Milestones in Greek-German Relations

ΟΡOΣΗΜΑ ΕΛΛΗΝΟ ΓΕΡΜΑΝΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ

Ε πι µ έλ ει α

Ευάγγελος Χρυσός | Wolfgang Schultheiß

ΙΔΡΥΜΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΕΥΤΙΣΜΟ ΚΑΙ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

Ορόσημα ελληνο-γερμανικών σχέσεων Πρακτικά ελληνο-γερμανικού συνεδρίου, Αθήνα, 16 και 17 Απριλίου 2010 Ε π ι µέ λ ε ια κ ει µ έ ν ω ν

Ευάγγελος Χρυσός, Άννα Καραπάνου, Κατερίνα Ντίντα, Ξένια Ζώη, Χαρά Παππά Μ ε τ α φ ρά σ ε ι ς

Αλίκη Ζουρνατζή, Μαρέττα Νικολάου, Annette Vosswinkel, Στέργιος Ασπριώτης Σχ ε δ ια σ µ ό ς ε ξ ω φύλ λ ο υ – Σε λ ιδ ο π ο ίη ση

Περιγραφή Π α ρ α γ ωγή

Χρήστος Κοσσίδας Ε κ τ ύ π ωσ η

Technograph AE

© 2010 Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία Βασ. Σοφία 11, 106 71 Αθήνα ■ τηλ.: 210-36.92.272 ■ fax: 210-36.92.180 e-mail: [email protected] ■ http://foundation.parliament.gr ISBN 978-960-6757-28-0

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Ευάγγελος Χρυσός – Wolfgang Schultheiß Πρόλογος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11

Χαιρετισµοί Γρηγόριος Νιώτης Α΄ Αντιπρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13 Wolfgang Schultheiß Πρέσβης της Γερμανίας στην Ελλάδα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17

Η περίοδος πριν από την Επανάσταση Hans Eideneier O ενθουσιασμός για την Ελλάδα στη Γερμανία και την Ευρώπη . . . . . . . . . . . . . .19 Μίλτος Πεχλιβάνος Οι «φιλογερμανοί» και ο νεοελληνικός Διαφωτισμός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31 Φίλιππος Πετσάλνικος Πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων, Εισαγωγική ομιλία . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43

Ο Όθων και η εποχή του Μιχάλης Σταθόπουλος Η έννομη τάξη στην Ελλάδα του Όθωνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57 Μιχάλης Τσαπόγας Οι Βαυαροί στην Ελλάδα και η πορεία προς τον κοινοβουλευτισμό . . . . . . . . . . .71 Βάνα Μπούσε Ξένες στην οθωνική Ελλάδα. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .79

Η Ελλάδα από το  έως το  Κώστας Ράπτης Ελληνο-γερμανικές σχέσεις στη μετα-οθωνική εποχή πριν και μετά το Συνέδριο του Βερολίνου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91 Hans-B. Schlumm Πόθος για την ελευθερία; Οι φιλέλληνες της δεύτερης γενιάς: η περίπτωση του Joseph Mindler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107 Hans-Joachim Gehrke Ο ρόλος της γερμανικής αρχαιολογίας στην Ελλάδα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .119

Ελλάδα και Γερµανία στα χρόνια του Α΄ Παγκοσµίου Πολέµου Μαριλίζα Μητσού Ελληνο-γερμανικές σχέσεις στη λογοτεχνία και την επιστήμη τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .129 Κώστας Λούλος Οι ελληνο-γερμανικές σχέσεις στη σκιά του Α´ Παγκοσμίου Πολέμου. . . . . . . .141 Γεράσιμος Αλεξάτος «ΧΑΙΡΕΤΕ»: Ένα ελληνικό σώμα στρατού στο Γκαίρλιτς. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .185

Ελληνο-γερµανικές σχέσεις πριν και µετά το Β΄ Παγκόσµιο Πόλεµο Νίκος Παπαναστασίου Οι ελληνο-γερμανικές σχέσεις κατά τη δεκαετία του 1930. . . . . . . . . . . . . . . . . .199 Hagen Fleischer Γερμανο-ελληνικές σχέσεις στη σκιά του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. . . . . . . . . . .213 Νικόλαος Κ. Κλαμαρής Έλληνες επιστήμονες στη Γερμανία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .223 Γεώργιος Ξηροπαΐδης Δημιουργική παρανόηση. Η αισθητική του Κant στη σύγχρονη Ελλάδα. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .249

Νέο ξεκίνηµα µετά τον Παγκόσµιο Πόλεµο Cay Lienau Το ελληνικό μεταναστευτικό ρεύμα και οι επιπτώσεις του στις περιοχές αποστολής και υποδοχής . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .265 Δημήτρης Κ. Αποστολόπουλος Οι οικονομικές σχέσεις Ελλάδας - Γερμανίας μετά το Β´ Παγκόσμιο Πόλεμο. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .277 Ηλίας Κατσούλης Δημοκράτες κατά συνταγματαρχών: Έλληνες στη Γερμανία από το 1967 έως το 1974 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .293 Κωνσταντίνα Ε. Μπότσιου Η Ελλάδα και η Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας στο ευρωπαϊκό πλαίσιο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .301 Αιμιλία Ροφούζου Η Λαοκρατική Δημοκρατία της Γερμανίας: οι Έλληνες και το δεύτερο γερμανικό κράτος. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .319 Καταληκτήρια συνεδρία Sigrid Skarpelis-Sperk Ελλάδα και Γερμανία: 40 χρόνια προσωπικών και πολιτικών εμπειριών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .327 Τάσος Κριεκούκης Ελληνο-γερμανικές σχέσεις: μια προσωπική εμπειρία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .351 Wolfgang Schultheiß Συμπεράσματα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .359 Οι συγγραφείς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .365

Πρόλογος

Ό

ταν το καλοκαίρι του 2008 συναντηθήκαμε για να σχεδιάσουμε το πρόγραμμα των Οροσήμων των ελληνο-γερμανικών σχέσεων, δεν φανταζόμασταν πόσο επίκαιρο θα ήταν το θέμα στον καιρό που θα γινόταν το συμπόσιο. Σήμερα η Ελλάδα είναι δυστυχώς πρώτο θέμα στην Ευρώπη. Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και οι ειδήμονες επιδιώκουν να τραβήξουν την προσοχή με υπονοούμενα ή με ευρηματικά σχόλια για την κοινωνική πραγματικότητα στην Ελλάδα και τη μελλοντική εξέλιξη της οικονομίας της. Ωστόσο, για τους περισσότερους από αυτούς ισχύει ότι δεν γνωρίζουν σχεδόν τίποτε για την Ελλάδα μετά το Μέγα Αλέξανδρο. Αυτό το κενό προσπαθεί να καλύψει, εν μέρει, το ανά χείρας βιβλίο από την πλευρά των ελληνο-γερμανικών σχέσεων των τελευταίων δύο αιώνων. Ευχαριστούμε τους εισηγητές, οι οποίοι αντιπροσωπεύουν οι ίδιοι μια φάση της ελληνο-γερμανικής ιστορίας, που εκτός των άλλων αναγκάστηκαν κατά την επιστροφή τους να αντιμετωπίσουν τα σύννεφα στάχτης από το ισλανδικό ηφαίστειο. Ιδιαίτερα ευχαριστούμε τον κύριο Hagen Fleischer, που από την αρχή βοήθησε ουσιαστικά στην προετοιμασία του συμποσίου. Ευχαριστούμε επίσης τους διερμηνείς και τους πολλούς άλλους αφανείς συνεργάτες μας. Η Γερμανική Πρεσβεία ευχαριστεί ιδιαίτερα τη Deutsche Bank και τη Deutsche Telekom, γιατί χωρίς τη βοήθειά τους δεν θα ήταν δυνατή η γερμανική συμμετοχή στο πρόγραμμα. Χαιρόμαστε από κοινού που για άλλη μια φορά πέτυχε η συνεργασία του Ιδρύματος της Βουλής με τη Γερμανική Πρεσβεία. [  ]

ΟΡOΣΗΜΑ ΕΛΛΗΝΟΓΕΡΜΑΝΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ

Τέλος, αξίζει να αναφέρουμε ότι, όταν οι σύνεδροι μετά την πρώτη συνεδρία μετέβαιναν στο κτήριο του Κοινοβουλίου για το μεσημβρινό γεύμα, συνάντησαν μπροστά στο Ιλίου Μέλαθρον, την κατοικία του Schliemann, όπου τώρα στεγάζεται το Νομισματικό Μουσείο, τον Otto Rehhagel, που το 2004 είχε οδηγήσει την Εθνική Ομάδα Ποδοσφαίρου στην κατάκτηση του Ευρωπαϊκού Πρωταθλήματος. Επειδή είχε μόλις προηγηθεί στο συμπόσιο η διαπραγμάτευση της εποχής του βασιλιά Όθωνα, υπήρξε η υποψία μήπως είχαμε σκηνοθετήσει τη συνάντηση· αλλά αυτό δυστυχώς δεν ίσχυε. Πάντως οι συνεργάτες μας έδωσαν ανεπισήμως στον τόμο τον τίτλο Από τον Όθωνα στον Όθωνα.

ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΧΡΥΣΟΣ

WOLFGANG SCHULTHEISS

[  ]

Γρηγόριος Νιώτης

ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ Α΄ ΑΝΤΙΠΡΟΕ∆ΡΟΥ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Α

ποτελεί ιδιαίτερη χαρά και τιμή για μένα να χαιρετίζω, εκπροσωπών τη Βουλή των Ελλήνων και τον Πρόεδρό της, κύριο Φίλιππο Πετσάλνικο, στο συμπόσιο που διοργανώνει το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία μαζί με τη Γερμανική Πρεσβεία στην Αθήνα με θέμα Ορόσημα των ελληνο-γερμανικών σχέσεων. Οι ελληνο-γερμανικές σχέσεις έχουν μια μακρόχρονη ιστορία, η οποία στηρίχτηκε όχι μόνο σε πολιτικά και οικονομικά κριτήρια, αλλά κυρίως στην επίδραση του πολιτισμικού παράγοντα, ο οποίος είχε στο παρελθόν συμβάλει στη δημιουργία σταθερών δεσμών μεταξύ των δύο λαών. Η γερμανική αλλά και συνολικά η ευρωπαϊκή κουλτούρα, επηρεάστηκαν σημαντικά από την κλασική Ελλάδα, δημιουργώντας φιλοσοφικά, λογοτεχνικά και καλλιτεχνικά ρεύματα που επηρέασαν το ευρωπαϊκό πνεύμα και πολιτισμό. Το ίδιο ακριβώς ένιωσε και η Ευρώπη του 16ου και του 17ου αιώνα, που εκφράστηκε μέσα από το μεγάλο ζωγράφο Poussin, ο οποίος φιλοτέχνησε τον περίφημο πίνακα «Oι βοσκοί της Αρκαδίας» με χαραγμένη την περίφημη φράση «et in Arcadia ego», που διαβάζει ένας περαστικός έφηβος επάνω στον τάφο κάποιου βοσκού. Η Γερμανία και η Ευρώπη της Αναγέννησης και του ουμανισμού με το φιλέλληνα Σίλλερ, που “υποτάχθηκε” στη μοίρα του και αναφώνησε «και εγώ γεννήθηκα στην Αρκαδία», με το μεγάλο Γκαίτε, που παρουσίασε την Αρκαδία στο περίφημο Φάουστ, επιβεβαίωσαν ό,τι είχε ξεκινήσει χιλιάδες χρόνια πριν. Ήδη από τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα έχουμε την ανάπτυξη του γερμανικού Φιλελληνισμού και τη στήριξη της Ελληνικής Επανάστασης. Ένα μεγάλο μέρος της γερμανικής πολιτικής ηγεσίας της μεταπολεμικής Γερμανίας, όπως οι Konrad Adenauer, Theodor Heuss, Karl Carstens, Hans-Dietrich Genscher, Franz Josef Strauß, Helmut Schmidt, Richard von Weizsäcker, Roman Herzog κ.ά. φοίτησαν στο λεγόμενο Humanistisches Gymnasium και ενστερνίστηκαν [  ]


τις αξίες του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, διατηρώντας μια ιδιαίτερη ευαισθησία για τη σύγχρονη Ελλάδα. Ο αναμορφωτής της Γερμανίας Konrad Adenauer υπογράμμιζε σε χριστουγεννιάτικο μήνυμα που απηύθυνε το 1961 προς το γερμανικό λαό τα εξής: «Σπόροι δημιουργικότητας βρίσκονται σε κάθε λαό. Ουδέποτε όμως και σε κανένα τόπο δεν προσδιόρισαν τόσο έντονα το σύνολο της ανθρώπινης παρουσίας, όπως αυτό συντελέστηκε στους Έλληνες. Το μεγαλοφυές σε αυτούς ήταν ότι αποκάλυψαν με αλάνθαστη ακρίβεια το Θεμελιώδες, το Ουσιώδες, την Αμιγή Ιδέα. Από τους Έλληνες πηγάζει κάθε πνευματική μας ενασχόληση...». Επίσης, ο καγκελάριος Helmut Schmidt, ο οποίος σε πολιτικούς του λόγους χρησιμοποιούσε αποφθέγματα αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων, ένθερμος υποστηρικτής της ευρωπαϊκής πολιτικής των Αθηνών, συνέβαλε αποφασιστικά στην ένταξη της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα. Η μεγάλη ελληνική κοινότητα στη Γερμανία (περίπου 340.000 άνθρωποι) διαδραμάτισε και διαδραματίζει ουσιαστικό ρόλο στη δημιουργία κλίματος φιλίας και συνεργασίας μεταξύ των δύο χωρών, η οποία δεν ενίσχυσε μόνο την ελληνική οικονομία με τα εμβάσματα αλλά και με τη συνεισφορά του εργατικού δυναμικού των Ελλήνων εργατών συνέτεινε στο “οικονομικό θαύμα” της Δυτικής Γερμανίας. Επίσης το υψηλό επίπεδο των μορφωτικών ανταλλαγών και ακαδημαϊκών σχέσεων, αποτέλεσε σημαντικό συνεκτικό στοιχείο μεταξύ των δύο λαών. Η οικονομία υπήρξε πάντα ένας από τους καθοριστικούς παράγοντες που συνέβαλαν στη σύσφιγξη των ελληνο-γερμανικών σχέσεων. Η Γερμανία αποτελούσε και αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους εμπορικούς εταίρους της Ελλάδας με υψηλό δείκτη συναλλαγών με κρατικούς και ιδιωτικούς φορείς. Η γερμανική τεχνολογία και το γερμανικό «know how», προσδίδουν μια μακροπρόθεσμη δυναμική στο σύστημα των οικονομικών συναλλαγών. Οι ριζικές αλλαγές στην Ευρώπη στις αρχές της δεκαετίας του 1990 δημιούργησαν νέα γεωπολιτικά δεδομένα. Η ενοποιημένη Γερμανία έχει ενδυναμώσει τον πολιτικό της ρόλο σε ευρωπαϊκό επίπεδο και σε αυτό συνέβαλε και η διεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης προς ανατολάς. Ανάλογα και η Ελλάδα επωφελήθηκε από τις τελευταίες διεθνείς εξελίξεις και δημιούργησε νέα ερείσματα στην εξωτερική της πολιτική. Θα προσθέταμε ότι Γερμανία και Ελλάδα είναι οι πιο κερδισμένες χώρες της μεταψυχροπολεμικής περιόδου στον ευρωπαϊκό χώρο, που συνέβαλαν αποφασιστικά στην αποκατάσταση της σταθερότητας στα Βαλκάνια. [  ]

ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΝΙΩΤΗΣ

Από την άλλη πλευρά, η εικόνα της Γερμανίας στην Ελλάδα έχει ξεπεράσει τα παλαιά στερεότυπα. Το ελληνικό κοινό αποκτά ένα αυξανόμενο ενδιαφέρον σχετικά με την πολιτική και κοινωνική ζωή της Γερμανίας, όπως διαπιστώνεται και στον ημερήσιο Τύπο. Θα μπορούσαμε, μάλιστα, να υποστηρίξουμε ότι από όλες τις ευρωπαϊκές χώρες η Γερμανία κατέχει την πρώτη κατά σειρά θέση από άποψη ειδησεογραφίας. Στη νέα εποχή των ανοιχτών συνόρων και της πληροφορικής επανάστασης, Ελλάδα και Γερμανία, δύο βασικά μέλη της Ευρωπαϊκής Οικογένειας, προβάλλουν το ενδιαφέρον τους για μεγαλύτερη συνεργασία σε διμερές και πολυμερές επίπεδο και για συλλογική αντιμετώπιση των νέων προκλήσεων. Ο γνωστός Γερμανός πολιτικός και φίλος της Ελλάδας Hans-Dietrich Genscher, ο οποίος διαμόρφωσε την εξωτερική πολιτική της Γερμανίας για μια εικοσαετία, διακήρυττε σε ελληνικά και ξένα ακροατήρια την ταύτιση ελληνικού και ευρωπαϊκού πολιτισμού, διατυπώνοντας μάλιστα σε ομιλία του ότι «η Γερμανία δεν θα ξεχάσει ποτέ τη συμπαράσταση της Ελλάδας σε κρίσιμες και αποφασιστικές στιγμές της». Είναι σημαντικό λοιπόν σήμερα σε μια δύσκολη στιγμή της Ελλάδας, η Γερμανία να συμπαρασταθεί σθεναρά στην προσπάθεια της χώρας μας για έξοδο από την κρίση, προσπερνώντας κακοπροαίρετα δημοσιεύματα τα οποία δεν μπορούν να κάμψουν στο ελάχιστο τις ελληνο-γερμανικές σχέσεις. Οι ελληνο-γερμανικές σχέσεις δεν κατανοούνται πλέον, μόνο, στη διμερή τους διάσταση, αλλά ενσωματώνουν πολιτικές δραστηριότητες πολυμερούς συνεργασίας στη βάση της δυναμικής που αναπτύσσει η Ευρωπαϊκή Ένωση. Στο πλαίσιο της Ένωσης διαμορφώθηκαν ήδη οι προϋποθέσεις για κοινή πολιτική σε βασικά ευρωπαϊκά θέματα που ενισχύουν τη συναίνεση και τη συλλογική δράση. Και οι δύο χώρες αναγνωρίζουν πλέον το όφελος από μια ενεργό συμμετοχή τους στα όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και τάσσονται υπέρ της επιτάχυνσης της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Ιδιαίτερη σημασία έχει η συμμετοχή της Ελλάδας όχι μόνο στην Ευρωπαϊκή Ένωση, αλλά και στον πυρήνα του Eurogroup, γεγονός που δημιουργεί πλέγμα ασφαλείας, σταθερότητας και κοινής πορείας ανάμεσα σε όλες τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όπου ο ρόλος της Γερμανίας είναι καθοριστικός και σημαντικός. Στην κρίσιμη αυτή συγκυρία για τη χώρα μας, το σύνολο του ελληνικού λαού έχει την πεποίθηση ότι, όπως η Ελλάδα ανέλαβε την ευθύνη έναντι του κοινού νομίσματος να επιβάλλει θυσίες στον ελληνικό λαό, έτσι και το σύνολο των ευ[  ]


ρωπαϊκών χωρών θα δείξει την έμπρακτη στήριξή του. Και ακόμα περισσότερο περιμένουμε τη στήριξη της Γερμανίας. Άλλωστε, η αλληλεγγύη εκδηλώθηκε ήδη με τη συμφωνία δημιουργίας του μηχανισμού στήριξης της ελληνικής οικονομίας. Ολοκληρώνοντας, εκ μέρους του Προέδρου, θέλω να σας ευχαριστήσω θερμά για την παρουσία σας, να ευχαριστήσω ιδιαίτερα τη συνδιοργανώτρια Πρεσβεία της Γερμανίας στην Αθήνα και προσωπικά τον πρέσβη, κύριο Wolfgang Schultheiß, και να ευχηθώ καλή επιτυχία στις εργασίες του συμποσίου.

[  ]

Wolfgang Schultheiß

ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΠΡΕΣΒΗ ΤΗΣ ΓΕΡΜΑΝΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Α

A

ισθάνομαι εξαιρετική τιμή και ιδιαίτερη χαρά, που εσείς, κύριε Πρόεδρε της Δημοκρατίας, μετέχετε στην εκδήλωσή μας. Σας καλωσορίζω εγκάρδια. Κι εσάς, κύριε Αντιπρόεδρε της Βουλής των Ελλήνων, σας ευχαριστώ θερμά που εγκαινιάσατε την εκδήλωση αυτή. Ο Πρόεδρος, κύριος Πετσάλνικος, θα είναι μαζί μας στη συνέχεια. Ευχαριστώ θερμά κι εσάς, κύριε Bolz, για το γεγονός ότι διαθέσατε τους χώρους του Ινστιτούτου Goethe για την πραγματοποίηση της εκδήλωσης αυτής, που διοργανώνεται από την Πρεσβεία από κοινού με το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία. Τέλος, ευχαριστώ τη Deutsche Bank και τη Deutsche Telekom, για το γεγονός ότι στήριξαν το εγχείρημα αυτό με τόση γενναιοδωρία. Οι πρώτες σκέψεις για τα Ορόσημα είχαν γίνει πριν από ενάμιση χρόνο. Το γεγονός ότι η εκδήλωση προγραμματίστηκε τελικά για την εφετινή άνοιξη, αποτελεί ευτυχή συγκυρία. Λίγες φορές μέχρι σήμερα η ανάδειξη των στενών και φιλικών σχέσεων μεταξύ της Ελλάδας και της Γερμανίας ήταν τόσο σημαντική. Τις δεκαετίες θετικών εντυπώσεων υπέρ της Ελλάδος, οι οποίες οφείλονται στον ενθουσιασμό για την αρχαιότητα, τη νοσταλγία για τη Μεσόγειο και τις θετικές εντυπώσεις από τους Έλληνες μετανάστες, που εδώ και 60 χρόνια έχουν ενσωματωθεί απόλυτα στη γερμανική κοινωνία, ακολούθησε τελείως απρόσμενα στη Γερμανία ένα κύμα επικριτικών, εν μέρει υπερβολικών και αφοριστικών, δημοσιευμάτων. Αυτή την αλλαγή στη στάση της γνώμης των μέσων μαζικής ενημέρωσης (ΜΜΕ) –και όχι απαραίτητα της κοινή γνώμης–, μπορώ να την παρομοιάσω μόνο με κάποιου είδους «ερωτική απογοήτευση». Θαυμάζαμε τους Έλληνες για τον τρόπο ζωής τους, ενδεχομένως τους ζηλεύαμε κιόλας, και τώρα βλέπουμε, πιθανόν προς ευχαρίστηση των ηθικολόγων, ότι τίποτα στη ζωή δεν είναι δωρεάν. Επιπλέον, οι κακές ειδήσεις έχουν πάντα μεγάλη απήχηση και η λέξη “χαιρεκακία” δεν είναι άγνωστη σε εμάς τους Γερμανούς. [  ]


Από την άλλη, η Γερμανία πάντα απολάμβανε στην Ελλάδα κύρος και αναγνώριση, ο Τύπος όμως διέκειτο συχνά επικριτικά απέναντί της. Αυτό είναι έκφραση ενός έντονου στους Έλληνες αισθήματος, πως απέναντι σε οποιαδήποτε υπόνοια κηδεμονίας ή εξωτερικής επιρροής πρέπει να υπάρξει σθεναρή αντίσταση. Σε αυτή την περίπτωση υπεισέρχεται πάντα και το αίσθημα ότι εμείς οι Γερμανοί οφείλουμε ακόμη κάτι στους Έλληνες από το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ποιος οφείλει σε ποιον και εάν υπάρχει γενικότερη οφειλή, θα καταστεί πιθανώς σαφέστερο μετά τις δύο ημέρες των ομιλιών. Το παρελθόν μπορεί να μη μας δίνει σαφές πλάνο για το μέλλον, η γνώση του όμως μας δίνει ένα σημείο εκκίνησης και μια προοπτική για το μέλλον. Ύστερα από 200 χρόνια στενών ιστορικών δεσμών θα έπρεπε να γνωριζόμαστε αρκετά καλά, ώστε να μην υιοθετούμε προκαταλήψεις και επιφανειακές κρίσεις. Η πολιτική της Ομοσπονδιακής Κυβέρνησης είναι και παραμένει «φιλελληνική». Το ίδιο συμφέρον της Γερμανίας, όπως και της Ελλάδας, σε σχέση με την ευρωπαϊκή πολιτική, απαιτεί να γίνουν τα πάντα, ώστε να διατηρηθούν η Νομισματική Ένωση και η σταθερότητα του ευρώ. Η σταθερότητα του νομίσματος είναι για τους Γερμανούς –μετά την τραυματική εμπειρία της δεκαετίας του 1920– ένα εξαιρετικά σημαντικό πολιτικό αγαθό. Αυτό σημαίνει αφενός ότι πρέπει να τηρείται το ευρωπαϊκό πλαίσιο κανόνων –και εδώ πιθανόν είμαστε ιδιαίτερα αυστηροί–, αφετέρου σημαίνει όμως ότι η Γερμανία δεν μπορεί και δεν θα αφήσει την οικονομική κατάσταση στην Ελλάδα να δημιουργήσει σοβαρό κίνδυνο για τη Νομισματική Ένωση και τη νομισματική σταθερότητα στην Ευρωζώνη. Με τη σωτηρία της Ελλάδας από μια σοβαρή οικονομική κρίση, οι έννοιες “ίδιο συμφέρον” και “αλληλεγγύη” καθίστανται ταυτόσημες. Θα έπρεπε να αποτελεί εγγύηση και για τους σκεπτικιστές ότι η Γερμανία δεν θα εγκαταλείψει την Ελλάδα, εάν η κατάσταση εκτραχυνθεί. Ο όρος “εκτραχυνθεί” μπορεί να επιδέχεται διαφορετικές ερμηνείες. Η ομοσπονδιακή καγκελάριος δεν φημίζεται –και προσωπικά το βρίσκω καθησυχαστικό– για τη λήψη εσπευσμένων αποφάσεων. Το ότι η Γερμανία θα σταθεί αλληλέγγυα στην Ελλάδα δεν χωράει αμφιβολία. Η απόφαση των υπουργών Οικονομικών της 11ης Απριλίου, η οποία υιοθετήθηκε από την κυρία Merkel, παρά την αναμενόμενη (και ασκηθείσα) κριτική στη Γερμανία, το αποδεικνύει. Πιστεύω ότι, υπό τις παρούσες συνθήκες, Ελλάδα και Γερμανία μπορούν να ατενίζουν το μέλλον με αισιοδοξία. Βέβαια δεν θα χαριστεί τίποτε σε κανέναν για υπαρκτούς λόγους και ο καθένας είναι υπεύθυνος για τον εαυτό του, αλλά Απόδοση στα ελληνικά: Στέργιος Ασπριώτης τελικά είμαστε μαζί. [  ]

Hans Eideneier

Ο ΕΝΘΟΥΣΙΑΣΜOΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛA∆Α ΣΤΗ ΓΕΡΜΑΝIΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ

Ο

ι γελοιογραφίες έχουν την εποχή αυτή μεγάλη “πέραση” στις ελληνο-γερμανικές σχέσεις, διαδραματίζοντας έναν επιθετικό έως ύπουλο ρόλο. Αν αυτήν τη στιγμή σας κουράζω με μια παλαιότερη γελοιογραφία του καλού μου φίλου, Κώστα Μητρόπουλου, σχεδιασμένη το 1980 για το βιβλίο μας Neugriechisch ist gar nicht so schwer [Τα ελληνικά δεν είναι και τόσο δύσκολα] –μια μέθοδο διδασκαλίας των ελληνικών για γερμανόφωνους–, θα χαμογελάσετε, παρατηρώντας τη, μάλλον συγκαταβατικά· εγώ ωστόσο μπορώ να σας βεβαιώσω, πως στα 30 χρόνια που παρήλθαν από τότε, πολλοί αναγνώστες, που αυτοπροσδιορίζονταν ως φιλέλληνες, θεώρησαν τη γελοιογραφία αυτή ιδιαίτερα προκλητική. Όπως και να έχει η κατάσταση, λίγη προβοκάτσια δεν βλάπτει. Επομένως μου επιτρέπετε, ελπίζω, να βοηθήσω κατά κάποιον τρόπο στην ερμηνεία αυτής της γελοιογραφίας! Αρχίζω με τον άντρα, στη δεξιά μεριά της εικόνας, που χαμογελάει, φορώντας την αρχαία στολή του οπλίτη. Διακρίνονται η στρογγυλή ασπίδα διακοσμημένη με μαίανδρο, ο θώρακας, το ανοιχτό κράνος, οι περικνημίδες και το ακόντιο. Το βλέμμα και τα λόγια του απευθύνονται στον άντρα που στέκεται αντίκρυ του, ένα χαρακτηριστικό σύγχρονο κάτοικο αυτής εδώ της χώρας, όπως μπορούμε να υποθέσουμε από την τραγιά[  ]


σκα, τα μαύρα μαλλιά και το μουστάκι: κάποιος Γιώργος, Κώστας, Δημήτρης ή Γιάννης δηλαδή. Το βλέμμα του τελευταίου δεν δείχνει φοβισμένο, μάλλον σαστισμένο, γεγονός που επιβεβαιώνεται από την κίνηση του αριστερού του χεριού, τυπική χειρονομία απορίας ‒παλιά θα έπιανε τα γένια του, τώρα πιάνει το γυμνό του πιγούνι. Με τη στάση αυτή δηλώνεται σαφώς η προϊστορία της σκηνής: το δεξί χέρι, που τώρα αναπαύεται, είχε προηγουμένως κινηθεί με τη γνωστή, τυπική ερωτηματική κίνηση προς εκείνον τον καλόγνωμο ταξιδιώτη. Όταν αυτός του αποκαλύπτεται με το: «ΑΝΔΡΑ ΜΟΙ ΕΝΝΕΠΕ, ΜΟΥΣΑ, ΠΟΛΥΤΡΟΠΟΝ...», η απορία δίνει τη θέση της στη βεβαιότητα: «AH! DEUTSCH!» –αυτός μόνο Γερμανός μπορεί να είναι. Και για να μην σας ταλαιπωρώ περισσότερο, πρόκειται βέβαια για έναν από τους λεγόμενους φιλέλληνες! Χρειάζονται αποδείξεις; Πρώτον, ο εμφανής ενθουσιασμός του για τη χώρα και τους κατοίκους της, ακόμη και σε μια εποχή κατά την οποία απαντά ένας Γιώργος –και όχι πια ένας Περικλής– σε σταθμό τρένου, του οποίου οι ράγες ανήκουν στον 20ό αιώνα. Δεύτερον, η ταξιδιωτική του αμφίεση –εντελώς εκτός τόπου και χρόνου για τη χώρα του ενθουσιασμού του–, τεκμηριώνει την υποψία πως ήρθε σε αναζήτηση της αρχαίας κλασικής Ελλάδας. Τρίτον, ο αταίριαστος ρουχισμός, που διάλεξε σύμφωνα με τις επιταγές της ανθρωπιστικής παιδείας ο μορφωμένος αυτός οπλίτης, αποδεικνύει επίσης εντυπωσιακά πως κατά την προετοιμασία της συνάντησής του με τον πραγματικό Έλληνα δεν ασχολήθηκε ποσώς με τον τρόπο ζωής του, ούτε ενδιαφέρθηκε να πάρει τις σχετικές πληροφορίες. Τέταρτον, αν και προσεγγίζει με καλές προθέσεις το σύγχρονό του Έλληνα, γνωρίζοντας μια φάση της ελληνικής γλώσσας που χρησιμοποιούνταν 2.800 χρόνια πριν, δεν θα μπορέσει να συνεννοηθεί μαζί του. Πέμπτον, υπάρχει εξάλλου ο φόβος πως το θέμα δεν τον απασχολεί ιδιαίτερα και ότι –ως κατεξοχήν φιλέλληνας– αυτός στοχεύει προς τους Hellenen, τους Έλληνες, στους οποίους δεν συμπεριλαμβάνει το Γιώργο, εφόσον αυτός δεν αντιδρά αναλόγως στο παράθεμα από τον Όμηρο που προ ολίγου απήγγειλε. Με τη σύντομη αυτή ανάλυση της εικόνας αναφέρθηκα ήδη και στα πιο σημαντικά σημεία της εισήγησής μου. Το θέμα που μου ανατέθηκε να παρουσιάσω είναι: «Ο ενθουσιασμός για την Ελλάδα στη Γερμανία και την Ευρώπη». Και παρόλο που με τη φράση αυτή εννοούνται κατ’ αρχάς και κυρίως οι φιλέλληνες, είναι καλό που επιλέχτηκε ως τίτλος ένας σχετικά ουδέτερος και γενικότερος ορισμός. [  ]

HANS EIDENEIER

Ας εξετάσουμε το θέμα από την ιστορικο-πολιτισμική του πλευρά. Ο φιλελληνισμός περιορίζεται ουσιαστικά στα τέλη του 18ου και στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα. Ιδωμένος από την πλευρά της ιστορίας του πνεύματος, έχει να κάνει με το ρομαντισμό· από πολιτικής πλευράς, με τον απελευθερωτικό αγώνα των Ελλήνων από την οθωμανική κυριαρχία, καθώς και τον απόηχο που είχε αυτός στην Ευρώπη. Ένα μεγάλο μέρος εξάλλου των φιλελλήνων της εποχής εκείνης ήταν Έλληνες του εξωτερικού που είχαν οργανωθεί, με στόχο την απελευθέρωση της πατρίδας τους. Εκτός από αυτό, θα φανεί στη συνέχεια πως δεν θεωρώ υποχρέωσή μου να παρακολουθήσω την ιστορική ερμηνεία του φιλελληνισμού. Φιλέλληνες λοιπόν είναι εξ ορισμού πλάσματα φιλικά διακείμενα προς τους Έλληνες, ενώ Έλληνες είναι κατ’ αρχάς φανταστικά όντα, τα οποία δημιούργησαν τα κλασικά αρχαία ελληνικά μνημεία. Έτσι, οι πρώτοι κατ’ όνομα “φιλέλληνες”, που απαντούν για παράδειγμα στον Ηρόδοτο, είναι ξένοι ηγεμόνες που ενδιαφέρθηκαν για τον ελληνικό πολιτισμό. Έναν σαφή, χρήσιμο, ορισμό δίνει ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της ίδιας της κλασικής εποχής, ο ρήτορας Ισοκράτης: «Ἡ πόλις ἡμῶν [...] τὸ τῶν Ἑλλήνων ὄνομα πεποίηκεν μηκέτι τοῦ γένους, ἀλλὰ τῆς διανοίας δοκεῖν εἶναι, καὶ μᾶλλον Ἕλληνας καλεῖσθαι τοὺς τῆς παιδεύσεως τῆς ἡμετέρας ἢ τοὺς τῆς κοινῆς φύσεως μετέχοντας». Ή για να εκφραστώ με τα λόγια του σημερινού Έλληνα πρωθυπουργού Γιώργου Παπανδρέου, παραθέτω απόσπασμα δημοσιεύματος από τη Süddeutsche Zeitung (15.2.2010): «Στο μέλλον θα υπάρχουν και Έλληνες ινδικής, αλβανικής και ουκρανικής καταγωγής. Ελληνισμός είναι η δική μας ιδιαίτερη άποψη του κόσμου, η δική μας κοσμοθεωρία, οι δικές μας αξίες: δημοκρατία, ισότητα, ανθρωπισμός». Τα λόγια του Ισοκράτη είναι η φράση-κλειδί για κάθε μελλοντικό προσδιορισμό του φιλελληνισμού, αλλά και για τη διάκριση των Hellenen από τους Έλληνες. Οι πρώτοι, που ασπάστηκαν τον ορισμό αυτόν και έθεσαν τη μόρφωσή τους υπό αυτό το αξίωμα, ήταν οι αρχαίοι Ρωμαίοι. Ως φορείς πολιτισμού ήταν στο σύνολό τους φιλέλληνες, ακόμη και χωρίς να αυτοχαρακτηρίζονται έτσι. Εξαιτίας του γεγονότος ότι η αρχαία ελληνική πνευματική ζωή που έλαβε χαρακτήρα προτύπου για τους επερχόμενους διαμορφώθηκε μέσα σε μια σχετικά σύντομη περίοδο, ευθύς εξαρχής δεν υπήρξε οποιοσδήποτε συσχετισμός με όσους κατοίκησαν μεταγενέστερα στις κλασικές περιοχές. Αυτό ίσχυε ήδη για την ελληνιστική εποχή και κατά την άνθηση της Αλεξάνδρειας και συνεχίστηκε έως και την εποχή της ίδρυσης της Νέας Ρώμης [  ]


–δηλαδή της Κωνσταντινούπολης. Αν ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ο Μέγας γνώριζε ελληνικά –πράγμα που αμφισβητείται–, τότε γνώριζε αυτά τα ελληνικά που έπρεπε να γνωρίζει κάθε μορφωμένος Ρωμαίος στο πλαίσιο της εκπαίδευσής του, και όχι τα σύγχρονά του ελληνικά, τα οποία είχαν διανύσει ήδη ένα διάστημα 700 χρόνων από τα ελληνικά της κλασικής εποχής. Όταν όμως και οι ίδιοι οι Έλληνες, που ζούσαν στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία έγιναν χριστιανοί Ρωμαίοι, είχαν μεν ακόμη το πλεονέκτημα να επικαλούνται ως προγόνους τους, τους Hellenen· τους εαυτούς τους όμως, όπως και όλοι οι ελεύθεροι πολίτες της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, τους αποκαλούσαν Ρωμαίους, επειδή τώρα οι Hellenen ήταν γι’ αυτούς οι προχριστιανοί ειδωλολάτρες. Κι ας μη ξεχνάμε ότι αυτός που έβαλε να κάψουν και να καταστρέψουν την περίφημη σε όλον τον κόσμο Βιβλιοθήκη των Hellenen στην Αλεξάνδρεια δεν ήταν άλλος από τον πατριάρχη Θεόφιλο το 389 μ.Χ. Από την άλλη μεριά, οι πρώτοι μεγάλοι Πατέρες της χριστιανικής Εκκλησίας, επίσης τον 4ο αιώνα, όχι μόνο δεν αμφισβήτησαν τη ρωμαϊκή παράδοση του αρχαίου ελληνικού κλασικού πνεύματος, αλλά θεμελίωσαν πάνω σε αυτή και τις πνευματικές βάσεις της μεσαιωνικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Το αρχαίο ελληνικό πνεύμα, όχι μόνο διασώθηκε με αυτό τον τρόπο, αλλά αναπτύχθηκε, φτάνοντας μάλιστα σε νέα μεγάλη άνθηση στο τεράστιο αυτό χριστιανικό κράτος για πολλούς ακόμη αιώνες.1 Η παιδεία παρέμεινε (αρχαία) ελληνική, επειδή συνδεόταν άμεσα με τους αρχαίους Έλληνες. Αλλά κι εμείς οι Γερμανοί παραλάβαμε από την Ελλάδα αυτές και μόνο τις απόψεις, τις οποίες μας προέβαλλαν ως πρότυπα αρχικά οι λεγόμενοι ουμανιστές και στη συνέχεια οι φιλέλληνες, σύμφωνα πάντα με τα δικά τους κριτήρια, και εμείς τις προσαρμόσαμε στο δικό μας πολιτισμό. Η Κεντρική Ευρώπη στο πλαίσιο της Αναγέννησης οδηγήθηκε καθ’ υπόδειξιν να παραλάβει αρχαία, και ειδικότερα, ελληνικά ιδεώδη ως προς την κοινωνική τάξη, να τα οικειοποιηθεί και να συμπεριφέρεται αναλόγως. Η υιοθέτηση αυτή είχε βέβαια διαφορετική εξέλιξη στις επιμέρους κεντροευρωπαϊκές κουλτούρες. Στις γερμανικές χώρες ο Διαφωτισμός επήλθε σε μια εποχή, όπου και η γερμανική γλώσσα όδευε προς την επικράτηση. Ο ίδιος ο Μαρτίνος Λούθηρος με τη μετάφραση της Βίβλου είχε συμβάλλει αποφασιστικά σε αυτό. Ένα γεγονός ωστόσο, που σχετίζεται με τη μετάφραση αυτή, είναι τουλάχιστον εξίσου σημαντικό με την άρση της κυριαρχίας των λατινικών που επέβαλε η Καθολική Εκκλησία: ο Λούθηρος μεταφράζει την Παλαιά Διαθήκη από τα εβραϊκά, αλλά την Καινή Διαθήκη, τη μεταφράζει από τα ελληνικά, εφόσον αυτή είχε γραφτεί εξαρχής στα ελληνικά. [  ]

HANS EIDENEIER

Ο κεντροευρωπαϊκός ουμανισμός αναπτύχθηκε στο μεταξύ τόσο αυτόνομα και έφτασε σε τέτοια ακμή, που κάθε προσπάθεια επιρροής έξωθεν, για παράδειγμα από φορείς του σύγχρονου ελληνικού πολιτισμού, να θεωρείται ως ανάμειξη στις εσωτερικές πνευματικές και ιδεολογικές υποθέσεις της κάθε χώρας. «Graecia transvolavit Alpes» –τελεία και παύλα. Ακόμη και όταν στις αρχές του 19ου αιώνα έγιναν εφικτές οι περιηγήσεις στη χώρα της επαγγελίας των ευγενών προγόνων, ο κίνδυνος αναγκαστικής προσγείωσης και ανατροπής της ιδεαλιστικής εικόνας ήταν τόσο μεγάλος και συγγνωστός, που η γνωριμία και ο συγχρωτισμός με ανθρώπους που αυτοαποκαλούνταν Ρωμιοί και που τη γλώσσα τους δεν την καταλάβαινες με το πρώτο άκουσμα, να θεωρούνται πράγματα παρακινδυνευμένα και ανεπιθύμητα. Στη χώρα μας λοιπόν πρώτο μέλημα ήταν πάντα η υπεράσπιση μιας ανθρωπιστικής ιδεολογίας, της οποίας κύριο χαρακτηριστικό ήταν η όσο το δυνατόν απόλυτη διατήρηση της απόστασης από τους ζωντανούς φορείς της γλώσσας. Εμείς οι ίδιοι ξέρουμε πολύ καλά ποιο είναι το καλύτερο για την εθνική παιδεία της νεολαίας μας, ενώ οι σπουδές της κλασικής φιλολογίας έχουν φτάσει στη χώρα μας σε τέτοια ύψη, που οι Έλληνες δεν μπορούσαν ούτε να φανταστούν. Εξάλλου, βοηθήσαμε αυτούς τους σύγχρονους Έλληνες κατά πολλούς και διάφορους τρόπους! Όταν, για παράδειγμα, τους επιστήσαμε την προσοχή στο ότι προφέρουν λανθασμένα τα αρχαία ελληνικά και ότι τα πρόβατα βελάζουν φωνάζοντας «μπεε μπεε» και όχι «βι βι», όπως μας παραδίδει ο Αριστοφάνης. Το γεγονός ότι οι Έλληνες αγανακτούσαν μπροστά σε τέτοιες “αποκαλύψεις” δεν συντελούσε, ως γνωστόν, στην αύξηση του ενδιαφέροντος γι’ αυτούς από μέρους των Γερμανών ουμανιστών! Εξάλλου, ήδη οι Βυζαντινοί είχαν επισύρει τη δυσαρέσκεια των φιλολόγων, επειδή συνέτασσαν την πρόθεση “από” με αιτιατική. Ως πρώτο συμπέρασμα παραθέτω ένα απόσπασμα από το έξοχο άρθρο της Danae Coulmas «Ελληνισμός ως πολιτιστικό επίτευγμα»:2 «Το πιεστικό ερώτημα που κάνει την εμφάνισή του είναι μήπως η πρόσληψη της Αρχαιότητας από τη Δύση δεν θα ήταν λιγότερο απομακρυσμένη από αυτή των ίδιων των Ελλήνων, αν δεν είχε βαθύνει τόσο πολύ κατά τη χριστιανική εποχή το χάσμα της θρησκείας και της πολιτικής ισχύος ανάμεσα στη Δύση και την Ανατολή, και ακόμη περισσότερο ανάμεσα στη Ρώμη και στην Ανατολική Ρώμη, αν η Δύση δεν είχε στυλιζάρει το Βυζάντιο ως τον κατεξοχήν εχθρό, που το μόνο που του αξίζει είναι η περιφρόνηση και αν δεν το είχε μειώσει ως την έσχατη προσωποποίηση της παρακμής, αλλά και αν το Βυζάντιο, από τη δική του πλευρά, δεν [  ]


αντιμετώπιζε τη Δύση με την ανάλογη δυσπιστία. Γιατί αποτέλεσμα αυτής της εκατέρωθεν στάσης είναι βέβαια μια διαχρονική άγνοια. Παρ’ όλες τις ζωντανές δοσοληψίες σε άλλους τομείς, π.χ. στο εμπόριο, η Δύση δεν ενδιαφέρθηκε να λάβει υπόψη την περαιτέρω εξέλιξη των Ελλήνων και, κατά συνέπεια, ούτε και την εξέλιξη της ελληνικής παιδείας, όπως αυτή διατηρήθηκε και καλλιεργήθηκε από την ελληνορθόδοξη Χριστιανοσύνη». Η 12η Σεπτεμβρίου 1683, ημερομηνία της μάχης του Κάλενμπεργκ προ των πυλών της Βιέννης, είχε φέρει τη Δυτική Ευρώπη σε κατάσταση αλλοφροσύνης μπροστά στον κίνδυνο των Τούρκων “τρομοκρατών”. Η αναζήτηση της σωτηρίας στους αρχαίους Έλληνες ταυτίστηκε με μια γερμανική αυτογνωσία. Οι κορυφές του ρομαντισμού κατακτήθηκαν στη Γερμανία, με αποτέλεσμα το βλέμμα να μπορεί να ατενίζει από ψηλά σε εκείνη τη φανταστική Αρκαδία. Πρέπει να τονιστεί για μία ακόμη φορά, για να μας γίνει συνειδητό, ότι ένας ποιητής του μεγέθους ενός Johann Christian Friedrich Hölderlin (1770-1843) μια ζωή ολόκληρη δεν ονειρευόταν παρά μιαν εποχή ωραιότερη, που θα είχε ήδη διαμορφωθεί στην κλασική Ελλάδα, μιαν εποχή όπου θα ίσχυε «εκ νέου το πνεύμα» και θα προετοιμάζονταν συνθήκες, τις οποίες ο ίδιος περιέγραφε ποιητικά ως «επιστροφή των Θεών» και «νέα αυτοκρατορία της νέας θεότητας». Ο Johann Wolfgang von Goethe διάλεξε για μότο των δύο του βιβλίων, που εκδόθηκαν το 1816 και το 1817, με τίτλο Italienische Reise [Ταξίδι στην Ιταλία], το παλιό «Et in Arcadia ego» διαμορφωμένο σε «Auch ich in Arkadien» (Κι εγώ στην Αρκαδία). Και όταν βρέθηκε στη Σικελία, και ο κόμης Waldeck τον κάλεσε να ταξιδέψουν με το ιστιοφόρο του στην Ελλάδα, σημείωνε στο ημερολόγιό του ότι μπροστά στην προοπτική του ταξιδιού, δεν ήταν ικανός να αρθρώσει λέξη. Και δεν ταξίδεψε. Τι θα έβλεπαν εκεί τελικά; Αυτή η Ελλάδα, αυτή η Αρκαδία, ήταν αποκύημα της φαντασίας τους και μόνο, και αυτό ήταν τόσο στο Hölderlin όσο και στον Goethe τελείως συνειδητό, φυσικά. Η ταύτιση αυτού του φανταστικού, ρομαντικά εξυψωμένου και εξιδανικευμένου αρχαίου τοπίου με την πραγματικότητα εκεί κάτω, στη νότια άκρη των Βαλκανίων, δεν ήταν εφικτή.3 Στο πλαίσιο των απελευθερωτικών αγώνων του πρώτου μισού του 19ου αιώνα, οι παρεξηγήσεις συσσωρεύονται και από τις δύο πλευρές. Οι φιλέλληνες, ως γνήσιοι φίλοι των Hellenen, εννοώντας με τον όρο αυτό τα μεγάλα πνεύματα της κλασικής εποχής του Ελληνισμού, θέλησαν να βοηθήσουν τους κατοίκους των ευγενών αυτών περιοχών, ώστε να απελευθερωθούν από την έξωθεν και μάλιστα μωαμεθανική κυριαρχία. Εκτός από τη φρικτή βρομιά και την απόλυτη ένδεια, συνάντησαν εδώ κατοίκους που αυτοαποκαλούνταν Ρωμαίοι, Ρωμιοί, [  ]

HANS EIDENEIER

και που θα ήταν μάλλον κάτι ανάλογο με τους Ρoμά στη Ρουμανία. Αντί να δημιουργηθεί μια γέφυρα που θα οδηγούσε στην κατανόηση της Ελλάδας από μέρους της Κεντρικής Ευρώπης, βάθυνε μάλλον ακόμη περισσότερο το χάσμα της άγνοιας, καταλήγοντας ακόμη και ενεργό άρνηση. Στους Νεοέλληνες είχε δοθεί η ευκαιρία να συμπεριφέρονται όπως οι αρχαίοι Έλληνες, και αυτοί δεν τη χρησιμοποίησαν. Οι στρατιώτες από τη Βυρτεμβέργη, την Ελβετία και τη Βαυαρία που υπηρέτησαν σε επαγγελματικό στρατό επέστρεψαν στις πατρίδες τους και διηγούνταν για κάποιους παμπόνηρους απατεώνες, Gaunern –πίσω από αυτή τη λέξη κρύβεται η λέξη Joner ( Ίωνες), στα εβραϊκά και την ιδιωματική διάλεκτό τους–, οι οποίοι αντίθετα από κάθε ηθική αρχαιοελληνική επιταγή είχαν εγκατασταθεί σε εκείνην την Αρκαδία των ονείρων μας. Το φιλελληνικό κίνημα, που είχε συντελέσει τα μέγιστα στη δημιουργία του εθνικού αισθήματος των Γερμανών, επέστρεψε το αργότερο ύστερα από την πτώση του Όθωνα Βίτελσμπαχ από τον ελληνικό θρόνο στα γερμανικά σπουδαστήρια και στα ουμανιστικά γυμνάσια, για να παραμείνει έκτοτε ανεπηρέαστο από οποιαδήποτε προσέγγιση προς την πραγματικότητα της Ελλάδας. Σύντομα είχε στηθεί και το γεφύρι για το ταμείο των εθνικών ιδεών. Η αθηναϊκή πολιτεία με τη δημοκρατική θεμελιακή της δομή ήταν καλοδεχούμενο πρότυπο για να τεθούν σε εφαρμογή τα ιδανικά της Γαλλικής Επανάστασης. Η πεποίθηση ότι πρόκειται για εκλεκτικές συγγένειες του γερμανικού και του αρχαιοελληνικού πνεύματος ήταν βαθιά εδραιωμένη, ενώ το πνεύμα της ευγενούς άμιλλας στον ανταγωνισμό μεταξύ των πολιτισμών συνέβαλε τώρα ουσιαστικά στην επιδίωξη, όχι μόνο να προσεγγισθούν τα επιτεύγματα των αρχαίων, αλλά και να ξεπεραστούν. Σε όλα αυτά προστέθηκε και το γεγονός ότι οι Έλληνες της νέας Ελλάδας, στην προσπάθειά τους να πραγματώσουν ένα εθνικό κράτος σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα, βρέθηκαν έτοιμοι να τολμήσουν οι ίδιοι αυτό το άλμα, παραμερίζοντας και οι ίδιοι τον ελληνικό Μεσαίωνα και ανατρέχοντας κατευθείαν στην κλασική αρχαιότητα. Τη στιγμή μάλιστα που σε αυτήν τους την πράξη υπήρχε η προσδοκία να απελευθερωθούν συγχρόνως και από την πιεστική επικυριαρχία της Εκκλησίας. Με τον τρόπο όμως αυτόν παρέλαβαν μια ιδεολογία, η οποία περιφρονούσε απροκάλυπτα τη χώρα τους και τις δικές τους πολιτιστικές επιδόσεις. Έως και σήμερα τα αρχαία ελληνικά διδάσκονται σύμφωνα με τη μεταφρασμένη γραμματική του Adolf Kaegi. Ποτέ έως σήμερα δεν αναπτύχθηκε μια διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών για Νεοέλληνες. Έως σήμερα στις αίθουσες των [  ]


εκπαιδευτηρίων διαβάζονται αρχαία και βυζαντινή θύραθεν ελληνική ποίηση με τον τρόπο των Γερμανών ουμανιστών, χωρίς να λαμβάνεται υπόψη ότι ο ιερέας στην ελληνο-ορθόδοξη εκκλησία της γειτονιάς διατηρεί και συνεχίζει την παράδοση του συνδυασμού λόγου, μέλους και ρυθμού. Έως σήμερα αποσιωπάται στα αρχαιολογικά μουσεία, κατά τις ξεναγήσεις Ελλήνων μαθητών μπροστά στα λευκά μαρμάρινα αγάλματα, το γεγονός ότι και αυτά όπως και οι αρχαίοι ναοί ήταν βαμμένοι με έντονα χρώματα.4 Στην Ελλάδα, όπως φαίνεται, επικράτησαν ακόμα και σε αυτό το πεδίο, της κλασικής αρχαιολογίας δηλαδή, αισθητικά κριτήρια που δεν συνάδουν με το ελληνικό πνεύμα. Κατά τα άλλα, δεν ήταν μόνο οι Ευρωπαίοι φιλέλληνες αυτοί που, παρακάμπτοντας το χριστιανικό Μεσαίωνα, προπαγάνδιζαν το άμεσο άλμα προς την αρχαιότητα. Ήταν και οι διαφωτισμένοι Έλληνες της διασποράς, οι οποίοι, πιστοί στα ουμανιστικά ιδανικά, ανέτρεχαν κατευθείαν στους αρχαίους Έλληνες. Όσο για τους Έλληνες της Ελλάδας, αποδείχτηκαν και αυτοί άριστοι μαθητές. Στα Απομνημονεύματά του ο στρατηγός Μακρυγιάννης, αναφερόμενος στους συμπατριώτες του, χρησιμοποιεί στο πρώτο βιβλίο τον όρο “Ρωμιοί”, και από το δεύτερο και εξής τον όρο “ Έλληνες”, καθώς Βαυαροί και άλλοι φιλέλληνες συνεργούσαν στον αγώνα για την απελευθέρωση της Ελλάδας, αλλά και έπειτα στην απελευθερωμένη πια Ελλάδα. Το 2010 ο Ulrich Moennig συμπεραίνει: «Η αναφορά στην Αρχαία Ελλάδα στάθηκε σοβαρός αρωγός στην υπόθεση της ανεξαρτησίας του κράτους και προκάλεσε τεράστιες εκδηλώσεις συμπάθειας από τον ευρωπαϊκό Βορρά και τη Δύση. Η δυνατότητα να μπορεί κανείς να ανατρέχει σε μια θεμελιωμένη ιστορική παράδοση μακράς διαρκείας με φόντο τον ευρωπαϊκό πολιτισμό προσέφερε μια μοναδική ευκαιρία προς ανεύρεση ταυτότητας του νεοϊδρυθέντος κράτους, η οποία και χρησιμοποιήθηκε κατά κόρον». Έτσι λοιπόν μπαίνουμε στη συγκρουσιακή φάση του Φιλελληνισμού. Γιατί μόλις οι Νεοέλληνες άρχισαν να μην αισθάνονται πια, ούτε Ρωμιοί, που πάντως παρέπεμπε και στους Ρουμ της οθωμανικής κυριαρχίας, ούτε Γραικοί, όπως αυτοαποκαλούνταν οι ανώτεροι και οι μορφωμένοι κύκλοι του 16ου, του 17ου και του 18ου αιώνα, αλλά έβαλαν πλώρη προς τον ορισμό “ Έλληνες”-Hellenen, η σύγκρουση ήταν αναμενόμενη. Ωστόσο, οι πρώτες αυτές προσπάθειες για ένα αμιγές ελληνικό εθνικό κράτος σήμαιναν συγχρόνως ότι η πολυεθνική και πολύγλωσση δομή, τόσο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, όσο και του οθωμανικού σουλτανάτου, θα θυσιάζονταν στο βωμό της ιδέας ενός ενιαίου έθνους με μια ενιαία εθνική γλώσσα. Ακόμη και η ελληνο-ορθόδοξη Εκκλησία, που στο Βυζάντιο εξακολουθούσε να αποτελεί καταφύγιο της πολυεθνικής χριστιανο[  ]

HANS EIDENEIER

σύνης, δέχτηκε να “ζευχθεί” στην Ελλάδα –σε αντίθεση με το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης– μπροστά σε αυτό το εθνικό “άρμα”.5 Προκλητικοί ονειδισμοί ενός Jacob Philipp Fallmerayer του τύπου «στις φλέβες του Νεοέλληνα δεν ρέει ούτε σταγόνα αρχαίου ελληνικού αίματος», όχι μόνο στήριξαν και επιτάχυναν τη διαμόρφωση εθνικής συνείδησης, αλλά και επισφράγισαν τη βεβαιότητα των Ελλήνων ότι οι ξένες χώρες δεν τους κατανοούν. Νικητές από τη σύγκρουση αυτή δεν ήταν δυνατόν να προέλθουν, απλώς και μόνο επειδή κανείς ποτέ δεν συνειδητοποίησε –στην καλύτερη περίπτωση, επιφανειακά μόνο– αυτές τις ανάγκες και τις αγωνίες των Νεοελλήνων. Η καθιέρωση του ουμανιστικού γυμνασίου ως κανονικού σχολείου από τον Wilhelm von Chubold στην Πρωσία το 19ο αιώνα, με πνευματική ακτινοβολία σε όλη την Κεντρική Ευρώπη, βρήκε ανταπόκριση σε μια ομάδα Ελλήνων και Βαυαρών καθηγητών στην Αθήνα, που διακρίθηκε για την επίμονη προσπάθειά της να αναζωογονήσει μια αποκαθαρμένη από τις αμαρτίες του Μεσαίωνα και των αρχών της νεότερης εποχής, τεχνητή γλώσσα και να την καθιερώσει ως εθνική γλώσσα. Ένας Μελάγχθων ή Καπνίων, όπως αυτοαποκαλούνταν τώρα ο Philip Schwartzerd και ο Johannes Reuchlin, δεν αντιλήφθηκαν τίποτα από όλα αυτά. Ο δικός τους ενθουσιασμός για την Ελλάδα υπήρχε μόνο στο μυαλό τους και στα σπουδαστήρια της Εσπερίας. Μια αναμέτρηση με τη ρεαλιστικά υπαρκτή ρωμιοσύνη της χώρας αυτής δεν προβλεπόταν ή κι αν ακόμη ήταν δυνατή, οδηγούσε σε ένα έντονο σφίξιμο στο στομάχι και σε συνειδησιακά προβλήματα. Αλλά τώρα βρισκόμαστε ήδη στην 3η χιλιετία μ.Χ. και τον 21ο αιώνα. Καιρός είναι να κάνουμε μια παύση και έναν απολογισμό σε σχέση με το παρόν. Επειδή έχω βιώσει ο ίδιος το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, επιτρέψτε μου να προχωρήσω σε μια ομολογία που έχει σχέση με το άτομό μου. Όταν το 1959 ως υπότροφος του Γερμανικού Ιδρύματος Ανταλλαγών έφτασα στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης, έμοιαζα σχεδόν απαράλλαχτος με αυτόν τον αφελή, καλόβουλο φιλέλληνα της γελοιογραφίας του Μητρόπουλου. Εξοπλισμένος με κάποιες γνώσεις του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού και της γλώσσας του, αλλά εντελώς ανυποψίαστος για τον τρόπο, με τον οποίο θα έπρεπε να συμπεριφέρομαι προς τους σύγχρονους κατοίκους της ευγενούς αυτής χώρας. Είχα έρθει σε μια πόλη, από την οποία λίγα χρόνια νωρίτερα ένα μεγάλο μέρος των κατοίκων της μεταφέρθηκε σε γερμανικούς «θαλάμους αερίων». Για την αντιμετώπιση του εγκλήματος αυτού και των ιστορικών συνεπειών του, ούτε προετοιμασμένος ήμουν, ούτε με βοήθησε η ανθρωπιστική μου παιδεία. [  ]


Εντελώς το αντίθετο. Εδώ γκρεμίστηκε σαν πύργος από τραπουλόχαρτα το ουμανιστικό εκείνο οικοδόμημα. Και βεβαίως με οδήγησε στο καυτό και εύλογο ερώτημα, πώς στάθηκε δυνατό, μια χώρα, όπου οι επονομαζόμενες ανθρωπιστικές σπουδές είχαν φτάσει παγκοσμίως στο απόγειό τους –με αποτέλεσμα ο ενθουσιασμός για την αρχαία Ελλάδα να αποτελέσει τον ακρογωνιαίο λίθο του γερμανικού πολιτισμού– να μην επινοήθηκαν και να μην στήθηκαν επαρκείς πνευματικοί μηχανισμοί, που θα ενίσχυαν την αντίσταση εναντίον ενός κατεξοχήν απάνθρωπου καθεστώτος! Ήταν αυτοί οι Θεσσαλονικείς τότε, που μη έχοντας καλά καλά επουλώσει τις δικές τους πληγές από τα δεινά του πολέμου, αγκάλιασαν το μικρό, φτωχό εκείνον φιλέλληνα, που προερχόταν από τη χώρα που ευθυνόταν για εκείνα τα εγκλήματα. Τον δέχτηκαν στην παρέα τους ως ξένο, στην αρχή με ενδιαφέρον και περιέργεια, και στη συνέχεια με συμπάθεια και αγάπη. Και τούτη η φιλοξενία είναι, ως ένα από τα πιο υψηλά και ιερά αγαθά της ελληνικής κουλτούρας, αυτό που επιτρέπει στους ρεαλιστικά υπαρκτούς σημερινούς Έλληνες να πλησιάζουν και να δέχονται ακόμη και εκείνους τους φιλέλληνες παλαιάς σχολής, οι οποίοι σε αναζήτηση της ονειρικής εικόνας της Αρχαίας Ελλάδας θεωρούν τους Νεοέλληνες μη αντάξιους απογόνους ενδόξων προγόνων. Γερμανούς φιλέλληνες που δέχτηκαν αυτήν την πρόκληση συνάντησα στο πρόσωπο του Bruno Snell στο Αμβούργο και του Hans-Georg Beck στο Μόναχο. Άλλοι, όπως ο Erhart Kästner, στου οποίου τα έργα είχα απόλυτη εμπιστοσύνη, αποδείχτηκαν εκ των υστέρων δεινοί φαφλατάδες, για να μείνω στο παράδειγμα του Kästner και στις μελέτες επ’ αυτού του Arn Strohmayer.6 Αντί να προσπαθήσουν να δώσουν μια ειλικρινή απάντηση στις υπαρξιακές αναζητήσεις σχετικά με το γερμανικό ουμανισμό μετά το Άουσβιτς, προτίμησαν να εξαντλούνται στη ρομαντική γερμανική ιδεολογία, προσκυνώντας τους αρχαίους Έλληνες. Η αναθεώρηση αυτής της στάσης δεν ξεκίνησε ποτέ σοβαρά. Και για να γίνω ακόμη πιο σαφής: την αναθεώρηση αυτή αδίκως θα την περιμένουμε σήμερα, για δύο λόγους κυρίως: α) η διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών στα γερμανικά σχολεία και στα πανεπιστήμια έχει σε τέτοιο βαθμό συρρικνωθεί που σχεδόν δεν υφίσταται. Ο ενθουσιασμός για την Ελλάδα με την παλιά έννοια της επιστροφής στον κλασικό ελληνικό πολιτισμό με αποκλεισμό της σημερινής Ελλάδας, ανήκει πια στην ιστορία· β) ο ενθουσιασμός για την Ελλάδα κινείται σε άλλα επίπεδα πια. Προπαντός, δεν είναι δεμένος με τη γλώσσα των αρχαίων Ελλήνων. Τα τραγούδια του Θεοδωράκη, ο κινηματογράφος του Αγγελόπουλου, αλλά φυσικά τα κορυφαία μνημεία της κλασικής [  ]

HANS EIDENEIER

εποχής έχουν προκαλέσει ενθουσιασμό άλλης ποιότητας για τη χώρα αυτή, που δικαίως γεμίζει με υπερηφάνεια τους Νεοέλληνες. Οι σημερινοί Έλληνες είναι αυτοί που ανεπιφύλακτα μπορούν να θεωρηθούν οι μεγαλύτεροι φιλέλληνες και οι καλύτεροι διαχειριστές του ευρωπαϊκού ενθουσιασμού για τη Ελλάδα, η οποία διέπεται από τα ανθρωπιστικά ιδεώδη. Απελευθερωμένοι από το ιδεολογικό φορτίο, με πλήρη αυτοσυνειδησία και με εμπιστοσύνη στις ικανότητές τους, έχουν παραλάβει οι ίδιοι τη σκυτάλη των προαιώνιων προσπαθειών για την πραγμάτωση των κλασικών αξιών, που το ελληνικό πνεύμα είχε την ικανότητα διά μέσου των αιώνων να παράγει. Απόδοση στα ελληνικά από το συγγραφέα

■ Β Ι Β Λ Ι Ο Γ ΡΑ Φ Ι Α

Butler E. M., The Tyranny of Greece over Germany, Cambridge University Press, 1935. Butler E. M., Deutsche im Banne Griechenlands, Berlin, 1948. Coulmas D., «Hellenismus als Kulturleistung. Altgriechisches Erbe als Kristallisationselement des neuzeitlichen Kulturverständnisses» στο: Bormann A. v. (επιμ.), Ungleichzeitigkeiten der europäischen Romantik, Würzburg, σ. 63-93. Dimakopoulos K., «Deutscher Philhellenismus ade!» στο: εξάντας 11, Berlin, 2009, σ. 90 κ.εξ. Eideneier H., «Hellenisch oder Romäisch? Zum Ursprung und gegenwärtigen Stand der Neugriechischen Sprachfrage», Folia Neohellenica 2, Amsterdam, 1977, σ. 41-63. Eideneier H., Hellenen und Philhellenen. Griechen und Deutsche. Bilder vom anderen, Stuttgart, 1982, σ. 63-75 [Επαναδημοσίευση στο: B. Hoffmann (επιμ.) GRIECHENLAND, Εin Reisehandbuch, Berlin, σ. 40-45]. Eideneier H., «Hellenen-Philhellenen: Ein historisches Missverständnis?», Archiv für Kulturgeschichte 67, Köln-Wien, 1985, σ. 137-159. Eideneier H., «Wo im kulturellen Europa liegt das Moderne Griechenland?» στο: Kamba C. – Mitsou M. (επιμ.), Hellas verstehen. Deutsch-griechischer Kulturtransfer im 20. Jahrhundert, KölnWeimar-Wien, 2010, σ. 35-50. Jessen J., «Diese Griechen». DIE ZEIT, 4.3.2010, 39. Liakos A., Was heißt es, Grieche zu sein. Frankfurter Allgemeine Zeitung, 6.3.2010. Moennig U., «Gedruckte Bücher für den griechischen Markt (16.-18. Jh.). Wissenstransfer zwischen Innovation und Konservatismus» στο: Steiger J. A., Richter S. και Föcking Μ. (επιμ.). Chloe. Beihefte zum Daphni‘s, Amsterdam-New York, 2010, σ. 161-183. Mystakidis B. A., Byzantinisch-Deutsche Beziehungen zur Zeit der Ottonen, Excursus II: Geschichte und Bedeutung der Wörter Έλλην, Ρωμαίος, Γραικός im Mittelalter, Stuttgart, 1891, σ. 85-89. Roeske Κ. (επιμ.), Die Wiederentdeckung Griechenlands im 19. Jh. Teil 1: NeaFon Nov. 2007, 3445, τόμ. II: NeaFon Januar 2008, σ. 27-34. Strohmeyer A., Dichter im Waffenrock. Erhart Kästner in Griechenland und auf Kreta 1941-1945, Mähringen, 2006.

[  ]


■ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Ή κατά τη διατύπωση του Λιάκου: Οι χριστιανοί παρέλαβαν την ελληνική γλώσσα και διατήρησαν ένα πλήθος φιλοσοφικών και ποιητικών έργων καθώς και κειμένων της ιατρικής, των μαθηματικών, της αστρονομίας και λοιπών συγγενών θεμάτων. Συγχρόνως όμως κατέστρεψαν τον “ορατό” ελληνισμό, τις φιλοσοφικές του σχολές, τα αγάλματα, τα θέατρα, τα στάδια πάλης και ό,τι άλλο σχετιζόταν με την αγορά και τη δημόσια συζήτηση... Παρ’ όλα αυτά μπορούμε να ισχυριστούμε ότι ο χριστιανισμός δεν θα είχε πάρει τη σημερινή του μορφή, αν δεν είχε διατυπωθεί στη γλώσσα και με τις έννοιες των Ελλήνων. Liakos A., Was heißt es, Grieche zu sein. Frankfurter Allgemeine Zeitung, 6.3.2010. 2. Coulmas D., «Hellenismus als Kulturleistung. Altgriechisches Erbe als Kristallisationselement des neuzeitlichen Kulturverständnisses» στο: Bormann A. v. (επιμ.), Ungleichzeitigkeiten der europäischen Romantik, Würzburg, 2006, σ. 63. Με τον όρο “Hellenismus” αντί “Griechentum” χρησιμοποιεί η Coulmas έναν ορισμό, ο οποίος παρακάμπτει τον παλιό του Droysen. Βλ. και παραπάνω το παράθεμα του Λιάκου, ο οποίος χρησιμοποιεί τον όρο “Hellenism” στα αγγλικά με το ίδιο πνεύμα. 3. Βλ. Jessen J., «Diese Griechen», DIE ZEIT, 4.3.2010, 39: «Σε καμιά άλλη χώρα, ούτε καν στην Αγγλία του Λόρδου Βύρωνα, δεν ιδανικοποιήθηκαν οι Έλληνες σε τέτοιο βαθμό όπως στη δική μας χώρα. Από τους προσδιορισμούς του Winckelmann «αριστοκρατική απλότητα και σιωπηλή μεγαλοπρέπεια» ως τη βιογραφία του Μ. Αλεξάνδρου από τον Gustav Droysen, ο οποίος πρότεινε τους Πρώσους ως τους Μακεδόνες της νεότερης εποχής, οι αναφορές, στις οποίες οι Γερμανοί αναγνώριζαν τον εαυτό τους ως τους πραγματικούς κληρονόμους ή τουλάχιστον ως συγγενικές ψυχές των αρχαίων Ελλήνων ξεκινούσαν από το ρυθμικό βηματισμό των βαριά οπλισμένων Οπλιτών και έφταναν ως στην πνευματική λάμψη ενός διασπασμένου έθνους». 4. Μια ενδιαφέρουσα υπόδειξη ως προς αυτό το θέμα διαβάζουμε στο: Rüdiger Safranski, Romantik. Eine deutsche Affäre, München, 2007, σ. 161: «Το παρελθόν, με το οποίο θέλανε να παραμένουν δεμένοι, ήταν για την κλασική αυτοσυνειδησία κυρίως η αισθητικά υποδειγματική Αρχαιότητα. Και αυτή αναθεωρείται κάτω από νέες συνθήκες, λαμβάνοντας έτσι άλλη όψη. Αριστοκρατική απλότητα και σιωπηλή μεγαλοπρέπεια ήταν η εικόνα του Winckelmann. Ο Görres (1776-1848) εκφράζει την υπόνοια ότι την Αρχαιότητα δεν μπορούσαν να τη δουν αλλιώς, επειδή στο μεταξύ τα αγάλματα είχαν γίνει άχρωμα και οι οφθαλμικοί κόγχοι ήταν άδειοι». 5. Ο σημερινός πατριάρχης Βαρθολομαίος με μια παρατήρησή του που έκανε σε ένα σχολείο στην Αστόρια (ΗΠΑ) προκάλεσε πέρυσι στα ελληνικά μέσα μαζικής ενημέρωσης σοβαρές αντιδράσεις λέγοντας ότι ο ίδιος θα προτιμούσε το χαρακτηρισμό “Ρωμιοί” αντί για “ Έλληνες” για τους Έλληνες της Κωνσταντινούπολης και “Ρωμιοσύνη” για τον ελληνισμό της σύγχρονης εποχής. 6. Strohmeyer A., Dichter im Waffenrock. Erhart Kästner in Griechenland und auf Kreta 19411945, Mähringen, 2006.

[  ]

Μίλτος Πεχλιβάνος

ΟΙ ΦΙΛΟΓΕΡΜΑΝΟΙ ΚΑΙ Ο ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ∆ΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ

Ό

,τι θα ονομάζαμε σχέσεις και αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στην Ελλάδα και τη Γερμανία, προτού στον ορίζοντα των ρομαντικών χρόνων, του εθνορομαντισμού, και στα ασφυκτικά για πολλούς σύνορα του οθωνικού πρότυπου βασιλείου συναντηθούν οι προσδοκίες και προβολές του βαυαρικού φιλελληνισμού με τις πραγματικότητες των αυτοχθόνων και ετεροχθόνων Ελλήνων πολιτών ενός νεωτερικού έθνους-κράτους, συνιστά ένα θέμα από τα αρκετά επεξεργασμένα στην ιστορική και γραμματολογική έρευνα των διμερών μας σχέσεων, και μάλιστα εκατέρωθεν. Και δεν χρειάζεται να αναφερθούμε μόνο στο πολυσυζητημένο ειδικό βάρος της ελληνομανίας (και του φιλελληνισμού) για τη γερμανική Geistesgeschichte, εν τέλει στη συζήτηση για την τυραννία της Ελλάδας επί της γερμανικής αυτοσυνειδησίας –όχι φυσικά της νεότερης Ελλάδας, αλλά εκείνης της άλλης, της «αθάνατης», όπως την τυποποίησε και κακοποίησε το 1938 στο τέλος αυτού του δρόμου σαν «Unsterbliches Hellas» η σύμπραξη ελληνο-γερμανικής προπαγάνδας.1 Ήδη στα πρώτα χρόνια του μεταπολεμικού ερειπιώνα το ερώτημα για τα προεπαναστατικά ορόσημα των ελληνο-γερμανικών σχέσεων τέθηκε με τον πραγματιστικότερο σκοπό «να κλείσουν αισθητά κενά στην ιστορική μελέτη της νοτιοανατολικής Ευρώπης», όταν μεταξύ 1948/1849 και 1954 ο Emanuel Turczynski συνέταξε τη διδακτορική διατριβή του Die deutsch-griechischen Kulturbeziehungen bis zur Berufung König Ottos, που δημοσιεύτηκε το 1959.2 Όπως παρατηρούσε ήδη στην Εισαγωγή της μελέτης του ο Turczynski στην πορεία των ερευνών διαπίστωνε «πως πολλές σχέσεις που ισχυροποιήθηκαν πλήρως μόνο μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας, είχαν την καταγωγή τους στο λήγοντα 18ο και τον αρχόμενο 19ο αι.».3 Εάν στο χώρο των ιστορικών σπουδών μέχρι τις μέρες μας η πρώτη εκείνη απόπειρα σύνθεσης έδωσε τη σκυτάλη σε μια στο μεταξύ πλουσιότατη σειρά ειδικότερων ερευνών –που επιχείρησαν να χαρτογραφήσουν, μέσω συχνά της [  ]


συστηματικής αναδίφησης των αρχείων, τις σχέσεις διασποράς, δικτύων και διαφωτισμού,4 θέτοντας συχνά εν αμφιβόλω την τελεολογική ή και αναχρονιστική ματιά– με τη μελέτη του Γιώργου Βελουδή Germanograecia. Deutsche Einflüsse auf die neugriechische Literatur (1750-1944) αποκτήσαμε το 1983 τη γραμματολογική εκείνη επισκόπηση, που στο πρώτο της μέρος κατέγραψε τις γερμανο-ελληνικές επαφές για την περίοδο που μας αφορά υπό τον τίτλο «Aufklärung und Klassizismus (1750-1830)». Αφετηρία επίσης για νεότερες συμβολές, βιβλιολογικές και μεταφρασεολογικές,5 η μονογραφία του Βελουδή έχει αποτυπώσει τις μεταφραστικές διαδρομές που συνδέσανε τις γερμανικές χώρες με την «κοινωνία του γένους» και μετέφεραν μέσω του έντυπου (ή επιχείρησαν στο πλαίσιο ανεκπλήρωτων εκδοτικών σχεδίων να μεταφέρουν) στην Οθωμανική Αυτοκρατορία ιδέες και τροπές σκέψης της Ευρώπης μεταξύ Δούναβη και Ρήνου. Ο λόγος συνεπώς στη σημερινή περιδιάβαση αφορά στα ορόσημα των σχέσεων ανάμεσα στην «κοινωνία του γένους», στους Ορθόδοξους δηλαδή Ρωμιούς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (κατά τη διάρκεια ακριβώς της περιόδου που αναλαμβάνουν την προγονική δόξα και όπως έγραφε ο Αδαμάντιος Κοραής το 1803 συστήνουν «un peuple qui se prépare à devenir nation»)6 και σε ό,τι καλύπτει η συλλογικότητα «γερμανικές χώρες», παρά τις πολυποίκιλες κρατικές υποστάσεις. Πρόκειται για την περίοδο που πλάι στην παλαιότερη λέξη και έννοια της “φιλελληνίας”, όπως τη χρησιμοποίησε ο Martin Crusius, ο πρώτος Γερμανός “νεοελληνιστής”,7 αναδύεται το σύστοιχο του “φιλογερμανού”. Ο νεολογισμός “φιλογερμανός” ανάγεται βάσει των σχετικών μελετών στο Μιχαήλ Παπαγεωργίου (1727-1796), δάσκαλο με καταγωγή από τη Σιάτιστα, ο οποίος από τα μέσα του αιώνα βρέθηκε πλάι στους ομογενείς του υπηκόους στα αψβουργικά εδάφη και μόχθησε να συμβάλει στη γερμανομάθειά τους προσφέροντας από το 1767 τα αναγκαία διδακτικά βοηθήματα· στον πρόλογο της μεθόδου διδασκαλίας των γερμανικών στην έκδοση του 1792 ο συγγραφέας αναφερόμενος στους αποδέκτες έχει κατά νου «τας δυσκολίας οπού δοκιμάζουσιν διά την μάθησιν της Γερμανικής Γλώσσης, όσοι Ρωμελίται διατρίβουσιν διά πραγμάτειάν των».8 Η συνάντηση των οιονεί “φιλογερμανών” Ρωμελιτών με τον κόσμο των γερμανικών χωρών θα πραγματοποιηθεί συνεπώς στους χερσαίους δρόμους του «ορθόδοξου βαλκάνιου κατακτητή εμπόρου», όπως εύστοχα διατυπώνει του Traian Stojanovich. «Καραβάνια των βαλκάνιων εμπόρων», γράφει η Όλγα Κατσιαρδή-Hering στον εντυπωσιακό τόμο του Ιδρύματος της Βουλής για την [  ]

ΜΙΛΤΟΣ ΠΕΧΛΙΒΑΝΟΣ

ελληνική διασπορά, «διασχίζουν τους ηπειρωτικούς δρόμους, καταλήγουν στις αγορές των οικείων τους τρανσυλβανικών και ουγγρικών πόλεων (Μπρασόβ, Σιμπίου, Μίσκολτς, Τόκαϊ κ.α.), όπου ακμάζουν οι “κομπανίες” τους, φτάνουν στην κεντρική Πέστη και τα γύρω εμπορικά κέντρα (Kecskemét, Gyöngyös, Széged, Eger κ.ά.) και από εκεί καταλήγουν στην αψβουργική πρωτεύουσα, τη Βιέννη, ή προωθούνται στη μεγάλη ευρωπαϊκή εμποροπανήγυρη της Λειψίας. Τα προϊόντα τους διοχετεύονται στις αυξανόμενες υφασματοβιομηχανίες της Κάτω Αυστρίας, της Βοημίας, της Μοραβίας, της Σαξονίας».9 Οι Έλληνες έμποροι στην εμποροπανήγυρη της Λειψίας είχαν τραβήξει την προσοχή το 1765 του δεκαεξάχρονου τότε Goethe, όπως διαβάζουμε στην αυτοβιογραφία του: «Όταν έφθασα στη Λειψία ήταν ήδη ο καιρός της εμποροπανήγυρης [...] Διέσχιζα την αγορά και τα μαγαζιά με μεγάλη ευαρέσκεια· την προσοχή μου ωστόσο τράβηξαν ιδιαίτερα, με τα περίεργα ενδύματά τους, εκείνοι οι κάτοικοι των ανατολικών περιοχών, οι Πολωνοί και οι Ρώσοι, προπάντων όμως οι Έλληνες, των οποίων οι εντυπωσιακές μορφές και η σεμνή τους ενδυμασία μου προξενούσαν ευχαρίστηση».10 Για την επικοινωνία με τους εξωτικούς εμπόρους απαραίτητη υπήρξε και εδώ η διαμεσολάβηση ενός πολύγλωσσου δραγομάνου. Οι πηγές μας αναφέρονται έτσι στον Christoph Gottlob Weigel στη Λειψία ως «εντεταλμένο διερμηνέα της νεότερης ελληνικής γλώσσας», στην ελληνομάθεια του οποίου δεν αποκλείεται να είχε συμβάλει ο εγκατεστημένος επίσης στη Λειψία ιατροφιλόσοφος από την Καστοριά Θωμάς Μανδακάσης, ο οποίος συνέδεσε την πρακτική άσκηση του ιατρικού του επαγγέλματος τόσο με εκδοτικές δραστηριότητες όσο και με τη διδασκαλία της νέας ελληνικής γλώσσας. Ο Μανδακάσης δεν αποκλείεται να είχε συμβάλει επίσης στην προετοιμασία της λεξικογραφικής προσπάθειας του γιου του Weigel, του Karl Christoph, ο οποίος εξέδωσε το 1796 το Λεξικόν Απλορωμαϊκόν Γερμανικόν και Ιταλικόν (Neugriechisches Teutsch-italiänisches Wörterbuch).11 Αυτό πάντως που ο νεαρός Goethe δεν μπορούσε να είχε τότε φανταστεί ήταν πως την ίδια εκείνη χρονιά που είχε επισκεφθεί τη Λειψία προετοιμαζόταν εκεί η έκδοση ενός λογοτεχνικού βιβλίου στην απλορωμαϊκή γλώσσα, από τον Ευγένιο Βούλγαρη (1716-1806), ο οποίος από το 1763/1764 έως το 1771 διήγε τη «γερμανική περίοδο» του βίου του.12 Το 1766 ο Βούλγαρης συνεκδίδει στη Λειψία την πεζή φιλοσοφική ιστορία του Βολταίρου Μέμνων, πρωτοσυστήνοντας σε ιαμβικούς δεκαπεντασύλλαβους στην ελληνική βιβλιογραφία τον Ουολταίρο, από κοινού με τη Βοσπορομαχία, μακρύ πολίτικο στιχούργημα με θέμα τη φι[  ]


λονικία για τα πρωτεία της ασιατικής και της ευρωπαϊκής ακτής του Βοσπόρου. Τη Βοσπορομαχία αξίζει να την αναφέρουμε και για έναν επιπρόσθετο λόγο. Μετά τις πρόσφατες έρευνες του βυζαντινολόγου Albrecht Berger γνωρίζουμε πλέον πως πρόκειται για έργο του Caspar Ludwig Momarz, δραγομάνου της αψβουργικής πρεσβείας στην Κωνσταντινούπολη. Όπως εύστοχα παρατηρεί ο Günther S. Henrich: «Με το έργο αυτό διαπιστώνουμε λοιπόν τον ακόλουθο διπλό δεσμό ανάμεσα στον ελληνικό και τον κεντροευρωπαϊκό πολιτισμικό χώρο: έχει συνταχθεί από έναν αλλοδαπό σε νεοελληνικούς στίχους και έχει εκδοθεί σε μία γερμανική πόλη από έναν Έλληνα –ένα εύγλωττο παράδειγμα διαπολιτισμικής σύμπραξης στα χρόνια του όψιμου Διαφωτισμού».13 Το ίδιο πάντως έτος, το 1766, τυπώθηκαν στη Λειψία δύο ιδιαιτέρως σημαντικά βιβλία της λογιοσύνης, που λίγα μόνο χρόνια αργότερα, το 1803, ο Κοραής επρόκειτο να τα αναδείξει σε προανάκρουσμα της επιδιωκόμενης «régénération» του έθνους.14 Πρόκειται για τη Λογική εκ παλαιώντε και νεωτέρων συνερανισθείσα του Βούλγαρη και τον πρώτο τόμο από τα Στοιχεία Φυσικής εκ νεωτέρων συνερανισθέντα του Νικηφόρου Θεοτόκη (1731-1800). Με τα έντυπα αυτά του εκδοτικού οίκου Breitkopf οι «νεώτεροι», το δυτικό και συγχρονισμένο, θα λέγαμε, στοιχείο, σκαρφαλώνουν για πρώτη φορά στη σελίδα τίτλου ενός βιβλίου, δημιουργώντας, αν και συνταγμένα στην αρχαΐζουσα γλώσσα του χθες, ένα κατώφλι που μας οδηγεί προς τη νεωτερικότητα.15 Συγχρόνως ορίζουν ένα αδιαμφισβήτητο ορόσημο στην περιδιάβασή μας, καθώς στο έργο του Κερκυραίου Ευγένιου Βούλγαρη πυκνώνουν οι οφειλές των απαρχών του νεοελληνικού Διαφωτισμού στη νοησιαρχία του Christian Wolff. Όπως γράφει ο Παναγιώτης Νούτσος «η μετατροπή της Οντολογίας από τον Wolff και τον Baumgarten σε Λογική και Γνωσιοθεωρία» μπόρεσε να εισπραχθεί κατά την ιστορία της πρόσληψης «ως δυνατότητα υπέρβασης της “αισχράς τυραννίδος του Αριστοτελισμού”, στο βαθμό άλλωστε που η νοησιαρχία αποσκοπούσε στο συμβιβασμό και όχι στη ρήξη με τον ιδεολογικό λόγο της Εκκλησίας».16 Τη ρήξη πάντως με το Πατριαρχείο, ρήξη που οδήγησε στον αφορισμό, εβίωσε στη Λειψία ο Χριστόδουλος Παμπλέκης ο Ακαρνάν, μαθητής του Βούλγαρη στην Αθωνιάδα και συντάκτης ενός μοναδικού στα χρονικά του νεοελληνικού Διαφωτισμού κειμένου· το «Περί Θεοκρατίας», «άθεον βιβλιδάριον» κατά τον αφορισμό, οδήγησε το 1793 στη συνολική καταδίκη από την Εκκλησία του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού και των εκπροσώπων του: «Βολταίροι, Ρουσσώ, Σπινόζες, τεκτονισμός, σε άλλο σημείο αναφέρονται και οι “Ματεριαλίσται”».17 Εάν το έτος 1766 στη Λειψία συνιστά εμβληματικά σχεδόν ένα πρώτο ορόση[  ]


μο στις προεπαναστατικές σχέσεις των γερμανικών χωρών και της «κοινωνίας του γένους», η πύκνωση και κορύφωση των σχέσεων αυτών μας μεταφέρει κατ’ ανάγκη στην πρωτεύουσα των αψβουργικών εδαφών, στο «εργαστήριον της Νέας των Γραικών φιλολογίας», όπως είχε αποκαλέσει τη Βιέννη ο Κοραής το 1805.18 Οι μεταρρυθμίσεις του αυτοκράτορα Ιωσήφ Β΄ το 1781 υπέρ της ελευθεροτυπίας και ανεξιθρησκίας επρόκειτο να αναδείξουν την πόλη σε κραταιό εκδοτικό κέντρο, με λίγα λόγια σε κόμβο της διαμορφούμενης δημόσιας σφαίρας του νέου και αστικού ελληνισμού.19 Οι προϋποθέσεις υπήρχαν: «εντυπωσιακή συγκέντρωση επιχειρήσεων και κεφαλαίων, σε συνδυασμό με ποικιλία επενδύσεων και τραπεζοχρηματιστικών δραστηριοτήτων. Στην αρχή πρόκειται για θεσσαλικές και μακεδονοβλαχικές οικογένειες (για παράδειγμα οι Αμπελακιώτες Μαύροι/Σβαρτς και Δροσινοί, οι Βλατσιώτες και Σερραίοι Δούμπα, οι Μοσχοπολίτες και στη συνέχεια οι από τη Νις ορμώμενοι Σίνα), ενώ ήδη από τα τέλη του 18ου αιώνα εμφανίζονται και χιώτικες επιχειρήσεις (Αργέντη-Ράλλη, αργότερα Σκαναβή-Γαλάτη)».20 Και πλάι στον κερδώο ο λόγιος Ερμής: ακόμη κι αν δεν αναφερθούμε στην πληθωρική και πολυδύναμη παρουσία του Ρήγα Βελεστινλή, η Βιέννη γίνεται πόλος έλξης για πληθώρα λογίων στην ευρυχωρία του νεοελληνικού Διαφωτισμού: Θεόκλητος Φαρμακίδης, Άνθιμος Γαζής, Κωνσταντίνος Κούμας, Νεόφυτος Δούκας, Δημήτριος Δάρβαρις και τόσοι άλλοι. Έχοντας παραλάβει τη σκυτάλη από την εκδοτική βιομηχανία της Γαληνοτάτης, η Βιέννη αναδεικνύεται σε κέντρο του νεωτερικού εντύπου, με τα τυπογραφεία των αδελφών Μαρκίδων Πούλιου, του Βενδότη, του Βαουμαϊστέρου, του Τράτνερ. Ας θυμηθούμε μετά τη βραχύβια εφημερίδα του 1784 την Ελληνική Εφημερίδα των αδελφών Μαρκίδων Πούλιου (1790-1797), που αναγκάστηκε να αναστείλει τη λειτουργία της μετά την αποκάλυψη της επαναστατικής δράσης του Ρήγα και του κύκλου του, και μετά τη στροφή του αιώνα, τα ποικίλα περιοδικά· οικονομικού ειδησεογραφικού περιεχομένου: Ειδήσεις διά τα Ανατολικά Μέρη (1811), Ελληνικός Τηλέγραφος (1812-1836), και φυσικά φιλολογικού: Ερμής ο Λόγιος (1811-1821), Φιλολογικός Τηλέγραφος (1817-1821), Καλλιόπη (1819-1821). Βρισκόμαστε πάντως σε μια εποχή «κατόπιν θυέλλης», για να θυμηθούμε τον καίριο χαρακτηρισμό του Μανουήλ Γεδεών για την εικοσαετία μετά τη Γαλλική Επανάσταση και «τας παράφρονας σκηνάς, όσαι εν ονόματι της ελευθερίας και του πολιτισμού κατερρύπανον και τούτον κ’ εκείνην, ας είδον εκ του σύνεγγυς οι κάτοικοι των Παρισίων από του 1789», χαρακτηρισμός που θα απηχούσε στην ιστορία της πρόσληψης την πατριαρχική κοσμοεικόνα στο φθίνοντα 19ο [  ]


αιώνα. Η στροφή της «κοινωνίας του γένους» προς τη γερμανική παιδεία και η ακμή των “φιλογερμανών”, η καχυποψία των φορέων της ελληνικής παιδείας, κληρικών, Φαναριωτών και, κάποτε, εμπόρων, έναντι των γαλλοφρόνων δεν μπορεί παρά να ιδωθεί μέσα στον ορίζοντα της ευρωπαϊκής ιστορίας, τμήμα της οποίας επιδιώκουν να αποτελέσουν μετά «τας παραφοράς εις όσας παρεξετράπησαν οι των Παρισίων αιμοχαρείς δημαγωγοί».21 Οι ενδείξεις για τη στροφή προς τη Γερμανία από το 1800 και εξής είναι πολλές και ήδη ο Κ. Θ. Δημαράς σχολίαζε πως ο «Herder, και πριν από τον Αγώνα αλλά και μετά, συντελεί στην μορφοποίηση της προσπαθείας για την σύσταση μιας ελληνικής ιστοριοκρατίας και στην έξαρση των ελληνικών λαολογικών στοιχείων».22 Όλα μοιάζουν να σκιαγραφούν την εικόνα μιας εποχής, που επιδιώκοντας να φέρει «σε έναν κοινό παρονομαστή τη γενική παιδεία και τον εθνικό φρονηματισμό, τα σύγχρονα πνευματικά ρεύματα και τις λυτρωτικές βλέψεις του αφυπνιζόμενου Γένους»,23 στρέφεται, στην περιοχή ιδίως των ιστορικών επιστημών, προς τα γερμανικά αρχαιολατρικά πρότυπα, προετοιμάζοντας εν τέλει τις νοοτροπίες για τον κλασικισμό της επόμενης οθωνικής περιόδου.24 Κατά πρώτο λόγο, η ραγδαία αύξηση των Ελλήνων φοιτητών σε γερμανικά πανεπιστήμια· ο Γιάννης Καράς σε σχετική μελέτη του σημειώνει: «Πιστεύω πως δεν αποτελεί υπερβολή ο ισχυρισμός ότι οι περισσότεροι (ή σχεδόν όλοι οι νεωτερίζοντες Έλληνες λόγιοι της αμέσως προεπαναστατικής περιόδου, είτε έζησαν επί ένα ορισμένο χρονικό διάστημα και σπούδασαν σε γερμανικές ή γερμανόγλωσσες χώρες, και, κυρίως, στα πανεπιστήμια της Ιένας, του Göttingen, της Λειψίας και της Βιέννης, είτε κατά κάποιο τρόπο διασταυρώθηκαν με τη γερμανική παιδεία και σκέψη πιστεύοντας, ορισμένοι από αυτούς, ότι “τους Γερμανούς χρεία έχωμεν να μιμηθώμεν αν θέλωμεν να μην αντιφάσκωμεν· κατ’ αυτών τα ίχνη πρέπει να βαδίζωμεν του λοιπού διά να αναλάβωμεν εαυτοίς την δόξαν και λαμπρότητα των προγόνων μας”».25 Κατά δεύτερο λόγο, οι μεταφράσεις και τα εκπαιδευτικά συμπιλήματα ή ερανίσματα, αλλά και το λογοτεχνικό γούστο, τόσο των Φαναριωτών όσο και των αστών, όπως έχει δείξει ο Βελουδής. Χωρίς να μακρηγορούμε ας ανακαλέσουμε στη μνήμη το νεαρό Αλέξανδρο Ρίζο Ραγκαβή να παρακολουθεί στο Βουκουρέστι από Γερμανούς ηθοποιούς το Μαγικό Αυλό του «Μοζάρτ» και τους Ληστές του «Σχιλλέρου», όπου «αι λησταί εισήλασαν έφιπποι εις την πλατείαν, ήτις εχρησίμευεν ως σκηνή»·26 είτε πάλι το εικοσάχρονο έμπορο Κωνσταντίνο Δ. Μπέλιο (1772-1838), που μεταφράζει το 1792 (β΄ έκδ. 1819) το αφήγημα του Joachim Heinrich Campe (1746-1818) Του νέου Ρομπινσόν συμβάντα, κάνοντας λόγο για «καρτόφλια» και «τζικουλάτον»· [  ]


είτε, ακόμη, πολύ πλησιέστερα στο κλίμα που ιχνηλατούμε, τον Κωνσταντίνο Κούμα να αποδίδει το 1814 τον Αγάθωνα του Christoph Martin Wieland Wieland και το 1827 την Ιστορία των Αβδηριτών, αλλά και τον εικοσιπεντάχρονο Ιωάννη Παπαδόπουλο, ένα χρόνο προτού πεθάνει από φυματίωση στη Βιέννη, να εκδίδει το 1818 την πρώτη ελληνική μετάφραση της Ιφιγένειας του Goethe· αλλά και, τέλος, το Λευκάδιο Ιωάννη Ζαμπέλιο, ο οποίος με το «Πρόκλησις βακχική» στα Μέλη ανακρεοντικά του το 1817 προίκισε τη γραμματεία μας με την πρώτη, πλην παιγνιώδη παρουσία, του Faust του Goethe: Εδιδάχθην Νομικήν, Δεινήν Φιλοσοφίαν, Πολιτικήν, και Γλώσσας. Τι δ’ εκέρδησα; ουδέν. Τι διδάσκ’ η Νομική, Παρά την φλυαρίαν Εις σύστημα τεθείσαν, Με τέχνην, με κανόνας; Τι η Φιλοσοφία, Πάρεξ κενάς εννοίας; […]

Θέλεις ευδαιμονίαν Αληθή κ’ μόνιμον; Γίνου πιστός του Βάκχου. Ειπέ· ω Κόσμε, φθάρθι. Και συ κ’ τα καλά σου. Και άνεργος σκεδάζων Εις Κήπους, εις λειμώνας, Μετά καλών Παρθένων, Ανάμελπε τον Βάκχον.27

Από τα πολλά τεκμήρια που θα μπορούσε πάντως κανείς να ερανίσει υπέρ της στροφής προς τη Γερμανία ως συνειδητής κάποτε όσο και ενδεχομενικής απομάκρυνσης από το γαλλικό ριζοσπαστικό πρότυπο μετά την ήττα του Ναπολέοντα ας επικεντρωθούμε εν κατακλείδι σε τρία. Το πρώτο από το Λόγιο Ερμή το 1819· η «Σύνοψις της παρούσης καταστάσεως της παιδείας εις την Γερμανίαν» συνιστά βεβαίως μετάφρασμα από τα γαλλικά, από τη συντηρητική Bibliothèque Universelle της Γενεύης, αποτελεί πάντως το αναλυτικότερο δημοσίευμα περί Γερμανίας κατά την προεπαναστατική περίοδο.28 Για τη «Βεϊμαρικήν αυλήν» διαβάζουμε πως δίκαια της δόθηκε «το επώνυμον των μικρών Αθηνών», ενόσω εμφανίζεται και η αναγκαία σύγκριση με τους γαλλικούς νεωτερισμούς: «Των Γερμανών ο εθνικός χαρακτήρ, η ημερότης, η μετριότης, και η διατηρούμενη αγάπη προς τα αρχαία ήθη, τα οποία αι νεωτερικαί ιδέαι δεν εδυνήθησαν να εκριζώσωσιν ολοκλήρως, επροφύλαξεν την Γερμανίαν από παραπλησίας πλάνας· προς τούτοις δε και το τραγικόν τέλος της Γαλλικής επαναστάσεως συνήργησεν αρκετά προς διατήρησιν της ευταξίας και ησυχίας εις άλλα μέρη». Όπως πιστοποιεί το έργο του Kant, του Herder, του Lessing, αλλά και «μετ’ εκείνης [  ]


της ευγενούς αφελείας ως τα των αρχαίων Ελλήνων γεγραμμένα συγγράμματα» του Winckelmann, η «δημηγερσία της Γαλλίας δεν μετέδωσεν εις τους Γερμανούς νεωτέρας ιδέας, αλλά μόνον νέαν ορμήν εμπνεύσασα εις τας σκέψεις και θεωρίας αυτών, και νέας δυνάμεις, κατέστησεν αυτούς ικανούς να εκτείνωσι τα όρια των επιστημών». Το περιοδικό καταλήγει έτσι στην τολμηρή αλλά μολοντούτο, όπως διαβάζουμε, δίκαιη διαβεβαίωση, για το ότι η Γερμανία κατέχει «ως προς την παιδείαν [...] την πρώτην τάξιν»: «Καθώς η Αγγλία κατεκυρίευσε το εμπόριον του υλικού κόσμου, τον αυτόν τρόπον και η Γερμανία φαίνεται ότι έλαβεν εις την εξουσίαν της το γενικόν εμπόριον των ιδεών».29 Ένα δεύτερο τεκμήριο προς επίρρωσιν του πρώτου, αυτή τη φορά επιστολιμαίο, δηλωτικό συνάμα της αυτοεικόνας ενός εκπροσώπου της γερμανικής φιλοσοφίας: Ένας από τους Έλληνες σπουδαστές στη Γερμανία το 1821, ο Κωνσταντίνος Ασώπιος, είχε με τη σειρά του αναλάβει να διδάξει τη νεοελληνική γλώσσα στον καθηγητή της φιλοσοφίας Friedrich Bouterwek, τον «οξύνουν Βουτερβέκιον», όπως έγραφε ο Κούμας που είχε ακούσει τις παραδόσεις του στο Göttingen. Σε επιστολή προς τον Ασώπιο, την οποία έχει παρουσιάσει η Ελένη Κοντιάδη, ο Βουτερβέκιος έδιδε συμβουλές ως προς την εκπαιδευτική μετανάστευση των φιλομαθών νέων: μολονότι οι μαθηματικές και φυσικές σπουδές δεν παραμελούνται στη Γερμανία, κατά τον επιστολογράφο, κατάλληλοι δάσκαλοι και ιδρύματα μπορούν να βρεθούν και στην Ιταλία ή τη Γαλλία· οι φιλολογικές, αισθητικές και φιλοσοφικές επιστήμες όμως «πουθενά στον κόσμο δε διδάσκονται τώρα τόσο θεμελιακά όσο στα γερμανικά Πανεπιστήμια». Ως προς τη φιλοσοφία ο καντιανός Bouterwek είναι αποκαλυπτικός: «Οι Γάλλοι, όμως, από τότε που γεννήθηκε στη Γαλλία η λεγόμενη Ιδεολογία, όχι μόνο δέχθηκαν σχεδόν γενικά ένα μοναδικό είδος φιλοσοφίας, αλλά αυτή η γαλλική φιλοσοφία των Condillac, Helvetius, D’Alembert, Diderot, και πολλών άλλων Γάλλων συγγραφέων που ζουν ακόμη, αν τη συγκρίνουμε με τ’ αρχαία ελληνικά συστήματα, είναι τόσο ρηχή κι επιφανειακή που στη Γερμανία, ιδιαίτερα από τον Kant (και έπειτα), δεν έχει πια καθόλου οπαδούς. [...] Οι επιπόλαιες θεωρίες δεν ευδοκιμούν στη Γερμανία. Ιδιαίτερα αξιοσημείωτο είναι ότι σχεδόν όλες οι σχολές της φιλοσοφίας στη Γερμανία υπερασπίζονται τη θρησκεία, ενώ στη Γαλλία οι λέξεις φιλόσοφος και αθεϊστής έχουν σχεδόν την ίδια σημασία».30 Και τέλος ο Κούμας, κοραϊκός ο ίδιος, αλλά γερμανοσπουδαγμένος και επίτιμος διδάκτορας του Πανεπιστημίου της Λειψίας: Το 1833, παρουσιάζοντας τη Γραμματική διά σχολεία, βέβαιος ότι πλησίαζε ο καιρός «οπότε θέλουν φανήν και εις την Ελλάδα όλοι οι ωραίοι καρποί της Ελληνικής φιλολογίας, όσους [  ]


εβλάστησεν η τρισευδαίμων χώρα της Γερμανίας», ο καντιανός Κούμας ασκεί κριτική σε όσους έβαλαν σε πράξη τις συμβουλές του Κοραή με το να προτάξουν ή να ενδιασπείρουν απ’ αρχής μέχρι τέλους στις γραμματικές πραγματείες τους τη γαλλική Ιδεολογία. Όχι πως δεν συμφωνεί ότι «αι γνώσεις» της γενικής γραμματικής είναι «καθ’ εαυτάς ωφελιμώταται», είναι όμως για «νεανίσκους φιλοσοφούντας» και όχι «διά παιδία μανθάνοντα την γλώσσαν»· εξάλλου, «εις καμμίαν από τας ελληνικάς Γραμματικάς των Γερμανών, εις καμμίαν από τας της πατρίου των γλώσσης δεν απαντάται η φιλοσοφία αύτη».31 Ας μη λησμονούμε εξάλλου πως και ο ίδιος ο γαλλοκεντρικός Κοραής, παρά τις έντονες κατά τα άλλα επιφυλάξεις του για τη γερμανική σκέψη, είχε προτείνει το λελογισμένο γραμματικό εγχειρίδιο του Philipp Buttmann, αναδεικνύοντας σε πρότυπο μία προτεινόμενη από το Παρίσι γερμανική γραμματική της αρχαίας ελληνικής, την οποία μετέφρασε στα νέα ελληνικά ο Στέφανος Οικονόμος. Η αντιπαράθεση ανάμεσα στη γαλλική αισθησιοκρατία και ιδεολογία, αφενός, και στον ανερχόμενο θετικισμό της γερμανικής φιλολογίας, της Altertumswissenschaft του Friedrich August Wolf (1759-1824), αφετέρου, είχε σαφώς κριθεί στο χώρο της λογιοσύνης υπέρ της δεύτερης.


1. Kriekoukis C. – Bömer K. (επιμ.), Unsterbliches Hellas, Βερολίνο, 1938. 2. Πβ. Katsiardi-Hering O., «Emanuel Turczynski (1919-2002)», Südostforschungen 61/62 (2002/2003), σ. 423-425. 3. Turczynski E., Die deutsch-griechischen Kulturbeziehungen bis zur Berufung König Ottos, Verlag R. Oldenbourg, Μόναχο, σ. 1. 4. Διασπορά – Δίκτυα – Διαφωτισμός, Στασινοπούλου Μ. Α. - Χατζηϊωάννου Μ. Χ. (επιμ.), ΚΝΕ/ΕΙΕ (Τετράδια Εργασίας 28), Αθήνα, 2005. 5. Πλάι στη σημαντική διατριβή της Στέσης Αθήνη (Όψεις της νεοελληνικής αφηγηματικής πεζογραφίας, 18ος-1830. Ο διάλογος με τις ελληνικές και ξένες παραδόσεις στη θεωρία και την πράξη, Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη 2001), βλ. τώρα και Polioudakis G., Die Übersetzung deutscher Literatur ins Neugriechische vor der Griechischen Revolution von 1821, Lang P., Φρανκφούρτη κ.α., 2008 (ο οποίος ωστόσο αγνοεί την εργασία της Αθήνη). 6. Coray A., Mémoire sur l’état actuel de la civilisation dans la Grèce, Paris, 1803, σ. 44. 7. Βλ. σχετικά Eideneier H., «Martinus Crusius Neograecus und die Folgen», Graeca recentiora in Germania. Deutsch-griechische Kulturbeziehungen vom 15. bis 19. Jahrhundert, επιμ. Eideneier H., Harrassowitz Verlag, Wiesbaden, 1994, σ. 123-136. 8. Παρατίθεται στο Κ. Θ. Δημαράς, «Ο J. G. Herder και η παρουσία του στην διαμόρφωση του νεοελληνικού πνεύματος», Νεοελληνικός διαφωτισμός, Ερμής, Αθήνα, 1977, σ. 288. Για το νεολο-

[  ]


γισμό “φιλογερμανός”, πρβ. Veloudis G., Germanograecia. Deutsche Einflüsse auf die neugriechische Literatur (1750-1944), Hakkert, Amsterdam, 1983, τόμ. II, σ. 531, σημ. 55. 9. Κατσιαρδή-Hering Ό., «Από την οθωμανική κατάκτηση ως την εδραίωση του νεοελληνικού κράτους», Οι Έλληνες στη Διασπορά, 15ος-21ος αι., επιμ. Χασιώτης Ι. Κ., Κατσιαρδή-Hering Ό., Αμπατζή Ευρ. Α., Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα, 2006, σ. 39. 10. Παρατίθεται στο Irmscher J., «Neograeca in Germania im 18. und 19. Jahrhundert», Graeca recentiora in Germania. Deutsch-griechische Kulturbeziehungen vom 15. bis 19. Jahrhundert, επιμ. H. Eideneier, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden, 1994, σ. 199-218 (παράθεμα σ. 202). 11. Βλ. σχετικά Suppe F. T., «Beruf oder Berufung? – Die neugriechische Sprache in Lehre und Forschung an der Universität Leipzig im 19. Jahrhundert», Graeca recentiora in Germania. Deutsch-griechische Kulturbeziehungen vom 15. bis 19. Jahrhundert, επιμ. Eideneier H., Harrassowitz V., Wiesbaden, 1994, σ. 219-234, ιδίως 221 κ.εξ.· Πβ. επίσης Moennig U., «Ένα αβιβλιογράφητο αλφαβητάρι του Θωμά Μανδακάση (Λειψία 1761)», Τα ιστορικά 24-25 (1996), σ. 121-128. 12. Για τη “γερμανική περίοδο” του Βούλγαρη, βλ. το τεκμηριωμένο άρθρο του Makrides V. N., «Evgenios Voulgaris und Voltaire: Ihre vermeintliche Begegnung und Auseinandersetzung am Hof Friedrichs des Großen», Griechische Kultur in Südosteuropa in der Neuzeit, επιμ. Stassinopoulou M. A. – Zelepos I., ÖAW, Wien, 2008, σ. 165-183, όπου και η παλαιότερη βιβλιογραφία. 13. Henrich G. S., «Leipzig und die neueren Griechen», Choregia 5 (2007), σ. 105-122 (παράθεμα σ. 111)· Πβ. του ίδιου, «Ο Ευγένιος Βούλγαρης και η Λιψία», Ευγένιος Βούλγαρης. Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου. Κέρκυρα, 1-3 Δεκεμβρίου 2006, Ιόνιο Πανεπιστήμιο – Κανάκης, Αθήνα, 2009, σ. 77-88. 14. Coray A., Mémoire sur l’état actuel de la civilisation dans la Grèce, Paris, 1803, σ. 63. 15. Βλ. σχετικά Πεχλιβάνος Μ., «Εκδοχές νεοτερικότητας στην κοινωνία του γένους: Νικόλαος Μαυροκορδάτος – Ιώσηπος Μοισιόδαξ – Αδαμάντιος Κοραής», διδακτορική διατριβή Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, 1999, ιδίως 79 κ.εξ. 16. Noutsos P., «Christian Wolff und die neugriechische Aufklärung», Evgenios Vulgaris und die neugriechische Aufklärung in Leipzig, Günther S. Henrich, Leipzig Universitätsverlag, Λειψία, 2003, σ. 76-84 (παράθεμα σ. 83-84). 17. Βλ. σχετικά Ηλιού Φ., «Η σιωπή για τον Χριστόδουλο Παμπλέκη», Τα ιστορικά 4 (1985), σ. 387-404 (παράθεμα σ. 391). 18. Αδαμάντιος Κοραής, Αλληλογραφία, Β΄: 1799-1809, ΟΜΕΔ, Αθήνα, 1966, σ. 243. 19. Βλ. σχετικά Γιακωβάκη Ν., «Ένας νέος ρόλος για την επιστολογραφία. Η συμβολή της στη διαμόρφωση της νεοελληνικής δημόσιας σφαίρας στις αρχές του 19ου αιώνα», Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά 8 (2006), σ. 199-230. 20. Στασινοπούλου Μ. Α., «Αυστρία», Οι Έλληνες στη Διασπορά, 15ος-21ος αι., επιμ. Χασιώτης Ι. Κ., Κατσιαρδή-Hering Ό., Αμπατζή Ευρ. Α., Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα 2006, σ. 168. 21. Μανουήλ Ι. Γεδεών, Εικοσαετής πατριαρχική ιστορία κατόπιν θυέλλης (1791-1811), Αθήνα, 1927, σ. 5. 22. Δημαράς Κ. Θ., «Η δεξίωση του Heine στον χώρο της ελληνικής παιδείας», Ελληνικός ρωμαντισμός, Ερμής, Αθήνα 1982, σ. 287, και πβ. εδώ σημ. 8· βλ. για την προεπαναστατική περίοδο και Καράς Γ., Γερμανικές επιδράσεις στη σκέψη των χρόνων της νεοελληνικής αναγέννησης. Στέφανος Δούγκας ή περί φυσικής φιλοσοφίας, Αθήνα 1993, ιδίως σ. 35 κ.εξ. 23. Κονδύλης Π., Ο νεοελληνικός Διαφωτισμός. Οι φιλοσοφικές ιδέες, Θεμέλιο, Αθήνα 1988, σ. 44. 24. Βλ. Veloudis G., Germanograecia. Deutsche Einflüsse auf die neugriechische Literatur (17501944), Hakkert, Amsterdam, 1983, I, σ. 71. 25. Ό.π., σ. 37. Το παράθεμα από την Ιστορία συνοπτική της Ελλάδος, μετάφραση από τα γερμανικά Βασίλειος Παπαευθυμίου, Βιέννη, 1807, σ. XVII. Για τον Παπαευθυμίου βλ. Γιακωβάκη Ν.,

[  ]


«Προς τους αρχαίους μέσω Ευρώπης. Τέσσερις “Ιστορίες της Ελλάδος”, 1806-1807», Η δύση της ανατολής και η ανατολή της δύσης. Ιδεολογικές αντανακλάσεις και στερεότυπα (τέλη 18ου - αρχές 20ού αι). Μνήμη Έλλης Σκοπετέα, University Studio Presse, Θεσσαλονίκη 2005, σ. 85-112. 26. Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής, Απομνημονεύματα, Αθήνα, 1894, τόμ. 1, σ. 80. 27. Την αναφορά στο πρώτο μονόλογο του Φάουστ έχει επισημάνει ο Veloudis, Germanograecia, σ. 104-105. 28. Βλ. Veloudis, Germanograecia, σ. 85, όπου διαβάζουμε για το άρθρο: «Εκτός από την παρουσία, για μιαν ακόμη φορά, της Mme de Staël, για το ελληνικό αναγνωστικό κοινό της εποχής θα πρέπει να παρουσίαζε ιδιαίτερο ενδιαφέρον η αναφορά του αγώνα των Γερμανών να διαπλάσουν μιαν εθνική λογοτεχνική γλώσσα». 29. Ερμής ο Λόγιος 22 (1819), σ. 854, 855, 856, 858. 30. Κοντιάδη Ε. Ι., «Γερμανικές επιδράσεις στην ελληνική παιδεία. Ένα κεφάλαιο: Κωνσταντίνος Ασώπιος», Ο Ερανιστής 15 (1979), σ. 154-181. Διορθώνω σιωπηρά τη μετάφραση στη σ. 158-159. 31. Κούμας Κ. Μ., Γραμματική διά σχολεία, Βιέννη, 1833, σ. λδ΄, κ΄.

[  ]

Φίλιππος Πετσάλνικος

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΗ ΟΜΙΛΙΑ ΤΟΥ ΠΡΟΕ∆ΡΟΥ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ

Λ

υπάμαι ειλικρινά που δεν μπόρεσα να είμαι από την αρχή της σημερινής ιδιαίτερα ενδιαφέρουσας ημέρας εδώ στο Goethe Institut, γιατί στη Βουλή είχαμε, όπως σας εξήγησαν, την «ώρα του Πρωθυπουργού». Ο πρωθυπουργός απάντησε στις ερωτήσεις των τριών αρχηγών κομμάτων και ως Πρόεδρος της Βουλής έπρεπε να διευθύνω τη συζήτηση εκείνη. Γι’ αυτό θα με συγχωρήσετε, θα σας κλέψω λίγο χρόνο τώρα από αυτό το μέρος της διαδικασίας, που θα είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον, αν κρίνω και από το θέμα, όπως ήταν και το πρώτο μέρος, αλλά κυρίως από τους εισηγητές, τους κυρίους καθηγητές και τους άλλους εισηγητές. Με ιδιαίτερη χαρά βρίσκομαι εδώ σήμερα για τις εργασίες του συμποσίου με τίτλο Ορόσημα των ελληνο-γερμανικών σχέσεων και τη σχετική έκθεση που παρουσιάζεται στο πλαίσιό του. Η έκφραση της χαράς μου −το υπογραμμίζω− δεν είναι τυπική, γιατί η σημερινή εκδήλωση αγγίζει μια σημαντική πτυχή της ελληνικής ιστορίας και της γερμανικής ιστορίας, αλλά, ταυτόχρονα, θα μου επιτρέψετε να πω ότι η εκδήλωση αυτή αγγίζει κι ένα μεγάλο κεφάλαιο της προσωπικής ζωής πολλών από εμάς που είμαστε σήμερα εδώ. Πολλοί από εμάς, ένα από τα πιο ενδιαφέροντα ίσως κομμάτια της ζωής μας, το ζήσαμε στη Γερμανία. Και, μάλιστα, τόσο ο πρόεδρος, ο κύριος Παπούλιας, που το πρωί τίμησε την εκδήλωση αυτή με την παρουσία του, όσο και πολλοί άλλοι από τους παρισταμένους υψηλούς προσκεκλημένους και επιστήμονες, όπως και ο υποφαινόμενος, έχουμε σχέσεις με τη Γερμανία και το γερμανικό πολιτισμό, από τον οποίο πολλά κερδίσαμε και στον οποίο πολλοί Έλληνες έχουν προσφέρει επίσης διαχρονικά. Όταν μιλούμε σήμερα για ελληνο-γερμανικές σχέσεις, τις αντιλαμβανόμαστε ως σχέσεις δύο ανεξάρτητων ευρωπαϊκών κρατών, κρατών-μελών ενός ευρύτερου σχηματισμού, της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ωστόσο, οι δύο πολιτισμοί συ[  ]


ναντώνται και αλληλεπιδρούν αιώνες πριν, όταν, ως γνωστόν, ούτε η Γερμανία ούτε η Ελλάδα υπήρχαν ως ενιαία κράτη, όπως είναι σήμερα. Η γερμανική διανόηση ανακαλύπτει με συστηματικό τρόπο τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό από την Αναγέννηση και εντεύθεν, με αποκορύφωμα βέβαια το 18ο αιώνα, όπου το ενδιαφέρον για την Ελλάδα φτάνει στο απόγειό του. Αυτό που στην αρχή εκδηλώνεται ως απλός θαυμασμός για την αρχαία ελληνική τέχνη, την αισθητική, την έννοια του κάλλους, ωριμάζει μέσα από την αφοσίωση σημαντικών Γερμανών διανοουμένων και φιλολόγων προς την κατεύθυνση ενός ανυπολόγιστης αξίας ερευνητικού έργου, που, θα έλεγε κανείς, αναγέννησε τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό και τον απέδωσε εκ νέου στην Ευρώπη του Διαφωτισμού. Το ελληνικό πνεύμα λειτούργησε ως μοντέλο και πηγή έμπνευσης για το γερμανικό πολιτισμό, σε μια εποχή που στην Ευρώπη αναδυόταν το φλέγον ζήτημα των εθνικών ταυτοτήτων. Από την άλλη, η προεπαναστατική Ελλάδα ανακάλυπτε, μέσα από το βλέμμα των Γερμανών, ένα χαμένο είδωλο του εαυτού της, που μετέπειτα αποτέλεσε κομβικό στοιχείο της εθνικής ιδεολογίας και της διαμόρφωσης του ελληνικού κράτους. Ο φιλελληνισμός των Γερμανών διανοουμένων, που εξαπλώθηκε στην Ευρώπη των εθνικών κινημάτων, βοήθησε σημαντικά την υπόθεση της Ελληνικής Επανάστασης. Όπως βέβαια είναι φυσικό, η αμοιβαία εξιδανίκευση κάποτε προσκρούει στην πραγματικότητα. Ο ερχομός του Όθωνα σε μια Ελλάδα που πολύ απείχε από το ιδανικό της αρχαίας πόλης, αλλά και ο γερμανικός παρεμβατισμός, καθώς το νέο κράτος επιχειρούσε να συγκροτηθεί με τους όρους εκείνης της εποχής κι εκείνων που λάμβαναν τις αποφάσεις, επιβεβαίωσαν ότι μια σχέση δεν μπορεί να διατηρηθεί επί μακρόν ανέφελη. Τα τελευταία 150 χρόνια οι ελληνο-γερμανικές σχέσεις ακολουθούν εν πολλοίς τα κύματα της ευρωπαϊκής ιστορίας, κρατώντας όμως πάντοτε ένα προνομιακό πεδίο επικοινωνίας σε ό,τι αφορά τις τέχνες και τα γράμματα, τις ακαδημαϊκές ανταλλαγές, την αρχαιολογική έρευνα και βέβαια, κατά τις πρόσφατες δεκαετίες, τις οικονομικές σχέσεις. Τόσο στις αρχές του 20ού αιώνα, όσο και μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι Έλληνες επιστήμονες, διανοούμενοι, καλλιτέχνες, αλλά και οι επιχειρηματίες διατήρησαν ανοιχτούς και ζωντανούς τους διαύλους επικοινωνίας με το γερμανικό λαό και το γερμανικό πολιτισμό, με βεβαιωμένο εκατέρωθεν κέρδος. Το βάθος των σχέσεων που είχαν εδραιωθεί, ακόμη και μέσα στις κατά καιρούς κρίσεις και αντιφάσεις, ίσως και να εξηγεί εν μέρει τη σχετικά μικρή περίοδο επούλωσης των τραυμάτων από τη βάρβαρη γερμανική κατοχή. [  ]

ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΠΕΤΣΑΛΝΙΚΟΣ

Αυτό το κεφάλαιο των ελληνο-γερμανικών σχέσεων είναι, βέβαια, και το πλέον τραγικό. Η γερμανική κατοχή ήταν βάρβαρη και στην Ελλάδα. Την περασμένη Κυριακή, στην Κλεισούρα της Καστοριάς, έναν από τους πολλούς μαρτυρικούς τόπους στην Ελλάδα, τιμήσαμε τη μνήμη των θυμάτων. Δεν επρόκειτο για θύματα πολέμου. Στην Κλεισούρα της Καστοριάς, όπως και σε άλλα σημεία της Ελλάδας, επρόκειτο για σφαγή. Ένα χωριό σκαρφαλωμένο στα βουνά, στις άκρες της Ελλάδας, κοντά στα σύνορα, ένα χωριό μικρό. Ποιους είχε θέσει σε κίνδυνο το χωριό αυτό; Τι πρόβλημα είχε δημιουργήσει; Κανένα. Είχε την ατυχία, αν θέλετε, να βρίσκεται εκεί, σκαρφαλωμένο στα βουνά, και δύο μέρες πριν από το ολοκαύτωμα της Κλεισούρας να έχει προηγηθεί μια μικροσύρραξη ανάμεσα στους αντάρτες Έλληνες της Εθνικής Αντίστασης και στις δυνάμεις κατοχής, μια φάλαγγα των γερμανικών στρατευμάτων κατοχής. Την επόμενη μέρα, η Κλεισούρα λούστηκε στο αίμα. Και προσέξτε: 261 ήταν τα θύματα, εκ των οποίων μόνο 15 άνδρες, προχωρημένης ηλικίας. Όλα τα άλλα θύματα ήταν γυναικόπαιδα. Από τα 261 θύματα, κάτω των 18 ετών ήταν 82 αγόρια και κορίτσια. Κάτω των 5 ετών, νήπια, ήταν 39 θύματα! Γι’ αυτό λέω πολλές φορές στους φίλους μου Γερμανούς ότι μου κάνει ιδιαίτερη εντύπωση, μου προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι οι Έλληνες μοιάζουν να συγχώρεσαν. Αλλά δεν ξέχασαν. Και δεν έχουμε δικαίωμα να ξεχνούμε, για να μην επαναληφθούν ποτέ σε αυτόν τον τόπο, στον ευρωπαϊκό χώρο, και εύχομαι πουθενά αλλού, τέτοιου είδους γεγονότα. Ήταν, κύριε πρέσβη, εκεί και η υποπρόξενος του Γερμανικού Προξενείου στη Θεσσαλονίκη και τίμησε κι αυτή με την παρουσία της τη μνήμη των θυμάτων, καταθέτοντας στεφάνι (όπως γίνεται κάθε χρόνο εδώ και μερικά χρόνια από γερμανικής πλευράς), πράγμα που το εκτιμούμε ιδιαίτερα. Όπως προανέφερα, λοιπόν, το βάθος των σχέσεων που είχαν διαμορφωθεί διαμέσου των αιώνων ίσως, όντως, να εξηγεί το ότι τα τραύματα επουλώθηκαν σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα. Προσωπικά, πιστεύω ότι σε αυτό έπαιξε ρόλο και ένα ακόμη γεγονός: η παρουσία των Ελλήνων μεταναστών –ένα εκατομμύριο Έλληνες έχουν εργαστεί διαχρονικά στη Γερμανία. Στα χρόνια που ακολούθησαν τον πόλεμο ο ελληνικός λαός χρειάστηκε να εργαστεί σκληρά για να αποκαταστήσει την καθημαγμένη χώρα. Αλλά και ο γερμανικός λαός έβγαινε από τα ερείπια και έπρεπε να αναμετρηθεί και με τις ενοχές του παρελθόντος, αλλά και με την προοπτική του μέλλοντος. Στα χρόνια της μεταπολεμικής ανάπτυξης οι Έλληνες μετανάστες βρήκαν διέξοδο σε μεγάλο ποσοστό στη Γερμανία και έτσι συνέβαλαν στην αποκατάσταση των σχέσεων, τόσο μεταξύ των ανθρώπων όσο και, κατ’ επέκταση και [  ]


των δύο χωρών. Παράλληλα, οι Έλληνες μετανάστες συνέβαλαν σημαντικά και σε αυτό που αποκαλούμε «μεταπολεμικό θαύμα της ανοικοδόμησης της γερμανικής οικονομίας». Θυμάμαι τις συζητήσεις που γίνονταν στη δεκαετία του 1970, σε σχέση με διάφορα ζητήματα ή προβλήματα των μεταναστών. Θυμάμαι μια φράση που είναι ιδιαίτερα επίκαιρη και σήμερα, τώρα που και εμείς στην Ελλάδα λάβαμε σημαντικές αποφάσεις για την ενσωμάτωση των νόμιμων μεταναστών, για τη διευκόλυνση της ενσωμάτωσής τους στην ελληνική κοινωνία: όπως είπε ο γνωστός συγγραφέας Max Frisch, «καλέσαμε εργατικά χέρια και ήρθαν άνθρωποι». Προσωπικά γνώρισα τη Γερμανία στις αρχές του 1970, ως εργάτης σε εργοστάσιο και ταυτόχρονα ως μεταπτυχιακός φοιτητής –διότι, για να χρηματοδοτήσω τις μεταπτυχιακές μου σπουδές έπρεπε να εργαστώ∙ δεν υπήρχε οικονομική δυνατότητα από την πλευρά της οικογένειας (τον πατέρα μου τον έχασα όταν ήμουν δύο μόλις ετών). Γνώρισα λοιπόν τη Γερμανία της περιόδου εκείνης. Ήταν η χώρα υποδοχής, όπως είπα, εργατικής δύναμης, με κυρίαρχο δίλημμά της, επί πολλά χρόνια, το εξής: ενσωμάτωση των Gastarbeiter ή επιστροφή τους στις χώρες προέλευσης; Ένα δίλημμα που επηρέαζε τις πολιτικές σε πολλά επίπεδα και, μάλιστα, που διαφοροποιούσε τις πολιτικές ανά κρατίδιο, στο χώρο της παιδείας, επί παραδείγματι. Η Νότια Γερμανία, η Βαυαρία και η Βάδη-Βυρτεμβέργη ήταν της άποψης ότι θα πρέπει να επιστρέψουν έπειτα από κάποια χρόνια, όταν οι Gastarbeiter δεν θα ήταν πλέον απαραίτητοι. Άρα, ακολουθούσαν άλλη εκπαιδευτική πολιτική: ευνοούσαν περισσότερο τα λεγόμενα εθνικά σχολεία και γι’ αυτό στήριζαν τη δημιουργία και λειτουργία ελληνικών σχολείων και την ελληνική γλώσσα πολύ περισσότερο. Στο Βορρά, θα έλεγα σχηματικά, επικρατούσε περισσότερο η άποψη να μην επιστρέψουν οι μετανάστες στη χώρα προέλευσης, αλλά να ενσωματωθούν στη γερμανική κοινωνία. Αυτό υποστήριζαν οι περισσότερες κυβερνήσεις των γερμανικών βορείων κρατιδίων. Επομένως, δεν στήριζαν πολύ την καλλιέργεια της ελληνικής γλώσσας και τη δημιουργία ελληνικών σχολείων, παρά προωθούσαν την ενσωμάτωση στα γερμανικά σχολεία. Και όλα αυτά σημάδεψαν για δεκαετίες ολόκληρες γενιές μεταναστών. Ακόμη ταλαιπωρούμαστε με αυτά τα ζητήματα. Αυτή ήταν, λοιπόν, η Γερμανία εκείνης της εποχής, αλλά ταυτόχρονα ήταν και η χώρα που οικοδομούσε υποδειγματικά −ύστερα από την τραγική περίοδο του ναζισμού− μια σύγχρονη κοινοβουλευτική δημοκρατία. Παράλληλα, η Γερμανία της δεκαετίας του 1970, των αρχών της δεκαετίας του 1970 και νωρίτερα, ήταν η χώρα που αποτελούσε καταφύγιο για αντιστασιακούς από την Ελλάδα. [  ]


Ήταν μια ανοιχτή αγκαλιά. Ήταν η Γερμανία που, ενώ τελούσε ακόμη υπό ένα είδος ιδιότυπης −κατά κάποιο τρόπο− κατοχής, με τις νικήτριες Μεγάλες Δυνάμεις του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου να έχουν παρουσία στους τομείς ευθύνης στη Γερμανία, ήταν όμως μια χώρα ανοιχτή: ανοιχτή στην Ευρώπη και στον υπόλοιπο κόσμο, μια χώρα όπου πρωτοβουλίες, όπως η Ostpolitik του Willy Brandt και των κυβερνήσεων που ακολούθησαν, δημιουργούσαν την εικόνα μιας άλλης Γερμανίας: μιας Γερμανίας που τη γνωρίσαμε, που έτσι θέλουμε να την ξέρουμε, που έτσι την αγαπούμε. Ήταν επίσης η Γερμανία όπου η νεότερη γενιά −της δικής μας δηλαδή ηλικίας, οι συμφοιτητές μας, οι συμφοιτήτριές μας− επωμίστηκε συναισθηματικά την ευθύνη, όχι της δικής της ενοχής, αλλά της ενοχής του “προπατορικού”, όπως λέμε, αμαρτήματος των προηγούμενων γενεών, του ναζισμού. Δεν θα ξεχάσω ότι, όταν πρωτοπαίχτηκε το «Holocaust», βλέπαμε όλοι μαζί τότε στα φοιτητικά Heim αυτή την ταινία και κλαίγαμε −κλαίγανε οι Γερμανοί και οι Γερμανίδες συμφοιτητές και συμφοιτήτριές μας, με ένα μεγάλο ερωτηματικό προς τους γονείς τους: γιατί; Γιατί να είχαν συμβεί όλα αυτά; Ήταν μια εποχή που έκανε το γερμανικό λαό περισσότερο ευαίσθητο, ήταν η γενιά των δικών μας χρόνων. Ταυτόχρονα, εκείνη η Γερμανία που γνώρισα ήταν η Γερμανία που οικοδομούσε το κοινωνικό κράτος, και σε αυτή την περίπτωση θα έλεγα πάλι με έναν υποδειγματικό τρόπο. Η Γερμανία που συζητούσε πολύ για τη δημοκρατία στη λήψη των αποφάσεων στους χώρους εργασίας (Betriebsräte). Στο εργοστάσιο, θυμάμαι, κουβεντιάζαμε επί ώρες για το ρόλο, τις αρμοδιότητες του «Betriebsrat», την προστασία των δικαιωμάτων των εργαζομένων. Με άλλα λόγια, ήταν μια πολύ ενδιαφέρουσα χώρα η Γερμανία που γνωρίσαμε εκείνη την περίοδο και γι’ αυτό την αγαπούσαμε. Δεν λέω ότι δεν είχε προβλήματα ή δεν είχε αρνητικές πλευρές –παντού και πάντα υπάρχουν αυτά– αλλά τα βασικά της χαρακτηριστικά ήταν αυτά. Οι εξελίξεις στο τέλος της δεκαετίας του 1980, αρχές δεκαετίας 1990, άλλαξαν το χώρο της Ευρώπης: οδήγησαν στο μεγάλο γεγονός για τη Γερμανία –και για την Ευρώπη, αλλά πρωταρχικά για τη Γερμανία: την ενοποίηση της χώρας. Είχα την τύχη το Νοέμβριο του 1989 να βρίσκομαι στο Βερολίνο, τις ημέρες της πτώσης του Τείχους και της επανένωσης του λαού και του έθνους. Ήμουν εκεί, κυρία Μπενάκη, με τον πρώην πρωθυπουργό, κύριο Καραμανλή. Είχαμε κατέβει λοιπόν κάτω και παρακολουθούσαμε ένα γεγονός ιστορικό στις διαστάσεις του, αλλά ταυτόχρονα και πολύ ανθρώπινο: να αγκαλιάζονται άνθρωποι που έρχονταν από το Ανατολικό προς το Δυτικό Βερολίνο ή από το Δυτικό Βερολίνο [  ]


να περνούν χωρίς Τείχος πλέον στο Ανατολικό Βερολίνο. Ένα μεγάλο γεγονός, που δεν φανταζόμασταν στη δεκαετία του 1970 ότι θα μπορούσε να συμβεί, και πολύ περισσότερο υποθέτω ότι δεν το φαντάζονταν στη δεκαετία του 1960 οι ίδιοι οι φίλοι μας οι Γερμανοί. Το γεγονός αυτό των αλλαγών στην Ευρώπη και της επανένωσης της χώρας επηρέασε, εκτιμώ, καθοριστικά τη Γερμανία και τους Γερμανούς. Πρώτα απ’ όλα, ενίσχυσε την αυτοπεποίθηση της χώρας και του λαού, μείωσε την εξάρτηση από τις ΗΠΑ, δηλαδή την παρουσία στρατευμάτων, βάσεων. «Kaserne» εδώ άκουγες, «Kaserne» εκεί, τα προηγούμενα χρόνια. Η Φραγκφούρτη ήταν μια πόλη όπου το βράδυ (και το λέω αυτό γιατί στη Φραγκφούρτη, στο Bahnhofsviertel, ήταν και οι συμπατριώτες μου, οι Καστοριανοί) συνυπήρχαν γουνοποιοί, γουναράδες, εργαζόμενοι, άνθρωποι της νύχτας της Φραγκφούρτης και Αμερικανοί στρατιώτες, που έβγαιναν για να διασκεδάσουν. Τώρα έχουν αλλάξει όλα βέβαια, έπειτα, όπως είπα, από τις αλλαγές αυτές. Ταυτόχρονα, η επανένωση και οι αλλαγές που έγιναν έθεσαν τη Γερμανία και ιδιαίτερα την οικονομία της μπροστά σε νέες προκλήσεις, από τη μια πλευρά λόγω της παγκοσμιοποίησης, αλλά και από την άλλη λόγω της ανάγκης επίλυσης προβλημάτων, όπως το διαφορετικό επίπεδο ανάπτυξης ανάμεσα στο δυτικό και το ανατολικό τμήμα της χώρας. Όταν οι φίλοι μου Γερμανοί συνομιλητές ασκούν (θα επανέλθω αργότερα σε αυτό) σφοδρή κριτική στην Ελλάδα για το ότι εισπράττει κονδύλια από το 1981 και μετά –λόγω της εισόδου στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα και στην Ένωση, μετά και στην Οικονομική και Νομισματική Ένωση (ΟΝΕ)–, τους θυμίζω ότι δεν είναι μόνο η Ελλάδα, δεν είναι μόνο η Πορτογαλία, η Ιταλία, η Ισπανία, η Ιρλανδία. Είναι και η Γερμανία που εισέπραξε σημαντικά κονδύλια. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Ευρωπαϊκής Στατιστικής Υπηρεσίας, η Γερμανία ανάμεσα στα έτη 1990-2005 εισέπραξε –ειδικά για να υποβοηθηθεί η ανάπτυξη στις ανατολικές περιοχές της Γερμανίας (πρώην Deutsche Demokratische Republik)– από τα ταμεία της Ευρωπαϊκής Ένωσης 60 δισεκατομμύρια ευρώ, ποσό καθόλου ευκαταφρόνητο. Ως Έλληνες θεωρούσαμε κάτι περισσότερο από αυτονόητο ότι έπρεπε να βοηθηθεί, να υποστηριχθεί και η Γερμανία για να ξεπεράσει αυτά τα προβλήματα. Δεν θέσαμε ποτέ υπό αμφισβήτηση το ότι έπρεπε να ρεύσει χρήμα από τα ευρωπαϊκά ταμεία, γιατί αυτό επέβαλε μια πολύ απλή, αλλά σημαντική αρχή: η αλληλεγγύη. Και αισθανόμαστε ότι έπρεπε να υπάρξει αλληλεγγύη από το σύνολο της Ευρωπαϊκής Ένωσης και στη Γερμανία για να προχωρήσει. Και κάτι ακόμα: υπάρχουν πολλοί που λένε αντίστοιχα και για το ΕΣΠΑ (Εθνικό Στρα[  ]


τηγικό Πλαίσιο Αναφοράς), ή 4ο ΚΠΣ (Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης) όπως το λέμε, για τα έτη 2007-2013. Για την περίοδο αυτή, από τα ευρωπαϊκά ταμεία η Γερμανία θα εισπράξει 26,3 δισεκατομμύρια ευρώ, η Ελλάδα αντίστοιχα θα εισπράξει 20,5 δισεκατομμύρια. ΕΡ.: Πόσα βάζει η Γερμανία; ΑΠ.: Πόσα βάζει, κύριε Σταθόπουλε; Θα σας απαντήσω: πόσα κερδίζει από τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του ενιαίου Ευρωπαϊκού Χώρου; Κατά 63,5 % οι εξαγωγές της Γερμανίας γίνονται προς άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Θα ήθελα να ήμουν στη θέση της Γερμανίας, να έχω αυτές τις εξαγωγές, και να βάζω στα ταμεία και να εισπράττω από τα ταμεία. Θέλω να λέμε τα πράγματα με το όνομά τους γιατί, ειδικά το τελευταίο διάστημα, πολλά ειπώθηκαν σε βάρος της χώρας μας. Και να λέμε τα πράγματα με το όνομά τους και σε σχέση με την Ευρωπαϊκή Ένωση, με τον Ευρωπαϊκό Χώρο, με την ΟΝΕ. Γιατί, όταν κανείς ασκεί κριτική, θα πρέπει τουλάχιστον να γνωρίζει την πραγματικότητα, τα πραγματικά δεδομένα, και μετά να ασκήσει κριτική. Η κριτική είναι πάντα ευπρόσδεκτη και ιδιαίτερα χρήσιμη. Η δημιουργία της ΟΝΕ και η διεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, κυρίως προς ανατολάς, έγινε όπως επιθυμούσε η Γερμανία −θυμόμαστε όλοι ότι η Πολωνία, η Τσεχία, η Ουγγαρία, η Λετονία, η Εσθονία, ήταν οι χώρες εκείνες του ειδικότερου οικονομικού ενδιαφέροντος της Γερμανίας. Και συμφωνήσαμε βεβαίως όλοι ότι θα πρέπει να γίνει αυτή η Ένωση, έστω και αν από κάποιες πλευρές ακουγόταν ότι πρώτα θα πρέπει να υπάρξει η εμβάθυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης των 15 και μετά να πάμε στην Ευρωπαϊκή Ένωση των 27. Αλλά συμφωνήσαμε και έγινε η διεύρυνση, κι αυτή η διεύρυνση άνοιξε ένα νέο πεδίο, ιδίως για την οικονομία της Γερμανίας. Οι σχέσεις Ελλάδας - Γερμανίας όλο αυτό το διάστημα, δηλαδή από την επανένωση και μετά, ενισχύονταν ακόμη περισσότερο. Καθοριστικής σημασίας κατά την άποψή μου (και είμαι σίγουρος και όλων των Ελλήνων) αυτή την περίοδο ήταν οι θέσεις που πήρε η Γερμανία, οι γερμανικές κυβερνήσεις, σε θέματα ιδιαίτερου ελληνικού ενδιαφέροντος, όπως η ένταξη της χώρας μας στην ΟΝΕ. Ήταν ιδιαίτερα θετική η στάση της Γερμανίας και διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο για την ένταξη της Κύπρου στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Και θυμάστε τι λεγόταν στη γειτονιά μας πριν εισέλθει η Κύπρος στην Ευρωπαϊκή Ένωση: ο γείτονάς μας έλεγε ότι θα ήταν casus belli, αιτία πολέμου, η είσοδος της Κύπρου στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Κι όμως, η Κύπρος έγινε ισότιμο μέλος και “δεν άνοιξε ούτε μύτη”. Αυτό οφείλεται στους πολύ επιτυχείς χειρι[  ]


σμούς των ελληνικών κυβερνήσεων εκείνης της περιόδου, σαφώς στις μεγάλες προσπάθειες και στους στόχους τους οικονομικούς και άλλους που είχε εκπληρώσει η Κύπρος, αλλά οφείλεται και στη στάση Ευρωπαίων εταίρων, με πρώτο, και το λέω γιατί γνωρίζω, τη στάση της γερμανικής κυβέρνησης εκείνης της περιόδου. Κι έτσι, και η Ελλάδα εισήλθε στην ΟΝΕ και η Κύπρος έγινε πλήρες μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Έτσι περίπου είχαν τα πράγματα μέχρι πρόσφατα. Πολύ καλές οι σχέσεις αλλά αιφνιδίως, θα έλεγα, ιδιαίτερα πριν από τρεις περίπου μήνες, ξέσπασε μια “καταιγίδα”, στην κυριολεξία, αρνητικών δημοσιευμάτων, αλλά και αρκετών δηλώσεων Γερμανών πολιτικών σε βάρος της Ελλάδας και των Ελλήνων συλλήβδην, με αφορμή το πρόβλημα της ελληνικής οικονομίας. Όταν ήρθα, κρατούσα ένα ογκώδες ντοσιέ και ο κύριος πρέσβης μου λέει: «Είναι όλη η ομιλία σας;». Εγώ έχω σταχυολογήσει εδώ τουλάχιστον 195, όχι απλά κριτικά προς την Ελλάδα δημοσιεύματα –είπαμε, η κριτική πάντα βοηθάει, είναι ευπρόσδεκτη, ακόμη κι όταν μας ενοχλεί–, αλλά δημοσιεύματα που είναι ιδιαίτερα αρνητικά και, δυστυχώς, πολλά από αυτά είναι απαξιωτικά, όπως και αρκετές δηλώσεις Γερμανών πολιτικών. Υπήρξαν βέβαια και δηλώσεις με σοβαρότητα, άλλων Γερμανών πολιτικών, με μια πολύ αντικειμενική, πολύ σοβαρή προσέγγιση. Αλλά υπήρξαν απαξιωτικές δηλώσεις Γερμανών πολιτικών, όπως ότι «οι Έλληνες πρέπει να πουλήσουν τα νησιά τους», «να νοικιάσουν την Ακρόπολη»… Αν μη τι άλλο, στερούνταν γούστου, πολύ κακόγουστες, geschmacklos, sehr geschmacklos θα έλεγε κανείς. Δεν θα φανταζόμουν, ομολογώ ποτέ, έχοντας ζήσει στη Γερμανία που σας περιέγραψα τις προηγούμενες δεκαετίες, βλέποντας τη στάση της Γερμανίας και των Γερμανών, ακόμη και σε ιδιαίτερου ελληνικού ενδιαφέροντος σημαντικά ζητήματα, όπως αυτά στα οποία αναφέρθηκα, ότι θα υπήρχε περίπτωση να διαβάσω και να ακούσω τόσες αρνητικές, πολλές φορές αναληθείς, κι ακόμη χειρότερο, όπως είπα, πολλές φορές απαξιωτικές, αναφορές για την Ελλάδα και τους Έλληνες σε γερμανικά μέσα μαζικής ενημέρωσης. Απλοποιήσεις, γενικεύσεις, αναλήθειες, ειρωνείες, που ξέφευγαν από το πλαίσιο της κριτικής και ουκ ολίγες φορές έθιγαν την αξιοπρέπεια συλλήβδην των Ελλήνων και τον ελληνικό πολιτισμό γενικότερα. Τέτοια φαινόμενα ήταν σχεδόν καθημερινά, γιατί διαβάζω τον καθημερινό Τύπο και το βράδυ παρακολουθώ και από τη δορυφορική τηλεόραση αρκετά από τα γερμανικά κανάλια. Δεν φανταζόμουν ότι σε σοβαρό κανάλι όπως το ARD θα υπήρχε εκπομπή η οποία θα ξέφευγε από κάθε καλό γούστο αναφερόμενη στην αρχαία Ελλάδα. Επίσης, δεν θα φαντα[  ]


ζόμουν ότι σοβαρά μέσα ενημέρωσης, περιοδικά, εφημερίδες, θα κατέφευγαν σε ένα είδος δημοσιογραφίας “boulevard”, λαϊκίστικο: η Ανθούλα, ο Γιάννης, ο Νίκος, η Μαρία ήταν Έλληνες εδώ στην Ελλάδα που οι δημοσιογράφοι έρχονταν και τους έπαιρναν συνεντεύξεις και περιέγραφαν μια Ελλάδα όπου όλοι είναι τεμπέληδες, δεν εργάζονται, αλλά ζουν πάρα πολύ καλά, όπου όλοι είναι μπαγαπόντηδες, όπου όλοι είναι διεφθαρμένοι και ζουν σε βάρος των άλλων Ευρωπαίων∙ schlaraffenland: ο παράδεισος, όπου οι Έλληνες ζουν σε βάρος των άλλων. Δεν είναι έτσι, κι αυτό έλεγα στους συνομιλητές μου, ότι δεν είναι έτσι. Έχουμε τις δικές μας ευθύνες για λάθη που έχουν γίνει, για παραλείψεις, για διαχρονικές αδυναμίες: στον τομέα ιδιαίτερα της οικονομίας πράγματι πρέπει να αλλάξουμε πάρα πολλά, να τα αλλάξουμε όλα. Αλλά άλλο αυτό κι άλλο η περιγραφή ενός λαού, μιας χώρας κι ενός πολιτισμού με αυτόν τον απαξιωτικό τρόπο. Αντιλήφθηκα ότι αυτό το μπαράζ των αρνητικών δηλώσεων και δημοσιευμάτων, σε συνδυασμό με δηλώσεις πολιτικών (που έχουν πάντα ιδιαίτερη βαρύτητα για τη διαμόρφωση της κοινής γνώμης σε οποιαδήποτε χώρα), θα δημιουργούσε κινδύνους, και κυρίως τον κίνδυνο να πληγωθούν οι σχέσεις όχι απλά ανάμεσα στα δύο κράτη –στο επίπεδο των κυβερνήσεων θα μπορούσαν να βρεθούν λύσεις και να μη δηλητηριαστούν οι σχέσεις– αλλά υπήρχε ένας κίνδυνος ακόμη μεγαλύτερος: να πληγωθούν οι σχέσεις ανάμεσα στους δύο λαούς, ανάμεσα στους πολίτες των δύο χωρών. Και γι’ αυτό κάλεσα στις 25 Φεβρουαρίου τον πρέσβη, κύριο Schultheiß. Υπήρξαν κάποιοι στην Ελλάδα που εξεπλάγησαν: «Ο Πρόεδρος της Βουλής; Τι θέλει και ανακατεύεται;», «Τι πράγματα είναι αυτά;», «Λογοκρισία στο γερμανικό Τύπο θέλει να επιβληθεί;». Μα δεν ήταν απλά ο γερμανικός Τύπος. Υπάρχει ο κίνδυνος να δηλητηριαστούν οι σχέσεις των δύο λαών καθώς αναστρέφεται σε λίγες εβδομάδες η συνολική και ιστορική εικόνα που μπορεί να υπάρχει μέχρι τότε. Κι όποιος δεν το καταλαβαίνει αυτό, θα χρησιμοποιήσω μια πολύ λαϊκή έκφραση: «είναι μακριά νυχτωμένος». Είχα μια πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση, όπως πάντα με τον κύριο Schultheiß, −άλλωστε γνωριζόμαστε χρόνια, επειδή επί έξι χρόνια εκτός των άλλων ήμουν πρόεδρος της Ελληνογερμανικής Επιτροπής Φιλίας του Ελληνικού Κοινοβουλίου. Τώρα στη θέση μου, ως πρόεδρος, είναι ο κύριος Μαγκούφης. Πριν από μένα πρόεδρος για χρόνια της Ελληνογερμανικής Επιτροπής Φιλίας ήταν ο κύριος Παπούλιας. Ο κύριος Schultheiß αντελήφθη και ο ίδιος τον κίνδυνο, έκανε αμέσως μετά μια δήλωση και τον ευχαριστώ για αυτό. Ήθελα να του εκφράσω την ανησυχία μου κυρίως για τις δηλώσεις πολιτικών, που, επαναλαμβάνω, έρι[  ]


χναν λάδι στη φωτιά, ανακυκλώνονταν από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και επιδείνωναν το όλο κλίμα. Αναγκάστηκα βέβαια να δώσω σωρεία συνεντεύξεων και να κάνω πληθώρα δηλώσεων σε γερμανικά μέσα μαζικής ενημέρωσης. Με ιδιαίτερη ικανοποίηση διαπίστωσα ότι η λογική, η σύνεση, και θα έλεγα η σοφία, δεν είχαν λείψει κι από γερμανικής πλευράς, τόσο στις δηλώσεις του ίδιου του κυρίου πρέσβη, όσο και σε αυτές ορισμένων άλλων εκπροσώπων όλου του πολιτικού φάσματος της Γερμανίας που μας επισκέφτηκαν. Αυτοί, έχοντας εκπλαγεί από το γεγονός ότι ο πρόεδρος της Βουλής κάλεσε τον πρέσβη, ενδιαφέρθηκαν να μάθουν ποιο ήταν το κλίμα στην Ελλάδα. Αφού τους εξήγησα πώς σκεφτόμαστε, τους υπενθύμισα τον κίνδυνο να πληγωθούν οι σχέσεις των δύο λαών. Επιστρέφοντας στη Γερμανία έκαναν δηλώσεις προς την κατεύθυνση της σοβαρότητας. Ανάμεσά τους ξεχωρίζει βέβαια η δημόσια δήλωση και η επιστολή που μου απέστειλε ο πρόεδρος του Bundestag, κύριος Lammert, στις 7 Μαρτίου. Όλα αυτά, που συνοδεύτηκαν και από δηλώσεις άλλων δημοσίων παραγόντων στη Γερμανία, επέδρασαν θετικά, αλλά δεν ήταν δυνατόν να αντιστρέψουν από μόνες τους αυτές οι δηλώσεις, όπως διαπιστώσαμε, το αρνητικό κλίμα. Ορισμένες φορές, πρέπει να πω, δεν βοηθούσε σε αυτό και η ίδια η κυβέρνηση της Γερμανίας, που εξέπεμπε μια ακαμψία και διστακτικότητα, που καθυστερούσε τη λήψη αποφάσεων στο πλαίσιο της αναγκαίας ευρωπαϊκής αλληλεγγύης προς την ιδιαίτερα δοκιμαζόμενη από τις συνεχείς επιθέσεις των κερδοσκόπων της διεθνούς αγοράς Ελλάδα. Οι κερδοσκόποι της διεθνούς αγοράς δεν μας έχουν βάλει στο στόχαστρο βέβαια γιατί μας αντιπαθούν ως Έλληνες. Τη δουλειά τους κάνουν, τα κέρδη τους θέλουν να πολλαπλασιάσουν και είναι μια δύσκολη κατάσταση για την Ελλάδα. Εδώ χρειαζόταν η παρέμβαση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, με αφορμή την περίπτωση αυτής της στοχοποίησης της Ελλάδας από τους διεθνείς κερδοσκόπους. Θα έπρεπε η Ευρωπαϊκή Ένωση γρηγορότερα να προβληματιστεί και να προχωρήσει, να δράσει. Κι εκεί, σε αυτό το στάδιο των δράσεων, μερικές φορές είχαμε την εντύπωση ότι η γερμανική κυβέρνηση ήταν πιο διστακτική από άλλες ευρωπαϊκές κυβερνήσεις. Θέλω να πιστεύω ότι με τη συμβολή όλων μας, και κυρίως όλων όσοι συμβάλλουν στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης, κυρίως πολιτικών και δημοσιογράφων, αλλά όχι λιγότερο και των ανθρώπων του πνεύματος, θα καταστεί δυνατόν να επανορθώσουμε σε σημαντικό βαθμό τη ζημιά που προκλήθηκε. Γιατί δυστυχώς πολλή πορσελάνη έχει θρυμματιστεί. Viel Porzellan ist zerschlagen. Εάν κάνουμε ότι δεν συνέβη τίποτε, έχουμε κάνει λάθος. [  ]


Στη Γερμανία ζουν και εργάζονται τουλάχιστον 350.000 Έλληνες. Οι Έλληνες αυτοί ζουν και εργάζονται εκεί πάρα πολλά χρόνια, είναι τώρα η δεύτερη γενιά, μαζί με την πρώτη και την τρίτη γενιά, που μεγαλώνει στη Γερμανία. Φαινόμενα όπως να εγκαταλείπουν οι Stammgäste τα ελληνικά εστιατόρια ή τις Kneipe που λειτουργούν Έλληνες −γιατί κι αυτά συμβαίνουν− συνέβησαν στη Γερμανία. Φαινόμενα, όπως να τηλεφωνούν στην Πρεσβεία μας, αλλά και στα προξενεία μας στη Γερμανία, μέσα στο κλίμα της απαξιωτικής εικόνας για την Ελλάδα και τους Έλληνες και να βρίζουν. Φαινόμενα όπως να ειρωνεύονται και να περιπαίζουν τα Ελληνόπουλα σε γερμανικά σχολεία, ήταν απαράδεκτα. Γιατί; Γιατί όταν όλος ο Τύπος, οι πολιτικοί, τα μέσα ενημέρωσης δημιουργούν συνεχώς αυτήν την ατμόσφαιρα, τότε υπάρχει ο κίνδυνος ενός είδους Volkshetze. Γνωρίζουμε πολύ καλά τι σημαίνουν όλα αυτά τα πράγματα. Θεωρίες περί “αποδιοπομπαίων τράγων”, όπως μας διδάσκει η ιστορία, έχουν πληρωθεί ακριβά στο παρελθόν. Αυτή ήταν η ανησυχία και η αγωνία μου. Και γι’ αυτό είχα προβεί σε όλες αυτές τις κινήσεις και γι’ αυτό ευχαριστώ όσους, γνώστες της Ελλάδας, δεν δίστασαν αμέσως να κινηθούν προς την κατεύθυνση του κατευνασμού, της λογικής και του ψύχραιμου διαλόγου. Και μια από αυτές είναι η κυρία Sigrid Skarpelis-Sperk βέβαια, η οποία αρθρογράφησε, συνεχίζει να αρθρογραφεί, να κινητοποιείται, να ενημερώνει, καθώς και άλλοι φιλέλληνες. Θέλω λοιπόν να πιστεύω ότι με τη συμβολή όλων μας μπορεί να αποκατασταθεί σε σημαντικό βαθμό η ζημιά που προκλήθηκε. Γιατί η ζημιά αυτή δεν έχει μόνο αρνητικές επιδράσεις στις ανθρώπινες σχέσεις αλλά και στην οικονομία. Ο τουρισμός; Η Ελλάδα δεν παράγει «U-Booten» για να τα πουλήσει. Η Γερμανία παράγει κι εμείς αγοράζουμε, προκειμένου να ενισχύσουμε την άμυνα και να εξασφαλίσουμε την ασφάλεια της χώρας μας, λόγω της γεωγραφικής μας θέσης. Δεν φταίει η γεωγραφική μας θέση βέβαια, είμαστε σε μια θαυμάσια γεωγραφική θέση στη Μεσόγειο, μια πολύ όμορφη γωνιά αλλά η δυστροπία του γείτονα, της Τουρκίας. Ελπίζουμε, βέβαια, η Τουρκία να αντιληφθεί κάποτε ότι το μέλλον για την ίδια, για τον ίδιο τον τουρκικό λαό, πρέπει να είναι ένα μέλλον μέσα σε ένα πλαίσιο ειρήνης, αλληλοκατανόησης, συνεργασίας και όχι ένα μέλλον που θα στηρίζεται σε μεγαλοϊδεατισμούς, δυστροπία και επιθετικότητα. Γι’ αυτό είμαστε υποχρεωμένοι τώρα να διασφαλίζουμε την αμυντική δυνατότητα της χώρας μας, πράγμα που κοστίζει ακριβά σε χρήμα επίσης. Εμείς λοιπόν «U-Booten» και «Panzer» δεν παράγουμε στην Ελλάδα, αλλά θα πρέπει να τα αγοράσουμε. Από την άλλη πλευρά, μια από τις βασικές “βιομηχανίες” της Ελλάδα είναι ο τουρισμός. Τι νομίζετε, δεν θα υπάρξουν επιπτώσεις με [  ]


όσα προηγήθηκαν επί μήνες στη Γερμανία; Εύχομαι να μην υπάρξουν −εννοώ τον τουρισμό στην Ελλάδα από Γερμανούς επισκέπτες. Όσοι έχουμε ζήσει στη Γερμανία ξέρουμε πώς ο πολίτης επηρεάζεται. Γιατί οι Γερμανοί είναι, θα έλεγα, περισσότερο πειθαρχημένοι∙ αυτό τους κάνει και γενικότερα ως πολίτες περισσότερο πρόθυμους να ακολουθήσουν τους κανόνες που τίθενται “άνωθεν”. Με αποτέλεσμα, όταν δημιουργείται ένα τέτοιο κλίμα και μια τέτοια εντύπωση, να υπάρχουν επιπτώσεις. Οι Έλληνες πάλι έχουμε άλλα χαρακτηριστικά. Δεν είναι βέβαια θετικά όλα τα χαρακτηριστικά μας. Ένα από αυτά είναι η άναρχη φύση μας. Αν το κράτος πει κάτι, εμείς αρχίζουμε να το αμφισβητούμε. Έχουμε διαφορές και σε αυτό το σημείο. Ευτυχώς, γιατί διαφορετικά θα ήμαστε όλοι όμοιοι. Αυτός ο πλουραλισμός στην Ευρώπη των χαρακτηριστικών των λαών και των πολιτισμών, είναι και ο μεγάλος πλούτος της ευρωπαϊκής ηπείρου. Περισσότερο από 2-2,5 εκατομμύρια Γερμανών επισκέπτονται ετησίως την Ελλάδα και με μεγάλη χαρά τους υποδεχόμαστε και τους φιλοξενούμε εδώ. Στόχος μας θα πρέπει να είναι η περαιτέρω ανάπτυξη των σχέσεων ανάμεσα στις δύο χώρες, όχι μόνο στο επίπεδο της οικονομίας και των εμπορικών σχέσεων, αλλά, κατά την άποψή μου, και στους τομείς του πολιτισμού, της παιδείας. Για το θέμα της παιδείας: όταν συνομιλώ με Γερμανούς, και παλαιότερα, όταν είχα κυβερνητικές ευθύνες, για το θέμα της παιδείας, της εθνικής γλώσσας, των μεταναστόπουλων, των Ελληνόπουλων στη Γερμανία, ζητούσα, και ζητάμε, και πρέπει να ζητάμε μεγαλύτερη ενεργό συμμετοχή της Γερμανίας στη διατήρηση της ελληνικής γλώσσας, του ελληνικού πολιτισμού των μεταναστών μας εκεί. Θύμιζα αυτό που κάνουμε εμείς στην Ελλάδα, που κοστίζει αρκετά στον κρατικό προϋπολογισμό. Δηλαδή το ότι η ελληνική Πολιτεία έχει προσλάβει, έχει διορίσει 1.200 καθηγητές που διδάσκουν τη γερμανική γλώσσα σε όλα σχεδόν τα σχολεία της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Κι αυτό είναι κόστος οικονομικό για το ελληνικό κράτος. Είναι ένα μεγάλο κέρδος για το γερμανικό πολιτισμό βέβαια, για τη γερμανική γλώσσα. Καθοριστική είναι η παρουσία, όπως ήδη ανέφερα, των περίπου 350.000 Ελλήνων που ζουν κι εργάζονται στη Γερμανία, καθώς καθοριστική για την περαιτέρω βελτίωση και ανάπτυξη των σχέσεων θεωρώ ότι είναι και η παρουσία των 50.000 Γερμανών που ζουν κι εργάζονται στην Ελλάδα. Η ιστορία, κυρίες και κύριοι, αλλά και η πολιτική μας διδάσκουν, σε πρώτο μάλιστα επίπεδο, ότι κανένας συσχετισμός δεν είναι δεδομένος και καμιά συνθήκη δεν μένει για πάντα αναλλοίωτη. Οι τραυματικές εμπειρίες του 20ού αιώνα οδήγησαν τα ευρωπαϊκά κράτη σε μια συνειδητή προσπάθεια υποβάθμισης των [  ]


διαφορών τους και πρόταξης του κοινού συμφέροντος. Η ευρωπαϊκή ενοποίηση είναι μια διαρκής διαδικασία, η οποία όμως πρέπει απαρέγκλιτα να στηρίζεται στην αρχή της αλληλεγγύης. Τόσο ο γερμανικός λαός, όσο κι εμείς οι Έλληνες έχουμε, όπως είπαμε, αρκετές φορές στο πρόσφατο παρελθόν πορευθεί μαζί, αλλά έχουμε και φορές βρεθεί αντιμέτωποι με πολέμους, ενοχές, φτώχεια, συγκυρίες πολιτικής και οικονομικής αστάθειας, εσωτερικές προκλήσεις, δυσκολίες, οι οποίες τότε, στον καιρό τους, φάνταζαν ανυπέρβλητες. Ωστόσο, είμαστε όλοι εδώ σήμερα για να διαβεβαιώσουμε ότι μπορούμε κάθε φορά να υπερβαίνουμε το παρελθόν, προσβλέποντας σε ένα καλύτερο, και βεβαίως κοινό, ευρωπαϊκό μέλλον. Το κοινό μέλλον δεν μπορεί να είναι άλλο, παρά στο πλαίσιο της ενωμένης Ευρώπης, που θα ενισχύει την οικοδόμηση της ενότητάς της, της Ευρώπης δηλαδή που στηρίζεται στις αξίες του ευρωπαϊκού πολιτισμού και στις αρχές της αλληλοκατανόησης, του αλληλοσεβασμού, της συνεργασίας και της αλληλεγγύης. Θα ήθελα, γιατί σας κούρασα, κλείνοντας, να συγχαρώ όλους όσοι εργάστηκαν για την πραγματοποίηση αυτής της έκθεσης, αλλά και αυτού του συμποσίου, να συγχαρώ τα στελέχη της Γερμανικής Πρεσβείας, τα στελέχη του Ινστιτούτου Goethe, τα στελέχη του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων. Θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαιτέρως το Γερμανό πρέσβη, τον κύριο Schultheiß, του οποίου, όπως θα γνωρίζετε, η γόνιμη θητεία στην Ελλάδα λήγει σε λίγους μήνες, για το ειλικρινές ενδιαφέρον και τη συμβολή του όλα αυτά τα χρόνια στην περαιτέρω σύσφιξη των ελληνο-γερμανικών σχέσεων. Και, τέλος, εύχομαι στους διακεκριμένους επιστήμονες και τους προσκεκλημένους στο συμπόσιο αυτό πραγματικά καλή επιτυχία στις εργασίες του, που όταν το προγραμματίζαμε, δεν είχαμε φανταστεί ότι η χρησιμότητά του θα ήταν τόσο μεγάλη, λόγω των όσων συνέβησαν τους προηγούμενους μήνες.

[  ]

Μιχάλης Σταθόπουλος

Η ΕΝΝΟΜΗ ΤΑΞΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Α ΤΟΥ ΟΘΩΝΑ

Γενικές παρατηρήσεις

Μ

ε την άφιξη του Όθωνα στην Ελλάδα (Ιανουάριος 1833), συνοδευόμενου από την τριμελή Αντιβασιλεία, Armansperg, Maurer, Abel, αρχίζει μια νέα περίοδος των ελληνο-γερμανικών σχέσεων. Η νέα κρατική εξουσία αναλάμβανε το δύσκολο έργο της οργάνωσης του νεοσύστατου κράτους. Μία από τις πρώτες προτεραιότητές της ήταν να θέσει τις βάσεις για την εσωτερική πολιτική διοίκηση και διοργάνωση του κράτους. Εισήχθη ο δήμος ως ο κατώτερος οργανισμός τοπικής αυτοδιοίκησης και ως ευρύτερη διοικητική ενότητα οι νομοί (10 στην πρώτη περίοδο), υποδιαιρούμενοι σε περισσότερες επαρχίες. Η οργάνωση της εκπαίδευσης, με ίδρυση γυμνασίων στην πρωτεύουσα κάθε νομού, σχολαρχείων στις έδρες των επαρχιών και δημοτικών σχολείων στους δήμους ήταν ένα άλλο βήμα. Επιστέγασμα της οργάνωσης της εκπαίδευσης ήταν η ίδρυση του Πανεπιστημίου Αθηνών το 1837. Ένα από τα πρώτα ζητήματα που ρύθμισε η Αντιβασιλεία ήταν και το εκκλησιαστικό. Υπήρχε η διαμάχη αν το Οικουμενικό Πατριαρχείο έπρεπε να διατηρήσει τα κυριαρχικά του δικαιώματα στην ελεύθερη πλέον Ελληνική Εκκλησία ή η τελευταία έπρεπε να αυτοδιοικείται ως αυτοκέφαλη. Το αρμόδιο μέλος της Αντιβασιλείας, ο Maurer, ακολουθώντας τις εισηγήσεις του γραμματέα της προσωρινής εκκλησιαστικής διοικητικής επιτροπείας, αρχιμανδρίτη Θεόκλητου Φαρμακίδη −προς τις οποίες συμφώνησαν οι τότε αρχιερείς, που συνήλθαν στο Ναύπλιο, πιεσθέντες κατά τα ιστορούμενα−, κήρυξε το αυτοκέφαλο της Ελληνικής Εκκλησίας στις 23 Ιουλίου 1833. Παρά τις δοθείσες υποσχέσεις, η χώρα κυβερνήθηκε μέχρι το 1843 απολυταρχικά, αλλά μετά την επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου 1843 ψηφίστηκε το [  ]


πρώτο Σύνταγμα της χώρας (του 1844), με το οποίο καθιερώθηκε συνταγματική μοναρχία. Απαραίτητη όμως ήταν και η θεμελίωση της δικαστικής οργάνωσης και της νομοθεσίας στο νέο κράτος, όπου επικρατούσε μια έκρυθμη κατάσταση. Με το αντικείμενο αυτό, τη θεμελίωση της έννομης τάξης, θα αναφερθώ στην εισήγησή μου.

Η έννοµη τάξη

Το κύριο έργο για την έννομη τάξη της χώρας, έργο του Maurer, ήταν η σύνταξη τεσσάρων κωδίκων. O Georg Ludwig von Maurer, καθηγητής του Δικαίου στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου και αργότερα υπουργός Δικαιοσύνης της Βαυαρίας, ήταν αυστηρός, σχολαστικός, ίσως και αυταρχικός. Ωστόσο, διακρινόταν για την πολλή σοφία στον κλάδο του, την εξαιρετική επιμέλειά του, την άκρα συναίσθηση ευθύνης. Επίπλεον, σε αντίθεση με τον επικεφαλής της Αντιβασιλείας, κόμη von Armansperg, ήταν άνδρας με αρχές.1 Στην Ελλάδα ο Maurer έμεινε μόνο 18 μήνες, δηλαδή έως τον Αύγουστο του 1834, όταν ύστερα από διαφωνίες με τον Armansperg (ο οποίος κατόρθωσε να επιβληθεί) ανακλήθηκε από το βασιλιά Λουδοβίκο Α΄ της Βαυαρίας. Κατά τη διάρκεια αυτών των μηνών, ο Maurer ασχολήθηκε προσωπικά μεταξύ άλλων και με τη σύνταξη τεσσάρων κωδίκων (Ποινικός Νόμος, Οργανισμός Δικαστηρίων και Συμβολαιογράφων, Ποινική Δικονομία και Πολιτική Δικονομία). Η ολοκλήρωση του νομοθετικού αυτού έργου σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα αποτελεί ασφαλώς μεγάλο επίτευγμα, για το οποίο δικαίως έχει λεχθεί από τον Ι. Σόντη, ότι «δεν βρίσκει το όμοιό της στην ιστορία του δικαίου των νεώτερων χρόνων».2 Οι τέσσερις κώδικες είχαν καίρια σημασία για την οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης. Ειδικά τη σημασία του Ποινικού Νόμου αντιλαμβάνεται κανείς πλήρως, αν αναλογισθεί τις μεγάλες διαστάσεις που είχαν πάρει στην τότε Ελλάδα οι πράξεις βίας και αυτοδικίας, γεγονός που αποτελούσε μια σχεδόν αυτονόητη συνέπεια της ελλείπουσας κρατικής οργάνωσης. Ο εξεγερμένος λαός αγωνιζόμενος για την ελευθερία του κατά της οθωμανικής εξουσίας −που αντιπροσώπευε τότε την κεντρική διοίκηση−, είχε πάρει ο ίδιος στα χέρια του τα δικαιώματά του, τα οποία το έως τότε θετικό δίκαιο του τα αρνιόταν. Η Ελευθερία, την οποία ο λαός είχε εξαγοράσει με τόσες θυσίες αίματος, και η υποταγή στο νόμο απαιτούσαν στη συνέχεια αρκετό χρόνο ώστε να μπορέσουν να συμβαδίσουν. [  ]

ΜΙΧΑΛΗΣ ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ

Ανεξάρτητα από το περιεχόμενό τους, η μεγάλη διάρκεια ζωής των τεσσάρων κωδίκων (περισσότερο από ένα αιώνα −η Πολιτική Δικονομία μάλιστα ίσχυσε έως το 1968) φανερώνει τελικά την επιτυχία τους. Αυτή η επιτυχία δεν θα είχε σημειωθεί, αν οι Έλληνες νομικοί και δικαστές του 19ου αιώνα δεν είχαν αντιμετωπίσει με επιτυχία το δύσκολο έργο της ερμηνείας τους. Επίσης δεν θα είχε επιτευχθεί, αν ο Maurer κατά τη σύνταξή τους είχε προσαρμόσει τους κώδικες στην τότε απλή ελληνική πραγματικότητα. Ο Βαυαρός νομικός ωστόσο προγραμμάτιζε μακροπρόθεσμα. Επιδίωξε να θέσει τα θεμέλια για μια μελλοντική, προοδευμένη ελληνική κοινωνία. Ως νομοθέτη τον χαρακτήριζαν λιγότερο η γνώση της χώρας και η κατανόηση για τις τότε συνθήκες της ελληνικής κοινωνίας (γι’ αυτό ο ίδιος είχε μεγαλύτερες δυσκολίες προσαρμογής σε σύγκριση με τον Armansperg), και περισσότερο ο οραματισμός. Ο ίδιος, αναφερόμενος στους τέσσερις κώδικες που συνέταξε, γράφει στο έργο του Ο ελληνικός λαός,3 ότι αν περιοριζόταν στενά στην τότε κατάσταση της χώρας, θα αρκούσε φυσικά μια πολύ απλή νομοθεσία. Αλλά, «εγώ», συνεχίζει ο Maurer, «είχα πάντοτε μπροστά μου το όραμα μιας μεγάλης και δυνατής Ελλάδας, όπως πρέπει να γίνει και όπως αναγκαστικά θα γίνει μια μέρα, αν δεν θέλει να χαθεί ολότελα. Η νομοθεσία αυτή θα έπρεπε, όπως τουλάχιστον το αντιλαμβάνομαι εγώ, να βοηθήσει στη διαπαιδαγώγηση και ανύψωση του πνευματικού επιπέδου του τόσο αξιαγάπητου αυτού λαού και να συντελέσει στην επιτυχία του υψηλού προορισμού που μου ανατέθηκε. Αλλά και παράλληλα θα έπρεπε ο ελληνικός λαός, μετά τις τόσες αναστατώσεις, να συνηθίσει πια σε μια σταθερή πολιτική ζωή και συνεπώς θα έπρεπε και η νέα νομοθεσία του να περιέχει στοιχεία βιώσιμα για ένα μακρύ χρονικό διάστημα». Εδώ εμφανίζεται η παιδαγωγική αποστολή του νομοθέτη σε πλήρη ενέργεια. Οι ποινικοί νόμοι στηρίζονταν κυρίως στο βαυαρικό ποινικό κώδικα του 1813, ο οποίος ήταν έργο του διάσημου νομικού Anselm von Feuerbach. Η Ποινική Δικονομία στηριζόταν στην αντίστοιχη γαλλική και σε γερμανικά σχέδια, ενώ βάση της Πολιτικής Δικονομίας ήταν επίσης η γαλλική δικονομία και βαυαρικά σχέδια. Ο Maurer είχε πει ότι, συντάσσοντας τους Κώδικες, θέλησε να συνδυάσει τη γαλλική απλότητα με την ακρίβεια της γερμανικής νομικής επιστήμης. Με τον Οργανισμό των Δικαστηρίων ιδρύονται ειρηνοδικεία, πρωτοδικεία και εφετεία και υπεράνω αυτών το Ακυρωτικό Δικαστήριο, που ονομάστηκε «Άρειος Πάγος», σε ανάμνηση του ένδοξου ομώνυμου αρχαίου θεσμού. Η έναρξη ισχύος των κωδίκων αυτών, συντεταγμένων στη γερμανική και μεταφρασμένων στα ελληνικά (από τον Αναστάσιο Πολυζωΐδη και κυρίως από τον [  ]


Κωνσταντίνο Σχινά, μετέπειτα πρώτο πρύτανη του Πανεπιστημίου Αθηνών), σηματοδότησε τη στροφή από την τάση προς τη γαλλική που υπήρχε έως τότε, στην κατεύθυνση προς τη γερμανική νομική επιστήμη∙ στροφή που επιτάθηκε με τη σημασία που απέκτησε στην ελληνική επιστήμη του αστικού δικαίου το τότε ισχύον γερμανικό δίκαιο των πανδεκτών, όπως θα εξηγηθεί πιο κάτω.

Ειδικά το αστικό δίκαιο – Επανεισαγωγή του βυζαντινορωµαϊκού δικαίου

Ας εξετάσουμε τώρα τον κύριο κορμό του ελληνικού δικαίου που ίσχυε τότε, δηλαδή το αστικό δίκαιο, που διείπε το σύνολο των ιδιωτικών σχέσεων (π.χ. συμβάσεις, αδικοπραξίες, ιδιοκτησιακές σχέσεις, οικογενειακές, κληρονομικές), εκτός από τις εμπορικές. Πηγές του ελληνικού αστικού δικαίου ως την Ελληνική Επανάσταση ήταν αφενός το ρωμαϊκό δίκαιο, όπως είχε εξελιχθεί στο Βυζάντιο (τελευταία εύχρηστη σύνοψη ήταν αυτή του Κωνσταντίνου Αρμενόπουλου του 14ου αιώνα), και αφετέρου το εθιμικό δίκαιο που κατά τόπους είχε διαμορφωθεί, ενώ για ορισμένες έννομες σχέσεις (π.χ. στις κτηματικές συναλλαγές) εφαρμοζόταν και το οθωμανικό δίκαιο. Ειδικά στις εμπορικές σχέσεις από τις αρχές του 19ου αιώνα είχε διαδοθεί εν μέρει το γαλλικό δίκαιο, κυρίως στα νησιά όπου η ναυτιλία σημείωνε ιδιαίτερη άνθηση. Με την Απελευθέρωση ήλθαν στο προσκήνιο, όπως ήταν φυσικό, κυρίως οι ελληνικότερες από τις πηγές αυτές του αστικού δικαίου. Δηλαδή το βυζαντινορωμαϊκό δίκαιο και το εθιμικό δίκαιο. Το πρώτο ανταποκρινόταν στη “λογία” και το δεύτερο στη “δημώδη” λαϊκή παράδοση. Για το τελευταίο λέγεται ότι «εξέφραζε την ακατάλυτη και γνήσια περί δικαίου αντίληψη του ελληνικού λαού».4 Ο Maurer δεν συνέταξε αστικό κώδικα. Οπαδός της Ιστορικής Σχολής του Δικαίου, προτιμούσε το ισχύον δίκαιο, τόσο το εθιμικό (και διέταξε πράγματι τη συλλογή των κατά τόπους ελληνικών εθίμων), όσο και το ρωμαϊκό. Στη νομοθετική πολιτική του Maurer ασκήθηκε κριτική.5 Ο Νικόλαος Πανταζόπουλος, για παράδειγμα, υποστηρίζει ότι: α) ο Maurer ευνόησε το ρωμαϊκό δίκαιο, όπως αυτό απαντούσε στις παλαιότερες πηγές του και ιδίως στην ιουστινιάνεια νομοθεσία (Corpus Juris Civilis)· β) με την επανεισαγωγή του ιουστινιάνειου δικαίου, αφενός θα αποκοπτόταν η μετεξέλιξη του ρωμαϊκού δικαίου στα μεσοβυζαντινά και υστεροβυζαντινά χρόνια –που τελούσε υπό την επήρεια του ελληνικού λαϊκού δικαίου– και αφετέρου το ανακαλούμενο σε ισχύ παλαιότερο [  ]


ρωμαϊκό δίκαιο θα συνδεόταν έμμεσα με το αστικό δίκαιο που τότε ίσχυε στη Γερμανία υπό τη μορφή του εκσυγχρονισμένου ρωμαϊκού δικαίου (δίκαιο των πανδεκτών - Pandektenrecht).6 Η νομοθετική πράξη που έλυσε τελικά το ζήτημα του ισχύοντος αστικού δικαίου ήταν το διάταγμα της 23ης Φεβρουαρίου 1835, που όρισε, ως τη σύνταξη αστικού κώδικα, την παράλληλη ισχύ των νόμων των βυζαντινών αυτοκρατόρων, οι οποίοι περιέχονται στην Εξάβιβλο του Αρμενόπουλου, και των εθίμων (που μάλιστα προβλέφθηκε ότι θα υπερισχύουν όπου επικράτησαν). Το έργο της αποκοπής του δικαίου από τα λαϊκά έθιμα δεν μπορούσε φυσικά να συντελεσθεί από τον ίδιο το Maurer, που είχε ήδη απομακρυνθεί. Υπήρξαν όμως, κατά τον Πανταζόπουλο, οι συνεχιστές του έργου του, δηλαδή οι Έλληνες ρωμαϊστές καθηγητές της εν τω μεταξύ ιδρυθείσας Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Αυτοί, έχοντας οι περισσότεροι σπουδάσει σε γερμανικά πανεπιστήμια, υποστήριξαν ερμηνευτικά ότι το προαναφερθέν διάταγμα παρέπεμπε μέσω της Εξαβίβλου του Αρμενόπουλου και των Βασιλικών (η Εξάβιβλος στηριζόταν τουλάχιστον έμμεσα στα Βασιλικά, τα οποία πάλι σε μεγάλο βαθμό αποτελούσαν μια σχολιασμένη παράφραση στα ελληνικά της ιουστινιάνειας νομοθεσίας)7 στις αρχικές πηγές της, δηλαδή στο Corpus Juris Civilis. Επομένως, ανασυνδεόταν το νεοελληνικό δίκαιο όχι προς το δίκαιο της περιόδου της Άλωσης, αλλά προς την ιουστινιάνεια νομοθεσία, προς τις ίδιες τις πηγές του ρωμαϊκού δικαίου και τις αρχές του, οι οποίες θεωρούνταν η raison écrite των πολιτισμένων εθνών και η σύγχρονη έκφραση των οποίων αποτελούσε το ισχύον στη Γερμανία δίκαιο των πανδεκτών. Με αυτόν τον τρόπο, συνεχίζοντας τη γραμμή που είχε χαράξει ο Maurer, οι Έλληνες ρωμαϊστές υποδούλωσαν, κατά τον Πανταζόπουλο, το ελληνικό άγραφο λαϊκό δίκαιο στο νόμο, δηλαδή κατά μεγάλο μέρος σε ξένο δίκαιο. Και η πορεία αυτή συνεχίστηκε στον 20ό αιώνα έως και την εισαγωγή στις 23 Φεβρουαρίου 1946 του ελληνικού Αστικού Κώδικα, που, κατά τον Πανταζόπουλο πάντοτε, δεν κατόρθωσε να βρει τη σύνδεσή του με το παραγκωνισμένο λαϊκό δίκαιο. Το δίκαιο αυτό περιέπεσε οριστικά σε αφανισμό, με συνέπεια τον εκτεταμένο αφελληνισμό του δικαίου μας, το οποίο αποξενωνόταν από τις ρίζες του. Η ιστορική συνέχεια και ενότητα του ελληνικού δικαίου και η λειτουργική του ένταξη μεταξύ των άλλων πολιτιστικών μας στοιχείων είχαν χαθεί οριστικά.8 Με την εν λόγω κριτική δεν μπορούμε να συμφωνήσουμε και ιδίως με τις υπερβολές της. Περιέχει πάντως δυο σωστές διαπιστώσεις: α) Ότι η προαναφερθείσα εξέλιξη απέτρεψε οριστικά την εισαγωγή, ως έτοι[  ]


μου αστικού κώδικα, του σύγχρονου τότε γαλλικού (ναπολεόντειου) αστικού κώδικα, εισαγωγή που υποστηριζόταν από πολλές πλευρές. Η αποφυγή όμως εισαγωγής ξένου κώδικα μάλλον διευκόλυνε παρά εμπόδιζε τη διάσωση εθίμων.9 Είναι σημαντικό ακόμη να σημειωθεί ότι οι κατά καιρούς εθνοσυνελεύσεις κατά τη διάρκεια της Επανάστασης, που είχαν ασχοληθεί και με θέματα οργάνωσης του μέλλοντος κράτους, όταν έκαναν λόγο για το αστικό δίκαιο, άλλοτε τάσσονταν (συνηθέστερα και υπό την επήρεια των συντηρητικότερων δυνάμεων) υπέρ του βυζαντινορωμαϊκού δικαίου και άλλοτε (με επιρροή των δημοκρατικών και της αίγλης των αρχών της Γαλλικής Επανάστασης) υποδείκνυαν «οι μέλλοντες να συνταχθούν κώδικες να έχουν ιδιαίτερη βάση τη γαλλική νομοθεσία».10 Αντίθετα, δεν γινόταν λόγος για έθιμα. β) Ότι πράγματι επικράτησε η ερμηνεία πως είχε εισαχθεί το βυζαντινορωμαϊκό δίκαιο έως και τις αρχικές πηγές του (Corpus Juris Civilis). Η ερμηνεία όμως αυτή, που δημιουργούσε μια γέφυρα και προς τη σύγχρονη για την εποχή εκείνη ερμηνεία του ρωμαϊκού δικαίου στη Δύση, ιδίως στη Γερμανία, πρέπει να ήταν ανεξάρτητη από τις απόψεις ή την επιρροή του Maurer. Εντούτοις, πέρα από τις αδιαμφισβήτητες αυτές διαπιστώσεις, πρέπει να λεχθεί ότι η ελληνική νομική επιστήμη κατά την ερμηνεία του βυζαντινορωμαϊκού δικαίου θεωρούσε το δίκαιο αυτό και ως ελληνική κληρονομιά. Για την εφαρμογή του στη χώρα είχε και η ίδια μια σημαντική συμβολή, ασφαλώς με τη βοήθεια της γερμανικής επιστήμης των πανδεκτών. Τούτο δε όχι μόνο γιατί οι περισσότεροι Έλληνες καθηγητές της Νομικής είχαν σπουδάσει στη Γερμανία, αλλά και επειδή η γερμανική νομική επιστήμη είχε για όλη την Ευρώπη μια εξαιρετική τότε ανάπτυξη. Σημαντικές επιστημονικές επιδόσεις υιοθετούνται (ακόμα και από ανεξάρτητα σκεπτόμενους επιστήμονες) για την ίδια την αξία τους. Τούτο πρέπει να έπαιξε σημαντικό ρόλο για τη διαμόρφωση των σχέσεων μεταξύ των Ελλήνων νομικών της εποχής και της γερμανικής επιστήμης των πανδεκτών. Οπωσδήποτε το βυζαντινορωμαϊκό δίκαιο δεν ήταν ξένο για τον ελληνισμό δίκαιο. Και ασφαλώς του ήταν περισσότερο οικείο από ό,τι θα ήταν το τυχόν εισαγόμενο γαλλικό δίκαιο. Η Άλωση και η Τουρκοκρατία είχαν αποκόψει τη συνέχεια του γένους προς το βυζαντινό ελληνισμό και η ανασύνδεση με τους νόμους των «αειμνήστων βυζαντινών ημών αυτοκρατόρων» αποτελούσε εθνικό αίτημα.11 Αυτούς τους νόμους (σε τελευταία ανάλυση και την ιουστινιάνεια νομοθεσία, στην οποία άμεσα ή έμμεσα στηρίζονταν και οι μεταγενέστεροι Βυζαντινοί αυτοκράτορες) τους είχε εγκολπωθεί ο λαός τόσο στο Βυζάντιο όσο και στην Τουρκοκρατία. Η [  ]


επανασύνδεση με αυτούς, ακόμη και με το Corpus Juris Civilis, που πάντοτε έμενε μια από τις σπουδαιότερες, εν μέρει αναλλοίωτες ή, έστω, έμμεσες πηγές του βυζαντινού δικαίου, δεν μπορεί να χαρακτηριστεί στροφή προς ξένα πρότυπα, προς ξένο δίκαιο,12 όπως υποστήριζε ο Πανταζόπουλος. Άλλωστε οι Έλληνες νομικοί λάμβαναν υπόψη, τουλάχιστον εν μέρει, και τις μεταρρυθμίσεις των μετά τον Ιουστινιανό Βυζαντινών αυτοκρατόρων, που θεσπίζονταν κυρίως υπό την επήρεια ελληνοχριστιανικών ιδεών. Ενώ αξιοποιούσαν τα επιστημονικά εργαλεία της προηγμένης γερμανικής νομικής επιστήμης, δεν έπαυαν να αναζητούν κατά την ερμηνεία λύσεις που ως προς το περιεχόμενο ανταποκρίνονταν στις ελληνικές ανάγκες και εν γένει τοπικές συνθήκες. Ξενικής προέλευσης ήταν έως ένα βαθμό περισσότερο η μέθοδος παρά το ίδιο το περιεχόμενο του δικαίου.

Τα έθιµα

Ένα ζήτημα από την κριτική παραμένει ακόμη κατά βάση ανοιχτό: αν υπήρχαν πέρα από το βυζαντινορωμαϊκό δίκαιο έθιμα που απέδιδαν την ελληνική συνείδηση περί δικαίου και τα οποία με την παραπάνω εξέλιξη δεν μπόρεσαν να έλθουν ποτέ στην επιφάνεια στο νεότερο ελληνικό κράτος. Στη σχετική διχογνωμία εμφανίζονται συνήθως γενικά, αφηρημένα και θεωρητικά επιχειρήματα. Για μια πειστική όμως απάντηση, στο μέτρο που τέτοια έθιμα έχουν γίνει γνωστά, χρειάζεται έλεγχος του περιεχομένου τους. Συνεπώς προκύπτει το ερώτημα: ποια επιτέλους ήταν αυτά τα έθιμα; Από τη μελέτη των γνωστών συλλογών εθίμων (που είχαν αρχίσει να καταρτίζονται με πρωτοβουλία πρώτον της κυβέρνησης Καποδίστρια −που δεν υλοποιήθηκε− και αργότερα, όπως είπαμε, του Maurer, ενώ κάποιες προσπάθειες έγιναν και αργότερα),13 διαπιστώνουμε τα ακόλουθα, που δείχνουν ότι η διδασκαλία του Πανταζόπουλου σε μεγάλο βαθμό δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα: α) Τα έθιμα που περιέχονται στις συλλογές αυτές καλύπτουν ένα μικρό μέρος των σχέσεων ιδιωτικού δικαίου, που ασφαλώς δεν μπορεί να αποτελέσει βάση για ένα πλήρες σύστημα αστικού δικαίου.14 β) Πολλά έθιμα δεν εμφάνιζαν σταθερότητα και δημιουργούσαν αβεβαιότητα και αμφιβολίες ως προς την ακρίβειά τους ή, τουλάχιστον, ως προς την ομοιόμορφη εφαρμογή τους.15 γ) Σε αρκετές περιπτώσεις παρουσιάζονται ως έθιμα συνήθειες, για τις οποίες [  ]


μπορεί εύλογα να αμφισβητεί κανείς την ύπαρξη της συνείδησης του λαού ότι πρόκειται για δεσμευτικό κανόνα, για κανόνα δικαίου (δηλαδή κανόνα εφοδιασμένο με την opinio juris, που αποτελεί προϋπόθεση για να θεωρηθεί μια συνήθεια ως έθιμο).16 δ) Τέλος, και κυρίως, τα πλείστα έθιμα είχαν τοπικό χαρακτήρα και διέφεραν από επαρχία σε επαρχία, από νησί σε νησί. Η Ελλάδα, για πρώτη φορά ενιαίο κράτος, είχε ανάγκη όμως από ενότητα δικαίου και όχι από δικαιική πολυμορφία, που θα εξέτρεφε ακόμη περισσότερο το τοπικιστικό πνεύμα. Την εποχή εκείνη υπήρχε άκρατος τοπικισμός και μεγάλες διαφορές ηθών και συνηθειών κατά τόπους και δύσκολα βρίσκει κανείς γενικώς ισχύοντα έθιμα.17 Ως προς το περιεχόμενο των εθίμων, από τη σχετική μελέτη τους διαπιστώνουμε: α) Η εθιμική αναγνώριση γενικών ρητρών, οι οποίες περιέχουν κανόνες επιείκειας δίνοντας στους δικαστές ή τους επιλεγόμενους από τους διαδίκους διαιτητές ικανά περιθώρια διακριτικής ευχέρειας και απόκλισης από αυστηρούς κανόνες, όπως οι αρχές της καλής πίστης, της εύλογης κρίσης, του ορθού λόγου κ.λπ., διατηρήθηκε. Τις γενικές ρήτρες επιείκειας ο Πανταζόπουλος τις χαρακτηρίζει «σπονδυλική στήλη του εθνικού μας δικαίου»18 και σε αυτό το σημείο πρέπει να συμφωνήσουμε πλήρως μαζί του. Έτσι, και στους νεότερους χρόνους χαρακτηριστικό των ελληνικών εθίμων είναι η χρησιμοποίηση τέτοιων κριτηρίων επιείκειας.19 Κυριότερη ειδική περίπτωση εφαρμογής τους είναι η εθιμική αναγνώριση σε πολλές περιοχές του κανόνα ότι οι συμβάσεις μπορεί να καταρτίζονται ατύπως.20 Τέτοιοι κανόνες, που άλλωστε ως ένα βαθμό αποδίδουν διαχρονικές και υπερεθνικές αρχές του δικαίου, όχι απλώς επέζησαν αλλά αποτελούν και βασικούς κανόνες του αστικού μας κώδικα (βλ. άρθρα 158, 178, 200, 281, 288, 388, 919 κ.λπ.). β) Εθιμικοί κανόνες, που ανταποκρίνονταν σε πραγματικές κοινωνικές ανάγκες ή σε αντιλήψεις της νεότερης εποχής, ασκούσαν για αυτούς τους λόγους μια σταθερή και ουσιαστική (λαϊκή) επιρροή προς την οποιαδήποτε εξουσία, έτσι ώστε η τελική επιβολή τους υπό τη μορφή είτε του άγραφου είτε του γραπτού δικαίου να αποτελεί μια αναγκαιότητα. Η επιβολή αυτή δείχνει ότι δεν μπορεί να εμποδισθεί και ότι βρίσκει πάντοτε διέξοδο η λαϊκή συνείδηση περί δικαίου που εξυπηρετεί υπαρκτές κοινωνικές ανάγκες. Γιατί τότε θα πρόκειται για ένα έθιμο που σταθερά εξυπηρετεί το γενικό συμφέρον και όχι για έθιμο σχηματισμένο συναισθηματικά ή συμπτωματικά (και άσχετα με το συμφέρον αυτό). Συνεπώς, αναγνωρίστηκε πρώτα εθιμικά21 και ύστερα με το γραπτό δί[  ]


και ο ο θεσμός της άμεσης αντιπροσώπευσης, τον οποίο το βυζαντινορωμαϊκό δίκαιο, πλην εξαιρέσεων, δεν τον δεχόταν. Κατά τον ίδιο τρόπο και το έθιμο, το οποίο υπήρχε σε ορισμένες πυκνοκατοικημένες νησιωτικές περιοχές και βάσει του οποίου αναγνωριζόταν η οριζόντια ιδιοκτησία κατά παρέκκλιση από το ρωμαϊκό κανόνα superficies solo cedit,22 έστω και με καθυστέρηση καθιερώθηκε από το γραπτό ελληνικό δίκαιο, όταν οι σχετικές ανάγκες στις αναπτυσσόμενες νεοελληνικές πόλεις έγιναν πιεστικές (νόμος 3741/1929 «περί της ιδιοκτησίας κατ’ ορόφους»). Αντίθετα, ένα μεγάλο μέρος των εθίμων δεν επιβίωσε, αλλά υπήρχαν σοβαροί λόγοι που δικαιολογούσαν πλήρως, κατά τη γνώμη μου, τη μη διάσωσή του. Ενδεικτικά αναφέρονται τα ακόλουθα: α) Αναπόφευκτος ήταν ο παραμερισμός των εθίμων, τα οποία είχαν διαμορφωθεί σε μικρές κοινωνίες με απλές και στοιχειώδεις, σε ορισμένους τομείς και υποτυπώδεις, οικονομικές και κοινωνικές σχέσεις. Τέτοια έθιμα ξεπερνιούνται με μόνη την οικονομική ανάπτυξη και πρόοδο της κοινωνίας και κατά συνέπεια ένας προοδευτικός νομοθέτης δεν μπορεί να τα λάβει υπόψη του. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα πρωτόγονου εθίμου, που αναφέρει ο Geib,23 είναι το “κουτσούνιασμα”, που ο Geib το παραβάλλει με το “σκοπελισμό” του αρχαίου αττικού δικαίου και μάλιστα του προσολώνειου: Όπως στην Αθήνα, την εποχή εκείνη, στήνονταν στα υποθηκευμένα κτήματα μυτερές στήλες, για να γίνεται γνωστή σε όλους η υποθήκευσή τους, στη Μάνη τοποθετούσε ο ενυπόθηκος δανειστής στο κτήμα του οφειλέτη σωρούς από πέτρες σε σχήμα πυραμίδας, δείγμα ότι το κτήμα ήταν υποθηκευμένο. Για τη δημοσιότητα γενικότερα των εμπράγματων μεταβολών σε ακίνητα σήμερα υπάρχουν τα δημόσια βιβλία (στην Ελλάδα από το 1856). Μερικές φορές μάλιστα με τα έθιμα υπεραπλουστεύεται το ισχύον πιο αναπτυγμένο γραπτό δίκαιο. β) Πολλές περιπτώσεις εθίμων δεν αντέχουν στο χρόνο, κυρίως γιατί η εξέλιξη των ηθών και των εν γένει κοινωνικών αντιλήψεων αφήνει τέτοια έθιμα στο περιθώριο ως αναχρονιστικά. Ένας νομοθέτης που σχεδιάζει και για το μέλλον, όπως πρέπει, θα είχε το ίδιο καθήκον. Εδώ ανήκει, κατ’ εμέ, η πλειονότητα των εθίμων της εποχής, ιδίως από το οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο (π.χ. προβάδισμα αρρένων και μεταξύ αυτών των πρωτοτόκων στις κληρονομικές σχέσεις, δεσμευτικές αποφάσεις του πατέρα για το γάμο των τέκνων κ.λπ.).

[  ]


Συµπερασµατικές παρατηρήσεις

Παράλληλα προς την τελικά θετική σε γενικές γραμμές αξιολόγηση του νομοθετικού έργου του Maurer στην Ελλάδα (στο οποίο θα πρέπει να υπαχθεί και η οργάνωση των δικαστηρίων −με ίδρυση και των Ανώτατων Δικαστηρίων, του Αρείου Πάγου και του Ελεγκτικού Συνεδρίου), οφείλουμε σήμερα γενικότερα, με την απόσταση του χρόνου και την ψύχραιμη σκέψη που αυτή επιτρέπει, να αναγνωρίσουμε ότι στον τομέα της οργάνωσης των δημόσιων θεσμών οι Βαυαροί μάλλον πέτυχαν. Και μάλιστα στους θεσμούς αυτούς κατόρθωσαν, παρά το μοναρχικό καθεστώς στο οποίο πίστευαν, να εντάξουν και τις αστικές αρχές του φιλελευθερισμού και της ισονομίας της Γαλλικής Επανάστασης24 (τις οποίες άλλωστε κατοχύρωναν και τα ελληνικά επαναστατικά Συντάγματα). Ασφαλώς έκαναν και σοβαρά λάθη. Το κυριότερο ήταν η εμμονή τους στην απόλυτη μοναρχία, που προκάλεσε την πρώτη σοβαρή απογοήτευση στους Έλληνες, οι οποίοι ζητούσαν Σύνταγμα.25 Δεν έδειξαν επίσης επαρκή κατανόηση της ψυχολογίας των Ελλήνων, ιδίως εκείνων που ένοπλα είχαν αγωνισθεί κατά των Τούρκων. Αντίθετα, η συγκεντρωτική κυβερνητική πολιτική τους και η καταπολέμηση του αποκεντρωτικού κοινοτισμού, που επίσης γίνεται αντικείμενο κριτικής –ανεξάρτητα από την εφαρμοσθείσα διαδικασία που παρουσίασε τις ίδιες αδυναμίες τακτικής–, ήταν αναγκαία σε μια χώρα η οποία χειμαζόταν από άκρατο τοπικισμό και ήθελε να οργανωθεί επιτέλους σε ενιαίο κράτος.26 Το ίδιο κατά βάση ισχύει και για ένα άλλο θέμα, που επίσης έγινε αντικείμενο κριτικής κατά του Maurer, δηλαδή για τη διοικητική αποκοπή της Εκκλησίας της Ελλάδος από το Οικουμενικό Πατριαρχείο και τη νομοταγή ένταξή της στο Κράτος. Εδώ, εντούτοις, πρέπει να διακρίνουμε: Σωστό εκ του αποτελέσματος αποδείχτηκε το (και σήμερα υφιστάμενο) αυτοκέφαλο της Ελληνικής Εκκλησίας σε σχέση με το Πατριαρχείο. Ισχυρούς ενδοιασμούς όμως θα μπορούσε να εκφράσει κανείς για την πολιτική της υποταγής της Εκκλησίας στο Κράτος. Προτιμότερη θα ήταν η εισαγωγή του συστήματος του (φιλικού) χωρισμού Εκκλησίας και Κράτους, δηλαδή των διακριτών ρόλων και της ανεξαρτησίας μεταξύ τους, το οποίο φυσικά δεν θα απέκλειε ενδεχόμενη συνεργασία τους σε ορισμένους τομείς κοινού ενδιαφέροντος. Το γεγονός ότι όμως το σύστημα της «νόμω κρατούσας πολιτείας», παρά τους φραστικούς εξωραϊσμούς, διατηρείται ακόμη και σήμερα στην Ελλάδα, 180 περίπου χρόνια μετά το Maurer, δεν μπορεί ασφαλώς να καταλογιστεί στο βαυαρό νομικό. Πέρα από τη συμβολή των Βαυαρών στη θεμελίωση θεσμών στο νέο ελληνικό [  ]


Κράτος, πέρα από τα λάθη τους και πέρα από τους δεσμούς που δημιουργήθηκαν με την Ελλάδα, αξίζει να εξαρθεί μια άλλη συνέπεια, θετική για την Ελλάδα, από την τότε παρουσία των Βαυαρών, αλλά και των Ελλήνων που επέστρεφαν στη χώρα από τη Δύση: Ο ελληνισμός, ήδη στο Βυζάντιο, αλλά περισσότερο μετά την απελευθέρωση από τον οθωμανικό ζυγό, ζούσε συχνά μια πολιτισμική διαμάχη, μια αντιπαράθεση δύο κόσμων. Από τη μια μεριά η Ευρώπη, από την άλλη η Ανατολή· από τη μια ο εκσυγχρονισμός, από την άλλη ο ρομαντισμός· από τη μια ο ορθός λόγος, από την άλλη ο μυστικισμός. Εγκατάλειψη ή υποχώρηση του πρώτου κόσμου θα ήταν μάλλον αδιανόητη για την Ελλάδα, τη χώρα όπου κάποτε γεννήθηκε ο Λόγος και επικράτησε στην πάλη του με τον ασιατικό Μύθο. Οι Βαυαροί, λάτρεις της Αρχαίας Ελλάδας και εκπρόσωποι των δυτικών αξιών, με μόνη την −οπωσδήποτε έντονη− παρουσία τους και ανεξάρτητα από τα λάθη τους και μαζί τους και οι Έλληνες που είχαν σπουδάσει στη Δύση έδωσαν σημαντική ώθηση στην επανένταξη της χώρας στον ευρωπαϊκό πολιτισμό που είχε ξεκινήσει από αυτήν. Δεν έλειπαν όμως και δεν λείπουν και σήμερα αυτοί που οραματίζονται εκείνες από τις αξίες του Βυζαντίου που βρίσκονται πέρα από το Έλλογο, ιδίως την έντονη θρησκευτική πίστη, που συγχρόνως βέβαια περιφρονούν ό,τι πρόσφερε για την απελευθέρωση του πνεύματος η ανθρωπότητα (Αρχαία Ελλάδα, Αναγέννηση, Διαφωτισμός, νεότερη εποχή). Η υπέρμετρη έξαρση αυτών των αξιών προβληματίζει όσο και η αντιπαράθεσή τους προς το ορθολογικό πνεύμα. Ο Λόγος επικρατεί και πείθει στο χώρο τον οποίο του εξασφαλίζουν οι δυνατότητές του και οδηγεί προς την πρόοδο. Πέρα όμως από τα όριά του υπάρχει ασφαλώς χώρος άπλετος για την πίστη, για το συναίσθημα, για την ψυχική ανάταση, ακόμη και για σκέψη πέρα από επιχειρήματα και συλλογισμούς. Αρχαία Ελλάδα και Βυζάντιο μας κληροδότησαν διαφορετικές αξίες, που όμως μπορούν να συμπλέουν. Και για τα δύο υπάρχει θέση στη σύγχρονη ζωή μας.


1. Βλ. Petropoulos J., Πολιτική και συγκρότηση κράτους στο ελληνικό βασίλειο (1833-1843), Princeton University Press 1968 - ελληνική έκδ. 1985, σ. 188. 2. Έτσι Sontis, Das griechische Zivilgesetzbuch im Rahmen der Privatrechtsgeschichte der Neuzeit, SavZ 78, 1961. Βλ. επίσης Plagianakos G., Die Entstehung des griech ZGB, Hamburg, 1963, σ. 25. 3. Ελληνική έκδοση του 1976 (μτφρ. Ρομπάκη Ό.), σ. 628.

[  ]


4. Βλ. Πανταζόπουλος Ν. Ι., Georg Ludwing von Maurer. Η προς ευρωπαϊκά πρότυπα ολοκληρωτική στροφή της νεοελληνικής νομοθεσίας, Θεσσαλονίκη, 1968, σ. 258 (και στο Τιμητικός τόμος Ηλ. Κυριακόπουλου, σ. 1432). 5. Κριτική στους τέσσερις Κώδικες γίνεται κυρίως ακριβώς επειδή συντάχθηκαν για κοινωνία πιο αναπτυγμένη από την τότε ελληνική. 6. Βλ. το παραπάνω (σημ. 4) έργο του, καθώς και τα επόμενα: Αστικός Κώδιξ και «εθνικόν» δίκαιον, Αθήνα, 1945· Γένεσις και ανέλιξις του ελληνικού δικαίου μέχρι του Αστικού Κώδικος, Αθήνα, 1949 (ανάτ. από ΕΕΑΝ 67. 16 επ.)· Το δια της Επαναστάσεως του 1821 θεσπιθέν δίκαιον και οι Έλληνες Νομικοί, β΄ έκδ., Θεσσαλονίκη, 1972· «Die Einordnung Griechenlands in die europäische Gemeinschaft- Der Beitrag der bayerischen Regentschaft und König Ottos (1833-1843)», στο Der Philhellenismus und die Modernisierung in Griechenland und Deutschland, 1. Symposium, Institute for Balkan Studies, Θεσσαλονίκη, 1986· Ιστορία Ελληνικού Δικαίου, τεύχ. Β΄. Από της «λογίας» παραδόσεως εις τον Αστικόν Κώδικα, Πανεπ. Παραδόσεις, χ.χ. 7. Κατά τον «Τρωιάνο», «Από την Εξάβιβλο στα Βασιλικά», Τιμητικός τόμος Γαζή, 1994, σ. 793, σημ. 39, η γνώμη ότι τα Βασιλικά είναι απλώς παράφραση της ιουστινιάνειας νομοθεσίας «δεν αποδίδει την πραγματικότητα, γιατί οι Μακεδόνες αυτοκράτορες, ιδίως ο Λέων ΣΤ΄, με πολλούς τρόπους και μέσω των Βασιλικών (με παραλείψεις, παρεμβλήματα κ.λπ.) επέτυχαν την ανακάθαρση των παλαιών νόμων». Ασφαλώς δεν πρέπει να αδικείται ο νομοθέτης των Βασιλικών. Αλλά τελικά το θέμα είναι μάλλον ποσοτικό. Η έκταση των παραλείψεων και παρεμβλημάτων σε σχέση με την έκταση της ιουστινιάνειας νομοθεσίας δεν μου φαίνεται ότι ανατρέπει τη θέση ότι σε μεγάλο βαθμό τα Βασιλικά αποδίδουν ιουστιανιάνειο δίκαιο. 8. Βλ. ιδίως Πανταζόπουλο, ό.π. σ. 297 κ.εξ., σ. 309· τον ίδιο, Το διά της Επαναστάσεως του 1821 θεσπισθέν δίκαιον, σ. 15 κ.εξ., 67· Die Einordung Griechenlands, σ. 127 κ.εξ. 131 κ.εξ. 9. Βλ. επίσης Geib (το νεαρό σύμβουλο του Maurer), στο έργο του Παρουσίαση της κατάστασης του δικαίου στην Ελλάδα στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας και ως τον ερχομό του βασιλιά Όθωνα του Α΄, 1835, σ. 129 κ.εξ. Ο Geib υποστηρίζει ότι εισαγωγή ξένου κώδικα θα ήταν για την Ελλάδα «αντεθνική» ενέργεια. 10. Έτσι η εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας. Βλ. γενικότερα Ν. Παπαντωνίου, Το ιδιωτικό δίκαιο των Ελλήνων κατά την Επανάσταση του 1821, Θεσσαλονίκη 1977, σ. 15 κ.εξ., 19 κ.εξ.· Πανταζόπουλος, Το διά της Επαναστάσεως του 1821 θεσπισθέν δίκαιον, σ. 32 κ.εξ. · Plagianakos, ό.π., σ. 14 κ.εξ. 11. Βλ. Michailides-Nouaros G., La reception du droit civil byzantin en Grèce, Ανάτ. 1981, από Actes du IIe Congrés International des etudes du Sud- Est Européen, Athènes 7-13 mai 1970, τόμ. VI, σ. 237 κ.εξ. (238). Βλ. επίσης Γαζή, Γεν. Αρχ. Αστ. Δ., τεύχος Α΄, 1970, σ. 11, και Τουρτόγλου, Παρατηρήσεις επί των νομικών εθίμων εξ αφορμής δύο εθίμων της Βυτίνας, Ανάτ. 1990, από Επετηρίδα του Κέντρου Ερεύνης της Ιστορίας του Ελλ. Δικαίου της Ακαδ. Αθηνών, τόμ. 29-30, 1982-83, σ. 23 κ.εξ, 25, που σωστά γράφουν ότι το βυζαντινό δίκαιο δεν ήταν ξένο, αλλά ήταν εκείνο με το οποίο ο ελληνισμός είχε ζήσει επί αιώνες έως την Επανάσταση. 12. Πρβλ. Sontis, ό. π., σ. 367 κ.εξ., 377 κ.εξ., 382 κ.εξ., που εξαίρει σχετικά τη συμβολή των Ελλήνων νομικών σε πρακτικές για την Ελλάδα λύσεις, το επιστημονικό τους επίπεδο και την εθνική τους αυτοπεποίθηση. 13. Οι πρώτες δημοσιευμένες συλλογές των ελληνικών εθίμων, που εμφανίστηκαν την ίδια χρονιά (1835) στη Χαϊδελβέργη είναι του Maurer, στο έργο του Das Griechische Volk (Ο ελληνικός λαός· βλ. και ελλην. έκδ., παραπάνω σημ. 3), και του Geib (κυβερνητικού συμβούλου, επί Maurer, στο ελληνικό Υπουργείο Δικαιοσύνης) στο έργο του που μνημονεύθηκε παραπάνω (σημ. 9). Από αυτές τις συλλογές, που και οι δυο στηρίχθηκαν κυρίως στην έρευνα που είχε διεξαγάγει το Υπουργείο Δικαιοσύνης την εποχή της Αντιβασιλείας (με ερωτήματα προς τους ειρηνοδίκες και τους δημογέροντες), και κυρίως από τη συλλογή του Maurer, αντλούν το μεγαλύτερο μέρος του υλικού τους και οι συλλογές που ακολούθησαν: Χρυσανθόπουλος Λ., Συλλογή τοπικών της Ελλάδος συνηθειών, Αθήνα 1853·

[  ]


Καλλιγάς Π., «Περί εθίμων», στο Μελέται και Λόγοι, τόμ. Α΄, Αθήνα, 1899 (α΄ έκδ. των «εθίμων», 1846), Ζέποι I. και Π., «Συλλογή τοπικών ελληνικών εθίμων», στο Jus Graecoromanum, τόμ. 8, Αθήνα, 1931. Σε μερικές περιπτώσεις υπήρχαν και γραπτώς διατυπωμένα έθιμα: Π.χ. η συλλογή των εθίμων της Σύρου, εκείνη της Σαντορίνης, της Νάξου, της Φολεγάνδρου, της Ανάφης κ.λπ. Βλ. επίσης Μιχαηλίδης-Νουάρος Μ., Νομικά έθιμα της νήσου Καρπάθου της Δωδεκανήσου, Αθήνα 1926. Πβ. επίσης νεότερες εκθέσεις: Γεωργακάς Ομ., Μεσσηνιακά έθιμα, ΑΙΔ 1941, σ. 173 κ.εξ. και Σερεμέτης Δ., Προσπάθειαι περισυλλογής εθίμων εν Ελλάδι κατά τους νεώτερους χρόνους, Αρμενόπουλος, 1959, σ. 653 κ.εξ., 774 κ.εξ. 14. Η Αυδή-Καλκάνη, Εισαγωγή στην ελλην. έκδ. (σε μετάφραση της ίδιας) του έργου του Geib (ό.π. σημ. 9), σ. 39 κ.εξ., αποδίδει το γεγονός στην έλλειψη δικαιοδοσίας των Ελλήνων στα θέματα αυτά. Θα μπορούσε να προσθέσει κανείς, ως αιτία, πχ. και την ύπαρξη των άλλων πηγών δικαίου. 15. Βλ. Geib, ό.π., σ. 96· Maurer, ό.π., σ. 244, 618. 16. Βλ. Maurer, ό.π., σ. 106, 118 κ.εξ., σ. 236, 681. 17. Βλ. σχετικά Μιχαηλίδης-Νουάρος Γ., Λαϊκόν και επίσημον δίκαιον εις την νομικήν ζωήν, Τιμητικός τόμος Κ. Τριανταφυλλόπουλου, Αθήνα 1959, σ. 178 κ.εξ.· Παπαντωνίου, ό.π. (σημ. 10), σ. 21· Petropoulos J., ό.π. (σημ. 1), σ. 208· Βισβίζης Ι., Τινά περί των νομικών εθίμων από της Τουρκοκρατίας μέχρι και του Β.Δ/τος της 23.2.1835, ΑΘΗΝΑ 53 (1949), σ. 226 κ.εξ. (241, 247). 18. Το διά της Επαναστάσεως του 1821 θεσπισθέν δίκαιον, ό.π., σ. 62. 19. Βλ. Michailides-Nouaros G., ό.π. (σημ. 11), σ. 241 κ.εξ., 245 κ.εξ. (με αναφορά στο εθιμικό και στο βυζαντινό δίκαιο)· Πανταζόπουλος, Maurer, § 257· τον ίδιο, Η δικαιοδοτική πολιτική κατά την Επανάσταση και την Καποδιστριακή περίοδο (1821-1831), Θεσσαλονίκη, 1978· Αυδή-Καλκάνη, ό.π. 20. Βλ. Michailides-Nouaros G., ό.π.· Πανταζόπουλος, Γένεσις και ανέλιξις, ό.π. (σημ. 6), σ. 33· Αυδή-Καλκάνη, ό.π., σ. 40. 21. Συνήθως οι Έλληνες νομικοί του 19ου αιώνα επικαλούνται για τη θεμελίωση της άμεσης αντιπροσώπευσης όχι ρητά το εθιμικό δίκαιο, αλλά πχ. «την κοινήν των νεωτέρων εθνών συνείδησιν» (Παπαρρηγόπουλος Π., Γεν.Αρχ., γ΄ έκδ., 1889, § 245), τα «εν τη επιστήμη του δικαίου κοινώς παραδεδεγμένα» (Οικονομίδης Β., Στοιχ. Αστ. Δ., Γεν. Αρχ., β΄έκδ. 1893, § 46 σημ. 3, σ. 198) ή «τας παρ’ ημίν κρατούσας αρχάς» (Κρασσάς, Σύστημα Αστ.Δ., τόμ. Α, 1897, § 168). 22. Βλ. Ζέπος Π., Ιδιοκτησία κατ’ ορόφους, 1931, σ. 34 κ.εξ.· Βισβίζη, ό.π., σ. 234. 23. Ό.π., σ. 126 κ.εξ. 24. Έτσι ήδη Τσουκαλάς, Εξάρτηση και Αναπαραγωγή – Ο κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών μηχανισμών στην Ελλάδα (1830-1922), δ΄ έκδ. Αθήνα, 1985, σ. 514 κ.εξ.· Hösch Edgar, Die «Bayernherrschaft» und das Problem der Modernisierungsstrategien in Griechenland, in «Der Philhellenismus…», ό.π. (σημ. 6), σ. 89. 25. Βλ. σχετικά την περιγραφή του Seidl W., Bayern in Griechenland (Ζάιντλ Β., Βαυαροί στην Ελλάδα, ελλ. έκδ., 1984, σ. 119 κ.εξ.). 26. Έτσι ήδη Petropoulos J., ό.π. (σημ. 1), σ. 208· Leontaritis G., στο East European Quarterly 1971, σ. 265 κ.εξ., που σωστά τονίζουν, ότι τοπική αυτονομία δεν σημαίνει χωρίς άλλο δημοκρατία. Ο Leontaritis προχωρεί πιο πέρα και χαρακτηρίζει τις σχετικές απόψεις του Πανταζόπουλου (για τη δήθεν εξαφάνιση καθαρά ελληνικών εθίμων που από αιώνες και με συνέχεια αντανακλούσαν την ελληνική συνείδηση) ως «εθνικιστική μυθολογία».

[  ]

Μιχάλης Τσαπόγας

ΟΙ ΒΑΥΑΡΟI ΣΤΗΝ ΕΛΛA∆Α ΚΑΙ Η ΠΟΡΕIΑ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΕΥΤΙΣΜO

Φ

αίνεται εκ πρώτης όψεως αντιφατικό το να γίνεται λόγος για βαυαρική συμβολή στην πορεία της Ελλάδας προς τον κοινοβουλευτισμό. Πράγματι, στην ελληνική συνταγματική ιστορία η παρουσία της βαυαρικής δυναστείας έχει εγγραφεί ως ένα αυταρχικό και αντικοινοβουλευτικό διάλειμμα. Χωρίς να επιχειρείται ανατροπή της κατά βάσιν ορθής αυτής καταχώρισης, θα μπορούσε πάντως να εξεταστεί η παράλληλη εξέλιξη συνταγματικής πραγματικότητας και συνταγματικής ιδεολογίας, καθώς και η ιστορική και κοσμοθεωρητική υποδομή στην οποία στηριζόταν ο επίμαχος θεσμικός σχεδιασμός. Με τα κλασικά κριτήρια κατάταξης και αποτίμησης πολιτευμάτων, η Ελλάδα της δεκαετίας 1833-1843 εμφανίζεται σαν μία από τις αυστηρότερα “απόλυτες” μοναρχίες της εποχής της. Η βασιλική εξουσία είναι πλήρως αδέσμευτη, τόσο στο οργανωτικό πεδίο όσο και στον τομέα των δικαιωμάτων. Οι προσπάθειες των πρωθυπουργών Rudhart και Μαυροκορδάτου, το 1836 και το 1841 αντίστοιχα, να εισαγάγουν ψήγματα θεσμικής ανεξαρτησίας του διορισμένου, έστω, υπουργικού συμβουλίου απέναντι στο βασιλιά, κατέρρευσαν στη γένεσή τους. Υπό αυτό το πλαίσιο, ηχούν σχεδόν ειρωνικά τα υπονοούμενα του Maurer και λίγων ακόμη συγχρόνων του, ότι ήδη από το θεσμικό πλαίσιο που διείπε τη διοικητική οργάνωση της περιόδου αυτής διαφαινόταν πρόθεση εγκαθίδρυσης συνταγματικού πολιτεύματος. Η άποψη αυτή μας καλεί να μην περιοριζόμαστε στην αποτίμηση του πολιτεύματος με βάση τα συμβατικά κριτήρια δομής και νομιμοποίησης της κεντρικής κρατικής εξουσίας, αλλά να συνεκτιμήσουμε, ως θεσμό συνταγματικής φύσης, ολόκληρο το πλέγμα διοικητικής οργάνωσης του νεοπαγούς βασιλείου. Είναι αλήθεια ότι, τουλάχιστον κατά τα τρία πρώτα χρόνια της Αντιβασιλείας, [  ]


η Ελλάδα γνώρισε την πιο έντονη πρόσληψη δυτικοευρωπαϊκών θεσμών. Η νομοπαρασκευαστική πυραμίδα, στελεχωμένη από την κορυφή ως τη βάση της με Βαυαρούς, ακολούθησε το πρόσφατο ακόμη παράδειγμα της μητέρας πατρίδας, που υπό τη σκιά του Ναπολέοντα είχε αφομοιώσει το γαλλικό διοικητικό πρότυπο, σαν ένα οικουμενικής ισχύος και κοινωνικά ουδέτερο, “λογικό” εργαλείο εξασφάλισης της κρατικής ενότητας και επιβολής.1 Θεμελιώδες χαρακτηριστικό του συστήματος αυτού είναι η ρύθμιση της εποπτείας του κεντρικού κράτους επί των δημοτικών οργάνων μέσω του νομάρχη.2 Ο ελληνικός Νόμος περί Δήμων του 1833/34 έχει καταγραφεί στην κρατούσα σχολή της νεοελληνικής ιστοριογραφίας σαν μία άκριτη μεταφορά, ή και απλή αντιγραφή, του βαυαρικού και, εμμέσως, του ναπολεοντείου προτύπου, κατηγορία που βαραίνει γενικότερα ολόκληρη τη νομοθεσία αυτής της περιόδου.3 Η αφοριστική αυτή εκτίμηση δεν έχει ανακύψει σε σύγκριση με τις κατ’ ιδίαν ρυθμίσεις ούτε με τις παραμέτρους που επηρέασαν τη νομοθέτηση τόσο του “πρωτοτύπου”, όσο και του “αντιγράφου”. Από βαυαρικής πλευράς προσφέρονται ως υποψήφια πρότυπα, το διάταγμα του 1808, δογματική και αυστηρή μεταφύτευση του ναπολεοντείου συστήματος, και το τροποποιητικό διάταγμα του 1818, καρπός προσεκτικής και ρεαλιστικής μελέτης των παρενεργειών του προηγούμενου. Με το πρώτο είχε επιδιωχθεί, σχεδόν βίαια, η καταπολέμηση των τοπικιστικών τάσεων και των παραδοσιακών κοινωνικών προνομίων, μέσω της αυταρχικής κηδεμόνευσης των δήμων από την κεντρική διοίκηση. Με το δεύτερο, οι δήμοι ανέκτησαν την εμπιστοσύνη του κράτους και ένα μέρος των παλαιών τους αρμοδιοτήτων, παραμένοντας όμως σε ένα ομοιόμορφο και ορθολογικό σύστημα κατανομής της εξουσίας.4 Από ελληνικής πλευράς η σύγκριση έχει φυσικά ως κύριο αντικείμενο το Νόμο περί Δήμων του 1833/34, αλλά είναι πολύ χρήσιμο να ληφθεί υπ’ όψιν και το προσφάτως δημοσιευθέν5 νομοσχέδιο του Abel, πάνω στο οποίο βασίστηκε το τελικό κείμενο. Μία λεπτομερής αντιπαραβολή των τεσσάρων αυτών κειμένων6 επιτρέπει δύο βασικά συμπεράσματα: Πρώτον, οι αποκλίσεις ανάμεσα στους βαυαρικούς και τους ελληνικούς νόμους είναι τόσες ώστε να χρειάζεται αναζήτηση των αιτίων της επιλεκτικής αποδοχής. Δεύτερον, ενώ το σχέδιο Abel, καρπός προσωπικής εργασίας, ανατρέχει στο πρώτο και “αυστηρό” βαυαρικό διάταγμα του 1808, το τελικό κείμενο του ελληνικού νόμου, καρπός διαβουλεύσεων και εμπειρίας, ανατρέχει στο ρεαλιστικότερο βαυαρικό διάταγμα του 1818. Ορισμένες ειδικότερες ρυθμίσεις του ελληνικού Νόμου περί Δήμων είναι ιδιαι[  ]

Μ Ι Χ Α Λ Η Σ Τ Σ Α Π Ο ΓΑ Σ

τέρως χρήσιμες στο πλαίσιο της αποτίμησής του ως ενός θεσμού συνταγματικής φύσεως. Η ιδιότητα του δημότη, συνεπαγόμενη δικαίωμα χρήσης της δημοτικής περιουσίας και δικαίωμα στέγης και περίθαλψης σε περίπτωση ένδειας, αποδίδεται σε όλους τους κατοίκους χωρίς περιουσιακό κριτήριο. Το δημοτικό συμβούλιο εκλέγεται για τριετή θητεία με άμεση ψήφο, το δε δικαίωμα του εκλέγεσθαι είναι καθολικό και δεν επιδέχεται περιουσιακό περιορισμό. Εν αντιθέσει προς το βαυαρικό, το ελληνικό κράτος δεν ασκεί επί των δήμων κηδεμονία όμοια με εκείνη των ανηλίκων κατά το αστικό δίκαιο, αλλά απλή εποπτεία. Οι πράξεις του δημάρχου έχουν άμεση ισχύ και εκτελεστότητα, χωρίς να απαιτείται ιεραρχική έγκριση. Οι αρμοδιότητες των δήμων κατοχυρώνονται ρητά. Το αιρετό δημοτικό συμβούλιο εμπλέκεται στη διαδικασία κύρωσης του δημοτικού προϋπολογισμού και μπορεί να συγκαλείται χωρίς τη βούληση του διορισμένου δημάρχου. Τέλος, ο ίδιος ο δήμαρχος επιλέγεται μεν από το βασιλιά, αλλά ανάμεσα σε τρεις υποψήφιους υποδειχθέντες με εκλογή.7 Κατά τη θέσπιση του ελληνικού Νόμου περί Δήμων τηρήθηκαν κατά βάσιν οι αρχές του ναπολεόντειου προτύπου, δηλαδή η κρατική εποπτεία και η διφυής θέση του δημάρχου ως κρατικού και δημοτικού οργάνου, αλλά εγκαταλείφθηκαν διαδικασίες που κρίθηκαν ασύμβατες με τη δομή της ελληνικής κοινωνίας. Συγκρινόμενος με την παραδεδομένη κοινοτική αυτονομία της Τουρκοκρατίας, ο νόμος αυτός εμφανίζεται αυταρχικός. Συγκρινόμενος όμως με τα αντιστοίχως ισχύοντα στην Ευρώπη,8 αναδεικνύεται λειτουργικότερος και δημοκρατικότερος, επαληθεύοντας τη διακήρυξη των συντακτών του, ότι προσέβλεπαν στη σταδιακή θεμελίωση αντιπροσωπευτικού πολιτεύματος, επενδύοντας στη δημοτική οργάνωση ως μέσο θεσμικής διαπαιδαγώγησης. Όπως προκύπτει και από τις οδηγίες της Αντιβασιλείας προς την αρμόδια επιτροπή,9 οι συντάκτες του ελληνικού νόμου εξέλαβαν τις κοινωνικές συνθήκες που κλήθηκαν να αντιμετωπίσουν ως παραπλήσιες των βαυαρικών επί Montgelas,10 όπου οι παραδοσιακές τοπικές εξουσίες απειλούσαν να καταλάβουν το κρατικό «κενό». Ακόμη πιο εντυπωσιακή από τη σύγκριση των νόμων, είναι η ομοιότητα των εν Ελλάδι επικρίσεων11 με τη ρομαντική κριτική σε βάρος της διοικητικής μεταρρύθμισης του Montgelas,12 σαν μία αντιγερμανική «κανονιστική μανία» που επεξέτεινε το κράτος σε χώρους από τους οποίους απείχε μέχρι τότε. Πώς όμως, οι μεν επικριτές της εισαγωγής του ναπολεοντείου διοικητικού συστήματος στις γερμανικές χώρες έχουν ταυτιστεί με την οπισθοφυλακή των παλαιών καθεστώτων, οι δε επικριτές της εισαγωγής του ιδίου συστήματος [  ]


στην Ελλάδα δοξάζονται σαν μία συνταγματική αντιπολίτευση που οδήγησε τη χώρα στον κοινοβουλευτισμό; Κοινωνικός φορέας της συνταγματικής κίνησης στη Δύση υπήρξε κυρίως η λεγόμενη «Τρίτη Τάξη», που συμφέρον της ήταν η κατάργηση φεουδαρχικών προνομίων. Υπήρχαν βέβαια μερίδες αυτής της τάξης που τις συνέφερε περισσότερο είτε η διατήρηση του υπάρχοντος καθεστώτος είτε η απλή ανακατανομή των παλαιών προνομίων, αλλά σχετικά νωρίς αποκρυσταλλώθηκε και επικράτησε η τάση συγχώνευσης των κατ’ ιδίαν συμφερόντων προς την κατεύθυνση της νέας συνταγματικής δομής, που επαγγελλόταν αυτονόμηση της κοινωνίας και ελεύθερη πρόσβαση στον ανταγωνισμό.13 Η κοινωνική φιλοσοφία του Διαφωτισμού προσέφερε την ιδεολογική βάση, και αργά αλλά σταθερά εξασφαλίστηκε η σύμπλευση και των μοναρχών που επεδίωκαν την ασφάλειά τους μέσω της εξελίξεως προς μία ομοιογενή κοινωνία. Σε αρκετές περιπτώσεις η σύμπλευση αυτή έλαβε τη μορφή μιας “επανάστασης εκ των άνω”, που διαμόρφωσε θεσμούς όπως η ορθολογική διοίκηση και φορολογία καθώς και η ασφάλεια δικαίου ως προς τα όρια των κρατικών αρμοδιοτήτων.14 Έτσι, στην εξέλιξη προς το νέο τύπο κράτους, το αίτημα για Σύνταγμα και το αίτημα για ενοποιημένη διοίκηση υπήρξαν παράλληλα και συμπληρωματικά μεταξύ τους. Σε σύγκριση με τα δυτικοευρωπαϊκά δεδομένα, παρατηρούμε στην Ελλάδα μιαν αντίστροφη διάταξη των μετώπων, φαινόμενο πάντως όχι μοναδικό στα Βαλκάνια.15 Μετά την εγκαθίδρυση της απόλυτης μοναρχίας και την αποχώρηση των εκσυγχρονιστών πρωτοπόρων της συνταγματικής ιδεολογίας από το προσκήνιο, κύριος φορέας του συνταγματικού αιτήματος έως το 1843 απέμεινε πλέον ένα σύνολο ομάδων συμφερόντων με κατευθύνσεις κάθε άλλο παρά αστικές. Το αίτημα για Σύνταγμα “δυτικού τύπου” ταυτίστηκε με την απόλυτη αντίθεση στις διοικητικές μεταρρυθμίσεις “δυτικού τύπου” που προσπαθούσε να εισαγάγει το καθεστώς, αφού οι δυνάμεις αυτές επιδίωκαν τη συμμετοχή τους στην πολιτειακή εξουσία μέσω ενός αστικοφανούς συνταγματικού πλαισίου και ταυτόχρονα τη διατήρηση της προνομιακής κοινωνικής τους θέσης μέσω της παραδοσιακής διοικητικής κατάστασης, ή μάλλον μέσω της απουσίας δημόσιας διοίκησης. Στην απέναντι όχθη, η απόλυτη μοναρχία επέμεινε στη μεταφύτευση της δυτικοευρωπαϊκής διοικητικής εμπειρίας, στην ενοποίηση και κωδικοποίηση, αλλά αρνήθηκε να συζητήσει την προοπτική παράλληλης εγκαθίδρυσης του συνταγματικού συμπληρώματος, κάνοντας λόγο για σταδιακή κοινωνική ωρί[  ]


μανση, για πολιτική διαπαιδαγώγηση μέσω της διοίκησης και λοιπά.16 Μπορεί λοιπόν να γίνει λόγος για μιαν ακόμα συνταγματική κίνηση, “επίσημη” όμως και μοναρχικής προελεύσεως, η οποία ως παράλληλη ή ασύμβατη με την αντιπολιτευτική, ουδέποτε ευτύχησε να συναντηθεί μαζί της. Οι τύχες της συνταγματικής ιδέας στην Ελλάδα σφραγίστηκαν από τις συμμαχίες και τις διαμάχες των αρχικών τους φορέων με τους παλιούς κοινοτικούς πολιτικούς και οπλαρχηγούς της Επανάστασης.17 Οι λόγιοι, έμποροι και Φαναριώτες που πρώτοι μεταλαμπάδευσαν στην Ελλάδα τις ευρωπαϊκές συνταγματικές θεωρίες, διεκδίκησαν την πολιτική ηγεσία της Επανάστασης προτείνοντας ένα πλαίσιο αρχών για το υπό ίδρυση κράτος που θα έπρεπε να είναι: Πρώτον, συνταγματικό με προστασία των δικαιωμάτων. Δεύτερον, κοσμικό. Τρίτον, κράτος δικαίου με ασφάλεια συναλλαγών, δυτικούς κώδικες και ορθολογική γραφειοκρατική δομή της διοίκησης. Τέταρτον, κράτος-μονοπώλιο της ένοπλης δύναμης με τακτικό στρατό. Σταδιακά οι τρεις τελευταίοι στόχοι εγκαταλείφθηκαν γιατί έθιγαν συμφέροντα του Κλήρου, των προεστών και των οπλαρχηγών αντίστοιχα, και υπονόμευαν έτσι το πολιτικό μέλλον των αρχικών συνηγόρων του νέου τύπου κράτους. Ιδίως η προοπτική ενιαίας διοίκησης θα έπληττε καίρια το παραδεδομένο πελατειακό σύστημα και η εξαγγελία της θα αφαιρούσε κάθε ελπίδα συνδιαλλαγής με τις τοπικές πολιτικές δυνάμεις. Έτσι, από το δυτικότροπο σύμπλεγμα των τεσσάρων αρχών απέμεινε μόνη η εμμονή στη συνταγματική μορφή του πολιτεύματος, χωρίς τα απαραίτητά της συμπληρώματα, και μάλιστα μόνη αυτή η πρώτη αρχή απέκτησε στέρεες βάσεις στη λαϊκή συνείδηση, ενώ αντίθετα οι άλλες τρεις αρχές, δηλαδή η εκκοσμίκευση, ο εξορθολογισμός δικαιοσύνης και διοίκησης, καθώς και το μονοπώλιο του τακτικού στρατού, δυσφημίστηκαν και παρέμειναν επί δεκαετίες ταυτισμένες με την απολυταρχία. Από τους αυτουργούς της μυήσεως των επαναστατικών συνελεύσεων στη συνταγματική ιδέα, άλλοι μεν εγκατέλειψαν σταδιακά κάθε προσπάθεια επιβολής διοικητικού συγκεντρωτισμού, συγχωνεύτηκαν στα υπό διαμόρφωση κόμματα και συναποτέλεσαν, μαζί με τους προεστούς, την αποκληθείσα “συνταγματική” αντιπολίτευση, άλλοι δε, όπως ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος,18 ανέπτυξαν βαθμιαία ένα σκεπτικισμό περί την κοινωνική ωριμότητα του ελληνικού λαού, την καταλληλότητα των δυτικών συνταγματικών προτύπων και την ανιδιοτέλεια των φορέων του συνταγματικού αιτήματος, προσχωρώντας ουσιαστικά σε συνεργασία με τον Καποδίστρια ή τον Όθωνα. Έτσι, στην πράξη, το λεγόμενο “συνταγματικό” κίνημα αποκρυσταλλώθηκε [  ]


και συνεπήχθη ουσιαστικά ακριβώς σαν αντίδραση στις προσπάθειες δημιουργίας μιας κοινωνικά χειραφετημένης μεσαίας τάξης και μιας ενιαίας δημόσιας διοίκησης, δηλαδή σαν αντίδραση στις προσπάθειες θεμελίωσης των κοινωνικών και θεσμικών προϋποθέσεων μιας συνταγματικής τάξης. Η ριζοσπαστική πτέρυγα του συνταγματικού κινήματος κατά την περίοδο της απόλυτης μοναρχίας, εκφραζόταν κυρίως από διανοούμενους που επιθυμούσαν ένα Σύνταγμα σαν σύμβολο της ελληνικής πολιτικής και πολιτιστικής ωριμότητας και σαν μέσο εθνικής ανόδου και κοινωνικής ειρηνεύσεως, ελπίζοντας στη δυνατότητα των πολιτειακών θεσμών να επιταχύνουν την προσέγγιση της Ελλάδας στα οικονομικά και πνευματικά επίπεδα της Ευρώπης. Όμως στην πραγματικότητα αυτή η ριζοσπαστική πτέρυγα είχε ένα ακόμα πρόσωπο: Υπό τη σκέπη των ανωτέρω θεωριών συστρατεύτηκαν ολόκληρα δίκτυα τοπικών κοινωνικών ολιγαρχιών που έβλεπαν την παντοδυναμία του πελατειακού συστήματος να απειλείται από τα πρότυπα διοικητικής οργάνωσης που προσπαθούσε να επιβάλει η βαυαροκρατία, καθώς και οπλαρχηγοί που θεωρούσαν τους εαυτούς τους παραγκωνισμένους εκφραστές της λαϊκής θέλησης. Σε αυτή τη συσσωμάτωση, υπό συνταγματικό μανδύα, των συγκεκριμένων κοινωνικών δυνάμεων, πρέπει να αναζητηθούν οι ρίζες της όχι ιδιαιτέρως εκσυγχρονιστικής πολιτικής πρακτικής που δέσποσε στα χρόνια της συνταγματικής μοναρχίας, όταν πλέον αυτές ακριβώς οι δυνάμεις διαδέχτηκαν τη μισητή βαυαροκρατία. Με βάση τα δεδομένα αυτά, θα ήταν εν τέλει παράτολμο να μιλήσει κανείς για άμεση βαυαρική συμβολή στη θεμελίωση του ελληνικού κοινοβουλευτισμού μετά το 1844. Ευχερέστερο είναι το ακριβώς αντίθετο, δηλαδή το να παρουσιαστούν οι εξελίξεις κατά το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα, ως αποτέλεσμα της ανατροπής και αποπομπής των Βαυαρών, καθώς οι σχετικές επιλογές περνούν πια στα χέρια της εγχώριας πολιτικής τάξης. Παραμένει, ωστόσο, αδιαμφισβήτητο ότι ακόμη και οι πρωτοβουλίες της απόλυτης μοναρχίας διακατέχονταν από μιαν εναλλακτική αντίληψη εξέλιξης προς δημοκρατικές κατευθύνσεις, μιαν εκδοχή κηδεμονευόμενου κοινοβουλευτισμού, στηριζόμενη σε συγκεκριμένες εκτιμήσεις για την κοινωνική δομή και την πολιτική διαπαιδαγώγηση.

[  ]



1. Skalweit S., Der „moderne Staat“; ein historischer Begriff und seine Problematik, Οπλάντεν, 1975, σ. 17. 2. Αγγελόπουλος Γ., Περί τοπικής διοικήσεως εν Ελλάδι εν συγκρίσει προς την εν Γαλλία και Αγγλία, Αθήνα, 1879, σελ. 4 κ.εξ.· Γεραγάς Κ., Σελίδες από την διοικητικήν ιστορίαν της Ελλάδος, Αθήνα, 1948, σ. 61 κ.εξ. 3. Πανταζόπουλος Ν., Μάουρερ Γκ. Λ. φον, στο: Επιστημονική Επετηρίς Σχολής Ν.Ο.Ε. Αριστοτελείου Πανεπιστημίου, τόμ. ΙΓ΄/ημίτομος Β΄, Θεσσαλονίκη, 1969, σ. 1449 κ.εξ. 4. Kahr G. von, Bayerische Gemeindeordnung, τόμ. Ι, Μόναχο, 1896, σ. 9-17. Το κείμενο του διατάγματος του 1808 βλ. σε Doellinger G., Sammlung der im Gebiete der inneren Staatsverwaltung des Koenigreiches Bayern bestehenden Verordnungen, τόμ. Ι, Μόναχο, 1838, σ. 71 κ.εξ. Το κείμενο του διατάγματος του 1818 βλ. σε Weber K., Neue Gesetze und Verordnungensammlung fuer das Koenigreich Bayern, τόμ. Ι, Νόρντλινγκεν, 1880, σ. 555-557. 5. Δημακόπουλος Γ., «Περί του δημοτικού συστήματος, β΄: το αντισχέδιον της Αντιβασιλείας», στο: Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τόμ. 32, Αθήνα, 1989, σ. 118 κ.εξ. 6.Tsapogas M., Staatsrationalisierung und Verfassungsbewegung in Griechenland 1832-1843, Αθήνα, 1992, σ. 110-121. 7. Οι οικείες διατάξεις είναι: Άρθρα 9, 11-18, 39, 43, 50, 53, 62, 63, 75-90, 118 του ελληνικού Νόμου περί Δήμων, άρθρα 3, 8, 10-14, 40, 41, 48, 51, 59 του σχεδίου, § 3-6, 55-57, 61, 63, 97, 101-105 του βαυαρικού διατάγματος του 1808, και § 11-16, 21, 47, 50, 52, 74, 76, 82, 86, 133 του βαυαρικού διατάγματος του 1818. 8. Φλογαΐτης Σ., Το ελληνικό διοικητικό σύστημα, Αθήνα, 1987, σ. 167· Headley Parish H., The diplomatic history of the monarchy of Greece from 1830, Λονδίνο, 1838, σ. 289. 9. Αργυρόπουλος Π., Δημοτική διοίκησις εν Ελλάδι, Αθήναι, 1859, σ. 89 κ.εξ. 10. Nolte P., Staatsbildung als Gesellschaftsreform; politische Reformen in Preussen und in den sueddeutschen Staaten 1800-1820, Φραγκφούρτη, 1990, σ. 155 κ.εξ. 11. Νάκος Γ., Το πολιτειακόν καθεστώς της Ελλάδος επί Όθωνος, Θεσσαλονίκη, 1974, σ. 207 κ.εξ.· Κιτρομηλίδης Π., «Δημοκρατικές προσδοκίες και ιδεολογικές μυθοποιήσεις», στο: Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης, τεύχος 5/1984, σ. 32-48. 12. Zimmermann F., Bayerische Verfassungsgeschichte, Μόναχο, 1940, σ. 158 κ.εξ.· Seydel M. von, Bayerisches Staatsrecht, τόμ. Ι, Τύμπινγκεν, 1913, σ. 507· Doeberl L., Maximilian von Montgelas und das Prinzip der Staatssouveraenitaet, Μόναχο, 1925, σ. 21, 64. 13. Grimm D., Deutsche Verfassungsgeschichte 1776-1866, Φραγκφούρτη, 1988, σ. 14 κ.εξ. 14. Langewiesche D., Europa zwischen Restauration und Revolution 1815-1849, Μόναχο, 1989, σ. 114 κ.εξ.· Dilcher G., «Zum Verhaeltnis von Verfassung und Verfassungstheorie im fruehen Konstitutionalismus», στο: Gedaechtnisschrift für H. Conrad, Πάντερμπορν, 1979, σ. 73 κ.εξ. 15. Turczynski E., «Anmerkungen zu den wechselseitigen Kulturbeziehungen», στο: Haensel B. (επιμ.), Die Entwicklung Griechenlands und die deutsch-griechischen Beziehungen im 19. & 20. Jahrhundert, Μόναχο, 1990, σ. 13 κ.εξ. 16. Μάουρερ Γκ. Λ. φον, Ο ελληνικός λαός, μετάφραση Όλγας Ρομπάκη, Αθήνα, 1976, σ. 455 κ.εξ.· Τσαπόγας Μ., «Το ανέκδοτο “κυβερνητικό πρόγραμμα” του Ignaz von Rudhart για την πολιτειακή και διοικητική οργάνωση της Ελλάδας (1836)», στο: Το Σύνταγμα, τόμ. 15/1989, σ. 266 κ.εξ., σ. 274. 17. Petropulos J. A., Πολιτική και συγκρότηση κράτους στο ελληνικό βασίλειο (1833-1843), τόμ.

[  ]


Α΄, Αθήνα 1985, σ. 32 κ.εξ.· Kaltchas Nicolas, Introduction to the Constitutional History of Modern Greece, Νέα Υόρκη, 1940, σ. 10 κ.εξ. 18. Δραγούμης Ν., Ιστορικαί Αναμνήσεις, [1879], επανέκδοση, Αθήνα, 1973, τόμ. Β΄, σ. 30.

[  ]

Βάνα Μπούσε

ΞEΝΕΣ ΣΤΗΝ ΟΘΩΝΙΚH ΕΛΛA∆Α

Η

ζωή των γυναικών στην Ελλάδα του 19ου αιώνα, ακόμη και εκείνων που διαδραμάτισαν κάποιο ρόλο στη δημόσια ζωή, ελάχιστα έχει απασχολήσει τους ιστορικούς. Τα τελευταία χρόνια όμως, γυναίκες-μελετητές δημοσίευσαν ιστορικές μαρτυρίες, ημερολόγια και επιστολές γυναικών του 19ου αιώνα δίνοντας στην εικόνα που είχαμε μέχρι σήμερα μια νέα διάσταση. Ειδικά για την Οθωνική εποχή αναφέρω τα ημερολόγια της συζύγου του ιερέα της βασίλισσας Αμαλίας, Christiane Lüth, τα οποία δημοσίευσε η Αριστέα Παπανικολάου-Κρίστενσεν σε τρία βιβλία, τα Απομνημονεύματα της Ρωξάνδρας Στούρτζα σε μετάφραση Μαρίας Τσάτσου, τις επιστολές προς τους γονείς της και αποσπάσματα ημερολογίου της Μπεττίνας Σχινά που μελέτησε και εξέδωσε η Ruth Steffen καθώς και τις εργασίες της Margarethe Pauly, οι οποίες βασίζονται σε σημαντικό βαθμό σε επιστολές της βασίλισσας Αμαλίας, της αδελφής της Φρειδερίκης και της μητριάς τους, Καικιλίας. Άλλα κείμενα αυτής της κατηγορίας παραμένουν αδημοσίευτα. Ανάμεσά τους το σημαντικότερο αυτή τη στιγμή είναι οι επιστολές της βασίλισσας Αμαλίας προς τον πατέρα της, μια πολύτιμη ιστορική πηγή∙ 570 επιστολές που γράφτηκαν μεταξύ 1836 και 1853 και θα εκδοθούν σύντομα, από το χειρόγραφο, σε ελληνική μετάφραση. Ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης το ανέκδοτο ημερολόγιο της μεγάλης κυρίας της Τιμής της βασίλισσας Αμαλίας, Juliane Wilhelmine von Plüskow, που βρίσκεται στο Αρχείο του ομόσπονδου κρατιδίου της Αυστρίας, Στάγιερμαρκ. Με τη βοήθεια ιστορικών πηγών αυτής της κατηγορίας, αλλά και άλλων, θα προσπαθήσω να σκιαγραφήσω, με τη συντομία που μου επιβάλλει ο προκαθορισμένος χρόνος, τη ζωή και το περιβάλλον μέσα στο οποίο έζησαν για κάποιο διάστημα ξένες στην Ελλάδα την εποχή του βασιλιά Όθωνα. Λίγες είναι εκείνες που ήρθαν να ζήσουν στην Ελλάδα, αφού παντρεύτηκαν Έλληνα. Η εγκατάσταση στο νεοσύστατο κράτος, ιδίως τα πρώτα χρόνια [  ]


μετά τη δημιουργία του, ήταν ασφαλώς ένα δύσκολο και τολμηρό εγχείρημα. Από τις πρώτες που το επιχείρησαν ήταν η σύζυγος του Κωνσταντίνου Σχινά, υπουργού την εποχή της Αντιβασιλείας και από τους πρώτους καθηγητές του Πανεπιστημίου Αθηνών. Η Μπεττίνα Σχινά ήταν κόρη του διάσημου νομομαθούς Carl von Savigny και ανιψιά του ποιητή Clemens Brentano και της συγγραφέως Bettina von Arnim. Προερχόταν από μια εξαιρετικά μορφωμένη και καλλιεργημένη οικογένεια και ανάλογο είναι το ενδιαφέρον που παρουσιάζουν οι επιστολές προς τους γονείς της και τμήματα του ημερολογίου της που, όπως προανέφερα, έχουν δημοσιευθεί στα γερμανικά. Έζησε με τον άνδρα της πρώτα στο Ναύπλιο και μετά στην Αθήνα δυστυχώς μόνο για δέκα μήνες. Πέθανε, θύμα επιδημίας, σε ηλικία 30 χρόνων. Ο τάφος της βρίσκεται σήμερα στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών. Το 1834 η πρωτεύουσα του ελληνικού βασιλείου μεταφέρθηκε από το Ναύπλιο στην Αθήνα, η οποία όμως δεν πληρούσε σε κτήρια και υπηρεσίες τις προϋποθέσεις, για να ανταποκριθεί σε μια τόσο αιφνίδια αύξηση του πληθυσμού της. Τα προβλήματα που δημιούργησε η μεταφορά στους παλιούς της κατοίκους ήταν τεράστια και για πολλούς οδυνηρά∙ δύσκολη βέβαια θα πρέπει να ήταν η ζωή τα πρώτα χρόνια και για τις ξένες, που είχαν συνηθίσει να ζουν διαφορετικά. Όταν, για παράδειγμα, η οικογένεια του Αυστριακού απεσταλμένου Anton von Prokesch μεταφέρθηκε από το Ναύπλιο στην Αθήνα, η γυναίκα του και το παιδί του έμειναν αρχικά στο πλοίο που είχε θέσει στη διάθεσή τους το αυστριακό κράτος, και όταν μετακόμισαν στην πρώτη τους αθηναϊκή κατοικία το υπνοδωμάτιο της κυρίας von Prokesch ήταν ένας πρώην διάδρομος διαμορφωμένος σε δωμάτιο.1 Μια πρωτοφανής όμως οικοδομική δραστηριότητα μεταμόρφωσε σε μικρό χρονικό διάστημα την Αθήνα σε πόλη. Η οικογένεια von Prokesch εγκαταστάθηκε το καλοκαίρι του 1837 στην ιδιόκτητη έπαυλή της, που είχε σχεδιάσει ο Βιενέζος αρχιτέκτονας Anton Rösner. Το κτήριο, στην οδό Φειδίου 3, σώζεται μέχρι σήμερα, αν και έχει υποστεί πολλές αλλαγές. Την ίδια εποχή κτιζόταν και το παλάτι. Το σημερινό κτήριο της Βουλής θεμελιώθηκε για λόγους συμβολισμού την 25η Ιανουαρίου/6η Φεβρουαρίου 1836, δηλαδή την τρίτη επέτειο της αποβίβασης του Όθωνα στο Ναύπλιο, ημέρα που τότε ονομαζόταν «Αποβατήρια» και ήταν εθνική εορτή. Το παλάτι κατοικήθηκε τον Αύγουστο του 1843, λίγες μέρες πριν από την εξέγερση της 3ης Σεπτεμβρίου. Αρκετές ήταν οι Γερμανίδες κυρίες οι οποίες ήταν διορισμένες στην Αυλή. Η βασίλισσα Αμαλία φρόντισε ένα χρόνο μετά την άφιξή της στην Ελλάδα, το [  ]

ΒΑΝΑ ΜΠΟΥΣΕ

Αμαλία, Βασίλισσα της Ελλάδας, πριγκίπισσα του Oldenburg

Φεβρουάριο του 1838, να διορίσει ως κυρία της Τιμής μια Ελληνίδα, την κόρη του Μάρκου Μπότσαρη, Αικατερίνη. Ωστόσο είχε πάντοτε κοντά της και μία Γερμανίδα κυρία της Τιμής. Η νεαρή και όμορφη δεσποινίς Wiesenthau, την οποία η βασίλισσα Αμαλία είχε φέρει μαζί της όταν ήρθε στην Ελλάδα, έμεινε μέχρι τις αρχές του 1845. Παρόλο που τυπικά τη Wiesenthau διαδέχτηκε στο παλάτι η Φωτεινή Μαυρομιχάλη, τον ίδιο χρόνο η βασίλισσα Αμαλία κάλεσε από το Ολδεμβούργο την Elise Rennenkampff, επειδή ήθελε να έχει και μια νεαρή Γερμανίδα στο περιβάλλον της. Κοντά της βρέθηκε τα πρώτα χρόνια της εδώ παραμονής της και η παιδαγωγός της, Julia von Nordenflycht. Όταν η βασίλισσα Αμαλία πρωτοήλθε στην Αθήνα η Julia von Nordenflycht ήταν πενήντα ενός χρόνων, δηλαδή ηλικιωμένη. Διακριτική και ταπεινόφρων, με παρουσία σχεδόν αφανή, ήταν στην πραγματικότητα πολύ καλλιεργημένη γυναίκα. Όταν ήταν νέα είχε δημοσιεύσει ποιήματα και είχε πάρει μέρος στην πρώτη γερμανική μετάφραση των Απάντων του Λόρδου Βύρωνα μεταφράζοντας τη «Νύφη της Αβύδου».2 Δεν παντρεύτηκε. Ανέλαβε τα καθήκοντα της παιδαγωγού της βασίλισσας Αμαλίας, όταν εκείνη ήταν επτά χρόνων. Την υπεραγαπούσε και την ακολούθησε στην Ελλάδα έχοντας επίγνωση των δυσκολιών που θα αντιμετώπιζε. Δεν επέστρεψε στην πατρίδα της, όπως σχεδίαζε και ήλπιζε. Πέθανε στις 11 Ιουλίου 1842. Ο τάφος της βρίσκεται σήμερα στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών. Επιστολές που είχε [  ]


απευθύνει σε μια φίλη της στην Αυλή του Ολδεμβούργου, δημοσιεύτηκαν λίγο μετά το θάνατό της και περιέχουν ενδιαφέρουσες πληροφορίες για τη ζωή στο παλάτι και την Ελλάδα την εποχή εκείνη.3 Οι απεσταλμένοι των ξένων Δυνάμεων εγκαθίσταντο στη χώρα για ένα ορισμένο χρονικό διάστημα. Οι γυναίκες τους, εφόσον αυτοί ήταν παντρεμένοι, κατατάσσονταν στην υψηλή κοινωνία της Αθήνας. Αυτό δεν σημαίνει όμως ότι σύχναζαν στο παλάτι με την έννοια ότι είχαν τη δυνατότητα να δουν εύκολα τη βασίλισσα, καθώς τη ζωή στο παλάτι ρύθμιζαν αυστηροί εθιμοτυπικοί κανόνες. Η βασίλισσα Αμαλία, η οποία ήταν γενικά συντηρητική, τηρούσε και ως προς αυτό το θέμα με αυστηρότητα τους τύπους. Προσωπική σχέση δεν ανέπτυξε ποτέ με πρόσωπα έξω από το στενό περιβάλλον της Αυλής. Μόνο για τη σύζυγο του απεσταλμένου της Βαυαρίας Klemens von Waldkirch (1837-1841), κόμισσα von Waldkirch εκφράζει, στις επιστολές προς τον πατέρα της, θερμά συναισθήματα. «Με το επόμενο ατμόπλοιο φεύγουν οι Βάλντκιρχ με άδεια», του γράφει, «και φοβάμαι πως δεν θα ξαναέλθουν, πράγμα που θα με λυπήσει πολύ. Συμπαθούσα τη μικροκαμωμένη αυτή γυναίκα πάρα πολύ. Ήταν η μόνη από την εδώ κοινωνία που έβλεπα σχετικά συχνά. Έτσι είναι όμως σε αυτόν τον κόσμο».4 Οι ξένες της Αθήνας, και ιδιαίτερα οι Γερμανίδες, μπορούσαν να απευθυνθούν στη μεγάλη κυρία της Τιμής, von Plüskow. Ευφυής, μορφωμένη και διακριτική η κυρία von Plüskow, χήρα η ίδια με μεγάλα παιδιά που ζούσαν στη Γερμανία, είχε την απόλυτη εμπιστοσύνη της βασίλισσας Αμαλίας. Ήταν πάντοτε ενημερωμένη για όλες τις εξελίξεις, ιδιαίτερα για ό,τι είχε σχέση με την εξωτερική πολιτική. Γνωρίζουμε από το ανέκδοτο ημερολόγιό της ότι σχεδόν κάθε βράδυ δεχόταν στα διαμερίσματά της στο παλάτι εκπροσώπους των ξένων διπλωματικών αποστολών. Η κυρία von Plüskow είχε τη φροντίδα των Γερμανίδων καθώς και των συζύγων Γερμανών υπαλλήλων του παλατιού, όπως ήταν η Δανέζα Christiane Lüth, σύζυγος του ιερέα της βασίλισσας Αμαλίας. Τις επισκεπτόταν στα σπίτια τους τακτικά, γεγονός που ενδεχομένως λάμβανε και χαρακτήρα ελέγχου, όταν παρουσιάζονταν προσωπικά προβλήματα, οικονομικά ή άλλα. Η βασίλισσα Αμαλία είχε φέρει μαζί της, όταν ήρθε από τη Γερμανία, και καμαριέρες. Αρκετές από αυτές παντρεύτηκαν Έλληνες και εγκαταστάθηκαν μόνιμα στην Ελλάδα. «Πώς σας φαίνεται αυτό;», γράφει η Julia von Nordenflycht στη φίλη της, «πάλι παντρεύεται μια καμαριέρα της βασίλισσας, η όμορφη Σεραφίνε. Είναι σχεδόν πρόβλημα αυτό: οι Έλληνες μας τις απάγουν τη μια μετά την άλλη».5 [  ]


Ιδιαίτερα αγαπούσε η βασίλισσα Αμαλία την καμαριέρα της Luise Busch, της οποίας τη θλιβερή ιστορία περιγράφει σε μία επιστολή προς τον πατέρα της.6 Είχε τη μοίρα πολλών γυναικών της εποχής εκείνης, τοκετό με τραγική κατάληξη. Ήταν ο πρώτος τοκετός στο νεόκτιστο παλάτι, τον Απρίλιο του 1844 και η βασίλισσα Αμαλία περίμενε από την ευτυχή έκβασή του έναν καλό οιωνό για το δικό της μέλλον. Συνέβη το αντίθετο. Το μαρτύριο της Luise Busch διήρκεσε 60 ώρες, οι γιατροί, ο Γερμανός Bernard Röser και ο Έλληνας Κωστής, αναγκάστηκαν να χρησιμοποιήσουν εμβρυουλκό και όταν ύστερα από πολλές ώρες γεννήθηκε το παιδί, έναν κοριτσάκι, διαπίστωσαν ότι υπήρχε και άλλο, το οποίο γεννήθηκε έπειτα από αγώνα μιας ολόκληρης νύχτας, νεκρό. Η μητέρα πέθανε μερικές μέρες αργότερα. Ο τάφος της βρίσκεται σήμερα στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών. Όταν ύστερα από λίγο πέθανε και ο πατέρας του παιδιού η βασίλισσα Αμαλία αποφάσισε να κρατήσει τη μικρή κοντά της. Η Marianne Amalie Busch έλαβε καλή αγωγή και διαδέχτηκε κατά κάποιο τρόπο τη μητέρα της στην υπηρεσία της βασίλισσας. Ακολούθησε αργότερα το βασιλικό ζεύγος στην εξορία, παντρεύτηκε και έζησε στη Γερμανία. Με το βασιλιά Όθωνα είχαν έρθει στην Ελλάδα Βαυαροί δημόσιοι υπάλληλοι και ένα στρατιωτικό σώμα. Μερικοί από αυτούς είχαν φέρει και τις οικογένειές τους. Ο Γερμανός δάσκαλος K. Schönwälder, που επισκέφτηκε την Ελλάδα το 1836-1837, μας δίνει μια ενδιαφέρουσα πληροφορία σχετικά με γυναίκες απλών Βαυαρών στρατιωτών, οι οποίες δεν αναφέρονται σχεδόν ποτέ, ότι δηλαδή πολλές από αυτές διατηρούσαν στην Αθήνα φτηνά μαγειρεία στα οποία σύχναζαν, μας λέει, «Έλληνες των κατώτερων τάξεων».7 Εκτός όμως από τους δημοσίους υπαλλήλους και τους στρατιωτικούς ήρθαν στο μικρό ελληνικό βασίλειο και μερικοί Βαυαροί έποικοι. Γι’ αυτούς τους Βαυαρούς και τις οικογένειές τους δημιουργήθηκε το Ηράκλειο. Ο οικισμός είχε αρχικά υπολογιστεί για 60 εποίκους, στους οποίους δόθηκαν γη και σπίτια. Αλλά οι άνθρωποι αυτοί δεν μπόρεσαν ούτε να προσαρμοστούν ούτε να προοδεύσουν∙ τρεις δεκαετίες αργότερα ένας Γερμανός περιηγητής μέτρησε στο Ηράκλειο 24 οικογένειες που αριθμούσαν 100 άτομα. Φαίνεται ότι δεν προέρχονταν από αγροτικές οικογένειες, ήταν ή ανειδίκευτοι εργάτες ή τεχνίτες, σύμφωνα με μία πληροφορία πολλοί από αυτούς ράφτες.8 Οι ξένες του Ηρακλείου πιθανότατα αντιμετώπιζαν σοβαρά προβλήματα, τα οποία η θέση του οικισμού τους, μακριά από την Αθήνα, επέτεινε. Έχει διατηρηθεί επίσημο έγγραφο του 1842 με το οποίο ο γιατρός του Στρατιωτικού Νοσοκομείου, Georg König, έλαβε διαταγή να πάει στο Ηράκλειο και να φροντίσει τα άρρωστα παιδιά των εποίκων, κα[  ]


θώς και η απάντηση του γιατρού που ζητεί να του δοθεί ένα μεταφορικό μέσο και χρήματα.9 Επίσης ο Johann Caspar Beeg, δάσκαλος από τη Νυρεμβέργη, ο οποίος είχε έρθει στην Ελλάδα ως επιθεωρητής παιδείας, γράφει το 1835 ότι σχεδίαζε τη δημιουργία μιας οργάνωσης που θα στήριζε Γερμανούς αναξιοπαθούντες και ιδιαίτερα γυναίκες και ορφανά.10 Υπάρχει και μια άλλη, τελείως διαφορετική κατηγορία ξένων γυναικών οι οποίες είχαν εγκατασταθεί στην Ελλάδα. Ήταν γυναίκες που είχαν γυρίσει την πλάτη στην κοινωνία από την οποία προέρχονταν. Εννοείται ότι διέθεταν την απαραίτητη οικονομική ανεξαρτησία, κάτι σπάνιο για τις σύγχρονές τους. Μία από αυτές ήταν η διάσημη για τον ομορφιά της Αγγλίδα λαίδη Lady Ellenborough, που γεννήθηκε το 1807 στο Λονδίνο με το όνομα Jane Digby και πέθανε το 1881 στη Δαμασκό. Το πορτρέτο της περιλαμβάνεται στις 40 προσωπογραφίες των καλλονών που παρήγγειλε ο Λουδοβίκος Α΄ στο ζωγράφο της βαυαρικής Αυλής Joseph Stieler και που σήμερα εκτίθενται στο παλάτι του Nymphenburg, στο ομώνυμο προάστιο του Μονάχου. Είχε παντρευτεί σε πρώτο γάμο το λόρδο Ellenborough, από τον οποίο είχε χωρίσει, και κατόπιν το Γερμανό von Fenningen από τον οποίο την είχε απαγάγει ο τρίτος σύζυγός της Σπυρίδων Θεοτόκης. Ζούσε στην Αθήνα απομονωμένη κάνοντας έφιππους περιπάτους στα περίχωρα. Επειδή ο Άγγλος απεσταλμένος αγνοούσε επιδεικτικά την παρουσία της, δεν γινόταν δεκτή ούτε στο παλάτι. Τη συνέδεε στενή φιλία με μία άλλη ξεχωριστή γυναίκα της εποχής της, τη Γαλλίδα δούκισσα της Πλακεντίας. Η δούκισσα είχε γεννηθεί το 1875 στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, όπου ο πατέρας της François de Barbé-Marbois ήταν γενικός πρόξενος της Γαλλίας. Ήταν σύζυγος του στρατηγού Charles Lebrun, δούκα της Πλακεντίας, από τον οποίο είχε χωρίσει. Παρέμειναν όμως καλοί φίλοι και ο πρώην σύζυγός της όχι μόνο εξασφάλισε στη δούκισσα πλούσια ζωή, αλλά χρηματοδότησε και την εκτεταμένη οικοδομική δραστηριότητα που ανέπτυξε στην Αθήνα και τα περίχωρα της πόλης. Η δούκισσα της Πλακεντίας είχε έρθει στην Ελλάδα πριν από τον Όθωνα, το 1830, όταν στην Πελοπόννησο στάθμευε ακόμη το γαλλικό στράτευμα υπό το στρατηγό Nicolas Joseph Maison. Έζησε πρώτα στο Ναύπλιο και το 1834 εγκαταστάθηκε στην Αθήνα. Η βασίλισσα Αμαλία, σε μια επιστολή προς τον πατέρα της, διηγείται πως κατά τη διάρκεια μιας εκδρομής στην Πεντέλη επισκέφτηκε το παλάτι που έχτιζε η δούκισσα, την οποία και περιγράφει ως εξής: «Η γυναίκα αυτή είναι τελείως τρελή. Κουβαλάει πάντα μαζί της την τριαντάχρονη κόρη της, η οποία πέθανε στη Συρία, μέσα σε οινόπνευμα, σε ένα φέρετρο που έχει παράθυρα γύρω γύρω. Δεν δίνει ποτέ ελεημοσύνη σε [  ]


φτωχούς, δίνει χρήματα μόνο σε ανθρώπους που δεν έχουν ανάγκη. Η μικρή μου Μπότσαρη έχει τώρα την εύνοια της και παίρνει δώρα επί δώρων. Το κακό είναι ότι μερικές φορές, όταν δεν συμπαθεί πια το συγκεκριμένο άτομο, πράγμα που συμβαίνει συχνά, ζητάει πίσω τα δώρα της, που πολλές φορές είναι μεγάλα ποσά. Σχίζει συμβόλαια και κάνει άλλα τέτοια πολλά. Έχει κάτι μεγάλα σκυλιά από τα Πυρηναία στα οποία δίνει να φάνε πριν δώσει στους καλεσμένους της, που τρώνε ό, τι περισσεύει. Φυσικά βρίσκεται σε αντίθεση προς την Αυλή και ιδίως προς εμένα, δεν μπορεί να με υποφέρει, τον λόγο τον γνωρίζει μόνον ο Θεός. Ασπάστηκε τον Ιουδαϊσμό. Φαντάζεσαι βέβαια ότι το κάστρο της που λέγεται στα ελληνικά «Ροδοδάφνη» είναι εξίσου ιδιόρρυθμο με την ίδια…».11 Όπως βλέπουμε η δούκισσα της Πλακεντίας δεν είχε καλές σχέσεις με το παλάτι. Η Julia von Nordenflycht γράφει μάλιστα ότι μισούσε όλους τους Γερμανούς με μοναδική εξαίρεση το γιατρό Röser.12 Και η βασίλισσα Αμαλία είχε τις επιφυλάξεις της, πίστευε ότι η δούκισσα αναμειγνυόταν στην πολιτική και χρηματοδοτούσε την αντιπολίτευση. Ωστόσο φαίνεται ότι υπήρχε κάποια επαφή ανάμεσά τους μέσω της κυρίας von Plüskow. Η βασίλισσα Αμαλία αναφέρει μάλιστα μία συνάντηση που είχαν κατά την οποία και πάλι δεν μπόρεσαν να συμφωνήσουν, γιατί η δούκισσα της Πλακεντίας επιθυμούσε να γίνεται δεκτή στους χορούς του παλατιού χωρίς να μεταβάλει τις ενδυματολογικές της συνήθειες.13 Ο Edmond About ο οποίος κατά τα άλλα την εξυμνεί, την περιγράφει ως εξής: «ήταν κοντή, εξαιρετικά αδύνατη, με άσπρα μαλλιά και φορούσε πάντα, χειμώνα-καλοκαίρι, ένα άσπρο βαμβακερό φόρεμα και ένα πέπλο το οποίο τύλιγε με βιβλικό τρόπο γύρω από το σώμα και το άσπρο της κεφάλι». Προσθέτει ότι έμοιαζε με φάντασμα.14 Η γυναικεία μόδα ακολουθούσε και στην Αθήνα τις επιταγές της παρισινής, την οποία διέδιδαν σε όλη την Ευρώπη τα γυναικεία περιοδικά. Οι έμποροι της Αθήνας προσάρμοσαν πολύ γρήγορα το εμπόρευμά τους στα γούστα και τις απαιτήσεις των πελατισσών τους. «Θα πρέπει να παραγγείλω μερικά πράγματα στην Τεργέστη» έγραφε η Julia von Nordenflycht τον Οκτώβριο του 1837 «υπάρχουν και εδώ ωραία πράγματα, αλλά πολύ λίγα και οι Έλληνες έμποροι θα πρέπει πρώτα να μάθουν τι θα πει γούστο σε ζητήματα μόδας».15 Ωστόσο μόλις μισό χρόνο αργότερα εκφράζεται διαφορετικά: «Τα καταστήματα γεμίζουν όχι απλά με τα αναγκαία, αλλά και με πράγματα παραπανίσια, ακόμη και πολυτελή… Η βασίλισσα κι εγώ αγοράσαμε εδώ καπέλα που θα μπορούσαμε άφοβα να φορέσουμε στο Παρίσι. Κάθε δύο εβδομάδες έρχονται πλοία από τη Μασσαλία και φέρνουν στους εμπόρους εμπορεύματα που πωλούνται αμέσως».16 [  ]


Οι χοροί του παλατιού, η πιο περιζήτητη διασκέδαση που προσέφερε την εποχή εκείνη η Αθήνα, ήταν και η καλύτερη ευκαιρία για να επιδείξει μια κυρία την τουαλέτα της. Στους ανεπίσημους, μικρούς χορούς, όπως τους χαρακτηρίζει η βασίλισσα Αμαλία, οι καλεσμένοι ήταν γύρω στους 250, στους μεγάλους χορούς ο αριθμός ξεπερνούσε πολλές φορές τους 500. Στο καινούριο παλάτι, μέχρι να ολοκληρωθούν οι εργασίες στις αίθουσες υποδοχής του πρώτου ορόφου, που εγκαινιάστηκαν το Νοέμβριο του 1848, οι χοροί δίνονταν σε σχετικά περιορισμένο χώρο, σε αίθουσα της δυτικής πτέρυγας του δευτέρου ορόφου. Δίνονταν βέβαια και πολλοί άλλοι χοροί. Το Μάρτιο του 1842, η βασίλισσα Αμαλία αναφέρει έναν φιλανθρωπικό χορό υπέρ των πτωχών που δόθηκε στο θέατρο και στον οποίο είχε κληθεί και το βασιλικό ζεύγος. Συχνά καλούσαν σε χορό και οι απεσταλμένοι, οι οποίοι κατοικούσαν σε ευρύχωρα σπίτια και είχαν τον απαιτούμενο χώρο. Χορεύονταν οι χοροί που ήταν τότε της μόδας στη Δυτική Ευρώπη. Τα γεύματα, οι συγκεντρώσεις και οι βεγγέρες στα σπίτια ήταν συχνές. Χαρτιά έπαιζαν και οι κυρίες. Αν υπήρχε η δυνατότητα, μια μουσική βραδιά ήταν βέβαια κάτι το ξεχωριστό. Ένα σπίτι περίφημο για τη μόρφωση και την καλλιέργεια του οικοδεσπότη αλλά και της οικοδέσποινας ήταν το σπίτι των Prokesch. Η Irene von Prokesch ήταν κόρη του Βιεννέζου καθηγητή μουσικής Raphael Georg Kiesewetter και έπαιζε εξαιρετικά καλά πιάνο.17 Καμιά φορά τύχαινε να επισκεφθεί την Αθήνα και κάποια επιφανής καλλιτέχνιδα, όπως η αυστριακή υψίφωνος Karoline Unger-Sabatier, η οποία υπήρξε διάσημη τραγουδίστρια της όπερας. Το καλοκαίρι του 1846 επισκέφτηκε την Ελλάδα και έμεινε για λίγο καιρό. Τραγούδησε μόνο σε ιδιωτικές συγκεντρώσεις.18 Την εποχή εκείνη ήταν ακόμη ζωντανή μια παλιά συνήθεια, πλανόδιοι μουσικοί πήγαιναν από σπίτι σε σπίτι και τραγουδούσαν δημοτικά τραγούδια, τα οποία συνόδευαν με μουσικά όργανα. Ο Hans Christian Andersen, που επισκέφτηκε την Ελλάδα το 1841 αναφέρει δύο Έλληνες από τη Σμύρνη τους οποίους άκουσε στο σπίτι του Ludwig Roß να τραγουδούν ιστορικά δημοτικά τραγούδια. Τους αποκαλεί ραψωδούς και προσθέτει ότι συνόδευαν το τραγούδι τους με δύο μουσικά όργανα, ένα βενετσιάνικο μαντολίνο και ένα βιολί.19 Ο Δανός M. Rǿbye σχεδίασε το 1835 το εργαστήριο ενός κατασκευαστή οργάνων στην Αθήνα.20 Ο ζωγράφος Josef Scherer, που συμμετείχε στην εκτέλεση των τοιχογραφιών του παλατιού, έχει ζωγραφίσει έναν πλανόδιο τυφλό τραγουδιστή όπως τον είδε στους δρόμους της Αθήνας το 1843. Το έργο βρίσκεται σε μουσείο της μικρής βαυαρικής πόλης Dinkelscherben. Τέλος ο Johann Caspar Beeg, [  ]


ο οποίος αναφέρθηκε προηγουμένως παρουσιάζει σε ένα σκίτσο του έναν παραμυθά καθισμένο πάνω σε ένα χαλάκι να διηγείται ή να απαγγέλλει. Η σκηνή διαδραματίζεται στον κήπο του Αυστριακού απεσταλμένου στην Αθήνα και το ακροατήριο αποτελείται από τον ίδιο τον Johann Caspar Beeg, τον Anton von Prokesch και μία κυρία που θα μπορούσε να είναι η Irene von Prokesch.21 Μια άλλη διασκέδαση που προσέφερε η Αθήνα την εποχή εκείνη ήταν το θέατρο. Παραστάσεις δίνονταν πριν ακόμη η Αθήνα αποκτήσει το κατάλληλο χώρο. Ο Γερμανός δάσκαλος K. Schönwälder, που αναφέρθηκε νωρίτερα, μας περιγράφει μια ελληνική παράσταση που δόθηκε το καλοκαίρι του 1836. Το θέατρο βρισκόταν στην οδό Αιόλου, απέναντι από το καφενείο «Bella Italia», και ήταν μια πρόχειρη κατασκευή από σανίδες χωρίς στέγη∙ μόνο η σκηνή είχε ένα πρόχειρο στέγαστρο.22 Παρ’ όλα αυτά και εδώ η εξέλιξη ήταν ραγδαία και τον Ιανουάριο του 1840 η πρωτεύουσα διέθετε ένα κανονικό θέατρο. Σύντομα άρχισαν να έρχονται θίασοι όπερας από την Ιταλία, οι οποίοι έπαιζαν τις επιτυχίες της εποχής, έργα των Μπελλίνι, Ντονιτζέτι, Ροσίνι, Λουίτζι Ρίτσι κ.ά. Οι τραγουδιστές, και κυρίως οι τραγουδίστριες, είχαν ένθερμους θαυμαστές, οι οποίοι μερικές φορές φανατίζονταν υπέρ της μιας ή της άλλης καλλιτέχνιδας. Αυτές ήταν οι διασκεδάσεις του χειμώνα στην Αθήνα. Το καλοκαίρι όσοι μπορούσαν εγκατέλειπαν την πόλη και μετακόμιζαν σε μέρη δροσερά, όπως η Κηφισιά. Εκεί παραθέριζε και ο βασιλιάς Όθων, όταν η βασίλισσα Αμαλία, η οποία δεν άφηνε εύκολα το παλάτι και τον κήπο της, έλειπε στο εξωτερικό. Στην Κηφισιά περνούσαν το καλοκαίρι και οι ξένοι απεσταλμένοι με επιφανέστερη εξαίρεση του Γάλλους, οι οποίοι κατοικούσαν χειμώνα-καλοκαίρι στα τότε κατάφυτα και δροσερά Πατήσια. Ο Αλέξανδρος Ραγκαβής μας περιγράφει τη διαμονή του στην Κηφισιά το καλοκαίρι του 1853. Μεταξύ άλλων περιγράφει και κάποιες πνευματιστικές συγκεντρώσεις. Σχεδόν όλοι οι άνθρωποι είναι επιρρεπείς στις τάσεις της εποχής τους και μια από αυτές ήταν τότε ο πνευματισμός. Στην Αμερική είχαν φαίνεται επινοηθεί τραπέζια με κάποιον αφανή μηχανισμό ο οποίος τα έθετε αιφνιδίως σε κίνηση, τα έκανε να περιστρέφονται, να μετακινούνται ή να κινούν ένα από τα πόδια τους. Σε μια τέτοια συνάντηση ήταν παρόντες ο Πρώσος απεσταλμένος von Thiele με τη σύζυγό του. Η συγκέντρωση στέφθηκε με επιτυχία, το τραπέζι κατάφερε μάλιστα να βρει ότι το πουγκί του κύριου von Thiele περιείχε ακριβώς επτά νομίσματα και να το δηλώσει κτυπώντας στο πάτωμα το κινητό του πόδι.23 Ο Πρώσος απεσταλμένος von Thiele με τη σύζυγό του έμεναν στην οικία του Οικονομίδη, πλούσιου Έλληνα από την Ήπειρο, στην οποία κατοίκησε κατά [  ]


διαστήματα και ο πολύ λιτός στην προσωπική του ζωή βασιλιάς Όθων. Η κυρία von Thiele, το πατρικό της όνομα ήταν Gräfe, είχε μαζί της τη νεαρή αδελφή της Wanda, κατόπιν von Dallwitz, η οποία διακρίθηκε ως συγγραφέας και με το όνομα του συζύγου της και υπό το ψευδώνυμο Walter Schwarz. Ο πέμπτος τόμος του έργου της Aus Sommertagen έχει τον τίτλο Ersonnen und erlebt και περιέχει διάφορες αναφορές στην Ελλάδα.24 Την άνοιξη και το φθινόπωρο καλοδεχούμενη διασκέδαση για άνδρες και γυναίκες ήταν οι εκδρομές και τα ταξίδια, που συνδυάζονταν σχεδόν πάντοτε με την επίσκεψη αρχαιολογικών χώρων. Αξίζει να αναφερθεί ότι η πρώτη περιηγήτρια που επισκέφτηκε την Ελλάδα ήταν η Γερμανίδα Charlotte von Dincklage η οποία περιηγήθηκε την Πελοπόννησο το 1838. Το ημερολόγιο που κράτησε κατά τη διάρκεια του ταξιδιού της δημοσιεύτηκε πολύ αργότερα, το 1930.25 Προσπάθησα να σκιαγραφήσω πολύ σύντομα τη ζωή των ξένων γυναικών στην Οθωνική Ελλάδα. Ολοκληρώνω επιστρέφοντας στην αρχική μου διαπίστωση. Η ιστορία του 19ου αιώνα επικεντρώνει την προσοχή της στη δημόσια ζωή και αγνοεί την παρουσία των γυναικών, γι’ αυτό παρέρχεται και τις σχετικές πηγές, που όμως και υπάρχουν και παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον. Η ιστορία όπως τη γνωρίζουμε δεν είναι ολόκληρη η εικόνα, αλλά μόνο ένα μέρος της.


1. Schinas B., Leben in Griechenland, 1834 bis 1835, Briefe und Berichte an ihre Eltern in Berlin, herausgegeben und erläutert von Ruth Steffen, Verlag Cay Lienau, Μύνστερ, 2002, σ. 162. 2. Schindel C. von, Die deutschen Schriftstellerinnen des neunzehnten Jahrhunderts, Leipzig, 1823-1825, σ. 63. 3. J. C. Hinrich, Briefe einer Hofdame in Athen an eine Freundin in Deutschland 1837-1842, Λειψία, 1845. 4. Επιστολή της 27ης Απριλίου 1840. 5. Briefe einer Hofdame in Athen an eine Freundin in Deutschland 1837-1842, ό.π., σ. 165. 6. Επιστολή της 13ης / 25ης Απριλίου 1844. 7. Schönwälder K., Erinnerungen an Griechenland, Verlag Karl Schwartz, Brieg 1838, σ. 214. 8. Waldmüller R., Wanderstudien, Italien, Griechenland und daheim, Theod. Thomas, Λειψία, 1861, τόμ. II, σ. 82. 9. Ιδιωτική συλλογή. 10. Johann Caspar Beeg 1809-1867, Lebenslinien eines Technologen, nachgezeichnet von Franz Sonnenberger und Helmut Schwarz, Spätlese Verlag, Nürnberg, 1989, σ. 27. 11. Επιστολή της 11ης Μαΐου 1842. 12. Briefe einer Hofdame in Athen an eine Freundin in Deutschland 1837-1842, ό.π., σ. 319.

[  ]


13. Επιστολή της 23ης Οκτωβρίου 1849. 14. About E., La Grèce contemporaine, Hachette, Παρίσι, 1854, σ. 99. 15. Briefe einer Hofdame in Athen an eine Freundin in Deutschland 1837-1842, ό.π., σ. 47. 16. Ό.π., σ. 93. 17. Bertsch D., Anton Prokesch von Osten (1795-1876). Ein Diplomat Österreichs in Athen und an der Hohen Pforte. Beiträge zur Wahrnehmung des Orients im Europa des 19. Jahrhunderts, R. Oldenbourg, Μόναχο, 2005, σ. 228. 18. Thouvenel L., La Grèce du Roi Othon, correspondance de M. Thouvenel avec sa famille et ses amis, Calman Lévy, Παρίσι, 1890, σ. 62, και Πλύσκω, ανέκδοτο ημερολόγιο, σ. 8. 19. H. C. Andersen’ s sämmtliche Werke, F. Vieweg und Sohn, Braunschweig 1843, II, σ. 105. 20. Παπανικολάου-Κρίστενσεν Αρ., Αθήνα 1818-1853. Έργα Δανών καλλιτεχνών, Πνευματικό Κέντρο Δήμου Αθηναίων, Αθήνα, 1985, σ. 177. 21. Johann Caspar Beeg 1809-1867, Lebenslinien eines Technologen, ό.π., σ. 80. 22. Schönwälder K., Erinnerungen an Griechenland, ό.π, σ. 214. 23. Ραγκαβής Αλέξανδρος, Απομνημονεύματα, τόμ. Α΄ και Β΄, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα, 1894-1895, τόμ. Γ΄ και Δ΄, Πυρσός, Αθήνα, 1930, τόμ. Β΄, σ. 289. 24. Ραγκαβής Αλέξανδρος, Απομνημονεύματα, ό.π., τόμ. Β΄, σ. 286. 25. «Tagebuch einer Peloponnesreise im Jahre 1838», herausgegeben von E. Ziebarth περ. Hellas-Jahrbuch 1930, Friedrichsen, de Gruyter & Co.m.b.H., Αμβούργο, 1930, σ. 86-114.

[  ]

Κώστας Ράπτης

ΕΛΛΗΝΟΓΕΡΜΑΝΙΚEΣ ΣΧEΣΕΙΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΟΘΩΝΙΚH ΕΠΟΧH ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤA ΤΟ ΣΥΝE∆ΡΙΟ ΤΟΥ ΒΕΡΟΛIΝΟΥ 

Η

αιφνίδια επικαιρότητα που απέκτησαν το προηγούμενο διάστημα οι ελληνο-γερμανικές σχέσεις λόγω της εμπλοκής της Γερμανίας –ηγετικής οικονομίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης– στο ζήτημα της δημοσιονομικής κρίσης και του κινδύνου χρεοκοπίας της Ελλάδας, καθώς και λόγω της πληθώρας αρνητικών δηλώσεων και δημοσιευμάτων, κυρίως από γερμανικής πλευράς, καθιστά ακόμη πιο χρήσιμη και επιτακτική τη νηφάλια εξέταση των διμερών σχέσεων σε βάθος χρόνου. Με αυτό τον τρόπο αποδυναμώνονται στερεότυπα, παρακάμπτονται εξιδανικεύσεις και αναθέματα, εκλογικεύονται συναισθηματισμοί. Με αυτές τις αφετηριακές σκέψεις επιχειρώ να προσεγγίσω τις ελληνο-γερμανικές σχέσεις της μετα-οθωνικής περιόδου (1862-1898), αφού διατυπώσω εισαγωγικά ορισμένες εννοιολογικές επισημάνσεις και διασαφήσεις ως προς τον τίτλο της παρούσας συμβολής, ώστε να προσδιοριστεί το στίγμα και να καταδειχθεί το ευρύ φάσμα των ελληνο-γερμανικών σχέσεων κατά τον ύστερο 19ο αιώνα. Στη διπλωματική και πολιτική ιστορία ο όρος “σχέσεις”, όταν πρόκειται για διμερείς σχέσεις μεταξύ χωρών, παραπέμπει κατά κανόνα στις θεσμικές, ως επί το πλείστον διπλωματικές, αλλά και οικονομικές και πολιτισμικές διακρατικές σχέσεις. Εάν θεωρήσουμε όμως ότι οι σχέσεις αφορούν όχι μόνο τους κρατικούς θεσμούς, αλλά και ευρύτερα, επαφές μεταξύ ανθρώπινων υποκειμένων, συλλογικοτήτων και πολιτισμικών πρακτικών, τα πεδία σχέσεων σχετικοποιούνται και διευρύνονται. Μήπως οι οικονομικές δοσοληψίες ή οι κοινωνικές σχέσεις ενός Έλληνα, Οθωμανού υπηκόου από τη Μακεδονία ή τη Θράκη, με ένα Γερμανό (-φωνο) της Αυστριακής Αυτοκρατορίας κατά τα μέσα του 19ου αιώνα δεν εμπίπτουν στις ελληνο-γερμανικές σχέσεις της περιόδου; Τα έπιπλα και ο διάκοσμος των πλούσιων αρχοντικών της Καστοριάς, της Σιάτιστας, της Κο[  ]


ζάνης και άλλων πόλεων της Βορείου Ελλάδας δεν απηχούν επιδράσεις του αστικού γερμανικού πολιτισμού; Η σχέση, άλλωστε, έθνους-κράτους στην ελληνική και τη γερμανική περίπτωση κατά το β΄ μισό του 19ου αιώνα υπαγορεύει τη σχετικοποίηση και ιστορικοποίηση της ίδιας της εθνοκρατικής οντότητας ως βασικού πεδίου αναφοράς. Ο ελληνικός εθνικός χώρος υπήρξε μέχρι τους Βαλκανικούς Πολέμους (1912-1913) σημαντικά ευρύτερος της εδαφικής επικράτειας του ελληνικού βασιλείου, ενώ στην περίπτωση της Γερμανίας και του γερμανικού έθνους (ή της γερμανικής εθνότητας) η κατάσταση ήταν ακόμη πιο σύνθετη: 36 ανεξάρτητες κρατικές οντότητες του γερμανόφωνου χώρου στέγασαν ως μέλη της χαλαρής Γερμανικής Συνομοσπονδίας το μεγαλύτερο τμήμα του γερμανικού έθνους από το Συνέδριο της Βιέννης (1815) έως τον Αυστρο-πρωσικό Πόλεμο του 1866, ενώ η γερμανική ενοποίηση του 1871, εν πολλοίς προϊόν της ενδογερμανικής σύγκρουσης και της υπερίσχυσης της Πρωσίας των Χοεντσόλερν έναντι της Αυστρίας των Αψβούργων, άφηνε εκτός συνόρων της Γερμανικής Αυτοκρατορίας πάνω από δέκα εκατομμύρια Γερμανούς/γερμανόφωνους της Αυστροουγγαρίας. Τουλάχιστον μέχρι το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα οι χριστιανικού και εβραϊκού θρησκεύματος Γερμανοί αποτελούσαν το δυναμικότερο στοιχείο των αστικών κέντρων μη γερμανικών περιοχών της Κεντροανατολικής Ευρώπης,2 ενώ η γερμανική γλώσσα ήταν lingua franca σε ένα χώρο που εκτεινόταν από τις ακτές τις Βόρειας Θάλασσας έως τη Λουμπλιάνα και το Ζάγκρεμπ και από τη Δυτική Ουκρανία έως τη Ζυρίχη και τη Βασιλεία της Ελβετίας. Ως προς τη διπλωματική-πολιτική διάσταση των ελληνο-γερμανικών σχέσεων κατά τον ύστερο 19ο αιώνα, ως σχέσεων μεταξύ του μικρού ελληνικού βασιλείου και (από το 1871) της Γερμανικής Αυτοκρατορίας, γίνεται αντιληπτή η ανισοβαρής σχέση μεταξύ της κραταιάς Γερμανίας, μιας μεγάλης ευρωπαϊκής δύναμης, και του μικρού και καχεκτικού ελληνικού κράτους, ευρισκόμενου υπό την επιρροή των εγγυητριών δυνάμεων, Βρετανίας, Γαλλίας και Ρωσίας3 και αντιμέτωπου με οικονομικά προβλήματα λόγω του υψηλού και μη εξυπηρετούμενου δημόσιου χρέους. Μολαταύτα το ελληνικό κράτος, πρωτοπόρο στα Βαλκάνια, ως προς την πρώιμη σύσταση και ανεξαρτησία του, σε γεωπολιτικά στρατηγική θέση,4 με σημαντική διασπορά και ακτινοβολία λόγω του αρχαιοελληνικού πολιτισμού, έχαιρε αναγνωρισιμότητας στους κύκλους των κυβερνώντων, των μορφωμένων και των κυρίαρχων στρωμάτων στα μεγάλα ευρωπαϊκά κράτη της εποχής. Μεγάλη ήταν εξάλλου η οικονομική επιφάνεια Ελλήνων κεφαλαιούχων [  ]

Κ Ω Σ ΤΑΣ ΡΑΠ ΤΗΣ

και επιχειρηματιών της διασποράς, ενώ και στην ίδια την Οθωμανική Αυτοκρατορία οι Ελληνορθόδοξοι αστοί συνιστούσαν ηγετικό κοινωνικό στρώμα με οικονομική ισχύ, υψηλό κοινωνικό γόητρο και πολιτική επιρροή. Είναι γεγονός πάντως ότι ο πολιτικός κερματισμός που επικρατούσε στα γερμανικά εδάφη μέχρι το 1871 σε συνδυασμό με το ιστορικό προβάδισμα των τριών εγγυητριών δυνάμεων της Ελλάδας στην Εγγύς Ανατολή και τον πρωταγωνιστικό ρόλο της Αυστροουγγαρίας στα Βαλκάνια δεν επέτρεπαν την ανάπτυξη και συντήρηση στενών και διαρκώς ανατροφοδοτούμενων διπλωματικών σχέσεων Ελλάδας - Γερμανίας, τουλάχιστον μέχρι τη δεκαετία του 1890 (εξαίρεση αποτελούν οι ελληνο-βαυαρικές σχέσεις κατά την οθωνική περίοδο), κάτι που αποτυπώνεται εξάλλου και στην έλλειψη εκτενών και εμπεριστατωμένων μελετών για τις ελληνο-γερμανικές σχέσεις κατά το 19ο αιώνα.5

Η βαυαρική-οθωνική κληρονοµιά

Οι ελληνο-γερμανικές σχέσεις της μετα-οθωνικής περιόδου δεν μπορούν να εξεταστούν χωρίς να ληφθεί υπόψη η περίοδος και η κληρονομιά της Βαυαροκρατίας και της οθωνικής περιόδου. Την περίοδο 1832-1862 οι διμερείς σχέσεις μπορούν να χαρακτηριστούν μάλλον ελληνο-βαυαρικές λόγω της βασιλείας του Βαυαρού πρίγκιπα Όθωνα Βίτελσμπαχ και του επιτελείου που τον συνόδευσε στην Ελλάδα. Μέσω της Βαυαρίας και των Βαυαρών άλλωστε εισήχθησαν στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος γερμανικά και εν γένει δυτικοευρωπαϊκά διοικητικά, νομικά και πολιτισμικά πρότυπα. Παρά την πολιτική αποτυχία του βαυαρικού εγχειρήματος και τις αντιδράσεις που προκλήθηκαν προπάντων κατά την περίοδο της Αντιβασιλείας (1833-1835) και την πρώτη περίοδο της βασιλείας του Όθωνα (1835-1843), είναι γεγονός ότι επί Όθωνα και Βαυαρών τέθηκαν οι θεμέλιοι λίθοι του νεότερου ελληνικού κράτους,6 δημιουργήθηκαν διοικητικοί και εκπαιδευτικοί θεσμοί και εμπεδώθηκαν σχέσεις κυρίως στο χώρο της επιστήμης, του δικαίου και της παιδείας που άντεξαν στο χρόνο. Η υποστήριξη της Ελληνικής Επανάστασης με χρήματα, όπλα και στρατιωτικούς συμβούλους από τον πατέρα του Όθωνα, Λουδοβίκο, φιλέλληνα και διάδοχο τότε του βαυαρικού θρόνου, συνεχίστηκε με άλλους όρους κατά τη βασιλεία του και μετά την επιλογή πρίγκιπα του οίκου των Βίτελσμπαχ ως πρώτου βασιλιά της Ελλάδας. Δέκα χιλιάδες περίπου Βαυαροί –αξιωματικοί, στρατιώτες, υπάλληλοι, γιατροί, αρχιτέκτονες, επιστήμονες– συνόδευσαν τον [  ]


Όθωνα και προσέφεραν τις υπηρεσίες τους στην εδραίωση του νεοσύστατου κράτους, ενώ η οθωνική αυλή αποτέλεσε κέντρο διάδοσης δυτικότροπων μορφών εστίασης, ενδυμασίας, διασκέδασης και κοινωνικής συμπεριφοράς.7 Ο κρατικός φιλελληνισμός της Βαυαρίας εκφράστηκε παραδειγματικά από τον παιδαγωγό και ελληνιστή Friedrich Thiersch, πρύτανη το 1829 του Πανεπιστημίου του Μονάχου, ο οποίος θεωρούσε τη «νέα Ελλάδα» δυνάμει βασικό όχημα «προστασίας της ευρωπαϊκής ελευθερίας και προάσπισης του χριστιανισμού» και υπόδειγμα εξευρωπαϊσμού στην Ανατολή.8 Το όραμα ωστόσο εξευρωπαϊσμού της Ελλάδας κατά τα βαυαρικά/γερμανικά πρότυπα δεν ευοδώθηκε. Η συστηματική υπονόμευση του βασιλιά από την πολιτική των Μεγάλων Δυνάμεων (διαμέσου και των «ξενικών» κομμάτων που έλεγχαν) και οι αντιδράσεις της εσωτερικής αντιπολίτευσης οδήγησαν στην εξέγερση και έξωση του Όθωνα από τον ελληνικό θρόνο το 1862.9

Πολιτικές-διπλωµατικές και οικονοµικές σχέσεις -/: προς το Συνέδριο του Βερολίνου

Η έξωση του Όθωνα, παρά την πρόσκαιρη αποδοχή που απέκτησε το βασιλικό ζεύγος την περίοδο του Κριμαϊκού Πολέμου (1854-56) λόγω της προσήλωσής του στην υπόθεση της Μεγάλης Ιδέας,10 μετέβαλε ριζικά τα δεδομένα των ελληνο-γερμανικών σχέσεων, καθώς πλέον δεν υπήρχε Γερμανός μονάρχης. Οι ελληνο-γερμανικές σχέσεις διήλθαν μια περίοδο ψύχρανσης, καθώς η εκθρόνιση μέλους ενός βασιλικού γερμανικού οίκου και η επιλογή του Δανού πρίγκιπα Γουλιέλμου Γκλύκσμπουργκ ως βασιλιά των Ελλήνων11 δεν αναγνωρίστηκαν για χρόνια από τα γερμανικά κράτη. Ακόμη και το 1866, παρά τη διακαή επιθυμία του τσάρου και τις ρωσικές ενέργειες για την αναγνώριση του βασιλιά Γεωργίου από τη γερμανική Δίαιτα της Φραγκφούρτης, οι Βρετανοί και οι Γάλλοι, λόγω και του ζητήματος του Σλέσβιχ-Χόλσταϊν, δίστασαν να αναλάβουν πρωτοβουλία, ενώ οι Αυστριακοί διεμήνυαν ότι η αναγνώριση του Γεωργίου από τη γερμανική Δίαιτα θα έπρεπε να αναβληθεί, καθώς η κυβέρνηση της Βιέννης δεν επιθυμούσε να δράσει στη Φραγκφούρτη αντίθετα με τις επιθυμίες της Αυλής του Μονάχου.12 Τα χρόνια που ακολούθησαν δεν επεφύλασσαν ευνοϊκές εξελίξεις στα εθνικά ζητήματα της Ελλάδας. Η αποδυνάμωση της διεθνούς θέσης της ύστερα από δύο διαδοχικές διπλωματικές ήττες –την Κρητική Επανάσταση του 1866-1869 [  ]


και τη δημιουργία της βουλγαρικής εξαρχίας το 1870– δημιούργησε στην Αθήνα την πεποίθηση ότι οι Δυνάμεις δεν επιθυμούσαν το διαμελισμό της ευρωπαϊκής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.13 Από την άλλη πλευρά, η δύναμη της Πρωσίας, του ισχυρότερου γερμανικού κράτους, ενισχύεται σημαντικά με δυναμικές ενέργειες και πολεμικές εμπλοκές (Αυστρο-πρωσικός Πόλεμος του 1866 και γαλλο-γερμανικός του 1870) ως την επίτευξη της γερμανικής ενοποίησης το 1871 υπό την ηγεσία της. Η Γερμανία και ο «σιδηρούς της καγκελάριος», πρίγκηπας Bismarck, δέσποζαν πλέον στην ευρωπαϊκή σκηνή.14 Η σοβαρή κρίση του Ανατολικού Ζητήματος (1875-1877) με τις εξεγέρσεις στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, το Μαυροβούνιο και τη Βουλγαρία, το Ρωσο-τουρκικό Πόλεμο και τη Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου τους έδωσαν την ευκαιρία να το αποδείξουν. Ο φόβος μήπως συγκρουστούν οι σύμμαχοί της (Αυστρία και Ρωσία) στα Βαλκάνια ή διευθετήσουν το Ανατολικό Ζήτημα χωρίς τη Γερμανία ή εναντίον των συμφερόντων της, οδήγησαν τον Bismarck στην ανάληψη άμεσης διπλωματικής δράσης και στη σύγκληση διεθνούς συνεδρίου στις 13 Ιουνίου 1878 στο Βερολίνο.15 Ενώ ο «έντιμος μεσολαβητής»16 Bismarck δεν προωθούσε εδαφικά ή άλλα, άμεσα, συμφέροντα της Γερμανίας στα Βαλκάνια, χρησιμοποίησε τη «φαινομενική αδιαφορία του για τη Νοτιοανατολική Ευρώπη, ώστε να δημιουργήσει ένα σύμπλεγμα συμμαχιών» με το οποίο επεδίωκε να απομονώσει τη Γαλλία, ενώ παράλληλα έθετε τις βάσεις για την ουσιαστική αύξηση της επιρροής της Γερμανίας στην Κωνσταντινούπολη.17 Αντίθετα, η αναποφασιστικότητα και οι δισταγμοί της Ελλάδας την έφεραν σε δυσχερή θέση μετά τα γεγονότα του 1875-1877. Η ηγεμονία των Σλάβων έμοιαζε να πραγματώνεται με τη ρωσική νίκη, ενώ η ελληνική ουδετερότητα δεν φαινόταν να επιβραβεύεται. Η εισβολή των ελληνικών δυνάμεων στη Θεσσαλία για την κατάληψη των διεκδικούμενων από την Ελλάδα εδαφών, προκάλεσαν τη σύσσωμη αντίδραση των Μεγάλων Δυνάμεων που τις διέταξαν να αποσυρθούν.18 Η άρνηση του οικοδεσπότη Bismarck να προσκαλέσει την Ελλάδα ως ισότιμο μέλος στο Συνέδριο του Βερολίνου αποτέλεσε ένα ακόμη πλήγμα στην ήδη τραυματισμένη διεθνή εικόνα της Αθήνας. Υπό την πίεση των Δυνάμεων και παρά τις ευνοϊκές αποφάσεις της πρεσβευτικής συνδιάσκεψης στο Βερολίνο το καλοκαίρι του 1880, η κυβέρνηση Κουμουνδούρου αναγκάστηκε να δεχτεί τη λύση της προσάρτησης μόνο της Θεσσαλίας και του νομού Άρτας από την Ήπειρο, διακανονισμός που θεωρήθηκε εθνική ταπείνωση και προδοσία της «Μεγάλης Ιδέας» από την ελληνική κοινή γνώμη.19 [  ]


Ο Κ. Αιλιανός θεωρεί ότι απέναντι σε μια Τουρκία, η οποία κωλυσιεργούσε συστηματικά αποφεύγοντας να προβεί στις μεγάλες παραχωρήσεις που της επέβαλε το Συνέδριο του Βερολίνου, ήταν δύσκολο για την Ελλάδα να επιβάλει τις απόψεις της σε ένα ζήτημα που δεν ενδιέφερε άμεσα τις δυνάμεις. «Εξάλλου ούτε η Αυστρία ούτε η Γερμανία φαίνεται να προσέβλεπαν στην οικονομική διείσδυσή τους στην Ελλάδα, σε αντικατάσταση της γαλλικής ή της αγγλικής παρουσίας.»20 Αξίζει πάντως εδώ να σημειωθεί, ότι παρά τη μάλλον περιθωριακή θέση της Ελλάδας στους πολιτικούς και οικονομικούς σχεδιασμούς της Βιέννης, όπως άλλωστε και του Βερολίνου, η αυστριακή διπλωματία δραστηριοποιείται ιδιαιτέρως από τον Οκτώβριο 1880 μέχρι τον Ιούλιο 1881 για τη ρύθμιση των ελληνο-τουρκικών συνοριακών διαφορών και συμβάλλει με ουσιαστικό τρόπο στην κάμψη της αδιαλλαξίας του σουλτάνου και την οριστική ρύθμιση της εκκρεμότητας. Η κατοχή της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης άνοιγε το δρόμο για την αυστριακή υπερίσχυση στα δυτικά Βαλκάνια και συνεπώς η καθήλωση στην Ήπειρο και τη Θεσσαλία, μακριά από τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, σημαντικών τουρκικών στρατιωτικών δυνάμεων για την ανάσχεση του ελληνικού αλυτρωτισμού, λειτουργούσε υπέρ των συμφερόντων της Αυστροουγγαρίας, η οποία υιοθετώντας τις ελληνικές αξιώσεις διαφοροποιήθηκε από τις γερμανικές θέσεις.21 Ίσως το μόνο σημείο σύγκλισης της ελληνικής, της γερμανικής και της αυστριακής προσέγγισης της βαλκανικής πραγματικότητας ήταν η κοινή ανησυχία για την ενίσχυση των Σλάβων στη Νοτιοανατολική Ευρώπη.22 Συμπερασματικά, το Συνέδριο του Βερολίνου το 1878 μπορεί καταχρηστικά να θεωρηθεί ορόσημο ελληνο-γερμανικών σχέσεων όχι τόσο για τη μεταβολή, τη θεαματική αναβάθμιση ή υποχώρηση των διμερών σχέσεων, όσο για τον επανακαθορισμό της θέσης των δύο χωρών στο ευρωπαϊκό πλαίσιο και συσχετισμό των δυνάμεων, γεγονός που επηρέασε εμμέσως και τις μετέπειτα σχέσεις τους.

-: από το Συνέδριο του Βερολίνου στο ∆ιεθνή Οικονοµικό Έλεγχο

Η απόκλιση των ελληνο-γερμανικών συμφερόντων συνεχίστηκε και εντάθηκε τις δυο τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα. Όπως υποστηρίζει ο Κ. Λούλος, η κρίση του Κρητικού Ζητήματος το 1896 και ο Ελληνο-τουρκικός Πόλεμος του [  ]


1897 κατέδειξαν με σαφήνεια το ζήλο της Γερμανίας για τη διατήρηση της ακεραιότητας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Επρόκειτο για μια συνεπή πολιτική επιλογή που είχε παγιωθεί ήδη από τη δεκαετία του 1880 «με τη διείσδυση στην Οθωμανική Αυτοκρατορία της γερμανικής εξαγωγικής βιομηχανίας και των γερμανικών τραπεζών».23 Την επιφυλακτικότητα του Βερολίνου στα θέματα της Εγγύς Ανατολής και το προβάδισμα που τυπικά εκχωρούσε στη Βιέννη επί Bismarck διαδέχθηκε μια ενεργότερη ανάμιξη, ευθυγραμμισμένη άλλωστε με τη νέα παγκόσμια πολιτική (Weltpolitik) της ιμπεριαλιστικής Γερμανίας, που υιοθέτησε από τις αρχές της δεκαετίας του 1890 ο νέος αυτοκράτορας Γουλιέλμος.24 Στην Ελλάδα, η δημιουργία αυτόνομου βουλγαρικού κράτους το 1878, το πετυχημένο βουλγαρικό πραξικόπημα το 1885, με συνέπεια την προσάρτηση της Ανατολικής Ρωμυλίας στη Βουλγαρία, ο θαλάσσιος αποκλεισμός του Πειραιά το 1886 από τα πλοία των Δυνάμεων, η αποτυχία της Κρητικής Επανάστασης το 1889, η πτώχευση του ελληνικού κράτους το 1893 και οι επιτυχίες των Βουλγάρων στη Μακεδονία είχαν από τις αρχές της δεκαετίας του 1890 δημιουργήσει αίσθημα ταπείνωσης και αγανάκτησης κυρίως στις κυρίαρχες τάξεις. Η απώλεια εμπιστοσύνης προς το βασιλιά και τους πολιτικούς ηγέτες ευνόησε την ίδρυση, το 1894, της «Εθνικής Εταιρείας», η μεγάλη επιρροή και δραστηριοποίηση της οποίας φάνηκαν κατά τη νέα κρίση του Κρητικού Ζητήματος το 1896.25 Η αναζωπύρωση των αντι-τουρκικών αισθημάτων στην Κρήτη και την Ελλάδα μετά τη σφαγή των Αρμενίων το 1895, οδήγησε τους Κρήτες σε εξέγερση στις αρχές του 1896 με κύριο αίτημα την επαναφορά σε ισχύ του καθεστώτος αυτοδιοίκησης της Κρήτης που προέβλεπε η Συνθήκη της Χαλέπας του 1878 και είχε αναστείλει το 1889 ο σουλτάνος Αβδούλ Χαμίτ Β΄. Οι εκκλήσεις της ελληνικής κυβέρνησης στις ευρωπαϊκές Δυνάμεις για μεσολάβηση στην Πύλη προς επίλυση του ζητήματος δεν βρήκαν στην περίπτωση της Γερμανίας την παραμικρή ανταπόκριση. Διά του υπουργού των Εξωτερικών της, Friedrich von Marschall, η γερμανική κυβέρνηση απέκλεισε κάθε βοήθεια και επέρριψε στην Ελλάδα όλη την ευθύνη για την κρίση.26 Η προσήλωση του Βερολίνου στο δόγμα της ακεραιότητας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας εκδηλώθηκε σε όλες τις φάσεις του διπλωματικού μαραθώνιου των Δυνάμεων για το είδος, την έκταση και τις τεχνικές λεπτομέρειες της επικείμενης ευρωπαϊκής παρέμβασης, η οποία ωστόσο τελικώς καθυστέρησε και τα πράγματα οδηγήθηκαν στην κήρυξη του Ελληνο-τουρκικού Πολέμου.27 [  ]


Η αποβίβαση ελληνικών στρατευμάτων στην Κρήτη το Φεβρουάριο του 1897 εξόργισε την Πύλη και προκάλεσε την καταδίκη των εγγυητριών της Κρήτης Δυνάμεων. Ενώ όμως οι υπουργοί Εξωτερικών των άλλων Δυνάμεων, προπάντων της Ρωσίας και της Αυστροουγγαρίας, αναγνώριζαν κάποια ελαφρυντικά στη μονομερή ελληνική ενέργεια λόγω του κινδύνου που διέτρεχε ο χριστιανικός πληθυσμός στην Κρήτη, το Βερολίνο τήρησε αυστηρά φιλοτουρκική στάση και προσπάθησε να μεταπείσει τους Αυστριακούς.28 Η γερμανική διπλωματία εξάλλου, σε συνεννόηση με τους Ρώσους, επέβαλε τις θέσεις της στην επίδοση κοινής νότας, στις 2 Μαρτίου 1897, όλων των Δυνάμεων στην Κωνσταντινούπολη και την Αθήνα, που απαιτούσε την αυτονομία της Κρήτης εντός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και την άμεση (εντός εξαημέρου) απόσυρση των ελληνικών στρατευμάτων από την Κρήτη με απειλή ναυτικού αποκλεισμού του Πειραιά.29

Ελληνικό χρέος και Γερµανοί οµολογιούχοι

Πέρα όμως από τις βασικές κατευθύνσεις της γερμανικής πολιτικής στα Βαλκάνια και την Εγγύς Ανατολή που καθόριζαν το πλαίσιο των ελληνο-γερμανικών σχέσεων, υπήρχαν και ιδιαίτερα γερμανικά συμφέροντα στην Ελλάδα.30 Επρόκειτο για την εκκρεμότητα, από το 1893, εξυπηρέτησης των απαιτήσεων των Γερμανών κατόχων ελληνικών κρατικών χρεογράφων (αξίας περίπου 200 εκατομμυρίων μάρκων), λόγω της χρεοκοπίας του ελληνικού κράτους. Η γερμανική κεφαλαιαγορά είχε καλύψει, στη δεκαετία 1880-1890 τα 3/5 του ελληνικού εξωτερικού χρέους, με συνέπεια η Γερμανία να αποτελεί το μεγαλύτερο δανειστή της Ελλάδας κατά την κήρυξη πτώχευσης της χώρας το 1893. Η κινητοποίηση της γερμανικής κοινής γνώμης από τους Γερμανούς ομολογιούχους θορύβησε τη γερμανική κυβέρνηση, η οποία ανησυχούσε σοβαρά μήπως η Ελλάδα, λόγω των διαδοχικών κρίσεων του 1896-1897 δεν ήταν σε θέση να εξοφλήσει το εξωτερικό της χρέος.31 Αυτές οι ανησυχίες ώθησαν τη γερμανική πλευρά να υιοθετήσει μια σαφώς ευνοϊκή προς τις ελληνικές θέσεις στάση μετά την επίσημη κήρυξη του πολέμου στην Τουρκία από την Αθήνα στις 17 Απριλίου του 1897. Η διαγραφόμενη γρήγορη και άνετη νίκη του τουρκικού στρατού στη Θεσσαλία επέσπευσε τη γερμανική μεσολάβηση στην Πύλη για τη σύναψη ειρήνης, με κύρια επιδίωξη την παραίτηση της Πύλης από κάθε πολεμική αποζημίωση, η οποία θα μπορούσε να οδηγήσει στην οικονομική κατάρρευση της Ελλάδας και να δυσκολεύσει [  ]


ή να καθυστερήσει ακόμη περισσότερο την εξόφληση των Γερμανών κατόχων ελληνικών χρεογράφων.32 Με επικεφαλής τη Nationalbank für Deutschland (Εθνική Τράπεζα της Γερμανίας) που διαδραμάτισε πρωταγωνιστικό ρόλο στις συναλλαγές με τα ελληνικά κρατικά ομόλογα, τα μεγάλα γερμανικά πιστωτικά ιδρύματα-κάτοχοι ελληνικών χρεογράφων προχώρησαν το 1894 στη σύσταση της Επιτροπής Προστασίας Κατόχων Ελληνικών Κρατικών Χρεογράφων, ώστε θεσμικά πλέον να διαπραγματευθούν με την ελληνική και τη γερμανική κυβέρνηση, προπάντων δε με τις αγγλικές και γαλλικές επιτροπές πιστωτών της Ελλάδας.33 Κατά την περίοδο αυτή μεγάλο τμήμα του γερμανικού Τύπου υποστήριζε έντονα το αίτημα για επιβολή Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου στην Ελλάδα, αίτημα που υλοποιήθηκε το Μάρτιο του 1898, λόγω και των έντονων αντιδράσεων της κυβέρνησης Δηλιγιάννη.34 Η Ελλάδα βρισκόταν για άλλη μια (και όχι τελευταία) φορά σε δεινή θέση λόγω του εξωτερικού της χρέους.

Άλλες σχέσεις

Οι ελληνο-γερμανικές σχέσεις κατά το β´ μισό του 19ου αιώνα, περιορισμένες σε διακρατικό επίπεδο λόγω των γεωπολιτικών και ιστορικών παραγόντων που προαναφέρθηκαν, δεν εξαντλούνται στις διπλωματικές επαφές, στις πρεσβείες και στα κυβερνητικά γραφεία. Αντίθετα, υπήρξαν ποικίλες, ευρύχωρες και πολυδιάστατες. Μια σύντομη αναφορά στις εκπαιδευτικές-πολιτισμικές σχέσεις, αλλά και σε πτυχές των ανθρώπινων-διαπροσωπικών επαφών και σχέσεων, μέσω διαδικασιών, όπως η μετανάστευση και εγκατάσταση, οι σπουδές και η επαγγελματική σταδιοδρομία μας επιτρέπει να αντιληφθούμε το ευρύ φάσμα και την αξιοσημείωτη δυναμική των ελληνο-γερμανικών σχέσεων κατά το 19ο και πρώιμο 20ό αιώνα.

Μεταξύ γερµανόφωνου χώρου και Ελλάδας: ο κόσµος του Πανεπιστηµίου

Η ίδρυση του Πανεπιστημίου επί βασιλείας Όθωνα το 1837 (του πρώτου στα Βαλκάνια)35 και το γόητρο που έχαιραν διεθνώς τα γερμανικά πανεπιστήμια και οι απόφοιτοί τους δημιούργησαν τις προϋποθέσεις ώστε το Πανεπιστήμιο Αθηνών (αργότερα και άλλοι θεσμοί παραγωγής και εφαρμογής επιστημονι[  ]


κής και τεχνολογικής γνώσης, όπως οι ανασκαφές, η γερμανική αρχαιολογική σχολή κ.ά.) να καταστεί προνομιακό πεδίο ελληνο-γερμανικής συνάντησης και όσμωσης τόσο στο γερμανικό όσο και στον ελληνικό χώρο. Το Πανεπιστήμιο Αθηνών οργανώθηκε κατά το πρότυπο των γερμανικών πανεπιστημίων. Τα ιδρυτικά διατάγματα του 1837, η πιστή μετάφραση από τα γερμανικά των τίτλων των πανεπιστημιακών εδρών, οι βαθμίδες των διδασκόντων και η μισθοδοσία των καθηγητών, καθώς και το γεγονός ότι στην πλειονότητά τους οι καθηγητές είχαν σπουδάσει στη Γερμανία (επτά από τους 34 πρωτοδιορισθέντες ήταν Γερμανοί αλλά απομακρύνθηκαν με την επανάσταση του 1843), μαρτυρούν τις γερμανικές επιρροές.36 Περισσότεροι από τους μισούς καθηγητές που δίδαξαν στο Πανεπιστήμιο Αθηνών ως το 1870, είχαν σπουδάσει στη Γερμανία (δηλ. στα διάφορα ανεξάρτητα γερμανικά κράτη) και στην Αυστρία.37 Η πανευρωπαϊκή φήμη πανεπιστημίων όπως αυτά της Χαϊδελβέργης, του Γκαίτιγκεν, της Τυβίγγης (Tübingen), της Ιένας, της Λειψίας, του Βερολίνου, της Βιέννης και του Μονάχου τα κατέστησε κατά τον ύστερο 19ο και πρώιμο 20ό αιώνα πόλο έλξης για προπτυχιακές και μεταπτυχιακές σπουδές Ελλήνων φοιτητών από όλες τις εστίες του Ελληνισμού, εντός και εκτός ελληνικού κράτους.38 Αξίζει να σημειωθεί ότι ορισμένοι κλάδοι όπως η θεολογία και η φιλολογία στελεχώνονταν σχεδόν αποκλειστικά από γερμανικής παιδείας καθηγητές. Η κυρίαρχη παρουσία των γερμανοτραφών καθηγητών ειδικά στις αρχαιογνωστικές επιστήμες συνδέεται με την ευρωπαϊκή ακτινοβολία πανεπιστημιακών καθηγητών της Γερμανίας που είχαν διαπρέψει στη μελέτη του αρχαίου ελληνικού και ρωμαϊκού κόσμου.39 Εξάλλου, η Φιλοσοφική Σχολή, όπως και στα γερμανόφωνα πανεπιστήμια της εποχής, κατέστη το «θεσμικό κέντρο» και η «κινητήριος δύναμη» του Πανεπιστημίου Αθηνών.40 Η γερμανο-αυστριακή (και βαυαρική) παρουσία ήταν ιδιαίτερα έντονη και διαρκής και στο πεδίο της τεχνικής εκπαίδευσης και της υποδοχής της καινοτομίας στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος. Κατά την οθωνική περίοδο ο πρώτος διευθυντής του Πολυτεχνικού Σχολείου (1837-1843) ήταν ο Βαυαρός αξιωματικός του Μηχανικού Friedrich von Zentner, ο οποίος αξιοποίησε επαγγελματικές και κοινωνικές σχέσεις, όπως εκείνη με το διευθυντή της Τεχνικής Σχολής της Βιέννης G. Volherr, για να λάβει κάθε είδους υποστήριξη για το νεοσύστατο ίδρυμα (σε αυτή την κατεύθυνση άλλωστε κινητοποιήθηκε και ο ίδιος ο βασιλιάς Όθων). Πολλές από τις δωρεές εγχειριδίων και λοιπού έντυπου υλικού, εργαλείων και πινάκων κατασκευών προς το Πολυτεχνικό Σχολείο ήταν γερμανο-αυστριακής προέλευσης. Μια από τις σημαντικότερες προσφορές [  ]


ήταν αυτή του προξένου της Αυστρίας στην Αθήνα Georg Christian Gropius, ο οποίος το Μάιο του 1837 δώρισε ένα «σκοτεινό θάλαμο», τον πρόγονο της φωτογραφικής μηχανής. Την ίδια περίοδο (1838) τρεις λοχαγοί του βαυαρικού στρατού απέστελλαν συνολικά 183 δείγματα ορυκτών από τη Βαυαρία για την ορυκτολογική συλλογή του Πολυτεχνικού Σχολείου.41 Αν ληφθεί υπόψη η κοινωνική θέση, το γόητρο και η επιρροή των πανεπιστημιακών καθηγητών στα ηγετικά και μεσαία στρώματα της κοινωνίας του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, αλλά και του εξωελλαδικού ελληνισμού, τότε μπορεί να υποθέσουμε ότι μέσω αυτών διαχέονταν στα αστικά στρώματα πολιτισμικά πρότυπα, κοινωνικές εμπειρίες και προσλήψεις από το γερμανόφωνο χώρο, όπου το κύρος της Bildung (γυμνασιακή και πανεπιστημιακή εκπαίδευση αλλά και γενική-καθολική παιδεία, μόρφωση και αγωγή) και των ακαδημαϊκών λειτουργών της ήταν ιδιαιτέρως υψηλό, εκφράζοντας σε μεγάλο βαθμό τις αξίες της γερμανικής (και όχι μόνο) αστικής κουλτούρας του 19ου αιώνα.42

Έλληνες στο γερµανόφωνο χώρο

Οι κοινωνικού χαρακτήρα ελληνο-γερμανικές σχέσεις δεν εξαντλούνταν βεβαίως στο πανεπιστημιακό περιβάλλον, στους χώρους των τεχνών, των γραμμάτων και της μουσικής. Η ίδια η συνάντηση και συνύπαρξη διαφόρων κοινωνικών ομάδων από τις δύο χώρες μέσω της κάθε είδους μετανάστευσης και μετακίνησης, όπως άλλωστε και οι μικτοί γάμοι και οι συγγενικές σχέσεις που προέκυπταν μπορούν να εγγραφούν στις ελληνο-γερμανικές σχέσεις. Η Γερμανία δεν υπήρξε μέχρι το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο προορισμός μαζικών μεταναστευτικών κυμάτων από τον ελληνικό χώρο. Η ελληνική παρουσία στις γερμανικές χώρες (εκτός Αυστρίας), η οποία περιοριζόταν πριν το 1830 σε «μικρές και διάσπαρτες ομάδες Ελλήνων (φυγάδων, φοιτητών, λογίων, κληρικών και τυχοδιωκτών), ενισχύθηκε κατά την οθωνική περίοδο, αλλά και κατά τον ύστερο 19ο αιώνα κυρίως λόγω της ενθάρρυνσης σπουδών των Ελλήνων σε ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Γερμανίας (κυρίως του Μονάχου), δεν ξεπέρασε όμως τις λιγοστές χιλιάδες.43 Επιχειρηματική παρουσία εντοπίζεται σε λίγα οικονομικά κέντρα, όπως στη Λειψία (λόγω της μεγάλης ευρωπαϊκής της εμποροπανήγυρης), ενώ το Αμβούργο συγκαταλέγεται στα μεγάλα λιμάνια, στα οποία έδρασαν Έλληνες ναυτικοί και έμποροι.44 Το βασικό όμως κέντρο της ελληνικής διασποράς στο γερμανόφωνο χώρο [  ]


ήταν η Βιέννη, η πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας των Αψβούργων, η οποία αποτέλεσε μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα σημαντικό επιχειρηματικό,45 πνευματικό και εκδοτικό κέντρο του ελληνισμού. Μέλη εύπορων και ισχυρών οικογενειών, απόγονοι μεταναστών κυρίως από τη Μακεδονία, τη Θεσσαλία, την Ήπειρο συνέχιζαν να δεσπόζουν και να συμμετέχουν ποικιλότροπα στον «αυστριακό πολιτικό, οικονομικό, πολιτιστικό και επιστημονικό βίο» ακόμη και κατά τον ύστερο 19ο αιώνα.46 Πέρα από τις σχέσεις με τον τόπο καταγωγής (την ιδιαίτερη πατρίδα) και την ελληνική εθνική ταυτότητα των Ελλήνων μεταναστών δεύτερης ή τρίτης γενιάς, «η ενσωμάτωση στην κυρίαρχη γερμανική κουλτούρα υπήρξε σταθερή κοινωνική επιλογή», όπως παρατηρεί η Β. Σειρηνίδου, αφού δρομολογούσε την ένταξή τους στον κόσμο των ανώτερων επιχειρηματικών στρωμάτων της αυτοκρατορικής πρωτεύουσας και στη (μεγαλο-)αστική κουλτούρα της εποχής.47 Πέρα όμως από τους επιφανείς υπήρχε και το πλήθος των ανώνυμων εμπόρων και άλλων εργαζομένων, ενώ στον αυστριακό επιστημονικό ή δημοσιογραφικό λόγο του ύστερου 19ου και του πρώιμου 20ού αιώνα δεν λείπουν οι αρνητικοί χαρακτηρισμοί και στερεότυπα για τους «πονηρούς και φιλάργυρους ανατολίτες».48

Συµπερασµατικά

Αν οι διπλωματικές σχέσεις αναπτύχθηκαν στα πλαίσια που ορίζονταν από τα συμφέροντα των δύο χωρών και την ανισοβαρή τους παρουσία στο ευρωπαϊκό στερέωμα και δεν χαρακτηρίζονται από στενή, πυκνή επικοινωνία και αλληλοδιαπλοκή, λόγω των γεωπολιτικών δεδομένων στη Νοτιοανατολική Ευρώπη, την καθυστερημένη ενιαία παρουσία και δράση της γερμανικής διπλωματίας (συνδεόμενη με τη σύσταση της Γερμανικής Αυτοκρατορίας το 1871), αλλά και την πρωτοκαθεδρία άλλων δυνάμεων στα Βαλκάνια μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα και παρουσίασαν σε μεγάλο βαθμό αποκλίνουσες επιδιώξεις και πρακτικές (υπ’ αυτή την έννοια παρατηρούμε μια συνέχεια από το 1863 ως τις αρχές της δεκαετίας του 1890), η συνάντηση του ελληνικού με το γερμανικό στοιχείο πέρα από κρατικά σύνορα, στο πεδίο της επιστήμης, της τέχνης, των οικονομικών, των πολιτισμικών ανταλλαγών και μεταφορών, αλλά και των κοινωνικών-προσωπικών επαφών φαίνεται πιο πλούσια και καρποφόρα, με διάρκεια και αντοχή στο χρόνο. Και οι δύο πλευρές διέθεταν σημαντικά εφόδια στις [  ]


αποσκευές των κοινών τους περιπλανήσεων. Τεχνολογία, γνώση, επιστημονική πρωτοπορία, νεωτερικά πρότυπα πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής οργάνωσης ο γερμανικός χώρος· το φυσικό κάλλος και την αρχαιοελληνική κληρονομιά, που συνάρπαζαν τους πεπαιδευμένους Γερμανούς ευγενείς και αστούς, ο ελληνικός κόσμος.


1. Θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου προς τον καθηγητή Κ. Λούλο για τις καίριες βιβλιογραφικές υποδείξεις του και το πολύτιμο υλικό της μελέτης του για τη γερμανική πολιτική στην Ελλάδα. 2. Αν και μειονότητα σε σχέση με το συνολικό πληθυσμό, οι Γερμανοί κυριαρχούσαν σε όλα τα επίπεδα της οικονομικής, πολιτικής, κοινωνικής και πολιτισμικής ζωής της Αψβουργικής Μοναρχίας. Ο πλούτος και η μόρφωση που διέθεταν τους εξασφάλιζε εξάλλου προνομιακή πολιτική εκπροσώπηση στο Αυστριακό Κοινοβούλιο μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα. Για το γερμανικό στοιχείο της Αυτοκρατορίας πβ. Raptis K., “Discord or Achievement? Reflections on the Habsburg Empire, 1848-1918”, Historein/Ιστορείν, 5 (2005), σ. 121-122. 3. Η μελέτη της Δ. Δοντά για την πολιτική των ευρωπαϊκών δυνάμεων στην Ελλάδα μεταξύ των ετών 1863-1875 αμφισβητεί τη θέση ότι η Ελλάδα συνέχισε να είναι ένα προτεκτοράτο των προστάτιδων Δυνάμεων κατά την πρώιμη βασιλεία του Γεωργίου Α΄. Θεωρεί ότι το εν λόγω διάστημα αποτέλεσε μεταβατική περίοδο, κατά την οποία η Ελλάδα απέκτησε ελευθερία δράσης. Dontas D., Greece and the Great Powers 1863-1875, (Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου τόμ. 87), Θεσσαλονίκη, 1966, σ. 192. 4. Σύμφωνα με το Γ. Δερτιλή, κατά την περίοδο 1830-1854 η ανεξάρτητη Ελλάδα ταίριαζε στο σχήμα ισορροπίας μεταξύ των Δυνάμεων, καθώς «ήταν το μόνο όμορο κράτος που θα μπορούσε ενδεχομένως να υποκαταστήσει τη σουλτανική εξουσία σε ορισμένα τμήματα της Αυτοκρατορίας». Ωστόσο, κατά τον Κριμαϊκό Πόλεμο (1854-1856) εξανεμίστηκαν οι όποιες δυνατότητες είχε το ελληνικό κράτος να επωφεληθεί από το Ανατολικό Ζήτημα. Η αγγλο-γαλλική κατοχή του Πειραιά (1854-1857), που βασίστηκε στην επίκληση δικαιωμάτων της Βρετανίας και της Γαλλίας από τη σύμβαση του δανείου 1832-1833, επέφερε πλήγμα στην κυριαρχία του κράτους και οδήγησε στη σύσταση επιτροπής ελέγχου για δέσμευση κρατικών εισπράξεων με στόχο τη δημοσιονομική εξυγίανση. Βλ. Δερτιλής Γ., Ιστορία του ελληνικού κράτους 1830-1920, τόμ. Α΄, Αθήνα, 2005, σ. 289-291, 293, 296-297. 5. Εξαίρεση αποτελεί το έργο αναφοράς του Κ. Λούλου για τη γερμανική πολιτική στην Ελλάδα από το 1896 ως τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, που μας παρέχει πολύτιμα στοιχεία για την τελευταία εικοσαετία του 19ου αιώνα. 6. Ζάιντλ Β., Βαυαροί στην Ελλάδα, Αθήνα 1984, (α΄ γερμανική έκδοση 1981), σ. 22-23. 7. Ό.π. 8. Μητσού Μ., «Ελληνογερμανικές πολιτισμικές μεταφορές. Ο Friedrich Thiersch και η αποκατάσταση του ελληνικού κράτους», ανακοίνωση στο Διήμερο Προβληματισμού Πολιτισμικές μεταφορές και έννοιες που ταξιδεύουν. Έθνος και διανοούμενοι ανάμεσα στην Ελλάδα και την Ευρώπη κατά τον μακρό 19ο αιώνα, Τομέας Ιστορίας Πανεπιστημίου Αθηνών, 10-11 Απριλίου 2009. 9. Μαλαίνου Επ., Ιστορία των ξενικών επεμβάσεων, τόμ. Α΄, Αθήνα 1955 , σ. 76-82. Κατά τον Επ.

[  ]


Μαλαίνο, ωστόσο, «είναι πολύ αμφίβολο αν η έξωσή του τύγχανε της έγκρισης της πλειονότητας ή τουλάχιστον σημαντικής μερίδας του ελληνικού λαού», στου ίδιου, σ. 88-89. 10. Παρά την περιορισμένη κυριαρχία της Ελλάδας, ο Όθων με τη στήριξη ελληνικών ηγετικών παραγόντων και του λαού αντιδρούσε συχνά στην ανάμιξη των ξένων, όπως έπραξε στην περίπτωση του Κριμαϊκού Πολέμου, χειρισμός που οδήγησε στην κατοχή του Πειραιά από τις γαλλο-βρετανικές δυνάμεις (1854-1857)· Πβ. Dontas D., Greece and the Great Powers 1863-1875, σ. 3. 11. Και μάλιστα σε μια περίοδο όξυνσης των δανο-γερμανικών σχέσεων για το ζήτημα του Σλέσβιχ-Χόλσταϊν. 12. Το Φεβρουάριο του 1866 ο Ρώσος υπουργός των Εξωτερικών, ο οποίος επεδίωκε την ενίσχυση του θρόνου του βασιλιά Γεωργίου και επομένως τη διευκόλυνση του γάμου του Γεωργίου με Ρωσίδα πριγκίπισσα, επιχείρησε να ενεργοποιήσει από κοινού με τους Γάλλους και τους Βρετανούς το άρθρο ΧΙΙ της Συνθήκης του 1863, το οποίο προέβλεπε την άσκηση της επιρροής των τριών Δυνάμεων για την εξασφάλιση της αναγνώρισης του πρίγκιπα Γουλιέλμου ως βασιλιά των Ελλήνων από όλα τα κράτη με τα οποία διατηρούσαν σχέσεις. Dontas D., Greece and the Great Powers 1863-1875, σ. 56-58. 13. Αιλιανός Κ., Η Αυστρο-Ουγγαρία και η προσάρτηση της Θεσσαλίας και της Ηπείρου (18781881), Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, τόμ. 218, Θεσσαλονίκη, 1988, σ. 43. 14. Ό.π., σ. 22. 15. Stojanović M., The Great Powers and the Balkans 1875-1878, CUP 1968 (α΄ έκδ. 1939), σ. 44, 267. 16. Schieder T., «Europa im Zeitalter der Nationalstaaten und europäische Weltpolitik bis zum I. Weltkrieg (1870-1918)», στου ίδιου (επιμ.), Handbuch der europäischen Geschichte, τόμ. 6, Στουτγάρδη 1973, σ. 54-55. 17. Αιλιανός Κ., ό.π., σ. 16, 52. 18. Stojanović M., ό.π., σ. 279-280. 19. Λούβη Λ., «Το εθνικό ζήτημα: “Σλαβικός κίνδυνος” και ελληνική εξωτερική πολιτική», στο Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, «Τα χρόνια της σταθερότητας, 1871-1909», τόμ. 5, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2003, σ. 39. 20. Αιλιανός Κ., Η Αυστρο-Ουγγαρία και η προσάρτηση της Θεσσαλίας και της Ηπείρου, σ. 16. 21. Ό.π., σ. 22, 32-37, 205-206. Ακόμη και ο Βρετανός υπουργός Εξωτερικών Σώλσμπερυ (Salisbury) απέτυχε να πείσει τον Bismarck για την αναγκαιότητα απόδοσης της Θεσσαλίας και της Ηπείρου στην Ελλάδα, βλ. M. Stojanović, ό.π., σ. 279-280. 22. Ίσως κάποιες «φιλελληνικές» επιλογές της Βιέννης, να έχαιραν της παρασκηνιακής έγκρισης του Βερολίνου, το οποίο επισήμως υποστήριζε τη διατήρηση της ακεραιότητας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. 23. Λούλος Κ., Η γερμανική πολιτική στην Ελλάδα 1896-1914, Μορφωτικό Ινστιτούτο ΑΤΕ, Αθήνα 1990, σ. 19. 24. Αφού έπαυσε το Bismarck από την πρωσική και γερμανική καγκελαρία το 1890. 25. Λούβη Λ., ό.π., σ. 37, 39-41 και Μαλαίνου Επ., Ιστορία των ξενικών επεμβάσεων, σ. 171. 26. Λούλος Κ., Η γερμανική πολιτική στην Ελλάδα 1896-1914, σ. 20-21. 27. Σε αυτό το πλαίσιο εντάσσονται οι εντολές στο Γερμανό πρεσβευτή στην Αθήνα, Plessen, να πιέσει από κοινού με τον Αυστριακό, Ρώσο και Ιταλό πρέσβη την ελληνική κυβέρνηση για επίδειξη διαλλακτικής στάσης με την απειλή του ναυτικού αποκλεισμού της Κρήτης, βλ. Λούλος Κ., ό.π., σ. 23. 28. Όταν έγιναν γνωστές οι κινήσεις των ελληνικών στρατευμάτων στις 14 Φεβρουαρίου 1897 σήμανε γερμανική κινητοποίηση. «Ο καγκελάριος Χοενλόε, με τηλεγραφήματά του προς όλους τους Γερμανούς πρεσβευτές στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες επιβεβαίωσε την αποφασιστικότητα με την οποία η γερμανική κυβέρνηση απέρριπτε κάθε συζήτηση ή διαπραγμάτευση ανάμεσα στις

[  ]


Μ. Δυνάμεις εφόσον θα εθίγετο έστω και στο ελάχιστο η ακεραιότητα της Τουρκίας». Λούλος Κ., ό.π., σ. 29-31. 29. Ό.π., σ. 34. 30. Μέχρι τον πόλεμο του 1897 τα γερμανικά οικονομικά συμφέροντα στην Ελλάδα ήταν κυρίως χρηματοοικονομικής φύσης. Παρά το διπλασιασμό τους κατά τη δεκαετία 1890-1900, οι γερμανικές εξαγωγές προς την Ελλάδα παρέμειναν σε σχετικά χαμηλό επίπεδο, με αρνητικό μάλιστα ισοζύγιο εξωτερικών συναλλαγών για τη Γερμανία και παρά την προνομιακή για τα γερμανικά βιομηχανικά προϊόντα εμπορική και ναυτιλιακή συμφωνία της 9ης Ιουλίου 1884. Οι χαμηλοί ρυθμοί εκβιομηχάνισης της Ελλάδας και συνεπώς η χαμηλή ζήτηση κεφαλαιουχικού εξοπλισμού, η κυριαρχία των Αγγλο-γάλλων στην ελληνική αγορά και μάλιστα στον τομέα των εξοπλισμών, καθώς και η έλλειψη σιδηροδρομικής σύνδεσης της Ελλάδας με την Κεντρική Ευρώπη δυσχέραιναν τις γερμανικές εξαγωγές. Αντίθετα σημειώνεται έντονη παρουσία των ελληνικών χρεογράφων στη γερμανική αγορά κρατικών ομολόγων με 210 εκατομμύρια μάρκα το 1892. Λούλος Κ., ό.π., σ. 38-40. 31. Ό.π., σ. 20. 32. Πβ. Λούλος Κ., ό.π., σ. 36-37. 33. Ό.π., σ. 38-43, 47. 34. Η διεθνής εταιρεία που συστήθηκε ανέλαβε την είσπραξη «των προσόδων όλων των κρατικών μονοπωλίων, άλατος, πετρελαίου, τραπουλών, τσιγαρόχαρτου, σμύριδας της Νάξου, το φόρο γραμματοσήμων και καπνού, καθώς και τους δασμούς των εισαγομένων προϊόντων από το λιμάνι του Πειραιά» με την πρόβλεψη για συμπλήρωση των εσόδων και από τις εισπράξεις των άλλων λιμανιών της χώρας αν δεν συμπληρωνόταν το ποσό των 39,6 εκατομμυρίων δραχμών για την εξυπηρέτηση του δημόσιου χρέους. Ο ΔΟΕ διαχειριζόταν σχεδόν το 1/3 του ελληνικού κρατικού προϋπολογισμού. Ό.π., σ. 43, 47. 35. Σύμφωνα με τα ενθουσιώδη και μεγαλεπήβολα σχέδια «ικανής μερίδας λογίων και κρατικών αξιωματούχων» το Πανεπιστήμιο Αθηνών είχε εθνική και σημαντική αποστολή: την πρόσληψη της γνώσης από τη Δύση, την προαγωγή και διάδοσή της στην Ανατολή, την επιρροή στους χριστιανικούς πληθυσμούς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, βλ. Καραμανωλάκης Β., Η συγκρότηση της ιστορικής επιστήμης και η διδασκαλία της ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (1837-1932), ΙΑΕΝ τόμ. 42, ΙΝΕ-ΕΙΕ, Αθήνα, 2006, σ. 29. 36. Τσιρπανλή Ζ., «Οι Έλληνες φοιτητές στα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια και η παρουσία τους στην πανεπιστημιακή ζωή της νεώτερης Ελλάδας (1800-1850)», Παρνασσός ΚΑ΄ (1979), 3, σ. 334-339. 37. Λάππας Κ., «Πανεπιστήμιο Αθηνών. Θεσμοί και οργάνωση, ιδεολογική λειτουργία», στο Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τόμ. 4 (Το ελληνικό κράτος 1833-1871), Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, σ. 153-154. 38. Στο σταθερό προσανατολισμό Ελλήνων φοιτητών για μεταπτυχιακές κυρίως σπουδές στα γερμανικά πανεπιστήμια συνέβαλε και η χορήγηση σχετικών υποτροφιών από το ελληνικό κράτος. Βλ. Κ. Λάππας, ό.π., σ. 153. 39. Λάππας Κ., ό.π., σ. 154· Τσιρπανλή Ζ., ό.π., σ. 340. Σημαντική ήταν εξάλλου η επιρροή διαπρεπών Γερμανών φιλολόγων, ιστορικών, αρχαιολόγων στη σκέψη και το έργο Ελλήνων καθηγητών ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών στα μέσα και στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, όπως των Κ. Σχινά, Θ. Μανούση και Σπ. Λάμπρου, βλ. Καραμανωλάκης Β., ό.π., σ. 47-60. 40. Καραμανωλάκης Β., ό.π., σ. 42. Η κεντρική θέση της Φιλοσοφικής Σχολής κατά τα γερμανικά πρότυπα, καθώς και η αναγνώριση των Γερμανών καθηγητών στα γνωστικά πεδία που καλύπτει τεκμηριώνεται και στην περίπτωση των αναγορεύσεων επίτιμων διδακτόρων στο Πανεπιστήμιο Αθηνών πριν από το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο με 37 επιστήμονες μεταξύ των 138 αναγορευθέντων επίτιμων διδακτόρων της Φιλοσοφικής Σχολής (σε σύνολο 301 επίτιμων του Πανεπιστημίου Αθηνών την περίοδο 1912-1941). Βέβαια, η πρώτη θέση της Γερμανίας ερμηνεύεται, πέραν της επιστημονικής αξίας των περισσοτέρων αναγορευθέντων, και από την πολιτική συγκυρία την άνοιξη

[  ]


του 1937, όταν το καθεστώς Μεταξά θέλοντας να ευαρεστήσει τους ομοϊδεάτες προσκεκλημένους από τη ναζιστική Γερμανία για τον εορτασμό της εκατονταετηρίδας του Πανεπιστημίου Αθηνών, δρομολόγησε τη μαζική «εθιμοτυπική» αναγόρευση επίτιμων διδακτόρων από τη Γερμανία. Πβ. Καρακατσούλη Ά., «Διεθνείς σχέσεις και ακαδημαϊκή κοινότητα: οι επίτιμοι διδάκτορες του Πανεπιστημίου Αθηνών (1912-1941)», ΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ, 19 (2002), τεύχος 36, σ. 154-160, 163. 41. Φενερλή Α., «Το Πολυτεχνικό Σχολείο. Οι απαρχές της τεχνικής εκπαίδευσης 1837-1871», στο Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τόμ. 4, «Το ελληνικό κράτος 1833-1871», Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2003, σ. 164-166. 42. Για την έννοια της Bildung και τη μορφωμένη αστική τάξη («αστούς της γνώσης») στο γερμανόφωνο χώρο βλ. Ράπτης Κ., «Αστικές τάξεις και αστικότητα στην Ευρώπη, 1789-1914: Προσανατολισμοί της σύγχρονης ιστοριογραφίας», ΜΝΗΜΩΝ, 20 (1998), σ. 219-22. 43. Βεντούρα Λ., «Ομοσπονδιακή Γερμανία», στο Χασιώτης Ι., Κατσιαρδή-Hering Ό., Αμπατζή Ευρ. (επιμ.), Οι Έλληνες στη Διασπορά 15ος-21ος αι., Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα, 2006, σ. 135. 44. Κατσιαρδή-Hering Ό., «Από την Οθωμανική κατάκτηση ως την εδραίωση του νεοελληνικού κράτους» και Καρδάσης Β. – Χαρλαύτη Τζ., «Αναζητώντας τις χώρες της επαγγελίας: Ο απόδημος Ελληνισμός από τα μέσα του 19ου αιώνα ως τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο», στο Χασιώτης Ι., Κατσιαρδή-Hering Ό., Αμπατζή Ευρ. (επιμ.), ό.π., σ. 39, 64. 45. Μετανάστες από τη Μακεδονία, τη Θεσσαλία, την Ήπειρο και άλλες περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας έρχονται εδώ προπάντων για να εμπορευθούν προϊόντα της Ανατολής. Η δράση των Ελλήνων μεγαλεμπόρων και τραπεζιτών της Βιέννης φθάνει μέχρι την Κάτω Αυστρία, τη Βοημία, τη Μοραβία και τη Σαξονία. Βλ. Κατσιαρδή-Hering Ό., ό.π., σ. 38-39 και Σειρηνίδου Β., Έλληνες στη Βιέννη, 1780-1850, διδακτορική διατριβή, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Αθηνών 2002, σ. 290. 46. Στασινοπούλου Μ., «Αυστρία», στο: Χασιώτης Ι., Κατσιαρδή-Hering Ό., Αμπατζή Ευρ. (επιμ.), ό.π., σ. 168-169. Ο επιχειρηματίας Γεώργιος Σίνας, ο πρόεδρος της Αυστριακής Ακαδημίας των Επιστημών Θεόδωρος Καραγιάννης, ο διαπρεπής νευρολόγος Κωνσταντίνος Οικονόμος και άλλοι αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα επιφανών Ελλήνων της Βιέννης, ενώ αξιομνημόνευτη για τις σχέσεις μεταξύ Αυστρίας - Γερμανίας και Ελλάδας είναι η περίπτωση του γεννημένου στη Βιέννη Αναστάσιου Χρηστομάνου, κορυφαίου επιστήμονα με σπουδές σε Πανεπιστήμια και Πολυτεχνεία της Γερμανίας (Βερολίνο, Καρλσρούη, Χαϊδελβέργη), ο οποίος εξελέγη καθηγητής Χημείας (1869) και αργότερα πρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών. 47. Σειρηνίδου Β., Έλληνες στη Βιέννη, 1780-1850, σ. 16, 313-314. 48. Ό.π., σ. 5.

[  ]

Hans-B. Schlumm

ΠOΘΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡIΑ; ΟΙ ΦΙΛEΛΛΗΝΕΣ ΤΗΣ ∆ΕYΤΕΡΗΣ ΓΕΝΙAΣ: Η ΠΕΡIΠΤΩΣΗ ΤΟΥ JOSEPH MINDLER

Τ

ο παράδειγμα του Joseph Mindler καταδεικνύει τα κίνητρα που οδήγησαν μια σειρά από νέους φιλελεύθερους Γερμανούς, μέλη της καλλιεργημένης μεσαίας τάξης, που είχαν ανατραφεί μέσα στο κλίμα του φιλελληνισμού της δεκαετίας του 1820 κυρίως στο τότε νοτιοδυτικό τμήμα του γερμανόφωνου χώρου,1 να ακολουθήσουν τον πρίγκιπα Όθωνα της Βαυαρίας στην Ελλάδα στις αρχές της τρίτης δεκαετίας του 19ου αιώνα. Ο Joseph Mindler γεννήθηκε το 1808 στο Wertingen, κοντά στο Augsburg. Ο πατέρας του ήταν ένας καλλιεργημένος νομικός, ο οποίος όμως κατόρθωσε μόνο μετά το διορισμό του στη θέση του δικαστή το 1821 στο Lindau στη λίμνη της Κωνστάντζας να εξασφαλίσει στην οικογένειά του καλή οικονομική επιφάνεια και στο μοναχογιό του καλή μόρφωση.2 Ο Joseph Mindler σπούδασε από το 1828 νομικές επιστήμες και φιλολογία στο Erlangen και στο Μόναχο. Λόγω της δραστηριότητάς του στο πλαίσιο φοιτητικών αδελφοτήτων, αποπέμφθηκε από το Πανεπιστήμιο. Αργότερα συνέχισε και πάλι τις σπουδές του, για να τις διακόψει οριστικά το 1833, είτε λόγω νέας δραστηριότητας στις φοιτητικές αδελφότητες, είτε εξαιτίας της πιεστικής οικονομικής κατάστασης που διαμορφώθηκε για αυτόν, ύστερα από τον αιφνίδιο θάνατο των γονέων του το καλοκαίρι του 1831. Υπό την πίεση των οικονομικών αυτών δυσχερειών κατατάχθηκε αρχικά ως εθελοντής στο ελαφρύ ιππικό και αργότερα στη φρουρά του πρίγκιπα Όθωνα της Βαυαρίας, του μελλοντικού βασιλιά της Ελλάδας. Τα κίνητρα που τον οδήγησαν όπως και πολλούς άλλους νέους ακαδημαϊκούς από την καλλιεργημένη μεσαία τάξη της εποχής εκείνης να ακολουθήσουν την αβέβαιη εκείνη αποστολή στην Ελλάδα περιγράφονται με πολύ διαφωτιστικό τρόπο από το Βαυαρό συγγραφέα Ludwig Steub (1812-1888):3 «Διότι στην αγαπημένη πατρίδα τα πράγματα δεν ήταν πια ευχάριστα. Ο βασι[  ]


λιάς Λουδοβίκος είχε εγκαταλείψει τις φιλελεύθερες προθέσεις με τις οποίες είχε ανεβεί στο θρόνο από τα Χριστούγεννα του 1830 και μετά και είχε περάσει στην ακριβώς αντίθετη πλευρά. Εξού και υπήρχε τόση δυσαρέσκεια στις τάξεις των μορφωμένων, καθώς έβλεπαν φοιτητές να κλείνονται συλλήβδην στις φυλακές και έπειτα από μερικούς μήνες να καταδικάζονται άδικα ή να αφήνονται πάλι ελεύθεροι ελλείψει στοιχείων εις βάρος τους […] εν ολίγοις, αισθανόμουν πως θα με πλακώσει ο βαυαρικός ουρανός. – Τότε ξεκινά μια ωραία πρωία ο Πρίγκιπας Όθωνας της Βαυαρίας να γίνει Βασιλέας των Ελλήνων. Όλες οι φιλολογικές και ουμανιστικές τάσεις μου ξύπνησαν εκείνες τις ημέρες και ανέκτησαν νέα ορμή. Πίστευα πως δεν ήμουν γεννημένος για την πατρίδα μου, αλλά πως θα πρόκοβα στην Ελλάδα».4 Ιστορικά αυτή η αρνητική απεικόνιση των πολιτικών συνθηκών στη Βαυαρία εξηγείται από την πολιτική στροφή που σημειώθηκε από το Βαυαρό βασιλιά Λουδοβίκο Α΄ μετά τα γεγονότα του Ιουλίου του 1830 και τις συνέπειές τους στο γερμανόφωνο χώρο. Oι καταπιεστικές πολιτικές συνθήκες ήταν κυρίως αυτές, και όχι τόσο ο φιλελληνικός ενθουσιασμός του Βαυαρού βασιλιά, που οδήγησαν πολλά μέλη της νέας γενιάς των ακαδημαϊκών να ακολουθήσουν τον πρίγκιπα Όθωνα στην Ελλάδα, σε αναζήτηση μιας προοπτικής που στην πατρίδα τους φάνταζε αδύνατη. Ο Νικόλαος Κομνηνός Χλέπας χαρακτηρίζει την ομάδα αυτή ως «ανθρώπους ελευθέρου φρονήματος», οι οποίοι «ύστερα από πολλές απογοητεύσεις στην πατρίδα τους, αναζητούσαν τώρα στην άκρη της Ευρώπης την πραγμάτωση των πολιτικών και πολιτισμικών οραμάτων τους».5 Ο Mindler ακολούθησε το Steub στην Ελλάδα, προήχθη σε ανθυπολοχαγό του στρατού του νεοσύστατου κράτους και εισήχθη το 1835/1836 στην υπηρεσία του ελληνικού δημοσίου, αρχικά ως Γραμματέας της Αντιβασιλείας και από το 1838 έως το 1843 στο Υπουργείο Στρατιωτικών. Το 1840 ο Mindler νυμφεύθηκε την Ελένη Ηλιάκη Ρενιέρη, που καταγόταν από διαπρεπή και σημαντική οικογένεια της Κρήτης. Από το γάμο τους απέκτησαν έξι παιδιά. Κάποια από αυτά γεννήθηκαν στην Ελλάδα, κάποια στη Βαυαρία, όλα όμως βαπτίστηκαν χριστιανοί ορθόδοξοι, ενώ η μοναδική κόρη τους πέθανε ένα χρόνο μετά τη γέννησή της. Επομένως, ο Mindler ανήκε σε μια αρκετά μεγάλη ομάδα Γερμανών, οι οποίοι νυμφεύθηκαν Ελληνίδες και φρόντισαν να βαπτίσουν τα παιδιά χριστιανούς ορθόδοξους, ακόμα και μετά την επιστροφή τους στη Γερμανία. Έπειτα από την εξέγερση της 3ης Σεπτεμβρίου 1843, τους στόχους της οποίας για εγκαθίδρυση συνταγματικής μοναρχίας συμμεριζόταν ο Mindler, αναγκάστηκε να επιστρέψει στη Βαυαρία μαζί με την οικογένειά του, καθώς όλοι οι [  ]

HANSB. SCHLUMM

Joseph Mindler [  ]


ξένοι απομακρύνθηκαν από το ελληνικό δημόσιο –με εξαίρεση τους φιλέλληνες που είχαν εγκατασταθεί στην Ελλάδα πριν από το 1827. Οι Γερμανοί που ανήκαν σε άλλες επαγγελματικές ομάδες, όπως εργατοτεχνίτες, έμποροι κ.λπ. παρέμειναν στη χώρα και μετά το 1843, όπως άλλωστε και οι γιατροί, με γνωστά παραδείγματα το δρ Heinrich Treiber και το δρ Anton von Lindermayer, καθώς και το φαρμακοποιό Xaver Landerer.6 Για τις υπηρεσίες του ο Mindler τιμήθηκε, πριν από την επιστροφή του στη Γερμανία, με το Σταυρό των Ιπποτών του Τάγματος του Σωτήρος του ελληνικού κράτους. Από τον Οκτώβριο και μετά ανέλαβε διάφορες κατώτερες διοικητικές θέσεις στη Βαυαρία, οι οποίες όμως δεν του προσέφεραν, ούτε πνευματική ικανοποίηση, ούτε οικονομική εξασφάλιση. Ο Wolf Seidel, παρότι δεν αναφέρει ούτε μια φορά ονομαστικά το Mindler στην εκτενή μελέτη του για τους Βαυαρούς στην Ελλάδα, σημειώνει σχετικά με τη δύσκολη κατάσταση που αντιμετώπισαν οι Βαυαροί παλιννοστούντες: «Η πατρίδα […] δεν επεφύλασσε για τους επαναπατρισθέντες ούτε τιμητική ούτε επικερδή εργασία και θέλησε να ξεμπερδέψει με τους περισσότερους εξ Ελλάδος Βαυαρούς προσφέροντάς τους χαμηλόβαθμες θέσεις δημοσίου υπαλλήλου».7 Οι διάφορες επιστολές-αιτήσεις του Mindler τεκμηριώνουν τη δυσχερή οικονομική κατάσταση στην οποία είχε περιέλθει η οικογένειά του κατά τη δεκαετή παραμονή της στη Βαυαρία. Παρά τις οικονομικές δυσκολίες, ο Mindler εξακολούθησε να αναπτύσσει έντονο πνευματικό έργο. Εξαιρετικό παράδειγμα αποτελεί η μετάφραση του Ύμνου εις την Ελευθερίαν του Διονύσιου Σολωμού, που καταγράφεται στο πρόσφατα δημοσιευμένο ελληνο-γερμανικό έργο Hymne an die Freiheit.8 Ο Mindler δεν μετέφρασε μόνο ολόκληρο τον Ύμνο που αποτελείται από 158 στροφές, αλλά και ολόκληρο το κείμενο που αποτέλεσε τη βάση της μελοποίησής του από τον Κερκυραίο μουσουργό Νικόλαο Μάντζαρο. Σχετικά με το πλαίσιο της εκπόνησης των μεταφράσεων αυτών δεν διαθέτουμε σήμερα ασφαλείς πληροφορίες. Βέβαιο είναι ότι ο Μάντζαρος είχε στείλει χειρόγραφο της παρτιτούρας του με αφιέρωση στο βασιλιά Όθωνα το Δεκέμβριο του 1844.9 Η εν λόγω παρτιτούρα περιλάμβανε τη δεύτερη μελοποίηση. Ο Μάντζαρος αφιέρωσε μεγάλο μέρος της καλλιτεχνικής του δημιουργίας στη μελοποίηση του Ύμνου και άφησε διάφορες εκδοχές. Ο Mindler χρησιμοποίησε τη δεύτερη [  ]

HANSB. SCHLUMM

μελοποίηση ως βάση για τη μετάφρασή του, όπως διαπιστώνει ο μουσικολόγος Κωνσταντίνος Ζερβόπουλος στο πλαίσιο των εκτενών μελετών που έχει πραγματοποιήσει στις μελοποιήσεις του Μάντζαρου.10 Ο Νικόλαος Μάντζαρος παρασημοφορήθηκε από τον Όθωνα για το συνθετικό του έργο στις αρχές Ιουνίου 1845. Τα στοιχεία της περιόδου Δεκεμβρίου 1844 - Ιουνίου 1845 δίνουν μια ακριβή εικόνα σχετικά με το χρονικό πλαίσιο της μετάφρασης. Ο τόπος όπου εκπονήθηκε η μετάφραση δεν έχει ακόμα καθοριστεί σαφώς. Ο Mindler χρησιμοποίησε για τη μετάφρασή του ένα σημειωματάριο από την Αθήνα, στο εξώφυλλο του οποίου αναγράφεται μεταξύ άλλων «μετάφρασις εις την γερμανικήν υπό Ιωσήφ Μίνδλερ, Αθήναι». Τον Οκτώβριο του 1843 ανέλαβε αρχικά καθήκοντα γραμματέα στην τοπική κυβέρνηση της Κάτω Βαυαρίας, στο Landshut. Με αυτό το δεδομένο μοιάζει απίθανο να επέστρεψε στην Ελλάδα ένα χρόνο αργότερα για να παραμείνει επί μακρόν. Γιατί όμως δόθηκε σε αυτόν ως επαναπατρισθέντα το κείμενο προς μετάφραση; Αυτό εξηγείται από την πολιτική κατάσταση μετά την εξέγερση του Σεπτεμβρίου του 1843. Τότε εκδιώχθηκαν όλοι σχεδόν οι Βαυαροί δημόσιοι υπάλληλοι από τις ελληνικές υπηρεσίες, ενώ ελάχιστοι –αποτελώντας εξαιρέσεις– διατήρησαν τις θέσεις τους, όπως προαναφέρθηκε. Υπό από αυτές τις συνθήκες αποφάσισε ο Όθωνας να στείλει την παρτιτούρα του Μάντζαρου στη βασιλική αυλή του Μονάχου.11 Από εκεί το χειρόγραφο διαβιβάστηκε στο Mindler, ο οποίος ήταν γνωστό ότι γνώριζε πολύ καλά την ελληνική γλώσσα. Παραμένει άγνωστο γιατί ο Mindler δεν δημοσίευσε αργότερα τη μετάφρασή του, δεδομένου ότι εκείνη την εποχή ήταν η μοναδική πλήρης γερμανική μετάφραση του Ύμνου εις την Ελευθερίαν. Το 1823 ο νεαρός ποιητής Διονύσιος Σολωμός είχε γράψει το εκτενές ποίημα Ύμνος εις την Ελευθερίαν στη γενέτειρά του, τη Ζάκυνθο. Το ποίημα ξεκινά με μια παρουσίαση της Ελευθερίας ως αρχαίας θεάς η οποία, βγαλμένη από τα ιερά κόκκαλα των Ελλήνων προγόνων, αναζητά απεγνωσμένα βοήθεια στους ξένους τόπους. Τελικά βρίσκει βοήθεια μόνο στους αγώνες των παιδιών της, των εξεγερμένων Ελλήνων της Επανάστασης, που έχει μόλις αρχίσει. Μέσα από το πνεύμα της ποίησης των αγώνων για απελευθέρωση και ελευθερία των αρχών του 19ου αιώνα γεννιέται το νέο έθνος που αναδύεται από τη βία του αγώνα. Η ποίηση δεν αντιμετωπίζει τον πόλεμο μέσα από την ουμανιστική παράδοση του Kant και του Klopstock ως πηγή κάθε κακού, αλλά ως μέσον που βοηθά τη γέννηση ενός έθνους έως τότε κρυμμένου, ενώ οι ποιητές θεωρούνται εκπρόσωποι του «δυνατού κοινού αισθήματος που βίωνε όλος ο λαός».12 Αυτή την παράδοση ακολουθεί ο Σολωμός και περιγράφει στο εκτενές ποίημά του τις [  ]


βίαιες συγκρούσεις των πρώτων χρόνων της Ελληνικής Επανάστασης, όπως για παράδειγμα την πολιορκία και την άλωση της Τριπολιτσάς. Το ποίημα κλείνει με συμβουλές που απευθύνει η Ελευθερία στους μαχόμενους Έλληνες να μην αφήσουν τη διχόνοια να τους χωρίσει, και ολοκληρώνεται με μια έκκληση στην ηθική των ευρωπαϊκών δυνάμεων. Ο Ύμνος άγγιξε το συναίσθημα της εποχής αυτής στην Ευρώπη με τον αναδυόμενο εθνικισμό και το φιλελληνικό κίνημα της δεκαετίας του 1820. Τα δεδομένα αυτά εξηγούν την ταχεία διάδοσή του στην Ευρώπη, καθώς ούτε δυο χρόνια μετά τη συγγραφή του, το εκτενές ποίημα είχε ήδη μεταφραστεί ολόκληρο στη γαλλική, την ιταλική και την αγγλική γλώσσα. Μια συνολική επισκόπηση των πολυάριθμων μεταφράσεων μας παρέχει ο συλλογικός τόμος που δημοσίευσε το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας με την ευκαιρία της συμπλήρωσης 200 χρόνων από τη γέννηση του Σολωμού.13 Η πρώτη γερμανική μετάφραση προήλθε από τον “κύκλο του Γκαίτε”. Εκπονήθηκε από τον Johann Heinrich Friedrich Schlosser, μακρινό συγγενή και φίλο του Goethe.14 Έως το 1842 δημοσιεύθηκαν ακόμα τρεις αποσπασματικές μεταφράσεις,15 αλλά η μετάφραση του Mindler δεν υστερεί σε τίποτε, συγκρινόμενη με τις ήδη υπάρχουσες αυτές μεταφράσεις. Η απόδοση του Mindler, εμπνευσμένη από τα γερμανικά λυρικά ποιήματα των απελευθερωτικών αγώνων και τα ποιήματα του Wilhelm Müller για την Ελλάδα, πλησιάζει πολύ το πρωτότυπο σε ρυθμό και αρμονία. Η ομοιοκατάληκτη μορφή του τροχαϊκού τετράμετρου στίχου ρέει αρμονικά σε όλο το εκτενές ποίημα. Ο Mindler όμως δεν αρκέστηκε μόνο στη μετάφραση του Ύμνου, μετέφρασε και την κειμενοθεσία. Πιθανολογείται ότι για να ολοκληρώσει το έργο της μετάφρασης, καθώς διέθετε εξαιρετική μουσική παιδεία, επεξεργάστηκε το πόνημά του εκ νέου στο πιάνο προκειμένου να του προσδώσει μελωδικότητα. Ένας άλλος σημαντικός τομέας στον οποίο δραστηριοποιήθηκε ο Mindler εκτός των επαγγελματικών του καθηκόντων αφορούσε τη στενογραφία, την οποία είχε διδαχθεί ήδη κατά τη διάρκεια των σπουδών του το 1832 από τον εφευρέτη της Franz Xaver Gabelsberger. Μετά την επιστροφή του στη Βαυαρία ασχολήθηκε εντατικά με τη μεταφορά της στενογραφίας του Gabelsberger στη νεοελληνική γλώσσα. Το φθινόπωρο του 1847 πήρε άδεια από την εργασία του για να μείνει ένα διάστημα στην Ελλάδα. Η παραμονή του στην Αθήνα περιγράφεται εκτενώς σε ημερολογιακή καταγραφή της Christiana Lüth,16 συζύγου του προσωπικού ιερέα της βασίλισσας Αμαλίας. Σε καταγραφή με ημερομηνία 14 Οκτωβρίου 1847 αναφέρονται τα εξής: «Ο Μίνδλερ επέστρεψε από τη Γερ[  ]

HANSB. SCHLUMM

μανία, δεν τα πηγαίνει καλά και αναζητεί δουλειά εδώ στη χώρα που έχει γίνει γι’ αυτόν γη της επαγγελίας». Λιγότερο από δύο εβδομάδες αργότερα αναφέρονται τα εξής σε άλλη καταγραφή: «Ο Μίνδλερ εγκατέλειψε την καλή θέση που είχε στο Λάντσχουτ. Είναι εξοργισμένος με την κατάσταση στη Γερμανία και σκοπεύει να επιστρέψει εδώ». Το φθινόπωρο-χειμώνα του 1847-1848 ο Mindler αναφέρεται επανειλημμένα σε ημερολογιακές καταγραφές της Christiana Lüth. Διαφωτιστική είναι η καταγραφή με ημερομηνία 12 Μαρτίου 1848: «Ο Μίνδλερ προσελήφθη στο Πολυτεχνείο».17 Στην εκτενή Ιστορία του Εθνικού Μετσοβείου Πολυτεχνείου του Κώστα Ι. Μπίρη18 αναφέρεται επίσης ότι το Φεβρουάριο του 1848 δημιουργήθηκε με σχετικό διάταγμα μια προσωρινή θέση διδασκαλίας για το μάθημα της Στενογραφίας. Παρά τις δημοσιεύσεις στον αθηναϊκό Τύπο της εποχής για το διορισμό του Mindler ως διδάσκοντα της στενογραφίας στο Βασιλικό Πολυτεχνείο, η πρώτη αυτή προσπάθεια διδασκαλίας της στενογραφίας στην Ελλάδα αποτυγχάνει. Στο ανάλογο κεφάλαιο του βασικού εγχειριδίου του συστήματος Gabelsberger αναφέρεται μια αποτυχημένη προσπάθεια το 1848. Ήταν μια βαριά προσωπική ήττα. Ο Mindler επέστρεψε πάλι στη Βαυαρία και στις αρχές του 1849 άρχισε να εργάζεται ως γραμματέας β΄ στην Επιτροπή Σιδηροδρόμων στο Μόναχο. Δεν έτυχε περαιτέρω επαγγελματικής ανέλιξης, παρά τις σημαντικές παρεμβάσεις του βασιλιά Όθωνα και του αδελφού του Βαυαρού βασιλιά, πρίγκιπα Αδαλβέρτου, του οποίου ο Mindler είχε χρηματίσει δάσκαλος ελληνικών για μια περίοδο. Τη δύσκολη οικονομική του κατάσταση περιγράφει σε μια επιστολή-αίτησή του από το 1854: «Έπειτα από δεκαετή και πλέον υπηρεσία στην Ελλάδα ο αιτών απώλεσε μια κάποια περιουσία δική του και της Ελληνίδος συζύγου του λόγω της πραγματικής καταστροφής του 1843, η οποία απετέλεσε την αιτία για την απώλεια της θέσης του. Η ύψιστη χάρις του επεφύλαξε στην πατρίδα του τη Βαυαρία καταφύγιο και απασχόληση, ωστόσο μόνος του δεν κατέστη δυνατόν δεδομένης της οικογενειακής του καταστάσεως με τρία παιδιά, λόγω συχνών ασθενειών αλλά και περιοδικών αυξήσεων της ακρίβειας, να οργανώσει την περιουσιακή του κατάσταση με τρόπον ώστε να μπορεί να αντεπεξέλθει μόνος στην καθημερινώς επιδεινούμενη κατάσταση· αν ήθελε τύχει της υψίστης ευνοίας της Μεγαλειότητός Σας και λάβει μια θέση που θα του παρείχε τη δυνατότητα να επουλώσει τις πληγές που του επεφύλαξε μια ασυνήθιστα σκληρή και άδικη μοίρα».19 [  ]


Στις αρχές του 1856 ο Mindler ήρθε και πάλι στην Αθήνα με την ελπίδα για ένα καλύτερο μέλλον, για να ακολουθήσει η οικογένειά του λίγους μήνες αργότερα. Διορίστηκε αμέσως καθηγητής Στενογραφίας στο Πολυτεχνείο με μηνιαίο μισθό 200 δραχμές. Σύμφωνα με τον Κώστα Ι. Μπίρη αυτός ήταν ο ανώτατος μισθός καθηγητή την εποχή εκείνη, καθώς οι μισθοί τους κυμαίνονταν τότε μεταξύ 80 και 100 δραχμών. Ο Μπίρης αποδίδει αυτή την προνομιακή μεταχείριση στις καλές σχέσεις που διατηρούσε ο Mindler με την αυλή. Η αλήθεια είναι ότι ο βασιλιάς Όθωνας τον είχε στηρίξει ήδη κατά την περίοδο που εργαζόταν στο Μόναχο. Πιθανό είναι επίσης ότι ο προσωπικός ιερέας της βασίλισσας Αμαλίας, Heinrich Friedrich Lüth, με τον οποίο διατηρούσε φιλικές σχέσεις ο Mindler, επενέβη υπέρ του στη βασιλική αυλή. Έναν άλλο υποστηρικτή με επιρροή βρήκε στο πρόσωπο του συγγενή του, καθηγητή Μάρκου Ρενιέρη (1815-1897), ανιψιού του τότε Συμβούλου της Επικρατείας και γερουσιαστή Νικόλαου Ρενιέρη (1758-1847), πατέρα της συζύγου του. Έτσι εξηγείται το γεγονός του διορισμού του Mindler αμέσως μετά την επιστροφή του με τον ανώτατο καθηγητικό μισθό στο Πολυτεχνείο. Αυτή η προνομιακή μεταχείριση προκάλεσε βέβαια αντιδράσεις –ο καθηγητής Ι. Παπαδάκης, που περιγράφεται ως γενναίος αγωνιστής από την Κρήτη, παραιτήθηκε διαμαρτυρόμενος, για τον, κατά τη γνώμη του, υπερβολικά υψηλό μισθό του νεοδιορισθέντος Βαυαρού. Από μια συνοπτική κατάσταση που περιέχεται σε έκθεση πεπραγμένων του 1860 προκύπτει ότι ο Mindler δίδασκε καθημερινά στενογραφία εκτός Σαββάτου. Ήδη από το 1859/1860 κατέγραφε στενογραφικά τις παραδόσεις του Μάρκου Ρενιέρη, ο οποίος την εποχή εκείνη ήταν εξέχων καθηγητής γαλλικού και συγκριτικού δικαίου στη Νομική Σχολή, και στη συνέχεια τις εξέδιδε με τη μορφή σημειώσεων. Επρόκειτο για μια επανάσταση. Η στενογραφία άρχισε να βρίσκει αναγνώριση και το 1862 ο Mindler διορίστηκε διευθυντής του Βασιλικού Γραφείου Στενογραφίας της Βουλής των Ελλήνων. Επομένως, η Αθήνα έγινε η πρώτη πρωτεύουσα στη νοτιοανατολική Ευρώπη στην οποία τα πρακτικά των συνεδριάσεων της Βουλής καταγράφονταν με τη μέθοδο της στενογραφίας. Από την αλληλογραφία του με το Ludwig Steub λίγα χρόνια πριν από το θάνατό του προκύπτει ότι έκανε επίσης προσπάθειες να βελτιώσει την επισφαλή οικονομική κατάσταση της οικογένειάς του με την παράδοση ιδιαίτερων μαθημάτων γλώσσας και μουσικής. Μεταξύ άλλων λοιπόν παρέδιδε μαθήματα και σε μία από τις κόρες του φίλου και συνοδοιπόρου του, γιατρού Anton von Lindermayer. [  ]

HANSB. SCHLUMM

Η κληρονομιά του Mindler και των γιων του πιθανώς καταστράφηκε κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών του 1944, κατά τα οποία τα βρετανικά στρατεύματα, ύστερα από οδομαχίες πολλών εβδομάδων, έκαμψαν την αντίσταση των ελληνικών αριστερών δυνάμεων. Στα γεγονότα αυτά καταστράφηκε το –μεγαλοπρεπές όπως περιγράφεται− σπίτι του Markos Mindler στην οδό Πατησίων. Στις μέρες μας διατηρείται στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών ένας οικογενειακός τάφος του γιου του Μάρκου, ο οποίος είχε νυμφευθεί την κόρη του εξέχοντος Ελληνογερμανού βοτανολόγου Theodor von Heldreich. Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, ο Mindler διατηρούσε κατά καιρούς αλληλογραφία με το φίλο του από την εποχή της βαυαρικής αντιβασιλείας Ludwig Steub, που τότε ζούσε στο Μόναχο. Κάποιες επιστολές του προς το Steub φυλάσσονται σήμερα στο Μουσείο Ferdinandeum του Ίνσμπρουκ, στο Τιρόλο. Στις επιστολές αυτές περιγράφονται τα βιώματα του νεαρού φιλελεύθερου Βαυαρού που κάποτε ξεκίνησε γεμάτος ενθουσιασμό να έρθει στην Ελλάδα. Διαφαίνεται σε αυτές η απογοήτευση και τα αισθήματα ματαίωσης που δοκίμαζε ενίοτε ο Mindler, αλλά και η επιτυχημένη ένταξή του στον αθηναϊκό δημόσιο βίο. Είναι φορές που η προσωπική του κατάσταση αλλά και τα κοινά παρουσιάζονται με έντονα χιουμοριστική διάθεση. Διακωμωδεί τόσο την ελληνική πολιτική κατάσταση μετά την “έξωση” του Όθωνα, όσο και τους Γερμανούς “Φιλισταίους” του ελληνο-γερμανικού συλλόγου «Φιλαδέλφεια», που δραστηριοποιείται έως τις μέρες μας. Μεγάλο μέρος των επιστολών αυτών αναφέρεται σε αιτήματα Ελληνογερμανών που αφορούν, για παράδειγμα, κληρονομικά ζητήματα ή μεσολάβηση για τη δημοσίευση συγγραμμάτων. Κυρίως όμως διακρίνονται καθαρά οι πολιτικές του εκτιμήσεις που ρίχνουν περισσότερο φως στο θέμα που τέθηκε αρχικά. Έτσι, σε μια επιστολή του Νοεμβρίου του 1865 γράφει στον παλιό συνοδοιπόρο του Ludwig Steub: «Σε διαβεβαιώ ότι δεν κέρδιζα ακόπως το ψωμί μου, καθώς έχω συνδράμει αρκετούς Γερμανούς σε δυσκολίες, ιδιαίτερα μετά τον Οκτώβριο 1862, με λόγια και με έργα […] Το ότι δεν έφυγα με τον βασιλιά Όθωνα ή λίγο μετά από αυτόν οφείλεται στο ότι είμαι δεμένος σε αυτόν τον τόπο με 9999 θηλειές. Ένα αίτημα που είχα απευθύνει για υποστήριξη κατά την επιστροφή μου απορρίφθηκε, όπως τουλάχιστον μου γράφει ο Βίχμαν, με την αιτιολογία ότι υπήρξα πάντα εχθρός της βαυαρικής δυναστείας στην Ελλάδα».20 Δυστυχώς μέχρι σήμερα έχουν βρεθεί μόνο προσωπικές του μαρτυρίες από [  ]


τη δεκαετία του 1860. Στις επιστολές του είναι σαφής η κριτική του στάση για το ρόλο του Όθωνα αλλά και την πολιτική κατάσταση μετά την πτώση του. Σε μια άλλη επιστολή προς το Steub γράφει: «Αν ο βασιλιάς Όθωνας είχε παραμείνει στο θρόνο δέκα φορές περισσότερο και είχε κάνει κάθε χρονιά δέκα φορές περισσότερα λάθη από αυτά που έκανε κατά την τριακονταετή βασιλεία του, πάλι δεν θα είχε καταφέρει να προκαλέσει τόση καταστροφή σε αυτή την απίθανη χώρα, όση κατάφεραν να επιφέρουν εδώ και τέσσερα χρόνια οι καθαρόαιμοι συνταγματικοί υπό το σκιώδη βασιλιά τους». Από την περίοδο 1834-1843 στην Ελλάδα δεν διαθέτουμε έως τώρα προσωπικές μαρτυρίες του Mindler, ενώ από την περίοδο 1843-1856 που ζούσε στη Βαυαρία υπάρχουν έγγραφα στα Κρατικά Αρχεία της Βαυαρίας. Το ταξίδι του στην Ελλάδα, που προετοίμασε την επιστροφή του, καταγράφεται στο ημερολόγιο της Christiana Lüth. Το κύριο μέλημά του ήταν να εισαγάγει στην Ελλάδα τη στενογραφία που είχε προσαρμόσει στην ελληνική γλώσσα. Δεν ήταν τεχνοκράτης, αλλά άνθρωπος με πολιτική οξυδέρκεια, όπως προκύπτει από τις επιστολές του. Συγχρόνως διατηρούσε στενούς δεσμούς με ανθρώπους της πρώτης γραμμής, όπως το γιατρό Anton Lindermayer και το φαρμακοποιό Xaver Landerer. Από ένα ιστορικό ντοκουμέντο ανεκτίμητης αξίας, το χρονικό της οικογένειας Grohmann που αφηγείται η Ismene Grohmann, το γένος Ζάννου, μαθαίνουμε πολλά για την καθημερινότητα των οικογενειών αυτών στο κέντρο της Αθήνας και διαπιστώνουμε πόσο καλή ήταν η κοινωνική δικτύωσή τους με σημαντικές αθηναϊκές οικογένειες της εποχής. Σε ένα οικογενειακό χρονικό που δημοσιεύτηκε σε ιδιωτική έκδοση με τίτλο Die Grohmänner und ihre Vorfahren. Schicksale und Lebenswege [Οι Γκρόμαν και οι πρόγονοί τους. Βίοι και πολιτείες] αναφέρεται σε σχετικό κεφάλαιο για την οικογένεια Lindermayer: «Με τους γείτονες και φίλους υπήρχαν πολλές συναναστροφές. Οι Δραγούμηδες, οι Ράλληδες, οι Χορς, οι Λάνδερερ, οι Μίνδλερ μπαινόβγαιναν τακτικά. Αργότερα και οι Ζάννοι».21 Αυτές οι οικογένειες κατοικούσαν στα μέσα του 19ου αιώνα πολύ κοντά στο σημερινό Ινστιτούτο Γκαίτε. Στο ίδιο οικογενειακό χρονικό που αναφέρθηκε παραπάνω διαβάζουμε ακόμη: «Από τη μια πλευρά βρισκόταν το σπίτι των Λιντερμάγερ, ο κήπος των οποίων συνόρευε με το σπίτι των Δραγούμηδων. Από την άλλη πλευρά το σπίτι των Χορς […] και ανάμεσα στα δύο το σπίτι όπου αρ[  ]

HANSB. SCHLUMM

γότερα έμενε η οικογένεια Ζάννου […] λίγο πιο πάνω το σπίτι της οικογένειας Ράλλη, διαγωνίως απέναντι, στη σημερινή Ακαδημία, το σπίτι των Λάνδερερ» στο οποίο ζούσε η οικογένεια των Mindler. Συνοψίζοντας, μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι ο Mindler επέστρεψε στην Ελλάδα τη δεκαετία του 1850 για να ξεφύγει από την κατάσταση καταπίεσης που επικρατούσε στη Βαυαρία και συγχρόνως να συνεισφέρει σημαντικά στην οικοδόμηση του νέου ελληνικού κράτους, κάτι που κατόρθωσε με εντυπωσιακό τρόπο εισάγοντας τη στενογραφία στην Ελλάδα. Μια προτομή στη Βουλή των Ελλήνων μαρτυρά τη συμβολή του. Άνδρες όπως ο Mindler θεμελίωσαν τις ελληνο-γερμανικές σχέσεις με τις πράξεις και τα έργα τους. Αυτό είναι που αποσκοπεί να καταδείξει η παρούσα εργασία και συγχρόνως να αντικρούσει την απαξιωτική εκτίμηση που εκφράζει ο Ludwig Steub στο δεύτερο βιβλίο του για την Ελλάδα, όπου επισκεπτόμενος τον παλαιό χώρο εργασίας του στην Αθήνα 50 χρόνια αργότερα αναφέρει τα εξής: «Αντιθέτως φάνηκε στα δεξιά προς μεγάλη μου έκπληξη καλά διατηρημένο το παλαιό γραφείο μας […] Μπροστά σε αυτό το παράθυρο καθόμουν εγώ, στο άλλο ο Φραντς Βέντλαντ και στο τρίτο ο Ιωσήφ Μίνδλερ, οι συχωρεμένοι φίλοι, για μέρες και χρόνια εργαζόμενοι για την αναγέννηση της ωραίας Ελλάδας, αλλά οι ημέτερες ταπεινότητες είναι πια εξίσου ξεχασμένες όπως αυτή του κυρίου και αφέντη μας [εννοείται εδώ ο κόμης Armansperg, πρόεδρος της Αντιβασιλείας την εποχή μέχρι την ενηλικίωση του Όθωνα]. Τουλάχιστον οι πράξεις του έχουν καταγραφεί σε χαρτί, ενώ για τις δικές μας σιωπά η ιστορία».22 Απόδοση στα ελληνικά: Αλίκη Ζουρνατζή


1. Νεότερες μελέτες έχουν δείξει ότι ο φιλελληνισμός στο γερμανόφωνο χώρο διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση μιας φιλελεύθερης, δημοκρατικής αντιπολίτευσης. «Ο φιλελληνισμός των ετών 1821 έως 1828 ήταν ένα οργανωμένο κοινωνικό κίνημα με φιλελεύθερους και εθνικοεπαναστατικούς στόχους που έδωσε ώθηση, σε μια εποχή πολιτικής παλινόρθωσης, σε μια νέα φάση κοινωνικού εκσυγχρονισμού και πολιτικοποίησης», Hauser C., Anfänge bürgerlicher Organisation. Philhellenismus und Frühliberalismus in Südwestdeutschland, Göttingen, 1990, σ. 238. 2. Jürgen F., «Die Mindler – Eine Wertinger Familie in bayerischen und griechischen Diensten, Teil I.» στο: Jahrbuch des Historischen Vereins Dillingen an der Donau, 2007, σ. 131 κ.εξ. 3. Ο Ludwig Steub έγραψε ένα από τα πιο πλούσια σε πληροφορίες βιβλία για την Ελλάδα του

[  ]


19ου αιώνα, βλ. Steub L., Bilder aus Griechenland, τόμοι 2, Leipzig 1841. Το 1884 ταξίδεψε σε ηλικία 72 ετών πάλι στην Ελλάδα και κατέγραψε τις παρατηρήσεις του σε ένα ακόμη περιηγητικό βιβλίο που κυκλοφόρησε το 1885 στη Λειψία με τίτλο Bilder aus Griechenland. Altes und Neues. 4. Steub L., Sommer in Oberbayern, München, 1955, σ. 155. 5. Hlepas Komnenos N., «Ein romantisches Abenteuer. Nationale Revolution, moderne Staatlichkeit und bayrische Monarchie in Griechenland» στο: Bormann A. von (επιμ.), Ungleichzeitigkeit der Romantik, Würzburg, 2006, σ. 165. 6. Murken J., «Überlegungen zum bayerischen Beitrag beim Aufbau der medizinischen Versorgung in Griechenland zur Zeit König Ottos» στο: Papageorgiou-Venetas A. (επιμ.), Das ottonische Griechenland. Aspekte der Staatswerdung, Athen, 2002, σ. 122. 7. Seidel W., Die Bayern in Griechenland, München, 1965, σ. 156. 8. Schlumm H. B. – Kertscher A. – Zervopoulos K. (επιμ.), Hymne an die Freiheit, Paderborn 2010. 9. Αντίγραφο της συνοδευτικής επιστολής περιλαμβάνεται στο έργο του Σπύρου Μοντσενίγου, Νεοελληνική Μουσική, Αθήνα, 1958. 10. Ζερβόπουλος Κ., «Ο Νικόλαος Χαλικιόπουλος Μάντζαρος και η μελοποίηση του Ύμνου του Σολωμού» (διδακτορική διατριβή στο Τμήμα Μουσικής του Ιονίου Πανεπιστημίου, τόμοι 7, Κέρκυρα, 2008, υπό δημοσίευση). 11. Baumgart R. (επιμ.), Das neue Hellas. Griechen und Bayern zur Zeit Ludwig I., München, 1999, σ. 256 κ.εξ. 12. Weber E., «Der Krieg und die Poeten», στο: Kunisch/Münkler (επιμ.), Die Wiedergeburt des Krieges aus dem Geist der Revolution, Berlin, 1993, σ. 285. 13. Τικτοπούλου Κ. (επιμ.), Ο Ύμνος εις την Ελευθερίαν του Διονύσιου Σολωμού και οι ξενόγλωσσες μεταφράσεις του, Θεσσαλονίκη, 1998. 14. Αυτή η αποσπασματική μετάφραση δημοσιεύθηκε ανώνυμα το 1825 με τον τίτλο Νεοελληνικά Δημοτικά Τραγούδια [Neugriechische Volkslieder] ως ιδιωτική έκδοση, ενώ έφερε τη σημείωση «Εκδοθέν ως χειρόγραφο για φίλους». 15. Τικτοπούλου Κ., ό.π., σ. 185 κ.εξ. Τα τελευταία χρόνια έχουν εκπονηθεί δύο πλήρεις σύγχρονες μεταφράσεις στα γερμανικά: Drögemöller H. P., Die Freiheit der Griechen und ihres Sängers Solomos, Köln, 1999, και Solomos Dionysios, Werke. Übersetzt und kommentiert von Hans Christian Günther, Stuttgart, 2000. 16. Lüth Chr., Στην Αθήνα του 1847-1848. Ένα ανέκδοτο ημερολόγιο, επιμέλεια, μετάφραση και σχόλια Παπανικολάου Α. Κρίστενσεν, Αθήνα, 1991. 17. Ό.π., σ. 89 κ.εξ., σ. 168 και 259. 18. Μπίρης Κ. Ι., Ιστορία του Εθνικού Μετσοβείου Πολυτεχνείου 1836-1916, Αθήνα, 1957, σ. 109. 19. Προσωπικό αρχείο Joseph Mindler, Bayerisches Hauptstaatsarchiv (BHStA), Signatur MF 55262. 20. Βλ. επίσης: Schlumm H. B., Kertscher A., «„Das ist aber auch ein Volk!“ Leben und Werk des Philhellenen Joseph M. Mindler», στο: Hellenika, Neue Folge 4, Münster 2009, σ. 62-76. Σύντομα θα κυκλοφορήσει και μια σχολιασμένη συλλογή των επιστολών του Mindler. 21. Grohmann I., Die „Grohmänner“ und ihre Vorfahren. Schicksale und Lebenswege (με την επιμέλεια του Andreas Grohmann και τη συνεργασία των Käti Grohmann, Roland Grohmann και Vera Grohmann, Herford), 1968. 22. Steub L., Bilder aus Griechenland. Altes und Neues, Leipzig, 1885, σ. 344-345.

[  ]

Hans-Joachim Gehrke

Ο ΡOΛΟΣ ΤΗΣ ΓΕΡΜΑΝΙΚHΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓIΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛA∆Α

Σ

την αρχή ήταν η ιδέα, με όλες τις πτυχές της: ως σκέψη, ως προσανατολισμός, ως όνειρο. Στην πραγματικότητα ήταν ένα είδος νοσταλγίας για μια πατρίδα που κανείς ποτέ δεν είχε αντικρύσει, αλλά γι’ αυτό ακριβώς την είχε πλάσει στη φαντασία του με κάθε λεπτομέρεια. Και γι’ αυτό επαναλαμβάνεται πάντα −σχεδόν ad nauseam− ο στίχος από την Ιφιγένεια του Γκαίτε: «αναζητώ με την ψυχή τη γη των Ελλήνων». Τέτοιου είδους σχέσεις με την Ελλάδα, η οποία πάντοτε βέβαια ήταν η αρχαία, η κλασική, τις βρίσκουμε και αλλού, όμως στη Γερμανία ήταν ιδιαίτερα έντονες. Εκείνοι, που τόλμησαν να επισκεφθούν τη σύγχρονη Ελλάδα, οι πρώτοι περιηγητές της εποχής του Διαφωτισμού που ταυτόχρονα υπήρξαν και οι πρωτοπόροι της αρχαιολογικής έρευνας, προέρχονταν κυρίως από τη Μεγάλη Βρετανία και τη Γαλλία. Ωστόσο, περιλαμβάνονται σε αυτούς και ορισμένοι Γερμανοί, όπως ο αρχιτέκτονας Haller von Hallerstein και ο ζωγράφος Jacob Linckh. Ήδη από τα δύο αυτά παραδείγματα γίνεται σαφές, ποιο ήταν το κυρίαρχο κίνητρο για τα ταξίδια τους: το ενδιαφέρον τους εστιαζόταν στην τέχνη και την αισθητική και πολλές φορές στη δημιουργία συλλογών για ιδιώτες και μουσεία. Ωστόσο, υπήρχε παράλληλα, ιδιαίτερα μεταξύ των Άγγλων, και ένα σαφές ενδιαφέρον για τη χώρα και τους ανθρώπους της, για τα πραγματολογικά της δεδομένα και τη γεωγραφία της. Η απελευθέρωση ενός τμήματος της Ελλάδας από την οθωμανική κυριαρχία και η ίδρυση του νέου ελληνικού κράτους σήμαιναν μια σημαντική στροφή. Η τοποθέτηση ενός μέλος του οίκου των Wittelsbach στον ελληνικό θρόνο προσέφερε τη δυνατότητα στους Γερμανούς αρχαιολόγους να εργαστούν επί τόπου. Περιηγητές, όπως οι Friedrich Thiersch, Wilhelm Forchhammer και Heinrich Nikolaus Ulrich παρουσίαζαν ύστερα από λίγο τα πρώτα αποτελέσματα των μελετών τους. Προπάντων όμως πρέπει να αναφερθεί ο Ludwig [  ]


Ross, ο οποίος ουσιαστικά έδειξε στο νεαρό βασιλιά τη χώρα του και από το 1834 έγινε γενικός έφορος, δηλαδή ο κύριος υπεύθυνος για την ελληνική αρχαιολογία· αργότερα υπήρξε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και από το 1845 στη Halle. Εργάστηκε μεταξύ άλλων στην περιοχή της Ακρόπολης, όπου προωθούσε δυναμικά την αποκατάσταση του χώρου στη μορφή που είχε κατά την αρχαιότητα. Οφείλουμε επίσης να αναφέρουμε τον Eduard Gerhard, επικεφαλής του Instituto di Corrispondenza Archeologica και ουσιαστικά ιδρυτή του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου, ο οποίος ήδη το 1837 έδωσε διάλεξη ενώπιον της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας. Αυτό και μόνο φανερώνει ότι όσον αφορά την αρχαιολογική εξερεύνηση αυτής της τόσο παλιάς, αλλά συγχρόνως και τόσο νέας χώρας υπήρξαν εξαρχής πολλά κοινά σημεία μεταξύ των Ελλήνων αρχαιολόγων και των υπερβορείων συναδέλφων τους. Για το ρόλο ωστόσο της γερμανικής αρχαιολογίας και των Γερμανών αρχαιολόγων αποκτούσε την εποχή εκείνη καίρια σημασία ένας νέος θεωρητικός προσανατολισμός της αρχαιολογικής επιστήμης, που τότε ώθησε στο περιθώριο −χωρίς ωστόσο να την εξαφανίσει εντελώς−, τη μέχρι τότε κυρίαρχη ιδέα περί κάλλους και κλασικότητας. Πρόκειται για μια πραγματολογική θεώρηση των αρχαιογνωστικών επιστημών, την οποία την εποχή εκείνη ενσάρκωνε κυρίως ο Karl Otfried Müller, λόγιος ευρωπαϊκού διαμετρήματος και κύρους. Όπως οι περισσότεροι γενικά που ανήκαν στην ίδια σχολή, ήταν επηρεασμένος αφενός από την επιστημονική γεωγραφία −η οποία εκείνη την εποχή αναμορφωνόταν σύμφωνα με τις αρχές του Carl Ritter και εστίαζε κατά κύριο λόγο στην επίδραση των κατά χώρο προϋποθέσεων του ανθρώπινου πολιτισμού−, αφετέρου από την “εμπράγματη φιλολογία” (Sachphilologie) του φιλόλογου August Boeckh, η οποία, εκτός από τα αρχαία κείμενα, εξέταζε και τις οικονομικές, κοινωνικές, πολιτικές, διοικητικές και υλικές πλευρές του αρχαίου κόσμου, δηλαδή την πραγματική ζωή των αρχαίων. Με αυτό τον τρόπο καθιερώθηκαν −κι αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στις θεωρητικές και μεθοδολογικές απόψεις του Boeckh− οι “όμορες” με τη φιλολογία επιστήμες της αρχαιολογίας και της αρχαίας ιστορίας, αλλά και οι λεγόμενες επικουρικές επιστήμες, όπως η επιγραφική, ως ανεξάρτητες επιστήμες. Προικισμένος με παρατηρητικότητα και φαντασία ο Müller διέθετε τα απαραίτητα εφόδια: η θεώρηση του αρχαίου κόσμου και κυρίως της Ελλάδας εκτεινόταν σε ένα πολύ ευρύ φάσμα πραγμάτων, πλησιάζοντας αυτό που σήμερα αποκαλείται histoire totale. Είχε μάλιστα συνειδητοποιήσει ότι αυτή η προσέγγισή του έκανε αναγκαίο το να γνωρίσει τη χώρα από κοντά. Στο Müller [  ]

HANSJOACHIM GEHRKE

συναντάμε ήδη τα βασικά στοιχεία της γερμανικής αρχαιολογικής έρευνας στην Ελλάδα και μάλιστα ανεξάρτητα από τις όποιες μεταγενέστερες διαφοροποιήσεις εντός της ίδιας της αρχαιολογικής επιστήμης και τις εκάστοτε −συχνά εποχικές− αλλαγές σε προτεραιότητες και μεθόδους. Δηλαδή: τα αυστηρά επιστημονικά κριτήρια με αξιοποίηση της συμβολής όλων των συναφών επιστημών −συμπεριλαμβανομένων των φυσικών και των γεωφυσικών επιστημών−, τη θεώρηση από την οπτική γωνία της πολιτισμικής ιστορίας και τα επιστημονικά ερωτήματα που απορρέουν από αυτήν, την προσήλωση στην εμπειρική έρευνα επί τόπου και στα ευρήματα (τα ήδη υπάρχοντα ή αυτά των ανασκαφών) σε συνδυασμό με την αυτοψία και την ενδεδειγμένη τεκμηρίωση. Με αυτήν την έννοια το ταξίδι του Müller στην Ελλάδα υπήρξε η κορύφωση αλλά και το τραγικό τέλος της σταδιοδρομίας του, καθώς πέθανε την 1η Αυγούστου 1840 κοντά στην Αθήνα από τις συνέπειες μιας θερμοπληξίας, που είχε πάθει καθώς αντέγραφε επιγραφές στους Δελφούς και του επακόλουθου υψηλού πυρετού. Ο μαθητής του, ο Ernst Curtius, εκπλήρωσε στο ακέραιο αυτό που υποσχέθηκε στην κηδεία του Müller στον Κολωνό: «Θα αναπληρώσω στο βαθμό που το επιτρέπουν οι δυνάμεις μου το κενό που δημιούργησε ο πρόωρος χαμός του για την επιστήμη μας». Έτσι ο Curtius διαδραμάτισε ρόλο-κλειδί για την περαιτέρω πορεία της γερμανικής αρχαιολογικής έρευνας στην Ελλάδα, και αυτό πρέπει να τονιστεί ιδιαίτερα, διότι ο Curtius και η προσφορά του δεν έχουν εκτιμηθεί όσο θα έπρεπε, γεγονός που οφείλεται και στην αφοσίωσή του στην παλαιότερη ιδέα περί του κλασικού και του κάλλους. Άλλωστε έκλινε από τη φύση του στην ποίηση. Μαζί με το συμμαθητή του από τη Lübeck Emanuel Geibel συνέγραψε Klassische Studien [Κλασικές Μελέτες], μεταφράσεις Ελλήνων ποιητών και εμπνευσμένα από αυτούς ποιήματα. Συγχρόνως όμως ήταν, όπως και ο Müller, από τον καιρό των σπουδών του, προσηλωμένος στη πραγματολογική και διεπιστημονική κατεύθυνση της νέας αρχαιογνωστικής επιστήμης. Είχε γνωρίσει νεότατος τη χώρα και πριν συμπληρώσει τα σαράντα του χρόνια κατέθεσε ένα αριστούργημα της ιστορικής γεωγραφίας, το δίτομο έργο του Peloponnesos, που λαμβάνει υπόψη όλα τα πορίσματα της μέχρι τότε έρευνας. Πέρα από όλα αυτά, είναι αξιοσημείωτο ότι ως ιστορικός και αρχαιολόγος −παρά το γεγονός ότι οι ερμηνείες του δεν υπήρξαν πάντοτε εύστοχες− μπόρεσε να δρομολογήσει πολλά σημαντικά πράγματα. Αυτό οφείλεται και στη χαρισματική του προσωπικότητα και στην επιρροή του στον οίκο των Hohenzollern, τον οποίο υπηρέτησε ως παιδαγωγός των πριγκίπων, αλλά και στο οργανωτικό του ταλέντο. Εγκαινίασε, για παράδειγμα, [  ]


σημαντικές έρευνες ιστορικού, γεωγραφικού και τοπογραφικού περιεχομένου, αποτέλεσμα των οποίων μεταξύ άλλων ήταν και οι Karten von Attica [Χάρτες της Αττικής], που ακόμα και σήμερα αποτελούν ένα βοήθημα, που μάλιστα η αξία του έχει αυξηθεί εξαιτίας των ευρύτατων μεταβολών του αττικού τοπίου. Για όλους αυτούς τους λόγους η σαφής και σταθερή κατεύθυνση που πήρε η γερμανική αρχαιολογική έρευνα στην Ελλάδα κατά τα έτη 1874/1875 είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τον Curtius: υπήρξε τρόπον τινά ο μοχλός της. Αναφέρομαι στην κορυφαία στιγμή, που υπήρξε η αναζήτηση της Ολυμπίας με την έναρξη των εκεί ανασκαφών καθώς και στη −συνδεδεμένη με τις ανασκαφές− ίδρυση ενός παραρτήματος του νεοϊδρυθέντος Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου του Γερμανικού Ράιχ στην Αθήνα. Ο Curtius είχε επί μεγάλο χρονικό διάστημα στηρίξει το αίτημα αυτό και η επιτυχία οφείλεται σε μεγάλο βαθμό σε αυτόν. Επομένως, εφαρμόστηκαν και οι δικές του μέθοδοι στην αρχαιολογική έρευνα: στην Ολυμπία ξεκίνησαν διεπιστημονικές ανασκαφές, με ερευνητικούς στόχους που ξεπερνούσαν τον ορίζοντα μιας αρχαιολογίας συνυφασμένης με τα ζητήματα της τέχνης (και που έτσι κινούνταν μακριά από την ιδέα ότι οι ανασκαφές έχουν σκοπό να γεμίσουν με έργα τέχνης τα μουσεία της πατρίδας του εκάστοτε υπευθύνου). Το εγχείρημα, χάρη στην οργανωτική του ικανότητα, ήταν, σκόπιμα, μια μεγαλεπήβολη ανασκαφή, όπου τα πάντα είχαν προβλεφθεί, ακόμα και η γρήγορη παρουσίαση του επιστημονικού υλικού καθώς και η άμεση ενημέρωση του ευρύτερου και μάλιστα εξαιρετικά ενδιαφερόμενου κοινού. Αυτό το τελευταίο θέμα και γενικά τις πολιτικές προεκτάσεις των ενεργειών και ερευνών, ο Curtius τα καταλάβαινε πολύ καλά. Συνειδητά είχε αναγάγει τις ανασκαφές στην Ολυμπία σε μέσο προσέγγισης των λαών, σε «πράξη ειρήνης» της νέας γερμανικής αυτοκρατορίας, η οποία ήθελε και κατ’ αυτόν τον τρόπο μπόρεσε να παρουσιάζεται ως προστάτιδα των κλασικών σπουδών, οι οποίες έχαιραν μεγάλης εκτίμησης στην Ευρώπη και διεθνώς −αυτά τουλάχιστον ήταν τα επιχειρήματά του σε δημόσιους και πολιτικούς χώρους. Ταίριαζαν όμως και με το χαρακτήρα του, που επιζητούσε την αρμονία, και έτσι σφράγισαν και τις πράξεις του, όπως φάνηκε −παρά τις όποιες δυσάρεστες επιπτώσεις− και στις διαπραγματεύσεις του με τους Έλληνες επισήμους για τον τελικό προορισμό των ευρημάτων. Αρχικά το Ινστιτούτο και οι ανασκαφές στην Ολυμπία ακολουθούσαν παράλληλους δρόμους, γεγονός που επικρίθηκε από λόγιους όπως ο Adolf Michaelis. Οι ανασκαφές ωστόσο έπρεπε να ολοκληρωθούν σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα, και στη συνέχεια το Παράρτημα της Αθήνας επηρέασε σημαντικά [  ]


τις αρχαιολογικές δραστηριότητες από γερμανικής πλευράς στην Ελλάδα, μια και πέρα από τις δικές του δραστηριότητες δημιούργησε νέες προοπτικές, προσφέροντας υποστήριξη και όντας ανοιχτό σε συνεργασίες. Το Αρχαιολογικό Ινστιτούτο της Αθήνας όχι μόνο έδινε επιστημονικά εναύσματα αλλά και λειτουργούσε στηριζόμενο στις διεθνείς εξελίξεις της αρχαιολογίας, διατηρώντας βέβαια ορισμένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και θέτοντας ορισμένες δικές του προτεραιότητες. Μια προτεραιότητα, που είχε από την αρχή τεθεί με σαφήνεια, διατηρήθηκε και του προσέδιδε ιδιαίτερο χαρακτήρα, ιδίως σε σύγκριση με το Αρχαιολογικό Ινστιτούτο της Ρώμης: η προσήλωση στην ανασκαφή πολύ γνωστών αρχαιολογικών τόπων. Ανεξάρτητα από την Ολυμπία, επιχειρήθηκαν σημαντικές έρευνες κυρίως επάνω και γύρω από την Ακρόπολη, στον Ορχομενό, στο Καβείριο και στην Αίγινα, καθώς και σε ορισμένες τοποθεσίες στην τότε Οθωμανική Αυτοκρατορία, για παράδειγμα στην Κω και την Αλικαρνασσό −καθώς τα μέρη της Αυτοκρατορίας όπου υπερτερούσε το ελληνικό στοιχείο, ανήκαν στην αρμοδιότητα του Παραρτήματος της Αθήνας. Από νωρίς ξεχώρισαν ορισμένα μέρη που προτιμήθηκαν από το Ινστιτούτο, το οποίο έμενε πιστό στις επιλογές του αυτές και εξακολουθούσε να εργάζεται εκεί, άλλοτε με μεγαλύτερη και άλλοτε με μικρότερη επιτυχία, αλλά πάντως με à la longue πολύ καλά αποτελέσματα. Συνεπώς, θέσεις όπως η Ολυμπία, ο Κεραμεικός, η Τίρυνθα και το Ηραίο της Σάμου έγιναν πεδία πειραματισμών, εργαστήρια για νέες αρχαιολογικές μεθόδους, αλλά και −γεγονός πάρα πολύ σημαντικό− χώροι για την πρακτική εκπαίδευση νέων Γερμανών αρχαιολόγων αλλά και σχολή για τη διεθνή και ειδικότερα την ελληνο-γερμανική συνεργασία στον τομέα της αρχαιολογίας. Χαρακτηριστικό για το έργο του Ινστιτούτου −και αυτό δεν ισχύει μόνο για την Ελλάδα− ήταν και είναι η ιδιαίτερη σημασία που αποδίδεται στην ιστορική αρχιτεκτονική έρευνα. Στην Ελλάδα, αποφασιστική προς αυτή την κατεύθυνση υπήρξε η συμβολή του Wilhelm Dörpfeld −προσωπικότητα με μεγάλη επιρροή−, ο οποίος ύστερα από το γραμματέα κατά την ίδρυση του Ινστιτούτου Otto Lüders (1874-1875), τον επιγραφολόγο Ulrich Köhler (1875-1886) και τον αρχαιολόγο Eugen Petersen (1886-1887) που σύντομα μετατέθηκε στη Ρώμη, υπήρξε ο τέταρτος και ένας από τους μακροβιότερους διευθυντές του Ινστιτούτου (1887-1912). Γνωστή είναι και η σχέση του με το Heinrich Schliemann, στου οποίου τη γενναιοδωρία και επιχειρηματικότητα το Ινστιτούτο οφείλει το επιβλητικό του κτήριο. Ο Dörpfeld συμμετείχε σε πολλές από τις ανασκαφές που αναφέρθηκαν και η παρουσία του υπήρξε καθοριστική. [  ]


Σταδιακά οι επιγραφικές έρευνες, τις οποίες ο προαναφερόμενος Ulrich Köhler και ακόμη περισσότερο ο ακούραστος Habbo Gerhard Lolling είχαν προωθήσει, πέρασαν σε δεύτερο πλάνο −εξέλιξη που ακόμα και η επιρροή του Wilamowitz δεν μπόρεσε να ανακόψει. Αντίθετα, η ιστορική έρευνα της αρχιτεκτονικής παρέμεινε και στην Αθήνα ένας σημαντικός τομέας, και είμαστε ευτυχείς που τα τελευταία χρόνια κατορθώσαμε να στηρίξουμε εκ νέου τον τομέα αυτό, παρόλο που από αριθμητικής άποψης η στελέχωση του Ινστιτούτου είναι πλέον προβληματική. Δεν βρισκόμαστε πάντως στη θέση των προκατόχων μας, οι οποίοι στην περίπτωση του Lolling, και παρά την αδιαμφισβήτητη επιστημονική του κατάρτιση, την απαράμιλλη γνώση της χώρας που διέθετε και τις επανειλημμένες προσπάθειες που κατέβαλαν, δεν κατόρθωσαν το διορισμό του στο Ινστιτούτο. Και αποτελεί δείγμα της προνοητικότητας των Ελλήνων συναδέλφων καθώς και της φιλικής και γεμάτης εμπιστοσύνης συνεργασίας μας το ότι τελικά ο Lolling διορίστηκε στο «Επιγραφικόν» του Αρχαιολογικού Μουσείου της Αθήνας. Κατά τη δεκαετία του 1920 ισχυροποιήθηκαν τάσεις που είχαν κάνει την εμφάνισή τους ήδη από την έναρξη του 20ού αιώνα: μια επιστροφή στην προτεραιότητα της αισθητικής και γενικά της πνευματικότητας που είχε ως συνέπεια νέους τρόπους προσέγγισης της μορφολογικής ανάλυσης, με έντονο τον προσανατολισμό στη σύνδεση της αρχαιολογίας με την τέχνη. Ήδη ο διάδοχος του Dörpfeld, Georg Karo (1912-1920) ήταν ανοιχτός σε αυτό τον προσανατολισμό, αλλά η θητεία του επισκιάστηκε από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Τελικά ήταν κυρίως ο Ernst Buschor εκείνος που υιοθέτησε τη νέα τάση στο Ινστιτούτο, μια τάση που επέδρασε σημαντικά στη γερμανική αρχαιολογία γενικότερα, με σειρά διακεκριμένων επιστημόνων, όπως ο Karl Schefold, να έχουν εργαστεί με επιτυχία στο πλαίσιο αυτής της προσέγγισης. Το ίδιο ισχύει και για το Ινστιτούτο της Αθήνας όσο ήταν διευθυντές οι Emil Kunze και Ulf Jantzen και μέχρι τις αρχές της “εποχής Kyrieleis”, αν μπορώ να χρησιμοποιήσω την έκφραση. Η ερμηνεία του Helmut Kyrieleis, το σημαντικότερο εύρημα του οποίου, ο Κούρος της Σάμου, αν και βασίστηκε ακόμα σε αυτή την παράδοση μορφολογικής ερμηνείας, ταυτόχρονα την υπερέβη θέτοντας νέα πρότυπα, και ως προς την αξιοποίηση άλλων κλάδων της αρχαιογνωσίας. (Διατηρώ ζωντανά στη μνήμη μου τα φοιτητικά μου χρόνια στα τέλη της δεκαετίας του 1960, όταν η τάση αυτή τρόπον τινά εκθρονίστηκε, χωρίς ευτυχώς –και το λέω αυτό συνειδητά– να εξαφανιστεί τελείως.) Πριν όμως συμβεί αυτό, ο έντονος αυτός προσανατολισμός στην τέχνη ήταν η αιτία να παραμεριστούν [  ]


σε μεγάλο βαθμό άλλες έρευνες που στρέφονταν περισσότερο στην εξερεύνηση της χώρας και την αναζήτηση λιγότερο προβεβλημένων αρχαίων καταλοίπων, παρά το γεγονός ότι τέτοιου είδους έρευνες είχαν τη δικαιωματική τους θέση στην παράδοση που είχαν διαμορφώσει ο Müller και ο Curtius. Τα ισχυρότερα πλήγματα όμως για την εργασία των Γερμανών αρχαιολόγων στην Ελλάδα είχαν την αιτία τους στις πολιτικές συνθήκες, στα μεγάλα καταστροφικά γεγονότα του περασμένου αιώνα, που έπληξαν σημαντικά και τη συνεργασία σε παγκόσμιο επίπεδο, η οποία πριν από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είχε σημειώσει σημαντική πρόοδο. Το ρήγμα και μόνο που σε αυτό τον πόλεμο δίχασε τόσο την Ευρώπη, όσο και την ελληνική κοινωνία, επέδρασε αρνητικά σε αυτό. Οι Γερμανοί αρχαιολόγοι στην Ελλάδα συνέχιζαν βεβαία να συνεργάζονται με Έλληνες συναδέλφους τους, κυρίως όμως με όσους βρίσκονταν κοντά σε αυτούς και το βασιλικό Οίκο, γεγονός που τους εξέθεσε απέναντι σε άλλους, και γι’ αυτό το Ινστιτούτο αναγκάστηκε να κλείσει στα τέλη του 1916. Για λόγους διπλωματίας, ο Karo, ο οποίος είχε εκτεθεί πολλαπλώς, δεν επανήλθε μετά το τέλος του πολέμου. Εξίσου αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι παρά τις τεράστιες δυσκολίες που αντιμετώπιζε η Ελλάδα μετά τον πόλεμο και τη Μικρασιατική Καταστροφή, αναπτύχθηκαν εποικοδομητικές μορφές συνεργασίας. Χειρότερη και από αυτήν του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου ήταν η καταστροφή που επέφερε η εποχή του Ναζισμού, κατά την οποία βέβαια ενόψει των Ολυμπιακών Αγώνων του 1936 ξεκίνησαν εκ νέου οι ανασκαφές στην Ολυμπία, οι οποίες όμως ακριβώς εξαιτίας αυτού σκεπάστηκαν από την καταχνιά της ναζιστικής προπαγάνδας, η οποία διέστρεψε την ιδέα της “πράξης ειρήνης”. Ήταν η εποχή όπου τη διεύθυνση του Ινστιτούτου της Αθήνας ανέλαβε, παρά τη θέληση του διοικητικού κέντρου του Ινστιτούτου στο Βερολίνο, το οποίο διηύθυνε ο Theodor Wiegand, το μέλος του ναζιστικού κόμματος Walter Wrede. Όλες αυτές οι εξελίξεις κορυφώθηκαν την τρομακτική εποχή του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, κατά την οποία ορισμένοι Γερμανοί ιστορικοί και αρχαιολόγοι εκμεταλλεύτηκαν σχεδόν αδίστακτα τις δυνατότητες που τους παρείχε η γερμανική κατοχή. Για αυτό το ζήτημα εξακολουθούν να υπάρχουν λόγοι που οδηγούν σε σκέψεις σχετικά με διαπλοκές, για τις συνεργασίες που παρά ταύτα διατηρήθηκαν. Αυτές οι τελευταίες στάθηκαν καθοριστικές, και το γεγονός ότι το Ινστιτούτο της Αθήνας άνοιξε πάλι, και μάλιστα σχετικά νωρίς, το 1951, και ουσιαστικά χωρίς απώλειες ως προς την πολύτιμη βιβλιοθήκη του και τα φωτογραφικά του [  ]


αρχεία, και έτσι μπόρεσε να συνεχίσει το επιτυχημένο έργο του, το χρωστάμε κυρίως στην κινητοποίηση, τη γενναιοφροσύνη και τη γενναιοδωρία των Ελλήνων συναδέλφων μας. Αρχικά, όπως προανέφερα, έγινε προσπάθεια επανασύνδεσης με το παρελθόν και οι έρευνες επικεντρώθηκαν σε παραδοσιακού τύπου εγχειρήματα και ανασκαφές, με μια τάση μάλλον να διατηρηθούν παλαιότερες μέθοδοι, παρά να επιχειρηθεί η διερεύνηση νέων πεδίων. Σταδιακά, ωστόσο, επιβλήθηκαν νέες τάσεις για αλλαγή και για διεύρυνση του ορίζοντα, οι οποίες −προπάντων από τη δεκαετία του 1980 και μετά και υπό τη διεύθυνση των Kyrieleis, Fittschen και Niemeier− σφράγισαν το έργο του Ινστιτούτου της Αθήνας και την παρουσία της γερμανικής αρχαιολογίας στην Ελλάδα. Οι έρευνες στόχευαν όλο και περισσότερο στη διερεύνηση σύνθετων θεμάτων, όπως άλλωστε φάνηκε από νωρίς στο ερευνητικό εγχείρημα των Hoepfner και Schwandner που συνδυάζει την αρχιτεκτονική, την πολεοδομία και την πολιτική, και όπως δείχνει και σήμερα η συνεργασία των διαφόρων ερευνητικών τμημάτων μέσα στο Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο. Γενικά, η κλασική αρχαιολογία, από επιστήμη με κύριο αντικείμενο την τέχνη και την αισθητική, έχει διαμορφωθεί εκ νέου, μέσω διαφόρων και διαφορετικών επιμέρους εξελίξεων, σε επιστήμη που επικεντρώνει περισσότερο σε ιστορικά θέματα και θέματα σχετικά με την εξέλιξη του πολιτισμού, επιστρέφοντας έτσι στους Müller και Curtius. Αυτό οδήγησε σε μια αξιοσημείωτη ενίσχυση της συνεργασίας διαφόρων συγγενών και όχι μόνο ειδικοτήτων στις ανασκαφές, συμπεριλαμβανομένης της διευρυμένης χρήσης μεθόδων των φυσικών και γεωφυσικών επιστημών καθώς και της αξιοποίησης των δυνατοτήτων της πληροφορικής για νέες μεθόδους τεκμηρίωσης. Αυτό φάνηκε ήδη στις ανασκαφές που διενεργήθηκαν στην Ολυμπία υπό την αιγίδα των Helmut Kyrieleis και Ulrich Sinn και είναι τώρα ιδιαίτερα εμφανές στις ανασκαφές των Αβών/Καλαπόδι του Wolf Niemeier. Εκεί είναι ευτυχές το γεγονός, σε ορισμένες θέσεις, που μπορούν να μας δώσουν εξαιρετικές πληροφορίες σχετικά με το σημαντικό ιστορικό ερώτημα για τη συνέχεια μεταξύ της ελληνικής εποχής του χαλκού και αυτής του σιδήρου, η έρευνα να έχει γίνει και να εξακολουθεί να γίνεται με μεθόδους που όντως μας παρέχουν απαντήσεις στο ερώτημα αυτό. Στην ίδια εξέλιξη της διεύρυνσης της διεπιστημονικής συνεργασίας εντάσσεται και το μεγάλο άνοιγμα προς την Ιστορική Γεωγραφία ή landscape archaeology (δεν θέλω να κάνω καμία διάκριση μεταξύ τους). Πολλά εναύσματα προήλθαν από έξω, αλλά ενσωματώθηκαν και αναπτύχθηκαν υπό τη διεύθυνση του Fittschen. Η έρευνα του “αρχαίου τοπίου” μέσω διαφόρων ερευνη[  ]


τικών μεθόδων και γεωαρχαιολογικών, υπό την ευρύτερη έννοια των ερευνών προβάλλει όλο και περισσότερο, και θα συμπεριλαμβάνει στο μέλλον και την αξιοποίηση ειδικών υπολογιστικών προγραμμάτων αρχαιολογίας. Οι μέθοδοι αυτές συνδυασμένες με άλλες, καινοτόμες, που αφετηρία έχουν την εξέταση των ίδιων των ευρημάτων, όπως η αρχαιομετρία και η αρχαιομεταλλουργία, θα εφαρμοστούν τώρα σε ένα ελληνο-γερμανικό πρόγραμμα για τη διερεύνηση της ενδοχώρας της αρχαίας Ολυμπίας και της μελέτης σημαντικών ιστορικών ερωτημάτων σχετικών με τη γένεση και τη λειτουργία αυτού του πανελλήνιου ιερού, που κατέχει κεντρική θέση στις γερμανικές αρχαιολογικές έρευνες στην Ελλάδα. Σε αυτό το πλαίσιο, αλλά και πέραν αυτού, έγιναν προσπάθειες του Ινστιτούτου της Αθήνας υπό τον Klaus Fittschen να ενισχύεται, σε συνεργασία με άλλα ιδρύματα (πανεπιστήμια και ακαδημίες), η επιμόρφωση νέων επιστημόνων στη βάση της κλασικής αρχαιογνωσίας, δηλαδή της αρχαιολογίας, της φιλολογίας και της αρχαίας ιστορίας, με σαφή διεπιστημονικό προσανατολισμό. Σχετικά με αυτό, αξίζει να αναφερθούν ιδιαίτερα τα λεγόμενα Τμήματα Αττικής (Attikakurse) η κεντρική ιδέα των οποίων είναι να δίνουν έναυσμα για διάλογο ανάμεσα σε νέους εκπροσώπους των ειδικοτήτων που προαναφέρθηκαν, μπροστά στα μνημεία και μέσα στη χώρα, μια ιδέα, την οποία το Ινστιτούτο έχει υιοθετήσει και για άλλα παραρτήματα και για άλλες περιοχές. Στο πλαίσιο της ιδέας αυτής, εξάλλου, μου δόθηκε η ευκαιρία να σας μιλήσω σήμερα ως εκπρόσωπος του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου και να απευθύνω σε δύο πρέσβεις με θερμό ενδιαφέρον για το έργο μας και γενικότερα τις ελληνογερμανικές σχέσεις ένα αποχαιρετιστήριο «αντίο σας». Απόδοση στα ελληνικά: Annette Vosswinkel

[  ]

Μαριλίζα Μητσού

ΕΛΛΗΝΟΓΕΡΜΑΝΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΤΙΣ ΠΡΩΤΕΣ ∆ΕΚΑΕΤΙΕΣ ΤΟΥ  ού ΑΙΩΝΑ

∆ «

εν είμαι φιλέλληνας, είμαι ρωμιόφιλος», διευκρίνιζε στις αρχές του 20ού αιώνα ο βυζαντινολόγος και νεοελληνιστής Karl Dieterich (1869-1935) σε ελληνικό του δημοσίευμα, επεξηγώντας ως εξής το νεολογισμό του: «δηλαδή ένας που αγαπάει τους Ρωμιούς, τους σημερινούς Έλληνες, για τον εαυτό τους, όχι ως απογόνους των αρχαίων, αφού δεν με μέλει για τους πεθαμένους, αλλά για τους ζωντανούς. Ο φιλελληνισμός ήτανε η παραμάνα του αλάλητου παιδιού, της Ελλάδος της νεογέννητης· τώρα που έμαθε να μιλάει και να περπατάει, δεν έχει ανάγκη από παραμάνες ούτε από χάιδια, θέλει τώρα καλούς παιδαγωγούς που να το κυβερνούν με αγάπη, με ανδρίκια αγάπη, με αυστηρή αγάπη, που μπορεί και να ψεγαδιάζει, χωρίς να μισεί».1 Όχι φιλέλληνας, αλλά «ρωμιόφιλος». Σε πρώτη ανάγνωση, η τοποθέτηση του Dieterich παραπέμπει ευθέως στην ενδοελληνική διαμάχη για το γλωσσικό ζήτημα: συνδέεται με τις διεκδικήσεις του δημοτικιστικού κινήματος, τον αγώνα κατά της μονομερούς αρχαιολατρίας που είχε υιοθετήσει η φαναριώτικη ελίτ, σε απόλυτη σύμπνοια με τους Βαυαρούς πολιτικούς, τα πρώτα 50 χρόνια του ελληνικού βασιλείου, και προϋποθέτει την παρεπόμενη αναθεώρηση της εθνικής ταυτότητας, που συνοψίζεται στην αντιπαράθεση Ελλήνων και Ρωμιών.2 Τα επιχειρήματα των μαχητικών δημοτικιστών για τα αυθεντικά ερείσματα του νεότερου ελληνισμού ο μετέπειτα καθηγητής βυζαντινής και νεοελληνικής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας τα γνώριζε από πρώτο χέρι. Ήδη από τα χρόνια των διδακτορικών σπουδών του στο Μόναχο, κοντά στον Karl Krumbacher (1856-1909), ο Dieterich παρακολουθούσε στενά την εκδοτική κίνηση της Αθήνας, δημοσίευε άρθρα για τη νεότερη ελληνική ποίηση και μετέφραζε ψυχαρικά πεζογραφήματα, όπως οι Νησιώτικες ιστορίες (1894) του Αργύρη Εφταλιώτη.3 Ζώντας έπειτα κοντά δύο χρόνια στην Αθήνα (1898-1900), ήταν τακτικός θαμώνας των φιλολογικών συναντήσεων στο [  ]


σπίτι της Καλλιρρόης Παρρέν και του Κωστή Παλαμά, όπου τον αποκαλούσαν χαϊδευτικά «Καρολάκη».4 Ο Καρολάκης συνδέθηκε πράγματι φιλικά με παλαμικούς ποιητές του κύκλου του περιοδικού Τέχνη (1898-1899), ιδιαίτερα με το νιτσεϊστή Γιάννη Καμπύση και τον Κωνσταντίνο Χατζόπουλο, τον οποίο μύησε στη γερμανική γλώσσα και στήριξε σταθερά στη μετέπειτα μεταφραστική του δραστηριότητα για το ελληνικό θέατρο, με αντάλλαγμα την απόδοση δικών του άρθρων στα ελληνικά.5 Το πώς ακριβώς αντιλαμβάνονταν οι λεγόμενοι “βορειομανείς” φίλοι του Dieterich την κρίση ταυτότητας στην καμπή του αιώνα, διακρίνεται σε γράμμα που του απευθύνει, το Μάιο του 1897, ο εικοσιπεντάχρονος τότε συγγραφέας Γιάννης Καμπύσης: «Το βάρος των προγόνων μου είνε πολύ πολύ μεγάλο… Τ’ όνομά τους και μόνο με πλακόνει, σα βουνό, σαν τον Όλυμπο!… Δεν είμαι ελέφτερος καθόλου κι είμαι καταδικασμένος να είμαι αιώνια σκλάβος τους. Να κάμω τίποτα δε μπορώ, γιατί είμαι απόγονος του Εβριπίδη. Η Ακρόπολη λάμπει κι ο Παρθενώνας ατίμητο πετράδι της γιγάντιας αυτής κορώνας της ανθρωπότητας και των αιώνων, με θαμπόνει και με σκεπάζει!… Ούτε να περπατήσω δε μπορώ και μονάχα κλαίω… κλαίω, γιατί είμαι ο ανάξιος απόγονος των μεγάλων προγόνων!… Γκρέμισε την Ιστορία, σκίσε τα Βιβλία, θάψε την παράδοση, να ζωντανέψω λίγο, ν’ ανασάνω λίγο, να γίνω κι εγώ κομάτι άνθρωπος… Να με κοιτάζουν κι εμένα και να λένε: είνε ο Ρωμηός!… Ω! ας πάψω πια ν’ ακούω: είνε απόγονος των Ελλήνων!».6 Έναν ανάλογο προβληματισμό, διατυπωμένο τώρα σε λυρικούς στίχους, πρότασσε ο Dieterich, 30 χρόνια αργότερα, στην εισαγωγή της ανθολογίας Neugriechische Lyriker [Νεοέλληνες Λυρικοί], της πρώτης γερμανικής ανθολογίας νεότερης ελληνικής ποίησης από την ίδρυση του ελληνικού κράτους:7 Στις χαραμίδες που άφησαν τα ερείπια των αρχαίων, νέο βλαστάρι φύτρωσε καχεκτικό, θλιμμένο, σα νάλεγε: «Ήλιε, φώτισε κι εμένα, μη μ’ αφήνεις στο μαύρο Κοιμητήριο μιας πεθαμένης δόξας! Αλίμονο! Με πνίξανε τα κρύα μάρμαρά της! Τί να το κάμω εγώ, φτωχό, τέτοιο μεγάλο μνήμα; Λιβάνι δε σου ζήτησα. Θέλω ζωή, κι ας είναι μικρής δουλεύτρας που ξεχνά τ’ αρχοντικό της σόι.8

Με μότο αυτό το ποίημα ήπιας διαμαρτυρίας του Λαυρέντιου Κουμαριανού, [  ]

ΜΑΡΙΛΙΖΑ ΜΗΤΣΟΥ

που επιγράφεται «Καινούργιος ελληνισμός», ο Dieterich ξεδιπλώνει το σχέδιό του να παρουσιάσει στους Γερμανούς αναγνώστες του μια ρεαλιστική εικόνα της νεότερης Ελλάδας, που αγωνίζεται να απαλλαγεί από το «αγκωνάρι της χιλιόχρονης παράδοσης», με σκοπό να φέρει «ψυχικώς πλησιέστερα τον σύγχρονο Έλληνα προς τον σύγχρονο Γερμανό».9 Η πρωτοβουλία του να μεταφράσει 200 περίπου νεωτερικά ποιήματα της δημοτικιστικής παραγωγής μετά το 1890 επισφραγίζεται από το συναισθηματικά φορτισμένο πρόλογο του Gerhard Hauptmann (1862-1946), που χαιρετίζει στην ανθολογία των Neugriechische Lyriker την «αλήθεια ενός αρχέγονου βιώματος» και «την αύρα ενός κοινού πεπρωμένου» των δύο λαών.10 Και επιβραβεύεται από την ενθουσιώδη βιβλιοκρισία ενός άλλου ελληνολάτρη, του Theodor Däubler, ο οποίος εγκωμιάζει τη «δροσερή, πρωτότυπη και εν μέρει λαϊκότροπη ποίηση» της Ελλάδας μας σε μια γλώσσα που «μας συνδέει πολύ περισσότερο με αυτόν τον λαό απ’ ό,τι με άλλες φυλές των Βαλκανίων ή της Εγγύς Ανατολής».11 Τα τρία ονόματα που εμπλέκονται, άμεσα ή έμμεσα, στην έκδοση της νεοελληνικής ποιητικής ανθολογίας του 1928 δίνουν με τη δράση τους, τα πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα, ένα στίγμα των ελληνο-γερμανικών σχέσεων στο πεδίο της λογοτεχνίας. Επιστρέφοντας στη χώρα του, ο Dieterich δημοσίευσε το 1902 μια Geschichte der byzantinischen und neugriechischen Litteratur, στην οποία κεντρικός μοχλός ήταν το γλωσσικό ζήτημα και κεντρική θέση η βλαβερή εξάρτηση του νεοελληνικού πολιτισμού από τη «σκοτεινή, εχθρική προς την πρόοδο Ανατολή» και η πάντοτε ευεργετική επίδραση της φωτοδότρας, προοδευτικής Δύσης.12 Τρία χρόνια μετά εξέδιδε το πρώτο γερμανικό λεξικό της δημοτικής, που αποδείχτηκε εν συνεχεία πολύτιμο βοήθημα στις συναλλαγές των Γερμανών με τους ελάχιστα γραμματισμένους Έλληνες αιχμαλώτους του Görlitz.13 Ως ελληνομαθής πανεπιστημιακός ο Dieterich ανέπτυξε άλλωστε, μαζί με τον August Heisenberg, τον Gustav Soyter και τον Paul Jacobsthal, κοινωνική και ερευνητική δραστηριότητα στο ελληνικό στρατόπεδο, εκτελώντας εκεί, από τα τέλη του 1916, χρέη μεταφραστή.14 Τα ίδια χρόνια δημοσίευε άρθρα εθνολογικού περιεχομένου με επίκεντρο την Ελλάδα σε γερμανικά και ελληνικά περιοδικά.15 Στο πλαίσιο της διδασκαλίας του στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας, από το 1909 έως το θάνατό του, το 1935, φαίνεται πως ζητούσε πρωτίστως από τους φοιτητές του να εξασκούνται γλωσσικά σε δημώδη μεσαιωνικά και νεοελληνικά κείμενα (με έμφαση στις χρονογραφίες, τα δημοτικά τραγούδια και τη σύγχρονη δημοτικιστική λογοτεχνία), συμβάλλοντας έτσι, κατά το πρότυπο του μέντορά [  ]


του Karl Krumbacher, στην αυτονόμηση των βυζαντινών και νεοελληνικών σπουδών από τις πριμοδοτούμενες κλασικές. Ότι, σε αντίθεση με το δάσκαλό του και σε πείσμα της επαγγελματικής του ιδιότητας ως βυζαντινολόγου, απεχθανόταν βαθιά το Βυζάντιο και αντιμετώπιζε κάπου κάπου τον ελληνισμό με «εθνοψυχολογική», δηλαδή εν μέρει ρατσιστική υπεροψία είναι ένα θέμα που ξεφεύγει από την παρούσα επισκόπηση.16 Μεγαλύτερη συνάφεια με τη συζήτησή μας έχει, απεναντίας, η επίμονα επικριτική στάση του κατά του ελληνικού ψευδοκλασικισμού και του γερμανικού φιλελληνισμού. «Από παχυλή άγνοια της ιστορίας των μεσαιωνικών και των Αλεξανδρινών χρόνων της Ελλάδας», γράφει το 1906, οι φιλέλληνες «πηδούσαν δύο χιλιάδες χρόνια πίσω κ’ εταύτιζαν το νεοελληνισμό με την αρχαίαν Ελλάδα· ζητούσαν ή την αρχαία Ελλάδα στην νέα ή τη νέα στην αρχαία […] χωρίς όμως να έρθει και σε κανέναν η ιδέα να ζητήσει τη νέαν Ελλάδα μέσα στη νέα».17 Βέβαια, η ιδιότυπη ρωμιοφιλία του Dieterich κάθε άλλο παρά γνώμονας της εποχής του μπορεί να θεωρηθεί. Αρκεί να αναλογιστούμε πως μεταξύ 1890 και 1914 κυκλοφόρησαν στη Γερμανία 24 αυτοτελή ταξιδιωτικά κείμενα για την Ελλάδα, γραμμένα από ελληνιστές απολύτως αδιάφορους για οτιδήποτε δεν αφορούσε τους κλασικούς, σπανιότερα και τους αρχαϊκούς χρόνους, ή το εξίσου κλασικό ελληνικό τοπίο.18 Στην περίφημη Griechischer Frühling (1908), ο Gerhard Hauptmann συμπύκνωνε λ.χ. την ταξιδιωτική εμπειρία του στην εύγλωττη φράση: «Βρίσκομαι εδώ για να τιμήσω τους θεούς, να τους αγαπήσω και να τους αφήσω να με κυριεύσουν».19 Κατά τα άλλα, το ενδιαφέρον του για τους συγκαιρινούς του Έλληνες περιοριζόταν στην επισήμανση συγγενών γερμανικών χαρακτηριστικών στο παρουσιαστικό νεαρών ποιμένων, που ζωντάνευαν κάπου κάπου με την παρουσία τους το γνήσια διονυσιακό σκηνικό του.20 Ρωμιόφιλος δεν διετέλεσε ούτε ο Theodor Däubler (1876-1934), και ας έμεινε περισσότερο από τέσσερα χρόνια στην Ελλάδα (1921-1925), τον απολλώνιο τόπο του κοσμικού μύθου, που τον αισθανόταν, καθώς έλεγε, σαν αληθινή του πατρίδα. Στα Attischen Sonetten (1924) και στα πλείστα λογοτεχνικά του δοκίμια («Ithaka», 1922· Der heilige Berg Athos, 1923· Sparta, 1923· «Athen», 1924-1925· «Delon», 1925), η τοπιογραφία, ποικιλμένη με εξπρεσιονιστικές αποχρώσεις, συνδυάζεται με μυθολογικές φιγούρες, που διδάσκουν στους ανθρώπους την πίστη στη δύναμη του ηλιακού φωτός, ο Απόλλων προβάλλεται ως παιδαγωγός της θεϊκότητας και εναρμονιστής πολυθεΐας και χριστιανισμού, ενώ η κοινότητα των μοναχών του Άθω ανάγεται σε θαυμαστό αντιπαράδειγμα της βιομηχανικής Δύσης. Ούτε στη διάλεξη «Griechentm in unserer Zeit» [  ]


που έδωσε το 1922, εν μέσω Μικρασιατικής Εκστρατείας, στον «Παρνασσό», φιλοξενούμενος τότε του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου, διακρίνονται ίχνη της σύγχρονης Ελλάδας, με εξαίρεση την ανώδυνη φολκλορική της πολυχρωμία. Μόνο στα δημοσιογραφικά πάρεργα του Däubler, που τυπώθηκαν σε τόμο μόλις το 1946, αποτυπώνονται ορισμένες αυθεντικές σκηνές νεοελληνικού βίου.21 Αν, στις απαρχές του 20ού αιώνα, η τρέχουσα εικόνα της Ελλάδας στη Γερμανία παραμένει εν πολλοίς δέσμια του ακατάβλητου κλασικιστικού ιδεώδους, όπως πειστικά το περιγράφουν η Eliza Butler στη μονογραφία της The Tyranny of Greece over Germany (1935), ο Hans Eideneier στην πλούσια αρθρογραφία του ή ο πρόσφατος συλλογικός τόμος Graecomania (2009),22 σε ένα άλλο επίπεδο –ας το ονομάσουμε συμβατικά της λογιοσύνης–, παρατηρείται σαφής διαφοροποίηση από τις εμμονές του λεγόμενου φιλελληνισμού. Έτσι, σε μια εν μέρει παράλληλη τροχιά με τον Dieterich, ένας συνομήλικός του, ελάχιστα γνωστός Ελληνογερμανός, ο Julius Konstantin Balthasar von Hoesslin (18671927;), λειτουργεί τουλάχιστον επί μία δεκαετία ως φορέας ελληνο-γερμανικών πολιτιστικών ανταλλαγών, δημοσιεύοντας κριτικά κείμενα για την ελληνική λογοτεχνία στο περιοδικό της Λειψίας Die Gesellschaft και μεταφρασμένα έργα του στην Τέχνη και τον Νουμά. Γεννημένος στην Αθήνα, αλλά με σπουδές φιλοσοφίας σε γερμανικά πανεπιστήμια, ο Hoesslin σύχναζε επίσης στα φιλολογικά σαλόνια της Παρρέν και του Παλαμά, και ήταν στενός φίλος του Χατζόπουλου και του Καμπύση, τον οποίο, λίγο μετά τον Ελληνο-τουρκικό Πόλεμο του 1897, ξεναγούσε στα αξιοθέατα της βαυαρικής πρωτεύουσας και στους νεωτερισμούς της γερμανικής λογοτεχνικής σκηνής.23 Λίγο αργότερα τη σκυτάλη παραλάμβανε ο Alexander Steinmetz, δάσκαλος της γερμανικής στην Αθήνα και τη Σύρο, γνήσιος δημοτικιστής και αρχικά σοσιαλδημοκράτης, μεταφράζοντας παραμύθια των Grimm και επαναστατικά κείμενα του Friedrich Engels για ελληνικά περιοδικά, ή Θεοτόκη, Ξενόπουλο και εντέλει Καζαντζάκη (Alexis Sorbas, 1952) για ένα δυνάμει γερμανικό κοινό. Μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, που τον έστειλε στο Βαλκανικό Μέτωπο, ολοκλήρωσε όψιμα τις σπουδές του κοντά στον August Heisenberg στο Μόναχο, με διδακτορική διατριβή για το κλέφτικο τραγούδι και εν συνεχεία διορίστηκε γραμματέας στο ελληνικό προξενείο, στέλνοντας τακτικά λογοτεχνικές ανταποκρίσεις –τα «Γράμματα από το Μόναχο»– στον Νουμά, το περιοδικό που «φύτεψε στην καρδιά [του] την ειλικρινή αγάπη για τη νεώτερη Ελλάδα, για τους ανθρώπους της, για τη φύση της και για τη λογοτεχνία της».24 Οι λογο[  ]


τεχνικές μεταφράσεις του περισσότερων από 40 ελληνικών πεζογραφικών και ποιητικών έργων, τις οποίες συγκεντρώνει και σχολιάζει τώρα με ανάλογο μεσολαβητικό ενδιαφέρον η Andrea Schellinger, ανταποκρίνονται απολύτως στο πόστο που ανέλαβε ο Steinmetz το 1933 ως συνεργάτης της Γερμανικής Ακαδημίας, υπεύθυνος «για τις γερμανοελληνικές πολιτιστικές ανταλλαγές».25 Έναν ακόμη σημαντικότερο, αλλά άτυπο ρόλο μεσάζοντα θα επιτελέσει, από το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1930 και ύστερα, μένοντας στην Αθήνα και το Κάιρο, ο αυτοεξόριστος αντιναζιστής Helmut von den Steinen, με τις αξεπέραστες καβαφικές μεταφράσεις του. Γνώριμος του Καζαντζάκη και του Πρεβελάκη, του Σεφέρη και του Τσίρκα, ο von den Steinen εκπροσωπεί, στα χρόνια του Πολέμου, μιαν άλλη, την αληθινή Γερμανία, που οι Έλληνες συνεργάτες του έμαθαν ξανά να εκτιμούν μέσα από την αντιστασιακή του δράση: «Θέλω να υπηρετήσω τον ελληνικό αγώνα· βοηθήστε με», έλεγε στο Σεφέρη αμέσως μετά την κήρυξη του Ελληνο-ιταλικού Πολέμου. «Ο πατέρας μου ήταν καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Βερολίνου, η μητέρα μου Εβραία. Δε θέλω να έχω καμιά σχέση με τους Γερμανούς, όπως κατάντησαν».26 Το ιδιότυπο αυτό δίκτυο ελληνο-γερμανικών σχέσεων, που ανανεώνεται ριζικά, ήδη στο γύρισμα του 20ού αιώνα, με τη “γερμανομανία” Ελλήνων λογοτεχνών και την αέναη ελληνική νοσταλγία Γερμανών διανοούμενων εξετάζεται διεξοδικά στον πρόσφατο συλλογικό τόμο Hellas verstehen. Deutsch-griechischer Kulturtransfer im 20. Jahrhundert (σε πρόχειρη μετάφραση: «Κατανοώντας την Ελλάδα. Ελληνο-γερμανικές πολιτιστικές μεταφορές τον 20ό αιώνα»). Το βιβλίο παρακολουθεί τις διασυνδέσεις των δύο χωρών, από το γερμανόφωνο συντηρητισμό στην καμπή του αιώνα και την πολιτιστική πολιτική του ναζισμού έως τις μεταπολεμικές ελληνο-γερμανικές ανταλλαγές. Ρωμιοφιλία έναντι φιλελληνισμού, ίσως καλύτερα «φιλάρχαιου ενθουσιασμού», όπως ερμηνεύει τον όρο το παλαιό Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν του Ελευθερουδάκη. Αφήνοντας στην άκρη τους λογοτέχνες, οι τέσσερις νεοελληνιστές ή απλώς πολιτιστικοί μεσάζοντες που αναφέρθηκαν πιο πάνω, οι Dieterich, Hoesslin, Steinmetz και von den Steinen, παρουσιάζουν ορισμένα αξιοπρόσεκτα κοινά γνωρίσματα στο βίο και την πολιτεία τους: πρώτα απ’ όλα, είναι όλοι τους δημοτικιστές· παρακολουθούν συστηματικά με μεταφράσεις, σχόλια και βιβλιοκρισίες στη γλώσσα τους τη νεοελληνική λογοτεχνική παραγωγή και συνάμα ενημερώνουν ελληνικά έντυπα για την κίνηση ιδεών στη Γερμανία· ζουν ή έχουν ζήσει για μεγάλο χρονικό διάστημα στην Ελλάδα ή σε κέντρα του παροικιακού ελληνισμού, και μάλιστα με δική τους πρωτοβουλία, χωρίς [  ]


να τους εξωθούν εμφανείς επαγγελματικοί λόγοι, όπως συνέβαινε την πρώτη περίοδο του ελληνικού κράτους· τέλος, συνδέονται φιλικά με εκπροσώπους των νεωτερικών τάσεων και, σε αντίθεση με διαπρεπείς ελληνιστές της εποχής του φιλελληνισμού, όπως ο Karl Iken, ο Theodor Kind, ο Bernhard Schmidt ή ο August Boltz, που αναζητούσαν ακόμα τη χώρα των Ελλήνων μόνο με την ψυχή, αντλούν το φιλολογικό υλικό τους από επιτόπια έρευνα. Αν μπορεί να εντοπιστεί μια τομή –ένα ορόσημο αν προτιμάτε– των ελληνογερμανικών σχέσεων, αναμφίβολα θα έπρεπε να τοποθετηθεί στο ερευνητικό πεδίο, ένα χρόνο μετά τον άτυχο Ελληνο-τουρκικό Πόλεμο του 1897 ή, από τη σκοπιά μας, ένα χρόνο μετά την ίδρυση της Γερμανικής Σχολής και ένα τέταρτο του αιώνα από την ίδρυση του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου στην Αθήνα: τότε, με υπουργική απόφαση της 25.1.1898 και με τη συμβολή ελληνικών κρατικών και ιδιωτικών κονδυλίων, ιδρύεται στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου το Σεμινάριο μεσαιωνικής και νέας ελληνικής φιλολογίας (Seminar für mittel- und neugriechische Philologie) του Karl Krumbacher ως ανεξάρτητος κλάδος σπουδών. Εφεξής το Ινστιτούτο θα λειτουργεί ως πόλος έλξης για σπουδαστές και ερευνητές από όλη την Ευρώπη, ιδίως από τις βαλκανικές χώρες. Στο Σεμινάριο του Μονάχου όχι μόνο θα εξειδικεύονται βυζαντινολόγοι και νεοελληνιστές, που στελεχώνουν εν συνεχεία πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα της Δυτικής και της Νοτιοανατολικής Ευρώπης –ο Anastasiević στο Βελιγράδι, ο Nikolaus Bănescu στο Βουκουρέστι, ο Mercati στη Ρώμη, ο Paul Maas στο Βερολίνο, o Henri Grégoire στις Βρυξέλλες, ο Karl Dieterich στη Λειψία, ο Νικόλαος Βέης, ο Κωνσταντίνος Άμαντος, ο Σωκράτης Κουγέας, αλλά και ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης, ο Εμμανουήλ Κριαράς, ο Μαρίνος Καλλιγάς, ο Στυλιανός Καψωμένος, ο Λίνος Πολίτης, ο Κωνσταντίνος Τρυπάνης και πολλοί νεότεροι–, αλλά θα διαμορφωθεί ένα πρότυπο ερευνητικό πλαίσιο, που καθόρισε σε μεγάλο βαθμό την πορεία και της νεοελληνικής επιστήμης. Δεν είναι τυχαίο ότι η πρώτη ειδική έδρα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, που ιδρύθηκε μόλις το 1925, ονομάστηκε επίσης Μεσαιωνικής και Νέας Ελληνικής Φιλολογίας.27 Μέγιστη συμβολή του Krumbacher στη διακίνηση γνώσης ανάμεσα στη Γερμανία και την Ελλάδα ήταν ακριβώς η ανατροπή του κυρίαρχου μεθοδολογικού μοντέλου, που έβλεπε, κατ’ εξαίρεση, στις νεοελληνικές σπουδές, όχι μια νεότερη φιλολογία, αλλά την έσχατη απόληξη της αρχαιογνωσίας. Ο ίδιος αναγνώριζε άλλωστε ως αφετηρία της ερευνητικής του δραστηριότητας την εξοικείωση με το νεότερο ελληνισμό: «Αδιαφορώντας για τις διάφορες εξετάσεις, στις οποίες η γνώση των νέων ελληνικών δεν μετρούσε καθόλου», εξομολογείται [  ]


«έμαθα τη γλώσσα και διάβαζα όσα νεοελληνικά βιβλία έπεφταν στα χέρια μου. Με αυτή τη μέθοδο κατέληξα στις βυζαντινές σπουδές, μελετώντας αρχικά τη δημώδη μεσαιωνική λογοτεχνία, της οποίας ορισμένα εκτενή έργα είχαν τότε μόλις εκδοθεί από το Legrand, το Wagner και το Λάμπρο».28 Η θεσμοθετημένη πλέον χειραφέτηση της βυζαντινολογίας και της νεοελληνικής φιλολογίας από τις κλασικές σπουδές του επέτρεψε λ.χ. να εντάξει ως αντικείμενο της διδασκαλίας του το ψυχαρικό Ταξίδι μου και έδωσε το έναυσμα σε μαθητές του και μαθητές των διαδόχων του, όπως ο Dieterich, ο Dölger ή ο Steinmetz, να επιδοθούν ασυμπλεγμάτιστα στη διάδοση, με μελέτες και μεταφράσεις, της νεοελληνικής λογοτεχνίας στη Γερμανία. Και δεν θα ήταν ίσως υπερβολή να αποδώσει κανείς στο αρχικό όραμα του Krumbacher μεταγενέστερες πρωτοβουλίες, όπως η ίδρυση της Ελληνογερμανικής Εταιρείας το 1914 στο Μόναχο, που η δράση της ανακόπηκε παροδικά από τον Πόλεμο, και η έκδοση, από το 1921, επίσημου οργάνου της Εταιρείας στο Αμβούργο –αρχικά του μηνιαίου περιοδικού Hellas (Ελλάς) και από το 1929 της Επετηρίδας Hellas-Jahrbuch, με εκδότη τον Erich Ziebarth (1868-1944), που λειτούργησαν ως προνομιακός χώρος προώθησης ελληνο-γερμανικών πολιτισμικών μεταφορών και οικονομικών συμφερόντων σε όλο το Μεσοπόλεμο.29 Ο κομβικός ρόλος του Krumbacher για τις ελληνο-γερμανικές σχέσεις επιβεβαιώνεται από το εύρος της νεοελληνικής βιβλιοθήκης του, με πολλές δωρεές πρώτων εκδόσεων από Έλληνες λογοτέχνες και επιστήμονες, καθώς και από την πολύτιμη αλληλογραφία του με συναδέλφους και φίλους, που σώζεται, εν μέρει αναξιοποίητη, στο προσωπικό του αρχείο.30 Όσο για τους φοιτητές, ποιητές και λογίους, που, περαστικοί από την Ελλάδα είτε εγκατεστημένοι στο Μόναχο, είχαν αιτήματα, φιλοδοξίες ή απλώς περιέργειες, το Σεμινάριο της Adalbertstraße και ο διευθυντής του ήταν σταθερό σημείο αναφοράς. Και αυτοί δεν ήταν λίγοι. Γιατί, το αντίβαρο στη γερμανική ρωμιοφιλία ήταν, τα ίδια εκείνα χρόνια, η ελληνική γερμανοφιλία, η οποία παρέμεινε αδιατάρακτη τουλάχιστον έως τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. «Η Γερμανία είναι της μόδας», έγραφε το 1905 ο Philéas Lebesgue, αναφερόμενος στους πνευματικούς ταγούς της ελληνικής διανόησης.31 Έτσι, η χρονιά-ορόσημο των ελληνο-γερμανικών σχέσεων που ανιχνεύτηκε στο Μόναχο, με τη δημιουργία ενός ακαδημαϊκού θεσμού, μπορεί να ισχύει εξίσου για την Αθήνα: εκεί εκδίδεται πράγματι, το 1898, ένα περιοδικό, που, αν και βραχύβιο, έμεινε στην ιστορία του ελληνικού Τύπου ως το πρώτο δημοτικιστικό και το πρώτο φιλογερμανικό λογοτεχνικό φύλλο, σε σημείο να του χρεωθεί το τέρας του «Ιψενογερμανισμού». [  ]


Πρόκειται για την Τέχνη του Κωσταντίνου Χατζόπουλου, που φιλοξένησε τα ενθουσιώδη «Γερμανικά Γράμματα» του Καμπύση και τα άρθρα του για τον Gerhart Hauptmann και το Stefan George, το εκτενές μελέτημα του Παύλου Νιρβάνα για το Friedrich Nietzsche, συνεργασίες του Karl Krumbacher, του Karl Dieterich, του Karl von Federn και του Hoesslin.32 Την ίδια εκείνη χρονιά ολοκληρώθηκε η έκδοση του πρώτου (εξάτομου) ελληνικού εγκυκλοπαιδικού λεξικού των Γερμανών βιβλιοπωλών Μπαρτ και Χιρστ, που σχεδιάστηκε στα χνάρια του Brockhaus-Konversationslexikon.33 Η Γερμανία ήταν λοιπόν της μόδας στην Ελλάδα. Μεγάλη πέραση είχαν πράγματι τα Βαγκνερικά ψευδώνυμα (Lohengrin και Tannhäuser) και ακόμη μεγαλύτερη τα γερμανικά πανεπιστήμια, όπου σπούδαζαν εκατοντάδες Ελληνόπαιδες. Στη Λειψία πειραματική ψυχολογία με τον Wilhelm Wundt, στην Ιένα παιδαγωγικά με τους Wilhelm Rein και Rudolf Eucken (οι Δημήτριος Λάμψας, Νικόλαος Εξαρχόπουλος, Ιωάννης Καλιτσουνάκης, Αλέξανδρος Δελμούζος, Γεώργιος Κωνσταντινίδης-Σκληρός, Δημήτρης Γληνός) στο Βερολίνο φιλολογία με τον Ulrich von Wilamowitz (ο Γιάννης Αποστολάκης) ή φιλοσοφία και κοινωνιολογία (οι Αλέξανδρος Παπαναστασίου, Παναγιώτης Ι. Αραβαντινός, Θρασύβουλος Πετμεζάς) στο Μόναχο βυζαντινολογία και νεοελληνικά (οι Φαίδων Κουκουλές, Μανόλης Τριανταφυλλίδης) χώρια τα νομικά, η ιατρική, η μηχανολογία, η αρχιτεκτονική. «Με ιδανικά πατρίδ’, αγάπη και σοφία / ήρθα στη Γερμανία με σκέψη χαρωπή», έγραφε στα 1882 ο Λορέντσος Μαβίλης, τότε που επιδιδόταν περισσότερο στις μονομαχίες και τις «κελνερίνες» παρά στις σπουδές του.34 Οι νέες θεωρητικές επιστήμες και τα νεωτερικά ρεύματα, η εθνοψυχολογία, ο σοσιαλισμός, ο μαρξισμός, ο φροϋδισμός και η χορτοφαγία μεταφέρονται στην Ελλάδα των αρχών του 20ού αιώνα κατευθείαν από τη Γερμανία. Γερμανικής κοπής ήταν Το κοινωνικόν μας ζήτημα (1907) του Σκληρού, η Κοινωνιολογική Εταιρεία, οι παιδαγωγικές καινοτομίες του Δελμούζου και η Σοσιαλιστκή Δημοτικιστική Ένωση. Προϊόν της γερμανικής εμπειρίας και ο Υπεράνθρωπος του Χατζόπουλου, ένας σατιρικός απολογισμός του ελληνικού νιτσεϊσμού, γραμμένος το 1909 στο Μόναχο, όπου οι απόψεις ενός γερμανόπληκτου λογίου μεταφέρονται ως εξής: «Αν είτανε πρωθυπουργός, έλεγε, θάστελνε όλα τα παιδιά να σπουδάζουνε στη Γερμανία και θάκοβε μιστούς σε όλους τους συγγραφείς και καλλιτέχνες να παν εκεί να δούνε τη ζωή με τα στραβά τους. Έτσι μόνο μπορούσε να γίνει στο ρωμέικο ένα στουρμ και ντραγγ».35 Δοκίμασα να συνοψίσω, σε μια κατανάγκη επιλεκτική και ελλειπτική επι[  ]


σκόπηση, τις ελληνο-γερμανικές σχέσεις στη λογοτεχνία και την επιστήμη τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Ας θεωρηθεί η περιδιάβασή μου ένα μικροσκοπικό ανάπτυγμα των πυκνών βιβλιογραφικών πηγών που προσφέρουν για αυτή την περίοδο τα ιδρυτικά Germanograecia του Γιώργου Βελουδή και Ο λόγος της απουσίας του Παν. Μουλλά. Ευχαριστώ θερμά για την πρόσκληση τους οργανωτές του συμποσίου, τον πρέσβη της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας στην Ελλάδα, κύριο Wolfgang Schultheiß, και το γενικό γραμματέα του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, κύριο Ευάγγελο Χρυσό.


1. «Το Γλωσσικόν ζήτημα», Το περιοδικόν μας (1901), σ. 352. 2. Για την αντιπαράθεση Ρωμιών και Ελλήνων βλ. Πολίτης Ν., «Έλληνες ή Ρωμιοί», Αγών (1901)∙ Ψυχάρης, Ρόδα και μήλα, τόμ. 1, Εστία, 1902, σ. 39 κ.εξ.∙ Krumbacher K., Das Problem der neugriechischen Schriftsprache, Μόναχο, Verlag der K. B. Akademie, 1903, σ. 192-194∙ Dieterich K., Geschichte der byzantinischen und neugriechischen Litteratur, Λειψία, C. F. Amelangs Verlag, 1902, σ. v & 22∙ Tziovas D., The Nationism of the Demoticists and its Impact on their literary Theory (18881930), Άμστερνταμ, A. M. Hakkert, 1986, σ. 77-85∙ Mackridge P., Language and National Identity in Greece, 1766-1976, Οξφόρδη, OUP, 2009, σ. 216 κ.εξ., 245 κ.εξ. 3. Το μετάφρασμα έμεινε τελικά αδημοσίευτο, βλ. Gläßel W., Giannes Kampyses und Konstantinos Chatzopulos. Neugriechische Literaten in Deutschland zur Zeit der Jahrhundertwende, Neuried, Ars Una, 2004, σ. 262. 4. Βλ. Νιρβάνας Π., Φιλολογικά απομνημονεύματα, Καφαντάρης Κ. (επιμ.), Οδυσσέας, 1988, σ. 38-39∙ Μαλακάσης Μ., «Δύο ξένοι νεοελληνισταί. Α΄», Πεζά, τόμ. 1, Κριτικά-Δοκίμια, Παπακώστας Γ. (επιμ.), Πατάκης, 2006, σ. 365-368 (α΄ δημοσίευση: εφ. Ελεύθερον Βήμα, 31.8.1940). 5. Πβ. Anastasiadis A., Der Norden im Süden. Kostantinos Chatzopoulos (1868-1920) als Übersetzer deutscher Literatur, Φραγκφούρτη, Peter Lang, 2008. 6. Δημητρακόπουλος Φ., «Ελληνογερμανικά. Από τις σχέσεις του Καμπύση με τον Karl Dieterich και τον Karl Krumbacher», ΕΠΦΧΠΑ 31 (1997) σ. 119-120∙ πβ. σ. 120: «Μα θα σας πω μόνο πως εμείς είμαστε Ρωμηοί. Έχουμε μέσα μας πολύ χυμό κι από τους Έλληνες κι από τους Ρωμαίους κι από τους Σλάβους και τους Βενετσάνους και τους Αρβανίτες και τους Τούρκους κι από κάθε που πέρασεν από τον τόπο μας κι αφομοιώθηκε... κι έτσι μορφώθηκεν η Φυλή μας, η Φυλή των Ρωμηών... Από τέτοια φυλή χιλιοδιασταβρωμένη πετάχτηκεν η γιγάντια γενεά του 1821... Και, θεέ μου, άρκεσαν 70 χρόνια δασκαλικό δηλητήριο, να γίνουμε εκφυλισμένοι Έλληνες!» Πβ. Gläßel, Giannes Kampyses und Konstantinos Chatzopulos, ό.π., σ. 264 και 267. 7. Dieterich K., Neugriechische Lyriker, Λειψία, Haessel, 1928∙ πβ. Dieterich K., «Οι Νεοέλληνες Λυρικοί», Νέα Εστία, τόμ. 4, 46 (15.11.1928) 1028-1033. Η δίγλωσση ανθολογία Νεοελληνικός Παρνασσός του Αντωνίου Μαναράκη (Neugriechischer Parnass, τόμ. 2, Κ. Αντωνιάδης, 1877-1881), καθηγητή της γερμανικής γλώσσας στη Στρατιωτική σχολή Αθηνών, δεν διακινήθηκε στη Γερμανία. 8. Dieterich, «Οι Νεοέλληνες Λυρικοί», ό.π., σ. 1028∙ Neugriechische Lyriker, ό.π., σ. ix.

[  ]


9. Dieterich, «Οι Νεοέλληνες Λυρικοί», ό.π., σ. 1028 και 1032∙ Neugriechische Lyriker, ό.π., σ. ix και xvi. «Βουλιάζει όποιος σηκώνει τις μεγάλες πέτρες» γράφει ακόμη το 1936 ο Σεφέρης (Γυμνοπαιδία, Ποιήματα, Ίκαρος, ι΄ έκδ. 1976, σ. 76). 10. Dieterich, Neugriechische Lyriker, ό.π., σ. vii. 11. Däubler T., «Neugriechische Lyriker», Preußische Jahrbücher 216 (1929) σ. 53 και 54. 12. Dieterich K., Geschichte der byzantinischen und neugriechischen Litteratur, Λειψία, C.F. Amelangs Verlag, 1902, σ. 223-224. 13. Dieterich K., Taschenwörterbuch der neugriechischen Umgangs- und Schriftsprache, Langenscheidt, 1905. 14. Ziebarth E., «Karl Dieterich», Hellas-Jahrbuch (1936) 89∙ του ίδιου, «Griechen in Deutschland», Hellas-Jahrbuch (1937) 73-74∙ πβ. Hellas (1921) σ. 16. 15. Για μια συνοπτική παρουσίαση, βλ. Irmscher J., «Karl Dieterich und die Begründung der Neogräzistik in Leipzig», Modernes Griechenland - Modernes Zypern, επιμ. Werner J., Άμστερνταμ, A. M. Hakkert, 1989, σ. 247 κ.εξ. και Mitsou M., «Griechenfreundschaft gegen Philhellenismus? Karl Dieterichs Lyrik-Anthologie als erste Kanonbildung», Hellas verstehen. Deutsch-griechischer Kulturtransfer im 20. Jahrhundert, επιμ. Kambas C. & Mitsou M., Κολωνία κ.ά., Böhlau, 2010, σ. 263-264. 16. Βλ. σχετικά Eideneier Hans, «Αναζητώντας την ελληνική δημοτική ποίηση», Ένας νέος κόσμος γεννιέται. Η εικόνα του ελληνικού πολιτισμού στη γερμανική επιστήμη κατά τον 19ο αι., επιμ. Χρυσός Ευάγγελος, Ακρίτας, 1996, σ. 233-237 και Mitsou, «Griechenfreundschaft gegen Philhellenismus?», ό.π., σ. 243-267, ιδίως 254 κ.εξ. 17. «Η αναγέννηση της Νέας Ελλάδας», Ο Νουμάς 190 (19.3.1906) 2∙ πβ. «Das neue Griechenland im neuen», Die Grenzboten 4 (1905) σ. 74. 18. Βλ. Ipsen D., Das Land der Griechen mit der Seele suchend. Die Wahrnehmung der Antike in deutschsprachigen Reiseberichten über Griechenland um die Wende zum 20. Jahrhundert, Osnabrück, Rasch, 1999. 19. Hauptmann G., Griechischer Frühling, Βερολίνο, Fischer S., σ. 42· πβ. Ipsen D., «Visionäre Aneignung der Antike. Die Wahrnehmung Griechenlands in den Reiseberichten von Gerhart Hauptmann und Isolde Kurz», Hellas verstehen, ό.π., σ. 6. 20. Hauptmann, Griechischer Frühling, ό.π., σ. 57 και 147· πβ. Ipsen, «Visionäre Aneignung der Antike», Hellas verstehen, ό.π., σ. 3-13 και Bechtle Richard, Wege nach Hellas. Studien zum Griechenlandbild deutscher Reisender, Esslingen, Bechtle Verlag, 1958. 21. Däubler T., Griechenland, επιμ. Sidow M., Βερολίνο, Henssel Karl Heinz, 1946. Για την εικόνα της Ελλάδας στο Däubler, βλ. Werner D., «Realität und Erwartung. Theodor Däublers ungeschriebenes Griechenlandbuch», Hellas verstehen, ό.π., σ. 15-34. 22. Butler E. M., The Tyranny of Greece over Germany, Cambridge, CUP, 1935· Eideneier H., «Wo im kulturellen Europa liegt das moderne Griechenland», Hellas verstehen, ό.π., σ. 35-50· Graecomania. Der europäische Philhellenismus, Hess G. (επιμ.), Agazzi E. & Décultot E., Βερολίνο, Walter de Gruyter, 2009. Πβ. Sünderhauf E. S., Griechensehnsucht und Kulturkritik. Die deutsche Rezeption von Winkelmanns Antikenideal 1840-1945, Βερολίνο, Akademie Verlag, 2004. 23. Βλ. Gläßel, Giannes Kampyses und Konstantinos Chatzopulos, ό.π., σ. 236-258 και Χατζηπαναγιώτη-Sangmeister Ί., «Προσθήκες για τον Julius Konstantin Balthasar von Hoesslin», Κονδυλοφόρος 1 (2002) σ. 279-281. 24. Ο Νουμάς 791 (Μάρτ. 1930) 87· βλ. Andrea Schellinger, «Zwischen den Stühlen. Der Kulturmittler Alexander Steinmetz», Hellas verstehen, ό.π., σ. 276. 25. Schellinger, «Zwischen den Stühlen», ό.π., σ. 269-287. 26. Βλ. Kambas C., «Athen und Ägypten. Helmut von den Steinen, Übersetzer von Kavafis», Hellas verstehen, ό.π., σ. 289-328.

[  ]


27. Για το Σεμινάριο του Μονάχου και τη συμβολή του Karl Krumbacher, βλ. Dieterich K., «Zum Gedächtnis an Karl Krumbacher», Neue Jahrbücher für das Klassische Altertum. Geschichte und Literatur 13 (1910) 279-295· Heisenberg A., «Karl Krumbacher», Allgäuer Geschichtsfreund N.F. 24 (1925) 1-26· Franz Dölger, «Fünfzig Jahre deutsche Byzantinistik», Europäischer WissenschaftsDienst 14 (1942) 23-25· του ίδιου, «Karl Krumbacher»· Aufhauser J. B., «Karl Krumbacher. Erinnerungen»· Beck H. G., «Das Institut für Byzantinistik und Neugriechische Philologie der Universität München», Χάλικες, Festgabe für die Teilnehmer am XI. Internationalen Byzantinistenkongreß, επιμ. Hans-Georg Beck, Μόναχο, 1958 σ. 121-135· 161-187· 191-203· Καρπόζηλος Α., «Ο Κάρολος Κρουμπάχερ και ο ελληνικός πολιτισμός», Ένας νέος κόσμος γεννιέται, ό.π., σ. 129-142· Prinzing Günther, «Ad fontem. Zum Gründungsjahr des Münchner‚ Seminars für Mittel- und Neugriechische Philologie’», 40 Jahre Deutsch-Griechische Gesellschaft Wiesbaden 1959-1999, επιμ. Müller D., Wiesbaden, 1999, σ. 14-16· Kambas Ch. και Mitsou M., «Zum Ort des Neugriechischen: Sprache, Literatursprache, Philologie-Transfer», Das Potential europäischer Philologien. Geschichte, Leistung, Funktion, επιμ. König Ch., Göttingen, Wallstein, 2009, σ. 61-63. 28. Krumbacher K., Populäre Aufsätze, Λειψία 1909, σ. viii· πβ. Καρπόζηλος, «Ο Κάρολος Κρουμπάχερ και ο ελληνικός πολιτισμός», Ένας νέος κόσμος γεννιέται, ό.π., σ. 133-134· Kambas και Mitsou, «Zum Ort des Neugriechischen», Das Potential europäischer Philologien, ό.π., σ. 62. 29. Βλ. Thanopulos G. I., Das deutsche Neugriechenland-Bild 1918-1944, Neuried, Hieronymus, 1987 και Koutsoukou F., Die deutsche Kulturpolitik in Griechenland in der Zeit des Nationalsozialismus (1933-1944), Βερολίνο, Metropol, 2007. 30. Βλ. Δημητρακόπουλος Φ. Α., «Βιβλία νεοελλήνων λογοτεχνών με αφιερώσεις στον Karl Krumbacher, αποκείμενα στο Ινστιτούτο Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου του Μονάχου», ΕΠΦΧΠΑ 31 (1997) 529-581 και Tinnefeld F., «Die Sammlung „Krumbacheriana“ in der Bayerischen Staatsbibliothek zu München», XXe Congrès international des Études byzantines. Pré-Actes, Παρίσι 2001, σ. 383-397. 31. Lebesgue P.(= Δ. Αστεριώτης), Mercure de France (1.4.1905), βλ. Μουλλάς Π., Ο λόγος της απουσίας. Δοκίμιο για την επιστολογραφία με σαράντα ανέκδοτα γράμματα του Φώτου Πολίτη (19081910), ΜΙΕΤ, 1992, σ. 299. 32. Βλ. Gläßel, Giannes Kampyses und Konstantinos Chatzopulos, ό.π., σ. 62-72. 33. Βλ. Μουλλάς Π., «Το Λεξικόν Εγκυκλοπαιδικόν (1889-1898) Μπαρτ και Χιρστ», Κονδυλοφόρος 7 (2008), σ. 39-66. 34. Λορέντσος Μαβίλης, Άπαντα, επιμ. Μιχ. Περάνθη, Βιβλιοπωλείον Ν. Νίκας, χ.χ., σ. 159 και 283. 35. Χατζόπουλος Κ.ς, «Υπεράνθρωπος», Ο Νουμάς 444 (1911) 440 και Gläßel, Giannes Kampyses und Konstantinos Chatzopulos, ό.π., σ. 110. Για όλα τα παραπάνω στοιχεία, βλ. Veloudis G., Germanograecia. Deutsche Einflüsse auf die neugriechische Literatur (1750-1944), Άμστερνταμ, A. M. Hakkert, 1983, τόμ. 1, σ. 245-253, 377-380 και Μουλλάς, Ο λόγος της απουσίας, ό.π., σ. 299 κ.εξ.

[  ]

Κώστας Λούλος

ΟΙ ΕΛΛΗΝΟΓΕΡΜΑΝΙΚEΣ ΣΧEΣΕΙΣ ΣΤΗ ΣΚΙA ΤΟΥ Α´ ΠΑΓΚΟΣΜIΟΥ ΠΟΛEΜΟΥ

Εισαγωγή

Η

γερμανική πολιτική στην Ελλάδα στις αρχές του 20ού αιώνα διαμορφώθηκε στο πλαίσιο δύο ιστορικών φαινομένων καθολικής σημασίας για την πορεία της Ευρώπης. Πρόκειται, αφενός για τον ιμπεριαλιστικό ανταγωνισμό των Μεγάλων Δυνάμεων εκείνης της περιόδου, και αφετέρου για τον εθνικισμό των βαλκανικών κρατών. Η Γερμανία με την πορεία ανέλιξης σε παγκόσμια Δύναμη αναμείχθηκε πιο δραστήρια παρά ποτέ στο παρελθόν στις εξελίξεις στην Ανατολική Μεσόγειο και συμμετείχε καθοριστικά στην κορύφωση του ιμπεριαλιστικού ανταγωνισμού. Από την άλλη πλευρά, η Ελλάδα βρισκόταν, όπως και τα άλλα βαλκανικά κράτη, σε μια επεκτατική φάση εθνικής ολοκλήρωσης. Σημαντικό ρόλο στη σύγκρουση των παραπάνω συγκυριών έπαιξε ο γεωπολιτικός παράγοντας που αποτέλεσε το συνδετικό κρίκο. Συγκεκριμένα τα Βαλκάνια, η λεγόμενη “πυριτιδαποθήκη της Ευρώπης”, αποτελούσαν τότε πεδίο έντονων αντιπαραθέσεων των Μεγάλων Δυνάμεων. Συνεπώς, είναι αυτονόητο το συνεχώς αυξανόμενο ενδιαφέρον της γερμανικής πολιτικής για την Ελλάδα, ήδη από το τέλος του 19ου αιώνα, αλλά και η συνακόλουθη σύγκρουση γερμανικών και ελληνικών επιδιώξεων.

. Η γερµανική βαλκανική πολιτική στις αρχές του ού αιώνα

Το δόγμα που κατά τη συγκεκριμένη περίοδο καθόρισε τη γερμανική πολιτική στο Ανατολικό Ζήτημα, ήταν η διαφύλαξη της εδαφικής ακεραιότητας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η οποία αποτελούσε, τόσο από οικονομική όσο και από πολιτική άποψη, το σημαντικότερο πεδίο γερμανικής ιμπεριαλιστικής [  ]


δραστηριότητας. Ο στρατηγικός αυτός στόχος ήταν στενά συνδεδεμένος με τη γερμανική πολιτική προς την Ελλάδα, αφού η γένεση αλλά και η πορεία του Νεοελληνικού κράτους ήταν αναπόσπαστα δεμένες με τη μοίρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Για τη Γερμανία το πρόβλημα της ελληνο-τουρκικής αντίθεσης τέθηκε, όταν στο τέλος του 19ου αιώνα ανέλαβε στην Εγγύς Ανατολή ρόλο προστάτη του «ασθενούς του Βοσπόρου». Η κρίση του Κρητικού Ζητήματος το 1896 και ο Ελληνο-τουρκικός Πόλεμος το 1897 αποτελούν σαφή δείγματα των επιπτώσεων του ανταγωνισμού των Μεγάλων Δυνάμεων στην περιφέρεια και ειδικότερα του ρόλου της γερμανικής πολιτικής. Η γερμανική ηγεσία “αξιοποίησε” την κρίση, για να συγκροτήσει ένα συνασπισμό των ηπειρωτικών Δυνάμεων της Ευρώπης και να απομονώσει τη Μεγάλη Βρετανία.1 Με δεδομένη την ευνοϊκή στάση προς την Ελλάδα και την αρχική άρνηση του Λονδίνου να συναινέσει στον αποκλεισμό της Κρήτης από τα πολεμικά πλοία των Δυνάμεων, το Βερολίνο άσκησε αφόρητη πίεση ακόμη και στη σύμμαχο Αυστρο-Ουγγαρία και τελικά πέτυχε τον αποκλεισμό του Πειραιά και του Βόλου, για να αποτρέψει τον κίνδυνο ανάφλεξης του Ανατολικού Ζητήματος και ενδεχόμενη κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.2 Ωστόσο, η τελική συμφωνία των Μεγάλων Δυνάμεων για αποκλεισμό επιτεύχθηκε μόλις στο τέλος Μαρτίου του 1897, πολύ αργά για να αποτρέψει τον πόλεμο, που ξέσπασε στις αρχές Απριλίου και οδήγησε στην κατάρρευση του ελληνικού μετώπου και τη σχεδόν χωρίς αντίσταση προέλαση των τουρκικών δυνάμεων.3 Η ανησυχία μήπως η σύγκρουση επεκταθεί στα Βαλκάνια με ανεξέλεγκτες συνέπειες για την οθωμανική ακεραιότητα, ώθησε τη γερμανική ηγεσία να παρέμβει στην Πύλη, προτείνοντας στο σουλτάνο να σταματήσει την προέλαση μετά την κατάληψη της Λάρισας (13 Απριλίου 1897) και να αναλάβει ειρηνευτική πρωτοβουλία, προκειμένου να θέσει του δικούς του όρους, καθώς ήταν βέβαιο ότι οι άλλες Μεγάλες Δυνάμεις σε καμία περίπτωση δεν θα αποδέχονταν την ολική κατάληψη μιας χριστιανικής χώρας. Αρχικά μάλιστα του συνέστησε να μην απαιτήσει πολεμική αποζημίωση, αφού στόχος της γερμανικής πολιτικής ήταν η διασφάλιση των συμφερόντων των Γερμανών ομολογιούχων, που κατείχαν το μεγαλύτερο μέρος των ελληνικών χρεογράφων από την πτώχευση του 1893.4 Κατά τις ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις στην Κωνσταντινούπολη, το Βερολίνο έδωσε απόλυτη προτεραιότητα στην ικανοποίηση των απαιτήσεων των ομολογιούχων. Έτσι, παρά την επιφυλακτικότητα των άλλων Δυνάμεων και ιδί[  ]

ΚΩΣΤΑΣ ΛΟΥΛΟΣ

ως της Αγγλίας, επέβαλε τελικά ως όρο της συνθήκης ειρήνης την εγκαθίδρυση του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου (ΔΟΕ) στην Ελλάδα, γεγονός πρωτοφανές για τα διπλωματικά ήθη της εποχής.5 Η εγκαθίδρυση του ΔΟΕ στην Ελλάδα αποτελεί χαρακτηριστική περίπτωση “άτυπου ιμπεριαλισμού”. Όπως νωρίτερα είχε συμβεί σε άλλες χαρακτηριστικά περιφερειακές χώρες (π.χ. Αίγυπτος, Μαρόκο, Τύνιδα και Οθωμανική Αυτοκρατορία), έτσι και στην Ελλάδα παρατηρείται η επιβολή ενός είδους παρακυβέρνησης των Μεγάλων Δυνάμεων, με πρωταγωνίστριες εκείνες, που κατέχουν το μεγαλύτερο μέρος των ελληνικών χρεογράφων, Γερμανία, Αγγλία και Γαλλία.6

. Οι επιπτώσεις της ελληνικής ήττας του  και η “Μικρή Αυλή”

Οι επιπτώσεις της ήττας του 1897 δεν ήταν μόνο οικονομικής φύσης. Η δυσαρέσκεια της κοινής γνώμης για την ταπεινωτική ήττα και τη συνακόλουθη κρίση της εθνικής ιδεολογίας –της Μεγάλης Ιδέας– μετατράπηκε σε αγανάκτηση κατά των υπευθύνων με βασικό αποδέκτη τη δυναστεία, την οποία εθνικιστικοί κύκλοι κατηγορούσαν για αμέλεια και ανικανότητα, μολονότι ο Κωνσταντίνος είχε έγκαιρα επισημάνει την ανεπαρκή προετοιμασία του στρατού και είχε ταχθεί εναντίον του πολέμου.7 Για να καλύψει το ιδεολογικό κενό που δημιουργήθηκε, μέρος της άρχουσας τάξης και των αστικών στρωμάτων στράφηκε προς τη λεγόμενη “Μικρή Αυλή” του Κωνσταντίνου, που ο ίδιος είχε συγκροτήσει ως βάση της προσωπικής του εξουσίας. Αυτή αποτελούνταν κυρίως από μοναρχικούς αξιωματικούς αφοσιωμένους στον ίδιο και διακεκριμένες προσωπικότητες, όπως ο διοικητής της Εθνικής Τραπέζης, Στέφανος Στρέιτ, ο εκδότης με μεγάλη επιρροή, Γεώργιος Έσλιν, καθώς και μια σειρά διευθυντών αθηναϊκών εφημερίδων μεγάλης κυκλοφορίας, όπως το Εμπρός, οι Καιροί και το Σκριπ. Οι συγγενικές σχέσεις του Κωνσταντίνου με τον αυτοκρατορικό οίκο της Γερμανίας, αλλά κυρίως η παραμονή του στο Βερολίνο, στην εκεί Στρατιωτική Ακαδημία, τον είχαν κάνει θαυμαστή του Kάιζερ Βίλχελμ Β´ (Γουλιέλμου), και είχαν καθορίσει την ιδεολογία του ως φανατικού υποστηρικτή του μοναρχικού-αυταρχικού πολιτεύματος και του πρωσικού στρατιωτικού πνεύματος ως κυρίαρχο θεμέλιο της πολιτείας. Η “Μικρή Αυλή” απέκτησε μεγάλη επιρροή σε σημείο, ώστε μερίδα της κοινής γνώμης να απαιτεί την αντικατάσταση του βασιλιά από τον Κωνσταντίνο.8 [  ]


Η καθιέρωση του Κωνσταντίνου ως σημαντικού παράγοντα της πολιτικής σκηνής οφείλεται κυρίως στο ότι –με την υποστήριξη του πρωθυπουργού Γεωργίου Θεοτόκη– πρωταγωνίστησε στην προώθηση της ελληνο-γερμανικής προσέγγισης. Με την επίσκεψή του στο Βερολίνο το Μάιο του 1898 έθεσε τις βάσεις για την υπέρβαση της ψυχρότητας που είχε δημιουργηθεί μεταξύ Βερολίνου και Αθήνας, λόγω της φιλοτουρκικής στάσης της γερμανικής ηγεσίας κατά τη διάρκεια της κρίσης, και προετοίμασε την επίσκεψη του Γεωργίου στο Βερολίνο ένα χρόνο αργότερα.9 Με την υποστήριξη του Κάιζερ έφερε μαζί του από το Βερολίνο σχέδια εκσυγχρονισμού του κρατικού μηχανισμού και ειδικά των ενόπλων δυνάμεων, τα οποία όμως στόχευαν και στην ενίσχυση της δικής του θέσης, μέσα από τη διεύρυνση των αρμοδιοτήτων του. Η Γερμανία από την πλευρά της, υποστηρίζοντας το Διάδοχο, διεύρυνε την επιρροή της στην Ελλάδα, συγχρόνως όμως εξαρτούσε την ελληνο-γερμανική προσέγγιση από την τήρηση φιλικής στάσης από την Ελλάδα προς τη Τουρκία, μολονότι η Πύλη ήταν αρκετά δύσπιστη απέναντι στις προθέσεις της Αθήνας. Ο Κωνσταντίνος όχι μόνο υιοθέτησε αυτήν τη γραμμή, αλλά και αποκάλυψε στη φιλική του εφημερίδα Σκριπ τη γερμανική προέλευση των σχεδίων αναδιοργάνωσης του στρατού.10 Η πολιτική προσέγγισης του Κωνσταντίνου στη Γερμανία ευνοήθηκε και από το γεγονός ότι ο Bernhard von Bülow, που αρχικά ανέλαβε το γερμανικό Υπουργείο Εξωτερικών και το 1900 έγινε καγκελάριος, αναθεώρησε τον αποκλειστικό προσανατολισμό της ανατολικής πολιτικής (Ostpolitik) των προκατόχων του προς την Οθωμανική Αυτοκρατορία, και στο εξής, σε συνεργασία με το Αυστριακό υπουργό Εξωτερικών Graf Goluchowski, προώθησε την προσέγγιση της Ελλάδας στην Τριπλή Συμμαχία και την ομαλοποίηση των ελληνο-τουρκικών σχέσεων. Η ανατολική πολιτική του Bülow βασιζόταν στην ιδέα της δημιουργίας μιας αντι-σλαβικής, βαλκανικής συμμαχίας μεταξύ Ελλάδας, Τουρκίας και Ρουμανίας, που εκτός από την υλοποίηση των ηγεμονικών σχεδίων της Γερμανίας στο χώρο των Βαλκανίων και στην Εγγύς Ανατολή, θα περιόριζε τη ρωσική επιρροή και θα διασφάλιζε την ακεραιότητα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.11 Η συμμετοχή της σε αυτό το σχέδιο απέφερε στην Ελλάδα σημαντικά οφέλη στη συνέχεια, ώστε κάθε άλλο παρά βρισκόταν σε διεθνή απομόνωση, όπως αναφέρεται συχνά στη βιβλιογραφία.12 Το Βερολίνο διαβεβαίωσε την Αθήνα ότι η πολιτική καλών σχέσεων με την Τουρκία ήταν η μόνη ορθή για την Ελλάδα, αφού ως πιθανός κληρονόμος σε ενδεχόμενη κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, θα είχε το προβάδισμα απέναντι στα άλλα βαλκανικά κράτη. [  ]


Μια δελεαστική προοπτική για την ελληνική αλυτρωτική πολιτική, την οποία είχε χρησιμοποιήσει παλαιότερα με επιτυχία και η αγγλική διπλωματία.13 Με αυτά τα δεδομένα και με τη γερμανική διαμεσολάβηση η ελληνική κυβέρνηση ακολούθησε στη συνέχεια μια πολιτική προσέγγισης προς την Οθωμανική Αυτοκρατορία, η οποία επιτεύχθηκε το Φεβρουάριο του 1901 στο Μακεδονικό Ζήτημα. Το αποτέλεσμα ήταν να συνεργαστεί η ελληνική πλευρά με τις οθωμανικές αρχές και να ενεργοποιηθεί κατά της βουλγαρικής προπαγάνδας, που καλούσε το λαό της Μακεδονίας σε εξέγερση.14 Αυτή η άτυπη, αλλά ουσιαστική, συνεργασία των δύο χωρών επικυρώθηκε το 1901 με την υπογραφή της προξενικής συμφωνίας, ενώ οι σχέσεις μεταξύ τους βελτιώνονταν έως το 1903 με αποκορύφωμα την απονομή παρασήμων εκ μέρους του σουλτάνου Αβδούλ Χαμίτ Β´, στο Γεώργιο, τον Κωνσταντίνο και τον πρωθυπουργό Θεόδωρο Δηλιγιάννη, τις φιλοτουρκικές διαδηλώσεις φοιτητών στην Αθήνα, την επίσκεψη του πρίγκιπα Χριστόφορου στην Πόλη και την πρόσκληση του σουλτάνου προς το Γεώργιο για επίσημη επίσκεψη.15 Το γεγονός ότι το σχέδιο, που προωθούσε η κυβέρνηση του Βερολίνου, αλλά και της Βιέννης, εξελισσόταν ευνοϊκά επιβεβαιώνεται και από τη βελτίωση των σχέσεων μεταξύ Ρουμανίας και Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, που στο μεταξύ είχαν συνάψει εμπορική συμφωνία μεταξύ τους. Ενώ σε φιλικό πνεύμα είχε διεξαχθεί και η συνάντηση του Γεωργίου με το βασιλιά της Ρουμανίας Κάρολο στο θέρετρο της Δαλματίας, Αμπάτζια, το Μάιο του 1901. Με τη μεσολάβηση του Βερολίνου και της Βιέννης και στη βάση της κοινής αντίθεσή τους στη βουλγαρική δράση στη Μακεδονία, συμφώνησαν να σχηματίσουν μαζί με την Οθωμανική Αυτοκρατορία μέτωπο κατά της αυξανόμενης πανσλαβιστικής επιρροής στα Βαλκάνια και να δοθεί ευρεία δημοσιότητα στο γεγονός μέσω του Τύπου. Είναι προφανές ότι σε αυτή τη φάση η ελληνική εξωτερική πολιτική είχε διαμορφώσει «προνομιακές σχέσεις» με την Τριπλή Συμμαχία και κάθε άλλο παρά υπήρχε «πρόβλημα απομόνωσης της Ελλάδας».16 Ωστόσο, στη συνέχεια υπονομεύτηκε η ολοκλήρωση της αντι-σλαβικής βαλκανικής συμμαχίας από τους ίδιους τους εμπνευστές της στο Βερολίνο και τη Βιέννη προς χάρη της απομόνωσης της Αγγλίας και της δημιουργίας ενός συνασπισμού των Μεγάλων Δυνάμεων της ηπειρωτικής Ευρώπης. Έτσι, η γερμανική ηγεσία υποστήριξε το 1903 την αυστρο-ρωσική συμφωνία του Μύρτστεγκ (Mürzsteg) για μεταρρυθμίσεις στην περιοχή της Μακεδονίας. Η αποτυχία των μεταρρυθμίσεων αυτών, τις οποίες πρακτικά υπονόμευαν τόσο η οθωμανική πλευρά, όσο και οι συγκρούσεις ενόπλων ομάδων των χριστιανι[  ]


κών εθνοτήτων με την υποστήριξη των κυβερνήσεών τους, οδήγησαν σε βαθιά κρίση του Μακεδονικού Ζητήματος έως το 1908 και τελικά στην αποτυχία της γερμανο-αυστριακής έμπνευσης αντι-σλαβική συμμαχία Ελλάδας, Οθωμανικής αυτοκρατορίας και Ρουμανίας.17 Στην τελευταία φάση της διαμάχης η γερμανική κυβέρνηση τήρησε επιφυλακτική στάση απέναντι στα ελληνικά αιτήματα, με αποτέλεσμα να μειωθεί η επιρροή της σημαντικά στην Αθήνα, γεγονός που φαίνεται και από την επίσκεψη του Γεωργίου το Νοέμβριο του 1906 στο Παρίσι, όπου στράφηκε προς τη Γαλλία, για να εξασφαλίσει την υποστήριξή της στο Μακεδονικό Ζήτημα.18

. Τα γερµανικά οικονοµικά συµφέροντα

Η επιδείνωση των σχέσεων Αθήνας και Βερολίνου οφειλόταν όμως και σε οικονομικούς λόγους, και κυρίως στην ουσιαστικά ανύπαρκτη συνεργασία μεταξύ τραπεζικού και βιομηχανικού γερμανικού κεφαλαίου στην Ελλάδα. Μέσα σε λίγα χρόνια η γερμανική συμμετοχή σε ελληνικά χρεόγραφα είχε μειωθεί σημαντικά, με αποτέλεσμα η Γερμανία να καταλαμβάνει πλέον την τρίτη θέση μετά την Αγγλία και τη Γαλλία.19 Έως το 1914 είναι σαφής η επιφυλακτικότητα του γερμανικού κεφαλαίου να επενδύσει στην ελληνική αγορά, με ελάχιστες εξαιρέσεις. Μοναδικό παράδειγμα ήταν η συνεργασία της Nationalbank für Deutschland που μαζί με την Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος ίδρυσαν το 1904 τη Banque d’ Orient, η οποία όμως ένα χρόνο αργότερα διακόπηκε.20 Βασική αιτία γι’ αυτή τη στάση ήταν κυρίως η δυσάρεστη εμπειρία της πτώχευσης του 1893, που ενισχυόταν από τις εκθέσεις των Γερμανών εντεταλμένων στο ΔΟΕ, και στο γεγονός ότι η γερμανική χρηματαγορά είχε κορεστεί, επενδύοντας τεράστια κεφάλαια στην κατασκευή της περίφημης σιδηροδρομικής γραμμής ΒαγδάτηςΒερολίνου.21 Ενδεικτική των αρνητικών συνεπειών για τα γερμανικά οικονομικά συμφέροντα είναι και η περίπτωση του προγράμματος εξοπλισμών των ενόπλων δυνάμεων της κυβέρνησης Θεοτόκη το 1903, που βασιζόταν σε σχέδια του γερμανικού επιτελείου, ενώ οργανωτής του ήταν ο Κωνσταντίνος, που υποστήριζε αναφανδόν τη γερμανική βιομηχανία και ιδιαιτέρως την Krupp.22 Παρά την ευρύτατη υποστήριξη, τις αλλεπάλληλες παρεμβάσεις του Διαδόχου, τη στενή συνεργασία της γερμανικής ηγεσίας με την εξοπλιστική βιομηχανία, καθώς και τις έντονες πιέσεις που αυτή άσκησε, τελικά το 1907, ύστερα από μακρές [  ]


διαπραγματεύσεις, η γαλλική βιομηχανία Schneider-Creuzot πήρε τη μερίδα του λέοντος από τις μεγάλες παραγγελίες εξοπλιστικού υλικού. Κι αυτό, διότι συνεργαζόταν αρμονικά με τις γαλλικές τράπεζες που διέθεσαν τα απαραίτητα δάνεια, τα οποία συνδυάζονταν με σχεδόν μονοπωλιακούς όρους αγοράς, ενώ αντίθετα οι γερμανικές τράπεζες αρνήθηκαν επανειλημμένα να στηρίξουν με αυτόν τον τρόπο τη γερμανική βιομηχανία. Ο γερμανο-γαλλικός ανταγωνισμός για τις παραγγελίες εξοπλισμού εξελίχθηκε σε μεγάλο σκάνδαλο που συντάραξε την κοινή γνώμη, η τελική έκβαση του οποίου είχε αρνητικές επιπτώσεις στις σχέσεις Ελλάδας και Γερμανίας. Κι από τις δύο πλευρές χρησιμοποιήθηκαν όλα τα μέσα επηρεασμού της ελληνικής ηγεσίας. Για παράδειγμα μεγάλης κυκλοφορίας εφημερίδες της εποχής, όπως το Εμπρός, οι Καιροί και το Σκριπ, έδωσαν το 1906-1907 πραγματική μάχη στην κοινή γνώμη, υποστηρίζοντας τα συμφέροντα της γερμανικής βιομηχανίας και κυρίως της Krupp, εναντίον της κυβέρνησης Θεοτόκη, επειδή η τελευταία προτίμησε τα γαλλικά όπλα. Είναι αποκαλυπτικό το μήνυμα του πρέσβη Arco προς το Βερολίνο ότι «ο πιστός στην Krupp Τύπος επιτίθεται σήμερα σφοδρά κατά της κυβέρνησης, της επιτροπής και του γαλλικού πυροβόλου». Μάλιστα, οι εκπρόσωποι της Krupp και της Ehrhardt με συνέντευξη στην εφημερίδα Εμπρός τον Ιούλιο 1907 εξαπέλυσαν τόσο προσβλητικές κατηγορίες για αθέμιτα μέσα και απειλές για οικονομικά αντίποινα, ώστε τελικά ακόμη και ο Διάδοχος και η Σοφία να διαμαρτυρηθούν στον Κάιζερ.23 Στην ευνοϊκή για τα γαλλικά συμφέροντα έκβαση αποφασιστικό ρόλο έπαιξε βέβαια η προθυμία του γαλλικού κεφαλαίου να χορηγήσει το απαραίτητο δάνειο, αλλά τελικά η απόφαση της ελληνικής κυβέρνησης ήταν πρωτίστως πολιτική. Διότι, κατά την επίσκεψη του Γεωργίου το φθινόπωρο 1906 στο Παρίσι, ο Γάλλος πρωθυπουργός Κλεμανσώ, όχι μόνο είχε υποσχεθεί να υποστηρίξει τις ελληνικές θέσεις στο Μακεδονικό και το Κρητικό Ζήτημα, καθώς και να αναλάβουν Γάλλοι αξιωματικοί την αναδιοργάνωση του ελληνικού στόλου, αλλά ο ίδιος ενθάρρυνε την πρόταση της ελληνικής ηγεσίας για στενότερη σύνδεση της Ελλάδας με την Αντάντ. Αυτή ωστόσο απορρίφθηκε από το Λονδίνο λόγω της φιλοβουλγαρικής πολιτικής που ακολουθούσε σε εκείνη τη φάση, αλλά πολύ διπλωματικά, προκειμένου να μην υπονομευθούν τα συμφέροντα της γαλλικής πλευράς, δηλαδή «να της ανατεθούν οι παραγγελίες για την κατασκευή των καταδρομικών και των υποβρυχίων».24

[  ]


. Οι συµφωνίες της Κέρκυρας 

Η Γερμανία με το σχηματισμό της Αντάντ το 1907 και τη Μεσογειακή Συμφωνία μεταξύ Αγγλίας, Ισπανίας και Γαλλίας είχε περιέλθει σε πολιτική απομόνωση διεθνώς. Συγχρόνως ανησυχούσε ότι κινδύνευε η οθωμανική ακεραιότητα από τις νέες αγγλικές προτάσεις για μεταρρυθμίσεις στη Μακεδονία.25 Όλα αυτά συνέτειναν στην απόφαση της γερμανικής ηγεσίας να εφαρμόσει το 1908 μια πολιτική συμφιλίωσης προς την Ελλάδα. Σε αυτή τη φάση οι βλέψεις της Γερμανίας συμβάδιζαν με τις προθέσεις της ελληνικής πλευράς, αφού τόσο ο Θεοτόκης όσο και ο Γεώργιος είχαν διαπιστώσει ότι η επιδιωχθείσα προσέγγιση στην Αντάντ είχε αποτύχει, ενώ οι διαπραγματεύσεις με το γαλλικό κεφάλαιο για δάνειο καθυστερούσαν και οι προοπτικές για μια ευνοϊκή έκβαση συνεχώς μειώνονταν.26 Με αυτές τις προϋποθέσεις, οι συνομιλίες που είχε ο Kάιζερ Βίλχελμ Β´ στην Κέρκυρα τον Απρίλιο 1908 με το Γεώργιο, το Διάδοχο και τον πρωθυπουργό Θεοτόκη άνοιξαν θετικές προοπτικές για την υπέρβαση της κρίσης του προηγούμενου χρόνου. Σύμπτωση απόψεων υπήρξε ως προς το σλαβικό κίνδυνο και την αντίθεση σε μια ρωσική λύση του ζητήματος των Δαρδανελίων, που προέβαλλε η ελληνική πλευρά. Ο Κάιζερ αντιπρότεινε την προσέγγιση της Ελλάδας στην Τριπλή Συμμαχία και προθυμοποιήθηκε να συμβάλλει στην αναδιοργάνωση του ελληνικού στόλου με σχέδια γερμανικών πλοίων, υπό την προϋπόθεση ότι αυτά θα παραγγέλλονταν σε γερμανικά ναυπηγεία. Ενδεικτικό της σοβαρότητας των συμφωνιών είναι το γεγονός ότι στη συνέχεια ο Κάιζερ απευθύνθηκε στο Βερολίνο και πρότεινε να αξιοποιηθεί αυτή η ευκαιρία, διότι «μια τέτοια προσέγγιση της Ελλάδας στις αυτοκρατορικές Δυνάμεις θα αποτελούσε έναν πολιτικό παράγοντα που δεν θα έπρεπε να υποτιμάται, όσον αφορά την εδραίωση του σουλτάνου στην Ευρώπη, όπως το επιδίωκε η Γερμανία». Από την άλλη πλευρά τόνισε και τα πλεονεκτήματα για τη γερμανική οικονομία και πρότεινε «…να βοηθηθούν οι Έλληνες με ένα δάνειο, […] ώστε να βάλουμε οικονομικά και εμπορικά την Ελλάδα στο χέρι […], αφού ως γνωστό τόσο στην Ευρωπαϊκή Τουρκία, όσο και στη Μικρά Ασία ο Έλληνας έμπορος παίζει τον πρώτο ρόλο στο εμπόριο και τη βιοτεχνία, και ενδεχομένως θα μπορούσαν να συνεργασθούν το ελληνικό με το γερμανικό κεφάλαιο». Για την υλοποίηση των συμφωνιών παραδόθηκαν το Σεπτέμβριο του 1908 τα σχέδια γερμανικών πολεμικών πλοίων στο Θεοτόκη. Ενώ κατά την επίσκεψη του Γεωργίου τον Οκτώβριο στο Βερολίνο υπερκεράστηκε, με την ενεργή πα[  ]


ρέμβαση του Κάιζερ, η επιφυλακτικότητα του γερμανικού κεφαλαίου και άρχισαν μεταξύ της Krupp και των τραπεζών Deutsche Bank και S. Bleichröder διαπραγματεύσεις για δάνειο στην Ελλάδα.27 Ωστόσο οι εξελίξεις στα Βαλκάνια ήρθαν να ανατρέψουν αυτές τις προοπτικές. Σε συνέχεια του Νεοτουρκικού κινήματος τον Ιούλιο 1908 ακολούθησε τον Οκτώβριο η προσάρτηση της οθωμανικής επαρχίας Βοσνίας-Ερζεγοβίνης από την Αυστρο-Ουγγαρία και η ενσωμάτωση της Ανατολικής Ρωμυλίας από τη Βουλγαρία, που προκάλεσαν τη μονομερή κήρυξη από την πλευρά των Κρητών της ένωσης με την Ελλάδα. Η απόφαση της Βιέννης που έθιγε τα παραδοσιακά ρωσικά συμφέροντα στα Βαλκάνια προκάλεσε μια τέτοια κρίση στις σχέσεις των Μεγάλων Δυνάμεων, που δεν απείχε πολύ από την ένοπλη σύγκρουση. Ο κίνδυνος ανακίνησης του ζητήματος της οθωμανικής κυριαρχίας στα Βαλκάνια ήταν μεγάλος, τον οποίο αποφάσισε να αντιμετωπίσει η γερμανική ηγεσία, ακυρώνοντας τις συμφωνίες της Κέρκυρας, μολονότι η ελληνική κυβέρνηση διαβεβαίωνε ότι δεν θα έκανε δεκτό το διάβημα των Κρητών.28

. Οι επιπτώσεις του κινήµατος στο Γουδί 

Η αποτυχία της ένωσης της Κρήτης και η κατά συνέπεια ταπείνωση της Ελλάδας, που υποχώρησε στις πολεμικές απειλές της Τουρκίας, προκάλεσαν κύμα αγανάκτησης στην ελληνική κοινή γνώμη κατά της ελληνικής ηγεσίας. Ιδιαίτερα ενίσχυσε τη δυσαρέσκεια στους κατώτερους στρατιωτικούς κύκλους, οι οποίοι τον Οκτώβριο του 1908 ίδρυσαν το Στρατιωτικό Σύνδεσμο και τον Αύγουστο του 1909 κατέλαβαν πραξικοπηματικά την εξουσία στην Ελλάδα.29 Το στρατιωτικό κίνημα, που στη συνέχεια εξελίχθηκε σε γενικό ξεσηκωμό, συνάντησε στη Γερμανία τη γενική αποδοκιμασία. Ο γερμανικός Τύπος, εκτός λίγων εξαιρέσεων, όπως η φιλελεύθερη Berliner Tageblatt, καταδίκασε το κίνημα των αξιωματικών και ταυτόχρονα υπερασπίστηκε την ελληνική δυναστεία.30 Ο Βίλχελμ Β´ αρνήθηκε να συστήσει αυτοσυγκράτηση, –όπως τον είχε παρακαλέσει η ελληνική κυβέρνηση– στον Κωνσταντίνο, που στο μεταξύ είχε μεταβεί στη Γερμανία. Η αυτοσυγκράτηση ήταν αναγκαία μετά τις δηλώσεις του Κωνσταντίνου εναντίον του Στρατιωτικού Συνδέσμου, που είχαν προκαλέσει αντιδράσεις κατά της δυναστείας και ήταν άκαιρες ακόμη και για το Γεώργιο. Εξαιτίας της συγγενικής σχέσης, αλλά κυρίως της μοναρχικής-αυταρχικής αντίληψης περί κράτους, ο Κάιζερ επικρότησε τη συμπεριφορά του γαμπρού του «προς τους [  ]


εξεγερμένους αξιωματικούς οι οποίοι θα έπρεπε σ’ ένα οργανωμένο στρατιωτικό κράτος να έχουν τουφεκιστεί». Ωστόσο, ο καγκελάριος Bethmann Hollweg για να προστατεύσει το Διάδοχο, φρόντισε η απάντηση προς την Αθήνα, καθώς και οι οδηγίες προς το γερμανικό Τύπο να διατυπωθούν με μετριοπάθεια διότι, όπως τόνιζε στην έκθεσή του, «η επίσημη αποδοκιμασία μάλλον θα ζημίωνε παρά θα ωφελούσε τον ελληνικό βασιλικό οίκο και κυρίως τη θέση της Αυτού Υψηλότητας του Διαδόχου Κωνσταντίνου».31 Αρνητική στάση απέναντι στο κίνημα των αξιωματικών υιοθέτησαν και οι άλλες Μεγάλες Δυνάμεις, αλλά ενώ ο Γάλλος υπουργός Εξωτερικών αρκέστηκε σε μια προφορική καταδίκη, το αγγλικό Υπουργείο Εξωτερικών έλαβε αμέσως δραστικά μέτρα και απέστειλε μονάδες του βρετανικού στόλου προς τον Πειραιά με την εντολή να επέμβουν σε περίπτωση επίθεσης κατά του παλατιού.32 Για να ενταθεί η πίεση προς το Στρατιωτικό Σύνδεσμο, ώστε σε συνδυασμό με τις ενέργειες του Ελευθέριου Βενιζέλου να οδηγηθεί σε διάλυση, η γερμανική ηγεσία απέρριψε τη συμμετοχή της Nationalbank für Deutschland και της S. Bleichröder σε ελληνικό δάνειο, με την αιτιολογία ότι πρέπει να προστατευθεί η Οθωμανική Αυτοκρατορία.33 Η αρνητική στάση της Γερμανίας σε αυτή τη φάση εναρμονιζόταν με τη θέση των ανταγωνιστριών, Γαλλίας και Αγγλίας, στην κοινή επιδίωξη να ασκήσουν πίεση στο Στρατιωτικό Σύνδεσμο προς όφελος της δυναστείας, χωρίς μάλιστα να αποκλείουν στο τέλος Ιανουαρίου του 1910 το ενδεχόμενο δυναμικής επέμβασης στην Ελλάδα. Ωστόσο σύντομα εξέλιπαν οι λόγοι γι’ αυτό, καθώς λίγες ημέρες αργότερα, ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος αναγκάστηκε να υποσχεθεί ότι θα διαλυόταν. Μόνο αφού τούτο επιβεβαιώθηκε, η γαλλική κυβέρνηση έπαψε να προβάλλει αντιρρήσεις για τη χορήγηση δανείου στην Ελλάδα.34 Αντίθετα η γερμανική ηγεσία συνέχισε να απορρίπτει τη συμμετοχή των γερμανικών τραπεζών στο δάνειο, παρά το γεγονός ότι οι εγγυήσεις ήταν επαρκείς και η ανάθεση παραγγελιών στις γερμανικές πολεμικές βιομηχανίες προφανώς εξαρτιόταν από τη συμμετοχή σε αυτό. Μόνο μετά την επικράτηση των μετριοπαθών στοιχείων του στρατού υπό την ηγεσία του Βενιζέλου, το Βερολίνο προσπάθησε να αντισταθμίσει την απώλεια επιρροής που υπέστη, λόγω της πολιτικής της στο χρηματοδοτικό τομέα, με πολιτικές παραχωρήσεις, που κυρίως στόχευαν στην ενίσχυση της θέσης του Κωνσταντίνου. Ο Κάιζερ αποδέχτηκε το σκεπτικό ότι αρνητική στάση θα σήμαινε περαιτέρω αύξηση της γαλλικής επιρροής και επιπλέον θα έθετε σε κίνδυνο τη διαδοχή στο θρόνο, σε μια φάση που αναμενόταν σύντομα να [  ]


εξυγιανθεί ο ελληνικός στρατός προς όφελος του Διαδόχου, η επάνοδος του οποίου στην εξουσία αναμενόταν. Έτσι, πείστηκε να επιτρέψει την παραμονή Ελλήνων αξιωματικών στην Πρωσική Στρατιωτική Ακαδημία, μια παραχώρηση που δεν αρκούσε για να αντισταθμίσει τη γαλλική οικονομική διείσδυση στη χώρα, αλλά έδειχνε ότι η γερμανική ηγεσία δεν είχε παντελώς εγκαταλείψει τις Συμφωνίες της Κέρκυρας.35 Ο Βενιζέλος μάλιστα για να καθησυχάσει τη δυσπιστία του Βερολίνου ως προς τις προθέσεις του απέναντι στην Τουρκία, όρισε υπουργό Εξωτερικών τον πρώην πρέσβη στην Κωνσταντινούπολη, Ιωάννη Γρυπάρη, ο οποίος ήταν υπέρ των φιλικών σχέσεων με την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Ωστόσο, αυτό δεν αρκούσε για να πειστεί η γερμανική πλευρά, η οποία θεωρούσε ότι οι συγκυρίες που είχαν φέρει το Βενιζέλο στην εξουσία καθόριζαν μια εθνικιστική εξωτερική πολιτική, η οποία συνεπαγόταν κινδύνους για την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Πάντως η γερμανική πλευρά προέβλεψε με διορατικότητα τη μοναδική πολιτική πορεία του Βενιζέλου, όταν διαπίστωνε ότι ήταν η πολιτική προσωπικότητα που θα υπερίσχυε των παλαιών κομμάτων και θα κυριαρχούσε στα πολιτικά πράγματα της χώρας, διότι αποτελούσε για τους Έλληνες την ενσάρκωση του οράματος για μια μεγάλη Ελλάδα. Επειδή μάλιστα είναι εθνικιστής και ταυτόχρονα πραγματιστής πολιτικός που ενεργεί σύμφωνα με το δόγμα “πολιτική είναι η τέχνη του εφικτού” εθεωρείτο βέβαιο ότι, αφού θα έχει αποκαταστήσει την τάξη στο κράτος και στο στρατό, και θα έχει εξυγιάνει τα οικονομικά, θα επιχειρήσει να υλοποιήσει το στόχο της Μεγάλης Ιδέας. Άρα, κάθε Μεγάλη Δύναμη που ενδιαφέρεται για τα Βαλκάνια, θα πρέπει να παίρνει σοβαρά υπόψη της την προσωπικότητά του.36 Χαρακτηριστικό της εμμονής της γερμανικής ηγεσίας στη φιλοτουρκική πολιτική είναι και το γεγονός ότι απέρριψε τη διάθεση Γερμανών αξιωματικών ως διοργανωτών του στρατού, μολονότι στην Αθήνα ο Διάδοχος και το περιβάλλον του κατέβαλαν σοβαρές προσπάθειες, να πείσουν το Βενιζέλο, να μην αναθέσει την αποστολή σε Γάλλους. Ομοίως δεν ανησύχησε ιδιαίτερα το Βερολίνο η δυσαρέσκεια της ελληνικής κυβέρνησης για τις δηλώσεις του νέου υπουργού Εξωτερικών, Kiderlen, ότι η Γερμανία και η Αυστρο-Ουγγαρία είναι αντίθετες προς την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Στις αρχές του 1911 όμως πολλαπλασιάστηκαν τα σημάδια της οικονομικής και πολιτικής εξάρτησης της Ελλάδας από τη Γαλλία και την Αγγλία, γεγονός που επιβεβαίωσε ο Βενιζέλος, δηλώνοντας ότι λόγω της γερμανικής αρνητικής στάσης η ελληνική κυβέρνηση δεν θα μπορούσε να συμπεριλάβει τη γερμανική [  ]


βιομηχανία στις παραγγελίες εξοπλισμών.37 Οι εξελίξεις αυτές έπεισαν το Βερολίνο να αναθεωρήσει εν μέρει την πολιτική του και να επιτρέψει τον Ιούνιο του 1911 μια μικρή συμμετοχή γερμανικών τραπεζών στην οριστική έκδοση του ελληνικού δανείου, προκειμένου να εμποδίσει τον απειλούμενο απόλυτο αποκλεισμό της γερμανικής βιομηχανίας από τις παραγγελίες πολεμικού υλικού.38 Ο Ιταλο-τουρκικός Πόλεμος για την Τριπολίτιδα το 1911, που έθετε θέμα ύπαρξης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αποτέλεσε μείζον ζήτημα για τη γερμανική κυβέρνηση, με παρεπόμενο να απορρίπτει τα ελληνικά αιτήματα σχετικά με την Κρήτη και να τάσσεται στο πλευρό της Πύλης. Πέρα από αυτό όμως, η γερμανική στάση επηρεαζόταν και από δυσπιστία προς το Βενιζέλο, αφενός λόγω της στενότερης σχέσης του με τις Δυνάμεις της Αντάντ, και αφετέρου διότι η θέση του είχε ενισχυθεί σημαντικά στο εσωτερικό και είχε υποβαθμίσει το Γεώργιο σε πολιτικά αδύναμο παράγοντα. Απλώς αποδεχόταν τον πρωθυπουργό ως αναγκαίο κακό, που προς το παρόν αποτελούσε εγγύηση για την ειρήνη στα Βαλκάνια. Αυτό το θέμα κυριάρχησε στις συνομιλίες του Βίλχελμ Β´ με το Γεώργιο στην Κέρκυρα, τον Απρίλιο του 1911, όπου τέθηκαν στο περιθώριο οι πολλά υποσχόμενες για τη γερμανική επιρροή συμφωνίες του 1908.39 Ωστόσο, την άνοιξη του 1912 πολιτικοί αλλά και οικονομικοί λόγοι επέβαλλαν μια μεταστροφή της γερμανικής πολιτικής έναντι της Ελλάδας. Συγκεκριμένα αφορούσαν το γεγονός ότι ο Βενιζέλος κέρδισε στις εκλογές του Μαρτίου του 1912 με συντριπτική πλειοψηφία έναντι των συνασπισμένων παλαιών κομμάτων, γεγονός που σήμαινε ταυτόχρονα την ενίσχυση της θέσης του απέναντι στη δυναστεία. Παρ’ όλα αυτά ο Βενιζέλος, ως πραγματιστής πολιτικός, προσπαθούσε από καιρό να αποκαταστήσει το κύρος της δυναστείας, την οποία χρειαζόταν για να επιλύσει τα προβλήματα της εξωτερικής πολιτικής και κυρίως το Κρητικό Ζήτημα, και γι’ αυτό ήταν διατεθειμένος να επαναφέρει στο στράτευμα το Διάδοχο και τους πρίγκιπες. Επειδή λοιπόν, κατά την άποψη της γερμανικής ηγεσίας, οποιαδήποτε αντίδραση στις συνθήκες αυτές ήταν άσκοπη, όπως άλλωστε παραδεχόταν και ο Γεώργιος, το συμφέρον ήταν να συμπράξει η δυναστεία με το Βενιζέλο και με αυτόν τον τρόπο να προσπαθήσει να ανακτήσει τη θέση της. Από την άλλη πλευρά, και με δεδομένη την επιτακτική ανάγκη της Ελλάδας για εξοπλισμούς ενόψει ενός ενδεχόμενου πολέμου, διακυβεύονταν και σημαντικά συμφέροντα της γερμανικής βιομηχανίας.40 Αυτοί οι λόγοι οδήγησαν στην απόφαση του Βερολίνου να παρέμβει δυναμικά, όπως φάνηκε κατά την επίσκεψη του Βίλχελμ Β´ στην Κέρκυρα. Εκεί για να δεχθεί το Βενιζέλο σε ακρόαση, έθεσε ως όρο τη θετική αντιμετώπιση της Krupp. Ο βασικός στόχος [  ]


του Κάιζερ, κατά τη συνάντησή του με το Βενιζέλο, ήταν να αποτρέψει την πλήρη στροφή της Ελλάδας στο αγγλικό στρατόπεδο και να επιτύχει την προσέγγιση του τελευταίου με τον Κωνσταντίνο. Ο Βενιζέλος που επιδίωκε καλές σχέσεις με τη δυναστεία, όχι μόνο αποφάσισε να επιλέξει τα γερμανικά σχέδια πλοίων του 1909, αλλά υποσχέθηκε να επαναφέρει και τους πρίγκιπες στο στράτευμα, ενώ στο διάδοχο είχε ήδη δώσει το αξίωμα του Γενικού Επιθεωρητή του στρατού. Επιπλέον διαβεβαίωσε τον Κάιζερ ότι επιδίωκε τη βελτίωση των ελληνο-τουρκικών σχέσεων και θα καταπολεμούσε κάθε απόπειρα ανακίνησης του Κρητικού Ζητήματος, διότι «…η Ελλάδα θα πρέπει να δυναμώσει εσωτερικά πριν μπορέσει να σκεφθεί την εκπλήρωση περαιτέρω φιλοδοξιών…». Το γεγονός ότι ο Βενιζέλος παρασημοφορήθηκε από τον Κάιζερ και ότι συμφώνησε μαζί του στα περισσότερα σημεία, όχι μόνο ανανέωσε εν μέρει τη χαμένη πολιτική επιρροή της Γερμανίας, αλλά βελτίωσε και την ανταγωνιστική θέση της πολεμικής βιομηχανίας της, αφού σύντομα της απέφερε σημαντικές παραγγελίες πολεμικού υλικού.41

. Η γερµανική πολιτική κατά τους Βαλκανικούς Πολέµους -

Μολονότι το Βερολίνο είχε ενημερωθεί, ήδη στις αρχές του καλοκαιριού του 1912, για τις συμμαχικές συμφωνίες των βαλκανικών κρατών, αντιμετώπιζε το θέμα ψύχραιμα, διότι πίστευε ότι η Ρωσία ως ανάδοχος της σερβο-βουλγαρικής συμμαχίας, δεν θα επέτρεπε έναν πόλεμο στα Βαλκάνια. Η στάση αυτή δεν άλλαξε, ούτε όταν φάνηκαν να διακυβεύονται σημαντικά συμφέροντα της συμμάχου Αυστρο-Ουγγαρίας. Η γερμανική ηγεσία αναγνώριζε ότι ενδεχόμενη μεταβολή του status quo στα Βαλκάνια προς όφελος της Σερβίας, θα απειλούσε την ύπαρξη της συμμάχου της. Όμως δεν ήταν διατεθειμένη να αποδεχθεί τα αυστρο-ουγγρικά σχέδια για δυναμική επέμβαση εναντίον της Σερβίας, αφού τούτο πιθανώς να προκαλούσε τα αντίποινα της Ρωσίας και να οδηγούσε σε ευρωπαϊκή σύρραξη. Αντίθετα, επέμενε στην από κοινού δράση όλων των Δυνάμεων και στον περιορισμό ενδεχόμενου πολέμου σε τοπικό επίπεδο.42 Ο Βίλχελμ Β´ πίστευε ότι η Γερμανία δεν θα έπρεπε να αναμιχθεί και τούτο, όχι μόνο επειδή συνδεόταν συγγενικά με μερικές βαλκανικές δυναστείες, αλλά κυρίως επειδή με έναν τέτοιο πόλεμο ήλπιζε σε οριστική λύση του Ανατολικού Ζητήματος, την οποία έκρινε ιστορικά απαραίτητη προκειμένου να δικαιωθεί η ύπαρξη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αλλά και των βαλκανικών χωρών. Γι’ [  ]


αυτό, εκτιμώντας ορθά το κίνημα χειραφέτησης των βαλκανικών χωρών, δεν αναγνώριζε στις Μεγάλες Δυνάμεις το δικαίωμα να αντιταχθούν στο δίκαιο αίτημα των βαλκανικών λαών για εθνική ανεξαρτησία, ακόμη και αν αυτό ήταν αντίθετο με τη θέληση των Δυνάμεων.43 Κατά την αποφασιστική φάση της βαλκανικής κρίσης, στις αρχές του Οκτωβρίου, η γερμανική κυβέρνηση προσπάθησε ανεπιτυχώς να αποτρέψει την ελληνική κυβέρνηση από τον πόλεμο. Τελικά όμως τήρησε ουδέτερη στάση και απέρριψε κατηγορηματικά τις προθέσεις της Αυστρίας για μονομερή δυναμική επέμβαση, παρά το γεγονός ότι ο Κάιζερ και η στρατιωτική ηγεσία του συζητούσαν για έναν ενδεχόμενο προληπτικό πόλεμο εναντίον της Ρωσίας.44

. Η τουρκική ήττα  και η αναθεώρηση της γερµανικής πολιτικής

Η γρήγορη ήττα του οθωμανικού στρατού κατά τον Α´ Βαλκανικό Πόλεμο, και η απώθησή του στην τελευταία αμυντική γραμμή προ της Κωνσταντινούπολης, έθεσαν τέλος στην οθωμανική κυριαρχία στα Βαλκάνια, με αποτέλεσμα η πολιτική του status ante bellum των Μεγάλων Δυνάμεων έχει ξεπεραστεί από τα γεγονότα. Η γερμανική ηγεσία είχε ήδη από τα μέσα Οκτωβρίου αποδεχθεί το τέλος του δόγματος της οθωμανικής ακεραιότητας και ήταν διατεθειμένη, προς χάρη της συνεννόησης με την Αγγλία, να δεχθεί ακόμη και μια ρωσική Κωνσταντινούπολη. Το νέο δόγμα της γερμανικής ανατολικής πολιτικής ήταν πλέον η διασφάλιση της ακεραιότητας της ασιατικής Τουρκίας, όπως το διατύπωσε ο Kiderlen ήδη το Νοέμβριο του 1912: «Ανέκαθεν προσανατολίζαμε την πολιτική μας προς την κατά το δυνατόν βιωσιμότητα της Τουρκίας. Τούτο μας επέβαλλαν τα μεγάλα οικονομικά μας συμφέροντα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία».45 Ο στόχος αυτός, μαζί με την προσπάθεια της γερμανικής ηγεσίας να προσεγγίσει την Αγγλία, αποτέλεσε το κύριο μέλημα της γερμανικής πολιτικής στη συνδιάσκεψη των πρέσβεων των Μεγάλων Δυνάμεων, τον Οκτώβριο του 1912 στο Λονδίνο, όπου παράλληλα διεξάγονταν και οι ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις ανάμεσα στα βαλκανικά κράτη και την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η γερμανική ηγεσία, επιθυμώντας να συμφιλιωθεί με τη σύμμαχο Αυστρία –που ήταν δυσαρεστημένη λόγω της γερμανικής επιφυλακτικότητας κατά τη διάρκεια της βαλκανικής κρίσης– και παράλληλα να ενισχύσει το κύρος της με μια διπλωματική επιτυχία, συμφωνούσε σχεδόν άνευ όρων με την αυστρο[  ]


ουγγρική πολιτική στα Βαλκάνια. Έτσι δεν απέρριπτε μόνο τις ελληνικές διεκδικήσεις στη Βόρειο Ήπειρο, αλλά συμπαρατασσόταν και με την αυστριακή πολιτική για μια βουλγαρική Θεσσαλονίκη, διότι θεωρούσε ότι πίσω από το ελληνικό αίτημα κρύβονταν σχέδια υπέρ της ρωσικής επιρροής στα Βαλκάνια. Εξίσου αρνητική ήταν, και μάλιστα παρά τις αντιρρήσεις του Κάιζερ, όσον αφορά τις ελληνικές διεκδικήσεις για τα νησιά του Αιγαίου, όχι μόνο επειδή αυτά είχαν μεγάλη σημασία για την ύπαρξη της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, αλλά και επειδή μια ενισχυμένη στη θάλασσα Ελλάδα και στηριζόμενη στην Αντάντ θα μπορούσε να αποβεί ενοχλητική στην Τριπλή Συμμαχία, ιδιαίτερα στην Αδριατική.46 Ο καγκελάριος Bethmann Hollweg καθόρισε ως πρωταρχικό στόχο της γερμανικής πολιτικής πλέον την ακεραιότητα της ασιατικής Τουρκίας, σε περίπτωση που οι διαπραγματεύσεις ειρήνης θα αποτύγχαναν και θα ξεσπούσε νέος βαλκανικός πόλεμος. Και στο πλαίσιο της πολιτικής προσέγγισης στην Αγγλία διαμήνυσε στο Λονδίνο ότι η Γερμανία δεν επιδιώκει εδαφικά οφέλη στη Μικρά Ασία, αλλά μόνο τη διασφάλιση των οικονομικών συμφερόντων της, αφού «έχει δεσμεύσει όχι μόνον εκατοντάδες εκατομμυρίων αλλά και το κύρος της».47 Η γερμανική ηγεσία δεν εγκατέλειψε αυτό το στόχο ακόμη και όταν οι σχέσεις εξουσίας στην Οθωμανική Αυτοκρατορία μεταβλήθηκαν άρδην, ύστερα από πραξικόπημα των Νεοτούρκων, οι οποίοι απέρριπταν κατηγορηματικά τους όρους ειρήνης, διακινδυνεύοντας έτσι μια νέα πολεμική σύγκρουση, που πιθανώς θα οδηγούσε στο διαμελισμό της. Οι εξελίξεις αυτές είχαν ως συνέπεια να συνειδητοποιήσουν ο καγκελάριος και ο νέος υπουργός Εξωτερικών Gottlieb von Jagow το αδιέξοδο της βαλκανικής πολιτικής, που είχε ακολουθήσει ο Kiderlen, με την άκριτη συμπαράταξη στην αυστριακή πολιτική, που ουσιαστικά υπονόμευε την υλοποίηση των γερμανικών στόχων. Χαρακτηριστικές είναι οι διαμαρτυρίες του Bethmann Hollweg προς τον υπουργό Εξωτερικών της Αυστρίας, Graf Leopold Berchtold, ότι η αδιάλλακτη στάση του στις διαπραγματεύσεις του Λονδίνου υπονομεύει την προσέγγιση της Γερμανίας με την Αγγλία. Ενώ και η επιμονή του να παραχωρηθεί η Θεσσαλονίκη στη Βουλγαρία υπονόμευε την ακεραιότητα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, διότι, όπως συμπέρανε ο Jagow, αν οι Έλληνες αναγκάζονταν να παραχωρήσουν τη Θεσσαλονίκη στη Βουλγαρία, τότε θα έπρεπε να τους αποδοθούν τα νησιά του Αιγαίου ως αντιστάθμισμα για αυτή την απώλεια, που όμως λόγω της στρατηγικής σημασίας τους, θα έπρεπε να παραμείνουν τουλάχιστον υπό οθωμανική επικυριαρχία. [  ]


Την αλλαγή της γερμανικής στάσης επηρέασαν οι πληροφορίες από την Αθήνα, οι οποίες προειδοποιούσαν ότι τόσο η απώλεια της Θεσσαλονίκης, όσο και των νησιών, θα είχαν αρνητικές επιπτώσεις, καθώς η δυσαρέσκεια του απογοητευμένου ελληνικού λαού δεν θα έπληττε μόνο το Βενιζέλο, αλλά και τη δυναστεία. Αλλά και οι ανησυχητικές για το Βερολίνο δηλώσεις του εθνικιστή, κατά το Γερμανό πρέσβη στην Αθήνα Arco von Quandt, υπουργού εξωτερικών Λάμπρου Κορομηλά ότι η ελληνική κυβέρνηση είναι αποφασισμένη να προσαρτήσει όχι μόνο τα νησιά αλλά και μια μικρασιατική λωρίδα ακτής πλάτους 100 χλμ. περίπου, σήμαιναν άμεσο κίνδυνο διαμελισμού της Τουρκίας.48 Τη γερμανική ανησυχία επέτεινε και η αδιάλλακτη στάση των Νεοτούρκων, που προκάλεσε τα βαλκανικά κράτη να διακόψουν την ανακωχή και να επαναλάβουν επιτυχώς τις πολεμικές τους επιχειρήσεις κατά της Τουρκίας. Συνέπεια όλων αυτών ήταν να συνηγορήσει η Γερμανία υπέρ της ελληνικής Θεσσαλονίκης, ώστε να εμποδίσει την απόδοση των νησιών που θεωρούσε απαραίτητα για τη Τουρκία.49 Με τη μεταστροφή αυτή συντελέστηκε μια θεμελιακή αλλαγή στη βαλκανική πολιτική της Γερμανίας, που αυτονομήθηκε από την αυστριακή, προς όφελος μιας καλύτερης συνεννόησης με την Αγγλία, και κυρίως προς χάρη των συμφερόντων της στην Τουρκία, τα οποία διακυβεύονταν από τη βαλκανική πολιτική της συμμάχου της. Η απόφαση αυτή του Βερολίνου ήταν βέβαια σημαντική για την Ελλάδα, αφού έπαψε να αντιμετωπίζει συλλήβδην αρνητικά τις ελληνικές διεκδικήσεις στα αμφιλεγόμενα βαλκανικά θέματα και έλαβε θετική στάση στο ζήτημα της Θεσσαλονίκης, με συνέπεια να προκύψει προσέγγιση των δύο κρατών σε μια κοινή βαλκανική πολιτική. Στη μεταστροφή αυτή συνέβαλαν επίσης, τόσο η μεταβολή του συσχετισμού δυνάμεων, που είχε επέλθει στην Ελλάδα με την άνοδο του Κωνσταντίνου στο θρόνο, όσο και τα συμφέροντα της γερμανικής οικονομίας στην ελληνική αγορά, οι ανάγκες της οποίας είχαν αυξηθεί σημαντικά μετά τον Α´ Βαλκανικό Πόλεμο. Επίσης σημαντικό ρόλο για αυτή την εξέλιξη έπαιξαν και οι προσπάθειες που στο μεταξύ κατέβαλε ο Βενιζέλος να προσεγγίσει τη Γερμανία. Με εντολή του ο πρέσβης στη Βιέννη Γεώργιος Στρέιτ, γιος του φιλοβασιλικού τραπεζίτη Στέφανου Στρέιτ, μόλις επέστρεψε από το Λονδίνο, όπου είχε συμμετάσχει με το Βενιζέλο στις ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις, ενημέρωσε το Γερμανό πρέσβη στη Βιέννη, Heinrich L. von Tschirschky, ότι η ελληνική κυβέρνηση επιθυμούσε να προσεγγίσει την Τριπλή Συμμαχία, εφόσον θα υποστηριζόταν η Ελλάδα στο θέμα της Θεσσαλονίκης και των νησιών. Πέρα από αυτό, ο Βενιζέλος, που αναζητούσε συμμάχους λόγω της διαμάχης με τη Βουλγαρία για τη Θεσσαλονίκη, στράφηκε προς τη γερμα[  ]


νική κυβέρνηση, προκειμένου αυτή να μεσολαβήσει στο Βουκουρέστι και στην Κωνσταντινούπολη. Παράλληλα, παραπέμποντας συνειδητά στα παλαιότερα σχέδια γερμανικής βαλκανικής πολιτικής, ο Βενιζέλος δήλωσε ότι η κυβέρνησή του επιθυμούσε επειγόντως τη σύμπλευση με τη Ρουμανία, καθώς και ότι ήταν διατεθειμένη να συνάψει φιλικές σχέσεις με την Τουρκία, αφού το όραμά του ήταν μια συμμαχία Ελλάδας, Ρουμανίας και Τουρκίας, ως αντίβαρο στα άλλα βαλκανικά κράτη.50 Η πρόταση του Βενιζέλου έγινε καταρχήν δεκτή με δυσπιστία στο Βερολίνο, αλλά ο Jagow δεν την απέρριψε, διότι αφενός εναρμονιζόταν με τη γερμανική πολιτική στην Τουρκία, αφού της προσέφερε συμμάχους που μπορούσαν να εγγυηθούν μακροπρόθεσμα την ύπαρξή της, και αφετέρου έδινε στην Τριπλή Συμμαχία τη δυνατότητα να διαλύσει τη βαλκανική συμμαχία και να ιδρύσει ένα βαλκανικό συνασπισμό υπό την αιγίδα της και «να αναχαιτίσει το σλαβικό κύμα».51 Μολονότι ο Berchtold αντέδρασε αρνητικά σε αυτή την προοπτική, ο Jagow επέμεινε και με δεδομένο ότι στο μεταξύ τόσο από την Αθήνα όσο και από τη Βιέννη πλήθαιναν οι ενδείξεις ότι ο Βενιζέλος καταβάλλει σοβαρές προσπάθειες για να συνδεθεί η Ελλάδα με τη Ρουμανία και την Τουρκία, έδωσε εντολή στον Quandt να ενθαρρύνει τον Έλληνα πρωθυπουργό, αφού υπέρ μιας τέτοιας συμμαχίας συνηγορούσε το γεγονός ότι η Ελλάδα ήταν η κατάλληλη ως μόνο μη σλαβικό βαλκανικό κράτος, εκτός της Ρουμανίας. Πολλώ μάλλον που το χάσμα μεταξύ Αθήνας και Σόφιας για τη Θεσσαλονίκη μεγάλωνε διαρκώς, ενώ ταυτόχρονα η διαμάχη μεταξύ Βουλγαρίας και Ρουμανίας κλιμακωνόταν, η συμπόρευση της Ελλάδας με τη Ρουμανία ήταν ιδανική λύση ακριβώς λόγω της εχθρότητας των δύο προς τη Βουλγαρία.52 Η απόφαση της γερμανικής ηγεσίας να θέσει στο επίκεντρο της βαλκανικής της πολιτικής την Ελλάδα και όχι τη Βουλγαρία υπαγορευόταν λιγότερο από την αναμφίβολη συμπάθεια του Κάιζερ προς τον Κωνσταντίνο και περισσότερο από το πρωταρχικό μέλημα της Γερμανίας να διαφυλάξει την Τουρκία από την κατάρρευση. Τούτο φαίνεται και από τη στάση της γερμανικής ηγεσίας στο θέμα της ρύθμισης των ελληνο-αλβανικών συνόρων. Η Ελλάδα στη βάση της αρχής των εθνοτήτων διεκδικούσε την περιοχή της Βορείου Ηπείρου, ενώ οι προστάτιδες δυνάμεις της Αλβανίας (Αυστρο-Ουγγαρία και Ιταλία) ήθελαν να παραχωρηθεί στην Αλβανία. Η Γερμανία υποστήριξε τη θέση των συμμάχων της, μολονότι ο Βίλχελμ Β´ είχε αρχικά εκφραστεί υπέρ της ελληνικής θέσης και είχε τονίσει ότι η αντίθεση Ελλάδας - Βουλγαρίας θα έπρεπε να αξιοποιηθεί, [  ]


ώστε να δημιουργηθεί μια συμμαχία Ρουμανίας - Τουρκίας - Ελλάδας, η οποία στη συνέχεια να ενσωματωθεί στην Τριπλή Συμμαχία.53

. Η αλλαγή του συσχετισµού δυνάµεων στην Ελλάδα το  και η στροφή προς τις Κεντρικές ∆υνάµεις

Στο ίδιο πνεύμα, ο Bethmann Hollweg επισήμανε την αξία της Ελλάδας για τη γερμανική πολιτική στα Βαλκάνια: «Η αυξημένη ισχύς που αποκόμισε η Ελλάδα απέβη προς όφελος της δυναστείας στην Αθήνα και κατά συνέπεια ενίσχυσε και το φιλογερμανικό στοιχείο στη χώρα αυτή, τη διαρκώς εκτεθειμένη στις πιέσεις της Αντάντ και ελάχιστα σταθερή».54 Πράγματι είχε συμβεί αυτό ακριβώς που επιδίωκε μακροπρόθεσμα η γερμανική ηγεσία. Η ευνοϊκή αυτή τροπή ήταν επακόλουθο της νίκης της Ελλάδας στον Α´ Βαλκανικό Πόλεμο, που απέφερε σημαντική αύξηση ισχύος όχι μόνο στη χώρα αλλά και στη θέση του Διαδόχου, ο οποίος ως αρχιστράτηγος του ελληνικού στρατού εισέπραξε τη δόξα της νίκης και η δημοτικότητά του ανταγωνιζόταν πλέον εκείνη του Βενιζέλου. Ο Κωνσταντίνος το εκμεταλλεύθηκε αυτό για να αποκαταστήσει την ισχύ του, αφού με τη συναίνεση του Βενιζέλου είχε ήδη στελεχώσει το Γενικό Επιτελείο με πιστούς αξιωματικούς, παρά την αντίθεση του παλαιού Στρατιωτικού Συνδέσμου.55 Από την άλλη πλευρά ο Βενιζέλος δεχόταν αυτή τη κατάσταση, αφενός διότι οι εξελίξεις στα εξωτερικά θέματα καθιστούσαν απαραίτητη μια πολιτική εθνικής ενότητας, και αφετέρου διότι γνώριζε καλά ότι η επιτυχία μιας πολιτικής προσέγγισης με την Τουρκία και τη Ρουμανία εξαρτιόταν από τη στάση της γερμανικής κυβέρνησης, η οποία με τη σειρά της έθετε ως όρο την ευνοϊκή προς τη δυναστεία διάθεσή του. Έχοντας υπολογίσει μάλλον λανθασμένα τις προθέσεις του Κωνσταντίνου και υπερεκτιμήσει τη δική του –όντως– πολύ ισχυρή θέση στη Βουλή, είχε παραχωρήσει στον Κωνσταντίνο το αξίωμα του αρχιστρατήγου και τη διοίκηση του Γενικού Επιτελείου, αρμοδιότητες με πρωτοφανές για τα ελληνικά δεδομένα κύρος. Μάλιστα, μετά τη δολοφονία του βασιλιά Γεωργίου Α´ και την άνοδο του Κωνσταντίνου στο θρόνο, οι πιστοί σε αυτόν αξιωματικοί εκμεταλλεύτηκαν την ευκαιρία για να μετατοπίσουν τις σχέσεις εξουσίας προς όφελος της δυναστείας. Για παράδειγμα, ως ηγεσία του στρατού έκαναν προπαγάνδα στο σώμα των αξιωματικών υπέρ ενός αυταρχικού βασιλιά με σαφείς αντικοινοβουλευτικές τάσεις και ενός στρατού που θα υπάκουε μόνο σε εκείνον και όχι στο συνταγματικά υπεύθυνο υπουργό Αμύνης, τον εκλεγ[  ]


μένο εκπρόσωπο του λαού.56 Παράλληλα, προσωπικότητες του φιλοβασιλικού στρατοπέδου ανέλαβαν σημαντικές κρατικές θέσεις, όπως ο Γεώργιος Στρέιτ το κρίσιμο Υπουργείο Εξωτερικών, ενώ ο παλαιός αντίπαλος του Βενιζέλου, Γεώργιος Θεοτόκης, μια σημαντική διπλωματική αποστολή στο Βερολίνο και το Βουκουρέστι. Αναμφίβολα ο Βενιζέλος ανεχόμενος τις αναθεωρητικές επιδιώξεις του Κωνσταντίνου, διέπραξε σοβαρό πολιτικό σφάλμα, αφού με τον τρόπο αυτό επέτρεψε να ανοίξει η κερκόπορτα του εθνικού διχασμού, που ξέσπασε το 1916. Οι πρώτες ενδείξεις της διάστασης μεταξύ Κωνσταντίνου και Βενιζέλου στην εξωτερική πολιτική, έγιναν φανερές ήδη το καλοκαίρι του 1913 σε σχέση με την αποστολή του Θεοτόκη στο Βερολίνο, και όχι το Σεπτέμβριο με αφορμή την επίσκεψη του βασιλιά στο Βερολίνο. Πριν ο Θεοτόκης αναχωρήσει για το Βερολίνο, συναντήθηκε στην Αθήνα με το Κωνσταντίνο και φθάνοντας εκεί πρότεινε την προσχώρηση της Ελλάδας στην Τριπλή Συμμαχία, πρόταση που έγινε δεκτή με έκπληξη από τον Jagow και τον Bethmann Hollweg, οι οποίοι γνώριζαν ότι ο Βενιζέλος ενδιαφερόταν για ένα συνασπισμό με τη Ρουμανία και τη Τουρκία. Για το λόγο αυτό ζητήθηκε από τον Quandt να διασαφηνίσει το θέμα με το Βενιζέλο και τον Κωνσταντίνο. Αποκαλύφθηκε λοιπόν ότι ο Βενιζέλος δεν είχε δώσει ποτέ ανάλογη εντολή στο Θεοτόκη, ενώ και ο Κωνσταντίνος αρνήθηκε κάτι παρόμοιο. Αλλά είναι πασιφανές ότι ο έμπειρος πολιτικός Θεοτόκης δεν θα είχε αποτολμήσει μια τέτοια πρωτοβουλία, παρά μόνο ύστερα από σχετική εντολή του Κωνσταντίνου. Σε αυτό συνηγορεί ότι και ο ίδιος ο βασιλιάς πρότεινε στον Quandt την προσχώρηση της Ελλάδας στη Τριπλή Συμμαχία με εγγυήσεις για τα ελληνικά ζητήματα, και μάλιστα δήλωσε αποφασισμένος να επιβάλει αυτή την πολιτική, να αποπέμψει την κυβέρνηση Βενιζέλου και να την αντικαταστήσει με άλλη υπό το Θεοτόκη ή το Ζαΐμη. Ο Bethmann Hollweg απέρριψε την πρότασή του, λόγω της περίπλοκης κατάστασης στα Βαλκάνια, και επισήμανε ότι η γερμανική ηγεσία θα «εξετάσει καλύτερα το ζήτημα της άμεσης προσχώρησης μόνο μετά το πέρας της παρούσας κρίσης». Επιπλέον, αξιολογώντας τη συγκυρία συνετά, προειδοποίησε –με τη συναίνεση του Κάιζερ– τον Κωνσταντίνο να μην εξαναγκάσει το Βενιζέλο σε παραίτηση, διότι τούτο θα αποτελούσε δυστύχημα για τη ελληνική δυναστεία, αλλά να επιδιώξει την προσέγγιση της Ελλάδας στην Τριπλή Συμμαχία μέσω Βουκουρεστίου και Κωνσταντινούπολης, σύμφωνα με την πολιτική του Βενιζέλου.57 Η στροφή της γερμανικής βαλκανικής πολιτικής προς την Ελλάδα αποτυπώθηκε με αδιαμφισβήτητο τρόπο στη στάση της Γερμανίας κατά το Β´ [  ]


Βαλκανικό Πόλεμο και τις ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις του Βουκουρεστίου το καλοκαίρι του 1913. Ένας επίσης σημαντικός παράγοντας που επηρέασε τη γερμανική κυβέρνηση ώστε να ακολουθήσει φιλική πολιτική προς την Ελλάδα ήταν ο οικονομικός. Το ενδιαφέρον της γερμανικής βιομηχανίας αυξήθηκε ιδιαίτερα μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους, καθώς ήταν ολοφάνερο ότι σύντομα η χώρα θα χρειαζόταν νέο εξοπλισμό και με δεδομένη την εδαφική της επέκταση, θα αγόραζε τρένα, πλοία και αργότερα γεωργικές μηχανές κ.λπ. Ωστόσο, συνεχιζόταν η επιφυλακτικότητα της γερμανικής χρηματαγοράς· για παράδειγμα, το καλοκαίρι 1913 οι γερμανικές τράπεζες απέρριψαν το αίτημα της ελληνικής κυβέρνησης να εξοφλήσει τις ληξιπρόθεσμες δόσεις σε γερμανικές εταιρείες με ομόλογα ενός εσωτερικού δανείου, σε αντίθεση με τις αυστριακές και τις γαλλικές, που είχαν αποδεχθεί αμέσως αυτό το διακανονισμό. Με αυτές τις συνθήκες ο κίνδυνος μονοπωλιακών συνθηκών εις βάρος της γερμανικής εξαγωγικής βιομηχανίας ήταν πράγματι πολύ μεγάλος, αφού το γερμανικό τραπεζικό κεφάλαιο δεν ενδιαφερόταν ιδιαίτερα για την Ελλάδα, παρά τις έντονες προσπάθειες της πολιτικής ηγεσίας.58

. Η Ελλάδα θεµελιώδης παράγοντας της βαλκανικής πολιτικής

Στο πλαίσιο της στροφής της γερμανικής ηγεσίας προς την Ελλάδα, που εκδηλώθηκε το Μάρτιο του 1913, το Βερολίνο κατέβαλε στους επόμενους μήνες σοβαρές προσπάθειες, να διευκολύνει την προσέγγιση της χώρας στην Τριπλή Συμμαχία, διότι: «Η προσέλκυση της Ελλάδας στην Τριπλή Συμμαχία υπαγορεύεται τόσο από τα συμφέροντα της Τριπλής Συμμαχίας στη Μεσόγειο, όσο και από τα γερμανικά συμφέροντα στη Μικρά Ασία. Η Ελλάδα, στο άρμα της Αντάντ, σημαίνει ενίσχυση της θαλάσσιας θέσης της Γαλλίας και της Αγγλίας στη Μεσόγειο εις βάρος της Αυστρο-ουγγαρίας και της Ιταλίας, καθώς και ενθάρρυνση των επιδιώξεων της Ρωσίας και της Γαλλίας όσον αφορά το διαμελισμό της ασιατικής Τουρκίας. Και μόνο το συμφέρον της αυτοκρατορικής κυβέρνησης όσον αφορά στη διατήρηση του στάτους κβο στη Μικρά Ασία, που ανταποκρίνεται μάλλον και στο συμφέρον της αυστρο-ουγγρικής κυβέρνησης, της απαγορεύει, μεταξύ άλλων, να λάβει θέση υπέρ της Βουλγαρίας και εναντίον της Ελλάδας κατά την επικείμενη εκποίηση της τουρκικής κληρονομιάς».59 Σαφώς λοιπόν προκύπτει ότι η Ελλάδα βρέθηκε στο επίκεντρο της βαλκανι[  ]


κής πολιτικής της Γερμανίας, αφού η υλοποίησή της εξαρτιόταν πολύ περισσότερο από τη συναίνεση της ελληνικής πλευράς, παρά από εκείνη της Ρουμανίας και της Τουρκίας, που είχαν ήδη στενές σχέσεις με τη Γερμανία. Μέσω αυτής της πολιτικής θα διασφαλιζόταν ο πρωταρχικός στόχος, δηλαδή η διατήρηση της ακεραιότητα της Τουρκίας, ή τουλάχιστον η αναβολή της κατάρρευσή της, και επιπλέον θα αποκτούσε η γερμανική βιομηχανία πλεονεκτήματα απέναντι στο γαλλικό ανταγωνισμό. Όμως η πραγματοποίησή της εξαρτιόταν και από τη στάση της Αυστρο-Ουγγαρίας και της Ιταλίας, που αντιδρούσαν αρνητικά. Παρ’ όλα αυτά το Βερολίνο δεν ανέστειλε τις προσπάθειές του και συνέχισε να υποστηρίζει την ελληνική συμβιβαστική πρόταση αναφορικά με τη ρύθμιση των ελληνο-αλβανικών συνόρων, ιδιαίτερα μάλιστα μετά τη δήλωση του Βενιζέλου προς τον Quandt ότι όσο διάστημα θα ήταν ο ίδιος πρωθυπουργός και βασιλιάς ο Κωνσταντίνος η Ελλάδα δεν θα συνδεόταν με την Αντάντ και γενικά θα έμενε έξω από τους συνασπισμούς των Δυνάμεων. Αντίθετα, θα επιδίωκε στενές σχέσεις με τη Ρουμανία και την Τουρκία, ως αντίβαρο στα σλαβικά κράτη των Βαλκανίων.60 Το αποτέλεσμα ήταν ο Jagow να δώσει εντολή στον πρέσβη, στη διάσκεψη του Λονδίνου, να ζητήσει την υποστήριξη της Αυστρο-Ουγγαρίας και της Ιταλίας για τα ελληνικά αιτήματα όσον αφορά τα αλβανικά σύνορα: «Είναι φανερό πόση σημασία θα έχει για τη θέση της Τριπλής Συμμαχίας στη Μεσόγειο η προσχώρηση της Ελλάδας στην Αντάντ. Η Γαλλία το έχει αντιληφθεί καλά και με τη δραστήρια υποστήριξη της στο ζήτημα των συνόρων προσπαθεί να προσελκύσει την Ελλάδα με το μέρος της».61 Όμως τελικά η γερμανική ηγεσία, λαμβάνοντας υπόψη την αρνητική θέση των συμμάχων της, υποστήριξε τις θέσεις τους τόσο στο θέμα των αλβανικών συνόρων, όσο και της Ιταλίας, να παραμείνουν τα Δωδεκάνησα προσωρινά υπό ιταλική κατοχή και αργότερα να αποδοθούν στην Τουρκία. Έτσι, οι αποφάσεις που έλαβαν οι Δυνάμεις για τα ζητήματα αυτά διέπονταν σε μεγάλο βαθμό από το πνεύμα της αυστρο-ουγγρικής και της ιταλικής πολιτικής. Για τη δυσμενή στάση της η Γερμανία προέβαλε το επιχείρημα ότι ήδη είχε αποδείξει τη φιλελληνική διάθεση της, υποστηρίζοντας τα ελληνικά αιτήματα έναντι των επιθυμιών της Αυστρο-Ουγγαρίας στο ζήτημα της Καβάλας και στο θέμα της αναθεώρησης της Συνθήκης του Βουκουρεστίου.62 Πράγματι στη περίοδο πριν από τον Β´ Βαλκανικό Πόλεμο το Βερολίνο έβλεπε την προσέγγιση της Ελλάδας με τη Ρουμανία και την Τουρκία ως κάτι αλληλένδετο και την προωθούσε στο σύνολό της. Είχε συντονίσει τις διαπραγ[  ]


ματεύσεις μεταξύ τους και είχε συμβάλλει καθοριστικά με συμβουλές, πολύτιμες πληροφορίες, αλλά και πιέσεις, ώστε να ξεπεραστούν πολλές διαφορές μεταξύ τους και να βρεθούν στο ίδιο στρατόπεδο, μολονότι ο σύμμαχος στη Βιέννη υποστήριζε μέχρι τέλους την αντίπαλό τους, Βουλγαρία. Η γερμανική ηγεσία επιδίωκε μάλιστα τη σύγκρουση ανάμεσα στα βαλκανικά κράτη, ελπίζοντας στη διάλυση της Βαλκανικής Συμμαχίας: «Και δική μας άποψη είναι ότι θα ήταν φυσικά ευχής έργο μια πολεμική σύγκρουση των μέχρι σήμερα συμμάχων στα Βαλκάνια. Αλλά ακόμη και αν δεν πραγματοποιηθεί τώρα, τα αντίθετα συμφέροντα αναγκαστικά θα οδηγήσουν αργά ή γρήγορα στην ένοπλη σύγκρουση. Πάντως η βαλκανική συμμαχία που συνήφθη ευκαιριακά – για τον πόλεμο εναντίον της Τουρκίας μπορεί να θεωρηθεί, οριστικά θαμμένη». Γι’ αυτό το λόγο ο Jagow είχε επανειλημμένα αρνηθεί, στο τέλος Μαΐου του 1913, να ανταποκριθεί στην επιθυμία της Αυστρίας και να πιέσει τη Ρουμανία με σκοπό να αποποιηθεί ενδεχόμενη συμμαχία με τη Σερβία.63 Με την έκρηξη του πολέμου το Βερολίνο ανέλαβε το συντονισμό μεταξύ Αθήνας και Βουκουρεστίου, ικανοποιώντας για παράδειγμα την παράκληση της ελληνικής κυβέρνησης, να μεσολαβήσει στη ρουμανική, ώστε να επέμβει κι εκείνη στη σύγκρουση με τη Βουλγαρία. Παράλληλα, πληροφόρησε την Αθήνα ότι και η Τουρκία ήταν έτοιμη να επέμβει στην Ανατολική Θράκη εναντίον της Βουλγαρίας και ότι η Αυστρο-Ουγγαρία δεν θα επενέβαινε στη σύγκρουση, ταυτόχρονα επιδοκίμασε πλήρως την ελληνική ενέργεια να εκδιώξει το βουλγαρικό τάγμα από τη Θεσσαλονίκη, και επικρότησε την απόφαση της ελληνικής κυβέρνησης να επιτεθεί πλέον στη Βουλγαρία.64 Η γερμανική πολιτική δικαιώθηκε, όταν δέκα μόλις μέρες μετά την έκρηξη του πολέμου, φάνηκε καθαρά ότι η Ελλάδα και η Σερβία προέλαυναν νικηφόρα κατά της Βουλγαρίας, ακόμη περισσότερο δε, όταν η Ρουμανία και η Τουρκία αναμείχθηκαν στη σύγκρουση κατά της Βουλγαρίας, της οποίας η ήττα στη συνέχεια έλαβε καταστροφικές διαστάσεις. Αλλά και στη συνέχεια το Βερολίνο έπαιζε ρόλο συντονιστή, για παράδειγμα πρότεινε να απορριφθεί η ρωσική πρόταση για ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις στο Νις και να προτιμηθεί το Βουκουρέστι, πράγμα που υιοθέτησε ο Βενιζέλος. Παράλληλα, ενημέρωσε έγκαιρα την ελληνική κυβέρνηση ότι όχι μόνο η Γερμανία αλλά και οι άλλες Δυνάμεις θα υποστηρίξουν μια ελληνική Καβάλα. Συγχρόνως όμως προειδοποίησε την ελληνική κυβέρνηση να μην εγείρει υπερβολικές αξιώσεις προς τη Βουλγαρία: «όσο και αν επιθυμούμε να δούμε την Ελλάδα να βγαίνει κατά το δυνατόν ισχυρότερη από τον πόλεμο, θα ήθελα να θέσω στην [  ]


κρίση του κυρίου Βενιζέλου να ακολουθήσει το παράδειγμα της Ρουμανίας στη μετριοπάθεια και να μην παρατραβήξει το σχοινί όπως η Βουλγαρία».65 Κατά τις διαπραγματεύσεις στο Βουκουρέστι η γερμανική κυβέρνηση υποστήριξε προς όλες τις κατευθύνσεις επιτυχώς την ελληνική αξίωση να προσαρτηθεί η Καβάλα και συνέστησε στην Αθήνα μετριοπάθεια, ώστε να μην γίνει εμπόδιο στην ειρήνη που όλες οι πλευρές στην Ευρώπη επιθυμούσαν. Και αυτό διότι η Γερμανία είχε πλέον σημαντικό λόγο να επιθυμεί ειρήνη στα Βαλκάνια, αφού ανησυχούσε για τη Τουρκία, για την οποία επιθυμούσε να ρυθμίσει επιτέλους τις εκκρεμότητές της με την Ελλάδα.66 Η στάση της Γερμανίας κατά τις ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις, στις αρχές Αυγούστου του 1913, εναρμονιζόταν πλήρως με τη βαλκανική πολιτική που ακολουθούσε από το Μάρτιο. Έτσι τάχθηκε υπέρ της ελληνικής Καβάλας, και όπως ο Jagow τόνισε στον Berchthold, που είχε αποδυθεί σε αγώνα δρόμου με τη ρωσική κυβέρνηση για την εύνοια της Βουλγαρίας: «Η Ελλάδα, ιδιαίτερα με την ενίσχυση της μετά τον τελευταίο πόλεμο, έχει εξελιχθεί σε σημαντικό στρατηγικό παράγοντα στη Μεσόγειο, γεγονός που επηρεάζει ουσιαστικά τα συμφέροντα μας».67 Με αυτές τις συνθήκες βέβαια, παρέμενε αγεφύρωτο το χάσμα μεταξύ Βιέννης και Βερολίνου στη βαλκανική πολιτική. Πάντως η Γερμανία, θεωρώντας τη συνθήκη οριστική, βρισκόταν σε σύμπνοια με τη Γαλλία, που επίσης υποστήριζε, σε αντίθεση με τις επιθυμίες της συμμάχου της Ρωσίας, την προσάρτηση της Καβάλας στην Ελλάδα. Ενώ και οι δύο απέρριψαν κατηγορηματικά την απόφαση της Βιέννης, που συμμεριζόταν και η Ρωσία, να διατηρήσει το δικαίωμα αναθεώρησης των συμφωνηθέντων στη Συνθήκη του Βουκουρεστίου.68

. Η ελληνο-τουρκική διαµάχη για τα νησιά του Αιγαίου, λυδία λίθος της γερµανικής βαλκανικής πολιτικής (-)

Η σταθερή στάση της γερμανικής κυβέρνησης στη δεδομένη βαλκανική πολιτική έγινε φανερή κατά την επίσκεψη του Κωνσταντίνου το Σεπτέμβριο του 1913 στο Βερολίνο. Στις συνομιλίες ο Βίλχελμ Β´ του συνέστησε «οι μελλοντικοί στόχοι [του Κωνσταντίνου] να είναι […] οι καλές σχέσεις με την Κωνσταντινούπολη, με την υποστήριξη της Ιταλίας - Αυστρίας και κατ’ επέκταση και τη δική μας, καθώς και η στενή επαφή με το Βουκουρέστι».69 Ωστόσο, έπρεπε προηγουμένως να ρυθμιστεί οριστικά το ζήτημα των αλβα[  ]


νικών συνόρων. Η απόφαση των Μεγάλων Δυνάμεων κατά τη διάσκεψη των πρεσβευτών στο Λονδίνο (15 Αυγούστου) ικανοποιούσε βέβαια τις επιθυμίες της Ιταλίας και της Αυστρίας, ταυτόχρονα όμως είχε ανατεθεί σε επιτροπή εκπροσώπων των Δυνάμεων να καθορίσει επί τόπου τα ακριβή σύνορα, εκτός των άλλων και σύμφωνα με εθνοτικά κριτήρια. Για το θέμα αυτό βρίσκονταν τώρα σε διένεξη, αφενός η Ελλάδα, που διεκδικούσε την πόλη της Κορυτσάς και μερικά χωριά, και αφετέρου η Ιταλία με την Αυστρο-Ουγγαρία, οι οποίες ήθελαν να παραχωρηθούν αυτές οι περιοχές στην Αλβανία. Για να ξεπεραστεί η διαφορά, το Βερολίνο κατέβαλλε προσπάθειες να πείσει το βασιλιά να υποχωρήσει στο θέμα της Κορυτσάς. Ο Κάιζερ επισήμανε στον Κωνσταντίνο ότι αυτό το ήσσονος σημασίας θέμα έθετε σε κίνδυνο την προσέγγιση της χώρας στην Τριπλή Συμμαχία, αλλά και ο Jagow εκμεταλλεύθηκε την ευκαιρία για να τον πείσει: «Συμβούλεψα το βασιλιά να μην είναι τόσο ανυποχώρητος στο θέμα των συνόρων και να υποταγεί στην απόφαση των Μ. Δυνάμεων, για λόγους γενικής πολιτικής και προς το συμφέρον της Ελλάδας. Αρνούμενος, θα διακινδύνευε τη μελλοντική πολιτική του, την οποία ως γνωστόν, θέλει να προσανατολίσει στην Τριπλή Συμμαχία».70 Ωστόσο, η γερμανική ηγεσία δεν μπόρεσε να μεταπείσει το βασιλιά, που διαμαρτυρήθηκε για την ανθελληνική στάση της Αυστρο-Ουγγαρίας και της Ιταλίας και τόνισε ότι δεν μπορούσε να αναλάβει ενώπιον της ελληνικής κοινής γνώμης την ευθύνη της παραίτησης από την Κορυτσά. Πράγματι, σε μια εποχή που στην ελληνική κοινή γνώμη κυριαρχούσαν τα εθνικά αισθήματα, μετά τις μεγάλες νίκες στους Βαλκανικούς Πολέμους, ο βασιλιάς δεν μπορούσε, παρά τη μεγάλη δημοτικότητά του, να παραιτηθεί από εθνικούς στόχους χωρίς να αποδυναμώσει τη θέση του. Μάλλον θα ήθελε κατά κάποιον τρόπο να εξαναγκαστεί από τις Μεγάλες Δυνάμεις σε υποχώρηση, ώστε να τηρήσει τα προσχήματα. «Κατά τα άλλα, ο βασιλιάς με διαβεβαίωσε κατηγορηματικά, όπως και την Αυτού Μεγαλειότητα τον Αυτοκράτορα, ότι θα συμπορευθεί με την Τριπλή Συμμαχία και τη Ρουμανία.» Ακόμη συμφώνησαν ότι ο Κωνσταντίνος θα έπρεπε να δρομολογήσει την προσέγγιση σταδιακά, επειδή η Ελλάδα εξαρτιόταν από τη γαλλική χρηματαγορά, και τουλάχιστον προς το παρόν δεν μπορούσε να μην λαμβάνει υπόψη τη γαλλική πολιτική, πολλώ μάλλον που η πλειοψηφία της ελληνικής κοινής γνώμης εξακολουθούσε να τάσσεται υπέρ της Γαλλίας και κατά της προσχώρησης στην Τριπλή Συμμαχία.71 Κι αυτό μολονότι μετά τη Συνθήκη του Βουκουρεστίου η Γερμανία είχε κερδίσει πολλές συμπάθειες. Επιπλέον, και ο Βενιζέλος είχε τοποθετηθεί κατά της άμεσης σύνδεσης της [  ]


Ελλάδας με ένα από τους συνασπισμούς των Μεγάλων Δυνάμεων, αλλά υπέρ της στενής σχέσης με τη Ρουμανία και την Τουρκία, αφού «συμμερίζεται πλήρως τις προθέσεις του βασιλιά ως προς τον μελλοντικό προσανατολισμό της ελληνικής πολιτικής. Αλλά και ο κύριος Βενιζέλος θεωρεί ότι η Ελλάδα δεν θα πρέπει να πραγματοποιήσει τη στροφή προς την Τριπλή Συμμαχία αιφνιδιαστικά, εφόσον μάλιστα ο ίδιος είχε δηλώσει στους εκπροσώπους της Αντάντ ότι δεν θα προσχωρούσε σε κανένα από τους δύο συνασπισμούς των Μ. Δυνάμεων».72 Αυτό ήταν για το Βενιζέλο ασφαλώς τακτικός ελιγμός, αφού προτιμούσε τις Δυνάμεις της Αντάντ και κυρίως την Αγγλία, όπως απέδειξε άλλωστε η πολιτική του μετά την έκρηξη του Α´ Παγκοσμίου Πολέμου. Ως πραγματιστής πολιτικός και λόγω των συνθηκών στα Βαλκάνια, ήταν υποχρεωμένος να αναζητήσει τη σύνδεση με τη Ρουμανία και την Τουρκία, για να εδραιώσει τα κεκτημένα των Βαλκανικών Πολέμων. Επειδή ακριβώς γνώριζε ότι η γερμανική μεσολάβηση θα ήταν πολύτιμη, υποστήριζε με μετριοπάθεια τις βλέψεις του Κωνσταντίνου. Για να προωθήσει τους στόχους της εθνικής πολιτικής, συμφωνούσε με τον Κωνσταντίνο μόνο ως προς το πρώτο σκέλος της γερμανικής βαλκανικής πολιτικής, δηλαδή στη σύνδεση της Ελλάδας με τη Ρουμανία και κατά το δυνατό με την Τουρκία.73 Μολονότι ο Έλληνας βασιλιάς δεν υποχωρούσε στο θέμα των αλβανικών συνόρων, η γερμανική κυβέρνηση συνέχισε τις προσπάθειες συμβιβασμού της Ελλάδας, με Αυστρο-Ουγγαρία και Ιταλία, χωρίς όμως να επιτευχθεί συμφωνία, διότι η ελληνική κυβέρνηση δεν μπορούσε να αναλάβει απέναντι στην κοινή γνώμη την ευθύνη μιας εκούσιας παραίτησης, αφού πράγματι η παλαιοκομματική αντιπολίτευση εκμεταλλευόταν κάθε ευκαιρία να την κατηγορεί για υποχωρητικότητα σε θέματα που αφορούσαν τις εθνικές διεκδικήσεις. Η πολεμική αυτή εντάθηκε ακόμη περισσότερο, όταν με τη Συνθήκη του Βουκουρεστίου αποδόθηκε η Αλεξανδρούπολη στη Βουλγαρία, καθώς και όταν το φθινόπωρο του 1913 υποχώρησε στο αλβανικό ζήτημα και δεν κατάφερε να έχει θετικά αποτελέσματα στο θέμα των νησιών.74 Το Δεκέμβριο του 1913 η διεθνής επιτροπή για τη ρύθμιση των συνόρων αποδέχθηκε την πρόταση του Άγγλου υπουργού Εξωτερικών, E. Grey, η οποία λάβαινε υπόψη της σε μεγάλο βαθμό τις αυστριακές και τις ιταλικές απαιτήσεις εις βάρος των ελληνικών διεκδικήσεων. Ακολούθως το Βερολίνο, επικαλούμενο την πολιτική των Συμμάχων του και τη συμφωνία όλων των Δυνάμεων, απέρριψε την ιδέα γερμανικής μεσολάβησης υπέρ της Ελλάδας κατά τον καθορισμό της ελληνο-αλβανικής συνοριακής γραμμής. Ο Κωνσταντίνος απογοητεύτηκε [  ]


από αυτή τη στάση και η Γερμανία έχασε ακόμη περισσότερο έδαφος, διότι: «ο τρόπος, με τον οποίο του συμπεριφερόμαστε τον σπρώχνει με το ζόρι στην αγκαλιά της Αντάντ. Είτε το θέλει είτε όχι θα ξυπνήσει ένα πρωί και θα ανακαλύψει πως έχει συμμαχήσει με τη Γαλλία. Οι δυναστικές σχέσεις δεν πρέπει να τον επηρεάσουν διότι αυτό θα μπορούσε να γίνει σημείο μομφής εναντίον του. Ακόμη και ο Βενιζέλος τελευταία έχει μεταβάλει απόψεις. Ο πρωθυπουργός θεωρεί θετική τη σύνδεση της Ελλάδας με μια ισχυρή ομάδα Δυνάμεων, σε αντίθεση με τις παλαιότερες αντιλήψεις του. Από τις εμπειρίες του όμως θεωρεί ότι η Γαλλία θα αποδειχθεί χρησιμότερη από τη Γερμανία».75 Βέβαια, ο Κωνσταντίνος δεν ήταν διατεθειμένος να παραιτηθεί τόσο εύκολα από την προσανατολισμένη στη Γερμανία εξωτερική πολιτική, όμως οι δηλώσεις του μαρτυρούσαν ότι μια τέτοια τροπή ήταν συζητήσιμη και θα σήμαινε για τη Γερμανία την απώλεια του ισχυρότερου ερείσματός της στην Ελλάδα και τη χρεοκοπία της βαλκανικής της πολιτικής. Ακόμη δυσκολότερο πρόβλημα για τη Γερμανία ήταν η διευθέτηση της ελληνο-τουρκικής διαφοράς στο ζήτημα των νησιών του Αιγαίου, που εξελισσόταν σε επικίνδυνη κρίση και απειλούσε να ματαιώσει τους γερμανικούς στόχους στα Βαλκάνια. Η ελληνο-τουρκική προσέγγιση, που είχε σημειωθεί ενόψει του Β´ Βαλκανικού Πολέμου, διακόπηκε λίγο μετά τη Συνθήκη του Βουκουρεστίου. Στο Βερολίνο είχαν σαφή εικόνα της κατάστασης: «η Ελλάδα και ο συνδυασμός μας –Ελλάδα, Τουρκία, Ρουμανία– κινδυνεύει σοβαρά». Γι’ αυτό ο Jagow συμβούλευσε το βασιλιά και την ελληνική κυβέρνηση να προτείνει στην Τουρκία την ουδετερότητα των νησιών, ώστε με μια τέτοια συμφωνία να αποτρέψει την προσέγγισή της με τη Βουλγαρία.76 Αλλά στο μεταξύ διαπιστώθηκε ότι η τουρκική κυβέρνηση διεκδικούσε πλέον την πλήρη κατοχή των νησιών. Αυτή η μεταστροφή των τουρκικών προθέσεων, αντίθετη προς τις γερμανικές βλέψεις, οφειλόταν στην προοπτική ευόδωσης των τουρκο-βουλγαρικών διαπραγματεύσεων. Το Βερολίνο ήταν αντίθετο φυσικά με μια τέτοια εξέλιξη και γι’ αυτό ο Jagow προέτρεψε «…τον μεγάλο βεζύρη προς μια συνετή στάση και συνεννόηση με την Ελλάδα». Ο Βενιζέλος, μετά τη σχετική προειδοποίηση της Γερμανίας, δήλωσε διατεθειμένος να προβεί σε ορισμένες παραχωρήσεις προς την Τουρκία σχετικά με τα νησιά. Όμως οι διαπραγματεύσεις δεν προχωρούσαν, επειδή η τουρκική κυβέρνηση επέμενε στην κατοχή των νησιών.77 Πάντως, η γερμανική ηγεσία δεν ήταν σε θέση να συμβιβάσει τις δύο πλευρές και έτσι δεν κατάφερε να αποτρέψει την εκδήλωση μιας σοβαρής κρίσης μεταξύ [  ]


των δύο κρατών. Μάλιστα, ακόμη και για την υπογραφή του πρωτοκόλλου ειρήνης μεταξύ Τουρκίας και Ελλάδας το Νοέμβριο του 1913 χρειάστηκε να μεσολαβήσει δυναμικά η Ρουμανία, και να δηλώσει κατηγορηματικά ότι ενδεχόμενη επίθεση της Τουρκίας θα σήμαινε για τη ρουμανική κυβέρνηση casus belli, ώστε να δεχθεί η τουρκική κυβέρνηση να συνάψει ειρήνη.78 Τελικά, στις αρχές του 1914 οι Δυνάμεις της Τριπλής Συμμαχίας συμφώνησαν να αποδεχθούν καταρχήν τη βρετανική πρόταση, που προέβλεπε να αποδοθούν τα νησιά του Αιγαίου στην Ελλάδα, εκτός από την Ίμβρο, την Τένεδο και το Καστελόριζο, υπό τον όρο ότι οι Έλληνες θα εκκένωναν εντός καθορισμένης ημερομηνίας τις αλβανικές περιοχές.79 Στο μεταξύ ο Βενιζέλος, στο πλαίσιο της περιοδείας του στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες τον Ιανουάριο του 1914, επισκέφθηκε και το Βερολίνο, όπου είχε συνομιλίες με τον Jagow και το Βίλχελμ Β´, για μια ευνοϊκή λύση του ζητήματος των νησιών. Αυτό είχε κριθεί απαραίτητο, όχι μόνο για λόγους εξωτερικής πολιτικής, αλλά και επειδή η θέση του Βενιζέλου στο εσωτερικό είχε κλονιστεί, τόσο από τις επιθέσεις της αντιπολίτευσης που επανειλημμένα του προσήπτε υποχωρητικότητα στο ζήτημα των αλβανικών συνόρων, όσο και λόγω του κινδύνου ενός πολέμου με την Τουρκία για τα νησιά. Ο Έλληνας πρωθυπουργός πεπεισμένος ότι η γερμανική επιρροή στην Κωνσταντινούπολη δεν ήταν αρκετά ισχυρή, ώστε να συγκρατήσει τους Τούρκους από πόλεμο εναντίον της Ελλάδας, και επειδή αναγνώριζε ότι η χώρα του χρειαζόταν κυρίως τη βοήθεια μιας ναυτικής Δύναμης στο θέμα των νησιών, στράφηκε αρχικά στην Αντάντ και ιδίως στην Αγγλία, όπου όμως τον συμβούλευσαν να ρυθμίσει το θέμα με την Τουρκία. Εκείνο όμως που πέτυχε στο Λονδίνο και το Παρίσι ήταν να δεχτούν οι δύο κυβερνήσεις να προβούν σε επίδειξη ισχύος των στόλων τους, σε περίπτωση που η Τουρκία δεν δεχόταν την απόφαση των Δυνάμεων και επιχειρούσε να ανακτήσει τα νησιά. Δεν πήρε όμως καμία υπόσχεση για συμμετοχή του γερμανικού στόλου, μολονότι δήλωσε διατεθειμένος να αποδεχτεί, παρά την αντίθεση του ελληνικού Επιτελείου, την ουδετερότητα των νησιών, εάν οι Δυνάμεις εγγυούνταν την ελληνική κατοχή.80 Βασικός λόγος της γερμανικής άρνησης ήταν τα γνωστά συμφέροντα στην Τουρκία, που ήταν ιδιαίτερα επίκαιρα εκείνη την εποχή, λόγω διαπραγματεύσεων με την τουρκική κυβέρνηση για το σιδηρόδρομο της Βαγδάτης και τη Γερμανική Στρατιωτική Αποστολή. Οι συμβιβαστικές προσπάθειες του Βερολίνου έμειναν άκαρπες ακόμη και όταν το Φεβρουάριο του 1914 οι Δυνάμεις κοινοποίησαν τη θετική για την Ελλάδα απόφασή τους για τα νησιά του Αιγαίου, καθώς αυτή δεν σήμαινε και την [  ]


οριστική επίλυση του θέματος. Η ελληνική κυβέρνηση αποδέχτηκε ως δεσμευτική αυτή την απόφαση, η οποία της απέδιδε τα νησιά του Αιγαίου, με εξαίρεση την Ίμβρο, την Τένεδο, και το Καστελόριζο, και ταυτόχρονα την καλούσε να εκκενώσει έως τις 31 Μαρτίου 1914 τις βορειοηπειρωτικές περιοχές που είχαν εκχωρηθεί στην Αλβανία. Αλλά η τουρκική απάντηση εμπεριείχε το σπόρο της επόμενης κρίσης, καθώς η Τουρκία επιφυλασσόταν των διεκδικήσεών της –με άλλα λόγια δεν ήταν διατεθειμένη να παραιτηθεί από τα νησιά και είχε βάλει στόχο την ανάκτησή τους. Βέβαια η Τουρκία, παρά τις σχετικές διαπραγματεύσεις με τη Βουλγαρία, δεν μπορούσε να υπολογίζει επί του παρόντος στην υλοποίηση αυτού του σχεδίου. Διότι ο Βενιζέλος, ύστερα από συνομιλίες το Φεβρουάριο, έλαβε από το Σέρβο και το Ρουμάνο ομόλογό του, τη διαβεβαίωση ότι οι δύο χώρες δεν θα παρακολουθούσαν άπρακτες ενδεχόμενες προσπάθειες αναθεώρησης της Συνθήκης του Βουκουρεστίου.81 Με αυτές τις συνθήκες το Βερολίνο διαπίστωσε ότι η μείωση της επιρροής του στην Ελλάδα ήταν πολύ μεγαλύτερη απ’ ό,τι πίστευε –λόγω και της μεγάλης οικονομικής εξάρτησης της χώρας από τη Γαλλία. Βέβαια αυτό δεν ίσχυε για τον Κωνσταντίνο και το Γεώργιο Στρέιτ, αλλά πολύ περισσότερο για το Βενιζέλο. Αυτός είχε στηρίξει την πολιτική των προηγούμενων μηνών, κυρίως με την ελπίδα ότι θα έβρισκε βοήθεια από τη Γερμανία στα καυτά εξωτερικά προβλήματα, όπως της Βορείου Ηπείρου και των νησιών. Αλλά συνειδητοποίησε ότι η γερμανική κυβέρνηση ως προς το πρώτο ζήτημα δεν ήταν διατεθειμένη να βοηθήσει την Ελλάδα, θυσιάζοντας τους συμμάχους της, και ως προς το δεύτερο δεν ήταν σε θέση να επέμβει αποφασιστικά λόγω της τουρκικής αδιαλλαξίας. Ο Βενιζέλος χρειαζόταν για εσωτερικούς λόγους μια επιτυχία στο ζήτημα των νησιών, που σήμαινε ότι χρειαζόταν μια ειρηνική επίλυση των ελληνο-τουρκικών διαφορών, η οποία βέβαια θα εξασφάλιζε στην Ελλάδα την κατοχή των νησιών.82 Ως προς αυτό ο Βενιζέλος συμφωνούσε με τη γερμανική κυβέρνηση, λαμβανομένου υπόψη ότι το Βερολίνο επιδίωκε ένα συνασπισμό μεταξύ Ελλάδας, Τουρκίας και Ρουμανίας, θα έπρεπε λοιπόν απαραιτήτως το Βερολίνο να βοηθήσει στην επίλυση της ελληνο-τουρκικής διένεξης. Έτσι η λύση του ζητήματος των νησιών έγινε για τη Γερμανία η λυδία λίθος, όχι μόνο της πολιτικής της επιρροής και κατ’ επέκταση των συμφερόντων της βιομηχανίας της στην Ελλάδα, αλλά και της όλης βαλκανικής της πολιτικής, όπως επίσης και των κατά πολύ σημαντικότερων συμφερόντων της στην Τουρκία. Πράγματι, στο Βερολίνο είχαν αντιληφθεί σαφώς ότι η μείωση της γερμανικής επιρροής συνεχιζόταν σταθερά και θα οδηγούσε σε πλήρη κατάρρευση της ισχύος που η Γερμανία [  ]


είχε αποκτήσει μετά το Β´ Βαλκανικό Πόλεμο. Έπρεπε λοιπόν αυτή η πορεία να αναχαιτιστεί και να αποκατασταθεί η πολιτική και οικονομική επιρροή της. Επ’ ευκαιρία λοιπόν της επίσκεψης του Βίλχελμ Β´ στην Κέρκυρα την άνοιξη του 1914, επιχειρήθηκε η ανατροπή του δυσμενούς κλίματος με την επίτευξη μιας συμφωνίας ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία. Κατά τις διαπραγματεύσεις στην Κέρκυρα, που άρχισαν μόλις έφθασε ο Κάιζερ το Μάρτιο, το κύριο θέμα δεν ήταν μόνο τα νησιά αλλά και η πολιτική και η οικονομική επιρροή της Γερμανίας στην Ελλάδα. Ο Κάιζερ ήδη στην πρώτη του συνάντηση με το Γεώργιο Στρέιτ έθεσε ένα ιδιαίτερα σημαντικό θέμα, δηλαδή τη μεγάλη οικονομική εξάρτηση της Ελλάδας από τη Γαλλία εξαιτίας του δανείου των 500 εκατομμυρίων φράγκων που είχε χορηγήσει το γαλλικό τραπεζικό κεφάλαιο στις αρχές του 1914. Αμέσως, εκφράστηκε προθυμία των γερμανικών τραπεζών για τη χορήγηση ενός δανείου και οι διαπραγματεύσεις έλαβαν συγκεκριμένη μορφή σχετικά με το ύψος του δανείου. Για τη γερμανική ηγεσία ο στόχος των διαπραγματεύσεων για το δάνειο είχε ασφαλώς και μια άλλη εξίσου σημαντική πλευρά, την πολιτική απεξάρτηση της Ελλάδας από την Αντάντ. Ακριβώς αυτή την αναγκαιότητα τόνισε ο Βίλχελμ Β´ στον Κωνσταντίνο: «…σε περίπτωση σύγκρουσης με τα σλαβικά βασίλεια να βρεθεί η Ελλάδα στο πλευρό της Ρουμανίας και της Τριπλής Συμμαχίας. Η Μεγαλειότητά του είπε ότι η Ελλάδα θα πρέπει να αποτελέσει στα Βαλκάνια ένα φράγμα ενάντια στους Σλάβους».83 Βασική προϋπόθεση γι’ αυτό όμως ήταν η διευθέτηση της ελληνο-τουρκικής διένεξης. Είναι σαφές ότι για τη γερμανική ηγεσία οι συνομιλίες στην Κέρκυρα ήταν πολύ σημαντικές, κάτι που επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι για πρώτη φορά ταξίδεψαν και στην Κέρκυρα ο καγκελάριος Bethmann Hollweg από το Βερολίνο και ο πρέσβης Frh. Hans von Wangenheim από την Πόλη. Βενιζέλος και Στρέιτ επικρότησαν την πρόταση του Bethmann Hollweg για μια συμμαχία της Ελλάδας με τη Ρουμανία, την Αλβανία και την Τουρκία. Ακόμη, ο Βενιζέλος δέχτηκε την πρόταση του καγκελαρίου στη βάση μιας τυπικής τουρκικής επικυριαρχίας στη Χίο και τη Μυτιλήνη, υπό τον όρο ότι η Τουρκία θα έπρεπε να συνάψει αμυντική συμμαχία με την Ελλάδα και τα δύο κράτη να εγγυηθούν αμοιβαία την ακεραιότητα των εδαφών τους στην Ευρώπη. Μάλιστα δήλωσε διατεθειμένος να επιβάλει αυτή τη λύση, παρά την αναμενόμενη αντίθεση της κοινής γνώμης, θέτοντας ακόμη και θέμα εμπιστοσύνης της κυβέρνησης. Η θετική απάντηση του μεγάλου βεζύρη στις ελληνικές προτάσεις, ήταν ένδειξη ετοιμότητας των Τούρκων να διαπραγματευτούν. Αλλά η γερμανική [  ]


ηγεσία δεν ήταν διατεθειμένη να αναλάβει επίσημο μεσολαβητικό ρόλο και προτιμούσε να δραστηριοποιηθεί παρασκηνιακά, μολονότι είχε μεγάλο ενδιαφέρον για την υλοποίηση μιας ελληνο-τουρκικής συμφωνίας: «Η σκέψη μιας τουρκο-ρουμανο-ελληνικής προσέγγισης είναι ορθή και μπορεί να υπολογίζει στην υποστήριξή μας, μολονότι δεν μπορούμε να έχουμε απευθείας σχέση με τον νέο συνδυασμό […] Η πρόταση του Βενιζέλου μας φαίνεται ότι εξαντλεί τα όρια. Την διαβιβάσαμε όχι από αγάπη για τους Έλληνες, αλλά επειδή η Τουρκία πρέπει να διαφυλαχθεί από πολεμικές περιπέτειες».84 Η επιφυλακτικότητα της Γερμανίας να αναλάβει επίσημο διαμεσολαβητικό ρόλο οφειλόταν στην επιθυμία της να αποφύγει τις προστριβές με τους συμμάχους στη Βιέννη και τη Ρώμη. Ωστόσο, οι συμφωνίες της Κέρκυρας δημιούργησαν θετικές προοπτικές για ελληνο-τουρκικές διαπραγματεύσεις, όπως και για τη γερμανική επιρροή στην Ελλάδα. Αυτό αφορούσε περισσότερο τον Κωνσταντίνο και τους υποστηρικτές της πολιτικής του και λιγότερο το Βενιζέλο, ο οποίος ως ρεαλιστής πολιτικός ήθελε να εκμεταλλευτεί προς όφελος της χώρας του τις ευκαιρίες που του παρείχαν τα γερμανικά σχέδια, χωρίς όμως να επιζητεί άμεση δέσμευση με την Τριπλή Συμμαχία. Υπέρ αυτής της άποψης εκφράστηκε δημόσια ο Γεώργιος Στρέιτ, με αφορμή την υπογραφή της νέας ελληνο-αυστριακής εμπορικής σύμβασης. Ο Βενιζέλος, αντίθετα, στην ίδια εκδήλωση αναφέρθηκε γενικά σε καλές σχέσεις με τις Δυνάμεις της Τριπλής Συμμαχία.85 Στη συνέχεια όμως, παρά τις έμμεσες μεσολαβητικές προσπάθειες του Quandt στην Αθήνα και του Wangenheim στην Κωνσταντινούπολη, οι ελληνο-τουρκικές διαπραγματεύσεις έφτασαν για μια ακόμη φορά σε αδιέξοδο. Κι αυτό γιατί οι τουρκικές αντιπροτάσεις για τη διευθέτηση της διένεξης σχετικά με τα νησιά ξεπερνούσαν τα συμφωνηθέντα στην Κέρκυρα, και παράλληλα η ελληνική πλευρά, αν και είχε δηλώσει δημόσια ότι δεν παραιτείται από τα νησιά, ανέβαλε τη διακήρυξη προσάρτησής τους, αφήνοντας περιθώρια διαπραγματεύσεων.86 Εξαιτίας μάλιστα των διώξεων εναντίον των Ελλήνων σε πολλές περιοχές της Τουρκίας, που πλήθαιναν και γίνονταν σκληρότερες με την ανοχή μάλιστα των τοπικών αρχών, όπως παραδέχθηκε και ο Τούρκος υπουργός Εξωτερικών, η κρίση οξύνθηκε στις αρχές Ιουνίου. Η όξυνση ήταν τέτοια, ώστε σε σύσκεψη του Βενιζέλου με το Γενικό Επιτελείο (Βίκτωρα Δούσμανη, Ιωάννη Μεταξά) και τον υπουργό Ναυτικών, Κωνσταντίνο Δεμερτζή, να συζητηθεί ένας προληπτικός πόλεμος κατά της Τουρκίας, προκειμένου η Τουρκία να εξαναγκαστεί να αναγνωρίσει την κυριαρχία της Ελλάδας στα νησιά. Συγχρόνως, ο Βενιζέλος δήλωσε στο Κοινοβούλιο ότι, αν δεν έπαυαν σύντομα οι διώξεις, η κυβέρνηση [  ]


δεν θα έμενε άπρακτη.87 Πάντως, αν και η ελληνο-τουρκική κρίση είχε φθάσει σε αποκορύφωμα, ο κίνδυνος πολέμου δεν ήταν τόσο μεγάλος. Κυρίως, διότι ο Βενιζέλος, παρά τις πιέσεις των στρατιωτικών, δεν ήταν διατεθειμένος να εμπλακεί σε προληπτικό πόλεμο κατά της Τουρκίας, αφού ως έμπειρος πολιτικός είχε αντιληφθεί ότι τα σχέδια των στρατιωτικών ήταν τυχοδιωκτικά και ακατάλληλα να αναγκάσουν την Τουρκία να αποδεχθεί την απόφαση για τα νησιά, ενώ παράλληλα προωθούσε το ναυτικό εξοπλισμό, ώστε η χώρα να διατηρήσει την υπεροπλία στο Αιγαίο. Εξάλλου, ο Βενιζέλος γνώριζε ότι η Ελλάδα με μία πολεμική της ενέργεια θα έχανε, τόσο την εύνοια των Μεγάλων Δυνάμεων, όσο και τη συμπάθεια της ευρωπαϊκής κοινής γνώμης, η οποία είχε ευαισθητοποιηθεί υπέρ των Ελλήνων από τις πρόσφατες διώξεις.88 Στο μεταξύ άρχισαν πάλι οι ελληνο-τουρκικές διαπραγματεύσεις για την προστασία των ελληνικής καταγωγής Οθωμανών πολιτών, κυρίως ύστερα από έντονες μεσολαβητικές ενέργειες της βρετανικής, της γαλλικής και της ρωσικής πλευράς στην τουρκική κυβέρνηση. Γι’ αυτό ο Στρέιτ, σε συνεννόηση με το βασιλιά, συνέστησε εμπιστευτικά στον Quandt να δραστηριοποιηθεί η γερμανική διπλωματία, προκειμένου η ελληνική κοινή γνώμη να μη σχηματίσει την εντύπωση ότι μόνο η Γαλλία και η Ρωσία παρεμβαίνουν προς όφελος της Ελλάδας. Πράγματι, στο πρώτο δεκαπενθήμερο του Ιουλίου, οι Γερμανοί διπλωμάτες στην Αθήνα και την Κωνσταντινούπολη παρακολουθούσαν ως θεατές τις ελληνο-τουρκικές διαπραγματεύσεις, που κατηύθυνε επιτυχώς μια άλλη Μεγάλη Δύναμη. Χαρακτηριστικό μάλιστα ήταν το γεγονός ότι ο Κωνσταντίνος ενημέρωσε σχετικά το Γερμανό πρέσβη, όταν οι διαπραγματεύσεις βρίσκονταν σε πολύ προωθημένο στάδιο και αναμενόταν συμφωνία.89 Σε αυτό το χρονικό σημείο διαπιστώνεται η αποτυχία της γερμανικής βαλκανικής πολιτικής να υλοποιήσει τις συμφωνίες της Κέρκυρας και να συγκροτήσει την επιδιωκόμενη συμμαχία μεταξύ των δύο χωρών. Η Γερμανία μέσα στη δίνη της Ιουλιανής κρίσης του 1914 μεταξύ ΑυστροΟυγγαρίας και Σερβίας ουσιαστικά είχε εγκαταλείψει τη βαλκανική της πολιτική και δεν είχε συμφέρον σε μια συμφωνία Ελλάδας και Τουρκίας υπό αγγλική αιγίδα. Διότι στο μεταξύ “ο κύβος είχε ριφθεί” στο Βερολίνο και τη Βιέννη, ο ευρωπαϊκός πόλεμος βρισκόταν προ των πυλών και οι Κεντρικές Δυνάμεις αναζητούσαν συμμάχους.90 Μάλιστα, το τετελεσμένο της απόφασης επιβεβαιώνει το γεγονός ότι η γερμανική ηγεσία στις 10 Ιουλίου συμφώνησε να χορηγήσει στη Βουλγαρία δάνειο 500 εκατομμυρίων φράγκων και αποδέχθηκε την προσχώρησή της στην Τριπλή Συμμαχία.91 Συγχρόνως ακυρώθηκε και το [  ]


ιδεολόγημα της βαλκανικής πολιτικής: «…σε περίπτωση μιας σύγκρουσης με τα σλαβικά βασίλεια να βρεθεί η Ελλάδα στο πλευρό της Ρουμανίας και της Τριπλής Συμμαχίας […] και […] να σχηματισθεί στα Βαλκάνια ένα φράγμα κατά των Σλάβων», όπως το είχε θέσει ο Βίλχελμ Β´ στην Κέρκυρα. Οι αρνητικές επιπτώσεις διαπιστώθηκαν στο Βερολίνο όταν, στις 24 Ιουλίου, ο Κάιζερ με τηλεγράφημά του στον Κωνσταντίνο ζήτησε να ταχθεί η Ελλάδα με «… το μέρος της Αυστρίας», στην επικείμενη σερβο-αυστριακή σύγκρουση. Όμως ο βασιλιάς απάντησε με υπεκφυγές, απορρίπτοντας ουσιαστικά το γερμανικό αίτημα. Κι αυτό διότι οι ιθύνοντες στην Αθήνα, που κατά τη σερβο-αυστριακή κρίση βρίσκονταν σε στενή επαφή με τη ρουμανική κυβέρνηση, είχαν αποφασίσει να ακολουθήσουν πολιτική ουδετερότητας. Θεωρούσαν την κρίση βαλκανική υπόθεση, τουλάχιστον όσον καιρό είχε τοπικό χαρακτήρα, υπό τον όρο βέβαια ότι η Βουλγαρία –που ήταν ο μεγαλύτερος κίνδυνος– θα παρέμενε επίσης ουδέτερη. Ο Βενιζέλος βέβαια ήταν υπέρ της πολιτικής ουδετερότητας, μόνο σε περίπτωση τοπικά περιορισμένης σύγκρουσης· εφόσον όμως επρόκειτο για γενικότερο πόλεμο, ήταν υπέρ της προσχώρησης της χώρας στις γραμμές της Αντάντ.92 Πάντως, λόγω αυτής της ουδέτερης πολιτικής, δεν είχε επιτυχία ούτε η νέα προσπάθεια –σε έντονο ύφος– του Βίλχελμ Β´ στις 30 Ιουλίου να πείσει τον Κωνσταντίνο να συνδεθεί με την Τριπλή Συμμαχία, έστω και την τελευταία στιγμή. Όταν στις 2 Αυγούστου 1914 η απάντηση ήταν πάλι αρνητική και υπογράμμιζε την απόφαση της Ελλάδας να παραμείνει μαζί με τη Ρουμανία ουδέτερη, ο Κάιζερ αντέδρασε με απειλές: «Αν η Ελλάδα δεν συμβαδίσει πάραυτα μαζί μας θα χάσει τη θέση της ως βαλκανική δύναμη και δεν θα υποστηρίζεται πλέον από εμάς στις επιδιώξεις της, αλλά θα έχει τη μεταχείριση εχθρού», που ωστόσο δεν είχαν αποτέλεσμα και η Ελλάδα στις 7 Αυγούστου διακήρυξε την ουδετερότητά της.93

. Ο µύθος της ελληνικής “ουδετερότητας” στον Α´ Παγκόσµιο Πόλεµο

Η λεγόμενη πολιτική “ουδετερότητας” του Κωνσταντίνου κατά τον Α´ Παγκόσμιο Πόλεμο, δεν είναι παρά ένας μύθος, που καλλιεργήθηκε από τη βασιλική παράταξη σε συνεργασία με τη γερμανική ηγεσία. Το Βερολίνο δεν επηρέαζε απλώς τις αποφάσεις του, αλλά καθοδηγούσε τις ενέργειές του, συντόνιζε τις επαφές και τις συνεννοήσεις του με τη τουρκική και τη βουλγαρική κυβέρνη[  ]


ση, και χρηματοδοτούσε την “ουδετερότητα” και τον προεκλογικό αγώνα των βασιλικών. Μάλιστα στη διάρκεια των συγκρούσεων με τη βενιζελική παράταξη, των παρεμβάσεων και συχνά αφόρητων πιέσεων, που ασκούσαν οι Δυνάμεις της Αντάντ στον Κωνσταντίνο για να εγκαταλείψει την “ουδετερότητα”, λειτουργούσε μεταξύ Αθήνας και Βερολίνου ένα επικοινωνιακό δίκτυο, που προφανώς είχε διαμορφωθεί πολύ πριν από την άνοδο του βασιλιά στο θρόνο, με βασικούς πρωταγωνιστές την πρώην “Μικρή Αυλή” και τη Σοφία, η οποία συχνά επικοινωνούσε απευθείας με τον αδελφό της Βίλχελμ Β´. Από έκθεση του Γερμανικού Επιτελείου γνωρίζουμε επίσης ότι η επιρροή που ασκούσε το περιβάλλον του Κωνσταντίνου ήταν καθοριστικής σημασίας για τη διαμόρφωση των αποφάσεών του.94 Για παράδειγμα, την άνοιξη του 1915 ενόψει της πρότασης της Αντάντ να συμμετάσχει η Ελλάδα στην επιχείρηση εναντίον της Τουρκίας στη Καλλίπολη –με αντάλλαγμα εγγυήσεις για την ακεραιότητα της Ελλάδας και των νησιών καθώς και τη Βόρειο Ήπειρο, η Σοφία ζήτησε από τον Κάιζερ να προειδοποιήσει τον Κωνσταντίνο να μην εγκαταλείψει την “ουδετερότητα”. Οι σχετικές διαπραγματεύσεις κατέληξαν τον Αύγουστο σε μια σειρά αιτημάτων του βασιλιά, όπως εγγυήσεις για την ακεραιότητα της χώρας, διασφάλιση της κατοχής των νησιών, προστασία των Ελλήνων της Μικράς Ασίας, οικονομική βοήθεια κατά και μετά τον πόλεμο, προσάρτηση του Μοναστηρίου, της περιοχής της Οχρίδας, αλβανικών περιοχών (Βόρειος Ήπειρος) και υπόσχεση για τα Δωδεκάνησα. Ο Κάιζερ αποδέχθηκε τα αιτήματα με κάποιες επιφυλάξεις (π.χ. για τη Μακεδονία) και παρέπεμψε σε παραπέρα συνομιλίες. Όσο για τις ανησυχίες του βασιλιά εξαιτίας μιας ενδεχόμενης επέκτασης της Βουλγαρίας στη Μακεδονία, του υποσχέθηκε ότι αυτή θα αντισταθμιστεί με επέκταση της Ελλάδας στην Αδριατική και τον διαβεβαίωσε ότι μετά τον πόλεμο θα φροντίσει για την ανάπτυξη φιλικών σχέσεων μεταξύ Ελλάδας και Βουλγαρίας. Όταν το φθινόπωρο του 1915 η σύγκρουση με το Βενιζέλο βρισκόταν σε έξαρση, ο Κωνσταντίνος ζήτησε από τον Κάιζερ ρητή διαβεβαίωση ότι βουλγαρικά στρατεύματα δεν θα πατήσουν ελληνικό έδαφος, διότι, όπως τόνιζε, «μόνον έτσι μου είναι εφικτό, να πράττω όσο γίνεται καλύτερα σύμφωνα με το πνεύμα σου». Η θετική απάντηση του Κάιζερ συνοδευόταν από την υπόμνηση ότι το αίτημα του Κωνσταντίνου ταυτίζεται με την επιθυμία του ιδίου, να μην διεξαχθούν στρατιωτικές επιχειρήσεις σε ελληνικό έδαφος από βουλγαρικά, αλλά ούτε και από γερμανικά στρατεύματα. Σε αντιστάθμισμα αυτών των υποσχέσεων ο Jagow ζήτησε μέσω του πρέσβη Graf Wilhelm von Mirbach από τον Κωνσταντίνο να [  ]


απολύσει το Βενιζέλο, ώστε να αποφευχθεί «η διολίσθηση» της Ελλάδας στον πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ. Μια συμβουλή που ο βασιλιάς ακολούθησε με «ευχαρίστηση», πείθοντας έτσι τη γερμανική πλευρά ότι «θα συνεχίσει την λεγόμενη πολιτική ουδετερότητας όσο γίνεται περισσότερο».95 Αξιοσημείωτο είναι ότι ο πρωθυπουργός Αλέξανδρος Ζαΐμης, που αντικατέστησε το Βενιζέλο μετά την αντισυνταγματική απόλυσή του από το βασιλιά, δεν ήταν ενημερωμένος για τις διαπραγματεύσεις του Κωνσταντίνου με τη Σόφια και την Πύλη, οι οποίες διεξάγονταν την ίδια περίοδο από το βασιλιά και το Μεταξά αφενός, και τον Τούρκο στρατιωτικό ακόλουθο αφετέρου. Το Βερολίνο αντίθετα ήταν πάντα ενημερωμένο για τα σχέδια του βασιλικού περιβάλλοντος, όπως για την πρόταση του Μεταξά να κληθούν στο στρατό οι πρόσφυγες από την Τουρκία, ώστε να μην μπορέσουν να ψηφίσουν υπέρ του Βενιζέλου στις επικείμενες εκλογές του Δεκεμβρίου. Ωστόσο, η γερμανική πλευρά είχε, παρά τις διαβεβαιώσεις του, αμφιβολίες αν ο Μεταξάς θα ήταν σε θέση να ελέγξει τους βενιζελικούς σε περίπτωση επίθεσης βουλγαρικών στρατευμάτων κατά των συμμαχικών στη Θεσσαλονίκη, με αποτέλεσμα να αναβληθεί η υλοποίηση της επίθεσης.96 Προφανώς λοιπόν στην Αθήνα γνώριζαν ήδη από τα τέλη του 1915 ότι παρά τις γερμανικές υποσχέσεις, σχεδιαζόταν εισβολή βουλγαρικών στρατευμάτων σε ελληνικό έδαφος. Αυτό επιβεβαιώνεται και από το Νικόλαο Θεοτόκη, στον οποίο ο Jagow το Νοέμβριο δήλωσε ρητά πως η Γερμανία δεν μπορεί να αντιταχθεί σε πολλές αξιώσεις της Βουλγαρίας και της Τουρκίας «προς χάριν και μόνον της Ελλάδος». Μάλιστα για το ενδεχόμενο δυσάρεστων εξελίξεων για τις Κεντρικές Δυνάμεις στο βαλκανικό μέτωπο, το ελληνικό Γενικό Επιτελείο πέτυχε να χορηγηθεί από τους Γερμανούς ένας ασύρματος τηλέγραφος, που θα διασφάλιζε την επικοινωνία του Κωνσταντίνου απευθείας με το Βερολίνο.97 Ο Μεταξάς, που οι Γερμανοί θεωρούσαν «τον μοναδικό πραγματικό άνδρα στο περιβάλλον του βασιλιά», έπαιζε καθοριστικό ρόλο στην υλοποίηση των συμφωνηθέντων. Αυτός απομάκρυνε τον Ιανουάριο την «φιλοβενιζελική» ιταλική αποστολή για τη χωροφυλακή, ενώ για την ενίσχυση του αντιβενιζελικού αγώνα οργάνωσε με το φίλο του, συνταγματάρχη Ιπποκράτη Παπαβασιλείου, τον Απρίλιο του 1916 έναν πιστό στο βασιλιά στρατιωτικό σύνδεσμο. Συγχρόνως, διαπραγματευόταν την παράδοση των ελληνικών σιδηροδρόμων της Βόρειας Ελλάδας, υπό τον όρο να τους αναλάβουν αποκλειστικά Γερμανοί και Αυστριακοί και να εγγυηθούν την τροφοδοσία του πληθυσμού σε περίπτωση αποκλεισμού της χώρας. Μια πρόταση που τελικά δεν πραγματοποιήθηκε, διότι ο μεν επικεφαλής του Γερμανικού Επιτελείου, Erich von Falkenhayn, αντιπρότεινε να ταχθεί η Ελλάδα [  ]


ανοιχτά στο πλευρό των Κεντρικών Δυνάμεων, ο δε Κωνσταντίνος αρνήθηκε με το επιχείρημα ότι τότε η Αντάντ θα καταλάμβανε όλα τα νησιά. Ακόμη ο Μεταξάς είχε προτείνει το Φεβρουάριο την προπαγανδιστική εκμετάλλευση του αντίκτυπου που είχε στον πληθυσμό ο περιορισμός εισαγωγών δημητριακών και πετρελαίου στη χώρα από την Αντάντ, η οποία όμως δικαίως υποπτευόταν ότι με το πετρέλαιο τροφοδοτούνταν τα γερμανικά υποβρύχια.98 Παρά τις δυσκολίες που αντιμετώπιζε, ο Κωνσταντίνος παρέμενε αμετακίνητος στην ευνοϊκή για τη Γερμανία “ουδετερότητα”. Ωστόσο μια επίθεση στα νώτα των στρατευμάτων της Αντάντ σε περίπτωση βουλγαρικής επίθεσης, για την οποία πίεζε το Βερολίνο στις αρχές του 1916, αποκλειόταν όχι μόνο εξαιτίας πιθανολογούμενων αντιδράσεων των βενιζελικών στο στρατό, αλλά κυρίως λόγω της γεωστρατηγικής θέσης της Ελλάδας. Τόσο ο βασιλιάς και ο Μεταξάς, όσο και η γερμανική ηγεσία, γνώριζαν ότι η θέση αυτή σε συνδυασμό με την κυριαρχία της Βρετανίας στη Μεσόγειο ουσιαστικά απέκλειε το ενδεχόμενο της συμμετοχής της Ελλάδας σε πόλεμο εναντίον της. Συνεπώς, η επιμονή του Γερμανικού Επιτελείου δεν απέβλεπε παρά μόνο σε στρατηγικό αντιπερισπασμό και αδιαφορούσε για τις καταστροφικές επιπτώσεις που θα είχε για τη χώρα. Ο Κωνσταντίνος μάλιστα, παρά τη βουλγαρική εισβολή στη Μακεδονία, είχε τον Ιούνιο την πρόθεση να μειώσει τον ελληνικό στρατό σε 100.000 άνδρες, με το σκεπτικό να μη δίνονται αφορμές στη Βουλγαρία να καταστρατηγήσει τα συμφωνηθέντα, ενώ συγχρόνως ευελπιστούσε πως έτσι θα περιορίζονταν η δυσπιστία και οι πιέσεις της Αντάντ και θα υπονομευόταν η επιρροή του Βενιζέλου.99 Με αυτές τις συνθήκες η “ουδετερότητα” ήταν το μέγιστο που ο Κωνσταντίνος μπορούσε να προσφέρει στη Γερμανία, εφόσον, εκμεταλλευόμενος και τις αντιπαλότητες των Συμμάχων, παρέτεινε με την παρελκυστική τακτική του την κατάσταση αβεβαιότητας και κέρδιζε πολύτιμο χρόνο. Οι προσπάθειες της γερμανικής ηγεσίας για τη διατήρηση της ελληνικής “ουδετερότητας” περιλάμβαναν και τη διαμόρφωση κλίματος συνεννόησης μεταξύ Αθήνας, Σόφιας και Πόλης. Χαρακτηριστική είναι η γερμανική παρέμβαση στη Σόφια στις αρχές του 1916, προκειμένου κατά την κατάληψη της περιοχής από τους Βουλγάρους, να μην απελαθούν οι Έλληνες πρόξενοι του Μοναστηρίου και των Σκοπίων. Μάλιστα, ο Jagow προσπαθούσε επίμονα να διασκεδάσει τη δυσπιστία των Βουλγάρων, υπογραμμίζοντας ότι είναι «απολύτως πεπεισμένος για την αφοσίωση» του Κωνσταντίνου. Αντίθετα, ανακλήθηκε από το Βουκουρέστι ο πρέσβης Ψύχας, ο οποίος σύμφωνα με γερμανικές πληροφορίες σε συ[  ]


νεργασία με τον T. Ionescu, τον Filipescu και τον Ιταλό πρέσβη, προπαγάνδιζε στους Έλληνες της Ρουμανίας υπέρ του Βενιζέλου.100 Επιπλέον, το Βερολίνο χρηματοδοτούσε «για λόγους πολιτικής αναγκαιότητας», την “ουδετερότητα”, όπως ήδη από το Μάρτιο του 1915 ο Κάιζερ είχε διαβεβαιώσει τον Κωνσταντίνο, δηλώνοντας ότι «θα ανταποκριθώ στις οικονομικές επιθυμίες σας, εφόσον εγγυηθείτε ευνοϊκή ουδετερότητα». Κατά τις σχετικές διαπραγματεύσεις μεσολαβητικό ρόλο έπαιζε ο εκπρόσωπος της Krupp, Frh. Schenk von Schweinsberg, με την υποστήριξη της γερμανικής ηγεσίας, του Κωνσταντίνου και του Μεταξά. Η τράπεζα S. Bleichröder διεκπεραίωνε τα ιδιωτικά δάνεια προς την Εθνική Τράπεζα, με πλήρη εγγύηση της γερμανικής κυβέρνησης, μέσω γερμανικών τραπεζών στις ΗΠΑ. Έως το φθινόπωρο του 1916 είχαν χορηγηθεί τουλάχιστον τρία δάνεια των 40 εκατομμυρίων μάρκων. Όταν όμως η θέση του Κωνσταντίνου είχε πλέον κλονιστεί σοβαρά και το Βερολίνο, όπου στο μεταξύ οι αποφάσεις καθορίζονταν από το μιλιταριστικό κατεστημένο, ασκούσε έντονες πιέσεις για να ταχθεί η Ελλάδα στο πλευρό των Κεντρικών Δυνάμεων, απορρίφθηκε αίτημα του Κωνσταντίνου για δάνειο με το σκεπτικό ότι στην περίπτωση πτώσης του βασιλιά τα χρήματα θα χρησιμοποιούνταν από το Βενιζέλο για τον πόλεμο εναντίον της Γερμανίας. Ταυτόχρονα όμως έθεταν εκβιαστικά το δίλημμα, τονίζοντας πως «τα πράγματα θα ήσαν διαφορετικά, εάν ο βασιλιάς αποφάσιζε να ξεκαθαρίσει την κατάσταση οριστικά με ανοιχτή προσχώρηση σ’ εμάς».101 Μολονότι οι εξελίξεις το 1916 αποδυνάμωσαν σε μεγάλο βαθμό τη θέση του, ο Κωνσταντίνος συνέχισε μέχρι την εκδίωξή του από τις Δυνάμεις της Αντάντ τον Ιούλιο του 1917 τη φιλογερμανική “ουδετερότητα”, παρά το γεγονός ότι έτσι διακινδύνευε και αυτή την ύπαρξη της δυναστείας.

Επίλογος

Με δεδομένο ότι οι ελληνο-γερμανικές σχέσεις αυτής της περιόδου εμπίπτουν στη φάση ανάπτυξης του “προηγμένου ιμπεριαλισμού” είναι απαραίτητο να προσανατολιστούμε σε ένα συνδυασμό θεωριών περί ιμπεριαλισμού, ώστε να οριστεί ένα αξιόπιστο ερμηνευτικό μοντέλο στην περίπτωση της γερμανικής πολιτικής στην Ελλάδα. Χωρίς αμφιβολία πρόκειται για χαρακτηριστικό παράδειγμα έμμεσης διείσδυσης μιας Μεγάλης Δύναμης της εποχής σε μια χώρα της περιφέρειας. Από την άποψη αυτή βρίσκεται λοιπόν κοντά στο θεωρητικό μο[  ]


ντέλο του “Informal Empire”, δηλαδή του “άτυπου ή έμμεσου ιμπεριαλισμού”. Ωστόσο, εξετάζοντας επακριβώς την εξέλιξη αυτής της πολιτικής, διαπιστώνουμε ότι υπάρχουν έντονα στοιχεία και της θεωρίας του “περιφερειακού ιμπεριαλισμού”, όπως αυτή διατυπώθηκε από τους R. Robinson, J. Gallagher αλλά και τον D. K. Fieldhouse.102 Για το θέμα μας ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο ρόλος των Collaborations Regimes, δηλαδή η διαθεσιμότητα γηγενών ηγετικών ομάδων, που λόγω ιδίων συμφερόντων συνεργάζονται με ξένες ηγεσίες, συμβάλλοντας έτσι στην ιμπεριαλιστική διείσδυση. Επίσης διαπιστώνουμε ένα ακόμη ενδεικτικό στοιχείο του “περιφερειακού ιμπεριαλισμού”, δηλαδή την ετοιμότητα των ιμπεριαλιστικών κέντρων να επέμβουν με κάθε μέσο υπέρ της διατήρησης των συνεργαζόμενων με αυτά παραδοσιακών δομών εξουσίας, όταν αυτές τείνουν να καταρρεύσουν. Σε ό,τι αφορά τις θεωρίες που προτάσσουν τον οικονομικό παράγοντα ως αιτία της ιμπεριαλιστικής επέκτασης, διαπιστώνουμε ότι αυτές δεν επαρκούν από μόνες τους για μια αξιόπιστη ερμηνεία του γερμανικού ιμπεριαλισμού στην Ελλάδα, επειδή δεν υφίσταται μια βασική προϋπόθεση, δηλαδή η επέμβαση του τραπεζικού κεφαλαίου υπέρ των συμφερόντων της γερμανικής βιομηχανίας, αλλά και υπέρ της γερμανικής πολιτικής επιρροής. Στην περίπτωση του γερμανικού ιμπεριαλισμού στην Ελλάδα πρόκειται λοιπόν για μια σύνθετη μορφή “άτυπου ιμπεριαλισμού”, όπου καθοριστικό ρόλο παίζουν τα πολιτικά κίνητρα, τα οποία βεβαίως συνδυάζονται με οικονομικά. Τέλος, να επισημάνουμε την αξιοσημείωτη επικαιρότητα μιας διαχρονικής παραμέτρου στην πολιτική των Μεγάλων Δυνάμεων, που κατά καιρούς έπαιξαν το ρόλο των “Προστάτιδων Δυνάμεων” στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου. Αυτές σπάνια ήταν σε θέση να απαλλαγούν από τα δεσμά του ρόλου τους, δηλαδή από την «καθοριστική δύναμη των γεγονότων». Συνεπώς, αναφορικά με τις ελληνο-τουρκικές σχέσεις, ισχύει σε γενικές γραμμές μια κοινή δομή στην πολιτική, της Μεγάλης Βρετανίας κατά το 19ο αιώνα και το Μεσοπόλεμο, της Γερμανίας κατά την περίοδο 1890-1914, αλλά και των ΗΠΑ μετά το 1945. Πρόκειται για τη διαχρονική τάση, σύμφωνα με την οποία οι Μεγάλες Δυνάμεις επιδίωκαν, προς όφελος των πολιτικών, γεωστρατηγικών και οικονομικών συμφερόντων τους, την απάλειψη των εστιών σύγκρουσης μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Οσάκις όμως οι διαφορές μεταξύ των δύο χωρών ήταν ανυπέρβλητες, τότε σχεδόν πάντα τάσσονταν υπέρ της Τουρκίας.

[  ]



1. Βλ. τη σχετική συνομιλία του υπουργού Εξωτερικών της Αυστρο-Ουγγαρίας, Goluchowski με το Βίλχελμ ΙΙ, Sutter B., «Die Großmächte und die Erhaltung des europäischen Friedens zu Beginn der Kreta-Krise von 1897», στο: Südostforschungen, τόμ. 21, München 1962, σ. 317 κ.εξ., 325 κ.εξ. Σχετικά με τη γερμανική πολιτική στο Κρητικό ζήτημα βλ. ακόμη, Die geheimen Papiere F. von Holstein, τόμοι 4, επιμ. Frauendienst W. (1956-63), Göttingen, τόμ. 4, σ. 14, 17· Große Politik der europäischen Kabinette (GP), τόμ. 12.2, αρ. 3171, 23.2.1897. 2. Βλ. Grenville J., Lord Salisbury and Foreign Policy, London, 1970· GP, ό.π., αρ. 3192, 17.3.97. 3. Μαρωνίτη Ν., «Η εποχή του Γεωργίου Α΄» στο: Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, Παναγιωτόπουλος Β. (επιμ.), Αθήνα, 2003, Ελληνικά Γράμματα, τόμ. 5, σ. 27 κ.εξ. 4. Σύμφωνα με τους υπολογισμούς της Nationalbank für Deutschland η αξία των ελληνικών χρεογράφων στη γερμανική χρηματαγορά ανερχόταν σε 210 εκατομμύρια γαλλικά φράγκα, δηλ. περίπου στα 3/5 του συνολικού χρέους των 570 εκατομμυρίων φράγκων, βλ. PA AA (πολιτικό αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών), Griechenland 44, τόμ. 28, A 929. Ακόμη βλ. Grunzel J., Bericht über die wirtschaftlichen Verhältnisse Griechenlands, Wien, 1906, σ. 72 κ.εξ. 5. Βλ. GP, τόμ. 12.2, αρ. 3248, σημείωση του εισηγητή Mumm von Schwarzenstein στο AA, 16.8.97. Ακόμη βλ. Wynne W.H., State Insolvency and Foreign Bondholders, τόμ. 2, New Haven 1951, σ. 314/5. Βλ., για τις διαπραγματεύσεις Ανδρεάδης Α. Μ., Έργα, Αθήναι 1939, τόμ. 2, σ. 453 κ.εξ., και το κείμενο της συνθήκης στο Schulthess Europäischer Geschichtskalender, έτος 1897, München, σ. 307 κ.εξ. 6. Σχετικά με τις αρμοδιότητες του ΔΟΕ βλ. Wynne, ό.π. τόμ. 2, σ. 319 κ.εξ.· Grunzel, ό.π., σ. 130 κ.εξ. 6. Βλ. Σχετικά Μοσκώφ Κ., Η εθνική και κοινωνική συνείδηση στην Ελλάδα 1830-1909, Αθήνα 1974, σ. 118 κ.εξ.· Πάγκαλος Θ., Απομνημονεύματα 1897-1918, Αθήναι, 1959, τόμ. 1, σ. 16 κ.εξ.· Ασπρέας Γ., Πολιτική Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος, Αθήναι 1930, τόμ. 2, σ. 272 κ.εξ.· Λιγνάδης Τ., Η ξενική εξάρτησις κατά την διαδρομήν του νεοελληνικού κράτους, Αθήνα, 1975, σ. 143. 7. Βλ. τη σχετική βιογραφία του Βαΐδη Α., Κωνσταντίνος, Αθήνα, 1973, σ. 31 κ.εξ.· Μελάς Γ. Μ., ο Κωνσταντίνος, Λονδίνο, 1920, σ. 38 κ.εξ.· Λαμπρινός Γ., Η Μοναρχία στην Ελλάδα, Αθήνα, 1973, σ. 89 κ.εξ.· Μαυρομμάτης Ε. Ι., Κωνσταντίνος, Κωνσταντινίζοντες, Κωνσταντινισμός, Αθήναι, 1920, σ. 55 κ.εξ.· Κορδάτος Ι., Η ιστορία του γλωσσικού μας ζητήματος, Αθήνα, 1973, σ. 144 κ.εξ.· Μπουκλάκος Ο. Γ., Δύο μελέται περί της πολιτικής καταστάσεως και του πολιτεύματος ημών, Σύρος, 1902, σ. 56 κ.εξ.· Για την επιρροή του διαδόχου βλ. PA AA, Griechenland 41, τόμ. 17, A 5564, 27.3.1904. 8. Βλ. PA AA, Griechld 50, αρ. 1, τόμ. 9, A 6458, 29.8.98· ό.π., Α 6779, 7.6.98. 9. Βλ., ό.π., Α 8453, 20.7.98· PA AA, Griechld 47, τόμ. 6, A 7087,27.7.1900, Α 14011, 2.5.1900 (παρατήρηση Κάιζερ), Α 5511, 2.5.1900, ό.π., , τόμ. 7, Α 16298, 17.11.01. Βλ. σχετικά, ό.π., Griechld 50, τόμ. 10, Αb Α 11269, 24.9.99. Ακόμη Μεταξάς Ι., Προσωπικό ημερολόγιο 1896-1920, τόμοι 4, επιμ. Χρηστίδης Χ., Αθήναι, 1959, τόμ. 1, σ. 492. 10. Βλ. Bülow B. von, Deutsche Politik, Berlin, 1916, σ. 73 κ.εξ.· ΑΥΕ Β΄ (αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών), τόμ. Πρεσβεία Βερολίνου 1897, αρ. 3509, 28.6.97- αρ. 3564, 5.7.97. 11. Βλ. Σβολόπουλος Κ., Η ελληνική εξωτερική πολιτική 1900-1945, Αθήνα, 1992, σ. 15 κ.εξ.· ακόμη Λούβη Λ., «Το εθνικό ζήτημα», στο: Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, ό.π., τόμ. 5, σ. 42 κ.εξ. 12. Βλ. ΑΥΕ Β΄, τόμ. Πρεσβεία Βερολίνου 1899, αρ. 183, 6.1.99, ακόμη ό.π., αρ. 357, 24.2.99 και αρ. 2081, 22.10.99. 13. Βλ., ό.π., τις αυστηρώς απόρρητες εκθέσεις Ραγκαβή, 29.6.99, 1.7.99, 2.7.99· ακόμη τις εκθέσεις, Πρεσβεία Βερολίνου 1900, αρ. 2192, 24.8.1900, αρ. 2194, 5.9.1900, αρ. 2175, 21.10.1900· ό.π.,

[  ]


τόμ. Μακεδονικό ζήτημα 1901, αρ. 283, 20.1.01, αρ. 257, 31.1.01, και τόμ. κ/αακ, ΜΖ (Μακεδονικό Ζήτημα) 1901, αρ. 331, 17.2.01, αρ. 922, 22.4.01. 14. Βλ., σχετικά PA AA, Griechld 50, τόμ. 10, A 3444, 6.3.03· Ό.π., A 4234, 18.3.03· Ό.π., A 11597, 30.7.03. 15. Αυτή τη θέση υποστηρίζει η Λούβη Λ., ό.π., σ. 42-43, παραγνωρίζοντας προφανώς τις πραγματικές εξελίξεις. Βλ. σχετικά τις εκθέσεις Ραγκαβή για διαπραγματεύσεις με το Ρουμάνο ομόλογό του, Baldiman, στο ΑΥΕ Β΄, τόμ. Πρεσβεία Βερολίνου 1901, αρ. 458, 2.3.01 και αρ. 1020, 5.5.01· Επίσης, τις εκθέσεις Μάνου από την Βιέννη ό.π., τόμ. Πρεσβεία Βιέννης 1901, αρ. 1151, 18.5.01· Ακόμη τα δημοσιεύματα στις εφημερίδες Post 11.2.01, Deutsche Warte 19.5.01, Berliner Tageblatt 9.6.01, Pester Lloyd 14.5.01, Fremdenzeitung 17.5.0, Politische Korrespondenz 7.6.01. Σχετικά με τη σημασία της συνάντησης βλ. Ebel E., Rumänien und die Mittelmächte, Berlin, 1932, σ. 83· Granfeldt H., Der Dreibund nach dem Sturze Bismarcks, Lund, 1964, τόμ. 1, σ. 258. 16. Βλ. σχετικά Meinecke F., Die Geschichte des deutsch-englischen Bündnisproblems 1890-1901, München, 1927, σ. 36, 54. Για τη γερμανική στρατηγική βλ. Vogel B., Deutsche Russlandpolitik 19001906, Düsseldorf 1973, σ. 104, κ.εξ.· Jelavich B., A Century of Russian Foreign Policy 1814-1914, Philadelphia, N. York 1964, σ. 250 κ.εξ. Για το Μακεδονικό Ζήτημα βλ., Βακαλόπουλος Κ.Α., Νεότερη Ιστορία της Μακεδονίας (1830-1912), Θεσσαλονίκη, 1999, σ. 290 κ.εξ. Για τις συμφωνίες σε τοπικό επίπεδο βλ. Dakin D., The Stuggle in Macedonia 1897-1913, Θεσσαλονίκη, 1966, σ. 136 κ.εξ. 17. Για τη μεταστροφή της γερμανικής πολιτικής βλ. τις εκθέσεις Ραγκαβή, ΑΥΕ Α, τόμ. 1906 ΙΖ, αρ. 3526, 19.1.06, αρ. 4212, 27.10.06, και την επίσκεψη στο Παρίσι PA AA, Griechld 50, τόμ. 13, A 18890, 8.11.06. Για το Μακεδονικό Ζήτημα βλ. Γουναρης Β., «Μακεδονία 1871-1909», στο: Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, ό.π., σ. 269 κ.εξ. 18. Βλ. Poidevin R., Les relations economiques et financiers entre la France et l’ Allemagne de 1898 a 1914, Paris 1969, σ. 319· την έκθεση ΔΟΕ του 1903, στο PA AA, Griechld 44, τόμ. 35, A 561904, σ. 55 19. Βλ. Poidevin R., ό.π., σ. 321, 351, 565· Strasser K., Die deutschen Banken im Ausland, München 1924, σ. 26, 99 κ.εξ.· Mandel J., Die Deutschen Auslandsbanken am Balkan, στο Balkan-Revue, έτος 1, τεύχος 1, 1914, σ. 28 κ.εξ. Βλ., επίσης Χατζηιωσήφ Χ., «Η μπελ επόκ του κεφαλαίου», Ιστορίας της Ελλάδας, ό.π., τόμ. 1.1., Αθήνα, 1994, σ. 311 κ.εξ. 20. Βλ. Rathmann L., Berlin - Bagdad, Berlin, 1962· Schölch A., «Wirtschaftliche Durchdringung und politische Kontrolle durch die europäischen Mächte im Osmanischen Reich», στο: Geschichte und Gesellschaft, έτος 1, 1975, σ. 404-446. 21. Βλ. σχετικά με το ρόλο του Κωνσταντίνου, Λούλος Κ., Η γερμανική πολιτική στην Ελλάδα 1896-1914, Αθήνα, Παπαζήσης, 1991, σ. 96 κ.εξ.· Ακόμη PA AA, Griechld 50, τόμ. 12, A 10458, 18.7.04· ό.π. Griechld 47, τόμ. 9, A 18222, 10.11.04, A 20149, 18.12.04, A 956, 17.1.05, A 2179, 31.1.05· ΑΥΕ Β, τόμ. 1904 (ειδικοί φάκελοι), αρ. 3095, 13.9.04. Για τις σχετικές διαμαρτυρίες της εταιρείας Έρχαρντ, PA AA, Griechld 44, τόμ. 35, Ab A 20113/20169, 4.12.06, ό.π. Griechld 47, τόμ. 10, A 901, 17.1.07. 22. Βλ. το παράθεμα, PA AA, Griechld 47, τόμ. 11, A 11198, 18.7.07. Σχετικά με τις φήμες και τη στάση του Κωνσταντίνου, ό.π., A 11788, 28.7.07, και ό.π., τόμ. 13, A 14355, 11.9.07, και A 15370, 16.9.07. Για τις συνθήκες του ανταγωνισμού και τη διαπλοκή του Τύπου, βλ. Λούλος Κ., Ιστορία και Τύπος. Οι αθηναϊκές εφημερίδες και η περίπτωση του σκανδάλου των εξοπλισμών του 1907, Αθήνα, Καστανιώτης, 2006. 23. Βλ. Για την επίσκεψη στο Παρίσι, PA AA, Griechld 50, τόμ. 13, A 18890, 8.11.06, και για τις ελληνο-αγγλικές διαπραγματεύσεις, Britische Dokumente über den Ursprung des Weltkrieges 1898-1914, Gooch P. G. – Temperley H. (επιμ.), γερμανική έκδοση του Lutz H., τόμοι 10, Berlin 1927 κ.εξ., τόμ. 8 (1.2), σ. 63 κ.εξ., αρ. 28, 15.7.07, επίσης αρ. 24-29. 24. Για τις προτάσεις, βλ., Dakin D., «The Greek Proposals for an Alliance with France and Great Britain, June-July 1907», στο: Balkan Studies, 3, 1962, σ. 43-60. Για τις γενικότερες εξελίξεις βλ. Born

[  ]


K. E., «Von der Reichsgründung bis zum I. Weltkrieg», στο: Gebhardt, Handbuch der Deutschen Geschichte, τόμ. 3, σ. 356 κ.εξ.· Rathmann E., Die Balkanfrage 1904-1908 und das Werden der TripleEntente, Halle 1932· Jelavic B., A Century of Russian Foreign Policy 1814-1914, N. York, 1964, σ. 254 κ.εξ. 25. Βλ., σχετικά Dakin D., ό.π. 26. Σχετικά με τις συμφωνίες της Κέρκυρας, βλ. Λούλος Κ., Η γερμανική πολιτική, ό.π., σ. 114 κ.εξ. Βλ., τα παραθέματα, PA AA Griechld 46, τόμ. 2, A 6328, 22.4.08· ό.π., Griechld 63, απόρρητο, τόμ. 1, AS 819, 27.4.08, AS 840, 29.4.08. Για την άρνηση των τραπεζών βλ., PA AA Griechld 47, απόρρητο, τόμ. 1, Ab A 6332/08, 28.4.08· ό.π., A 8020, 26.5.08· ό.π., Deutschland 128, αρ. 3, απόρρητο, τόμ. 1, AS 913, 26.508. Για την επίσκεψη στο Βερολίνο βλ., ό.π., Griechld 44, τόμ. 36, AS 1492, 22.9.08· και ό.π., Deutschld 128, αρ. 3, τόμ. 1, σημείωση του υπουργού Εξωτερικών, 13.10.08. 27. Βλ. ό.π., Deutschld 128, αρ. 3 απόρρητο, τόμ. 1, Α 3724, 23.2.09· ό.π. Griechld 62, τόμ. 1, Α 5294, 19.3.09. Για τη στάση του Κάιζερ, βλ. ό.π., Griechld 47, απόρρητο, τόμ. 1, ΑS 555, 12.4.09 ό.π., απόρρητο, τόμ. 1, Α 555, 12.4.09 63, τόμ. 1, Α 7313, 23.4.09 και Α 7584, 26.4.09. Βλ. τα παραθέματα ό.π., Griechld 63, απόρρητο, τόμ. 1, ΑS 668, 13.5.09. 28. Βλ. Πάγκαλος Θ., Απομνημονεύματα 1897-1918, τόμοι 2, Αθήνα, 1950, τόμ. 1, σ. 45 κ.εξ. 29. Για τη γερμανική στάση βλ., PA AA, Griechld 41, τόμ. 18, Α 15226, 15.9.09, και Α 15226, επίσης το άρθρο της Νeue Gesellschaftliche Correspondenz 4.9.09. 30. Βλ. ό.π., Griechld 50, αρ. 1, τόμ. 14, Α 14644, 3.9.09, και Α 15023, 10.9.09. Τα παραθέματα ό.π., Griechld 63, τόμ. 1, Α 15146, 12.9.09, και Α 15146, 13.9.09. Βλ. ακόμη ό.π., Griechld 50, αρ. 1, τόμ. 15, Α 18962, 18.11.09, και Griechld 41, τόμ. 18, Α 16133 ΙΙ, 4.10.09. 31. Για τη γαλλική στάση βλ. Μοσκώφ Κ., ό.π., σ. 264, και για την αγγλική βλ., ό.π., υποσημείωση 30. 32. Βλ., PA AA, Griechld 44, τόμ. 36, Α 20237, 5.12.09, στο περιθώριο του εγγράφου ο Κάιζερ σημείωσε: «ούτε μια πεντάρα», βλ. επίσης Poidevin R., ό.π., σ. 564. Βλ., την αλληλογραφία των τραπεζών με το ΑΑ, PA AA, Griechld 44, τόμ. 36, Α 5623, 31.3.10. 33. Βλ., ό.π., Α 1202, Α 1293, 18.1.10., Α 1223, 23.1.10, και ό.π., Griechld 63, τ. 1, Α 75, 2.1.10. 34. Βλ., ό.π., Griechld 47, τόμ. 16, Α 7281, 27.4.10, Α 10187, 7.6.10, όπου και σχόλιο του Κάιζερ. 35. Για την αξιολόγηση του Βενιζέλου βλ., PA AA, Griechld 50, αρ. 2, τόμ. 2, Α 17716, 23.10.10., Α 18442, 31.10.10. Το παράθεμα, ό.π., Griechld 63, τόμ. 1, Α 23303, 24.11.10. Για το διορισμό του Γρυπάρη, βλ., ΑΥΕ Α, τόμ. 1910 (ΑΑΚ-ΚΓ), Πρεσβεία Βερολίνου, αρ. 1983, 30.5.10. Και ό.π., Griechld 50, αρ. 2, τόμ. 2, Α 17427, 19.10.10. 36. Βλ., ό.π., Griechld 47, τόμ. 16, Α 20054, 3.12.10, και Α 20054/10, όπου η σχετική παράκληση της Σοφίας προς τον αδελφό της, Βίλχελμ ΙΙ, και η αρνητική απάντηση του. Για τις πιέσεις στο Βενιζέλο, βλ. ό.π., Α 19964 και το Προσωπικό Ημερολόγιο του Ι. Μεταξά, τόμ. 2, σ. 25 κ.εξ. Βλ., ακόμη PA AA, Griechld 47, τόμ. 16, Α 20658, 14.12.10, και Α 1464 18.1.11. 37. Βλ., ό.π., Griechld 47, τόμ. 17, Α 12305, 3.7.11 και Griechld 44, τόμ. 37, Α 10235, 25.6.11. 38. Για τη γερμανική στάση προς τη Τουρκία βλ., Bethmann Hollweg, Theobald von, Betrachtungen zum Weltkriege, τόμοι 2 , Berlin 1910, τόμ. 1, σ. 76· Fellner Fritz, Der Dreibund, München, 1960, σ. 76 κ.εξ. Για τη γερμανική δυσπιστία βλ., PA AA, Griechld 50, αρ. 1, τόμ. 2, Αb Α 1465, 19.11.11 και Αb Α 4594, 13.3.11. Επίσης βλ. τις εκθέσεις της πρεσβείας Λονδίνου για τις συνομιλίες με τον υφυπουργό Εξωτερικών Α. Nicolson, AYE Α, τ. 1910 (Α-5/1), αρ. 17158, 12.10.10, αρ. 24359, 4.1.11. Για τις συνομιλίες στην Κέρκυρα βλ., ό.π., Griechld 63, απόρρητο, τόμ. 1, ΑS 748, 4.5.11. 40. Βλ., PA AA, Griechld 50, αρ. 1, τόμ. 2, Α Α 6146, 29.3.12. Για την οικονομική διάσταση βλ., ό.π., Griechld 47, τόμ. 17, Α 1212, 14.1.12 και Α 2584, 2.2.12. 41. Για τις συνομιλίες στην Κέρκυρα βλ., ό.π., Griechld 47, τόμ. 17, Α 7341, 25.4.12 και Αb Α 8131, 8.5.12. Βλ., το παράθεμα και τις δεσμεύσεις του Βενιζέλου και τις παραγγελίες ό.π., Griechld 50, αρ. 2, τόμ. 3, Α 8131, 3.5.12, Α 6705, 11.4.12 και Α 6837, και ό.π., Griechld 47, τόμ. 18, Α 11738, 30.6.12, και Α 12958, 25.7.12.

[  ]


42. Βλ. GP, τόμ. 33, υποσημείωση σ. 25 κ.εξ., και GP, τόμ. 33, αρ. 12151, 19.9.12· Επίσης Blickel O., Russland und die Entstehung des Balkanbundes 1912, Berlin, 1933, σ. 136. Η Σερβία ήταν ο βασικός στόχος της αυστριακής πολιτικής από το 1908, βλ. σχετικά το υπόμνημα και τα πρακτικά του υπουργικού συμβουλίου της Βιέννης στις 10.9.08, στο: Österreich-Ungarns Aussenpolitik von der Bosnischen Krise bis zum Kriegsausbruch 1914. Diplomatische Aktenstücke des Ö-U Ministeriums des Äussern, Übersberger H. – Bittner L. (επιμ.), Wien, 1930, τόμοι 1-8, τόμ. 1, αρ. 32, 40 και 75. Βλ. ακόμη Bethmann Hollweg, ό.π., τόμ. 1, σ. 82. Επίσης Gardikas-Katsiardakis H., Greece and the Balkan Imbroglio, στο Greece Foreign Policy 1911-1913, Athens, 1995, σ. 24 κ.εξ. 43. GP, ό.π., τόμ. 33, αρ. 12152, 12168, 12202, 12205, 2.10.12 και αρ. 12225, 4.10.12 με τις σημειώσεις του Κάιζερ. Επιπλέον βλ. Mommsen W. J., «Die latente Krise des Deutschen Reiches 19091914», στο: Handbuch der Deutschen Geschichte, Just L. (επιμ.), τ. 4/1, Frankfurt/M., 1973, σ. 54. 44. Για τις προσπάθειες αποτροπής της Ελλάδας βλ., GP, ό.π., τόμ. 33, αρ. 12195, 1.10.12, αρ. 12218, 4.10.12 και αρ. 12319, αρ. 12135, 3.11.12, αρ. 12320, 31.11.12. Για το «πολεμικό συμβούλιο» στις 8 Δεκεμβρίου, βλ., Fischer F., Griff nach der Weltmacht, Düsseldorf 1964, σ. 323 κ.εξ.· Mommsen W. J., «Domestic Faktors in German Foreign Policy», σ. 12 κ.εξ. στο: Central European History, τόμ. 6, 1973, σ. 3-44. Επίσης Röhl J.C.G., «Admiral v. Müller and the Approach of War 1911-1914», στο: The Historical Journal, 12 (1969), σ. 651-673· Herre P., Die Kleinen Staaten Europas und die Entstehung dse Weltkrieges, München 1937, σ. 385 κ.εξ. 45. Το παράθεμα στο Jäckh E., Kiderlen-Wächter der Staatsmann und Mensch, τόμ. 2, 1924, τόμ. 2, σ. 193. Επίσης βλ. GP, τόμ. 33, αρ. 12287, 20.10.12. 46. Βλ., για τη γερμανική GP, τόμ. 34 Ι, αρ. 12546, 8.12.12, αρ. 12565, 21.12.12, αρ. 12613, 4.1.13, αρ. 12456, 18.12.12, αρ. 12529, 11.12.12. Για την αυστριακή πολιτική Übersberger H. E., Österreich zwischen Russland und Serbien, Köln, 1958, σ. 141 κ.εξ. 47. Το παράθεμα GP, τόμ. 34 Ι, 12774, 27.1.13, ακόμη βλ. 12682, 15.1.13, 12718, 23.1.13, 12686, 13.1.13. 48. Βλ. ό.π., αρ. 12763, 30.1.13, αρ. 12818, 10.2.13, αρ. 12765, 31.1.13, αρ. 12828, 7.1.13, όπου οι δηλώσεις του Κορομηλά. Επίσης GP, τόμ. 34 ΙΙ, αρ. 12941, 8.3.13. Για την έκθεση Quandt βλ. PA AA Griechld 50, αρ. 2, τόμ. 3, Α 2608, 3.2.13. 49. GP, τόμ. 34 Ι, αρ. 12875, 21.2.13, 12911, αρ. 28.2.13, αρ. 12926, 3.3.13. 50. Βλ. PA AA Griechld 62, τόμ. 1, Αb Α 3885, 21.2.13, όπου η έκθεση για τη συνομιλία με το Στρέιτ, και Α 5242, 13.3.13, όπου η έκθεση για τη συνομιλία με το Βενιζέλο. O Βενιζέλος είχε ήδη επιδιώξει χωρίς επιτυχία την προσέγγιση στην Τουρκία, βλ., ΑΥΕ Α, τόμ. 1913 (30-35), αρ. 1076, 9.1.13. 51. Βλ. GP, τόμ. 34 ΙΙ, αρ. 12964, 14.3.13 και αρ. 12965, 14.3.13, όπου το παράθεμα. Επιπλέον PA AA, Griechld 62, τόμ. 1, Α 5406 και Α 8689. 52. Βλ. GP, τόμ. 34 ΙΙ, αρ. 12969, 13.3.13, αρ. 12983, 17.3.13, αρ. 13012, 23.3.13. Ακόμη PA AA, Griechld 50, αρ. 2, τόμ. 3, Α Α 5704, 18.3.13, ό.π., Griechld 41, τόμ. 21, Α 5534, 17.3.13, ό.π., Griechld 63, τόμ. 2, Α 6620, 25.3.13. 53. Βλ. σχετικά Λούλος Κ., «Ο ρόλος της Ελλάδας στα σχέδια της γερμανικής βαλκανικής πολιτικής 1912-1913», στο: Η Ελλάδα των Βαλκανικών Πολέμων 1910-1914, ΕΛΙΑ, Αθήνα, 1993, σ. 25-40. Ακόμη βλ., GP, τόμ. 34 ΙΙ, αρ. 13049, 31.3.13, αρ. 13050, 31.3.13. 54. Βλ. Bethmann Hollweg, ό.π., τόμ. 1, σ. 81, όπου το παράθεμα. 55. Βλ. Μαυρογορδάτος Γ., «Οι πολιτικές εξελίξεις από το Γουδί ως τη Μικρασιατική Καταστροφή», στο: Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, ό.π., τόμ. 6, σ. 16 κ.εξ.· Οικονόμου Ν., «Οι επιχειρήσεις του ελληνικού στρατού», στο: ΙΕΕ, τ. ΙΔ΄, Αθήνα, 1977, σ. 351 κ.εξ. 56. Βλ. για τις μηχανορραφίες κατά του Δαγκλή, Βεντήρης Γ., Η Ελλάς του 1910-1920, τόμ. 2, Αθήναι 1930, τόμ. 1, σ. 200-203. Για την προπαγάνδα των βασιλικών (Δούσμανης) βλ. Πάγκαλος Θ., ό.π., τόμ. 2, σ. 13-15. 57. Για τη συνομιλία του Θεοτόκη με το Γιάγκο βλ., GP, τ. 35, αρ. 13450, και αρ. 13452, 18.6.13.

[  ]


Για την απάντηση του καγκελάριου βλ., ό.π., αρ. 13455, 23.6.13, όπου και το παράθεμα, βλ. ακόμη ό.π., αρ. 13452, 21.6.13 και αρ. 13456, 25.6.13. 58. Για την ελληνική πρόταση βλ., ό.π., Griechld 47, τόμ. 19, Α 1566613/ 1226713, 1.8.13, για την απόρριψη της πρότασης, Α 14799, 21.7.13, και για τις διαπραγματεύσεις και τις υποσχέσεις Α 16372, 4.8.13, Α 17730, 25.8.13. Για την υποχώρηση του γερμανικού κεφαλαίου που πρόβαλλε δεόντως ο γαλλόφιλος Τύπος στην Αθήνα, βλ., τη γαλλόφωνη Messager d’ Athenes, 26.7.13, που αναφέρει ότι σε αντίθεση με τη Γαλλία (600 εκατομμύρια), την Αγγλία (250 εκατομμύρια) και τη Ρωσία (70 εκατομμύρια), οι γερμανικές επενδύσεις στην Ελλάδα ήσαν μόνο 50 εκατομμύρια φράγκα, και Poidevin R., ό.π., σ. 687· επίσης PA AA, Griechld 44, τόμ. 38, Α 17490 13, 11.8.13. Για τη σχετική παρέμβαση του Κάιζερ κατά την επίσκεψη του Κωνσταντίνου στο Βερολίνο, βλ., ό.π., Griechld 44, τόμ. 38, Α 18293, 7.9.13 και Α 18294, 20.9.13 και GΡ, τόμ. 36 Ι, αρ. 13920, 10.9.13. 59. Το παράθεμα και οι σημειώσεις του Γιάγκο στο GΡ, τ. 34 ΙΙ, αρ. 13292. 60. Βλ. για την ιταλική άρνηση και τις οδηγίες του Γιάγκο GΡ, τόμ. 34 IΙ, αρ. 13287, 10.4.13, και αρ. 13293, 12.5.13, όπου το παράθεμα. Για τη δήλωση του Βενιζέλου, βλ. PA AA, Griechld 62, τόμ. 1, Α 11449, 7.6.13. 61. Το παράθεμα στο GP, τόμ. 35, αρ. 13625, 13.6.13. Στο ίδιο πνεύμα, ό.π., αρ. 13621, 3.6.13. 62. Βλ. ΑΥΕ Α, τόμ. 1913 (5/Α), αρ. 1390, έκθεση του Ν. Θεοτόκη, 18.8.13. 63. Βλ. GΡ, τόμ. 35, αρ. 13420, 25.6.13, ιδιαίτερα την παρατήρηση επί του περιθωρίου. Το παράθεμα ό.π., αρ. 13428, 28.6.13. 64. Βλ., ό.π., τόμ. 35, αρ. 13438, 30.6.13, αρ. 13428, 28.6.13, αρ. 13442, 1.7.13. Επίσης τις εκθέσεις του Ν. Θεοτόκη ΑΥΕ Α, τόμ. 1913 (1-15), αρ. 18895, 8.7.13, αρ. 18998, 9.7.13. 65. Βλ. ΑΥΕ Α, τόμ. 1913 (1-15), αρ. 19218, 13.7.13. Βλ. επίσης GΡ, τόμ. 35, αρ. 13459, 18.7.13 και το παράθεμα, αρ. 13550, 19.7.13. 66. Βλ. ΑΥΕ Α, ό.π., αρ. 20355, 24.7.13, αρ. 18764, 18.7.13, αρ. 20304, 24.7.13. Για τη στάση του Βερολίνου, βλ. ΑΥΕ Α, τόμ. 1913 (1 - 15), αρ. 20570, 27.7.13, αρ. 20550, 25.7.13. GΡ, τόμ. 35, αρ.13700, 1.8.13 και αρ. 13703, 2.8.13. 67. Για τη στάση της Γερμανίας βλ., GΡ, τόμ. 35, αρ. 13731, 7.8.13, αρ. 13742, 6.8.13, επίσης αρ. 13744, 10.8.13, αρ. 13747, 13.8.13, αρ. 13732, τηλεγράφημα του βασιλιά Καρόλου 6.8.13, και απάντηση του Κάιζερ αρ. 13733, 7.8.13, βλ. επίσης αρ. 13735, 8.10.13. 68. Για τη στάση των Μεγάλων Δυνάμεων κατά τις διαπραγματεύσεις στο Βουκουρέστι βλ., Helmreich, ό.π., σ. 391 κ.εξ., 397 κ.εξ. Για τη στάση της Αυστροουγγαρίας βλ. Österreichischungarisches Rothbuch. Diplomatische Aktenstücke betreffend die Ereignisse am Balkan. 13. Aug. 1912 bis 6. Nov. 1913, σ. 401. 69. Βλ. παράθεμα όπου και καταγραφή της συνομιλίας του Βίλχελμ II με τον Κωνσταντίνο στο: PA AA, Griechld 63, απόρρητο, ΑS 1060, 6.9.13. 70. Για τις σχετικές προσπάθειες της γερμανικής ηγεσίας βλ. τις συνομιλίες με τον Κωνσταντίνο στο: PA AA, Griechld 63, απόρρητο, ΑS 1060. Επίσης ό.π. ΑS 1063, σημειώσεις του Jagows για τον Bethmann Hollweg, 7.9.13, το παράθεμα ΑS 1073, 8.9.13, εντολές του Γιάγκο για τη Βιέννη και τη Ρώμη. 71. Για τις δηλώσεις του Κωνσταντίνου βλ. ό.π., ΑS 1073, 8.9.13, όπου το παράθεμα, επίσης βλ. ΑS 1060, Α 18510. 72. Βλ., ό.π., ΑS 1073, 8.9.13, όπου το παράθεμα. 73. Για τη βασική τοποθέτηση του Βενιζέλου βλ. Βενιζέλος Ε., Πολιτικαί Υποθήκαι, τόμοι 2, Αθήναι, 1965, τόμ. 2, σ. 129 και σ. 286 κ.εξ. Για τη συζήτηση με το Βενιζέλο βλ., GΡ, τόμ. 35, αρ. 13938, 19.9.13. Επίσης ό.π., αρ. 13929, 13.9.13, αρ. 13931, 12.9.13. Για τη διαρκή πολεμική της αντιπολίτευσης κατά του Βενιζέλου σε σχέση με την εξωτερική πολιτική, βλ. τις εκθέσεις από την Αθήνα: PA AA, Griechld 50, αρ. 2, τόμ. 3, Α 16370, 6.8.13 και Α 23409, 24.11.13. Επίσης Βεντήρης, ό.π., τόμ. 1, σ. 188.

[  ]


74. Για τις συνομιλίες με το Βενιζέλο βλ. GP, τ. 35, αρ. 13938, 19.9.13. Ακόμη ό.π., αρ. 13929, 13.913, αρ. 13931, 12.9.13. Για τη συνεχή πολεμική της αντιπολίτευσης εναντίον της εξωτερικής πολιτικής του Βενιζέλου βλ. τις εκθέσεις από την Αθήνα: PA AA, Griechld 50, αρ.2, τόμ. 3, Α 16370, 6.8.13 και Α 23409, 24.11.13. Επίσης βλ. Βεντήρης Γ., ό.π., τόμ. 1, σ. 188. 75. Βλ. το παράθεμα στο PA AA, Griechld 63, απόρρητο, Α 25052, 12.12.13. 76. Βλ. σχετικά με την ελληνο-τουρκική κρίση, Μαλακάσης Γ. Θ., «Ο ελληνοτουρκικός ναυτικός ανταγωνισμός στο Αγαίο το 1914 και οι ΗΠΑ», στο: Δωδώνη, τόμ. 16, 1987, σ. 226 κ.εξ. Επίσης βλ. GΡ, τόμ. 36, Ι, αρ. 13835, 29.8.13 και αρ. 13836, 1.9.13, όπου το παράθεμα, ακόμη αρ. 13837, 3.9.13 και αρ. 13838, 8.9.13· επίσης βλ., PA AA, Griechld 63, απόρρητο, Α 18150, 11.9.13. Για τις βουλγαροτουρκικές διαπραγματεύσεις βλ. Helmreich E. Ch., ό.π., σ. 408-413 και για το βουλγαρο-τουρκικό σύμφωνο βλ., Die Internationale Beziehungen im Zeitalter des Imperialismus, επιμ. Prokowski M. N., κ.ά., γερμ. έκδ., Hoetzsch O. (επιμ.), Berlin, 1933-43, 1η σειρά, αρ. 449 και 450. 77. Βλ. GΡ, τόμ. 36 Ι, αρ. 13842, 8.9.13, όπου το παράθεμα. Για τη διάσταση απόψεων και τις διαπραγματεύσεις βλ. ό.π., αρ. 13847, 7.9.13., αρ. 13849, 12.9.13 και αρ. 13846, 10.9.13. 78. Για τη μεσολάβηση της Ρουμανίας βλ., GΡ, τόμ. 36, Ι, αρ. 13885, 6.11.13, αρ. 13886, 7.11.13, αρ. 13891, 10.11.13, αρ. 13892, 11.11.13, αρ. 13893, 12.11.13, αρ. 13894, 13.11.13, αρ. 13892, 11.11.13, αρ. 13893, 12.11.13, αρ. 13895, 14.11.13. 79. GΡ, τόμ. 36 II, αρ. 14239, 6.1.14 80. Για την αυξανόμενη κριτική της Αντιπολίτευσης κατά του Βενιζέλου βλ. PA AA Griechld, 50, αρ. 2, τόμ. 3, Α 8 Α 24531, 5.12.13, Α 451, 2.1.14 (συνάντηση με το Βενιζέλο)· επίσης Α 507, 8.1.14. Για τις διαπραγματεύσεις του Βενιζέλου στο Λονδίνο, το Παρίσι και το Βερολίνο και για την πρόταση της βρετανικής κυβέρνησης βλ. Βεντήρης, ό.π., τόμ. 1, σ. 212 κ.εξ.· Μεταξάς, Προσωπικό Ημερολόγιο, τόμ. 2, σ. 234 κ.εξ.· βλ. GΡ, τόμ. 36, II, αρ. 14226, 29.1.14, αρ. 14267, 30.1.14, αρ. 14226, 29.1.14, αρ. 14267, 30.1.14. 81. Βλ. το κείμενο της νότας προς την Τουρκία και την τουρκική απάντηση στο: 5οΛυ/Γ/)655΄ τόμ. 55, 1914, σ. 858-859. Για τα συμφωνηθέντα στο Βουκουρέστι βλ. PA AA, Griechld 50, αρ. 2, τόμ. 4, Α 3073, 12.2.14, Α 3260, 13.2.14, Αb Α 1768, 19.2.14. 82. Βλ. τις σχετικές δηλώσεις του Βενιζέλου προς τον Quandt, στο: PA AA Griechld 50, αρ. 2, τόμ. 3, Α 451, 2.1.14. Επίσης και σειρά άρθρων στον ελληνικό Τύπο για την εξωτερική πολιτική του Βενιζέλου και το ταξίδι του στην Ευρώπη, ό.π., Α 1139, 13.1.14. Για τις σχετικές διενέξεις στη Βουλή βλ. την έκθεση του Quandt, στο PA AA Griechld 62, τόμ. 1, Α 5278, 12.3.14. Ο Βεντήρης, ό.π., τόμ. 1, σ. 188 κ.εξ., εκτιμά παρομοίως την κατάσταση στο εσωτερικό. 83. Βλ. Tο παράθεμα και το πρωτόκολλο συνομιλίας, στο GΡ, τόμ. 36 II, αρ. 14651, 13.4.14, βλ. επίσης PA AA Griechld 44, τόμ. 39, Α 7522, 17.4.14. Για τους οικονομικούς όρους των διαπραγματεύσεων βλ. Λούλος Κ., Η γερμανική πολιτική, ό.π., σ. 200 κ.εξ. 84. Βλ. το παράθεμα GΡ, τόμ. 36 II, αρ. 14582, 2.5.14, για τις διαπραγματεύσεις βλ., αρ. 14562, 16.4.14., αρ. 14630, 17.4.14, αρ. 14368, 17.4.14. 85. Βλ. Ενεπεκίδης Ε., Η Δόξα και ο Διχασμός 1908-1916, Αθήναι, 1962, σ. 206. Βλ. επίσης την έκθεση από την Αθήνα, PA AA Griechld 59, Α 10892, 29.5.14. 86. Βλ. τις σημειώσεις στο ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών στο ΑΥΕ ΚΥ, τόμ. 1914 (Α15), αρ. 19, 2.6.14, και αρ. 21, 7.6.14. Για τη δήλωση του Στρέιτ, βλ. Schultheiß, τόμ. 55, 1914, σ. 936 κ.εξ. Βλ. επίσης GΡ, τόμ. 36, II, αρ. 14598, 26.5.14 (ιδιαίτερα την υποσημ. 2, σ. 800), και αρ. 14601. Επιπλέον το τηλεγράφημα 23.6.14 στο: PA AA Griechld 47, τόμ. 21, Α 12429, συνομιλία του Quandt με τον Κωνσταντίνο. 87. Βλ. σχετικά με τη γερμανική στάση στο GΡ, ό.π., αρ. 14601, 2.6.14. Για τα πολεμικά σχέδια των Ελλήνων βλ. Μεταξάς, ό.π., τόμ. 2, σ. 244. Βλ. την ομιλία του Βενιζέλου στο Μαλαίνο, ό.π., τόμ. 2, σ. 262 κ.εξ. 88. Για τις ελληνο-αμερικανικές διαπραγματεύσεις, όσον αφορά στην πώληση των δύο πολεμικών

[  ]


πλοίων βλ. PA AA Griechld 47, τ. 21, Α 10541, 29.5.14, και σημείωση στο Α 10541, 1.6.14. Για τη σερβική στάση βλ. Helmreich, ό.π., σ. 440. Για τη ρουμανική στάση βλ. GΡ, ό.π., αρ. 14616, 17.6.14. 89. Για τη μεσολάβηση του ανταποκριτή της Daily Telegraph, Dillon Ε.J., βλ. Helmreich, ό.π., σ. 441 κ.εξ. Βritish Documents on the Origin of the War, 1828-1914, Gooch G.P. / Temperley H. (επιμ.), τόμοι 10, London, 1926 κ.εξ., γερμ. έκδ., Die Britischen Dokumente über den Ursprung des Weltkrieges, Lutz H. (επιμ.), τόμ. 10, Berlin 1927 κ.εξ., αρ. 229, 302, 309. Για τη γερμανική στάση βλ. GΡ τόμ. 36, II, αρ. 14636, 30.6.14., αρ. 14637, 1.7.14, αρ. 14640, 13.7.14 και αρ. 14641, 15.7.14. 90. Σχετικά με αυτές τις αποφάσεις βλ. Mommsen W. J., Deutschland, στο Enzyklopädie, Erster Weltkrieg, Paderborn, München, 2003, σ. 15-30. 91. Για το βουλγαρικό δάνειο και τις πιέσεις της Βιέννης βλ. ÖUΑ, τόμ. 8, αρ. 10076 αρ. 10310, αρ. 10216, αρ. 10195. Επίσης βλ. Fischer F., ό.π., σ. 420 κ.εξ. 92. Υπέρ της απόφασης για ουδετερότητα τάχθηκε ακόμη και το φιλογερμανικό Γενικό Επιτελείο, βλ. σχετικά Μεταξάς, ό.π., τόμ. 2, σ. 315. Το ίδιο επιβεβαιώνει και ο Γ. Βεντήρης, ό.π., τόμ. 1, σ. 221224. Βλ. ακόμη Ενεπεκίδης, ό.π., σ. 218 και Frangoulis A.F., La Grece et la crise mondiale, τόμοι 2, Paris 1926, τόμ. 1, σ. 113 κ.εξ. 93. Βλ. το τηλεγράφημα του Βίλχελμ II προς τον Κωνσταντίνο, 30.7.14, στο: Die Deutschen Dokumente zum Kriegsausbruch 1914, επιλογή Kautschky Κ., Μοntgelas Μ. και Schöcking W. (επιμ.), Berlin 1927, τόμ. 2, αρ. 446, σ. 172. Επίσης ό.π., τόμ. 3, αρ. 702, σ. 152, Κωνσταντίνος προς Βίλχελμ ΙΙ, 2.8.14, το παράθεμα από το σχόλιο του Κάιζερ επί του περιθωρίου. 94. Βλ., σχετικά με το δίκτυο γύρω από τον Κωνσταντίνο, Λούλος Κ., «Γερμανική πολιτική και ελληνική “ουδετερότητα” 1915-1917», στο ΙΣΤΟΡΙΚΑ, τεύχος 57, 2000, σ. 28-33. Ακόμη βλ. PA AA, Griechld 62, τόμ. 1, Α 3181, 26.1.15, η έκθεση ό.π., Griechld 50, Νο 2, τόμ. 3, zu Α 25095, 28.7.17. 95. Ό.π., Griechld 50, Νο 1, τόμ. 2, ΑS 1678, 17.4.15, όπου το πρώτο παράθεμα, βλ. ακόμη σχετικά ΑS 4586, 31.8.15, ΑS 4715, 8.9.15, ΑS 4962, 22.9.15, ΑS 5818, 22.11.15, ΑS 5911, 27.11.15. Το δεύτερο παράθεμα στο ό.π., Griechld 47, τόμ. 23, ΑS 5177, 5.10.15. Βλ., ακόμη σχετικά Leon G.B., Greece and the Great Powers 1914-1917, Saloniki, 1974, σ. 443 κ.εξ. 96. Ό.π., Α 29510. 12.10.15, επίσης Griechld 52, τόμ. 2, ΑS 5891, 25.11.15, Α 34495, 26.11.15, και Griechld 47, τόμ. 23, Α 33634, 20.11.15, Α 36253, 15.12.15, Α 148, 2.1.16. 97. Ό.π., Α 1284, 14.1.16 και Α 11314, 1.5.16, όπου το παράθεμα. Επίσης ΑΥΕ, τ. 1916 Α/5, αρ. 91, 14/27. 11.15. 98. Για το ρόλο του Μεταξά βλ., Μαυρογορδάτος Γ. Θ., «Οι επίστρατοι, ένας φασισμός προδρομικός, αλλά ατελής», στο ΙΣΤΟΡΙΚΑ, τεύχος 57, 2000, σ. 23-27. Για τις διασυνδέσεις του με τη γερμανική πλευρά, βλ. Griechld 47, τόμ. 23, Α 3460, 7.2.16, Α 4680, 19.2.16, ΑS 616, 17.2.16, Α 10202, 18.4.16, Α 11314, 1.5.16. Επίσης Griechld 44, Νο 1, τόμ. 28, Α 8631/16, 3.3.16. 99. Ό.π., Griechld 47, τόμ. απόρρητο 1, Α 15534, 12.6.16. 100. Ό.π., Griechld 52, τόμ. 2, Αb A 2840, 31.1.16, Α 3368, 5.2.16, Α 16834, 21.6.16 και Griechld 50, Νο 1, τόμ. 2, ΑS 42, 6.1.16. 101. Ό.π., Griechld 44, τόμ. 41, Α 8038, 5.3.15, Α 51817, 8.12.15, ό.π., τόμ. 42, Α 10293, 20.4.16, ΑS 3711/3721, 16.10.16 και ΑS 3788, 21.10.16, όπου το παράθεμα. 102. Για τον όρο «προηγμένος ιμπεριαλισμός» βλ. Mommsen W.J., Das Zeitalter des Imperialismus, Frankfurt 1971, σ. 152 κ.εξ.· Για τον «Informal Empire» βλ., Gallagher J./ Robinson R., «The Imperialism of Free Trade», στο: Economic History Review, σειρά 2, τόμ. 6 (1953), σ. 1-25· Και για τον «περιφερειακό ιμπεριαλισμό» βλ. Robinson, R.,/ Gallagher, J., «The Partition of Africa», στο New Cambridge Modern History, τόμ. 11, Cambridge 1962, σ. 594 κ.εξ. και Fieldhouse D.K., Economics and Empire 1830-1914, London 1973, σ. 67, 77-79.

[  ]

Γεράσιµος Αλεξάτος

ΧΑΙΡΕΤΕ: ΕΝΑ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΩΜΑ ΣΤΡΑΤΟΥ ΣΤΟ ΓΚΑΙΡΛΙΤΣ

«Σήμερα μπορούμε να πούμε ότι η παραμονή του Σώματος στη Γερμανία ήταν πράγματι ένα επεισόδιο εξαιρετικής σημασίας για τις ελληνογερμανικές σχέσεις και η σπορά που σκορπίστηκε… απέδωσε ήδη πλούσιους καρπούς». Αρχαιολόγος καθηγητής Paul Jacobsthal, 1-2-1921.1

E

ίναι αδύνατο να ασχοληθεί κανείς με τις πολυτάραχες ελληνο-γερμανικές σχέσεις κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, χωρίς να σκοντάφτει διαρκώς στο όνομα μιας μικρής, συνοριακής και διχοτομημένης σήμερα πόλης της πρώην Ανατολικής Γερμανίας, το Γκαίρλιτς (Görlitz). Το καλοκαίρι του 1916 –μεσούντος του Μεγάλου Πολέμου– 7.000 Έλληνες στρατιώτες και αξιωματικοί μεταφέρθηκαν εκεί, εκόντες άκοντες και κάτω από δραματικές συνθήκες, όπου και παρέμειναν επί δυόμισι χρόνια υπό το ιδιότυπο καθεστώς του αιχμάλωτου-φιλοξενούμενου του Κάιζερ. Η υπόθεση αυτή της μικρής αλλά ιστορικής πόλης της πάλαι ποτέ πρωσικής επαρχίας της Σιλεσίας, αποτελεί μια από τις τραγικότερες περιπλοκές της περιόδου εκείνης, που βιώθηκε με ιδιαίτερη σφοδρότητα στην Ελλάδα, καθώς η αμείλικτη διαμάχη του βασιλιά Κωνσταντίνου με τον πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο σχετικά με τη στάση της χώρας απέναντι στα στρατόπεδα των αντιμαχομένων, οδήγησε στον πρώτο μεγάλο εσωτερικό διχασμό.2 Όμως οι σχέσεις του Γκαίρλιτς με την Ελλάδα δεν σταματούν εκεί. Το 1949, μετά το τέλος του Εμφύλιου Πολέμου στην Ελλάδα, 14.000 πολιτικοί πρόσφυγες μαζί με τα παιδιά τους, κατά μια παράδοξη ιστορική σύμπτωση, θα καταφύγουν στην ίδια ακριβώς πόλη. Το Γκαίρλιτς εν τω μεταξύ είχε διχοτομηθεί μετά το 1945, και οι ανατολικές συνοικίες του –εκεί όπου βρισκόταν 30 περίπου χρόνια νωρίτερα το ελληνικό στρατόπεδο– είχαν παραχωρηθεί στην Πολωνία με το όνομα Ζγκορζέλετς (Zgorzelec). Έτσι στη χωρισμένη στα δύο πόλη θα [  ]


βρεθούν στις απέναντι όχθες του συνοριακού πλέον ποταμού Νάισε, Έλληνες δύο διαφορετικών γενεών –θύματα των μεγάλων συγκρούσεων του πρώτου μισού του 20ού αιώνα– που για πολλά χρόνια ούτε καν θα υποψιάζονται την ύπαρξη συμπατριωτών τους στην αντίπερα όχθη. Όλα ξεκίνησαν στις 18 Αυγούστου του 1916, όταν βουλγαρικός στρατός, έχοντας εξασφαλίσει το πράσινο φως της συμμαχικής γερμανικής ηγεσίας, εισέβαλε αιφνιδιαστικά στην ανατολική Μακεδονία, την ίδια ακριβώς ημέρα που οι πρέσβεις της Γερμανίας και της Βουλγαρίας επέδιδαν ταυτόσημες επίσημες διακοινώσεις στη φιλοβασιλική –μετά την αποπομπή του Βενιζέλου– κυβέρνηση των Αθηνών.3 Σε αυτές παρέχονταν διαβεβαιώσεις για το σεβασμό της εδαφικής ακεραιότητας και κυριαρχίας της χώρας: η στρατιωτική επιχείρηση δεν στρεφόταν εναντίον του ελληνικού στρατού και πληθυσμού και θα άφηνε άθικτες τις τρεις μεγαλύτερες πόλεις, Σέρρες, Δράμα και Καβάλα. Στο στόχαστρο –σύμφωνα με τις παρεχόμενες εγγυήσεις– ήταν αποκλειστικά οι δυνάμεις της Αντάντ, οι οποίες από τον προηγούμενο ήδη χρόνο στρατοπέδευαν στην κεντρική και δυτική Μακεδονία, με έδρα τη Θεσσαλονίκη.4 Το γεγονός αυτό, που έφερε τους εμπολέμους στα εδάφη της επισήμως “ουδέτερης” ακόμα Ελλάδας, είχε αποτελέσει ένα από τα κεντρικά σημεία διαφωνίας των δύο κέντρων εξουσίας της χώρας και είχε οδηγήσει στην υποχρεωτική παραίτηση του εκλεγμένου πρωθυπουργού, συμβάλλοντας τα μέγιστα στην όξυνση της διαμάχης. Οι γερμανικές διαβεβαιώσεις καθησύχασαν τον Κωνσταντίνο και το επιτελείο του. Δόθηκε λοιπόν εντολή στο εγκατεστημένο στην ανατολική Μακεδονία Δ´ Σώμα Στρατού να μην προβάλει καμία αντίσταση και, αφού υποχωρήσει από τα συνοριακά φυλάκια, να αποσυρθεί στις τρεις πόλεις αναμένοντας νεότερες διαταγές. Ας αναφερθεί ότι επρόκειτο για τα υπολείμματα του Σώματος, καθώς λίγες μόλις εβδομάδες νωρίτερα είχε υποχρεωθεί με εντολή της Αντάντ να απολύσει όλες τις εφεδρείες του.5 Τα γεγονότα όμως εξελίχθηκαν διαφορετικά. Από την πρώτη στιγμή έγινε με πολύ οδυνηρό τρόπο αντιληπτό από τους κατοίκους και τους υπερασπιστές της περιοχής, ότι ο πραγματικός στόχος των εισβολέων δεν ήταν παρά η αιχμαλωσία του στρατού, η εκδίωξη του ελληνικού πληθυσμού και των τοπικών αρχών και η μόνιμη εγκατάσταση σε μακεδονικά εδάφη.6 Μόλις οι ραγδαίες αυτές και απρόσμενες εξελίξεις έγιναν γνωστές στην Ελλάδα προκάλεσαν θύελλα αγανάκτησης, με αποτέλεσμα να εκδηλωθεί εσπευσμένα το κίνημα της «Εθνικής Αμύνης» στη Θεσσαλονίκη και να αποκτήσει ο Εθνικός Διχασμός και γεωγραφική υπόσταση.7 [  ]

ΓΕ ΡΑΣ ΙΜ ΟΣ ΑΛ ΕΞΑΤΟΣ

Από τις αρχές Σεπτεμβρίου ο κλοιός γύρω από τις πόλεις άρχισε να σφίγγει και η κατάσταση να χειροτερεύει δραματικά. Χιλιάδες πρόσφυγες κατέκλυζαν την Καβάλα, προσπαθώντας να μεταβούν απέναντι στη Θάσο, ενώ ο προσωρινός διοικητής του Σώματος συνταγματάρχης Ιωάννης Χατζόπουλος –οι στρατηγοί ήταν όλοι(!) απόντες– με απεγνωσμένες καθημερινές εκκλήσεις προς το εθνικό κέντρο, το οποίο προκλητικά κώφευε, αναζητούσε τρόπους να εξασφαλίσει τρόφιμα στους πανικόβλητους κατοίκους και να προστατεύσει τους περικυκλωμένους στρατιώτες.8 Η σκλήρυνση αυτή της βουλγαρικής στάσης οφειλόταν στην αλλαγή της στρατιωτικής ηγεσίας στο Βερολίνο, καθώς το υπό τους Hindenburg και Ludendorff νέο επιτελείο θεωρούσε πλέον την Ελλάδα «χαμένη υπόθεση», δίνοντας το πράσινο φως για την κατάληψη της Καβάλας και ολόκληρης της περιοχής, παρά τις προ τριών μόλις εβδομάδων παρασχεθείσες εγγυήσεις.9 Και ενώ η Αντάντ από την άλλη πλευρά, θεωρώντας ότι επρόκειτο για συμπαιγνία Αθηνών-Βερολίνου, απέκλειε το λιμάνι της Καβάλας και κατάσχεσε την πιο κρίσιμη στιγμή –«για να μην πέσει στα χέρια του εχθρού»– το μοναδικό ασύρματο της ελληνικής διοίκησης, ο Χατζόπουλος, πλήρως αποκομμένος, πιεζόταν αφόρητα από το Γερμανό αξιωματικό –τον κομιστή των αποφάσεων του Γερμανού στρατάρχη– να εγκαταλείψει πάραυτα την πόλη, χωρίς να του επιτραπεί να συνεννοηθεί με τους προϊσταμένους του, καθώς «σε περίπτωση άρνησης» θα ανοιγόταν «αμέσως πυρ εναντίον της Καβάλας».10 Ο Έλληνας διοικητής τότε, υπό τη δαμόκλειο σπάθη της βουλγαρικής αιχμαλωσίας, απευθύνθηκε προσωπικά στον ίδιο τον Hindenburg, ζητώντας τη μεταφορά του Σώματος μαζί με τον εξοπλισμό του στη Γερμανία, όπου και ως «ουδέτερο» θα παρέμενε φιλοξενούμενο μέχρι το τέλος του πολέμου.11 Αναμένοντας τη γερμανική απάντηση, αποτάθηκε ταυτόχρονα και στους Άγγλους, ύστερα από εσπευσμένη σύγκληση του πολεμικού συμβουλίου του Σώματος, το οποίο προέκρινε την παράδοση στους Συμμάχους, υπό την προϋπόθεση ότι οι μονάδες θα μεταφέρονταν με πλοία σε λιμάνι της Παλαιάς Ελλάδας.12 Έτσι το βράδυ της ίδιας ημέρας ολόκληρη η φρουρά της Καβάλας με πλήρη εξάρτυση και έχοντας εντολή επιβίβασης, συγκεντρώθηκε στο λιμάνι. Μόλις όμως έκαναν την εμφάνισή τους τα συμμαχικά πλοία, έντονοι διαπληκτισμοί μεταξύ του φιλοβασιλικού Χατζόπουλου, αξιωματικών της Εθνικής Αμύνης που τα συνόδευαν και του Βρετανού πλοιάρχου, που επέτρεπε την επιβίβαση μόνο σε εθελοντές του κινήματος της Θεσσαλονίκης, οδήγησαν τελικά στην υπαναχώρηση του διοικητή και στη ματαίωση του εγχειρήματος την τελευταία στιγ[  ]


μή.13 Ο Χατζόπουλος, όταν βρέθηκε την κρίσιμη στιγμή μπροστά στο δίλημμα να παραδοθεί στους Γερμανούς, με ευνοϊκούς έστω όρους, ή να προσχωρήσει παρά τη θέλησή του στη βενιζελική Εθνική Άμυνα, προτίμησε το πρώτο. Και ενώ μετά το θετικό τηλεγράφημα του Γερμανού στρατάρχη, ξεκινούσε υπό αφόρητη χρονική πίεση, «για να μην υπάρξει περιθώριο επικοινωνίας»,14 η πορεία των μονάδων προς τη Δράμα, τον πρώτο σταθμό του μεγάλου ταξιδιού, η Αθήνα –ειδοποιημένη από τους Άγγλους– τότε μόλις ξυπνούσε από το λήθαργο και φοβούμενη εσωτερικές και διεθνείς επιπτώσεις, διέτασσε –μέσω των Βρετανών– τη μεταγωγή των δυνάμεων στο Βόλο. Ήταν όμως πολύ αργά. Η πορεία είχε ήδη ξεκινήσει.15 Η μεταφορά σε γερμανικό έδαφος ενός σημαντικού τμήματος του στρατού μιας ουδέτερης χώρας προκάλεσε τον αποτροπιασμό της Αντάντ και του ουδέτερου κόσμου, ενώ έγινε φυσικά αποδεκτή με διθυραμβικά σχόλια από το σύνολο του γερμανικού Τύπου. Ο Ludendorff –παρά την εκφρασμένη αντίθετη επιθυμία του Χατζόπουλου– έδωσε διαταγή για επίσημη παλλαϊκή υποδοχή (παρελάσεις, στρατιωτικές μπάντες, επιγραφή «ΧΑΙΡΕΤΕ» και γιρλάντες στο ανακαινισμένο στρατόπεδο), «για να διαδοθεί στην Ελλάδα κατανόηση και συμπάθεια για τη γερμανική υπόθεση».16 Αλλά με πραγματικό και γνήσιο ενθουσιασμό υποδέχτηκαν τη χαρμόσυνη είδηση οι ισχυροί τότε κύκλοι των φιλελλήνων. «Ο πόλεμος έφερε την Ελλάδα αιφνίδια και ορμητικά στο επίκεντρο του γερμανικού ενδιαφέροντος»,17 διαπίστωνε ο διάσημος τότε βυζαντινολόγος καθηγητής August Heisenberg, πυροδοτώντας την αναβίωση ενός –βραχύβιου έστω– κλίματος φιλελληνισμού, έναν πραγματικό «μήνα του μέλιτος» στις ελληνο-γερμανικές σχέσεις. Μεταξύ άλλων έκανε την εμφάνισή της και η πρώτη ημιεπίσημη οδηγία –με τον ενδεικτικό τίτλο «Εμπρός για τη Ελλάδα»– υπέρ του ανύπαρκτου τότε ελληνικού τουρισμού!18 Βεβαίως, η επίσημα προβαλλόμενη εικόνα της Ελλάδας ήταν εξαιρετικά μονόπλευρη και επιλεκτική: Οι «φίλοι» μας «κωνσταντινικοί» από τη μια, και οι αγγλόφιλοι και γαλλόφιλοι «ραδιούργοι βενιζελικοί» από την άλλη. Εικόνα που επρόκειτο να διατηρηθεί αμετάβλητη επί πολλές δεκαετίες, μέχρι τη γερμανική κατοχή.19 Κατακλύστηκε τότε η μικρή πόλη της Σιλεσίας από κορυφαίους καθηγητές, ελληνομαθείς διπλωμάτες και εμπόρους, που κατέφθαναν από όλα τα μήκη και πλάτη της Γερμανίας με ποικίλα κίνητρα και αποστολές.20 Μοναδική ήταν εξάλλου η ευκαιρία για τη διενέργεια ερευνών σε ελληνικού ενδιαφέροντος αντικείμενα, καθώς για πρώτη φορά υπήρχε έμψυχο υλικό άφθονο, συγκεντρω[  ]


μένο και πρόθυμο στην υπηρεσία των αναπτυσσόμενων την εποχή εκείνη νεοελληνικών σπουδών. Έτσι –εν μέσω του φονικότερου πολέμου που είχε γνωρίσει έως τότε η ανθρωπότητα– στο ελληνικό στρατόπεδο πραγματοποιήθηκαν μελέτες, διατριβές και μοναδικές ηχογραφήσεις μουσικής και διαλέκτων από όλες τις περιοχές του ελληνικού κόσμου, που μόλις σήμερα βγαίνουν σταδιακά στο φως, προκαλώντας το ζωηρό ενδιαφέρον των ειδικών και όχι μόνο. Μεταξύ των καταγραφών ανακαλύφθηκε και η πρώτη εγγραφή ρεμπέτικου με συνοδεία μπουζουκιού παγκοσμίως.21 Θετική και μακροχρόνια επίδραση είχαν τα μαθήματα γερμανικών για αξιωματικούς και για 700 εγγράμματους στρατιώτες, συγκροτημένα συστηματικά και με υψηλότατο επίπεδο διδασκαλίας, όπου συμμετείχε η αφρόκρεμα των νεοελληνιστών καθηγητών.22 Ένας από αυτούς, ο αρχαιολόγος Jacobsthal, σε περιοδεία του ανά την Ελλάδα στις αρχές της δεκαετίας του 1920, έψαχνε παντού για «Γκορλιτσιώτες», όπως ονομάζονταν τότε οι επανακάμψαντες, προκειμένου να διαπιστώσει ιδίοις όμμασι τους “πλούσιους καρπούς”, που είχε αποδώσει η μακρόχρονη παραμονή του Σώματος και κυρίως το σχολείο γερμανικών στις αμοιβαίες σχέσεις. Το ξεχασμένο σήμερα επεισόδιο του Γκαίρλιτς επηρέασε και διαμόρφωσε την εικόνα πολλών Ελλήνων για τη γερμανική κοινωνία της εποχής. Σε αυτό συνέβαλαν και οι λιγοστοί μεν αλλά εξαιρετικά φιλόδοξοι νεαροί Έλληνες καλλιτέχνες και διανοούμενοι, που βρέθηκαν τυχαία –ως απλοί στρατιώτες ή αξιωματικοί– στο απομονωμένο στρατόπεδο της Γερμανίας. Διάσημοι πολλοί από αυτούς αργότερα –όπως ο σπουδαίος άνθρωπος του θεάτρου Βασίλης Ρώτας– έδωσαν εκεί τα πρώτα δείγματα γραφής της τέχνης τους, δεχόμενοι ταυτόχρονα επιρροές στη μετέπειτα πορεία τους.23 Εκεί εκδόθηκαν οι πρώτες ποιητικές συλλογές τους, δοκίμια και χρονογραφήματα βγαλμένα από την πένα τους είδαν το φως της δημοσιότητας, ενώ σημαντικά έργα ζωγραφικής ξεπέρασαν κατά πολύ τα όρια της μικρής πόλης.24 Σημείο αναφοράς και χώρος συνάντησης ήταν η μικρή ελληνική καθημερινή εφημερίδα (Τα Νέα του Görlitz αρχικά, τα Ελληνικά Φύλλα στη συνέχεια).25 Κυρίως το πρώτο διάστημα, προτού η εξέλιξη των γεγονότων στην Ελλάδα και το βάθεμα του διχασμού βάλει φρένο στη δημιουργική προσπάθεια. Μπορούμε ίσως να μιλήσουμε για μια ιδιόμορφη προσέγγιση υπό τη σκιά του φοβερού πολέμου και στο πεδίο του πολιτισμού. Αμέτρητα ήταν τα νήματα που συνέδεσαν τότε τους δύο λαούς. Δύσκολη και αντιφατική ωστόσο η σχέση με τους απλούς ανθρώπους του Γκαίρλιτς, καθώς [  ]


δύο κόσμοι ξένοι μεταξύ τους και τόσο διαφορετικοί, προσέγγιζαν για πρώτη φορά ο ένας τον άλλο υπό τις πλέον αντίξοες συνθήκες. Η παρουσία χιλιάδων νέων ανθρώπων σε μια πόλη των 90.000 κατοίκων γινόταν ιδιαιτέρως αισθητή και της έδινε ασυνήθιστη ζωντάνια. Σε διάστημα λίγων εβδομάδων το κέντρο της πόλης με τα στέκια των στρατιωτών και τις πάμπολλες ελληνικές επιγραφές, παρουσίαζε όψη ελληνικής επαρχιακής πόλης. Ωστόσο, τα πράγματα πίσω από τη βιτρίνα δεν ήταν καθόλου ειδυλλιακά. Ο ασυνήθιστα βαρύς χειμώνας σε συνδυασμό με τη μονόπλευρη, ελλιπέστατη και ασυμβίβαστη με ελληνικές γεύσεις διατροφή, προκάλεσαν ανεπανόρθωτες βλάβες στην υγεία τους.26 Μεγάλη ήταν εξάλλου η δυσαρέσκεια του τοπικού πληθυσμού, που έβλεπε με ανησυχία τους αξιωματικούς που, με τους μισθούς που εξακολουθούσαν να εισπράττουν άδειαζαν τα καταστήματα από το λιγοστό εμπόρευμα, ανεβάζοντας τις τιμές στα ύψη. Αλλά και το βραδινό “σουλατσάρισμα” στους δρόμους, πριν από τις αθρόες αποστολές εργασίας, δεν δημιουργούσε πάντα φιλικά συναισθήματα. Το γεγονός όμως που δημιούργησε τις μεγαλύτερες αντιζηλίες ήταν η εντυπωσιακή επιτυχία των Ελλήνων στο γυναικείο πληθυσμό. Σε καιρούς λειψανδρίας το αυξημένο ενδιαφέρον των γυναικών προς τους “εξωτικούς” τότε και ηλιοκαμένους νέους του νότου, εκδηλωνόταν ποικιλοτρόπως. Το ζήτημα έλαβε ανεξέλεγκτες διαστάσεις. Γινόταν λόγος ακόμα και για αρνητικές επιπτώσεις στο ηθικό των Γερμανών στρατιωτών στο μέτωπο. Τίποτε δεν μπόρεσε ωστόσο να ανακόψει τη φυσιολογική πορεία των πραγμάτων. Μεγάλος ήταν ο αριθμός των αρραβώνων και γάμων και εκατοντάδες οι γυναίκες του Γκαίρλιτς, που όταν ήρθε η ώρα της επιστροφής, ήταν έτοιμες και αποφασισμένες να ζήσουν τον ελληνικό τους “μύθο”. Οι δυσκολίες όμως που συνάντησαν στη γεμάτη καχυποψία και μίσος εποχή ήταν ανυπέρβλητες. Οι περισσότερες γύρισαν πίσω αποκαρδιωμένες.27 Παρά το ειρηνικό περιβάλλον, οι ανθρώπινες απώλειες στο στρατόπεδο ήταν σημαντικές. Η φυματίωση και προς το τέλος η ισπανική γρίπη θέρισαν κυριολεκτικά τους εξασθενημένους από τις στερήσεις και το ασυνήθιστο ψύχος άνδρες. Τετρακόσιοι28 περίπου άφησαν την τελευταία τους πνοή στη Γερμανία, ενώ βαθιά συγκίνηση προξένησε και ο αιφνίδιος θάνατος του σεβαστού στους στρατιώτες Χατζόπουλου. Με την εκθρόνιση του Κωνσταντίνου και την εγκατάστασή του στην Ελβετία (Ιούνιος του 1917), η εποχή του ελληνο-γερμανικού ειδυλλίου παρήλθε οριστικά. Η συμμετοχή της επίσημης Ελλάδας στον πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ, αλλά και η ύπαρξη ισχυρής μερίδας βενιζελικών στο Γκαίρλιτς, που άρχισαν [  ]


πλέον να εκδηλώνονται, άλλαξε άρδην τα δεδομένα και μετέτρεψε την υπόθεση του “εχθρικού” πλέον στρατοπέδου σε διαρκή πονοκέφαλο. Ταυτόχρονα, οι έως τότε επαρχιακοί στρατώνες μεταβλήθηκαν σε πανευρωπαϊκής εμβέλειας κέντρο επεμβάσεων και συνωμοσιών του εξόριστου βασιλικού περιβάλλοντος, που αδημονούσε για δράση. Μετά όμως την παταγώδη –και εν μέρει αιματηρή–29 αποτυχία των βασιλικών σχεδίων, οι Γερμανοί ιθύνοντες απαίτησαν πλέον από τους Έλληνες την προσφορά παραγωγικής εργασίας, καθώς και εγγυήσεις για την πάταξη κάθε εχθρικής φιλοβενιζελικής δράσης.30 Τα αποτελέσματα δεν άργησαν να φανούν: 36 Έλληνες αξιωματικοί οδηγήθηκαν με την κατηγορία του βενιζελικού προπαγανδιστή σε “κανονικό” στρατόπεδο αιχμαλώτων στο Βερλ της Βεστφαλίας (Ιανουάριος 1918), ενώ 5.000 στρατιώτες, ενταγμένοι σε πολυάριθμες εργατικές αποστολές, διασκορπίστηκαν στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα, προσφέροντας την εργατική τους δύναμη μέχρι το τέλος του πολέμου στην πολεμική κυρίως βιομηχανία. 31 Στα παράδοξα του Γκαίρλιτς ανήκει και η αθρόα συμμετοχή των Ελλήνων στρατιωτών στη γερμανική επανάσταση των σπαρτακιστών το Νοέμβριο του 1918. Επηρεασμένοι από το διάχυτα ανατρεπτικό κλίμα της εποχής, αλλά και για δικούς τους ειδικούς λόγους, ήρθαν με ιδιαίτερη βιαιότητα σε ρήξη με τους αξιωματικούς, καθαίρεσαν το διοικητή και εξέλεξαν στρατιωτικά συμβούλια («ελληνικά “σοβιέτ”32 του Γκαίρλιτς» θα ονομαστούν αργότερα), με κορυφαίο αίτημα την άμεση επιστροφή στην πατρίδα. Πρωτοφανή γεγονότα στα ελληνικά στρατιωτικά χρονικά, «φωτεινό παράδειγμα για τους φαντάρους, τους ναύτες και όλους τους εργαζόμενους της χώρας», θα γράψει ο Ριζοσπάστης 14 χρόνια αργότερα.33 Γεγονότα όμως που, μετά τη διένεξη με τις γερμανικές αρχές, είχαν θλιβερή κατάληξη και έριξαν βαριά τη σκιά τους στην τελευταία πράξη του επεισοδίου, οδηγώντας τον κύριο όγκο των ανδρών σε άτακτη και περιπετειώδη φυγή. Χιλιάδες στρατιώτες εγκατέλειψαν άρον άρον τους στρατώνες και τους τόπους εργασίας, πασχίζοντας να διαφύγουν με κάθε μέσο, ακόμα και με τα πόδια, ατομικά πια ο καθένας ή σε μικρές ομάδες, προς τα πλησιέστερα σύνορα και από εκεί με οποιοδήποτε μέσο για την Ελλάδα.34 Αλλά η “Οδύσσεια” των ανδρών του Σώματος θα συνεχιστεί και μετά την πολυπόθητη παλιννόστηση. Βαρύς θα πέσει επί δικαίων και αδίκων ο πέλεκυς των διώξεων, οξύνοντας στο έπακρο τα πάθη του Εθνικού Διχασμού κατά τη διάρκεια μάλιστα της Μικρασιατικής Εκστρατείας.35 Αποστρατείες, ανακρίσεις και εγκλεισμός σε ειδικό στρατόπεδο τους ανέμεναν άμα τη αφίξει τους, αλλά και εξορίες, εκτοπίσεις ακόμα και θανατικές καταδίκες, καθώς πολλοί κατη[  ]


γορήθηκαν και καταδικάστηκαν ως ριψάσπιδες.36 Έτσι δημιουργήθηκε εκ των υστέρων ο μύθος του Γκαίρλιτς ως συνώνυμο εθνοπροδοσίας, που απεδείχθη μακροβιότατος και απετέλεσε σημείο έντονης διαμάχης των αντιμαχόμενων παρατάξεων κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου. Έκτοτε τα συμβάντα στη μακρινή Σιλεσία παραδόθηκαν στη λήθη. Δεν αποτελούσαν εξάλλου σελίδα δόξας για πολλούς από τους ιθύνοντες της εποχής. Για τους άνδρες όμως του Σώματος –θύματα και αυτοί της ατασθαλίας των τότε κυβερνώντων, όπως και όλοι οι κάτοικοι της ανατολικής Μακεδονίας– αλλά και για πολλούς από τους απογόνους τους, δεν επήλθε ποτέ η πολυπόθητη “κάθαρση” από την άδικη κατηγορία της προδοσίας. Ας ελπίσουμε ότι η παρούσα μελέτη, έναν περίπου αιώνα μετά τα συμβάντα, θα συμβάλει σε μια περισσότερο ψύχραιμη και νηφάλια επανεξέταση μιας από τις τραγικές πτυχές των προεκτάσεων του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου στην Ελλάδα.

[  ]


■ Π Α ΡΑ Ρ Τ Η Μ Α

[  ]


[  ]


[  ]



1. Politisches Archiv Auswärtiges Amt (PA AA), φάκελος R63156, εμπιστευτική επιστολή καθηγητού Γιάκομπσταλ προς το Σύλλογο για τους Γερμανούς του Εξωτερικού (Verein für das Deutschtum im Ausland), 1.2.1921· βλ. επίσης το άρθρο του ιδίου «Gorlitzioten» στην περιοδική έκδοση Hellas, Organ der Deutsch-Griechischen Gesellschaft, αρ. 1, 1921. 2. Για περισσότερα βλ. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (ΙΕΕ), τόμ. ΙΕ´, Αθήνα 2000, σ. 8-55· Leon G., Greece and the Great Powers 1914-1917, Θεσσαλονίκη 1974· Theodoulou C., Greece and the Entente, Θεσσαλονίκη 1971 κ.τ.λ. 3. PA AA, φάκελος R22197, 14.8.1916. 4. Leon G., Greece and the Great Powers, σ. 380. 5. Γενικό Επιτελείο Στρατού/Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού (ΓΕΣ/ΔΙΣ), Η Ελλάς και ο πόλεμος εις τα Βαλκάνια, τόμ. Α´, σ. 133-136· Κυρομάνος (εκδ.), Η ιστορία του Εθνικού Διχασμού κατά την αρθρογραφία των Ε. Βενιζέλου και Ι. Μεταξά, Αθήνα 2007, σ. 295-296. 6. PA AA, φάκελος R22201, «Aναφορά περί της αναχωρήσεως των ελληνικών στρατευμάτων από την Καβάλα...» (αναφορά Χατζόπουλου), σ. 1· ΓΕΣ/ΔΙΣ, Η Ελλάς και ο πόλεμος εις τα Βαλκάνια, σ. 323-325. 7. ΙΕΕ, σ. 37, 40-41. 8. ΓΕΣ/ΔΙΣ, Η Ελλάς και ο πόλεμος εις τα Βαλκάνια, σ. 145-146. PA AA, φάκελος R22201, αναφορά Χατζόπουλου, σ. 4. 9. PA AA, φάκελος R22201, 7.9.1916, 8.9.1916. 10. Ό.π., 8.9.1916. 11. Ό.π., αναφορά Χατζόπουλου, σ. 8-9. 12. ΓΕΣ/ΔΙΣ, φάκελος 380/Δ/3, Πρωτόκολλον συνταχθέν εν Καβάλα 28.8/10.9.1916. 13. ΓΕΣ/ΔΙΣ, Υπόμνημα υπολ. πυροβολικού Βακά Δημητρίου επί των γεγονότων παραδόσεως της Καβάλας και λοιπής Ανατολικής Μακεδονίας εις Γερμανοβουλγάρους, σ. 33· PA AA, R22201, Αναφορά Χατζόπουλου, σ. 10-11· Κυρομάνος, Η ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σ. 306-311· Γεώργιος Βεντήρης, Η Ελλάς του 1910-1920, Αθήνα 1931, σ. 191-195· Στρατηγού Παγκάλου, Απομνημονεύματα, τόμ. Β´, 1959, σ. 114-115. 14. PAAA, R22201, 8.9.1916. 15. Leon G., Greece and the Great Powers, σ. 400· Theodoulou C., Greece and the Entente, σ. 300. Όπως αναγράφεται στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (ΙΕΕ, τόμ. ΙΕ΄, σ. 82), ο ελληνικός πληθυσμός της Ανατολικής Μακεδονίας διώχθηκε συστηματικά, προκειμένου να επιτευχθεί ο εκβουλγαρισμός της περιοχής. Ας αναφερθεί ότι από τους 36.000 άνδρες κάθε ηλικίας που εκτοπίστηκαν στη Βουλγαρία, μόνο 17.000 κατάφεραν να επιζήσουν. Τέλη του 1918, όταν ο πόλεμος τελείωσε, επανήλθαν, πραγματικά ράκη, στις εστίες τους. 16. PA AA, R22201, 22.9.1916. 17. Heisenberg A., Neugriechenland, Leipzig 1919, σ. 3. 18. Άρθρο του Dr. Dernburg B., Staatssekretär a.D. με τον τίτλο «Nach Griechenland» στην εφημερίδα Vossische Zeitung, 22.9.1916. 19. Fleischer H., «Post Bellum, Das deutsche Venizelos-Bild nach dem 1. Weltkrieg» στο Gunnar Hering (εκδ.), Dimensionen griechischer Literatur und Geschichte, Φρανκφούρτη 2003, σ. 210211. 20. Εκτός από τους Heinsenberg και Jacobsthal στο Γκαίρλις εγκαταστάθηκαν τότε ο αρχαιολόγος Koch, ο βυζαντινολόγος Soyter, ο θεολόγος Weigel, ο ζωγράφος Schneiderfranken και πολλοί άλλοι. Ziebarth E., «Griechen in Deutschland», Hellas-Jahrbuch, 1937, σ. 73-74· Irmscher

[  ]


J., «Die Internierung des IV. Griechischen Armeekorps in Görlitz 1916-1918», στο Balcanica Posnaniensia, Πόζναν 1993, σ. 154. 21. Kratz D., Griechen in Görlitz 1916-1919. Studien zu akustischen Aufnahmen des Lautarchivs der Humboldt-Universität Berlin, διπλωματική εργασία, 8.3.2005. Bayerische Akademie der Wissenschaften (BΑdW), VII 466, φύλλο 4, συμφωνία μεταξύ Ακαδημιών Επιστημών Μονάχου και Βερολίνου. 22. PA AA, φάκελος 72678, φύλλο 5, Kommandatur Görlitz, Griechen-Unterkunft, 30 Ιουνίου 1917. 23. Εκτός από το Ρώτα, μεταξύ των «αιχμαλώτων-φιλοξενουμένων» βρέθηκαν ο επίσης ποιητής και άνθρωπος του Θεάτρου Λέων Κουκούλας, ο αργότερα δημοφιλής ηθοποιός Βασίλης Αργυρόπουλος, ο διάσημος στην Ιταλία ζωγράφος Παύλος Ροδοκανάκης και άλλοι. Κατάλογος: Münchener Kunstausstellung, 1918, Kgl. Glaspalast, σ. 55. 24. Στο Γκαίρλιτς, εκτός από την πρώτη ποιητική συλλογή του Ρώτα, εμφανίστηκε και το πρώτο από τα κατόπιν δημοφιλή “καραγκιόζικα” έργα του, που έγινε δεκτό με ενθουσιασμό από τους στρατιώτες. Δαμιανάκου Β. (επιμ.), Βίος και πολιτεία του Βασίλη Ρώτα, Αθήνα 1980, σ. 9· Καραγιάννης Θ., Ο Βασίλης Ρώτας και το έργο του για παιδιά και εφήβους, Αθήνα 2007, σ. 97· Χρονογράφημα «Καραγκιόζης», Νέα του Görlitz, αρ. 123, 17/30.3.1917. 25. Στην έκδοση των εφημερίδων, αλλά και των φιλολογικού περιεχομένου Ημερολογίων και του δεκαπενθήμερου περιοδικού Εικονογραφημένη, καθοριστική ήταν η συμβολή του Λέοντα Κουκούλα, ο οποίος διεύρυνε εκεί σημαντικά τους μεταφραστικούς του ορίζοντες, εκδίδοντας και το πρώτο του δοκίμιο (Γράμματα από τη Γερμανία). Ζήρας Α. (εισαγ.-επιμ.), Κωστής Μπαστιάς, Φιλολογικοί Περίπατοι, Αθήνα 1999, σ. 114-121. 26. Ενδεικτικό της κατάστασης είναι το εξής απόσπασμα από τη βιογραφία του Schneiderfranken: «Η κακή διατροφή που ήταν υποχρεωμένος (ο τότε διερμηνέας Schneiderfranken) να μοιράζεται με τους εγκλείστους (Έλληνες στρατιώτες) –αλεύρι αναμεμειγμένο με ξυλάλευρα– έγινε η αιτία μιας στομαχοεντερικής πάθησης που τον βασάνιζε σε όλη του τη ζωή», Lienert O., Bô Yin Râ 18761943, Lehre und Biographie, Βέρνη 1994, σ. 43. Αναλυτικά στοιχεία σχετικά με τη διατροφή –με κάποια διάθεση ωραιοποίησης– στο αδημοσίευτο πόνημα του Helmut Scheffel, Das IV. Griechische Armeekorps, 15. Juli 1920, Ratsarchiv Görlitz (RatArch, Rep. II S. 227 No. 4 Reg.21 F54), σ. 17-22. 27. Beck C. (εκδ.), «Die schönen Griechen von Görlitz», στο Die Frau und die Kriegsgefangenen, Νυρεμβέργη 1919, τόμ. Β΄, σ. 67-75. 28. Ο ακριβής αριθμός δεν είναι γνωστός εξαιτίας της άτακτης και περιπετειώδους φυγής των περισσότερων στρατιωτών. Οι εκτιμήσεις των συγχρόνων τους κυμαίνονταν από 270 έως 400 (Scheffel, Das IV. griechische Armeekorps, σ. 30). Βλ. επίσης καταθέσεις μαρτύρων στη δίκη του Γκαίρλιτς, π.χ. Πατρίς και Εμπρός, 20.5/2.6.1920. Από την πρόσφατη εργασία του κ. Θεοδώρου Νημά –του επιμελητή του βιβλίου μου (Οι Έλληνες του Γκαίρλιτς 1916-1919, εκδόσεις Αφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2010)– προέκυψε πίνακας θανόντων με 317 ονόματα, χωρίς όμως να είναι ολοκληρωμένος. 29. Το Φεβρουάριο του 1918 απεστάλησαν μυστικά στην Ελλάδα δύο ζεύγη έμπιστων και προσεκτικά επιλεγμένων –από απεσταλμένο της Ελβετίας– αξιωματικών του Γκαίρλιτς, οι οποίοι μεταφέρθηκαν στην Πελοπόννησο με γερμανικό υποβρύχιο. Αποστολή τους ήταν η μεταφορά οδηγιών του εξόριστου Κωνσταντίνου σε ανθρώπους του στο εσωτερικό και η συλλογή πληροφοριών. Η επιχείρηση όμως έληξε σύντομα και άδοξα. Το πρώτο ζεύγος συνελήφθη γρήγορα, καταδικάστηκε σε θάνατο επί κατασκοπία και εκτελέστηκε, ενώ οι άλλοι δύο κρύβονταν διαρκώς μέχρι το Νοέμβριο του 1920. PΑ ΑΑ, R22198, 10.9.1917. Ενεπεκίδης Π., Η δόξα και ο διχασμός, 31992, σ. 706-724. 30. Bundesarchiv Berlin Berlin-Zehlendorf (BArch), R901/86713, Αναφορά Γκρότε προς τους προϊσταμένους του, 2.7.1917.

[  ]


31. BAdW, VII 466, φύλλα 23,24, 8.1.1918. BArch, R901/84665, 28.2.1918. Εφημερίδα Εμπρός, 23.6/6.7.1920. 32. Έθνος, 17/30.12.1918. 33. Ριζοσπάστης, 23.7.1932. 34. Ratsarchiv Görlitz (RatArch), Akten des Arbeiter- und Soldatenrates der Stadt Görlitz betr. 4. griechisches Armeekorps, nach Wenzel: S. 74 (Nr. 334), Rep. III, S. 219, Nr. 14, από αρ. φύλλου 1 (12.11.1918) έως αρ. 226 (10.12.1918). Stinas A., Mémoires. Un révolutionaire dans la Grèce du XX. Siècle, Montreuil 1990, σ. 37. Εφημερίδα Ελληνικά Φύλλα, αρ. 241, 13.11.1918. Εφημερίδα Vorwärts, 20.11.1918. 35. Όπως αναφέρει ο τότε ο στενός συνεργάτης του Βενιζέλου και διοικητής της μεραρχίας Σμύρνης, στρατηγός Αλέξανδρος Μαζαράκης-Αινιάν στα Απομνημονεύματά του (Αθήνα 1948, σ. 267-268), μόλις πληροφορήθηκε ότι οι επανελθόντες αξιωματικοί του Γκαίρλιτς «εκρατούντο εις ένα ξερόνησον (στον Άγιο Γεώργιο Σαλαμίνας) υποφέροντες παντοειδείς στερήσεις», ζήτησε αμέσως να τους εντάξει στη μεραρχία του. Όμως δεν εισακούστηκε. Δέχτηκε μάλιστα παρατηρήσεις, επειδή είχε προβιβάσει «μερικούς οπλίτας, έχοντας τα νενομισμένα προσόντα, και οι οποίοι ανήκον εις το σώμα του Γκαίρλιτς. Ως εκεί έφθανε η εμπάθεια». 36. Η δίκη των αξιωματικών του Γκαίρλιτς διήρκεσε οχτώ εβδομάδες (9/22.5 έως 30.6/13.7.1920) και έληξε με οχτώ θανατικές καταδίκες, οι οποίες όμως δεν εκτελέστηκαν. Βλ. καθημερινά δημοσιεύματα του Τύπου της εποχής.

[  ]

Nίκος Παπαναστασίου

ΟΙ ΕΛΛΗΝΟΓΕΡΜΑΝΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ∆ΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ 

Η

αναθέρμανση των ελληνο-γερμανικών σχέσεων κατά τη δεκαετία του 1930 φέρει τη σφραγίδα του Ελευθερίου Βενιζέλου. Ιδιαίτερα εποικοδομητική αποδείχτηκε η επίσημη επίσκεψή του στο Βερολίνο (29.9.19291.10.1929) για την ενίσχυση της φιλίας και συνεργασίας με τη Γερμανία. Με τη μετάβαση στη Γερμανία διασκέδασε σχεδόν κάθε δυσπιστία προς το πρόσωπο και την πολιτική του. Στο πλαίσιο της μερικής αναθεώρησης των σχέσεων της Ελλάδας με τις Μεγάλες Δυνάμεις ανέλυσε το όραμά του για την οριστική διευθέτηση των διαφορών μεταξύ των Βαλκανικών χωρών και δήλωσε ότι «δεν αποσκοπεί να προσδεθεί μονομερώς σε μία από τις ανταγωνιζόμενες Μεγάλες Δυνάμεις στα Βαλκάνια». Ταυτόχρονα κάλεσε τη γερμανική κυβέρνηση να «δραστηριοποιηθεί στο χώρο της ευρύτερης οικονομίας». Μάλιστα με την πρόσκλησή του να αναλάβει «γερμανικός βιομηχανικός οίκος την τηλεφωνική δικτύωση [στην Ελλάδα] με αντάλλαγμα σημαντική αύξηση ελληνικών καπνών στη Γερμανία», προετοίμασε το έδαφος για την εγκατάσταση του πρώτου αυτόματου τηλεφωνικού δικτύου στη Νότια Ευρώπη. Είχε μάλιστα προηγηθεί προσωπική παρέμβασή του υπέρ της Siemens-Halske, λόγω του ενδιαφέροντος που είχαν εκδηλώσει ιταλικές, αμερικανικές, βρετανικές και σουηδικές εταιρείες. Η συμφωνία με τη γερμανική εταιρεία οριστικοποιήθηκε τελικά στις 10 Φεβρουαρίου 1930.1 Το Βερολίνο γνώριζε ότι ο Βενιζέλος αναζητούσε μια νέα ισορροπία στις σχέσεις με τις Μεγάλες Δυνάμεις, χωρίς, ωστόσο, να αμφισβητεί τους παραδοσιακά στενούς δεσμούς με τη Μ. Βρετανία και τη Γαλλία. Κοινή ήταν η διαπίστωση των Γερμανών αξιωματούχων ότι οι διμερείς σχέσεις, που μετά το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου είχαν περιοριστεί στο επίπεδο των εμπορικών ανταλλαγών, επί Βενιζέλου λειτουργούσαν πλέον απρόσκοπτα σε όλα τα επίπεδα.2 Οι Γερμανοί αξιωματούχοι αναγνώρισαν επανειλημμένα την επιτυχία των κοινωνικών και οικονομικών μεταρρυθμίσεων στην Ελλάδα, που απάλυναν τουλά[  ]


χιστον προσωρινά (ως το καλοκαίρι του 1931) τις επιπτώσεις της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης. Πολύ θετικές ήταν οι εκτιμήσεις του Βερολίνου και για την αναβάθμιση της Ελλάδας στο διεθνή χώρο με την πρακτική των διμερών διαβαλκανικών συμφώνων. Μάλιστα η νέα ελληνική διπλωματική στρατηγική της εξισορρόπησης των αντικρουόμενων συμφερόντων θεωρήθηκε ένδειξη της πολιτικής μαεστρίας του Βενιζέλου.3 Βέβαια δεν ήταν όλοι οι Γερμανοί αξιωματούχοι της περιόδου εκείνης διατεθειμένοι να υπερβούν την αντιπαλότητα προς το πρόσωπο του Ελ. Βενιζέλου από την περίοδο του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Έτσι ο Γερμανός πρέσβης στην Αθήνα, Ernst Eisenlohr, υποβάθμιζε στις εκθέσεις του τη σημασία της «άψογης στάσης» ή και «έντονα φιλικής» διάθεσης του πρωθυπουργού απέναντι στη Γερμανία και υπενθύμιζε τους διαχρονικά στενούς δεσμούς του Έλληνα πρωθυπουργού με τις Δυτικές Δυνάμεις, που προεξοφλούσαν την προνομιακή μεταχείρισή τους στο μέλλον. Ο Γερμανός διπλωμάτης στήριζε την εκτίμησή του στο γεγονός ότι ο Βενιζέλος ως γνήσιο πολιτικό ον δεν απέδιδε τη δέουσα σημασία στην οικονομία. Κατά αυτό τον τρόπο, υποβάθμιζε συνειδητά τη συμβολή του Έλληνα πρωθυπουργού στην εδραίωση της γερμανικής οικονομικής παρουσίας στην Ελλάδα.4 Στις 21 Μαΐου 1932, ο Ελευθέριος Βενιζέλος παραιτήθηκε από πρωθυπουργός, λόγω της αδυναμίας του να αντιμετωπίσει τις συνέπειες της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης («μάχη της δραχμής»), με αποτέλεσμα η Ελλάδα να οδηγηθεί μοιραία στη χρεοκοπία. Οι εκλογές της 5ης Μαρτίου 1933 εξασφάλισαν στην αντιβενιζελική παράταξη με επικεφαλής τον ηγέτη του Λαϊκού Κόμματος, Παναγή Τσαλδάρη, σχετική ισοψηφία σε ψήφους, αλλά άνετη πλειοψηφία εδρών έναντι των Βενιζελικών. Ο στρατηγός Πλαστήρας, πρωτοπαλίκαρο τότε του Βενιζέλου, επιχείρησε να παρεμποδίσει με πραξικόπημα την παράδοση της εξουσίας στους νικητές. Μολονότι ο Βενιζέλος κράτησε ουδέτερη στάση αποφεύγοντας να ενθαρρύνει, αλλά και να καταδικάσει το αποτυχημένο κίνημα, η γερμανική αντιπροσωπεία στην Αθήνα υιοθέτησε πλήρως τις εκτιμήσεις του αντιβενιζελικού τύπου εκείνης της περιόδου, ότι δηλαδή «ο Βενιζέλος, είτε κυβερνά ο ίδιος, είτε ανατρέπει κυβερνήσεις, είτε συνωμοτεί».5 Η σκληρή στάση απέναντι στο Βενιζέλο συνδέεται με την εκτίμηση Γερμανών παραγόντων της εποχής ότι η μακροημέρευση της κυβέρνησης Τσαλδάρη θα σηματοδοτούσε μια πιο ευμενή στάση απέναντι στη Γερμανία, χωρίς να προσδοκούν, ωστόσο, μια συνολική αναθεώρηση της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής. Ο αρχηγός του Λαϊκού Κόμματος, Π. Τσαλδάρης, συνδεόταν προσωπικά με [  ]

Ν Ι ΚΟ Σ Π Α Π Α Ν Α Σ ΤΑ Σ Ι Ο Υ

πνευματικούς δεσμούς με τη Γερμανία, αλλά τελούσε και υπό παραδοσιακά μεγάλη φιλογερμανική πολιτική επιρροή. Ως εκ τούτου προσπάθησε να συσφίξει άμεσα τις σχέσεις του με τη ναζιστική Γερμανία. Χαρακτηριστική της φιλογερμανικής στροφής της κυβέρνησης Τσαλδάρη είναι το περιεχόμενο της συνάντησης του έντονα γερμανόφιλου Έλληνα πρέσβη στο Βερολίνο, Αλέξανδρου Ρίζου-Ραγκαβή, με τον καγκελάριο Χίτλερ στις 26 Σεπτεμβρίου 1933. Με την ευκαιρία αυτή ο Έλληνας διπλωμάτης προδιέγραψε την προοπτική στενότερης συνεργασίας των δύο χωρών: «Στις 5 Μαρτίου (1933)», είπε, «αναδείχθηκε στην Ελλάδα νέο Κοινοβούλιο και από αυτό προήλθε μια Εθνική Κυβέρνηση, που έχει διακόψει ολοκληρωτικά κάθε σχέση με το παρελθόν, διαμορφώνει την εξωτερική πολιτική ανεξάρτητα από ξένες επιρροές και στηρίζεται μόνο στη μεγάλη ιστορική κληρονομιά των Ελλήνων. Ο Ραγκαβής ζήτησε από τον «Φύρερ» την «ηθική συμπαράσταση, υποστήριξη και τη συμπάθεια της Γερμανίας και του Εθνικοσοσιαλισμού» για την κυβέρνηση Τσαλδάρη. Τελικά ο Χίτλερ δεν θέλησε να αναλάβει την παραμικρή δέσμευση και δήλωσε απλά λάτρης του αρχαιοελληνικού πολιτισμού.6 Τις δύο «εθνικές κυβερνήσεις» αποξένωσε πρόσκαιρα το γεγονός ότι κατά τη δεκαετία του 1930 κυριαρχoύσε στην ελληνική στρατηγική «το στοιχείο της συνέχειας», ως απάντηση στη σταδιακή κατάρρευση του καθεστώτος των Βερσαλλιών και τις εντεινόμενες προκλήσεις των αναθεωρητικών κρατών. Η κυβέρνηση Τσαλδάρη δεν αποστασιοποιήθηκε άμεσα από τις επιδιώξεις της εξωτερικής πολιτικής του Βενιζέλου και προώθησε τη διεύρυνση της πολυμερούς διαβαλκανικής συνεργασίας.7 Επί των ημερών της ολοκληρώθηκαν οι μακροχρόνιες διαπραγματεύσεις για το Βαλκανικό Σύμφωνο (9.2.1934) που αποτελούσε αμοιβαία εγγύηση των υφισταμένων συνόρων, μεταξύ της Ελλάδας, Γιουγκοσλαβίας, Ρουμανίας και Τουρκίας. Πριν ακόμα ξεσπάσει η δημόσια αντιπαράθεση για την αξία τέτοιων συμφώνων ανάμεσα στους επικεφαλής της βενιζελικής και της αντιβενιζελικής παράταξης, η γερμανική πλευρά εξέφρασε την απογοήτευσή της για τη στάση του παραδοσιακά φιλογερμανικού Λαϊκού Κόμματος. Άλλωστε, το σταθερά αναθεωρητικό Βερολίνο απέρριπτε τη Βαλκανική Συνεννόηση όχι μόνο επειδή παγίωνε το υπάρχον εδαφικό καθεστώς στα Βαλκάνια, αλλά επειδή τη θεωρούσε γαλλική έμπνευση και συμπλήρωμα της «Μικρής Αντάντ» (Τσεχοσλοβακία, Γιουγκοσλαβία και Ρουμανία).8 Καθώς δεν έγινε άμεσα εμφανής η θεμελιώδης μεταβολή στη φύση των διεθνών σχέσεων στην Ευρώπη με τη διαρκώς αυξανόμενη ισχύ των αναθεωρητικών δυνάμεων, η κυβέρνηση Τσαλδάρη εμφανίστηκε απρόθυμη να αποστα[  ]


σιοποιηθεί από τη Βαλκανική Συνεννόηση. Τελικά η όξυνση της διεθνούς κρίσης εξαιτίας της ιταλικής επίθεσης στην Αιθιοπία (1935-1936) οδήγησε στην αναθεώρηση των βασικών προτεραιοτήτων της ελληνικής πολιτικής. Υπό το πρίσμα γεωπολιτικών, οικονομικών και στρατιωτικών παραγόντων η κυβέρνηση Τσαλδάρη ενέταξε την Ελλάδα στη βρετανική σφαίρα επιρροής («British Connection»), επιλογή την οποία «υιοθέτησαν και εφάρμοσαν με συνέπεια (και) οι μεταγενέστερες ελληνικές κυβερνήσεις».9 Η σύσφιξη των σχέσεων με το Λονδίνο δεν επιβάρυνε τις ελληνο-γερμανικές σχέσεις που εκείνη την περίοδο εδράζονταν κυρίως στις συμφωνίες εμπορικού συμψηφισμού (clearing). Μέσω των συμφωνιών αυτών που χρονολογούνταν από το 1932, η Γερμανία βρέθηκε σε σύντομο διάστημα να καταλαμβάνει την πρώτη θέση στις εξαγωγές προς την Ελλάδα, όσο και στις εισαγωγές ελληνικών προϊόντων. Τα εξαγώγιμα προϊόντα της Ελλάδας ήταν κυρίως «ημιπολυτελή» αγροτικά προϊόντα, όπως καπνά και σταφίδες, τα οποία ανταλλάσσονταν με όπλα και βιομηχανικά προϊόντα.10 Το γεγονός ότι δεν υπήρξε άμεση αντίδραση του Βερολίνου στο “άνοιγμα” αυτό της κυβέρνησης Τσαλδάρη, οφειλόταν στους στενούς δεσμούς της με το Παρίσι και το Λονδίνο. Άλλωστε η γερμανική διπλωματία δεν είχε αποκλείσει το ενδεχόμενο επανόδου στην εξουσία της βενιζελικής παράταξης. Μετά δε τη άνοδο των ναζιστών στην εξουσία προέκυψαν σημαντικά σημεία επαφής με τη βενιζελική παράταξη, όπως η αρνητική στάση έναντι των Εβραίων, λιγότερο του ίδιου του αρχηγού της, αλλά κυρίως των οπαδών του και ιδιαίτερα των προσφύγων από τη Μικρασία. Μάλιστα στις γερμανικές εκθέσεις εκείνης της περιόδου θεωρείται δεδομένο ότι Αντιβενιζελικοί θα έπρεπε να ανταποδώσουν με κάποιο τρόπο την εκλογική υποστήριξη των Ελλήνων Εβραίων. Ωστόσο, η πρόβλεψη αυτή δεν επιβεβαιώθηκε. Είναι δε χαρακτηριστικό ότι η κυβέρνηση Τσαλδάρη απαγόρευσε προγραμματισμένη διαδήλωση διαμαρτυρίας των ελληνικών εβραϊκών κοινοτήτων με αφορμή τις πρώτες επιθέσεις σε συναγωγές και εβραϊκά καταστήματα στη Γερμανία, στις αρχές του 1933.11 Σε μια περίοδο κατά την οποία το ζήτημα της ιδεολογικής χειραγώγησης των μαζών ήταν για τους εθνικοσοσιαλιστές στην ημερήσια διάταξη, ο Γερμανός πρέσβης στην Αθήνα διαπίστωσε ταυτόχρονα ότι οι φασιστικές ή φασίζουσες ιδέες δεν είχαν κατορθώσει να ανθήσουν στην Ελλάδα για ιστορικούς λόγους, αλλά και λόγω προβληματικού εθνικού χαρακτήρα: «Οι αντικομμουνιστικές, φασιστικές και εθνικοσοσιαλιστικές ελληνικές οργανώσεις είναι κατακερματισμένες και η ανάπτυξη τους εμποδίζεται από τη φυσική απειθαρχία του λαϊκού χαρακτήρα, την τάση να λένε πολλά λόγια και την αντίθεση προς δυναμικής [  ]


μορφής δράση. Ο ελληνικός λαός είναι πατριώτης, αλλά το κράτος και η ανάγκη να προσφέρει οποιαδήποτε θυσία για το κράτος του είναι, σαν ιδέες, ξένα. Η πολιτική θεωρείται τελείως γενικά, είτε σαν αυτοσκοπός είτε σαν μέσο για την ικανοποίηση υλικών συμφερόντων».12 Προκειμένου να εδραιωθεί στην εξουσία η κυβέρνηση Τσαλδάρη υπήρξε συνολικά υποχωρητική απέναντι στο γερμανικό παράγοντα. Είναι για παράδειγμα, χαρακτηριστικό ότι ο ίδιος ο Τσαλδάρης αντιμετώπισε με ευμένεια το αίτημα της «Γερμανικής Ένωσης Μέριμνας Πολεμικών Μνημείων» για τη χωροθέτηση νέου, μνημειώδους γερμανικού νεκροταφείου στην Τούμπα Θεσσαλονίκης. Σύμφωνα με τους εμπνευστές του το μνημείο θα δέσποζε στην εικόνα της πόλης και θα προκαλούσε υπερηφάνεια στη Γερμανία, ενώ στους Έλληνες «θα επέβαλε το σεβασμό για το ύψος του γερμανικού πολιτισμού» και για την «αφυπνισμένη δύναμη» του γερμανικού Ράιχ.13 Το γεγονός ότι ο Τσαλδάρης δεν θεωρούνταν από γερμανικής πλευράς κυρίαρχος πολιτικά καθιστούσε διαρκώς αναγκαία την εμβάθυνση της συνεργασίας με το Βερολίνο. Ως εκ τούτου ήταν ευπρόσδεκτη η επίσκεψη του υπ’ αριθμόν δύο στη ναζιστική ιεραρχία και πρωθυπουργού της Πρωσίας, Hermann Göring,14 το Μάιο του 1934 στην Αθήνα. Ο ίδιος ο Γκάιρινκ έκανε λόγο για εμβάθυνση και ενδυνάμωση των διμερών σχέσεων εξαιτίας της επίσκεψής του και δήλωσε ότι «πρόθεσή μας είναι να διαμορφώσουμε με τις βαλκανικές χώρες λίαν φιλικές σχέσεις, ανεξάρτητα από τους συνασπισμούς, στους οποίους έχουν προσχωρήσει με εξωβαλκανικές δυνάμεις, που δεν εξυπηρετούν τα βαλκανικά συμφέροντα».15 Ωστόσο, η δυσπιστία του Βερολίνου έναντι της κυβέρνησης Τσαλδάρη δεν εξέλιπε, παρά μόνο όταν ο Ελ. Βενιζέλος έπαψε να αποτελεί αξιόπιστη πολιτική εφεδρεία για τους Γερμανούς αξιωματούχους. Αφορμή στάθηκε η δημοσίευση στον τύπο επιστολής προσωπικού φίλου του Ελ. Βενιζέλου από το Παρίσι, σύμφωνα με την οποία ο ιστορικός ηγέτης της φιλελεύθερης παράταξης υποστήριζε ότι η Γερμανία προετοίμαζε νέα πολεμική αντιπαράθεση μόλις ολοκλήρωνε τη στρατιωτική της προετοιμασία. Σύμφωνα με τα αποδιδόμενα στον Ελ. Βενιζέλο, με αφετηρία την επιχειρούμενη βίαιη προσάρτηση της Αυστρίας το 1936 ή το αργότερο το 1937, θα ξεσπούσε ένας νέος παγκόσμιος πόλεμος, υπό τη μορφή αλυσιδωτής αντίδρασης στις γερμανικές επιδιώξεις. Ο Eisenlohr πληροφόρησε με έκθεσή του εκτενώς το γερμανικό Υπουργείο των Εξωτερικών για τις προβλέψεις του Βενιζέλου και ζήτησε από τους προϊσταμένους του τη διάψευση της είδησης. Άδραξε μάλιστα την ευκαιρία να κατακεραυνώσει την αυτόκλητη πολιτική “Πυθία” και να υπενθυμίσει στο Βερολίνο ότι ο Βενιζέλος [  ]


υπήρξε «η αιτία του ελληνικού διχασμού επί μια εικοσαετία και είναι υπεύθυνος της Μικρασιατικής Καταστροφής. Με το εγκληματικό κίνημα της περασμένης Άνοιξης [ενν. της 1ης Μαρτίου 1935] προκάλεσε εκ νέου εμφύλιο πόλεμο και οδήγησε την Ελλάδα στο χείλος της αβύσσου».16 Βέβαια το γερμανικό Υπουργείο Εξωτερικών αρνήθηκε να διαψεύσει τους ισχυρισμούς του Έλληνα πολιτικού θέλοντας να υποβαθμίσει το ζήτημα, καθώς στο ευμετάβλητο ελληνικό πολιτικό σκηνικό κανείς δεν μπορούσε να αποκλείσει την πιθανότητα επανόδου του Βενιζέλου στην εξουσία. Παρ’ όλα αυτά, η αναβίωση του εθνικού διχασμού και η εγκαθίδρυση αντιβενιζελικού κράτους οδήγησε εν τέλει στην ισχυροποίηση του γερμανικού παράγοντα, μέσω προνομιακής διείσδυσης στα υπερφιλόδοξα ελληνικά εξοπλιστικά προγράμματα, που επείγονταν να προωθήσουν εξαιτίας του «κινήματος της 1ης Μαρτίου» (1935) οι υπουργοί Πολέμου και Οικονομικών, Γεώργιος Κονδύλης και Γεώργιος Πεσμαζόγλου, αντίστοιχα.17 Όταν τον Οκτώβριο του 1935 ο Τσαλδάρης εξαναγκάστηκε από ακραίους αντιβενιζελικούς σε παραίτηση και επιβλήθηκε με νόθο δημοψήφισμα η παλινόρθωση του Γεωργίου Β΄, ο Γερμανός πρέσβης στην Αθήνα προεξοφλούσε το έντονο ενδιαφέρον του βασιλιά για την ταχεία αναδιοργάνωση των ενόπλων δυνάμεων. Ο Eisenlohr προσπάθησε άμεσα να προσεταιριστεί το Γεώργιο Β΄ και σε κατ’ ιδίαν συνάντηση των δύο ανδρών πρότεινε να καλυφθούν οι ελληνικές εξοπλιστικές ανάγκες από τη γερμανική αγορά, δεδομένου ότι παρέχονταν η δυνατότητα χρηματοδότησης στο πλαίσιο των συμφωνιών εμπορικού συμψηφισμού. Εξέφρασε δε την εκτίμηση του ότι ο εκσυγχρονισμός των Ενόπλων Δυνάμεων θα ενίσχυε το κύρος της χώρας στους κόλπους των Βαλκάνιων συμμάχων, ενώ θα καθιστούσε τις Ένοπλες Δυνάμεις το πιο αξιόπιστο στήριγμα του θρόνου.18 Έκτοτε οι πολιτικές εξελίξεις στην Ελλάδα ευνοούσαν σταθερά πλέον το Βερολίνο, δεδομένου ότι στη νέα (υπηρεσιακή) κυβέρνηση Δεμερτζή που προέκυψε από τις εκλογές της 26ης Ιανουαρίου 1936 συμπεριελήφθησαν «αρκετοί αξιόπιστοι φίλοι» της Γερμανίας. Ιδιαίτερα θετική εξέλιξη για τα γερμανικά συμφέροντα ήταν η απρόσμενη τοποθέτηση του Μεταξά στη θέση του υπουργού των Στρατιωτικών και αντιπροέδρου της κυβέρνησης, Δεμερτζή, με την οποία ο Γεώργιος Β΄ θέλησε να αποσπάσει τις Ένοπλες Δυνάμεις από τον έλεγχο στρατιωτικών που αμφισβητούσαν τις επιλογές του (Αλέξανδρο Παπάγο, Γεώργιο Ρέππα, Δημήτριο Οικονόμου).19 Την παρατεταμένη πολιτική ανωμαλία εκείνης της περιόδου επέτεινε ο απρόσμενος θάνατος του υπηρεσιακού πρωθυπουργού Κωνσταντίνου Δεμερτζή τον Απρίλιο 1936. Με την ιδιότητα του πολιτειακού [  ]


ρυθμιστή ο βασιλιάς παραχώρησε τη μεταβατική πρωθυπουργία στο Μεταξά και στη συνέχεια τη συναίνεσή του για την εγκαθίδρυση δικτατορίας. Έκδηλη ήταν εξαρχής η ικανοποίηση της γερμανικής αντιπροσωπείας στην Αθήνα για την εγκαθίδρυση της μεταξικής δικτατορίας. Ο ίδιος Μεταξάς είχε κερδίσει από νωρίς τη συμπάθεια της ναζιστικής κυβέρνησης ως υπέρμαχος «δικτατορικών λύσεων». Ως υπουργός των Στρατιωτικών είχε ήδη στις αρχές του 1936 ενισχύσει τις σχέσεις του με το Βερολίνο, εξαιτίας κυρίως της διακηρυγμένης πρόθεσής του να εξαγγείλει φιλόδοξο εξοπλιστικό πρόγραμμα και τις στενές επαφές του με το λόμπι των Ελλήνων και Γερμανών εμπόρων όπλων.20 Στο παρελθόν, βέβαια, η πολιτική διαδρομή και προσωπικότητα του Μεταξά είχε τύχει διφορούμενων σχολίων από γερμανικής πλευράς. Είχε μεταξύ άλλων χαρακτηριστεί, «ξεχωριστός», «ικανός, αλλά μη ισορροπημένος πολιτικός ανήρ», με «σχεδόν παθολογικές φιλοδοξίες» που τον καθιστούσαν «απρόβλεπτο και καιροσκόπο, μέχρι του σημείου να εμφανιστεί ως υπέρμαχος της Αβασίλευτης Δημοκρατίας».21 Είναι δε χαρακτηριστικό ότι σε υπηρεσιακή αναφορά τους, που συντάχθηκε την επομένη της εγκαθίδρυσης του «καθεστώτος της 4ης Αυγούστου», υιοθετείται πλήρως η επίσημη κυβερνητική εκδοχή των γεγονότων περί επικείμενης «κοινωνικής επανάστασης». Τα ευμενή σχόλια της γερμανικής πλευράς συγκέντρωσε και η σύνθεση της δικτατορικής κυβέρνησης που υπήρξε «ένας συνδυασμός επιχειρηματιών, τραπεζιτών και τεχνοκρατών». Η κυβέρνηση Μεταξά, σε μια προσπάθεια τήρησης κάποιας ισορροπίας μεταξύ της βρετανικής και γερμανικής επιρροής, συμπεριέλαβε ορισμένα απροκάλυπτα γερμανόφιλα στοιχεία (Κώστας Κοτζιάς, Άγις Ταμπακόπουλος κ.ά.).22 Βέβαια η διαρκής στήριξη του γερμανικού παράγοντα στο πρόσωπο του Έλληνα δικτάτορα σε συνάρτηση με τη συνεχή προβολή της ιδεολογικής συγγένειας και της «κοινής» κυβερνητικής πρακτικής των δύο «όμορων» καθεστώτων, αλλά και η ενίσχυση των διμερών οικονομικών, πολιτικών αλλά και πολιτιστικών επαφών, δεν απέτρεψαν τελικά την ενίσχυση της βρετανικής επιρροής, όχι μόνο στην εξέλιξη της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής, αλλά και στη διακυβέρνηση της χώρας γενικότερα. Άλλωστε η ομοθυμία της δυαδικής δικτατορικής ηγεσίας επί των κατευθύνσεων και των προτεραιοτήτων της εξωτερικής πολιτικής πριν και μετά την «4η Αυγούστου» επέτρεψε στο Γεώργιο Β΄ «να παραβιάσει τη συνταγματική τάξη σε ώρα κρίσιμων διπλωματικών διλημμάτων για την Ελλάδα».23 Ο Μεταξάς δεν προέβαλλε προσκόμματα στην υιοθέτηση φιλοβρετανικής πολιτικής, καθώς είχε πειστεί από νωρίς για [  ]


την ανάγκη ένταξης της χώρας στο βρετανικό στρατόπεδο. Ήταν επιλογή που εδράζονταν σε πολιτικοστρατηγικά δεδομένα και στην ανάγκη θωράκισης της χώρας στο ασταθές μεσογειακό περιβάλλον.24 Για το Βερολίνο η επιθυμητή προσαρμογή της μεταξικής εξωτερικής πολιτικής στην εθνικοσοσιαλιστική δυναμική ισοδυναμούσε με τη διατήρηση στάσης ευμενούς ουδετερότητας της Ελλάδας απέναντι στη Βρετανία. Το γεγονός ότι ο βρετανικός και γερμανικός παράγοντας στην Ελλάδα δεν ήταν μέχρι το 1938 ανταγωνιστικοί επέτρεψε παράλληλα την ενίσχυση των διμερών επαφών, εφόσον δεν θίγονταν βασικές συνιστώσες της γερμανικής πολιτικής στην περιοχή. Δηλαδή η αποτροπή δημιουργίας πολιτικού και στρατιωτικού συνασπισμού στα Βαλκάνια που να τελεί υπό αγγλική κηδεμονία και η διατήρηση ισχυρής οικονομικής παρουσίας στην περιοχή.25 Πολλές πτυχές της μεταξικής δικτατορίας συνιστούσαν καταρχήν εν δυνάμει ενίσχυση του γερμανικού παράγοντα (όπως η ίδρυση της Εθνικής Οργάνωσης Νεολαίας [ΕΟΝ] και των «Ταγμάτων Εργασίας», η αστυνομική συνεργασία στο πλαίσιο συγκρότησης αντικομμουνιστικού μετώπου κ.ά.) και προοιωνίζονταν αυξημένη παρεμβατικότητα ή έστω την αλλαγή ισορροπιών υπέρ των φασιστικών δυνάμεων της Ευρώπης στη μεταξική Ελλάδα. Στον τομέα της αστυνομικής συνεργασίας την πρωτοβουλία των πρώτων παρασκηνιακών επαφών είχε η ίδια η πολιτική αστυνομία του Τρίτου Ράιχ, η Γκεστάπο, με σκοπό «την από κοινού καταπολέμηση του Μπολσεβικισμού και του διεθνούς πολιτικού εγκλήματος». Λόγω της εποικοδομητικής στάσης της ελληνικής πλευράς, αξιωματούχοι της Γκεστάπο προέβησαν ήδη στις αρχές του 1937 σε χειρονομία καλής θέλησης προς το μεταξικό καθεστώς αποστέλλοντας στην Αθήνα ορισμένα ελληνικά κομμουνιστικά φυλλάδια που είχαν κατασχεθεί στη Γερμανία. Η ελληνική πλευρά ανταπέδωσε άμεσα τη χειρονομία καλής θέλησης και με «προσωπική επέμβαση του Μεταξά» παραδόθηκε στον τότε πρέσβη πρίγκιπα Βίκτορα Έρμπαχ-Σενμπεργκ αντίγραφο του κατασχεθέντος κρυπτογραφικού κώδικα του ΚΚΕ. Ακόμα κι όταν οι διμερείς σχέσεις είχαν επιδεινωθεί, λόγω της ταύτισης της Γερμανίας με τον «αντιμπολσεβικισμό», πολλοί κυβερνητικοί και υπηρεσιακοί παράγοντες −και κυρίως ο υφυπουργός Ασφαλείας, Κωνσταντίνος Μανιαδάκης– διατήρησαν (κυρίως ατύπως) ισχυρούς διαύλους επικοινωνίας με το Βερολίνο και επωφελήθηκαν από τη γερμανική τεχνογνωσία, όπως ομολογούσαν κυνικά.26 Το εθνικοσοσιαλιστικό καθεστώς ανανέωσε τη δυναμική και το περιεχόμενο της πολιτισμικής διείσδυσης στην Ελλάδα υπερβαίνοντας τους παραδοσιακούς [  ]


τρόπους προώθησης των γερμανικών συμφερόντων στη χώρα αυτή. Στο πλαίσιο της αναθέρμανσης του ανταγωνισμού των Μ. Δυνάμεων (Βρετανίας, Γερμανίας και Γαλλίας) για την πολιτισμική πρωτοκαθεδρία στην Ελλάδα, κύριο όχημα της γερμανικής επιρροής υπήρξε η Deutsche Akademie, δηλαδή το προπολεμικό Goethe Institut.27 Ανάλογο ρόλο επωμίστηκε μετά την εγκαθίδρυση του ναζιστικού καθεστώτος (1933) και το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Αθηνών. Εφαλτήριο για την προπαγανδιστική εκμετάλλευση της γερμανικής «μορφωτικής» πολιτικής αποτέλεσαν και οι Ολυμπιακοί Αγώνες του Βερολίνου (1936), με την καθιέρωση της τελετουργίας αφής της ολυμπιακής φλόγας στην Αρχαία Ολυμπία και τη μεταφορά της στη διοργανώτρια πόλη. Με σκοπό να διευρύνουν το πολιτιστικό προβάδισμα από τους ανταγωνιστές τους αξιωματούχοι του Ράιχ εξήγγειλαν ταυτόχρονα σε διθυραμβικό τόνο την επανέναρξη των ανασκαφών του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου στην Ολυμπία. Τη χρηματοδότησή τους δε ανέλαβε προσωπικά ο ίδιος ο Χίτλερ, από τα συγγραφικά δικαιώματα του προπαγανδιστικού μανιφέστου του, Mein Kampf (Ο αγών μου)!28 Η συμπαράταξη της Ελλάδας με τις Δυτικές Δημοκρατίες κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου προκαθόρισε τελικά την ήττα της Γερμανίας και στο πολιτιστικό πεδίο όπου είχε κερδίσει πρόσκαιρα έδαφος έναντι των παραδοσιακών αντιπάλων της στην Ελλάδα. Πέρα από την εντατικοποίηση της προπαγάνδας όλων των ανταγωνιστών της Γερμανίας τη θέση του Ράιχ επιβάρυνε και το γεγονός ότι η ελληνική κοινή γνώμη γνώριζε ότι η εξαγωγή πολιτιστικού προϊόντος ενείχε το χαρακτήρα προπαγάνδας υπέρ του Ράιχ και ήταν συχνά προκάλυμμα εθνικοσοσιαλιστικής διείσδυσης.29 Το 1938 ο Μεταξάς επιβλήθηκε πλήρως στο εσωτερικό πολιτικό πεδίο και διεύρυνε σημαντικά την εξουσία του έναντι του Γεωργίου Β΄. Εκείνη την περίοδο εδραιώθηκαν τα “φιλοφασιστικά” στοιχεία κοινωνικής οργάνωσης, που είχαν δρομολογηθεί άτολμα τα προηγούμενα χρόνια. Βέβαια λόγω της παραδοσιακά μεγάλης επιρροής της Βρετανίας στη χώρα οι Γερμανοί αξιωματούχοι υπογράμμιζαν απλά τη διαρκή διεύρυνση των εμπορικών ανταλλαγών, «την ομοιότητα της περί του κράτους θεωρίας και το κοινό συμφέρον της αντιμετωπίσεως του κομμουνισμού», χωρίς να τα θεωρούν, ωστόσο, ζωτικής σημασίας για την ενίσχυση της γερμανικής θέσης, έναντι των παραδοσιακών ανταγωνιστών της. Ανάλογη σημασία απέδιδαν στην καθιέρωση της «προσωπικής του φρουράς» του Έλληνα δικτάτορα, δηλαδή της μεταξικής νεολαίας (ΕΟΝ), αλλά και στην ίδρυση των «Ταγμάτων Εργασίας», που αποτελούσαν κακέκτυπο των ναζιστικών «Ταγμάτων Εφόδου» [SA, Sturmabteilung].30 [  ]


Μετά τη διάσκεψη του Μονάχου η καχυποψία του Βερολίνου απέναντι στο μεταξικό καθεστώς εδραιώθηκε. Είναι δε χαρακτηριστικό ότι ο γερμανικός Τύπος προεξοφλούσε την απόφαση της ελληνικής κυβέρνησης να ταχθεί πλέον απροκάλυπτα στο πλευρό των «Αγγλογάλλων», ενώ θεωρούσε την ψύχρανση στις ελληνογερμανικές σχέσεις αντανάκλαση της ραγδαίας επιδείνωσης των σχέσεων Γερμανίας - Αγγλίας. Κάθε ελληνική απόπειρα αντιστροφής του αρνητικού κλίματος με το Ράιχ έμοιαζε πλέον ανέφικτη. H πλήρης ευθυγράμμιση της ελληνικής στρατηγικής με τις επιλογές των Δυτικών κυβερνήσεων αντανακλούσε την προϊούσα βεβαιότητα της Αθήνας για την επερχόμενη σύγκρουση των δύο αντίπαλων συνασπισμών. Στο πλαίσιο αυτό η ελληνική κυβέρνηση έσπευσε να αναθεωρήσει το αμυντικό δόγμα και να αποδεχθεί τη μονομερή εδαφική εγγύηση της Βρετανίας (και της Γαλλίας) με την οποία αναλάμβαναν τη (μη δεσμευτική) υποχρέωση στρατιωτικής συνδρομής σε περίπτωση επίθεσης εναντίον της Ελλάδας. Οι συνεχείς διαβεβαιώσεις της Αθήνας ότι δεν εκλάμβανε το Τρίτο Ράιχ ως απειλή για την εδαφική της ακεραιότητα δεν αρκούσαν για να αποτρέψουν σκλήρυνση της γερμανικής στάσης απέναντι στην Ελλάδα, την ώρα που άλλα βαλκανικά κράτη, όπως η Ρουμανία έδιναν απτά δείγματα νομιμοφροσύνης στο Ράιχ, με την απόρριψη της αγγλο-γαλλικής εγγύησης.31 Με την έναρξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου η ελληνική διπλωματία επισήμως συνέχιζε την αποφυγή προκλήσεων στην ουσία όμως είχε προσκολληθεί στο βρετανικό άρμα. Αποκαλυπτικές του διεθνούς προσανατολισμού της χώρας αλλά και της τυπικής, αλλά όχι ουσιαστικής, ουδετερότητας της Ελλάδας ήταν οι συμφωνίες (τέλη 1939 - αρχές 1940) προνομιακής μίσθωσης στη Βρετανία μεγάλου τμήματος του ελληνικού εμπορικού στόλου, που συνοδεύονταν από τη δέσμευση να περικοπούν σημαντικά οι εξαγωγές της Ελλάδας προς τη Γερμανία.32 Τις σχέσεις της ελληνικής κυβέρνησης με το ναζιστικό καθεστώς, που εξακολουθούσε μέχρι τέλους να αποτελεί τον κυριότερο εμπορικό εταίρο της χώρας, επιβάρυναν τα γαλλικά στρατιωτικά έγγραφα που πιστοποιούσαν την ελληνική συμμετοχή στις συμμαχικές διαπραγματεύσεις υπό το Γάλλο συνταγματάρχη Maxime Weygand για το άνοιγμα νέου πολεμικού μετώπου στα Βαλκάνια. Αυτά εντοπίστηκαν από τη Βέρμαχτ κατά την προέλαση της στο Δυτικό μέτωπο στο σιδηροδρομικό σταθμό της Σαριτέ (La Charité-surSaône).33 Βέβαια η Γερμανία επιθυμούσε και επιδίωκε την ουδετερότητα της Ελλάδας, καθώς τυχόν πολεμική εμπλοκή της ενείχε τον κινδύνου γενικότερης ανάφλεξης των Βαλκανίων. Σε αντίθετη περίπτωση, διακινδύνευε τη διακοπή [  ]


του ανεφοδιασμού της με πρώτες ύλες, αλλά και διευκόλυνε την εγκατάσταση βρετανικών αεροπορικών δυνάμεων στην Ελλάδα που θα βομβάρδιζαν τις ρουμανικές πετρελαιοπηγές που έλεγχε η Γερμανία. Μέχρι και τις αρχές του 1940 η Γερμανία πίεσε για τη διατήρηση τουλάχιστον των εμπορικών συναλλαγών Αθηνών - Βερολίνου, που είχαν μάλιστα τυπικώς αναθερμανθεί με τη διμερή εμπορική συμφωνία της 20ης Σεπτεμβρίου 1940. Τελικά όμως δεν αποτράπηκε η αποτελμάτωση στο οικονομικό πεδίο, που οφειλόταν στην προνομιακή εκμίσθωση ελληνικών πλοίων στη Βρετανία παρά τις γερμανικές απειλές.34 Μετά την ιταλική επίθεση εναντίον της Ελλάδας, τις σχέσεις του μεταξικού καθεστώτος με το Ράιχ επιβάρυνε ιδιαίτερα η διάχυτη φημολογία για το ενδεχόμενο αγγλικής αεροπορικής επιδρομής στις ρουμανικές πετρελαιοπηγές από ελληνικού εδάφους. Την κρισιμότητα των περιστάσεων αντανακλούσε και η εναγώνια προσπάθεια του Μεταξά να προλάβει τυχόν διακοπή των διπλωματικών σχέσεων με το Βερολίνο επαναλαμβάνοντας τη διαβεβαίωση ότι δεν πρόκειται να επεκτείνει τη συνεργασία με τη Βρετανία, εφόσον δεν υπάρξει γερμανική επέμβαση στα Βαλκάνια. Στην τελευταία του συνάντηση με τον Erbach το Δεκέμβριο του 1940, ο Μεταξάς διέψευσε, με αφορμή τη συνεχιζόμενη ελληνική προέλαση, κάθε επεκτατική διάθεση σε βάρος της Αλβανίας, ενώ αναφέρθηκε επίσης στην πρόθεσή του να αναθερμάνει το διμερές εμπόριο. Έκτοτε η διατήρηση διπλωματικών σχέσεων με την Ελλάδα εξυπηρετούσε για το Βερολίνο απλά την ανάγκη ύπαρξης διαύλου πληροφόρησης και μοχλού πίεσης για τον έλεγχο των πολιτικών εξελίξεων, καθώς το μεταξικό καθεστώς θεωρούνταν προ πολλού αναξιόπιστο.35 Ήδη πριν από το θάνατο του Μεταξά στα τέλη Ιανουαρίου 1941 οι διμερείς επαφές έμοιαζαν με παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος, καθώς οι δύο πλευρές ήταν πλέον πεπεισμένες ότι πέρα από το έλλειμμα αξιοπιστίας που καταλογιζόταν αμφοτέρωθεν, εξέλιπαν οι αντικειμενικές προϋποθέσεις (και κυρίως) η βούληση για την παραμικρή αναπροσαρμογή της ελληνικής στρατηγικής, πόσο μάλλον για ειρήνευση στο ελληνο-αλβανικό μέτωπο με γερμανική διαμεσολάβηση. Την πλήρη ρήξη στις διμερείς επαφές επισφράγισε η απόρριψη εκ μέρους της κυβέρνησης Κοριζή στις 19 Φεβρουαρίου 1941 της διόλου δελεαστικής τελικής πρότασης του Ράιχ για παύση των εχθροπραξιών στην ελληνο-αλβανική μεθόριο με ταυτόχρονη κατάληψη στρατηγικών σημείων επί ελληνικού εδάφους από τη Βέρμαχτ. Μάλιστα η τελεσίδικη απόφαση του Χίτλερ να επιτεθεί στην Ελλάδα συνδέεται κυρίως με την πρόθεση πλήρους εξάλειψης του [  ]


κινδύνου αεροπορικής επίθεσης από ελληνικού εδάφους στις πετρελαιοπηγές της Ρουμανίας, ενώ συνοδεύτηκε από έγγραφη διαβεβαίωση προς τη Βουλγαρία για παραχώρηση εξόδου στο Αιγαίο.36 Το Βερολίνο είχε από νωρίς συνειδητοποιήσει ότι η διαρκής στήριξη στο πρόσωπο του Έλληνα δικτάτορα σε συνάρτηση με τη συνεχή προβολή της ιδεολογικής συγγένειας των δύο «όμορων» καθεστώτων, δεν απέτρεψε τελικά την ενίσχυση της βρετανικής επιρροής. Μάλιστα η συμπόρευση του Μεταξά με τη Βρετανία δεν υπήρξε μια καιροσκοπική προσαρμογή στις επιλογές του Γεωργίου Β΄, καθώς υπήρξε από παλιά ένθερμος υποστηρικτής της επιλογής αυτής, με δεδομένο ότι δεν έδινε προτεραιότητα στο γεωστρατηγικό κριτήριο και στην ανάγκη θωράκισης της χώρας στο ασταθές μεσογειακό περιβάλλον. Ως εκ τούτου το Βερολίνο θεωρούσε μεν το κατά δήλωση του Μεταξά «αντικομμουνιστικό, αντικοινοβουλευτικό, ολοκληρωτικό» καθεστώς της 4ης Αυγούστου την προσφορότερη λύση για τα γερμανικά συμφέροντα στην Ελλάδα, χωρίς όμως να αγνοεί τις προτεραιότητες και τα θεμελιώδη αξιώματα της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής, που αντικατόπτριζε ο φιλοβρετανικός της προσανατολισμός. Άλλωστε δεν είχε περάσει απαρατήρητο ότι παρά και τις ομοιότητες και τα κάθε λογής «δάνεια» από τα φασιστικά καθεστώτα ο Μεταξάς απέφευγε να τα προβάλλει ανοιχτά ως πρότυπο. Επιπλέον βαρύνουσας σημασίας ήταν το γεγονός ότι ήταν ως πρωθυπουργός «ελέω Γεωργίου Β΄», περίπου primus inter pares, ελλείψει ισχυρού (προσωπικού) πολιτικού φορέα, μετά και τη διάλυση των «Ελευθεροφρόνων» το 1936. Η έλλειψη δηλαδή ενός και μοναδικού κόμματος, που αποτελούσε την περίοδο εκείνη τον πυρήνα συγκρότησης ενός πανίσχυρου (φασιστικού) κράτους, αλλά και πηγή της εξουσίας του αδιαμφισβήτητου ηγέτη («αρχηγού»), συνιστούσε διαχρονικά την κυριότερη διαφορά της «4ης Αυγούστου» από τα φασιστικά καθεστώτα της Ευρώπης. Η οικονομική διείσδυση του Ράιχ στα Βαλκάνια υπήρξε κατά το Μεσοπόλεμο προοίμιο πολιτικής και στρατιωτικής κυριαρχίας. Η γερμανική κυριαρχία, εντούτοις, επί του εξωτερικού εμπορίου της Ελλάδας δεν υπήρξε προοίμιο (συγκαλυμμένης) ένταξής της σε ένα καθεστώς informal empire στη βαλκανική χερσόνησο. Δεν έλαβε δηλαδή το χαρακτήρα οικονομικού εναγκαλισμού και συνακόλουθης πολιτικής καθυπόταξης στη Γερμανία. Αποτρεπτικά λειτούργησε κυρίως η μεσογειακή φύση της ελληνικής οικονομίας που εξισορρόπησε τη γερμανική επιρροή και προστάτευσε την Ελλάδα από τη δίνη της παντοδυναμίας του Τρίτου Ράιχ.

[  ]



1. Προσκάλεσε επίσης το γερμανικό πολεμικό ναυτικό να επισκεφτεί τον Πειραιά. Η «εκπαιδευτική» επίσκεψη τεσσάρων πλοίων πραγματοποιήθηκε τελικά στις αρχές Μάιου 1930. Βλ. Μαθιόπουλος Β. Π., «Διπλωματικές παράμετροι προ και κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου», στο: Ακαδημία Αθηνών (επιμ.), Η συμμετοχή της Ελλάδος στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, τόμ. Α΄, Αθήνα 1998, σ. 25-26. Επίσης Fleischer H., «Post Bellum. Das deutsche Venizelos-Bild nach dem Ersten Weltkrieg», στο: Hering G. (επιμ.), Dimensionen griechischer Literatur und Geschichte. Festschrift für Pavlos Tzermias zum 65. Geburtstag, Frankfurt/M. u. a. 1993, σ. 227-229. Για τις απαρχές της Siemens στην Ελλάδα βλ. Pelt M., Tobacco, Arms and Politics: Greece and Germany from World Crisis to World War 1929-41, Copenhagen (Museum Tusculanum Press) 1998, σ. 56. Σύμφωνα με τον Pelt, «Siemens was the first major company to enter the Greek Market after the First World War» (σ. 180). 2. Βλ. Fleischer, ό.π., σ. 230. 3. Ιδιαίτερη μνεία έκανε το Βερολίνο στη νέα διαρρύθμιση των σχέσεων με την Άγκυρα και τη συνομολόγηση του συμφώνου Φιλίας, Ουδετερότητας και Διαιτησίας με την Άγκυρα (30.10.1930), ενώ διαπίστωνε με λύπη τη δυσκολία εξομάλυνσης των εκκρεμών ελληνο-βουλγαρικών διαφορών, που θα αναβάθμιζε πολιτικά την παλιά τους σύμμαχο. Βλ. Fleischer, ό.π., σ. 229. 4. Ό.π., σ. 232. 5. Ό.π., σ. 233. 6. Βλ. Μαθιόπουλος, ό.π., σ. 29. Επίσης Zacharioudakis E., Die deutsch-griechischen Beziehungen 1933-1941. Interessengegensätze an der Peripherie Europas, Husum (Matthiesen Verlag) 2002, σ. 29-30. 7. Βλ. Σβολόπουλος Κ. Δ., Η ελληνική εξωτερική πολιτική 1900-1945, Αθήνα (Εστία) 1992, σ. 234 κ.εξ. 8. Βλ. Fleischer, ό.π., σ. 240. 9. Κούμας Μ., Η Ελληνική Εξωτερική Πολιτική και το ζήτημα της Ασφάλειας στη Νοτιανατολική Ευρώπη, 1933-1936, Αθήνα, 2010, σ. 470. 10. Για τις συμφωνίες (εμπορικού) «συμψηφισμού ή συμψηφιστικών ανταλλαγών» βλ. Παπαναστασίου Ν., «Η “στρατηγική” συνεργασία Ελλάδος-Γερμανίας (1936-1941)», στο Βερέμης Θ. (επιμ.), Ο Μεταξάς και η εποχή του, Αθήνα, Ευρασία, 2009, σ. 226, υπ. 26. 11. Μάλιστα αξιωματούχοι της κυβέρνησης Τσαλδάρη ζήτησαν από τους εκδότες των εβραϊκών εφημερίδων της Θεσσαλονίκης να σταματήσουν τις επιθέσεις εναντίον της Γερμανίας. Την ένταση συντηρούσε ο νόμος της 7ης Απριλίου 1933, που απέκλειε τους Εβραίους από τη δημόσια ζωή στερώντας τους ακόμα και το δικαίωμα της εργασίας σε δημόσιες υπηρεσίες· Βλ. Zacharioudakis, ό.π., σ. 25-26 και Fleischer, ό.π., σ. 234. 12. Την έκθεση γερμανικής πρεσβείας στην Αθήνα (9.5.1934) παραθέτει ο Ανδρικόπουλος Γ., Οι ρίζες του ελληνικού φασισμού, Αθήνα, 1977, σ. 56-57. 13. Βλ. Φλάισερ Χ., «Στρατηγικές πολιτισμικής διείσδυσης των μεγάλων δυνάμεων και ελληνικές αντιδράσεις, 1930-1960», στο: Η Ελλάδα ’36-’49. Από τη Δικτατορία στον Εμφύλιο. Τομές και συνέχειες, Αθήνα, Καστανιώτης, 2003, σ. 101-102. 14. Ήταν επίσης υπουργός της Αεροπορίας και πρόεδρος της Γερμανικής Βουλής (Ραίχσταγκ). 15. Βλ. Μαθιόπουλος, ό.π., σ. 29-31. Επίσης Zacharioudakis, ό.π., σ. 45-46. 16. Βλ. Μαθιόπουλος, ό.π., σ. 44. Βλ. επίσης Fleischer, ό.π., σ. 237-239 και Zacharioudakis, ό.π., σ. 59. 17. Βλ. Papanastasiou N., Die Metaxas-Diktatur und das nationalsozialistische Deutschland (1936-

[  ]


1941), Phil. Diss., Augsburg 2000 (υπό έκδοση από τις εκδόσεις Πολύτροπον), σ. 116-117. 18. Ό.π., σ. 37-38. 19. Ό.π., σ. 40. 20. Ό.π., σ. 36. 21. Fleischer, ό.π., σ. 219, υπ. 38. 22. Παπαναστασίου, ό.π., σ. 218-220. 23. Σβολόπουλος, ό.π., σ. 256. 24. Βλ. Παπαναστασίου, ό.π., σ. 224-225. 25. Πβ. Papastratis P., «German Penetration and Appeasement; The Situation in the Balkans on the Eve of the Second World War», στο Thetis, Mannheimer Beiträge zur Klassischen Archäologie und Geschichte Griechenlands und Zyperns, τόμ. 2, 1995, σ. 177-183. Πβ. επίσης «Bernd-Jürgen Wendt, England und der deutsche „Drang nach Südosten“. Kapitalbeziehungen und Warenverkehr in Südosteuropa zwischen den Weltkriegen», στο Geiß I. κ.ά. (επιμ.), Deutschland in der Weltpolitik des 19. und 20. Jahrhunderts. Festschrift für Prof. Dr. Fritz Fischer, Düsseldorf 1973, σ. 483-512. 26. Papanastasiou, ό.π., σ. 59-63. 27. Για το διεθνή ανταγωνισμό βλ. Φλάισερ, Στρατηγικές, σ. 88 κ.εξ. 28. Ό.π., σ. 90. 29. Βλ. Papanastasiou, ό.π., σ. 91. 30. Ό.π., σ. 51, σ. 159-160. 31. Βλ. Koliopoulos J., Greece and the British Connection 1935-1941, Oxford 1977, σ. 109-114 και Papanastasiou., ό.π., σ. 172-173. 32. Βλ. Papanastasiou, ό.π., σ. 209 κ.εξ. 33. Τα έγγραφα αυτά διοχετεύθηκαν στο γερμανικό Τύπο, ενώ συμπεριλήφθηκαν στη Λευκή Βίβλο (υπ’ αριθμόν 7) που εξέδωσε το Βερολίνο για τη γερμανική επίθεση κατά της Γιουγκοσλαβίας και της Ελλάδας βλ. Papanastasiou., σ. 233. Βλ. επίσης Richter H. A., Η ιταλο-γερμανική επίθεση εναντίον της Ελλάδος, Αθήνα (Γκοβόστης) 1998, σ. 43. 34. Papanastasiou, ό.π., σ. 219-220. 35. Παπαναστασίου, ό.π., σ. 248-249. 36. Βλ. Papanastasiou, ό.π., σ. 299.

[  ]

Hagen Fleischer

ΓΕΡΜΑΝΟΕΛΛΗΝΙΚEΣ ΣΧEΣΕΙΣ ΣΤΗ ΣΚΙA ΤΟΥ B΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛEΜΟΥ 

Σ

την Ελλάδα ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος ξεκίνησε διαφορετικά και τέλειωσε αργότερα από ό,τι στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Η ιστορία της Kατοχής στην Ελλάδα γίνεται κατανοητή μόνο αν ενταχθεί στο πλαίσιο των ενδοελληνικών αντιπαραθέσεων, οι οποίες ανάγονται στην περίοδο του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου. Τότε, ο Εθνικός Διχασμός, που προκλήθηκε με αφορμή το ζήτημα της εισόδου ή μη της χώρας στον Πόλεμο (στο πλευρό της Αντάντ), πυροδότησε το λανθάνον πολιτειακό ζήτημα. Η πολιτική αστάθεια και οι εσωτερικές αντιπαραθέσεις έδειχναν να τερματίζονται με την παλινόρθωση της μοναρχίας και την επιστροφή του Γεωργίου Β΄, ύστερα από δωδεκαετή εξορία. Ωστόσο, η αποκατάστασή του στο θρόνο στηρίχτηκε σε ένα (διαβλητό) δημοψήφισμα· ο βασιλιάς, που αποδείχτηκε κατώτερος των περιστάσεων, εγκαθίδρυσε στη συνέχεια, στις 4 Αυγούστου 1936, δικτατορικό καθεστώς υπό το στρατηγό Ιωάννη Μεταξά. Η γερμανική εισβολή, το 1941, τον ανάγκασε να εγκαταλείψει τη χώρα, αφαιρώντας του ταυτόχρονα την απόλυτη εξουσία. Μια ενδεχόμενη ομαλή επιστροφή του στην Ελλάδα, μετά την απελευθέρωσή της από τον εξωτερικό εχθρό, προϋπέθετε πλέον τη συμμόρφωσή του στην ετυμηγορία του λαού μέσω ενός ελεύθερου δημοψηφίσματος. Η άρνηση του Γεωργίου να αποδεχθεί αυτή την προϋπόθεση, θα εξελισσόταν, τα επόμενα χρόνια, σε δυσβάστακτη υποθήκη. Ακόμη ευκρινέστερη είναι όμως η δεύτερη παράμετρος αυτής της “ελληνικής τραγωδίας”, δηλαδή ο “ξένος παράγων”. Ήδη πριν από την έναρξη του Πολέμου, ο Μουσολίνι είχε δηλώσει την πρόθεσή του, σύμφωνα με το ημερολόγιο του υπουργού Εξωτερικών, Τσιάνο, «να επιτεθεί στην Ελλάδα με την πρώτη ευκαιρία». Το σχετικό τελεσίγραφο όμως, το οποίο επιδόθηκε στις 28 Οκτωβρίου 1940, απορρίφθηκε από το Μεταξά. Τα ιταλικά στρατεύματα αναχαιτίστηκαν και ο ελληνικός στρατός προέλασε σε βάθος μέσα στο αλβανικό έδαφος. Οι στρατιωτικές επιτυχίες των Ελλήνων τραυμάτισαν την εικόνα του “αήττητου” φασιστικού [  ]


Άξονα και ενθάρρυναν τον απελπισμένο κόσμο της Ευρώπης, σε μια περίοδο που οι μελλοντικές υπερδυνάμεις ΗΠΑ και Σοβιετική Ένωση παρέμεναν ουδέτερες. Έτσι, τον Απρίλιο του 1941, η Βέρμαχτ υποχρεώθηκε να συνδράμει τους ταπεινωμένους Ιταλούς και να κάμψει την αντίσταση των εξαντλημένων Ελλήνων ‒καθώς και ενός βρετανικού εκστρατευτικού σώματος, που είχε αποβιβαστεί το Μάρτιο στο ελληνικό έδαφος. Το τρίτο δεκαήμερο του Μαΐου, επίλεκτα τμήματα Γερμανών αλεξιπτωτιστών κατέλαβαν με βαριές απώλειες το τελευταίο ελεύθερο τμήμα της Ελλάδας, την Κρήτη –παρά την αντίσταση που προέβαλε μεγάλο μέρος του πληθυσμού, πιστό σε παραδόσεις αιώνων. Οι εισβολείς αντέδρασαν με εξαιρετικά σκληρά αντίποινα που, με τη σειρά τους, οδήγησαν εκατοντάδες Κρητικούς στην ένοπλη αντίσταση στα βουνά, ακόμη και μετά την οριστική κατάληψη του νησιού. Στην ηπειρωτική Ελλάδα, το “κρητικό παράδειγμα” θεωρήθηκε ζωντανό σύμβολο της συνέχισης του αγώνα, όπως προκύπτει από τις παράνομες προκηρύξεις. Η ανάπτυξη του αντιστασιακού κινήματος παρουσιάζει τοπικές ιδιομορφίες, στις οποίες συνέβαλε και η “αποτελεσματικότητα” των εκάστοτε δυνάμεων κατοχής. Κατά τη μοιρασιά, οι Γερμανοί κράτησαν υπό τον έλεγχό τους μόνο περιοχές με ιδιαίτερη στρατηγική σημασία, ενώ όλες τις υπόλοιπες τις παραχώρησαν στους Ιταλούς και τους Βουλγάρους, είτε για προσωρινό στρατιωτικό έλεγχο, είτε και για την ικανοποίηση ευρύτερων εδαφικών βλέψεων. Παράλληλα, η πρόσφατη νίκη αφύπνισε και τις γερμανικές ορέξεις για απόκτηση μόνιμων βάσεων. Ειδικότερα για την Κρήτη, το αρχηγείο του Ναυτικού προέβλεπε να παραμείνει το νησί και μεταπολεμικά «υπό γερμανική κυριαρχία» ως «περιοχή ιδιαζούσης σημασίας και μεγάλου ενδιαφέροντος περιοχή». Ανάλογη πρόθεση εκφράστηκε και για τη Θεσσαλονίκη. Ενίοτε, οι εδαφικές βλέψεις “τεκμηριώνονται” με βάση το –προσφιλές και στο Χίτλερ– “πολιτιστικό” επιχείρημα της πνευματικής και φυλετικής συγγένειας των Γερμανών με τους αρχαίους Έλληνες, οι οποίοι, λόγω του υποτιθέμενου εκφυλισμού τους από την ελληνιστική εποχή και μετά, δεν είχαν άμεσους απογόνους. Ήδη το Μάιο του 1941, σε πανηγυρική εκδήλωση, ο Alfrend Romain, διευθυντής της Γερμανικής Σχολής Αθηνών, εξυμνούσε τον «ιδιοφυή στρατηλάτη» Αδόλφο Χίτλερ, γιατί, υπό την αξιοθαύμαστη ηγεσία του, η Βέρμαχτ είχε ακολουθήσει θριαμβευτικά τα χνάρια των αρχαίων ελληνικών φύλων, που πριν από χιλιετίες είχαν επίσης εξορμήσει από το Βορρά ως επιδρομείς. Στους Γερμανούς αναλογούσε λοιπόν η ιστορική αποστολή να αναβιώσουν την πολιτιστική κληρονομιά που είχε θαφτεί κάτω από τα ερείπια τόσων αιώνων. [  ]

HAGEN FLEISCHER

Η γερμανική ηγεσία είχε θέσει πάντως πολύ συγκεκριμένες προτεραιότητες. Ήδη στη διάρκεια των εχθροπραξιών, ειδικές μονάδες είχαν εντολή να εξασφαλίσουν τα απαραίτητα οικονομικά αγαθά για τη διεξαγωγή του πολέμου. Το ενδιαφέρον τους στράφηκε στην καπνοπαραγωγή, στη βιομηχανία εξοπλισμών και στον ορυκτό πλούτο, ενώ τη σχετική τεχνογνωσία προσέφεραν οι μεγάλες γερμανικές εταιρείες. Έτσι, ο εκπρόσωπος της Krupp δήλωνε με ικανοποίηση ότι, ήδη κατά το πρώτο δεκαήμερο του Μαΐου, είχε εξασφαλιστεί για μακροπρόθεσμη εκμετάλλευση, το σύνολο σχεδόν της ελληνικής παραγωγής των σημαντικότερων μεταλλευμάτων. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον επέδειξαν για το ελληνικό χρώμιο, που κάλυπτε το ένα τρίτο των γερμανικών αναγκών, η εξόρυξη του οποίου –επίσης υπό τον έλεγχο της Krupp– ήδη το 1942 ήταν μεγαλύτερη από την αντίστοιχη προπολεμική. Η ληστρική εκμετάλλευσή του συνεχίστηκε σταθερά, αλλά το 1943-1944 η εξόρυξη και η εξαγωγή συρρικνώνονται δραστικά εξαιτίας στοχευμένων επιθέσεων από ομάδες ανταρτών. Αγανακτισμένη η Krupp διαμαρτύρεται πως δεν πρόλαβε να αποσβέσει τις επενδύσεις της. Στο σημείο αυτό χρήσιμη είναι μια επισκόπηση των ενδοελληνικών εξελίξεων: το φθινόπωρο του 1941, στη γερμανική και κυρίως στη βουλγαρική ζώνη οι στρατιωτικές αρχές είχαν πνίξει στο αίμα τις πρώτες ενέργειες των ανταρτικών ομάδων. Στον ιταλικό τομέα ωστόσο, το αντάρτικο αναπτυσσόταν σε υπολογίσιμο παράγοντα. Σημαντικότερη οργάνωση ήταν ο ΕΛΑΣ, ο ένοπλος βραχίονας του ΕΑΜ (Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου) με ηγεσία εξαρτημένη από το ΚΚΕ. Άλλη δύναμη ήταν ο ΕΔΕΣ, μια εθνικοπατριωτική οργάνωση. Μία από τις λίγες κοινές τους επιχειρήσεις ήταν η ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου (με αποτέλεσμα τη διακοπή της μοναδικής σιδηροδρομικής σύνδεσης Βορρά - Νότου). Πρόκειται για μία από τις ελάχιστες περιπτώσεις συνεργασίας ΕΛΑΣ - ΕΔΕΣ και κομάντος που στάλθηκαν από το αρχηγείο της Μέσης Ανατολής. Ωστόσο, λίγες εβδομάδες μετά την ιταλική συνθηκολόγηση, το Σεπτέμβριο του 1943, ξέσπασε εμφύλια σύγκρουση στα βουνά. Οι δύο αντίπαλες οργανώσεις, προεξοφλώντας την αποχώρηση των γερμανικών στρατευμάτων κατοχής, προσπαθούν να βελτιώσουν τις θέσεις τους εν όψει της επικείμενης αντιπαράθεσης για την εξουσία. Την εσφαλμένη αυτή εκτίμηση την εκμεταλλεύεται η Βέρμαχτ, εφόσον ο ασθενέστερος των αντιπάλων (ο αρχηγός του EΔEΣ, Ναπολέων Ζέρβας) συνάπτει με τους κατακτητές “συμφωνία κυρίων”. Ο τελευταίος διατηρεί συγχρόνως και την εύνοια των Βρετανών, με τη μεσολάβηση των οποίων η τετράμηνη ενδο-ελληνική διένεξη παίρνει τέλος. Ακόμη και ο Στάλιν αναγνώρισε τη βρετανική ηγεμονία στην Ελλάδα. Έτσι, το καλοκαίρι του 1944 οι Έλληνες [  ]


κομμουνιστές αναγκάστηκαν να υπαναχωρήσουν, ύστερα από πιέσεις της πολιτικής συνιστώσας του ΕΑΜ, και να συμμετάσχουν στην κυβέρνηση «Εθνικής Ενότητας» του Καΐρου. Η τελευταία θα κατορθώσει, μετά την αποχώρηση των Γερμανών τον Οκτώβριο και το κενό εξουσίας που θα δημιουργηθεί, να περιορίσει σε τοπικό επίπεδο τις αιματηρές αντιπαραθέσεις. Η καχυποψία όμως κέρδιζε έδαφος σε όλα τα μέτωπα: η Αριστερά ανησυχούσε για το γεγονός ότι ο Τσώρτσιλ ήταν αποφασισμένος να επαναφέρει τον αγγλόφιλο βασιλιά, ακόμη και με τη χρήση των όπλων, χωρίς να προηγηθεί δημοψήφισμα για τη μορφή του πολιτεύματος. Η Δεξιά πάλι φοβόταν κομμουνιστικό πραξικόπημα. Αυτή η αμοιβαία καχυποψία θα οδηγήσει στα Δεκεμβριανά, την εμφύλια σύρραξη των 33 ημερών στην Αθήνα –πριν ακόμη από το τέλος του Πολέμου. Η παρέμβαση των Βρετανών θα βαρύνει καθοριστικά υπέρ του κυβερνητικού στρατοπέδου. Ύστερα από μια περίοδο φαινομενικής ειρήνευσης, η λανθάνουσα αντιπαράθεση θα κλιμακωθεί, το 1946-1947, σε ανοιχτό πλέον εμφύλιο πόλεμο. Η ισχυρή αμερικανική υποστήριξη όμως το 1949 θα καταστήσει δυνατή τη νίκη της αντικομμουνιστικής συμμαχίας. Ωστόσο, η γαλήνη δεν θα επανέρθει στη χώρα, εφόσον το νικηφόρο στρατόπεδο των βασιλοφρόνων προβάλλει τον αυταρχικό εθνικισμό υπό την έννοια της “εθνικοφροσύνης”. Με αυτόν τον τρόπο, νικητές και ηττημένοι παρέμειναν ιδεολογικά εγκλωβισμένοι επί δεκαετίες. Συνυπεύθυνη για την ενδο-ελληνική πόλωση –η οποία άρχισε να αμβλύνεται μόλις μετά τη μεταπολίτευση, από το 1974 και ύστερα– ήταν και η “διχαστική προπαγάνδα” των ναζιστικών αρχών κατοχής. Ας αναφερθεί ενδεικτικά η γερμανική πρωτοβουλία συγκρότησης Ταγμάτων Ασφαλείας, στα τέλη του 1943, προκειμένου να «σωθεί πολύτιμο γερμανικό αίμα». Για αυτόν το σκοπό οι Γερμανοί έδιναν μεγαλύτερη έμφαση στην πολιτική από ό,τι στη στρατιωτική συμβολή των ένοπλων συνεργατών τους. Έτσι, ο στρατιωτικός διοικητής Ελλάδος, Α. Löhr, θεωρούσε την ίδρυση των Ταγμάτων «πολιτικό μέτρο [...] στο πλαίσιο του αντικομμουνιστικού αγώνα –για την επιτυχή έκβαση του οποίου το αντικομμουνιστικό τμήμα του ελληνικού πληθυσμού θα πρέπει να χρησιμοποιηθεί πλήρως, ώστε να γίνει εμφανής η ανοιχτή έχθρα προς τον κομμουνισμό». Οι κατακτητές, λοιπόν, ενσυνείδητα παραδίδουν στους ταγματασφαλίτες για να εκτελεστούν ομήρους ή “υπόπτους”, και καταγράφουν με ικανοποίηση ότι τα ντόπια όργανα εισπράττουν μεγαλύτερο μίσος απ’ ό,τι οι εντολείς τους. Την όξυνση του λουτρού αίματος μεταξύ των Ελλήνων που ακολουθεί, την ερμηνεύουν ως απόδειξη ότι «εδώ, στα Βαλκάνια η ανθρώπινη ζωή δεν έχει μεγάλη αξία». Η άποψη αυτή περιόρισε ακόμα περισσότερο τις όποιες αναστολές των γερμανικών στρατευμάτων. [  ]

HAGEN FLEISCHER

Με τον τρόπο αυτό, ο άμαχος πληθυσμός οδηγείται πλέον στο αναπόδραστο δίλημμα: όσοι προσπαθούν να διαφύγουν, να θεωρούνται ένοχοι και να εκτελούνται∙ όσοι μένουν, να κινδυνεύουν –τουλάχιστον οι άνδρες– να μεταφερθούν σε στρατόπεδα κρατουμένων ή να εκτελεστούν σε αντίποινα για κάποια ενέδρα των ανταρτών. Στα Καλάβρυτα και αλλού εκτελέστηκαν ακριβώς εκείνοι (σχεδόν όλοι) οι άνδρες που πίστεψαν στις διαβεβαιώσεις των Γερμανών και δεν προτίμησαν να διαφύγουν. Η στρατηγική των “προληπτικών” εκτελέσεων, καταστροφών και εμπρησμών, δηλαδή η εξουδετέρωση κάθε “εν δυνάμει” εχθρού, προκειμένου να μην θυσιαστεί «πολύτιμο γερμανικό αίμα», γίνεται σε κάποιες μονάδες κατοχής ο κανόνας. Κατ’ επανάληψη, όπως στο Κομμένο, την Κλεισούρα, το Δίστομο και αλλού, σφαγιάζονται και γυναικόπαιδα. Βέβαια, υπάρχουν και συνετοί διοικητές, που προσπαθούν να περιορίσουν τέτοιες ακρότητες, ωστόσο “οι άλλοι” διαθέτουν την κάλυψη του στρατηγείου του Χίτλερ, το οποίο αξιώνει ρητά τον παραμερισμό «όλων των ευρωπαϊκών αναστολών». Σε μια γερμανική έκθεση καταγράφονται (μόνο για την περίοδο Ιουνίου 1943 - Σεπτεμβρίου 1944) 25.435 εκτελέσεις Ελλήνων –μάλιστα, κατά το τελευταίο τετράμηνο της Κατοχής θανατώνονταν 91 άνθρωποι την ημέρα. Τα στοιχεία αυτά είναι ελλιπή. Το ίδιο ισχύει και για την αναφερόμενη καταμέτρηση 25.728 “κρατουμένων”, χωρίς να διευκρινίζεται η περαιτέρω τύχη τους. Πολλοί, ασφαλώς, οδηγήθηκαν σε στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας της Γερμανίας –και πολύ λιγότεροι επέστρεψαν. Πολλοί “αναλώθηκαν” ως όμηροι, όπως χαρακτηρίζονται στην ορολογία της εποχής. Αρκετές δεκάδες χιλιάδες κατέληξαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης στην Ελλάδα, με γνωστότερο αυτό του Χαϊδαρίου. Ο πρώτος διοικητής του, Paul Radomski, χαρακτηρίζεται στον υπηρεσιακό του φάκελο ως «νοητικά και συναισθηματικά πρωτόγονος, ανίκανος για ηγετικά καθήκοντα». Αυτός ο πρωτόγονος βασανιστής των Ες Ες, ο απόλυτος κριτής για τη ζωή και το θάνατο χιλιάδων Ελλήνων, μετατέθηκε εντέλει δυσμενώς μόνο αφού –σε κατάσταση μέθης– κακοποίησε ένα Γερμανό υφιστάμενό του. Στο τέλος της Κατοχής, ο διοικητής της Ες Ντε (Υπηρεσία Ασφαλείας), δρ Blume, σχεδίαζε την εξόντωση όλων των προσωπικοτήτων που θα μπορούσαν να αναλάβουν ηγετικό ρόλο στην πολιτική ζωή της Ελλάδας. Μετά την αποχώρηση των γερμανικών στρατευμάτων, έπρεπε να επικρατήσει χάος, «ώστε να αποδειχθεί, ότι χωρίς τους Γερμανούς, δεν υπάρχει τάξη». Η εφαρμογή αυτής της “θεωρίας του χάους”, κατά ευτυχή συγκυρία, αποτράπηκε την τελευταία στιγμή με την παρέμβαση μετριοπαθών αξιωματικών, αντιπάλων του Blume, οι οποίοι [  ]


απεύχονταν μια αποχώρηση “ληστοσυμμοριτικού” τύπου. Αντ’ αυτού, πριν αποχωρήσουν από την Αθήνα, στις 12 Οκτωβρίου, οι Γερμανοί καταθέτουν στεφάνι στον Άγνωστο Στρατιώτη «για να δηλωθεί πως δεν είχαν έρθει ως εχθροί της Ελλάδας»... Με μια ανακοίνωση –το ίδιο ακαθόριστα φιλική όπως στην αρχή της Κατοχής– τα τριάμισι χρόνια που μεσολάβησαν ήταν σαν να διαγράφονταν. Ωστόσο, το στεφάνι τους θα ποδοπατηθεί, αφού η χώρα δεν είναι πλέον η ίδια. Στις απώλειες που προαναφέρθηκαν, δεν περιλαμβάνονται οι 60.000 δολοφονηθέντες Ελληνοεβραίοι, ούτε οι αμέτρητοι νεκροί του μεγάλου λιμού, ούτε η επακόλουθη κατακόρυφη μείωση των γεννήσεων. Μετά την Απελευθέρωση, ένας στους τρεις Έλληνες πάσχει από επιδημική ασθένεια, όπως ελονοσία, τύφο, φυματίωση κ.ά. Σε ορισμένες περιοχές, έχει προσβληθεί το 60-70% των παιδιών. Ανυπολόγιστες είναι οι ζημίες εξαιτίας του καλπάζοντος πληθωρισμού, καθώς και οι καταστροφές των υποδομών ως αποτέλεσμα της υπερεκμετάλλευσης των φυσικών πόρων (λατομία, δάση κ.λπ.) και των συστηματικών καταστροφών, κατά τη διάρκεια αντιποίνων ή κατά την αποχώρηση: οι περισσότερες τραινογέφυρες ανατινάχθηκαν και περισσότερο από το 80% του τροχαίου υλικού καταστράφηκε· το 73% του εμπορικού στόλου βυθίστηκε και 200.000 σπίτια καταστράφηκαν εν μέρει ή ολοσχερώς. Εντούτοις, ήδη από το 1947 συμμαχικοί παρατηρητές σημείωναν ότι, σε σύγκριση με τους άλλους λαούς, οι Έλληνες έχουν λιγότερες αντιγερμανικές προκαταλήψεις και δείχνουν μεγαλύτερη προθυμία για επαναπροσέγγιση. Αυτή η τάση επισφραγίζεται μάλιστα θεσμικά, καθώς, στα κρίσιμα χρόνια της (επανα)προσέγγισης, Ελλάδα και η Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας κυβερνώνται από κόμματα με συγγενή ιδεολογία. Έτσι, η Αθήνα υποστήριξε από πολύ νωρίς την προσχώρηση της Βόννης στο ΝΑΤΟ και το Συμβούλιο της Ευρώπης. Δεν δίστασε μάλιστα να παρακάμψει συμμαχικούς κανόνες στο πλαίσιο της απαλοιφής των επιπτώσεων του Πολέμου. Ενδεικτικά αναφέρουμε την επιστροφή των γερμανικών περιουσιακών στοιχείων (όπως για παράδειγμα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου). Σταδιακά μάλιστα οι ελληνικές κυβερνήσεις μετέφεραν το δικαίωμα της άσκησης ποινικής δίωξης για τους Γερμανούς εγκληματίες πολέμου στην Ομοσπονδιακή Δημοκρατία Γερμανίας, η οποία σημειωτέον δεν καταδίκασε ούτε έναν για τα εγκλήματα που διαπράχθηκαν στην κατεχόμενη Ελλάδα. Ανακεφαλαιώνοντας, η Γερμανία δεν φαίνεται να αναγνώρισε έμπρακτα, ούτε να ανταπέδωσε τη “συμφιλιωτική” χειρονομία της Ελλάδας, με μόνη εξαίρεση την οικονομική βοήθεια. Ωστόσο, η βοήθεια αυτή είχε αμοιβαία οφέλη, ενώ δό[  ]

HAGEN FLEISCHER

θηκε και σε κράτη όπως η Πορτογαλία, όπου ποτέ δεν είχαν εισβάλει Γερμανοί στρατιώτες. Μοναδική εξαίρεση αποτελεί –στο πλαίσιο μακρόχρονης διαπραγμάτευσης για την καταβολή πολεμικών επανορθώσεων με όλα τα “δυτικά” κράτη– η καταβολή το 1960 των συμφωνηθέντων 115 εκατομμυρίων μάρκων υπέρ μιας μοναδικής κατηγορίας θυμάτων, όσων δηλαδή είχαν διωχθεί για αμιγώς “εθνικοσοσιαλιστικούς λόγους”, πρωτίστως φυλετικούς. Από τότε, η γερμανική πλευρά αρνείται επίμονα ακόμη και να συζητήσει περαιτέρω ελληνικές αξιώσεις, κρατικές ή ατομικές. Αυτή η άρνηση είναι κατανοητή με οικονομικά και πολιτικά ‒από θέση ισχύος‒ κριτήρια, δεδομένου ότι ακόμη και η εύπορη Γερμανία θα ήταν αδύνατον να ικανοποιήσει όλες τις “ανοιχτές” αξιώσεις των παλαιών εχθρών της. Εξάλλου, δεν ευσταθούν οι προβαλλόμενες δικαιολογίες, ιδίως το χιλιοειπωμένο επιχείρημα της “χρονικής απόστασης” (Zeitablauf). Εν προκειμένω, είναι αναγκαίες κάποιες ιστορικές επεξηγήσεις: ήδη στις αρχές του Ψυχρού Πολέμου οι ΗΠΑ αποφάσισαν να μετατρέψουν τη Δυτική Γερμανία σε πολιτικό και στρατιωτικό προπύργιο εναντίον της «απειλής εξ Ανατολών». Για να ανταποκριθεί η Γερμανία σε αυτόν το ρόλο, έπρεπε να απαλλαγεί από το ζήτημα της καταβολής πολεμικών επανορθώσεων –με αυτό το επιχείρημα η Ουάσιγκτον έπεισε τους Βρετανούς και τους διστακτικούς Γάλλους. Οι μικρότεροι Σύμμαχοι, όπως η Αθήνα, δεν ρωτήθηκαν καν. Στη Συμφωνία για τις Γερμανικές Οφειλές (Λονδίνο 1953) αναβάλλεται η εξέταση όλων των απαιτήσεων που πηγάζουν από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο «έως τον οριστικό διακανονισμό του ζητήματος των αποζημιώσεων» –διατύπωση που παραπέμπει με ηθελημένη ασάφεια σε μελλοντικό διακανονισμό με μία ενιαία Γερμανία. Ωστόσο, εκείνη την περίοδο μια τέτοια προοπτική θεωρείτο εντελώς ανέφικτη, λόγω της διαίρεσης του κόσμου σε δύο αντίπαλα στρατόπεδα. Με αυτό τον τρόπο, η Βόννη, βασιζόμενη στην «επικουρία των αμερικανών φίλων», παρέπεμπε τη δυσάρεστη υποχρέωση των πολεμικών αποζημιώσεων στις ανύπαρκτες ελληνικές καλένδες! Η γερμανική στρατηγική αποσκοπούσε στη «αέναη διατήρηση αυτής της ασαφούς εκκρεμότητας μίας μη επικυρωμένης ειρηνευτικής συνθήκης, έτσι ώστε οι αξιώσεις των άλλοτε αντιπάλων μας, είτε να εκπέσουν από μόνες τους, είτε να παραγραφούν». Με άλλα λόγια, επί σχεδόν 40 χρόνια η Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας επένδυε συστηματικά και παρελκυστικά στην παρέλευση του χρόνου, την οποία –μετά την απρόσμενη επανένωση του 1990– προέβαλε ως απαλλακτικό στοιχείο με νομική ισχύ. Η ανάγκη ηθικής ικανοποίησης των ελληνικών αξιώσεων είναι ισχυρότερη απ’ ό,τι αλλού, και αυτό όχι μόνο λόγω του μεγέθους των απωλειών σε έμψυχο και [  ]


άψυχο υλικό. Αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι μετά το 1945 σχεδόν όλες οι άλλοτε γερμανοκρατούμενες χώρες, ουσιαστικά με μόνη εξαίρεση την Ελλάδα, εισέπραξαν αυτοδικαίως αποζημιώσεις ‒με προσαρτήσεις γερμανικών εδαφών, απαλλοτριώσεις ιδιοκτησιών γερμανικών μειονοτήτων, καταναγκαστική εργασία Γερμανών αιχμαλώτων ή εκτεταμένη κατάσχεση γερμανικών εργοστασιακών εγκαταστάσεων και πρώτων υλών, αποσυναρμολόγηση γερμανικών εργοστασιακών εγκαταστάσεων. Η Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας, λοιπόν, θα όφειλε να συνυπολογίσει τη μεγαλύτερη ηθική υποχρέωση που έχει έναντι της Ελλάδας, πριν απορρίψει οριστικά την ελληνική διεκδίκηση για επιστροφή του περιβόητου “κατοχικού δανείου”. Το εν λόγω αίτημα δεν έχει την έννοια της πολεμικής αποζημίωσης, καθώς ακόμη και το ναζιστικό καθεστώς είχε αναγνωρίσει έμπρακτα την οφειλή αυτή, ενεργοποιώντας την αποπληρωμή του. Στις αρχές του 1945, ένα επιτελείο Γερμανών εμπειρογνωμόνων υπολόγισε μάλιστα –για την Τράπεζα του Ράιχ– το ύψος του γερμανικού χρέους προς την Ελλάδα στο ποσό των 475 εκατομμυρίων μάρκων –αναμφίβολα ένας πολύ μετριοπαθής υπολογισμός, υπάρχουν πολύ υψηλότεροι. Με αφετηρία αυτόν τον υπολογισμό θα μπορούσαν να ξεκινήσουν διαπραγματεύσεις, χωρίς να δημιουργείται νομικό προηγούμενο για αξιώσεις άλλων κρατών. Έτσι θα έπαιρνε τέλος μια παράλογη κατάσταση: αξιωματούχοι του ναζιστικού καθεστώτος να έχουν αναγνωρίσει μία οφειλή της Γερμανίας, την οποία αγνοούν έως σήμερα οι δημοκρατικά εκλεγμένες κυβερνήσεις της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας, κράτους διαδόχου του Γερμανικού Ράιχ σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο. Η άρνηση αυτή ακύρωσε ακόμη και χειρονομίες πρακτικής και συμβολικής σημασίας που προτάθηκαν τελευταία από τους Γερμανούς πρέσβεις στην Ελλάδα.

Πριν από μισό αιώνα, ένα υπόμνημα Ελλήνων θυμάτων της γερμανικής Κατοχής προειδοποιούσε: «Φιλίες ανάμεσα σε λαούς δεν μπορούν να θεμελιωθούν, όσο παραμένει μεταξύ τους το χάσμα που έχουν ανοίξει η πικρία, ο πόνος και η αδικία». Θα προσέθετα ότι έχω ακούσει και στην Ελλάδα παροτρύνσεις, ανάλογες με την ιστορική ρήση ενός Γάλλου αντιστασιακού και επιφανούς πολιτικού, του πρώην προέδρου Vincent Auriol2 σε νέους Γερμανούς: «Εάν εσείς θυμόσαστε, τότε εμείς έχουμε το δικαίωμα να ξεχνάμε». Απόδοση στη ελληνικά: Μαρέττα Νικολάου

[  ]

HAGEN FLEISCHER


1. Το άρθρο βασίζεται σε μεγάλο αριθμό δημοσιεύσεων του συντάκτη, ειδικότερα: Fleischer H., Im Kreuzschatten der Mächte. Griechenland 1941-1944 (Okkupation – Kollaboration – Resistance), Frankfurt u.a. 1986· Φλάισερ Χ., Στέμμα και Σβάστικα. Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης, 1941-1944, Αθήνα 1988, 1995· Fleischer Η. – Konstantinakou D., «Ad calendas graecas? Griechenland und die deutsche Wiedergutmachung», στο: Hockerts H. G. κ.ά. (επιμ.), Grenzen der Wiedergutmachung. Die Entschädigung für NS-Verfolgte in West- und Osteuropa 1945-2000, Göttingen 2006, σ. 375-457· Fleischer Η., «‘Endlösung’ der Kriegsverbrecherfrage. Die verhinderte Ahndung deutscher Kriegsverbrechen in Griechenland», στο: Frei N. (επιμ.), Transnationale Vergangenheitspolitik. Der Umgang mit deutschen Kriegsverbrechern nach dem Zweiten Weltkrieg, Göttingen 2006, σ. 474-534· Fleischer H., «Der lange Schatten des Krieges und die griechischen Kalenden der deutschen Diplomatie», στο: Kambas C. – Mitsou M. (επιμ.), Hellas verstehen. Deutsch-griechischer Kulturtransfer im 20. Jahrhundert, Köln, 2010, σ. 205-240. 2. Φλάισερ Χ., Οι πόλεμοι της μνήμης. O Β´ Παγκόσμιος Πόλεμος στη δημόσια ιστορία, Αθήνα, 2008, σ. 494.

[  ]

Νικόλαος Κ. Κλαµαρής

ΕΛΛΗΝΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΕΣ ΣΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ 

. Για να καταστήσω το πραγματικό αντικείμενο της εισηγήσεώς μου σαφές και να αποτρέψω εκ των προτέρων τυχόν παρεξηγήσεις ή παρανοήσεις, επιτρέψτε μου, κυρίες και κύριοι, να διευκρινίσω ήδη από την αρχή το εξής: Με το χαρακτηρισμό «Έλληνες επιστήμονες στη Γερμανία», υπό την έννοια της εισηγήσεως αυτής, υπονοούνται οι επιστήμονες ελληνικής καταγωγής, οι οποίοι είτε σπούδασαν από την αρχή σε γερμανικά πανεπιστήμια είτε, μετά την ολοκλήρωση των αρχικών πανεπιστημιακών τους σπουδών σε ελληνικά πανεπιστήμια ή αλλού, ενασχολήθηκαν με σπουδές εμβαθύνσεως (μεταπτυχιακές ή διδακτορικές) σε γερμανικά πανεπιστήμια, αλλά ακολούθως συνέχισαν την επαγγελματική/ επιστημονική τους σταδιοδρομία στην Ελλάδα (σε Πανεπιστήμια ή αλλού). Από τη μεγάλη αυτή ομάδα Ελλήνων θα αναφερθούν εδώ –χωρίς όμως αξίωση πληρότητας, επειδή λόγω της χρονικής στενότητας δεν μπόρεσα στους τρεις περίπου μήνες που είχα στη διάθεσή μου για την προετοιμασία αυτής της εισηγήσεως να βρω πληροφορίες για όλους τους αντίστοιχους Έλληνες επιστήμονες που σπούδασαν στη Γερμανία και σταδιοδρόμησαν στην Ελλάδα– εκείνοι χωρίς κάποια ιεραρχική σειρά ή σειρά ως προς τη σημασία τους, με τη μορφή της κατά τα ανωτέρω δειγματοληπτικής αναφοράς, οι οποίοι δεν βρίσκονται πλέον στη ζωή. Για ευνόητους λόγους δεν θα γίνει αναφορά στους ζώντες. Ενόψει των ίδιων χρονικών περιορισμών που αναφέρθηκαν προηγουμένως δεν μπόρεσα να εξετάσω και το σημαντικό αριθμό εκείνων των Ελλήνων, οι οποίοι σπούδασαν ή συνέγραψαν τις διδακτορικές τους διατριβές ή τις διατριβές τους επί υφηγεσία στη Γερμανία, παρέμειναν ωστόσο περαιτέρω εκεί, εργαζόμενοι είτε σε Πανεπιστήμια ή σε ερευνητικά Ινστιτούτα ή ακόμα και στον ιδιωτικό τομέα ή ως ελεύθεροι επαγγελματίες. Σε κάθε περίπτωση ειδικά για ένα μέρος των ζώντων Ελλήνων επιστημόνων, οι οποίοι σπούδασαν στη Γερμανία, μπορώ να σας παραπέμψω σε ένα άρθρο μου (στην ελληνική γλώσσα), [  ]


το οποίο δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Η Καθημερινή2 και στο περιοδικό του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών Αθηνά.3 Επισημαίνεται σε κάθε περίπτωση και πάλι, ότι και επί τη βάσει των ως άνω κριτηρίων και του αντικειμένου αυτής της εισηγήσεως, όπως αυτά αναφέρθηκαν προηγουμένως, και ο κατάλογος των εδώ αναφερομένων μη ζώντων Ελλήνων επιστημόνων είναι για λόγους χρόνου και τόπου αναγκαστικά μη πλήρης. Είναι ευνόητο ότι δεν ήταν δυνατό στο πλαίσιο του χρόνου που μου είχε τεθεί για την προετοιμασία αυτής της ομιλίας και του αντίστοιχου γραπτού κειμένου της να συμπεριλάβω εδώ όλους τους μη ζώντες Έλληνες επιστήμονες που σπούδασαν στη Γερμανία. Προσπάθησα να αποδώσω μία γενική ολοκληρωμένη εικόνα και μία κατευθυντήρια τάση, η οποία ούτως ή άλλως σήμαινε ταυτόχρονα και παραίτηση από μία αναλυτική πληρότητα και λεπτομερειακή αναφορά όλων των Ελλήνων επιστημόνων. Ελπίζω όμως, ότι σε ένα μελλοντικό δημοσίευμά μου θα μπορέσω να άρω αυτές τις ελλείψεις και να καλύψω τα αντίστοιχα κενά. Στο πλαίσιο αυτής της μορφής της ομιλίας μου επίσης για λόγους χρόνου δεν μπορούσαν ομοίως να προστεθούν οι απαραίτητες βιβλιογραφικές παραπομπές (αλλά θα τις προσθέσω αυτονοήτως σε ένα μεταγενέστερο δημοσίευμά μου). Θα ήθελα όμως ήδη τώρα από την ομάδα των εργασιών και μελετών, οι οποίες ως προς τη θεματική αυτή –επιστημονικές σχέσεις μεταξύ Ελλάδος και Γερμανίας– μου έδωσαν πράγματι νέες πληροφορίες, να αναφερθώ ιδιαιτέρως στις αντίστοιχες έξοχες εργασίες και έρευνες των Α. Γαζή, Κ. Δημαρά, Π. Ζέπου, Ι. Θεοδωρακόπουλου, Π. Κανελλόπουλου, Κ. Κωτσοβίλη, Α. Μαλικούτη, Σπ. Μαρκέτου, Ν. Πανταζόπουλου, Ν. Παπαδογιαννάκη, Α. Σκαρπαλέζου και. Μ. Στασινόπουλου. Για σημαντικές πληροφορίες θα ήθελα να ευχαριστήσω και από τη θέση αυτή πρώτα από όλους τον καθηγητή μου Γ. Μητσόπουλο (Ακαδημαϊκό), αλλά και τους συναδέλφους καθηγητές Α. Αραβαντινό, Μ. Βέλλα, Στ. Γερουλάνο, Δ. Θεοφανοπούλου-Κοντού, Γ. Κορρέ, Β. Λαμπρινουδάκη, Λ. Μαραγκού, Σπ. Μαρκέτο, Π. Μαστροδημήτρη, Γ. Μπαμπινιώτη, Α. Μπίρη, Γ. Ξανθάκη-Καραμάνου, Γ. Παντελίδη, Ιωάννη Παπαδημητρίου, Σ. Ράπτη, Α. Σιδέρη-Τόλια, Κ. Σταθακόπουλο, καθώς και την κυρία Ειρήνη Β. Μαλάμου. Σημαντικές ανάλογες πληροφορίες είχα λάβει κατά το παρελθόν από τον αείμνηστο δάσκαλό μου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Γ. Ράμμο, όπως επίσης από τους αείμνηστους καθηγητές –και καθηγητές μου κατά τη διάρκεια των σπουδών μου– Ιωάννη Σόντη, Παναγιώτη Ζέπο και Ιωάννη Τριανταφυλλόπουλο. [  ]

ΝΙΚΟΛΑΟΣ Κ. ΚΛΑΜΑΡΗΣ

Από τη στενή οπτική γωνία των σχέσεων μεταξύ της ελληνικής και της γερμανικής νομικής επιστήμης και ειδικότερα μεταξύ της ελληνικής επιστήμης του αστικού δικονομικού δικαίου και της γερμανικής επιστήμης του αστικού δικονομικού δικαίου –η οποία είναι μία θεματική που για μένα ήταν και είναι πολύ ενδιαφέρουσα και με την οποία ασχολούμαι πάντοτε– η σημερινή ομιλία μου βασίζεται σε μία σχετική μελέτη μου, η οποία όμως δεν έχει ακόμη δημοσιευθεί. . Η Γερμανία, τόσο σαν γεωγραφική και πολιτιστική συνεκτική έννοια του πολιτικού συστήματος των μεμονωμένων γερμανικών κρατιδίων χωρίς κεντρική κυβέρνηση, όσο και σαν ενοποιημένη κρατική οντότητα ή σαν ενιαίο ομοσπονδιακό κράτος, ασκεί εδώ και περίπου 200 χρόνια έντονη και με διάρκεια επιστημονική έλξη απέναντι στην Ελλάδα. Αξίζει ιδιαίτερα να αναφερθεί, ότι ήδη πριν από την ίδρυση του σύγχρονου ελληνικού κράτους, νέοι Έλληνες σπούδαζαν σε γερμανικά σχολεία και πανεπιστήμια. . Ως κύριοι λόγοι και παράγοντες της γερμανικής αυτής επιστημονικής έλξης προς τους Έλληνες μπορούν να αναφερθούν οι ακόλουθοι: α) οι ελληνικές σπουδές στη Γερμανία κατά την εποχή του γερμανικού ουμανισμού· β) το διαδεδομένο και κυρίαρχο στη Γερμανία κίνημα του φιλελληνισμού· γ) η τεράστια ακτινοβολία του κλασικού ελληνικού πολιτισμού (φιλοσοφία, τέχνη κ.λπ.) στο γερμανικό πολιτισμό· δ) η ιδιαίτερη και εντυπωσιακή φιλελληνική στάση του βασιλιά της Βαυαρίας Λουδοβίκου Α΄ του οίκου των Βίτελσμπαχ· ε) η επιλογή του υιού του Λουδοβίκου του Α΄, του Όθωνα, ως Βασιλέως της Ελλάδος· στ) η ίδρυση από τον Όθωνα το έτος 1837 του πρώτου ελληνικού πανεπιστημίου στην Αθήνα κατά το πρότυπο των γερμανικών πανεπιστημίων· ζ) ο διορισμός, μεταξύ άλλων, και γερμανών επιστημόνων ως καθηγητών στις διάφορες σχολές του πρώτου ελληνικού πανεπιστημίου· η) η για πολλούς αιώνες παγκόσμια υπεροχή και η υψηλή επιστημονική ποιότητα των γερμανικών πανεπιστημίων, τα οποία ήταν επίσης ιδιαιτέρως διαποτισμένα από τον κλασικό ελληνικό πολιτισμό· θ) η ιδιαίτερη ακτινοβολία του ιδανικού του Humboldt περί της «ενότητας της έρευνας και της διδασκαλίας» στο πλαίσιο του πανεπιστημίου και των πανεπιστημιακών σπουδών γενικότερα. . Την περίοδο του γερμανικού ανθρωπισμού (ουμανισμού) οι ελληνικές σπουδές στη Γερμανία είχαν τύχει ιδιαίτερης και εντατικής φροντίδας. Αναφέρεται σχετικά,4 ότι ο Μαρτίνος Κρούσιος, άλλως Μαρτίνος Κράους (1526-1607) –κα[  ]


θηγητής Graecolatinus et Rhetoricus στο Πανεπιστήμιο της Τυβίγγης– ο οποίος θεωρείται, κατά τους Α. Βακαλόπουλο και τη Σέμνη Καρούζου, ως ο πρώτος φιλέλληνας και θεμελιωτής των νεοελληνικών σπουδών (Neogräzistik), τονίζει, ότι το έργο του Germanograecia αξίζει το όνομα αυτό, «καθώς η γλώσσα και η παιδεία των αρχαίων Ελλήνων … βρήκαν στη Γερμανία, από την εποχή του Ιωάννη Ρόυχλιν καινούργια πατρίδα και ασφαλές καταφύγιο. Μία στάση ευγνωμοσύνης, όπως εκείνης απέναντι στους γονείς και διδασκάλους –κάτι που οι Έλληνες ονόμαζαν “αντιπελαργείν” από το υποτιθέμενο παράδειγμα των πελαργών– έπρεπε να τηρηθεί και από την Γερμανία απέναντι στην Ελλάδα». Το κυρίαρχο στη Γερμανία κίνημα του φιλελληνισμού δεν ήταν διαδεδομένο μόνο στην αριστοκρατία του πνεύματος αλλά και στα απλά λαϊκά στρώματα, καθώς τελικά και στις ηγετικές τάξεις της πολιτικής και στις βασιλικές οικογένειες. Αναφέρεται για παράδειγμα, ότι οι φοιτητές του Πανεπιστημίου της Τυβίγγης και οι αντίστοιχες φοιτητικές οργανώσεις και ενώσεις διοργάνωναν «εράνους για τον απελευθερωτικό αγώνα των Ελλήνων», όπως επίσης ότι μεταξύ των πρώτων φιλελληνικών επιτροπών για την υποστήριξη του ελληνικού αγώνα κατά των Τούρκων ανήκαν και οι γερμανικές, ενώ η πρώτη τέτοια επιτροπή φαίνεται να είχε ιδρυθεί στη Στουτγγάρδη. Αυτό εξηγείται κατά μία άποψη με τη «φιλελεύθερη πανεπιστημιακή πολιτική» του βασιλιά Γουλιέλμου Α΄ της Βυρτεμβέργης. Είναι όμως σαφές, ότι ο σημαντικότερος εκπρόσωπος του φιλελληνισμού σε βασιλικό επίπεδο ήταν ο βασιλεύς Λουδοβίκος Α΄ της Βαυαρίας. Αυτά τα στοιχεία προετοίμασαν ένα καρποφόρο έδαφος, ώστε οι Έλληνες να μεταβούν στη Γερμανία με στόχο την επιστημονική τους επιμόρφωση. . Όπως αναφέρθηκε, σπουδαιότατο ρόλο για τον επιστημονικό προσανατολισμό των νέων Ελλήνων επιστημόνων διαδραμάτισε η ίδρυση του πρώτου ελληνικού πανεπιστημίου, το οποίο και ονομάστηκε «Οθώνειο Πανεπιστήμιο». Και εδώ μπορεί να διαπιστωθεί η καρποφόρα παρουσία του μεγάλου φιλέλληνα Friedrich von Thiersch, ο οποίος ήδη στις 20 Οκτωβρίου 1832 κατάρτισε μια αντίστοιχη έκθεση και ένα σχέδιο γενικά για το εκπαιδευτικό σύστημα και τους διάφορους βαθμούς του κατ’ εντολή των τριών μελών της βαυαρικής αντιβασιλείας. Τόσο η σχολική εκπαίδευση γενικά, όσο και ιδίως η πανεπιστημιακή εκπαίδευση, δηλαδή το πρώτο ελληνικό πανεπιστήμιο, διαποτίστηκαν από το γερμανικό πολιτισμό και τις γερμανικές πολιτιστικές επιρροές. Αυτός ο πολιτιστικός προσανατολισμός αποδίδεται στο γενικό θαυμασμό που υπήρχε τότε σε πανευρωπαϊκό επίπεδο για το γερμανικό εκπαιδευτικό σύστημα. Συγκεκριμένες [  ]


προβεβλημένες προσωπικότητες της γερμανικής επιστήμης διαδραμάτισαν και εδώ αποφασιστικό ρόλο, όπως λ.χ. ο Ignanz von Rudhart, καθηγητής της Ιστορίας του Δικαίου και του Δημοσίου Διεθνούς Δικαίου στο Πανεπιστήμιο του Würzburg, τον οποίο ο βασιλιάς Όθων διόρισε πρόεδρο του υπουργικού συμβουλίου, μετά την απομάκρυνση του Armansberg από τον ίδιο ή ο ChristianAugust Brandis, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Βόννης, στον οποίο ο Όθων ανέθεσε τη θεσμική οργάνωση του Πανεπιστημίου Αθηνών. Για την οργάνωση του πρώτου ελληνικού πανεπιστημίου λήφθηκαν υπόψη τα καταστατικά και τα οργανωτικά σχήματα των γερμανικών Πανεπιστημίων της Γοττίγγης, του Μονάχου και του Βερολίνου. Αναφέρεται εξάλλου, ότι ο Κωνσταντίνος Σχινάς, ο πρώτος πρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών, ο οποίος έπαιξε πολύ σπουδαίο ρόλο κατά τις συζητήσεις και τις συνομιλίες για το σχεδιασμό και την οργάνωση του πρώτου ελληνικού πανεπιστημίου, μελέτησε τα καταστατικά του Πανεπιστημίου του Βερολίνου και της Βιβλιοθήκης του Βερολίνου, για να εντοπίσει καρποφόρες λύσεις και μέτρα, τα οποία θα μπορούσαν να φανούν χρήσιμα για τη διαμόρφωση και λειτουργία του Πανεπιστημίου Αθηνών. Λέγεται μάλιστα, ότι αυτή η ενασχόληση και η προεργασία του Σχινά τεκμηριώνεται και με βάση το προσωπικό αρχείο του πεθερού του, Friedrich Karl von Savigny, –είχε παντρευτεί την κόρη του, Savigny Bettina. Λέγεται επίσης, ότι ο Σχινάς, για να διευρύνει και να εμβαθύνει τους ορίζοντες γνώσεώς του σχετικά με το εκπαιδευτικό σύστημα, μελέτησε το βιβλίο του Victor Cousin με τον τίτλο Έκθεση σχετικά με την κατάσταση της δημόσιας διδασκαλίας σε ορισμένα κρατίδια της Γερμανίας και ιδίως στην Πρωσία. . Η γερμανική πολιτιστική και επιστημονική επίδραση ενδυναμώθηκε επίσης και από το γεγονός, ότι ανάμεσα στους πρώτους καθηγητές στο τότε «φρέσκο» ελληνικό Πανεπιστήμιο Αθηνών διορίστηκαν και Γερμανοί επιστήμονες. Έτσι ο Gottfried Feder εξελέγη καθηγητής Πολιτικής Δικονομίας στη Νομική Σχολή· ο Heinrich Treiber εξελέγη καθηγητής Χειρουργικής στην Ιατρική Σχολή· οι Heinrich-Nikolaos Ulrich (καθηγητής Λατινικών), Ludwig Ross (καθηγητής Αρχαιολογίας και Λατινικών), και Karl-Nikolaus Fraas εξελέγησαν καθηγητές στη Φιλοσοφική Σχολή. Ως καθηγητής Ρωμαϊκού και Βυζαντινού Δικαίου στη Νομική Σχολή εξελέγη ο Emil Herzog, ο Xaver-Johannes Landener, εξελέγη καθηγητής Γενικής και Φαρμακευτικής Χημείας, Βοτανολογίας και Πειραματικής Φυσικής, ενώ επίσης οι ιατροί Karl August Wipmer και Bernard Reser έπαιξαν σημαντικό ρόλο. [  ]


Ο Bernard Reser διαδραμάτισε σημαντικό και θετικό ρόλο κατά την ίδρυση και οργάνωση της πρώτης ειδικής οφθαλμολογικής κλινικής στην Αθήνα, η οποία ως γνωστόν λειτουργεί ως σήμερα. Είναι ιδιαιτέρως χαρακτηριστικό, ότι στην Ιατρική Σχολή κατά την πρώτη της φάση από τους δέκα καθηγητές, οι τρεις ήταν Γερμανοί και οι επτά Έλληνες (από τους τελευταίους οι πέντε είχαν σπουδάσει σε γερμανικά Πανεπιστήμια). . Το σημαντικότερο κατευθυντήριο ρόλο αναφορικά με την επιλογή της Γερμανίας ως χώρα πανεπιστημιακής εκπαιδεύσεως διαδραμάτισαν πάντως σε κάθε περίπτωση κυρίως εκείνοι οι Έλληνες επιστήμονες, οι οποίοι είχαν σπουδάσει σε γερμανικά πανεπιστήμια και αργότερα εξελέγησαν και δίδαξαν ως καθηγητές στο πρώτο ελληνικό πανεπιστήμιο. Μεταξύ αυτών των πανεπιστημιακών δασκάλων των «πρώτων στιγμών» του Πανεπιστημίου Αθηνών μπορεί κανείς να κατονομάσει τις ακόλουθες προσωπικότητες: .. Κωνσταντίνος Κοντογόνης. Σπούδασε αρχικά στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου του Μονάχου και στη συνέχεια Θεολογία στη Λειψία. Ήδη 25 ετών εξελέγη έκτακτος καθηγητής (1837) και τέσσερα χρόνια αργότερα (1841) τακτικός καθηγητής της Εβραϊκής Αρχαιολογίας στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Αναφέρεται μάλιστα, ότι από το 1837 έως το 1873 δίδασκε όλα τα θεολογικά μαθήματα και ότι υπήρξε 18 φορές κοσμήτωρ της Θεολογικής Σχολής. Κατά το ακαδημαϊκό έτος 1854/1855 διετέλεσε πρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών. .. Εμμανουήλ Κόκκινος. Ήταν υιός του από τους Τούρκους δολοφονηθέντος δημάρχου Χίου (κατά το χρόνο της καταστροφής της Χίου από τους Τούρκους το 1822, που απαθανατίστηκε από το Ντελακρουά). Μπόρεσε μαζί με τη μητέρα του να ξεφύγει. Το έτος 1831 άρχισε υπό την εποπτεία του Friedrich Thiersch –η μεταξύ τους επαφή αποδεικνύεται από την αλληλογραφία που αντάλλασσαν– τις σπουδές του στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου του Μονάχου. Διέκοψε όμως αυτές τις σπουδές του και σπούδασε αρχικά στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου του Μονάχου, εν συνεχεία στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης και τελικά στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου της Γοττίγης. Στη Χαϊδελβέργη υπήρξε ανάμεσα στους μαθητές του διάσημου καθηγητή Anton Friedrich Justus Thibaut. Ο Κόκκινος ήταν μια πολυσχιδής προσωπικότητα με πολύ ευρεία κατάρτιση. Στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών δραστηριοποιήθηκε αρχικά ως υφηγητής για το Ρωμαϊκό Δίκαιο. Αργότερα εξελέγη καθηγητής του Ποινικού Δικαίου, αλλά [  ]


δίδαξε, ως τακτικός καθηγητής του Διοικητικού Δικαίου από το 1864, επιπλέον και Διοικητικό και Συνταγματικό Δίκαιο καθώς και Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο. Ο Κόκκινος διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο κατά το σχηματισμό και τη λειτουργία της Πανεπιστημιακής φάλαγγας. .. Γεώργιος Μακκάς. Άρχισε αρχικά τις σπουδές του στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου του Μονάχου, συνέχισε όμως ως φοιτητής της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Μονάχου. Μετά την ολοκλήρωση των ιατρικών σπουδών του στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου του Μονάχου, όπου αναγορεύτηκε και διδάκτωρ, αφιερώθηκε στις σπουδές εμβαθύνσεώς του στα Πανεπιστήμια του Würzburg, της Βιέννης, της Halle και του Βερολίνου. Το έτος 1849 εξελέγη τακτικός καθηγητής Ειδικής Παθολογίας και της Κλινικής Ιατρικής και λίγο αργότερα Φαρμακολογίας στην Ιατρική Σχολή του Οθώνειου Πανεπιστημίου. Ο Γεώργιος Μακκάς διετέλεσε κοσμήτωρ της Ιατρικής Σχολής το 1855 και πρύτανης (1873) του Πανεπιστημίου Αθηνών. Υπήρξε επίσης μέλος της επιτροπής ανεγέρσεως του νοσοκομείου «Ευαγγελισμός». .. Βασίλειος Οικονομίδης. Σε ηλικία 23 ετών (τον Απρίλιο του 1837) άρχισε τις πανεπιστημιακές του σπουδές ως υπότροφος της ελληνικής κυβερνήσεως στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου του Μονάχου. Ύστερα από τρία έτη εγκατέλειψε ωστόσο τις σπουδές του στη Φιλοσοφική Σχολή και ενεγράφη ως φοιτητής στη Νομική Σχολή. Αναφέρεται όμως, ότι η ελληνική Κυβέρνηση του απαγόρευσε να αντικαταστήσει τις αρχικές του σπουδές στη Φιλοσοφική Σχολή με τις νομικές σπουδές. Για να ξεπεράσει αυτή την απαγόρευση, ο Οικονομίδης συνέχισε τις νομικές σπουδές του στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου του Βερολίνου. Επιστρέφει όμως στο Μόναχο και το 1843 αναγορεύεται διδάκτωρ Νομικής της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Μονάχου. Ο Οικονομίδης επηρέασε σε πολύ σημαντικό βαθμό την ελληνική νομική επιστήμη, την ελληνική δικαιοσύνη και το ελληνικό δικαιικό σύστημα, καθώς επίσης και τον ελληνικό πνευματικό βίο και το ελληνικό πανεπιστημιακό σύστημα, το οποίο τότε ενσωματωνόταν στο μοναδικό ελληνικό πανεπιστήμιο, το Οθώνειο Πανεπιστήμιο στην Αθήνα, όπως επίσης εν τέλει και την ελληνική νομική εκπαίδευση. Η σταδιοδρομία του ήταν κατακόρυφα ανοδική και εντυπωσιακή: το 1843 πρωτοδίκης στο Πρωτοδικείο Αθηνών και υφηγητής Πολιτικής Δικονομίας, 1843 τακτικός Καθηγητής Πολιτικής Δικονομίας, το 1849 εφέτης στο Εφετείο Αθηνών, κοσμήτωρ της Νομικής Σχολής (κατά τα ακαδημαϊκά έτη 1849-1850, 1857-1858 και 1864-1865), το 1851 Αρεοπαγίτης (Ανώτατο Δικαστήριο της Πολιτικής και Ποινικής Δικαιοσύνης), πρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών [  ]


(κατά το ακαδημαϊκό έτος 1859-1860), το 1861 αντιπρόεδρος του Αρείου Πάγου. Άσκησε επίσης το λειτούργημα του δικηγόρου. Ο Οικονομίδης δεν υπήρξε ο θεμελιωτής μόνο της ελληνικής επιστήμης του Αστικού Δικονομικού Δικαίου, αλλά επιπλέον και της επιστήμης του Αστικού Δικαίου. Η διδασκαλία της Πολιτικής Δικονομίας στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών βρίσκει πάντοτε σίγουρο επιστημονικό θεμέλιο στη διδασκαλία του Οικονομίδη στο Αστικό Δικονομικό Δίκαιο. .. Σε γερμανικά προεχόντως πανεπιστήμια σπούδασε μια ακόμη μεγάλη προσωπικότητα του Ελληνισμού. Ο Αναστάσιος Πολυζωίδης, ο οποίος καταγόταν από το Μελένικο και έζησε τα παιδικά του χρόνια στις Σέρρες, σπούδασε νομικά στη Γοττίγη και στο Βερολίνο. Κατά τη διάρκεια της βαυαρικής αντιβασιλείας ανέλαβε σημαντικά αξιώματα. Ως προεδρεύων ωστόσο του πενταμελούς ποινικού δικαστηρίου είχε, μαζί με το δικαστή Τερτσέτη, το θάρρος, να αντισταθεί στην επιδιωκόμενη από τη βαυαρική αντιβασιλεία θανατική καταδίκη του ελευθερωτή της Ελλάδας Θεόδωρου Κολοκοτρώνη και δεν υπέγραψε την καταδικαστική απόφαση. Εξαιτίας αυτής της ηρωικής και υπαγορευόμενης από τη συνείδησή του στάσεως διώχθηκε αρχικά. Μετά τη λήξη της αντιβασιλείας και την ανάληψη της εξουσίας από το βασιλιά Όθωνα, ο τελευταίος, σε αναγνώριση της δικαστικής ανεξαρτησίας, διόρισε τον Πολυζωίδη αρεοπαγίτη και αργότερα αντιπρόεδρο του Αρείου Πάγου. Στον Πολυζωίδη ανατέθηκαν επίσης κυβερνητικές αρμοδιότητες. Ο Πολυζωίδης και ο Τερτσέτης θεωρούνται λόγω της ηρωικής στάσεώς τους στη δίκη του Κολοκοτρώνη πρότυπα της δικαστικής ανεξαρτησίας. . Η επιλογή του Όθωνα ως Βασιλέως της Ελλάδος και η παρουσία του στην Ελλάδα από το 1833 έως το 1862 έπαιξε μεν σπουδαίο και αποφασιστικό ρόλο για τη σύνδεση της έννομης τάξεως του νεοελληνικού κράτους με τη γερμανική ή τη γερμανόφωνη νομική επιστήμη. Αυτή η σύνδεση δεν οφείλεται ωστόσο αποκλειστικά στον Όθωνα και στο Maurer, αλλά στηρίζεται και επί άλλων πολύ σημαντικών πυλώνων. Για το λόγο αυτό άλλωστε δεν σταμάτησε ούτε διακόπηκε μετά την αποχώρηση του Maurer ούτε ύστερα από την απομάκρυνση του Όθωνα από την Ελλάδα το 1862. Δεν πρέπει λοιπόν με αυτήν την έννοια να αγνοηθεί ότι πολύ σημαντικό ρόλο για την επιρροή αυτή της γερμανικής νομικής επιστήμης στην ελληνική νομική επιστήμη έπαιξε η μεγάλη αναγνώριση που η γερμανική επιστήμη του δικαίου απολάμβανε και στην Ελλάδα κατά το 19ο αιώνα. Κατά τα 60 πρώτα χρόνια της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου [  ]


Αθηνών υπήρχε μεγάλος αριθμός Γερμανών νομομαθών, που με το επιστημονικό τους έργο και την επιστημονική τους έρευνα μερίμνησαν για την παγκόσμια ακτινοβολία της γερμανικής νομικής επιστήμης. Πρέπει προπάντων να αναφερθούν τα ακόλουθα ονόματα μεταξύ των μεγάλων νομικών εκείνης της εποχής: Georg Beseler (1809-1888), P. J. A. von Feuerbach (1775-1833), O. Von Gierke (1841-1921), G. Jellinek (1851-1911), R. Von Jhering (1818-1892), F. Von Liszt (1851-1919), K.J.A. Mittermaier (1787-1867), Th. Mommsen (1817-1903), G. F. Puchta (1798-1846), G. Radbruch (1878-1949), F. C. von Savigny (1779-1861), R. Stammler (1856-1938), K. Freiherr vom Stein (1757-1831), A. F. J. Thibaut (1772-1840), B. Windscheid (1817-1892). .. Τη σημασία της ισχύουσας και επικρατούσας νομοθεσίας και νομικής επιστήμης στη Γερμανία (εννοείται εδώ κυρίως η τοπική νομοθεσία («Partiku largesetzgebung») για την Ελλάδα και το ιδρυθέν το 1837 νέο Πανεπιστήμιο και τη Νομική του Σχολή τόνισε και ο πρώτος κοσμήτωρ της Νομικής Σχολής, καθηγητής Γ. Ράλλης, στον Πανηγυρικό του λόγο στις 3 Μαΐου 1837. Ο καθηγητής Γεώργιος Ράλλης ως κοσμήτωρ ανέφερε μεταξύ άλλων, ότι «οι νόμοι μας είναι εν μέρει οι νόμοι της ελευθέρας Γαλλίας, εν μέρει οι νόμοι της σοφής Γερμανίας». Ως «νόμους μας» εννοούσε ο Γ. Ράλλης τους «ελληνικούς νόμους». Ιδιαίτερη φήμη και αναγνώριση είχαν τότε (δηλαδή κατά τα έτη 1840-1900) τόσο στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών όσο και στην ελληνική νομική επιστήμη εν γένει οι προερχόμενες από τη Γερμανία δικαιικές σχολές, δηλαδή η σχολή των Πανδεκτιστών αφενός και η ιστορική σχολή του δικαίου αφετέρου. Ο ίδιος ο Maurer ήταν ένας από τους διασημότερους οπαδούς της ιστορικής σχολής του δικαίου και του θεμελιωτή της, του μεγάλου νομομαθούς von Savigny, ο οποίος από πολλούς επιστημονικούς κύκλους θεωρείται ως ο μεγαλύτερος νομικός της σύγχρονης εποχής. Η κυριαρχία της ιστορικής σχολής του δικαίου κατά το πρώτο μισό του 19ου αιώνα υποχώρησε κατά το δεύτερο μισό. Η κυριαρχία ανήκε πλέον στη νομική σχολή των Πανδεκτιστών (usus modernus Pandectarum) και στον κύριο εκφραστή της Windscheid, ο οποίος επηρέασε με τη διδασκαλία του εξίσου πολλούς Έλληνες καθηγητές. .. Από τα κυρίαρχα αυτά επιστημονικά ρεύματα του 19ου αιώνα και ιδίως από την επιστήμη των Πανδεκτιστών, επηρεάστηκαν, όπως γενικά αναφέρεται, μεταξύ άλλων και από το Franz Wieacker και τον Ιωάννη Σόντη, οι περισσότεροι καθηγητές της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, γεγονός που οδήγησε σε επικράτηση μέχρι ενός ορισμένου χρονικού σημείου της επιστήμης των Πανδεκτιστών στην Ελλάδα. [  ]


.. Στενή επιστημονική σχέση με τη γερμανική επιστήμη του δικαίου δεν είχε μόνο ο προαναφερθείς Β. Οικονομίδης. Ο Παύλος Καλλιγάς (1814-1896), Καθηγητής Ρωμαϊκού Δικαίου στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, ήταν επίσης μαθητής του Savigny. Ένας ακόμη διάσημος καθηγητής Νομικής εκείνης της εποχής, ο Πέτρος Παπαρρηγόπουλος (1817-1891), είχε σπουδάσει στη Γερμανία. ... Ο Παύλος Καλλιγάς είχε επιτύχει στις απολυτήριες γυμνασιακές εξετάσεις του στο «Βασιλικό Ελληνικό Λύκειο Παρρισιάδη» στο Μόναχο και εν συνεχεία σπούδασε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου του Βερολίνου και έπειτα στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης. Στο Βερολίνο παρακολούθησε μαθήματα των καθηγητών E. Gans και F.K. von Savigny. Στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης αναγορεύτηκε διδάκτωρ Νομικής. Η ακαδημαϊκή του σταδιοδρομία ξεκίνησε το 1839, οπότε εξελέγη υφηγητής του Διεθνούς Δικαίου και ύστερα του Δικαίου των Πανδεκτών, ενώ το 1843 αναγορεύτηκε επίτιμος καθηγητής του Ρωμαϊκού Δικαίου στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Από το 1862 έως το 1879 ήταν τακτικός καθηγητής του Ρωμαϊκού Δικαίου στην ίδια Σχολή. Ο Παύλος Καλλιγάς ήταν μια από τις σημαντικότερες προσωπικότητες της επιστημονικής και πολιτικής ζωής στην Ελλάδα του 19ου αιώνα και ειδικότερα του δευτέρου μισού του 19ου αιώνα. Πέραν των ακαδημαϊκών του αξιωμάτων, διετέλεσε σε διαφορετικά χρονικά διαστήματα προϊστάμενος της Εισαγγελίας Αθηνών, βουλευτής, υπουργός (υπουργός Δικαιοσύνης, υπουργός Οικονομικών), Πρόεδρος της Βουλής και επίσης Διοικητής της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδας, η οποία λειτουργούσε τότε και ως «κεντρική τράπεζα». ... Ο Πέτρος Παπαρρηγόπουλος γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη, η οικογένειά του όμως εξαναγκάστηκε σε φυγή εξαιτίας των διώξεων και των δολοφονιών από την τουρκική κυβέρνηση πρώτα προς την Οδησσό και έπειτα προς το Ναύπλιο. Και αυτός σπούδασε στη Γερμανία. Το 1834 ξεκίνησε τις σπουδές του ως φοιτητής στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου του Μονάχου. Το επόμενο έτος συνέχισε τις σπουδές του ως φοιτητής Νομικής αρχικά στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου και αργότερα, από το 1839, στο Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης. Στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης παρακολούθησε διαλέξεις του καθηγητή A. Fr. Thibaut και αναγορεύτηκε διδάκτωρ Νομικής (1839). Από το 1845 έως το 1891 ήταν τακτικός καθηγητής του Ρωμαϊκού Δικαίου στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.

[  ]


. Από την τάξη των εκπροσώπων της φιλολογίας (εννοουμένων και της φιλοσοφίας, της ιστορίας και των γλωσσικών επιστημών) μπορεί κανείς να αναφέρει μεταξύ πολλών άλλων την επιστημονική διαδρομή των Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου και Γεωργίου Χατζηδάκι. .. Ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος (αδελφός του Πέτρου Παπαρρηγόπουλου) έχαιρε ιδιαίτερης εκτιμήσεως στους γερμανικούς επιστημονικούς κύκλους. Όπως αναφέρεται, το Πανεπιστήμιο του Μονάχου του απένειμε το 1850 έπειτα από πρόταση του διάσημου Friedrich Thiersch τον τιμητικό τίτλο του διδάκτορα in absentia. Ο Κ. Παπαρρηγόπουλος διαδεχόμενος το 1851 τον Κ. Σχινά εξελέγη καθηγητής της Ιστορίας και κατά το ακαδημαϊκό έτος 18721873 διετέλεσε πρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ο Κ. Παπαρρηγόπουλος απέδειξε επιστημονικά κατ’ αντίκρουση της θεωρίας του Falmerayer, την ιστορική συνέχεια και ενότητα του ελληνικού έθνους. .. Στο Γεώργιο Χατζηδάκι χορηγήθηκε μετά την ολοκλήρωση των σπουδών του μια αντίστοιχη υποτροφία. Οι ειδικοί υπογραμμίζουν ιδιαιτέρως, ότι οι γλωσσικές επιστήμες και η γλωσσολογία υπήρξαν προϊόν του γερμανικού πνεύματος. Ο Γεώργιος Χατζηδάκις ασχολήθηκε για τέσσερα χρόνια με περαιτέρω σπουδές εμβαθύνσεως σε γερμανικά Πανεπιστήμια. Σπούδασε στις Φιλοσοφικές Σχολές των Πανεπιστημίων της Λειψίας, της Ιένας και του Βερολίνου. Πανεπιστημιακοί του δάσκαλοι υπήρξαν οι περίφημοι Γερμανοί καθηγητές Windisch, Curtius, Cappelis, Sievers, K. Brugmann και D. Delbrück. Ο Γεώργιος Χατζηδάκις, ήδη ως τακτικός καθηγητής στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, δημοσίευσε στα γερμανικά μια περίφημη μελέτη, η οποία έκανε αίσθηση. Πρόκειται για τη δημοσιευθείσα στη Λειψία το 1892 μονογραφία με τίτλο Εισαγωγή στη Νεοελληνική Γραμματική. Ο Χατζηδάκις είναι ο γλωσσολόγος εκείνος, που απέδειξε την αδιάκοπη συνέχεια της εξελίξεως της ελληνικής γλώσσας και ταυτόχρονα της ελληνικής παρουσίας και του πολιτισμού, καθώς και ότι το ελληνικό έθνος είναι ο φορέας αυτής της γλώσσας. Ο διάσημος γλωσσολόγος P. Kretschmer αποκάλεσε το Χατζηδάκι «Νέστορα των γλωσσικών επιστημών». Ο Χατζηδάκις διετέλεσε πρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών κατά τα έτη 1905-1906 και αργότερα πρώτος πρύτανης του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Με την αφορμή της αναλήψεως του αξιώματος του πρώτου πρύτανη, ο Χατζηδάκις επαινέθηκε ιδιαιτέρως από τους ευρωπαϊκούς επιστημονικούς κύκλους. Η πανευρωπαϊκή επιστημονική αναγνώριση του Χαζηδάκι εκφράστηκε και με την εκλογή του ως αντεπιστέλλοντος μέλους των

[  ]


Ακαδημιών του Βερολίνου, της Βιέννης, του Μονάχου και της Βουδαπέστης και επιπλέον με την ανακήρυξή του ως διδάκτορος επί τιμή στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας. . Στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών παρατηρείται ιδιαίτερα έντονη παρουσία καθηγητών, οι οποίοι είχαν σπουδάσει στη Γερμανία. Πρέπει εδώ να αναφερθεί και η γνώμη του ομότιμου καθηγητή Σπυρίδωνος Μαρκέτου, ο οποίος δημοσίευσε πολλές μελέτες αναφορικά με την ιστορία της Ιατρικής. Ο Μαρκέτος μιλά για τη «χρυσή περίοδο» της παγκόσμιας κυριαρχίας της γερμανικής ιατρικής επιστήμης κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Ο Μαρκέτος μνημονεύει τους ακόλουθους κατόχους βραβείου Νόμπελ, οι οποίοι κατείχαν εκείνη την εποχή έδρες σε ιατρικές σχολές ή σχολές φυσικών επιστημών σε γερμανικά πανεπιστήμια: α) Emil A. Von Behring, β) Robert Koch, γ) Paul Ehrlich, δ) Gerhard Domagk, ε) W.C. Roentgen, στ) E. Fischer. Μεταξύ πολλών άλλων μπορεί κανείς να αναφέρει τους ακόλουθους καθηγητές της Ιατρικής, οι οποίοι σπούδασαν στη Γερμανία: .. Μαρίνος Γερουλάνος (γεννηθείς το 1867). Σπούδασε Ιατρική στη Γερμανία κατά τα έτη 1887-1893. Μετά την ολοκλήρωση των σπουδών και της ειδικεύσεώς του εξελέγη έκτακτος καθηγητής στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου του Κιέλου (1902). Αρχικά είχε σπουδάσει στο Μόναχο και έπειτα στο Βερολίνο, υπό την εποπτεία των διάσημων καθηγητών Virchow, Leyden, Hennoch, von Bergmann. Εργάστηκε ως βοηθός των καθηγητών Ziemsen (Μόναχο), Rotter (Βερολίνο) και Helferich (Γκράιφσβαλντ). Στο Γκράιφσβαλντ εξελέγη μάλιστα υφηγητής. Μετά τον επαναπατρισμό του στην Ελλάδα έγινε διευθυντής του κρατικού νοσοκομείου «Ευαγγελισμός» (1902), εν συνεχεία καθηγητής (1911) και μετέπειτα κοσμήτωρ (1916) στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, ενώ το έτος 1933 αναγορεύθηκε μέλος της Ακαδημίας Αθηνών. .. Ο Γεώργιος Ιωακείμογλου (1887-1979). Γεννήθηκε στη Μικρά Ασία (στην περιοχή της Σμύρνης) και ανήκει σε εκείνους τους Έλληνες, που έζησαν από πρώτο χέρι, όπως άλλωστε επίσης και ο αρμενικός λαός, την επίσημη τουρκική σφαγή και την επίσημη τουρκική πολιτική εθνικής καθάρσεως. Δύο από τα αδέλφια του, καθώς και ο άντρας της αδερφής του, δολοφονήθηκαν από τους Τούρκους με ιδιαιτέρως στυγερό τρόπο. Ήδη σε ηλικία 17 ετών (1905) αποφάσισε να ασχοληθεί με τις σπουδές του στη Γερμανία. Ενεγράφη ως φοιτητής στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου του Βερολίνου. Μετά την ολοκλήρωση των εκεί ιατρικών σπουδών του παρέμεινε στο Βερολίνο και ασχολήθηκε [  ]


με την ιατρική έρευνα. Στο πλαίσιο των πανεπιστημιακών του σπουδών και της ιατρικής του έρευνας στο Βερολίνο είχε σαν δασκάλους του παγκοσμίως γνωστούς Γερμανούς καθηγητές. Ανάμεσά τους μπορεί κανείς να κατατάξει τον καθηγητή της Ανατομίας, Heinrich G. Wilhelm Waldeyer, τον καθηγητή Φυσιολογίας, Max Rubner, τον καθηγητή Υγείας, Karl Flügge, τον καθηγητή Φαρμακολογίας, Arthur Heffter και τον καθηγητή Χημείας και κάτοχο του βραβείου Νόμπελ, Emil Fischer. Το 1913 αρχίζει ο Ιωακείμογλου την ακαδημαϊκή του σταδιοδρομία στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου του Βερολίνου. Μετά την ολοκλήρωση των διδακτορικών του σπουδών και την αναγόρευσή του σε διδάκτορα της Ιατρικής, έγινε υφηγητής (1918) και έκτακτος καθηγητής και ταυτόχρονα διευθυντής του Ινστιτούτου της Φαρμακολογίας (1921-1928). Κατά τα έτη 1924-1928 αναπλήρωσε ως αναπληρωτής καθηγητής το δάσκαλό του και καθηγητή της Φαρμακολογίας, Arthur Heffter. Το 1926 εξελέγη παράλληλα υφηγητής στο Τμήμα Χημείας του Πολυτεχνείου του Βερολίνου. Ο Ιωακείμογλου παρέμεινε στο Βερολίνο συνολικά 24 χρόνια. Το 1928 κλήθηκε ως τακτικός καθηγητής στην έδρα της Πειραματικής Φαρμακολογίας από την Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Μια προηγούμενη πρόσκλησή του από την ίδια σχολή την είχε αρνηθεί, αναφέροντας ως αιτία «ανυπέρβλητες δυσκολίες εξ αφορμής της κατά πρωτοφανή τρόπο στην ιστορία καταστροφής της πατρίδας του, της Μικράς Ασίας» από τους Τούρκους. Ταυτόχρονα με τη δεύτερη πρόσκλησή του από το Πανεπιστήμιο Αθηνών λαμβάνει ο Ιωακείμογλου από το πρωσικό Υπουργείο Πολιτισμού πρόσκληση για την ίδια έδρα στο Πανεπιστήμιο του Γκράιφσβαλντ, την οποία όμως αρνήθηκε. Το 1932 του απονεμήθηκε το χρυσό μετάλλιο της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Αμβούργου. Για την Ελλάδα ο Ιωακείμογλου υπήρξε μία από τις σπουδαιότερες προσωπικότητες, που επηρέασαν το σύστημα υγείας στο επίπεδο της πανεπιστημιακής διδασκαλίας, της έρευνας και της διοικήσεως των οργανισμών της υγείας. Παρέμεινε επί τριάντα χρόνια τακτικός καθηγητής (1928-1958), ενώ το 1929 αναγορεύτηκε μέλος της Ακαδημίας Αθηνών. Στο Πανεπιστήμιο Αθηνών είχε πολλούς μαθητές και θεωρείται ως πατέρας μιας δικής του «σχολής» της ιατρικής. Ο μεγάλος Έλληνας πολιτικός Ελευθέριος Βενιζέλος διείδε τις ικανότητες του Ιωακείμογλου από την έποψη του επιστημονικού του μεγέθους, της αποτελεσματικότητας και της διοικήσεως και του ανέθεσε (το 1920) μαζί με τον άλλο μεγάλο Έλληνα, τον Κωνσταντίνο Καραθεοδωρή, ο οποίος είχε μια λαμπρή σταδιοδρομία στη Γερμανία ως μαθηματικός, να οργανώσουν το ελληνικό Πανεπιστήμιο στη Σμύρνη, στη Μικρά Ασία. Ένα σχέδιο, [  ]


που δυστυχώς για την Ελλάδα, αλλά κατά την άποψή μου και για ολόκληρο τον ευρωπαϊκό πολιτισμό, δεν μπόρεσε να πραγματοποιηθεί. Πρέπει να αναφερθεί το εξής κρίσιμο γεγονός, που αποδεικνύει τη διεθνή αναγνώριση της γερμανικής επιστήμης. Είναι γνωστό, ότι ο Βενιζέλος ήταν πιστός υποστηρικτής των δυνάμεων της «Εγκάρδιας Συνεννόησης» και επέμενε, ενόψει επίσης της τότε επίσημης γερμανικής πολιτικής ως προς την περιοχή των Βαλκανίων, δικαιολογημένα πως η Ελλάδα, για να προστατεύσει τα συμφέροντά της και τα ιστορικά γεωγραφικά σύνορά της, θα έπρεπε να συμμετάσχει στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο στο πλευρό των δυνάμεων της «Εγκάρδιας Συνεννόησης», δηλαδή της Γαλλίας και της Αγγλίας (είναι βέβαια διαφορετικό το ζήτημα, το ότι οι νικητές του Α΄ και του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, και ιδίως η Αγγλία, δεν τήρησαν τις υποσχέσεις τους απέναντι στην Ελλάδα σχετικά με τη Βόρεια Ήπειρο και την Κύπρο). Είναι λοιπόν ιδιαιτέρως εντυπωσιακό, ότι ένας θερμός υποστηρικτής της «Αντάντ», ανέθεσε την οργάνωση του, ιδιαιτέρως κρίσιμου για τον ελληνισμό, ελληνικού Πανεπιστημίου στην πόλη της Σμύρνης σε δύο διεθνώς αναγνωρισμένους Έλληνες επιστήμονες, τον Καραθεοδωρή και τον Ιωακείμογλου, οι οποίοι όμως είχαν στενούς επιστημονικούς δεσμούς με τη Γερμανία. .. Νικόλαος Λούρος (1898-1986). Υιός ενός επίσης διάσημου καθηγητή της Ιατρικής, του Κωνσταντίνου Λούρου, μετά την απόκτηση του τίτλου του διδάκτορα της Ιατρικής στην Ελβετία καταπιάστηκε με την επιστημονική έρευνα σε γερμανικά πανεπιστήμια. Εργάστηκε σε περίφημα ερευνητικά ινστιτούτα και στις πανεπιστημιακές κλινικές των Πανεπιστημίων του Μονάχου και του Βερολίνου (ήταν επίσης βοηθός του διάσημου στους ιατρικούς κύκλους, και όχι μόνο, γυναικολόγου, Ernst Bumm). Ως πρότυπά του στο χώρο της έρευνας αναφέρονται οι Otto Warburg και Gerhard Domag. Το 1925 εξελέγη υφηγητής (της Γυναικολογίας) στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου του Βερολίνου. Κατά τα έτη 1925-1928 εργάστηκε ως αρχίατρος στην κρατική κλινική της Δρέσδης. Στην ίδια κλινική του ανατέθηκε η διεύθυνση του ερευνητικού τμήματος. Το 1928 εξελέγη έκτακτος καθηγητής στη γυναικολογική κλινική του Πανεπιστημίου του Βερολίνου. Το 1934 εκλέγεται έκτακτος καθηγητής στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου και λίγο αργότερα τακτικός καθηγητής. Ο Νικόλαος Λούρος επηρέασε πολύ σοβαρά τις ιατρικές σπουδές και την ιατρική έρευνα. Ανέλαβε επίσης πολλά αξιώματα. Ήταν ιατρός (όπως παλαιότερα και ο πατέρας του) της ελληνικής βασιλικής οικογένειας (1947-1964). Την περίοδο της ναζιστικής κατοχής του προσφέρθηκε το Υπουργείο Παιδείας, το οποίο όμως –όπως θα έκανε κάθε πραγματικός πατριώτης– αρνήθηκε (κάτι το [  ]


οποίο δυστυχώς δεν έκαναν κάποιοι συνάδελφοί του, επίσης καθηγητές). Έλαβε επίσης ενεργό μέρος στην αντίσταση κατά των Ναζί. Μετά την επάνοδο της Δημοκρατίας συμμετείχε ως υπουργός στις κυβερνήσεις του μεγάλου Έλληνα πολιτικού Κωνσταντίνου Καραμανλή, με τον οποίον τον συνέδεε στενή φιλία. .. Βασίλειος Μαλάμος. Γεννήθηκε το 1909 και επισκέφθηκε τη Γερμανία για πανεπιστημιακές σπουδές αμέσως μετά τις απολυτήριες εξετάσεις του Λυκείου. Παρά την επαγγελματική σταδιοδρομία τόσο του πατέρα του –που είχε διατελέσει ναύαρχος του τότε Βασιλικού Ναυτικού– όσο και του εκ μητρός παππού του, του Σπυρίδωνος Λάμπρου –που ήταν καθηγητής Ιστορίας στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών– ο Β. Μαλάμος είχε αποφασίσει να σπουδάσει Ιατρική και εγγράφηκε στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου του Αμβούργου. Στα 22 του χρόνια έλαβε το πτυχίο του με άριστα, ενώ ένα χρόνο αργότερα βαθμολογήθηκε με άριστα και η διδακτορική του διατριβή με βάση την οποία του απονεμήθηκε ο τίτλος του διδάκτορα Ιατρικής (Dr. med.) του Πανεπιστημίου του Αμβούργου. Κατά την περίοδο 1931-1932 ασχολήθηκε με την έρευνα των ασθενειών του αίματος, ενώ από το 1932 μέχρι το 1936 εργάσθηκε στην Παθολογική Κλινική της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Αμβούργου, οπότε και συμμετείχε σε ερευνητικά προγράμματα με αντικείμενο τις τροπικές ασθένειες. Στα 27 του χρόνια ανακηρύχθηκε υφηγητής (Privatdozent) στην ίδια σχολή με αντικείμενο της υφηγεσίας του την κλινική διάγνωση και θεραπεία της ασθένειας “Kala-azar”. Ο Β. Μαλάμος ευτύχησε να έχει δασκάλους ιδιαιτέρως αναγνωρισμένους επιστήμονες, όπως τους Γερμανούς καθηγητές Schottmuller, Volhard και Knippig. Το 1938 επέστρεψε στην Ελλάδα και αναγορεύτηκε υφηγητής Παθολογίας στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Το 1947 εξελέγη αναπληρωτής καθηγητής και το 1953 τακτικός καθηγητής της Θεραπευτικής Κλινικής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Το 1971 αναγορεύθηκε μέλος της Ακαδημίας Αθηνών. Ο Β. Μαλάμος δημιούργησε τη δική του «σχολή» στην Ιατρική και πολλοί γνωστοί καθηγητές θεωρούνται μαθητές του, όπως οι σήμερα ομότιμοι καθηγητές Μουλόπουλος, Μαρκέτος και Ράπτης. .. Πολλοί ακόμη διάσημοι καθηγητές Ιατρικής σπούδασαν στη Γερμανία και άφησαν ακολούθως σημαντικό έργο στην Ελλάδα, όπως οι Θ. Αρεταίος (Βερολίνο), Δ. Αιγινίτης (Βερολίνο), Π. Κόκκαλης (Μόναχο), Χ. Τουλ (Βερολίνο), Κ. Χωρέμης (Βερολίνο), Ι. Χαραμής (Βερολίνο). Ακόμη και ο «πατέρας του Τεστ-Παπ», ο διάσημος ιατρός Γ. Παπανικολάου είχε σπουδάσει αρχικά στο Πανεπιστήμιο της Jena. [  ]


. Στο πεδίο των μαθηματικών επιστημών πρέπει να τονισθεί η παγκόσμιας εμβέλειας επιστημονική παρουσία του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή, ο οποίος θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους μαθηματικούς των νεότερων χρόνων. Ο Κ. Καραθεοδωρή, ο οποίος απέδιδε το όνομά του ως Constantin Carathéodory (έτσι π.χ. στη διάσημη διδακτορική του διατριβή με τον τίτλο Περί των ασυνεχών λύσεων στον Λογισμό των Μεταβολών), ξεκίνησε τις σπουδές του στα μαθηματικά το 1899 στη Σχολή Φυσικών Επιστημών του Πανεπιστημίου του Βερολίνου, όπου τότε δίδασκαν δύο από τους πλέον γνωστούς μαθηματικούς εκείνης της εποχής, οι Schwarz και Frobenius. Το 1902 επισκέφθηκε το Göttingen, όπου και εγγράφηκε ως φοιτητής στο εκεί πανεπιστήμιο, για να παρακολουθήσει τις παραδόσεις άλλων δύο διάσημων καθηγητών μαθηματικών, των Klein και Hilbert. Το 1904 του απονεμήθηκε ο τίτλος Dr. phil. από το Πανεπιστήμιο του Göttingen. Το επόμενο έτος (1905) έπειτα από πρόταση του καθηγητή Klein αναγορεύθηκε υφηγητής στο Πανεπιστήμιο του Göttingen, όπου δίδαξε μαθηματικά για τρία χρόνια (μέχρι το 1908). Ύστερα από σύντομη παραμονή στη Βόννη για επιστημονικούς λόγους εξελέγη τακτικός καθηγητής στο Πολυτεχνείο του Ανόβερο το 1909. Το 1918 διαδέχεται το δάσκαλό του Schwarz στην έδρα του Πανεπιστημίου του Βερολίνου και κατόπιν αναγορεύεται μέλος των Ακαδημιών του Βερολίνου (1919), του Göttingen (1920), του Μονάχου (1925) και της Κολωνίας (1926). Ιδιαιτέρως χαρακτηριστικά για την παγκόσμια επιστημονική αναγνώριση και εκτίμηση του Καραθεοδωρή είναι οι γραπτές αναφορές των Albert Einstein και Max Planck. Ειδικότερα με τον πρώτο, ο Καραθεοδωρή αντάλλαξε επιστολές με αντικείμενο μία μελέτη του που δημοσιεύθηκε στα χρονικά της Πρωσικής Ακαδημίας των Επιστημών (στην οποία ο Έλληνας επιστήμων εξελέγη και μέλος) με θέμα την ειδική θεωρία της σχετικότητας, για την οποία ο Einstein τον συγχαίρει. Επίσης ο Δ. Κάππος, που αργότερα έγινε καθηγητής για «Μαθηματική Ανάλυση» στη Φυσικομαθηματική Σχολή του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στο Πανεπιστήμιο Μονάχου (1934-1938). Κατά τη διάρκεια των εμβαθυντικών σπουδών του στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου ο Κάππος είχε την ευκαιρία να είναι συνεργάτης του Καραθεοδωρή και του Ζόμερφελντ. Στο Πανεπιστήμιο του Γκέντινγκεν σπούδασε και ο Δ. Χόνδρος, ο οποίος αργότερα έγινε καθηγητής της Φυσικής στη Φυσικομαθηματική Σχολή του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Επίσης και ο μετέπειτα καθηγητής στην Οργανική Χημεία στη Φυσικομαθη[  ]


ματική Σχολή στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Λ. Ζέρβας είχε σπουδάσει επίσης στο Βερολίνο και μάλιστα είχε αναγορευθεί επίσης διδάκτωρ στο εκεί Πανεπιστήμιο. . Μεγάλος είναι και ο αριθμός των Ελλήνων επιστημόνων –από το πεδίο των επιστημών για τις οποίες την επιστημονική αρμοδιότητα από πλευράς ανωτάτης εκπαιδεύσεως έχουν τα πολυτεχνεία, ή άλλως οι πολυτεχνικές σχολές– που ανέπτυξαν επιστημονικές επαφές με ανώτατα γερμανικά εκπαιδευτικά ιδρύματα και με Γερμανούς επιστήμονες. Ο αρχιτέκτων και καθηγητής της Αρχιτεκτονικής Σχολής του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου Ιωάννης Δεσποτόπουλος σπούδασε στην Πολυτεχνική Σχολή του Ανόβερο. Ο πολιτικός μηχανικός Κωνσταντίνος Δοξιάδης και ο επίσης πολιτικός μηχανικός και καθηγητής του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου Αντώνιος Εμ. Κριεζής σπούδασαν στην Πολυτεχνική Σχολή του Βερολίνου. Και ο Κυπριανός Μπίρης, καθηγητής της Αρχιτεκτονικής Σχολής του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, σπούδασε στην Πολυτεχνική Σχολή του Μονάχου ως υπότροφος του ελληνικού κράτους (1933-1936) και αμέσως μετά δίδαξε στην Πολυτεχνική Σχολή του Βερολίνου. Ο Κ. Μπίρης ειδικεύτηκε στην κατασκευή νοσοκομείων και σε δικά του σχέδια βασίστηκε η κατασκευή πολλών και σημαντικών κτηρίων στην Ελλάδα, όπως λ.χ. του 401 ΓΣΝΑ, του ΝΙΜΤΣ, του νοσοκομείου «ΜΕΤΑΞΑ» στον Πειραιά, του κτηρίου και της κλινικής της Οδοντιατρικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Κατά τη διάρκεια των σπουδών του στο Μόναχο, ο Κ. Μπίρης γνώρισε τον αρχιτέκτονα Franz Hart που αργότερα εξελέγη καθηγητής στην Πολυτεχνική Σχολή του Μονάχου και οι δύο τους συνδέθηκαν με στενή επιστημονική και προσωπική φιλία. Στη Γερμανία, και ειδικά στο Πολυτεχνείο του Aachen, έκανε υφηγεσία (τα έτη 1974-1977), ως υπότροφος του Ιδρύματος Alexander von Humboldt, ο πολύ προώρως αποβιώσας (1998) καθηγητής Παναγιώτης Παναγιωτόπουλος. Σχεδόν αμέσως μετά την αναγόρευσή του ως υφηγητού στο Πολυτεχνείο του Aachen ο Π. Παναγιωτόπουλος εξελέγη τακτικός καθηγητής στην έδρα των Μηχανικών Κατασκευών στην Πολυτεχνική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. . Από τον κύκλο των αρχαιολόγων μπορούν να αναφερθούν μεταξύ άλλων τα ακόλουθα πρόσωπα: [  ]


.. Ο Νικόλαος Κοντολέων (1910-1975), που διετέλεσε τακτικός καθηγητής στην έδρα κλασικής αρχαιολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (1956-1975) και ως υπότροφος του Ιδρύματος Humboldt πραγματοποίησε μεταπτυχιακές σπουδές και ανέπτυξε ερευνητική δραστηριότητα στη Γερμανία (στις Φιλοσοφικές Σχολές της Κολωνίας και του Μονάχου) στο πλευρό διάσημων Γερμανών καθηγητών (λ.χ. A. Rumpf, E. Buchor). .. Ο Σπυρίδων Μαρινάτος (1901-1974) που διετέλεσε τακτικός καθηγητής Αρχαιολογίας στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (19391966) και υπήρξε ένας από του πλέον διάσημους Έλληνες αρχαιολόγους, είχε πραγματοποιήσει μεταπτυχιακές σπουδές αρχαιολογίας στη Γερμανία (19371939). Το 1955 εξελέγη μέλος της Ακαδημίας Αθηνών και το 1958 πρύτανης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Πραγματοποίησε ανασκαφές μεταξύ άλλων και στη Σαντορίνη, όπου έφερε στο φως προϊστορικό οικισμό. Με βάση αυτά τα ευρήματα εξέφρασε και την επιστημονικά μη επαληθευθείσα ακόμη άποψη, ότι το νησί της Θήρας υπήρξε η κατά τον Πλάτωνα Ατλαντίδα. .. Στο Βερολίνο σπούδασε επίσης ο Γεώργιος Οικονόμου (απεβίωσε το έτος 1951), ο οποίος εξελέγη μετά τις σπουδές του στη Γερμανία καθηγητής στην έδρα της Κλασικής Αρχαιολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και μέλος της Ακαδημίας Αθηνών. .. Και το γνωστό ζεύγος των Αρχαιολόγων ο Χρήστος Καρούζος και η Σέμνη Παπασπυρίδη-Καρούζου σπούδασε επίσης στο Βερολίνο. . Από τον κύκλο των μουσικών πρέπει να αναφερθεί ο Νικόλαος Σκαλκώτας (1904-1949), ο οποίος αφού ολοκλήρωσε τις σπουδές του στο Ωδείο των Αθηνών, τις συνέχισε στη Γερμανία ως υπότροφος των Ιδρυμάτων Συγγρού και Αβέρωφ. Το 1921 ενεγράφη στην Ανώτατο Ωδείο του Βερολίνου, όπου εκείνη την εποχή ευρίσκονταν μεγάλες μουσικές προσωπικότητες, συνθέτες, διευθυντές ορχήστρας κ.λπ., όπως οι Schönberg, Berg, Furtwängler, Klemperer. Το 1923 διακόπτει την εκπαίδευσή του ως βιολονίστας και ξεκινά τις σπουδές του στη σύνθεση ως μαθητής διάσημων δασκάλων (π.χ. του Kurt Weill), ενώ το 1927 συνεχίζει τις σπουδές του δίπλα στο Schönberg στην Ακαδημία των Τεχνών. . Από τη σκοπιά της νομικής επιστήμης η διεύρυνση της γερμανικής νομικής

[  ]


επιστημονικής επιρροής δεν ήταν αυτονόητη, καθώς, αφενός ο ίδιος ο Maurer είχε επηρεαστεί από τη γαλλική νομική επιστήμη και από τη μεγαλειώδη ναπολεόντεια κωδικοποιημένη νομοθεσία, ενώ αναφορικά με τη νομοθεσία και τις πηγές του δικαίου ήταν υπέρμαχος της ισχύος του εθιμικού δικαίου. Εκτός αυτού, μεγάλα τμήματα του τότε ισχύοντος γαλλικού δικαίου ίσχυαν και εφαρμόζονταν λόγω της παγκόσμιας φήμης της ναπολεόντειας κωδικοποιήσεως ήδη κατά τη διάρκεια της μεγάλης Ελληνικής Επαναστάσεως κατά της βαρβαρικής τουρκικής κατοχής σε απελευθερωμένες περιοχές της Ελλάδας και πριν από την εθνική απελευθέρωση και την ίδρυση του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, ενώ ήδη από τον πρώτο χρόνο λειτουργίας (1837) της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών το γαλλικό δίκαιο αποτελούσε υποχρεωτικό μάθημα του προγράμματος σπουδών της. Επιπλέον, η στροφή προς το δίκαιο των Πανδεκτών δεν αποκλείεται να αποτέλεσε αντίδραση έναντι αυτής της γαλλικής επιδράσεως, όπως υποστήριζε ο καθηγητής Ιστορίας του Δικαίου στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών Γεώργιος Πετρόπουλος, ο οποίος αναδεικνύει τη βαθιά, διαρκή και μόνιμη από το 1837 μέχρι σήμερα επίδραση της γερμανικής νομικής επιστήμης στην ελληνική και την αποδίδει στις γερμανικές σπουδές των περισσότερων και γνωστότερων Ελλήνων νομικών στη Γερμανία, που οδήγησαν στην εισαγωγή του δικαίου των Πανδεκτών στην Ελλάδα. Ομοίως και η επόμενη γενιά των Ελλήνων καθηγητών της Νομικής Σχολής της Αθήνας, οι διάδοχοι δηλαδή των Παύλου Καλλιγά και Πέτρου Παπαρρηγόπουλου, επηρεάστηκε ιδιαίτερα από τη γερμανική νομική επιστήμη. Αυτό ισχύει ιδιαιτέρως για τον Αλκιβιάδη Κρασσά, καθηγητή Ρωμαϊκού Δικαίου, που επηρεάστηκε από τη διδασκαλία του Regelsberger, τον Κωνσταντίνο Πολυγένη, που υπήρξε μαθητής του Windscheid, και για το Δημήτριο Παππούλια που ως μαθητής του Ludwig Mitteis υποστήριξε στην Ελλάδα τη νέα ιστορική «σχολή» του δασκάλου του και στην πρώτη του παράδοση ως καθηγητής της Νομικής Σχολής των Αθηνών με αντικείμενο την ιστορική εξέλιξη του ελληνικού αστικού δικαίου συνέδεσε δημιουργικά τη διδασκαλία του Mitteis με την έρευνα της διατηρήσεως του παραδοσιακού ελληνικού δικαίου και της ενότητας αυτού από την κλασική αρχαιότητα μέχρι τους νεότερους χρόνους. Ακόμη, ο Κωνσταντίνος Τριανταφυλλόπουλος, ένας από τους σημαντικότερους νομικούς της δεύτερης πεντηκονταετίας (1887-1937) λειτουργίας της Νομικής Σχολής Αθηνών, ακολούθησε στα έτη 1903-1906 μεταπτυχιακές σπουδές στις Νομικές Σχολές του Göttingen και του Βερολίνου (ως μαθητής των διασήμων Γερμανών καθηγητών Regelsberger, E. Seckel, Theodor Kipp, J. Kohler, H. Titze) μετά την [  ]


ολοκλήρωση των προπτυχιακών του νομικών σπουδών στην Αθήνα. Ιδιαίτερα σημαντική ήταν επίσης η συμβολή των καθηγητών του Αστικού Δικαίου, Π. Ζέπου (Dr. iur. h.c. Freiburg i. Br.) και Ι. Σόντη (Dr. iur. h.c. Tübingen), καθώς και του καθηγητή της Πολιτικής Δικονομίας Γ. Ράμμου (Dr. iur. h.c. Erlangen) στην καλλιέργεια των ελληνο-γερμανικών επιστημονικών δεσμών το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα. Και οι τρεις προαναφερθέντες είχαν ακολουθήσει μεταπτυχιακές σπουδές στη Γερμανία. Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί, ότι και στη Γερμανία άνθησε η επιστήμη του αστικού δικονομικού δικαίου καθ’ όλη τη διάρκεια του 20ού αιώνα λόγω των μελετών των Bülow, Kohler, Wach, Hellwig, Goldschmidt, Rosenberg, Blomeyer, Baur, Schwab και Baumgärtel. Στη Γερμανία, τέλος, σπούδασαν μεταξύ άλλων και οι καθηγητές (της Νομικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών) Χρήστος Σγουρίτσας (Συνταγματικό Δίκαιο), Ιωάννης Τριανταφυλλόπουλος (Ιστορία Δικαίου), Κωνσταντίνος Ρόκας (Εμπορικό Δίκαιο), Γεώργιος Κουμάντος (Αστικό Δίκαιο), Άλκης Αργυριάδης (Εμπορικό Δίκαιο) και Λεωνίδας Γεωργακόπουλος (Εμπορικό Δίκαιο), καθώς και ο Ηλίας Κυριακόπουλος (καθηγητής του Δημοσίου Δικαίου στη Νομική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης). . Παρά τις διαφορές που υφίστανται μεταξύ αφενός του Ορθόδοξου χριστιανικού δόγματος και αφετέρου του Καθολικού ή/και του Ευαγγελικού Χριστιανικού δόγματος και τις δυσκολίες που αυτές συνεπάγονται για ένα Χριστιανό Ορθόδοξο θεολόγο, που επισκέπτεται για θεολογικές μεταπτυχιακές σπουδές μία Καθολική ή μία Ευαγγελική Θεολογική Σχολή σε Γερμανικό Πανεπιστήμιο, πολλοί ονομαστοί Έλληνες Θεολόγοι σπούδασαν και πραγματοποίησαν επιστημονική έρευνα σε γερμανικές θεολογικές σχολές μετά την ολοκλήρωση των προπτυχιακών θεολογικών τους σπουδών στην Ελλάδα. Μολαταύτα, ακριβώς λόγω των προαναφερθεισών δογματικών διαφορών αρκετοί Έλληνες θεολόγοι σπούδασαν σε φιλοσοφικές σχολές στη Γερμανία. Μεταξύ των πολλών και γνωστών θεολόγων μπορούν να αναφερθούν οι ακόλουθες προσωπικότητες: Ο καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Χ. Ανδρούτσος, ο καθηγητής Εκκλησιαστικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Β. Στεφανίδης, που σπούδασε στη Χαϊδελβέργη, ο καθηγητής Χριστιανικής Αρχαιολογίας και Παλαιογραφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Γ. Σωτηρίου, ο καθηγητής Πατρολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Κ. Μπόνης, που κατά τα έτη 1935-1938 σπούδασε στο Βερολίνο και στο Μόναχο, όπου αναγορεύθηκε και διδάκτωρ, ο καθηγητής Θρησκευτικής [  ]


Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Λ. Φιλιππίδης, που σπούδασε στη Λειψία και αναγορεύθηκε και διδάκτωρ Φιλοσοφίας, ο καθηγητής Κανονικού Δικαίου του Πανεπιστημίου Αθηνών, Α. Αλιβιζάτος, καθώς και ο καθηγητής Παλαιάς Διαθήκης του Πανεπιστημίου Αθηνών, Β. Βέλλας που κατά τα έτη 1925-1929 σπούδασε στο Βερολίνο και στο Μόναχο. . Από τον ευρύ κύκλο των φιλοσοφικών-φιλολογικών επιστημών πρέπει να αναφερθούν τα ονόματα των επιφανών φιλολόγων Θ. Βορέα, Κ. Βουρβέρη, Ι. Συκουτρή –ο οποίος μεταξύ των άλλων μετέφρασε και στα ελληνικά τη μελέτη του Max Weber «Η επιστήμη ως επάγγελμα»– και Ερρίκου Σκάσση, που όλοι τους ακολούθησαν μεταπτυχιακές σπουδές στη Γερμανία. Επίσης, στα Πανεπιστήμια Λειψίας και Βερολίνου σπούδασε ο Γ. Μέγας. . Από τον κύκλο των καλλιτεχνών ξεχωρίζουν τα ονόματα τριών εξαιρετικών Ελλήνων ζωγράφων που ανέπτυξαν στενές σχέσεις με τη Γερμανία, των Νικόλαου Γύζη (1842-1901), Νικηφόρου Λύτρα (1832-1904), Γεώργιου Ιακωβίδη (1835-1932), Κ. Βολονάκη (1837-1907) και Θ. Βρυζάκη (1819-1878). Ο Γύζης σπούδασε στην Ακαδημία Τεχνών του Μονάχου, όπου το 1882 εξελέγη αναπληρωτής και το 1888 τακτικός καθηγητής, και τον συνέδεε φιλία με το Γερμανό ζωγράφο Lehnbach. Και οι τρεις Έλληνες ζωγράφοι ανήκουν στην περίφημη «Σχολή του Μονάχου» και συγκαταλέγονται στους καλύτερους Έλληνες και Ευρωπαίους ζωγράφους. . Οι πλέον διάσημες προσωπικότητες, για τις οποίες ένα γερμανικό πανεπιστήμιο –εν προκειμένω το Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης– αποτελεί, κατά τη γνωστή ρήση, και διάσημη μελέτη με τον τίτλο αυτό, του Παναγιώτη Κανελλόπουλου, το «χρυσό κρίκο» του πνευματικού, ιδεολογικού και επιστημονικού δεσμού είναι δίχως αμφιβολία οι Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος, Παναγιώτης Κανελλόπουλος και Κωνσταντίνος Τσάτσος. Και οι τρεις σπούδασαν στη Χαϊδελβέργη, όπως άλλωστε και ο αδελφός του Κωνσταντίνου, Θεμιστοκλής Τσάτσος (ο οποίος αργότερα υπηρέτησε ως πρέσβης της Ελλάδος στη Γερμανία και στη συνέχεια εξελέγη και καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης). Ο Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος εξελέγη καθηγητής Φιλοσοφίας (Φιλοσοφική Σχολή) ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος καθηγητής Κοινωνιολογίας του Δικαίου (Νομική Σχολή) και ο Κωνσταντίνος Τσάτσος καθηγητής Φιλοσοφίας του Δικαίου (Νομική Σχολή) –και οι τρεις τους στο Εθνικό και Καποδιστριακό [  ]


Πανεπιστήμιο Αθηνών). Και οι τρεις εξελέγησαν μέλη της Ακαδημίας Αθηνών. Στο επιστημονικό τους έργο αναδεικνύεται και η πολιτισμική σύνδεση μεταξύ Ελλάδας και Γερμανίας. Στον κύκλο αυτών των προσωπικοτήτων συγκαταλέγεται και ο καθηγητής της Πολιτικής Οικονομίας της Νομικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών Ξενοφών Ζολώτας, ο οποίος σπούδασε στη Γερμανία προπολεμικά, του ανατέθηκε σειρά δημοσίων αξιωμάτων, μεταξύ των οποίων και αυτό του πρωθυπουργού (1990) και μπορεί να θεωρηθεί ως η κυρίαρχη φυσιογνωμία των Οικονομικών Επιστημών στην Ελλάδα κατά τα έτη 1945-1981. . Από την οπτική γωνία ενός μη Γερμανού επιστήμονα, ενός επιστήμονα όμως συνδεδεμένου σε κάθε περίπτωση με το γερμανικό πολιτισμό και ιδίως το νομικό πολιτισμό, και φιλικά επομένως διακείμενου προς τη Γερμανία, ο οποίος είχε ταυτόχρονα την τιμή να είναι επί 25 περίπου έτη μέλος της μεικτής γερμανοελληνικής επιτροπής στη Γερμανική Πρεσβεία Αθηνών για τη χορήγηση των υποτροφιών του DAAD, μπορώ να προσθέσω αναφορικά με την έλξη των γερμανικών πανεπιστημίων τις ακόλουθες τελικές παρατηρήσεις: Ως προϋποθέσεις για την αύξηση και τη διεύρυνση της δυνάμεως έλξεως των γερμανικών Πανεπιστημίων πρέπει να αναφερθούν τα ακόλουθα: α) Διατήρηση, και όπου αυτό κρίνεται σκόπιμο, αύξηση της υψηλής ποιότητας. Από την έποψη λ.χ. της νομικής επιστήμης τούτο σημαίνει παράλληλα ότι οι νομικές σπουδές θα παραμείνουν επιστημονικές σπουδές και δεν θα μεταπέσουν σε καθαρά τεχνική εκπαίδευση: αυτό συμπεριλαμβάνει μεταξύ των άλλων κατά τη γνώμη μου και τη μη υιοθέτηση του συστήματος της Μπολόνια, το οποίο προβλέπει τη συντόμευση των τετραετών πανεπιστημιακών σπουδών σε τριετείς. Οι απόφοιτοι νομικής ήταν πάντοτε κατά τρόπο ενιαίο πλήρως νομικοί και πρέπει να παραμένουν τέτοιοι και στο μέλλον, και δεν πρέπει να διαιρεθούν σε δύο κατηγορίες αποφοίτων, από τους οποίους οι μεν θα είναι πλήρως νομικοί με την παραδεδομένη έννοια και οι άλλοι απλώς «νομικοί σε μικρογραφία» ή «σε σμίκρυνση», ή νομικοί «δευτέρας ποιότητος». β) Συστατικό και ταυτόχρονα αναπόδραστη προϋπόθεση/εγγύηση για τη διατήρηση της υψηλής ποιότητας των γερμανικών πανεπιστημίων είναι κατά την άποψή μου να μην αγνοηθεί το ιδανικό του Humboldt σχετικά με την «ενότητα της διδασκαλίας και της έρευνας» στα πανεπιστήμια. Προπάντων η Γερμανία με την παραδειγματική πολιτιστική υψηλή παράδοση στο χώρο των πανεπιστημια[  ]


κών σπουδών δεν επιτρέπεται να ξεχάσει και να εγκαταλείψει το ιδανικό της «ενότητας της έρευνας και της διδασκαλίας» που προέκυψε από το γερμανικό πνεύμα και τη γερμανική θεώρηση σχετικά με τα πανεπιστήμια, καθώς και από τη γερμανική πανεπιστημιακή ιδεολογία. Φυσικά μπορεί η επιστημονική έρευνα να διεξαχθεί και από ανεξάρτητα ερευνητικά κέντρα και ερευνητικά ινστιτούτα εκτός των πανεπιστημίων. Αλλά τούτο δεν μπορεί να σημαίνει, ότι τα πανεπιστήμια δεν θα διατηρήσουν τον κύριο ρόλο τους αναφορικά και με την επιστημονική έρευνα. Εάν τα πανεπιστήμια απολέσουν την ερευνητική αρμοδιότητα ή δυνατότητα ή εάν απομακρυνθούν από την ερευνητική αρμοδιότητα, αυτό θα σημάνει την ποιοτική παρακμή των πανεπιστημίων και των πανεπιστημιακών σπουδών. γ) Η επιστημονική έρευνα πρέπει να υποστηριχθεί ακόμη περισσότερο οικονομικά. Οι ερευνητικές υποτροφίες πρέπει ακόμη να πολλαπλασιαστούν. Η ενίσχυση της έρευνας έχει ως συνέπεια σημαντικά ερευνητικά επιτεύγματα και την παγκόσμια αναγνώριση της επιστήμης. Και βέβαια η γερμανική έρευνα έκανε τα τελευταία χρόνια πάλι άλματα προς τα μπροστά και προς τα πάνω [βλ. λ.χ. την ενημερωτική ειδησεογραφία στο έγκυρο περιοδικό Der Spiegel5 αριθ. 42/15.10.2007: τίτλος φύλλου: «Γερμανική έρευνα, Επιστροφή στην παγκόσμια πρωτιά». Ιδιαιτέρως κριτικές είναι ωστόσο οι ακόλουθες αναπτύξεις6 (Der Spiegel, ό.π., σ. 154-155): «Η υψηλού επιπέδου έρευνα στα Πανεπιστήμια προωθείται ελάχιστα […] Η έρευνα στα Πανεπιστήμια πρέπει να έρθει στο ίδιο επίπεδο με τα εξωπανεπιστημιακά ιδρύματα […] Προπάντων στη χώρα, όπου κάποτε ο Wilhelm von Humboldt ανακάλυψε το ερευνητικό Πανεπιστήμιο, τα Πανεπιστήμια έχουν γίνει το προβληματικό παιδί του ερευνητικού τοπίου […] Λίγες άλλες χώρες προσφέρουν ένα παρόμοιο σύστημα δύο τάξεων, στο οποίο συνυπάρχουν δύο επιστημονικοί κόσμοι. Και αυτό είναι ένα πρόβλημα του ομοσπονδιακού συστήματος: Οι εξωπανεπιστημιακοί χώροι έρευνας χρηματοδοτούνται από το Ομοσπονδιακό Κράτος, τα πανεπιστήμια είναι υπόθεση των κρατιδίων και υπόκεινται έτσι στο κομπόδεμα του εκάστοτε υπουργού Οικονομικών και στο γραφειοκρατικό πατρονάρισμα των νομοθεσιών των κρατιδίων για τα πανεπιστήμια». δ) Εφόσον μια χώρα είναι και θέλει να είναι και να παραμείνει, μία μεγάλη δύναμη στο πεδίο της επιστήμης και της έρευνας και ταυτόχρονα ένας ελκυστικός τόπος σπουδών και έρευνας, τότε πρέπει να έχει ταυτόχρονα τη σχετική ακτινοβολία απέναντι στους αλλοδαπούς επιστήμονες και ερευνητές. ε) Εγώ προσωπικά ως μη Γερμανός θεωρώ ως μειονέκτημα για τη Γερμανία, [  ]


τη γερμανική εκπαιδευτική πολιτική και το γερμανικό πολιτισμό, τη σε πολλά γερμανικά πανεπιστήμια υιοθετηθείσα προσφάτως πρακτική, σύμφωνα με την οποία ένας αλλοδαπός επιστήμονας δεν απαιτείται να κατέχει οπωσδήποτε τη γερμανική γλώσσα, προκειμένου να ακολουθήσει μεταπτυχιακές ή περαιτέρω σπουδές στη Γερμανία (συγγραφή διδακτορικής διατριβής, έρευνα), και μάλιστα ακόμη και με υποτροφίες του γερμανικού κράτους ή γερμανικών ιδρυμάτων. Με τον τρόπο αυτό μειώνεται η σημασία της γερμανικής γλώσσας. Και όταν μία χώρα χάνει τη σημασία της γλώσσας της, έχει τότε και απώλειες, βραχυπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα, και αναφορικά με το πολιτιστικό και επιστημονικό της βεληνεκές. Δεν μπορώ να φανταστώ για παράδειγμα, ότι ένας μη Γερμανός πτυχιούχος αλλοδαπού πανεπιστημίου, ο οποίος π.χ. δεν γνωρίζει γερμανικά, αλλά μόνο αγγλικά, θα προτιμήσει εντούτοις για τις περαιτέρω σπουδές του ένα γερμανικό πανεπιστήμιο, επειδή στο πανεπιστήμιο αυτό η γλώσσα διδασκαλίας και εργασίας είναι και τα αγγλικά, και όχι ένα αγγλικό πανεπιστήμιο. Το παράδειγμα της Ολλανδίας δεν αποτελεί ανάλογη περίπτωση, επειδή η ολλανδική γλώσσα ούτως ή άλλως έχει μόνο περιορισμένη γεωγραφικά σημασία, ώστε η Ολλανδία δεν χάνει κάτι με την εισαγωγή στα Πανεπιστήμιά της των αγγλικών ως γλώσσας διδασκαλίας και εργασίας. Η Γερμανία έχει όμως μια παγκοσμίως διαδεδομένη διεθνή γλώσσα, η οποία είχε στο παρελθόν πάντοτε πολιτιστική ακτινοβολία –και εξακολουθεί βέβαια να έχει και στο παρόν– και την οποία μάθαιναν για το λόγο αυτό πολλοί αλλοδαποί, ώστε να μπορούν να σπουδάσουν στα παγκοσμίως αναγνωρισμένα γερμανικά Πανεπιστήμια. Εάν τώρα με πρωτοβουλία γερμανικών οργανισμών η βασική γνώση της γερμανικής γλώσσας δεν αποτελεί πλέον κατά κανόνα προϋπόθεση, για να γίνει δεκτός ένας αλλοδαπός απόφοιτος από ένα γερμανικό Πανεπιστήμιο, για να σπουδάσει εκεί, ή για να του χορηγηθεί μια γερμανική υποτροφία, τούτο είναι βέβαιο, ότι θα έχει μακροπρόθεσμα αρνητικές συνέπειες για τη σπουδαιότητα της γερμανικής γλώσσας στον παγκόσμιο πολιτισμό. Και δικαιολογημένα ο ομοσπονδιακός πρόεδρος, ο καθηγητής Horst Köhler, επισήμανε πριν από μερικά χρόνια έντονα και ρητά στους γερμανούς Καθηγητές Πανεπιστημίων τους κινδύνους που προκύπτουν για τέτοιους λόγους αναφορικά με την παγκόσμια υπαρξιακή σπουδαιότητα της γερμανικής γλώσσας, και τους τόνισε την τεράστια ευθύνη που τους βαρύνει σχετικά. Περατώνοντας επιτρέψτε μου, κυρίες και κύριοι, να εκφράσω τις θερμότατες ευχαριστίες μου προς την Αυτού Εξοχότητα τον πρέσβη της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας στην Αθήνα, κύριο Schultheiß, και προς το σεβαστό συνάδελφο [  ]


καθηγητή κύριο Ευάγγελο Χρυσό, γενικό γραμματέα του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία για την τιμητική για μένα πρόσκληση, να αναπτύξω το θέμα «Έλληνες επιστήμονες στη Γερμανία» στο πλαίσιο αυτής της πολύ ενδιαφέρουσας ημερίδας, που διοργάνωσε η Γερμανική Πρεσβεία των Αθηνών και το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία.


1. Επαυξημένη διατύπωση της ομιλίας μου που έγινε στα ελληνικά (17.4.2010, Ινστιτούτο Goethe Αθηνών, Ορόσημα Γερμανίας-Ελλάδας). Η μορφή της ομιλίας διατηρήθηκε. Λόγω ελλείψεως δικού μου χρόνου, αυτή η μετάφραση στα ελληνικά της διαλέξεώς μου, που ο ίδιος την είχα συγγράψει στα γερμανικά, έγινε κατά κύριο λόγο από τους μαθητές μου, κυρίους Κ. Γιαννόπουλο (διδάκτορα Νομικής με summa cum laude της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κολωνίας, ειδικό επιστήμονα της Πολιτικής Δικονομίας στη Νομική Σχολή του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και επιστημονικό συνεργάτη στο Ερευνητικό Ινστιτούτο Δικονομικών Μελετών) και Μ. Μαρκουλάκη, κάτοχο μεταπτυχιακού διπλώματος ειδικεύσεως (στην Πολιτική Δικονομία) της Νομικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, υποψήφιο διδάκτορα της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κολωνίας. Ο τελικός συνολικός λεκτικός/μεταφραστικός συντονισμός και έλεγχος κατ’ αντιπαράθεση του γερμανικού και του ελληνικού κειμένου, όπως τα δύο κείμενα συμπληρώθηκαν από εμένα για τη δημοσίευσή τους, έγινε από τη μαθήτριά μου, κυρία Κ. Χρονοπούλου (κάτοχο μεταπτυχιακού διπλώματος ειδικεύσεως στην Πολιτική Δικονομία και υποψήφια διδάκτορα της Νομικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών). Και οι τρεις τους –τους οποίους ευχαριστώ– είναι ταυτόχρονα μαθητές του συναδέλφου καθηγητού κ. Hanns Prütting (Πανεπιστήμιο Κολωνίας) και έχουν κάνει κατά καιρούς (ανάλογα ως υπότροφοι του DAAD ή του ΙΚΥ) μεταπτυχιακές σπουδές ή αντιστοίχως έχουν διεξαγάγει επιστημονική έρευνα στη Νομική Σχολή (Σπουδαστήριο Πολιτικής Δικονομίας) του Πανεπιστημίου Κολωνίας υπό την εποπτεία του κ. H. Prütting. 2. Φύλλο της 3.7.2005, «Εικαστικά», σ. 5. 3. Αθηνά, 33-36 (Ιούλιος 2003 - Μάιος 2004), σ. 60-65. 4. Στην έκδοση Graecogermania, «Ελληνικές σπουδές Γερμανών ουμανιστών», κατάλογος εκθέσεως, Βιβλιοθήκη Herzog August, 1989. 5. Der Spiegel, 42/15.10.2007, τίτλος φύλλου: «Γερμανική έρευνα, Επιστροφή στην παγκόσμια πρωτιά». 6. Der Spiegel, ό.π., σ. 154-155.

[  ]

Γεώργιος Ξηροπαΐδης

∆ΗΜΙΟΥΡΓΙΚH ΠΑΡΑΝOΗΣΗ. Η ΑΙΣΘΗΤΙΚH ΤΟΥ ΚANT ΣΤΗ ΣYΓΧΡΟΝΗ ΕΛΛA∆Α

Σ

ε μια περίοδο η οποία δίχως υπερβολή θα μπορούσε να αποκληθεί ζοφερή, εκεί γύρω στα 1932, ένας λεπταίσθητος Γερμανοεβραίος στοχαστής, ο Walter Benjamin αποφάσισε να επιμεληθεί την έκδοση ενός βιβλίου αποτελούμενου αποκλειστικά από επιστολές που έγραψαν επιφανείς Γερμανοί συγγραφείς, παιδαγωγοί πολιτικοί και φιλόσοφοι από το 1783 έως το 1883. Στόχος του ήταν, όπως ο ίδιος σημειώνει, να φέρει εκ νέου στο προσκήνιο το πρόσωπο μιας άλλης, “ουμανιστικής” Γερμανίας, που τότε κινδύνευε να τεθεί πλήρως στο περιθώριο.1 Το εγχείρημά του θα μπορούσε να μας εμπνεύσει ακόμη και σήμερα: σε μια περίοδο όπου οι ελληνο-γερμανικές σχέσεις διέρχονται σοβαρή κρίση, δεν θα ήταν τελείως άσκοπο να ανακαλέσουμε στη μνήμη μας άλλες μορφές σχέσεων που διακρίνονταν για την υψηλή ποιότητά τους, καθώς συνέβαλαν στην επιτυχή ώσμωση διαφορετικών πολιτισμικών οριζόντων, στην εμπέδωση ενός διαλογικού ήθους και στην ενίσχυση της κριτικής αυτοσυνειδησίας των εμπλεκομένων μερών. Ασφαλώς, την ποιότητα αυτή μπορούμε να ανακαλύψουμε και στο κοινωνικό και στο πολιτικό, αλλά και στο επιστημονικό επίπεδο. Φρονώ όμως ότι οι αντιπαραθέσεις που διεξάγονται στο χώρο του φιλοσοφικού στοχασμού –αλλά και της καλλιτεχνικής δημιουργίας– έχουν μιαν απαραγνώριστη ιδιαιτερότητα, καθόσον μέσα από αυτές έρχονται στο φως –ως επί το πλείστον, βεβαίως, με έμμεσο και ιδεολογικά διαστρεβλωτικό τρόπο– οι θεμελιώδεις προκείμενες που δομούν το συνήθως λανθάνον “παράδειγμα-υπόδειγμα” (με την έννοια που δίνει στον επίμαχο όρο ο γνωστός ιστορικός της επιστήμης Thomas Kuhn) γύρω από το οποίο οργανώνεται ο κοινωνικός, πολιτικός και πνευματικός βίος μιας γλωσσικής κοινότητας. Από αυτή την άποψη, η μελέτη της υποδοχής που είχε στη σύγχρονη Ελλάδα το έργο του μείζονος Γερμανού διαφωτιστή Immanuel Kant δεν είναι ένα εγχείρημα με αμιγώς ιστοριογραφική πρόθεση, αλλά μπορεί, υπό ορισμένους όρους, [  ]


να αποβεί σε καίριας σημασίας ανίχνευση των επιστημολογικών, ηθικών και ιδεολογικών μετατοπίσεων που συντελούνται στο εσωτερικό της νεοελληνικής κοινωνίας. Εάν μάλιστα δεχθούμε τη θέση του Georg Friedrich Wilhelm Hegel ότι το έργο του Kant υποτυπώνει με τη μεγίστη δυνατή σαφήνεια και πειστικότητα την αυτοκατανόηση εκείνης της ιστορικής εποχής που έχει αποκληθεί «νεωτερικότητα» (Moderne), η μελέτη της δεξίωσης της καντιανής σκέψης μετασχηματίζεται αυτομάτως σε διερεύνηση των περίπλοκων και εξαιρετικά προβληματικών σχέσεων της σύγχρονης Ελλάδας με το νεωτερικό πρόταγμα.

Ι

Παρά τις όποιες αντιρρήσεις που έχουν κατά καιρούς διατυπωθεί, δεν χωρεί αμφιβολία ότι η λεγόμενη Σχολή της Χαϊλδεβέργης, η οποία αποτελείται από τους Κωνσταντίνο Τσάτσο, Παναγιώτη Κανελλόπουλο και Ιωάννη Θεοδωρακόπουλο, συνέβαλε καθοριστικά στη διάδοση της καντιανής σκέψης, ιδίως μέσα από την ίδρυση του περιοδικού Αρχείο Φιλοσοφίας και Θεωρίας Επιστημών. Ένα κοινό στοιχείο που ενώνει και τους τρεις Έλληνες διανοητές είναι ότι διαβάζουν τον Kant μέσα από ένα πολύ συγκεκριμένο πρίσμα το οποίο φέρνει τη σφραγίδα της επιρροής του δασκάλου τους, του Heinrich Rickert, στο έργο του οποίου μάλιστα ο Θεοδωρακόπουλος έχει αφιερώσει μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα πραγματεία υπό τον τίτλο Η γνωσεολογία του H. Rickert ως εισαγωγή στον Νεοκαντιανισμό (Αθήνα, 1929). Ως γνωστόν, ο Rickert συγκαταλεγόταν, μαζί με το Hermann Cohen, τον Paul Natorp και τον Ernst Cassirer, στους επιφανέστερους εκπροσώπους του τότε κυρίαρχου φιλοσοφικού ρεύματος του νεοκαντιανισμού. Αυτός πρέσβευε την άποψη ότι μόνο μέσω μιας επιστροφής στο έργο του Kant είναι δυνατό να αποκαταστήσει η φιλοσοφία το επιστημονικό της κύρος και έτσι να αποφύγει τόσο τα αδιέξοδα ενός αποκομμένου από την εξέλιξη των εμπειρικών επιστημών θεωρησιακού ιδεαλισμού (spekulativer Idealismus) όσο και τις αφέλειες ενός επιστημονιστικού θετικισμού. Ο επιστημονιστικός θετικισμός είχε σαν στόχο να περιορίσει τη φιλοσοφία στο ρόλο της εκ των υστέρων διαμόρφωσης κοσμοθεωριών, που θα ανάγουν τις καταβολές τους στις γενικεύσεις πορισμάτων και ευρημάτων των εμπειρικών επιστημών. Σε αντίθεση όμως με το Rickert, ο οποίος ερμηνεύει το έργο του Kant ως την καθοριστική αυτοερμηνεία της νεωτερικότητας,2 ως τον τόπο όπου η νεωτερικότητα αφυπνίζεται, συνειδητοποιεί τον εαυτό της, τις παθογένειές της, αλλά [  ]

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΞΗΡΟΠΑΪ∆ΗΣ

και την ανάγκη εξάλειψής τους, η δεξίωση της φιλοσοφικής σκέψης του Kant από τον Τσάτσο, τον Κανελλόπουλο και το Θεοδωρακόπουλο ορίζεται από τη μέριμνα για την «αποκατάστασιν της ελληνικότητος»3 με άμεσο επακόλουθο τη δημιουργία των όρων όχι για μια κριτική επιβεβαίωση της νεωτερικότητας, αλλά για μια διαφυγή από τον ορίζοντά της. Με ξεχωριστή σαφήνεια προβάλλει η μέριμνα αυτή σε κείμενα του Θεοδωρακόπουλου, όπως στα: Η Ελλάς ως ιδέα. Ο πόλεμος και οι ιδεολογίες (Αθήνα, 1945), Το πνεύμα του νεοελληνισμού και η τροπή του καιρού (Αθήνα, 1945) και Το νόημα της ελληνικής ελευθερίας (Αθήνα, 1957). Αλλά και στη μελέτη του Σύγχρονα φιλοσοφικά ρεύματα, η οποία ανάγεται στις πανεπιστημιακές παραδόσεις του που έλαβαν χώρα στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών κατά το ακαδημαϊκό έτος 1965-1966, ο Θεοδωρακόπουλος ψέγει τη σύγχρονη εποχή διότι «τείνει να χωρισθεί, να αποσπασθεί ως παρόν από το παρελθόν, από όλες τις προηγούμενες εποχές».4 Θεωρεί, ορθώς, ότι ο χαρακτηρισμός της σύγχρονης εποχής ως ατομικής, πυρηνικής εποχής δεν είναι πλήρης, γιατί τονίζει μόνο τις μεταβολές που συντελούνται στον τομέα της φυσικής επιστήμης, ενώ οι μεταβολές είναι καθολικές. «Γενικώς το παρόν φαίνεται να χαρακτηρίζεται από αυτή την τάση, από αυτό το γνώρισμα: είναι σαν να αγωνίζεται να έλθει σε ρήξη με το παρελθόν».5 Αυτή η τάση για ολοσχερή ρήξη με την παράδοση και το παρελθόν έχει με τη σειρά της, όπως υποστηρίζει ο Θεοδωρακόπουλος, τις ρίζες της στην προσκόλληση του νεότερου ανθρώπου στην κανονιστική αρχή της «αυτονομίας του πνεύματος».6 Εάν όμως το κύριο γνώρισμα της νεωτερικότητας είναι ότι δεν μπορεί και δεν θέλει πια να δανείζεται τους αξιακούς προσανατολισμούς της από άλλη εποχή, ότι είναι υποχρεωμένη να αντλεί την κανονιστικότητά της (Normativität) από τον ίδιο της τον εαυτό, τότε η επεξεργασία της ιδέας της ελληνικότητας, η οποία ερείδεται στο θεώρημα της συνέχειας αρχαιότητας, χριστιανισμού και νεοελληνικής συνείδησης, δεν μπορεί παρά να αποβλέπει στην ανάδειξη εκείνων των κανονιστικών προτύπων, από τα οποία κάθε ιστορικό παρόν οφείλει να παραδειγματίζεται, εάν βεβαίως θέλει να απαλλαγεί από τις αυτοκαταστροφικές ροπές του. Όπως τονίζει ο ίδιος στον «Πρόλογό» του, αποφάσισε να διδάξει για τα φιλοσοφικά ρεύματα της εποχής, ώστε να συμβάλει στην αποσαφήνιση των σχετικών εννοιών, στη διάλυση της σύγχυσης ως προς αυτές και στην απόκρουση της άποψης, σύμφωνα με την οποία το δήθεν σύγχρονο θεωρείται καλύτερο, τελειότερο από το ασύγχρονο. «Το ασύγχρονο όμως είναι αιώνιο –συνεπώς είναι πάντοτε σύγχρονο– έστω και αν δεν είναι του συρμού».7 Ακόμη και ο Kierkegaard και ο Nietzsche χρωστούν την επίδρασή τους όχι τόσο στον [  ]


καινοτόμο και ρηξικέλευθο χαρακτήρα της σκέψης τους, αλλά στην πρωτογενή σχέση που είχαν ο μεν πρώτος με τον αυθεντικό χριστιανισμό, ο δε δεύτερος με την πρωταρχή της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας. Παρατηρούμε εδώ μια δομική αναλογία με εκείνο το εγχείρημα που συνδέεται με στοχαστές εμπνεόμενους από τον Καθολικισμό, οι οποίοι προσπάθησαν να ερμηνεύσουν τη νεωτερικότητα ως απότοκο μιας διαδικασίας εκκοσμίκευσης (Säkularisierung). Δεν είναι διόλου τυχαίο ότι πριν από κάμποσα χρόνια ένας σπουδαίος Γερμανός ιστορικός των Ιδεών, ο Hans Blumenberg, αισθάνθηκε την ανάγκη να υπερασπιστεί τη νομιμότητα και την αυτονομία των νεότερων χρόνων απέναντι σε θεωρητικές κατασκευές που ζητούν επίμονα να αναγνωριστεί μια πολιτιστική οφειλή στους κληροδότες του χριστιανισμού και της αρχαιότητας: «Δεν είναι αυτονόητο ότι για μια εποχή τίθεται το πρόβλημα της νομιμότητας, όπως δεν είναι διόλου αυτονόητο ότι αντιλαμβάνεται τον εαυτό της ως εποχή. Για τους νεότερους χρόνους το πρόβλημα υπολανθάνει στην απαίτηση να πραγματοποιήσουμε και να μπορέσουμε να πραγματοποιήσουμε μια ολοσχερή ρήξη με την παράδοση· υπολανθάνει και στο γεγονός ότι αυτή η απαίτηση στηρίζεται σε μια παρανόηση της πραγματικότητας της ιστορίας, καθώς η τελευταία δεν μπορεί ποτέ να ξεκινήσει από την αρχή».8

ΙI

Η αντιπαλότητα ανάμεσα στο αίτημα της αποκατάστασης της ελληνικότητας και στο νεωτερικό πρόταγμα προβάλλει όμως με ακόμη μεγαλύτερη σαφήνεια στο γνωστό διάλογο του Κωνσταντίνου Τσάτσου με το Γιώργο Σεφέρη για την ποίηση εν γένει και ειδικότερα για την αισθητική εγκυρότητα της πρωτοποριακής ποίησης· σε ένα διάλογο δηλαδή που διεξήχθη στο χώρο της θεωρητικής ανάλυσης της αισθητικής εμπειρίας. Και τούτο δεν είναι διόλου τυχαίο, καθώς το πρόβλημα της αυτοθεμελίωσης (Selbstbegründung) της νεωτερικότητας συνειδητοποιήθηκε το πρώτον στη σφαίρα της αισθητικής θεωρίας και κριτικής.9 Δεν πρέπει να λησμονούμε ότι η διαδικασία απαλλαγής από το πρότυπο της αρχαίας τέχνης ξεκίνησε στις αρχές του 18ου αιώνα με την περίφημη Έριδα των αρχαίων και των νεότερων (Querelle des Anciens et des Modernes). Η παράταξη των νεότερων ήταν αυτή που αμφισβήτησε το νόημα της μίμησης των κλασικών προτύπων. Αντιτιθέμενοι προς τις κανονιστικές αρχές (Normen) μιας φαινομενικά απαλλαγμένης από το χρόνο απόλυτης ομορφιάς επεξεργά[  ]


στηκαν τα κριτήρια του εξαρτημένου από το χρόνο ωραίου συντείνοντας έτσι στη διαμόρφωση της αυτοκατανόησης του Διαφωτισμού ως αφετηρίας μιας νέας εποχής. Στηριζόμενος στα πορίσματα της επίμαχης έριδας ο Charles Baudelaire στο πολυσυζητημένο δοκίμιό του «Le peintre de la vie moderne» μετατοπίζει το βάρος μεταξύ του απόλυτου και του σχετικού ωραίου κατά ένα ενδεικτικό τρόπο: «Το ωραίο διαμορφώνεται από ένα αιώνιο, αμετάβλητο στοιχείο […] και από ένα σχετικό, υποκείμενο σε όρους στοιχείο […] το οποίο εκφράζεται από τη χρονική περίοδο, τη μόδα, την πνευματική ζωή, το πάθος. Χωρίς το δεύτερο αυτό στοιχείο, που είναι τρόπον τινά το διασκεδαστικό λαμπερό περίχυμα που κάνει το θεσπέσιο γλύκισμα εύπεπτο, το πρώτο στοιχείο θα ήταν βλαβερό για την ανθρώπινη φύση».10 Ως κριτικός της τέχνης ο Baudelaire εξαίρει στη νεωτερική ζωγραφική το στοιχείο «της εφήμερης ομορφιάς της παρούσας ζωής, το χαρακτήρα αυτού που, με την άδεια του αναγνώστη, ονομάσαμε “νεωτερικότητα”».11 Ο Baudelaire βάζει εν προκειμένω τη λέξη “νεωτερικότητα” (Modernität, modernitas) σε εισαγωγικά, έχοντας πλήρη συναίσθηση ότι εισάγει μια νέα χρήση της επίμαχης λέξης. Σύμφωνα με αυτή τη χρήση το αυθεντικό έργο είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τη στιγμή της γένεσής του. Ακριβώς επειδή αναλώνεται μέσα στο εκάστοτε ενεργό παρόν, μπορεί να διαρρήξει τη νωθρή συνέχεια της ιστορίας, να ξεφύγει από την ομοιογενή πορεία της, να ανατρέψει την ισχύουσα συμβατική κανονικότητα και να ικανοποιήσει την ακατάλυτη επιθυμία για ομορφιά μέσα από μια φευγαλέα ένωση του αιώνιου με το επίκαιρο. Το νεωτερικό έργο τέχνης ορίζεται από τη συνένωση του ουσιώδους με το εφήμερο. Αυτός ο παροντικός χαρακτήρας της θεμελιώδους αισθητικής εμπειρίας υποδεικνύει συγχρόνως τη δυνατότητα μιας νέας ιστορικής σχέσης. Η αποσύνδεση του ορίζοντα προσδοκιών του παρόντος από το δυναμικό της παραδεδομένης εμπειρίας επιτρέπει την αντίθεση μιας νέας εποχής που ζει αυτόνομα σε σχέση προς τις παρελθούσες εποχές, από τις οποίες οι νεότεροι χρόνοι έχουν αποδεσμευτεί. Ο συσχετισμός του παρόντος με το παρελθόν και με το μέλλον αλλάζει δραστικά. Υπό την πίεση των προβλημάτων που έχουν τις ρίζες τους στο μέλλον, ένα παρόν που καλείται να δράσει κατά τρόπο ιστορικά υπεύθυνο κερδίζει το πάνω χέρι έναντι ενός παρελθόντος το οποίο οφείλει να το προσοικειωθεί μέσα από την προοπτική των δικών του διαφερόντων (Interessen). Από την άλλη πλευρά, ένα παρόν που αυτοκατανοείται ως απολύτως μεταβατικό αισθάνεται υποχρεωμένο έναντι του μέλλοντος να λογοδοτεί για πιθανές παρεμβάσεις ή παραλείψεις. [  ]


Γύρω από αυτή την τάση πλήρους αποδέσμευσης του νεωτερικού έργου τέχνης από τις κανονιστικές υποδείξεις του παρελθόντος οργανώνονται οι αντιρρητικές προς τις συναφείς θέσεις του Σεφέρη απόψεις του Τσάτσου για «την πρωτοποριακή κίνηση στη νεότατη λογοτεχνία μας».12 Ως βασική πρόθεση της πρωτοποριακής κίνησης αναγνωρίζει ο Τσάτσος τη μετάθεση της ποίησης σε μια περιοχή όπου το αισθητικό νόημα και το έλλογο νόημα τείνουν πια να χωριστούν τόσο θεμελιακά, ώστε το έλλογο νόημα να γίνει εντελώς ανύπαρκτο. Με την τάση αυτή να καταλυθεί η αντικειμενικότητα του νοήματος συνδέεται και η στροφή προς την εκκεντρική και εξωλογική έκφραση. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο παρεισδύει στην ποίηση «ένα στοιχείο νοηματικής ασάφειας που επιβάλλει σε κάθε αναγνώστη ένα προσωπικό έργο συμπλήρωσης κατά τη δική του διάθεση».13 Οι συγκεκριμένες τάσεις όμως πηγάζουν από μιαν ορισμένη θεωρία για την τέχνη και γενικότερα για την ιστορία: «Είναι φανερό πως οι θιασώτες της πρωτοποριακής κίνησης πιστεύουν πως ποίηση δεν είναι η δημιουργία της αιώνιας παρουσίας αιώνιων θεμάτων. Δεν μπορεί να υπάρξει αιωνιότητα του ωραίου. Κάθε εποχή έχει τις αισθητικές της ανάγκες, τις αισθητικές της ανταποκρίσεις, ριζικά διαφορετικές από των άλλων εποχών. Ό,τι έκανε μια εποχή, δεν έχει αισθητική αξία για μιαν άλλη».14 Κατά συνέπεια, άμεση αισθητική συγκίνηση παρέχει στον οπαδό αυτής της κίνησης μόνο το έργο που ανταποκρίνεται στη στιγμή της ζωής που αυτός ζει: «Τα μεγάλα έργα των περασμένων τον συγκινούν ιστορικά μόνο και όχι αισθητικά»15 και, άρα δεν λειτουργούν πλέον ως κανονιστικά πρότυπα. Εισάγοντας οι πρωτοποριακοί καλλιτέχνες υποκειμενικά και άλογα στοιχεία, συνήθως μάλιστα με προγραμματική μεθοδικότητα, «καταργούν το μέτρο που ισορροπεί έλλογο και άλογο μέσα στον αισθητικό κόσμο· και αντί να φθάνουν σε μιαν εναρμόνιση αυτών των δύο απαραιτήτων στοιχείων, καταλήγουν σε μιαν αντιφορά. Καταργώντας με την ανακαινιστική τους πνοή τα παλιά καιρικά αισθητικά σχήματα, συγκαταργούν και τις αΐδιες μορφές που ενυπήρχαν σε κάθε τέχνη που έζησε ως τα σήμερα».16 Ο Τσάτσος είναι πεπεισμένος ότι η τέχνη έχει όρους και νόμους. Σε αντιδιαστολή προς το Σεφέρη υποστηρίζει ότι οι επίμαχοι νόμοι δεν νομοθετήθηκαν από καμιά αφηρημένη θεωρία, αλλά είναι «το “φύσει πρότερον” των καλλιτεχνικών έργων· είναι νόμοι a priori. Και σαν τέτοιοι νόμοι, υπάρχουν μέσα στα πράγματα, ως όροι της αισθητικής τους ύπαρξης».17 Η παρουσία τους, ωστόσο, διόλου δεν δεσμεύει την ελευθερία της καλλιτεχνικής έμπνευσης. «Στην τέχνη ελευθερία είναι να δημιουργείς ωραιότητα, εκεί όπου ωραιότητα είναι από τη [  ]


φύση της δυνατή. Και σε αυτό οι νόμοι του ωραίου δεν βάζουν κανένα περιορισμό. Χωρίς αυτούς τους a priori νόμους δεν θα είχαμε ελευθερία στην τέχνη, αλλά το απόλυτο χάος, την ολοκληρωτική έλλειψη από κάθε αντικειμενικό κριτήριο».18 Το πιο καίριο για τον Τσάτσο πρόβλημα έχει πρωτίστως παιδαγωγική διάσταση: με τι πνευματικά εφόδια πρέπει να εξοπλιστεί ο νέος για να αντιμετωπίσει τα ζητήματα που ανακύπτουν από την εμφάνιση της πρωτοποριακής κίνησης; Ο Τσάτσος τον συμβουλεύει να στηριχτεί στην αρχή ότι η ουσία της πνευματικής ζωής είναι αναπόσπαστη από τη γη και από την ιστορία του λαού όπου ανήκει. Αλλά για να γίνει η αρχή αυτή συγκεκριμένη αλήθεια μέσα σε μια συνείδηση πρέπει να οριστεί ποια είναι αυτή η γη και ακόμη ποια είναι αυτή η ιστορία ως ενότητα ενιαία αντιληπτή από το πνεύμα. Ειδικότερα για την Ελλάδα ισχύει ότι «πρέπει να γίνει συνειδητή η εσώτατη συνοχή όλων των ιστορικών περιόδων της και το κοινό πολιτιστικό τους νόημα».19 Πριν από κάθε άξιο επηρεασμό, τονίζει ο Τσάτσος, «έρχεται η νόηση της ελληνικής γης και της ελληνικής ιστορίας».20 Από αυτήν τη νόηση θα προσποριστεί τα πρώτα και αποφασιστικά στοιχεία: «Θα αρχίσει από τον αρχαίο κόσμο και δεν θα σταματήσει σε αυτόν. Θα δεχθεί και το χριστιανισμό σαν ένα στοιχείο εξελληνισμένο και εγκλιματισμένο, που πρέπει να συνδυαστεί και με τον αρχαίο κόσμο και με τη νεότερη εποχή».21 Μόνο έτσι θα διαπλαστεί ο πνευματικός άνθρωπος που θα μπορεί να κρίνει το δημιουργό αισθητικά και όχι ιστορικά: «Θα κρίνει, έξω από το χρόνο, την αισθητική του ουσία, που ταυτίζεται με την αισθητική έκφραση της ουσίας».22 Και η κρίση του –ο Τσάτσος είναι βέβαιος γι’ αυτό– θα είναι τις περισσότερες φορές αρνητική για κάθε ποιητή της πρωτοποριακής κίνησης, καθόσον η νέα αυτή κίνηση δίνει στο άλογο μεγαλύτερο χώρο από ό,τι μπορεί αισθητικά να καταλάβει. «Μια τέτοια άρνηση του Λόγου και του ορθού του μέτρου στην ποίηση, είναι αντίθετη με τη βαθύτερη αρχή του ελληνικού πνεύματος και της ελληνικής ωραιότητας· αλλά είναι αντίθετη και με κάθε δυνατή αντίληψη του ωραίου».23 Η ελληνικότητα για τον Τσάτσο δεν είναι απλώς «το απροσδιόριστο σύνολο όλων των έργων που δημιούργησε και θα συνεχίσει να δημιουργεί κάθε άτομο που ανήκει στην ελληνική φυλή».24 Αντί λοιπόν να εμπιστευόμαστε «το απτό κριτήριο της εθνικής καταγωγής των δημιουργών, και να ελπίζουμε και να πιστεύουμε, πως κάθε έργο γραμμένο από Έλληνα, θα μετέχει από την ουσία της ελληνικότητας»,25 πρέπει να αναζητούμε «την αιώνια ουσία της ελληνικότητας».26 Η ελληνικότητα δεν είναι μια σχετική μορφή ζωής, ένα ιστορικό μονάχα φαινόμενο, που συνεχίζεται μέσα σε πάντα νέους τρόπους· είναι «μια [  ]


απόλυτη μορφή ζωής, μια κατηγορία της ιστορίας, μια “στιγμή” [Moment] της ιδέας»,27 είναι η ίδια κανόνας a priori και ως εκ τούτου έχει τους σταθερούς νόμου της. Ως ιδέα η ελληνικότητα δεν κλείνεται σε ορισμούς, αλλά υπάρχουν μερικά καίρια σημεία προσανατολισμού. Έτσι η ελληνικότητα είναι μια «αρετή φωτός που διώχνει τις σκιές, τη θαμπάδα και το μυστήριο», «μια αρετή μέτρου που θαυμαστά συγχωνεύει μέσα της και το άμετρο», και μαζί με το μέτρο, «η ανάγκη των κλειστών ολοτήτων και των ορίων».28 Αυτή η ελληνική ιδέα πρέπει να γίνει «αρχή παιδείας»29 όπως σε όλες τις φάσεις της ζωής του ανθρώπου, έτσι και στη φάση της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Μόνο η καλλιέργεια «των ελληνικών αξιών, που δεν είναι παρά η βαθύτερη καλλιέργεια του εαυτού μας, θα οδηγήσει σε μια γνησιότερη τέχνη».30 Για την ύπαρξη της ιδέας του ωραίου ως απόλυτης αρχής a priori ο Τσάτσος επικαλείται τη σχετική επιχειρηματολογία που αναπτύσσει ο Kant στο πρώτο μέρος της Kritik der Urteilskraft [Κριτικής της κριτικής δύναμης]. Οι αναλύσεις του στηρίζονται εν πολλοίς στη θέση ότι πρωταρχικό μέλημα του Kant είναι η επεξεργασία μιας θεωρίας της αισθητικής εμπειρίας και μέσω αυτής η αναγόρευση της αισθητικής σε αυτόνομη επιστημονική πειθαρχία. Τη θέση αυτή συμμερίζεται ακόμη και σήμερα η πλειονότητα των σχολιαστών της Kritik der Urteilskraft. Έχει γίνει πλέον κοινός τόπος να ερμηνεύεται η τρίτη Kritik ως ένα από τα ιδρυτικά κείμενα της λεγόμενης “νεωτερικής αισθητικής”. Θεωρείται περίπου ως δεδομένο ότι οι αισθητικοί στοχασμοί του Kant συγκαταλέγονται στις σημαντικότερες απόπειρες που έχει καταβάλει η φιλοσοφία στη μακραίωνη ιστορία της να μεταφράσει στη γλώσσα της έννοιας εκείνες τις εμπειρίες που μπορούν να προκύψουν από τη συνάντηση με τον κόσμο της καλαισθησίας, της τέχνης και του ωραίου. Γι’ αυτό το συγκεκριμένο έργο αποκαλείται συχνά με συντομογραφικό τρόπο ως η «αισθητική του Kant». Kants Begründung der Ästhetik [Η θεμελίωση της αισθητικής από τον Kant] είναι ο χαρακτηριστικός τίτλος εκείνου του σημαντικού έργου του νεοκαντιανού Hermann Cohen, το οποίο καθόρισε επί μακρόν την ερμηνεία της τρίτης Kritik και στην οποία βασίστηκε και ο Τσάτσος, όπως ο ίδιος ρητά ομολογεί. Παρακάμπτεται εδώ το γεγονός ότι ο Kant είναι επιφυλακτικός ως προς τη δυνατότητα μιας επιστήμης του ωραίου και των νόμων του. Η επιχειρηματολογία του δείχνει ότι στο ερώτημα για το αν η αισθητική μπορεί να οδηγηθεί στην ασφαλή οδό μιας επιστήμης, πρέπει να δοθεί αρνητική απάντηση. Ο Kant διέγνωσε ότι η αισθητική εμπειρία είναι κατά βάθος αδύνατο να μεταφραστεί στη γλώσσα της έννοιας, να θεμελιωθεί με τη βοήθειά της και να μεταδοθεί αυτούσια σε άλλα υποκείμενα. Αυτή την αξίωση [  ]


εγείρουν όμως όχι μόνο οι αισθητικές θεωρίες που προηγούνται του Kant αλλά και εκείνες που έπονται του δικού του εγχειρήματος. Τούτο ισχύει τόσο για την αισθητική του Alexander Gottlieb Baumgarten, ο οποίος ήταν αυτός που επινόησε τον όρο “αισθητική”, όσο και για την αισθητική του Hegel, ανεξάρτητα από τις όποιες διαφορές υφίστανται εδώ ως προς τη θεωρία της έννοιας. Ο Kant, αντιθέτως, περιορίζει το έργο της εννοιολογικής γνώσης της φιλοσοφίας στη διερεύνηση των όρων, υπό τους οποίους η υποκειμενικότητα, κατά την αισθητική αποτίμηση των αντικειμένων, ωθείται να αισθανθεί το ελεύθερο και αρμονικό παιχνίδι των γνωστικών της δυνάμεων, της φαντασίας (Einbildungskraft) και της διάνοιας (Verstand), και να αποκτήσει έτσι μιαν άμεση εμπειρία τους εαυτού της. Η ανάλυση της καλαισθητικής κρίσης (Geschmacksurteil) επιτελεί στον Kant παραδειγματική λειτουργία, αφού μόνο μέσω αυτής μπορεί να αναδείξει την άμεση σχέση της αισθητικής εμπειρίας με το συναίσθημα της ηδονής και λύπης (Gefühl der Lust und Unlust), το οποίο συνιστά το αινιγματικό στοιχείο στην αρχή (Prinzip) που διέπει τη συνολική λειτουργία της κριτικής δύναμης, δηλαδή εκείνης της σύνθετης γνωστικής ικανότητας που έχει επιφορτιστεί με το καθήκον της υπαγωγής του ατομικού στο καθολικό. Ο a priori χαρακτήρας της σχέσης ανάμεσα στο ωραίο και στο συναίσθημα της ηδονής ωθεί τον Καντ να εκπονήσει το σχέδιο μιας κριτικής της αισθητικής κριτικής δύναμης, ενώ ταυτοχρόνως τον εξαναγκάζει να παραιτηθεί από τη θεμελίωση μιας αυτοδύναμης φιλοσοφικής και επιστημονικής αισθητικής, καθώς, όπως ο ίδιος ρητά αναγνωρίζει, «δεν υπάρχει ούτε μπορεί να υπάρξει επιστήμη του ωραίου, η δε κρίση της καλαισθησίας δεν είναι δυνατό να προσδιοριστεί βάσει αρχών».31 Ένα λοιπόν από τα καίρια συμπεράσματα της τρίτης Κριτικής είναι ότι ακόμη και τα a priori στοιχεία στην καλαισθητική κρίση, ακριβώς επειδή στερούνται εννοιολογικής υφής –και ως εκ τούτου δεν ευνοούν την επιχειρηματολογική τεκμηρίωση μιας αισθητικής προτίμησης–, δεν επιτρέπουν τη συγκρότηση επιστήμης στο χώρο της καλαισθησίας. Από αυτή την άποψη, ο Σεφέρης όταν, απαντώντας στον Τσάτσο, απορρίπτει την ύπαρξη a priori απαράβατων καλλιτεχνικών κανόνων και αρνείται τη δυνατότητα «να χαράξουμε από τα πριν τα όρια της τέχνης»32 βρίσκεται πολύ πιο κοντά στον Kant από ό,τι ο συστηματικός μελετητής του Κ. Τσάτσος. Αλλά και για τη θέση του περί της ελληνικότητας ως a priori αρχής και ως στιγμής της ιδέας της ωραιότητας, δεν μπορεί να αντλήσει θεωρητική νομιμοποίηση από τον Kant αλλά μάλλον από τον αντίπαλό του και θεμελιωτή του γερμανικού ρομαντισμού Johann Gottlieb Herder.

[  ]


ΙII

Οι συγκλονιστικές εμπειρίες του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου, του Εμφυλίου καθώς και του Ψυχρού Πολέμου αφαίρεσαν από το εγχείρημα της αποκατάστασης της ελληνικότητας τον πιεστικό του χαρακτήρα και έστρεψαν το ερευνητικό ενδιαφέρον των Ελλήνων στοχαστών πρωτίστως προς την κριτική διερεύνηση των συγκροτητικών όρων της νεωτερικότητας, καθώς και των εγγενών αντινομιών της. Τούτο ισχύει όχι μόνο για εκείνους του διανοητές που απέκτησαν φήμη γράφοντας και διδάσκοντας στο εξωτερικό, όπως π.χ. ο Κώστας Παπαϊωάννου, ο Κορνήλιος Καστοριάδης και ο Κώστας Αξελός, αλλά και άλλους όπως ο Παναγιώτης Κονδύλης και ο Κοσμάς Ψυχοπαίδης, οι οποίοι, αφού ολοκλήρωσαν τη διδακτορική τους διατριβή στη Γερμανία, επέστρεψαν στην Ελλάδα. Αρχικά το θεωρητικό μοντέλο που τους ελκύει είναι αναμφισβήτητα το εγελιανομαρξιστικό. Οι καντιανοί δυϊσμοί ανάμεσα στην εποπτεία και στην έννοια, στην έννοια και στην ιδέα, στο είναι και στο δέον, στη φύση και στην ελευθερία, ερμηνεύονται ως αντινομίες της αστικής σκέψης και κατ’ επέκταση ως αντανακλάσεις υπαρκτών αντιφάσεων των αστικών κοινωνιών, οι οποίες μπορούν να εξαλειφθούν μόνο με τον επαναστατικό μετασχηματισμό τους. Υπό την πίεση των ερωτημάτων που ανακύπτουν από την εμφάνιση του σταλινικού ολοκληρωτισμού η αίγλη του επίμαχου μοντέλου αρχίζει να θαμπώνει. Παράλληλα δημιουργούνται ευνοϊκότερες προϋποθέσεις για ένα άνοιγμα προς θεωρητικά εγχειρήματα όπως εκείνα του Nietzsche και του Martin Heidegger, τα οποία εντοπίζουν στην αρχή της αυτόνομης και αυτοσυνείδητης υποκειμενικότητας τη ρίζα όλων των σύγχρονων αδιεξόδων, ερμηνεύουν το Λόγο (Vernunft) ως μορφή της βούλησης για ισχύ και αξιώνουν την απόρριψη του νεωτερικού προτάγματος. Έτσι, στον ορίζοντα της προβληματικής του Nietzsche κινείται η σημαντική μελέτη του Π. Κονδύλη, Ισχύς και απόφαση [Macht und Entscheidung]. Βεβαίως, όπως ο ίδιος σημειώνει, εμπνέεται από τον οξυδερκή κριτικό των ιδεολογικών μορφών (στη μεταφυσική και στην αξιολογία) και όχι από τον οραματιστή, που επαγγέλλεται την υπέρβαση του ευρωπαϊκού μηδενισμού, δηλαδή της απαξίωσης όλων των συνδεόμενων με τον ελληνοχριστιανικό πολιτισμό κανονιστικών δεσμεύσεων, διαμέσου του εξαιρετικά αμφίσημου ιδεώδους του υπεράνθρωπου. Αυτός ακριβώς ο οραματιστής Nietzsche έθελξε εθνικοσοσιαλιστικές ψυχές: ο διανοούμενος, και όχι ο επιστήμονας, και όχι ο ανατόμος των εννοιολογικών [  ]


δομών. Υιοθετώντας τη νιτσεϊκή ανάλυση των ποικίλων κοσμοεικόνων και ιδεολογικών οραμάτων από την άποψη της εννοιολογικής δομής τους, ο Κονδύλης εκπονεί στην προαναφερθείσα μελέτη μια αυστηρά περιγραφική θεωρία της απόφασης η οποία εναντιώνεται τόσο σε μιαν υπαρξιστικής προελεύσεως στρατευμένη θεωρία της απόφασης: όσο και σε κάθε θεώρηση που επιχειρεί να θεμελιώσει τις αποφάσεις σε δήθεν αντικειμενικά έγκυρες κανονιστικές αρχές, σε δήθεν καθολικώς δεσμευτικά πορίσματα. Από τη σκοπιά της περιγραφικής θεωρίας της απόφασης, «οι αξιολογικές έννοιες αποτελούν όπλα στην υπηρεσία ανθρώπων, των οποίων η επιδίωξη για αυτοσυντήρηση [Selbsterhaltung] μετατρέπεται σε αγώνα για διεύρυνση της ισχύος τους».33 Αυτό με τη σειρά του σημαίνει ότι μόνο η παραίτηση από κάθε κανονιστική αρχή και από κάθε αξίωση για αυτοσυντήρηση και ισχύ μπορεί να καταστήσει δυνατή την περιγραφική γνώση των ανθρωπίνων πραγμάτων. Το τίμημα της αξιολογικά ελεύθερης γνώσης είναι η ζωή· γι’ αυτό μια τέτοια γνώση δεν πρόκειται ποτέ να κερδίσει την ευρύτερη κοινωνική επιδοκιμασία. Στο Αόρατο χρονολόγιο της σκέψης ο Κονδύλης επισημαίνει ότι μεταξύ των στοχαστών που άσκησαν καθοριστική επίδραση στη σκέψη του συγκαταλέγεται και ο Kant.34 Ωστόσο, οι κεντρικές προκείμενες του εγχειρήματός του είναι ριζικά αντικαντιανές. Ασφαλώς, καντιανής προελεύσεως είναι η διάκριση Είναι [Sein] και Δέοντος [Sollen]. Για τον Kant, όμως, η διάκριση τούτη δεν αποτελεί την τελευταία λέξη, καθόσον στην τρίτη Kritik ανιχνεύει τη δυνατότητα γεφύρωσης του συγκεκριμένου χάσματος. Αντικαντιανή είναι επίσης η θέση ότι «ο κόσμος και ο άνθρωπος καθ’ εαυτούς δεν έχουν ούτε νόημα ούτε αξία»,35 η οποία, κατά τον Κονδύλη, καθιστά δυνατή μια συνεπή αξιολογικά ελεύθερη θεώρηση. Η αποτίμηση της νομιμότητας αποφάνσεων του τύπου: «Η ζωή δεν έχει νόημα» ή «Η ζωή έχει νόημα» δεν είναι αρμοδιότητα του θεωρητικού Λόγου. Ο θεωρητικός Λόγος, δηλαδή ο απαλλαγμένος από οιαδήποτε κανονιστικότητα Λόγος, μπορεί να επιτελέσει τη γνωστική του λειτουργία χωρίς να έχει προαποφασίσει αν η ζωή έχει νόημα ή όχι, ή κατ’ αναλογία αν ο Θεός υπάρχει ή όχι. Ωστόσο, το είδος των κανονιστικών δεσμεύσεων που αναλαμβάνει το ανθρώπινο πράττειν συναρτάται άμεσα με το αν πιστεύουμε στην ύπαρξη νοήματος ή όχι, στην ύπαρξη Θεού ή όχι. Αλλά και η έλλογη αποτίμηση των κανονιστικών δεσμεύσεων και αξιακών προσανατολισμών είναι αρμοδιότητα και δυνατότητα του πρακτικού Λόγου. Ο Κονδύλης, όμως, ερμηνεύει τον πρακτικό Λόγο ως μορφή ενός εργαλειακού Λόγου, μιας κατά το σκοπό ορθολογικότητας (Zweckrationalität) η οποία γκρεμίζει το φράγμα ανάμεσα σε αξιώσεις [  ]


εγκυρότητας (Gültigkeitsansprüche) και αξιώσεις ισχύος (Machtansprüche). Η αξιολογικά ελεύθερη θεώρηση κατανοεί τις ιδέες και τις αξίες ως όπλα της κοινωνικής ύπαρξης, καθώς αγωνίζεται για την αυτοσυντήρησή της και τη διεύρυνση της ισχύος της. Ο Λόγος εξομοιώνεται με την ισχύ, την εξουσία και την κυριαρχία, χάνοντας έτσι πλήρως την κριτική του ικανότητα, τη δύναμή του να διαφοροποιεί με έλλογο τρόπο τις έγκυρες από τις μη έγκυρες κανονιστικές αρχές. Εκκινώντας από το ανελέητο θεώρημα της ταυτότητας Λόγου και ισχύος ανάγει όλα τα κανονιστικά ιδεώδη και τις αξιώσεις για ορθότητα των νεωτερικών οικουμενιστικών ηθικών σε συγκαλυμμένες επιταγές για την αυτοσυντήρηση και την ισχύ. Άτεγκτα και μεθοδικά ο Κονδύλης αχρηστεύει την αξίωση ορθότητας των κανονιστικών αποφάνσεων ανάγοντας την εγκυρότητα ή μη εγκυρότητα σε θετικές ή αρνητικές αξιολογικές κρίσεις, με τις οποίες εκφράζουμε αισθητικές προτιμήσεις. Ο Κονδύλης μεθερμηνεύει πρώτα τις αξιώσεις για εγκυρότητα ως προτιμήσεις και έπειτα θέτει το ερώτημα αν πρέπει να προτιμάμε την ελευθερία περισσότερο από την ανελευθερία, τη δικαιοσύνη από την αδικία. Αρμόδιες για να απαντήσουν στο ερώτημα για την “αξία” της ελευθερίας και της δικαιοσύνης είναι εντέλει οι καλαισθητικές κρίσεις. Ότι «οι αξιολογήσεις και οι νοηματοδοσίες, οι ηθικές δεοντολογίες και καθηκοντολογίες αποτελούν σε τελική ανάλυση ζητήματα γούστου»,36 είναι θεμελιώδης θέση της περιγραφικής θεωρίας της απόφασης. Βεβαίως, με «γούστο» δεν εννοεί ο Κονδύλης αστάθμητες επίνοιες και αρέσκειες, αλλά τις βαθύτερες κλίσεις και προσδοκίες της ύπαρξης. Αρνείται, όμως, να δεχθεί την άποψη του Kant ότι οι αισθητικές αξιολογήσεις δεν είναι κατ’ ανάγκη υποκειμενικές, εφόσον μπορούν να συνδεθούν με μιαν αξίωση για διυποκειμενική εγκυρότητα. Η χωρίς ενδιαφέρον ευαρέσκεια (das interesselose Wohlgefallen) η οποία συνοδεύει την καλαισθητική κρίση και της προσδίδει την ιδιάζουσα καθολικότητά της είναι, κατά τον Κονδύλη, απλή ψευδαίσθηση. Ακολουθώντας το μέγα πρότυπο του Nietzsche, ο Κονδύλης διατείνεται ότι η εγκυρότητα, στην οποία αποβλέπει μια καλαισθητική κρίση, δεν εκφράζει παρά τη διέγερση της βούλησης μέσω του ωραίου. Μια βούληση απαντά σε μιαν άλλη βούληση, μια ισχύς επικρατεί πάνω σε μιαν άλλη. Από τη στιγμή, όμως, που η σκέψη δεν μπορεί να κινηθεί στο στοιχείο των αξιώσεων εγκυρότητας, η κριτική χάνει το νόημά της. Εάν όλα τα κατηγορήματα εγκυρότητας έχουν χάσει την αξία τους, εάν στις αποτιμήσεις αξιών εκφράζονται αξιώσεις εξουσίας και όχι εγκυρότητας, τότε δεν υπάρχει κριτήριο που να επιτρέπει στην κριτική να επιχειρεί ακόμη διακρίσεις π.χ. μεταξύ μιας [  ]


εξουσίας που αξίζει να εκτιμάται και μιας άλλης που αξίζει να υποτιμάται. Ο Κονδύλης άγεται σε αυτήν τη συνέπεια επειδή απορρίπτει την οπτική γωνία του ενεργά συμμετέχοντος υποκειμένου και αντιθέτως υιοθετεί αποκλειστικά την οπτική του εξωτερικού παρατηρητή, για τον οποίο «ο κόσμος έτσι όπως είναι παρουσιάζει άπειρο ενδιαφέρον».37 Όπου όμως λείπουν η πρακτική συμμετοχή και οι αξιώσεις ισχύος, εκεί κατ’ ανάγκη ελλοχεύει ο κίνδυνος διολίσθησης στην «ολοκληρωτική σιωπή».38 Ακόμη και η δημόσια ανακοίνωση της περιγραφικής θεωρίας της απόφασης αποτελεί ασυνέπεια και οφείλεται απλώς, όπως ομολογεί ο Κονδύλης, «σε συγγραφική ματαιοδοξία ή στην ευχαρίστηση που δοκιμάζει κανείς προκαλώντας τους άλλους».39 Αυτή η εγγενής ροπή προς τη σιωπή είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την παραγνώριση της οποιασδήποτε αυτονομίας που μπορεί να διαθέτει το εκάστοτε παρόν μέσα στο οποίο δρουν οι συγκεκριμένοι άνθρωποι. Ο Κονδύλης βλέπει το «ιστορικό παρόν» μόνο από την οπτική γωνία της μελλοντικής του εξέλιξης. Από αυτή την άποψη, ο σημερινός αγώνας των εξουσιαζομένων κατά της εξουσίας δεν είναι τίποτε άλλο από έναν αγώνα για την εξουσία. Ωστόσο, όπως εύστοχα επισημαίνει ο Γ. Λυκιαρδόπουλος, ένας πραγματικός λεπτογεύστης και επαΐων του περιθωρίου, στη «διαπίστωση ότι η άρνηση της παρούσας εξουσίας “ανοίγει τον δρόμο σε μια καινούργια” γίνεται μια αφαίρεση κατά την οποία αυτό που αφαιρείται είναι αυτό ακριβώς που ενδιαφέρει: το ουσιώδες εκείνο διάστημα της ύπαρξής μας, το “ανάμεσα” που ορίζεται και διεκδικείται από τη μήτρα και από το μνήμα, το “τώρα” που μας δίνει τη μορφή και το περιεχόμενό μας, η ενεργός πραγματικότητα του κόσμου τούτου η οποία για να υπάρξει οφείλει να παραμερίσει –και παραμερίζει– τη “διαλεκτική”: η αυριανή κοπριά δεν αναιρεί το σημερινό άνθος».40

ΙV

Μια ριζικά διαφορετική έως αντίπαλη προσέγγιση του Kant προτείνει ο Κ. Ψυχοπαίδης, ιδίως στις δύο τελευταίες πραγματείες του Κανόνες και αντινομίες στην πολιτική (Αθήνα, 1999) και Όροι, αξίες, πράξεις (Αθήνα, 2005). Αναγνωρίζοντας τη βασιμότητα της κριτικής του Hegel στο δογματικό όσο και αδιάλλακτο φορμαλισμό που χαρακτηρίζει την ηθική θεωρία που διατυπώνει ο Kant στην Kritik der praktischen Vernunft [Κριτική του πρακτικού Λόγου], αλλά διαφωνώντας συγχρόνως με την ισχυρή θεσμοκρατία στην οποία εκβάλλουν οι αναλύσεις του Hegel αναζητεί στην τρίτη Kritik του Kant τα πρόσφορα εννοιο[  ]


λογικά εργαλεία για την ανάπτυξη μιας μετριοπαθέστερης εκδοχής του Λόγου η οποία θα του επιτρέψει να εκπονήσει το σχέδιο μιας συνεκτικής κριτικής θεωρίας των νεωτερικών κοινωνιών. Βασιζόμενος στην έννοια της “αναστοχαστικής κριτικής δύναμης” (reflektierende Urteilskraft), την οποία αναλύει ο Kant στην τρίτη Kritik ως εκείνη τη γνωστική ικανότητα η οποία εκκινώντας από ένα απολύτως συγκεκριμένο φαινόμενο αναζητεί το καθολικό που προσιδιάζει στην ιδιαιτερότητά του, επιχειρεί να αναπτύξει μιαν έννοια εγκυρότητας που υπόσχεται να επιλύσει ένα από τα πιο καίρια προβλήματα της σύγχρονης γνωσιοθεωρίας και ηθικής θεωρίας: αυτό της συμφιλίωσης του οικουμενικού Λόγου με το γεγονός του πλουραλισμού. Το αν όμως η απόρριψη της παραδοσιακής έννοιας του Λόγου ως αυτάρεσκου δικαστή και η υιοθέτηση του μοντέλου ενός αναστοχαστικού Λόγου ανοικτού στη ριζική ετεροείδεια των ιστορικών φαινομένων αρκεί για να αντιμετωπιστεί η πρόκληση που ακούει στο όνομα Nietzsche, πρέπει να μείνει εδώ ανοιχτό. Έχω άλλωστε αρκετά μακρηγορήσει. Και παρότι ξεπέρασα το μέτρο, έχω την αίσθηση ότι δεν έκανα τίποτε παρά να δώσω λίγες ενδείξεις –με αρκετά χάσματα– που μπορεί να τις χρησιμοποιήσουν άλλοι, εάν βεβαίως τους ενδιαφέρει, για να υποστηρίξουν τις ίδιες ή τις αντίθετες απόψεις, με περισσότερη ακρίβεια.


1. Benjamin W., Deutsche Menschen. Eine Folge von Briefen, Frankfurt 1966, σ. 151. 2. Βλ. Rickert H., Kant als Philosoph der modernen Kultur: Eine geschichtsphilosophische Studie, Tübingen 1924, σ. 141. 3. Πρόκειται για τον τίτλο άρθρου του Ν. Χατζηκυριάκου-Γκίκα που δημοσιεύθηκε στα τεύχη 42, 43, 44 του περιοδικού Ευθύνη. 4. Θεοδωρακόπουλος Ι., Τα σύγχρονα φιλοσοφικά ρεύματα, Αθήναι 1972, σ. 7. 5. Ό.π. 6. Ό.π., σ. 16. 7. Ό.π., σ. 6. 8. Βλ. Blumenberg H., Die Legitimität der Neuzeit, Frankfurt 1966, σ. 72. 9. Βλ. Habermas J., Der philosophische Diskurs der Moderne, Frankfurt 1988, σ. 17 κ.εξ. 10. Baudelaire C., «Der Maler des modernen Lebens», in: Gesammelte Schriften, Darmstadt 1982, Bd. 4, σ. 50. 11. Baudelaire C., Gesammelte Schriften, Darmstadt 1982, Bd. 4, σ. 325. 12. Σεφέρης Γ. – Τσάτσος Κ., Ένας διάλογος για την ποίηση, Αθήνα 1975, σ. 33. 13. Ό.π., σ. 6. 14. Ό.π., σ. 7.

[  ]


15. Ό.π., σ. 7-8. 16. Ό.π., σ. 49-50. 17. Ό.π., σ. 54. 18. Ό.π., σ. 55. 19. Ό.π., σ. 9. 20. Ό.π. 21. Ό.π. 22. Ό.π., σ. 10. 23. Ό.π. 24. Ό.π., σ. 59. 25. Ό.π. 26. Ό.π. 27. Ό.π., σ. 58. 28. Ό.π., σ. 60. 29. Ό.π., σ. 63. 30. Ό.π. 31. Kant I., Kritik der Urteilskraft, Hamburg 2001, B 261. 32. Σεφέρης Γ. - Τσάτσος Κ., Ένας διάλογος για την ποίηση, όπ.π., σ. 20. 33. Κονδύλης Π., Ισχύς και απόφαση, Αθήνα 1984, σ. 212. 34. Βλ. Κονδύλης Π., Το αόρατο χρονολόγιο της σκέψης, Αθήνα 1998, σ. 93. 35. Κονδύλης Π., Ισχύς και απόφαση, όπ.π., σ. 209. 36. Ό.π., σ. 230. 37. Ό.π., σ. 232. 38. Ό.π., σ. 229. 39. Ό.π. 40. Κονδύλης Π. κ.ά., Παλιά και νέα θεότητα, Αθήνα 2003, σ. 85-86.

[  ]

Cay Lienau

ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚO ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΤΙΚO ΡΕYΜΑ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΤΙΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΑΠΟΣΤΟΛΗΣ ΚΑΙ ΥΠΟ∆ΟΧΗΣ

Η

μετανάστευση Ελλήνων εργατών, η μετανάστευση Gastarbeiter, προς την Γερμανία είχε ως αποτέλεσμα την πιο στενή και ουσιαστική επαφή Γερμανών και Ελλήνων στη μακρά ιστορία των ελληνο-γερμανικών επαφών και σχέσεων. Αυτό οφείλεται κυρίως στο επίπεδο των σχέσεων, το οποίο δεν περιορίστηκε αυτή τη φορά σε αμιγώς φιλέλληνες, πολιτικούς επιστήμονες ή και στρατιωτικούς, αλλά συμπεριέλαβε όλα τα υπάρχοντα κοινωνικά στρώματα. Το μεταναστευτικό ρεύμα των Ελλήνων εργατών κατευθύνθηκε σχεδόν αποκλειστικά στη Δυτική Γερμανία. Επρόκειτο για μαζικό ρεύμα, το οποίο έπληξε άμεσα το 8% του πληθυσμού της χώρας. Ο τόσο μεγάλος αυτός αριθμός μεταναστών δεν ήταν δυνατόν να αφήσει ανεπηρέστη την οικονομία αλλά και την κοινωνία της χώρας από την οποία αυτοί προέρχονταν, αλλά και τις περιοχές που τους δέχτηκαν.

Ο ορισµός του Gastarbeiter

Η μετανάστευση των Gastarbeiter είναι μία συγκεκριμένη μορφή μετανάστευσης και ο ευφημιστικός όρος Gast-arbeiter (προσκληθείς-εργαζόμενος) προσδιορίζει ένα συγκεκριμένο τύπο αλλοδαπού εργαζόμενου: πρόκειται για εργατικό δυναμικό με σχέση εξαρτημένης εργασίας, με (αρχικά) περιορισμένη άδεια παραμονής και εργασίας, προερχόμενο από εμφανώς διαφορετικό πολιτιστικό περιβάλλον. Ο χρονικός αυτός περιορισμός είχε ως αποτέλεσμα οι μετανάστες να διατηρούν σταθερά στενούς δεσμούς με την πατρίδα τους, καθιστώντας παράλληλα δύσκολη την όποια πρόθεση δημιουργίας καινούριας ζωής στη χώρα που είχαν επιλέξει να εργαστούν. Ο όρος εμπεριέχει την αναγκαιότητα της επαφής με την πατρίδα, εφόσον η επιστροφή είναι προδιαγεγραμμένη ή υποχρεωτική. [  ]


Εργαζόμενοι με ρίζες στην πατρίδα τους (πηγή: Κατευθυντήριες Γραμμές και Συμβουλές προς Έλληνες Παλιννοστούντες, Υπηρεσία της Διακονίας της Ε.Ε.Γ., Staffelbergstr. 176, 7 Stuttgart, o.J., ca. 1980)

Κατά συνέπεια, διαμορφώνεται ένας τρόπος ζωής που κινείται μονίμως ανάμεσα σε δύο διαφορετικούς πολιτισμούς. Ο χρονικός περιορισμός όμως έχει και πολλές άλλες επιπτώσεις: στην τοποθέτηση των αποταμιεύσεων, στον τόπο επιστροφής, στην εκπαίδευση και την ανατροφή των παιδιών, και τέλος στην προθυμία για προσαρμογή και ένταξη, κάτι που στην πράξη απεικονίζεται στην προσπάθεια εκμάθησης ή όχι της γλώσσας της χώρας υποδοχής και εργασίας. Ταυτόχρονα, οι μετανάστες αυτοί αποφασίζουν να ζήσουν στη χώρα υποδοχής προσωρινά, με σκοπό την όσο το δυνατόν μεγαλύτερη αποταμίευση και αποστολή χρημάτων στην πατρίδα. Σε απόλυτους όρους μπορούμε λοιπόν να μιλάμε για μετανάστευση Gastarbeiter, όσο ισχύουν οι χρονικοί περιορισμοί. Το 1973 που σταματά η προσφορά εργασίας και το αργότερο τη στιγμή της προσχώρησης της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα, αυτός ο τύπος μετανάστευσης και μεταναστών παύει να υφίσταται.

Συµφωνία προσλήψεων, διαδικασία µετανάστευσης

Στα χρόνια του οικονομικού θαύματος και έως το 1961 η Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας (ΟΔΓ) κάλυπτε τις συνεχώς αυξανόμενες ανάγκες της σε εργατικό δυναμικό από την Ανατολική Γερμανία. Μετά την ανέγερση του Τείχους το 1961 αυτή η πηγή στέρεψε. Βέβαια, από τα μέσα της δεκαετίας του 1950 είχε αρχίσει μια πρώτη ροή οικονομικών μεταναστών. Οι Ιταλοί έκαναν την αρχή στα τέλη του 1955, αλλά το μεγάλο κύμα ήρθε τη δεκαετία του 1960, όταν υπογράφτηκαν συμφωνίες πρόσκλησης εργατών με κράτη της Μεσογείου, δηλαδή με την Ελλάδα, την Τουρκία, τη Γιουγκοσλαβία, την Ισπανία, την Τυνησία και το Μαρόκο. Οι Έλληνες αποτελούσαν ένα μέρος του μεγάλου ρεύματος [  ]

CAY LIENAU

μεταναστών από την περιοχή της Μεσογείου που κατευθύνθηκε στη Γερμανία. Από την αρχή των προσλήψεων, το 1960, έως το 1973 υπολογίζεται ότι ο αριθμός αυτός ξεπέρασε το ένα εκατομμύριο. Πολλοί ήταν πάντως οι Έλληνες, οι οποίοι επέστρεψαν στην Ελλάδα λόγω της οικονομικής κρίσης το 1967, αλλά αργότερα επανήλθαν στη Γερμανία. Σύμφωνα με τους υπολογισμούς μου, οι Έλληνες που εργάστηκαν στη Γερμανία ανέρχονται σε 800.000. Οι περισσότεροι προέρχονταν από τη Βόρεια Ελλάδα. Παρά τις αρνητικές εμπειρίες από τη γερμανική Κατοχή –δεν είχαν περάσει ούτε 15 χρόνια– και των θυμάτων του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, το ελληνικό κράτος πίεζε προς την κατεύθυνση μιας συμφωνίας. Απώτερος σκοπός ήταν, μέσω της μετανάστευσης και των συναλλαγματικών εμβασμάτων, να καλυτερεύσουν τα οικονομικά της χώρας και να αποτραπεί η χρεοκοπία.1 Επιπλέον, η Ελλάδα ήλπιζε να βελτιώσει το εμπορικό της ισοζύγιο, να αναδιαρθρώσει την αγορά εργασίας με τον επαναπατρισμό των μεταναστών στις ως επί το πλείστον αγροτικές περιοχές καταγωγής τους –μέσω των καινοτομιών τις οποίες εκείνοι είχαν βιώσει–, και τέλος να αναβαθμίσει τον κοινωνικό τομέα. Ταυτόχρονα, μεγάλα τμήματα του πληθυσμού έβλεπαν τη μετανάστευση ως δίοδο διαφυγής από τη μιζέρια και την εξαθλίωση. Στην αρχή η Γερμανία είχε πολλούς ενδοιασμούς σε σχέση με μια στοχευμένη πολιτική πρόσληψης μεταναστών. Το 1960 όμως, ύστερα από ελληνικές πιέσεις και σε συνδυασμό με τις αυξανόμενες δικές της ανάγκες, οργάνωσε τελικά γραφεία προσλήψεων. Εδώ έπαιξε ρόλο και η προσδοκία των μεταναστών για στήριξη της αγοραστικής δύναμης των χωρών από τις οποίες προέρχονταν με τη συμβολή των αναμενόμενων εμβασμάτων. Αυτό, θα βοηθούσε συμπληρωματικά και τις εξαγωγές της Γερμανίας. Σε τελική ανάλυση, η υποστήριξη δινόταν σε ένα σύμμαχο του ΝΑΤΟ. Έτσι τα ενδιαφέροντα των δύο κρατών και παράλληλα πολλών Ελλήνων, οδήγησαν σε μια σταθερά αυξανόμενη ροή εργατικού δυναμικού προς τη Δυτική Γερμανία. Το ρεύμα αυτό διακόπηκε προσωρινά στην οικονομική κρίση του 1966-1967 και οριστικά το 1973. Οι προϋποθέσεις εισόδου στη χώρα τέθηκαν από τη Δυτική Γερμανία, όπως και για όλα τα κράτη αποστολής. Όσοι ήθελαν να εργαστούν στη Γερμανία έπρεπε να είναι νέοι, υγιείς και ευέλικτοι. Επειδή, εκτός από εργατικό δυναμικό για τη βαριά βιομηχανία, υπήρχε ανάγκη και για προσωπικό στην ελαφριά –ιδίως στους τομείς ηλεκτρικών, τροφίμων και κλωστοϋφαντουργίας–, η προσφορά απευθυνόταν και στις γυναίκες. Πολλές Ελληνίδες ανταποκρίθηκαν. Οι κοινωνικές δομές στην Ελλάδα έδιναν στις γυναίκες μεγαλύτερες ελευθερίες [  ]


από ό,τι για παράδειγμα στην Τουρκία. Λόγω των δεξιοτήτων τους τις προτιμούσαν ιδιαίτερα ως εργατικό δυναμικό. Αυτό σήμαινε ότι για την Ελλάδα, αντίθετα με άλλα κράτη αποστολής, οι γυναίκες αποτέλεσαν το μισό σχεδόν του αριθμού των μεταναστών.

Περιοχές προέλευσης και αποστολής

Ένα εργατικό μεταναστευτικό ρεύμα προϋποθέτει διαφορετικό οικονομικό επίπεδο ανάμεσα στα κράτη αποστολής και υποδοχής. Αυτή η διαφοροποίηση ισχύει και για το επίπεδο οικονομικής ανάπτυξης μεταξύ Δυτικής Γερμανίας και Ελλάδας, αλλά πολύ περισσότερο για τις συγκεκριμένες περιοχές προέλευσης και αποστολής των μεταναστών. Περιοχές προέλευσης της Ελλάδας ήταν κυρίως η Ήπειρος, η Μακεδονία και η Θράκη. Στη Βόρεια Ελλάδα, εκτός από τις γενικότερες οικονομικές δυσκολίες, από τη δεκαετία του 1950 είχε εκδηλωθεί και η κρίση στα καπνά, η οποία έπληξε καίρια μεγάλο αριθμό αγροτών. Η “επέλαση” των φθηνών αμερικάνικων τσιγάρων με φίλτρο, ένα κατάλοιπο ίσως του πολέμου («το αμερικάνικο τσιγάρο»), προκάλεσε προβλήματα στα ανατολικού τύπου ελληνικά καπνά και δυσκολίες στη διάθεση του προϊόντος. Πολυάριθμοι μετανάστες εγκαταστά-

ΠΕΡΙΟΧΗ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ Ελλάδα

Σημεία συγκέντρωσης: Αθήνα, Θεσσαλονίκη

Σύλληψη: C. Lienau Γραφικά: Γ. Κατσαρός 2006

Περιοχές καταγωγής: κυρίως ηπειρωτικά διαμερίσματα της Βόρειας Ελλάδας

Μακρόχρονη μετανάστευση

Επισκέψεις

ΠΕΡΙΟΧΗ ΠΡΟΟΡΙΣΜΟΥ Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας

Συγκέντρωση κυρίως στην ευρύτερη περιοχή της Στουτγάρδης, Rhein-Main και στην περιοχή του Ρουρ

Παλιννόστηση

Mεταναστευτικά Ρεύματα (σύλληψη C. Lienau) [  ]

CAY LIENAU

θηκαν στην περιοχή της Στουτγάρδης,2 στο Ρουρ, στην Ανατολική Βεστφαλία και στη Νυρεμβέργη. Ανάμεσα στους τόπους καταγωγής και σε αυτούς όπου εργάζονταν οι μετανάστες αναπτύχθηκε μια αμφίδρομη σχέση, που βασιζόταν τόσο στις προσδοκίες των μεταναστών, όσο και στην προσπάθεια καταπολέμησης της κοινωνικής και οικονομικής διαφοράς που υπήρχε.

Επιπτώσεις στις περιοχές προέλευσης και εγκατάστασης Επιπτώσεις στις περιοχές εγκατάστασης

Η Δυτική Γερμανία έλυσε με τη μετανάστευση το πρόβλημα του εργατικού της δυναμικού. Το 1961 με την ανέγερση του Τείχους είχε διακοπεί η ροή εργατών από τη Λαοκρατική Δημοκρατία της Γερμανίας (ΛΔΓ), και επομένως υπήρχε μεγάλη ανάγκη για εργάτες για βαριές και βρόμικες δουλειές. Επίσης, χρειάζονταν χέρια για εύκολες και φθηνές δουλειές στις γραμμές παραγωγής, της βιομηχανίας τροφίμων, της υφαντουργίας, χωρίς παράλληλα να απαιτούνται ιδιαίτερα προσόντα. Αυτές τις εργασίες τις απέφευγαν πλέον οι Γερμανοί. Το φθηνό εργατικό δυναμικό, το οποίο εμφανίστηκε, ενώ βοήθησε, δεν επέτρεψε την τεχνολογική εξέλιξη και τον εκσυγχρονισμό. Χωρίς αμφιβολία, η παρουσία μεγάλου αριθμού Ελλήνων εργατών οδήγησε σε μια πρώτη πολιτιστική προσέγγιση. Επίσης, μετά το 1967 και έως το 1974 που έπεσε η στρατιωτική δικτατορία στην Ελλάδα, ήταν έντονη η παρουσία των πολιτικών προσφύγων στη Γερμανία, με τους οποίους οι Γερμανοί αισθάνονταν ιδιαίτερα αλληλέγγυοι. Καθώς το αρχικό σχήμα “προσέλευση και επαναπατρισμός” δεν λειτούργησε ποτέ στην πράξη, πολλοί εργάτες παρέμειναν μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα από ό,τι είχε αρχικά προβλεφθεί. Πολλοί μάλιστα εγκαταστάθηκαν με χρονικό ορίζοντα τη συνταξιοδότηση τους. Ήρθαν άνθρωποι, όπως είπε και ο Max Frisch, και όχι μόνο εργατικό δυναμικό. Δημιουργήθηκαν πολλές γερμανο-ελληνικές εταιρίες, ελληνικές κοινότητες, δημιουργήθηκε μια ιδιόμορφη ελληνική κουλτούρα Gastarbeiter, η οποία συνδεόταν με τη γερμανική. Από την άλλη μεριά, οι μετανάστες αισθανόταν πάντα μετέωροι, καθώς η Γερμανία επέμενε να μην αυτοπροσδιορίζεται ως κράτος υποδοχής μεταναστών. Αυτό δημιουργούσε σε πολλούς προβλήματα πολιτιστικού προσανατολισμού, ιδίως σε σχέση με θέματα όπως η παιδεία των παιδιών, τα οποία υπήρξαν και τα συχνότερα θύματα. [  ]


Επιπτώσεις στις περιοχές προέλευσης

Οι επιπτώσεις της μετανάστευσης των εργατών στις περιοχές προέλευσης έχουν ερευνηθεί πολλαπλώς από το συγγραφέα και τους συνεργάτες του σε μια σειρά ερευνητικών προγραμμάτων,3 και υπολείπονται κατά πολύ από τις αρχικές προσδοκίες. Η ελπίδα ότι οι εργάτες-μετανάστες θα μετατρέπονταν σε μοχλούς ανάπτυξης της πατρίδας τους, δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ. Σημειώθηκε στο σημείο αυτό μεγάλη απόκληση μεταξύ των κρατικών προσδοκιών και αυτών των άμεσα ενδιαφερομένων. Οι τελευταίοι προσέβλεπαν πάνω απ’ όλα στη διασφάλιση και τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσής τους. Οι ισχύοντες χρονικοί περιορισμοί υποχρέωναν τους μετανάστες να επενδύουν τα χρήματα που κέρδιζαν ή τουλάχιστον μεγάλο μέρος τους στην πατρίδα τους, ώστε να συναντήσουν καλύτερες συνθήκες επιστέφοντας εκεί. Οι περισσότεροι χρησιμοποίησαν τα χρήματά τους για να χτίσουν ή να επισκευάσουν το σπίτι τους, να αγοράσουν σύγχρονες οικιακές συσκευές, αγροτικά εργαλεία και άλλα παρόμοια. Επομένως, δεν πραγματοποιήθηκαν παραγωγικές επενδύσεις, οι οποίες θα οδηγούσαν σε μακροπρόθεσμη ανάπτυξη στην οποία θα επέστρεφαν. Μετά την κάλυψη των καταναλωτικών αγαθών (συμπεριλαμβανομένου και του σπιτιού, σε όποια μορφή), η επόμενη πιθανή επένδυση γινόταν με την προοπτική απόκτησης εισοδήματος. Εδώ μπορεί να αναφέρει κανείς την κατασκευή παραθαλάσσιων κατοικιών προς ενοικίαση, την αγορά ή και κατασκευή ενός μικρού μαγαζιού ή εστιατορίου, ενός αυτοκινήτου ως ταξί, την καλλιέργεια φουντουκιών κ.λπ. Μερικές φορές και την αγορά υπερβολικά μεγάλων αγροτικών μηχανημάτων, όπως τρακτέρ, που υπερκάλυπταν τις ανάγκες των μικρής έκτασης καλλιεργείων. Οι επενδύσεις που πραγματοποιήθηκαν στις ιδιαίτερες πατρίδες των εργαζομένων είχαν ως αποτέλεσμα την επιστροφή τους σε αυτές και όχι στα μεγάλα αστικά κέντρα, όπως η Αθήνα ή η Θεσσαλονίκη. Σε μερικές περιπτώσεις, προτιμήθηκαν κάποια μεγαλύτερα χωριά ή πόλεις, που υπόσχονταν καλύτερες συνθήκες ζωής η και εργασία· ωστόσο, μεγάλες χωροταξικές ανακατατάξεις, όπως αρχικά διαφαινόταν, δεν έγιναν. Μόνο το 12% των επαναπατριζομένων από αγροτικές περιοχές εγκαταστάθηκαν μετά την επιστροφή τους στην Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη ή σε άλλες περιοχές εκτός της ιδιαίτερης πατρίδας τους. Όσοι προέρχονταν από γεωργικές ασχολίες, στην πλειονότητά τους επέστρεψαν σε αυτές. Μετά την επιστροφή τους ζούσαν από τα χρήματα που είχαν αποταμιεύσει, από μια μικρή σύνταξη και από τη γεωργία, που την ασκούσαν ως πάρεργο ή για να καλύπτουν τις δικές τους ανάγκες. Όσοι, μετά την επιστροφή τους [  ]

CAY LIENAU

βρήκαν, δουλειά στη βιομηχανία της περιοχής, παρά τις γνώσεις που είχαν αποκτήσει, δούλευαν σε κατώτερες θέσεις ως ανειδίκευτο προσωπικό. Αυτά είναι και τα συμπεράσματα μίας έρευνας που πραγματοποίησε ο υποφαινόμενος με το Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης.4 Πολλοί συχνά είχαν χειρότερες εργασιακές συμφωνίες από εκείνους που δεν είχαν μεταναστεύσει, κάτι που ίσως εξηγείται από την έλλειψη κοινωνικής δικτύωσης. Λόγω της σύνταξης από το εξωτερικό και της κατοχής αγροτικής γης, οι περισσότεροι ανέχονταν αυτές τις συνθήκες. Σε σπάνιες περιπτώσεις, κυρίως στο χώρο της κλωστοϋφαντουργίας και της ένδυσης, πρώην εργάτες μεταπήδησαν στην πλευρά των εργοδοτών. Οι λόγοι που οδήγησαν σε αυτή την εξέλιξη είναι πολλοί. Οι “επιχειρηματίες” αυτοί δούλευαν τις περισσότερες φορές ως υπεργολάβοι για γερμανικές επιχειρήσεις. Αυτό σήμαινε εξασφαλισμένη εργασία, περιορισμένο αρχικό κεφάλαιο και μεταφορά τεχνογνωσίας. Επιπλέον, ο (πρώην) εργάτης μπορούσε να συνεννοηθεί με το (νυν) συνέταιρό του στα γερμανικά και ήταν σε θέση να διαβάσει και να χρησιμοποιήσει τα πατρόν που του αποστελλόταν. Σημαντικό ήταν επίσης το γεγονός ότι οι πρώην εργαζόμενοι είχαν γνώση και αντιλαμβάνονταν τη σημασία της έγκαιρης αποστολής καθώς και τις απαιτήσεις ως προς την ποιότητα του προϊόντος. Οι Γερμανοί, για να μείνουμε στο παράδειγμα από το χώρο της ένδυσης, έστελναν με φορτηγά στην Ελλάδα τα υφάσματα και τα πατρόν, και έπαιρναν πίσω το έτοιμο προϊόν. Προϋπόθεση για τη μεταφορά της παραγωγής στην Ελλάδα ήταν κατά βάση τα φθηνά εργατικά –παράγοντας που έχει πλέον εκλείψει, με συνέπεια τη μεταφορά της παραγωγής σε ακόμη φθηνότερα κράτη. Η οικονομία στις περιοχές επιστροφής των μεταναστών χωρίς αμφιβολία γνώρισε μια περίοδο άνθησης, ιδιαίτερα ο κατασκευαστικός τομέας και οι συναφείς δραστηριότητες. Ωστόσο, συνολικά δεν σημειώθηκε η αναμενόμενη αναγέννηση και οι διαφορές –το χάσμα– ανάμεσα στις αστικές περιοχές της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης και στις αγροτικές περιοχές της περιφέρειας δεν γεφυρώθηκαν αρκούντως.

Η Γερµανία σταµατά να δέχεται µετανάστες. Η παρουσία των Ελλήνων και του Ελληνισµού στη Γερµανία µετά το 

Η πετρελαϊκή κρίση του 1973 δεν προκάλεσε τη διακοπή της μετανάστευσης προς τη Γερμανία, αντίθετα η μετανάστευση υπήρξε αποτέλεσμα αυτής της κρίσης. Οι προϋποθέσεις είχαν πλέον αλλάξει: από τη μία μεριά, σημειώθηκαν [  ]


σημαντικές δομικές αλλαγές στο χώρο της οικονομίας· από την άλλη, οι υπάρχοντες μετανάστες δεν διέθεταν πλέον τα προσόντα που το 1960 τους είχαν κάνει ελκυστικούς –δεν ήταν ούτε νέοι, ούτε φθηνοί και ορισμένοι δεν ήταν καν υγιείς. Επωφελούνταν του κοινωνικού συστήματος παροχών, το οποίο είχαν χρηματοδοτήσει, και συχνά ήταν οργανωμένοι συνδικαλιστικά, γεγονός που σήμαινε ότι δεν ήταν πάντα διαθέσιμοι για οποιαδήποτε εργασία. Γι’ αυτόν το λόγο δεν σταμάτησε μόνο η υποδοχή νέων Gastarbeiter, αλλά αναπτύχθηκαν και στοχευμένα μέτρα που παρακινούσαν σε επαναπατρισμό. Σε αυτά περιλαμβάνονται τα prim επιστροφής (αναφέρονται και ως “prim απέλασης”) και βοηθήματα επαναπατρισμού υπό μορφή επενδυτικών βοηθημάτων ή και μετεκπαίδευσης. Ιδίως το 1975 και το 1976 –δηλαδή με κάποια καθυστέρηση– παρατηρήθηκε σημαντική αύξηση του αριθμού των παλιννοστούντων. Από τη Γερμανία επέστρεψαν σχεδόν 50.000 εργάτες με τις οικογένειές τους, ενώ αντίστροφα μόνο 14.000 από την Ελλάδα έφθασαν στη Γερμανία, συνήθως στο πλαίσιο της επανένωσης των οικογενειών. Με την είσοδο της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα και τη συνακόλουθη δυνατότητα επιλογής του τόπου εργασίας και παραμονής, πολλοί Έλληνες εγκαταστάθηκαν στη Γερμανία ως ελεύθεροι επαγγελματίες. Οι περισσότεροι ήταν πρώην Gastarbeiter ή παιδιά Gastarbeiter. Ο χώρος όπου αναπτύχθηκε κατεξοχήν αυτόνομη δραστηριότητα, ήταν αυτός της εστίασης. Θα τολμούσε να πει κανείς ότι πολλοί από εργάτεςπροσκεκλημένους μετατραπήκαν σε εργάτες-οικοδεσπότες.

Ένα τυπικό παράδειγµα µιας οικογένειας Gastarbeiter

Ένα τυπικό παράδειγμα μιας οικογένειας Gastarbeiter είναι η ιστορία του συνεργάτη και πρώην φοιτητή μου και της οικογένειάς του.5 Ο κύριος K. ανέφερε στη συζήτηση που είχαμε τον Οκτώβριο του 2006, πως τότε που ήταν νέος, ήθελε να μεταναστεύσει. Κατάγεται από τη Λευκάδα, όπου ζούσε εκμεταλλευόμενος ένα μικρό αγρόκτημα που είχε κληρονομήσει. Ο θείος του από την πλευρά του πατέρα του είχε μεταναστεύσει το 1918 στην Αμερική, και του έγραφε παροτρύνοντάς τον να τον ακολουθήσει. Ο θείος δυστυχώς πέθανε και μαζί του χάθηκε η επαφή με την Αμερική. Έτσι ως επιλογή προκρίθηκε η Γερμανία, και το 1965, όταν του δόθηκε η ευκαιρία να μεταναστεύσει ως εργάτης, το έκανε. Γνωστοί από το νησί δούλευαν ήδη στο Witten, και τον παρότρυναν να επιλέξει αυτή την περιοχή. Ο κύριος Κ. ήταν τότε 38 ετών (γενν. 1927) και μέχρι εκείνη τη στιγμή [  ]

CAY LIENAU

ζούσε με την οικογένειά του (τη γυναίκα του και τα τέσσερα παιδιά τους) από το κτήμα του (2 εκτ., στα οποία είχε ελιές, αμπέλια, στάρι και 15 πρόβατα). Το υποκατάστημα ενός γραφείου πρόσληψης βρισκόταν στην Πρέβεζα, απέναντι από το νησί, στην ηπειρωτική (συνδεδεμένη με γέφυρα) πλευρά. Για τις ιατρικές εξετάσεις –μόνο νέοι και υγιείς έπαιρναν άδεια εργασίας και μετανάστευσης– και την υπογραφή του συμβολαίου έπρεπε να πάει στην Αθήνα. Στο Witten ο κύριος Κ. δούλεψε σε επιχειρήσεις επεξεργασίας μετάλλου. Στην αρχή, ζούσε σε μια εργατική εστία και αργότερα συγκατοίκησε με άλλους τρεις Λευκαδίτες. Το 1969 αποφάσισε να φέρει και την οικογένειά του. Επειδή ήθελε να δουλέψει στην ίδια επιχείρηση με τη γυναίκα του, έκανε αίτηση σε μια εταιρεία στο Lüdenscheid, η οποία ζητούσε εργάτες. Ως προϋπόθεση για την πρόσληψή του έθεσε την πρόσληψη της γυναίκας του. Η άφιξη της γυναίκας και των παιδιών του όμως λίγο έλειψε να ματαιωθεί. Τα αποτελέσματα των εξετάσεων υγείας της γυναίκας του στην Αθήνα ήταν αρνητικά: η κυρία Κ. ήταν πολύ αδύνατη! Χρειάστηκε να επικοινωνήσει η εταιρεία από το Lüdenscheid στην Αθήνα, για να δοθεί η άδεια. Έτσι η οικογένεια βρέθηκε στο Lüdenscheid στη Σάρη. Ο μεγαλύτερος γιος ήταν ήδη 17 ετών, είχε έρθει πριν από τη μητέρα και τα αδέρφια του, και εργαζόταν στην ίδια επιχείρηση με τον πατέρα του. Οι κόρες ήταν 13 και 15 και ο μικρότερος γιος 5 ετών. Η οικογένεια δεν έμεινε για πολύ ενωμένη: το 1972 ο μικρός γιος, επειδή πήγαινε στο ελληνικό σχολείο, επέστρεψε στη θεία του στην Αθήνα, για να τελειώσει το σχολείο 12 χρόνια αργότερα. Οι αδερφές παντρεύτηκαν στα 17 και τα 19 τους με Έλληνες από το Lüdenscheid, και δημιούργησαν σπίτι και οικογένεια. Είχαν τελειώσει την υποχρεωτική τους εκπαίδευση στην Ελλάδα και δεν είχαν άλλες αντίστοιχες στη Γερμανία. Ο τρόπος διαβίωσης όλης της οικογένειας προσέβλεπε στον επαναπατρισμό. Ούτε οι γονείς, ούτε οι κόρες με τους συζύγους τους είχαν αποκτήσει ιδιόκτητο σπίτι στη Γερμανία. Tα χρήματα που περίσσευαν, μετά την κάλυψη των καθημερινών αναγκών, επενδυόταν στη Λευκάδα. Εκεί πήγαιναν κάθε χρόνο διακοπές για αρκετές εβδομάδες οι γονείς και οι κόρες με τις οικογένειές τους. Αυτό τους γέμιζε κουράγιο για τη δύσκολη ζωή στη Γερμανία και τον κακό καιρό του Lüdenscheid. To παλιό σπίτι της οικογένειας, που βρισκόταν σε ορεινή περιοχή, δεν εγκαταλείφθηκε ποτέ αλλά και δεν κατοικούνταν πλέον. Ο πατέρας Κ. έκτισε ένα νέο και μεγάλο μέσα στον ελαιώνα που είχε κοντά στη θάλασσα. Οι κόρες, οι οποίες είχαν προικιστεί με την “ακριβή” και εύφορη γη στην πλαγιά, είχαν επίσης κτίσει τα δικά τους σπίτια. Το 1990 οι γονείς Κ. επέστρεψαν στη Λευκάδα ως συνταξιούχοι. Το 2006 επέστρεψε και η μεγαλύτερη κόρη με τον άντρα της. Ο κυριότερος λόγος της επιστροφής της [  ]


ήταν για να φροντίσει τους γονείς της. Η δεύτερη κόρη ζει ακόμα με τον άντρα και το μεγάλο της γιο στο Lüdenscheid, αλλά σκοπεύει να επιστρέψει στην Ελλάδα. Ο μεγαλύτερος γιος δούλευε ήδη ως επιτυχημένος ηλεκτρολόγος στη Λευκάδα. Τόση ήταν η “επιτυχία” του, ώστε πρότεινε στον πρώην προϊστάμενό του, που αντιμετώπιζε προβλήματα, να σκεφθεί σαν λύση την Ελλάδα. Όλος ο προγραμματισμός των γονιών αλλά και των οικογενειών των δύο κοριτσιών και του γιου είχε λοιπόν ως μοναδικό σκοπό και στόχο την Ελλάδα. Αυτό δεν φαίνεται μόνο από τα πολυάριθμα ταξίδια στην πατρίδα και από το πού πήγαν οι αποταμιεύσεις, αλλά και από τις γλωσσικές γνώσεις. Η κατανόηση της γερμανικής γλώσσας δεν θεωρήθηκε ποτέ σημαντική ή και αναγκαία για το μέλλον. Για τις καθημερινές ανάγκες αρκούσαν κάποιες ελάχιστες γνώσεις της. Εξάλλου, την όλη διαμονή διευκόλυνε και η ύπαρξη δορυφορικής τηλεόρασης, η οποία επέτρεπε την παρακολούθηση πολλών ελληνικών καναλιών. Εξαίρεση αποτελεί ο μικρότερος γιος, ο οποίος μετά την αποφοίτησή του το 1982 στην Αθήνα πήγε στη Γερμανία. Δούλεψε σε εργοστάσια στο Lüdenscheid, αργότερα σαν γκαρσόνι και κατόρθωσε τελικά να σπουδάσει. Μετά την ολοκλήρωση των σπουδών του μάλιστα άρχισε να δουλεύει στο Πανεπιστήμιο ως επιστημονικός συνεργάτης. Εάν ρωτήσει κανείς Έλληνες μετανάστες, μετά τον επαναπατρισμό τους, ποια είναι η γνώμη τους για τα κοπιαστικά χρόνια στη Γερμανία, θα λάβει σχεδόν πάντα θετικές απαντήσεις. Πρώτα πρώτα αυτό μπορεί να ερμηνευτεί ψυχολογικά. Κανείς δεν θέλει να υποτιμήσει τις προσπάθειες που έχει καταβάλει ή τις δυσκολίες που έχει περάσει. Ταυτόχρονα, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι για τους περισσότερους μετανάστες η εργασία στο εξωτερικό σήμαινε βελτίωση της προσωπικής τους ζωής και απόκτηση κοινωνικής ασφάλισης. Σε τελική ανάλυση, τα χρόνια αυτά τους προσέφεραν ένα ικανοποιητικό επίπεδο διαβίωσης. Συµπέρασµα

Από οικονομικής πλευράς, το μεταναστευτικό ρεύμα δεν οδήγησε στην προσδοκόμενη ώθηση και δεν έδωσε τα εναύσματα για ανάπτυξη, όπως αρχικά αναμενόταν, αλλά τα μετέθεσε για αργότερα. Αυτό ισχύει τόσο για τη χώρα αποστολής, όσο και για τη χώρα υποδοχής. Στην περίπτωση πάντως της Ελλάδας οδήγησε στη δημιουργία στενών επαφών μεταξύ των ανθρώπων και των πολιτισμών των δύο χωρών, σε επίπεδο άγνωστο μέχρι εκείνη τη στιγμή. Απόδοση στα ελληνικά: Μαρέττα Νικολάου

[  ]

CAY LIENAU

■ ΠΗΓΕΣ

Ανδρικοπούλου Ε. – Hermanns H. – Kαφκάλας Γ. – Λαγόπουλος Α.-Φ. – Lienau C. – Schulte R., Industrialization, regional labor market and productive investment by remigrants in a peripheral region: the case of Thraki, Munster 1985. Γώγος Ε., «Überblendungen. Deutsche Besatzung in Griechenland und die griechische Arbeitsmigration nach Deutschland», στο: Projekt Migration, 2005. Hermanns H., «Die Ruckwanderung griechischer Gastarbeiter – Umfang, Verlauf und Probleme der Reintegration mit Beispielen aus dem Nomos Drama», στο: Hellenika, 1979, σ. 130-138. Hermanns H. και Lienau C., «Rückwanderung griechischer Gastarbeiter und Entwicklung ländlicher Räume in Griechenland», στο: Weber P. (επιμ.), Periphere Raume, Münstersche Geographishe, Arbeiten 4, Paderborn 1979. Kolodny E., Samothrace sur Neckar, Des migrants Grecs dans l’agglomération de Stuttgart, Centre national de la Recherche Scientifique, R. c. P. No 397, Aix-en-Provence, 1982. Lienau C., «Remigration–was danach?» στο: G. Rundschau, 35, 1984, σ. 67-72. Lienau C., «Zuruckgekehrte Gastarbeiter im Industrialisierungsprozess in Griechisch-Thrakien», στο: Hellenika, 1984. Lienau C., «Vom Gastarbeiter zum Gastwirt. Die griechische Arbeitsmigration –deutschgriechische/griechisch-deutschBegegnungen», στο: Blume, H.D. και C. Lienau (επιμ.): Deutschgriechische Begegnungen seit der Aufklärung, Choregia 5, Münstersche - Griechenland-Studien, Münster 2007. Project Migration. Kölnischer Kunstverein. DuMont [o.J., ca. 1985].


1. Γώγος Ε., «Überblendungen. Deutsche Besatzung in Griechenland und die griechische Arbeitsmigration nach Deutschland», στο: Projekt Migration, 2005, σ. 822 κ.εξ. 2. Kolodny E., «Samothrace sur Neckar, Des migrants Grecs dans l’agglomération de Stuttgart», Centre national de la Recherche Scientifique, R. c. P. No 397, Aix -en –Provence 1982. 3. Hermanns H. και Lienau C., «Rückwanderung griechischer Gastarbeiter und Entwicklung ländlicher Räume in Griechenland», στο: Weber P. (επιμ.), Periphere Raume, Münstersche Geographishe, Arbeiten 4, Paderborn 1979, σ. 51-86. 4. Ανδρικοπούλου Ε. – Hermanns H. – Kαφκάλας Γ. – Λαγόπουλος Α.-Φ. – Lienau C. – Schulte R., Industrialization, regional labor market and productive investment by remigrants in a peripheral region: the case of Thraki, Münster 1985. 5. Lienau C., «Vom Gastarbeiter zum Gastwirt. Die griechische Arbeitsmigration –deutschgriechische/griechisch-deutschBegegnungen», στο: Blume· Lienau H.D. και C. (επιμ.), Deutschgriechische Begegnungen seit der Aufklärung, Choregia 5, Münstersche - Griechenland-Studien, Münster 2007, σ. 149 κ.εξ.

[  ]

∆ηµήτρης Κ. Αποστολόπουλος

ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚEΣ ΣΧEΣΕΙΣ ΕΛΛA∆ΑΣ  ΓΕΡΜΑΝIΑΣ ΜΕΤA ΤΟ Β´ ΠΑΓΚOΣΜΙΟ ΠOΛΕΜΟ

Μ

ία από τις έξι πρώτες διπλωματικές αποστολές που έστειλε η νεοσύστατη Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας έφτανε στα τέλη του 1950 στην Αθήνα, γεγονός ενδεικτικό της σημασίας που έδινε το νέο γερμανικό κράτος στην Ελλάδα και στην εξομάλυνση του παρελθόντος του Β´ Παγκοσμίου Πολέμου. Από την πλευρά του, ο ελληνικός λαός φαινόταν στην πλειονότητά του έτοιμος να δείξει καλή πίστη, πιστεύοντας ότι η νέα Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας διέφερε ριζικά από το Τρίτο Ράιχ. Οι διμερείς σχέσεις, που ευνοήθηκαν ασφαλώς από την ένταξη και των δύο χωρών στο δυτικό συνασπισμό δυνάμεων, θα βρίσκονταν διαρκώς υπό την κυριαρχία των οικονομικών συμφερόντων, γεγονός που εξηγείται από τη μεταπολεμική κατάσταση και τα συμφέροντα των δύο χωρών. Η ανοικοδόμηση της Ελλάδας ευνοούσε τη Γερμανία, που αποτελούσε ισχυρό εμπορικό προμηθευτή –όπως και πριν από τον πόλεμο– και μπορούσε να υποστηρίξει την Ελλάδα στην εκμετάλλευση πρώτων υλών, καθώς και στη δημιουργία βιομηχανικής και δημόσιας υποδομής. Εξάλλου, η Γερμανία ήταν και προπολεμικά ο σημαντικότερος εμπορικός εταίρος της Ελλάδας και η μεγαλύτερη αγορά απορρόφησης καπνού. Έτσι, η επίσκεψη του αναπληρωτή Έλληνα πρωθυπουργού Γεωργίου Παπανδρέου στη Δυτική Γερμανία τον Οκτώβριο του 1950 ήταν το πρώτο σημαντικό βήμα στη μεταπολεμική προσέγγιση Ελλάδας-Γερμανίας, που πραγματοποιήθηκε υπό το πρίσμα γενικότερων οικονομικών επαφών και εξυπηρετούσε κυρίως αυτό το στόχο, να ξανακερδίσουν τα ελληνικά καπνά την παραδοσιακή τους θέση στη γερμανική αγορά.1 Το 1952 έληξε επισήμως και διά νόμου η εμπόλεμη κατάσταση μεταξύ των δύο χωρών και η βελτίωση των σχέσεων εκφράστηκε και με την υπογραφή την 11η Νοεμβρίου 1953 μεταξύ του ομοσπονδιακού υπουργού Οικονομίας, Ludwig Erhard, και του υπουργού Συντονισμού, Σπύρου [  ]


Μαρκεζίνη, της ελληνο-γερμανικής συμφωνίας για οικονομική συνεργασία και μεταφορά αγαθών αξίας μέχρι του ποσού των 200 εκατομμυρίων γερμανικών μάρκων. Η συμφωνία επρόκειτο να υλοποιηθεί στο επίπεδο του ιδιωτικού τομέα. Με το Σύμφωνο του 1953 θα μπορούσαν γερμανικές ιδιωτικές εταιρείες (Krupp, Stahlunion Export), σε συνεργασία με ελληνικές ιδιωτικές επιχειρήσεις, να συμμετέχουν στην ανοικοδόμηση της ελληνικής οικονομίας. Ως ανταπόδοση η ελληνική πλευρά επρόκειτο να δείξει καλή θέληση σχετικά με την αποδέσμευση των προπολεμικών γερμανικών περιουσιών στην ελληνική επικράτεια.2 Η υλοποίηση των παραπάνω επιτεύχθηκε κατά την επίσκεψη του καγκελάριου Konrad Adenauer στην Ελλάδα το Μάρτιο του 1954. Δέκα χρόνια μετά την απόσυρση των τελευταίων γερμανικών κατοχικών στρατευμάτων από το ελληνικό έδαφος, η πρώτη επίσημη επίσκεψη Γερμανού κυβερνήτη από την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους (1830-1832) συνέπιπτε με μια δύσκολη φάση των διμερών σχέσεων, κυρίως γιατί η γερμανική πλευρά δεν είχε ακόμα ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις της σε σχέση με το προαναφερθέν Σύμφωνο του 1953. Ο καγκελάριος όμως κατάφερε πριν από το ταξίδι στην Ελλάδα να επιτύχει μια καθοριστική απόφαση στο κυβερνητικό συμβούλιο για τη γερμανική συμμετοχή στην ανοικοδόμηση της ελληνικής οικονομίας. Και ενώ θέματα σχετικά με το παρελθόν του πολέμου επισκίασαν το πρόγραμμα της επίσκεψης, ο Adenauer πέτυχε να επανακτήσει το γερμανικό κράτος τμήματα της προ του πολέμου περιουσίας του Ράιχ στην Ελλάδα. Σε μία συνέντευξη στην εφημερίδα Καθημερινή ο Adenauer περιέγραφε την Ελλάδα ως «ακρογωνιαίο λίθο του ελεύθερου κόσμου», ενώ ήταν γνωστό στη γερμανική κυβέρνηση «το οικονομικό βάρος, που έφεραν οι Έλληνες για την προάσπιση του ελεύθερου κόσμου».3 Μαζί με την αμοιβαία συμφωνία σε θέματα εξωτερικής πολιτικής, προωθούνταν και οικονομικές συμφωνίες, σημαντικές για την περιορισμένη βιομηχανική ανάπτυξη της Ελλάδας. Η Ελλάδα ως το πιο προωθημένο στην Ανατολή «προπύργιο της ελευθερίας», επρόκειτο πλέον να παίξει έναν ασυνήθιστα σημαντικό ρόλο, ο οποίος θα προσέφερε στη χώρα και ευκαιρίες οικονομικού περιεχομένου. Σε κάθε περίπτωση η επίσκεψη του Adenauer το Μάρτιο του 1954, καθώς και η σε ανταπόδοση αυτής επίσκεψη του Έλληνα πρωθυπουργού, στρατηγού Αλέξανδρου Παπάγου στη Δυτική Γερμανία (30 Ιουνίου - 5 Ιουλίου 1954) συνέβαλαν τα μέγιστα στην εξέλιξη των διμερών σχέσεων στο οικονομικό πεδίο, αλλά και σε αυτό της εξομάλυνσης του ακόμα πρόσφατου τότε πολεμικού παρελθόντος. Και όταν στα μέσα της δεκαετίας του 1950 η γερμανική κυβέρνηση [  ]

∆ΗΜΗΤΡΗΣ Κ. ΑΠΟΣΤΟΛΟΠΟΥΛΟΣ

παρασημοφορούσε τον Αλέξανδρο Παπάγο, ο οποίος είχε κρατηθεί στο παρελθόν σε στρατόπεδα συγκεντρώσεως (Flossenburg και Dachau), ή όταν ο Konrad Adenauer νωρίτερα κατά τη διάρκεια του ταξιδιού του στην Ελλάδα συναντούσε τη συμπάθεια και την κατανόηση του ελληνικού λαού, θα μπορούσε κανείς να πει ότι είχαν ήδη γίνει σημαντικά βήματα προς αυτή την κατεύθυνση.4 Μεγάλη επιτυχία για την Ελλάδα στο οικονομικό επίπεδο αποτέλεσε η επίσκεψη του πρωθυπουργού Κωνσταντίνου Καραμανλή στη Γερμανία (10-12 Νοεμβρίου 1958), η οποία αναμενόταν με ανυπομονησία από την ελληνική κυβέρνηση, προκειμένου να ισχυροποιήσει τη θέση της στην εσωτερική πολιτική σκηνή. Εκτιμώντας τις ελληνικές προσπάθειες, που είχαν οδηγήσει σε σταθεροποίηση της οικονομίας, και λαμβάνοντας υπόψη τη σημασία που είχε για την ίδια την Ευρώπη η ανόρθωση της ελληνικής οικονομίας, ο Γερμανός καγκελάριος υποσχέθηκε στον Έλληνα πρωθυπουργό τη χορήγηση δανείου 200 εκατομμυρίων μάρκων με σκοπό την υλοποίηση έργων υποδομής στην ελληνική επικράτεια. Επιπλέον, η γερμανική κυβέρνηση συμφώνησε σε επενδύσεις με τη μορφή παροχής αγαθών ύψους 100 εκατομμυρίων μάρκων –με την προοπτική να φτάσουν τα 400 εκατομμύρια μάρκα για την ολοκλήρωση συγκεκριμένων έργων. Τέλος, η γερμανική πλευρά επρόκειτο να διαθέσει συμπληρωματικά ποσά για τη χρηματοδότηση τεχνικής βοήθειας προς την Ελλάδα.5 Σχετικά με τη συμφωνία σημαντική ήταν η πολιτική χειρονομία απέναντι στην Ελλάδα. Με την οικονομική βοήθεια η γερμανική κυβέρνηση θέλησε να ενισχύσει τη δεξιά κυβέρνηση Καραμανλή, η οποία βρισκόταν σε δύσκολη θέση και απομόνωση λόγω του Κυπριακού. Γι’ αυτό και για πρώτη φορά και παρά την αντίδραση του Γερμανού υπουργού Οικονομικών χορηγήθηκε πίστωση καλυπτόμενη από τον ομοσπονδιακό προϋπολογισμό. Το χρονικό σημείο (1958) της σημαντικής αυτής οικονομικής ενίσχυσης της Ελλάδας από τη γερμανική πλευρά δεν ήταν τυχαίο και για το λόγο ότι στις εθνικές εκλογές της 11ης Μαΐου 1958 η Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά (ΕΔΑ) κατέκτησε τη δεύτερη θέση στο ελληνικό κοινοβούλιο με ποσοστό 24,42%, γεγονός που αποτέλεσε δυσάρεστη έκπληξη στους πολιτικούς κύκλους, τόσο στο εσωτερικό της χώρας, όσο και στο εξωτερικό. Προς το τέλος του ίδιου έτους μάλιστα, ξέσπασε νέα κρίση στις σχέσεις δυτικού-ανατολικού μπλοκ και μια νέα κρίση στο Βερολίνο. Το Γερμανικό Ζήτημα και η σύγκρουση των δύο κόσμων βρίσκονταν στο επίκεντρο της διεθνούς πολιτικής και αυτή η ατμόσφαιρα θα επηρέαζε έντονα τις ελληνογερμανικές οικονομικές σχέσεις. Εξάλλου, η ελληνική κυβέρνηση ενέπνεε πλέον εμπιστοσύνη και σε διεθνές [  ]


επίπεδο. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1950 έως τα μέσα της δεκαετίας του 1960 η Ελλάδα κατάφερε, λόγω της επίμονης σταθεροποιητικής της πολιτικής, να επιτύχει σημαντική οικονομική ανάπτυξη.6 Σύμφωνα με στοιχεία της Παγκόσμιας Τράπεζας το κατά κεφαλήν εισόδημα των Ελλήνων αυξανόταν καθόλη την περίοδο 1955-1963 ετησίως κατά 5,3%.7 Ως αντάλλαγμα για το δάνειο των 200 εκατομμυρίων μάρκων, το 1958 ο Έλληνας πρωθυπουργός υποσχέθηκε, προφανώς, το οριστικό κλείσιμο του ζητήματος της δίωξης των εγκληματιών πολέμου –ιδιαίτερα επίκαιρο τότε λόγω της υπόθεσης Merten– και τους επόμενους μήνες το επέβαλε με συνέπεια, παρά τις τεράστιες εσωπολιτικές αντιδράσεις. Αντίθετα, η γερμανική πλευρά δεν κατάφερε κατά την επίσκεψη Καραμανλή, όπως ήταν προγραμματισμένο, να αποσπάσει από τον Έλληνα πρωθυπουργό την υπόσχεσή του για μια οριστική παραίτηση της ελληνικής πλευράς από τις σχετικές με τις πολεμικές αποζημιώσεις αξιώσεις.8 Οι απαιτήσεις της ελληνικής πλευράς από το Β´ Παγκόσμιο Πόλεμο, όπου σημαντικό ρόλο έπαιζαν οι πιστώσεις που έλαβε το Τρίτο Ράιχ από την Τράπεζα της Ελλάδος κατά τη διάρκεια της Κατοχής (το γνωστό κατοχικό δάνειο), καθώς και οι αποζημιώσεις για τα θύματα του ναζισμού, απορρίπτονταν συνεχώς από τη γερμανική πλευρά, η οποία υποδείκνυε το Σύμφωνο του Λονδίνου της 27ης Φεβρουαρίου του 1953, το οποίο βέβαια είχε επικυρώσει και η ελληνική κυβέρνηση. Το Σύμφωνο του Λονδίνου απάλλασσε τη Γερμανία από την καταβολή πολεμικών αποζημιώσεων από το Β´ Παγκόσμιο Πόλεμο μέχρι την οριστική ρύθμιση του Γερμανικού Ζητήματος –η οποία έχει επέλθει στο μεταξύ με την Επανένωση των δύο Γερμανιών το 1990. Και ενώ το Σύμφωνο του Λονδίνου απάλλασσε τη γερμανική πλευρά από πληρωμή πολεμικών αποζημιώσεων στις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες, η Βόννη υποχρεώθηκε με το Σύμφωνο της 18ης Μαρτίου 1960 να διαθέσει στην Ελλάδα το ποσό των 115 εκατομμυρίων μάρκων, ως «εθελούσια επανόρθωση» –και όχι ως αποζημίωση για να μη δημιουργηθεί προηγούμενο– και μόνο για εκείνους τους Έλληνες πολίτες που υπήρξαν θύματα της ναζιστικής βίας.9 Λίγες ημέρες αργότερα, στις 30 Μαρτίου 1960, υπογράφεται μεταξύ της κυβέρνησης της Δυτικής Γερμανίας και της κυβέρνησης της Ελλάδας «Συμφωνία για την καταγραφή αιτήσεων και μεσολάβηση στην αποστολή Ελλήνων εργαζομένων προς την Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας». Μετά τη συμφωνία αυτή, οι έως τότε προορισμοί Ελλήνων μεταναστών (όπως οι ΗΠΑ, ο Καναδάς και η Αυστραλία), όχι μόνο αντικαταστάθηκαν από βιομηχανικές κυρίως πό[  ]


λεις της Γερμανίας, αλλά και για πρώτη φορά η μετανάστευση πήρε μαζικές διαστάσεις. Τη βασική συμφωνία του Μαρτίου του 1960 ακολούθησαν δύο συμπληρωματικά σύμφωνα ασφάλισης ανέργων και κοινωνικής ασφάλειας στις 31 Μαΐου 1960 και 25 Απριλίου 1961.10 Η μετανάστευση Ελλήνων στη Δυτική Γερμανία αποτελεί σημαντικό κεφάλαιο στη μεταπολεμική ελληνική ιστορία γενικώς και στην ιστορία των διμερών σχέσεων ειδικότερα, καθώς εκείνη την ώρα ήταν απαραίτητη και για τις δύο χώρες. Τα όποια όχι σοβαρά προβλήματα προέκυψαν, επειδή οι Gastarbeiter αντιμετωπίστηκαν –ιδιαίτερα τα πρώτα χρόνια– αποκλειστικά ως εργατικό δυναμικό στη χώρα υποδοχής ή ως πηγή συναλλάγματος από τη χώρα προέλευσής τους.

Στις αρχές της δεκαετίας του 1960 η υπογραφή της συμφωνίας σύνδεσης της Ελλάδας με την Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (9 Ιουλίου 1961) θα αποτελέσει το επιστέγασμα μιας μακράς διπλωματίας επισκέψεων και αλληλογραφίας μεταξύ Αθήνας και Βόννης. Επρόκειτο για την πρώτη συμφωνία σύνδεσης της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας με τρίτο κράτος και από την ελληνική πλευρά αναγνωριζόταν ότι η Γερμανία έδειξε ιδιαίτερη κατανόηση για τις ελληνικές ανάγκες κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων, καθώς και ότι εκπροσώπησε την ελληνική πλευρά και τις ανάγκες της απέναντι στους άλλους εταίρους της Κοινότητας με υποδειγματικό τρόπο. Κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων για τη σύνδεση, ο Καραμανλής ανέφερε σε επιστολή του (Αύγουστος 1960) στον Adenauer ότι η ενεργός υποστήριξη της Δυτικής Γερμανίας θα μπορούσε να καλύψει ενδεχόμενες αρνητικές αντιδράσεις άλλων κρατών-μελών της Κοινότητας.11 Στον ίδιο τόνο ο Adenauer έγραφε στον Καραμανλή το Φεβρουάριο του 1961, λίγο πριν από την υπογραφή της συμφωνίας: «…Βλέπω στη σύνδεση της Ελλάδας με την Κοινότητα την καλύτερη εγγύηση, προκειμένου να αποφευχθεί αυτό που επανειλημμένα έχετε τονίσει, ο κίνδυνος δηλαδή να οδηγηθεί η ελληνική οικονομία σε εξάρτηση από το κομμουνιστικό μπλοκ, ένας κίνδυνος του οποίου τις μοιραίες συνέπειες όχι μόνο για τη χώρα σας, αλλά και για όλη τη δυτική Ευρώπη γνωρίζω καλά. Μάλιστα με έχει ιδιαιτέρως απογοητεύσει, το ότι οι διαπραγματεύσεις για τη σύνδεση δεν έχουν ακόμη οδηγήσει στην επιδιωκόμενη συμφωνία […] Μπορείτε πάντως σε κάθε περίπτωση να είστε πεπεισμένος, ότι η γερμανική κυβέρνηση θα επιδιώκει συνεχώς στο πλαίσιο των εκτιμήσεων της Κοινότητας, να υπολογίζει τα δίκαια ελληνικά συμφέροντα…».12 [  ]


Η σημασία της σύνδεσης για τις ελληνο-γερμανικές εμπορικές σχέσεις ήταν σαφής, καθώς η Δυτική Γερμανία ήταν ο πιο σημαντικός προμηθευτής προϊόντων στην Ελλάδα και ο δεύτερος πιο σημαντικός εισαγωγέας ελληνικών προϊόντων ιδιαίτερα μεταξύ των χωρών της Κοινότητας ήταν με διαφορά ο πιο σημαντικός εμπορικός εταίρος (58% στις εισαγωγές, περίπου 40% στις εξαγωγές). Από γερμανικής πλευράς, η συμφωνία σύνδεσης χαρακτηριζόταν ως ένας δίκαιος συμβιβασμός ανάμεσα στις ελληνικές ανάγκες και τις οικονομικές δυνατότητες της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας (ΕΟΚ). Ενδεικτικός της θετικής γερμανικής στάσης απέναντι στην υλοποίηση του συμφώνου σύνδεσης ήταν και ο επίλογος ενός υπομνήματος του καθηγητή Müller-Armack. Έγραφε: «Με την υπογραφή της συμφωνίας θέσαμε το θεμέλιο […] Τελείως ειλικρινά μπορώ να πω για τη χώρα μου, ότι θα δουλέψουμε και στη συνέχεια με το ίδιο πνεύμα, με το οποίο ασκήσαμε την επιρροή μας κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων».13 Παρά την ικανοποίηση από τη σύνδεση της χώρας με την Κοινή Αγορά, που θα έδινε ώθηση στην ελληνική οικονομία, χρειαζόταν ακόμα μεγάλη προσπάθεια, προκειμένου η Ελλάδα να φθάσει το οικονομικό επίπεδο των άλλων ευρωπαϊκών χωρών, όπως ανέφερε ο υπουργός Συντονισμού Παναγιώτης Παπαληγούρας κατά την επίσκεψή του στη Βόννη τον Ιούλιο του 1962. Η ηλεκτροδότηση ήταν μία από τις επείγουσες προτεραιότητες, καθώς αποτελούσε τη βάση για την εκβιομηχάνιση της χώρας και ο Γερμανός ομοσπονδιακός υπουργός Οικονομίας, καθηγητής Ludwig Erhard, φάνηκε διατεθειμένος να βοηθήσει με πίστωση 150 εκατομμυρίων μάρκων και γερμανική τεχνική βοήθεια την πρόταση του Παπαληγούρα για δημιουργία εργοστασίου εκμετάλλευσης λιγνίτη στη Μεγαλόπολη. Σύμφωνα με το πρωτόκολλο μεταξύ των δύο κυβερνήσεων της 29ης Ιουλίου 1962, η γερμανική κυβέρνηση θα μπορούσε να αυξήσει το ποσό της πίστωσης κατά 50 εκατομμύρια μάρκα, αν για τεχνικοοικονομικούς λόγους προέκυπτε ότι το ποσό των 150 εκατομμυρίων δεν ήταν αρκετό. Εάν το έργο της Μεγαλόπολης δεν προχωρούσε τελικά, η δυτικογερμανική πλευρά θα διέθετε το ποσό των 150 εκατομμυρίων μάρκων για υλοποίηση άλλων αναπτυξιακών έργων, που θα συμφωνούσαν οι δύο κυβερνήσεις. Εξάλλου, η δυτικογερμανική κυβέρνηση δήλωσε πρόθυμη να παράσχει σε συγκεκριμένες περιπτώσεις τεχνική βοήθεια πέρα από την προγραμματισμένη (τρία εκατομμύρια μάρκα ετησίως από το 1959 έως το 1963), και η ελληνική κυβέρνηση υποσχέθηκε να δώσει προτεραιότητα στις γερμανικές εταιρείες στο πλαίσιο του διεθνούς διαγωνισμού για την ανάληψη δημοσίων έργων.14 [  ]


Όπως ανέφεραν και οι Γερμανοί ανταποκριτές στην Αθήνα, την ώρα εκείνη η ελληνική κυβέρνηση ενδιαφερόταν ιδιαίτερα για τη γερμανική οικονομική βοήθεια, καθώς η αμερικανική βοήθεια είχε ανασταλεί την 1η Ιουλίου 1962, ενώ η πρώτη εκταμίευση του δανείου ύψους 125 εκατομμυρίων δολαρίων της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων θα γινόταν με την τυπική σύνδεση με την ΕΟΚ, η οποία καθυστερούσε έως την επίσημη επικύρωση της Συνθήκης από την Ιταλία.15 Τρία χρόνια αργότερα, σε συζητήσεις (19-22 Ιουνίου 1965) με τον πρωθυπουργό Γεώργιο Παπανδρέου στην Αθήνα ο Γερμανός υπουργός Οικονομίας Kurt Schmücker υποστήριξε τις ελληνικές επιθυμίες για εναρμόνιση της ελληνικής γεωργίας με τα άλλα κράτη-μέλη της ΕΟΚ16 και δέχτηκε να βελτιώσει τους όρους του δανείου του 1958, κατεβάζοντας το επιτόκιο από 6 σε 4%, αναδιαμορφώνοντας τις τοκοχρεολυτικές δόσεις σύμφωνα με τις επιθυμίες της ελληνικής κυβέρνησης.17 Κατά τις συνομιλίες προέκυψε για τη γερμανική πλευρά η ευκαιρία να φέρει τη συζήτηση στο ζήτημα της αναμενόμενης εκείνες τις ημέρες στην Ελλάδα αντιπροσωπείας της Λαϊκής Δημοκρατίας της Γερμανίας. Στο σημείο αυτό ο Schmücker τόνισε, σύμφωνα με την επίσημη γνώμη της γερμανικής κυβέρνησης, τους κινδύνους μιας ισχυρής εμπλοκής στις εμπορικές συναλλαγές με κράτη του Ανατολικού Μπλοκ σε βάση Clearing. Και απέναντι στον ίδιο τον πρωθυπουργό Γεώργιο Παπανδρέου η γερμανική πλευρά εξέφρασε την επιθυμία –στην οποία βέβαια η ελληνική κυβέρνηση ανταποκρίθηκε– οι επικείμενες συνομιλίες με εκπροσώπους της Ανατολικής Γερμανίας να κινηθούν μόνο σε διατραπεζικό πλαίσιο, όχι σε επίπεδο κυβερνήσεων και χωρίς την παρουσία οποιουδήποτε υπουργού της ελληνικής ή της ανατολικογερμανικής κυβέρνησης. Η δυτικογερμανική πλευρά ήθελε να εξασφαλίσει ότι η Ανατολική Γερμανία δεν θα αναγνωριζόταν ως αυτόνομο κράτος και ότι δεν θα δινόταν πολιτικός χαρακτήρας στις εμπορικές διαπραγματεύσεις.18 Μετά τη διακυβέρνηση της Ένωσης Κέντρου (1964-1965) επήλθε στην Ελλάδα επιβράδυνση της οικονομικής ανάπτυξης, όπως παρατηρούσε η Γερμανική Πρεσβεία στην Αθήνα, λόγω της άσκησης κοινωνικής πολιτικής από την κυβέρνηση Παπανδρέου (διαγραφή αγροτικών χρεών, δωρεάν παιδεία κ.λπ.) την ώρα που η χώρα έπρεπε να κάνει βήματα για να αυξήσει την ανταγωνιστικότητά της, υπό τις νέες συνθήκες που δημιουργούσε η σύνδεσή της με την ΕΟΚ.19 Στο πλαίσιο αυτό, γερμανικοί κύκλοι της βιομηχανίας και του εμπορίου έκαναν λόγο για έλεγχο των εν εξελίξει επενδύσεων20 και για απαίτηση μεγαλύτερων εγγυήσεων, [  ]


ενώ ο Δυτικογερμανός πρέσβης στην Αθήνα Oskar Schlitter πρότεινε από το 1966 επανειλημμένα στην κυβέρνησή του μέτρα οικονομικής ενίσχυσης για τη σταθεροποίηση της κατάστασης στην Ελλάδα.21 Όταν ήλθε στην Αθήνα (14-17 Οκτωβρίου 1966) ο ομοσπονδιακός υπουργός Εξωτερικών Gerhard Schröder είχε ήδη ξεκινήσει η αντίστροφη μέτρηση για την κατάρρευση του κοινοβουλευτικού πολιτεύματος.22 Η επίσκεψη Schröder στην Αθήνα συνέπεσε με την προσφορά της Ανατολικής Γερμανίας να αναλάβει το έργο εκμετάλλευσης του λιγνίτη της Πτολεμαΐδας, τροφοδοσίας δώδεκα ελληνικών πόλεων, με αέριο μέσω αγωγών μήκους 800 χλμ. και κατασκευής μίας τεράστιας χημικής βιομηχανίας. Το έργο, η πιο σημαντική οικονομική πρόταση που είχε κάνει ποτέ το Ανατολικό Μπλοκ, θα κόστιζε περίπου 800 εκατομμύρια μάρκα και θα αποπληρωνόταν από την Ελλάδα με εξαγωγή αγροτικών προϊόντων στα επόμενα δέκα χρόνια!23 Ωστόσο, ούτε και στην περίπτωση αυτή επρόκειτο να υπάρξει οποιαδήποτε παρέκκλιση της ελληνικής πολιτικής σχετικά με την αναγνώριση της Ανατολικής Γερμανίας. Η επιβολή δικτατορικού καθεστώτος την 21η Απριλίου 1967 δεν επηρέασε άμεσα τις σχέσεις των δύο χωρών κυρίως λόγω της συμμαχίας στο ΝΑΤΟ, της συνεργασίας στο πλαίσιο της ΕΟΚ και της θέσης της Δυτικής Γερμανίας ως κυριότερου εμπορικού εταίρου της χώρας. Σίγουρα, όμως, προκάλεσε σχετική αμηχανία στην κυβέρνηση της Βόννης. Η διακοπή των διπλωματικών σχέσεων, όπως απαιτούσαν άλλα κράτη, δεν τέθηκε από γερμανικής πλευράς, όχι μόνο επειδή θεωρήθηκε πιο σωστή η διατήρηση της επαφής με την Αθήνα, αλλά και γιατί έπρεπε να διασφαλιστούν τα ίδια γερμανικά συμφέροντα. Εξάλλου, η κυβέρνηση των συνταγματαρχών δεν αποστασιοποιήθηκε ουσιαστικά από την οικονομική πολιτική των προηγούμενων κυβερνήσεων, ενώ ταυτόχρονα απέρριπτε τις οικονομικές προσφορές της Ανατολικής Γερμανίας, δείχνοντας πρόθυμη να συνεργάζεται οικονομικά μόνο με τη Δύση.24 Ο Γερμανός πρέσβης Oskar Schlitter υποδείκνυε στην κυβέρνησή του μετριοπαθή στάση απέναντι στο δικτατορικό καθεστώς και αποφυγή οποιασδήποτε συμπεριφοράς που θα μπορούσε να προκαλέσει αλλαγές στον πολιτικό προσανατολισμό της στρατιωτικής κυβέρνησης. Ενώ οι διμερείς σχέσεις συνεχίζονταν στο πλαίσιο των οικονομικών συμφωνιών και της στρατιωτικής συνεργασίας εντός του ΝΑΤΟ, η δυτικογερμανική κυβέρνηση έδειχνε ιδιαίτερη προσοχή, προκειμένου αυτές να μην έχουν αντίκτυπο στον ελληνικό και το γερμανικό τύπο, και κυρίως να μην θεωρηθούν δείγμα αγαστής ελληνο-γερμανικής συνεργασίας. Αδιαμφισβήτητη, εξάλλου, ήταν η ηθική συμπαράσταση και αλληλεγγύη, αλλά [  ]


και η πρακτική βοήθεια στους εκατοντάδες χιλιάδες Έλληνες εργαζόμενους στη Γερμανία, στους χιλιάδες φοιτητές και επιστήμονες. Δεν ήταν, εξάλλου, λίγοι και οι επώνυμοι που είχαν ζητήσει και λάβει άσυλο στη Γερμανία. Από το 1969 και μετά η δυτικογερμανική κυβέρνηση βρισκόταν σε ιδιαίτερα δύσκολη θέση, προσπαθώντας να ισορροπήσει ανάμεσα στη διασφάλιση των οικονομικών συμφερόντων της στην Ελλάδα και στην ιδεολογική και ηθική υποστήριξη του αγώνα Ελλήνων –πολιτών και πολιτικών– για αποκατάσταση της δημοκρατίας, κυρίως από την πλευρά της κοινοβουλευτικής ομάδας του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος, αλλά και της ευρύτερης δυτικογερμανικής κοινωνίας. Με εξαίρεση τη γερμανική βιομηχανία –που τηρούσε αμφιλεγόμενη στάση, η οποία ήταν πολλές φορές υπέρ του καθεστώτος και καθοριζόταν από τις εμπορικές σχέσεις με τη Χούντα και τα διάφορα οικονομικά συμφέροντα (παραγγελίες όπλων κ.λπ.)– σε επίσημο επίπεδο εκ μέρους τόσο της γερμανικής κυβέρνησης, όσο και των επιμέρους πολιτικών κομμάτων, σταθερή ήταν η καταδίκη του δικτατορικού καθεστώτος και η ξεκάθαρη θέση υπέρ της αποκατάστασης της δημοκρατίας στην Ελλάδα. Έτσι, όπως και σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, στη Γερμανία υπήρξαν αλλεπάλληλες εκδηλώσεις ηθικής αλληλεγγύης και πρακτικής υποστήριξης προς τους Έλληνες. Μάλιστα η γερμανική κυβέρνηση φρόντιζε να κατανοήσουν οι συντελεστές της πολιτικής κατάστασης στην Ελλάδα τη σημασία των ενεργειών της. H πτώση της δικτατορίας στην Ελλάδα τον Ιούλιο του 1974 έδωσε νέα ώθηση στις ελληνο-γερμανικές σχέσεις και το Μάιο του 1975 ο Έλληνας πρωθυπουργός επισκέφθηκε για πρώτη φορά μετά τη μεταπολίτευση τη Βόννη, όπου γνώρισε τον καγκελάριο Helmut Schmidt.25 Η Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας εξέφρασε την επιθυμία της να υποστηρίξει ηθικά και υλικά την εδραίωση δημοκρατικών δομών στην Ελλάδα. Στο θέμα της οικονομικής και της στρατιωτικής ενίσχυσης από γερμανικής πλευράς ο Καραμανλής ήταν ξεκάθαρος. Η ελληνική οικονομία χρειαζόταν άμεσα οικονομική βοήθεια, προκειμένου να καλύψει το έλλειμμα στο ισοζύγιο πληρωμών.26 Ταυτόχρονα, ο Έλληνας πρωθυπουργός ζήτησε την προχρηματοδότηση τεσσάρων υποβρυχίων, τα οποία θεωρούσε άμεση προτεραιότητα του εξοπλιστικού προγράμματος της Ελλάδας. Τόσο ο Helmut Schmidt, όσο και ο υπουργός Εξωτερικών Hans Dietrich Genscher, ανταποκρίθηκαν με συνέπεια στα αιτήματα του Έλληνα πρωθυπουργού. Η Ελλάδα δέχτηκε οικονομική βοήθεια από τη Γερμανία καθώς και πίστωση από σύμπραξη δυτικοευρωπαϊκών τραπεζών συνολικού ύψους 370 εκατομμυ[  ]


ρίων γερμανικών μάρκων. Παράλληλα, από γερμανικής πλευράς η αναλογία στρατιωτικής βοήθειας σε Ελλάδα και Τουρκία έφτασε σε αναλογία 3:5 (με κάποιες αποκλίσεις κατά καιρούς), αναλογία ιδιαίτερα ευνοϊκή για την Ελλάδα, αν αναλογιστεί κανείς τη γεωγραφική έκταση και τον πληθυσμό των δύο χωρών. Έλαβε ακόμα και τα πολυπόθητα υποβρύχια για να αυξήσει το στόλο των επτά ήδη υπαρχόντων.27 Η πιο σημαντική, όμως, συνεισφορά της Γερμανίας θα ήταν στην πορεία της ένταξης της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα μετά τον Ιούνιο του 1975, όταν ο Κωνσταντίνος Καραμανλής κατέθεσε στο όνομα της ελληνικής κυβέρνησης αίτηση ένταξης της Ελλάδας στην ΕΟΚ ως μέλους με πλήρη δικαιώματα και υποχρεώσεις. Όταν στις 28 Μαΐου 1979 υπογράφτηκε στην Αθήνα η Συνθήκη Ένταξης της χώρας στην ΕΟΚ (η οποία τέθηκε σε ισχύ την 1η Ιανουαρίου 1981), έντονη ήταν στους ελληνικούς διπλωματικούς κύκλους η άποψη ότι «χωρίς τον Χέλμουτ Σμιτ, η Ελλάδα δεν θα γινόταν μέλος της ΕΟΚ». Παρά τις οικονομοτεχνικές δυσκολίες και ενώ η ένταξη της Ελλάδας στην ΕΟΚ θα μεταφραζόταν ασφαλώς σε υψηλότερη γερμανική συνεισφορά στον κοινοτικό προϋπολογισμό, ο τότε ομοσπονδιακός καγκελάριος τάχθηκε, για πολιτικούς λόγους, υπέρ της ένταξης της Ελλάδας στην Κοινότητα.28 Σημαντικό ρόλο έπαιξαν οι διαπροσωπικές σχέσεις. Η προσωπική σχέση του Καραμανλή με το Schmidt (όπως στο παρελθόν με τον Adenauer), ο σεβασμός, η κατανόηση και η φιλία που αναπτύχθηκε μεταξύ τους και επηρεαζόταν θετικά και από το Γάλλο πρόεδρο Giscard d’Estaing, ήταν στοιχεία καθοριστικά όσον αφορά την τήρηση συγκεκριμένης στάσης εκ μέρους της Γερμανίας.

Η εκλογική νίκη του ΠΑΣΟΚ (Οκτώβριος 1981) έφερε αλλαγές στο εσωτερικό πολιτικό σκηνικό αλλά και στην άσκηση της εξωτερικής πολιτικής της Ελλάδας. Ο Ανδρέας Παπανδρέου ήθελε να οδηγήσει τη χώρα στην κατεύθυνση της απεξάρτησης από οιουσδήποτε σχηματισμούς δυνάμεων, πολιτική που δυσαρέστησε μεταξύ άλλων και τη γερμανική πλευρά. Στα μάτια αρκετών Ευρωπαίων η Ελλάδα έπαυε πλέον να διαθέτει το προφίλ του αξιόπιστου εταίρου. Στον Έλληνα πρωθυπουργό χρέωναν ότι, αν και με ευκολία –πριν και μετά την εκλογή του–29 κατηγορούσε σύμμαχες χώρες για τις πολιτικές και οικονομικές εξελίξεις στο εσωτερικό της Ελλάδας, στις δύσκολες ώρες ζητούσε τη συμπαράσταση της Βόννης, προκειμένου να αντιμετωπίσει τη διαμάχη με την Τουρκία, ή απαιτούσε την οικονομική ενίσχυση της Ευρωπαϊκής Κοινότητας κατά τρόπο [  ]


που εθεωρείτο προκλητικός. Στο κλίμα αυτό γίνεται κατανοητή και η διένεξη μεταξύ Παπανδρέου και Helmut Kohl –διαδόχου του Schmidt– σε διάσκεψη κορυφής της Ευρωπαϊκής Κοινότητας στα τέλη του 1984, όταν ο τελευταίος αρνήθηκε να αυξήσει το χρηματικό ποσό ενίσχυσης προβληματικών περιοχών των μεσογειακών χωρών.30 Ο γερμανικός Τύπος σχολίαζε δυσμενώς την άσκηση της πολιτικής των κρατικοποιήσεων και την ταυτόχρονη ενίσχυση του συστήματος του “ρουσφετιού” (δηλαδή της αποκατάστασης ψηφοφόρων και κομματικών στελεχών με την πρόσληψή τους στο Δημόσιο Τομέα), παράγοντες που θεωρούσε υπαίτιους για την αποτελμάτωση σε σύντομο χρονικό διάστημα των δημόσιων επιχειρήσεων, την απομάκρυνση των ξένων επενδυτών και την πορεία προς την καταστροφή της ελληνικής οικονομίας.31 Λίγο μετά τις εκλογές του Ιουνίου του 1985, εξάλλου, ο γερμανικός Τύπος κατηγορούσε τον Ανδρέα Παπανδρέου και για έλλειψη αξιοπιστίας, κάνοντας λόγο για το «Σχέδιο SOS για την οικονομία», το οποίο ανακοίνωσε και που προέβλεπε σκληρά μέτρα αποταμίευσης για να καλυφθούν τα ελλείμματα που είχε δημιουργήσει η οικονομική του πολιτική. Και αυτό ενώ λίγο πριν από την επανεκλογή του υποσχόταν στον ελληνικό λαό «ακόμα καλύτερες μέρες».32 Πάντως, πρέπει να αναφερθεί ότι, παρά τα πολλά λάθη τακτικής των κυβερνήσεων του ΠΑΣΟΚ, την περίοδο εκείνη οι Δυτικογερμανοί πολιτικοί αναγκάστηκαν να δώσουν περισσότερη προσοχή στο Βαλκάνιο εταίρο τους και να κατανοήσουν τις ανάγκες του, οι οποίες δεν μπορούσαν απλά να καλυφθούν με την παροχή μόνο οικονομικής υποστήριξης.

Επίλογος

Κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί το θετικό κλίμα μέσα στο οποίο λαμβάνουν χώρα οι οικονομικές σχέσεις των δύο πλευρών έως σήμερα, παρά την κάποιες φορές τεχνητή δημιουργία αρνητικών εντυπώσεων, όπως χαρακτηριστικά συμβαίνει τις τελευταίες εβδομάδες, κυρίως μέσα από δημοσιεύματα, με αφορμή την κακή δημοσιονομική κατάσταση της Ελλάδας και την ανάγκη παροχής οικονομικής βοήθειας από την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ). Από τη μελέτη αρχείων και άλλων πηγών των τελευταίων εξήντα ετών διαπιστώνεται ότι η συνεργασία των δύο χωρών στο οικονομικό πεδίο ήταν και είναι ιδιαίτερα στενή. Η Γερμανία υπήρξε διαχρονικά έως σήμερα ο κυριότερος [  ]


εμπορικός εταίρος της Ελλάδας, γεγονός που οφείλεται και στο ρόλο της Ελλάδας ως σημαντικού οικονομικού και εμπορικού παράγοντα στα Βαλκάνια και την ευρύτερη περιοχή. Το γεωγραφικό πλεονέκτημα της χώρας, αλλά και ο ρόλος της ως γέφυρα στις αγορές των χωρών του Εύξεινου Πόντου και της Μέσης Ανατολής, σίγουρα ευνόησε τη διμερή συνεργασία κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Για τα χαμηλά κατά καιρούς επίπεδα επενδύσεων από γερμανικές επιχειρήσεις την ευθύνη φέρει κυρίως η ελληνική πλευρά και οφείλεται –ιδιαίτερα στη δεκαετία του 1980 και λιγότερο του 1990– στην πληθώρα αντικινήτρων και διοικητικών παρεμβάσεων, καθώς και στην έλλειψη πολιτικής υποστήριξης ξένων επενδυτών, προκειμένου οι τελευταίοι να αισθάνονται ασφαλείς. Είναι γνωστές οι περιπτώσεις επενδυτών που εγκατέλειψαν την Ελλάδα, όταν διαπίστωσαν την απουσία αποτελεσματικής υποστήριξής τους από τις κρατικές υπηρεσίες. Πάντως, από τη Γερμανία προέρχεται μεγάλο μέρος των ξένων επενδύσεων που έχουν γίνει στην Ελλάδα. Προς αυτή την κατεύθυνση συνέβαλαν προφανώς έργα, όπως η κατασκευή του Διεθνούς Αεροδρομίου στα Σπάτα υπό την επίβλεψη γερμανικού ομίλου επιχειρήσεων και επικεφαλής την Ανώνυμη Εταιρεία Hochtief, καθώς και η οργάνωση στην Αθήνα των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004, που δημιούργησε την ανάγκη και το αυξημένο ενδιαφέρον για την εκτέλεση σημαντικών έργων υποδομής. Εξάλλου, το ζήτημα των στρατιωτικών εξοπλισμών έχει πάντα κύριο ρόλο στις οικονομικές σχέσεις Ελλάδας - Γερμανίας, αν αναλογιστούμε και τις διαστάσεις που έλαβε τα τελευταία χρόνια η μη αποδοχή παραλαβής προβληματικών γερμανικών υποβρυχίων εκ μέρους της ελληνικής κυβέρνησης. Η συνεργασία σε επίπεδο εξοπλισμών αφορά και τις σχετικά πρόσφατες προμήθειες αρμάτων μάχης (Leopard 2), τη μέχρι σήμερα επιμονή της γερμανικής πλευράς για αγορά από την ελληνική πολεμική αεροπορία αεροσκαφών 4ης γενιάς Eurofighter κ.ά. Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει στον τουρισμό. Οι Γερμανοί τουρίστες αποτελούσαν, ήδη από τη δεκαετία του 1970, κατά μέσο όρο το 10% του συνολικού αριθμού των τουριστών που δεχόταν η Ελλάδα, ποσοστό που αυξήθηκε τη δεκαετία του 1980 ξεπερνώντας στις αρχές της δεκαετίας του 1990 το 20% (περίπου δύο εκατομμύρια Γερμανοί τουρίστες ετησίως τα τελευταία χρόνια). Μάλιστα, οι Γερμανοί τουρίστες υπερκάλυπταν κατά τις τελευταίες δεκαετίες με το συνάλλαγμα που άφηναν το έλλειμμα από τις εμπορικές συναλλαγές ανάμεσα σε Ελλάδα και Γερμανία. [  ]


Η παρουσία, εξάλλου, εκατοντάδων χιλιάδων Ελλήνων μεταναστών στη Γερμανία κατά τη μεταπολεμική περίοδο, πέρα από την κάλυψη αναγκών των δύο πλευρών, έδωσε την ευκαιρία για μια στενότερη επαφή και συναναστροφή των δύο λαών, επιδρώντας κυρίως θετικά και στις διμερείς σχέσεις. Σήμερα εν μέσω μίας παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, που δεν αγγίζει ασφαλώς μόνο την Ελλάδα, αλλά και τη Γερμανία, είναι προς όφελος και των δύο χωρών και της ίδιας της ευρωπαϊκής οικογένειας οι δύο χώρες να παραμείνουν αλληλέγγυες στην αντιμετώπιση κοινών προβλημάτων και στην επίτευξη κοινών στόχων. Στις μέρες μας Έλληνες και Γερμανοί –περισσότερο παρά ποτέ– πρέπει να φανούν ώριμοι και αξιοποιώντας την κοινή μεταπολεμική, ευρωπαϊκή τους πορεία να συνεργαστούν και να δημιουργήσουν.


1. Βλ. «Aufzeichnung des Bundespräsidialamtes, 12.10.1950», στο: Politisches Archiv des Auswärtigen Amtes (Πολιτικό Αρχείο του γερμανικού Υπουργείου των Εξωτερικών, στο εξής: PA AA), Ref. 304, Bd. 241. 2. Βλ. «Besuch des griechischen Koordinationsministers in der Bundesrepublik», στο: Bulletin des Presse- und Informationsamtes der Bundesregierung, 7 Νοεμβρίου 1953 / 214, σ. 1778· «Deutsch-griechisches Abkommen unterzeichnet. Deutsche Industrie beteiligt sich an der Verwirklichung des griechischen Aufbauplans», στο: Bulletin des Presse- und Informationsamtes der Bundesregierung, 13 Νοεμβρίου 1953· καθώς και τις εφημερίδες Industriekurier, 29 Οκτωβρίου 1953, General Anzeiger, 2 Νοεμβρίου 1953, Die Welt, 3 Νοεμβρίου 1953, Stuttgarter Zeitung, 12 Νοεμβρίου 1953, Frankfurter Allgemeine Zeitung και Handelsblatt, 13 Νοεμβρίου 1953. 3. Καθημερινή, 10 Μαρτίου 1954 και «Griechenland – Eckpfeiler der freien Welt», στο: Bulletin des Presse- und Informationsamtes der Bundesregierung, 11 Μαρτίου 1954 / 47, σ. 377. 4. Βλ. «Deutsch-griechische Freundschaft», στο: Bulletin des Presse- und Informationsamtes der Bundesregierung, 30 Ιουνίου 1954 / 118, σ. 1059. 5. Βλ. «Ανακοινωθέν επί τη επισκέψει του Έλληνος πρωθυπουργού», Νοέμβριος 1958, στο: Αρχείο Κωνσταντίνου Καραμανλή (Ίδρυμα Κωνσταντίνος Καραμανλής), φάκελος 7Α/001046. 6. Βλ. Tzermias P., Neugriechische Geschichte. Eine Einführung. Francke Verlag, Tübingen und Basel, 1999, σ. 180· Carey & Carey, The Web of Modern Greek Politics, Chapter 7: Years of Stability, 1952-1961, σ. 162 κ.εξ.· National Bank of Greece, Investing in Greece 1961, σ. 23 κ.εξ. 7. Βλ. Statistical Yearbook of Greece, 1965 (Athens: National Statistical Service of Greece, 1966). Greece Today, National Bank of Greece, Athens, January 1967, σ. 18· «Organisation de Coopération de Développement Economiques / Comité d’Examen des Situations Economiques et des Problèmes de Développement / Examen Annuel 1962-63 – Grèce» Paris, 26/7/1963, στο: Politisches Archiv des Auswärtigen Amtes, Ref. III A 5, Bd. 329 και Bericht der Botschaft der BRD in Athen (III A 5 – 80-/94.08-0, Bericht Nr. 327/67) an das AA, 24/5/1967 (Betreff: Überblick über die Wirtschaftslage Griechenlands Mai 1967, στο: Politisches Archiv des Auswärtigen Amtes, Ref. III A 5, Bd. 562 και Bericht der Botschaft der BRD in Athen (BMWi 412.80, Bericht Nr. 1169/63)

[  ]


vom 10/8/1963 (Betreff: Französische Studie über die Wirtschaft Griechenlands), στο: Politisches Archiv des Auswärtigen Amtes, Ref. III A 5, Bd. 328. 8. Βλ. Fleischer, H.: «Der lange Schatten des Krieges£, in: Athener Zeitung, 22/10/1999. 9. Βλ. «Text des Vertrages zwischen der Bundesrepublik Deutschland und dem Königreich Griechenland über Leistungen zugunsten griechischer Staatsangehöriger, die von nationalsozialistischen Verfolgungsmaßnahmen betroffen worden sind», στο: BA Koblenz, B136 – Bundeskanzleramt, 1138 / Fiche 1 και Erlass des AA an die Botschaft der BRD in Athen (VS - Nur für den Dienstgebrauch / Betreff: Deutsch-griechische Wiedergutmachungsverhandlungen) 24/3/1960, στο: PA AA, Ref. 206, Bd. 133, Foreign Service Despatch from the American Embassy in Athens to the Department of State, May 11, 1960 (Subject: Greek German Indemnification Agreement) και Foreign Service Despatch from the American Embassy in Athens to the Department of State, October 25, 1961 (Subject: Greece may get $ 16.25 Million in 1961 under Greek German Indemnification Agreement), και τα δύο στο: National Archives and Records Administration (NARA), RG 59, 662A.81, Microfilm C-0067 (R 2). 10. Βλ. «Griechische Arbeitskräfte für die Bundesrepublik. Deutsch-griechische Verhandlungen über ein Arbeitslosenversicherungsabkommen», στο: Bulletin des Presse- und Informationsamtes der Bundesregierung, 14/5/1960, Nr. 91, σ. 904, «Zum deutsch-griechischen Arbeitslosenversicherungsabkommen», στο: Bulletin des Presse- und Informationsamtes der Bundesregierung, 15/7/1961, Nr. 120, σ. 1259· Επίσης, «Ergänzung des deutsch-griechischen Abkommens über soziale Sicherheit», στο: Bulletin des Presse- und Informationsamtes der Bundesregierung, 5/4/1962, Nr. 66, σ. 554 και «Deutsch-griechische Zusatzvereinbarung zum Abkommen über soziale Sicherheit», στο: Bulletin des Presse- und Informationsamtes der Bundesregierung, 7/1/1964, Nr. 3, σ. 28. 11. Βλ. Επιστολή, της 30ης Αυγούστου 1960, του Έλληνα πρωθυπουργού Κωνσταντίνου Καραμανλή στον καγκελάριο Κ. Adenauer με θέμα τη σύνδεση της Ελλάδας με την ΕΟΚ, στο: Σβολόπουλος Κ. (γεν. επιμ.), Κωνσταντίνος Καραμανλής, Αρχείο. Γεγονότα και Κείμενα, Ίδρυμα Κωνσταντίνος Καραμανλής - Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1992-97, τόμ. 4, σ. 386 κ.εξ. 12. Επιστολή του καγκελάριου K. Adenauer στις 28 Φεβρουαρίου 1961 προς τον πρωθυπουργό της Ελλάδας, Κ. Καραμανλή, σε μορφή τηλεγραφήματος, του πρέσβη Θ. Τσάτσου (άκρως απόρρητο) στο ομοσπονδιακό αρχείο του Koblenz, Ref. B102, Bd. 12164- Heft 2 (το ίδιο έγγραφο φυλάσσεται και στο αρχείο του Ιδρύματος Καραμανλή, φάκελος 14 Α/000385). 13. «Die Assoziation Griechenlands mit der EWG aus deutscher Sicht» von Professor MüllerArmack, Staatssekretär im Bundeswirtschaftsministerium, στο: Politisches Archiv des Auswärtigen Amtes, Ref. 206, Bd. 127. 14. Βλ. Zeichnungsprotokoll, 29/7/1962, στο: PA AA, Ref. III A5, Bd. 426, Τηλεγράφημα του υπουργού Π. Παπαληγούρα στην ελληνική κυβέρνηση, 24/7/1962, στο: Αρχείο Ιδρύματος Κ. Καραμανλή, Φάκελος 18Α/002489, Die Welt και Handelsblatt, 27/7/1962, Industriekurier, 28.7.1962, Handelsblatt, Die Welt και Frankfurter Allgemeine Zeitung, 31/7/1962, Bulletin des Presse- und Informationsamtes der Bundesregierung, 1/8/1962, Nr. 139, 1196. 15. Βλ. Handelsblatt, 20/7/1962, Frankfurter Allgemeine Zeitung, 21/7/1962. 16. Βλ. Bericht (Nr. 583/65) der Deutschen Botschaft, 25/6/1965, στο: PA AA, Ref. III A5, Bd. 451. 17. Βλ. επιστολή του υπουργού Οικονομίας προς τον Κωνσταντίνο Μητσοτάκη στις 6.12.1965, στο: PA AA, Ref. IA4, Bd. 312, Bericht der 104. Συνεδρίαση της επιτροπής διαχείρισης, 7.8.1965, Ergebnisbericht der 187. Συνεδρίαση της επιτροπής εισηγητών για οικονομική βοήθεια στις 9.8.1965 στο: BA, Ref. B102, Bd. 100846 και έκθεση του γενικού γραμματέα του Υπουργείου δρ Keiser στις 5.8.1965 στο: RA AA, Ref. III A5, Bd. 451. 18. Βλ. Bulletin des Presse- und Informationsamtes der Bundesregierung, 2/7/1965, σ. 909. 19. Βλ. και Bericht (Nr. 1692/63 και Nr. 1692 I/63) der Botschaft der BRD, 12/11/1963, στο:

[  ]

∆ΗΜΗΤΡΗΣ Κ. ΑΠΟΣΤΟΛΟΠΟΥΛΟΣ PA AA, Ref. III A5, Bd. 328, Dienstinstruktion des Referats III A5 für den Deutschen Botschafter in Athen (80.01/1-94.08), 30/12/1964, στο: PA AA, Ref. III A5, Bd. 451 και Bericht der Botschaft der BRD in Athen (III A5 – 80, Bericht Nr. 831/65), 25/9/1965 (Betreff: Wirtschaftliche Lage Griechenlands im September 1965), στο: PA AA, Ref. III A5, Bd. 451.

20. Βλ. Frankfurter Allgemeine Zeitung, 17/8/1965. 21. Βλ. Fernschreiben Nr. 364 des Botschafters Schlitter, 26/9/1965, στο: Akten zur Auswärtigen Politik der Bundesrepublik Deutschland 1965, Band III, σ. 366. 22. Βλ. Bulletin des Presse- und Informationsamtes der Bundesregierung, 18/10/1966, σ. 1074 και Frankfurter Allgemeine Zeitung, 14/10/1966. 23. Βλ. Die Welt, 7/10/1966. 24. Βλ. Σημείωμα για τη στάση της ομοσπονδιακής κυβέρνησης προς το στρατιωτικό καθεστώς στην Αθήνα (Sprechzettel, Betreff: Haltung der Bundesregierung zum derzeitigen griechischen Regime, unter Berücksichtigung des Auftrags der Fraktion der SPD) χ.χ. [περίπου αρχές-μέσα του 1968], στο: PA AA, Ref. I A 4, Bd. 412. 25. Βλ. Schmidt H., Die Deutschen und ihre Nachbarn: Menschen und Mächte II, Siedler Verlag, 1ste Auflage 1990, σ. 407. 26. Βλ. Σβολόπουλος Κ. (γεν. επιμ.), Κωνσταντίνος Καραμανλής. Αρχείο. Γεγονότα και Κείμενα. τόμ. 8, σ. 381 κ.εξ. 27. Βλ. Schmidt H., Die Deutschen und ihre Nachbarn: Menschen und Mächte II, Siedler Verlag, 1ste Auflage 1990, σ. 402 κ.εξ. 28. Βλ. Der Spiegel, 8/8/1977, σ. 36 [τίτλος άρθρου «Zweiter Klasse» (Δεύτερης Κατηγορίας)] και Der Spiegel, 29/12/1980, σ. 67 [τίτλος άρθρου «Die EG – kein Krankenhaus. Griechenland ärmster Partner der Gemeinschaft», (Η ΕΟΚ δεν είναι νοσοκομείο. Η Ελλάδα αποτελεί το φτωχότερο εταίρο της Κοινότητας)]· Επίσης, Kontogeorgis G. L., «Die Wirtschafts- und Handelsbeziehungen zwischen Griechenland und der Bundesrepublik Deutschland», στα Πρακτικά του συνεδρίου του Institute for Balkan Studies, Θεσσαλονίκη 1991, σ. 56 κ.εξ. 29. Βλ. Schmidt H., Die Deutschen und ihre Nachbarn: Menschen und Mächte II, Siedler Verlag, 1ste Auflage 1990, σ. 409 κ.εξ. 30. Βλ. Der Spiegel, 10/12/1984, σ. 25. 31. Βλ. Der Spiegel, 25/1/1982, σ. 120 κ.εξ. 32. Βλ. Europa-Archiv. Zeitschrift für Internationale Politik, 1988, σ. 66.

[  ]

Ηλίας Κατσούλης

∆ΗΜΟΚΡAΤΕΣ ΚΑΤΑ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΑΡΧΩΝ: EΛΛΗΝΕΣ ΣΤΗ ΓΕΡΜΑΝIΑ ΑΠΟ ΤΟ  EΩΣ ΤΟ 

Ο

ι εισηγήσεις που παρουσιάστηκαν ήταν υψηλού επιπέδου και αυτό οφείλεται, βεβαίως, στους ομιλητές, αλλά και στο θέμα που πραγματεύτηκαν. Η δική μου εισήγηση μειονεκτεί γιατί αναφέρεται σε ένα θέμα και μια εποχή, την οποία γνωρίζουν μόνο όσοι την έζησαν. Λείπει, δηλαδή, η έρευνα που συνήθως έχει προηγηθεί και στα αποτελέσματα της οποίας ο ομιλητής θα στηρίξει τη δική του πρόσληψη των γεγονότων. Οι πρωταγωνιστές της περιόδου 1967-1974 είναι οι Έλληνες εργαζόμενοι, οι μετανάστες στην Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας (ΟΔΓ), και οι Έλληνες φοιτητές και φοιτήτριες. Τις δύο αυτές κατηγορίες μεταναστών θα τις προσεγγίσω με φόντο τη στρατιωτική δικτατορία στην Ελλάδα και τις αντιδράσεις που αυτή προκάλεσε στις τάξεις των Ελλήνων μεταναστών. Η ΟΔΓ υπήρξε από τις αρχές της δεκαετίας του 1960 η χώρα η οποία εφάρμοσε μια πολιτική οργανωμένης προσέλκυσης ξένων εργατών με σκοπό να συμπληρώσει το ελλιπές εργατικό της δυναμικό και να ανταποκριθεί στις ανάγκες ανοικοδόμησης της κατεστραμμένης από τον πόλεμο χώρας και αναστήλωσης των παραγωγικών της δομών. Στην πρόσκληση αυτή ανταποκρίθηκαν πολλοί Έλληνες, ο αριθμός των οποίων στη διάρκεια των δεκαετιών 1960 και 1970 έφτασε τις 725.000.1 Στο ίδιο χρονικό διάστημα ένας μεγάλος αριθμός νέων Ελλήνων και Ελληνίδων επέλεγε την ΟΔΓ για τις πανεπιστημιακές ή τις μεταπτυχιακές του σπουδές. Δεν ήταν μόνο το επίπεδο των γερμανικών πανεπιστημίων που προκαλούσε το ενδιαφέρον, αλλά ήταν και οι δυνατότητες για εργασία που προσφέρονταν και έλκυαν νέους και νέες που προέρχονταν, κυρίως, από τα φτωχότερα στρώματα της ελληνικής κοινωνίας. Έτσι, στη διάρκεια της δεκαετίας του 1970 ο αριθμός των Ελλήνων φοιτητών και φοιτητριών είχε ξεπεράσει τις 6.000, ένας εντυπωσιακός για εκείνη την εποχή αριθμός. Μαζί με τις δύο αυτές κατηγορίες [  ]


ένας μεγάλος αριθμός Ελλήνων επιστημόνων και επιχειρηματιών ζούσε και εργαζόταν στην ΟΔΓ. Η προέλευση των Ελλήνων μεταναστών που εργάστηκαν στα γερμανικά εργοστάσια αποτελεί ένα ενδιαφέρον κεφάλαιο της ελληνικής μεταπολεμικής μετανάστευσης. Η μεγάλη τους πλειονότητα προερχόταν από τις αγροτικές περιοχές της Ελλάδας, γεγονός που έκανε, τουλάχιστον για την πρώτη γενιά των μεταναστών, δύσκολη την ένταξή τους σε μια αναπτυγμένη βιομηχανική χώρα, της οποίας ούτε τη γλώσσα ούτε και τις συνήθειες γνώριζαν.2 Ήταν η προέλευση των μεταναστών που δημιουργούσε δυσκολίες προσαρμογής σε έναν τρόπο εργασίας, προοδευμένης βιομηχανικής εργασίας, τελείως ξένο σε ανθρώπους με αγροτική προέλευση και συνήθειες. Μια κάποια διέξοδος στις δυσκολίες που συνόδευαν τους μετανάστες στη νέα τους ζωή αποτέλεσε η δυνατότητα που τους προσφέρθηκε να οργανωθούν σε κοινότητες, οι οποίες πέρα από τις πρώτες βοήθειες που προσέφεραν, δημιουργούσαν και το οικείο περιβάλλον, που οι μετανάστες χρειάζονταν για να αντιμετωπίσουν τις δυσκολίες της νέας τους ζωής. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να τονιστεί το ενδιαφέρον το οποίο επέδειξαν για τους μετανάστες από την αρχή τα γερμανικά συνδικάτα. Ήδη από τη στιγμή της υπογραφής της σύμβασης εργασίας μεταξύ του εργαζομένου του ελληνικού κράτους από τη μια και του εργοδότη του γερμανικού κράτους από την άλλη, έτσι όπως αυτή ορίστηκε στη συμφωνία της 30ής Μαρτίου 1960, ήταν η Bundesanstalt für Arbeit και τα γερμανικά συνδικάτα συγχρόνως που επενέβαιναν στην υλοποίηση των όρων της συμφωνίας. Και από τις δύο πλευρές της Γερμανίας, τον εργοδότη και τα συνδικάτα, υπήρχε πρόνοια ώστε οι ξένοι εργαζόμενοι να απολαμβάνουν τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των Γερμανών εργαζομένων, γεγονός που αποσκοπούσε στην πλήρη κάλυψη των ξένων εργατών και την ένταξή τους στο γερμανικό θεσμικό πλαίσιο για την αποφυγή εκμετάλλευσης και χρησιμοποίησής τους ως εφεδρικό στρατό εναντίον των γερμανών εργατών. Στη δεκαετία του 1960, προέδρος της IG Metall (Βιομηχανική Ένωση Μετάλλου) ήταν ο Otto Brenner, μια ξεχωριστή προσωπικότητα του γερμανικού εργατικού κινήματος, ο οποίος κάλεσε το Max Diamant από το Μεξικό (όπου είχε διαφύγει κατά τη διάρκεια του ναζισμού) και του ανέθεσε την ευθύνη οργάνωσης των ξένων εργατών στα γερμανικά συνδικάτα. Με τον τρόπο αυτό τα συνδικάτα όχι μόνο περιέλαβαν και οργάνωσαν στις τάξεις τους τους ξένους εργάτες, αλλά και αύξησαν την οργανωτική τους παρουσία κάνοντας πιο αποτελεσματικές τις διεκδικήσεις τους στα πλαίσια των συλλογικών συμβάσεων [  ]

ΗΛΙΑΣ ΚΑΤΣΟΥΛΗΣ

εργασίας, που βέβαια ίσχυαν το ίδιο για όλους: Γερμανούς και ξένους εργαζόμενους. Κάπως διαφορετική ήταν η παρουσία των Ελλήνων φοιτητών. Η συμμετοχή τους με ίσους όρους στη γερμανική εκπαιδευτική κοινότητα τους επέτρεψε να οργανωθούν κατά έναν όμοιο, με τους Γερμανούς συναδέλφους τους, τρόπο. Λόγω του μεγάλου τους αριθμού, όπως στο Δυτικό Βερολίνο στη δεκαετία 1965-1975, στα δύο πανεπιστήμια της πόλης, Freie Universität (Ελεύθερο Πανεπιστήμιο) και Technische Universität (Πανεπιστήμιο της Τεχνολογίας), ήταν εγγεγραμμένοι περισσότεροι από 600 Έλληνες φοιτητές, που ίδρυσαν τους φοιτητικούς τους συλλόγους, ενώ κατά τα πρότυπα του VDS, της Γερμανικής Ένωσης Φοιτητών, είχαν και την κεντρική τους εκπροσώπηση με την Ομοσπονδία Ελληνικών Φοιτητικών Ενώσεων Δυτικής Γερμανίας και Δυτικού Βερολίνου, όπως τότε ονομαζόταν. Το γεγονός της οργάνωσης των Ελλήνων εργατών και φοιτητών στην ΟΔΓ έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην παρουσία του ελληνικού δημοκρατικού στοιχείου στη Δυτική Γερμανία μετά το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου 1967. Λαμβανομένου υπόψη του γεγονότος ότι και οι Έλληνες φοιτητές στις άλλες χώρες της Δυτικής Ευρώπης, ιδιαίτερα εκείνοι στη Γαλλία, είχαν οργανωθεί κατά έναν παρόμοιο τρόπο, μπόρεσαν να αντιδράσουν δυναμικά στην επιβολή της δικτατορίας. Στο ελληνικό δημοκρατικό στοιχείο του εξωτερικού οφείλεται ότι η Χούντα δεν μπόρεσε να αποκτήσει την αποδοχή που επιδίωκε από τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις και από την ευρωπαϊκή δημοσιότητα. Στο Δυτικό Βερολίνο η συνεργασία Ελλήνων και Γερμανών φοιτητών ήταν σε τέτοιο βαθμό αρμονική, ώστε κατέστη δυνατόν ήδη την 21η Απριλίου, την ίδια ημέρα του πραξικοπήματος, να οργανωθεί το απόγευμα εμπρός από το Ελληνικό Προξενείο μια μεγάλη διαδήλωση, στην οποία συμμετείχαν περισσότεροι από τρεις χιλιάδες δημοκρατικοί Έλληνες, Γερμανοί και άλλοι αλλοδαποί φοιτητές. Μια εβδομάδα αργότερα έγινε στο Παρίσι το πρώτο αντιδικτατορικό συνέδριο, στο οποίο συμμετείχαν Έλληνες φοιτητές από όλη την Ευρώπη και για πρώτη φορά Έλληνες φοιτητές από τις σοσιαλιστικές χώρες. Η ιστορία του αντιδικτατορικού φοιτητικού κινήματος στο εξωτερικό δεν έχει γραφτεί, ίσως επειδή επισκιάστηκε και στη συνέχεια αφομοιώθηκε από τη μεγάλη εξέγερση της νεολαίας του 1968, στα χνάρια της οποίας στη συνέχεια κινήθηκε υφιστάμενο τις τόσες πολλές διασπάσεις της και εμπλεκόμενο στα πολλά αδιέξοδά της.3 Για να αντιληφθεί κανείς τη θέση των Ελλήνων εργατών και φοιτητών στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης και ιδιαίτερα στη Δυτικής Γερμανία, στην οποία [  ]


–για τους λόγους στους οποίους αναφέρθηκα– είχε καταφύγει ο μεγαλύτερος όγκος τους, θα πρέπει να έχει υπόψη του την κατάσταση στην Ελλάδα στη διάρκεια της δεκαετίας του 1960. Και πριν από το πραξικόπημα τα δημοκρατικά δικαιώματα του ελληνικού λαού στο σύνολό τους ήταν περιορισμένα, ο αριθμός εκείνων που εργαζόταν στη μεταποίηση ήταν μικρός, και το ίδιο μικρός αναλογικά ήταν και ο αριθμός των Ελλήνων φοιτητών. Το εργατικό κίνημα, το όποιο εργατικό κίνημα, ήταν καθοδηγούμενο, τα εργατικά συνδικάτα ελεγχόμενα, ενώ το φοιτητικό κίνημα –τουλάχιστον μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1960– βρισκόταν κάτω από τη συνεχή επιτήρηση του κράτους και των υπηρεσιών του (ΚΥΠ). Για τους λόγους αυτούς και για άλλους πολλούς, κυρίως κοινωνικούς, οι εμπειρίες της μετανάστευσης ήταν για όλους αυτούς που την έζησαν, για τους οικείους τους αλλά και για τη χώρα, καταλυτικές. Δεν θα αναφερθώ σε αυτές που αφορούν το εσωτερικό της Ελλάδας, γιατί είναι λίγο έως πολύ γνωστές. Θα αναφερθώ όμως σε αυτά που βίωσαν οι Έλληνες στο εξωτερικό και τα οποία άλλαξαν και αυτούς τους ίδιους, εργαζόμενους και φοιτητές και επηρέασαν μέχρι ενός σημείου, αργότερα και την ίδια την ελληνική κοινωνία. Πρώτο και σημαντικό υπήρξε από την αρχή το γεγονός ότι ο αριθμός εργαζομένων και φοιτητών που εγκατέλειψαν την Ελλάδα ήταν ο μεγαλύτερος στη νεότερη ιστορία της και προκάλεσε το πρώτο ρήγμα σε μια κοινωνία που παρέμενε για ενάμιση περίπου αιώνα ερμητικά κλειστή και σε ένα μεγάλο βαθμό κοινωνικά αδιαφοροποίητη, δημιουργώντας μια πολιτισμική στάση την οποία έχω ονομάσει «αμυντική».4 Η επαφή και γνωριμία των Ελλήνων με χώρες, με πολιτικές και με πολιτισμούς διαφορετικού επιπέδου ανάπτυξης και η συμμετοχή στην καθημερινή τους ζωή άλλαξε, με δραματικό τρόπο θα έλεγα, τις παραστάσεις και τις προσλήψεις των Ελλήνων ξενιτεμένων και επηρέασε στη συνέχεια τη ζωή τους. Αναφέρθηκα στη σχέση και την ένταξη των Ελλήνων, και όλων φυσικά των ξένων εργαζομένων, στο γερμανικό εργατικό κίνημα και τα συνδικάτα. Στην κατεύθυνση αυτή, στην ενθάρρυνση δηλαδή των Ελλήνων μεταναστών να εγγραφούν στα εργατικά συνδικάτα, καθοριστική, όπως ήδη ανέφερα, ήταν η θέση και η πολιτική των ίδιων των γερμανικών εργατικών συνδικάτων. Αποφασιστικής σημασίας όμως ήταν και ο ρόλος που έπαιξαν οι ελληνικές κοινότητες στην ΟΔΓ. Είναι μια ξεχωριστή ιστορία ο ρόλος των ελληνικών κοινοτήτων στις δεκαετίες 1960 και 1970, που ακόμα δεν έχει γραφτεί. Ήδη στα τέλη της δεκαετίας 1960 στην ΟΔΓ λειτουργούσαν 122 κοινότητες, στις οποίες είχε οργανωθεί [  ]


ένας μεγάλος αριθμός Ελλήνων μεταναστών. Αυτές οι κοινότητες φρόντιζαν όχι μόνο για την εξυπηρέτηση των μεταναστών, αλλά και συνέβαλαν αποφασιστικά στην ένταξή τους στην πολιτική, την κοινωνική και την πολιτισμική ζωή της χώρας υποδοχής. Ο ρόλος όμως των κοινοτήτων υπήρξε αποφασιστικός και στην ενθάρρυνση των Ελλήνων εργατών να εγγραφούν στο συνδικάτο του κλάδου τους. Έτσι, στο διάστημα της δεκαετίας του 1960 και του 1970 ένας μεγάλος αριθμός Ελλήνων μεταναστών έγινε μέλος ενός εργατικού συνδικάτου. Όπως ο φίλος Ηλίας Χατζηανδρέου, από την πρώτη στιγμή ενεργό μέλος και στη συνέχεια ηγετικό στέλεχος της IG Metall, μου είπε, ο αριθμός των εγγεγραμμένων στα συνδικάτα Ελλήνων εργατών είχε ξεπεράσει τις 150.000, ήταν δηλαδή μεγαλύτερος του αριθμού των Ελλήνων εργατών που ήταν εγγεγραμμένοι στα ελληνικά συνδικάτα. Στο συνδικάτο της IG Metall είχε οργανωθεί το μεγαλύτερο μέρος των Ελλήνων εργατών, περίπου 90.000. Αξιοσημείωτο είναι ακόμη το γεγονός ότι εκείνη την εποχή της ραγδαίας ανάπτυξης του γερμανικού συνδικαλιστικού κινήματος, ο βαθμός οργάνωσης των Γερμανών εργατών έφτανε το 30% (σήμερα έχει μειωθεί στο μισό), ενώ ο βαθμός οργάνωσης των Ελλήνων μεταναστών είχε φτάσει στο 50%! Τον ιστορικό τους ρόλο, όμως, οι Έλληνες μετανάστες έπαιξαν στη διάρκεια της επτάχρονης δικτατορίας. Είναι αδιαμφισβήτητο και αναγνωρισμένο το γεγονός ότι ήταν οι Έλληνες μετανάστες σε όλες τις χώρες της Δυτικής Ευρώπης που συνέβαλαν ώστε η Χούντα να παραμείνει πολιτικά και ηθικά απομονωμένη, παρά το ότι καμία κυβέρνηση στη Δυτική και Ανατολική Ευρώπη δεν διέκοψε τις διπλωματικές σχέσεις μαζί της. Εδώ θα πρέπει να τονιστεί η μεγάλη, και γενικότερα γνωστή, προσφορά της Deutsche Welle, και η επίσης μεγάλη, αλλά λιγότερο γνωστή προσφορά της ελληνικής εκπομπής της Ραδιοφωνίας του Μονάχου, με επικεφαλής τον αείμνηστο Παύλο Μπακογιάννη. Παρά τις πιέσεις της Χούντας οι γερμανικές κυβερνήσεις όχι μόνο διατήρησαν, αλλά και ενίσχυσαν τις εκπομπές αυτές, των οποίων η συμβολή στον αγώνα εναντίον της δικτατορίας και στο εσωτερικό της Ελλάδας και στο εξωτερικό ήταν ανυπολόγιστη. Όπως ο Γιώργος Βουκελάτος μου θύμισε, ήταν αυτός ως πρόεδρος τότε της Ένωσης Κέντρου Δυτικής Γερμανίας που εξέδωσε ένα ψήφισμα εναντίον της δικτατορίας το πρωί της 21ης Απριλίου, το οποίο διέδωσαν όλα τα ευρωπαϊκά μέσα ενημέρωσης και ήταν η Ένωση Κέντρου Δυτικής Γερμανίας που μαζί με τις άλλες αντιδικτατορικές οργανώσεις ξεκίνησαν μια καμπάνια για τον αποκλεισμό της Ελλάδας από το Συμβούλιο της Ευρώπης, τον οποίο και έτυχαν. Όπως μου θύμισε ο φίλος Πέτρος Κουναλάκης, ηγετικό στέλεχος εκείνη την [  ]


εποχή των ελληνικών κοινοτήτων, ήταν οι Έλληνες δημοκρατικοί που στις 28 Μαϊου 1967, σε συνεργασία με τα γερμανικά συνδικάτα, οργάνωσαν στο Duesseldorf τη μεγαλύτερη μέχρι τότε συγκέντρωση 30.000 και πλέον πολιτών εναντίον της Χούντας. Στη συνέχεια, σε όλες σχεδόν τις μεγάλες πόλεις της ΟΔΓ, Έλληνες και Γερμανοί δημοκράτες, με τη συμπαράσταση πολλές φορές των γερμανικών πολιτικών κομμάτων, κυρίως του SPD (Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα της Γερμανίας), οργάνωναν συγκεντρώσεις διαμαρτυρίας, διαδηλώσεις, συζητήσεις, εκστρατείες διαφώτισης της κοινής γνώμης για αυτά που συνέβαιναν στην Ελλάδα. Ο Πέτρος Κουναλάκης μου θύμισε επίσης ότι ήταν η Gruppe 47 (γερμανική λογοτεχνική ομάδα) στο Αμβούργο που πήρε ξεκάθαρα θέση εναντίον της Χούντας, και ήταν ο Guenter Grass που με προτροπή Ελλήνων της Δυτικής Γερμανίας, όπως αναφέρει ο Γιώργος Βουκελάτος στο βιβλίο του, επισκέφτηκε κατόπιν προσκλήσεως του Γιάγκου Πεσμαζόγλου την Ελλάδα και μίλησε στις 20 Μαρτίου 1972 σε μια κατάμεστη αίθουσα στο κέντρο της Αθήνας. Είναι χαρακτηριστικό ένα απόσπασμα από το λόγο του Grass: «Η Ελλάδα είναι η έκφραση της Ευρώπης. Μόλις μαραζώσει η ελευθερία στην Ελλάδα, η Ευρώπη φτωχαίνει. Επειδή ακριβώς σας αφαίρεσαν τα δημοκρατικά σας δικαιώματα, απειλούνται τα δικά μας. Η δημοκρατία δίδαξε άλλους λαούς και όχι το λαό της χώρας που τη γέννησε. Τώρα έρχεται εδώ ο ευγνώμων μαθητής της με άδεια χέρια και του λείπουν και οι κατάλληλες λέξεις».5 Τέλος, μια άγνωστη ιστορία που οδήγησε σε μια κατάκτηση από την πλευρά των γερμανικών πανεπιστημίων, την οποία εμείς άθελά μας προκαλέσαμε. Τον Ιούλιο 1969 ψηφίστηκε στην ΟΔΓ ένας νόμος που καθιέρωνε τη λεγόμενη Drittelparitaet (σύστημα που ονομάζεται «τρία τέταρτα ισοτιμία») στην εκλογή των πανεπιστημιακών αρχών. Στο FU Berlin με αυτή τη διαδικασία εξελέγη για πρώτη και τελευταία φορά ένας Assistent, ένας βοηθός, ο Rolf Kreibich ως πρύτανης και ένας καθηγητής της Νομικής Σχολής, ο Uwe Wesel, ως αντιπρύτανης. Εκείνη την εποχή το ελληνικό πρόβλημα κινδύνευε να ξεχαστεί. Τότε ο Στέργιος Κατσανίδης, ένας υποψήφιος διδάκτορας των Οικονομικών, και εγώ, αποφασίσαμε να δράσουμε. Ο Στέργιος θα άρχιζε μια απεργία πείνας εναντίον της δικτατορίας στην Ελλάδα και εγώ θα έκανα τις επαφές με τον Τύπο, πράγμα που έγινε. Την πρώτη εβδομάδα, περίπου στις 10 Δεκεμβρίου του 1969, το ενδιαφέρον της δημοσιότητας στην πόλη για τα ελληνικά πράγματα αναζωπυρώθηκε, αλλά έλειπε η προσωπικότητα ή η αρχή εκείνη που θα έδινε τη σημασία που εμείς θέλαμε. Πλησίασα τις νέες πρυτανικές αρχές, ανθρώπους που προσωπικά γνώριζα και τους ζήτησα να στείλουν μια Solidaritaetsadresse στο Στέργιο. Η [  ]


πρότασή μου τους ξάφνιασε γιατί ήξεραν ότι κάτι τέτοιο απαγορευόταν από το νόμο. Δηλαδή οι πρυτανικές αρχές δεν είχαν politisches Mandat, δεν μπορούσαν να πάρουν θέση επί πολιτικών γεγονότων. Οι πρυτάνεις ήθελαν, λοιπόν, αλλά δεν μπορούσαν. Τότε ο Uwe Wesel, πιστός στο πνεύμα του καιρού, είπε με αποφασιστικότητα: «Εμείς έτσι κι αλλιώς το politisches Mandat το έχουμε κατακτήσει. Θα στείλουμε τη Solidaritaetsadresse στο Στέργιο». Και το έκαναν. Το γερμανικό πανεπιστήμιο που ήδη είχε επιβάλλει δυναμικά την παρουσία του στην πολιτική ζωή της χώρας, κατέκτησε τυπικά και την πολιτική εντολή. Οι στατιστικές δείχνουν ότι μετά το 1973, μετά δηλαδή το τέλος της πρώτης περιόδου της μετανάστευσης (1960-1973), ένας μεγάλος αριθμός Ελλήνων μεταναστών παλιννόστησε. Το ερώτημα που τίθεται είναι τι έγιναν αυτοί οι εργάτες, που πήγαν οι γνώσεις και οι οργανωτικές και συνδικαλιστικές τους εμπειρίες. Το ίδιο ερώτημα τίθεται και για τους Έλληνες επιστήμονες. Ποιος τους αξιοποίησε και ποια η τύχη τους μετά την επιστροφή τους στην Ελλάδα. Στην ενδιαφέρουσα εισήγησή του ο Gay Lienau άφησε να εννοηθεί ότι από όλη αυτή τη μεγάλη μετανάστευση η Ελλάδα ελάχιστα ωφελήθηκε και περισσότερο ζημιώθηκε, τουλάχιστον οικονομικά. Στις δεκαετίες του 1960 και 1970 η δοκιμασία που υπέστη η ελληνική δημοκρατία και ο ελληνικός λαός είχε προκαλέσει σε ολόκληρη την Ευρώπη ένα κύμα συμπάθειας για την Ελλάδα και τους Έλληνες. Σήμερα τα πράγματα είναι διαφορετικά σε ό,τι αφορά την εικόνα της Ελλάδας στο εξωτερικό. Και αναρωτιέμαι αν η ευθύνη ανήκει, όπως συνηθίζουμε να εκτιμούμε, στους άλλους ή, όπως ευτυχώς αρχίζουμε δειλά να συνειδητοποιούμε, ανήκει και σε εμάς –προπάντων σε εμάς.


1. Κόντης Α., «Ο Ελληνισμός στην Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας», στο: Ελληνισμός της Διασποράς. Ο Ελληνισμός της Διασποράς στην Ευρώπη, τόμ. 2, Αθήνα, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, 2003, σ. 57. 2. Ο τύπος του αποδημούντος στην ΟΔΓ Έλληνα «χαρακτηρίζεται από σχετική υπεροχή των ανδρών, ανήκει στις παραγωγικές ηλικίες, προέρχεται από αγροτικές και αστικές περιοχές, είναι αγρότης, κτηνοτρόφος και εργάτης, κατοικούσε πριν από την αποδημία κυρίως στη Βόρεια Ελλάδα και διαθέτει στοιχειώδη εκπαίδευση» (Κόντης Α., «Ο Ελληνισμός στην Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας», στο: Ελληνισμός της Διασποράς. Ο Ελληνισμός της Διασποράς στην Ευρώπη, τόμ. 2, Αθήνα, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, 2003 σ. 56).

[  ]


3. Ενώ η αφιερωμένη στη φοιτητική εξέγερση του 1968 βιβλιογραφία είναι πλούσια, ελάχιστη προσοχή έχει δοθεί στη συμβολή των αλλοδαπών φοιτητών, παρά το γεγονός ότι η εξέγερση αυτή επηρεάστηκε καθοριστικά και από τις εμπειρίες του καθεστώτος του Σάχη στην Περσία και από τη στρατιωτική δικτατορία στην Ελλάδα. Βλ. ενδεικτικά Cohn-Bendit D., Wir haben sie so geliebt, Die Revolution, Athenaeum, 1987· Wesel U., Die verspielte Revolution. 1968 und die Folgen, München, Blessing, 2002. 4. Κατσούλης Η., «Το “ανθρώπινο κεφάλαιο” στη διαδικασία εκσυγχρονισμού. Η ελληνική “αμυντική κοινωνία” μπροστά στην πρόκληση του 2000», στο: Κατσούλης Η. – Γιαννίτσης Τ. – Καζάκος Π. (επιμ.), Η Ελλάδα προς το 2000. Πολιτική και κοινωνία, οικονομία, εξωτερικές σχέσεις, Αθήνα, Παπαζήσης, Friedrich Ebert Stiftung, 1988, σ. 35-48. 5. Βουκελάτος Γ., Κβέλλενστράσε 2. Γερμανία 1960-1974. Αγώνες και παρασκήνια, Αθήνα, Libro, 2003, σ. 581.

[  ]

Κωνσταντίνα Ε. Μπότσιου

Η ΕΛΛA∆Α ΚΑΙ Η ΟΜΟΣΠΟΝ∆ΙΑΚH ∆ΗΜΟΚΡΑΤIΑ ΤΗΣ ΓΕΡΜΑΝIΑΣ ΣΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚO ΠΛΑIΣΙΟ

Ελλάδα και Οµοσπονδιακή ∆ηµοκρατία της Γερµανίας στον Ψυχρό Πόλεµο

Μ

ετά το Β´ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι ελληνο-γερμανικές σχέσεις γνώρισαν πολυεπίπεδη ανάπτυξη. Η έκταση των εμπορικών και οικονομικών σχέσεων επισκιάζει συνήθως το πολιτικό υπόβαθρο της ελληνογερμανικής συνεργασίας.1 Ωστόσο, και στον οικονομικό τομέα τα πολιτικά κριτήρια είναι κυρίαρχα. Γιατί οι σχέσεις των δύο χωρών καθορίστηκαν εν πολλοίς από τις φύσει και θέσει επιλογές τους σε δύο αλληλένδετες ιστορικές συνθήκες που σφράγισαν τη μεταπολεμική τους πορεία: στον Ψυχρό Πόλεμο και στην ευρωπαϊκή ενοποίηση. Ιδιαίτερα η κοινή συμμετοχή στο κοινοτικό εγχείρημα δημιούργησε συνέργειες που αφενός καθόρισαν την ευρωπαϊκή πορεία της Ελλάδας, αφετέρου επηρέασαν την ευρωπαϊκή πολιτική της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας. Οι διαφωνίες σε βασικά εθνικά και διεθνή ζητήματα αποτέλεσαν μάλλον την εξαίρεση παρά τον κανόνα στις ελληνο-γερμανικές σχέσεις από τη δεκαετία του 1950 και μετά. Αιτία ήταν καταρχάς η σύμπτωση θέσεων και συμφερόντων που υπαγόρευσε ο κοινός ευρω-ατλαντικός προσανατολισμός. Οι δύο χώρες εναπέθεσαν στο ΝΑΤΟ την ασφάλειά τους, στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα την οικονομική και πολιτική ευημερία τους.2 Αυτή η διφυής επιλογή παρέμεινε ουσιαστικά αναλλοίωτη, παρά τις συγκυριακές κρίσεις για κάθε χώρα (όπως οι κρίσεις του Βερολίνου για την Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας, 1958-1962, ή, πολύ περισσότερο, η αποχώρηση της Ελλάδας από το στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ, 1974-1980). Δεν αλλοιώθηκε επίσης από τη στενή συνεργασία που ανέπτυξαν και οι δύο χώρες με τη Γαλλία στο ευρωπαϊκό επίπεδο,3 η οποία από τη δεκαετία του 1960 και μετά διατήρησε την γκωλική αποστασιοποίηση από την ατλαντική συμμαχία.4 [  ]


Ο ευρω-ατλαντικός προσανατολισμός της Ελλάδας και της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας ήταν σαφώς φυσική απόρροια της μεταπολεμικής γεωπολιτικής τους θέσης. Και οι δύο χώρες βρέθηκαν στις εσχατιές του κόσμου που αποκλήθηκε “Δύση” κατά τον Ψυχρό Πόλεμο, στο όριο του “παραπετάσματος”, θέση που τις καθιστούσε κατεξοχήν ευάλωτες για άμεση ή έμμεση σοβιετική επίθεση. Και οι δύο βίωσαν άμεσα τη σοβιετική απειλή, σαν φυσική γεωγραφική εγγύτητα με το άλλο μπλοκ, αλλά και σαν “εσωτερικό” πρόβλημα: η μεν Ελλάδα ως συνέπεια του Εμφυλίου Πολέμου, η δε Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας μέσα από το “ζήτημα του Βερολίνου” και τον επί μακρόν αβέβαιο πόθο της επανένωσης.5 Η εθνική ανασφάλεια, στις διαφορετικές κατά περίπτωση εκφάνσεις της, οδήγησε Έλληνες και Γερμανούς σε μακρά στενή εξάρτηση από τις ΗΠΑ αμέσως μετά τον Β´ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η εκτεταμένη αμερικανική παρέμβαση και βοήθεια χαρακτήρισε τα πολιτικά συστήματα των δύο χωρών, αλλά, παράλληλα, αποτέλεσε στυλοβάτη της μεταπολεμικής ανασυγκρότησής τους.6 Ήταν, επίσης, καταλυτική για την ένταξή τους στο ΝΑΤΟ κατά την κορύφωση του Ψυχρού Πολέμου στον πόλεμο της Κορέας: η Ελλάδα προσχώρησε στη Συμμαχία το 1952 (μαζί με την Τουρκία),7 η Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας το 1955 (μετά την αποτυχημένη απόπειρα “ευρωπαϊκοποίησης” της άμυνάς της μέσω της Ευρωπαϊκής Αμυντικής Κοινότητας το 1952-1954).8 Η ραγδαία οικονομική και πολιτική αναστήλωση των δύο χωρών κατά τις δεκαετίες του 1950 και του 1960 –που ενίοτε χαρακτηρίστηκε “γερμανικό” και “ελληνικό θαύμα”, αντίστοιχα– προβλήθηκε άλλωστε από τις ΗΠΑ προς το σοβιετικό μπλοκ σαν αντιπροσωπευτική επιτυχία του δυτικού κόσμου.

Οι µεγάλες ευρωπαϊκές “συναντήσεις”

Από ιστορική άποψη, δύο ήταν οι μεγάλες ευρωπαϊκές “συναντήσεις” της Ελλάδας με την Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας στη μεταπολεμική περίοδο, συναντήσεις που συμπυκνώνουν το βάθος της ελληνο-γερμανικής συνεργασίας: πρώτη, η Σύνδεση της Ελλάδας με την ΕΟΚ (1961/1962)· και, δεύτερη, η πλήρης ένταξή της στις Ευρωπαϊκές Κοινότητες (1979/1981). Ενόψει αυτών των δύο κομβικών εξελίξεων, οι διμερείς σχέσεις αναπτύχθηκαν ευρύτατα και εν πολλοίς απορροφήθηκαν στη συνέχεια από το ευρωπαϊκό πλαίσιο. H Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας συνέβαλλε καταλυτικά, από το [  ]

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ Ε . ΜΠΟΤΣΙΟΥ

1953 και ιδιαίτερα από το 1958 και έπειτα, στην ελληνική οικονομική ανάπτυξη.9 Τα εργαλεία ήταν γενναιόδωρα διακρατικά δάνεια, πιστώσεις για έργα υποδομής, παροχή τεχνογνωσίας για βασικές επενδύσεις και αμυντική βοήθεια. Γρήγορα η διμερής συνεργασία αναβαθμίστηκε σε στρατηγική συμμαχία μέσα στο ευρωπαϊκό γίγνεσθαι. Η Βόννη καθοδήγησε την Αθήνα σε αποφάσεις που θα διευκόλυναν τη συμμετοχή της στην ευρωπαϊκή ενοποίηση. Τέτοιες αποφάσεις ήταν ο μακροπρόθεσμος αναπτυξιακός προγραμματισμός (που αποτυπώθηκε στο Πενταετές Σχέδιο Οικονομικής Αναπτύξεως, 1960-1964), ο αναπροσανατολισμός της ελληνικής παραγωγής από τον κυρίαρχο αλλά εν πολλοίς παρωχημένο και μη αποδοτικό αγροτικό τομέα στην εκβιομηχάνιση, η εκτέλεση έργων υποδομής, με επίκεντρο τον εξηλεκτρισμό –που αποτελούσε προϋπόθεση για την εκβιομηχάνιση–, και η αύξηση της ανταγωνιστικότητας μέσω της εισαγωγής τεχνογνωσίας.10 Χωρίς την παροχή γερμανικών πόρων, η Ελλάδα δεν ήταν τότε σε θέση να ξεκινήσει τη φιλόδοξη οικονομική αναδιάρθρωση, που θα της επέτρεπε να κερδίσει τη μάχη για την Ευρώπη. Η στρατηγική ελληνο-γερμανική συμμαχία διαμορφώθηκε με στόχο την υποβοήθηση της ελληνικής ευρωπαϊκής πολιτικής και γι’ αυτό αποτέλεσε για την Ελλάδα διαβατήριο κατά τις δύσκολες διαπραγματεύσεις Σύνδεσης με την ΕΟΚ που ακολούθησαν.

Οικονοµικές και πολιτικές διαστάσεις της ελληνο-γερµανικής συνεργασίας

Η γερμανική κινητοποίηση για την ελληνική οικονομία δεν εξηγείται με λογική αμιγώς οικονομική. Η Ελλάδα είχε να επιδείξει μια εντυπωσιακή πορεία νομισματικής σταθεροποίησης από τα μέσα της δεκαετίας του 1950, αλλά η διάρθρωση της οικονομίας της παρέμενε απαγορευτική για πλήρη συμμετοχή στην ΕΟΚ.11 Για το λόγο αυτόν, το 1957-1958 μια τέτοια λύση αποκλείστηκε εξαρχής τόσο από τη Βόννη, όσο και από την ίδια την Αθήνα. Εξάλλου, για την Ελλάδα δεν ήταν εύκολη ούτε καν η συμμετοχή στη χαλαρότερη Ευρωπαϊκή Ζώνη Ελεύθερων Συναλλαγών (ΕΖΕΣ), που τελούσε υπό την αιγίδα της Βρετανίας και στην οποία είχε αρχικά προσανατολιστεί η Αθήνα (1957-1958).12 Το Νοέμβριο του 1958, όταν πραγματοποιήθηκε η επίσημη επίσκεψη του Κωνσταντίνου Καραμανλή στη Βόννη, η οποία οδήγησε άμεσα σε εκτεταμένες ελληνογερμανικές συμφωνίες συνεργασίας, η ιδέα της “μεγάλης ΕΖΕΣ”, της πολυμερούς δηλαδή σύνδεσης της ΕΟΚ των “Έξη” με τις υπόλοιπες δυτικοευρωπαϊκές [  ]


χώρες του Οργανισμού Ευρωπαϊκής Οικονομικής Συνεργασίας (ΟΕΟΣ), όδευε σε ναυάγιο. Μαζί της και οι προσδοκίες των αναπτυσσόμενων χωρών, μεταξύ αυτών και της Ελλάδας, που διεκδικούσαν ειδική μεταχείριση για την ήπια εναρμόνιση των εύθραυστων οικονομιών τους. Γαλλία και Γερμανία τάχθηκαν τότε αναφανδόν υπέρ της δημιουργίας μιας κατά το δυνατό ευρύτερης ζώνης ελεύθερων συναλλαγών που θα προστάτευε και θα περιέκλειε και τις αναπτυσσόμενες χώρες.13 Το 1958 υπήρξε μια κρίσιμη καμπή για την ελληνική εθνική οικονομία. Η Ελλάδα αδυνατούσε να χρηματοδοτήσει με εθνικούς πόρους την ανάπτυξή της. Άφηνε πίσω της μια βασανιστική δεκαετία ανασυγκρότησης, η οποία είχε επιτευχθεί σε μεγάλο βαθμό χάρη στην αμερικανική δωρεάν βοήθεια, που και αυτή επρόκειτο να τερματιστεί στις αρχές της δεκαετίας του 1960 (διακόπηκε οριστικά τον Ιούλιο του 1962). Η πιστοληπτική ικανότητα της Ελλάδας ήταν ισχνή, εξαιτίας του εκκρεμούς προπολεμικού εξωτερικού χρέους της. Η χώρα δυσκολευόταν να ανακτήσει παλαιές αγορές και να βρει καινούριες στη Δυτική Ευρώπη για τα αγροτικά της προϊόντα (καπνό, σταφίδα, οίνο, βαμβάκι) και αναγκαζόταν να στραφεί σε χώρες του Ανατολικού Μπλοκ, όπου η ποιοτική υστέρηση της παραγωγής δεν εμπόδιζε τις εξαγωγές.14 Κατοχή, Εμφύλιος και αμερικανική βοήθεια είχαν αναβάλει επί χρόνια τις απαραίτητες διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις. Τα κεντρικά προβλήματα συνοψίζονταν και από τους ίδιους τους Έλληνες ιθύνοντες στη χαμηλή ανταγωνιστικότητα βιομηχανικής και αγροτικής παραγωγής, στην έλλειψη τεχνογνωσίας και στις συνακόλουθες στρεβλώσεις του κρατικού προστατευτισμού.15 Η Ελλάδα δεν λησμονούσε, βέβαια, να αντιστρέφει το επιχείρημα, τονίζοντας προς τους εταίρους της στο ΝΑΤΟ και στον ΟΕΟΣ, ιδιαίτερα προς τους Γερμανούς εταίρους της, ότι η οικονομία της υπέφερε επί μακρόν, αφενός από τις συνέπειες της Κατοχής και του Εμφυλίου,16 αφετέρου από το αμυντικό φορτίο που της επισώρευε ο Ψυχρός Πόλεμος και η συμμετοχή της στο ΝΑΤΟ.17 Υπενθύμιζε, επίσης, τη χρόνια άνιση απορρόφηση των ελληνικών προϊόντων από τη γερμανική αγορά, παρά τις επανειλημμένες εμπορικές συμφωνίες που πραγματοποιήθηκαν από τη δεκαετία του 1950, ως εμπόδιο για την διμερή ελληνο-γερμανική συνεργασία και την εξισορρόπηση του ελληνικού ισοζυγίου εξωτερικών πληρωμών.18 Ως αντιστάθμισμα, βέβαια, η Βόννη συνέβαλε στην προσέγγιση της Ελλάδας προς την ΕΟΚ χωρίς αυστηρά οικονομικά κριτήρια. Η ελληνική ευρωπαϊκή προσπάθεια ήταν στενά εξαρτημένη από τη βούληση των ισχυρών Ευρωπαίων να αντιμετωπίσουν την ελληνική περίπτωση ως πεδίο [  ]


πολιτικής ευθύνης τους και όχι τεχνικά ως οικονομική υπόθεση. Στην κατεύθυνση αυτή συνεισέφερε και η αμερικανική διπλωματία, που ενθάρρυνε ειδικά τη Βόννη να καλύψει μέρος του κενού που θα άφηνε πίσω της η αμερικανική βοήθεια. Η γερμανική στήριξη θεωρούνταν ζωτική για τη διατήρηση αισθήματος ασφάλειας, οικονομικής και πολιτικής στην Ελλάδα.19 Συνολικά, επομένως, η Ελλάδα ήταν ένα οικονομικό ρίσκο για τη Βόννη. Αλλά, πάνω από όλα, ήταν ένα πολιτικό “στοίχημα”. Το 1958 η χώρα διένυε και από πολιτική άποψη μια επικίνδυνη καμπή. Οι τελικές διαπραγματεύσεις με την ΕΖΕΣ και αμέσως μετά με την ΕΟΚ πραγματοποιήθηκαν από μια ελληνική κυβέρνηση που αντιμετώπιζε ως δεύτερη πολιτική δύναμη στη Βουλή το αριστερό κόμμα της Ενιαίας Δημοκρατικής Αριστεράς (ΕΔΑ), μόλις μία δεκαετία μετά το τέλος του Εμφυλίου (1958-1961). Οι εκλογές του Μαΐου του 1958 είχαν καταδείξει την αρνητική επίδραση του Κυπριακού στο δυτικό προσανατολισμό των Ελλήνων. Τάσεις ουδετεροφιλίας και ψυχολογικής αποξένωσης από τη Δύση καταγράφονταν ως αντίδραση στην ουδετερότητα που επιδείκνυαν οι δυτικοί εταίροι της Ελλάδας στις συζητήσεις του ΟΗΕ για το Κυπριακό.20 Αυστηρά ουδέτερη στάση τηρούσε και η Βόννη, παροτρύνοντας ταυτόχρονα τις ελληνικές κυβερνήσεις να επιδιώξουν λύση εντός του ΝΑΤΟ. Η διατήρηση της ενδονατοϊκής ενότητας, που ήταν προϋπόθεση για την επίλυση του Γερμανικού Προβλήματος, απέκλειε οποιαδήποτε άλλη γερμανική τοποθέτηση σε αυτό το ζήτημα.21 Ακριβώς λόγω του Γερμανικού Προβλήματος, όμως, η Βόννη ήταν σε θέση να κατανοήσει τον αντίκτυπο ενός εθνικού θέματος στις νατοϊκές δεσμεύσεις μιας συμμάχου χώρας. Η κυβέρνηση του Konrad Adenauer ψυχράνθηκε άλλωστε και η ίδια επανειλημμένως με την Ουάσιγκτον από το 1958 έως το 1962, εξαιτίας των κρίσεων γύρω από το καθεστώς του Βερολίνου.22 Μάλιστα, το τελεσίγραφο Khrushchev για την ανακήρυξη του Βερολίνου σε ελεύθερη πόλη διατυπώθηκε την εποχή των ελληνο-γερμανικών συμφωνιών του Νοεμβρίου του 1958. Η εξισορρόπηση της εξωτερικής πολιτικής του Adenauer μέσω της προσέγγισης του Γάλλου προέδρου Charles de Gaulle ευνόησε τότε ιδιαίτερα την ελληνική ευρωπαϊκή πολιτική. De Gaulle και Adenauer είχαν ταχθεί ήδη από τη διαδικασία της ΕΖΕΣ υπέρ της συμμετοχής μικρών αναπτυσσόμενων χωρών στην ευρωπαϊκή ενοποίηση και είχαν υιοθετήσει την ιδέα μιας πολιτικής περισσότερο παρά οικονομικής Ευρώπης.23 Θετικά στην ελληνική υποψηφιότητα επενέργησε, έως ένα βαθμό, και η διαφωνία του Adenauer με το Ludwig Erhard για τη μορφή της ευρωπαϊκής ενο[  ]


ποίησης, η οποία αργότερα εξελίχθηκε σε ανοικτή αντιπαλότητα μεταξύ των δύο ανδρών. Ο Erhard, ως υπουργός Εθνικής Οικονομίας, έδωσε μάχη στην ΕΖΕΣ και αργότερα στην ΕΟΚ για να προκριθεί η ιδέα της μεγάλης έναντι της μικρής Ευρώπης των “Έξη” (petite Europe), στάση που συσχετίστηκε στη συνέχεια με τη στήριξη που προσέφερε στη βρετανική υποψηφιότητα για ένταξη στην ΕΟΚ (1961-1963).24 Η ίδια αυτή θέση είχε, όμως, προηγουμένως επιτρέψει σε μικρές χώρες σαν την Ελλάδα να διεκδικήσουν τη συμμετοχή τους στη μεγάλη ΕΖΕΣ. Ξεκινώντας από την ΕΖΕΣ, ο Erhard καλλιέργησε αργότερα και στις διαπραγματεύσεις για τη Σύνδεση της Ελλάδας με την ΕΟΚ συστηματική επαφή με Έλληνες ιθύνοντες για το σχεδιασμό της ευρωπαϊκής πολιτικής τους. Επέμεινε ιδιαίτερα στον εμπλουτισμό της ελληνικής αγροτικής οικονομίας με νέες βιομηχανίες και στην αύξηση της ανταγωνιστικότητας, προϋποθέσεις για την επιβίωση της ελληνικής αγροτικής οικονομίας στην ευρωπαϊκή αγορά.25

Η Σύνδεση της Ελλάδας µε την ΕΟΚ

Τελικά, όσον αφορούσε την Ελλάδα (από το 1958 έως το 1963), στην ενδογερμανική διαφωνία επικράτησε ο “ευρωπαϊστής” Adenauer έναντι του “ατλαντιστή” Erhard.26 Ο Adenauer, βέβαια, δεν δίστασε να συμπλεύσει με τον De Gaulle για τον αποκλεισμό της Βρετανίας από την ΕΟΚ, όπως και για τη σύμπηξη του γαλλο-γερμανικού άξονα, με στόχο μια βαθύτερη πολιτική ένωση μέσω της Συνθήκης του Ελυζέ (Ιανουάριος 1963).27 Παρ’ όλα αυτά, αγωνίστηκε να διατηρήσει τη συμμαχική συνοχή και δεν διανοήθηκε να υποκαταστήσει τις ΗΠΑ με τη Γαλλία στον τομέα της ασφάλειας.28 Αυτό το μείγμα ευρωπαϊκής και ατλαντικής πολιτικής έφερε τότε την Αθήνα πολύ πιο κοντά στη συντηρητική Βόννη από ό,τι στο εικονοκλαστικό Παρίσι –σε αντίθεση με ό,τι συνέβη κατά τις διαπραγματεύσεις της ένταξης της Ελλάδας στις Ευρωπαϊκές Κοινότητες τη δεκαετία του 1970. Το γκωλικό παράδειγμα29 ήταν αδιανόητο για μια χώρα σαν την Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας,30 αλλά και για μια χώρα σαν την Ελλάδα, που ήταν απόλυτα εξαρτημένη για την ασφάλειά της από το ατλαντικό σύστημα και τις ΗΠΑ. Το “πακέτο στήριξης” του 1958 ενέπλεξε την Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας βαθιά και μακροπρόθεσμα στην ελληνική ευρωπαϊκή υπόθεση. Η Βόννη επένδυσε στο στοίχημα “Ελλάδα” παρέχοντας οικονομική και διπλωματική βοήθεια στην κινητοποίηση της Αθήνας για την ταχύτερη δυνατή σύνδεσή [  ]


της με την ΕΟΚ μετά την αποτυχία της ΕΖΕΣ.31 Οι διαπραγματεύσεις σύνδεσης διήρκεσαν περίπου δύο χρόνια και ήταν επίπονες, κατά καιρούς μάλιστα αδιέξοδες. Η Ελλάδα απαιτούσε ευνοϊκή μεταχείριση στις δασμολογικές της υποχρεώσεις μέσω μακράς μεταβατικής περιόδου 10-25 ετών, χρηματοδότηση του αναπτυξιακού της προγράμματος και στήριξη των εξαγωγών της από τις χώρες της ΕΟΚ.32 Η ίδια επιχειρηματολογία επαναλήφθηκε στις διαπραγματεύσεις ένταξης.33 Οι γερμανικές και οι γαλλικές παρεμβάσεις κορυφής που έγιναν εκείνα τα δύο χρόνια με πολιτικά κριτήρια εξασφάλισαν τελικά στην Ελλάδα την προνομιακή μεταχείριση που ζητούσε στη Συμφωνία των Αθηνών του Ιουλίου του 1961. Η Συμφωνία Σύνδεσης υπογράφηκε στην Αθήνα στις 9 Ιουλίου 1961 και τέθηκε σε ισχύ την 1η Νοεμβρίου του 1962. Ήταν η πρώτη μεταξύ ΕΟΚ και μιας τρίτης χώρας –ακολούθησαν η Τουρκία, η Μάλτα και η Κύπρος. Χαρακτηρίστηκε «ένταξη εν σμικρώ», λόγω της εκτεταμένης εναρμόνισης που προέβλεπε μεταξύ της ελληνικής οικονομίας και της ΕΟΚ με στόχο τη μελλοντική πλήρη ένταξη.34 Ορίζονταν δύο μεγάλες μεταβατικές φάσεις 12 και 22 ετών μέχρι να πραγματοποιηθεί η τελωνειακή ένωση, ειδικές ρυθμίσεις για ευαίσθητα ελληνικά προϊόντα και η παροχή κοινοτικής αναπτυξιακής βοήθειας προς την Ελλάδα ύψους 125 εκατομυρίων δολαρίων για πέντε χρόνια.35 Η αλλαγή ηγεσίας τόσο στην Αθήνα όσο και στη Βόννη το 1963 συνέβαλε στη μετέπειτα αντιμετώπιση της σύνδεσης περισσότερο ως εμπορικής συμφωνίας παρά ως πολιτικής πράξης που άνοιγε το δρόμο για την ουσιαστικότερη συμμετοχή της Ελλάδας στην ευρωπαϊκή ενοποίηση. Τόσο η κυβέρνηση του Γεώργιου Παπανδρέου, όσο και η κυβέρνηση του Στέφανου Στεφανόπουλου, συνέχισαν την ελληνο-γερμανική συνεργασία. Αλλά η παρατεταμένη εσωτερική κρίση πολιτικής νομιμότητας και η αναζωπύρωση του Κυπριακού, που σχεδόν μονοπώλησε την ελληνική εξωτερική πολιτική έως το 1967 αλλά και αργότερα, περιόρισαν τα περιθώρια για μεγάλες ευρωπαϊκές πρωτοβουλίες, που με τη σειρά τους θα επεξέτειναν την ελληνο-γερμανική συνεννόηση.36 Η ανάδειξη του Erhard σε καγκελάριο το 1963 μετέστρεψε, επίσης, τη γερμανική ευρωπαϊκή πολιτική από το γαλλο-γερμανικό άξονα προς ευρω-ατλαντικές προτεραιότητες.37 Πρωταρχική ήταν η προσπάθειά του να ανοίξει ο δρόμος για την προσχώρηση της Βρετανίας στην ΕΟΚ, στόχος που προσέκρουσε για δεύτερη φορά στο veto του προέδρου de Gaulle το 1967. Ως εκ τούτου, από το 1963 έως το 1967, οι ελληνο-γερμανικές σχέσεις επικεντρώθηκαν στην εκτέλεση και επέκταση υφιστάμενων συμφωνιών, παρά σε νέα καινοτόμα σχέδια. Ωστόσο, η [  ]


ΕΟΚ είχε στο μεταξύ καταστεί αδιαμφισβήτητο πλαίσιο συνεννόησης ανάμεσα

στις δύο χώρες. Η επιβολή της δικτατορίας των συνταγματαρχών στην Ελλάδα το 1967 προκάλεσε την de factο αναστολή της Συμφωνίας Σύνδεσης. Η Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας άσκησε την ίδια αμήχανη πολιτική με τους υπόλοιπους εταίρους της απέναντι στο καθεστώς. Τήρησε στάση αναμονής ως προς τις προθέσεις των στρατιωτικών και διακριτικής νουθεσίας προς την Αθήνα για την αποκατάσταση των δημοκρατικών θεσμών. Οι διμερείς σχέσεις δεν διακόπηκαν και το καθεστώς αντιμετωπίστηκε τυπικά ως έννομη πολιτική τάξη –καθώς μάλιστα διατηρήθηκε η μοναρχία έως το 1973. Η Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας ανέδειξε σημαντικούς πρωταγωνιστές των κινήσεων διαμαρτυρίας εναντίον της Δικτατορίας, ενώ ο γερμανικός Τύπος άσκησε ηχηρή κριτική στην ανελεύθερη πολιτική τάξη των συνταγματαρχών. Ωστόσο, επίσημες ενέργειες κατά του καθεστώτος που θα μπορούσαν να θέσουν σε κίνδυνο την συνοχή του ΝΑΤΟ δεν αναλήφθηκαν, καθώς η νοτιοανατολική του πτέρυγα γειτνίαζε με το μέτωπο της Μέσης Ανατολής και την πάντα εύφλεκτη Κύπρο.38

Η ένταξη της Ελλάδας στις Ευρωπαϊκές Κοινότητες

Οι γερμανικές επιφυλάξεις μετατράπηκαν σε έντονη ανησυχία μετά τη νέα ανάφλεξη του Κυπριακού στις μέρες της Δικτατορίας, που κορυφώθηκαν στην τουρκική εισβολή του 1974. Το ρήγμα που προκλήθηκε στη συμμαχία με την παρ’ ολίγον σύρραξη Ελλάδας-Τουρκίας και την αποχώρηση της Ελλάδας από το στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ είχε δύο σημαντικές συνέπειες στις ελληνογερμανικές σχέσεις. Βραχυπρόθεσμα, γέννησε σοβαρές επιφυλάξεις στη Βόννη απέναντι στο ελληνικό αίτημα προσχώρησης στις Ευρωπαϊκές Κοινότητες. Μεσοπρόθεσμα, έδωσε στην Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας πρωταγωνιστικό ρόλο στις προσπάθειες για επαναφορά της Ελλάδας στη συμμαχία και για επαναπροσέγγιση με την Τουρκία, παράλληλα με τις ενταξιακές διαπραγματεύσεις ανάμεσα στην Ελλάδα και στις Ευρωπαϊκές Κοινότητες. Η κυβέρνηση του Helmut Schmidt προσφέρθηκε επίσημα να διαμεσολαβήσει ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία, όπως και ανάμεσα στην Ελλάδα και το ΝΑΤΟ.39 Η διαμεσολάβηση ήταν ένας ρόλος που οι ΗΠΑ δεν μπορούσαν πια να παίξουν, λόγω της ανοχής που επέδειξαν απέναντι στη Δικτατορία και στην τουρκική επιθετικότητα. Ήταν ένας ρόλος που η Γαλλία του Valéry Giscard [  ]


d’Estaing, παρά τη φιλοατλαντική τοποθέτηση του ίδιου του προέδρου, δεν ήθελε επίσης να παίξει εξαιτίας της ισχυρής γκωλικής παράδοσης στη χώρα.40 Επομένως, η Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας ήταν η μοναδική ισχυρή ευρωπαϊκή δύναμη που μπορούσε και ήθελε να γεφυρώσει το ρήγμα εντός της συμμαχίας. Βαθμιαία οι “Εννέα” πείστηκαν ότι η ένταξη στην Κοινότητα δεν θα μετέφερε το ελληνο-τουρκικό-ενδονατοϊκό πρόβλημα στο εσωτερικό της, ούτε θα απέκλειε την Τουρκία από την Ευρώπη στο μέλλον. Δεν ξένισε έτσι, ούτε η πρόταση του Γερμανού υπουργού Εξωτερικών Hans-Dietrich Genscher τον Ιούλιο 1978 –όταν ήταν πρόεδρος του Συμβουλίου Υπουργών της Ευρωπαϊκής Κοινότητας– ενόψει της ελληνικής προσχώρησης να επεκταθεί η Συμφωνία Σύνδεσης ΕΟΚ-Τουρκίας του 1963-1964.41 Ήταν ένα χαρακτηριστικό δείγμα της γερμανικής πολιτικής των ίσων αποστάσεων προς την Αθήνα και την Άγκυρα. Ανασταλτική αποδείχθηκε, βέβαια, στη συνέχεια για την Τουρκία η ιστορική συγκυρία, καθώς τέθηκε εκτός ευρωπαϊκής τροχιάς με τη διολίσθησή της στη δικτατορία (1980), την εποχή που η Ελλάδα επιτύγχανε την ένταξη. Η γερμανική πίεση προς την Ελλάδα εκδηλώθηκε διαμέσου της Ευρώπης. Ο Helmut Schmidt αναγνώρισε προσφυώς την άνοδο του αντιαμερικανισμού στην Ελλάδα, όπως και τον κίνδυνο να αποσταθεροποιηθούν τα επιτεύγματα της Μεταπολίτευσης, αν αυτά δεν συνδέονταν με τις μακροπρόθεσμες προοπτικές ευημερίας, εκδημοκρατισμού και ασφάλειας που προσέφερε η Κοινότητα.42 Αλλά στην αρχική κρούση Καραμανλή για την έναρξη ενταξιακών διαπραγματεύσεων το 1975, ο Γερμανός καγκελάριος συνάρτησε την ευρωπαϊκή προοπτική με την επάνοδο της Ελλάδας στο στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ.43 Η άμεση αυτή διασύνδεση απορρίφθηκε ως απαράδεκτη από την ελληνική πλευρά, καθώς θεωρήθηκε ότι την καθιστούσε «αιχμάλωτη της Τουρκίας».44 Ωστόσο, η Ελλάδα στη διαπραγμάτευση για την επάνοδό της στο ΝΑΤΟ ζήτησε τη γερμανική στήριξη, ιδιαίτερα για το σχέδιο Ντάβου-Haig (1978-1979), το ευνοϊκό για τον επιχειρησιακό έλεγχο του Αιγαίου, που τελικά δεν τελεσφόρησε.45 Μέχρι τέλους, όμως, η Βόννη έκρινε την επάνοδο στο ΝΑΤΟ αναγκαία. Αιτία ήταν και η νέα αντιπαράθεση Ανατολής - Δύσης για τα πυρηνικά στην Ευρώπη στα μέσα της δεκαετίας του 1970, που κορυφώθηκε λίγο αργότερα στην κρίση των ευρωπυραύλων και άγγιζε τότε άμεσα το γερμανικό κράτος και το Γερμανικό Ζήτημα.46 Η πίεση προς την Αθήνα να υιοθετήσει τη διπλή απόφαση του ΝΑΤΟ για την απόσυρση πυραύλων μεσαίου βεληνεκούς από την Ευρώπη το 1979 ήταν ενδεικτική της σημασίας που απέδιδαν οι Γερμανοί στη συμμαχική [  ]


αλληλεγγύη πάνω από όλα.47 Είναι σαφές ότι οι αρχικές γερμανικές αντιρρήσεις, σε συνδυασμό με την εντονότερη δραστηριοποίηση της Γαλλίας υπέρ της ένταξης της Ελλάδας στις Ευρωπαϊκές Κοινότητες, κατέστησαν αυτή τη φορά τη Βόννη δεύτερη τη τάξει ευρωπαϊκή σύμμαχο της Ελλάδας μετά το Παρίσι. Εκτός από τις στρατηγικές και τις πολιτικές επιφυλάξεις, ήταν επίσης η οικονομική υστέρηση της Ελλάδας που ανησύχησε τη γερμανική ηγεσία περισσότερο από ό,τι είχε συμβεί κατά τη σύνδεση, λόγω των αυξημένων υποχρεώσεων που συνεπαγόταν η ένταξη για την αδύναμη ελληνική οικονομία.48 Ωστόσο, ένα κεντρικό κοινό σημείο με τη σύνδεση ήταν η επικράτηση πολιτικών έναντι οικονομικών κριτηρίων. Η ελληνική ευρωπαϊκή προσπάθεια ευοδώθηκε γιατί αντιμετωπίστηκε και πάλι με κριτήρια πολιτικά από το γαλλο-γερμανικό άξονα. Στο Παρίσι και στη Βόννη απευθύνθηκε ο Καραμανλής στις δύσκολες στιγμές της διαπραγμάτευσης, πέρα από τα διαβήματά του προς τους “Εννέα”.49 Η Βόννη ανέλαβε την πολιτική ευθύνη σε τρία σημαντικά πεδία. Πρώτον, στην προώθηση της ελληνικής υποψηφιότητας ανεξάρτητα από τις υποψηφιότητες της Πορτογαλίας και της Ισπανίας (Μάρτιος και Ιούλιος 1977 αντίστοιχα).50 Η Γαλλία, αντίθετα, ενδιαφερόταν περισσότερο για μια γρήγορη μεσογειακή διεύρυνση. Δεύτερον, στην επίσπευση της ένταξης πριν από την αλλαγή των πολιτικών συσχετισμών στην Κοινότητα. Ορίστηκε η διαπραγμάτευση να κλείσει ουσιαστικά με τη γερμανική προεδρία στο Συμβούλιο το δεύτερο εξάμηνο του 1978 και τυπικά με τη γαλλική προεδρία το πρώτο εξάμηνο του 1979.51 Τρίτον, η Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας παρέμεινε ο σημαντικότερος εμπορικός εταίρος της χώρας μεταξύ των “Εννέα” και ο σημαντικότερος τροφοδότης ξένων επενδύσεων, πιστώσεων και αμυντικής βοήθειας.52 Όλα αυτά συνετέλεσαν στη θετική αντιμετώπιση της ελληνικής προσπάθειας για προσχώρηση στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα. Για άλλη μια φορά, η επένδυση της Βόννης στο στοίχημα “Ελλάδα” έπεισε άλλα μέλη της Κοινότητας που σκέπτονταν μέχρι τέλους περισσότερο οικονομικά, όπως οι χώρες Μπενελούξ (Benelux) και η Ιταλία, η οποία έβλεπε ανταγωνιστικά την ελληνική προσχώρηση. Παραμέρισε εύλογες οικονομικές αντιρρήσεις, για να επιτρέψει στην Ελλάδα τη «μοναχική» ένταξη, χωρίς προηγούμενη αναθεώρηση της ΚΑΠ, όπως απαιτούσαν οι αγρότες των “Εννέα”,53 και χωρίς τις μακρές μεταβατικές περιόδους που ζητούσαν οι γερμανικοί παραγωγικοί φορείς.54 Τέλος, λόγω του απαρέγκλιτου ευρω-ατλαντικού προσανατολισμού της Βόννης, η γερμανική πολιτική στήριξη εμπέδωσε στην Ελλάδα το δόγμα [  ]


ότι η χώρα «ανήκει εις την Δύσιν», παρά τη ρήξη με το ΝΑΤΟ.55 Η γερμανική υποστήριξη ήταν ευκολότερο να κερδηθεί, εφόσον είχε προηγηθεί η διεύρυνση προς τη Βρετανία, την Ιρλανδία και τη Δανία. Ο καγκελάριος Schmidt δήλωσε κατηγορηματικά ότι η μεσογειακή διεύρυνση θα ήταν αδιανόητη, αν δεν εξισορροπούνταν εκ των προτέρων από τη βόρεια διεύρυνση του 1973.56 Η ευρωπαϊκή συγκυρία ήταν ευνοϊκή για την Ελλάδα για έναν πρόσθετο λόγο. Η στασιμότητα της θεσμικής ολοκλήρωσης κατά τη δεκαετία του 1970 είχε ανοίξει το δρόμο σε ένα νέο διακυβερνητικό θεσμό, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, όπου κυριαρχούσαν η Βόννη και το Παρίσι. Η επιρροή του Συμβουλίου φάνηκε χαρακτηριστικά στην ανατροπή της αρχικής αρνητικής γνωμοδότησης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στην ελληνική αίτηση για ένταξη, του Ιανουαρίου του 1976.57 Έχοντας προχωρήσει στη δική της Ostpolitik, η Βόννη αντιμετώπισε θετικά και τα βαλκανικά “ανοίγματα” της Ελλάδας μετά το 1975, στο πνεύμα συνεργασίας Ανατολής - Δύσης που είχε απελευθερώσει η Τελική Πράξη του Ελσίνκι (1975).58 Η συνολική εξωτερική πολιτική των κυβερνήσεων Καραμανλή κατάφερε να πείσει τη Βόννη ότι ο δυτικός προσανατολισμός της χώρας δεν κινδύνευε, παρά τη φθορά που είχε υποστεί από τη δικτατορία και το Κυπριακό. Αναλόγως, η αντιευρωπαϊκή και επιθετική προς την Τουρκία ρητορική του ΠΑΣΟΚ κατά τη δεκαετία του 197059 ενίσχυσε τη γερμανική στήριξη προς τις κυβερνήσεις Καραμανλή, παρόλο που, ιδεολογικά, το κόμμα του Ανδρέα Παπανδρέου βρισκόταν εγγύτερα στους Γερμανούς σοσιαλδημοκράτες από ό,τι η Νέα Δημοκρατία. Παραδόξως, η ευρωπαϊκή απόκλιση του ΠΑΣΟΚ διευκόλυνε την ευρωπαϊκή συνεννόηση Καραμανλή - Schmidt για γρήγορη ένταξη.

Σταθερές και µεταβλητές της ελληνο-γερµανικής συνεργασίας

Σε αυτή τη συνεννόηση, όπως νωρίτερα στη συνεννόηση Καραμανλή-Adenauer, ο προσωπικός ρόλος των δύο ηγετών αλληλοεπικαλύπτεται με τη σημειολογία της ελληνο-γερμανικής συνεργασίας. Η στενή συνεργασία υπήρξε εφικτή, όχι γιατί οι ηγέτες ταίριαζαν απαραίτητα ως χαρακτήρες, αλλά μάλλον επειδή παρουσίαζαν εκλεκτικές συγγένειες ως πολιτικές προσωπικότητες. Τοποθέτησαν τις χώρες τους στο διττό ευρω-ατλαντικό πυλώνα και αγωνίστηκαν να θεμελιώσουν τη δημοκρατία πάνω στην ευημερία του κράτους πρόνοιας και στο αναγκαίο αίσθημα ασφάλειας. Πίστευαν στη συμμετοχή του κράτους στην [  ]


οικονομική ανάπτυξη και έβλεπαν το μέλλον της Ευρώπης βασισμένο στον αρμονικό συνδυασμό εθνικών και υπερεθνικών στοιχείων.60 Μετά την ένταξη, η προσέγγιση της Βόννης προς την Αθήνα διευκολύνθηκε από το γεγονός ότι οι Έλληνες σοσιαλιστές στράφηκαν σταδιακά προς την Κοινότητα,61 γεγονός που επέτρεψε στις ελληνο-γερμανικές σχέσεις να επεκταθούν ακόμα περισσότερο μέσα στο ευρωπαϊκό πλαίσιο από όλες τις εκατέρωθεν κυβερνήσεις. Στο τέλος του Ψυχρού Πολέμου, η Ελλάδα βρέθηκε σε διαφορετικό στρατόπεδο από αυτό της επανενωμένης πλέον Γερμανίας ως προς την πολιτική αναγνώρισης των διάδοχων δημοκρατιών της Πρώην Γιουγκοσλαβίας, λόγω του ακανθώδους για την Αθήνα ζητήματος των Σκοπίων. Στη δεκαετία του 1990, η διάσταση αυτή όξυνε επανειλημμένως τις σχέσεις Ελλάδας με τη Γερμανία, αλλά και γενικότερα με την Ευρωπαϊκή Ένωση.62 Ωστόσο, η Γερμανία υπήρξε η βασική σύμμαχος της Ελλάδας σε δύο ακόμα κρίσιμες ευρωπαϊκές της στιγμές, στην είσοδό της στην Οικονομική και Νομισματική Ένωση (ΟΝΕ) και στην ένταξη της Κύπρου στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ). Και σε αυτές τις περιπτώσεις, όπως και ευρύτερα, στα τελευταία τριάντα χρόνια, ο κώδικας συνεργασίας παρέμεινε ο ίδιος με εκείνον που διαμορφώθηκε πριν από το 1981: συνεργασία με βάση πολιτικά, δευτερευόντως οικονομικά κριτήρια, απόρροια της κοινής πεποίθησης ότι ο δρόμος της Ευρώπης περνάει μέσα από την οικονομία, αλλά στην ουσία του είναι και οφείλει να παραμείνει πολιτικός. Τέτοιες καθιερωμένες αλήθειες για την Ευρώπη δοκιμάστηκαν έντονα από τότε που τέλειωσε ο Ψυχρός Πόλεμος, γεγονός που έστρεψε τις προτεραιότητες της κοινοτικής Ευρώπης, της Ευρωπαϊκής Ένωσης, στην ενίσχυση της διεθνούς οικονομικής ανταγωνιστικότητάς της ως προϋπόθεση για την επιτυχή συμμετοχή της στην παγκοσμιοποιημένη οικονομία. Σε αυτό το πλαίσιο, η οικονομία συχνά επισκίασε την πολιτική. Το ίδιο ζήτημα ανέδειξε έντονα η παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση που ξεκίνησε το 2008 για να πλήξει καίρια την πραγματική οικονομία όλων των χωρών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αυτή η αλλαγή εποχής στη λειτουργία της Ένωσης είναι ένα βασικό κλειδί για να κατανοήσουμε στο μέλλον γιατί οι ευρωπαϊκές “συναντήσεις” Ελλάδας-Γερμανίας, αλλά και γενικότερα οι πολιτικές επιλογές της Ευρωπαϊκής Ένωσης, είναι τώρα πολύ πιο αστάθμητες από ό,τι στο παρελθόν.

[  ]



1. Για τις ελληνο-γερμανικές οικονομικές σχέσεις της περιόδου 1958-1967, βλ. Apostolopoulos D., Die griechisch-deutschen Nachkriegsbeziehungen: Historische Hypothek und moralischer Kredit. Die bilateralen und ökonomischen Beziehungen unter besonderer Berücksichtigung des Zeitraums 1958-1967 (εφεξής Apostolopoulos, Die griechisch-deutschen Nachkriegsbeziehungen), Frankfurt a.M., Peter Lang, 2004. Για την περίοδο της δικτατορίας και την πρώτη δεκαετία μετά τη Μεταπολίτευση, βλ. Σβολόπουλος Κ. (επιμ.), Κωνσταντίνος Καραμανλής: Αρχείο, Γεγονότα και Κείμενα (εφεξής Καραμανλής: Αρχείο), Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1997, τόμοι 12, εδώ τόμ. 7, 8, 9, 10, 11. 2. Για την Ελλάδα, βλ. Botsiou K., Griechenlands Weg nach Europa. Von der Truman-Doktrin bis zur Assoziierung mit der Europäischen Wirtschaftsgemeinschaft, 1947-1961 (εφεξής Botsiou, Griechenlands Weg nach Europa), Frankfurt a.M., Peter Lang, 1999· Pantelis G., Zwischen den Fronten? Die Sicherheitspolitik Griechenlands 1945-1987, Münster, Lit, 1987. Για την Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας, βλ. Lipgens W., Die Anfänge der europäischen Einigungspolitik 1945-1950, Stuttgart, Ernst Klett, 1977· Nolte E., Deutschland und der Kalte Krieg, Stuttgart, Klett-Cotta 1985· Maier C.S. - Bischof G. (επιμ.), Deutschland und der kalte Krieg, Baden-Baden, Nomos, 1992. 3. Για την ελληνο-γαλλική συνεργασία στο ευρωπαϊκό πλαίσιο, βλ. Σβολόπουλος Κ. – Σαντάλ Μ. (επιμ.), Ντε Γκωλ και Καραμανλής. Το Έθνος, το Κράτος, η Ευρώπη, Αθήνα, Ίδρυμα Κωνσταντίνος Γ. Καραμανλής, Πατάκης, 2002· Κιλεκλή Β., «Από τη σύσφιξη στη στασιμότητα: οι ελληνογαλλικές σχέσεις της περιόδου 1961-1967 μέσα από τα αρχεία του Quai d’Orsay», στο: Βασιλάκης Μ. (επιμ.), Από τον Ανένδοτο στη Δικτατορία, Αθήνα, Ίδρυμα Κωνσταντίνος Κ. Μητσοτάκης, Παπαζήσης, 2009, σ. 229-244. Επίσης, Καραμανλής: Αρχείο, τόμ. 9-10. Για τη συνεργασία Γαλλίας - Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας, βλ. Ziebura G., Die deutsch-französischen Beziehungen seit 1945, Pfullingen, Neske, 1970· Wurm C. (επιμ.), Western Europe and Germany: The Beginnings of European Integration, 1945-1960, Washington, D.C., Berg, 1995· Mahant E. E., Birthmarks of Europe. The Origins of the European Community Reconsidered, London, Ashgate, 2004. 4. Για την κρίση στις σχέσεις ΗΠΑ - Γαλλίας από τη εποχή του Nτε Γκωλ, βλ. Costigliola F., «The Failed Design: Kennedy, De Gaulle and the Struggle for Europe», Diplomatic History 8 (1984), σ. 227-251· Conze E., Die gaullistische Herausforderung. Die deutsch-französischen Beziehungen in der amerikanischen Europapolitik 1958-1963, München, Oldenburg, 1995. 5. Αλιβιζάτος Ν., Οι πολιτικοί θεσμοί σε κρίση 1922-1974. Όψεις της ελληνικής εμπειρίας, Αθήνα, Θεμέλιο, 1995, σ. 203 κ.εξ.· Haftendorn H. (επιμ.), Die Aussenpolitik der Bundesrepublik Deutschland, Berlin, Wissenschaftlicher Autoren-Verlag, 1982· Rupieper H.-J., Der besetzte Verbündete. Die amerikanische Deutschlandpolitik 1945-1952, Opladen, Westdeutscher Verlag, 1991· Fritsch-Bournazel R., Die Sowjetunion und die deutsche Teilung. Die sowjetische Deutschlandpolitik 1945-1979, Opladen, Bonn Aktuell, 1979. 6. Για την αμερικανική πολιτική στην Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας, βλ. Diefendorf J. M. κ.ά. (επιμ.), American Policy and the Reconstruction of West-Germany, 1945-1955, Cambridge, German Historical Institute, Washington, D.C., 1993· Foschepoth J. (επιμ.), Kalter Krieg und Deutsche Frage. Deutschland im Widerstreit der Mächte 1945-1952, Göttingen / Zürich: Vandenhoeck & Ruprecht, 1985· Latour C. F. – Vogelsang Th., Okkupation und Wiederaufbau. Die Tätigkeit der Militärregierung in der amerikanischen Besatzungszone Deutschlands 1944-1947, Stuttgart, DVA, 1973. Για την αμερικανική οικονομική βοήθεια και τη συνακόλουθη πολιτική επιρροή στην Ελλάδα, βλ. McNeill W. H., Greece: American Aid in Action, 1947-1956, New York, Twentieth Century Fund, 1957· Σταθάκης Γ., Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ. Η ιστορία της αμερικανικής βοήθειας

[  ]


στην Ελλάδα, Αθήνα, Βιβλιόραμα, 2004· Στεφανίδης Ι., Ασύμμετροι εταίροι. Οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Ελλάδα στον Ψυχρό Πόλεμο, 1953-1961, Αθήνα, Πατάκης, 2002· Botsiou K. E., «New Policies, Old Politics: American Concepts of Reform in Marshall Plan Greece», Journal of Modern Greek Studies 27/2 (2009), σ. 209-240· Vetsopoulos A., «Efforts for Development and Stabilization of the Greek Economy during the Period of the Marshall Plan», Journal of Modern Greek Studies 27/2 (2009), σ. 275-302. 7. Στεφανίδης Ι., Από τον εμφύλιο στον ψυχρό πόλεμο. Η Ελλάδα και ο συμμαχικός παράγοντας (1949-52), Αθήνα, Προσκήνιο, 1999· McGhee G., The US - Turkish - NATO Middle East Connection How the Truman Doctrine and Turkey’s NATO Entry Contained the Soviets, London, Palgrave Macmillan, 1990· Hatzivassiliou E., Greece and the Cold War. Frontline State, 1952-1967, London, Routledge, 2006, σ. 24-35. 8. Fursdon E., The European Defence Community. A History, London, Macmillan, 1980· Herbst L. – Bührer W. – Sowade H. (επιμ.), Vom Marshallplan zur EWG. Die Eingliederung der Bundesrepublik Deutschland in die westliche Welt, München, Oldenbourg, 1990· Jansen H. H., Grossbritannien, das Scheitern der EVG und der NATO-Beitritt der Bundesrepublik Deutschland, Bochum, Universitätsverlag Brockmeyer, 1992. 9. Καραμανλής: Αρχείο, τόμ. 3, σ. 210-215, 271-295· Apostolopoulos, Die griechisch-deutschen Nachkriegsbeziehungen, σ. 51, 77-91· Pelt M., Tying Greece to the West. US-West German-Greek Relations 1949-74, University of Copenhagen, Museum Tusculanum Press, 2006, σ. 97-192. 10. Καραμανλής: Αρχείο, τόμ. 2, σ. 384-387, σ. 461, τόμ. 4, σ. 146-147, τόμ. 5, σ. 137-139. 11. Candilis W. O., The Economy of Greece, 1944-1966. Efforts for Stability and Development, New York: Praeger, 1968. 12. Για τις διαπραγματεύσεις Ελλάδας - ΕΖΕΣ βλ. Μινώτου Μ. Δ., «Η ευρωπαϊκή επιλογή της κυβέρνησης Καραμανλή», 1957-1959, Αθήνα, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, 2002 (αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή). 13. Καραμανλής: Αρχείο, τόμ. 3, σ. 277-280, τόμ. 4, σ. 147-148· Wolfers A., «Integration in the West: The Conflict of Perspectives», The Atlantic Community: Progress and Prospects, 17/3 (1963), σ. 753-770. 14. Για το ανατολικό εμπόριο της Ελλάδας, βλ. Βαλντέν Σ., Ελλάδα και Ανατολικές χώρες 19501967: Οικονομικές σχέσεις και πολιτική, τόμοι 2, Αθήνα, Oδυσσέας, 1991. 15. Καραμανλής: Αρχείο, τόμ. 5, σ. 26-43. Βλ. Επίσης ομιλία Παναγή Παπαληγούρα στην κοινοβουλευτική συζήτηση για την κύρωση της Συμφωνίας Σύνδεσης, 25 Ιανουαρίου 1962, Επίσημα Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής (εφεξής ΕΠΣΒ), Περίοδος ΣΤ´, Σύνοδος Α´, Συνεδριάσεις Α´-ΜΑ´, 4 Δεκεμβρίου 1961-27 Φεβρουαρίου 1962, τόμ. Α´, Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο, 1962, σ. 288-296· Ομιλία Λεωνίδα Δερτιλή (εισηγητή της πλειοψηφίας), ΕΠΣΒ, 24 Ιανουαρίου 1962, σ. 273281. Βλ. επίσης Coutsoumaris G., The Morphology of Greek Industry, Athens, Center of Economic Research (ΚΕΠΕ), 1963· Ψαλιδόπουλος Μ. (επιμ.), Παναγή Παπαληγούρα Ομιλίες - Άρθρα, Αθήνα, Αίολος, 1996· Καζάκος Π., Ανάμεσα σε Κράτος και Αγορά. Οικονομία και οικονομική πολιτική στη μεταπολεμική Ελλάδα 1944-2000, Αθήνα, Πατάκης, 2001, σ. 216-265. 16. Καραμανλής: Αρχείο, τόμ. 3, σ. 210-215, πβ. τόμ. 4, σ. 166 17. Αναλυτικά για το Πενταετές Πρόγραμμα, ό.π., σ. 275-282. Καραμανλής: Αρχείο, τόμ. 3, σ. 272-291. 18. Καραμανλής: Αρχείο, τόμ. 3, σ. 271-288. 19. Καραμανλής: Αρχείο, τόμ. 4, σ. 465-467· Botsiou, Griechenlands Weg nach Europa, σ. 412-415· Circular Instruction from the Department of State to Certain Diplomatic Missions, 20 March 1958, Foreign Relations of the United States (εφεξής FRUS), 1958-60-VII, σ. 20· Memorandum of Conversation, 18 November 1959, FRUS (1958-1960, VII), σ. 168-172· Memorandum of Conversation, 10 December 1959, FRUS (1958-1960, VII), σ. 186-194· Memorandum of Conversation, 11 December

[  ]


1959, FRUS (1958-1960, VII), σ. 196-201· Letter from the Under Secretary of Agriculture (Morse) to the Under Secretary of State (Dillon), 8 January 1960, FRUS (1958-1960, VII), σ. 224-226. 20. Couloumbis T. A., Greek Political Reaction to American and NATO Influences, New Haven: Yale University Press, 1966. 21. Friedrich Wolfgang-Uwe (επιμ.), Die USA und die Deutsche Frage (εφεξής Friedrich, Die USA und die Deutsche Frage), Frankfurt a.M., New York, Campus, 1991. 22. Schick J. M., The Berlin Crisis, 1958-1962, Philadelphia, University of Pennsylvania Press, 1972· Stützle W., Kennedy und Adenauer in der Berlin-Krise 1961-1962, Bonn, Verlag Neue Gesellschaft, 1973· Conze E., Die gaullistische Herausforderung. Die deutsch-französischen Beziehungen in der amerikanischen Europapolitik 1958-1963, München, Oldenburg, 1995· Gearson J. ‒ Schake K. (επιμ.), The Berlin Wall Crisis: Perspectives on Cold War Alliances, London, Palgrave Macmillan, 2003. 23. Loth W., «De Gaulle und die europäische Einigung», στο: Loth W. ‒ Picht R. (επιμ.), De Gaulle, Deutschland und Europa (εφεξής Loth ‒ Picht, De Gaulle), Opladen: Leske & Budrich, 1991, σ. 45-60. 24. Brentano H. von, «Kontinuität und Dissonanzen der deutschen Politik. Nach dem Abbruch der Verhandlungen über den Beitritt Großbritanniens zur EWG», Europa-Archiv 4 (1963), σ. 119124· Bouvier B. W. , «Zwischen ‘Zauber und Donner’. Die CDU-CSU und de Gaulle», στο: Loth - Picht, De Gaulle, σ. 95-107. 25. Καραμανλής: Αρχείο, τόμ. 3, σ. 276-278. 26. Dexheimer W., Koalitionsverhandlungen in Bonn 1961, 1965, 1969. Zur Willensbildung in Parteien und Fraktionen, Bonn, Eichholz Verlag, 1973· Lappenküpper, «“Ich bin doch wirklich ein guter Europäer”, Ludwig Erhards Europapolitik 1949-1966», Francia 18/3 (1991), σ. 85-120. 27. Jansen T., «Die Entstehung des deutch-französischen Vertrages vom 22. Januar 1963», στο: Konrad Adenauer und seine Zeit, Stuttgart, DVA, 1976, σ. 249-271· Maillard P., De Gaulle und Deutschland. Der unvollendete Traum, Bonn, Bouvier, 1991· Czempiel E. O., «Auf der Suche nach neuen Wegen: Die deutsch-amerikanischen Beziehungen 1961-1969», στο: Friedrich, Die USA und die Deutsche Frage, σ. 167-193· Schwarz H. P., «Präsident de Gaulle, Bundeskanzler Adenauer und die Entsthehung des Elysée-Vertrages», στο: Loth – Picht, De Gaulle, σ. 181-192. 28. Pöttering H. G., Adenauers Sicherheitspolitik 1955-1963. Ein Beitrag zum deutsch-amerikanischen Verhältnis, Düsseldorf, Droste Verlag, 1975. 29. Συνολικά για την πολιτική του De Gaulle, βλ. De Gaulle en son siècle, Paris, La Documentation française - Plon, 1992, τόμοι 5. 30. Schröder G., «War Adenauer ein Gaullist?», Konrad Adenauer und seine Zeit. Schröder, HansJürgen, «Kanzler der Alliierten? Die Bedeutung der USA für die Aussenpolitik Adenauers», στο: Foschepoth J. (επιμ.), Adenauer und die Deutsche Frage, Göttingen, Vandenhoeck & Ruprecht, 1988, σ. 118-145· Germond C. – Turk H. (επιμ.), A History of Franco-German Relations in Europe. From ‘Hereditary Enemies’ to Partners, New York, Palgrave Macmillan, 2008. 31.Καραμανλής: Αρχείο, τόμ. 4, σ. 360-361. 32. Ό.π., σ. 386-387· Botsiou, Griechenlands Weg nach Europa, σ. 397-431· Verney S., «The Greek Association with the European Community: A Strategy of a State», στο: Costa-Pinto A.‒ Teixeira N. (επιμ.), Southern Europe and the Making of the European Union, New York, Columbia University Press, 2002, σ. 109-156. 33. Κοντογεώργης Γ. Λ., Η Ελλάδα στην Ευρώπη. Η πορεία προς την ένωση και η πολιτική του Κωνσταντίνου Καραμανλή (εφεξής Κοντογεώργης, Η Ελλάδα στην Ευρώπη), Αθήνα, Γιοβάνης, 1985· Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής και η Ευρωπαϊκή Πορεία της Ελλάδας, Αθήνα, Ίδρυμα Κωνσταντίνος Γ. Καραμανλής και Πατάκης, 2000· Ott A. E. – Wenturis N. (επιμ.) Griechenland vor dem Beitritt in die Europäische Gemeinschaft (εφεξής Ott – Wenturis, Griechenland vor dem Beitritt), Frankfurt a.M., Peter Lang, 1989.

[  ]


34. Oppermann T., «Grundsatzfragen der Einbeziehung Griechenlands in die Institutionen der Europäischen Wirtschaftsgemeinschaft», στο: Ott – Wenturis, Griechenland vor dem Beitritt, σ. 55-81. 35. Συμφωνία Συνδέσεως Ελλάδος-ΕΟΚ, Καραμανλής: Αρχείο, τόμ. 4, σ. 545- 559. 36. Για την ελληνική πολιτική της περιόδου, βλ. Χατζηβασιλείου Ε., Ελληνική Ευρωπαϊκή Πολιτική, 1965-1966. Επαναδραστηριοποίηση στο Κοινοτικό Πλαίσιο, Αθήνα, Ίδρυμα Κωνσταντίνος Κ. Μητσοτάκης, 2003. 37. Schröder G., «Aussenpolitik im Übergang Adenauer-Erhard», Konrad Adenauer und seine Zeit, σ. 719-745· Bouvier B. W., «Die SPD und Charles de Gaulle in den sechziger Jahren», στο: Loth ‒ Picht, De Gaulle, σ. 109-120· Camps M., European Unification in the Sixties. From the Veto to the Crisis, New York, McGraw-Hill, 1966. 38. Richardson J. L., Deutschland und die NATO, Opladen, Westdeutscher Verlag, 1967· Pelt, Tying Greece to the West, σ. 355-363. 39. Καραμανλής: Αρχείο, τόμ. 8, σ. 381-391, τόμ. 9, σ. 498-501, τόμ. 10, σ. 200-206. 40. Καραμανλής: Αρχείο, τόμ. 9, σ. 119. 41. Κοντογεώργης, Η Ελλάδα στην Ευρώπη, σ. 147. 42. Καραμανλής: Αρχείο, τόμ. 9, σ. 118-123. 43. Καραμανλής: Αρχείο, τόμ. 8, σ. 381-386. 44. Καραμανλής: Αρχείο, τόμ. 10, σ. 156. 45. Ό.π., σ. 228-229, και τόμ. 11, σ. 267-273· Βαληνάκης Γ., Εισαγωγή στην Ελληνική Εξωτερική Πολιτική 1949-1988, Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1989, σ. 217-236. 46. Ninkovich F., Germany and the United States. The Transformation of the German Question since 1945, Boston, Twayne Publishers, 1988. 47. Καραμανλής: Αρχείο, τόμ. 11, σ. 267-273· Enders Th., Franz-Josef Strauss, Helmut Schmidt und die Doktrin der Abschreckung, Koblenz, Bernard & Graefe, 1984· Eckart Conze, «Vom HerterPlan zum Genscher-Plan. Zum Zusammenhang von deutscher Einheit, europäischer Sicherheit und internationaler Abrüstung am Ende der fünfziger Jahre und heute», Europäischer Rundschau (4/1990), σ. 65-77. 48. Κοντογεώργης, Η Ελλάδα στην Ευρώπη, σ. 170-195· Σβολόπουλος Κ., Η Ελληνική Εξωτερική Πολιτική 1945-1981, Αθήνα, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2002, σ. 262. 49. Καραμανλής: Αρχείο, τόμ. 9, σ. 111-123, 168-170, 180-181, 428-431, τόμ. 10, σ. 102-119, 200206, τόμ. 11, σ. 267-279. 50. Καραμανλής: Αρχείο, τόμ. 9, σ. 412-417, 428-429. 51. Καραμανλής: Αρχείο, τόμ. 10, σ. 110-113, 200-204, 275-276. 52. Καραμανλής: Αρχείο, τόμ. 8, σ. 381-391, τόμ. 10, σ. 111-112. 53. Ό.π. 54. Κοντογεώργης, Η Ελλάδα στην Ευρώπη, σ. 157-195. 55. Καραμανλής: Αρχείο, τόμ. 9, σ. 198-204. 56. Ό.π., σ. 117. 57. Ό.π., σ. 152-155. 58. Ό.π., σ. 170-186, 190-198, 218-226· Σβολόπουλος, Ελληνική Εξωτερική Πολιτική, σ. 226-247. 59. Διαμαντούρος Ν. Π. ‒ Κιτρομηλίδης Π. Μ. ‒ Μαυρογορδάτος Γ. Θ. (επιμ.), Οι Εκλογές του 1981, Αθήνα, Εστία 1984· Ροζάκης Χ., «Η ελληνική εξωτερική πολιτική, 1981-1990», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους. Σύγχρονος Ελληνισμός. Από το 1941 έως το τέλος του αιώνα, τόμ. ΙΣΤ´, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, σ. 371-393. 60. Για μια συνολική προσέγγιση στην πολιτική φιλοσοφία του K. Adenauer, βλ. Schwarz H. P., Adenauer, 2 Bände, Stuttgart, DVA, 1986, 1991. Για τον Κωνσταντίνο Καραμανλή, βλ. Σβολόπουλος Κ. – Μπότσιου Κ. Ε. – Χατζηβασιλείου Ε. (επιμ.), Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής στον εικοστό αιώνα,

[  ]


Αθήνα, Ίδρυμα Κωνσταντίνος Γ. Καραμανλής και Ροδακιό, 2008. Για τον Helmut Schmidt, βλ. Schmidt H. – Hanrieder W. F., Helmut Schmidt, Perspectives on Politics. Boulder, CO: Westview, 1982. 61.Verney S., «Η Ευρωπαϊκή Εξέλιξη του Ανδρέα Παπανδρέου: Από την Ένωση Κέντρου στην Ευρωπαϊκή Ένωση», στο: Παναγιωτόπουλος Β. (επιμ.), Ο Ανδρέας Παπανδρέου και η Εποχή του: Βιογραφικό Σχεδίασμα, Μελετήματα, Μαρτυρίες, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2006, τόμ. 2, σ. 175202. 62. Κωφός Ε., «Ελλάδα και Βαλκάνια μετά το 1989», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. ΙΣΤ´, σ. 413-418.

[  ]

Αιµιλία Ροφούζου

Η ΛΑΟΚΡΑΤΙΚH ∆ΗΜΟΚΡΑΤIΑ ΤΗΣ ΓΕΡΜΑΝIΑΣ: ΟΙ EΛΛΗΝΕΣ ΚΑΙ ΤΟ ∆ΕYΤΕΡΟ ΓΕΡΜΑΝΙΚO ΚΡAΤΟΣ

Η

Γερμανική Λαοκρατική Δημοκρατία (ΓΛΔ) −από τις μεγαλύτερες βιομηχανικές χώρες και από τις πιο σημαντικές ως προς την “εξαγωγή κουλτούρας”− κατέρρευσε το 1989-1990 σαν χάρτινος πύργος αιφνιδιάζοντας σχεδόν τους πάντες. Η προκείμενη μελέτη φιλοδοξεί να φωτίσει ορισμένους μηχανισμούς της αυτοαντίληψης, λειτουργίας και έστω παροδικής επιτυχίας του κράτους αυτού −υπό το πρίσμα, όμως, της εξωτερικής πολιτιστικής του πολιτικής απέναντι στην Ελλάδα. Η πολιτική που άσκησε η κυβέρνηση της ΓΛΔ απέναντι στις δυτικές χώρες σε γενικές γραμμές χαρακτηριζόταν από αυστηρή μεθοδικότητα, συχνά εντυπωσιακή χρηματοδότηση και από απόλυτο ιδεολογικό έλεγχο εκ μέρους του κυβερνώντος κόμματος. Στόχος ήταν η σταδιακή διεθνής αναγνώριση και η καθοριστικής σημασίας αντιπαράθεση με τη Δυτική Γερμανία. Η ΓΛΔ προέβαλε την εικόνα ενός «φιλειρηνικού» γερμανικού κράτους,1 του «αληθινού προστάτη φύλακα της γερμανικής πολιτιστικής κληρονομιάς» και επιχειρούσε να υπονομεύσει την Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας (ΟΔΓ), παρουσιάζοντάς την ως ένα κράτος άρρηκτα συνδεδεμένο με το ναζιστικό παρελθόν.2 Αντίστοιχα, και η ΟΔΓ είχε στρέψει την προσοχή της στη ΓΛΔ και από θέση ισχύος χρησιμοποιούσε την οικονομική της δύναμη για να απομονώσει τη “Σοβιετική Ζώνη Κατοχής”, όπως την αποκαλούσε, από το σύνολο των χωρών του δυτικού συνασπισμού. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της πολιτικής αποτελεί το περίφημο δόγμα Hallstein, με το οποίο, από το Δεκέμβριο του 1955, η Ομοσπονδιακή Δημοκρατία απειλούσε να διακόψει τις διπλωματικές σχέσεις με τις χώρες που θα αποφάσιζαν να αναγνωρίσουν τη ΓΛΔ.3 Υπό αυτές τις συνθήκες η απήχηση της Ανατολικής Γερμανίας στο εξωτερικό αρχικά ήταν περιορισμένη, το ίδιο και στην Ελλάδα. Αλλά αν θέλουμε να μελετήσουμε τις σχέσεις Ελλάδας [  ]


– ΓΛΔ εν γένει, οφείλουμε να τις εξετάσουμε μέσα σε συγκεκριμένα χρονικά πλαίσια, δηλαδή στην περίοδο μέχρι το 1967 και την επιβολή της Χούντας στην Ελλάδα, την περίοδο που διήρκησε η Χούντα και τέλος, την περίοδο που ακολούθησε μετά τη μεταπολίτευση. Πρελούντιο των διμερών σχέσεων αποτέλεσε το ζήτημα των παιδιών του ελληνικού Εμφυλίου που στάλθηκαν στις σοσιαλιστικές χώρες, καθώς την περίθαλψη, μόρφωση και διαπαιδαγώγηση ορισμένων ανέλαβε και η Ανατολική Γερμανία από το 1949.4 Το εν λόγω ζήτημα εξακολουθεί να διχάζει την κοινή γνώμη και τους ερευνητές ακόμη και σήμερα, λόγω του διαμετρικά αντίθετου χαρακτηρισμού εκ μέρους των δύο παρατάξεων της εμφύλιας σύρραξης −«παιδομάζωμα» και «παιδοφύλαγμα» αντίστοιχα. Πρόκειται, ωστόσο, για περισσότερα από 1.000 παιδιά, η συντριπτική πλειονότητα των οποίων ήταν μεταξύ 8 και 17 ετών,5 τα οποία μεταφέρθηκαν στη ΓΛΔ χωρίς τους γονείς τους, ανατράφησαν εκεί και στη συνέχεια αφού ολοκλήρωσαν την εκπαίδευσή τους είτε ενσωματώθηκαν στην αγορά εργασίας της Ανατολικής Γερμανίας είτε επέλεξαν τον επαναπατρισμό.6 Κατά την πρώτη αυτή περίοδο μέχρι το 1967 θα λέγαμε ότι οι ενέργειες της ανατολικογερμανικής ηγεσίας απέναντι στην Ελλάδα ήταν απολύτως μεθοδικές και άρτια οργανωμένες. Παρ’ όλα αυτά, η στάση, της επίσημης Αθήνας αρχικά δεν ήταν η αναμενόμενη. Το γεγονός αυτό η ΓΛΔ το απέδιδε στις πιέσεις των κρατών-μελών του ΝΑΤΟ και πρωτίστως στις πιέσεις της ΟΔΓ.7 Η ιδιαίτερη, εσωτερική πολιτική κατάσταση της Ελλάδας και η ανάγκη της για άμεση επίλυση των οικονομικών προβλημάτων δημιούργησαν σταδιακά τις προϋποθέσεις ενδυνάμωσης των σχέσεων με τα κράτη του υπαρκτού σοσιαλισμού γενικά.8 Αποσκοπώντας στην προώθηση μέρους της αγροτικής της παραγωγής, το οποίο λόγω ποιότητας δεν θα μπορούσε εύκολα να διατεθεί στη δυτική αγορά, η επίσημη Αθήνα άνοιξε το δρόμο για τη δημιουργία εμπορικών σχέσεων με τη ΓΛΔ.9 Το πρώτο ουσιαστικό βήμα προς αυτή την κατεύθυνση από την πλευρά της ΓΛΔ πραγματοποιήθηκε με την εγκαθίδρυση της Εμπορικής της Αντιπροσωπείας στην Αθήνα, κατόπιν συμφωνίας ανάμεσα στη Γερμανική Εκδοτική Τράπεζα και την Τράπεζα της Ελλάδος το Δεκέμβριο του 1953.10 Από εκεί και έπειτα η ανάπτυξη του εμπορίου ανάμεσα στα δύο κράτη ήταν δεδομένη. Σε ένα χρονικό διάστημα περίπου δέκα ετών (1953-1963) τα ποσά των εμπορικών συναλλαγών είχαν σχεδόν διπλασιαστεί,11 ενώ έως το 1966 οι ανταλλαγές αυξήθηκαν ακόμη περισσότερο.12 Επιπλέον, Ελλάδα και ΓΛΔ προω[  ]

ΑΙΜΙΛΙΑ ΡΟΦΟΥΖΟΥ

θούσαν τις εμπορικές –και όχι μόνο− σχέσεις με τη συμμετοχή τους σε ένθεν και ένθεν διεθνείς εκθέσεις. Η ΓΛΔ συμμετείχε από το 1954 ήδη στη Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης,13 ενώ η Ελλάδα εμφανίστηκε στην Έκθεση της Λειψίας για πρώτη φορά μετά τον πόλεμο το 1956.14 Επίσης, από το 1959 είχαν αρχίσει οι επισκέψεις μελών της Λαϊκής Βουλής στην Ελλάδα και από το 1960 ξεκίνησαν οι επισκέψεις εκπροσώπων του ελληνικού Κοινοβουλίου –προερχομένων στην πλειονότητά τους από κόμματα φιλικά προς τη ΓΛΔ, όπως πρωτίστως της Ενιαίας Δημοκρατικής Αριστεράς (ΕΔΑ).15 Η έλλειψη, όμως, επίσημων πολιτικών σχέσεων παρεμπόδιζε την καλλιέργεια των αντίστοιχων επιστημονικών και πολιτιστικών. Από ελληνικής πλευράς, τα όποια δείγματα συνεργασίας παρατηρήθηκαν, στηρίχθηκαν αναγκαστικά στις ενέργειες του ιδεολογικά συγγενικού χώρου και μεμονωμένων προσωπικοτήτων. Από γερμανικής πλευράς αντίστοιχα, στις προσπάθειες της ΓΛΔ να συμμετέχει στα διάφορα φεστιβάλ και άλλες πολιτιστικές εκδηλώσεις διεθνούς κύρους που διοργανώνονταν στην Ελλάδα∙ η τελευταία επιχειρούσε να εκπροσωπείται σε συνέδρια που διοργανώνονταν στην Ελλάδα από επιστήμονες που ανήκαν σε μια μικρή επίζηλη κατηγορία στελεχών, τους λεγόμενους Reisekader,16 προσέφερε θέσεις εργασίας σε Έλληνες επιστήμονες,17 παρείχε δυνατότητες σπουδών σε Έλληνες φοιτητές,18 προωθούσε επισκέψεις σημαντικών στελεχών του πολιτιστικού τομέα,19 διοργάνωνε μουσικές παραστάσεις, προβολές ταινιών και εκθέσεις έργων τέχνης και βιβλίου.20 Όλες αυτές οι ενέργειες είχαν ως αποτέλεσμα την ανάπτυξη επιμέρους συνεργασίας μεταξύ των δύο χωρών σε πολλούς τομείς της επιστήμης και του πολιτισμού, 21 καθώς πολύ σημαντική ήταν και η συνεισφορά των αντίστοιχων Συνδέσμων Φιλίας –του Συνδέσμου Φιλίας Ελλάδος - Γερμανικής Λαοκρατικής Δημοκρατίας και του Συνδέσμου Φιλίας ΓΛΔ - Ελλάδα.22 Τον ουσιαστικότερο, εντούτοις, ρόλο για την ανάπτυξη των διμερών σχέσεων διαδραμάτισε με τις ενέργειές του το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας (ΚΚΕ) και όπως ήδη έγινε σαφές, η ΕΔΑ.23 Αυτονόητο βέβαια ότι εφόσον δεν υπήρχαν διπλωματικές σχέσεις, οι “παραδιπλωματικές” δεν επαρκούσαν για τη σύναψη επίσημων διακρατικών συμφωνιών. Παρ’ όλα αυτά η ανταπόκριση του ελληνικού λαού στην πολιτιστική προσέγγιση της Ανατολικής Γερμανίας γινόταν ολοένα και πιο φανερή. Η ανοδική αυτή πορεία, ωστόσο, παρουσίασε ύφεση στις αρχές της δεκαετίας του 1960. Δύο σημαντικοί παράγοντες δυσχέραναν την περαιτέρω ανάπτυξη σχέσεων ανάμεσα στην Ελλάδα και τη ΓΛΔ. Ο ένας ήταν η σύνδεση της Ελλάδας με την ΕΟΚ και ο [  ]


άλλος η απώλεια του κύρους της ΓΛΔ λόγω της ανύψωσης του τείχους στις 13 Αυγούστου του 1961. Το «τείχος του αίσχους» περιόρισε σημαντικά το πεδίο δράσης και κλόνισε τις σχέσεις ΓΛΔ - Ελλάδας. Την ίδια περίοδο, μεγάλο πλήγμα υπέστη η ΓΛΔ και από την αυτομόληση του αντιπροέδρου της Εμπορικής Αντιπροσωπείας στην Αθήνα, Rehn, ο οποίος τον Οκτώβρη του 1962 ζήτησε πολιτικό άσυλο από τις ελληνικές αρχές και μετέβη στη Δυτική Γερμανία.24 Μετά την επιβολή της Χούντας, όπως ήταν αναμενόμενο, δείγματα επιστημονικής συνεργασίας ήταν πλέον δυσδιάκριτα, το ίδιο και κάθε είδους πολιτιστικής δραστηριότητας της ΓΛΔ στον ελληνικό χώρο. Ένα ξεχωριστό γεγονός, όμως, σηματοδότησε τις διμερείς σχέσεις. Η αλλαγή του γενικότερου διεθνούς κλίματος με τη συνθήκη του Ελσίνκι και οι στρατηγικοί υπολογισμοί του σκληροπυρηνικού καθεστώτος στην Αθήνα οδήγησαν στην αναγνώριση της ΓΛΔ την 25η Μαΐου 1973. Με αυτή την κίνηση η Χούντα των Αθηνών θέλησε να προωθήσει την εικόνα μιας κυβέρνησης με δεδομένη εξουσία. Μέσω της εντύπωσης που θα δημιουργούσε στις κυβερνήσεις των σοσιαλιστικών κρατών, καθώς και της αναφοράς στον Τύπο τους, επεδίωκε να προβληθεί στο εξωτερικό και ως εκ τούτου να σταθεροποιηθεί και στον ελληνικό χώρο, μετριάζοντας ταυτόχρονα την κομμουνιστική αντίδραση.25 Παρά ταύτα, σαφής βελτίωση, στις σχέσεις Ελλάδας - ΓΛΔ παρατηρήθηκε από τη μεταπολίτευση και έπειτα και κυρίως με τις συναντήσεις των τότε υπουργών Εξωτερικών, Κωνσταντίνο Μητσοτάκη και Oskar Fischer αντίστοιχα.26 Το 1981, έτος ανάληψης της εξουσίας από το ΠΑΣΟΚ, πρέπει να θεωρηθεί τομή. Μόλις τότε άρχισε μια σταθερή και εποικοδομητική συνεργασία ανάμεσα στα δύο κράτη με τη συχνή ανταλλαγή επισκέψεων επίσημων εκπροσώπων της πολιτικής και της ευρύτερης “κουλτούρας”. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η επίσκεψη του Ανδρέα Παπανδρέου −με πολυμελή συνοδεία πολιτικών προσώπων− στη ΓΛΔ τον Ιούλιο του 1984, κατόπιν προσκλήσεως του Erich Honecker, Γενικού Γραμματέα του Ενιαίου Σοσιαλιστικού Κόμματος Γερμανίας (ΕΣΚΓ) και Προέδρου του Κρατικού Συμβουλίου,27 κατά την οποία ο Έλληνας πρωθυπουργός ανακηρύχθηκε σε επίτιμο διδάκτορα του Πανεπιστημίου Humboldt.28 Αποτέλεσμα αυτής της ανταλλαγής ήταν η σύναψη διακρατικών συμφωνιών σε πολλούς τομείς, όπως για παράδειγμα: η συμφωνία για συνεργασία στους τομείς της επιστήμης και του πολιτισμού το 1982,29 η συμφωνία για συνεργασία στους τομείς του ραδιοφώνου και της τηλεόρασης το 1983,30 η συμφωνία για συνεργασία στους τομείς της υγείας και της ιατρικής το 1984,31 η συμφωνία για [  ]


επιστημονική-τεχνολογική συνεργασία επίσης το 198432 και η συμφωνία για συνεργασία στον τομέα του τουρισμού το 1988.33 Υπό αυτές τις συνθήκες αναπτύχθηκαν σε σημαντικό βαθμό οι διμερείς επιστημονικές και πολιτιστικές σχέσεις και ανταλλαγές.34 Χαρακτηριστικά παραδείγματα: η διοργάνωση διεπιστημονικού Διεθνούς Συνεδρίου για τη σύγχρονη Ελλάδα και την Κύπρο στο Πανεπιστήμιο Karl-Marx το 1984,35 οι επίσημες συμφωνίες συνεργασίας μεταξύ του Πανεπιστημίου Humboldt και του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (ΕΚΠΑ),36 η σύναψη συμφωνίας ανάμεσα στην Πανελλήνια Πολιτιστική Κίνηση (ΠΑΠΟΚ) και την Πολιτιστική Ομοσπονδία,37 η εμφάνιση του χορευτικού θιάσου της Komische Oper στη Θεσσαλονίκη το 1982,38 οι εμφανίσεις του Μίκη Θεοδωράκη και της Μαρίας Φαραντούρη στη ΓΛΔ.39 Οι στόχοι, βέβαια, της ΓΛΔ αυτήν την τελευταία περίοδο είχαν διαφοροποιηθεί. Είχε επιτευχθεί η διεθνής αναγνώριση και επομένως το ενδιαφέρον των ιθυνόντων είχε εστιαστεί πλέον στην προσπάθεια προβολής του πολιτιστικού επιπέδου της χώρας τους. Γι’ αυτό το λόγο αυξήθηκαν το διάστημα αυτό οι πολιτιστικές εκδηλώσεις των Ανατολικογερμανών στην Ελλάδα, εκδηλώσεις που όχι μόνο τύγχαναν της αποδοχής του ελληνικού φιλότεχνου κοινού, αλλά συχνά κατακλύζονταν και από πολιτικά πρόσωπα και εκπροσώπους της «προοδευτικής διανόησης». Είναι σημαντικό να αναφερθεί εδώ, εν παρενθέσει, ότι για την ανάπτυξη σχέσεων ανάμεσα στη ΓΛΔ και την Ελλάδα ήταν καθοριστικός ευθύς εξαρχής ο ρόλος της Στάζι, καθώς τα πλοκάμια του υπουργείου για την Ασφάλεια του Κράτους απλώνονταν και στο σύνολο των χωρών του δυτικού συνασπισμού. Οι επίσημοι και ανεπίσημοι συνεργάτες του εργάζονταν και στο εξωτερικό −σε πρεσβείες, προξενεία, συνδέσμους φιλίας κ.α.− και για την υλοποίηση των πρωτοβουλιών μεμονωμένων προσώπων μιας χώρας ως προς την ανάπτυξη συνεργασίας με τη ΓΛΔ σε οποιονδήποτε τομέα ήταν απαραίτητη προϋπόθεση η έγκρισή τους. Συμπερασματικά, θα λέγαμε ότι στην περίπτωση της Ελλάδας, με κάποιες εξαιρέσεις ασφαλώς, οι σχετικές πρωτοβουλίες των Ανατολικογερμανών ήταν άρτια οργανωμένες. Όπως και προς το σύνολο των δυτικών χωρών, δεν ακολουθήθηκε μια τακτική έντονης πολιτικής προπαγάνδας. Με μια πιο ήπια μορφή προσέγγισης, η οποία δεν ξεπερνούσε −εκτός από ελάχιστες περιπτώσεις− τα επιτρεπόμενα όρια επιδιώχθηκε η πολυπόθητη αναγνώριση. Τη βάση για αυτό αποτέλεσε αρχικά η συνεργασία σε εμπορικό-οικονομικό επίπεδο, η οποία συ[  ]


νοδεύτηκε από την ανάπτυξη των πολιτιστικών και επιστημονικών σχέσεων, για να δημιουργηθούν στη συνέχεια οι προϋποθέσεις για την ανταλλαγή διπλωματών.40 Αν και η διπλωματική αναγνώριση επετεύχθη με παράδοξο τρόπο, εντούτοις το ενδιαφέρον της ΓΛΔ για την Ελλάδα δεν μειώθηκε. Το γεγονός αυτό οδήγησε στη δημιουργία μιας σταθερής βάσης συνεργασίας ανάμεσα στα δύο κράτη σε όλους σχεδόν τους τομείς του πολιτισμού και της επιστήμης, η οποία αποδείχτηκε εποικοδομητική και για τους δύο λαούς. Η ελπιδοφόρα αυτή εξέλιξη έμελλε, ωστόσο, να διακοπεί αιφνίδια από την οριστική διάλυση της ΓΛΔ και την ενσωμάτωσή της στην ΟΔΓ.


1. Βλ. Lindemann H. και Müller K., Auswärtige Kulturpolitik der DDR. Die kulturelle Abgrenzung der DDR von der Bundesrepublik Deutschland, Neue Gesellschaft, Bonn 1974, σ. 51. 2. PA ΑΑ, Β 97/544, Die Κulturpolitik der DDR im Ausland. Eine Übersicht über das Instrumentarium und die neuen Aktivitäten vom Bundesministerium für innerdeutsche Beziehungen, Juli 1972, σ. 33. Βλ. επίσης, Praxenthaler M., Die Sprachverbreitungspolitik der DDR: Die deutsche Sprache als Mittel sozialistischer auswärtiger Kulturpolitik, Peter Lang Europäischer Verlag der Wissenschaften, Frankfurt am Main, 2002, σ. 97. 3. Το δόγμα Χάλσταϊν, που οφείλει το όνομά του στο Walter Hallstein, γενικό γραμματέα του Υπουργείου Εξωτερικών της ΟΔΓ και αργότερα πρώτο πρόεδρο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, εφαρμόστηκε το 1957 κατά της Γιουγκοσλαβίας και στη συνέχεια και σε άλλες χώρες. Ωστόσο, κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1960 έφερε την ΟΔΓ προ των πυλών της αυτοαπομόνωσης, ενώ στις αρχές της επόμενης δεκαετίας παραμερίστηκε εξαιτίας της αναγνώρισης της ΓΛΔ από την πλειοψηφία των άλλων κρατών. Βλ. Kilian W., Die Hallstein-Doktrin, Der diplomatische Krieg zwischen der BRD und der DDR 1955-1973, Aus den Akten der beiden deutschen Auβenministerien (Zeitgeschichtliche Forschungen αρ. 7), Duckner-Humblot, Berlin 2001, σ. 22-23, 52-66 κ.εξ. Βλ. επίσης Βαλντέν Σ., Ελλάδα και ανατολικές χώρες 1950-1967: Οικονομικές σχέσεις και πολιτική, τόμ. Β΄, Οδυσσέας, Ίδρυμα Μεσογειακών Μελετών, Αθήνα 1991, σ. 17 και Kleine Enzyklopädie: Weltgeschichte, τόμ. 1, VEB Bibliographisches Institut, Leipzig, 1981, σ. 171. 4. Βλ. Rofousou E., «Die Kulturbeziehungen zwischen der SBZ/DDR und Griechenland in der Phase der Nicht-Anerkennung», στο Kambas C., Mitsou M. (επιμ.), Hellas verstehen, Deutschgriechischer Kulturtransfer im 20. Jahrhundert, Böhlau, Köln, 2010, σ. 191-204. Βλ. επίσης Rofousou E., «Die griechischen Kinder in der DDR - Ein Sonderfall der Migrationsphänomene», στην ιστοσελίδα του συνεδρίου Rethinking Migration. Neue Blicke auf Migration/en που διοργανώθηκε στο Πανεπιστήμιο Graz (Karl-Franzens-Universität Graz) στις 29 και 30.9.2009, http://www.unigraz.at/rethinkingmigration, 9.11.2009. 5. BArch, IV 2 20 252a, Επιστολή προς την ΚΕ του ΕΣΚΓ, 28.2.1961. Βλ. επίσης Papathanasiou I., Contribution à l’ histoire du Parti Communiste Grec 1949-1951, Université de Paris X-Nanterre 1988, σ. 226. 6. BArch, IV 2 20 252a, Επιστολή προς την ΚΕ του ΕΣΚΓ, 28.2.1961.

[  ]


7. Π.χ. PA AA, MfAA, A 12513, Αναφορά για τη συμμετοχή στη Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης (ΔΕΘ), 5-26.9.1964. 8. BArch/SAPMO, DY 30 IV A 2/20/500, Εκτιμήσεις για την ανάπτυξη σχέσεων με την Ελλάδα, χ.έ. 9. Παρόμοια πολιτική ακολουθήθηκε και στην περίπτωση της Κύπρου. Βλ. σχετικά, Ροφούζου Αι., «Οι πολιτιστικές σχέσεις της Γερμανικής Λαοκρατικής Δημοκρατίας με την Κύπρο στην περίοδο πριν τη διπλωματική αναγνώριση», υπό δημοσίευση στα Πρακτικά του Δ΄ Διεθνούς Κυπρολογικού Συνεδρίου, Εταιρεία Κυπριακών Σπουδών, Λευκωσία 29 Απριλίου-3 Μαΐου 2008. 10. PA AA, Β 90/513 α, Kulturpolitik der SBZ mit anderen Ländern. Vertretungen der SBZ in Ländern außerhalb des kommunistischen Bereichs, Februar 1963. 11. PA AA, MfAA, Α 12513, Οικονομικοπολιτικός σχεδιασμός για τη ΔΕΘ, 3.2.1964. Βλ. επίσης, Βαλντέν Σωτήρης, Ελλάδα και ανατολικές χώρες 1950-1967, ό.π., σ. 17. Η ΓΛΔ διέθετε μάλιστα και βιτρίνα στον υπόγειο σταθμό του ηλεκτρικού στην πλατεία Ομονοίας για τη διαφήμιση των προϊόντων της. PA AA, Ref. IA 4, Bd. 310, Επιστολή της Πρεσβείας της ΟΔΓ στην Αθήνα, 31.12.1963. Για προπαγανδιστικούς επίσης λόγους είχε αγοράσει θέατρο στο κέντρο της Αθήνας, στο οποίο έδωσε την ονομασία «Orwo», επωνυμία γνωστής εταιρείας κινηματογραφικών φιλμ. Πληροφορίες Δημήτρη Βάκη προς Αι. Ρ. 12. Βλ. Βαλντέν Σωτήρης, Ελλάδα και ανατολικές χώρες 1950-1967, ό.π., σ. 20-22. 13. Αρχείο Helexpo ΔΕΘ α.ε. 14. Βλ. Βαλντέν Σ., Ελλάδα και ανατολικές χώρες 1950-1967, ό.π., σ. 18. 15. PA AA, MfAA, Α 4612, Πληροφορίες για τις σχέσεις ΓΛΔ-Ελλάδας, 1.12.1959· στο ίδιο, Σχέδιο μέτρων, Μάρτιος 1960. Επίσης, PA AA, Β 26/415, Αναφορά Πρεσβείας ΟΔΓ στην Αθήνα, 14.2.1967· BArch, DΥ 30 ΙV 2/20/253, Πληροφορίες και εκτίμηση των διοργανώσεων και συζητήσεων, 1959· BArch, DA 1 17612, Αποκόμματα εφημερίδων με άρθρα για την Ελλάδα και AΜΑΕ, Europe 19401970, Grèce 176, Τηλεγράφημα, 28.9.1959. 16. Βλ. Ροφούζου Αι., «Σοσιαλιστικές εκτιμήσεις για την καπιταλιστική Ελλάδα. Ο θεσμός των Reisekader της Γερμανικής Λαοκρατικής Δημοκρατίας», Αρχειοτάξιο, Περιοδική έκδοση των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας, τεύχος 8, Θεμέλιο, Αθήνα 2006, σ. 160-172. 17. Βλ. π.χ. την περίπτωση Π. Κόκκαλη. ΑΣΚΙ, αρχείο ΚΚΕ, τ.κ. 363, φάκ. 20/13/67, φάκ. 20/13/93α· Βλ. επίσης, Ροφούζου Αι., «Οι πολιτιστικές και επιστημονικές σχέσεις ανάμεσα στην Ελλάδα και τη Γερμανική Λαοκρατική Δημοκρατία στην περίοδο 1949-1989», Πανεπιστήμιο Αθηνών 2005, διατριβή υπό έκδοση από τη σειρά Βιβλιοθήκη Σοφίας Ν. Σαριπόλου της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, σ. 184-187. 18. BArch, DΥ 30 ΙV Α 2/20/498, Επιστολές ΚΚΕ προς ΕΣΚΓ, 15.1.1966 και 5.3.1966. Επίσης, ΑΣΚΙ, αρχείο ΚΚΕ, τ.κ. 363, φάκ. 20/13/24 και στο ίδιο, φάκ. 20/13/39, τ.κ. 365, φάκ. 10/12/58, φάκ. 20/15/42, τ.κ. 364, φάκ. 20/14/54 και φάκ. 20/14/102. 19. Π.χ. επίσκεψη μελών της Εταιρείας για τις πολιτιστικές διασυνδέσεις με το εξωτερικό στην Αθήνα το καλοκαίρι του 1965, PA AA, MfAA, A 12507, Αναφορά για την παραμονή την Ελλάδα, 19.10.1965. 20. Ενδεικτικά: PA AA, B 97/365, Πρεσβεία της ΟΔΓ στην Αθήνα, 1.3.1966 και 22.3.1965, PA AA, MfAA, Α 12507, Αναφορά Gruner, 8.11.1965, PA AA, MfAA, Α 12507, Επιστολή Rehn προς DEFA, 22.3.1961 και 23.6.1962, στο ίδιο, 3ο Ευρωπαϊκό Τμήμα, Ελλάδα, 12.4.1961 και PA AA, MfAA, Α 12507, Αναφορά της Εταιρείας για τις πολιτιστικές σχέσεις με το εξωτερικό σχετικά με την επίσκεψη μελών της από τις 27 Αυγούστου ως τις 22 Σεπτεμβρίου 1965 στην Ελλάδα, 19.10.1965. Επίσης, BArch, DR 1 4285, Απόσπασμα της απόφασης του Υπουργικού Συμβουλίου της 9.12.1965, BArch, DΑ 1 12176, 5ο Ευρωπαϊκό τμήμα, Κατάσταση των σχέσεων με την Ελλάδα, 4.5.1965, BArch/ SAPMO, DY 13 2308, Αναφορά για το Σύνδεσμο Φιλίας Ελλάδας - ΓΛΔ, 15.6.1966. και BArch, DΑ 1 12176, 5ο Ευρωπαϊκό τμήμα, Κατάσταση των σχέσεων με την Ελλάδα, 4.5.1965. AΜΑΕ, Europe

[  ]


1940-1970, Grèce 242, Επιστολή Πρεσβείας της Γαλλίας στην Ελλάδα, 19.2.1965. Βλ. επίσης Εφημερίδα Αυγή, 20.3.1961 και Ανεξάρτητος Τύπος, 20.3.1961-25.3.1961 και Δοντάς Ν. Α., «Μουσική πρωτοπορεία», Η Ελλάδα τον εικοστό αιώνα, τόμ. Λ΄, 1950-1970. «Επτά Ημέρες», Καθημερινή, Αθήνα, 2001, σ. 133. 21. Βλ. Rofousou E., «Die Kulturbeziehungen zwischen der SBZ/DDR und Griechenland in der Phase der Nicht-Anerkennung», ό.π. 22. BArch/SAPMO, DY 13 2308, Καταστατικό του Συνδέσμου Φιλίας Ελλάδας - ΓΛΔ. Επίσης, PA AA, B 97/365, Πρεσβεία της ΟΔΓ στην Αθήνα, 1.3.1966 και Archiv der BBAW, Bestand ZIAGA, Nr. A 943, Καταστατικό Συνδέσμου Φίλων της Ελλάδας. 23. Βλ. Rofousou E., «Kulturpolitik der DDR in Griechenland und das ‘Feindbild’ Goethe-Institut Athen», στο Goethe-Institut 50 χρόνια στην Ελλάδα, 1952-2002, Goethe-Institut Athen, Αθήνα, 2002, σ. 40-41. 24. Το γεγονός αυτό πέραν της σημασίας που είχε για την εικόνα της ΓΛΔ ήταν ακόμη πιο βαρυσήμαντο διότι ο Rehn εκτός από ικανότατος οικονομολόγος ήταν ιδιαιτέρως ικανός στη σύναψη πολιτικών επαφών. PA AA, Β 90/513 α, Kulturpolitik der SBZ mit anderen Ländern, ό.π. 25. Βλ. Ροφούζου Αι., Οι πολιτιστικές και επιστημονικές σχέσεις ανάμεσα στην Ελλάδα και τη Γερμανική Λαοκρατική Δημοκρατία στην περίοδο 1949-1989, ό.π., σ. 240-242. 26. Aussenpolitische Korrespondenz, Nr. 20/1981, Δυνατότητες ανάπτυξης των σχέσεων με την Ελλάδα. Επίσκεψη του Υπουργού Εξωτερικών της Ελλάδας, σ. 163-165. 27. Aussenpolitische Korrespondenz, Nr. 27/1984, Επίσκεψη Ανδρέα Παπανδρέου στη ΓΛΔ, Βερολίνο, 10.7.1984, σ. 209-211. 28. BArch, DR 3 B 1573/1b, Humboldt Universität, Ανακήρυξη Α. Παπανδρέου σε επίτιμο διδάκτορα, 5.7.1984. 29. BArch, DA 1 15821, Σχέσεις ΓΛΔ - Ελλάδας (1981-1987). Βλ. επίσης, Ροφούζου Aι., «Ελλάδα - Ανατολική Γερμανία. Ο δρόμος προς την αναγνώριση και η συμφωνία για πολιτιστική και επιστημονική συνεργασία», στο επιστημονικό περιοδικό Παρνασσός, Φιλολογικό Περιοδικό, τόμ. Ν΄, Φιλολογικός Σύλλογος Παρνασσός, Αθήνα 2008, σ. 319-332. 30. BArch, DΑ 1 14650, Διμερείς σχέσεις ΓΛΔ - Ελλάδα (1980-1985). 31. BArch, DA 1 15821, Σχέσεις ΓΛΔ - Ελλάδας 1980-1984 και Aussenpolitische Korrespondenz, Nr. 27/1984, Επίσκεψη Ανδρέα Παπανδρέου στη ΓΛΔ, Βερολίνο, 10.7.1984, σ. 209-211. 32. Aussenpolitische Korrespondenz, Nr. 27/1984, Επίσκεψη Ανδρέα Παπανδρέου στη ΓΛΔ, Βερολίνο, 10.7.1984, σ. 209-211. 33. BArch, DC-20 I4 6001, Συνεδρίαση του προεδρείου του Υπουργικού Συμβουλίου, 1.4.1987 και στο ίδιο, DY 30 J IV 2/2/2210, Προσχέδιο συμφωνίας στον τομέα του τουρισμού, Πρωτόκολλο 17.3.1987. 34. Βλ. Ροφούζου Αι., Οι πολιτιστικές και επιστημονικές σχέσεις ανάμεσα στην Ελλάδα και τη Γερμανική Λαοκρατική Δημοκρατία στην περίοδο 1949-1989, ό.π., κ.εξ. 35. Πληροφορίες καθ. Hagen Fleischer προς Αι. Ρ. 36. Archiv der BBAW, Bestand ZIAGA, Nr. Α 1070, Επιστολή Ίρμσερ προς τη Γραμματεία Επιστημών, 17.5.1985 37. BArch/SAPMO, DY 30 Vorl. SED 34922, Πρεσβεία ΓΛΔ στην Αθήνα, 15.10.1982 και στο ίδιο, Επιστολή του Karl Heinz Schulmeister προς τον Υπουργό Πολιτισμού, 17.8.1983 38. BArch, DΑ 1 14650, Διμερείς σχέσεις ΓΛΔ - Ελλάδας (1980-1985) 39. Πληροφορίες Αστέρη Κούτουλα προς Αι. Ρ. Επίσης, βλ. Ροφούζου Αι., Οι πολιτιστικές και επιστημονικές σχέσεις ανάμεσα στην Ελλάδα και τη Γερμανική Λαοκρατική Δημοκρατία στην περίοδο 1949-1989, ό.π., σ. 300-301. 40. Πβ. Stergiou A., Im Spagat zwischen Solidarität und Realpolitik: Die Beziehungen zwischen der DDR und Griechenland und das Verhältnis der SED zur KKE, Bibliopolis, Mannheim und Möhnesee 200, σ. 135-136.

[  ]

Sigrid Skarpelis-Sperk

ΕΛΛΑ∆Α ΚΑΙ ΓΕΡΜΑΝΙΑ:  ΧΡΟΝΙΑ ΠΡΟΣΩΠΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΜΠΕΙΡΙΩΝ

Η

παρουσίαση που μου ανέθεσαν οι δύο εμπνευστές αυτού του συμποσίου, ο καθηγητής κύριος Ευάγγελος Χρυσός και ο πρέσβης κύριος Schultheiß, θα απαιτούσε λογικά μια σχολαστική διερεύνηση ιστορικών πηγών στα αρχεία διαφόρων κρατικών υπηρεσιών στις δύο χώρες καθώς και τη διερεύνηση των δικών μου αρχείων στο Ίδρυμα Friedrich Ebert στη Βόννη τα οποία περιλαμβάνουν πλέον 25 χρόνια κοινοβουλευτικής δραστηριότητας. Ωστόσο, και τα δύο αυτά εγχειρήματα δεν ήταν δυνατά σε τόσο μικρό χρονικό διάστημα. Επομένως, μένει μια αίσθηση ανικανοποίητου όταν επιχειρεί κανείς να περιγράψει τα πολλά και σημαντικά πολιτικά και οικονομικά γεγονότα στις δύο χώρες όχι με την απαιτούμενη απόσταση, αλλά με τρόπο ανεκδοτολογικό και αποσπασματικό. Παρ’ όλα αυτά, θα ήθελα να μιλήσω για προσωπικές εμπειρίες μου τις οποίες μοιράζονται μαζί μου μεγάλες ή μικρές ομάδες Ελλήνων και Γερμανών, οι οποίοι αποτέλεσαν αναπόσπαστο μέρος της ανάπτυξης των δύο χωρών και των μεταξύ τους σχέσεων καθώς και άνθρωποι με σημαντικά αξιώματα στη Γερμανία ή στην Ελλάδα. Βεβαίως σε ένα τέτοιο εγχείρημα δεν μπορεί κανείς παρά να επιλέξει μόνο μεμονωμένες περιόδους ή σημαντικά γεγονότα, όπως: ■ Την περίοδο της δικτατορίας στην Ελλάδα και του δημοκρατικού αγώνα των εξόριστων της Γερμανίας ■ Την ένταξη της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (ΕΟΚ) και την Ευρωζώνη ■ Τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας και τη σύγκρουση στα Βαλκάνια ■ Την οικονομική κρίση στην Ελλάδα και την κρίση στις ελληνο-γερμανικές σχέσεις τους τελευταίους μήνες Η περίοδος της δικτατορίας στην Ελλάδα και της δημοκρατικής αντίστασης των Ελλήνων εξόριστων συνέπεσε στη Γερμανία με την εποχή του μεγάλου [  ]


συνασπισμού σοσιαλδημοκρατών και φιλελεύθερων καθώς και με τις φοιτητικές εξεγέρσεις. Ήταν εποχές γεμάτες ένταση, για πολλούς ευχάριστες, αλλά και με προκλήσεις: Κατά τη διάρκεια της απεργίας κατά της νομοθεσίας που δρομολογούσε η βαυαρική κυβέρνηση για τα Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα, ένας φοιτητής μηχανολογίας ονόματι Κωνσταντίνος Σκαρπέλης, εκπρόσωπος του συλλόγου φοιτητών του Πολυτεχνείου του Μονάχου γνώρισε τη φοιτήτρια Οικονομικών, αντιπρόεδρο του συλλόγου φοιτητών του Πανεπιστημίου του Μονάχου. Η συνεργασία μας στη συντονιστική επιτροπή των Ανώτατων Εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων του Μονάχου οδήγησε σε αμοιβαία εκτίμηση μεταξύ μας, η περιπετειώδης επιστροφή του φοιτητή Σκαρπέλη στη Γερμανία, μετά το στρατιωτικό πραξικόπημα, από την ιδιαίτερη πατρίδα του, τη Σύρο, όπου είχε μεταβεί για διακοπές, μας έφερε ακόμα πιο κοντά −και αργότερα παντρευτήκαμε. Δεν ήταν κάτι το ασυνήθιστο για πολλούς νέους Έλληνες πανεπιστημιακούς, Gastarbeiter και επαγγελματίες σε πολλές άλλες ευρωπαϊκές χώρες: «L’ Europe se fait par l’ Amour», λέει ένα όμορφο ρητό που αντικατοπτρίζει την αλήθεια. Ο δημοκρατικός αγώνας των εξόριστων Ελληνίδων και Ελλήνων είχε το κέντρο βάρους του στη Γερμανία λόγω του μεγάλου αριθμού των Ελλήνων Gastarbeiter εκεί. Ήταν μια εποχή περιπετειώδης, επικίνδυνη για κάποιους, δύσκολη, συχνά γεμάτη ανησυχία και ταλαιπωρίες. Πολλοί θα θυμούνται ακόμη τις συναυλίες του Μίκη Θεοδωράκη και της Μαρίας Φαραντούρη που ξεσήκωσαν εκατοντάδες χιλιάδες θεατές∙ κάποιοι θα θυμούνται τις μυστικές συναντήσεις, τη λαθραία μεταφορά στη Σκανδιναβία παράνομων Ελλήνων αντιστασιακών που είχαν υποστεί σκληρά βασανιστήρια –αλλά και τις προσπάθειες για συγκέντρωση χρημάτων για τα πολλά θύματα, για την εξασφάλιση αδειών παραμονής και υποτροφιών, για τη χρηματοδότηση παράνομου τυπογραφείου και την τμηματική μεταφορά του στην Ελλάδα κ.λπ. Ποιος θα φρόντιζε ώστε αξιόλογοι Έλληνες, άνθρωποι των γραμμάτων, καλλιτέχνες, αντιστασιακοί που είχαν συλληφθεί ή ζούσαν στην παρανομία, να διαφύγουν από τη χώρα ή για την ακρίβεια να εξαγοραστούν από το χουντικό καθεστώς; Αναφέρω, για παράδειγμα, έναν από τις εκατοντάδες τέτοιων ανθρώπων: ο καθηγητής Γεώργιος-Αλέξανδρος Μαγκάκης, ο οποίος κινδύνευε να τυφλωθεί στη φυλακή. Ποιος θα πλήρωνε τους διακινητές που μετέφεραν ανθρώπους που κινδύνευαν, κρυμμένους σε φορτηγά με λαχανικά και φρούτα μέσω του οδικού άξονα της Γιουγκοσλαβίας στη Γερμανία; Ποιος θα μεριμνούσε έπειτα για όλους αυτούς που είχαν εισέλθει παράνομα στη χώρα; Ποιος θα προέβαλλε αντίστα[  ]

SIGRID SKARPELISSPERK

ση στην προπαγάνδα της δεξιάς στη Γερμανία που ισχυριζόταν ότι η Χούντα δεν ήταν και τόσο κακή, καθώς ήταν ασφαλώς αντικομμουνιστική; Ποιος θα αντιμετώπιζε τη λίγο έως πολύ ανοιχτή συνεργασία της γερμανικής υπηρεσίας πληροφοριών και της υπηρεσίας συνταγματικής ασφάλειας, τουλάχιστον στη Βαυαρία, με τα γενικά προξενεία και τους χαφιέδες και τραμπούκους τους που έκαναν ό,τι ήθελαν; Καθώς ο σύζυγός μου, Κωνσταντίνος Σκαρπέλης, ήταν πρόεδρος του Πατριωτικού Μετώπου (ΠΑΜ) στη Γερμανία και κατείχε και άλλες ιδιότητες στον ελληνικό δημοκρατικό αγώνα –ο Άκης Τσοχατζόπουλος ήταν εκείνη την εποχή πρόεδρος του Πανελλήνιου Απελευθερωτικού Κινήματος (ΠΑΚ) στη Γερμανία– είχα εμπλακεί και εγώ σε ένα μέρος όλης αυτής της δράσης κατέχοντας υποστηρικτικό ρόλο∙ όσο τουλάχιστον μου επέτρεπαν τα καθήκοντά μου ως βοηθού στο Ινστιτούτο Πολιτικής Οικονομίας του Πανεπιστημίου του Μονάχου και αργότερα στην Ανώτατη Ακαδημία της Bundeswehr. Πολλοί από τους ανθρώπους που γνώρισα εκείνη την εποχή στο σπίτι μας (σπάνια μάλιστα με το πραγματικό τους όνομα) ανέλαβαν αργότερα σημαντικές θέσεις υπουργών, βουλευτών κ.ά. και είχαν εύκολη πρόσβαση στα μέλη του γερμανικού Κοινοβουλίου. Για μένα τα γεγονότα αυτά ήταν σημαντικά και καθοριστικά: συναντήσεις με τον Ανδρέα Παπανδρέου, εξυπηρέτηση στις μετακινήσεις του Μίκη Θεοδωράκη, συναντήσεις με το Λουντέμη και πολλούς Έλληνες καλλιτέχνες και τραγουδιστές. Ο αντιδικτατορικός αγώνας οδήγησε στη δημιουργία πολλών προσωπικών σχέσεων φιλίας και δεσμών μεταξύ Γερμανίας και Ελλάδας. Πολλοί που επέστρεψαν στην Ελλάδα από τη Γερμανία μετά το τέλος της δικτατορίας ανέλαβαν σημαντικά κρατικά, κυβερνητικά και κοινοβουλευτικά αξιώματα: Κάρολος Παπούλιας, Κώστας Σημίτης, Άννα Μπενάκη-Ψαρούδα, οι καθηγητές Τσάτσος και Μαγκάκης και πολλοί άλλοι. Από τους νεότερους αυτών, θα αναφέρω αρχικά το Φίλιππο Πετσάλνικο. Δεν ήταν λίγοι όμως και οι εξόριστοι Έλληνες που παρέμειναν εντέλει στη Γερμανία, όχι μόνο γιατί είχαν παντρευτεί εκεί, αλλά και γιατί είχαν ενταχθεί πολύ καλά στην εργασιακή ζωή του τόπου ή είχαν καταλάβει ηγετικές θέσεις στη γερμανική κοινωνία –αναφέρομαι στους χιλιάδες γιατρούς, μηχανικούς, δικηγόρους, καθηγητές και ειδικούς κάθε τομέα που τύγχαναν και εξακολουθούν να τυγχάνουν σεβασμού στη γερμανική κοινωνία. Ορισμένοι από αυτούς, μάλιστα, είδαν τα παιδιά τους να αναλαμβάνουν ηγετικά αξιώματα στη γερμανική κοινωνία. Αξιοσημείωτο παράδειγμα είναι ο Μιχάλης Βασιλειάδης, [  ]


γιος Έλληνα και Γερμανίδας, ο οποίος ανέλαβε τα καθήκοντα του προέδρου του σημαντικού γερμανικού συνδικάτου IG Bergbau, Chemie, Energie (IGBCE) πριν από μερικούς μήνες (13.10.2009). Όσον αφορά την ενσωμάτωση των εργαζόμενων μεταναστών, τα γερμανικά συνδικάτα είχαν κορυφαία δράση στην Ευρώπη, εκπληρώνοντας, σε αντίθεση με άλλους κοινωνικούς και κρατικούς φορείς, τα καθήκοντά τους με τρόπο υποδειγματικό και σεμνό: ο συνάδελφος στη δουλειά είχε ίσα δικαιώματα στους όρους της εργασιακής του σύμβασης, στην εργασία, στην κοινωνική ασφάλιση, αλλά και στην εκπροσώπησή του στο σωματείο των εργαζομένων και στο συνδικαλιστικό όργανο –κι αυτό ίσχυε σε όλα τα συνδικάτα. Το σπουδαίο μάλιστα είναι ότι δεν επρόκειτο για μια άνωθεν απόφαση –όσο σημαντικός κι αν υπήρξε ο ρόλος του Max Diamant και οι αποφάσεις του προεδρείου–, αλλά για την αυθόρμητη και αυτονόητη υποστήριξη των συναδέλφων μεταξύ τους σε κάθε επιχείρηση. Σημαντικό ρόλο έπαιξαν τότε και τα γερμανικά μέσα ενημέρωσης όπως και πολλοί δημοκράτες δημοσιογράφοι. Θα ήθελα να αναφερθώ ενδεικτικά σε τέσσερις ιδιαίτερες περιπτώσεις: Ο Παύλος Μπακογιάννης, ο οποίος, ως διευθυντής του ελληνικού προγράμματος της Βαυαρικής Ραδιοφωνίας, διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο για πολλούς δημοσιογράφους στη Γερμανία και επηρέασε με την εβδομαδιαία εκπομπή του πολλούς σχολιαστές στο γερμανικό Τύπο και ο Κάρολος Παπούλιας, η εκπομπή του οποίου στη Deutsche Welle υπήρξε μια από τις σημαντικότερες πηγές ενημέρωσης για τις Ελληνίδες και τους Έλληνες στην πατρίδα. Επίσης, ο συντάκτης του περιοδικού Spiegel και μετέπειτα ιδρυτής της γερμανόφωνης Athener Zeitung, Κώστας Τσατσαρώνης. Από τους Γερμανούς δημοσιογράφους, θα αναφέρω ενδεικτικά τον Eberhard Rondholz, ο οποίος ταξίδεψε στην Ελλάδα ως φοιτητής και νέος δημοσιογράφος, με σκοπό να στείλει με παρρησία ανταποκρίσεις από τα γεγονότα της εξέγερσης του Πολυτεχνείου. Απελάθηκε αμέσως μετά από το χουντικό καθεστώς. Υπάρχουν όμως και πολλές οργανώσεις της γερμανικής κοινωνίας των πολιτών που δημιουργήθηκαν ή ενέτειναν τη δράση τους την εποχή αυτή, όπως για παράδειγμα οι ελληνικές κοινότητες, η Ένωση Ελληνογερμανικών Εταιριών και πολλοί άλλοι σύλλογοι, δίκτυα και προσωπικοί δεσμοί. Την περίοδο αυτή ξεκινά και η καλή συνεργασία της Ελληνορθόδοξης Εκκλησίας με την Ευαγγελική Εκκλησία, κυρίως με το Διακονικό Ίδρυμα, καθοδηγούμενη από το μητροπολίτη Ειρηναίο, την οποία ενίσχυαν οι συχνές επισκέψεις του μετέπειτα oικουμενικού πατριάρχη Βαρθολομαίου και η προσωπική φιλία του με το μέ[  ]


λος της Ευαγγελικής Συνόδου και μετέπειτα Γερμανό oμοσπονδιακό πρόεδρο, Johannes Rau. Συνεπώς, δημιουργήθηκαν δίκτυα και προσωπικοί δεσμοί που διατηρήθηκαν επί δεκαετίες και πέρα από κομματικές παρατάξεις. Η ευρεία υποστήριξη του ελληνικού αντιδικτατορικού αγώνα είχε αντίκτυπο όμως και στη γερμανική κοινωνία: Μέσα σε ένα κλίμα αγανάκτησης για το γεγονός ότι ειδικά στη γενέτειρα της δημοκρατίας εδραιώθηκε μια χούντα με την υποστήριξη του NATO, εκτιμήσαμε περισσότερο, όπως άλλωστε και πολλοί Γερμανοί, την αξία της δημοκρατίας, του κράτους δικαίου, των πολιτικών δικαιωμάτων, αλλά και της ελευθερίας της έκφρασης και του θάρρους της γνώμης, όπως και το θάρρος των χιλιάδων απλών ανθρώπων από την Ελλάδα. Είναι λυπηρό που δεν έχει γραφτεί η ιστορία του ελληνικού αντιδικτατορικού αγώνα και των υποστηρικτών του, γυναικών και ανδρών. Θα άξιζε πραγματικά να μεταδοθεί στις μελλοντικές γενιές. Οι Ελληνίδες και Έλληνες που έζησαν για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα στη Γερμανία αποκόμισαν εμπειρίες οι οποίες, κατά τη γνώμη μου, δεν ήταν άνευ σημασίας αργότερα για την Ελλάδα –σχετικά με την ανάπτυξη του ελληνικού κράτους δικαίου, την κατάργηση του αστυνομικού κράτους, το δημοκρατικό έλεγχο του ελληνικού στρατού ή την ανάπτυξη και επιβολή της νέας βαλκανικής πολιτικής της Ελλάδας υπό τον Κάρολο Παπούλια, επί χρόνια υπουργού Εξωτερικών της Ελλάδας. Αυτή η πολιτική, −η σημασία της οποίας ελάχιστα έχει αναγνωριστεί στην Ευρώπη και η οποία χρειάστηκε για να επιβληθεί να αγωνιστεί ενάντια στη σθεναρή αντίσταση που προέβαλλαν εν μέρει ορισμένες πτέρυγες του ΝΑΤΟ καθώς και οι ΗΠΑ−, είχε ως κύριο άξονα την εξομάλυνση των σχέσεων με τη Βουλγαρία, τη σύναψη συνθήκης ειρήνης με την Αλβανία και τη σημαντική βελτίωση των σχέσεων με τη Βουλγαρία υπό το φως του Ψυχρού Πολέμου που καταλάγιαζε και αντιμετωπιζόταν ως ανάθεμα. Διακρίνω σε αυτή ομοιότητες με τη νέα Ostpolitik του Willy Brandts που είχε κι αυτός να πολεμήσει ενάντια σε τεράστιες εσωτερικές και εξωτερικές δυνάμεις αντίστασης. Αυτά τα δίκτυα και οι σχέσεις ήταν χρήσιμες και για το μέλλον: όποτε υπήρχε κάποιο πρόβλημα που ήθελαν να λύσουν αθόρυβα και κατά το δυνατόν άτυπα, ήξεραν με ποιον να επικοινωνήσουν. Ακόμα και αν δεν ήξεραν, είχαν τη δυνατότητα να ρωτήσουν τον πρόεδρο της ελληνο-γερμανικής κοινοβουλευτικής ομάδας στο γερμανικό Κοινοβούλιο, που ήξερε πάντα σε ποιον να απευθυνθεί –και αυτό ήταν αμοιβαίο και από τις δύο πλευρές. Υπάρχει μια καλή συμβουλή [  ]


για τέτοιου είδους σχέσεις μέσω “back channel”, όπως μου είχαν πει κάποτε ο Egon Bahr και ο τότε γενικός διευθυντής της Καγκελαρίας, Horst Grabert: «Βοήθα και κράτα το στόμα σου κλειστό». Αυτό σκοπεύω να συνεχίσω να το τηρώ κατά βάση, γιατί η επιτυχία έχει πάντοτε πολλούς πατέρες. Θα πρέπει όμως να καταστήσω σαφές ότι δεν ήταν μόνο οι Έλληνες που αναζητούσαν ενίοτε διευκόλυνση και υποστήριξη. Θα κάνω μια εξαίρεση αναφορικά με μια από τις προτάσεις μου, καθώς η απόρριψή της υπήρξε για μένα μια θλιβερή ήττα: Κατ’ εμέ, όπως και για άλλους εμπλεκόμενους στην πολιτική, ετίθετο το ερώτημα: πώς εμείς οι Γερμανοί, μετά το κακό που είχε προκαλέσει στην Ελλάδα η εισβολή και η απάνθρωπη Κατοχή από το ναζιστικό καθεστώς και τη Βέρμαχτ, θα μπορούσαμε με μια χειρονομία γενναιοδωρίας να βοηθήσουμε τους επιζήσαντες που είχαν πληγεί περισσότερο και να δώσουμε με αυτόν τον τρόπο ταυτόχρονα και ένα μήνυμα συμφιλίωσης για την καλή συνεργασία στο μέλλον; Η πρότασή μου για ένα ελληνο-γερμανικό ταμείο αρωγής, χρηματοδοτούμενο κατά 90% από τη Γερμανία και κατά 10% από την Ελλάδα –η δομή του οποίου θα ακολουθούσε το γερμανο-τσεχικό πρότυπο– είχε συζητηθεί ως προς τις βασικές της αρχές με τον αντιπρόεδρο του Sozialdemokratische Partei Deutschlands (SPD), Hans Koschnick και την τότε εν ενεργεία Ομοσπονδιακή υπουργό Δικαιοσύνης, Hertha Däubler-Gmelin. Την παρουσίασα σε μια εκδήλωση της Ευαγγελικής Ακαδημίας στο Bad Boll και είχε τη διακριτικά θετική ανταπόκριση των αντίστοιχων Ενώσεων των θυμάτων στην Ελλάδα καθώς και του Μανώλη Γλέζου. Ένα σκέλος της πρότασης προέβλεπε ένα ταμείο επείγουσας βοήθειας με γενναιόδωρες χορηγίες για τα θύματα, καθώς και ένα ταμείο χορήγησης σημαντικών υποτροφιών για Ελληνίδες και Έλληνες. Δυστυχώς η αντίδραση του γερμανικού Yπουργείου Εξωτερικών υπό τον υπουργό Fischer και της Καγκελαρίας υπό τον καγκελάριο Schröder ήταν ένα ξεκάθαρο «όχι». Με αυτόν τον τρόπο, μέσω της συμφιλίωσης, χάσαμε μια ιστορική ευκαιρία να κλείσουμε ένα πικρό κεφάλαιο της γερμανικής ιστορίας, αντί να αναλωνόμαστε σε δικαστικές διαμάχες. Ύστερα από αυτά τα χρόνια επιτυχημένης συνεργασίας ακολούθησαν χρόνια σταδιακής απώλειας του ενδιαφέροντος και έπειτα (την περίοδο 2003-2006) χρόνια αδράνειας και στασιμότητας στις ελληνο-γερμανικές σχέσεις: οι σχέσεις κάτωθεν του κρατικού επιπέδου υπήρξαν συχνά η μοναδική άγκυρα όταν ετίθετο θέμα παροχής βοήθειας, όπως για παράδειγμα μετά τις πυρκαγιές στην Πελοπόννησο. [  ]


Οφείλω να επισημάνω ότι δεν μπορώ να κατανοήσω μέχρι σήμερα το γεγονός ότι, ακόμα και στο συμπόσιο αυτό, η παραμονή τόσο πολλών αξιόλογων Ελληνίδων και Ελλήνων στη Γερμανία θεωρείται στην Ελλάδα απώλεια και διαρροή επιστημονικού δυναμικού. Για πολλούς Έλληνες στην πατρίδα οι νεοφερμένοι θεωρήθηκαν πολλές φορές ανεπιθύμητοι ανταγωνιστές. Ασφαλώς εκείνοι που παρέμειναν στη χώρα μας συνιστούν απώλεια για την Ελλάδα –αλλά με τις νέες δυνατότητες επικοινωνίας όπως και με τις δυνατότητες για φθηνότερες και γρηγορότερες μετακινήσεις παρέχονται πολύ καλύτερες ευκαιρίες συνεργασίας και αξιοποίησης των κοινών ικανοτήτων και της γνώσης. Θα προτιμούσα αντί να κάνουμε λόγο για διαρροή επιστημονικού δυναμικού ή για ανταγωνισμό να θέσουμε ως νέο παράδειγμα ένα “σύστημα συγκοινωνούντων δοχείων” που θα αναπτύξουμε και θα οικοδομήσουμε συστηματικά. Είναι ακατανόητο, κατά την άποψή μου, όσο και θλιβερό το πόσο ξεχάστηκε στη Γερμανία αλλά ακόμη περισσότερο στην Ελλάδα η αξιοποίηση και η ενίσχυση των ελληνο-γερμανικών δικτύων. Η επίσημη προσήλωση αποκλειστικά στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή των Βρυξελλών έκανε την Ελλάδα, προφανώς, να ξεχάσει ότι σε τελική ανάλυση στην Ευρώπη είναι δύσκολο να επιβληθεί κάποιο κεντρικό θέμα στο Συμβούλιο των Υπουργών, αν δεν υπάρχει «γαλλογερμανική» συμφωνία, πόσω μάλλον αν πρόκειται για οικονομικό θέμα. Ο ρόλος των Βρυξελλών είναι σημαντικός –αλλά δεν θα πρέπει να παραβλέπεται και αυτός του Βερολίνου και του Παρισιού. Οι πρέσβεις είναι σημαντικοί, αλλά οι φίλοι στις σωστές θέσεις είναι σημαντικότεροι. Δεν πρόκειται για μια παράλληλη εξωτερική πολιτική, αλλά για μια σωστή ευρωπαϊκή εσωτερική πολιτική. Ας επανέλθουμε όμως στην εποχή της δικτατορίας: σήμερα μπορεί κανείς να αναγνωρίσει πλέον ότι εκείνη την εποχή η γερμανική σοσιαλδημοκρατία, τα γερμανικά συνδικάτα και η Ευαγγελική Εκκλησία διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην υποστήριξη όχι μόνο του αντιδικτατορικού αγώνα αλλά και των ξένων εργαζομένων, των Gastarbeiter. Παρεχόταν βοήθεια όπου ήταν δυνατόν, ακόμα και όταν οι Αμερικανοί φίλοι μας δεν το αποδέχονταν πλήρως (να υπενθυμίσω ότι η Γερμανία τότε ήταν μόνο μερικώς κυρίαρχο κράτος). Αυτό δεν ήταν περίεργο: μια μερίδα της σοσιαλδημοκρατικής ηγεσίας είχε βιώσει την εξορία ή είχε αναγκαστεί να εργαστεί στην παρανομία. Για όλους αυτούς η βοήθεια ήταν κάτι το αυτονόητο, ήταν ζήτημα τιμής –για το Willy Brandt, όπως και για τους Herbert Wehner, Hans Koschnick, Horst Grabert, Volkmar Gabert, για να αναφέρω μερικούς– είτε επρόκειτο για βοήθεια στους Ισπανούς (Matthöfer), τους Αλγερινούς (Wischnewski), τους Έλληνες (Börner, Eichel) ή τους Χιλιανούς [  ]


(Koschnick). Το Ίδρυμα Friedrich-Ebert παρείχε συχνά βοήθεια, όχι μόνο με τη μορφή υποτροφιών. Η γενιά αυτή άσκησε πολιτική και καθόρισε την κοινή γνώμη για μεγάλο χρονικό διάστημα στη Γερμανία. Εμείς, όπως κι εσείς, όλοι θέλαμε μια Ευρώπη αλληλέγγυα, η οποία θα οργανώνει ενεργά την ειρήνη και θα βοηθά τους πιο αδύναμους –κυρίως μετά τις εμπειρίες του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου. Επιπλέον, αναγνωρίζαμε πόσο ταλαιπωρημένη ήταν η Ελλάδα: πρώτα η Μικρασιατική Καταστροφή με συνέπεια τα τεράστια κύματα προσφύγων, η δικτατορία του Μεταξά, στη συνέχεια η ιταλική φασιστική επίθεση και η Κατοχή από τη γερμανική Βέρμαχτ που είχε ως αποτέλεσμα να χαθούν ανθρώπινες ζωές, έπειτα ένας οδυνηρός εμφύλιος τον οποίο, τέλος, ακολούθησε η εγκαθίδρυση δυσβάσταχτων αυταρχικών καθεστώτων στις χώρες της Κεντρικής Ευρώπης και καταπιεστικών αστυνομοκρατούμενων κρατών. Μια εκτενής γεωγραφική περιοχή που περικλείει την Αλβανία και τα πέτρινα χρόνια του κομμουνιστικού καθεστώτος του Enver Hoxha, τη Γιουγκοσλαβία με τα προβλήματά της στο Βορρά, στα βορειοανατολικά τη Βουλγαρία ως μέλος του συμφώνου της Βαρσοβίας και μια απειλητική γείτονα-μέλος του ΝΑΤΟ στα βόρεια και ανατολικά: την Τουρκία. Η γερμανική πολιτική, όπως όλοι εμείς, επεδίωκε τη διατήρηση της ειρήνης στο νότιο υπογάστριο της Ευρώπης –μεταξύ άλλων και για το συμφέρον της ίδιας της Γερμανίας.

Η ένταξη της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Οικονοµική Κοινότητα και οι συγκρούσεις στα Βαλκάνια µετά τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας

Η ένταξη της Ελλάδας το 1981 –μάλιστα το ίδιο ισχύει και για την ένταξη της Κύπρου αργότερα– δεν θα είχε καταστεί δυνατή χωρίς την ενεργό υποστήριξη της Γερμανίας και της Γαλλίας. Όλοι γνώριζαν ότι τα βασικά οικονομικά δεδομένα της Ελλάδας δεν επέτρεπαν λογικά την ένταξή της κι ακόμη λιγότερο αυτή της Ιβηρικής Χερσονήσου λίγο αργότερα, κυρίως δε της Πορτογαλίας. Η απόφαση για την ένταξη της Ελλάδας παρ’ όλα αυτά ελήφθη από κοινού σε πολιτικό επίπεδο από τη Γερμανία και τη Γαλλία, κατά την οποία ο Helmut Schmidt είχε δηλώσει δημόσια ότι ναι μεν τα αντικειμενικά αριθμητικά στοιχεία δεν επέτρεπαν κάτι τέτοιο, όμως ο ίδιος και ο Guiscard d’ Estaing είχαν αποφασίσει ότι στην περίπτωση της Ελλάδας θα έπρεπε να γίνει μια εξαίρεση για ανώτερους πολιτικούς λόγους. Ήθελαν την Ελλάδα ως πολιτικό και οικονομικό [  ]


παράγοντα σταθεροποίησης και ως πρότυπο στα Βαλκάνια για τη δημοκρατική αλλαγή και τον πολιτικό έλεγχο του στρατού μετά το τέλος της Χούντας. Γνώριζαν πόσο εξέχουσα σημασία έχουν τα οικονομικά στοιχεία και δεδομένα, αλλά η πολιτική πρέπει να λαμβάνει υπόψη τα μακροπρόθεσμα αποτελέσματα, να διαβλέπει και να προάγει τις δυνατότητες ανάπτυξης και να εμμένει στην τήρηση των στόχων. Θεωρώ πως ο Helmut Schmidt είχε δίκιο και διέθετε μια άκρως διεισδυτική ματιά, καθώς η πολιτική η οποία ανάγεται μόνο σε νομικά ή τραπεζικά επιχειρήματα δεν καθιστά την ευρωπαϊκή πολιτική σήμερα πιο βιώσιμη ή ανθεκτική στο μέλλον. Υπό αυστηρά οικονομικά κριτήρια θα έπρεπε, για παράδειγμα, να είχαμε μεταθέσει τη γερμανική ενοποίηση για αργότερα, ενώ το γερμανικό μάρκο δεν θα έπρεπε επ’ ουδενί να είχε υιοθετηθεί αμέσως, δεδομένων των καταστροφικών συνεπειών του στη βιομηχανία της Ανατολικής Γερμανίας. Εντούτοις εμείς προχωρήσαμε στις ενέργειες αυτές, έχοντας έπειτα να πληρώσουμε επί δεκαετίες το τίμημα για την επιτυχημένη πορεία της δυτικογερμανικής βιομηχανίας και την αποβιομηχάνιση των μη ανταγωνιστικών ανατολικογερμανικών εδαφών μέσω υψηλών ενδογερμανικών μεταβιβαστικών πληρωμών. Κάποιες από τις εμπειρίες που είχαμε στη Γερμανία πρέπει μάλλον να τις θυμόμαστε όταν μιλάμε εμείς οι Γερμανοί για το λεγόμενο “Club Med” και μεμφόμαστε την ελληνική οικονομία, θεωρώντας ότι πρέπει να δώσουμε μαθήματα στους άλλους. Με την ένταξή της η Ελλάδα, όπως και άλλες χώρες του ευρωπαϊκού νότου, πλήρωσε κι αυτή το τίμημα μέσω της αποβιομηχάνισής της –αλλά μέσω των υψηλών κονδυλίων στήριξης αποκόμισε και τεράστια οφέλη μέσω της στήριξης των υποδομών της και της συνακόλουθης αναζωογόνησης του τουρισμού. Επίσης η προώθηση των αγροτικών της προϊόντων –η οποία θα μπορούσε να ήταν καλύτερη– κατέστη δυνατή μόνο μέσω της ένταξής της. Εξακολουθώ να πιστεύω ότι ήταν λάθος που η Γερμανία αναγνώρισε τόσο γρήγορα τα διάδοχα κράτη της Γιουγκοσλαβίας και κυρίως την Κροατία. Έπρεπε προηγουμένως να είχαν δημιουργηθεί οι προϋποθέσεις για την ειρηνική διάλυση ενός τόσο πολύπλοκου κρατικού μορφώματος και να είχαν επιλυθεί ζητήματα όπως αυτό των συνόρων, της υπηκοότητας, της αποτροπής εθνικών εκκαθαρίσεων, της καταλήστευσης και καταστροφής της ατομικής ιδιοκτησίας καθώς και της οικοδόμησης μιας δημόσιας και ιδιωτικής διακυβέρνησης. Σε αυτή την καταστροφική διαδικασία η Ελλάδα επωμίστηκε το μεγαλύτερο βάρος: τη διακοπή της οδικής σύνδεσης μέσω της Γιουγκοσλαβίας −του ομφάλιου λώρου για τις ελληνικές μεταφορές προς την Ευρώπη− την από[  ]


τομη αύξηση των κομίστρων που είχε επιπτώσεις στις ελληνικές εξαγωγές, το πρόσθετο κόστος αστυνόμευσης και φύλαξης των χερσαίων συνόρων και την απότομη έκρηξη της εγκληματικότητας. Πάντα διερωτόμουν γιατί η Ελλάδα δεν υπέβαλε άμεσα ένα λογαριασμό στις Βρυξέλλες για να αποζημιωθεί και για το πρόσθετο κόστος από την εφαρμογή της συνθήκης Σένγκεν στα χερσαία σύνορά της, τα εξωτερικά σύνορα της Ευρωπαϊκής Ένωσης που τη χωρίζουν από μια μη συνεργάσιμη γείτονα: την Τουρκία. Η Ελλάδα παραμένει βέβαια μια χώρα με τεράστιες οικονομικές αντιθέσεις εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης –αλλά όποιος την είχε επισκεφθεί πριν και μετά τη Χούντα ξέρει πόσο μεγάλα βήματα προόδου σημείωσε από τότε και πόσο προχώρησε ο εκσυγχρονισμός της χώρας. Ασφαλώς θα μπορούσε και θα έπρεπε να ήταν μεγαλύτερη η πρόοδος, αν είχε επιτευχθεί και ο εκσυγχρονισμός της διοίκησης, των κοινωνικών και πολιτικών δομών όπως και μια στροφή από το πελατειακό σύστημα. Παραμένει όμως σημαντική, αν λάβει κανείς υπόψη τις έξωθεν δυσκολίες όπως τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας, τη συνεχιζόμενη διαρκή αντιπαράθεση για τα σύνορα, τη στοιχειώδη ουσιαστική κυριαρχία ευνομούμενων κρατών σε μεγάλα τμήματα των Βαλκανίων, των συχνά μόνο κατ’ όνομα δημοκρατικών γειτονικών κυβερνήσεων και αν αναλογιστεί επιπλέον κανείς ότι η Ελλάδα κατέχει στο μεταξύ το μεγαλύτερο ποσοστό μεταναστών στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Τα τελευταία 15 χρόνια η Ελλάδα διαδραμάτισε κεντρικό ρόλο ως οικονομικός παράγοντας σταθεροποίησης, ως διερμηνέας της Ευρώπης και γέφυρα προς τα Βαλκάνια, και εξακολουθεί να διατηρεί το ρόλο αυτόν έως σήμερα. Θα θυμίσω μόνο ότι ήδη στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1970 είχαν πραγματοποιηθεί θεμελιώδεις μεταρρυθμίσεις που μετέτρεψαν την Ελλάδα από μια κατά βάση αγροτική χώρα –συγκρινόμενη με τον περίγυρό της στην Ανατολική Μεσόγειο– σε μια σύγχρονη οικονομία προσανατολισμένη στον τριτογενή τομέα. Κυρίως ο τουρισμός, το εμπόριο, η ναυτιλία και οι οικονομικές υπηρεσίες διαδραμάτιζαν ολοένα και πιο σημαντικό ρόλο. Αυτό το οφείλει σε μεγάλο βαθμό στα κονδύλια του Ταμείου Συνοχής της Ευρωπαϊκής Ένωσης, παρότι δεν αξιοποιήθηκαν πάντα πλήρως και με τον καλύτερο τρόπο. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1990 και μέχρι την εκδήλωση της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης η Ελλάδα βρισκόταν σε μια σταθερή πορεία ανάπτυξης, στην οποία διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο οι εκτεταμένες επενδύσεις στις υποδομές καθώς και μεγάλα γεγονότα όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες του 2004. Με την ολοένα πιο σημαντική δραστηριοποίησή της στην ευρύτερη περιοχή, η Ελλάδα ανέ[  ]


λαβε νέο ρόλο έναντι των γειτόνων της. Ελληνικές επιχειρήσεις στον τομέα των τραπεζών, των τηλεπικοινωνιών και των κατασκευών δημιουργήθηκαν ήδη πριν από την είσοδο στην Ευρωζώνη από τους μεγαλύτερους εξωτερικούς επενδυτές στα δυτικά και ανατολικά Βαλκάνια. Η Θεσσαλονίκη εξελίχθηκε και πάλι σε κρυφή πρωτεύουσα των Βαλκανίων όπως ήταν πριν από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο –μια εξέλιξη την οποία οι Έλληνες δεν αξιοποίησαν αρκετά στο επικοινωνιακό πεδίο. Η Ελλάδα ήταν η πρώτη που ως κράτος μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης με εξωτερικά σύνορα με τα κράτη της πρώην Γιουγκοσλαβίας αναγνώρισε στις αρχές της δεκαετίας του 1990 τις ευκαιρίες και δυνατότητες που προσφέρονταν στην περιοχή, κάτι που δεν εκδήλωσε μόνο μέσα από έντονες επενδυτικές δραστηριότητες αλλά και μέσω διπλωματικής δράσης. Αν αυτά τα νέα κράτη όπως η Σερβία, το Μαυροβούνιο, η πρώην Γιουγκασλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας και η Κροατία είχαν έναν υποστηρικτή στη διαμόρφωση της ευρωπαϊκής προοπτικής τους, αυτή ήταν η Ελλάδα –ιδιαίτερα με πρωθυπουργό τον Κώστα Σημίτη και τον τότε υπουργό Εξωτερικών Γιώργο Παπανδρέου. Η ευρωπαϊκή Σύνοδος Κορυφής της Θεσσαλονίκης το 2003 επικύρωσε για πρώτη φορά την προοπτική ένταξης των γειτονικών χωρών. Αυτή η αλληλεγγύη της Ελλάδας με τις γειτονικές της χώρες υπήρξε υποδειγματική για τη σταδιακή ενσωμάτωσή τους στις ευρωπαϊκές δομές και τα θεσμικά όργανα. Η αλληλεγγύη αυτή βρίσκει τη συνέχισή της σήμερα με τη νέα Ατζέντα 2014 της κυβέρνησης Παπανδρέου. Πρόκειται για μια πολιτικά επιδιωκόμενη συνέχεια που καταδεικνύει ότι η Ελλάδα διατηρεί μακρόπνοη προοπτική δραστηριοποίησης στην περιοχή και ότι οι γειτονικές χώρες μπορούν να βασίζονται στην υποστήριξη της Αθήνας. Οι επιτυχίες της Ελλάδας θα μπορούσαν ασφαλώς να είναι μεγαλύτερες όπως και το δημόσιό της χρέος θα μπορούσε να είναι χαμηλότερο αν δεν είχε ένα πρόσθετο βάρος, για το οποίο ελάχιστα γίνεται λόγος: Οι υψηλές αμυντικές δαπάνες –οι υψηλότερες στο NATO ως ποσοστό του ΑΕΠ. Με ποσοστό άνω του 4% η Ελλάδα υπερβαίνει κατά πολύ τη Γερμανία η οποία δαπανά λιγότερο από 1,5% για την άμυνα. Μας εξυπηρετεί να ξεχνάμε ότι ειδικά η γερμανική αμυντική βιομηχανία είναι αυτή που ωφελείται περισσότερο από την κούρσα των εξοπλισμών στην ανατολική Μεσόγειο, που είναι οικονομικά δυσβάσταχτη τόσο για την Τουρκία όσο και για την Ελλάδα. Δεν θα πρέπει επίσης να παραβλέπουμε και τις απεχθείς παρενέργειες που εμφανίζουν οι αμυντικές προμήθειες σε όλο τον κόσμο: τη [  ]


διαρκή και ασύστολη διαφθορά που συμβαδίζει κατά κανόνα με τέτοιας κλίμακας προμήθειες. Στο πεδίο αυτό οι δύο χώρες θα είχαν την ευκαιρία να γράψουν ευρωπαϊκή ιστορία του δικαίου μέσα από καλή συνεργασία –άλλωστε και η δωροδοκία υπαλλήλων ξένων χωρών αποτελεί ποινικό αδίκημα από το 2000 και τα ποσά που διατίθενται για χρηματισμό δεν εκπίπτουν πλέον φορολογικά.

Η ένταξη της Ελλάδας στην ευρωζώνη το  υπό την κυβέρνηση Σηµίτη

Όπως και στην ένταξη της Ελλάδας στην ΕΟΚ, έτσι και σε αυτή την περίπτωση η Γερμανία και η Γαλλία είχαν θετική συμβολή καθ’ όλη τη διαδικασία, κυρίως δε ο ομοσπονδιακός υπουργός Οικονομικών Eichel. Ασφαλώς σε αυτό συνέβαλε και το γεγονός ότι ο αρμόδιος επίτροπος Prodi στήριξε τη διαδικασία. Αντίθετα με όλες τις επίσημες εκδηλώσεις αποστροφής και έκπληξης εκ Βρυξελλών αλλά και εκ Βερολίνου για το γεγονός ότι η Ελλάδα “μαγείρεψε” τα στοιχεία της, είναι πλέον σαφές ότι η διαδικασία εξωραϊσμού των οικονομικών στοιχείων είχε περάσει ανεπίσημα μέσω Goldmann Sachs στην ίδια τη Eurostat και ότι όλοι οι αρμόδιοι στην Ευρωπαϊκή Ένωση ήταν ενήμεροι για αυτή την “εξωτερική ανάθεση”. Άλλωστε δύο χρόνια αργότερα υπήρξαν πολλές σχετικές αναφορές στο διεθνή οικονομικό Τύπο. Το πρόβλημα έγκειται περισσότερο στο γεγονός ότι οι επικεφαλής της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Υπουργών το γνώριζαν, αλλά προτίμησαν να ακολουθήσουν το δρόμο του εξωραϊσμού των οικονομικών στοιχείων παρά αυτόν που είχαν ακολουθήσει οι Helmut Schmidt και Guiscard d’ Estaing, δηλαδή το δρόμο της πλήρους ενημέρωσης της κοινής γνώμης. Μάλιστα την περίοδο 2002/2003 η Γερμανία και η Γαλλία υπολόγιζαν στην υποστήριξη της Ελλάδας στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Υπουργών, όταν η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ξεκίνησε τη διαδικασία επί παραβάσει κατά των δύο χωρών λόγω της παραβίασης των κριτηρίων του Μάαστριχτ. Η υπόθεση βέβαια ξεχάστηκε –όπως άλλωστε συμβαίνει πάντα όταν μεγάλες χώρες παραβιάζουν τους κανόνες. Αλλά και στη Γερμανία ένας ομοσπονδιακός υπουργός Οικονομικών προέβη σε εικονική μείωση του δημόσιου χρέους μέσω της πώλησης των μεριδίων της Postbank στον κρατικό Χρηματοπιστωτικό Οργανισμό Ανασυγκρότησης KfW. Ο οργανισμός όμως έλαβε λογικές προμήθειες για την υπόθεση αυτή και όχι το τοκογλυφικό 20% που ζητούσε η Goldmann Sachs από τους Έλληνες για την αθόρυβη διεκπεραίωση της δικής τους υπόθεσης. [  ]


Η παγκόσµια χρηµατοπιστωτική κρίση, η οικονοµική κρίση στην Ελλάδα και η κρίση στις ελληνογερµανικές σχέσεις των τελευταίων µηνών

Αυτός ο τόσο θετικός ως τώρα ρόλος αποδεικνύεται ολοένα και πιο σημαντικός και κρίσιμος μετά την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση και την οικονομική κρίση στην Ελλάδα. Αν καταρρεύσει η ελληνική οικονομία –και δεν εννοώ μόνο τη δημόσια οικονομία, αλλά και τις τράπεζες– οι ήδη ιδιαιτέρως κρίσιμες επιπτώσεις στην πραγματική οικονομία της χώρας θα έχουν και τεράστιο αντίκτυπο στα γειτονικά κράτη των Βαλκανίων που μέχρι τώρα είχαν πληγεί πολύ περισσότερο από την Ελλάδα. Στο σημείο αυτό θα ήθελα να αναφερθώ επιγραμματικά και ακροθιγώς μόνο στην παγκόσμια χρηματοοικονομική κρίση και στις επιπτώσεις της στην Ευρώπη και στην Ελλάδα. Είναι κρίμα που ολόκληρη η συζήτηση περί της «ελληνικής τραγωδίας» στη Γερμανία διεξάγεται σε ιδιαιτέρως χαμηλό οικονομικό επίπεδο, χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η πολυπλοκότητα των παγκόσμιων αλληλοεξαρτήσεων, ενώ περιορίζεται σχεδόν αποκλειστικά σε επιχειρήματα της σχολής του Σικάγου. Στην περίπτωση του λεγόμενου “Greek Bashing” φαίνεται να βουλιάζει μια σοβαρή ανάλυση σχετικά με το κεντρικό ζήτημα που ξεκίνησε στις αρχές αυτού του αιώνα: η παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση, τα αίτιά της, τα παγκόσμια διορθωτικά μέτρα μέσω συντονισμένης κρατικής δράσης, αλλά και το πώς μπορούν να αποτραπούν ανάλογες κρίσεις. Ως τώρα είχα την εντύπωση ότι “βαράνε το γάιδαρο” (την Ελλάδα) για να αποστρέψουν την προσοχή από τα αίτια, τις απαιτούμενες ενέργειες επαναρρύθμισης του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού συστήματος και από το ερώτημα ποιος τελικά θα πληρώσει για τις απίστευτες ζημίες που προκάλεσε η ανεύθυνη κερδοσκοπία και η απληστία. Οι υπεύθυνοι επιδεικνύουν εντυπωσιακό θράσος, «δεν έμαθαν τίποτε και δεν ξέχασαν τίποτε», για να παραθέσω τα λόγια του Ταλεϋράνδου για τους Βουρβώνους μετά την παλινόρθωση. Για λόγους συντομίας θα αναφερθώ επιγραμματικά σε ορισμένες θέσεις: 1. Η σημερινή παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση δεν αποτελεί έκπληξη. Σημαντικοί επιστήμονες και νομπελίστες όπως ο Stieglitz και ο Rogoff είχαν προειδοποιήσει για τη συστημική αστάθεια των απορρυθμισμένων χρηματοπιστωτικών αγορών και το ίδιο έκαναν επιτροπές του ΟΗΕ καθώς και μια εξεταστική επιτροπή της γερμανικής Βουλής –αλλά μάταια. Υπό την καθοδήγηση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής συνεχίστηκε η συστηματική [  ]


απορρύθμιση και οι ιδιωτικοποιήσεις, κυρίως στο Ηνωμένο Βασίλειο και στη Γερμανία. 2. Όταν ξέσπασε η κρίση, οι κυβερνήσεις σε όλον τον κόσμο παρείχαν εκτεταμένη στήριξη στο χρηματοπιστωτικό τομέα για να αποτραπεί μια καταστροφή όπως στην εποχή της μεγάλης ύφεσης. Μόνο στην Ευρώπη διατέθηκαν 3.000 δισεκατομμύρια ευρώ από τα δημόσια ταμεία –σχεδόν χωρίς προϋποθέσεις και όρους. Τέτοιου ύψους στήριξη δεν έχει προηγούμενο στην οικονομική και χρηματοπιστωτική ιστορία του κόσμου. Επιπλέον, οι κεντρικές τράπεζες διοχέτευαν και διοχετεύουν τεράστιες ποσότητες χρημάτων σχεδόν δωρεάν στο τραπεζικό σύστημα για τη διατήρηση όχι μόνο της ρευστότητας αλλά και του χρηματοπιστωτικού συστήματος για την πραγματική οικονομία. Οι τράπεζες δανείζουν ως σήμερα τα επιτόκια αυτά υπό τη μορφή πιστώσεων με εξωπραγματικά υψηλά περιθώρια κέρδους. 3. Για να αμβλύνουν τις επιπτώσεις της χρηματοπιστωτικής κρίσης στην πραγματική οικονομία, οι κυβερνήσεις των περισσοτέρων ισχυρών οικονομιών προώθησαν τεράστια πακέτα ενίσχυσης. Ως επακόλουθο των μέτρων αυτών οι κρατικοί προϋπολογισμοί σημείωσαν τεράστια ελλείμματα, ενώ το δημόσιο χρέος ως ποσοστό του ΑΕΠ εκτοξεύθηκε σχεδόν σε όλες τις χώρες της υφηλίου: Ηνωμένο Βασίλειο, ΗΠΑ, Ιαπωνία, αλλά και η Γερμανία με τη Γαλλία δεν αποτελούν εξαίρεση από τον κανόνα. Ο χρηματοπιστωτικός τομέας αγοράζει λοιπόν με το φθηνό χρήμα που έλαβε από τις κεντρικές τράπεζες κρατικά ομόλογα με σημαντικά διαφοροποιούμενα περιθώρια κέρδους. Μόνο η Deutsche Bank σημείωσε κέρδη από τις πωλήσεις αυτές για το 4ο τρίμηνο του 2009 που υπερβαίνουν τα τρία δισεκατομμύρια ευρώ. Εφόσον λοιπόν το πρόβλημα της αλματώδους αύξησης των ετήσιων ελλειμμάτων καθώς και της ανόδου του δημόσιου χρέους είναι γενικότερο, γιατί πλήττει πρώτα και με τόση ένταση την Ελλάδα; Γιατί διάλεξαν οι κερδοσκόποι ειδικά μια μικρή χώρα; Η απάντηση είναι ότι δεν ήταν μόνο η Ελλάδα που δέχθηκε επίθεση από τη χρηματοοικονομική κερδοσκοπία –και η βρετανική στερλίνα δέχεται τεράστιες πιέσεις υποτίμησης, και μάλιστα όχι για πρώτη φορά στην ιστορία της. Αλλά και τα νέα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης στα Βαλκάνια όπως και η Πορτογαλία με την Ισπανία βρίσκονται υπό αυξανόμενη πίεση. Τα αρπακτικά διαλέγουν πάντα τα φαινομενικά πιο εύκολα θύματα. Είναι όμως επίσης αλήθεια ότι η Ελλάδα παρουσιάζει μια σειρά από συστημικές αδυναμίες στην οικονομία και την κοινωνία της, τις οποίες έπρεπε να είχε [  ]


αντιμετωπίσει εδώ και μια δεκαετία και πλέον: από την πολιτική στον τομέα της παιδείας, την ενίσχυση της παραγωγικότητας και της καινοτομίας μέχρι την υγεία, από το συνταξιοδοτικό μέχρι τη γενική οργάνωση της διοίκησης και της έννομης τάξης υπάρχει ένα πλήθος προβλημάτων στα οποία πρέπει να δοθεί λύση επειγόντως. Αλλά τα θύματα της κακής λειτουργίας του κράτους και των υπηρεσιών του είναι οι κάτοικοι της Ελλάδας και όχι οι κύριοι των χρηματοπιστωτικών αγορών, κάτι που συχνά παραβλέπουν εκείνοι που γκρινιάζουν ότι η Ελλάδα εξαπάτησε τους ευρωπαίους εταίρους της. Αυτό δυστυχώς είναι εν μέρει αληθές. Όμως οι πρώτοι που επί χρόνια εξαπατούνταν και τώρα καλούνται να πληρώσουν και το λογαριασμό είναι οι ίδιοι οι Έλληνες! Το ανησυχητικό δεν είναι τόσο το ύψος των κρατικών δαπανών που βρίσκονται με 43,6% μέσα στον ευρωπαϊκό μέσο όρο, όσο η αναποτελεσματική τους χρήση, με τη διαφθορά και την παραοικονομία ως αρνητικά παρεπόμενά της. Ανησυχητικό είναι όμως και το χαμηλό ποσοστό φορολογίας που βρίσκεται στο 20% (Γερμανία 23%, μέσος όρος κρατών Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης [ΟΟΣΑ] 27%). Όταν όμως η προηγούμενη κυβέρνηση μείωσε τους φόρους, είχε δεχθεί τις επιδοκιμασίες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Κατά τη γνώμη μου, η Ελλάδα στοχοποιήθηκε επειδή κάποιοι πίστεψαν ότι θα ήταν πιο εύκολο να επιβληθούν υψηλά επιτόκια για ελληνικά κρατικά ομόλογα από ό,τι στην Πορτογαλία, την Ισπανία, την Ιταλία ή ακόμα και τη Γαλλία. Οι εγκέφαλοι που βρίσκονται πίσω από αυτό –κι αυτό είναι πλέον γνωστό από τις έρευνες της SEC (Securities and Exchange Commission) και της εισαγγελίας της Νέας Υόρκης– ήταν 25 μεγάλοι χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί, hedge fund και private equity, εταιρίες ανάμεσα στις οποίες συγκαταλέγεται, όπως πάντα, και η Goldman Sachs. Οι πολιτικές ηγεσίες της Ευρώπης, αντί να ενεργήσουν ενάντια στην τακτική αυτή με εποπτεία, εισαγγελικά μέτρα και την απειλή αφαίρεσης της άδειας, έστρεψαν το πρόσωπο αλλού και άφησαν το πεδίο ελεύθερο στους χρηματοπιστωτικούς κολοσσούς. Για μένα δεν είναι κατανοητοί οι χειρισμοί ούτε των κυρίων Barroso και Almunia, ούτε της κυρίας Merkel και του κυρίου Schäuble, αλλά ούτε και του κυρίου Ottmar Issing. Η στάση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής καθώς και της γερμανικής κυβέρνησης υποδεικνύει για μένα περισσότερο μια αποτυχία της πολιτικής: οι αρμόδιοι προφανώς δεν μπόρεσαν και δεν μπορούν να ανταποκριθούν στο απαιτητικό έργο μιας αποτελεσματικής πολιτικής αντιμετώπισης κρίσεων –ελπίζω τουλάχιστον αυτό να αλλάξει. Το Ομοσπονδιακό Υπουργείο Οικονομικών όξυνε την [  ]


κατάσταση ακόμη περισσότερο με τη συμπεριφορά του και την απότομη τακτική του έναντι της Ελλάδας: Αρχικά κωλυσιεργία επί εβδομάδες μέσω της διάδοσης προτάσεων, όπως αυτή για το Ευρωπαϊκό Νομισματικό Ταμείο, για το οποίο θα απαιτούνταν τροποποίηση των συνθηκών –που σύμφωνα με την έως τώρα εμπειρία θα σήμαινε μια διαδικασία πέντε ετών τουλάχιστον. Έπειτα ζητήθηκαν δημοσίως από την Ελλάδα επιτόκια «σωφρονισμού» στα τοκογλυφικά επίπεδα των κερδοσκόπων, παρότι κάθε γνώστης θα έπρεπε και πρέπει να γνωρίζει ότι έτσι δεν μπορεί επ’ ουδενί τρόπω να ακολουθήσει η απαιτούμενη ταχεία εξυγίανση και ακόμα λιγότερο με το επιβαλλόμενο πρόγραμμα λιτότητας που θα οδηγήσει αναγκαστικά την ελληνική οικονομία σε βαθιά ύφεση. Πέραν αυτών ακούστηκε από το Βερολίνο ότι δεν θα μπορούσε να παρασχεθεί βοήθεια στην Ελλάδα λόγω των ευρωπαϊκών συνθηκών και του γερμανικού Συνταγματικού Δικαστηρίου, εφόσον επρόκειτο για χρήματα των φορολογουμένων. Κατ’ εμέ πρόκειται εδώ για τρία σοβαρά σφάλματα εκτιμήσεων του ομοσπονδιακού υπουργού των Οικονομικών: 1. Κάθε σοβαρή επιδείνωση της οικονομικής κατάστασης κι ακόμη περισσότερο μια κρατική χρεοκοπία θα είχε τεράστιο κόστος για το γερμανικό κράτος. Αφενός γιατί οι γερμανικές τράπεζες διατηρούν σημαντικές ποσότητες ελληνικών κρατικών ομολόγων (30 δισεκατομμύρια ευρώ περίπου), μεταξύ των οποίων η Commerzbank και η Hypo Real Estate (HRE) που στην ουσία βρίσκονται υπό κρατική ιδιοκτησία. Αλλά και κάθε απόσβεση από τις υγιείς τράπεζες θα είχε σημαντικό κόστος από απώλειες φόρων. Μια γενική κρατική εγγύηση ορισμένου χρόνου για τα δάνεια της Ελλάδας ή η χορήγηση συντονισμένων διμερών πιστώσεων από τα μέλη της Ευρωζώνης, συμπεριλαμβανόμενης της Γερμανίας, θα ήταν, για μένα, σημαντικά οικονομικότερη λύση. Οι πιστώσεις που ανακοινώθηκαν αυτές τις μέρες εντάσσονται σε αυτό το πλαίσιο, αλλά εξακολουθούν να είναι, νομίζω, πολύ ακριβές. Γιατί πρέπει ο ομοσπονδιακός υπουργός των Εξωτερικών να κερδίζει τόσα –150 εκατομμύρια το χρόνο– από τη βοήθεια προς την Ελλάδα; Διερωτώμαι επίσης γιατί χρειάστηκε τόσος χρόνος; Έπρεπε να υπάρξει τόσο κόστος από αδέξιους χειρισμούς –να σπάσει τόση πορσελάνη, όπως λέμε– όλον αυτόν τον καιρό, και ειδικά στο Βερολίνο; 2. Αν στην πορεία αυτής της ασυντόνιστης, ερασιτεχνικής διαδικασίας που φθάνει τώρα στο τέλος της πληγούν ακόμη περισσότερο οι ελληνικές τρά[  ]


πεζες και η οικονομία της χώρας, αυτό θα έχει αναμφίβολα τεράστιο αντίκτυπο στην ήδη σοβαρά πληγείσα περιοχή των Βαλκανίων, με αρνητικές οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις που θα οδηγήσουν σε αναταραχές, κατακόρυφη άνοδο της εγκληματικότητας και νέα κύματα μεταναστών στην Ευρώπη. 3. Οι Γερμανοί πολιτικοί εκφράζουν και δημόσια την πεποίθησή τους ότι θα πρέπει να είμαστε σκληροί απέναντι στην Ελλάδα για να μη βρεθούμε αντιμέτωποι με μιμητές, όπως από την Ιβηρική Χερσόνησο ή σιωπηρά από την Ιταλία. Λένε ότι οι χώρες θα πρέπει να αναγκαστούν −με απόλυτη αυστηρότητα− να τηρήσουν πειθαρχία. Για μένα η τιμωρία με το βούρδουλα για εκφοβισμό ουδέποτε αποτέλεσε επιτυχημένη παιδαγωγική προσέγγιση –και τα “επιτόκια-βούρδουλας” δηλαδή τα υπερβολικά υψηλά spreads τραυματίζουν μόνο την οικονομία και δεν βοηθούν για να εξέλθει από την εξαθλίωση. Οι ίδιοι αυτοί κύριοι ξεχνούν ότι αυτοί που προκάλεσαν την κρίση δεν ήταν οι Έλληνες, αλλά οι ανεύθυνες χρηματοπιστωτικές αγορές. Αν λοιπόν χρειάζονται σκληρά μέτρα, τότε σίγουρα θα πρέπει πρώτα από όλα να επιβληθούν σε αυτές και στους μάνατζέρς τους. Ελάχιστα ακούω για αυτό όμως. 4. Ακόμα λιγότερο ακούγεται ότι πριν από τρία μόλις χρόνια ο ΟΟΣΑ επαινούσε την Ελλάδα ως έχουσα τη δεύτερη καλύτερη απόδοση ανάμεσα σε όλες τις βιομηχανοποιημένες χώρες («second best perfomance of all industrialised countries») χάρη στις διαρθρωτικές της αλλαγές, ενώ εκτιμούσε την αναπτυξιακή δυναμικότητα στο 4%. Αποσιωπάται το γεγονός που βύθισε την Ελλάδα βαθύτερα στην κρίση από ό,τι άλλες χώρες: η μείωση των κρατικών της εσόδων. Όταν η συντηρητική κυβέρνηση της Ελλάδας μείωσε τους φόρους, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ήταν όλο επαίνους. Η ίδια Επιτροπή εξανίσταται τώρα για τα υψηλά δημοσιονομικά ελλείμματα. Αν όμως ο μέχρι τώρα δρόμος που ακολούθησε η Ευρωπαϊκή Ένωση και η γερμανική κυβέρνηση δεν οδηγεί πουθενά, τίθεται το ζήτημα της εξεύρεσης εναλλακτικών λύσεων. Η καλύτερη λύση θα ήταν ένα πακέτο βραχυπρόθεσμων και μεσοπρόθεσμων μέτρων, με πιο σημαντικά τα ακόλουθα: ■ Ένα κοινό ευρωομόλογο για να τερματίσει την κερδοσκοπία εις βάρος των κρατικών ομολόγων και να αποθαρρύνει τις αυτοεκπληρούμενες προφητείες καταστροφολογίας εν τη γενέσει τους. [  ]


■ Σημαντικά ευρωπαϊκά επενδυτικά προγράμματα όπως στους τομείς περιβάλλοντος, ενέργειας, υδάτων, παιδείας και έρευνας καθώς και καινοτομίες για να αντισταθμίσουν τουλάχιστον μερικώς το συσταλτικό αποτέλεσμα που είχαν στη ζήτηση τα επιβληθέντα προγράμματα λιτότητας στο Νότο. ■ Ένας μεγαλύτερος κοινός ευρωπαϊκός προϋπολογισμός με μεσοπρόθεσμη προοπτική, προκειμένου να αποσοβηθεί ο κίνδυνος οικονομικής, κοινωνικής και πολιτικής κατάρρευσης στα Βαλκάνια. ■ Ένας ευρωπαϊκός οίκος αξιολόγησης, για να σπάσει το μονοπώλιο των αγγλοσαξονικών οίκων. Μου είναι ακατανόητο γιατί τους θεωρούμε επαρκείς, αφού πριν και κατά τη διάρκεια κάθε κρίσης απέτυχαν σε μεγάλο βαθμό. ■ Μια Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ) που δεν σέβεται μόνο τη συνθήκη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αλλά προστατεύει εξίσου τη ρευστότητα και φερεγγυότητα των κρατών μελών όπως και στον ιδιωτικό τραπεζικό τομέα. Η ΕΚΤ διατηρεί και δανείζει “τοξικά προϊόντα” των ιδιωτικών τραπεζών. Δεν πρόκειται λοιπόν για χάρη, αλλά για κάτι το αυτονόητο να παρέχει τα ίδια και στα πολύ λιγότερο “τοξικά” κρατικά ομόλογα. ■ Υποστήριξη της Ελλάδας και της Τουρκίας για να μειώσουν σημαντικά τις αμυντικές δαπάνες τους, ακόμη κι αν αυτό κοστίζει σε παραγγελίες για τη γερμανική βιομηχανία. Επιπλέον θα πρέπει τα κράτη-μέλη να εγγυηθούν επίσημα για τη διαφύλαξη των εξωτερικών συνόρων της Ευρωπαϊκής Ένωσης σε περίπτωση απρόκλητης επίθεσης και να απευθύνουν σχετική κοινοποίηση στην Τουρκία, σε όλα τα επίπεδα και η Τουρκία θα είχε μόνο οφέλη να αποκομίσει από τον τερματισμό αυτής της παράλογης κούρσας εξοπλισμών. ■ Τελευταίο και πιο σημαντικό για το μέλλον της Ελλάδας και των Βαλκανίων −κι αυτό το γνωρίζει και η ηγεσία της χώρας: η Ελλάδα πρέπει να αλλάξει ριζικά, αν θέλει να έχει μέλλον και να μην χάσει όλα όσα έχει πετύχει ως τώρα, από το κράτος μέχρι την οικονομία, από την παιδεία μέχρι την υγεία. Ακόμη πιο σημαντικό όμως είναι να αλλάξει η αυτοσυνείδησή της ως κοινωνία και ως συμπεριφορά του κάθε μεμονωμένου μέλους της. Βλέπω με σιωπηρή πικρία ένα μέρος των ελληνικών ελίτ να συνεχίζει την έως τώρα τακτική του. Ορισμένοι, όπως οι οικονομικές ελίτ αυτού του κόσμου «δεν έμαθαν τίποτε από την κρίση και δεν ξέχασαν την απρεπή συμπεριφορά τους». Τι μένει να γίνει; Η Γερμανία και η Ελλάδα συνδέονται με βαθιά φιλία, παρά τις μεγάλες εντάσεις που υπέστη η σχέση αυτή τους τελευταίους μήνες μέσω μιας κατά κύριο λόγο ψευδολόγου, θα έλεγα μάλιστα βρώμικης πορνογραφι[  ]


κής καμπάνιας των γερμανικών μέσων ενημέρωσης εναντίον «των Ελλήνων». Ήμουν εκτός εαυτού, καθώς δεν είχα ξαναδεί κάτι τέτοιο έως τώρα παρά μόνο στον αγγλοσαξονικό κίτρινο Τύπο. Κακή ήταν στην αρχή και η ειδησεογραφία στο “σοβαρό” Τύπο: δεν υπήρχε σε όλο τον κόσμο τίποτε το θετικό να γραφτεί για «τους Έλληνες». Οι απαντήσεις στην Ελλάδα κινήθηκαν κατά ένα μέρος κι αυτές σε παρόμοιο επίπεδο –απαράδεκτο και για τις δυο πλευρές. Στη συνέχεια παρενέβησαν στη συζήτηση σοβαροί και διακεκριμένοι, αριστεροί κυρίως, οικονομολόγοι καθώς και τα συνδικάτα, όπως για παράδειγμα ο πρόεδρος του Verdi Bsirske, το μέλος του προεδρείου της Γερμανικής Ομοσπονδίας Συνδικάτων (DGB) Claus Matecki και οι διαπρεπείς καθηγητές Flassbeck (οικονομολόγος της UNCTAD), Bofinger (μέλος του Συμβουλίου Εμπειρογνωμόνων) και Horn (Διευθυντής του IMK, ενός από τα πέντε μεγάλα ινστιτούτα οικονομικών ερευνών της Γερμανίας). Οι τόνοι στον οικονομικό Τύπο έγιναν σιγά σιγά πιο αντικειμενικοί. Οι πολιτικοί σιωπούσαν αρχικά σε ακατανόητο για μένα βαθμό. Δεν νομίζω ότι μια καμπάνια τέτοιας κλίμακας κατά της Πολωνίας θα είχε αφεθεί σιωπηρά να εξελίσσεται για τόσον καιρό. Η ελληνική κοινότητα και οι φιλέλληνες δεν ήταν ευπρόσδεκτοι στη δημόσια αυτή συζήτηση και έπρεπε να αρκεστούν στη σύνταξη επιστολών αναγνωστών και σε παρασκηνιακές συνομιλίες με διακεκριμένους δημοσιογράφους. Ορισμένοι Έλληνες καλλιτέχνες ωστόσο δεν στάθηκαν στο ύψος τους στο θέμα αυτό ενώπιον της γερμανικής κοινής γνώμης. Υπάρχουν λοιπόν αρκετοί λόγοι για να σκεφτούμε ποιες είναι οι δυνατότητές μας ενόψει ενός μεγάλου πολλαπλασιαστικού δυναμικού με ενεργό παρουσία σε σημαντικούς τομείς της κοινωνίας, με περισσότερους από 300.000 Έλληνες μόνιμους κατοίκους της Γερμανίας, 45.000 Γερμανούς στην Ελλάδα και πολλούς Έλληνες που έχουν ζήσει, σπουδάσει και εργαστεί για μεγάλο χρονικό διάστημα στη Γερμανία, προκειμένου να αναστρέψουν με την ενεργό συμμετοχή τους αυτό το αρνητικό κλίμα και να στηρίξουν οι φίλες και φίλοι μας μια καλύτερη συνεργασία μεταξύ των δύο χωρών. Εδώ όμως εδράζεται και ένα πρόβλημα για το οποίο θα πρέπει να μιλήσουμε ανοιχτά: Στη Γερμανία και στην Ελλάδα υπάρχουν πολύ διαφορετικές αντιλήψεις σχετικά με τη σημασία και την ανάγκη στήριξης κινήσεων της κοινωνίας των πολιτών. Παρά το γεγονός ότι οι κινήσεις αυτές αποτελούν σταθερό, αναπόδραστο και αναγνωρισμένο συστατικό στοιχείο της γερμανικής κοινωνίας και πολιτικής που τυγχάνει υψηλής αποδοχής, στην Ελλάδα δεν ισχύει κατ’ ανάγκη αυτό. Πολλές φορές αυτές οι οργανώσεις θεωρούνται περισσότερο [  ]


προθάλαμοι πολιτικών κομμάτων ή εγγενή συστατικά του πελατειακού συστήματος. Για αυτόν τον λόγο τα πολιτικά κόμματα είχαν δώσει μεγάλο βάρος στις ελληνικές κοινότητες στη Γερμανία –μεταξύ άλλων και για να εξασφαλίσουν εκλογικές ψήφους. Θα προσπεράσω συνειδητά την περίοδο 2003-2009 γιατί μόνο πικρά λόγια θα είχα για αυτήν. Τα δυσάρεστα συναισθήματά μου συμμερίζεται ο πρώην πρέσβης, κύριος Κριεκούκης που είναι σήμερα παρών –είχαμε συζητήσει επανειλημμένα για την κατάσταση και οι εκτιμήσεις μας συνήθως συνέκλιναν σε μεγάλο βαθμό. Αλλά και η γερμανική πλευρά –θα αναφερθώ εδώ στο γερμανικό Υπουργείο Εξωτερικών και στα δυο μεγάλα ιδρύματα Adenauer και Friedrich Ebert– είχε παραμελήσει την Ελλάδα τα τελευταία χρόνια. Το Μορφωτικό Τμήμα δεν διέθετε χρήματα για μια κάπως αξιοπρεπή δράση ούτε στη Γερμανία ούτε στην Ελλάδα, ενώ κατά τα άλλα χαρακτηριζόταν από τόση γραφειοκρατία για τη παραμικρή χρηματοδότηση που πολλές από τις οργανώσεις-μέλη μας, κυρίως μάλιστα οι διοικούμενες από μέλη του ακαδημαϊκού χώρου, προτιμούσαν να καλύψουν ανάγκες από τη δική τους τσέπη, παρά να ταλαιπωρούνται με το γερμανικό Υπουργείο Εξωτερικών. Έτσι λοιπόν παρακολούθησα με ελαφρώς αναπτερωμένες ελπίδες την κοινή δήλωση της καγκελαρίου Angela Merkel και του πρωθυπουργού Γιώργου Παπανδρέου στις 3 Μαρτίου 2010 στο Βερολίνο κατά την οποία προαναγγέλθηκε η στενότερη συνεργασία σε επτά τομείς: περιβαλλοντική πολιτική, πολιτική για την ενέργεια και το κλίμα, πολιτική άμυνα, διάλογος μεταξύ των οικονομικών ενώσεων, πολιτική έρευνας, μεταναστευτική πολιτική και πολιτική ασύλου, επαφές μεταξύ της κοινωνίας των πολιτών και πολιτιστικές ανταλλαγές. Όλα αυτά είναι καλά και συνιστούν μια πρώτη προσέγγιση. Λείπουν όμως, κατά τη γνώμη μου, σημαντικοί τομείς όπως η συνεργασία μεταξύ φορέων στον τομέα των επιστημών και της έρευνας καθώς και ο τομέας της παιδείας, κυρίως η ενίσχυση των υποτροφιών. Επίσης, δεδομένων των αναμφισβήτητων προβλημάτων της Ελλάδας με τον εκσυγχρονισμό της κοινωνικής και πολιτικής διοίκησης και της τοπικής αυτοδιοίκησης όπως και των υπηρεσιών στον τομέα της υγείας, θα ήταν σκόπιμο από πλευράς μας να προσφέρουμε βοήθεια μέσω της συνεργασίας και της συμβουλευτικής στήριξης, εφόσον αυτό είναι επιθυμητό. Επιπλέον, γιατί να μην υπάρξει και διάλογος μεταξύ των συνδικαλιστικών οργανώσεων, εφόσον προαναγγέλθηκε ήδη διάλογος μεταξύ των οικονομικών ενώσεων; Τα αγαπημένα μου θέματα σε αυτό το πλαίσιο είναι σίγουρα γνωστά σε ορι[  ]


σμένα από τα μέλη του κοινού: σημαντική ενίσχυση των υποτροφιών, βελτίωση της συνεργασίας στον τομέα της επιστήμης και της έρευνας καθώς και ένα πρόγραμμα αναδάσωσης και δασοπροστασίας για όλη την Ελλάδα και όχι μόνο το πρόγραμμα «Καισαριανή» που ήδη έχουν ξεκινήσει με επιτυχία οι ελληνογερμανικές ενώσεις μας. Στο σημείο αυτό θα ήθελα να σας παρακαλέσω όλους να μου καταθέσετε τις δικές σας ιδέες, καθότι έχω ζητήσει και λάβει έγκριση για μια συνάντηση στο γραφείο της καγκελαρίου για το θέμα αυτό. Πρέπει να αξιοποιήσουμε αυτή την κοινή δήλωση ως σημείο εκκίνησης και ευκαιρία ώστε να αποκτήσει περιεχόμενο και κυρίως σάρκα και οστά. Έχουμε όλοι ευθύνη να τονώσουμε τις ελληνο-γερμανικές σχέσεις δίνοντάς τους πάλι το περιεχόμενο που είχαν για τόσο καιρό μεταπολεμικά, το οποίο έχουν και σήμερα παρά τους όποιους κλυδωνισμούς: μια σταθερή άγκυρα φιλίας των δύο λαών και ένα από τα δυνατά θεμέλια μιας κοινής Ευρώπης. Υπό αυτό το πρίσμα θα κλείσω με μια ακόμα σκέψη: Το 2014 θα έχουμε την 100ή επέτειο από την έναρξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου –αφορμή για τον οποίο υπήρξε η δολοφονία του διάδοχου του αυστριακού θρόνου στο Σαράγεβο. Δεν ήταν η πρώτη φορά στην ευρωπαϊκή ιστορία που τα Βαλκάνια αποτέλεσαν τη θρυαλλίδα που οδήγησε τις πυριτιδαποθήκες των εντάσεων και φιλοδοξιών σε έκρηξη. Αλλά και σήμερα σχηματίζεται ένα νέο εκρηκτικό μίγμα στα Βαλκάνια ως συνέπεια των πολλών άλυτων προβλημάτων μετά τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας και των έντονα αυξανόμενων οικονομικών και κοινωνικών προβλημάτων που αποτελούν απόρροια της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης και της προφανώς ανεπαρκούς ευρωπαϊκής πολιτικής αντιμετώπισης κρίσεων όπως και του ανεπαρκούς ευρωπαϊκού συντονισμού. Ας μην περιμένουμε αυτή την επέτειο –ας ξεκινήσουμε πιο πριν να σκεφτόμαστε στην Ευρώπη τι έχουμε πετύχει με σκληρή δουλειά στο πεδίο της διπλωματίας και της πολιτικής με την οικοδόμηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αλλά και τι διακυβεύουμε πιθανά λόγω της ανεπαρκούς ή και έλλειψης δράσης κατά την κρίση στα Βαλκάνια. Η Ευρώπη μπορεί να ζει με ειρήνη και ευημερία μόνο εφόσον υπάρχει ειρήνη, ελευθερία, δίκαιο και ένα ανεκτό επίπεδο ευημερίας μπροστά στην πόρτα της. Γι’ αυτό χρειαζόμαστε μια σταθερή, επιτυχημένη Ελλάδα ικανή να δράσει και προς τα έξω, διότι χωρίς αυτή δεν μπορεί να υπάρξει διαρκής σταθερότητα στα Βαλκάνια και στην Ανατολική Μεσόγειο. Απόδοση στα ελληνικά: Αλίκη Ζουρνατζή

[  ]


∆ηµόσιοι προϋπολογισµοί µε γιγαντιαίες ανάγκες εξυγίανσης

∆ιαρθρωτικά δηµοσιονοµικά ελλείµµατα ως % του ΑΕΠ. Πηγή: ΟΟΣΑ

Η κρίση οδηγεί σε συσσώρευση δηµόσιου χρέους

Χρέος ως % του ΑΕΠ. Πηγή: ΟΟΣΑ

[  ]


Ισοσκέλιση µέσω υψηλών δηµόσιων ελλειµµάτων

∆ηµοσιονοµικό υπόλοιπο ως % του ΑΕΠ. Πηγή: ΟΟΣΑ

■ Β Ι Β Λ Ι Ο Γ ΡΑ Φ Ι Α

Bastian J., Why the Greek Crisis Matters to Southeast Europe, AthensPlus, March 26th 2010. Bastian J., Greece in Southeast Europe, Political Opportunities and Economic Challenges, Friedrich Ebert Stiftung, Februar 2010. Bofinger P., Vortrag gehalten auf der Jahrestagung des ZVEI, unveröffentlichtes Manuskript, Februar 2010. Flassbeck H. – Spiecker F., Lohnpolitische Konvergenz und Solidarität oder offener Bruch, eine große Krise der EU ist nahezu unvermeidlich, Wirtschaftsdienst, März 2010. Horn Gustav u.a., IMK Policy Brief 3/2010, Einseitige Exportorientierung belastet Wachstum – Frankreich besser als Deutschland. Janssen R., Greek bashing is hiding the obvious: monetary union urgently needs economic union, Global Labour Column, CSID, University of the Witwatersrand, 12.2.2010. Skarpelis-Sperk S., «Griechenland und Deutschland in der Weltwirtschaftskrise – Probleme und Herausforderungen», στο: Hellenika, Jahrbuch der Vereinigung der deutsch-griechischen Gesellschaften, N.F. 4, 2009, S.1 κ.εξ. Watt A., «A Greek Tragedy or a European Farce, Time to Re-Write the Script», στο: Social Europe Journal, 02/2010.

[  ]

Τάσος Κριεκούκης

ΕΛΛΗΝΟΓΕΡΜΑΝΙΚEΣ ΣΧEΣΕΙΣ: ΜΙΑ ΠΡΟΣΩΠΙΚH ΕΜΠΕΙΡIΑ

Σ

υγχαίρω ολόθερμα τους διοργανωτές αυτής της τόσο σημαντικής και επιτυχημένης διημερίδας, πηγής εποικοδομητικού διαλόγου και αλληλοκατανόησης, διεργασιών και εμπειριών που αναμφίβολα συμβάλλουν στη ενίσχυση των σχέσεων μεταξύ των δύο χωρών, που όπως όλοι γνωρίζετε και όπως επανειλημμένα ακούσαμε έχουν μακρά και ιδιαίτερα πλούσια ιστορία. Ποιες άλλες χώρες θα μπορούσαν να εμπνεύσουν ένα έργο όπως το The tyranny of Greece over Germany της Ε. Μ. Butler, που πραγματεύεται την τεράστια επιρροή της ελληνικής τέχνης και φιλολογίας στο γερμανικό πολιτιστικό στερέωμα; Λίγες! Το θέμα που αποτέλεσε το αντικείμενο της συνάθροισής μας, μέχρι πριν από λίγες μέρες που ήμουν ακόμα πρέσβης της Ελλάδας στην Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας –την αλλαγή αυτή της ζωής μου δεν έχω πλήρως συνειδητοποιήσει, νομίζοντας ότι βρίσκομαι απλώς σε άδεια– αποτελούσε αντικείμενο όχι μόνο της καθημερινής επαγγελματικής μου δραστηριότητας, αλλά τολμώ να πω και αναπόσπαστο κομμάτι της προσωπικής μου ζωής. Από τη μέχρι σήμερα ζωή μου, έζησα στο γερμανόφωνο χώρο 14 χρόνια. Ίσως μερικούς να ξαφνιάσει το γεγονός ότι δεν σπούδασα ποτέ στη Γερμανία, ούτε έμαθα συστηματικά τα γερμανικά όπως τα γαλλικά ή τα αγγλικά. Τα γερμανικά ήταν συχνά η γλώσσα μέσα στο σπίτι ή τον περιβάλλοντα χώρο και η Γερμανία, μια χώρα παραπάνω από οικεία. Γνώρισα το Βερολίνο πριν από το Τείχος, με το Τείχος και μετά την πτώση του Τείχους. Γνώρισα τουλάχιστον τρία πρόσωπα της Γερμανίας: Πρώτα εκείνο του Struwwelpeter, των Max und Moritz, μετά του Rübezahl, και αργότερα των Märklin Eisenbahnen που, ποιος θα το πίστευε, πτώχευσαν προσφάτως! Χρόνια τρυφερά, χρόνια σκληρά. Δεν θα ξεχάσω ποτέ τα δάκρυα του πατέρα μου μπροστά στα ερείπια του σπιτιού του στην Cicerostrasse, στο Βερολίνο. Δεν θα [  ]


ξεχάσω, επίσης, τον παλιό κτήριο της Ελληνικής Πρεσβείας όπου εργάστηκε ο πατέρας μου πριν από τον πόλεμο. Γι’ αυτό ακριβώς η αποκατάστασή της που ξεκίνησε πρόσφατα έχει ιδιαίτερη σημασία για μένα. Τα χρόνια εκείνα των πρώτων παιδικών μου χρόνων ήταν όμως και χρόνια δημιουργικά κατά τα οποία η Γερμανία αγωνιζόταν να αναγεννηθεί από τις στάχτες της. Η Ελλάδα μετρούσε και προσπαθούσε να κλείσει τις πληγές της. Χρόνια με νωπή ακόμα τη μνήμη του θανάτου. Χρόνια δυσπιστίας: όταν μιλούσες γερμανικά στους δρόμους της Αθήνας, οι άνθρωποι σε κοιτούσαν περίεργα. Χρόνια της πρώτης συζήτησης για τις γερμανικές επανορθώσεις… Ακολούθησαν τα χρόνια του σχολείου στο Βαρβάκειο. Πρώτη ανάγνωση του Faust του Goethe και πρώτη επαφή με τα έργα του Schiller στο τότε Βασιλικό και σήμερα Εθνικό Θέατρο, αξέχαστες ερμηνείες του Brecht στο Θέατρο Τέχνης Καρόλου Κουν. Καλοκαιρινές διακοπές στο Bad Reichenhall, όπου και η πρώτη επαφή με τον Kleist και τον Hölderlin… Οι Γερμανοί ξανάρχονταν στην Ελλάδα, σαν τουρίστες πλέον, ιδιαίτερα επιφυλακτικοί όμως απέναντι σε εξωτικά «ζωύφια» όπως τα καλαμαράκια! Αργότερα, στα φοιτητικά χρόνια, για να πάρει κανείς καλούς βαθμούς στη Νομική Σχολή Αθηνών έπρεπε να έχει ξενυχτίσει παρέα με το Larenz ή τους Enneccerus & Nipperdey. Το γεγονός ότι οι Έλληνες νομικοί κατά τη διάρκεια είτε των προπτυχιακών είτε των μεταπτυχιακών σπουδών τους μετέβαιναν στη Γερμανία, κατέχοντας στην πλειοψηφíα τους τη γερμανική γλώσσα, όχι μόνο συνέδεσε τη νομική επιστήμη στην Ελλάδα με τις εξελίξεις στην Ευρώπη, αλλά εμπλούτισε και τη γερμανική νομική θεωρία μέσω αμέτρητων γραπτών συνεισφορών στη γερμανική γλώσσα. Σε αυτή την παράδοση ανήκουν μεγάλες προσωπικότητες του πολιτικού βίου: οι πρώην πρωθυπουργοί Παναγιώτης Κανελλόπουλος και Κώστας Σημίτης –όπως εξάλλου και ο αδελφός του τελευταίου, καθηγητής Σπύρος Σημίτης–, ο πρώην πρόεδρος της Δημοκρατίας Κωνσταντίνος Τσάτσος και ο νυν πρόεδρος της Δημοκρατίας, Κάρολος Παπούλιας, που υποστήριξε τη διδακτορική του διατριβή στο Πανεπιστήμιο της Κολωνίας. Από την άλλη πλευρά, δεν θα πρέπει να παροράται το γεγονός ότι και ο νυν Γερμανός υπουργός Εξωτερικών, Guido Westerwelle εκπόνησε τη διδακτορική του διατριβή υπό την επίβλεψη του καθηγητή Δημητρίου Τσάτσου. Εδώ και πάνω από μία εικοσιπενταετία, η Γερμανο-Ελληνική Ένωση Νομικών μεριμνά με θέρμη, προκειμένου αυτές οι σχέσεις να εξακολουθούν να φέρουν καρπούς. Μέσω ημερίδων και διαλέξεων, ενίοτε με όλως εξέχοντες ομιλητές, η εν λόγω Ένωση προωθεί την επαφή και την ανταλλαγή νομικών πληροφοριών [  ]

ΤΑΣΟΣ ΚΡΙΕΚΟΥΚΗΣ

τόσο μεταξύ των δύο χωρών μας όσο και με τις Βρυξέλλες, ειδικότερα δε με το Δικαστήριο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, του οποίου ο πρόεδρος, κύριος Βασίλης Σκουρής, είναι επίσης Έλληνας. Τα φοιτητικά μου χρόνια, όπως ήταν φυσικό, ήταν χρόνια της ελπίδας. Αλλά η ελπίδα φτερούγιζε και γύρω μας. Ήταν η εποχή των πρώτων σταθερών βημάτων για την πραγματοποίηση του ευρωπαϊκού ονείρου. Η Γερμανία και η Γαλλία κρατούσαν τα λάβαρα της συμφιλίωσης για ένα καλύτερο κοινό αύριο. Στον αέρα της άνοιξης αυτής η Γαλλίδα τραγουδίστρια Barbara τραγούδησε το «Göttingen». Την Ελλάδα όμως χτυπούσε η δικτατορία, που άθελά της, συνέδραμε στο άνοιγμα μιας νέας πτυχής των ελληνο-γερμανικών σχέσεων. Εκατοντάδες πολιτικοί, μεταξύ των οποίων και ο σημερινός Πρόεδρος της Δημοκρατίας, κύριος Παπούλιας, διανοούμενοι, καθώς και απλοί άνθρωποι, βρήκαν καταφύγιο στη χώρα της δημοκρατίας και του ελεύθερου στοχασμού, που ήταν τότε η Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας. Στενοί δεσμοί πλέκονταν μεταξύ των ανθρώπων και μαζί τους η ελπίδα προσέγγισης ενός νέου επιτυχημένου προτύπου, της soziale Marktwirtschaft, της κοινωνικής οικονομίας της αγοράς. Λίγα χρόνια αργότερα γίνεται η ελπίδα πραγματικότητα: Κωνσταντίνος Καραμανλής και Helmut Schmidt συμφωνούν για την είσοδο της Ελλάδος στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα. Τα καλά νέα με βρίσκουν στο Ρίο ντε Τζανέιρο. Το 1984, μετά τις θητείες μου στο Παρίσι και το Ρίο ντε Τζανέιρο, τοποθετήθηκα ως γενικός πρόξενος στο Dortmund, εποχή από την οποία διατηρώ τις καλύτερες αναμνήσεις. Ερχόμουν καθημερινά σε επαφή με τα προβλήματα της πρώτης και δεύτερης, ήδη, γενιάς των Ελλήνων μεταναστών, δημιουργικών ανθρώπων που, επίσης, συνέβαλαν συστηματικά στην πραγματοποίηση του γερμανικού οικονομικού θαύματος. Την πρώτη γενιά απασχολούσε το δίλημμα της επιστροφής ή μη στην Ελλάδα. Δεν ήταν όμως ξεριζωμένοι. Απλώς είχαν κάνει ρίζες και εδώ και εκεί. Είχαν δύο πατρίδες, όπως συμβαίνει και σήμερα. Η δεύτερη γενιά ταλανιζόταν με το εκπαιδευτικό: ελληνικό σχολείο ή γερμανικό; Η απάντησή μου ήταν σταθερή: «Αν γυρίσετε οριστικά στην Ελλάδα αποφασίστε για το ελληνικό, αν όμως μείνετε εδώ, στείλτε το παιδί στο γερμανικό σχολείο». Πόσες όμως αποχρώσεις και παραλλαγές παρουσίαζε η κάθε περίπτωση… Πρέπει να ομολογήσω ότι, στο μεταξύ, οι γερμανικές αρχές έδειξαν κατανόηση στο πρόβλημα αυτό, και υιοθετήθηκαν λύσεις –δυστυχώς προσωρινές– που ισχύουν όμως μέχρι σήμερα. Δεν ήταν απλό να εξηγήσεις τη νοοτροπία του Έλληνα, που για ιδιάζοντες ιστορικούς και κοινωνικούς λόγους, είχε σαν μόνο αποδεκτό εφαλτήριο κοινωνικής ανόδου, το πανεπιστημιακό [  ]


δίπλωμα. Σήμερα, σαν καλύτερη και αναγκαία λύση, μολονότι υψηλότερου κόστους, θεωρώ, χωρίς αμφιβολία, εκείνη του δίγλωσσου σχολείου. Οι Έλληνες μαθητές, σύμφωνα με εκτιμήσεις της γερμανικής πλευράς, μολονότι σημειώνουν σχετικά καλές επιδόσεις σε σύγκριση με άλλες μεταναστευτικές ομάδες, δεν κατορθώνουν να εξασφαλίσουν ικανοποιητικά ποσοστά επιτυχίας κατά την απόκτηση του γερμανικού απολυτηρίου (Abitur), το οποίο οδηγεί στην ανώτατη εκπαίδευση, κυρίως λόγω ελλείψεων στην κατάρτισή τους στη γερμανική γλώσσα. Στόχος της επένδυσης στην παιδεία δεν θα μπορούσε σήμερα να παραμένει η επάνοδος της νέας γενιάς στην Ελλάδα, μέσω θέσπισης ειδικών ρυθμίσεων, αλλά η παραμονή της στη χώρα υποδοχής και η συμβολή της στην περαιτέρω εξέλιξη της ομογένειας στους κόλπους της τοπικής κοινωνίας. Στο πνεύμα αυτό, τα αναβαθμισμένα αμιγή ελληνικά σχολεία δεν θα πρέπει να είναι παρά μεταβατικά. Σημειώνεται, εξάλλου, ότι ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το πειραματικό Ελληνο-γερμανικό Κρατικό Ευρωπαϊκό Σχολείο Βερολίνου (ΚΕΣΒ), το οποίο στοχεύει στην καλλιέργεια της διγλωσσίας από πολύ μικρή ηλικία. Συγκεκριμένα, προσφέρει δίγλωσση διδασκαλία, όπου η μητρική γλώσσα εκπροσωπείται κατά το ήμισυ, τόσο μεταξύ των εκπαιδευτικών, όσο και των μαθητών. Η αξία του εν λόγω προτύπου, το οποίο, σημειωτέον, αποτελεί πρωτοτυπία του κρατιδίου του Βερολίνου, έχει αρχίσει, παρά το υψηλότερο κόστος που απαιτεί, να αναγνωρίζεται και από άλλα ομόσπονδα κρατίδια, τα οποία εξετάζουν τη δυνατότητα εφαρμογής του, όπως διαπίστωσα κατά τη διάρκεια επιτόπιων επαφών μου. Τα χρόνια εκείνα, ήταν χρόνια της πρώτης μου γνωριμίας και μετέπειτα συνεργασίας με τις ελληνο-γερμανικές εταιρείες, ορισμένες από τις οποίες παράγουν αξιόλογο έργο για τη σύσφιξη των ελληνο-γερμανικών σχέσεων, το οποίο πρέπει οπωσδήποτε να τύχει μιας κατάλληλης υποστήριξης. Με τη βοήθεια της προέδρου της Ομοσπονδίας των, της αγαπητής Sigrid Skarpelis-Sperk, μπόρεσα να υποβάλω μια, πιστεύω, σχετικά ολοκληρωμένη εισήγηση επί του θέματος, στην οποία ελπίζω να δοθεί η πρέπουσα συνέχεια. Τα χρόνια εκείνα ήταν και τα χρόνια της στενής ανθρώπινης επαφής και καρποφόρας συνεργασίας μου με την καθηγήτρια Isidora Rosenthal-Kamarinea για τη στήριξη, καλλιέργεια και διάδοση των νεοελληνικών γραμμάτων σε μια Γερμανία, με ανοιχτό παράθυρο στον κόσμο. Η Γερμανία που διάβαζε Paul Celan, Peter Handke και που μετά τις πρωτοβουλίες του Willy Brandt και του [  ]


Walter Scheel, στο πλαίσιο της Ostpolitik, της πολιτικής συμφιλίωσης μεταξύ Ανατολικής και Δυτικής Ευρώπης, ανακάλυψε μαζί με την Christa Wolf και το Γιάννη Ρίτσο. Στο μεταξύ τα καλαμαράκια είχαν πλέον πλήρως συμμορφωθεί με το νέο περιβάλλον καθημερινής κατανάλωσής τους! Το 1988 ένα ταξίδι στη Βαϊμάρη μου γνώρισε την άλλη Γερμανία, τόσο διαφορετική και τόσο απόμακρη. Σχεδόν είκοσι χρόνια αργότερα, όταν τοποθετήθηκα σαν πρέσβης στο Βερολίνο, η Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας δεν υπήρχε πια από καιρό. Ήταν μια νέα Γερμανία στην οποία κλήθηκα να εργαστώ. Μια Drehscheibe, μια στρεφόμενη γέφυρα του κόσμου, διεθνής και διεθνοποιημένη. Τα τρία κόμματα είχαν γίνει τέσσερα και μετά πέντε και αρκετά ξένα ονόματα, μη γερμανικά, έγιναν αναπόσπαστο κομμάτι της γερμανικής κοινωνικής και πολιτικής ζωής. Νέες προκλήσεις παγκόσμιας σημασίας, νέα, ευρύτερα πεδία δράσης, νέες ανησυχίες αλλά και προβλήματα καλύπτουν το φάσμα της γερμανικής ζωής, η αναλυτική εξέταση των οποίων εκφεύγει του χρονικού πλαισίου της ομιλίας αυτής. Το διάστημα της θητείας μου ως πρέσβης στη Γερμανία συνέπεσε με γεγονότα που ανέδειξαν μια νέα πτυχή του γερμανικού ρόλου τόσο εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης όσο και διεθνώς. Η χρηματοπιστωτική κρίση, η ελληνική δημοσιονομική κρίση και η αλλαγή της Administration στις ΗΠΑ απετέλεσαν τα σημαντικότερα ερεθίσματα που συντέλεσαν στην εκδήλωση του νέου γερμανικού ρόλου. Παραδοσιακά, η Γερμανία ακολουθούσε μια πολιτική προώθησης των συμφερόντων της μέσω της Ευρωπαϊκής Ένωσης και με τη μέθοδο της προβολής τους είτε μέσω των υπερεθνικών θεσμών (Ευρωπαϊκή Επιτροπή) είτε της συνεργασίας με τη Γαλλία (γαλλο-γερμανικός άξονας), αλλά με ετοιμότητα συμβιβασμού προς το συμφέρον της συνολικής υπερεθνικής προώθησης της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι τελευταίες διευρύνσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης επέβαλαν επιτακτικά για τα μεγάλα κράτη-μέλη ένα νέο τρόπο λήψεως αποφάσεων. Οι δυσκολίες στις διαδικασίες επικυρώσεως της Συνταγματικής Συνθήκης και μετέπειτα της Συνθήκης της Λισσαβόνας ήταν αναμφίβολα σημείο καμπής και για τη Γερμανία, που φαίνεται ότι κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι θεσμικά μη διαχειρίσιμη. Ήταν διάχυτα εμφανής το τελευταίο διάστημα η επανεθνικοποίηση της διαδικασίας λήψεως αποφάσεων. Σε τούτο κατέτεινε και το γεγονός ότι, τις καίριες νέες θεσμικές θέσεις της Συνθήκης της Λισσαβόνας κατέλαβαν πολιτικοί που δεν έχουν ακόμη καταφέρει να αποδείξουν τις ηγετικές ικανότητές τους. [  ]


Ο χειρισμός από τη Γερμανία της ελληνικής δημοσιονομικής κρίσης έδειξε τη συγκυριακή λειτουργία ενός συστήματος ομόκεντρων κύκλων (Γερμανία - Ευρωζώνη - Ευρωπαϊκή Ένωση) με πυρήνα και κυρίαρχο τη Γερμανία. Είναι νωρίς να εξαχθούν ασφαλή συμπεράσματα για την επανάληψη του ίδιου συστήματος λήψεως αποφάσεων και βεβαίως να αξιολογηθεί αν και ποια ανακλαστικά των λοιπών κρατών-μελών θα προκαλέσει η δημόσια εκδήλωση της γερμανικής ισχύος. Φαίνεται ωστόσο ότι η Γερμανία αναμφίβολα επιδιώκει ρόλο κεντρικού ρυθμιστή στη λήψη αποφάσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, με προφανή αντίκτυπο και στην αναβάθμιση της θέσης της έναντι των ΗΠΑ και της Κίνας. Η ελληνική δημοσιονομική κρίση έδειξε για τη χώρα μας τα περιορισμένα περιθώρια επηρεασμού μιας ήδη ειλημμένης ενδο-γερμανικής αποφάσεως. Υπό την προϋπόθεση ότι βραχυπρόθεσμα η δημοσιονομική –και κοινωνική– κατάσταση της χώρας μας θα σταθεροποιηθεί, η αναγκαστική ενασχόληση με την Ελλάδα, που η κρίση επέβαλε στη Γερμανία, μπορεί να έχει και θετικές επιπτώσεις για τη χώρα μας, μέσω της προώθησης μιας προσέγγισης και συνεννόησης των δύο χωρών, με βάση τα συμφέροντά τους. Στο σημείο αυτό μπορούν να διατυπωθούν μόνο γενικά σχόλια: ■ Είναι σημαντικό να αποπολιτικοποιηθεί ο χειρισμός της κρίσης, να ανατραπεί το κακό κλίμα εκατέρωθεν αρνητικών δημοσιευμάτων και δηλώσεων και προληπτικά να επισημανθούν και να εκτονωθούν οποιαδήποτε αγκάθια στις παραδοσιακά άριστες διμερείς και άλλες σχέσεις. Καθώς η Γερμανία αναμένεται να αναλαμβάνει ηγετικό ρόλο εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αποδεχόμενη το επακόλουθο κόστος στη δημόσια εικόνα της, είναι κρίσιμο να αποφύγουμε τα στοιχεία εκείνα που στην κοινή γνώμη των δύο χωρών θα επαναφέρουν αρνητικά ανακλαστικά και, ειδικά στη χώρα μας, θα επιτρέψουν μια επανάληψη αρνητικών εμπειριών του παρελθόντος. ■ Η υλοποίηση του προσφάτως εκδοθέντος μεταξύ των δύο χωρών Κοινού Ανακοινωθέντος προσφέρει σημαντικό πεδίο διαρκούς επαφής και συγκλίσεως συμφερόντων, αρκεί σε επίπεδο πολιτικής και διοίκησης να το χειριστούμε εποικοδομητικά, ξεπερνώντας τη σημερινή φάση φυσιολογικής αδυναμίας μας. ■ Στο ίδιο πνεύμα, εφόσον επαναπροσδιορίσουμε τις βάσεις μιας εταιρικής σχέσης εμπιστοσύνης, δεν θα έβλεπα για ποιο λόγο δεν θα μπορούσαμε να διερευνήσουμε, σε αμοιβαία συνεννόηση, έναν επωφελή ρόλο για την αναβάθμιση και πρόοδο του περιβάλλοντός μας γειτονικού χώρου. [  ]


■ Για την υλοποίηση των ανωτέρω είναι κρίσιμη η αξιοποίηση όλων των διαύλων: είναι απαραίτητο, μεταξύ άλλων, να εγκαταστήσουμε μια συνεχή ροή επαφών σε όλα τα επίπεδα, γιατί οι επαφές που πραγματοποιήθηκαν σε πολιτικό επίπεδο τα περασμένα χρόνια, πρέπει να ομολογήσω, δεν ήταν τόσο συχνές όσο αρμόζει στις στενές μας σχέσεις. Αποχωρώντας, είχα άλλωστε την ευχαρίστηση να κληροδοτήσω έναν κύκλο επαφών που αποτελεί σταθερή βάση για μια τέτοια εξέλιξη. Σήμερα οι Έλληνες καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε με πνεύμα εθνικής αλληλεγγύης και συστράτευσης τις οικονομικές δυσκολίες που αντιμετωπίζει η χώρα μας και οι οποίες μπορεί εν μέρει να οφείλονται σε δική μας ολιγωρία αλλά και εν μέρει στη δυσλειτουργία του ευρύτερου ευρωπαϊκού και διεθνούς συστήματος. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι έχουμε μπροστά μας σημαντικούς αγώνες και αρκετές ακόμη δύσκολες μέρες, αλλά και την πεποίθηση και την αποφασιστικότητα να φέρουμε εκείνες τις αλλαγές στη χώρα μας, που θα τη θωρακίσουν για το μέλλον. Η σημερινή όμως κρίση αποτελεί και ένα εγερτήριο σάλπισμα για την προώθηση της ευρωπαϊκής ιδέας, παραδοσιακός υποστηρικτής της οποίας είναι ανέκαθεν η Ελλάδα. Αν είναι αλήθεια ότι μια χώρα όσο μικρή και αν είναι μπορεί να θέσει σε κίνδυνο το σύνολο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, άλλη τόση αλήθεια έχει το ότι η αλληλεγγύη του συνόλου για μια χώρα σε κίνδυνο, αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της σημερινής ένωσης κρατών και λαών. Ο ευρύτατος δημόσιος διάλογος που προκλήθηκε σε ολόκληρη την Ευρώπη με αφορμή την Ελλάδα, γρήγορα ευτυχώς ξεπερνά την άγονη και άχαρη αναζήτηση ενόχων, και φαίνεται ότι σωστά επικεντρώνεται στο τι πρέπει και μπορούμε να πράξουμε για να λειτουργήσει καλύτερα το κοινό ευρωπαϊκό μας σπίτι. Με δυο λόγια η ελληνική απάντηση στο ερώτημα αυτό δεν μπορεί παρά να είναι και πάλι “περισσότερη Ευρώπη”, αλλά μια Ευρώπη της αλληλεγγύης και της συνοχής. Υπό αυτή την έννοια είμαι πεπεισμένος ότι οι ελληνο-γερμανικές σχέσεις θα παραμείνουν γερές σαν βράχος, τον οποίο τα κύματα δεν θα μπορέσουν να διαβρώσουν.

[  ]

Wolfgang Schultheiß

ΣΥΜΠΕΡAΣΜΑΤΑ

Ό

ταν πριν από πέντε χρόνια ανέλαβα υπηρεσία στην Αθήνα, είχα βρει πολύ λίγη βιβλιογραφία για τη σύγχρονη Ελλάδα. Παρότι γνώστης των αρχαίων ελληνικών και με ενδιαφέρον για την ιστορία, δεν ήξερα σχεδόν τίποτα για την Ελλάδα μετά την κατάκτησή της από τους Ρωμαίους. Πότε έγινε ελληνική η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία; Επί Ιουστινιανού ή με την εισαγωγή της ελληνικής γλώσσας επί Ηρακλείου 100 χρόνια αργότερα; Αν εξαιρέσει κανείς τις χρονολογίες ορόσημα, 1204 και 1453, υπήρχε ένα κενό δύο χιλιετιών, τεράστιο όσον αφορά τις γνώσεις μου για την Ελλάδα. Και την Ελληνική Επανάσταση όμως, την είχα συνδυάσει περισσότερο με το Λόρδο Βύρωνα παρά με τους Γερμανούς φιλέλληνες. Κρίνοντας από τη δική μου περίπτωση, μπορώ να μιλήσω και για άλλους Γερμανούς. Κι εκείνοι δεν θα μπορούν να αναφέρουν κάποιο όνομα ή κάποια ημερομηνία για την Ελλάδα μετά την αρχαιότητα και τη σύγχρονη Ελλάδα μετά την εποχή του Όθωνα. Αυτό το τεράστιο κενό γνώσεων, αποτυπωμένο σε έντυπα μέσα, οδήγησε πρόσφατα σε μια αντιμαχία των μέσων ενημέρωσης, με επιβλαβείς αν και προσωρινές επιπτώσεις στις διμερείς μας σχέσεις. Γι’ αυτόν το λόγο είμαι ευτυχής που θα μας δοθεί κατά τη διάρκεια των ομιλιών αυτής της εκδήλωσης η ευκαιρία να εξετάσουμε τις ελληνο-γερμανικές σχέσεις τουλάχιστον τους τελευταίους δύο αιώνες. Και εύχομαι πραγματικά, το αποτέλεσμα αυτών των ομιλιών, το οποίο θέλουμε να δημοσιευθεί με τη μορφή βιβλίου, να αποτελέσει για μελλοντικούς πρέσβεις, συνεργάτες της πρεσβείας και γενικά ενδιαφερόμενους –πιθανόν δε, ανάμεσά τους να υπάρξει και κάποιος δημοσιογράφος– έναν οδηγό. Επειδή σήμερα μιλώ με βάση εντελώς προσωπικά κριτήρια, ίσως θα πρέπει να αναφερθώ στους συνειρμούς, τους οποίους προκαλούσε και προκαλεί στη γενιά μου το λήμμα “Ελλάδα”. Η διαφορά μεταξύ του αναμενόμενου και της [  ]


πραγματικότητας καθορίζει το μέγεθος της ικανοποίησης ή της απογοήτευσης. Και αυτός είναι πιθανόν ένας από τους λόγους για τους οποίους ορισμένες φωνές σε γερμανικά μέσα ενημέρωσης ξεχώρισαν με την τόσο έντονη κριτική τους εναντίον της Ελλάδας. Για τον πατέρα μου ήταν αυτονόητο ότι έπρεπε να μάθω ελληνικά. Αυτό αποτελούσε τμήμα της κλασικής παιδείας. Αυτήν είχε λάβει, αυτήν ήθελε και για το γιο του. Στο σχολείο ακούστηκε κάποια στιγμή αργότερα και η εντολή: «Οι καλοί μαθητές να συγκεντρωθούν δεξιά». Κι αυτοί οι μαθητές ακολουθούσαν στη συνέχεια (εάν το ήθελαν) τη θεωρητική κατεύθυνση και μάθαιναν ελληνικά αντί για γαλλικά. Έτσι μάθαινα με τους συμμαθητές μου για έξι ολόκληρα χρόνια αρχαία ελληνικά και ίσως αυτός να είναι και ο λόγος που με συνδέει μαζί τους ένας τόσο στενός δεσμός. Διαβάζαμε Πλάτωνα, Ξενοφώντα και την Οδύσσεια, μαθαίναμε για τους Έλληνες φιλοσόφους και αναπτύξαμε ένα αίσθημα εκπαιδευτικής υπεροχής, το οποίο όμως ξεπεράσαμε γρήγορα μπροστά στην πρόκληση των σύγχρονων γλωσσών. Στα μαθητικά μου χρόνια έκανα εννέα χρόνια λατινικά, έξι χρόνια ελληνικά, τέσσερα χρόνια αγγλικά, ενώ δεν είχα να επιδείξω άλλες γλωσσικές δεξιότητες. Ήταν προφανές ότι έπρεπε να καλυφθεί ένα κενό. Στην τάξη μας, ο Ηνίοχος των Δελφών και ο Ποσειδώνας του Αρτεμισίου από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, μας κοίταζαν για πέντε χρόνια αφ’ υψηλού. Ταυτόχρονα διαβάζαμε στον ελεύθερο χρόνο μας και μυθιστορήματα που υμνούσαν την περίοδο της άνθησης των γερμανικών φύλων, όπως το Ein kampf um Rome [Μια μάχη για τη Ρώμη] του Felix Dahn, στο οποίο μόνο ο Βελισάριος και ο Προκόπιος ξεχώριζαν από τη μάζα των –σπανίως θετικών– αναφορών στο ελληνικό στοιχείο. Αυτό προϊδέαζε για μια εκ διαμέτρου αντίθετη αντίληψη όσον αφορά την ελληνική αρχαιότητα και τη μεταγενέστερη περίοδο. Ποιος μπορεί να περιγράψει την απογοήτευσή μου όταν μερικά χρόνια μετά το λύκειο, κατά τη διάρκεια των σπουδών μου στις ΗΠΑ, ήθελα να εντυπωσιάσω μια Ελληνίδα με τα ελληνικά μου. Ξεκαρδίστηκε όταν άρχισα να απαγγέλλω Οδύσσεια, παρόλα αυτά όμως την είχε καταλάβει. Σιγά-σιγά άρχισα να καταλαβαίνω κι εγώ, ότι πρώτον η ελληνική γλώσσα είχε αλλάξει και ότι δεύτερον η εικόνα των Ελλήνων που μου είχαν μεταφέρει ήταν διαφορετική. Η «καλοκαγαθία», το αρχαιοελληνικό ιδεώδες, ο συνδυασμός του ωραίου και του καλού, είχε αντικατασταθεί από έναν διαφορετικό τρόπο ζωής. «Έρως και χρήμα» ήταν, κατά τα λεγόμενα της δεσποινίδας, η κινητήρια δύναμη των σύγχρονων Ελλήνων, ενώ μιλούσε με μεγάλη αγανάκτηση για τους συνταγματάρχες, οι οποίοι [  ]

WO L F G A N G S C H U LT H E I S S

δεν είχαν ακόμη εμφανιστεί στην οθόνη του δικού μου πολιτικού ραντάρ. Αυτή την ενστικτώδη, μερικές φορές επιτακτική, ανάγκη των Ελλήνων για ελευθερία, θα τη συναντούσα τριάντα χρόνια αργότερα με τη μορφή μεγάλου αριθμού διαδηλώσεων και απεργιών, εν μέρει διάρκειας μηνών, μάρτυρας της οποίας υπήρξα κατά τη θητεία μου ως πρέσβης στην Αθήνα. Ένας Γερμανός, ο οποίος έχει μελετήσει τον Όμηρο και τον Πλάτωνα και έχει ωραίες αναμνήσεις από τα ταξίδια του στα νησιά του Αιγαίου, δεν είναι κατάλληλα προετοιμασμένος για την κοινωνική πραγματικότητα της σημερινής Ελλάδας. Οι εφημερίδες έγραψαν τον τελευταίο καιρό συχνά, ότι οι Έλληνες ζούσαν πάνω από τις δυνατότητές τους και εφάρμοσαν δημιουργικές μεθόδους λογιστικής. Κι εδώ σταματούν οι γνώσεις. Γνωρίζουμε τόσο λίγα για την Ελλάδα. Πολλοί Γερμανοί αναρωτιούνται για παράδειγμα: Πήρε η Ελλάδα μέρος στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο; Πώς ήταν οι σχέσεις κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου; Ελάχιστοι της γενιάς μου έχουν συνειδητοποιήσει ότι υπήρξε γερμανική κατοχή στην Ελλάδα κατά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και τι διαπράχθηκε τότε εδώ. Ελάχιστοι Γερμανοί καταλαβαίνουν το αίσθημα απειλής από τους Τούρκους. Στην ουσία κανείς δεν μπορεί να συλλάβει τη διένεξη με τα Σκόπια για την ονομασία. Μόνο τα ονόματα Κάλλας, Θεοδωράκης και Μελίνα Μερκούρη είναι γνωστά, ενώ τα ονόματα Ωνάσης και Νιάρχος μεταδίδουν στους Γερμανούς μια αχνή εικόνα –η οποία καλύπτεται από έρωτα και χρήμα– για τη σημασία της Ελλάδας ως ναυτικό έθνος. Το γεγονός ότι μερικά κενά καλύφθηκαν, είναι αποτέλεσμα αυτής εδώ της σειράς ομιλιών. Ανακαλύψαμε για παράδειγμα ότι υπάρχει ένα πεδίο κοινωνικής συνεργασίας, πολύ μεγαλύτερο απ’ ότι πολλοί είχαν φανταστεί. Η διασύνδεση σε καλλιτεχνικό, επιστημονικό και φιλοσοφικό επίπεδο και η πυκνή ακαδημαϊκή ανταλλαγή έχουν μεγάλη βαρύτητα. Τα ορόσημά μας, αυτά που επιλέξαμε, μπορεί ενδεχομένως να αποτελούν ψηφίδες ή μια μόνο σκηνή, αλλά γεμίζουν το γενικό πλάνο των σχέσεων των δύο λαών μας με ζωή. Στο ένα ή το άλλο σημείο της πορείας σίγουρα σκοντάψαμε και πέσαμε κιόλας, δεν έπρεπε όμως να το παραλείψουμε. Οι ομιλίες για τους Έλληνες μετανάστες στη Γερμανία, τους πολιτικούς πρόσφυγες την περίοδο της δικτατορίας των συνταγματαρχών και την προσχώρηση της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, δείχνουν τον τρόπο με τον οποίο η εμπειρία και η ανάμνηση από το οδυνηρό και βάρβαρο παρελθόν εξελίχθηκαν σε μια συνεργασία για την ειρήνη και την ευημερία και στις δύο χώρες, αλλά και στο κοινό πολιτικό μέλλον σε μια ενωμένη Ευρώπη. Σήμερα βρισκόμαστε στο επίκεντρο μιας μεγάλης συζήτησης για το πώς η [  ]


Ελλάδα μπορεί να αντεπεξέλθει στη δημοσιονομική της κρίση. Μπορεί βέβαια να οφείλεται στην ίδια, αγγίζει όμως το μέλλον του ευρώ και αυτό της Οικονομικής και Νομισματικής Ένωσης. Βρισκόμαστε στην ίδια βάρκα. Εμείς, οι Γερμανοί, χαρακτηριζόμαστε περισσότερο από ένα αίσθημα επιβολής δικαίου, παρά από την ιδιότητα να κάνουμε και καμιά φορά τα στραβά μάτια. Και γι’ αυτό το λόγο η κριτική στον ελληνικό τρόπο οικονομικής διαχείρισης υπήρξε ιδιαίτερα οξεία. Τα ελληνικά μέσα όμως δεν μας χαρίστηκαν –ξανά η έκφραση αυτού του χαρακτηριστικού ενστικτώδους αισθήματος της ευθιξίας. Στην αξιολόγηση της εικόνας του γερμανικού Τύπου θα πρέπει όμως να συνυπολογιστεί και το γεγονός ότι σε εμάς η σταθερότητα του ευρώ δημιουργεί ιδιαίτερη ανησυχία, η οποία πηγάζει από έναν ενστικτώδη φόβο για απώλεια της αξίας του νομίσματος, που οφείλεται στον υπερπληθωρισμό της δεκαετίας του 1920, ο οποίος κατέστρεψε πολλές περιουσίες. Όλη μας την υπερηφάνεια, το σταθερό γερμανικό μάρκο, έπρεπε να το θυσιάσουμε στο βωμό της Ευρωπαϊκής Ένωσης, και τώρα η σταθερότητά της κινδυνεύει από άλλους. Αρκετοί σκέφτονται έτσι και δεν είναι καθόλου ευτυχείς. Δύο πράγματα μου εντυπώθηκαν από την Ελλάδα και τους Έλληνες τα περασμένα πέντε χρόνια. Το πρώτο είναι η εντυπωσιακή, εκπληκτική φιλοξενία των Ελλήνων. Το άλλο είναι η απόσταση που αισθάνονται πολλοί Έλληνες από το κράτος. Το αρχαίο ιδεώδες του «πολίτη», ο οποίος ασχολείται με τα κοινά, το συναντώ σχετικά σπάνια στη χώρα στην οποία αυτό γεννήθηκε. Κινητήρια δύναμη φαίνεται να είναι περισσότερο η μεγιστοποίηση του κέρδους και η ανησυχία για την οικογένεια και τον κύκλο του στενού περιβάλλοντος. Όταν το αναφέρω αυτό σε Έλληνες, μου εξηγούν ότι ο πολίτης δεν εμπιστεύεται το κράτος και το κράτος δεν εμπιστεύεται τον πολίτη. Εμείς, οι Γερμανοί, τουλάχιστον κατά το παρελθόν, τείναμε προς το άλλο άκρο, αυτό της υποταγής στις εκάστοτε αρχές. Ίσως γι’ αυτό η διαφορετική ελληνική συμπεριφορά μας κάνει τόσο μεγάλη εντύπωση. Σ’ εμάς, τους Γερμανούς συνυπάρχουν όλα αυτά τα συναισθήματα, όπως ο ενθουσιασμός για την αρχαία Ελλάδα, η άγνοια όλων αυτών που συνέβησαν εδώ από τότε και εσχάτως η ανησυχία ότι ο ελληνικός τρόπος ζωής θα μπορούσε να έχει αρνητικές οικονομικές επιπτώσεις και σε εμάς. Αυτή η ανησυχία και η απόλυτη αίσθηση ανεξαρτησίας των Ελλήνων από τη μία και από την άλλη η ομορφιά του τοπίου, που στο μυαλό μας έχει συνδεθεί με τα επιτεύγματα του παρελθόντος σε τέχνες και φιλοσοφία, έχουν προκαλέσει τη δυσπιστία και την έκπληξη, που χαρακτηρίζουν τον τελευταίο καιρό τις σχέσεις μας. [  ]

WO L F G A N G S C H U LT H E I S S

Οι ομιλίες των δύο τελευταίων ημερών και το μεγάλο ενδιαφέρον για την εκδήλωση αυτή κατέδειξαν όμως και κάτι άλλο: Παρά τους διαξιφισμούς των μέσων ενημέρωσης στις δύο χώρες, παρά την άκομψη και όχι πάντα αδικαιολόγητη κριτική των δύο πλευρών, διαθέτουμε μια κοινή δεξαμενή, η οποία θα σώσει τις διμερείς μας σχέσεις από όλες τις ταλαιπωρίες τις οποίες έχουν υποστεί. Κι αυτή η δεξαμενή αποτελείται από τους ανθρώπινους και οικογενειακούς δεσμούς, τους οποίους εσείς όλοι μέσα σε αυτόν εδώ το χώρο αντιπροσωπεύετε. Οι πολλοί ελληνο-γερμανικοί γάμοι, οι έντονες ακαδημαϊκές ανταλλαγές και τα μεταναστευτικά ρεύματα από και προς τις δύο κατευθύνσεις –στη Γερμανία οι απασχολούμενοι, στην Ελλάδα οι τουρίστες και οι συνταξιούχοι– δημιουργούν ένα στενό πλέγμα, το οποίο θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε με μεγάλη σιγουριά ένα δίχτυ ασφαλείας για τις σχέσεις μας. Τα πρόσωπα αυτού του πλέγματος δεν αποτελούν την πλειοψηφία και συχνά δεν διαθέτουν και κάποιο μέσο, μέσα από το οποίο θα ήθελαν ή θα μπορούσαν να εκφραστούν. Αποτελούν όμως το μεταλλικό οπλισμό πάνω στον οποίο δημιουργήθηκαν τα τσιμεντένια θεμέλια των διμερών μας σχέσεων. Η εμπειρία και νηφαλιότητα αυτών των ανθρώπων θα συνεισφέρει τελικά, ώστε η κατανόηση προς τον άλλο να επανέλθει στην πολιτική σκέψη και στα μέσα ενημέρωσης. Μια κατανόηση που τη χαρακτηρίζουν η σωστή εκτίμηση, η γνώση των αδυναμιών και των προτερημάτων του άλλου, αλλά προπάντων η ευαισθητοποίηση προς τον άλλον. Απόδοση στα ελληνικά: Στέργιος Ασπριώτης

[  ]

Ο Ι Σ Υ Γ Γ ΡΑ Φ Ε Ι Σ

Γε ρ άσ ι µ ος Α λε ξ ά το ς

Ο Γεράσιμος Αλεξάτος γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη και σπούδασε ηλεκτρολόγος μηχανικός στο Τεχνικό Πανεπιστήμιο του Βερολίνου. Από το 1988 μέχρι πρόσφατα εργαζόταν ως ερευνητής-ελεγκτής εφευρέσεων στο Ευρωπαϊκό Κέντρο Ευρεσιτεχνιών στο Βερολίνο. Παράλληλα ασχολήθηκε εντατικά και επί πολλά χρόνια με τη μελέτη και έρευνα επί ειδικών ιστορικών θεμάτων ελληνο-γερμανικού ενδιαφέροντος, τα οποία δημοσιεύει ή παρουσιάζει σε διαλέξεις. Πρόσφατα εκδόθηκε το βιβλίο του Οι Έλληνες του Γκαίρλιτς 1916-1919. ⇥ [email protected]

∆ η µή τ ρ η ς Κ . Α πο στο λ ό πο υ λ ο ς

Είναι πτυχιούχος του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών –ειδίκευση στον Τομέα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών– και του Τμήματος Γερμανικών Σπουδών, της Φιλοσοφικής Σχολής του ίδιου Πανεπιστημίου, καθώς και διδάκτωρ (2004) του Τμήματος Ιστορίας του Τεχνικού Πανεπιστημίου του Βερολίνου (Technische Universität Berlin). Από το 2008 εργάζεται ως ερευνητής στο Κέντρο Ερεύνης Ιστορίας Νεωτέρου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών, ενώ από το 2005 διδάσκει Ευρωπαϊκή Ιστορία στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο (ΕΑΠ). Έχει συμμετάσχει σε διάφορα επιστημονικά συνέδρια και έχει δημοσιεύσει στον εκδοτικό οίκο Peter Lang (2004) τη μονογραφία: Die griechisch-deutschen Nachkriegsbeziehungen. Historische Hypothek und moralischer „Kredit” - die bilateralen politischen und ökonomischen Beziehungen unter besonderer Berücksichtigung des Zeitraums 1958-1967, καθώς και διάφορα άρθρα σε επιστημονικά περιοδικά και συλλογικά έργα, στο αντικείμενο της νεότερης και σύγχρονης ιστορίας. ⇥ [email protected]

Ha n s- J oa ch im G eh r k e

Γεννήθηκε στο Salzgitter-Lebenstedt και σπούδασε Ιστορία, Κλασική Φιλολογία, Φιλοσοφία και Παιδαγωγική στο Πανεπιστήμιο Georg-August του Göttingen. Αφού ολοκλήρωσε εκεί τη διατριβή του το 1973, εργάστηκε στο πανεπιστήμιο ως ειδικός επιστήμων από το 1973 έως το 1982. Μετά την υφηγεσία στην Αρχαία Ιστορία (1982) εργάστηκε ως καθηγητής της ειδικότητας αυτής στα πανεπιστήμια Julius-Maximilian του Würzburg (1982-1984), Freie Universität του Βερολίνου (1984-1987) και Albert-Ludwig του Freiburg (1984-2008). Από την 1η Μαρτίου 2008 έχει αναλάβει τη θέση του διευθυντή στο Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο του Βερολίνου. Ειδικεύεται στον τομέα της ελληνικής ιστορίας, και ιδιαίτερα στην ιστορία της αρχαϊκής και [  ]


ελληνιστικής εποχής. Θεματικά καταπιάνεται ως επί το πλείστον με ζητήματα που αφορούν τις κοινωνικές συγκρούσεις και την ενσωμάτωση, την πολιτική θεωρία, την αντίληψη του παρελθόντος και τη διάταξη του χώρου στην αρχαία Ελλάδα, καθώς και τις σχετιζόμενες με τα παραπάνω διαδικασίες πρόσληψης. Στις περίπου 200 δημοσιεύσεις του ‒μεταξύ των οποίων κι επτά μονογραφίες‒ συγκαταλέγονται τα παρακάτω έργα: Στάσις: Έρευνα για τους εσωτερικούς πολέμους στις ελληνικές πόλεις-κράτη του 5ου και 4ου αιώνα π.Χ. (1985), Μικρή ιστορία της Αρχαιότητας (1999), Η ιστορία του ελληνιστικού κόσμου (γ΄ έκδ. 2003), Μέγας Αλέξανδρος (δ΄ έκδ. 2005) και Η Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας: Μία Επισκόπηση (β΄ έκδ. 2006). ⇥ [email protected]

Ha n s E ide n ei er

Σπούδασε Κλασική Φιλολογία, Βυζαντινολογία, Νεοελληνική Φιλολογία, Ιστορία, Φιλοσοφία και Γλωσσολογία στα πανεπιστήμια Tübingen, Αμβούργου, Θεσσαλονίκης και Μονάχου. Το 1966 ανακηρύχθηκε διδάκτωρ Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου του Μονάχου. Από το 1969 δίδαξε στο Πανεπιστήμιο της Κολωνίας Βυζαντινολογία, Νεοελληνική Γλώσσα και Λογοτεχνία. Μετά την υφηγεσία το 1974, το 1975 δίδαξε ως έκτακτος καθηγητής της Μεσαιωνικής και Νεοελληνικής Φιλολογίας. Το 1994 ανέλαβε καθήκοντα τακτικού καθηγητή στην έδρα της Βυζαντινολογίας και Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο του Αμβούργου, όπου και δίδαξε έως στο 2002. Διετέλεσε επισκέπτης καθηγητής στα πανεπιστήμια της Θεσσαλονίκης, Κρήτης και Κύπρου. Επίτιμος διδάκτωρ του Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης. Στα δημοσιεύματά του έχει κατά κύριο λόγο ασχοληθεί με φιλολογικά προβλήματα της μεσαιωνικής δημώδους γραμματείας, εκδόσεις κειμένων της πρώιμης νεοελληνικής, τη διδασκαλία των νεοελληνικών σε γερμανόφωνους, καθώς και με μεταφράσεις νεοελληνικής λογοτεχνίας στα γερμανικά. ⇥ [email protected]

Ηλίας Κατ σ ο ύ λ η ς

Σπούδασε στην Αθήνα, στο Αμβούργο και στο Δυτικό Βερολίνο Πολιτική Επιστήμη, Κοινωνιολογία και Ιστορία. Το 1971 ανακηρύχθηκε διδάκτωρ Φιλοσοφίας του Ελεύθερου Πανεπιστημίου του Βερολίνου. Το 1975 επέστρεψε στην Ελλάδα. Από το 1984 έως το 2003 διετέλεσε καθηγητής Πολιτικής Κοινωνιολογίας στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης του Παντείου Πανεπιστημίου. Δίδαξε ως επισκέπτης καθηγητής στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου και στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Έχει δημοσιεύσει επιστημονικά άρθρα σε ελληνικά και διεθνή περιοδικά και συλλογικούς τόμους, και έχει συγγράψει και επιμεληθεί βιβλία που αφορούν τα πολιτικά κόμματα στην Ευρώπη, τα κοινωνικά κινήματα και την κοινωνία πολιτών. Από το 1998 διευθύνει την επιθεώρηση Επιστήμη και Κοινωνία. ⇥ [email protected]

[  ]

ΟΙ Σ Υ ΓΓΡΑΦΕΙΣ

Νικ όλαος Κ . Κλ α µ α ρ ή ς

Καθηγητής της Πολιτικής Δικονομίας στη Νομική Σχολή του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Δικηγόρος παρ’ Αρείω Πάγω. Πρόεδρος του Τμήματος Νομικής τα έτη 1997-2001. Νομικός Σύμβουλος του πρωθυπουργού τα έτη 2004-2009. Μέλος της Εθνικής Επιτροπής για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου τα έτη 2001-2009 (τα τελευταία τέσσερα έτη ως πρόσωπο υποδειχθέν από τον πρωθυπουργό). Αντιπρόεδρος του Δ.Σ. της Ενώσεως Ελλήνων Δικονομολόγων. Πρόεδρος της Νομοπαρασκευαστικής Επιτροπής του Υπουργείου Δικαιοσύνης για την αναμόρφωση του Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας (2005-2008). Πρόεδρος της Εταιρείας Ελλήνων Υποτρόφων του Ιδρύματος Alexander von Humboldt. Αναπληρωτής διευθυντής του Ερευνητικού Ινστιτούτου Δικονομικών Μελετών. ⇥ [email protected]

Αν ασ τ άσ ιος Κρ ι εκ ο ύ κ η ς

Γεννήθηκε στην Αθήνα. Τελείωσε το Βαρβάκειο και τη Νομική Σχολή Αθηνών με άριστα. Δικηγόρος Αθηνών. Τον Οκτώβριο του 1974 εισήλθε στο διπλωματικό κλάδο. Υπηρέτησε, μεταξύ άλλων, στην Πρεσβεία της Ελλάδας στο Παρίσι, ως πρόξενος στο Ρίο ντε Τζανέιρο, ως γενικός πρόξενος στο Ντόρτμουντ, ως πρεσβευτής σύμβουλος στη Μόνιμη Αντιπροσωπεία της Ελλάδος στην Ευρωπαϊκή Ένωση στις Βρυξέλλες. Πρώτος πρέσβης της Ελλάδας στη Γεωργία, διευθυντής Εξωτερικών Υποθέσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην Αθήνα, μόνιμος αντιπρόσωπος της Ελλάδας στα Ηνωμένα Έθνη και τους Διεθνείς Οργανισμούς στη Γενεύη, διευθυντής Εθιμοτυπίας του Υπουργείου Εξωτερικών και τέλος πρέσβης της Ελλάδος στη Γερμανία. Επίτιμος δημότης του Ρίο ντε Τζανέιρο. ⇥ [email protected]

Ca y Lie n a u

Σπούδασε Κλασική Φιλολογία και Γεωγραφία στα Πανεπιστήμια Freiburg, Ρώμης και Kiel. Επιμελητής στον κλάδο των Ελληνικών Σπουδών στο Gießen, επιστημονικός συνεργάτης στο Ινστιτούτο Γεωγραφίας. Υφηγεσία στις επιστήμες της Γης με διατριβή για τη γεωργία και τη μετανάστευση στη Δυτική Πελοπόννησο. Το 1974 και έως το 2002 χρημάτισε καθηγητής Γεωγραφίας στο Πανεπιστήμιο Münster. Εξέδωσε μελέτες για τη γεωγραφία της Ελλάδας, ήταν συνεκδότης των περιοδικών Hellenika, Choregia (Μελέτες για την Ελλάδα στο Münster) και Orbis Terrarum. Είναι μέλος της Επιτροπής Νοτιοανατολικής Ευρώπης της Ακαδημίας Επιστημών της Göttingen και αντιπρόεδρος της Ομοσπονδίας Ελληνογερμανικών Εταιρειών. ⇥ [email protected]

Κώσ τ ας Λ ού λος

Επίκουρος καθηγητής του Τμήματος Επικοινωνίας και Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης (ΜΜΕ) [  ]


του Πανεπιστημίου Αθηνών. Σπούδασε Οικονομικά στην Ανωτάτη Σχολή Οικονομικών και Εμπορικών Επιστημών (ΑΣΟEΕ), Ιστορία και Φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο του Düsseldorf (Γερμανία), όπου έλαβε το διδακτορικό δίπλωμα στη Νεότερη Ιστορία. Έχει διατελέσει επικεφαλής του Ιστορικού Αρχείου της Αγροτικής Τραπέζης. Έχει επιμεληθεί εκδόσεων επιστημονικών έργων, όπως Wolfgang J. Mommsen, Ιμπεριαλισμός. Οι Πνευματικές, Πολιτικές και Οικονομικές Ρίζες του, Αθήνα 2007. Έχει δημοσιεύσει άρθρα σε ξένα και ελληνικά επιστημονικά περιοδικά και τα βιβλία: Die Deutsche Griechenlandpolitik von der Jahrhundertwende bis zum Ausbruch des Ersten Weltkrieges 1896-1914, Frankfurt, Bern, N. York 1986, Η Γερμανική Πολιτική στην Ελλάδα 1896-1914, Αθήνα 1991, Ιστορία και Τύπος, Αθήνα 2006. ⇥ [email protected]

Μ αρ ιλίζα Μ η τσο ύ

Καθηγήτρια Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου (από το 1999). Σπούδασε Φιλοσοφία και Φιλολογία στην Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη και το Παρίσι. Διευθύνει την εκδοτική σειρά Münchener Schriften zur Neogräzistik και είναι συνεκδότρια του περιοδικού Κονδυλοφόρος. Έχει διδάξει ως επισκέπτρια καθηγήτρια στα πανεπιστήμια Θεσσαλονίκης, Κύπρου και στην École des Hautes Études en Sciences Sociales στο Παρίσι. Τα ερευνητικά της ενδιαφέροντα εστιάζονται στη Νεοελληνική Λογοτεχνία και Ιστορία των Ιδεών του 19ου και 20ού αιώνα, τις πολιτιστικές μεταφορές, την εκδοτική και τη δοκιμιογραφία. Το 2010 εξέδωσε με τη Chryssoula Kambas το συλλογικό τόμο Hellas verstehen. Deutschgriechischer Kulturtransfer im 20. Jahrhundert [Κατανοώντας την Ελλάδα. Ελληνο-γερμανικές πολιτιστικές μεταφορές τον 20ό αιώνα]. ⇥ [email protected]

Κω ν σ τ αν τ ίνα Ε . Μ πό τσι ο υ

Σπούδασε Ιστορία και Αρχαιολογία στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και έλαβε το διδακτορικό της δίπλωμα στη νεότερη και σύγχρονη ιστορία στο Πανεπιστήμιο Tübingen (1998). Από το 1999 έως το 2008 δίδαξε Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών. Από το 2008 είναι Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Σύγχρονης Ιστορίας και Διεθνούς Πολιτικής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου. Το ερευνητικό της έργο εστιάζεται στη νεότερη και σύγχρονη ελληνική ιστορία, στην ιστορία της ευρωπαϊκής ενοποίησης, των διατλαντικών σχέσεων και του Ψυχρού Πολέμου. Η διατριβή της με τίτλο Griechenlands Weg nach Europa: von der Truman-Doktrin bis zur Assoziierung mit der Europäischen Wirtschaftsgemeinschaft, 1947-1961 δημοσιεύτηκε στη Γερμανία το 1999. Είναι γενική διευθύντρια του Ινστιτούτου Δημοκρατίας Κωνσταντίνος Καραμανλής. ⇥ [email protected]

[  ]

ΟΙ Σ Υ ΓΓΡΑΦ ΕΙΣ

Βάν α Μ π ού σ ε

Γεννήθηκε στην Αθήνα και αποφοίτησε από το Ιστορικό και Αρχαιολογικό Τμήμα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Δημοσίευσε το βιβλίο Ανώδυνες παρατηρήσεις του Γερμανού φιλέλληνα Ντάνενμπεργκ, εκδόσεις Καραβία, Αθήνα 1990. Μετέφρασε, σχολίασε και προλόγισε τις επιστολές της βασίλισσας Αμαλίας προς τον πατέρα της, οι οποίες θα εκδοθούν το φθινόπωρο του 2010 από τον εκδοτικό οίκο της Εστίας. ⇥ [email protected]

Γρηγ όρ ιος ∆ . Ν ι ώτη ς

Είναι δικηγόρος στο επάγγελμα και αποφοίτησε από τη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Το 1975 εντάχθηκε στο ΠΑΣΟΚ. Το 1978, ήταν μέλος της Νομαρχιακής Επιτροπής του ΠΑΣΟΚ στη Β΄ Περιφέρεια Πειραιά, στην οποία αργότερα εξελέγη Α΄ γραμματέας. Διετέλεσε αντιπρόεδρος του Γενικού Κρατικού Νοσοκομείου Νίκαιας, πρόεδρος του Γενικού Κρατικού Νοσοκομείου Νίκαιας, Νομάρχης Αρκαδίας και αναπληρωτής γενικός γραμματέας Περιφέρειας Πελοποννήσου. Εξελέγη βουλευτής Β΄ Πειραιά με το ΠΑΣΟΚ για πρώτη φορά στις εκλογές του 1989 όπου και εκλέγεται εφεξής. Διετέλεσε πρόεδρος της Ειδικής Μόνιμης Επιτροπής Απόδημου Ελληνισμού. Μετείχε στη Διαρκή Επιτροπή Εθνικής Άμυνας, Εξωτερικών Υποθέσεων. Υπήρξε μέλος της ελληνικής αντιπροσωπείας στον Οργανισμό για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη (ΟΑΣΕ). Διετέλεσε υφυπουργός Εξωτερικών την περίοδο 2000-2001. Επίσης, την περίοδο 19941996 διετέλεσε υφυπουργός Εξωτερικών - Απόδημου Ελληνισμού. Στο 2ο Συνέδριο του ΠΑΣΟΚ, εξελέγη αναπληρωματικό μέλος της Κεντρικής Επιτροπής (ΚΕ), ενώ στο 3ο Συνέδριο και το 4ο Συνέδριο του κόμματος, εξελέγη μέλος της ΚΕ. Από τις 25.7.1996 διετέλεσε γραμματέας του Τομέα Απόδημου Ελληνισμού του ΠΑΣΟΚ. Στο 5ο και 6ο Συνέδριο του ΠΑΣΟΚ εκλέγεται και επανεκλέγεται μέλος της ΚΕ και αναπληρωτής γραμματέας του Τομέα Απόδημου Ελληνισμού. Στις 15 Οκτωβρίου 2009 εκλέχθηκε Α΄ Αντιπρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων. ⇥ [email protected]

Γε ώ ρ γ ιος Ξ ηρ οπ α ΐ δ η ς

Είναι αναπληρωτής καθηγητής του Τμήματος Γερμανικής Γλώσσας και Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Διδάσκει Φιλοσοφία της Γλώσσας, Ιστορία της Γερμανικής Φιλοσοφίας και Θεωρία της Λογοτεχνίας. Έχει εκλεγεί καθηγητής στο Τμήμα Θεωρητικών Σπουδών της Τέχνης της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών στο γνωστικό αντικείμενο: «Ιστορία φιλοσοφικών και αισθητικών ιδεών 18ος-20ός αιώνας». ⇥ [email protected]

[  ]


Ν ίκ ος Παπ α ν α στα σί ο υ

Είναι απόφοιτος του τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Συνέχισε τις σπουδές του στο Augsburg της Βαυαρίας, όπου εκπόνησε τη διδακτορική του διατριβή Die Metaxas-Diktatur und das nationalsozialistische Deutschland, 1936-1941. Είναι ειδικός επιστήμων στο Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ του Πανεπιστημίου Αθηνών. Έχει διδάξει στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου και σε διάφορα τμήματα του Πανεπιστημίου Αθηνών (Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης). ⇥ [email protected]

Φ ίλιπ π ος Π ετσά λ ν ι κ ο ς

Γεννήθηκε στο Μαυροχώρι Καστοριάς από γονείς αγρότες. Τελείωσε το Γυμνάσιο Καστοριάς. Είναι δικηγόρος. Σπούδασε Νομικά στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, από όπου αποφοίτησε με άριστα. Συνέχισε μεταπτυχιακές σπουδές στο Πανεπιστήμιο της Βόννης στη Γερμανία. Για τη χρηματοδότηση των σπουδών του εργάστηκε ως εργάτης σε εργοστάσια. Στο Πανεπιστήμιο Βόννης παρακολούθησε επίσης Οικονομικές Επιστήμες και εργάστηκε ως επιστημονικός συνεργάτης. Μέλος του ΠΑΣΟΚ από την ίδρυσή του το 1974. Είναι μέλος του Εθνικού Συμβουλίου του ΠΑΣΟΚ. Υποψήφιος βουλευτής στο Νομό Καστοριάς το 1977 και το 1981. Εξελέγη βουλευτής για πρώτη φορά στο Νομό Καστοριάς το 1985, όπου και εκλέγεται εφεξής. Διετέλεσε υπουργός Δικαιοσύνης, Μακεδονίας - Θράκης, Δημόσιας Τάξης, υπουργός αναπληρωτής Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων, υφυπουργός Πολιτισμού, υφυπουργός Παιδείας, γενικός γραμματέας στο Υπουργείο Παιδείας. Εξελέγη το Μάρτιο του 2004 Αντιπρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων και επανεξελέγη το Σεπτέμβριο του 2007. Στις 15 Οκτωβρίου 2009 εξελέγη Πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων. ⇥ [email protected]

Μ ίλτ ος Πε χ λ ι β ά ν ο ς

Καθηγητής Νεοελληνικών Σπουδών στο Freie Universität του Βερολίνου. Σπούδασε Ελληνική Φιλολογία και Συγκριτική Γραμματολογία στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ) και στο Πανεπιστήμιο της Κωνσταντίας. Υποστήριξε το 1999 τη διδακτορική του διατριβή με θέμα Εκδοχές νεοτερικότητας στην κοινωνία του γένους: Νικόλαος Μαυροκορδάτος – Ιώσηπος Μοισιόδαξ – Αδαμάντιος Κοραής. Έχει μεταφράσει μελετήματα του H.R. Jauß (Η θεωρία της πρόσληψης, Αθήνα 1995) και έχει συνεπιμεληθεί τους τόμους Einführung in die Literaturwissenschaft (Στουτγάρδη 1995) και Ο λόγος της παρουσίας. Τιμητικός τόμος για τον Παν. Μουλλά (Αθήνα 2005). Έχει δημοσιεύσει τη μελέτη Από τη “Λέσχη” στις “Ακυβέρνητες Πολιτείες”. Η στίξη της ανάγνωσης (Αθήνα 2008). [email protected]

[  ]


Κώσ τ ας Ρ άπ τ ης

Επίκουρος καθηγητής Νεότερης Ευρωπαϊκής Ιστορίας στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Σπούδασε Ιστορία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και σε μεταπτυχιακό επίπεδο Νεότερη Ευρωπαϊκή Ιστορία στο Ινστιτούτο Οικονομικής και Κοινωνικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου της Βιέννης. Διδάκτωρ του Πανεπιστημίου της Βιέννης (1995). Η διδασκαλία, οι δημοσιεύσεις και τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα αφορούν στη νεότερη ευρωπαϊκή ιστορία και ειδικότερα στην κοινωνική ιστορία, στην ιστορία των αστικών τάξεων και της αριστοκρατίας, στον εθνικισμό στην Κεντρική και Κεντροανατολική Ευρώπη. Έχει διδάξει στο Πανεπιστήμιο Πατρών και στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο. ⇥ [email protected]

Α ι µιλία Ρ οφ ού ζο υ

Γεννήθηκε στην Αθήνα. Σπούδασε Γερμανική Φιλολογία στην Αθήνα και ολοκλήρωσε τη διδακτορική της διατριβή Οι πολιτιστικές και επιστημονικές σχέσεις ανάμεσα στην Ελλάδα και τη Γερμανική Λαοκρατική Δημοκρατία (1949-1989) το 2005 στο Πανεπιστήμιο Αθηνών στο Τμήμα Γερμανικής Γλώσσας και Φιλολογίας. Οι μελέτες και οι δημοσιεύσεις της αφορούν στα ακόλουθα επιστημονικά πεδία: γερμανική και ελληνική στρατιωτική ορολογία και διδακτική της, εξωτερική πολιτιστική πολιτική (ΟΔΓ, ΓΛΔ, Ελλάδα, Κύπρος). Από το 2005 διδάσκει στη Σχολή Ναυτικών Δοκίμων το μάθημα των Γερμανικών (από το 2008 στη βαθμίδα του λέκτορα), ενώ ταυτόχρονα (2005-2007) δίδασκε και στη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων. [email protected]

Ha n s- B. S chl um m

Ο Hans-B. Schlumm είναι καθηγητής του Τμήματος Ξένων Γλωσσών, Μετάφρασης και Διερμηνείας του Ιονίου Πανεπιστημίου με ειδικότητα τη γερμανική γλώσσα και το γερμανικό πολιτισμό. Ζει κι εργάζεται στην Ελλάδα από το 1985: από το 1985 έως το 1991 στο Τμήμα Γερμανικής Γλώσσας και Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και από το 1991 έως σήμερα στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο. Αντικείμενο έρευνας: Συγκριτική μελέτη πολιτισμών και γερμανικός φιλελληνισμός. ⇥ [email protected]

Wol fga n g S ch ul t h ei ß

Πρέσβης της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας στην Αθήνα από το 2005, ο Wolfgang Schultheiß έχει σπουδάσει Νομικά στα πανεπιστήμια Tübingen, Γενεύης, Βόννης και Charlottesville/Virginia. Εισήλθε στο Διπλωματικό Σώμα της Γερμανίας το 1974 και υπηρέτησε μεταξύ άλλων στο Αλγέρι, τη Βιέννη, τον Άγιο Δομίνικο και την Κοπεγχάγη. Στη συνέχεια διετέλεσε από το 2001 έως το 2005 διευθυντής της Διεύθυνσης Εξωτερικών

[  ]


Υποθέσεων της Ομοσπονδιακής Προεδρίας υπό τους ομοσπονδιακούς προέδρους Rau και Köhler. ⇥ [email protected]

S igr id S k a r p el i s - S p er k

Σπούδασε Πολιτική Οικονομία και Κοινωνικές Επιστήμες στα πανεπιστήμια Μονάχου και Göttingen, όπου το 1974 ολοκλήρωσε τη διατριβή της με θέμα Soziale Rationierung öffentlicher Leistungen. Εργάστηκε ως λέκτορας και υπεύθυνη ύλης στους τομείς της δημοσιονομικής πολιτικής και των δημοσίων οικονομικών στο Πανεπιστήμιο Μονάχου, στo Πανεπιστήμιο των Ομοσπονδιακών Ενόπλων Δυνάμεων, καθώς και στην Ανωτάτη Τεχνική Σχολή του Μονάχου. Από το 1969 είναι μέλος του Sozialdemokratische Partei Deutschlands (SPD), στο πλαίσιο του οποίου από το 1974 έως το 2000 δραστηριοποιήθηκε κατά κύριο λόγο ως μόνιμο μέλος διαφόρων επιτροπών σε ομοσπονδιακό επίπεδο. Από το 1980 έως το 2005 υπήρξε μέλος της Ομοσπονδιακής Κάτω Βουλής. Εκτός από την πρωτοβουλία της για τον εκσυγχρονισμό του γερμανικού Κοινοβουλίου μέσω των συστημάτων πληροφοριών και επικοινωνίας IuK και την ευθύνη συντονισμού του έργου αυτού στη δεκαετία του 1980, δραστηριοποιήθηκε με ποικίλους ρόλους εντός του Κοινοβουλίου στους τομείς της οικονομικής πολιτικής, της παγκόσμιας οικονομίας και παγκοσμιοποίησης, της χρηματοδότησης των επιχειρήσεων, καθώς και της υλοποίησης των οδηγιών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Επιπλέον, εργάστηκε για τη σύσφιξη των σχέσεων μεταξύ της Ομοσπονδιακής Κάτω Βουλής και της Βουλής των Ελλήνων. Από το 1996 είναι πρόεδρος της Ένωσης των Γερμανο-Ελληνικών Εταιρειών. ⇥ [email protected]

Μ ιχαήλ Σ τ α θ ό πο υ λ ο ς

Ομότιμος καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών. Σπούδασε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Έλαβε το διδακτορικό του δίπλωμα από το Πανεπιστήμιο Μονάχου (1967). Καθηγητής του Αστικού Δικαίου στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών από το 1975 έως το 2005. Πρύτανης του ίδιου Πανεπιστημίου από το 1983 έως το 1991. Επίτιμος διδάκτορας του Πανεπιστημίου Humboldt του Βερολίνου, του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης και του Τμήματος Μουσικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών. Fellow του Wissenschaftskolleg του Βερολίνου. Από τον Απρίλιο του 2000 έως τον Οκτώβριο του 2001 διετέλεσε υπουργός Δικαιοσύνης της Ελλάδας. Τα κυριότερα βιβλία και οι μελέτες του αφορούν θέματα Αστικού Δικαίου (ιδίως Ενοχικού) και γενικότερα ιδιωτικού δικαίου, καθώς και ζητήματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων. ⇥ [email protected]

[  ]


Μιχάλης Τσ απ όγα ς

Είναι πτυχιούχος Νομικής Πανεπιστημίου Αθηνών, διδάκτορας Νομικής του Πανεπιστημίου Μονάχου (1991), μέλος του Δικηγορικού Συλλόγου Πειραιώς, της Ελληνικής Ένωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (1993) και της Ένωσης Ελλήνων Συνταγματολόγων. Διετέλεσε επιστημονικός συνεργάτης του Ερευνητικού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου Ελληνικής Συνταγματικής Ιστορίας και επισκέπτης ερευνητής του Ινστιτούτου Max-Planck Ευρωπαϊκής Ιστορίας Δικαίου στη Φρανκφούρτη, ενώ από το 1998 εργάζεται ως ειδικός επιστήμονας στο Συνήγορο του Πολίτη. Στις γερμανόγλωσσες δημοσιεύσεις του συγκαταλέγονται η μονογραφία Staatsrationalisierung und Verfassungsbewegung in Griechenland 1832-1843 (1992) και οι συμμετοχές του στη σειρά άρθρων Thierschs Artikelreihe zur griechischen Verfassung von 1844. ⇥ [email protected]

Ha ge n F l e is ch er

Γεννήθηκε στη Βιέννη. Σπούδασε Ιστορία και Επικοινωνιολογία στο Βερολίνο. Από το 1977 ζει στην Ελλάδα, από το 1985 ως Έλληνας πολίτης. Καθηγητής Nεότερης Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Έχει συγγράψει περίπου 100 μελέτες, ιδίως για την περίοδο και τις επιπτώσεις του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Κύρια έργα του: Στέμμα και Σβάστικα. Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης, 1941-1944, τόμοι 2, Αθήνα 1988, 1995, Οι πόλεμοι της μνήμης. Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος στη δημόσια ιστορία (Αθήνα 2008). ⇥ [email protected]

Ευ άγ γ ε λος Χρ υσό ς

Γενικός γραμματέας του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία (από το 2005). Ομότιμος καθηγητής της Βυζαντινής Ιστορίας. Διδάκτωρ των πανεπιστημίων Βόννης (1963) και Θεσσαλονίκης (1969), υφηγητής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων (1969), καθηγητής των πανεπιστημίων Ιωαννίνων (1977-1996), Κύπρου (1996-2000) και Αθηνών (2000-2005). Επισκέπτης καθηγητής στα πανεπιστήμια Μονάχου, Βιέννης και Bamberg, Boston και École des hautes études en sciences sociales (EHESS). Είναι αντεπιστέλλον μέλος της Αυστριακής Ακαδημίας Επιστημών, γενικός γραμματέας της Διεθνούς Επιτροπής Βυζαντινών Σπουδών και της Εταιρείας Ελλήνων Υποτρόφων του Ιδρύματος Alexander von Humboldt. ⇥ [email protected]

Απόδοση στα ελληνικά: Στέργιος Ασπριώτης

[  ]

Milestones in Greek-German Relations

Recommend Documents