mikrobiyoloji

T.C. ANADOLU ÜN İ VERS İ TESİ YAYINLARI NO: 490 Aç ıköğ retim Fakültesi Yay ınlar ı No: 219

MİKROBİYOLOJİ

Yazarlar (Üniteler: 1, 2, 3, 5, 6, 7, 8) (Üniteler: 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16)

Prof. Dr. Filiz AKŞİ T

Prof. Dr. Yurdanur AKGÜN

(Ünite: 4) Doç. Dr. Nuri Kİ RAZ

Editör Doç. Dr. Nuray SERTER

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Açıköğretim Fakültesi

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesi'ne aittir.

"Uzaktan Öğretim" tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır.

İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.

Copyright 1996 by Anadolu University All rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.

Kapak Düzeni:.Doç. Atilla ÖZER

ISBN 975 - 492 - 227 - 6

İÇİNDEKİLER ÜNİTE 1 : MİKROBİYOLOJİYE GİRİŞ, KAPSAM VE SINIFLANDIRMA 1. GİRİŞ ........................................................................................................

2

2. MİKROBİYOLOJİNİN TARİHÇESİ ............................................................

2

3. MİKROORGANİZMALARIN ADLANDIRILMASI ....................................... 14 ÖZET ............................................................................................................

14

DEĞERLENDİRME SORULARI ................................................................... 15 SÖZLÜK .......................................................................................................

16

YARARLANILAN KAYNAKLAR ...................................................................

17

ÜNİTE 2 : MİKROSKOPLAR, MİKROBİYOLOJİDE KULLANILAN DİĞER ARAÇ GEREÇ VE CİHAZLAR 1. GİRİŞ........................................................................................................

19

2. MİKROSKOPLAR ....................................................................................

19

3. MİKROBİYOLOJİ LABORATUVARINDA KULLANILAN DİĞER MALZEMELER .........................................................................................

25

ÖZET.............................................................................................................

29

DEĞERLENDİRME SORULARI.................................................................... 29 SÖZLÜK........................................................................................................

31

YARARLANILAN KAYNAKLAR .................................................................... 31

ÜNİTE 3 : BAKTERİLERİN YAPI VE FİZYOLOJİLERİ 1. GİRİŞ.......................................................................................................... 33 2. BAKTERİLERİN YAPISI ............................................................................ 33 3. BAKTERİ HÜCRESİNİN YAPISI ............................................................... 34 4. MİKROORGANİZMALARIN KİMYASAL YAPISI ..................................... 38 5. MİKROORGANİZMALARIN ÜREMESİNE ETKİ EDEN ÇEVRE FAKTÖRLERİ .........................................................................................

40

6. MİKROORGANİZMALARIN ENZİMLERİ VE METABOLİZMALARI .......

42

ÖZET.............................................................................................................

44

DEĞERLENDİRME SORULARI.................................................................... 45 SÖZLÜK........................................................................................................

46

YARARLANILAN KAYNAKLAR .................................................................... 47

- III -

ÜNİTE 4 : GENETİK BAKTERİ GENETİĞİ VE ANTİMİKROBİK MADDELER 1. GİRİŞ........................................................................................................

49

2. BAKTERİ GENETİĞİ ...............................................................................

50

3. ANTİMİKROBİK MADDELER ..................................................................

57

4. ANTİMİKROBİK MADDELERE DİRENÇ .................................................

61

5. ANTİMİKROBİK MADDELERE KARŞI DİRENÇ MEKANİZMALARI .......

62

ÖZET............................................................................................................

63

DEĞERLENDİRME SORULARI...................................................................

63

SÖZLÜK........................................................................................................

65


65

ÜNİTE 5 : MİKROORGANİZMALARIN ÜRETİLDİĞİ ORTAMLAR 1. GİRİŞ .........................................................................................................

67

2. MİKROORGANİZMALARIN BESLENME VE ÜREMELERİ İÇİN GEREKLİ MADDELER................................................................................ 68 3. MİKROORGANİZMALARIN ÜREMELERİNE ETKİLİ ÇEVRE ................... 69 4. EN ÇOK KULLANILAN BESİYERLERİNİN TANITILMASI ......................... 71 5. BESİYERLERİNİN HAZIRLANMASI VE SAKLANMASI ............................. 75 6. ÇEŞİTLİ ÖRNEKLERİN EKİLECEKLERİ BAŞLICA BESİYERLERİ VE EKİM TEKNİKLERİ ............................................................................... 75 7. ÜREMELERİN DEĞERLENDİRİLMESİ ..................................................... 76 8. ANTİBİYOTİK DUYARLILIK DENEYLERİ .................................................. 80 ÖZET............................................................................................................... 81 DEĞERLENDİRME SORULARI...................................................................... 81 SÖZLÜK ......................................................................................................... 83 YARARLANILAN KAYNAKLAR....................................................................... 83

ÜNİTE 6 : BOYALARIN VE BOYAMA YÖNTEMLERİNİN TANITILMASI 1. GİRİŞ..........................................................................................................

85

2. MİKROBİYOLOJİDE KULLANILAN BOYALAR VE BOYAMA YÖNTEMLERİ85 3. MİKROORGANİZMALARIN HAREKETLERİNİN İNCELENMESİ.............

95

ÖZET..............................................................................................................

96

DEĞERLENDİRME SORULARI....................................................................... 97 SÖZLÜK ......................................................................................................... 99 YARARLANILAN KAYNAKLAR .....................................................................

- IV -

99

ÜNİTE 7 : ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ, NORMAL FLORALAR, ÖRNEK ALMA TEKNİKLERİ 1. GİRİŞ......................................................................................................... 101 2. ÇEVRE MİKROBİYOLOJİSİ ....................................................................

101

3. NORMAL FLORALAR .............................................................................. 102 4. ÖRNEK ALMA YÖNTEMLERİ VE TAŞINMALARI ................................... 104 5. LABORATUVAR İNCELEMELERİ............................................................ 108 ÖZET............................................................................................................. 110 DEĞERLENDİRME SORULARI...................................................................... 110 SÖZLÜK........................................................................................................ 111 YARARLANILAN KAYNAKLAR ...................................................................

112

ÜNİTE 8 : STERİLİZASYON VE DEZENFEKSİYON 1. GİRİŞ........................................................................................................

114

2. STERİLİZASYON VE DEZENFEKSİYONUN TARİHSEL GELİŞİMİ .......

116

3. KİMYASAL MADDELERİN MİKROORGANİZMALAR ÜZERİNE ETKİLERİ ................................................................................................

117

4. ISI VE DİĞER FİZİKSEL YÖNTEMLERLE STERİLİZASYON ................. 120 5. DEZENFEKSİYONUN KLİNİK UYGULAMALARI .................................... 124 ÖZET............................................................................................................

128


128

SÖZLÜK ......................................................................................................

130


130

ÜNİTE 9 : İMMÜNOLOJİYE GİRİŞ VE ANTİJEN 1. GİRİŞ........................................................................................................

132

2. ANTİJENLER ...........................................................................................

133

3. ANTİJENLERİN YAPILARI ......................................................................

137

4. ANTİJEN ÇEŞİTLERİ VE HAPTEN .........................................................

137

5. ADJUVANT MADDELER .........................................................................

139

6. ÇEŞİTLİ ANTİJEN ÖRNEKLERİ .............................................................

140

ÖZET............................................................................................................

142


143


145

-V-

ÜNİTE 10 : İMMÜN SİSTEMİN YAPISI 1. GİRİŞ........................................................................................................ 147 2. BAĞIŞIKLIK SİSTEMİNİ OLUŞTURAN ORGANLAR ..........................

147

3. BAĞIŞIK YANITTA ROL ALAN HÜCRELER ........................................... 151 ÖZET............................................................................................................ 160 DEĞERLENDİRME SORULARI................................................................... 160 YARARLANILAN KAYNAKLAR ................................................................... 162

ÜNİTE 11 : İMMÜNGLOBULİNLER (ANTİKORLAR) 1. GİRİŞ ...................................................................................................... 164 2. İMMÜNGLOBULİNLERİN YAPISI ........................................................... 165 3. İMMÜNGLOBULİN ÇEŞİTLERİNİN AYRI AYRI ÖZELLİKLERİNİN İNCELENMESİ ......................................................................................... 168 4. ANTİKORLARIN SENTEZLENMELERİ ................................................... 174 5. ANTİKORLARIN FONKSİYONLARI ......................................................... 176 6. MONOKLONAL ANTİKORLAR ................................................................ 177 7. ANTİJEN VE ANTİKOR BİRLEŞMESİNİN ÖZELLİKLERİ (Ag-Ab) ........

178

ÖZET............................................................................................................ 178 DEĞERLENDİRME SORULARI................................................................... 179 YARARLANILAN KAYNAKLAR ................................................................... 180

ÜNİTE 12 : BAĞIŞIK YANITIN OLUŞUMU 1. GİRİŞ........................................................................................................ 183 2. BAĞIŞIK YANITIN OLUŞMASI ...................................................................184 3. BAĞIŞIK YANIT SONUÇLARI.................................................................

186

4. AŞIRI DUYARLILIK = ALLERJİK REAKSİYONLAR ............................... 194 ÖZET............................................................................................................ 202 DEĞERLENDİRME SORULARI................................................................... 203 YARARLANILAN KAYNAKLAR ................................................................... 205

ÜNİTE 13: İNFEKSİYONLARA KARŞI BAĞIŞIKLIK 1. GİRİŞ....................................................................................................... 207 2. BAĞIŞIKLIK TİPLERİ .............................................................................. 208 3. DOĞAL DİRENÇ MEKANİZMALARI ....................................................... 210 4. DOĞAL DİRENCİN AZALMASI ................................................................ 219 ÖZET............................................................................................................

-VI -

220

DEĞERLENDİRME SORULARI ..................................................................

221

YARARLANILAN KAYNAKLAR ................................................................... 223

ÜNİTE 14 : AŞILAR VE SERUMLAR 1. GİRİŞ .......................................................................................................

225

2. AŞILAR (= AKTİF İMMÜNİZASYON) ......................................................

225

3. AŞILAR İLE İLGİLİ BAZI TANIMLAR....................................................

228

4. AŞILARIN UYGULANMASI İLE İLGİLİ ÖZELLİKLER .............................

229

5. AŞILAMADA DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN DURUMLAR ....................

231

6. ÇEŞİTLİ AŞILARIN ÖZELLİKLERİ VE UYGULAMA ŞEKİLLERİ ............ 233 7. SERUMLA TEDAVİ (= PASİF BAĞIŞIKLAMA) ............................................240 ÖZET............................................................................................................

242


243


ÜNİTE 15: HASTANE İNFEKSİYONLARI 1. GİRİŞ........................................................................................................

247

2. HASTANE İNFEKSİYONLARININ OLUŞUMU ........................................ 247 3. EN SIK GÖRÜLEN HASTANE İNFEKSİYONLARI .................................

251

4. HASTANE İNFEKSİYONLARININ KONTROLU ...................................... 253 ÖZET............................................................................................................

254


255


ÜNİTE 16: MİKROBİYOLOJİK TANI YÖNTEMLERİ 1. GİRİŞ........................................................................................................

259

2. DİREKT MİKROBİYOLOJİK TANI YÖNTEMLERİ ..................................

260

3. MİKROBİYOLOJİK TANI AMACIYLA ALINAN HASTA ÖRNEKLERİNİN İNCELENMESİ.........................................................................................

261

4. MİKROBİYOLOJİ LABORATUVARINDA ÇALIŞMA KURALLARI...........

263

5. İNDİREKT MİKROBİYOLOJİK TANI YÖNTEMLERİ ...............................

265

ÖZET............................................................................................................

273


274


ÜNİTELERDEKİ DEĞERLENDİRME SORULARININ YANITLARI .....................

- VII -

277

SUNUŞ Mikrobiyoloji, tıp ve tıp ile ilgili tüm meslek grupları için temel bir bilim dalıdır. Mikroorganizmalarla oluşan hastalıklar, dünyada ve ülkemizde halen önemini korumaktadır. İnfeksiyon hastalıklarının önlenmesi ve tedavisinde, ekip olarak, tüm sağlık personeline önemli görevler düşmektedir. Bu görevleri yerine getirmede, daha bilinçli ve başarılı olmak için, mikrobiyolojik bilgilerin en iyi şekilde öğrenilip, uygulanması gereklidir. Bu amaçla, kitabın ilk sekiz ünitesinde, mikroorganizmaların sınıflandırılması, yapı ve fizyolojileri, genetik özellikleri ile antimikrobik maddeler, normal floralar, sterilizasyon ve dezenfeksiyon yöntemlerine, mikroorganizmaların tanımlanması için yapılan laboratuvar işlemlerine ve bu amaçla kullanılan araç ve gereçlerin tanıtılmaları konularına yer verilmiştir. Kitabın sonraki ünitelerinde, insan vücudunun bağışıklık sistemi, sistemin işlevlerinin mikrobik hastalıklarla ilişkileri, önemi, doğal direnç mekanizmaları, mesleğiniz gereği sizin için oldukça önemli olan aşılar ve serumlar ile hastane infeksiyonları ve mikrobiyolojik tanı yöntemleri yer almaktadır. Bu kitap önlisans programı düzeyinde hazırlanmış olup, konuların elden geldiğince anlaşılabilir bir dille yazılmasına özen gösterilmiştir. Televizyon programlarında, konular daha öz ve uygulamaya yönelik verilecektir. Bu nedenle, üniteleri, televizyon derslerinden önce çalışmanız anlamanızı kolaylaştıracaktır. Ayrıca, bu ders yılında okuyacağınız tüm derslerin birlikte takip edilmesinin, eğitimdeki bütünlüğün sağlanması ve başarılı olmanız açısından, gerekli olduğunu hatırlatmak isteriz. Yeniden düzenlenen ve eklemeler yapılan bu kitabın yararlı olması dileklerimizle tüm öğrencilerimize başarılar dileriz.

Eskişehir, Eylül 1996

Prof. Dr. Filiz AKŞİT Prof. Dr. Yurdanur AKGÜN Doç. Dr. Nuri KİRAZ

- VIII -

NASIL ÇALIŞALIM Değerli öğrenciler Uzaktan öğretim sistemlerinde, en temel ve etkin öğretme aracı, Basılı Ders Malzemeleri'dir. Bunları, Radyo ve Televizyon Ders Programları izler. O nedenle, bir konuyu en iyi öğrenmenin yolu, ders kitaplarını yeterince ve kurallarına göre okuyarak çalışmak, sonra, televizyon veya radyoda yayınlanacak ders programlarını dikkatlice izlemektir. Bir başka deyişle, televizyon veya radyo programları izlenirken, aynı konuların, önceden, kitaplardan çalışılmış olması gereklidir. Ders kitaplarındaki ünitelerin kapaklarında, o konuyu daha iyi kavrayabilmeniz için, bazı önerilerde bulunulmuştur. Onlara uyunuz. Ünitelerin içinde, zaman zaman, çeşitli sorular ve yönlendirmelerle karşılaşacaksınız. İstenilenleri yapınız ve soruları, gerek ünite içindeki ve gerekse, başka kaynaklardan elde edebileceğiniz bilgilerle, mutlaka cevaplayınız. Bunları yapmadan, diğer bölümlere geçmeyiniz. Yararlanabileceğiniz yardımcı kaynaklardan bir kısmını, ünite sonlarında bulacaksınız. Ünite sonlarında yer alan değerlendirme sorularını, kitabınızın sonunda yer alan cevap anahtarına bakmadan cevaplamaya ve kendinizi değerlendirmeye çalışınız. Yapılacak sınavlarda, bu soruların benzerleriyle karşılaşacaksınız. Yüzyüze öğretime kıyasla, uzaktan öğretim sisteminin tek eksikliği, öğretmenin, öğrencinin yanında ve yakınında olmayışıdır. Ancak, bu eksiklik, kurallı çalışma, gayret ve azim ile, kolaylıkla aşılabilir. Ayrıca, bu eksikliği, çevrenizde ve yakınınızda bulunan ve konuyla ilgili olan herkese ve her kaynağa başvurarak da giderebilirsiniz. Başvurulacak kişilerin mutlaka öğretmen olmaları gerekmez. Öğrenmenin merkezi, öğretmen değil, öğrencidir. Öğrenci istemezse, ona, hiçkimse, hiçbir şekilde ve hiçbir yerde, hiçbirşey öğretemez. İstenildiğinde ise, herşey, heryerde ve ne şekilde olursa olsun, mutlaka öğrenilir; yeter ki istensin. Hepinize başarılar.

Eskişehir, Eylül 1996

Doç. Dr. Nuray SERTER Editör

- IX-

ÜNİTE

1

Mikrobiyolojiye Giriş, Kapsam ve Sınıflandırma

Amaçlar Bu üniteyi çalıştıktan sonra, ■

Mikrobiyolojinin tanımını, alt dallarını, tarihçesini öğrenecek,

■

Mikroorganizmaların canlılar alemindeki yerini, adlandırılma ve sınıflandırılmasını kavramış olacaksınız.

İçindekiler ■

Giriş

■

Tarihçe ve Kapsam

■

Adlandırma ve Sınıflandırma

■

Özet

■

Değerlendirme Soruları

■

Sözlük

■

Yararlanılan Kaynaklar

Öneriler ■

■

■

Lise yıllarında görmüş olduğunuz biyoloji ders notlarını gözden geçirmeniz konuyu anlamanızı kolaylaştıracaktır. Tarihçe bölümü özellikle geniş tutulmuştur. Mikrobiyolojinin daha sağlıklı kavranabilmesi için gerekli görülmüştür. Hepsini akılda tutmanız gerekmez. Ancak tüm üniteleri tamamladığınızda tarihçeyi bir kez daha okuyunuz. Mikrobiyolojiye daha çok ilgi duyacaksınız ve seveceksiniz. Tarihçede yer alan hastalık adlarından bilmediklerinizi ve merak ettiklerinizi mikrobiyoloji kitaplarında veya ansiklopedilerde arayınız.

1. GİRİŞ Mikrobiyoloji sözcüğü mikros, bios ve logos kelimelerinin birleşmesinden meydana gelmiştir. Yunanca'da mikros küçük, bios yaşam, logos bilim anlamına gelmektedir. Mikrobiyoloji, birçoğu ancak mikroskopta görülebilen küçük canlıları inceleyen bir bilim dalıdır. Mikroorganizmalar deri, boğaz, burun, barsak gibi vücudumuzun çeşitli bölgelerinde yer alabildiği gibi, teneffüs ettiğimiz hava, çevremizdeki eşyalar toprak ve su gibi dış ortamlarda da bulunabilirler. Mikrobiyoloji, mikroorganizmaların özelliklerini, yüksek canlılarla ve birbirleriyle ilişkilerini inceleyen bir bilim dalıdır. Mikrobiyoloji geniş kapsamlı bir bilim dalı olup, birçok dallara ayrılır. Bunların başlıcaları tıbbi mikrobiyoloji, toprak, tarım, su mikrobiyolojisi, endüstriyel mikrobiyoloji ve uzay mikrobiyolojisidir. Derslerimizde, tıbbi mikrobiyoloji konuları ağırlıklı olarak işlenecektir. Tıbbi mikrobiyoloji bir çok alt bilim dallarını kapsamaktadır. Başlıcaları, genel mikrobiyoloji, bakteriyoloji, immunoloji, viroloji, parazitoloji ve mikoloji olup, her biri ayrı bilim dallarını oluşturmaktadır. Biz derslerimizi ilk üç konuya ağırlık vererek işleyeceğiz.

?

Mikrobiyolojinin ilgilendiği konular ve alt bilim dalları nelerdir?

2. MİKROBİYOLOJİNİN TARİHÇESİ VE KAPSAMI 2.1. Tarihçe Mikrobik hastalıklar eski uygarlık dönemlerinde insanların ilgisini çekmiştir. Eski Mısırlılar leprayı, trahomu, dizanteriyi, bel soğukluğunu, Eski Çinliler çiçeği, Hintliler kolerayı tanıyorlardı. Üç bin yıl önce Filistinliler vebayı ve bu hastalığın farelerle ilişkili olduğunu biliyorlardı. Milattan önce 460 yılında İstanköy'de doğan Hipokrat, kendi adını taşıyan eserinde bulaşıcı hastalıklara yer vermiştir. Daha sonra Bergamalı Galen, sıtma nöbetlerinden söz etmiştir. Zekeria el Razi (M.S.900), yazdığı eserlerinde çicek ve kızamık hastalıklarından bahsetmiş ve bulaşıcı hastalıkları fermantasyona benzetmiştir. Milattan sonra 980-1038 yılları arasında yaşamış İbni Sina, hastalıkları gözle görülemeyecek kadar küçük bazı etkenlerin yaptığına inanmış ve korunmada temizliği esas kabul etmiştir.1546'da Venedikli hekim ve şair Fracastro yayınladığı eserinde hastalık etkenlerinin hasta insanların vücudunda çoğalabildiğini ve sağlam insanlara direkt, hava ve eşya yoluyla bulaşabildiklerini belirtmiştir.

- 2 -

Mikrobiyoloji tarihine kısaca göz atılırsa 1665 yılında Robert Hooke'un mikroskopla yaptığı incelemeleri kapsayan Mikrographia adlı eseri, Hollandalı bir tüccar olan Antoni van Leeuwenhoek'un 1674'de tatlı suda yaşayan mikroorganizmaların bazılarını, 1680'de maya mantarlarını ve kendi dışkısında Giardia intestinalis olduğu kabul edilen protozoonları belirlemesi dikkati çeker. 1798'de Jenner inek çiçeğini insana bulaştırmak suretiyle çiçek hastalığına karşı koruyuculuk sağlayarak, immunolojinin temelini atmıştır. 1820'de sıtma tedavisinde kinin uygulanmış, 1839'da Davies ilk defa yara dezenfeksiyonunda iyodu kullanmıştır. 1837'de Magendie, önceden yabancı serum injekte edilen köpeklerin, aynı serumun tekrar injeksiyonunda ağır ve hatta öldürücü olabilen şok geçirdiklerini gözlemlemiş, bu olay bağışıklık bilimindeki önemli bir konuya, anaflaktik reaksiyonların varlığına dikkati çekmiştir. 1854'de kolera etkeni, 1873'de Hansen tarafından lepra basili bulunmuştur. 1867'de modern anlamda antisepsinin temelleri atılmıştır. Bu tarihte Lister antiseptik cerrahi üzerine ilk yazısını Lancet dergisinde yayınlamıştır. 1879'da bel soğukluğu hastalığının etkeni olan gonokoklar, Neisser tarafından bulunmuş ve daha sonra Neisseria gonorrhoeae olarak adlandırılmıştır. 1882'de Koch, verem mikrobunu bulmuş, Ehrlich ise verem mikrobunun boyanma yöntemini tarif etmiştir. 1884 yılında fagositoz olayı tarif edilmiş, Gram kendi adıyla anılan Gram boyama metodunu tanımlamış, Pasteur tarafından kuduz aşısı bulunmuş, bir yıl sonra da bu aşıyı insana uygulamıştır. 1887 'de Bruce malta ateşinin etkenini bulmuş, Petri kendi adıyla anılan ekim kutularını kullanmıştır. 1890'da Koch tüberkülini tarif etmiştir. 1900 yılında Landsteiner ABO kan grup sistemlerini bulmuştur. 1921 de Calmette ve Guérin 15 yıl süren çalışmaları neticesinde buldukları BCG aşısını dünyaya tanıtmışlardır. 1929 Fleming penisilini bulmuştur. - 3 -

1931 yılında viruslar tavuk embriyosunda üretilmişlerdir. 1940 yılında elektron mikroskobu mikrobiyolojide kullanılmaya başlanmıştır. 1941'de anne ile baba arasındaki kan uyuşmazlığına neden olan Rh antikorları gösterilmiştir. 1944'de Streptomisin bulunmuş, 1952'de Histamin gösterilmiş, 1953 de ölü çocuk felci aşısı yapılmış, 1955'de canlı çocuk aşısı geliştirilmiştir. 1957'de interferon tarif edilmiş, 1965'de Hepatit B virusuna ait yüzeyel bir antijen olan "HBS (Hepatitis B surface) Antijeni - o zamanki adıyla Avustralya (Au) antijeni - " bulunmuştur. 1969'da immunoglobulin G'nin yapısı tanımlanmıştır. 1975'de monoklonal antikorlara ilişkin teknikler geliştirilmiştir ve birçok alanda güncelliğini sürdürmektedir. 1980'de AİDS ile ilgili ilk olgular bildirilmiş, tıp çevreleri ile tüm dünyada bu konu yıllarca süren ve süreceği beklenen ilgi yoğunluğuna hedef olmuştur. Yine aynı yılda, doku ve organ transplantasyonlarında araştırılması gereken doku uygunluk antijenleri (HLA) bulunmuştur.

2.2. Kapsam ve adlandırma Mikroorganizmalar keşfedilmeden önce canlılar, bitki ve hayvanlar olmak üzere ikiye ayrılıyordu. 1866'da Haeckel canlılar içerisinde üçüncü bir alem olan PROTİSTA'ların bulunduğunu bildirmiştir. Protistalar içerisinde algler, protozoonlar, mantarlar ve bakteriler yer alırlar. Protistalar, hücre yapılarına göre ikiye ayrılırlar. Bitki ve memeli hücresini andıran hücrelere ökaryotik hücre, daha ilkel yapıdaki hücrelere ise prokaryotik hücre denir. Mikroorganizmaların Sınıflandırılması ■

Protistalar (Ökaryotik mikroorganizmalar)

■

Algler

■

Protozoonlar

■

Mantarlar

- 4 -

■

Küfler

■

Mayalar

■

Prokaryotlar

■

Arkhebakteriler (Archaebacteria)

■

Siyanobakteriler (Cyanobacteria)

■

Bakteriler ■

Öbakteriler (Eusacteria)

■

Spiroketler (Spirochaseta)

■

Klamidyalar (Chlamydia)

■

Riketsiyalar (Rickettsia)

■

Mikoplazmalar (Mycoplasma)

Ökaryotik protistalara örnek olarak, protozoa ve mantarları, prokaryotlara örnek olarak, bakterileri verebiliriz. Ökaryot ve prokaryot hücreler arasında bazı farklılıklar vardır. ■

Ökaryot hücrede gerçek çekirdek var, prokaryot hücrede yoktur.

■

Ökaryot hücrede nükleik asidler düz, prokaryot hücrede ise çembersel yapıdadır.

■

Ökaryot hücrede nükleik asid sentezi belirli bir dönemde iken prokaryot hücrede devamlıdır.

■

Ökaryot hücrede çekirdekçik var, prokaryot hücrede yoktur.

■

Her iki hücrede de ribozom vardır. Ancak ökaryot hücrede çökme hızı 80 s, prokaryot hücrede 70 s dir.

■

Golgi cihazı ökaryot hücrede var, prokaryot hücrede yoktur.

■

Prokaryot hücre duvarında murein tabakası vardır.

?

Prokaryot ve ökaryot hücre nedir, arasındaki farklar nelerdir?

Mikroorganizmaların üçüncü grubunu ise ökaryot ve prokaryot hücreli mikroorganizmalar dışında, hücre yapısı göstermeyen ve tek başlarına metobolik aktiviteleri bulunmayan viruslar oluşturur. Virusların basitçe yapısında, ortada bir nükleik asit (DNA veya RNA) ve onu çevreleyen bir protein kılıf bulunur.

- 5 -

Viruslara göre daha basit yapıda olan bitkilerde ve hayvanlarda hastalandırıcık özelliği gösterebilen, kılıf içermeyen ve kısa bir RNA molekülünden oluşmuş oluşumlar bulunur ve bunlar viroid olarak adlandırılır. Son zamanlarda nükleik asit (DNA veya RNA) içermeyen ancak protein yapısında bazı oluşumların hastalık etkeni olabileceği saptanmıştır. Bu oluşumlara prion adı verilir. Koyunlarda scrapie (kaşıntılı hastılık) prionların oluşturduğu hastalığa bir örnektir. İngiltere'de ortaya çıkan ve ineklerde görülen, aslında kuzulardan ineklere geçen BSE (Bovine Spongy Encephalitis) hastalığının nedeni bir priondur. Prion sert ve ısıya dayanıklıdır (130 °C 1 saat). Midede denature olmadan beyin ve omuriliğe geçer. Beyinde amiloid birikimi sonucu süngerleşme ve patolojik değişiklikler sonucu deli inek olarak bilinen hastalık ortaya çıkmaktadır. Bakteriler daha sonraki ünitelerde kapsamlı bir biçimde ele alınacağından bu bölümde, diğer mikroorganizmalara kısaca yer verilecektir.

2.2.1. Viroloji Virusları inceleyen bir bilim dalıdır. Mikroorganizmaların diğer bir grubunu da hücre yapısı göstermeyen ve tek başlarına metabolizma aktiviteleri bulunmayan viruslar oluşturur. Viruslar en küçük (20-300 nanometre arasında değişebilen boyutlarda) mikroorganizmalardır. Viruslar tek tip nükleik asid içerirler. Yani ya DNA ya da RNA'yı taşırlar. Nükleik asidi koruyan kapsid adı verilen protein yapısında kılıfları vardır. Viral genom ve kapsidden oluşan üniteye virion adı verilir. Kapsid, kapsomer adı verilen daha küçük ünitelerden yapılmıştır. Virusu tanımlamada önem taşırlar. Ayrıca kapsidin nükleik asidi koruma, hücre dışında yaşama ve yeni hücrelere virusun girmesini sağlama özellikleri vardır. Kapsomerleri oluşturan yapı üniteleri belirli bir simetri içerisinde bulunurlar. Örneğin helikal simetri, kübik simetri ve kompleks yapıda olabilirler.

Resim 1 : Virus partikülünün şematik yapısı. A : Zarflı, ikozahedral simetrili virus

- 6 -

B : Helikal simetrili virus

Resim 2 : İnsanda hastalık yapabilen çeşitli boyutlarda DNA ve RNA virusları görülmektedir.

Viruslar sadece canlı hücre içinde çoğalabilirler. Virus, hücre içine girince üremesi için gerekli molekülleri hücreye sentezlettirir ve çok sayıda virus partikülü oluştuktan sonra genellikle hücreyi parçalayarak serbest kalırlar. Bu viruslar aynı şekilde tekrar yeni hücreleri enfekte ederek olayı zincirleme devam ettirirler. Viruslar, virusun nükleik asit tipine (DNA ve RNA virusları olarak), zarf yapısına, kapsomer sayısına, fiziksel ve kimyasal ajanlara dirençliliğine, geçiş yollarına, yerleştikleri doku ve organlara, ayrıca yaptıkları hastalıklara göre de sınıflandırılırlar. Virusların sınıflandırılmasını, bazı önemli viruslardan da söz ederek genişletmekte yarar bulunmaktadır. Bugün virolojide ençok kullanılan sınıflandırma nükleik asit tipine göre yapılandır. Nükleik asidin tek ya da çift zincirli oluşu da ayrıca belirtilir. Başlıca DNA virusları ve çok genel anlamda özellikleri aşağıda verilmiştir: ■

Parvoviruslar, ortalama 20 nanometre (nm) büyüklüğünde, tek zincirli DNA içeren, kübik simetrili, 32 kapsomerli viruslardır. Küçük viruslara örnektirler.

■

Papovaviruslar, 45-50 nm. büyüklükte çift iplikli DNA içeren kübik simetrili, 72 kapsomerli viruslardır. Siğil hastalığına neden olan virus bu gruptadır.

■

Adenoviruslar, 70-90 nm. büyüklüğünde çift iplikli DNA içeren, kübik simetrili, 252 kapsomerlidirler. Solunum yolları başta olmak üzere mukozalara tutunarak hastalığa neden olurlar.

- 7 -

■

Herpesviruslar, 162 kapsomerli, çift iplikli DNA viruslarıdır. Kapsidin dışında lipid yapısında bir zarf yer alır. Ağız, üst solunum yolları ve genital mukozalara yerleşerek hastalıklar yaptığı gibi, su çiçeği, sitomegalovirus ve zona hastalıklarına ve bazı kanserlere de neden olabilen viruslar bu grupta yer alırlar.

■

Poxviruslar, deride hastalık oluşturan çift iplikli 230-400 nm. boyutlarında büyük DNA viruslarıdır.

■

Hepadnaviruslar, adından da anlaşıldığı gibi karaciğere yerleşen DNA viruslarıdır. Çift iplikli hepatit B virusu bu grupta yer alır.

Başlıca RNA virusları ve bazı özellikleri aşağıda sıralanmıştır : ■

Picorna viruslar, 20-30 nm. büyüklüğünde tek zincir kübik simetrili küçük RNA viruslarıdır. Çocuk felci, nezle, Hepatit A bu grupta yer alan viruslardır.

■

Reoviruslar, 60-80 nm. büyüklükte çift iplikli kübik simetrilidirler. Çocuk ishallerinde etken olan rotaviruslar bu grup kapsamındadır.

■

Arboviruslar, eklem bacaklıların vektör olarak etkeni taşıdıkları bazı ateşli hastalıklara neden olurlar.

■

Togaviruslar içinde kızamıkcık virusu yer alır. Boyutları 50-70 nm. olup tek iplikli RNA viruslarıdır.

■

Retroviruslarda RNA virusundan DNA sentezini sağlayan reverse transcriptase (revers transkriptaz) enzimi vardır. 90-120 nm. boyutlarında tek iplikli RNA viruslarıdır. AİDS hastalığı virusu (HİV = HTLV - III = İnsan T lenfosit virusu) örnek verilebilir.

■

Ortomiksoviruslara örnek olarak, grip salgınlarına neden olan influenza virusları verilebilir. Tek iplikli, 80-120 nm. boyutlarındadırlar.

■

Paramiksoviruslar (kabakulak, kızamık virusları) ve rabdoviruslar diğer RNA viruslarıdır. Kuduz virusu rabdoviruslar grubunda yer alır.

Organizmaya giriş yolu ne olursa olsun, genellikle her virus belirli bir doku ya da organa yerleşme eğilimi gösterir. Örneğin, kuduz ve çocuk felci virusları sinir sistemine, sarılığa neden olan Hepatit A ve B virusları karaciğere, rotavirus sindirim sistemine yerleşirler. Virusların üretilmeleri için doku kültürleri, embriyonlu yumurta ve deney hayvanları kullanılır. Üretilmeleri özel teknikler gerektirir, güç ve masraflıdır. Çok küçük yapıda olduklarından normal mikroskopta görülemeyip ancak elektron mikroskobunda görülebilirler. Vi-

- 8 -

ral hastalıkların laboratuvar tanısında antijen ya da antikorların gösterildiği serolojik testlerden yararlanılır.

Resim 3 : İnsan kanında Hepatit B virus partikülleri (22 nm. çapında küresel, 22 nm. çapında filamanlar ve 42 nm. çapında HB virusu) görülmektedir.

?

Viruslar hangi özelliklerine göre sınıflandırılırlar?

?

Virusların genel özellikleri nelerdir?

2.2.2. Mikoloji Mantarları inceleyen bilim dalıdır. Mantarlar yaşadığımız çevrede yaygın olarak bulunurlar. Bu güne kadar 100.000'e yakın türü belirlenmiş olmakla birlikte mantarların insanlarda ancak 100 kadarı hastalık oluşturabilir. Mantarların insanlarda oluşturdukları hastalıklara mikoz denir. Mantar türleri toprak ve çevreye bağlı olarak dağılım gösterdiklerinden bazı mikozlar için coğrafi dağılım söz konusudur. Mantarlar (Funguslar) ökaryotik hücre yapısında protistalardır. Mantarlar klorofilsiz, fotosentez yapmayan, absorbsiyonla beslenen genellikle tek hücreli bazen de çok hücreli canlılardır. Mantarlar bakterilerin tersine, sporları ile ürerler. İki çeşit spor oluştururlar. Bunlar hücre çekirdekleri arasında birleşme olmaksızın oluşan eşeysiz sporlar, hücre çekirdeklerinde birleşme sonrasında oluşan eşeyli sporlardır.

- 9 -

Mantarlar görünüm bakımından iki çeşit yapı gösterirler. Bazı mantarlar ipliğimsi görünüme sahip küf mantarlarıdır. Bazı mantarlar ise maya kokusunda ve krem kıvamındadır ki bunlara maya mantarları denir. Mantarlara, yaşadığımız çevrede her an rastlamamız mümkündür. Özellikle bozulmuş limon, ekmek... gibi gıda maddelerinin üzerinde sıklıkla küf mantarlarını görebiliriz. Mantarlar endüstriyel amaçla da kullanılırlar. Mantarların sentezlediği ve mantarlardan elde edilen vitaminler, antimikrobik maddeler ve bazı ilaçlar vardır. Küf mantarlarının oluşturdukları ipliksi oluşumlara hif denir. Hifler çok çeşitli mikroskopik görünümlerde olabilirler. Hif yığınlarına miçelyum adı verilir. Mikroskobik özelliklerinden türün tanımlanmasında yararlanılır. Miçelyumlar çevre koşulları uygun olduğunda sporlar yaparlar. Olgunlaşan sporlar, uygun çevre koşullarında kendi türlerine özel mantarlar oluştururlar. Sporlar yıllarca canlılıklarını koruyabilirler. Eşeyli (seksüel) sporlar; zigospor, bir kese içerisinde askospor ve basidium içerisinde basidiosporlardır. Eşeysiz (seksüel olmayan) sporlar; hifler üzerinde tomurcuklanarak oluşan blastosporlar, çeperi kalınlaşıp, protoplazması yoğunlaşan hücrelerden klamidosporlar ve hiflerin septalarla bölünmesiyle oluşan artrosporlardır. Mantarların sınıflandırılması aşağıdaki gibidir. ■

Phycomycetes

■

Ascomycetes

■

Basidiomycetes

■

Fungi imperfecti

Fungi imperfecti sınıfında genellikle insanlarda hastalık yapan mantar türleri yer alırlar. Mikozlar ana olarak, ■

Yüzeyel mikozlar

■

Derin mikozlar, olarak ikiye ayrılırlar.

Deri, mukoza, tırnak, saç, kıl gibi vücudun dış bölgelerine yerleşen mantar infeksiyonlarına "yüzeyel mikoz" denir. Sık görülürler ve bulaşmaları kolaydır. Organ yerleşimli, derin dokuları tutan ve genellikle tüm sistemlere yerleşme yeteneğinde olan mantar infeksiyonlarına "derin mikoz" denir. Derin mikozlar daha seyrek olup insandan insana bulaşması zordur.

- 10 -

Etkenin deri aracılığı ile girmesi sonucu deri altı dokularına uzanan mikozlara "subkutanöz" tanımlaması yapılır. Ayrıca, genellikle immün yetmezlikli, doku-organ nakli yapılmış ve immün sistemi baskılayan ilaçlar kullanılan hastalarda "fırsatçı mikoz"lara rastlamak mümkündür. Birçok fırsatçı mikoz etkenleri bilinmektedir. Mantarlar besiyerlerinde üretilerek koloni yapıları ve mikroskobik görünümleri ile tanımlanmaya çalışılır. Gerektiğinde özel besiyeri ortamlarına ekilir ya da biyokimyasal özellikleri ile özel incelemeler yapılır. Mikozlarda hastalık yapan etken ve yapıları direkt mikroskobik incelemeye alınırlar. Doğrudan ya da KOH veya laktofenol boyaları ile boyanırlar.

Resim 4 : Mantarlara ait çeşitli oluşumlar görülmektedir. (A. Maya hücreleri B. Hif çeşitleri C. Klamidospor D. Artrospor E. Zigospor F. Penisilyum G. Makrokonidi H. Askospor)

?

Mikoz ve miçelyum nedir?

?

Fungusların üremelerini ve spor türlerini belirtiniz.

2.2.3. Parazitoloji Parazitoloji kapsamı içerisinde protozoonlar, helmintler ve artropodlar yer alır.

- 11 -

■

Protozoonlar

Protozoonların denizlerde, tatlı sularda, nemli yerlerde serbestçe yaşayanları olduğu gibi başka canlılarda sığıntı, yardımlaşıcı ve parazit olarak da yaşayanları vardır. Protozoonlar genellikle ancak mikroskopla görülebilen canlılardır. Bu mikroorganizmaların gerçek bir çekirdek, sitoplazma ve hücre zarları vardır. Bir çok protozoonun etraflarında sert bir zar bulunur. Böylece olumsuz çevre şartlarına daha dirençli, fakat dışarıdan besin almayan ve büyümeyen şekilleri oluşur. Protozoonların bu şekillerine KİST denir. Bunun tersine, sert bir duvar yapısı bulunmayan, dış ortamdan besin maddeleri alıp beslenebilen protozoon şekillerine ise TROFOZOİD veya VEJETATİF şekil denir. Genellikle kist şekilleri bulaşıcılıktan, vejetatif şekiller hastalık tablosunun oluşumundan sorumludurlar.

Resim 5 : Protozoonlardan Trichomonas vaginalis ve Giardia lamblianın (G. intestinalis) kist ve trofozoid şekilleri görülmektedir.

İnsanlarda hastalık oluşturan protozoonların bir kısmı sadece insanda yerleşirken, bir kısmı da başka memelilerde yaşayabilir. Bazı protozoonlar ise insanda hastalık oluşturabilmesi için öncelikle bir eklembacaklı vücudunda evrim geçirir, daha sonra insanlara bulaştırılır. Bunun en güzel örnekleri, sıtmanın sivrisineklerle, şark çıbanının tatarcıklarla insanlara bulaştırılmasıdır. ■

Helmintler (Solucanlar)

Tıbbi önemi olan solucanlar, trematodlar, sestodlar ve nematodlardır. Trematodlar vücudları yaprak şeklinde, halkalara ayrılmamış, sindirim sistemleri basit ve kör bir kese şeklinde özel yapışma aygıtına sahip solucanlardır. Trematodların larva şekillerinin vücutları kirpiklidir. Schistosoma'lar hariç bütün trematodlar hermafrodittir, yani erkek ve dişilik organları aynı parazit üzerindedir. - 12 -

Sestodlar, vücudları yassı, halkalara ayrılmış, sindirim sistemleri bulunmayan, besinlerini osmosla sağlayan, hepsi hermafrodit, 3-5 mm olabildikleri gibi, 8-10 metre uzunluğa sahip olan türleri de bulunan solucanlardır. Sestodlar şeritler (tenya) olarak da adlandırılır. Balıklardan, sığırlardan, domuzlardan ve köpeklerden insanlara geçebilen şeritler vardır. Nematodlar ipsi solucanlar olarak ta adlandırılırlar. Sindirim boruları tamdır. Erkek ve dişileri ayrı ayrıdır. Nematodların boyları türlere bağlı olarak bir kaç milimetreden bir kaç metreye kadar değişir. Bu gurupta yer alan başlıca solucanlar askaris, kancalı kurtlar ve kılkurdudur.

Resim 6 : Çeşitli sestod ve nematod yumurtaları görülmektedir. (A: Askaris B: Kıl kurdu C: Tenya türleri)

■

Artropotlar (eklem bacaklılar)

Artropotlar karada ve sularda yaşayıp bağımsız hareket edebilme yeteneğinde olan canlılardır. Eklembacaklılar bazı hastalık etkenlerini insanlara bulaştırırlar. Kan emerek ya da zehirleri aracılığı ile insanlara zarar verirler. Bunların başlıcaları sivrisinekler, pireler, tahta kuruları, bitler, kene ve akreplerdir.

?

Kist, trofozoid nedir?

?

Helmintler kaça ayrılırlar?

?

Artropodlarla bulaşan paraziter hastalıklar nelerdir? Araştırınız.

- 13 -

3. MİKROORGANİZMALARIN ADLANDIRILMASI Mikroorganizmaların adlandırılmasında çift ad kullanılmaktadır. Mikroorganizmaların adlandırılmasında kullanılan ilk ad cins adıdır ve büyük harf ile başlar. İkinci ad ise tür adıdır ve eğer özel isim değil ise mutlaka küçük harf ile yazılır. Mikroorganizma adları italik harfler ile veya koyu renkte ya da olmazsa altları çizilerek yazılır. Örnek olarak Staphylococcus aureus, Salmonella typhi... gibi. Mikroorganizmanın adı genelde kendisine ait bir özelliği veya oluşturduğu hastalığı ya da hastalığın görüldüğü coğrafi bölgeyi belirtir. Bazen etkeni ilk tanımlayan kişinin adını alır. Örnek olarak staphylococcus üzüm salkımı şeklindeki dizilişten, haemophilus bakterinin kan sever özelliğinden, Mycobacterium tuberculosis, tüberküloz hastalığını oluşturmasından bu adları almışlardır.

Özet Mikrobiyoloji geniş kapsamlı bir bilim dalıdır. Birçok dallara ayrılır. Bu dallar içinde verilecek eğitim dilimi içerisinde tıbbi mikrobiyoloji konularına ağırlık verilecektir. Tıbbi mikrobiyolojinin de kendi içerisinde alt dalları vardır. Biz önlisans programı çerçevesinde özellikle genel mikrobiyoloji, bakteriyoloji ve immünoloji konuları üzerinde duracağız. Mikroorganizmalar hücre yapılarına göre prokaryot ve ökaryot olmak üzere ikiye ayrılırlar. Ökaryot hücre memeli hücre yapısındadır. Prokaryot hücre yapısı ise daha ilkeldir. Bakteriler prokaryot, mantarlar ve protozoonlar ise ökaryot hücre yapısındadırlar. Mikroorganizmalar cins ve tür adına göre adlandırılırlar. İlk ad cins (genus) adıdır ve daima büyük harf ile başlar ikinci ad ise tür adıdır, eğer özel ad değil ise daima küçük harf ile başlar. Viroloji virusları, mikoloji mantarları, bakteriyoloji bakterileri, parazitoloji ise protozoon, helmint ve artropodları kapsamına alan bilim dallarıdır.

- 14 -

Değerlendirme Soruları 1. Aşağıdakilerden hangisi tıbbi mikrobiyolojinin alt dalı değildir? A) Bakteriyoloji

B) Viroloji

D) Endokrinoloji

E) İmmünoloji

C) Parazitoloji

2. Aşağıdakilerden hangisi prokaryot tip hücreye sahiptir? A) Bakteri

B) Protozoa

D) Virüs

E) Fungus

C) Maya

3. Aşağıdakilerden hangisi tek tip nükleik asid içerir? A) Protozoon

B) Virüs

D) Mantar

E) Hiçbiri

C) Bakteri

4. Aşağıdaki mikroorganizmalardan hangisi yanlış yazılmıştır? A) Escherichia coli

B) Salmonella typhimurium

D) Staphylococcus aureus

E) Giardia intestinalis

C) Salmonella Typhi

5. Tüberküloz basilini bulan, tüberkülini tarif eden ve basile adı verilen bilim adamı kimdir? A) R. Koch

B) Ehrlich

D) Lister

E) Pasteur

C) Gram

6. Penisilini bulan bilim adamı aşağıdakilerden hangisidir? A) Pasteur

B) Koch

D) Sabin

E) Fleming

- 15 -

C) Leeuwenhoek

7. Mantarlarla ilgili aşağıdaki özelliklerden hangisi yanlıştır? A) Klorofilsizdir

B) Fotosentez yapmazlar

C) Absorbsiyonla beslenir-

ler

D)Ökaryotik protistalardır

E) Yalnızca mitozla çoğalı-

rlar.

8. Protozoonların çevre şartlarının beslenme ve üremeyi olumsuz etkilemesi sonucu oluşturulan kalın duvarlı, dayanıklı şekilleri hangisidir? A) Trofozoid

B) Parazit

D) Amip şekli

E) Maya

C) Kist

9. Vücutları yassı, halkalı, osmosla beslenen, hermafrodit canlılar hangileridir? A) Helmint

B) Sestod

D) Trematod

E) Trofozoid

C) Nematod

10. AİDS hastalığına neden olan virus hangi seçenekte yer alır? A) Arbovirus

B) Rabdovirus

D) Picorna

E) Adenovirus

C) Retrovirus

11. DNA veya RNA bulundurmayan ve hastalık etkeni olabilen proteinlere ne ad verilir? A) Virus

B) Viroid

D) Protozoon

E) Mycoplazma

Sözlük İmmünoloji : Bağışıklık bilimi Nanometre : Milimetrenin milyonda biri - 16 -

C) Prion

Yararlanılan Kaynaklar BİLGEHAN, H. Temel Mikrobiyoloji ve Bağışıklık Bilimi, Barış Yayınları Fakülteler Kitabevi, İzmir, 1989. ÇETİN, E.T. , Ö. Anğ., Töreci, K. Tıbbi Parazitoloji, İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi Yayın No: 15, Fatih Gençlik Vakfı Matbaası, İstanbul, 1985. HOWARD, B.J., Klaas II J., Rubin, S.J., Weissfeld A.S., Tilton, R.C., Clinical and Pathogenic Microbiology, The C.V. Mosby Company, St., Louis, Washington, D.C., Toronto, 1987. JAWETZ, E., (Ed). Medical Microbiology, Appleton and Lange, Norwalk, Connecticut / Los Altos, California, 1989. MURRAY, P.R., Drew, W.L., Kobayashi G.S., Thompson, W.H., Medical Microbiology, Wolfe Medical Publ. Print. USA, 1990. UNAT, E.K., Temel Mikrobiyoloji, Beta Basım Yayım A.Ş., İstanbul, 1985.

- 17 -

mikrobiyoloji

Recommend Documents