İRAN
MEKTUPLARI
Lettres
Persanes
Montesquieu
İRAN
MEKTUPLARI
H ü s n iita b ia t M a tb a a sı İSTA N B U L — 1 9 6 3
B u âzam etli eserin m u h te lif m etin lerin i karşılaştırıp dilim ize çeviren ve MARKİ BECCARİA’m n «Suçlar ve Cezalar» ölm ez eserine n u rlu ilh a m kaynağı olan b a hislerin h u k u k î te n a zu ru n u çizm eğe gayret eden: D r. A v u k a t M ııh id d in G Ö KLÜ
B endeki bu felsefî ta h avvül beş sene evvel h u sule geldi; ve bunu İran Mektuplarıma m e d y u n u m ....... Ey büyük M ontesquieu, eğer senin sem â d a ki r u h u n u n takdisine m a zh a r olursam, dünyalar benim, olurdu! » B e c c a ria
»Acaba, dünyada İra n M ektu p la rı’n d a n daha k u v vetli şey var m ıdır? Acaba h ü k ü m e ti ve d ini daha zi yade ih tim a m la ele alan, daha m ü kem m e l bir eser ya zılm ış mıdır?» V o lta ire
«Size azam etli bir eseri oku m a n ızı tavsiye edeceğim İra n M ektu p la rı» J. J. R ou sseau
GECİKMİŞ MES’UT BİR İT H A F: B ir y a rı u y k u a le m in d e id im ; Işık h a lin d e b ü y ü k b ir r û h b elird i, k u la ğ ım a : «Ah! L â k in , b e n d e n s o n r a b ir M A R K İ B EC C A R İA y a ş iy a c a ğ m ı b ilsey d im , b u m u k a d d im e d e k i y e iste n vazg eçer, e s e ri m i se v in ç ve h u z u r la o n a i th a f ed erd im !» deye fısıld ad ı. M G öklü
M üellif tarafın d a n 1721 tarihinde eserin ille baskısına yazılan m ukaddim e. Ben burada ru> ! ;r ithafnam e, ne de b ir izahnam ede bulunm ıvacağ: -n • bu k itap için h er hangi b ir him aye talebinde de değil H oşlarına giderse o k u rla r; gitm ez se okum azlar, um urum da değil! H alkın zevkini denem ek için, b u ilk m ek tu p ları ayırup neşrediyorum ; bun lard an dosyam da daha pek çokları var, zam anı gelince onları da verebileceğim . Amâ, bunun için bir şartım v a r benim ; o da, zin h ar tanınm ış olm am alıyım ! Şayet beni tan ırlarsa, ism im i öğ rendikleri andan itibaren, a rtık yokum , susarım , bir k e lim e bile benden alam azsınız! Çünkü, bir kadın biliyorum ki, gayet m ükem m el yürüyebildiği halde, kendisine d ik k at edilince, topallam aya başlar J. Şahsım ın k u su rların ı istediğim k ad ar gizleyebilsem bile, eserim deki ku su rlar h er şeye kâfidir. Benim kim ol duğum u bilselerdi: (Bu adamın huyu ile eseri nasal da te zatlar içinde! Kâşke, vaktini daha iyi şeyler için harcasaydı; bu derece ağır başlr bir adam böyle bir kitap yaz sın; şaşılacak şey doğrusu!) deye hayıflanırlardı. M ünekkitler bu çeşit düşüncelerden kendilerini aslâ k u rtaram ıy acak lard ır ; zira, bu çeşit ten k itle r zihni fazla ( 1 ) — İlm î g elen ek ler, b u im â n ın m ü e llifin k a r ıs ı J e a n n e d e L a r tig u e ’e m ü te v e c c ih o ld u ğ u n u k a b u l eder. (P. B a rriè re , M o n tesq u ieu ; 1946, s: 23)
-16
İ R A N
M E K T U P L A R I
tzorlam ağa luzüm kalm adan yapabilecekleri en kolay iş •olacak t. r! K :tabım ın m u h arrirle ri olan Ira n lıla r benim le ayni ç a tı altın d a y aşadılar; hayatım ızı birleştirm iştik, adeta. E ana, sanki başka b ir dünyanın insanı imişim gibi b ak ı y o rla r ve benden hiç bir şeylerini saklam iyorlardı. F il hakika, bu kad ar ay rı ve uzak diy arların insanları bir a ra ya gelince, a rtık bir sırrın sahibi kalam azlardı. Y azdıkları m ek tu p la rın büyük bir kısm ını bana gösteriyorlar, v eri y o rlard ı; ben de b u n ları oldukları gibi yaziyordum . Lâkin, yine de bazı m ektuplarını bana gösterm em ekte titizlik ve büyük ihtim am gösterdikleri oluyor, buna da son derece h a y re t ediyordum ; sonraları bu gizliliğe âm il o lan şeyin, g u ru r ve kıskançlık duyguları olduğunu an la dım. O halde, bu eserde benim yaptığım bütün şey, sadece sadıkâne bir m ütercim liktir. Şahsî külfet ve zahm etlerim ise, eseri kendi geleneklerim ize göre bir nizam altına a lm a k ta n ib arettir. O kuyucunun Asyaî b ir dile nufuz edebilm esi için, elim den geldiği k a d a r ona yardım da b u lu n d u m ; onu sonsuz ulvî ve İlâhî kelim elerden, tâ b ir lerd en k u rta rd ım ; yoksa bu İlâhî ve ulvî tâb irle r ve söz le rle başı göklere varacak, b u lu tlara karışacaktı! Lâkin, doğrusu istenirse, yaptığım hizm et bu kadar d eğ ild ir; okuyucuyu iltifa tla rla dolu hitap lard an da k u r ta rd ım ; bu sahada bizden pek önde giden şarklıların bu debdebeli ve tan ta n alı sözlerini de kestim , budadım ; son r a m uhaberatı boş yere uzatan ve iki dost arasında söy lenm esi caiz olm ayan pek sudan şeyleri de ayıkladım , çıkardım . Şayet, bizlere m ektup k ü lliy atları sunan m u h arrirle r d e ayni şeyleri yapm ış olsalardı, o m uhteşem eserlerinden o rta d a hiç bir şeyin kalm iyacağm ı dehşet içinde görüp şa şa rla rd ı...
İ R A N
M E K T U P L A R I
17
B ir şey v ar ki, beni ekseriya h a y re t içinde b ıra k ır: Bu eserin kah ram an ları olan İran lılar, F ransız m illetinin gelenek ve tav ırla rın a benim k a d a r vukuf peyda etm iş b u lunuyorlar! H attâ, en küçük davranış ve harek etleri, h e le F ra n sa ’da seyahat eden A lm an lar’ın bile gözünden kaç tığına em in olduğum hususları m ükem m elen öğrenm işler! Ben, bu m azhariyeti, o nların uzun m üddet F ra n sa ’ da ikam et etm iş olm alarına ham lediyorum ; A syalınm F ra n sa ’da bir sene oturm akla, b u ran ın ahlâk ve a n ’anelerin i öğrenebileceğini ve buna m ukabil, A sya k ıt’asm m b ir diy arın d a dört sene o tu ran b ir F ransızm b u bilgilere sa h ip olam adığını ve çünkü, b erikinin bu b ir sene içinde A v rupalInın, y erlilerle tam b ir tem as ve m ünasebet tesisi gay retin e m ukabil, bizim kinin h er tü rlü tem as ve m ünasebet ten fersah fersah kaçtığını hiç hesaba katm iyorum . B ütün m ütercim ler, h a ttâ en b a rb a r m üfessir ve şârih le r tercim e, tefsir, y ah u t şerh eserlerin in baş tara fın ı m edih ve sen alarla süsleyebilecekleri gibi, b u kitab ın faydasızlığını, faziletten uzak ve m ükem m eliyetten m ah ru m bulunduğunu da yazabilirler. B ana gelince, ben zaten, b ir şey yaptığım ı iddia etm iş değilim ; bu n u n da sebebini sez m ek herkes için son derece kolaydır. M ontesquieu
İran M ektupları F.: 2
İ R A N
M E K T U P L A R I
MÜELLİF
MITHİDD1N
VE
ESER
GÖKLÜ
T A R A F I N D A N
19
İ R A N
M E K T U P L A R I
21
Montesquieu ve Iran Mektupları Beccaria ve onun (Suçlar ve cezalar) şaheserinin T ü r kiye’de m azhar olduğu m uhteşem rağbet, aşk derecesine varan h a ra re tli sevgi ve tezahürat, düşünm esini bilen in sanların gözlerinden kaçm am ıştı; bunun sebepleri çoktu. Zahiren, adaletin tesisi için yazılm ış görünen eser, aslın da insanoğlunun saadetini istiyor (her şeyi söylem em i bekleyenler için, hiç bir şey söylem iş değilim !) diyordu... İşte bu azam etli eser iki asırdan fazla bir zam andan b eri yer yüzü insanlarına sayılm ıyacak hizm etlerde b u lu n m u ştu r h ” Beccaria, ölmez eserinin ilk F ransız m ütercim i b ü y ü k Fransız âlim ve ru hanîsi A ndré M orellet’ye M ilano’dan gönderdiği M ayıs 1766 ta rih li birinci m ek tu b u n d a: (beti deki bu felsefî ta h a v v ü l, beş sene evvel husule geldi; ve (1) — B ü y ü k F ra n s ız m ü te fe k k iri ve ü n lü ş a iri V ic to r H ugo, S e fille r ad lı r o m a n ın ın İta ly a n c a y a te rc im e si m ü n a se b e tile tâ b i s ig n o r D aelli’ye g ö n d e rd iğ i 18/E kim /1862 g ü n lü m e k tu b u n d a , b iç a re , m a z lû m b eşer n e v îin in iz tir a p la n n ı, fe lâ k e tle rin i b ire r b ire r a n la tm a k ta ve f a k a t b u k a n a y a n y a r a la r ın a r tık eskisi gibi şifa lı ellerle sa rılm a d ığ ın ı, i h m â l e d ild ik le rin i b e y a n la acı acı şik â y e tle rd e b u lu n m a k t a ve a y n e n : (a h , lâ k in ey İta ly a n la r, bizde o ld u ğ u gibi, sizd e de B e c c a ria ölm üş, z a lim F a rin a c e yaşıy o r, h e y h a t!) deye f e ry a t ey lem ek ted ir. B u m e k tu p b ü y ü k edibim iz m e rh u m S ü le y m a n N azif ta r a f ı n d a n te rc im e ed ilm iş olup, b ir vesile ile k a d irş in a s ve faz iletli o ğ u lla n m u h te re m S aid N azif O z a n k a n t a r a f ın d a n bize v e rilm iştir.; b ü y ü k edibim ize U lû T a n r ı’d a n r a h m e t d ile r m a h d u m la rın a d a te şe k k ü rle rim iz i su n a rız .
22
İ R A N
M E K T U P L A R I
bunu da İran mektupları’na medyunum.) deye yazıyor du Şu helde, 1950 yılındanberi T ü rk iy e’de h e r m ünev v erin baş ucundan ayırm adığı B eccaria’n ın o m eşhur ese rini ona ilham eden, o yüce, o ateşin, o derin duyguları, o göz kam aştırıcı hak ik atleri ona fısıldayan M ontesquieu’yu ve İra n m ek tu p ları’nı da T ü rk fikir dünyasına sun m am ak büyük bir noksan, af edilm ez bir k u su r ve h a ttâ suç saym ak da m üm kündü! H eyhat! Zira, ancak, bu sayededir ki, iki dehâ ve iki âzam etli m üfekkirenin y arattığ ı eserler arasında bir vahdet, bir ten azu r k u rm ak m üm kün olabilecekti Biz, bu m aksada vasıl olm ak için, b ü tü n m üşkülâtı gözümüzün önünden sildik. Ne M ontesquieu’n u n felsefî tah lil k u d retin in derinliklerine varabilm enin im kânsızlızları; ne kullandığı dilin iğne ve dikenlerle dolu gülle rin in keskin ray ıh alarile bayılıp gafletlere yuv arlan m a ih tim alleri; ne m üellifin tefek k ü r tarzındaki m etan et ve istikam eti örseleyüp bulandırm ağa gay ret edebilecek, çiz gileri eserde belirtilm iş beth âh ların ah ve vahları, hepsi, hepsi bizi aslâ yıldırm adı... D evrim iz dem okrasisinin büyük m uallim i, m uhteşem m ürşidi ve eşsiz m üdafii M oıitesquieu’nun bu şaheserinin yurdum uza, daha da gelişecek dem okrasim ize, adalet ci hazım ıza, devlet anlayışım ıza, vatandaşlık haklarım ıza ve (2) — B e c c a ria (1738-1794) i y a ş ın d a ik e n , M o n te sq u ie u h a y a t t a ve 49 y a ş ın d a idi. M o n te sq u ie u 66 y a ş ın d a ö ld ü ğ ü t a r ih te , B e c c a ria 17 y a ş ın d a b u lu n u y o rd u ; m e ş h u r e s e rin i h e n ü z y a z m a m ıştı; 21 y a ş ın d a ta s a r la m ış ve 24 y a ş ın d a n e ş re tm iş ti. ( 3 ) — iş te b u v a h d e t ve te n a z u ru g ö ste rm e k üzere, bazı m e k tu p
la rd a k i ilh a m k a y n a ğ ı p a s a jla r ı B e c c a ria ’d a n b a z ı b a h is le rle m u k a y ese s a d e d in d e n o t h a lin d e d ercey led ik .
İ RAN
M E K T U P L A R I
23
insan telâkkilerim ize büyük fay d alar sağlıyacağına inaniyoruz...
F ra n sa ’nın en büyük m ütefek k irlerin d en olan baron de M ontesqieu, 18/O cak/1689 tarih in d e B ordeaux şehri yakınlarındaki ecdadının m alikânesi olan le B rede şato sunda dünyaya gelm iştir. F ra n sa ’da adalet cihazında b ü yük m evkiler işgal etm iş şahsiyetler y e tiştire n eski bir aileye m ensuptu. Ulû T an rı’nın pek özenerek y a ra ttığ ı çok ender zekâlardan biri daha yer yüzünü aydınlatm ış olu yordu. K alvinist-protestan kilisesi rah ip leri m ektebinde okum uş, bilhassa lâtinceyi iyice öğrenm iş, eski yunancayı da hazm etm işti. Tabiî, tıbbî ve hukukî ilim lere pek ziyade m eyil duyuyor, feslefe ve ilâhiyatın esrarını çözmeye ça balıyordu. B üyük, m uhteşem ve m ehip ne v arsa hepsine m erak sarıyor; bünyelerini yoklam ak, h ak ik atlerin i gör m ek istiyordu. Y orulm ak bilm eyen b ir sebat ve İsrarla okuyor, okuyordu. 1713 de babasını kaybetti. 1714 de, d a ha 25 yaşında iken, B ordeaux şehri Y üksek m ahkem esi ne aza tây in edildi. 1715 de evlendi. 1716 da ise, am cası n ın ölüm ü üzerine, ayni m ahkem enin riyasetine getirildi. A yrıca 1712 de k urulm uş olan ayni şehir ilim akadem isi ne aza seçildi. Bu akadem iye giriş n u tk u n u n m evzuu: (R om alıların siyaseti ve devlet borçları) na dairdi. 1716 da (T efekkür sistem i), 1717 de (D ehâ fark ları) ve 1721 de de (İra n m ektupları) m neşr etti. İra n m ek tu p ları H ol landa’da, A m esterdam şehrinde neşrolundu. B u ilk bas kıda m üellifin ism i gizli tu tu lm u ştu . B unun da sebebini eseri baştan başa dikkatle okuduktan sonra, m üellifin o tarih te bizzat kalem e aldığı m ukaddim enin son sa tırla rın dan sezm ek kabil olacaktır, kanaatındayız. Böyle kahram anane yazılm ış bir eserin, XIV. Louis’nin dehşet verici bir istib d at devrinin henüz devam ettiği ve bu yam an h ü
24
İ R A N
M E K T U P L A R I
küm darın ölüm ünden sadece altı sene sonra olduğu unutulm am alıdır.
neşredilm iş
E serin m uvaffakiyeti çok büyük oldu; çıkan baskılar sü r’atle kapışılıyor, bitiyordu, A rtık M ontesquieu zam a nın büyük şöhreti olm uştu; salonların, ilim, san’at ve fel sefe m eclislerinin aranan ve fısıldanan sim asıydı. Bu iki ciltlik eseri, fik ir ve siyaset alem inde derin bir sarsıntı yapm ıştı. V oltaire: (Acaba, deyordu, dünyada İra n m ek tu p ların d an daha kuvvetli şey varım dır? Acaba, hüküm eti ve dini daha ziyade ihtim am la ele alan daha m ükem m el bir eser yazılm ış m ıdır?); beri ta ra fta J. J. Rousseau ise: (Size azam etli bir eser tavsiye edeceğim :' İra n m ek tu p la rı!) diyordu. V illem ain, 1825 tarih in d e Fransız edebiya tı derslerinde, eser hakkm daki duygularını şöyle hülâsa eder: (M ontesquieu, bu eserinde B ru y ére’in usulunu k u l lan m ak tad ır; eşhasa canlı, iğneli çizgilerle yaklaşm akta, onlara bu v asıtalarla hay atiy et v erm ek te; alaylı, m ü frit ve geniş b ir karih an ın vâsi sahalarında cevelan eylem ek tedir. O da Pascal gibi hem en daim a asabî ve cesûrane cüm lelerle konuşm akta ve vaktiyle P ascal’ı titre tip ko r kutm uş fazla hissi h ay allerle e tra fı görm ektedir. E serin lezzet ve ihtişam ı büyüktür. Y aşanılan devrin siyaseti ve felsefî görüşü pek derin b ir k u b retle tah lil edilm ektedir; bu çeşit yazılar ise, F ran sa için pek yenidir. Hele, XIV. Louis’nin ölüm ünden altı sene sonra neşrolunan eserin, saltan at tarafın d an silindirilm iş, yoksul bırakılm ış F ra n sa’da gördüğü azam etli rağ b et ve m azhariyetin m anâsı kolayca anlaşlılır. H er şey eserde m ev c u ttu r: înanilm az şeyler, iğneleyen h akikatler, itik atlar, k ad er ve m ağ fire t; P a ris’in m uhteşem salonları ve A vrupa siyaseti... hepsi... evet hepsi 1. (1) — İ r a n ’n ın şim a l d o ğ u su n d a k i U z b e k ista n ad ı v e rile n b ir d iy a rd a n geldiği iç in k e n d isin e U sbek ad ı v e rile n b ir
İ R A N
M E K T U P L A R I
25
İ ra n lı p ren s, o ta r i h te İ r a n ’ın b aş ş e h ri o la n İ s f a h a n ’ d a k i m u h te şe m s a ra y ın ı, d ebdebe ile g eçen b ir h a y a tı, d ü n y a la r k a d a r güzel k a rıla r ın ı, m u ti k ö le le rin i, h a r e m a ğ a la rın ı te r k e d e r tk R ik a a d ın d a k i d o s tu ile G a rb ’a d o ğ ru s e y a h a ta çık ar. B u s e y a h a tin âm ili ik id ir. B iri z a h irîd ir; o da, g ittik ç e ço ğ a la n ş a h s î d ü ş m a n la rd a n u z a k la ş m a k tır: (H albuki, g e n ç liğ im in d a h a ilk ç a ğ la r ın d a s a ra y a in tis a p e tm iştim . H a ttâ , o d e m le rd e k a lb i m in ta p ta z e ve te r te m iz o ld u ğ u n u söyleyebilirim . A h, n e ta tlı e m eller b esliy o rd u m ! F a z ile t ve in s a n iy e t b ü tü n h ü ly a larım d a , b e n im ... se y y ia tı g ö rd ü k çe, h a lâ s ç a re le r in i a r a ş tır ır , şid d e tle k a ç a rd ım ... A m â, çok geçm ez, a r k a s ın d a n d ö n e r, o n a y e n id e n y a k la ş ır ve b u ş e a m e tin h a k ik a tin i ö ğ ren m e ğ e ç a b a la rd ım . B u h a k ik a ti ta ç ve ta h t ı n t a a y a ğ ın a k a d a r g e tirird im ! O z a m a n a k a d a r b i lin m e y e n b ir dille e tr a f ım a h a y k ırırd ım . D a lk a v u k lu ğ u y e rin d ib in e b a tır ır, a y ıp la rd ım . H a y r a n la r la m a h b u b e le ri d e is tis n a e tm e z d im !... L â k in , h e y h a t! B u a ç ık y ü re k liliğ im in m ü k â fa tı n e o ld u ? H iç! sadece, e tra fım ı d ü ş m a n la rla k u ş a n m ış b u l d u m ! H ele h ü k ü m d a rla r d a n iltif a t g ö rm e y e n N a z ırla rın ş a h la n a n h a s e tle r i b e n i b o ğ a c a k ra d d e y i b u ld u !... H alb u k i, iç in d e n ç ü rü m ü ş b ir s a ra y d a , b e n i a y a k ta tu ta b ile n n a h i f b ir f a z ile tte n b a ş k a n e id i? B öyle o lu n ca da, b e n im için, h a lâ s ç a re si s a ra y ı te r k te n ib a re ttiİş te b e n de b u n a k a r a r v erd im , z a te n !... (8 n c i m e k tu p ) İk in c i ve asıl â m il ise, İlm î h a k ik a tle r i b ü tü n v u s’a tle rile görm ek, a r a ş tır m a k tı; b a ş k a ik lim le ri, b a ş k a i n s a n la rı, o n la rın h u y la rın ı, d u y u şla rın ı, ilim ve s a n ’a t sev g ilerin i, se zişlerin i, g ö rü şle rin i, a h lâ k la rın ı, d in î t e lâ k k ile rin i, d ev let id a re ta r z la r ın ı y e rin d e görm ek , i n ce le m ek ti; s o n r a d a o n la rı y u r tla r ın a a k s e ttirm e k , ib r e t a lm a k , ö rn e k a lm a k , is tifa d e e tm e k ti; işte s e y a h a tin asıl gaye ve m a k sa d ı, y a n i e s e rin de a n a h ed e fi, m e v zuu, h a m û le s i ve k iy m e ti h e p si b u d u r Ş im d i a c ab a , m ü e llife ilim u ğ r u n a b u k a d a r m e z a h im ve b e ş a k k a te göğüs germ ek , e se rin e b u n u m ev zu seçm ek ilh a m ı n e re d e n gelm işti? Biz b u çok m ü h im s u a lin ce v ab ın ı e s e rin iç in d e b u ld u k , za n n ın d a y ız .
26
İ RAN
M E K T U P L A R I
F ilh a k ik a , e se rin m u h te v i o ld u ğ u b ir k ısım m e k tu p la rd a n , m ü e llifin İslâ m d in ve g elen e k lerin e , h â d isle re çok b ü y ü k e h e m m iy e t v erd iğ i h iç b ir su re tle in k â r e d i lem ez. İ s lâ m d a ise, ilm e, ilim u ğ r u n a y o lla ra d ü şm ey e v e rile n b ü y ü k eh e m m iy e t ve iltif a t a ş ik â rd ır, iş te biz b u vesile ile. m ü e llifin g ö ste rd iğ i h a k lı se b ep le ri t a m a m la r m ü lâ h a z a sile , P e y g a m b e r E fe n d im iz in b ir k aç h â d is şe rifle rin i yazm ay ı y e rin d e b u ld u k : R is a le tp e n â h E fe n d im iz in m ü m ta z iy e tle rin d e n b iri de, ilim ve ir f a n a m e clu p o lu şları, b ü y ü k b ir m u h a b b e tle b a ğ lı b u lu n u ş la r ı id i; b u y u ru y o rla r ki: (İlm i ö ğ re n in iz ç ü n k ü , A lla h u ğ r u n d a ilm i ö ğ re n m ek b ir h a s e n c d ir. İlim d e n b a h s e tm e k n a m hüdayı te ş b ih tir. İlm i a r a m a k c ih a ttır . İlm i ta h s il, ib a d e ttir. İlm i ta lim , sa d a k a d ır. İlim e h lin e iltif a t etm ek , H ak T â lâ ’y a y a k la ş m a k tır. Ç ölde en isim iz ilim d ir. Y alın ızlık ta d o st ilim d ir. A rk a d a ş la r d a n m e h c u r k ald ığ ım ız z a m a n , e n v e f a k â r refik , ilim d ir. İlim bizi s a a d e te isâ l ed e r; s e fa le tte n vik ay e eder. İlim z in e tim iz d ir. D ü ş m a n la rım ız a k a r ş ı silâ h ım ız ilim d ir... İlm i, Ç in ’de b ile o lsa ta le p e d in iz ... İlim u ğ r u n d a v a ta n ın ı te r k eden , A llâ h y o lu n d a a d ım a ta r!.. U le m a n ın k a le m le rin d e n d a m la y a n m ü re k k e p ş ü h e d a n ın k a n ın d a n m übecceldir!.. H â lik in â s a r ın ı b ir s a a t te e m m ü l e tm e k y e tm iş se n e ib a d e tte n h a y ırlıd ır!.. B ir s a a t ilim ve ir f a n m e clisin d e b u lu n m a k b in şe h id in c e n a zesin i te şy i e tm e k te n , b in gece n a m a z k ılm a k ta n d a h a k iy m e tlid ir!.. İlim ve u le m a y a h ü r m e t e d e n b a n a d a h ü r m e t e tm iş o lu r... H er şeye v u su l iç in b ir ta r i k v a rd ır; C e n n e tin ta r ik i ise ilim d ir ... İlim ve ir fa n , m ü m in in g a ip o lm u ş b ir m e ta ıd ır; o n u n e re d e b u lu r s a alır... İlim h a z in e d ir, a n a h ta r ı ise su a ld ir. İ lm in d e n is tifa d e o lu n a n b ir a lim b in â b id d e n h ay ırlıd ır!...»
B üyük m üellif eserinin ikinci baskısını yine 1721 de, üçüncü baskısı ise ölüm ünden bir yıl önce, yani 1754 yı lında bazı ilâvelerle yaptı. Ö lüm ünden sonra, 1758, 1897, 1929 ve 1954 y ıllarında eksiksiz baskılar yapıldı. B ütün eser 161 m ek tu p tan ib arettir.
İ R A N
M E K T U P L A R I
27
M üellif m ektuplarında ay lar için Acem isim leri ve y ıl lar için de Romen rak k am ları kullanm ıştır. M ontesquieu, İra n m ekıupları.ndan sonra dü nyaya şu eserleri verm iştir: 1722 de (D ialoque de Sylla et d’E ucrate) ; 1723 de (De la politique) ; 1924 de (R éflexions sur la m onarchie u n iv erselle); 1727 de (Le voyage à Paphos). 1727 de F ransız A kadem isi’ne aza seçilerek ölm ezler den oldu. 1729 da İn g iltere’ye giderek L ord C hesterfield’in iki sene m isafiri oldu. O rada L ondra k ıraliy et cem iyeti azaiığına kabul olundu. 1731 de te k ra r F ra n sa ’ya avdetle B ordeaux akadem isinde bir çok m u h tıra la r okudu. Az son ra da şatosuna çekildi. 1734 de (R om alıların itilâ ve in h ita t sebepleri üzerinde m ülâhazalar) adlı m eşhur eserini neşretti. 1748 de C enevre’de iki ciltlik dünyaca m eşhur (K anunların ru h u ) adlı k itabını yayınladı. 1749 tarih in d e kilise tarafından, A llâh’ın vahdaniyetine in an an vehy ve ilham atı red eden felsefe m esleğine m ensup (déiste) deye itham edilerek hücum lara m aruz kaldı. 1750 de (K anun ların ru h u n u m üdafaa) adlı eserini yazdı. 1752 de A nsiklo pedi için (üslûp, tarz, fikri letâfet, y a h u t hissi tak d ir) m anâsına gelebilen (goût) m akalesini yazdı. A rtık ihtiyarlam ış, yorulm uştu. Y ıllardır Brède şato sunda h ay ır ve h asen atla öm ür sürüyordu. Senenin bir kaç ayını P aris de geçirm eği itiy at etm işti; yine böyle b ir zi y a re tte iken, 10/Ş ubat/1755 tarih in d e öldü... 66 yaşında idi... Bu büyük insan gözlerini dünya n u ru n a yum arken, di ğer büyük in san lard an : d’Holbach, 28; M arm ontel 32; d’A lem bert 38; H elvétius 40; Condillac 40; V attel 41; D iderot 42; J. J. R ousseau 42; H um e (David) 44; B uffon 48; V oltaire 61 yaşında id iler; evvelce işaret ettiğim iz gi bi, büyük hay ran ı ve en büyük tilm izi M arki B eccaria ise, bu ta rih te daha 17 yaşında bulunuyordu. M U H İD D İN G Ö K LÜ
İ R A N
M E K T U P L A R I
BİRİNCİ M E K T U P
29
i 1)
Usbek’ten dostu Rustan’a İSFAHAN
K u m şehrinde ancak b ir gün kaldık. D ünyaya on iki peygam ber doğurm uş azize 2 nin tü rbesine derin b ir ta zîm ile eğildikten sonra, yolum uza devam e ttik ve dün, yani oradan hareketim izin tam yirm i beşinci günü T ebriz şehrine vasıl olduk... Belki de ben ve E i k a, ilim ve m arifet, akıl ve h ik m et uğruna, b u n ları bulm âk em el ve hülyasile öz vatan ın ı te rk te n çekinm iyen, ra h a t ve huzur dolu b ir h a y a tı silküp atabilen n ad ir Ira n lıla r’dan iki kişiyiz. ( 1 ) — B u b irin c i m e k tu p e s e rin 1721 ta r ih li ik in c i b a s k ıs ın d a m ü e llif ta r a f ın d a n ç ık a rılm ıştır. (2) — H a z re ti F a tim e - tü l - Z e h ra , P e y g a m b e r H a z re ti M u h a m m e d ’in kızı ve H a z re ti A li’n in zevceleri.
30
İ R A N
M E K T U P L A R I
H albuki, biz m am ur ve m üreffeh b ir diyarda dünyaya gözlerim izi açm ıştık. Amâ, b u diyarın e tra fın ı ih ata eden h u d u tlar, m üfekkirlerim izin de h u d u tla rı olam azdı, bunu aslâ kabul edem ezdik. Zekâm ızı sadece şa rk ’ın m eş’ale sile aydınlatm ağa nasıl yetinebilirdik? İh tiy a r ettiğim iz bu seyahat hakkında orada söylenen leri bana yazm alısın. Senden m edih ve stayişkâr sözler hiç beklem iyorum . Ç ünkü bu hareketim izi tasvip edecek insanların bolluğuna hiç de inandığım yok.. M ektubunu ERZURUM ’a gönderirsin. O rada birkaç zam an kalacağım . A llah’a ism arladık, sevgili Rustan. D ünyanın neresinde olursam olayım, daim a vefakâr bir dostun olduğunu aklından çıkarm a. T ebriz, 15/N isan/1711
İ R A N
M
M E K T U P L A R I
E
K
T
U
P
31
2
U sbek’te n b a ş h a re m a ğ a s ın a , İ s f a h a n ’d ak i sa ra y ın d a .
Sen, şim di İra n ülkesinin en ihtişam lı güzellerinin bekçisi bulunuyorsun. Şu halde, dünyada benim için en aziz ve en kıym etli olan şeyleri bile sana, senin em anet ve m ahrem iyetine tevdi etm iş oluyorum : bu sebeple an cak benim için açılabilecek k apıların a n a h ta rla rı elinde tutuyorsun! Böylece, kalbim in en paha biçilm ez hâzinesi m uhafaza altında, tam b ir selâm et ve sükûnla duruyor. G icenin sessizliğinde olduğu kadar, günün g ü rü ltü le ri içinde de vazifesini ayni titizlikle yapıyorsun. Birazcık sallansa, hem en yorulm ak bilm eyen ihtim am ve basiretin, fa zilet ve ism eti destekleyip tutuyor. Siyanetindeki kad ın lar vazifelerinden sıyrılm a arzusuna kapılsalar, hem en şahlanıp bu em ellerini yıkıyor, cesaretlerini ta ru m a r ed i yorsun. Hülâsa, azizim, sen, seyyiatın k a h h a r vurucusu ve sadakatla vefanın bükülm ez dayanağısın!.. Sen onlara em irler verir, onlar da bu em irlere itaat gösterirler. Böyle olm asına rağm en, her arzılarm ı da körü körüne yapm aktan çekinm ezsin, tıpkı saray k an u n ların ı onlar hakkında körü körüne tatb ik ettiğin gibi. En h akir hizm etleri bile onlara yapm aktan ötürü göğsün k a b a rır; m eşrû istekleri karşısında esirlerinin esiri m enziline in e r sin. Amâ, buna m ukabil nam us ve hayanın, edep ve m ah viyetin d ü stu rların ı tehlikede görünce de, kendini tıpkı benim yerim e koyar, öylece savlet eder, em irler yağdı rırsm ...
İ R A N
32
M E K T U P L A R I
Sakın unutm a, esirlerim in sonuncusu, yani bir hiç iken, seni elin d en tu tu p bu m evkie ben getirdim ; ve k a l b im in b ü tü n huzuzatım teşkil eden şeyleri senin v efak âr lığına ben em anet ettim .... A şkım ın ateşini yakan bu nazeninlere en derin rahim v e şefkatim esirgem iyeceksin! Böyle olm asına rağm en de tâb iiy e t ve m erb u tiy etlerin in son haddini hissetm elerini de tem in edeceksin! Saf ve m asûm arzu ların ın hepsini y erin e getirm ek ten zinhar k u su ru n olmasın! Ü züntü ve en d işeleri olursa, tevil et, oyala, aldat ve fak at m uhakkak iç h u z u rla rın ı sağla! G önüllerini m üzikle, danslarla, nefis içkilerle şenlendirm eye gay ret et! Sık sık a raların d a top lanıp v a k it geçirm elerini tem in et! Ş ayet ta b ia ta çıkm ak isterlerse, götürebilirsin. Am a, etra fla rın d a koşuşm ak hevesine kapılacak çapkınlardan onları koru! Hele ru h b errak lığ ın ın aynası olan tem izlik ve intizam ı ihm al e t m em elerine bilhassa dikkat edesin! A ra sıra da onlara beni yadet! Ah! O nlara ne k ad ar h asret olduğum u b ir bilsen! A llâha ism arladık. T ebriz, 18/N isan/1711
M E K T U P
3
Z a k i’d e n U sbek’e T ebriz
Baş harem gâhına, bizi k ıra gezm iye götürm esini söy ledik, götürdü. Yolda başım ıza hiç bir şey gelm ediğini o sana yazar her halde.
İ R A N
M E K T U P L A R I
33
Sıra ırm ağı geçm iye gelince, hepim iz arabalarım ızdan indik; her birim iz tah ta re v a n biçim indeki b ire r sandukaya yerleştik, h er sandukayı da iki esir um uzlayarak ırm ağı geçtik ve kim se tarafından görülm üş de olm adık.... Oh, sevgili Usbek, İsfah an ’daki sarayında benim için yaşayabilm ek ne m üşkülm üş!... B ir saray ki, m azideki saadetlerim i m ütem adi su re tte bana yadettiriyor!.. A rzu larım ı h e r gün daha büyük b ir şiddetle kam çılıyor!.. Sa ray ın o köşesinden bu köşesine b ir başı boş insan gibi ko şuyor, hep seni arıyor ve istiyorum . Lâkin, heyhat! Seni bulm ak bir tü rlü kabil olm uyor, sadece solup geçmiş m u t luluğum un öldürücü h a tırala rile karşılaşıyor, ölüyorum ! Bazı defa, seni öm rüm de ilk defa nasıl kucaklayıp kolla rım da sıktığım yere geliyorum , işte burada h er şey deği şiyor, kaskatı kesilip, donuyorum ! Bazı defa da, senin biz m ahbubelerini biribirim izle cenkleştirdiğin yere geliyo rum . H ey gidi hey, o zam anlar h e r birerim iz güzellikte kendim izi diğerlerinden çok ü stü n görür, başım ız göklere varırd ı. Hepim iz süs ve zinetlerle kendim izi donatıp helâk oluncaya k ad ar parıldam aya çalışır ve sonra önünde arzı endam ederdik. Sen ise, bu ince san’atım ızı büyük b ir zevk ve beşaretle tem aşa ederdin. B ütün varlığını n a sıl sarsıp seni huzuzata sürüklediğim izi, aşk ihtirasının k a n a tla rın ı nasıl göklere doğru sürüklediğim izi h a y re tle rle syreder, derin b ir m esti içinde m es’u t olurdun. Lâkin, çok geçm ezdi ki, bu su n ’î cazibelerden hem en bıkar, tabiî gü zelliklerin h asretini duyar, ye bizde onları a ra rd ın : bu se beple h ü n e r ve m arifetlerim izin eseri olan bediaları bir ham lede devirir, silerdin: bizi bu sun’îliklerden adeta yı kar, k u rta rm a k için çırpınırdın. İsterdin ki, karşına sade ce A llah’ın verdiği nim etlerle, güzelliklerle daha doğrusu sadeliklerle çıkalım! Aslâ hicab ve nam us duygusunu hesaba katm azdım . B ütün arzum beğenilm ek, sevilm ek ve seni fethetm ekti. İ r a n M e k tu p la rı F.: 3
34
İ R A N
M E K T U P L A R I
M uvaffakiyet biricik em elim di.. N e m utlu sana Usbek! G özlerinin önüne sadece lâta fe tle r serili, sadece güzellik leri görebiliyorsun! H uzuzat biricik gıdan! Biz seni uzun zam andanberi, huzuzattan huzuzata koşar bulduk. M ütehavvil ve m ü tered d it ru h u n hiç bir yere takılıp kalm adan m ütem adi cevelan halinde. H albuki, bizim b ü tü n em elim iz senin tarafın d an sevilm ek, okşanm ak, buselerinle k a v ru l m ak tı; hepim izin senden dilendiği, istediği sadece buydu. Sen ise, sonu gelmez tahavvüllere m eclûp, her gün yeni em irler, ağırlaşan ita a t şekillerinin özleyişlerde kıvranırdm ! Sana itira f ediyorum ,U sbek, içimde uyanan ve h er gün şiddetini çoğaltan bir arzu ile yine senin olm ak, se nin tarafın d an çılgınca sevilm ek istiyorum . N asıl da yavaş yavaş kalbinin hâkim i olm uştum ; beni önce delice sevm iş, sonra da te rk e tm iş tin ; daha sonra yine bana dönm üş ve ben seni zabtetm esini bilm iştim . B ütün m uzafferiyet b e nim olmuş, rakibelerim e ise, sadece üm itsizlik kalabilm iş ti. Bizim için sanki b ü tü n dünya bizden ibaretti. E tra fı mızı ihata eden şeylerin ehem m iyeti kalm am ıştı. R akibelerim , senden nail olduğum aşkı gözleri kam aşarak tam aşaya nasıl da cesaret edebilm işlerdi! Şayet bendeki ta h avvülleri sarahatle görebilm işlerse, bu hiç şüphe y o k tu r ki, aşkım ın onlarınkinden olan farkından, başkalığından geliyordu. Şayet fizik güzelliklerde benim karşım a çıkm ış ve boy ölçüşm ek istem işlerse de, hassasiyetim le boy ölçüş m eye cesaret gösterem em işlerdi.... L âkin şimdi neredeyim ? Bu artık hayal olm uş boş m asal beni nerelere sürüklüyor? Hiç sevilm em iş olm ak çok büyük bir zillet!... Sen bizleri, vahşî diy arlard a avare avare dolaşm ak için te rk etm iş bulunuyorsun, Uzbek. Nasıl! D aha çok se vilm ek için m i bu işe atıldın? H eyhat! H albuki, sen neler kaybettiğini bile hesapliyam ıyorsun! Aslâ duyulm ayan ah
İ R A N
M E K T U P L A R I
35
ve eninlerle bitiyorum . Göz yaşlarım dinm iyor ve sen b u na hiç aldırış etm iyorsun. Sanki b ü tü n saray, senin aşkı nın ateşile yanıyor; halbuki, sen hissizliğinle başbaşa v e r m iş, her an biraz daha uzaklara kaçıyorsun! Ah! Benim sevgili U sbek’im, b ir m es’u t olm ayı bilebilseydin! F a tîm e ’n in s a ra y ın d a n , 21/M art/1 7 1 1
M E K T U P
4
Z efis’d cn U sbek’e E rz u ru m
N ihayet bu siyahi ejderha 1 beni kederden öldürm eye azm etti. B ütün kuvvet ve nufuzunu k u llan arak esirim Z e 1 i d’ i benden ayırm ak istiyor. O Zelid ki, b ü tü n hizm etlerim i candan yapar, becerikli ellerile etrafım ı süslere, güzelliklere garketm esini becerebilen tek insan dır. H attâ, zalim siyahi, bu ayrılığın sadece kederlere yer bırakm asına da razı olm uyor, illâ da şeref ve ism etim i çiğ nem eye yelteniyor!.... G üya, esirim e olan düşkünlüğüm ona olan em niyet ve takdirim den gelm iyorm uş ta, behim î duygulardan k ay nayan cürm î hev esattan geliyorm uş! O kuzgunî m el’unun yüzünü görm em ek için h er gün (1) — B a ş h a re m a ğ a sı.
36
İ R A N
M E K T U P L A R I
h uzurum dan koğuyorum . D urm ağa m ecbur olduğu kapu arkasında ise, canı sıkıldığından bu gibi canîyana şeyler u yd urm aya başlıyor. Yok bazı şeyler duyuyorm uş, yok b a zı şeyler görm üşm üş! H ain adam , bu duyduğunu veya gör düğünü iddia ettiğin şeyleri, ben hayalen dahi tasavvur edemem!... İşte sevgili Usbek, bu sebeple çok betbahtım ! Ne uz letim , ne de faziletim bu alçağın şüphelerinden beni ko ruyam ıyor. D üşün, bir adi esir gelsin de zehirli hançerini ta senin kalbine k ad ar saplam ağa cü r’et etsin! Tabiî, bu ahvalde bana da kendim i m üdafaa düşüyor! Lâkin, hayır! Böyle bir m üdafaaya aslâ geçmiyeceğim. Zira, bu, alçakça ith am lar karşısında m ü d afaalara k alk a cak, m üdafaa delilleri serdedecek k ad ar kendi nazarım da da alçalam iyacağım ! B enim yegâne m üdafaam , iffet ve ism etim in tek garantisi sensin, senin aşkın, senin itim a dındır... Benim tarafım dan da b ir delil isteniyorsa, sa na olan aşkım ve dinm ek bilm eyen acı göz yaşlarım !... F a tim e ’n in S a ra y ın d a n , 2 9 /M a rt/ 1711.
M E K T U P
5
(i)
R u s ta n ’d a n U sbek’e E rz u ru m
İsfahan’da her kesin konuştuğu sensin. A lem senin ( 1 ) — B u m e k tu p e s e rin 1721 ta r ih li ik in c i b a s k ıs ın d a m ü e llif ta r a f ı n d a n çık a rılm ıştır.
İ R A N
M E K T U P L A R I
37
buradan gidişini ağzına sakız yapm ış, çiğniyor. B azıları bu harek etin i deliliğine, bazıları da güya çektiğin k ed er lere veriyor. Yalnız dostlarındırki, seni m üdafaa ediyorlar. Am a gel gör ki, kim seyi de ikna edebildikleri yok! Senin, karılarını, ebeveynini, dostlarım , öz ülkeni terkedip meç hul d iy arlara düşm ene bir tü rlü akıl erdirem iyorlar... R ika’nın annesi bir tü rlü teselli bulam iyor. O ğlum u o benden uzaklaştırdı, deye tu ttu rm u ş, illâ da geriye gön derm eni istiyor... B ana gelince, aziz Usbek, seni ve b ü tü n yap tık ların ı anlam ağa çalışıyorum ; lâkin heyhat! Y okluğunu dolduram iyor, b ü tü n çabalam alarım a rağm en seni m âzur göre m iyorum . Bana istediğin kadar sebepler, m ecburiyetler, zaru retlerd en bahset; nafile Usbek, kalbim b u n larla rah a tlayam ıyor. A llâha ism arladık, beni daim a sev!... İs fa h a n , 28/M ayıs/1711
M
E
K
T
U
P
6
U sbek’te n d o stu N E S S İR ’e İsfa h a n
E riv an ’dan bir günlük yolculuktan sonra, İra n ’ı terk ettik ve T ürk hakim iyetinin top rak ların a girdik... On iki gün sonra da, E rzurum şehrine vasıl olduk. B urada üç veya d ört ay kacalağız.... Sana itira f etm eliyim , Nessir, İran to p rak ların ı göz
38
İ R A N
d e n k a y b e ttiğ im
M E K T U P L A R I
v e k e n d i m i s e r t O s m a n lI l a r ın
a ra s ın d a
b u l d u ğ u m a n d a , iç im i d e r i n b i r e l e m y a k t ı.
V atanım , ailem ve dostlarım ... hepsi m üfekkirem de uyanm ışlar, canlanm ışlardı. K albim şefkat ve m uhabbetle dolup taşm ağa başlam ıştı... Bazı endişeler şahlanm ış ve sadece kendi huzurum için çok ilerilere gittiğim i bana acı acı hissettirm işti. F ak at kalbim i en çok parçalayan karılarım dı. O nları düşündükçe, iztırap tan kahrolacak dereceye geliyordum . B unun da sebebi aslâ onlara beslediğim aşktan ileri gel m iyordu. Çünkü, onları düşündüğüm bu anlarda uyuşu yor, katılaşıyordum ve bu halde de hiç b ir isteğin zebunu olam azdım . Yaşadığım saraylarda aşkı daim a önlemiş, küllem işim dir; duyduğum bir aşkı daim a başka bir aşkla tah rib e m uvaffak oldum ... L âkin ne g a rip tir ki, bu his sizlik ve kayitsizlik içinde bile, gizli bir kıskançlık ejderhasile de m ütem adiyen kem irilm işim dir....... G özüm ün önüne hem en hem en kendi hallerine m etrû k bir grup başı boş kadın geliyor. Bu v arlık lar hakkında fena h ab erler yollayan hizm etim deki kim seler ise, alçak ve denîlerden ibaretm iş, heyhat!.... D üşün kendi esirlerim in bana sadık ve m ûtî olup olm a dıklarından em in olmıyayım ! Ya değillerse deye yanayım ! A ştığım bu uzak diy arlard a ne acı h a b e rler alm ıyo rum ! B una dostlarım ın bir çare bulam am ış olm aları da ne hazindir! H albuki, b u ralard a bazı m ahrem h ab erleri alm a m ak, bilm em ek daha hayırlıdır. Am â bu im kânı tem in ede cek h ay ırh âh babayiğit nerede? O rtalığı b irbirin e katan tan ta n alı bir ceza yerine, k a ra n lık ta kalm ış b ir cürm ün cezasız kalışını bin k erre tercih etm ezm idim ?... 1 B ütün bu acılarım ı kalbine dolduruyorum , sevgili Nessir, bu vaziyette heyhat! tek teselli de bundan ib aretti... E rz u ru m , 1 0 /H a z ira n /l7 1 1
İ R A N
( 1) -
M E K T U P L A R I
39
......................................................................................................................................
İşle n d ik le ri b ir k e rre is p a t o lu n d u k ta n so n ra , u z u n z a m a n z ih in le rd e n silin m iy e n şe n î c ü rü m le ri ir tik â p ed ip h a lâ s yolu k a ç m a k ta b u la n c a n a v a rla r ın le h in e h iç b ir m u r u r z a m a n m e v c u t o lm a m a lıd ır. F a k a t e h e m m iy e ti az ve sebep o ld u ğ u te s ir ve h e y e c a n s a th î o la n s u ç la r iç in v a ta n d a ş la r ın a r tık k e n d i m u k a d d e r a tla r ın ın e n d işe le r in d e n k u r tu ld u k la rı b ir z a m a n ı te s b it etm ek , y e rin d e o lu r. B u fa rk ı y a p m a n ın sebebi şu d u r: İk in c i h â ld e , su çu u z u n z a m a n s a k la m ış o la n k a r a n lık ve m e ç h u liy e t a r tık s u ç lu n u n cezasız k a lm a s ı k o rk u s u n u b e r ta r a f e tm e k te, ve o n a te k r a r iyi b ir in s a n o lm a k im k â n ın ı b a h ş e y le m c k te d ir................................................................................ H e r ş a h s ın k e n d i n e fs in i s iy a n e t e tm e k h a k k ı, t a b iî b ir h a k tır. H alb u k i, ş a h s ın k e n d isin e a it m a lla rı m u h a f a z a ve siy a n e t h a k k ı ise, c e m iy e t h a y a tın d a n d o ğ a n İç tim a î b ir h a k tır . R a h m ü ş e fk a t d u y g u la rın ı b o ğ a ra k , in s a n o ğ lu n u b ü y ü k c ü rü m le r işlem eye ite n am ille r p ek n a d ird ir. B u n a m u k a b il, r e f a h iç in d e y a ş a m a k ih tiy a c ı ile k ıv r a n a n in s a n oğlu, h u k u k î m e sn e d i a n c a k iç tim a i m u k a v e le d e b u lu n u p k a lb in d e y er e tm iy e n b ir h a k k ın ih lâ li a rz u s u n u h e r a n d u y a b ilir....... İş te b u ik i s ın ıra m e n su p su ç la rın te k e v v ü n ü i h t i m a li ta m a m e n fa rk lı k a n u n h ü k ü m le rin e d a y a n m a lıd ır. N a d ire n işle n e n b ü y ü k c ü rü m le rd e , m a z n u n u n m a s û m iy e ti ih tim a li, d â v a m ü r u r u z a m a n ın ı u z a tm a lı ve f a k a t t a h k ik a t m ü d d e tin i ve m u h a k e m e y i k ıs a ltm a lıd ır B il’ak is e h e m m iy e tle ri az su ç la rd a , su ç u n işle n m iş o lm a sı ih tim a li d a h a k u v v e tli o lm a k la ta h k ik a t m ü d d e tin i a z a ltm a lı ve fa k a t b u n a m u k a b il d a v a m ü r u ru z a m a n ın ı k ısa ltm a lıd ır. ......................................................... M er’î p re n sip le re d e rin b ir iz tir a p la b a k ıla c a k o lu r sa, ceza m e v z u a tın ı ve iç tih a tla r ın ı te d v in ve te s is te h e m e n h e m e n a k ıl’a h iç d a y a n ılm a m ış o ld u ğ u n u k a b u l e t m e k z a r u re ti doğuyor. B u s u re tle e n şenî, e n m e ş’u m ve e n m e v h u m su ç la r için, y a n i işle n m iş o lm a la rı ih tim a li e n az o la n su ç la r için, e n za y if ve m e şk û k k a r in e le r d e lil m a h iy e tin d e k a b u l o lu n u y o r, d em ek tir.
40
İ R A N
M E K T U P L A R I
Böylece, sa n k i k a n u n la r ın ve h â k im le rin is te d ik le ri şey, h a k ik a tin kend ir,in i a r a ş tır ıp m e y d a n a ç ık a rm a k o lm ayıp, h e r h a n g i b ir c ü rm ü is p a t ed ip o r ta y a a tm a k t a n ib a re ttir ! K ezalik, m e şk û k ve is p a t d e lille ri za y ıf o la n b ir cü rü m le m a h k û m e d ile n k im s e n in m a sû m o la b ileceği te h lik e s in d e n de p e rv a e tm e d ik le ri m e y d a n d a d a d ır!... İ n s a n la r ın çoğu, b ü y ü k c ü rü m le r iç in o ld u ğ u k a d a r, b ü y ü k fa z ile tle r iç in de b ir z a r u re t o la n b u m u a z z a m m a n ev î e n e r jid e n m a h ru m b u lu n u y o rla r. İ ş te b u m a n e v i e n e rji, m illi g u r u ru n d u y u ld u ğ u ve h a lk ın se lâ m e ti iç in k a lb le rd e ih tir a s lı b ir a ş k ın y er e ttiğ i d e v le tle rd e en m u h te re m fa z ile tle ri ve e n k o rk u n ç fe lâ k e tle ri sevk ve id a re e tm e k te d ir. H â k im iy e tle ri sa ğ la m ve â d ilâ n e k a n u n la r t a r a f ı n d a n m ü d a f a a ed ilen m ille tle rd e ise, z a y ıfla m ış ih ti r a s la r d ev let id a re s in i is lâ h ta n ziyade, o n u id a m ey e y a ra r. B u n d a n d a bizim iç in e h e m m iy e tli b ir n e tic e h a s ıl o lu y o r ki, o d a: B ü y ü k c ü rü m le r d a im a b ir m ille tin i n h i t a tın ı te v lit e tm e z le r......... B EC CA RİA , SU Ç LA R ve C EZA LA R , fasıl: X III ( T a h k ik a t m ü d d e ti ve m ü r ü r z a m a n ).
M E K T U P
7
F a tim c ’d e n U sbek’e E rz u ru m
A yrılışından iki ay geçti, sevgili Urbek. Ve ben bu perişanlık ve yorgunluk içinde, halâ kendim i toparlaya-
İ R A N
M E K T U P L A R I
41
m adım , alıştıram adım . Sanki, halâ sarayda yaşıyorm uşsun gibi her bucağı geziniyor, seni araştırıy o ru m ... M üm kün değil, b u h ü ly alard an silkinem edim . Seni daim a kollarında görm eye alışmış, aşkının burhanların^ (lâkin işte, işte!) deye sunm aktan başka hiç b ir m eşga lesi olm am ış bir kadın! D ünyaya gözlerini, naz ve nim et ler içinde, h ü rriy e ti b ü tü n kem alile kucakliyarak, açtığı halde, g irifta r olduğu aşkının zebunu olarak esareti k a bullenm iş bir kadın!... Seninle evlendiğim zam ana kadar gözlerim bir erkek yüzü görm em işti! G örüp görüşm em e te k m üsaade edilen erkektin, Usbek! h Zira, bu m el’un h arem ağalarım da e r kekten saym am a im kân olamazdı! Senin çehrenin güzel liğini, onlarınkinin çirkinlik ve acaipliklerile m ukayese ettiğim zam an, saadetim in büyüklüğü karşısında gözlerim bü sbütün kam aşırdı. M alik olduğum erkeğin yakışıklılı ğı, hayal ettiğim erkeğin çok fevkindeydi ve ben işte bu sebeple h ak ikaten m u tlu idim . B unu sana yem in ederim ; bugün bulunduğum şa rtla rın z aru reti ile m ahpus kaldığım bu yerden çıkm am a m üsaade edilse, etrafım ı saran m u hafızlardan sıvışıp k u rtu lm a im kânı bahşolunsa, ve sayısızsız m illetlerin yaşadığı şu p ay tah tın b ü tü n e rk e k lerin den kendim e b irin i seçme hakkı tanınsa, Usbek, evet sana yem in ederim ki, yine de senden başkasını seçemem! D ünyada sevilm eye lâyık senden üstün kim se bulunam az!.. Sen yoksun deye, o k ad ar sevdiğin güzelliğim i hiç ih m al ederm iyim ! B unu aklina bile getirm e. Gerçi beni gö ren kim se yok; yok amâ, yine de bu süs püslerin, b ü tü n bu güzelliklerin bende kalm ası lâzım. Güzel kalm ak ve daim a sevdiğim in hoşuna gitm ek isterim . Sevilm enin m utad silâhlarını bırakm am ak z aru retin i iyice hissediyorum . (1) — İ r a n k a d ın la r ı T ü rk ve H in d k a d ın la r ın d a n çok d a h a sık ı m u h a fa z a a ltın d a d ır. (M ü ellifin n o tu ).
42
İ R A N
M E K T U P L A R I
Meselâ, en bayıltıcı kokuları sürünm eden k a t’iyyen y a tağa gitm iyorum . Ah, koynum a girdiğin o m es’u t geceleri hep h atırlarım . Bazan renkli bir rü y a bu nadide sevgiliyi getirir, kollarım a yavaşça bırakır! İşte o zam an b ü tü n em el lerim le hü ly alarım sarm aş dolaş olur, ve kam çılanan arzu larım serm estî içinde kalır!.. Bazı defa da, bu yorucu sey a h a tta n bıkup usanm ış olduğunu ve pek yakında bize döneceğini tasarlarım . İşte, böyle günlerde bir kuş gibi hafifler, asum anlarda uçar gibi sarayı dört dönerim . Bu günün gecesi ise, karm a karışık rü y a la rla geçer. Sonra hem en u y an ır seni y atakta, yanım da ararım , lâkin h ey hat! bulam am , bu defa da benden saklandığına hükm ede rim . Böylece beni yakan aşkım , hayalen nail olduğum b ü tü n bu nim etleri elim den alır, hak ik ata y a k la ştırır ve h er şeyi b e rb a t etm iş olur! İşte her şeyin ta ru m a r olduğu ve aklım ın başım a geldiği bu zam anlar ihtilaçla tiril tiril t it rerim !.. Şim di sen, b ü tü n b u n lara inanm iyacaksm ! Ah, Usbek, bu şa rtla r içinde yaşam ak ne m üm kün! D am arlarım da sanki kan yerine, m ayi hale getirilm iş lav akar! Acaba, bu derece iyi hissettiğim şeyleri sana izah edebiliyorm uyum ? Ve eğer sana iyi izah edem iyorsam , yarabbi, nasıl oluyor da bunları, bu dehşetli duyguları hissedebiliyorum ! Böyle zam anlarım ızda, senin buselerinden b ir teki için b ü tü n bir cihani fedadan zerre k ad ar sakınm am ! Bu durum daki bir kadın ne bahtsızdır! Am â, bu betb ah t kadın m u ta t h icran ların ı kalbine göm erek, derin in il tiler ve sonsuz ihtilâçlarla h ay atını yaşam ağa m ecburdur! S aadetten m ahrum bu kadın, h a ttâ sevdiği insanın m utlu lu ğ u n a bile hizm et edem em ektedir. S arayın ihtişam ve debdebesinin idam esine gelince, b u n u da sevdiği koca sının saadeti için değil, lâkin şeref ve itib ar z a ru re tleri için yapm aktadır!.. Ah, halbuki, siz erk ek ler hak ik aten çok zalimsiniz!
İ R A N
M E K T U P L A R I
43
Sizce, biz kad ın ların arzularının tatm in i m üm kün değil dir ve olam az da! T arzı m uam elenizin esbabını da hissiz oluşum uzda bulursunuz. H akikatan hissiz davrandığım ız zam anlarda da dünyanın kab ah atim üstüm üze yıkar, bizlerle bozuşur, uzun zam an dargın kalırsınız. Sonra, zanne dersiniz ki, zam anın u y u ştu ru p u y u ttu ğ u hislerim iz m ü barek yüzlerinizi gösterince, hem encecik canlanır, k am çılanır ve özlenen saadetim ize kavuşm uş oluruz! K endi m eziyetlerinizle elde edem iyeceğiniz nim etleri, sırf bizim m izaçlarım ızın nahif ta ra fla rın ı sezerek hem encecik elde edersiniz!... A llâha ism arladık, sevgi Usbek, A llâha ism arladık. Se ni sevm ek em elile yaşadığım ı unutm a. G önlüm seninle do lup taşıyor. G aybubetin seni u n u ttu rm a k şöyle dursun, bi lâkis aşkını şiddetlendiriyor! Bu gaybubet şiddetini daha da a rttırırsa, aşkım ın taham m ül d ıv arların ın çatlayıp güm b ü r güm bür yıkılacağını bil! İ s f a h a n s a ra y ın d a n , 1 2/H aziran /1 7 1 1 .
M
E
K
T
U
P
8
U sbek’d e n d o stu R u s ta n ’a İsfa h a n
M ektubunu halen bulunduğum E rzurum şehrinde al dım. O radan ayrılışım ın çok büyük g ürültülere sebebiyet vereceğini pek alâ tah m in etm iştim . B undan dolayı h ab e
44
İ R A N
M E K T U P L A R I
rine aldırış etm edim . F ıkrince düşm anlarım ın nasihatların a görem i, yoksa kendi aklım ın rehberliği altında m ı h arek et edeyim ? B unu bana açıkla! H albuki, gençliğim in daha ilk çağlarında saraya in tisap etm iştim . H attâ, o dem lerde kalbim in tap taze ve te r tem iz olduğunu da söyleyebilirim . Ah, ne em eller besliyor dum!.. Fazilet ve iyilik bütün hülyalanındı... Seyyiatı gör dükçe, halâs çarelerini araştırır, şiddetle kaçardım.. Amâ, çok geçmez, arkasından döner, ona yeniden yaklaşır ve bu şeametin hakikatini öğrenmeye çabalardım. Bı haki kati taç ve tahtın ta ayağına kadar getirirdim! O zamana kadar bilinm eyen bir dille etrafıma haykırırdım. Dalka vukluğu yerin dibine batırır, ayıplardım. Hayranlarla mahbubeleri de istisna etmezdim!.... Lâkin, heyhat! Bu açık yürekliliğim in m ükâfatı ne ol du? Hiç, sadece etrafım ı düşm anlarla kuşattı! Hele h ü küm dardan iltifa t görm eyen N âzırların şahlanan haset his leri beni boğacak raddeyi buldu... H albuki, içinden çürüm üş bir sarayda, beni a y a k ta tu ta b ile n n ahif b ir faziletten başka neydi? Böyle olunca da, benim için halâs çaresi sarayı te rk te n ibaretti. İşte ben de buna k a ra r verdim ... Buna hazırlık olsun deye, evvelâ kendim i ilm e zorla dım ve nitekim bunun sonunda da ilm in b ü tü n şubelerine dehşetli bir m erak sardım . A rtık sarayın hiç bir işine karışm iyordum . K üçük b ir sayfiyeye çekildim . L âkin bu m asum inzivanın da kendine göre ağır m ahzurları vardı. M uhasım larım ın fen alık ların a her an m aruz kalabilirdim . Zira, şahsî em niyet ted b irlerin in hepsini kaldırm ıştım ... Bazı m ahrem fısıltıların ehem m iyeti beni vatanım dan ayrılm ağa m ecbur durum a soktu. Böylece, saraydan ay rılm ak vesilesinin m akul sebebini de bulm uş oldum. H e m en h ü küm dara gittim . Ona, G arb’ın tefek k ü r tarzı ve ilim ham ulelerde yetişm ek istediğim i arz ettim H attâ, bu.
İ R A N
M E K T U P L A R I
45
yolculuklarım dan taç ve ta h tın da istifadeleri olabilececeğini ihsas ve im â ettim . K iralın gözlerinde lu tû f ve hilm iyet, kerem ve teveccüh b elirdi; bu p a rıltıla r rü y alarım ı h ak ik at yaptı ve ben h u z u rların d an a y rılara k yola çıktım . Böylece, düşm anlarım dan bir k u rb an k u rta rm ış oldum. îşte, sevgili R ustan, seyahatim in hakikî sebebi b u n dan ib arettir. Bırak, İsfahan’da istedikleri dedikoduyu y ap sın lar; sen beni, sadece dostlarım ın önünde m üdafaa et. D üşm anlarım ın kötü niyetle y a p tık la rı tefsirlere aldı rış bile etm e! H er an onlardan gelebilecek kötülüklerin endişesi içinde yaşam aktansa, böyle daha çok m es’u t bir insanım!... Gerçi, onlar şim di hep beni konuşurlar, lâkin çok geç mez, beni de tam am ile u n utacaklardır. O zam an düşm anla rım .... hayır, R ustan, aslâ kendim i bu hazin düşünceye terkedem iyeceğim ... Ben onlar için daim a aziz bir dost kalacağım ; ve onların sadakatlarm a, tıpkı senin sadakatm a inandığım gibi, inanacağım . 1 E rz u ru m , 20/A ğustos/1711. ( 1 ) — ( ..................... Ş a y e t b en , h a k ik a ti a r a ş tır m a la r ım d a ta m b ir se rb e sti ile h a r e k e t ed e b iliy o rsam , şa y e t u m u m î f i k ir ve k a n a a t la r ın fev k in e çık ab iliy o rsam , b u istik lâ lim i h im a y e s in d e y a ş a m a k ş e re fin e n a il o ld u ğ u m h ü k ü m e tin â lic e n a p lığ ın a , o n u te ş k il e d e n m ü m ta z s im â la rın ilim ve ir f a n la r ın a m e d y u n b u lu n u y o ru m !... S evk ve id a re e ttik le ri in s a n la r ın s a a d e tle rin i is te y e n b ü y ü k tâ c id a r la r ve p re n sle r, h a k ik a tin k a d irş in a s d o s tla rı u n v a n ın ı ta ş ır la r . B u h a k ik a ti o n la ra , k e n d i in z iv a g a h ın d a g ö ste rm ey e k a lk a n b ir feylezof ise, ta a s s u p la a lâ k a s ı o lm a y a n b ir c e sa re t g ö ste rm iş ve sa d ec e h a k i k a tin s ilâ h ın ı k u ş a n a r a k z u lm ü n ve h ile n in s a v le tle rin e m e y d a n o k u m u ş o lu r ....................................................................... Ş a y e t k ita b ım ı te n k id e te n e z z ü l e tm e k su re tiy le b en i şe re fle n d irm e k iste y e n le r o lu rsa, b u n u y a p m a d a n önce, iz a h ın a ça lış tığ ım gayeyi iyice k a v ra m a ğ a g a y re t e tm e -
46
İ R A N
M E K T U P L A R I
le rin i is tir h a m ed erim . B u ta k d ir d e m e şrû h ü k ü m e t o to r ite s in i z a y ifla tm a şöyle d u rs u n , lâ k in b ü tü n c e h t ve g ay r e tim in o n u b ü y ü tü p y ü k se ltm e k o ld u ğ u n u g ö recek lerd ir. F ilh a k ik a , e fk â rı u m u m iy e, k u v v e t ve k u d r e tin fe v k in e yükseldiği, m ü lâ y e m e t ve in s a n iy e t d u y g u la rı h ü k ü m d a rla r ın s a tv e t ve k u d r e tle r in e ü rk m e d e n b a k a b ile cek k a d a r b ü y ü d ü ğ ü a n d a , b u o to rite b ü y ü m ü ş ve y ü k selm iş o la c a k tır!.....) B e cc aria , S u ç la r ve C ezalar: K a n u n vazii faslı. S u ç la rı ö n lem ek istiy o rm u su n u z - Öyle ise, h ü rriy e ti ilm in m e ş’a lesin d e y ü tü n . Ş a y e t ilm in bazı fe n a lık la rı o ld u ğ u id d ia o lu n m a k ta ise, b u n a sebep s a h a s ın ın d a r tu tu lm a s ın d a d ır . B ir k e rre yay ılıp g en işley in ce b ü tü n fe n a lık la rı sileceği gibi, h a y ır h â h lık la rı d a son d erece a r t t ı r ı r B e ce rik li b ir riy a k â r, ca h il, b ir to p lu lu k ta b ü y ü k b ir h a y r a n lığ a m a z h a r o la b i lir. H alb u k i, ay n i ad a m , m ü n e v v e r b ir m ille t iç in is tih k a r m evzuudur!... İlim , in s a n la r a şe y ler a r a s ın d a m u k a y e se le r y ap m ak , buniları m u h te lif c e p h e le rd e n görm ek, ve k e n d isin d e m e v c u t a y n i ta h a s s ü s ve a r z u la rın h e m c in s le rin d e de ayni, şid d e tle m e v c u d iy e tin i k a b u l e d e re k h is le rin i b u n a göre tâ d il e tm e k im k â n ın ı b a h şe d e r. E ğ er siz, ilm jn m e ş’a le sin i m ille te u z a tır ve o n u cö m e rtç e a y d ın la tırs a n ız , c e h a le t ve if tir a n ın b u n u r d a n k a ç a c a ğ ın ı göreceksiniz! A d a le tsiz id a re c ile rin titre m e ğ e b a şla d ığ ın ı, ve o r ta d a m ü th iş b ir k o rk u ve k u v v e t m e n b a ı o la ra k , sa d ec e k a n u n la r ın k a ld ığ ın ı m ü şa h e d e ed e ce k si niz! M ün ev v er in s a n , a h k â m ı s a rih , n im e tle ri v a z ıh ve te m e li a m m e n in se lâ m e ti o la n k a n u n la r ın m e y d a n a g el m iş o ld u ğ u n u g ö rm ek le k a lb i sev in çle d o la c a k tır! ............................................................................. H a y ırh â h k a n u n la r ı gözden g e ç ire n h e r h a s s a s k a lb s a h ib i in s a n , v a ta n d a ş la rın ce m iy e te te rk e tm iş o ld u ğ u h ü r riy e tle rin sad ece h e m c in s le rin e z a r a r v e re n h ü r riy e tle rd e n ib a re t o ld u ğ u n u görecek ve b u seb ep le g ere k ta ç ve ta h tı, g erek se b u ta ç ve t a h t ı işg a l e d e n i ta k d is m e c b u riy e tin d e k a la c a k tır! .................................................................... K u d re t s a h ib i p ek m a h d u t b ir k ısım in s a n la r a fay d a lı, ve a sıl b ü y ü k lâ k in
İ R A N
M E K T U P L A R I
47
z a y ıf k itle iç in h a y ır h â h o la n h a k ik a tla r a z a r a r lı ve b ü t ü n ş a h la n a n ih tir a s la r ın m a y a s ın ı te ş k il e d e n k o rk u n ç sa d em e li b a tıl itik a tla r , b e tb a h t b e şe riy e te so n su z f e n a lık la r g e tirm iştir! ............................................................................ T a r ih in s a h ife le ri d ik k a tle o k u n u rsa , z ü lm e tte n ilm e, e s a r e tte n h ü rriy e te g eç işlerd e b u m u h a ta r a lı, lâ k in g e çilm esi z a r u ri g e ç itle rd e d u ru ld u ğ u ve gelecek b ir n e s lin sa a d e ti iç in b ü tü n b ir n e s lin k u r b a n ed ild iğ i g ö rü lec ek tir. M illet k e n d isin i ezen b ü tü n z u lm e tle rd e n k u rtu lu n c a , ru h u n u y a k a n ta a s s u p a te ş in in f iş k ır ttığ ı lâ v la r sö n d ü rü lü n c e , h a k ik a t evvelâ y a v a ş yavaş, s o n r a s ü r ’a tli a d ım la r la k o ş a ra k h ü k ü m d a rın t â y a n ı b a ş ın d a k i t a h t ı n ü z e rin e k u ru lu r. B u s u re tle de g e re k p a r la m e n to la r d a , g ere k ib a d e th a n e le r in m ih r a p la r ın d a b ü y ü k b ir itib a r ve h ü r m e te m a z h a r o lu r! ............................................................................ S u ç la rı ö n la y a c a k d iğ e r b ir ç a re de, m a h k e m e le rin , c em iy ete te rk e d ile n h ü r riy e tle rin d ep o su v az ifesin i gö r e n k a n u n la r ı, k e n d i s u is tim a lle ri y ü z ü n d e n if s a t e d ilm e le rin e m e y d a n v erm iy erek , b ilâ k is o n la r a b ü y ü k b ir i h t i m a m ve h ü r m e t g ö ste rm e le rid ir .................................................. Ş a y e t h ü k ü m d a r, h a k im le re fa z la ş a ta f a t, çok şe k il ve m e ra s im ve o to rite b a h ş e d e r, zu lu m g ö rd ü ğ ü n e in a n a n v a ta n d a ş ın şik â y e tin e m ü sa a d e etm ezse, b u ta k d ir d e h ü k ü m d a r ta b a a la r m a k a n u n d a n ziyade h a k im le rd e n çe k in m e k itiy a d ın ı a şıla m ış olur. H a k im le r de b u çe k in m e d e n fa z la is tifa d e e d e r1er; böylece de g erek fe rd î ve g ere k İç tim a î e m n iy e t ve s e lâ m e t m a h v o lm u ş o l u r ....... ................................................................... S u ç la rı.. ö nley ecek ..t e d b irle rd e n b iri de, fa z ile ti m ü k â f a t l a n d ı r m a k t ı r ............................................«......... A kıllı ve â d il ellerle, şe re f ve fa z ile tle re d a ğ ıtıla n p a r a la r , b e re k e tle n e re k a s lâ b itm e z ve h iç g ec ik m e d en m e y v esin i v e rir............................................. .................................Ve n ih a y e t in s a n la rı e n h a y ırlı h a le g e tire c e k e n em in , lâ k in e n güç ç a re de, d a h a ilk ç a ğ la rd a verilecek te rb iy e n in e n in c e ve en fa y d a lı h a le g e tirile b il m esi s a n ’a tıd ır....) B e cc aria , S u ç la r ve C ezalar, F asıl: X L I (S u ç la rı ö n leyecek ç a re le r.)
48
İ R A N
M E K T U P L A R I
M E K T U P
9
B a ş h a r e m a ğ a s ın d a n İb b i’ye E rz u ru m
Bu sey ah atta eski efendine refak at ediyorsun. E y alet ler, ülkelerden geçiyorsun. K eder ve ıztıraplardan h a b e r siz, sükûn içinde yaşıyorsun. G özlerin h er an değişik m an zaralarla renkleniyor. Senin için yep yeni bir alem in o r tasında, zam anın geçişini bile farketm iyorsun.... H albuki, benim için öylem i? M enfur b ir hapishaneye kapatılm ış, hep ayni eşya ile çevrili, ayni ü zü n tülerle kem irilip duruyorum ! Elli senelik bir hizm etin y ık ın tıları ve bu k adarlık yılın korku ve endişelerinden biriken yo r gu n lu k ların ağırlığı altında iki büklüm olmuş, inlem ekte yim! H eyhat! Bu kad arlık uzun bir zam an devresinde ra hat bir gün ve sakin b ir an geçirm iş olduğum u da söyle yemem! Bin neviden tehdidin desteklediği vaitlerle beni k en di varlığım dan k o p ararak bu vazifeye getiren k a ra rı ilk efendim verm iş ve böylece nedim elerinin m uhafızlığına getirilm iştim ... M eşakkat ve m ezahim dolu bin çeşit vazife hizm et lerinden artık usanm ış bir halde idim ; servetle h uzurun vereceği saadete erebileceğim i tasa rla y a ra k bu hizm eti kabullenm iştim . Ah, ne budala im işim , m eğer!....... M üfekkirem bana kay b ettik lerim i değilde, sadece k a zançlarım ı gösterebiliyordu. T atm in edebilm ek k u d re tin den m ahrum olunca, aşk iptilâsından da yakam ı sıyırabi-
İ R A N
M E K T U P L A R I
49
leceğim i ü m it etm iştim .. H eyhat! M eğer bende im ha ede bildikleri şey, sadece ihtirasın ef’ali idi; yoksa âm ili dip diri yaşam akta devam ediyordu! B u sebeple de susuzlu ğum u giderm iş olm aktan çok uzak bir halde, etrafım ı sa ran şeylerin daim î ta h rik le rd e cehennem i b ir h a y a tın a te şinde y anm akta devam ediyordum !.... S araya girdiğim anda, gördüğüm h e r şey, k a y b e ttik lerim in nedam etini ruhum da uyandırdı. H er vesile ile k a l bim in öfke ile dolduğunu hissediyordum . R ahm ü şefkat, af ve m ağfiret, lu tu f ve ihsanın h er şekli, h e r cöm ertliği, bana sanki acılarım ı çoğaltm ak, nevm idîm i a rttırm a k ve beni harap etm ek için yapılıyorm uş gibi idi. Böyle şaşkın ve perişan zam anlarım da, aslâ bir kadını efendim in y a tağına götürm em işim dir! Aslâ elbiselerini kendi elim le soym am ışım dır! Ya, bizzat ben! Ah, ben kalbim hiddet ve tehevvürle, ruhum helâk edici b ir nevm idî içine boğul m uş bir halde odam a koşup, kapanm ışım dır!... İşte sefil gençliğim i böyle geçirdim , dostum ! İtim a dım. yalınızca kendim e idi. Can sık ın tıları ve kederlerle kem iriliy o rd u m ... Şim di sert bakışlarım la soluklarını kestiğim b u saray kadınlarını, vaktile ne derin aşk ve h a y ran lık duygularile tem aşaya dalardım ! O zam anlar bu zaafım a m ukabele e t seler, b an a b ir parçacık olsun yaklaşabilselerdi, bir an da m ahvolm am işten bile değildi! B ir bakışlarına, b ir m e ram ların a b ü tü n varlığım ı hem en feda edebilirdim !... Şim di iyice h atırlıy o ru m ; b ir gün bu kad ın lard an bi rin i banyoya sokm uştum . Öyle bir vecd ve istiğ rak için de idim ki, kendim den geçtim ve elim i kadının m ahrem yerlerin d en birine uzattım ! U zatm am la da kendim e gel m em b ir oldu ve sonum un geldiğini anladım ! Amâ, bu saadetim i bin k erre ölm eye de tercih ederdim ! H eyhat, b u zaafım ın m ahrem i esrarı olan m üstesna m ahlûk, bu sükû tu n u bana pek pahalıya sattı! B ir k e rre onun üzerindeki İ r a n M « k tu p la n F.: 4
50
İ R A N
M E K T U P L A R I
b ü tü n nüfuz ve otoritem i tem am ile kaybetm iştim . Sonra da, öyle şeylerine göz yum m ağa m ecbur bırakıldım ki, b u n lard a n h er biri, her an bana ölüm ü tattırab ilird i! Ve nihayet gençlik ateşi de eriyüp söndü, uzaklaştı!... Şim di a rtık b ir ih tiy arım ; sük û n ve huzur içinde y a şam anın yoluna bakıyorum . A rtık kadınlara, tıpkı vaktile onların bana b ak tık ları alâkasızlık ve istih k arla bakıyo rum . Böylece, bana çektirdiklerini, şim di de kendileri çek m iş oluyorlar!.. Sanki, k ad ın lara hep em irler verm ek için bu dünya ya gelm iş gibiyim! kendim i öyle görüyor, öyle hissedi yorum . Ö te yandan, bu em irleri verdiğim anlarda, te k ra r eski erkeklik hüviyetim e bürü n m ü ş gibi bir halim var. Soğuk kanlılıkla tahlil edebildiğim zam anlar, bu kadın lard an derin su rette n e fre t ettiğim i de m üşahede edebili yorum . M üfekkirem bana, onların b ü tü n zaif tara fın ı gös terebiliyor. Gerçe ben, onları başkasının hesabına siyanet ediyorum , lâkin onları itaatim altında tu tm ak zevki, k al bim i sevinçle dolduruyor! O nları b ü tü n isteklerinden m ah rum ettiğim zam anlar, bu m ahrûm iyeti kendi hevesatım için yaptığım ı hisseder, dolayısile de tatm in edilm iş olu rum ! Böyle zam anlarda kendim i sarayda değilde, küçücük b ir im paratorluğun başında bulunuyorm uşum gibi g u ru r lanırım . Bu da hakkım değilm i ya? B ana kala kala bu kadarcık bir şeref ve tam a ’ hakkını da fazla görm em ek lâ zım!... B üyük bir haz içinde, h er şeyin m ihveri aslîsi oldu ğum u, m evcudiyetim in gayri kabil içtinap bir z a n n e t b u lunduğunu görüyorum . Bu m evkie beni sıkı su re tte bağ lam aya amil olan b ü tü n bu kad ın ların bana beslem ekte oldukları n efret duygusunu da m ülâyem et ve h a ttâ anla yışla karşılıyorum ! B ütün bu nurdideler, her vesile ile karşılarında beni buluyorlar! En m âsum zevklerinin karşısına hail olarak dikilen, em ellerinin yakılıp yıkılm a
İ R A N
M E K T U P L A R I
51
sına âm il olan hep benim ! O nlar tasa rla rla r, inceden in ceye projelerini, p lânlarını çizerler, sonra önüm e korlar, tasvibim e arz ederler; ve ben b ü tü n bu ta tlı hü ly aların ı bir dokunuşla ta ru m a r ederim ! H er isteklerini m akul redlerle. her tasav v u rların ı vahi vehim lerle im kânsız hale sokarım ! Ağzım daki kelim eler ise, sadece: vazife, haya, hicap, terbiye ve m ahv iyettir. O nlara h er vesile ile cinsi yetlerin in zaaflarından ve çatısının altında yaşadıkları efendilerinin hakim iyet ve tefevvuk hak ların d an bahse der, yeis ve nevm idîden başlarını kaldırtm am ! Hem en a r kasından da haklarında tatb ik a m ecbur kalacağım şiddet ten dem v u ru r ve bu arada da onların iyiliklerinden baş ka şey düşünm ediğim i, kendilerine büyük b ir sevgi ve sadakatle bağlı bulunduğum u telkine bilhassa dikkat ede rim !... Ve nihayet titizliklerim gelir; bin dereden su getirir, her y ap tık ların ı kusurlu bulur, beğenm em . O nlar da kin ve intikam silâhlarını kuşanm ış, naz ve niyazlar içinde tu zaklarını her tara fa kurm aya başlarlar... Ya o m üthiş h a yal zenginlikleri, tasavvurları! Hele onlar!... Hele onlar!... H ülâsa, iki ta ra f karşılıklı olarak, tab iiy et ve m atbuiyet m ed-ve cezirleri halinde, çalkalanıp dururuz!... O nlar, bana her gün en zelil hizm etler y ü k le rle r; m is li görülm em iş hakaretam iz im âlarda bulu n u rlar. Giceleri, şu ih tiy ar halim e bakm adan, en saçm a sapan bahanelerle beni uykum dan u y an d ırırlar, yatağım dan kaldırırlar! A rkası gelm iyen e m irle r4 siparişler, hizm etler ve k ap rislerle harap, ayakta duram iyacak hale gelm iş b u lu n u yorum. Sanki b ü tü n m eharet ve zekâları bana eza ve cela verm ek içindir! K eyif ve hevesatlarım n ardı arkası keilm ez!....... K endilerine gösterdiğim ihtim am ve dikkati a r ttır m am dan derunî büyük bir haz duyarlar! B unun için de ne olm adık şeylere baş vuru rlar! M eselâ, güya kulağım a
Sî
İ R A N
M E K T U P L A R I
u y d u ru lm u ş m ah rem iy etler fısıld arlar; o tu rd u k la rı d aire n in d iv arları üzerinde d elikanlılar gördüklerini iddia eder le r; e tra fla rın d a garip sesler d u y d uklarına yem inler eder le r; y a h u tta gönderilm iş bir m ek tu b u red ve iade etm ek telâşile nefes nefese uçuşup koşuşurlar!... B ütün bu olay la r yüreğim i ağzım a getirir, bana ecel te rle ri döktürür! H albuki, onlar benim bu halim le sadece eğlenirler! B e nim kahrolduğum u gördükçe de, sonsuz b ir m em nuniyet le bay ram ederler! B ir defasında beni k apularm ın arkasına bağlam ışlar dı da, b ü tü n gün ve geceyi zincirlere vurulm uş geçirm iş tim !... Ya uydurm aları! Y apm acıkları! U ydurm adan hasta olm asını, bayılm asını, büyük korku ve ked erler içinde tit rem esini nede güzel becerm esini bilirler! Hele beni k en dilerine alet etm ek için, ne oyunlar oynam azlar, ne olm a dık, akla gelm ez b ahaneler icedetm ezler! Ö yle m ühim vesileler, iddialar ileri sürerlerki, dediklerine inanm ak, onlara uym ak, isteldikleri hudutsuz m üsaade ve m üsa m ahalarda bulunm ak m ecburiyeti ortaya çıkar. A rtık be nim için (olmaz!) dem ek gayri m üm kündür. Böyle b ir ce vap a rtık affedilm ez b ir cürüm olur! Bu takdirde beni cezalandırm akta haklı bir m evki ihraz etm iş olurlar. Böy le hicap verici m evkie düşm ektense, ölüm ü bin k e rre te r cih ederim , elbette! Hepsi bu kadarla da bitm iyor! D aha şim diye kad ar efendim in gözünde olduğum a dair hiç bir zam an em niyet duym am ışındır! O kadar düşm anlarım olduktan son ra, böyle bir em niyeti nasıl duyabilirim ? Bu düşm anla rım ın hepsi de efendim in kalbine yerleşm iş; tacını orada kurm uş, hükm ediyorlar! B ütün arzu ve niyazları da cel lâdın boynum u vurm asıdır! Gel de bu vaziyette itm inan getir, kendinden em in ol!... A sabı gerilm iş nedim eleri efendim in yatağına ben gö
İ R A N
M E K T U P L A R I
53
tü rü rü m . Z annediyorm usun ki, orada o nazeninler benim lehim de, iyiliğim için konuşurlar! G örüyorsun ki, pek de ta ra fta r topluluğuna sahip bir kim se değilim!.. Ah, onların göz y aşlarından ne kad ar korkarım , b ir bilsen! O iç çekm elerden, kucaklayışlardan, huzuzat an ların d an nasıl hazer eder, nasıl ürkerim , tah m in edem ez sin! Bu sahalar, onların zafer m eydanlarıdır. Bu dem lerde kuşandıkları güzellik silâhları öyle k a t’î ve öyle am ansız neticeler elde eder ki, ta rif ne m üm kü, dostum ! Böyle zam anlarda onların geçici ve belirsiz hizm etleri, b e nim uzun y ılların öldürücü b ü tü n hizm etlerim i bir çırpı da silüp süpürür, u n u ttu ru r! A rtık efendim ; bana h itap eden bu efendim , beni sevüp tak d ir eden eski efendim de ğildir!... Kaç giceler itib ar ve teveccühler içinde uykuya dal dığım halde, ertesi sabah b ü tü n teveccühlerden m ahrum edilm iş, m etru k ve m ünhezim uyanm ışım dır! S arayın etrafında zelilâne kırbaçlandığım gün, suçum neydi? Efendim in yatağına bir kadın sokm uştum . Bu k a dın da prensin ateşler içinde y anm akta olduğunu görmüş, teessüre kapılarak heyecanlanm ış ve hıçk ırarak ağlam aya başlam ıştı. Bu hali dertleşerek anlatıyor, ve hastaya v e r diği aşkın ü rp ertisile ateşini büsbütün yükselteceğinden kalbine ked erlerin dolduğunu ustalıkla ilân ediyordu. Böyle nazik bir zam anda kendim i, suçsuzluğum u nasıl m üdafaa edebilirdim ? İşin neticesini tevekülle bekleyince de h er şeyi kaybetm iş, suçluluğum u kabullenm iştim , hey hat! Aşk ateşi içinde cereyan eden m üzakere, ve derin solukların tanzim eylediği m ukavele sonunda m ahkûm edilm iştim !.. İşte, sevgili Ibbi, h er günkü yaşadığım fecî h ay at bundan ibarettir! H albuki, sen şim di ne k ad ar m utlusun! B ütün dik k a t ve ihtim am ların, sadece U sbek’in şahsına m ünhasır.
54
İ R A N
M E K T U P L A R I
O nu m em nun etm ek de çok kolaydır. Ö m rünün sonuna kadar, onun tarafın d an sevilip siyanet edilm en de bu su retle m u hakkaktır. 1 İs fa h a n , 3 0 /N isa n /1711 ( 1)
B u m e k tu b u n B e c c a ria ’ya ilh a m e ttiğ i fik irle rin b a ş ın d a şü p h e sizk i (esir in s a n la r ın h ü r in s a n la r k a rş ıs ın d a k i m e v k ileri, su ç a is tid a tla rı, r u h i in c ız a p la rı) dır. İş te biz b u p a s a jla r ı k a y ıtla ik tif a edeceğiz:
(........................................................................................ ............................................................................. E sir in s a n la r h ü r in s a n la r a n a z a r a n çok d a h a sefih , şe h v e te d ü şk ü n , z a lim ve k o r k u n ç tu r la r H ü r in s a n la r k e n d ile rin i ilm e h a s re d e rle r. M ille tle rin s a a d e te e rişm e y o lla rın ı b u lm a k iç in z ih in le rin i y o ra rla r. E şyayı d a h a p a r la k b ir ışık a l tın d a g ö rü rle r ve m u h te şe m e se rle r m e y d a n a g e tirirle r... H alb u k i, e s irle r y a ş a d ık la rı a n m z e v k le rin d e n m a h ru m ve s e fa h e t â le m in in d ebdebe ve ta n ta n a s ı iç in d e h a r a b iy ete g ö tü re n eğ len c ele re d a lıp b o ğ u lm a k h ü ly a s ın ı y a ş a r la r. B ü tü n h a y a tla r ı m e ç h ü liy e t ve m ü p h e m iy e tle ç e v ril m iştir. Ç ü n k ü , suç, k a n u n ta r a f ı n d a n ta h d it ve ta v s if o lu n m a m ış tır; s u ç la rın ın a k ib e tin i b ilm ezler; b u da, i h tir a s la r ın ı k a m ç ıla y a n y en i b ir m u h a rr ik olur. Y a şa d ığ ı ik lim in te sirile gevşem iş b ir m ille tte , k a n u n la r ın k a ra rs ız lığ ı ve m ü p h e m iy e ti, o m ille tte k i f a a li y etsizliği ve şa şk ın lığ ı o ld u ğ u gibi m u h a fa z a e d e r ve h a t t â a r ttır ır . Z evke d ü şk ü n , lâ k in f a a l b ir m ille tte ise, k a r a rs ız ve m ü p h e m k a n u n la r , o m ille tin b ü tü n f a a liy e tle r in i itim a tsız lık d o ğ u ra n k ü ç ü k h ile le re ve e n tr ik a la r a h a s re ttir ir . B öylece de a m m e a h lâ k i, h iy a n e t ve r iy a k â r lık te m e lin e k u ru lm u ş olur. ........................................................................... S u ç la rı ö n le m ek istiy o rm u su n u z ? o h a ld e , k a n u n la r ı s a d e le ştirip m â n a la r ı n ı a y d ın la tın . K a n u n la r ı m ille te se v d irm ey e ça lışın . B ü t ü n m illeti, to p y e k û n b u k a n u n la r ı m ü d a fa a y a g ö n ü llü b ir h a le g e tirin . M illetin velev cüz’î b ir k ısm ı o lsu n b u k a n u n la r ı ih lâ le g a y re t g ö ste rm e sin le r. K a n u n la r m ille tin h iç b ir sın ıfı iç in im tiy a z ta n ım a s ın . C e m iy e tin h e r
İ R A N
M E K T U P L A R I
55
b ir ü y esin i m ü sa v i o la ra k , m ü d a f a a ve h im a y e etsin . V a ta n d a ş la r a n c a k k a n u n ö n ü n d e k o rk u p titre s in le r. Z ira, k a n u n u n v erd iğ i k o rk u se lâ m e te g ö tü rü r. H albuki, in s a n ın d iğ e r in s a n a v e rd iğ i k o rk u ise, d â im a su ç la rın ve ş e a m e tin m e n b a ı o lm u ş tu r! ........................................................) B e cc aria , S u ç la r ve C ezalar, F asıl: X L I (S u ç la rı ö n ley ecek ç a re le r.)
56
İ R A N
M
E
M E K T U P L A R I
K
T
U
P
10
M irza’d a n d o stu U sb ek ’e E rz u ru m
Bana R ik a’nın yokluğunu u n u ttu rab ilecek tek kim se sin; nasıl ki, senin boşluğunu da o doldurabilir! Seni n a sıl aradığım ızı bir bilsen!... Sen, topluluğum uzun ru h u m esabesinde idin. K albin ve ru h u n perçinlediği ahit ve peyim anları çözmek, pek kolay değildir! kuvvet kudret, şiddet lâzım, Usbek! B urada sık sık toplanıp m ünakaşalara, m usahabalara daliyoruz. K onuşm alarım ızın m evzuu daha ziyade ahlâ ka dair. Dün, şöyle bir fik ir ortay a atıldı: Acaba insan oğlu zevklerin kuvveti ve duyguların tatmini suretile mi, yoksa faziletin icabatını yerine getirmekle mi saadete erebilir? Ne derin bir fikir tah lili isteyen sual, değilmi?.. Kaç kerre, senden insanların faziletli olmak için yer yüzüne geldiklerini, ve adaletin kendi varlıklarından da daha luzumlu olduğunu dinlemiştim! Senden istirham ediyorum , bana söylem eye çalıştığın fik irleri vazıhan yaz, izah et! K u r’an ’dan ay etler okuyarak sabrım ı tü k eten m üm taz din adam larile de bu h u su sta görüştüm . H albuki, ben o nlarla hakikî bir m üm in gibi değil de, alelâde bir insan
İ R A N
M E K T U P L A R I
57
gibi, b ir v atandaş gibi, b ir aile babası gibi konuşm ak a r zusundayım . A llaha ism arladık. 1 İ s fa h a n , 3 0/N isan /1 7 1 1 (l) -
( ............................................................................................................................................
............................................................................. H assas b ir b ü n y e n in b ü tü n e f’ali h a z ve elem d u y g u la rın a ta b id ir. H a ttâ , in s a n o ğ u lla rın ı d in h a y a tın a so k m a k iste y e n U lu T a n rı, o n la ra ce z a la r ve m ü k â f a tla r v a d e tm iş b u lu n u y o rsa , a ğ ır ve m e ş’u m su ç la rı d a a y n i k o la y lık la işley e n lere ay n i c e z a la r verilecek o lu rsa, b u ta k d ir d e in s a n la r, e n a ğ ır su ç la rı işlem e k te b ü y ü k b ir m a n i g ö rm iy e cek lerd ir .......................................................... M aalesef, h is ve k a r a k te r in te s irin e tâ b i b u ih tir a s la r ı gem leyip h e n d e s î b ir is tik a m e t v e re re k c e m iy e tin m e n f a a tın a d o ğ ru sevk etm ey e im k â n o lm uyor. B u riy az i h a k ik a ti i ti r a f a c e sa re t ed e m iy o rla r! Ve b u n u n y erine, p o litik b ir h e s a b a iltif a t ed ilerek , ih tim â la t ve alelâ d e ta h m in le re göre h ü k ü m y ü rü tm e y e ç a lış ıy o rla r!... T ıp k ı e c sa m ın cazibei a rz a m a ru z sık le tle ri gibi, d a im î ve gizli b ir k u v v e t bizi k e n d i r e f a h ve sa a d e tim iz e d o ğ ru itm e k te d ir!... B u itm e k u v v e tin i z a y ıfla ta c a k o la n âm il, y a ln ız k a n u n î m ü e y y ed e lerd ir. İn s a n o ğ lu n u n b ü tü n d eğ işik fiil ve h a r e k e tle r i b u r u h î te m a y ü l ve in c iz a p ta n d o ğ m a k ta d ır. B eşer b ü n y e s in in ta m a m la y ıc ısı, in s a n o ğ lu n u n e n e rji k a y n a ğ ı o la n h a s s a s i y e t ’ i ta h r i p e tm e d e n , şa h s î m e n f a a tla r ın m ü sa d e m e le rin d e n d o ğ a n m e ş’u m a k ib e tle re k a rş ı k o y m a k iç in k a n u n v â z ıın ın elin d e de siy asî m a h iy e t a rz eden, m ü d a fa a v a sıta sı, h e y h a t! h e p ceza m ü ey y id ele rid ir!... K a n u n vâzıı öyle m a h ir b ir m im a r ki, m u h te ş e m y a p ısın ı s a ğ la m la ş tıra n b ü tü n k u v v e tle ri b ir a r a y a to p la m a sın ı, ve o n u sa rsıp y ık ab ilecek b ü tü n a n a s ır ı m a ğ lu p ve izale e tm e s in i b ilm e k te d ir!... Ş a y e t b eşer n e v in in çe v ird iğ i k a rış ık ve k a r a n lık d o la p la r a göre ta n z im ed ilm iş fiil ve h a re k e tle ri, riy a z î b ir ölçüye göre h e s a p la m a k m ü m k ü n olabilseydi, s u ç la rın en h a f if in d e n en a ğ ırın a k a d a r b ir n isb e t d a h ilin d e b ü y ü y en ce z a la r b u lm a k ve ta tb ik e tm e k ic ab e d ec ek ti. B u iki
58
İ R A N
M E K T U P L A R I
riy az i n is b e ti ta m b ir isa b e tle b ir ta b lo h a lin d e te şk il ve te s b it e tm e k m ü m k ü n olsaydı, b u ta b lo a y m z a m a n d a h e r m ille tte k i: h ü rriy e t, in sa n iy e t, zu lü m ve itis a f ın d a d e re c e s in i g ö ste rm iş o lurdu!.. L â k in , h a y ır h â h b ir k a iıu n vazıı, su ç la ceza a r a s ın d a b u lu n a n b u ik i a d il n isb e t ö lç ü sü n ü m u h a fa z a e tm e sin i b a ş a ra b ilir, ve h e le e n h a f if su ç a e n a ğ ır cezayı b iç m e k im k â n ın ı izaleye m u k te d ir o lu rsa, yine de m u tlû b ir in s a n o la ra k e b e d iy e n ö v ü n e b ile c e k tir!...) B e cc aria , S u ç la r ve C ezalar, F asıl: X X I I I : (C ü rü m le ceza a r a s ın d a a d il b ir n isb e t b u lu n m a lıd ır.)
(........................................................................................ ....................................................................... İ n s a n la r ın ş a h s î m e n f a a tla r ı a r a s ın d a k i z id d iy et ve b u m e n f a a tia r m k a r ş ıla şıp ç a r p ış m a la r ın ı b e r ta r a f e tm e k z a ru re ti, in s a n a d a le tin i te m e li o la n (İç tim a î fa y d a ) fik rin i d o ğ u rm u ştu r. H alb u k i, in s a n ın A lla h ile o la n m ü n a s e b e ti ise, h e r şeyi y a r a ta n ve b u itib a r la h iç b ir m a h z u r u o lm a d a n , a y n i z a m a n d a h e m k a n u n vâzıı, h e m de h a k im lik e d e b ilm ek s a lâ h iy e tin i h a iz o lan , e n m ü k e m m e l ve m u h te şem b ir v a rlık o la n m a tb u lu k e s a s ın a d a y a n m a k ta d ır. Ş a y e t C e n a b ı H ak, k e n d i ira d e s in e k a r ş ı g elen le re eb edi ce z a la r k o y m u ş b u lu n u y o rsa , h a z ve elem d u y g u la r ın d a n h iç b ir in tib a a ta b i o lm a y a n , y e n d isin d e n s a d ır e f’a lin d e n h iç b ir m e s’u liy e t d o ğ m a y a n , h e rşe y e k a d ir y eg â n e k u d r e t o la n U lu T a n r ı’n m ira d e eylem iş o ld u ğ u b u cezayı h a n g i m a h ir v a rlık ta y in ed eb ile ce k tir? İş le n e cek g ü n a h ın b ü y ü k lü ğ ü k a lb d e k i gizli k ö tü lü k d u y g u s u n a b a ğ lı o ld u ğ u n d a n , h iç b ir in s a n o ğ lu b u n u a n la y a m a z ; m e ğ e r ki, T a n r ı b u n u o in s a n la r a ilh a m ey lem iş o la !... O h a ld e , cezayı tâ y in edecek u s u l ve esas n a s ıl b u lu n a b ile c e k tir? B u ta k d ird e , çok d e fa A llâ h a ffe d e rk e n in s a n o ğ lu c e z a la n d ıra c a k , v ey a A llâ h c e z a la n d ırırk e n in s a n o ğ lu a f fe d e c e k tir; İ s te r b irin c i şık, is te r ik in c i şık m ü lâ h a z a o lu n su n , h e r ik i h a ld e de, U lu T a n r ı’n ın ira d e s in e k a r ş ı g elin m iş o la c a k tır.) B e cc aria , S u ç la r ve C ezalar, F azıl: X X IV :: (S u ç la r ın ağ ırlığ ı ölçüsü.)
M E K T U P
11
U sbek’tc n M irza’ya İ s fa h a n
K endi aklın d u ru rk en benim kine baş vuruyorsun! H attâ reyim e, fikirlerim e eğilecek kadar tevazu gösteri yorsun! Şu halde, seni fikren de tatm in edebileceğim e inanıyorsun!.... Sevgili M irza, bana olan büyük iltifatların a, inanış ların a ve teveccühlerine binlerce teşek k ü rler... Lâkin, beni en ziyade sevindiren şey nedir, biliyor m usun? Senin dostluğun, m uhabbetin, yakınlığın!... E m irlerini yerine getirm ek için m ücerret, m evhum m uhakem eler yürütm iyeceğim . Çünkü, bazı öyle h a k ik a t ler vardırki, karşım ızdakini ikna ve tatm in etm ek kâfi değildir. Bu fikir ve tah lilleri onların tâ nefislerine de hissettirm ek lâzım dır. İşte ahlâka m ütedair h ak ik atler bu nevidendir... Bu sebeple aşağıda anlatacağım ta rih î v u k u at ince bir felsefî tahlilden daha m üessir olarak kalbinde m akesini bulacaktır, dostum ... A rab istan ’da TROGLODYT deye bir kavim yaşarm ış. Şayet, tarih çilerin deyişlerine inanm am iz lâzımsa, şu k a dîm T r o g l o d y t kavm inden gelen bu beşerî to p lu luk, önceleri daha ziyade bir hayvan topluluğundan fa rk sızmış. Bu görüş yanlış değildir. Gerçe, m ensupları öyle
60
İ R A N
M E K T U P L A R I
ayılar m isillu kıllı insanlar değillerm iş amâ, bu insanlar öyle kötü tab iatlı, öyle vahşî im işler ki, araların d a ne doğ ruluk, ne de adalet deye b ir esas tanırlarm ış! Y abancı asıllı b ir k iralın idaresinde im işler. Bu kıral, onların bu tabiî k ötülük m eyillerini tâdil etm ek, onları islâh eylem ek gayesile şiddete başvurm ağa m ecbur kalm ış. L âkin çok geçm em iş ki, ta b ’ası bu şiddete taham m ül edem iyerek, aleyhinde kom plo k u rm u şlar ve kendisini h a n çerlem işler. A rkasında da, kiralın b ü tü n aile efradını kö künden kazım ışlar! Bu darbeden sonra, yeni b ir hüküm et seçm ek için top lanılm ış, b ir hayli çekişm işler ve nih ay et yüksek b ir h a kim ler h ey ’eti seçip dağılm ışlar. A m â bu seçim den de çok v ak it geçm em işken, ik tid arı ellerine alan bu hakim leri çekem em eye başlam ışlar ve neticede hepsini boğazlam ış lar! Bu yeni bo y u n d u ru k tan da sıyrılan m illet, yine ken di ilk tabiî vahşet hayatının h asretini duym ağa başlam ış. A rtık hiç bir kim seye ita a t etm eyeceklerine ahdetm işler. H erkes, yalnız kendi m enfaatinin bekçiliğini yapacak, ve bu hususta diğerlerinin ery ve m ü talâaların ı aslâ alm iyecaktı. H er ferdin ittifak ettiği bu k a ra r hepsini ziyadesile tesh ir etm iş, h a ttâ gururlandırm ıştı. Şöyle m uhakem e y ü rü tü y o rla rd ı: (Beni hiç bir su re tle ilgilem iyen başka kim seler için de ne deye ölüm lere gidecekm işim ? Ben a n cak kendim i düşünebilirim ! Nefsim m es’u t olsun, bana y e te r de a rta r bile! Elalem den bana ne? B aşkalarının m es’u t yaşayıp yaşam am ası beni ne deye alâkadar etsin? Sadece kendim e luzum lu şeyleri tem in edeyim , yeter! İs tediklerim e m alik olm ak bana kâfidir. Şu T roglodyt m il letinin sefil insanları m es’utm uş, değilm iş um urum dam ı, benim !....)
İ R A N
M E K T U P L A R I
61
Ekim zam anı gelip çatm ıştı. H erkes şu m ütalâad a b u lu n uyordu: (Adam sende! Ben ancak karn ım ı doyurabi lecek ekm eğin tohum unu ekerim , olur biter. D aha fazla buğdayı da ne yapacağım ? Boş yere ne deye kendim i ezi yetlere, külfetlere sokacakm ışım ?) H albuki, bu küçük h akim iyetin b ü tü n arazisi ayni ev safta değildi. A razinin b ir kısm ı çorak ve dağlıktı. D iğer kısm ı alçaklarda, m üteaddit çayların, ırm ak ların suladığı ovalardı. O sene m üthiş b ir k u rak lık oldu. Y ükseklerdeki arazi tam am ile sudan m ahrum kalm ış, bu n a m ukabil ova lard ak i ekinler son derece m ünbit ve m ahsuldar olm uştu. G el görki, dağlıların açlık sefaletine zerre k ad ar alâka gösterm ediler ve m ahsullerinden b ir parçasını dahi v e r m ediler. Bu sebeple topluluğun m ühim b ir kısm ı göz göre göre sefalet içinde m ahv olup bitti! H albuki, ertesi yıl çok y ağm ur yağm ıştı. Y üksek y e r lerdeki ekinler çok bereketli olmuş, alçakdaki ovaları ise, su baskınları, seller kaplam ış b ü tü n ekinleri alup g ö tü r m üştü. Şim di de toplum un diğer yarısı y ardım için yalvariyordu. Lâkin, heyhat! A ldıkları cevap, vak tile k en dilerinin v erdikleri cevabın ayni idi!........... Y ine bu kavm in belli başlı sakinlerinden b irin in ziyadesile güzel bir karısı vardı. K om şusu bu kadına aşık oldu, ve onu kaçırdı. K avgaları m üthiş oldu. T ü rlü h a k a re t ve taa rru z lard a n sonra, nihayet iki taraf, araların d ak i ihtilâfı b ir hakem in hükm ile halletm eyi k a ra rla ştırd ıla r. Ü zerinde ittifak e ttik leri hakem , T roglodyt m illetinin, bundan önce yaşam ış oldıiğu C um huriyet devrinin itib arlı şahsiyetlerindendi. H alâ da itibar görüyor, kendisine, doğ ru lu ğ u n a inanılıyordu. N e ise, bu adam a gittiler, h er biri ih tilâfı kendi zaviyesinden izah e tti ve reyini sordular. Adam , hiç istifini bozm adan: (Bu kadın senin, ya da se nin olmuş, bundan bana ne? Beni şu anda tarlam b ek li yor. B enim başım ı ihtilâfınızla yorar, zam anım ı birinize
62
İ R A N
M E K T U P L A R I
hak verm ekle geçirirsem , o zam an benim işim kalır! T a r lam da kim çalışır? Onun için sizden rica ederim , daha fazla beni tu tm ay ın ve huzurum u bozm ayın!) Bu sözleri söyledikten sonra da oradan ayrılarak, tarlasına, çalışm a ğa g itti... H asm m dan daha güçlü kuvvetli olan kadın kaçırıcı, sevgilisini geriye verm ektense, ölüm e razı olacağına ye m inler etti. K adının kocası ise, kom şusunun adaletsizliği ve hakim in hissizliğile nevm it bir halde evine dönerken, yolda çeşm eden su getiren çok genç, karısından da güzel bir kadına rastladı. H azır kan sızd ı da. Ü stelik bu kadının biraz evvel baş v u rd u k ları alâkasız ve k atı y ürekli h ak e m in karısı olduğunu öğrenince artık tered d ü d ü kalm adı; kadını bileğinden yakaladığı gibi zorla evine götürdü!... Yine bir adam v ardı; geniş ve m ünbit b ir araziye sa hihti. A razisini büyük bir gayret ve ihtim am la ekip biçi yordu. A dam ın bu gayret ve servetine göz diken iki kom şusu araların d a birleştiler ve zavallıyı evvelâ evinden a t tılar, sonra da arazisine geçip yerleştiler. D aha sonra da kendileri başkalarının bir tecavuzuna u ğram am aları için araların d a ittifak aktettiler. Ve hak ik aten de aylarca bu ittifak a ria y e t eylediler ve bu suretle v a rlık ların ı k orudu lar. L âkin bu iki m ü ttefik ten biri diğerinin varlığından artık sıkılm aya başlam ıştı. B ütün bu m alikâneye tek ba şına hakim olm ak m üm kün iken, iştirak da ne oluyordu? Hem en tuzağını k urdu ve m üttefikini boğazladı. Şim di artık o arazinin tek hakim i idi ve kendini pek de m es’ut hissediyordu. Amâ, heyhat! Bu ta tlı rü y a pek uzun sürm e di! T roglodyt kavm inden iki zorba gelip karşısına dikil m işti. B unlarla tek başına m ücadele edebilecek k u d rette değildi; bu sefer de onlar kendisini boğazladılar! Hem en çırıl çıplak bir halde bulunan bir T roglodvt’li de pazar yerinde satışa arzedilm iş yün gördü. F iatını sor du. Satıcısı kendi kendine şöyle bir m uhakem e y ü rü tm ü ş
İ R A N
M E K T U P L A R I
63
tü : (Elim deki yünlerim le ancak iki kile buğday satın ala bilecek bir para isteyebilirim . H albuki ben b u n u n dört m islini istersem , sekiz kile buğday satın alabilirim .) Ve nitekim öyle yaptı, m üşteri istediği parayı ödemişti. Bu sefer satıcı: (Şim di bana buğday lâzım, elim de epeyce param da var!) dedi. M üşteri bu sözleri duyunca: (Ne dedin?) deye sordu ve: (Sana buğday m ı lâzım ? H ay hay, ben de satılik buğday var, am â; bildiğin fiata değil! H ay retinden donup kalırsın! Pekâlâ biliyorsun ki, buğday fia tla rı m üthiş yükselm iştir. Zira, k ıtlık ortalığı kasıp k a vuruyor! Bu sebeple şayet, sana ödediğim parayı bana iade edersen, sana bir tek kile buğday verebilirim . D aha fazla cöm ertlik de benden beklem e, yapam am ! Ç ünkü, açlıktan ölm ek istem iyeceğini de iyi biliyorum !) deye ilâve etti. B ir defasında da, b ü tü n bu havaliyi korkunç b ir sarî hastalık kem iriyordu. Kom şu m em leketten çok m ahir ve iyilik sever bir doktor çıkageldi. V erdiği ilâçlarla tedavi ettiği b ü tü n hastaların ı iyileştirip ayağa kaldırm ış, sıhh a ta kavuşturm uştu. H astalık o m ıntıkadan tem am en si linince doktor, tedavi ücretlerin i alm ak için h astaların a giderek ü cretini istedi. H er yerde retle karşılaştı. M eyus ve m ünkesir m em leketine dönen tabip, adeta yorgunluk tan harap bir haldeydi. L âkin çok geçm em işti ki, o hava lide, ayni afet yine kendini gösterdi. Yine h er ta ra fı k a sıp kavuruyor, ocakları söndürüyordu. Meş’um hastalık bu sefer daha am ansız, daha affetm ez görünüyordu. H as talar, doktorun bulunduğu m em lekete akın etm eye başla dılar. K endilerini k u rtarm ası için ne diller döktüler, ne çok y alvardılar!... L âkin doktor a rtık onları dinlem iyor d u: (Haydi, burdan defolun, gidin! N ankör insanlar! Si zin ruhunuzu kem iren zehir, bünyelerinizi kem iren zehir den de beterdir! A rtık yer yüzünde sizin için bir melce bulunam az! Çünkü, sizlerde insaniyet duygusu olm adığı gibi, adalet ve doğruluk esaslarından da bihabersiniz! Ben
64
İ R A N
M E K T U P L A R I
şim di şayet, ricalarınızı kabul eder de, y u rdunuza gelir ve sizleri tedavi edersem , m ahrum olduğunuz faziletler yüzünden gazap ve öfke içinde bu lu n an ilâh lara karşı gel miş, onları ta h k ir ve tezyif etm iş olurum ! H eyhat, bunu yapam am , gidin! Defolun!) 1 E rz u ru m . 3 /A ğusto s/1 7 1 1 .
d) ........................................................................... B itm e z tü k e n m e z h a r p h a lle r in d e n y o ru lm u ş, k a t ’î s u r e tte m u h a fa z a e d e m e d ik le ri iç in fay d a sız h a le gelm iş b ir h ü r r iy e tte n b ez m iş in s a n o ğ u lla rı, b u h ü r riy e tin b ir k ıs m ın d a n ta m b ir e m n iy e t ve v u z u h la f a y d a la n m a k iç in d iğ e r k ıs m ın d a n v az g eçtiler. İşte b a ğ ış la n a n b u b ir k ısım h ü r r iy e t ler, m illî h a k im iy e tle ri te ş k il eyledi. B u m illî h a k im i y e tle r h ü k ü m la r la r a e m a n e t ve o n la r t a r a f ı n d a n d a k e n d i h ü k ü m e t e r k â n la r ın a te v d i ed ild ile r... L â k in , b u m illî h a k im iy e ti te ş k il ve te v d i ey lem ek k â f i değildi. A y rıc a h e r ş a h s ın , b u to p la n m ış , ç o ğ a l m ış h ü r riy e t y ığ ın ın d a n y alın ız k e n d isin e a it o la n la rı değil, lâ k in b a ş k a la rın a a it o la n la r ı d a çekip k o p a rm a k iste d iğ i h ü r riy e tle rin is tir d a t ve g a s b ın a d a m a n i o lm ak , ce m iy e t h a y a tın ı eski h e rc ü m e rç h a le g e tirm e k iste y e n f e r tle r in ta h a k k ü m ve is tib d a tla r ın a se t çekecek m ü e s s ir ve m u k te d ir ç a re le re de ih tiy a ç v a rd ı... B öylece b u ç a re le r, k a n u n la r ı ih lâ l ey ley en lere t a t b ik e d ile n c e z a la ra in k ılâ p eyledi ......................................... ........................................................................... B u su re tle , f e r t le rin k e n d i h ü r riy e tle rin d e n f e r a g a t e ttik le ri k ıs ım la rın m e cm u u , c e m iy e tin ceza v erm e k h a k k ın ın e sa sın ı t e ş k il eyledi.. B in a e n a le y h , b u e s a sa d a y a n m a y a n b ir ic r a a t a s lâ a d a le t o lm ay ıp b ir ad a le tsiz lik , b ir v a h ş e ttir; H ukuk m e fh u m u ile b ir g û n a a lâ k a s ı y o k tu r. A m m e h ü r r iy e ti n in m u h a fa z a s ı iç in z a r u rî o lm a y a n b ü tü n ce za la r, f e r t h ü r riy e tin i en g en iş ta r z d a te m in a t a ltın a ald ığ ı ve
İ R A N
M EK TU P L A R I
65
am m e h ü r riy e tin i èn k u ts a l ve eıi d o k u n u lm a z h a lin d e m u h a fa z a ey led ik leri n is b e tte m e ş ru te lâ k k i e d ilir... B e cc aria , S u ç la r ve C ezalar, F a sıl: II (C e z a la rın aslı ve ceza v e rm e n in h u k u k î m e n şei.)
(........................................................................................ ....................................................................... İ n s a n to p lu lu k ları! iç in d e d ev a m lı b ir g a y re t v a r ki, c e m iy e tte k i b ü tü n z a a f ve fe lâ k e tle ri b ir y a n a ve b ü tü n k u d r e t ve sa d e tle ri d iğ e r y a n a s ır a la m a ğ a ç a lış m a k ta d ır. A k ilâ n e k a n u n la r ın v azifesi b u g a y re ti d ev a m lı s u r e tte te sirsiz b ır a k m a k o lm a lıd ır ................. '.................................................................. .................................................. T a r ih i k a r ış tır alım ; h ü r in s a n la rın , a r a la r ın d a y a p tık la rı b ire r m u k a v e le d e n ib a re t o la n k a n u n la r ın , m a a le se f y a e k s e riy a e h e m m iy e tsiz b ir e k a liy e tin ih ti r a s la r ın a a le t o ld u k la rın ı, y a h u t gelip g e çici ve te s a d ü f i ih tiy a ç la r d a n d o ğ d u k la rın ı, in s a n t o p lu lu k la r ın ın e k s e riy e tin i te ş k il e d e n le rin h a y a t ve f a a li y e tle rin i ta n z im d e n u z a k k a n u n la r ın te k gayesi o lm a sı lâ z ım gelen ( t o p l u l u ğ u n en ç o ğ u n u n en b ü y ü k s a a d e t i ) p re n s ib in e te m a y ü l ed ecek b ita r a f ve â d il b ir m ü ş a h id in fik ir m a h su lu , o lm a d ığ ın ı g ö rü rü z. P e k çok fe n a lık ve z u lm e tle rd e n s o n r a k a v u ş u la b ile n ve h a y ır te lâ k k i e d ile n b e şe rî te r t ip ve is tih a le le rin a ğ ır d eğ işik lik le rin i b e k lem e y en m ille tle re n e m u tlu !.. O n la r â k ilâ n e k a n u n la r say esin d e , b u fe n a lık la rı ç a b u k a tla y a b ilm işle rd ir. P e r iş a n ve k a r a n lık iz b ele rin d e, in s a n k ü m e le rin e , u z u n z a m a n m e ç h u l k a lm ış fa y d a lı h a k i k a tle r in ilk to h u m la r ın ı sa ç m a k c e s a re tin i g ö ste re n b e ş e r nevi, fe y le z o fla ra n e çok borçluyuz! ................................. ...............................................! ........... E b ed î M O N T ESQ U IE U ise, b u e h e m m iy e tli m e v zu a sa d ec e ilişm ek le ik tif a e tm iş tir. Ve b e n b u h a k ik a tle r i a ra y ıp b u lm a k için , işte. B u b ü y ü k a d a m ın n u r lu izin i ta k ip etm ey e m e c b u r o ld u m . L â k in d ü ş ü n m e sin i b ile n le r, k i b u e se ri o n la r iç in y a z ı y o ru m , b e n im a y a k iz lerim i o b ü y ü k a d a m ın iz le rin d e n a y ırt e tm e s in i de b ile ce k le rd ir. O n u n g ibi b e n de, a k ıl ve te fe k k ü l â le m in in sessiz ve silik g e ç in e n tilm iz le rin in İ r a n M e k tu p la rı F .: 5
66
İ R A N
M E K T U P L A R I
d e r u n î ş ü k r a n la r ın ı k a z a n a c a k o lu rsa m , b e ş e rin m ü d a f a a s ın a a it h a y k ırış la r a cev ap v ereb ilecek o la n r u h la r ın ı h a r e k e te g e tire b ile c e k ta t l ı ü rp e rtiy i o n la rd a u y a n d ıra b ilirs e m , d ü n y a la r b e n im o lu rd u !....) B e cc aria , S u ç la r ve C ezalar,
fasıl: i (G iriş ve e s e rin gayesi.)
İ R A N
M
M E K T U P L A R I
E
K
T
U
P
12
U sbek’te n y in e M irza’ya İsfa h a n
Ey, benim sevgili M irzam, şu T roglodyt kavm inin m ünhasıran kendi kötü ru h la rı yüzünden nasıl yerle bir olduklarını, ve yine kendi adaletsizliklerine ne şekilde k u rb an olduklarını görm üş oldun!.... O k ad ar aileden yalınız ikisi ayakta durabilm iş, m il letin gerisi toptan telef olup bitm işti!.. F ilhakika, bu di y arda iki adam v ardı ki, diğerlerinden başkaydılar! B un ların gönlünde insaniyet duygusu yaşiyor, adalete de inan iy orlardı; fazileti seviyor, kalblerindeki doğruluk h is lerinin istikam etinde gitm eyi başarabiliyorlardı. D iğer yandan, yolunu şaşırm ışların yuvarlan d ık ları levsin iğ rençliğini de görebiliyorlardı. T opluluğun çöküşünü b ü yük bir yeis ve nevm idile hissetm işler, bu sebeple de pek çok keder duym uşlardı... İşte onların bu hazin m üşahedeleri yeni b ir toplum un doğuşunu hazırlam ış, buna im kân verm iş, âm il olm uştu. F ilhakika, bu iki insan bu m aksat için kolları sıvayıp faaliyete geçtiler; büyük b ir cehit ve gayretle çalışm aya başladılar. B ü tü n m aksatları am m enin selâm et ve siyaneti idi; v atan d aşları arasında ılık ve ta tlı bir bir dostluk havası y aratm ak istiyorlardı...
68
İ R A N
M E K T U P L A R I
B üyük felâk etten önce, daha o zam anlar, kendilerile b ir ara d a yaşam aya lâyık görm edikleri vatandaşlarından ayrılm ışlar, v atan ın ın uzak b ir köşesinde sessiz ve m es’u t b ir öm ür sürm eyi tercih etm işlerdi. F aziletli ellerinin ça lıştırdığı to p rak lar, sanki kendinden gayrete gelm iş gibi görülm em iş bir bereketle m ahsul verm eye başlam ıştı... Bu faziletli insanlar, k a rıların ı da derin b ir m uhab betle seviyorlar, ve onlar tara fın d a n h a ra re tle m ukabele görüyorlardı. B ütün em elleri çocuklarını faziletli b ü y ü t m ekti. O nlara h er vesile ile y u rtta şla rın ın felâketinden bahsederler, ve bu yürek yaralayıcı m isâli h a tırla rın d a n hiç çıkarm am alarını tavsiye ederlerdi. O nlara, her şey den önce şahsî selâmet ve menfaatm, daima ammenin se lâmet ve menfaati içinde bulunduğunu bilhassa izaha ça lışırlardı.. Topluluktan ayrılmakla mahv olmanın mukad der olacağını telkin ederlerdi. Fazilet sahibi olmanın öyle zahmetli ve külfetli bir şey olmadığını, tatbikatının ise, in sanı ezip öldürmediğini, ve nihayet başkasına tatbikini istediğim iz adaletin, kendi nefsimizin de kurtarıcısı ola cağını fısıldarlardı... N ihayet b ir zam an geldi ki, b u h a y ırh â h iki insan, uğ ru n d a didindikleri faziletin hasâdm ı idrak â başlam ışlardı. Y etişen çocukları kendilerine benziyorlardı. Bu genç n e sil, yeni izdivaçlarla sü r’atle çoğalm aya başlam ıştı. Sayı la rı a rta n bu aile b irliklerindeki ahlâkî m eyil hep ayni idi. Fazilet ise, çokluğun içinde zayıflam ası şöyle dursun, bilâkis gelişip gürbüzleşti, güzelleşti!... Şimdi, acaba bu T roglodyt kavm ini kim tem sil ede cekti? D oğruluk faziletile yuğrulm uş böyle bir m illet ilâh ların takdisine m azhar olm aliydi. O to p ra k ta ilâh ları içten sezip anlam aya başlayan h er insanın kalbindeki ilk tah a s süsü bu ilâh lard an hazer etm ek, o nların m eram ve em ir lerini h arfiyyen yerine getirm ekti. B u su retle de din, ta-
İ R A N
M E K T U P L A R I
69
b iatin geleneklere yaptığı tazyiki h a fifleterek onu yum u şattı... Böylece, yeni teşekkül etm iş olan bu kavim , ilâhlar adına b ay ram lar ihdas etti. Genç kızlar, çiçekler tak ın a ra k fusunlu çalgıların sarhoşluğu içinde delikanlılarla ra k settiler A rkasından m ükellef ziyafetler verildi. Bu şö lenlerde şevk ve heyecanın ihtişam ı yanında, itidâl ve kanaatk ârlığ ın hududu hiç b ir su retle aşılm adı. işte, bu topluluk hay atı içinde, bu ahenk ve dekor al tında saf ve tem iz tab iat dile geldi, ve gönüllerin yekdi ğerine yaklaşm asını ve onlara sevda m übadelesini öğret ti. Ve yine bu m uhteşem tabiat, m elekler kad ar saf ve tem iz b ir bakireyi, yüzü hicabın h a ra re tile al al olmuş bir halde, ansızın babasının karşısına çıkarabildi, ona aşkının itirafın ı y a p tırttı. B u asil itirafın önünde babası nın m uvafakatini istihsal o derece güç olam azdı; m üşfik anneye gelince, m üstakbel yuvanın sadakat ve saadetle taşm ası tem ennisile bu habere d ü n y alar k a d a r sevinç gös terdi!... M abetlere ilâhların lü tu f ve him ayelerini görm ek için gidilirdi. Ancak, bu niyazlar, servet iştiyakı ve bolluk ta h assürünü giderm ek için olmazdı. Zira, m es’u t b ir Troglodyt’li için böyle bir istiane hiç yakışm azdı. O nlar böyle bir tem enniyi ancak, v atan d aşları için yapabilirdi. K e n dileri ise, m ihrabın önüne, ya babalarının sihhatı, ya k a r deşlerinin izdivacı, karıların ın aşkı, ya da ev lâtların ın k en dilerini sevip saym aları için yaklaşırlardı. Genç kızlara gelince, onlar da sadece, kalplerinden taşan ferag at ve fe dakârlık duygusunu derin b ir tazim le sunm ak için m abe de gelirler, ve bir T roglodyt’li delikanliyi m es’u t edebil m ek dileğile ilâhlara yalvarırlardı.. A kşam olupta, sü rü ler m eralardan çekilir, yorgun öküzler de sabanlarından çözülüp a h ırların a dönünce T roglody’liler bir aray a toplanırlardı. Yemeği, kan aatla
İ R A N
70
M E K T U P L A R I
b erab er yerlerdi. Yem ek esnasında şark ılar da söylerlerdi. Bu şark ıların güfteleri ya ilk Troglodyt’lilerin adaletsiz liklerine, onların düştükleri u çurum un dehşetine, ya yeni doğm uş bir m illetin faziletleri ve saadetlerine dair o lur du. B undan sonra da ilâhların azam eti, him ayelerine sığı n an lara olan lûtu fları, ve kendilerinden perva etm iyenlere de gösterdikleri şiddöt ve dehşeti teren n ü m ederlerdi. Ş ark ılard an sonra, kır hay atın ın güzelliklerinin tasv ir ve ta rifin e sıra gelirdi; iffet ve m âsum iyetin zinetini bol bol taşiyan o hay atın saadetini an lata an lata bitirem ezlerdi. Ve nih ay et yatağa uzanırlar, uykuya dalarlardı. D ünya da hiç bir endişe ve üzüntü bu uykunun keyfini kaçıram azdı.... T abiat onlara ihtiyacı kadarını veriyordu. Z aten on ların da daha fazla istedikleri yoktu. H ırs ve tam a, bu m es’u t diyara yabanciydi!... B iribirlerine hediyeler v e r m ekten b a h tiy ar olurlardı. H ediyeyi v eren kendini daim a daha kazançlı hissederdi. Hepsi kendilerini bir aileym iş gibi görürlerdi. S ürüleri hem en daim a bir arada b u lu nurdu. En çekindikleri m ücazat da, kendi sürü lerin in topm unkinden ayrılm asına k a ra r verilm esiydi!... 1 E rz u ru m , 6/A ğusto s/1 7 1 1 .
—
( ..................................................................................................................................................................................................
.......................,............................. V a h ş e tte n h e n ü z k u rtu lm u ş b ir m ille t iç in ceza, d im a ğ la rd a k u v v etli ve m ü e ssir b ir iz b ıra k a c a k m a h iy e tte o lm a lıd ır. B ir a r s la n ı d a h a çok k u d u r ta c a k k u rş u n y erine, o n u d ev ire ce k b ir y a ld ırım ister. L â k in to p lu lu ğ u n r u h u y ükseldikçe, c e z a la rın ş id d e ti de h a fifle tilm e lid ir ki, h a s s a s iy e t ile işle n e n fiil a r a s ın d a k i ak lı selim ve m a n tık m ü lâ h a z a la r ın ın a h e n k ve te n a z u r u m u h a fa z a e d ile b ilsin ......................................... .................................. B ir c e z a n ın k e n d is in d e n b e k le n ile n f a y d a la rı te m in ed eb ilm esi iç in , b u c e z a n ın v e rd iğ i âz ap ve şid d e tin , o su ç u n işle n m e sin d e n h a s ıl o la c a k fa y d a -
İ R A N
M E K T U P L A R I
71
yı aşm ış b u lu n m a s ı k â f id ir; b u n a c e z a n ın k a t ’î, ve c ü r ü m d e n b e k le n e n f a y d a n ın d a z iy a a u ğ riy a c a ğ ın ın m u h a k k a k o lm a sın ı d a ilâv e e tm e k lâ zım d ır. İşte b u h u d u d u g eçen b ü tü n c e z a la r fay d a sız ve b in a e n a le y h z u lü m d ü r ............................................................................... ..................................... O h a ld e , h a d d i z a tın d a h e r n ev i i h t i r a s la r a b ig â n e siyasî b ir cem iy et, f e r tle r a r a s ın d a k i i h tir a s la r ı d iz g in le m ek iç in h a n g i ça rey e b a ş v u ra c a k tır? A c a b a ta a s s u p ve h id d e tin k u lla n d ığ ı, y a h u t h u n h a r ve z a lim le rin a lç a k ç a b a ş v u rd u k la rı u s u l ve v a s ıta la r işe y a ra y a b ile c e k m id ir? İşk e n c e le r a ltın d a ez ile n b ir b e tb a h tın h a y k ırışla rı, a r tık geri g elm iyecek b ir m a zid e işled iğ i c ü rm ü n ü is lâ h e d e b ilecek m id ir? B in a e n a le y h , c ü rü m ile ceza a r a s ın d a b u lu n m a s ı g e re k e n a d ilâ n e n isb e te u y g u n ce z a la rı ta tb ik e tm e lid ir. Böyle c e z a la r m ü c rim in u zv iy eti ü z e rin d e e n az t a h r i p k â r o ld u k la rı h a ld e , b e şe r z ih in le rin d e e n k u v v e tli ve e n d ev a m lı te s iri ic ra e y le rle r.....................) B e cc aria , S u ç la r ve C ezalar, fasıl: X V (C e z a la r ın y u m u şa tılm a sı)
(.................................................. .................................................. A m m e ir a d e s in in ifa d e s in d e n b a ş k a b ir şey o lm a y a n k a n u n la r ın , a y n i a m m e ir a d e s i n in n e f r e t ve te c r im eylediği b ir c in a y e ti b iz za t ve a le n e n işlem eyi, ö lü m c e z a la rın ı ta tb ik ve in fa z e y lem e le r in i g a rip b u lu y o ru m ! A c a b a a d ilâ n e ve fa y d a lı k a n u n la r h a n g ile rid ir? Ş ü phesiz, şa h s î m e n fa a tle r i am m e m e n fa a tle r ile u y u ş tu rm a k g ay e sin i g ü d e n k a n u n la r d ır . ............................................... .......................... A h! şim d i b ir d ü şü n e lim : b u k a n u n la r , b u k o rk u n ç k a lıp la r, b u zu lu m m a sk e le ri, bizi, tıp k ı M â b u d a a d a n m ış b ir k u r b a n g i bi, d o y m a k b ilm iy en is tib d a d ın k a n lı a ğ z ın a f ırla tm a k iç in d ü şü n ü lü p ta s a r la n m ış b ire r b a h a n e d e n b a ş k a n e d ir? ........................................................................... G ü rü ltü ve p a tır tıla r ın , k ö r ö rf ve a d e tle rin , b a tıl itik a tla r ın h ü k ü m r a n lığ ı y a n ın d a b ir filo z o fu n sesi p e k z a y ıftır. B u n u b iliy o ru m ,
72
İ R A N
M E K T U P L A R I
lâ k in şu d ü n y a y ü zü n e p ek sey rek çe s e rp iş tirilm iş çok m a h d u t n is b e tte k i â k il in s a n la r ın b u sesi d u y d u k la rın a , b e n i a n liy a c a k la r m a ve k a lb le r in in d e rin lik le rin d e b a n a h a k v e re c e k le rin e in a n iy o ru m . B u n c a m a n ile rin h ü k ü m d a rla r d a n u z a k la ş tırd ığ ı b u h a k ik a t, h e r şeye ra ğ m e n , h ü k ü m d a rla r ın k u la ğ ın a k a d a r so k u la b ilir, ve b u ta c id a la r b u sesi b ü tü n b e şe riy e t i n m a h re m ve k u ts a l b ir d ileğ i gibi k a b u l ve h im a y e ey leyecek o lu rla rsa , b u z a fe r e n b ü y ü k f a tih le r in f ü tu h a t la r ın ı gölgede b ıra k a c a k ve b u a d il k a h r a m a n la r T itü s ’le rin , A n to n in ’le rin ve T r a ja n ’la r ın z a fe r ve g a n a im in i u n u ttu r a c a k la r d ır ! İlk d e fa k a n u n la r a k a v u ş a n in s a n o ğ u lla rı n e k a d a r b a h tiy a r d ır la r! D evrim izde, A v ru p a t a h t ı n a o tu rm u ş h a y ır h â h h ü k ü m d a rla r g örm ekteyiz. B u n la r, ş a ta fa ts ız , f a z ile tin d o stu , ilim ve s a n ’a tın h â m isi, m ille tle rin ve d e ğ er s a h ib i v a ta n d a ş la r ın b a b a sı b u lu n u y o rla r. B u tâ c id a r la r n u fu z ve k u d r e tle r in i a r tır d ık la r ı n is b e tte te b ’a la r ın ın r e f a h ve s a a d e tle ri iç in g a y re t s a rfe tm e k te d irle r. Z ira o n la r, k o rk u n ç o ld u ğ u n is b e tte te m e li çök en is tib d a d i d e v irm e k iç in h a lk ın se sin i k esip z a b te d e n ve b ö y lece h ü k ü m d a r a k a d a r g elm esin e m a n i o la n a r a d a k i m â d u n m ü s te b itle ri sık ış tırıp e z m e n in h ü n e r in i d e gös te re b ilm işle rd ir! ....... ) B e cc aria , S u ç la r ve C ezalar, fasıl: X V I (Ö lü m cezası)
İ R A N
M E K T U P L A R I
M E K T U P
73
13
U sb ek’te n y in e d o stu M irza’y a İsfa h a n
Ben sana daha T roglodyt m illetinin faziletinden ye te ri kadar bahsetm edim ... A raların d an biri bir gün şöyle dedi: (B abam y arın sabah gidip tarlasın ı sürecek. Hiç razı o lu m u y u m '? Ben ondan iki saat önce kalkar, gideirm . B abam tarlasın a g it tiği zam an h er işin b ittiğini görecek.) D iğer b ir genç de: (Öyle zannediyorum ki, kız k a r deşim akrabam ızdan T roglodyt’li b ir gence vurgun. Ben ne yapar yapar, babam la konuşur ve onu bu izdivaca ra zı ederim .) deye avunuyordu. B ir başkası da, h ırsızların gelip sü rü sü n ü çalup g ö tü r düğünü, bunu pek om ursam adığını, fak at asıl bem -beyaz ineğinin de sürü ile gittiğine kederlendiğini, ve çünkü inu ilân lara kurban etm ek niyetinde bulunduğunu söyledi... B ir dördüncüsü (Ben‘, deyordu, m abede gidüp ilâh la ra ham d ve senalarda bulunacağım . Çünkü, babam ın zi yadesiyle düşkün olduğu, ve benim de canım dan çok sev diğim kardeşim h astalık tan k a lk tı; h ay ata yeniden sıhhat ve neş’e ile gülüm sem eye başladı.) B ir gün de bir genç şunu söyledi. (B abam ın arazisine h u d u t b ir y er var. B u raları ekip biçenler A llahın günü gü
74
İ R A N
M E K T U P L A R I
neşten k a v ru lu rla r. B ari gideyim de, oraya iki ağaç dike yim , hiç olm azsa zavallılar arada bir gider gölgelerinde serinlerler.) B ir gün T roglodyt’lilerin büyük bir kısm ı toplanm ış ara ların d a görüşüyorlardı. İh tiy a r bir adam , fena bir h a rek e tte bulunduğundan şüphelendiği bir gençten kızgın lıkla bahsediyor, aleyhinde atup tutuyordu. N ihayet sö zünü bitirm işti ki, hazır bulu n an delikanlılar cevap v e r d iler: (L âkin biz onun bu suçu işleyebileceğine inanm iyoruz. Ş ay et işlemişse, bu takdirde ailesi için m ahvolm uş dem ektir.) B ir defasında da T roglodyt’li birine, yabancıların hucum una uğradığını, b ü tü n evinin soyulduğunu ve m alla rın ın gasp ve yağm a edilip götürüldüğünü haber verdiler. A dam cağız şu cevabı verir: (H ani şu adam lar bu derece adaletsiz olm asalardı, aldıkları m allarım ı benim k u lla n dığım dan daha fazla zam an güle güle kullansınlar, d er dim!) Am â gel görki, Troglodyt kavm inin bu refah ve saa detini kom şuları daha fazla çekem edi, kıskandılar. A ra larında toplanup işi konuştular ve k a ra ra vardılar. Bir bahanesini bulup Troglodyt’lilerin b ü tü n sürü lerin i yağ m a edip götüreceklerdi... Bu m eş’um k a ra rı öğrenince, T roglodyt halkı elçileri ni seçip gönderdiler ve düşm anlarına şöyle söylettiler: (T roglodyt’liler sizlere ne fenalık yaptılar? K arılarınızı m ı kaçırdılar? H ayvanlarınızı m ı çaldılar? T opraklarınız, ekinleriniz m i çiğnendi? H ayır! B unlardan hiç biri y ap ıl m am ıştır. B izler hak seven, ondan ayrılm ayan ve ilâh lara da inanan bir m illetiz. O halde bizden istediğiniz nedir? Yoksa kendinize elbise yapm ak için yünem i ihtiyacınız var? Sürülerim izin südünü m ü istiyorsunuz? T oprağım ız da yetişen m eyvelerden m i yiyeceksiniz? E ğer istedikle riniz b u n lard an ibaretse, şayet b ü tü n arzularınız bunlarsa,
İ R A N
M E K T U P L A R I
75
tasâ çekm eyin; silâhlarınızı aşağıya indirin! Hem en içi m ize girin, elele verelim , biz size b ü tü n istediklerinizi verm eye hazırız! L âkin en büyük m ukaddesatım ız üzerine de yem in ederiz ki, eğer böyle yapm az da toprağım ıza b ir düşm an gibi girecek olursanız, o zam an sizleri gaddar lıktan hoşlanan adaletsiz b ir m illet gibi görecek, ve vahşî h ay v an ların lâyık olduğu m uam ele neyse, size de ayni m uam elede bulunacağız!) D üşm anları T roglodyt’li elçilerin bu açık sözlerini h a k a re tle rle red d ettiler. A rkasından da, bu vahşî sü rü ler si lâhlı olarak to p rak ların a pervasızca g irdiler; aciz ve m es kenetten, havf ve tab iiy etten başka bir şeyle karşılaşm iyacaklarm ı üm it etm işlerdi. H albuki y erlilerin kahram anca m üdafaası önlerine dikilm işti.. T roglodyt yiğitleri saflarına karılarile çocuk ların ı da alm ışlardı. D uydukları h a y re t ve celâdet, düş m anlarının, adedinin çokluğundan değil, lâkin onların kalblerindeki adalet hissinin körlüğündendi! Şim di gönül leri yeni bir ateşle yaniyordu: B eride bir yiğit babası için can verirken, ötede bir diğeri karısı ve çocukları için kükriyordu. D ostları için, b ü tü n T roglodyt m illeti için v u ruşuyorlar, savlet üzerine savlet ediyorlardı... Cenk m ey danında şerefle yakılan her kahram anın yerini başkası alıyor, hem topluluğun m uhafaza ve m üdafaası, hem de az önce ölenin intikam ı için arslan kesilm işlerdi. A daletsizliğin ve faziletin karşılıklı çarpışm ası işte böyle olm uştu. T alan ve ganim etten başka bir şey düşün m eyen bu alçak insanların son nasibi de er m eydanından alçakça ve hayâsızca fira r olm uştu! Böylece, T roglodvt’lilerin fazileti önünde ağır b ir yenilgiye uğram ışlar, lâkin bun d an ne eza duym uşlar, ne de utanm ışlardı!... E rz u ru m . 6 /A ğusto s/1 7 1 1 .
76
İ R A N
M E K U F L A R I
M E K T U P
14
U sbek’d e n M irza’ya İsfa h a n
G ün geçtikçe m illetin nufusu çoğalıyordu. N ihayet T roglodyt h alk ı kendilerine b ir k ıra l seçm enin v ak ti gel diğine k a n a at ettiler. T ahta, içlerinde en adil olanını o tu rt m ak hususunda araların d a tam bir anlaşm a v u k u bulm uş tu. Bu k a ra r verilince, b ü tü n gözler, yaşadığı öm ür k ad ar, faziletile de en eski olarak tan ıd ık la rı ih tiy arın üzerinde durdu. Adam cağız bu toplantıya bile gelm emiş, kalbi ke derle dolu, evine çekilm işti. H alkın m üm essilleri gelip kendisine k ıral seçildiğini hab er v erdikleri zam an ise, küplere b indi: (N asıl? A ra nızda en faziletli benm iyim ? dem ek, a raların d a en adil insanın ben olduğum a onları inandırm ışım , öylem i? M e ğer ne büyük günah işlemişim, Rabbim ! Bu affedilm ez b ü y ü k günahım dan dolayı beni affet! Şim di kararın ız k a t’î ise, bir şey deyem em , boynum u bükerim . L âkin çok geçm iyecek, göreceksiniz ki, kederim den öleceğim! H ey hat! D oğduğum gündenberi h ü r olduklarını gördüğüm kavm im i, şim diden sonra, ta b ’am olarak görm ek zilletine de düşeceğim, öylem i? B una aslâ tah am m ü l edem em !) Bu sözlerden sonra ih tiy arın gözlerinden y aşlar boşandı. (B u ne m eş’um ve kara bir gün, Rabbim ! A caba böyle b ir gü
İ R A N
M E K İ t F İ A R I
77
n ü görm eye im kân verecek k ad ar niçin uzun öm ürlü ol dum ?) deye derin derin iç çekti. (Ah! A nliyorum ! G örü yorum ! Ey Troglodyt’liler! S iz le r'a rtık faziletlerinizle haş haşa yaşayam iyorsunuz! Faziletleriniz size ağır gelm eye başladı! H albuki, şim di olduğu gibi, başsız yaşarken fa ziletinizin rehperliği size yeterd i de a rta rd ı bile! B u fazi letleriniz olm asaydı, bu gün yeryüzünde bulunam azdınız! İlk cetlerinizin tebah oldukları şeam etin içine y u varlanır, kökünüzle beraber kururdunuz! Şim di ise, bir kıralla, onun k an u n ların a uym ak, tâbi olduğunuz ağır örf ve adetlerden sıyrılm ak için didiniyorsunuz! B unlardan daha yum uşak, daha kolay çarelere başvurm ak istiyorsunuz! S ervetlere garkolm ak, y a h u ttâ m enfur şehvet bataklığı içinde erim ek gibi ihtiraslarınızı söndürm ek, ve bü y ü k cü rüm lerin işlen m esine m ani olm ak hevesindesiniz! Öyle değilm i? O h a l de, b u arzularınızın k an u n larla tatm in i m üm kün iken, ne deye örf ve adetlerin esiri olacaksınız? Ne deye, b u fazi letlerin boyunduruğunda inleyeceksiniz? H eyhat!.) İh tiy a r b u rad a biraz durdu, gözlerinden y aşlar boşaniyordu. (Peki, şim di ne yapm am ı istiyorsunuz? B en şim di bir T roglodyt’liye nasıl em ir ve kum anda edebilirim ? Ben em rettim deye, siz ondan faziletli b ir h a re k e tte b u lunm asını m ı isteyeceksiniz? Hey betbahtlar! H albuki b u vatandaş bu h a re k e ti ben em retm eden de yapabilirdi. Ç ünkü, ondaki tabiî tem ayül tek başına buna m uktedirdi. Ey T roglodyt’liler! A rtık günlerim sayılıdır; kanım da m arlarım d a pıhtılaşm ış haldedir. Çok kısa b ir zam an son ra aziz dedelerinize kavuşacağım . Şim di size sorarım : N i çin onları kedere boğayım ? Niçin kendilerine to ru n la rın ı faziletin b ay u n duruğundan çıkardığım ı ve onları başka bir boyunduruğa v urduğum u hab er verm eye m ecbur ola yım?!) E rz u ru m , 1 0 /A ğ u sto s/l7 1 1
78
İ R A N
M E K T U P L A R I
M E K T U P
15
B a ş h a r e m a ğ a s ın d a n h a r e m a ğ a sı J a r o n ’a E rz u ru m
Seni te k ra r b u rala ra gönderm esi ve b ü tü n kaza ve be lalard an korum ası için U lu T anrıya h ay ır dualarında b u lunuyorum . Gerçi, dostluk adını verdikleri k a rşılık lı' taa h h ü tte n nasibini alm am iş b ir insanın; ve h a ttâ daim â da, kendi içime kapanm ış olarak şu y er yüzünde öm ür sürm üş b u lunuyorum ; amâ, b ü tü n b u n lara rağm en, benim de diğer insanlar gibi kalb taşıdığım ı, göğüs boşluğum da, sıcak ve hassas b ir kitlenin çarptığını bana hep sen h issettirm iş tin. K anunlarım ın h ükm ü altında yaşayan b ü tü n esirler için tem am ile hissiz ve m erham etsiz bir insan iken, senin çocukluğunu, b ü y iy ü ş tarzını, irileşip gelişişini derin bir haz ve m em nuniyetle tem aşa ederdim!.. N ihayet, efendim in dikkatini çekecek çağa gelm iştin. T abiatın h ü r havasından dem ir p arm ak ların arasına ge çişin an ları da hiç unutam am ! Bana k ad ar yükselip ge lişinden dolayı üzüntü m ü çektiğim i, yoksa inşirah ve m em nuniyetim : duyduğum u bugün söyleyeffıiyeceğim. Yalınız, senin acı göz yaşlarını hep k u ru tan , çığlıklarını hep dindiren ve sana üm it ve teselli kaynağı olanın ben olduğum u şim di söyleyebilirim , artık. D aim a ita a ta m ec bur olduğun b ir esaret hayatından, hüküm ve kum anda edeceğin başka bir esaret hay atın a geçişini dünyaya ikin ci bir gelişin gibi karşılam ıştım !..
İ R A N
M E K T U P L A R I
79
Tahsil ve terbiyen benim elim e tevdi edilm işti. T ah sil hayatile ayrılm az b ir b ü tü n teşkil eden haşinlik ve şiddet, yıllarca sana duyduğum sevgiyi senden gizleyebilm işti. H albuki, seni ne çok seviyordum ! İçinde b u lu n d u ğum uz şa rtla ra m ünasip düşeblise deyebilirim ki, tıp k ı b ir babanın evlâdına duyduğu aşk ve şefkatle seni seviyor dum. Eh, şim di de, h iristiy an la rın yaşadıkları iklim leri gezüp göreceksin. Heyhat! Bu y erlerdeki h iristiy an geçinen insanların im an kuvveti de ziyadesile cılızdır. O ralarda çam urlara, b a ta k lara saplanm am ana im kân yoktur! D ü şünüyorum da, bu kadar bol düşm anları içinde, peygam ber seni nasıl görebilecek! D önüşünüzde, efendim in M ekke’yi ziyaret etm esini istiyorum ; bu suretle ru hlarınızı yıkam ış, paklanm ış, h u zur ve saadete kavuşm uş olursunuz. İ s f a h a n sa ra y ı, 1 0 /A ğ u sto s/l7 1 1 .
M
E
K
T
U
P
16
(')
U sbck’tc n M olla M u h a m m e t A li’ye, (Ü ç k a b irle r - m u h a fız ı)
K um
Ey A llah’ın sevgili ve m üstesna kulu, Molla! Ne de( 1 ) — ı721 T a rih in d e n e ş re d ile n ik in c i t a b ’ın d a b u m ü e llif ta r a f ı n d a n e s e rd e n çık a rılm ıştır.
m e k tu p ,
(2) — H a z re ti F a tim e - tü z - Z e h r a - n m k e n d isin e ve aziz eb ev ey n in e a it m e z a rla r.
80
İR A N
M E K T U P L A R I
ye m ezarlar arasında yaşıyorsun? Sen ki, dünyadaki y a p tık ların la asum anlarda, tâ yıldızlar âlem inde yaşam ağa lâyıksın! B iliyorum , m uhakkak ki, güneşi k a ra rtm a k korkusile saklanıyorsun! H albuki, sen güneş kad ar saf ve b e r raksın! Ö nün k ad ar lekesizsin! Am â, yine de, onun gibi bazan b u lu tla rın arkasına kapanıyor, gizleniyorsun!.. Senin ilm in, B üyük O kyanusların d erinliklerinden de daha derindir! Senin zekân ise, A li’nin iki başlı kılıncından da daha keskindir!. Sen gök kubbesindeki ilâh ların teşkil ettiği koronun raks ve nağm elerinden en iyi anliyansın! Sen K u r’anı İlâhî peygam berim izin göğsünden çı kan sesle okuyabilensin! K aranlık bulduğun m etinler o lu r sa, hem en göklerdeki m elek, R abb’in em rile k a n a tların ı açar ve k u rulduğu gökteki tah tın d a n inerek, o ayetin h a kik atin i k u lak ların a fısıldar! Sen tav assu t e ttik te n sonra, ben esrafil m eleklerde de d o stlu k lar tesis edebilir, m uhaberelerde bulunabilirim ! Zira, ey üçüncü İm am ! Sen yeryüzünün ve göklerin o rta sı, en derin u çurum larla A rşıalâ’nın tem as noktası değilm isin? M üsaade et ki, seninle b irlik te ruhum u yıkatayım , varlığım ı tem izleteyim . Senin oturduğun m ukaddes y e r lere yüzüm ü çevireyim , sürebileyim !.. G ün doğusunun ışıklurındu, siyah iplikten beyazını ayırdığım ız gibi, kötü insunlurı dn bana öyle göster, ayırt et! N asihatlarm la bana yardım et! R uhum u yükselt! E t rafım ı peygam berin ruhile ibate et! C ennetin n im etleri ni ilm in m eş’alesile göster! :ı Y aralarım ı senin m übarek el lerinle sarup sarm alam am a rıı/.ı o l! Kutsal m ektubunu, daha bir kaç ay kalacağım , E rzurum 'a gönder Krzııruııı, Il/AAiıstos/1711. (3) — • S u ç la rı fm lnıtırk İnliyor m u su n u z?
Öyle
İ R A N
M E K T U P L A R I
81
ise, h ü r riy e ti ilm in m e ş’alesi a ltın d a y ü rü tü n !.. Ş a y e t siz, ilm in m e ş’a le sin i u z a tır ve o n u cö m e rtç e a y d ın la tırs a n ız , c e h a le t ve if tir a n ı n b u n u r d a n k a ç a c a ğ ı n ı g öreceksiniz! A d a le tsiz id a re c ile rin titre m e ğ e b a ş la d ığ ın ı ve o r t a d a m ü th iş b ir k o rk u ve k u v v e t m e m b a ı o la ra k , sa d ec e k a n u n la r ın k a la c a ğ ın ı m ü şa h e d e edeceksiniz. M ü n ev v er in s a n , a h k â m ı s a rih , n im e tle ri v âz ih ve te m e li â m m e n in se lâ m e ti o la n k a n u n la r ın m e y d a n a g el m iş o ld u ğ u n u gö rm ek le k a lb i sevinç ve h e y e c a n la d o lu p ta şa c a k tır.» B e cc aria , S u ç la r ve C e za lar,fa sıl: X L I.
İran M ektupları F.: 6
82
İ R A N
M E K T U P L A R I
M E K T U P
17
U sbek’te n y in e ay n i ad re se
Sabırsızlığım ın dizginlerini çekem iyorum , rahm ani Molla! Senin ulvî cevabını beklem eden yaziyorum .... Ah, şüpheler içinde perişanım ! Bu tereddütlerim in cevabını hem en alm am lâzım. Öyle zannediyorum ki, te fekkür tarzım yolunu şaşırm ış, bir perişanlık içinde bocaliyor! Ona yeniden doğru yolunu sen gösterebileceksin! Ey, Işıkların kaynağı! M eş’aleni bana doğru tutki, yolum u bulayım ! Soracaklarım ı, rab b an i kalem inle y e r lere ser, onlardaki esrar perdesini yırt! Bana, zavallı v a r lığım a m erham et et ve m eraklarım ın cehennem i ateşini bir anda söndür! Önce bana söylerm isin, kanun vazıımız hangi am iller le dom uz etini bize haram etti? Saydığı etlerin m ü rd ar oluşlarının esrarı nedir, acaba? N eden dolayı cesetlere dokunulam az! R uhlarım ızı kötülüklerden tem izlem ek için m ütem adi su rette yıkanm anın hakikî saiki de ne olabi lir?... H albuki, ben neler düşünüyorum , heyhat! B ir kerre, bana öyle geliyor ki, eşya bizatihi ne m ürdar, ne de p ak tır. Ben, ecsam a ayrılm az su rette m erb u t ve ona bu v a sıfları verebilecek k u d retlere m alik her hangi haricî k u v vetlere inanam iyorum . Meselâ, çam ur dediğim iz şeyi, a n cak bakış estetiğim izi, y a h u tta diğer ihsaslarım ızı bozdu
İ R A N
M E K T U P L A R I
83
ğu için m ürdarlık vasfına lâyık görüyoruz. H albuki, mala za çam ur hali, altın ve elm asın hal tabiîsinden daha çok m urdar değildir. Keza, bir cesede dokunm anın bulaşm a ve pislik yaratacağı telâkkisi ise, bizdeki bazı tabiî istikrâh duygusundan nebean etm ektedir. Şayet öm ründe, yıkan m ayı adet etm em iş kim selerin ölüleri, koku alm a ve gör m e duygularını rencide etm eseydi, cesetlerinin m ürdarlığını ileri sü reb ilirler midi? O halde, İlâhî Molla, pâklik ve m ürdarlığın tek menbaı, insan duygusu olm uyor m u? Lâkin, cisim ler insanla ra ayni tarzda tesir icra etm ediğinden, bazı insanları son derece m ütehassıs eden ve duygularını okşayan bir şey, diğer insanları tiksindire de bilir! Bu da gösteriyor ki, hassasiyetim iz ecsam in vasıflarının tayininde k a t’î bir kistas olam iyor! Amâ, böyle olm asına rağm en, büyük peygam berim i zin rahm ani duygularile yapılm ış tefrikler, ve sem avî m eleklerin rebbanî ellerde yazılm ış kanunun d erinlikle rindeki m anâlar kuvvet ve m etanetini daim a m uhafaza e t m ektedirler. 1 E rz u ru m , 20/A ğustos/1711. ( l ) — B u m e k tu b u n m u h te v a s ı b e ş e rin b ü y ü k z e k â la r ın a iki h a k ik a ti fısıld a m ış buluunyor* a - B e c c a ria ’ya f ıs ıld a n a n h a k ik a tla r : B ilh a s s a m e k tu b u n so n p a s a jın d a n ilh a m a lın m ış b u lu n u y o r:
(
..............................
................................................................... İ n s a n la r ın b e n im s e d ik le ri gerek siy asi ve gerfek a h lâ k î e s a sla r, u m u m iy e t itib a rile üç m e n b a d a n g e lm e k te d ir: ı — v ah iy ve ilh a m , 2 — T ab iî k a n u n la r , 3 — İç tim a î m u k a v ele le r. T a k ip e ttik le ri esaslı gay eleri itib a rile , b u n la r d a n b i ri ile d iğ e r ikisi a r a s ın d a b ir m u k a y ese y a p m a ğ a im k â n y o k tu r. L â k in h e r ü ç ü n ü n de b en z er c ih e tle ri ş u d u r ki, is te n e n şey, şu fa n î alem d e in s a n o ğ lu n u n sa a d e tid ir. İç tim a î m u k a v e le le rd e n d o ğ a n m ü n a se b e tle ri m ü n a -
84
İ RAN
M E K T U P L A R I
k a ş a etm ek le, v ah y ve ilh a m la ta b iî k a n u n a r a s ın d a b u lu n a b ile c e k e s a s la ra h ü c u m ed ilm iş olm az. Z ira, d eğişm ez te lâ k k i e d ile n b u ilâ h î e sasla r, m a a le sef if s a t ed ilm iş z ih in le rin te sirile , y a h u t b eşer şe y ta n a t ın ın o y u n la rile , y a h u t s a h te d in le r say esin d e , y a h u ttâ , k ö tü lü k ve fa z ile t te lâ k k ile r in in a rz u ed ild iğ i ta r z d a k a b u l ed ilm iş b u lu n m a sile b in tü r lü d eğ işik lik lere m a ru z k a lm ış o lm a k la , h e r tü r lü h a y a l ve y a b a n c ı m ü lâ h a z a la r ı b ir t a r a f a b ıra k a ra k , is te r h a k ik a te n a k d e d ilm iş o ls u n la r, iste rse te m in e ttiğ i b ü tü n m e n a fi d ü şü n ü le re k â k d e d ild iğ i fa rz e d ilm iş b u lu n su n , b e şe rî m u k a v e le le rd e n h a sıl o la n n e ta y ıc ı te tk ik z a r u re ti k e n d iliğ in d e n d o ğ m u ş oluyor. B ü tü n fik irle r, b ü tü n a h lâ k sis te m le ri z a r u rî o la ra k işte b u n o k ta d a to p la n m a k ta d ır. A ksi h a ld e , in s a n la r ı c e m iy e t h a y a tın d a y a ş a tm a k iç in m e v zu p re n sip le re , en in a tç ıla r la , a m a n sız d in siz le ri b a ğ la m a ğ a ç a lış a n u lv î b ir g a y re ti c e sa re tle n d irm e y e de im k â n k a lm iy a c a k tır. B in a e n a le y h , m e n b a la rı d in , ta b iî k a n u n ve İç tim a î m u k a v e le d e b u lu n a n ü ç sın ıf k ö tü lü k ve fa z ile t m e v c u t tu r. B u üç s ın ıf a s lâ y e k d iğ e rle rin i r e t ve c e rh e d e r m a h iy e tte m ü te n a k ız o lm a m a la rı lâ zım d ır. L â k in , h e r üç s ın ıf ta n h a s ıl o la n n e ta y iç a y n i o lm a d ığ ı gibi, ta h m il e ttik le ri v a z ife le r de a y n i d eğ ild ir. T ab iî k a n u n , v a h iy ve ilh a m d a n d a h a az ta le p te b u lu n u r ; iç tim a i m u k a v e le le rin iste d ik le ri ise, ta b iî k a n u n d a n d a d u n d u r. » Böylece, is te r s a r a h a ta n a k te d ilm iş o lsu n , is te r a k te d ild iğ i z ım n e n k a b u l ed ilm iş b u lu n su n , b u n la rın b o y u n e ğ d ik le ri b u İç tim a î m u k a v e le n in n e ta y ic in i iyice b ilm ek so n d erece e h e m m iy e ti h a iz b u lu n m a k ta d ır. Z ira , a s lâ U lu T a n r ı’d a n g eld iğ in i id d ia e tm iy e n ve in s a n ın in s a n la m ü n a s e b e tin i ta n z im e m ü te d a ir o la n h a k im iy e tin m e ş r u fa a liy e ti a n c a k b u n o k ta d a te v a k k u f edebilir. İşte, b u se b e p te n d o la y ı d e n e b ilir ki, siy asî m a h iy e t te o la n fa z ile t te lâ k k ile ri m ü te h a v v ild ir. H alb u k i, ta b iî fa z ile tle r ise, b eşerî ih tir a s la r t a r a f ı n d a n d o n u k la ş tır ıl m ış o lm a d ık ç a, d a im a s a rih ve ş e ffa ftır. D in î e s a s la rd a n
İ R A N
M E K T U P L A R I
85
n e b e a n e d e n fa z ile t te la k k ile ri ise, A llâ h ta r a f ı n d a n siy a n e t ve ilh a m e d ild iğ in d e n , g ay ri m ü te h a v v il ve s a rih tir...) B e cc aria , S u ç la r ve C e za lar, fasıl: (K a n u n vazii) b — B ü y ü k A lm a n fey lezo fu K a n t (1724 - 1804) t a r a fın d a n ilk d e fa felsefe d ü n y a s ın a a tıla n in tik a tc ılık y a h u t te n k itç ilik n a z a riy e s in in ilk beşiği b elk i de İlâ h î M onte sq ie u ’n u n b u m e k tu b u n d a k i e s ra rd ır. B u h a k ik a tin k u v v e ti ve a r a ş tır ılm a s ı b ir felse fe te zi o la ra k b u ilim s a h a s ın ın m ü m ta z s im a la rın a a it o ld u ğ u n d a şü p h e y o k tu r. A n c a k bize g e re k e n şey, e s e rin i T ü rk fik ir d ü n y a s ı n a a k s e ttirm e y e ç a lıştığ ım ız b ü y ü k h u k u k ç u ve a lim in te fe k k ü r k u d r e tin in h u d u ts u z lu k ve d e rin liğ in i e h liy e t ve k ifa y e tim iz in v erd iğ i im k â n d e re c e sin d e g ö ste rm e k tir. iş te şim d i biz K a n t'm felse fî görü ş ta rz ın ın , m e k tu p ta k i b e y a n ta r z ın a n a s ıl ve h a y r e t edilecek b ir y a k ın lık ve te v si te ş k il e ttiğ in i y ö ste rm e k ü zere m e ş h u r A lm a n d e h a s ın ın : ı — A klı m a h z ın in tık a d ı, 2 — A m elî a k lın in tik a d ı, ve 3 — M ü d rik e n in ( y a h u t m u h a k e m e n in ) t e n k id i a d lı m e ş h u r e s e rle rin d e in s a n z e k â s ın a d u rg u n lu k v ere n b ir c e lâ d e t ve k u v v e tle iz a h e ttiğ i n a z a riy e s in in b ir h ü lâ s a s ın ı verm ey e ça lışacağ ız; [B ilg ilerim izin , d a h a v a zıh ta b irle , ilm in c ih a n ş ü m u l ve z a ru rî o la b ilm e si için, e c sa m ın h a k ik î h ü v iy e tle rd e ö n ü m ü z e g elm eleri ş a r ttır . B ilg ile rim iz in , h a k ik î b ir İlm î m a h iy e t a la b ilm e si iç in id r â k e ttiğ im iz h a ric î alem ( b ü tü n eşya) in o ld u k la rı gibi ta ra fım ız d a n ta n ın m a s ı ile m ü m k ü n d ü r. B u da, a n c a k k a b lî s u re tte , y a n i te c rü b e d e n önce ( à p rio ri) o c isim le ri m a h z a k e n d i v a rlık la rı gibi gö rü p ö ğ ren m e m iz le m ü m k ü n d ü r. H a lb u k i e c sa m a m ü te a llik bilgilerim iz, o n la rın k e n d i za m irle rim ize , k e n d i iç alem lerim iz e, h a s s a siy e t m erk ezim ize b ir m e k â n çerçevesi iç in d e ve fik irle r ise, m ü e fe k k ire m iz e b ir z a m a n ö lçüsü iç in d e d a h il o ld u k ta n s o n r a ta h a s s u l e d e b ilm e k te d irle r. B u s u re tle b e ş e rin iç v a rlığ ın a d a h il o la n eşya, b u i^ alem d e k i a k la m ü s te n it b u lu n a n ilm î d o n n e le re göre ta s n if e d ilm e k te d irle r. B öylece, b u cisim ler te c rü b e am e liy e le rin d e n s o n r a ( à p o s te rio ri) o la ra k ve b u h a lile (p h é n o m è n e ) in s a n n e v ile ri t a r a f ın d a n id r a k ed ileb ilm e k te o ld u ğ u n d a n , b e ş e rin s a rıld ı ğı b ilg iler, dolayısile m a h z a ilim d eğ ild ir, güven ilem ez.
86
İ R A N
M E K T U P L A R I
O rta d a ilim v a r deye b ilm ek için ec sa m ı m a h z a h alile , y a n i te c rü b e d e n m u k a d d e m h a lile (n o u m e n e ) g ö reb ilm ek ş a r ttır . İşte b u sebeple m ü d rik e sa y esin d e e ş y a n ın ( n o u m e n e ) h a lin i görm eye im k â n y o k tu r. M ü d rik em iz b u n a m u k te d ir y a p ıd a d eğ ild ir!] A n c a k b u im k â n am eli a k ıl sa y esin d e (m u h a k e m e e tm e k ta rz ı ile) m ü m k ü n o la b ilir. İşte a m e li a k ıl yolu( v ey a m u h a k e m e ta rz ı) ile a h lâ k y a h u t vazife k a n u n u , b e ş e rin d ü n y a iç in d ek i h a k ik î v arlığ ı, ve n ih a y e t A llâ h ’ın id râ k i ile r u h u n e b e d iy e tin i id râ k edebileceğim izi k a b u l e tm e k te d ir. M ütercim .
İ R A N
M
M E K T U P L A R I
E
K
T
U
P
87
18
M uham m ecl A li (P e y g a m b e r a ile s in in h iz m e tk â rı) n d a n U sb ek ’e E rz u ru m
Şim di sizin ardı arkası kesilm eden bize tevcih eyle diğiniz sualleri, vaktile aziz peygam berim ize defalarca sorm uşlardı.... Niçin İslâm U lûları atra fın d a n yazılm ış ve P eygam berim izden m enkul hâdis k ita p la rın ı okum uyorsunuz? B ü tün zekâ ve d iray etten daha b e rra k ve engin olan bu ilim ve m arifet kayn ak ların a niçin b ir k e rre dönüp bakm iyorsunuz? H albuki, bunu yapsaydınız, b ü tü n güçlük ve şüp helerinizin hal şeklini vâzıh su re tte görecek ve aydınlığa kolayca çıkacaktınız! ( ’) Ey, bahtsız çocuk! Seni daim a y er yüzünün elem leri içinde görm ekten dertleniyorum ! H albuki, bir defacık için olsun, bu gözleri sem âya kaldırıp derin derin bakm an, h er şeye ne kad ar yeter! Bu tam aşaya b ir dalabilseydin, o zam an, hitap ettiğin bu M ollaların da b u lu n d u k ları şart( ı ) — İşte, m u k a d d im e m iz d e m ü e llifin b u e se rin e se çtiğ i (ilim ve h a k ik a ta su sa y ış) m e v z u u n u n P e y g a m b e r E fe n d i m iz in h a d is i ş e rifle rin d e n alm ış o ld u ğ u y o lu n d a k i n a ç iz m ü lâ h a z a m ız ı ta k v iy e e d e n b ir b u r h a n d a b u b e y a n ve in a n ış tır. M ütercim .
88
İ R A N
M E K T U P L A R I
ları k a v ra r ve böylece onlara ne sıkı sıkıya sarılm ağa, ne de onların ayak izlerinden gitm eye cesaret etm ezdin!... Ey, dinî duyguları zayıf insanoğlu! E bediyetin esra rın a aslâ girm em iş bulunuyorsun! Sözüm ona, şendeki ışık ise, h a k ik a tte u çurum ların k aran lık ların d an da b e terdir! M uhakem e ve idrâk kuvvetinize gelince, buda, ayaklarınızdan kalkan toz b u lu tların d an hiç de farksızdır. T efekkür sathınızın en yüce tepesi ise, Islâm U lûları olan İm am ların en h â k ir efkârının yanında pek zavallı b ir irtifad a kalır! Sizin boş felsefeniz, ancak zulm etlerin fır tın a la rın ı aydınlatabilir. Sizler, k asırgaların ortasında, m üthiş rü zg ârların esiş istikam etine m etrû k b ire r k u ru yap rak m isâli zavallıdan farksız kim selersiniz!... M üşküllerinize cevaplar sıralam ak son derece kolay dır. B unun için b ü y ü k Peygam berim izin başından geçen bir vakayı an latm ak kâfi gelecektir: B ir gün h iristiy an la r ve yah u d iler âh ır zam an P ey gam berini denem ek istem işlerdi. L âkin P eygam ber m u h a ta p ların kim ler olduğundan h ab e rd a r değillerdi. K ala balık içinden yahudi Abdias tbesalon efendim izden, Ulu T a n rı’nın ne sebeple dom uz etinden k endilerini m ahrum ettiğini sordu. Efendim iz cevaben: (B unu h aram etm ek sebepsiz değildir, bu y u rd u lar. Domuz m u rd a r b ir hayvandir! Ben bu hususta sizi ikna da edeceğim !) deye ilâve e ttile r. Sonra yerden b ir parça çam ur alm ışlar, m übarek ellerinin üzerinde bir insan başı şekli yapm ışlar ve bunu yere atm ışlar. Ç am ur baş yere düşünce de efendim iz: (K alkınız!) em rinde bulunm uşlar. Bu em ir üzerine, y e r den b ir insan doğrulm uş ve: (Ben Y afes’im! N uhun oğlu Yafes!) demiş. Peygam ber kendisine: (Sen öldüğün zam an da saçların böyle ak m idi?) deye sorm uşlar. T opraktan dirilen adam : (H ayır! Aslâ!) deye cevap verm iş. (L âkin siz beni uyandırdığınız an, kıyam etin koptuğuna, hesap
İ R A N
M E K T U P L A R I
89
gününün geldiğine inanm ıştım . B udan dolayı da öyle korkm uşum ki, saçlarım o anda aklaşm ış!) Bu cevap üzerine A llâh’ın R esûlu adam a dönerek: (Sen, şim di bana N uhun başından geçenlerin hepsini a n lat!) em rinde bulundular. Yafes ita a t e tti ve T ufanın birinci ayında b a şla rın dan geçenlerin tam h ak ik atin i anlatm ağa başladı. S onun da hikâyesini şöyle b itirm işti: (B ütün hay v an ların pisliğini gem inin bir tara fın a toplam ıştık. B u pislik öyle b ir ağırlık yapm ıştı ki, gem i o tara fa m eyledip yattı. H epim iz dehşetli k o rk u la rla sarsıl m ıştık. Bilhassâ, k ad ın lar nazik edalarıyla fe ry a t figan ediyorlardı. Babam ız N uh h azretleri, U lu T a n rı’ya işi arz. etm eyi m uvafık buldu. C enabı Taâlâ, babam ıza fili alm a- • sını ve başını gem inin y a tık ta ra fın a çevirtm esini e m ir buy u rd u lar. Bu iri hayvan o derece çok pislik yapm ıştı ki,, bundan da bir dom uz doğm uştu! Y ani o ilk dom uz filin pisliğinden hasıl olm uştu! Domuz, b ü tü n gün o k ad ar çok pisliğini k a rıştırıy o r du ki, gem inin içine taham m ül edilm ez b ir koku y a y ıl m aya başladı. K endi pisliğinin pis kokusundan da bizzat dom uz da aksırıyordu! N ihayet b ir gün de b u rn u n d an iri bir fare fırladı. Bu fare dom uzun önündeki şeyleri yi yip kem irm eye başladı. Bu hale N u h ’un da taham m ülü, kalm am ıştı. Yine U lu T an rı’nm huzura çıktı. Rab, k en disine arslanın alnının o rtasın a bir darbe indirm esini em retti. Bu sefer arslan da aksırdı ve onun da b u rn u n d an b ir kedi fırladı. Şim di bu h ay v an ların m u rd arlığ ın a a rtık inaniyorm usunuz? Sizler de öyle hissetm iyor m usunuz?) İşte, biz o gün bu g ündür ki, bu hayvandan istik râ h ederiz ve onun m u rdarlığına inanırız. Şayet siz de, bu m u rd a rlık la ra akıl erdirem iyorsanız, bunun da sebebi, henüz bilip öğrenm em iş olduğunuz d a ha bir çok şeylerin m evcudiyetidir; bilhassa, Ulu T an rı ile
90
İ R A N
M E K T U P L A R I
kendi m elekleri ve insanlar arasında geçenlerden hem en hiç haberinizin bulunm ayışından ötürüdür! Siz, şu halde ebediyetin ne olduğunu ve bunun h ik â yesini de bilm iyorsunuz! Siz, göklerde yazılm ış kitab ten da bihabersiniz! Size öğretilen şeyler, rahm ani kitaplığın ancak pek cüz’î bir parçasından ib are ttir, ey gafil! H attâ, bizim gibi bu kitaplığa yaklaşm ış ve fak at henüz hayat şerbetinin tasını dudaklarından çekm em iş fâniler de halâ m eşkûkiyet ve zulm etlerde çırpınıyor! A llâha Ism arladık, Peygam berim iz şafaatçınız olsun! 31/E kim /1711
M E K T U P
19
U sbek’te n d o stu R u s ta n ’a İsfa h a n
T okat’da ancak sekiz gün kaldık. Otuz beş günlük bir y ü rü y ü şte n sonra, İzm ir’e geldik... T okat’tan İzm ir’e kadar, b ü tü n bu saha içinde kayde değer başkaca hiç b ir şehir yoktur! O sm anlı im p a rato rlu ğunun zaafını büyük bir h a y re tle görm üş oldum. Bu has ta gövde, kendini tatlı ve mutedil rejimle ayakta tutmu yor; bil’akis gittikçe varlnğını yıpratan ve devamlı suret te içini kemiren şiddet tedbirlerine baş vuruyor! P aşalar ancak p a ra kuvveti sayesinde bu m evkilere tây in ediliyorlar. B ü tü n serv etlerin i bu u ğurda harcam ış ve çırıl çjplak hale düşm üş olduklarından, tayin edildik
İ R A N
M E K T U P L A R I
91
leri vilâyetlere, işgal m ıntıkasına giren b ire r fâtih edasile geliyor ve işinin başına geçer geçmez her ta ra fı soyup söm ürm ekten başka bir şey düşünm üyorlar. A skerler m ü tecaviz ve k ü stah; keyif ve hev esatlarm d an başka em ir ve kum anda tanım iyorlar. H er ta ra f yıkık dökük; şeh ir ler ten h a ve perişan, köyler viran, köylüler m eyus, top rak ekim i ve ticarî h ay at tem am ile m efluç!... Bu sertlik ve şiddet rejim inde, ne g a rip tir ki, cezasız kalm ak üm idi her ta ra fta hakim ! 1 T oprak m ilkiyeti em niyeti yok; bu sebeple de toprağı işletm e gayreti de son derece yavaş! H üküm et icra edenlerin keyfî m uam elele rine karşı koyabilecek ne bir sıfat, ne de bir hak m anâ taşıyabiliyor! V ahşet halinde öm ür süren bu dayarda her tü rlü zınaat ve ince san’at ihm al edilmiş! O kadar ki, bu m illetin m üm taz vasfı olan ask erlik san’atı bile m ühm el bir h a l de!.. Beri ta ra fta A vrupalılar, her gün daha büyük bir gay ret ve ihtim am la nu rlan u p yükselirken bunlar, eski ceha let devrinden bir tü rlü çıkm ak istem iy o rlar; h a ttâ , g a r bın ilm î ve fennî keşiflerini, ancak kendi aleyhlerine b in lerce defa istim allerinden sonra, benim sem ek zahm etine katlan m ay a razı olabiliyorlar!... Bu y e r insanlarının ne deniz hakkında esaslı bir bilgileri, ne de deniz seyri se feri üzerinde bir m eh aretleri kalm ış! T icarete ise hiç akıl erdirem iyorlar. B ütün tem ennileri, çalışkan ve becerikli A vrupalIların y u rtla rın a gelip yerleşm eleri ve k en d ileri ne yardım da b u lunm alarıdır. B unlara tanıy acak ları im tiyazlar sayesinde kendi keselerini de dolduracaklarını um uyorlar!... Bu derece geniş bir m em leket sathı üzerinden geçti ğim halde, zengin ve m üreffeh denebilecek bir şehir ola rak, yalınız İzm ir’i bulabildim . Onu da A v ru p alılar bu hale getirebilm işler...
92
İ R A N
M E K T U P L A R I
İşte böyle, aziz Rustan, bu imparatorluk için sana halisâne ve hakikat ifade edecek bir fikrimi -istermisin: bu gidişle iki aşıra kalmayacak, bu imparatorluk bazı fatih lerin m uzafferiyet meydanı haline inkılâp eyleyecek, hey hat!... İzm ir, 2/K asım /1 7 1 1 .
M
E
K
T
U
P
20
U sbck’tc n k a rısı Z a k i’ye İ s f a h a n sa ra y ı
Siz beni ta h k ir ettiniz, Zaki! Şu anda, çekinm eniz gereken kalb güm b ü rtü lerin i duyuyorum ! îftıra k ve bunca m esafeler ne sizin davranışlarınızı değiştirm eli, ne de be ni kıskançlık« cehennem inde bu derece yakm alıydı! Sizi, ak harem ağası N adir’le başbaşa yakalam ışlar, deye duydum . O sadakatsiz, bu ihanetinin cezasını kellesile ödeyecek! B ir ak harem ağasını hususî odanıza kabulden m em nu olduğunuzu unutacak k ad ar nasıl kendinizden ge çebilirsiniz? H albuki, şahsî hizm etleriniz için bu k ad ar si yah harem ağaları h er an em irlerinize el pençe d u rm u y o r lar m iydi? Şim di de bana, yok harem ağâlarının erkek sayılam iyacaklarını, yok sizdeki fazilet duygusunun bu gibi alçaltıcı h allerin ve yıkıcı şüphelerin çok üstünde b u lu n d u ğunu halisane ileri süreceksiniz!... Lâkin, heyhat! Bu gibi m üdafaaların ne sizin için, ne de benim için hiç b ir faydası olm ıyacaktır. M üdafaanıza
İ R A N
M E K T U P L A R I
93
faydasızdır, çünkü, sizin c ü r’et ettiğiniz şey, saray k a n u n ları tarafın d an size şiddetle m en’edilm iş bulu n m ak ta idi. Benim için de hiç bir faydası yoktur, çünkü, alem i m ah rem iyetinize kabul ederek ve bu su retle ona m em nu olan kendinizi göstererek şeref ve itibarım ı bir k e rre vahim su rette tah rip etm iş bulunuyorsunuz! Ah, ne diyo rum , başka kim selere kendinizi gösterm ek suretile, öyle mi, betbaht! K im bilir, belki de bu sadakatsiz ve riy ak âr adam , hainca davranışlarile sizi kirletm iş, çam urlam ıştır! B unu yapm am ışsa bile, iktidarsızlığın verdiği nevm idînin hiddeti de bu neticenin istihsâline kâfi gelebilirdi, h ey hat!.. Belki de, bana daim a sadık kalm ış olduğunuzu söy leyeceksiniz! Ya! öylemi?! Dem ek şim di de bunu başım a kalkıyorsunuz, ha! Peki alâ, başka tü rlü de h a re k e t etm eniz acaba sizin için kabil m iydi? Sürdüğünüz h ay atın acâipliğinden h a y re te düşm üş kara harem ağalarım ın dikkat ve basiretlerin d en y ak an ı zı sıyırabilecek m iydiniz? Sizi sıkı su rette kapayan ve m u hafaza eden bu kad ar sürgüleri, bu derece k a p u ları k ıra bilir m iydiniz? Dem ek ki, böbürlendiğiniz faziletiniz, öyle h ü rriy e tle kol kola verm iş halde değildi! K im bilir, belki de pis arzularınız, bu sadakatinizin ü cretini size bin k e rre ödetm iş bulunuyordur! K albim e dolan şüphe ve endişelerin yersiz olduğunu, sizin hiç bir kötü şey yapm am ış bulunduğunuzu ne çok isterdim ! Bu hain kölenin .g ü n a h k â r ellerini size dokun durm am ış olduğunu, h er şeyile efendisine ait bulunan bü tün bu güzelliklerinizden hiç bir cöm ertlik yapm adığınızı, onunla bu güzellikler hâzinesi arasına n ah if ve rak ik bir m ani olan elbiselerinizi ihtim am la sırtınızda m uhafaza e t tiğinizi, ve bizzat o günahkârın U lû T an rı’nın k o rk u de nizine düşüp gözlerini saygile y ere indirdiğini ve kendisi için hazırlanan m ücazatın dehşetile zangır zangır titre d i
94
İ R A N
M E K T U P L A R I
ğini bilm eği, b ü tü n bu özlenenlerin h ak ik at olm alarını n a sıl isterdim , Zaki!... Ah, yalınız b ü tü n b u n lar doğru ve aynen vaki olsa bile, siz vahim su re tte vazife m ecburiyetinizi ihlâl etm iş bulunuyorsunuz! Şayet siz, bu vazife ihlâlini hiç bir kötü niyet için yapm am ış iseniz, o halde, saray kanunlarına olan bu kayıtsızlığı nasıl ve ne suretle telâfi edebilecek siniz? A caba, bu kutsal sarayın d ıvarlarından büsbütün azat edilirseniz, haliniz nice olurdu? Sizin için taham m ül edilm ez bir hapishane olan burası, sevdiklerinizin bütün belâlardan korunabildikler: m es’ut ve emin bir yerdir. Tabiî su re tte nahif ve zayıf olan, ve erk ek ler tarafından ezilm eye m ahkûm kadın cinsi için bu saray, her tehlikeyi b e rta ra f eden kutsal bir m ab e ttir; orada hiç bir kadın ezilemez, m ağlûp edilem ez!... Ve şayet, b ü tü n elinizde ve avucunuzda kalan şeyin, bana olan aşkınızdan ve saraya karşı vecibelerinizden iba ret olduğu, ve bunları da zalim ane su rette ve yakışık al maz bir tarzda ihlâl etm iş ve ihanette bulunm uş iseniz, bu takdirde, dünyada artık yapabileceğiniz ne kalm ıştır! Bu gün m em leket geleneklerinin hüküm sürdüğü y e r de yaşam ak sayesindedir ki, en adî bir esirin bile tecavuzundan m asun olabiliyorsunuz! Onun için sizi böyle bir hapishanede yaşattığım dan dolayı bana dualarda bulu n m a lısınız. Çünkü, siz ancak bu sayede hayata gülüm sem ekte devam edebiliyorsunuz! D avranışlarınızı bu derece sıkı takip ediyor, size akıl lıca öğütlerde bulunuyor deye, baş harcm uğasına bu dere ce kızm am ak, bu derece m ııztarip olmamalısınız! (Onun yüzü o kadar betki, dönüp bakam iyonım !) diyorsunuz. Size bakılırsa, bu m evkiler harik alar ister, değil mi? H al buki. asıl sizin m eram ınız, onun verinde sizi alçaltacak beyaz harem ağaları görm ektir! Lâkin soruyorum , birine: esiriniz size ne yaptı? O, s i
İRAN
M E K T U P L A R I
95
ze genç Zelide ile teklifsiz olm anızı adap ve terbiyeye aykırı düşeceğini söyledi ve işte siz de küplere bindiniz; kalbiniz zavallıya kin ve n efretle dolup taşm ağa başladı! H eyhat, hakkınızda am ansız bir hakim gibi davranm aliydim , Zaki! H albuki, öylem i yapıyorum , hayır! Bil’âkis, karısını suçsuz bulm ağa çabalayan bir koca gibi iztırap çekiyorum . Yeni karım R uksan için beslediğim aşk kalbim i öyle yum uşatıp ısıtm ış ki, ondan daha az güzel olm ayan size de teveccüh etm ek zorunda kalıyor. Aşkı böylece ikiniz arasında bölüyorum . Y alnız R uksan’nın bir faz lalığı v ar ki, o da güzelliğine fazileti de katabiliyor! İzm ir, !2 /O c a k /l7 1 1 .
M
E
K
T
U
P
21
U sbek’te n ak b a ş h a r e m a ğ a s ın a
H er halde bu m ektubu açarken titriyorsundur! Kim bilir, ak harem ağası N adir’in ihanet ve günahına göz yum duğun, m üsam aha ettiğin için, şim di kim bilir ne büyük k orkularla sarsılıyorsundur!... Sen ki, ateşi tem am ile sönmüş, sararu p solm uş bir ih tiyarsın! îşte sen bile, aşkım ın titrediği o sevgili ve baş kaları için m eş’um kadınlara, sen bile, başını kaldırıp bakam azken, her kesin kem gözüne sıkı sıkıya kapalı o m ü t hiş odanın kapısına hiç bir günahkâr ayak yaklaşam azken.
96
İ R A N
M E K T U P L A R I
nasıl oluyor da, sevk ve idareleri sana tevdi edilm iş beth â h la rın bu neviden c ü r’et ve k ü sta h lık la rın a göz yu m a bilm ek cesaretini gösterebiliyorsun?! Y ıldırım ların nerede ise, senin ve o g ü n ah k ârların başına düşüp yerle bir olm ak üzere bulunduğunuzun farkında değil misiniz, yoksa!... Evvelâ, siz kim siniz, bana söyler misiniz? Siz benim , b ir anda keyif ve hevesim in k u rb an ı olacak bir oyuncak ta n başka nesiniz? H ürm et ve ita a tta n başka bir vazifeniz v ar m ıdır? Bu dünyada b ü tü n nasibiniz k an u n larım ın a l tında yaşayabilm eniz, y a h u ttâ istediğim anda ölüp cehen nem i boylam anızdır! Nefes alışınızın sebep ve hikm eti ise, saadetim in, aşkım ın, ve h a ttâ kıskançlığım ın size ihtiyaç duym asından dolayıdır! B ütün nasibiniz, inkiyat ve ita a t; b ü tü n ru h î ihtiyacınız, ancak benim iradem ; ve b ü tü n em el ve üm idiniz de, sadece benim m utluluğum ve benim ra h a t ve huzurum dur! B iliyorum ki, karılarım d an bazıları y üklendikleri v a zifelerin şiddet ve ağırlığından am ansız su re tte m uztarip ve b e tb a h ttırla r. K arşılarında devam lı su re tte k ap k ara bir harem ağası görm ek, onların ru h u n u sıkıyor, âsablarını geriyor. L âkin şim di h er şey değişm iş, konan nizam tem e linden bozulm uş, gelenekler sarsılm ış bulunuyor! B ütün bu teşevvüş ve kargaşalığın asıl sebebi ise, sensin! Sana ta tb ik edeceğim ceza, itim adı m ı kötüye kullanm aya cür’ et edenlerin hepsini titre tec e k m ah iy ette olacaktır! B ütün Peygam berlerin, ve U lû larm Ulûsu H azreti Ali üzerine yem in ederim ki, şayet vazifende ku su ru n olursa, varlığını, ayağım ın altın a düşm üş bir böcek m i sâli görecek ve bu ehem m iyete göre cezanı ta tb ik edece ğim! İzm ir, 12/O cak/1711.
İ R A N
M
M E K T U P L A R I
E
K
T
U
P
:
97
22
J a r o n ’d a n b a ş h a r e m a g a s ın a
S araydan uzaklaştıkça efendim in başı o tarafa, kutsal k arıların ın dünyasına dönüyor! Bu sebeple kederi artıyor, gözlerinden acı yaşlar hiç eksilm iyor! Şim di a rtık eskisi gibi gülm üyor, som urtuyor; sert ve şüpheli bakışlarla m e yus yaşıyor!... S aray m uhafızlarını çoğaltm aya k a ra r verdi. B erabe rin d e getirdiği b ü tü n siyahileri de benim le geri yolluyor. K endi nefsi için hiç b ir endişesi yok; b ü tü n korkusu ve ü züntüsü sevgilileri, h ay atından da üstün tu ttu ğ u m üstesnâ v a rlık ları için!... Ş u halde, pek yakında yine senin em rin e girm iş ola cağım ; nizam larına tab i bulunacağım . B ir ta ra fta n da se nin vazifene iştirâkla dikkat ve ihtim am larını paylaşaca ğım. Hey Ulû Tanrım ! B ir tek erkeğin saadeti için ne b ü y ük g ay retlere m uhtaç bulunuyoruz!.. Sanki, tab iat kadınlara evvelâ tabiiyet ve m erbutiyeti reva görm üş, onları buna icbar etm iş; sonra da bundan nedam et duym uş gibi onları, bu tabiiyet ve m erb u tiy etten çekm eye zorlamış! K arşılıklı hak lar doğunca da, işler k a rışm ış, arap saçına dönm üş, g ü rü ltü le r alm ış, yürüm üş... Bize gelince, biz bam başka b ir nizam a tâbi olduk. B ir ta ra fta n kadın cinsi ile aram ıza nifak ve kinin tohu m unu serperken, onlarla erk ek lerin arasında aşkı geliş tirm eye gayret ediyoruz!... H eyhat! A lnım kırışıp buruşuyor! B akışlarım donukİ r a n M e k tu p la rı F.: 7
İ R A N
98
M E K T U P L A R I
laşıp ağırlaşıyor! D udaklarım daki ebedî tebessüm a rtık silinm eye başlıyor! Dışarısı ise, sakin ve sessiz! E fkâr m üteheyyiç! Çok geçm eden, yaşlılığın hantallığını ve b itik liğini beklem eye hacet kalm adan iztırap larla kavrulm uş olacağım! Efendim i, b ü tü n bu B atı diy arların d a takip etm ek benim için büyük bir m u tlû lu k olurdu. L âkin asıl m era m ım onun m utlulûğu, onun rah atıd ır. Şim di o, benim oraya, saraya dönm em i, ve k arıların ı m uhafaza etm ekli ğimi benden istiyor. E lbette ona ita a t edecek, bu hizm eti ona sadakatle ifa eyleyeceğim . Bu nazeninlere nasıl dav ranılacağını, onları m ahvetm eden nasıl korunacaklarını, kendilerini hicâbm tah tın a k urup bütün kötü lü k lerd en nasıl uzak tutacağım ı da pek alâ biliyorum . İşte aziz dostum , yakında him ayen ve bakışların a l tında vazifem i görm eye çalışacağım. İzm ir, l2 /O c a k /l7 1 1 .
MEKTUP
23
LTsbek'ton (loştu Ihbt-ııY İ zmi r
K ı r k g ü n l ü k b i r d e ni z y o l c u l u ğ u n d a n s on r a , n i h a y e t L i v o r n o ’y a gel di k. B u y en i b ir sel ı i tel i ı T o s k a n a d ü k ü n ü n d e h â s ı s a y e s i n d e b a t a k l ı k t a n ib a re t b ir köy, b ö y l e c e b i r h a m l e d e İ t a l y a ’n ı n en m a m ıiı beldesi h a lin e g e l i v e r d i , işte!...
İ R A N
M E K T U P L A R I
99
B urada k adınlar geniş bir h ü rriy e t havası kokluyorlar. E vlerinin küçücük b ire r penceresi v a r; adına (kıs kançlık) diyorlar ve bu rad an da, sokaktan geçen erkekleri istedikleri gibi seyredebiliyorlar. Sonra, bazı yaşlı başlı kim selerin refakati şartile, sabahtan tâ akşam a kadar da sokakta gezm eleri m üm kün! Y üzlerini de sadece tek bir peçe ile ö rtü y o rlar K ayınbiraderlerinin, am calarının, dayılarının ve yeğenlerinin ziyaretlerini, kocalarının h u susî m üsaadelerini istihsâle m ecburiyetleri olm adan, kabul ediyorlar!... İlk defa bir h iristiy an şehri gören bir m üslüm an nasıl da h a y re tle r içinde kalıyor! Bu m üthiş h ay ret, sadece göze ilk görünen şeylerden (büyük yapıların m im arî ta rz ları, giyim kuşam farkları, esas gelenekler) değildir; en ehem m iyetsiz şeylerde bile bu fark beliriyor ve onu h ay re t takip ediyor. Ö yle hususiyetler ki, bunu görüp his de ettiğim halde, kelim elerle izaha m u k ted ir değilim! Y arın M arsilya’ya h arek et ediyoruz. O rada da çok kalm iyacağız. Ben ve Rika, hem en oradan P a ris’e gitm ek arzusundayız. Paris, denebilir ki, A vrupa im p arato rlu ğ u nun idare m erkezidir. S eyyahlar daim a büyük şehirler iste rle r; bunun da sebebi, bu gibi şehirlerin b ü tü n dünya yabancılarının m üşterek vatanı sayılm alarıdır. A llâh’a ism arladık, seni daim a seveceğim den m utm ain ol! L ivorho, 12/N isan/1712.
i i ) — H alb uki, İ r a n k a d ın la r ın ın y ü zü n ü ö rte n peçe a d e d i d ö r t tü r . (m ü ellif)
100
İ R A N
M E K T U P L A R I
M E K T U P
24
R ik a ’d a n İb b e n ’e İz m ir
B ir aydanberidir P a ris’teyiz. Bu m üddet zarfında m ü tem adi h arek et halinde yaşadık, deyebilirim . İnsan bir ye re yerleşm eden önce, yapacağı bazı işleri bitirm esi lâzım. E vvelden k a ra rla ştırıla n kim seleri ziyaret, ihtiyacım ız olan b ü tü n noksanları ikm âl etm ek ilh, ilh .... Paris, İsfahan kadar büyük b ir şehir. B inaları öyle yüksek ki, insan b ü tü n bu yapılarda astrologların o tu rd u ğunu iddia edeceği geliyor. G özlerini b ir yum! G öklere tırm anm ış bir şehri düşün! E vler hep üst üste, altı yah u t yedi k a tlı; sonra da bu n ların tıklım tıklım insanlarla do lu olduğunu bir hesapla! B ir de b ü tü n bu insanların so k ak lara döküldüklerini, ve nasıl neş’eli bir kalabalık m ey dana getirdiklerini tahayyüle çalış!.... Belki de, inanam ıyacaksin amâ, doğruyu söylüyorum ; bir aydır buradayız, daha doğru d ü rü st sokakta yürüyen birine rastlam adım ! Şu yer yüzünde, F ran sızlar kad ar cevvâliyetin tadını çıkaran başka bir m illet yoktur, em in ol! Y ollarda m ütem adi kaşuşm a ve adeta uçuşm a h a lindedirler, denilebilir! A sya’nın o ölü ölü giden ara b a la rını, develerim izin o nazlı ve ahenkli adım atışlarını gör seler, m uhakkak ki, taham m ül ve sabır ihtiyacile düşüp bayılırlar! Ben ki, oldukça d ikkatli ve şaşırm adan y ü rü rüm , bazan bir hıristiy an kad ar çıldıracak hale geliyorum !
İ R A N
M E K T U P L A R I
101
Çünkü, yanım dan geçen v asıtaların sıçrattık ları ç am u rlar la tepem den tırnağım a kadar ıslaniyorum ! D ahası v ar: Ya yayalardan sık sık yediğim o dehşetli dirsekler! İşte, b un ları hiç m azûr görem iyor, af edem iyorum ! Bir de bakıyorsun ki, arkam dan gelm ekte olan bir adam , b ir den önüm e fırlıyor, ve bana m ecburî bir çark yaptırıyor! D erken karşıdan gelen bir başkası da, öyle bir göğüs lem ek istiyor ki, bu sefer bilm ecburiye beni ilk istikam e tim e çeviriyor! Ve böylece, ancak yüz adım yürüm üşken, sanki on fersah gitm işim gibi, yorgun ve bitkin hale ge liyorum!.. Bu m ukaddem eye bakarak, sana A vrupalIların gele neklerinden uzun uzun bahse girişeceğim i zannetm e. Be nim bile bu m evzuda bildiklerim çok yavan! Şim diye k a dar bulabildiğim zam an, ancak h ay ret etm em e kâfi ge lebilm iştir! M am afih, sana bazı öğrendiklerim i anlatayım Fransız kıralı, Avrupa hükümdarları içinde en kud retlisidir. Bu hükümdarın, komşusu İspanya kıralı gibi al tın madenleri yok. Yok, yok aınâ, gel gör ki, ondan da da ha zengin! Çünkü, bu zeki hükümdar, bütün gelirini tebasımn gururundan, tefahür ve hevesatmdan istihsâl ediyor! Bu ise, altın madenine nazaran daha da bitmez tükenmez bir kaynaktır!... Öyle azam etli m uharebeler hazırlam ış ve başarm ıştır ki, b unların b ütün m asraflarını, tebaasına sattığı şan ve şeref u nvanlarının bedellerde ve beşerî g u ru ru yücelten tan tan alı cöm ertliklerle karşılayabilm iştir. Bu sayede dol durduğu hâzinesinden ordusunu doyurm uş, m aaşlarını ak satm adan ödemiş, silâh ve teçhizatı bol bol tem in etm iş ve deniz h arp filolarını da m ükem m elen donatabilm iştir... B undan m aâda, bu k ıral ayni zam anda em sâlsiz bir sihirbazdır da! O hâkimiyetini, yalnız tebaasının beden leri üzerine tesisle iktifa etmemiş, onların tefekkür tar zına da hükmetmesini bilmiştir. Filhakika, onları kendi
102
İ R A N
M E K T U P L A R I
arzu ettiği tarzda düşündürm üş, ikna edebilm iştir. Bilfarz, iki m ilyon alt.n eküye ihtiyacı olduğu halde, hâzinesinde sadece bir m ilyon mu var? İşin halli onun için son d ere ce basittir. B ütün yapacağı, tebaasına, beher ekünün iki ekü değerinde olduğunu telkinden ib arettir. Bu telkin de bu insanları iknaa kâfidir! Keza, m eselâ bir h arp zarureti gelip çatm ıştır, ve hüküm darın hâzinesi tam takırdır! Iş yine p e k 'd a h iy â n e su rette halledilecektir: H üküm dar tebeasına alelâde kâğıt p arçaları dağıtacak ve onlara bu verak p a ıele rin her birinin bir altın ekü değerini taşıdığını söylem ekle m alî sıkıntı bu suretle hem en giderilm iş ola caktır! H üküm darın m ehareti bu kadar mı ya! D aha neler! O, şöyle bir dokunm asile, her hangi bir tebaasının uzviye tine m usallat olan bir afetten onu derhal halâs etm ek k u d retin e de sahip olduğunu onlara inandırm ıştır! 1. Bu k ıral hakkında söylediklerim sakın seni hay rete düşürm esin; çünkü, ondan da yam an b ir sihirbaz var! Bu beriki de, kiralın efkârına tem am en hakim durum da! Bu sihirbazın adına Papa diyorlar. Meselâ, bu da kirala, üçün h ak ik atta bir olduğunu inandırm ış. Yediğim iz ekm ek, onca h a k ik a tte ekm ek değildir! Keza içilen şarap ta. hak ik atte şarap değildir. Ve bu neviden bin tü rlü şeyler; v a r sen kiyas et!.... H üküm darı daim a soluk soluğa tutm ak, inanm a alış kanlığından aslâ uzak tu tm am ak için zam an zam an k en disine akaidini takviye edici m ahiyette dinî eşyalar da •yollam aktadır. B undan iki sene önce adına: C onstitu( 1 ) — S ö y len d iğ in e göre, F ra n s ız k ır a tla r ın a izafe e d ile n ve se ra c e h a s ta lığ ın a m ü p te lâ o la n la r ı b ir d o k u n m a k la iy ile ştire b ild ik le rin e d a ir İlâ h î b ir m a z h a riy e ttir. P. D a n iel’e göre b u riv a y e t h ü k ü m d a r H u g n es C a p e t’n in o ğlu ve h a le fi k ır a l R o b e rt n (le P ieu x ) (996-1031) e k a d a r çık ar.
İ R A N
M E K T U P L A R I
103
tion 1 adı verilen bir yazı gönderm iş. B üyük ceza te h d it leri altında da gerek hüküm darı, gerek etrafın d ak i p ren s leri bu ferm anda yazılanların hepsine im an etm elerini zorlamış. K ıral ve pren sler bu inanışı hem en kabul etm iş ler ve k ıral bu h areketile bütün tebaasına da num une ol muş. Lâkin, halkın içinden bazıları baş k ald ırarak bu im a nı beslem ek istem em iş! İşte bütün sarayı, bütün im p ara torluğu, b ü tü n F ransızları b iribirine düşüren hep bu ilk baş kaldırm a vakasıdır. Ve bu isyanın âm il ve m uharriki de, kim lerdir, bilirm isin? F ransız kadınları! Evet, onlar! ( l ) — K ıra l X IV . L o u is’n in v ak i m ü r a c a a tı ü z e rin e
P a p a X I.
C lé m e n t ta r a f ı n d a n 8/9/1713 ta h ir in d e v e rilm iş m e ş h u r u n ig e n itu s d ir ki, P a p a n ın a fe ro z n a m e sin e a it b ir r u h a n î k a r a rn a m e d ir. Y o k sa A n a y a sa m a n a s ın d a d eğ ild ir. P a sq ie r Q u esn el (1634-1719) ad lı b ir r u h a n î (k i z a m a n ın d a S o rb o n n e ’d a ilâ h iy a t d o k to ru u n v a n ile de m ü c e h h e z b u lu n u y o rd u .) d e rin b ir te te b b ü d e n so n ra : (k ıs a l tılm ış İn c il’in a h lâ k iy a tı) n a m ile d ü şü n c e le rin i m u h te v i b ir eser çık ard ı. E se rin d e m ü ellif, m e n su p o ld u ğ u ja n s é n ism e y a h u t (kadcı- ve m a ğ fire te itik a t) ta r ik in i ş id d e t le m ü d a fa a ediy o rd u . İşte m ü f rit k a to lik le r ve je z v it p a p a z la rı k ıra lı ta h r i k e tm işle r ve P a p a d a k e n d is in i a fe ro z ey led iğ in i b u f e r m a n la ilâ n eyledi. Q u esn e l P a r is r u h a n î d a ire s in d e n ta r d ve e b t’i t edilince, o d a H o lla n d a ’y a iltic a e tti. R u h a n î, g eri k a la n g ü n le rin i in a n d ığ ı h a k ik a tla r iç in v a k fe d e re k ib a d e tle geçirdi. A rn a u ld ’u n ö lü m ü ü z e rin e de, J a n s é n ite k ilise sin in şe fliğ in e g etirild i. 1719 y ılın d a d a A m e s tırd a m ş e h rin d e 85 y a ş ın d a r u h u n u A l la h ’a te slim eyledi. «
Ş u c ih e ti de a rz edelim ki, P a p a ’n ın b u c o n s titu tio n d ed iğ im iz r u h a n î fe r m a n ın ı b id a y e tte F ra n s ız r u h a n îl e r in d e n b ü y ü k b ir k ısm ı k a b u ld e n im tin a e tti. B u n u n ü z e r in e b ü tü n 18. a s ır b o y u n c a ja n s é n is tle rle m u h a s ım la rı (k i b u n la r a d a c o n s titu tio n n a ir e ad ı v eriliy o rd u .) a r a s ın d a b ü y ü k m ü c a d e le le r o lm u ş tu r, (m ü te rc im )
104
İ R A N
M E K T U P L A R I
B u k ararnam esinde P apa hazretleri, b ü tü n h ıristiyan ale m inin sem avî olduğuna inandığı bir kitabın 1 kadınlar ta rafın d an okunm asını m en’etm işti! H albuki, bu kitap bütün h ıristiyan dünyasının K u r’anı hükm ünde tu tuluyordu. K endi cinsiyetlerine savurulan bu ağır h a k a re tte n derin su rette y aralanan k aam lar, b ü tün dünyayı bu k ararn am e aleyhine ayaklandıruılar. Bu fırsatı ganim et saym ak ve lehlerine im tiyaz sahibi olm ak sevdasına düşm eyen erkekler de, bu kadınların tarafın a geçm işlerdir. M am afih, bana sorarsan, H iristiy an ların B üyük M üf tüsü, hiç de fena düşünm em iştir, derim . H azreti Ali adına kasem ederim ki, bu B üyük R uhanî, bizim rah m an i k a nunlarım ızı da m ükem m elen biliyordu, h er halde! Z ira bizim peygam berlerim iz de, bize k adınların bize nazaran eksik olduklarını ve aslâ cennete girem iyeceklerini söy lem ediler mi? M adem ki, bu bir h ak ik attir, o halde k a dınlar, bütün m evzuu cennetin yolunu öğretm ekten iba re t olan, bu kitabı da ne deye okuyacaklardı, değil mi? K ıral hakkında daha ne acaip şeyler dinlediğim i bir bilsen! Ben senin b ü tü n bu an latılan lara inanm ak için bir hayli ter dökeceğini de biliyorum ! R ivayet edildiğine göre, bir zam anlar bütün kom şularile hal h arp te olan hüküm dar, yalnız d ört b ir tarafın ı kuşatm ış düşm an m üttefiklerle değil, fak at kendi im p ara torlu ğ u n u n içindeki sayısız düşm anlarile de cenkleşm ek zoruna düşmüş! ( 1 ) — İncil. (2) — B ilh assâ, b u m e k tu b a a it d ip n o tla rd a , h a k k ın d a iz a h a t v erd iğ im iz (K a d e r ve m a ğ fire te itik a t) ak id e sin i m ü d a f a a ed e n ja n s e n is tle r.
İ R A N
M E K T U P L A R I
105
Yine ilâve ediyorlar ki, k ıral bu iç düşm anlarile tam otuz seneden fazla m ücadele m ecburiyetinde kalm ış. Bu m üddet zarfında durm adan onları aram ış, durm uş!.. K i ralın tam itim adını haiz bazı jezvit papazlarının da aşk ve şevkle, kılı kırk y ararcasına araştırm aların a rağm en, heyhat, bir tekini dahi bulam am ışlar! H albuki, bu düş m anlar hüküm darın sarayında, p ay itah tta, ordunun için de, heyeti hakim e arasında b ulunuyorlar, izzet ve ikram görüyorlarm ış! H attâ, bazıları hüküm darın, m evcut ol m alarına rağm en düşm anlarını elegeçirem em enin derin kederile m ahv olup yıkıldığını söylüyorlar! Bu gün dahi b u n ların yaşadıkları, ve b ir vücut olarak v ar olup, uzuv olarak görülm edikleri iddia ediliyor. M ağlup ve m ü n h e zim düşmanlarına aman tanınmamış, rahim ve şefkat gös termemiş bir kirala ise, Ulu Tanrı böyle düşündürücü bir cezayı müstahak kılmış ve bunun için düşmanlarını onun şerrinden saklamış, korumuştur. O Ulu Tanrı ki, dehâ ve bahtta, halk ettiklerinden ve bu arada macerasını yaz dığım hükümdardan kiyassız nisbette daha âlîdir! Sana yazm akta devam edeceğim ; Sana İra n k a ra k te r ve dehâsından fark lı ne görürsem hepsini bildirm eye ça lışacağım. Şüphesiz, üzerinde yaşadığım ız to p rak lar ayni; lâkin, benim bulunduğum toprağın insanları ile seninkiler çok farklı!.... P a ris, 4 /H a z ira n /1 7 1 2
106
İ R A N
M E K T U P L A R I
M E K T U P
25
i1)
U sb ek ’te n İb b e n ’e İz m ir
Yeğenin R hedi’den bir m ektup aldım . İta ly a ’ya g it m ek üzere İzm ir’den ayrılm ak üzere olduğunu yazıyor. B undan da m aksadı, orada ilim ve irfanla kendini y etiş tirm ek imiş. Bu suretle de sana lâyik olacakmış! H ey gidi, m es’ut ve talihli dostum , seni defalarca kutlularım . De m ek bu h ayırlı yeğen sayesinde, bir gün gelecek ih tiy arlı ğın da tesellisini bulm uş olacaksın!... Rika, sana uzun bir m ektup yaziyor. Bana söylediğine göre, bulunduğum uz diyar hakkında sana tafsilât v eriyor muş. Zekâsının cevvâliyeti her hususu sana ak settireb ile cektir. B ana gelince, dostum , bu fikrî yorgunluk ve d u r gunluk içinde, sana hiç bir şey söyleyebilecek ta k a tta de ğilim. H em en ekseri zam anlar senden konuşuyoruz. Amâ, ne k ad ar da söylesek, İzm ir’de bize gösterdiğin hüsnü kabulu ve orada geçirdiğim iz m üddet içinde esirgem ediğin alâka ve dostluğu bitirem eyiz. M am afih, sen cöm ert İbben, dünyanın hem en h er köşesinde, bizim kadar sana y a kın ve m in ettar dostlar bulabilirsin. Ah, sen de aram ızda olsaydın; Rika ile geçirdiğim iz / <1 ) — B u m e k tu p 1721 ta r ih li ik in c i b a s k ıs ın d a m ü e llif t a r a f ı n d a n e se rd e n ç ık a rılm ıştır.
İR A N
M E K T U P L A R I
bu sakin ve m e s ’ut g ü r l e r i n h u z u z a tm ı seninle de laşır, sevinçlere boğ u lu rd u k ! A lla h a Ism arladık.
107
pay
P aris, 4 / H a z i r a n /1 7 l 2
M
E
K
T
U
P
26
U sbek’te n R u k s a n ’a İ s f a h a n sa ra y ı
Ne bahtiyarsınız, Ruksan, ne kadar bahtiyarsınız! İra n ’ın ılık ve ta tlı diyarında bulunm akla hak ik aten ne çok talihlisiniz! Hicap ve nam usun, faziletin tem am en m eçhul olduğu, bu öldürücü iklim içinde yaşam am akla A l lah ’ın ne sevgili kulu olduğunuzu bir bilseniz!... Sarayım da, m elekler kadar temiz ve huzurlu bir ömür sürüyorsunuz. B ütün beşer nevine karşı m âsun ve m ah fuz bulunuyorsunuz. Gerçe, kendi başınıze değilsiniz, ve keyfinizin istediği tarzda bir h ay at ve h ü rriy e te m alik de bulunm uyorsunuz, am â bu cihet, eriştiğiniz hay atın saa detini k arartm iyor, sevinç ve neş’esini azaltm iyor; kuşlar kadar serâzat ve dertsiz yaşiyorsunuz! Asla bir bethâhın bulanık bakışları sizi kirletm em iş, lek elem em iştir; h a ttâ kayinbabanız bile, ziyafet ve şenlik lerin serbestisile de olsa, güzel ağzınızı tam aşa hazzm a erm em iştir! Çünkü, böyle zam anlar da bile, o sevgili gül ağızlarınızı örten k u tsal peçeyi hiç eksik etm iş değilsiniz... B ahtı güzel Ruksan, k ırla ra çıktığınız zam anları bir düşünün; önünüzde daim a esir harem ağaları yürü rlerd i,
108
İ R AN
M E K T U P L A R I
değilm i? İşte onlar, şayet siz; görm ek hevesine kapılacak pervasızın biri çıkarsa, onu tereddütsüzce öldürm ekle vazifelendirilm işlçrdi! O nları bir tara fa bırakın, ya ben! Ben ki, m utluluğum için, Ulu T anrı sizi bana lütfetm işti, ben bile bu kıym etli hâzinem i öyle kolayım ; kazanm ıştım ? B u nun için nasıl çırpınm ış, inat ve m etanetinizi k ırm ak azm ile sizinle nasıl cenkleşm iştik! İzdivacım ızın ilk günleri sizi görem em enin ateşile nasıl yanup kavrulm uştum ! Gö rünce de, tahalük ve istical, sabır ve taham m ülsüzlükten helâk olm uştum ! G iriştiğim iz cidâl bu teh alü k ve sabırsız lığım ı büsbütün kırbaçlıyor, öldürüyordu! Hicap ve nam u sun h a ra re t ve kuvvetile giriştiğiniz yam an cidâl içinde, bir hârika idiniz. Bu fevkaladeliğiniz size m alikiyet a te şim i şiddetlendiriyor, parlatıyordu. H albuki, siz beni her zam an kendilerinden gizlendiğiniz erkeklerle k a rıştırıy o r dunuz. E sirlerinizin arasına sığınarak kayıplara k a rıştı ğınız günü h atırlad ın ız mı? Sizi nasıl delice araştırm ış, lâkin, heyhat, bulam am ıştım . Ç ünkü, bu esirler bana iha net etm işler, sizin tarafınızı tu ta rak , sizi iyice gizlem işler di. Yine bir defasında, a rtık m ukavem et edem em ekten m eyûs, sizi ağlar bulm uştum ; h atırladınız mı? A şkım ın savletlerini durdurabilm ek için son çare olarak, annenize dahâlete m ecbur kalm ıştınız, değil m i? N ihayet, bütün cesaret ve m ukavem etlerinizin iflâs ettiği anı gözünüzün önüne getirebiliyor m usunuz? Elinize bir hançer aldınız, ve onunla şayet m alik olduğunuz o k ıy m e tta r hâzinelere el uzatm ak hevesine devam ettiği takdirde, sizi o kad ar kuvvetle seven m eşru kocanızı, ölüm le teh d it ettiniz! Hey, gidi hey, bu aşk ve fazilet m uharebesi am ansız s u re tte tam iki ay devam etm işti! H albuki, siz iffet ku ru n tu ların ızı çok u zak lara g ö tü r müş bulunuyordunuz. H attâ, m ağlubiyetten sonra dahi, teslim iyeti aslâ kabul etm ediniz. Siz, beni karısına aşık bir koca gibi görm üyor, b il’âkis size ağır şekilde h ak a
İ R A N
M E K T U P L A R I
109
re tte bulunm uş her hangi aşağılık bir erkekm işim gibi k a bul ediyordunuz. Belki, aradan üç ay geçmiş olduğu h a l de, hicâbın h a ra re ti yüzünüzü kızartm adıkça bana bakam ıyordunuz. İfadenizdeki hiddet ve tehevvür, bana e l de ettiğim şeyin m ücazatı gibi gelir, m üthiş sıkılırdım . Sizdeki b ü tü n m üstesna ve güzel olanları bana gösterm e mek, verm em ek için elinizden gelen her şeyi yapardınız. Ve ben daim a sarhoşluk ve tah assü r halinde yaşam aya m ecbur kalm ışım dır!... Şayet, siz şim di bulunduğum m em lekette yetişm iş ol saydınız, o zam an bu derece şaşkın ve perişan olmazdınız. B ura k adınları b ü tü n ih tiy at ve tem kini kaybetm iş b u lu nuyorlar. E rkeklerin önüne yüzleri açık çıkıyorlar. S an k i hezim et ve in h itat için çırpım yorlarm ış gibi b ir h alleri var. E rkekleri bakışlarile takip ediyorlar, onlarla kilise lerde, eğlencelerde, h a ttâ kendi evlerinde görüşebiliyorlar; y anlarında da h arem ağ aları b ulundurm ak hiç adet değil! Ah! O ra kadınlarında bulunan o asil sadelik ve sa m im iyet, o kutsal hayâ v e .n a m u s duygusu yerine, b u ra da şam atalı bir şirretlik, aşırı b ir saygısızlık v ar ki, in sanın kendisini alıştırm ası m üm kün değil! Evet, Ruksan, eğer burada olsaydınız, kendinizi hem cinslerinizin yaşadığı iğrenç b ir alçaklık ve denaet d e ry a sında ta h k ir edilm iş hisseder, yaralanırdınız. Belki de, fırsatını bulur, bu m enfur yerden kaçar giderdiniz! O za m an da, şim di yaşam akta olduğunuz o lâtif ve ra h a t yalınızlığl, o em sâlsiz sükûnu hasretle anardınız. Siz şim di orada, tam bir em niyet ve «selâmet içinde, hiç bir tehlike ve endişe ile titrem ed en yaşayabiliyor, ve yine ancak o ra da bana beslem ekte olduğunuz aşkı, aslâ kaybetm ek k o r kusu olm adan, devam ettirebiliyorsunuz!... En parlak ren k lerle teninizi parlattığınız, en bayıltıcı ray ih alarla b ü tü n vücudunuzu oğduğunuz, en şahane el biselere büründüğünüz, en öldürücü dansların yapıldığı
110
İ RAN
M E K T U P L A R I
ve e n yakıcı şark ıların söylendiği bir yarışm ada, za rafet ve liyakatınızla bütün diğer rakibelsrinizi kolaylık la m ağlup edebilirsiniz. Sizdeki çekicilik, sizdeki h araret, tatlılık ve yum uşaklık, ya hele o dalga dalga neş’eniz!... Ah! B ütün bun lard an başka, dünyada ne isteyebilirim ? Vene zam anki, sizi m ütevazı bir eda içinde, yüzünüz hafif kı zarm ış, bakışlarınız benim kilerin peşinde, ta tlı ve kalbe giren sözleriniz dudaklarınızı süsler görürüm , o zaman, işte o zam an Ruksan, artık aşkınızdan ve onun b ü y ü k lü ğünden hiç şüphem kalmaz! H albuki, A vrupalı kadınlardan ne bekliyebilirim ? Y üzlerini boyam ak san’atları, süslenm ek m eharetleri, v ü cu tların a ettik leri dikkat ve ihtim am , erkeklerin hoşuna gitm e m eram larının inat ve sebatı karşısında irkilip k a lınıyor! B ütün bu hallerin, kendilerini alçaltm aktan ve kocalarını da yerin dibine sokm aktan başka bir şeye ya radığı yok! Lâkin Ruksan, bu sözlerle bu tarz yaşayış ve d a v ra nışın, bir sefahet ve rezalet kasırgası halinde, aile yu v a sını kökünden sarsıp onu korkunç m üntehasına sav u rd u ğunu da iddia etm iş olm iyorum . C ürüm lerini bu derece ye kad ar ağırlaştıran k ad ın lar pek azdır. F ilhakika, k a dınların k alblerine doğuştan bazı faziletler hakkedilm iştir. Gerçe, tahsil ve terbiye bu faziletleri zayıflatıyor, lâ kin büsbütün dc silemiyor. Namus ve hayâ faziletinin kendilerinden istediği bazı haricî vazifeleri ihmal edebi liyorlar; amâ son adımı atmak için ayaklarımı kaldırdıkları vakit, tabiat ihtilâl yapup karşı koyuyor, attırmiyor. .. B unun gibi, biz de sîzleri sıkıca kapatıyor ve başınıza m uhafazanız için esir harem ağalarm ı dikiyoruz. A rzula rınız m ahallî geleneklerin sınırını aşm ak istidadını gös terince de sîzleri daha da sıkıyor, eziyoruz. B unun da se bebi, nihaî ihanetin tarafınızdan işlenm esi korkusu de ğildir; iffet ve sâfiyetin b ü tü n m ehabetile nihai su rette
İ R A N
M E K T U P L A R I
111
m uhafaza güçlüğünden ve en küçük bir lekenin bu ih ti şamı bozabileceğine inandığım ızdandır. Bilseniz, şimdi size nasıl kalbim parçalanıyor, Ruksan! İffet ve nam usunuzun lekesizliğini şu kad ar zam an dır, bu derece m etanetle ispat etm iş olduğunuza göre, ko canız tarafın d an aslâ terkedilm em eliydiniz! Ve sizin a r zularım a gösterdiğiniz inkiyada rağm en, bu nam us ve if fet faziletiniz yalnız başına önüm e geçm eli ve beni bu a r zum dan m en’etm eye m uk ted ir olm aliydi! H eyhat!... P a ris, 7/E ylûl/1712.
M
E
K
T
U
P
27
U sbek’te n N essir’e İsfa h a n
H alen P a ris’teyiz. G üneş şehri 1 nin bu m uhteşem ra kibi olan m em lekette! İzm ir’den hareketim de, dostum İbben’e, size gönderilm ek üzere, bir küçük sandık bıraktım . İçinde sizin için hediyeler* bulacaksınız. Z aten bu m ek tu bu da ayni yoldan alacaksınız ya. İki bin kad ar m il m esa fede olm am ıza rağm en, kendisile kolaylıkla m ektuplaşı yoruz; sanki o İsfah an ’da, ben de K um ’da im işim gibi! Ben m ektuplarım ı önce M arsilya’ya yolluyorum , oradan da İzm ir’e m untazam vapor seferleri v ar; İzm ir’e varınca ( 1 ) — İs fa h a n .
112
İR AN
M E K T U P L A R I
da, oradan hem en her gün İsfah an ’a E rm eni kalkıyor...
kerv an ları
R ika’nın sihhatı m ükem m el. B ünyesinin sağlam lığı, gençliği ve h er zam anki neş’esi b ü tü n afetlere karşı ken disini koruyor. L âkin ben, öyle değilim , sihhatım hiç de düzgün sayılm az. B edenim ve ru h u m yorgun ve bitkin halde! H er gün derin düşüncelerin zebunu, m ahzun bir insan oldum . Uzvî zafiyetim veham et kesbettikçe, vatan hasretim de a rtıy o r; yaşam akta olduğum bu y eri ise, y a dırgıyorum ... Lâkin sevgili Nessir, size b ü tü n sevdiklerinizin başı n a and içiriyorum , her çareye baş vurun, fak at k a rıla rım bu çöküntü içindeki hâlim i sakın öğrenm esinler! Zi ra, şayet beni hakikaten seviyorlarsa, benim için göz yaşı akıtm aların a k a t’iyen razı değilim ; yok şayet sevm iyor larsa, bu takdirde, bu hâlim onların c ü r’et ve cesaretleri ni a rttırır ki, hele bunu hiç istemem ! Ya, hele harem ağalarım , benim tehlikede olduğum u sezerlerse, asıl felâket o zam an başlar, dostum ; bu ta k d ir de onlar, ahvalim in zebunu olarak ihan etlerin in cezasın dan kendilerini koruyacağım a ihtim al verirlerse, o zam an ne yap arlar, biliyor m usun? O zam an, k ay alarla cansızları bile h arek ete getirebilen o kadın cinsiyetinin ta tlı fısıltı ların a sağır tu ttu k la rı k u laklarını m üthiş bir hassasiyetle açm ağa cesaret etm ekten aslâ çekinm ezler!... P a ris, 5/E kim /1712.
İ R A N
M
R ic a ’d a n
M E K T U P L A R I
E
K
T
U
P
:
113
28
ye
Dün oldukça garip m ahallî bir hususiyetle karşılaş tım. M am afih, P a ris’de daim a vuku buluyorm uş. B urada akşam yem eklerinden sonra, büyük bir halk topluluğu (kom edi) adını v erdikleri bir oyun seyrediyorlar. O yunun oynandığı m ahalle de (tiyatro) deniyor. O yunun oynandı ğı yüksekçe şeddin ism ine de (sahne) adı verilm iş. S ah nenin de iki tarafın d a küçücük ve duvara göm ülü odacık lar v ar ki, b u rala ra da (loca) tab ir ediliyor. Sahnedeki a rtistle r erkek ve kadın karışık. Ses çıkarm adan işaretle rollerini y apıyorlar; tıpkı, bizim m em leketim izde oyna dıkları gibi... Sahnede, bazan aşk ateşile yanan bir biçarenin y ü zünde bütün zaafları görülebiliyor, okunabiliyor! Bazan da, bir başkası, keskin bakışları ve ih tiraslı tav ır ve h a rek e tle rd e geliyor, kendisini hay ran lık la seyreden âşıkına yiyecekm iş gibi bak arak iç çekiyor! B ütün elem ve hevesat, hepsi hepsi yüzlerde, gözlerde besbelli! Sessiz ol m asına rağm en, oyunun bundan daha canlı ve ifadeli oy nanm asına da im kân tasavvur edilemez. O yuncular, sah nede ancak y a rı bellerine kad ar görünüyorlar, ve hem en daim a-her halde m ahviyettendir ellerini bir m anşonla gizliyorlar. Seyircilerden bir gurup, ayakta duruyor, ve üst k a tta bu lu n an larla alay ediyorlardı; üsttek iler de bu İ r a n M e k tu p la rı F.: 8
114
İRAN
M E K T U P L A R I
aşağıdakileri işaret ederek katıla katıla gülüyorlardı!.. Lâkin, zahm et ve külfetin asıl büyük kısm ı bir kaç gencin sırtın a yüklenm iştiki, yaşlarına n azaran h ak ikatan ziyadesile yoruluyorlardı. B unlar, h er tara fa yetişm eye m ecbur bulunuyorlardı. A ncak kendilerinin yollarını bil dikleri m ahallere giriy o rlar; k a tta n kata h a y re t edilecek bir m eharetle çıkıyorlar; şim di yukarıda, biraz sonra aşa ğıda görü n ü y o rlar; ve b ü tü n localara dalar, uçar gibi sü zülüyorlardı! B ir m üddet kaybolduktan sonra, te k ra r görü n üy orlar, ele avuca sığm ıyorlardı. İçlerinden biri vardı ki, taşıdığı koltuk değneklerinden beklenm eyen bir sü r’at ve cesaretle diğerlerine refak at ediyordu.... N ihayet, tiyatronun başka salonlarına geçildi; b u ra da da hususî bir tem sil vardı. Önce, saygılı rev e ra n sla rla başlandı; kucaklaşm alar ve öpüşm elerle oyuna devam edildi. H akikî bir m uarefe ve âşinalığm insan oğlunu de ğiştirdiği ve onu rik k ata getirdiği söylenir ya, ne k a d a r doğrudur! Bu zam anlarda insan b ü tü n riv ay etlere in an m ak ister, y ah u t kalb öyle arzular, fikir öyle çalışır! Söy lendiğine göre, güya buradaki bu prensesler k ad ar güzel kızlar, o derece haşarı ve korkunç şeyler değillerm iş. G ü nün iki üç saatında gösterd;kleri hiddet ve vahşet h a lle ri geçiştirilebilirse, sair zam anlar pek alâ uslû akıllı, hanım hanım cık olurlarm ış. B ütün o m uvakkat vahşetleri de, yaratışların d an olm ayup, kendilerine verilen içkiden ile ri gelirm iş!... Bütün bu anlattık larım ın cereyan ettiği binaya çok yakın b ;r yer daha var ki, oraya da (O pera) deniyorm uş. B unun diğerlerinden farkı da, oyunun hep şarkı ile oynan m ası imiş. Geçen gece bir dostum beni oraya götürdü. O rada beni, bir locaya soktu. Bir de ne göreyim , azizim , operanın belli başlı ak trislerinden biri orada soyunm uyor mu! N azeninle o derece dost olduk ki, ertesi gün bana şu m ektubu gönderdi:
İ R A N
M E K T U P L A R I
115
Beyefendi, Ben b ü tü n dünyanın en bahtsız kızıyım . H albuki Ope ranın daim a en faziletli ve iffetli aktirisi oldum. Bundan yedi yah u t sekiz ay önce, dün yece benim le tanıştığınız locada, D iane rahibesinin kiyafetine bürünüyordum . B ir den locam a genç bir papaz girm işti. Bu delikanlı sırtım daki k ar beyazlığındaki elbiselere, peçeye, baş sargısına aldırış etm eden bek âret hâzinem i elim den aldı! Bu fecî teşebbüsünün sonunda, ettiğim fedakârlığın azam etini an latm ağa girişm ek istem iştim ki, katıla katıla gülm eye baş ladı ve b en ; haddinden fazla m ukaddesata saygısız b u ld u ğunu da söylem ekten çekinm edi! Lâkin, bana olanlar ol muştu. bir k erre; nihayet gittikçe irileşip kalınlaşm ağa başladım . A rtık sahneye çıkm ak im kânı kalm am ıştı. Aslâ boş karşılanm ıyacak nazik bir durum a girm iş bulu n u y o r dum. Şeref ve nam usum söz konusu oluyordu! Ben ki, iyi bir aileden gelm iş bir kızın, hayâ ve faziletten m ahrum olm asının, sadelik ve tevazudan vazgeçm esinden daha ko lay olacağm ı m üdafaa ederdim . Bu şerait içinde, genç p a pazın bana izdivaç vadetm iş bulunduğunun tabiî ve m u hakkak olduğu ve böyle bir vaitte bulunm am ış olması hahalinde kendim i, her şeye rağm en ona teslim etm em iş ola cağım ı ve bu fecî akibete de düşm em iş bulunacağım ı pek kolayca m uhakem e edersiniz, sanırım . Bu izdivaç vaadi, benim için o derece önem li idi ki, evlenm eye m üteallik basit form alitelerin ikm âlini beklem eye hiç lüzum görmen rştim . İşte, bu luzum görm eyiş ve istical de baisi yeis ve felaketim oldu ya! Amâ, heyhat, bu m üraî papaz, bir k erre beni aldatm ış ve vadini de un u tm u ştu ; m adem ki, böyleydi, o halde ben de artık O pera’da kalam azdım . Hoş aram ızda, onlar da pa bucum u çoktan dam a atm ış b u lunuyorlar ya!.. Z aten gittikçe de yaşlaniyor, cazibelerim i de yavaş y a
İ R A N
116
M E K T U P L A R I
vaş kaybediyorum . B ana tahsis edilen ücrette de h er gün k ısın tılar vuku bu lm ak tad ır... İşte tam bu sırada size rastlad ım ; ve m aiyetinizden biri bana, m em leketinizden bahsetti. O rada, iyi b ir dansö zün tâlii çok yav er olurm uş. Ve şayet, ben İsfahan’da bulunsaym ışım , istikbalim i çok geçm eden m ükem m elen ya pabilirm işim . İşte sizden istirham ediyorum , şayet beni him ayenize alm ak lû tfu n d a bulunur, ve o m es’ut diyara be raberinizde götürecek olursanız, bir genç kızın çöken h a y atın ı yeniden k u rm a k lu ttu fk ârlığ ın d a bulunacak ve bu h ayırhâhlığın tükenm ez hazzını duyacaksınız. Ben de, bu b üy ük âlicenaplığınızın karşılığını, fazilet yolundan ay rılm am ak, en iyi tav ır ve h arek et örneklerini verm ek suretile liyakatim i ispatla ödem eye gayret ederim ... P a ris , 2/O cak/1712.
M E K T U P
29
R ik a ’ıla n İb b e n ’e İzm ir
H iristiyanların reislerine P apa diyorlar. Eski d ev ir lerden kalm a bir alışkanlığın kurduğu hakim iyet ile ade ta m âbut m ertebesine çıkarılm ış!... Öyle devirler olm uştur ki, P ap alar h ü k ü m d arları bile titretm işlerdir! Çünkü, bu yam an dinî hüküm darlar, taç ta h t sahibi nice k ıralları azletm ek hakkına bile sahiptiler! Tıpkı, im paratorluğum uza tabi G ürcistan ve daha bazı ü l
İ R A N
M E K T U P L A R I
117
kelerin kıralların ı azletm ek hakkını haiz m uhteşem sul tanlarım ız gibi.. Lâkin, A vrupa h ü k ü m d arların ın şim di a rtık bu ko r k uları kalm am ış.... P ap alar kendilerini ilk hiristiy an 1 lard an saint Pierre ’in halefi addederler. Bu sıfatla da çok zengin bir m ira sın sahibi olm uşlardır. Filhakika, P a p a ’nın hâzinesi dil lere destan olduğu gibi, hükm ü altında tu ttu ğ u d iyarların genişliği de hudutsuzdur.. P apaların, Piskopos veya Evek denilen m adûnları vardır. Bu ru h an îlere gelince, b u n lar P apanın m aiyetini teşkil etm ekle beraber, dinî ahkâm ın da yüksek m akam larını işgal ederler. B unlar, adeta dinî sahadaki kanun otoriteleridir Bu yüksek ru h an îlerin um um iyetle yekdiğerinden fark lı iki nevi vazifeleri v a rd ır: Meclis halinde toplanup vazife gördüklerinde işleri, P apa gibi, itikada m ütealliktir. M ünferit bulu n d u k ları zam an ise, vazifeleri alâkalıları di nî ahkâm dan m uaf tutm ak, dinî kan u n ları onlara ta tb ik ten istisna eylem ektedir. Zira, biliyorsun ki, h iristiyanlık sayısız şekil ve m erasim le doldurulm uştur. B unların ta t bikatı ise, son derece m üşküldür. Bu ahvalde, bu şekil ve m erasim vazifelerini yerine getirm ektense, piskoposların bu gibi vezaiften alâk adarları m uaf kılm aları elbetteki tercihe şayandnr. H attâ, bu tercih am m enin h a y rr ve se lâm etine daha faydalı addedilir. Bilfarz, m isâli bizden ala lım : R am azanda oruç tu tm ak istenm iyor m u; y a h u t ev lenm enin form aliteleri ağır m ı geliyor; yah u t kan u n u n m en’ettiği kim seler arasında evlenilm ek m i isteniyor; h a t tâ, eda edilm iş bir yem inden rucu etm ek yoluna m ı baş v u ru lm a karzu ediliyor, ilh Öyle ise, iş gayet kolay, b ü tü n bu gibi ahvalde yapılacak şey, sadece bu b ü y ü k ruhanîler<1) — H a v a ri yun.
118
İR AN
M E K T U P L A R I
den birine başv u rm ak tad ır; istenen vecibeler yerine ge tirildi mi, m uafiyet vesikası hem en hazırdır, alırsınız!... Bu piskoposlar, bizzat kendi vazifelerinin dinî sorum luluğu ile m eşgul olam azlar, izahına girişem ezler. Bu h u sus için doktor unvanını haiz din alim leri v a rd ır ve sayı sı pek çoktur. B unlar bir nevi bizim dervişlere benzerler, işte b u n lard ır ki, dinî m ünakaşalara girişirler, sorulan hususun cevabını bulm ağa çalışırlar.. Bu m ünakaşaları bazan çok uzun sü re r; bu m ücadele, m es’eleyi halleden k a ra r istihsâl edilinceye kadar devam eder... Seni tem in ederim ki, şu yer yüzünün hiç bir im pa ratorluğunda, H azreti îsa ’nınki k ad ar dahilî m uharebeler cereyan etm em iştir!. Evvelâ, ortaya konm uş ve halli istenm iş şey. dalâlet denilen fiil ve h areketlerdir. H er bir dalâlet filinin vasfi tayin kılınm ak istenm iştir. Meselâ, t e c e m m ü sözü gibi. F ak at m eram etm em işlerse, hiç bir zam an dalâlet ol maz. B ütün iş, ihtilâfı ikiye bölmek, ve bir kim seyi dalâletle takbih edip etm em ek kasdını sezm ektir. G erisi zaten kolay ve b asittir. Y apılan tefrika göre kasıtları o şah si tem ize çıkarm ak m ıdır? O halde tefrik m akuldür ve o şahıs kardan da beyaz olarak ilân edilir. Ve bu m asu m iyet bir k erre sabit olunca da, bu adam tam bir ortodoks olduğunu öne sürebilm ektedir. Ya, m aazallâh, bu tef rik itham kasdile yapılm ışsa, işte o zam an o adam ın hali yam an olur! F ran sa ve A lm anya’da bu tefrikin, hissi adalet ve h a kikatle yapıldığını duyuyorum ; lâkin, heyhat, İspanya ve İta ly a ’da öyle m erham etsiz ve insaniyetsiz ru h an îler 1 varm ış ki, adam ı haksız yere ve m ünhasıran tefrik tuzağile biri diri ateşte yaktırıyorlarm ış! Bu zalim lerin ellerine düşenlerin vay hallerine! B un (1) — Engizisyon papazları.
İR A N
M E K T U P L A R I
119
lardan, om uzlarında beyaz atkıları, ellerinde tah tad an boncuklar 1 çekerek Ulu T an rı’ya devam lı ham d ve sena larda bulunan b ah tiy ar Galice liler istisna edilirse, d i ğerlerinin vay başlarına gelenlere! B unlar Ortodoks olduk larına binlerce defa yem in etseler bile, zahirî h alleri ve vasıfları yem inleri ile bağdaşm iyor deye, yine de dalâ lete düşm üş oldukları gerekçesile ateşe verilm ektelerm iş! M asûm un tefriki, m üdafaasile kabildir, heyhât, bu m üda faaya vakit bırakılm az, ve sıra ona gelm eden evvel adam cağız bir avuç kül haline inkılâp eder! Senin bildiğin hakimler, önlerine gelen bir mütteheınin evvelâ masûm olduğunu kabul ederler, değil mi? Ah. bunlarda aksinedir! Bu papazlar mahkemesinde hakikatin yüzü bambaşkadır. Onlarca, asıl olan maznunun daima mücrim olduğudur. Ortada şüphe ve tereddüt varsa, bu masûmiyete değil, mahkûmiyete hizmet eden bir delil olur! Bunun da sebebi, insan oğlunun, aslında kötü ya ratıştı oluşudur. Diğer cihetten m ünhasıran kendi âmâllerine hizm et ettiği için insana ûlviyet isnat edilerek, m e selâ hilkatan insanın yalan konuşamiyacağını., hakikati beyan temayülünde olduğunu iddia ederler. Çünkü, mah kûm etmek istedikleri maznun aleyhine dinletmek iste dikleri şahitleri kiymetlendirmek sevdasındandırlar. Bu şahitler de kimlerdir? Kimler olacak. Maznunun can düş manları, fahişeler, rezilâne meslek sahibi sefiller!. Lâkin, k u rnazlıkları da eksik değildir. Meselâ, M ah kûm iyet ilâm larının gerekçelerinin başında, kolayca y a n <1) — T eşbih. <2) — G alice: Is p a n y a ’d a b ir e y â le t olup m erk ezi S a n tiy a g o ş e h rid ir. B u şe h ir k ilisesin d e, h a v a r iy u n d a n K u d ü s ş e h r i n in ilk P isk o p o su o ld u ğ u sö y le n en (S a in t J a c q u e s) ın k a b r i b u lu n u p , h ir is tiy a n la r ta r a f ı n d a n d a im a te v a f edilir.
120
İR A N
M E K T U P L A R I
m aları için k ü k ü rtlü göm lek giydirilen m ahkûm lara acı d ık ların ı da belirtm eyi unutm azlar! Güya, onların bu k ı yafetlerin d en dolayı dilhun olduklarını, ve aslında kendi lerinin kalben yum uşak ve gafur bulunduklarını, kandan tiksindiklerini, işkenceden n efret duyduklarım ve bu iti b arla ilâm da adı yazılı şahsın m ahkûm iyetinden dolayı derin keder içinde olduklarını tebarüz e ttirirler! Bu de rin k ederlerini tesltin ve teselli için de, m ahkûm un bil cüm le em valini kendi lehlerine gasp ve m üsadereyi de m übah görürler! Aziz Peygam berim izin çocukları tarafın d an v ak tile oturulm uş o to p rak lard an Ulu T an rı’nın n uru ve saadeti eksik olmasın, dostum ! Bu fecî d ram lar o m übarek to p ra k larda, çok şükür, bilinm iyor ’. M eleklerin bu topraklarda taşıdığı k u tsal dinim iz ahkâm ı ise, haiz olduğu hakikatle de varlığını kolayca m üdafaa etm ektedir. Onun kendi de vam lılığı için şiddet ve işkence v asıtalarına hiç bir ih ti yacı y o k tu r!2. P a ris , 4 /A ralık /1 7 1 2 . (1) — B ü tü n m ü s lü m a n la r iç in d e en m ü s a m a h a k â r m ille t: İ r a n lıla r ’dır. (m ü ellif) (2) — B u m e k tu p g ere k B e cc aria , gerek V o lta ire iç in so n su z b ir h a k ik a t ve feyiz k a y n a ğ ı olm uş, b ilh a s s a B e c c a ria ’yı a d a le tin n e f ’in e sa v le tle re ta h r ik etm iş, şa h e s e r s a h ife le r y az d ırm ıştır. A şa ğ ıd a k i p a s a jla r ı b ilh a s s a k a y d e d i yoruz:
(........................................................................ ..................................... H er m a z n u n u n k e n d i a k r a n la r ı o la n k im se le r ta r a f ı n d a n m u h a k e m e e d ilm e sin i e m re d e n b ir k a n u n , çok a d ilâ n e o lu rd u . Z ira, b ir v a ta n d a ş ın m u k a d d e r a tı m e v z u u b a h is o ld u ğ u z a m a n , sın ıf ve s e rv e tte n d o ğ a n b ü tü n d u y g u la ra k u la k tık a m a k lâ z ım gelir. K u d r e t li b ir in s a n ın za y ıf b ir in s a n a k a r ş ı b esled iğ i is tih k â r , âc izin k u v v etliy e k a r ş ı b esled iğ i is tik râ h , h a k im le m a z n u n a r a s ın d a b u lu n m a m a lıd ır!
İ R A N
M E K T U P L A R I
121
B ir m a z n u n u n k e n d isin e şü p h e li g ö r ü n e n bazı h a k im le ri r e t ey leyebilm esi çok a d ilâ n e olur. B u h a k k ı m a z n u n la ra ta n ıy a n d iy a rla r d a m a z n u n , k e n d i rey i ile b iz za t k e n d in i m a h k û m ediyor, d e m e k tir. H e r v a ta n d a ş ın (B en e s ir değilim , k a n u n b e n im h â m im d ir!) d ey eb ilm esi; e fk â rı u m u m iy e ta r a f ın d a n , g ü ç lü le rin k u v v e tle rin i ve h a k im le rin de ih tir a s la r ın ı fre n le y e b il m ek için, m u h a k e m e n in a le n i o lm a sı ve d e lille rin de o r ta y a k o n m a sı z a ru rîd ir. B u h is v a ta n d a ş la r ın c e s a re t le rin i a r ttır a c a k ve b u h a l h a k ik î m e n fa a tle r in i m ü d rik h ü k ü m d a rla r iç in n im e t o la c a k tır. B u h u s u s ta u z u n iz a h la r a g irecek ve b u p re n s ip le rin te e ssü sü iç in g e re k e n z a r u rî te d b irle ri g ö ste re ce k değilim . H e r şeyi sö y le m ek liğ im i b e n d e n b e k le y e n le r için, h iç b ir şey sö y le m iş d eğilim !) B eccaria, S u ç la r ve C ezalar, fasıl: V II (D e liller v e M u h a k em e ta rz ı)
(........................................................................ ......................................... Ş u h a ld e , b ir ş a h id in ş a h a d e tin in k iy m e ti, ith a m e d ile n ş a h s a k a r ş ı b esleiğ d i d o stlu k v e y a d ü ş m a n lığ ın d ere cesin e ve k e z a a r a d a m e v c u t b ü tü n m ü n a s e b e tle rin şe k il ve m a h iy e tin e göre te s b it e d ilm e lid ir ...................................................................................................... S u çu n ş e n a a ti ve k o rk u n ç lu ğ u n is b e tin d e şa h id e az itim a t e tm e k p re n sib i esas o lm a lıd ır. H a lb u k i ceza âlim le ri b u p re n s ib in ta n ı a k s in i k a b u l e d iy o r la r. İş te o n la rın en k o rk u n ç b ir b u d a lık la o r ta y a a t t ı k la r ı m ü te a rife : (İn a tro c isim sis levoires c o n je c tu ro e su ffic iu ııt, e t lic et ju d ic i ju r a tr a n s g r e d i). B u p r e n s ip lis a n ım ız a sa d e b ir u slû p le çev rild iğ i z a m a n . A v ru p a lIla r g ö re c e k le rd ir ki, m a n a s ın ı b ilm e d ik le ri h a ld e , te k r a r ed ip d u rd u k la rı en m a n tık sız v ec iz ele rin d en b ir in in k a r ş ıs ın d a b u lu n m a k ta d ırla r : (E n şe n i c ü rü m le rd e , y a n i t a tb i k a t t a e n e n d e r o la ra k r a s tla n a n s u ç la rd a , e n z a y ii k a r in e le r m a z n u n u n m a h k û m iy e tin e k â f i olup , h a k im a r tık iste d iğ i gibi h a r e k e tte se rb e s ttir!) H ey h a t! L â k in , m e v z u a tın e n b e d ih î m a n tık s ız lık la rı e k s e riy e b eşerî te n a k u z u n en z e n g in m e n b a ı o la n k o rk u
132
İR A N
M E K T U P L A R I
ve e n d işe le rin d e n d o ğ m a k ta d ır. Ş a y e t şa h it, ta b i o ld u ğ u n iz a m ve e s a sla rı p ek az m a lû m , y a h u t m ev k ii ta tb ik te k i n iz a m ve p r e n sip le rd e n a y k ırı e s a sla rı k a b u l eylem iş h e r h a n g i b ir c e m iy e tin a z a la rı m e y a n m d a b u lu n u y o rsa , ş a h a d e tin in d eğ e ri d a h a d a çok azalır. Z ira, böyle b ir ş a h it v alin iz k e n d i ih tir a s la r ın ın değil, lâ k in d iğ e r cem iy et m e n s u p la r ın ın d a ih tir a s la r ın ın z e b u n u o lur.) B eccaria, S u ç la r ve C ezalar, fasıl: V III (Ş a h itle r)
( ....................................................................... ......................................... G izli ta h k ik a t a p a ç ık b ir s u is tim a l o ld u ğ u h ald e, b ir çok m ille tle rd e m e r’ı b u lu n m a k ta d ır. Bu, a n c a k h ü k ü m e tin z a a f ın d a n d o ğ a n b ir z a r u re ttir . G izli ith a m ve ta h k ik a t in s a n la r ı s a h te k â r ve h a in y a p a r. V a ta n d a ş la r ; a r a s ın d a b ir m ü n a fık b u lu n d u ğ u n d a n şü p h e e d e n kim se, çok g eç m e d en k e n d in e b irin i d ü ş m a n b ilir, d u y g u la rın ı gizlem ek itiy a d ın ı k a z a n ır ve b a ş k a la r ın a k a r ş ı ve b iz za t k e n d i n e fsin e k a r ş ı ü rk e k b ir h a le g e tirir Böyle b ir d u ru m a d ü şe n in s a n la r n e b e tb a h ttırla r! B u n la r k o rk u n ç e jd e r h a la r ta r a f ı n d a n te h d it ed il m iş m a z lu m la r m isâli, m ü f te rile r ta r a f ı n d a n te h d it ed ilm e k te, ve o n la rın ş e rrin d e n s a k ın m a k en d işesile g e n iş b ir d e ry a d a çırp ın ıp d u r m a k ta d ır la r ............................ A cab a, ta ç ve v a ta n ın k o ru y u c u s u ce su r y ü rek li a sk e rle ri b u nevi in s a n la r iç in d e b u la b ile ce k m i yiz? A cab a, b u gibi in s a n iç in d e if s â t ve 17] âl ed ilem ez d ev let a d a m la rın ı ve h a k im le ri te d a r ik ed ebilecek m i yiz? Ö yle k im se le r ki, v a ta n p e rv e râ n e ve k o rk u su z b ir b e la g a tla d e v le tin h a k ik î m e n f a a tla r m ı sö y ley eb ilsin le r ve b u fa z ile tle ri in k iş a f e ttir e r e k v a ta n d a ş la r ın h e r ta b a k a s ın d a n d ev lete se rv e t, sevgi ve h a y ır h â h lık la r t a şıy a b ilsin ler! B u n im e tle ri e n m u h te ş e m s a ra y la r d a n , m u h ta ç la r ın e n m ü te v a z î ç a tıla r ın a k a d a r so k a ra k o n la r a em n iy et, h u z u r ve m u k a d d e r a tla r ın ı ta s h ih e t t i r m ek ü m id in i, ve h e r f e rd in b u lu n d u ğ u iç tim â i ş a r tla r
İ R A N
M E K T U P L A R I
123
için d e m e s’u t y a ş a m a k s ır r ın ın aziz m a y a s ın ı v e re b ilsin le r!... Z u lm ü n n ü fu z edilm ez k a lk a n ı o la n gizlilikle n ıü sellâ h b ir if tir a d a n k e n d in i k o ru y a b ile c e k k im v a rd ır? H er te b a a s ın ı b ir d ü ş m a n gibi g ö re n ve g û y a u m u m u m s e lâ m e ti iç in h e r v a ta n d a ş ın h u z u ru n u k a ç ır a n b ir h ü k ü m d a r ve o n u n h ü k ü m e ti n e a c ın a c a k d u ru m d a d ır!...) ■B eccaria, S u ç la r ve C ezalar, fa sıl IX (G izli ta h k ik a t) .
Ş im di b ü y ü k F ra n s ız feylezofu V o lta ire ’in, V allo m b re u se m a n a s ın r a h ib i V İN CEN ZO F A C C H İN E İ DE C O R FR İ, ta r a f ı n d a n y az ıla n B e c c a ria ’n ın (S u ç la r ve C e za lar k ita b ı h a k k ın d a n o tla r ve m ü ş a h e d e le r) ad lı te n k it k ita b ın d a k i k o rk u n ç ith a m la r a k a r ş ı B e c c a ria ’yı (S u ç la r ve C e za lar y a h u t ta B e şe riy e tin M ecellesi ad lı esere te fs ir) k ita b ile ş a n ve şe re fle m ü d a fa a e tm iş o la n b u m u h te şe m s im a n ın b u e s e rin in X IV . sa h ife sin d e k i b ir b u r h a n ın ı d a v e rm e k te n k e n d im iz i alam ıy o ru z. T â ki, M o n te sq u ie u ’n u n n u fu z ve te s ir in in a z a m e ti d a h a iyi ta s a r la n a b ils in ; ve ta k i, h a k ik a tle r i b ü tü n çıp lak lığ ı ile m e k tu p la ra n a s ıl g eçird iğ i ta m a ş a ed ileb ilsin ! z [B o u rg o g n e k o n tlu ğ u n u n e n k o rk u n ç k a y a la rın a sığ ın m ış, S a in t-C la u d e G u illo n a d lı f a k ir b ir a s ilz a d e n in ö lü m c e z a sın ın in fa z ın a a it v a ra k a s ı m u h a fa z a e d il m e k te d ir. B u ad a m , 28/7/1629 y ılın d a b a şı k e silm e k su re tile id a m e d ilm iştir. K e n d isi s e fa le te d ü şm ü ş ve a ç lığ ın ta h a m m ü ls ü z iz tıra b ın ı çe k m e k te idi. B ir g ü n c i v a r d a k i b ir ç a y ırlık ta ö ld ü rü lm ü ş cılız b ir b e y g irin e tin d e n b ir p a r ç a k o p a rm ış ve yem işti. İş te b ü tü n su ç u b u n d a n ib a re tti. M u k a d d e sa ta say gısızlık e tm e k te n (y a n i m e k tu b u m u z d a k i d a lâ le t s u ç la r ın d a n b iri!) m a h k û m ed ild i. Ş a y e t b u a d a m z e n g in olsaydı, ve f a k irle r a ç lık t a n ö lü rk e n , k e n d isi y alın ız b ir a k ş a m y em eğ in d e y i y eceği ta z e b a lık la ra 200 ek ü ö dem iş b u lu n sa y d ı, b u ta k d ird e , b ü tü n v a z ife le rin i y e rin e g e tirm iş o lm a k la h ü r m e t ve itib a r g ö rec ek ti!... İşte m a h k û m iy e t ilâ m ın d a k i h ü k ü m fık ra sı: «Bizler, d a v a d o sy a sın d a k i b ü tü n e v ra k ve* vesaik i u su lü d a ir e
124
İR A N
M E K T U P L A R I
sin d e g ö rü p in c e le d ik te n ve h u k u k â lim le rin in d e r e y le rin i d u y u p ö ğ re n d ik te n so n ra , m u m a ile y h C lau d e G u illo n ’n u n b u şe h re y a k ın ç a y ırlık ta ö ld ü rü lm ü ş b ir b e y g ird e n b ir p a r ç a e t k e se re k p işirip y ed iğ in e ta m s u r e tte v ic d a n î k a n a a t sa h ib i olduk, ılh...» L â k in re y le rin i v e re n b u h u k u k â lim le ri de k im le r oluyor? A caba, b u g ü lü n ç m a c e ra la r A fr ik a ’n ın T o p in a rn bus, y a h u t tâ H o ta n to k a b ile le rin d e m i geçiyor? B u y ü k sek m a h k e m e cid d en k o rk u n ç b ir a d a le t cih az ı idi! A l m a n y a 'n ın b ü tü n ş e h irle rin e gizliden gizliye m e m u ru m a h s u s la r yolluyordu. B u k o m ise rle r gizli ta h k ik a tla r y ap ıy o rla r, ih b a r la r a lıy o rla r, lâ k in m a z n u n la ra b u n la r d a n a s lâ b a h s e tm iy o rla r, h a b e rle ri o lm a d a n o n la rı m u h a k e m e ed iy o rlard ı! B u m a h k e m e n in v e rd iğ i ölüm cezasını, e k s e riy a o l d u ğ u gibi, in fa z edecek c e lla t b u la m iy a c a k olsa, h a k im le rin e n g en ci y ü k le n e re k m a h k û m u k e n d i elile asard ı! B u c e llâ tla r h e y ’e tin d e n k u rtu la b ilm e k iç in h ü k ü m d a rın h u su sî b ir a f em ri, im p a r a to r la r ın h im a y e le ri lâ z ım d ı ki, b u d a e k s e riy a fay d a sız k alırd ı. B u k a tille r m a h k e m e si a n c a k im p a r a to r I. M ax im lie n ta r a f ı n d a n ta m a m e n lağved ileb ild i. V e n e d ik ’te k i O n la r M ahkem esi, b u m e n fu r m a h k e m e y e k iy a sla a f ve m a ğ fire t k a y n a ğ ı, ş e fk a t ve m e rh a m e t ocağ ıd ır. B u m iiesseselere ve b u n u n gibi b in le rc e s in e n e d e m eli A cab a, b eşer n e v in e ç e k tirile n b u n c a in iltile r k â fi d eğ il m i? B e şe rin in tik a m ın ı a la c a k f ır s a tla r ı z in h a r k a ç ır m a m alı!.] V o lta ire
M E K T U P
30
R ik a ’d a n y in e Ib b e n ’e İz m ir
P aris halkı acaipliğe vardıracak kadar m ütecessis in sanlar! Şehre ayak basar basm az, gökten inm işim gibi, etrafım ı aldılar, garip n azarlarla beni süzm eye başladılar. İh tiy ar, genç, erkek, kadın, çoluk çocuk, hülâsa b ü tü n halk tabakası, yığınlar halinde seyrim e dalm ış, kendilerini unutm uşlardı, sanki!... Sokağa çıkışım la, onların pen cerelerine üşüşm eleri bir oluyordu! T uileries sarayına m ı gidiyorum , hem en etrafım çevriliyor, kuşatılıyordu. Ya, o k adınların gösterdikleri m erak, teheyyüç ve yakınlık! Bu nazeninler, bin çeşit ren k lerd en bir yarım daire teşkil ediyorlar ve beni ara ların a aldıktan sonra da, bu y arım da ireyi tem am en kapatıyorlardı. B ir tem sile gitsem , hem en yüzlerce ufak ve zarif d ürbin yüzüm e çevriliyor, tarassu t altına alınıyordum . Velhasıl, y er yüzünde benim ki kadar m erakla seyredilm iş çehre y o k tu r desem, hiç de m übalâğa etm iş olmam! Bazan öyle konuşm alar duyuyorum ki, gülüm sem ekten kendim i alam fyorum . Meselâ, b ü tü n ö m rün de bir defacık olsun odasından çıkm am ış insanlara ra s t ladım ki, araların d a benim hakkım da şöyle k o n u ştukları nı duym uşum dur: (İtira f etm eliki, dostum , bu adam da tam bir İran lı hal ve tav rı var!) B unun gibi daha da neler!... Biraz g arip tir amâ, doğrusu hoşa da gidiyor: hem en her tara fta çizilmiş resm im i görüyorum . B unu tek sir edip
i 2e
İ RAN
M E K T U P L A R I
b ü tü n dükkânlara, kahvehanelere koym uşlar; şöm ine lerin üzerine asm ışlar; sanki, bana bakm aktan doym uyorlarm ış gibi!.... D oğrusunu istersen, bu kadar izzet ve ikram a, bu k a dar şan ve şerefe taham m ül de öyle kolay değil! Evvelâ h ak ik at şudur ki, ben kendim i o derece m erak ve iltifata lâyık, n a d ira tta n bir insan görm üyorum . G örm üyorum amâ, gel gör ki, evvelce hiç tanışm am ış olduğum bu m uh teşem beldenin huzur ve sükûnunu bozacak kadar da y ü reğini hoplatm ış bulunuyorum ! İşte, bu m ahzuru göz önünde tu ta rak , İran kisvesini sırtım dan çıkarm ağa k a ra r verdim ; A vrupalı kiyafetine girdim . Böylece çehrem de hayran olunacak bir hususiyetin kalıp kalm adığını da öğrenm :ş olacaktım .Bu hareketim bana, onların n azarın daki hakikî değerim i de gösterecekti. B ütün yabancı süs ve şatafattan sıyrılm ış bir halde, hakkım da verilecek en doğru hükm ü de öğrenecektim . Bu tasavvurum u filiyata çıkarayım derken, terzim in acem iliğinden dolayı canım fena halde yandi. D iktiği elbisede öyle büyük k u su r lar yapm ış ki, h er şey berbat! Bu elbiseler beni her kesin nazarında adeta acınacak hale soktu; sanki m üthiş bir boşluğa fırlatılm ış gibiyim! Bazan bir toplantıda b u lu nuyorum , arad an tam bir saat geçiyor da, yine birin in gö züne çarpm iyorum ; ben de cesaretsizlikten ağzımı açup kim seye bir tek söz söyleyem iyorum . Lâkin, kalabalıktan biri tesadüfen, yanm dakinin bir îra n lı olduğunu öğrense, hem en harekâtı, tav rı değişiyor, bir fısıltı başlıyor; e t rafım sarılıyor ve araların d a tehalükle m ırıld a n iy o rla r: (Ah! Ah! Bu bey İran lı imiş, öylem i? Ne harikulade şey, Rabbim! Ah! Acaba, insan nasıl olur da, îra n lı olabilir?) P a ris. 6 /A ralık /1 7 1 2
İ R A N
M E K T U P L A R I
M E K T U P
127
31
R h e d i’d e n U sbek’e P a ris
Şim di V enedik’teyim , sevgili Usbek. İnsan, dünyadaki b ü tü n şehirleri görm üş, gezmiş olabilir; lâkin, b u ray a ge lince, yine de h a y retlere düşer! Öyle bir şehir ki, ku le ler:, b ü tü n kiliseleri sudan fırlayup yeryüzüne çıkıyor, ve oradan yükseliyor! Yine bir şehir ki. içi insanlarla do lu d u r; ve b ütün bu insanlar, ancak b alıkların yaşayabile cekleri sahalarda y aşam aktadırlar!... Lâkin, uhrevî alem e sırtını çevirm iş bu şehirde d ü n yanın en şaşaadar bir hâzinesi yok! Eksik tara fı b u : Te miz su! B inaenaleyh, burada islâm dininince m akbul bir abdest alm ak im kânı aslâ yoktur! Bu su, dinim izce m ek ru h tu r ve aziz Peygam berim iz, sem adan büyük b ir öfke ile bu suyu tem aşa etm ektedir! İşte, bu m ahzur istisna edilirse, sevgili Usbek, bu m em lekette bulunduğum dan dolayı b a h tiy ar olduğum u söyleyebilirim . Bir k erre fikren ve ru h an yükseliyor, in kişaf ediyorum . T icaret hayatının esrarını, tâcidarlarm m enfaatlarını, hüküm et icra etm enin eşkâlini öğreniyo rum . H attâ, A vrupalIların bâtıl itik atların ı dahi ihm âl e t m iyorum . Tıp ilm ini, fiziki, h ey ’et ilm ini de tahsil ediyo rum . Güzel san’a tla rı inceliyor, derinlerine dalm ağa çalışiyorum . H ülâsa azizim, doğduğum m em lekette gözlerim i kapam ış b u lu tlard an sıyrılm ağa gayret ediyorum . 4
V enedik, i6 /A ralık /1 7 1 2 .
128
İ R A N
M
M E K T U P L A R I
E
K
T
U
P
32
Rica’dan ***’e
Geçen gün, içinde üç yüz kadar bakım a m uhtaç in sanı b arındıran, bir yeri ziyarete gitm iştim . Z iyaretim i çabuk yapm ıştım ; çünkü ne binalar, ne kilisesi görülm eye değer şeyler değildi. O rada b a rın a n la r bir hayli neş’eli kim selerdi. P ek çokları a raların d a ya kâğıt oynuyorlar, y a h u tta benim hiç bilm ediğim başka eğlencelere dalm ış bulunuyorlardı. Z iyaretim bitm iş, tam çıkıyordum ki, a ra ların d an biri de peşim den gelm eye başladı. P aris şehri nin en uzak b ir sem ti olan M arais’ye gitm ek istediğim i ve b an a ta rif etm elerini yanım dakilerden rica ettiğim i d u yan bu adam bana y ak laşarak : (Bende, zaten oraya gidi yorum , sizi götüreyim , beni lü tfen takip edin!) dedi. Bu adam h ak ikaten dediğini de yap tı; istediğim yere beni m ü kem m elen götürdü. Yoldaki b ü tü n m üşküllerden k u rta rd ı; b üyük bir m eharetle beni karuselerden ve sair arabalardan korudu. Tam hedefe gelm em iştik ki, m erakım ı m ucip ol du, sordum : (L ütfen kim olduğunuzu söylerm isiniz, dos tum ?) R ehperim : (Efendi, ben am anın biriyim ! Beni bi lip de ne yapacaksınız?) cevabını verdi. M erakım büsbü tü n artm ıştı: (Ne dediniz? Bir am â m ısınız? Ya kâğıt oy nadığınız m uhterem zat?) M uhatabım bu suale de ehem( 1 ) — B u m e k tu p m ü e llif ta r a f ı n d a n 1721 ta r i h li ik in c i b a s k ı sın d a , e se rd e n ç ık a rılm ıştır.
İ R A N
M E K T U P L A R I
129
m iyet verm iyorm uş gibi dav ran d ı: (O da âm âdır. H epi miz de öyleyiz. Bizler tam dört yüz seneden b erid ir ki, üç yüz kişilik kadrom uzla hep ayni yerde yaşam aktayız! Ne ise, bu izahat size y e te r sanırım . Şim di izin v erin de ay rılayım . Sizin yolunuz işte şu radan geçiyor! Ben de kala balığa karışıp şu gördüğünüz kiliseye gireceğim . O rada cem aat beni pek az rahatsız eder amâ, size yem in edebili rim ki, ben onların ziyadesile canlarını sıkacağım!.. P a ris , 17/A ralık/1712
M E K T U P
33
U sbek’te n R h e d i’ye V en e d ik
P a ris ’te içilen şaraba öyle ağır bir vergi tarhedilm işki, İlâhî K u r’a n ’m n, şarabı m en’eden em irleri yerine ge tirilm ek istenm iştir, sanırsın!.. Filhakika, bu içkinin m eş’um akibetlerini düşündü ğüm zam an, bunu tab iatın insanoğluna sunduğu en k o r kunç bir arm ağanı gibi görürüm ! Ve şayet, bizim tâcidarlarım ızın h ay atların d a zulm etler olmuş, şeref ve şö h ret lerinde kü sû flar vukua gelmişse, em in ol, bunun da se bebi, bu im paratorlarım ızın bu içkiyi aşırı derecede içmiş olm aları, itidâli tam am en elden kaçırm ış bu lu n m aların dan dolayıdır. H attâ, adaletsizliklerinin ve gad d arlık ları nın en am ansız zehirli kaynağı da, işte bu şarap olm uş tur!.. İran M ektupları F.: 9
130
İ RAN
M E K T U P L A R I
Şimdi, işi insafla tahlil edelim ; bizim k anunum uz prenslerim ize bu yüzden şarabı yasak etm iştir, değilm i; am â onlar bu m em nuiyete rağm en, bu içkiden öyle bolca içerler, öyle aşırı giderler ki, beşerî alçalm alara kadar işi v a rd ırırlar! H albuki, h iristiyan k an u n ları şarabı p ren s lere m üsaade etm iştir. F akat, bu sarih m üsaadeye rağm en, pren sler aslâ ifra ta v ard ırm azlar ve haysiyetlerini hiç, am â hiç bozm azlar! Şimdi, bir de beşer ru h u n a bakalım , vaziyetin m ütenakız olduğunu görürüz: Rezilâne bir sefahette dinî akâide karşı büyük bir teh evvürle ve pek ko laylıkla hücum a geçilir, aleyhte atılıp tu tu lu r, ağıza gelen k ü fü rle rd e n hiç sakınılm az! Bu ciheti iyice bildiğim iz halde, o çeşit k an u n lar yapıyoruz ki, aslında adalet esas larına riay et etm em iz için tedvin edilen bu k anunlar, ek seriya insanı daha ziyade suça itm ekte, cürm e çekm ekte dir! L âkin ben, bu şarabı insan tefek k ü rü n e doğrudan doğ ru y a m üessir, m uhakem eyi baltalayup aklı perişan ettiği için lanetliyor, tasvip eylem iyorsam , bu tezim i tahdidi m a h iy ette ileri sürdüğüm ü ve aslâ teşm ili m anâda söylem e diğim i de ilâve zaruretinde bulunuyorum . Filhakika, fik re beşaşst, m uhakem eye parlaklık, ve akla daha vasi u fu k lar açan neş’e kaynağı içkileri b il’âkis b ü tü n insanoğullarına tavsiye ediyorum . Bu da Ş arkın enfes ve hakîm âne bir tefek k ü r tarzıdır ki, beşer için en tehlikeli bir hastalık olan keder ve kara düşünce ile yaşam a tarzına en m üessir deva olarak, işte bu neş’e veren içkileri bulm uş tur. A v rupacılardan birine her hangi bir m usibet geldiği zaman, ne yapar bilirm isin, tek yaptığı şey. b ü tü n bu la bildiği teselli kaynağı, feylezof Senequc’in eserleridir! 1 H albuki, onlardan daha m üdebbir ve daha hakîm olan (1) — E ski R o m alı b ü y ü k feylezof L u ciu s A n n a e u s S e n e c a m i lâ d ı İs a ’d a n 2 yıl evvel Is p a n y a ’n ın G u a d a lq u iv ir ey a le -
İ R A N
M E K T U P L A R I
131
A sya'lılaıa gelince, onlar hiç de öyle d av ranm azlar; in sana ııcş’e kuvveti aşılayan içk;lere sa rılırla r ve b u n lar sa yesinde kara düşüncelerinin b u lu tları sü r’atle dağılır, ağır üzüntüler k an atlan up m aviliklere uçar ve fik ir sem a vi ferahlıklarla dolup taşar!.. Ah, sevgili Rhedi, bütün dünyada tesk in ve tesellinin er, acısı, şeam etin zaru retin e boyun eğm ek; alınacak m ad dî ilâçla iltiyam bulm ak; taliin uğursuzluğuna inanm ak; hikm et ve kaderi rabbaniyedir ne yapalım , dem ek; ve ırh a y e t beşerin içinde bulunduğu şa rtla rın yüklediği tabiî bir felâk ettir, deye sükûtla m ukabele etm ektir! B una razı olmak, bu m efluç m uhakem elerle susm ak, teselli olm ak, nedir bilir m isin? ira d e y i red ve in k âr etm ek, insanın do ğuştan sefil ve biçareliğini, ve binaenaleyh gelebilecek b ü tü n kötülüklerin, b ü tü n m usibetlerin haklı ve m übah olduğunu peşinen kabul etm ek dem ektir!.. Ah! Ö yle ise, fikri beşeri böyle çarpık, böyle m alûl ve zelîl bir m uhakem enin üstüne çıkarm ak, sadece (eh, zararsızdır!) deye değil; insanı, duyan, gören, m uhakem e eden bir varlık halinde kabul etm ek, elbetteki çok daha faydalı ve daha ulvî bir m uhakem e tarzıdır! tin d e k i b ilâ h a r e İs lâ m -A ra p m e d e n iy e tile m e ş h u r o lm u ş -C o rd o u a n s şe h rin d e d o ğ m u ş ve m il â tt a n s o n r a 66. y ıld a R o m a’d a k e n d i elile id a m ed ilm iştir. B a b a sı eski R o m a n ın m e ş h u r ilm i b e y a n ve fe n n i b e la ğ â t m u a llim i, h a k im M areu s A n n a e u s S e n e c a idi.. D ü n y a d a çok şö h re ti o la n b u d e rin feylezof, ö n c e le ri N e ro n ’a m ü reb b iy elik ve h o ca lık y apm ış, im p a r a to r lu ğ u n d a d a B u rrh u s ile b irlik te N ero n ta r a f ın d a n h ü k ü m e tin b a ş ın a g e tirilm işti. P iso n fe s a t h a r e k e tin e iş tira k e tti deye, im p a r a to r ta r a f ı n d a n az led ilm iş ve a k a b in d e de, b ilek d a m a r la r ın ı a ç m a k s u re tile ölm esi y in e N ero n ta r a f ı n d a n k e n d isin e e m re d ilm işti. K a rısı P a u lin e de o n u n la b irlik te ve ay n i şek ild e ölm ek iste d ise de y e tiştile r, y a r a la r ı d ik ilerek te d a v i edild i; m a ğ
132
İ R A N
M E K T U P L A R I
Aksi halde, vücutla birleşecek olan ru h da daim î bir işkencenin, ebedî b ir azâbın iztırabile örselenecektir! Ş a yet, v ü cu ttak i kan cevelânı çok yavaşsa, şayet zekâ tam su re tte b errak ve cevvâl değil ve h a ttâ kâfi m ik tard a da bulunm uyorsa, biz bu tak d ird e derhal can sıkıntısının, bezginlik ve kederin k aranlık deryasına yuvarlanm ış olu ruz! Lâkin, şayet vücudum uzdaki bu çöküntüyü d u rd u racak, tâdil edebilecek içkiler alâcak olursak, bu ta k d ir de ruhum uz da neş’e ve sevinç rü zg ârların a göre k an at çırpacak, bu hal ise, gayret ve şetaretin zevkini içten içe ta ttıra c a k ve böylece de yeniden hay atiy ete dönecektir. P a ris, 25/O cak/1713
m u m , s a ra rıp solm uş, b itâ p b ir h a ld e k o c a s ın d a n s o n r a a n c a k b ir k a ç se n e y aşay a b ild ise de, so n u n d a y e iste n ö l d ü ... F ilh a k ik a , feylezof b u f e s a t h a r e k e tin e iş tirâ k e tm iş idi. B u n u n d a sebebi N e ro n ’o n ç ılg ın lık la rı, say ısız c ü r ü m le ri idi. H ele k e n d i öz a n n e s i A g rip p in e ’i b ir s u b a y ın a k a r n ın ı d eşm ek su re tile ö ld ü rtm e si, ve b u c in a y e tin e se rv e t h ırs ın ın , a n n e s in in p e re stij ve o to rite s in e ta h a m m ü l e d e m e y işin in sebep olm ası, b ü tü n h u z u ru n u , a d a le t d u y g u su n u bozm uş, v ic d a n ın ı d e rin d e n d e rin e sa rsm ış, a y a k la n d ırm ıştı. İşte b u iş tira k i y ü z ü n d e n ö lü şü, b ü y ü k lü ğ ü n e , m ü d a fa a e ttiğ i fik ir ve m e sle ğ in d e s a b iti k ad e m , ve m e tin o lm a te z in e çok yak ışm ış, ş a n ve şe re fin i y ü k se ltm işti. B u p a r la k z e k â n ın z a m a n ım ız a in tik a l e tm iş m e ş h u r e se rle ri ş u n la rd ır: Y aşa d ığ ı d e v rin ilim le rin in t e r k ip ve te lifin e a it (T ab iî m e s’e le le r); a h lâ k ın sev k ve id a re s in e a it olup felsefî ta rik le r i de iz a h e d e n (L û ciliu s’a m e k tu p la r); ve h e r b iri m e ş h u r h a k im Z e n o n ’n u n u s u lü h ik m e tin e a it: fik ir ve m e sle ğ in d e sa b it k a d e m ve m e tin o lm a k m e slek i felsefesi o la n re v a k îlık y a h u tt a (S to icism e) d e n ile n te fe k k ü r ta r z ın d a n m ü lh e m : G ayz ve te h e v v ü r; A f ve m a ğ fire t ( y a h u t m e rh a m e t); ve ( H a y ırh â h lık la r) h a k k ın d a k i m u h te ş e m ciltle rd ir.
İ R A N
M E K T U P L A R I
133
A y rıca tu m tu ra k lı, ed a lı d ır a m la r ı d a m e v c u ttu r... B ü tü n e s e rle rin d e b a riz v asıf: ih tim a m lı, g ay re tli, p a r la k ve sü rü k ley ici b ir ü slû p , pek z e n g in m u h ay y ele, h ik m e t d o lu h ita p la r, ib r e t v.erici a t â sözleri ve ş iriy e ttir. (M ü terc im )
M E K T U P
34
U sbek’te n İb b e n ’e İzm ir
Sevgili İbben, doğrusunu istersen, İra n k adınları F ra n sız kadınlarından çok daha güzeldirler; lâkin F ransız k a dınları da, İran lı k ad ın lara nazaran daha sevim li ve lâ tif tirler. Bu sebeple birincileri sevm em ek nasıl m üm kün de ğilse, İkincilerden hoşlaşm am ak da o derece m üm kün ola maz! B irinciler çok daha sıcak, m üşfik ve m u tîd irle r; d i ğerleri ise, ötekilerden daha ziyade neş’eli, şûh ve h a y a t la doludurlar... Fikrim ce, İra n ’daki sıhhat ve güzelliği bu derece ih ti şam a götüren âmil, oradaki k adınların yaşadıkları h ay at tarzile izah edilebilir. O nlar, orada saatların ı ne oyun p a r tilerd e geçirebilirler, ne de geç v ak itlere kad ar uykusuz kalabilirler! Aslâ şarap içem ezler; aslâ sere serpe dolaşam azlar. H attâ, saray lar orada zevk ve sefa sürm eleri için değil, sağlık ve güzelliklerini korum ak m aksadiyle
134
İ R A N
M E K T U P L A R I
inşa edilm iştir, denilebilir. S ürdükleri h ay ât yeknesak ve sadedir. B u h ay at esasen hiç kim seyi tedirgin etm ez. O saray lard a h er kes bir tabiiyet ve m erb u tiy et vazife d u y gusu ile yaşar. Z evkleri,, eğlenceleri bile vakur, sevinçleri ağır ve ölçülüdür; onu da ancak, ya bir hüküm ve k u m anda alâm eti, y a h u ttâ tabiiyet ve m erb u tiy et m ükâfatı vesilesile hissetm ek m üm kündür! Hattâ, İranlı erkekler de Fransız erkeklerine nazaran daha az neş’eliiir. İşte, bu yüzdendir ki, toprağımızın er keklerinde Fransadakiler gibi, hür bir tefekkür tarzına, halinden daima memnun olmak zevkine malik olamazlar. Halbuki burada, bu güzel m eziyetleri toplumun her taba kasında, her köşesinde ve her zaman görüyorum. Türkiyedeki erkeklere gelince, bunlar İran erkekle rinden daha beterdirler! Orada öyle aileler vardır ki, o toprakta hükümranlıkları kurulduğundan beri, babadan oğula, hiç bir erkeğin güldüğü görülmemiştir!... Asyaî kavim lere hâs. bu ağırlık ve ciddiyet, onların kendi araların d ak i aile m ünasebetlerinin pek ziyade sey rek cereyanından doğm uştur. O nlar, ancak bayram larda ve sair resm î zam anlarda, m erasim z a ru re tlerd e biribirlerini görebilm ektedirler. D ostluk, kalbleri kenetleyen bu İlâhî rabıta, G arb’in hayatını asıl ren k leştiren ve şenlen diren fazilet iken, onlar için hem en hem en m eçhuldür. B ütün yapabildikleri şey, evlerine çekilm ek ve orada k en dilerini daim a büyük b ir sadakatle bekliyen eslerile öm ür sürm ektir. Böylece. denebilir ki, her aile daim a diğer lerinden m üstakil ve m ünferit yaşam akta, ve a raların d a hiç bir dostluk ve sam im iyet havası esm em ektedir! Geçen gün b u rad a birisile bu m evzu üzerinde konu şuyorduk, birden dönüp ne dedi, biliyor m usun? Söyleyeyim : (Sizin gelenekleriniz arasında beni en çok ü rp erten şey, esirlerinizle b irlik te yaşam anız ve b u n ların da gerek yürek lerin d e ve gerek fikirlerinde,
İ R A N
M E K T U P L A R I
135
bulundukları şa rtla rın ifade ettiğ i aşağılık duygusu altında zelil ve m uztarip sizinle b irlikte yaşam alarıdır! Bu sefil ve hain insanlar, böylece, sizneki tab iat v e r gisi fazilet hissini, tâ çocukluğunuzdan itibaren, ör seleyip zayıflatm aktadır! İşte b u n u n içindir ki, ge lin a rtık bu kötü geleneği yıkın! K aldırın! B ir kerrecik ■olsun düşünün, ilk tahsil ve terbiyenizi size kim veriyor? Bu kim selerin kim ler olduklarını bir m uhakem e edin! B aşkalarının k adınlarını m uhafaza etm ek gibi beşerî hiz m etlerin en aşağısile vazifelendirilm iş sefil insanlar, öy le değil mi! Böyle bir insandan tah sil ve terb iy e alınabi lir m i? H attâ, bu kim se hizm etini görürken, sadakatinin b üy üklüğü nisbetinde alçalm ış olur! Çünkü, bu biricik fa zileti olan aşırı sadâkat, rah m an ı bir iyilik ve kadirşinas lık duygusundan nebean eden h a y ırh â h lık la rla değil, lâ kin heyhat, ihtırâs, haset ve nevm idîden tuğyan etm ek tedir! Filhakika, her iki cinsiyete karşı da derin b ir in ti kam hissile yanan ve iki cinsiyetin de red ve ta h k ir e tti ği bir v a rlık olarak en kötü m uam elelere, en rezilâne iş kencelere çaresiz razı kalm ış ve alçalm ıştır; Zira, hiç ol m azsa, bu çare ile en kuvvetlinin işkenceleri ile ezilirken, daha zaifinin de hakkından gelebilecekti! Ucube v a rlığ ın dan, çirkinliğinden, eksikliğinden m eydana gelen yaşayış şa rtla rın a m alik bu adam , zaten daha fazla ta k d ir de edi lem ezdi; çünkü, buna lâyık değildir! Ve nihayet, ebedî su re tte perçinlenm iş olduğu kapuda rezelerden, sü rg ü le r den daha da fazla d urup yıpranacak, ve e lli'se n e sin i ge çirm ekle övündüğü alçaltıcı hizm eti ise, m ünhasıran efen disinin daim a ayakta olan kıskançlık duygusunun z a ru re t lerinden uydurulm uş rezilâne bir hizm et faaliyetinden başka nasıl telâkki edilebilecektir?) P a ris , 1 4/Ş u b at/1 7 1 3
( E sir in s a n la r, h ü r in s a n la r a n a z a r a n çok
136
İ R A N
M E K T U P L A R I
d a h a se fih , şe h v e te d a h a d ü şk ü n , za lim ve k o rk u n ç tu r la r! H ü r in s a n la r k e n d ile rin i ilm e h a s re d e rle r: M illetle r in s a a d e te e rişm e y o lla rın ı b u lm a k iç in z ih in le rin i y o r a r la r ; eşyayı d a h a p a r la k b ir ışık a ltın d a g ö rü rle r ve m u h te ş e m e s e rle r m e y d a n a g e tirirle r. H alb u k i, e s irle r y a ş a d ık la rı a n ın z e v k le rin d e n m a h zuz ve s e fa h e t a le m in in d ebdebe ve ta n ta n a s ı iç in d e h a ra b iy e te g ö tü re n eğ len c ele re d a lıp b o ğ u lm a k h ü ly a s ım y a ş a rla r! B ü tü n h a y a tla r ı m e ç h u liy e t ve m ü p h e m iy e tle ç e v rilid ir!...) B e cc aria , S u ç la r ve C ezalar, fasıl: X L I ( S u ç la n ö n leyecek ç a rele r.)
İ R A N
M E K T U P L A R I
M E K T U P
137
36
U sbek’te n R h e d i’ye V en ed ik
P a ris’te kahve içm eyi adet etm işler; hem en h er y e r de kahvehaneler var. U m um a m ahsus bu yerlerde, küçük hikâyeler, güldürücü fık ra la r a n la tıy o rla r; y a h u ttâ tav lâ oynuyorlar. Bu kahvehanelerden birinde kahveyi öyle b ir m eharetle hazırlıy o rlar ki, bunu içenin efkârında bir can lanış, zekâsında bir parıldayış h asıl oluyorm uş! V elhâsıl oraya giren, çıkışında kendini çok daha zinde ve kuvvetli hissederm iş, azizim! Lâkin, bu güzel m ülâhazalardan, n ü k telerd en b an a en dokunan cihet hangisidir, bilir m isin; b ü tü n bun lard an v a ta n ların a bir fayda gelm eyişi, ve bu adam ların b ütün kiym et ve kab iliy etlerin in çocukca hevesata k u rb an olup heba oluşlarıdır. Sana b ir m isâl vereyim de h a y re tle r için de kal, dostum : P a ris’e ilk geldiğim iz sıralarda, b ir gün garip bir hal gördüm . Bir yığın m ünevver P arisli, b ü tü n dünyada tasavvur edilebilecek en çocukça bir m es’ele için büyük bir m ünakaşaya dalm ışlardı. A deta hepsi ateşler içinde yaniyor, hiddetle köpürüyorlardı. O nları bu d ere ce tah rik eden m ünakaşanın m evzuu ise, eski bir Y unan şairinin şöhreti idi *. (1) — H o u d a r de la M o tte, J .- B. R ou sseau , M e D a c ie r’ve göre, esk ile rle m o d e rn in s a n la r ın fik ir k a v g a la rı 17. a s ır d a b a ş la m ış ve o n u ta k ip e d e n a s rın b a ş ın d a h a r a r e tle n le n m iştir.
138
İ R A N
M E K T U P L A R I
H albuki bu şair, zam anım ızdan iki bin rene evvel y a şamış, ne doğduğu m em leket, ne doğum tarih i b ilinm iyor du. Gerçi iki ta ra f da bu adam ın m üm taz ve ince bir şair olduğunda ittifak ediyorlardı. Lâkin, asıl m es’ele bu şa ire izale edilecek m eziyet ve liyâkatin ölçüsünden çıkıyor du. H em en h er biri kendine göre bir kıym et ölçüsü öne sürüyor ve diğeri bu ölçüyü isabetsiz bu larak itiraz edi yordu. Amâ, doğrusu istenirse, bu şöhret dağıtıcılarından bir kısm ı teraziyi daha ziyade b asiret ve insafla kullaniy o rla rd ı; ve kızıl kiyam et de işte bundan kopuyordu! M ünazara hak ik aten çok h a ra re tli ve heyecanlı idi. Zira, ta ra fla r karşılıklı olarak yekdiğerlerine öyle ağır h a k a re t ler, öyle acı istihzalar sav u ru y o rlard ı ki, kendi hesabım a, m ünazaranın şekline duyduğüm alâka, m ünazaranın m ev zuuna duyduğum alâkadan daha cazip geliyordu. K endi kendim e: (Acaba, gafilin biri, bu eski Y unan şairinin müd afilerinden birinin önünde, h er hangi nam uslu bir va tandaşın şeref ve şöhretine böyle bir tecavuza yeltenecek olsa, hali nice olur?) deye düşünüyordum . Ö lülerin şan ve liy âk atları yüzünden y apdan bu gayretkeşlik, yaşıyanlar için göze alınsa, bütün m em leket harabeye dönerdi! L âkin ne olursa olsun, ilâve edeyim ki, Ulû T anrı beni bu eski şairin büyük sansürlerinin adavetinden ebediyyen ko rusun! Ç ünkü, iki bin senelik k abir h ay atı bile, gözlerim in önünde cereyan eden m üthiş kavgayı önleyebilecek bir g aran ti teşkil edemedi! H attâ, dövüşm eye bile başlam ışlar dı; bu korkunç m anzara karşısında irkilm iştim ! Ya, m ü n a zara ettik le ri kim seler düşm an olsaydı, o zam an ne y ap a caklardı, işin sonu neye varırdı? deye derin derin düşü n m eye başladım . F ilhakika, bu adam ların dili kaba ve k ö tü yü kolaylıkla söyleyebiliyordu; ancak. A llâh’a çok şükür, •bu dilden de daha beterin i k u lla n a n la r v ardı h Zira, bu be ( 1 ) — S o rb o n n e ilâ h iy a tç ıla rı.
İ R A N
M E K T U P L A R I
139
rik iler de, m ünakaşalarjnda vahşî b ir dil kullaniyorlar, k a balık ve k üfürlere, inat ve teh ev v ü rü de ilâve ed iy o rlar dı. P a ris’te öyle sem tler v a rd ır ki, b u rala rd a alacalı kis veler içinde yığın yığın in san lar yaşar. B unlar, gıda olarak ih tiram ve tem ayüzden başka bir şeye nail olam azlar; m uzlim bir tefekkür tarzı ve neticeleri boş tah a y y ü lât ile yaşarlar. A çlıktan ölebilecek haldedirler, fak at m ensup oldukları m eslek teslim iyetlerine m anîdir! Yine, P a ris’te to p rak ların d an kovulm uş, b u ray a gelip sığınm ış b ü tü n bir cam ia 1 dahi görülm üştür. B unlar an av atan ların d an ko vulunca denizleri aşm ışlar ve F ran say a sığınm ışlardır. B eraberlerinde de topu topu, h ay atların d an ayrılm ayan bir süs gibi, m ünazara san’at ve kabiliyetini getirebilm işler dir! A llâha ism arladık. P a ris, 3O /Ş u b a t/171-3.
<1 ) — L a b o u la y e ’e göre, b u b ü tü n b ir c a m ia d a n m u r a t: İ rla n d a R u h b a n M ektebi ra h ip le rid ir.
140
İ R A N
M E K T U P L A R I
M E K T U P
37
U sb ek ’te n İb b e n ’e İzm ir
F ran sa k ıralı ih tiy arlam ıştır T arihim izde bu derece uzun m üddet h üküm darlık etm iş bir su ltan a rastlanam az. R ivayet edildiğine göre, bu hüküm darda, insanı hükm ü altın a alıp ita a t e ttirm ek te çok yüksek bir kabiliyet v a r mış. K ıraliy et ailesini, sarayı, ve devleti hep bu dehâ ile sevk ve idare ederm iş. T ürkiye, ve bizim k u d retli şahı m ızın ki de dahil, b ü tü n dünya h ü k ü m etleri içinde, Ş ark siyaseti en kuvvetli ve m ahir h ü k ü m d ar odur, diyorlar!... Bu tâcidarın k a ra k terin i inceden inceye tedkik ettim ; öyle tez a tla r gözüme çarptı ki, kafam da düğüm lenen sual lerin cevaplarını bir tü rlü çözemedim. B ilfarz, onun daha on sekizine yeni basm ış bir N azırı var! Sonra bir m etresi de vark:, henüz yirm i dört yaşında! (1) — 1638 de d o ğ a n ve 1643 de, y a n i 5 y a şın d a , a n n e s in in n i y a b e tin d e t a h t a geçen ve 72 se n e lik b ir h ü k ü m r a n lık ta n s o n ra 1715 ta r ih in d e ö len B ü y ü k la k a b ile a n ıla n 14. L o u is’dir. (2) — A c a b a b u o n sekiz y a ş ın d a k i N az ır d a k im d i? B ir çok m ü fe ssirle r, b u n u n B A R B E Z İE U X o ld u ğ u n d a ittif a k e tm iş le rse de, L ou v o is’n in o ğ lu o la n b u şa h ıs, 24 y a ş ın d a h a r biye n a z ırı o lm u ş ve 1701 ta r ih in d e ö lm ü ş tü r. Y irm i d ö r t y a ş ın d a k i m e tre s e gelince, b u d a M m e de M a in te n o n ’dır. B u k a d ın d a, y e tm iş sekiz y a ş ın d a o ld u ğ u h a ld e , 1713 ta r ih in d e ö lm ü ş tü r.
İ R A N
M E K T U P L A R I
141
Bu hüküm dar, m ensup olduğu dini seviyor, iyice inaniyor. Lâkin, bu dine karşı huşunetle davranm ayı tavsiye edenlere hiç te kızm ıyor; b il’âkis yum uşak davraniyor! Gerçi şehir g ü rü ltü lerin i sevm iyor, ten h a lara kaçiyor; te m aslardan da sakıniyor. Amâ, sabahtan akşam a k ad ar da durm adan hep kendinden bahsedilsin, istiyor! H arpleri, m uzafferiyetleri seviyor; lâkin m uk ted ir bir generali düş m an ordusunun başında görm ekten ziyade, kendi k ıt’alarının başında görm ekten de ürküyor! Bir tâcid arm hülya dahi edem iyeceği kad ar zenginliklere m alik olduğu halde, h e r hangi b ir insanın taham m ül edem iyeceği bir fakirliğe de yuvarlanm ış bulunuyor!... K endisine hizm et edenlere karşı pek s e m ih tir; eli açık, gönlü ziyadesile cöm erttir. D iğer ta ra fta n da b ü tü n gör d ükleri iş, saray a m untazam an gelm ekten ib are t dalkavuk lara, m em leketin hakikî hizm etlerini görenlere dağıttığı tah sisattan daha bol ihsanlarda bulunm aktadır! E kseriya elbiselerini soyan, y ah u t sofrada peçetesini veren bir ada mı, im paratorluğuna şehirler k atan, m eydan m uharebe leri kazanan bir kum andandan ü stü n tu ttu ğ u görülm üştür. Bu büyük kıral, bol m ü k âfatlar, ihsanlar dağıtm akla, ülkesinin ihtişam ına bir ziyan geleceğine aslâ inanm az; hattâ, ganim etlere boğduğu şahsin, buna liyâkat derece sini tedkik etmez. K endisinin bu intihabı yapm ış olm ası nı, teveccühünü bu liy âk ata kâfi âm il addeder h Sarayı h ak ikaten görülecek gibidir; âzam eti kelim e lerle izah edilemez. Bu sarayın bahçesindeki heykeller, büyük bir şehir halkının nufusundan da ziyadedir. M u
d i — «................................................................................................. .................................. S u ç la rı ö nleyebilecek te d b irle rd e n b iri de, faz ileti m ü k â fa tla n d ır m a k tır.
142
İ R A N
M E K T U P L A R I
hafız kuvveti ise. b ü tü n tâcid arların önünde diz çöktük leri im paratorum uzun ku v v etlerin d en de fazladır. O r dusu öyle kalabalık, servet m enbaları öyle geniş, ve h â zinesi öyle bitm ez tükenm ez ki! P a ris, 7/M art/1 7 1 3 . G ö rü y o ru m ki, b ü tü n m u a s ır m ille tle rin k a n u n la r ı b u m evzu h a k k ın d a d e rin b ir sü k û t m u h a fa z a ed iy o rlar. Ş ay et, ilim a k a d e m ile ri ta r a f ı n d a n fa y d a lı ic a tla r d a b u lu n a n la r a d a ğ ıtıla n , ilm in g e n işle m e sin e ve k iy m e tli k ita p la r ın ç o ğ a lm a sın a sebep o la n p a r a m ü k â fa tla rı h a y ır h a h b ir h ü k ü m d a rın e lin d e n d a ğ ıtıla c a k o lu rsa, fa z i le tli h a r e k e tle r a r ttırılm ış o lm az m ı? A kıllı ve â d il ellerle, şe re f ve fa z ile tle re d a ğ ıtıla n p a r a la r,b e re k e tle n e re k a s lâ b itm e z ve h iç g ec ik m ed en m e y v esin i v erir.) B e cc aria , S u ç la r ve C ezalar. F asıl: X L I
M E K T U P
38
R ik a ’d a n İb b e n ’e İz m ir
B uradaki insanlar arasında büyük bir m ünakaşadır, alm ış yürü m ü ş: acaba, diyorlar, kadınların m alik olduk ları h ü rriy e tleri onlardan istird at etm ek mi, yoksa o nlar da bırakm ak mı, faydalıdır? Fikrim ce, m es’elenin her iki şekline de hak verecek b u rh an la r vardır. Şayet. A vrupalılar bize, sevilen insan ların ihsan ve ikram larından hiç h ü srana uğranılm az, de-
İ R A N
M E K T U P L A R I
14T
ye bir itirazları olursa, onları haklı gibi gösteren bu söz lerine, biz A syalılar da deyebiliriz ki, tab iatın erkeğe, k a drolara karşı tanıdığı ü stü n lü k ve hâkim iyetten vazgeç m ekle de, erkeklik alçaltılıp düşürülm üş olur. B una m u kabil bize, bir yere kapatılm ış k adınların büyük üzüntü ve sıkıntılarla k ıv ran d ık ları ileri sü rü lü rse, buna da, b ir yere kapatılm ış, m uti on kadının üzüntü ve sıkıntısı, ser best olan bir tek kadının sıkıntı ve üzüntüsünden azdır,, deyebiliriz. Keza, onlar bize, esasen A vrupalı bir erkeğin, sadakatından şüphe ettiği bir kadınla m es’u t olam iyacağım söylerlerse, onlara deriz ki, bu kadar övündükleri bu sadakat, tam su rette tatm in edilm iş bir ih tirası hem en tâkip eden istikrâh ve iştahsızlığı aslâ önleyem ez!. O nları kıskanıp m uhafazada titizlik gösterm ekle, biz k a d ın la rı m ıza daha çok m âlik oluyoruz ve arzulu bulunuyoruz. H u zur ve sükûn içinde tam bir vuslât, heyhât, insanda ne m erâm , ne de endişe yaratab ilir, artık! H albuki, b ir parça işve, biraz şuhluk şehveti kam çılar, aşkın hem en hakikî tadı ve tuzu olur, hanı de bu aşkın dağılıp bozulm asını önler! Şim di onların m ülâhazalarına bir bakalım : (H er şey bir yana, diyorlar, kocalık sıfatile kendim izi b e tb a h t d u y duğum uz vakit, çaresini bulur, başkalarına aşık oluruz. Z aten bir erkeğin, haklı olarak karısının sadakatından şi kâyet edebilm esi için yer yüzünde üç erkeğin m evcudi yeti kâfidir. Hele bu adet dörde çıkarsa, sadakatsizlik m u hakkak vuku bulm uştur!) i T abiat kanununun, kadını erkek hâkim iyetine koy m uş olup olm adığı hususunu tayin ise, tam am en ayrı bir m es’eledir Bu hususa dair, son derece zarif ve keskin ze kâlı bir filozof, geçen gün bana şöyle diyordu: (T abiat aslâ böyle bir kanun vaz’etm em iştir! K adınların üzerinde m ahk olduğum uz hâkim iyet, hakikî bir gaddarlık, düpe düz bir zulüm ve istibdaddan başka bir şey olamaz! On
144
İ R A N
M E K T U P L A R I
la r sadece bize nazaran, çok daha nazik ve yum uşak ol d u k ları için, bu hâkim iyetin altın a girm iş bulunuyorlar. B inaenaleyh, onlar haiz oldukları bu naziklik ve y u m u şaklık faik iy etleri dolayısile, bize n azaran çok daha ulvî bir insaniyete ve ihatâlı bir m uhakem eye m alik bu lu n u yorlar. Ve şayet biz erkekler, hakikaten m akûl ve m unsif davranabilseydik, k adınların bu vasıf faikiyetlerini naza ra alır, kendilerinden gasbetm iş olduğum uz hâkim iyeti onlara terk le ü stü n lü k lerin i kolayca kabul ederdik!) Bu sözlerden sonra, derin d erin düşünen zeki m u h ata bım , ilâve e tti: (Şim di b ir düşünelim , bu hâkim iyetim iz şayet hak i k a te n bir zulüm ve g ad d arlıktan ibaretse, bu tak d ird e on ların, bizim üzerim izde tabiî bir h âk im iy etleri olduğunu kabule m ecbur kalırız! Bu hâkim iyet de hiç şüphe yok tu r ki, güzellik vasıtaların d an doğm aktadır. B u İlâhî kuv vetlerin e m ukavem et edebilecek dünyada kim se v ar m ı dır, acaba! işte diğer bir b u rh an v eriyorum : Bizim h âk i m iyetim iz zam anım ıza ait olup, sadece bizlere şam il b u lunm aktadır. H albuki, kadınların güzellik hâkim iyetleri, geçmiş zam anları da kucaklam akta ve b ü tü n cihanı içine alm aktadır. H akikat böyle iken, biz erk ek ler kendim ize b ir im tiyaz tanınm asını isteyem eyiz! K uvvet ve cesaret öne sürülüyorsa, bu da işin ispatına yetm ez. B ir kerre, kadınların cesaret ve kuvvetini ezip çiğnem ek, onları ko r ku tm ak için, acaba erkeklerin baş v u rm adıkları dünyada hangi çareler kalm ıştır? Meselâ, tahsil ve terbiyeyi ele alalım ; şayet bu sahada kadınlara da m üsavi hak ve m u am ele tanınm ış olunsaydı, erkeklerin bu günkü ü stü n lü k leri olacakm i idi? B unun tecrübesine k a t’iyyen girişilm em iştir!) G eleneklerim izi kökünden sarsm asına rağm en, itiraf ■etmeli ki, en m edenî, ilim ve san ’a tta en ileri ve ince m il letlerde kadınlar hep kocaları üzerine hâkim iyet tesis et-
/ İ K A N
M E K T U P L A R I
145
m islerdir. Bilfarz, eski M ısırlılar İsis’in şerefine; Babilonyalılar Sem iram is şerefine isdar edilm iş kan u n larla bu m illetlere m ensup kadınların kocaları üzerindeki hâkim i yetleri tesçil edilm iştir. Keza, Eski R om alılar için; (Ro m alı erkekler, b ütün m illetlere hükm ederlerdi; fak at ken di kadınlarına da tam bir ita a t gösterirler, onların hâkim im iyetinde bulunurlardı.) dendiği de m eşhurdur. Sevgili îbben, bu m em lekete ne çok ısındığım ı görü yorsun. B uranın insanları, en fevkalâde fik irlerin m üda faasına girişm ekten ve bu fik irleri en garip hale sokm ak tan zevk aliyorlar. H albuki, Peygam berim iz bu m es’eleyi .bir çırpıda halletm iş ve her iki cinsiyetin h u k u k u n u tesbit eylem iştir: (Kadınlar kocalarını şereflendirirler; ko calar da kadınlarını şereflendirirler. Lâkin, kocaların ka rılarından bir derece üstünlükleri vardır.) P a ris, 26/A ğustos/1713.
M
E
K
T
U
P
39
H acı İb b i’d e n y a h u d i B en J o su e ’ye İzm ir
Bana öyle geliyor ki, Ben Josue, harikulâde insanların doğuşlarında, daim a şanlı ve parlak işaretler vuku b u lu yor! Sanki tabiat bir nevi sancılar çekiyor, sem avî k u d ret büyük cehit sarfile bu doğum u m eydana getiriyor! İşte bu yönden, b ü tü n dünyada, H azreti M uham m ed’in doğum undan daha harikulâde bir hadise vuku bulm aİ r a n M e k tu p la rı F .: 10
146
İ R A N
M E K T U P L A R I
m ıştır, denilebilir! Ulû Tanrı, kendi hikm etinden sadır olan b u y ruklarla, İblis’i zincirlere vurm ak m aksadile, da ha başlangıçta y er yüzündeki insanlara bu büyük P ey gam beri gönderm iş bulunuyordu. D aha H azreti A dem ’den iki bin yıl önce, A llâh bir ışık kitlesi yaratm ıştı! Bu ışığı m üteakip, in tih ap tan intihaba geçerek, cedden cedde ine rek sevgili Resûlu, M uham m ed’e vasıl olmuş ve böylece O nun U lulardan gelm iş olduğunu beşer nevine gösterm ek istem iştir. İşte, yine bu Peygam ber yüzünden, Cenabı Hak, ço cuk doğuran her annenin haslet ve m izacını pâklâyup y ü k seltm iş, ve çocuğu da sünnet gibi hasleti m übarekeye m ü yesser kılm ıştır. N itekim , B üyük Peygam ber, dünyaya sü n n etli ola rak gelm işler, ve yine daha doğuşlarında m übarek yüz lerinde büyük bir neş’e ve sevinç m üşahede kılınm ıştır. Y eryüzü, sanki bizzat onu doğurm uş gibi, üç k erre sarsıl mış, yer yerinden oynam ıştı! B ütün p u tla r secdeye kapan m ış; tâcid arların tah ta la rı devrilm iş ve şeytan da deniz lerin derinliklerine fırlatılm ıştı! P eygam berin doğum gecesi. Allâh, kadınla erkek a ra sına bir nevi iddet koym uş; ne birinin, ne de diğerinin bu beklem e m üddetine tecavüz etm em esini em retm işti. Si hirbazlarla, ölü falcıları hezim et ve h üsrana uğradılar. Gökten gelen bir sesin şöyle haykırdığı duyuldu: (Ben dünyaya, sadık habibim i yolladım !) A rap m üverrihi, İsben A ben’in şahadetine göre, b ü tün uçan kuşlar, bulutlar, rüzgârlar, ve bütün m elekler saf saf gelerek toplanm ışlar ve yeni doğm uş bu çocuğun büyütülm esi hususunda araların d a büyük m ünakaşalara başlam ışlardı. K uşlar cıvıldaşarak, bu işin kendilerine verilm esini, bu vazifeyi hepsinden daha iyi yapabilecek lerini, ve çünkü dünyanın h er köşesindeki her çeşit m ey veleri taşıyarak bebeği besleyeceklerini söylediler; Rüz-
İ R A N
M E K T U P L A R I
147
yârlar hom urdanarak (Bebeğin bakım ı bize b ırakılm alı dır, zira biz dünyanın her yanından en güzel kokuları ona taşır, sürükleriz!) dem işler; b u lu t küm eleri itirazla: (Hayır, demiş, çocuk bizim bakım ım ıza bırakılsın. Çünkü, ona en taze suyu ancak biz tem in edebiliriz!) dem işlerdi. Bu sı rada saf saf bekliyen m elekler sabırsızlanm ış ve üzül m üşler: (Bize ne kaldı, öyle ise?), bu anda göklerden bir ses duyulm uş ve bu ses b ü tü n bu m ünakaşaları bitirm iş: (O, fânilerin elinden alınmiyacak! Çünkü, onu emziren m emelere ne mutlu! Ona dokunan eller ne mübarektirler! Onu. barındıracak ev, istirahat edeceği yatak nurla dola caktır!). İşte, azizim Josue, bunca parlak b u rh an lard an sonra, a rtık bu Peygam berin rabbani kanununa inanm am ak için dem irden bir kalbe sahip olm ak gerektir! Ulu T anrının bu B üyük Elçisinin salâhiyetini a rttırm a k için, tab iatı devir m ek ve ikna etm ek istediği b ü tü n beşer cam iasını yok e t m ekten başka, acaba yapabileceği daha başka ne kalm ıştı? P a ris, 20/E ylûl/1713.
M E K T U P
40
U sbek’tc n İb b c ıı’e İzm ir
Bir B üyük ölür ölmez, hem en bir kilisede toplanıyor lar ölünün duasını yapiyorlar ve arkasından da m ethü se-
148
İ R A N
M E K T U P L A R I
nâsına girişiyorlar! O ne n u tû k Rabbim! însan bu m ethü senâ nutk u n u dinledikten sonra, ölenin, hakikaten bir insan olduğuna inanm akta güçlük çekiyor! Ah! Elim de olsaydı, b ü tü n bu cenaze alaylarını, şa tafa t ve ta n ta n a la rı defederdim ! H albuki, insana doğuşun da ağlam alı, yoksa ölüm ünde değil! Ölen bir insan için, onun dünyadan elini eteğini çektiği bu anları için, bütün bu debdebe ve m erasim e, b ü tü n bu gam ve keder verici hayhuylara, aile efradının akıttığı göz yaşlarına, dostların elem ve kederlerine de ne lüzum var, sanki? Öte yandan, b ari b ü tü n bu insanların y üreklerinde açılm ış olan boş luğun büyüklüğü kadar yansalar, yine neyse; lâkin ne ge zer, bin k e rre fazlasına giderler!... H eyhat! Gözlerim iz bağlı, öyle gafil, öyle körüz ki, daha ne zam an iztirap çekeceğimizi, hangi zam an gülüp sevineceğim izi dahi bilm iyoruz! B ütün teessürlerim iz y a lan, b ü tü n neş’eler sahte!... P a ris , 20/E ylûl/1713,
M E K T U P
41
0)
B a ş harem ağ-asınclan U sbek’e P a ris
Sizin siyahı harem ağalarım zdan İsm ail öldü, m u h te şem efendim iz; ben de, ister istemez, yerine yenisini koy(1) — B u m e k tu p , 1721 ta r ih li ik in c i b a sk ısın d a , m ü e llif t a r a fın d a n , e se rd e n çık a rılm ıştır.
İ R A N
M E K T U P L A R I
149
m ak zorunda idim. Ancak, bu sıralarda h arem ağaları sey rekleştiğinden, bizzarur köydeki siyahi esirlerinizden bi risinin uygun olacağını düşündüm . L âkin b ü tü n çırpınış larım boşa gitti, ve ayırdığım adam ı, şu ana kadar bu v a zifeyi kabule razı edem edim . H albuki bu iş, onun ne k a dar da m enfaatm a idi! Bu sebeple de bu vazifeyi kabullen mesi için azacık zor kullanayım dedim. B ahçelerinizin kâhiyesi ile de m utabık kalarak, b ü tü n direnm elerine rağ men, bu adam ı tâyin edilen işinin başına cebren g etirm e lerini em rettim . Vahşî adam , bilm iyordu ki, görd ü rü l m ek istenen hizm et, efendisinin kalb duygularına m ü te allikti ve bu iş onun için h ay atî bir ehem m iyeti haiz b u lunuyordu! Lâkin şirret ve nankör esir, hiç om ursam adı, öyle bir vaveyla kopardı ki, d u y an lar derisini yüzdüğü m üzü zannetm işlerdir! Velhasıl, öyle bir didindi ve çırpın dı ki, nihayet elim izden sıyrılm aya m uvaffak olarak kaçup gitti... Şim di kulağım a geldiğine göre, siz efendim ize yaza cakmış! Size yazacakm ış, ve güya hareketim in kasda m ah sus olduğunu bildirip, suçunun affini sizden dileyecekm iş! Ona, kasten eza ettiğim den, bu cefaların bir sebebi b u lu n duğundan, ve b ü tü n bu tah rik le re sebep olan âm ilin de, beni alaya alup şahsım la tü rlü istihzalarda bulunduğun dan galeyana geldiğim i efendim ize yana yakıla anlatacak mış! Halbuki, büyük efendim iz, halbuki yüzbinlerce pey gam ber üzerine yem in ederim ki, ben sadece sizin hizm e tiniz görülsün istedim . Ne yapm ışsam bunun için yapm ı şı m dır. Z aten benim için dünyada en aziz ve sevgili olan şey, sadece size hizm etten ib a re ttir; başka hiç bir şeyde de gözüm yoktur. D erin tazim duygularım la ayaklarınıza kapanıyorum . S a ra y d a n , 7 /M art/1 7 1 3 .
150
İ R A N
M E K T U P L A R I
M E K T U P
42
F a r a n ’d a n Y üce E fe n d isi U sb ek ’e P a ris
Şayet burada olsaydınız, benim m uhteşem efendim , şayet burada olsaydınız, beyaz kâğıtlara b ü rü n ü r, h u zu ru nuza öyle çıkardım ; amâ, yine de b ü tü n bu kâğıtlar, baş harem ağanızın bana ettiği h ak aretleri yazm am a yetm ezdi! A yrılışınızdan beri, ah, tâ ozam andan beri dünyanın bu en k atı yürekli ve kötü adam ı bana neler, neler reva gör dü, bir bilseniz!... K endine göre b ir bahane de bulm uş; güya yaşadığı şa rtla rın şeam etini dilim e dolam ışım da kendisile istih zalarda bulunm uşum ! Bu yersiz ve uydurm a itham larla, bitm ez tükenm ez intik am ların a m aruz kalm aktayım . B u nunla da yetinm iyerek, bahçelerinizin kâhyasını da aley him e doldurup k ışk ırttı; ve işte tam gidişinizden beri, in san oğlunun aslâ taham m ül edem iyeceği şekiide ikisi de üzerim e çullanarak. ezm ektedirler. K endi kendim e: «Mademki, efendim e çalışiyorum , hayatım ı bin k e rre feda ederim de g ay retten geri kalmam!» Bazan öyle eziliyor ve bunaliyorum ki, düşüncelere daliyorum : (Ben ki, diyo rum , kalbi iyilik ve m erham etle dolup taşan bir efendim v a r; nasıl oluyor da beni dünyanın en biçare bir esiri h a line sokabiliyorlar!) İtira f ederim , m uhteşem efendim iz, de kendim i hiç b ir zam an büyük sefaletlere
him ayeniz atılm ış bir
İ R A N
M E K T U P L A R I
151
kimse addetm em işim dir. Lâkin, bu hain harem ağası, kötlilüğile beni biçareliğin en sefil derecesine indirm ek isti yor! Beni zillete fırlatu p atm ak, hacaletle im ha etm ek h e vesine düşmüş! Bakın an latayım : Geçen gün, sadece k en di arzu ve iradesile, beni kutsal harem lerinizin m uhafızlı ğına tâyine kalkıştı; yani, benim için ölüm den bin k erre beter bir işkenceyi hakkım da rev a gördü! Belki doğuştan böyle bir hizm ete nasbedilm iş olanlar, babadan intikal etm iş bir m irastır, deye kadere boyun eğer, babasının hizm etidir, deye teselli b u lab ilirle r; lâkin ben böylem iyim, efendimiz? Beni bu hizm ete icbar etm ek, insaniyetin kucağından silküp atm akla b ird ir ve bu sukuta aslâ ta ham m ül edemem. Şayet, bu vahşet beni öldürm ese bile, iztırap beni m uhakkak eritip öldürecektir! D erin huşû ile ayaklarınıza kapanır, öperim , İlâhî efen dimiz, o k ad ar m uhterem , o. kad ar m uazzez faziletlerinizin nim etlerini bana ta ttırın ve sizin em irlerinizle yer yüzü nün en biçare ve zelîl adam ı m enziline indirilem iyeceğim i gösterin.... F a tim e ’n in sa^ay b a h ç e le rin d e n , 7/M art/1 7 1 3 .
M
E
K
T
U
P :
43
0)
U sb ek ’te n F a r a n ’a t
F a tim e ’n in b a h ç e le rin d e
K albin sevinçle dolsun ve huzur içinde ol! Bu kutsal (1) — B u m e k tu p , 1721 ta r ih li ik in c i b a sk ısın d a , m ü e llif t a r a f ın d a n e se rd e n çık a rılm ıştır.
152
İ R A N
M E K T U P L A R I
yazıyı iyice oku, sonra da baş harem ağasına ve bahçele rim in kâhyasına göster; öpüp başlarına değdirsinler. A v detim e intizaren ellerini sana sürm ekten onları m en’ediyorum . O nlara söyle, eksik harem ağasım satın alsınlar. Seni de bu vazifeden affediyorum . Amâ, ben oradaym ışım gibi, hiç ayrılm iyacaksın. İyilik ve m erham etim in ne de rece büyük olduğunu bilirsiniz; buna m ukabil bu duygu larım la oynam aya k alk an lar için de, nasıl am ansız dav randığım ı daha iyi tak d ir edersiniz! P a ris , 25/E ylûl/171&
M
E
K
T
U
P
44
U sbek’te n R h e d i’ye V en ed ik
F ra n sa ’da rev açta olan sınıf adedi üçtür: kilise, asker, ve hakim ler.. Bu sınıflardan her biri diğer ikisine m üthiş bir istihkarla bakar! H er birinin nazarında, diğer sınıf lard an bir adam budaladan başka bir şey değildir; k en disine gelince, dev aynaları da ne güne duruyor!... Diğer m eslek ve san’a t erbabına bakacak olursak ,hey gidi hey, onlar da hem en hem en bun lard an farksızdır. En basit bir zan aatk âr bulam azsınız ki, çalıştığı m eslek ve san’atı diğerlerinden ü stü n bulm asın; B ütün m eslek e r babının b u ru n la rı kafdağm da! Hep tepeden b a k a rla r; di ğerlerini zelil, sü rü n ü r görürler!
İ R A N
M E K T U P L A R I
153
B ütün insanlar, az veya çok, şu m eşhur E riv a n ’lı k a dına benzetilebilir. M alûm ya, bu kadın h üküm darlarım ız dan birinden bir lü tu f görmüş, o da buna karşı diz çöküp Ulu T an rı’dan bu tacidâra E rivan valiliği ihsan etm esini dilemiş! Bir hikâyede okum uştum . Bir Fransız gemisi Yeni G ine sahillerine yanaşıp dem irlem iş. T ayfalardan bir k a çı, bu diyardan bir kaç koyun satın alm ak istem işler ve içerilere dalm ışlar. Y erliler kendilerini y akalayarak h ü kü m d arların ın huzuruna çıkarm ışlar. K ıral, o sırada teb a asının dâvalarına bakiyorm uş. B ir ağacın altında ve ta h tına kurulm uş, hakim lik, ediyor, adaleti dağıtiyorm uş. T aht dediğim şey de, bir ağaç kütüğünden ibaretm iş! Am â, h azret sanki B üyük Moğol tah tın d a imiş gibi pürâzem et, debdebesinden geçilm iyorm uş! E trafında, ellerinde ta h tad an m izraklar taşiyan m uhafızlar varm ış. K ubbe şek lindeki bü yük bir şem siye de gölgesile kendisini güneşin dehşetinden koruyorm uş. G erek kendisinin, gerekse y a nında o tu ran kıraliçenin b ü tü n süs ve zinetleri ciltlerinin tabiî siyahlıkları ile bir kaç yüzük ve bileziklerden ib a re t miş. B ir biçareden de daha yoksul olan tacidâr, gelen y a bancılara, F ra n sa ’da kendisinden çok bahsedilip edilm edi ğini sorm uş. K endi kanaatınca, adı, b ü tü n k ürei arzı şe reflere garketm eliym iş! Y er yüzünün fatihi olduğu söyle nen kim seden farkı, b ü tü n cihanı dize getirm ekte aranm aliymiş! T a tarla rın hakanı akşam yem eğine oturunca, k a h ra m anlarından biri, yer yüzünün bütün tacid ârların a hay k ı rır ve onların da isterlerse, yem eğe oturabileceklerini m ü j delerm iş! Bu b a rb a r hakan ise, sadece süt içermiş. O tu ra cağı bir barınağı da yokm uş. B ütün öm rü ise, çapulculuk ve eşkiyalıkla geçermiş. Böyle olm asına rağm en, b ü tü n
154
I R A N
M E K T U P L A R I
dünyadaki hü k ü m d arları kendi esiri gibi görür ve bu h a rek etin i A llâh’m günü iki defa tekrarlarm ış! P a ris, 2S/Eylûl/1713.
M E K T U P
45
R ik a ’d a n U sbek’e
i:
¿e
Dün sabah, daha yatağım dan çıkm am ıştım ki, kapum hızla v u ru ld u ; ve birden açılm asile içeri, kendisile ötedenberi m uarefem bulunan, bir adam girdi. Adam cağız sanki kendinde değildi; üstü başı dağınık, perukası karışm ıştı. Siyah yeleğindeki söküğü diktirecek vakti bulam am ıştı. H ülâsa, her zam anki, hün erle saklaya bildiği giyim kuşam harabiyetini, bu gün tam am en o rta ya vurm uştu!... (Kalkınız! deye bağırdı. Size ihtiyacım var. Bin çeşit siparişte bulunacağım . Benim le olursanız, içim ra h a t eder. Önce SAİNT HONORE sokağına uğrayacağız. O rada bir noter v ar; beş yüz bin lira değerinde bir arazi satacak. İstiyorum ki, bu hususta beni tercih etsin. Biraz evvel b u raya gelirken, bir m üddet Saint-G erm ain sem tinde kaldım . O rada da iki bin liraya bir otel kiraladım . Öyle saniyorum ki, m ukaveleyi bu gün im zalayıp bitireceğiz.) İster istem ez, y atak tan fırladım , daha giyinm em b it m işti ki, adam kolum dan tu ttu ğ u gibi, adeta fırla tır gibi, ben: aşağı indirdi! İşe bir k arusa satın alm akla başliya-
İ R A N
M E K T U P L A R I
155
lım ; böylece teç h iza tın ız ı önce bir güzel tam am layalım .) Filhakika, önce bir karusa satın aldık. A ncak iş bununla bitm edi; daha yüz bin liralık da başka eşya aldık. B ütün bu alış verişler tam bir saat içinde olup bitm işti. H er şey sü r’atle cereyan eylem işti. Ç ünkü, yanım daki adam , hiç pazarlık etm iyor, hesap yapm iyordu. A radığını ilk bulduğu yerde satın alıyor, başka yerlerd e de araştırm ağa lüzum görm üyordu. Olup b itenlerin önünde derin derin d ü şünü yor, şaşıyordum . Gözlerim dostum un üzerinde durdukça, daliyor, onda istisnaî bir zenginlikle beraber, elîm bir yoksulluk da seziyordum . Öyle bir his içinde bocaliyordum ki, neye hükm edeceğim i bilem iyordum . N ihayet sükûtu bozup kendisini bir köşeye çektim . K ulağına yavaşça: (Dostum , b ü tü n bu satın alm an eşyanın bedellerini kim ödeyecek?) deye sordum . (Kim olacak, ben!) dedi. (O da m a gelin. Size servetim i göstereyim . En m uhteşem tâcidarlarm gıpta edecekleri bir hazine göreceksiniz!) K endisini takip ettim . Evvelâ dairesinin bulunduğu beşinci kata çıktık. O radan da dar bir m erdivenden, h u susî çalışm a yeri olan, çatı katına tırm andık. B urası dört tarafı açık acaip bir yerdi. İçerideki b ütün eşya ise, iki y a h u t üç düzine toprak liğenden ibaretti. Bu kapların içi m uh telif renk ve vasıfta m ayıat ile dolu idi. (Bu sabah şafak la uyandım , dedi. Önce yirm i beş senedir, m untazam an yapm akta olduğum işi y aptım : kendi eserim i gözden ge çirdim ; ve gördüm ki, doğan günle birlik te yer yüzünün en zengin insanı da b irlik te'doğuyor! işte bu lâl kırm ızısı m ayii görüyor m usunuz? Bu m ayide b ü tü n filozofların yegâne dilekleri olan m adenî istihâle vasfı m evcuttur. îşte bu gördüğünüz altın renkli habbecikleri hep ondan elde ettim . A ğırlığı itibarile tam değilse de, rengi itibarile a ra larında hiç bir fark yoktur, işte, R aim ond L u lle’den ve onu takiben bir m ilyon kadar başka alim in m ütem adi gay re t ve faaliyeti h ü sranla neticelendikten sonra, bu sırrın
156
İ R A N
M E K T U P L A R I
çözülmesi bana, Nicolas Flam el’e m üyesser olm uştur. Bu sebeple de, bu gün kendim i m es’ut bir sim yaker olarak germ ekteyim . Bu unvanı kullanm akta da yerden göğe k a d ar hakliyim . Ulû Tanrı, bu hâzinenin an ah tarın ı bana lâyik görm üşse, bunun da sebebi kendi kem âl ve kendi muzafferiyetinin şaşaadar kılınm ası içindir!) Bu derece zengin bir adam ı hazinesile başbaşa b ıra k arak odasından dışarıya fırladım . M erdivenlerden y uvarlanırcasına indim ; kalbim öfke ile dolup taşiyordu. A llâh’a ism arladık. sevgili Usbek, y arın seni görm eye geleceğim , şayet arzu edersen. P a ris’e b irlik te döneriz. 3 0/E y lû l/1 7 î3 .
M E K T U P
46
U sbek’te n R h e d i’ye V en ed ik
B urada, durup dinlem eden din hakkında m ünakaşa eden in sanlara rastlıyorum . L âkin öyle zannediyorum ki, üzerinde bu kadar nefes tü k ettik leri bu m evzuun ahkâm ve avâm irine de en az ria y e t edenler yine onlar oluyor! B unlar kusursuz denebilecek hiristiy an kim seler olm a d ıkları gibi, m ükem m el vatandaş da sayılm azlar; zaten bana en dokunan cihet de bu ya!.. Zira, hangi dine m en sup olunursa olunsun, k an u n lara itaat, insanlara aşk, ebe veyne acım a ve riayet, b ü tü n b u n lar h er dinin başta gelen ahkâm ve am ellerindendir...
İ R A N
M E K T U P L A R I
157
Filhakika, dindar bir adam ın ilk hedefi, o dini tesis ve talim etm iş olan ulûhiyetin m uhabbetini kazanm ak değilm idir? Lâkin, bu m aksada vasıl olm ak için en em in ça re de şüphesiz ki, cem iyetin vazetm iş olduğu nizam lara ita a t ve riay et etm ek, beşer nevine hâs vazifeleri teh a lü k le yerine getirm ektir. Çünkü, hangi dinde yaşanırsa ya şansın, ortada bir din olduğu farzolununca, Ulû T an rı’nın da insanları sevdiğini ve zira, din m üessesesini insanları m es’ut etm ek için kurm uş bulunduğunu m ülâhaza ve k a bul etm ek m ecburiyetindeyiz. Ve şayet, A llâh’ın insanları sevdiği hak ik ati kaçınılm az bir hakikat ise, bu kutsal sev gi dolayısiyle, insanlarda m erham et ve insaniyete m ü te allik vecibeleri yerine getirm ek ve him ayesinde yaşadık ları kanun hüküm lerini aslâ ihlâl etm eden pâyıdar olmak suretiyle Cenabı H akkın indindeki itib ar ve aşklarını k ay betm em ek m ecburiyetini hissederler. Ulû T a n rı’nm aşk ve itib arın a nail olm ak için en emin çare budur ve bu yol, dinî âyin ve ibadetten de üstündür. F ilhakika, sadece âyin ve ibadetlerin h er hangi b ir iyilik ve insaniyet tarafı m evcut değildir. Olsa olsa b u n lar Allâh ’ın em ir ve iradelerile ifa edildiklerinden y apanlar de rin bir h ü rm ete lâyık o lu rlar; o kadar!... D iğer taraftan , bu ayin ve ibadetlerin tarzı üzerinde beşer kolaylıkla aldanabilir de! Çünkü, dünyada m evcut iki bin dinden seçilebilecek hangisinin acaba âyin ve iba d etleri diğerlerinden ü stü n d ü r? Bu cihet de büyük bir m ünakaşa m evzuudur. B ir a d a m , h e r g ü n C e n ab ı H a k k a şu d u a y ı y a p a rm ış: (R ab b im , h a k k ın ız d a re v a g ö rü le n b itm ez tü k e n m e z m ü n a k a ş a la r d a n şa şırd ım , k ald ım . H alb u k i, b e n k u lu n u z e m ir ve ir a d e le rin ize g ö re k u llu ğ u m u y a p m a k iste rim T Böyle ik en , b u h u s u s ta f ik rin i so rd u ğ u m h e r in s a n istiy o r ki, k e n d i m e ra m ın a g ö re h a r e k e t edeyim ! Size d u a la rım ı h a n g i d ild e n y ap a ca ğ ım ı, size h a n g i d ild e n y a lv a ra c a ğ ım ı b ile m iy o ru m ! B u n iy a z a n l a r ım d a h a n g i v az iy e tte d u ra c a ğ ım ı d a şa şırd ım , k ald ım . B irisi,
150
İ R A N
M E K T U P L A R I
size a y a k ta d u a edebileceğim i söylüyor; d iğ eri o tu rm a m ın d a h a u y g u n o la c a ğ ın ı b ild iriy o r; b ir b a ş k a sı d a diz çö k m em in e n m ü n a s ip o la c a ğ ın ı y e m in le rle İs ra r « d iy o r! D a h a b itm e d i! B azı k im seler, h e r sa b a h soğ u k su ile y ık a n m a m ın ş a r t o ld u ğ u n u ö n e s ü rü y o rla r; d iğ e rle ri ise, şa y e t e tim d e n b ir p a rç a y ı k o p a r m a zsa m g ö k le rd e n en b ü y ü k öfke ile b a n a b ak a c a ğ ın ız ı sö y lü y o rla r! Hey, b ü y ü k T a n rım ! d a h a s ı v a r: b ir k a ç g ü n evvel b ir k e r v a n s a ra y d a o tu rm u ş, p işm iş b ir ta v ş a n yiyecektim . Y a k ın ım d a o tu r a n ü ç kişi b e n i ç ılg ın a çe v ird iler, a d e ta ! H er ü çü de sizi tezy iı ve ta h k ir e ttiğ im i, çok b ü y ü k g ü n â h işled iğ im i sö y led iler. B irisi (1) zira, b u h a y v a n ın m u r d a r o ld u ğ u n u ile ri s ü r d ü ; d iğ e ri (2) zira, b u h a y v a n ın b o ğ u lm u ş o ld u ğ u n u söyledi: ü çiin cü sü (3) de b u n a sebep o la ra k , ta v ş a n ın b ir b a lık sa y ıla m iy a c a ğ ın ı g ö ste rd i! O sıra d a , o r a d a n b ir B r a h m a n geçiy o rd u . B u ih tilâ f h a k k ın d a h a k im lik y a p m a sın ı ve h ü k m ü n ü v e rm e sin i ric a e ttim . M cs’elcyi d in le d ik te n so n ra , b a n a d ö n d ü : (O n la r h a k sız d ır, ç ü n k ü ta v ş a n ı sizin ö ld ü rm e d iğ in iz a ş ik â r!) d e y in ce, (E vet, b e n ö ld ü rd ü m !) ce v ab ın ı verd im . B u cev ab ım B r a h m a n m a k lın ı o y n a tm ıştı, sa n k i; h ış ım la b a n a döndü: (N asıl? Sizm i ö ld ü rd ü n ü z ? K en d i elin izle h a ! L â k in siz son d ere ce iğ re n ç b ir iş y a p tığ ın ız ın f a r k ın d a m ısınız! U lû T a n rı sizi a s la a ffetm iy ec ek !) deye b a ğ ır d ı. S o n r a b a n a d a h a faz la y a k la ş a ra k b ir sır te v d i ed iy o rm u ş gibi y a v a şç a : (Ne b iliy o r su n u z, b elk i de b a b a n ız ın r u h u b u h a y v a n a in tik a l e tm işti? ) dedi.
Ey büyük Tanrım ! B ütün bu şeyler beni taham m ül edilmez sık ın tılara ve kararsızlıklara, büyük tered d ü t ve baş döndürücü m üşküllere yuvarliyor! Size belki hakaret olur dsye başımı bile boynum un etrafında harek et ettirem iyorum ! H albuki, size lâyik bir kul olm ak, aşkınızı ka zanm ak ve bu tarzla bana verdiğiniz öm rü tam am lam ak tan başka isteğim yol';! Belki de yanılıyorum anıâ bana öyle geliyor ki, bu gayeye vasıl olm ak için tek çare, için de bana hayatı gülüm settiğiniz bu toplulukta iyi ve m uti d ) — B ir Y a h u d i. ( 2 ) — B ir T ü rk . ( 3 ) — B ir E r m e n i.
İRAN
M E K T U P L A R I
159
b ir vatandaş olm ak ve bana lütfetm iş olduğunuz aile kuca ğında faziletli bir baba olarak yaşam aktır! 8/E kim /1713. (D
A c a b a Ö lm ez B a c c a ria 'n ın İta ly a n -K la s ik m e k te b in e m e ş’ale tu ta n b u d e rin m a n â la r la d o lu eser, d a h a n e le r y a p m ıştır? N açiz k a n a a tım ız c a çok şeyler y apm ış, b eşer n ev in in , k ığ ılc ım la rd a n h a y ır h a h y a n g ın la r ç ık a rm a s a n ’a tın a v a k ıf b ü y ü k d e h â la r b u e se rd e n ş a h e s e rle r m e y d a n a g e tirm iştir. F e rd iy e tç i m e sle ğ in in ve te k â m ü lc ü fe lse fe n in e n b ü y ü k k u r u c u la rın d a n b ü y ü k İn g iliz filozofu I-ierbert S p e n c e r (1820-1903) e; b e d e n i ve irsi b ir şe a m e tin te s ir le r in in h a k im iy e ti e s a s ın a göre k u ru lm u ş pozitiv is t ceza ilm in in en b ü y ü k le rin d e n p a r la k İta ly a n ze k â s ı B a ro n R efaele G a ro fa lo d ü n y a c a m e ş h u r e s e rle rin d e n çok m u h ta s a r iki ö rn e k v e rm e k te n k en d im iz i a la m ivoruz. Biz b u n u k a t ’î b ir id d ia veya b ir te z o la ra k o r ta y a atm iy o ru z. F ilh a k ik a , b u fa z la ve b ü y ü k b ir id d ia o lu r ve isp a tı için çok g eniş b ir ç a lışm a, d e rin liğ in e te d k ik ve tetefcbü iste r, b u n u m ü d rik iz. L â k in B e c c a ria ’la rı y a r a ta n b ir eserin , o sem av i m e ş’a le n in e tr a f ın d a cev elan ed en p a r ıltıla r ı n iç in y a ra ta m iy a c a ğ ı h u su su d a a y rıd ır... Biz sadece, b u iki b ü y ü k a lim in e s e rle rin d e k i ta h lil ve v asıl o ld u k la rı m ü n te h a n m M o n te sa u ie u m u n b u m e k tu b u n d a v a r ıla n n e tic e le re n a s ıl b e n z ed iğ in i h a y r e t ve h a y r a n lık la ta rr.â şa için d erced iy o ru z: H e rb e rt S p e n c e rh n te k â m ü lc ü fe lse fe sin in e n b ü y ü k e s e rle rin d e n o la n (R u h iy a tın p re n sip le ri) adlı e s e rin in ik in c i k ita p , ik in c i faslı şöyle p a r ç a la rla sü sle m e k te d ir:
(........................................................................ A cıy a k a r ş ı d u y u la n se m p a ti, ta v ir ve h a re k e tle rd e m u h te lif şe k ille rd e d eğ işik lik ler y ap a r. E v v elâ iz tıra p v ere n b ü tü n k a sd î fiilleri te c rim eder. B u n e tice m u h te lif d ere celerd e te z a h ü r eder. F a rz e d ilsin ki, d i ğer b ir in s a n a eziyet v e re n b ir fiil v u k u b u lm u ştu r. .................................................. D iğer bazı a h v a ld e m e rh a m e t, d u y u la n b ir iz tıra b ı te v lit ed e n g a y re tle ri ta d il eder. B ir h a s ta lık ta n , k a z a d a n , y a h u t b ir h a in in zu lü m ve v a h ş e tin d e n , y a h u t tâ h a t t â k a lb in d e m e rh a m e t d u y g u su y a-
160
İ R A N
M E K T U P L A R I
ş a y a n b ir ş a h s ın h id d e t ve şid d e tin d e n m e y d a n a gelen iz tıra p ............................................................................. A d a le t d u y g u su ta b iîd ir ki, alela d e s u r e tte b ir in s a n ın d u y d u ğ u h az ve m a ru z k a ld ığ ı elem in ta s a v v u r ve m a n z a ra s ın a is tin a t etm ez. A d ale t, b ir in s a n d a k i h a z la rı te m in veya elem leri d efe d e c e k fiilleri, h a k ik î ve fili s u r e tte y a h u t a tiy e n m e n ’etm ey e k a lk tığ ı z a m a n v u c u d a y a y ıla n h e y e c a n ve isy a n d u y g u su n a is tin a t eder. B a şk a s ın d a h u su le g e lm e y e n b ir ta h a v v ü l ve h e y e c a n d a n a d a le t d u y g u su n u n t e şe k k ü l ed eb ilm esi iç in b iz za t b u d u y g u y a faz lasile m a lik o lm a k lâ z ım d ır... T e frik ve tem y iz i o ld u k ç a kolay b u çok y ü k se k in s a n iy e tp e rv e r d u y g u n u n h u d u d u n e re d e b itiy o r a c a b a ? Bu, v a ta n d a ş ın , k e n d i h ü r riy e tin d e n a s lâ fe r a g a t ed e m e d iğ i s a h a n ın d ış ın d a k a la n ve d iğ e r v a ta n d a ş ın z a T u re t h a se b ile isted iğ i ve k e n d isin d e n a lın m a s ın ı k o la y lık la ta sv ip ed ild iğ i h ü r riy e t s a h a s ın a in h is a r eder. D a h a s ı v ar, b u v a ta n d a ş , d iğ e rin in şid d e tle ih tiy a ç h is s e t tiğ i b u h ü rriy e tin d e n f e r a g a ti k o la y lık la ta sv ip e tm ek le k a lm a z , lâ k in b u z a ru re ti k e n d iliğ in d e n t a n ır ve istek le f e r a g a t ed er.) B a ro n R. G aro fa lo ise (C rim in o lo g ia: Suç, su ç lu ve c e z a ) * a d lı e s e rin in m fa slı o la n (T abi! S uç) b a h s in d e şu p a r ç a la rla ; a d a le t, in s a n iy e t ve m e rh a m e t m e fh u m la r ın a d o k u n m a k ta d ır.
(...................................................................... .......................................... D iğ e rb in lik d u y g u la rı m u h te lif m il le tle rd e fa rk lı d ere celerd e m ü n k e ş if o ld u ğ u gibi, h a t t â b ir m ille tin m u h te lif s ın ıfla r ın d a d a h i fa rk lı d e re celer k a y d e d e r. A n ca k , b u d u y g u la ra h e r yerd e r a s tla n ır . N i z a m a ltın a a lın m ış b ü tü n b eşerî to p lu lu k la r d a (b elk i de b az ı k ü ç ü k k a b ile le r m ü s te s n a ) b u d u y g u la r ik i tip ik şe v k i ta b iî h a lin e in k ılâ p e tm iş o la b ilir: H a y ırh a h lık vc a d a le t D a h a ilk d e v irle rd e bile, m e rh a m e t d u y g u su v ard ı, a n c a k k o zm o p o lit o lm a k ta n çok u za k tı. B ü tü n id d ia la ra ra ğ m e n b u g ü n d a h i ta m a m ile k o m o p o lit o lam az ............................ A lt ü r is t ik d uy g u b a k ım ın d a n g a y rin m a lik o ld u ğ u h e rşe y e h ü r m e t ve ria y e t e tm e y i ifa d e edecek m a n â d a a n c a k p ro b ité k elim e sin i b u la b ild ik
İ R A N
M E K T U P L A R I
161
................................................................ Şu cihet hakikattir ki, bir cemiyetin vasatı ahlâk düşüncesi, adalet duygu sunun bütün inceliklerini ihtiva edemez. Huzuzatın en tatlısı olan ince duygular (yahut adalet endişeleri: la délicatesse) müstahak olduğümuza vicdanen tamamile kanaat etmediğimiz meziyetlerden dolayı bize karşı ya pılan medih ve senaları kabule mâni olur. Lâkin bu duy gu mahdut bir takım mümtaz insanlarda bulunabilir. * — tarafımızdan dilimize çevrilen bu eser 1957 yılında neşredilmiştir. •mütercim»
İran M ektupları F.: 11
İ RAN
162
M E K T U P L A R I
M E K T U P
47
Z a k i’flen U sbek’e (1) P a ris
Sana büyük bir haberim v ar: Zafis'le barıştık, a ra daki soğukluk kalktı. Saraydaki ikilik te nih ay et buldu. Şim di bu sulh ve sükûn cennetinde bir sen eksiksin! Sen de gel ki, sevgili Usbek, aşk b ü tü n ihtişam ile doğm uş ol sun!.. Bu m usalâhayı tes’it için Z afis’in şerefine büyük bir ziyafet çektim ; annen, b ü tü n k arıların , odalıkların da dâvet edildiler; halaların, teyzelerin, yeğenlerin hepsi, h ep si yüzleri kalın peçelerle, üstleri ağır elbiselerle atla rın a binm iş geldiler.... E rtesi günü de hep b irlikte kıra çıktık. G üya biraz hava alacaktık. D evelerim ize binm iştik; h er devesırtı lo casına dört kişi kurulm uştuk. H areketim iz anî olduğun dan, bazı kargaşalıklar olmuş, etra fta k i kalabalık dağıtı lam am ış ve develer sıralanam am ışlardı. L âkin işinin e r babı baş harem ağası bunun da çaresini bulm uş ve bizi hazurunun bakışlarından korum ak için kurnazca bir şey b u l m uştu: E trafım ıza gerilm iş ve bizi görünm ekten koruyan örtüye daha kalınını gererek, bizim de onları görm em izi önlem işti.... (D — 47.nci m e k tu p , 1721 ta r i h li ik in c i b a s k ısın d a , m ü e llif t a r a f ın d a n e se rd e n ç ık a rılm ıştır.
İR A N
M E K T U P L A R I
163
Geçeceğimiz ırm ağa geldiğim iz zam an, adet olduğu iizf’iv, lıcr birim iz tah ta re v a n şeklindeki bir sandukaya yerleştirildik ve bu n larla sala taşındık .Bize söylendiğine f.öre, ırm akta çok insan varm ış. B u n lardan biri m erakını ycnem iyerek yanım ıza kad ar sokulm ak ihtiyatsızlığını gösterdi ve bu cü r’etini h ay atile ödedi. B ir başkası, kıyıda anadan doğm a yüzerken görüldüğü için, ayni akibete uğ radı!... Ya, işte böyle, senin harem ağaların, senin bu sadık kulların, senin ve bizim m utlûluğum uz için, bu iki biça reyi bir anda fedadan çekinm ediler!... Lâkin, m aceram ızın sonunu dinle! Irm ağın ortasına geldiğim iz zam an, öyle şiddetli b ir rüzgâr esm eye başla dı. gök öyle siyah b u lu tlarla k arard ı ki, gem iciler m üthiş bir üm itsizliğe düştüler. Bize gelince, hepim iz korkum uz dan titrem eye başlam ıştık. Çoğum uz bayıldı. Ben harem ağalarının m ünakaşalarını halâ kulağım da hissediyo rum . B unlardan bir kısm ı tehlikeden h a b e rd a r edilm ek liğimizi, ve kapalı bulundurulduğum uz yerlerd en dışarı çıkarılm am ızı m uvafik görüyordu; fakat şefleri ise. efen dilerinin şeref ve itibârına böyle bir leke sürm ektense, öl m eyi tercih edeceğini m usirrane m üdafaa ediyor; ve böy!e pervasızca ve c ü r’etk âran e tekliflere kalkacak olanla rın kalblerine hiç tere d d ü t etm eden hançerini saplayaca ğını söyleyerek onları teh d it ediyordu. E sirlerim den biri, kendini kaybetm iş, tam am ile çıplak denecek bir kiyafetle yardım ım a koşm uştu. Lâkin siyahı bir harem ağası, onu valışiyâne bir tarzda y ak alay arak çıktığı yere soktu. Ve işte o sırada de ben bayılm ışım ! Ancak, tehlike a tla tıld ık tan sonra ayılabildim . Rabbim ! K adınlar için seyahatlar ne m üşkülm üş m e ğer! T ehlikeler erk ek ler için olsa olsa, h a y a tların ı teh d it edebiliyor; halbuki, biz kadınların hem hayatım ızı, hem nam uzum uzu daim î teh d it altında tutuyor.
164
İR AN
M E K T U P L A R I
A llah ’a ism arladık, benim sevgili Usbek, seni her za m an seveceğim. F a tim e s a ra y ın d a n , 2/K asım /1713.
M E K T U P :
48
U sbck’te n R h e d i’ye V en e d ik
İlm e, tete b b ü ata dalan insan pek öyle işsiz güçsüz sayılm az. Gerçi, m ühim denebilecek bir iş güçle m eşgul sayılm am amâ, lâkin yine de devam lı bir m eşguliyet h a lindeyim , deyebilirim . Ö m rüm tetk ik a t ve m iişahedat ile geçiyor; gündüz duyduklarım ı, gördüklerim i, dikkatim i çekenleri geceleyin o tu rup yaziyorum . H er şeyle ilgileni yor, h a y re tle re düşüyorum . Tıpki çocuklara benziyorum ; bedenî inkişafları natam am , son derece rak ik ve nazik h er sadaya karşı m ütehalik, en küçük kıpırdanışlara de rin bir hassasiyetle adeta m üptelâ b ir çocuk gibiyim !... Belki de inanm iyacaksm , b u rad a bizi, hem en b ü tü n sohbetlere, cem iyetlere, girilm esi pek m üşkül m ahfillere pek bü y ü k b ir nezaket ve teh alü k le kabul ediyorlar. Ş ü p hesiz bu m uzafferiyet ve hüsnü kabulun en. büyük hisse si R ika’ya aittir. O nun parlak zekâsı, ince ru h u ve tabiî neş’esi b ü tü n bu zor k ap u larm ard ın a k a d a r açılm alarında asıl âm il oluyordur. O ndaki bu m eziyetler aradığı k ad ar aranm asına, sevdiği kad ar sevilm esine, istediği k ad ar da istenm esine sebep oluyor....
İ R A N
M E K T U P L A R I
165
Y abancı havam ız kim seye ağır gelm iyor; hiç kim se bizduı sıkılm ıyor; h a ttâ bizde bâzı incelikler, nezaketler seziyorlar; ve bunu sezdiklerini anlayınca, neye yalan söyleyeyim, m em nun da oluyoruz. M am afih, itira f da e t meli ki, bura in sanları uyarılm ağa, ikaz ve irşada lâyik kim selerdir, doğrusu... Geçende, bir kaç günüm ü P a ris’e yakın b ir sayfiye köşkünde geçirdim . Ev sahibi çok m üm taz b ir şahsiyetti, ve beni evinde ağırladığından dolayı hakikî bir saadet du yuyordu. Son derece sevim li b ir de karısı vardı. B u kadın yeknesak bir hayatı canlı b ir neş’e ile b irleştirm ek m eharetin i gösterebildiği halde, İra n lı k ad ın lar bu m eh aretten külliyen m ah ru m d u rlar.... M adem ki, burada bir yabancı idim, benim için yap ı lacak en iyi şey, m utadım olduğu üzere, tem as ettiğim bu insanların yeni tah av v ü ller gösteren m izaçları üzerinde derinden derine düşünüp incelem eler y ap m ak tı... Bu is tik am ette giderken, önce sadeliği pek hoşum a giden bir adam dikkatim i çekti. O nunla karşılıklı dost olduk, öyle ki sonraları sık sık buluşm ağa başladık... Bir gün, büyük bir toplantıda, biz ikim iz yalınız başı m ıza bir köşeye çekilm iş konuşuyorduk. M usahaba mevzuum uz um um î idi. Bir aralık kendisine yavaşça: — Belki de, dedim , bende kibarlık ve sevim lilikten ziyade, tu haflık ve tecessüse değer ta ra fla r buluyorsunuzdur? L âkin ne olursa olsun, size bazı sualler sorm aklığı m a m üsaadenizi istirham edeceğim. Çünkü, tam bir gaflet içinde, ve bir arada bulunduğum insanları tefrik edem e m iş bir halde yaşam ak bana pek sıkıntılı gelir. İki gündür, p atliyorum : bu adam lardan her biri adeta b'aşımı kem irip yem ekte, h er gün hiç olm azsa iki defa ölüm işkencesile kıvranm aktayım ! Ö te yandan, bu adam ları sanki bin yıldanberi tan ır gibiyim ; böyle iken, b ir de bakiyorum ki, tanıdığım ı zannettiğim bu in san lar bana haşm etli h ü k ü m
166
İ R A N
M E K T U P L A R I
darım ın kadınlarından da daha görülem ez m ah lû k lar gibi e sra r perdesine b ü rü n m ek ted irler!... — H er istediğinizi sorunuz, hepsini cevaplandırm ağa çalışacağım . Sizin son derece şayan itim at ve ketûm bir insan olduğunuza em inim , bu itim adım ı da suistim al etm iyeceğinize inaniyorum . — Önce, bize ftıütem adiyen büyük şahsiyetlere verdiği ziyafetlerden bahseden bu adam ın kim olduğunu söy ler m isiniz? H em en daim a düklerle, baronlarla m u arefe ler kurm uş, ve bana anlatıldığına göre, b aşkaları için o kad ar zor olduğu halde, kendisi ekseriya N azırlarınızla ü lfet ederm iş! Şu halde, çok m üm taz bir sim adır. Böyle iken, çok bayağı bir çehresi var! Hiç de asîl çizgiler taşımiyor! Sonra, kendisini pek kültü rsü z buldum . Filhakika, ben kir yabanciyim, amâ öyle zannediyorum ki, bütün m illetlere hâs umumî bir zarafet ve nezaket adabı vardır. Halbuki, bu adamda bunlardan eser yok! Yoksa, sizin mümtaz şahsiyetleriniz diğer milletlerinkinden daha mı fena yetiştirilmişlerdir? Dostum , gülerek: — Bu adam geniş arazi işletir, dedi. S erveti ile etrafındakilerinden nasıl çok ü stü n bulunuyorsa, soyu sopu itib arile de hepsinden pek aşağıdadır. H anı kendisi de d âvetlilerin arasına oturm am ış olsa, P a ris’in en m uhteşem sofrası onundur, denebilir!... Am â varliğile bu sofrayı adileştirir! Görm üş olduğunuz gibi, sonderece saygısız ve m ünasebetsizdir. Amâ, herifin yam an b ir aşçısı vardır, ve onun sayesinde tem ayüz ediyor, işte! M am afih, o da n ankörlük etfniyor ha, b ü tü n gün siz de dinlediniz ya, aşçisini m ethedip durdu... — Ya şu bir hanım la karşı karşıya o tu ran siyah elbi seli şişm an adam? Ü stündeki elbisenin pejm ürdeliğinden akan hüzünle kendisinin bu neş’e ve şetareti, derisinin
İR A N
M E K T U P L A R I
167
p arlaklık ve pem beliği tezat halinde! Siz onunla daha ko nuşm aya başlar başlam az gülm eye başliyor! — Bu adam bir vâizdir. H attâ, baş vâizdir. Çok y a m andır. K onuşm a sanatına vakıftır. Bu sebeple kadınları kocalarından daha iyi tanır. O nların zayıf ve eksik ta ra fla rını iyice kavram ıştır. M am afih, k ad ın lar da onun zayıf tara fla rın ı b ilirler ya, o da ayrı!... — Peki, nasıl oluyor da, hiç durm adan onlara şük ran ve nim etten, af ve m ağ firetten bahsedip duruyor? — Hep onlardan m ı ya! Bâzan da güzel bir kadının k u lağına kendi zâfından, kendi sukutundan, kendi in h ita tından da ayni kolaylıkla fısıldar. C em aat önünde y ıldı rım lar gibi gürleyen bu adam , yalınızken kuzu k ad ar h a lım ve selim olur!.. O zam an dayanam adım : — B ana öyle geliyor ki, dedim , bu adam çok itibâr, çok h ü rm et görüyordur? — Nasıl! Evet, h ü rm et ve ria y e t görüyor! Ç ünkü bu adam a ih tiy açları b ü y ü k tü r. Zira, o m ünzevî bir h ay ata huzur ve ren k v eriyor; lezzet getiriyor. K üçük n asih at ler, dinî hizm et ve ih tim am lar... V elhasıl, bu adam bir baş ağrısını, âlim b ir insandan daha büyük bir m eharetle g eçirtebilir ve bu da harikulâde b ir iştir, doğrusu! — Lâkin, aziz dostum , sizi suallerim le bunaltm iyorsam, şunu da soracağım : Şu önüm üzde duran, çok zevk siz giyinm iş, zam an zam an yüzünü gözünü b u ru ştu ran , sah te tav ırlı zatın da kim olduğunu bana söyleyin. Bu adam , bir k e rre diğerlerinden fark lı konuşuyor. H itabetin zarafet ve dehâsına m alik olm adığı halde, bu zarafet ve dehâye m alik olm ak ateşile yaniyor! — Bu b ir şairdir, çirkin bir m ahlûktur. R ivayet ederlerki, b u n lar doğuştan böyledirler; öm ürleri boyunca da böyle k a lırla r; tam am ile doğrudur! Y ani bu gibiler d a im a diğer insanların m askarasıdırlar. L ânet ve h a k a re ti
168
İ R A N
M E K T U P L A R I
hiç kim se b u n lard an esirgem ez; bu neviden hediyelere bol bol nail olurlar. Al m eselâ, şu adam ı; B üyük bir k ıt lık ta çaresiz kalm ış ve bu eve sığınm ış. Ev sahipleri k en disine büyük b ir hüsnü kabul gösterm işler. Bilhassâ, k a dın nezaket ve iyi kalbliliği ile h er keşçe m aru f imiş. Za m anla dul kalm ış. Bizim şâir onunla evlenm ek b ah tın a da m azhar olmuş. İşte, o zam an öm ründe ilk defa güzel b ir şey yapm ış, ve izdivaçlarının kasidesini yazm ış; bu eserinde izdivaç h ay atın ın tah ayyül ettiğinden de da ha büyük bir saadet getirdiğini ifade etm iş!... İnanm iyacaksınız amâ, sırası gelm işken söyleyeyim ki, bizde de h a kikaten pek m u tlû izdivaçlar v u k u b u lu r; böyle m es’u t yu v alard a k ad ın lar son derece faziletlidirler; nam u sları nı hiç bir şekilde lekelem ezler. K ocaları daim î b ir huzur ve itm inan içinde yaşar. Bu sükûn ve itm inan hiç b ir şe kilde bozulm az. Böyle aileler hem en h er yerde sev ilir; h ü rm et ve itib âr görür. Yalınız b ir şey vardır, bu aileler de hakim olan nezaket ve iyi yü rek lilik yüzünden, ev leri ne akın eden her çeşit insanları kabule m ecbur kalırlar. İşte b u n lar arasından pek tabiî bazan da k ö tü ler süzülür; m eş’um ra b ıta la r teessüs eder. Ben şim di bu yüzden bu aileleri ten k it etm iş olm uyorum ; insanları oldukları gibi kabul m ecburiyetinde olduğum uzu tak d ir ederlerdenim ; yalnız ne v ar ki, söylediğim m eş’um ra b ıta la r da, m aale sef b ire r vakıa oluyor. Zaten iyi ahbap dediğimiz insan lar da, esasen ekseriya hile ve kötülüklerini çok ince ve zarifâne tatbik edebilenler değilmidir! Belki de bunları zehirlere benzetmek en doğrusudur; en ince, en renksiz ve pürüzsüz görünen zehirlerin en tehlikeli cinsten oluş ları gibi! M uhatabım a daha fazla yaklaşarak, gayet yavaşça — Ya şu çok m ahzun görünen ih tiy ara ne dersiniz? Deye sordum . Onu önce yabancı zannetm iştim . Ç ünkü, kim seye benzem eyen bir giyiniş tarzın d an başka, b ü tü n
İ R A N
M E K T U P L A R I
16»
F ransa'da olup biten leri ince b ir tah lil ve te n k itte n geçi riy o r; üstelik te hüküm etinizin icraatın ı da hiç beğen miyor! — Bu bir eski m u h arip tir. M uharebelerde geçirdiği ıı/.un yıllar yüzünden dinleyicileri kendisini tan ırlar. Fransa tara fın d a n kazanılm ış bir m uharebe olsun da, o bu m uharebede bulunm am ış olsun, bunu aslâ kabul e t mez! Y ahuttâ, bir h arp cephesi m ethedilsinde, o cephede kendisi siperlerin üzerinde cirit oynam am ış olsun, bu n a da im kân yoktur! T arihim iz için varlığının zaru retin e o derece k an id ir ki, onca bu varlığ ın ın yıkıldığı yerde ta rih de yıkılıp bitecektir! Alm ış olduğu bazı y aralara, sanki İm p aratorluğun yıkılıp dağılışının alâm etleriy m iş gibi bakar. M azinin geçmiş olduğuna, aslolan yaşanm akta olan zam anın değerinde bulunduğuna inanan filozofların tam tersine, b ü tü n dünyanın ve h a y a tın ancak m azide m ahfuz bulunduğunu, b ü tü n hay atiy etin vaktile yapm ış olduğu m uharebelerde toplanıp kaldığını, yaşanm akta olan za m an da ise, hiç bir şeyin m evcut bulunm adığını iddia eder. Ona göre, teneffüs ettiği hava bile, akup giden m aziden kopup gelm ektedir; gelecek zam anlarda yaşam ak isteyen tarih î kah ram an lard an olm ak sevdasındadır!... — Peki, m adem böyledir, niçin askerî hizm eti terketti? — O m u? O, aslâ askerî hizm eti terk etm ed i; fak at as kerî hizm et onu terk etti! K endisini ehem m iyetsiz b ir m ev kiin başına kum andan tâyin etm işlerdi. H eyhât! Hepsi bu kadar! B ütün geri kalan öm rünü bu hizm eti a n latm ak la geçirecektir. Lâkin, b a ş k a ‘serm ayesi de olm iyacak! Zira, şan ve şeref yolu ona tam am en kapanm ış b u lu nm aktadır. — Lâkin niçin böyle olsun, dostum ? — Ç ünkü, F ra n sa ’da b ir atâsözü v a rd ır: Aşağı hiz m etlerde fazla y ıp rananları, taham m ülü a rtık ta h rib a ta uğram ış, m etrû k ve m u atta l kalm ış zabitleri aslâ yüksek
170
İ R A N
M E K T U P L A R I
kum anda m evkilerine getirm em elidir! N azarım ızda bu gi bilerinin zekâları te fe rrü a t içinde sıkışup kalm ış, ve bu küçük şeylere olan alışkanlıklarla büyük işleri yapacak k u d re tte n a rtık m ahrum hale gelm iştir. Bize göre, otuz yaşında general olm ak vasfını ihraz etm em iş bir zabit, a rtık ebediyen edemez! Zira, bir bakışta, geniş bir arazi nin m uzafferiyete hizm et edecek b ü tü n hususiyetlerini ih ata edem iyen bir zekâ, bir hezim ette b ü tü n bu nim et lerin fay d aların ı ise, aslâ m ülâhaza edemez. İşte bundan dolayıdır ki, U lû T a n rı’nın yalınız kalben değil, lâkin kahram anca b ir dehâ ile de diğerlerinden tem ayüz e ttird iğ i büyük insanlara, biz de azam etli hiz m etle r tevdiinden hiç çekinm eyiz. D aha dûn hizm etleri ise, m adûn olm a vasfında yaratılm ış olanlara gördürürüz. Ve bu gibiler ekseriya, m uharebelerde ih tiy arlay an kim selerdir. B ütün e n e rjile ri esasen tükenm iş hald ed ir; a rtık bü n y elerin in nahifleştiği bir zam anda onlara yeniden hiz m etle r verilm em elidir. B iraz sonra yeniden m eraka kapıldım : — Şayet, dedim , bir arzum u daha yerine getirm ek lûtfunda bulunursanız, a rtık size sual sorm iyacağım . Acaba, bu uzun boylu, gür uzun saçlı, zekâsı kıt, lâkin cü r’e ti faz la delikanlı da kim oluyor? Bu derece küstah tav ır, h er keşten daha yüksek sesle konuşm a arzusu ve halinden de b u derece m em nuniyet nereden geliyor? — Ha, bu gencm i? O çok bahtlı, ve aşk bahsinde zi yadesiyle m uvaffak b ir delikanlıdır! M uhatabım , daha bu cüm leyi b itirir bitirm ez, içeri m isafirler girm eye başladı; b ir kısm ı dışarı çıkıyordu; kim i de o turduğu yerden ayağa kalkıyordu. B u n lardan bir kaçı gelip dostum la konuşm aya daldılar. Ben de yine es kisi k a d a r m erak ettiğim şeylerle başbaşa kalm ıştım . A n cak, biraz sonra, hangi vesile ile olduğunu bilm iyorum ,
İR A N
M E K T U P L A R I
söziinü ettiğim delikanlı yanım a ben :
171
y aklaştı ve bana h ita
— H ava ne kadarda güzel, acaba, bahçede bir gezinti vnpm ak isterm iydiniz? deye sordu. B üyük bir nezaketle kabul ettiğim i söyledim. O dadan birlikte çıktık. A ram ızdaki sü k û tu önce o bozdu: — Evin hanım ını m em nun etm ek için kalktım , b u ra lara k ad ar geldim. H ani kadınla aram ız hiç fena değil doğrusu! Gerçi şu dünyada, sebepsiz yere som urtup d u ran ne k a d ın lar vardır, am â elinizden ne gelir azizim ? P a ris’de en güzel k ad ın larla ta tlı ra b ıta la r kuruyorum . L âkin hiç birine takılıp kalm am ha! Bundan bilhassâ korkarım . G erçe işin asıl garip tarafı, aram ızda kalsın dostum , hani ben de pek öyle arkasından koşulm aya lâyık b ir m al da değil, ha! Sözlerini tabiî karşıladım , nazikâne cevap verdim : — Şüphesiz, dostum sizin de kendinize göre m eşgale leriniz, vazifeleriniz v a rd ır; ve b u n lar sizin bu k a d ın la r la sıkı ve devam lı bir rab ıta tesis etm enize m ani o luyor d ur ? M uhatabım , bu sözlerim den h a y re te düşm üş gibi, b a na b a k a ra k : — Yok canım , dedi, benim ne vazifelerim , ne de m eş galelerim v a r; benim b ü tü n vazifelerim ve m eşgalelerim , bir kocayi çılgına çevirm ek, bir babayı elem ve nevm idî ile inletm ek ten ib arettir! Beni avucunun içine aldığını zanneden bir kadını telâş 4v e k orku içinde çırpındırm ak kadar, dünyada bana zevk veren bir şey olamaz! Beni k a y betm ek korkusu içinde cehennem ateşile o kadın yanup kav ru lm alıd ır ki, ben keyfim den yana m es’ut olabileyim ! A rtık daha fazla taham m ül edem edim : — Benim anladığım a göre, dedim , siz en kah ram an bir m u h arip ten daha fazla g ü rü ltü yapıyor, en büyük
172
İ R A N
M E K T U P L A R I
bir devlet adam ından da daha çok h ü rm et ve ria y e t görü yorsunuz! H albuki, İra n ’da olsaydınız, b ü tü n bu m uvaffa k iy etlere h a sre t çekerdiniz. M alik olduğunuz m eziyetlerle olsa olsa, k arılarım ızın m uhafazasına m em ur edilebilirdi niz; yoksa, onların aşkına hiç bir zam an erişem ezdiniz! A teş yüzüm e çıkm ıştı; ve şayet konuşm aya bir p a r çacık daha devam edebilseydim , bu delikanlıya hücum dan kendim i zabtedem iyecektim . M eslek ve m eşrebi böyle olan bu gibi in sanları hoş gören ve baş tacı yapan b ir diyar hakkında sen ne düşü-, neceksin, bilm iyorum ! Öyle bir diyar ki, sadakatsizlik, h iy an st, cebren kız ve kadın kaçırm ak, hakikatsizlik ve adaletsizlik h ü rm et ve itib ara m azhar oluyor! Ç ünkü, b ir babanın sevgili kızını elinden alup kaçırdı deye, çünkü bir kocanın karısını iğfal e tti deye, ve çünkü en sakin ve k u t sal b ir topluluğu k arıştırıp kargaşalık çıkarabildi deye, bu adam ı göklere çıkariyorlar!.. Ey H azreti A li’nin m utlû çocukları! Sizler ki, aileleri nizi cehaletten, iğva ve ifsattan m uhafaza ve him aye edi yor, onları şiddetle ve kahram anca m üdafaa edebiliyor sunuz, ne bahtiyarsınız, siz! G ünün ışığı, kadınlarınızın kalblerinde yanan alevden daha tem iz ve b e rra k olam az, inanın bana! K ızlarım ız ise, kendilerini m eleklerle eş tu tan ve onların m anevî kuvvetile teçhiz eden kalblerindek: bu b ü y ü k alevi söndürecek h er hangi bir felâket gününü hazırladıkları zam an, k o rkularından bir kuş gibi titre r dururlar!... Ey doğduğum sevgili toprak! G üneşin ilk bak ışları na serili k utsal varlık! B atı’yı saran kesif zûlm eti y ırtu p dağıtm ak hevesile yükselen bu p a rla k yıldızı, orada işle nen sayısız cü rü m ler soldurm aya zorlarken, sen aslâ onu lekelem iyeceksin! P a ris , 5 /K asım /1 7 1 3 .
İ R A N
M
M E K T U P L A R I
E
K
T
U
P
:
173
49
R ik a ’d a n U sb ek ’e
Geçen gün odam da otu ru rk en , içeri derviş kılıklı bir papaz girdi; kiyafeti cidden garipti. Sakalı, ipten örülm üş kem erine k ad ar iniyordu; ayakları çıplaktı; kaba ve k a im kum aştan dikilm iş zubunu kül renginde, bazı ta ra fla rı kabarık ve sivri idi. H ülâsa hali ta v rı o derece garibim e gitm işti ki, hem en bir ressam bulayım da, adam ın resm iyaptırayım , deye düşündüm . Adamcağız, bana büyük iltifa tla rla söze başladı, söz leri arasında, kendisinin de m üm taz b ir sim a olduğunu, sayılı bir K apusen rahibi b ulunduğunu da öğretm iş oldu. Sonra da döndü: (Efendi H azretleri, zatı âlilerinin, pek yakında İra n sarayına döneceklerini duydum . S arayda h a tırı sayılır bir m evki ve itibarınız varm ış. Sizden him a yenizi istirham e geldim. Casbin civarında iki üç din ada m ım ıza bir sığnak lû tfu n d a bulu n m aları için haşm etlû im p aratorunuz nezdlerinde h ay ırh âh delâletlerinizi sizden istirham edeceğiz.) K endisine: (Aziz peder, dedim , dem ek siz İra n ’a g it m ek istiyorsunuz?) A dam cağız hem en telâşlandı: (Ben eyalet reisi ruhanisiyim , dedi; onun için bulunduğum m evkii dünyaya değişm em !) Şim di h a y re t sırası bende idi; (Peki, öyle ise, benden bu ricanızın sebebini söyler-
174
İRAN
M E K T U P L A R I
m isiniz?) G ayet sakin bir sesle cevap v erdi: (Şâyet, böyle bir m isafirhaneye m azhar olursak, b ü y ü k Ita ly an ru h an î reislerim izden bir kaçını oraya gönderm ek im kânına m a lik olm uş oluruz!) Bu sefer kendisine dedim ki: (M uhte rem peder, şüphes’z, bu gidecek ru h an îleri tanıyorsunuzd ur?) Y ine ayni soğuk sesle: (H ayır efendi hazretleri, hiç birin i tanım iyorum !) dedi. (Vay canına! dedim . Peki ta nım adığınız kim selerin İra n ’a gitm elerinin sizce ne gibi bir ehem m iyeti olabilir?) Ve ilâve e ttim : (M am afih, Casb in ’in havası da çok lâtifd ir ya! İki üç din büyüğüne bu havayı koklatm ak hakikaten güzel bir tasavvurdur! B un dan hem A v ru p a’ya, hem de A sya’ya büyük m en faatlar sağlanabilir. T acidârlar da bun u n la ziyadesile alâkalanacaklardır. Ve arkasından gelsin m ükem m el m üstem leke ler! Ö yle dsğilm i? H aydi haydi, ne siz, ne de sizin gibi ruhanîler, sakın b u raların ı başkalarına kaptırm ayın! Nenize gerek, hakkınızda en hayırlısı, yine bu yerlerd e sü rü n ü p sefil olmak, öm rünüzün kalan yıllarını da ayni zil let içinde geçirm ektir!) P a ris, 15/K asım /1713.
M E K T U P
50
R ik a ’d aıı U sbek’e
Faziletleri kendilerile öyle kaynaşm ış, öyle tabiî hale gelm iş kim seler gördüm ki, sanki bu h asletlere hiç m alik
İ R A N
M E K T U P L A R I
175
değillerm iş gibi d av raniyorlar, insana bunu his bile e ttir m iyorlar!.. Bu insanlar, vazifelerini hiç gösterişsiz, adeta insiyaki im\ş gibi y apiyorlar; haiz o ldukları n ad ir m eziyetleri an latm ak şöyle dursun, h a ttâ bu m eziyetlerin fark ın d a bile değillerm iş gibi bir h alleri v ar!.... Ah, iste benim sevdiğim insanlar, bunlardır! Benim nazarımda faziletli olduğuna mutmain, ve hayırhâh sayı lan bir hareketin karşısında m ütehayyir kalanlar, asla fa ziletli kimseler değillerdir!.. Şayet, U lû T an rı’nın büyük liv âk atlar verdiği kim se lere tevazu, bir z aru ret ise, h a ttâ en büyük in sanları bile hacalete düşürecek bir g u ru ra kapılan böceklere ne de meli, bilm em !?... Heyhat! Hem en h er tarafta, hep kendinden bahseden insanlar görüyorum . K onuşm aları tıpkı bir aynaya ben ziyor. Bu aynada m ütem adiyen onun m ünasebetsiz çehresi tecessüm ediyor! B aşlarına gelm iş en ehem m iyetsiz şey lerden dem v u ru rla r; b unları yağlandıra ballandıra anlaia an lata bitirem ezler! B ütün bu izahlardan bekledik leri şey de, nazarınızda ehem m iyetlerini b ü y ü tü p a rttır m aktır. H er şeyi onlar yapm ışlardır! H er şeyi önceden onlar söylem işlerdir! H er şeyi tâ evvelinden onlar düşün m üşlerdir! O nlar b ü tü n cihana num unedirler! Bitm ez tü kenmez örnektirler!... Hey, Rabbim! Metih ve seııâ, yapana müteveccih olun ca ne tatsız, ne yavan ve bayağı oluyor!... Bir kaç gün önce, bu k arak terd e bir adam , tam iki saat bize m eziyetlerini saçıp döktü; liyâkatim dinleye dinleye bitâp hale geldik! N ihayet hiç birim izde en küçük bir tepki yaratm adığını görünce, ister istem ez yakam ızı bıraktı. Şim di konuşm a sırası bize gelm işti; tabiî biz de ııam ızı kaçırm adık, içimizi döktük. N ihayet çok dertli görünen içimizden biri bu konuşm alardan şikâyete baş--
İ R A N
176
M E K T U P L A R I
ladı: (Ne? N alıncı keseri gibi hep kendi tarafın a yontan b u d alalard an mı? Y eter artık, yeter, illâllâh, birader!) B i zim yam an konferansçı bu fırsatı k açırır mı, hem en a tıl dı: (H akkınız var, e n doğrusu benim gibi yapm aktır. Ben aslâ kendim i m ethetm em . Bilfarz, ham dolsun m alım m ül küm v a r; doğuştan asâlet sahibiyim ; elim açık, gözüm to k tu r; h a ttâ dostlarım a kalırsa, parlak da bir zekâya sa hip bulunuyorum ! Amâ, b ü tü n bu n lara rağm en, ağzımı açup b ir şey iddia ettiğim v ar mı, benim ? Şayet bâzı m e ziyetlerim varsa, fikrim ce yine en m akbulu tevazuum dur, tevazuum !) Benim sevgili Usbek, görüyorsun, ne m ütevazi adam! D oğrusu bu m ünasebetsize gıbta ettim . O böyle y üksek te n atup tu ta rk en , ben kendi kendim e: (Ne m utlû o in san a ki, kendi liy âkatından bahsetm iyccek k a d a r m a ğ ru r dur! D inleyicilerinden h azer eder; ve kendi m eziyetlerile başkalarının g u ru ru n u ihlâl ve ifsât etm ez!) P a ris, 20/K asım /1713.
M E K T U P
51
İ r a n ’n ın R u sy a m ü m e ssili N a rg u m ’d a n U sbek’e P a ris
İsfah an ’dan bana yazdıklarına göre, İra n ’dan a y rıl m ışsın; halen de P a ris’de bulunuyorm uşsun. E ğer böyle ise, neye sen ortada iken, h ab erlerin i başk aların d an ala yım ?
İ R A N
M E K T U P L A R I
177
Şehinşah h azretlerin in em ir ve ferm anlarile, beş senedenberidir bu m em lekette bulunuyorum ve o zam an bu zam andır, nice önem li m üzakerelerde bulu n d u m ve b u n ları neticelere bağladım ... B ilirsin ki, hiristiy an tâc id ârlar içinde m enfaati İra n ’ la m üşterek yegâne hüküm dar, Ç ardır; çünkü, o da b i zim gibi T ü rk düşm anıdır.... O nun im p aratorluğunun genişliği bizim kinden de zi yadedir. Zira, tâ Çin h u d u tla rın a dayanan tâbi devletleri hesaplarsak, bu vus’atı zihninde tasarlayabilirsin!... Çar, tebaasinin m alları ve canları üzerinde m utlak hakim iyete sahiptir. Bu teb aan in hepsi, yalnız d ört aile m üstesna, evet hepsi esir sü rü lerin d en ib are ttir. K endisi ise, İsa’nın vekili, kuralların kıralı, arşı âlaya bile h ü k m e m uktedir, m uhteşem b ir varlıktır!.. M oskova’nın m üthiş soğuklarına rağm en, m ühim b ir şahsiyet gözden düşünce, onu S ibirya’ya sürgüne gönde rirle r; çünkü, b u ran ın h a tırı sayılır derecede eziyetli h a pishane h ay atın ın onlara nim et olacağını bilirler!.. Bizim büyük Peygam berim iz, bize şarabı nasıl haram etm işse, Ç ar da R uslara m en’e tm iştir... R uslar, m isafirlerini İra n ’da olduğundan tam am ile başka tarzd a ağırlarlar. B ir yabancı bir R us evine girer girm ez, evin erkeği rtıisafirine hem en karısını takdim e d e r; m isafir de kadını h a ra re tle öper, ve bu h a re k e t ko caya derin bir h ü rm e t ve nezaket ifadesidir... H er ne k ad ar evlenm e akitnam elerinde, b ab alar kız larının kocaları tarafın d an kırbaçlanm am alarını şa rt koşorlarsa da, Rus k ad ınlarının hak ik atte bu k ırb açlara n a sıl h asret çektiklerini anlatam am !... O nlarca, kocalarını feth e ttik le rin e en büyük burhan, ancak onlar tarafın d an atılan k ırbaçlar olabilir. B ir kerre iyice k ırbaçlandılar mı, a rtık iyice sevildiklerine in a nırlar! B unun aksine bir m uam eleye m aruz kalm aları, m u irán Mektupları F.: 12
178
IR A N
M E K T U P L A R I
cibi felâk eletri o lu r; m eyus o lu rla r; in le rle r; ken d ilerin i dünyanın en biçare k adınları olarak görürler! Sanki d ü n ya başlarına yıkılm ıştır! Niçin? Ç ünkü, dövülm üyorlar! Ve çünkü sevilm iyorlar, işte! İhm âl edildiklerine, m e trû k ve m ünhezim olduklarına, aslâ erk ek lerin in gönüllerinde bir yer yapm am ış b u lu n duklarına daha büyük delile lü zum y oktur, artık!.. Böyle b ir durum daki bir kadın ne bahtsızdır! B undan dolayı o, bu halini aslâ hoş görmez, af etmez! için için y a nar, erir, yıkılır!.. İşte, sana elim e geçen böyle bir m ektubu gönderiyo ru m ; son zam anlarda böyle bir kadın tarafın d an annesi ne yazılm ış bulunuyor: (Benim sevgili anneciğim, Dünyanın en bahtsız kadınıyım, ben! Kocam tarafın dan sevileyim deye baş vurmadığım çare kalmadı. Lâkin, heyhat! İşte muvaffak olamadım!... Dün, evde belki bin çeşit işim vardı; hepsini yüz üs tü bıraktım ve sokağa çıktım. Hava kararıncaya kadar eve dönmedim. Eh, dedim, akşama bir güzel dayak hak etmiş oldum! Lâkin ne gezer! Bütün ümitler suya düştü! Adamcağız dayak atmak şöyle dursun, ağzından kötü bir kelim e bile çıkarmadı!.. Halbuki, kız kardeşim böylemi ya! O, tamamen ayrı muamele görüyor! Kocası her gün kendisini ayaklarının altında eziyor! Bir erkeğe dönüp bakmak haddinemi, te pelendiği gündür! Sevgi dediğin işte böyle olur! Onlar, işte böyle sevişip, böyle kaynaşiyorlar!... Zaten kız kardeşimin bütün şişmeleri, etrafını hâkir görmeleri hep bu yüzden değilmi? Amâ, artık beni hâkir ve zelil görmesine müsaade etmiyeceğim! Ben de bundan böyle kocam tarafından sevileceğim. N eye mal olursa ol sun, bunu ona ispat edeceğim. Ne yapup yapup kocamı mutlaka kudurtacağım! Onu öyle öfkelendireceğim ki, o
İ R A N
M E K T U P L A R I
179
da ister istemez beni, istediğim tarzda sevecektir! Arzu ladığım gibi okşayacaktır! Hele bir küçük fiske ile bana bir dokundumu, işte kızıl kiyam etler kopacak, bütün dün yaya ayaklandıracağım! Çağıracağım, bağıracağım ve höylccc her kes işlerin yolunda gittiğini anlayacak! Ve şayet komşulardan kurtarmağa gelenler olursa, onlann boğazına sarılup bütün intikamımı onlardan alacağım!... Sizden rica ederim, anneciğim, kocamla bir görüşün, bana lâyık olduğum tarzda muamele yapmasını bir kerre dc siz hatırlatın.... Bu kadar ağırbaşlı ve faziletli olan babam bile, böyle davranmazdı! Şimdi iyice hatırliyorum, daha ben küçü cük iken, bazan öyle bir coşup taşardı ki, sana olan sev gisini bütün şiddetile ispat ederdi; öyle değilmi? Seni öperim, benim biricik sevgili anneciğim.) R uslar seyahata çıktıkları v ak it im paratorluğun h u dudunu aşam azlar. Böylece, dahilî nizam lara tabi olarak, diğer m illetlerden tam am en ay rı yaşam ağa m ecbur k al dıklarından, eski geleneklerini büyük bir titizlikle m u h a faza etm iş b u lu n u y o rlar; o derecede ki, dünyada başka tü rlü le rin in m evcut olabileceğine a rtık inanam iyorlar!... Lâkin, şim diki Çar da h er şeyi değiştirm ek hevesine kapıldı; kapıldı amâ, daha ilk adım da başı ağrım aya baş ladı: İlk önce tebaasının sakallarını kestirm eğe k alk tı; bu yüzden halk arasında büyük k argaşaklıklar çıktı; ru h ban sınıfı da bu ayaktakım larının yanında yer aldı! Yine bu tâcidar, b ü tü n güzel san’a tla rın gelişmesi için oldukça gayret sarfetm ekte, cihan devletlerinin u n u ttu k ları R usyayı A vrupa ve A sya ülkelerinde te k ra r tan ıtm ak lıevesile hiç b ir fedakârlığı esirgem em ektedir. Endişeli, ve m ütem adi m üteheyyiç hüküm dar, geniş im paratorluğuna bağlı devletleri dolaşm akta, h er yerde tabiî su rette sert m izacının ağır havasını bırakıp ay rıl m aktadır.
180
İR AN
M E K T U P L A R I
Sanki, im paratorluğu, Asya k ıt’asındaki to p rak ların ın yü k ü n ü a rtık taşiyam iyorm uş, b u n ları a rtık istem iyorm uş gibi terk e tm e k te ; buna m ukabil A vrupa k ıt’asında k en dine yeni yeni ey âletler ve k ıra llık la r aram aktadır.. Seni hü rm etle öperim , sevgili Usbek, bana kendinden bahset, y alv arırım kardeşim , M oskova, 2/A ralık /1 7 1 3 .
M
E
K
T
U
P
:
52
R ik a k la n U sbek’e
Geçende b ir toplantıda bulunm uş, bir hayli da eğlenm iştim . O rada hem en h er yaştan k ad ın lar vardı. B iri sek senlik, diğeri altm ışlık, ve bir diğeri de k ırk lık üç k a d ın la m uarefe kurdum . Bu sonuncusunun yirm i yaşında bir de yeğeni vardı. B ir aralık garip b ir insiyakla bu genç kıza yaklaşm ıştım . Beni görü r görmez, o da bana sokul du ve kulağım a eğilerek: — Nç dersiniz, deye sordu, teyzem yaşına bakm adan arkasından aşıkların koşm asını istiyor? — Teyzenize bu h arek eti hiç yakıştırm am , dedim . Bu tarz h a re k e t olsa olsa, size uygun düşebilir. B ir m üddet sonra teyzesinin yanında bulunuyordum ; o da bana: — Rica ederim , dedi, şu kadın hakkında ne d ü şü n ü r sünüz, bilm em amâ, en azından altm ışında var. Böyle iken,
İ R A N
M E K T U P L A R I
181
bu gün aynanın karşısında, tam b ir sa attan fazla süslen di, püslendi durdu! — Geçen zam ana yazık olmuş, dedim . B unu yapm ası için sizdeki cazibelere sahip olm ası lâzımdı! B u zavallı altm ışlık kadını da ziyaret e ttim ; beni gö rü r görmez hem en d ertlerin i döktü: — Acaba, dünyada bu kadından da gülüncü bulunurmu? En azından seksenlik olduğunu görüyorsunuz. Amâ, o bu yaşın, kan kırm ızısı kordela bağlam asına hiç de m ani olm adığına kanidir! Hep gençlik özentisi içinde, halbuki bu gidişle gençlik m erhalesini de çok geri de b ırakıp ço cukluk yılların a basacak! Ah, Rabbim! Niçin yalınız başkalarının gülünçlükle rini görebiliyoruz? deye hayıflandım . Sonra da, belki de bu bir saadettir, başkalarının zaaflarında kendim ize bir teselli arayup buluyoruz, deye m ülâhazada bulundum . M a m afih, daha eğlenm ek arzusundaydım . K endi kendim e: (E h, iyice tepelere çıktık; şim di de a şa ğ ıla ra inm eye b a ş layalım ve en tepedeki seksenliğe yaklaşayım !) dedim . — M adam , biraz evvel konuştuğum o hanım a o d ere ce çok benziyorsunuz ki, görenler sizleri iki hem şire sa n ırlar. Sonra yaşça da öyle, zannetm em ki, biribirinizden fark lı olasınız? Bu sualim e çok m em nun b ir çehre ile: — Ya, öylem i? dedi. M am afih, haklısınız beyefendi, ikim izden biri ölecek olsa, diğerim iz akibetinden endişe ye düşm elidir. Zira, aram ızda ^iki gün yaş fark ı olduğuna kani değilim . Bu ih tiy ar ve derm ansız kadınla işimi bitirince, a lt m ışlık kadına yaklaştım — G iriştiğim b ir bahis h ak kında reyinizi alm ağa gel dim m adam , dedim , (kırk yaşındaki kadını işaret ederek) Ben o hanım efendi ile sizin ayni yaşta olacağınıza em in olduğum a d air bahse giriştim .
IR AN
182
M E K T U P L A R I
— A ram ızda a ltı ay fark olabileceğini zannetm edi ğim e em in olun! Ne güzel netice! M am afih sırayı tak ip te devam edi yorum . Şim di de k ırk yaşındaki hanım ın yanm a geldim : — M uhterem m adam , lütfen söylerm isiniz, şu m asa daki genç kıza niçin yeğenim diyorsunuz? A caba herkesi bu söze güldürm ek için mi? Ç ünkü, siz de onun kadar gençsiniz. H attâ, onun yüzünde bazı k ırışıklıklar olduğu halde, sizinkinde bundan eser yok. Ya, teninizin p a rla k lığı, penbeliği ve cazibesi!.. — Ah! Beyefendi, rica ederim durun, o k a d a r acele etm eyin! Gerçi ben onun teyzesiyim ; lâkin annesi en az benden yirm i beş yaş daha büyük idi. A nnelerim iz de ayrı idi. S onradan bana anlatıldığına göre, m erhum e ab la m ın kızı ve ben ayni sene içinde doğmuşuz. — Ben de öyle olacak, diyordum . Şu hay retim d e de aldanm am ışım . Hey sevgili Usbek, cazibelerini fazlasile k a y b e ttik le ri ni hisseden kadınlar, gençliğe dönm eğe çabaliyorlar. Öyle ise! H içte haksız değiller! Niçin başkalarını aldatm ağa çare aram asınlar? H akikatte, onlar b ü tü n g ay retlerin i asıl kendi kendilerini aldatm ağa, b ü tü n bu keder verici ü z ü n tü lerd en sıyrılm ağa hasred erler... P a ris. 3/A ralık /1 7 1 3 .
M E K T U P
53
Z elis’te n U sb ek ’e P a ris
D ünyada hiç bir aşk, beyaz h arem ağası C osru’nun esirem Zelide’ye beslediği ih tira sta n daha çılgın olamaz!
İ R A N
M E K T U P L A R I
183
Ö yle bir dehşetle yaniyor ve şiddetle evlenm ek istiyor ki, reddetm ek ne m üm kün; kızın annesi m em nun; h attâ, bu sâhte izdivaca, ona uzatılan bu ham hayâle esirem Zelide bile razı ve serm est olduktan sonra, b an a da ne deye üzün tü sü kalsın? Yalnız m erak ettiğim hususlar v a r: zavallı esirem , aşırı bir kıskançlıktan başka hiç b ir kocalık tarafın a nail olam iyacak bu biçareden ne bekliyor, acaba? B ahtsız adam , b ü tü n sükûn ve serin kanlılığından, aşkın ta tlı raşelerile sıyrılıp k u rtu lsa bile yesin sonsuz denizine y u v arlan m ak tan başka ne yapabilecek! G eçm işteki bedenî k u d ret ve kabiliyetini h er hatırlayışında, yaşadığı anın aczini acı acı idrâk edip helâk olacaktır! D aim a kendini aşka v e r m eye hazır hissedecek; fak at aslâ verem iyecek, kendini aldatacak, Zelide’yi aldatacak; ve h er defasında nevm idînin ve hezim etinin terin i derin b ir hicapla ona sildirüp k u ru tacak tır!... H eyhât! Hep Böyle; daim a tah ay y ü lât ve tasa v v u rat içinde öm ür sürecek! Ve daim a hayâl k urm ak için yaşa yacak! H er zam an zevklerin etrafın d a dolaşılacak ve fa k at aslâ ondan tadılm iyacak! B ir biçarenin kolları arasında sık ın tılar içinde kıvranm ak, m eflûç ve zebun kalm ak, h ey hât! Aşk nağm eleri, ih tırâs heyecanları yerine, erkeğin şikâyetlerini, teessüflerini dinlem ek ne acı olacak, Rabbim! D üşün bir kerre, b ü tü n aşk ve gay reti sevgilisini m u hafazaya m ünhasır olup, aslâ ona m alikiyeti olm ayan bir koca ne acınacak durum dadır! Ah! Usbek, ben de aşkı ariyorum ve onu y ak ın larım da bulam iyorum . Ben şim di seninle serbestçe konuşuyo ru m ; zira, sen benim açık yürekliliğim i daim a sevmiş bir insansın. Sen benim serbest davranışım ı ve aşka olan has sasiyetim i, rakibelerim in yapm acık hicap çekingenlikleri ne daim a tercih etm işsindir.
İ R A N
184
M E K T U P L A R I
Onun için seninle açıkça konuşacağım; harem ağala rının kadınlardan bir nevi şehevî haz duyduklarını, lâkin bu hazzm bizim için meçhul olduğunu, bin Karre senden dinlemiştim. Derdim ki: Tabiat bu suretle onlarda mevcut eksikleri telâfi ediyor; tabiat ananın haiz olduğu geniş kaynaklar böylece, bir kısım beşer nev’inde m evcut nok sanlık ve zaafları tamamlamış, zararı tâmir etmiş oluyor. Bunun gibi, bir insan, erkeklik vasfını kaybedebilir, lâkin o insanın hassasiyeti devam eder. Bu ahvalde ise, üçüncü bir his sayesinde zevklerde bir tebeddül meydana gelir!» Eğer bu söylediklerin doğru idi ise, bu takdirde Zelide’nin, halinden o derece şikâyetçi olmaması icabeder. Bu izdivaç onun için, nisbeten bahtsız insanlarla yaşamaktan ibaret bir hayat tarzı olacaktır, o kadar!.... Bu husustaki emirlerini bildir. Ayrıca bu izdivacın, sarayda olmasını isetüp istemediğini de yaz. Allâh’a ismarladık. İ s f a h a n sa ra y ı, 5 /A ralık /1 7 1 3 .
M E K T U P :
55
R ik a ’d a n İb b e n ’e İzm ir
Avrupa milletlerinde izdivacın ilk çeyrek saatında bütün müşkülât ortada kalkar! Zifaf, gelinlerin erkekle rine duydukları derin ihtirasın da ispat tarihini teşkil eder. Burada kadınlar, bazan aylarca inatlarında İsrar eden bi zim tranlı kadınlarımız gibi davranmazlar. Zaten bunla
İ R A N
M E K T U P L A R I
185
rın bu in at ve İsrara ih tiy açları da y oktur. B iraz yüz k ı zartıcıdır, am â, bu nazeninlerin su k u t ta rih le ri hem en um um iyetle m alûm bir şeydir ve yıldızların esrarın a dal m aya hacet kalm adan bebeklerinin doğ.uş sa atları önceden haber verilebilir! B unların arasında öyle b e tb a h t erkekler v a rd ır ki, kendilerini teselliye im kân y o k tu r; b u n lar kıskanç koca lardır! B ir kısm ı da v a rd ır ki, b u n lard an h er kes adeta tik sin ir; b u n lar da kıskanç kocalardır! Y ine bazı erk e k ler v a rd ır ki, b ü tü n diğer erk ek ler b u n ları istih k ar eder; keza b u n lar da kıskanç kocalardır! Gel gelelim , dünyada kıskanç kocaların en azı da F ra n sa ’dadır! Buna da sebep, b u rad ak i kocaların, k ad ın ların a fazla itim at d uym aları değildir. B il’âkis k a rıları hak kında en kötü duygu besliyen yine o n lard ır ve sebep doğrudan doğruya bu duygudan gelm ektedir! A sya’lıların alm ış oldukları b ü tü n m âkul te d b irle r; k ad ın ları örten tüller, m uhafaza eden d ört dıvarlar, h arem ağ alarm ın b a siretleri, hepsi hepsi, bu rad ak i erk ek lerin nazarında b ü tün bu çare ve ted b irle r k ad ın ları uslandırıp a k ıllan d ıra cağına, onları bezdirüp uyuşturacağına, cinsiyetlerinin kabarup kam çilanm asm a, hile ve dolaplara baş v u rm a ların a sebebiyet verir! B undan dolayı b u ra erk ek leri kad ın ların ı m üdafaa ed erler ve onları haklı b u lu rla r; ih an etlerin i k a derin önüne geçilmez b ir şeam eti sayarlar. K arısına yalınız kendisinin m alik olm asını isteyen b ir erkeğe burada, topluluğun ahenk ve h u zu ru n u n bozgun cusu nazarile b ak ılır; güneşin p a rıltıla rın ı yalınız kendine hasredip diğer b ü tü n insaniyeti ondan m ahrum etm eye kalkan duygusuz bir kim seym iş gibi h a k ir görülür! B ura insanlarının gözünde, karısını seven b ir koca, başka k a d ın lara kendini sevdirebilecek m eziyetlerden m ahrum , k an u n u n kendisinde olm asını istediği cazibe ve liy ak atlara m alik olm adığından, bu boşluğu k apatm ağa
186
İR A N
M E K T U P L A R I
g ay ret eden b ir biçaredir! K endi m en faatların ı b ü tü n bir cem iyetin z ararın a tem ine k alk an hotkâm bir v arlkıtır! K endisine ancak m uayyen vecibelerin taah h ü d ü m ukabi linde teslim edilm iş bulunan bir varlığa b ü sbütün tem el lüke kiyam etm iş bir hay d u ttu r! Bu suretle de iki ayrı cin sin m üreffeh ve m es’u t olm ası için akdedilm iş zım nî bir m ukaveleyi derin su rette ihlâl ve tah rib e azm etm iş bir zorbadır! Asya k ıt’asında güzel bir kadının kocası olm a unvanı nasıl h er keşten bin ihtim am la gizlenm ek istenirse, b u rad a tersine, her kes bu unvanı büyük bir şan ve şeref tim sâli gibi serbestçe ve ihtim am la taşım aktadır! Bu sa hadaki zıddiyet her ta ra fta görülm ektedir. Meselâ, k a rı sının sadakatsızlığından m uztarip bir adam um um iyetle kınanm am akta, b il’akis akıl ve tedbirdeki başarısına bir b urhanm ış gibi övülüp gıpta edilm ektedir! A ncak, pek is tisnaî bazı hallerde, şeref ve itibarının rencide edilm iş ol duğu kabul edilebilm ektedir. Bu hal F ra n sa ’da faziletli kad ın ların kıtlığından do layı değildir. H attâ, onların m üm taz sim alara m alik pek çok kadına m âlik oldukları da söylenebilir. R ehperim b a n a bu hususu daim a ispat etm iştir. Lâkin, bu k ad ın lar h ey hat, o derece çirkin m ah lu k lard ı ki, b u n ları görünce fa zilet denilen liy âk attan n efret etm em ek için de insanın m uhakkak bir aziz olm ası lâzımdı! Bü m em leketin adetleri hakkında b ü tü n bu söyledik lerim den sonra, a rtık sen F ran sızların sadakat davasına hiç aldırıp kızm adıklarını kolayca düşünebilirsin! O nların kanaatınca, b ir kadının önünde ebedî aşkından, sonsuz sadakatından dem v urm ak ve b u n ların solm iyacağı h a k kında yem inler etm ek k ad ar gülünç bir şey olamaz! Z ira b ir kadına karşı, onu daim a seveceğini söyleyen b ir erkek,
İ R A N
M E K T U P L A R I
187
o kadının da daim a ayni tazelik ve güzelliği m uhafaza ede ceğini ondan üm it ediyor dem ektir. B inaenaleyh, bu kadın üm it edilen vasıflarını kay b ettiğ i gün, erkek de kendi ta a h h ü tlerin d en sıyrılm ış olacaktır!.. P a ris. 7/O cak/1714.
M E K T U P
56
Usbek’tcn İbben’e İzmir
F ra n sa ’da k u m ar çok oynaniyor. K um arbazlık adeta bir m eslek! Sanki asaletin, huzurun, iffe t ve istikam etin işareti sayıliyor. Bu unvanı taşiyanlar, kim likleri hiç ara ş tırılm adan, nam uslu insanların saflarına sokuluyorlar; bu sebeple de âkibet ekseriya h ü sran la bitiy o r; b itiyor am â, ibret alındığı da hiç yokf Bilhassa, k ad ın lar kum ara pek m üptelâ!. B unların, gençliklerinde zebûn oldukları başka bir iptilâyı tah fif için kendilerini oyuna verd ik leri bir h ak ik at ise de, heyhât, ih tiyarladıkça ku m ara hakikî bir iptilâ halinde sa rıl m akta ve h a ttâ zam anla bu ih tira sla rı diğerlerinin boşlu ğunu doldurm aktadır!...
188
İ R A N
M E K T U P L A R I
B u kum arbaz k ad ın ların b ü tü n dertleri, kocalarını soyup soğana çevirm ektir! Ye bunda m uvaffak olm ak için de, b u lu n d u k la rı h e r yaşta, en taze gençlik çağlarından, en derm ansız ih tiy arlık la rın a kadar, tü rlü çarelere baş v u ru rla r: giyim kuşam bahanesile parayı çekm eye b a şla r lar, süs püs ve şuhluk m asraflarile tah silatı a rttırırla r ve nih ay et k u m arla felâketi ikm âl ederler!... E kseriya, bir m asanın etrafım dokuz on kadın çevir m iş görürüm . O nları, b ü tü n üm itleri, endişeleri, sevinçle ri ve bilhassa öfkelerde seyrederim , ah!... Sen de görsen, dersin ki, b u n lar öfkelerini yenecek v akti b u lam am ışlardır; h a ttâ nevm idîlerine göm ülm eye dahi vakit bulam adan tebâh olup gideceklerdir, bu zaval lılar!.. Y a b u n lara durm adan p a ra yetiştiren erkeklere da h a çok şaşardın; h e r halde bu n lar, ya kendilerine ikraz a tta b u lu n an b ankerleri, y a h u ttâ b ü y ü k b ir üm idin a r dından giden m irasçılarıdır, derdin! Öyle sanılır ki, bizim aziz Peygamberimiz m üfekki remizi bulandırup karıştıran ne varsa, hepsini bize haram kılmıştır. Şarabı m en’e tti; çünkü, şarap, m üfekkirem izi b ü sb ü tü n dağıtup felce u ğratm aktadır! Y ine m ânası vazıh b ir hâdisle k u m arı m en ’etm iştir. İh tira sla rın esbabını yok etm eye im kân görem ediği zam anlarda ise, b u ih tira sla rı tah fif etm enin çarelerini gösterm iştir... A ram ızdaki aşk iptilâsm a gelince, b u ip tilâ m üfek kirem izi ne k a rıştırır, ne de b u landırır. Ö fkeye de hiç y e r verm ez. Bu öyle bir ih tıra sd ır ki, ona m ü p telâ o lanları zaiflatup in ce ltir; lâkin ru h u m u zu h u zu r ve sükûn içinde bırakır. K adınların m ebzuliyeti ise, bizi onların ta h a k k ü m ünden k o ru r; arzularım ızın şiddetini azaltıp hafifletir. Paris, 10/Şubat/i714.
İ R A N
M E K T U P L A R I
M E K T U P :
189
57
Usbek’ten Rhedi’ye Venedik
B urada sefih ve ho v ard alar sayısız fahişeler besliyor la r; zâhitler de sayısız rah ip leri him ayelerine alm ış b u lu nu y o rlar. Bu rah ip lerin üç em eli v a r: itaat, fu k aralık ve iffet. Söylenenlere bakılırsa, içlerinde en ziyade ria y e t edileni, birincisi imiş. İkinciye gelince, sana h ab er vereyim ki, bu adam lar hiç de fak ir kim seler d eğillerdir; üçüncüsünün m evcudiyetini de senin ferasetin e bırakiyorum . Lâkin, bu rah ip ler ne k ad ar zengin olsalar da, fu k a ra lık vasfını aslâ te rk e tm e z le r; h attâ, bizim fâtih su ltan la rım ız, o m uhteşem ve sem avî sıfatların d an vazgeçerler de, onlar yine bu işi y apam azlar; çünkü, bu fukaralık vasfı, onların hakikaten fukara düşmelerine mâni olmaktadır! Geçen gün, rah ip lere ait b ir m enastırda bulu n u y o r dum.. A ralarında, ak saçlarile saygı çeken b iri beni b ü yük b ir edep ve nezaketle kabul etti. B ütün m a n a stın gezdirdi. B ir aralık bahçeye de çıkm ıştık; orada, bir kö şeye çekilerek sohbete daldık. (Aziz peder, dedim , ru h b an cem aatında görm ekte olduğunuz vazifeyi m erak ediyorum ?) M uhatabım bu sualim den son derece m ahzuz olm uş gibi idi. (Benim cem aat içindeki vazifem , â k a it alim liğidir.) dedi. (Â kait alim im i dediniz? L âkin F ra n sa ’ ya geldiğim den beri böyle bir hizm etten bana bahseden olm adı!) H ayretim karşısında yaşlı rah ip : (Ne söylüyor
190
İ R A N
M E K T U P L A R I
sunuz!?) deye h ay k ırm ak tan kendini alam adı. Sonra da (D em ek siz, akait alim inin gördüğü hizm eti bilm iyor su nuz, öyle mi! Pekâla, ben size bunu izah edeyim , dinle yin! V ereceğim tafsilât b ü tü n tered d ü tlerin izi silecektir. İki tü rlü günah vardıç: M ühlik olanlar, ki b unları işle yen ler .m utlaka cennetten koğulurlar. İkinci nevi günah lar ise, küçük g ü n ah lard ır; b u n ları işleyenler, aslında Ulû T a n rı’yı ta h k ir ve tezyif etm işlerdir, Lâkin, bu günahlar, onları u h rev î saadetten m ahrum ettirecek k ad ar Ulû Tanr ı’yı gazaba getirm em iştir. İşte dostum , bizim san’atım ız bu iki nevi günahı yekdiğerinden tefrik etm ektir. D üşü n ü n bir kerre, b ü tü n h iristiy an la r - haylazlar ve serseriler hariç hepsi cennete kavuşm ak isterler. Ancak, yine he m en hepsi de bu nim ete m üm kün olduğu k ad ar kolay ve ucuz erm ek isterler. O nun için, m ühlik günahlar iyice öğrenilince, b u n ları işlem em eğe çalışırlar; ve böylece de hizm etim izin büyük ehem m iyeti kendiliğinden ortiaya çıkm ış olur. M am afih, öyle insanlar v a rd ır ki, işin o de rece yükseğine bakm azlar; fazla ih tira sla rı olm adığı için, öyle cennetin birinci m evkiinde yer idinm enin peşinde koşm azlar. O nlar için istikam etleri cennete m üteveccih olm ak ve sonunda oraya girm ek kâfidir. Zaten, onlar bu yüzden dünyada ne fazlasını, ne de eksiğini yapm ışlardır. Bu gibiler, Cenabı A llâh’ın h a y ra n d ırla r ve ona dönüp şöyle niyaz e d erler; (Tanrım , ben vazifelerim i büyük bir titizlikle yaptım . Onun için vaddettiğin n im etleri benden esirgeyem ezsin! İstediğin kadarını yaptım , bunu aşm a dım. B inaenaleyh, ben de senden vadetm ediğini istem i yorum !. G örüyorsunuz ki, m uhterem dostum , bizim varlığ ı mız in sa n la r için z aru rîd ir... Hepsi bu kad ar da değil; bakın, başka şeyler de var; Suçu doğuran şey fiil değildir. Cürmü husule getiren, kötü niyettir; kasittir. Yani, o fi ili işleyenin, işlediği fiilin kötü olduğunu bilmesidir. Yok
İ R A N
M E K T U P L A R I
191
sa, bir fenalık yapan kimse, şayet işlediği fiilin fena olma dığına samimî olarak inanabilmiş ise, bu kimsenin vicdanı pâk kalmış, kirlenmemiş demektir. Bu, su demektir ki, hakikat önünde bu kimse suçlu değildir ’. Sonra, iki m ânaya alınabilen, karan lık ve şüpheli fi iller de v a rd ır; bir âk ait âlim i bu fiillere isterse, bir hayırh âh lık m ertebesi tahsis edebilir; bu d av ranışların iyi am eller vasfında olduklarını söyleyebilir. H albuki, ne bu hayırhâhlık, ne de bu iyi vasıflar bu fiillerde m evcut de ğildir. Ancak, bu yüksek ru h an îlerin itm inan getirm ek is tedikleri tek husus, bu fiillerde her hangi gizli b ir ihane tin, b ir kin ve intikam ın işe karışm am ış olm asıdır. Ben size burada beni ihtiy arlatm ış olan bir m esleğin sırlarını açiyor, ve size bu m esleğin en ince ta ra fla rın ı gösetriyorum . B urada h er kese, h a ttâ en az kabiliyet ve istidat gösterenlere bile derin bir h ü n e r ve çok ölçülü b ir m arifetle yanaşm ak zaru reti vardır.) (Aziz peder, dedim, izahlarınız cidden çok faydalı ve güzel, lâkin Ulû T anrı ile nasıl uzlaşabiliyorsunuz, onu m erak ediyorum ? Şayet büyük bir h ü k ü m d arın sarayında sizin gibi bir kim se bulunsa, ve sizin Ulû T a n rı’ya karşı yaptıkların ızı o da hüküm dara yapsa, em ir ve ferm an ları arasına fark lar koyup hangisinin dinlenip, hangisinin de dinlenem iyeceğini vâzetse, bu adam ı hem en oracıkta k a zıklam azlar m iydi?) m uhatabım ı hü rm etle selâm ladım ve sualim in cevabını beklem eden yanından uzaklaştım !... P a ris, 25/M art/1714. ( l) — «Evvelce d e m iştik ki, su ç la rın a ğ ırlığ ın ın h a k ik î ölçüsü, ce m iy e te o la n z a r a r la r ın ın b ü y ü k lü ğ ü ve ağ ırlığ ı n isb e tin d e d ir. Bu, o n ev i h a k ik a tla r d a n d ır ki, en az d ik k a tli z ih in le re ve en v a s â t z e k â la ra ç a rp a c a k d ere ced e bedih'i o lm a sın a ra ğ m e n , a h v a lin ve h â d is a tın g a rip g iriftliğ i y ü zü n d e n , h e m e n b ü tü n a s ırla r b o y u n c a ve b ü tü n d iy a r la r d a sa d ec e b ir k ısım m ü te fe k k irle r ta r a f ı n d a n d o ğ ru
192
İ R A N
M E K T U P L A R I
o la ra k m ü ş a h e d e ed ileb ilm iştir. İ s te r k ö r b ir sa flığ ın , is te r d u y g u d a n g elm ey e n i n t i h a la r ın te s irle o lsun, is tib d a d ın zo rile g e n işle y e n f ik ir le r ve z u lm ü n şid d e tile k a b a r a n ih tir a s la r , ilk İn s a n la r ın fa z ile tli felsefey i te s is e d e n ta b iî fik ir e s a s la rın ın aç ık v e sa d e m â n a s ın ı b o ğ u p sild ile r!... ............................. B azı a h lâ k ç ıla r, c ü rm ü n h a f if v ey a a ğ ır o lm a sı k e y fiy e tin in fa ilin ciirü m k a s tın a göre tâ y in e d i le b ile c e ğ in i ile ri sü rü y o rla r. H a lb u k i, b iz za t c ü rü m h a s tı d a h i, e ş y a d a n ve r u h u n d a h a evvel k a r a r la ş tır d ığ ı ta s a v v u r la r d a n h â s ıl o la n a h v a lin d o ğ u rd u ğ u in tih a la r ın ş id d e tin e b a ğ ü d ır. İk i şey k i, ik i in s a n iç in ta m a m e n b a ş k a b ir k ıy m e ti h a iz d ir. H a ttâ , a y n i şey, e fk â rın , a h v a lin ve ih tir â s la r ın m ü te m a d i ve s e rî d e ğ işik lik le ri dolayısile a y n ı ş a h ıs ta d a d â im â a y n i d eğ e r ve e h e m m iy e tte d eğ ild ir. B in a e n a le y h , h e r v a ta n d a ş iç in a y rı b ir ceza k a n u n u y a p m a k k â f i o lm a y u p , a y rıc a h e r su ç iç in de b a ş k a b ir k a n u n y a p m a k z a r u r e ti d o ğ m a k ta d ır. E k se riy a e n iy i b ir k a s itla ce m iy e te e n b ü y ü k b ir k ö tü lü k y a p ılır; ve b a z a n d a ce m iy e te z a r a r v e rm e k iç in e n k ö tü b ir k a s ıtla h a r e k e t ed ild iğ i h a ld e o n a esa slı h iz m e tle rd e b u lu n u lm u ş olur. D iğ er b ir k ısım h u k u k ş in a s la r, su ç u n a ğ ırlığ ı ö lç ü s ü n ü n , c e m iy e te o la n f e n a lığ ın ın şid d e tin e g ö re h e s a p la n a c a ğ ı yerd e, b u n d a n z a r a r g ö re n k im s e n in m ü m ta z iy e tin e g ö re tâ y in lâ zım g eld iğ in i ile ri sü rm e k te d irle r. Ş a y e t b u te z d o ğ ru olsaydı, b u ta k d ir d e b ü tü n v a r lık la r y a r a t a n U lû T a n r ı’y a k a r ş ı e n k ü ç ü k b ir saygısızlığ ın , b ir h ü k ü m d a rı ö ld ü re n k im s e n in göreceği c e z a d a n d a h a ş id d e tli b ir cezay a ç a rp tır ılm a s ı lâ z ım gelirdi. Z ira, İlâ h î u lv iy e tin fa ik iy e ti h e r ik i suç a r a s ın d a k i f a rk ı m u tlâ k s u r e tt e k a p a tır İ n s a n la r ın k e n d i a r a la r ın d a k i m ü n a s e b e tle ri m ü s a v a t e s a s ın a d a y a n m a k ta d ır. İ n s a n la r ın şa h s î m e n f a a tla r ı a r a s ın d a k i z id d iy et ve b u m e n f a a tla r ın k a rş ıla ş ıp ç a r p ış m a la r ın ı b e r ta r a f e tm e k z a ru re ti, in s a n a d â le tin in te -
İ R A N
M E K T U P L A R I
193
m e li o la n iç tim a i fa y d a , f ik rin i d o ğ u rm u ştu r. H alb u k i, in s a n ın A lla h ’la o la n m ü n a s e b e ti ise, h e r şeyi y a r a ta n ve b u itib a r la h iç b ir m a h z u r u o lm a d a n , a y n ı z a m a n d a h e m k a n u n vazıı, h e m de h â k im lik ed e b ilm ek s a lâ h iy e tin i h â iz o la n e n m ü k e m m e l ve m u h te ş e m b ir v a rlık o la n U lû T a n r ı’y a tâ b ilik e s a s ın a d a y a n m a k ta d ır. Ş ay et, C e n â b ı H ak , k e n d i irâ d e s in e k a r ş ı g elen le re eb ed î ce z a la r k o y m u ş b u lu n u y o rsa , h â z ve elem d u y g u la r ın d a n h iç b ir in tib a a tâ b i o lm a y a n , k e n d is in d e n s â d ir e f’a lin d e n h iç b ir m e s’u liy e t d o ğ m a y a n , h e r şeye k a d ir y e g â n e k u d r e t o la n U lû T a n r ı’n ın ira d e ey lem iş o l d u ğ u b u cezayı h a n g i m â h ir v a rlık tâ y in e d e b ile ce k tir? İşle n e c e k g ü n a h ın b ü y ü k lü ğ ü k a lb d e k i gizil k ö tü lü k d u y g u s u n a b ağ lı o ld u ğ u n d a n , h iç b ir İn sa n o ğ lu b u n u a n l a y am az ; m e ğ er k i T a n rı, b u n u o in s a n a ilh a m ey lem iş ola! O h ald e, cezayı tâ y in ed e ce k u s û l ve esas n a s ıl b u lu n a b ile c e k tir. B u ta k d ird e , çok d e fa A llâ h a ffe d e rk e n k u l c e za la n d ıra c a k , v ey a A llâ h c e z a la n d ırırk e n , k u l a ffe d e c e k tir! İ s te r b irin c i şık, is te r ik in c i şık m ü lâ h a z a o lu n su n , h e r ik i h â ld e de, u l û T a n r ı’n m irâ d e s in e k a r ş ı g elin m iş o lacak tır!» B e cc aria , S u ç la r ve C ezalar, fasıl: X X IV (S u ç la rın a ğ ırlığ ı ölçü sü )
¿ran M ektupları F.: 13
194
İR A N
M E K T U P L A R I
M E K T U P
58
R ik a ’d a n R h e d i’ye V en ed ik
Dinle, benim sevgili R hedi’im, P a ris’de bilsen ne çok m eslek var! B ir parçacık para ver, sana hem en altın imâl etm enin sırrın ı söyleyecek birini bulursun. Biraz daha cöm ert davranırsan, seni m elekler ve perilerle saadete e r direcek başka birisi gelir; buna m ukabil senden istediği b ü tü n şa rt: otuz yaşm a basm ış olm an ve bu yaşa kadar k ad ın larla görüşm em iş bulunm andan ibarettir!.. D ahası var, yaşayacağınız öm rün b ü tü n teferru atın ı size bir bir anlatacak ne yam an falcılar bulursunuz; b u n la rın da bir şa rtla rı v a rd ır: hizm etkârlarınızla önceden bir çeyrek saat konuşm ak! Öyle m arifetli k ad ın lara ra s tla r sınız ki, tıpkı her sabah yeniden açan taze çiçekler gibi, onlar da bekâretlerin in kem erile her gün yeniden k uşa n ırla r ve zifâfa öyle girerler!... Ö yleleri de v ard ır ki, san’a tların ın m eharetile, zam anın çehrelerinde açtığı derin h arab iy eti öyle bir k udretle düzeltirler, artık yıkılıp çök m eye başlayan o yüzde öyle bedialar y a ra tırla r ki, h a ttâ yaşlılığının zirvesinde bulunan bir ihtiyardan, en lâtif ve en h a ra re tli ve taze bir gençlik yaratabilirler!.. İşte b ü tü n bu insanlar, b ü tü n bu m ucize yaratıcıları, hepsi hepsi bu ih tırâ sla r kaynağı parlak şehirde >yaşiyorlar; h ay attâ yaşam ak sevdasile çırpınıyorlar!...
İ KAN
M E K T U P L A R I
195
D oğrusunu istersen, sakinlerinin gelirleri yaşam a gü cüne hiçte kâfi derecede değildir; bu im kân, zekâ, san’at vs m arifetlerle ancak elde edilebiliyor; her kesin elinden kendine göre bir h ü n er geliyor; bu h üneri gösterüp inki şaf ettireb ilm ek için de hiç bir gay ret esirgenm iyor.. Bazı m abetlerin gelirlerini takip ve tahsille görevli kanun adam larının sayısını ne sen sor, ne ben söyleye yim ; b unların ille sayısını bilm eye kalkacak kim se, deni zin kum larını ve sultanlarım ızın esirlerini saysın, daha akıllıcasım yapm ış olur!.. Ya dil, san’at ve diğer ilim leri öğretm eye kalkışan sayısız insanlara ne demeli! Bunlar aslında bilmediklerini öğretiyorlar; ve bu da tabiî çok makbule geçiyor! Mama fih, bunda da haklıdırlar; çünkü, bilinen bir şeyi öğret m ek için zekâya pek az ihtiyaç olduğu halde, bilinm eyen b ir seyi öğretmek için sonsuz bir zekâya lüzum vardır!... B urada, ancak anî ölmek m üm kündür. Başka tü lü bir ölüm, bu belde için gayri m üm k ü n d ü r; zira, ölüm buna m uktedir değildir! Çünkü, hem en h er köşede, tasavvur edilebilecek b ü tü n h astalık lara karşı tesiri m uhakkak devâlara sahip insanlar vardır!... B ütün dükkânlar, sanki m üşterileri iple içeri çeker ler!. Bazan, b ü tü n bu gayret hiç denilebilecek bir alış ve riş içindir. B ir genç tüccarın bir diş k ü rd an ı için, bir m üşteriye tam bir saat yüz suyu döküp m alını göklere çıkardığı vakidir! Bu şehre girerken, gösterdiği tedbirden daha fazla sını gösterm eden çıkan kim se bulunm az, insan b ü tü n gayıe tile başkalarının m enfaatına kendini verm ekle, kendi hayrını da m uhafazayı öğreniyor. Zaten, bu çekici şeh ir de, yabancıların yegâne m enfaatları da bundan ib arettir. P a ris, 10/N isan/1714.
196
İ R A N
M
M E K T U P L A R I
E
K
T
U
P
:
59
R ik a ’d a n U sbek’e
G eçen gün, h er çeşitten in sanların toplandığı bir k u lü p te bulunuyordum . G ençleşm ek hevesile günün tâ sa b ah ından öğleye kad ar süslenen ih tiy a r k ad ın ların arasındaydım . H a ra re tli b ir konuşm aya dalm ışlardı. A rala rın d a n b irisi; (İtira f etm eliki, diyordu, bu günün e rk e k leri gençliğim izde gördüğüm üz erk ek lerd en çok fark lılar. E skiler öyle terbiyeli, öyle kibâr, öyle sıcak ve zarif in sanlardı ki, ta rif dahi edemem! Ah, lâk in şim dikiler öy lem i ya? Ben doğrusu, şim dikileri tah am m ü l edilm ez de recede kaba ve küstah buluyorum !) M afsal h astalığın dan m uztarip görünen bir bey, kadıncağıza cevap v erdi: (Evet, haklısınız, zam an tam am en değişti. K ırk sene ön cesi h ak ikaten nasıl da başka idi! B ir k erre h erkes sağ lam ve sihhatli idi; durm adan gezilir, tozulurdu; neş’eden h e r kes kırılırdı, adeta; gülm ekten, oynam aktan başka bir şey düşünülm ezdi. Bu gün ise, b ü tü n yüzleri keder k aplam ış; öldüresiye bir so m urtkanlıktır, gidiyor!) Çok geçm em işti ki, konuşm anın m evzuu, siyasete in tikal etm işti. İh tiy a r bir bey: (Vay canına! dedi. D evle tin idaresi de tam am en ehliyetsiz ellerde! Haydi, siz şim di bana, C olbert gibi bir m aliye nazırı bulun da, göreyim ! Ah, bilseydiniz, bu C olbert’i ne iyi tan ırd ım ; dostlarım dan biri de oydu. H angi sim a için olursa olsun, ödeneği-
İ R A N
M E K T U P L A R I
197
m i h er keşten önce bana ödetirdi. Ya, İktisadî ve m alî h a yatım ızdaki o m ükem m eliyet, o düzen! H er kes refah ve huzur içinde yaşardı. H eyhat! Bu gün ise, m alî durum itibarile yıkılm ış çökm üş bir haldeyim !) B una da, bir papaz cevap v erd i: (Efendim , dedi, siz bizim o m u h te şem, o yenilm ez hüküm darlarım ızın devrinden bahis açtı nız da, kendim i tutam adım . Ya dalâlete sapanlarla m üca dele eden o aziz hüküm darım ızdan daha büyüğü dü n y a ya gelm iş m idir?) O âna kad ar ağzını hiç açm am ış başka bir adam ın yüzünde derin bir m em nuniyet belirdi, se vinçli bir sesle: (Peki, ya düellonun lağvini hiç m i hesa ba katm iyacaktm ız?) 1 deye sordu ve sonra h er kesi ay rı ay rı süzdü; bu söz üzerine oradakilerden biri yavaşça k u lağım a eğildi: (Bu m ütalâa da, tam am en ceza adaletini alâkadar eder. dedi. Z aten bu adam hü k ü m d ar ferm an larına, em irnam elerine o derece körü körüne tu tk u n d u r ki, adeta tapar! H attâ, bu yüzden altı ay önce, bu em ir nam elerden birini ihlâl etm em ek için tam yüz sopa yem e ye razı oldu!...) P a ris, 1 4 /N isa n /I7 1 4 . d ) — « F ena k a n u n la r ın m e y d a n a g e tird iğ i k a r g a ş a lık d e v irle rin d e te e ssü s e tm iş o la n b u şa h s î m ü b a re ze ler, e fk â rı u m u m iy e d e n b e k le n e n h ü r m e t ve itib â r z a r û re tin d e n d o ğ m u ştu r. D ü e llo n u n eski ç a ğ la rd a b ilin m e d iğ i z a n n e d iliy o r; b elk i de d o ğ ru d u r Z ira, o d e v irle rd e in s a n la r m â b e tle rd e to p la n d ık la rı z a m a n la r b ir n evi itim a ts ız lık eseri o la n silâ h î y a n la r ın d a b u lu n d u rm a z la rd ı. K ezâ düello, o devir* iç in esir ve sefil in s a n la rın o y n a d ık la rı ad î ve u m u m î b ir te m a ş â m a h iy e tin i a rz ed ecek ve b u y ü zd en asille r k e n d ile rin e b ire r sirk p e h liv a n ı gözüle b a k ılm a s ın d a n k o rk a c a k la rd ı. N e o lu rs a o lsun, asıl m esele gerek d ü ello y u te k lif ed e n e ve gerek b u te k lifi k a b u l ed e n k im sey e boş y ere ö lü m cezası v e rilm e k te o lm a sıd ır. B u şid d e tli kanun,
198
İ R A N
M E K T U P L A R I
şe re fi h a y a ta te rc ih e ttir e n d u y g u y a d a y a n a n b u ö rf ve â d e ti sö k ü p a ta m a m ış tır. D üello te k lifin i re d d e d e n k im se v a ta n d a ş la r ı n a z a r ın d a alça lm ış, k ü ç ü lm ü ştü r. A rtık n asib i, y a m e trû k iy e t iç in d e m ü n z ev î b ir ö m rü sü rü k le m e k o la c a k tır ki, c e m iy e t h a y a tın ın n im e tle rin e alışm ış b ir in s a n iç in g a y ri k a b il ta h a m m ü l b ir h a y a ttır ; y a h u ttâ , o k im se v a ta n d a ş la r ın ın m ü te m a d i h a k a r e t ve te c a v u z la rın a h e d e f o la c a k tır ki, b u h a lin d ev a m ı b ir te h lik e y e p e r v a sızca a tılm a k m e c b u riy e tin i d o ğ u ra c a k tır. A ca b a, d ü e llo n u n asille r a r a s ın d a b u ld u ğ u r a ğ b e tin , h a lk ta b a k a s ı iç in d e b u la m a y ış ın ın sebeb i n e d ir? B u n a sebep, a v â m ta b a k a s ın ın z a d e g â n e n a z a r a n , e fk â rı u m u m îy e n in şe re f ve itib â r d u y g u su n a d a h a az m u h ta ç o lu şu ve y ü ksek ta b a k a y a n a z a r a n y e k d iğ e rle rin e k a r ş ı d a h a e m n iy e tli ve d a h a az k ıs k a n ç b u lu n u ş la rıd ır. B u ra d a şu c ih e ti te k r a r e tm e k fay d a sız d e ğ ild ir: Bu n ev i c ü rü m le ri ö n le m ek için en iyi çare, m u te a rrız , y an i d ü ello f ırs a tım ih d a s e d e n k im sey i c e z a la n d ırm a k , ve b u h u s u s ta b ir k u s u ru b u lu n m a y a n ve sad ece v a ta n d a ş la r ın a k im se d e n k o rk u su o lm a d ığ ın ı is p a t k ü lfe tin e d ü şü p , k a n u n la r ın k â fi m ik ta r d a te m in a t a ltın a a la m a d ığ ı ş e re fi n i m ü d a fa a y a m e c b u r k a la n k im s e n in m a sû m iy e tin e k a r a r v e rm e k lâzım dır.» B e cc aria , S u ç la r ve C ezalar, fasıl: X X IX (D üello)
İ R A N
M E K T U P L A R I
M E K T U P
194
60
U sb ek ’te n İb b e n ’e İz m ir
Bana, F ra n sa ’da Y ahudi var mı deye soruyorsun? Bil ki, nerde para varsa, orada Y ahudi vardır! Yine bana, bu n ların burada ne iş y a p tık la rın ı soruyorsun? İra n ’da ne iş yapiyorlarsa, burda da aynini yapiyorlar. A syalı bir Y ahudiye A vrupalı bir Y ahudi kadar, dünyada hiç bir şey daha fazla benziyem ez. Y ahudiler, bizde y ap tık ları gibi, H iristiy an ların için de de, dinlerinin em irlerine kırılm az bir inatla, adeta cinnet derecesinde bağlanm ışlardır. Eski bir gövde olan Y ahudi dininden iki esaslı dal çıkm ış ve y er yüzünü k ap lam ıştır: H iristiyanlık ve M üslüm anlıktan bahsetm ek is tiyorum . Y ahut daha yerinde bir tabirle, bu ana dinden, iki kız dünyaya gelm iştir, işte bu iki evlât da ana dinin başına bin tü rlü m usibet g etirm iştir h Filhakika, en y a kın dinler, yekdiğerine en düşm an olan dinlerdir. Bazı devâlara nail olmuş bulunsa da, Y ahudilik dini, bu iki dini dünyaya getirm iş olm akla, hiç de m es’u t ve m üftehir d ) — W o ltaire b u fik ri S o ttis ie r (G a rn ie r, sa h ife : 141.) e s e r in d e te k ra rliy a r a k : (H iris tiy a n lığ ın a n a sı, ve M ü slü m a n lı ğ ın n in e si o la n Y a h u d i d ini, s o n r a la r ı k e n d i o ğ lu n u n ve to r u n u n u n d a rb e le ri a ltın d a y ıkılıp h u r d a h a ş o ld u !) diyor.
200
İ R A N
M E K T U P L A R I
olm am ıştır. Sadece, bu iki hâyırsız evlâdı sayesinde, b ü tü n dünyaya yayılm ak im kânına erişm iştir. D iğer yandan, h ü rm ete lâyık ihtiyarlığile de, b ü tü n devirleri kucaklam ış b u lu nuyor... Böylece, Y ahudiler kendilerini b ü tü n m ukaddesatın kaynağı ve b ü tü n diğer dinlerin kökü addederler. B una m ukabil bizlere de, T e v rat’ın ahkâm ını ihlâl etm iş b ire r bozguncu, ve daha doğrusu d alâlete sapm ış âsî b ire r Y a hudi nazarile bakarlar! O nlarca, şayet bu değişiklik hissedilm eden vukubulm uş olsaydı, iğva ve ifsât da gayet kolayca m eydana gel m iş o lu rd u ; lâkin, bu tahavvül anî ve b ü y ü k b ir şiddetle husule geldiğinden, h er iki dinin de teşekkül ve tekevvün günlerini, h a ttâ saatlerin i söyleyebilirler. Bu sebeple b i zim dinim izde b ir eskim e ve yerleşm e görünce gücenir ler, incinirler ve bunun tesirile de, dünyanın k u ru lu şu n dan da kadîm olduğuna in an d ık ları kendi dinlerine sıkı sıkıya sarılırlar!... Y ahudiler b u gün, evvelce bir eşini daha görm edik leri. sakin ve h u zu rlu b ir h ay atı A v ru p a’da yaşam akta dırlar. Lâkin, varlık ların d a derin sarsın tılar yapan bu ta assup derecesindeki m usam âha edilm ez ru h u , hiristiyanların içinden atm ak gayreti baş gösterm iş bulunuyor. Is pan y a’dan koğulm aları onlara çok ağır b ir darbe oldu. F ra n sa ’da ise, H iristiy an ları bezdiren bu inanış tarzı, h ü küm darla halkın arasına nifak sokm aya başladı. D inin terek k iy atı için sarfedilen gayretin, v atan d aşların dine olan bağlılrklarile, yani din sevgisile din üzerindeki m üşahedatın yekdiğerinden a y rı şeyler olduğu için tefrik e ttiğ i ni, b u n ların tam am en ayrı m evzular b u lu n duğunu göster m ektedir. B inaenaleyh, din üzerinde m üşahedatı olm a y an lara n e fre t duym anın ve onları işkenceye tab i tu tm a nın adaletsizlik olduğu a rtık iyice anlaşılm ış b u lunuyor....
İ R A N
M E K T U P L A R I
201
Öyle ise, tem enni edelim ki, inşallâh M üslüm anlar da bu m evzuda H iristiy an lar gibi m âk u l d a v ra n ırla r; o n lar da kendi araların d a sulh ve sükûna varup, aziz P eygam b e rle r arasındaki ü stü n lü k vasıfların ın tak d irin i C enabı H akka bırak ırlar! İsterd im ki, P eygam berleri boş y e re tercih iddıalarile değil, fak at h ü rm e t ve riay etle tebcil v e taziz edelim! Biz ancak, bu yolla o nların (şefaatların ı te m in edip, U lû T an rı’nm indinde, O nun m uhteşem ta h tı nın sağ köşesinde, y a h u ttâ hiç olmazsa, bu ta h tın basam ak yerinde kendim ize bir ufacık yer edinebiliriz!... Paris, 18/Nisan/1714.
M
E
K
T
U
P
61
U sb ek ’te n R h e d i’ye V en ed ik
Geçen gün N otre-D am e dedikleri m eşhur b ir kiliseyi ziyarete gitm iştim . Bu enfes yapıyı ne derin b ir h a y ra n lıkla tem âşa ediyordum ! İşte, bu arada benim gibi m erak saikile b u ray ı görm eye gelm iş b ir ru h an î ile tanıştık. P ek tabiî, şurdan burdan konuşm aya daldık. B ir aralık m u h a verem iz onların m em uriyetlerine intikal etti. (B ir çokları varki, dedi, içinde yaşadığım ız h ay atın saadetini im re n ir ler, h ak ları da yok değil. Lâkin, bu h ay atın pek de çok gaileleri olduğunu hiç bilm ezler! Dış âlem inden elimizi eteğim izi çekm iş gibi g ö rünürüz; halbuki, bin çeşit vesi
202
İ R A N
M E K T U P L A R I
lele r bizi bu âlem e çeker d urur. Böyle zam anlarda ise, gördüğüm üz vazifeler pek ağırdır... B akın izah edeyim ; bir k erre insanlar çok g a rip tir; ne kendilerini tak d ir ve tasvip edişimize, ne de onları te n k it ve m urakabam ıza tah am m ü leri vardır! H atâların ı tas hihe kalksak, n azarlarında gülünçleşiriz! Şayet davranış larını ta k d ir ve tasvip eylesek, bu ahvalde de kendilerine d alk avukluk ettiğim ize, alçaldığım ıza hükm ederler! D in sizlerin bile n efret ve h ak aretin i celbettikten sonra, bu m eslek cidden ziyadesile acınacak bir durum a düşm üş dem ektir. Acaba, b ütün dünyada bizden daha biçare kim olabilir? Bu yüzden değilm idir ki, haylaz ve serserileri dahi uslandırm ak azm ile ağza göre şerbet vererek, bazan en ipe sapa gelm ez m ülâhazalara bile m ülâyım davranıp dini, adeta siyasetin âleti haline getiririz. Tabiî bunun için de geniş kariha ister. Hele tam bir bitaraflık taktiği ku lla nabilm ek, öyle pek de kolay bir şey değildir. Gözünü çöp ten esirgem eyen beşer nevi, h er çeşit ham le ve taarru za m üheyya olduğundan, m uvaffakiyetin derecesine göre, bu cesaret ve savletleri ayarlar! Hepsi bu kadarla da bitm iyor! Bu derece m ethedilen bu m es’ut ve sakin hayatı, in san lar arasında öyle kolay kolay yaşayam ayız da! Bizi ara ların d a görür görm ez h e m en m ünakaşa yağm uruna tu ta rla r. M ünakaşa m evzuum u istersiniz, istem ediğiniz kadar! Meselâ, Ulû T an rı’nın v a r lığına hiç inanm am ış bir insanın ibadetinden de ne fayda um ulabilir? V arsa, bunun ispatını isterler! Y ahut, ru h u n ölm ezliğini h er zam an in k âr etm iş b ir başkasının, oruç tu tm asın ın z aru reti saçm a iken, aksinin ispatını isterler! D ahası var! Bir başkasını kendi tefekkürüm üze ve m es leğim ize çekm ek arzusu da bizi bir hayli yorar, y ıpratır. Bu öyle gülünç bir g a y re ttir ki, tıpkı beşer cinsinin h a y rına, A frika zencilerinin yüzlerini beyazlaştırm ak için A vrupalIların girişecekleri bir gayrete benzer!
İ R A N
M E K T U P L A R I
203
Hiçte sağlam olm ayan dinî b a rik a tla rı k urm ak amacile devletin bünyesini sarsıyor, kendim izi de h elâk edi yoruz! Böylece, tıpkı saçlarını ve tırn a k la rın ı kesm ek gayesile tebaasını isyanlara, ih tilâllere ta h rik eden Çin fa tihlerine benziyoruz! M ukaddes dinim izin bizlere tahm il ettiği vazifelerin ifası bile, ekseriya tehlikeli oluyor; hiç b ir v ak it ih tiy at ve tedbirin him ayesine tam su re tte m azhar olam iyoruz! Tteodos adlı bir im parator b ir şehrin b ü tü n sakinini, k a dınlar ve çocuklar dahil, hepsini kılıçtan geçirm iş ve son ra da bundan nedam et duyarak kiliseye nefsini v a k fe t m ek istem işti. A m broise adlı bir piskopos h ü k ü m d ara k i lisenin kapusunu kapatm ış, bir cani ve dine karşı gelm iş büyük bir günahkâr olarak, onu içeri sokm am ıştı. Ş üphe siz piskoposun bu davranışı kahram anca idi. F akat, im parator, cürm ünün m ücazatm ı gördükten sonra, kiiiseye kabul edildi ve rah ip lerin arasında kendine bir yer bu lab il di. Lâkin, ayni piskopos, aşırı b ir taassuba kapılarak im p arato ru rah ip lerin arasından çıkarup koğdu! O nun bu harek eti elbetteki taşkınca idi; ve bu gayreti hiç te hoş karşılanam azdı. Ç ünkü, bu hükü m d arın ru h an îler a ra sın da bir m evki olmuş veya olmamış, b u n u n din için, yahuttâ devlet için ne ehem m iyeti olabilirdi?) P a ris , l/M av is/1 7 1 4 .
204
İ R A N
M
M E K T U P L A R I
E
K
T
U
P
62
Zelis’den Usbek’c Paris
Y edi yaşına basan kızının, daha şim diden saray oda ların a kapatılm asını m ünasip gördüm ; onun, on yaşında siyah h arem ağalarına teslim ine intizarı b ü y ü k b ir gaf let telâkki ediyorum . B iliyorum ki, genç b ir kızı, daha çocuk yaşta, bu yaşın h ü rriy e tlerin d en m ahrum etm ek, hicap ve iffetin barındığı bu d ıv arlar arasında ona terb iy e ve tahsilin k u tsal esaslarını öğretm ek her kes tara fın d a n anlayışla karşılanm iyacaktır. L âkin ben kızlarını, kocalarının kucağına atacak çağa geldikleri zam an, odalara k apatm ak isteyen annelerin fik rinde değilim . Bu anneler, kendi nefislerine tatb ik in i is tem edikleri bir usule baş v u ru p kızlarını saraya h ap set tirirle r ve aslâ alışam am ış oldukları bir öm ür tarzın a on ları m ahkûm etm eye can atarlar! Böylece, acaba h er şeyi, aklı zorlam a yolundan m ı beklem eli; yoksa, alışkanlığın yum uşak yoluna hiç baş vurm am alı mi? 1 (D -
«................................................................................................ ................. Ç o c u k la ra k a r m a k a r ış ık çok şe y ler y erin e , itin a ile se çilm iş az, lâ k in aç ık ve v â z ıh şe y ler g ö ste rilm e lid ir: İ s te r m a d d iy a ta , is te r m â n e v iy a ta m ü te d a ir şe y ler o lsu n , ö n le rin e e ş y a n ın ta k litle r i y e rin e a s ılla rı k o n m a lıd ır.
İ R A N
M E K T U P L A R I
205
T abiatın, bizi erk ek lerin dûnunda halketm iş olduğu yolundaki sözlerin kulaklarım ıza fısıldanışı beyhudedir. Biz, sadece bu m ülâhaza ile ikna edilem eyiz! Bize bu n u n ta tb ik a tı da gösterilm elidir; öyle b ir ta tb ik a t ki, b u h ran lı zam anlarım ızda içimizi doldurm ağa başliyan ih tira sla rı m ızın ve m üstakil kalm a c ü r’etinin kükrediği anlarda, bu ta tb ik a t yardım cım ız olabilsin, ve bizi tam b ir h u zu r ve sükûna kavuştursun! Şayet, biz sizlere sadece vazife duygusile bağlı olsay dık, öyle zam anlarım ız o lurdu ki, b u vazife bağlılığını a n m az, u n u tu rd u k ; yok, şayet b ir m eyil ve cazibe tesirile bizi kendinize çekiyorsanız, bu tak d ird e de, belki de da h a büyük bir m eyil ve cazibe b u tesiri azaltup zayıflata caktı! Lâkin, m evzuat bizi b ir erkeğe verdiği zam an, bizi diğer b ü tü n erk eklerden gizliyor, ve aray a sanki binlerce fe rsa h la r giriyorm uş gibi onlardan uzaklaştıriyor! T abiat, erkeklerin nef’ine b ü y ü k m eh aret ve m arifet sahibi bu büyük yapıcı, erkeklere sadece arzu verm iş ol m akla yetinm em iştir. O, bu arzuya bizim de m alik olm a m ızı istem iştir. İşte bu yüzden bizi e rk ek lerin m utlûluğun a canlı ve h arek etli b ir âlet haline sokm uştur. Bizi, ih tirasın ateşile kavurm uş, böylece de, erkeğin h u zu r ve sü kûna kavuşm asını m üm kün kılm ıştır. Şayet, onlar hassa siyetlerinden uzaklaşacak olsalar, tab iat bizleri faaliyete geçirm ekte ve onları te k ra r tabiî m ecralarına çevirtm ektedir. Lâkin, heyhat! Bu ahvalde biz, onların duydukları saadetten hiç nasibedar olhıayız! D u y g u n u n y u m u şa k y o lu n d a n y ü rü tm e k s u re tile ço c u k la rın fa z ile te g id eb ile ce k lerin i, z a r u r e tin g ö rü n m e y e n k u v v eti, ve e f’a lin d o ğ u rd u ğ u m a h z u rla r sa y e sin d e de, f e n a lık ta n u z a k la ş a c a k la rın ı saniyorum .,, B e c c a r ia , S u ç la r v e C e z a la r , fa s ıl: X L I ( S u ç la r Ö n le y e c e k Ç a r e le r )
İ R A N
206
M E K T U P L A R I
Böyle olm asına rağm en. Usbek, kendi vaziyetinin be nim kinden daha m u tlû olduğunu sanm a! Benim b u rad a tattiğ im bin tü rlü zevkten, sen tam am ile m ahrum bir h a l desin! Benim m üfekkirem durm adı, m uttasıl çalıştı; ve bu g ayretin m ükâfatını da alm ış oldum. Evet, ben daim a m utlû yaşadım ; sen ise, iztirapla inledin, soldun, sa ra r dın!.. Beni kapattığın hapishanede bile, senden daha h ü rrüm ! Şimdi, senin b ü tü n aklın ve fikrin daha dikkatli, daha basiretli olm ak; korkularına, endişelerine uğ ram a m aktır. Sana ihanet etm eyeyim deye çabaliyorsun! Ş üp helerin, kıskançlığın, iztıraplarm , b ü tü n b u n lar senin bağ lantının, esaret h ay atın ın delilleridir. Sen bu faaliyetinde devam ededur, sevgili U sbek; ge ce gündüz beni göz hapsinden çıkarm a! H attâ, alelâde ted b irlerle de iktifa etme! K endi m u tlûluğunu perçinle m ek için ne kad ar gayret sarfedersen, benim m u tlu lu ğ u mu da, o nisbette arttırm ış olursun. Bil ki, dünyada hiç bir şeyden korkum yok! B ütün endişem , sadece senin alâ kasızlığına uğram aktan ibarettir! İs f a h a n s a ra y ın d a n , 2/M ayıs/1714.
M E K T U P
63
R ik a ’d aıı U sbek’e
;::**’de
Bana kalırsa, sen öm rünü taşrada geçirm ek sevdasına düşm üşsün. Önceleri, en çok iki y a h u t üç gün için sen
İ R A N
M E K T U P L A R I
207
den ayrılırken, aradan on beş gün geçtiği halde yine de kayıplardasın. M ükem m el bir evde, hoşlaştığın b ir k a labalık içinde yaşadığın m uhakkak. Tabiî, bu şeraitte de istediğin gibi tefek k ü r âlem ine dalabiliyorsun; böyle olunca da, b ü tü n cihanı u n u tu rsu n elbette!... Bana gelince, evvelce görm üş olduğun h ay at tarzını hiç değiştirm eden yaşiyorum . Ben de h er kese karışm ış, kendim i araların d a unutm uş, ak ın tıların a kapılm ış bir haldeyim ve onları tanım ağa çabaliyorum .... M ütefekkirem yavaş yavaş, hissettirm eden, A syaî ne varsa hepsini terkediyor. A vrupai alışkanlıklara tâbi olu yor. Şim di artık bir evde beş a ltı kadını, beş a ltı erkekle görm ekten h ay retlere düşm üyorum ; h attâ, bu adetin fena bir şey olm adığına da k an aat getiriyorum . Seninle açık konuşayım : ben kadınları ancak burada tanıyabildim . O nlar hakkında bir ay içinde öğrendikleri mi, otuz yıllık saray h ayatında öğrenem ezdim !.. Bizde k a ra k ter bir biçim dir. Bu da kuvvetin zorile husule gelm iştir, in sa n la rı orada oldukları gibi görm ek m üm kün değildir; belki olm ağa m ecbur tu tu ld u k la rı gibi görünürler. B ittabi, bu kalbi ve fikrî esaret h ay atı içinde de, korku ve endişeden başka söz edilmez! Halbuki, tabiî halinde dil, mizacın değişik ahvaline göre, başka başka beyanlar, tahassüsler ifade eder. Bizim için o kadar zarurî ve salgın olan m ü railik ve gizlilik hüneri, burada adeta m eçhûldur. H er şey söyle n ir; her şey g ö rülür; h er şey d u y u lu r; yüz b u rad a kalbin aynasıdır. G eleneklerde, faziletlerde, h a ttâ kötü lüklerde bile, insan daim a bir açıklık, bir saflık, bir berrak lık ve m asûm iyet m üşahede eder... 1
( 1) — «...................................................................................................................................... .................... Z û lm u n n ü fu z edilm ez k a lk a n ı o la n gizlilikle m ü s e llâ h b ir if tir a d a n k e n d in i k o ru y ab ilece k k im v a rd ır?
208
İ R A N
M E K T U P L A R I
B u ra d a , b a z ı m e z iy e tle r v e k a b iliy e tle r, in s a n ı d a h a f a z l a k a d ı n l a r a ı s ı n d ı r ı r : b u d a , o n l a r a i l t i f a t e t m e ğ e , m iz â h v e lâ tif e le rd e b u lu n m a y a is tin a t e tm e k te d ir. Ö n c e k a d ın la r ın s ü s le r in e s a rfe d ile n b u iltif a tla r , z a m a n la m â n a s ı n ı g e n i ş le tm iş , m iz â h v e l â t i f e l e r e i n k ı l â p e d e r e k , m i l l e t i n k a r a k t e r i n e n u f u z e t m i ş b u l u n u y o r . Ş im d i a r t ı k b u n u h e r ta r a f ta g ö rü y o ru z : b ir k a b in e to p la n tıs ın d a lâ tif e y a p ı l ı y o r ; b i r o r d u n u n b a ş ı n d a l â t i f e y a p ı l i y o r .. .. H a t t â , b i r m e s le k n e k a d a r c i d d îy e , a s ı k ç e h r e l i ğ e k a ç a r s a , o n is b e t t e d e g ü l ü n ç t e l â k k i e d iliy o r ! M e s e lâ , b i r d o k t o r u e le a la lım , b u d o k to r k ıy a f e tte r u h a h ü z ü n v e a ğ ırlık v e r e n ta r z d a n u z a k la ş tığ ı n is b e tte , g ü lü n ç o lm a k ta n k u r tu lu y o r ; v e h e le h a s ta s ın ı ö ld ü rü rk e n d a h i ş a y e t o n u n la lâ tif e e t m e k t e n k e n d i n i a l a m a m ış s a , m e s le ğ in in e n d ira y e tlis i o l u y o r ! . ..
P a ris , 10/M ayıs/1714.
H e r ta b a a s ın ı b ir d ü ş m a n gibi g ö re n ve gü y a u m u m u n s e lâ m e ti iç in h e r v a ta n d a ş ın h u z u r u n u K aç ıran b ir h ü k ü m d a r ve o n u n h ü k ü m e ti n e a c ın a c a k d u ru m d a d ır!.... Ö yle ise, iti r a f ed elim ; b u h ü k ü m e t d e n ile n şey n e g a rip b ir te ş e k k ü ld ü r ki, m a d d î m a n e v î b ü tü n k u v v e tle ri a v u c u n d a tu tt u ğ u h a ld e , h â l â h e r f e r tte n ç e k i n ip k o rk m a k ta d ır! Ş u n u ilâ v e ed ey im k i, b e n b u r a d a b ü tü n h ü k ü m e tle re sa y g ı g ö steriy o r, h iç b irin i d iğ e rin d e n a y ırt ed ilm iş o la ra k söz k o n u s u y ap m iy o ru m . M aalesef, a h v a lin h u su siy e tle ri b a z a n b u d ere ce g a r a b e tle r a rz ey lem e k te ve b ir d e v le tin siyasî v a rlığ ın ı y ık m a d ık ç a , b ü n y e sin e sin e n b u n ev i y o lsu z lu k la rı sök ü p a tm a ğ a im k â n o lm a d ığ ın a in a n m a k z a r u re ti d o ğ m a k ta dır.
Şu cihanın m uhtelif köşesinde yeni kanunları ted vinle vazifclendirilseydim, gelecek neslin hayali gözümün önünde şahlanır, titreyen ellerimi yakarlar ve beni bu günkü mevzuata benzeyen bir şeyi yazmama aslâ m üsa maha etmezdi!...,, B e cc aria , S u ç la r ve C ezalar, fasıl: IX (G izli ta h k ik a t)
İ R A N
M E K T U P L A R I
M E K T U P
209
64
Baş harem ağasından Usbek’e Paris
Öyle m üşkülât içindeyim ki, ta rif edem em , m uhteşem efendimiz! S aray tam bir hercü m erç içinde, korkunç bir kargaşalık hakim bulunuyor! K adınlar kendi araların d a kanlı bıçaklı! H arem ağalarınızın arasına tefrik a girmiş! H er kafadan şikâyet, her ağızdan dedikodu, beddia taşiyor! Benim ih tarlarım , n asihatlarım istihfafla karşılaniyor! Sizin bulunm ayışınız, sanki h er şeyi m übah kıldı, ve ben sarayınızda boş ve faydasız b ir ünvandan başka bir şey değilim !... K arılarınızın hiç biri y o k tu r ki, doğuştaki âsalet, gü zellik üstünlüğü, zenginlikteki ihtişam , zekâ inceliği, siz den nail olunan aşkın âzam eti gibi hasletlerden bir kaçile bezenip, diğerlerinin fevkinde olduğundan bahsile fark lı im tiyazlar iddiasına kalkışm asın!.. H eyhat! Aslâ bu nazik varlık ları m em nun b ırak m a mış olan taham m ül kuvvetim i her an kaybediyorum ; te d birlerim , basiretim , cem ilekârlığım (işgal ettiğim m evki ler için çok nâdir görülen bu faziletler) hepsi faydasız kalm ış bulunuyor... B ütün bu kargaşalığın sebeplerini size açıklam am ı isterm iydihiz, büyük efendimiz? O halde, söyleleyim : bu nun sebepleri sizin kalbinizde ve onlar hakkında besledi ğiniz m üstesnâ duygularda saklı bulunuyor! Şayet siz eli m i tutm asaydınız, ih ta r ve n asih atlar yerine, hakikî müİ r a n M e k tu p la rı F .: 14
210
İ R A N
M E K T U P L A R I
cazatlar tatbikinde bana m üsaadekâr davranabilsevuiniz; onların şikâyetlerine ve göz yaşlarına aciyip yum uşam a zâfm dan kendinizi k u rtarabilseydiniz; onları o göz yaşlarile tersyüzü bana gönderebilseydiniz; işte o zam an gö rürdünüz, nasıl h er şey bam başka olurdu! Ben o göz, yaşlarına hiç acım azdım ; onları taşım ağa m ecbur olduk ları boyunduruğa hem en v u ru r, m ütehakkim ve m ü sta kil kalm a m eyillerini bunaltup ezerdim!.. B akın efendim iz, kendi hikâyem i an latayım ; ben vatanım olan A frika’nın iç diyarlarından, henüz on beş yaşında iken kaçırılm ıştım . Önce, yirm iden fazla karısı ve kapatm ası olan bir zengine satıldım . Efendim gün gör m üş, gayet anlayışlı idi. Benim ağır tavrım ı ve sükûtî h a lim i farkedince, saraya m ünasip görerek, buna göre h a zırlam alarını em retti. Bu hazırlanış da m üthiş bir am eli yatla başladı. Bu büyük acıyi halâ unutm am ! Lâkin, başlangiçta m erham etsizce bir işkence olan bu am eliyatın neticesi hakkım da pek hayırlı oldu. Ç ünkü, ancak bu sa yede efendilerim in k ulakları ve itim atları bana yaklaşa bildi. G irdiğim şim diki saray ise, benim için yeni bir dün ya oldu. Sarayın baş harem ağası, ki h a y a tta tanım ış oldu ğum en sert insandı, vazifesini m üsam aha tanım ayan b ir şiddetle icra ediyordu. S arayda kim se tezvirden, tefrikten, ne de kavgadan bahsedem ezdi. H er ta ra fta derin bir ses sizlik hüküm sürerdi. B ütün saray kadınları, senenin h a n gi m evsim i olursa olsun, ayni saatta y a ta rla r, ayni sa atta kalkarlardı. Nöbetle banyoya girerler, en küçük bir işa retim izle ham am dan çıkarlardı. G ünün geri kalan v ak tinde de odalarına kapanır kalırlardı. Baş harem ağasm m şaşmaz bir kaidesi vardı ki, üzerinde büyük bir titizlikle d u ru rd u : bu da, kadınların her zam an büyük bir pâklik içinde olm aları idi; bu hususta sarf ettiği itina ve dikkat h a y re t edilecek dereceyi bulurdu. D iğer tara fta n , en k ü çük bir itaats:zlığı hiç af etm ez, hem en cezalandırırdı.
İ R A N
M E K T U P L A R I
211
(Ben bir esirim , d erdi; am â, öyle birin in esiriyim ki, bu kim se hem sizlerin, hem de benim efendim dir. Sizi asıl cezalandıran da odur; ben değilim . Ben, sadece, elim i onun em rine tahsis etm ekten başka bir şey yapm iyorum !) Bu kadınların hiç bir:, efendim tarafın d an çağrılm a dıkça, odasına girem ezdi. O nlar, böyle b ir dâveti büyük bir lü tu f olarak sevinçle k a rşıla rla r; çağrılm adıkları zam an ise, şikâyet etm ezlerdi. Bana gelince, ben o tarih le rd e bu sakin sarayın harem ağalarm m en sonuncusu idim ; öyle idim amâ, baş harem ağası olduğum bu günkü m evkiim de gördüğüm den bin k erre daha ziyade hü rm et ve ria y e t gö rürdüm !... A radan bir m üddet geçm işti; baş harem ağası bendeki liyâkati sezince, n azarlarını üzerim e çevirdi. Efendim e benden bahsederek, arzuladığı tarzd a kendilerine hizm ettte bulunabileceğim i ve kendisine hâlef olabileceğim i fı sıldadı. O ta rih te pek gençtim ; lâkin o, bundan ürkm em iş, fazla dikkatli oluşum sayesinde, bu tecrübesizliğim i telâfi edebileceğim e inanm ıştı. Baş harem ağasının o derece iti m adını kazandım ki, bu kadar uzun yıllar m uhafaza ettiği bu m üthiş hâzinelerin a n a h ta rla rın ı elim e teslim ederken hiç bir m üşkülât gösterm edi. İşte ben em ir ve kum anda etm ek gibi zor bir san’atı. bu büyük ü sta tta n öğrenm iş, ve acım a nedir bilm ez bir idare tarzının um um î esaslarına göre kendim i yetişdirm iş bulunuyorum . Ben bu büyük reh b erin nezaretinde k adınların k a l bini tedkik ettim ; onların zâafından nasıl istifade edilebi leceğini, g u ru r ve âzam etlerlnden şaşkına nasıl dönülm iyeceğini hep ondan öğrendim . Ekseriya, onları ita a tin son m erhales'n e kadar sevk edebildiğim i tem aşa ederdi de, büyük bir hazla huzura kavuşm uş görünürdü. Sonra on ları yavaş yavaş, hiç hissettirm eden te k ra r eski hallerine getirir, ve böylece benim ayni şevk ve kuvvetle onların üzerlerine yürüm em i görm ek isterdi. Lâkin, asıl onu, ka-
212
İ R A N
M E K T U P L A R I
d m ların m eyûs olm aya başladıkları niyazlarla serzeniş lerin ağızlarından yükseldiği zam anlarda görm ek lâzımdı. D ökülen göz yaşlarını seyreder, fak at aslâ teessür ve rik k a t eseri gösterm ez, ve bundan da kendine büyük b ir m uzafferiyet payı çıkarır, g u rurlanırdı. B üyük bir iftih a rla : (İşte, derdi, kadın denilen m ahlûklar böyle idare edilir! S ay ıları bana vız gelir! H attâ, m uhteşem Şehinşahım ızın b ü tü n kad ın ların ı dahi kuzuya çeviririm ! Şayet bu sadık harem ağ aları ,bu k adınların tefek k ü r tarz la rın ı ita a t al tına alam azsa, erk ek ler onların kalblerini yum uşatabileceklerini nasıl üm it edebileceklerdir?) Onda yalınız sebat ve m etanet yoktu, lâkin ayrıca fe raset, s ü r’ati intikal de v ard ı; kadınların ne düşündük lerini yüzlerinden okur, ne sakladıklarını gözlerinden an lardı. Ö lçülü harek etler, yapm acık yüz ifadeleri aslâ ona b ir şeyi gizleyem ezdi. En saklı işleri bilir, en m ahrem fı sıldanan sözleri işitirdi. B âzılarını, diğerlerini tanım akta vasıta olarak kullanır, en küçük bir gizli hizm eti m ükâ fatlan d ırm ak tan büyük zevk duyardı. K adınlar dâvetsiz, kocalarına m ülâki olam azlardı. K adınlarından b irin i a r zuladığı zam an koca, harem ağasım çağırır, iradesini bil dirirdi. H arem ağası, efendisinden bakışlarını ayırıp k ad ın lardan birine dikince, istenenin o olduğu hem en anlaşı lırdı. H arem ağasının bu tefrik im tiyazı ise, bazı m ah re m iyetlerin m ükâfatı idi. O, bu intihabı kendisine b ıra k m akla isabet ettiğini efendisine in an d ırm ıştı; böylece de kendisine büyük bir hüküm ve nufuz bahşedilm iş oluyor du... İşte, canım dan aziz efendim iz, kanaatım ca İra n ’da en iyi düzenle yaşanan bir sarayda, usul erk ân böyle idi, ve idare bu tarzda görülürdü! Öyle ise, siz de ellerim i çözün ve beni serbest b ıra kın. K endim e itaat ettirm em e m üsaade buyurun. B u ta k
İ R A N
M E K T U P L A R I
213
dirde b ü tü n düzensizlikleri, k argaşalıkları sekiz günde gi dereceğim e em in olun. Z aten sizin m uvaffakiyetiniz, em niyet ve selâm etiniz de buna bağlı. İs f a h a n sa ra y ı, 9/M ayıs/1714
M
E
K
T
U
P
65
Usbek’ten Karılarına İsfahan Sarayı
S arayın kargaşalık içinde yüzdüğünü, iç kavgalar ve tefrik a la rla taşdığm ı öğreniyorum !... H albuki, sizden ay rılırken tavsiyelerim neydi? Sulh ve sükûn, dirlik ve düzenlik, hüsnü m uaşeret istem em işm iydim ? Ve siz de, bunu buna vaat etm iştiniz! Yoksa, bu vaadiniz beni aldatm ak içinm iydi? Baş harem ağasm ın nasih atların ı dinleyecek olsam, aldanacak yine sizler olursunuz! O zam an, üzerinizde haiz olduğum nufuz ve h aklarım ı k u llanır ve tavsiyelerim in sîzlerden beklediği b ü tü n düzenleri kolaylıkla istihsâl e t miş olurum . Ancak ben, diğer bütün im kânlarım ın fayda sız kaldığına k an aat g etirdikten sonra, bu şiddetli yola baş vurm ak azm indeyim . Öyle ise, benim gösterdiğim b a siret ve itin ala ra dikkat etm iyorsanız, kendi b asiret ve iti nalarınıza d ik k at gösterin! Baş harem ağasm ın sizden şikâyet etm esi için, elinde çok m ühim sebepleri v a r: söylediğine göre, kendisine ita atiniz kalm am ış! Onu hiç saym iyor m uşsunuz! H ü rm et ve riayeti bir ta ra fa atm ışsınız! Bu ne haldir? K endi m üte-
214
İ R A N
M E K T U P L A R I
vazi durum unuz, bu davranışlara nasıl m üsait olabilir? B una nasıl c ü r’et edebilirsiniz! Benim yokluğum da, hepi nizin şeref ve nam usu ona em anet edilm edi mi? Bu k u t sal hâzinenin a n a h ta rla rı onun elinde değilmi? Şim di si ze soruyorum : Ona reva gördüğünüz bu istihkar, doğrudan doğruya, ahlâk ve kanunun sizi huzur ve refah içinde yaşatm ak vecibesile m ükellef kıldığı kim seye teveccüh etm iş olm uyor m u? M adem ki böyledir, o halde sizden rica ediyorum , bu d av ranışlardan vaz geçip, kendinizi toplayın, aklı selim in yoluna girin, ve öyle bir tav rı h arek et takının ki, b ir baş ka defasında, yine huzur ve h ü rriyetinizi teh d it eden te k lifler gelince, reddedebileyim ! Zira, benim sizden istediğim , efendiniz olduğum u unutm anız, beni sadece kocanız olarak düşünm enizdir!. P a ris , 5/E kim /1714.
M
E
K
T
U
P
66
Rika’dan ***’e
B urada ilim lerle çok uğraşıliyor, lâkin acaba kuvvetli âlim m idirler, onu bilm iyorum . B ir filozof olarak h er şeyden şüphe eden biri v ar ki, bir ilâhiyatçı gibi h er şeyi inkâra sapam iyor D aim a tenakuzlar içinde ve kendi h a (1) — A c a b a D e sc a rte s’ım ı im â e tm e k istiy o r? P ro f. P a u l V e rn ie re ’in d ip n o tu
İ R A N
M E K T U P L A R I
215
linden daim a m em nun bu adam ın b ü tü n istediği, liyâkat ve m arifetlerin tak d ir edilm esi, itira f olunm asıdır, o kadar. F ransızların ekserisinin fa rtı iptilâları, bir zekâya te sahup içindir; bir zekâya tesahup edenlerin de b ü tü n fartı ip tilâları ise, yüksek k ita p la r vücuda getirm ektir. Böyle olm asına rağm en, bu uğurda tasavvur edilebi lecek en kötü k itap lar da b u rad a yazılıyor. T abiat, bazı insanların duçar olduğu budalalık felâketinin iz b ırak m a dan sü ratle izalesini âkilâne düşünm üş olduğu halde, heyhât, bu k ita p la r o biçareleri ebedileştiriyor!.. B ir ahm ak, sadece kendi devrindeki in san lara eza ve cefa etm ekle iktifa edip m em nun kalacağına, bu yetm i yorm uş gibi, gelecek nesilleri de işkence ile tâzip etm ek ister! A hm aklığın nisyanı yenm esini ve bir m ezar gibi dâim â ortada kalm ak ve b ü tü n doğacak nesillerin önünde ebedî bir sersem olarak bilinm ek sevdasile yanar, tutuşur! B ütün m üellifler arasında, en ziyade h a k ir gördükle rim , eser toplayan m usanniflerdir. B u n lar dünyanın h er köşesine, üşenm eden giderler, başkalarından k alan eser k a lın tıların ı to p larlar ve b u n ları getirüp kendi yazdık ları k ita p la rın içine y e rle ştirirle r; tıpkı, h er hangi başka bir sahaya y erleştirilen çim enzarlar gibi! Bu gibi kim se ler bence, dizi halindeki h u ru fa tı yan yana getirip kitap haline sokan ve bu faaliy ette sadece ellerini kullanm ış olan m atbaa işçilerinin fevkinde değillerdir. O nun için isterdim ki, aslî eserlerden kısım lar alup başka eserlere ithal etm ek, tıpkı dinî m ahallerde, şanlarına lâyık bir ih tişam la m uhafaza edilen rtıukaddes em anetlerin bir k ıs m ının oradan alınıp, istiskal teşkil edecek başka y e rle r de teşh ir etm eğe benzer. Şâyet, bir adam ın söyleyecek yeni bir şeyi yoksa, sus m alı değil mi? Bu iki cepheli faaliyetinin nim eti de ne olabilir ki? (Lâkin ben, yeni b ir düzen verm ek istiyorum .Siz de am m â m âhir adam sınız ha! K ütüphanem e geli
İ R A N
216
M E K T U P L A R I
yorsunuz, ü st ra fta duran kitap ları aşağiya, aşağıda du ra n la rı üste çıkariyorsunuz; ve böylece de ne büyük b ir şaheser m eydana getiriyorsunuz, doğrusu hayret!) B iraz evvel elim den fırlattığ ım bir k itabın verdiği hiddetle sana bu m evzuu açtım ; bu kitap öyle kalındı ki, cihanın ilm ini içinde topluyor sanm iştim . Lâkin, yazık ki, b ir tek şey bile öğretm eden kafam ı patlattı! P a ris, 8/E kim /1714.
M E K T U P
67
İbben’den Usbek’e Paris
B uraya arka arkaya üç gemi geldiği halde, senden bana b ir haber getirm edi. Acaba hasta m ısın? Yoksa beni m erak ta b ırakm aktan zevk mi aliyorsun? Hiç kim seye bağlı olm adığın bir diyarda beni sevm iyecek, aram iyacak olursan, y arın İra n ’a dönerde y u rt taşlarına, sevdiklerine, aile kucağına kavuştuğun zam an hâlim nice olur, benim , bilm iyorum ? Amâ, belki de aldaniyorum ; sen büyük m eziyetlerinle dünyanın h er köşe sinde dostluk idinecek çapta bir insansın. Elbetteki, kalb bütün diyarların vatandaşıdır. Kemâle gelmiş bir ruhu, muarefeler kurmaktan men’etmek mümkün müdür hiç! Sana ben de itira f edeyim : Ben eski dostluklara çok saygı gösteririm ; lâkin bu eski dostluklar, dünyanın baş ka köşelerinde yeni dostluklar k u rm ak tan da beni m enedemez! S eyahat ettiğim nice diyar v a rd ır ki, oralarda sa n ki b ü tü n öm rüm ü geçirm iş gibi yaşadım . R astlam ış oldu
İ R A N
M E K T U P L A R I
217
ğum faziletli insanlara ayni ihtim am ı, ayni teh allü k ü gös terdim , bağlandım ; Yaşadıkları huzur ve saadetin parlak lığı ile görme hassalarını kaybetmemişlerin hepsine tak dir ve hayranlık duygusunu asla esirgemedim: bu benim karak terim d ir, Usbek, nerede insan görürsem , orada dost lar idinirim ... N itekim burada da, kalbim i bir dost işgal ediyor. Bu adam , bir iffet ve istikam et senboludur. H ususî sebep ve âm iller kendisini bu şehire çekilm eye m ecbur etm iş, n a m uslu bir tic a re t h ay atın ın verdiği im kân içinde sevdiği b ir kadınla, sakin bir öm ür sürüyor. B ütün h ay atı h ayırlı faaliyetle doludur. K endisi son derece m ah v iy etk âr b ir insan olup k a ran lık ta kalm ak istiyorsa da, geçmişi bir kıralda bulunm ası gereken k a h ram an lık larla dolup taşiyor. Senden ona belki bin defa bahsettim . Senin b ü tü n m ek tu p ların ı ona gösterdim . Hepsi de kendisinde büyük m em nunluk y arattı. Şim di sen, hiç tanışm am ış olduğun halde, m ükem m el bir dosta sahip bulunuyorsun. 27/A ğu sto s/1 7 1 4
M
E
K
T
U
P
68
Rika’dan Usbek’e
Beni sık sık yem eğe dâvet eden bir hakim in evinde, sofrada bulunuyordum . Sohbetim iz hem en h er m evzua dair olm uştu. B ir aralık kendisine: (Efendi hazretleri, dedim . Öyle zannediyorum ki, çok zahm etli ve m eşakkatli b ir v a
818
İ R A N
M E K T U P L A R I
zife görüyorsunuz?) M uhatabım gayet sakin: (D üşün düğünüz k ad ar değil, dedi. Biz vazifem izi o şekilde y ap a rız ki, bir eğlence m ahiyetini geçmez.) Bu cevap beni şa şırtm ıştı. (Lâkin, ne diyorsunuz? Başınız m ütem adiyen b aşk aların ın işlerile şişm iyor m u? H er zam an en çapraşık vak ıalarla bunalm iyor m usunuz?) deye sordum . (H aklı sınız dedi, am â bu işler o kadar da çapraşık şeyler değildir. Bir k e rre biz, bu işlere pek az ehem m iyet v eri riz. Bu su retle de m esleğim iz, zannettiğiniz kad ar b u n al tıcı olmaz.) B aktım ki, ev sahibim dokunduğum bu m evzudan, ne yapup yapup kolayca sıyrılm ak sevdasında; k ararım ı verdim , yakasını b ıra k m iy a c ak tım ; devam e ttim : (Efen di H azretleri, biliyor m usunuz, m akam ınızı çok m erak ediyorum , am â hiç görm edim ?) dedim . (Size inaniyorum , dedi, çünkü benim m akam dairem yoktur, esasen! Bu v a zifeyi üzerim e aldığım zam an, zaru rî m asraflar için p a ray a ihtiyacım olm uştu. Ben de, kütüphanem i sattım . Ol dukça zengin olan kütüphanem in b ü tü n ciltlerini satın alan kitapçı bana asdece akıl k itabı nı b ıraktı. Lâkin, b e n şim di bu k itap ları sattım deye hayıflanm iyorum ! Biz hakim ler, öyle boş ilim lerle çalım yapup böbürlenecek in san lar değiliz. Z aten bu kad ar k a n u n la rla ne alâkam ız olabilirdi ki? B ir kerre, b ü tü n h ü k ü m ler farazi ve kiyasî olup, ayni um um î kaideden istihraç edilirler.) D ayanam a dım: (Şüphesiz, dedim , böyle istihraç ed ilirler; çünkü is tihraç eden sîzlersiniz, öyle değil mi? Peki, m adem ki bu k a n u n la r tatb ik edilm em ektedirler, niçin dünya m ille t leri bu k ü lliy atları m ahfuz b u lu n d u ru y o rlar? Ve şâvet lıa.(1) — A k ıl k ita b ı, h e r h a n g i b ir ş a h s ın v ey a b ir tü c c a r ın iç in e k a z a n ç la rım ve m a s ra f la r ın ı k a y d e ttiğ i
d e fte re
d e n ird i.
B u d e fte rle r, o d e v irle rd e a ile n in k r o n ik h a t ı r a m a h iy e tin d e idi.
d e f te ri
İ R A N
M E K T U P L A R I
219
k im ler bu kan u n ları bilm ezlerse, onları nasıl tatb ik ede bileceklerdir?) M uhatabım ın hiç fü tu ru yo k tu : (Siz, de di, adliye saray ların ı bilip tanısaydınız, böyle konuşm az dınız! Bizim esasen canlı k itaplarım ız vardır. B unlar da av u katlardır. O nlar bizim için çalışırlar ve m alûm at sa hibi olm am ıza gayret ederler.) H em en atıldım : (Ah! Efendim , dedim , acaba bu canlı k itap lar, bu g ayretlerini bazan da sizi aldatm ağa hasretm ezler mi? O nun için b u n ların tuzaklarından kendinizi korursanız, fena etm ezsiniz! O nlar, ellerinde öyle m ahir silâh lar b u lu n d u ru rla r ki, b u n ları sizin adalet ve nasefet duygularınıza çevirebi lirler. İşte bu yüzden, sizin de bu m ukaddes hâzineleri m üdafaa silâhlarına m âlik olm anız lâzım dır. B u sebeple, göğüs göğüse yapılan b ir m uharebede, dişinden tırn ağ ın a k ad ar zırh lara bürü n m ü ş düşm anın karşısına silâhsız ve yum uşak elbiselerle çıkm am alısınız!) dedim, h ( 1 ) — B u M u h te şe m m e k tu b u n ih tiv a e ttiğ i h a k ik a tle r, B ecc ar ia ’m n e se rin d e p re n sip le re m ü n k a lip o lm u ş ve m u a s ır m ille tle rin ceza k a n u n la r ın d a ise, d eğişm ez ceza a n a k a id e le rin e , d e m o k ra s in in ve b u r e jim s a a d e tin in h ü r r i y eti iç in d e y a ş iy a n in s a n la r ın fe th e d ilm e z k a r e le r in i d ik m iştir* Biz, şim d i B e c c a ria ’n ın S u ç la r ve C e za lar e s e rin d ek i m â k e sin e k ısa c a b ir göz a ta lım : (C em iy ete d e v a m lı fa y d a la r te m in ed eb ilm esi iç in İd a rî a h lâ k ın te m eli, in s a n o ğ lu n u n en k u v v e tli k a lb d u y g u la rı o lm a lıd ır. B u te m e le d a y a n m a y a n b ü tü n k a n u n la r , m e r’iy e tte k a ld ık ç a , d a im î b ir m u k a v e m e te m â ru z d u rla r ve b u m u k a v e m e t n ek aÜ ar az h issed ilse de, e r geç o k a n u n u d e v ire c e k tir. B u tıp k ı m ih a n ik te o ld u ğ u gibi, a z a m e tli b ir m a k in e n in b ü y ü k h a r e k e tin i d u r d u r a n k ü ç ü k b ir k u v v e tin d a im î fa a liy e tin e ben zer. O h a ld e , k u k î m e n şe in i m e k ic ab e d er. o la ra k , sad ece
c e z a la rın a s ılla rın ı ve ceza v e rm e n in h u b u lm a k için , b e ş e r k a lb in i y o k lay u p d in le D ü n y a d a h iç b ir f e r t y o k tu r ki, k a rşılık sız a m m e n in h a y ır ve s e lâ m e ti n a m ın a , h ü r r i-
220
İ R A N
M E K T U P L A R I
y e tin i fe d a e ts in ve o n d a n v azgeçsin ................................................... İşte b u k a t ’î z a r u r e tte n d o la y ı d ır ki, h e r f e r t h a d d i z a tin d e , a n c a k p ek cüz’î b ir k ıs m ın d a n vazgeçebileceği h ü r riy e tin in m ü h im b ir k ısm ın ı ce m iy e te te rk e tm iş o luyor; tâ k i, k e n d isin e k a la n h ü r r i y e tin i e m n iy e t ve se lâ m e tle b iz za t is tim â l ey ley eb il sin. B u su re tle , f e r tle rin k e n d i h ü r riy e tle rin d e n fe r a g a t e ttik le ri k ıs ım la rın m e cm u u , c e m iy e tin ceza v e rm e k h a k k ın ın e sa sın ı te ş k il eyledi. B in a e n a le y h , b u esasa d a y a n m a y a n b ir ic ra a t, a s lâ a d a le t o lm a y u p b ir ad a le tsiz lik , b ir v a h ş e ttir!) (B u p re n s ip le rd e n ç ık a n n etic e le r: A — B irin c i n e tic e : S u ç la rın ce za la rı, a n c a k k a n u n la r ta r a f ı n d a n tâ y in edilir. C eza k a n u n la r ın ı y a p m a k h a k k ı ise, iç tim a i m u k a v ele ile b irle şm iş o la n cem iy eti te m s il ed e b ile n : vazi k a n u n a a ittir. B u e s a s ta n d a şu h a k ik a tle r m e y d a n a ç ık m a k ta d ır: a — C e m iy e tin b ir cüz’ü o la n h a k im le r, o ce m iy e tin d iğ e r cüzleri o la n v a ta n d a ş la r a k a n u n u n tâ y in etm ed iğ i b ir cezayı hükm ed em ez. b — H a k im le r v a ta n d a ş la r ı, k a n u n u n d a h a ö n ce d en d e rp iş ve ta v s if eylediği b ir c e z a d a n g ay ri b ir ce zay a ç a r p tır a m azlar. c — H iç b ir h a k im , h a t t â a m m e n in h a y ır ve s e lâ m e ti m ü lâ h a z a s ile de olsa, suç iç in k a n u n p n b iç tiğ i c e za y ı a ğ ırla ş tıra m a z la r. B — İk in c i n e tic e : C em iy eti te m sil e d e n vâzi k a n u n , a n c a k te m sil e ttiğ i c e m iy e tin b ü tü n a z â la r ın a şâm il, u m u m î b ir ceza k a n u n u y a p a b ilir. F a k a t, b ir v a ta n d a ş ın ce zay a m ü s ta h a k o lup o lm a d ığ ın ı ta k d ir ve m u h a k e m e e tm e k v azifesi k e n d in e a it değ ild ir. C — Ü çü n c ü n e tic e : E sir in s a n la r a te rc ih a n , h ü r ve m e s’u t in s a n la r a te s p it e ttir ile n c e z a la rın , şid d e t ve d e h ş e tin in h a y ır h â h fa z ile tle ri o ld u ğ u n u r lu d im a ğ la r t a r a f ın d a n te y it ve te s p it edilm ed ik çe, d o ğ ru d a n d o ğ ru y a c e m iy e tin s e lâ m e t ve h a y rin e h a d im ve s u ç la rın iş le n m e si n e m â n i o la b ilecek v a s ıfta b u lu n m a d ık ç a , h e r ceza f a y dasız, a d â le tsiz ve İçtim aî m u k a v e le n in b ü n y e s in e a y k ırı o la c a k tır!)
İ R A N
M E K T U P L A R I
£21
(D — D ö rd ü n c ü n e tic e : C eza h â k im le ri, k a n u n v az u o lm a m a la rı h aseb ile, ceza k a n u n la r ın ı te fs ir e tm e k h a k k ın a m â lik o la m az la r. H âk im ler, k a n u n la r ı d e d e le rim izd e n , yazılı b ir m illî g elen ek v esik aları, y a h u t m ira s ç ıla rı t a r a f ı n d a n ic ra sı lâ z ım g elen m u ris in so n a r z u la rı gibi, ele g eç irm iş d e ğ il le rd ir ........................................................................................................ .................................. K a n u n u n m e ş ru m ü fe ss irle ri, a m m e n in ira d e s in in e m a n e tç isi o la n k a n u n v âzileri olup, y o k sa v az ifele ri sa d ec e h e r h a n g i b ir ş a h s ın işled iğ i b ir fiilin k a n u n a m u h a lif olu p o lm a d ığ ın ı te tk ik te n ib a re t b u lu n a n h a k im le r d e ğ i l d i r ....................................................................... .................................................. E ğ er h â k im , g ere k k e n d iliğ in d en , g ere k k a n u n la r ın k u s u r u n d a n dolay ı b ir ceza d â v a sın d a , b ird e n fa z lâ k iy a sî m a n tık y a p a c a k o lu rsa, işle r in k a r a r ıp k a rış tığ ım görürüz. U m um i m a h iy e tte m ü te a rife te sis e tm e k k a d a r t e h lik eli b ir şey olam az. A SIL O LA N K A N U N U N R U H U N A N U FU Z ETM EK TİR. B öyle o lu rsa, fik ir silsile sin i d u r d u r a n m â n ia la r yık ılm ış o lu r ......................................... E ğ er k a n u n la r sa b it ve h a r f i h a r fin e m a h fu z ve m â s u n o lm asay d ı, eğ er h a k im le rin b ir i cik vazifesi, b ir fiilin m evzu k a n u n a m u v a fık veya m u h a lif o ld u ğ u n u n te s b itin d e n ib a re t b u lu n m a sa y d ı, ve eğ er c a h ille rd e n ve gerek m ü n e v v e rle rd e n s â d ir o la ca k e f’ali sevk ve id a re edecek o la n h a k lılık v ey a h ak sızlık h a lle r i h a k im le r iç in sa d ec e filî b ire r h a d ise o lm a k ta n ib a re t b u lu n m a sa y d ı, v a ta n d a ş h a k im le rin esiri o lu rd u ! Y ine b u k a d a r k o rk u n ç o la n b ir c ih e t de, z â lim in g a d d a r lığı, k u d re ti n is b e tin d e o lm a y u p , ö n ü n e d ik ilecek m â n i le rin m u k a v e m e ti n isb e tin d e a r tm a s ıd ır!.,. T a rz ı ta h r ir le r i a n lâ ş ılır ceza k a n u n la r ım h e r k es o k u y ab ilir. S uç sa y ıla n fiille rin f e n a â k ib e tle rin i h a k k ile a n la r; ve b u an lay ış, o n u n b u fiili işlem e m esin e y a r d ım eder. B u su re tle in s a n la r, c a n la rın ın ve m a lla rın ın s e lâ m e tin i te m in e tm iş o lu rla r. B u gaye ile h a r e k e t e d e n f e r t is tik lâ l ve h ü r riy e tin i de k a y b e tm e m iş, k ö rce ita a t a ve zillete fa z ile t u n v a n ın ı ta k a n in s a n la r a n a z a r a n , d a h a az esir b ire r v a rlık h a lin d e k a lm ış o lu rla r. B u d u r u m d a
222
İ R A N
M E K T U P L A R I
k i v a t a n d a ş la r , k a n u n la r a v e y ü k s e k o t o r it e le r e d a h a a z m u t i v e h ü r m e t k â r s a y ıla m a z la r .
B u p re n s ip le r şüph esiz, m a fe v k le rin d e n y ed ik leri z u lü m d a rb e le rin i m a d u n la r ın a in d irm e h a k k ın ı k e n d ile r in d e g ö re n z â lim le ri m e m n u n etm iy e c e k tir. B en i o k u y u p a n la s a la rd ı, d o ğ ru su k e n d ile rin d e n k o rk u m o la c a k tı; l â k in , z â lim le r h iç o k u m a z la r!...) B E C C A R İA , S u ç la r v e C e z a la r , fa s ıl: I, II, III v e IV P a r is , 1 3 /E k im /I 7 1 4 .
İ R A N
M E K T U P L A R I
M E K T U P
223
69
Usbek’ten Rhedi’ye Venedik
Seni h ay retlere düşürecek derecede felsefenin d erin liklerine dalm ış bulunuyorum . Felsefî m ülâhazalarım ın taşkınlığını gördüğün, bu m ülâhazaların enginliklerine açıldığın zam an, bu h ay retin azalacak, buna sen de ina nacaksın ’. A llâh’m varlığı üzerinde tefek k ü re dalan en hassas filozoflar R abbin m utlak bir kem âl varlığına m âlik olddğunu söylerler; amâ, onlar bu fikri çok ileri götürm üş, m übalağalara varm ış bulunuyorlar. Bu filozoflar, insan oğlunun m âlik olduğu ve tasav v u r edebildiği b ü tü n k e m âl m erteb elerin i sıralam ışlardır; b ü tü n bu m ertebelere ulûhiyet vasfı verm ekten de çekinm em işlerdir. Hiç d ü şünm em işlerdir ki. ekseriya bu vasıflar, kendi araların d a yekdiğerini ihlâl ve itfa etm ekte, ve bizzat kendi kendi lerini red ve in k âr eylem edikçe ayni v a rlık ta tek evvün edem em ektedirler d ) — M ü ellifin, 1710 y ılın d a F r a n s a ’d a n e ş re d ile n L eib n iz’in L a T h eo d icee (İlâ h î a d a le t) n a m e s e rin d e n m ü lh e m o la r a k A lla h ’ın v a rlığ ı ve b eşer h ü r riy e ti ü z e rin d e k i fe lse fe sin i k u rd u ğ u söyleniyor. (2) — B elki de, b u ş e rh ve te fsir, D e sc a rte s’a im â d ır. N ite k im ayr.i im â d a b u lu n a n B ayie: (Ş a y e t A llâ h , D e s c a rte s’ın ile ri s ü rd ü ğ ü gibi, a k lın ve ir a d e n in so n su z lu ğ u n d a k i
224
İ R A N
M E K T U P L A R I
G arp âlem inin şâirlerinin dediklerine bakılırsa, güzel lik ilâhesinin tablosunu yapm ak isteyen bir ressam , en güzel Y unan b akirelerini toplam ış, ve h er birinden en m üstesna b ed ialar alarak, böylece ilâheler ilâhesinin ta b losunu m eydana getirm iş. Şimdi, şayet bir adam çıksa da, bu ilâheler ilâhesini hem sarışın hem esm er, gözlerinin hem siyah hem m avi, m izacının hem m ağrur hem m ütevazi olduğunu söylerse, ne olur? Pek tabiîdir ki, böyle biradam sadece, gülünç olur!... İşte A llâh da, ulûhiyetle kabili telif olm ayan bazı kem âlatı varlığında b u lu n d u ra m az ; bu takdirde, k em âlattan m ahrum farz olunur. Lâkin, m ühim olan cihet, bu m ahrû m iy e tin Ulû T an rı’nın kendine hâs irade ile vukubulm asıdır. Bu da ulûhiyetinin icabıdır. Böyle olunca, Allâh, hâkim i m utlak olsa da, yine de vaadini ihlâl edemez! K u l larını aldatam az! Z ira bu k u d retten m ah rû m d u r ’. H attâ, ekseriya kudretsizlik Rabbin kendisinde değil, kiyasî ve izafi olan bizzat eşyanın zatındadır. Bu tak d ird e de bu eş yayı tebdil edem em enin sebebi kendiliğinden ortay a çık mış olur! Ve yine işte bundan dolayıdır ki, büyük âlim le rim izden bazılarının A llâh’m sonsuz kem âlatile ad alet k e m â l m e rte b e s in d e , b ü tü n m ü k e m m e liy e tle r ve b ü tü n h a y ır h â h lık la r la m ü c e h h e z ise, n a s ıl olu y o r da, yer y ü z ü n ü k a s u p k a v u ra n b u k a d a r f e n a lık la rd a n m e s’u l o l m u y o r? B u ta k d ir d e b ü y ü k a h e n k siz lik le r ve te n a k u z la r iç in d e b o c a la m iy o r m u y u z?) c ü m le le rin i c e sa re tle k u lla n m a k ta d ır. (1) — D esc arte s, (d e rin te fe k k ü r ve te e m m ü l, IV ) eserin d e: (İn a n iy o ru m ki, A llâ h ’m b e n i a ld a tm a s ı im k â n s ız dır. Ç ü n k ü , b ü tü n a ld a tm a la r ve h ile le r n o k s a n k e m â lâ t m a h sû lü d ü r. A ld a tm a b ir in c eliğ in , b ir ze k â ve k u d r e tin m a h s u lü o lsa d a h i, a ld a tm a ve d o la p çev irm e arz u su , m u h a k k a k s u r e tte b ir aciz ve k ö tü lü k k a y n a ğ ın d a n gelir. B ü tü n b u n o k s a n lık la rd a ise, U lû T a n r ı’y a r a s tla n a m a z !)
İ R A N
M E K T U P L A R I
sizliğinin tevafuk etm ediği yolundaki iddiaları sayılm az...
225
tem elsiz
Bu fikir ne kadar cü r’etk âran e olsa da, m etafizik m ü lâhazaları sahasında çok m uvafık bir yer bulabilm ektedir. Filhakika, felsefenin um um î prensiplerine göre, A llâh, esbab ve avam ili h ü r bir iradeden gelen h er hangi b ir taam m üde m üstenit ahvali önceden kestirem ez; çünkü, he nüz vuku bulm am ış bir şey, o rtad a m evcut sayılm az. Bi naenaleyh, olm ayan bir şey de, tanınup bilinem ez. H aki k a tte de, hiç olan şey, her hangi bir v arlık u n su ru n a m â lik olm adığına göre, tefrik ve tem yiz de edilemez. Böyle olunca da Allâh, m evcut olm ayan bir iradede h er hangi bir şeyi okuyam az; ve m evcut olm ayan bir ru h da, her hangi bir şey göremez. Öyle ise, tah d it ve tâyin kılınm ış olm adıkça da, ortada her hangi bir fiil m evcut olam iyacaktır. Ruh, tâyin ve taam m üt eyliyeceği fiili bizzat im âl eder; lâkin öyle ahval v a rd ır ki, hangi fiili, ne şekilde tâyin ve taam m ü tte bulunacağını ru h da bilm ez. E kseri ya bu faaliyeti sadece h ü rriy e tin in istim ali için yapar. O tarzda ki, Ulu T anrı bu tâyin ve taam m üdü önceden göre mez; ne ruhun, ne de eşyanın bünyesinde bu faaliyet ta r zını m üşahede edemez. M am afih, ben böyle dem ekle R abbim bilgi hududunu tahdit etm iş olm uyorum . Filhakika, k ulları kendi ira d e sine doğrudan doğruya ve tam su rette bağlı olduğuna g ö re, elb sttek i öğrenm ek istediklerini öğrenecektir. Lâkin, her şeyi görebilm ek im kânına m alik olm asına rağm en, bu ihtiyarını h er zam an kullanm ak istem iyecektir. L iyâkat ve liyâkatsizliğinin tespitini k ullarına bırakm ak m aksadile, h a rek etlerin in intihap h ü rriy etin i alelâdde ahvalde onlara te rk etm iştir. Amâ, bir şeyi öğrenm ek isteyince de, o şeyi dâim a iyi bilir. Çünkü, vuku bulan şeylerin İ r a n M e k tu p la rı F .; 15
226
İ R A N
M E K T U P L A R I
gördüğü gibi vuku bulduğuna, ve m ahlûkatın da kendi iradesi gib: y aratıldığına hiç şüphe yoktur. Eğer, m ukayeselerin fevkine çıkan bir m ukayese y ap m ak istenirse, şu m isâl v erilebilir: B ir hüküm dar, çok m ü him bir m es’elede sefirinin ne yapacağını, nasıl h a re k e t edeceğini önceden bilemez. Ve eğer, bunu bilm ek isterse, o sefirine ne tarzda harek et etm esini istediğini söyleye cek tir; bu da yetm ez, sefirinden de, istediği tarzda h a re k et edeceğine d air inandırıcı tem inat alm ası lâzım gelecektir.... K u r’an K erim ve Y ahudilerin m ukaddes k ita p la rı ilm -ül-gayb (prescience) inanışlarına m ütem adi hücum lard a bulunur, red ve inkâr ed erler; ve A llâh’ın insan fik riy atın ın m üstakbel k a ra r ve taam m üdünden h a b erd ar değildir, derler. Böylece de, H azreti M usa’nın insanlara ilk hak ik ati tâlim ettiği m üşahede edilir.... Ulû T anrı, H azreti A dem ’i dünya cennetine sokm uş ve bazı m eyveleri yem em esini şa rt koşmuş. İşte b u rad a hak ik at bel’riy o r; çünkü m adem ki, A llâh, önceden henüz fiil haline gelm iyen şeylerden hab erd ard ır, m adem ki ilm -ül-gayb m ecvuttur, o halde, ru h la rın m üstakbel tasav v u r ve taam m ü tlerin i bilen R abb’ için böyle bir em ir verm ek m ânadan arî olacaktır. F ilhakika, böyle bir v arlık kendi terah h ü m atı, af ve m ağfiretleri için, kullarına şa rtla r ileri sürebilir m idi? Bu şa rtla rı ileri sürebilm iş olsaydı bile, bu şartlar, ona izafe edilen kem âlat arasında her şeyi önceden bilm ek k u d re tinin sonsuzluğu göz önünde tu tu lara k , gülünç olm azm idi? B una da şöyle bir m isâl verm ek m üm k ü n d ü r: B ağdat şehrin 'n fethedileceğini önceden bilen bir adam ın: (Ş ayet Bağdat alınm azsa, size yüz Tornan 1 veririm dem esine (1) — İ r a n p a ra sı: T ü m e n . İki T ü rk a ltu n u k iy m e tin d e b ir sikke.
İ R A N
M E K T U P L A R I
227
benzer. İşte bu şekildeki bir söz, acaba kötü b ir şaka ol maz da, ne olur? Azizim, Rhedi, bu kadar felsefe de niçin deyeceksin? Ulû T anrı o derece y ü k sek tir ki, biz h a ttâ b u lu tların ı bile tefrik ten aciz bulunuyoruz. Biz ancak, onu kutsal ây etle rinden taniyoruz. Payânsız, hudutsuz, m anevî ve sonsuz dur. A zam et ve ulviyeti karşısında biz sadece b ir hiçiz! Bize düşen, o büyük varlığın önünde istihyâ etm ek, eğilip bükülm ek ve dâim a hayranı olm aktır! P a ris, 30/E kim /1714.
M E K T U P
70
Zelis’den Usbek’e Paris
O kadar sevdiğin biçare Solim an’ın, ağır bir h ak aretin darbesi altında nasıl m eyûs olduğunu bir bilsen!... Sofi adlı, dünyadan habersiz, ne oldum budalası b ir delikanlı, kızının izdivacına talip olm uştu. Bu em elini ay lardan beri de tek ra rla y ıp durm uştu. G erek söylenenler den, gerek kızı evvelâ görm üş olan kad ın ların çizdikleri resim den m üstakbel gelini de beğenm işti. H attâ, kızın b a ba evinden getireceği çehizde de ta ra fla r anlaşm ışlardı; h er şey de, hadisesiz olup bitm işti. Dün, önceki m erasim ler bitm iş ve kız atm a binerek baba evinden yola düzelm işti. G eleneklere göre de, b a şından tırnağına kadar iyice örtünm üştü. Y am başında da harem ağası gidiyordu. H eyhât! M üstakbel eşinin evinin önüne varınca, çılgın adam kapıyı gelinin yüzüne k ilitle
228
İ R A N
M E K T U P L A R I
di ve çehizin arttırılm am ası halinde, gelini içeri abrayaca ğına yem in üstüne yem inler etti! Şaşkına dönen kızın ana babası, bir hal çaresi bulm ak için, sağa sola koşuştularsa da, delikanlının inadı yum uşam adığından, adam cağız dam a dına küçük bir hediye verm eye razı oldu, işte, böylece ev lenm e m erasim i tam am landı ve henüz pek küçücük olan gelini, biraz da zor kullanm ak suretile, güveyinin y atağ ı na götürdüler.... A radan daha bir saat geçm işti ki, bu utanm az genç, çığlıklarla dışarı fırladı, gelinin bakire çıkm adığını etrafa ilân ederek ve yüzünü gözünü y a ralay arak babasına geri yolladı. Bir babaya bundan daha b eter bir hançer saplanam azdı! Ö te yandan, bazı kim seler kızın hiç günahsız ve m uhakkak bakire olduğunu iddia edip duruyor. Zavallı b abalar, bu nevi haksız ve insafsız h ak aretlere uğram ak tehlikesine her zam an m âruz bulunuyorlar! Şayet, benim kızım a böyle bir m uam ele yapsalardı, bu aciya dayanm az, m utlaka ölürdüm , saniyorum . A llâh’a ism arladık. F a tim î sa ra y ı, 9/T em m uz/1714.
M E K T U P
71
Usbek’ten Zelis’c
Yediği ağır darbenin devasızlığı nisbetinde, zavallı Solim an’a aciyorum ! D am adına gelince, o da b ü tü n bu
İ R A N
M E K T U P L A R I
229
ciir’etk ârlığ ı, kanunun kendisine tanıdığı serbestçe h a re k et etm ek hakkından alm ış bulunuyor!... Ben de, bir ailenin şeref ve haysiyetini bir çılgının zevk ve heveslerinin insaf ve serbestîsine te rk eden bir kanunu çok gaddârane buluyorum . B ekâret hakikatinin, bazı em m arelerle bilineceği yolundaki lıatâlı görüş tarzı, m âalesef zam anım ıza k ad ar gelm iş bulunuyor. H albuki hekim lerim iz, bu alâm etlerin ekseriya insanı y a n ılttık ları hakkında, gayri kabil cerh İlmî deliller v eriyorlar... H iristiyanlara gelince, h er ne k ad ar b u n ların m ukad des kitap ları ve kanun vâzileri, bek âretin varlığını açıkça kabul ve h attâ, cürüm le itham edilen genç kızların m âsum iyet, y a h u ttâ m ahhûm iyetleri bu faziletin m evcudiyet veya adem i m evcudiyetine bağlam ışlarsa da, kendileri bu fikrin esassız, m evhum ve m eşkûk olduğunu kabul ediyorlar. Sana gelince, kızın hakkında, onun m ükem m el yetiş mesi, tahsil ve terbiyesi için gösterdiğin ihtim am son de rece beni m em nun etti. Ulû T anrı, onu m üstakbel kocası indinde m ahbup, d ü n y alar kadar güzel, ve hazreti F atim e k ad ar pâk kılsın. M uhafazasına on harem ağası tahsis k ı lın sın ; kendisine m ukadder olacak sarayın süsü ve şerefi o olsun; tavanı altun yaldızlı ve zem ini en nadide h alı ların serildiği odalarda dolaşsın; ve dileğim i tam am lam ak için de derim ki, b ü tü n bu satvet ve ihtişam ları kendi gözlerim e tem aşa edebileyim ! P a ris, 5/A ralık /1 7 1 4 .
230
İ R A N
M E K T U P L A R I
M E K T U P
72
R ik a ’d a n İb b e n ’e =:=**’de
Geçen gün b ir m ecliste bulunuyordum ; orada, k en dinden pek em in ve halinden ziyadesile m em nun birisini gördüm . Bu adam , bir çeyrek saat içinde, ahlâka m ü te dair üç suali cevaplandırdı, dört tarih î vakıayı tah lil ve ten k it etti, ve nih ay et beş fizik m es’elesini de bir çırpıda hallediverdi. Doğrusu, bu derece hazır cevap bir ayaklı k ütüphaneye de hiç rastlam am ıştım . Bu adam daki tefek k ü r hali, inkıta nedir bilm iyor, hele tereddüde hiç m ahal bırakm iyordu. M ütem adi bir faaliyet hali içinde, d u rm a dan, dinlenm eden m evzudan m evzua geçiyor; beşer zekâ sının ve engin hafızasının m üstesna örneğini veriyordu.... B ir aralık ilim lerden uzaklaşıldı; çağım ızın en m ühim hadiselerine geçildi. Şim di de, devrim izin büyük vakıaları üzerinde kesin m uhakem eler y ü rü tü y o r, geniş izahlar yapiyordu. Hiç olmazsa, bu sahada ona yetişeyim ,h a ttâ onu geçeyim, deye bir heveslendim . K endi kendim e: (Eh, de dim, şim di artık kozların oynanm ası zam anı geldi! Tabiî, b unun için de onun yaya kalacağı sahaya girişeyim de kendi vatanım a sığm ayım , bari!) İşte böyle kendim i ta k viye ve teselli ederek, İra n ’dan bahis açtım ve heyhat, d a ha d ö ıt kelim e söylem eye vakit kalm adan, bizim yam an ayaklı kütüphane, bana bir taa rru z a geçti! C hardm ve
İ R A N
M E K T U P L A R I
231
T a v e rn ie r’nin bilgi kay n ak ların ı ileri sü rerek beni bir bozdu, bir teçhil etti ki, içim den (Eyvah! Ne yaptım ! L â kin büyük A llah’ım bu adam görüyorum ki, İsfahan’ın sokaklarını benden bile iyi taniyor!) deye m eyûs ve m ün hezim susm aya m ecbur oldum. Bu su retle ben de nasibim i ondan alm ış oluyordum ! Şim di söz m eydanı yine onundu; durm adan yine o söyleyecekti, nitekim de öyle yaptı ve halâ da söylüyor!.. ]. P a ris, 8/O cak/1715. (D — S a th î b ir te e m m ü l tu z a ğ ın a d ü şe n b irisi, m ü e llifin k e n d i b ilgisile m a ğ ru r b ir g a fle t iç in d e o ld u ğ u n a h ü k m e d e b ilir. H alb u k i, M o n te sq u ie u ’n u n b ü tü n m e ra m ı, e se rin e m e h a z y a p tığ ı s im â la rın m ü m ta z iy e tle rin i g ö ste rm e k tir. F ilh a k ik a , İ r a n M e k tu p la rı, m u h te v a s ın d a k i İn san î, felse fî ve h u k u k î fik irle r h a ric in d e , c o ğ ra fî ve ö rfî h u s u siy e tle r y ö n ü n d e n , b ilh a s s â b u ik i ş a h s iy e tin iz ve eseri b ü y ü k o lm u ş tu r; z ira filo zo fu m u z n e İ ra n 'ı, n e T ü rk iy e ’yi g ö rm ü ştü r! İşte b u n d a n dolayı, g erek k e n d ile ri, g erek e serleri h a k k ın d a a ş a ğ ıd a k i bilgiyi fa y d a lı g ö rm ek tey iz: J e a n C h a rd in , 1643 - 1713, F ra n s ız se y y ah ı ve iş a d a m ıd ır. E lm a s tic a r e ti m a k sa d ile 1665 ta r ih in d e H in d is t a n ’a g itm iş, o r a d a n İ r a n ’a geçerek o t a r i h te p a y t a h t o la n İ s f a h a n şe h rin d e y e rle şe re k a ltı se n e o tu rm u ş tu r. 1670 y ılın d a F r a n s a ’ya d ö n m ü ş, lâ k in fa z la k a lm iy a ra k İ r a n ’a av d e tle çok u z u n y ılla r k a lm ış tır. A n cak , 1680 d e H in d is ta n ’d a g en iş b ir te d k ik a t y a p a ra k a n a v a ta n a d ö n m ü ş tü r. A n c a k b u d e fa d a İn g ilte re y e göç e d e re k o ra y a y e rle şm iştir. 1683 de İn g iliz H in d is ta n ş ir k e tin in m ü m e s sili o la ra k H o lla n d a ’y a g ö n d e rilm iş ve a y n i z a m a n d a k ır a liy e tin fe v k a lâ d e elçisi u n v a n ile de te ç h iz ed ilm iştir. 1671 Y ılın d a « İra n k ır a lı III. S o lim a n ’ın t a h t a çık ışı in tib a la rı» n ı. 1686 y ılın d a d a « İran ve D oğu H in d is ta n ’a se y ah a t» ad lı m e ş h u r e se rin i n e ş re tti; n ih a y e t 1711 de « Ç ın g ıra k la rd a n sesler» e s e rin i çık ard ı. «M ontesquieu, işte « İra n ve D oğu H in d is ta n ’a se y ah a t» e s e r in d e n çok f a y d a la n a ra k , ese rin d e k i: ı — 2 — 3 — 7
232
İ R A N
M E K T U P L A R I
— 9 — 15 — 16 — 18 — 23 — 26 — 28 — 29 — 33 — 34 _ 35 _ 47 _ 49 _ 51 _ 55 _ 64 — 70 — 85 — 97 — 102 — 119 — 131 — 135 — 141 ve 143 n cü m e k tu p la r b u ışık a ltın d a y a z ılm ışla rd ır. J e a n - B a p tis te T a v e rn ie r, 1605 - 1689, F ra n s ız sey y a h ıd ır. D a h a k ü ç ü k y a ş ta A n v e rs t’d e n P a r is ’e gelm iş, s e y a h a t e tm e k ateşile y a n a n b ir m iz a c a sa h ip ti. O n beş y a ş ın d a b a b a o ca ğ ın ı te rk e tm iş , A v ru p a n ın b a tı vee o r ta k ıs ım la rın ı gezm iş, P o lo n y a ’ya k a d a r u z a n m ış tı. 1630 d a İ s ta n b u l’a geldi; 1632 de İ r a n ’a geçti. Ç ok k ıs a b ir m ü d d e t iç in F r a n s a ’ya a v d e tte n so n ra , v a rlık lı b ir tü c c a r o la r a k H in d is ta n ’a g itti. 1642 y ılın a k a d a r b u s e y a h a tla r d ö rt d e fa te k ra rla n ıy o rd u . S o n ra 1643-1668 y ılla rı a r a s ın d a g ü n ey A sy a m e m le k e tle rin i, A frik a ’n ın Ü m it B u r n u ’n u g e zerek 1668 de çok b ü y ü k b ir se rv e tle v a ta n ın a a v d e t e tti. 1669 d a X IV . L o u is ta r a f ı n d a n k e n d isin e b a ro n lu k â s a le ti te v c ih edildi. İş te b u n d a n so n ra , b ü tü n s e y a h a tla n n ı n e ş re b aşlad ı. 1675 de ( S u lta n ın s a ra y ın d a d ö n e n le r) 1676 d a ( J e a n B a tis te T a v e rn ie r’n in a ltı s e y a h a ti... T ü rk iy e ’ye İ r a n ’a ve H in d is ta n ’a s e y a h a tla r ) ; 1679 d a ( a lâ k a la r, g a rip ve is tis n a î h a lle r k ü lliy a tı.) M o n tesq u ieu , b u e s e rle rd e n p ek çok m a lû m a tla r to p la y a r a k k ita b ın ın : ı — 6 — 7 — 20 — 40 — 47 — 85 — 96 — 112 — 121 ve 125 n ci m e k tu p la rın ı b u n la r la s ü s ley ip z e n g in le ştirm iştir. (m ü te rc im ).
İ K A N
M E K T U P L A R I
M E K T U P
233
73
R ik a ’d a n =:;**’ya
F ransız A kadem isi 1 adını v erdikleri bir nevi m ah kem eye benzeyen bir m üesseseden bana bahsetm işlerdik Ne ise, bu teşekkülü de tanım ış oldum. B ütün dünyada bu m üesseseden daha az h ü rm et gören başka hiç bir m ü essese olamaz. Şimdi, bir yığın k a ra rla r veriyor, lâkin biraz sonra m illet, ittib aı lâzım gelen, bir kanun çık ara rak b ü tü n bu k a ra rla rı bir çırpıda bozup hüküm süz kılı yor! Bir m üddet önce bu m üessese, y etkilerini tesbit için ittihaz etm iş olduğu k a ra rla ra ait bir ciltlik bir sicilli muk a rre ra t m eydana getirm işti.Ç ok babalı bu bebek, doğ duğu zam an bile hem en hem en bir ihtiyardı. G erçi bu çocuğun nesebi sahihti. Lâkin kendinden evvel, teşekkül etm iş piç döl, bu m eşru evlâdı daha pek küçüklüğünde boğup öldürm üştü! İşte, bu Fransız A kadem isini teşkil eden azaların bü tü n iş ve güçleri, durm adan dinlenm eden konuşm ak, ge vezelik etm ektir! B iribirlerini m etih ve sena edip göklere (D — l ’A cad ém ie fra n ç a ise . ( F f a n s a E n c ü m e n i D an ışı.) (2) — F ra n s ız A k ad e m isi k a m u s u n u n ta b ’ı 1678 de b a ş la m ış ve 1692 de d u rd u ru lm u ş tu . B irin c i b ask ı ise, a n c a k 1694 de v u k u b u ld u . A k a d e m in in im tiy a z ın a ra ğ m e n , 1684 de F u re tiè re k e n d i k o m u s u n u n n e ş ir m ü sa a d e sin i alm ıştı. B u n a b ir tü r lü ta h a m m ü l ed e m e y en A k ad em i, m ü e llife g en iş h ü c u m la r d a b u lu n d u ve v e rile n m ü sa a d e m e y i 2 2 /O c a k / 1685 de ip ta l e ttird i. P iç y a h u t ta k lit ( B â ta r d ) ise, a n -
231
İ R A N
M E K T U P L A R I
çıkarm ak san’atı, B abil kulesi gibi gittikçe yükselip ih tişam peyda etm ektedir. H er hangi biri, bir k erre anîden bu esrar âlem ine daldı mı, a rtık tu tu ld u ğ u ifra t derece deki m etih ve stayiş çılgınlığına m eftun olur ve yakasım ebediyete kad ar bundan sıyıram az! 1 B u gövdenin tam k ırk başı vardır. Bu başlar ise, eda ve tav ırlar, istiare ve m ecazlar, tezât ve terd itlerle dop doludur. B ütün ağızlara gelince, yalınız h ay ran olm ak, ta a c c ü p ve istiğ rap ta bulunm ak için açılır; k u lak lar daim a vezin ve ahenk sadaları için gerilir!.. Ya gözler? O nlar için hiç b ir m es’ele yoktur. Ç ünkü, onlar sanki görm ek için değil, fak at konuşm ak için halkolunm uşlardır!... İşte bu gövde, bu ay ak lar üzerinde duram am aktadır. O na şeam et ve m usibetlerle dolu olan zam an, her an kendi sini tâ kökünden sarsıp sallam akta, yaptığı her şeyi de rin d e n derine çökertm ektedir! Bu vücudun ih tiraslarla yan u p k avrulduğu söyleniyordu; ben ise, bir şey söylemiyeceğim . Bu hükm ü, onu benden daha iyi tan iy a n la ra b ı rakacağım . işte, aziz dostum , bir sürü garabet, tarife sığm az acaiplikler, tu h aflık lar ki, vatanım ız İra n ’da hiç, am â hiç rastlanam az! M üfekkirem iz bizi aslâ böyle nev’i şahsına m ünhasır, garip m üesseselere sürüklem em iştir. Biz tab i atı. h er zam an b asit geleneklerim izde ve m asûm icra atı m ızda ararız. P a ris, 2 7 /Ş u b at/1 7 1 5 .
cak : 1690 d a la H aye de in tiş a r ed eb ild i; y an i, m ü e llifi n in ö lü m ü n d e n ik i se n e so n ra . İşte M o n te sq u ie u b u ilk n ü s h a y a m â lik b u lu n u y o rd u . <1) — A k ad e m iy e y en i d a h il o la n z e v a ta sö y le n en k a b u l m e t h iy e le rin e ve A k ad e m i azası ik e n ir tih a l e d e n le re o k u n a n k a sid e le re a it n u tu k la r ı im â ediyor.
İ R A N
M E K T U P L A R I
M E K T U P
235
74
U sbek’tc n R ik a ’y a
T anıdıklarım dan biri, bir kaç gün önce b an a: (Sizi, P a ris’in en m ükellef evlerine götüreceğim i vaadetm iştim ya. işte şim di, sizinle im paratorluğun en m üm taz sim âlarm dan birine gideceğiz.) dedi. D ostum un bu alâkasına teh alü k gösterdim : (L ütfen bu sözlerinizle neyi m u rat ettiğinizi söylerm isiniz? Deye sordum . Acaba bu m üm taziyet bu zatın her keşten daha kibar, h er keşten daha sevim li ve nazik olm asından mı, yoksa h er keşten daha çok iyilik etm esini sevdiğinden m idir?) - D ostum bu sual lerim e kısaca: (H ayır, sebep b u n lar değildir.) deye cevap verdi. O zam an: (Öyle mi! O halde anladım , dedim ; bu adam , daim a etrafın d a b u lu n an lard an daha yüksek ol duğunu hissettirm eye özeniyor, dem ektir. Eğer, böyle ise, beni hem en ona götürün, b ü tü n g u ru r ve ü stü n lü k leri ona bırakup, b ü tü n m ahviyet ve küçüklüklerle de k en dim i m ahkûm edeceğim !). , Böylece, bu dâveti kabule m ecbur oldum. N itekim çok geçm eden de, düşüncelerim de ne kadar haklı oldu ğum u anladım . Kısa boylu, ufak tefek, lâkin son derece m ağ ru r birile tanıştırıldım . B urnuna bir tu tam enfiye çe kerken tü tü n küçük dağları kendisi yarattığ ın ı iddia edi yordu. Balgam dolu tü k ü rü k le rin i savururken hiç kim se den pervası olm adığını ilân etti. E trafında dönüp dolaşan
236
İ R A N
M E K T U P L A R I
köpeklerini itina ile okşarken de. yanındaki insanlara zer re kad ar ehem m iyet verm ediğini ve h a ttâ isterlerse, bu hareketini onları tah k ir m ânasına da alabileceklerini açık ça im â etti. Eh, bu kadarı da yeterd i; bu m anzaraya daha fazla hayranlıkla bakm am a taham m ülüm kalm am ıştı. İçim den: (Ah! Rabbim! dedim. Şayet İra n sarayında bu lunduğum sırada, tem sil vazifem i böyle yapm ışsam , tavır ve harek etlerim bu şekilde olm uşsa, o halde pek ahm akça davranm ışım dem ektir! Bir budaladan hiç farksızm ışım , öyle ise!) Benim sevgili Rika, her sabah saraya girdiğim iz za man, bizi en güzel dileklerle karşdavan, etrafım ızı çevi ren in sanlara yüzlerce h a k a re tle r yapabilm ek için, ham u rum uzun kötü m ayadan yuğrulm uş olm ası lâzımdı. Bu adam lar, kendilerinden ü stü n olduğum uzu zaten biliyor lardı. Şayet, bunu önceleri bilm em iş olsalardı bile, her gün onlara yaptığım ız bin tü rlü h ay ırh âh lık larla bunu öğrenm iş bulunuyorlardı. K endim ize h ü rm et ettirm ek m aksadile hiç bir teşebbüste bulunm azdık; b ü tü n gayre timiz, onların kalblerini kazanm ak içindi. B unun için de, onların her derdile alâkalandırdık. G ittikçe hissizleşip katılaşan azam et ve ih tişam ' 11 ortasında, bizi dâim a h a s sas ve onlarla alâkalı bulurlardı. O nlar sadece, kalblerimizi kendilerinin fevkinde görürlerdi. E trafım ızdakilerin h er çeşit ihtiyaçlarına kadar inip eğilm esini bilirdik. Am â, H üküm dar h azretlerini de, um um î toplantı ve şenliklerde, m erasim lerde m uhafaza ve m üdafaa etm ek icabettiği; yabancıları m illetin selâm et ve varlığına h ü r m et ve riay ete m ecbur etm ek gerektiği zam anlarda; ve nihayet v atana karşı m eş’um ve tehlikeli anlarda da h e m en canlanır, p ü r celâdet yerim izden silkinir, ask erleri m izin başına geçer, onları k a h ram an lık lara sü rü k ler ve bulunduğum uz irtifa la rın da yüz katın a çıkm aktan aslâ yılm azdık! Böyle zam anlarda, bizim de yüzüm üzü ihtişam
İ R A N
M E K T U P L A R I
237
ve guru r k aplardı; bu hislerle bezenm iş yüzlerim izin hiç çirkinleşm em iş olduğunu da ekseriya söylerlerdi. P a ris, 10/N isan/1715.
M E K T U P
75
U sbek’te n R h e d i’ye V en ed ik
Sana itira f etm eliyim , R hed’l, M üslüm anların dinle rin e besledikleri k anaat ve im anı H iristiyanlarda gör m edim . Z aten onlardaki bu zâaf ve gevşeklik her şey lerine, m esleklerinden tu tta, am el ve ibadetlerine kadar girm iş. Din onlarda, bir m ukaddesat m evzuu olm aktan ziyade, her kesi içine alan bir m ünakaşa ve kavga m ev zuudur. S aray m ensupları, m uharipler, h a ttâ kadınlar ruhban ısnıfı aleyhine ayaklanm ışlar, inanm adıkları şey lerin ille de ispatını isterler!.. Onlar; n bu ret ve in k ârları kalbı ve aklî de değildir. Öyle, h ak ikati bulup kucaklam ak için e ttik leri bir gayret yoktur. D inin esassızlığına bu yollarla varm ış b u lu n m u y o rla r; bunlar, girecekleri hoyunduruğun m ahiyetini da ha bilüp öğrenm eden ürkm üşler ve onu sallayup sarsarak k u rtu lu ş çareleri arayan b ire r asîden başka kim seler de ğillerdir! H attâ, onların im anlarındaki bu zaaf, in k â rla rın d a da aynen m evcuttur. Tıpkı, bir m et ve cezir içinde gibidirler, önce enginlere doğru açılırlar, sonra da toplanup g erilerler; böylece gidüp gelirler! B unlardan biri
238
I R A N
M E K T U P L A R I
bana bir gün şöyle dedi: (Ben, ru h u n ölm ezliğine her altı ayda bir inaniyorum . Benim m üfekkirem , bedenim in gös terdiği gelişm e tarzına göre faaliyet gösteriyor. F ikren cevvaliyetim in azalıp çoğalm asına, yediğim etlerin yum u şaklık veya sertliğine, Spinosa 1 felsefesine m eclup b u lu ( 1 ) — F elsefe z e k â s ın ın en p a r la k la r ın d a n ve b eşer n ev in i, P e y g a m b e rle rd e n so n ra , U lû T a n r ı’y a y a k la ş tıra n en h a y ır h a h s im a la rın d a n b iri de: B a rtıeh S p in o za (y ah u t S p in o sa) d ır. A slen P o rte k iz Y a h u d ile rin d e n o lu p H o l la n d a 'd a , 1632 de (A m e ste rd a m ’ö a) d o ğ m u ş ve 1677 de L a H ay ’de ö lm ü ştü r. E vvelâ H in d d in le rin i besleyen, s o n r a eski Y u n a n felse fesin i k u c a k la y a n m e ş h u r filozof (Z e n o n ) n u n , a h lâ k çe pek s e rt olm asiJe m e şh u r, b ir fik ir ve m e sle k te se b a t, s a b ır vc te h a m m ü l felsefesi (S to ïcism e) ve N eo p la to n is m e ’in eski R o m a’yı d a s a rd ık ta n so n ra ( en b ü y ü k m ü m e ssili: L u ciu s S en ec a) P a n th é is m e (v a h d e ti m u tla k a felsefesi) in k u d re tli filo z o fu n u S p in o s a ’d a b u lm u ş tu r. T ra c ta tu s T heologico - P o litic u s ad lı eserile, ve b il h a s s a E th iq u e : (İlm i a h lâ k ) ad lı şa h e se rin d e S p in o zism e ( y a h u t S p in o sism e) deye ta n ın a n S p in o sa p a n th é s m e ’in in esası şöylece h ü lâ s a ed ileb ilir: T a b ia t y a h u t d ü n y a ile A llâ h yek v ü c u t h a lin d e d ir ki, b u n a v a h d e ti v ü c u t d e yoruz. S p in o sa ’ya göre, U lû T a n r ı ile d ü n y a a r a s ın d a a n ca k b ir n o k ta i n a z a r f a rk ı v a rd ır. A slo la n A llâ h ’ın y e g â n e m a d d e i asliye oluşu, te k v a rlık b u lu n u şu d u r. T ek m a d d e i asliye, te k v a rlık o la n A llâ h ’ın b ir çok v a s ıfla rı v a rd ır: M u tlak z a ru rî olan, so n su z o lan , ebedî, m ü sta k il, sa d e ve g ay ri k a b il ta k s im o la n h e p o d u r. B u v a s ıfla rd a n ise, a n c a k ikisi b eşer n evi iç in m a lû m o lm u ş tu r : te fe k k ü r ve im tid a t. iş te , d ü n y a bu” ik i v asıf a r a s ın d a b u lu n u y o r. B eşer n e v :i ( y a r a tık la r ) ise, b u v a s ıfla rın k ü ç ü k m o d e lle rin in k o lle k siy o n u n d a n ib a re ttir . B eşe r in ira d e i cüz’iyesi ise, e f ’ali sevk ve id a re e d e n a m il d e n h a b e rsiz h a ld e k ım ıld a n m a k ta d ır. H a lb u k i h ü rriy e t, in s a n la rın ih tir a s la r d a n k u rtu ld u ğ u , h a k ik î ilim ve fe l sefeye y a k la şa b ild iğ i ve A llâ h ’ı k u c a k la y a b ild iğ i n is b e t-
İRAN
M E K T U P L A R I
23»
nup bulunm ayışım a, Socinien 1 olup olm ayışım a, katolik, dinsiz veya zahit bulunuşum a göre hissiyatım değişiyor. H ekim başım ın ucunda iken günâh çıkaran papas, öyle kolay kolay benden b ir itira f alam az. Sıhhatim yerinde iken, dinin huzur ve rah atım ı bozm asına aslâ m üsaade etm iyeceğim . Amâ, hastalanırsam , beni teselli ve teskin etm esini de re t edem em doğrusu! A rtık benim için hiç b ir ta ra fta üm it şulesi yanm ayınca, din im dadım a yetişir ve vaitlerile kalb'm i ferahlandırır, işte, bu suretle kendim i tem am ile dine terk eder, üm idin geniş k an atların d a ölüm d iyarına rah atça uçm ak isterim !..) Uzun yıllar "var ki, h iristiyan tâcidarlar, ü lk elerin deki esirleri âzat edip h ü rriy e tlerin e kav u ştu rd u lar. O n lar, bunu yaparken, İncil’in em rini yerine getirdiklerini, zira, hiristiy an lık ta b ü tü n insanların h ü r ve eşit olduğunu ileri sürm üşlerdi. Hiç şüphe y o k tu r ki, bu dinî sebep, bu tâcidarların çok işine y aram ıştı; çünkü, ancak bu sayede te elde ed ileb ilir. A klâk! p re n s ip le r ise, İlâ h î a ş k ta m e v c u ttu r. S p in o sa ’n m d e te rm in iz m i, c ih a n ş ü m u l b ir d e te r m i n iz m in alcibetini d o ğ u rm u ştu r. H egel ve F ic h te ’n in s is te m le ri de fa rk lı p a n th é is te d o k trin le rd ir. A n c a k S p in o s a ’n ın k i so n d erece k u v v etli, v âz ıh ve u lv îd ir. B u d o k tr in te c rü b e y i a ş m a k ta , e ş y a n ın a s lın a s ü r’a tle v a sıl o lm a n ın s ır r ın ı h a iz b u lu n m a k ta d ır. E lb e tte k i T ü rk ve İslâm te fe k k ü r ta r z ın ın ir tif a la r ın ı g ö ste re n ta s a v v u f felsefesi, A llâ h ’ı id r â k fa z ile tin in b ü t ü n İlm î iz a h la rın ı h a iz b u lu n u y o r. (D — S ocin (L elio S ozzini) İta ly a lı b ir p r o te s ta n olu p 1525 de d o ğ m u ş 1562 de ö lm ü ştü r. K u rm u ş o ld u ğ u S o c in ia n ism e d in î d o k trin in e göre, Hz. İs a ’n ın u lû h iy e ti m e v c u t o lm a yup, sad ece u l û T a n r ı’n ın y a r a ttığ ı b ir k u ld u r. A n cak , y in e A llâ lı ta r a f ı n d a n b eşer n e v in in k u r ta r ılm a s ın a m e m u r e d ilm iştir. B ilâ h a re , b ir çok d o k trin e b ö lü n e n b u m ezh ep , 18. a s ırd a sad ece U lû T a n r ı’n ın v a rlığ ın ı k a b u l e d e n (v ü c u d u v a h d a n iy e t d o k trin i) D eism e’i g e tirm iş tir.
240
İ R A N
M E K T U P L A R I
d erebeylerin sefil tabakaya dayanan kuvvet ve hâkim iyet lerini yıkabileceklerdi. Eu iş olup b ittik ten sonra, bu tâcid a rla r öyle d iyarlarda fü tu h ata giriştiler ki, b u ralard a h ü küm süren esareti kendi m enfaatları için bulunm az bir nim et sayarak, bu m üesseseyi aslâ yıkm ayı düşünm ediler. Bil’âkis, bu esirlerin satın alınup satılm alarına geniş m ü saadelerde bulunm uşlar, ve baktile üzerine o kadar titre r göründükleri hiristiyanlık dinindeki eşitlik prensibini ise hiç h atırlam ak dahi istem em işlerdir!... D aha ne deyeyim , bilm em ki? Bir devir için h ak ik a tin tâ kendisi olan şey, diğer bir devir için vehim ve h a tâd an ileri gidem iyor! Acaba, biz de H iristiyanlar gibi niçin mi yapm iyoruz? Ç ünkü, biz m es’u t iklim lerde kolayca k urulm uş müesseseleri ve yapılm ış fü tu h a tla rı re t edebilecek hâlis ve sade insanlarız da ondan! B unlardan yüzüm üzü kolayca çevi rebiliriz, çünkü, m ukaddes K u r’anım ızın evam irine göre, yıkanabileceğim iz bir su bile oralarda y oktur h K adiri m u tlâk olan A llâh’a ham d ve senâlar olsun ki, bize gönderdiği büyük Peygam beri, indiği gökler kadar tem iz ve berrak, o yüce ki, bize tâlim ettiği dinle, beşe rin y a ra ların ı sa ru p sarm alaya biliyor ve bun u n la iftih ar ediyoruz 13/N isan/1715 ( 1 ) — M ü slü m a n la r V en ed ik ş e h rin in fe th i ile y a n u p tu tu ş m a m ış la rd i; ç ü n k ü , b u r a d a K u r ’a n ın e m irle rin e göre, g u su l ve a b d e st su y u yoktu. (2) — 31 ve 39 n c u m e k tu p la rın te k r a r g özden o k u y u c u la rd a n ric a ederiz.
g e ç irilm e sin i
«m ütercim »
İ R A N
M E K T U P L A R I
M E K T U P
241
76
U sbek’te n İb b e n ’e İzm ir
İn tih a r edenlere karşı A vrupa’da k a n u n lar pek am an sız oluyor. K endi ta tlı canlarına kendi elile k iy an ları ik in ci defa ölüm e m ahkûm ediyorlar! N asıl m ı? C esetlerini sokaklarda sürüklem ek, nam us ve şereflerini çam urlara bulam ak, m al ve m ülkleri m üsadere edilm ek suretile!... Bana öyle geliyor ki, İbben, bu k an u n lar ziyadesile haksız ve adaletsizdir. B ir düşün, kederden, sefaletten, h a k a re tte n inleyüp ezilirken, bu iztıraplarım a niçin n ih a yet verm em e m ânî olunm ak isteniyor? Bu ağır y a ra la rı m ın yegâne devası avuçlarım da b u lu nurken, m erh am et sizce nasıl ondan beni m ahrum etm eye kalkiyorlar? Acaba, içinde bulunm am ağı kabul ettiğim b ir cem iyet için, neden çalışup didinm em i benden istiyorlar. Aslâ, a rtık iştirak etm ek istem ediğim b ir anlaşm a ile neden il zam edilm iş olayım ? Cem iyet karşılıklı m enfaat zem ini üzerine kurulm uştur. Lâkin,, şayet cem iyet benim için bir yük, bir m üşkülât, bir m ezahim ve m eşakket kaynağı o lu r sa, artık bu cem iyetten yüz çevirm em e kim m ani olabi lir. H ayat hakkı, bana bir lu tû f ve inâyet olarak v e ril m iştir; lâkin, şayet o bu h a y ırh âh vasfını kaybederse, ben de onu reddetm ek, istem em ek hakkına m âlik olm aliyim . Ç ünkü, sebep ve illet kalkınca, eser ve netice de nihayete erer! İran M ektupları F.: 16
242
İ R A N
M E K T U P L A R I
Şayet, tebaalık nim etlerinden istifadelerim olm uyorsa, kıral hazretleri de, tebaası olm am ı benden isteyem em elidir, değilm i? Acaba, vatandaşlarım , adaletsiz bir taksim şekli olan kendi saadetlerini b ir yana ve benim m eyûsiyetim i diğer yana bırakılm asında devam lı İsrar edebile cekler m idir? 1 Acaba, b ü tü n hay ırh âh lard an daha hayırhâh olan Ulû Tanrı, altında ezilm ekte olduğum darbelere ebedî m ah kûm kalm am a razı olacak m ıdır? Ben k an u n lara itaata m ecburum , şâyet o k anunların hükm ü altında vaşiyorsam ; lâkin ben ölmüş b ulunuyor sam, artık o k an u n ların hükm ü altında sayılabilirm iyim ?... F akat, şim di de bana: (Siz, m ukadderatı İlâhiye ni zam ını bozuyorsunuz! Allâh, ruhunuzla bedeninizi birleş tirdi, halbuki siz, onları yekdiğerinden ayırıyorsunuz! B inaenaleyh, siz M ukadderatı İlâhiye’ye karşı geliyorsu nuz; ona m ukavem et ediyorsunuz!) deyeceklerdir. L âkin bu sözlerle de ne dem ek istiyorlar? Acaba, m ad denin eşkâlini tebdil ettim deye, h arek et halinin ilk k a nunları, yani tekvin ve m uhafazanın ilk evam ir: ta ra fın dan yuvarlak yapılm ış cisme dört köşe bir şekil verdim deye, A llâh’ın nizam ını bozmuş olurm uyum ? H ayır, hiç şüphesiz! Ben, sadece bana bahşedilm iş bir hakkı istim al etm iş oluyorum ; ve bu m ânada da. H ikm eti R abbaniyeye ar.lâ karşı gelm iş olm adan, kendi keyfim e göre h arek ette m uhtarım ! (D —
Ş u ilh a m k u v v e tin e h a y r e t e tm e m e k m ü m k ü n d e ğ il d ir: ( İn s a n to p lu lu k la rı iç in d e d ev a m lı b ir g a y re t v ark i, ce m iy e tte k i b ü tü n z a a f ve fe lâ k e tle ri b ir y a n a ve b ü tü n k u d re t ve sa a d e tle ri d iğ e r y a n a s ır a la m a ğ a ç a lış m a k ta d ır. A k ilâ n e k a n u n la r ın vazifesi, b u g a y re ti d ev a m lı s u r e tte te sirsiz b ıra k m a k o lm a lıd ır....) B eccaria, S u ç la r ve C ezalar, fasıl: I, s; III.
İ R A N
M E K T U P L A R I
243
R uhum gövdem den ayrıldığı takdirde, acaba cihanın nizam ve ahenginde en küçük b ir değişiklik olacak m ıdır? Bu tefrik in vuku ile hasıl olacak yeni te rtip ve terkibin daha az m ükem m el olacağına, İlâhî ve um um î kan u n lara daha az uyabileceğine inanırm ısıntz? Acaba, dünya bu yüzden bazı eksiklik ve ziyanlara mı uğrayacaktır? Yoksa, A llâh’ın m uazzam ve m uhteşem eserleri ehem m iyetlerin den bir şeymi kaybedeceklerdir? T asavvur edebilir m isiniz ki, b ir buğday başağı; bir solucan, bir çim ene m ünkalip oldu deye, vücudum a rtık tab iata yakışıksız bir v arlık sayılsın? Ve ruhum , dü n y a daki b ü tü n şeylerden kaçm ış ve saklanm ış deye, ulviyet ve m ükem m eliyetini kaybetm iş bulunsun? Ah! B ütün bunlar, sevgili İbben, sadeıe g ururum uz dan, kibir ve azem etim izden geliyor, heyhât! Biz b ir tü r lü küçüklüğüm üzü hissetm iyoruz ve C ihanda m u tlak a bir şey olmak, bir şey sayılm ak için çırpınıyoruz! Biz, bir k i şinin telef olup gitm esini bile tab iatı küçültüp alçaltacak azam etli bir vakıa gibi tah ay y ü l ediyoruz! H albuki, b ili yoruz ki, dünyada bir adam artm ış, ya da eksilm iş ben de ne konuşuyorum ? hattâ, b ü tü n bir kitle yok olmuş, m eselâ bizim gibi yüz m ilyonluk bir insan m anzum esi, bundan da ne çıkar sanki? İşte bu m uazzam kitle bile, ci handa bir zerreden, boşlukta kalm ış bir zavallı v arlık tan başka nedir ki? Ve Cenabı H ak şâyet, bu zerreden m âlûm atta r ise, bunun da sebebi, bütün cihanın kendi ta ra fın dan yaratılm ış bulunm ası ve dolayısile o cihanın ihtiva ettiği her zerreden b:le bilgi sahibi olm asıdır, h P a ris, 15/N isan/1715 (D — (R e a lite o la ra k in tih a r , c e z a la n d ırılm a s ı a s lâ m ü m k ü n o lm a y a n b ir fiild ir. B u n u n d a sebebi, cezaya m ev zu o la n şe y in ca n sız ve c a m it b ir gövdeden ib a re t oluşu, y a h u tt â b u y üzden c e z a la n d ırılm a ğ a k a lk ın a c a k b a ş k a ş a h ıs la rın ise, ta m a m e n m â su m b u lu n u ş la rıd ır. B irin c i h a ld e ,
244
İ R A N
M E K T U P L A R I
b u ceza y a ş a y a n la r ü z e rin d e h iç b ir te s ir h u su le g etirm ez ; tıp k ı b ir h e y k e lin k ırb a ç la n m a s ı gibi b ir in tib a y a ra tm ış o lu r, ik in c i h a ld e ise, y an i m ü n te h ir in a k r a b a la rın ın c e z a la n d ırılm a s ı h a lin d e , o r ta y a zu lü m ve a d a le tsiz lik çık ar. Z ira, c e z a n ın ta m a m e n ş a h sîle ştirilm e m iş o ld u ğ u m e m le k e tte , in s a n h a k la r ı m e v cu t değildir. İ n s a n la r h a y a tı çok se v erler; k e n d ile rin i ih a ta e d e n eşya, o n la rı h a y a ta k u v v etle b ağ lar.. B e şerî le zaizin cazip h a y a lle ri ve b ü y ü k y u d u m la rla içtiğ im iz z e h ir u sa re sile d o lu h a y a t k â s e sin e b ir k a ç d a m la s a a d e t ş e rb e ti k a r ış tır a n ta tlı ü m it, ş u fa n î in s a n la rın k a lb le rin i öyle k u v v etle b ü y ü le m e k te d ir ki, cezasız k a l m a sı h a lin d e , in ti h a r la r ın sa lg ın la şm a sı k o rk u s u r u h la r ı ş id d e tle ü r p e r tip titre tm e k te d ir ..................................... o h a ld e , m ü n te h ir in elin i d u rd u ra c a k â m il n e o la b ilir? ) B e cc aria , S u ç la r ve C e za lar: (fa sıl: X X X V .) B eccaria, m u h te lif fa s ılla rın d a z ik re ttiğ i şu te d b ir le ri ta v siy e e y lem e k te d ir: a — B ü tü n sa a d e tle ri b ir y a n a ve b ü tü n s e fa le t ve fe lâ k e tle ri d iğ e r y a n a s ıra la m a y a c e h te d e n in s a n ın ta b iî te m a y ü lü n ü dizgin ley eb ilecek k a n u n la r y a p m a k (fa sıl: '„); b — M üeyyedesi ta tb ik ed ilem ey e n te sirsiz k a n u n la r n e ş re tm e m e k ; c — D evlet s a th ın ı b ü y ü k b ir h a p is h a n e h a y a tı h a li n e g e tirm e m e k ; d — V a ta n d a ş la r ın y u r tla r ın d a n h ic re t h ü r riy e tle rin e m â n i o lu n m a m a k ; e V a ta n d a ş la r ı t â ç o c u k lu k la rın d a n itib a r e n y u r t la r ı n a b a ğ la y a c a k en e m in ça rey i o n la rın r e f a h ve s a a d e tle rin i a r tt ır m a k ta a ra m a k ; f — H e r devlet, tic a r e t h a y a tın ın k e fe sin i to p r a ğ ın a d o ğ ru m e y le ttirm e li, v a ta n d a ş ın m ü y e sse r o ld u ğ u r e f a h ve s a a d e t payı, k o m şu m ille tin n a s ib in d e n ü s tü n o lm a lıd ır (B u son f ık ra la r iç in : a y n i eser, fasıl: X X X V .) İlâv e n o t: B ü tü n b u h u k u k î ve felse fî m ü d a f a a la r a ra ğ m e n b e ş e riy e t b u g ü n de m ü n te h ir e ve y a rd ım c ıs ın a a ğ ır ce-
İ R A N
M E K T U P L
AR I
245
z a la r v e rm e k te n vaz geçm iş değ ild ir. M isâller: İn g iliz ceza sistem i h e m i n ti h a r a te şeb b ü sü , h e m de y a rd ım ı su ç sa y ıp c e z a la n d ırm a k ta d ır. 1881 T a rih li N ew -Y o rk C u m h u riy e ti c e z a .k a n u n u (172 ve m ü te a k ip m a d d e le r); 1932 ta rih li İsp a n y a ceza k a n u n u , (m ad . 416); P o lo n y a (228); D a n im a rk a (m a. 240), 1936 ta r ih li K o lo m b iy a ceza k a n u n u (m ad . 367); 1937 İsviçre F e d e ra l ceza k a n u n u (m ad. 115); B rez ily a (176); M a c a ris ta n (d. 283); H o la n d a (m ad . 294); 1890 ta rih li İta ly a n ceza k a n u n u (m ad . 3 7 0 ) ; ' ve 930 ta r ih li İta ly a n ceza k a n u n u (m ad . 580). in ti h a r a y a rd ım ed e n le ri c e z a n la n d ırm a k ta d ır. 1890 ta r ih li İta ly a n ceza k a n u n u s is te m in e s a d a k a t g ö ste re n m e r’i T ü rk ceza k a n u n u m ü n te h ir e y a r d ım e d e n le ri c e z a la n d ırm a k ta d ır, (m ad . 454). A n ca k b u k a n u n n e in tih a r ı, ve n e de te şe b b ü sü suç s a y m a m a k ta d ır. M a d d ed e n de s a r a h a ta n a n la ş ılm a k ta d ır ki, f e r ’a n z im m e lh a l o la n la r ın c e z a la n d ırıla b ilm e s i için, in ti h a r fiilin in te k e m m ü lü , y a n i ölüm v e tire s in in ta m h u su lü ş a rttır . (m ü te rc im )
İ R A N
246
M
E
M E K T U P L A R I
K
T
U
P :
77
(i)
İbben’den Usbek’e Paris
Sevgili Usbek, fikrim ce, hakikî bir M üslüm an için asıl büy ük şeam et ve m usibet, çekilen m ücazatlar ve cefalar değil, lâkin gelecek tehditlerdir. Bize, h a k a re tle r getirip acılar çektiren günler en kiym etli günlerim iz olm alıdır. Asıl kısaltılm ası gereken zam anlara gelince, b u n lar da refâh, saadet ve m uvaffakiyetle geçen günlerim izdir!... B ütün bu sabırsızlıklar, m üstakil ve m es’ut olmak hasretile, saadet ve m utluluğun bizzat kendisi olan, m u kaddesattan bir an önce ayrılm ak da ne işe y a ra r sanki? Şâyet, bir varlık, iki v arlık tan teşekkül ve terek k ü p ediyorsa ve z aru ret dahi, bu iki varlığın b irlik te m uhafa zasını istiyorsa, o takdirde bu birlik, dinî bir kanun de m ek olan m uhteşem yaratıcının em ir ve irâdesine daha büyük ita a t gösterm iş oluyor!.. V e şâ y e t, b u b ir liğ in m u h a f a z a s ı z a r u r e ti, in s a n o ğ lu n u n e f ’a lin e d e e n iy i g a r a n ti te ş k il e d iy o rs a , b u n d a n d a d ü n y e v î b ir k a n u n y a p m a k im k â n ı d o ğ m u ş o lu y o r, d e m e k tir.
İzm ir, 30/N isan/l715
d ) — 77 nci m e k tu p 1754 ta r ih li b a s k ıy a ilâv e e d ile n ü ç ü n c ü m e k tu p tu r. A lâk a sı ve m ü e llifin e f k â rın d a h a s ıl o la n ta h a v v u l ve te b e d ü llâ t dolayısile, b u s ıra y a k o n m u ş tu r; m ü te a k ip iki m e k tu b u n ta r ih le r d e o la n te n a k u z d a k i t e re d d ü d ü n b u su re tle g id e rilm e sin i ric a ederiz. (m ü te rc im )
İ K A N
M E K T U P L A R I
M E K T U P
847
78
R ik a ’d a n U sbek’e ** *>de
Sana, Ispanya’da bulunan bir Fransızın yolladığı mek tubun kopyasını gönderiyorum; okuyunca, çok memnun olacağına eminim... (A ltı aydan beri İspanya ve Portekiz’i dolaşiyorum. Diğer bütün milletleri hakir gören bu insanlar, nefret et mek şerefini sadece, Fransız m illetine bahşediyorlar.... Bu iki ülke halkının mizacı ağır ve soğuk kanlıdır. Bu vasıfların da iki tezahürü vardır: Gözlükler ve bıyık. Gözlükler, kendilerini ilme vakfetmiş, ve bütün va kitlerini okumağa lıasreylemiş olmanın nümayışkâr de lilini teşkil ediyor; zira, ancak bu çare ile zayıflayan göz ler derman bulabilmektedir. Bu gözlüklerle süslenmiş, yahuttâ yüklenmiş burunlar, hiç itirazsız, bir âlimin burnu olarak hürmet ve riayet görür!... Bıyıklara gelince, tevlit ettiği neticelerden müstakil olarak, bizzat kendisi şayan hürmettir; mamafih, bazan da, Prens hazretlerine ve milletin şeref ve itibârina büyük hizmetlerde de kullanıldığı vakidir; nitekim meşhur Por tekiz generalinin Hindistan’da bu sayede yaptığı hizmet aslâ unutulamaz! (D — J o a m de C astro. (m ü e llifin n o tu ) (1500 de L iz b o n ’d a d o ğ m u ş 1548’de G oa’da, b a tı H in d is-
248
İR A N
M E K T U P L A R I
Filhakika, bu kumandan para sıkıntısına düşünce, bı yıklarından birini kesti ve GOA sakinlerine göndererek kendilerinden ödünç olarak ve bıyığını rehin etmek suretile, yirmi bin tabanca satın aldı; zamanı gelince de, bı yığını şerefile rehinden kurtardı. Soğuk, ağır ve ciddî tavırlı milletlerin, pek de gurur lu oldukları kolayca kabul edilebilir. İşte, İspanyollarla Portekizliler de bu gurura mâliktirler ve buna da iki se bep gösteriyorlar: Bir kcrre kendi topraklarında yaşiyan insanların kalben çok yüksek olduklarını iddia ederler; nazarlarında onlar, kendi tabirleri ile eski Hiristiyanlar’dır. Bundan da, şu son asırlarda ruhanî mahkemenin iş kence ile hiristiyan dinine soktukları bir nesilden gelm e diklerini bildirmek isterler. İkinci sebep ise, bilhassa, Hin distan’da bulunanlara aittir; zira, bunlar daha da mağrur durlar; çünkü, onlar orada, yine kendi deyişlerile, beyaz tenli insanlardır. Bu ise, öyle ulvî bir vasıftır ki, başları tâ göklere kadar değmektedir!. O kadar ki, ne haşmetli im parator hazretlerinin sarayındaki sultan güzelliğinin füsunile bu derece göz süzer, ne de Meksika’daki bir şehirde, kapusunun önüne çömelmiş ve elleri kenetli çirkin acuze derisinin zeytunî beyazliğile bu derece mağrurdur!... Şimdi böyle bir adam, bu derece mükemmel bir ya ratık, dünya hâzineleri verilse bile yine de çalışmaz, tabiî! Alelâde ve mihaniki sanayi işleri için de derisinin ihti şam ve haysiyetini ayaklar altına da atamaz! Şu husus dahi bilinmeli ki, îspanya’da bir adamın faz ladan da bazı liyâkatları varsa, meselâ biraz evvel söyle diklerime, bir de kocaman bir kılıç sahibi olmak sıfatı, yahut babadan kötü bir kitar çalmak mirası da eklenebit a n sa h ilin d e k i b u a n a v a ta n m ü ste m le k e şe h rin d e ö lm ü ş tü r . B u s ır a d a P o rte k iz k ıra liy e ti v alî u m u m îsi b u lu n u y o rdu.)
İRAN
M E K T U P L A R I
249
lirse, artık her şey bitmiştir; bu kimse hiç çalışamaz! Şe ref ve haysiyeti, bu adamdan tam bir istirahat ister! Vü cudunun bütün uzuvları devamlı bir dinlenmeye tâbi olacakhr ve buna mecburdur. Günde on saat oturan bir adam, günde ancak beş saat oturabilen diğerine nazaran iki de fa daha fazla hürmet görür! Çünkü, asâlet ancak koltuk lar üzerinde ihraz edilebilir! Lâkin, çalışmanın bu amansız düşmanları, her ne ka dar hakiınâne bir huzur gösterişi içinde yaşarlarsa da, bu rahatlık ve sükûn kalblerinde yoktur. Çünkü, onlar devamlı aşıktırlar. Bütün dünyada, sevgililerinin pence releri altında halsiz ve dermansız ölmek isteyenlerin ba şında onlar gelir! Ve hele gripten perişan olmayan bir İs panyol da hiç bir zaman zarif ve kibar aşık sayılmaz! İspanyollar evvelâ dindar, sonra da kıskançdırlar. Ka rılarını, hattâ kurşunlarla delik deşik edilmiş bir askerin, ya da dermandan düşmüş bir ihtiyar hakimin bakışların dan saklarlar! Amâ, öte yandan onları, gözleri yerde bir rahip çırağile, yahuttâ kendilerini okutup yetiştiren güç lü kuvvetli bir Fransisken papazile bir odaya kapatmak tan da hiç çekinmezler! Karılarının, her kesin içine, göğsü bağrı açık çıkma larına izin verirler; fakat, topuklarına bakılmasına rızaları yoktur; ve parmak uçlarına basarak kendilerini adım adım takip ederler. Dünyanın her yerinde, aşkın iztırapları müthiştir, der ler; lâkin, ispanyollar için bu çevir ve cefa daha da m üt hiştir! Kadınlar erkeklerin ,bu ateşlerini söndürmek suretile iztıraplannı giderirlerse de, heyhât! Bütün yapabi lecekleri de, bu çevir ve cefanın değiştirilmesinden iba rettir. Hemen ekseriya, kendilerine sönüp küllenmiş bü yük bir ihtirasın yeis dolu hatıraları kalır!.. Bu adamların küçücük kibarlıkları vardır ki, Fran sa’da da pek anlaşılamamıştır. Meselâ, bir yüzbaşı aske
250
İ R A N
M E K T U P L A R I
rinden müsaade istemeden kendisini aslâ dövmez; bir ru hanî mahkeme ise, bir Yahudi’den özür dilemeksizin ken disini hiç bir suretle ateşte yakmaz! İspanyollar’da zekâ ve iyi yüreklilik bulabilirsiniz; lâkin, bu m eziyetleri kitaplarında hiç aramayın, bulmaz sınız! Kütüphanelerinden birine bir göz atacak olursanız, romanlarla, Ortaçağ safsatlarına ait eserlerden başka bir şey yoktur! Zannedersiniz ki, bütün bu kitap serileri, be şer zekâsının bazı gizli düşmanları tarafından derlenip toplanmıştır! İçlerinden yalnız biri, o da diğer hepsini gülünçleş tirmiş olan kitap güzeldir '. Her iki m illet de Yeni Dünya da uçsuz bucaksız keşif lerde bulundular. Öte yandan, kendi öz diyarlarını dahi lâyikile tanımazlar. Sahillerinde öyle limanlar vardır ki, henüz bunları keşfetmem iş bulunuyorlar; dağlarında ise, öyle insan toplulukları yaşiyor ki, m evcudiyetlerinden ha bersizdirler Güneşin kendi diyarlarında doğup, yine orada battı ğını söylerler; amâ, buna şunu da ilâve etm eli ki, bu se yir esnasında biçare güneşin bütün görebildiği, sadece vi ran köylerden ve ıssız topraklardan ibarettir!) Ah! Usbek, isterdim ki, F ra n sa ’da da seyahat eden b ir spanyol olsun; oda M adrid’e bir m ektup göndersin. Öyle zannediyorum ki, o da kendi m illeti aleyhinde y a zılanların intikam ını alm ak fırsatın ı bulm uş olurdu. M uhayyelesi kuvvetli ve soğuk kanlı bir insan için F ran sa çok vasi bir sahadır! F ikrim ce bu adam , P a ris’in tarifine şöyle başlardı: (Burada delilerin kapatıldığı bir ev var; sakın bu ev, Paris'in en büyük binası zannedilmesin! Hayır! Maalesef, (1) — D o n K işot. (2) — B a tu e c a v a d isin e im â.
İ R A N
M E K T U P L A R I
851
hastalığın devâsı, hastalığa nazaran son derece cüz’i bir şey! Hiç şüphe yok ki, komşularının yanında şeref ve iti barlara kırılmış Fransızlar, aralarında sadece bir kaç de liyi topla.yup bu yere kapayarak, dışarılarda serbestçe do laşan bütün kitlenin akıllı olduğunu ispata özeniyorlar!) Ne ise, şim dilik hayalim in İspanyolunu b u rad a sus turuyorum ! A llâh’a ism arladık, sevgili Usbek. 17/N isan/1715
M E K T U P
79
0)
Usbek’ten Rhedi’yc Venedik
K anun vazîlerinin ekserisi akıl ve dirayetçe m ahdut kim selerdir; kaza ve kader kendilerin: diğer insanların başına getirm iştir. Bu gelişi tem in eden istişarenin y ap ıl dığı şey de, ekseriya sadece safsatalarla, keyif ve hevesattan ibarettir! Öyle anlaşılıyor ki, onlar y ap tık ları işin azam et ve ihtişam ından b ih ab erd irler; adetâ çocukça şeyler, eğlen ce kabilinden m üesseseler k u ru p eğleniyorlarm ış gibi bir ( 1 ) — Ş a y a n d ik k a ttir ki, b u m e k tu b u , e serin son b a sk ısı o lan , ve B o rd e a u x Ü n iv e rsite si e d e b iy a t f a k ü lte s in d e n P ro l. P a u l V e rn ie re ’in n e z a re t ve g a y re tile ç ık a n i960 ta rih li n ü s h a s ın d a b u la m a d ık . B u m e k tu b u , 1754 ta r ih li ü çü n c ü b a s k ıs ın a göre y a p ıla n 1935 ta r ih li n ü s h a s ın d a b u ld u k . B in a e n a le y h , m e k tu p n u m a ra la r ı b a d e m a b u n a göre s ır a ta k ip ed e ce k tir. (m ü te rc im )
352
İ R A N
M E K T U P L A R I
h alleri v ardır. Halbuki, onlar işleri bu derece hafiften tutmakla, sadece küçük zekâları kendilerinden boşnut edebilirler; aklı eren ve duyanların karşısında ise, bütün itibar ve itimatları sarsılmıştır! Bu nevi kim seler, aslâ faydası olm ayan tefe rrü a ta da la rla r; hususî ahvale bilhassa kendilerini h asre d e rle r; za ten eşyayı parça parça görm ek hasleti, dar görüşlü in san ların k â rıd ır; um um î bir ih âta dehâsm a aslâ m alik ola m azlar! B azıları da, k an u n ları tedvin ederken, konuşulan dil den daha başka bir dil kullanm ak sevdasına düşer; bir kanun yapıcısı için bu ne garip bir düşünce tarz ıd ır; Şâyet, yapılan bu kanunlar kolayca anlaşılm iyacaksa, bu ahkâm a riay et ne suretle m üm kün olacaktır ’ ? Sonra da bu kanunlar, ekseriya yapıldıkları zam anda ileri sürülen z a ru re tle r hiç h a tıra getirilm eden ilga edi lirle r; bu suretle de m illetler, değişm elerde sıkı sıkıya bağlı olan kargaşalıkların tâ ortasına fırlatılm ış olur! G arip tir ki, h ak ikaten bazen insanların tefek k ü r ta r zından ziyade, tab iat ve m izaçtan doğan bir zaruretle, k a nu n ların değiştirilm esi m ülâhazası ortaya çıkar. Lâkin, bu hâl nâdirdir. Bu nâdir z a ru re t olunca da, bu değişecek kan u n lara ancak titre k ellerle dokunulm alıdır. B üyük usûl ve m erasim kaidelerine ria y e t olunm alı, bir çok te d bir ve çarelere başvurulduktan sonra, bu m aksada vasıl olm alıdır ki, ilgaları bu derece form alitelere bağlı ve pek zor olan k an u n ların k u tsiyetine m illet, inanç getirebilsin! ( 1) —
................................................................................................................................
.............................. S u ç la rı ö n lem ek istiy o r m u su n u z ? o h a ld e , k a n u n la r ı s a d e le ştirip m a n â la r ın ı a y d ın la tın ; k a n u n la r ı m ille te se v d irm ey e ça lışın ; b ü tü n m illeti, to p y e k û n b u k a n u n la r ı m ü d a fa a y a g ö n ü llü b ir h a le getirin!» B eccaria, Suçlar ve Cezalar, f: XLI.
İ R A N
M E K T U P L A R I
253
Ekseriya, bu k an u n ları çok s ü r’atle ve pek kolaylık la tedvin e d erler; ve bunu y ap arlark en de, tabiî adalet f i k r i yerine m antık erbabının m uhakem esini reh b e r idinirler. Ve sonunda da bu k a n u n la r pek sert, çok şiddetli görülür. Böyle olunca da, ondan sıyrılup k u rtu lm ay ı da adaletin bir icabı bilirler '. Böylece, bu yeni k anunlar, yeni bir m usibet ve felâ k etin kaynağı olur. H albuki, k a n u n la r ne olursa olsun, da im a hü rm et ve ria y e t edilm elidir. O nlara daim a, am m e n in vicdanı, şuuru nazarile bakılm alıdır. F e rtle r, bu am m e vicdanının bir cüz’ü, bir zerresi olduklarından, k an u n ları dâim a tasvip etm ek, ona uym ak m ecburiyetindedirler. 2. Bununla beraber itiraf etm eli ki, bu kanun yapıcıları arasında öyleleri çıkm ıştır ki, gösterdikleri dikkat ve b a siretle, U lû T an rı’nın tükenm ez akıl hâzinesinden cöm ert çe nasibedâr olduklarını ispat etmişlerdir.... B unlardan bilhassâ, b ab alara ev lâtları üzerinde h a kim iyet taniyan kanun vazîlerini zikretm eliyim . H âkim (
1) -
- ....................................................................................................................
.......................... B eşer d u y g u su n u n ta b iî te m a y ü lle rin e a y k ırı o la n h e r k a n u n , k a n u n v a s fın ı h a iz olam az. B in a e n a le y h , n e tic e si şe a m e t olur! B u n ev i k a n u n la r , b ir n e h r in s u la rı o rta s ın d a , ak ışı d u r d u rm a k için , b ird e n b ire y ü k se len b a r a j d u v a r la rın a b e n z e tile b ilirle r; öyle ise, y a b u d u v a r la r çılg ın s u la rın k u v v e tile a n iy e n devrilecek, y a d a b u d u v a r la rı d ip le r in d e n y av aş y av a ş y u m u şa tıp e r ite n b u su la r, o n u e r geç y in e de o r ta d a n k a ld ıra c a k tır!» ' B e cc aria , S u ç la r ve C ezalar, f: I. {2) — İşte b u n d a n d o la y ıd ır ki, ebedî B e cc aria : (B eşer d u y g u su n u n ta b iî te m a y ü lle rin e a y k ırı h e r k a n u n , k a n u n v a s fın ı h aiz olam az. B in a e n a le y h , n e tic e si şe a m e t o lu r!) d iy o r ya! (m ü te rc im ) (3) — M ü ellif ( a u to r ité ) k elim e sin i k u lla n ıy o r. Biz de ( h â k im i y et) sö zü n ü y e rin d e b u ld u k . Ç ü n k ü , (v elâ y et h a k k ı) h u k u k î tâ b iri, n e m ü e llifin d e v rin d e k i h u k u k î n iz â m a , n e d e k e n d is in in m a k s a d ın ı k a v ra y a m a z d ı. (m ü te rc im )
254
İR A N
M E K T U P L A R I
leri bunun k ad ar m em nun edebilecek ahkâm tesis etm ek m üm kün olam azdı; mahkemelerin iş hacmini bundan da ha müessir azaltabilecek hükümler bulunamazdı; ve n i hayet, k a n u n lard an ziyade geleneklerin iyi vatandaşlar kazandırdığı bir devlet içinde um um î ahenk ve huzuru tem in edebilecek bundan daha m ükem m el kaideler yapı lam azdı. D iğer tara fta n , b ü tü n diğer h âkim iyetler içinde, en az suistim ale uğriyanı da b u d u r; b ü tü n adâlet cihazları nın en kutsalı yine bu m üessesedir. İçtim aî m ukavele ile elde edilm em iş tek hâkim iyet dahi, keza budur. Ve h attâ, bu hükim iyet, İçtim aî m ukaveleye dahi takaddüm etm iş tir. Mükâfat ve mücazatın cömertçe baba avucuna kon duğu diyarlarda ,aile hayatlarının çok daha huzurlu ve mes’ut olduğu görülmüştür. Baba, cihanı halk eden Tanrı’nm bir hayali gibidir; ancak aradaki fark, Ulû Tanrı, insanları sadece onlara olan aşkile sevk ve idare edip, kendilerinden intizarda bulunduğu ne bir üm idi, ne de bir korkusu vardır! F ransızların fikrî tuh aflık ların a d ikkatim çekm eden, bu m ektubum a nihayet verm iyeceğim . R ivayet ed erler ki, bu m illet eski Rom a kanunlarından, sayılm iyacak kadar faydasız hüküm ler alm ış ve b unları titizlikle m uhafaza e t m ektedir. Amâ, gel gelelim , insaniyetin ilk m eşru hâk i m iyet hak ların ı teşkil ecîen bu babalık hakim iyet hü k ü m lerini akıl edipte almamış! H eyhât!... lS /N isa n /1 7 1 5
İ R A N
M E K T U P L A R I
255
M E K T U P : 80 B aş h a r e m a ğ a s ın d a n U sbek’e P a ris
D ün E rm eniler saraya genç bir Çerkeş esiresi g etir diler; kızı satm ak istiyorlardı. E sireyi sarayın gizli dai resine götürdüm , soydum ; bir güzel m uayene ettim . Sey rettikçe, m üstesna letafet ve zarafeti gözlerim i kam aştıriyordu. O zavallı ise, bekârete hâs bir istihya ile benden kaçıyor, gizlenm eye çabalıyordu!... V erdiğim em irlere itaat etm ek için, çektiği b ü tü n çevir ve cefânın farkında idim. Çıplak görünm ekten üzülm üş, hicâbın h a ra re tile kı zarm ıştı. lîey h ât! Bu dilberin önüm de bile, bu hale ta ham m ülü yoktu! H albuki, ben onun nazarında ne olabi lirdim ki? H ayânın örtüsünü kaldırabilen aşk ihtirasının çılgın fırtın aların d an m ahrûm bir biçare değilm iydim !? Bu neviden m üstesna varlık ların altında soğuk bir cesaret ten farksız, en hü r h arek etler anında en zelil ve a tıl bir zavallı olan ben, yapabildiğim yegâne şey, terbiyeli ve m ahcup n azarlarla göz süzm ek, pâk ve m asûm görün m ekten ibaretti!... Ah!.. Ne ise. bu m ahlûkun sana lâyık olduğunu an lar a n lam az, gözlerim i ondan ayırarak h ürm etle yere indirdim ; om uzlarına erguvanı b ir m anto a ttım ; parm ağına altun bir yüzük geçirdim ve sonra da ayaklarına kapandım . Şim di o, kalbinin kraliçesi idi ve bana da gereken, derin tâzim ve h ayranlık duygularım ı sunm aktan ibaretti'...
256
İ R A N
M E K T U P L A R I
E rm enilere istedikleri parayı ödedim ; kızı, saraydaki b ü tü n gözlerden iyice sakladım . M utlû Usbek! Sen şimdi b ü tü n Ş ark saray ların ın m âlik olam adığı b ir güzellik hâzinesinin sahibisin. D önü şünde, sarayında, İra n ’nın en nadide cevahirini bulm ak la, kim bilir ne büyük huzûzata nâil olacaksın! Amâ, bu huzûzatın azam et ve ihtişam ı, aradan yeçecek m üddetin ve girecek sıkıntının tah rip kuvvetile m ütenasip su re tte azalacaktır, heyhât! F a tm e s a ra y ın d a n , l/M ay ıs/1 7 1 5 .
M
E
K
T
U
P
81
Usbek’ten Rhedi’ye Venedik
A vrup a’da bulunduğum dan beri, sevgili Rhedi, bir çok hü k ü m etleri tedkik fırsatın ı buldum . G ördüm ki, b u ra la r da y ü rü tü le n nizâm , öyle A sya’da olduğu gibi, hep ayni kaidelerden ibaret değildir. E kseriya, kendi kendim e so ra rım : Acaba hü k ü m etler içinde akliselim e en uygun ola nı hangisidir? Bana öyle gelir ki, gayesine en az masraf-
İ R A N
M E K T U P L A R I
257
la 1 varan, vatandaşlarını insanın tabiî temayülüne en mükemmel şekilde sevk ve idare eden hükümetler, en iyileridir ( 1 ) — V a ta n d a ş la r ın ı v erg i k ü lf e ti a ltın d a e n az b u n a lta n , d e v le tin b ü tü n ih tiş â m ve s a a d e tin i v erg i ç a re le rd e te m in e a z m e tm iy e n h ü k ü m e tle ri k a s te tm e k te d ir. Bizce, B eccar ia ’n m ölm ez e s e rin in V. f a s lın d a (.... Ö yle b ir h ü k ü m e t ki, ik tid a r, k e n d i siy a si v a r lığ ın d a m e v cu t olu p , y o k sa o n u te şk il e d e n ş a h ıs la rın e lin d e d e ğ ild ir!...); k e z a ay n i e s e rin X X V II fa slın d a : (.... K a n u n la r b a z ı a h v a ld e , v a ta n d a ş la r ı b ir şa h ıs o lm a k ta n ç ık a r a r a k b ir şey o lm a la rı n a m ü sa a d e d e b u lu n d u k ç a , h ü r riy e t a s lâ m e v c u t o lam az!) ve (V aziî k a n u n ) f a s lın d a d a şöyle diyor. (... Ş a y e t b en , h a k ik a ti a r a ş tır m a la r ım d a ta m b ir se rb e sti ile h a r e k e t ed e b iliy o rsa m , şa y e t u m u m î fik ir ve k a n a a t la r ın fev k in e çık ab iliy o rsam , b u is tik lâ lim i h im a y e s in d e y a ş a m a k şe re fin e n â il o ld u ğ u m h ü k ü m e tin â lic e n a p lığ ın a , o n u te şk il ed e n m ü m ta z s im â la rın ilim ve ir f a n la r ın a m e d y u n b u lu n u y o ru m !... Sevk v e id a re e ttik le ri in s a n la rın s a a d e tle r in i is te y e n b ü y ü k tâ c id a r la r v e p r e n s le r , h a k ik a tin k a d irş in a s d o s t la r ı u n v a n ı n ı ta ş ır la r . B u h a k ik a t i o n la r a k e n d i i n z iv a g a h ın d a g ö s t e r m e y e k a lk a n b ir f ilo z o f is e , t a a s s u p la a lâ k a s ı o lm a y a n b ir c e s a r e t g ö s t e r m iş v e s a d e c e , h a k i k a t i n s i l â h ı n ı k u ş a n a r a k z u lm u n v e h i l e n i n s a v le t le r in e m e y d a n o k u m u ş o lu r !) B u d e r in fik ir le r d ü n y a d u r d u k ç a h e r h ü k ü û m e t in m u k a d d e s g a y e s in i t e ş k i l e t m e lid ir ! ... ( m ü t e r c im ) . (
2)
-
«
. ......................................................
İ n s a n t o p lu lu k la r ı iç in d e d e v a m lı b ir g a y r e t v a r k i, c e m iy e t t e k i b ü t ü n z â a a f v e f e lâ k e t le r i b ir y a n a , v e b ü t ü n k u d r e t v e s a a d e t le r i d iğ e r y a n a s ır a la m a ğ a ç a lış m a k t a d ır İ ş te , â k ilâ n e k a n u n la r ın v a z ife s i, b u g a y r e t i d e v a m lı s u r e t t e t e s ir s iz b ır a k m a k o lm a lıd ır
Beşer duygusunun tabiî temayüllerine aykırı olan her kanun, kanun vasfını haiz olamaz. B ina enaleyh, neticesi şeamet olur. İran M ektupları F.: 17
260
İK A N
M E K T U P L A R I
G örüyorum ki, şiddetli devrelerde, hiç kim senin ida reyi eline alam adığı daim î kargaşalık silsilesi baş gösterir; b ir k erre de m üstebit bir idare m illetin istih k arın a hedef olursa, a rtık hiç kim se sükûn ve h u zuru geri getirm ek im k ân ın a m alik olamaz. İşte böyle devrelerde, cezalandıram am ak nevm idîsi nizâm sızlığı a rttırır, tey it ve takviye e d er; yangını çok uzaklara k ad ar körükler! K üçük ve m ahallî ayaklanm alar böyle devletler içinde v u k u bulm az; b u ralard a daim î m ırıldanm a ve hom urdan m alarla vahîm isyan ve ihtilâller hem en hiç fasıla verm e den devam eder gider! Ö te yandan, büyük hadiselerin, b ü y ü k âm illerle h a zırlanıp m eydana geldiği de zannedilm esin! Bilâkis, en küçük b ir hadise büyük bir ihtilâle sebep olur; ve h a ttâ bu ihtilâller öyle anî v u k u b u lu r ki, bunu y ap an lar da, idb a ra düşenler de şaşkına dönerler! N itekim , T ü rk im paratoru Osm an 1 tah tın d an aniyen alaşağı edilm işti. H albuki, ona bu darbeyi hazırlayanlar, bu iskatı aslâ hayallerinden bile geçirm em işlerdi. O nların b ü tün m eram ları, bazı şikâyetlerine kulak verilm esi ve ada letsizliklerin giderilm esiydi. Lâkin, o sırada tesadüfen bir ses-ki bu sesin sahibi hiç bir zam an öğrenilem em iştirhalkın içinden yükseldi ve M ustafa’nın ism i söylendi; böylece sultan M ustafa da t a h t a o anda kuruluverdi. (1 ) — İ k in c i S u l t a n O s m a n ( G e n ç O s m a n ) . İ h t ilâ ld e id a m e d i l m e s i ü z e r in e y e r in e a m c a s ı B ir in c i S u lt a n M u s t a fa i k i n c i d e f a te k r a r t a h t a o t u r tu lm u ş t u .
İ R A N
M
M E K T U P L A R I
E
K
T
U
P
261
82
İranın Moskova Büyükelçisi Nargum’dan Usbek’e Paris
B ütün m illetler içinde, sevgili Usbek, gerek ihtişam , gerek fü tu h a t azam eti itibarile T a tarla rı 1 geçebilecek m il let olamaz. Bu m illet cihanın hakikî hâkim idir! Sanki, diğer m illetler bu n lara hizm et etm ek içi cihana gelm işlerlerdir. Düşün, öyle bir m illet ki, yer yüzünde hem im pa ra to rlu k la r kurm uşlar, hem de kurulm uş im p arato rlu k ları silüp süpürm üşlerdir. H er devirde k u d ret ve satv etlerinin derin izlerini dünyaya verm işler, tarih in b ü tü n çağların da m illetlerin felâket ve m usibeti de kendileri olm uşlar dır. T a tarla r iki defa Ç in’i fetih ve istilâ etm işler, ve h a len de hâkim iyetleri altında tu tm ak ta d ırlar Moğol im paratorluğunu teşkil eden geniş sahaları da idareleri altına alm ış bulunuyorlar. İra n ’ın m utlâk hak i m i olarak, C yrus ve G ustasp’ın tah tın a k u ru lan da onlardır. T ürk adile. A vrupa, Asya ve A frikada m uazzam futû h a t başardılar ve böylece cihanın bu üç k ıt’asına hâkim oldular. Ve daha eski zam anlara gidecek olursak, eski Roma im paratorluğunu yıkan hem en bütün m illetler de b u n la r dan çıkm ıştır. (1) —
F ilo z o f u n T a ta r d e d iğ i m i ll e t in b u g ü n a r tık T ü r k le r o ld u ğ u a n la ş ılm ış t ır . Z a t e n d a h a a ş a ğ ıla r d a b u n a b iz z a t iş a r e t e d iy o r . (m ü t e r c im )
İR A N
262
M E K T U P L A R I
B ir Cengiz H an’nın kurduğu im paratorluğun yanında, acaba büyük İsk en d er’in fü tû h a tı da azam et itibarile ne m anâ taşıyacaktır? b Bu m uzaffer m illetin eksik tek tarafı, sadece bu k a d ar azam et ve ihtişam ının h a tırala rın ı tebcil edecek T arih ya z arla rı yetiştirm em iş olm asıdır!... Hey gidi dünya, hey! N isyanın derinliklerine neler, ne k u d retli ve ölmez m uzafferiyetler göm ülebiliyor! O n la r tarafın d an kurulm uş ne çok im p arato rlu k lar varki, bi zim b u n lard an hiç, am â hiç haberim iz yok! Bu yam an m u h arip m illet, ancak yaşam akta oldukları devrin zaferle rd e yetinüp, h e r devirde düşm anı v u ru p m ağlup edeceğin den em in bir yürekle yaşam akta, ve fak at m azideki fütû h atın ın penbe hayâlde istikbale bakm ayı h a tırın a bile g etirm em ek ted ir!... M oskova, 4/M ayıs/1715. (1) — C en giz H a n (1175 1227), h â k im iy e tin i A sy a’d a K a r a d e n iz ’d e n K o re’ye k a d a r g e n işle tm işti. 1212 de Ç in ’i z a b te tti. 1221 de İ r a n ’ı ilh a k eyledi ve 1644 de ise, T a ta r X u n c h i P e k in ’i z a b te tti ve M ing sü lâ le sin i t a h t t a n isk a t eyledi. (2) — H e y h â t! B u boşluk h iç d o lm a m ıştır. (m ü te rc im )
M E K T U P
83
Rika’dan İbben’e İzmir
Gerçe, F ransızlar çok konuşurlar, lâkin içlerinde sus-
İ R A N
M E K T U P L A R I
263
m asını bilen ve bizdeki dervişlere benziyen bir nevi r a hipler de v ard ır ki, adlarına (chartreux) deniyor h R ivayet ederler ki, bu rah ip ler m anastıra g irerlerken kendi dillerini kökünden keserlerm iş! B una bakarak, b ü tü n diğer rahiplerin de, m ensup oldukları tarik atın fay dasız hale soktuğu neleri varsa, kesm eleri candan tem en ni ediliyor!.. Bu sükûtî in sanlardan bahis açmış iken, şunu da söyliyeyim ki, yine bu çeşit insanlardan öyleleri v ar ki, k e n dilerine daha da değer biçiliyor. B unlar da, hiç bir şey söylem eden konuşm asını bilen- ^ lerdir! B ir m übahasayi iki saat m ükem m elen idare eder ler de, ağızlarından bir cüm le alm anıza, bir fik irlerin i in tih al etm enize, ve h a ttâ sa rfettik leri kelim elerden birini zihnen olsun zabtetm enize im kân yoktur! Hele k ad ın lar bu nevi insanlara h ay ran d ırlar. F akat, başka bir nevileri daha v a rd ır ki, bu h ay ra n lık la rı çok daha ziyadedir. Bu kim seler ise, U lû T an rı’dan ta tlı gülüm sem e has sasına nâil olm uşlardır; hem en h er an, kad ın ların her de diğini içten gelen bir hilm iyet ve teslim iyet ile ve en ta tlı b ir gülüm sem e ile tasvip eder, izharı m em nuniyet göste rirler! Lâkin, bir k e rre de dinlenildiklerini, zekâ ve n ü k te lerinin m âkes bulduğunu görünce, a rtık b ir konuşm a fır tınası halinde eserler; en alelâdde şeyleri öyle yağlandıra ( 1 ) — 1084 y ılın d a S a in t B ru n o ta r a f ı n d a n k u ru lm u ş, S a in tB ru n o ta r ik i ru h a n îs i. B u t a r i k a tın ta k d is u s u l ve m e r a sim le ri a y rıd ır. M a n a s tırla r ın a C h a rtre u s e d e n d iğ i gibi, r a h ip le r in e de: C h a rtre u x a d ı v e rilm e k te d ir. M a n a s tırd a h e r r a h ip m ü s ta k il b ir h ü c re y e ve k ü ç ü c ü k b a h ç e y e m a lik tir. S ü k û t asild ir. F r a n s a ’d a b u m a n a s tır la r 1790 d a lâ ğ v ed ild i. 1903 de F r a n s a ’d a n k o ğ u la n b u ta r i k a t a m e n s u p p a p a z la r İsp a n y a , A v u stu ry a ve İ ta ly a ’y a y e rle ştile r.
264
İ R A N
M E K T U P L A R I
b allan d ıra a n latırlar, onda öyle istisnâlar, renkli ta ra fla r gösterirler ki, h e r kesi h a y re t içinde bırakırlar!.. M am afih, ben başka çeşitlerini de tanıdım ; b u n lar da, m uhaverelerine cansız şeyleri m evzu seçerler ve bunda da son derece incelik g ö sterirler; sanki dünya, onların iş lem eli elbiselerinden, takm a sarı saçlarından, enfiye k u tu larından, bastonlarından ve eldivenlerinden ib arettir! Yolun o rtaların d a arabalarını g ü rü ltü ile d u rd u ru rla r, n u tu k la rın ın m ukaddim elerini tokm ak gibi kafanıza indi rirle r; ve bir k e rre bu nda m uvaffak olunca da, ark asın dan akla hayale gelm edik ahm aklıklar, b u d alalık lar akın etm eye başlar! Ne ise, bereket versin ki, bu işkence m u kaddim eden epeyce sonra başlar! Seni tem in ederim ki, bizde rastlanm iyan bu çeşit k ü çük insanlar b u rad a yan ların d a hizm et e ttik le ri m es’u t insanlar için b ir kıym et ifade ediyorlarsa da, olgun ve an layışlılar kendilerinden hiç te hoşnut görünm üyorlar. P a ris , 6 /H az iran /1 7 1 5 .
M E K T U P
84 1
Usbek’tcn Rhedi’ye Venedik
Eğer A llâh varsa, sevgili Rhedi, zarurî
surette, bu
(1) — A d a le te d a ir o la n b u m e k tu p A. S. C risa fu lli ta r a f ı n d a n te fs ir e d ilm iştir. L eibniz, S h a fte s b u ry ve M a le b ra n c h e ’in e s e rle rin d e n p a s a jla r a la r a k M o n te sq u ie u ile m u k a y e se le re g irişm iş ve b u b ü y ü k m ü te fe k k irle rin te s ir le r in i g ö s te rm iş tir.
İ R A N
M E K T U P L A R I
265
A llah’ın âdil olması da v a rd ır ve elzem dir. Çünkü, şâyet âdil olm asaydı, o zam an O, m evcut v a rlık la rın en kötüsü, ve en noksanı olurdu! Niçin böyle olduğunu şim di anliyacaksın. Adalet, hakikaten m evcut iki şey arasındaki münase betin nizâm ve ahengini ifade eder b Bu münasebet her zaman aynidir; m evcudiyeti şart bu şeyler ise, ister Allâh, ister melek, isterse bir insan olsun, hiç fark etmez 2. H akikat odur ki, insanlar bu nizâm ve ahengi h er za m an görm ezler; ekseriya da gördükleri halde, ondan kaçup uzak laşırlar; m en faatları ise, daim a daha faydalıyı görm ektir. İşte, burada adalet sesini y ü k seltir; lâkin ih ti rasların kasırgaları içinde bu ses kendini pek zayif duyu rur. İnsanlar, adaletsizlik y ap ab ilirler; çünkü, b u n ları y ap m akta m en faatları v a rd ır; O da kendi kendilerini tatm in edişi, b aşkalarına tercih etm elerinden ileri gelir. Nefse olan bu daim î m eclûbiyet, onların h a re k e t m ebdeini te ş kil eder ve bu da hiç b ir zam an hasbî değildir. D âim â b ir m aksadı aslîsi v a rd ır ki, o da hep m enfaattir. Lâkin, U lû T a n rı’nın bir adaletsizlik yapm asına aslâ im kân yoktur. Çünkü, b ir kerre, onun adaleti gördüğü ve (1 ) — L e ib n iz ( A d a le t i İ lâ h iy e f ik r i ü z e r in d e d e n e m e , 1866. B ö lü m : II, s a h il e : 14 7 -1 5 8 ) d e: ( ........ B u a d a le t a n c a k n iz â m v e a h e n k ü z e r in e m ü e s s e s t ir ; b u d a , k ö t ü b ir f i il i n tö v b e v e k e f a r e t i n i e lz e m k ıla r ! ) d iy o r .
«
(2 ) _
M a le b r a n c h e , (T r a it é d e m o r a le : A h lâ k ı n m e c e lle s i. 1837. b ö lü m : I, s: 401.) d e: ( Ş ü p h e y o k tu r k i, h a k i k a t v e y a la n ; a d a le t v e a d a le tsiz lik , v a r d ır . A k ıl v e id r a k i ç i n b o n la r d e ğ iş m e z . B ir i n s a n i ç in h a k ik a t o la n ş e y , m e le k i ç in d e h a k ik a t t ir ; h a t t â , A l l â h i ç i n d e h a k ik a t t ir . K e z a a d a le t s iz lik d e ö y le d ir ; n a s ıl i n s a n i ç i n a d a le t s iz lik is e , A l l â h i ç i n d e ö y le a d a le t s iz lik t ir . Z ir a , h a k ik a t le r fik r e a y n i i h t i ş a m z a r u r e ti i ç in d e g ö r ü le b ilir ve k u c a k la n a b ilir ! )
266
İR AN
M E K T U P L A R I
adaleti bildiği kabul edilince, a rtık bu adaleti takın e t mesi, görüp gözetm esi de k a t’î bir z aru ret olacaktır. Zira, Ulû T a n rı’nın hiç bir şeye ihtiyacı olmadığı, kendi ih ti yaçlarına bizzat yettiğine göre, adaletsizliğin peşinde g it m ekte hiç b ir m enfaati olm iyacaktır ; buna rağm en bu yola girdiği su re tte de, cihanda v arlık ların en kötüsü olacaktır! H attâ, A llâh olm asaydı, bizim yine adaleti sevmemiz icabedecekti ; zira, hakkında o kad ar güzel ve m üstesna fik irle r beslediğim iz, ve m evcudiyeti halinde âdil olaca ğına inandığım ız, o büyük varlığa benzem ek için, b ü tü n k u d ret ve gayretim izi harcayacaktık!.. Böylece, belki dinin boyunduruğundan h ü r insanlar h aline gelebilirdik, fak at adaletten yine de uzak düşm iyec ektik... işte, Rhedi, adaletin ebedî olduğuna, ve beşerî anlaş m ala ra aslâ bağlı bulunm adığına, beni derin derin düşün d ü re n hep bu sonuçlardır. Şayet, adalet beşerî m ukavele lere bağlı olsaydı, bu çok m üthiş bir h ak ik at olacak, ve bu hak ik at kendi kendinden hicap edip, saklanm ak isteye cekti ’. Biz, kendim izden de kuvvetli insanlarla çevrilm iş bir hald e yaşam aktayız! Bizi ih ata eden bu yığınlar iste rle r se, bin çeşit oyun ve hilelerle bizi bir anda yıkup ezebi ( 1 ) — M üellif, ta b iî k a n u n l a r a d a ir b u iz a h ın ı (T ra ité d es d e voirs: v a z ife le rin m ecellesi) m u h tır a s ın d a g e n işle tm iş ve b u felse fî te lâ k k is in i l/M ay ız/1 7 2 5 ta rih in d e , B o rd o A k a d e m isin d e o k u m u ştu r. B ü y ü k m ü te fe k k ir, te fe k k ü r ta rz ı itib a rile H obbes’in a h lâ k felse fesin e h ü c ü m e tm e k te d ir. N agel, d iy o r ki: (M üellif, e s e rin in IV, V- fa s ılla rın d a , a d a le tin b eşerî k a n u n la r a tâ b i o lm a d ığ ın ı, in s a n ın fe rd î ira d e s i ve a rz u la rı ü z e rin e k u ru lm u ş o lm a y u p , a n c a k ak ıl ve id râ k le b ez en e n in s a n o ğ u lla rın ın v a rlık la rı ve İç ti m a î b ü n y e le ri ü z e rin e te sis ed ilm iş o ld u ğ u n u aç ık lıy o r; ve b u n e tic e de, m ü e llifi H O B B E S’in a h lâ k ü z e rin d e k i p re n s ip le r in i r e t ve ta h r ib e c e h t e tm e k te d ir.)
İ R A N
M E K T U P L A R I
267
lirle r; h attâ, bu fiillerinin d ö rtte üçünü de ceza görm eden işleyebilirler. Şu halde, b ü tü n bu adam ların kalblerinde gizli bir duygunun yaşadığı, ve bu duygunun bizim leh i mize onlarla daim î bir m ücadele halinde bulunduğu bir gerçektir ve biz, bu gerçeği bilm ekle ne büyük bir huzur kaynağına, ve bizi hem cinslerim izin şerrinden koruyan ne büyük bir hâm iye m âlik bulunuyoruz! Şâyet, bu olm asaydı, hayatım ız devam lı b ir korku ve endişe içinde geçecekti; o zam an biz, insanların önünden, tıp k ı arslan ların ininden geçer gibi geçecektik! Böyle olun ca da, ne m alım ızdan, ne hayatım ızdan, ne de şeref ve haysiyeitm izden em in olarak yaşayabilecektik!.. B ütün bu düşünceler, beni Ulû T an rı’yı, ku d retin i gaddârane istim âl eden bir v arlık gibi gösterm eye çalışan b ü y ü k âlim lerin âleyhine kışk ırtıy o r; onlara karşı ziyadesile öfkeleniyorum . Zira, o nların U lû T a n rı’ya revâ gördükleri zulüm ve gaddârlığı, biz h a ttâ kendi nefsim ize bile revâ göremeyiz! B una m üsaade edemeyiz! Ç ünkü, aksi takdirde, kendi kendim izi ağır su re tte istih k ar etm iş, alçaltm ış oluruz. Ve keza bu âlim ler, T a n rı’ya karşı b ü tün eksiklikleri de lâyik görm ekte, ve fikrî m uvazenele rinde derin sarsın tılara u ğ riy arak bazan ona kötü bir v a r lık olm a vasfı verm ekte, bazan da tez atlara y u v arlan arak bu k ötülüklerden m üteneffir, h a ttâ b u n ları cezalandırdığı iddia edilm ektedir! Bir insan kalbini yokladığı vakit, orada adaletin var lığını hissederse, ne büyük sevinçlere mazhar olur! Bu haz, insan oğlunu baştan başa sarar, sevinçlere garkeder. Böylece bir adam, kendini bu hazdan mahrum bütün in sanların üstünde görür; bütün kaplanların ve ayıların fev kinde, onları istihkar eder! Evet, Rhedi, şayet ben, hiç şaşm adan, aslâ incitm eden adaleti böyle takip edebileceğim e, onu gözlerim den hiç
İ R A N
268
M E K T U P L A R I
ayırm iyacağım a em in olabilseydim , o zam an kendim i b ü tün kalan insanların en büyüğü görürdüm ! 1 P a ris, l/T e m m u z/1 7 1 5 . (1) — H O B B ES: (A d a le t, k e n d iliğ in d e n h iç b ir şey d eğ ild ir. A d a le t k a n u n la r ın e m ir ve n e h ’yeylediği şe y d ir!) diyor. M o n te sq u ie u ise, b u n u şöyle c e v a p la n d ıriy o r: (P e n sée s: T e fe k k ü rle r, b ap . I, sa h ife : 395): (B öyle b ir g ö rü ş ta r z ın d a n eza d u y u y o ru m ! Ç ü n k ü , in s a n la r la b e ra b e r y a ş a m a k m e c b u riy e tin d e o la n ben, o n la rın k a lb le rin d e öyle k u d r e tli b ir p re n s ip h is e d iy o ru m ki, b u h is o n la rla b e ra b e r y a ş a rk e n k o rk u ve e n d işe d u y m a m a m ı, h u z u r ve e m n iy e t iç in d e ö m ü r sü rm e m i te m in ediyor.) Ö te y a n d a n m e ş h u r e se rin d e B e c c a ria ’d a b ü y ü k r e h p e r in in iz in d e d ir ve b u izi d a h a d a a y d ın la tıp d e rin le ş tir ir :
«
.................
................................. İ n s a n la r ın b e n im se d ik le ri gerek siy asî ve g ere k a h lâ k î e sasla r, u m û m iy e t itib a rile ü ç k a y n a k t a n ta ş m a k ta d ır : ı — V a h iy ve ilh a m ; 2 — T ab iî k a n u n la r, y a h u t h u k u k u ta b iîy e ; 3 — ve n ih a y e t, İç tim a î m u k a veleler. T a k ip e ttik le ri esaslı g ay e le ri itib a rile b u n la r d a n b iri ile ikisi a r a s ın d a b ir m u k a y ese y a p m a ğ a im k â n y o k tu r. L â k in , h e r ü ç ü n ü n de b e n z e r c ih e tle ri ş u d u r ki, is te n e n şey, şu fâ n î âle m d e in s a n o ğ lu n u n sa a d e tid ir. İşte bu, se b e p te n d o la y ı d en e b ilirk i, siy asî m a h iy e tte o la n fa z ile t te lâ k k ile ri m ü te h a v v ild ir; h a lb u k i ta b ii fa z ile tle r ise, b eşeri ih tir a s la r ta r a f ın d a n d o n u k la ş tırılm ış o lm a d ık ç a d â im a s a rih ve ş e ffa ftır. D i n î e s a s la rd a n n e b e a n e d e n fa z ile t te lâ k k ile ri ise, A llâ h t a r a f ı n d a n siy a n e t ve ilh a m e d ild iğ in d e n g a y ri m ü te h a v vil ve v a z ıh tır. Ö yle ise, iç tim a i m u k a v e le le rd e n ve o n la rın n e tic e le rin d e n b a h s e d e n b ir kim se, ta b iî k a n u n d a n v a h y ve ilh a m d a n b a h s e tm e d i deye, b u ik i m e n b a ın e s a s la rın ı r e t ve in k â r e d e n p re n s ip le r öne sü rü y o r deye, ith a m e d i le b ilir m i?
İ R A N
M E K T U P L A R I
269
B u ad a m , h a r p le r in c e m iy e t h a y a tın a ta k a d d ü m e t tiğ in i ile ri s ü rd ü deye, o n u m ü n fe rid e n y a ş a y a n ferd e n e b ir vazife, n e de ta b iî b ir b o rç y ü k le m ey e n H obbes’a b e n ze tm e k a d ilâ n e o lu r m u ? ... B u m u h a re b e le ri k a n u n la r ın f ık d a n ın a ve b e ş e riy e tin iz m ih lâ lin e h a m le d e n b ir k im s e yi, o ld u ğ u n d a n b a ş k a tü r lü ta s a v v u r e tm e k m a n tık e s a s la r ın a u y g u n d ü şü n e b ilir m i? Ve n ih a y e t, h e r şe y in v a rlığ ın d a n evvel m e v cu d iy e tin i k a b u l e ttiğ i b u İç tim a î m u k a v e le le ri ve o n d a n n e b e a n e d e n n e tâ y ic i te tk ik e d e n b ir m ü e llife h ita p ta b u lu n a n l a r a ld a n m ış o lm u y o rla r m ı? ... İ lâ h î a d a le tle ta b iî a d a le t m e tin , a ş ik â r ve değ işm ez v a s ıfla rı h a iz d irle r; zira , ik i şey a r a s ın d a k i r a b ıta la r ın ta b ia tı a y n ı o lu rsa , a s lâ d eğişm ezler. L â k in b e ş e rî a d a le t ise, k i b u n a siy asî a d a le t d a h i deyebiliriz, iş le n e n b ir fiil ile, b ü n y esi m ü te h a v v il c e m iy e t a r a s ın d a b ir r a b ıta o ld u ğ u n d a n , b u fiil c e m iy e tin z a r a r lı v ey a h a y ırlı o lm a s ı n ın d ere cesin e göre ta h a v v ü l eder.» B e cc aria , S u ç la r ve C ezalar, m ü e llifin m u k a d d e m e sin d e n . İlâve n o t: T h o m a s H o b b e s, B a c o n ’u n tilm iz i o lu p b ü y ü k İ n g iliz f ilo z o fu d u r (1588 1679). İ n c i l ’d e b a h s i g e ç e n D ev’d e n k in a y e m u a z z a m v e m ü t h iş ş e y m a n a s ın a g e le n ( L e v ia t h a n ) a d lı m e ş h u r e s e r in i iö 5 1 d e y a z m ış tır . F ilo z o f b u e s e r in d e h e r s a h a y a a it g ö r ü ş le r in i b ü y ü k b ir k u d r e t le iz a h e tti. R u h i y a t t a s e n s u a liz m i, m e t a f i k iz t e m a t e r y a liz m i, a h lâ k t a ş a h s î m e n f a a t i v e s i y a s e t t e is e , is t ib d a d ı s a v u n m u ş tu r . (m ü t e r c im )
270
İ R A N
M E K T U P L A R I
M E K T U P
85
Rika’dan ***’ye
D ün Învalides’di ziyaret ettim J. B ir hü k ü m d ar olsay dım, üç m uharebenin de m uzaffer kum andanı bulunsaydım, kendim e böyle bir abideyi y ap tırm ak isterdim ! A za m etli yapının h er köşesinde büyük bir h üküm darın eli his sediliyor. Fikrim ce, yer yüzünün en saygıya değer y eri burasıdır!.. Bu gün dahi şu duruşlarile, vatan ın m üdafaasına h a s ın nefis edem em enin iztırabile m üteellim , ayni kalb v u ru şu nu ayni kuvvetle duyan ve vaktile yalınız v atan ın k u rtu luş ve selâm eti için yaşam ış bu m übarek şehitlerin hep sini toplu olarak bu m ahalde tem âşa etm ek ne m uhteşem şey, yarabbi!... ( 1 ) — H ö tel des İn v alid es, P a r is ’de S a in t G e rm a in m e v k i in d e, ay n i a d lı b u lv a r ü z e rin d e m e ş h u r a n ıttır . 1670 t a r i h in d e X IV . L o u is’n in b ir fe rm a n ile ve h a r p m â lû lle rin in b a rın m a la rı, b a k ılm a la rı iç in in ş a s ı em re d ilm iştir. M u h te lif ta rih le r d e ta d il ve te v si ed ilm iş o la n a z a m e tli y a pı, a n c a k 1735 de b u g ü n k ü h a lile ik m â l e d ilm iştir. İç in de kilisesi m e v c u t olup, k u b b e s in in z e m in d e n ir tif a ı 110 m e tre d ir. 1840 T a rih in d e B üyük N a p o le o n ’u n k ü lle ri g etirilip , m a b ed e g ö m ü lm ü ştü r 1929 T a r ih in d e de, B irin c i D ü n y a S a v a şı’n ın ü n lü b a ş k u m a n d a n ı, m a re ş a l FO C H ’u n k ü l le ri a n ıta g ö m ü lm ü ştü r. B u b ü y ü k a n ıt, ay n i z a m a n d a F ra n s ız a sk erî m üzesidir.
İ R A N
M E K T U P L A R I
271
Şimdi, tak a tta n düşm üş bu yiğit m u haripleri se y re t m ekten daha çok hay ran lık duyulacak dünyada ne v ardır, acaba? Bu inzivâ ve uzlette, sanki bir düşm an karşısında riayete m ecbur oldukları hakikî b ir disiplin ve ita a t nizâ mı altında im işler gibi, onları seyretm ek, bu h arp hülyası içinde onların son itm inân ve h u zû rların ı tem aşa etm ek ; dinî vecibelerle, askerî san’atin içine dolduğu k alblerini ve ru h la rın ı paylaşm ak ne doyulm az şey, Tanrım ! İstiyorum ki, vatan için ölenlerin isim leri m abetlerde m uhafaza edilsin; O ralarda b u lu n durulacak k ü tü k d e fte r lerine bu isim ler geçirilsin, ve bu d efterler şan ve şerefle, asaletin en hakikî kay n ak ları olsun. P a ris , 15 /T e m m u z/1 7 1 5 .
M E K T U P
87
Rika’dan ***’ye
Sanırsınki, burada aileler kendi b aşlarınadırlar, k a rı şanları, edenleri yoktur. E rkeğin karısı üzerindeki h â k i m iyeti hem en hiç m esabesindedir; babanın evlâtları ü s tündeki velâyet hakkı bir rüyadan, efendinin esirleri üze rindeki hakları ise, bir gölgeden başka bir şey değildir. İş te, bu sebeple adalet hem en b ü tü n aile işlerine karışır. Amâ, daim a da kıskanç kocanın, m eyûs babanın ve h u z u r suz efendim n âleyhinde hükm ünü verir!...
272
İ R A N
M E K T U P L A R I
Geçen gün de adaletin tevzi edildiği m ahalle gittim . O raya girm eden evvel, bir sü rü satıcı kızların d ü k kânla rın ın önünden geçtim. Bu tüccar kızların öyle b ir bağırış ları, davet edişleri v ard ı ki, donup kalm am ak m üm kün değildi h B u m anzara hidâyette oldukça güldürücü idi; lâk in iç kısım lara, büyük salonlara girilince değişiyor, ke der verici oluyordu; asık ve ağır çehreler, b u n lard an da ağ ır kisveler göze çarpiyordu. N ihayet, m ukaddes yere giriliyordu. B urada b ir ailenin b ü tü n m ahrem iyeti açılup saçıliyor, en gizli işlenen şeylerin örtüsü çekiliyordu. Boy n u b ü k ü k b ir genç kız geliyor, uzun zam andan beri m u h a faza ettiği bek âretin in iztırap ların ı y an a yakıla itira f ediyor, giriştiği m ücadeleleri, acılarla dolu m ukavem et lerini saçup döküyordu. B u zaferinden pek de m üftehir görünm üyor, m üstakbel bir in h itatın tehdidini savuruyor, babasının hakkında daha anlayışlı davranm asını istiyor du. Şim di m ahkem enin huzuruna küstâh, pervasız ve şir re t bir kadın giriyordu. Bu da, kocasına revâ gördüğü te k ( 1 ) — A d liy e s a r a y ın ın b u t a r if i n i M o n t e s q u ie u ’ye i lh a m e d e n h e r h a ld e ; D u f r e s n y ’n i n ( E ğ le n c e , IV , s: 15) a d lı e s e r id ir . B u e s e r d e t ü c c a r k a d ın la r la k a n u n a d a m la r ı a r a s ın d a k i t e z a d a d o k u n u lm a k i s t e n m iş t ir : ( .... B u d ü k k â n d a k o r d e la s a t ılır k e n , d iğ e r in d e m a h k e m e ilâ m ile a r a z i m ü z a y e d e y e k o n m u ş tu r . S a ğ d a g e n ç v e g ü z e l b ir s a t ıc ı k ız ın p a r la k s e s i d a v e t e d e r k e n , s o ld a b ir m ü b a ş ir in k ı s ık v e b o ğ u k s e s i k u la k la r ı t ır m a la r . B u g a r a b e t k a r ş ı s ı n d a m ü t e h a y y ir v e d ü ş ü n c e le r e d a lm ış s e y y a h , b ir d e n s iy a h r e n k t e v e ö n d e n a r k a d a n k ö ş e li s e r p u ş g iy m iş b ir sü r ü b a ş g ö r ü n c e k o r k u ile ir k ilir . H a lb u k i, b u a d a m la r n i z â lı b ir d â v a n ın h a l l i iç in , b u k o r k u n ç v e b iç im s iz t o p l a n t i y i y a p iy o r la r . B u k o r k u n ç m a n z a r a , ö y le m ü h lik v e m s ş ’u m b ir d ille m ü z a k e r e y e s a h n e o lu r k i, s a r f e d ile n s ö z le r d e n b ir t e k i b ile , b ü t ü n b ir a ile y i t a r u m a r e t m e y e y e te r ! )
İ R A N
M E K T U P L A R I
273
m il h a k a re tle ri pervasızca te k ra rliy o r ve böylece ondan ay rılm an ın m eşrû sebebini elde etm ek istiyordu. B ir başka kadın, zengin ve. üzgün b ir tav ırla d u ru ş m aya giriyordu. Bu biçarenin düşüncesi de başka tü rlü idi. Onca, nim etinden istifade etm edikten sonra, kadın ol m ak sıfatını taşım anın da ne fayda ve luzum u vardı! Zi fa f gecesindeki esrarı b ü tü n tefe rrü a tile anlatiyor, halâs ve saadetini m ahkem eden yalvarıyordu. B unun için de, en liyâkatlı vukuf ehillerine sevkedilm esini istiyor, orada iyice m uayene edilerek, halen dahi bakire bulunduğunun tevsikile ilâm la teyidini dâva ediyordu... H attâ, duruşm aya alın an lar arasında öyle kadınlar v ardı ki, b u n lar kocalarını ayni sebeplerle istih k ar ediyor lardı. H albuki, böyle bir delil talebine kalkışan b ir kadın zillet ve hacâletin en derinine yuvarlanm ış olduğu gibi, böyle bir m ücadelede m ağlup düşecek bir erkek ise, h a k a re tle rin en ağırına m üstahak olurdu h O rada daha bir sürü kızlar v a rd ı; b u n lar ya kaçırıl mış. y a da iğfal edilm işlerdi. Bu ağır ith am lar, m aznun e rk ek lerin şeref ve itib arların ı vahim şekilde yaralam ak taydı. A şkın gür sesi m ahkem e salonunu çınlatiyordu. H er ta ra fta kızgın babalar, aldatılm ış kızlar, sadakatsiz aşık lar ve m eyus kocaların sesi duyuluyordu! M er’iyetteki kanun hükm ünce, izdivaç esnasında do ( 1 ) — M ü ellif (les P en sé es: te fe k k ü rle r - y a h u t d ü şü n c e le r - ad lı eserin d e, b a p II. s: 336) b u n d a n a la y la b a h s e d e r. B u eski u s u l m u h a k e m e 1677 ta r ih in d e la ğ v e d ilm iştir. G esv res m a rk iz in in seb eb iy et v erd iğ i ad e m i ik tid a r d â v a s ın d a filo zof, b ir h u k u k ç u o la ra k , ih tilâ f ı te tk ik e tti. Ş a h s î e v r a k ın a a it k ü lliy e tte b az ı n o tla r b ıra k tı: (G resv re s m a r k i z in in a d e m i ik tid a r ı b u lu n m a d ığ ın ı id d ia e ttiğ in d e n , k e n d is in in c e r r a h la r ta r a f ı n d a n ve k a r ıs ın ın d a eb e le r t a r a f ın d a n m u a y e n e e d ilm e le rin e ve r a p o r la r ın ın d a m a h k em ey e te v d iin e k a r a r verildi.) İran M ektupları F..- 18
274
İ R A N
M E K T U P L A R I
ğan çocuk babaya a itti Amâ, babanın aksine inanm ası için elinde kuvvetli sebepleri bulunabilirdi. K anun sadece babayı düşünm üş, m enfaatına bu hükm ü koym uştu; çünkü, bu sayede o a rtık m uayenelerden, endişe ve vehim lerden k u rtu lm u ş oluyordu. Mahkemede kararlar reylerin ekseriyetile ittihaz olu nuyor. Lâkin, bu kararların, reylerin ekalliyetile verilm e sinin daha isabetli olacağını iddia ediyorlar, ve diyorlar ki, dünya saçma ve yanlış fikirlerle dolup taşarken, doğru ve haklı fikirlere pek nâdir rastlaniyor! P a ris. l/A ğ u sto s/1 7 1 5 . ( 1 ) — ( is p a te r e st au e m J u s ta e n u p tia e d e n u n tia n t) .
M E K T U P
89
U sb ek ’te n R h e d l’ye V en ed ik
P a ris’te h ü rriy e t ve m üsavat hâkim dir. D oğuştan m üm taziyet, fazilet, nam us, h a ttâ ne derece parlak o lur sa olsun, h arplerdeki büyük y a ra rlık la r insanı halk k itle sinden tefrik etm ez, im tiyazlı kılm az. Sınıf fark ların a bes lenen haset burada hiç duyulm az. P a ris’te en m uteber in san, arabasına en m uhteşem a tla rı koşabilen kim sedir! B urada büyük bir insan dem ek, k ıralla görüşen, nâ-
İ R A N
M E K T U P L A R I
275
zırlarla düşüp kalkan, zengin ecdada m alik olan, büyük borçları ve büyük gelirleri olan kim se dem ektir. Hele böyle bir kim se avareliğini, m eşgul ve m ütehâlik görün mek, ya da kendini tü rlü zevklere dalm ış gösterm ek suretile gizleyebilirse, a rtık hiç korkusu olmasın! Böylece, bu kim se kendini P a ris’in en m es’u t ve m üreffeh insanı ilân etm iş ve her kesi de buna inandırm ış bilsin! H albuki, İra n ’da, büyük bir adam dem ek, Şah ta ra fından hüküm et hizm etinde vazifelendirilm iş b ir kim se dem ektir H albuki, b u rad a daha doğuşunda büyük olan insanlar vardır. Lâkin, bu doğuşun m alî bir im tiyaz ve nim eti olamaz, tahsisat bağlanam az. H üküm darlar, tıpkı eserlerini sade ve basit m akinelerle ikm âle çalışan m ahir san ’a tk â rla ra benzerler; onlar gibi dav ran ırlar. Sahabet ve iltim as F ransızların ta p tık la rı ilâhedir. Bu m abedin büyük rahibi m esabesinde olan h er nâzır, bu ila heye pek çok k u rb an la r takdim eder. K endi e trafın d ak i ler de, pek kar gibi beyaz kim seler sayılm azlar. Bazan bu k u rb an la rı kesen rahip sıfatile, bazan bizzat k urbanın kendisi olarak ilâheye kendilerini ve kendilerde beraber b ü tü n m illeti feda ederler! P a ris, 9/A ğusto s/1 7 1 5 . (D
— (N e İ r a n ’da, n e de h a t t â b ü tü n Ş a r k ’t a a s â le t m ü e ssesesesi y o k tu r. A sâ le t ve saygı sad ece g ö rü len v az ifed e d ir.) C h a rd in , ay n i eser, s: 224.
276
İRAN
M E K T U P L A R I
M E K T U P
90
U sb ek ’te n İb b c n ’c
Şan ve şerefe beslenen arzu ve hasret, insanoğlunun nefsin beka ve m uhafazası için duyduğu şevki tabiîden asla fark lı değildir. V arlıklarım ızı hem cinslerim izin hafı zalarına geçirince, öyle zannedilir ki, bu v a rlık la r ulûlaşıp ih tişâ m la şır; azam et peyda eder. Bu. adeta yeni bir hayat, yeni bir yaşayış olur, şu yer yüzünde! Ve bu başka hayat, Ulû T an rı’dan gelen h ay at k ad ar aziz ve kiym etlidir... Lâkin, nasıl insanların hepsi h ay ata ayni bağlılığı gösterm ezlerse, şan ve şerefe de o derece duygulu olm az lar. Bu asil aşk, beşer nevinin tâ kalbine kadar oyulm uştu r. F akat, gerek m uhayyelenin faaliyeti, gerek tah sil ve terbiye, bu aşkı bin çeşit tav ır ve h arek etle tâd il ve te b dil eder, işte, bu yüzden her insana göre şiddeti değişen b u aşkın, m illetten m illete göre kazandığı ehem m iyet az veya çok olur. H attâ, şöyle um um î bir kaide dahi konabilir: Şan ve şeref isteğinin şiddeti, vatandaşların hürriyeti ile mebsuten mütenasiptir; bu hürriyet çoğaldıkça bu arzu şiddet lenir, bu hürriyet kısıldıkça bu aşk da azalır. Şan ve şe ref esaretle aslâ bağdaşamaz, beraber yürüyemez! A nlayışlı b ir adam geçen gün bana şöyle diyordu:
İRAN
M E K T U P L A R I
277
(F ran sa’da h ü rriy e t h er yönden İ ra n ’dan fazladır. Onun için F ra n sa ’da şan ve şerefe düşkünlük, İra n ’dan pek zi yadedir. Bu m es’u t heves, sizde ancak hüküm darınızın m ücazat veya m ükâfat v aat ve teh d itlerile tebaasına y ap tırabileceğini, F ra n sa ’da büyük bir haz ve sevinçle y a p tı rır. Fransa hükümdarı, en hâkir tebaasının şan ve şere fini küçümseyemez. Bu şeref ve itibarı koruyan mahke m elerimiz vardır; bu mahkemeler her türlü saygı ve iti mada lâyıktırlar. Bu şeref ve itibar m illetin kutsal hâzine sini teşkil eder. Hükümdarın hükmedemediği yegâne var lık da^işte bu hazinedir. H ükm edem ez çünkü, kendi m en faatlerin i tehlikeye atm adan böyle bir teşebbüse girişemez. İşte, bu yüzdendir ki, ister tevcih edilm iş bazı ruçhan ve im tiyazlarını kaybetm ek suretile olsun, isterse hükü m d arın istihkar edici en küçük bir fiil ve h arek etile bulunsun, şeref ve itib arı hü k ü m d ar tarafın d an incinen b ir vatandaş oldum u, hem en h üküm darın h uzurunu terkeder, vazifesini b ıra k ır ve evine çekilir. Fransız ordusile sizinkiler arasındaki farka gelince, sizinkiler esirlerden teşekkül ettiği için, bu askerler gayet tabiîdir ki cebindir, korkak tırlar! Ancak, görecekleri ağır m ücazatlarm tehdidi altında ölüm lere gidebilirler; bu da, ru h la rın d a yeni bir zulüm ve işkence kasırgası e stirir ve onları budala ve şaşkına çevirir. H albuki, bizim kiler, ölü me zevkle, şevkle koşarlar ve her tü rlü korkuyu üstün b ir itm inan ve cesaretle ezüp ortadan kaldırırlar. Lâkin, namus ve iffetin, şöhret ve faziletin merkezi, öyle zannediliyor ki, ancak cumhuriyet idarelerinde ve vatan sözünün serbestçe söylenebildiği diyarlarda kurul muştur! R om a’da, A tin a’da, Lacedem on’da en büyük hiz m etler, ancak şan ve şerefle ödenebiliyordu. Meşe dalla rından bir taç, bir defne dalı, bir heykel, veya b ir m et hiye, kazanılm ış bir m uharebe için, yah u t zaptedilm iş bir şehrin en büyük m ükâfatını teşkil ederdi.
İRAN
M E K T U P L A R I
O ralarda güzel ve asîl bir h a rek ette bulunan bir adam, m ükâfatını bizzat o güzel ve asîl harek etten fazlalasile a l m ış olurdu. Çünkü, bu adam hayırhahlığını inkâr edecek bir tek vatandaşa dahi rastlayam azdı. Böylece, her v a ta n daş sayısı kadar, asîl hareketinin adedi de artm ış oluyordu. O nlara göre, her adam , başka birine her hangi bir iy ilik te bulunm ağa m u k ted ird i; amâ, bütün bir topluluğun hayrına, b ü tü n topluluğun saadetini a rttırm a ğ a m atuf h ay ırh âh lık ta bulunanlar, bu m eziyetlerde T an rılara b en zerlerdi! Öyle ise, hizm et, asâlet, şan ve şeref, sadece h ü k ü m darın keyif ve hevesine tabi olan, siz İra n ’lıların kalblerinde bu gıpta ve tefah u r m eş’alesi ebediyete kadar sönmüş kalacak m ıdır? Heyhât! Orada, şöhret ve fazilet şâyet, h ü k üm darın lu tû f ve takdirine m azhar olmamışsa, farazî bir m efhum dan ib aret telâkki ediliyor, dem ektir. Ç ünkü, siz ce fazilet ve şan şeref ancak, hü k ü m d arla doğar ve onun la ölür! Bu gün efkârı um um iyenin takdirine m azhar ol m uş bir kim senin, ertesi gün bu şan ve şerefi kaybetm iyeceğinden aslâ em in değildir. Bu gün, b ir orduya kum anda eden şöhretli bir generalidir. B elki de, y arın Şahın canı ister, kendisini sarayın aşçıbaşısı yapar! İşte, bundan son ra da bu adam ın üm it edebileceği m ethiye, ancak pişire ceği nefis k ızartm alara dair olacaktır, eyvâh!) P a ris , 15/A ğustos/1715.
İRAN
M E K T U P L A R I
M E K T U P
279
91
U sbek’te n İb b e n ’e
İzmir
F ransız m illetinin, şan ve şerefe olan bu um um î aşk ve m erb u tiy et duygusu, ne diyeyim bilm iyorum , h er k e sin m üfekkiresinde bir (nam us ve haysiyet işi) adı v e ri len bir m efhum yaratm ış bulunuyor. H em en b ü tü n iş ve m eslekte bu nam us ve haysiyet işi açıkça hâkim dir. L â kin, bu duygunun asıl aşırı olduğu m eslek de askerliktir. Ben, sana bu duygunun bünyesini lâyikile hissettirem iyeceğim ; çünkü, bu hususta bizde sarih bir fikir ve izah tarz ı yoktur. Eski zam anlarda, Fransızlar, ve bilhassa asilzâdeler, diğer k an u n lara uym azlar, sadece bu nam us ve haysiyet işi kan u n u n a riay et ederlerdi. H ay atların ı baştan başa bu k an u n düzenlerdi; b u k an unun en ehem m iyetsiz ahkâm ını ihlâl etm ek şöyle dursun*, onlardan sıyrılm ağa kalkm anın cezası ölüm lerden b e te r olurdu!... M ünazaaları halletm ek icabedince, verilebilecek h ü küm , daim a ayni olurdu; bu da, düello etm ekten ibaretti. Düello, b ü tü n m üşkülâtı bir çırpıda yenerdi. Lâkin, b u n da m eş’um olan cihet, verilecek hükm ün, ekseriya a lâ k alılard an başkalarını felâkete atm asiydı.
280
İRAN
M E K T U P L A R I
B ir adam , diğerini istediği kad ar az tanınm ış olsun, onun uğruna m ücadeleye girecek, gayz ve gazaba itilen kendisiym iş gibi, ölüm ü istih k ar edecekti! B u m ücadele ye şahsının intihap ve tercihi ona daim î b ir iftih a r vesi lesi verecek, şeref ve hazların en büyüğüne nâil olacaktı. O k ad ar ki, bir adam ı ve b ü tü n ailesini darağacından k u r ta rm a k için dört altu n sikkeyi dahi verm ekten çekinirken, bu defa, ayni adam ın uğruna kendi h ay atın ı bin k e rre tehlikeye atm ak tan aslâ çekinm iyecekti! M am afih, bu tarzdaki m uhakem e sistem i ile delil te m ini pek adaletsizdir. Ç ünkü, m uhasım lardan biri, diğe rinden çok daha kuvvetli ve m ahir olabildiği halde, ih ti lâfın m evzuu itibarile son derece haksız durum da b u lu n ab ilir; binnetice m übarezenin neticesi aslâ adilâne b ir delil olamaz. H attâ, k ıral çok ağır m ücazatlar koyarak, düelloyu m en’etm iştir *. Lâkin, b ü tü n bu teşebbüsler boşuna olm uş tu r; dâim â hâkim olm ak sevdasında bulunan haysiyet ve şeref, h er zam an hırçın ve ayakta, hiç b ir k an u n a k u lak verm em iştir! İşte, bu yüzden F ransızlar çok m üşkül b ir durum da b u lu n u y o rla r; nam us ve haysiyet kanunu, ta h k ir edilen şerefin intikam ını em rederken, adalet böyle b ir intikam aldı deye kendisini en korkunç cezalara m üstahak kılm ak ta d ır; şayet, nam us ve haysiyet kan u n u n u n yolundan gi decek olsa, bu yolun sonunda darağacı ile karşılaşacektir, yok şayet adaletin izi üzerinden gidecek olsa, o zam an da m ensup olduğu to p lu lu k tan ebediyen koğulacaktır! Şu halde, önünde iki yoldan birini seçm ek kaliy o r: (1) — X IV L o u isin in 1679 ta r ih li fe rm a n ı dü ello e d e n le rin k a tlin e d aird i. B u fe r m a n ın h ü k m ü 1725 ta r ih in d e XV. L o u is z a m a n ın d a y en ile n m iştir.
İRAN
M E K T U P L A R I
281
ya ölecek, ya da yaşam ak liy âkatından ebediyen m ahrum kalacaktır! b P a ris , 18/A ğustos/1715. d ) — «F ena k a n u n la r ın m e y d a n a g e tird iğ i k a r g a ş a lık d e v ir le rin d e te e ssü s e tm iş o la n b u ş a h s î m ü b a re z e le r, e f k â r ı u m u m îy e d e n b e k le n e n h ü r m e t ve itib â r z a r û re tin d e n d o ğ m a k ta d ır. D ü e llo n ü n eski ç a ğ la rd a b ilin m e d iğ i z a n n e d iliy o r. B elki de d o ğ ru d u r. Z ira, o d e v irle rd e in s a n la r m a b e tle r de, tiy a tr o la r d a ve şö le n le rd e to p la n d ık la rı z a m a n d a , b i r n ev i itim a ts ız lık eseri o la n s ilâ h ı y a n la r ın d a b u lu n d u r m a z la rd ı. K eza, düello o d e v irle r iç in , esir ve se fil in s a n la r ın o y n a d ık la rı a d î ve u m û m î b ir te m â ş a m a h iy e tin i a rz e d e cek ve b u y ü zd en a s île r k e n d ile rin e b ire r s irk p e h liv a n ı gözile b a k ılm a s ın d a n k o rk a c a k la rd ı. N e o lu rs a o lsun, a sıl m e s’ele g ere k d ü ello y u te k lif ed e n e ve g ere k b u te k lifi k a b u l eyley en k im sey e b o ş y e re ö lü m cezası v e rilm e k te o lm a sıd ır. B u şid d e tli k a n u n , şe re fi h a y a ta te r c ih e ttir e n d u y g u y a d a y a n a n , b u ö rf v e â d e ti sö küp a ta m a m ış tır. D üello te k lifin i re d d e d e n k im se v a ta n d a ş la r ı n a z a r ın d a alça lm ış, k ü ç ü lm ü şitü r! A rtık n a s ib i y a m e tr û k iy e t iç in d e m ü n z ev i b ir ö m rü sü rü k le m e k o la c a k tır, k i c e m i y et h a y a tın ın n im e tle rin e alışm ış b ir in s a n iç in g ay ri k a b il ta h a m m ü l b ir h a y a ttır ; y a h u ttâ , o k im se v a ta n d a ş la r ın ın m ü te m a d i h a r e k e t ve te c a v ü z le rin e h e d e f o la c a k tır ki, b u h a lin d ev a m ı b ir te h lik e y e p e rv a sız c a a tılm a k m e c b u riy e tin i d o ğ u ra c a k tır. A cab a, d ü e llo n u n z a d e g a n la r a r a s ın d a b u ld u ğ u r a ğ b e tin , h a lk ta b a k a la r ı iç in d e b u la m a y iş in in sebebi n e d ir? B u n a sebep, y alın ız â v a m ta b a k a s ın ın silâ h sız o lu şu d e ğ ildir. A sıl sebep, â v a m ta b a k a s ın ın z a d e g â n a n a z a r a n , e fk â rı u m u m iy e n in şe re f ve itib â r d u y g u su n a d a h a az m u h ta ç o lu şu ve y üksek ta b a k a y a k iy a se n y e k d iğ e rle rin e k a rş ı d a h a em n iy e tli ve d a h a az k ısk a n ç b u lu n u ş la r ı d ır...» B eccaria, Suçlar ve Cezalar, F.: X X IX .
282
İRAN
M E K T U P L A R I
M E K T U P
93
U sb ek ’te n R horti’yc V en ed ik
Bu k ad ar yıllık h üküm dar öldü. H ay atta iken insan la rı iyice konuşturm uş olan kıral, ölünce her kesi sus turdu!. Son an ların a kadar m etîn ve cesur idi; sadece m u k ad d erata boyun eğeceğe benziyordu. Tıpkı Şah Abbas gibi. Zira, o da nam ve şöhretile b ü tü n dünyayı sardıktan sonra, h ayata gözlerini yum m uştu. Sakın zannetm e ki, bu büyük hâdisenin tepkisi y alı nız ru h ta ve efkârda oldu! Ne gezer, h e r kes bu değişik liği fırsat bilerek işlerini tanzim etti, çık arların ı bildi! T ahta da, ölen h üküm darın to ru n u n u n çocuğu o tu rd u ; h e nüz beş yaşında bir bebek! Am cası da k ıra liy e t nâibi ilân edildi. Ölen hüküm dar, sağlığında bir vasiyetnam e tanzim etm iş ve içinde kıraliy et nâibinin salâhiyetlerini göster miş, kısmış. Yeni nâip ise, esasen P arlam an to ’da olduğun dan, doğuşuna a it m eşrû hak ların ı orada izah ederek n e ticede, vasiyetnam e h üküm lerini iptal ettird i 1. Tanzim ( 1 ) — X IV . L ouis, 1/9/1715 ta r ih in d e öldü. Y a n i b u m e k tu b u n ta r ih in d e n ta m 3 g ü n önce. E rte si g ü n ü k ır a l n âib i, P h ilip p e d ’O rle a n s P a r la m e n to y a g elerek v a s iy e t n a m e h ü k ü m le rin i, P a r la m e n to ’n u n re isi k o n t J e a n A n -
İRAN
M E K T U P L A R I
283
etm iş olduğu bu vasiyetnam e h ü k ü m lerd e ölen kıral, ade ta ölüm ünden sonra da yaşam ak, ta h ta hâkim olm ak iste m işti. P arlam en to lar birer viran ed ir ki, dâim â ay ak lar a l tında çiğnenm işlerdir; böyle olm alarına rağm en, dâim â m illetlerin kadîm dinlerindeki m âbetleri h a tırla tırla r. Bu v iran elik ler sadece, adaletin çiğnendiği, ve binaenâleylı onu yeniden k u rm ak gerektiği zam anlarda m am ureler h a line gelir, ayaklanır, kaynaşm aya başlarlar! H ayatın tabiî seyrinde parlam entoların kuvvet ve k u d reti gittikçe aza lır, zayıflar, derm ansızlaşır; ancak beklenm edik anî h a l ler ve tesadüfler ona yeniden hayatiyet, kuvvet vereb il m ekte, diri k alm alarını sağlam aktadır... Bu büyük gövdeler, beşerî v a rlık la rın m ukadderat izini takip ederler. Öyle zam an olm uştur ki, bu izi k ay bettiklerinden, tam am en çöküntüye uğram ış, kendileri de kaybolm uşlardır!... Ne ise, m illete hoş görünm ek isteyen k ıral nâibi, ev velâ am m enin h ü rriy e t hülyâsına h ü rm e tk âr bir tav ır ta kındı; sonra da, yer yüzündeki m abetle m abûdu k a ld ır m ak sevdasına dü ştü ; o zam an da, kendisine taç ve ta h tın h a y ırh â h m üdafii, b ü tü n m eşru hakim iyetin büyük halâskârı nazarile bakılm ası ihtırasile yanm ağa başladı h P a ris, 4/E ylûl/1715. to in e de M esm es’n in y a rd ım ı ile, ip ta l e ttird i. V a s iy e t n a m e s in d e h ü k ü m d a r, m a d a m de M o n te sp a n ’d a n d o ğ a n g a y ri m e ş ru oğ lu M ain e d ü k ü n ü sa ra y n a z ırı tâ y in e d i y o r ve k e n d isin e m e ş ru e v lâ t h a k la r ı sa ğ liy o rd u . (D — M üellif, P a r la m e n to üyesi o la ra k ,P a rla m e n to fa a liy e tin e d e v a m lı s a d a k a t gö sterd i. P a r la m e n to la r y aln ız a d lî b i r e r c ih az d eğ ild ile r, f a k a t im p a r a to r lu k k a n u n la r ın ın d a te d v in ed ild iğ i m üessese idi.
284
İRAN
M E K T U P L A R I
M E K T U P
95
U sb ek ’te n R h e d i’ye V en ed ik
Ne zam an bana am m e h u k u kundan bahsetseler, hem en arkasından beşerî to p lulukların k u ru lu ş esasını, aslını in ceden inceye araştırm ağa b aşlarlar. Ben de, bu hale içten içe gülerim . H albuki, şayet insanlar bu to p lu lu k ları y ap m am ış olsalar, bu cem iyetleri terkedip birib irlerin d en kaçsalardı, işte o zam an bu insanların neden ayrı yaşadık larının esbabını araştırm ak lâzım dı ve bu daha m âkul o lu r du. Ç ünkü, insanlar daha doğuştan b irib irlerin e b ağlıdır lar. B ir çocuk babasına bağlı olarak ve onun çatısı altında doğar: îşte cem iyet ve işte topluluğu doğuran âm il de budu r ’. ( 1 ) — M o n tesq u ieu , ce m iy e tin m u k a v e le d e n d o ğ m u ş o lm a d ığ ı n a , o n u n m u k av eley e ta k a d d ü m e ttiğ in e d a ir felse fî m ü lâ h a z a s ın a ö lü m ü n e k a d a r sa d ık k a lm ış, in h ir a f g ö s te r m e m iştir. Locke, H obbes, G ro tiu s ve d a h a s o n r a la r ı J . J . R o u seau ta r a f ı n d a n m ü d a f a a e d ile n teze m u h a lif o la r a k , c e m iy e tin in s a n ın ille ta b iî d e v rin d e de m e v c u t o l d u ğ u n u ve ç ü n k ü ce m iy e t h a y a tın ın b iz z a t t a b ia t ta n k a y n a d ığ ım , in s a n o ğ lu n u n İç tim a î h a y a ta açlık, su su z lu k ve cin sî h a y a t şevki ta b iîs i k a d a r m ü te h a s s ir b u lu n d u ğ u n u m ü d a fa a eder. T e fe k k ü rle r (P e n ée s, cilt: 1, s:
İRAN
M E K T U P L A R I
285
Am m e hukuku A v ru p a’da, A sya’dan daha fazla b i lin m ek ted ir; bununla beraber denilebilir ki, h ü k ü m d arla rın ih tirasları, m illetin sabır ve sükûnu ve m u h a rrirle rin m üdahene ve tabasbusları b ü tü n prensipleri a lt ü st etm iş, bozm uştur! Bu günkii halile bu hukuk prensipleri, kendi m enfa 397) ad lı e se rin d e b u te z in i iz a h ed e r: (C e m iy e tle rin te ş e k k ü lü n d e n evvel, in s a n la r te d k ik ed ilirse, g ö rü lü r ki, b eşer n ev i b u z a m a n la r d a d a h i te sis e ttiğ i b ir h a k im i y ete ta b i b u lu n u y o rla rd ı. F ilh a k ik a , so n d ere ce zay if ve n a h if ş e ra it iç in d e k i ç o c u k la r k e n d ile rin e h a y a t ve b u h a y a tı id a m e e ttir m e k iç in z a r u rî v a s ıta la r ı te m in ed e n b a b a la rın ın h im a y e le rin e sığ ın m ışla r, o n a ta b i o lm u ş la rd ır.) İki te z a r a s ın d a k i m ü h im fa rk , ceza a d a le tin d e de çok m ü h im so n u ç la r v e rm iştir. F ilh a k ik a , b irin c ile re göre, c e m iy e tin ceza v e rm e k s a lâ h iy e tin i (m u tla k fa y d a ) e s a sın a b a ğ la m a k lâ zım d ır. B u n a : (m e ş ru m ü d a f a a sistem i) de d e n ilm e k te d ir. B u siste m e göre, b id a y e tte h ü r ve m ü s ta k il o la n in s a n , d iğ e r m ü n f e r it y a ş a m a k ta o la n in s a n la r ın g ere k ş a h ıs la r ın a ve g ere k m a l la r ı n a v ak i te c a v ü z la rı k e n d i şa h sî m ü d a fa a la rile b e r t a r a f etm ey e ç a lış ırla rk e n , k a v i ve h ile k â r ın fa ik iy e t ve z u lm ü n d e n y ıla ra k b ir a r a y a g elm işler ve a r a la r ın d a ak d e y le d ik le ri b ir m u k a v e le ile m e ş ru m ü d a fa a h a k k ın ı ce m iy e te te rk e tm iş le rd ir. T ec av ü z ü n v u k u b u lm a sile, m u k a v e le i iç tim a iy e ih lâ l ed ilm iş o la c a ğ ın d a n , c e m iy e t m e ş ru m ü d a fa a y a g eç erek m ü te c a s iri c e z a la n d ıra c a k tır, o h a ld e , ce m iy e tin m e n f a a ti c e z a n ın d e r h a l ta tb ik in e b ağ lıd ır. B e c c a ria ’m n (E ski k lâ sik ) y a h u t (k lâ sik fa y d a ) m e k te b i b u tezi a n c a k b u n o k ta y a k a d a r k a b u l ve m ü d a f a a ed er. A m â, b u n o k ta d a n so n ra , ta m a m e n b u te z d e n a y rılır. B e c c a ria ’y a göre, b ir c e z a n ın m e ş ru o la b ilm e si için, v u k u b u la n te c a v ü z ü n , c e m iy e tin b e k a ve m u h a fa z a s ın a v ey a fe rd in h a y a t ve h ü r riy e tin e v e rile n b ir z a r a r ın t a h a k k u k u n a b ağ lıd ır.
286
İRAN
M E K T U P L A R I
atlerini zedelemeden, hangi noktalara kadar adaleti tahrip edebileceklerini öğreten bir ilim şekline bürünmüştür!.. Bu ne hazin b ir saiktir ki, A h Rhedi, vicdanları sus turm ak, k alblerini k atılaştırm ak için bu ilim, adaletsiz sis tem ler haline sokuluyor, ondan kaideler istihraç olunu yor, esaslar öne sürülüyor ve bundan da neticeler elde ediliyor! Ş u h a ld e , m u tla k f a y d a veya m e ş ru m ü d a fa a te z in de, ceza m ü n h a s ır a n te c a v u z a , y a n i (fiil) e v erild iğ i h a l de, k lâ s ik f a y d a n a z a riy e sin d e ceza, ce m iy e tin b e k a s ın a v ey a fe rd in h a y a t ve h ü r riy e tin e v e rile n b ir z a r a r ın is p a tın ı ş a r t k o şa r, ö y le ise, b irin c i n a z a riy e , ceza ce m iy e t in h a l h a z ır m e n fa a tin i siy â n e t iç in v erild iğ i h a ld e , ik in c i te zd e ceza, to p lu m u n m ü s ta k b e l m e n fa a tle r i iç in v e rile b ilm e k te d ir. Böylece, c e z a n ın gayesi, b ü n y e si ve in fa z şe k ille ri b a k ım ın d a n ik i s is te m in n e tic e le ri p e k b ü y ü k o lm u ş tu r. Ş im d i a c a b a M o n te sq u ie u ’n m a n tik o n tr a k tu a lis t n a z a riy e s in in so n u n c u n e o la c a k tır? Bizce, m a d em k i, c e m iy e t m u k a v e le d e n önce v a rd ır, ve b u ta b ia tın z a ru rî k ıld ığ ı b ir h a ld ir; yem ek, içm ek k a d a r z a ru rî ve azizdir; öyle ise, B e c c a ria ’n ın k lâ sik fa y d a n a z a riy e si de M o n te sq u ie u ’d en , o n u n sa ğ la m , d e rin (m u k av e le d ışı ce m iy e t) te fe k k ü r c e n n e tin d e n ilh a m o lu n m u ş tu r. F ilh a k ik a , b u b ü y ü k d e h â n ın h e m e n h e r m e k tu b u n d a o k u n a n h ü r riy e t aşkı, b e şe riy e t aşk ı ve a d a le t aşk ı a y n e n B e c c a ria ’y a in tik a l e tm iş b u lu n u y o r. İk i b ü y ü k m ü te fe k k irin e s e rle rin d e k i b u h a k ik a tle r k a n u n y a p ıc ıla rın : n u rla n d ırm a lı, to p lu lu ğ u n r u h u n u y ü k seltm eli, fe rd in h a s s a s iy e tin i in c e ltm e li ve v erilecek ceza ile ak lı selim a r a s ın d a k i a h e n k ve te n a z u r şid d e tle m u h a fa z a ed ilm e lid ir!... (m ü te rc im ) B e c c a ria ölm ez e s e rin in X X X V III. fa s lın d a « m u tlak fa y d a n a z a riy e sin iıı esassız m ü lâ h a z a la rı» n a h a s r e tm iş tir. Biz b u fa s ıld a n bazı p a r ç a la rı b u ra y a g e ç irm e k te n k e n d im iz i m e n ed e m ed ik :
İRAN
M E K T U P L A R I
287
Halbuki, kendi hudutsuz hükümranlıklarından başka bir kaide tanımayan sultanlarımızın, işledikleri en kor kunç ve yüz kızartıcı suç, aslâ eğilip bükülme kabiliyeti olmayan adaleti katlayup kırmak arzusudur, heyhat! Y ekdiğerinden tam am en fark lı iki tü rlü adaletten bahsediyorlar: Biri fertle rin arasındaki işleri tanzim eden adalet ki, buna hususî h u k u k ta rastliyoruz. D iğeri ise, m illetlerin arasındaki ih tilâfları düzelten a d a le ttir ki, bu da am m e hukukuna hakim bulunm aktadır. Am m e h u k u ku, hususî hukukun sahası dışında olduğundan, h a k ik a t te bir m em leketin m alı olm ayup cihanı ihata etm ektedir.
............................ H er şey d en önce k a n u n v a z ıın ın m u tla k f a y d a n a z a riy e sin e s ır tın ı v erm e si e s a sın ın s a ç m a lığ ın ı a n la tm a lıy ım . H e y h a t! L â k in , u m û m î m a h z u r la r d a n z i y ade, h u su sî m a h z u r la r ı ele a la n , d u y g u la rı c a n la n d ır m a k ta n ziyade o n a u y u şu k lu k v ere n , id râ k i s ü k û ta d â v e t ed ip a k la h ü k m e k a lk a r a k o n a «esir ol!» e m rin i v e rm e ğ e c e s a re t ed e n y in e b u fa y d a n az a riy e sid ir. M efruz, y a h u t tâ az e h e m m iy e tli o la n z a r a r ve z iy a n la r ın k o r k u s u n a b in le rc e h a k ik î k â r ve m e n f a a tle r i fe d a ed e n k e z a h e p b u «fayda» m ü lâ h a z a la rıd ır!... Y a n g ın çıkıyor deye a teşi, fe y e z a n la ra se b eb iy e t v e riy o r deye su y u in s a n o ğ lu n d a n e sirg e m e k h a k k a ve a k lı selim e u y a rm ı? ........................................................................... ........................ B u n ev i k a n u n la r k a tille r in a d e d in i a r t t ı r m a k ta n b a ş k a şeye y a ra m a z . Z ira, b u k a n u n la r s a y e s in de m ü d a fa a d a n âciz v a ta n d a ş la r , silâ h sız in s a n la r ı b ü yük ce sa re tle v u ra n s ilâ h lj k a tille rin k u c a ğ ın a a tılm ış o la c a k la r. B öyle k a n u n la r say esin d e , şe re f ve n a m u s s a h ib i m u tî in s a n la rın z a r a r ın a o la ra k , h a y d u tla r h im â y e ed ilm iş b u lu n a c a k la r d ır ................................................................... ........................ Z ulm ü, sad ece k e n d i aile e f r a d ın a ve d o s t la r ın a m ü n h a s ır in s a n ın m â ru z k a ld ığ ı te h lik e b ü y ü k d e ğildir. L â k in , zû lu m b ü y ü k o lu r ve in s a n la r ın b ü y ü k b irk ıs m ın a s a ri b u lu n u rsa , z a lim k o rk u s u n d a n titre m e li; c ü r’ef ve sa v le tte n , yeis ve n e v m id îd e n e n d işe e tm elid ir!
288
İRAN
M E K T U P L A R I
Bu m evzudaki diğer düşüncelerim i, sana m ek tu p ta izah edeceğim.
başka bir
P a ris, l/Ş u b a t/1 7 1 6 .
B ilh a ssa , z e n g in le ri k o la y lık la a y a k la n d ıra b ile n , o n la r ın r u h la r ın d a k i o k a d a r s a h h a r ü m it a te ş in i y a k a b ile n ve a tıla c a k la r ı te h lik e le r in m ü ş te re k o ld u ğ u n u ve m e s’u liy e tle rin , a y a k la n a n la rın h e p s in e ta k s im ed ilec eğ i n i te lk in e d e n k u rn a z ve m ü te y a k k ız in s a n la r d a n ç e k in m elid ir! D ü şü n m e lid ir ki, fe lâ k e tz e d e in s a n la r k e n d ile rin i ezen şe a m e tin y a n ın d a , h a y a tla r ın a te v c ih e d ile n te h li k e le re p ek de o d erece eh e m m iy e t verm ezler!» «Beccaria»
İRAN
M E K T U P L A R I
M E K T U P
289
96
U sb ek ’te n R h e d i’ye Venecli.
Hakimler adaleti vatandaşlar arasında tevzi etm elidir ler; her m illet de, bu adaleti bizzat başka bir m illete tes lim etmekten bahtiyarlık duymalıdır. Adaletin bu ikinci tarz tevziinde, riayet edilecek ana kaide, birincisinin ayni olacaktır... M illetten m illete adaletin tevziinde üçüncü bir şah sın m uhakem e zaru retin e nâdiren ihtiyaç o lu r; zira, ih ti lâf m evzuları her zam an vâzıh ve m üntehaya vasıl olm a şekli pek basittir. İki m illetin m enfaati um um iyetle yekdiğerinden ay rıdır ve ortada yapılm ası gereken iş, adaleti sevm ek ve onu arayup bulm aktan ib arettir. Şahıslar a ra sındaki ih tilâflar ise, ziyadesile m u h teliftir. İnsanlar, ce m iyet h ay atı yaşadığından, m en faatlar karışm ış, g irift bir hal alm ıştır. T arafların hırs ve tam âh sav letlerd e k a ra r tılm ış bu bin çeşit ih tilâfın o rtad an kaldırılm ası için, üçüncü bir şahsın m üdahalesine m utlak z aru ret vardır. H aklı m uharebeler ancak iki çeşit olabilir: Birinci n e ( 1 ) — F ilh a k ik a , b ü y ü k m ü te fe k k ir, İslâ m a d a le t a n la y ış ın ın m e clû b u o lm u ştu . K u r’a n m e m irle rin i b iliy o rd u : «Şayet in s a n la r a r a s ın d a h ü k ü m v erm e k le v a z ife le n d irilirse n iz ; İ r a n M e k tu p la rı F .: 19
290
İRAN
M E K T U P L A R I
vi m uharebeler, saldıran düşm anı def’etm ek için y a p ılır; d iğerleri ise, taa rru z a uğram ış m üttefik bir m illete y a r dım için olur. H üküm darın şahsî m ücadelelerinden dolayı açılm ış bir m uharebede adalet aslâ m evcut değildir; ancak bu şahsî m ücadelelerde hükü m d arın telef olması, veya m il sa k ın a d a le tte n a y rılm ay ın ! Ey im â n e d e n le r, in s a f ve a d a le ti t u t a r o lu n ; k e n d i aley h in izd e, a n a b a b a n ız ın âley h in d e , ze n g in , f a k ir a k ru b a a le y h in d e de olsa! B ir ta k ım h a v a ve h ev e sle re k a p ılm a k sizi a d a le tte n alık o y m a sın ! B azı in s a n la r a k a r ş ı d ü şm a n lığ ın ız sizi a d a le tte n a y ırm a sın , a d a le ti en d işesiz ic ra edin! Z ira, ta k v a y a e n y a k ın o la n o d u r! R a b b in iz k ita b ı ( K u r’a n ) h a k ve t e r a zi (y a n i a d a le t) ile g ö n d e rm iştir! B iz P e y g a m b e rle rim iz i e n aç ık d elille rle g ö n d erd ik ; ve o n la rla b e ra b e r k ita p ve n iz a m ı (te ra z iy i) g ö n d e rd ik ki, in s a n la r a d a le ti ic ra e t sin ler! o y u r tla r ki, a d a le ti b ıra k ıp zûlm e s a p tıla r, biz de k e n d ile rin i h e lâ k ettik ! R a b b in iz b ir k im sey e a s lâ zü lm etm ez; (y a n i in s a n la r a d a le tsiz d a v ra n ış la rile k e n d i k e n d ile rin e zu lm e d e rle r.) B u yüce e s a s la r İslâ m iy e tin a d a le t a n la y ış ın ı n e d e güzel b e lirtm e k te d ir. F ilh a k ik a , İslâ m iy e t m u tla k a d a le t ta r a f t a r ıd ır . Ve a d a le t s a th ın d a b ü tü n in s a n la r ın m ü s a v a tın ı k a b u l eder. V a k fe ttiğ im iz a y e tle r b u n u n aç ık d e lille rid ir. A d a le t ö n ü n d e in s a n o ğ u lla rm m m ü s a v a tı e s a sın ı gölgelem eye k a lk a c a k h e r h a n g i b ir b a h a n e n in h iç b ir k ıy m e ti olam az. Z ira, a d â le tin h u z u r u n d a m u tla k m ü sa v a t v a rd ır. O n u n için K u r ’a n a d a le ti (te ra z i) k elim e sile ifa d e e tm iştir. B u te ra z in in â y a ri ile h iç b ir şe k ild e o y n a n a m a z , bozulam az. A d a le te itib a r ve o n u ta tb ik e d e n h iç b ir m ille t h e lâ k o lm iy acak , zu lm e d e n d iy a r ise, çöküp m a h v o la c a k tır!... İşte, b u se b e p te n d o la y ıd ır ki, İslâm d in i d â im a ilim , te d b ir ve te fe k k ü re sevk eder. İslâ m d in i ilm i farz k ılm ış ve ak lı d a b u ilim ve te rb iy e, te fe k k ü r ve iç tih a t ile m u h a fa z a y ı, a k la z a r a r v e re n v ey a o n u izale e d e n şe y le rd e n iç tin a b ı e m re tm iş tir.
İRAN
M E K T U P L A R I
291
letin felâketine sebebiyet verm esi hali m üstesna, işte b u n dan dolayı, bir h üküm dar kendisine tevcih edilm esi lâzim gelen bir şan ve şeref nişanesinden m ahrum b ıra k ıl dığından, yah u t elçilerine adâb ve erkâna sığm ayan ta rz da h a re k e tte bulunulm uş olm asından, ve daha buna ben zer sebeplerden dolayı diğer b ir m illete h arp ilân ede m ez 1. Tıpkı, bir şahsın hediye verm edi deye, bir başka sını öldürm eye hakkı olam iyacağı gibi. A klı selim, harp ilânının adalet dairesinde tanzim edilm iş b ir ilâm m ahi yetinde olm asını, bu ilâm da tasm im edilen cezanın işle nen cürm ile âdil bir nisbette bulunm asını, bu fiili işle yenin, hakikaten ölüm e m üstahak olduğunun ispatını is
(D
B öylece, b u d in ak ıl n u r u n u sö n d ü rm ez! İ h a ta y ı, göz n u r u n u k ö rletm ez! B elki b u n im e tle ri a r ttır ır . F ik ri t a s h ih ve o n u se lâ m e te g ö tü rü r. A k la re h p e r o lu r, a k ü n a la m a d ığ ı h a k ik a ti tu tu p çeker, g e tirir! A k lın g ö rem ed iğ i a f e t ve te h lik e le rd e n b eşer n e v in i çekip k u r ta r ır ! B u s u r e tle a k la h a y ır h a h b ir m e ş’ale o lu r, n u r a g a rk eder! H ü lâsa, İslâ m ın k a n u n la r ı ta h lil o lu n u rsa , g ö rü lü rk i, n u ru : ( d in ), ca m ii: (a k ıl), ve gayesi ise: ( a d a le t) tir! (B u b ilg ile rin k a y n a ğ ı b ü y ü k İslâm a lim le rid ir.) «m ütercim » — M üellif, k ır a l X IV L O U İS d e v rin d e k i m u k a b e le i b ilm isil siy a se tin i im â e tm e k istiy o r. İs p a n y a ’n ın L o n d ra se firi (1661 E kim a y ın d a ) F ra n s ız se firi k o n t E stra d e s ö n ü n d e say g ı iş a re ti o la ra k g eri çekilm eyi re d e tm işti. X IV . L ouis, I s p a n y a ’n ın P a ris m ü m e ssilin i F r a n s a ’d a n k o ğ d u ve re sm î ta rz iy e ta le p e tti. F ilh a k ik a , 24/3/1662 ta r ih in d e a le n e n h a c ilâ n e b ir ta rz iy e v e r ild i.. K eza 1662 A ğ u sto s’u n d a P a p a ’ü ğ ın m u h a fız a sk erleri, F ra n s ız se firi d ü k de C réq u i’n in o tu rd u ğ u s e fa re t b in a sın a a te ş ettile r. XIV. L ouis g a z a b a geldi, h a r b a k a r a r verdi. P a p a IIV A le x a n d re k o r k tu ve m u h a fız a s k e rle ri n in P a p a ’lık la a lâ k a s ın ı k eserek , h e p s in i d a ğ ıttı. M o n te sq u ie u T e fe k k ü rle r e se rin d e (sa h ife : 369). Ş ö y le diyor: (L o u is’n in sa n k i b ü tü n h â k im iy e ti, g ö ste riş ve ş a ta f a t içindi. H er şey alây iş ve d eb d e b ed e n ib a re tti, s i y a s e ti bile!)
292
İRAN
M E K T U P L A R I
ter. Ç ünkü, b ir kim seye ilân h arp etm ek dem ek, o kim se yi ölüm e m ahkûm etm ek dem ektir!.. A m m e hukukunda en ağır adlı ilâm , h arp ilânıdır! Zira, bu harp, bir cem iyeti top yekûn yıkup m ahvede bilir! Yine am m e hukukunda, şiddet sahasında, ikinci de receyi m ukabelei bilm isil işgal eder. Bu öyle b ir kanun ki, m ahkem eler cürm e göre cezayı ölçüp biçm eye m ec b urdur. Üçüncü bir adalet tepkisi de, h üküm darın bizlerden nâil olacağı bir takım m enfaatlerden m ahrûm edil m esidir; bu m ahrûm iyet dahi yapılan tecavuzla m ü ten a sip olacaktır. A daletin dördüncü tepki şekli de, hakkında şikâyet edilen m illetin ittifa k ta n çıkarılıp atılm asıdır ki, bu hal sık sık cereyan etm ektedir. Bu bir m illet için, m üc rim in cem iyetten sürgün edilm esinden farksızdır. A rtık o hüküm dar, evvelki m üşterek topluluğun azası olm ak sı fat ve haysiyetini kaybetm iş, oradan silkilip atılm ış de m ektir. B ir hü k ü m d arı bir ittifa k ta n atm aktan daha büyük bir h a k a re t olam az; nasıl ki, onunla bir ittifak akdetm ek le ona şereflerin en büyüğü bahşedilm iş olur. Çünkü, in sanlar için en şerefli ve h a ttâ en faydalı iş, diğer insan ların kendi varlığı ve bu varlığının m uhafazası için de vam lı su re tte gösterdiği alâka, dikkat ve ihtim am dır. Lâkin, b ir ittifak ın bizi bağlam ası için, bu ittifak ın d ü rü st olması lâzım dır; bundan dolayıdır ki, bir üçüncü m illeti yok etm ek için diğer iki m illet arasında akdedi len ittifak hiç bir zam an m eşrû sayılam az; bu sebeple de böyle bir ittifak ı bozm ak aslâ b ir suç teşkil etmez. Bunun gibi, bir hükümdarın her hangi bir müstebit ile ittifak akdetmesinde ne şan ve şeref, ne de bir vakar ve ciddiyet vardır!.. R ivayet edildiğine göre, b ir M ısır hüküm darı, Samos kiralın a haber göndererek büyük istibdat ve g addarlık
İRAN
M E K T U P L A R I
293
larını yum uşatup değiştirm esini ih ta r etm iş. L âkin zâlim k ıral bu ih ta ra kulak asm ayınca, M ısır hü k ü m d arı onunla dostluk ve ittifak anlaşm alarını ip tal ettiğini kendisine b ild irm iştir h F etih kendiliğinden bir hak doğurm az. M illet m ev cut oldukça, sulhnam enin ve duçar olunan tecavuza ait. tazm inatın tem inatını teşkil eder. Ve şâyet m illet, m ahvol muş, yahu t dağılm ış bulunuyorsa, bu tak d ird e bu netice bir zulm un, bir gaddarlığın eseri olarak m eydana gelm iş dem ektir. Sulh muahedeleri insanlar için o derece mukaddestir ki, ahidnâme sanki kendi hukukunu haykıran tabiatın tâkendi sesi mahiyetini almaktadır. Âkit iki m illet tarafın dan şartları mahfuz tutulabildikçe, iki m illetten birinin mahvini istihdaf etmedikçe, harp yolile o m illet tabiî mü dafaasından mahrum bırakılmadıkça, bu ahitnameler bü tün ahkâmile meşrûdurlar. H arp yolile diyorum , zira, kuvvet ve zaaf yönünden, insanlar araşm a m üsavatsızlık sokm uş olan tabiat, zaife nevm idînin celâdet ve savletin: v ererek kuvvetliyi eşit hale getirm eye çalışm aktadır. P a ris 14/Ş ubat/1716. (1) — B u M ısır h ü k ü m d a rı: K ır a l A m a sis’dir. (2) — B u m e k tu b u n so n üç b e n d i 1754 b a s k ın ın ta s h ih in e gö re y u k a rı g eç irilm iş ise de, 1720 b a s k ısın d a şöyle idi: (F e tih h a k k ı, a s lâ b ir h a k d eğildir. B ir to p lu lu k a n ca k o n u te ş k il e d e n le rin ira d e sile k u ru lm u ş o la b ilir. Ş a y et b u to p lu lu k f u tû h a t yolile d a ğ ıtılırsa , o n u te ş k il ed en a z a la r eski ta b iî h ü r riy e tle rin e k a v u ş m u ş o lu rla r. Y en i b ir c e m iy e t aslâ d o ğ m u ş olm az; ve şa y e t f â tih o la n ş a h siyet, b u to p lu lu ğ u te k r a r k u rm a k isterse, b u d a b ir z u lü m ve g a d d a r lık ta n b a ş k a b ir şey olm az!
294
İRAN
M E K T U P L A R I
S u lh m u a h e d e le rin e gelince, şa y e t b u a h itn a m e le rd e u ğ r a n ıla n z a r a r ve z iy a n la ra n isb e tle çok d a h a fa z la t a z m in a t, y a h u t ta h r ip h ü k ü m le ri m e v c u ts a b u ta k d ird e , b u v e s ik a la r g a y ri m e ş ru o lu r; d iğ e r b ir tâ b irle , böyle b ir m u s a lâ h a a ş ik â r b ir g a d d a rlık ve işk e n c e d ir; ve b ir g ü n b u az a p ve işk e n c e n in ş id d e tin e m a ru z k a la n m illet, ay n i ş e a m e tle ri re v â g ö rm e k te n ç e k in m iy e c e k tir; o n u n iç in a n c a k k a y b e d ile n le rin te lâ fisile ik tif a etm eli, y o k sa b u m ız â n ı d e v irü p eziyet ve c e f â la rın ca zib esin e a s lâ k a p ıl m a m a lıd ır! İşte böyle, sevgili R hedi, b e n im am m e h u k u k u n d a n k a s d e ttik le rim b u n la rd ır. İ n s a n h a k la r ın d a n , d a h a d o ğ r u s u a k ıl ve id râ k in e m re ttiğ i h u k u k ta n b u n la rı b ek liy o r, m u r a d ed iy o ru m .) İlâ v e n o t : F ilo z o fu n a d a le te d a ir y ü ce lik lerin i, b ü tü n in s a n la ra , h a n g i d in ve m e zh eb e m e n su p o lu r la rs a o lsu n la r, h a t t a is te rle rs e h iç b ir d in e in a n m a m iş b u lu n s u n la r, 86 n ci m e k tu p te g ö ste rm e k te , beliğ ve e n g in b ir b e y a n ve i h a ta k u d re tile iz â h ey lem e k te d ir, o m e k tu b u n b u vesile ile te k r a r o k u n m a sı z e v k in d e n k e n d ile rin i m a h rû m e tm e m e le rin i o k u y u c u la rd a n ric a ederiz. «m ütercim »
İRAN
M E K T U P L A R I
M E K T U P
295
97
B a ş h a r e m a ğ a s ın d a n U sbek’e P a ris
V isapur 1 k ıraliy etin d en b u ray a pek çok sarışın k a dın geldi; bun lard an birini kardeşiniz, M azenderan v a lisi için satın aldım ; bu husustaki yüksek em irlerini ve 100 altını bir ay önce bana gönderm işlerdi... K adın denilen m ah lû k ları iyice tan ırım ; k a t’îyen beni y a n ılta m a z la r; çünkü, kalb v u ru şları bakışlarım ın kuvve tin i aslâ gevşetemez! Ö m rüm de bu derece m ütenasip, b u kadar kusursuz güzellik de hiç görm em iştim . P ırıld ay an gözleri çehresine h ay at ve ışık dolduruyor, b ü tü n çerkes d iyarının güneşi ni kıskandıracak n u rla ışıl ışıl parlatiyordu!... P azarlığı benim le İsfahan tâcirlerin d en birin in baş harem ağası y a p tı; b ir ken ard a bizi seyretm enizi ne çok isterdim , efendimiz! Bu pazarlık esnasında esire, kendisi ni satm ağa çalışan harem ağasının bakışlarından iğrenir gibi, istihfâf eder gibi kaçm ağa çalışıyor, b u bakışlar san ki büyük bir tehalük ve tahassürle benim kilerle buluşm a ya çabaliyordu; bu hareketile de bana adî bir tâcirin ken( 1 ) — H a le n B om bay e y a le tin d e B e d ja p u r p ren sliğ i. (2) — H az er d e n iz in in g ü n ey k ıy ıla rın d a eski H y rc an ie.
296
İRAN
M E K T U P L A R I
dişine lâyık olm adığını, b il’âkis kendisinin m üm taz ve m uhteşem bir kocaya m üstahak bulunduğunu ifade etm ek istiyor gibiydi.
Size itira f ederim , yüce efendim iz, bu güzel v a rlık ta ki hâzinelerin hususiyetlerini, huzuzatım düşündüğüm za m an, bendeki gizli b ir râşenin sevincile sarhoş olm uş tum . Onun, kardeşinizin sarayına nasıl öldürücü b ir nâz ve eda ile girdiğini görür gibi oluyordum da, saray k ad ın ları nın derin h a y re tle rle sarsılıp eridiklerini m em nuniyetle hissediyordum ; bu gözdelerin bir kısmı, keder yükünün altın d a acı çığlıklar kop ararak h ay retlerin i izhar ed erler ken, sessiz lâkin çok ağır bir darbenin şiddetile de p eri şandılar; b ü tü n nasiplerini felekten alm ış ve gele cekten a rtık ü m it beklem iyenler ise, şeytanî bir teselli sevincine kavuşurlarken, henüz taze em ellerin peşinde koşanlar, k alblerini dolduran ihtirasın b ü sb ü tü n alevlenen yangınlarile tam am en kül olacaklardı!
B ütün bir im paratorluğun içine dalup, bir sarayın çeh resini tam am en değiştirm eye azm ettim . K im bilir, ih tiras kasırgası esdirereğim ! K im bilir, korkular, çeşit cezalar hazırlayacağım !... M am afih, içerideki bu kargaşalık, dışarıdan görülm iyecek, sulh ve sükûn rüzgârı esiyorm uş zannedilecektir! Nasıl ki, büyük ihtilâller de kalblerin derinliklerinde hep gizli kalır; ıztırap lar derinleşip m üzm inleştikçe m üzm in leşecek ve sevinçler de aralıksız devam edecektir. U ysal lık ve ita a t azalm iyacak, konm uş kaideler bozulm iyacaktır. A rzulanan yum uşaklık ve tatlılık , h a ttâ üm itsizliğin derinliklerinden silkinip ortaya çıkacaktır! Şu cihetten eminiz ki, gözüm üzün önünde ne kadar çok kadın görürsek, onlardan o derece az sıkılırız. B üyük b ir hoşa gitm ek zarureti, birlik teşkil etm e kolaylığının az
İRAN
M E K T U P L A R I
297
lığı, itâ a t ve inkiyât etm e m isâlinin çokluğu, b ü tü n b u n lar onları bağlayan zincirlerdir. Bu kad ın lard an b ir kısm ı diğerlerinin harek etin i büyük b ir dikkatle k o n trol eder, ve bize daha fazla tâbi olm ağa çalışırlar. Bizim işlerim i zin hem en hem en yarısını seve seve s ırtla n ırla r ve biz gözlerim izi yum acak olsak, onlar hem en yetişip tehalükle açarlar. N eler söylüyorum , efendim iz? E vet işte onlar, efendilerini kendi rakibeleri aleyhine k ışk ırtırla r; ve ce zalandırm ağa m uvaffak oldukları bu kad ın ların ne kadar yakınlarında olduklarının fark ın d a bile olmazlar! Lâkin, m uhterem efendim iz, siz olm adıktan sonra b ü tü n b u şeylerin de ne ehem m iyeti olur ki, bir hiçten iba re t kalır! Aslâ tesiri olm ayan b ir otorite hayaletinden iba re t olan bizler ne yapabiliriz? H aydi, olsun olsun, biz a n cak sizin yarınızı tem sil edebilelim ! Bu da sadece, onlara ta tb ik ettiğim iz m enfur tazyik ve şiddet sayesinde m üm kün olabiliyor. H albuki, siz korkuyu, dolu ü m itlerle yum uşatiyor, teh d it ettiğiniz zam anlardan daha ziyade ok şadınız anlarda onları fetihediyor, hükm ünüz altın a aliyorsunuz! İşte bundan dolayı, dönün a rtık efendim iz, dönün ve h e r ta ra fı hakim iyetinizin alâm etlerini taşîyan bu sarayı şereflendirin. G elin ki, üm itsizlerin gönlü sükûn ve h u zura k a v u şsu n ; gelin ki, h er şeyi m ahvedecek b ü tü n vesile ve bahaneleri ortadan kaldırın! İnleyen aşkı teskin, vazife duygusunu eski alevli seviyesine yükseltm ek için durm ayin gelin! Ve nih ay et sadık harem ağalarınızın sırtında h er gün daha da ağırlaşan bir yükü hafifletm ek için koşun, gelin m uhteşem efendimiz! İ s f a h a n sa ra y ı, 3 /Ş u b at/1 7 1 6 .
298
İRAN
M E K T U P L A R I
M E K T U P
97
U sbek’tc n H a sse n ’c J a r o n d a ğ ın ın dervişi
Ey zekâsı bunca ilim lerle pırıl pırıl yanan akıllı d e r viş, sana söyleyeceklerim i iyice dinle! B urada yaşayan filozoflar, h ak ik atte şark zekâsının ulaştığ ı zirveye v aram am ışlardır; ilm in aydınlattığı m uh teşem ta h tın üzerine çıkam am ışlar, m eleklerin fısıldadık ları sem avî sözleri duyam am ışlar, rab b an i gayz ve teh ev v ü rü n izhar tarzın ı henüz görem em işlerdir! Amâ, kendi b aşlarına terkedilm iş, m ukaddes k iym etlerden m ahrum b ir halde, beşer zekâsının derin izini sessiz ve gürültüsüz ta k ip etm esini pekâlâ başarm ışlardır. Bu reh b erin onları nerelere k ad ar götürdüğüne sen de inanam azsın! Zira, onlar k argaşalıkları bu sayede düzenle yebilm işler, ve İlâhî m im arın nizam ım basit bir m ihanik ilm ile hal ediverm işlerdir!... T abiatın kurucusu, m addeye h a re k e t hali verince, ci handa gördüğüm üz sayısız değişikliklerin husul bulm ası için de, daha fazla âm ile lüzum ve z a ru re t kalm adı. A lelâde kanun vâzileri, insan to p luluklarını nizam al tın a sokm ak için, bize k an u n lar teklif ediyor; öyle k an u n la r ki, öne sürenlerin efkârında ve b u n ları kabul eden m illetlerin bünyelerindeki tah av v ü ller kad ar değişiktir
İRAN
M E K T U P L A R I
299
ler. Bu kanun vâzileri ise bize, umumî, değişmez, ebedî hiç istisna kabul etmiyen, sonsuz bir sür’at ve intizam isteyen bir nizâm getirici, sonsuzluk ve payânsızlık alemi içinde ki kanunlardan bahsediyorlar ’. Ey aziz insan, bu k an u n lara inaniyorm usun? Belki de, ebediyet m eclisine girerken k u tsal esrarın ulviyeti k a rşı sında m ebhut kalacaksın ve bu esrarın h ak ikatına v a rd ık ça, yaklaşm ayı red edecek ve sadece onu hay ran lık la tem aşâ etm ekle yetineceksin!.. Lâkin, çok geçm eden bu fikrinden döneceksin; çok geçm eden göreceksin ki, bu m ukaddes h ak ik at esrarı, y ap m acık bir saygı ile gözlere asla gülüm sem iyecek, d e rin liğine dalm adıkça bu esrarın a n a h ta rla rı ele geçirilem iyecek, ve b ü tü n sadeliklerine rağm en bu hazineler tab iatın kucağında göm ülü kalacaktır. İşte bu yüzdendir ki, bu sade h ak ik atler insanlardan uzun zam an g izlenebilm iştir; ancak uzun ve derin düşüncelerden sonradır ki, b u n lar b ü tü n bolluk ve bereketile y er yüzünü kap liy arak in san oğlunun idrâkini aydınlatm ış bulunuyor. İşte, yüce derviş, tabiatın anahtarı bundan ibarettir; sana yazacağım hususî bir mektupta göstereceğim ki, mer’î prensipleri değiştirecek bol ve bereketli prensipler işte bunlardır!... İlm in hak ik atleri bilinm ekle felsefenin k a n a tla n da ha da gerilir, ve Peygam berim iz efendim izin b ü tü n b u y u rd u k ları n im etler ve fevkalâddelikler böylece tezyin edilm iş b ulunurlar. Ve nihayet em inim k‘i, dünyam ızı saran havayı bir te razide tartm aların ı, y ah u t h er sene arz sathına düşen yağ m ur sularını ölçm elerini isteyeceğim iz alim lerim izden hiç birisi yeis ve m üşkülâta düşm iyeceklerdir. Işığın güneş ten bize ne kad ar zam an içinde geldiğini; Z uhal yıldızı ( 1 ) — T ab iî k a n u n la r.
300
İRAN
M E K T U P L A R I
ile aram ızdaki m esafenin kaç kulaç olduğunu; en m ükem m el bir yelkenli vasfının hangi inhina ile elde edilebile ceğini keza ayni kolaylıklarla halledebileceklerdir. B elki de bu derece ulvî ve derin konuşup filozofların eserlerini süsleyen bu İlâhî sim alar, şâyet bu eserlere cesurâne tim sâller ve esrar dolu m ecazlar karıştırabilselerdi, o zam an öyle azam etli k itap lar ortaya çıkardı ki, an cak k u tsal K u r’anım ız onlardan üstün olabilirdi. B ununla beraber, sana düşündüğüm ü söylem em ge rekiyorsa, K u r’anın m ecazî uslubile uzlaşam adığını da söylem eliyim h N itekim , bu kutsal kitabım ızda k u d ret ve telâk attan nebean etm iş olm akla beraber, haddi zatinde m anâ itibarile hakim olan ihtişam la tezat teşkil edecek derecede b a sit ve sade şeyler de gözüme çarpiyor. Her şeyden önce, vahiy ve ilham kitapları, İlâhî fikir lerin beşerî dile tahavvülü demektir. Bizim Kur’ammızda ise, bunun zıddına, ekseriya ulû Tanrı’nın dilini ve insan ların fikirlerini okuyoruz. Hayran kalınacak bir arzu ve hevesle Cenabı Hakk’a sözlerini yazdırmış, lâkin fikirleri insanoğlu vermiş! Sen şim di belki de, bizim için son derece k u tsal olan m evzularda çok serbestçe konuştuğum a hükm edeceksin. Belk: de, yaşanılan m em leketin h ü rriy e t ve istiklâl havasile coştuğum a inanacaksın. H ayır, hiç öyle değil! ( 1 ) — K u r ’a n h a k k ın d a k i b u m e ca zî u slu p te n k id i, S p in g o ve R ic h a rd S im o n ’a in a n ılırs a , İn c il iç in d a h a vâsi ölçüde y a p m a k m ü m k ü n d ü r. Ş a irâ n e , v u s’a tı k a r ih a ve cerbeze, a c a b a y a p ıla n m a d d î h a t â la r ı ve a h lâ k î te n a k u z la r ı ö r tü p m ü s a m â h a ile k a rşıla y a b ile c e k m id ir? V a le n tin F a ijd it, V irgile ve H o m ère ü z e rin d e ve K ü tü b -ü -M u k a d d e s e ’n in u slû b le ri h a k k ın d a k i g ö rü ş le rin d e b u n u sa v u n m u ştu r.
İRAN
M E K T U P L A R I
301
B üyük A llâh’ın yardım ile, fik ir ne derece cevvâl o lu r sa olsun, kalbi ezemez, onu aslâ bozam az; ve ben yaşadık dıkça H azreti M uham m ed P eygam berim kalacaktır. P a ris , 10/E kim /1716.
M E K T U P
99
U sb ek ’te n İb b e n ’c İz m ir
B urada olduğu kadar, serv et dünyanın hiç bir d iy arın da bu derece istikrarsız, m ütehavvil değildir. B ir k erre her on senede bir, ihtilâller olur, ve bu am ansız kasırga lar zengini sefaletin tâ en derin uçurum una fırlatırk en , fakiri de bir ham lede varlığın en göz kam aştırıcı m erte besine yükseltir. Biri düştüğü yoksulluğun karanlığı için de şaşkına dönm üşken, diğeri kavuştuğu bolluğun hazzı ile m esttir. Yeni zengin m ukadderatın bu hikm etine h a y ranlık, sevinç duyarken, yoksullaşan bahtsız ise, kör olası tâliin şeam etile kan ağlar, du ru r!... İh tilâl sü rülerini h arek ete g etiren ler hazineler için de yüzerler; araların d a buna lâyık olanları ise, pek az dır. Bu ihtilâl m acerasına ise, sefaletin son kadem esinde a tılırla r; ve fak ir oldukları zam anlarda gördükleri h a k a re tin tarifin e bile im kân yoktur. Zenginleşince de, oldukça tak d ir edilip h ü rm et g ö rü rler; amâ, onlar da bu h ü rm ete
302
İRAN
M E K T U P L A R I
nail olm ak için ellerinden gelen hiç bir şeyi ihm âl etm ez ler!... Bu gün bu insanlar çok korkunç bir d urum dadırlar. Şim di adına Y üksek A dalet D ivanı denilen b ir m ahkem e k u ru d u ; işte, bu m ahkem e, bu n ların b ü tü n m allarını elle rinden alm ak üzeredir ]. E llerindeki m alları ne kaçırabilirler, ne de saklaya b ilirler; çünkü, ölüm cezası tehdidi altında, m al bey an larını doğru yapm ağa m ecburdurlar. Böylece, şim di bu adam lar son derece dar bir boğazdan geçirilm iş oluyorlar; yani h a y a tları ile servetleri arasından geçeceklerdir. F e lâketi tam am lam ak için, zekâsının inceliğile şöhret yap mış bir N âzır var ki, onlarla öyle bir güzel alaylar ediyor. N âzırlar m eclisinde kendilerde bir eğleniyor ki, sorm a azi zim -! M am afih, m illeti her gün gülüp eğlendirebilecek N âzırlara her zam an rastlanam az; halbuki, bu adam bu işi ne k ad ar da can ve gönülden yapiyor, bir bilsen! U şaklar cam iasının F ra n sa ’da gördüğü rağbet ve ih tiram dünyanın diğer hiç bir yerindekile kiyas edilem iyecek kad ar b ü y ü k tü r. İm p aratorluğun en büyük okulu ol m uştur, adeta! H em en en m eşhurlar bu rad an yetişm iştir. H er boşluk buradan doldurulm uştur. Bu cam iaya dahil olanlar, bazan büyük m uztaripler, bazan sefalata düşm üş ( 1 ) — K ıra liy e t n a ib in in 14/M art/1716 ta r i h li e m irn a m e sile b ir Y ü k sek A d a le t D iv an ı te ş k il ve ilâ n o lu n m u ş tu r. B u a d a le t c ih a z ın ın k u r u lm a s ın d a d ü k de N oailles ve n a ib in m a lî m ü şa v iri R ouille’n in b ü y ü k d a h li o lm u ş tu r. B u m a h k em e v erg i m ü lte z im le rin e ve m ü rte k ip le re g ö tü rü o la ra k 200.000.000 f ra n k vergi t a r h e tm iştir. M ü e llifin d o s tla r ın d a n o la n B e rth e lo t de P le n e u f k o r k u s u n d a n İta ly a ’y a k a ç m ış tır. (2) — X V III. A sır m ü e llifle rin e göre, b u m e ş h u r N âzir, 1715 d en 1718 ta r ih in e k a d a r m a liy e n a z ırlığ ı y a p a n , F ra n s ız m a re şa li, A y en k o n tu A d rie n M a u ric e ’dir.
İRAN
M E K T U P L A R I
303
hakim ler, bazan da h arp m eydanlarında hiddet ve gazap rü zg ârların a tu tu lu p kahram an kesilm iş vatan ın büyük. evlâtlarıdır. Ve şayet kendileri bu boşluğu dolduram azlarsa, o zam an kızları sayesinde büyük evleri eski huzur ve refah seviyesine vasıl olu r; bu kızlar tıpkı, dağlık ve çorak araziyi m ünbit ve m ahsuldar hale sokan tılsım lı gübreler kadar m üessir olurlar. Ibben, fikrim ce zenginliğin beşer nevine dağılışında, hikm eti rabbaniye, hayran olunacak kad ar m eh aret gös terir. Şâyet, o bu zenginlikleri, sadece, iyi insanlara nasip kılıyorsa, bu serveti faziletten ayırmak istememesinden dolayıdır. Zira, faziletsizler, bu boşluğu hiç hissetmezler! Lâkin, bu faziletin de en çok kim de b u lu n duğunun ta h k i kine gelince, zenginlerin h ak ir görülm esi tazyikinin fazla ağırlığı sebebile, eninde sonunda yine de istih k ar edilecek onlardır! P a ris, 26/M art/1717..
M E K T U P
100
R ik a ’d a n R h e d i’ye V en ed ik
F ransızları h ay ret edilecek derecede m odaya düşkün buluyorum . D aha bu yaz nasıl giyinm iş olduklarını şim diden unutm uş b u lu n u y o rlar; önüm üzdeki kış ne giyine-
■304
İRAN
M E K T U P L A R I
çeklerini de şim diden derin derin düşünüyorlar! L âkin asıl m erak edilecek cihet, karısını m odaya uydurm anın b ir kocaya kaça m al olduğudur!.. Bu k ad ın ların m odaya göre giyinişlerini ve süslerini hak ik ata uygun şekilde tarife kalkışm anın da bana ne fay dası olur, diyeceksin; onu bildiğim yok! Çünkü, sen daha benim m ektubum u eline alm adan, h e r şey değişecek ve yeni çıkacak m oda benim b ü tü n gayretim i yıkup devire cektir!.. Sayfiye için bu rad an a ltı ay uzaklaşan P arisli bir kadın,, dönüşünde, hayatından otuz sene geçmiş gibi ken dini hissedecektir. A nnesinin portresini gören oğlu ise, resim deki elbise ile onu tanıyam iyacak, belki de onu bir A m erikalı kadına benzetecek, y a h u tta ressam ın hevesatına kapılup hayal ettiği tarzda fırçasını gezdirdiğine h ü k m edecektir!.. Bazı defa, başları süsleyen saçlar, hissedilm eden kabarup yükselir; ve fakat arkasından b ir m oda ih tilâli olur, bu yükselişler birden çöküşler kaydeder. T arihte kadın başları, saç süs ve oyunlarile o derece azam etli bir y ü k seklik kazanm ıştır ki, yüz adeta b ü tü n bedenin ortasında kalm ıştır. Başka b ir devirde de baş tu v aletin in ehem m i y eti ayaklara v erilird i; to p u k lar sanki, kiym etli kadın büsbütün m üstesnâ kaidesini teşkil ediyordu. H albuki, şim di buna kim inanabilir? B ir zam anlar, m im arlar k a d ınların süs ve girdikleri k iyafetlere uygun düşsün deye, evlerinin k ap u ların ı ya y ü k se ltirle r ve genişletirler, ya da a lçatırlard ı; böylece, san’atla rın ı onlardaki değişiklik ve heveslere göre nizam altına alırlardı. Bazan da o güzel çehrelerin, süs olsun deye, acaip sinek resim lerile bezen diği olur, lâkin ertesi gün b u n ların kayboldukları g ö rü lü r dü. Eskiden kadınlarda m ühim olan boy bos ve diş z a ra feti idi. H albuki, bu gün b u n ların lâfı bile edilm iyor. Bu
İRAN
M E K T U P L A R I
305
çabucak değişen m illet içinde, fena dedikodulara rağm en, kızlar analarına n azaran daha fa rk lı yetişiyorlar. Burada bütün ceht ve gayret, bütün davranış ve iste yiş, hep modalara göre yaşamaktan ibarettir. F ransızlar, kurallarının yaşlarına göre, geleneklerini değiştiriyorlar. H attâ, h ü k ü m d arlar m eram etseler, bu m illet daha da v a k u r ve ağır başlı olabilirler. P re n sle r kendi m izaçlarını saray a sindirm ektedirler. Saraysa bunu şehirlere, şehirler taşra la ra yaym aktadırlar. H üküm darın ru h u bir dökm e kalıp gibi, b ü tü n diğer insanların ru h u n a şekil v erm ek te dir!... P a ris , 8 /N isan /1 7 1 7 .
M E K T U P
101
R ik a ’d a ıı R h e d i’ye V en ed ik
B undan evvelki m ektpbum da, sana F ransızların m o daya düşkünlüklerini, ve bu m evzudaki acâyip heves de ğişikliklerini anlatm ıştım . M am afih, bu bahisteki sebat ve inat dereceleri pek öyle anlaşılabilir de değildir! H a t tâ, diğer m illetlerdeki davranışları bile, hep bu m oda k ai desine ria y e t derecesile ölçüyor, öyle m uhakem e ediyor lar. O nlara yabancı olan h er şey, kendilerine gülünç göİ r a n M e k tu p la rı F .: 20
306
İ R A N
M E K T U P L A R I
rü n ü r. Sana itira f edeyim ki, onların geyinişlerindeki şid detli iptilâya gösterdikleri sebatı, doğrusu her an değişen heveslenle bağdaştıram adım ... K endilerine yabancı olan her şeyi istih k ar ettik lerin i söylüyordum , değilm i? L âkin bu sadece küçük ve ehem m i yetsiz şeylere aittir. Ehem m iyetli hususlarda kendi k en dilerini istih k ar edecek kadar anlayış gösterirler; tak d ir ederler. G iyinişleri kusursuz olan m illetleri kendilerinden daha ü stü n ve daha akıllı görürler. Keza F ransız b e rb e r leri, yabancı bir m illetten saç yapm ada ü stü n bir m ehare t ve bilgi alabilirlerse, bu yabancı m illet, h a ttâ rakip de olsa, o m illetin kan u n ların a m em nuniyetle tabi o lu r lar h D ünyada, onlara görünebilecek en m uhteşem m an zara, kendi aşçılarının, şim alden cenuba, b ü tü n ülkelerin sofralarına hükm etm eleri ve b erb erlerin in de b ü tü n A v rupa süs salonlarını şereflendirm eleridir. Bu asil ü stü n lü k ler kendilerinde olduktan sonra, kom şu m illetlerin siyasî ve m edenî sahalardaki ü stü n lüklerinin de onlar için ne ehem m iyeti olur, sanki!... A vrupanın en eski ve k u d retli bir kıraliyetinin, on asırdan fazla bir zam andan beri tatb ik ettiği kanunların, kendisi için tedvin edilm iş k an u n lar olm adığına acaba kim inanabilir? Şayet F ransızlar m ağlûp ve m ühezim bir m il let olarak fethedilm iş bulunsaydılar, doğrusu buna akıl erebilirdi; halbuki, bu fâtih m illet bizzat kendisi idi! O nlar, ilk h ü k ü m d arların ın iradesile ve m illet m ec lislerinde yapılm ış eski kan u n ların ı terketm iş bulu n u y o r la r; asıl tu h af olanı ise, bu k an u n ların yerini alan Rom a kan u n ların ın bir kısm ını tedvin etm iş ve bir kısm ını m e r’iyete koym uş Roma im paratorları bu ilk F ransız kanun(1) — İn g ilte re im â ediliyor.
İRAN
M E K T U P L A R I
307
larının vâzileri olan h ü k ü m d arlarla ayni devirde yaşam ış olm alarıdır d B ununla da kalm iyarak, bu benim sem eyi derin leşti rip daha kadîm bir şekle sokm ak, ve m anâyı ulvileştirip kuvvetlendirm ek m aksadile. P a p a la rın ru h an î em irnam e lerini de bu arada kabullenm işler, ve b u n ları da kendi h u k u k sahalarının yeni bir bölüm ü haline g etirm işlerdir; ve işte bu da yeni bir esaret şeklini m eydana getirm iştir. Son zam anlarda bazı şehir ve eyâletlere ait yeni n i zam lar ve k a n u n la r tedvin edildiği b ir hak ik attir. Lâkin, bü tü n bu ahkâm dahi Rom a hukukundan alınm ıştır. K abul edilmiş, daha doğru bir tabirle, benim senm iş bu k an u n ların bolluğu o derece büyük olm uştur ki, hem adaleti, hem hakim leri ezm ektedir. Lâkin, heyhât! B u k a n u n ciltleri, adalet duyguları k ıt ve m üfekkireleri dar m üfessirlerden, toplayıcı ve tam am layıcılardan m üteşek kil korkunç ve azam etli bir orduya nisbeten hiç m esabe sindedir!.. Hepsi bu k ad ar da değil! Bu yabancı k anunlar, öyle şekil ve m erasim ler getird iler ki, b u n lar da beşer akıl ve iz’anı için utanç vericidir. Acaba, bu usul ve m erasim in, m ehâkim içtihadına mı, yoksa tıp sahasına mı girm esi daha büyük tehlikelidir. Bunu anlam ak çok zordur. Acaba, b u n lar kanunşinâslarm ve hukukşinâsların cübbelerinin altındam ı, yoksa bir ta bibin geniş şapkasının içindem i daha vahîm ta h rib a tla r yapar? Şayet, b u n lar birincilerde insanları fazla tah rip ederse, İkincilerde onları öldüı'mez. P a ris, 17/N isan/1717. (D — « B u ndan o n iki a s ır önce, C o n s ta n tin o p le - d a h ü k ü m r a n o la n b ir k ir a lın em rile, eski f â tih b ir m ille tin b ıra k tığ ı m e v z u a t a r tık la r ın ın en iy ileri to p la ttırılm ış , b ir te r tip ve n iz â m a tâ b i tu tu lm u ş ; lâ k in , s o n r a L o m b a rd ıy a ’n ın ö rf ve a d e tle rd e ve m u a zz am b ir yığ ın m u zlim te fs irle r in
308
İ R A N
M E K T U P L A R I
iç in e g ö m ü le rek k a r m a k a rış ık b ir fik irle r k ü m e si m e y d a n a g e tirm iş tir ki, A v ru p a ’n ın b ü y ü k b ir k ısm ın ın ( k a n u n ) u n v a n ile şe re fle n d ird iğ i şeyler, işte b u m ü şev v eş ve m u z lim f ik irle r y ığ ın ın d a n ib a re ttir ! L â k in , m a a le se f b u g ü n d a h i m e ş’u m o ld u ğ u n is b e tte m ü n te ş ir ve ü lfe t ed ilm iş b a tıl itik a tla r ın te sirile C o rp zovios’u n b ir fik rin i, C la ru s’u n iş â re t e ttiğ i eski b ir ö rf ve a d e ti, F a rin a c c iu s ’u n v a h ş î h eves ve h ü ly a s in in m a h su lü b ir işkenceyi, in s a n la r d eğişm ez h u k u k i e s a s la r o la r a k ta k ip ed iy o rlar! H alb u k i, b u in s a n la r k e n d i v a ta n d a ş la r ın ın h a y a t ve s e rv e tle rin in m a s û n iy e tin i m ü lâ h a z a e t tik le r i z a m a n , b u m e v z u a tla rı h ic â p ve k o rk u ile t i t r e m elid irler!... İşte b en b u e serim d e en v a h ş î a s ırla r ın a r tığ ı o la n b u k o rk u n ç ve m e n fu r m e v z u a tı te d k ik e tm e k istiy o ru m ; lâ k in a le lâ d e o k u y u c u la rı te s h ir e d e n b ir ü s lû p la y az m a k iç in fa z la g a y re t ve en d işey e d ü şm e d en , a m m e n in r e f a h ve s a a d e tin i te m in e tm e k v a z ife le rin i y ü k le n e n le re b u m e v z u a tta k i şe a m e tle ri ç e k in m e d e n g ö ste re c e ğ im ! » B e cc aria , S u ç la r ve C ezalar, f. m u k a d d e m e
İ R A N
M E K T U P L A R I
MEKTUP
309
102
B urada m ütem adiyen (C onstitution) sözü ediliyor h Geçen gün bir evi ziyarete gidiyordum . D aha kapudan gi ( 1 ) — C o n s titu tio n y a h u t (B ulle) k elim e si b u r a d a V a tik a n P a p a la r ın ın r u h a n î e m irn a m e le ri v ey a f e r m a n la r ı m a n a s ın ı ta ş ım a k ta d ır. 8/E ylûl/1713 ta r ih in d e P a p a X I. C lem en t. U n ig e n itu s r u h a n î fe rm a n ı ile (İn c il h a k k ın d a d ü ş ü n c e le r) a d lı e s e rin d e n d o la y ı J a n s e n is t ta r i k a tın ı n k u r u c u la r ın d a n r a h ip Q u esn e l’i m a h k û m e tti. B u f e r m a n z a m a n ın F r a n s a b aşv ek ili A g u e sse a u ve P a r is a rşe v e k i k a r d in a l N o ailles’n in şid d e tli m u h a le fe tle rin e ra ğ m e n , X IV . L o u is’n in ta z y ik ile 1 5 /Ş u b a t/I7 1 1 ta r ih in d e m ille t m eclisi a rş iv i n e k a y ıt ve te sç il e d ilm iştir. X IV . L o u is’n in ö lü m ü n d e n so n ra , k a r d in a l N oailles (V icd a n Ş û ra sı: G o n seil ve C o n s cien ce) n ın id a re s in i elin e aldı, ve m ü c a d e le y en id e n b a ş ladı. S o rb o n n e , P a p a ’m n fe r m a n ın ı (k a y ıt ve te s c il e d il m iş ise de, k a b u l e d ilm e m iştir.) deye ilâ n e tti. Y en i p is k o p o sla r r u h a n î m e c lisin in iç tim a i iç in P a p a ta r a f ı n d a n d ö r t E vek d â v e t o lu n d u . 7'/E k im /l7 1 7 ta r ih li b e y a n n a m e ile k ır a l n a ib i ta r a f ı n d a n s ü k û t edilm esi e m ro lu n d u . İ s te r f e r m a n la r ın te r tip ve ta n z im c ile rin e , is te r o n u ta s v ip ed e n le re h iciv risa le si y az m a k m e n ’edildi. Böylece, r u h a n î f e r m a n la r h id â y e tte F ra n s ız r u h a n î re isle ri ta r a f ı n d a n k a b u ld e n im tin a ed ilin ce, b ü tü n 18. a s ır b o y u n c a J a n s e n is tle r ve m u h a s ım la rı (ki b u n la r a d a C o n s titu tio n n a ire d en iy o rd u ) b ü y ü k m ü c a d e le le re g irişm işle rd i.
310
İ R A N
M E K T U P L A R I
rerken, şişm an, penbe yüzlü bir adam ın şöyle dediğini işittim : (Ben em ir ve talim at kitabım ı verm iş 1 b u lu n u yorum . A rtık sorduklarınıza cevap verem iyeceğim . Amâ, siz o eserim i bir güzel okursanız, gereceksiniz ki, orada b ü tü n şüphe ve tered d ü tlerin iz halledilm iştir. M am afih, bunu başarm ak için bir hayli te r döktüm , didindim , y o ru l dum ha!) Sonra elini' alnında gezdirerek ilâve e tti: (Bü tü n bilgilerim i h atırlam ak ve L âtin âlim lerini okum ak da lâzım geldi.) O rada b u lu nanlardan biri: (İnaniyorum , de di, çünkü, hakikaten güzel bir eser m eydana getirm iş bu lunuyorsunuz. B unu okuduktan sonra, daha m ükem m el b ir eser m eydana getirm ek iddiasile, sizi sık sık ziyarete gelen şu C ezvitten de iyice şüphelenm eye başladım ; iddi a ları hakkında tered d ü tlere düştüm .) Şişm an adam te k r a r söze girişerek: (o halde, bu eseri te k ra r iyice okuyun, bu m evzular hakkında bir çeyrek saat zarfında oradan öğrenebileceklerinizi, ban size b ü tü n b ir gün zarfında izah edem em !) dedi. Şişm an adam , böylece bir m ünazarayı k a t’iyetle önle m iş ve kifayeti hakkındaki tehlikeli b ir im tihanı kolaylık la ve ustalıkla savuşturm uştu. Lâkin, ziyadesile m eşgul ve O k u y u c u la rın a y rıc a X X IV . m e k tu b u ve d ip n o tu n u te k r a r gözden g e ç irm e le rin i r ic a ederiz. (1) — B u ş iş m a n ve p en b e yüzlü a d a m F ré ju s p isk o p o su F le u ry idi. Y azdığı ta lim a tn a m e ise, Q u esn el a le y h in d e ve 6 /M a yıs/1714 ta r i h li 32 sa h ife lik , ila h iy a t ilm in e m ü te a llik b ir eserdi. B u a d a m X IV n ci L o u is’r.in ö lü m ü n d e n b ir h a f ta ö n ce b ü y ü k o ğ lu n a m u a llim ve m ü re b b i ta y in o lu n m u ş tu . C e zv itlerin c a n d a n d o s tu o la ra k g eçin iy o rd u . L â k in h a k ik î te m a y ü lü m e çh u ld u . M ontesq u ieu , 1717 ta r ih in d e F ra n s ız A k a d e m isin e n a m z e t g ö sterilin ce, önce e n b ü y ü k m u h a le fe ti işte b u P isk o p o s F le u ry y a p m ıştı; ve b u m e k tu b u n b u d ü ş m a n lığı d o ğ u rd u ğ u m u h a k k a k tı.
İ R A N
M E K T U P L A R I
311
sıkışık görünerek, b ü tü n delillerini öne sürm ekten vaz geçmiş gibi bir eda takındı ve b ir ru h an în in derin bir sayğile kendisine nakletm iş olduğu ahm akça ilâhiyat tâ b ir lerine sarılm ağa m ecbur kaldı. O rada bulu n an lard an iki adam , bazı esasları re t ve inkâr edince de, önce! (Biz onu böyle m uhakem e e ttik ; biz aslâ yanılm ayan hakim leriz!) cevabını verdi. E lbetteki orada hazır bulu n an ben kendi sine: (Y anılm ayan hakim ler sizlerm isiniz?) deye soram az dım. Adam , hiç fü tû r getirm eden bu defa şöyle dedi: (R uh-ül-K udus’ün bizi ay d ın lattığ ın ı görm iyor m usunuz?) Bu sefer hiç dayanam adım , hem en atıldım : (Oh, ne sa adet! Bu günkü konuşuş tarzınıza bakılacak olursa, hak i k a te n R uh-ül-K udus tara fın d a n iyice aydınlanm ağa m uh taçsınız!) dedim. P a ris , 18/M ayıs/1717.
M E K T U P
103
Usbek’ten Ibben’e İzmir
A vrupa’nın en k u d retli devletleri, Fransa, İspanya ve İngiltere kıraliy et ve im p aratorluklarıdır. İtaly a ve A l m anya’nın büyük bir kısm ı sayısız küçük devletçiklere taksim edilm iş bulunuyor. B unlardan küçük h ü k ü m d ar lar, doğrusu istenirse, bu hâkim iyetlerin k u rb an ı olm uş
312
İ R A N
M E K T U P L A R I
lardır. Bu p ren slerin tab aaların ın sayıları, bizim m uzaffer sultanlarım ızın odalıkları kad ar bile değildir. H ele İtalya, ittih ad d an o derece uzak tır ki, ne k a d a r şikâyet etse h a k lıdır. O nu teşkil eden devletler tıpkı b ire r kerv an sarayı m isâli, h e r yöne açık bulunm aktadır. O raya ilk geleni h e m en yerleştirm eye m ecburdurlar. B unlar daha büyük p renslere bağlanm ak zorundadırlar. A ralarındaki bağlan tı korkudan doğm uş olup, aslâ dostluk ve sevgiden k a y namaz. A vrupa devletlerinin idare tarzı ekseriya m onarşi 1 d ır; y ah u ttâ, bu unvanı taşırlar. Zira, böyle b ir idarenin hak ikaten hüküm sürüp sürm ediğini bilm iyorum . Ç ünkü, böyle b ir idarenin şa rtla rın a tam uygun şekilde uzun za m an lar pâyıdar olm ası zordur. Bu şiddetli idare tarzı za m anla daim a bozulur ve m u tlak iy ete döner; y a h u t b ü s b ü tü n değişerek C um huriyet şeklini alır. Z ira, bu id are lerde hâkim iyet aslâ m illetle h ü k ü m d ar arasın d a m üsavi su rette taksim edilem ez; m uvazeneyi m uhafaza çok zor dur. B ir ta ra fta bu ik tid ar a rtark en , diğer ta ra fta azalm a sı gerekir. Lâkin, faikiyet dâim â ordunun başı olan h ü küm dardadır. Keza, A vrupa kurallarının h akim iyetleri çok vasidir. H a ttâ arzuladıkları derecede ik tid ara m alikdirler, dene b ilir; lâkin, onlar bu hâkim iyeti bizim sultanlarım ızın y ap tık ları gibi, pek geniş şekilde kullan m azlar; bunun birinci sebebi, ne m illî gelenekleri, ne de dinin esaslarını zorlayıp bozm ak istem em eleri, İkincisi de, hâkim iy etleri ni bu derece genişletm ekte kendileri için b ir m enfaat gör m em eleridir. H üküm darlarım ızı, bu hudutsuz hâkim iyet k ad ar te baalarına yaklaştıracak, içinde yaşadıkları şa rtla rı onlara (1) — K ıra llık , y a h u t m e şru tiy e t. (2) — Y a h u t ik tid a r.
İ R A N
M E K T U P L A R I
313
gösterebilecek başka hiç b ir ku v v et olam az; ve bu saye de, ancak bu h ü k ü m d arlar servet ve saadetin veya idbar ve felâketin feyezan sahasını keşfetm iş olabilirler. Hoşlarına gitmedi deye, bir küçük göz işaretile teba alarını öldürtmeleri ise, imparatorlukların ahenk ve ni zamı ve' devletlerin ruhu demek olan cürüm ile ceza ara sındaki adil nisbeti yıkup devirir ve hiristiyan tâcidarları tarafından büyük titizliklerle muhafaza edilen ve saygı gösterilen bu adalet nisbeti onlara bizim sultanlarımızın üzerinde sonsuz bir üstünlük temin eder!... B ir İranlı, ihtiyatsızlık veya bahtsızlık eseri, hü k ü m darın teveccühünü kaybedince, a rtık ölüm onun için m u h a k k a k tır; en küçük b ir hatâ, y ah u t en ehem m iyetsiz b ir heves onu bu z aru rete m ahkûm eder. L âkin şayet bu adam , hük ü m d arın hay atın a k ast ederse, şayet m uharebe m ey danında tu ttu ğ u bir m üstahkem m ahalli düşm ana teslim etm işse, cezası yine de ölüm olacaktır! Şu halde, b u son ahvaldeki akibeti, birincisinden daha vahim olm iyacaktır! Keza, en küçük bir gözden düşm enin, ölüm ü gerçek leştirdiğini görünce, o insan daha vahim bir akibetin ol m adığı bedaheti karşısında, hiç şüphesiz devletin v a rlı ğını tem elinden sarsm ak isteyecek ve halkı ik tid ar aley hine ayaklanm aya teşvik edecektir; zaten kendisine h a yatını ku rtarab ilecek tek çare de bu k alm ıştır 1. ( 1 ) — İ r a n m e k tu p la rı’n a a it m ü sv e d d e d e fte rin d e , m ü e llif y a r a tt ığ ı ş a h s a d a h a b ü y ü k c e s a re t v e rm iştir, D ü şü n c e le r ad lı e se rin d e (i. k ita p , fas'ıl: III) k a h r a m a n ın a şöyle d e d irtiy o r: (B izim s u lta n la rım ız b u z a m a n a k a d a r, h â k im i y e tle rin i öyle p e rv a sız c a k u lla n m ış la r, b eşer b ü n y esile öyle ta h r ip edici b ir zu lü m le o y n a m ış la rd ır ki, b ü tü n b u h a lle r d e n bezm iş ve u s a n m ış m ille tin b u p e k a ğ ırla ş m ış b o y u n d u ru ğ u s a rs u p ç ık a rırsa , h iç de h a y r e t etm iy e ce ğ im !) İ r a n lı p re n s b u m e k tu b ile ; 1719 ta r ih in d e v u k u a g elen M ir-W eiss is y a n ın ı im â ediyor.
314
İR A N
M E K T U P L A R I
A vrupa hü k ü m ran lık ların d a ise, hal ayni değildir; b u rala rd a gözden düşm e, sadece h üküm darın h ayırhâhlık ve lu tû fla rın ı zayi ettirir. B unları kaybeden kim seler, a r tık saray d an çekilirler ve sakin, sessiz bir h ay at sü rm ek ten başka bir düşünceleri olm az; b ü tü n elde edebilecek leri nim etler de, sadece ecd atların d an tevarüs e ttik le rin den ib are t kalır, o kadar. Şayet, bu adam lar h üküm darın şahsına veya devletin varlığına 1 karşı bir cürüm işlerler se, bu tak dirde akıbetleri ölüm cezası olur. H albuki, on la r böyle bir teşebbüs sonunda, kazançlarının ne kadar az, kay ıp ların ın ise ne derece çok olduğunu hesapliyarak böyle bir m aceraya atılm azlar; işte bundan dolayı A v ru p a ’da isy an lar az, ve tâcid arların cinayetlere k u rb an oluş la rı pek nâdirdir. Şayet, bu hudutsuz hâkim iyete sahip sultanlarım ız, h a y a tların ı korum ak için bunca ted b irler alm am ış olsa lardı, öyle kolay kolay yaşayam azlardı. Ve şayet, teb aala rın ı zabt ve ra b t altında tu ta c ak ordu birlik lerin e m alik bulunm asalardı, im p arato rlu k ların ı bir ay bile ay akta tu tam azlardı!... Fransız k ıra lla rın d a n yalınız birisi, o da d ört beş asır önce, devrinin şa rtla rın ı n azara alarak, Asyaî küçük bir h ü k ü m d arın kendisini öldürm ek için gönderdiği k a tille r den korunm ak endişesile te d b irle r alm ak zorunda kalm ış tı Bu tarih e kad ar k ıra lla r teb aaların ın arasında huzur ve sükûn içinde öm ür sürm üşlerdi. — C rim e de L èse - M a je sté ta b ir i a s lın d a ( h ü k ü m d a r a z a r a r v ere n c ü rü m ) deye te rc im e ed ileb ilirse de, z a m a n la in k iş a f ed e rek n ih a y e t, d e v le tin v a rlığ ın a k a r ş ı c ü rü m , m a h iy e tin e b ü rü n m ü ş tü r. B u h u s u s a d a ir d ip n o tu m u z 105. m e k tu b u n s o n u n a k o n m u ştu r. (2) — K ir a l P h ilip p e A u g u ste A rzı M u k a d d e s’i te rk e tm iş ti. E h li S alip se fe rle rin d e k i gaye ve m ü c ad e le a rk a d a ş ı A rs la n y ü rek li R ic h a rd 1192 de k e n d is in i k a tle tm e k ü zere ü c r e t li k a tille r tu tm u ş ve b u n la rı P a r is ’e y o lla n m ıştı. (D
İ R A N
M E K T U P L A R I
315
F ransız k ıralları, bizim sultanlarım ızın tam tersine, teb aların d an hiç birinin hay atın a kıym ak istem ez, bilâkis berab erlerin d e en b ü y ü k m ücrim lere af ve m ağfiret h â zineleri taşırla rd ı; ölüm e m ahkûm bir bahtsız, tâcidarm ın m uhteşem ve nu rlu yüzünü görm ek şerefine nail olabilir se, hay atın ı kazanm ış olurdu! Bu h ü k ü m d arlar tıpkı, güneşe benzerlerdi, bir k e rre doğunca, h er tara fı hayat ve ışıkla doldururlardı!... P a ris. 8 /H a z ira n /l7 1 7 .
M
E
K
T
U
P
104
Usbek’ten İbben’e İzmir
Son m ektubum daki fik irleri daha iyi izah için, bir kaç gün önce oldukça anlayışlı b ir A vrupalının söylediklerini n akletm eliyim ; Adam cağız şöyle diyordu: (A syalı tâcid a rla rın y ap tık ları en fena iş, teb aaların d an kaçınm aları, o nlardan gizlenm eleridir, p ü y a bu suretle onlar, daha fazla h ü rm e t ve ria y e t göreceklerini um u y o rlar; oysa ki, tebaalarının gösterdikleri saygı aslâ kıratların şahıslarına olmayup, lâkin tem sil ettikleri kıraliyetleredir. B ütün k albler sadece taç ve ta h ta bağlı olup, aslâ onu işgal eden ler için çarpm az! Bu gözle görünm ez hakim iyet tarzı, halk nazarında hep ayni kalır, hiç değişmez. H er ne k a d a r m il
316
İ R A N
M E K T U P L A R I
let, yalınız adlarını bildiği on k a d a r k iralın arka ark a y a boğazlandıklarını bilirse de, b u h al onda hiç bir değişik lik yapm az. O yine de kendini sanki ru h la r tarafın d an ida re edilm iş farzeder. Ş ayet büyük hüküm darım ız IV. H en ri’nin m enfur k atili olan oğlu, bu m eş’um darbesini k ad ir m utlak ve tü kenm ez hazineler sahibi H indistan K iralına indirm iş ol saydı, o devletin dizginlerini büyük bir huzur ve sükûn la eline alabilecek, h a ttâ bir tek tebaasının, ne ailesinin, ne de çocuklarının m ukavem et ve düşm anlığına m aruz kalm adan, ta h ta k u ru lu p hük ü m d arlık edecekti! Ş ark h ü k ü m d arların ın kurduğu h ü küm etlerde hiç de ğişiklik olm adan uzun y ıllar pâyıdar olm ası karşısında bir düşünelim ; bu istik rar, istibdat ve gad d arlık tan değilde, acaba nereden gelebilir? H üküm et değişiklikleri, ancak y a tâcidar tarafından, ya da m illet .tarafından yapılabilir. L â kin, orada su lta n la r buna lüzum görm ezler; çünkü, o d ere ce yüksek b ir ik tid ara m âlik olduktan sonra, m eram e t tik leri her şeyi kolaylıkla elde edebilirler. Şayet, bazı şeyleri değiştirm eye kalkacak olurlarsa, bu değişiklikler olsa olsa kendi z a rarların a olur. T ebaaya gelince, onlar bu husus hak k ın d a b ir k a ra ra v aracak olsa, bu k a ra rı hük ü m d ara ta tb ik ettirem ez. B u nun için, onun da çekinilecek k u d rette olm ası ve dâim â m üessir b ir hâkim iyeti m uvazeneye sokm ası lâzım dır. H albuki, bım un için ne lüzum lu zam ana, ne de vasıtaya m aliktir. O halde tek çare, bu hâkim iyetin kaynadığı menbaı hemen oracıkta kurutmak kalır ki, bunun için de, bü tün ihtiyacı bir kol ve bir de bir anlık zamandan ibaret tir. Bu suretle katil tahta çıkarken, vurduğu hükümder devrilip yuvarlanır ve ayaklarının altında son nefesini teslim eder!
İ R A N
M E K T U P L A R I
317
A vrupa’da devlet idaresinden gayri m em nun bir v a tandaş, bazı gizli m ünasebetler kurm ak, kaçam aklı m üza kerelere girişm ek ve düşm an to p rak ların a iltica etm ek, bazı m evkiler ihraz etm ek ve en nih ay et v atan d aşlar a ra sına bazı fısıltı ve m ırıltılar sokm ak ister. H albuki, ayni gayri m em nun vatandaş, A sya’da böyle h arek et etm ez; doğruca hük ü m d arın üzerine y ü rü r, onu şaşırtır, onu v u r u r ve onu tah tın d an devirir! O tâcidarı bir darbe ile h a t tâ zehinlerden, h â tırala rd a n b ü sb ü tü n silebilir! B ir anda esir, efendi olur; bir anda eşkiya, m eşru baş yerine geçer ve her şey unutulm uş olur! Veyl o tâcidara ki, verecek hepsi hepsi b ir tek başı vardır! Ve sanki, b ü tü n ih tira sla rın toplandığı y erin işte bu baş olduğunu gösterm ek için, o tâc id arlar bu h u d u t suz hâkim iyeti k u llan ırlar!) P a ris. 1 7/H aziran /1 7 1 7 .
M
E
K
T
U
P
105
Usbek’ten İbben’e İzmir
B ütün A vrupa m illerleti tâcid arların a ayni derecede m uti değildirler. Meselâ, Ingilizlerin sabırsızlığı k ıra lla rm a otoritelerini ağırlaştırm ağa vakit bırakm am ıştır. İn k iy at ve itâ a t onları en az gücendiren faziletlerdir. Bu m evzuda
318
İ R A N
M E K T U P L A R I
çok garip şeyler an latırlar. Onlara göre, insanları yekdi ğerine bağlayabilecek ancak bir bağ vardır: Şükrân ve nim et... Bir koca, bir zevce, bir baba ve bir oğul ancak ya aşk bağile, yahuttâ hayırhahlık duygularile birbirlerine bağ lıdırlar. İşte, şükrân ve nimetin bu muhtelif esbabı, bütün kıraliyetlerin ve bütün cemiyetlerin menşeini teşkil eder. Lâkin, şayet bir tâcidar, tebaasını mes’ût yaşatmak gü cünden uzak olur, onu ezip yıkmak arzusuna düşerse, o zaman itaat ve inkiyat tem eli de hemen yıkılır! Artık teb’asını kendisine hiç bir şey bağlayamaz; hiç bir şey onları hükmü altına alamaz! Ve böylece, onlar tabiî hürriyetle rine avdet etmiş olurlar. Keza, onlara göre b ü tü n h u d u t suz h âkim iyetler gayri m eşrudur; çünkü, böyle bir h âk i m iyetin aslâ m eşru b ir esası olamaz. Ve zira, diyorlar, biz hiç b ir zam an bizzat kendim ize, nefsim iz üzerinde ta n ı m adığım ız bir k u d reti bir başkasına tanıyam ayız. F ilh a kika, kendi nefsim iz üzerinde hudutsuz bir hâkim iyete m âlik değiliz; m eselâ, biz kendi elimizle kendi h ay atım ı za son verem eyiz. O halde, yer yüzünde hiç kim se böyle bir k u d rete m alik olamaz! Yine bu n lara göre, Lese-m ajeste cürm ü, en zayıf olan tarafın d an en kaviye karşı işlenm iş bir itaatsizlik ve inkiyatsızlık suçudur ’. Keza, kurallarından biri önünde en (D — (D o ğ ru d a n d o ğ ru y a ve m u tla k s u r e tte ce m iy e tin veya o n u te m sil e d e n in m a h v in e te v c ih o lu n a n su ç la ra : crim es de L e se -M a je ste n a m ı v e rilir; zira , b u n ev i su ç la r c e m i y et iç in m e ş’u m fiillerd ir. T a b ir ve is tilâ h la rla , en aç ık fik irle ri k a rm a k a rış ık h a le so k a n is tib d a t ve c e h a le t, m a h iy e ti ta m a m e n b a ş k a b ir ta k ım su ç la ra b u u n v a n ı v erd iler. V e b u s u re tle en h a f if su ç la ra en a ğ ır ce z a la r re v a g örüldü. Böylece, p ek çok h a lle rd e o ld u ğ u gibi, b u h u s u s ta d a in sa n o ğ lu , k u lla n ıla n k e lim e n in m â n a s ın a k u r b a n edildi.
İ R A N
M E K T U P L A R I
319
kavi durum da olan İngiliz halkı, kendisine m ücadele açan kiralın harek eti bir lèse-m ajesté cürm ü olarak vasıflan dırılm ıştır 1. Öyle ise, ik tid arlara ita a t ve inkiyadı em reden m u kaddes k itap ların izinde y ürüm enin m üşkül olm adığı yo lundaki iddiaları yerindedir. Ç ünkü, esasen bu em irleri kabul etm em ek onlar için m üm kün de değildir. H attâ, o derecede ki, yalınız en faziletli olanlar tarafın d an değil, lâkin en kuvvetlileri de bu ita a t ve inkiyada m ecbur kıl m aktadır. îngilizler diyorlar ki, k ıralların d an biri, taç ve tah tın üzerinde hak iddiasına kalkışan bir prensi m ağlûp ve onu F ilh a k ik a , b ü tü n su ç la r ce m iy e te z a r a r lıd ır ; lâ k in , b ü tü n su ç la r c e m iy e tin h a r a b iy e tin e m a tu f d e ğ ild ir...) B e cc aria , S u ç la r ve C ezalar, fasıl: X X V I. (Ç in k a n u n la r ı, im p a r a to r a h ü r m e tte k u s u r e d e n le r in ölüm ce z a sın a m ü s a ta h a k o ld u k la rın ı y a z m a k ta d ır. L â k in (H ü rm e tte k u s u r) u n n e o ld u ğ u n u sö y le m e d iğ in d en , k a s d e d ile n şa h sı, h a t t â b ü tü n b ir aile e f r a d ın ı silü p s ü p ü rm e k iç in h e r b a h a n e o r ta d a d ır. S a ra y ın g az e te s in i ç ık a rm a k vazifesile ta v z if e d ile n ik i şa h ıs, h a k ik a t o lm a y a n b az ı h u s u s la r d e rc e tm iş o ld u k la rın d a n id a m ed ild iler. Z ira, s a ra y ın g az etesin d e y a la n y a z m a n ın , s a r a y a h ü rm e tsiz lik o ld u ğ u ile ri s ü rü lm ü ştü r. H ü k ü m d a r ailesin e m e n su p b ir p re n s, h ü k ü m d a r t a r a f ın d a n im z a la n m ış b ir m u h tıra y a d ik k a tsiz ce b azı n o t la r y azdığı için, im p a r a to r a h ü rm e ts iz lik e ttiğ in e k a r a r v e rile re k p r e n s in b ü tü n ailesi, ta r i h in k a y d e tm e d iğ i m ü t h iş b ir zu lü m ve işk en cey e m a ru z k ald ı.) M o n tesquieu, K a n u n la r ın R u h u : B ap X I, fasıl: V II ( 1 ) — H a ttâ , B ra d s h a w ’in riy a se tin d e k i Y ü k sek A d a le t D iv a n ın d a g ö rü len B irin c i C h a rl’ın m u h a k e m e s in d e n evvel, A v am K a m a ra s ı l/O c a k /1 6 4 9 ta rih in d e : (B ir h ü k ü m d a r ın m ille tin e k a r ş ı L e se -M a je sté c ü rm ü ile ith a m e d ile b ile ce ğ in i) n e ş ir ve ilâ n etti. (C la re n d o n ; İ n g ilte re ’de iç m u h a re b e le rin in ta r ih i, L a H aye, 1704-1709, cilt: 6)
320
İ R A N
M E K T U P L A R I
zin d an a a ttırm ış; b ir m üddet sonra prensi huzu ru n a celbederek, sadakatsizlik ve ihanetini yüzüne vurm aya k al kınca, bahtsız p rens hiç çekinm eden: (H aşm etm eap, iki m izden hangim izin hain olduğunu, sadece bir ân tây in e t m iş bulunuyor!) dem iş 1 H er hangi b ir zorba, kendisi gibi v atanını çiğnem ek istem iyenleri kolaylıkla eşkiya ilân edebilir! B u zalim, h a k im lerin bulunm adığı y erlerde k an u n ların da olm iyacağını zanneder; heyhât, yine bu kim se tâli ve tesadüfle ser v etin k ışk ırttığ ı hevesata, m u k ad d erâtı İlâhîye dam gasını v u ru r ve h er kesin b u n lara tâzim le eğilm esini ister! P a ris , 20 /H aziran /1 7 1 7 . ( 1 ) — B a re k h a u s e n ’e göre, b u h a d ise (ik i G ül M u h a re b e si) d ev r in d e v u k u b u lm u ş tu r; b u cevabı v e re n p re n s ise, VI. H e n r i ’n in oğ lu E d d w a rd olup, g alip h ü k ü m d a r ise, 4 /M a y ıs/ 1471 ta r i h li T ew kesbury m u h a re b e s i galibi IV. E d w ard idi.
M EK TU P
106
Rhedi’den Usbek’e Paris
Son m ek tuplarından birinde bana, G arbin ilim lerin den, gelişmiş sa n ’at hâzinelerinden çok bahsetm iştin; nerde ise, beni bir b a rb a r gibi görm ek isteyen bir halin var!
İ R A N
M E K T U P L A R I
321
H eyhât, duyduğum a göre, yalınız bom banın icadı, b ü tün A vrupa m illetlerini h ü rriy e tlerin d en etmiş! Tâcidarlar, daha ilk bom ba ile m ukavem etten vazgeçüp teslim ederler korkusu ile, ehem m iyetli yerlerin m uhafazasını artık halka bırakam iyarak, büyük ordu birlik leri teşkiline m ecbur olm uşlar ve bu yüzden teb aaların ı ağır m asraflar altında ezm eye başlam ışlar! B iliyorsun ki, b aru tu n keşfinden beri, a rtık zabtedilmez y erler kalm am ıştır; Bu şu dem ektir ki, Usbek, şu yer yüzünde a rtık adaletsiz ve gaddarlıktan kaçup sığım labilecek hiç bir m elce yoktur! Ben şim di daha kötü, daha korkunç akibetlerle titr i yorum ; insan kitlelerini, m illetleri ve hattâ bütün bir in saniyeti silüp süpürecek meş’um sırların yaratacağı gizli silâhların meydana çıkabileceğinden râşeler içindeyim! 1. Sen tarih le ri okum uş bir insansın; onları dikkatle h a tırla! H em en bütün k ıraliy etler cehalet ve san’at tem elle ri üzerine k u ru lm u şlar ve bu san’a tla rın ziyadesile geliş m esinden yıkılm ışlardır. Eski İran im paratorluğum uz, buna m ükem m el bir m isâldir. A vrupa’ya gelişim den uzun zam an geçm edi; lâkin, kim yanın yaptığı ta h rib a tı duygulu insanlardan b ir hayli dinledim . D enilebilir ki, kim ya beşer nevini tah rip eden dördüncü felâkettir. Amâ, o bu tah rib atın ı yavaş yavaş, fakat devam lı olarak yapm aktadır. B una m ukabil, harp, veba ve k ıtlık afetleri toptan, fak at fasılalarla insaniyeti im ha ederler. Acaba, pusulanın icadı bize ne kazandırdı? K ü rrei a r zın m eçhul d iyarlarında yaşayan m illetleri bulup m eydana çıkarm anın da faydası ne olm uştur? Bu ülkelerin keşfile, serv etten ziyade m eş’um hastalıkların b ü tü n ülkelere y a yılışı acaba bir kazanç sayılabilir mi? <1 ) — A cab a, b ü y ü k m ü te fe k k ir d a h a 250 sen e önce b eşeriy ete a to m u n ş e a m e tin i fısıld a m a k mı istem işti! İ r a n M e k tu p la rı F. 21
322
İ R A N
M E K T U P L A R I
N edretlerinden başka kullanılış değerleri olm ayan a l tın ve güm üş m adeninin, b ü tü n em tianın bedel kiym etlerinin tem in atı kabul edilişinin neticesi ne olm uştur? Bu m adenlerin um um î bir anlaşm a ile m üşterek p ara vasfına bürünm üş olm ası ve böylece bir zahirenin bedeli m u h te lif k arşılık larla değerlendirilm iş bir tek kiym ete indirilm e sinin insaniyete kazancı nedir? Bence bu hal alış verişi güçleştirm ekten başka bir işe yaram am ıştır. Asıl büyük z a ra rla r keşfedilen m em leketler için ol m uştur. Koskoca m illetler yıkılıp m ahvolm uşlardır. H a y atların ı ölüm den k u rta rab ile n le r ise, hikâyesi m üslüm anları titretecek kad ar zalim âne bir esaret zilletine m ahkûm edilm işlerdir!.. Ey H a z r e t i M u h a m m e d ’in m a s u m e v l â d la r ı , n e m u t l û s iz le re ! Aziz P e y g a m b e r i m i z i n s e v g i v e s a d e li k d o lu h a y a t ı, b a n a d a i m a e s k i d e v i r l e r i n c e t l e r i m i z i n
k a lb le r in e
d o l d u r m u ş o ld u ğ u m a s û m iy e t, h u z u r v e s ü k û n d o lu h a y a tı h a tır la tır! ..
V enedik, 5/K asım /1 7 1 7 .
M E K T U P
107
U skek’tc n îth e d i’ye V en ed ik
Ya sen ne söylediklerini düşünm eden yazıyorsun, ya da düşünm ediğine pekâlâ ediyorsun! vatanını, fik ren
İ R A N
M E K T U P L A R I
323
yükselm ek, ilm en kendini yetiştirm ek için terk e ttiğ in h a l de. şimdi ilm e verdiğim ehem m iyetten dolayı beni ta h k i re kalkıyor, m aarifi tezyif ediyorsun! Öyle bir m em lekete gelm iş bulunuyorsun ki, orada güzel san’a tla r h er kalbin aşkı, her dim ağın gıdası h alin d ed ir; böyle iken sen bu gü zel san’atları tehlikeli ve zararlı görüp gösterm eye çabaliyorsun. B ütün b unları sana benm i söylüyorum , Rhedi? Ben ki, fikren senin benim le olm adığın kad ar seninleyim , h e y h â t!... S an’a tla rın ölüşü, bizi hangi b a rb a r ve bahtsız akibete sü rü k ler hiç düşündünm ü? Bu akibetin tah ay y ü lü n e bile luzum y o k tu r; zira, bunu gözle görm ek de m üm kündür. Y er yüzünde halâ öyle kavim ler v a rd ır ki, iyi y e tiştiril miş bir m aym un, onların arasında h ü rm et görecek kadar bir m üm taziyetle yaşayabilir; bu m aym unun fikri alem i, araların d a yaşadığı insanların fikriyatile hem en he m en ayni m erhaleded;r! Onda ne hususî b ir ru h ve tefek k ü r tarzı, ne de garip bir k a ra k te r bulunacaktır! O da diğerleri gibi, hesaba katılacak, sayılacak ve h attâ, za rafe t ve nezaketi ile daha ziyade göze çarpacaktır!.. Sen iddia ediyorsun ki, im paratorluk k urucuları, he m en hem en san’a tta n habersiz kim selerdir. Ben de seni bu fikrinde yalanlam iyarak diyorum ki, b a rb a r m illetler şiddeti: seller halinde yer yüzüne yayılm ışlar, m erh am et siz ve gaddâr ordularile dünyanın en iyi nizam larına göre kurulm uş hâkim iyetleri devirerek, her tarafı baştan başa zabt ve işgal etm işlerdir. Lâkin dikkat et, onlar san’atı ya öğretm işler, ya da m ağlûp m illetlere tatb ik etm işlerdir. Eğer böyle olm asay dı, onların bu h arek etleri yıld ırım lar ve fırtın a la r gibi m üthiş bir g ürültüden ib aret kalacak ve az sonra sönüp silinecekti... Sen şimdi, kullanılan m üthiş tah rip silâhlarından da ha korkuncunun icat edilm esi ihtim âlile titrediğini söy-
324
İ R A N
M E K T U P L A R I
İliyorsun! Bu korkuna sebep yok! Ç ünkü, şayet böyle m eş’um bir keşifte bulunulacak olsa, bu m enfur tah rip vası tası derh al d ev letler hu k u k u tarafın d an m en ed ilecek tir; ve m illetlerin ittifak la alacakları bir k a ra rla bu m eş’um icat tah rip edilüp ebediyyen göm ülecektir! T âcidarların bu gibi korkunç v asıtalarla ülkeler fethetm elerinde hiç b ir m en faatları o lm iy acak tır; zira, onlara luzûm lu olan şey, tebaa olup toprak değildir. Yine sen, b aru tu n ve bom banın icadından şikâyet ediyorsun; zabtedilem iyecek b ir m ahallin bulunam am asın ı garip ve felâket getirici buluyorsun; yani sen bu gün h arp lerin eskisinden çok daha erken bitm esinden hay rete düşm üş, yeis içindesin! T arih kitap ların ı okurken, her halde gözüne çarpm ış olm alı; b a ru tu n icadından beri, m uharebeler eskisinden çok daha az kanlı cereyan etm ek ted ir; filhakika, a rtık göğüs göğüse boğazlaşm alar olm uyor. Ö yle ise, bir san’at bazı istisnaî ahvalde zararlı olu yor deye, onu re t ve in k âr etm ek hak k an iy et olacak m ıdır? B ir düşün, Rhedi, hain h iristiy an la rı k a rıştırd ı deye, aziz peygam berim izin göklerden getirdiği İslâm iyeti tehlikeli kabul edebilir m iyiz? S en san’a tla rın m illetleri yum uşatıp gevşettiğine ve böylece im p arato rlu k ların çatır çatır çöktüğüne inaniyorsun; buna m isâl olarak, gevşeyen eski İra n im p a rato rlu ğunun h arab elerin i gösteriyorsun! H albuki, san’a tı İra n ’ dan da üstün tu ta n ve kiyâs kabul etm ez b ir ihtim am la onu y uğurup ihtişam la yükselten eski Y unanlıları u n u t tun m u? Güzel sa n ’atların erkekleri kadınlar gibi gevşetip in celttikleri, kadın m izâcına soktuğu söylenince, hiç olm az sa, b ü tü n bu san’a tla rı y aratu p m eydana g etirenlerin kasdedilm ediğini anlam ak lâzım dır. Ç ünkü, san’atı y a ra tu p m eydana getirenlerin işsiz güçsüz kim seler olm adığı k a
İ R A N
M E K T U P L A R I
325
bul olunuyor dem ektir. Zira, bir erkeği cesaret faziletin den uzaklaştırıp, gevşekliğe ve kadınlaşmağa sevkeden en büyük âmil işssizlik ve avareliktir!. O halde, güzel san’a tla rın erk ek leri gevşetüp in celttik leri, kadın m izâcına soktuğu sözünden m ürat, olsa olsa sadece bu güzel san’a tla rı kendi nefislerinde tatb ik eden lerdir. Lâkin, huzûr ve sükûn içinde yaşayan bir m em le kette, bir san’atın kolaylık ve h u zû rundan faydalananlar, diğer bir san’a tta n istifade z aru retin i de d u y a rla r; ancak hicâp verici bir sefâlet bu ihtiyaca m ani olabilir. B un dan da şu netice çıkar ki, işsizlik ve gevşeklik san’atlarla hiç bir şekilde telif edilemez. Rhedi, bili'rmisin ki, P aris y e r yüzünün en şehvetperest beldesidir! O rada zevklerin en inceliğine k a d a r gidi lir; bu belki de, h ay atın b u rad a çok haşin ve m eşakkatli oluşundandır. B urada bir erkeğin zevk ve sefa içinde y a şam ası için, yüz insanın durm adan çalışm ası lâzım dır. B ir kadın, b ir toplantıda m uhakkak bazı süslerle bezenm iş olm lıdır; bu z aru ret onun kafasını yer b itirir! işte bu gibi an lard a o kadının süsü için elli san’atk â rın d urup dinlen m eden terlem esi; uyum am ası, yem em esi, içm em esi ş a rt tır! Bu kadın, o top lan tılard a öyle hükm eder, öyle h ü r m et ve itib ar görür ki, im paratorum uz bile bu ü stünlük karşısında şaşar, kalır. Eh, bilirsin, Rhedi, şu yer yüzünün en büyük imparatoru, menfaattir! B ütün b unların m üntehası gayret ve faaliyet olur. Ça lışm ağa olan bu ateşin savlet, zenginleşm eye duyulan bu bü y ü k ihtirâs, derece dereee en küçük sa n ’a tk ârd an en büyük şahsiyetlere k ad ar b ü tü n m üfekkireyi d o ld u ru r; dünyada hiç kimse, kendinden daha aşağı m erhalede gör düğü diğerinden daha yoksul olm ağı k a t’iyen istemez. O nun için, P a ris’de her gün öyle insanlara rastla n ır ki, bu kim selerin servetleri kendilerini kiyam ete kad ar bes leyebileceği halde, yine de durm adan çalışırlar ve öm ür
İR A N
M E K T U P L A R I
lerinin kısalm ası pahasına tehlikelere atılıp yeni se rv e t ler yığarlar! A yni ru h ve ayni düşünce m illeti de bir hayli sarm ış bulu n u y o r; h er yerde iş ve sanayi göze ç arp ar; o halde, senin o kad ar tehalükle bahsettiğin gevşemiş, kadınlaş mış halk hanı? Nerede? Öyle zannediyorum ki, Rhedi, b ü tü n hevesat ve huzuzata m üteallik san ’a tla rı kapu dışarı edip, sadece to p rağın verim ini sağlayan ve a rttıra n san’atı ve İlmî benim seyen bir m em leket halkı dünyanın en sefil insanları h a line sokulm uş olur! B ir diyarın sâkinleri kendi v a rlık ları için m utlak za ru rî olan ihtiyaç vasıtalarından vaz geçerlerse, m illet her gün daha da azalup seyrekleşir, ve devlet o derece zâafa uğrayup cılızlaşır ki, en küçük bir devletin önünde bile tam bir hezim ete m ahkûm hale girer! B urada uzun ta f silâta girişir ve deyebilirim ki, şahısların gelirleri hem en tam am en k u ru r ve bunun neticesi olarak da, prensin h â zinesi tam tak ır hale gelir. Bu durum daki vatandaşlar arasında ih tiyari ve tabiî m ünasebetler zail olur. Bu su retle h er vatandaşın faaliyet eseri olan san’atın geliştiği sahalarda kuvvet bulan ittih ad d an kaynayan serv et m ü badelesi ve gelirler tam am en kısırlaşıp erir. Bu takdirde, h er vatandaş gelirini ancak kendi toprağından bekleyebi lecek tir; bu da ancak açlıktan ölm iyecek kad ar lâzım olan sefil bir m ik tard an ib arettir. Lâkin, bu hal bir h ü küm ranlığın m illî gelirinin yüzde biri dahi olam iyacağından, o d iyar halkının da ayni nisbette azalm ası zaru retin i doğuracaktır. Sen şimdi, sanayiden gelen gelirin, nereye kad ar y a yıldığına bir dikkat et! B ir serm aye tesisi, sahibine sene lik ancak, değerinin yirm ide biri k ad ar b ir gelir sağlaya bilir. H albuki, bir ressam , fırçasile kendine serm ayesinin
İ R A N
M E K T U P L A R I
327
elli m islini tem in edecek b ir tablo yapabilir! A yni şey kuyum cular için; yün, ipek ve b ü tü n bu nevi sanayi e r babı için söylenebilir. B ütün bunlardan şu netice çıkıyor ki, Rhedi, bir tâcidarm k u d ret sahibi olm ası için, teb ’aların m huzur ve huzuzat içinde yaşam ası lâzım dır; bu h üküm dar m illeti ne, h ay at için lâzım olan bu z a ru re tleri büyük bir dikkat, ceht ve ihtim am la tem in etm ek zorundadır!... P a ris , 14/A ralık/1717.
M E K TU P
108
Rika’dan İbben’e İzmir
Genç hüküm darı gördüm . Bu tâcidarın hayatı, tebaası için çok aziz ve k iy m etlidir; bu hayat, yavrucağın sebep olacağı büyük k argaşalıklar yüzünden, b ü tü n A vrupa için de ayni ehem m iyeti haizdir. Lâkin, k ıra lla r ilâh lara ben zer, yaşadıkları m üddetçem lm ez farzolunurlar. Sim ası hem m uhteşem , hem de sevim li ve lâtiftir. Güzel bir tahsil ve terbiye, m es’ut bir m izaçla el ele verm iş; dünyayı büyük bir hükü m d arın şereflendireceği m üjdesi v ar sanki!... D iyorlar ki, kendilerini bekliyen iki büyük im tih an dan geçm edikçe, G arp h ü k ü m d arların ın k a ra k terlerin i bilip öğrenm ek aslâ m üm kün değildir; bu iki im tihan
328
İ R A N
M E K T U P L A R I
vasıtası da, k ıra lla rı h âkim iyetleri altına alm ak, efk ârla rın a hükm etm ek için v ar k u v v e tle rd e m ücadele etm işler dir. T âcidarlar da. bu esarete düşm em ek için çırpınm ış durm uşlardır. Filhakika, genç bir kiralın saltanatı zam anında, bu iki hâkim iyet dâim a yekdiğerine rakip o lm uştur; fak at ih ti y a r b ir k iralın saltanatında bu iki rakip araların d a an la şıp uzlaşm ışlar, yanyana yaşam ışlardır. Genç bir hü k ü m darın idaresinde, bir ruhanînin rolü taham m ül edilem iyecek kâd ar zordur. H üküm darın kuvvet ve kudreti, k en disinin zâaf ve cılızlığını m eydana koyar! H albuki, diğeri ne zâafından, ne de kuvvetinden yılm az, m uzaffer olur.. F ra n sa ’ya geldiğim zam an, şim di ölm üş bu lu n an h ü k üm darı tam am en k ad ın lar tarafın d an idare edilir buldum ! H albuki, yaşı itibarile, yer yüzündeki h ü k ü m d arlar içinde böyle bir idareye en az ihtiyacı olan kendisiydi. B ir gün, b ir kadının şöyle dediğini duym uştum : (Bu genç albay için b ir şeyler yapm ak lâzım ; onun ne derece m üm taz b ir şahsiyet olduğunu pek alâ biliyorum . Bu hususta N âzırla görüşeceğim .) Başka b ir kadın da: (Bu genç rahibin b ir köşede unutulm uş olm ası çok garip doğrusu! H albuki o, m ükem m el bir piskopos olm aya lâyiktir. R uhan asil insandır. A h lâk ve faziletlerine göğüs gere gere şehadet edebilirim !) deye hayıflanm ıştı. Â m â, sen şimdi, sakın bu b e y a n atla rı v eren k ad ın la rın, h üküm darın hayatına girm iş k a d ın lar deye hükm etm e! B unlar, belki de b ü tü n öm ürlerinde hü k ü m d arla iki defa bile konuşm am ışlardır. Lâkin, ne yaparsın ki, A vrupa tâcidarları nezdinde, bu gibi şeyleri yapm ak son derece b a sit ve kolaydır... Hülâsa, azizim, sarayda b ir hizm et görüpte, P a ris v e ya taşrada, elile h asen âtlar dağıtan veya adaletsizliklere
İ R A N
M E K T U P L A R I
329
yol açan b ir kadına m alik olm ayan hiç kim se yok gibi dir. B ütün bu kadınlar, kendi a raların d a tam b ir anlaş m a tesis etm işler, işleri tık ırın d a y ü rü tü p d u ruyorlar. B u nazeninler F ra n sa ’da öyle bir C u m h u riy et k u rm u şlard ır ki, bu idareyi ellerinde tu ta n la r, en faal ve yam an k ad ın lard ır ve h er an yekdiğerlerinin y ardım ına h azırd ırlar. İşte senin anlayacağın, devlet içinde devlet gibidirler. S arayda yaşayanlar, P a ris’de olsun, taşrad a olsun Nâzırların, büyük hâkim lerin, yüksek ru h an îlerin nasıl sevk ve idare edildiklerini göreb ilirler; onları idare eden k a d ınları tan ım iy an lara gelince, b u n lar bir oyuncağın e tra fında cıvıldaşan bebeklere b en zerler; o oyuncakları h a re ket e ttire n zenbereklerden habersiz, h ay ran h ay ran bakup d u ru rla r!... Şim di sana sorarım , Sevgili İbben, b ir kadının yalınız ve sadece onunla y atm ak için bir N âzırın m etresi olm ayı kabul edebileceğine in an ab ilir m isin? Ben de n eler söylü yorum , değilm i? E lbette buna inanam azsın! Bu kadın h er sabah beş y ah u t a ltı m evkie adam kayırm ak için o Nâzıra m etres olm uştur, tabiî! O nlar büyük bir teh alü k ve ihtim am la atıldıkları bu iyilik ve insâniyet m ücadelesin de sayısız bahtsızların im dadına koşarlar ve böylece, yüzbinlerce liralık gelirlere nail olurlar! İra n ’da im paratorluğun iki, yah u t üç kadın ta ra fın dan idare edildiğinden şikâyet edilir, öyle değilm i? H al buki, F ran sa bu sahada çok daha beterdir! B urada devleti um um iyetle k ad ın lar idare eder. Hem de b ü tü n otoriteyi! ve sadece toptancı olarak da kalm az, perakendeci de k en d ileridir!... P a ris, 30/A ralık /1 7 1 7 .
330
İ R A N
M E K T U P L A R I
M E K TU P
113
Rhcdi’den Usbck’e Paris
A vrupa’ya geldiğim gündenberi eski ve yeni tarih çi leri okuyorum . Geçmiş zam anları m ukayeseden kendim i alam iyor, b ü tü n bu devirlerin gözüm ün önünden geçişle rini hazla tam âşa ediyorum . Lâkin, efkârim i bilhassa Çağlarm arasına derin u çu ru m lar açan ve y er yüzünün şek lini değiştiren büyük tah av v ü ller üzerinde d u rd u ru y o rum ... Belki de sen, her gün derin su rette h ayretim i m ucip olan bir şeye hiç dikkat etm em işsindir: Acaba, şu dünya dediğim iz âlem , eski devirlerdeki kalabalığını neden k a y betti de böyle tenhalaştı, bana söyler misin? T abiat nasıl oldu da, ilk çağlardaki bolluk ve bereketinden m ahrum kaldı? Yoksa, tab iat ihtiyarladım ı? Y ahuttâ, sararu p sol mağa, a rtık çökm eyem i başladı? İta ly a ’da bir seneden fazla kaldım ; eski devirlerin bu k ad ar m eşhur diyarında, sadece y ık ın tılar ve virân eler görebildim . H alkın hem en hepsi şehirlerde o tu rm aların a rağm en, bu beldeler yine de İssızdırlar. Sanki bu şehirler, tarih le rin o kadar bah settik leri büyük debdebe ve ihtişam ların hüküm sürdüğü y erlerin işlerini gösterm ek için ay ak ta duruyorlar!
İ RAN
M E K T U P L A R I
331
Rom a şehrinin eski devirlerdeki nufusunun, bu g ü n k ü A v ru p a’nın büyük b ir k ıraliyetinde bulunm adığı iddia ediliyor. Rom alı vatandaşlardan öyleleri varm ış ki, on bin, h a ttâ yirm i bin esiri b u lu n u rm u ş; taşra la rd a k i m alikâne lerinde çalıştırdıkları da ayrı imiş. R om a’nın o ta rih le rd e ki kendi h ü r vatandaş nufusu 400.000-500.000 olduğu dü şünülürse (bu v atan d aşların esirlerd e b irlikte) bu m u h te şem p ay tah tın b ü tü n nufusunu hesaplam ak için akıl ve. sabir ister! Eski devirlerde Sicilya adasında k u d retli k ıraliy etier ve m uhtelif m illetler yaşadığı halde, so n raları b u n lar o ra d an silinm işlerdir. Şimdi, bu adanın volkanlarından başka ehem m iyeti haiz bir tara fı kalm am ıştır. Y unanistan, ta rih î nufusunun yüzde birini bile barındırm iyor. Eski devirlerin o k ad ar kalabalık diyarı İspanya, şim di boş k ırla rd a n ibaret! F ra n sa ’ya gelince, C ezar’ın b a h settiği eski G au llu ler’e kiyasen, hiç m esabesindedir. A v ru p a’nın şim âl m em leketleri adam akıllı tenhalaşmış bulunuyor. H albuki, eskiden o d iy arlar in sanlarla öy le dolup taşarlard ı ki, halk fevç fevç, tıpkı arı sü rü leri gibi, oralard an başka iklim lere akın ederler ve yeni yeni m üstem lekeler, yeni yeni m illetler m eydana getirirlerdi. Polonya ve A vrupa k ıt’asındaki T ürkiye hem en h e m en halksız kalm ışlardır. (D
— M ü ellif b u fik ri V o ssius’den, belki de B a v le’d e n alm ış o lm a lı. V ossius, E ski R o m a ’n ın ih tiş a m ın a d a ir e se rin d e : R o m a n ın 667 y ılın d a 460.000 n u fu s u b u lu n d u ğ u n u sö y lü y o r ve (Ş a y e t eski R o m a ş e h rin d e k i e sirle rin , h ü r in s a n la r a n isb e ti, eski A tin a ş e h rin d e k in in ay n i idise, k i bu ta k d ird e , şöyle b ir m u k a y ese y a p m a k lâ zım g elec ek tir: 20.000 n u fu s lu A tin a ’d a 400.000 esir v ard ı. B u n isb e te g ö re, R o m a’n ın esir n u fu s u 8.000.000 idi ki, böyle b ir k a l a b a lık A v ru p a ’n ın en k u d re tli k ıra liy e tin d e bile b u lu n m az.)
332
İ R A N
M E K T U P L A R I
V aktile A m erik a’da büyük hâkim iyetler kurm uş k it lelerin ellide birini bile bulm ak m üm kün değildir. A sya k ıt’ası da p a rla k bir durum da değildir. Hele şu K üçük Asya, vak tile o derece büyük hâkim iyetleri b a rın dırm ış, öyle büyük şehirleri sinesinde toplam ış bu diyar, şim di iki üç perişan şehircikten ib aret kalm ış bulunuyor. B üyük A sya k ıt’asına gelince, T ü rk lerin boyunduruğuna girm iş d iy arların nufussu azalm ış, h er ta ra f tenhalaşm ıştır 1; bizim tâcidarlarım ızın hâkim iyetine giren k ısım lar ise, b u raların ı eski güllük gülistanlık d ev irlerd e m ukaye se edersek, X erxes ve D arius devirlerinde yaşayan nufusun ancak pek cüz’î bir kısm ının yaşadığını görürüz. M ısır da, diğer h âk im iy etler kad ar eski nufusunu k ay betm iştir. îşte, nih ay et b ü tü n dünyayı gözden geçiriyorum ; h er ta ra fta sadece yık ın tılar, sefaletler gözüme ilişiyor; sanki bü tü n bu çöküntüler ve perişanlıklar, kolera ve k ıtlık ta n m eydana gelm iş gibi, beni titre tip sarsm aktadır. A frika, dünyanın diğer k ıt’alarm a nazaran, daim a m eçhul kalm ış bahtsız bir ü lkedir; bu k ıt’adan açıkça ve k a t’î bir lisanla konuşm ak m üm kün de değildir. Am â, ta rih in h er devrinde bilinen Akdeniz k ıy ıları bu n d an m üstesnâdır. M am afih, b u ra la r da K artaca ve eski Rom a de virlerin in ihtişam ve zenginliğini tam am en kaybetm iş haldedir. Bu gün, bu diy arların h ü k ü m d arları öyle âciz, öyle zây ıftırlar ki, yeryüzünün hem en hem en en küçük tâcidarları olm uşlardır!... inceden inceye hesap ettim , kitap e ttim ; sonunda, es ki çağlarda yaşayan insan n ufusunun ancak onda birin in halen yaşam akta olduğu neticesine vardım . Asıl insanı şaşkına çeviren, bu geriye kalan nufusun da h er gün daha (1) — B u ifa d e d a h i 82. ci m e k tu p ta b a h s e d ile n T a t a r la r ’d a n T ü rk le r’in m u r a t ed ild iğ in i açık lıy o r. «m ütercim »
İ R A N
M E K T U P L A R I
333
d a azalm asıdır. Bu azalm a böyle devam ederse, on asır geçm iyecek, bütün dünya ıssız bir çölden ib are t kalm ağa m ahkûm olacaktır! İşte böyle, benim sevgili Usbek, dünyanın başına m u sallat olan korkunç afet, bence bundan ib are ttir. Lâkin, bu afetin yaklaştığının fark ın d a bile olm uyoruz. Çünkü, bu pek sessiz ve sinsi, asırlar boyunca gizli kalabilm iş bir zehirin beşer bünyesini yavaş yavaş yiyüp tah rip etm esi sonunda, o varlığı çökertip öldürm esine benziyor! V en ed ik , iO /E ylûl/1718.
M E K T U P
114
Usbek’ten Rhedi’ye Venedik
Şu yeryüzü dediğim iz alem , sevgili Rhedi, hanı pek öyle değişip bozulm az da değildir h attâ, astronom lar, cihanı dolduran ecsam ın tabiî faaliyetlerinden doğan gök lerdeki değişm elerin yanılm az görgü şahitleri b u lu n u y o r lar!... D ünyam ız da, diğer yıldızlar gibi, ayni tabiat k a n u n ların d an kaynayan harekejt ve faaliyetlere tab id irler; bu sebeple bağrında yerleşm iş bu k an u n ların prensiplerinden fışkıran felâketlerle m ücadele etm ek bahtsızlığına k a tla n ı l ) — M o n te sq u ie u 1719 ta rih in d e , B o rd e a u x A k ad e m isi h e s a bına: (E ski ve yeni d ü n y a ta r ih in e d a ir iz a h n a m e ) sin i k a le m e alm ış b u lu n u y o rd u .
334
İ R AN
M E K T U P L A R I
m ak zorundadır. Filhakika, k a ra larla denizler, sanki sonu gelm ez bir savaş içinde çarp ışırlar; her an yeni tertip ler ve terk ip le r m eydana gelir. İnsanlara gelince, m ütem adi değişm elerin tesirlerine esir, y u rtla rın d a şaşkın ve telâşlı bir öm ür sürerler. K en dilerini bir ham lede yere serm aye, y a h u t sayılarını a rttı rıp eksiltm eye m uktedir binlerce felâket âm ili her an baş larına yağm aya hazırdır! Ben sana hem en b ü tü n tarih çilerin bah settik leri m u azzam şehirleri, m uhteşem hâkim iyetleri tam am en yok eden istisnaî felâket ve m usibetlerden dem vurm uyorum . T arihler cihanı zam an zam an yakup yıkan, h arap ve pe rişan eden um um î veba afetlerd e dopdoludur! Bu a fe tle r den bilhassâ biri, beşer nev’ine öyle m eş’um olm uştur ki, n eb atları tâ köklerinden yakup kurutm uş, dehşeti tâ Catay 1 im p arato rlu ğ u n d a duyulm uştur. Şayet, bu m usibetin tahrip şiddeti bir derece daha fazla olsaydı, belki de bü tün bir insaniyeti bir günde yok ederdi -! H astalıklar içinde, en yüz kızartıcısı olanın, A vrupa, Asya ve A frika’yı baştan başa sarstığından daha iki asır geçmemiş bulunuyor :t. Çok az bir zam an içinde, m üthiş ta h rib a tla rı oldu. Şayet, ayni şiddette devam etseydi, b ü tü n insanlara s ü r’atle bulaşacaktı. D oğuştan bu hicâp ve rici afete m usap olanlar, topluluğun m ecbur ettiği ağır (D — C a ta y a y a h u t C a th a y ism in i, O rta ç a ğ v eriy o rla rd ı.
m ü e llifle ri Ç in 'e
(2) — M üellif, belki de 1348 de v u k u b u lm u ş o la n (K a ra veba) fe lâ k e tin i im â e tm e k istiy o r. ( 3 ) — T e fe k k ü rle r (k ita p : I, sa h ife : 490) eserin d e, m ü e llif şö y le diyor: (F re n g i 1605 de H in d is ta n ’ın C a lic u ta e y â le tin d e a ğ ır ta h r i b a t y ap m ıştı. B u ta r ih e k a d a r bizce m e ç h u l o la n b u h a s ta lığ ı P o rte k iz lile r A v ru p a ’ya g e tird ile r; b u d a H in d is ta n ’ın k e şfi sa y esin d e oldu.)
İ R A N
M E K T U P L A R I
335
yüklere taham m ül edem iyerek er geç sefilâne b ir hayatın çam urunda boğulup gideceklerdi. Bu zehirin tesiri biraz daha ziyade olsaydı, işin n e ti cesi neye varırdı, acaba? Ve şayet, bu am ansız zehirin ayni k u d rettek i devası da bulunsaydı, insaniyetin kaderi ne olurdu? Kim bilir, belki de bu takdirde, beşer neslinin ancak bazı topluluğuna hücum eden bu afet, bir gün gele cek, doğrudan doğruya neslin toptan varlığına da saldı rıp onu kurutacaktı! Lâkin, insan nevinin h arab iy etin i tevlit edebilecek bu şeam etlerden de niçin bahsediliyor? B unlar hiç başa gel m em iş m idir, sanki? Tufan m usibeti, insan oğlunu bir te k aileden ibaret halde bırakm adı mı? Filozofların b ir kısm ı varki, b u n lar iki hilk atin tekvininin b iribirinden a y ırt e d il m esini tavsiye ederler. Yani, m addenin ve insanın halkedilm eleri ayrı ayrıdır, onlarca. H albuki, b u n lar anliyam iy o rlar ki, m addenin y aratılışından ancak a ltı bin sene geçm iştir. Ö te yandan, U lû T anrı eserlerini ebediyet bo yunca y aratu p tefrik etm iş bulunuyor. Öyle ise, bu y a ra tıcılık k udreti önünde altı bin yılın da sözüm ü olur! Şa yet, onların görüşleri doğru olsaydı. R abbm ya daha ön ce bu y aratıcd ık ve tefrik ten kudretin d en m ahrum olduğu, ya da bu halkediş ve tefrik i istem ediği kabul olunm ak icabeder. H albuki, bir zam anda o k udreti gösterm iyen, diğer zam anda da ona m alik olamaz. O halde, A llâh bunu daha önce istem em iştir, ihtim ali kaliyor. Lâkin, m adem ki, Ulû T an rı’nın halefi yoktur, bir k erre arzuladığı şeyi, daha ön ce de arzulam ış ve daha baştan itibaren istem iş dem ektir. B ununla beraber, tarih çiler bize ilk ceddim izden b a h sederler. Bize, tab ia tta insan nevinin nasıl peyda olduğun dan dem v u ru rlar. Acaba, Nûh Peygam berin T ufandan halâs olm ası gibi, hazreti A dem ’in de dünyanın ilk k u ru luşundan itibaren yer yüzünü sık sık kasup kav u ran um u
336
İ R A N
M E K T U P L A R I
m î f e lâ k e t v e m u s ib e tle r in b ir in d e n k u r tu lm u ş
o ld u ğ u
n u d ü ş ü n m e k a c a b a t a b i î o lm a z m ı?
Fakat, b ü tü n m usibetler o derece velveleli ve korkunç olm azlar. N itekim , dünya yüzünde öyle çok köşeler görü yoruz ki, oralard a insanlar varlık ların ı koruyabilm işler dir. H eyhât! L âkin ne biliriz ki, bu görünm ez, hissedilm ez, fak a t yavaş yavaş tesirini y ü rü te n bu büyük yorgunluk ve çöküntünün asıl âmili, belki de yaşadığım ız dünyanın tâ kendisidir? 1. D ü n y a n u f u s u n u n , o n y e d i o n s e k iz a s ı r d a n b e r i , g i t t ik ç e a z a l d ığ ın a d a i r b a n a y a z m ış o l d u ğ u n m e k t u b u n a h e n ü z c e v a p v e r m e m i ş o ld u ğ u m h a l d e , s a n a b ü t ü n b u n l a r d a n n e ş ’e v e h a r a r e t l e b a h s e d iş i m in s e b e b in i b ile m iy o r u m ; a m â , ço k y a k ın d a s a n a y a z a c a ğ ım m e k tu p ta , b a h s e ttiğ in ş e y le rin m a d d î e s b a b ın d a n a y r ı â m i l l e r i n i d e s a y u p d ö k e c e ğ im .
o la r a k ,
m o ra l
P a ris , 8/E kim /1718.
ı ) — Bu cümle, eserin 1754 baskısında, mektuba ilâve edilm iş tir
M
E
K
T
U
P
115
Usbek’ten Rhedi’ye Venedik
M adem ki sen, yeryüzündeki insanların eski devirlere n a z ara n azalmış olm alarının sebeplerini araştırıy o rsu n ;
İ R A N
M E K T U P L A R I
337
öyle ise, bu araştırm aların a dikkat et, aradaki büyük fa r kın ahlâkî geleneklerden doğduğunu, pekâlâ göreceksin!. H iristiyanlık ve İslâm iyet, Rom a im p arato rlu k dün yasını araların d a bölüştüklerinden beri, her şey değiş m iştir. Kâşke, bu iki dine m ensup m illetler de, cihanın eski hâkim leri gibi, beşer n ufusunun artm asın a gayret e tselerd i; lâkin, hiç te öyle olm am ıştır, heyhât!... Eski R om a’nın dinî esasları poligam iyi m en’etm iş b u lunuyordu. Bu fazileti ile eski Roma dini, İslâm iyet üze rinde büyük bir üstü n lü ğ ü haiz bulunuyordu. B una m uka b il boşanm a m üessesesini kabul etm işti. Bu fazileti ile de, H iristiyanlık dini üzerinde çok yüksek bir ü stü n lü k taşiyordu. P eygam ber efendim iz bize: (K arılarınızı görüp gö z etin ; çünkü, siz onlara tıpkı üzerlerine giyindikleri e l biseleri kadar zaru rî bulunuyorsunuz; n asıl ki, onlar da size tıpkı giyindiğiniz libâslar kad ar m utlak b ir z a ru re t tir.) bu y u ru y o rlar. İşte hakikî bir m üslüm anın hay atın ı g a y re t ve şevkle dolduran bir ayeti kerim e!... Yine Resulu E krem im iz; (Karılarınız tarlalarınızdır. Ö yle ise, tarlalarınıza istediğiniz gibi yaklaşabilirsiniz. Ruhlarınızın hayrı için faaliyetinizde serbestsiniz. Bekle diğiniz bu hayırı bir gün bulacaksınız. !) buyuruyorlar. ( 1 ) — K u r’a n ı k e rim in B a k a r a S û re sin in 223. cü a y e tin in , D u R y er ta r a f ı n d a n te rc im e si (L a H aye, 1685, sa h ife : 27) m ü e llif ta r a f ı n d a n b e n im se n m iş b u lu n u y o r. A h ire n B esim A ta la y B e y efen d i ta r a f ı n d a n b ü y ü k b ir ih tim a m ve v u k u f la y a p ıla n K u r’a n te rc im e sin d e ise, (sa h ife : 45) ay n i a y e t şöyle te rc im e e d ilm iştir: ( K a d ın la r siz le rin e k e n e ğiniz, n ic e iste rse n iz ek e n eğ e y ak laşın ız, k e n d in iz e s u n u nuz, A llâ h ’ta n sa k ın ın ız , bilesin iz ki sizler, A lla h ’a k a v u şa ca k sın ız , m ü jd e le in a n m ış b u lu n a n la r ı...) B u n d a n 278 se n e evvelki F ra n s ıs c a te rc im e s in d e k i (b e k le n e n h a y r ın b ir g ü n b u lu n a c a ğ ı) m ü jd e si, iz d iv ac ın İ r a n M e k tu p la rı F. 22
338
İ R A N
M E K T U P L A R I
Benim gözüm de iyi bir m üslüm an, bir koşuya giren’ diğer m üsabıkları geçm ek azm ile durm adan savlet yapan bir a tle ttir; lâkin, heyhat! D aha ilk yorgunlukların sadem esile sarsılıp ezilm ekte ve içinde zaferden zafere koştu ğu koşu m eydanına yığılıp kalm akta, kendi zaferinin ağ ır lığı altında tebâh olup gitm ektedir. H albuki, tab ia t tesir ve kuvvetini yavaş yavaş, yani ta sa rru f esasına riay et ederek gösterir; onun h arek et ve faaliyetleri aslâ şiddet ve savlete m üstenit değildir. H a t tâ, nim etlerin in istihsal ve idrâki de öyledir. D aim a iti dal ve basiret ister. A dım ları her zam an ölçülüdür. Bu. itidâl ve ahenk şayet zorlanacak olursa, h er şey berbat olur, yıkılır. Sinesinde yaşayan hilkati m üdafaa ve m u hafaza için bulundurduğu b ü tü n k u v v etleri kullanır, lâ kin zor karşısında b ü tü n m uhafaza kuvvetini ve doğurup’ çoğaltm a faziletini tam am en kaybeder. îşte, bunun gibi bizi m em nun ve hoşnut etm ekten zi yade eritü p bitirm eye yarayan kadınlar, bu zaaf ve gev şeklik an ların d a başım ıza m usallat olurlar. Çok kerre, m uhteşem b ir sarayın zenginlik ve refahı içinde debdebe süren bir adam ın pek az çocuğa m alik olduğunu görürüz. H attâ, bu çocuklar ekseri ahvalde, cılız ve h astalıklı ba balarından tevarüs ettik leri bir derm ansızlık ve solgunluk içinde d ertli bir öm ür sürüp giderler m eyvesi o la n ço c u k la r’ı im â o ld u ğ u n a göre, ik i te rc im e n in y ek d iğ erin i h a y ır h a h b ir m a n â ve m e d lu l ile ik m â l ve i t m a m e ttiğ in e k a n i b u lu n u y o ru z. (m ü te rc im ) (D — R ic a u t; O sm anlI im p a r a to r lu ğ u n u n h a li h a z ır d u ru m u , (A m e ste rd a m , W olfg an g 1670, cilt: II, sa h ife : 203) adlı eserin d e, çok k a d ın la ev len m e (p o ly g am ie) n in T ü rk iy e ’ de n u fu s a r tm a s ın a değil, h a t t â ek silm e sin e sebep o ld u ğ u n a iş â re t ed e rek diyor ki: (H e r n e k a d a r , T ü rk iy e ’de çok k a d ın la ev len m e k h u k u k u ta n ın m ış ise de, b u c ih e t
İRAN
M E K T U P L A R I
339
.Hepsi bu kadar da değil; bu zoraki b ir iffet m uhafaza m ahpusiyeti, ve keza atalet m ecburiyeti, ister istem ez onların görüp gözetm elerini de m ecburî kılm ış ve m uha fızlar tâyinine m ecbur olunm uştur. İşte, bu vazife de h a rem ağalarına yüklenm iştir. Din, h a ttâ kıskançlık, başka larının onlara yaklaşm asına aslâ m üsaade etm ez. Bu m u hafızların sayıları ela son derece çoktur. B unun da böyle olması lâzım dır. Z 'ra, bir tara fta n harem içinde hüküm süren iç m ücadelelerini yenip sükûn ve h uzuru tem in e t mek, diğer tarafdan, dışardan gelecek te rtip ve teşeb büslere m ani olmak gerektir. Böylece on karısı, y a h u t m üstefrişesi olan bir erkeğin en azından on harem ağasına ihtiyacı vardır. Lâkin bu k ad ar çok erkeğin daha doğuş lar ından itibaren, ölmüş sayılm aları topluluk içine büyük bir kayıptır! Böyle olunca da, nufusun gittikçe azalm ası neden garip görülsün? Saraydaki esirelere gelince, h arem ağalarile b irlikte aray hizm etinde bulunan bu kızlar, b ü tü n öm ürlerini orada geçirirler, b ek âretleri de orada kav ru lu r, ölür! Zi ra, orada durdukça evlenem ezler, h anım ları da bir k erre kendilerine alışınca, a rtık im kânı yok, onlardan vaz ge çem ezler... Şimdi, yalnız bir insanın, sırf kendi zevk ve hevesleri için, kadın olsun, erkek olsun, ne kadar insanı em rinde tu ttu ğ u ve devlet hesabından onları beşer nev’inin çoğal m ası yönünden de kendilerini nasıl varlıksız ve faydasız hale getirdiğini bir düşün! « C onstantinople ve İsfahan dünyanın iki büyük im pa ratorluğunun idare m erkezidir. Bu vasıflarile, orada her şev'n yolunda gitm esi lâzım dır, değilmi? B undan başka, a fif k a d ın ın aşkile a y a k ta d u r a n aile b irliğ in e n a z a ra n , o r a d a çok çocuk doğ m ad ığ ı, d o ğ u p ta y a şa m a d ığ ı m ü ş a h ed e e d ilm e k te d ir.)
İ F A N
340 b 'n
M E K T U P L A R I
ç e ş i t c â z ip t a r a f l a r i l e
d ü n y a n ın h e r y a n ın d a n
in s a n
a k ı n ı o lu r , o r a l a r a . B u n a r a ğ m e n , b u m e r k e z l e r d e n u f u s h e r g ü n d a h a d a a z a l m a k t a d ı r . V e ş a y e t, t â c i d a r l a r , h e m e n h e r a s ır v e b a z a n b ü tü n b ir m ille ti g e tirip iç e rile rin e y e r le ş tir m e s e le r d i, ç o k ta n
ta rih le rd e n
s ilin ip
g itm iş o l a
c a k l a r d ı ’ . B u m e v z u u b a ş k a b i r m e k t u b u m l a ta m a m l i y a c a ğ ım .
P a ris, 13/E kim /1718.
(1) — R ica u t, a y n i eser (cilt: I, sa h ife : 18): (T ü rk le r’de n u fu s a r tt ır m a n ın m u h te lif çarele ri, o n la r iç in esaslı b ir siy a se tti.) M o n te sq u ie u ise, (T e fe k k ü rle r, sa h ife : 151.) de şöyle diyor: (A sıl a c ık lı h al, b u b a ş ş e h rin , b ir t a r a f t a n b ü tü n c i v a r ın n u fu s u n u iç in e çe k tiğ i h ald e, n u fu s s u z lü k ta n te n h a la ş ıp e rim e k te n y a k a sın ı sıy ıra m a m a sıd ır! İşte, C o n s ta n tin o p le ded iğ im iz m u h te şe m belde, b u acık lı d u r u m d a d ır!)
M E K T U P
116
U sbck’te n R h e d i’ye V en ed ik
Eski R om alıların esirleri bizim kilerden az değildi; h attâ, onlar daha fazla esir k u llanırlardı. Lâkin, esirlerine davranışları çok daha başkaydı; pek İnsanî idi.
İ R A N
M E K T U P L A R I
341
Bu esirlerinin sayısını kuvvet ve şiddet kullanarak azaltm ak şöyle dursun, tam tersin e artm asına uğ raşırlar ve bu uğurda yapm adıkları fedakârlık kalm azdı. B unun için de, evvelâ onları yekdiğerlerile evlenm eye teşvik eder lerdi; ve neticede de önce kendileri evlerini h er cins ve yaşta hizm et gören insanlarla doldurm uş olurlar, sonra da devlet sayısız insan kuvvetine sahip olurdu. Bir ailenin reisi kendini, çocuklarının çokluğu ile v a r lıklı sayar, bununla övünürdü. 1 B ütün ailenin geçimi, tahsil ve terbiyesinden, baba m es’uldu. Aile reisi bir kerre bu yükün altına girm eyi göze aidim i, artık hiç bir şeyi om ursam az. yalınız tabiî m eyillerinin cazibesine kapılaıa k çok kalabalık bir kitle m eydana getirirdi. H albuki, sana söylem iştim , bizde ise b ü tü n esirlerim i zin tek vazifeleri sadece, k arılarım ızı m uhafaza etm ekten ib a re ttir; aile içinde gördükleri başka b ir vazife yoktur! D evlet nizam ı içindeki varlık ları ise, m ütem adi bir aciz ve m eskenet, bir tenbellik ve a ta let kaynağıdır. Çünkü, a ta let ve tenbelliğin zoru ile ziraat ve san’a t sahasına h a yatiyet ve faaliyet verebilecek bir yığın h ü r ve güçlü in sandan, sayısız aile reislerinden m ahrum kalınm ış oluyor. H albuki, R om alılarda hal hiç de ayni değildi; C um h u riy et idaresi, bu esirler kitlesinden sonsuz hizm etler sağ lıyordu. B ir kerre, çalışan her esirin bir pecule’ü vardı (1) — İ m p a r a to r A u g u ste, J u lia ve P a p p ia P o p p a e a k a n u n la r ın ı n e ş ir ve ilâ n ederek, o t a r i h te R o m a’d a v ü k u b u la n b ir d o ğu m az a lm a sı b u h ran ın ı* ö n le m ek istem işti. B u k o n u la ra göre, üç çocuk b a b a sı e rk e k le r ş a n ve şe re fle re b oğ u lu y o r, b e k â r la r ise, m e d e n î h a k la r ın ı k u lla n m a y a e h il o lm a k ta n çıkıyorlardı.» (2) — Y evm iyeye te k a b ü l e d e n ve p a r a ile ifa d e ed ilen b ir ü c r e ttir . P o z itiv ist ceza siste m i içinde, ceza in fa z u s u lû n u d a h i b u sistem e is tin a t e ttir m iş F r a n s a ’d a ceza e v le rin d e k i m a h k û m la ra ö d en e n yevm iyelere de b u a d v e rilm e k te
342
İRAN
M E K T U P L A R I
O bu ücretini, sistem ve şa rtların a riay et ettiği, efendisin den alırd ı; buna m ukabil de, canla başla çalışır ve bu n i m etin fışkırdığı faaliyet kaynağm m bollaşm asına hasrı nefs ederdi. B akarsınız bir esir bir tezgâhın başındadır; ötekisi deniz tic a re t:le m eşguldür; bir başkası öteberi sa t m aktadır, bir diğeri ya m ihaniki bir vasıtayı çalıştırm ak ta, ya da toprağı kuvvetlendirip inbat kabiliyetini a r t t ır m aktadır. V elhasıl ne olursa olsun, yaşam akta olduğu esa ret hay atın ın h u zurunu da a rttıra b ik n ve bir gün kavuşu lacak h ü rriy e tin ta tlı üm idini de m üjdeleyebilecek bu üc re ti faydalı ve verim li işlerde kullanm ayan tek bir esir dahi bulm ak m üm kün değildi. Böylece, son derece gay retli ve çalışm ağa istekli bir kitle m eydana gelm işti; ve bu sayede de san’atın her şubesi ve sanayi büyük bir can lılık ve gelişm eye kavuşm uştu. İşte, bu Rom alı esirler kendi gayret ve ihtim am ları sayesinde, evvelâ servete, sonra da h ü rriy e te kavuşm uş lar ve bu su retle her biri h ü r ve şerefli vatandaş sıfatını ihraz etm işlerdi. Bu suretle de, C um huriyet idaresi her gün daha da gelişip kuvvetlendi ve sinesinde yeni yeni h ü r aile b irlikleri toplayarak çöküp giden eski ailelerin yerlerin i aldı. Belki de, gelecek m ektuplar:rndan birinde, sana izah ve ispat edeceğim ki, bir m em lekette insan adedi arttıkça, orada tic a re t dahi gelişip ku v v etlen ir; yine kolayca ispat edeceğim ki, ticaret gelişip kuvvetlendikçe de, o diyarda ve b u ü c re t üç m ü sa v i k ıs m a ta k s im e d ilm e k te d ir. B u ü c r e tin ü ç te b iri m a h k û m u n h a p is h a n e h a y a tın a a it m a s r a f la r ı k a r ş ıla m a k ta , ik in c i ü ç te b iri iste d iğ i ta r z d a şa h s î m a s ra f la r ı ve aile ih tiy a ç la rı iç in k e n d isin e in fa z e s n a s ın d a v e rilm e k te ve g eriye k a la n ü ç te b iri ise, t a h l i y esin d e n a m u s lu b ir h a y a t sü rm e s in i te m in edecek işin se rm a y esi o lu r deye n a m ın a m u h a fa z a ed ilm e k te d ir. (m ü te rc im )
İ R A N
M E K T U P L A R I
343
insan nufusu arta r. Bu iki şey b irib irin in yardım cısı ve her biri zarurî su rette diğerinin h ayrini tev lit eder; onu geliştirip kuvvetlendirir. İşte böyle davranılsaydı, kim bilir bu çalışkan esirle rin adedi zam anla nasıl gelişip artacaktı! Sanayi h ay atı ve bolluk onları a rttırıp çoğaltacak, buna m ukabil onlar da sanayi hayatını, bolluk ve bereketi a rttırıp çoğaltacaklar dı. P a ris, 16/E k im /I7 1 8 .
M E K T U P
117
U sb ek’te n R herii’ye V en e d ik
Şim diye kadar hep M uham m ed dinine tabi olan kavim lerden bah settik ; b u ralard a R om alıların hâkim iyeti zam anındaki nufusun ne sebeple azaldığını araştırdık. Şim di de, H iristiyanlık âlem ine bir göz atm am ız lâzım geliyor. P u tp e re st olan Roma* hâkim iyeti, boşanm aya cevaz veriyordu. H albuki, H iristiyanlık bu m üesseseyi lâğvetti.. Ö nceleri pek ehem m iyetsiz gibi görünen bu değişiklik, sonraları inanılm iyacak derecede vahim neticeler m eyda na getirdi. Bu m em nuiyetle, izdivacın yalınız zevki kaçı rılm ış olm adı, fak at ondan beklenen âkibetleri de yıkıp harabeye çevirdi. O nlar bu suretle inzivaçla bağlanan dü
344
İ R A N
M E K T U P L A R I
ğüm ü daha da sıkm ak istem işlerken, bu düğüm , h e y h a t, tam am en gevşeyip çözülm üş oldu; ve izdivaç kalbleri b ir leştiren bir bağ olm aktan çıkarak, kökleri ebediyen b irb i rinden silkip ayırdı! A slında bu kad ar serbest bir anlaşm a olm asına, kalbin tam am en hür, endişesiz ve hiç bir tazyik altında ezil m em esi gerekm esine rağm en, izdivacı sıkıntılar ve üzün tüler, m ecburiyetlerle ve h a ttâ kaderin şeam etile gölge leyip k a ra rttıla r. O rtada hiç bir şey yok iken, tatsızlık lar, boş hevesler ve huysuzlukların doğm asına sebebiyet v erd iler; tabiatta sebatsızlık ve tahavvüllere en az mu kavim olan kalbi, güya sıkı surette bağlamağa kalktılar! Böylece, yekdiğerinin varlığından m uztarıp, biri diğerinin yakınlığından bezgin ve m eflûç iki insanı, heyhât, hem en ekseriya biri diğerinin dengi olm aktan çok uzak iki v a r lığı, geri dönülm ez, üm itsiz bağlarla bağlam ağa cehtettiler! B ütün b u n ları da keyfî b ir şekilde, gaddârane ve zâlim ane bir tav ırla yaptılar. B ilm iyorlardı ki, bu bağlanıl m ak istenen vü cu tlard an biri canlı ise, diğeri bir cesetten başka bir şey olm uyordu! Halbuki, iki canlı insanın birleşmesini kuvvetlendiren tek çare de, işte bu boşanma hürriyeti idi. B ir erkek ve b ir kadının, izdivaç hay atın a istedikleri anda n ih ay et ve rebileceklerini bilm ek kadar, bu hay atı karşılıklı b ağ lar la kuvvetlendirecek dünyada hiç bir âm il olam az; ve b u n lar, bu h uzurlu hava içinde evlilik hayatının b ü tü n acı ve iztirap ların a sabırla göğüs gerebilirler. O nlar ekseriya bu h ü rriy e ti b ü tü n öm ürlerince ellerinde sak larlar, h er an bu h ü rriy e tin kendi im datlarına koşabileceklerinden em in 'o larak onu ihtim am ve itina ile m uhafaza ederler, lâkin aslâ kullanm ayı h a tırla rın a getirm ezler. Lâkin, H iristiyanlarda vaziyet ayni değildir; bu yüz den çekm ekte oldukları iztırabın, istikbal için hiç bir devâsı bulunm adığını düşünerek, yeisleri daha da a rtm a k ta
İ R A N
M E K T U P L A R I
345
dır. O nlar izdivacın keder ve gailesinin sürüp gideceğin den titreşip du ru rlar. İşte, bu yüzden de izdivaç hayatı m üthiş bir tatsızlık, şiddetli geçim sizlik, karşılıklı tezyif ve h ak aretlerle örselenm eye başlar ve gittikçe çoğalıp ge lişerek doğacak nesli de k u ru tu p h arap ederler. H attâ, iz divaçların üzerinden daha üç yıl geçm em işken, bu âkibetler m eydana çıkar, izdivaç hay atın ın gayeleri tam am en ihm ale u ğ rar; bundan sonra otuz sene m u tlak bir soğuk luk ve m eyusiyet içinde öm ür sü rü lü r; aile birliğinin m ah rem hayatında tam bir ayrılık ve uzaklık h üküm sürer. Aile birliği halinde geçen bu m ahrem ay rılık ve uzaklık o derece tehlikeler ve şeam etler doğurur ki, aşikâr a y rı lık ve uzaklıklar bunun yanında hiç m esabesindedir. H er biri kendi başına, kendi köşesinde yaşam ağa nefsini has reder. Ve işte b ü tü n bu h allerin şeam etleri m üstakbel n e sillerin üzerine yıkılıp kalır. Çok geçmez, ebediyen mah kûm olduğu kadından artık iğrenmiş olan erkek, kendini bir fahişenin kollarına atar! Bu hicâp verici ticarî müna sebet cemiyet için pek bahtsızlık ve tehlikelerle doludur! Şimdi, böylece birleşm iş iki insanı düşünelim ; b u n la r dan birisi gerek mizacı, gerekse yaşı itibarile tab iatın koy duğu esas ve m aksatlara ve beşer nevinin gelişip çoğal m asına elverişli bir bünyede değildir; işte bu insan, diğe rin i de kendisile b irlikte uçurum a yuvarliyacak ve onu da tıpkı hendisi gibi faydasız bir cisim haline sokacaktır! O halde, H iristiyanlık âlem inde bu kadar izdivaçlar o lur ken, neden v atandaşların sayısı artm iyor, deye hayretedüşm em ek lâzım dır. O nlar ar‘a s:nda boşanm a lağvedilm iş tir. Y ekdiğerine denk olm ayan çiftlerin izdivacı ise, aslâ gayeyi tem in etm iyor, felâh bulm uyor. B uradaki kadınlar, R om alılarda olduğu gibi, m üteaddit defalar izdivaç y a pabilm ek ve bu suretle evlilik saadetini bir gün tatm ak im kânından tam am en m ahrum bulunuyorlar. C esaretle şu m isâli de verebileceğim : İnsaniyet La-
346
IR AN
M E K T U P L A R I
cadem one gibi bir C um huriyet devieti idaresini idrâk e t m iştir. O rada b ü tü n vatandaşlar, son derece istisnaî ve in ce kan u n larla idare edilirlerdi, bütün C um huriyet bir tek aileden kurulm uştu. Bu C um huriyet idaresi m evzuatı, e r keğin h er sene karısını değiştirm esini şart koşm uştu; böylece de devletin nufusu hesapsız bir şekilde artm ıştı. H iristiyanlığın boşanm ayı lağvetm esi sebebini anla m ak çok zordur; izdivaç dünyanın b ü tü n m illetlerinde h er çeşit itilâfa m üsait olup, sadece bu birliği zaafa u ğ ra tacak hususlara cevaz verilm ez. Lâkin, H iristiy an lar bu noktai nazara hiç kiym et verm ezler. H attâ, bu hakikati beyan etm ekten ise, ölm eyi tercih ederler. O nlar izdivacı duyguların karşılıklı anlaşıp sevişm esine bağlam ak iste m ezler. B il’âkis, sana evvelce de söylem iş olduğum gibi, ellerinde olsa, bu duyguları beşerin kalbinden söküp a t m ak isterler! L âkin heyhât! Bu bir hayâlden ib a re ttir; bir şekil ve tasavvurdan, bir tü rlü akıl erdirem ediğim garip ve esrar dolu bir vehim den başka bir şey değildir!... P a ris, 19/E kim /1718.
M E K T U P
113
U sbek’te n R h e d i’ye V en ed ik
H iristiyan diy arların d a nufusun azlığına sebep, y al nız boşanm anın ilgası değildir. A raların d a büyük bir ye
I R A N
M E K T U P L A R I
347
kûn tu tan harem ağaiar:n:ıı da bu işte tesiri büyük olm uş tur. B uraca bahsettiğim harem ağalarınd.an m aksadım , e r kek olsun kadın olsun, ruhanîler, yani rah ip ler ve rah ib e lerdir. Bu iki cins insanlar da nefislerini ebedî su rette riyâzate hasrederler ve cinsî birleşm elerden çekinirler. B ü tün nefsânî zevklerden uzaklaşm a, bu paklık ve perhizkârbk, H irish y an k k için en ulvi bir fazilettir. L âkin neticesi hiç bir şey olm iyan böyle bir faziletin bu derece ulvileş tirilm esi nedendir, bunu da bir tü rlü anliyam iyorum k F ik r:mce, H iristiyanlık dininin U lûları, bir yandan iz divaca büyük kutsiyet ;zafe ederlerken, diğer yandan cinsî h ay atı günahlayıp ondan uzaklaşm ayı göklere çıkararak alkışlam aları çok vahîm bir tezattır. Çünkü, gerek M ukad des K itaplar, gerek dinî akideler bir k erre iyi sayılan şe yin, daim a tercihe şayan olduğunu em rederler. Böylece, bekâr kalm ağı m eslek idinen insanların ade ( 1 ) — İs lâ h a tç ı m ü e llifle rin p ek çoğu, r u h b a n s ın ıfın ın b e k â r lığ a m a h k û m iy e t h a lin d e v a rlık la r ın ın ce m iy e t iç in n e d e rece te h lik e li o la c a ğ ın ı sö y lü y o rlard ı. V a u b a n , y irm i beş ilâ o tu z y a ş ın d a n k ü ç ü k le rin d in e in tis a p la r ın ı m e n e t m e k istiy o rd u . B o u lain v iller, S a in -S im o n , B e le sb at r u h a n ile r in s a y ıla rın ın a z a ltılm a s ın ı ta v siy e ediyordu. C o lb ert ise, 1666 ta r ih li e m irn a m e sin d e , y eni r u h a n î to p lu lu k la r ı n ı ta h d it ve n iz a m a ltın a aliyordu. L â k in , b u r a d a U sbek’in c im â m e m n u iy e rin e k a rş ı iz h a r e ttiğ i şid d e tli te h e v v ü r ve istih za , felsefi ta a r r u z u n a le m d â rlığ ı idi. P a p a z G a u ltie r, ( İ r a n m e k tu p la rın ın d in sizliği a r tık a y â n b e y â n ıd ır) a d lı e s e rin in (82. s a h ife s in de) y u k a rıd a k i s a tır la r ı şöyle te fs ir ediy o r: (H e r yıl b ir k a d ın d e ğ iş tire n b ir ad a m , b e k â re ti iz d iv ac ın fev k in e ç ı k a r a n b ir d in i e lb e tte k i t u h a f b u la c a k tır, o, h iç b ir n e tic esi o lm iy a n b ir faz iletin , n e d e n ib a re t o ld u ğ u n u s o r m a k ta h a k lı olab ilir. M ü ellifin k o y d u ğ u p re n s ip le re g ö re ise, cem iy et in s a n o ğ lu n u n asıl ve m e ra m ın d a n ib a r e ttir ! )
348
İRAN
M E K T U P L A R I
di akıl durduracak kadar fazlalaşm ış b ulunm aktadır E skiden b ab alar daha beşikte iken çocuklarını bu dinî m esleğe alıştıriy o rlar ; böylece onların ebediyen bek âr k alm aların ı tem in ediyorlardı. Şim di ise, bu çocuklar on dört yaşına basınca, kendiliklerinden bu m esleğe dahil oluyorlar ki, netice hep ayni dem ektir Ben burada sana sadece, K atolik m em leketlerden b ah sediyorum . P ro testan dinine tabi ülkelere gelince, o ra la r da her kesin çocuk yapm ak hakkı kabul edilm iş b u lu n m aktadır. Keza onların ru h an îleri de bundan m üstesnâ tu tu lm a m ıştır Ve eğer her şeyi ilk zam anlara irca eden bu dinin m üessisleri, ifra t ve itidalsizliği m ütem adi su re tte itham ve m ahkûm etm em iş olsalardı, hiç şüphe edil m esin ki, izdivacı um um îleştirm elerine rağm en, boyun larındaki boyunduruğu aslâ oynatup kım ıldatam iyacaklar, ne de h a ttâ gevşetebilecekler ve b u rad a kendi sahalarını H azreti M uham m ed ve N azareen’inkinden 4 zinhar ay ırt edip kurtaram iy acak lard ır!... Lâkin, ne olursa olsun, A vrupa’nın bu günkü haline bakılırsa, K atolik dini daha beş yüz sene yaşayam iyacaktır!.... İspanya hâkim iyetinin inhitatın d an önce, k atolikler -roiestanlardan çok daha kuvvetli idiler. Bu sonuncular, yavaş yavaş onlarla bir hizaya geldiler. Ve P ro testan lar (1) — Y aln ız F r a n s a 'd a 1637 ta r ih in d e 270.000 r u h a n î m e v cu t idi. 12) — B lois e m irn a m e s in in 28. m a d d esi, 1579 M a y ısın d a , r u h a n ile rin in tis a p y aşım 16 o la ra k te s p it e tm işti. 1768 de bu yaş, k a d ın la r iç in 18 ve e rk e k le r iç in 25 o la ra k d e ğ iş tiril m iştir. (3) — B u d u ru m , m ü e llif iç in ş a y a n d ik k a ttir. A m ca ve d a y ı la r ın d a n d ö rd ü r u h a n î o ld u ğ u gibi, kız k a rd e şi T h é rè se de ra h ib e idi. (M u h a b e ra t, C ilt i, s: 52-53.) (4) — Y a h u d ile rin ilk z u h u r ed e n H ir is tiy a n la ra v e rd ik le ri is im (n u s ra n î) .
İ R A N
M E K T U P L A R I
349
h e r gün daha zengin ve daha k u d retli olacaklar, buna m u kabil katolikler gittikçe zaafa uğrayıp eriyeceklerdir!.. P rotestanlar, K atoliklerden daha kalabalık olacaklar dır; zaten bu gün dahi daha kalabalık bulunuyorlar. B un dan da şu neticeler çıkıyor, d em ektir: evvelâ, P rotestan m illetlerin devletlerine ödedikleri vergiler çok daha aza m etlid ir; çünkü, ödeyenlerin nisbeti daha fazladır. İkinci olarak, bu m illetlerin to p rak ları daha güzel işleniyor ve daha verim li kılınıyor. Ve nihayet, ticaret h ay atı P ro te s tan m illetlerde çok daha canlı ve daha verim li hale g eti rilm iş, m illetin serveti artm ış, m illî hazine sü r’atle dol m aya yüz tu tm uştur. Zira, serveti yapıp a rttıra n eller on lard a daha çok, dolayısile daha bereketli ve ihtiyaçların daha bol ve büyük olm asile de b u n ları karşılam ak için h er yönden gayrete m ecburiyet ve z aru ret duyuluyor d e m ektir. Toprağın işlenip verim inin arttırılm a sı için kâfi m iktarda insan bulunm adığı zam an, tic a re t hay atın ın da donup hareketsiz kalm ası z aru rî olacaktır. Ticaret h a y a tın ı canlandırıp geliştirecek za ru re tler olm ayınca da, top rağın m ünbit ve m ahsuldar hale sokulm ası im kânı m ah volacaktır. Bu şu dem ektir: H er iki nim etin ayni zam anda o m illetin başına düşm esi lâzım dır. Çünkü, bun lard an yalınız birine nail olm anın şevki ile iktifa edilerek diğeri nin ziyaı büyük hü sran tevlit edecektir. K atolik m em leketlere gelince, oralarda toprak y alı nız ihm âl edilmem iş, lâkin sanayi dahi m uzur ve tehlikeli sayılm ıştır. Bu din:n saliklerinden b ü tü n istenen şey, eski ölm üş bir lisandan bir kaç* kelim e öğrenebilm ekten iba rettir. Bir k erre bu kelim eleri öğrenm iş b ir insan için, a rtık taliinden şikâyete, m üşkülâta uğram aktan korkuya m ahal kalm am ıştır. M anastırın kaim ve donuk divarları arasında bulacağı ra h a t ve sakin hayatı, dışarıda ancak nice acılarla ve bir çok alın terleri dökerek tem in edebi lecektir!
İR A N
350
M E K T U P L A R I
Hepsi bu kadar c’a değildir, bu rah ip ler hem en bütün devletin hazînelerine m alik bulunuyorlar. K endileri ise, son derece cim ri bir cem aattır; daim a alırlar, ve aslâ bir şey verm ezler. B ütün öm ürleri boyunca verilenleri b irik tirirle r ve hepsini m ala y a tırırla r. Böylece, dünyalar k a d ar servet donm uş, kötürüm leşm iştir. A rtık ne intikal m evzuu, ne ticaret, ne san’at, ne de h a ttâ im âlat vardır, hepsi hepsi m ahvolm uştur. D ünyada hiç bir P rotestan tâcidar, P a p a ’nın kendi K atohk tebaasından daha fazla vergi alm az; böyle iken, P a p a ’lar her zam an yoksulluk içinde kıvran d ık ları halde, P ro testan tâcid arlar bolluk ve ihtişam içinde pâyıdar o lur lar. Çünkü, o fâcidarların ülkelerinde ticaret hayatı her gün daha da canlı ve bereketli ellerle halkın ceplerini nimetle doldururken, berikilerde mutlakivet idaresi her tarafa ölüm ve kıtlık saçmaktadır! P a ris, 2 6 /E k im /l7 1 8 .
M E K T U P
119
U sbek’te n R h e d i’ye V en ed ik
A 'y a ve A vrupa hakkında söyleyecek bir şey kalm adı; şim di A frika k ıt’asm a geçelim. Bu kıt’anın da sadece kı y ıla rsa n bahsedeceğiz, zira içerileri daha bilinm iyor.
İ R A N
M E K T U P L A R I
351
M üham m ed dininin hüküm sürdüğü B erberistan saha larında, evvelce söylediğim iz sebeplerle, eski Rom a dev rindeki kalabahğa rastlam iyoruz. Gine sahillerine gelince, b u rala rd a da iki yüz senedenberi küçücük k ıra lla r yahut kabile şefleri, teb aalarını A vrupa prenslerine satm akta, onlar da b unları A m erika’daki m üstem lekelerine götü rü p yerleştirm ektedirler. Asıl garip olanı, her sene hariçten bu kadar yeni n ü fus çeken A m erika’nın çok ten h a bir k ıt’a olması ve A f rik a ’nın bu derece devam lı nufus fedakârlığına m ukabil, zü ğ ü rtlü k ten bir tü rlü kurtulam am asıdır. Başka bir ikli m e taşm an bu es’rler, oralarda kitleler halinde telef olup gidiyorlar! Y erli ve yabancıların çalıştıkları m aden ocak ların d ak i hayat, çıkan fena ve ağır kokular ve gazlar, civa m ürekkebatı, bütün bunlar beşer nevini yıkup helâk e t m ektedir!.. H sle toprağın bu kadar derinliklerinde bulunan altın v e güm üş m adenini çıkarm ak em elile, bunca insanın h a y atın a son verm eye razı olm anın garabet ve acaipliğine hiç akıl ermez! H albuki, bu m adenlerin kendiliklerinden hiç bir faydaları yoktur. İnsanoğlu, onları nişan ve alâ m etle r için seçtikten sonra, servet ve ihtişam ın da yegâne vasıtası oldular! P a ris, 31/E kim /1718.
352
IR AN
M
M E K T U P L A R I
E
K
T
U
P
120
U sbek’te n R h e d i’ye V en ed ik
Bazan, bir m illetin çoğalıp kalabalıklaşm ası pek ehem m iyetsiz hadiselere istin at ettiği halde, bu olay fikrin im âl m ahsulu pek çok âm illere bağlanm ak isteniyor!... Y ahudileri ele alalım ; daim a kital ve im halarla kökü kazınm ak istenm iş bu m illetin, h er defasında yeniden ge lişip çoğaldığı, kayıp ve im ha edilen nüfuslarını te k ra r kazandıkları görülm üştür. B ütün gayret ve ham lelerin tek âm ili ise, b ü tü n dünyayı fethedecek b ir h üküm darın bir gün kendilerini teşkil eden ailelerden birinde doğuşu nu ü m it etm elerinden ileri gelm ektedir. Eski İra n k ıra lla rı ise, m ensup oldukları Z erdüşt di ninin akide ve um deleri dolayısiyle, o kad ar kalabalık bir nufusa hükm ediyorlardı ki, h a y re t edilir. F ilhakika, bu dinî akideye göre, insanoğlunun Ulû T a n rı’ya yapabile ceği en büyük ibadet, çocuk sahibi olm ak, toprağı sürm ek ve ağaç dikip yetiştirm ek ten ibaretti. Keza, şayet Çin toprağı, insan yönünden bu derece tâlili ise, bu m azhariyetin yegâne sebebi, bazı inanışlardan ib arettir. Filhakika, buradaki çocuklar babalarına A llâh nazarile bakarlar, o yaştan itib aren bütün öm ürleri bo yunca babalarına ayni h ü rm e t ve riayeti gösterirlerdi.
İ R A N
M E K T U P L A R I
353
Ö lüm lerinden sonra ise, Çin diyarının sem alarında cevelan eden ve orada yeniden dirilip başka bir h ay ata k a v u şan babalarının ru h la rın ı sayısız k u rb an la r ve fed ak ârlık larla taziz ederler, yüceltirlerdi. İşte, h er Çinli bu m es’u t âkibete erişm ek emelile, araların d a vaz geçilmez bağlarla bağlı ailesinin ade dini a rttırm a ğ a son derece ceht ve gayret gösterirdi. Öte yandan, M uham m ed dinine m ensup d iyarların her gün tenhalaştığını görüyoruz. B unun sebebi, aslında k u t sal olan bir fikir ve endişedir; bu fik ir ve endişe zih in ler de yerleşüp kaldıkça, hiç de büyük bir tehlike ve zarar doğurm az. Bu fikre göre, M üslüm anlar birbirim ize başka b ir âlem de buluşacakm ışız gibi bakarız. F aydalı ve devam lı çalışm a, çocuklarım ızın refahını tem in at altına alacak ihtim am ve gayretler, kısa ve geçici bir h ay atı aşa cak her hangi bir tasavvur, b ü tü n b u n lar bizler için garip ve gülünç şeylerdir! Yaşadığım ız anın ra h a t ve h u z u ru n dan m utm ain, istikbal için b ü tü n ko rk u lard an uzak oldu ğum uzdan, am m enin h ay ır ve m enfaatına hizm et eden h e r hangi yapıyı tam ire en küçük bir arzu ve hevesten m ahrum b ulu n u ru z; keza ne bir bayırı veya kırı ekilm eye y a ra r ta rla haline sokmağa, ne de verim siz y erleri v erim li hale getirm ek için ihtim am sarf etm eğe ihtiyaç ve arzu duyarız. Um um î b ir duygusuzluk içinde, h er şeyi m u k ad derata te rk etm iş bir halde yaşar dururuz. Ya A vrupa’lıların büyük evlâda tanıdığı hakka ne dem eli! Fikrim izce, tam am en boş bir düşünce m ahsulu o lan bu hak adaletsizliğin tâ kendisidir! Ve h a ttâ nufusun çoğalm asına m âni olan âm illerin başlıcalarındandır. Filhalrika, bu haksız hukuk telâkkisi sebebile, baba b ü tü n dik k a t ve ihtim am ını ev lâtlarından yalınız birine gösterm ek te , diğerlerine sadece sırtın ı çevirm ektedir. B ir tek kişi n in refah ve h u zu ru için, diğerlerinin felâketine göz yum İ r a n M e k tu p la rı F. 23
354
İ R A N
M E K T U P L A R I
m aktadır. B undan başka, bolluk, zenginlik ve ihtişam ın' yapıcısı olan vatandaşlarm m üsavatı esası da bu sebeple yıkılm aktadır. P a ris, 4 /K asım /1 7 1 8 -
M
E
K
T
U
P
121
U sbek’te n R h e d î’ye V en ed ik
V ahşilerin b a rın d ık ları m em leketlerin nüfu sları u m u m iyetle azdır; bu da işlere, ve hele ziraata karşı duyulan. tenbellik ve gayretsizlikten doğm aktadır. D uyulan bü m eş’um istik râh ve nefret, o derece şiddetlidir ki, hasım larından b irine yağdıracakları lân et ve bedduaların en m üthişi, onu tarlad a çalışır halde görm eyi tem enni etm ek ten ibarettir! N azarlarında en asil faaliyet tarzı, ve şeref lerine en yakışık olan iş, sadece avcılık ve balıkçılıktır. Lâkin, bazı seneler gerek avcılık, gerek balıkçılık çok az m ahsul verince de, bu insan k itleleri sık sık açlığın, yoksulluğun pençesinde kıvranm ağa başlarlar. H albuki, düşünm ezler ki, ister av hay v an ları olsun, ister b a lık la rolsun, b ü tü n b u n ların en çok koşuştukları ve h a ttâ içini doldurup taşırd ık ları ülkeler, aynı zam anda insanlarla da dolup taşan diyarlardır! B undan başka, vahşilerin o tu r du k ları en çok iki yüz, üç yüz nufuslu ve pek seyrek evli
İ R A N
M E K T U P L A R I
355
köyler, vekdiğerlerinden o derece uzak k u ru lm u şlard ır ki, h a ttâ birinin m enfaati iki im paratorluğunki kad ar diğerinayrı ve uzak bulunur. Bu yüzden yekdiğerinin y a r dım cısı da olam azlar, esasen her birin in m âlik olduğu im kân ve şerait, böyle bir yardım a aslâ m üsait de değildir. V ahşilerde, birincisinden daha az vahim olm iyan baş ka bir gelenek daha v a rd ır: Bu korkunç itiy at da, ham ile kadınların h er çareye baş v urup çocuklarını d üşürm eleri dir. Gebelik halinin çirkinliğile kocalarının görüş zevk lerini bozm am ak ve onlara dâim â güzel görünm ek endi şesi onları buna sevkeder ' ! H albuki, yaşam akta bulunduğum m em lekette, bu gi bi suçlara karşı çok şiddetli k a n u n lar var! H attâ, bu şiddet gaddarlığa kadar gitm ektedir. G ebeliğini m ahkem eye haverm eyen bir kızın karnındaki çocuk ölecek oisa, aııa ölüm cezasına çarpılır Hicâp ve nam us kaygusu, h a ttâ kazalar bile kendisini m azur gösterem iyor!... P a ris, 9/K asım /1 7 1 8 . d ) — M o ntesquieu, b u ta fs ilâ tı, la B rè d e ’deki k ü tü p h a n e s in de b u lu n a n E tie n n e de F la c o u rt’u n (B üyük M a d a g a sk a r a d a s ın ın ta r i h i 1655) u n v a n lı k ita b ın d a n a lm ıştır. B u e serd e (fa sıl: X X IX , sa h ife : 93, Ç ocuk d ü şü rm e ) şöyle d en iy o r: (S e fil k a d ın , m e m e le rin in d a h a d a b ü y ü y ü p , b u y ü zd en ç a p k ın erk e ğ i ta r a f ı n d a n eskisi k a d a r sev ilm iy ete ğ in i a n la y ın c a , ya k a r n ın d a k i çocuğu d ü şü rü r, y a h u t d a k u c a ğ ın d a k i bebeği b ir a n d a ö ld ü rü rd ü !) ( 2 ) — G eb eliğ in m a h k e m e y e b ey a n ı, H e n ri II. n in 1 5 5 6 /Ş u b at fe r m a n ın d a n itib a re n , F r a n s a ’d a m e c b u rî k ılın m ış tır. B u n d a n d a asıl m a k sa t, n u fu s u n is ta tis tik k o n tr o lü o lm ay u p , v aftizsiz ö len ç o c u k la r iç in k ilise n in g ö ste rd iğ i tep k i, ç ık a rd ığ ı e m irn a m e le rd i. (3) — ( ..................................................................;................................................. Y eni d o ğ m u ş çocuk ö ld ü rm e su ç u n a g e lin ce, b u d a ta h k ir ve ta h rik le r e m a ru z k a lm ış za v allı in s a n o ğ lu n u n b u lu n d u ğ u feci b ir d u ru m d u r.
356
İ R A N
M E K T U P L A R I
B ir k a d ın ki, y a a ğ ır b ir h ic a b a b ü rü n m e y i, y a h u ttâ b u d ü n y a d a n çekilip g itm e n in ne o ld u ğ u n d a n b ih a b e r t a lih siz b ir v a rlığ ın te le f edilm esi ş ık la r ın d a n b irin i te rc ih e tm e si z a r u re ti k a rş ıs ın d a b u lu n u y o r! B ö y le b ir k a d ın , n a s ıl o lu r d a h e m k e n d in in , h e m d e b u z a v a llı v a r lığ ın m â r u z k a la c a ğ ı h ic a b ı s ilm e k iç in i k i n c i ş ık k ı t e r c ih e tm e z ?
B u c ü rm ü önleyecek e n k u v v etli ça re, b ir tü r lü faz ilet h a r m a n is in e sa rıla m iy e n ve b ü tü n k ö tü lü k ve s e fa h e tle r in m ü se b b ib i o la n zu lm u n k a rş ıs ın d a z a a fın ve z a v a llılı ğ ın k u d re tle h im â y e sid ir!) B e cc aria , S u ç la r ve C ezalar, F asıl: X X X I, s: 280-281 N O T: O k u y u c u la rd a n , a y rıc a B e c c a ria ’d e n b u fa slın d ip n o tla r ın ı o k u m a la rım r ic a ederiz. (m ü te rc im )
İ R A N
M
M E K T U P L A R I
E
K
T
U
P
357
122
U sb e k 'te n R herii'ye V en ed ik
M üstem lekelerin tabiî sonuncu, koparıldığı diyarın, zayıflayıp yoksul düşmesi ve bura y erlilerinin gönderildi ği m em leketlerin de nufusça her gün gerileyip fakirleş m esidir... İnsanlar, yaşadıkları yerlerde k alm alıd ırlar; bazı öy le hastalık lar v a rd ır ki, iyi iklim in kötü iklim le değişm e sinden hasıl olur; yine öyleleri v a rd ır ki, bir iklim k ö tü leşm esi olm adan sadece o yaşanan havanın değişm esinden m eydana gelir... H er m em leket de, tıpkı orada yetişen n eb atlar gibi, havası da o diyarın zerrelerd e doludur. H attâ, bu zerre leri m uhtevi hava bizim m eyillerim izi, huylarım ızı y ap a cak kadar m üessir olur. Başka bir diyara gönderildiğim iz zam an, hastalanırız. M ayilerin nasıl m uayyen kıvam ı, ko yuluğu olursa; sulp cisim lerin nasıl m uayyen bir incelm e ve düzleşm e kabiliyeti varsa, ve her iki nevi scsam ın m u ayyen bir h arek et ve kım ıldanm a derecesine m alik olup bu derecenin fevkine çıkm a tak a tla rı bulunm azsa, insan lar da öyledir; yeni bir hava ve yeni bir iklim e öyle ko lay intibak edem ezler, m ukavem et gösterem ezler, m ahv olurlar!
358
İ R A N
M E K T U P L A R I
Bir m em leketin nufussuz kalm ası, çöle benzem esi, o m em leketin bazı tabii felâketlere (:ster toprak, ister ik lim ) m aruz bulunduğuna alâm ettir. B unun gibi, insanları m ss’u t bir diyarın sem asından alup, başka bir diyarın or tasına fırlatm akla, m uhakkak su rette üm it edildiğinden, tam am en başka neticelerin m eydana gelm esine sebebiyet verilm iş olur. Eski R om alılar tecrübe ile bunu biliyorlardı. O nlar b ü tü n m ücrim leri S ardunya adasına sürerlerdi. Orada, on ları Y ahudilerle m ezcederler ve Y ahudileştirirlerdi. Sonra da bu kayıplarını unutm ak için, teselli ararlar, ve garip bir sonuç hasıl olurdu. Filhakika, bu sefil kitleye b esle dikleri zillet ve ist:hkar hissi, bu kaybın tesellisini onlara kolaylıkla verirdi! B üyü Şah Abbas, T ü ık le rin hudut boylarında büyük o rdular beslem e im kânını yok etm ek için, oralarını y u rt idinm iş E rm enilerin heosm i buradan çıkardı; bunlardan yirm i binden fazla aileyi G uilan y ay lalarına yerleştirdi. L âkin b ü tü n bu kitleler çok geçm eden m ahv olup gitti. C onstantinople şehrinin kalabalıklaşm ası için, civ ar dan getirilen büyük kitlelere rağm en, bu gayede aslâ m u vaffak olunam am ıştır. Şaşılacak kadar çok A frika zenci lerinin doldurulm asına rağm en, A m erika k ıt’ası çöl olm ak tan k urtulam am ıştır. A drien’nın hüküm darlığı zam anında vuku bulan Y ahudi katliam ından beri F ilistin ’de nufus yoktur. Dem ek ki, büyük katliam ve im haların telâfisi m üm kün değildir; bunu açıkça itira f etm ek lâzım dır. Çünkü, bu dereceye kadar tah rip edilen bir m illet, kolay dirilem iyor; ve şâyst bir gün kaderin yardım ile kendini toplayabilse bile, bunun için asırların ark a ark ay a gelip geçmesi icabedecektir. M illet zaaf ve gevşeklik içinde şaşkın, ve o sana b ah settiğim basit gibi görünen ahval de inzim am ederse, iş te azizim o zam an işler b ü sbütün karışıp perişan o lu r;
İ R A N
M E K T U P L A R I
359
bu takdirde a rtık o m illet için yalınız felân üm idi y ık ıl mış olmaz, fakat her gün biraz daha eriyüp dağılm ağa başlam ak suretile, nihayet o m illetin inkıraz bulm asına kadar dayanır! M au rlar’ın İspanya’dan koğulm asından sonra hasıl olan boşluğun, ilk günkü şiddeti halâ d u y u lm aktadır 1 Bu boşluğun doldurulm ası şöyle dursun, h er gün daha da derinleşip genişlem ektedir. A m erika’nın ıssızlaşıp çöl haline gelm esinden beri, eski yerli halkın yerini alan İspanyollar, bu k ıt’ayı aslâ nufusla g ü ld irm e d ile r; b il’âkis, İlâhî adalet deye isimleşdirm ekten kendim i alam adığım bir şeam etle, bu diyarın yakup yıkıcıları şim di ayni akibete sürüklenm ekte, kendi rleri de yanup yıkılm aktadırlar! 2. Şu halde, tâcid arlar m em leketlerini m üstem lekeler sayesinde insanla zenginleştirebileceklerini zinhar a k ıl la rın a getirm em elidirler. M am afih, ben böyle söylem ekle bazı defa bunun m üm kün olabildiğini in k âr etm iş olmiyorum . Öyle iklim ler v a rd ır ki, insanlar oralard a dâim â (1
)— E ski M a u rita n y a d e n ile n k ıt’a n ın y e rlile rin e v e rile n isim . B ilâ h a re şim a lî A frik a ’d a b u g ü n B e rb e rî’le rin y a ş a d ık la rı y e rle rin eski sa k in le rin e v erilm iştir. K a r ta c a lıla r b u ü lk e le ri z a b t edince, y erlilere M a u r y a h u t M or a d ın ı verd iler. A ra p la rın Is p a n y a ’yı f e th i ile de, İb erik y a rım a d a s ın a g irm iş o ld u lar.
(2) — B u m e v zu d a M o n te sq u ie u ’ye ışık t u ta n eser, le B re d e ’d ek i k ü tü p h a n e s in d e ele geçen p a p a z V a y ra c (B u g ü n k ü İ s p a n y a devleti, cilt: I. s: 74) e se rin d e şöyle d en iy o r: (M o r la r ın ve Y a h u d ile rin s ü rg ü n ed ilm e leri b ü tü n E n d ü lü s ve G re n a d a , C o rd o v a ve M urcie k ır a llık la rın ı ıssız b ir çöl h a lin e g e tirm iştir. L âk in , n u fu s u n e riy ü p k ır ılm a s ın a asıl sebep, H in d is ta n ’ın k e şfid ir. O ra y a b in le rc e İsp a n y o l a k tı. B ir k ısm ı d a h a y o lla rd a öldü. O ra y a v asıl o la n la r ın ise, d ö r tte b iri g eriye d ö n m ed i!)
360
İ R A N
M E K T U P L A R I
çoğalıp gelişirler. B una bazı gem ilerin yanaşıp b ıra k tık ları h astaların çok geçm eden hayata yeniden gülüm sedik leri adaları şahit gösterebiliriz 3. H eyhat, bu m üstem lekeler m uvaffak oldukları zam an, m etbu devletlerin hâk im iy etlerin i a rttırac a k ların a , h il’âkis onu parçalayıp bölerler! Şâyet, bu hâkim iyetler pek vasi olmaz ve m üstem lekeler m ünhasıran ticaret maksadile işgal edilm iş m ahdut p arçalardan ibaret olursa, o za m an bahsettiğim iz hâkim iyetin parçalanıp bölünm esine de lüzum ve z a ru re t kalm am ış olur. İspanyollar gibi, K artacalılar da vaktile ya A m erika k ıt’asını, ya da bu k ıt’anın bazı büyük adalarını keşfetm iş ler ve bu raİarla h a y re t edilecek bir ticarî m ünasebet k u r m uşlardı. Lâkin, y erlilerin gittikçe azaldıklarını görünce, bu akıllı C um huriyet hem bu ticareti, hem de bu ülkelere' gem ilerle seyahati teb aaların a yasak etm işlerdi. C esaret edip söyleyebilirim ki, İspanyolları H indis ta n ’a gönderip yerleştireceklerine, gerek h in tlile ri gerek m elezleri y u rtla rın d a n kaldırıp Ispanya’ya y erleştirecek lerdi!... Bu k ıraliy et yer yüzünde dağılm ış b ü tü n tebaalarını bir araya toplam alı, hepsini getirip an av atan a y e rle ştir m elidir. Ve şâyet, m âlik bulunduğu m üstem lekelerden (1) — B elki de m ü e llif b u n u n la B o u rb o n a d a s ın d a n b a h s e tm e k istiyor. (M o n te sq u ie u ’n u n n o tu .) L âk in , b u a d a d a n d a h a önce b a h s e d e n E tie n n e d e F la c o u rt o lm u ş tu r. (B üyük M a d a g a sk a r A d ası T a rih i, P a ris, 1658, cilt: II. F asıl: X X V III, s: 259) eserin d e, sü rg ü n e g ö n d e rile n 12 F ra n s ız ’d a n b a h se d iy o r; b u F ra n s ız la rın s ü rg ü n ed ild ik le ri a d a d a üç se n e k a ld ık la rı, f a k a t h iç b ir h a s ta lığ a y a k a la n m a d ık la rı b e lirtilm iştir. ( A r a la r ın d a n b ir k a ç ı o ra y a h a s ta g itm işle r, lâ k in a d a y a v a rır v a rm a z iy ileşm işle rd ir.) diyor.
İ R A N
M E K T U P L A R I
361
yalınız yarısını m uhafaza etm ek basiretini gösterebilseydi. bu devlet A vrupa’nın en çekin:'lecek hüküm ranlığı h a line gelirdi. İmparatorlukları bir ağaca benzetmek kabildir; bir ağaç ki, en uzun dallar gövdenin usaresini akıtıp israf eder, ve bütün yapabildiği şey, bir parça gölge verebil mekten ibaret kalır! Uzak ülkelerin fetih belâlarından tâcid arları daim a ib retle korkutabilecek en büyük m isâl İspanya ve P o rte kiz’dir. Bu iki galip ve m uzaffer m illet, geniş k ırallık ları aklın pek de kabul edem iyeceği bir sü r’at ve suhuletle fethetm işlerdi. G alipler, m ağlup m illetlerin bu beklenm iyen çöküşlerinden d uydukları şaşkınlıktan çok daha faz la, kendi zaferlerinin ihtişam ından hay rete düşm üşlerdi; şim di bütün endişeleri, bu m ağlûp m illetlerin m uhafazası idi; ve bunun için de her biri başka bir yoldan yürüdü. İspanyollar, bu m ağlûp m illetleri sadakat bağı ile k en dine bağlam ak için, onları im ha etm eyi ve yerlerin e Is p a n y a ’dan sadık kitleler getirm eyi k ararlaştırd ılar. D ün yada hiç bir korkunç m erâm , bu derece ihtim am ve dik katle, bu kad ar plânlanm ış m üddeti kem al sadakatle m ev kii tatb ik e konm am ıştır! Bu b a rb a r kitleler, o m üstem le kelere ayak basar basmaz, b ü tü n A vrupa nufusu kadar kalabalık b ü tü n bir m illetin, top yekûn yer yüzünden si linip eridiği görülm üştür! Bu kanlı katiller. H indistanı keşfederlerken, rastlad ık ları insan lara yer yüzünün en za lim ve kanlı devrin dahi başlam ış olduğunu gösterm iş olu yorlardı! Bu vahşet sayesinde, bu d iy arları kendi hâkim i y etlerinde tu ttu la r. Şimdi, sen bir m uhakem e et! Neticesi böyle olunca, fetihler m illetler için ne büyük bir şeamet oluyor! Hele yegâne çare de bu olunca, var sen
362
İ R A N
M E K T U P L A R I
hesapla! Filhakika, m ilyonlarca insanın bir tek hâkim iyet altında ita a ta nasıl icbar edilebilecektir? Bu derece uzak d iyarlarda, bir iç m uharebeye nasıl m üsam aha olunabile cektir? D iğer tara fta n , şayet önlerine çıkan bu yeni ilâh lara ve onlardan kopacak y ıldırım lara karşı gelm ek im kânı kendilerine verilseydi, sonuçları neye varırdı, acaba? P ortekizlilere gelince, b u n lar tam am en aksi bir yol tu ttu la r. B unlar, şiddet ve dehşet tarafın a gitm ediler. Amâ, bu sefer onlar, bu keşfettikleri diy arlard an tam am en koğulup atıldılar!... H o l l a n d a l I l a r is e , d a h a b a ş k a b ir u s u l
k u lla n d ıla r;
b u n l a r d a m a h a l l î e ş k iy a l ığ a y a r d ı m v e m ü s a m a h a g ö s t e r d ile r v e b i t t a b i b u n d a n d a is t if a d e e t t i l e r .
Şim di bir düşünelim , acaba bu fetihlerin akibetini hangi tâcidar arzulayabilecektir? Bu şa rtla r altında bu yayılm aları kim ister? Bu arzu ile yan an lard an bir kısm ı, g irdikleri y erlerden koğuldular; bir kısm ının yerleştik leri ülkeler de, terk e ttik le ri vatan misâli, bir çöl gibi sararu p kurudu, katılaştı. K endi m em leket:nin yoksulluğa düşm esi pahasına, bu başka d iyarların fâtihi kah ram an ın kaderine gelince, er geç, heyhât, bu fethedilm iş yeni diy arlard an da atılacak tır! Y ahut, eninde sonunda yıkılıp göçecek, diğer m illet lerin boyunduruğuna girecektir. Tıpkı, b ü tü n varlığını harciyarak, kendine bir heykel satın alan ve onu denize fırlatan, y a h u ttâ m uhteşem ay n alar alup hem en a y a k la rı nın altında parçalayan duygusuz ve düşüncesiz insana benzer! P aris, 18/Kasım/1718.
M E K T U P
123
U s b e k ’t e n R h e d i’y c V e n e d ik
Hükümetlerin itidal ve yumuşaklığı nufusun çoğal m asına şayan hayret derecede yardım eder B ütün Cum h uriyet idareleri bunu ispat ediyor. H attâ, bunun içindir ki. İsviçre ve H ollanda, tabiî teşekkülleri itibarile A vrupa’ n ın en kötü to prakları oldukları halde, nufus itibarile en zengin m em leketlerdir. Yabancıları bir diyara çekecek en büyük kuvvet, hür riyet ve servettir; onlar hep bu n ların peşinde koşarlar. H ü rriy et bizzat kendisi için aranıp isten ir; servet ise, h a n gi m em lekette bulunursa, ihtiyaçlarım ız bizi oraya doğru sıkıca çeküp sürükler. E beveyinlerinin gıdaları azaltılm adan, çocukların bol luk ve bereket içinde büyütüldüğü diy arlard a da nufus s ü r’atle artar. Alelâde ahvalde, r e f a h ‘nim etini de eşitleştiren v a ta n daşların m üsavatı, m illetin bütün siyasî varlığına bolluk ve bereket getirir, hay atiy et v e rir; bu halile b ü tü n bu be reket ve canlılık vatanın en hücra köşelerine kadar y a yılır. ( 1 ) — T a r ih im iz i a lâ k a d a r e t t i ğ i n d e n 19 m e k t u b u n t e k r a r o k u n m a s ın ı r ic a e d e r iz . « m ü te rc im »
3«i
İR A N
M E K T U P L A R I
H albuki, İstibdat idaresile yaşayan bir m em lekette hal böyle değildir; tâcidar, saray m ensupları, y âranlar, dal kavuklar b ü tü n servete sahip oldukları halde, m illetin di ğer kalan kısm ı sonsuz bir yoksulluk içinde istiraptan inim inim inler!.. Şayet, bir adam huzurlu bir öm ür sürm üyor, y ap a cağı çocukların kendinden de daha sefil olacaklarına inaniyorsa, elbetteki evlenm iyecektir. Ve şâyet, evlenecek da hi olra, h ayata ait b ü tü n huzur ve saadetini kaçırdıktan m aada, bir gün babalarının bulunduğu şa rtta n da daha elim şa rtla r içinde iztiraplar çekerler vehm ile, aslâ b ir kaç çocuk babası olm ak istem iyecektir! İtiraf eylem eliyim ki, basit b ir çiftçi veya bir ren çb er öyle değildir. Böyle birisi bir k erre evlenince, ister zengin ister fak ir olsun um ursam az, ve nufusunu a rttırm ağ a b a kar. Aslâ endişelere kapılm az. O, dâim a çocuklarına b ıra kacağından k a t’iyyen em in olduğu b ir m irâsı v a rd ır: T ar lasında kullandığı yaba! Bu sebeple tefek k ü r ve m ü lâh a zaları bir tara fa atarak, şevki tabiîye kapalı gözle kendi ni b ıra k ır ve hiç bir şeyi buna m âni olamaz. Lâkin, sefalet içinde sa ra ru p solan bu çocuklara m a lik olm ak da neye yarar? D oğum ları ölüm ler takip eder! Aslâ m utluluğa kavuşam azlar. Zayıf ve derm ansız, b in vesile ile yavaş yavaş yıkılır, telef olur giderler. K alan lar da sefaletin veya kötü gıdaların sık sık yaptığı um um î hastalık afetlerinde toptan toprağa göm ülür. B ütün b u n lardan yakasını k u rta rıp erginlik yaşına erişm iş gençlere gelince, bu zavallılar da geri k alar öm ürlerini derm ansız lık ve halsizlik içinde adeta sürükleyerek bitirirler. İnsanlar tabiî n ebatlara benzerler, iyi gözetilip b ak ıl m adıkça aslâ gelişip gürbüzleşem ezler. B unun için, sefil m illetlerde nufus, gün geçtikçe azalır ve h a ttâ bazan d a
İ R A N
M E K T U P L A R I
365
yalınız azalm akla da kalm az, o in: anlar anorm al bir b ü n yeye m âlik olurlar. B ütün bu söylediklerim için F ra n sa ’da büyük m isâl ler v a rd ır; geçm işteki m uharebelerde, b ü tü n aile çocuk larının silâh altına alın m aları korkusu, gençleri evlenm e ye m ecbur ediyordu Böylece, gençler henüz pek nahif sayılacak bir çağda ve henüz sefaletin kucağında iken y u va sahibi oluyorlardı. Böylece bir evlenm eden de tabiî pek çok çocuk doğuyordu; ancak sefalet, açlık ve h astalıklar bu doğum ları sü r’atle çeküp toprağa veriyordu. Bu kadar p arlak ve m avi bir rem â altında, bu derece h u zu r ve sükûn içinde yaşayan F ransa gibi m es’u t bir di yard a hal böyle olursa, başka devletlerde bu vaziyet nice olur, var sen kiyas et? P a ris , 23/K asım /1718.(D — M ilislerin lağvi h a k k ın d a k i 26/O cak/1701 ta r i h li fe rm a n , tıp k ı 2 9 /K a sım /l6 8 8 n iz a m n a m e si gibi, a s k e rin y alın ız b e k â r la r d a n to p la n a c a ğ ın ı em red iy o rd u . (B e rc k h a u sa n )
365
İ R A N
M
M E K T U P L A R I
E
K
T
U
P
125
U sb ek ’te n R h c d i y e V ene dik
Acaba tâcidarların, çevrelerine bu derece cöm ert davranm alarına, bu kadar ihsanlar, atiyeler dağıtm alarına sebep ne olabilir? Yoksa, m aksatları bu sayede onları k en dilerine iyice bağliyabilm ekm idir? E ğer m eram ları bu ise, zaten bu adam ların değerlerinin binlerce m isillerini k en dilerine daha önceden de ödemiş b u lu n u y o rlar; bundan m aada, şâyet bir hü k ü m d ar tebasının bazılarını satın al m ak suretile onları kendine bent edebildikleri doğru ise, bu takdirde diğer bir kısım teb aaların ı yoksul hale sok m akla da, bunları da kaybediyorlar dem ektir!.. H ü küm darların d u rum larını kafam da canlandırıyo ru m ; onları, etra fla rı haris, tam ah k âr ve doym ak nedir bilm ez in sanlarla çevrili görüyorum ; bu acıklı h a lle rin den dolayı da onlara aciyorum . Hele bu aç gözlülerin hiç bir şey verm eden, daim a en yüksek tarifeden isteklerde b ulunuşlarına m ukavem et edem iyecek kadar zaaf gösteren bu hü k ü m d arların durum una acım a duygum gittikçe de artar. Bu tâcidarların ard ı arkası kesilm ez lü tu f ve in ay et lerinden, bağladıkları m aaş ve tah sisatlard an bahis açıl dıkça, kafam a binlerce düşünceler yığılır; zihnim bu fi
İ R A N
M E K T U P L A R I
367
k irle rle dolup taşar; neler düşünm em , neler!.. Ve nih a y et fikren, şöyle bir ferm an bile tanzim ederim : «Tebaamızdan bazılarının yorulmak bilmez azım ve gayretle ve mütemadi surette hükümdarlık şevket ve aza metimizin kerem ve sahavetine sığınarak bizden maaş ve tahsisat bağlanmasını niyaz edenlerin müracaatları o mik tarı bulmuştur ki, şu ana kadar taç ve tahtın şefkat ve ihtimamına müyesser bu nimetin tevziinden badema vaz geçmek zaruretinde kaldık. Bu tebaamız, tahta oturduğu muz günrîenberi, bulunduğumuz her yerde huzuru şaha nemize ç kmayı aslâ ihmal etmemişler; daima yollarım ı zın kenarın a dikili kazıklar nizamile dizilmişler; en yük sek umuzların üzerinden başlarını kaldırarak çehremiz deki saadet ve tatlığı, saffvet ve hayırhâhlığı hayranlıkla tcmasû etmişlerdir... Bu arada cinsi lâtif tebaamızdan da bir hayli arizeler almış bulunuyoruz. Onlar dahi, nafaka ve gelirlerinin pek az olduğundan sıkıntı içinde yaşadıklarını, bu sebeple atifet ve semahatımıza sığındıklarını arzetmektedirler. Hattâ, bunlardan bazıları, yaşları fazlasile geçkin, son derece kartlaşmış kadınlardır; başları titreyerek bize hitabetmekte, ecdadımız olan kıratların sarayında, vaktile birer ihtişam ve nadide zinet olduklarını, büyük kuman danlarımızın askerî dehâ ve meharetlerile düşmanlarımızı devletimizden nasıl yıldırmışlarsa, kendileri de fitne, hile entrika ve aşikâne münasebetlerle sarayımızın şeref ve şöhretini öylece göklere çıkardıklarını fısıldamaktadırlar! İşte bütün bu sebeplerden dolayı, dilekçe sahiplerinin hepsinin dileklerini yerine getirmek, taç ve tahtın kerem ve sehavetini driğ etmemek düşüncesile, aşağıdaki tedbir lerin alınmasını emretmiş bulunuyoruz: Beş çocuk sahibi bütün işçiler, her gün çocuklarına verdikleri ekmeğin beşte birini kesip tasarruf edecekler
368
İ R A N
M E K T U P L A R I
dir. Bütün aile reislerine, aile efradından her birinin na fakasını, elinden geldiği kadar bir dürüstlük ve adaletle, kısacaklardır. Aile şirketi emvaline ait arazilerde, yalıut müstakil çiftliklerde zeriyatı ve buralarda her türlü ona rım ve gelişmeyi, yine tasarruf mülâhazasile, menetmiş bulunuyoruz. Bundan böyle, adî ve mihaniki işlerde çalışan ve hu zuru şahanemize hiç görünmemiş bulunan bütün işçilerin gerek kendileri, gerek eşleri ve gerek çocukları, ancak dört senede bir yeni elbise satın alabileceklerdir. Keza, onları senenin başlıca bayramlarında yaptıkları şenlikler den de, israfı önlemek maksadiyle, mahrum etmiş bulu nuyoruz. Güzel şehirlerimizin sakinlerinden ekserisinin bütün gayretlerini, kızlarını evlendirip evbark sahibi yapabil mek için harcadıklarını öğrenmiş bulunuyoruz. Yine bize arzedildiğine göre, bu kızların devletimizin şan ve şerefine nisbeti, ancak malik oldukları hazin ve can sıkıcı bir tevazud.an ibarettir. İşte şimdi biz, hükümleri ihlâl edilen ve kızların evlenm e yaşlarının asgarî haddini tesbit eden fer manların hükümlerine riayet edilmek üzere ana babaları, kızlarını evlendirmekten menediyoruz. Hakimlerimizi de çocuklarım fikren yükseltmek, tahsil ve terbiyelerile uğ raşmakta alakoyuyoruz 1.» < 1 ) — S a ra y m e n s u p la rı ve k ıra liy e t im tiy a z ve n im e tle rd e p e rv erd e o la n la r la y a p ıla n b u a la y lı te n k it, fe r m a n ın ta n z im şek li de d a h il o lm a k üzere, h ep si bizi XIV. L o u is’n in d ev r in e g ö tü rü y o r. F ilh a k ik a , 1721 b a s k ısın d a b u m e k tu b u n ta r ih i ll/O c a k /1 7 1 5 dır. A. A d am ın fik rin ce, M o n te scıuieu’n u n b u ta r ih i d a h a s o n ra y a a t n ı n ı n sebebi, ( te h lik eli te fs irle ri) ö n le m ek tir. A n to in e A dam , (M o n te sq u ie u ’n u n b ü y ü k g ö rü şleri, s a h ife : 315.)
İ R A N
M E K T U P L A R I
M E K T U P
369
126
Rnka’dan
Ö m rünü hak yolunda harcay an ların nail olacakları huzuzatm neler olacağı hakkında bir fikir edinm ek iste nince, hem en b ü tü n dinler büyük m üşkülâta m aruz kaliyorlar! K ötü ru h la rı uzun sürecek ceza te h d itle ri altında k orkutm ak m üm kün oluyor; lâkin, faziletli insanların nasiplerini hem en açıklam ak, gösterm ek o k ad ar kolay olm uyor, sadece bazı vaadlerden ibaret kaliyor! ö y le zan nediliyor ki, bünyesi itibarile huzuzatm tem adisi kısa sü rü y o r, m üfekkire ve tah ayyül sair huzuzatı ise, öyle ko lay canlandırıp ortaya koyam iyor!... H attâ, cennetin öyle tasvir ve tariflerin e rastlam ışım d ır ki, b u n ları öğrenen iyi niyetli insanların bile boş ve rip oraya girm eyi reddetm eleri gayet kolaydır. B ir kısım akıllılar oradaki m utlu hayallere durm adan fü lü t çaldırır, diğerleri ebedî gezinm e işkencelerile insanı ü rk ü tü r du r u rla r'... Sırası düşm üşken, şim di hatırladığım bir hikâyeyi de an latayım : Bu hikâyeyi M oğolistan ülkesinde bir yerliye söylerlerken duym uştum . Bu hikâye g österir ki, oranın y e rli ruhanîleri, dim ağlarda yaşatılan ve cennetin huzuzatm dan istifade edenlerden daha anlayışlı değildir!.. İşte o şehirde, az bir m üddet önce kocasını kaybeden b ir kad ın m erasim le beldenin valisinin huzuruna kabul e d ilir; Validen ateşte, yakılm asına m üsaade edilm esini is< İran Mektupları F, 24
İ R A N
$70
M E K T U P L A R I
ter. Lâkin, M üslüm an dinine tâbi m em leketlerde bu kor-' kunç geleneğe son verilm iş olduğundan, vali kadm m is-' teğini k a t’î su re tte red eder. Y alvarışlarının neticesiz kaldığını gören kadın, m ü t hiş bir tehevvüre tu tu lu r: (Ah, görüyorm usunuz n asıl zulum ediyorlar! Dem ek ki, kendini yakm ak isteyen za vallı bir kadının bu isteği de çok görülüyor, öylem i! A ca ba d ü nyada bu gaddarlığın daha bir eşi görülm üşm üdür? Halbuki, annem , teyzem , halam , hem şirelerim , hepsi h ep si pek alâ kendilerini yakm ışlardı! Ve fak at şim di sıra bana gelince, işler değişti! Sıram ı kullanm ak için, bu m en fu r valiye baş vuruyorum da, zalim adam , bu haklı ve m asum isteğim e kızıyor, köpürüyor, ateşler kusuyor ve kudıırm uşcasına bana saldıriyor!..) 1 T esadüfen orada genç bir Budda m ezhebi rahibi b u ( 1) _
M ü ellife k a y n a k o la n T a v e rn ie r (H in d is ta n a s e y a h a t, 1664, 1810 b ask ısı, sa h ife : 198-199.) şöyle diy o r: (B ir k a dın o tu rd u ğ u m a h a llin v a lisin d e n izin a lm a d ık ç a , k o c a s ın ın cesedi ile b irlik te k e n d in i y ak am az. Ve M u h a m m e d ’in d in in e m e n su p v a lile r ise, b u k o rk u n ç g e le n e k te n n e f r e t d u y a rla r. O n u n iç in bu izni kolay k o la y v erm e zle r!) B e rn ie r (S e y a h a tla r, 1709, cilt II, sa h ife : 106-107) şu ta fs ilâ tı v eriy o r: (M u h am m ed d in in e m e n su p m ille tle rin b a ş ın d a k i h ü k ü m e tle r b u v a h şi g elen e ğ in d ü ş m a n ıd ır la r ve e lle rin d e n geld iğ in i k a d a r b u n a m a n i o lu y o rla r... BU seb eple k e n d in i a te şe a tm a k istey e n k a d ın la r ı d a h a önce b u lu n d u k la rı belde v a lile rin d e n izin a lm a ğ a ic b a r e d iy o r la r. O n la r d a h u z u r la rın a g e tirile n b u k a d ın la r a g e re k e n n a s ih a t ve ih ta r la r ı y a p m a k ta , iy ilik leri ve h u z u r la rı için , k e n d ile rin e v a a d le rd e b u lu n m a k ta ve a n c a k b u n la r d a n c in n e t g e tird ik le rin e ve a s lâ yola g e lm elerin e im k â n o l m a d ığ ın a in a n d ık la rın a b u m ü sa a d e y i pek e n d e r o la ra k v erm ek ted irler.» M üellif, e se rin d e b u n d a n b a ş k a , a rk a d a ş ı ve M ogof s a ra y ın d a m u h a r r ir B e n d id a s’ın k a r ıs ın ı b u y a n m a d a n n a s ıl v az g eç ird iğ in i de a n la tm a k ta d ır .
İ R A N
M E K T U P L A R I
371
lunuyorm uş. Vali onu orada görünce: (İm ansız, dinsiz adam! Sakın bu çılgınlığı bu kadının zihnine sen koym uş olm iyasm !) der. R ahip hiç' istifini bozm adan, (H ayır, der, asla! B unu ona söyleyen ben değilim . Lâkin, şâyet benim reyim e baş vursaydı, kendini feda etm ek hususundaki azım ve iradesini takdis eder, m utlulardım . Böylece. o B rahm a A llâhına harikulade bir ibadette bulunm uş olur du. Bu suretle de bu faziletinin m ükâfatını lâyıkile gör m üş bulunurdu. Göçüp giden kocasını başka bir âlem de yeniden bulacak ve onunla ikinci bir izdivaç h ayatına tek ra r başlam ış olacaktı.) K adın rahibin bu sözleri karşısında adeta donup kal m ıştı; büyük bir korku içinde: (nasıl, ne dedin? deye haykırdı. K ocam la yeniden m i buluşacağım ? Bu söyledik lerin doğrum u? A m an yarabbi! N eler duyuyorum ! L âkin ben vazgeçtim , kendim i y akm aktan tam am en vazgeçtim ! Kocam, öyle suratsız, öyle aksi, öyle kıskanç, hele o de rece yaşlanm ış, yıpranm ış idi ki, şüphesiz eski halile ona taham m ül edemem! U lû T an rı kendisinde bazı değişiklik ler, yücelikler yapm azsa ben a rtık onun için yokum ! B un dan sonra onun için kendim i yakm akm ı?.. Onu cehenne m in dibinden çıkarm ak için h a ttâ serçe parm ağım ın ucu n u bile kıpırdatm am ! Beni yoldan çıkarm aya çabalayan iki ih tiy ar Budda rahibi, benim kocam la nasıl bir bağ k u ru p yaşadığım ı pek alâ biliyorlardı. Böyle olm asına rağ m en, bana b ü tü n b u n ları söylem ek faziletini gösterm edi ler. Lâkin, m adem ki B rahm a A llâhının bana revâ göreceği b ü tü n u hrevi saadet bundan ib arettir, ben de bu büyük arm ağanı b ü tü n kalbim le reddediyorum . B üyük Vali Faşa H azretleri, ben M uham m ed dinini kabul ediyorum .) Ve sonra orada d uran B udda rahibine dönerek: (Size de ge lince, rahip efendi, siz de isterseniz gidip kocam a deyiniz
İRAN
M E K T U P L A R I
ki, sıhhatim A llâh’a çok şükür m ükem m eldir ve ben de b u n d a n son derece m em nun bulunuyorum !) dedi. P a ris , 2 /A ra lık /1 7 1 4
M E K T U P
127
Rifca’dan Usbek’e
S eni y arın burada bekliyorum ; m am afih. İsfahan’dan adına gönderilen m ektuplarını sana yolluyorum . B anâ ge len m ek tu p lard a okuduğum a göre. B üyük Moğol elçisine kıraliy et h u d u tların d an çıkm ası em ri verilm iş. Keza, k i ralın tah sil ve terbiyesile uğraşan am cası p rensin de te v kif edildiği ilâve olunuyor. K endisini bir şatoya götürm üş ler, orada son derece sıkı bir şekilde m uhafaza altına alınm ış; bundan başka, haiz bulunduğu b ü tü n rü tb e ve şereflerden de m ahrum edilm iş '. P ren sin bu akibetine ç o k m üteessir oldum ve ona ziyadesile acıdım. Sana itiraf edeyim, Usbek, göz yaşı döken insanların önünde kalbim daima parçalanmış, bahtsızlar için dâima İnsanî duygularla titremişimdir! Kalbimde hasıl olan so( 1) _
M üellif, böylece, C e lla m a re ta r a f ı n d a n te r tip e d ile n s u ik a s tın u s ta c a ve m ü d e b b ira n e e ş h a s d eğ işik liğ in i y ap m ış oluyor. İ s p a n y a n ın P a ris elçisi p re n s C e lla m are , F r a n s a ’ n ın genç h ü k ü m d a rı XV L o u is’n in ö lü m ü h a lin d e , t a h t a ç ık m a ğ a n a m z e t P h ilip p e v . n a m ın a , k ır a l n a ib in e b ir su ik a s ıt h a z ırla m a k la m eşg u ld u . B u se b e p te n 9 /A r a lık / 1713 ta r ih in d e te v k if edildi ve h u d u d a sevkedildi. S uç o r ta ğ ı o la n X IV L o u is’n in m a d a m M o n te sp a n ’d a n ev lilik
İ R A N
M E K T U P L A R I
373
ğııkluk ve katılık, onlar o yükseklerden düşer düşmez ılıklaşıp yumuşamıştır!.. F ilhakika, ikbal ve saadet devirlerinde, irtifa la rd a b ulu n d u k ları zam an, faydasız bir şefkat ve m uhabbet on ların ne işlerine yarar? Bu d uygular eşitliğin de bir b u r hanı gibi tezah ü rata sebebiyet verir. Öyle devirlerde ise, onların asıl istedikleri, bilhassa bekledikleri sevgi, şef k a t değildir; fakat h ü rm e ttir, tâzim dir, u b û d iyettir, alça lıştır! Bir kere ihtişam ve satvetlerinden, o yüce irtifaların dan y uvarlanıp düşm e felâketine m aruz kald ılar mı, daha felâketin vukuu ile b irlikte her şey de b erab er y u v a rla n ır; ne hürm et, ne tazim , ne ubûdiyet, ne de hiç bir şey kalm az, çöker gider! Bu andan itibaren de bütün görüp ü m it edebilecekleri şey, bizim şefkat ve m uhabbet duygu larım ız, içimizde onlara duyduğum uz sonsuz acıma hissin den ib aret kalır. D üşm anlarının eline esir düşm ek üzere bulunan bir h üküm darın sarfettiği sözlerde, saffet ve ihtişam hisse d erim ; bu kahram an prens etrafın ı saran yakınlarının, kendi âkibeti için duydukları acı ve döktükleri göz yaş larını sey rettik ten sonra onlara döner: (Göz yaşlarınıza bakıyorum da, onlarda hâlâ kiralınız olduğumu görüyo rum!) der. 1. P a ris, 3 /A ralık /1 7 1 8 d ışı d o ğ m u ş oğlu, d u c d u M aine, a y n i z a m a n d a X IV . L o u is’n in v asiy eti m u c ib in c e yeni h ü k ü m d a rın ta lim ve te rb iy esile de m u v azzaf, m ü re b b isi idi. o d a, k ıs a b ir t a h k ik a tı m ü te a k ip , 29/A ralık /1 7 1 8 ta r ih in d e te v k if e d ile re k D o u llens ş a to s u n a h a p sed ild i. 41)
— B u sözler, A rb eles m u h a re b e si m a ğ lû b u k ır a l D a riu s Cod a m a n ta r a f ı n d a n e tr a f ın ı s a ra n so n k a la n v e f a k â r la r ın a h ita b e n sö y le n m iştir: (F id es v e s tra e t c o n s ta n tia u t re g e m m e esse c re d a m fa c it.) Q u in te -C u rc e (De gestis A le z a n d ri, v, 6)
374
İRAN
M E K T U P L A R I
M E K T U P
128
Rika’dan İbben’e İzmir
Belki de bin defa, İsveç kiralın d an bahsedildiğini duym uşsundur. Norveç adı verilen birleşik bir k ıraliy ette ta h t sahibi bulunuyor. G eçenlerde, refak atın d a b ir m ü hendis olduğu halde, bir siperi gezerken başından bir k u rşu n la v u ruldu ve hem en o anda öldü. B aşvekilini h e m en tevkif e ttile r; B irleşik K raliy et devletleri m üm essil leri toplandılar ve başvekili ölüm cezasına m ahkûm e t tile r Başvekil aleyhine tanzim kılınan ithamname çok ağırdı. O, m illete iftira etmiş, bu suretle de m illetle hü kümdarının arasını açmış ve kiralın m illeti üzerindeki (1) — K ira l C h a rl X II, ll/A r a lık /1 7 1 8 ta r ih in d e y a n ın d a y a v eri S iq u ier ve F ra n s ız m ü h e n d is i M é g re t o ld u ğ u h ald e, N o rv e ç’deki F re d e rik s h a ld ş e h ri is tih k â m sip e rle rin i z i y a r e t e d e rk e n b ir s u ik a st s o n u n d a a ln ın d a n v u ru la r a k m a k tu l d ü şm ü ştü . Çok gözde n a z ırı b a r o n H e n ri d e G ö rtz te v k if edildi ve Isto k h o lm ’de A y â n m eclisi t a r a f ı n d a n m u h a k e m e si ic ra k ılın a r a k b a ş ı k esilm e k su re tiy le id a m ce z a sın a m a h k û m ve h ü k ü m 2 /M a rt/1 7 1 9 t a r i h i n d e in fa z edildi.
İRAN
M E K T U P L A R I
S7S
.İtimadının kırılmasına sebep olmuştu 2. Öyle bir cüjrünı ki. fikrimce, bin kere ölüm cezasına müstahaktır! Zira, eğer tebaalarından sadece b ir kaçını dahi h ü k üm darının gözlerinde k a ra rtm a k kötü bir fiil ise, ya m u kaddesatın b ü tü n bir m illetin m u tluluğuna m em ur ettiği bir h üküm darın hayırhâhlığından o m illetin topunu m ahyum etm eğe kalkm ak fiili nasıl görülebilecektir, bir m u h akem e et! İsterim ki, tebaaları hüküm darlara, m eleklerin bizim aziz Peygam berim ize hitap e ttik le ri gibi, h itap etsin ler; pyle davransınlar!.. Esirlerinin hallerini, yaşayışlarını öğrenmek ve dert lerine çareler bulmak için yer yüzünün en ulvî tahtından inip mukaddes ziyafet sofrasına oturan kırallar kıralı be ni de bu sofraya davet etm ek lütufkârlığını göstermiş olsaydı, ilk yapacağım iş, kendime bir kanun tedvin et m ek ve bu kanunla dilimin bütün acı ve incitici tarafla rını kesüp sofraya öyle oturmak olurdu! O zaman göre ceklerdi ki, ağzımdan o muhteşem hükümdarın en hakir bir tebaasına bile bir tek acı ve incitici söz çıkmiyacaktır.!... B ir gün itidâl ve anlayışlı olm a m izacını terketm eye icbar edilsevdim , yine de nam uslu adam olm aktan vaz geçmezdim . sadakat ve vefakârlığım ın ispatı olarak da, hayatım ı tehlikelere atar, fakat faziletlerim den zinhar pıyrılm azdım !.. Şaşup kaldığım bir cihet var: H em en b ü tü n dünyaya gelm iş en kötü hü k ü m d arların bile N âzırları, ken d ilerin den daha kötü oluyor! Zira, bir hüküm darın fena bir dav ( 2 ) — H e n ri de G örtz, m a k tu l k ır a l X II. ci C h a rl'ın k ö tü b ir m a liy e n a z ırı deve ş ö h re t b u lm u ştu . d ’A la n B ease (T h e F re n c h M ind, O xfo rd , c la re n d o n , 1952, s: 162)
376
İRAN
M E K T U P L A R I
ran ışı olm uşsa, bu hem en dâim a N âzırlarım n tesir ve nü* fuzlarile, o nların tah rik ve ilham larile vukubu lm uştur. Ç ünkü, prenslerin arzu ve ih tirasları hiç bir zaman alçak ve rezil b ir ru h taşıyan m üşavirlerinin nasihat ve tav* siyelerinden daha tehlikeli olm am ıştır. Lâkin, dün N âzırlık koltuğunda iken, belkide y arın orada bulunm iyacak bir insanın, bir anda bizzat hü* küm darının, ailesinin, vatanının ve h a ttâ m illetinin düş* m anı kesilebileceğini kabul edebilir misin, azizim? F ilhakika, bir p rensin kendi ih tirasları v a rd ır; am a, kendisini bu ih tiraslara doğru sevkeden N âzırlarıdır. Z a t e n o N âzır, kendi N ezâretini de bu istikam ete tevcih et* m iştir de. Esasen başka bir gaye de gütm ez. G üdem ez del K iralın nedim leri, m edih ve senâlarla onu baştan çıkar* m ağa, ald atu p kandırm ağa, iğvaya. dalâlete şevke gayret e d erler; nasihat ve tavsiyelerde, g ü ttü k leri m aksadı ona ilham ederek, sarfettik leri atâsözleri ve hikm et düsturlarile onu çileden çıkarm ak m eharetine ziyadesile m a liktirler!.. P a ris , 2 5 /N isa n /1 7 1 6
M E K T U P
129
Rika’dan Usbek’e
Geçen gün dostlarım dan birile Pon-N euf’den geçer ken arkadaşım eski âşinâlarından birine ra stla d ı; Hendeseci imiş, çok tanınm ış bir âlim deye bilm iyorm uş. Z aten Jıali, tav rı da bunu açıkça gösteriyordu. H ayâl ve hü ly a
İ R A N
M E K T U P L A R I
37Ï
âlem ine derin su rette dalm ış gibiydi D ostum kendisini bu dalgınlığından uyandırm ak ve h akikata getirm ek için bir hayli kolundan çekm eye ve epice sarsm ağa m ecbur ol du. Kim bilir, belki de sekiz günden beri zihnen bir m ünhanînin çizgileri içinde helâk olm uştu. Ne ise. iki ahbabın pek sevişüp an laştıkları hem en belli oldu; pek çok ik ram lard a bulundular. Sonra, yeni edebî bahislere tem asa geçerek uzun uzun konuştular. K onferansları bir kahve hanenin giriş kapusuna kadar devam e tti ve berab er içeri girdik. O rada, hendese âlim im izin herkes tarafın d an büyük ihtim am ve saygı ile karşılandığını farkettim . G arsonlar kendisine o kadar çok itib ar gösteriyorlardı ki, bir köşede o turan k iralın m uhafız k ıt’asından iki silâhşörünü tam am en unutm uşlardı. Âlim im iz de, orada bulunm aktan çok m em nun görünüyordu; zira, yüzündeki ciddiyet ve ağırlık birden silinm iş, sanki hendese hakkında en küçük bir m e rak ı kalm am ış gibi, keyifli keyifli gülm eye başlalam ıştı. B ununla beraber, sağlam m antığı, dikkatli tefe k k ü r tarzile m übahasalardaki konuşm alarını inceden inceye ölçüp kontrol etm esine im kân veriyordu. O. şimdi b a h çede elindeki keskin kılıçla. diğerlerinden daha fazla uzam ış çiçeklerin başlarını k ırpan bir adam a benzi yordu M am afih, bu arada doğru sözlülüğünün de k u r ( 1 ) — D e s c a rte s’e d a ir h e n d e se fik rin in i h â ta ve fa z ile tle ri h a k k ın d a ilk fik irle ri v e re n p a s c a l’dır. M o n tesq u ieu , b u r a d a L a B ru y è re ’in d ü şü n m e m iş o ld u ğ u h e n d e se âlim in im p o r tre s in i veriyor. (2) — M ilâ tta n önce (534-510) y ılları a r a s ın d a h ü k ü m r a n o la n R o m a ’n ın y ed d in ci ve son k ıra lı L ucius T a rq u in iu s S u p e rb u s, R o m a’n ın k u d r e tin i a r tt ır a r a k L â tin k o n fe d e r a s y o n u n u k u rd u . 45 b ü y ü k v ilâ y eti R o m a’n ın h â k im i y e tin d e to p la d ı. D evlete bü y ü k h iz m e tle r e tti. R o m a z a d e g â n ın a k a r ş ı çok s e rt ve h a ş in d a v ra n d ı, a ğ ır te d b irle r aldı. İşte, b u h ü k ü m d a r oğlu S e x tu s T a rq u in iu s ’u n
m
İRAN
M E K T U P L A R I
banı oluyordu; zar il ve ince bir m anzaranın kuvvetli ışık altın d a kam aşıp bulanıklaşm ası gibi, o da bir çıkıntı ol m anın ihtişam ile gözleri kam aştırıyordu. A nlatılanın h a kik at olduğuna biı kerre inanınca, o şey ne olursa olsun ilıgilniyor, yakınlık duyuyordu. K onuşm asında harikulâde b ir hususiyet vardı. Şöylediğine göre, o gün taşradan gel m işti; yol arkadaşı orada m uhteşem b ir şato ve m ükem m el bahçeler görm üş, hayran olm uştu. H albuki, kendisi nin gördüğü şey, 60 kadem boyunda ve 35 kadem eninde bir yapı ile elli dönüm lük gayri m untazam m u statil şek linde bir ko ru lu k tan ibaretti. C addelerle birleşen iki ta raflı ağaçlı yolların, hiyâbanların, uzaktan görünüşlerinin hep ayni genişlik gösterm elerini ne çok isterdi! B unun için de hiç şaşm az usulleri m evcuttu. G ayet hususî bir şekilde yapılm ış, taksim atlı bir saat kad ran ın ın yapıcısı olm aktan dolayı kendini pek sevinçli hissediyordu; lâkin, yanım da o tu ran başka bir âlim in kendisine, bu k ad ran da Babil saatinin gösterilip gösterilm ediğini sorm ası üze rine. b ü tü n neş’esi kaçtı, bu m ünasebetsiz suale çok kız m ıştı B ir havadisçi F ontarabie şatosunun bom bardı m anından bahsetti Sonra da bom baların havada çizdik ö n ü n d e elin e k ılın c ın ı a lır ve s a ra y ın b a h ç e s in d e çok y ü k se lm iş gelin cik b a ş la rın ı d â im a k eserd i, b u h a r e k e t ile o ğ lu n a , n u fu z lu yüksek ta b a k a n ın d â im a k ır p ılm a la rı g e re k tiğ in i im â ed erd i: (S u m m a p a p a v e ru m c a p ita d ic itu r b ac u lo decussisse). (1) — G erek eski Y u n a n lıla r, g erekse eski R o m a lıla r, g ü n ü n on iki s a a t ta k s im in i B ab il m e d e n iy e tin d e n a lm ışla rd ı. G ü n e ş in d o ğ u ş u n d a n b a tış ın a k a d a r gün, o n ik i m ü sa v i k ıs m a b ö lü n m ü ş ve h e r b ir k ısm a s a a t ism i ta k ılm ış tı. Ş ü p h esiz m e v sim in e göre, b u m ü d d e t d eğ işik lik g ö ste riy o rd u . E ski g ü n eş k a d r a n la r ı (B ab il s a a tla r ı) deye a n ılırla rd ı. (2) — M a re şa l B erw ick ta r a f ı n d a n m u h a s a r a e d ile n F o n ta r a b ie h is a rı şid d e tli b ir b o m b a rd ım a n d a n s o n r a 1 8 /H a z ira n / I7Î3 ta rih in d e te slim olm u ştu .
İ R A N
M E K T U P L A R I
379
l e r i m ahrek hakkında vâzıh fik irlerd e bulundu. Â lim i m iz b ü tü n bu izahlardan çok m em nun göründü. Başka b irisi, geçen kış vukııbulan feyezanlardan v arın ı yoğunu kaybettiğini yana yakıla an latın ca: (Bu söyledikleriniz beni çok m ütehassıs etti, dedi, çünkü, bu feyezanlar ileri .sürm üş olduğum ilm i m üşahedelerim in doğruluğunu ispat etm iştir.; böylece dünya yüzüne, geçen seneye nazaran, iki pouce daha fazla yağm ur düşm üş oluyor.) D ostum uz az sonra kahvehaneden çıktı, biz de ken d i sini takbih ettik. Yolda çok hızlı y ürüyordu, ö n ü n e hiç bakm ıyordu. İşte, bu sırada birden başka bir adam la k a r şılaştı. Çok şiddetle çarp ıştılar ve bu sadem e ile h e r ik i si de yuv arlan d ı; s ü r’at ve ağ ırlıkları bu su k u tu intaç etm işti Biraz doğruldukları zam an, bu adam elini a l nına götürdü ve hendese âlim ine şöyle dedi: (B ana çarp tığınıza çok m em nunum . Zira, bu sayede size büyük bir havadisi verm ek fırsatını da kaçırm am ış oluyorum . Evet, ben H oras’ı neşrettim .) Â lim im iz şaşkın bir tav ırla : (Ne dediniz? Lâkin, bu eser neşredileli iki bin sene oluyor!) dedi. A dam : (Söz lerim i iyi anlayam adınız, ben bu iki bin sene önceki m üellifi tercim e ederek yeniden h ayata kavuşturdum . Bu tercim e için tam yirm i senem i harcadım !) diye izah etti. H endesecinin şaşkınlığı azalm am ıştı: (A m an efen dim, bu nasıl söz! Dem ek yirm i seneden b eri tefe k k ü rü bıraktınız! Dem ek siz hep başkaları hesabına konuşacak sınız ve vaşkaları da hep sizin hesabınıza düşünecekler, .öyle mi!) Adam cağız m üşkül durum da kaldı, yavaşça: (Ü stat, dedi, herkesin bu kad ar sevip benim sediği büyük (1) — B ir P o u ce ta k rib e n 27 m ilim e tre d ir. .(2) — D e sc a rte s’in m ih a n ik i (m v) fo rm ü lü n e göred ir. Z ira , M o n te sq u ie u h e n ü z N ew to n ’u te tk ik e tm e m iş b u lu n u y o r du.
380
İRAN
M E K T U P L A R I
y azarları dilim ize çevirip m illete okutm akla büyük bir hizm ette bulunm uş olm uyor m uyum ?) Â lim dostum uz: (Yok, bunu dem ek istem edim , dedi. B üyük ve ulvî dehâ lara bu derece ferag atla yeniden h ay atiyet veren sizi ta k dir ediyorum ; lâkin, ne yapsanız kahram anlarınızı asılların a benzetem iyeceksiniz! Sonra siz, hep başkalarını tercim e ile öm rünüzü geçirirseniz, başkalarının bir gün sizi tercim e etm eleri im kânından da m ahrum kalırsınız. T ercim eler, tıpkı m eşin akçelere benzerler, izâfî olarak onlar da altın p a ra ların taşıdıkları kıym eti taşıy ab ilirler; h attâ, m illetçe altın paradan da daha çok ku llan ılab ilir ler. F akat, bu p a ra lar daim a hafif ve nahiftir, a y arları ise, daim a eksik ve bozuktur! Deyişinize bakılırsa, siz aram ıza m eşhur ve hayırhâh ölüleri sokm ak, yeniden diriltip yaşatm ak istiyorsunuz. İtira f edeyim ki, siz hak ik atte onlara m ükem m elen bir beden verebiliyorsunuz. Lâkin, onlara aslâ hayat verem i yorsunuz. O nları diriltecek ru h eserlerinizde daim a e k sik olacaktır. Sonra, acaba her gün basit bir hesapla keşi edip kavuştuğum uz bu derece güzel h akikatlere kendi nizi hasretseniz daha iyi etm iş olmaz mısınız?..) Bu küçük nasihat ve tavsiyelerden sonra iki dost birb irinden ayrıldılar. Heyhat! A nladım ki, hiç b iri di ğerinden m em nun kalm am ıştı. P a ris , 3 0 /H a z ira n /1 7 1 9 '
İ R A N
M
M E K T U P L A R I
E
K
T
U
P
381
130
Rika’dan ***'ya
Sana şimdi adlarına nouvellistes 1 denilen b ir to p lu lu k ta n bahsedeceğim ; bu topluluğa dahil olanlar m u h te şem b ir bahçede toplanıyorlar - ve orada boş vak itlerin i m ükem m elen eğlenerek geçiriyorlar. Bu adam ların dev lete hiç b ir faydaları y o k tu r; ve elli senedenberi çek tik leri n u tu k la rın verdiği sonuç, b u zam anlık sü k û tu n geti rebileceği sonuçtan hiç de fark lı olm am ıştır. H akikat böyle iken, bu adam lar yine de kendilerini dev aynasın da görürler, m uazzam p ro jeler çizerler ve bu p ro je ler den de b ü y ü k m enfaatlara nail olm anın yolunu becerirler! M übahasalarının tem eli boş ve gülünç m erak ve te (1) — A slın d a b u k e lim e n in m a n a s ı ( h a v a d is m e ra k lısı, h a v ad is y a z a n , h a v a d isç i, gazeteci, h ik â y e c i) d ir. O k u y u cu g ö re c e k tir ki, m ü e llif b u ta b ir i (ö n ce d en h ü k m e d e n , k e h a n e t sa h ib i, ta h k ik e tm e k siz in z a n ve ta h m in ü z e rin e k a n a a t y ü rü te n , v u k u b u la c a k b ir v ak ıay ı çok ö n c e sin d e n h a b e r veren, k ısa c a sı g ü y a k e ra m e t sa h ib i o ld u ğ u n u id d ia e d e n k im se) iç in k u lla n m ış tır. (2) — L a B ru y ère , b u n la rd a n b ilh a s s a D ém o p h ile ve B a silid e’d e n çok eza ve ce fa d u y m u ş (C a ra c tè re s, X, II) o n la rın e n çok to p la n d ık la rı y e rin T u ile ries o ld u ğ u n u , sö y lem işti. D u fresn y (A m u se m e n t, VI, p. 91) o n la ra d a im a (s i n ek y a h u t siv ri sin e k le r m isâ li) g ez in ti m a h a lle rin d e r a s tla r d ı. L â k in ça ğ ım ızd a e n iyisi, F ra n z F u n c k -B re n ta n o ta r a f ı n d a n y az ıla n (L es N o u v ellistes 1985) a d lı eser o k u n a c a k o lu rsa, b u c a m ia n ın m a h iy e ti iyice a n la ş ıla c a k tır
382
İRAN
M E S T U R L A R I
cessüslerden ib are ttir. Hiç bir esrarengiz meclis, hiç b ir gizli m ahal y o k tu r ki, oraya dahil olm ak iddiasında bu lunm uş olm asınlar; bilm edikleri dünyada hiç bir şey, hiç b ir m evzu yoktur! H attâ, bizim ku d retli Sultanım ızın kaç karısı olduğunu, geçmiş yıllar içinde kaç çocuğu doğdu ğunu b ilirler. K u d ret ve nüfuzları da, kendilerine k alırsa pâyansızdır; gizli, aşikâr hiç bir tah sisatları olm am asına rağm en, T ürk ve Moğol im p arato rların ı korkutacak ted b ir ve çarelere baş vurabilecek h ü n er ve m arifetlere de m â liktirler! Y aşadığım ız zam anın b ü tü n ü n ü harcayıp bitirdiktensonra, istikbalin üzerine de ç u lla n ırla r; İlâhî k u d retin önünden y ü rü y ü p insan oğullarının başlarına gelecek bü tü n şeam etleri b ire r b ire r haber v erirler. B ir savaş m ey danındaki geniş o rd u lar birliğine kum anda eden bir ge n e ra lin elinden tu tu p m ukadder âkibetine doğru çekip g ö tü rü rle r; bin çeşit budalaca m edih ve senâ y o llarile m uh atap ların ı göklere ç ık a rırla r; lâkin, o buna aldırış etm eyince de, hiç bezip usanm adan daha binlerce yenisini hazırlam aktan çekinip u tan m azlar; en rezilâne h ü n er ve m arifetler öne sü rü p orduları m ağlûp ve perişan ederek o rtad an k ald ıracaklarını iddia e d erler; istihkâm ları k a r tondan yapılm ış gibi devirip y ık tırırla r; h er ırm ağın üze rinde kurulm uş köprüleri olduğunu söylerler; bütün dağ lard ak i gizli yolları onlar b ilirle r; ıssız, kavrulm uş çöller de m uhteşem saraylardan, m ağazalardan bahsederler! H eyhat! Bu adam larda noksan olan, sadece aklı selim dir! A yni yerde m isâfir kaldığım ız biri var ki, böyle bi rinden şöyle bir m ektup aldı. Çok alâka çekici olduğun dan yazıyorum : Beyefendi, Zamanımızda cereyan edecek vakıalar hakkır.daki zan Te tahminlerimde nadiren aldanırım.
İ R A N
M E K T U P L A R I
383
l/O cak /1711 tarihinde imparator Joseph’ 1 in y ıl içinde öleceğini önceden haber vermiştim. Hakikat şu idi ki, imparatorun sıhhati mükemmeldi ve doğrusu, bil kadar sarih kehanette bulunduğumdan dolayı mahçup olurum diye korkuyordum; gerçe biraz bulanık konuş muştum ama, yine de aklı başında insanlar, söyledikleri min mânâsını pekâlâ anlamışlardı. Nitekim, sözüm doğru çıktı, ayni senenin 17 Nisan’ında imparator çiçek hasta lığından öldü!. İmparatorla Türkler arasında savaş ilân edilir edil mez, hemen Tuilleries’ ııin bütün köşe bucağına araştıra rak bizim efendileri bahçedeki havuzun kenarına topla( 1)
A lm a n im p a r a to r u b irin c i L eo p o ld ’u n oğ lu b irin c i Jo se p f. 1678 de v iy a n a ’d a doğdu. 1705 de im p a r a to r s ıfa tile ta h ta ' o tu rd u . 1711 de öldü. K a rd e şi A v u stu ry a im p a r a to r u C h a rle s ’m İ s p a n y a ’yı k u r ta r m a k için X IV L o u is’n in a le y h in e g iriştiğ i sa v a ş la rd a k e n d isin e d ev am lı y a rd ım d a b u lu n d u . (2) — B u m e k tu p ta sık g eçen T u ile ries h a k k ın d a o k u y u c u la rı m ız a ta r i h î bilgi v erm e k fa y d a lı o la c a k tır. P a r is ’d e b u 1 n a m d a b ir sa ra y , y in e b u n a m d a b u s a ra y ın b ü y ü k b ir b a h ç e si h a le n de v a rd ır. E ski F ra n s ız k ır a lla r ın ın ik a m e tg â h ı id i b u ra sı. H a t tâ , b u şim d ik i s a ra y d a n d a d a h a önce, yine a y n ı n a m d a b ü y ü k b ir sa ra y v a rd ı ve işte b u iki y ap ı b ilâ h a r e b ü y ü tü lm ü ş, ta d il ed ilm iş ve b u g ü n k ü sa ra y m e y d a n a g e tir il m iş tir. B ilâ h a re u z u n y ılla r F ra n s ız h ü k ü m d a rla r ı b u s a ra y ı yüz ü s tü b ıra k u p P a r is c iv a rın d a k i V ersaille s s a r a y ın ı te r c ih ed e rek o ra d a ik a m e te b a ş la m ışla rd ır. B ü y ü k İ h tilâ ld e n itib a r e n ise, T u illeries s a ra y ın a . C u m h u riy e t id a re s in in ic ra k u v v e ti y erleşti. İ m p a r a to rlu ğ u n y e n id e n ih y a sı ü ze rin e, T u illeries te k r a r h ü k ü m d a rla r ın s a ra y ı v az ifesin i g örm eye b aşlad ı. 1871 de h a lk ın a y a k ta k ım la r ı t a r a f ı n d a n s a ra y y akıldı. Çiçek b a r a k a la r ın d a n b a ş k a b ir şey k a lm a d ı. 1878 de y en id en ta m ir ve ih y a edild i. S a r a y ın k ü lliy a tın d a n m ü h im b ir kısm ı, b u g ü n L o u v re m ü zesi ile b irle ştirilm iştir.
381
İ R A N
M E K T U P L A R I
dınu Onlara Belgrad’ın muhasara edileceğini ve bu bel denin dayanamayıp düşeceğini haber verdim. Bu keha netim in de hemen gerçekleştiğini öğrenince de, dünyalar benim oldu. Şurası bir hakikattir ki, muhasaranın orta larına doğru, Belgrad’ın 18 Ağustos’ta 1 teslim olacağına dair 1(M) altın sikke üzerine bahse girişmiştim. Teslim sa dece bir gün sonra vuku buldu. Böyle güzel bir bahis kay bedilir mi idi, edildi işte!.. Fransız donanmasının Sardunya adasına asker çıkar dığını görünce, orayı fethedeceğine hemen hükmettim. Hemen söylemiş olduğum bu haber de aynen vuku buldu. Bu muvaffakiyetin itimat ve gururu ile ilâve edeceğim ki, bu muzaffer donanma daha sonra Final’a çıkarma yapa cak ve bu suretle bütün Milanoluları hükmü altına ala caktı. Bu havadisimi herkese kabul ettirmek için, bir çok m ukavemetleri kırmanı gerekiyordu, buna m em nuniyetle göğüs gerdim. Bunun için de elli altına bahse girdim; bu nu da, heyhat, kaybettim! Çünkü, bu iblis Alberoni m ev cut ahitnamelere beslenen em niyete rağmen, filosunu Si cilya adasına gönderdi ve ayni anda iki büyük siyasi de hâyı aldattı: Savoie dükünü ve beni! İşte efendim, bütün bunlar beni şaşkınlık içinde bı raktı ve artık kehânette bulunmamağa ve hele hiç bahis tutuşma mağa ahdettim. Evvelleri biz, Tuilleries’de bahse (1) — I 717. (2) — A v u stu ry a im p a r a to r u VI C h a rle s’in b a ş k u m a n d a n ı P re n s E u g en e 1716/T em m uz’u n d a T ü rk le re k a rş ı sa v a şa g irişti. İs p a n y a ’n m y a m a n r u h a n îs i ve d ev let a d a m ı A l b ero n i, d o n a n m a ile S a rd u n y a a d a s ın a b ir kuvv ei s e fe ri ye g ö n d erd i ve 2 0 /A g u slo s/l7 1 7 de k a r a y a a s k e ri ç ık a rm a y a p tıla r. D okuz b in İsp an y o l, ik i ay iç in d e b ü tü n aday! za'o tetti. S o n ra , S icilya a d a s ın a h ü c u m a geçtiler. Savoie d ü k ü V icto re -A m e d ee ıı. A v u stu ry a - İsp a n y o l h a r b in in y ag â n e z a ra rlıs ı çıktı. S icily a a d a s ın ı P h ilip p e V e te rk e m e c b u r oldu.
IR A N
M E K T U P L A R I
»85
girişm enin ne olduğunu bile bilm ezdik. Lâkin, aram ıza küçük şeflerden ib aret b ir grup karışınca bahislere gi riş de başlam ış oldu. Şim di a rtık daha ağzım ızı açm ağa vakit bulup b ir fikir, bir havadisi h a b e r verm eye d a v ra nırken, bu gençler karşı koyuyorlar ve aksi tez ve m ülâza’ıalarla bizi didikliyorlar!.. Geçen gün notlarım ı okum ak üzere gözlüğüm ü b u r num a yerleştirm iştim ki, bu farfaracılard an biri, başlanan ilk sözün ikinci kelim esini beklem eden: (yüz altınına bahse girerim ki, değil!) dem esini mi! B u acaipliğe aldı rış etm ek istem em iş ve duym am ış gibi davranm ış ve b u sebeple sözlerim e daha canla başla başlam ıştım , lâkin: (.. V aziyeti öğrenen.. M areşal..) dem em e kalm adan, m u h atab ım : (Tam am en yanlıştır, dedi, gayet tu h af hab erler veriyorsunuz, b ü tü n bu sözlerinizde akla uygun hiç bir m ânâ yok!) İşte böyle beyefendi, m alesef vaziyet bundan ib a re ttir. Şim di benim sizden istirham ım , m üm künse otuz a ltın ödünç verm enizdir. Filhakika, itira f edeyim ki, bu bahis işi beni bir hayli yolup soydu. N âzır hazretlerin e gönderdi ğim iki m ektubun kopyalarını ilşik sunuyorum . Bu vesile ile derin ihtiram atım m BİR HABERCİNİN BİR NÂZİRA YAZDIĞI M EKTUPLA R: Âsaleim eap, H aşm etm eâp K ır al H azretleri”: in şu ana k ad ar nail ol dukları en g ayretli bir kullarıyım . D ünya hükü m d arları içinde, B üyük lâkabile anılabilecek en b ü y ü k k iralın Louis le G rand olduğunu ispat m aksadile b ir eser vücude getirm ek hususundaki tasavvurum u dostlarım dan birine İ r a n m e k tu p la rı F.: 25
386
İRAN
M E K T U P L A R I
tah a k k u k etiren de yine benim . Uzun zam anlardan b e ri d ir ki, b ir başka eserin hazırlanm asile de m eşgun b u lu n u yorum . Bu eserim de m illete şan ve şeref kazandıracaktır. Ve şayet sah av et ve âlicenaplığınıza m azhar olabilir, bu hususta şeref ve im tiyazlar diriğ buyrulm azsa, niyetim vatanım ızda, hüküm darlığın k u ruluşundan itibaren, F ra n sızların asla yenilm em iş olduklarını cihana isp at etm ektir. Oysa ki, m ü v errih ler bugüne k a d a r bu hakikati gizleyerek ayni tarihi, devam lı bir gerilem e ve çöküşün başlangıcı gösterm işler ve böylece m illeti aşikâr b ir surete ve vahim b ir şekilde aldatm ışlar, iğfal eylem işlerdir. İşte, ben şim di bütün bu hak ik atleri vakıalardan istih raç ederek m eydana koym ak, k ıraliy etin şeref ve itib a ri ni yüceltm ek, alay ve iftira la rı silm ek istiyorum . Ş u ciheti de bilbasa kem ali cesaretle söylem eliyim ki, te n k it lerim de hiç de yum uşak ve insaflı davranm ıyacağm ı. En derin ih tira m atıııın ....
 sieim eâp, M uhterem başkanım ız kont L ... ı kaybettiğim iz gün den beri kendim ize yeni bir başkan seçm ek m üsadesini bahş buyurm anız için size yalvarivoruz. Z ira, a rtık toplan tılarım ız bütün nizam ve âhengini kaybetm iş bir d u ru m d ad ır; konferanslar kargaşalık içinde cereyan ediyor; h er kafadan bir ses çıkıyor; devlet icra tına a it işlerin m üzak eratm d a m azide olduğu gibi ciddiyet gösterdikleri yok; b üy ük bir kayıtsızlık içinde öm ür sürüp gidiyorlar; kendi araların d a ise, disiplin nedir, bilm iyorlar. H ülâsa etm ek lâzımsa, bu gençlerin ih tiy arlara tatb ik etm ek isted ik leri siyaset ve verm eye cür’et eyledikleri fikir, hakikî b ir
İ R A N
M E K T U P L A R I
387
Roboam 1 fikri ve siyasetidir. Biz ise, daha onlar dünyada yok iken yirmi sene önce Tuilleries’de sakin ve sessiz bir ömür sürdüğünmüzü ispat etmiş bulunuyoruz. Lâkin, enin de sonunda bizi buradan söküp atacaklarına emnim-; biz ki, burada kaç kereler Fransız kahramanlarının ha tıralarını anmış, taziz etmiş bulunuyoruz. Bittabi, bundan böyle toplantılarımızı buradan epeyiee uzaktaki Inral bahçesinde yapmamız lâzım gelecek. Derin ihtıranıatınıızın... P a ris , 7 /A ğu sto s/1 7 1 9 ( ı ) — R oboam , Y a h u d ile rin k ıra lı h a z r e ti S ü le y m a n ın o ğ lu d u r. M ilâ tta n önce 958 de ö lm ü ştü r. Z alim liğ i, k ib ir ve a z a m e ti y ü zü n d e n , on k a b ile Y a h u d i d in in d e n a y rılm ıştı. N ih a y e t M ısır k ıra lı b irin c i S h e sh o n ta r a f ı n d a n m a ğ lu p e d ilm iş tir (2) — Ş im d ik i P a ris N e b a ta t b a h ç e si: ( J a r d in des P la n te s.)
MEKTUP
131
R h e d i’clen R ik a ya
Paris
A vrupa’ya geldiğim günden beri, m erakım ı en çok çeken şeylerden biri de. C um huriyet idarelerinin tarih i ve köküdür. Bilirsiniz ki, A syalıların çoğu, ne bu hüküm et şekli hakkında bir fik irleri vardır, ne de şu dünya yüzün-
388
İR A N
M E K T U P L A R I
de m u tlak iy et tarzından başka bir tarz ı idarenin m evcut olabileceğini tasav v u r edebilirler: C ihanda ilk hüküm et şekilleri hep m onarşik olm uş tu r; cum huriyet idareleri ise, ancak tarih î tesadüflerin ve uzun asırların m irası olarak doğm uşlardır. 'B ir tu fan âfetile bir anda yıkılup harap olan eski Y u nanistan, ancak oraya yeni gelip yerleşm iş kavim ler ta ra fından p ay id ar kılınm ıştır. Bu ülke tebaasını hep M ısır’ dan ve civar Asya m em leketlerinden toplam ıştır. O di y a rla r tarafın d an idare edildiklerinden, Y unanistin’a gel diklerinde yine ayni idare tarzı ile idare edilm eye devam ettiler. Lâkin, bu k ıra lla rm zulüm ve istib d atları o dere ceyi buldu ki, buna dayanam adılar; boyunduruklarını zorlayıp k ım ıld a ttıla r ve bu kıraliy etin enkazından, cum h u riy e t idareleri doğdu. Bu yeni rejim ler Y unanistan’da b ü tü n ku d retile çiçeklendi, m eyvesini verdi ve bu suretle zulüm ve vahşet idarelerinin ortasında yegâne p a rla k bir m edeniyet ve h u zu r diyarı doğmuş oldu... H üriyete olan aşk, h ü k ü m d arlara beslenen kin ve nefret, Y unanistan’ın istikbalini uzun zam an m uhafaza e tti; C um huriyet hüküm etinin nufuz ve k u d retin i çok uzaklara kadar götürdü. Y unan şehirleri, K üçük A sya’da bir çok m üttefik devletler buldu. O ralara kendisi kadar h ü r ve m üstakil teb aalar gönderdi. O nlar sayesinde Ira n şahlarının bir çok fü tu h a t teşebbüslerini önlem iş oldu. Hepsi bu kadar da değil: Y unanistan, tebaasını İta ly a ’da yerleştirdi. O radan Ispanya’ya, belki de F ra n sa ’ya geçtiler. O büyük Hesperie, kadin zam anlarda o kadar m eşhur olan bu diyar. Y unanistan’ın tâ kendisi idi. Kom şu devlet ler, bu diyara saadet ve refahın cenneti nazarile b a k a rla r dı. H albuki, Y unanlılar kendi iklim lerinde bu saadeti duvm iyarak, y u rtla rın ı terkediyorlar, nice zahm et ve k ü lfe t lerden sonra, İta ly a ’ya yerleşiyorlardı. İtalyadakiler, İspanya’ya göç ediyorlardı; oradakiler de, ya B etique ta
İ R A N
M E K T U P L A R I
389
rafların a \ yah u t P ortekize gidip yerleşiyorlardı. L âkin hem yerleşilen diyarların, hem de o d iy arlard a yaşayan y erlilerin isim leri hep ayni kalıyor, değişm iyordu. Bu Y unan istilâcıları berab erlerin d e h ü rriy e t fik ri ni de g ö türüyorlardı; y erleştik leri bu güzel diyarlarda hü riy et fikrini yay arlar, ru h la ra sindirirlerdi. Iştö bu yüzdendir ki, ne kadîm İta ly a ’da, ne İspanya, ne de kadîm F ran sa’da m utlak idarelere rastlanm am aktadır. Yine gö rü lecek tir ki, şim al m illetleri ve A İm anya halkının h ü r riyetleri, öyle pek de tah d it edilm iş değildi. Ve şâyet, a ra larında bazı m onarşik idare izlerine rastlanabilirse, bu izlerdeki m onarşik başlar, ya sadece kum andanlarının, y ah u tta C uhm uriyet rejim inin devlet başkanlarına a ittir B ütün bunlar A vrupa’da geçm iştir. Asya ve A frika k ıi’alarm a gelince, b u ralar daim a m utlakiyet idarelerinin altında çiğnenmiş, ezilm iştir; bu zulüm den, sadece evelce bahsetiğim iz. küçük A sya’daki bazı beldeler ve A frika’da ki K a itaca cum huriyeti m iislesnâ kalm ıştır. Böylece, bütün dünya. C um huriyet rejim in i tatb ik eden i k i büyük h â k i m i y e t arasında taksim edilm iş oldu: Roma ve K artaca C um huriyetleri. Rom a C um huriyetinin başlangıcı tarih i kad ar vâzıh ve sarih hiç b ir şey olam az; lâkin, K artaca C um huriyetinin başlangıç tarih i ise, o nisbette bulanık ve k aran lık tır. Didon :f dan beri A frika ( i ) — E n d ü lü s ta r a f la r ı. (.2 ) — C ih an ta r i h in in s ü r ’a tle çizilen b u siy asî şa m ası, R o m a C u m h u riy e tin in in k iş a fın a d a ir m ü lâ h a z a la r ’ın m u k a d d i m esin i, k e z a K a n u n la r ın R u h u ’n u n fe o d a l d ev ird e n m o d e rn m o n a rşile re k a d a r C e rm en k ıra liy e tle ri b a h s in in ilk fik irle rin i te ş k il e tm e k te d ir. (3) — D iğ er ism i de E lissa’dır. E ski F e n ik e lile r k ır a lı B elu s’u n k ızı P y g m a lio n ’n u n kız k a rd e şid ir. K o cası S ichee, b ald ızı P y g m a lio n ta r a f ı n d a n ö ld ü rü lü n c e , h â z in e le rd e b irlik te K a r ta c a ’ya k a ç ıp o ra y a yerleşti. V irg ile’in tr a je d is ile ş a h siy eti e fs a n e le ş tirile re k eb e d ileştirild i.
390
İ R A N
M E K T U P L A R I
tâcid arların ın âkibeti bilinm iyor! İk tid arı nasıl elden k a ç ırdıkları herkes için m eçhuldür... Eğer Roma vatandaşları ile yenilgiye uğramış m illet ler arasına adaletsiz farklar konmamış olsaydı, eğer taşra eyâlet valilerine daha az iktidar tanınmış bulunulsaydı; eğer zûlmun ve gaddarlığın önleyicisi olan kutsal kanun ların mcr’iyetine lâyık ihtimam ve dikkat gösterilebilseydi ve nihayet, eğer adaletsizliklerin ateşile toplanan hâzi neleri kendi zevk ve heveslerine sarfa kıyam eylememiş bulunsalardı, işte o zaman Cumhuriyeti daha da büyüyüp gelişecek, sonsuz bir ihtişam ve azamete kavuşacak ve bütün insanlık için bir saadet ve huzur kaynağı olacaktı h Cesar Rom a C um huriyetini ezip y ık tı; m utlak bir ik tid arın esaretine m ahkûm etti. A vrupa uzunca bir devir, askerî ve gaddar bir rejim tarafından sevk ve idare e d ild i; R om a’nın yum uşak hâkim iyeti yerine zalim ve korkunç bir hâkim iyet başladı. — M ü ellif b ü t ü n ö m r ü b o y u n c a R om a ta r ih i ve R o m a ’n ın i n h i t a t v e in k ır a z ı û m illerile b i l h a s s a y a k ın d a n a lâ k a la n m is t ir B o rd e a u x şe h ri İlim E n s titü s ü n e su n u p b iz za t o k u d u ğ u ve iç in d ek i h ey b e tli fik irle rin i m ü d a fa a e ttiğ i tezi de y ine b u m e v zu a d airü i. (2) — J u l C esar ( M ilâ tta n önce ıoo y ılın d a d o ğ m u ş ve 56 yıllık b ir ö m ü rd e n s o n r a 44 de ö lm ü ştü r. T a r ih in en b ü y ü k k u m a n d a n la rın d a n , e n b ü y ü k k â tip le rin d e n ve e n b ü y ü k d ev let a d a m la rın d a n d ır. S o n d erece a te ş in b ir z e k â y a m a lik ti. M ü ste sn â m e z iy e tle rin d e n dolayı, k ıs a z a m a n d a h a lk ta r a f ı n d a n İlâ h î b ir a ş k la sevildi. Ç ocuk d en e ce k y a ş ta s i y asî h a y a ta a tılm ıştı. Ö nce, h a lk ın h a k la r ın ı P o m p é e ’ye k a r ş ı m ü d a fa a y a g irişti. 41 y a ş ın d a k o n s ü l seçildi. 49 y a ş ın a k a d a r G au le s m u h a re b e le ri d e v a m e tti. B u m u h a r e b elerd e g ö ste rd iğ i b ü y ü k şe c a e t ve d ir a y e tte n do lay ı ş ö h r e ti b ü tü n C u m h u riy e ti is tilâ e tti. D ev le tin te k m il o r d u la rı ta p a r c a s ın a k e n d isin e b a ğ la n m ıştı. A m an sız d ü ş m a n ı P o m p ée ve C ra ssu s ile b ir T riu m v ir a t k u rd u . A m â, az (D
İ R A N
M E K T U P L A R I
391
H al böyle iken, A v ru p a’nın şim alinden m eçhul bir takım m illetler aşağılara sarkm ağa, k ıt’anın diğer kısım larını istilâya başladılar; b u n lar Rom a eyâletlerini seller gibi kaplıyor, bütün bu fetih leri h ay ret edilecek b ir ko laylıkla yapıyor ve h er tara fı sü r’atle talân ediyorlardı; Rom a im paratorluğunu p arçalıy o rlar ve oralarda sayısız k ıra llık la r k u ru y o rlard ı; b u n ların hepsi de h ü r m illetler di; K endi kurallarının hâkim iyetlerini adam akıllı tah d it etm işlerdi. Zaten, bu k ırallar, aslında ordularının k u m an d anları ve grupların başbuğlarından ib arettiler. İşte böylece, bu h ü k ü m d arlık lar her ne kad ar kuvvetle k u ru lm u ş larsa da, aslâ galiplerin esaret boyunduruğunu hissetm e m işlerdi. T ürkler ve T a tarla r gibi, A syalı m illetler fetih lerde bulundukça, zab tettik leri y erlerin m ahallî o torite lerine yeni teb aalar v ererek kendi kuv v etlerin in gölge sinde tam ve m utlak bir hâkim iyeti devam e ttirirlerd i. H albuki, şim al A vrupa m illetleri böyle yapm ıyorlardı; bunlar kendi diy arların d a tam am ile h ü r olduklarından, Rom a eyâletlerini zabtedince, m ahallî şeflere büyük hâk i m iyetler aslâ tanım ıyorlardı. H attâ, bun lard an bâzı mils o n r a b u h a s ım l a r ın ı b e r t a r a f e t ti. R o m a ’y a d ö n ü ş ü n d e C u m h u r iy e t i t e k b a ş ın a id a r e y e a z m e t m iş t i, ö y le y a p tı. D ik t a r e j im i k u r m u ş t u v e k e n d i s i d e t a r i h i n e n y a m a n d ik ta t ö r le r in d e n b ir i k e s ild i. L â k in , id a r e s ile d e d e v le t e t a m b ir n iz â m g e t ir m iş t i; d e m o k r a s in in fe y iz v e n i m e t le r i n d e n v a t a n d a ş la r ın m a h r u m k a lm a m a s ı i ç i n ç a lış iy o r d u . B u s ır a la r d a g e r e k G a u le s m u h a r e b e le r i, g e r e k s e iç m u h a r e b e le r e d a ir o l a n ‘m e ş h u r e s e r i o l a n (T e f s ir le r ) in i y a z d ı. L â k in , y e n id e n m u t la k iy e t id a r e s i k u r a c a ğ ın d a n e n d iş e b a ş la m ış t ı; b a z ı s e n a t ö r le r a l e y h in e h iz ip k u r d u la r ; b u t e r t ib e m a n e v î e v lâ d ı B r u tu s d e d a h i l o lm u ş t u . N i h a y e t S e n a t o n u n i ç t i m a s a lo n u n d a s u ik a s t ç ıla r ü z e r i n e ü ş ü ş e r e k h a n ç e r le y ip ö ld ü r d ü le r . B r u t u s d e k a t i l le r a r a s ın d a id i, h e y h â t !
İ R A N
392
M E K T U P L A R I
letler, m eselâ A frika’da V andallar, İspanya’da G oths’lar, istedikleri anda, hem en k ıra lla rm ı azlediyorlardı ’. D i ğer prenslerin otoriteleri ise, bin tü rlü şekil ve m erasim lerle tah d it edilm işti: H attâ, bir çok derebeyleri bu hâk i m iyeti h ü k ü m d arlarla paylaşm ışlardı; h arp ler ancak b ü yük reislerin rıza ve m u v afak atlerd e yapılabilirdi; h a rp ganim etleri ancak hüküm darla askerî şefler arasında bölü şü lü rd ü ; H üküm dar, m illetten hiç bir vergi alam azdı; k anunlar, ancak m illet m elcislerinde yapılabilirdi. İşte Rom a im paratorluğunun enkazı üzerine k urulm uş devletlerde hâkim olan esas prensipler bunlardı... V e n e d ik , 2 0 /E y lû l/1 7 1 9 . (1 ) — B a r c k h a u s e n , (M o n t e s q u ie u , İ r a n m e k t u p la r ı v e m e h a z la r , 1898, fa s ıl: n , s a h if e : 69) b iz e , k ır a l H ild e r ik ’in m i l â d î 530 d a V a n d a lla r t a r a fın d a n ; k ır a l S u i n t i la ’n ın 631, k ır a l T u lg a ’n ın 642 d e, v e k ır a l W a m b a ’n m 680 t a r ih in d e G o t h la r t a r a f ı n d a n a z le d ild ik le r in i s ö y lü y o r .
M E K T U P
132
Rika’dan devam ***’da
Beş yah u t altı ay önce, bir kahvehaneye gitm iştim ; orada hali tav rı kibar, giyinişi zarif ve sözü sohbeti y e rinde biri gözüme ilişm işti. P aris h ay atın ın zevklerinden bahsediyordu; böyle öm ür sürm ek varken, kendisinin taşralard a, A llâh’ın kırında öm ür törpülem esi revâyı hak-
İRAN
M E K T U P L A R I
393
m ıydı, deye hâyıflaniyordu: (A razim in yıllık geliri on beş bin liradır. Ah, ne olurdu, b ü tü n servetim in d ö rtte birine m alik olsaydım da, hepsi de para, yah u t her yere nakli k a bil m al olabilseydi! H albuki, bu gün bu arazim in kiracıla rın ı istediğim kadar sıkıştırayım , onları elim den geldiği nisbette m ahkem elerde, icralarda süründüreyim , yine ne olursa bana olacak, m asraflara boğulacağım , ve onlardan bir kuruş tahsil etm em m üm kün olmiyacak! Z aten bu yüz den öm rüm de hiç bir zam an yüz altını bir arad a görm e dim! Şimdi m âazallâh, b irine on bin fra n k borçlanayım , bücün bu çiftim i çubuğum u haczederler ve bana da d a rülacezeye sığınm ak kalır!) Bu konuşm aları daha fazla dinlem iyerek oradan çık tım. D ün yolum ayni sem te düşm üştü, o kahvehaneye te k ra r uğradım . Bu defa içeride ciddî tav ırlı bir adam gözü me ilişti; yüzü asık ve soluktu. Beş altı gevezenin arasın da gayet m ahzun ve düşünceli görünüyordu. B ir de b ak tım ki, o da konuşm alara canla başla karışm ıştı. Y üksek b ir sesle diyordu ki: (Evet dostlarım , ben bu gün yoksul düşm üş, h a ttâ m ahvolm uş bir kim seyim ! İnanın, karnım ı doyuracak yiyeceklerden bile m ahrum sayılırım ; zira, bu gün a rtık b ü tü n servetim iki yüz bin lira banknot ve yüz bin de güm üş écus 1 den ib arettir. G örüyorsunuz ki, pek vahim bir durum da bulunuyorum . H albuki, kendim i zen gin bir adam farzederdim . H eyhat! A rtık beni darülaceze paklar! Hiç olmazsa, iki karış bir toprağım olsaydı, o za m an açlıktan ölmek tehlikesi kalm azdı, barı. Y azıklar olsun, bu şapkanın büyüklüğünde olsun bir toprağa m a lik değilim , ben!) ( 1 ) — o t a r ih t e b ir é c u s üç f r a n k lık g ü m ü ş b ir p a r a id i. (2 ) — M o n te s q u ie u , b u r a d a L a w s is t e m ile m e y d a n a g e le n ik i m a lî b u h r a n z a m a n ı n ı t a r if e d iy o r . B ir in c i z a m a n a a i t v a k ’a M is s is ip p i h is s e s e n e t l e r in i n b a ş d ö n d ü r ü c ü y ü k -
394
İ R A N
M E K T U P L A R I
T esadüfen başım ı başka tara fa çevirince, m eczupların yüz b u ru ştu rm a larile çehresi karışm ış birini gördüm : (B undan sonra kim e itim at etm eli, deye bağıriyordu, dost larım dan o k ad ar çok güvendiğim bir haine paralarım ı em niyet ederek ödünç verm iştim . A dam hem en kalktı, pa ram ı bana iade etti. Bu ne korkunç bir ih an ettir, Rabbim! G üya bu dostum faziletli bir h a re k e tte b u lu n arak param ı iade etti, borcunu ödedi; oysa ki, sadakatsizliğin, vefa sızlığın ve fırsatçılığın şaheser m isâlini verm iş oldu ve nazarım da da alçaklık ve nam ussuzluğun örneği olarak ebediyyen yaşiyacaktır!) '. Y akınında o turan çok dağınık kiyafetli bir adam da başını göğe k ald ırarak : (Ulû T anrı, N âzırlarım ızın pro jelerin i tedcil ve m uhafaza buyursun! Bu gidişle hisse se n etlerin in değeri göklere fırlayacak ve P a ris’in b ü tü n uşakları efendilerinden de daha zengin olacaktır!) deye gürledi. M eraka düştüm , bu adam ın kim olduğunu sordum . (Bu, son derece yoksul bir insandır, dediler. M esleği de beş para getirm ez. Kendisi soy sop bilginidir. Bu servet fırlam ası devam ederse, o da m esleği sayesinde servete kavuşacağından emin. Çünkü, b ü tü n yeni zenginler, k en d ilerine yeni soy sop araştırıp, nesep şecerelerini ay ık la tıp parlak isim ler bulacaklar, b u n ları m uhteşem ara b a la rına kazıtacaklardır. B ütün bu im kânları ise, ancak bu s e l iş in d e n h a s ıl o l a n a r a z i k iy m e t d ü ş ü k lü ğ ü n e iş a r e t t ir . İ k in c is i is e , h i s s e s e n e t l e r in i n s a t ı ş ı v e a m m e e m n i y e t i n d e m e n k u l k iy m e t le r e h a s ıl o l a n s a r s ı n t ı y ü z ü n d e n t o p r a ğ ın k a z a n d ığ ı it ib a r ı g ö s te r ir . ( L a w h a k k ın d a k i d ip n o t u m u z 138. c i m e k t u p t a d ır .) < 1 ) — B o r ç lu la r k i y m e t i d ü ş m ü ş k â ğ it p a r a la r la b o r ç la r ın ı ö d e m e k t e t e h a l ü k g ö s t e r iy o r la r d ı, k a d a r k i, l l / M a r t / 1 7 2 0 t a r ih li b ir fe r m a n , h â z in e c e y ü z lir a d a n f a z la ö d e m e le r i a lt u n l a y a p m a ğ ı m e n e t m iş t i.
o
İRAN
M E K T U P L A R I
395
b ;lginim iz onlara tem in edebilecektir. Tabiî, o da istediği kadar asîl insan yaratm ak im kânına m alik olacağını dü şünerek, kurduğu ta tlı hayâlin saadetile şim diden titre meğe başlam ıştır, bile!) Tam bu sırada soluk benizli, ekşi yüzlü bir ih tiyar içeri girdi. D aha oturm am ıştı ki, bir haberci 1 olduğunu hem en tanıdım . Bu ihtiyar, b ü tü n aksiliklere, solukluklara yaldız süren, her gördüğü yerden zafer ve ganim et m ü j deleri ile gelip ortalığı hoplatan nikbin habercilerden de ğildi. Tam tersine, daim a kötü gören, her ak ibetten titre yen, nevm it bir insandı: (Ispanya’da işler çok bozuk gi diyor! H er şey berbat! O cephede bizim süvari ku v v eti miz hem en hiç yok! Buna m ukabil, büyük bir süvari b ir liğine m alik prens P io’nun b ü tü n Languedoc 2 havalisini zabetm esinden korkulur!) K arşım da üstü başı dağınık bir filozof otu ru y o rd u ; bu habercinin hâline aciyan gözlerle bakiyor, o sesini y ü k selt tikçe, bu da om uzlarını kaldırıyordu. Y anına daha da y a k laştım . Filozof kulağım a eğilerek: (Evlât, dedi, görüyor sunuz ki, bu hotkâm budala tam bir saattir, Languedok için hissettiği k u ru n tu la rla bizi sersem e çevirdi. H albuki, ben güneşte bir leke gördüm . Şâyet, bu leke bir gün d a ha da büyüyüp çoğalırsa, o zam an T abiat A nayı tam bir m addî bitiklik, tam b ir d urgunluk ve hareketsizlik içinde m ahvedebilir; lâkin bu endişeler karşısında ağzını açıp bir kelim e söylem ek kim in haddine!) P a r is , 1 7 /K a s ım /1 7 1 9 ( 1 ) — n o u v e l l is t e (130. c u m e k t u p t a t a f s i l â t v a r d ır .) <2) — M e r k e z i T u lu z ş e h r i o l a n c e n u b î F r a n s a h a v a lis i.
395
İR AN
M E K T U P L A R I
M E K T U P
133
Rika’dan devam
Geçen giin bir m anastırın m uazzam kütüphanesini gör m eye gitm iştim ; kitaplar, rah ip lerin m uhafazasına em a net deiım işti; am â onlar da, günün m uayyen saatlarında hariçten kütüphaneye ziyaretçi kabule m ecbur bu lu n u yorlardı İçeri girerken, sayısız ciltler arasında gezinen v a k u r 1avırlı bir adam gördüm ; yaklaştım . D iğerlerine nazaran, daha itina ile ciltlenen k itap ların neler olduklarını kendi sinden sordum . (Evlât, dedi, ben burada bana tam am ile yabancı bir yerdeyim , kim seyi de tanım am . Ayni suali çok kim seler de sordu:, lâkin, görüyorsunuz ki, onları tatm in (!)
— G e le n e k le r e g ö r e, r u h a n î S a i n t V ic t o r ’u n k ü t ü p h a n e sid ir . B a z ı m ü m t a z ş a h s i y e t l e r i n v a s iy e t n a m e le r ile ç o k z e n g in le ş m iş , 1797 d e k ü t ü p h a n e u m u m île ş t ir ilm iş t ir . H a f t a n ı n h e r p a z a r t e s i, Ç a rşa m b a ve C u m a rte si g ü n le r i h a lk a a ç ık t u t u lm a s ı m u t a t o lm u ş t u r . P a r is ’d e k i b ir ç o k m a n a s t ır la r d a b ü y ü k k ü t ü p h a n e l e r m e v c u tt u ; b u n la r d a n b i l h a s s â S a i n t - G e r m a i n - d e s - P r é s p is k o p o s lu ğ u m a n a s t ır ı ile S a i n t e - G e n e v i é v e p is k o p o s lu ğ u m a n a s t ır ı k ü t ü p h a n e le r i u m u m î o lm a y ıp , s a d e c e â lim le r e a ç ık t u tu lu r d u . M. R o d d ie r , m e k t u p t a g e ç e n k ü tü p h a n e d e n m ü r a t e d ile n in , 1721 d e m ü e l li f i n h o c a s ı v e d o s t u r u h a n i D e s m o l e t s ’n i n id a r e e t t i ğ i v e S a i n t - H o n o r é s o k a ğ ın d a k i O r a to ir e k ü t ü p h a n e s i o ld u ğ u n u id d ia e t m iş tir .
İ R A N
M E K T U P L A R I
397
edeyim deye, bu k itap ları okum ak k ü lfetine katlanm ak niyetinde de k a t’iyen değilim . Em in bir k ü tü p h an e m em u rum v ar ki, arzunuzu yerine getirecektir. Çünkü, o b ü tü n öm rünü bu eserleri okum akla ve sırların ı çözm ekle geçi rir. D oğrusunu isterseniz, bu adam dan bize bir fayda da yoktur, zira ayrıca üzerim izde ağır bir yük de oluyor; çünkü, m anastıra hâs hiç bir y a ra rlı hizm eti yoktur. Lâkin, işte büyük yem ek salonunun çanı çaliyor; benim gibi bir topluluğa baş olanlar, h er keşten önce davranm alıdırlar.) R ahip böyle söyleyerek beni k ü tüphaneden dışarı itti, kapıyı yüzüm e kapadı ve sanki kanatlanm ış gibi birden gözlerim den kayboldu. P a r is , 2 1 /K a s ım /1 7 1 9
M E K T U P
134
Rika’dan devam
E rtesi gün ayni kütüphaneye gittim ; ilk ziyaretim de görm üş olduğum adam ın yerinde şim di bam başka birisi vardı. Çok sade, babacan tavırlı, duygulu ve zeki görü nüşlü idi. K endisine m erakynı açar açmaz, hem en beni m em nun etm eyi, yabancı olduğum u öğrenince de, gere ken bilgileri verm eyi candan vazife bildi. — M uhterem peder, dedim , k ü tüphanenin bu köşesi ni kaplayan bu kocam an ciltler acaba neye dairdir? — B unlar, M ukaddes K itabın tefsirlerid ir evlât, dedi. — Lâkin, dedim, sayıları da pek ziyade! K itabı M u
398
İR A N
M E K T U P L A R I
kaddes, her halde eski devirlerde çok karanlık, ziyadesile m uğlaktı; am â zam anım ızda da tefsirlere luzûm bırakm iyacak kad ar açık, aydınlık olm alıdır; öyle değilm i? A ca ba halâ, bazı şüpheler, tere d d ü tle r kaldım ı? Zıt fikirler bulunuyor mu, halâ? — B üyük Tanrım ! Evet, bulunuyor halâ! Halâ! — E vet mi? H âlâm ı? F akat, b ü tü n bu ciltlerin m üel lifleri ne yapm ışlardır, öyle ise? — Bütün bu müellifler, bu Mukaddes Kitapta, ina nılması gereken şeyleri aramadılar; onlar sadece kendi lerinin inanmış oldukları şeyleri araştırdılar. Aslâ bu ki taba, kabul etm eye mecbur oldukları dinin âkait ve emir lerini muhtevi imiş gibi bakmadılar; fakat kafalarındaki inanışlara kuvvet ve otorite verecek bir kaynak gibi bak tılar! İşte bundan dolayı da, bütün manâları değiştirip if sat ettiler ve bütün ibareleri âzap ve işkencelerle yuğurdular, manâları anlaşılmaz hale soktular! Bu Mukaddes kitap, sanki sahipsiz, ve nizamı korunmayan bir ülke, her tarik ve mezhebe mensup bu adamlar da dağ haydutları imişler gibi baskınlar yapmışlar ve bu mukaddes ülkeyi baştan başa çiğneyerek yağmalara, talanlara girişmişler dir! Bu, sanki düşman m illetlerin karşılaşıp amansız vu ruştukları bir cenk meydanıdır! Pek çetin meydan muha rebeleri, küçük çarpışmalar, hepsi hepsi vuku bulmuştur! Bu ciltlere en yakın olanlar da züht ve takvaya ait olanlarla, sadaket ve insaniyete m üteallik kitablardır. B unlardan sonra, çok faydalı olan ahlâk kitap ları g e iir; daha sonra, gerek m evzuları, gerekse üslûpları itibarile hiç anlaşılm az ilâhiyat c iltle ri; tasavvufa dair eserler, kalbleri ateş gibi yanan sofi ve zâhit ku llard an bahseder. — Ah! Aziz peder, dedim , biraz m üsaade edin. Bu kad ar acele etm eyin. Bana biraz bu tasavvuf denilen şey den bahsedin. — Oğlum, dedi, bu senin dediğin sofîlik, z â h itlik tir;
İRAN
M E K T U P L A R I
399
kendini A llah’a v e r:ş, onunla b ir tek v arlık haline geliş derçıektir. Ama, bu öyle kolay değildir, çok hassas, çok sıcak bir kalb ister; öyle bir kalb ki, sevm iye, sevilm eye açık, daim a açık olacak, bu yoldan dim ağı nurlan d ırıp aydınlatm ağa m uktedir bir seziş k u d retin e m alik b u lu n a caktır. İşte, oradan da vecd ve istiğrak, sevinç ve h ay ret kaynayacaktır. Bu da a rtık züht ve takvanm kendinden geçişi, sayıklam ası devresini teşkil eder. E kseriya da bu hal, daha da incelip b erraklaşır, y ah u t A llâh aşkı ile H ak ka yaklaşm a şekline 1 tahavvül ve tebeddül eder. B ilirsi niz ki, aşkı İlâhî ile H akka yaklaşanlar bir nevi m ecnun, zahit, sofi ve m üdahenesiz kim selerdir. Vicdan ve kalbe taallû k eden m es’ele ve m üşkülleri akıl ve itik at esaslarile hal eden şu âkuit âlim leri yokm u, işte onlar, gecenin esrarını, gündüzün n u ru n a k atarlar, ancak şehvet şeytanının sürükleyebileceği canavarları b u n lar hayalhanelerinde kolaylıkla y a ra ta b ilirle r; onları bir araya toplarlar, b irb irlerile m ukayese ederler, ve onlar dan tefek k ü r d ünyalarının ebedî m evzularını m eydana getirirler! Ne m utlu kalbi bu faaliyetlere iştirak etm em iş, h a ttâ bunca aşikâr söylenen ve açıkça resm edilen dalâlet ve ahlâksızlığa şerik olm am ışlara! Oğlum, görüyorsun ki, gayet serbestçe düşünüyor ve düşündüklerim i size açıkça söylüyorum . Tabiîdir ki, bir yabancı olan size karşı tam bir açık yüreklilikle harek et m ecburiyetindeyim . Zira, siz öğrenm ek istediğiniz b ü tü n bu şeyleri açık h ak ik atlerd e bilm ek istem ekte haklısınız. Filhakika istem iş olsaydım ,' b ü tü n bu şeyler hakkında, size sadece bir hay ran lık duygusundan bahseder, b ü tü n sorduklarınıza daim a: (Bu eseri m i soruyorsunuz? İlâ h î dir, u h rev îd ir; en derin bir saygıya lây ik tir; içinde ne harik alar vardır, bilseniz!) dem ekle iktifa edebilirdim ! (1 ) — Q u i6 tis m e .
400
İ R A N
M E K T U P L A R I
Böyle h a re k e t etm enin de, iki sonuncu olurdu: ya ben sizi aldatm ış olurdum ; yah u tta, nazarınızda şeref ve iti bardan külliyen m ahrum bir biçare haline düşerdim . Tam b u rad a susm uştuk; m an astıra ait bir hizm et y ü zünden, kütüphanecile konuşm am ız ertesi güne kaldı. P a r is , 2 3 /K a 3 im /1 7 1 9
M E K T U P
135
Rika’dan devam
B elirli saatte ayni yere yine g ittim ; konuşm uş oldu ğum adam , beni eski yerim ize götürdü. — B unlar da gram er üstatları, şârihler ve m üfessirlerdir, deyerek evvelki izahatına devam etti, Sözünü kes tim : — M uhterem peder, dedim , acaba b ü tü n bu ü sta tla r h e r şeye rağm en yüksek duygulu, derin anlayışlı olm ak faziletinden uzak olam azla1, mı? M uhatabım gayet ta tlı bir sesle: — Evet, olabilir, dedi. H attâ, onlar bu hallerini gizle m iş de olabilirler. Onun için, eserleri ilk bakışta pek de fe na sayılmaz. B u suretle de d u rum larını düzeltm iş olurlar. — Bu doğrudur, dedim , öyle filozoflar tanıdım ki, bu ilim lere yaklaşıp b u n ları öğrenseler doğrusu çok iyi etm iş olurlardı! — B unlar da büyük h â tip le rd ir; b u n lar tek başlarına aklı kandırıp m antığı iğm ek kud retin e m aliktirler! Ya
İ R A N
M E K T U P L A R I
401
şu geom etri alim lerine gelince, onlar da insanı, b ü tü n fik rî m ukavem etine rağm en, eninde sonunda yu m u şatırlar ve m üstebidâne bir hâkim iyetle ona itm inan verirler. B unlar da m etafizik k ita p la rı; bu derece büyük alâ ka toplayan bu eserlerin hem en h er köşesinde sonsuzlukla karşılaşılır! H ikm eti tabiîye k itap ları fevkalâdeliklerin dünya sathını dolduran zenginliklerde aranm asını, lâkin bu h arik aların esnafın kullandığı en basit tezgâhlarda b u lunabileceğini fısıldar. Tıp kitapları, bünyenin incelik ve nazikliğini, m eharet vasfının k u d ret ve kabiliyetini gös teren bu eserler, en ehem m iyetsiz bir h astalığa m üdaha le ederken bile, ölüm le karşı karşıya gelm işiz gibi bizi ko rkutup titretm esin i bilir ve tedaviden bahse geçince de, ebediyen ölm iyecekm işiz gibi bizi teskin ve teselli etm ek celâdetini gösterir!.. B unların tam yanındaki ciltlere gelince, insan vücu dunun b ü tü n akşam ını kaba isim lerle ta rif eden, am â bu tariflerd e ne h astalıkların iyileşm esine, ne doktorların cehlini giderm eye y aray an anatom i k ita p la rıd ır 1. B unlar da kim ya ilm ine ait olan lard ır; bu n lara ekse riya, ya hastahanelerde, ya da tim arhanelerde rastlan ır. B u ilm in m evzuu bakım ından ise, her iki m ahallin yekdiğerinden hiç bir fark ı yoktur. Ve işte diğer İlmî eserler; daha doğrusu gizli ilim lere dair ciltler. Bazı şeytanî esrar, sihirbazlıklar, efsûnla r; ekseri insanların nazarında n e fre t ve istik râh verici bilgiler. Bana göre ise, bu «ciltler m erham et duygusuna lâyık şeylerdir! Adlî astroloji kitap ları da bu m eyandadır ( 1)
M ü e llif in B r è d e ’d e k i k ü t ü p h a n e s i, b il h a s s â t ıp k i t a p l a le r ile p e k z e n g in d i. İk i y ü z e y a k ın t ıp k it a b ı b u lu n m u ş t u r . ( 2 ) — M ü e llif in k ü t ü p h a n e s in d e y a lın ız b ir a d lî a s t r o lo j i b u l u n m u ş tu r : H e n r i R a n tz a u , T r it é a s t r o lo g iq u e d e s ju g e m e n ts des İ r a n M e k tu p la r ı F .: 26
402
İ R A N
M E K T U P L A R I
— Ah, aziz peder, ne diyorsunuz? A dlî astroloji öyle mi? Deye sertçe bağırm ıştım . İşte bizim İra n ’da en çok okuduğum uz b u n la rd ır; bu k itap larla yaşar, bunlarla am el ederiz! H ayatım ızın hem en b ü tü n faaliyetini b u n lar tanzim eder; h er çeşit teşebbüsüm üzü nizâm layan da y i ne o n lard ır; m üneccim ler bizim efendilerim iz, am irleri miz, rehperlerim izdir! H attâ daha da fazladırlar! H ükü m ete bile dahildirler! 1 M uhatabım beni dinledikten sonra: (Eğer böyle ise, dedi, o halde siz akıl ve idrâkten daha sert ve haşin bir boyunduruk altında yaşiyorsunuz, demektir! İşte hâkimi yetler içinde en garibi de hudur. Hattâ, böyle bir boyun duruktaki bir ailenin haline bile acırım; idaresini gökteki yıldızların seyrine terkeden bir m illete ise, kalbim parça lanır!) Bu çok dokunaklı sözlere hem en cevap verdim : (Lâkin, dedim , işleriniz için cebir ilm inin faydası neyse, yıldızlar ilm i de bizim için odur; aynı derecede yararlı, ayni derece ehem m iyetlidir. Esasen h er m illetin kendine göre bir ilim sahası vardır, ve bu sahanın hususiyetine göre, o m illetin idare tarzı tanzim edilir. H em ben size garip bir şey söyliyeyim m:, burada, yani m em leketiniz de, sadece bir tek riyaziyecinizin yaptığı budalalığı, İra n ’t h e m e s g e n e t lia a u e s (P a r is , M e n a r d , 1657, l a B r e d e , n o : 1 648). ( 1 ) — C lıa r d in , (İr a n ve D o ğ u H in d i s t a n a sey a h a t 1686.) e s e r in in b ü tü n b ir f a s lın ı m ü n e c c im le r e t a h s is e t m iş tir : ( M ü n e c c im le r in fik r i, r e y i a lın m a d ık ç a , h iç b ir e h e m m i y e t li iş y a p ıla m a z . B a z ı h ü k ü m d a r , e n b a s it h u s u s la r d a b ile o n la r ın r e y in i so r a r M e s e lâ , g e z m e y e g it m e le r i m ü n a s ip m id ir ? Y e m e ğ e b a ş la s ın la r m ı? ) M ü e llif, b i l h a s s a b a ş m ü n e c c im in b ü y ü k ic r a a t ın d a n v e e h e m m i y e t in d e n b a h s e t m e k te d ir .
İ K A N
M E K T U P L A R I
403
da bütün m üneccim ler b ir arada bile y apam am ışlardır *. Sizce, yıldızların tesadüfi yardım ı ile elde edilen neticele rin, sistem inizin yapıcısı tarafın d an konm uş olan kaide lerden daha isabetli olm adığına em inm isiniz? Şâyet, bu m evzu gerek F ra n sa ’da, gerek İra n ’da toplanacak rey le re göre halledilseydi, h er halde m üneccim ler güzel bir m uzafferiyet kazanacaklar, ve riyaziyecileriniz hicaptan kızaracaklardı! O zam an aleyhlerinde neler, neler söylen m iyecek, ne b u rh an la r ileri sürülm iyecekti!) M ünakaşam ız burada kesildi, ayrılm ağa m ecbur olduk. P aris, 26/Kasım/1719. (1 ) — L a w h a k k ın d a y e n i b ir a la y lı im â . ( B u t a r ih î ş a h s i y e t h a k k ın d a k i m u f a s s a l n o t u m u z u 138. c i m e k t u p t a b u la c a k s ın ız :)
M E K T U P
136
Rika’dan devam.
M üteakip m ülâkatım ızda kütüphaneci âlim im , beni başka bir hususî odaya götürdü. (İşte, m uasır tarih k ita p ları! dedi. Önce kilise ve P a p a ’l&rın ta rih le ri; fikren y ü k selm ek için okuduğum bu eserler, ekseriya bende tam aksi tesirler yapm ışlardır. Bu ciltler de, m uazzam Rom a im paratorluğunun in h itat ve inkırazını gösteren ta rih le r dir. Pek çok kıraliy etlerin enkazı üzerine k urulm uş Roma h â k ;m iyeti yıkılınca da, yerine sayısız yeni hâkim iyetler kurulm uştur. H angi m em leketten geldikleri belirsiz m uh-
401
İ R A N
M E K T U P L A R I
telif b a rb a r kavim ler birden ortaya çıkm ışlar, im p arato r luğu baştan başa istilâ etm işler, yakup yıkm ışlar, p a rç a lam ışlar ve bu gün A v ru p a’da gördüğünüz devletleri tesis etm işlerdir. Bu m illetler aslında hiç de b a rb a r değillerdi. Ç ünkü, h ü r yaşiyorlardı; lâkin, m utlak bir hâkim iyete ta bi oldukları andan itibaren b a rb a rla ştılar; zira, ta tlı h ü r riy etlerin i a rtık kaybetm işlerdi; o kadar lâtif olan o h ü r riy et ki, akla, insaniyete ve tabiata da pek güzel intibak ediyordu!1. B urada da A lm an im paratorluğu tarihçilerini görü yorsunuz; bu im paratorluk, ilk kurulm uş im paratorluğun bir gölgesinden ib a re ttir; parçalanm asına rağm en, zayıf lam ayan yegâne hâkim iyettir. Kezâ, kayıplara uğradıkça, m uvaffakiyet ve m uzafferiyetlerinden faydalanm a nisbeti artm akta, hezim etlere uğradıkça, yenilm ez hale gelen tek devlet olarak onu görm ekteyiz! İşte Fransız m üverrihleri, ciltlerde hü k ü m d arların hâkim iyetleri iki defa silinm iş, sonra te k ra r dirilm iş, asırlar boyunca zâafa uğram ış, sararıp solm uştur. F ak at daha sonraları hiç hissettirm eden kuvvetini toplayarak her sahada gelişm eye başlam ış ve son devresine vasıl olm uş tur. Tıpkı, bir n ehrin seyrine tabi olm uştur: uzun m esa feler akan sular toprağın altından seyrederek m ecrasını takip etm iş, sonra te k ra r suyun yüzüne çıkm ıştır; dört ( 1 ) — B u b a h s i 131. c i m e k t u b u n ı ş ı ğ ı a lt ın d a o k u m a k v e m ü e ll i f in : T e fe k k ü r le r (L e s P e n s é e s , c ilt; I, s: 39 v e m ü t e a k ip ) d e k i i z a h la r la t a m a m la m a k lâ z ım d ır . ( 2 ) — M ü e llif e , A v r u p a d e v le t le r in in b u r e s m i k e ç id in i y a p t ır a n b e lk i d e , P u f f e n d o r f ’dır. A v r u p a h ü k ü m d a r la r ı v e d e v l e t le r i t a r ih in e g ir iş , 1710. L a B r è d e , N o : 2709) e s e r in d e n i lh a m a l d ığ ın ı (T e fe k k ü r le r , c ilt: II, s. 2 91) a ç ık ç a i t ir a f e tm e k t e d ir . K e z a A lm a n y a h a k k ın d a k i d ü ş ü n c e le r i d e P u f f e n d o r f ’d a n m ü lh e m o ld u ğ u p e k m u h t e m e ld ir ; (D e s t a t ü g e r m a n ic i im p e r u , L e ip z ig , 1708, L a B r è d e , N o : 3107)
İ R A N
405
M E K T U P L A R I
yandan karışan çaylar, dereler, ırm ak larla bollaşıp geniş leyen nehir, m ansabına büyük b ir kuvvet ve zindelikle vasıl olurken, önüne çıkan b ü tü n m anileri de yıkıp devi rerek b irlikte sürükleyip götürm üştür. B urda da İspanyol m illetinin sıra dağlar ardından nasıl çıktıklarını okuyacaksınız. H er tarafı zabıt ve ist:lâ etm iş M üslüm an prenslerini kolaylıkla ve s ü r’atle m ağ lûp ettik lerin i göreceksiniz. Bu suretle bir çok k ıralıy etler hem en hem en tek bir geniş hü k ü m d arlık haline gelm iş ü l kede, birleşik bir düzen kurm uş oluyorlar. Asılsız ihtişam ve zenginliklerinin altında öyle ezilm iştir ki. nihayet bü tün kuvvet ve k udretini ve h a ttâ şöhret ve itib ârım ta m am en k a y b e tti; kendisine kala kala, ilk hâkim iyetinin gurubu kaldı, o kadar! L B unlar da İngiliz m üverrihleri, bu ciltlerde bitm ez tükenm ez kavgalar, isyanlar, fesât ve ihtilâllerden h ü rri yetin nasıl kaynayıp fışkırdığı o kunur; k ıra lla r sağlam bir tah tın üstünde m ütem adi bir sallantı ve titrem ey e m aruz kalm ışlardır; sabırsız bir m illet, h a ttâ kızgınlık ve gazap halinde bile akıl dizginini hiç bırakm am ıştır! H er zam an denizlerde hâkim iyet kurm uş (bu güne kad ar duyulm a m ış bir şey!) ticareti im paratorlukla yuğu rm u ştu r O nların hem en yakınında duran ciltler, denizlerin di ğer kıraliçesi H ollanda C um huriyetidir; A vrupa’da bu derece saygı gören bu devlet, A sya’da m uhteşem bir m ev kie sah ip tir; orada sayısız tâcidarlar H ollanda tacirlerinin ( 1 ) — P a p a z V a y r a c : ( H a li h a z ır İ s p a n y a d e v le ti, i h t i lâ l l e r i , i n h i t a t v e in k ır a z ı, P a r is (2 )
—
17 i S , L a B r e d e , N o: 3 1 7 1 ).
M o n te sc ıu ie u , C la r e n d o n ’u n
( İ n g il t e r e ’d e iç h a r p le r
is y a n la r ın t a r ih i, L a H a y , 1704-1709, la B r e d e , N o : e s e r in in t e r c im e s in i o k u m u ş tu r .
ve
3198)
405
İ R A N
M E K T U P L A R I
önünde derin tazim duygularile secdeye k a p a n ırla r '. İtaly an m ü v errih ler, size eski devirlerde dünyaya h ükm etm iş b ir m illeti tan ıtırla r. H albuki o m illet, bu gün b aşkalarının esiri o lm uştur; eski istiklâl ve h âkim iyetin den tek nişâne olarak, b erb at bir politikası kalm ıştır. Şim di de sıra C um huriyet idarelerinin m ü v errih leri ne geldi. Önce, h ü rriy e tin tim sâli m evkiinde olan, İsviçre C um huriyetini görüyoruz. Sonra, İktisadî gelişm esinden başka kayde değer bir tarafı bulunm iyan V enedik C um h u riy eti geliyor. Onu, gem ilerinden m aâda, m uhteşem ta rafı bulunm ayan Cenevizler takip ediyor. D aha şim aldaki devletlere de bir göz atalım : B u n lar dan Polonya, gerek h ü rriy etlerin i, gerek h aklarını çok kötü kullanm ak itiyadından bir tü rlü k u rtu la m a m a k ta d ır; çok eski devirlerden beri kıralların ı seçerek ta h ta o tu r tu rla r; bu da, sanki b irb irlerin i kaybetm iş kom şu m illet lerini teskin ve teselli içindir Âlim burada sustu ve konuşm am ız ertesi güne kaldı. P a r is , 2 /A r a lık /1 7 1 9 . (1 ) — G r o t iu s ’u n (M a r e lib e r u m ) d ö v iz i i ç in ş ö y le d iy o r : ( O n l a r ın e s k id e n b ü t ü n is te d ik le r i h ü r r iy e tt i; ş im d i ise , b ir im p a r a t o r lu k t u r ! ) (B r e d e , N o : 2 4 0 6 ). (2 ) — M ü e llif, B iz a r d ie r e ’in ( K ır a lla r ın s e ç ilm e le r i yönü nd en P o lo n y a ’n ı n D iy e t m e c lis i t a r ih i, P a r is , 1697, l a B r e d e , 0:3147) e s e r in d e n m ü lh e m d ir . F ilh a k ik a , t a r ih î m is â lle r , P o lo n y a ’d a k i k ır a l s e ç im l e r i n i n m ü e l li f i n d e m o k r a t ik m a k s a t la r ı n ı h iç b ir s u r e t le o k ş a m a d ığ ın ı g ö s t e r m iş t ir .
İ R A N
M
M E K T U P L A R I
E
K
T
U
P
407
137
R lk a ’d a n d e v a m
E rtesi günü başka bir odaya girdik. (B unlar da şairlerdir, dedi. En içten duygularına köstek v u ran ve aklı, süsler ve püslerle örtüp ezen m üelliflerdir, b u n lar M Tıpkı eski zam anlarda ağır ziynet eşyası ve m ücevherlerin yığınlarile k adınların göm ülm eleri gibi! Siz bu şairleri ta nırsınız; zira, güneşin kızgınlığile hayâl k u rm a k u d retleri de ateşli olan şark lılar için, b u n lar nadir m ah lû k lar değil lerd ir -. Ve işte b u n lar da destanlardır.) B urada dayanam adım , sözünü kestim ve sordum : (Ya! Dem ek bunlar da destan ( 1 ) — B ö y le c e M o n te s q u ie u , e d e b î t e n k i t â le m in d e m e ş h u r f i lo z o f D e s c a r t e s ’in u s u l f e ls e f e s i n e m ü t e a llik C a r t é s ia n is m e ’in m ü d a f ile r i F o n t e n e ll e v e H o u d a r d e la M o t te ’n i n k u r d u k la r ı m o d e r n e d e b î g ö r ü ş ü n m u t la k b ir t a r a f t a r ı o l d u ğ u n u g ö s te r iy o r .
(2) — İranlIlarda çok tabiî bir görüş olmakla beraber, m üellife i lh a m e d e n : m a d a m D a c ie r ’n i n (Z e v k d u y g u s u s u i s t i m a l in in â m ille r i, P a r is , R ig a d , 1714, s a h if e : 1 8 -1 9 .) e s e r id ir : (Ö y le m u t lu e s a s la r ü z e r in e k u r u lm u ş m ille t le r v a r d ır k i, o r a d a g ü n e ş b ü t ü n ş a ş a a s i le e t r a f ı a y d ın la t ır v e b u m e s ’u t d iy a r ın in s a n l a r ı h a y â l k u r m a k v e z ih n e n m u t lu lu k y a r a t m a k h u s û s u n d a , ç o k b ü y ü k k u d r e t e s a h ip b u lu n u r la r ! ... B u n a m u k a b il, d iğ e r b ir t a k ı m m i ll e t le r d e a ğ ır b ir h a v a i le sarılm ış v e b u n a lm ış o ld u ğ u n d a n , b u k u d r e t t e n m a h r û m d u r la r . K e n d ile r in i g u r u r v e b a r b a r lık
408
İR AN
M E K T U P L A R I
lar, öylem i? Lâkin, destan dediğiniz de nedir, lütfen anlatırm ısm ız?) (H akikati isterseniz, dedi, onun ne olduğunu ben de bilm em ; bilenlerin söylediklerine bakılırsa, b ü tü n dü n y a da bun lard an sadece iki tane yazılm ıştır. A ynı ad konm uş diğerleri ise, aslâ destan sayılm azlar; m am afih, bu h ü k m ün de ne derece doğru olduğunu yine bilm em . H attâ, yine dediklerine göre, yeniden destan yazm ak da m üm kün değildir. Bu iddia ötekilerden de h a y re t vericidir, doğrusu! Bu ciltler dram şâirlerine aittir. Fikrim ce, bu m üel lifler h a rik u lâd ed irler ve ih tirâsları ifadede hakikî ü s ta t tırlar. B unlar iki kısm a ay rılırlar: H islerim izi pek yum u şak yollardan ta h rik eden kom edi y azarlar; duygularım ızı şiddetle ve h a ra re tle kam çılayan tra jed i m üellifleri. İşte, b u n lar da lirik ş a irle rin in d ir; diğerlerini beğen diğim kadar, b u n ları beğenm em , küçüm serim ; san’atlarını gayet garip bir ahenkle icra eden biçarelerdir, onlar! K üçük aşk şiirleri ve çoban şark ıları yazan şairlere gelince, b u n lar da saray m ensubinine k ırla rın sükün ve huzurunu, çoban hay atın ın cennetini ta ttırırla r; lâkin heyhât, kendileri bu huzur ve sükündan tam am en m ah rum yaşarlar! 1 G ördüğüm üz b ü tü n m üelliflerin işte te h lik e lile ri: târiz ve istihza alanında zehirli kalem ler y ü rü te n hicviyeciler! B unlar, b irer küçücük, başıboş o k d u rlar ve kalblerde aç t a n ç e k ü p k u r t a r a m a z la r . Ş a r k m i ll e t le r i n e n a z a r a n b ü t ü n g a r p lıla r b ö y le d ir . H a lb u k i, ş a r k m ille t le r i h a r e k e t v e f a a l iy e t h a lin d e , d a im a h a y â l â le m in d e m e s t v e m e s ’u t , d a im a c a n lı v e d e r in b ir t e fe k k ü r d ü n y a s ın d a b a h t i y a r d ır la r ! ...) (1 ) — B u ilh a m ın e s a s la r ı: F o n t e n e ll e 'i n (Ç o b a n v e k ır h a y a t ı ü z e r in d e n u tu k la r , 1688) e s e r ile , (Ç o b a n ş iir le r i, 2. b a s k ı, P a r is , 1698, s: 1 4 9 -1 5 0 ) a d lı k ita b ıd ır .
İ R A N
M E K T U P L A R I
409
tık ları derin y araları sarıp iyileştirebilecek hiç bir m er hem de bulunm az! B urada rom anları görüyorsunuz, b u n ların m üellifleri de bir nevi şaird irler; fazla olarak bunlar, akim ve kalbin dillerini k ullanırlar. B ütün öm ürlerini aslî cevher olan tabiatı bulm ak, tab iatı y a ratm ak hevesile h a rc a rla r; lâkin heyhat! D aim a da h ü sranla karşılaşırlar! Y a rattık ları k a h ram an lar da k an atlı ejd erh alar ve insan başlı esatiri bey girler m isâli, bu dünyaya tam am en yab an cıd ırlar h) (Aziz peder, ben bazı rom anlarınızı gördüm , dedim. Şayet siz de bizim kilerini görecek olsaydınız, o zam an daha da şaşup kalırdınız! Çünkü, bizim kiler daha da az tab iîd irle r; bundan m aada, geleneklerim izin tesiri ile de, perişan hale sokulm uşlardır. B ir âşkın, sevgilisinin yüzü nü görebilm esi için, ilk tanışm alarından itibaren, er. az on senelik bir aşkın ateşinde yanup h arap olm aları lâzım dır. M üellifler, okuyucularına b ir m ukaddem e azâbı çek tirm ek m ecburiyetindedirler! Çünkü, v ak ’anın başka tü r lü geçmiş olm asına im kân yoktur. K u rtu lm a k için baş v u rulacak hile ve desise, y a h u t sun’îlik daha da b e te rd ir; zi ra insan, akıl ve idrâkini durduracak kad ar acâiplik ve garabete yuvarlanacaktır. Şuna m uhakkak su re tte em m im ki, o insanın, tek başına yüz bin insanı öldürm esi asJâ ho şunuza gitm iyecektir. Böyle olm asına rağm en, rom anla rım ızın m evzuları hep aynidir. Daim a tek ra rla n an bu h i kâyeler bizi bezdirip usandırm ış, bu inanılm az g arab et ler ruhum uzda isyanlar y a ra tm ıştır!2) P a r is , 6 / A r a lı k / l 7 1 9 (1 ) — B u t a r ih t e n e M a r iv a u x , n e d e P r é v o s t h e n ü z r o m a n la r ı n ı n e ş r e t m e m iş b u lu n u y o r la r d ı. (2 ) — M o n t e s q u ie u k ü t ü p h a n e s i n d e G a lla n d t a r a f ı n d a n t e r c i m e e d ilm iş : ( B in b ir g e c e ) m a s a lın a m a lik b u lu n u y o r d u .
410
İ R A N
M
M E K T U P L A R I
E
K
T
U
P
138
Rikn’dan İbben’e
N âzırlar b u rad a tıpkı m evsim lere benzerler; kısa öm ü rlü d ü rler, gelm elerile gitm eler bir olur, adeta. Sana b ir m isâl vereyim , aradan geçen üç sene içinde, yalınız m alî nizâm ların dört defa değiştiğini kendi gözlerim le gördüm ’. H albuki bu gün Türkiye ve İra n ’da konm uş olan v ergilerin kaldırılm ası, bu im parato rlu k ların kaldı rılm ası kad ar m üşküldür, öyle değil mi? B unun da sebe bi, bizim onlar gibi bir m evzu üzerinde inceden inceye kafa yorm ayışım ız, fazla düşünüp taşınm ağa luzûm görm eyişim izdir. Bize göre, h üküm darın gelirlerinin idaresi ile, her h a n ( 1) —
M ü fe s s ir le r , B a r c k h a u s e n ’d e n A n t o in e A d a m ’a kadar h e p s i, b u t e lm i h l e r i n n a i p li ğ i n t a k ip e t t i ğ i m a lı s i s t e m i n s a p ık l ığ ı n a m ü t e v e c c ih o ld u ğ u n d a m ü t t e f ik t ir le r . 1717 d e n 1720 y e k a d a r t a t b ik e d ile n ü ç m a lî p o lit ik a y ı s a r a h a t a n t e f r ik e d e b iliy o r u z : E v v e lâ m a r e ş a l d e N o a i l le s ’in s iy a s e t i. H a z in e k o n s e y in i n r e is i o l a n b u z a t ın t a k ip e t t i ğ i s iy a s e t , i s t i f a s ı o la n 28/Ocak/1718 t a r ih in e k a d a r d e v a m e t ti. O n d a n s o n r a , h a l e f i R e n é d ’A r g e n s o n ’u n s i y a s e t i g e lir . B u n u 5/Ocak/1720 d e H a z in e u m u m î k o n t r o l ö r ü t â y i n e d ile n İ n g iliz a s ıllı v e a s le n İ s k o ç y a lı L a w ’in m a l î s iy a s e t i g e lir . B u s i y a s e t i n t a s f i y e s i is e , 1720 y ılı i ç in d e y a p ılm ış t ır . B u n d a n s o n r a , D u v e r n e y ’i n m a lî s i y a s e t i g e lir . B ö y le c e ü ç s e n e d e , d ö r t m a liy e o t o r it e s i F r a n s a ’y a h â k im o lm u ş tu r .
İ R A N
M E K T U P L A R I
411
gi bir vatandaşın m allarının idaresi arasında hiç bir fark y o k tu r; ama, bu fark birinde yüz binlerce altın, diğerinde sadece yüz altın olurm uş, um urum uzda m ı? H albuki, b u rada işin hesabı öyle tutulm uyor. Mütemadi bir gayret ve incelikle hakikatin ışıkları araştırılıp durulur; büyük dehaların gece gündüz demeden çalışıp didinmeleri lâzım dır. Tıpkı büyük sancılarla doğurulan bebekler gibi, onlar da büyük zahmet ve savletlerle yeni yeni projeler yapmak zorundadırlar; büyüklere kapalı ve küçüklere mahrem hücrelerinde hasbî bir sadakatle durmadan çalışıp kendi lerine yardıma koşan, kafaları dâima büyük m es’eleler, faşedilem iyecek sırlar, mucizevî tasavvurlar, yeni sistem lerle dolu, dâima tefekkürî derinliklere dalmış, alelâdde konuşm a hünerinden ve hattâ hazan nezaket gelenekle rinden bile uzaklaşmış sayısız insanların tavsiye ve nasi hatlerini de dinlemek zorundadırlar!... M üteveffa k ıral h ayata gözlerini kap ar kapam az, y e ni bir idare tarzı kurulacağı zannedildi. Zira, kötüye gi dildiği hissedilm işti; lâkin, iyiye nasıl gidilebileceğini bi len de yoktu. Evvelki nazırların ölçüsüz otoritelerinden pek çok elem ve iztırap çekilm işti ’. Bu otoritenin bölün m esi istendi. B unun için altı yah u t yedi m üsteşarlık ihdas olundu. Bu nezaret şekli belki de F ran sa'y ı en anlayışlı idare eden sistem oldu. Lâkin, çok kısa sürdü. G etirdiği n im etler de ayni s ü r’atle tükendi Fransa, bu hüküm darın ölüm ünde bin çeşit h a sta lık la m alûl bir vucüde benziyordu. N ... bıçağı eline aldı, hasta vücuttaki faydasız et parçalarını kesip biçti ve m ey il) — Bu N azırlard an b ilhassa C olbert ve Louvois’yi h a tırla m a k lâzım dır. (2 ) — K ır a l N a ib i b u s is t e m i 2 4 /T e m m u z /l7 1 8 d e l a ğ v e t t i . B u t a r ih t e m ü s t e ş a r la r ın a d e d i y e d i id i. (3 ) — M a r e ş a l d e N o a ille s .
412
İ R A N
M E K T U P L A R I
dana gelen oyuklara hariçten kullanılan bazı ilâçlar ta t bik etti. H albuki, iyileşm esi gereken bir iç y ara v ardı ki, hep kaniyordu. B ir yabancı geldi, o da bu yaran ın iyileş m esine çalıştı. B ir çok şiddetli ilâçların tatbikinden sonra, ortalığı bolluk içinde, güllük gülüstanlığa çevirdiğine in an dı; heyhât, b ü tü n y ap tık ları bir soytarılıktan başka bir şey değildi '. D aha altı sene evvelisine kadar zengin insanlar, bu gün sefalet içindedirler; bir dilim ekm eği olm iyanlar da d)
— İ s k o ç y a lı J o h n L a w m a liy e c i id i. 1671 d e E d im b u r g ’d a d o ğ d u v e 1729 d a V e n e d ik ’d e ö ld ü . B ir k u y u m c u n u n o ğ lu id i. 1703 d e ilk d e f a F r a n s a ’y a g e lm iş , lâ k in X I V . L o u is t a r a f ı n d a n h u d u t d ış ı e d ilm iş t i. 1720 t a r ih in d e F r a n s a ’ya c e lb e d ile r e k h a z in e u m u m î m u r a k ip liğ in e g e t ir ild i v e h â z in e n in b ü t ü n i c r a a t ı k e n d i s i n e t e v d i e d ild i. L a w H in d is t a n Ş ir k e t in i k u r a r a k b a ş ın a g e ç ti. F r a n s a ’d a X I V . L o u is ö lm ü ş y e r in e X V . L o u is g e ç m iş v e f a k a t y a ş ı p e k k ü ç ü k o ld u ğ u n d a n a m u c a s ı L o u is P h ilip p e k ır a liy e t n a i p li ğ i n e g e ç m iş t i. L a w , n a ip k ir a lın b ü y ü k h im a y e v e te ş v ik ile , F r a n s ız m illî b a n k a s ın ı k u r d u . B u m i ll î m ü e s s e s e F r a n s a ’d a b ü y ü k b ir h ü s n ü k a b u l g ö r d ü , h i s s e s e n e t l e r i a d e t a k a p ış ıld ı. L â k in , L a w a y r ıc a p e k ç o k d a k â ğ ı t p a r a b a s t ı n p p iy a s a y a s ü r m ü ş t ü . B u p a r a n ın it ib a r î k i y m e t in e t e k a b ü l e d e n a lt m ı F r a n s ız m illî b a n k a s ı g a r a n t i e d iy o r d u . i ş t e b u k â ğ ı t p a r a n ın ç o k lu ğ u n d a n e n d iş e y e d ü ş e n h a lk , e lle r in d e k i k â ğ ı t p a r a la r ı a l t ın a ç e v ir m e k is t e d i. L â k in , L a w ’in e lin d e b u n la r ı k a r ş ıla y a b ile c e k m ik t a r d a a l t ın s t o k u y o k tu . K o r k tu , v e s e l â m e t i F r a n s a ’d a n k a ç ır ıa k d a b u ld u . F r a n s ız m illî b a n k a s ı k a p u la r ın ı h a l k a k a p a m a y a m e c b u r o lu n c a , t a r ih t e e n k o r k u n ç b ir i f lâ s d a m e y d a n a g e lm iş o ld u . B ö y le o lm a s ın a r a ğ m e n , L a w ’m F r a n s ız m i ll e t in e h i z m e t e t tiğ i, b u m i ll e t e k r e d in in
e h e m m i y e t in i ilk ö n c e
k e n d i s i n i n ö ğ r e t m iş b u lu n d u ğ u s ö y le n ir .
İ R A N
M E K T U P L A R I
413
boğazlarına k ad ar servete göm ülm üşleridir! ifra t ve te f ritin bu derece yakından sü rtü n erek geçtikleri hiç görül m em iştir. O yabancı, yam an bir eskici gibi, devleti ters yüz e tti; a ltta olanları üste çıkardı, üsttek ileri alta aldı! Ne um ulm ayan, inanılm ayan servet ta ç la n kim lerin b a şına kondu! U lû T anrı bile, insanları hiçlikten bu derece sü r’atle çekiip kurtaram az! U şaklara başka uşaklar hizm et e tti; belki de yarın, h a ttâ kendi efendileri önlerinde secde ede ceklerdir! B ütün bunlar ekseriya garip şeyler m eydana getirir. Taç ve tah tın bundan evvelki devrinde servet yapm ış at seyisleri, şim di asaletlerde övünüyorlar! D aha altı ay ön ce bir sokakta, ' sırtların d ak i uşak k iyafetlerini çıkarıp a ta n lara istihkar duym uş insanları şim di başkaları istih k ar ediyor! Beri tara fta n da olanca k u v v e tle rd e h a y k ırı y o rla r; (H eyhât! A sâlet çiğnendi! H am âset çam urlatıldı! N edir bu nizam sızlık? D evlete yazık değilmi! Sınıflar, de receler arasında bu ne karışıklık, bu ne kargaşalık! N enin nesi olduğu belirsizler her tara fı tutm uş, ha bire serv et yığıyorlar!). Seni tem in ederim ki, çok geçmiyecek, otuz sene sonra b unlardan intikam alacak yüksek sınıflar, öyle g ü rü ltü ve p a tırtı çıkaracaklar ki, dünya şaşıp kalacak! P a ris, l/O c a k /1 7 2 0 (1) — Q u in ca m p o ix sokağı.
414
I R A N
M E K T U P L A R I
M E K T U P
139
Rika’dan devam
îşte sana k arı koca aşkının büyük bir örneği! Bu bü yük aşkı ispat edecek bu vak’anın kahram anı kadın asdece bir zevce değildir, fakat bu kadın ayni zam anda bir k ra liçedir! İsveç devletinin h üküm darı olan bu m uhteşem kadın. B irleşik D evletlere gönderdiği bir bildiri de, kocası prensin tah ta oturm asını b ü tü n kalbile istediğini ve şâyet onu seç m ek lü tu fkârlığı gösterilirse, taç ve tah tın d an b ü tü n gönlile çekileceğini ilân e tti L A ltm ış şu k ad ar yıl varki, başka bir kıraliçe, C hristine ( 1 ) — B u m e k tu b u n ta r i h i 2 7 /M a rt/l7 2 0 o ld u ğ u n a göre, m ü e l lif, B rèd e k ü tü p h a n e s in d e b u lu n a n p a p a z de v e r t o t ’n u n (İsveç İh tilâ li ta r ih i) e se rin i h e n ü z o k u m a m ıştı. Ç ü n k ü , b u k ita p 1722 ta r ih in d e n e şre d ilm işti. H âd ise şu d u r: K ıra l X II. C h a rle s ’in kız k a rd e şi U lriq u e -E le o n o re , İsveç B irleşik d e v le tle rin c e l3 /O cak /1 7 1 9 d a p a r la m e n to d a se rb e st b ir seçim le d e v le tin h ü k ü m d a r lığ ın a seçilm işti. L â k in , k en d isi, k o ca sı F ré d é ric de H esse l-C assel’in le h in e 2 4 /M art/1 7 2 0 ta r ih in d e ta ç ve t a h tın d a n fe r a g a t e tti. M o n te sq u ie u ’n u n b u h issî ta h lilin i, d a h a s o n r a V o l ta ir e de ele alm ış ve (K o c a sın a ta ç ve t a h t ı te rk etm ek le, izd ivaç h a y a tın ın aşk ve lezaizine, s a lta n a t s ü rm e n in h e v e s a tın ı fe d a e tm iş o ld u ğ u n u is p a t etti!..) d e m iştir. (X II. C h a rle s ’ın ta r ih i, la P léia d e, 1958, s: 275).
İ R A N
M E K T U P L A R I
415
adlı bir tâcidar, kendini tam am ile um um î felsefenin de rin liklerine terkedebilm ek gayesile, taç ve tah tın d a n vaz geçti >. Şimdi, acaba bu iki heybetli örnekten hangisi daha çok gıpta ve hayranlığım ıza lâyıktır! B unu b ir tü rlü kes tirem iyorum . Şu ciheti gayet iyi ta k d ir ediyorum ki, b u kadınlardan ikisi de tab iatın kendilerine tahsis ettiği ze m in üzerinde sebat ve m etanetle durm uşlar, asla kaderi zorlayup kadınlık vasıflarından uzaklaşm am ışlardır. Gerçe ben, bulu n d u k ları m evkilerin ırtifa la n n d a n dûn y aratılışta olduklarını hissederek, o ralardan çekilip kaçışan insanları pek de öyle övm em amâ, doğrusu bu iki p ren se sin ru h asâletleri, birindeki tefek k ü r tarzının kud reti, di ğerindeki kalb h a ra re t ve ulviyeti karşısında derinden de rine sevinç ve heyecanla sarsılm ış bir haldeyim . C hristine, başkalarının ta ttığ ı huzuzatın sadece m ahiyet ve h a k ik a t lerine fikren erişm ek istiyor; diğeri ise, h er şeyi k u d retli kocasının ellerine terk etm enin saadet ve sevincini kalb in de duym ak ateşile yanıyor!... P a ris, 27/M art./1720
(D — İsveç k ıra lı G u sta v e -A d o lp h e ’ın kızı k ıra liç e C h r is tin ’d e 1654 ta r ih in d e X. C h a rle s G u sta v e n a m ile t a h t a o tu r a n y eğ eni le h in e t a h t t a n fe r a g a t e tti. B ü y ü k filozof D esc arte s ’i h im a y e s in e a la r a k y a n ın d a n h iç ay ırm ad ı. İş te b ü y ü k m ü e llifin b u m e k tu b u n d a (B a ş k a la rın ın ta ttığ ı h u z u z a tın sa d ec e m a h iy e t ve h a k ik a tle r in e f ik re n e rişm e k istiy o r.) dem esi b u n d a n d ır. K ıra liç e gen çlik ç a ğ la rın d a h a y a tın a g ire n bazı re z a le tle ri, b u a r a d a aşık ı M o n a ld e s e h i’n in F r a n s a ’da, F o n ta in e b le a u ’d a h u n h a r c a ö ld ü rü lm e sin i u n u tm a k istiy o rd u . D ü n y a ta r ih in in b u y a m a n sim ası k a d ın , b ü tü n A v r u p a ’yı ze k âsı ve g a ra b e tle rd e h a y re tle re b o ğ d u k ta n s o n ra , R o m a’ya g id erek 1689 d a o r a d a öldü. «m ütercim »
416
İ R A N
M E K T U P L A R I
M E K T U P
140
R ik a ’d a n U sbek’c =:=**’de
P aris parlem anı Pontoise kasabasına sürüldü ’. Nâzırlar konseyi, tesçil edilsin deye bir em irnam e gönderm işti; bu em irnam e parlem anı küçük düşürecek m ahiyette idi, o da buna m ukabele etti, ve N âzırlar konseyini küçük d ü şürecek tarzda bu talebi tesçil etti. Bu gibi davranışlarla diğer bazı parlem an ları ü rk ü t mek, k orkutm ak istiyorlar! Bir çeşit insanlar varki, hakikaten çok k o rk u n çtu r lar! Bu hü k ü m d arların sevim li bendeleri kendilerine te baalarının refah ve saadetlerinin m ethiyesini yaparlarken, dalkavukluk ve yaltak lan m aları en son h ü n e rle rd e göster m eye gay ret ederlerken, bu taham m ül edilm ez kişiler ise, halkın in iltilerin i ve döktükleri göz yaşlarını bıkm adan, yorulm adan taşırlar, taç ve ta h tın ta ayak ucuna kadar getirirler!... ( 1 ) — C a p e tie n s h ü k ü m d a rla r ı d e v rin e k a d a r k ö k ü uzanan (p a r le m e n t) , fe o d a l d e v rin y a r a ttığ ı b ir te şe k k ü ld ü r. K ır a liy e tin en m ü m ta z s im a la rın d a n te şe k k ü l e d e n m e c lis lerd i. K ira liy e tin m u h te lif e y a le tle rin d e b u lu n a n b u m ü esseseler: istişâ rî, k az aî b ire r m eclisti. İ s tiş a rî idi, ç ü n k ü k ıra l, siyasî, id a ri m alî, iç tim a i ve a s k e rî h u s u s la r h a k k ın d a b ir ic r a a tt a n önce b u m e clisleri b ir a r a y a to p la r re y le rin e b a ş v u ru rd u . K a z a î v az ifele ri v a rd ı, z ira p a rle -
İRAN
M E K T U P L A R I
417
Hakikatleri tâcidarların tâ ayak uçlarına kadar taşiyip getirmek ne demektir bilirmisin, sevgili Usbek? H ey hat! Bu en az tahammül edilebilen bir yükün altında ezi lip kalmak demektir! T âcidarlar iyi düşünm elidirler ki, bu m üthiş yükün altın a girm eye katlan an lar, kendilerini buna m ecbur his sedenlerdir! Onlar, ancak vazife duygusunun, besledikleri saygının ve hattâ kalblerini dolduran aşkın mukavemet edilm ez zorile bu hazin ve iztiraplı savlete atılmışlardır! ----------------------------P a ris , 21/T em m uz/1720 m e n t’la r h e m ric a li d ev leti m u h a k e m e y e tk isin i h a iz y ü k sek m a h k e m e le rd i, h e m de d iğ e r k a z a m e rc ile rin in is tin a f m ercii idi. P a ris P a r le m e n t’n m ın b ir ü ç ü n c ü ödevi v a rd ı ki, o d a k ır a l f e rm a n la rile h ü k ü m e t e m ir n â m e le r in in te s cil ve ilâ n ı idi. İşte m e k tu p ta b a h s i geçen h a d ise şu d u r: 1720 y ılın ın T em m u z o r ta la r ın d a , b ir k ır a l fe r m a n ı H in d is ta n Ş irk e tin e on iki ay z a r fın d a 600.000.000 b a n k n o tu te d a v ü ld e n k a ld ırm a y ı e m re tm iş ti. P a ris p a r le m e n t’ı b u f e rm a n ı te s cil etm ey i re d d e tti; b u y ü zd en de 20/7/1720 de P o n to ise şe h rin e n a k lo lu n d u . B u sebeple m e k tu b u n ta r i h i ta m b ir h a k ik a ti te s p it e tm e k te d ir. «m ütercim »
M
E
K
T
U
P
141
E îk a ’d a n U sbek’e
D ün bir âlim ’den aldığım bir m ektubu sana gönderi yorum; bu m ektubu çok garip bulacaksın: İ r a n M e k tu p la rı F
27
418
İ R A N
M E K T U P L A R I
Efendim, Altı ay önce çok zengin bir dayımdan mirasa kondum} tereke beş altı yüz bin lira ile çok nadide döşenmiş muh teşem bir evden ibarettir. Kullanılması bilinirse, mal mülk sahibi olmak iyi şeydir doğrusu. Öyle adi zevklere karşı ne bir meylim, ne de hevesim vardır. Hemen her gün odama kapanmış, bir âlime yakışacak tarzda bir hayat sürerim, işte böyle bir evde, tarihî büyük değer taşiyan eski eser lere şaşılacak m eftuniyet duyarak yaşamaktayım L Dayım gözlerini kapadığı zaman, onu eski Yunanis tan ve Roma geleneklerine göre, dinî merasimini yaptırıp gömdürmek istemiştim. Lâkin, ne yazık ki, o gün için elimde ne topraktan mânıul göz yaşı ibriği, ne de tarihî kandiller vardı. Lâkin, hamdolsun şimdi bu nâdir mücevherlerin sahibi bulunuyorum. Bir kaç gün önce, bir sofist filozofun kullanmış olduğu bir toprak kandili satın almak için, gü müş sofra takımımı sattım. Yine vaktile Virgil’in kullan dığı küçük çatlak bir ayna parçasını ele geçirmek için, dayımın bütün evinin divanlarına kaplamış olduğu kristal leri söküp parçaladım. Artık o aynada Mantoue nun ku ğusu yerine, kendi yüzümü görmekle dünyalar benim olu ( 1 ) — (T a rih î b ü y ü k d eğ e r ta ş iy a n eski eserlere şa şıla c a k b ir m e ftû n iy e t d u y a n ) b iri h a k ik a ta n m e v cu tm id i? M üellif, İ r a n m e k tu p la rın d a n o tu z se n e s o n ra , d o stu r a h ip de G u asco ’ya: (Siz a n tik a c ıla r, h e p in iz de ş a r la ta n in sa n la rsın ız !) deye yaziyordu. (M u h a b e ra t, c ilt ı ı 400. 9 /K a s ım /i7 5 1 ta r ih li m e k tu p .) M a m afih , d e rin hevesli a n tik a c ı iç in h a t ır a g eleb ile cek en u y g u n tip C a y lu s'ö ;r 1692 de d o ğ m u ş ve 1731 t a r ih in d e resim a k a d e m isin e k a b u l ed ilm iş b u ş a h siy e t, m ü ellifle ay n i se n e le r y a şa m ıştır. D evrin en m e ş h u r a n t i k a cısı idi.
(2) — M a n to u e, İta ly a ’da b ir ş e h ird ir. Bu ş e h rin yakınında, An--d es’da V irgil doğdu
İRAN
M E K T U P L A R I
419
yor. Hepsi bu kadar da değil: Yüz Louis altunu vererek iki bin sene evvel tedavül gören beş altı adet meşin para satm aldım. Şimdi artık evimde eski Roma imparatorlu ğunun inkırazından sonraya ait bir eşyam bulunduğuna kani değilim. Küçük bir odam varki, içi son derece nadide ve pek pahalı eski el yazma eserlerle dolup taşiyor. Gerçi onları okurken canım da sıkılıyor ya, fakat yine de bun ları basılmış eserlere tercih ederim. Çünkü, basılmış eser ler, elyazmalar kadar yanlışsız olmadıkları gibi, onları her kesin elinde bulmak dahi pek kolaydır. Gerçi evden hiç çıktığım yok, böyle olmasına rağmen eski Romalılar dev rinden kalmış yollara beslediğim hudutsuz bilip öğrenmek iştiyakile yanıyorum, doğrusu. Bu yollardan birisi pek yakınımdan geçiyor >. Bir Proconsül on iki asır kadar önce bu yolu yaptırmış. Taşradan evime gelirken, çok zahmet çekmeme ve yolu bir saat kadar uzatmama rağmen yine de bu yoldan geçmeyi ihmâl etmem! Lâkin, beni asıl kudurtan cihet, civar şehirlerin birbi rinden uzaklığını gösteren ağaçtan kazıkların m uayyen m esafelere çakılmış olmasıdır. Bu sefil işaretleri görmek ten bıktım, usandım; halbuki bunun yerine, eski devir lerde kullanılan taş kazıklar kullanılsaydı, daha iyi olmazm iydiî Veresemin, bu eski geleneği ihya etmelerini kendile rinden isteyeceğim e ve icabedecek masrafların mirasım dan ödenmesinin temin edileceğine şüphe etmiyorum. Muhterem beyefendi, şâyet elinizde eski İran elyazmalarından varsa, dünyaları bana‘vermiş olursunuz; iste ( 1)
P ie rre B a rriè re , m ü e llifin m a lik â n e si o la n le B ré d e ’in y a k ın ın d a n , eski R o m a d e v rin d e n k a lm a b ir yol g e ç tiğ in e iş â re t eder. A c a b a m ü e llif k e n d i k e n d isile alay m ı e tm e k te d ir? B iraz s o n r a göreceğiz ki, a ra z isi ü ze rin e fe r s a h la r ı ö lçen ta ş la r, k a z ık la r d ik m iş ve ü s tle rin e lâ tin c e y a z ıla r y az m ıştır. (T e fe k k ü rle r, cilt, s: 24-26)
42»
İ R A N
M E K T U P L A R I
diğiniz bedeli ödemeye amadeyim. Ü stelik size, kendi eser lerimden de takdim edeceğim; hem de bu vesile ile, be nim edebiyat camiasının faydasız bir üyesi olmadığımı is pat etmiş olurum. Keza, bu takdim edeceğim eserlerimden birinde, okuyacağınız bir bahiste, eski devirlerde zaferle rin sonunda başlara konan taçların defneden olmayıp m e şeden yanıldıklarını da göreceksiniz. Yine hayran kalaca ğınız başka bir bahiste de, en ağır başlı Yunan m üellifle rinin ilmi faraziyelerine istinaden, ispat ediyorum ki, Cambyse 1 muharebelerde sağ bacağından değil, lâkin sol bacağından yaralanmıştı. Diğer bir eserimde de, eski Ro malıların güzellik sahasında, en çok aradıkları şeyin, alın darlığı olduğunu ayan beyan ispat ediyorum. Ayrıca size dört sahife halinde, bir ciltlik eserimi gön dereceğim; burada Virgil’in Eneide’ inin altıncı kitabın daki şiirlerinin aynini göreceksiniz. Bütün bu eserler bir kaç gün içinde size gelmiş olacak. Şimdilik size, şu ana ka dar görülmemiş eski Yunan mitolojisine dair olup bir kü tüphanenin tozları arasında bulduğum bir eseri gönderi yorum. Huzurunuzdan ayrılıyorum; zira, çok ehem m iyetli bir vazifeye çağrılmış bulunuyorum. Bu vazife de, beşinci asır müstensihleri tarafından fecî şekilde tahrif edilmiş Pline 3 ( 1 ) — C am byse, b ü y ü k İ ra n h ü k ü m d a rla r m d a n d ır. K ıra l C y ru s’u n h a le fi ve oğ lu idi. M ilâ tta n önce 529-522 y ılla rın d a t a h t a o tu rm u ştu . M ısırı fe th e tm iş , im p a r a to r lu ğ u n h u d u tla r ım çok g e n işle tm işti L âk in , za lim ve çılgın o la ra k ş ö h re t y a p m ıştır. (2) — V irg il’in d e s ta n şe k lin d e k i şiir k ita b ı. E serd e 12 şa rk ı v a rd ır ve h e p s in in de m evzuu v a ta n î ve m illîd ir. (3) — P lin e y a h u t (C aiu s P lin iu s S ecu n d u s) eski R om alı ta b iîy e 'lim i. M ilâ tta n s o n ra 23 de doğdu. K a d îm d e v irle rin a n sik lo pedisi m a h iy e tin d e k i 37 c iltlik b ir ta r i h i ta b iî k i t a b ın ı yazdı. K en d isi, R om a o - d u s u n d a b ü y ü k h iz m e tle rd e
İRAN
M E K T U P L A R I
431
e ait bir yazının temizlenip eski haline getirilmesidir. Deirn saygılarımın ilh... P a ris, 9/E k im /1 7 2 0 de b u lu n d u . D a h a s o n r a R o m a B a ro s u n a y a z ıla ra k te m a yüz e tti. V esuve y a n a r d a ğ ın ın in d ıf a ın d a 79 y a ş ın d a o l d u ğ u h a ld e h a y a ta gözlerin i yum du.
M
E
K
T
U
P
143
Rika’dan Yahudi doktor N athanael Levi’ye Livourne
Sen bana ham âillerin fazilet: ve m uskaların k u d reti hakkında ne düşündüğüm ü soruyorsun. Peki, neden aca ba bu suallerin için, bana baş vuruyorsun? Sen bir Yahudisin, ben de M uham m ed dinine m ensubum ; yani ikim iz de saf gönüllü insanlarız... Ü zerim de hem en daim a K u r’anı kerim in iki bin a y e tini taşırım . K ollarım ın içinde iki yüzden fazla İslâm Ulûlarınm adları yazılı küçücük b ire r çıkın v a rd ır; hazreti A li’nin, F âtim enin ve diğer U lûların t isim leri elbiselerim in belki yirm i yerinde saklı d u ru r ( 1 ) — (D ü n y a d a İ r a n m ille tin d e n d a h a m ü te a s sıp b ir m ille t olam az... B u se b e p te n o n la rın h a m â il ve m u s k a la rın te s ir le rin e b esled ik leri in a n ış la rın h u d u d u y o k tu r. B u n la rı K u r a n ’d a n ay e tle rle ve H a z re ti M u h a m m e d ’in, ilk h â l i fe le rin in riv a y e t e ttik le ri, h a d isle rle yazıp d o ld u ru rla r
43e
İRAN
M E K T U P L A R I
Böyle olm asına rağm en, bu fazilet iddialarını red d e d e n le ri tak b ih de etm em ; çünkü, onların m uhakem e tarz ı n ı reddetm ek bizim için çok güç olduğu gibi, bizim idindiğim iz tecrübeleri de onların inkâr etm esi ziyadesile zor dur. U m um î bir alışkanlığa kendim i uydurm ak için, bu kâğ ıt p arçaların ı uzun y ıllardan beri üzerim de taşım ağı ad et etm iş bulunuyorum ; lâkin, şayet başka insanların tak ıp tak ıştırd ık ları yüzük vesair m ücevherlerin süsten başka bir faziletleri yoksa, bu tak d ird e bizim bu taşıdığı m ız şeylerin de ötekilerden daha faziletli telâkki edilm e m esi lâzım dır, fikrindeyim . Meselâ, seni ele a la lım : Senin b ü tü n inanışların bir kaç esrarengiz m ektuba 1 dayanm iyor m u? Ve bu sihirli m ek tu p la r olm asa, devam lı bir cehennem azabı içinde k a v ru lacak değilmisin?.. in sa n la r çok bahtsızdırlar! O nlar yalancı ü m itlerle gü lünç k orkular arasında çalkalanup duru rlar! Akıl ve h ik m etin gem isine bineceklerine, kendilerini titre te n devle rin ağzına girerler, y a h u tta heyecandan heyecana sü rü k leyen hayâl ve h o rtlak ların peşinden koşarlar!... B ir kaç m ektubun sana ne iyilikler, ne düzenlikler ge tireceğini zannedersin, ey gafil? Yine bu m ek tu p ların h a n B u h a m â il ve m u s k a la rı b o y u n la rın a , b ellerin e , ve e k s e riy a d a k o lla rın a , b o y u n la o m u z la rı a ra s ın a , k ü ç ü k ip e k te n k esec ik ler için d e ta ş ır la r B u n la rı k ü ç ü k ib riş im y u m a k la rı şe k lin d e de ta ş ır la r . B a z ıla rı da, k o rd e la b ile zik le r ü z e rin e d ik ilm iş yedi sekiz k e se c ik le r iç in d e b ile k le rin e g e ç irirle r.... Ö yle k im se le r g ö rd ü m ki, b u şe k ille rd e b ü tü n b ir k u r ’a n ı ü z e rle rin d e ta ş iy o rla rd ı!) (C h a rd ın , a y n i eser, cilt: II, sa h ife : 174.) (1) — T e v ra t’ın te fs irin d e k i İb ra n ic e m e k tu p la rd a m e v c u t se m bolizm e te lm ih . B u m e k tu p la r d ö r t a d e t olu p m u h te v a la r ı d ö rt d u a d a n ib a re ttir.
İRAN
M E K T U P L A R I
423
gi felâketlerin âm ili olabileceklerini tah ayyül edebiliyor sun, ey m ecnun? O nların, rü zg ârlarla ne alâkası vardır, söylerm isin? B unlar kasırgaları yatıştırab ilirlerm i? Top ları gürleten b arutla, bu m addenin infilâk ku d retile m ü n asebetleri nedir? H ekim lerin ahlât-ı fâside ve âm ili m a raz dedikleri şeylerle irtib a tla rı varım dır? Asıl şayan h a y re t olanı, kendilerine bazı esrarlı h a y ır la r getirecek hadiselerin husulu için, zihinlerini y orm ak tan bıkıp usanm iyan insanların, bu hadiselerin hakikî âm illerini bulm ak uğruna en küçük b ir zahm ete k a tla n m ak istem eyişleridir! Şimdi, bazı m ucizelerin bir m uharebeyi kazandırdı ğ ın ı ileri süreceksin, öyle değilm i? Ben de sana, m u h are benin yapıldığı arazinin hususiyetlerini, döğüşen ask er lerin savı ve cesaretini, k u m andanların tecrübe ve meh aretlerin i, m uzafferiyete kâfi gelecek b ü tü n bu âm illeri hesaplam am an için, kör olm an lâzım geldiğini ileri sü rü yorum ! H aydi ben. iddialarını bir an için kabul ederek sihir bazlıkların esası vardır, deyeyim ; sen de, yine b ir an için benim iddialarım ı, yani sihirbazlığın bir esası olm adığını kabul ettin, deyelim ; çünkü, böyle b ir tek lif gayri m üm kün değildir. Böylece, senin anlayış tarzın, iki ordunun çarpışm asına aslâ m ani olmaz. İsterm isin, bu ahvalde iki ordudan hiç birisi zaferi elde edem esin? Bu iki ordunun, gizli bir kuvvetin savletine kadar k u d retlerin in askıda k a lacağına inaniyorm usun? O zam ana kad ar b ü tü n darbelerin boşuna gideceğine, b ü tü n ted b irlerin neticesiz kalacağına ve gösterilen bütün cesaretlerin fayda verm iyeceğine em inm isin? B ütün bu ahvalde bin şeklile ortada sırıtacak ölüm , m üfekkirede anî ve korkunç kargaşalıklar yaratm iyacakm ıdır? Sen yüz bin kişilik bir orduda korkudan titre
424
İ R A N
M E K T U P L A R I
yecek bir tek kişinin bile çıkm ıyacağını iddia ediyorsun* öylem i? Bu bir kişinin fü tu r getirici ve gayret kırıcı hali nin diğerlerinin de gayret ve cesaretini kırm iyacağından ve üçüncünün de dördüncüyü çökertm iyeceğinden nasıl m utm ain olabilirsin? Böylece, b ü tü n bir orduyu, sayısı ne kadar çok olursa, s ü r’ati de o ü stü n lü k te a rttırılm a k suretile, nevm idîye sürüklem ek ve onu devirm ek son derece kolay olacaktır! B ütün dünya bilir ve hisseder ki. insanlar diğer b ü tü n m ah lû k lar gibi gay retlerin i nefislerinin m uhafaza ve be kasına tevcih ed erler ve h ay atı ih tiras derecesinde se v e rle r; bunun böyle olduğu cihanca m alûm dur, ve keza bazı hususî ahvalde h ay at denilen bu tılsım lı rab ıtad a n çözülm em ek için, nasıl canla başla m ücadelelere girişildiği v ak ıalarla sabittir! H er ne kadar m illetlerin M ukaddes K itapları, anî susu rette p atlay an tab iat üstü ve korkunç kargaşalıklar v e m usibetlerle dop dolu bir halde iseler de, ben yine de bü tün b unların vahî ve bâtıl olduklarını düşünm ekten ken dim i alam iyorum ! Çünkü, yüz binlerce tabiî âm illerle h u sule gelen hadiseler m uhakkak ki, tab iat üstü oldukların-dan, daha önce bu âm illerden hiç birinin bu hadiseleri h u sule getirm em iş olm aları da m uhtem eldir ve bunun a raştı rılm ası da m üm kün değildir. Bu m evzuuda sana daha fazla bir şey söylerniyeceğım* N athanaël; çünkü, bana öyle geliyor ki, uğraştığım ız m ev zu, o kadar ciddiye alınm ağa da değmez! P a ris, 20/E k im /1 7 2 0
İRAN
M
M E K T U P L A R I
E
K
T
U
P
144
Rika’dan Usbek’e
Bir kaç gün önce kıra çıkm ıştım ; bir sayfiye evinde P a ris’de çok şöhret yapm ış iki âlim le karşılaşm iyayım mı? H uylarına bayıldım , doğrusu; çok sevilen ve sayılan birin cinin m ülâhazası şöyle idi: (Ne söyledim se, hepsi haki k a ttir, çünkü onları ben söyledim !) İkinci âlim in m antığı daha k a t’î idi: (Bir şey ki, tarafım dan ifade edilm em iştir, o şey h ak ik at olam az!) B irinci âlim i çok sevdim ; zira, bir adam fikrinde is tediği kadar m usir ve inatçı olsun, bu beni hiç rahatsız etmez. Lâkin, bir adam , hem c ü r’etkâr, hem de saygısız bulunursa, işte buna taham m ül edem em ; pek perişan olurum . Şim di, bu âlim lere bir bakalım ; birincisi sadece kendi fik irlerin i m üdafaa ediyor, onu benim siyor dem ek tir. B una kim ne deyebilir? Bu şahis yalınız kendi h ay rı için gay ret ediyor, o kadar. H albuki, İkincisi öylem i ya? Bu adam ise, dünyadaki bütün in sanların fikirlerine teca vüz ediyor; yani b ü tü n diğer in san ların h ay rı âleyhine g ayret ediyor, dem ektir! Ya. işte böyle benim sevgili Usbek! Kendi varlığının muhafazası için zarurî olan dozu kaçırılmış tefahur ve gu rur, bütün beşeriyete sadece şer getirir! Bu gibi insanlar, can sıkm ak ve tiksindirm ek zorile âlem i kendilerine m ef tun etm eye çabalarlar! H er keşten yüksek olm ak için çır p ın ırla r; halbuki, her kes kadar bile değildirler!..
.426
İ R A N
M E K T U P L A R I
E y m ahviyet ve tevazu çatısı altın d a sessiz ve sakin yaşiyan insan oğulları! Gelin, gelin de sîzleri kucakliyayım, öpeyim! H ayatın sertliğini gideren asıl sîzlersiniz! g iz le r hiç bir şeye m alik olm adığınıza kanisiniz, ben de h e r şeye m âlik, m utlu insanlar olduğunuzu dünyaya ilân ediyorum ! K im senin sizden çekinüp korkm adığını zanne dersiniz, halbuki, b ü tü n dünya sîzlerden titre r! Ve ben sizleri şu yer yüzünün h er köşesinde gördüğüm b u rn u K af dağlarındaki in sanlarla zihnen m ukayese ettiğim de, onları hem en sahte taç ve tah tla rın d a n fırla tır ve ayaklarınızın a ltın a iterim ! Paris,, 22/K asım /l720
M E K T U P
145 f1]
Usbek’ten
F ik ir adam ı um um iyetle cem iyet içinde zor bir durum dadır. Çok az kim seyi beğenir; kendi hakkında, geçimsiz deyen, büyük kitle içinde sıkıntıdan p atlayacak k ad ar m u ztarip tir. E trafın ı çevreleyen in sanlardan birazcık ol sun iğrendiğini his ettirm em esine im kân yoktur. Böyle olunca da, yığılsın düşm an kafileleri!... îşte bu fikir adam ı, isteyince cem iyet içinde kendini ¡sevdireceğinden emin olduğu halde, hem en ekseriye b u yohı ihm al eder. Bu adam , ister istem ez ten k itle re sürük¿1) — B u m e k tu p , e s e rin 1734 ta r ih li so n baskısında çıkmıştır.
İRAN
M E K T U P L A R I
427
denecektir; zira, bir başkasından daha iyi görecek ve a n layacaktır. S ervetini m ütem adiyen savurup d u rac a k tır; çünkü, fikriyatı ona pek çok vasıta ve ih tiy açlar göstere cek tir. T eşebbüslerinde m uvaffakiyetsizliklere u ğ ra r; zira, gözünü hiç bir b u d aktan esirgem ez. N azarları çok ileriye ulaştığından, çok uzaklardaki veham eti görür. B ir işin tah ak k u k u safhasında doğacak h er çeşit m ü şk ü lâttan pekaz yılar. Hem en bütün büyük işlerin m uvaffakiyetini h a zırlayan ufak tefe rrü a tı ihm âl eder. Halbuki, orta k ıra tta bir adam ise, böyle değildir; bil’âkis o. inceden inceye hesaplar, hiç bir ciheti tesadüfe bırakm az; en ufak bir ihm âlin nelere m al olacağını gayet iyi bilir. E fkârı um um iye ise, h er zam an o rta çaptaki adam ı ta k d ir eder, tasvip ed er; onu m akbul görür, beğenir; her şeyin ona lâyık görülm esini, ona verilm esini m uvafık g ö r ü r ; oysa ki, her şeyin fik ir adam ından esirgenm esini k a t’iyetle ister! H aset edilecek hallerin zuhurunda ise, orta çaptaki adam ın her hali hoş ve m azur görüldüğü h al de, ötekine yan yandan hücum a geçilir, g u ru r ve âzam etle suçlandırılır! Lâkin, bir fikir adam ı bu kad ar ağır şa rtla r içinde yaşarsa, âlim ler için ne deyebileceğiz? Bu m evzuda ben bir şey söyleyem iyorum , sadece, bu âlim lerden birin in b ir dostuna yazdığı şu m ektubu hatırliy o ru m : Beyefendi, 30 K adenılik bir rasat aleti ile bütün gecelerini başı-; nın üstündeki gök kubbesini taramakla geçiren bir kim seyim; Birazcık olsun gezinip dinlenmek istediğim zaman lar ise, küçücük mikroskopumu alır, belirsiz haşaratı ve ya m innacık kurtları tedkik ederim. Zengin değilim, hepsi hepsi bir odacığım var; hattâ, bu inzivagâhımda ateş bile yakamiyorum. Çünkü, kullan dığım termometre lıarict bir sühunetle patlayabilir. Ben,
42 8
İ R A N
M E K T U P L A R I
bu kışı çıkaramam, soğuktan ölürüm, diyordum. En aşa ğı derecelerde gezen termometre civası, bana ellerimin donmak tehlikesine maruz olduğunu haber vermesine rağmen, doğrusu yine de, hiç istifim i bozmadım; vs geç m iş senelerin hissedilmeden geçen mevsimlerine alışık olduğumu düşünerek kendimi teselli ettim Çok az muhaberatım oluyor, gördüğüm insanlardan da kim seyi tammiyorum. Lâkin, Stokhol, Leipzik, Londra’da birer dostum var ki, kendilerile hiç görüşmüş değilim ve bundan böyle de, onları görmeme imkân yoktur.' Amâ, bu na rağmen kendilerile pek seyrek ve fakat ciddi muha berat kurmuş bulunuyoruz; o taraflara giden biri çıkınca, fırsatı hiç kaçırmiyorum. Oturduğum semtte hiç kimseyi tanımadığım halde, öyle kötü bir şöhret sahibi oldum ki, eninde sonunda ora yı terke mecbur kalacağım. Bundan beş sene önce, komşu larımdan bir kadın tarafından çok haşin bir surette tahkir edilmiştim; sebep de ölmüş bir köpeğin teşrihi idi. Bu komşum, bu köpeğin kendisine ait olduğunu iddia etmişti. Münakaşamız sırasında kasabın karısı da orada idi, o da karıştı. Komşum hakaretlerle beni hırpalarken, kasabın karısı da beni taş yağmuruna tuttu. Bu sırada yanımda bulunan doktor **** atılan taşlardan birile alnından ya ralandı ve müfekkiresinin sığındığı yer iyice sarsıldı. İşte o tarihten itibaren, tasmasını koparıp kaçan her köpeği, benim yanımda ariyorlar. Gün görmüş şehirli bir kadın geçende, hattâ çocuklarından bile çok sevdiğini söy lediği, küçük köpeğini kaybedince, soluğu bende aldı; odamda de düşüp bayıldı! Kendisine gelince köpeğini is ( 1)
B o rd e a u x İlim ler A k ad em isi, m e te ro lo ji ile çok m eşg u l o lu y ordu. A k ad e m i 1715 yılı (b a ro m e tre y i) m ü k â fa t mev z u u seçti. B u m ev zu a d a ir 14 eser a k a d e m iy e su n u lm u ş, m ü k â fa tı ise, D o rto u s de M a'iran k a z a n m ıştı.
İRAN
M E K T U P L A R I
429
tedi, haberim olmadığını söyleyince de, beni hâkimin hu zuruna çıkardı! Öyle zan ediyorum ki, bütün bu kadınların haksız davranışlarından şu zavallı başımı bir türlü kurtaramiyaeağıın! Derin saygılarımın.... Eski devirlerde b ü tü n âlim ler büyücülükle itham edil m işlerdi. B undan dolayı hiç h a y re t etm iyorum . B unların h er biri kendi kendine şöyle diyordu: (Tabiî olan k u d ret ve üstü n lü k leri en yüceliklere çıkardım , bu n a rağm en, bazı âlim ler yine de benden daha göz kam aştırıcı ü stü n lü k ler ihraz ediyorlar! Şu halde, onlar bazı sihirbazlıklar dan, büyücülükten favdalaniyorlar!) Bu neviden ith am ların itib ârd an düştüğü zam anım ız da ise, başka şekilde bir dolap çevrilm ekte, bu sefer de hiç bir âlim yakasını din düşm anlığından, ya da dalâlete sapm ış olm aktan sıyram am aktadır! G erçe, m illetin önünde tem ize çıkm ak çok güzel bir m azhariyettir, lâkin gönülde derin bir yara bir kere açıl m ış ve bu yara derinden derine dal budak salm ıştır, artık! Bu y ara aslâ tam am en kapanm iyacaktır! Bu onun dâim a kanayan, hasta bir tara fı olarak ebediyen kalacaktır! D üş m anlarından biri otuz sene sonra gelecek, m ütevazi bir ta v ır takınıp ona usulcacık: (Sizi itham e ttik leri fiili h a kikaten işlem iş olsanız da, incinen sadece Ulû T an rı’dır! Lâkin, siz insanlara karşı kendi m asum iyetinizi m üdafaaya m ecbur bırakıldınız, heyhât!) deye hom urdanacaktır. Şâyet, bir âlim bazı tarihî eser yazmış, yahut tefek kür tarzında asâlet, ve kalbinde istikamet sahibi ise, ar tık o bin türlü zulüm ve işkenceye müstahak demektir! Hattâ, bin sene önce vuku bulmuş, bir hadiseyi tahrik âmili yaparak, hâkimi aleyhine kışkırtırlar ve şayet kul
430
İ R A N
M E K T U P L A R I
landığı kalemi satın alamazlarsa, bu kalemi cebren dur* durup kırmanın çaresine bakarlar! Böyle olm asına rağm en, bu adam lar şöyle böyle b ir m aaş ve tahsisat karşılığında inanışlarından vaz geçen,, şu aşağılık insanlardan yine de daha m es’u ttu rla r! O nlar, b ü tü n hilelerini tek er tek e r ku llan arak h er şeylerini ya lınız bir p a ra ve pula satm akla kalm azlar, im p arato rlu k ların tam teşkilâtile devrilm esine de sebebiyet verirler! B ir h ü küm ranlığın hukukî esaslarını yeniden diriltirler;, zam anm revaçtaki ih tirasların ı, taç ve ta h tı kirleten fe nalık ların faydalarını m etih ve senâ yolile göklere çıka r ır la r ; gelecek nesle öyle yakışık alm az bir tarzda, o ka d ar çok bayağı hizm etler tahm il ederler ki, bu bayağılık ları yıkıp devirm ek için m evcut delilleri bile kullanm ak ta n aciz kalırlar! Lâkin, bir m üellife yağdırılan b ütün bu h a k a re tle ri yıkıp silm ek için, bu sayılanlar kâfi gelmez! B ütün bun lar, yazdığı bir eserin m uvafakiyeti hakkında duyduğu devam lı endişeleri izaleye yetm ez. K endisine bu derece pahaliya m al olan eseri, intişar ettiği günü nihayet görür. H er yandan hücum lar başlar. Şim di bir düşün, b u m üellif bu hücum lardan başını nasıl k u rta rab ilir? N iha yet, zihnini k a rıştıran bir duygusunu bir kitap haline sok m uş ve bu duyguyu orada m üdafaa etm iştir. Sekiz yüz kilom etre m esafedeki bir insanın, kendisinin söylediğinin tâm aksini m üdafaa etm iş olduğunu nereden bilecekti? Lâkin, ne olursa olsun, aradaki savaş bir kerre p atlam ış bulunur! M usibet ve felâketlerin bu çeşitlerine rağm en, bu adam ın İlmî ehliyeti, kifayet üstünlüğü tak d ir edilebilse, yine ne ise; lâkin, ne gezer! Böyle bir ta tlı üm it dahi yok tu r; aynı ilim şubelerde uğraşanların seviyesinden b ir çöp kad ar bile fark ı görülm ez! Bir filozof başını iş güçten kaldırm iyan b ir insana derin bir istiğna, sonsuz bir istihkal
İ R A N
M E K T U P L A R I
43Î
ile b a k a r; bu n a m ukabil, m antık m ülâhazaları, daha kuv vetli b ir başkasına da bu filozofu, bir hayâl ve hülyâ pe şinde koşan biçare gibi gösterir! A zam etli b ir cehlin zebunu in sanlara gelince, onlar da isterler ki, diğör b ü tü n beşer n ev ’i, kendileri gibi, nisyanm d erinliklerine dalup, her kes nazarında un u tu lm u ş olsun lar. Bir m eziyet ve faziletten mahrûm insan, o m eziyet ve fazileti tezyif etm ek suretile kendindeki bu noksanı telâ fiye gayret eder; böylece kendi ile liyakat ve ehliyeti ara sındaki manii yıkmış olur; bu sayede de, gayret ve faali yetlerinden aşağıda olduğu insanların seviyesine çıkmış görünür! Ve nihayet, şu veya bu şekilde İlmî bir şöhrete erişe bilm ek için, luzum lu fed ak ârlık lara ilâveten, huzuzattan m ah ru m iy etleri ve beden sağlığının da kaybını k atm ak lâzım dır! P aris, 22/E kim /l720/
M E K T U P
146
Usbek’ten Rhedi’ye Venedik
Çok eski zam anlardan beri derler ki, iyi niyet, devlet ricalinin ru h u n u teşkil eder. A lelâde bir insan, yaşadığı k a ran lık bir köşede istediği oyunları oyniyabilir; bu ancak onun bir kaç kişinin yanında itib ar ve haysiyetini k ıra r;
432
İ R A N
M E K T U P L A R I
b u n a m ukabil, diğer insanların yanındaki m evkii hiç sar sılm az, aynen devam eder, gider... Lâkin, böyle bir m evkie düşen şahıs bir devlet adam ı ise. iş büsbütün başkalaşır; böyle bir kim se doğruluk ve n am u sk ârlık tan uzaklaşınca, buna sayısız kim seler şahit o lu r; bu sayısız kim selerin arasında her sınıftan m üm taz devletliler, parlak zekâlar, hâkim ler vardır.... Bilmem ki, söylem eye cesaret edeyim m i? Nam uskârlık ve doğruluk faziletinden m ahrum bir devlet ada m ının asıl kötülüğü ne h ü k ü m d arların a karşı vazifesini yapm am ak, ne de m illetini soym ak değildir; b ü tü n b u n lardan bin defa daha tehlikelisi, m illete çok kötü bir ö r nek oluşudur!... Biliyorsun ki, H indistan’da çok uzun seyahatler ettim . O rada çok âlicenâp, pek yiğit bir m illet görm üştüm ; işte bu m illet bir anda bozulmuş, en küçüğünden, en b ü y ü ğüne kadar ahlâkî çöküntüye uğram ıştı. B una da bir N âzır sebebiyet verm işti. İşte orada b ü tü n bir m illetin, iyilik ve cöm ertliğin, âlicenaplık ve m ertliğin, hâm iyet ve doğruluğun, safvet ve saflığın ve nihayet iyi niyetliliğin bu kadar asırdır, hâkim olduğu bu topluluğun birden bire, diğer m illetlere nazaran, en aşağı bir m ertebeye düştüğü nü görm üştüm ! Bu fenalıklar ara ların a s ü r’atle yayılıyor, en sağlam larına bile sirayet ediyordu. Bu insanların en faziletlileri bile, yakışık alm az davranışlarda bulunuyor, kanun hüküm lerini hiç sakınm adan bozuyorlardı. Ve b ü tü n bu esef verici davranışlara karşı ileri sürdükleri m üdafaa, kendilerine yapılan haksızlıkların örn ek lerin den ibaret bulunuyordu. Şimdi a rtık bu insanlar, yaptıkları en alçakça işlerin dolaplarını çevirmeye yarayan dehşet verici vesikalara kanun adı veriyorlar, adâletsizlik ve ihanete zaruret diyorlardı!.. M ukavelelere beslenen inanışların söndüğünü, en m u kaddes anlaşm aların bozulduğunu, b ü tü n aile hay atın ı ta n
İ R A N
M E K T U P L A R I
433
zim eden k an u n ların ay aklar altın a alındığını şu gözlerim le görm üştüm . Y oksulluğun cü r’etiyle küstahlaşm ış, k a n u n ların ve ahvalin zor kullanm asını faydasız hale getirm iş nice hasis borçlular gördüm ki, borçlarını ödeyeceklerine, alacaklılarına bıyık altından gülüyorlar ve bıçaklarını kenlerine iyilik eden h ay ırh âh insanların göğüslerine dayıyor lardı! D aha nankör ve daha utanm azlarını gördüm! Y etim lerin ve dulların m al ve m ülklerini bir pul uğruna e lle rin den kapup gûya satın alanları, yah u t yerden topladıkları m eşe y ap rak ların ı gıda diye bu biçarelerin önlerine koyanları da görm üştüm . Sonra, birden kalblerde doym ak bilm ez bir zenginleş m e ihtirasının alevlendiğini de görm üştüm . B üyük servet sahibi olm anın arzusu ile kav ru lan vü cu tların aslâ nam uslu iş teşebbüslerine ve hayırhâh sanayi nim etine yaklaşm ak istem ediklerini, fakat b ü tü n azgın hırslarını, tâcid arları soymak, devleti yoksul düşürm ek ve vatandaşları s ü rü n dürm ek için bilediklerini m üşahede ettim ! Bu bahtsız zam anda sözüm ona nam uslu bir vatandaşa rastladım , uyum adan önce hep şöyle bir dilekte bu lu n m a yı âdet edinm işti: (Bugün bir aileyi yoksul hale getirdim ; y a rın bir başkasını m ahvedeceğim !) Bir başkası da: (Ben, diyordu, elinde bir hokka takım ı, kulağında ucu siv riltilm iş bir dem ir sap taşıyan k ara yüzlü bir adam la v a zifem in gerektiğini yapm ak için bazı insanları öldürm eye gidiyorum !) Yine bir başkası da: (İşlerim i güzelce yoluna koyduğum u görüyorum , diyordu; hakikat şu ki, üç gün önce bir tahsilde bulunm ak üzere, gittiğim bir evde b ü tü n b ir aileyi kanlı göz yaşlarına boğdum! İki nam uslu genç kızın çehiz tak ım larını saçıp savurdum ! Bir küçük çocu ğun tahsil im kânını yok ettim ! Baba, acılarından day an a m ayıp ölecektir! Anne, ıztırap tan kahrolup bitecektir! İran Mektupları F 28
431
İ R A N
M E K T U P L A R I
Lâkin, b ü tü n bunları, kanunun revâ gördüğü ahkâm a da yanarak yaptım , ötesi um urum da m ı benim !) Resm î vazife görürken, bir m illetin b ü tü n ahlâk te lâkkisi ve geleneklerini çiğnem ekten acaba daha büyük cürüm olur m u? Bu kim seler, en m ert ve kadirşinâs ru h ları ezüp alçalttık ların ın farkında m ıdırlar? V akar ve ihtişam ın, haysiyet ve zarafetin parlaklığını nasıl giderip don uklaştırdıklarını biliyorlar mı? Fazileti zulm ete boğup herkesin nazarında şan ve şerefi, azam et ve asâleti nasıl çam urlayıp b u landırdıklarını âh, bir b ils e le rd i1 ! B abaları h acaletten kızarm ak m evkiine düşen gelecek nesil acaba nasıl konuşacaktır? Doğacak m illet, ecdadının dem ir k itlelerini babalarının altın stoklariyle m ukayese ye m ecbur kalınca, kim bilir ne diyebilecektir? Kiç şüphe etm iyorum ki, asîl ve âlicenâp insanlar, kendi saflarından en küçük bir çöküntüye m üsaade etm iyeceklerdir; zira, bu hal, onlar için bir şerefsizlik ola caktır. D iğer yandan, bugünkü beşer nev’inin içinde inle diği korkunç ve iğrenç çukurda daha fazla kalm asına da rıza gösterm iyecektir!.. P a ris, İ l / K a s ı m / 1720
( 1 ) — L aw sis te m in in m a d d î n e tic e le ri h a k k ın d a k i m ü n a z a ra h e r z a m a n aç ık tu tu lm u ş tu r ; lâ k in o n u n F ra n s ız c a m ia sı a h lâ k iy a tın d a y ap m ış o ld u ğ u in f is a h ve y ık ın tıla r h a lâ d a h i m ü n a k a ş a ed ilm em iş b u lu n u y o r. M o n te sq u ie u b u m e k tu b u n d a v a k ıa la ra h iç de fa c ia çe şn isi k a tm ış g ö rü n m ü y or. İn s a n iy e t b u o la y la rın b in le rc e s in i görm ü ş, y a ş a m ıştır. V e h e y h â t! b u elem ve İs tır a p la r d a n y a k a sın ı h iç b ir d ev ird e de sıy ıra m a m ıştır! N itek im , L aw d e v rin d e b ü tü n b u v a k ıa la r o lm u ş tu r: D ü k de B u rb o n ve p re n s d e C o n ti b irle şe re k g idüp L aw ’in k a p u s u n u z o rla m ışla r, g a s b e ttik le ri m ily o n la rc a a ltın ı a r a b a la r ın d a k a ç ır m ış la r -
İR A N
M E K T U P L A R I
435
dır. D ük d ’E strees, ç u k o la ta k u tu la r ın ın ü z e rin e a tılm ış, d ü k d ’A n tin k u m a ş to p la r ın ı y a ğ m a e tm işti! P re n s de L ig n e ’in yeğeni k o n t de H o rn b ir b o rsa k o m isy o n c u su n u b ir k ile re sık ıştırm ış ve o r a c ık ta b o ğ azlam ış, ü ze rin d ek i p a r a la r ı çalm ıştı!.. Ö te y a n d a , b ü tü n b u v a k ’a la r ın 1720 yılı A ra lık ayı iç in d e c e re y a n e ttiğ i evde, k o c a asılı b u lu n m u ş, k a r ı sı üç çocuğu ile ö ld ü rü lm ü ştü . B ir k öşede de a ltı k u ru ş m a d e n î u fa k lık ve 200.000 lira lık d a n a k it d u ru y o rd u .
İRA N
436
M E K T U P L A R I
M E K T U P
147
B a ş h a r e m a ğ a s ın d a ıı U sbek’e P a ris
İşler o dereceyi buldu ki, a rtık taham m ül im kânı k al madı! Zevcelerin, senin buradan ayrılışından sonra, artık kendilerini her hangi bir cezadan tam m uaf saniyorlar! Ve işte bu yüzden de, sarayında dehşetler kopuyor, efen dimiz! Şu anda size söyleyeceklerim in dehşetinden ben bi le titriyorum ! Zelis bir kaç gün önce cam ie g itti ve b ü tü n cem aatın önünde, peçesini düşürerek yüzünü h er kese gösterdi! Ya Z aki’ye ne dersiniz? o da saray kanun ve gelenekle rin in şiddetle m enettiği bir şeyi um ursam iyarak, cariyelerinden birini odasında yatırdı! İlişik gönderdiğim m ektup ise, beni şaşkına döndürdü; k arıların d an hangisine gönderildiğini bir tü rlü anliyam adım! Dün akşam sarayın bahçesinde bir delikanlı görm üşler, lâkin yakalayam am ışlar, divardan atlayıp kaçmış. B ütün bu olaylara, bana m eçhul kalanları da ilâve ede bilirsiniz, efendimiz. N etice olarak, ihanete uğradığınız tah ak k u k ediyor, buna a rtık şüphe kalm adı. Şim di a rtık em irlerim izi bekliyorum , bu em irlerinizi öğrenm ek b ahtiyarlığına erişinceye kadar da, h er halde heyecan ve kederim den yaşayam am , ölürüm !
İRAN
M E K T U P L A R I
437
Lâkin, şayet bütün bu k adınları kayıtsız ve şartsız be nim sevk ve idarem e bırakm iyacak olursanız, a rtık o nlar dan size hiç bahsetm em eye azim liyim ! H albuki, kim bilir size ulaştırılm ası gerekecek her gün ne hazin şeylerle k a r şılaşmış olacağım! İ s f a h a n s a r a y ı, l /T e m m u z /1 7 1 7
MEKTUP
143
U sbek’tc n B aş h a r c m a ğ a s ın a İ s f a h a n sa ra y ı
Bu m ektupla b irlikte sarayda hudutsuz k u d ret ve sa lâhiyetleri de sana gönderiyorum . Bizzat m alik olduğum em ir ve kum andayı sen eline al, ve öyle h arek et et! K orku ve dehşet iki yardım cın olacaktır. D urm adan o daireden bu daireye koş; eza ve cefadan, işkence ve cezadan başka bir şey dağıtm a! Hepsi, hepsi yeis ve fu tu ra göm ülsün! H er kes senin önünde göz yaşlarına boğulm alıdır! B ütün bir sarayı topla ve hepsini kılı kırk yararcasına sorguya çek! Önce kölelerden başla! Aşkım ı sakın istisnâ etm e! H er kes ve her şey senin m üthiş m ahkem enin önünden geçsin ve sırasını savsın! En gizli sırları, günün ışığına çıkar! Bu günâh deryasını tem izleyip b e rra k la ştır; akup kaybolan fazileti te k ra r oraya akıt!... Ve çünkü, bu andan itibaren işlenecek en küçük bir suçun dehşet saçacak cezası senin başında olacaktır! Seni şaşkına çevirip bana gönderdiğin m ektubun Zelis’e yazıldı
438
İRAN
M E K T U P L A R I
ğını zannediyorum . Bu şüphem in üzerine vaşak dikkatini topla!
gözlerle
P a ris . ll/Ş u b a t/1 7 1 8
M E K T U P
149
Narsit’den Usbek’e Parisu
Baş harem ağası öldü, m uhterem efendimiz. K ölelerinin en yaşlısı olan ben, iradeniz birinin üzerinde duruncava kadar, idareyi elim e aldım. Eaş harem ağasm ın ölüm ünden iki gün sonra, ona yol lam ış olduğunuz m ektubu bana getird iler; açm adım . Baş ka bir zarfa saygı ve itina ile koydum , kutsal irdenizi bana bildirinceye kadar onu saklayacağım . Dün bir köle geldi, gice yarısı sarayın bahçesinde bir delikanlı gördüğünü haber verdi. H em en kalktım , etrafı bir güzel araştırdım ve sonunda iyice anladım ki, kölenin gör düm dediği, bir k u ru n tu d a n ibaretm iş! H ürm etle eğilir ayaklarınızı uperim , aziz efendim iz, gayret ve sadakatım dan em in olmanızı, tecrübe ve ih ti yarlığım a bel bağlam anızı sizden yalvarırım . İ s f a h a n S a ra y ı, /5 /T e m m u z /1 7 1 8
İRAN
M E K T U P L A R I
M E K T U P
439
150
Usbek’ten Narslt’e İsfahan sarayı
Ey betbaht! Acaba dünyada senden daha feci bir gaf lete düşm üş kim se varım dır! E linde kapalı tu ttu ğ u n m ek tu b u n içinde, benim en k a t’î arzularım ve en dehşetli em ir lerim var! En küçük b ir gecikm e beni teessür ve sonsuz nevm idîye götürebilirken, sen çocukça bahanelerin k a n a tla rın d a m es’ut ve sakin uçabiliyorsun! Ne korkunç şeyler oluyor, Tanrım ! Belki de köleleri m in yarısı ölüm ü çoktan hak etm iş bulu n u y o rlar da, b e nim haberim yok!.. Ben şim di sana baş harem ağasının ölüm ünden önce, bana yollam ış olduğu m ektubu gönderiyorum ; ona gön derm iş olduğum zarfı açacak olsaydın, orada kahredici em irlerim i okuyacaktın! Şim di bu em irlerim i oku, oku da tatb ik a tın d a göstereceğin en küçük bir ihm âli h ay atınla ödeteyim !... Paris, 25/Aralık/1718
İRAN
440
M E K T U P L A R I
M E K T U P
151
Solim’den Usbek’e Paris
Şayet daha da susacak olursam , o zam an sarayınızı dolduran bu kad ar m ücrim den biri de ben olurum ! B ütün kölelerinizin en sadıkı olan, büyük harem ağası nın en sadık sırdaşı da bendim . Zavallı, sonunun yaklaş tığını hissedince, beni yanm a çağ ırttı ve bana şunları fısıldadı: (A rtık ölüyorum ; lâkin, hay atı terk ed erk en duy m akta olduğum son ve derin acı, efendim izin b ü tü n k a rıla rın ın günahkâr olduklarına itm inân getirişim dir! Z ihni mi tırm alay an m usibet ve şeam etlerden efendim izi, a n cak U lû T anrı koruyabilecektir! Ah! K âşke, ölüm üm den sonra, ruhum te k ra r b u ray a dönebilse ve bu hainlere v a zifelerini h a tırla tıp onları korkunun rüzgârile hep kovalasa, ne olurdu! İşte, ben şim di sana bu belâli yerin an a h tarların ı teslim ediyorum . B unları götür ve en yaşlı köle ye em anet et! F akat, şayet ölüm üm den sonra, dikkat ve b asirette kusuru olursa, hiç vakit kaybetm eden efendim izi h ab erd ar et!) Bu vasiyette b u lu n u r bulunmaz., bu vefakâr insan kollarım ın arasında son nefesini verdi. O nun ölüm ünden bir kaç gün önce, zevcelerinizin dav ranışları hakkında size n eler yazdığını da biliyorum . S ara ya yollam ış olduğunuz öyle bir m ektup varki, açılm ış ol saydı, ortalığı dehşete boğardı. D aha sonra yazm ış olduğu nuz m ektup ise, b u ray a üç fersah m esafede kayboldu; bil
İ R A N
M E K T U P L A R I
441
m em amâ, b u rad a her şey m eş’um ve hazin bir m ahreke düşm üş gibi dönüp gidiyor! K arılarınız şimdi a rtık sırayı saygıyı tam am en u n u t m uş haldeler! B üyük harem ağasının ölüm ünden sonra, sanki her şey onlar için m übah olm uştur! A ralarında y a lınız Roksan vazifelerine bağlı görülüyor, yum uşak başlı olm akta da devam ediyor. Saray örf ve ananeleri her gün daha da bozuluyor, adeta hiçe sayıliyor! Zevcelerinizin y ü zünde eskiden görünen kadınlık âr ve hayâ fazileti, vak ar ve nam us heybeti a rtık zavâl bulm uş gibi hiç görünm ü yor! B unların yerini şim di başka bir sevinç, başka bir çıl gınlık, ve kanaatım a göre, tatm in edilen bir hissiyatın vahşeti kaplam ış! En küçük şeyde bile, o ana kad ar m eç hul olan bir h ü rriy e tin böbürleniş serm estîsi var! H attâ, bir kısım esirlerinizin bile davranışları başka laşm ış; vazifelerine karşı, saray geleneklerine karşı esaslı b ir um ursam azlık görüyorum da, şaşkınlığım dan donup kalıyorum ! A rtık bu adam lar istediğiniz gayret ve hizm et fazilet ve aşkından külliyen uzaklaşm ış b ire r sefilden baş ka bir şey değildirler!.. Zevceleriniz sekiz gün için sayfiyeye gitm işlerdi; bu sayfiye yeri de, hem en içinde hiç oturulm am ış olan o te n halardaki köşkünüzdü. D uyduğum a göre, iki erkek o evde ki bekçi köleyi kandırm ışlar, ve h anım lar oraya varm adan önce, büyük y atak odasının b ir köşesine gizlenm işler ve o gece, bizler çekildikten sonra da m eydana çıkm ışlar!... Şim di başım ızda olan yaşlı* harem ağası b ir ahm ak ve budaladan başka bir şey olm adığı için, istenen h er şeyi ona inandırm ak işten bile değildir!. Ah efendim iz, bu ihanet ve hiyanete öyle bir intikam dehşetile yaniyor ve tehevvür duyuyorum ki, size hizm et yolunda, Ulû T an rı’nın em ir ve iradesile ve şayet bu hiz m etin tarafım dan yapılabileceğine kanaatiniz varsa, vaa-
442
İRAN
M E K T U P L A R I
dediyorum , bu kadınlarınızı faziletli yapam asam bile, hiç olm azsa efendim ize ihanet ettirm em ! İsfahan sarayı, 6/Mayıs/1719
M
E
K
T
U
P
:
152
Narsit’ten Usbek’e Paris
Roksan ve Zelis yazlığa çıkm ak arzusunda bulundu la r; bu dileklerini yerine getirm em eyi uygun görm edim . İyi ve b a h tiy a r Usbek! Bilsen ne sadık k arıların, ve ne can dan kölelerin var! Şimdi, em rim altında yaşanan bu say fiye yeri h ak ikaten bulunm az b ir uzlet, yer yüzünde en ra h a t bir iltic a g â h tır; b u rad a öyle bir sessizlik hüküm sürüyor ki, sen bile bu derecesini im kân yok, reva gör mezsin! Beni büyük acılara boğan büyük bir felâket oldu. İs fah a n ’a henüz gelm iş olan bir kaç E rm eni tüccarı senden b ir m ektup getirm işti ya; ben de bu m ektubu onlardan alm ası için bir esirini gönderdim ; gönderdiğim esiri k a çırdıkları gibi, m ektup da yok oldu! Şim di senden istirham ederim , yüce efendim iz, bana yeniden ve acele yaz; çünkü, b u rad a vukubulan bu deği şiklik dolayısile bana verilm iş çok m ühim em irlerin olmalı! Fatim e sarayı, 6/Mayıs/1719
İ R A N
M E K T U P L A R I
M E K T U P
443
153
Usbek’ten Solim’e İsfahan sarayı
B ütün irade ve ih tiy ar a n a h ta rla rım ı senin eline b ı rak ıy o ru m ; şu yer yüzünde en aziz ve sevgili varlığım ı, evet b ü tü n kin ve intikam ım ı sana tevdi ve em anet edi yorum . Şim di a rtık şecaat ve cesaretle yeni vazifene baş layabilirsin! Yalınız, bu yeni hizm ete girerken, kalbini ve m erham etini beraberinde alma! B ırak onları! K örü kö rü n e sana ita a t etm eleri için, karılarım a da yaziyorum . Bu derece cürüm işleyen onlar, senin karşında zaten ayak ta duram ayıp tökezlenecekler, devrilecekler! Saadet ve huzuru sen bana verm elisin! Sarayım ı bırakm ış olduğum nizâm ile bana iade etm elisin! Lâkin, h er şeyden önce, cürm ün kefaretini onlara ödetm eli, kendini m ücrim gös term ek te n yılm ıyanları titretm elisin! Acaba, bu değerli hizm etlerin için efendinden ne n i m etlere, ne tü rlü ihsanlara nâil olacağının farkında m ısın? B ulunduğun seviyenin üst basam aklarını tâyin, ve erişm ek istediğin m ü k âfatların tensip ve intihabı, bizzat sana ait olacaktır, Solim! P a ris, 4/E kim /1719-
444
İRAN
M E K T U P L A R I
M E K T U P
154
Usbek’ten karılarına Isfahan sarayı
Bu m ektubum şim şekler, kasırgalar ve şiddetli fırtı n alar ortasında yıld ırım lar gibi başınıza düşsün inşallâh!... Solim, şim di baş harem ağanızdır! Vazifesi de sizi m u hafaza değil, fak at dehşetli m ücazatlarla hepinizi inim inim inletm ektir!... B ütün saraydakilerin, onun huzurunda etm elerini irade ediyorum !..
eğilip secde
Geçm işte b ü tü n yaptıklarınızın hesabını her birerinizden inceden inceye soracak, bu n ların m uhakem esini bi tirecek, hükm e bağliyacaktır!... İstikbale gelince, bundan sonrası için, sizleri öyle ağır bir boyunduruğa v u racak tır ki, h ü rriy e t deye y a p tı ğınız b ü tü n çılgınlıklardan sizleri nedam et ettirecek ve kaybettiğiniz faziletin saadetini sizlere iyice h a tırla ta c a k tır.!... P a ris, 4 /E k im /l7 1 9 .
İRAN
M E K T U P L A R I
M E K T U P
445
155
Usbek’ten Nessir’e İsfahan
Sakin ve tatlı bir öm rün değerini anlayabilen insan oğlu ne bahtiyardır! Böyle bir kim senin kalbi ancak aile sinin içinde istira h a ta kavuşur, ve doğduğu to p rak tan baş ka dünyada hiç bir diyarı tanım az! H albuki, ben öyle vahşî b ir beni kahreden her şey fazlasile halde, gönlüm ün istediği hiç bir b ir hüzün baştan başa beni sarıp ru h î çöküntü halindeyim !
iklim de yaşiyorum ki, ortada m evcut olduğu şeyden eser yok! D onuk sarm alam ış, sıkıyor; bir
Bazan, şu dünya yüzünden silinip söndüğüm ü hisse diyorum ; bir m üddet sonra da korkular, şüphe ve endişe ler, kin ve intikam ü rp ertileri ve heyhât, nihayet nedam et duyguları kalbim i kasıp kavurunca, işte o zam an te k ra r kendim e geliyor, yaşadığım ı yeniden anliyorum !... t Sen beni iyi tanırsın, N essir; kendi kalbini okur gibi benim kini okum uş, anlam ışsm dır. Bahtsızlığım ın derece sini bilseydin, bana acırdın!... Bazan saraydan haber a l m ak için tam altı ay beklem em lâzım geliyor; halbuki, ben geçen h er dakikayı bile sayiyor, hissediyor, yaşiyo rum . Sabırsızlığım , geçen zam anı bana daha da uzatıyor; o kadar h asret ve iştiyakla beklediğim in gelm esi yakla-
416
İRAN
M E K T U P L A R I
şmca da, birden kalbim de bir kıpırdanm a, b ir burkulm a, b ir isyan ve ihtilâl duyuyorum ! E llerim m eş’um bir m ek tubu açarken öyle titre r ki, ta rif edem em ; ve beni nevm idîye götüren bu endişe, bana adeta en m es’u t bir anı y aşatır; ben bu andan k u rtu lu p ölüm den bin kerre daha m üthiş bir felâketle karşılaşm ak korkusile titrerim !... L âkin, b azı h a k lı se b e p le r le v a ta n ım d a n a y rılm ış o l m am a, v e bu litica v e u z le t sa y e sin d e h a y a tım ı te h lik e le r den ku rtarm ış b u lu n m a m a rağm en , artık b ü tü n sa b ır v e ta h a m m ü lü m tü k en d i, N e ssir; a rtık bu m ü th iş m en fa h a y a tı çek ilem iy o r! 1 Ah, evet acaba b ü tü n bu acılarla şim di
ye kadar nasıl yaşayabildim , değilm i? Ben bu yabancı diyarı terk etm ek için, belki bin k erre R ika’yı sıkıştırdım sa da. heyhat, o bin dereden su g etirerek k ararlarım a daim a karşı koydu; beni buraya bağlam ak için ne bahâneler bulmaz. Onun bu haline h a y re t ederim ; bazan onun vatanını u n u ttu ğ u n a hükm ederim ; y a h u ttâ beni tam am ile unutm uş, hüzün ve yeislerim le başbaşa bırakm ış deye d e rt lenirim . Bahtsızlığım ın derecesini bir bilsen! Şim di de v a ta n ı m ın hasretile yaniyorum ; kim bilir, belki de bu duygu perişanlığım ın en büyük âm ilidir! Gelsem de, orada ne y a pacağım ı ben de bilm iyorum ? A cab a, bu h a r e k e tim le b a şım ı k en d i e lim le d ü şm a n la rım a te slim e tm iş o lm iy a ca k m iyim ? Hepsi bu k ad ar da değil: S araya girince oradaki
lerden de, yokluğum da ettiklerinden hesap sorm ak zorun da değilm iyim ? Peki, ya araların d a m ücrim leri bulacak olursam , o zam an davranışım ne olacak? Beni bu kadar uzaktan bile ezip öldüren korkunç endişeler, orada bana neler yaptırm az? B urada düşüncelerile titrediğim şeyleri (1) — B u v âz ıh b ey a n , şim diye k a d a r k ap a l), m ü p h e m k a lm ış b u b ü y ü k s e y a h a tin h a k ik î â m ilin i a ç ık la m ış oluyor. «m ütercim »
İRAN
M E K T U P L A R I
447
orada gözlerim le görecek, kulak larım la duyacakm iyim ? Ve nihayet, şayet orada bizzat hükm edeceğim cezalar, içim deki m eçhuliyet ve şüphelerin, kargaşalık ve hicabın, h a tâ ve nevm idînin ebedî alâm et ve dam gası olacaksa, halim nice olur, benim ? h Ülkeme dönüp kendi sarayım ın dıv arları arasına k a panacağım ; bu dıvarlar, içinde hapsettiği k a d ın lar kadar, bana da m üthiş işkence olacak! O raya b ü tü n şüphelerim le b irlikte gireceğim! K arılarım ın arzu ve sevgileri, her şeyi görüp hissetm em e m ani olam iyacak! Y atağım da, kol larının arasında yine de endişelerim in zebunu kalacağım ; düşünm ek için bulacağım en az bir zam anı dahi, kıskanç lık duygularım ı kam çılam akta kullanacağım ! E y, b eşer n e v ’in in s e fil ta b a k a sın ı te şk il ed en , v e aşk d u y g u la rın a k a lb le r i e b e d iy e n k a p a lı b u lu n a n k ö le ler ! Ş a y e t, sîzler b e n d e k i fe lâ k e t v e se fa le ti, b e n d e k i m u sib et v e kara b a h tı b ir ö ğ r e n e b ilse y d in iz , b u lu n d u ğ u n u z şartların z u lm e tin d e in le m e ğ i b ir y a n a b ırak ır v e U Iû T a n rı’ya ta tlı göz y a şla rı d ök erek ham d v e sen â la rd a b u lu n u rd u n u z!... ------------------------ ■ — P a ris, 4/E k im /1 7 1 9 . ( 1 ) — A cab a, ceza a d a le tin in h a n g i y ü k sek h isle rle b ü tü n t e sirle rd e n k o ru n m a s ı g e re k tiğ in i b u n d a n d a h a b eliğ b ir d ille iz a h e tm e k m ü m k ü n m ü d ü r? «m ütercim ..
M E K T U P
156
R o k s a n ’d a ıı U sbek’e P a ris
K orku ve dehşet, gaddarlık ve zulm et... işte sarayda geçen hayat! M enfur ve iğrenç bir m atem , karan lık bir
448
İRAN
M E K T U P L A R I
yas h er ta ra fı örtm üş, sarıp sarm alam ış!.. B ir azgın k ap lan h er an haşiyet ve dehşet kopararak savlet ediyor!.... M asûm iyetlerini savunan iki ak halayığı günlerden beri işkenceler altın d a inim inim inletiyor! H alay ık ları m ızın bir kısm ını bizden ayırıp dışarıya sa ttı; k alan ları da aram ızda değiştirtti. Zaki ve Zelis gicenin karanlığında işkenceye alındı la r; kâfir adam , pis ellerile onların güzel ve nazik beden lerini acıtıp incitm ekten çekinm edi! H er birerim izi sarayın bir odasına k ap attı ve orada y ap a yalınız olm am ıza rağm en, kapalı elbiseler ve peçe ler içinde soluğum uzu kesti! K endi aram ızda m ektuplaşm ayi en büyük suç sayıyor! Serbestçe yapabildiğim iz tek şey ise, ağlam aktır! S araya bir sürü yeni harem ağası getirildi; bu yen i ler, bizleri gece gündüz m uhasara içine aldılar, göz açtırm iyorlar! Yapm acık, ya da h ak ik at olan endişelerinden k u rtu lm a k için ,geceleyin bizi sık sık ta tlı uykum uzdan uyandıriyorlar! Beni teselli eden tek şey, b ü tü n bu azapların daha fazla devam edem iyeceği ve pek yakında hayatım la sona ereceğidir! Bu cezalar zaten daha fazla uzayam azdı, k o r kunç Usbek! B ütün bu zillet ve h ak aretlere bir nihayet verecek, zam an fırsatını sana bırakm iyacağım , elbette! İ s f a h a n sa ra y ı, 2 /M art/1 7 2 0 .
İ R A N
M E K T U P L A R I
M E K T U P
449
157
Z a k i’cleıı U sbek'e P a ris
Rabbim! B ir barbr beni ceza nam ı altında pek kalbsizce ta h k ir etti. Nam: ve hayâya dokunm ak su retile baş layan bu ceza, beni Bj. ;altup y erlere serdi! Bu ceza beni sonsuz hicâp çam urlarile sıvadı ve adeta çocuklaştırıp şaşkına çevirdi! F e ry atlarım sarayın tav an ların ı çınlatınca, önce r u hum un yıkılıp eridiğini, sonra da duygularım ın tem elinden sarsılıp çöktüğünü hissettim ! D ünyanın en alçak insanın dan af ve m ağfiret dilediğim i ve bu taş y ürekli siyahinin vahşet arzusu kabardıkça, m erham et etm esi için nasıl yalv arup yakardığım ı her kes duydu! Heyhât!.. İşte, o zam andan itibaren küstâh ve köle kalbi, benim kinin fevkine çıkm ış bulu n u y o r; m evcudiyeti, bakışları, sözleri, her şeyi; oh, her şeyi bir m usibet halinde beni eziyor, boynum u büküyor, benliğim i h arap ediyor! Şim di a rtık yalınız kaldığım zam anlar daha iyiyim ; hiç olmazsa, istediğim kadar göz yaşı dökebiliyorum ; lâkin, bu heyulâ karşım a dikilince, hiddet ve teh ev v ü r b ü tü n bedenim i kasıp kavuruyor, aciz ve biçareliğe yuvarlaniyor, üm itsizlik içinde çırpınıp duruyorum !.. Bu iğrenç kaplan, bana b ü tü n bu vahşetlerin senin eserin olduğunu söylem ek küstahlığını dahi gösterebili yor! Aşkım ı yıkm ak ve kalbim deki büyük duygularım ı İ r a n m e k tu p la rı F.: 29
450
İ R A N
M E K T U P L A R I
çam urlam ak istiyor! Bana sevdiğim insanın ism ini söyle diği vakit, a rtık ne söyleyeceğim i şaşiriyor, ölm ekten baş ka bir şey istem iyorum !.. Şu kad ar zam andır yokluğuna taham m ül gösterdim , aşkım ın kuvvetile aşkım ı m uhafaza ettim . G ünler, geceler b ü tü n zam anlarım ı sana h a sre ttim ; ve ben bu aşkım dan m ağrurdum da; seninkilerine ise, sadece saygı gösterdim !.. Lâkin, şim di... Hayır!.. Şimdi, a rtık düştüğüm hicâp ve zillet çukuruna taham m ül edem iyeceğim . Şâyet m asûm sam, aşkım a m ukabele etm en için, dön artık! Yok eğer m ücrim sem , yine hem en dönki, ayaklarının altında can verebileyim !... İ s fa h a n sa ra y ı, 2 /M a rt/1 7 2 0 .
M
E
K
T
U
P
158
Z a k i’d e n U sbek’e P a ris
Benden bin fersah uzakta, beni suçlu bu lu y o r; bin fersah ötede, cezalandırıyorsun! B arbar bir harem ağası iğrenç ellerini bana kaldırsın,, beni döğsün ve b ü tü n b unları senin em irlerinle yapsın!.. H ak aretleri revâ gören, asıl büyük zâlim in kendisi olup, zulm u yapan o köle değildir, öyle ise! Sen hevesine u y arak bu m uam ele tarzını daha da be te r hale sokabilirsin; seni sevm ekten vaz geçtiğim andan beri, kalbim a rtık m üsterih bulunuyor!
İ R A N
M E K T U P L A R I
451
R uhan alçaliyor ve gittikçe de korkunçlaşiyorsun! Asla m utlû bir insan sayılm iyacağından em in olabi lirsin, artık! A llâh’a ism arladık, Usbek! İ s f a h a n sa ra y ı, 2/M art/1 7 2 0 .
M E K T U P
159
S o lim ’d e n U sbck’e P a ris
K eııdi halim den de, sizinkinden de m üştekiyim , m uh teşem efendimiz! D ünyada hiç bir sadık köle benim m en fu r ve korkunç durum um a düşm em iştir! İşte sizin de, benim de felâketlerim iz; b u n ları size kalbim burk u larak , vücudum baştan başa titriy e re k yaziyorum : G öklerin b ü tü n peygam berleri üzerine yem in ederim ki, kadınlarınızı bana em niyet ettiğinizden beri, b ü tü n günlerim i ve gecelerim i onlara harcam akla geçirdim ; on lar için şüphe ve endişelerim i b ir an bile unutm adım . Vazifeme onları cezalandırm akla başladım ; ve b ü tü n bu m ücazata ara verdiğim a n lard a da, bendeki tabiî tayakkuz ve ciddiyet, aslâ peşlerini bırakm adı. Lâkin, ben de neler söylüyorum ! Size hiç faydası olm ayan bir sadakati da ne deye göklere çıkarm aya çalı şayım?
452
İ R A N
M E K T U P L A R I
B ütün bu hizm etlerim i unutunuz, aziz efendimiz, ve bana bir hainm işim gibi bakınız! Bir tü rlü önleyem em iş olduğum cürüm ler için beni m erham etsizce cezalandırınız! Roksan, m ağrur ve m uhteşem Roksan! Ey Rabbim! Bundan sonra kim e inanm alı bilm em ? H albuki, siz Zelis’ten şüphelenm iştiniz; buna m ukabil, Roksan için hudutsuz bir em niyet ve huzur duyuyordunuz, değilm i? Heyhat! Ne çılgınlıkm ış meğer! Aslında bu kadının b ü tü n bu vahşî ve m ağrı.r fazileti bir yapm acıktan, bir hileden ibaretm iş! Hepsi hepsi bir ihanet ve hıyanetin ince bir örtüsü imiş! Evet, kendisini bir delikanlının kollarında yakaladım ! Genç adam , görüldüğünü an lar anlam az, üzerim e bir ca nav ar gibi atıldı; hançerini iki defa vücudum a sapladı. G ü rü ltü y ü duyan harem ağaları koşuşup yetiştiler, etrafını sardılar. M eçhul adam , kendini uzun boylu m üdafaa etti. Bir çoklarını yaraladığı gibi, kendi de bir hayli ağır yara aldı; h attâ, içeri, odaya girnıeK, Roksanın dizlerinde ölmek istediğini bile haykıracak kadar çılğınlaşm ıştı! Lâkin, k a labalık karşısında nihayet tak ati tükendi ve ayaklarım ızın dibine düştü. B ilm iyorum , ulvî efendimiz, am ansız em irlerinizi beklem elim iyim ? H albuki, siz intikam huku k u n u benim avuç larım a bırakm ıştınız! Ben de bu hakkın daha fazla askıda kalm asına razı olam iyorum . İ s fa h a n sa ra y ı, 8 /M a y ıs/l7 2 0
İ R A N
M E K T U P L A R I
M E K T U P
493
160
S o lim ’fioıı U sbek'e P a ris
Ben kendi üzerim e düşeni y ap tım ; b ü tü n m usibet ve felâketler ortadan kalkacak; sucun k efaretini ödeteceğim! D aha şim diden gizli bir sevinç kalbim i doldurdu; be nim de ruhum sizinkile sükûn ve huzura kavuşacak; cürm ü ortadan siliyor, yok ediyoruz; gaflet ebediyen sararıp solacaktır! h Ya sîzler, ey duygunun gafleti ve arzu ların infiali içinde kıvranan âr ve hayanın ebedî ku rb an ları, ya sîz lere de ne yapm alı bilm em ki! A kıtacağım kanların bolluğu karşısında, h a y re tte n do nup kalm anız için, sizleri de bu bahtsız saray ın içinde gez direceğim! İ s f a h a n sa ra y ı, 8/M ayıs/1720.
(1) — E serin 1721 ta r ih li ik in c i b a s k ıs ın d a m ü e llif şöyle d i y o rd u: «B ütün fe lâ k e tle rin iz d a ğ ılıp b ite ce k : R u h u m u z u n isy a n ve fe v e ra n ın ı h u z u r ve sü k û n e k a v u ş tu ra c a ğ ım ! Gizli b ir sev in çle ç ılg ın a d ö n d ü m ! Ç ü rm ü c e z a la n d ırıp , b ir k e rre k ö tü lü ğ ü o r ta d a n silip sü p ü rü n c e , g a fle t de s a ra rıp solacak tır!»
454
İ R A N
M E K T U P L A R I
M E K T U P
161
K o k saıı’d a n U sbek’e P a ris
Evet, seni ald attım ; sana ihanet ettim ! Senin o yam an harem ağalarını kandırdım , yoldan çıkardım ; kıskançlık ların la alay ettim ve bu iğrenç sarayını bir zevk ve sefâ yer: haline sokm asını pek alâ becerdim , işte! Şim di ölm ek üzereyim . İçtiğim zehir dam arlarım a y a yılıyor. Beni h ayata bağlayan tek adam da göklere uçtu k tan sonra, a rtık bu dünyada işim ne benim ? Ö lüyorum , lâkin ru h u m onunla beraber cevelan edecek; dünyanın en kutsal kanını akıtan bu kâfir m uhafızların, şim di de benim etrafım a toplaniyorlar! Cihanda, yalınız senin hevesatına kapılıp, sana h a y ran olm akla yetineceğim e nasıl inanabildin? Sen nefsin için h er zevki bir hak bilirken, benim b ü tü n arzularım ın bir suç sayılabileceği revâyi hak m ıdır? H ayır! E sarette yaşayabilirdim , lâkin daim a hürdüm ! Ben senin k an u n larını, tabiî kanunlara 1 göre tâdil ve islâh ettim ; fikren de her zam an bağıntısız yaşadım. ( 1 ) — B u m e k tu b u n ih tiv a e ttiğ i d e r in h ik m e t ve d u y g u la ra n u fu z için, b ilh a ssa .ta b ii hukuk» y a h u t »tabii k an u n » b a h s in e d a ir (98. ci m e k tu p ) gözden g eç irilm e lid ir. • m ü tercim »
İ R A N
M E K T U P L A R I
455
Sana yapm ış olduğum fed ak ârlık lara teşek k ü r etm e lisin; sana sadık ve vefakâr görünecek kad ar kendim i a l çaltm ış olm am dan dolayı m innet duym alısın! H albuki, ben kalbim de alçakça sakladığım şeyi b ü tü n cihana gösterm e liydim ! V e n ih a y e t fa z ile t v e n a m u sa k a rşı işle d iğ im s a y g ısızlık la r, sen in h e v e sa tın a b o y u n e ğ m e y işim in , sana k a r şı d iren işim in bir n işâ n esiy d i!
Sen şehvetinden zerresinin bana intikal etm eyişine h a y re tle r ederdin; halbuki, beni iyi anlam ış olsaydın, bendeki kin ve intikam ın şiddet ve dehşetini görür, irkilirdin! Heyhat! Sen benim gibi bir kalbin sana daim a m uti kalacağına inanm ıştın! Böylece, ikim iz de m es’u t yaşiyorduk; sen beni aldatılm ış b ir biçare görüyordun, h ak i k a tte ise, ben seni aldatiyordum ! Şüphesiz, böyle bir dille konuşulm asına alışık b ir in san değilsin; seni iztırapların en büyüğüne yuvarlad ık tan sonra, şimdi de cesaretim e hay ran olm anı da senden iste yecek kad ar budala değilim! Lâkin, ne yapalım ki, olan oldu, bir k e rre ; zehir vücudum a iyice yayıldı! T akatim k e siliyor! K alem im elim den düşüyor! K in ve intikam ım a kadar b ütün hislerim eriyor! Ve oh, işte ölüyorum !... İ s f a h a n sa ra y ı, 8 /M a y ıs/l7 2 0 .
—
SO N
—
İ R A N
“
M E K T U P L A R I
Tahassüsler
457
İ R A N
M E K T U P L A R I
459
Montesquieu’ya Dair «Onun m ütevazî ve serbest h a h tavrı, sohbetlerini an d ırırd ı; bedenî yapısı çok ahenkli ve m ütenasipti. B ir gö zünü bütün bütün kaybetm iş, öteki gözü ise, pek zayıf lam ıştı; buna rağm en, hiç kim se bunun farkında olmazdı! Ç ehresinde hilm iyet, vakar ve ulviyet toplu bir halde p a rıldardı. Giyim kuşam m erakından tam am en uzak, tem izlikten başka şey aram azdı; en sade kum aşlardan giyinir, altın veya güm üş gibi m ücevherlere aslâ rağ b et etm ezdi. A ynı sadelik yem ek sofrasını ve bütün geçim ini kucaklardı.» «Maupertuis»
«kitabını yaşadığı topluluğun içinde yazardı; lâkin, yalnız yabancılarla konuşardu; b ü tü n m eram i onlardan b ir şeyler öğrenm ekti.» «Mme (le Chaulnes.
« M. de M ontesquieu hiç bir şahıs için çırpınıp hayıflanm azdı. K endi için de hiç bir hırs ve tam âh sahibi d e ğildi. Okur, seyahat eder, m u arefler k u ra r; sonunda k a lem e sarılır yazar ve b ü tü n bu çabalam alar hep kendi ta hassüsleri, zevkleri içindi. T efekkür hâzinesi pâyansızdı; ve bu hâzineyi kendisince m alûıjı büyük bir m eh aret ve zarafetle kullanırdı. Ancak, onun incelik ve ülviyeti m u haverelerden çok k itap ların d a tem âşa edilirdi; bunun da sebebi, etrafın ın gözüne çarpıp onların nazarında p a rla yıp göz kam aştırm ak hevesile hiç yanm azdı. Doğduğu m em leketin «Gascon» lehçesini m uhafaza eder ve bunu düzeltm eyi bir çeşit aşağılaşıp küçülm e kabul ederdi!» «D’argenson»
4tiO
İ R A N
M E K T U P L A R I
Iran Mektupları’na Dair «Bu m ektupların bir çoğu nufusun artıp insanların refah ve saadete kavuşm aları, ticaret, ceza m evzuatı ve am m e hukukuna dair olup küçücük birer m ecelle değeri ni taşiyor!... Alay ve istihza m üellifin elinde her şerre yöneltilen m üthiş bir silâhtır! H attâ, o kadar korkulan zulm un acı kuvveti, işkenceyi bile bu silâhla v urup de virm ektedir!» H a rp c X V III. a s ır felsefesi (I, II).
«İran m ektupları, beşeriyete vahi ve hayalî bir nikâba bü rü n ere k sunulan m uhteşem bir eser, fevkalâde ehem m i yeti haiz bir m ecelledir. Bu nikâp bir rom an hicviyesi şeklindedir; ve bu hicviye de görünm ez m üthiş bir silâh halinde bütün bir felsefeye istikam et veriyor!» M .-J. C h e n ie r F ra n s ız e d e b iy a tın ın t a n n î m a n z a ra s ı (V I)
«Acaba dünyada İran m ek tu p la rın d a n daha kuvvetli şey varm ıdır? Acaba, hüküm eti ve dini bu derece ve h ü nerle incelem iş başka bir eser yazılm ışm ıdır?» V o lta ire M. de C idevelle’e (26. T em m uz. 1733)
«Bu hareketli tabloda Usbek, sonsuz bir gayret ve h a y re t edilecek bir kolaylıkla gözüm üzün önüne, dikkatina çarpm ış ve kalbine dokunan şeyleri seriyor: B u n lar
İ R A N
M E K T U P L A R I
461
b ü y ü k ehem m iyet ve ciddiyetle bağlandığım ız d ü şk ü n lü k lerimiz, alışkanlıklarım ız; sırtım ızı çevirdiğim iz ve aslâ um ursam adığım ız ve alaya aldığım ız hususlarım ız; basit ve sathî m ünakaşalarla berb at ettiğim iz sohbetlerim iz; huzuzatın kucağında bile can sıkıntısından dehşet içinde k a lışlarım ız; batıl itikatlarım ız ve davranışlarım ızın hakikat ışığile nasıl tezat ve tenakuzlarla k arard ığ ı; m uvaffakiyet ve m uzafferiyetlere düşkünlük zorile başım ızın lu tû f ve inâyet putların ın önünde secdeden kalkm ayışı; yabancılaıa karşı gösterdiğim iz zahirî nezaketin yanında onlara duyduğum uz hakikî istihkar y ahuttâ, aşırı düşkünlüğüm üz, tecessüslerim iz, tercihlerim iz; huzuzatım ızın garabeti, bir vatandaşın en hürm ete lâyık iki m eşguliyeti, ticaret ve hâkim lik m esleğine duyduğum uz istihfaf ve istihza; ede biyat sahasındaki bitm ez tükenm ez ve faydasız m ünakaşa ve kavgalarım ız; tefekkürden önce kalem e sarılıp yazm ak çılgınlığı, işin m ahiyetini öğrenm eden hükm e varm ak adaletsizliği :lh... ilh... D ’ A lem b ert « M ontesquieu’y a m ethiye»
<. ..İran m e k tu p la rın ın uslubuna gelince, günüm üzde fikir eserleri için m uvaffakiyetin en kuvvetli âm illeri sayılan, canlılık, b erraklık ve p arlaklık eseri baştan başa sarm aktadır. Bu kadar akıl ve hikm etin, bu derece zengin zarafet ve letafetle el ele verdiği, böyle az sözlere bunca derin ve sonsuz m anâlar Sığdırıldığı hiç görülm em iştir! Ö te yandan, b ü tü n bu h arikalar, sathî b ir filozofun gayret ve ihtim am larından değil, lâkin derin ve heybetli bir m ü tefekkirin payânsız akıl ve iz’ânından kayniyor!» D e M a u p c rtu ıs B e rlin K ra liy e t İlim le r A k ad e m isin e k a b u lu vesilesile M o n tesq u ieu için sö y len en m e th iy e d e n (5 /H az ira n /1 7 5 5 )
4S2
İ R A N
M E K T U P L A R I
«M ontesquieu’nun özendiği, daha doğrusu aşağı k al m adığı La B r u y e r e ’iıı uslubudur. Eşhasa aynı k u d retli a d ım larla yaklaşm akta, aynı ifra tla onları iğrelem ekte, aynı ahlakî cerbeze ve fikir enginliği içinde onları didik lem ektedir. E kseriya P a sc a l’ın sinirli ve cesur edasile h ita p etm ekte, başka b ir devrin zarif ve ince renklerile tablolarını çizm ekte, şüpheci, hassas ve P ascal’ı titre tip ü rk ü tm ü ş bir tahayyül kuvvetile yazm aktadır!... Bu şehvanî, nefsanî zevklerin kaynaştığı beşer zaaflarını de rin bir felsefe ve açık bir istihza ile teşrih eden m üellif, F ran sa için, o tarih te pek yeni tarzla, siyasî ve felsefî sa h aların ı da aynı alaylı bir hava ile dolaşm aktadır. X IV . L o u is’n in ö lü m ü n d e n sa d ece a ltı se n e sonra in tişar ed en b ö y le b ir eserin n a sıl k a p ışıld ığ ı; k ır a liy e t n a ib liğ i tara fın d a n te z y if ed ilm iş, ü rk ü tü lm ü ş v e so y u lm u ş F ra n sa ’da n a sıl kan a kana ok u n d u ğu k o la y c a a n la şıla b ilir. Eserde
h er şey, h er şey vardır: Acı ve garip h akikatler, Law sis tem i ve Jansenism , Paris salonları, A vrupa siyaseti ilh... ilh ..... Villemain F ra n s ız E d e b iy a t d ersle ri ( 1828)
İ R A N
M E K T U P L A R I
463
Marki Beccaria'mn « S uçlar ve C e za lar y a h u t B e şe riy e tin m ecellesi» ölm ez e s e r in in 1766’d a ilk d e fa b ü y ü k r u h a n î A n d ré M o rellet’ye M ilân o ’d a n g ö n d e rm iş o ld u ğ u M ayıs/1766 ta r i h li m e k tu p ta n b azı p a r ç a la r:
........................ l’A le m b e rt, D id ero t, H elv etiu s, B ü ffo n , H u m e, b u m u h te ş e m ve h e y e c a n d u y u lm a d a n te lâ f f u z ed ilm e y en b ü y ü k isim le r, sizler g ü n d ü z le ri iş tig a lâ tım in ve geceleri de te fe k k ü r ve te h a y y ü lâ tım ın m e n b a m ı te ş k il e d e n e s e rle rin m ü e llifle ri sin iz; te d ris e ttiğ in iz h a k ik a tle rle d o lu o la n b en , b u h a t â l a r ı m ü d a fa a edip m â z u r g ö ste rm eğ e c ü r ’e t ed e b ilirm iy im ? G ele cek n e s ille re y a la n la r söyleyebilecek k a d a r a lç a la b ilirm iy im ? B in a e n a le y h , sizlere y a z d ık la rım , a y n e n h is s e ttik le rim d ir. B ü tü n ü m itle rim in fev k in d e o la ra k , h o c a la rım o la n b u m e ş h u r in s a n la rın ta k d ir k â r d u y g u la rın ı k a z a n m ış o lm a k la k e n d im i m ü k â fa tla n d ır ılm ış b u lu y o ru m B ü tü n isted iğ im , k e n d im i h u z u r iç in d e ilim ve felse fey e h a s re tm e k ve b e n d e k i üç b ü y ü k ve p ek h a r a r e tli d u y g u ile k a n a a t e tm e k tir: F ik ir ve s a n ’a t eski; h ü r riy e t aşk ı; esir ve b e tb a h t in s a n la r a ş e fk a t ve m e rh a m e t B e n d ek i b u felse fî ta h a v v ü l, b eş se n e evvel h u su le g eldi; ve b u n u İ r a n M e k tu p la rı’n ı o k u m a m a m e d y u n u m ................................. L â k in size a ç ık la m a lıy ım ki, b u eseri y a z a rk e n , g ö zlerim in ö n ü n d e M a ch ia v el’in, G alile’n in ve G ia n n o n ’ın k i ta p la r ı d u ru y o rd u ; k u la k la r ım d a b â tıl itik a tla r ın sa lla d ığ ı z in c irle rin ş a n g ırtıla rın ı, h a k ik a tin in iltile rin i b o ğ a n ta a s s u b u n h o m u r d a n m a la rın ı d u y u y o rd u m . B u k o rk u n ç s a h n e n in m a n z a ra sı, b â z a n is te r istem e z b e n i ış ık ta n k a r a n lığ a çek ilm eğ e m e c b u r ed iy o rd u ; k e n d im i f e d a e tm iş o lm a d a n b e şe riy e ti m ü d a f a a e tm e k istiy o rd u m . K a r a n lık m ü p h e m k a lm a k m e c b u ri y e tin i ta h m il e d e n b u m ü lâ h a z a , b â z a n h iç lu z u m su z ca b e n i zo rlu y o r, b u yola sevkediyordu! Ey b ü y ü k M ontesquieu! S e m a d a k i u lv î r u h u n u n ta k d is in e m a z h a r o lu rsam , d ü n y a la r b e n im olurdu!....» «Beccaria«
464
İ R A N
M E K T U P L A R I
Bibliografya H. Barcklıausen.
«Montesquicu, İran mektupları ve Brede arşivi, 1898...
P. Barrière.
«İran mektupları’nda şahsi ve Borrteaux'ya müteallik esas ve unsurlar, 1951»
Ernest Jovy.
«İran mektupları nın apaçık müjdeci ve ilham ediciliği, 1917.»
A. Crisafulli.
«İran mektuplarından önce şarklı m ü şahit ve müdakkikler, 1954.»
Pierre Martino.
«Fransız edebiyatında Şark, 1906.»
Marie-Louise Dufrènoy.«Fransa’da romantik şark, 1946.» André Massoıı.
«İran mcktııpları’nın Çinli bir illıamkârı, 1951.»
Paul Valéry.
«İran mektuplarına mukaddeme, 1950.»
V. Châtelain.
«İran mektuplarında ahlâkçı quieu, 1931.»
A. Landrin.
«İran mektupları’nııı orijinal baskısı, 1876.»
J. Duffour.
«İran mektupları’nın orijinal baskıları, üzerinde araştırmalar, 1931
Paul Vcrnière.
«İran Mektupları, 1960.»
M ontes
İ R A N
MUHİDDİN
M E K T U P L A R I
GÖKLİTnim
TERCÜME
1950.
463
İNTİŞAR EDEN
ESERLERİ
S U Ç L A R ve C E Z A L A R yahut B E Ş E R İ Y E T İ N M EC E L L E S İ .MARKİ CESARE BECCARİA»
1951..
EL
HAKİM;
.JOHN KNİTTEL.
1957
C Rİ Mİ NOL OG İAr SU Ç, LU ve C E Z A ;
SUÇ
-BARON RAFAELE GAROFALO.
1958..
T H É R È S E
ETİENNE;
-JOHN KNİTTEL.
1958-
A M E D É E ; (TELHİS OLUP THÉRÈSE ETİENNE BİRLİKTE ÇIKMIŞTIR.)
1961..
ile
CÜRMİ C E Z A L A R N A Z A R İ Y E S İ; (Beccaria’nin ikinci baskısile çıkmıştır.) •JEREMİE BENTHAM.»
1963..
İ R A N
M E K T U P L A R I ;
.MONTESQUIEU-. İran m ektupları F.: 30
464
İ R A N
M E K T U P L A R I
Bibliografya H. Barcklıausen.
..Montesquieu, İran mektupları ve Brède arşivi, 1898...
P. Barrière.
..İran mektupları’ncla şahsî ve Bordeaux'ya müteallik esas ve unsurlar, 1951,,
Ernest Jovy.
..İraıı mektupları’nın apaçık müjdeci ve ilham ediciliği, 1917...
A. Crisafulli.
«İran mektuplarından önce şarklı m ü şahit ve müdakkikler, 1954...
Pierre Martino.
..Fransız edebiyatında Şark, 1906...
Marie-Louise Dufrènoy...Fransa’da romantik şark, 1946.,, André Massoıı.
..İran mcktupları’nın Çinli bir ilhamkârı, 1951...
Paul Valéry.
«İran mektuplarına mukaddeme, 1980.»
V. Châtelain.
«İran mektuplarında ahlâkçı quieu, 1931...
A. Landriıı.
«İran m ektuplan’nııı orijinal baskısı, 1876...
J. Duffour.
«İran nıektupları’ııın orijinal baskıları, üzerinde araştırmalar, 1931
Paul Vernière.
«İran Mektupları, I960.»
Montes
İ R A N
MUHİDDİN
M E K T U P L A R I
GÖKLÜ'niim
TERCÜME
1 — 1950
<65
İNTİŞAR EDEN
ESERLERİ
S U Ç L A R ve C E Z A L A R yahut B E Ş E R İ Y E T İ N M E C EL L ES İ .MARKİ CESARE BECCARİA»
2 — 1951.
EL
HAKİM;
.JOHN KNİTTEL,.
S — 1957
C R İ M İ N O L O G İ A : SUÇ, LU ve C E Z A ;
SUÇ
-BARON RAFAELE GAROFALO.
4 — 1958.,
T H É R È S E
ETİENNE;
-JOHN KNİTTEL.
5 — 1958..
A M E D É E ; (TELHİS OLUP THÉRÈSE ETİENNE BİRLİKTE ÇIKMIŞTIR.)
« — 1961...
ile
C Ü RM l C E Z A L A R NAZARİYE'Sİ; (B e c c a r ia ’nuı ik in ci b a sk ısile ç ık m ıştır .) «JEREMİE BENTHAM..
7 — 1965..
İ R A N
M E K T U P L A R I ;
.MONTESQUIEU.»
İran m ektupları F.: 30
466
İ R A N
M E K T U P L A R I
F İ H R İ S T
K ita b ın ism i ve t a k d i m le r M ü ellif ta r a f ı n d a n m u g a d d im e M üellif ve eser (M u b ’d d in G öklü 1. ci mektup
2 . ci mektup
Sahife 1 r a f ın d a n )
15 19
jjgjjpK’te n d o stu R u s ta n ’a — U sbek ve R iji a ırljn ilim ve ir fa n , ak ıl ve h ik m e t u ğ r u n a se y a h a t a ç ık ıld ığ ın a d a ir: (... H alb u k i, biz m a u ju r ve m ü re ffe h b ir d iy a rd a d ü n y a y a g a le r im iz i aç m ıştık . A m a, b u d iy a rın e t r a f ın ı ih a ta ed e n h u d u tla r , m ü fe k k ire le rim iz;n de h u d u tla r ı o la m azd ı!)
23
j-gbek’te n b a ş h a r e m a ğ a s ın a — B aş h a r e j^ a ğ ^ s ın d a n b e k le n e n h iz m e tle re d a ir: (A şk ım iü a te şin i y a k a n b u n a z e n in le re e n d e r in ra h im ve ş e fk a tin i esirg e m iy e ce k sin ! Böyle o lm a sın a ra ğ m e n , ta b iiy e t ve m e rb u tiy e tle riııin so n h a d d in i h is s e tm e le rin i d e teirhn e d e c e k sin ’)
31
3. eli mektup
Z a k i’deıı U sb ek 'e— A şksız b ir d e b d e b e n in Ij İj. jztırap o ld u ğ u n a d a ir: (O h, sevgili U sb e k İs fa h a n 'd a k i s a ra y ın d a b e n im iç in y aşa ra b ilm e k ne m ü şk ü lm ü ş... B ir s a ra y „ f i d e k i sa a d e tle rim i m ü te m a d i s u r e t 32 te ' ba)la y a d e ttiriy o r!..)
4. cü m ektup
Z e f i s ’d m U s b e k 'e — B aş h a r e m a ğ a s ın ın zulüm ve h a k ::z şü p h e ve ith a m la r ın d a n cj’-^.-etler ( H a tta , z a lim siy a h i b u a y r ılıbadece k e d e rle re y e r b ır a k m a s ın a d a ra z ı olmuyor, ilîâ d a şe re f ve ism e tim i ç iğ nem eye y e lte n iy o r!...)
5. ci m ektup
39
R ustafl’d an U sbek’e — İ s f a h a n ’d a U sb ek ’in b u se)’0h a im :r) k ö tü y e y o ru m la n d ığ ın a
89
İ B A N
467
M E K T U P L A R I
Sahile 6. ci mektup
7. ci mektup 8. ci mektup
9 . cu mektup
U sbek’te n d o stu N e ssir’e — l — v a ta n to p r a k la r ım te rk e ttiğ i a n d a d u y d u ğ u d e rin y a r a la r ın sızısı; 2 — G izli k a lm ış b ir c ü rm ü n cezasız b ır a k ılm a s ın ın fa y d a s ın a d a ir: ( ..... O rta lığ ı b irb irin e k a t a n ta n ta n a lı b ir ceza y erin e , k a r a n lık ta k a lm ış b ir c ü rm ü n cezasız k a lış ın ı b in k e r r e te rc ih etm ez m iy d im ? ...)
37
F a tim e ’d en U sbek’e — T a h a s s ü r ü n k alb e d o ld u rd u ğ u h ü z ü n le r, k a d ın g ö n lü n e d a ir
40
U sb ek ’te n R u s ta n ’a — 1 — G e n ç liğ in in f a z ile t ve iyilik r ü y a la rile g eç tiğ in e; 2 — H a k ik a ta in a n d ığ ın a ; 3 — K anun v âz u ; 4 — s u ç la r ı ö n ley ecek ç a re le re d a ir
43
B a ş h a r e m a ğ a s ın d a n Ib b i’ye — B a ş h a r e m a ğ a sı m e rh a le s in e k a d a r geçen s a f h a la r h a k k ın d a
48
10. cu mektup . . M irza’d a n U sbek’e —
11 . ci mektup
12. ci mektup
A ca b a, in s a n o ğ lu ze v k le rin k u v v e ti ve d u y g u la rın ta tm in i su re tile m i, y o k sa fa z ile tin ic a b a tın ı y e r in e g e tirm e k le m i s a a d e te e re b ilir
58
U sbek’te n M irza’y a — T ro g lo d y t k a v m in in a d a le te sa y g ısız lık la rı sebebile in k ıra z b u l d u ğ u n a d a ir
58
U sbek’te n y in e M irza’y a — T ro g lo d y t k a v m in in y en id e n a d a le ti sev m eleri ve a m m e m e n f a a t ve s e lâ m e tin i d ü şü n m e le ri d o la yısile y en id e n s a a d e te e rişişle rin e d a ir
67
13. cü mektup .. U sbek’te n y in e d o stu M irza’y a — T ro g lo d y t k a v m in in ü s tü n fa z ile tle ri h a k k ın d a Y in e T ro g lo d y t k a v m in in çok ü s tü n fa z ile tle rin e d a ir
78
14. cû mektup . . U sbek’te n M irza’y a —
15. ci m e k tu p ... B a ş h a r e m a ğ a s ın d a n h a re m a ğ a s ı J a r o n ’a — B a ş h a r e m a ğ a s ın ın d a d iğ e r in s a n la r g i-
78
468
İ R A N
M E K T U P L A R I S a h lfe
16. ci m e k tu p
17. ci m e k tu p
18. ci m e k tu p
19. cu m e k tu p
bi. k alh ta şıd ığ ı, göğüs b o ş lu ğ u n d a sıc a k ve h a s s a s b ir k itle n in ç a r p tığ ın a d a ir
78
U sbek’te n M olla M u h a m m e d A li’ye — İl m in m e ş’a lesin i u z a tıp z u lm etleri, te r e d d ü t. c e h a le t ve şü p h e y i g id e rm esi n iy a z ed iliy o r
79
U sbek’te n y in e ay n i a d re se — D in î g ele n ek ler. a d e tle r, m e m n u iy e tle r ve vesv eseler h a k k ın d a te v c ih ed ilm iş s u a lle re d a ir
82
M olla M u h a m m e d A li’d e n U sbek’e — İs lâ m d in in d e k i b az ı g elen ek ve m e m n u iy e tle rin , g ü n â h la r ın m e n şei
87
U sb ek ’te n d o stu R u s ta n ’a — O sm an lI im p a r a to r lu ğ u n u n şid d e t r e jim in e d a ir: (B u h a s ta gövde, k e n d in i ta tlı ve m u ted il re jim le a y a k ta tu tm u y o r; b il’â k is gittik çe v a rlığ ın ı y ıp r a ta n ve d ev a m lı su rette için i k e m ire n şid d e t te d b irle rin e b a ş vuruyor!... .................... İş te böyle, aziz R u s ta n , bu im p a r a to r lu k iç in s a n a h â lis â n e ve hakikat ifa d e edecek b ir fik rim i is te rm is in ? Bu g id işle ik i a ş ıra k a lm iy a c a k , b u im p ara to rlu k b az ı f â tih le r in m u z a ffe rly e t m ey d a n ı h a lin e in k ılâ p eyleyecek, h e y h a t....) 90
20. ci
23. ci
22. ci
m e k tu p
m e k tu p
m e k tu p
U sbek’te n k a rısı Z a k i’ye — K ısk a n çlık , şü p h e ve e n d işe ile ç a r p a n b iç a re k alb e d a ir
92
U sbek’te n a k b a ş h a r e m a ğ a s ın a — İ h a n e t ve g ü n â h ın a s lâ cezasız k a lm iy a c a ğ ın a d a ir
95
J a r o n 'd a n b a ş h a r e m a ğ a s ın a — A llâ h ’m önce k a d ın la r a ta b iiy e t ve m e rb u tiy e t re va g ö rd ü ğ ü n e d a ir
97
İ R A N
M E K T U P L A R I
469
Sahife 23. cü m e k tu p
U sbek’tc n İb b e n ’e — se rb e stisi h a k k ın d a
A v ru p a lI k a d ın la r ın 98
24. cü m e k tu p
R ik a ’d a n İb b e n ’e — P a r is lile r in h u s u s iy e t leri, m iz a ç la rı; XIV- L o u is’n in d e h â s ın a d a ir: (O, h â k im iy e tin i te b a a s ın ın b e d e n le ri ü z e rin e te sisle ik tif a e tm e m iş, o n la rın te fe k k ü r ta r z ın a d a h ü k m e tm e s in i b ilm iş tir ! ) 100
25. ci m e k tu p
U sb ck ’te n İb b e n ’e — h a h lık h a k k ın d a
C ö m e rtlik ve h a y ı r 106
26. ci m e k tu p
U sbek’teıı R u k s a n ’a — Ş a r k ta z ifa f ve istih y â ; A sy a ve A v ru p a k a d ın la r ı a r a s ın d a iffe t, s ü k û n ve h ilm iy e t y ö n ü n d e n y a p ıla n m u k a y e se le r 107
27. ci m e k tu p
U sbek’teıı N e ssir’e — İ f tır a k ın a te şile y a n d ığ ın a , d e rin e n d iş e le rin z e b û n u d ü ş tü ğ ü n e , r u h a n y o rg u n , b e d e n e n b itg in h a le g eld iğ in e d a ir 111
26. ci m e k tu p
R ik a ’d a n ye— P a ris ta m â ş a h a y a tı, b ir a k tris in b a ş ın a g e le n le r 113
29. cü m e k tu p
R ik a’d a n İb b e n ’e — P a p a la r ; b ü y ü k r u h a n ile r, v az ifele ri; d a lâ le t suçu, g a d d a r r u h a n î m a h k e m e le r 116
30. cü m e k tu p .
R ik a ’d a n İb b e n ’e — P a r is h a lk ın ın y a b a n c ıla ra d u y d u k la rı le c e ssü s, g ıp ta , a l â k a , snobizm , zü b b elik 125
31. ci m e k tu p
R h c d i’d en U sbek’e — V en ed ik şe h rin d e ilim ir fa n , tic a r e t ve b e d ia la rla in s a n o ğ lu n u n b a h tiy a r lığ a e riş tiğ in e d a ir 127
32. ci m e k tu p
R ik a ’d a n ***’e — İn s a n iy e t ve m u a v e n e t d u y g u su n u n k ö rle ri g ö rü rle r k a d a r k u d r e t -ve k u v v e t sa h ib i y a p tığ ın a d a ir 128
470
İ R A N
M E K T U P L A R I
Sahife
33. eü m e k tu p
U sbek’te n R h e d i’y e — İs lâ m iy e tte ş a r a b ın m e n 'e d ilm e sin in h ik m e ti; ruhumuzun n eş'e ve sevinç r ü z g â rla rın a göre k a n a t ç ırp ış ın a d a ir 129
34. cü m e k tu p
U sbek’te n İb b e n ’e — ı — F ra n s ız ve İ r a n k a d ın la r ın d a güzellik, se v im lilik ve l â ta f a t fa rk la r ı; 2 — A sya ve A v ru p a e rk e k le ri a r a s ın d a m izaç f a r k la r ı; 3 — A sy a m ille t le rin in e sirle re k a rş ı k ö tü d a v r a n ış la rı 133
36. ci m e k tu p
U sbek’te n R h e d i’y e — P a r is k a h v e h a n e le ri; boş ve fay d a sız m ü n a k a ş a ve m ü n a z a r a la r a d ü ş k ü n lü k le r 137
37. ci m e k tu p
U sb ek ’te n İb b e n ’e — X IV . L o u is’n in m i zacı, h u su siy e tle ri, fa z ile ti m ü k â f a tla n d ır m a aşk ı 140
38. ci m e k tu p
R ik a ’d a n İb b e n ’e — P a r is li k a d ın la r ın h ü r riy e ti; e rk e k le rin k a d ın la r ü z e rin d e k i h â k im iy e tin şek il ve h a k ik a tın a d a ir 142
39. cü m e k tu p
H acı İb b i’d e n y a h u d i B e n J a s u e ’ye — H a z re ti M u h a m m e d ’in d ü n y a y a g elişin e d a ir 145
40. ci m e k tu p
U sbek’te n İb b e n ’e — İ n s a n a ö lü m ü n d e d e ğil. d o ğ u m u n d a a ğ la n m a s ı lu z û m u n a d a ir 147
41. ci m e k tu p
B as h a r e m a ğ a s ın d a n U sbek’e — H a r e m a ğ ası o lm a k iste m e y e n b ir e s ird e n ş ik â y e t le r 146
42. ci m e k tu p
F a ra n k la n Y iice e fe n d isi U sbek’e — B a ş h a r e m a ğ a s ın m zu lü m ve işk e n c e le rin i iz a h la , h a re m a ğ a s ı o lm a s ın a m ü s a a d e e d il m e m esi is tir h a m ın a d a ir 150
43. cü m e k tu p
U sbek’te n F a r a n ’a — H a re m a ğ a s ı y a p ıl m a m a s ı r ic a s ın ın k a b u l e d ild iğ in e d a ir 151
İ R A N
471
M E K T U P L A R I
S a h lfe 44. cü m e k tu p
U sbek’te n R h e d i’ye — F r a n s a ’d a ü ç sın ıf ve m e sle ğ in yek d iğ e ri ü z e rin d e te fe v v u k id d ia sı; b ü tü n m e slek e r b a b ın ın k e n d ile r in i dev a y n a la rın d a ta m â ş a e ttik le ri h a k k ın d a 152
4 5 . ci
R ik a ’d a n U sb ek ’e — g ın lık la rın a d a ir
m e k tu p
S im y a k e rle rin ç ıl 154
46. ci m e k tu p
U sbek’te n R h e d i’ye — 1 — D in in e s a sla rı; 2 — A lla h ’a y ö n e ltile n d u a la r ; 3 — a d a le t, in s a n iy e t ve m e rh a m e t d u y g u la rı h a k k ın d a 150
4 7 . ci
m e k tu p
Z a k i’d e n U sbek’e — S a ra y k a d ın la r ın ın se y a h a t ed iş ta r z la r ın a d a ir 162
48. ci m e k tu p
U sbek’te n R h e d i’ye — P a r is ’in k ib a r to p la n tıla rı; çok z e n g in b ir e m lâ k ve a ra z i sa h ib i, b ir vâiz, b ir şa ir, eski b ir m u h a s ip ve b ir se fil ç a p k ın ın p o rtre s i 104
49. cu m e k tu p
R ik a ’d a n U sb ek ’e — K a p u se n p a p a z la r ı n ın İ r a n ’d a k u rm a k iste d ik le ri m e lce le re d a ir 173
50. ci m e k tu p
R ik a ’d a n U sbek’e — T e v a z u u n u lv iy e ti, g u ru ru n , ş a rla ta n lığ ın , b ö b ü rle n m e n in ş e a m e tle ri 174
51. ci m e k tu p
İ r a n ’n ın R u sy a m ü m e ssil N a rg u m ’d a n U s b e k e — R us k a d ın ın ın d u y g u la rın d a n , is te rile rin d e n ; Ç a r’ın zu lü m ve g a d d a rc a id a re s in d e n 170
52. ci m e k tu p
R ik a ’d a n U sbek’e — A v ru p a k a d ın la r ın ın gen çleşm ey e o la n z a a f la rın a d a ir 180
53. cû m e k tu p
Z elis’te n U sbek’e — B ir h a r e m a ğ a s m ın a ş k ih tiy a c ı ve n e v m id îsin in h u d u ts u z lu ğ u 182
55- ci mektup
R ik a ’d a n tb b e n ’e — F r a n s a ve A sy a ’d a k a rık o c a m ü n a s e b e tle rin e d a ir 184
472
İ R A N
M E K T U P L A R I
Sahile 66. ci m e k tu p
U sbek’te n İb b e n ’e — F r a n s a ’d a k a d ın la r ın k u m a ra ip tilâ la r ın a ve P e y g a m b e ri m iz in k o y d u ğ u m e m n u iy e tle re m ü te d a ir 18T
67. ci m e k tu p
U sbek’te n R h e d i’ye — F r a n s a ’d a r u h b a n sın ıfı, â k a it âlim le ri, h a k ik î g ü n â h la r \ e s u ç la ra d a ir 189
68. ci m e k tu p
R ik a’d aıı R h e d i’y e — P a r is ’de tü r lü m e s lek ve s a n ’a t la r a d a ir 194
60. c u m e k tu p
R ik a ’d aıı U sbek’e — P a ris so k a k ları, k i b a r k a d ın to p la n tıla r ı, so h b e tle r, eski d e v irle rin h a s re tle yadı, d ü e llo n u n lâğ v i 199
60. ci m e k tu p
U sbek’te ıı İb b e n ’e — Y a h u d ilik , h ir is tiy a n lık ve m ü slü m a n lık ; P e y g a m b e rle r a r a s ın d a ü s tü n lü k id d ia la rın ın h a k ik a ti 199
61. ci m e k tu p
U sbek’te n R h e d i’y e — R u h a n île rin g ö r d ü k le ri h iz m e t ve y ü k le n d ik le ri v az ifele rin a ğ ırlığ ı 201
62. ci m e k tu p
Z elis’te n U sbek’e — D u y g u n u n y u m u şa k y o lu n d a n y ü rü m e k su re tile ço c u k la rın f a zilete g id e b ile ce k lerin e d a ir 204
63. cü m e k tu p
R ik a ’d a n U sbek’e — Ş a rk d iy a rla rı iç in o k a d a r z a ru rî ve sa lg ın o la n m ü ra ilik ve gizliliğin, G arb iç in a d e ta m e ç h u l o ld u ğ u 206
64. cü m e k tu p
B aş h a re m a ğ a s ın d a ıı U sbek’e — İ ta a t ve in k iy â t z a rû re ti ıç h u z û rsu z lu ğ u n u n â m il le ri 209
65. ci m e k tu p
U sbek’te n k a r ıla r ın a — Z e v c e le rin in b a ş h a r e m a ğ a s ın a in k iy a t ve i t a a t a m e c b u ri y e tle ri 213
66. ci m e k tu p
R ik a 'd a n ***’ye — m ev k ii
87. ci m e k tu p
İlm in ve İlm î e se rle rin 214
İb b e n ’d e n U sb ek ’e — K a lb le rin b ü tü n d i y a r la rın v a ta n d a ş ı o ld u ğ u 210
İ R A N
473
M E K T U P L A R I
Sahile 68.
ci m e k tu p
69. cû m e k tu p
R ik a ’d a n U sbek’e — H a k im le r ve a v u k a t la r 217
Usbek’ten Rhedi’ye — Allâh ve k u l, m e (Ruh, tayin ve ta a m müt eyleyeceği fiili bizzat im âl eder; ön ceden UIû Tanrı haberdar değildir!) 223 ta fiz ik h a k k ın d a .
70. ci m e k tu p
Z elis’te n U sbek’e —
71. ci m e k tu p
U sbek’te n Z elis’e — k o flu ğ u
C ism a n î b e k â r e tin
R ik a ’d a n İb b e n ’e — aşa c a ğ ı h u d u tla r
T e te b b ü ile b ilg in in
72. ci m e k tu p
İ r a n 'd a z ifâ f fa c ia sı 227 228 230
73. cü m e k tu p
Rika’dan ***’ya —
74. cü m e k tu p
U sbek’te n R ik a ’ya — lü k ve iyilik
F ra n s ız A k ad e m isi
233
G u ru r, tev azu , k ö tü 235
75. ci m e k tu p
U sbek’te n R h e d i’ye — H iris tiy a n lık ve M ü slü m an lık d in le rin d e bazı in a n ış f a r k la rı, e s a re t m üessesesi 237
76. ci m e k tu p
U sb ek ’te n İb b e n ’e —
77. ci m e k tu p
İb b e n ’d en U sbek’e — B ir M ü slü m a n iç in acı ve İ s tır a p ta n şik â y e t m ev zu u o la m iy a ca ğ ı 246
78. ci m e k tu p
Rika’dan Usbek’e — İsp a n y o l ve P o r te k iz lile rin m izaç la rı, z â a f la rı 247
79. cü m e k tu p
U sbek’te n R h e d i’y e — 1 — K a n u n v âzile rin in e k s e risin in ak ıl ve d ir a y e tte n m a h rû m o ld u k la rı; 2 — k a n u n la r ın v âz ıh ve sa d e b ir dille yazılm ası ve k o la y kolay d e ğ iştirilm e m e si; 3 — k a n u n la r ın k u ts iy e ti; 4 — v elay e t h a k la r ın ı k u lla n a n b a b a n ın b u bü y ü k ve h a y ır h â h ve p ek eski h a k k ı 251
80. ci m ektup
B a ş h a r e m a ğ a s ın d a n U sbek’e — c a riy e n in s a tın a lın ışı
İ n tih a r e tm e k h a k k ı 241
4
G üzel b ir 255
474
İ R A N
M E K T U P L A R I S a h lfe
81. ci m e k tu p
U sb ek ’te n R h e d i’y e — A klıselim e e n u y g u n h ü k ü m e t h a k k ın d a (G a y esin e e n az m a s ra f la v a ra n , v a ta n d a ş la r ın ı İn s a n ın ta b iî te m a y ü lü n e e n m ü k e m m e l ş e k ild e sevk ve id a re e d e n h ü k ü m e tle r, e n iy ile rid ir ,.) 256
82. ci m e k tu p
İ r a n ’n ın M oskova b ü y ü k elçisi N a rg u m ’d a n U sbek’e — T a t a r ad ile T ü rk le rin c ih a n ı fe th e d işle ri: (... B u m ille t c i h a n ın h a k ik î h â k im id ir! S a n k i d iğ e r m il le tle r b u n la r a h iz m e t iç in y e ry ü z ü n e g e l m işle rd ir!) 261
83. cü m e k tu p
R ik a ’d a n İb b e n ’e — F ra n s ız la r ın k o n u ş m a m e ra k ı, r u h b a n s ın ıfın ın ik n a s a n ’a t ı 262
84. cü m e k tu p
U sb ek ’te n R h e d i’ye — A d a le tin ebedî o l d u ğ u . h e r tü r lü İç tim a î m u k a v e le le rd e n önce m e v c u t b u lu n d u ğ u ( H a ttâ . A llâh o lm a sa y d ı, bizim y in e a d a le ti sevm em iz ic ab e d ec ek ti; zira, h a k k ın d a o k a d a r g ü zel ve m ü s te s n a fik irle r besled iğ im iz ve m e v cu d iy e ti h a lin d e â d il o la c a ğ ın a i n a n dığım ız o b ü y ü k v a rlığ a b en z e m e k için, b ü tü n k u d re t ve g a y re tim iz i h a r c a y a c a k tık !) 264
85. ci m e k tu p
R ik a ’d a n ***’y e — tiğ i d u y g u la r
İn v a lid e s’in ilh a m e t
R ik a ’d a n *='.=*’ y e — d a g eç en ler
P a ris a d a le t s a r a y ın
87. ci m e k tu p
270
271
89. cü m e k tu p
U sb ek ’te n R h e d i’ye — F r a n s a ve İ r a n ’d a a s â le t m üessesesi ve b ü y ü k in s a n te lâ k k is i 274
90. ci m e k tu p
U sbek’te n İb b e n ’e — F r a n s a ’d a ş a n ve şe re fe d ü şk ü n lü k (S a n ve ş e re f is te ğ in in şid d e ti, v a ta n d a ş la r ın h ü r r iy e ti ile m c b su te n m ü te n a s ip tir! F r a n s a h ü k ü m d a rı, en
İ R A N
M E K T U P L A R I
475
S a h lfe h a k ir te b a a s ın ın d a h i ş a n ve şe re fin i k ü çüm seyenıez! B u ş a n ve şe re fi k o ru y a n m a h k e m e le rim iz v a rd ır!) 270 91. ci m e k tu p
U sbek’te n İb b e n ’e — D üello y a d a ir: (Ş a n ve şe re fe o la n b u u m u m i a ş k ve m e rb u tiy ct d u y g u su m ü fe k k ire d e ..n am û s ve h a y siyet işin ad ı v e rile n b ir m e fh u m y a r a t a ra k d ü ello y a m ü k a lip o lm u ş tu r.) 279
93. cü m e k tu p
U sbek’te n R h e d i’yc — X IV L o u is’n in ölüm ü; P a r la m e n to la r ın s ü k û n d e v re le rin d e d â im a ç iğ n e n e n b ire r v ira n e o ld u ğ u ; a d a le tin çiğ n en d iğ i ve b in a e n a le y h , o n u y en id en k u rm a k g e re k tiğ i z a m a n la r d a m a m u re le r h a lin e geldikleri, ve b u h a lle rd e bu m ü e sse se le rin a y a k la n ıp k a y n a ş tık la r ı n a d a ir 282
95. ci m e k tu p
U sbek’ie n R h e d i’ye — Amme H ukukuna d a ir: (A m m e h u k u k u , h u su si h u k u k u n s a h a sı d ışın d a o ld u ğ u n d a n , h a k ik a tte h i r m e m le k e tin m a lı o lm ay ıp c ih a n ı ih a ta e t m e k te d ir. ................................................................... B u g ü n k ü h a lile bu h u k u k p re n sip le ri, k e n d i m e n fa a tle r in i ze d elem e d en h a n g i n o k ta la r a k a d a r a d a le ti ta h r i p ed e b ile c e k le rin i ö ğ r e te n b ir ilim şe k lin e b ü r ü n m ü ş tü r ! ) 284
96. ci m e k tu p
U sbek’te n R h e d i’y c — A d a le tin tev zii; am m e h u k u k u n d a h a r p ve d iğ e r cezaî m ü eyyedeleı-; su lh m u a h e d e le rin in k u ts iy e ti; fe tih h a k k ı * 289
97. ci m e k tu p
B aş h a re ıııa ğ a s ın d a n U sbek’e — B ir esir e n in s a tın a lın ışı; k a d ın k a l b i : (.... N asıl ki, b ü y ü k ih tilâ lle r de k a lb lc rin d e r in lik le rin d e h ep gizlidir, g ö m ü lü d ü r!) 225
98. ci m ektup
U sbek’te n H a ss e n ’e — T ab iî k a n u n ( y a h u t ta b ii h u k u k ): (... Bu k a n u n v âzileri ise, b i ze u m u m î, değişm ez, ebedî, h iç is tis n â k a -
476
İ R A N
M E K T U P L A R I
S a h ile b u l etm ez, so n su z b ir s ü r ’a t ve in tiz a m is te y e n b ir n iz â m g e tiric i, so n su z lu k ve p a y âsızlık â le m i iç in d e k i k a n u n la r d a n b a h se d iy o rlar!..) 293
09. cü mektup
U sbek’te n İb b e n ’e — İ h tilâ lc ile r ve se rv e t; u ş a k la r c a m ia s ın ın F r a n s a ’d a g ö rd ü ğ ü r a ğ b e t ve ih tira m ; fa z ile tle se rv e tin ta k s im in d e h ik m e t 301
100. cû mektup.. R ik a ’d a n R h e d i’ye — F ra n s ız k a d ın la r ın ın m o d a ve süse c in n e t d e re c e s in d e k i d ü ş k ü n lü k le ri 303
101. ci m ektup.. R ik a ’d a n R h e d i’y e —
F ra n s ız la r ın y a b a n cı h ü n e r ve k a n u n l a r a in tib a k ve h a y r a n lık la rı; eski R o m a h u k u k u ve P a p a e m ir n a m e le rin i k a b u lle n ip b e n im se m e le ri 305
102. ci mektup.. U sbek’te n ***’y e —
B azı r u h a n ile r in k o f lu ğ u , ş a rla ta n lığ ı, ilim ve iz’a n f u k a r a lık la r ı 306
103- cü mektup.. U sbek’te n İb b e n ’e —
ı — A v ru p a n ın k u v
v etli d e v le tle ri; 2 — h ü k ü m e t şe k ille ri, m o n a r ş i n i n b o z u la ra k b a ş k a r e jim le re te b e d d ü lü ; 4
3
— İ r a n Ş a h la rın ın is tib d a tla r ı;
— L e se -M a je ste c ü rm ü ’n ü n h a k ik î â m il
le ri
104. cü m ektup... U sbek’teıı İb b e n ’c —
311
A v ru p a ve A sy a’d a tâ c id a r la r ın şa h s î m a s û n iy e tle rin d e b ü y ü k e n d işe ve m u h a fa z a f a ik la r ı; A sy a ’lıla r ın h ü k ü m d a rı ö ld ü rm e sebepleri.. (.. V eyl, o tâ c id a r a ki, v ere cek h e p si h e p si b ir te k b a şı v a rd ır! Ve sa n k i, b ü tü n b u ih ti r a s la rın to p la n d ığ ı y e rin iş te b u b a ş o ld u ğ u n u g ö ste rm e k için, o tâ c id a r b u h u d u ts u z h â k im iy eti k u lla n ır!) 315
İ R A N
477
M E K T U P L A R I
Sahlfe 105. ci m e k tu p ... l ’sb ek ’te n İb b e n ’e — 1 — Ş ü k râ n ve m in n e t d u y g u su in s a n la r a r a s ın d a ve o to rite ile m ille t b e y n in d e e n k u v v e tli r a b ıta d ır ; 2 — h u d u ts u z h â k im iy e tle rin g a y ri m e ş rû o ld u ğ u ; 3 — İ n tih a r la r ; 4 — L e se -M a je stâ c ü rm iı 317 106. ci m e k tu p ... R h e d i’d e n U sbek’e — S a n ’a t ve ilm in m e d e n iy e tle re , d e v le t id a re le rin e te s irle ri;
(.. Hemen bütün hakimiyetler, san’at b i limsizliği tem elleri üzerine kurulmuşlar ve bu san’atların ziyadesile gelişm esinden y ı kılmışlardır. Eski İran İmparatorluğumuz buna mükemmel bir misâldir!) 321 107. ci m e k tu p ... U sbek’te n R h e d i’y e — S a n ’a tın to p lu lu ğ a h iz m e ti; işsizlik ve a v a re lik le s a n ’a t a r a sın d a k i m ü n a se b e t; z ir a a t ve s a n a y i 322 108. ci m e k tu p ... R ik a’d a n İb b e n ’e — F r a n s a ta h t ı n d a k a d ın la r ın n u fû z ve s a lta n a tı 327 113. cü m e k tu p ... R h e d i’d en U sbek’e — D ü n y a n u f u s u n d a e s kiye n a z a r a n a z a lm a la r, e sb ab ı 330 114. cü m e k tu p ... U sbek’te n R h e d i’y e — T a b iî a fe tle r, y er y ü zü n ü sık sık k a s u p k a v u r a n um um î fe lâ k e t ve m u sib e tle r; s a rî h a s ta lık la r 333 115. ci m e k tu p ... U sb ek ’te n R h e d i’y e — D in le rin aile h a y a tın a k o y d u k la rı h ü k ü m le r a r a s ın d a k i f a r k la r; k öle h a y a ti; K u r’a n d a k a d ın 336
i
116 ci m e k tu p ... U sbek’te n R h e d i’y e — E ski R o m a lıla rın k ö le lere ta tb ik e ttik le ri fa z ile tli ve h ü r r i y ete g ö tü rü c ü id a re ta rz ı; n u fu s u n a r t t ı rılm a sı g a y re ti 340 117 ci m e k tu p ... U sbek’te n R h e d i’y e — H iris tiy a n lığ ın b o ş a n m a m e m n u iy e ti, v a h im n e tic e le ri 343 118. ci m e k tu p ... U sb ek ’te n R h e d i’y e — H ıris tiy a n lık â le m in d e n u f u s u n a z a lm a sın a d iğ e r b ir se -
478
İ R A N
119. cu m e k tu p .. 120 .
ci m e k tu p ..
121 .
ci m e k tu p ..
122 .
ci m e k tu p ..
123. cü mektup..
125-ci m e k tu p ..
126. ci m e k tu p ..
127. ci m e k tu p ...
128. ci m e k tu p ...
M E K T U P L A R I
bep de, r u h a n ile r in cin si h a y a tta n ın e m n u iy e tle rid ir; P ro te s ta n k a to lik d in le r in d e g ö rü ş f a rk la rı, â k ib e tle ri; P a p a ’n m d a rlık çe k m e sin in sebebi ................................. 346 U sb ek ’te ıı R h e d i’ye — A fr ik a ve A m e ri k a ’d a n u fu s u n a z a lm a sı ............................. 350 U sbek’te ıı R h e d i’y e — K a d ım Y ah u d i, İ ra n , Ç in m ille tle rin d e n u fu s u n s ü r ’a tle ç o ğ a lm a sı âm ille ri 352 U sbek’te n R h e d i’y e — V a h şile rin y a ş a d ık la rı ü lk eler, g elen ek leri, g eb elik leri 35 4 U sbek’te n R h e d i’ye — M ü stem le k eler ve z a r a r la r ı, istilâ c ı m ille tle rin a y rı siy a se tle ri ve â k ib e tle ri............................................................. 357 U sbek’te n R h e d i’y e — İtid â l, y u m u şa k ve ezcüm le C u m h u riy e t id a re le rin d e n u fu su n , r e f a h ve s a a d e tin a r ttığ ı; y a b a n c ıla rı b ir d iy a ra çekecek e n b ü y ü k k u v v e tin h ü r r i y et ve se rv e t o ld u ğ u ......................................... 363 U sb ek ’te n R h e d i’y e — T â c id a r la rın e t r a fın ı k u ş a ta n h a r is ve d a lk a v u k in s a n la rın d o y m a k b ilm ez iste k le ri ve n ih a y e t b u n la r a fik re n d ü z e n le n e n âla y li fe rm a n 366 R ik a ’d a n ■■"■‘■ ■■’ya,— Ö m rü n ü h a k y o lu n d a h a r c iy a n la r ın n a il o la c a k la rı h u z u z a t; B r a h m a n d in in e m e n su p b ir k a d ın ın k o ca sı öldü deye a te ş te y a k ılm a isteğ i ....... 366 R ik a ’d a n U sb e k e — M u z ta rip ve b a h t sız in s a n la r a d u y u la n m e rh a m e t, göz y a ş la r ın a a tfe d ile n u lv i m â n a . 372 R ik a ’d a n İb b e n ’e — İsveç k ıra lı X II C h a rle ’m ö ld ü rü lm e si; N â z ırla rm p re n le rin ih tir a s la r ın ı ta h r i k e d işle ri 374
129 cu m e k tu p ... R ik a ’d a n U sbek’e — B ir h e n d e se c i â lim in m iz âc i; u z a m ış g e lin c ik le rin b ir k lıç la b içilm esi; te rc im e n in m â ria sı ............................. 376 130. cu m ektup... R ik a ’d a n ***’y e — N o u v elliste’le re d a ir ... 381 131. ci m e k tu p ... R h e d i’deıı R ik a ’y a — M o n a rşik ve C u m -' h u riy e t idar.e şek illeri, m e n şe le ri; A v ru p a, A sy a ve A frik a ’d a ilk id a re şe k il-
İ R A N
132. ci m e k tu p ...
133. cü m e k tu p ... 134. cü m e k tu p ...
135. ci m e k tu p ...
136. ci m e k tu p ...
137. ci m e k tu p ...
138. ci m e k tu p ...
139. cu m e k tu p ...
140. ci mektup...
142. ci m e k tu p ... 143. cü mektup...
M E K T U P L A R I
leri. R o m a ve K a r ta c a C u m h u riy e tle ri; C e sar ............................................................... R ik a ’daıı d e v a m — H a lin d e n h iç m e m n u n o lm a y a n tip le r; L aw sis te m in in m e y d a n a g e tird iğ i ik i m a lı b u h r a n ; b ir n o u v e lliste ’in f a r f a r acılığı; b ir soy sop b ilg i n in in ta tlı k u r u n tu s u ................................. R ik a ’d a n d e v a m — B ir m a n a s tır ın k ü tü p h a n e s in e d a ir ......................................... R ik a ’d a n d e v a m — A yni m a n a s tır k ü tü p h a n e s in d e m u k a d d e s K ita b ’ın te f s i r le rin e a it c iltle rin m u h te v a la r ı; ta s a v v u f R ik a ’d a n d e v a m — Y in e o m a n a s tır k ü tü p h a n e s in d e d iğ e r ilim şu b e le rin e m ü te d a ir e se rle r .................................................. R ik a d a n d e v a m — A yni m a n a s tır k ü tü p h a n e s in d e m e v c u t m u h te lif m ille tle rin ta r ih le r in e a it c iltle rin m u h te v a la r ı ........ R ik a ’d a n d e v a m — Y ine ay n i k ü tü p h a n e d e k i c iltle rd e n ; d e s ta n la r, şiirle r, r o m a n la r, b u n la rın h a k ik î m a n â la r ı R ik a ’d a n İb b e n ’e — N az ırlık m a k a m ın ın geçiciliği, İ r a n ve T ü rk iy e ’deki a n la y ış la B a tı a n la y ışı a r a s ın d a k i f a r k .................... R ik a ’d a n d e v a m — B a tı’d a k a r ı k o c a a ş k ın a b ir m isâ l; İsveç k ıra liç e s in in t a h t ı n d a n f e r a g a tin in b ü y ü k m a n â s ı R ik a d a ıı U sbek’e — P a r le m a n la r ve P a r is p a rle m a n ı .................................................. R ik a ’d a n U sbek’e — G a rip b ir â lim in m e k tu b u ............ *............................................. R ik a ’d a n Y a h u d i d o k to r N athanael Levi’y e — İ r a n ’d a H a m â il ve m u s k a la rın k u d r e ti
387
392' 396
397
400
403
407
410
414 416 417
421
144. cü mektup... R ik a ’d a n
U sbek’e — P a risli iki m e ş h u r â lim in g a rip te lâ k k i ta rz la r ı 425 145. ci m e k tu p ... U sbek te n **=:=’y e — F ik ir a d a m ın ın c e m iy e t iç in d ek i zor d u ru m u .........................426
146. ci mektup... Usbck’ten Rhedi’y e — iyi n iy e ti
D ev let r ic a lin in 431
480
İ R A N
M E K T U P L A R I
147.
ci m e k tu p ... B a ş h a r e m a ğ a s ın d a n U sbek’e — S a ra y d a h ü k ü m s ü re n k a rg a ş a lık ................................. 436 143. ci m e k tu p ... U sbek’te n B aş h a r e m a ğ a s ın a — Büyük s a lâ h iy e tle r v erild iğ i ......................................... 437 149. cu m e k tu p ... N a r s it’d e n U sb ek ’e — B a ş h a r e m a ğ a s ın m ö ld ü ğ ü 438 150. ci m e k tu p ... U s b e k te n N a r s it’e — İçin e d ü ş tü ğ ü g a f le te d a ir ............................................................... 439 151. ci m e k tu p ... S o lim ’d cn U sb ek ’e — S a ra y d a k i ih a n e tle r in ih b a rı 152. ci m e k tu p ... N a r s it’te n U sbek’e — S a r a y d a n iyi h a b e rle r 442 153. cü m e k tu p ... U sbek’te n S olim ’e — B ü tü n s a lâ h iy e tle r i o n a d e v re ttiğ i .................................................. 443 154 cü m e k tu p ... U sbek’te n k a r ı l a r ı n a — Y en i b a ş h a r e m a ğ a s ın a i ta a t e tm e le ri .............................. 444 155. ci m e k tu p ... U s b e k te n N essir’e — N e d a m e tle r, iftir a k , a te ş i 445 156. ci m e k tu p ... R o k s a n ’d a n U sbek’e — B a ş h a re m a ğ a s ın ın s a ra y ı k a n a ve işk en cey e b u la d ığ ı 447 157. ci m e k tu p ... Z a k i’d e n U sbek’e — B a ş h a re m a ğ a s ın m g a d d a rlığ ı................................................................... 449 158. ci m e k tu p ... Z a k i’d e n U sb ek ’e — V e rile n c e z a n ın h a k sız ve a d a le tsiz o lu ş u n d a n şik â y e t ............ 450 159. cu m e k tu p ... S o lim d e n U sbek’e — R o k s a n ’n ın b ir d e lik a n lı ile y a k a la n d ığ ı ve d e lik a n lın ın ö ld ü rü ld ü ğ ü ............................................................... 451 160. ci m e k tu p ... S olim ’d en U sb ek ’e — R o k sa n h a k k ın d a a d a le tin ta tb ik e d ild iğ i................................ 453 161. ci m e k tu p ... R o k s a n ’d a n U sbek’e — K e n d is in d e n i n tik a m ald ığ ı ve in tih a r e ttiğ i 454
T a h a s s ü s le r....................... ........................................... 457 B ib liy o g ra fy a ........................................ 464 Muhiddin G öklii n ü n diğer tercim e eser
leri F i h r i s t
465 466
Cİ LT
T ev zi y e r i
KORAY Mücellithanesinde Ciltlenmiştir. Tel.
22 83 20
İN K IL Â P ve AKA KİTABEVLERİ
KOLLEKTİF ŞİRKE1
Ankara Cad. No. 95 - İstanbul
TL. 30
