya verilişləri və s.) göstərmək; 8) Fikri,
çıxarılan nəticəni misallarla əsaslandırmaq; 9) Auditoriya il ə (eləcə də müsahiblə) əks əlaqəni yaratmaq – sual vermək, cavab almaqla deyil ənlərin başa düşül düyünü, mə nimsənildiyini müəyyənləşdirmək, lazım gələrsə əlavə şərh vermək; 10) Dinləyicilərin mənafe uyğunluğu, şəxsi maralarını nə zər ə alınmaq.
Nitqin aydınlığını yaradan amillərdən biri də diksiyadır. Diksiya latınca dictio sözündən alınmışdır, mənası sözlərin düzgün, sə slərin öz məxr əcinə uyğun
şəkildə tələffüz olunması deməkdir. Aydın və oxunaqlı xətt yazılı nitqin asan anlaşılmasına nə dər əcədə şərait yaradırsa, düzgün diksiya da şifahi nitqin başa düşülməsi, qavranılmasını o də r əcədə təmin edir. Diksiyanın pozulması digər tələ blər ə
əməl olunduqda bel ə (sözlər
mənaya uyğun işlənildikdə, cümlədə söz sırası gözlənildikd ə, cümlələrdə fikr ə
uyğun
bağlılıq olduqda və s. hallarda) nitqi anlamağı çə tinləşdirir. Bu cür
danışıqda sözlər “ağızdan tökülür”, çox zaman sözün axırı, ə vvəli aydın deyilmir, səslər qarışdırılır, bitişik şəkild ə tələffüz olunur. Mə sələn; bizəldi (bizə gəldi),
gətdi (gətirdi), gə gedək (gəl gedək), lazım təĢkilatlar (lazımi təşkilatlar), çəkĢə gələnlər (çəkilişə gələnlər), oagör ə (ona görə ), sonsamitlə bitən (sonu samitlə bitən), ümqrammatik (ümumi qrammatik), sutiyada (studiyada) və s. Bəzən
düzgün tələffüz pis diksiya ilə təhrif olunur. Diksiyanın pozulması sözlərin, ifadələrin başa düşülmə sini, fikrin anlaşılmasını bir qədər çətinləşdirir. Belə nitqi dinl əyən gərginlik keçirir, tez orulur, söhbə tin mabədi ilə az maraqlanır, diqqətini başqa istiqamə tə yönəldir.
36
Natiqlik praktikasında nitqin diksiya baxımından aydınlığı və düzgünlüyü böyük əhəmiyyət k əsb edir. Nəf əsi və səsi idar əetmə bacarığını təkmilləşdirmək, bu sahədə şivə qüsurlarını düzəltmək, dodaqların, dilin, çənənin süstlüyünü aradan
qaldırmaq, səs, nəf əs üzərində kompleks çalışmalar aparmaqla aydın diksiyaya nail olmaq mümkündür.
Auditoriya qarşısında çıxış edən natiq (mühazirəçi)
nitqin səs mədəniyyətinə yiyələnməli, danışıq cihazından düzgün istifadə etməyi
bacarmalıdır 1.
Nitqin səs mədəniyyəti
dedikdə bura artikulyasiya aparatının
düzgün qurulması, sə s və sözlərin dürüst tələffüz edilməsi, ünsiyyət şə raitinə görə səsin gücünün tə nzimlənməsi, nitq sürətinin gözlənilməsi, intonasiyaya, ifad əliliyə
əməl olunması, nitqi eşitmə qabiliyyətinin yaradılması və s. daxildir. Nitqin s əs mədəniyyəti səs cihazı, onun funksiyasını normal şə kildə yerinə yetirməsi məsələsi ilə sıx bağlıdır. “Nəf əs, səs və s. anlayışlardan ibarə t olan bu s əs cihazı
müəyyən qaydalar və vərdişlərin məcmusu vasitəsilə dili konkret ünsiyyə t şəraitində reallaşdırır. Səs cihazı intonasiya, pauza, vurğu, orfoepiya, temp, ritm, tembr, mimika, hər ək ət kimi anlayışlarla birləşib nitqin texnikası adlı bir sahə ni təşkil edir. Həmin sahə nitq mədəniyyətinin əsas bölmələrindən biri olub şifahi nitqin daxili, s əslənən tər əfinin ifadəlilik keyfiyyətinin yaranmasına xidmət edir” (14, 28).
Diksiyanın pozulması sə bə blərindən biri danışıq və ya oxu zamanı nəf əsin düzgün tənzim olunmamasıdır. Mə lumdur ki, ağciyər tələffüz zamanı tələ bata uyğun olaraq xaricə hava buraxır və bu hava ehtiyatının sərf edilməsi sözdən, cümlədən asılı olaraq müxtəlif ölçülü olur: nəf əsalmada hava ağciyər ə adi ölçüdə, tədricən daxil olduğu halda, tə ləffüz zamanı ağciyərdən xaricə müxtəlif ölçülərdə
buraxılır. Bəzən danışanlar tələffüz zamanı nəf əslərini lazımi ölçüdə sərt etmədikl ərindən cümlənin sonuna yaxın hava ehtiyatı tükənir, danışan sanki
boğulur, səsin gücü aşağı düşür. Bu o deməkdir ki, danışan cümlə nin mənalı Nitq səslərinin yaranmasında iştirak edən üzvlərin məcmusu danışıq cihazı adlanır. Nəf əsalma ilə daxilə alınan hava səslərin yaranmasının maddi əsasını təşkil edir. Bu hava danışıq cihazı vasitəsilə səs törədə bilir. Nəf əsalma zamanı ağciyər ə daxil olan hava bronxdan n əf əs borusuna, oradan da qırtlağa, qırtlaqdan udlağa (hülquma), hülqumdan da burun, ya da ağız boşluğuna keçər ək bayıra çıxır. Səsin yaranmasında boğazda yerləşən səs tellərinin və ağız boşluğundakı dilin rolu böyükdür. Səslərin yaranmasında səs telləri, ön dişlər, damaq (yumşaq və sərt damaq), dilçək, udlaq iştirak edir. Bu üzvlərin səslərin yaranmasında bəzisi aktiv, b əzisi passiv iştirak edir. Aktiv danışıq üzvlərinə səs telləri, dil, dodaqlar, yumşaq damaq, dilçək (həmçinin alt çənə) daxildir. Ön dişlər, diş yuvaqları, bərk damaq s əsin yaranmasında passiv iştirak edir. 1
37
hissələrində, təbii şəkild ə ehtiyac olduğu yerdə nəf əsini dərmir, cümləni birnəf əsə deyir və ya oxuyur. M əsələn; Yaz gələndə bütün ağaclar kimi yasəmən də çiçək
açardı. Onun açıq-bənövşəyi gülləri salxım-salxım olub sallanard ı. Birinci
cümlədə gələndə, kimi, ikinci cümlədə isə gülləri sözlərindən sonra ani fasil ə edilir, nəf əs alınır ki, bu da sözlə rin, ifadələrin asan, aydın, hə m də ahəngdar tələffüz olunmasını təmin edir.
Aydın tələffüzdə danışıq üzvü kimi dişlə rin də rolu böyükdür. “Dişlə r ayrılıqda səslərin müxtəlifləşməsi üçün heç bir müstə qil vəzif əyə malik deyildir. Dişlər yalnız dil və dodaqlara köməkçi olaraq sə slərin müxtəlifləşməsində iştirak edir. Məsələn; s, z səslərinin əmələ gəlməsi üçün dişlər dilə, f, v səslərinin
aranması üçün dişlər alt damağa kömək edir” (16, s.31). Natiqin ağzında dişlə rin normal vəziyyətdə olması bu sə bə bdən xüsusi ə həmiyyət k əsb edir. Üst qabaq
dişlərin olmaması və ya seyr əkliyi d, z, l, n, s, t kimi dil-diş samitlərinin tələffüzünü çətinl əşdirir, səslər yarımçıq formalaşır, mə na itir.
Düzgün tələffüzdə, səslərin formalaşmasında çə nələr, xüsusən alt çə nə f əal iştirak edir. Alt çənənin enməsi və qalxması ilə ağız boşluğunun həcminin
daralması və genişlənməsi nəticəsində müxtəlif səslər
aranır. Bəzən
danışanlarda alt çənənin mühərrikliyinin z əifliyi t ələffüzdə süstlüyə, ləngiməyə, ölüvaylığa sə bə b olur. Deyilənlər yaxşı qavranılmır, dinlə mə istənilən səviyyədə getmir. Belə hala yol verm əmək üçün natiqin çənəsi, necə deyərlər, möhkəm
olmalıdır. Aydın diksiyaya yiyə lənmək üçün natiq müntə zəm şəkildə öz üzərində işləməlidir. Çalışmalıdır ki, nitqində sözlər düzgün tələffüz olunsun, aramla, tələsmədən danışa bilsin, səslər, xüsusə n saitlər aydın eşidilsin.
2. Nitqin yığcamlığı. Nitqin yığcamlığı geniş anlayışdır. Burada
ığcamlıq dedikdə müxtəsərlik, fikrin
qısa və aydın, lakonik şə kildə ifadə
olunması nəzərdə tutulur. Böyük sə nətkarlar yığcamlığın istedadla bağlı olduğunu göstərirlər. Kamil adamlar həmişə deyəcəklərini ölçüb- biçmiş, geniş mətlə bləri
ığcam şəkildə ifadə etməyə, başqalarının vaxtını almamağa, onları yormamağa
38
çalışmışlar. Klassiklərimiz nitqin yığcamlığına yüksə k səviyyədə yanaşmışlar. Hələ vaxtilə böyük Nizami yazırdı:
Sözün çoxsa əgər çalış az olsun, Yüz sözün yerində bir kəlmə qalsın.
Sədi Şirazi də nitqin yığcamlığını vacib amil hesab etmişdir:
Düşünüb, sonra de s özü müxtəsər, O qədər danışma “bəsdir” desinlər.
Nitq həm də dəqiq olmalıdır. Bu, nitqdə yığcamlığı yaradır. Dəqiqlik
sözün öz istinad nöqtə si, yəni onun ifadə etdiyi məfhumla bağlandığı zaman mümkün olur. Bunun üçün danışanın, yazanın nitqin predmetinə yaxşı bələd olması, fikrə uyğun münasib sözlə r, ifadələr işlədə bilməsi, çoxmənalı sözlər, omonim, sinonim, antoniml ərdən yerində istifadə etməsi əsas şərtdir. Sözlər
seçilərk ən sözün mənası, emosional -ekspressiv r əngi, üslubi səciyyəsi, işlənmə dair əsi, qrammatik t ərkibi də nəzər ə alınmalıdır.
Yığcamlıq fikrin ən zəruri sözlərlə, söz birləşmələri və cümlələrlə ifadə olunmasıdır. Bu, nitqdə sözçülüyə, uzunçuluğa qarşı qoyulan bir anlayışdır. Sözçülük, əsasən, iki formada özünü göstə rir: a) nitqd ə artıq, lüzumsuz sözlərin, ifadələrin işlənməsi, fikrin t əkrarı, eyni bir mə tləbin ayrı-ayrı cümlələrlə bir neçə dəf ə ifadə olunması; b) çox danışmaq, uzunçuluq, çə r ənçilik. “Çox yeməkdən, çox
danışmaqdan və çox yatmaqdan uzaqlaşmalıyıq” (İslamın prinsiplə rindən). Sözlərin, ifadələrin lüzumsuz işlənməsi hallarına həm yazılı, hə m də şifahi nitqd ə təsadüf etmək mümkündür. Mə sələn, dəmir seyf, cədvəl şəkli çəkmək, taksi maşın, ağ pambıq, yaradıcı inşa, tələff üzdə səslərin düzgün deyilməməsi ,hər addım başı beş manat pul, g ənc oğlan, pensiya pulu, birg ə əməkdaşlıq, yazılı nitqlə orfoqrafiya v ə dur ğu işar ələri qaydalar ına əməl etmək kimi ifadələrdə dəmir, şəkil, maşın, birgə, pulu, ağ, yaradıcı, tələff üzdə, hər, yazılı nitqdə, pul, 39
gənc sözlərini işlətməmək də olar. Yaxud: Məndə kitab oxumağa qar şı böyük həvəs var. Adamın ür əyi f ər əh hissi ilə doludur. Yegan ə yol havadan t əyyar ə və vertolyotla idi. Xüsusi hazırlığı olmayan adamlar burada çaşıb qalırdılar. Yanvar ayında istirah ətə gedəcəyəm. Bu cümlələrin də birincisində qar Ģı, ikincisind ə hissi, üçüncüsündə havadan, dördüncüsündə adamlar,
beşincisində ayında,
sözləri atılsa, ifadə olunan mənaya heç bir xə ləl gəlməz, əksinə, nitqin yığcamlığı təmin olunar.
Sözçülük eyni fikrin müxtəlif cümlə lərlə verilməsində də özünü göstərir. Məsələn; “Aydın nitqə malik olan adamlar həmişə və hər zaman qabaqc ıl
adamlar t ər əfindən yüksək qiymətləndirilmiş və sevilmişdir. Lap q ədimdən bəri öz dövr ünün qabaqc ıl adamlar ı məzmunlu, obrazl ı, aydın və təsirli nitqə malik olan adamlara b öyük hörmət bəsləmişlər. Gözəl danışıq məhar əti bütün dövrlərdə xüsusi bir keyfiyyət kimi qiymətləndirilib. Öz aydın, r əvan nitqi ilə müsahibində musiqinin oyadaca ğı qədər xoş təəssürat oyatmaq qabiliyy ətini qədim afinalılar
çox yüksək qiymətləndirmişlər”. Nitq mədəniyyətinə dair yazılmış bir məqalədən götürülən bu parça yığcamlıq baxımından, heç şübhəsiz ki, qüsurludur. Eyni sözü, ifadəni, fikri yersiz t əkrar etmək, mətlə bə dəxli olmayan m əsələlərdən danışmaq,
əhəmiyyətsiz, xırda cəhətləri geniş şərh etmək, söhbətə geniş giriş, müqəddimə vermək və s. nitqin yığcamlığına mə nfi təsir edən sə bə blərdir. Səthi bilikli, m əlumatlı adamların nitqində konkretlik, yığcamlıq, adə tən,
az olur. Onların nitqində ümumi fikirlər ir əli sürülür, artıq, lüzumsuz tə f ərrüatlara ol verilir. Əşya və hadisələr bar ədə “yaxşıdır”, “maraqlıdır”, “bəzi qüsurlar
vardır”, “material yaxşı mənimsənildi”, “əsər xoşuma gəldi” və s. kimi konkret fikirl ər ə, dəlil və sübutlara, faktlara ə saslanmayan r əylər ə tez-tez təsadüf olunur. Prof.A.Abdullayev konkretlikd ən məhrum olan nitq haqqında danışa rk ən
göstərirdi ki, əşya və hadisə bar ədə “ümumiyyətlə” danışmaq, fikir irəli sürmə k olmaz. Məşhur səhnə ustası K.S.Stanislavski “ümumiyyə tlə” sözünü çox qeyri -
müəy-yən, pis və dəhşətli söz adlandıraraq qeyd edir ki, bu sözdə çox böyük səliqəsizlik və qar ışıqlıq vardır.
40
Qədim Yunanıstanda nitqin yığcamlığına xüsusi ə həmiyyət verilirdi.
Plutarx nitqin gücündən danışarkən demişdir: “Nitqin gücü az sözlə çox şey söyləmək bacarığıdır”. Spartada yeniyetmə lər ə bir neçə sözlə çox şeyi ifadə etmək, cavablarda dəqiq və müxtəsər olmaq öyrədilirdi ki, buna “lakonik nitq”
deyilirdi. Dövrün ə fsanəvi qanunvericisi sayılan Likurq söz sikkə sini pul sikk əsindən üstün tuturdu. O, istəyirdi ki, bir neçə sadə sözlə çox dərin məna ifadə olunsun. Likurq a görə uşaqlar uzun müddə t dinməz dayanmağı öyrə nsələr, dərin mənalı cavab verməyə alışarlar. Nitqin yığcamlığı ilə bağlı Qədim Yunanıstanda
“lakonik danışıq” anlayışı da yarandı. Sonralar spartalılar nitqin bu cə hətini daha da inkişaf etdirirlər. Makedoniya çarı Aleksandrın atası II Filipp bütün Yuna nıstanı işğal etmək qərarına gələndə Sparta çarına məktub göndərmişdi ki, ə gər müqavimətsiz təslim olmasanız şəhərinizi kotanla şumlayacağam. Öz ultimatu muna cavab gözlə yən Filipp, n əhayət, oradan bir məktub alır və mətni görmədikdə heyr ətlənir. Bu vaxt ona m əktubda yazılan bircə sözü göstərirlər, bu, “ə gər”
sözü idi (55, 65). Yığcam danışa bilmək insanda çox vacib keyfiyyə tlərdəndir. Hər k əs özünün və başqasının danışığına (eləcə də yazısına) bu cəhətdən tənqidi münasi bət bəsləməli, imkan daxilind ə yığcam, həm də məntiqi danışmağı bacarmalıdır.
Nitqin yığcamlığı, lakonikliyi natiqlik praktikasında xüsusi rol oynayır. Natiq “sözə sıxlıq, fikirlər ə genişlik” prinsipini əsas götürə r ək geniş mətlə bləri ığcam şəkildə, həyati faktlar, nümunə lər əsasında ən zəruri söz və ifadələr işlətməklə dinləyicilər ə çatdırmağı bacarmalıdır. Xalq şairi S.Vurğun trikotaj fabriki işçilərinin yığıncağında adamların yığcam, lakonik çıxışlarını dinlə dikdən sonra demişdir: “Mən sözə çox qısa və yığcam danışan bu adamları dinlə dikcə f ər əhlənir və təəssüf edirəm ki, bir çoxlarının vaxtı sözçülüyə, uzun danışmağa sərf olunur. Axı, böyük arzuları, mə qsədləri qısa sözlərlə də ifadə etmək olar” (39,
256). Xüsusə n, dərs prosesində müəllimin uzun- uzadı danışması ilə razılaşmaq olmaz. Bu, şagird və tələ bələri yorur, onların fikri fəallığını zə iflədir. Belə müəllimlərin şagirdləri, tələ bələri digərləri ilə müqayisədə, şübhəsiz ki, passiv olur, fikirl ərini sərbəst ifadə etməkdə çətinlik çəkirlər. 41
3. Nitqin təmizliyi. Mədəni nitqə verilən əsas tələ blərdən biri də onun təmizliyidir. Bu o dem əkdir ki, ədəbi dilin normalarına uyğun gə lməyən dil vahidləri (sözlər, ifadələr, frazeologizmlər, cümlələr və s.) nitqd ə işlədilməməlidir. Nitqin t əmizliyi dig ər mədəni keyfiyyətlər kimi, danışanın tə hsili, mədəniyyəti və tərbiyəsi ilə bilavasitə əlaqədardır. Dilin təmizliyini qoruyub saxlamaq üçün aşağıdakılara ə məl olunmalıdır:
1) Nitqdə məhəlli dialektlər ə, yerli şivələr ə məxsus danışıq tərzinə yol verilməməlidir: Məlumdur ki, əhalinin böyük hissə si ədə bi dildən, müəyyən qismi isə dialekt və şivələrdən istifadə edir, ayrı-ayrı dialekt şəraitində yaşayanlar sözləri həmin yerin danışıq tə rzinə uyğun işlədirlər. Çox halda bu danışıq savadlı tə bəqənin – ziyalıların da nitqində özünü büruzə verir. Məsələn; əyərlərim (əgər),
hasannıxnan (asanlıqla), bajı (bacı), genə (yenə), getirib (gətirib),
gəlmeg
(gəlmək), meytəp (məktəb), heysab (hesab), d ərmən (dərman), manıt (manat), qır ıx (qırx), əmeg (əmək), münasibat (münasibət), təyyin (təyin), şikil (şəkil), tənyar ı (təyyar ə), basar ıq (bacar ıq), nöş (nə üçün), olacoux (olaca ğıq), qərdeş (qardaş), oxarta (o q ədər), cıqqan (lap az), m ını (bunu), yan ı (yəni), deməginən, yumurtda, incəvara, qalxızmaq və s.
Bu cür dialektizmlərin, şivə sözlərinin
işlənməsi nitqi korlayır, danışığa xə ləl gətirir. 2) Əcnəbi sözlər lüzumsuz işlədilməməlidir. Bəzi hallarda natiql ər heç bir ehtiyac olmadan nitql ərini çətin, mənası çoxları üçün aydın olmayan t erminlərlə doldururlar ki, n əzərdə tutulan fikir, m əzmun bu terminlərin kölgə sində itib- batır, mətlə b dinləyici üçün aydın olmur. Son zamanlar kütlə vi informasiya vasit ələrinin
– radio və televiziya verilişlərinin, eləcə də müxtəlif sahələr üzrə yazılmış dərslikl ərin, məqalələrin, elmi mətnlərin dilind ə ağırlaşma müşahidə olunur. Məsələn, “Azərbaycan qloballaşan dünyada” adlı bir jurnal mə qaləsində belə
sözlər, terminlər, ifadələr işlənmişdir: praktik rassionalizm, paternalist icma, obsolyut universal dəyərlər, difurkasiya (ha çalanma), restepizasiya, developmentarizm, abbeviatur t əf əkkür, respondentl ərin dispozisiyası, sinerqizm, sosial akkumilyasiya və s. Geniş oxucu kütləsi üçün nə zərdə tutulan əsərin, 42
məqalənin və sairin dilini akademizm xatirin ə həm mənası, həm də tələffüzü çətin olan belə ifadələrlə, terminlərlə “zənginləşdirmək” fikrin ifadəsi, informasiyanın
ötürülməsi baxımından məqbul sayılmır. Belə şərhetmə üsulundan daha çox fikir oxsulluğunu və mənasızlığını pərdələmək üçün bir vasitə kimi istifad ə olunur. Lakin bu heç də o demək deyildir ki, t əmizlik və saflıq xatirinə elm, texnika, sosial və digər sahələrin inkişafı ilə bağlı son zamanlarda dilimizə keçmiş və ya dilimizd ə yaranmış söz və terminlərdən imtina edilməlidir . Onların bir çoxu (məsələn; dəstək, bilgi, dəyərləndirmək, durum, anlam, d önüm, bölgə, öncə, olay,
yetərsay, özəl, önəmli,
açıqlamaq, öndəm, çeşidli və s.) ifadə etdiyi məna,
səslənmə, dilə, tələffüzə yatımlıq baxımından uyarlıdır, ünsiyyə tdə geniş istifad ə olunur. Lakin bununla bel ə son zamanlar illərlə işlətdiyimiz, hamı tər əfindən
anlaşılan sözlərin ehtiyac olmadan başqa söz və ifadələrlə əvəz edilməsinə tez-tez təsadüf olunur. Mə sələn; yaşam (həyat), mesaj (sifariş), yolçu (sərnişin), yapmaq (etmək), uçaq (tə yyar ə), yazar (yazıçı), oba (və tən), düzənləmək (keçirmək, təşkil etmək), toplantı (yığıncaq), baş yazar (baş redaktor), mutlu (xoşbəxt), yaşam təcrübəsi (həyat təcrübəsi), tanıtım keçirmək (təqdim etmək), yazıqlar ki, (təəssüf ki), tə pki (təzyiq), mintalitet (ruh), öyrənci (şagird), qərarı ə ngəlləmək (qərara
qarşı çıxmaq), bu günlərim (bu gün), sabahlarım (sabah), salamatçılıq (salamatlıq), xoşbəxtçilik (xoşbəxtlik), piyadaçı (piyada) və s. Bu və bu qə bildən olan digər sözlərin, ifadələrin uyarlı qarşılığı olduğu halda, dilə gətirilm əsi bütün hallarda məqbul sayılmamalıdır. “Əlbəttə, biz dünya dillərindən, o sıradan qardaş
xalqın dilindən söz almağın ə leyhinə deyilik. Onsuz da son 10-15 il ərzində Türkiyə türkcəsindən dilimizə keçmiş çoxlu sayda sözlər var ki, bu gün onları böyük məmnuniyyətlə işlədirik. “Öncə”, “öncül”, “öndər”, “özəl”, “özəllik”, “özəlləşdirmək”, “dönəm”, “çağdaş”, “yüzillik” kimi sözlər artıq dilimizdə vətəndaşlıq hüququ qazanmışdır. Lakin dildə mövcud olan sözü zorla baş qa bir
sözlə əvəz etmək bu dildən istifadə edənin arzusu və təşəbbüsü ilə başa gəlmir. Dil dəniz kimidir. Zaman keçdikcə o, öz-özünü təmizləyir, işləklik dair əsi
daralmış sözləri arxaik fonda keçirir, yenilə rini qə bul edir. Bu proses əksər
43
hallarda köhnəlmiş və yeni sözlərin bir müddə t dildə paralel işlənməsindən sonra baş verir” (“Kredo”, 3 noyabr, 2007). Çox zaman bir sıra əşyanın (elə cə də hadisənin) dilimizd ə uyarlı adı olduğui halda, o, alınma sözlə rlə adlandırılır. Məsələn, xolodilnik (soyuducu), pılesos (tozsoran), lineyka (xətkeş), kley (yapışqan), krışa (dam), patalok (tavan), polka (r əf), sideniya (oturacaq), rubaşka (köynək), zajiqalka (alışqan), lyustra (qəndil, çılçıraq), slesar (çilingə r), dokumemnt (s ənəd), punkt (b ənd), çaşka
(fincan), port (liman), aeroport (hava limanı), komplekt (də st), banka (bərni) və s. Artıq neçə ildir ki, xalqımız öz müstəqilliyini qoruyur, möhkəmləndirir. Dilimiz sözün həqiqi mənasında dövlət dili kimi f əaliyyət göstərir. Müə ssisə, küçə, xiyaban və s. yerlər dilimizə məxsus sözlərlə, ifadələrlə adlandırılmışdır. Buna baxma-yaraq, danışıqda yenə də keçmiş adlar işlədilir. Məsələn: Nizami küçəsi –
torqovli, hökümə t evi – domsovet, 8-ci kilometr – vosmoy, Şamaxı yolu – Şamaxinka, 6-cı Mikrorayon – şestoy, dəniz limanı - morvağzal, M.Nağıyev adına xəstəxana – Semaşko, Zeynalabdin Tağıyev qə sə bəsi – Nasosnı və s. kimi adlandırılır. Bu cür ifadə lər hər k əsin şəxsiyyətinə, millətinə təhqir kimi qiymətləndirilm əlidir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, əhalinin elita deyil ən tə bəqəsi rus dilind ə
danışmağa üstünlük verir. Məmurların bəzisi öz dilində sərbəst danışmaqda çətinlik çəkir. Televiziya verilişlərində yarı Azərbaycan, yarı rusca danışanlara tez-tez təsadüf
olunur. Restoranların, şadlıq evlərinin, mağazaların adları,
reklamlar əcnə bi dildə yazılır. “Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında” Azərbaycan Respublikası qanununun tə tbiq edilməsi bar ədə Azərbaycan
Respublikası prezidentinin 2 yanvar 2003 -cü il tarixli fərmanında göstərilir ki, zəruri hallarda reklam v ə elanlarda (lövhələrdə, tablolarda, plakatlarda v ə s.)
dövlət dili il ə yanaşı, digər dillər də istifadə oluna bilər. Lakin onların tutduğu sahə Azərbaycan dilind əki qarşılığının tutduğu sahə dən böyük olmamalı və Azərbaycan dilindəki yazıdan sonra gə lməlidir Şəhərimizin reklam örtüyündə qanunun bu tələ binə lazımı dər əcədə əməl olunmaması millətin ən böyük sə rvətinə göstərilən bu sayğısızlıq, biganə lik hər bir k əsi ciddi şəkildə düşündürməlidir. 44
Hansı sə bə bdən olur-olsun dilimizd ə eyni mənanı verən sözün ə vəzində alınmanın işlədilməsi dili korlamaqdır, onun gözəlliyini pozmaqdır, ümumiyyə tlə, dilimizə biganəlikdir, hörmətsizlikdir. Əsrlərdən, nəsillərdən bizə gəlib çıxmış dilimizi, k əlmələrimizi qoruyub saxlamalı, unudulmasına, itmə sinə yol verməməliyik. Bu məsələ ilə bağlı qədim bir Az ərbaycan bayatısı yada düşür:
Dilim-dilim, Kəs qovun dilim-dilim. Mən dilimdən vaz keçməm, Doğra, kəs dilim-dilim.
Cəmiyyətin müxtəlif sahələrində baş verən yenilikl ər, dünya ölkə ləri ilə
əlaqələrin, münasibətlərin yaranması, genişlənməsi prosesində dilimizə başqa dillərdən çoxlu sayda söz və termin keçir ki, bunların ə ksəriyyəti aktiv işlənir,
ünsiyyə tə xidmət edir. Əcnəbi sözlərin dilə gətirilməsinin t ə bii və qanunauyğunluğu ilə bağlı vaxtilə Həsən bəy Zərdabi demişdir:
“...Dil elə bir şeydir ki, onu öz halında saxlamaq m ümkün deyil. Elə ki, qaranlıq otağın qapısı açıldı, qeyri tayfalar ilə gediş-gəliş artdı, artıq şeylər ələ gəldi və adətlər dəyişildi, təzə sözlərin qədri də günü-gündən artacaqdır. Belə sözlərin artmağının dilə zər əri yoxdur, xeyri var. Çünki o sözlər tər əqqi etməyə səbəb olurlar” (Q.Məhərr əmli. Mediyada işlənən alınma sözlər. Bakı, 2008, s. 4).
Alınma sözlərin dilə, xüsusən, ekranlara, qəzet-jurnal səhif ələrinə gətirilməsinə hədsiz tələbkarlıqla yanaşılmalı, bunun üçün xüsusi prinsiplər gözlə nilməlidir.
Əcnəbi söz və terminlərin işlədilməsi o zaman məqbul sayıla bilir ki, onun mənası əhalinin böyük hissə si tər əfindən başa düşülsün, ikincisi də , həmin sözün
qarşılığı dildə olmasın. B.Q.Belinski göstərir ki, qüvvə də olan iki sözdən (əcnə bi və ana dilinə məxsus sözlərdən) biri kimi əcnəbi sözü işlətmək sağlam ağılı və
sağlam zövqü təhqir etmək deməkdir. Bəli, dilimizi sevm əliyik, qorumalıyıq, aşatmalıyıq. İngilis dramaturqu C.Uebesterin söylədiyi bir fikir bu baxımdan
45
xarakterikdir: “Varlığımı talan edin, bircə dilimə toxunmayın, çox keçmə z yenə hər şeyi özümə qaytararam”.
Ədəbi dilimizin mühafizəçiləri olan ziyalılar əcnəbi sözlərdən suiistifad əyə qarşı ardıcıl və prinsipial mübarizə aparmalıdırlar.
3) Tüfeyli sözlərlə bağlı qüsurlar aradan qald ır ılmalıdır. Bəziləri danışıq
zamanı qurmaq istədikləri cümlələri tamamlaya bilmir z əruri sözləri tapmaqda çətinlik çəkirlər. Bu sə bə bdən danışan yersiz fasilələr etmək məcburiyyətində qalır, mətnlə əlaqəsi olmayan sözlər, ifadələr işlətməli olur: əsas
etibarilə,
deməli, məsələn, türkün məsəli, zaddı, ən azı, ona gör ə ki, Ģeydi, beləliklə, adı nədir, adını sən de, hans ı ki, haradasa, canım sənə desin, baxanda bax ıb gör ür ük ki və s. Belə sözlər nitqi zibill əyir, onda qırıqlıq, uyğunsuzluq, rabitə sizlik əmələ gətirir, dinl əyicilərdə xoşagəlməz bir duyğu və təəssürat yaradır.
4) Jarqon s özlərin və ifadələrin işlədilməsi (məsələn; znaçit, voobşe, tem
bolli, mejdu proçim, niçeqo sebe, kakraz, toçno və s. kimi) nitqin t əmizliyin ə xələl gətirir, onun keyfiyy ətini aşağı salır.
5) Mədəni danışıqda başqasını təhqir etmək, heysiyyətinə toxunmaq məqsədini daşıyan söyüş və qar ğışlara, ədəbsiz, təhqiramiz, qeyri-etik s özlər ə, ifadələr ə (anqırmaq, bağırmaq, soxuşdurmaq, xosunlaşmaq, donqullanmaq,
burcutmaq, qatıqlamaq, qanmaq, tülkü, ayı, eşşə k, qoduq, heyv ər ə, alçaq, tupoy, qanmaz, gə bərtmək, qırıldamaq, burnunu söxmaq, kə llən haqqı, çər ənləmək, başı girməyən yer ə bədənini soxmaq, hırıllamaq, hürkmək, xoruzlaşmaq və s.) yer verilməməlidir. Bel ə sözlərlə ifadə olunan alçaldıcı ekspressiyanı ünvanlanan adamlar təhqir kimi q ə bul edirlər. İctimai yerlərdə belə sözlərin işlədilməsi heç bir mənada xoş təsir bağışlamır. Təhsilin humanistl əşdirilməsindən söhbət getdiyi
indiki vaxtda xüsusən müə llimlərin nitqind ə şagird, tələ bə və başqalarına qarşı vulqar xarakterli söz və ifadə işlədilməməlidir. Vulqarizml ər dili zibill əyir, onların nitqdən k ənarlaşdırılması uğrunda həmişə ciddi iş aparılmalıdır. “Bəli, dil təmizlik sevir, gözəllik sevir. Bu gözəllik onun bütün tə biəti ilə bağlıdır, necə təmiz, sərin, bulaq suyu qayadan qaynayıb çıxır, elə də hər söz insanın ürəyindən gəlməlidir. Dilin bütün daxili gözə lliyini əks etməlidir. Bel ə 46
olmadıqda dil korlanır, kobudlaşır, mənasına xə ləl gəlir, daxili gözəlliyini itirir. Dil onu pozan, korlayan hallara is ə ciddi müqavimət göstərir, onları rə dd edir,
insanın bədəni yad ünsürlə ri r ədd edən kimi” (M.İbr ahimov). 4. Nitqin düzgünlüyü. Nitqin bu keyfiyyətindən bəhs olunark ən çox
zaman göstərilir ki, düzgünlük həm yazılı, hə m də şifahi nitqdə qrammatik qaydalara əməl etməkdir. Lakin nitqin düzgünlüyü üçün tə kcə qrammatik
qaydaları gözləmək kifayət deyildir. Qrammatikanı yaxşı bilən adamlardan elələrinə təsadüf edilir ki, onların nə yazdıqlarını oxumaq, nə də danışığını dinləmək, anlamaq mümkündür. Belə lərinin nitqi cansız, təsirsiz və qüsurlu olur.
Düzgün nitqə yiyələnmək üçün qrammatikanın qaydalarını bilmə kdən əlavə, ədə bi dilin digər normalarına da riayə t etmək lazımdır. Bunun üçün cümlə lər məntiqi cəhətdən düzgün qurulmalı, oradakı fikirlər aydın olmalı, münasib sözlə r
seçilməli, həmin sözlər düzgün tə ləffüz edilməli, canlı sözün təsir gücünü artıran vasitələrdən yerində və məqsədəuyğun istifadə olunmalıdır. Nitqin düzgünlüyü
üçün başlıca şərtlərdən biri ifad ə edilən fikrin reallıqla bağlılığı, gerçəkliyin hadisə və predmetlərini olduğu şəkild ə əks etdirməsidir. Reallıqdan uzaq, ona
söykənməyən nitq ha nsı mövzuda olursa -olsun maraqsızdır, təsirsizdir, sönükdür. Nitqə verilən tələ blərdən biri d ə onun səmimiliyidir. Natiq öz çıxışı ilə onu dinləyənləri inandıra, onların ürə yinə yol tapa bilm əlidir. Bu o zaman
mümkün olur ki, nitq hə yat həqiqətləri, real hadis ələr əsasında, qarşı tər əfin mənafeyinə uyğun qurulsun, onu razı salsın. Bu baxımdan ulu öndə rimiz H.Əliyevin çıxışlarını, söhbətlərini nümunə kimi göstərmək olar. Dərin məntiq ə, mənaya əsaslanan bu çıxışlar cazibəli, sadə, səmimi idi. O, xalqla onun ö z dilində
danışardı. Çıxışlarında “xalq hər şeyi bilməlidir, xalqdan heç nə yi gizlətmək olmaz” kimi prinsipləri r əhbər tutaraq dinl əyicil əri inandıra, qəlblər ə yol tapa bilir, izahedici nitqi il ə insanları müstəqilliyimiz uğrunda mübarizə aparmağa, nailiyy ətlər əldə etməyə səsləyir və buna nail olurdu. Nitqdə reallıqdan uzaqlaşma, əsasən, iki sə bə bdən ir əli gəlir: birincisi,
mühazirəçinin bilər əkdən faktları, hadisələri, onların sə bə b və nəticələrini təhrif olunmuş şəkildə şərh etməsi. Məsələn, məktə b direktorunun çıxışında mə nim47
səmənin yüksək faizlə göstərilməsi, layiq olmadan edil ən təriflər, nöqsanların ört -
basdır edilməsi və ya onların sə bəbinin bu işlə daha az əlaqəsi olan amill ərlə bağlanması və s. nitqin düzgünlüyünə xələl gətir ən hallardır. “Fikrimizcə, bu gün nitq mə dəniyyətinin səviyyəsi, hər şeydən qabaq, ifadə olunan fikrin h əqiqiliyi, doğru-düzgünlüyündən çox asılıdır. Ə lbəttə, nitq mədəniyyəti baxımından ədə bi-tənqidi fikrin ifad ə tərzi hər cəhətdən gözəl,
nümunəvi olmalıdır. Lakin zahirən sığallı, hamar, axıcı, rə van, sirayətedici nitq alanı həqiqət adına ifadə edirsə, bu cür nitq mə dəniyyəti səviyyədən uzaqdır” (17, 109). Nitqdə reallıqdan uzaqlaşmanın digə r sə bəbi danışanın nitq predmeti
haqqında səthi məlumata sahib olmasıdır. Mə sələn, müasir təlim texnologiyaları, onların məktə bdə tədrisinin mövcud problemlə r (interaktiv, innovativ t əlim və s.) bar ədə aydın təsəvvürü, ətraflı məlumatı
olmayan r əhbər maarif işçisinin
müəllimlər qarşısında çıxışı istənilən effekti ver ə bilmir. Yaxud ölkə mizin xarici siyasəti haqqında səthi məlumatı olan mühazirəçinin, icmalçının, şərhçinin və
başqalarının çıxışı maraqsız olur, yaxşı dinlənilmir. Nümunəvi nitqin mühüm şərtlərindən biri də cümlələrin düzgün qurul masıdır. Bu cəhətdən natiqin nitqi başqalarından fə rqlənməlidir. O, dinl əyicilərlə ünsiyyətin bütün formalarında fikrini dolğun, sanballı, aydın və təsirli cümlələrlə ifadə etməyi bacarmalıdır. Danışıq prosesində yaxşı cümlə qurmaq məqsədilə fikirl əşmək və nümunəvi cümlələr düzəltmək mümkün deyildir və buna ehtiyac da oxdur. Belə bacarıq xüsusilə natiqlərdə möhkəm nitq v ərdişinə çevrilməli, nəzərdə tutulan fikir özünəmüvafiq forma ilə verilməlidir. Natiqin nitqi, hər şeydən əvvəl, bədii təsvir vasitələri - sinoniml ər, frazeoloji birləşmələr, atalar sözləri, zərbi-məsəllər, həkimanə sözlər, aforizmlər və s. ilə zəngin olmalıdır. Danışan bu vasitə lərlə ən incə mətlə bləri dinləyicilərinə
çatdıra bilməlidir. Bel ə obrazlı ifadələr yerində, məqamında işləndikdə nitq xoşagəlimli olur, onun b ədiiliyi, t əsir gücü artır. Natiq öz cümlələrində şey, zad, uje, mejdu pro çim və s. kimi artıq sözlər işlətməkdən çəkinməlidir. Eləcə də deməli, haradasa, m ənə belə gəlir, elə bil ki, 48
məsələ burasındadır ki, təbii ki, gör ündüyü kimi söz və ifadələr təkrar-təkrar
işləndikdə nitq ağırlaşır, dinləyicinin diqq əti fikrin m əzmunundan yayınır. Belə danışıq tərzi çox vaxt rişxə ndə və gülüşə sə bə b olur. Ədə bi dilin tənzimləyici və ayıcıları sayılan ziyalıların, xüsusən müə llimlərin nitqind ə bəzən bu cür qüsurlara yol verilmə si təəccüb və təəssüf doğurur. Auditoriyada, ictimai yerl ərdə, r əsmi məclislərdə nitqin daha də bdə bəli, təmtəraqlı olması üçün çox zaman qəlib xarakterli, çeynənmiş sözlə rdən,
cümlələrdən istifadə olunur. məqsədyönlü iş, görkəmli nailiyyətlər qazanmaq, yüksək əmək nümunələri göstərmək, yüksək nəticələr ə nail olmaq, önəmli addım, təşkil etmək, diqqəti çəkən məsələ, qısa zaman kəşiyində, prizmadan baxmaq, dəstəkləmək, yeni münasibətlər müstəvisində, bu istiqamətdə f əaliyyət və s. tipli ifadələrin tez-tez işlədilməsi nitqə quruluq g ətirir, onu canlılıqdan mə hrum edir. Natiq nitqində həmin ifadələrin uyarlı qarşılığından istifadə olunmalıdır.
Şifahi nitqin (eləcə də yazılı nitqin) qüsurlarından biri də cümlələrin məntiqi, qrammatik baxımdan düzgün qurulmamasıdır. Mə sələn, “Bu məqalə
oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. Onun s özünə baxıb, onun abid əsini qoydular. Xalq, əhali belə düşünürlər. Orada be ş yüzdən artıq qocalar ımız yaşayır; Tamaşalar ımız çox yaxşı kiçikyaşlılar tər əfindən qar şılandı. Hər məntəqədə artıq səs ver əcək seçiciləri gözləyirdilər; Çox təəssüf ki, bu xeyirxah işdə mən tək deyiləm və s. Radio v ə televiziya verilişlərinin dilind ən alınmış bu
cür qüsurlu cümlə lər ə bəzən natiqlərin, mühazirəçilərin, müəllimlərin nitqind ə də təsadüf etmək mümkündür. Natiq cümlə qurmaq bacarığının tə kmilləşdirilməsi ilə
bağlı müəyyən sistemlə, müntəzəm şəkildə iş aparmalı, həmin keyfiyyətə tam şəkildə yiyələnməlidir. Onun nitqind ə uzun, dolaşıq, tə mtəraqlı cümlələr ə yol verilməməli, fikirl ər aydın, sadə şəkild ə ifadə edilməlidir. Burada iş cümlələrin
düzgün qurulması ilə bitmir. Həmin cümlələr həm də dinləyicini qane ed əcək bir tərzdə söylənilməlidir. Bu zaman ədə bi tələffüz qaydaları gözlə nilməli, normal diksiyaya, nitq fasil əsinə, tonuna, məntiqi vurğuya və sair əyə əməl olunmalıdır.
Cümlə qurmaqla bağlı qüsurun bir sə bə bi də nitqdə, xüsusən məruzə və mülahizələrdə həcmcə böyük cümlələrin işlədilməsidir, Belə cümlələr çox zaman 49
nitqi ağırlaşdırır, məzmunun dinləyiciyə çatmasını çətinləşdirir. Məlumdur ki, danışan öz fikrini tə kcə sadə və ya mürəkk əb cümlələrlə ifadə edə bilməz. Fikrin hansı cümlə növü ilə ifadə olunması onun məzmunundan asılıdır. Mürə kk ə b fikirl ər, şübhəsiz ki, daha çox özünəuyğun forma ilə - mürəkk əb cümlələrlə deyilməli və ya yazılmalı, bu cümlələr fikrin m əzmununa və məntiqin ə uyğun
qurulmalı, artıq, lüzumsuz sözlə r ə, ifadələr ə, təkrarlara yol verilm əməli, sözlərdən qənaətlə istifadə edilməlidir. Prof.A.Abdullayevin t ə birincə desək, cümlələrdə
sözlərin yeri dar, fikirl ərin yeri isə geniş olmalıdır. 5.
Nitqin zənginliyi. Bu, nitqdə işlənən dil ünsürlərinin müxtə lifliyi,
r əngar əngliyi v ə çoxluğudur. Nitqin zənginliyi üçün başlıca meyar danışanın
(yazanın) geniş söz ehtiyatına malik olmasıdır. İnsan tə f əkkürünün hüdudu sonsuzdur, dildə sözlərin miqdarı bununla nisbə tdə məhduddur. Natiq bu c əhəti nəzər ə almalı, hər hansı bir mətləbi aşkarlayarkən daha münasib sözlə rdən – sinoniml ərdən, antonimlərdən, frazeoloji birl əşmələr və ibar ələrdən, digər məcaz-
lardan, intonasiya, üslubi vasitə lər və sair ədən məhar ətlə istifadə etməyi bacarmalıdır. Müəyyən rabitəli mətndə nə qədər çox müxtə lif və təkrarlanmayan söz, ifadə və cümlə işlədilərsə, həmin nitq o q ədər də zəngin olar, maraqla dinl ənilər, yaxşı təsir bağışlayar, asan dərk olunar. Söz ehtiyatı zəngin olan, işlə tdiyi h ər söz və ifadənin mənasını yaxşı anlayan adam həmişə öz fikirlərini çətinlik çəkmədən sərbəst şəkild ə ifadə edə bilir. Lüğətin zənginliyi məsələsi insanın məşğul olduğu
işin xarakterindən, yaşadığı mühitdən, mütaliə sindən, dünyagörüşündən asılıdır. Görüş dairəsi və mütaliəsi geniş, savadı mükəmməl adamların söz ehtiyatı da zəngin olur. Bel ələri öz çıxışlarında (adi söhbə tlərində də) dilimizin söz xəzinəsindən bacarıqla istifadə edirlər. Bu gün ali məktəb auditoriyalarında
mühazirə oxuyan
müəllimlərin bir çoxunun nitqi bu baxımdan nümunə vidir.
Tələ bələr onları maraqla dinlə yir, nitqin ifad ə tərzindən xüsusi zövq alırlar. Hər bir savadlı və mədəni şəxs daima öz lüğət ehtiyatının artırılması
qayğısına qalmalıdır. Bunun üçün ə n səmər əli vasitə radio və televiziya verilişlərini dinl əmək və mütaliəni genişləndirməkdir. Diktor, aktyor, söz ustaları, natiql ərin və başqalarının danışıqlarını müntəzəm olaraq dinləmək, sözlərin, 50
ifadələrin, cümlələrin ifadə tərzinə diqqət yetirmək, nitqin bu baxımdan mə ziy-
ətlərini mənimsəmək yolu il ə lüğəti genişləndirmək və zənginləşdirmək olar. Lüğətin artırılması üçün digə r və ən səmər əli yollardan biri d ə mütaliədir. Bədii, elmi-kütləvi, publisistik, f əlsəfi və s. əsərlərin müntəzəm şəkildə mütaliəsi
söz ehtiyatının artırılmasına sə bəb olur. Natiq (mühazirəçi, müə llim) nitqind ə mənası onun özü üçün namə lum və ya az məlum olan bir dənə də söz, termin
işlətməməlidir. Əgər belə sözləri işlətməyə ehtiyac olarsa, onların mənası və geniş izahı ilə bağlı sorğu kitablarına – lüğətlər ə, ensiklopediyalara v ə s. baxmaq, mühazirə mətnində müəyyən qeydlər aparmaq məsləhət görülür. Nitqin zənginliyi v ə emosionallığını təmin edən amillərdən bir də
intonasiyadır. Bu o deməkdir ki, söylə nilən fikirlər, onlara münasibət insanın
keçirdiyi hissi hallar uyğun sə s tərtibatı, avazla verilə bilsin, nitq r əngar əng intonasiya çalarlarına malik olsun, danışan intonasiya elementlə rindən (məntiqi vurğu, nitq fasilə si, nitq tonu, s əsin tembri v ə s.) düzgün istifadə etməyi bacarsın və s. Nitqin intonasiya baxımından zə nginliyind ən danışarkən sual, nida, əmr
cümlələri, xitablar, ara sözlər, ara cümlə lər və s. sintaktik quruluşların özünə müvafiq formada, t əbii şəkildə tələffüz olunmasının vacibliyi də diqqət mərk əzində saxlanılmalıdır. Nitq zənginliyinin başlıca əlamətlərindən biri də onun məzmun cəhətdən
dolğunluğudur. Nitq o zaman maraqla dinlənilir ki, haqqında bə hs olunan məsələ eni olsun, h əm də hərtər əfli şəkild ə, sübutlarla, də lillərlə, həyati misallarla, dinləyicini qane ed əcək bir formada şə rh edilsin. Nitqin zənginliyind ən danışarkən bu keyfiyyəti yaradan dig ər vasitələri – dilin qrammatik v ə üslubi imkanlarından sə mər əli şəkildə istifadə olunması,
danışanın intellektuallıq səviyyəsi, təf əkkürünün fəallığı və sair əni də nəzər ə almaq lazımdır. 7. Nitqin sadəliyi, təbiiliyi. “Dil nə qədər asan, sadə olsa, bir o qədər gözəl, göyçək və məqbul olar” (F.Köçərli). Nitqin sadəliyi onun aydınlığı,
anlaşıqlı olması, asan qavranılmasıdır. Sadəliyi heç də fikrin məzmununun, mahiyyətinin b əsitləşməsi, ibtidail əşməsi kimi başa düşmə k olmaz. Nitqin sad əliyi 51
mürəkk əb cümlələrdən qaçmaq, məzmunun mümkün qə dər sadə cümlələrlə vermək mənasında da anlaşılmamalıdır. Natiq danışarkə n, əşya və hadisələri təsvir edərk ən onların mahiyyətini daha aydın və dəqiq vermək üçün hə m sadə, həm də mürəkk ə b konstruksiyalardan istifad ə etməlidir. Nitqin sad əliyi tələ b edir
ki, orada işlədilən bütün sözlə r dinləyicil ərin (auditoriyanın) ümumi sə viyyəsinə və xüsusiyyətlərinə uyğun gəlsin, hamı üçün aydın və anlaşıqlı olsun. Sadə nitq hər cür yabançı pafosdan, qondarma, süni ifadə lərdən, müqayisələrdən uzaqdır. Nitqin sadəliyinin pozulma hallarından biri sözçülük, ağır və uzun
cümlələr işlətmək, cümlə pərdazlıq, yaxud ibarə pərdazlıqdır. Sözçülük, eyni fikrin təkrar-təkrar ifadəsi daha geniş yayılmış nöqsandır. Mə sələn, “Belə bir şöbənin
açılması təqdir əlayiqdir. Bu hadis ə xüsusilə qeyd olunmalıdır. Bu çox müsbət hal kimi qiymətləndirilm əlidir. Biz buna çox yüksə k qiymət veririk” və s. Natiq bəzən
öz “dərinliyini” nəzər ə çarpdırmaq məqsədilə qondarma, təmtəraqlı söz və ifadələr işlədir. Məsələn, səadət günəşinin şüalar ı; işıqlı və parlaq g ələcək; öz
qəhr əmanlıqlar ı ilə ölməzliyin zirvəsinə ucalan şəhidlər; qəhr əmanlar yurdunun mərd övladlar ı və s. kimi söz və ifadələr ola bilsin ki, nitqin dig ər üslubunda –
xüsusə n bədii üslubunda işləndikdə yararlı sayıla bilər. Lakin mühazirəçinin danışığında fikrə adekvat olmayan bu cür tə mtəraqlı sözlər və ifadələrin işlədilməsi məqbul sayılmır. Belə ifadələr nitqə qeyri-ciddilik g ətirir, marağı azaldır, fikrin dinl əyiciyə çatmasına mane olur. Nitqin sadəlik və təbiiliyinin pozulması halları yazılı nitqdə özünü daha
çox göstərir. Yazan hər bir söz, ifadə, cümlə üzərində ayrıca
düşünür, onu
dinləyici üçün maraqlı olsun deyə ifadəlilik vasit ələri, atalar sözü, məsəlləri, frazeoloji birləşmələr və sair ədən istifadə edir. lakin burada da ifrata varmaq, həmin ifadələrin həddindən çox işlədilməsi nitqi ağırlaşdırır, oxucunu yorur. Nitqin sadəliyinin pozulma s ə bə blərindən biri d ə anlaşılmayan və ya az
anlaşılan söz və terminlərin işlədilməsidir. Burada da natiq öz bilik və hazırlığının üksək səviyyədə olmasını nümayiş etdirmək məqsədilə ehtiyac olmadığı halda terminlərdən, mürəkk ə b tərkibl ərdən istifadə edir ki, bu nitqi bayağılaşdırır, onun
anlaşılmasını çətinləşdirir. Məhz belə bir yanaşmanın nəticəsində dilə ehtiyac 52
olmadan bir sıra sözlə r və terminlər gətirilir ki, onlar dild ə işlədilən sinonimləri ilə müqayisədə həm tələffüz, hə m də yazılış cəhətdən çətindir, mürəkk ə bdir. Xalqın görkə mli ədibləri, maarifçiləri sadə, hamının başa düşəcəyi bir dildə danışmağı öz yazılarında dönə-dönə qeyd etmiş, zəruri saymışlar. Görkə mli
ədəbiyyatşünas alim, məşhur ana dili müə llimi Firudin b əy Köçərli dilin sadəliyind ən, saflığından danışarkən yazırdı:
“...ər ə b və fars k əlmə və ibar ələrinin sövq və həvəsində olub ehtiyac olmadığı halda onları ana dilinə gətirib qarışdırmaq, bizim ə qidəmizcə böyük səhvdir. Vaxt ki, ana dilind ə şeyin özünün məxsusi adı var və ya indiki ana dili il ə bir mənanı bəyan etmək və bir əhvalatı necə ki, lazımdır söylə mək mümkün olur.
İnsaf deyil ki, elm göstə rmək və “mollalıq” izhar etmək iddiasına düşüb kəlamı qəliz ifadələrlə və çətin anlaşılan ər ə b və fars sözləri ilə doldurub əsl mənanı daha da dərinə salmaq və ona uzun v ə qəliz ibar ələrlə toxunmuş pərdə çəkmək... ol cəhətdəndir ki, ...q əzetlərimizdə dərc olunan qəliz ibar ələrlə yazılmış bəzi siyasi,
ədə bi, f ənni məqalələri oxuyanlar anlamayıb mə yus olurlar v ə qəzeti oxumaqdan ikrah edirlər (1, 125).
Əcnəbi sözlərin lüzumsuz işlədilməsi ilə bağlı başqa bir yazıda oxuyuruq: “Bəzi ziyalılarımız güman edirlər ki, hələ hamının mənimsəmədiyi, işlətmədiyi çətin terminl əri işlətsə, onun nitqi yaxşı təsir bağışlayar. Görünür, bu tə zə bəla deyil, köhnədən ziyalılar arasında belə adamlar olmuş, vaxtilə C.Cabbarlı “Dönüş”, əsərində belələrinə gülmüşdür. Hə min əsərdə Arif Hikm ətin aşağıdakı sözlərini bir daha xatırlatmaq yerinə düşərdi: “Yoldaş Qüdrə t hələ bizim hörmətli azıçımızdır. Yaxşı da yazmışdır. Ancaq bir balaca siyasi savadı yoxdur. Bu vaxta qədər əsərində ekspozisiyası eksplikasiyasına düz gə lmir. əsər impesionizm
qaydası ilə yazılmış, sonra da ekspressionizmə keçmişdir. Axırda da gəlib çıxır supermetizmə. Odur ki, sentrotyajesti v ə sentro-vnimaniyesilə tutmur” (Ə.Abdul-
layev. “Şifahi nitq haqqında. “Dil mə dəniyyəti”, “Elm” nəşriyyatı, Bakı, 1979, III buraxılış, səh.72). Nitqin süni şəkildə mürəkk ə bləşdirilməsi, təəssüf ki, indi də nəzər ə çarpır. “Son illər filologiya, pedaqogika, psixologiya, sosiologiya v ə s. sahələr ə aid elmi 53
mətnlər dilin v ə üslubun mürə kk ə bləşməsi, ağırlaşması ilə səciyyələnir. Sözlər
artıq fikirlərin ifadə üsulu, elmi nailiyyətlərin ötürmə vasitəsi kimi yox, fikir oxsulluğunu, bə zən isə mənasızlığını pərdələmək üçün bir vasitə kimi çıxış edir. Bu nə qədər qeyri-adi görünsə də, həmin təmayülə dilçi alimlər də meyil göstərirlər” (45, 160). Natiq dinləyicinin başa düşəcəyi bir dild ə danışmalı, mənası çətin
anlaşılan söz və söz birləşmələrini işlətməkdən çəkinməlidir. 8. Nitqin orijinallığı. Nitqin məziyyətlərindən biri onun orijinallığıdır. Bu, nitqdə özünəməxsusluqdur, bir şəxsin başqaları ndan f ərqli danışması və
azmasıdır. Nitqin orijinallığı bir neçə cəhətdən özünü göstərir ki, bunlardan birincisi f ərdi tələffüz tərzidir. Nitqin t ələffüz baxımından fə rqlənməsi, nəzər ə
çarpması aşağıdakı amillərlə daha çox bağlı olur: 1. Səslərin, sözlərin aydın diksiya ilə tələffüzü.
2. Söz və qrammatik formaların orfoepik qaydalar əsasında tə ləffüzü. 3. Bir q ədər ucadan, aramla danışmaq və oxumaq. 4. Bir q ədər astadan danışmaq, nitq fasilə lərində daha münasib sözlər fikirl əşib tapmaq və nitqini davam etdirm ək.
5. Danışıq və xüsusə n oxu prosesində intonasiya çalarlarından daha bacarıqla, məzmuna uyğun şəkildə istifadə edə bilmək. 6. Danışanın sə ciyyəvi söz, ifadə, sitat, sintaktik konstruksiyalar, frazeoloji ifadələr, aforizmlər, atalar sözü, zərb-məsəllər və s. işlətməsi, nitqin
xüsusi tərzdə qurulması. İctimai yerdə çıxış edən öz məqsədini aşkarlamaq, fikirlərini dinl əyicilər ə asan, aydın, ifadə li, həm də maraqlı bir şəkildə çatdıra bilmək üçün daha münasib, işlədilməmiş sözlərdən, ifadələrdən istifadə etməyə, cümlələr qurmağa çalışır. Bu orijinallıq nitqin qurulmasında daha çox nə zər ə çarpır. Nitqdə müəyyən bir ənənəvi forma vardır ki, natiqlər öz çıxışlarını ona uyğun qururlar: məsələnin vacibliyi və aktuallığı izah olunur, sonra m övzunun əsas məzmunu dinləyicilər ə
çatdır ılır, daha sonra is ə deyilənlər ə yekun vurulur, bəzən ümumi nəticələr çıxar ılır. Lakin natiqlərin çoxu bu ə nənəni gözləməklə dinləyicilərin diqqətini 54
cəlb etmək, nitqin effektliyini yüksə ltmək məqsədilə yeni-yeni formalar axtarıb
tapırlar. Bəziləri nitqin ə atalar sözü, zərbi-məsəl, ibr ətamiz bir əhvalatla başlayır. Bir başqası nitqinin əvvəlində şərh ediləcək mövzu ilə bağlı bir parça şeir söyləyir. Digər natiqlər məşhur adamların, görkəmli yazıçı və şairlərin əsərlərindən, dövlət xadimlərinin çıxışlarındakı sərrast və parlaq ifadələrdən sitatlar gətirdikd ən sonra məsələnin mahiyyətini şərh etməyə başlayırlar. Nitqə başlama-
ğın digər formalarından da (mə sələn, ritorik suallar qoymaq, mövzu ilə bağlı gözlənilməz və qəribə bir məzhək ə, lətif ə danışmaqla əsl mətlə bə keçmək və s.) natiqlik t əcrübəsində səmər əli priyom kimi t ətbiq edilir. Bu baxımdan xatirə də qalan bir əhvalatı söyləməyi lazım bildik. 1966 -cı ilin iyul ayının axırında (26 -da) qə bul imtahanlarında iştirak edəcək müəlliml əri Mərk əzi Komitəyə dəvət
etmişdilər. Mərk əzi Komitənin yerləşdiyi binanın altıncı mərtə bəsi adamla dolu idi. Ali m əktəbin seçmə müəllimləri zala toplaşmışdılar. Adam çox olduğundan dəvət edilənlərin bir hiss əsi ayaqüstə durmuşdu. Bə rk isti idi. M ərk əzi Komitənin
müəllimlərlə görüşəcək işçiləri təyin olunan vaxtdan xeyli gec zala daxil oldular. Onlardan birini d ərhal tanıdıq. O, Şıxə li Qurbanov idi. Birinci olaraq ali m əktə blər
şöbəsinin müdiri çıxış etdi. Rusca danışırdı. O, zalda oturanlara qəbul imtahanı ilə bağlı dəqiqəbaşı hədə-qorxu gəlirdi. Zalda istid ən, sıxlıqdan, məsul işçinin hədələrindən böyük bir gərginlik hökm sürürdü. Növbəti çıxışı Ş.Qurbanov etdi. O, nitqini bel ə bir məzəli əhvalatla başladı: “Bir ailənin yeganə övladı, oğlu vardı.
Ər-arvad oğlanlarının böyük toyunu görmə k arzusu ilə yaşayırdılar. Onlar çağırılan toyların hamısında iştirak edirdilə r ki, gələcəkdə də oğlanlarının toy məclisin ə istədikl əri qədər adam dəvət edə bilsinlər. Vaxt gəlib çatır. Ər-arvad eganə oğullarının toyuna hazırlaşırlar. Hə r əsi bir tər əfdən adamları toya dəvət edir. Hesab itdiyind ən toya nəzərdə tutduqlarından xeyli çox adam gə lir. Toy
otağı kiçik olduğundan qonaqların çoxu ayaqüstə qalır. Ev sahibi qonaqları salamlayaraq deyir ki, heç fikir çəkməyin, yerimiz dar olsa da siz qonaqlar üçün
ürəyimiz genişdir. Arxada ayaqüstə duranlardan biri özünü saxlaya bilmə yib dilləndi:
55
- Zalım oğlu, ürə yin belə genişdirsə, bu toyu orada, ürə yində eləyəydin, daha camaatı çağırıb ayaqüstə saxlamayaydın.
Ş.Qurbanov (Mə rk əzi Komitənin katibi) bu m əzəli əhvalatı danışıb qurtardıqdan sonra müşavirə yə gec gəldikləri, həm də adamları ayaqüstə saxladıqları üçün zaldakılardan üzr istə di və bundan sonra çıxışının rə smi hissəsinə keçdi. Natiqin şəraiti nəzər ə alaraq işlətdiyi bel ə bir priyom yaranmış gərginliyi d ərhal aradan qaldırdı. Bu sə mimiyyətdən razı qalan zal onu axıra qədər böyük maraq və diqqətlə dinlədi. Təkcə nitqin başlanğıcı deyil, məzmununun şərhi, söhbə tin yekunlaş-
dırılması, nəticə və tövsiyələrin verilməsi zamanı da natiqlər özünəməxsus orijinal üsullar işlədirlər. Lakin nitqin ənənəvi formalarından uzaqlaşıb orijinallıq xatirinə novatorluğa meyl etmək heç də bütün hallarda lazımi effekt verə bilmir. Bu, natiqlik s ənətind ə daha geniş təcrübəsi olan mühazirəçilə r – müəlliml ər üçün xarakterikdirsə, natiqlik s ənətinə hələlik yiyələnməmiş adamlar, xüsusə n gənc natiql ər, müəlliml ər üçün mə sləhət deyildir.
Nitqin orijinallığını təmin edən vasitələrdən biri də bədii təsvir vasitələridir. Bədii t əsvir vasitələrindən (bura daxildir: m əcazi mənada işlədilən
söz və ifadələr, təşbeh, metafora, mübaliğə və s. müxtəlif üslubi priyomlar – sözlərin təkrarı və ya buraxılması, inversiya, ritorik -natiqanə suallar və s.) erində, həm də uyarlı bir şəkildə istifadə nitqi təsirli, parlaq, obrazlı etmə klə bərabər, ona orijinallıq da gə tirir. Həmin vasitələrdən nitqdə istifadə bacarığına iyələnmək üçün natiq müntə zəm olaraq bədii əsərləri mütaliə etməli, yazıçı və
şairlərin dilindəki natiqlik s ənəti baxımlından daha yararlı və münasib söz və ifadələr ə, digər təsvir vasitələrinə diqqət yetirməli, onlardan yeri g əldikc ə istifadə etməyə çalışmalıdır. Volterin tə birincə desək, adamlar yax şı yazıçılar ı mütaliə
etdikcə yaxşı danışmağa vərdiş edirlər.
Nitqin orijinallığına xələl gətir ən sə bə blərdən biri mühazirəçinin hazır, basmaqəlib ifad ələr işlətməsidir. Məsələn, daxili imkanlardan istifad ə, problemi
aradan qald ırmaq, sözü gedən r əhbər işçilər, məsələni dəstəkləmək, işləmə mexanizmi, məişət probleml əri, dünya standartlar ına uyğun və s. Natiq bu tipli 56
ifadələri işlətməkdən mümkün qə dər çəkinməli, bunun əvəzinə daha uyarlı ifadələrdən istifadə etməklə nitqini aktuallaşdırmalıdır.
9.
Nitqin münasibliyi. Dil ünsiyyəti müxtəlif şə raitdə, müxtəlif tərzdə
və məzmunda olur. Nitq m əqamına, yerinə, danışan və dinləyənin xarakterinə,
şəxsiyyətinə, təhsilin ə, sənətinə, savadına, məqsədinə və s. görə müxtəlif şəkildə təzahür edir. Şəraitə uyğunluq gözlə nilməzsə, nitq fikri ifad ə edə, ona adekvat ola bilməz. “Uyğunluq nitqin ünsiyyə t məqsədinə və şəraitinə cavab verilməsini təmin edən dil vahidl ərinin seçilməsidir. Uyğun nitq məlumatın mövzusuna, onun məntiqi v ə emosional məzmununa, dinləyicilərin tərkibin ə, informasiyanın tərbiyəvi estetik m əqsədlərinə münasibliyidir” (34, 85).
Nitqin münasibliyi deyəndə aşağıdakılar nəzər ə alınmalıdır: Ünsiyyət neçə şəxs arasındadır?; Natiq (müə llim və başqaları) yığıncaqdamı, auditori adamı danışır, mühazirə oxuyur, yaxud radio v ə ya televiziya vasit əsilə çıxış edir?; Danışan kimdir?; Kimə müraciət olunur?; Dinl əyən kimdir?: uşaqdırmı?, ağsaqqaldırmı?, məktə blidirmi?, tələ bədirmi?, alimdirmi?; Savadı, təhsili necədir?; İxtisası nədir?; Nitqin m əzmunu, məqsədi, istiqaməti necədir?; Danışan nə haqda məlumat verir?; N əyi sübut etmək istəyir?; Dinl əyiciləri nəyə sövq edir və ya nədən çəkindirmək fikrindədir? və s. Qarşıya qoyulan mə qsəddən, dinləyicilərin tərkibindən və səviyyəsindən və s. asılı olaraq nitqdəki sözlər, ifadələr, sintaktik konstruksiyalar müxtə lif olur.
Natiqlik praktikasında nitqin şəraiti, münasibliyi həmişə nəzər ə alınmalıdır. Televiziya verilişlərində çıxış edənlər bəzən vaxtın azlığından gileylənir və təəssüflənirlər ki, çox şeyi deyə bilmədilər. Burada, şübhəsiz, günah natiqin
özündədir. O, müə yyən edilmiş vaxt ərzində nəzərdə tutduğu məzmunu aydın, dəqiq, yığcam, eyni zamanda, vaxta qə naət etməklə dinləyicilər ə çatdırmağı
bacarmalıdır. Nitq şəraitinin müəyyənləşdirilməsi, ona müvafiq mühazirə oxumaq və digər praktik işləri həyata keçirmək hamıdan çox müə llimə lazımdır. Bəzən ali, həm də orta məktə b həyatında tələ bələrin (şagirdlərin) məşğələlərdə passivliyindən, etinasızlığından, laqeydliyindən, intizamsızlığından şikayə tlənirlər. Belə 57
neqativ hallar t ələ bələrin (şagirdlərin) bilik s əviyyəsini,
marağını, istəyini
bilməyən, öz üzərində işləməyən, məşğələlər ə zəif hazırlaşan müəllimlərin dərs
dediyi auditoriyalarda daha çox müşahidə olunur. Müasir tə lə bə (şagird) geniş informasiya tutumuna malikdir. Köhnə, saralmış konspektlə rdəki məlumatlar auditoriyanı təmin edə bilmir. İnformasiya vulkanının püskürdüyü indiki zamanda müəllimin n əzəri və praktik hazırlığı elə bir səviyyədə olmalıdır ki, tələ bələrin (şagirdlərin) marağını, diqqə tini cəlb edə bilsin. Bu baxımdan alimin, müəllimin, mühəndisin, həkimin, yazıçının, siyasi xadimin və başqalarının auditoriyada söylədikləri nitq bir-birind ən f ərqlidir. Alimin danışığında ifadə lilik h əddən artıq az olur, fikir daha çox mürə kk ə b cümlələrlə, tərkiblərlə , terminlərlə ifadə edilir. Müəllimin nitqi auditoriyanın səviyyəsinə uyğun qurulur. Aydınlıq, yığcamlıq, səlislik, d əqiqlik və s. müəllimin danışığının başlıca keyfiyyə tləridir. Geniş təf ər-
rüat, həddindən artıq ifadəlilik, pafos, məzmuna uyğun olmayan jest, digə r mənalı hər ək ətlər müəllimin nitqi üçün xarakterik deyildir. Mitinqlə rdə, geniş kütlə
qarşısında çıxış edən natiqin danışıq tərzi, xüsusə n sintaksisi dig ərlərindən f ərqlənir. Belə natiqin cümlələri, əsasən, qısa olur, o, danışığında mübariz şüar -
lara, çağırışlara, sual və nida cümlələrinə, canlı sözün təsirini, effektliyini artıran digər vasitələr ə (inversiya, ritorik sual v ə s.) daha çox üstünlük verir.
9. Nitqin rabit əliliyi. Natiq fikrini sərbəst, aydın, ardıcıl, yığcam və təsirli ifadə edə bilmək üçün ədə bi tələffüz qaydalarını gözlə mək, cümlələri
düzgün qurmaq, sözlə ri yerli-yerind ə işlətməklə yanaşı, nəzərdə tutduğu məzmunu özünəmüvafiq forma ilə ifadə etməyi də bacarmalıdır. Başqa sözlə, nitq həm də rabitəli olmalıdır. Nitqin rabitəliliyi üçün aşağıdakılara əməl edilməlidir: 1. Nitq m əzmunca dolğun olmalıdır. Bunun üçün natiq nitqin predmetini –
haqqında danışacağı (və ya yazacağı) əşyanı, hadisəni, əhvalatı və sair əni yaxşı mənimsəməli, onun mahiyy ətini h ərtər əfli dərk etməlidir. Əgər şərhçi beynəlxalq aləmdə baş verən hadisəni, onu doğuran sə bə bləri özü yaxşı bilmir, aydın təsəvvür etmirs ə, həmin hadisənin nə ilə nəticələnəcəyi proqnozunu ver ə bilmirsə onun
söhbəti, şübhə siz ki, dinl əyici üçün qənaətləndirici ola bilm əz. Başqa bir misal. 58
Əgər müəllim təhlil edəcəyi bədii əsəri oxumayıb, onun haqda başqalarının fikirl əri əsasında təhlil aparır, rəy söylə yirsə, bu lazımi effekti verə bilməz. 2. Hər hansı bir mə sələ bar əsində danışılarkən (və ya yazılarkən)
müəyyən məntiqi ardıcıllığa riayət olunmalıdır. Başqa cür desə k, fikrin izah olunması ardıcıllığı məntiqə əsaslanmalıdır. Məsələn, tutaq ki, mühazirəçi Azə rbaycan dilinin orfoepiyası barə də danışmağı (yazmağı) planlaşdırmışdır. O, fikirlərini belə bir ardıcıllıqla şərh etməlidir.
1) Orfoepiya haqqında məlumat, orfoepiya anlayışı, 2) Orfoepik qaydalara əməl olunmasının vacibliyi.
3) Orfoepiyanın orfoqrafiya ilə əlaqəsi. Onların oxşar və f ərqli cəhətləri. 4) Azərbaycan dili orfoepiyas ının tarixi, onun formalaşması və inkişafı.
5) Müasir Azərbaycan dili orfoepiyasının əsas qaydaları: a) saitlərin tələffüzünə aid qaydalar; b) samitlərin tələffüzünə aid qaydalar; c) bəzi qrammatik formaların tə ləffüzünə aid qaydalar. Belə bir ardıcıllıqla şərh olunan material, söylə nilən fikir yaxşı dinlə nilir,
asan başa düşülür. Əks halda nitqd ə rabitə pozulur, fikird ə ümumi bir qarışıqlıq aranır, deyilənlər çətin anlaşılır, yadda qalmır. 3. Danışan (yazan) ə sas və ikinci dər əcəli məsələləri bir-birind ən ayırmağı bacarmalıdır. Natiq şərhində əsas məsələ üzərində xüsusi dayanmalı, söhbə tin mahiyyətini dinl əyiciyə çatdırmalıdır. Onun nə zərində tutduğu mə sələdə ikinci dər əcəli fikirl ər əsas fikrin izahına, anlaşılmasına kömə k etməlidir. Amma bəzən nitqdə bu tələb gözlənilmir. Danışan mövzuda az ə həmiyyətli məsələlər üzərində
daha çox dayanır, uzunçuluğa yol verir ki, belə nitqdə fikir zəif və natamam ifadə olunur. Əsas fikri çatdıra bilməyən natiqin nitqi, şərhi maraqsız olur, dinlə yici belə söhbətdən tez can qurtarmağa çalışır.
4. Natiq öz sözü, cümləsi, düşüncəsi, üslubu ilə danışmalıdır. Özgə dili ilə, hazır cümlələrlə danışmaq nitqin keyfiyyətini aşağı salır, onu canlılıqdan məhrum edir. Natiq məlum olanları şərh etdikdə belə onları öz dili – ifadə tərzi ilə daha bitkin, daha maraqlı bir formada dinlə yicilər ə çatdırmağı bacarmalıdır 59
