metadidaktoriko_tzoga.pdf

1

ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ Φιλοσοφική Σχολή Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Τομέας της Ιστορίας του Νεότερου Ελληνισμού (ιε΄– ιθ΄ αι.)

Δρ. Παν/μίου Αθηνών Βασιλική Χ. Τζώγα (Μεταδιδακτορική ερευνήτρια) – Αναπλ. Καθηγήτρια Παν/μίου Αθηνών Μαρία Ευθυμίου (Επιστημονική Υπεύθυνος)

Τίτλος μεταδιδακτορικής έρευνας: Ο ιατροφιλόσοφος Νικόλαος Κεραμεύς (τέλη ιστ΄/αρχές ιζ΄αιώνα–1663). Βιογραφία – Εργογραφία – Μελέτη και έρευνα του ιδεολογικού του προβληματισμού σε συνάρτηση με τα κυρίαρχα πνευματικά ρεύματα της εποχής του.

Η παρούσα μεταδιδακτορική έρευνα (Postdoctoral Research) εκπονήθηκε κατά το χρονικό διάστημα 2011–2015 στον Τομέα της Ιστορίας του Νεότερου Ελληνισμού (ιε΄– ιθ΄ αι.) του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών υπό την επιστημονική εποπτεία της Αναπληρώτριας Καθηγήτριας Μαρίας Ευθυμίου.

Abstract: Ερευνητικό αντικείμενο της μεταδιδακτορικής μας μελέτης αποτέλεσε το πρόσωπο του ιατροφιλοσόφου Νικολάου Κεραμέως. Η ερευνητική διαδικασία δεν επικεντρώθηκε αποκλειστικά στην εξέταση του βιογραφικού του μέρους, αλλά παράλληλα συνεξετάστηκαν η εξελικτική πορεία της πνευματικής του συγκρότησης ως απόρροια της επίδρασης που άσκησαν σε αυτόν τα κυρίαρχα ιδεολογικά ρεύματα της εποχής του, ο ιδεολογικός του προσανατολισμός (νεοριστοτελισμός, η θέση του έναντι του ρωμαιοκαθολικισμού και του θρησκευτικού γεγονότος της Μεταρρύθμισης, καρτεσιανή φιλοσοφία), όπως αυτός διαφαίνεται μέσα από την αξιόλογη εργογραφία του. Επίσης έγινε προσπάθεια ανασύνθεσης του γενικότερου ιστορικού πλαισίου μέσα στο οποίο εντάσσεται και δρα ως ρέκτης διανοούμενος, διδάσκαλος και συγγραφέας. Αν και τείνει να συγκαταλέγεται στους λιγότερο προβεβλημένους ή ‘’ελάσσονες’’ λογίους της μακράς μεταβυζαντινής περιόδου, ωστόσο η απόδοση αυτού του αναμφίλεκτα άδικου χαρακτηρισμού σε ένα πρόσωπο με πανθομολογούμενη eruditio δείχνει να οφείλεται στο γεγονός αφενός μεν της περιορισμένης από πλευράς έκτασης συγγραφικής του παραγωγής και του μικρού ενδεχομένως βαθμού επιρροής της αφετέρου δε στην παράμετρο της ανεπαρκούς ανάδειξης από τη μεταγενέστερη ιστορική έρευνα της κατά τα άλλα σημαντικής συμβολής του στη νεοελληνική παιδεία [Πληκτρολογήστε κείμενο]

2

και ειδικότερα στη γραμματεία της προεπαναστατικής περιόδου σε συνδυασμό με την πλημμελή μελέτη και θεώρησή του ως ενός από τους πλέον αντιπροσωπευτικούς φορείς και εκφραστές του νεοαριστοτελικού ρεύματος κατά το β΄ ήμισυ του ιζ΄ αιώνα.

Νικόλαος Κεραμεύς, ιατροφιλόσοφος, Ιωάννινα, Βενετία, Κωνσταντινούπολη, Ιάσιο, Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, ιζ΄ αιώνας, νεοαριστοτελισμός, Πανεπιστήμιο Πάδοβας, Università degli Artisti, φιλοσοφία, θεολογία, ιατρική, Δοσίθεος Ιεροσολύμων, Νεκτάριος Ιεροσολύμων, Αθανάσιος ο Ρήτωρ, αντιρρητική/αντιλατινική γραμματεία, ιατρικά εγχειρίδια, χειρόγραφα και έντυπα έργα.

Keywords:

Ερευνητική πορεία–Μεθοδολογικά εργαλεία:

Κατά την πρώτη φάση της έρευνας καταβλήθηκε προσπάθεια να συλλεχθούν οι διάσπαρτες, δεδομένης της απουσίας ad hoc μονογραφίας, πληροφορίες που περιέχονται σε επιμέρους, ελληνόγλωσσες και ξενόγλωσσες, μελέτες, δηλ. άρθρα δημοσιευμένα σε περιοδικά και αυτοτελή έργα. Πραγματοποιήθηκε κριτική επεξεργασία του συγκεντρωθέντος υλικού και ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στις μαρτυρικές καταθέσεις των σύγχρονων του μελετώμενου προσώπου συγγραφέων (έντυπες και χειρόγραφες πρωτογενείς πηγές). Μέσα από την εμβριθή εξέταση του status quo της έρευνας ανασκευάστηκαν και αποκαταστάθηκαν προγενέστερες εσφαλμένες ειδήσεις που είχαν εμφιλοχωρήσει σε αυτή, ήλθαν σε φως νέα ιστορικά δεδομένα, διασαφηνίστηκαν συγκεχυμένες πληροφορίες και επιχειρήθηκε να δοθεί απάντηση, τεκμηριωμένη και εδραζόμενη πάντοτε σε ιστορικά στοιχεία, στα ανοιχτά προβλήματα της έρευνας. Αναμφίβολα εμμενές και εδραίο desideratum υπήρξε η αναζήτηση χειρογράφων κωδίκων αποκείμενων σε βιβλιοθήκες της Ελλάδας και του εξωτερικού που παραδίδουν ανέκδοτα έργα του Ν. Κεραμέως, όπως και η αναζήτηση αρχειακών τεκμηρίων που θα εμπλουτίσουν τις υφιστάμενες πενιχρές ειδήσεις περί του βίου του. Με αφετηρία αυτές τις κατευθυντήριες γραμμές η ανάπτυξη της έρευνας διαρθρώνεται ως εξής: 1) Επισταμένη ανάλυση του χωροχρονικού του πλαισίου, δηλαδή εξετάζονται και ανατέμνονται ενδελεχώς οι ιδιάζουσες ιστορικές συνθήκες, τα πνευματικά, πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά τεκταινόμενα του ιζ΄ αιώνα και κυρίως του β΄ ημίσεος αυτού τόσο σε γενικότερο ευρωπαϊκό επίπεδο όσο και στο χώρο της «καθ’ ημάς» Ανατολής τα οποία και συγκροτούν το ιστορικό γίγνεσθαι στα πλαίσια του οποίου εντάσσεται και δραστηριοποιείται ως οργανικό μέλος του ο Ν. Κεραμεύς. Η προσοχή εστιάζεται κυρίως στα πνευματικά και ιδεολογικά ρεύματα που κυριαρχούν τόσο στην Ιταλία,

[Πληκτρολογήστε κείμενο]

3

όπου κατά πάσα πιθανότητα πρέπει να πραγματοποιήθηκαν οι σπουδές του (Πάδοβα και Βενετία, εικάζεται ότι σπούδασε και στη Βιέννη αλλά αυτή την άποψη οφείλουμε να την υποβάλουμε στη βάσανο της ιστορικής έρευνας και κριτικής, προκειμένου να την επαληθεύσουμε και να την τεκμηριώσουμε) και ειδικότερα στην πνευματικήπαιδευτική κατάσταση της επικράτειας της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας της Βενετίας, στην οποία μάλιστα ο Ν. Κεραμεύς παραμένει βάσει συγκεκριμένων τεκμηριωτικών ειδήσεων για ορισμένο χρονικό διάστημα, αλλά και στις οθωμανοκρατούμενες χώρες (Kων/πολη χώρος μεταγενέστερης δραστηριοποίησής του), καθώς και στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες (Ιάσιο). Οι Παραδουνάβιες Ηγεμονίες μάλιστα, όπου μαρτυρείται η ύπαρξή του κατά το τελευταίο διάστημα του βίου του αρχίζουν ήδη από το β΄ ήμισυ του ιστ΄ αιώνα να αναδύονται ως ένας νέος δυναμικός παιδευτικός πόλος της Νοτιοανατολικής Ευρώπης για να καταστούν στη συνέχεια με την ίδρυση των Ηγεμονικών Σχολών του Βουκουρεστίου και του Ιασίου σε έναν χώρο υποστασιοποίησης εντατικών και γόνιμων πνευματικών διεργασιών, ένα πρόσφορο έδαφος καλλιέργειας των ιδεών του γαλλικού αλλά και του γερμανικού Διαφωτισμού (Λειψία, Χάλλη, Βιέννη) τόσο από την τάξη των Φαναριωτών όσο και από την ιντελιγκέντσια των Ηγεμονιών. Επανερχόμενοι στη διαγραμματική και αδρομερή παρουσίαση της πορείας της έρευνάς μας οφείλουμε να προσθέσουμε ότι επιχειρήσαμε παράλληλα να διακριβώσουμε και την επίδραση που τα διάχυτα στον ευρύτερο ευρωπαϊκό χώρο ρεύματα με προεξάρχον αυτό του νεοαριστοτελισμού του Πανεπιστημίου της Padova άσκησαν στη διαμόρφωση της πνευματικής του ιδιοσυστασίας αλλά και συνολικά της προσωπικότητάς του. Επίσης εστιάσαμε την έρευνα και στις μεθόδους που αυτός χρησιμοποίησε και στις a priori προϋποθέσεις που τον διέπουν είτε για να ενστερνίζεται είτε για να απορρίπτει τις ετερόκλητες και ετερογενείς πνευματικές προσλαμβάνουσες της επίμαχης χρονικής περιόδου, ενώ εμβαθύναμε στις αλληλεπιδράσεις και τις εύθραστες ισορροπίες της διελκυστίνδας τόσο των τριών δογμάτων, Ορθοδοξία, Ρωμαιοκαθολικισμός, Προτεσταντισμός (κυρίως Καλβινισμός και Λουθηρανισμός), όσο και των ποικιλώνυμων φιλοσοφικών τάσεων (νεοαριστοτελισμός, καρτεσιανή φιλοσοφία [René Descartes (1596–1650)]), καθώς επίσης και στη διερεύνηση του τρόπου, με τον οποίο τα καινοφανή πορίσματα του φιλοσοφικού στοχασμού που βρίσκεται ακόμη σε διαλεκτική σχέση με τον φυσικοεπιστημονικό αλλά και οι καρποί των πνευματικών αντιπαραθέσεων εκλεκτικά προσλαμβάνονται, αφομοιώνονται, ενίοτε μεταπλάθονται και μεταστοιχειώνονται, αλλά και ενοφθαλμίζονται στη συγγραφική παραγωγή του Ν. Κεραμέως. Εξάλλου ο Ν. Κεραμεύς αναδεικνύεται σε χαρακτηριστικό εκπρόσωπο του νεοαριστοτελισμού και τοποθετείται ανενδοίαστα στη χορεία των φορέων αυτού του ρεύματος μαζί με τους Γεώργιο Κορέσιο (1570–1666), Mελέτιο Συρίγο (1586–1664), Νικόλαο Κούρσουλα (1605–1652), Γεράσιμο Βλάχο (1605/7–85), Σεβαστό Κυμηνίτη (1630/32–1702), Ιωάννη Καρυοφύλλη (ή Βυζάντιο) (ca. 1600–post 1693), Γεώργιο Σουγδουρή (1645/7–1725), Βικέντιο Δαμοδό (1700–1754) κ. ά. Δεν είναι ακόμη τεκμηριωμένο ιστορικά αν ο Κεραμεύς υπήρξε μαθητής του Κορυδαλέως στην Πατριαρχική Ακαδημία της Κωνσταντινουπόλεως (1625–1640) ή στην Αθήνα (1642– 1646) ή ακόμη και κατά την πρώιμη περίοδο της βραχύχρονης (1609) διδακτικής θητείας του Κορυδαλέως στην Ελληνική Σχολή της Βενετίας (μαρτυρείται η παρουσία του Κορυδαλέως στη Βενετία και κατά τα έτη 1614, 1623–1625, 1629 και 1634), δηλαδή αν υπήρξε διά ζώσης επαφή μεταξύ των δύο λογίων. Οπωσδήποτε όμως είναι έκδηλη η πνευματική τους συγγένεια γεγονός που εδράζεται και στο ότι ο


4

Κεραμεύς είχε στην κατοχή του έργα του Αθηναίου διδασκάλου και φιλοσόφου, όπως π.χ. επιμαρτυρεί το παρασελίδιο κτητορικό σημείωμα:«Ἐκ τῶν τοῦ Νικολάου Κεραμέως» (φ. 264) (ex libris) του κώδικα υπ’ αριθμ. 227 που φυλάσσεται στην Ακαδημία του Βουκουρεστίου και όπου περικλείονται σχόλια και υπομνήματα του Κορυδαλέως στις αριστοτελικές πραγματείες Περί ψυχής (φφ. 1–257) και Περί ουρανού (φφ. 272–379), τα οποία συνιστούσαν άλλωστε και τα κατεξοχήν έγκριτα και παγιωμένα εν χρήσει διδακτικά εγχειρίδια της φιλοσοφίας. 2) Διερεύνηση του ευρέως χρησιμοποιούμενου κατά τη μεταβυζαντινή περίοδο όρου «ιατροφιλόσοφος». Ιστορική αναδρομή του συγκεκριμένου όρου ως ΄΄σημαίνον΄΄, εννοιολογική προσέγγιση του περιεχομένου του ως ΄΄σημαινόμενο΄΄, ανάλυση της σημειολογικής και δηλωτικής του διάστασης, χρονική και γεωγραφική έκταση του όρου (ιδιαίτερη μνεία του φιλελεύθερου συγκριτικά με τη Bologna και την Pisa Πανεπιστημίου της Padova ως κατεξοχήν χώρου θέσπισης της δυνατότητας παράλληλης σπουδής των επιστημονικών πεδίων της θεολογίας, της φιλοσοφίας, της νομικής, της ιατρικής), εξέταση του κύκλου των λογίων της μεταβυζαντινής περιόδου που συναπαρτίζουν τον κύκλο των ιατροφιλοσόφων και του τρόπου με τον οποίο αυτοί μετουσιώνουν την πολυδιάστατη παιδεία τους σε περαιτέρω ενεργό συμμετοχή στα ιστορικά και δη στα παιδευτικά δρώμενα. 3) Ακολουθεί η τριμερής διάρθρωση της ερευνητικής διαδικασίας, η οποία περιστρέφεται εκτός του βιογραφικού μέρους γύρω από τους εξής δύο θεμελιώδεις άξονες του θέματος: α) Δράση: Μελέτη της πολυσχιδούς και πολυεπίπεδης δραστηριότητας του προσώπου, η οποία εκτείνεται σε έναν ευρύ γεωγραφικό χώρο που περιλαμβάνει τα Ιωάννινα, τη Βενετία, την Κων/πόλη και το Ιάσιο. Εμπεριστατωμένη ανάλυση κάθε έκφανσης της ιστορικής του οντότητας και παράλληλα κριτική αποτίμηση της συνεισφοράς του σε κάθε πεδίο δράσης του, δηλαδή ως ιατρός, ως συγγραφέας, όπου εξέχουσα θέση κατέχει στο έργο του το καίριο ζήτημα της διαμάχης Ανατολής και Δύσης, το οποίο και μεταλαμπαδεύθηκε στον ελλαδικό χώρο από το Θεόφιλο Κορυδαλέα, περί της αντινομίας και της μανιχαϊστικής διάστασης λόγου-γνώσης και πίστης / ratio et fides, ως αντιρρητικός θεολόγος που διαδραμάτισε πρωτεύοντα ρόλο στις διεκκλησιαστικές σχέσεις του β΄ ημίσεος του ιζ΄ αιώνα στα πλαίσια των γόνιμων για τον εμπλουτισμό της τότε αντιλατινικής γραμματείας έγγραφων αντεγκλήσεών του με τον Αθανάσιο το Ρήτορα (ci. 1571–1663), εξωμότη και δεινό συλλέκτη χειρογράφων στην υπηρεσία του καρδιναλίου Jules Mazarin και του καγκελαρίου της Γαλλίας Pierre Séguier, αλλά και ως διανοούμενος και διδάσκαλος μέσα από τη γόνιμη έκπτυξη των επαφών του με τους λογίους που δραστηριοποιούνται στις οθωμανοκρατούμενες και τις βενετοκρατούμενες περιοχές και εν γένει στον ευρωπαϊκό χώρο. β) Εργογραφία: Δημοσίευση ανέκδοτων συγγραφικών του πονημάτων που άπτονται πολλών πεδίων του επιστητού (αντιλατινικές, αντισχολαστικές, δογματικές και φιλοσοφικές πραγματείες, ιατρικά εγχειρίδια που εμπίπτουν κατά ένα μεγάλο μέρος στο ερευνητικό πεδίο της ιστορίας της ιατρικής, υπομνήματα σε αριστοτελικά έργα, λεξικογραφικές απόπειρες, λειτουργικά και ερμηνευτικά πονήματα, επιστολιμαίες διατριβές). Μέσα από την αναδίφηση των έργων του επιτυγχάνεται η έρευνα του ιδεολογικού του στοχασμού και προβληματισμού, του modus cogitandi και του modus cognoscendi του, ο οποίος βαθμιαία εκδιπλώνεται και μας αποκαλύπτει την ισχυρότατη επιρροή του παλαμισμού αλλά και την αδιάλειπτη σχεδόν αναγωγή στην αδιαμφισβήτητη αυθεντία της αριστοτελικής φιλοσοφίας που διαθέει σχεδόν το σύνολο του έργου του (είχε επικρατήσει άλλωστε στα παιδευτικά τεκταινόμενα υπό τη μορφή


5

του κορυδαλισμού). Ερευνάται ακόμη ο βαθμός επίδρασης των έργων του στις πνευματικές και ιδεολογικές ζυμώσεις της εποχής του ύστερου ιζ΄ αιώνα, αλλά και η ατομική του συνδρομή στην πνευματική προπαρασκευή των όρων και των προϋποθέσεων για τη μεταγενέστερη (ιη΄ αιώνας) εισδοχή των νεωτερικών αντιλήψεων και ιδεών του Διαφωτισμού (Enlightenment, Lumières, Aufklärung). Επίσης επιχειρείται διεξοδική ανάλυση του ιδεολογικού του υπόβαθρου, φιλοσοφικού και θεολογικού, εγκύπτοντας ιδιαίτερα στη μελέτη των αντιρρητικών/αντιλατινικών του συγγραμμάτων, μελέτη και αξιολόγηση του τρόπου, με τον οποίο αναιρεί τις ρωμαιοκαθολικές παρεκκλίσεις (βασική στόχευσή του συνιστά το μείζον θέμα του παπικού πρωτείου) αντιπαραθέτοντας τη δική του ευθυγραμμισμένη πάντοτε με την ορθόδοξη διδασκαλία επιχειρηματολογία, αλλά και τις ιδεολογικές του εγκυστώσεις απέναντι στις καινοτομίες της Μεταρρύθμισης. Τέλος αξιολογείται η συγγραφική του παραγωγή εντασσόμενη στη συνολικότερη μεταβυζαντινή γραμματεία: (α) εξέταση του γλωσσικού του ύφους που εμφανίζει εναργή ροπή στην αρχαΐζουσα γλώσσα δεδομένου μάλιστα του περιρρέοντος κλίματος της σταδιακής απόπειρας επικράτησης ήδη από το ιστ΄ αιώνα της δημώδους ή απλοελληνικής πρωτίστως σε έργα ομιλητικού χαρακτήρα, π.χ. κηρυκτικός λόγος στο ναό San Giorgio dei Greci της Βενετίας, (β) αντιπαραβολή και συγκριτική μελέτη του συγγραφικού του έργου με την προγενέστερη και τη σύγχρονή του γραμματεία και επισήμανση των επιρροών που δέχθηκε όχι μόνο σε ιδεολογικό επίπεδο αλλά και σε επίπεδο εξωτερικής μορφολογίας των γραμματειακών ειδών που υιοθέτησε.

Συνοπτικά βιογραφικά στοιχεία και ορόσημα της πνευματικής πορείας του Νικολάου Κεραμέως

Ἄν καί οἱ ὑφιστάμενες εἰδήσεις περί τῆς ἀναμφίβολα πολυσχιδοῦς προσωπικότητας τοῦ Κεραμέως χαρακτηρίζονται ἐν γένει πενιχρές, ὡστόσο μποροῦμε ἀδρομερῶς νά σκιαγραφήσουμε τήν πνευματική του πορεία μέσα στό ἰστορικό γίγνεσθαι τοῦ α΄ ἡμίσεος τοῦ ιζ΄ αἰώνα ἐπισημαίνοντας κυρίως κάποιες πτυχές της. Αὐτές θεωροῦμε οὐσιώδεις καί ἀναγκαίες τόσο γιά τήν ἀνασύνθεσή της ὅσο καί γιά τήν εὐληπτότερη ἀνάπλαση τοῦ εὐρύτερου χωροχρονικοῦ πλαισίου, στό ὁποῖο ὁ Κεραμεύς ἀνήκει. Ὁ Κεραμεύς καταγόταν ἀπό τά Ἰωάννινα «ἐκ τῆς Παλαιᾶς Ἠπείρου» σύμφωνα μέ τό δηλωτικό της καταγωγής του όρο που επιλέγει πάντοτε να χρησιμοποιεί, ἐνῶ διέθετε πλούσια καί σφαιρική παιδεία ἐκτεινόμενη σχεδόν σέ ὅλο τό φάσμα τοῦ τότε ἐπιστητοῦ: «[…] εἶχε δέ ἐμπειρίαν εἰς τε τά ἐκκλησιαστικά καί τά ἔξω μαθήματα, ὥστε περί πάσης θεολογίας καί φιλοσόφου ἐπιστήμης εὐκόλως ἔλεγε τά ἀναγκαῖα καί ἑλληνικῶς καί λατινικῶς […]»1 (πιθανῶς νά κατεῖχε καί τόν τίτλο τοῦ dottor in 1. ΔΟΣΙΘΕΟΥ ἹΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ, Τόμος χαρᾶς ἐν ᾧ περιέχονται αἱ ἐπιστολαί Φωτίου τοῦ ἁγιωτάτου Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως […] Τυπωθείς ἐν τῇ ἐπισκοπῇ Ριμνίκου (Rimnik). Ἐν ἔτει ᾳψε΄(=1705), σ. ιβ΄.


6

Filosofia e Medicina). Μετά τήν ἀποπεράτωση τῶν ἐγκυκλίων σπουδῶν του, προφανῶς στήν γενέτειρά του τά Ἰωάννινα2, ἐνδιέτριψε κατά τά παιδευτικά πάντοτε εἰωθότα τῆς ἐποχῆς του στά περιβεβλημένα μέ πνευματική αἴγλη πανεπιστημιακά καθιδρύματα τῆς Δύσης: «διαβιώσας ἐφ’ ἱκανόν καιρόν εἰς Εὐρώπην»3, «[…] ἰατροφιλόσοφος, ἀκροατής τῶν ἐν Ἰταλίᾳ σοφῶν, ἀνήρ εἰδήμων τῆς τε ἑλληνικῆς καί λατινικῆς, πεπαιδευμένος τήν τε θύραθεν σοφίαν καί τήν ἱεράν θεολογίαν […]»4. 2. M. ΠΑΡΑΝΙΚΑ, Σχεδίασμα περί τῆς ἐν τῷ ἑλληνικῷ ἔθνει καταστάσεως τῶν γραμμάτων ἀπό Ἀλώσεως Κωνσταντινουπόλεως (1453 μ.Χ.) μέχρι τῶν ἀρχῶν τῆς ἐνεστώσης (ΙΘ΄.) ἐκατονταετηρίδος, Ἐν Κωνσταντινουπόλει 1867, σ. 62. Πρβλ. Σ.Π.ΛΑΜΠΡΟΥ, Περί τῆς παιδείας ἐν Ἰωαννίνοις ἐπί Τουρκοκρατίας, Νέος Ἑλληνομνήμων 13 (1916) 282–283. 3. Π. AΡΑΒΑΝΤΙΝΟΣ, Βιογραφική Συλλογή Λογίων τῆς Τουρκοκρατίας, Εἰσ. - Ἐπιμ. Κ.Θ. ΔΗΜΑΡΑΣ, (έκδ. Ἐταιρεία Ἠπειρωτικῶν Μελετῶν, Ιωάννινα 1960, σ. 86. 4. Δ.ΠΡΟΚΟΠΙΟΥ, Ἐπιτετμημένη ἐπαρίθμησις τῶν κατά τόν παρελθόντα αἰῶνα λογίων Γραικῶν, καί περί τινων ἐν τῷ νῦν αἰῶνι ἀνθούντων, στό Κ. Ν. ΣΑΘΑ, Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη ἤ Συλλογή ἀνεκδότων μνημείων τῆς ἑλληνικῆς ἰστορίας, τ. Γ΄, Βενετία 1872 (ἀνατύπωση 1972), σ. 486. 5. Περί τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Padova βλ. τήν ἀκόλουθη κατ’ ἐκλογήν βιβλιογραφία, A. RICCOBONI, De Gymnasio Patavino, Padova 1598 (réimpression anastatique: Athenaeum. Biblioteca di Storia della Scuola e delle Università a cura di Ennio Cortese e Domenico Maffei. N. 32, 1980); I. P. TOMASINI, Gymnasium Patavinum. Udine 1654 (réimpression anastatique: Athenaeum. Biblioteca di Storia della Scuola e delle Università a cura di Ennio Cortese e Domenico Maffei. N. 33, 1986); A.SIMIONI, Storia di Padova dalle origini alla fine del secolo XVIII. Padova 1966; N. COMNENI–PAPADOPOLI, Historia Gymnasii Patavini, Postea quae hastens de illo scripta sunt, ad haec nostra tempora plenius, et emendatius, deducta cum Auctatio De Professoribus fum Alumnis ejusdem, vol. I, II, Venetiis 1726; A. FAVARO, L’Università di Padova, Notizie Raccolte, Venezia 1922; Γ. E. TΥΠΑΛΔΟΥ, Οἱ ἐν τῷ Πανεπιστημίῳ τοῦ Παταβίου Ἕλληνες σπουδασταί, Ἐπετηρίς Ἐταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν 6 (1929) 369–374; G. FABRIS, Professori e scolari Greci all’ Università di Padova, Archivio Veneto 30 (1942) 121– 165; Γ. ΠΛΟΥΜΙΔΗ, Αἱ πράξεις ἐγγραφῆς τῶν Ἑλλήνων σπουδαστῶν τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Παδούης


7

Σχετικά με αυτήν την πτυχή του βίου του δυστυχῶς δεν έχουμε ἐπαρκῆ καί ἀδιάσειστα ἀρχειακά τεκμήρια ἀποκείμενα κυρίως στό Archivio Antico dell’ Università di Padova5 (μητρῶα ἐγγραφῶν τῶν σπουδαστῶν) κατά τήν χρονική περίοδο 1618/20– 1640 πού νά στοιχειοθετοῦν καί νά ἐπιβεβαιώνουν μέ ἀπόλυτη σαφήνεια ὅτι αὐτός ὑπῆρξε τρόφιμος τῆς θεωρούμενης ως alma mater για την πλειονότητα τῶν λογίων τῶν χρόνων μετά την Άλωση, δηλαδή τοῦ Studium τῆς Padova καί συγκεκριμένα τῆς Σχολῆς τῶν ἰατροφιλοσόφων (Università degli Artisti). Ὁπωσδήποτε ὅμως ἡ εὐδιάκριτη καί ἐμφανῶς διάχυτη στό σύνολο τῆς συγγραφικῆς του παραγωγῆς ἐπίδραση τοῦ εἰσαχθέντος καί διδαχθέντος νεοαριστοτελικοῦ ρεύματος στήν Padova ἀπό τούς Giacomo Zabarella, Pietro Pomponazzi, Francesco Piccolomini, Andrea Cesalpino, Bernardino Petrella καί κυρίως ἀπό τόν «Philosophus primae Sedis Philosophis & Medicis»6, δηλαδή τόν Cesare Cremonini, καθώς καί τοῦ περιρρέοντος στούς ἀκαδημαϊκούς κύκλους τῆς terra ferma οὐμανιστικοῦ κλίματος συνιστᾶ μία ἰδιάζουσας σημασίας ἔνδειξη, χωρίς βεβαίως νά περιπίπτουμε καί σέ ἀτεκμηρίωτη εἰκοτολογία, πού θά μποροῦσε νά κατατείνει στήν ἀπόπειρα θεμελίωσης ἑνός τέτοιου ἰσχυρισμοῦ. Ἐνδέχεται ὅμως νά ἴσχυσε καί στήν περίπτωση τοῦ Κεραμέως μία πρακτική πού ἔτεινε να παγιωθεῖ ἤδη ἀπό τίς ἀρχές τοῦ ιζ΄αἰώνα καί ἀφοροῦσε στήν δυνατότητα τῆς μή πλήρους καί ἐξ ὁλοκλήρου φοίτησης στήν Padova ἀλλά στήν ἄσκηση τοῦ προνομιακοῦ δικαιώματος τῆς μεμονωμένης καί ἀποδεσμευμένης ἀπό αὐτήν συμμετοχῆς τῶν Oltramarini7 (Ὑπερποντίων) στίς διδακτορικές ἐξετάσεις ἐνώπιον τῆς Βενετικῆς Ἐπιτροπῆς (Collegio Veneto)8. Ἐπίσης δέν τεκμηριώνεται ἀπό πρωτογενείς ἤ δευτερογενείς πηγές τό γεγονός νά προηγήθηκαν σπουδές του στά διαπρεπῆ, ἄν ὄχι ἐφάμιλλα μέ τήν περισσότερο φιλελεύθερη Padova, πανεπιστήμια τῆς Bologna ἤ τῆς Pisa. Σέ αὐτό τό σημεῖο πρέπει νά ἐπισημάνουμε ὄτι ἔχει ὑποστηριχθεῖ καί ἡ ἄποψη ὄτι ὁλοκλήρωσε τίς ἰατρικές του σπουδές στήν Ἰατρική Σχολή τῆς Βιέννης9 γεγονός που θά μποροῦσε νά δικαιολογήσει τήν ἀπουσία τοῦ ὀνόματός του ἀπό τούς ἤδη ἐκδοθέντες καταλόγους τῶν σπουδαστῶν τῆς Padova. Ὄμως καί αὐτή ἡ ἐκδοχή χρήζει ἐνδελεχοῦς __________________ (Μέρος Α΄. Artisti 1634–1782), Ἐπετηρίς Ἐταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν 37 (1969–70) 260–336; ΤΟΥ ΑΥΤΟΥ, Αἱ πράξεις ἐγγραφῆς τῶν Ἑλλήνων σπουδαστῶν τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Παδούης (Μέρος Α΄. Artisti). Συμπλήρωμα (ἔτη 1674–1761), Θησαυρίσματα 8 (1971) 188–204; A.Π.ΣΤΕΡΓΕΛΛΗ, Τά δημοσιεύματα τῶν Ἑλλήνων σπουδαστῶν τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Πάδοβας τόν 17ο καί 18ο αἰ, [Φιλολογικός Σύλλογος ΄΄Παρνασσός΄΄, Ἐπιστημονικαί Διατριβαί, 2], Ἀθήνα 1970; G. PLUMIDIS, Gli scolari ‘’oltramarini’’ a Padova nei secoli XVI e XVII, Revue des Études Sud–Est Européennes 10 (1972) 257–270; ΒΑΣΙΛΙΚΗΣ ΜΠΟΜΠΟΥ–ΣΤΑΜΑΤΗ, Τά καταστατικά τοῦ Σωματείου (Nazione) τῶν Ἑλλήνων Φοιτητῶν τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Πάδοβας (17ος–18ος αἰ.), [Ἰστορικό Ἀρχεῖο Ἑλληνικῆς Νεολαίας – Γενική Γραμματεία Νέας Γενιᾶς – 25 –Κέντρο Νεοελληνικῶν Ἐρευνῶν Ε.Ι.Ε.], Ἀθήνα 1995. 6. I. P.TOMASINI, μν. ἔργ., σ. 49. 7. ΧΡΥΣΑΣ ΜΑΛΤΕΖΟΥ, Οἱ Ἕλληνες μέτοικοι στή Βενετία μετά τήν Ἄλωση. Ταυτότητα καί ἐθνική συνείδηση, Θησαυρίσματα 35 (2005) 175–184. Βλ. καί τό ἔργο P. DEL NEGRO e F. PIOVAN (a cura di), L’Università di Padova nei secoli (1601–1805). Documenti di storia dell’Ateneo. Centro per la storia dell’Università di Padova, Treviso 2002. 8. Ἀναφορικά μέ αὐτό τό ζήτημα βλ. ΒΑΣΙΛΙΚΗΣ ΜΠΟΜΠΟΥ–ΣΤΑΜΑΤΗ, Ὁ Βικέντιος Δαμοδός. Βιογραφία – Ἐργογραφία 1700–1754, Μορφωτικό Ἵδρυμα Ἐθνικῆς Τραπέζης, Ἀθήνα 1998, σσ. 28–29 (ἡ περίπτωση του Βικεντίου Δαμοδοῦ), 474–475 σημ. 32, 33. Βλ. καί Τ ΗΣ ΑΥΤΗΣ, Τά καταστατικά, σ. 46 σημ. 31. 9. PAULA SCALCĂU, Elenismul în România. O istorie cronologică. Cuvânt înainte: Georgeta Filitti, Editura Omonia, București 2006, σ. 67. Πρβλ.ΤΗΣ ΑΥΤΗΣ, «Ρουμανο-Ελληνικές πνευματικές συγκλίσεις. Διανοούμενοι στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες το 18 ο αιώνα», Ἠπειρωτικά Χρονικά 41 (2007) 186.


8

διερεύνησης καί τεκμηρίωσης. Μετά λοιπόν την εικαζόμενη μετάβασή του στην Padova ο Κεραμεύς πρέπει να ὑπῆρξε τρόφιμος τῆς Ἑλληνικῆς Σχολῆς τῆς Βενετίας10, ἡ ὁποῖα εἶχε ἱδρυθεῖ τό 1593 ἀπό τήν ἀκμαία Ἑλληνική Ἀδελφότητα της Βενετίας ὡς πρόδρομος τῆς μεταγενεστέρως (1664/65) συσταθεῖσας ἀπό τόν ἐξέχοντα νομικό καί εὐεργέτη Θωμά Φλαγγίνη ὁμώνυμης Φλαγγινείου Σχολῆς ἤ τοῦ ἀλλιῶς ὀνομαζόμενου Φλαγγιν(ε)ιανοῦ Ἑλληνομουσείου11. Στήν Ἑλληνική Σχολή τῆς Βενετίας ὁ Κεραμεύς φέρεται σύμφωνα καί μέ τήν μαρτυρία τοῦ Δοσιθέου Ἱεροσολύμων νά μαθήτευσε πλησίον ἑνός διαπρεπούς διδασκάλου που έφερε το όνομα Πρόχορος: «[…] ἐμαθητεύθη δέ εἰς Βενετείαν (sic) παρά Προχόρῳ τινί περιφήμῳ διδασκάλῳ […]»12 . Ἡ σχετική ἔρευνα μάς ὀδήγησε στήν ὀριστική ταυτοποίηση τοῦ προσώπου καί στήν ταύτισή του μέ τόν λόγιο ἐφημέριο κατά τά ἔτη 1622 καί 1641 τοῦ San Giorgio dei Greci τῆς Βενετίας Πρόχορο Γι(υ)αλούρη, ὁ ὁποῖος ἀπό ἔμμεσες μαρτυρικές καταθέσεις προκύπτει ὅτι χρημάτισε καί διδάσκαλος τῆς Σχολῆς13. Κατά τό 1646 ὁ Κεραμεύς βρίσκεται στήν Γαληνοτάτη Δημοκρατία τῆς Βενετίας, ὅπου ἐπιμελεῖται:«Τά πάντα ἐδιορθώθησαν ἐπιμελῶς ὑπό Νικολάου τοῦ Κεραμέως», σύμφωνα καί μέ τήν ἀφιερωματική ἐπιστολή του στόν ἐφημέριο τοῦ ναοῦ τοῦ Ἁγίου Γεωργίου dei Greci Θεοφύλακτο Τζανφουρνάρη, τήν ἔκδοση μιᾶς ἀντιιουδαϊκῆς πραγματείας ὑπό τόν τίτλο: «Διάλογος τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Γρηγεντίου ἀρχιεπισκόπου Κεφρῶ γενόμενος μετά Ἐβραίου τινός Ἑρβᾶν ὀνομαζομένου». Ἡ ἐκτύπωση τοῦ ἔργου πραγματοποιήθηκε ἀπό τό τυπογραφεῖο τοῦ Giannantonio Giuliani (Ἀντωνίου Ἰωάννου Ἰουλιανοῦ) στήν Βενετία14: «Ἐν ταῖς κλειναῖς Βενετίαις, παρά Ἰωάννῃ Ἀντωνίῳ τῷ Ἰουλιανῷ, ᾳχμϚ. Πουλίεται κοντά εἰς τόν πόντε τοῦ Ἁγίου Φαντίνου» (Ponte San Fantin). Το σωζόμενο μάλιστα (rarissimus) αντίτυπο που απόκειται στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη (αντίτυπο υπάρχει και στις αθωνικές μονές Βατοπεδίου και Χιλανδαρίου) φέρει το ιδιόγραφο κτητορικό σημείωμα του Δοσιθέου Ιεροσολύμων: «τό παρόν βιβλίον, ἐπροσυλόθη (sic) ἐν τῷ ναῷ, τῆς ἁγί(ας) ________________________ 10. A. DUȚU, Intelectuali din Balcani în România (Sec. XVII-XIX). [Studii istorice sud-est europene, vol. II], Academia de Științe Sociale și Politice a Republicii socialiste România. Institutul de Studii sud-est europene. București 1984, σσ. 19–20. Πρβλ. Ἀ.Ἐ.ΚΑΡΑΘΑΝΑΣΗ, Ἡ Φλαγγίνειος Σχολή τῆς Βενετίας, Θεσσαλονίκη 1975, σσ. 44–45; K.Δ.MEΡΤΖΙΟΥ,Θωμάς Φλαγγίνης καί ὁ Μικρός Ἑλληνομνήμων, [Πραγματείαι τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, τόμ. 9], Ἐν Ἀθήναις 1939, σ. 241 (βλ. κυρίως τό κεφάλαιο: Ἡ Ἑλληνική Σχολή Βενετίας (1593–1926), σσ. 167–185). 11. Ἀ.Ἐ.ΚΑΡΑΘΑΝΑΣΗ, ἔνθ’ανωτ., σσ. 57–61. 12. ΔΟΣΙΘΕΟΥ ἹΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ, μν. ἔργ., σ. ιβ΄. 13. Ἰ. ΒΕΛΟΥΔΟΥ, Ἑλλήνων ὀρθοδόξων ἀποικία ἐν Βενετίᾳ. Ἰστορικόν ὑπόμνημα, Βενετία 18932, σ. 181. Βλ. καί M.Ἰ.MANΟΥΣΑΚΑ–Ἰ.Γ.ΣΚΟΥΛΑ, Τά ληξιαρχικά βιβλία τῆς Ἑλληνικῆς Ἀδελφότητος Βενετίας. Α΄.Πράξεις γάμων (1599-1815), [Βιβλιοθήκη του Ελληνικού Ινστιτούτου Βενετίας Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών – Ἀρ. 13], Βενετία 1993, σσ. μστ΄–μζ΄. Βλ. ἐπίσης K.Δ.MEΡΤΖΙΟΥ, Ἡ οἰκογένεια τῶν Γλυκέων ἤ Γλυκήδων. Ηπειρωτικά Χρονικά 10 (1935) 34; ΤΟΥ ΑΥΤΟΥ, Τό ἐν Βενετίᾳ Ἠπειρωτικόν Ἀρχεῖον. Ηπειρωτικά Χρονικά 11 (1936) 31, 61. 14.Σχετικά μέ τήν ἐκδοτική δραστηριότητα τοῦ τυπογραφείου τῶν Ἰουλιανῶν βλ. N.Γ.KONTΟΣΟΠΟΥΛΟΥ, Τά ἐν Βενετίᾳ τυπογραφεία ἑλληνικῶν βιβλίων κατά τήν Τουρκοκρατίαν, Αθηνά 58 (1954) 304; Γ. ΠΛΟΥΜΙΔΗ, Τά ἐν Παδούῃ παλαιά ἑλληνικά βιβλία (Biblioteca Universitaria – Biblioteca Civica). Μετά προσθηκῶν εἰς τάς βιβλιογραφίας É. LEGRAND καί Δ. ΓΚΙΝΗ – Β. ΜΕΞΑ, Θησαυρίσματα 5 (1968) 228 (Βιβλίο 12: Ἐνετίησιν […] ᾳχξη΄. Παρά Ἀνδρέᾳ τῷ Ἰουλιανῷ.); Φ. ἨΛΙΟΥ, Ἐκδόσεις τῶν «Ἀνδραγαθειῶν Μιχαήλ Βοεβόδα» καί ἕνας βιβλιοκατάλογος τοῦ Bortoli, Μνήμων 10 (1985) 297 ἀρ. 4, 301 ἀρ. 19. Βλ. καί L.VRANOUSSIS, L’hellénisme postbyzantin de l’Europe. Manuscrits, livres, imprimeries et maisons d’édition, XVI. Internationaler Byzantinistenkongress. Wien. 5. –10. Oktober 1981, σ. 27. Πρέπει ἀκόμη νά ἐπισημάνουμε ὅτι ὁ Ἰωάννης Ἀβράμιος ἐπιμελήθηκε τό 1709 στήν Βενετία τήν μετάφραση στήν δημώδη γλῶσσα τοῦ προκειμένου ἔργου. Ἡ πραγματεία ἐπανεκδόθηκε τό 1747 καί τό 1780 ἀπό τά τυπογραφεῖα τῶν A. Bortoli καί Ν. Σάρου στήν Βενετία (B. KNÖS, μν. ἔργ., σ. 344. Πρβλ. Θ. Ἰ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ, Ἑλληνική βιβλιογραφία (1466 ci. – 1800), τόμ. I : Ἀλφαβητική καί χρονολογική


9

ἄννας: 1679». Ἐπίσης η μαρτυρία του Δοσιθέου Ἱεροσολύμων επιβεβαιώνει την παραμονή του Κεραμέως στη Βενετία και κατά το έτος 1656: « […] πατριαρχοῦντος δέ ἐν Κωνσταντιπόλει (sic) τοῦ μακαρίτου Παϊσίου, ἦλθεν ἀπό Βενετείας (sic) εἰς Κωνσταντινούπολιν Νικόλαός τις Κεραμεύς τό ἐπίκλην […] ἐν ἔτει ᾳχνϚ (= 1656) […] δεδώκασι τῷ ἰατροφιλοσόφῳ τοῦ διαληφθέντος Ἀθανασίου (= τοῦ Κυπρίου) τάς βλασφημίας ἵνα ἀπολογηθῇ […]»15. Τό ἔτος 1661 (10 Φεβρουαρίου) μαρτυρεῖται ἡ παρουσία του Κεραμέως στήν Κωνσταντινούπολη ἀπό ὅπου ἀποστέλλει μακροσκελῆ ἐπιστολιμαία διατριβή πρός τόν ἐπιστήθιο φίλο του καί συνόμιλο στίς κοινές πνευματικές ἐνατενίσεις Νεκτάριο Πελοπίδη (1605–1676) μέ ἀφορμή τήν ἀνάρρηση τοῦ τελευταίου στόν πατριαρχικό θρόνο τῶν Ἱεροσολύμων:«Τῷ πανοσιωτάτῳ καί λογιωτάτῳ π(ατ)ρι(άρχ)ῃ κυρίῳ κυρίῳ Νεκταρίῳ προσκαλουμένῳ ἐπί τήν Ἱεροσολύμων π(ατ)ριαρχείαν, Νικόλαος Κεραμεύς, ίατροφιλόσοφος, ἥντινα οὖν εὐπραγίαν θεοκίνητον καί προθεσμίαν ἐπαγγελίας, γονυπετῶς ὑπό τῆς τελεταρχίας τῶν ὅλων Θ(εο)ῦ δέεται» (κώδ. ΜΠΤ 254, φφ. 1r–7v). Μετά ἀπό μία περίπου δεκαετῆ καί ἐργώδη διδακτική δραστηριότητα στον κραταιό ἤδη ἀπό τίς ἀπαρχές τοῦ ιζ΄ αἰώνα πνευματικό–παιδευτικό πόλο τῶν Παραδουνάβιων Ἡγεμονιῶν, τό Ἰάσιο16, ὁ Κεραμεύς απέβίωσε ἐντός τῆς Μονῆς τοῦ Γαλατᾶ κατά τό 1663. Τό βιβλιογραφικό σημείωμα που προέρχεται ἀπό τη γραφίδα τοῦ Δοσιθέου Ἱεροσολύμων17 και το οποίο εντοπίζεται στον κώδικα ὑπ’ ἀριθμ. 331 τοῦ Πατριαρχείου Ἱεροσολύμων, ὅπου παραδίδεται αὐτόγραφο ἔργο τοῦ Κεραμέως «Ζητήματα τινά Θωμᾶ τοῦ Ἀκουῒνου, διδασκαλία τῶν Λατίνων, ὀκτώ βιβλία», καί ἀποτελεῖ οὐσιαστικά καί τήν μοναδική ἔγκυρη πηγή πληροφόρησῆς μας γιά τόν ἐπακριβῆ χρόνο τοῦ θανάτου τοῦ Κεραμέως:«Τό παρόν ἦν Νικολάου Κεραμέως τοῦ ἐκ τῆς Παλαιᾶς Ἠπείρου. οὗ κοιμηθέντος ἐν τῇ μονῇ τοῦ Γαλατᾶ ἐν Μολδοβλαχίᾳ ᾳχξγ΄ (=1663) ὁ Ἱεροσολύμων Νεκτάριος μετεκόμισεν ἐκεῖθεν, καί ἔστι τοῦ Ἁγίου Τάφου κτῆμα αἰώνιον. οὗ ὁ ἀποξενώσας εἴη ἐπικατάρατος. 1669 ὁ Ἱεροσολύμων Δοσίθεος». Στό σημεῖο αὐτό πρέπει νά προσθέσουμε ὅτι ἡ εἰκαζόμενη σχέση διδασκάλου – μαθητῆ μεταξύ Κεραμέως καί Δοσιθέου δέν εἶναι ἐπιβεβαιωμένη ἀπό τίς ὑπάρχουσες ἰστορικές μαρτυρίες ὁπωσδήποτε ὅμως τούς συνέδεε στενή φιλική σχέση, καθώς ἀποδεικνύουν

________________________ ἀνακατάταξις. [Πραγματείαι τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, τόμος 48], Ἐν Ἀθήναις 1984, σ. 190 ἀρ. 2533– 2535). 15. ΔΟΣΙΘΕΟΥ ἹΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ, μν. ἔργ., σ. ιβ΄. 16. ARIADNA CAMARIANO–CIORAN, Les Académies princières de Bucarest et de Jassy et leurs professeurs. [Institute for Balkan Studies 142], Thessalonique 1974, σσ. 85, 123, 257. Πρβλ. ΤΗΣ ΑΥΤΗΣ, Contributions à l’histoire des relations gréco-roumaines. L’Épire et les pays roumains. Monastères de Valachie dédiés à ceux des diocèses de Pogoniani et de Jannina. Aide pécuniaire accordée à l’Épire par des Épirotes établis dans les pays roumains. Épirotes princes régnants, secrétaires princiers et dignitaires dans les pays roumains. Intellectuels Épirotes dans les pays roumains, [Éditions de l’Association d’Études Épirotes], Jannina 1984, σσ. 170–171. 17. Ὁ Δοσίθεος Ἱεροσολύμων στόν Τόμο χαρᾶς παραθέτει τό 1672 ὡς ἔτος θανάτου τοῦ Κεραμέως. Βλ. ΔΟΣΙΘΕΟΥ ἹΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ, μν. ἔργ., σ. ιβ΄. Πρβλ. K. N. ΣΑΘΑ, Νεοελληνική Φιλολογία…, σ. 322; D. RUSSO, Studii Istorice Greco–Române. Opere postume. Publicate supt îngrijirea lui Constantin C. Giurescu de Ariadna Camariano și Nestor Camariano, tom. I, București 1939, σ. 232. Ὁ Σάθας καί ὁ RUSSO ἀπλῶς ἀναπαράγουν τήν πληροφορία τοῦ Δοσιθέου.


10

καί οἱ σποραδικές ἰδιόχειρες σημειώσεις τοῦ Δοσιθέου πού ἐντοπίζονται στούς κώδικες πού παραδίδουν ἔργα τοῦ Κεραμέως μεταξύ αὐτῶν καί αὐτή τοῦ ἱεροσολυμιτικοῦ χφ. 504 (Λαύρα Ἁγίου Σάββα), τό ὁποῖο περιλαμβάνει ὑπομνηματιστικό ἔργο τοῦ Κεραμέως σέ ἀριστοτελικές πραγματείες:«Εἰς χρῆσιν Δοσιθέου, δωρηθέν πρός Νικολάου Κεραμέως ἰατροφιλοσόφου τοῦ ἐξ Ἰωαννίνων». Ὁ Κεραμεύς ἐνταφιάστηκε στήν Μονή Cetățuia τοῦ Ἰασίου, ἐνῶ ἡ βιβλιοθήκη του κληροδοτήθηκε ἀρχικῶς στήν Μονή γιά νά περιέλθει στή συνέχεια στήν κατοχή τοῦ Πατριαρχείου Ἱεροσολύμων, τοῦ ὁποίου ἄλλωστε ἡ Cetățuia, σύμφωνα μέ τό σιγίλλιο πού ἀπέλυσε τόν Ἰανουάριο τοῦ 167118 ὁ Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Μεθόδιος Γ΄ ὁ Μορώνης (1668–1671), εἶχε ἀνακηρυχθεῖ σέ Μετόχιο:«[…] ἀπέθανεν εἰς Γιάσιον […] καί κατετέθη τό τίμιον λείψανον αὐτοῦ ἐν τῇ μονῇ τῶν ἁγίων ἀποστόλων (= Μονή Cetățuia), ἥν ἔκτισεν ὁ μακαρίτης αὐθέντης Δούκας Βοεβόδας, ἐπειδή εἶναι ἡ μονή ἀφιερωμένη εἰς τόν ἅγιον τάφον, κληρονομήσαντες ἡμεῖς τήν βιβλιοθήκην τοῦ τιμίου ἀνδρός […]»19. ________________________ 18. K. ΔΕΛΙΚΑΝΗ, Τά ἐν τοῖς κώδιξι τοῦ πατριαρχικοῦ ἀρχειοφυλακείου σωζόμενα ἐπίσημα ἐκκλησιαστικά ἔγγραφα τά ἀφορῶντα εἰς τάς σχέσεις τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου πρός τάς Ἐκκλησίας Ἀλεξανδρείας, Ἀντιοχείας, Ἱεροσολύμων καί Κύπρου (1574–1863) περισυλλεγέντα καί συναρμολογηθέντα κελεύσει τῆς Ἀ.Θ.Παναγιότητος τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου Ἰωακείμ Γ΄, τ. Β΄, Ἐν Κωνσταντινουπόλει 1904, σσ. 339–340. Πρβλ. E. de HURMUZAKI, Documente privitoare la Istoria Românilor. Publicate după originale, copiile Academiei Române și tipărituri de N. Iorga, vol. XIV (Partea I, 1320–1716), București 1915, σ. 204, n. CCXC:«1671, Ianuar. Metodie, Patriarch de Constantinopul, înoiește privilegiile mănăstirii Cetățuia, închinăta Sfăntului Mormânt, mănăstirii Sfinților Apostoli, cu voia și a lui DucaVodă al Moldovei». Ἀναφορικά μέ τήν ἴδρυση τυπογραφείου τό 1682 στήν Cetățuia ἀπό τόν Δοσίθεο Ἱεροσολύμων βλ. D. SIMONESCU, Le monastère de Cetătzuia (Iassy), foyer de culture de l’Orient orthodoxe. Balcania 6 (1943) 357–365; É. TURDEANU, Études de littérature roumaine et d’écrits slaves et grecs des principautés roumaine, Leiden 1985, σσ. 295, 297, 300, 302–303. 19. ΔΟΣΙΘΕΟΥ ἹΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ, μν. ἔργ., σσ. ιβ΄–ιγ΄.


11

Εργογραφία*:

Χειρόγραφα: Αθήνα-Ελλάδα (Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος) 1) Cod. ΕΒΕ 1172 (τέλη ιζ΄– αρχές ιη΄αι.), (φφ. 204v–207r): Σύμμεικτος κώδικας που περιέχει και τη σύντομη φιλοσοφικο-θεολογική πραγματεία του Ν. Κεραμέως υπό τον τίτλο: «Ὅτι ἡ ψυχή οὐκ ἔστι κράσις ὡς ὑπέθετο Γαληνός» (Βλ. Ι.ΣΑΚΚΕΛΙΩΝ–ΑΛΚ.Ι.ΣΑΚΚΕΛΙΩΝ, Κατάλογος των χειρογράφων της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, Εν Αθήναις 1892, σ. 213. M. RICHARD, Répertoire des Bibliothèques et des Catalogues de Manuscrits Grecs, [Centre National de la Recherche Scientifique. Publications de l’Institut de Recherche et d’Histoire des Textes –I–], Paris 19582, σ. 33. Πρβλ. επίσης ΒΑΣΙΛΙΚΗ Χ. ΤΖΩΓΑ, «Ὅτι ἡ ψυχή οὐκ ἔστι κρᾶσις ὡς ὑπέθετο Γαληνός». Μία ανέκδοτη πραγματεία του ιατροφιλοσόφου Νικολάου Κεραμέως κατά τον κώδικα Atheniensis 1172», Κάτοπτρον Νεοελληνικής Φιλοσοφίας (2014), Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Τομέας Φιλοσοφίας, Εργαστήριο Ερευνών Νεοελληνικής Φιλοσοφίας).

2) Cod. ΕΒΕ 3315 (έτ. 1824), (φφ. 93r–107v): Κώδικας που περιέχει materia medica. Περικλείει και σπαράγματα (fragmenta) φαρμακολογικού περιεχομένου. Επίσης παραδίδει μία συντετμημένη μορφή ή κάποια κατ’ επιλογήν αποσπάσματα του ιατρικού εγχειριδίου του Ν. Κεραμέως: «Ἐκ τῶν τῆς ἐκδόσεως τοῦ θεωρητικοῦ μέρους τῆς ἰατρικῆς Νικολάου Κεραμέως, Ἰατροφιλοσόφου τοῦ ἐκ τῆς παλαιᾶς Ἠπείρου. Μερικά.» (Βλ. Π. Γ. NΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΣ, Περιγραφικός κατάλογος χειρογράφων κωδίκων της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, αριθ. 3122-3369, Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος, Αθήνα 1996, σσ. 133–134). Μετόχιο Παναγίου Τάφου Κωνσταντινουπόλεως (Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος) 3) Cod. ΜΠΤ 167 (ιζ΄ αι.), (φφ. 1r–7r): «Ἑρμηνεία εἰς τόν καταρτισμόν τῶν λειψάνων τοῦ θείου ἐγκαινιασμοῦ». Ερμηνευτικό-λειτουργικό έργο, αυτόγραφο του Ν. Κεραμέως. Κατά την αυτοψία (in situ) του χφ. εντοπίσαμε στο recto του φύλλου 7 το αυτόγραφο βιβλιογραφικό σημείωμα του συγγραφέα:«Καί τοῦτο πρός τοῖς ἄλλοις ἐπιμελείᾳ Νικολάου Κεραμέως ἰατροφιλοσόφου» (Βλ. A.ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ–

*

αυτή που μέχρι τώρα έχει εντοπιστεί.


12

4) ΚΕΡΑΜΕΥΣ, Ιεροσολυμιτική Βιβλιοθήκη, vol. IV, Saint–Petersburg 1899 (impression anastatique Bruxelles 1963), σ. 145). 5) Cod. ΜΠΤ 254 (ιζ΄ αι.), (φφ. 1r–7v): Μακροσκελής επιστολιμαία διατριβή που φέρει ημερομηνία 10 Φεβρουαρίου 1661 («Ἐλαφηβολιῶνος δεκάτι ἱσταμένου ἀπό Κωνσταντίνου: ᾳχξα΄») και έχει ως παραλήπτη τον Πατριάρχη Ιεροσολύμων Νεκτάριο Πελοπίδη (1605–1676) με την επιγραφή: «Τῷ πανοσιωτάτῳ καί λογιωτάτῳ π(ατ)ρι(άρχ)ῃ κυρίῳ κυρίῳ Νεκταρίῳ προσκαλουμένῳ ἐπί τήν Ἱεροσολύμων π(ατ)ριαρχείαν, Νικόλαος Κεραμεύς, ἰατροφιλόσοφος, ἥντινα οὖν εὐπραγίαν θεοκίνητον καί προθεσμίαν ἐπαγγελίας, γονυπετῶς ὑπό τῆς τελεταρχίας τῶν ὅλων Θ(εο)ῦ δέεται». Το χφ. φέρει στην άνω ώα του φ. 1r ιδιόγραφο κτητορικό σημείωμα του Πατριάρχη Ιεροσολύμων Χρύσανθου Νοταρά (ci. 1663–1731): «Ὁ Ἱεροσολύμων Χρύσανθος ἀφιεροῖ τῷ παναγίῳ τάφῳ, ἐχέτω δέ τό αἰώνιον ἀνάθεμα ὁ τοῦτο ποτέ ἐκ τῆς δεσποτ(εί)ας αὐτοῦ ἀφαιρήσων» (Βλ. VASSILIKI TZOGA, «Une lettre inédite de l’iatrophilosophe Nicolaos Kerameus (ca. début XVIIe s.–1663) adressée au patriarche de Jérusalem Nectaire (1605–1676) selon le codex ΜΠΤ 254», RESEE (2015) ).

Ιεροσόλυμα (Πατριαρχική Βιβλιοθήκη Παναγίου Τάφου) 6) Cod. 331 (ιζ΄ αι.): Κώδικας αυτόγραφος του Ν. Κεραμέως παραδίδει: «Ζητήματα τινά Θωμᾶ τοῦ Ἀκουΐνου (= Ακινάτη), διδασκαλία τῶν Λατίνων, ὀκτώ βιβλία» (Βλ. A.ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ–ΚΕΡΑΜΕΥΣ, Ιεροσολυμιτική Βιβλιοθήκη, vol. IV, Saint– Petersburg 1899 (impression anastatique Bruxelles 1963), σ. 305). Επίσης έχει καταγραφεί κατά το έτος 1731 χφ. με τον αριθμ. 287 που φέρει τον τίτλο:«Νικολάου τοῦ Κεραμέως τοῦ ἐξ Ἰωαννίνων κατά Λατίνων χειρόγραφον» (A.ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ– ΚΕΡΑΜΕΥΣ, όπ., π., σ. 430). Προφανώς τα έργα που παραδίδουν τα δύο χφφ. του ΜΠΤ ταυτίζονται. 7) Cod. 668 (έτ. 1677), (σσ. 875): «Τοῦ σοφωτάτου Νικολάου τοῦ Κεραμέως, φιλοσόφου καί ἰατροῦ, τοῦ ἐξ Ἰωαννίνων, ἀντέγκλημα τῶν ἐγκαλούντων ἀδίκως κατά τῆς μιᾶς, καί μόνης ἁγίας καθολικῆς, καί ἀποστολικῆς θεονύμφου τῆς τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας, φιλοπονηθέν κατ’ ἐπιταγήν καί πρόσκλησιν τοῦ ἐλέῳ Θεοῦ χρηματίζοντος ἀρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως, Νέας Ρώμης, οἰκουμενικοῦ τε πατριάρχου κυροῦ Παρθενίου, ἔτι δέ τῆς ὑπερτελεστάτης τῶν ἀρχιερέων καί συλλειτουργῶν αὐτῷ ἱερᾶς συνόδου». (Βλ. A.ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ–ΚΕΡΑΜΕΥΣ, Ιεροσολυμιτική Βιβλιοθήκη, vol. V. Saint–Petersburg 1915 (impression anastatique Bruxelles 1963), σσ. 222–223). Σε παράφυλλο του χφ. μπορεί κάποιος να αναγνώσει την ιδιόχειρη σημείωση του Δοσιθέου Ιεροσολύμων: «Τό πρωτότυπον ἐγώ εὑρών λίαν σεσαθρωμένον, διά τό φίλον μου εἶναι τόν συγγραφέα καί διά τό χρήσιμον τοῦ βιβλίου μετέγραψα κόποις καί ἀναλώμασι τοῦ Ἁγίου Τάφου 1680. Ἐν τῇ Ἱερουσαλήμ. Ὁ Ἱεροσολύμων Δοσίθεος». Το εκτενέστατο αντιρρητικό σύγγραμμα είναι δημοσιευμένο στο συλλογικό έργο «Τόμος χαράς» του Δοσιθέου Ιεροσολύμων (σσ. 1–552).


13

Λαύρα Αγίου Σάββα 8) Cod. 504 (έτ. 1635/36), (φφ. 256): Κώδικας αυτόγραφος του Ν. Κεραμέως που περιέχει ερμηνεία/υπομνηματισμό αριστοτελικών πραγματειών, e.g. «Περί φυσικῆς ἀκροάσεως ἤ περί φυσικῶν ἀρχῶν», «Ἀκροαματικά», «Περί οὐρανοῦ», «Περί γενέσεως καί φθορᾶς». Εντοπίζουμε στην ώα του φ. 1r την ενθύμηση:«Εἰς χρῆσιν Δοσιθέου, δωρηθέν πρός Νικολάου Κεραμέως ἰατροφιλοσόφου τοῦ ἐξ Ἰωαννίνων» (Βλ. A.ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ–ΚΕΡΑΜΕΥΣ, Ιεροσολυμιτική Βιβλιοθήκη, vol. II, Saint– Petersburg 1894 (impression anastatique Bruxelles 1963), σ. 569).

Βιέννη-Αυστρία (Österreichische Nationalbibliothek) 9) Cod. Vindob. Suppl. Gr. 82 (έτ. 1680), (ff. 1r –117v): Ιατρικός κώδικας περιέχει εξ ολοκλήρου έργο του Ν. Κεραμέως υπό τον τίτλο: «Νικολάου Κεραμέως, Ἰατροφιλοσόφου, τοῦ ἐκ τῆς παλαιᾶς Ἠπείρου. Ἔκδοσις σύντομος τοῦ θεωρητικοῦ μέρους τῆς ἰατρικῆς» (Βλ. H.HUNGER–CH.HANNICK, Katalog der Griechischen Handschriften der Österreichischen Nationalbibliothek. Supplementum graecum, vol. IV, Wien 1994, σ. 139). Ο κωδικογράφος είναι ο Αλέξανδρος εκ Τρίκκης, ο οποίος έχει αντιγράψει και το «Περί φιλίας» σύγγραμμα του Κεραμέως που σώζεται στον αθωνικό κώδικα 3316 (243) της Μονής Κουτλουμουσίου (Για τον Αλέξανδρο εκ Τρίκκης ως κωδικογράφο, βλ. Λ. ΠΟΛΙΤΗΣ–MAΡΙΑ ΠΟΛΙΤΗ, Βιβλιογράφοι 17ου– 18ου αἰώνα. Συνοπτική καταγραφή, [Δελτίο του Ιστορικού και Παλαιογραφικού Αρχείου ΣΤ΄ 1988–1992], Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1994, σ. 341).

Βουκουρέστι-Ρουμανία (Biblioteca Academiei Române) 10) Cod. gr. 162 (445), (φφ. 992): Κώδικας που χρονολογείται το ιη΄ αι. παραδίδει το λεξικογραφικό έργο του Ν. Κεραμέως: «Λεξικόν ἑλληνικόν καί ἀπλόν ὀνομαζόμενον ξεδιάντροπος πονηθέν παρά τοῦ σοφωτάτου Νικολάου τοῦ Κεραμέως φιλοσόφου καί ἰατροῦ τοῦ ἐξ Ἰωαννίνων» (Βλ. C. LITZICA, Catalogul manuscriptelor Greçești. Academia Republicii Populare Romîne, București 1909, σ. 85).

1Ρόδος-Ελλάδα (Ιδιωτική συλλογή Σταμ. Πινιγή) 11) Ο κώδικας υπ’ αριθμ. 1 (έτ. 1723), (φφ. 92r – 191v) παραδίδει το ίδιο ιατρικού περιεχομένου έργο με αυτό που εμπεριέχεται στον Cod. Vindob. Suppl. Gr. 82 αλλά από μεταγενέστερο γραφέα. Tο χειρόγραφο φυλάσσεται φωτογραφημένο στο [Πληκτρολογήστε κείμενο]

14

Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τράπεζας (ΜΙΕΤ, http://www.ipamiet.gr/miet/).

Δημοτική Βιβλιοθήκη Λέρου-Ελλάδα: 12) Cod. 9 (έτ. 1695), (φφ. 1 – 8v): Παραδίδει την επιστολιμαία διατριβή προς τον Πατριάρχη Ιεροσολύμων Νεκτάριο Πελοπίδη που περικλείει και ο Cod. ΜΠΤ 254 (supra n. 4) (Βλ. A.TΣΕΛΙΚΑΣ, Τά χειρόγραφα τῆς Δημοτικής Βιβλιοθήκης τῆς Λέρου. Δελτίο του Ιστορικού και Παλαιογραφικού Αρχείου Ζ΄ 1993–1996, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1997, σσ. 224–234). Από την αντιπαραβολή των χφφ. προέκυψαν μικρές διαφοροποιήσεις των δύο κειμένων.

Άθως-Άγιο Όρος 13) Κουτλουμουσίου Cod. 3241 (168), (ιη΄ αι.), (σσ. 522) : Παραδίδει την παλαμικού υπόβαθρου δογματική πραγματεία «Νικολάου Κεραμέως τοῦ ἐκ τῆς Παλαιᾶς Ἠπείρου, Ἔσοπτρον θεολογικῆς ἐκφαντορίας» (Βλ. Σ. Π. ΛΑΜΠΡΟΣ, Κατάλογος των εν ταις βιβλιοθήκαις του Αγίου Όρους ελληνικών κωδίκων, τ. I. Canterbury, England 1895, σ. 291). 14) Κουτλουμουσίου Cod. 3316 (243), (έτ. 1691), (φφ. 81): «Τοῦ σοφωτάτου ἰατροῦ καί φιλοσόφου κυρίου Νικολάου τοῦ Κεραμέως Περί φιλίας» (Βλ. Σ. Π. ΛΑΜΠΡΟΣ, Κατάλογος των εν ταις βιβλιοθήκαις του Αγίου Όρους ελληνικών κωδίκων, τ. I. Canterbury, England 1895, σ. 304).

Λανθάνοντα χειρόγραφα: 15) Cod. 5 Καλλιπόλεως (Ανατ. Θράκη, Δαρδανέλλια) (έτ. 1650): Κώδικας αυτόγραφος του ἰατροφυσικοῦ (φ. 333r) Ν. Κεραμέως παραδίδει το λεξικογραφικό έργο που σώζεται και στο ρουμανικό Cod. gr. 162 (445) (supra n. 9) (Βλ. A.ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ–ΚΕΡΑΜΕΥΣ, «Ἔκθεσις παλαιογραφικῶν καί φιλολογικῶν ἐρευνῶν ἐν Θράκῃ καί Μακεδονίᾳ», Ἑλληνικός Φιλολογικός Σύλλογος Κωνσταντινουπόλεως Append. 17 (1886) 9. Πρβλ. Λ. ΜΠΕΝΑΚΗΣ, «Ἕνα ἀνέκδοτο ἑλληνοαραβικό λεξικό ἀριστοτελικῆς λογικῆς ὁρολογίας τοῦ Βησσαρίωνος Μακρῆ (1670)», Ἑλληνική Φιλοσοφική Ἐταιρεία. Νεοελληνική Φιλοσοφία 1600–1950. Πρακτικά τῆς Γ΄ Φιλοσοφικῆς Ἡμερίδας Ἰωαννίνων, Μάρτιος 1988, στο Μεταβυζαντινή φιλοσοφία, 17ος–19ος αἰώνας. Ἔρευνα στίς πηγές, Αθήνα, έκδ. Παρουσία, 2001, σ. 101).


15

Έντυπα:

1) Γεννάδειος Βιβλιοθήκη (The American School of Classical Studies at Athens), Μ. Βατοπεδίου και Μ. Χιλανδαρίου (Άθως) (Βλ. Θ. Ἰ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ, Ἑλληνική βιβλιογραφία (1466 ci.–1800), τ. I : Ἀλφαβητική καί χρονολογική ἀνακατάταξις. [Πραγματείαι τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, τόμος 48], Ἐν Ἀθήναις 1984, σ. 190): «Διάλογος τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Γρηγεντίου ἀρχιεπισκόπου Κεφρῶ γενόμενος μετά Ἐβραίου τινός Ἑρβᾶν ὀνομαζομένου». Αντιϊουδαϊκό έργο τυπωμένο το 1646 στη Βενετία στο τυπογραφείο του Giannantonio Giuliani (Iωάννης Αντώνιος Ιουλιανός) με την επιμέλεια του Ν. Κεραμέως:«Τά πάντα ἐδιορθώθησαν ἐπιμελῶς ὑπό Νικολάου τοῦ Κεραμέως». Στον πρόλογο που προτάσσεται του έργου και ο οποίος αφιερώνεται από τον εκδότη στον εφημέριο του San Giorgio dei Greci στη Βενετία Θεοφύλακτο Τζανφουρνάρη:«Τῷ πανοσιοτάτῳ, καί ἐν ἱερομονάχοις λογίῳ Ἀνδρί Κυρίῳ Θεοφυλάκτῳ τῷ Τζανφουρνάρῃ. Ἰωάννης Ἀντώνιος ὁ Ἰουλιανός τήν ὀφειλόμενην μετάνειαν (sic) προσφέρει» εξαίρεται το πρόσωπο του Ν. Κεραμέως: «[…] ἐπειδή ὁ σός ἐν σπουδαίοις φιλομαθής Νικόλαος Κεραμεύς […]». Κατά την αυτοψία του σωζόμενου αντιτύπου που απόκειται στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη εντοπίσαμε ότι φέρει ιδιόχειρο κτητορικό σημείωμα (1679) που αποδίδεται στο Δοσίθεο Ιεροσολύμων. 2) Δοσίθεος Ιεροσολύμων, Τόμος χαράς (Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος): Στο συγκεκριμένο σύγγραμμα είναι δημοσιευμένη η εκτενέστατη δογματικού περιεχομένου πραγματεία, η οποία και αποτελεί το απαύγασμα της θεολογικής του σκέψης, και τιτλοφορείται: «Τοῦ σοφωτάτου Νικολάου τοῦ Κεραμέως, φιλοσόφου καί ἰατροῦ, τοῦ ἐξ Ἰωαννίνων, ἀντέγκλημα τῶν ἐγκαλούντων ἀδίκως κατά τῆς μιᾶς, καί μόνης ἁγίας καθολικῆς, καί ἀποστολικῆς θεονύμφου τῆς τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας, φιλοπονηθέν κατ’ ἐπιταγήν καί πρόσκλησιν τοῦ ἐλέῳ Θεοῦ χρηματίζοντος ἀρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως, Νέας Ρώμης, οἰκουμενικοῦ τε πατριάρχου κυροῦ Παρθενίου, ἔτι δέ τῆς ὑπερτελεστάτης τῶν ἀρχιερέων καί συλλειτουργῶν αὐτῷ ἱερᾶς συνόδου» (σσ. 1–552). Συνιστά την έγγραφη απάντηση του ιατροφιλοσόφου στο λιβελογραφικού χαρακτήρα έργο του καταγόμενου από την Κύπρο και αποφοίτου του Collegio greco di Roma Αθανασίου του Ρήτορος.

Συνολική αποτίμηση της έρευνας: Στοχοθεσία της έρευνας υπήρξε in extenso όχι μόνο η σύνθεση της βιογραφίας του Ν. Κεραμέως αλλά και η μεθοδική ανασύνθεση του πνευματικού-ιδεολογικού του υπόβαθρου καθώς επίσης και των επιμέρους συνιστωσών - οι φιλοσοφικές και θεολογικές του συντεταγμένες - που το συνδιαμορφώνουν ως sine qua non προαπαιτούμενο για τη σφαιρική θεώρησή του, την ένταξή του σε οριοθετημένο ιστορικό πλαίσιο και βεβαίως για την κατά το εφικτό αντικειμενική και απροσωπόληπτη αποτίμηση της γενικότερης ιστορικής του παρουσίας. Ωστόσο, το εγχείρημα της συγγραφής μίας ολοκληρωμένης και


16

συστηματικής μονογραφίας/προσωπογραφίας με ενσωμάτωση σε αυτή μεγαλύτερου κατά το δυνατόν όγκου ιστορικών στοιχείων και κυρίως ανέκδοτου υλικού αποτελεί αναπόφευκτα desideratum που μετατίθεται σε ευθετότερο χρόνο. Πρέπει τέλος να επισημανθεί ότι καρπός της ερευνητικής αναστροφής ή της ενασχόλησης με το πρόσωπο του Ν. Κεραμέως στα πλαίσια της μεταδιδακτορικής μας έρευνας υπήρξε η σύνταξη των ακόλουθων δύο μελετών: 1) ΒΑΣΙΛΙΚΗ Χ. ΤΖΩΓΑ, «Ὅτι ἡ ψυχή οὐκ ἔστι κρᾶσις ὡς ὑπέθετο Γαληνός». Μία ἀνέκδοτη πραγματεία τοῦ ἰατροφιλοσόφου Νικολάου Κεραμέως κατά τόν κώδικα Atheniensis 1172», Κάτοπτρον Νεοελληνικής Φιλοσοφίας (2014), Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Τομέας Φιλοσοφίας, Εργαστήριο Ερευνών Νεοελληνικής Φιλοσοφίας και 2) VASSILIKI TZOGA, «Une lettre inédite de l’iatrophilosophe Nicolaos Kerameus (ca. début XVIIe s.–1663) adressée au patriarche de Jérusalem Nectaire (1605–1676) selon le codex ΜΠΤ 254», Revue des études sudest européennes (RESEE) (2015), Institute of south-east european studies, Romanian Academy.

Ενδεικτική βιβλιογραφία Έντυπες πρωτογενείς πηγές:

COMNENI–PAPADOPOLI N., Historia Gymnasii Patavini, Postea quae hastens de illo scripta sunt, ad haec nostra tempora plenius, et emendatius, deducta cum Auctatio De Professoribus fum Alumnis ejusdem, vol. I, II, Venetiis 1726. ΔΕΛΗΚΑΝΗ K., Τά ἐν τοῖς κώδιξι τοῦ πατριαρχικοῦ ἀρχειοφυλακείου σωζόμενα ἐπίσημα ἐκκλησιαστικά ἔγγραφα τά ἀφορῶντα εἰς τάς σχέσεις τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου πρός τάς Ἐκκλησίας Ἀλεξανδρείας, Ἀντιοχείας, Ἱεροσολύμων καί Κύπρου (1574–1863) περισυλλεγέντα καί συναρμολογηθέντα κελεύσει τῆς Ἀ.Θ.Παναγιότητος τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου Ἰωακείμ Γ΄, τ. II, Εν Κωνσταντινουπόλει 1904. ΔΟΣΙΘΕΟΥ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ, Τόμος ἀγάπης κατά Λατίνων συλλεγείς καί τυποθείς (sic) παρά Δοσιθέου Πατριάρχου Ἱεροσολύμων ἐπί τῆς ἡγεμονίας τοῦ εὐσεβεστάτου καί ἐκλαμπροτάτου αὐθέντου καί ἡγεμόνος Κυρίου Ἰωάννου Ἀντιόχου Κωνσταντίνου Βοεβόδα πάσης Μολδοβλαχίας. s.l. [Ιάσιο] 1698. _______, Τόμος χαρᾶς ἐν ᾧ περιέχονται αἱ ἐπιστολαί Φωτίου τοῦ ἁγιωτάτου Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως, Ἡ ἁγία καί Οἰκουμενική ὀγδόη Σύνοδος, Σημειώσεις τινἐς εἰς ταύτην τήν ἁγίαν Σύνοδον, Τά ἀντιρρητικά κατά τῆς ἀρχῆς τοῦ Πάπα τῆς Ρώμης, Νικολάου Ἰατροφιλοσόφου, Λόγος Μελετίου Ἀλεξανδρείας κατά τῆς ἀρχῆς τοῦ Πάπα, Διάλογος Ἱερομνήμονος μοναχοῦ μετά τινός ἑτέρου μοναχοῦ κατά Λατίνων, Τυπωθείς ἐν τῇ ἐπισκοπῇ Ριμνίκου (Rimnik), Ἐν ἔτει ᾳψε΄(=1705). _______, Περί τῶν ἐν Ἱεροσολύμοις Πατριαρχευσάντων, Βουκουρέστι 1715.


17 FABRICIUS J.A., Bibliotheca graeca, vol. XI, Hamburg 1808 (ἀνατύπωση 1967). HURMUZAKI de E., Documente privitoare la Istoria Românilor. Publicate după originale, copiile Academiei Române și tipărituri de N. Iorga, vol. XIV (Partea I, 1320–1716), București 1915. KOMNΗΝΟΥ–YΨΗΛΑΝΤΗ A., Ἐκκλησιαστικῶν καί πολιτικῶν τῶν εἰς Δώδεκα. Βιβλίον Η΄, Θ΄ καί Ι΄ ἤτοι Τά μετά τήν Ἄλωσιν (1453–1789). (Ἐκ χειρογράφου ἀνεκδότου τῆς Ἱερᾶς Μονῆς τοῦ Σινᾶ). Ἐκδιδόντος Ἀρχιμ. Γερμανοῦ Ἀφθονίδου Σιναῒτου, Ἐν Κωνσταντινουπόλει 1870. KΟΥΜΑ K. M., Ἱστορίαι τῶν ἀνθρωπίνων πράξεων ἀπό τῶν ἀρχαιοτάτων χρόνων ἕως τῶν ἡμερῶν μας, ἐκ παλαιῶν ἀπανθισθεῖσαι, καί τά νεώτερα ἐξ ἀρίστων Γερμανῶν ἱστοριογράφων ἐλευθέρως μεταφρασθεῖσαι, τ. XII, Ἐν Βιέννῃ τῆς Αὐστρίας 1832. MIKLOSICH FR. – MÜLLER IOS., Acta et diplomata graeca medii aevi sacra et profana. Diplomata et acta monasterii Sancti Ioannis Theologi in Patmo insula, vol. VI, Vindobonae (=Vienna) MDCCCXC (=1890). ΠΡΟΚΟΠΙΟΥ Δ., Ἐπιτετμημένη ἐπαρίθμησις τῶν κατά τόν παρελθόντα αἰῶνα λογίων Γραικῶν, καί περί τινων ἐν τῷ νῦν αἰῶνι ἀνθούντων, στο Κ. Ν. ΣΑΘΑ, Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη ἤ Συλλογή ἀνεκδότων μνημείων τῆς ἑλληνικῆς ἰστορίας, τ. Γ΄, Βενετία 1872 (ἀνατύπωση 1972).

Bοηθήματα: α) Κατάλογοι χειρογράφων - Βιβλιογραφίες: HUNGER H. – HANNICK CH., Katalog der Griechischen Handschriften der Österreichischen Nationalbibliothek. Supplementum graecum, vol. IV, Wien 1994. ΛΑΜΠΡΟΥ Σ. Π., Κατάλογος τῶν ἐν ταῖς βιβλιοθήκαις τοῦ Ἁγίου Ὄρους ἑλληνικῶν κωδίκων, τ. I. Canterbury, England 1895. LEGRAND É., Bibliographie hellénique ou description raisonnée des ouvrages publiés en grec par des Grecs au XVIIe siècle, vol. II, Paris 1894, (réimpression anastatique Bruxelles 1963). LITZICA C., Catalogul manuscriptelor Greçești. Academia Republicii Populare Romîne, București 1909.


18 NΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΥ Π. Γ., Περιγραφικός κατάλογος χειρογράφων κωδίκων τῆς Ἐθνικῆς Βιβλιοθήκης τῆς Ἑλλάδος, ἀριθ. 3122-3369, Ἐθνική Βιβλιοθήκη τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 1996. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ Θ. Ἰ., Ἑλληνική βιβλιογραφία (1466 ci. – 1800), τόμ. I : Ἀλφαβητική καί χρονολογική ἀνακατάταξις. [Πραγματείαι τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, τόμος 48], Ἐν Ἀθήναις 1984. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ–ΚΕΡΑΜΕΩΣ Ἀ., Ἱεροσολυμιτική Βιβλιοθήκη ἤτοι κατάλογος τῶν ἐν ταῖς βιβλιοθήκαις τοῦ ἁγιωτάτου ἀποστολικοῦ τε καί καθολικοῦ ὀρθοδόξου πατριαρχικοῦ θρόνου τῶν Ἱεροσολύμων καί πάσης Παλαιστίνης ἀποκειμένων ἑλληνικῶν κωδίκων, τ. Δ΄, χ.τ.ἔ. [Ἁγία Πετρούπολη] 1899, (impression anastatique Bruxelles 1963). ΣΑΚΚΕΛΙΩΝΟΣ Ἰ. – ΣΑΚΚΕΛΙΩΝΟΣ ἈΛΚ.Ἰ., Κατάλογος τῶν χειρογράφων τῆς Ἐθνικῆς Βιβλιοθήκης τῆς Ἑλλάδος, Ἐν Ἀθήναις 1892. ΤΖΩΓΑ Χ. Σ. - ΠΑΠΑΕΥΑΓΓΕΛΟΥ Π. Σ., Ελληνική θεολογική βιβλιογραφία της τελευταίας εκατονταετίας (1860-1960), Άρθρα και μελέται δημοσιευθείσαι εις τα κατά καιρούς περιοδικά, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Ανάτυπο εκ της Επιστημονικής Επετηρίδος της Θεολογικής Σχολής, τ. 8, Θεσσαλονίκη 1963.

β) Ειδική βιβλιογραφία: AΠΟΣΤΟΛΟΠΟΥΛΟΥ Δ.Γ.– MΙΧΑΗΛΑΡΗ Π.Δ., Ἡ Νομική Συναγωγή τοῦ Δοσιθέου. Μία πηγή καί ἕνα τεκμήριο. Α΄. [Ἐθνικό Ἵδρυμα Ἐρευνῶν–Κέντρο Νεοελληνικῶν Ἐρευνῶν 35. Θεσμοί καί Ἰδεολογία στή Νεοελληνική Κοινωνία], Αθήνα 1987. ARGYROPOULOS ROXANE, Diversité des Lumières dans la pensée grecque. Idées et innovations (XVIIIe–XIXe siècles), [Bibliothèque de Littérature générale et comparée dirigée par Jean Bessière 121], Paris, Honoré Champion Editeur, 2014. BLACKWELL CONSTANCE – KUSUKAWA SACHICO (eds.), Philosophy in the Sixteenth and Seventeeth Century: Conversations with Aristotle, Aldershot, Ashgate Publishing, 1999 (Nineteen scholarly essays from a conference held at Newnham College in 1993). CAMARIANO–CIORAN ARIADNA, Les Académies princières de Bucarest et de Jassy et leurs professeurs. [Institute for Balkan Studies 142], Thessalonique 1974.


19 _______, Contributions à l’histoire des relations gréco-roumaines. L’Épire et les pays roumains. Monastères de Valachie dédiés à ceux des diocèses de Pogoniani et de Jannina. Aide pécuniaire accordée à l’Épire par des Épirotes établis dans les pays roumains. Épirotes princes régnants, secrétaires princiers et dignitaires dans les pays roumains. Intellectuels Épirotes dans les pays roumains, [Éditions de l’Association d’Études Épirotes], Jannina 1984. CASSIRER E., Η φιλοσοφία του Διαφωτισμού, εισαγ. G. HARTUNG, μτφρ. ΑΝΝΕΤΕ ΦΩΣΒΙΝΚΕΛ, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2013. CICANCI OLGA, «Représentants de la diaspora grecque dans la vie culturelle de l’espace roumain (fin XVIe–début XIXe siècle», στο Relations Gréco-Roumaines. Interculturalité et identité nationale. Sous la direction de P. M. KITROMILIDES et ANNA TABAKI, Institut de Recherches Néohelléniques, Fondation Nationale de la Recherche Scientifique, Athènes 2004, σσ. 240–241. CONTICELLO C.G.– CONTICELLO VASSA, La théologie byzantine et sa tradition, II (XIIIe– XIXe s.), Centre d’Études des Religions du Livre, Turnhout 2002 (Belgium). CROMBIE A.C., Ἀπό τόν Αὐγουστίνο στόν Γαλιλαῖο, τ. II: Ἡ ἐπιστήμη στόν ὕστερο Μεσαίωνα καί στίς ἀρχές τῶν Νέων Χρόνων (13ος–17ος αἰώνας), μτφρ. ΜΑΡΙΛΕΝΑ IATΡΙΔΟΥ–Δ. ΚΟΥΡΤΟΒΙΚ, Μορφωτικό Ἵδρυμα Ἐθνικῆς Τραπέζης, [Ἰστορία τῆς ἐπιστήμης], Ἀθήνα 2006. ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ Α., Ὀρθόδοξος Ἑλλάς ἤτοι περί τῶν Ἑλλήνων τῶν γραψάντων κατά Λατίνων καί περί τῶν συγγραμμάτων αὐτῶν, Λειψία 1872. DUȚU A., Intelectuali din Balcani în România (Sec. XVII-XIX). [Studii istorice sud-est europene, vol. II], Academia de Științe Sociale și Politice a Republicii socialiste România. Institutul de Studii sud-est europene. București 1984. ZΑΒΙΡΑ Γ. I., Νέα Ἑλλάς ἤ Ἑλληνικόν Θέατρον, Ἐταιρεία Μακεδονικῶν Σπουδῶν, [Ἐπιστημονικαί πραγματείαι, Σειρά Φιλολογική καί Θεολογική 11], Ἐπιμ. –Εἰσ. – Εὐρ. Τ. Α. ΓΡΙΤΣΟΠΟΥΛΟΣ, Ἀθήνα 1972. FYRIGOS A. (a cura di), Il collegio Greco di Roma. Richerche sugli alumni, la direzione, l’attività, [Analecta Collegii Graecorum, 1], Roma 1983. HARLFINGER DIETER & JOHANNA, Wasserzeichen aus griechischen Handschriften, vol. I–II. Berlin 1974–1980. HENDERSON G. P., Ἡ ἀναβίωση τοῦ ἑλληνικοῦ στοχασμοῦ 1620–1830. Ἡ ἑλληνική φιλοσοφία στά χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας, μτφρ. Φ. K. ΒΩΡΟΣ, Ἀκαδημία Ἀθηνῶν, [Κέντρον Ἐρεύνης τῆς Ἑλληνικῆς Φιλοσοφίας, Σειρά Γ΄: Μεταφράσεις], Ἀθήναι 2009. HERING G., «Orthodoxie und Protestantismus», JÖB (= Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik) 31/2 (1981) (XVI. Internationaler Byzantinistenkongress, Wien, 4.–9. Oktober 1981, Akten I/2) 823–874. _______, «Kerameus Nikolaos», BBKL (= Biographisch–bibliographishes Kirchenlexikon), Band 3 (1992) 1383–1384. _______, Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο καί εὐρωπαϊκή πολιτική 1620–1638, μτφρ. Δ. KOΥΡΤΟΒΙΚ, Μορφωτικό Ἵδρυμα Ἐθνικῆς Τραπέζης, Ἀθήνα 20031 (Ökumenische [Πληκτρολογήστε κείμενο]

20 Patriarchat und europäische Politik 1620–1638, Wiesbaden 1968, [Veröffentlichungen des Instituts für Europäische Geschichte, Mainz, 45]). HUNGER H., Βυζαντινή Λογοτεχνία. Ἡ λόγια κοσμική γραμματεία τῶν Βυζαντινῶν, vol. I (Φιλοσοφία, Ρητορική, Ἐπιστολογραφία, Γεωγραφία), μτφρ. Λ. Γ. ΜΠΕΝΑΚΗ, I. Β. ANAΣΤΑΣΙΟΥ, Γ. Χ. MAΚΡΗΣ, Μορφωτικό Ἵδρυμα Ἐθνικῆς Τραπέζης, Ἀθήνα 20084. ΚΑΡΑ Γ. (Ἐπιστημονική ἐπιμέλεια), Ἰστορία καί Φιλοσοφία τῶν ἐπιστημῶν στόν ἑλληνικό χῶρο (17ος–19ος αἰ.). Συντονισμός–, [Ἐθνικό Ἴδρυμα Ἐρευνῶν, Κέντρο Νεοελληνικῶν Ἐρευνῶν 80, Ἰστορία καί Φιλοσοφία τῆς Ἐπιστήμης 15ος–20ος αἰώνας], Ἀθήνα (ἔκδ. Μεταίχμιο) 2003. ΚΑΡΑΘΑΝΑΣΗ Ἀ.Ἐ., Ἡ Φλαγγίνειος Σχολή τῆς Βενετίας, Θεσσαλονίκη 1975. ΚΙΤΡΟΜΗΛΙΔΗ Π.Μ., Ιώσηπος Μοισιόδαξ. Οι συντεταγμένες της βαλκανικής σκέψης τον 18ο αιώνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Aθήνα 20042 . _______, Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Οἱ πολιτικές καί κοινωνικές ἰδέες, μτφρ. ΣΤΕΛΛΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΗ, Μορφωτικό Ἵδρυμα Ἐθνικῆς Τραπέζης, Ἀθήνα 20093. KITROMILIDES P.M., Enlightenment and Revolution. The Making of Modern Greece, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, and London, England 2013. KNÖS B., L’histoire de la littérature néo-grecque. La période jusqu’ en 1821, Uppsala 1962. ΛΑΜΠΡΟΥ Σ.Π., «Περί τῆς παιδείας ἐν Ἰωαννίνοις ἐπί Τουρκοκρατίας», Νέος Ἑλληνομνήμων 13 (1916) 273–317. LAYTON EVRO, Five centuries of books and manuscripts in Modern Greek. A catalogue of an exhibition at the Houghton Library. December 4, 1987 through February 17, 1988, Cambridge, Mass: Harvard College Library 1990. ΜΑΛΤΕΖΟΥ ΧΡΥΣΑΣ, «Οἱ Ἕλληνες μέτοικοι στή Βενετία μετά τήν Ἄλωση. Ταυτότητα καί ἐθνική συνείδηση», Θησαυρίσματα 35 (2005) 175–184. MANΟΥΣΑΚΑ M.Ἰ. «Ἡ ἐν Βενετίᾳ Ἑλληνική Κοινότης καί οἱ μητροπολίται Φιλαδελφείας», Ἐπετηρίς Ἐταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν 37 (1969–70) 170–210. MANOUSSAKAS M.I., «Structure sociale de l’hellénisme post-byzantin», Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 31/2 (1981) 805–808. MANΟΥΣΑΚΑ M.Ἰ. «Ἐπισκόπηση τῆς ἰστορίας τῆς Ἑλληνικῆς Ὀρθόδοξης Ἀδελφότητας τῆς Βενετίας (1498–1953)», Τά Ἰστορικά 6 (1989) 243–264.


21 MANΟΥΣΑΚΑ M.Ἰ.–ΣΚΟΥΛΑ Ἰ.Γ., Τά ληξιαρχικά βιβλία τῆς Ἑλληνικῆς Ἀδελφότητος Βενετίας. Α΄. Πράξεις γάμων (1599-1815), [Βιβλιοθήκη τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἰνστιτούτου Βενετίας Βυζαντινῶν καί Μεταβυζαντινῶν Σπουδῶν – Ἀρ. 13], Βενετία 1993. ΜΕΡΤΖΙΟΥ Κ.Δ., Θωμάς Φλαγγίνης καί ὁ Μικρός Ἑλληνομνήμων, [Πραγματείαι τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, τ. 9], Ἐν Ἀθήναις 1939. ΜΠΕΝΑΚΗ Λ. Γ., «Νεωτερική κριτική τοῦ μεταβυζαντινοῦ Ἀριστοτελισμοῦ στόν ἑλληνικό χῶρο κατά τόν 18ο αἰώνα», Πρακτικά τοῦ Παγκοσμίου Συνεδρίου Ἀριστοτέλης (Θεσσαλονίκη 7– 14.8.1978), Ἀθῆναι 1981, τ. Β΄, σσ. 408–413, στο ΜΠΕΝΑΚΗ Λ. Γ., Μεταβυζαντινή φιλοσοφία, 17ος–19ος αἰώνας. Ἔρευνα στίς πηγές, Ἀθήνα, έκδ. Παρουσία, 2001, σσ. 73–78. _______, «Ἕνα ἀνέκδοτο ἑλληνοαραβικό λεξικό ἀριστοτελικῆς λογικῆς ὁρολογίας τοῦ Βησσαρίωνος Μακρῆ (1670)», Ἑλληνική Φιλοσοφική Ἐταιρεία. Νεοελληνική Φιλοσοφία 1600–1950, Πρακτικά τῆς Γ΄ Φιλοσοφικῆς Ἡμερίδας Ἰωαννίνων, Μάρτιος 1988, στο ΜΠΕΝΑΚΗ Λ. Γ., όπ., π., σσ. 155–166. _______, «Ὁ Ἀριστοτέλης στό Βυζάντιο καί στήν Τουρκοκρατία. Ἡ σύγχρονη ἔρευνα», στο ΜΠΕΝΑΚΗ Λ. Γ., όπ., π., σσ. 25–33. ΜΠΟΜΠΟΥ–ΣΤΑΜΑΤΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗΣ, Τά καταστατικά τοῦ Σωματείου (Nazione) τῶν Ἑλλήνων Φοιτητῶν τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Πάδοβας (17ος–18ος αἰ.), [Ἰστορικό Ἀρχεῖο Ἑλληνικῆς Νεολαίας – Γενική Γραμματεία Νέας Γενιᾶς – 25 –Κέντρο Νεοελληνικῶν Ἐρευνῶν Ε.Ι.Ε.], Ἀθήνα 1995. _______, Ὁ Βικέντιος Δαμοδός. Βιογραφία–Ἐργογραφία 1700–1754, Μορφωτικό Ἵδρυμα Ἐθνικῆς Τραπέζης, Ἀθήνα 1998. NOICA C., «La signification historique de l’œuvre de Théophile Corydalée», Revue des Études Sud–Est Européennes 11 (1973) 285–306. ΠΑΡΑΝΙΚΑ M., Σχεδίασμα περί τῆς ἐν τῷ ἑλληνικῷ ἔθνει καταστάσεως τῶν γραμμάτων ἀπό Ἀλώσεως Κωνσταντινουπόλεως (1453 μ.Χ.) μέχρι τῶν ἀρχῶν τῆς ἐνεστώσης (ΙΘ΄.) ἐκατονταετηρίδος, Ἐν Κωνσταντινουπόλει 1867. ΠΕΤΣΙΟΥ Κ.Θ., Ἡ περί φύσεως συζήτηση στή νεοελληνική σκέψη. Ὄψεις τῆς φιλοσοφικῆς διερεύνησης ἀπό τόν 15ο ὡς τόν 19ο αἰῶνα, Ἰωάννινα 20032. ΠΛΟΥΜΙΔΗ Γ., «Αἱ πράξεις ἐγγραφῆς τῶν Ἑλλήνων σπουδαστῶν τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Παδούης (Μέρος Α΄. Artisti 1634–1782)», Ἐπετηρίς Ἐταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν 37 (1969– 70) 260–336 . _______, «Αἱ πράξεις ἐγγραφῆς τῶν Ἑλλήνων σπουδαστῶν τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Παδούης (Μέρος Α΄. Artisti). Συμπλήρωμα (ἔτη 1674–1761)», Θησαυρίσματα 8 (1971) 188–204. PODSKALSKY G., Ἡ ἑλληνική θεολογία ἐπί Τουρκοκρατίας 1453–1821. Ἡ Ὀρθοδοξία στή σφαῖρα ἐπιρροῆς τῶν δυτικῶν δογμάτων μετά τή Μεταρρύθμιση, μτφρ. Γ.Δ. MΕΤΑΛΛΗΝΟΣ, Μορφωτικό Ἵδρυμα Ἐθνικῆς Τραπέζης, Ἀθήνα 2005.


22 ΠΟΛΙΤΗ Λ., Ἰστορία τῆς Νεοελληνικῆς Λογοτεχνίας, Μορφωτικό Ἵδρυμα Ἐθνικῆς Τραπέζης, Ἀθήνα 201018. RANDALL J.H., «The development of scientific method in the school of Padua», Journal of the History of Ideas 1 (1940) 180–185. RICHARD M., Répertoire des Bibliothèques et des Catalogues de Manuscrits Grecs, [Centre National de la Recherche Scientifique. Publications de l’Institut de Recherche et d’Histoire des Textes –I–], Paris 19582. ΣΑΘΑ Κ. Ν., Νεοελληνική Φιλολογία–Βιογραφίαι τῶν ἐν τοῖς γράμμασι διαλαμψάντων Ἑλλήνων ἀπό καταλύσεως τῆς Βυζαντινῆς Ἀυτοκρατορίας μέχρι τῆς Ἑλληνικῆς Ἐθνεγερσίας (1453–1821), Ἐν Ἀθήναις 1868. SCHMIDT C. B., Cesare Cremonini, un aristotelico al tempo di Galilei. Venezia 1980; Cesare Cremonini (1550 –1631): il suo pensiero e il suo tempo. Cento, Centro Studi Girolamo Baruffaldi 1990 (Documenti e Studi 7). ΣΤΕΡΓΕΛΛΗ A.Π., Τά δημοσιεύματα τῶν Ἑλλήνων σπουδαστῶν τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Πάδοβας τόν 17ο καί 18ο αἰ, [Φιλολογικός Σύλλογος ΄΄Παρνασσός΄΄, Ἐπιστημονικαί Διατριβαί, 2], Ἀθήνα 1970. ΤΑΤΑΚΗ Β.Ν., Ἡ Βυζαντινή Φιλοσοφία, μτφρ. ΕΥΑΣ ΚΑΛΠΟΥΡΤΖΗ, ἐποπτ. καί βιβλιογρ. ἐνημ. Λ. Γ. ΜΠΕΝΑΚΗ, [Βιβλιοθήκη Γενικῆς Παιδείας-5-], Ἐταιρεία Σπουδῶν Νεοελληνικοῦ Πολιτισμοῦ καί Γενικῆς Παιδείας, Ἀθήνα 1977. ȚIPĂU M., Domnii Fanarioti în Țările Române 1711 –1821. Mică Enciclopedie. Cuvânt înainte: Prof. Dr. P. M. KITROMILIDES, (editura OMONIA), București 2004. ΤΖΩΓΑ Χ. Σ., «Ο ιεροδιάκονος Ιώσηπος Μοισιόδαξ», Αριστοτέλειον Πανεπιστήμιον Θεσσαλονίκης, Επιστημονική Επετηρίς Θεολογικής Σχολής, τ. 19, Θεσσαλονίκη 1974. TSOURKAS C., Les débuts de l’enseignement philosophique et de la libre pensée dans les Balcans. La vie et l’œuvre de Théophile Corydalée (1570–1646). [Institute for Balkan Studies, 95], Thessalonique 19672. _______, «Les années d’études de Théophile Corydalée au collège grec de Rome (1604– 1608)», Balkan Studies 8 (1967) 115–122. TURDEANU É., Études de littérature roumaine et d’écrits slaves et grecs des principautés roumaine, Leiden 1985. VRANOUSSIS L., «L’hellénisme postbyzantin de l’Europe. Manuscrits, livres, imprimeries et maisons d’édition», XVI. Internationaler Byzantinistenkongress. Wien. 5. –10. Oktober 1981. WARTELLE A., Inventaire des manuscrits grecs d’Aristote et de ses commentateurs, Paris (Les Belles Lettres) 1963. (Supplément par ROXANE D. ARGYROPOULOS / I. CARAS, Paris (Les Belles Lettres) 1980). WENDEBOURG DOROTHEA, Reformation und Orthodoxie. Der ökumenische Briefweschel zwischen der Leitung der Württembergischen Kirche und Patriarch Jeremias II von Konstantinopel in den Jahren 1573-1581, Göttingen 1986.


23


24


25


26


metadidaktoriko_tzoga.pdf

Recommend Documents