MEDRE EDRESEL SELER ERİN İN
GERİLE GERİLEM MESt
Prof Prof.. Dr. Hüsey üseyin in ATAY
Burada urada Osman smanlı lı Medres edresele elerin rinde deki ki öğreti~ öğreti~in in gerilem gerilemes esinin inin sebe sebeble ble-. rın rını gözden zden geç eçir irec eceğ eğiz iz.. Anca cak k insa insan n tab tabiatın iatının ın gerek erektir tird diği, iği, diğer iğer bir deyi deyim mle teza tezahü hürr ettiğ ettiğii iki iki ana ana özell özelliğ iği, i, iki ayrı ayrı ve zıd kutb kutbu u aç açık ıkla lam mak isti istiy yoruz ruz. Şuna da ina inanıyo ıyoruz ruz ki, bu iki iki kutup tup aras rasınd ında ins insano anoğlu tari tarih h boyunca dalgal lgala anarak arak ve zikz ikzak yaparak rak gelmiş lmiş olup lup bugiin iin de faaliy liyetle tlerin rini ona göre ort orta aya koymaktad tadır. ır. Şu var ki her top toplum lum, bu iki iki kutup tupta bulun lunma hususun sunda bera eraberlik rlik için içind de değil eğild dir. ir. Berab eraber erli lik k için içind de olan lanlar lar bulun lunduğu gibi ibi zıd zıd kutu kutup pta olan lanlar lar da yer yer almak lmakta tad dır. ır. Bu iki iki kutup tup ile ile ins insanla anları rı iki iki kateg tegoriy riye ayırm ırmak arzu rzusundayız. A - Efla flatun tundan bu yana, Farab rabi ve Gazali ali gibi ibi ba bazı filo filoz zoflar flar bazı insan insanların ların felsefe felsefe yapa yapam mayac ayacak aklan lannı nı ve üst üst düze düzeyd yde e d~şü d~şünm nme e sanatın sanatına a kabi kabiliy liyetl etlii olm olmadık adıklar ların ınıı ileri ileri sürm sürmüş üşler lerdi dir. r. Dekar ekartt her her nekad nekadar, ar, her her ininsanın sanın kend kendii aklın aklınıı beğe beğend ndiğin iğiniiı, akılla akıllarr paza pazara ra çıkar çıkarılm ılmış ış olsa olsa,, herk herkes esin in gene gene ken kendi di aklını aklını beğe beğene neceğ ceğini ini ve böy böylec lece e aklın aklın insanlar insanlar ara arasın sında da en adil adil surette surette taksim taksim edildi edildiğin ğinii söylü söylüyo yorsa rsa da, da, üst üst seviy seviyed ede e felsefe felsefeye ye kabil kabiliye iyetli tli olan olanlar lar oldu olduğu ğu gibi gibi kabi kabiliy liyet etli li olm olmayan ayan akılla akıllarr da vard vardır. ır. Anlay nlayışt ışta, a, ilim yapm apmakta akta ilerd ilerde e olan lanlar lar ve gerid eride e kalıp alıp sad sadec ece e önünde olan lanı gören ren ve anla anlaya yanl nlar ar vard vardır. ır. İslam İslam topl toplum umun unda da.. da bu iki iki kutu kutupt pta a insa insanl nları arın n bulu bulund nduğ uğun unu u PeyPeygam gamber ber za zam manın anınd dan beri beri tesbi tesbitt etm etmek mümkü ümkünd ndür ür.. Hz. Peyg eygam ambe berin rin şöyl şöyle e bir sözü sözü vard vardır: ır: "İki "İkind ndii nam namaz azın ınıı Benu enu Kuray urayza zada da kılac kılacak aksın sınız" ız".. . Hz. Peyg Peygam ambe berr bu sözü sözü Ben Benu u Kuray urayza zaya ya sefer sefere e gidec gidecek ek saha sahabe beye ye söyle söylem mişti. Yolda olda sahab sahaben enin: in: heps hepsii ikind ikindii nam namazınd azında a (güne (güneşş batm batmad adan an kılın ılınır) ır) Benu enu Kuray rayza zay ya gidem idemey eyec ecek ekle leri rin ni kesin esinlik likle le a~ a~la lam mışla ışlard rdı. ı. Ama sözü sözü anla anlam makta akta saha sahabe be iki iki grub gruba a ayrıı ayrıım mıştı. ıştı. Biri akılc akılcıla ılarr kutb kutbu unu teşkil teşkil ediyo ediyordu rdu.. Onlar, nlar, bunu bunu şöyle şöyle anlam anlamışla ışlardı rdı.. "Hz. "Hz. Peyg Peygam ambe berr bu emri, emri, 1 Dekar ekart, t, Metod etod üzer üzerin ine e Konuş onuşm ma 3-4. 3-4.
16
HÜSEYIN ATAY
çabu çabuk k olm olmak ve acel acele e etmek etmek için için verd verdi" i" :az. :az. Peyg Peygam ambe beri rin n bu sözü sözü söysöylem lemektc ektcn n kasd asdı, hızlı ızlı gitm itmeyi eyi ifad ifade e etm etmek için içind di. Yani o kad kadar ar hızlı ızlı gigidile dilece cekt ktii ki, ki, ikindi ikindi nam namazın azına a Benu enu Kuray urayza zada da yetiş yetişile ileee eekt kti. i. Görül örülüy üyor or ki, ki, bu anlay anlayış ış,, sözl sözlük ük anla anlam mını ını aşıp aşıp ileri ileri gitm gitmek ekte te ve sözü sözün n için içinde de belir belir-tilm tilmey eyen en ama amaç ve gaY'~si '~sin ne ulaşm laşmak akta tad dır. ır. Gayey yeyi keşfe eşfett ttik ikte ten n sonr sonra a söz sözlük lük anlam lamında ında durma rmamıştı ıştır. r. Hatta atta söz sözün sözl sözlük ük anlam nlamın ının ın naza nazari ri itiba itibara ra alın alınm madığ adığıı söyl söylen eneb ebil ilir ir.. Çünkü ünkü sözl sözlük ük anla anlam mının ının gere gerekt ktir irdi diği ği hükme ayk aykırı ırı harek reket ede ederek rek, Benu enu Kuray rayzay zaya varm armadan dan ikin ikindi di namazın mazınıı yolda yolda kılmışlar kılmışlardı. dı. Diğer iğer kutbu tbu teşk teşkil il eden eden sah sahabe abe Hz. Peyg eygamb amberin erin sözü sözün nde söz sözlük lük anla anlam mımn ımn geçe geçerl rlii oldu olduğu ğunu nu ve onu onun n dışı dışına na çıkı çıkıla lam mayae ayaeağ ağın ınıı iddi iddia a etti. etti. Bu grup rup sah sahabey abeye e, söz sözlük lük anla anlam mınd ından ile ileri geçe eçemediğ diği ve lafz lafza bağ bağlı kaldı kaldığı ğı için için lafızcıl lafızcılar ar dend dendi. i. Şüph Şüphes esiz iz sözd sözde e ve söz sözlü lük k anlam anlamınd ında a kalan kalanlar lar daha daha dar dar bir bir mana ana için içinde de sıkı sıkışm şmış ış kalm kalmış ışla lard rdı. ı. Bunla unlarr ikin ikindi di nam namazın azınıı Hz. Peyg eygamb amberin erin emri emrini nin n sözl sözlük ük anla anlam mı uyarı yarınc nca a Benu enu Kuray rayzad zada kılm ılmışla ışlard rdı. ı. Ama çok çoktan tan güneş neş batm atmış ve ikin ikindi di namazını zının n vakti akti geçeçmişti işti.. Aslın slında da sözl sözlük ük anlam nlamın ına a göre hare harek ket eder edere ek İsla İslam mın ikin ikindi di namazı azı için için k~ym k~ymuş uş olduğ olduğu u vakit vakit ilkes ilkesini ini hiçe hiçe indir indirmi mişle şlerd rdi. i. Öyle Öyle anl anlaş aşılı. ılı. yol' yol' ki, ki, bunl bunlar ara a göre göre sözle sözlerin rin sözlü sözlük k anlam anlamlar larıı önem önemli li idi. idi. Onlar Onlar çatış çatıştık tık-ları ları konu onuyu bir ilke ilkeye ve esas esasa a göre anla anlam mak için için akıl akıl yorm yormay aya a gerek rek görm görmem emişl işler erdi. di. Dem Demek ki onlar onlarca ca ilke ilke ve ve kaide kaide önem önemli li değil değildi. di. Öyle Öyle anlaanlalıy lıyorki, rki, bu gurupt rupta a olan olanla larr fels felsef efii düşünc şüncey eyii ve ilm ilmi disi disip plini lini kav kavraramaktan tan uzak olup lup bilg ilgile ileri Lir hükü ükü~er yığın ığını, ı, ve birb birbir irin ine e karşı arşıtt olan lan malum alumat at sahi sahibi bi ve diğ diğer er bir deyi deyim mle iptid iptidai ai bilg bilgii sahi sahi~i ~idi dirl rler er ve onun onunla la ıktifa ıktifa etme~t etme~tedi edirler. rler. İsI,a İsI,am m tari tarihi hi boyu boyunc nca a bu iki iki ana ana kutu kutup p aras arasın ında da olan olan çatış çatışm malar aların ın ve git git gel gel çalk çalkan antı tısı sını nın n etki etkisi si,, İsla İslam m topl toplum umun unun un siya siyasi si,, ietim ietimai ai ve ilmi ilmi çalış çalışm malar aların ında da 'gör 'görül ülm müştü üştürr ve hala hala görü görülm lmek ekte tedi dir. r. Bu, İsla İslam m'ın insa insannlara lara aşıla şılad dığı ığı ve telk telkin in etti ettiğ ği bir tutu tutum ve anla anlay yış merte rtebesi esi olma lmayıp yıp, insa insano noğl ğlun unun un yara yaratı tılış lışın ında da mevcu evcutt olan olan anla anlam ma, kavr kavram ama, a, muhak uhakem eme e etmed tmedek ekii fark farkta tan n doğmakta aktad dır. ır. Her topl toplu umda bu tip fark farklı lı insa insan nlara lara rastla tlanmaktad tadır. ır. Kutsa tsalola lolan n veya olma lmayan eski ski meti metin nleri leri anlam lama, söyl söylen enen en sözd sözden en söyl söylen enm meyen eyen gaye gayeyi yi kavr kavram ama a esna esnası sınd nda, a, bu fark farklı lı kakabiliye biliyetle tlerr ortay ortaya a çıkm çıkmaktad aktadır. ır. B- Osma smanlı top toplum lumuna bakarak rak, ins insan top toplum lumunun canlı, lı, uzvİ bir bir varlı varlığa ğa benz benzed ediğ iğii yönü yönünü nü ele ele alm almak ak istiy istiyor orum um.. Topl Toplum umun un,, tıpk tıpkıı bir bir ağaç ağaç,, bir bir fert fert gibi gibi canl canlıı varl varlığ ığın ın,, büyü büyüm me, yüks yüksel elm me, dura durakl klam ama, a, yıkı yıkıllma, ölm ölme ve dağ dağıl ılm maya aya sebe sebep p olan olan bünye bünyese sell kanu kanunl nlar arın ına a taLi taLi olduğ olduğu u gögörülm rülmek ekte ted dir. ir. Bir ağa ağaç fid fidanı ve çocu çocuk k, büyüyece ecekleri leri için için ve büyü üyüme
MEDRESELER MEDRESELERİN İN GERİLEMESt GERİLEMESt
17
çağınd çağında a olduk oldukları ları için, için, vücu vücutları tlarına na,, gövd gövdele elerine rine arız olan olan yaralan yaralanm malan, alan, çentik çe ntikleri, leri, hasta hastalıkl lıkları, arı, vücu vücutları tlarının nın sağlam sağlamlığ lığı, ı, zinde zindeliği liği,, büyü büyüm me enerener jis jisi ve organ rganiz izm manın anın dina inamikli ikliğ ği, meka ekanizm izmanın süra süratl tlii çalış lışması say sayesinde sinde çabu çabuca cak k tam tamir eder eder,, hiç hiç bir arıza arıza bıra bırakm kmad adan an büyü büyürr ve hay hayatı atına na deva devam m eder. eder. Osman smanlı lı top toplum lumuna baktı aktığ ğımız ımız za zam man, an, bir beyli eylik kken, en, küçük çük bir top toplum lum iken iken büy büyümeye eye müsait sait bir bünyeye eye sah sahip oldu lduğu görülü rülür. r. İlk İlk Osman smanlı lı toplum toplumu u güçlü güçlü,, kuvv kuvvetli, etli, enerjik enerjik,, hızlı hızlı ve dinam dinamik ik bir büny bünyey eye e sah sahipti iptir, r, daim aima büyüyen ve büy büyümeye eye niyet iyetli li,, büyümek için için yanıp anıp tutu tutuşa şan n bir arzu arzu ve em emel el ken kendisin isine e hakim akimd dir. ir. İşte İşte böyle bir ruh ruha sah sahip oldu olduğu ğu için için önün önüne e çıkan çıkan büyü büyük k .ve .ve küçü küçük k enge engelle lleri, ri, arıza arızala ları, rı, içtim içtimai ai ve siyas siyasii hasta hastalık lıkla ları rı hızla hızla tedavi tedavi edip edip yüks yükselm elmek ek üze zere re yolu yoluna na devam evam etmiştir. iştir. Komşu omşu beyl beylik ikler lerle le,, Bizan izansla sla ve Tim Timur urla la olan olan sava savaşla şlarr içind içinden en yılmad ılmadan an,, yıkıl ıkılm madan adan,, düş e kalk alka az azim imle le yolun luna devam evam etti. etti. Çünkü öyle öyle isted istedi, i, öyle öyle arzu arzu ettiğ ettiğin ine e ve niy niyet et ettiğ ettiğin ine e az azim imle le sarıl sarıldı dı.. Burada urada iki faktör faktörün ün olduğ olduğun unu u düşü düşünü nüyo yoruz ruz.. Bu iki faktör faktörle le toplum toplum uzvi uzvi bir varlıktan varlıktan ayrıla ayrılabili bilir, r, Biri yön yönetic eticii kadro kadrodu dur. r. Yönetic öneticii kadron kadronun un vazif vazifes esii topl toplum uma a ca canl nlı, ı, dina dinam mik ve ileriy ileriye e doğr doğru u atılım atılım yapa yapabi bilec lecek ek bir bir ruh ruhu aşıla aşılam mak ve bunu ona inan inand dırm ırmaktır aktır.. Bunu üç esas esasta ta top toplam lamak mümkü ümkünd ndür. ür. Adaleti, daleti, toplum toplumun un ca can n ve mal emniy emniyetin etinii sağlam sağlamak ak.. TopToplum lum aslı aslın nda buna muhtaçt taçtır. ır. Bunları ları kend endisin isine e tem temin eden edenin in yolun luna başın başınıı koya koyar. r. Zaten aten koym koymaz azsa sa,, bunl bunlar arıı elde elde edem edemez ez.. Ama topl toplum um hem hem başın aşınıı verir erir ve hem de adal adalet et,, mal ve ca can n güvenliğ enliğii olmaz lmazsa sa,, o zam zaman fert fertle lerd rde e çözü çözülm lme e olur lur ve top toplum lum yıkılı ıkılır, r, ne yönetic eticii ve ne de yöneten eten kalır. kalır. Bu üç esas esasıı ferd ferde e ve topl toplum uma a sağl sağlay ayan an yöne yönetic ticii ve siyas siyasi, i, topl toplum umu u isted istediğ iğii yöne yöne yönelt yöneltir ir ve imka imkans nsızl ızlık ıkla ları rı mümk ümkün kılar kılar.. İkin İkinci cisi si de top toplum lumun ve yönetic eticin inin in yorgu rgun düşmes şmesid idir ir.. Asırl sırlar ar boyunca iler ilerle ley yen, en, büyüyen, en, hızlı ızlı giden iden bir top toplum lum yorgu rgun düşeb şebilir, ilir, idea ideall bakı bakım mdan, dan, yani yani maddi addi ve man manev evii bakı bakım mdan dan oldu olduğu ğu gibi gibi zihni zihni bakım kımdan dan da doyg doygun un hale hale geleb gelebilir ilir.. Bu duru durum mda ilerle ilerlem meye eye istek istek ve arzu arzu kalm kalmaz az.. Elde lde edile edilen n yete yeterli rli say sayılarak ılarak,, yava yavaşş yav yavaş geril gerilem eme e ile ber berab aber er serm sermay ayed eden en harca harcanm nmay aya a başla başlanı nır. r. Merke erkezi zi hükü hüküm met, uzak uzakta ta ,kala ,kalan n sınırla ırlara ra ve üera era köşele şelere re güç ve kuvvet gönderem eremez ez,, karşı arşı güçler çlerin in ve yaba yabanc ncıı bask baskıla ıların rın aç açac acağ ağıı gedi gedikl kler, er, yara yara ve ber bercle clerr büyü büyüm meye eye yüz yüz tututar. tar. Bunlar lar za zam manın anınd da tam tamir edile edilem mez ise hasta astalı lık k gittik ittikçe çe bütün tün top toplum luma ve devl devlet et büny bünyes esin ine e siray sirayet et eder eder.. Osman smanlı lı toplum toplumun unda da bunu bunu müşah üşahad ade e etmek etmek kolay kolaylık lıkla la mümkü ümkünndür. dür. Yaşlan aşlanan an bir bir ağaç ağaç ve insa insan n vücu vücudu du,, hasta hastalık lıklar lara a daha daha az m muk ukav avee-
18
HOSE HOSEY1 Y1N N
ATAY ATAY
metli etli olu olup arız arızal alar arın ınıı teda tedavi vi edem edemez ez veya eya teda tedavi vide de çok çok zah zahmet çeke çeker. r. Artık rtık can canlılı lılık, k, ener enerji ji,, gü güç ç ve ku kuvv vvet etii azal azala a azaI azaIa a ölüm ölüme e do doğ ğru gid gider ve bir bir gü gün n ölür. ölür. Osman smanlı lı İmpa İmpara rato torl rluğ uğu u da bir bir eanl eanlın ının ın haya hayatı tına na benz benzeemekte ektedi dirr . Yaşla aşland ndık ıkta tan n sonr sonra a orta ortaya ya çıka çıkan n hast hastal alık ık ve aks aksak aklık lıkla larr on onda da daha daha ön önce cede den n de var vardı dı.. Ama genç genç ve dinam dinamik ik topl toplum um on onla ların rın üste üstesi sind nden en gelec gelecek ek gü güçte çte olduğ olduğun unda dan n tedav tedavii etti ve ezip ezip üzeri üzerind nden en geçer geçerek ek hedefi hedefin~ n~ ulaş ulaştı. tı. Yaşla aşland ndık ıkta tan n sonr sonra a ise ise aks aksak aklık lıkla ları rın n altın altında da ezilm ezilmey eye e başl başlad adı. ı. Bunu açık açıkla lam makla akla dem demek isti istiyo yoru ruz z ki, yaşl yaşlıl ılık ıkta tan n sonr sonra a teda tedavi visi si zor zor olmay lmaya a başla aşlaya yan n veya veya ortay rtaya a çıkt çıkt~ ~ğı san sanıl ılan an hast hastal alık ıkla larr bün ünye yed de daha daha ön önce ce de de vard vardır ır.. Aneak eak on onla larr o zam zaman yayı yayılm lmay aya, a, su yüz yüzün üne e çıkçıkmaya imk imkan ve uy uygun şart bulam lamazlar. lar. Bu bakım akımd dan top toplum lumun bir canl canlıı varl varlığ ığa a benz benzed ediğ iğii bir bir vakı vakıa a sayı sayıla lab bilir ilir,, ama ama tıp tıpkısı kısı oldu lduğu söy söylenmez. Bu iki iki gene genell ilk ilkenin enin açık açıkla lanm nmas asın ında dan n sonr sonra a Osman smanlı lıla ları rın n için içind de bulun bu lundu dukla kları rı ve öğ öğret retim imii etkile etkileye yen n sebep sebep ve şart şartlar larıı gö gözd zden en geçir geçireb ebilir iliriz. iz. Şöyl Şöylec ece e sıra sırala laya yabi biIe Iece ceği ğim miz bu etke etkenl nler er öğ öğre retim timin in geri gerile lem mesin esinin in sebe sebebb- . leri lerini ni açık açıkla la~ ~aya aya çalı çalışa şaca cakt ktır ır.. 1-
Merkezcilik (Merkeziyet): (Merkeziyet):
Eski ski çağ çağ dev devlet let ve im impara parato torl rluk ukla lann nnd da old olduğ uğu u gib gibi bugü bugün n de siy siyaasett sette e dünya çapınd ında üstün tün olan lan devlet, let, ilim ilimd de, tek teknik ve san sanatta tta da üstü üstün n du duru rum ma gelm gelmiş iştir tir.. Bug ugün ünkü kü feno fenom men de bu bunu nu teyi teyid d etm etmekte ektedi dir. r. Merke erkezd zden en her her tara tarafa fa hü hükm kmed edild ildiğ iğii için için,, memle emleke ketin tin her her kö köşe şesi si her yö yönnden den merke erkeze ze bağl bağlıı olup olup herk herkes es.. mer merke kezd zden en işin işinii gö görm rmek ekte tedi dir. r. Bu ilim ilimde de öyle öyledi dir. r. İdar İdared ede e ve ilim ilimde en yük yükse sek k kişil kişiler er merke erkezd zde e oldu olduğu ğu gibi gibi en' yüks yü ksek ek öğ öğre reti tim m müess üesses esel eler erii de II!e II!erk rkez ezd~ d~ bu bulu lun ndu duğu ğu için için merk erkezin ezin bütü bü tün n memle emleke kett tte e maddi addi ve man manev evii üstü stünlü nlüğü sağl sağlan anm mış olur. lur. Bütün tün Anado nadolu lu'da 'da yü yüks ksek ek medre edrese seni nin n yaln yalnız ız Bursa ursa'da 'da bu bulu lunm nmas asıı oran ranın ilk ilk merke erkez z olm olması ası ve İsta İstan nbu bul' l'a a yakın akın olm olmasıy asıyla la gene ene de mer merke keze ze yakı yakın n oluşu oluşunu nun n rolün rolünil il hesab hesaba a katm katmak ak lazım lazımdır dır.. Ayrıca, yrıca, üst üst dü düzey zeyde deki ki alim alimleri leri gerek rektiğ tiğind inde sürğü rğün yeri ve danişm işmenderin rin (yü (yüksek sek tah tahsil sil tale taleb besi) staj staj yeri yeri olar olarak ak ku kulla llanı nıla lara rak k İsta İstanb nbul ul'un 'un bir bir nef nefes es ald aldırm ırma a yeri yeri gibi gibi ku kulla lla-nıld nıldığ ığın ınıı dü düşU şUnm nmek ek tarih tarihii olay olayla lara ra uy uygu gun n dü düşe şer. r. Osman smanlıl lılar arın ın ilk mer mer-kezi ezi İznik İznik'i 'i,, sonr sonra a Bursa ursa'y 'yı, ı, Edirn dirne' e'yi yi ve nihay ihayet et İsta İstan nbu bul' l'u u feth fethet etti tikkteri teri sonra sonra oray orayıı hem hem devl devlet et merke erkezi zi ve hem hem de ilim ilim mer merke kezi zi olar olarak ak geliş geliş-tirdi tirdikl kler erii tarih tarihen en sabi sabitti ttir. r. Memle emleke ketin tin en yü yüks ksek ek dere dereee eede deki ki kadı kadıla ları rını nın, n, kadı kadıas aske kerl rler erin inin in Sahn ahn merk erkezle ezleri rind nden en mezun ezun olm olma ve orad orada a müd üder erri riss 2
2 Musta ustafa fa Ak Akda dağ, ğ, Türk ürk Halkı alkını nın n Didik idik ve Düz Düzen enli lik k Kavga avgası sı,, 161. 161. Birl Birlik ik yayı yayıne nevi vi 1975 1975..
MEDRESELERiN MEDRESELERiN GERiLEMESI GERiLEMESI
19
olm olma şartım şartımn n konm konması ası3 bu merk merkez ezcili ciliği ği kanu kanuni ni müeyy üeyyid idcy cye e daya dayand ndnnmıştır: ıştır: Ünlü bilg bilgin inle lerin rin hay hayatla atlarım rım ve verm vermiş oldu lduklar klarıı icaz icazet etle leri ri ince ince-lediğ lediğim imiz iz zam zaman yüks yüksek ek tahsiJ tahsiJler lerin inii İstan İstanbu buld lda a yaptı yaptıkla kların rınıı görü görüyo yoru ruz z4• Bu merkez erkezcili ciliğin ğin belki belki büyü büyük k alimler alimlerin in bulu buluşm şmas asını ını sağla sağlam maşı aşı gibi gibi fayfaydala daları rı vars varsa a da bizc bizce e şu zara zararl rlar arıı olmuş lmuştu tur. r. a- Merk erkez'e ez'e çok çok uzak zak olan lan yerler rlerd de çok çok zek zeki, heves evesli, li, ener enerji ji dolu gençl ençler erin in merke erkeze ze gitm gitme e imk imkanla anları rı olm olmadığ adığın ınd dan sönü sönüp p gitm gitmiş işle lerd rdir. ir. Eğer ğer yak yakınla ınların rında da ilim ilim merk merkez ezii ve yüks yüksek ek ilim ilim faal faaliy iyet etii olsa olsayd ydı, ı, bir bir çok çok genc gencin in okum okuma a ve ilim heves hevesii kam kamçılanm çılanmış ış olaca olacaktı ktı.. b- İlim İlim merk erkezle ezleri ri aras arasın ınd da ilm ilmi bir rek rekabe abet oluşa luşaca cak ktı. tı. Her merkez kez kendi kendi çevr çevres esin inde de daha daha deği değişik şik imkan imkan ve şar şartlar tlara a göre göre baş başka ka yönle yönlerd rde e gelişm gelişme e hava havasın sınıı yara yaratac tacak aktı. tı. c- Merk erkeze eze akın akın eden eden ilim ilim adam adamla ları rı orad oradan an 'ayrıl 'ayrılm mak iste istem mezle ezler. r. Daha aha önce önce orad orada a yerle yerleşm şmiş iş olanl olanlar, ar, sonr sonrad adan an gelen gelenler lerii çeke çekem mez. ez. Öncek nceki. i. lerin lerin idare idare ile dostlu dostlukla kları rı oldu olduğu ğu için ken kendi diler lerin ine e bir bir takım takım haks haks~z ~z mevki. evki. ler ler ve çocu çocuk kları ların na da haksı aksız z vazif azifel eler er ve rütb rütbel eler er tem temin ede ederek rek ailece ailece kök salm salmas asın ınıı ön plan lana alır alırla lard rdıı5• d- Yükse üksek k tahsilin tahsilin merke erkezd zde e oluş oluşu u büyü büyük k alimler alimlerin in oray oraya a gitm gitmes esini ini teşv teşvik ik etti ettiğ ği gibi, ibi, öğren rencile cileri rin n de oray raya akın etm etmeler eleri, i, netic etice e olara larak k, ikam ikamet, et, yiye yiyece cek k ve hoca hoca bulm bulma a soru sorunu nu yara yaratm tmıştı. ıştı. Hoca oca soru sorunu nunu nu ilerde ilerde ele alacağız. . 2- Sahan ahanat at kavg avgasın asının ın,, mille illeti ti karşı arşı karşı arşıy ya sav savaşan aşan kutup tuplara lara ayırm ayırmas ası, ı, idare idarede de hak hak ve adale adalett mefhum efhumlar ların ının ın tartışı tartışılm lmas asına ına sebe sebebi biye yett verm vermek ek sure suretiy tiyle, le, miJletin iJletin mal ve can can güve güvenli nliği ğinin nin ortad ortadan an kalk kalkm masını asını doğurmu rmuştu ştur. Padiş adişah ahın ın,, kard ardeşle eşleri ri ile ile vey veya oğullar llarıı ile, ile, ya da bir oğlun lundan yana ana ötek tekisi isi ile ile karşı arşı karşı arşıy ya, ordu rdu düzen zenley leyerek erek sav savaşm aşması, ası, müslü üslüm mamn amn kanın kanınıı müslüm üslüman ana a düktü düktürm rme, e, elbette elbette,, idari, idari, siyasi siyasi,, icti ictim mai soru sorun nların ların dışı dışınd nda a dini ini ve vieda iedan ni soru sorun nlar lar doğu doğurm rmuş uş ve net netic iced ede e top toplum lumun manev anevii değer eğerle leri rin ni sars sarsm mıştır ıştır.. Aslın slınd da bu tah taht ve şeh şehzadel adelik ik kavg kavgala aları, rı, sara sarayın yın getirm getirmiş iş ve uygu uygulam lamış ış olduğ olduğu u idare idare düzen düzenind indek ekii ikilik ikilik veya veya yaba yabanc ncıı (dev (devşir şirm me) ile asıl asıl T Tür ürk.M k.Müs üslü lüm man unsu unsurla rların rının ın meşruiy eşruiyet et perd perdes esii arkas arkasınd ında a çarp çarpışm ışmala alarıy rıydı dı Bunla unların rın tah tahlili diğer iğer bilim bilimci cile lere re 6 •
3 Kadı olmak olmak için mutlak mutlaka a yükse yüksek k medrese edrese mezun mezunu u olmak olmak şartb (Yılm (Yılmaz az Öztun Öztuna, a, Büyük Büyük Türkiy Türkiye e Tarihi Tarihi 1_0/270)_ En yüks yüksek ek tahsil tahsil Salın Salın Sem Semanda anda yapıl yapılırd ırdıı (tll_U (tll_UJlmiye Jlmiye 12). Sahn'a girmek girmek için önceler öncelerii en az üç ve sonralan sonralan en az beş yıl diğer medresc medresclerd lerdeki eki program programda da bulunan bulunan (mur (murette etteb) b) dersle dersleri ri bitirm bitirmek ek şart şart idi (tH.U (tH.U.lImiye .lImiye 14, 14, 16). 16). 4 Bu Bu devr devred ede e vcril vcrilm miş icaz icazet etle lere re b-"k b-"k.. 5 Daha sonra örnekleri verilecek. , ustafa Akdağ, Akdağ, Türkiye'n Türkiye'nin in İktisadi İktisadi ve İçtimai İçtimai Tarihi, Tarihi, 381, Türk HalkıHalkı6 Mustafa 381, 383-3 383-386 86,, 397 397 Türk nın DirIik DirIik ve DüzenI DüzenIik ik Kavg Kavgası, ası, 108-110, Bilgi Yayın Yayın evi 1975.
HüSEY HüSEYİN İN ATAY ATAY
20
aitti aittir. r. Bize ize bura burada da gere gerekl klii olan olan öğret ğretim imii etk etkile ilern rnes esii yönüd önüdür ür.. İç sava savaşş olan lan bir bir yerd erde güven üvenlik lik de, de, iktis iktisad adii duru durum m da bozu bozulu lur. r. Bunun unun yamn amnda yenen enen ve yenile yenilen' n' taraf taraf da ayn aynı topl toplu umun iki iki parç parças asıı oldu lduğund ğundan an,, ölen ölen-ler, ler, yaral aralan anan anla lar, r, malla alları rı elle ellerin rinde den n alın alınan anla larr veya eya mal mal vuran uranla lar, r, han hangi tara tarafta ftan n olu olurlars rlarsa a olsu olsun nlar lar top toplum lumu uzu uzun süre süre huzu huzurs rsuz uz edec edecek ektir tir.. Sonund nunda a birin birinin in acıs acısıı unut unutu ulmad lmadan an yen yeni birin irinin başl başlam amas asıı işler işlerii gitg gitgid ide e bozm bozmu uştur. ştur. Bu orta ortam mdan dan hoca hoca ve tale taleb benin enin etki etkile len nmemes emesin ine e imka imkan n yoktu yoktur. r. Böylec öylece e kend kendisin isinii tamam tamamen en ilme ilme verem veremey eyen en talebe talebeni nin, n, mezun ezun olsa olsa da iste isteni nile len n ehliy ehliyet etii elde elde etmiş etmiş oldu lduğu söyl söylen enem emez ez.. Bu hadis adiscl cler ere e medre edrese selile lilerin rin de doğnı oğnıd dan veya eya dola dolay ylı yold yoldan an katılm atılmış ış old oldukla ukların rınıı tarih belgele belgelem mekteelir'. ekteelir'. Osman smanlı lı idare idaresin sinde deki ki akım akımklı klık k ve karışık karışıklık lıklar ların ın sebe sebebI bIer erind inden en biri de pad padiş işah ahın ın tah tahta çık çıkınea ıneaya ya kada kadarr geçird eçirdiğ iğii hayat ayatın ın etk etkisid isidir. Padişa dişah h olan olan,a ,a kadar adar her her an öldü ldürülm rülme e endi endişe şesi si altın altında da kapal apalıı odal odalar ard da hayat ayat sürm sürmes esii son sonucu, ucu, dış dış hay hayatı atı ve idare idareci cile leri ri şahs şahsen en tanı tanım ma fırs fırsat atla ları rı olm olmamıştır amıştır.. Pa Padiş dişah ah olunc olunca a da lalasım lalasımn n veya veya kızlar kızlar ağası ağasım mn tavsiy tavsiyes esine ine boyun oyun eğm eğmiştir. iştir. Böylec ylece e aslın aslınd da bir bir çete çete şebe şebeke kesi si gibi ibi çalış çalışan an yüks yüksek ek idar idared edek ekii insa insan nları, ları, doğru oğruda dan n tam tammayıp ayıp o şeb şebek eked eden en biri biri vasıta asıtasıy sıyle le tam tammak sure sureti ti ile baş başa a geçi geçirm rme e zoru zorund nda a kalm almışla ışlard rdır. ır. Karşı arşı şeb şebeken ekenin in hem hemen gizli gizli faaliy faaliyetin etine e başla başlam ması ile ise ise kısa kısa bir bir zam zamanda anda tbaza tbazan n buza buza-man iki iki ayd ayda bite biteb bilir) ilir) önce nce tayi tayin n ettiğ ettiğii sadr sadraz azam amıı idam idam etm etmek sonr sonra a da öteki öteki şebe şebeke keIe Ierin rin tavsiy tavsiye e etti ettiği ği birini birini sadraz sadrazam am yapm yapmak ak mecbu ecburiy riyetin etinde de kalm kalmak ak.. Bu, 17 ve 18'nc 18'ncii asırla asırların rın Osman smanlı lı impara imparato torlu rluğu ğu idare idaresin sinde deki ki bozu bozukl kluğ uğun un baş baş ned nedenid enidir. ir. Daha aha acık acıklıs lısı, ı, III. Murad urad'ın 'ın bir rasatlı rasatlıan ane e yapm apmaya aya emir emir verip verip,, daha aha bitm bitmed eden en yıkılm ıkılmas asın ına a ferm ferman an çıka çıkarm rmas asıı on altıncı altıncı asrın asrın son son çeyr çeyreğ eğin inde dedi dir. r. 3-
Şeyhül Şeyh ülisla islam m ve kaz kazas aske kerle rler, r, devle devleti ti idare idare eden eden üst düze düzeyd ydek ekii şebeşebekeni kenin n içinde içinde yer alırlard alırlardı. ı. Bunlar unlarıı yapa yapanla nların rın içinde içinde hak, hak, adale adalet, t, ve şeriat şeriat mefhum efhumun una a gerçek gerçekten ten bağlı bağlı olanı olanı yok yok gibiydi. gibiydi. Ama onlar, onlar, kend kendileri ileri veya veya şeb şebt.kel t.keler erin inin in menfa enfaat atım ım,, haksı aksız z ve şeria şeriatt dışı dışı old olduğun uğunu u bildığ ildığii halde alde,, bunu bunu hak, hak, adale adalett ve şeria şeriatt adına adına yaptı yaptıkl kları arı yayg yaygara araM Mm basa basarla rlard rdı. ı. Hererkes kes ken kendi nefsi efsini ni tan tanrı edin edinın ıniş iş,, o tan tanrıyı rıyı tatın tatınin in etm etmek için için iftir iftira a ile sadsadrazam razamlar ların ın,, padiş padişah ahlar ların ın ve iyi iyi hizm hizmeti geçm geçmiş iş nice nice paşa paşalar ların ın boyu boyunla nları, rı, muhak uhakem emesiz, esiz, sorgu sorgusuz suz uçurulm uçurulmuştu uştur. r. Bu ortam ortamda, can ve mal mal emniy emniyeti eti 7 Musta Mustafa fa Akda Akdağ, ğ, Medrese edreseli li İsyanl İsyanları. arı. İstanbu İstanbull Ünive Üniversites rsitesii İktisat İktisat Fakü Fakültesi ltesi Mecmua ecmuası sı e.ll/36I.1 e.ll/36I.194 949-5 9-50 0 Medrese edreselilerin lilerin ayak ayaklan lanm maları aları 1557 1557-15 -1597 97 yılları yılları arasınd arasında a yoğu yoğunlu nluk k kazan kazanm mıştı. Bunla Bunların rın en önem önemli li tarafı tarafı yalnız yalnız Türk Türk medrese edreselerin lerinde de ve Türk Türk talebeler talebelerii arasınd arasında a çıkm çıkmış olma.sı olma.sı ve (36 (362) 2) Anado nadolu luda da 'Tarsu 'Tarsusta stan n Giresu iresuna na çekile çekilen n bir bir hattın hattın batısı batısınd nda a kalan kalan bölge bölgede de vuku vuku bulmasıdır.
MEDRE MEDRESEL SELER ERtN tN
GERİL GERİLEME EMESI SI
21
nasıl nasıl kalır kalırdı dı? ? Böy öyle lece ce iktis iktisad adii sosy sosyal al haya hayatt aIt aIt üst olm olmuştu uştu.. Bu duru durum mda medre medresel selile ilerr ho hoca ca ve taleh talehe e olarak olarak elbette elbette bir ilerlem ilerleme e kayd kayded edem emez ezdi. di. İşle İşlerr ve ilmi ilmi müess üesses esel eler er oldu olduğu ğu gibi gibi cahi cahille llerin rin elin elinde de ve menfa enfaat atçi çile leri riıı ıı kontr ko ntrolü olünd nde e kalm kalmıştı ıştı.. 4-
Talehe Talehe isyanları: isyanları:
Yük üksek sek idared idarede e baş baş gö göste steren ren aksak aksakhk hk ve bo bozu zuklu klukla kların rın memlek emleketin etin diğe diğerr yerle yerleri rine ne de sira siraye yett edl} edl}ee eeği ği şüph şüphes esiz izdi di .. Anado nadolu lu kö köyl ylüs üsün ünün ün,, Musta ustafa fa Akd kdağ ağ'ın 'ın ifade ifadesi siyl yle e Moğ oğol olla ların rın,, Selç Selçuk uklu lula ları rı 12 124. 4.3 3 de Köse Köseda dağ ğ sava savaşı şınd nda a yenm yenmes esiy iyle le,, çift çift bo boza zanh nhğl ğlR R yan yanii çift çiftin inii çubu çubuğu ğunu nu,, tarl tarlas asın ını, ı, evini ini barkın rkınıı terk terked edip ip şeh şehirle irlere re ve başk şka a yerle erlere re göç ba başla şlamıştı ıştı.. Osmanlıl anlılar arın ın yü yüks ksel elm me devr devrin inde de sava savaşl şlar arın ın ve fetih fetihle lerin rin aray araya a girm girmes esiy iyle le bu göçle göçlerr durak urakla lam mış gib gibi oldu oldu ise de de Şah Şah İsm İsmail'i ail'in n İran İran'd 'da a 14 1499 99'd 'da a orortaya taya çıkm çıkmas asıı ile ile "Kız "Kızıl ılba başş Leven event" t"9 9 ler, ler, guru gurubl blar ar hali halind nde e İran İran'a 'a doğ oğru ru göç gö ç etm etmeğ eğe e başl başlad adı. ı. Bun unda da rolo roloyn ynay ayan an geçi geçim m derd derdii idi. idi. Bu çift çift bozan bozanla larr başı başı bo boşş geze gezen n sers serser erii takı takım mı olup lup merk erkeze eze karş karşıı hare hareke kett etm etmek ve baş baş kaldı kaldırm rmak ak isteye isteyen n herke herkess tarafı tarafınd ndan an istism istismar ar edilm edilmek ekte te idiler idilerId. Id. Bun unlar ların ın bell bellii bir bir tutu tutum m ve siya siyase setl tler erii olmay lmayıp ıp işle işleri ri çapu çapule leul ulu uk yapa yapara rak, k, etra etrafı fı"" korkuya salıp çalıp lıp çırpm rpmak ve göz göre göre zorla alma lmak ve gashetmekti. Leve Levent! nt!!! Sekb Sekban an ve diğer diğer deyim deyimle le çiftbo çiftboza zanla nların rın evler evlerini ini,, tarlala tarlaların rınıı terk terket etm meye eye seb sebep, ep, devle evlett adam adamla ları rını nın n halk halka a yapt yaptık ıkla ları rı hadd haddii aşk aşkın salsalmalar alar ve verg ergiler ilerii ağır ağırla laşt ştır ır~ ~alar aları2 ı2 olara larak k gö görü rülm lmek ekte tedi dir. r. Özetl zetle e şunu şunu söyl söylem emek ek yete yeterli rlidi dir. r. Ehli hli Örf deni denile len n idar idarec ecile ilerr ve aske askerle rler, r, ehli ehli şeriat şeriat deni denile len n kadı kadıla larr ve halk halkın ın ho hozg zgun uneu eu takı takım mı olan olan başıb başıboş oş leve levent ntle ler, r, Ananadolu'y do lu'yu u soyu soyup p soğa soğana na çevir çevirm mek, ek, halka halka zulm zulmetm etmek ek,, mal v("can emniy emniyeti etini ni hiçe hiçe indirm indirmek ekte te kö köşe şe kapm kapmac aca a oy oynu nuyo yorla rlard rdll14• Menfaa enfaatlar tlarını ının n gereğ gereğine ine göre gö re birl birleş eşiy iyor or,, baza bazan n hası hasım m oluy oluyor or,, ama ama her her sefe seferin rinde de halk halk zara zararr ediy ediyor or-du.. Halkı du alkı eşki eşkiya yada dan n ku kurta rtarm rmay aya a gele gelen n dev devle lett ku kuvv vvet etle leri, ri, eşki eşkiya yanı nın n yapyaptığı tığını nı tekr tekrar ar ediy ediyo ordu. rdu. Eşkiy şkiyan anın ın fert fertle leri ri aras arasın ında da din din, soy soy ve mez mezh hep l3
8 Musta ustafa fa Ak Akda dağ, ğ, Türk Türk Halkı alkının nın Dirii Diriik k ve Düze Düzenl nlik ik Kavg Kavgas ası, ı, LL LLS, S,Bi Bilgi lgi yayın yayınev evi, i, 1975 1975.. 9 Agy Agy ve 120. 120. 10 Age 116 Şehza Şehzade de Ko Korku rkudu du 1510 1510 da Bursa Bursa valili/ valili/;'İnegiderk ;'İnegiderken en soymu soymuşla şlar. r. Şelıza Şelızade de Ahme Ahmed d ve oğlu oğlu Mur Murat at da taht taht kavg kavgas asın ında da bunl bunlan an etra etrafın fına a topl toplad adı. ı. (130) (130) Kanu Kanunu nu'ni 'nin n oğlu oğlu Selim Selim ve ve BeBeyazı yazıd d çatış çatışm masın asında da çift çift boza bozanla nlarr Beyaz eyazıd ıd'ı 'ı tutm tutmuş uştu tu.. II İşsi İşsiz z güçs güçsüz üz boş boş insa insan n dem demek, ek, Age 153. 153. 12 Ag Age e 121 121 13 Beyle Beylerbe rbeyi, yi, sanea saneakbe kbeyle yleri, ri, şehirde şehirdeki ki sulıaş sulıaşıla ılarr ile bunlar bunlara a bağlı bağlı bütün bütün polis polis güçle güçleri, ri, köy, kasaba kasaba gibi gibi yerlerde yerlerde valiler valilerin, in, subaşıı subaşıı ann adaml adamlan, an, kÖ kÖy y kaza kaza ve il il subaşı subaşıları ları,, Kethü Kethüdal dalan~ an~ KayKaymakam akamla lan, n, hükü hüküm metin etin merke erkezd zden en atad atadığı ığı mülıaş ülıaşirl irler er deme demekt ktir ir (Age (Age 242 242)) 14 Age Age 141, Sipahi Sipahiler lerin in soygun soyguneul euluğu uğu ve kadıl kadılann ann onlan onlan beraat beraat ettirm ettirmesi esi 153. 153.
HOSE HOSEvt vtN N
22
ATAY ATAY
birl birliğ iğii söz söz konu konusu su deği değild ldi. i. Türk, ürk, Kürt, ürt, Ermen rmenii ve Rum asıll asıllıı kim kimsele selerrls aynı aynı yolu yolun n yole yoleus usu u olar olarak ak "yol "yolda daş" ş" oluy oluyor orla lard rdı. ı. Köyle öyleri rini ni genç genç yaş yaşta ta bıra bırakı kıp p "lev "leven ent" t" olar olarak ak soyg soygun un örgü örgütle tleri rind nde e yer alan alan çiftb iftboz ozan anla ları rın n dışı dışın nda evsi evsiz z bark arksız sız gezg ezgin olan lan çing çingen ene e gibi ibi grub rublar lar da soy soygun gunlara lara,, cinay inayet etle lere re,, hırsı ırsızl zlık ıkla lara ra katıl atılıy ıyo or ve hatt hatta a fufuhuş huş olay olayla ları rınd nda a bile bile adla adları rı geçi geçiyo yord rdu ul6. Bu bozu bozuk k düze düzend nden en,, medre edrese sele leri rin n de etkile etkilenm nmem emes esii imka imkans nsız ızdı dı.. Özell zellik ikle le medre edrese se öğre öğrenc ncil iler erii çoğu çoğunl nluk ukla la köy köy çocu çocukl klar arıı idi. idi. Çiftb iftboz ozan an leve levent ntle leri rin n bozdu ozduğ ğu veya eya çift çiftb bozan zanlığ lığa seb sebep olan lan etk etkenle enler, r, bunları ların n ailele ailelerin rinii de etkisi etkisi altın altına a almışt almıştı. ı. Köyde öydeki ki gcçim gcçim imka imkanla nları rı çok çok daral daralm mış olan olan ana ve bab baban anın ın çocu çocukl klar arın ını, ı, çiftb çiftboz ozan an-l -lev even entt yapm yapma a yerin yerine e onla onları rı daha aha erk erken yaşta aşta medre edrese selc lcre re gönderm derme e yi terc tercih ih edec edecek ekle leri rin ne şüp şüphe yokt yoktuı uı? ? Ancak ncak medre edrese seIe Iere re akın akın etm etmeye eye başl başlay ayan an öğre öğrenc nciy iyii barı barınd ndır ıraacak cak im imaretl aretler er (taleb (talebe e yurtla yurtları) rı) kafi kafi gelm gelmem emey eye e başla başladı. dı. Öğren ğrencil cileri erin n hem hem barın arınm ma ve hem hem de bes besle len nme yön yönünden nden birço irçok k prob roblem lemleri leri vard ardı. Fakat kat öğre öğrenc ncil iler erin in sıkı sıkınt ntıla ıları rı yaln yalnız ız yata yataea eak k ve yiye yiyece cek k bakı bakım mında ından n deği değil. l. di. di. Aynı Aynı zaman zamanda da hoca hocasız sızlığ lığın ın da sıkı sıkıntı ntısın sınıı çekti çektikle kleri ri bir gerç gerçek ektir. tir. Mus. us. tafa tafa Akdağ, ağ, yük yüksek sek tahs tahsil ilin inii bitir itiren enle leri rin n devle evleti tin n ihti ihtiya yacı cın nı aşm aşmış olalacağın cağınılS ılS sanıy sanıyor orsa sa da biz aynı aynı kana kanaatt atte e değil değiliz. iz. Eğer Eğer Anado nadolu lu medre edrese selele-'' rinde rinde ders ders okut okutan an hoca hocala ları rı da devl devlet et hizm hizmet etii sayı sayıyo yors rsa, a, kana kanaat atım ımız ızda da daha daha emin eminiz iz.. Yok eğer eğer,, önem önemli li kadı kadılık lıkla ları rı kasd kasded ediy iyor orsa sa bund bundan an şüph şüpheedeyi deyiz. z. Burad urada a önem önemli li bir bir sonm sonm daha daha orta ortaya ya çıkı çıkıyo yor. r. İsta İstanb nbul ul'd 'da a yüks yüksek ek tahsili tahsilini ni bitirm bitirmiş iş olanla olanların rın ne derec derece e tekrar tekrar Anado nadolu' lu'ya ya,, memlek emleketl etler erine ine dönm dönmey eye e can can atıp atıp orala oralard rda. a. vazif vazife e aldıkl aldıkları arını nı incele incelem mek lazım lazımdı dır. r. Bugü Bugüne ne kıya kıyass eder ederse sek, k, kim kimseni senin n memle emleke ketin tine e veya veya Anado nadolu lu 'ya 'ya vazi vazife fe alm almaya aya gitm gitmey eye e gönü gönüllü llü olm olmadığ adığın ınıı ileri ileri sürm sürmek ek gerç gerçeğ eğe e daha daha uygu uygun n olab olabili ilir. r. Merke erkezc zcili iliği ğin n bir bir zara zararın rınıı daha daha böyl böylec ece e tesb tesbit it etm etmek mümkü ümkün n oluy oluyor or.. Medres edrese e öğre öğrenc ncile ilerin rinin in (suhte (suhte)) ahlak ahlak dışı dışı harek hareketl etler erini inin, n, yaptı yaptıkla kları rı tahsil tahsil gereğ ereğii onlara lara yakış akışm madığ dığınd ında şüp şüphe yoktu oktur. r. Ancak cak Mustaf stafa a Akdağ kdağ,, medre edrese se ders dersle leri rini nin n enge engell oluc olucu u hiç hiç olum olumlu lu bir bir etki etki yapm yapmam amış ış olm olmasın asına a dikk ikkati ati çekiy ekiyo or ve ders dersle leri rin n büy büyük kısm ısmının ının günahnah-se seva vap p üzeri zerin nde ol. duğu duğu hald halde e bunu bunun n tesi tesirr etm etmemes emesin inin in ilgi ilgi çeki çekici ci oldu olduğu ğunu nu ifad ifade e ediyo ediyorrl9• Dediğ ediğim imiz iz gibi gibi medre edrese se öğre öğrenc ncile ileri rind nden en umul umulan an ahla ahlakl klıı ve dürü dürüst st olm olmalar alarıd ıdır ır.. Ancak ncak kabu kabull etm etmek gere gereki kirr ki, ki, sade sadece ce medre edrese seliJ liJer erin in deği değil, l, 15 Age Age 16 Age 17 Age Age 18 Age Age 19 Age
124, 124, 150.
154. 154. 154. 154. 156. 156.
MEDRESELERİN MEDRESELERİN GERtLEMESi GERtLEMESi
23
her her müslü üslüm manın anın öyle öyle olmas olmasıı gere gereki kir. r. Çünkü ünkü en basi basitt müslü üslüm man en azın azın-dan dan büyü üyük günah ünahla ları rın n beş beş on tan tanesin esinii bili bilir, r, ama gene ene de o gün günahla ahları rı işişler. ler. BuI)d uI)dan an ayrı ayrı olar olarak ak medre edrese se öğre öğretim tim prog progra ram mını ını yakı yakınd ndan an bile bilen n bir bir kimse kimse bö}le bö}le bir hükm hükme kolay kolayca ca varm varmaz az.. Çünkü ünkü medres edres~l ~lerd erde e ilk okutuokutulan lan ders dersle lerr Arapç rapça a dil dil bilg bilgis isii (Sar (Sarf-N f-Nah ahiv iv)) ve ede edebi biya yat, t, mantık antık gibi gibi dinle dinle ilg ilgisi isi olm lmay ayan an dersl ersler erd dir. ir. Bu dersl ersler er sene senele lerr alır alır.. Dini ini dersl ersler er bund'ln d'ln sonr sonrak akii yılla yıllard rda a okun okunur ur.. Onun nun için için medre edrese seye ye gelip gelip bir iki iki s!ne s!ne eğle eğlene nen n kim kimseni senin n dilb dilbilg ilgis isin inii yete yeteri ri kada kadarr öğre öğrenm nme e im imka kaR Rı, o zam zamanki anki sist sistem eme e göre göre yok yokt~ t~.. Üzerin zerinde de durm durmak ak iste istedi diği ğim miz iki iki nokt noktad adan an biris birisin inin in hoca hocala la-rın azlığ azlığıı oldu olduğu ğunu nu söyl söylem emiş iştik tik.. Hocal ocalar arın ın ders dersle lerin rinde de ne de~e de~ece ce kifa kifa-yetli yetli oldu oldukl klar arıı ayrı ayrı bir bir soru sorund ndur ur.. İkin İkinci ci nokt nokta a öğre öğrenc ncile ilerin rin yata yatakh khan aneelerd lerde e ve odal odala arda rda çok çok sık sıkışık ışık old oldukla kların rını kabu kabull edin edince ce,, gürü ürültüd ltüde en hiç birini birinin n gereğ gereğii gibi gibi dersine dersine çalışı çalışına na im imka kanı nı olmad olmadığı ığı açıkç açıkça a anlaş anlaşılır. ılır. Bunundan başk aşka dil dil üzer üzerin ind de ile ilerde rde durac uracağ ağız ız.. Yaban abanc cı bir bir dild dilde e bir kaç dil kaid kaide esi öğreti retilm lme esini sinin n öğrenc renciy iye e dini ini bir bir kült kültü ür verdi erdiğ ğini ini idd iddia etm etmek zordu zordur. r. Bunu Bunun n için din din dersle derslerin rinii çoğu çoğunlu nlukla kla okud okuduğ uğu u kabu kabull edile edilen n mededrese rese öğre öğrenc nciler ilerinin inin,, sanıl sanıldığ dığıı kada kadarr okum okumad adıkl ıkları arını nı progra program mlarını larını tetkiktetkikde dini dinin n hükü hüküm mlerin lerine e aykı aykırı rı hare hareke kett etm etmeler elerin inde den, n, din din öğre öğretim timin inin in tesi tesirr etm etmediğ ediğii sonu sonucu cuna na varm varmak ak insa insanı nı yanl yanlış ış bir bir hükm hükme e sürü sürükl kley eyeb ebili ilir. r. Ayrıca rıca medre edrese se ders dersle lerin rin~ ~ eski eski tertib tertibin ine e göre göre okuy okuyan an ve progr program amla ların rınıı ololdukç dukça a bile bilen n biri biri olar olarak ak şunu şunu ifade ifade etm etmek iste isterim rim.. Medre edrese sele lerd rde, e, okun okun-muş olan lan fık fıkıhtı ıhtır. r. Fıkıh ıkıhta ta genel enelli likl kle e öğren renile ilen dini ini hükü ükümler, ler, caiz caizdi dir, r, caiz caiz değil değildir dir,, fasıttır fasıttır,, vaeip vaeiptir, tir, farzd farzdır ır ve yasa yasaktı ktır. r. Günah ünah ve seva sevap p sözle sözleri ri ve terim terimle leri ri Kuran uran'd 'da, a, Hadis adis'te 'te ve bazı bazı ahla ahla,k ,k kita kitapl plar arın ında da geçe geçer. r. Yüküksek sek tah tahsi sill yapm yapmay ayan an bir bir öğre öğrenc ncin inin in güna günah h ve sev sevap ap hakk hakkın ında daki ki fikri fikri ve bilg bilgis isii rastg rastgel ele e etra etrafta ftan n duyd duyduğ uğun una a veya veya arap arapça çası sı iyi iyi ise ise özel özel merak erak ı dodolayı layısı sıyl yle e büyü büyük k eser eserle leri ri okum okumas asın ına a daya dayanı nır. r. Farz ve haram ram (me (menhi) ile ile sevap ve günah her nekadar çok sıkııkıiliş ilişk kili ili ise ise de ara araları larınd nda a fark fark vardır rdır.. Bunla unları rı göz göz önün önüne e alın alınca ca sanı sanırı rım m ki, bir kaç kaç sen senelik elik medres drese e öğre öğren ncisi cisin ne din din öğret ğretim imin inin in niçin için tesi tesirr et~ et~ mediğ ediğii bir bir dere derece ceye ye kada kadarr açık açıkla lanm nmış ış olur olur.. Medres edreseli eli suhtele suhtelerin rin {öğr {öğren enci) ci) karışı karışıklı klık k çıkard çıkardığı ığı yerle yerler, r, medres edrese e ve imare im aretle tlerin rinin in çok çok olduğ olduğu u şehirle şehirlerr ve Anad Anadolu olu'nu 'nun n verim verimli li bölge bölgeler leridi idirr20• Çünkü ünkü oral oralar arıı daha daha çok çok öğre öğrenc ncii barın barındı dırm rmay aya a müsai üsaitt olm olmakla akla,, kapa kapası sı-tesi tesini nin n üzer üzerin ine e çıkm çıkmay aya a da elver elveriş işli li olup olup,, kala kalaba balık lık yerle yerlerd rde e insa insanl nlar arın ın birb birbiri irini ni tanı tanım malar alarıı 'dah 'daha a azdı azdır. r. Bu gibi gibi meçh meçhul ul kalm kalma a im imka kanı nı olan olan yeryerlerd lerde e karı karışı şık klık lık orta rtamı bulu bulun nur ve bu bundan ndan isti istifa fad de etm tmek ek iste istey yen fırfırsatç satçıl ılar ar,, sık sıkıntı ıntıd da ve darda arda 'ola 'olan nları ların n isy isyan heves evesle leri rin ni tahr tahrik ik edeb edebil ilir ir.. 20 Age, ge, 160. 160. 161. 161.
.J
'
HÜSE HÜSEYİ YİN N
ATAY ATAY
Bu böl bölge geler lerde den, n, Edirn Edirne e civarı civarı,, Bursa Bursa,, Balık Balıkes esir, ir, Afyon fyon Karahi arahisar sarı, ı, Manisa anisa-M -Muğ uğlala- Ispart Isparta, a, Kastam astamon onnn-Ça Çank nkırıırı-Bo Bolu, lu, Toka Tokat-A t-Am masya asya-Ç -Çoorum rum, Tarsu Tarsus-S s-Silif ilifkc kc-M -Man anav avga gatt üçge üçgenle nleri ri21 ve yöre yörele leri ri tale talebe be isya isyanl nlar arın ına a sahne sahne olmuştu olmuştur. r. Medres edrese e öğren öğrencil cileri erinin nin isyan isyanlar larınd ında a ideö ideölo lojik jik bir sebe sebep p bulam bulamad adık. ık. Yaln alnız ikti iktisa sad di seb sebep ve geç geçim derd derdin inii iler ilerii sürm sürmek ek ön plana lana alını lınıy yor. or. Aslında slında iktisa iktisadi di sebe sebep p sadec sadece e öğren öğrencil ciler er için için söz konu konusu su olmad olmadığı ığına na göre göre soru sorunu nu bira biraz z da leve levent nt deni denile len n başı başıbo boş' ş' ve çiftb çiftboz ozan anla larr açıs açısın ında dan n ele ele alalmak gere gereki kir. r. Bunla unlar, r, medre edrese seyi yi alet alet eder ederek ek öğre öğrenc ncii olm olmadık adıkla ları rı hald halde e öğre öğrenc ncii gözü gözükc kcre rek k halk halk için içinde de bir bir sem sempati pati ve hoş hoş görü görürlü rlük k kaza kazanm nmay ayıı amaç amaç edinmi edinmişlerd şlerdir ir22• Bazan azan öğre öğren ncile cileri ri d~ aral aralar arın ına a alar alarak ak orta ortak klaşa laşa çapu çapulc lcul uluk uk yapm yapmak ak ve böyl böylec ece e sııç sııçu u da ortak ortakla laşm şmak ak amaç amaçla ları rı da var vardı dı.. Bunun unun dışı dışınd nda a kim kimseni senin n tem temas etm etmediğ ediğii bir bir psik psikol oloj ojik ik sebe sebep p de var vardı dır. r. Medres edrese e öğre öğrenc ncisi isinin nin sakin, sakin, asud asude e bir ortam ortam içind içinde e okuy okuyup up yüks yükselm elmes esini ini herk herkes es özell özellikl ikle, e, aynı aynı yaşta yaştaki ki genç gençler ler çeke çekem memişle emişlerd rdir. ir. Bunla unlarr öğre öğrenc ncil iler erii kışk kışkırt ırtıp ıp,, tahr tahrik ik eder ederek ek onla onları rı bir bir defa defa medr medres eseeden dışa dışarı rı çek çekmişle işlerd rdir ir.. Dersi ersini ni bir gün ihmal ihmal etm etmeye eye cesar esaret et eden eden bir bir öğre öğrenc nciy iyii tekr tekrar ar medre edrese seye ye sokm sokmak ak zorla zorlaşm şmış ıştır tır.. Ayrıc yrıca a her her öğre öğrenc nciy iyii stan stand dart art bir zek zeka, kabil abiliy iyet et,, tem temayül ayül,, aşk aşk, ruh ruh, nefi nefiss ve beden edene e sah sahip olar olarak ak kabu kabull etm etmek bizi bizi yanl yanlış ış değe değerle rlend ndirm irmel eler ere e götü götürü rür. r. Sıkı Sıkı bir bir kont kont-rol rol ve öğre öğretim tim prog progra ram mı uygu uygula lanm nmay ayan an okul okulla lard rda, a, fakü fakülte ltele lerd rde e bugü bugün n bile ile ne gibi gibi aksa aksak klık lıklar lar ve bozuk zukluk lukları ların n öğre ğrencil ncile erin rin eksik ksik,, bilg bilgis isiz iz kalm kalmal alar arın ına, a, hakl haklar arın ına a ve ada adale lete te,, razı razı olm olmamal amalar arın ına a sebe sebep p teşk teşkil il ettiğ ettiğii bir bir gerç gerçek ekti tir. r. Öğren ğrenci cile leri rin n arka arkada daşl şlar arın ınıı sını sınıfla flara ra sokm sokmam amal alar arıı her her nene,ka ,kadar çeşitl şitlii sebebIere Iere dayanıyo ıyorsa rsa da, her vakit ola gelen len bir vakıa oldu olduğu ğu göz göz önün önünde de buJu buJund ndur urul ulm malu: alu:hr hr.. Hocal ocalar arın ın öğre öğrenc ncile ileri rini nin n çapu çapullculuk culukları ları karşı arşısı sın ndaki aki tutu tutum mları ların nı öğre ğrenem nemiyor iyoru uz. Ancak ncak pek pek nad nadir ir de olsa lsa bir müderris rrisin in eşldy ldya olan lan öğren rencile ilere başkanlık lık ettiğ ttiğii görülüyor23• Öğren ğrenci cile lerr (suh (suhte te)) baze bazen n k~dı k~dıla larr ve baza bazan n da sanc sancak ak beyl beyler erii tara tara-fın fından dan ko konınm nınmu uş oldu olduk kları ların na rast rastla lan nıyo ıyor24• Bu onlar nların ın isya isyanl nlar arın ının ın büyü üyümesin esine e ve kola kolayc yca a bastı astırı rıla lam mamas amasın ına a neden eden oluy oluyo ordu rdu. Medres drese e öğren öğrencil cileri erind nde e görü görülen len karg kargaş aşalı alığın ğın izleri izlerine ne Fatih Fatih devri devrind nde e de rastla rastlam mak mümkünd ündür. ür. Gitti ittik kçe soru sorun nları ları büy büyümü ümüş ve memle emleke keti tin n siy siyasi, asi, içti içti-21 Age, Age, 160-16 160-162. 2. 22 Age 183. 183. Bunun Bunun için sefahat sefahat ve yolsu yolsuzluk zluklan lannı nı halktan halktan uzak uzak tutmak tutmak için dağ dağ başlanna başlanna güya güya kendile kendilerin rine e "medr "medrese" ese" y'aprnı y'aprnışlar şlardı dı (187) (187).. 23 Age Age 190, 190, 188 188
24 Age 204. 204.
MEDR MEDRES ESEL ELER ERİN İN
GERI GERILE LEME MESi Si
25
maı ve iktis iktisad adıı duru durum mu bozu bozulu lunc nca, a, ıııed ıııedre resc sclil liler erii daha daha da çok çapu çapule leuuluğa luğa,, anar anarşi şiye ye ve ahla ahlak k dışı dışı hare hareke ketl tler ere e itmiş itmiştir tir.. İşte İşte bütü bütün n bu sebe sebebl bler er medre edrese se öğre öğreti tim m ve eğiti ğitim mini ini aksa aksatm tmış ış Ye geril erilet etm mişti iştir. r. Hem iyi iyi hoea yetiş tişmemiş ve hem de iyi iyi alim alim olm olma anın arzu rzusunu taşı taşıy yan tale taleh he kalmamış amıştır tır.. Bugün ugünkü kü öğre öğrenc ncii hare hareke ketl tler erin ine e kıya kıyasl slan anar arak ak dene denebi bilir lir ki herherkes, kes, çalı çalışı şıp p bilm bilmed eden en kola kolayı yınd ndan an dipl diplom oma a alıp alıp,, haks haksız ız mevki evki ve v~zi v~zife fe alma lma peş peşind inde idi. idi. Herkesin sin de bunu yapacak adamı varuı. ruı. Bize ize öyle geliy geliyor or ki, ki, suhtel suhteler erin in (med (medre rese se öğre öğrenc ncile ileri) ri) isyan isyanıı ve çapu çapulcu lcuhı hıkla kları, rı, mededrese reseli li ünva ünvanı nını nı alm almalar alarıı sade sadece ce çıİo çıİoşş nokt noktas asıı bakı bakım mında ından n olsa olsa gere gerekt ktir. ir. Başla aşlang ngıç ıçta ta tale talebe bele lerr isya isyan n etın etıniş iş ve vurg vurgun uncu culu luğa ğa başl başlam amış ış oldu oldukl klar arın ınıı tarihe tarihen n tesbi tesbitt etmek etmek gere gerekir kir.. Ancak ncak sonrad sonradan an gelen gelenler ler medres edresed ede e öğre öğrenc ncii olm olmadan adan öğre öğrenc ncii gibi gibi göz gözük ükm müş25 ve med medre resey seyii bir bir karar kararga gah h gihi gihi kulla kullannmış olabilirler26• Ya da da gel gelip ip medre edrese sede de bir bir kaç kaç yılo yıloku kudu dukt ktan an sonr sonra a eşki eşki-yalığ yalığa a başl başlam amış ış olm olmalar alarıı düşü düşünü nüle lebi bilir lir.. Hcl' cl' sene sene bir kaç kaç ay medr medres ese e de okud okuduk ukta tan n sonr sonra a eel' eel' yapm yapma a baha bahane nesi siyl yle e yola yola çıkı çıkıp p vurg vurgun uncu culu luk k yapı yapı-yorlardı27• İsta İstanb nbul ul'a 'a vara varan n ve kadı kadıla lara ra arze arzedi dile len n birç birçok ok olay olayla larr kesi kesik k şişikaye kayett ve kaz kazai ai hadis hadisele elerd rdir ir28• Medre edrese selile lilerin rin,, günlü günlük, k, hafta haftalık lık veya veya yıllık yıllık faal faaliy iyet etle leri rine ne dair dair vesi vesika kala larr olm olmadık adıkça ça bunl bunlar arın ın hang hangii sevi seviye yede de ve kaç kaç yıll yıllık ık medre edrese seli li old oldukla ukları rın nı ve kült kültü ür sev seviyei iyeicl cl'i 'ini ni tesb tesbit it etm etme imka imkanı nı yok yoktur. tur. Bunlar nların ın medres drese e kaçk açkını, ını, cahi cahill ve hiç bir terb terbiy iye e görme rmemiş anar anarşi şist st genç gençle lerd rden en ibar ibaret et oldu oldukl klar arın ınıı kabu kabull etm etmek gere gereki kir. r. Yaptık aptıkla ları rı çapu çapulcu lculuk luklar ların ın sonu sonueu eu elde elde ettik ettikler lerii serv serveti eti köyd köyde e ailele ailelerin rine e götür götürdü dükle kleri ri 29 zaman aile ailele leri ri onla onları rı nası nasıll karş karşıl ılıy ıyor ordu du ve aile ailele leri rine ne ne diyo diyoar arla lard rdı? ı? Bunla unları rı "cer "cer"d "den en halk halkın ın kend kendii rızas rızasiy iyle le verd verdiğ iğii bahş bahşiş iş,, fitra fitra ve zek zekat at olaolarak rak mı anlat anlatıy ıyor orla lard rdı? ı? Böyle öyle deği değill idiy idiyse se aile aile fertI fertIer erİİ ve öğr öğren enei ei olan olan çoçocukl cuklar arıı da kötü kötü kişi kişi olar olarak ak dam damgala galanm nmal alan an gere gereki kird rdi. i. Medre edrese se isya isyanl nlar arın ının ın bast bastır ırıla ılam mamas aması, ı, yayı yayılm lmas asıı ve uzun uzun bir bir süre süre devle evleti ti meşgu eşgull etm etmesi çok çok güçlü üçlü bir isy isyan oldu lduğundan ndan dolayı layı değil eğild di. Hcl' cl' tara taraft fta a hcl' cl' türl türlü ü bozgun zguneu eulu luk k, çapuI apuIc culu uluk vard ardı. 1\Ied \Iedrc rcse seli lile lerr de onla onlarr aras arasın ında da bir bir grub grubtu tu., ., Bunun unun yanı yanınd nda a devl devlet etin in resm resmii tedi tedip p kuvv kuvvet eti, i, jand jandar arm ması ası diye diyebi bile leee eeği ğim miz milis ilis kuvv kuvvet eti, i, Türkl ürkler erde den n meyda eydana na gele gelen n "İl erleri" erleri" resm resmi teşila teşilatın tının ın bile bile bozg bozgun uneu euluk luk yaptı yaptığın ğınıı görü görünc nce e30 durumun ne kad kadar ar karış karışık ık oldu olduğu ğu daha daha iyi iyi anla anlaşı şıla labi bilir lir.. 25 26 27 28 29 30
Age 166. 166. Age Age 188. 188. Age Age 165. 165. Age Age 164, 164, 169, 169, 170. 170. Age 184, 184, 187. 187. M.Ak M.Akdağ dağ,, Medre Medrese se lsyanla lsyanları-lk rı-lktisad tisad
Fakülte Fakültesi si lIIecmu lIIecmuası ası 368-69 368-69..
HÜSE HÜSEyi yiN N ATAY ATAY
26
Sonu Sonuç ç olar olarak ak bize bize intik intikal al eden eden şudu şudur. r. Medre edrese se öğ öğre renc ncile ileri, ri, bir bir sürü sürü sebe sebebl bler er altın altında da ders dersle lerin rinii bıra bırakı kıp p eşki eşkiya yalığ lığa a başl başlam amışl ışlar ar ve bu, bu, medre edrese se öğre öğ retim timin inin in geril gerilm mesin esines eseb ebep ep olm olmuştu uştur. r. Netic eticed ede e daha daha belin belinii do doğr ğrul ulta ta-cak cak sevi seviye yeye ye yü yüks ksel elem emem emişt işti. i. Bug ugün ün 31 Ara Aralık lık 19 1980 80 de Tü Türk rkiy iye e Cumumhuriy riyetin etind de Yüksek sek tah tahsil sil ve bir derec receye eye kadar lise liseli li öğ öğren rencile ilerin rin oluş oluştu turd rduk ukla ları rı anar anarşik şik olay olayla ların rın üste üstesi sind nden en hü hükü küm metle etlerin rin gele gelem miyec iyecek ek boyu bo yutla tlara ra ulaş ulaştığ tığın ınıı gö görd rdüğ üğtim timüz üzü ü kayd kaydet etm meliy eliyiz iz.. 12 Ey Eylü lüll 19 1980 80 tari tarihhinde inde 'mem 'memle leke keti tin n ko kom minis inistt solu solun n elin elind de Afgan fganis ista tan n gibi gibi bir bir du duru rum ma düşm dü şmes esin inii ön önle lem mek için için Tü Türk rk Ordus rdusu u ihtil ihtilal al yapa yapara rak, k, bü bütü tün n memle emleke kete te idar idarey eyii ele ele aldı aldı.. Bun una a sebe sebep p öğ öğre renc ncile ilerr ve on onla ları rı kışk kışkırt ırtan an ho hoca cala lar, r, desdestekl tekley eyen en bilin bilinen en katil katille lerr ve bili bilinm nmey eyen en gizl gizlii ajanl ajanlar ardı dır. r. Bun unu u gü günü nüm müzüzde böyle böyle gö görün rünce ce 'yalnı 'yalnız z medres edreselil elileri erin n de anlatıl anlatılan an biçim biçimde de,, bastır bastırılm ılması ası güç gü ç bir bir isyan isyana, a, karışı karışıklı klığa ğa kalkış kalkışm maları aları insan insana a mub ubala alağa ğa edild edildiği iği kana kanaat! at!-nı vermekte vermektedir. dir. 5-
Dill sorunu: Di sorunu:
Medre edrese sele lerd rde e öğ öğre reti tim m dili dili Ara Arapç pça a idi. idi. Bu, ısla ıslam m dini dinin nin ku kuts tsal al kiki'tab 'tabıı Kur'a ur'ann-ıı Kerim erim ile ile Hz. Peyga eygam mberi berin n sözl sözler erin inin in arap arapça ça olmas lmasın ının ın bir bir gere gereği ği idi. idi. Gerçe erçek k dini dini anla anlam mak için için ana kayn kaynağ ağın ınıı anla anlam mak Iazı Iazım mdı. dı. Osmanl smanlılar ılara a gelin gelincey ceye e kada kadarr da asırl asırlar ar bo boyu yu Arapça Arapça,, müslüm üslüman anlar larea ea ilim dili dili olar olarak ak ku kull llan anıl ılm mıştı ıştı.. Bu ku kuv vvetl vetlii bir bir gele gelene nek k idi. idi. Ancak ncak bizim bizim inanc inancım ımız ız od odur ur Kİ, her her hang hangii bir bir dil, dil, konuş konuşul ulan an ve ana ana kuca ku cağı ğınd nda a öğ öğre reni nile len n bir bir dil dil deği değilse lse,, o dil dil ile ilim ilim tahsil tahsil etm etmek çok çok zord zordur ur ve bii- zorla zorlam madır adır.. Bu dil dil ile yazı yazılm lmış ış olan olan.. ese eserle rleri ri ok okum umak ak,, öğ öğre renm nmek ek mümkü ümkünd ndür ür.. Ama böyle böyle yaba yabanc ncıı bir bir dild dilde e tahs tahsil il yapt yaptık ıkta tan n sonr sonra, a,.. o dildilde, o dili dilin n konuşu şuld ldu uğu ana ana vata atanınd ında uzun bir sü süre re kalm almadıkta ıktan n ve onu on u ana ana dili dili hali haline ne getir etirm medik edikte ten n sonr sonra, a, fikr fikrii ve ilm ilmi bir bir keşif eşif ve icad icad yapa yapabi bilm lmek ek pek zord zordur ur.. Him ve ve tedri tedriss dili ili çarş çarşıd ıda, a, paza pazard rda, a, sok sokakta akta,, evde evde ko kon nuşul uşulm malıd alıdır ır.. Öğrenc rencii medre edrese sede de ok okud uduğ uğun unu u daha daha kapı kapısı sınd nda a unut un utm mamal amalıd ıdır. ır. Asıl sıl genç gençlik lik yılla yılların rınıı bö böyl ylec ece e lisan lisan öğ öğre renm nmek ek için için vakvakfetm fetmey eye e mecbu ecburr olan olan pir pir öğ öğre renc ncin inin in öğ öğre rend ndiğ iğii dile dile sahip sahip olm olması, ası, isted istediğ iğii gibi gibi zihni zihni ve fikri fikri tasa tasarru rruff ta bu bulu lunm nmas ası, ı, anca ancak k medre edrese sede de öğ öğre rend ndiğ iğii kelikelime ve ifad ifadel eler erii iyi iyi ezbe ezberle rlem mişse işse hatır hatırla lam ma ve onla onları rı tekr tekrar arla lam ma yete yetene neği ği ile olur. olur. tlim adam adamı, ı, hiç düş düşün ünm meden eden,, kelim kelimele eleri ri zihnin zihninin in ve hazı hazıfza fzasın sının ın köşe kö şele leri rind nde e aram aramad adan an,, ko kon nuşup uşup dü düşü şünm nme e ve yazm yazma a melek elekes esin ine e sahi sahip p ise, ise, ilim ilimd de, dü düşü şünc nced ede, e, medre edrese sede de ve ok okul uld da öğ öğre rend ndiğ iğin inin in ötes ötesin ine e gegeçebi çebilir lir.. Bun unun un için için insa insan n kend kendii dilin dilinde de öğ öğre retim tim yapm yapmal alıd ıdır. ır. Başka aşka dild dilde e öğre öğ retim tim,, anca ancak k on onun un memle emleke ketin tinde de olm olmalıd alıdır. ır. Ama, kend kendii dilin dilinde de öğ öğre re-tim tim yapa yapark rken en yaba yabanc ncıı dil öğre öğrenm nmes esii ve yab yaban ancı cı ilim ilim adam adamları larını nın n fiki fikirrleri lerin nden isti istifa fad de etmes tmesii ayrı bir bir konudur. Şüphesiz esiz yabancı dille illerr ve
MEDRESELERİN MEDRESELERİN GERİLEMESi GERİLEMESi
27
arap arapça çayı yı çok çok iyi ve ana ana dili dili gibi gibi bile bilen n kim kimsele selere re her her zam zaman, an, ilim ilim ve fiki fikirr yönü yönünd nden en ihtiy ihtiyaç aç vard vardır. ır. Yaban abancı cı dille dilleri ri çok iyi iyi bile bilenl nler erii yetiş yetiştir tirm mek
ve
yaba yabanc ncıı eser eserler lerii Türkç ürkçey eye e kaza kazand ndırm ırmak ak,,
her her mües müesse sese senin nin ve şahs şahsın ın başbaş-
lıca lıca gaye gayesi si olm olmalıd alıdır ır ki, ki, Türk ürk tefe tefekk kkür ürü ü
ve med meden eniy iyet etii
Kanaa anaatim timiz ize e diyar iyarın ınd da
doğm doğmuş uş olsu olsun. n.
gö're gö're Osman smanlı lı Medre edrese sele lerin rinde de ve daha daha doğr doğrus usu u Türk ürk
bütü ütün öğreti retim min ve eğit eğitim imin in Arap rapça olmas lmasıı ilm ilmin daha aha çok.
inki inkişa şaff etm etmesin esine e enge engelo lola lan n dir.
sebe sebebI bIer erde den n ve belk belkii en önem önemlil liler erin inde den n biri biri--
Buna una rağm rağmen en Osman smanlı lı alim alimle leri ri için içinde de kend kendii memle emleke ketin tinde de tah tahsil sil yapıp apıp..
Arap rapça yazan azanla larr
çoktu ktur.
Bunları ların n
Arapç rapça a
verdi erdikl kle eri eserl serlcr cr,, za-, za-,
manın anın Arap rap alim limleri lerini nin n eserl serle eri ayann yannd da
ve baza bazan n onlard larda an üstü stün ol-
muştu uştur. r.
gere gereki kir. r. Ancak ncak medre edrese sele lerd rde e
Bunu unu büyü büyük k takd takdir irle le karş karşıla ılam mak
okutu kutula lan n
Arapç rapça a ilim ilim dili ili idi. idi. Kendin ndine e has klasi lasik k bir bir uslu slubu ve ifa ifadesi desi
vard vardı. ı. Sonr Sonra, a, okutu okutulan lan eser eserler ler de çoğu çoğunlu nlukla kla aslın aslında da Arap rap olmay olmayan an alim alimlerin lerin yazd yazdıkl ıklar arıı eser eserler lerdi. di. Diğer iğer önem önemli li bir duru durum m da edebi edebi zevk zevkii göz göz önü önü-ne getir etirm meyen eyen,,
ilm ilmin gere erektird tirdiğ iği, i,
kesin esin ve açık çık vakı vakıa ayi, yi,
gerçe erçeğ ği tıp tıpa
tıp tıp ifa ifade etm etmek kasd kasdiy iyle le yazı yazılm lmış ış olm olmasıy sıydı., ı., Edebiy ebiya atın tın
gerek erekti tird rdiğ iğii
haya hayali li tasvir tasvir ve gere gereks ksiz iz sözle sözlerle rle gelişi gelişi güze güzell bir manay anayıı mecaz ecaz,, kinay kinayeli eli'' ve istia istiare reli li ifade ifadele lerl rle e anla anlatm tmay aya a
özen özenile ilem mezdi ezdi..
Şimdi imdi de böyl böyled edir. ir. Herer-
hang hangii bir dilin edeb edebii yazıs yazısıı ve ifade ifadesi si o dilin dilin ilmi ilmi dilinin dilinin yazı yazı ve ifade ifadesin sinde den n ayrıd rıdır. ır.
Konuşm uşmak
Tarih arihi" i"
adlı adlı eser eserin inde de Osman smanlı lı alim alimle lerin rini. i. tenk tenkit it
kavr kavram amam amış ış
ayrı yrı bir öğret ğretim im iste ister. r. Osman sman Ergin rgin "Tü "Türk Maarif arif
veya veya kavr kavram am~m ~mış ış
eder ederkc kcn n3! bu hususla hususları rı
gözü gözüke kere rek k müste üsteşr şrik ikle lerin rin
mükem ükemm mel bir bir şeki şekild lde e Arapç rapça a konu konuşt ştuk ukla ların rınıı
methe ethedi dip p
iki iki üç üç scnc scncde de bizi bizim m alim alimle leri ri
küçü küçük k göste gösterm rmeğ eğe, e, cahil, cahil, Arapç rapça a bilm bilmez olara olarak k ilan etmeğ etmeğe e kalkış kalkışm mıştır. ıştır. Ama kend kendis isii bir bir yaza yazarr olsa olsa bile alim alim olm olmadığ adığıı için için yapt yaptığ ığıı suçl suçlam amal alar arın ın yönü yönünü nü bilm bilmiyor iyor ve neyi neyi nasıl nasıl tcnk tcnkit it etmes etmesii gere gerekti ktiğin ğinii kcstir kcstirem emiyo iyor. r. Biz de med medre rese se prog progra ram m ve öğre öğretim tim tarz tarzın ınıı tenk tenkit it edec edeceğ eğiz iz.. Osıpa sıpan n Ergin rgin'in 'in o kad kadar ar övdüğü üğü müsteş steşri rikl klc crin rin
hiç biri biri şim şimdiyc iyc kadar adar Arap rapça bir eser eser
yazm yazmış ış deği değille llerd rdir. ir. Sonra onra her her biri birini nin n kaç kaç defa defa Arap rap memle emleke ketle tlerin rine e miş ayla aylarc rca, a, scne scnele lerc rce e kalm kalmış ış oldu oldukl klar arın ınıı hesa hesaba ba katm katmal alıd ıdır ır.. müste üsteşr şrik ikle lerin rin ras rastla tlamak
gitgit-
Bugün ugün bile bile
için içinel ele e kola kolayl ylık ıkla la ve akıc akıcıı bir bir şeki şekild lde e Arapç rapça a konu konu.ş .şan ana a
zordu rdur.
Kendim karşıla ılaştığ tığım
,bir ,bir
çok
Arapça
prof rofcsürü
31 Osman sman Ergi Ergin, n, hem hem ilim ve ve hem de arap arap dili dili bakım bakımın ında dan n tenkit tenkit ediyo ediyor. r. Musa usa Kazım azım da ilim dili dili arapç arapça a ile edeb edebii dil dil arap arapça ça aras arasın ında da fark fark görm görmek ek istem istemiyor iyor "Biz "Biz arap arapça ça okum okumuy uyor oruz uz,, arapç arapça a yazılrru yazılrruş ş fenieri fenieri okuyo okuyoruz ruz" " sözü sözü söz söz mü? mü? (Srrat.ı (Srrat.ı Mustakım ustakım,, aded aded 54, sayfa sayfa 22; 1 Ram Ramazan azan 1327 1327 (190 (1909) 9) diyor. diyor. Aslında slında ilim hatta hatta felse felsefi fi dil ile edebi edebi dil dil aras arasın ında da hem hem uslu uslup p ve hem hem kelim kelime e ve terim terimlerin kullan kullanılışı ılışı bakım bakımırıda ırıdan n farkın farkın olduğ olduğun unu u inkar inkar etmek etmek imka imkansız nsızdır. dır. Ancak Ancak,, edeb edebii dili öğretm öğretmen enin in gereği gereğini ni savun savunm mak ayrı ayrı şeydir, şeydir, dil öğretim öğretimii yapm yapmak ak gene gene ayrı ayrı şeydir. şeydir.
HÜSE HÜSEYİ YİN N
28
ATAY ATAY
vc İsla İslam m ilim ilimIe Ieri ri müteh tehassıs ssısıı müşte şteşrik şrikin in tck tck kelim lime Arap rapça konuşam şamımış ımıştı tır. r. Sclis clis Ara Arap pça konuş onuşan anla ları rı pek ende enderd rdir ir.. Osman smanlı lı alim alimlerini lerinin n yazd yazdıkl ıkları arı eserl eserler er hakkınd hakkında a bir fiki fikirr elde elde etmek etmek 32 için için "Keş "Keşff ez-Z ez-Zun un un", un", "Osm "Osman anlı lı Müelli ellifl fler eri" i" gibi ibi eserl serler er ile ile İstanbul Kütüp ütüpha hane nele leri rin ni tara taram mak lazı lazım mdır. dır. Aneak eak Osman sman Ergin rgin'i 'in n gözü gözünd nden en kaça kaçan n iki iki nokta noktaya ya daha daha ceva cevap p verm vermek ek istiy istiyon onım ım.. Böyle öylece ce onun onun gibi gibi düdüşünc şüncnl nler ere e de eeva eevap p verm vermiş iş olac olacağ ağım ım.. Her müelli üellifin fin yeni yeni bir bir keşi keşiff ve icat icat ortay rtaya a kaym aymasını sını iste istern rnek ek çok çok yan yanlış lış bir tutu tutum mdur. ur. Dünyan nyanın ın en esk eski çağı çağınd ndan an bugü bugüne ne kada kadarr her her hang hangii bir bir kim kimseni senin n böyl böyle e bir bir istekt istekte e bulu bulunnması ası akla akla ve vakı vakıay aya a aykı aykırıd rıdır. ır. Binle inlerc rce e kişi kişi yaza yazarr çize çizer, r, alim alim olur, olur, ORların ların içinde içinden n bir bir kaç tane tanesi si oriji orijina nalo lolu lur. r. Orijin rijinal alıı çoğu çoğunl nluk uk ve çevr çevre e yayaratı ratır. r. Son Son olar olarak ak bazı azı ün yapm apmış büyük üyük alim alimle leri ri de eser eser yazm azmadık adıkla ları rı için için sı£ sı£ıra ıra ind indirm irmek büyük üyük haksı aksızl zlık ıktı tır' r'.. O adla adları rın nı zikr zikret etti tiği ği alim alimle leri rin n hay hayatla atları rın nı ince incele led diğim iğimiz iz zam zaman, an, çok çok tale taleb be okutt kuttuk ukla ları rını nı,, iki iki üç defa defa icaz icazet et verd verdik ikle leri rini ni görü görüyo yonı nız. z. O zam zamanki anki sist sistem eme e göre göre bir bir icaz icazet et verm verme e süresi 13 ve 14 yıld ıldı. Haftada dört gün ve he her gün bir kaç saat ders vere veren n ve 35 küsü küsürr sene sene devam devamlı lı tale taleb b e oku okuta tan n alim alimde den n ayrı ayrıca ca eser eser yazyazmasın asınıı iste istem mek, ek, haca hacalık lıkla la uzak uzakta tan n yakı yakınd ndan an ilgis ilgisii olm olmayan ayan bir bir kim kimseni senin n arzu arzusu su ve iste isteği ği olur lur ki, ki, bu imk imkansı ansız z olan olanıı iste istem mekten kten başk başka a bir bir şey şey de. ğildir33• Aslın slında da bugü bugün n de yaln yalnız ız Arapç rapçay ayıı deği değil, l, her her hang hangii bir bir dili dili öğre öğrettmek, ek, sade sadece ce biz Türkl Türkleri erin n soru sorunu nu değil değil,, bütün bütün düny dünya a millet illet ve devle devletle tleri. ri. nin nin sorun sorunud udur ur.. Sonr Sonra a şim şimdiki diki okul okulla ları rın n yaba yabanc ncıı dil dil öğre öğretm tmed edek ekii başa başarı rı-ları larına na bakı bakıld ldığ ığıı zam zaman eski eskini nin n başa başarı rısı sızl zlık ıkla ların rının ın deva devam m ettiğ ettiğii görü görülü lür. r. Şimdi imdi de iyi iyi dil dil bilen ilenle lerr ya özel zel hoca hocala lard rdan an ders ers alıy alıyor or vey veya dil okul okulla la-nna nna gidiyo gidiyorla rlar. r. İkin İkinei ei Meşru eşrutiy tiyet et (190 (1908) 8)'d 'den en sonr sonra a m:em :emleke lekete te gele gelen n fikri fikri hürr hürriy iyet et son sonucu ucu medre edrese sele leri rin n de ıslah ıslahıı üzeri zerin nde en çok Medre edrese seli lile lerr durm durmay aya a başl başlam amış ıştır tır.. Bu arada arada Medre edrese se içinde içinde en çok çok tenki tenkide de uğra uğraya yan n ders ders Araprapça olmuştu. . On, onbeş onbeş veya veya yirm yirmii sene sene med medre rese sede de ömrü ömrünü nü tüke tükete ten n bir bir kim kimseni senin n ilim ilim ve fenIe fenIeri ri öğre öğrenm nmes esii şöyl şöyle e durs dursun un,, Arapç rapçay ayıı bile bile gere gereği ği gibi gibi öğre öğrennmekten ekten aeiz aeiz kalm kalmas asını ının n sebeb sebebii olarak olarak metotsu etotsuzlu zluk k ve usuld usuldek ekii nizam nizamsız sızlık lık 32 Ayrıc Ayrıca a bak: bak: İ.H.Uz İ.H.Uzun unçar çarşılı, şılı,
Osm Osmanlı anlı Tarih Tarihii 1/270 1/270-28 -284, 4, 2/575 2/575-60 -608, 8, 3/490 3/490-5 -550 50,4/ ,4/51 5133-
550; 33 Bak: Bak: Osma Osman n Ergin Ergin,, Türk Türk Maarif aarif Tarih Tarihii 1/105 1/105,, 107, 107, 108, 108, 112,1 112,114 14.. Bir Bir örnek örnek:: OkutI OkutIDa Dakla kla meşgulo eşgulolar larak ak küçü küçük k lıi•.•.isa lıi•.•.isale le dışın dışında da eser eser yazm yazma a imka imkanı nı olmay olmayan an İstanb İstanbull ullu u Hafız Hafız Ahm Ahmet ŞaŞakir Kebir Kebir (1235(1235- 1315 1315)) t1'819 t1'819-18 -1897) 97) üç defa defa icazet vererek vererek birinci birinci defasınd defasında a üçyüz, üçyüz, ikinci ikinci defasınd defasında a yüze yüzelli lli küsü küsürr ~e üçün üçüncü cü defa defasın sında da altm altmış ış kada kadarr tala talabe beye ye icaz icazet et verm vermiş, iş, Sırp Sırp muha muhare rebe besin sinde de binb binbaş aşıı rüth rüthes esii ile harb harbe e iştir iştirak ak etm etmiştir. iştir. Son Son asrın asrın büyü büyük k alim alimle lerin rinin in çoğu çoğunu nu yetiş yetiştir tirm miştir iştir (M. (M. Zalıid Zalıid Kevse Kevseri, ri, el.Tah el.Tahrir rir e1.Y e1.Yeci eciz, z, 29, 29, H.D. H.D. 2/154 2/154.. Osm Osmanlı anlı Müellif üellifler lerii 1/340 1/340..
MEDRESELERtN MEDRESELERtN GERtLEMESt GERtLEMESt
29
göze çarpmaktad çarpmaktadır ırJ4• Bir Tebliğ ebliğde de medres edresele elerin rin ağlan ağlanac acak ak bir gerilik gerilikte te bıra bırakı kıla laca cak k olur olursa sa elli elli sene sene sonr sonra a isim isimle leri ri anca ancak k tarih tarihte te görü görüle lebi bile leee eek k oldu lduğu ifad ifade e ed\lm \lmişti işti.. Oysa on beş sen sene e son sonra lağ lağvedil edilm miş ve tari tarih he intika intikall etmişle etmişlerd rdi. i. Değişik eğişik Meden edeniye iyetle tlerin rin Doğuş oğuşun una a Dilin Tesir Tesirii Bir Fran Fran~ ~ız, ız, Alm lman an ve İngi İngiliz liz tefe tefekk kkür ürü, ü, fels felsef efes esii ve mede medeni niye yeti, ti, 'ken 'kendi di milli illi dille dilleriy riyle le okum okumay aya a ve oku okutm tmay aya a başl başlad adık ıkla ları rı anda andan n itiba itibare ren n doğm doğmay aya a başla başlam mıştır. ıştır. Diğer iğer deyim deyimle le kend kendii diller dillerii ile düş düşün ünm meye eye ve yaz yaz-maya aya başla başladık dıklar larıı zam zaman hem hem diller dillerii gelişm gelişmiş iş ve hem hem de ilim, ilim, meden edeniye iyett ve felse felsefed fede e yenil yenilik ik yapm yapma husu hususu sund nda a atılım atılımlar larda da bulun bulunm muşlar uşlardır dır.. çünçünkü kola kolay, y, serb serbes est, t, zahm zahmet et çekm çekmed eden en düşü düşünm nme e anca ancak k ana ana dilin dilinde de o]ab o]abiilir. lir. Anadi nadille lle düşü düşünü nürk rken en kelim kelime e ve mana ana ikis ikisii bir anda andain insa sanı nın n zihn zihnin inde de doj;' doj;'U Uverir verir.. Yaban abancı cı dild dilde e manay anayıı ifade ifade etm etmek için için insa insan n kalıp kalıp,, kelim kelime e ve ifade ifade aram aramak ak zoru zorund nda a kalır kalır.. Hem zahm zahmet et çeke çekerr ve hem hem de man mana a sıkı sıkı-şıp şıp kalı kalır, r, serb serbes estt harek areket et edip edip patlam tlama a, sıç sıçram rama ve atılı tılım m yapa apamaz. az. Batın atının ın milli illi diller dilleri" i" Lat Latin ince ce'n 'nin in esar esaret etin inde den n kurtu kurtulu lup p bire birerr ilim ilim dili o]. o]. dukl duklar arıı zam zaman her her millet illet kend kendii kara karakt kter erin inin in sim simgesi gesi olan olan bir meden edeniy iyet et ve fels felsef efe e kur kurm muştu uştur. r. Bunun unun dinl dinle e alak alakas asıı yokt yoktur ur.. Hepsi epsi eski eskide den n Hırisıristiyan tiyan idi, idi, gene gene de de Hıri Hırist stiy iyan an olm olmakta akta deva devam m ediy ediyor orla lar. r. Aslın slında da eski eskide den n tek tek tip Hırist ıristiy iyan an meden edeniy iyet etii vark varken en şim şimdi çeşitl çeşitlii Hırist ıristiy iyan an millet illetle lerin rin meyda eydana na getir getirdi diği ği çeşi çeşitli tli Hırist ıristiy iyan an meden edeniy iyet etle leri ri doğd doğdu. u. Diller illerin inin in,, meden edeniy iyet etle lerin rinin in ve düş düşün ünce cele lerin rinin in kend kendile ilerin rine e ait ait ayn ayn ayrı ayrı özel özellik likle leri ri olduğ lduğu u hald alde din bak bakım ımın ınd dan Hıris ıristi tiy yan ruh ruhunu, kültü ltür ve espir espiris isin inii taşımaktadırlar. Müslü üslüm man millet illetle lerr de esk eskid iden en kend kendii dille dillerin rinde de tedr tedris isat at yapm yapmış ış ololsalar salardı, dı, her her biri kend kendii milletin illetine, e, bulun bulundu duğu ğu bölge bölgenin nin,, iklim iklimin in hava havasın sına a ve şartl şartlar arın ına a göre göre ayrı ayrı ayrı, ayrı, deği değişi şik k fels felsef efe, e, mede medeni niye yett ve düş düşün ünce ce sist sistem emii orta ortaya ya koya koyaca cakt ktıı ve heps hepsii de gene gene İsla İslam mın ruhu ruhunu nu ve fels felsef efes esin inii taşı taşım mış olac lacaktı. tı. Arap rap olan lan ve Arap rapça yazan Mulıid lıidd din İbn İbn AraM raM nekadar Müslü slümansa ansa,, bir Türk olan lan ve Türkç rkçe yazan azan Yunus Emre, re, Farsç arsça a yazan zan Mevla evlana na da o kad kadar ar Müslü üslüm mandı andır. r. Arapç rapçan anın ın dışı dışınd nda a yaza yazanl nlar arın ın Müslü üslüm manlığ anlığıı Arapç rapça a yaza yazanl nlar arın ın Müslü üslüm manlığ anlığın ında dan n az deği değild ldir. ir. Dilin ilin dinl dinle e ilgis ilgisii yokt yoktur ur.. Hırist ıristiy iyan an Arapl raplar ar da yaz yazıp ıp çizm çizmek ekte tedi dirle rler. r. Arapç rapça a 34 12 Temm Temmuz uz 1325 1325 (1909 (1909)) Debr Debre'd e'de e toplan toplanan an Kongre ongre'de 'de Arnavu rnavud d şair şair HaflZ Alinin linin Kongongreye reye sund sunduğu uğu medre medresen senin in durum durumun una a dair dair sekiz sekiz madd maddelik elik bir ıslah ıslah progra programı mı ortaya ortaya atmış atmış ve bebeşinci şinci maddes maddesind inde: e: "Arap "Arapçad çadan an Türkç Türkçeye eye Türkç Türkçed eden en Arap Arapçay çaya a tereüm tereüm~ ~ ve mükal mükalem eme e suret suretiyle iyle LisanLisan-ıı Arab Arabi'ni i'nin n suretsuret-ii mükem mükemıne ıneled lede e tedris tedrisi" i" ve altıncı altıncı madd maddede ede "Her "Her sene sene sonund sonunda a imtih imtihananların ların ciddi ciddi ve muntııza untıızam m bir tarzda tarzda ierası ierası gibi metod metodun un islahı islahıııı ııı getirme getirmekte ktedir dir (Sırat(Sırat-ıı Mustakı ustakım m, Aded ded 49, Sayf Sayfa a 368),
30
HÜSE HÜSEYİ YİN N
ATAY ATAY
yazı yazıy yorlar rlar diye iye yazd yazdık ıkla ları rı,, çizd çizdik ikle leri ri,, orta ortay ya koy koydukl duklar arıı meden deniyet iyet ve fels felsef efe e Arap rap fels felsef efes esii ve mede medeni niye yetid tidir ir ama ama ruhu ruhu ve espir espiris isii Hıris ıristiy tiyan an-lıktır. Dini ini ve İlm İlmi Hiirr iirriy iyet etin in olma lmaması, ası, 1908' 908'de dek ki İkin İkinci ci Meşru eşruti ti-yett yette en sonr sonra a Medre edrese seli lile lerr tara tarafı fınd ndan an da, da, İsla İslam mda ilm ilmin geril erilem emes esin inin in sebe sebebI bIer erin inde den n olar olarak ak üzer üzerin inde de dum dum"lm "lmuştu uştur. r. Bunla unları rın n için içinde de,, daha daha önönceki ceki istib istibda dad d idar idares esin inin in,, din din ilim ilimIerin Ierinin in iyi tah tahsil sil edil edilm meye eye yard ardım etetmesi esi şöyle şöyle dursu dursu.n, .n, mani ani oldu olduğu ğunu nu ileri ileri siirenle siirenlerr az deği değildi ldir. r. Burad Burada a şunu şunu müşah üşahad ade e ediyo ediyonız nız.. Daha aha önce önceki ki asırla asırlarr için için medr medres eseli eliler ler ilmin ilmin geliş gelişm mesine sine man man i olm olmakla akla itha itham m edili edilirk rken en,, yirm yirmin inci ci asrın asrın başı başınd nda a iş ter tersi sine ne döndönmüştü üştür. r. Bu defa defa medre edrese selil liler er ve din din bilgin bilginle leri ri idar idarec ecii ve siya siyasi sile leri ri itham itham eder ederek ek,, onla onları rı din din ilim ilimIe Ierin rinin in gere gerekt ktiğ iğii gibi gibi tahsi tahsill edilm edilmes esin ine e karş karşıı çıkı çıkıp p düşm düşman anlık lık yaptı yaptıkl kları arınd ndan an dolay dolayıı itham itham etmişl etmişlerd erdir. ir. Muham uhamm med Nesib'i esib'in n bu husus hususta ta söyl söyled edik ikle leri rini ni günü günüm müzün üzün Türkç ürkçes esii ile bura buraya ya alıy alıyor oruz uz . 6-
. " ... ... Bu asır asırda da yetiş etişe enler nlerim imiz iz neden eden geçm eçmiş asır asırla lard rda a yeti yetişe şen nleri lerin n topu topukl klar arın ına a bile bile yak yakla laşa şam mıyor ıyorla lar? r? Asırla sırları rın n geçm geçmes esii beşe beşeriy riyet etin in ilerl ilerleemesin esine e hizm hizmet et eder ederke ken, n, nede neden n bizl bizler erin in geril gerilem emes esin ine e sebe sebep p olm olmuştu uştur? r? İşte İşte bir bir sürü sürü soru sorula larr ki, pek elem lem veric ericii ve acık acıktı old olduğu uğu halde alde,, cev cevabı abı zor zor değil değil,, tersin tersine e kolay kolaydı dır." r." "İst "İstib ibda dad d hükü hüküm metin etinin in mesle esleği ğim mize ize layı layık k gördü gördüğü ğü kötü kötü bakı bakışl şlar ar-dan dan, mesle esleğ ğimiz imize e vurdu rduğu müthiş thiş ve yıkıc ıkıcıı darbe arbele lerd rden en bahse ahsetm tmek ek,, ilerl ilerlem eme e yolu yolum muzun uzun ön~ ön~ne yığm yığmış ış oldu olduğu ğu aşılm aşılmaz az enge engelle lleri ri bir bir bir bir saya saya-. rak rak ceva cevap p verm vermek ek mümkü ümkünd ndür ür"3 "35. 5. 1908 1908 inkı inkıla labı bını nın n getir getirm miş oldu olduğu ğu serserbest yazma ile ile, hem medres reselile lileri rin n için içind de medres resenin durum rumunu i)i i)i kavr kavray ayan anla lar, r, diğe diğerr bir bir deyi deyim mle medre edrese seni nin n duru durum mu ile dışa dışard rdak akii ictim ictimai ai vakı vakıay ayıı ve yaşa yaşaiıa iıan n realitey realiteyii kavr kavray ayan anla lar, r, iki iki duru durum m aras arasın ında daki ki açık açıklığ lığıı görm görmüş üşler ler ve duru durum mu düze düzeltm ltmek ek için için kalem kaleme e sarılm sarılmışla ışlard rdı~ ı~ Medres edresen enin in ıslah ıslahın ını, ı, asra asra göre göre öğret öğretim im yapm yapması asını nı içten içtenlik likle le istiyo istiyorla rlard rdı. ı. Aynı ynı zam zamananda medre edrese seli li olm olmayan ayan münev ünevve verr taba tabak< k<ıı- da ıned ınedre rese se hakk hakkın ında da fikri fikrini ni dah daha rah rahatlı atlıkl kla a söy söylem lemeye eye imka imkan n bulm bulmuş uş oldu ldu. Bunlar nların ın için içinde de iyi iyi ve kötü kötü niye niyetli tli olan olanla ları rın n birl birleş eştik tikle leri ri bir bir nokt nokta a vard vardıı ki, ki, o da med medre rese sese seni nin n 35 M.Nes .Nesib ib,, Ulem lema, Mesle eslek-i k-i İlmi, İlmi, Beya Beyanü nül.H l.Hak ak,, aded aded'' lO, lO, sayf sayfa a 214. 214. 13 Zıl.K Zıl.Kad ade e 1326 1326 (1908 (1908). ). Burad Burada a iıham iıham edile edilen n İkinc İkincii Sulta Sultan n Abdu Abdulha lham mit devr devridi idir. r. Beya Beyanü nüll Hak, Hak, aded aded 13, 13, sayf sayfa a 274'de 274'de Hüsey Hüseyin in Hazim Hazim imzas imzasıı ile şöyle şöyle diyordu diyordu "Medr "Medrese eseleri lerimi mizin zin bugünk bugünkü ü esef esef verici verici halind halinden en iman iman ve vicd vicdan an sahib sahibin inin in üzül üzülm memes emesii kabi kabill midir? idir? Hele Hele kalbi kalbine ne sapla saplana nan n istibd istibdnd nd tırna tırnağın ğını, ı, ... AlIalı'a AlIalı'a şükür ki her anını bir türlü ncıkb ncıkb azab içinde içinde geçirdi geçirdiğim ğimiz iz o zulum zulum de,,-rin de,,-rinden den kurtul. kurtul. duk. duk. Bak: Bak: Aded Aded 50, 50, sayfn sayfn 1078 1078,, 25 Saf Safar ar 1328 1328 Sulta Sultan n Abdu Abdulh lhnın nınit it hakk hakkın ındn dn "ınem "ınemn n bu yeni yeni dnrut dnrut tedrisi tedrisin n sürekli sürekli masrafl masraflnnn nnnn n karşılı karşılık k olmak olmak üzere üzere evvelc evvelce e hal edilen edilen Hakan Hakan tnrafınd tnrafından an gasp gasp olunup olunup sonrad sonradnn nn maliye maliyeye ye devred devredile ilen n bir tnkım evkaf göster gösterdi" di" (n. 1079), 1079), Hüse Hüseyin yin Hnzım Hnzım,, nded nded 61, 61, snyfa snyfa 1250, 1250, 14 Cuma Cumadel del Ula Ula 1328. 1328.
MEDRESELERiN MEDRESELERiN GERILEMESi GERILEMESi
31
ıslahı ıslahı ile ilgilen ilgilenro roek ekti. ti. Medres edreselile elilerr de artık artık eski eski çağlar çağların ın ve önce önceki ki nesilnesillerin lerin dire direni nişin şinin in fayd faydal alıı olm olmayac ayacağ ağın ınıı görd gördül üler er.. Artık rtık 1773 1773 de de Mühen ühen-disha dishane ne-i -i Bahr-i ahr-i Hümay ümayun un,, 1796 1796 da Müh Mühen endis disha hane ne-i -i Berr-i err-i Hümay ümayun un,, 1827 1827 de de Tıph Tıphan anee-ii Amıre ve Cerrah errahha hane ne-i -i Mam amur ure e ve 1834 1834 de Mekteb ekteb-i -i Harbi arbiye ye aç açıld ıldı. ı. 1838 1838 den den sonr sonra a Medre edrese seni nin n dışın dışında da rüşti rüştiye yele lerr ve diğer diğer okulla okullarr kuru kurulm lmay aya a başla başland ndı. ı. 1857 1857 de Meş Meşiha ihatın tın dışınd dışında a Maa aarif rif Nez ezar areti eti resm resmii bir Hüküm ükümet et daire dairesi si halin haline e geldik geldikten ten sonr sonra a medres edresen enin in karşıs karşısınd ında a aynı aynı yetk yetkiy iye e ve bel belki ki siyas siyasile ilerin rin deste desteği ğiyl yle e daha daha çok çok yetk yetkiy iye e sahi sahib b bir bir teşkila teşkilatt oldu. oldu. Modern odern okulla okullarr ve Üniv Üniver ersite site aç açm maya aya (her (her nekad nekadar ar za zam man zam za man kapa kapaiın iınıış ıışsa sa da) da) başla başladı dı.. 1900 1900 den den sonr sonra a geliş gelişen en üniv üniver ersit site e Meded- . rese resenin nin bazı bazı şubele şubelerin rini-K i-Kud udat'a at'a karşı karşı Hukuk ukuk,, Medre edrese senin nin dinbilgi dinbilgisi si veve36 ren kısm kısmı karşıs karşısınd ında a da Din Din şube şubesin sinii aç açınc ınca a medres edrese e kena kenara ra itilmiş itilmiş oldu oldu • Gittikç ittikçe e haya hayatta ttan n ve kültü kültürr çe çevr vres esin inde den n atıla atılaca cağı ğını nı anla anlam mıştı ıştı ki, ki, hem hemen ıslaha ıslahatt yapılm yapılmas asını ını istem istemeğe eğe başla başladı. dı. Yapılan apılan ilk ıslah ıslahat at öner öneriler ilerii ve tatbika bikatın tının ın geç geç kalış kalış~ ~ yanı yanınd nda a tatm tatmin in edic edicii olm olmadığ adığıı ilerd ilerde e görü görüle lece cekt ktir. ir. 7-
Ferd erdiyet iyetç çilik ilik
ve Benc encillik illik::
Genellik llikle ve daha aha doğ doğrusu rusu yaratıl ratılış ış yönünden insa insan noğlu kendi varlığ rlığın ınıı korum rumayı amaç edinir inir.. Doğrud rudan doğruya ruya kcnd cndisi isi ile ilg ilgili olan olan aile ailesin sinii ve çolu çoluk k çocu çocuğu ğunu nunu nun n varlı varlığı ğını nı da tem teminat inat altın altına a alm almayı ayı ana ana hedef olara larak k ele alır alır.. İnsa İnsan noğlu oğlu bu tab tabii eğilim ilim altın altınd da, kendi ve ailesin ailesinin in menfaa enfaatını tını ve yar yarar arını ını her her şeyd şeyden en önce önceye ye kor. kor. Bunun unun karşıs karşısına ına çıka çıkan n her her türlü türlü enge engeli li berta bertara raff etm etmeye eye ça çalış lışır. ır. Kanun anunun un kend kendisi isine ne ververdiği diği varlı varlığı ğını nı koru korum ma ve ı;ürd ı;ürdür ürm me hakk hakkın ınıı az azam amii dere derece cede de kulla kullanı nır. r. Kanun anun isted istediğ iğin inii verm vermed ediğ iğii takd takdird irde e gizl gizlii yolla yollara ra ve hilel hileler ere e başv başvur urur ur.. Eğer ğer gücü gücü yete yeters rse, e, kend kendii şahs şahsii ve ailesi ailesi yarar yararın ına a olm olmak üzer üzere e konu konuyu yu yorum rumlar lar veya onu değişt ğiştir irir ir.. Osman smanlı lı toplum toplumun unda da din bilgi bilgini ni olduğ olduğu u halde halde benc bencillik illikten ten kurtu kurtulalamayan ayan aile aile ve ve akr akrab aba a çıka çıkarın rınıı ön plan planda da tuta tutan n topl toplum umun un za zara rarın rına a şeria şeriatt ve kan kanun un ölçüle ölçülerin rini, i, hak hak ve adale adalett mefum efumlarıD larıDll görm görmcm cmcz czlikte likten n geler gelerek ek hare hareke kett eden edenler ler bulun bulunm muştur uştur.. Osman smanlılal lılalar arda da ilmin ilmin gerile gerilem mesine esine ve seseviyes viyesinin inin düşm düşmes esine ine dolay dolayısıy ısıyle le ilmin ilmin ce ceha haletle letle eşit eşit olmas olmasına ına sebe sebep p olanolanlar lar az dcği dcğild ldir ir3 ?
.
36 M. M. Şevketi, Şevketi, medres edresele elerd rden en sonra sonrada dan n tıp, tıp, hend hendese ese şube şubeler lerini inin n ayrılm ayrılması ası ve ulumun ulumun en mülıim aksanıında aksanıından n olun fıkhm fıkhm gittikçe genişley genişleyen en muameala muamealatı tı beşere beşere kafi kafi derece derecede de ileri götügötürü1em rü1emem emiş iş olması olması ve binaen binaen aleyh aleyh başka başka müesse müesseseler selerin in vücud vücude e getirilerek getirilerek bir kaç şubesin şubesinii gaip etmes etmesii (M (Med edan ans.i s.i ıslam ıslamiye Islaha Islahatt Progr Program amı, ı, sayfa sayfa 5, Ram Ramaz azan an 1329 1329,, ıstanb ıstanbul, ul, Hürriy ürriyet et Matbaas baası) ı)
medre edrese seyi yi
düşü düşünd ndür ürm meye eye
başla başladı dı..
37 Calıit Calıit Balta Baltacı cı Osman smanlı lı Medres edresele eleri ri 63. 63.
32
HüSE HüSEyi yiN N
ATAY ATAY
Birinc irincii Sulta Sultan n Ahmed hmed,, Şeyh Şeyhul ulis isla lam m Mehm ehmed İbn İbn Sade Sadedd ddin in'e 'e devdevlete lete ve millete illete arız arız olan olan bozuk bozukluğ luğun un sebeb sebebini ini sorar sorar,, şeyh şeyhuli ulisla slam m da "ban "bana a ne bund bundan an"" ceva cevabı bını nı verir verir38• Şim Şimdi "nem "nemelazım elazımcıl cılık" ık" diye diye sloga slogan n halin haline e gele gelen n bu tutum tutum,, aslın aslında da topl toplum umu u ilgile ilgilend ndir iren en işle işlerd rded edir ir.. Yoksa oksa şahs şahsii işişlerd lerde e hiç kimse imse başk aşkasın asına a göz göz açtı açtırm rmam amak akta tad dır. ır. Benci encill lliğ iğin in top toplum luma karşı karşı olum olumsuz suz ifade ifadesid sidir. ir. İlim İlim adam adamı, ı, dev devlet let adam adamıı ve ask askeri eri paşal aşalar ar gibi ibi büyük yük adam adamla lara ra veril verilen en imtiy imtiyaz azlar larda daki ki yanıl yanılm malar alar yıllar yıllar ve asırla asırlarr boyu boyu mille milletin tin altınd altından an kalk kalkam amad adığı ığı kötü kötü sonu sonuçla çlara ra ve bozu bozuklu klukla klara ra sebe sebep p olmak olmaktad tadır. ır. Herh Herhan an-gi büyü büyük k bir bir zata zata veri verile len n imtiy imtiyaz az ve mükaf ükafaa aatın tın varis varisle leri rine ne intik intikal al ettiettirilm rilmes esii ve çoc çocuk ukla ların rına a aynı aynı imtiy imtiyaz azın ın tanı tanınm nmas asıı topl toplum umun un idar idares esin inii bir bir aile aileye ye,, aşire aşirete te ve olig oligar arşi şiye ye verm vermek ek olur olur.. Ailele ilelere re ve soy soyla lara ra intik intikal al edeedecek cek bir imti imtiya yaz z mille illete te çok çok pah pahalıy alıya a malo alolmu lmuştu ştur ve olac olacağ ağın ınd da tari tarih hi tere tereü übe şahi şahitt ttir ir.. Kuran uran-ı -ı Kerim erimd de Yüce Alla Allah h, İbra İbrahi him m'e "se "seni insa insan nlara lara önder der yapac apacağ ağım ım dedi, edi, İbra İbrah him soy soyumda umdan n da (kıl (kıl)) dey deyince ince,, Yüce üce Allah llah zali zalim mler ler (hak (hak etm etmeyen eyenle ler) r) Benim enim andı andım ma eriş erişem emez ezle lerr buyu buyurd rdu" u" (Bak (Bakar ara a 124) 124).. Kuran uran'ın 'ın ve İslam İslam'ın esas esasla ların rında da ve fels felsef efes esin inde de soyc soycul uluk uk imtiy imtiyaz azıı bulu bulunm nmad adığ ığİİ görü görülm lmek ekte tedi dir. r. Her ferd ferd kend kendi, i, ehliy ehliyet et ve kabi kabililiyetin yetine, e, çalış çalışm masın asına a ve hüne hünerin rine e göre göre mevki evki ve im imtiyaz tiyaz s"ah s"ahib ibii olur olur,, mükafa kafaat atın ınıı da alır. alır. Bunla unlard rda a irsiy irsiyet et ve soy soyeu eulu luk k rol rol oyna oynam mamal amalıd ıdır ır.. Osman smanlı lıla lard rda a ilk ilk ilm ilmi imti imtiya yaz z tan tanınan ınan Fenar enarii aile ailesi sid dir39 Molla Fenari, ari, Şemse emsed ddin Muham uhamm med b. Hamza amza (834 (834/1 /14 431) 31) büy büyük bir bir alim alim ololduğu duğund ndan an dola dolayı yı soyu soyuna na ilmi ilmi mevki evkile lerr için için bir bir imtiy imtiyaz azın ın veri verilm lmes esin inin in sebe sebebI bIer erin inii bilm bilmiy iyor oruz uz.. Ancak ncak bir bir kim kimseni senin n kend kendii başa başarı rısı sınd ndan an dola dolayı yı başk başkas asın ına a imtiy imtiyaz az tam tamnmas nmasın ının ın şeri şeri ve de de kan kanun unii bir bir mesne esnedi di olm olmadığ adığıı aşik aşikar ardı dır. r. Başar aşarıy ıyıı göst göster ereı eııe ıe mükaf ükafaa aatt ve imtiy imtiyaz azın ın veril verilın ınes esin inin in makul akul olm olmasın asınıı ve bunu bunun n ilme ilme teşvik teşvik edic edicii bir bir sebe sebep p oldu olduğu ğunu nu inka inkarr etm etmeye eye imimkan yoktur. Burada alda ldatıc tıcı olan, başarı gösterilme lmeden mükafatlan landınlm ınlma aktır. ır. Evlad ve çohık çocukların kendile ileri bizz izzat başarı göst göster erm memişle işlerr ki, bir imti imtiy yaza aza ve mük mükafaa afaata ta hak kazan azanm mış olsun lsunla lar. r. İsla İslam m naza nazarın rında da peyg peygam ambe berin rin soyu soyunu nun n bile bile bir bir imtiy imtiyaz azıı yokt yoktur ur.. Burad urada a asıl asıl sosy sosyal al ve idar idarii bozuk ozuklu lub b'lln 'lln amil amilii şud şudur. Osman smanlı lıla ları rın n ilk ilk kuru uruluş luş devi devirle rlerin rinde de henü henüz z idari idari siyas siyasii ve sosy sosyal al bir dÜ dÜZl'n Zl'nku kuru rulm lmam amış ış ve gelen gelen-ek yerl yerleş eşm memiş emiştir tir.. Az çok çok başa başan n göst göster eren en bir bir kim kimseye seye başa başara rabi bile lece ceği ği bir bir mevki evki veri verile lebi bilir lir.. Bunda unda bir bir kade kadem me ve hiy hiyer erar arşi şi düşü düşünü nüle lem mez. ez. Zira böyle yle bir bir kad kadl'm l'me henüz enüz tees teessü süss etm etmemiş emişti tir. r. İkin İkinci ci önemli emli nok nokta ida idari ve şosy şosyal al bir durlim durlim da kuru kurulu~ lu~ halin halinde de henü henüz z devle devlett nizam nizamınm ınm yerle yerleşm şmee38 M.Za M.Zahid hid Kevse Kevseri, ri, Makalat akalat el-Kevs el-Kevseri eri 519, 519, Mısır Mısır (1372 (1372 (1952 (1952)) Matbaat Matbaat el.Enva el.Envar. r. 39 Atayi tayi 32. 32. t.H.U. llmiye llmiye Teşk Teşkila ilatı tı 72. 72.
MEDRES MEDRESEL ELERİ ERİN N
GERİL GERİLEME EMESI SI
33
miş oldu olduğu ğudu dur. r. Böyle öylebi birr zam zamanda anda aile ailele leri rin n nüfu nüfuzu zuna na ihtiy ihtiyaç aç olur olur ve babaşarı şarılı lı aile ailele lere re yapac yapacak akla ları rı bir bir takı takım m göre görev v ve imti imtiya yazl zlar ar veril verileb ebili ilir. r. Ancak cak devl devlet et niza nizam mı kuru kurulu lup p yerl yerleş eşin ince ce ve mev mevki kile lere re yüks yüksel elm me bir bir takı takım m kanun anun ve kaid kaidel ele ere bağ bağlanı lanınc nca a esk eski imti imtiya yazl zlar arın ın son sona erm ermesi esi gere gereki kir. r. Tarih Tarihte te görü görüld ldüğ üğü ü üzer üzere e bu gibi gibi imtiy imtiyaz azla larr kuru kurulu lu düze düzen n içind içinde e düzp düzpnnsizlik sizlikler lere e sebe sebep p olurla olurlar. r. İşte İşte meşhu eşhurr İbn İbn Kemal emal,, Ahmet hmet Şem Şemsedd seddin in40 Şeyhul Şeyhulislam islam bulundu bulunduğu ğu zam zaman (939 (939 H. H. 1532 1532-3 -3 M.) Mue Mueyy yyed ed zade zade Abd Abdul ulva vahl hlıa ıab b Efen Efendi di'y 'yi, i, boboşala şalan n Kırk ırk akçe akçeli li Mahm ahmut Paşa aşa Medre edrese sesi sin ne haksı aksız z yere ere kan kanun ve ninizam zama ayk aykırı ırı olara larak k tayi tayin n etti ettire reb bilm ilmek için için,, Sad Sadra raza zam m Makb akbul İbra İbrah him Paşa'dan4lriea riea eder eder ve İbra İbrah himP imPaşa da bun bunu Kaza azasker sker Fenar enariz izad ade e Muhuhyiddin yiddin Efend Efendi'ye i'ye sör.ler. Muhyi uhyid ddin din Efen fendi, di, bu iste isteğ ği tam tam yap yapmasa asa bile ile redd reddet etm mez. ez. Abdul bdulva vahh hhab ab Efend fendi'y i'yii otuz otuz akçe akçe günlü günlükl klü ü Çanda andarl rlı-z ı-zad ade e İbra İbrahi him m Paşa aşa Medre edrese sesi sin ne tay tayin etm etmekle ekle yeti yetin nir. ir. O zam zamana ana kadar adar kırk kırk akçe akçe günlük nlükle le yek yekten ten tay tayin olmak lmak sade sadec ce Fene eneri zade zadele lere re'' veril erilm miş bir bir imtiyazdı42• İbn Kemal Paşa Şeyhulisla islan n oldu lduğu halde lde' sa sadrazamı vasıta ıta kılıp kılıp kendi kendisi sine ne iyili iyiliği ği doku dokuna nan n Mueyy ueyyed edza zade de Abdur bdurra rahm hman an43 Efendinin inin oğlun lunu kanuna aykırı ırı olara larak k ve ge gerek reksiz yere haketme tmediği iği bir kademeye tayin etmek iste isted di ve kısm ısmen de başardı. Tayini ini yapan kaza kazask sker er Fene Feneri ri zade zadeler lerde dend ndi. i. Bir Bir kaç kaç kad kadem eme e iistten iistten tayin tayin olma olma imtiy imtiyaz azıı 40 Babas Babasuun uun adı adı Süle Süleym yman an dede dedesin sinin in adı adı Kema Kemall Paşa Paşaya ya izafet izafet edile edilerek rek Kema Kemall Paşa Paşaza zade de denm denmişt iştir. ir. 1468 1468 (873 (873 H) H) Toka Tokatta tta doğm doğmuş, uş, 15251525-6 6 (932 (932 H) de Şeyh Şeyhuli ulisla slam m olmuş olmuş ve öldüğü öldüğü 2 Şevv,,1 Şevv,,1 940 (16 (16 Nisan Nisan 1534) 1534) tarih tarihine ine kadar kadar Şeyhuli Şeyhulislam slam olarak olarak kalmış kalmışu u (İsmet (İsmet Parmaksı Parmaksızoğ zoğlu) lu) İslam İslam Ans Ansikl iklop oped edisi isi "Kem "Kemal al Paşa Paşa.. zade zade"" madde maddesi si 6 /561, /561, 564, 564, Mecd Mecdi, i, Seka Sekayık yık-ı -ı Numa Numaniy niye e Tercüm Tercümesi esi 381, 381, İ8mail İ8mail Hakkı Hakkı Uzunc Uzunc;arş ;arşılı, ılı, Osmanl Osmanlıı Tarihi Tarihi 2/665 2/665 vd. 41 İbrahim Paşanın Paşanın rum.oldu rum.olduğun ğunu u çoğunlu çoğunlukla kla zikrede zikrederler rler İ494 de doğmu doğmuş, ş, Şehzad Şehzade e Süleyman man (Kanun (Kanuni) i) terbiye8 terbiye8inde inde yetişm yetişmiş iş 1523'de 1523'de kaide kaide ve gelenek gelenek dışı bir surette surette Kanuni Kanuni tarafınd tarafından an vezir veziraz azam am tayin tayin edilm edilmişt iştir. ir. Kanu Kanunin ninin in kızka kızkarde rdeşi şi Hatic Hatice e Sulta Sultanl nla a evlen evlendi. di. 21 Rama Ramaza zan n 942 942 (IS (IS Mart Mart 1936 1936)) da idam idam edile edilene ne kada kadarr sadra sadraza zaml mlık ık y~pm y~pmışt ıştır. ır. t.H.U t.H.U.. 08m 08manlı anlı Tarih Tarihii 2/306 2/306,, 535, 535, Meyda eydan n Larou arouss sse e 6/17 6/177 7 vd. vd. 42 Atay Atayı, ı, Şeka Şekayı yık k Zeyli eyli 32, I.H I.H.U. .U. İlın İlıniy iye e Teşk Teşkil ilau au 68. 68. 43 Abdurrah Abdurrahma man n Efendi, Efendi, Ali Çele Çelebini binin n oğlu ve Şemsed Şemseddin din Müeyy Müeyyed ed Çelebin Çelebinin in torunu torunu olup 860 860 (1456) (1456) da Amas Amasya yada da doğm doğmuş uştur tur.. Amasy Amasyad ada a sanc sancak ak beyi beyi buluna bulunan n Şelız Şelızad ade e II'. II'. Beya Beyazı zıd'ı d'ın n içki içki alemle alemlerind rinde e bulunurd bulunurdu. u. Fatih Fatih bu durum durumu u haheı haheı alınca alınca şehzad şehzadenin enin lalası lalası Fenariza Fenarizade de Ahme Ahmed d Beye Beye (884/1 (884/147 479) 9) gönd gönderd erdiği iği bir hükümd hükümde e Şehz Şehzad adey eyii kötü kötü yola yola sevke sevkede denle nleri ri tedip te dip etmes etmesini ini bilbildiriy diriyor. or. Beye Beyezi zid d Müeyy üeyyed ed-za -zade de Abdu Abdurra rrahm hman ana a para para verer vererek ek kaçm kaçmas asını ını tavsi tavsiye ye ediyo ediyor. r. O da da Halebe Halebe gidip okumaya okumaya başlıyor başlıyor,, oradan oradan Tebriz Tebriz'e 'e Celale Celaleddin ddin Devva Devvanide niden n okuma okumaya ya gidiyor. gidiyor. Bayezid yezid padişah padişah olunca olunca İstanbu İstanbula la geliyor geliyor ve ilmini ilmini İstanbul İstanbul ulema8ı ulema8ı takdir takdir ediyor, ediyor, önee önee kalen kalenderderhane hane ve 80nra 80nra Sahn.ı Sahn.ı Semand Semanda a muderr muderris is oluyor oluyor ve Rum Rumeli eli Kazas Kazaskerl kerliğin iğine e kadar kadar yükseli yükseliyor yor (t.H.U H.U. O.T O.T 2/6572/657-59 59)) Bu esna esnada da İbn Kema Kemall Paşa Paşa'yı 'yı Sulta Sultan n Beya Beyazıd zıd'a 'a takdim takdim ediyo ediyorr ve yük yükse sel. l. mesin mesine e yardı yardım m ediyo ediyorr (a.g.e (a.g.e.6 .665 65). ).
",
HüSEYI HüSEYIN N ATAY ATAY
34
kend kendile ilerin rinee yani yani Fe Fena nari-z ri-zad adele elere re ma mahs hsus ustu. tu. Fe Fena nariri-zad zadee bu imtiy imtiyazı azın n yaln yalnız ız Fe Fena nariri-za zade dele lere re ait ait oldu olduğu ğunu nu orta ortaya ya atar atarak ak başk başkal alan annı nın n bu imtiyaz imtiyazaa ortak ortak çıkmaları çıkmalarım m önlem önlemek ek istemişti. istemişti. Ancak Ancak sadraz sadrazam amın ın sözünü sözünü de kırma kırmadığ dığıı için için ve gene gene de kend kendile ilerin rinee verilm verilmiş iş imtiya imtiyazd zdan an aşağı aşağı bir bir derec derecey eyee tayın tayın ediy ediyor. or. Acaba caba dend dendiği iği gibi gibi İbn İbn Kema Kemall Pa Paşa şanın nın böyle böyle bir iltİnıa iltİnıasa sa gerek gerek görm görmesi esi Abdurr bdurrah ahma man n Efen Efendid diden en gördü gördüğü ğü iyiliğ iyiliğee karşı karşı mı, mı, yoksa Fenariza Fenarizadey deyee karşı karşı mı? Madem Madem ki onların onların böyle böyle bir imtiyaz tiyazlar larıı vardı vardır, r, başk başkası asını nın n da olmalı olmalıdır dır,, düşü düşünc nces esine ine yer yer verm vermek ek için için sadraza sadrazamı mı araya araya koymu koymuşş olabilir. olabilir. Kendisi Kendisi Şeyhu Şeyhulislam lislamold olduğ uğu u halde halde böyle böyle bir istekte istekte bulun bulunma mamış mıştır. tır. Hangi Hangi maksad maksadaa olursa olursa olsun olsun bu uygu uygulam lamanın anın kurul kurulan an düzen düzende de bir delik delik açmak açmak olduğ olduğun unu u sonr sonrak akii tatbi tatbika katt göste göstererecektir. Abdul Abdulbak bakii Mahmud ahmud (1526(1526-160 1600), 0),Bak Bakii ünvanı ünvanı ile tamnan tamnan ünlü ünlü şair dani danişm şmen end d oldu oldukta ktan n az sonra sonra 25 akçe akçe günlü günlükle kle müderr üderris is olarak olarak ta}in ta}in edilm edilmes esii için Kanu Kanuni ni fer ferma man n verd verdi. i. Rum Rumeli Kazask azaskeri eri Hami Hamid d Efen Efendi di bu tayini tayinin n kanu kanuna na aykın aykınlığ lığını ını ileri ileri sürdü sürdü ise de Kanun anuni'ni i'nin n ısran ısran üzeüzerine otuz otuz akçeli, akçeli, Silivri'de Silivri'de Piri Mehm Mehmed ed Paşa Paşa Medrese Medresesinetayin sinetayin edildi edildi44• Muhaş uhaşşı şı Sİ Sİna nanz nzad adee Hüsey Hüseyin in Çeleb Çelebii baba babasım sımn n hatın hatın içİn içİn heme hemen n 40 akçe akçe ile Kalend Kalenderha erhane'y ne'yee tayin tayin oldu oldu45• Ahme Ahmed d Çelebi, Çelebi, mülaze mülazeme mete te ulaşır ulaşır ulaşma ulaşmazz Çivizad Çivizadee Mehme Mehmed d EfenEfendi'ye46 dam damad olduğ olduğun unda dan n dolay dolayıı 969 (1651 (1651)) da hem hemen otuz otuz akçe akçe ile Hacı Hacı Hasan Hasan-zad -zadee me medres dresesin esinee tayin oldu oldu47• Ahmed hmed b. Hasan: asan: Hasan-B asan-Bey eyza zade de Ahme Ahmed d Efen Efendi di 977 977 (1569 (1569-70 -70)) de ilk defa defa Kırk Kırk akçe akçe ilc Kızıl Kızıl Musluk usluk müd müderr errisi isi olara olarak k tayin tayin edildi edildi 48• Çünkü Çünkü babası babası Yavu Yavuzz Sultan'ın Sultan'ın sadıdan sadıdannda ndan n idi. Ebus Ebus-Su -Suud ud'un 'un oğlu oğlu Musta Mustafa fa 982 982 (1574 (1574-5 -5)) de babas babasını ının n hatın hatın için için ilk anda anda "S "Sah ahn" n" müde müderri rriss olara olarak k tayin tayin oldu oldu49• 44 Atayi, Atayi, 435, 435, Meyda Meydan n Laro Larous usse, se, 2/832/83-84 84,,
tH.U. llmiy llmiyee 46. 46.
45 Ata Atayi yi 278, 278, Cahi Cahid d Balt Baltac acı. ı. O.M.3 .M.374 74.. 46 Kanun Kanuni'nin i'nin ŞeyhU ŞeyhUlislar lislarm m Muhyiddi Muhyiddin n Şeyh Şeyh Mehm Mehmed ed Efend Efendii (ö. 954/15 954/1547) 47) nin oğludur. oğludur. 937 (1530) (1530) de doğmu doğmuşş olup olup 989 989 (1581 (1581)) de ŞeyhU ŞeyhUlislam lislam olmuş olmuş ve 995 995 (1587) (1587)
MEDRESEL MEDRESELERİN ERİN GERtLEMES GERtLEMEStt
3S
Dukad ukadino inoğlu ğlu Mehm ehmed Paşa Paşa 'nın 'nın oğlu oğlu Osman sman bey bey Pa Paşa şaoğ oğul ullar larına ına (meha (m ehadim dim-i -i Alişan) Alişan) ait "Kanu "Kanun-ı n-ı Kadim. adim.ii Osma Osmaniy niyan" an" üzere üzere 984 (15767) de de mülaz mülazim im oldukta olduktan n sonra sonra ilk anda anda elli akçe akçe ile Davu Davud d Pa Paşa şa Medreedresesi sesi müderr üderrisl isliği iğine ne tayin tayin olun olunm muştu uştuso. Muhaşşı uhaşşı Sinan-z Sinan-zade ade Hüseyin üseyin Efendi'n Efendi'nin in oğlu Mustaf Mustafaa Efendi, Efendi, 987 (1579) den önce dede dedesinin sinin yüksek yüksek hatırı hatırı için (Sudur-ı (Sudur-ı Kiram Kiram Ce Ceddi ddi alialişanların şanlarınaa ikram ikram kasded kasdedip) ip) ilk anda anda kırk akçe akçe ile Efdalzade Efdalzade me medres dresesin esinee tayin tayin olundu olundust. st. Hoca Hoca Sa Saded deddin dinin in dördün dördüncü cü oğlu oğlu Abdul Abdulazi azizz 7 Rebiulahir 983 (1575) de doğm doğmuş uş olup olup baba babasın sında dan n mülaz ülazem emet et alara alarak k 1003 (1594) de Dahil (elli-akçeli) (elli-akçeli) rütbesi ile Gazanfer Gazanfer Ağa Medres Medresesine esine "Hocaza "Hocazadeler deler Kanunu Kanunu üzre" üzre" tayin tayin olmuştu olmuştusı. sı. Kanuni anuni devrind devrindee Anado Anadolu lu Kazas Kazasker kerii (sadrı) (sadrı) olan Ca Cafer fer Efen Efendi'nin di'nin oğlu Sunullah Sunullah Efendi Efendi 960 (1553) de doğmuş ve 977 (1569) de müla mülazim zim ve 978 (1570) de ilk def defaa kırk kırk akçe akçe ile Beşikt eşiktaş aş'ta 'ta Barbaro arbaross Hayre ayredd ddin in Paşa Pa şa Medres edreses esine ine tayin tayin olmuş olmuştu tuS3. Sunul Sunullah lah Efendi'n Efendi'nin in oğlu oğlu Derviş Derviş Mehmed ehmed Efendi Efendi babasın babasının ın 1612de ölümü üzere üzere mülazım kaydediliyor kaydediliyor ve aynı sene Şeyhulislam Şeyhulislam oğlu olduğunu duğunun n şerefine şerefine Zal Zal Pa Paşa şa Medrese edresesine sinetay tayin in ediliyo ediliyorrs4.Bu .Bu me medre drese se Dahil itibar itibar edilmi edilmişş ve elli akçel akçelii idiSS. idiSS. Seyyid Seyyid Feyzullah Feyzullah Efendi'nin Efendi'nins6 oğlu oğlu Fe Feth thull ullah ah Efen Efendi, di, müder üderr'is r'is ololmak ma k istediği zaman, zaman, şeyhulislam şeyhulislam Sadık EfendiS EfendiS"" kendisini kendisini Hariç müdermüderBabası Babası Mehıııed Mehıııed Paşa, Paşa, anası anası II. Beyazıd Beyazıd'ın 'ın kızı Gevher Gevher Melekşah Melekşah Sultandır. Sultandır. Ebus-S Ebus-Suud uud Efendi'nin Efendi'nin mülazem mülazemetini etini elde etmişti.l0 etmişti.l072 72 (1603) (1603) de vefat vefat etmiştir etmiştir (At"yi, (At"yi, 460, 460, LH.U LH.U.. tımiye tımiye 74) 51 953 953 (1546) (1546) da doğmu doğmuşş ve 1032 1032 (1623 (1623)) ölmüştü ölmüştü (At"y! (At"y! 665-6 665-6)) 52 1027 1027 (1618 (1618)) de Kırk beş yaşını yaşını bitirmeden bitirmeden ölm~ştü ölm~ştü (At"y! (At"y! 629) 629) 53 1000 1000 (159 (1591) 1) Anado Anadolu lu Kazas Kazasker keri, i, 1001 1001 (159 (1592) 2) de Rum Rumeli Kazas Kazaske keri ri ve 1008 1008 (159 (1599) 9) den 80nra 80nra dört dört defa Şeyhu Şeyhulislam lislam olmuş. olmuş. 1021 1021 (1612 (1612)) de vefat vefat etmiştir etmiştir (AtaI5 (AtaI553 53-55 -55,, tımiye tımiye Salnam Salnamesi esi 422, 422, tR.U tR.U.. Osm Osmanlı anlı Tarih Tarihii 32/4 32/460 60.. 61, 61, Pecevi Pecevi 2, 289 289). ). 54 Atay! Atay! 560 560 ve bir sene sene sonra sonra taund taundan an vefat vefat ediyo ediyor. r. 55 İ.R.U İ.R.U. tımiye tımiye 72, 72, Cahit Cahit Baltac Baltacı, ı, 466 466 Zal Zal Mah Mahmu mutpa tpaşa şa,, İkinc İkincii Selim Selimin in kızı Şah Sultan Sultanla la evlen evlenmi miş, ş, hanım hanımıı ile 1580 1580-8 -81 1 vefat vefat etmişti etmişti.. 56 Tortu Tortum mludur, ludur, 1074 1074 (16 (1663 63)) t~tanbu t~tanbuI'a I'a geİd geİdii 1080 1080 (16 (1669 69)) da II. II. Mustaf ustafa'm a'mn n hocas hocasıı oldu. oldu. 1097 1097 (168 (1688) 8) de Rum Rumeli Kazas Kazaske keri ri olmuş olmuş ve aym 8ene 8ene Erzu Erzurum rum'" '" nefye nefyedil dilmi mişti. şti. II. II. Mustaf ustafa'm a'mn n 1106 1106 (16 (1695 95)) da padiş padişalı alı olına olınası sı üzeri üzerine ne İstan İstanbu bul'a l'a gelm gelmiş iş ve Şeyh ŞeyhU Ulislam lislam olmuş olmuştu tu 1115 1115 (170 (1703) 3) Edirn Edirnee Yakası akasınd ndaa idam idam edilen edilenee kadar kadar Şeyh Şeyhuli ulisla slam m kaldı kaldı.. Oğul Oğul ve dam damatlann atlannıı en yüks yüksek ek mevkievkiIere Iere tayin tayin ederek ederek devle devlett idares idaresini ini eline eline geçirm geçirmişti işti ve kend kendisi isi ile oğlu oğlu Fethull Fethullah' ah'ın ın işkene işkeneee ile öl. dürül dürülıne ınesin sinee sebep sebep oldu oldu (İ.R.U (İ.R.U.. O.T. O.T. 32/4 32/482 82-8 -85 5 47/3 47/38 8 vd, vd, tııniye tııniye Salna Salname mesi si 491 491 vd, vd, tR.U. tR.U. tı SO
miye iye Teşk Teşkila ilatı tı 73). 73). 57 '1099 '1099 Rebiu Rebiull alur alur 12 Şuba Şubatt 15.16 15.1688 88'de 'den n 1099 1099 Cema Cemazıy zıyela elalur lur Nisan Nisan 1688 1688'e 'e kadar kadar ŞeyŞeyhUlis hUlislam lamlık lık yapm yapmıştı. ıştı. İ.H.U İ.H.U.O .Os.T s.Tar. ar. 32/4 32/481 81,, 483. 483.
36
HÜSE HÜSEvt vtN N
ATAY ATAY
risi risi yapm yapmak ak istem istemiş iş anca ancak k Fe Fethu thulla llah h efend efendi, i, babası babası daha daha önce önce iki ayS8 ayS8 Şeyhülislamıık Şeyhülislamıık yapmış yapmış bulunduğu bulunduğundan ndan şeyhUlislam şeyhUlislamoğulların oğullarının ın Musıla.ı Musıla.ı Sahn Sahn (Dahil (Dahil-eIIili -eIIilik) k)mü müderr derrisi isi olarak olarak başladı başladıklar klarını ını ileri sürerek sürerek bu tayini kabu kabull etmem etmemişt işti. i. Sonra Sonrada dan n baba babası sı ikinc ikincii defa defa Şe Şeyh yhüli ülisla slam m olun olunca ca Musıla-ı usıla-ı Sahn Sahn müderr müderrisliğ isliğine ine tayin tayin 0lunm 0lunmuştu uştus 9 • Bu olaylarda olaylarda görüldüğü görüldüğü gibi zadeganlık zadeganlık imtiyazına imtiyazına dayanarak dayanarak daha yüksek yüksek bir derecey dereceyee tayin tayin olmayı olmayı isterne isternek k bir bir hakmış hakmış gibi iddia iddia ediliyo ediliyor. r. Şu da dikk dikkati ati çekiyo çekiyorr ki, ki, böyl böylee za zade dega ganlı nlık, k, imtiy imtiyaz azıı resm resmi bir bir kanu kanun n halin halinde de olmay olmayıp ıp iltim iltimas, as, hatır hatır ve gönü gönüll yoluy yoluyla la tatbik tatbik edile edilerek rek ihda ihdass edil. edil. miştir. Sözü geçenin geçenin yürüttÜ{;T yürüttÜ{;TÜ, Ü, sözü sözü geçmeye geçmeyen n ve hatırı hatırı olmaya olmayan n kimkimseye seye verilmeye verilmeyen n bir gelenek gelenek ve teamülü teamülün n kurum kurumlaşm laşması ası olduğ olduğu u anlaşılıanlaşılıyor. Feyz Fe yzull ullah ah Efen Efendi, di, alim alim bir zat olması olmasına na karşıl karşılık ık,, hak hak ve adalet adaletle le iş görme görmezdi. zdi. Çok muhter muhteris is idi. Oğlu Oğlu Mustafa Mustafa Efendiyi Efendiyi iki senede senede medrese medrese-den mezun ettirerek ettirerek Selanik Selanik Kadılığ Kadılığı, ı, Anado Anadolu lu Kazas Kazaskerli kerliği ği payeleri payeleri ve sonra sonra hem hemen fiilen fiilen Kaza Kazask sker er tayin tayin etmişt etmişti. i. Kanu Kanuni' ni'nin nin (?I (?II.S I.Seli elimi min) n) kanun kanunnam namesin esinde de Sahn'da Sahn'dan n önce önce medrese medreselerd lerdee beş sene okuma okumanın nın mutmutlaka şart olduğu olduğunu nu bir düşünür düşünürsek sek,, işlerin işlerin nekada nekadarr çığrınd çığrından an çıktığı çıktığı daha daha iyi iyi anla anlaşı şılır lır,, Sa Sahn hn'd 'dan an önce önce beş beş sene sene olur olurba ba Sah Sahn' n'da da da enaz enaz altı altı ay60 ay60 tahsil tahsil görm görmesi esi gerek gerekird irdi. i. Üçün Üçüncü cü oğlun oğlunaa daha daha on sekiz sekiz yaşın yaşında da iken iken Bursa Bursa Kadılığ adılığıni ıni vermişt vermişti. i. En küçü küçük k oğlu oğlu İbrah İbrahim im'i'i de on yaşınd yaşındaa RuRumeli me li payesiyle payesiyle Yeniş Yenişehir ehir Kadısı Kadısı tayin tayin ettirmişti ettirmişti61. Şimdiy Şimdiyee kadar kadar verdiğim verdiğimiz iz misalle misallerle rle sonrakil sonrakiler er hariç hariç yalııız yalııız tayin tayin silsil silsiles esind indee yolsu yolsuzlu zluk k olduğ olduğu u görül görülm mekted ektedir. ir. tık tayın tayın derec dereces esini inin n üsüstünde tünde bir kaç derece derece ile ile tayin tayin bile büyü büyük k yolsuz yolsuzluk luklara lara ve itirazlara itirazlara yol ~çmıştı. ~çmıştı. Bunun Bunun sebebIe sebebIerind rinden en biri olarak olarak da sosyal sosyal yaşan yaşantının tının rol oynadığını dığını düşünm düşünmek ek mümk mümkünd ündür. ür. Fatih Fatih Sultan Sultan devrind devrindeki eki ma maaşın aşın Kanuni Kanuni devrind devrindee yeterli yeterli olmaya olmayabile bileceğ ceğini ini ve iktisadi iktisadi hayatın hayatın zorlaşm zorlaşmış ış olabileolabileceğini ceğini hesaba hesaba katıp, müder müderrİsler rİsleree ya ek maaş verm vermeyi eyi veya hatır ve iltimasa ma sa yer vermede vermeden n ilk tayinlerde tayinlerde ma maaş aş derecele derecelerinin rinin yükse yükseltilm ltilmesi esi gerekirdi. rekirdi. Bu gibi gibi tedbirler tedbirler alınma alınmamış mış,, ancak ancak "zaclega "zacleganla nlar" r" sınıfı sınıfı türemiş türemiş 58 ıo .ıo (1630) (1630) doğdu. doğdu. 1105 1105 (1693 (1693)) de şeyhuli şeyhulislam slam oldu. oldu. II. Mustafa Mustafa'nın 'nın tahta tahta çıkışınd çıkışındaa azledildi ledildi ve sonra 1118 1118 (1707) (1707) ikin ikinci ci defa defa şeyhUlis şeyhUlislam lam oldu. oldu. 1119 1119 (1708 (1708)) da azıedild azıedildii ve 1121 1121 (1709) (1709) da vef vefat at etti etti.. 59 25 yaşı yaşınd ndaa iken iken baha bahası sı tarafı tarafınd ndan an Selan Selanik ik Kadı Kadılığ lığına ına tayin tayin edild edildi.Y i.Yine ine baba babası sı Feyz Feyzull ullah ah Efendi Efendi oğlu oğlu FetbulIab FetbulIabıı kendi kendi yerine yerine şeyhUlis şeyhUlislam lam yapmak yapmak üzere üzere ona ŞeyhUlis ŞeyhUlislam lam payesi payesi nrdirdi nrdirdi (tR.U. O.T. O.T.32 32/48 /484) 4) Edirn Edirnee yaka yakasın sında da Feth Fethull ullah ah birço birçok k kimse kimse ile zinc zincire ire vumlar vumlarak ak İstan İstanbu bul'a l'a Yediku Yedikule le zindanla zindanlarına rına getirilm getirilmiş iş ve yalnı yalnızz FethulIa FethulIah h öldürü öldürülmü lmüştiir ştiir "(ta.u. O.T. O.T. 4/40 n). n). 60 Cahi Cahitt Balta altacı cı,, O.M. .M. 36, 41. 41. 61 tR.U. Os.Tar. Os.Tar. 32/484 32/484..
MEDR MEDRES ESEL ELER ERIN IN
GERİ GERİLEM LEMES ESii
37
Ye onla onlara ra ilk tayi tayinl nler erin inde de bir bir kaç kaç dere derece ce yüks yüksek ektim tim maaş aaş veril verilm meye eye başbaşlan lanmıştı ıştır. r. Şüphe phe yok ki, bug bugüne üne kıya kıyasl slam amak ak iste isters rsek ek,, asis asista tan n ola olafl'.k fl'.k tayi tayin n edil edilm mesi esi gerek ereken en bir kim imse se doçe doçen nt vey veya profe rofesö sörr tay tayin edil edilec ece ek olur olursa sa,, hem hem mane manevi vi disi disipl plin in bozu bozulu lurr ve hem hem de artık artık ilmi ilmi çalış çalışm maya aya gevgevşeklik şeklik ve ciddiy ciddiyets etsizli izlik k gelir. gelir. Bugün ugün de dev devlet let idares idaresind indck ckii bozu bozuklu kluğu ğun n sebe sebebI bIer erin inde den n biris birisi, i, idar idare e amiri amirier erin ine e ve müd müdür ürle lere re iste istedi diği ği kim kimseyi seyi isisted tediği iği göre görev ve tayi tayin n etm tme ek için için "ta "takdir kdir hakk hakkın ının ın"" veril erilm miş olm olmasıdı sıdır. r. Bir fakü fakülte ltede den n sene senele lerc rce e önce önce mezu mezun n olm olmuş ve deva devam m ettiğ ettiğii göre görevi vind nde e çalış çalışırk ırken en,, aynı aynı fakü fakültc ltcde den n yeni yeni mezun ezun olan olan birini birini kıdc kıdcm mlis lisin ine e şef şef veya veya müdür yapm apmak, ak, dev devlet let memur emurla ları rı arası rasın nda en bü büyük yük huz huzursu ursuz zluk luk sesebebi bebi ve devle devlett işle işlerin rinin in a,ks a,ksam amas asın ının ın ve gere gereği ği gibi gibi yapı yapılm lmam amas asın ının ın ncncdenleri lerin nden' birid iridir ir.. Ama Hükumet başkanının ının ve başkanlarm larm bu yolsu lsuzluk luktan tan habersiz rsiz oldu ldukları ların nı sanmak' saf dilli illili lik k olur. lur. İşte İşte Osmanlı anlı devri devrind nde e de höy höyle le olmuş olmuştur tur.. Buray raya kada kadarr ki misa misaıı ııer erde de yete etersiz rsizli lik k ve kahi kahili liy yetsi etsiz zlik lik itir itiraz azıı görü görülm lmem emek ekte tedi dir. r. Tafra afra,, sıçr sıçram ama a deni denile len n üst üst dere derece ceye ye tayi tayin n söz söz konu konu-su olup lup, itir itiraz azla larr bu sıç sıçra ram maya yapıl apılıy ıyor ord du. Sonral nrala arı da ka kanun nun oldu ldu. Şimdi Şimdi verec vereceğ eğim imiz iz misal, isal, yeter yetersiz sizlik lik belge belgesi si sayıl sayılı~ ı~.. Ii. Sulta Sultan n Beyazi yazid d kend kendii kuIIa kuIIarıı rıııd ıdan an olan olan zam zamiri laka lakapl plıı Hamza amza Nured ureddi din n adın adında daki ki zatı zatı Salın Salın-ı -ı Seman Seman müde müderris rrisii yapm yapmak ak istem istemişti. işti. Kazas azaske kerr Müeyy üeyyed edza zade de Abdurr bdurrah ahm man Efen Efendi, di, aday adayın ın o derec derecey eye e tayin tayin edile edilece cek k kada kadarr ilIne ilIne sah!p sah!p olmad olmadığı ığını nı padiş padişah aha a söyle söyledi. di. Padiş Padişah ah da "Yük "Yükse se~ ~ 1Iim 1Iimler lerde den n okutm okutmağ ağa a kadi kadirr deği değils lse e "Kaf "Kafiy iye" e" (nah (nahiv iv kita kitabı bı)n )nın ın orta orta sevi seviye yede de bir bir şerh şerhin inii okut okut-maya kadir adird dir" ir" diye iye ısra ısrarr etm tmiş iş ve onu onu tay tayin etti ettirm rmiş işti tirr62• Medres edresen enin in bozu bozulm lmas ası, ı, hep hep medres edreseli eliler lere e yükle yüklenir nir.. A~lınd ~lında a ilk defa" defa" bozm bozmay aya a çalış çalışan an gene gene idar idarec ecile iler, r, sara saray y ve padi padişa şaht htır. ır. Daha aha doğn doğnıs ısu u meseley seleyii üst üst kade kadem menin enin sorum sorumlulu luluğu ğuna na bırak bırakm mak gerek gerekir. ir. Ulema lema ve devle devlett adam adamla ları rı birb birbiri irini nin n hatır hatırın ına a riaye riayett etm etmek zoru zorund nda a kalm kalmış ışla lard rdır. ır. Biz bunbunda sosy sosya al dunım nımun da etkis tkisii olduğ lduğu unu ila ilave etm etmek isti istiy yoruz. ruz. Devlet vlet gere ereği kadar adar büy büyümü ümüş, "art "artık ık sın sınırla ırları rı daha aha uzakla aklara ra götürm türme e şev şevki ve azm azmi hem hem padi padişa şaht hta a ve hem hem de yüks yüksek ek devl devlet et adam adamla ların rında da kaliı kaliııa ıam mıştı. ıştı. Padiş adişah ah artık artık post post neşi neşin n olm olmuş, uş, sa~a sa~ayd ydan an dışa dışarı rı çıkm çıkmay aya a gere gerek k görm görmüüyord yordu. u. Devle evlett adam adamla ları rı da birbi birbirin rine e düşü düşüp p başa başa geçm geçmek ek iı;in iı;in cina cinaye yetle tlerr 62 Meedi, eedi, Şeka Şekayık yık Terci Terciirn irnesi esi 3,~7, 3,~7, t.R.U. İlmiye İlmiye Teşk Teşkilat ilatıı 68. Sey Seyyid yid Riikn Riikncd cddin din Hasan asan b. Muham Muhammed med İsterbadi (ö. 717 717 H) H) el.K el.Kaf afiy iye' e'ye ye üç şerh şerh yapm yapmış ıştır tır.. Büyüg üyügiin iin adı adı ei-B ei-Bas asit, it, orta orta el.M el.Mutava utavass ssıt) ıt) buna buna el-Va el-Vafiy fiye e denir denir,, Rir de küçük küçük bir şerhi şerhi (Katip (Katip Çeleb Çelebi, i, Keş Keşfcl fcl-Z -Zuıı uııiın iın 2/137 2/1370) 0) vard vardır, ır, Üsküd sküdar ar,, Selim Selimağ ağa a Kütüp ütüpha hane nesi sind nde e 1152 1152 no, no,da da bulu bulunu nur. r. 952 952 H. de istin istinsa sah h edilm edilmiş iş,, küçü üçük haci hacim mli 230 230 varak araktı tır. r. Selim elimağ ağa a Nurbun rbunu u Sulta ultan n no: no: 127ve 27 ve 133 de bulu bulunu nurr ve 126 126 varak varaktır. tır. II. Beyazıd eyazıd,, bu orta orta şerhi şerhi kasd kasdetm etmişt işti. i.
33
HOSE HOSEY1 Y1N N
ATAY ATAY
işlem işlemeğ eğii mub ubah ah deği değil, l, sanki sanki d4 d4}v }vlet letii ku kurta rtarm rmak akiç için in farz farz halin haline e getir getirm mişlerd lerdi. i. Sava Savaşş olm olmaym aymca da nüfu nüfuss çoğa çoğalm lmış ış,, gelir gelir azalm azalmışt ıştı. ı. Milleti illetin n sava savaşş gelc gelcne neğ~ ğ~ oldu olduğu ğu için için ziraat ziraat ve ticar ticaret ete e yatk yatkm mlığı lığı pek pek yo yokt ktu. u. Yine ine devl devlet et kapı kapısın sına a daya dayanm nmak ak zoru zorund nda a kalm kalmıy ıyor ordu du.. tımiy tımiye e teşki teşkila latı tı ise devl devlet et için için-de en en müsa müsait it ve en güve güvenl nlii meslek eslek idi. Üst kade kadem mede ede olan olan alim alimle lerr ve devdevlet let adam adamla ları rı kend kendii çoeu çoeukl klar arın ının ın gele geleee eekl kler erin inii dü düşü şünm nmek ek mecbu ecburiy riyet etin inii hi~8e hi~8ettilc ttilcr. r. Bu du duyg ygu u herke herkese se hakim hakim olunc olunca a birbir birbirinin inin hatırın hatırınıı kırm kırmamay amayıı kanu kanund ndan an ve gel gelen enek ekte ten n ycğ ycğ tutt tuttul ular ar.. Bu suret suretle le ilti iltim mas ilk ilk anda anda hafi hafi-finde finden n başl başlad adıı ve sonr sonra a her her tarafa tarafa yayı yayıld ldı, ı, ust ust kade kadem meden eden alt alt taba tabaka kala lara ra indi indi.. Bir kanu kanun n bir bir defa efa çiğ çiğnenm nenmey eye e gö görs rsün ün,, her her zam zaman çiğn çiğnen enjr jr.. Üst kade kadem medek edekii adam adamın ın çiğn çiğnem eme e hakk hakkıı olur olur da alt alt kade kadem medek edekin inin in olm olmayaayacağı cağım m kim kim savu savuna nabi bilir lir.. Önce nce iist iist kade kadem me de de devle devlett adam adamla ları, rı, idar idarec ecile iler, r, kadı kadıla larr ve yü yüks ksek ek kade kadem medek edekii ilim ilim adam adamla ları, rı, alim alimle ler, r, kend kendii şahs şahsii menenfaat faatle leri rin ni top toplum lumun ve devleti letin n menfa enfaa atın tından önceye eye aldıl ldıla ar. Kendi çıka çıkarl rlar arın ınıı tem teminat inat altı altına na alm almak ilk ilk ve son son am amaçla açları rı oldu oldu.. İlmiy İlmiye e sını sınıfın fının ın,, yani yani medre edrese seni nin n bo bozu zulm lmas asın ının ın !'ebe !'ebebl bler erin inde den n biri biri say sayılan ılan zade zadega gan n sını sınıfı fını nın n tiir tiirem emes esin ine e Kanun anunii Sult Sultan an Süle Süleym yman an'm 'm ho ho-cası Dalay laylı Hayre ayred ddin' in' b. Evhad'ı ad'ın n {ö:95 :950 /15 /1543) çıka ıkartm rtmış oldu lduğu "Hoc "Hoca a Zade Zadeler ler Kanun anunu" u" olduğ olduğu u ileri ileri sürülm sürülmek ekted tedir ir63• Hayred Hayreddin din Efendi'Efendi'nin nin sebep sebep oldu olduğu ğu iki iki kanun kanun vard vardır. ır. Biri padişa padişah h ho hoca cala ların rının ın oğ oğul ulla ların rının ın ilk anda anda Dahil ahil (ellili (ellili)) medre edrese sele lerin rine e tayi tayin n edilm edilmel eler erin inik ikan anun un h'llin h'lline e getir getir-miş olm olmasıd asıdır. ır. Bu sonra sonrala ları rı meval evalii dene denen, n, yü yüks ksek ek mevle evlevi viye yett merte ertebe be-sine sine çıkan çıkan kadı kadıla ların rın ve alim alimle lerin rin oğ oğuI uIIa Iann nna a da teşr teşrni nill ediIm ediImişt iştir ir64• İkin İkinci cisi si de padi padişa şah h ho hoca cala ların rının ın mülaz ülazim imle lerin rinin in (asis (asista tan) n)-y -yirm irmii beş beş akçe akçe ile tay tayin in edil edilm meler elerin inii tem temin eden eden kanu kanun n ve gele gelene neği ğin n "ica "icatt etm etmiş 6s olmasıdır • Bu fert fertçi çili lik k ve hen henci cill llik ik,, bu bugü gün n bile bile İslam İslam topl toplum umun unu u kem kemiren iren bir bir hast hastal alık ık hali halind nde e memle emleke keti tim mizde izde de hük hüküm üm sürm sürmek ekte tedi dir. r. Biz bura burada da yaln yalnız ız medre edrese seni nin n bo bozu zulm lmas asın ına a akse aksedi dişş yö yönl nler erii üzer üzerin inde de du durd rduk uk.. Bun unun un ilmin ilmin geril gerilem emes esin ine e sebe sebep p gö göst ster erilm ilmes esin inde de isabe isabett vard vardır. ır. Bu durum durum,, hakhaksız sız yere yere bir kaç kadem ademe e yu yuka kard rda a olan lan mevki evkile lere re tayi tayinl nler er yapm yapmak ak ve bir bir de yet yeten enek eksiz siz kişi kişiler lerii layı layık k olm olmadık adıkla ları rı mevki evkile lere re,, medre edrese seler lere e tayi tayin n etmek sure suretiy tiyle le,, müd üder erris risin in ilmi ilmi sevi seviye yesi sini ni,, yü yüks ksek ek medre edrese seni nin n ilmi ilmi sevi sevi-yesin yesine e yü yükse kseltm ltmek ek değil, değil, yüks yüksek ek ilmı ilmı seviyed seviyedek ekii müd üderr errisli isliği ği alçalta alçaltarak rak,, düşü dü şük k sevi seviye yede deki ki müd üder erris risin in sevi seviye yesin sine e indi indirm rmek ekle le oldu oldu.. Bir gü gün n Kazas azaske kerr Şem Şemsedd seddin in Molla olla Ket Kethu huda daza zade de Kazas azaske kerr Sadı Sadık k Efen fendi'y i'yi Konağınd ında ziya iyarete rete gide ider. Sadık Efen fendi'n i'nin Hamdi adın adınd da 63 Meedi, Meedi, Şakay Şakayık ık Tercü Tercüm mesi 440, İ.H.U İ.H.U.. İlmiye İlmiye 64 C.Bal .Balta tacı cı.. Osman smanlı lı Med. ed. 26. 65 İ.R. İ.R.U U. İ1ın İ1ıniy iye e 148, Mecdi ag)',
148.
MEDRES MEDRESELE ELERİN RİN
GERİL GERİLEME EMESİ Sİ
39
küçü küçük k yaşta yaştaki ki oğlu oğlunu nu görü görürr ve bu müde müderri rriss oldu oldu mu diye diye baba babasın sına a sora sorar. r. Babas abasıı da olmad olmadıı deyin deyince ce,, Şem Şemsedd seddin in Efendi fendi hem hemen Şeyh Şeyhuli ulisla slam ma gider gider ve müderr derris isli lik k ruu ruusun sunu alıp alıp getir etirir ir verir erir66 • . Bu olayın olayın asıl asıl seb sebeb ebini ini bilm bilmiyoruz iyoruz.. Ama bir kazas kazaske kerin rin diğeri diğerine ne yapyaptığı tığı yare yarenl nlik ik.. olsa olsa ger gerek ektir tir.. Önem nemli olan olan bu gibi gibi olay olayla ların rın vuku vukuu u ve zade zade-ganla ganlarr kanu kanunu nunu nun n yürür yürürlük lükte te olmas olmasıdı ıdır. r. Şimdiy Şimdiye e kadar kadar gördü gördüğü ğüm müz ıslaıslahat hat ferm ferman an ve kanu kanunl nlar arın ında da "zad "zadeg egan anla lar" r" kanu kanunu nunu nun n kald kaldırı ırıld ldığ ığın ına a dair dair açık açık bir bir ifadey ifadeye e rastl rastlam amad adık ık.. Bu kanu kanun n yürü yürürlü rlükt kte e oldu oldukt ktan an ~onra onra ısla ısla-hatı atı alt alt taba tabak ka için için mi geti getire reee eekl kle erdi. rdi. Elbe lbette tte yete yeten neksi eksiz z kişil işile ere ilm ilmi mevki evkile lerr ve pay payel eler er veril verilm mesi esi baza bazan n ö}le ö}le boyu boyutla tlara ra varm varmışt ıştıı ki, ki, daha daha ererginl ginlik ik çağı çağına na gelm gelmem emiş, iş, saka sakalı lı ve bıyı bıyığı ğı bitm bitmem emiş iş çocu çocukl klar ara a da icazet icazet (dip (diplo lom ma) verm ermek sure sureti ti ile ile onlar nların ın müdeni deniss tay tayin edild dildik ikle leri rin ne bile şahi şahitt oluyo luyoru ruz. z. Bu tür tür hatır atır ve ilti iltim masın asın ferd ferdii ve aile ailevi vi çıkar ıkarla ları rın n ilm ilmin gerile gerilem mesine esine şu nokta noktada dan n da sebe sebep p olduğ olduğu u bir gerçe gerçektir ktir.. Böyle Böyle yapılm yapılmak ak-la üst üst kadem ademel eler erde deki ki bütün tün ilm ilmi kadro adrola larr dold oldurulm rulmu uş ve dışar dışard dan lslstanb tanbul ul'a 'a gele gelen, n, sene senele lerc rce e ömrü ömrünü nü ilme ilme verm vermiş iş genç gençle lerin rin önle önleri ri tıkan tıkanm mış, yüks yükselm elme e im imka kanla nları rı kalm kalmam amıştı. ıştı. Artık ilim yapm yapmak ak belirli belirli ilmi ilmi kadro kadroları ların n inh inhisar isarıı altı altına na alın alınm mış oluyo luyord rdu. u. Her neka nekada darr beşi beşik ktek teki çoc çocukla uklara ra ilm ilmı rütb rütbel ele er ve mev mevk kiler iler veri verild ldiğ iğii çok çok kim imse se tara tarafı fın ndan dan kayd kayded edil iliy iyo orsa rsa da biz hen henüz üz,, on yaşın yaşında dan n aşağ aşağıı bir çocuğ çocuğa a ilmi ilmi bir paye paye verild verildiği iğini ni gÖbte gÖbteren ren bir bir misal isal bulam bulamad adık ık.. Ama on yaşı yaşınd ndak akii çoeu çoeuğa ğa verild verildiğ iğin inin in misal isalii yuyukard karda a geçt geçti. i. Eğer ğer bir bir misal isal yoks yoksa a on yaş yaşın ında daki ki çoeu çoeuğa ğa veril verilm mesi esi mubaubalağa lağa edile edilere rek k beşi beşikt ktek ekii çocu çocuk k dem demek sure sureti ti ile işi işin n veha veham meti eti anla anlatıl tılın ınak ak istenm istenmiş iş 0labil 0labilir ir68• 67
Çağda ağdaşş bir bir yaza yazarın rın müşah üşahed edes esii Benei eneilli llik k ve ferdi ferdiye yetç tçili iliği ğin n Osm sman anlı lı medre edrese sele lerin rinde de ve ilim ilim çevr çevreelerin lerinde de nası nasıll bir bir çökü çökünt ntüy üye e uğra uğradı dığı ğını nı o zam zamanın anın yaza yazarla rları rı da dile dile getir getir-66 t.H.U •. Ilmiye 263 263 notta. Ahmed d Hikm Hikmet et Müftüo üftüoğlu ğlu,, bu hususta hususta der der ki: "1000 tarihinde den n sonra sonra"" her her masmas67 Ahme "1000 (1591) tarihin lahata lahata hatır hatır kanş kanşma makla kla ve emird emirde e müsam müsamah aha a olunm olunmak akla la bir "ilm "ilmiye iye zade zadega gaıu" ıu" sınıfı sınıfı zuhu zuhurr etti bu sınıf sınıf mensu mensubun bunu u baba baba yuvasınd yuvasında,an a,ana a kucağın kucağında da mus mus ve mevle mevleviye viyett olarak olarak kesbi kesbi rifat edenler' edenler' ve talebelik talebelikten ten yetişenler yetişenler bekar bekar \lcağında \lcağında ve hasir hasir ovasında ovasında meyus meyus-u -u fazilet fazilet kalırlardı kalırlardı (On Birinci Birinci Aari Aari Hieride Türk Türk Menabii enabii Irfani, Irfani, Mihrab 21-22, Teşrin Evvel Evvel 1340 (1924) ~ayfa 723). 68 Meşhur eşhur medrese medrese alimi alimi Küçük Küçük Hamd Hamdii (Yazır) (Yazır) şöyle şöyle der: "Niçin "Niçin Mebadi.i ebadi.i U\um-u U\um-u İslamiye
harab harabez ezar ar alem alem olmuş! olmuş! Niçin imam imamet, et, hitabe hitabet, t, vaizlik vaizlik,, müde müderris rrislik lik tevliy tevliyet et (mev (mevlev leviye iyet) t) ve sairc gibi gibi eman emanetet-ii Halıiye Halıiye beşikteki beşikteki çocukla çocuklara ra ırsen tefviz olunmak, olunmak, Kanun Kanun hükmü hükmüne ne girmiş, girmiş, naehiller naehiller eline düşmü düşmüşş ve o vazaif vazaif-i -i aliyey aliyeyii biliak biliakkın kın ifa edec edecek ek zeva zevatt yetişti yetiştirilm rilmem emiş iş ve huda huday.ı y.ı nabit nabit olarak olarak kend kendiıi. iıi. ğinde ğinden n yetişi yetişip p de sırasın sırasında da bil fiil ifayı hizm hizmet eden edenler ler haib haib ve hasir hasir bırak bırakılm ılmış! ış! (Bey (Beyan anul. ul.Ha Hak k 1326/1908 08). ). aded 9 -sayfa 180 1326/19
HÜSE HÜSEYİ YİN N
10
ATAY ATAY
mişle işlerd rdi. i. Zam aman anın ının ın en önem emli li kişis işisii olan lan Gelib elibol olu u'lu 'lu Ali Mu Mustaf stafaa b. Ahmed'in69 fikirl fikirler erin inin in özet özetin inii vere verere rek, k, bu konu konuya ya kısa kısaea ea deği değinm nmek ek istiistiyoru yoruz. z. Yaşad aşadığ ığıı zam zamanı anı ve müş müşah ahad adee ettiğ ettiğii olay olayla ları rı doğr doğru u olar olarak ak anla anlattmakta akta oldu olduğu ğu kabu kabull edil ediliy iyor or.. Onun nun ifad ifades esin inee göre göre medre edrese sele lerd rdee ve ilim ilim çevr çevrel eler erin inde de ilim ilim sevi seviye yesin sinin in düşm düşmes esii beş beş sebe sebebe be daya dayanm nmak akta tadı dırr .. Hocal ocalar arın ın ve tale talebe beni nin n deva devam msızl sızlığ ığıı "zam "zaman anım ımız ızda da (159 (1591 1 den den sonr sonra) a) müder üderri risl sler erin in haft haftad adaa dört dört ders dersee deva devam m etm etmeler elerii ve danı danışm şmen enddlcri lcrin n dersl dersler eriy iyle le meşb'U eşb'Ull olm olmalar alarıı muhal uhal oldu oldu". ". 1-
"Müd "Müder er'ri 'riss vard vardıı ki ayd aydaa bir bir kere kere derse derse gitm gitmez ezdi di.. Niç.İn iç.İn gits gitsin inki ki,, okuokutaca tacak k tale talebe be bula bulam maz ve buba buba da kend kendis isii ders ders verm vermeğ eğee kadi kadirr deği değild ldi" i".. -Baz -B azıla ıların rınaa göre göre bu ihmal ihmal ve liya liyaka katsı tsızl zlığ ığaa sebe sebep p meval evalii zade zadele lerin rin orta orta-ya çıkma çıkmasıd sıdır: ır: a) Pad Padişa işah hocala caları rın nın oğullar llarıı on dört ve on bir yaşın aşınaa basın sınea ilk ilk anda anda elİi elİi akçe akçeli li Dahil ahil müder üderri risi si ve 70
b) Şeyhu eyhuli lisl slan anıı oğlu oğlu ise ise aynı aynı yaşt yaştaa elli elli akçe akçeli li Hariç ariç müder üderri risi si,, c) Kaza Kazask skeer
oğullar lları, ı, ilk ilk anda kırk ırk akç akçeli eli medre edrese se müderri errisi si""
ve
d) Taht aht yani yani Eyale yalett Kadıl adılar arıı ııım ım oğul oğulla ları rı ise ise yir yirm mi beşl beşlii ve otuz otuzlu lu medre edrese seIe Iere re hiç hiç sıra sıra bekl beklem emed eden en küçü küçük k yaşt yaştaa müder üderri riss olur olurla lard rdın ın.. Ali dah dahaa da tafs tafsil ilaatlı tlı nün önün önünee sermekt sermekted edir: ir:
ola olarak rak bu sosy sosyaal dunımu ımu
okuyanları ların n
gözüzü-
"Bunla "Bun larr hiç hiç bir bir medre edresc scde de sıra sıra tahs tahsil ilii görm görmed eden en beşi beşikt ktee iken iken mülazİ lazİm m, söz söz söyle söylem meye eye kudr kudret etii oldu olduğu ğu zam zaman (yan (yanii çoeu çoeuk k konu konuşm şmay ayaa haşl haşlay ayın ınca ca)) müder üderri risl slik ik yolu yolu açıl açılır ır ve bülü bülüğa ğa erin erince ce molla olla (büy (büyük ük kadı kadı)) olm olmaya aya yol yol alır, alır, traşı traşı gelin gelinee eeye ye kada kadarr mansı ansıpl pleri eri ve medre edrese sele leri ri dola dolaşı şırr ve traşı traşı geldik geldikten ten sonra sonra beşyüz beşyüz akçe akçe ilc mevlevi evleviye yete te (yükse (yüksek k kadıl kadılığa ığa)) ulaşır" ulaşır".. Üst kade kadem meler elerin in tıka tıkanm nmış ış olm olması ası tale talebe beni nin n çalı çalışm şmaa arzu arzusu sunu nu yıka yıkard rdı. ı. Mevaı evaıii-za zade dele leri rin n çok çok kısa kısa zam zamanda anda yüks yüksel elm meler elerii haki hakiki ki tale tale-heni henin n şevk şevkin inii ve rağb rağbeı eıin inii kırm kırmay ayaa sebe sebep p olur olurdu du.. 2-
69 1511 1511-16 -1600 00 (948-1 (948-1008 008)) yıllan yıllanııd ııdaa yaşam yaşamıştı ıştır. r. Kırk Kırk kadar kadar eser eser yazını~ yazını~ am amaa en önem önemli,i li,i 1000-1007 (1591-99 (1591-99)) yıllannda olan "Künhl1l-Elıbar"ı "Künhl1l-Elıbar"ı 1000-1007 yıllannda kaleme kaleme alınıştı (İslam (İslam Ansiklo Ansikloped pedisi isi c.11 304.-306) 70 III. III. Murad'ın (984-1042/ 042/15 157676-16 1633) 33) 1007/1 1007/159 599 9 urad'ın hoca" hoca" l\'eval l\'evalii Efend Efendi'n i'nin in oğlu oğlu Sade Sadedd ddin in (984-1 da Hocaz Hocazad adele elerr Kanu Kanunu nuna na güre güre ilk olarak olarak Şah Şah Sultan Sultan Medres edresesi esine ne (elli (elli akçelio akçelioDa Dahil hil)) müder müderris ris oldu (Atay!, 719, C. BaItac BaItacı, ı, Osmanlı Osmanlı Medres Medreseleri eleri 438, LH.U. LH.U. İlmiyc İlmiyc 73). 71 Şeyhi Şeyhi Abdu Abdulkad lkadir ir Efcndi'nin Efcndi'nin Kaza,k Kaza,kerliği erliği esnasınd esnasındaa oğlu Abdurr Abdurrahm ahmini ini Efendi Efendi EfdalzaEfdalza/1562-1002/1593 593 yıllannda de medre, edre,e,in e,ine, e, kırk kırk akçc akçc ile 990/1582 de miidcrris miidcrris oldu (97~ /1562-1002/1 yıllannda yaşadı yaşadı (Atai (Atai 325) Bu medresc medresc 990/1582 lerd lerdee elli elli akç akçel elile ilerr ara'm ara'maa girm girmiş işti ti (C.B (C.Bal alta tacı cı,, Os. Med. ed. 439, 439, 441, 441, 532). 532). 72 LU LU.U. .U. tımiy tımiyee 69. 69.
MEDR MEDRESE ESELER LERjN jN
GERjLE GERjLEME MESi Si
41
"O hald halde e Türk ürk çocu çocukl klar arıı niye niye meşg meşgul ulol olsu sunl nlar ar,, günü günüm müzde üzdeki ki mededrese rese]e ]erd rde e niye niye ilim tahs tahsil il etsi etsinl nler er.. Çünkü ünkü bunl bunlar arın ın ömür ömürle leri rini nin n sonu sonund nda a vara varam mayac ayacak akla ları rı mevki evkiye ye bir bir çele çelebi bi,, soyu soyuna na bakı bakıla lara rak k daha daha çocu çocuk k iken iken u]aşmaktadır"73. Anadolu ve Rumeli halkın lkınd dan olup lup büyüklere lere inti intisa sap p etmiş tmiş olan olanla ları rın n ham hami]eri i]erini nin n iltim iltimas as yapm yapmal alar arı. ı. sure suretiy tiyle le medre edrese sele lerd rdek ekii prog prog-ram ramlı tahs tahsili ili görm görmed eden en il~iy il~iye e sını sınıfın fına a girm girmel eler erii de ayr ayrıı bir bir sebe sebebd bdir ir.. 3-
4-
Rüşve üşvett ile müd müder erri risl slik ik ve kadı kadılık lık elde elde edilm edilmes esii olay olayıd ıdırH ırH..
"Zam "Zaman anım ımız ızda da müderr derris is ve kadıl adılar arın ın cah cahil kalm kalmal alar arın ının ın sebe sebeb bi, cahi cahill zeng zengin inle lere re olan olan riaye riayetti ttir. r. Bütün ütün mevki evkile lerr layı layık k ve münas ünasib ib olan olanın ına a veril verilm mez. ez. Mevki evki rüşv rüşvet et sala salan n ve yalv yalvar arıp ıp yaka yakara ranl nlar ara a vt'ri vt'rilir lir.. Bunda undan n dodolayı layı müder üderri riss ve kadı kadıla larr büyü büyük] k]er ere e daya dayanm nmay aya a çalış çalışır ır ve onla onlara ra sığı sığına na-rak rak (ıtt (ıttık ıka? a?)) ma] top toplay layıp mevk evkiler ilerii aşm aşmaya aya çalı çalışm şmak ak say sayesin esind de zam zamanın nın ileri ileri gele gelenl nler erii ile yarış yarışır ır ve onla onları rı geçe geçerd rdii "75: "75: ilim ilim ile ile ceha ceha]e ]eti tin n aynı aynı sayı sayı]m ]mas asıı ve ikis ikisin inii birb irbirin irind den ayır ayırm mamak sure suretiy tiyle le alim alim ile ile cahi cahilin lin bir bir tutu tutulm lmas asıı ilme ilme rağbe rağbetin tin azal azalm masın asına a ve ceha cehale leti tin n yay yayılm ılmasın asına a sebe sebep p 0]mu ]muştu ştur76. 5-
Ali'n li'nin in Türk çocu ocuklar klarıı tabi tabiri rin ni kull kullan anm masın asını, ı, bugü bugün n için için anla anlam mak zord zordur ur.. Zaman amanın ın sosy sosya] a] ve ilim ilim haya hayatın tınıı iyi iyi bi]m bi]meğe eğe ihtiy ihtiyaç aç vard vardır. ır. Bu, üst üst mevki evkile lerd rde e olan olan Şeyh Şeyhftl ftlis is]a ]am m, kaza kazask sker er,, Paşa Paşa ve İsta İstanb nbu] u] kadı kadısı sını nın n as]en s]en Türk Türk o]mad ]madık ıkla ları rın nı iddi iddia a etmek tmek olur olur.. Çünkü ünkü onları ların n oğul oğulla ları rı bu imtiy imtiyaz azla lara ra sahi sahipt pti. i. Anado nadolu luda dan n gele gelen n tale talebe beye ye Türk ürk çocu çocukl klar arıı diye diyere rek k bir bir ayırı ayırım m yapm yapmış ış oluy oluyor or,, Ama gerç gerçek ekte ten n öyle öyle deği değils lse, e, Türk Türk çoci çociık ıkla larıı rııııdan dan neyi neyi kasd kasdet ettiğ tiğin inii anla anlam makta aktaki ki zorl zorluk uk deva devam m edec edeceğ eğe e benz benziy iyor or.. 8-
Akıl İlimler İlimlere e
Düşm Düşman anlık lık..
Medre edrese sele lerin rin geri gerile lem mesin esinde de rolo roloyn ynay ayan an başl başlıc ıca a sebe sebebI bIer erde den n biri biri de tecr tecrüb übii ve akl aklıı ilim]e ilim]ere re karş karşıı çıkı çıkılm lmas asıd ıdır. ır. ilerd ilerde e göst göster erile ilece ceği ği üzer üzere e düdüşünc şünce e tarzı tarzı medres edresele elerd rde e prog program ramlar larıı etkile etkilem miş ve insan insanın ın düşü düşünc ncesi esini ni ve muhak uhakem emesi esini ni gelişt geliştire iren n ve ilmini ilmini artıra artıran n akla akla daya dayalı< lı<İlim İlimler lerle le dene deneye ye ve müşah şahadey adeye e daya ayanan nan bilim ilimle leri rin n yasa yasak k edil edilm mesi esi tari tarih hi bir bir vakıa akıa olara larak k ortay rtaya a çıkı çıkınc nca a ne~d e~de ise insa insan n şaşa şaşa kal kalac acak aktı tır. r. Aslın slınd da Kur'an r'an-ı -ı Kerim erim 73 Ali, Ali, Küııh Küııhul ul-A -Ahb hbar ar basıl basılm mamış amış c.l, c.l, 5, 29. 29. Türk ço~u ço~ukl klan annd ndan an kabil kabiliye iyetli tli olan olanlan lannd nda a büyü büyük k kimse kimsele lere re intisa intisap p etmi etmişş olm olmal alar arı, ı, H Türk Paşa Paşa ve ağa ağala lara ra daya dayanm nmak ak sure suretiy tiyle le okuy okuyup up yazm yazmad adan an mülaz mülazım ım müde müderri rriss ve kadı kadı oluy oluyorl orlard ardıı (Ali agy). 75 Ali, Ali, Künb Künbul. ul.Ah Ahba barr bası basılm lmam amış ış c. ı, 33. 33. 76 tH.U. Hmiy Hmiye e 70, 70, C. Baha Bahaeı eı 63 ve not ıı.
HüSEY HüSEYiN iN
42
ATAY ATAY
ve Hadi Hadiss-ii Şeri Şerifle flere re bir bir göz göz atıld atıldığ ığıı zam zaman ilim ilim, fikir fikir,, tefe tefekk kkür ür,, taak taakku kul, l, akle akletm tmek ek,, akıl, akıl, tedeb tedebbü bür, r, naza nazarr (bak (bakıp ıp düşü düşünm nme) e),, görm görme e (nı (nı'y 'yet et)) müşaüşahade hade ve hikm hikmet gibi gibi birç birçok ok kelim kelime e insan insanıı düşün düşünm meye, eye, muhak uhakem eme e etmey etmeye e bir bir şeyi şeyi başk başka a bir bir şeye şeye muk mukay ayes ese e etm etmeye, eye, bilin bilinen ende den n bilin bilinm meyen eyenii çıka çıkarrmaya, aya, isti istid dlal lal etm etmeye eye teşv teşvik ik etti ettiğ ği ve bun bunu u en kuts kutsal al bir bir ibad ibadet et say saydığı dığı hald halde, e, İsla İslam m düny dünyas asın ında da ve İsl İslam am topl toplum umun unda da fikir fikirsi sizl zlik ikte ten, n, düşÜ düşÜ11 11ce ce-sizl sizlik ikte ten, n, akla akla ve' ve' ilme ilme karşı karşı çıkm çıkmak akta tan n yakı yakınm nmak ak gerç gerçek ekte ten n üzüc üzücüd üdür ür.. Ne çare çare ki bug bugün bu satırl tırla arın rın yazıld ıldığı ığı Ocak 1981 yılın ılında da bile ile aynı aynı şika şikaye yeti ti tekr tekrar arla laya yaca cak k dunı dunım mdan dan kurt kurtul ulm muş olin olinad adığ ığun unız ızıı bura burada da belir belirttmek isterim. ' Filoz Filozof of ve düş düşün ünür ürler ler de her her insanın insanın yüks yüksek ek ilim ve düş düşün ün'ce 'ce düze düzeyin yin-de olm olmay ayac acağ ağın ını, ı, her her insa insanı nın n anla anlayı yış, ş, kavr kavray ayış ış ve ilim ilim yapm yapma a ile düşü düşünnme yeten yeteneğ eğin inin in deği değişi şik k oldu olduğu ğunu nu söyl söylem emiş işle lerd rdir ir.. Tari Tariht htek ekii topl toplum umla ları rı teşk teşkil il eden eden insa insanl nlar ar aras arasın ında da düşü düşünc nce e ve anla anlayı yışş fark farkın ında dan n doğa doğan n ihtil ihtilaf af ve kavg kavgal alar arıı biliy biliyor oruz uz.. Bugün ugün de aynı aynı tip insan insanla larl rla a yan yan yana yana,, iç içe içe yaşı yaşı-yoru yoruz. z. Bu ayrıl ayrılık ıkla ları rı psik psiko o sosy sosyal al etke etkenl nler er ile siyas siyaset et ve idar idarec ecili ilikl kle e ilgili ilgili sebe sebebl bl~r ~r körü körükl klem emiş iş,, büyü büyütm tmüş üştü tür. r. Ancak ncak İsla İslam mın ruhu ruhuna na ve am amacın acına a ayk aykın bir davr davran anış ış olan olan ve ve Kuran uranın ın nerd nerde e ise ise her her ayet ayetin inde de tenk tenkit it edil edilen en düşü düşünc nce e düşm düşman anlığ lığıı müslü üslüm manla anlarr aras arasın ında da geçe geçerl rlii olmam olmamal alıy ıydı dı.. Oysa ysa ince incele led diğim iğimiz iz çağ çağda ve zam zamanım anımız ızd da düşü düşün nenle enler, r, hikm ikmet ve felse felsefe fe ile meşgu eşgulo lola lanl nlar ar nerd nerde e ise ise kafir kafirlik likle le itham itham edilm edilmiş iş ve edi edile le gelm gelmekte ektedi dir. r. Biz bu bu olum olumsu suz z tutu tutum m takı takınm nmay ayıı bazı bazı sebe sebebI bIer ere e daya dayand ndır ırm mak sure suretiy tiyle le,, İsla İslam m dini dinini nin n dışı dışınd nda a olan olan amill amiller ere e göre göre açık açıkla lam mak niye niyetin tinde deyi yiz. z. a) Şahsiye Şahsiyetçilik tçilik İlim İlimle leri ri,, İsla İslam mda gelen lenek halin line gele elen fels felse efi, fi, yani akli ve nakli akli tasn tasnif ife e tabi tabi tuta tutara rak k bu sebe sebebi bi açık açıkla lam mak isti istiyo yoru ruz. z. Medrc edrcse se alim alimle leri ri ve tale talebe bele leri ri için içind de bu iki iki tür ilim ilimd den biri biri ken kendisi disin ne dah daha kola kolay y ve yat yatkı kın n gele gelebi bili lir. r. Genel enelli lik kle nakli akli ilim ilimle lerr dah daha kolay olaydı dır. r. Onlar nların ın tara taraft ftan an daha aha çok çok bulu bulun nur. ur. Aktı ilim ilimle lerr çok çok zord zordu ur. İnsa İnsan nın bey beynin nini çatl çatlat atac acak ak dere dere-cede cede zihn zihnii yorm yormay aya a daya dayanm nmad adıkç ıkça a sonu sonuç ç çıkm çıkmaz. az. Ama Ama kafasın kafasınıı çalış çalıştırı tırıp p akli akli ilimIer ilimIerde de ileri ileri giden giden,, her her çeşit çeşit mÜ11ak 11akaşa aşada da,, topla toplantı ntı ve karşı karşılaş laşm m~da ~da nakli akli ilim ilimIe Ierd rde e duru urup kala kalan n kim kimseyi seyi ten tenkit kit eder eder ve onu onun iler ilerii süre sürece ceğ ği herh herhan angi gi bir bir söz söz vc vc hükm hükmü ü fels felsef efe, e, düşü düşünc nce e ve man mantık tık bakı bakım mında ından n miidafa dafaa a edem edemez ez durum duruma a düşü düşürü rür. r. Fels Felsef efec ecih ihem emen en tenk tenkid ide e başl başlar ar veya veya başbaşka hük hükümle ümlerr ve fiki fikirl rler er orta ortay ya atar atarak ak naki nakiic icin inın ın anla anlam madan adan ve düşü düşü~ ~meden eden konu konuştu ştuğu ğu dinley dinleycn cnler lerce ce hem hemen anlaş anlaşılır ılır.. Böyle öy lece ce şahs şahsii bir bir çeki çekişm şme e orta ortaya ya çrka çrkar. r. Nakilc Nakilcii kend kendis isin inii fels felsef efec ecii. nin nin kar karşı şısı sınd nda a savu savuna nam mayın ayınca ca,, hem hemen itham ithama, a, tekf tekfire ire gide giderr ve çoğu çoğunl nluk uk
MEDR MEDRES ESEL ELER ERtN tN
GERI GERILE LEME MESi Si
43
düşü düşünm nme e ve muhak uhakem eme e melek elekes esin ine e sahi sahip p olm olmadığ adığın ında dan n naki nakilc lciıı iııin in tataraft rafta an çoğalır. lır. Çünkü tara taraft fta arı da ya tüm tüm cahild ildİr veya kendisi isi gibi ibi nakil akilci cid dir. ir. Burad rada şu no nokta kta çok çok önem önemli lid dir. ir. Nakilc akilcin inin in şahs şahsiy iyet etii zay zayıfıftır. tır. Kendi endisin sinii fels felsef efii muh muhak akem eme e yolu yoluyl yla a savu savuna nam madığ adığın ında dan n kend kendis isin inde de aşağ aşağıl ılık ık şuur şuuru u hak hakim olur. lur. Karşı arşısı sınd ndak akin inii yere yere serm serme eyi dini ini bir göre görev v olar olarak ak görü görür. r. Yapae apaeağ ağıı karş karşıı saldı saldırı rı ve tenki tenkitle tlerd rde e dini dinin n verd verdiğ iğii ölçü ölçüyü yü de kaçır açırır ır.. Ama hikm hikmet bilg bilgis isii ve mantı antığ ğı kuvve uvvetl tlii olanı lanın n şahs şahsİy İyet etii de kuvv kuvvet etlid lidir, ir, aşağ aşağılı ılık k duyg duygus usun una a kapı kapılm lmaz az.. Bu olgu olgun n şah şahsiy siyet et,, bilm bilmed ediiğini ğini itiraf itiraf etm etmekte ekten n <:ek <:ekin inm mez. ez. Ama Ama şahs şahsiy iyet etii zayı zayıff olan olan,, bilm bilmed edığ ığin inin in orta ortaya ya çıkm çıkmas asın ının ın ken kendin dini yıkac ıkacağ ağım ım düşün üşünür ür ,,:e ,,:e buna buna mukav ukavem emet et için için her şeyi şeyi bild bildiğ iğin inii iddi iddiay aya a kalk kalkar ar.. Kend endine ine çok güve güven nen bir bir alimle limle yap yaptığı tığım m solı solıb bette ette fik fikrin rini savu savuna nam mayın ayınca ca bana ana "elb "elbet ette te sen sen fels felse efeei feei-sin" sin" dem demek sure suretiy tiyle le şeria şeriatt söz söz konu konusu su ohay ohaydı dı kend kendisi isi hakl haklıı çıka çıkaca cağı ğını nı söy söylem lemek iste istem mişti işti.. Ama şeri şeriat at ilim ilimIeri Ierin n anas anasıı ve esas esasıı olo olon n Usul sul ulFıkı Fıkıht htan an kend kendis isin ine e ceva cevap' p' verin verinee ee artık artık susm susmak ak zoru zorund nda a kalm kalmış ıştı. tı. Harek areket etsiz siz,, durg durgun un ve d'ıra d'ırakl klam amış ış topl toplum umla lard rda, a, gele gelene neğe ğe ve nak nakle le bağl bağlıı olanla olanlarr çoğu çoğunl nluk ukta ta olur olurla lar. r. Nakılc akılcı, ı, nakl nakle e daya dayana nan n kim kimsele selerd rden en,, kita kitapl plar arm mdaki daki arap arapça ça tözl tözler erii türk türkce ceye ye çevi çevirm rmek ek kada kadarr bile bilen n ve anla anlayı yışşları ları söz söz ve tarc tarcüm üme e sevi seviy yesin esinii geçm eçmeyen yen, kita kitap plard larda aki yan yanlışl lışlar arın ın farfarkına ına varam ramayan kim imse sele leri ri kasted tedilir ilir.. Kuram ram Kerim rim ve Hadisi isi şeri şerif f ü?;er ?;erin inde de çalı çalışa şan nlar lar içİn içİnd de büyü büyük k alim alim ve düşü düşünü nürl rler er vard vardır ır.. İdar İdarec ecii ve siy siyasil asiler er,, harek areket etsi siz z ola olan bu çoğun oğunlu luğu ğun n uyuş uyuşu uk arzu arzusu sun na uymay ymayıı daha rah rahat ida idare için için gere gerek kli görürl rürle er . Ve top toplum lumun, kendile ilerin rince e~ akıls akılsız ızca ca bir iste isteğ ğini ini yeri yerint nt gtti gttirm rmek ekte te tere teredd ddüt üt etm etmezle ezler. r. II. II. Be Beyazıd'ı ıd'ın n Molla lla Lülfi' lfi'y yi öldü ldürtm rtmesi ve III III.M .Mu urad rad devrin rinde 1578 1578'de 'de kendi kendi emri emri ile yaptır yaptırtm tmağ ağa a başla başladığ dığıı rasath rasathan aney eyii gene gene kend kendisin isinin in yık yıktırm tırmas asın ının ın sebe sebeb bi bu olm olmalı. alı. Dina inamik ve har harek eket et halin halinde de bulu ulunan nan Fatih atih,, Yavuz vuz ve Kan Kanu uni devi devirl rler erin ind de böyl böyle e bir bir olay lay vücud ücuda a gelm gelmed edii ve gele gelem mezdi ezdi.. Çünkü ünkü toplum toplum ve idar idare e hare hareke kett halin halinde de oldu olduğu ğund nd~ ~ hare hareke kett daim daima a dina dinam mik, ik, düşü düşüne nen n ve hare hareke ketin tin istik istikam amet etin inii tayi tayin n edec edecek ek adam adam-lara lara muhta uhtaçt çtı. ı. Filo Filozo zofu fu ve yüks yüksek ek sevi seviye yede de düşü düşünü nürü rü olm olmayan ayan topl toplum um-lar, lar, uyuşu yuşuk, k, hare arekets ketsiz iz,, uyum uyumsu suz, z, stat statik ik durgu urgun n ve için içinde de bulu ulunduğ nduğu u durum urumu u muha uhafaza faza ede eden topl toplu umlard lardır ır.. Bunun unun için için dura durak klam lama dev devrin rinin ilm ilmi ve feh fehıefi ıefi tutu tutum mu da kendine ine uygun olur. lur. Padişa işah ta artı artık k kendi şahs şahsını ını ve sess sessizliğ izliğin in deva devam mım düşü düşünm nmek ekted tedir. ir. b) Devle evleti tin n büyü büyüm mesi esi ile ile sını sınırl rlar ar uzak zaklard larda a kalm kalmış ış,, dev devleti letin n reareayası yası için içinde de her her neka nekada darr deği değişik şik,d ,din inle lere re sahi sahip p millet illetle lerr bulu buluns nsa a da, da, bun bun-ların ların kuvv kuvvet etli li fikir fikir adam adamla ları rı ve filoz filozof ofla lan n da bulu bulunm nmad adığ ığın ında dan, n, azın azınlık lık-' -' ta kald aldıkla ıkları rı top toplum lumda karşı arşıtt bir bir fikri fikri hare hareke kett tte e bulu ulunmal nmalar arm ma im imk kan
HÜSE SEyyiN
ATAY TAY
ve güç güçleri leri kalm kalma amıştı ıştı.. Bunun için için,, onları ların n karşıt rşıt fik fikirle irleri rin ne cevap verec erecek ek ve mücade cadele le edec edecek ek müslüm slüman an düşi! üşi!nü nürl rler erin ine e de ih ihtiy tiyaç duyülmamıştı. Devletin tin sınırlar ları dışınd ında kalan lan mille lletle tlerin de daha kuv kuvvetl vetlii bir bir fels felsef efel eler erii ve ilim ilimle leri ri yok yoktu. tu. Bunda undan n ayrı ayrı olar olarak ak,, o zam zamana kad kadar ar düny dünya a JJli JJlill llet etle leri rin nd~ özel özelli lik kle Orta rta Doğu ve Avrup rupa mille illettleri lerind nde e haki hakim m olan olan ilim ilim ve fels felsef efe e heps hepsin inde de müşte üştere rek k alm almanın anın yanı yanınd nda a Isla Islam m top toplum lumları ların nda daha daha yük yüksek sek sev seviyed iyede e oldu olduğ ğunda undan n reka rekabe bete te gerek erek görü görülm lmü üyord yordu. u. Bu duru durum m İsla İslam m'da 'da ilim ilim ve fels felsef efen enin in dura durakl klay ayıp ıp sanr sanra a da ger gerile ilem mesin esine e bir bir sebep sebep teşk teşkil il eder eder.. Çünkü ünkü tart tartışm ışma, a, çatış çatışm ma,. a,. müeaüea-.. dele ve savunulacak bir ideal yoktu. . c) İsl İslam am ilim ilimIe Ieri ri,, biri iri fikr fikri, i, itik itikri rid di, yan yani fels felsef efe, e, diğe diğeri ri de amel ameli, i, tatb tatbik iki, i, haya hayata ta uygu uygula lam ması ası olan olan İsla İslam m Hukuk ukuku u (fık (fıkıh ıh)) olar olarak ak tefr tefrik ik ediledilmişti. işti. İsla İslam m taph taphım ımun unda da itika itikadi di ilim ilimIerd Ierden en çok çok İsl İslam am Hukuk ukukun una a ihtiy ihtiyaç aç vard vardı. ı. Gene ene İslam İslama a göre öre müsl müslü üman olmay lmayan anla ları rı müslü üslüm man yap yapma zozorunl runluğ uğu u yok yoktu. tu. O halde alde gay gayri müsli üslim mleri leri müslü üslüm man yapm apmanın anın yerin erine e onlar nlarıı idar idare e etm etme görev örevii vard vardı. ı. Böylec ylece e "Fık "Fıkh" h"a a önem nem verm vermek ek gere gerek kmişti. işti. Büyü Büyük k impa impara rato torl rluğ uğun un için içinde de mevcu evcutt bütü bütün n halk halkıı iyi iyi ve adal adalet etle le ida idare etme tmek görev revi "Fıkh ıkh"a aitti itti.. O halde lde fık fıkıh iyi iyi okunmalı, lı, okutultulmalı alı idi. idi. Çünkü nkü topl toplum umun un sosy sosyal al ve eko ekono nom mik pro problem blemle leri rine ne çözü çözüm m onu onun tara tarafı fın ndan dan bulun ulunac acak aktı tı.. İşte İşte Fıkhı ıkhın n ağır ağırlı lık k kaza kazanm nmas asın ının ın ned nedeni eni de bu idi. idi. Bu sure suretl tle e d'ğe 'ğer fels felse efi ilim ilimle lerr kenara itil itild di veya tam tamamen kald kaldırı ırıld ldı. ı. İsla İslam mın inan inanç ç esas esasla ları rı altı altı ilke ilke halin halinde de "Am "Amentü entü"" de form formül üle e edil edilm mişti işti.. Bir kimse kimse bunuö unuöğ ğrend rendik ikte ten n sonr sonra a artı artık k fels felsef efii münak ünakaş aşay aya a lıac lıacet et görm örmftya ftyard rdu. u. Önem nemli olan olan günlü ünlük k hayat ayatın ınd da ne yap yapması ası gere gerekktiği tiğini ni bilm bilmes esii idi. idi. Fazla azla olara larak k, top toplum lumdaki aki aksa aksakl klık ık ve bozu bozuk kluk luklar lar fels felsef efe e okuyn okuynla lara ra ve onl onlar arın ın fels felsef efii münak ünakaş aşal alar arıı yolu yoluyl yla a insa insanl nlar arıı dind dinde e şüp şüphey heye düşü düşürd rdük ükle leri rind nden en insa insanl nlar arın ın şeri şeriat atıı dinl dinlem emem emey eye e sevk sevket etti tiği ği itha ithaın ınıı da felse felsefe feni nin n kald kaldır ırıl ılm masın asına a ve yerin erine e fık fıkhın hın konm konmas asın ına a sebe sebep p oluy oluyor ordu du.. Doğru oğrusu su,, fıkhı fıkhın n iş gör göreb ebilm ilmes esii için için ve geçe geçerli rli olm olması ası için için anun anun gere gerekç kçes esii olan olan İlmi İlmi Kelam elam'ın 'ın ve fel felse sefe feni nin n iyi iyi bilin bilinm mesin esinin in gere gerekt ktiğ iğii kakabul bul ed;l ed;lm miyo iyordu. rdu. Aslın slınd da bugü bugün n (19 (1981 de) bile ile eski eskisi si gibi gibi düşü düşüne nenl nler er azın azınlı lık kta değ değildi ildir. r. Eskin skinin in yıkı yıkılı lışş seb sebebir ebirin in yenin eninin in yık yıkılış ılış sebe sebeb bi olaolacağı cağını nı hala hala düşü düşüne nen n pek pek az kimse kimse bulu bulunm nmak akta tadı dır. r. d) Fıklı ıklıın ın,, dini dinin n bütü bütün n ilim ilim dall dallar arıı yeri yerine ne geçm geçmes esi: i: Şeria eriatı tın, n, fıkı fıkıh h ilm ilmi ile ile ayni aynile leşt ştir iril ilm mesi esi ve şeri şeriat atte ten n ibar ibaret et say sayılan ılan dini dinin n fıkıh fıkıhta ta gerç gerçek ekle leşe şece ceği ği inan inancı cınd nda a kara kararr kılın kılınm ma>!ı a>!ı diğe diğerr ilim ilimIeri Ierin n sönü sönük k kalm kalması asına na götür götürm müştür üştür.. Müslüm üslüman anlar lar din ilimIer ilimIerii yerine yerine kaİm olaolacak cak haya hayatı tı kuca kucakl klay ayan an,, hem hem huku hukuk k ve hem hem de ibad ibadet etle leri ri için içine e alan alan,, diğe diğerr bir bir deyi deyim mle hem hem Yüce üce Allah' llah'la la ilişk ilişkile ileri rini ni,, hem hem devl devlet et ve fertl fertler erle le ilişk ilişkii-
MEDRES MEDRESELE ELERIN RIN
45
GERIL GERILEME EMESİ Sİ
lerin lerinii düze düzenl nley eyen en geni genişş kaps kapsam amlı lı fıkıh fıkıhda da her her iste istedi dikl kler erin inii bulu buluyo yorla rlard rdı. ı. Din nam namına ına fıkı fıkıh h okum okuma ak yeter eterli li idi. idi. Burad rada Leo Stra Strau uss'u ss'un, n, Hıris ıristi ti-yanlık anlık ilc ilc İsla İslamiye iyet ve Yah Yahu udiıl diılk k aras arasın ınd da buld ulduğu uğu en büyü büyük k fark farkın ın ne oldu olduğu ğuna na tem temas eder ederse sek k konu konu daha daha açik açiklık lık kaza kazana naca cak k gibi gibidi dir. r. "Hır "Hıris isti tiya yan nlara lara göre göre,, kuts kutsal al düstu üsturr vah vahyed yedilm ilmiş Ke1am e1am ilm ilmidir idir.. Yahu ahudi ve Müslü slümanla anlara ra göre göre kutsa utsall düst düstu ur, hiç olm lmaz azsa sa başla aşlang ngıç ıç olar olarak ak,, İlahi İlahi Kanum anum~n ~n (Fık (Fıkıh ıh veya veya Talm almud) ud) doğr doğru u yorum yorumun unda dan n ibar ibaret et-tir. tir. Yahud ahudii ve Mü Müslü slümanla anlara ra göre göre anla anlaşı şıla lan n Kutsal tsal düstu üstur' r'un un,, Hıris ıristi ti-yanl yanlar arın ın Kutsal tsal düstu üsturr anla anlay yışın ışına a kıy kıyasla asla,, fels felsef efe e ilc ilc pek pek az ort orta aklığ klığıı vard vardır. ır. Bunun unun için içindi dirr ki Yah Yahud udili ilikt kte e ve İsla İslam miyet iyette te fels felsef efen enin in duru durum mu Hıris ıristi tiy yanlık lıktan tan çok daha isti istik krars rarsız ızd dı. Bu fark fark,, kısm ısmen Yahudi ve İsla İslam m dünya ünyası sın nda fels felsef efii araş araştı tırm rman anın ın nih nihai yıkı yıkılm lmas asın ınıı açık açıkla lar, r, ki bu bu yıkı yıkılm lman anın ın Batı atı Hırist ıristiy iyan an düny dünyas asın ında da bir bir paral paralel elii yokt yoktur ur"" 77. L.Str .Strau auss ss'u 'un n sözü sözünd nde e hakik akikat at pay payını ını görm örmeme emeye im imk kan yokt yoktur ur.. Bu yalnız yalnız Osm sman anlıla lılann nn du.rak du.raklam lama a ve sonra sonraki ki devir devirler lerine ine değil, değil, İslam)n İslam)n ilk ı;levirle ı;levirlerin rine e de u.yg u.ygun un J.üş J.üşm mekted ektedir. ir. Bi Birin rinci ci hicri hicri asırd asırdan an başla başlaya yan n Kelam lam ve felse felsefe feye ye karş karşıı menfi enfi tutu tutum mu da izah izah etm etmekte ektedi dir. r. Hıristi ıristiyo yonl nlar ar-da şer şeria iatt olm olmadığ adığıı için için,, itikat itikat ve İlahi İlahiya yat'ın t'ın fdse fdsefe feye ye olan olan iht ihtiy iyac acın ınıı gide gide.r.rmek üzer üzere e fels felsef efen enin in Hıristi ıristiya yan n ilahi ilahiya yatın tına a yard yardım ıma a çağı çağını nım ması ası norm normal al-dir. ir. Ama Yahu ahudili dilikt ktc c ve İslam İslamiy iyet ettc tc itik itikat atta tan n ayrı ayrı olara larak k şeri şeriat at vard vardır ır.. Hayata o dü düzen verir rir ve onun fels felse efey feye ihti ihtiy yacı yoktur. tur. İsla İslam ma göre anorm anormalo alolan lan Kelam elam ve düşü düşünc ncey eye e karşı karşı ceph cephe e alınmas alınmasıdır ıdır.. Bu, Kura Kuran'm n'm tutu tutum muna tam tamamen amen aykı aykın ndır. dır. Zira ira ~ir işe işe yat yatkı kın n olm lma, a, bir bir işi işi yap yapmaya aya hazı hazıdı dık k önce önce zihi zihind nde, e, kafa kafada da başl başlar ar.. Kuran uranın ın bu felsef felsefes esin inii zam zamanım anımız ız müslü üslüm manla anları rını nın n alim alimle leri ri aras arasın ında da kav kavray rayanla anlarr pek azın azınlı lıkt ktad adır ır.. İlim İlim-- . leri leri besl besley eye en ve ilim ilimieri ieri ilim ilim kılı kılığı ğın naso asokan kan ve on onlara lara ilm ilmi form formu u vere veren n felse felsefe fe ve f~lse f~lsefi fi düşü düşünc nced edir. ir. Kuran uran-ı -ı Kerim erim zihi zihin, n, fikir fikir yolu yoluyl yla a insa insanı nın n dav davran ranışla ışları rına na yön yön verm ermeyi eyi ve onlar nlara a düze düzen n verm verme eyi amaç amaç edin edinir ir.. Bunun için için Ku Kuran ran'da 'da ahkam ayeti pek azdır. ır. Oysa ilm ilmi az olan lanlar lar görürünüştek teki har'c r'cketle tlere önem verdil rdile er ve İsla İslam mın ruh ruhunu kaybettil ttile er, ve fikir fikir yapıs yapısını ını'' kayb kaybetti ettirdi rdiler. ler. e) Fel Felse sefi fi düş düşün ünce ceye ye manlık:
ve fels felsef efey eye, e, tecr tecrü übiil biilim imle lere re
karşı arşı fiil fiilii düşüş-
Fatih atih Sulta ultan n Mehm ehmcd, cd, im imp parat arato orluğ rluğu u kurd kurdu uğu gibi ibi ilmin ilmin de yükyükselm selme esi ıçin ıçin elin elinde den n gelen elenii yapm apmaya aya çalış çalışm mıştı ıştı.. Öğre ğretimi timi sık sıkıbir ıbir okul kul sist sistem emin ine e bağl bağlam amay ayıı başa başard rdı. ı. hted tediği iği alimi limi azil azil ve tay tayin in ediy diyord ordu. Bu, ~iyas iyasii gücü gücün n ilim ilim üzerin üzerine e hükü hüküm mranl ranlığ ığıı idi. idi. Bizce izce ~oğr ~oğru u deği değild ldi. i. Bunun unun 77 Leo Strauss. Perse Perseeu eution tion and and the Art of Writin Writing, g, 19, Free Free P.res P.ress, s, 1952 1952.
46
HÜSE HÜSEYİ YİN N
ATAY ATAY
yanı yanınd nda a alim alimIe Iere re elin elinde den n geld geldiğ iğii kada kadarr hürm hürmet et ve iltifa iltifatt ediy ediyor ordu du.. Kötü ötü bir bir niye niyeti ti olm olmadan adan,, ilim ilim nam namına, ına, büyü büyük k alim alimIe Ieri ri çağı çağırıp rıp yanı yanınd nda a münaünakaşa kaşa ettir ettiriy iyor or,, galip galip ve mağ mağlu lup p olan olanıı ilan ilan ediy ediyor or,, böyl böylec ece e daha daha çok çok çalış çalış-maları aları için için onlar onlarıı teşvik teşvik etmiş etmiş oluyo oluyordu rdu.. Ancak ncak Lu ben bence ce,, hays haysiye iyett kıncı kıncı bir bir davr davran anış ıştı tı.. Karam araman anh h :M :Meh ehm met Paşa, aşa, Hocaza cazad denin enin mağlu ağlup p ettiğ ttiğii Alaed laeddi din n Tusi'n usi'nın ın tale talebe besi sidi dir, r, hoca hocası sını nın n intik intikam amın ınıı alm almak için için Hocaz ocazaa.dey .deyii Kadı Kadı bulu bulund ndub ub'll 'll İzni İznik' k'te ten n İsta İstanb nbul ul'a 'a çağı çağırır rır.. Hocaz ocazad aden enin in habe haberi ri yokt yoktur ur.. Hatip atipza zade de ilc mubah ubahas asay aya a tutu tutuşt ştur urup up Hatip atipza zade de Hocaz ocazad adey eyii yene yenece cek k ve böyl böylec ece e hoca hocası sını nın n hınc hıncın ınıı alac alacak aktır tır78• Veziri eziriaz azam amın ın,, sank sankii yatıl yatılıı okul okula a yatır yatırac acağ ağıı bir bir tale talebe beyi yi müsab üsabak aka a imtih im tihan anın ına a çağı çağırır rır gibi gibi kos kosko koca ca alla allam meyi eyi ta İzni İznik' k'te ten n İ£ta İ£tanb nbul ul'a 'a getir getirt-. t-. me ye ne hak hakkı kı vardı vardı? ? Hocaz ocazad ade e önce önce gelm gelmey eyii kabu kabull etmiyo etmiyor, r, ama ama korktu korktu diy diyecek ecekle leri rind nden en çek çekiner inerek ek geli geliyo yor. r. Niha ihayet yet alim lim Sin Sinan Paşa aşa aray araya a girer rer ve mabahas ahasa a ipta iptall edil edilir ir.. Burada rada asıl asıl üzeri zerin nde durulm rulmas asıı gerek reken başk başka a bir bir nokt nokta a da böyl böyle e herh herhan angi gi bir bir konu konuda da deği değill de gene genell bir mubaubahasa hasa anca ancak k ansi ansikl klop oped edik ik bilg bilgii sahi sahipl pler erii aras arasın ında da geçe geçerli rli olur. olur. Bu muba muba-hasa hasalar lar derin derinliğ liğine ine ihtisa ihtisass bilgis bilgisini ini değil değil geıi geıiel el kültü kültürü rü gerek gerektirir tirir ve teşvik teşvik eder. FiL FiLınca ınca ve fala falane nea a kapı kapışa şaca caH Har, ar, hake hakem mIerin Ierin de tay tayin in edild edildiğ iğii ilan ilan edile edilerek rek yarış yarışm ma ve mücad ücadele ele başlıy başlıyor. or. Sonra Sonra galip galip ve mağ mağlup lup ilan ediliediliyor19• Birind irinde e galip galip gele gelen n öbür öbürün ünde de mağlu ağlup p olab olabili ilir. r. Sonr Sonra a işt işte e fala falanc nca a bile bilem medi edi diye diye millet illete e ilan ilan etm etmek hiç hiç de hoş hoş bir duru durum m olm olmuyor uyordu du.. Alimlimleri leri birbi birbirin rine e düşm düşman an edip edip aral aralar arın ında daki ki sevg sevgiy iyii hürm hürmet etii kald kaldırm ırmak akta tan n başk başka a ne işe işe yara yaradı dığı ğı bilin bilinm meyen eyen bu sist sistem em yanh yanhşş bir bir uygu uygula lam ma idi. idi. ProProfesö fesörr kazan azanam amad adıı derle erlerr diye iye ben şah şahsen sen en çok çok sık sıkıntı ıntıyı yı pro profesö fesörl rlük ük imti im tih hanın nında hisse issett ttim im.. Fatih atih devri evrind ndek ekii ule ulemaya aya bakın akınca ca her biri birin nin ilirode ilirode dev dev gibi şah şahsiy siyetl etler er olduğ olduğun unu u görüy görüyoru oruz. z. Hayatl ayatları arını nı incele incelediğ diğiimiz zam zaman, an, hiç hiç birin birinde de huzu huzurr kalm kalmam amış, ış, acab acaba a kim kim beni beni ne zam zaman mağağlup lup edeb edebili ilirr düşü düşünc nces esii onla onları rı tedi tedirg rgin in ediy ediyor ordu du Çünkü ünkü bu müs müsab abak akan anın ın bir so sonu yoktu. tu. Her gün ve her an im imti tih hana çekilm ilme ihti ihtim mali vardı. rdı. Rezil zil olm lmam amak ak için için ne yap yapmak gerek erek diy diye alim alimle lerd rde e bir end endişe işe her her an mevcu evcuttu ttu,, işin işin için içinde de vazi vazife fede den n atılm atılma a da vard vardı. ı. Sonr Sonra a şuna şuna dikk dikkat atii çekçekmek istiy istiyor orum um.. Fatih Fatih zam zamanın anında daki ki alim alimle lerr Fatih atih zam zamanın anında dan n önee önee yeyetişm tiş mişle işlerd rdir. ir. Onlar nların ın alim alim olm olmas asın ında da Fatih Fatih'in 'in bir bir emeğ emeğii geçm geçmem emiş işti ti ve Fatih'i Fatih'in n medres edrese e sis sistem temii de henü henüz z kurul kurulm mamıştı amıştı.. Aslında slında ondan ondan sonra sonraki ki alim alimleri leri Fatih Fatih'in 'in devrı devrınd ndek ekii alim alimlerle lerle muka mukaye yese se yapm yapmalıd alıdır ır ki, aralar aralarınındaki aki fark fark iyi iyi anla anlaşı şıls lsın ın.. 78 A. A. Sühe üheyl Ünver, nver, age 211. 79 A. A. Siihe Siiheyl yl Ünve Ünver, r, Fatih Fatih Külliye ülliyesi, si, 194194-22 220. 0.
MEDRESEL MEDRESELERiN ERiN GERiLEM GERiLEMESi ESi
47
Alimle limlerr aras arasın ında da bu münak ünakaş aşa a ve yanş yanşm ma, aral aralar arın ınd da düşm düşman anlı lığı ğı körü körükl klem emiş iş ve nih nihay ayet et Hati atipz pzad ade e Molla olla Lfılf Lfılfi'n i'nin in öldü öldürü rülm lmes esin ine e fetv fetva a verm vermiş iş ve zam zamanın anın padi padişa şahı hı da, da, bu hava hava içi içind nde e fetv fetva) a)'ı 'ı tenf tenfiz iz ettirm ettirmişt iştir. ir. Sebe Se bep p kısk kıskan ançl çlık ık ve yan yanlış lışın ının ın orta ortaya ya çıkm çıkma a kork korkus usu u imiş. imiş. Artık herk herkes es"" "" susm susmaya aya mecbu ecburr kalm kalmış, ış, kimse kimse fikrini fikrini söylem söylemey eye e cesare cesarett edem edemez ez olmuşolmuştu. tu. İşte İşte Fatih atih'i 'in n açtığ çtığıı müsab sabaka çığ çığın böyle kötü bir son sonuçla kapaİıİımıştır ıştır ve ilim haya hayatın tınıı kara karanl nlık ık tünele tünele sokm sokmuş uştu tur. r. Sa Sank nkii ulem ulema a Fati atih't h'ten en önce önce yarışm yarışmıyo ıyorr muydu uydu? ? Ama daha nazik nazik,, daha daha zarif, zarif, herke herkess ne yaptığ yaptığını ını için içinde den n biliy biliyor ordu du.. Üstel stelik ik bu dost dostça ça ve arkad arkadaş aşça ça hem hem de hoc hoca a ilc tal taleebesi besi arasın arasında da oluyo oluyord rdu. u. Kimin imin kim kimden den hang hangii konu konuyu yu daha daha iyi iyi bildiği bildiğini ni de biliy biliyor ordu du ve gid gidip ip onda ondan n okuy okuyor ordu du.. Fa Fatih tih aske askerd rdi, i, genç genç ve ve dinam dinamik ikti. ti. Savaş avaş meyda eydanı nınd nda a galip galip gelen gelen daim daima a yüks yüksel elec ecek ekti. ti. Böylec öylece e yene yene ycne ycne arşa arşa değe değen n en büy büyük ük impa impara rato torl rluğ uğu u kurd kurduğ uğu u gibi gibi en büyü büyük k alim alimii de yeyetiştirece tiştireceğin ğinii sanıyo sanıyordu rdu.. AlimIeri limIerin n toplan toplantılar tılarıı bir sava savaşş halin haline e getiri getirild ldi. i. Şüph Şüphesiz esiz Fa Fatih tih Sultan Sultan Mehm ehmed işin buna buna varac varacağ ağını ını bilem bileme~di. e~di. İyi niyet niyet sahi sahibi bi idi idi ve Hatip atipza zade de fetv fetvas asın ınıı onun onun zam zamanın anında da verse verseyd ydi, i, kana kanaati atim mce önce önce Hat Hatipz ipzad adey eyii hesa hesaba ba çeke çekerd rdi. i. Bunun unun için için II. Beya Beyazıd zıd'ın, 'ın, Molla LütLütfi'y fi'yii sevd sevdiğ iğii söyl söylen eniy iyor or,, fetv fetvay ayıı infa infaz z ettir ettirm mesin esinin in de bir bir sebe sebebi bi o~alıalıdırSO ırSO.Anc .Ancak ak bura burada da tekr tekrar ar şunu şunu belir belirtm tmek ek iste isterim rim ki, ki, ilim ilim, siya siyase setin tin emrin emrine e girm girmişt iştir. ir. İlmin, İlmin, yani yani ilim adam adamın ının ın siyas siyasete ete haki hakim m olduğ olduğu u istisistisnai olay laylar lar olup lup yok denecek kadar azdır. ır. Molla olla Lut Lutfi'n fi'nin in öldü öldürü rülm lmes esin inde den n (149 (1495) 5) takrib takriben en bir bir asır asır sonr sonra a III. Murad urad'ın 'ın hoca hocası sı Saded adedd din Efend fendi'n i'nin in,, padi padişa şah ha bir rasa rasath than aney eye e olan olan lüzu lüzum mu anla anlatm tmas asıı üzeri zerine ne 1576 1576'd 'da a rasa rasath than ane e yapı yapılm lmış ıştı tır. r. 1577' 577'de de Şeyeyhfıli hfılisl slam am olan olan Kadız adızad ade e Ahmed hmed Şemse emsedd ddin in Efend fendi, i, Saded adedd din Efend fendii ile ile aral aralar arın ında daki ki husu husum metin etin etki etkisi si ile ile rasa rasath than ancn cnin in uğurs ğursu uzluk zluk geti getire rece ce-ğini ğini pad padişa işaha ha tel telki kin n eder ederek ek rasa rasath than aney eyii yıkt yıktırm ırmışt ıştır ırs 1 • Siyasi'i Siyasi'iktid ktidara ara yayaranm ranmak ak için için yapı yapıla lan n şahs şahsii ve benc benciı iı zara zararl rlar ar ve siya siyasi sile leri rin n de her herşe şeyd yde e nüfu nüfuz z sahi sahibi bi oldu oldukl klar arıı açık açıktır tır.. Ancak ncak iş zinc zincirle irlem me gitm gitmek ekted tedir. ir. Zincir incirin in başı başı so~a so~an n padi padişa şah h işin işin ehli deği değilse lse,, ilim de de siya siyase sett de periş perişan andı dır. r. Sanki anki bugü bugün n de idar idarec ecile ilerr vesiy esiyas asile ilerr ilm ilme ve ilim ilim adam adamın ına a hükm ükmetm etmekte ekte deği değill midir idir? ? Onun için için arzu arzula lana nan n ilim ilim adam adamıı yeti yetişm şmiy iyor or.. 80 Molla Lütfi Lütfi için Bk: Bk: Adnan Adnan Adıvar Adıvar,, Osm Osmanlı Türklerind Türklerinde e İlim 45 vd. vd. l.n.u. tımiye tımiye Teş. Teş. 232, A. Sühe 215, 6. Molla Süheyl yl Ünver, nver, Fatih Fatih Külliye ülliyesi si 189, 215 olla Lutv Lutvfi' fi'ni nin n katli katli ile igili igili İsm İsmet parm parmak aksız sızoğ oğlun lunun un yayın yayınlad ladığı ığı "Risa "Risale" le"ye ye de'ba de'bak. k. Bellete elleten, n, 675-682 sap: 176, Ekim 1980. Bu Risale isaleni nin n yeni yenide den n neşr neşre e muhta uhtaç ç oldu olduğu ğuna na işar işaret et etm etmeliy eliyiz iz.. Adnan Adıvar Adıvar,, Osm Osmanlı Türkler Türklerind inde e tıim 84, Kadızade Ahme Ahmed d Şemseddin Şemseddin Mahm Mahmud ud 81 Adnan 84, 86. 86. Kadızade Efendi Efendi (Edirne (Edirne kadısı) kadısı) nın oğludur oğludur 918 (1512) de doğm doğmuştur. uştur. Normal Normal Medrese Medrese tahsili görmüştür. görmüştür. Şeyhülislam olmuş, olmuş, 988 (1580) vefat etmiştir. etmiştir. Zeki, Zeki, asabi asabi ve atılgand atılgandı. ı. Mutead. utead. 988 (1577) (1577) de Şeyhülislam (1580) de vefat dit eserl eserlere ere şerh ve haşiy haşiyele elerr yazm yazmıştı ıştır. r. Ne çarek çarekii rasath rasathan anen enin in yıkılm yıkılmas asına ına sebep sebep olması olması ile haha392-3, L.H.L.H.tası, sevabın sevabından dan büyü büyük k olmuştu olmuştur. r. (Bak: (Bak: Atai, Atai, Şekayık Şekayık Zeyli, Zeyli, 259, tımiye Salname Salnamesi si 392-3, U. Os. Med. ed. 32/453-4, esbit esbit Baltac Baltacıı 68, Aydın ydın Sa)'lı Sa)'lı İslam İslam Ans. ns. 9/631, Osmanlı Osmanlı Müellifleri Müellifleri 1/401).
48
HüSE HüSEYt YtN N ATAY ATAY
Molla olla Lütfi'n Lütfi'nin in ölüm ölümünü ünü (1495) belirl belirlii hir .tari .tarih h alırsa alırsak, k, 1656 yılına kadar adar tam tam yüz yüz altm altmış ış sene sene,, İsta İstan nhul'u ul'un n ilim ilim çev çevre resi si ve zih zihniye niyeti tin nde karan ranlık lık bir bir devre evren nin hükü hüküm m sürd sürdü üğünü ğünü görÜ örÜyoru yoruz. z. İmam İmamıı Birgi irgivi vi,, Muhamm ammed b. Pir Ali (1522-1573) İsta İstan nbul' bul'd da tah tahsili silini ni yap yaptıkt tıktan an ve hazı hazı görev revlerd lerde e bulun lunduktan tan sonra, ra, samimiy imiye eti ve açık sözlülü lülüğ ğü ile ile İbn İbn Teym eymiye' iye'ni nin n yolun olunu u tufm tufmu uş ve yen yenid iden en bid' bid'at at ve sün sünne nett çatı çatışm şmas asın ınıı başlatmıştır82• Yolunu olunu izley izleyen enıer ıere, e, Kadız Kadızad adele elerr (veya (veya Fakil Fakiler: er: Fakih Fakihler ler)) den denmiş olup lup şeri şeriat atıı koru korum ma dav davası ası ile ile orta ortalı lığ ğı huzu huzurs rsuz uz etm etmişle işlerd rdi, i, Zamanla anlann nnda da,, fels felsef efii ve tecr tecrüb übii ilim ilimlerl lerle e meşgu eşgulo lolu lup p meşhu eşhurr olan olan bul bulun un-madığ adığın ında dan n karş karşıla ılann nna a hücu hücum m edec edecek ek sadec sadece e sofiy sofiyye ye mensu ensupl plan annı nı bulbulmuşlardı. Burad Burada a prob proble: le:Q Q1iKadıza 1iKadızade deler lerii medre edresel selii kabu kabull edipt edipte e medres edresen enin in tarika tarikata ta karşı karşı müca mücade deles lesii şeklin şeklinde de görmem görmemeli elidir dir.. Çünk Çünkü, ü, önce önce medtes edteseli eli olan olan ELus-S us-Suu uud d Efen Efendi di'n 'nin in İmam İmam Birgiv irgivi'y i'ye e karş karşıı ceph cephe e aldı aldığı ğını nı hatır hatır-lam lamamız amız laz lazımd ımdır. ır. Kadız adıza ade Mehm ehmet Efend fendi' i'n nin niza izamlı bir medre edrese se tahs tahsili ili görd gördüğ üğü ü anla anlaşı şılıy lıyor or.. Öteki tekile leri rin n tahs tahsill iller erin inin in tam tam olm olmadığ adığıı ve cercerheze hezerr cahi cahill kim kimsele selerr oldu olduğu ğu orta ortaya ya çıkı çıkıyo yor. r. Zira Kadız adızad adel eler erin in karş karşıs ısın ın-da olanl olanlar arda dan n Mehm ehmed Ağa Cam Camii İmam İmamıı konu konu ile ilgili ilgili kita kitapl plar arın ınıı toptoplay layıp bir katı katıra ra yükl yüklem emiş iş,, Fati Fatih h Camii amiine ne geli gelip p Kadiz adizad ade elere lere meyda eydan n okuy okuyar arak ak "işt "işte e meyda eydan" n" diye diye kadı kadıza zade dele leri ri bekl bekler erne neye ye koyu koyulm lmuş uş,, faka fakatt kimse kimse müna münaza zaray raya a yana yanaşam şamam amışt ıştı. ı. Böyle Böylece ce Kadız Kadızad adeli eliler ler halkı halkın n önün önünde de ilmen ilmen mağlu ağlup p edilm edilmiş işle lers rse e de vaiz vaizle leri ri ile sar saray ayın ın aşağ aşağıı takı takım mı balt~ balt~eı eıla larr vesa vesaire ire yoluy yoluyla la saray saraya a nüfu nüfuzla zların rınıı geçir geçirm mişlerd işlerdi. i. Kadız Kadızad adele elerin rin ele aldığı aldığı ilk mes mesel ele e müsbe üsbett ilim ilim ve matem atemat atik ik okum okuman anın ın caiz caiz olup olup olmam olmamas asıı idi. idi. Sonra nra işi işi azıt azıtar arak ak çeşi çeşitl tlii iste istekl kler er öne sür sürm mek sure sureti ti ile ile hası hasım mları larını nı öldürm dürmey eye e kada kadarr vard vardır ırm m,ışla ,ışlard rdır, ır, Bu duru durum m karş karşıs ısın ında da artık artık fels felsef efii ilimilimlerle lerle uğr uğraş aşm mayı ayı kim kim başı başına na bir bir bela bela olar olarak ak alab alabili ilird rdi. i. Her neka nekada darr 1656 yılın yılında da Köpr.ü öpr.ülü lü Mehm ehmed Paşa Paşa Kadız adızad adel elii Dstuv stuvan anii8) ve arkadaşlannı Kıbns'a ıbns'a sürm sürmek ekle le işleri işlerini ni bitirm bitirmiş iş84 ise ise de, de, artık artık ilme ilme hız hız verm verme ve fel felse sefi fi 'ilim 'ilimle lere re yöne yönelm lmey eye e kim kimsede sede'' şevk şevk v~ azim azim kalm kalmam amış ıştı. tı. Medre edrese sele lerd rden en,, müsbet sbet ilim ilim ve fel felse sefe fen nin, in, hatta atta yüks yüksek ek Kelam elam eser eserle leri rini nin n -ki -ki bunl bunlar ar fels felsef efed edir ir-- kald kaldırı ırılm lmas asın ına a sebe sebep p olm olmuşla uşlard rdı. ı. Henüz enüz bu eserle eserleri rin n medre edre-esle eslerd rden en kalk kalkm masın asınıı göst göster eren en bif bif fetv fetva a veya veya ferm ferman ana a tesa tesadü düff edilm edilmem emiş iş-82 Kasım Kasım Kufra Kufravi, vi, İslam İslam Ans. Ans. 2/63 2/634, 4, Kadız Kadızad adel eler er tabir tabiri, i, Doğa Doğani ni Musta ustafa fa Efen Efendin dinin in 990 990 doğan Kadız Kadızade ade Mehm Mehmet et Efendiy Efendiye e atfen atfen verilm verilmişti iştir. r. Balıke Balıke,ir'de ,ir'de doğmu doğmuş, ş, Birgiv Birgivinin inin (1582) de doğan tale talebe besi sind nden en ders ders görm görmüş üştü türr (Bk: (Bk: l.H.U l.H.U.. Os. Tar. Tar. 31/3 31/363 63-3 -374 74). ). 83 Üstiivani Üstiivani Mehme Mehmed d Efendi Efendi Şam'hdır, Şam'hdır, orada adam öldürdüı:,riisöylen öldürdüı:,riisöyleniyor, iyor, kaçınış kaçınış 1.tanbul'a gelip gelip Ayasofy Ayasofya a Cami Camiinde inde direğin direğin dibinde dibinde vaaz vaaz verdiğ verdiğind inden en bu ünvanı ünvanı almıştı almıştı.. Onem Onemli li olan ilmi zihn zihniye iyeti ti ve nüfuz nüfuzud udur. ur. Sonra Sonraya ya bıra bıraktı ktığı ğı tesir tesirin in değe değerle rlend ndiri irilm lmes esii de değişik değişik olabili olabilir. r. 84 l.H l.H.U. .U. Osman smanh h Tari Tarihi hi 31/37 1/373. 3.
MEDRES MEDRESEL ELERİ ERİN N
GERIL GERILEME EMESI SI
49
tİr. Belki elki d'l hava havanın nın olum olumsuzlu suzluğu ğu ve okı~ okı~tac tacak ak hoca hocanın nın bulun bulunm mamas amasıı ile prog progra ra~l ~lar arda dan n kald kaldırı ırılm lmış ışla lard rdır. ır. Şu var var ki, ki, bu eser eserle lerr hem hem vakf vakfiy iyel eler erde de yer yer alm almalar alarıı hem hem de Fatih Fatihin in koyd koyduğ uğu u ders dersle lerr olm olmalar alarıı bakı bakım mında ından n kim kimseni senin n onlar onlara a doku dokunm nmam amas asıı gere gereki kird rdi. i. Vakıfı akıfın n şartı şartına na riaye riayett şeria şeriatt emir emir değil değil miyd miydi? i? sonra sonra Fatih Fatih gibi gibi bir bir Padiş Padişah ahın ın vakfı vakfı da şartı şartı da kald kaldırıy ırıyord ordu, u, fak fakat hurad urada a şeri şeria ata karşı arşı gelm elmek kim kimsen senin aklın klına a gelm elmiyo iyordu rdu. Ama ceha cehale lett ve tec tecav avüz üz kanu kanun n ve sayg saygıı dinl dinley eyem emez ezdi di.. Burad urada a önem önemli li bir bir dudurum rumla karş karşıı karş karşıy ıya a kald kaldığ ığım ımız ız açık açıktır tır.. Sara Saray, y, soka sokağı ğın n ve cahi cahill eerb eerbez ezer er-lerin lerin tesir tesirin inde de kalm kalmak akta tadı dır. r. Sara Sarayd yda a iki iki tür türlü lü ceha cehale lett var. var. lImi lImi ceha cehale lett ve haya hayatt tta a olup lup biten itenle lerd rden en habe abersiz rsiz olm lmak ak.. Bu ortam ortamda da ilim ilim de ola olam mazazdı, dı, zira zira herk herkes es endi endişe şe için içinde deyd ydi. i. 9-
Nüfuos üfuosço çoklu kluğu ğu ile taleb taleben enin in çoğa çoğalm lmas asının ının öğret öğretim ime e tesiri: tesiri:
0
Osm sman anlı lı im imp parat arato orlu rluğu geniş enişle ley yebil ebildi diğ ği kada kadarr geni~ eni~le led di. Artık rtık o kadar adar uzak zaklard larda a kala kalan n hud hududar udara a gidip idip sav savaşm aşmak ve bir biraz az daha daha geniş eniş-lem lemek için için ne yük yükse sek k idar idare e heye heyetin tinde de,, sara sarayd yda a ve padi padişa şaht hta a ne de de hal halkt kta a oem oemel, el, arz arzu ve nefe efes kalm kalmış ıştı tı.. Ancak cak zoru zorun nlu durum rumlard larda, a, isy isyanıa anıard rda, a, başk başkal aldı dıra ranl nlar arın ın yola yola getir getirilm ilmes esii için için aske askeri ri hare hareke kett oluy oluyor ordu du.. Bu duru durum mda, da, nüf\ls nüf\ls çoğa çoğahy hyord ordu. u. Sava Savaşa şa gidip gidip şehit şehit olmay olmayan an erkek erkek-lerin lerin hanım hanımları ları yanın yanında da daha daha çok çok bulu bulunm nmak akla la doğu doğum mlar da çoğ çoğalıy alıyord ordu. u. Başka aşka sebe sebepl pler erle le de nüfu nüfuss artm artmay aya a başl başlad adı. ı. Devle evletin tin,, bu çoğa çoğala lan n nüfu nüfusa sa karşı karşı belli belli bir siyas siyaseti eti olup olup olmad olmadığı ığını' nı' bilm bilmiyoruz iyoruz.. Nüfusu üfusun n çoğa çoğalm lmas asıı ile işsiz işs izle lerin rin sayı sayısı sı da yüks yüksel eliy iyor ordu du.. Bunla unlara ra çalış çalışm ma saha sahala ları rı gere gereki kiyo yord rdu. u. Tarih Tarihii gelen gelenek ek tesiri tesiri ile geO geOnç nçler lerin inida idari ri kadro kadrolar lara a geçm geçme e amaç amaçlar larıı onlar onlarıı medre edrese sele lere re hüeu hüeum m etm etmeye eye tevş tevşik ik ediy ediyor ordu du.. Yeniç eniçer erili ilik k sis siste tem mi, Türk ürk . gençl ençl~ ~rin rinin ask askerli erliğ ğe heve eves etm etmele elerin rini eng engelli elliyo yord rdu u. Sadec adece e medres drese e kend kendiler ilerine ine açık açık kalm kalmıştı ıştı.. Medres edresen enin, in, iaşe, iaşe, ibate ibate,, hoca hoca ve ve kitap kitap bakım bakımınından gele gelen n taleb talebey eyii barın arınd dıra ıracak cak ve onu onu tatm tatmin in edec edecek ek d~ru d~rum mda olm lmaaması, ası, mevcu evcutt olan olan imkan imkanlar ları, ı, bölüş bölüşm mck zorun zorunda da bırak bırakm mıştır. ıştır. Medre edrese sele lerd rde e daha daha önce önceki ki haya hayatt şartl şartlar arın ına a göre göre caz cazip ip görü görüne nen n im im-kanl kanlar ar tale talebe beni nin n çoğa çoğalm lmas asıı karş karşıs ısın ında da im imka kans nsız ızlık lıkliı liıl'a l'a dönü dönüşm şmüş üşle lerd rdi. i. Bunla unların rın için içinde de bir tale taleııb ııben enİn İn iyi iyi yetiş yetişm mesin esine e im imka kan n kalm kalmam amış ıştı. tı. Bir kikişilik şil ik oday odaya a üç dört dört kişi kişi sığm sığmak ak zoru zorund nda a kalır kalırsa sa,, asud asude e bir bir hava hava bulu bulup p ders ders çalışm çalışmak ak çok çok zorl zorlaş aşıyo ıyordu rdu.. Hepsi epsi konu konuşm şma a ve gürül gürültü tü içinde içinde istem istemiyerek iyerek birb birbir irin inin in ders ders çalı çalışm şmas asın ına a enge engelo lolu luyo yorl rlar ardı dı.. Zaman amanla ları rın nda kitap itapla ları rı kend kendiler ilerinin inin yazd yazdığın ığını, ı, henü henüz z bas baskı kı olm olmad adığı ığını nı düşü düşünü nürse rsek, k, yaza yazaca cak k kakağıt, kalem kalem, masa asa ve yerin yerin bulunm bulunmas asıı da zorl zorlaş aşm mıştı. ıştı. Asıl zorlu zorluk, k, talebe talebenin nin anlam anlama a ve öğre öğrenm nme e seviy seviyes esini inin n düşm düşmes esi, i, bir hoca hocaya ya yirm yirmi talebe talebenin nin °düş °düş_ _ mesi85 lazı lazım m gelir gelirke ken, n, bu sef sefer er öğr öğren enci ci aded adedin inin in yüz yüz veya veya ikiyü ikiyüz, z, baza bazan n 85 C. Baltacı 45.
HüSE HüSEYI YIN N
50
ATAY AT AY
da üçy üçyüz olduğ lduğun unda dan n iler ilerii geliy eliyo ordu rdu Bir hoca hocan nın yirm yirmii tale taleb bey! ey! okut okut-.mas .masıı ile yüz yüz taleb talebey eyii okut okutm ması ası aras arasın ında da veri verim m bakı bakım mında ından n çokf çokfar ark k varvardır. ır. Fizik izikii kan kanunda unda da öyle öyled dir. ir. Yirm irmi kilo kilolu luk k bir yükü ükü kald aldırm ırmak için için gere gereke ken n güç güç ile yüz yüz kilo kilolu luk k yükü yükü kald kaldırm ırmak ak için için gere gereke ken. n. güç güç elbet elbette te ayrı ayrı ve fark farklıd lıdır ır.. Yirm irmi tale talebe beye ye ders ders anla anlatm tmak ak için için ger gerek eken en ses ses tonu tonu ve sarf sarf-edile edilen n enerj enerjii yüz yüz talebe talebeye ye sarfe sarfedil dilen enin in beşte beşte biridir. biridir. Bu duru durum mda hoca hoca çok, çok, yoru yorulm lmak akta tadı dır. r. Sonr Sonra a uzak uzakta ta kala kalan n tale talebe beni nin n de ders derse e dikk dikkat atii dağı dağıld ldığ ığıı gibi gibi kolay kolayca ca ve net net olarak olarak lıoea lıoeanın nın ifadesi ifadesini ni kavra kavraya yam maz. az. Böyle Böylece ce taleb talebeenin nin de alışı alışı beş beşte te bire bire iner. iner. Böyle öyle bir bir duru durum mda görü görüld ldüğ üğü ü gibi gibi daha daha ilk an an da yapı yapıla lan n bir bir hesa hesapl pla. a.ta tale lebe beni nin n sevi seviye yesi si beşt beşte e bire inm inmiş olur. olur. Buna Buna elelbett bette e ki tal taleb eben enin in rah rahat bir uykus ykusu u olm olmadığ adığın ını, ı, gıda gıdası sın nın yete yeters rsiz iz ololduğun uğunu, u, ve diğer iğer günl günlük ük işle işleri rini ni görü örürken rken yoru orulmas lmasın ınıı da hesa hesaba ba katatmamİz amİz lazı lazım mdır. ır. Bunlar nlar tale talebe ben nin tam tam hazı hazırr bir şek şekilde ilde ken kend dini ini derse erse verm vermes esine ine enge engell olaca olacağı ğı için verim verimin in beşte beşte bire bire indiği indiğini ni söyle söylem mek mübaübalağa lağa sayı sayılm lmaz az.. . Şim Şimdi ikin ikinci ci bir bir başar başarıı yüzd yüzdes esii orta ortaya ya atal atalım ım.. Eğer ğer tale talebe be yirm yirmii iken iken başa başarı rı,, farz farzed edel elim im,, çok çok i} i} i niye niyetle tle,, yüzd yüzde e yetm yetmiş iş beş beş ise ise yirm yirmii tale talebe beni nin n on beşi beşi iyi iyi yet yetiş işiy iyor or dem demektir ektir.. Ama tale talebe beni nin n sayı sayısı sı aynı aynı şart şartla lard rda a yüze yüze çıkçıkmışsa ışsa başa başarı rın nın beşt beşte e bire ire ind indiğin iğinii kab kabul etti ettiğ ğimiz imiz tak takdird dirde e yüz yüz taletalebenin benin beşte beşte biri biri olan olan yirm yirmi iyi taleb talebe e yetişt yetiştiril irilm miş olmaz olmaz.. Yirmi irmi taleb taleben enin in başa başarı rısı sını nın n beşt beşte e birin birinii alm almamız amız gere gereki kir. r. Böyle öylece ce yirm yirmii tale talebe beni nin n beşt beşte e biri biri dört ört etti ettiği ğine ne göre öre yüz yüz tale talebe bed de dört ört tale talebe be iyi iyi olar olarak ak yetiş etişm miş olur olur.. İşte İşte bize bize göre göre tale talebe beni nin n çoğa çoğalm lmas asın ının ın öğre öğretim time e tesi tesiri ri bu şeki şekild lde e anla anlaşı şıl. l. malıd alıdır ır.. Bu dur durum um öğre öğretiı tiıni nin n hem hem kem kemmiyet iyet ve hem hem keyf keyfiy iyet et bakl baklIh Ihın ın-dan dan geril erilem emes esin ine e sebe sebep p olm olmuştu uştur. r. Tedri edrisa satt yapıl apılan an dili dilin n de ana ana dilo dilol. l. madığ adığın ınıı ve onun onun özel özel bir bir sını sınıfı fı ve öğre öğretim timii olm olmadığ adığın ınıı aley aleyht hte, e, bir bir şart şart olar olarak ak bunl bunlar ara a ekle eklem mek lazı lazım mdır. dır. 10-
Camile amileri rin n tekr tekrar ar
ders dersan ane e oluş oluşu~ u~
Medre edrese sele lerr tesi tesiss edild edildik ikle leri ri zam zaman ders dersle lerr ders dersha hane nele lerd rde e veril verilird irdi. i. Zate Zaten n medre edrese se denm denmes esin inin in sebe sebebi bi onla onları rın n ders dersha hane ne olm olmalar alarıy ıydı dı.. Ancak ncak dediğ dediğim imiz iz gibi gibi nüfus nüfus çoğa çoğalıp lıp medres edresele elere re taleb talebe e akın akın edinc edince e dersh dershan anele elerr küçü küçük k ve dar dar gelm gelmiş, iş, daha daha çok çok taleb talebey eye e ders ders verm vermek imka imkanın nınıı elde elde etmek etmek için için yen yeni medre edrese sele lere re ihti ihtiya yaç ç hası hasıll olmu lmuştu. ştu. Ancak cak bu yola ola gidi gidilm lmed edi. i. Dersl ersler er cam camiye iye intik intikal al ettir ettirild ildi, i, ve böyl böylec ece e hazı hazırr elde elden n daha daha büyü büyük k ders ders-hane haneler lere e sahip sahip olund olundu. u. Medres edresele elerd rdek ekii dersh dershan anele elerr de yatak yataklıa lıane ne oluve oluverrdi. di. Bu yolla yolla bir bir taşla taşla bir bir kaçku kaçkuşş vuru vurulm lmuş uş oluy oluyor ordu du.. İdar İdarec ecile ilerr tale talebe beye ye yeni yeni ders dersha hane ne,, yeni yeni yatak yatakha hane ne ve yeni yeni hoca hoca bulm bulmak akta tan n kurt kurtul uluy uyor orla lard rdı. ı. Şüphes phesiz iz bu ilı ilın nin aley aley~ ~nde oluyo luyord rdu. u. Bunu unu başk aşka bir bir açıd açıdan an ele ele ala alan n
MEDR MEDRES ESELE ELERt RtN N
51
GERİ GERİLE LEME MESt St
M. Şevk Şevket etı'n ı'nin in açık açıkla lam ması, ası, medre edresc scle leri rin n sin sinden den ötürü türü buray uraya a alıy alıyo oruz ruz ..
son son duru urumunu
tasv tasvir ir
etm tmee-
"Med "Medre rese sele ler' r' tesi tesiss oldu oldund nduk ukla ları rı zam zaman ders dersle lerr bizd bizde e de dersh dershan aneelerd lerde e okunurmu rmuş. Medres reselere lere girm irmek ruu ruusa ve ağ ağır şartla rtlara ra bağlı' lı' idi. idi. Müderr üderrisle islerr kudre kudreti ti ilmiye ilmiyeyi yi haizd haizdi. i. Gitgide itgide müderi üderirisl risler er eski eski kuvv kuvvetetlerin lerinii kayb kaybed edip ip içle içlerin rinde de iyi iyi ders ders okuta okutanl nlar ar azaı azaım mıştı. ıştı. İktid İktidar arlı lı ali ali mlerlerden taleb taleben enin in isti istifa fade de etm etmesi esi için için,, ders dersle lerr tale talebe ben nin inti intiha habı bın na fırs fırsat at verm vermek ek üzere üzere dersi dersi am şekli şeklind nde e cam camiIere iIere çıkarı çıkarılm lmıştı ıştı ve medres edresele elerr mesesken ken halin haline e çevr çevrilm ilmişt işti. i. Merke erkezd zde e bulu buluna nan n büyü büyük k cam camilerin ilerin her her tarafı tarafı boş boş kalm lma amacasına ına (do (dolar) lar) müderiri ririssler ler çıka ıkar, her biri iri tak takrir rir ettiğ ttiğii dersi rsi tale taleb besin esine e anla anlatm tmak ak için için avaz avazıı çık çıktığ tığı kadar adar bağır ağırır ır,, her tara taraft ftan an yükyüks'ele 'elen n bu sesler ler birb irbirin irine e karış rışır, ır, bir gürült rültü üdür gide ider, ne müdderris rris cem cemiye iyet-i t-i hazır azıra a ile ile bir bir ders ers takr takrir ir edeb edebil ilir ir,, ne tale talebe be zihn zihnin inii top toplay layıp layı layıkı kıyl yle e ders ders dinle dinleye yebi bilir lir.. Dersi ersin n niha nihaye yetin tinde de biça biçare re müder üderris ris o kada kadarr yoru yorulm lmuş uştu turr ki bir bir kaç kaç saat saat sonr sonra a kend kendin ine e gele gelebi bilir lir.. Bu yold yolda a saka sakatt olan olan-lar, lar, kurba kurban n gide gidenl nler er de vard vardır. ır. Ders ers dedi dediği ğim miz iş o kada kadarr nazi nazikt ktir ir ki, ki, değil bö böyle yle bir kavga avgay yı and andıran ıran gürült rültü, ü, bir "çıt "çıt"" bile ile melek elekle leri rin ni, peri peri-leri lerini ni ürkü ürkütm tme eye kafi kafid dir. ir. Bunda undan n dola dolay yı dersl ersler er Hizım izım olan lan dik dikkat ve huzu huzurr için içinde de cere cereya yan n etm etmek için için ders dersha hane nele lerd rde e okut okutul ulm malıd alıdır ır86: Hocao ocaoın ın bu kadar adar yorg yorgu un düşm üşmesin esinin in başka aşka bir bir seb sebebin ebinin in de bir bir tale talebe beni nin n okum okumas asıg ıger erek ekli li bütü bütün n ders dersle lerin rin tek tek hoca hoca tara tarafın fında dan n veril verilm mesi esi oldu lduğunu unu açık açıkla lam mıştı ıştık k. Gerç erçekte ekten n iyi iyi hoca hocanı nın n yetiş etişti tiri rilm lmes esii ile ile iş bit bit-ıniy ıniyor or,, onun onun iyi iyi yetiş yetiştir tirm mesin esinii tem temin edec edecek ek en iyi iyi şartla şartlarr ve im imka kanl nlar arın ın bulu bulunm nmas asıı da lazı lazım mdır. dır. 1111- Öğretim ğretim sis sistem temind inde e ve Meto Metodd dda a bozu bozuklu kluk: k: Müdd üdderri errisl sle er, ders ders verm vermeğ eğe e başla aşladı dık kları ları zam zaman, an, tale talebe beyi yi ilk ilk mererhale halede den n alır alır son son sını sınıfa fa kada adar okutu uturdu. rdu. Bu süren sürenin in on üç yıla yıla sığd sığdm ml.dığı .dığı son sonraki raki ısla ıslah hat prog rogram ramları larınd ndan an anla anlaşı şılı lıy yor. Ne var var ki ki yirm yirmii sene sene kada kadarr okuy okuyup up hala hala da yüks yüksek ek kısm kısma a anca ancak k geçe geçenl nler erin in bulu bulund nduğ uğu u da tentenkit kit edile edilen n87 yönl yönler erde den n birid biridir. ir. Hoca, oca, bugü bugünk nkü ü Türki ürkiye ye'ni 'nin n ilk okul okul sissistem teminde inde oldu olduğu ğu gibi gibi öğr öğren enci ciyi yi birin birinci ci sını sınıfta ftan n alar alarak ak her her sene sene öğr öğren enci ci ile 86 M. Şevket Şevket i, MedarisMedaris-ii İslamiye İslamiye Islahat Islahat Proğra Proğramı, mı, 38. madde madde Iasaltılmı~. Iasaltılmı~. Ramazan Ramazan 1329
(Ağustos 1911) İstan İstanbu bull Hürriye ürriyett Matbaa atbaası. sı. Şevke Şevketin tinin in anlatt anlattığı ığına na örnek örnek ders ders veren veren hocan hocanın ın gıdası gıdası husu~ husu~und unda a Alaso Alasonyal nyalıı Ali Ali Zeyne Zeynel-ab l-abidin idin b. Hasan Hasan (1268-1336 i 1851-1918) hocasının tavsiy tavsiyesi esini ni talebe talebesi si M. Zah Zahid id Kevseri evseri'ye 'ye şöyle şöyle nakle naklede der: r: "Yen "Yenii alim alim kend kendini ini akşa akşam m sabah sabah ders ders verm vermek ek ve ders ders hazırl hazırlam amak akla la çok çok yorulu yorulur, r, kuvv kuvveti eti tüken tükenir, ir, iyi gıda gıda alarak alarak bunu bunu telafi telafi etmes etmesii gerek gerekir. ir. "Saba "Sabahle hleyin yin yanm yanm litre litre (ritı: (ritı: 390 veya 540 gram gram)) sütü sütü yum yumurta urta ile ile kanş kanştı tıra rara rak k iç ve üç yüz yüz gram gram koyun koyun eti lazart lazartm masını asını da öğley öğleyin in ye" ye" demişt demiştii (M.Z (M.Z.. Kevse Kevseri, ri, el-Ta el-Tahri hrirr 39-40). 87 Şeyh 5.5. 26 Şubat 1341 (1897). (1897). Şeyh Ali Efendi Efendi zade Muhyiddin uhyiddin,, Medresele edreselerin rin ıSlahı, ıSlahı, 5.5.
HÜSEYI HÜSEYIN N ATAY ATAY
52
bera berabe berr yü yüks ksel eler erek ek beşi beşinc ncii sını sınıft ftan an öğ öğre renc nciy iyii mezun ezun ediy ediyor or ve tekr tekrar ar birin birinci ci sınıf sınıf öğre öğretm tmen enliğ liğin ine e dö dönü nüyo yord rdu. u. Camid amide e ders ders okuya okuyan n taleb talebe e ho ho-cayı cayı kendi kendisi si seçiyo seçiyordu rdu Cahil ahil bir kimse kimseni nin n Anado nadolu lu'da 'dan, n, kö köyd yden en,, dağdağdan, dan, kasa kasaba bada dan n geli gelip p ho hoca ca seçm seçmek ekte teki ki başa başarı rısı sı ne olab olabil ilir ir? ? Şöhr Şöhret et yapyapmış hoc hocay ayıı kabu kabulle llenm nmek ek zonı zonınd nd6 6 kalır kalır ve böy böyle lece ce meşhu eşhurr olan olan hocan hocanın ın tale talebe besi si kala kalaba balı lıkl klaş aşır ır,, öğ öğre renm nme e imka imkanı nı azal azalır ır.. Hoca oca da ihti ihtisa sass sahi sahibi bi olm olmadığ adığıı için için,, h('r h('r gün sıkı sıkı ders çalış çalışıp ıp yo yorg rgun un dü düşe şerr ve çok çok kalaba kalabalık lık (ba(bazen zen 300 300 I,iş I,işi) i) tal taleb ebey eye e ders ers anlat~ lat~a ak için için bağ bağıra ıra bağır ağıra a ko kon nuşmak şmak zorund runda a kalı kalır. r. Böy öyle lece ce bitki bitkin n dü düşe şerr ve tekr tekrar ar gidi gidip p ders ders çalış çalışıp ıp anla anlam ması ası elbe elbett tte e zayı zayıfl flar ar ve hocao hocaoın ın veri verim mİ de düşe düşer. r. Tale Talebe be iyi iyi çalı çalışı şıp p anla anladı dığı ğı tak takdird irde ho hoc casın asının ın küçük bir kop kopyası yası ve sure sureti ti olur. lur. Taleb lebe şü şüp phesiz esiz hoca ho cası sı sevi seviye yesi sind nde e olam olamaz az.. Hocas ocasıı asıl asıl,, orij orijin inal al,, kend kendis isii on onun un .kop .kopya yası sı olur olursa sa,, ko kopy pya a ile ile orij orijin inal al aras arasın ında daki ki fark fark hesa hesaba ba katı katılı lırs rsa, a, ilm ilmin bu metod todla yava avaş yava avaş sö sön nmeğe eğe yü yüz z tutt tuttu uğu gö görü rülü lür. r. Eğer tale talebe be değiş eğişik ik hoca ho cala lard rdan an ok okum umuş uş olsa olsa,, her her ho hoca canı nın n kcnd kcndin ine e has has bir bir meziy eziyet etii olac olacağ ağıı için için,, iyi iyi bir bir öğ öğrc rcnc ncin inin in,, bal bal arıs arısıı gibi gibi her her biri birini nin n iyi iyi yan yanla ları rını nı kend kendin ine e örörnek nek alır alır ve hoca hocala ları rınd ndan an hir hir yö yönd nden en daha daha üstü üstün n olın olına a imka imkanı nı do doğa ğar. r. SeçSeçkin alim lim ve müderri errisl sle erin rin hayat ayatla ları rı inc incele elenince ince bir kaç hocada cadan n ders ers gördü gö rdükle kleri ri anlaşı anlaşılıyo lıyor. r. BB
•
Hocal ocala arın rın ihti ihtisl sl\s \s yapm apmama amaları ların ndan öyle yle anlaşı laşılı lıyo yorr ki, şerh şerhii ve şerh şerhin in şerh şerhin inii taleb talebey eye e ok okut utm mak zoru zorund nda a kalıy kalıyor or.. Böy öyle lece ce metin etinde de olan olan zorl zorluk ukla ları rı kend kendis isii daha daha ön önce ce çöz çözm mek için için vakt vaktin inin in bu bulu lunm nmam amas asın ınıı tetelafi lafi etmiş etmiş oluy oluyor or.. Taleb Talebel eler er de şerh şerh ve haş haşiy iyele eleri ri ders ders kitab kitabıı gibi gibi har harfi fi harharfine ine tak takip ederek ömür tüketiy tiyor. Burad rada şunu kaydetme tmekte fayda vard vardır ır.. Aslın slında da şerh şerhle leri rin n heps hepsii gere gereks ksiz iz,, manas anasız ız,, şişi şişirm rme e deği değild ldir ir.. İçİçleri lerind nden en yaln yalnız ız metni etnin n ifad ifades esin inii çözm çözmek ekle le uğ uğra raşa şan n yo yokt ktıı ıır. r. Yeni eni yeni yeni mesel eselele elerd rden en bahs bahsııd ııden enler ler de var vardı dır. r. Ancak ncak bu gibi gibi eser eserler lerin in şcrh şcrh olar olarak ak yazı yazılm lmas asıı çağı çağın n yanl yanlış ışla ları rınd ndan an biri biridi dir. r. Şerh Şerhle lerr ~etin etinle leri ri'' anla anlam mak için için vasıt vasıta a iken iken sonr sonrad adan an şerh şerhler lerin in anlaş anlaşı~ ı~m ması ası gaye gaye olm olmuştu uştu.. Arapç rapça a kaid kaideelerin lerin h~ h~ps psin inde de gene genelli llikl kle e tek tek bir bir misal isal veril verilir. ir. Böy öyle lece ce çok çok misal isal verm vermek ek 88 Muh Muham amme med d Zahid Zahid Kevser evseri'ni i'nin n izahım izahım ayne aynen n buray buraya a almak almak yerind yerinde e olur: olur: "Osma "Osmanlılan nlılann n payıtahtın payıtahtında da (İstanbul) (İstanbul) eski sistemin sistemin hükm hükmü, ü, mesela mesela Fatih camiine camiine her her sene yirmi yirmi yeni yeni alim tayin edilir. Vilayeder Vilayederden den gelen gelen tıılebe ya kend kendileri ileri veya veya velileri velileri tarafından tarafından hangi hangi hocan hocanm m yanın yanında da okuy okuyac acak aklan lannı nı seçerl seçerler. er. Hoca Hocalan lan onlan onlan "sarf" "sarf"tan tan başla başlatır tır ve hoc hocala alan n ile beraberaber her sene tesbit tesbit edilmiş edilmiş olan kitaplan kitaplan okuyara okuyarak k on beş beş senede senede okuma okumanın nın son merhale merhalesine sine gelir ve hocas hocasıı ona ona yazılı yazılı veya veya sözlü sözlü icazet icazet verir verir .. Böyle Böylece ce talehe talehe ilimieri ilimierin n çoğu çoğund nda a alaca alacağım ğım almış almış olur. olur. Artık 'tam kendi kendi hürriy hürriyeti eti ile en iyi iyi aıimdir aıimdir diye diye seçmi seçmişş olduğ olduğu u hoca hocasım sımn n küçü küçük k bir kopkopyası yası olmuş olmuş bulunu bulunur. r. Ho Hoca, ca, bütün bütün gücü gücünü nü her her gün gün vereceğ vereceğii dersi dersi hazırlam hazırlamay aya a verir. verir. Ve ner ner gün gün sadece sadece iki ders verir. verir. Bu sistemin sistemin iyi ve kötü kötü taraflar taraflarını ını sayıp sayıp dökm dökme e yeri yeri buras burasıı degild degildir. ir. İcazet İcazet verm vermeğ eğe e deva devam m etme etme yanın yanında da yeni yeni sistem sisteme e geçild geçildii ve nihay nihayet et o da kalk b(el-Tahir (el-Tahir el-Veciz el-Veciz 9. notta) notta) Mısır 1360 1360 (194 (1941). 1).
MEDR MEDRES ESEL ELER ERİN İN
GERİ GERİLE LEME MESİ Sİ
53
suret suretiyl iyle e de arapç arapça a kelim kelime e hazn haznesi esinin nin zeng zenginl inleşt eştiril irilm mesine esine gidilm gidilmem emişt işti. i. Okuna kunan n "Bin "Bina" a"da da,, enhi enhiiy iyük ük alim alim old oldu uktan ktan sonr sonra a hile hile büt bütün ün hayat ayatıı boboyunc yunca a yapa yapaca cağı ğı mn.ta n.tala laa a ~sna ~snası sınd nda a karş karşıs ısın ına a çıkm çıkmay ayan an fiil fiil çeki çekim m ve gugurupl ruplar arın ınd dan bahse ahsed dilir ilir.. İler İlerde de vere verece ceğ ğimiz imiz pro program gramla lard rda a Sarf arf ve Nah Nah-vin kaç kaç sened senede e okuıı okuııd~ d~ığu ığunu nu görec göreceğ eğiz. iz. Acıklı cıklı olan olan şudu şudurr ki, medre medrese seIer Ierİn İn kapa kapanm nmas asın ında dan n altm altmış ış sene sene son sonra ra hala hala eski eski med medre rese se sist sistem emin inde de öğre öğreni nim m yapıl apılm madığ adığıı için için arap arapça ça öğret ğretim imin inin in başa başarı rıya ya lila lilaşa şam madığ adığın ını, ı, idd iddia edenler ler hulun lunmaktad tadır. ır. Bunun seh sehehi bizc izce, modern Arap rapça öğreti retim m metod todunun yaygın haıc getiri tirilm lme emesid sidir. ir. Her ne kadar otuz tuz senedir İlah İlahiy iyat at Fakül akülte tesi si,, İmam İmam Hatip atip Okulu kulu ve Yükse üksek k isla islam m Ensti nstitü tüsü sü gib gibi resm resmii okul okulla lard rda a Arap rapça okun okunu uyors yorsa a da hep eski eski tarz tarz okuy okuyan anla ları rın n tesi tesiri ri üstün üstün geIm geImişti iştir.l\ r.l\lod lodern ern metodla etodla hİr hİr iki hoca hoca bu dUlU dUlUm mu düzelte düzeltem memişti emiştir. r. Bund Bundan an sonr sonra a hala hala moder odern n metod etodun un yerle yerleşm şmes esii için için özel özel çaba çabasa sarf rfed eden en Arapç rapça a hoca hocala ları rın na ihti ihtiy yaç vard vardır ır.. Mcto ctodlu dlu kita kitab bın olmam lmamas asıı yan yanınd ında ~ynca ynca Arap rapçanı çanın n dilo dilola lara rak k okutu kutulm lmas asıı da ihm ihmal edil edilm mişti işti.. 1867 1867 (128 (1284) 4) yılı yılınd nda a medre edrese se ulcm ulcmas asın ının ın tert tertip iple ledi diği ği medre edrese se prog prog-ram ramında ında~~- aşağ aşağıd ıda a göre görece ceği ğizz- iki iki nesn nesney eyii bura buraya ya alıy alıyor oruz uz.. Biri, iri, medr medreeS~ tahs tahsil ilin inin in ön üç üç sen sene olduğ lduğu unun nun tesb tesbit iti, i, ikin ikinci cisi si bu on üç üç senel senelik ik tah tahsild silde e "Em "Emsile sile"d "den en 'baş 'başla lanı nılm lmış ış olm olmasıd asıdır ır.. Anlaşı laşılı lıyo yorr ki; ki; ondan ndan 'önc 'önce e bir ipti iptida daii tahsil tahsil varsa varsa da ne dere derece ce düze düzenli nli olduğ olduğu u bilinm bilinmiyo iyor. r. Emsile Emsilede den n haşl haşlay ayan an tale taleb b e imtr imtrha hana na tahi tahi tutu tutulu luyo yorr mu bilm bilmiyön iyönız ız.. Eğer Eğer imtil imtilıa ıana na tab tabi tutu tutulm lmuy uyor orsa sa demek emek ki, ki, belk belkii Kuran ran okum okumas asın ınıı öğre öğren nmişti iştir. r. Böyöylece lece kapa kapalı lı bir bir başl başlai aiıg ıgıç ıçla la karş karşıla ılaşı şıyo yoru ruz. z. Yahut ahut ta kim kimi yazı yazı yazm yazmas asın ınıı ve oku okum masın asınıı bili biliy yor, or, bir bir kısm kısmıı da sade sadece ce okum kumasın asınıı bild bildiğ iğii gibi ibi başl başlı. ı. yor, yor, ama ama yazı yazı yazm azmasın asınıı bilm ilmiyor iyord du. Buı:ı uı:ı:u :u Qsman sman Ergin rgin'i 'in n terc tercüm ümei ei halin halinde den n öğren öğreniyo iyoru ruz z89• Ama Ama ben, ben, hafız hafızlığ lığıı yaptı yaptım m"Arap "Arapça ça harek harekeli eli yazıy yazıyıı kolay kolayca ca okurd okurdum um.. Ayrıc yrıca a eski eskiya yazı zı okum okuma a ve yazm yazmay ayıı bira biraz z meşk eşk etm etmiştim iştim.. ilk okul okulun un beşbeşinci inci sını sınıfın fında da iken iken Arapç Arapça a hoca hocası sına na gitti gittim m ve Emsi Emsile lede den n başla başladı dım m. Beni eni hiç hiç imtih imtihan an etm etmedi. edi. Öylec ylece e Sarf Sarf,, cüm cümlesi lesi dene denen n Emsi Emsile le,, Bina, ina, Maksu aksud, d, İzzi İzzi ve Mer Merah ah okudu kuduk k. Nahiv ahivde den n de Avam vamil ve İzhar İzhar'ı 'ı okud okudum um.. Sonra onra başk başka a hoca hocala lard rdan an bunl bunlar arıı tekr tekrar ar okud okudum um.. Ancak ncak,, daha daha önce önceki ki okum okuma a metodu toduna na dair dair hoca hocam mızın ızın ifade ifadesi sine ne göre göre,, bu Sarf Sarf ve Nahiv ahiv kita kitapl plar arıı ezbe ezberrleni lenird rdi. i. Hoca oca "Em "Emsile" sile"ye ye başl başlar arke ken n -bu -bu Arapç rapçad ada a fiil fiil çeki çekim mi cetv cetvel elid idir ir -fiil -fiille lerin rin ve çeki çekim mleri lerini nin n fels felsef efes esin ini, i, ince incelik likle leri rini ni tale talehe heye ye anla anlatır tırdı dı.. Ta. lehe lehe daha daha tek tek Arapç rapça a kelim elime e öğre öğrenm nmed eden en onun nun ince inceli likl kler erin inii dinle inlerd rdi. i. Qğreti retim m. bu tarz tarz deva evam ederdi. rdi. 89 Türk Maarif Maarif Tarihi Tarihi 1/84 de ilk ilk (iptid (iptidai) ai) okulda okulda bile öğretim öğretimin in yanlış yanlış metotl metotlu u anlatıl anlatılma mak k tadır. tadır. Aynı Aynı sayfanı sayfanın n notund notunda a daha daha acıklıs acıklısım ım Osman Osman Nuri Ergin, Ergin, kendi kendi hayatında hayatından n verme vermekte ktedir. dir.
HüSE HüSEY YİN
54
ATAY
"Izh "Izhar ar"" deni denile len n eser eserin in Tü Türk rkçe çesi si yapı yapılm lmış ış olup olup,, bu buna na "Mef "Mefhu hum m-ı IzIzhar" har" deni denird rdi.İ i.İzh zhar ar'ın 'ın Arapç rapças asın ınıı ezbe ezberle rlem mek şart şart oldu olduğu ğu gibi gibi bu bu Mefhu efhu-m'u da ezbe ezberle rleni nird rdi. i. Dahas ahasıı vard vardı. ı. Izha Izhar'ı r'ın n ığra ığrabı bı90 yapılm yapılmış ış ve basılmış basılmıştı. tı. Hocam ocamız ız ne kada kadarr vahl vahlan anır ırdı dı.. "Kur "Kuran an'ın 'ın ve Had Hadis is'in 'in ığra ığrabı bı ile ile uğ uğra raşşmazla azlard rda, a, değm değmez ez bir kita kitabı bın n ığra ığrabı bı ile ömür ömürle lerin rinii zayi zayi eder ederler lerdi di"d "der erdi di.. Bu Sarf Sarf ve Nahiv ahiv kita kitapl plar arın ının ın yanı yanınd nda a Arapç rapça a ok okum uma a veya veya"" tatb tatbik ikat at kita kitabı bı olar olarak ak kü küçü çük k veya veya bü büy yük bir bir eser eser ok okun unm mazdı azdı.. Arapç rapça a olar olarak ak sasadece dece Sarf ve ve Nah Nahiv iv kitapla kitapların rının ın Arapça rapça cümlele cümleleri ri içinde içinde Arapça rapça öğ öğret retilirilirdi. di. Bunl Bunlar arda da tale talebe be bira biraz z mesaf esafe e kate katett ttik ikte ten n sonr sonra a basi basitt gen gene Ara Arapç pça a bir bir fıkıh fıkıh kitab kitabıı olan olan Haleb alebi, i, Kud udur uri, i, MuIte uIteka ka okutu okutulu lurd rdu. u. Sarf Sarf'ın 'ın en yü yükksek sek kit kitab abıı Meral eralı, ı, son sonra Şafi Şafiye ye geli gelird rdi. i. Nahvİ ahvİn n en zor zor kita kitabı bı da "Kaf "Kafiiye" ve onun onun şerh şerhii "Mol "Molla la Cami" ami" idi. idi. Bun unla ları rın n da şerh şerhle leri ri ve haşi haşiye yele leri ri okut ok utul ulur ur ve ezber ezberle leti tili lird rdi. i. Taleb alebe e bu bunl nlan ann n için içind de.ki e.ki Ara Arapç pçad adan an başka aşka Arapça rapça bilmezd bilmezdi. i. Arapça rapça öğ öğret retilm ilmede eden n Arapça rapça Sarf Sarf ve Nahiv Nahiv kaideleri kaidelerini ni hafız afız gibi gibi ezbe ezberd rden en sayd saydır ırır ırla lard rdı. ı. Bun unda dan n sonr sonra a Arap rap Edebi debiya yatt ilm ilmine ine ait ait Telh Telhis is,, Muh uhta tasa sarr Meanı eanı ve en yük yükse sek k olar olarak ak,, bu bunl nlar arın ın felse felsefe feli li şerh şerhii Mutav utavva vall ok okun un~ ~rdu. rdu. Arapç rapça a bir bir cüm cümleyi leyi ku kuru rup p yaza yaza~ ~ayan ayan bir kim kimse, se, sene senele lerc rce e Sarf, arf, Nabiv Nabiv ve Bela Belag gat ilim ilimIe Ieri rind nde e hava havada da kala kalan n kaid kaidel eler er öğ öğ-renm renmiş iş olur olurdu du.. Arapç rapça a bilih bilihed eden en en bü büyü yük k Arap rap edib edibin inin in bilm bilmed ediğ iğii Belaga lagatt kaid kaidel eler erin inii bili bilird rdi. i. Hocam ocamız ız anla anlatt ttı. ı. Hocas ocası, ı, Belag elagat at ok okut utur urke ken n kita kitapt pta a bir bir kaide kaideyi yi iyi iyi çalış çalıştığ tığıı hald halde e gene gene anl anlat atar arna nam mış, ış, tale talebe bele lerin rinde den n özür özür dilem dilemiş, akşam akşam çalışm çalışmak ak üzere üzere dersi dersi ertesi ertesi gü güne ne bıra bırakm kmıştı ıştı.. Do Doğru ğrusu su,, bund bu nda a şaşıl şaşılac acak ak bir bir şey şey yok yok.. Ancak ncak kita kitabı bın n ifade ifadesi sini ni anla anlam mak için için bu gibi gibi gayr gayretl etler erin in sarf sarfed edild ildiğ iğii ve ilnii ilnii elde elde etmen etmenin in deği değil, l, kita kitabı bı anla anlam manın anın gaye gaye oldu olduğu ğu anla anlaşıl şılıy ıyor or.. Elbe Elbe.tt .tte e o ibar ibarey eyii anla anlam mak için için ne kad kadar ar şerh şerh,, haşi haşiye ye,, talika talikatt varsa varsa hepsi hepsinin nin ok okun unm ması lazım lazım geldiğ geldiğii ve insanı insanın n gü gücü cünü nü tüketti tükettiği ği düşü dü şünü nülü lürs rse e altın altında dan n çıkı çıkılm lmaz az bir bir metod etod taki takip p edild edildiğ iğii anla anlaşı şılır lır.. \
Burad urada a bir bir misa misall verm vermek ek iste isteri rim m "IF' "IF'A AL" babı babı dö dört rt harf harfli li bir bir fiil fiil-dir. dir. Bun unun un aslı aslı üç har harfl flii olm olması ası hali halind nde, e, yapı yapıla lan n işle işlem mi aiıl aiılat atm mak için için en kıs kısa a yan yan m sayf sayfal alık ık bir bir anla anlatı tışı şı vard vardır ır.. Taleb alebe e bu bunu nu ezbe ezberl rlcr crdi di:: Ben ezberl ezberlem emed edim im.. Ancak, ncak, baba babam mın yaşıtı yaşıtı,, bir hem hemşeh şehrim rim medrese edreseler ler kapa kapannmadan adan ön önce ce bunu bunu ezbe ezberle rlem miş, takr takrib iben en otuz otuz sene sene sonr sonra a bana bana ok okuy uyun unca ca,, neka nekada darr ku kuvv vvet etli li ezbe ezberl rlem emiş iş olduğ lduğun una a şaşm şaşmış ıştı tım m. Tabii abii İzha İzhara ra kad kadar okm ok muu uuşş ve med medre rese seler ler kapa kapand ndığ ığıı için için tahs tahsile ile deva devam m edem edemem emiş iş ve çiftç çiftçii olar olarak ak kalm kalmışt ıştı. ı. Arapç rapça a "KeR "KeRuM uMe" e" üç harfl harflii fiilin fiilinii (EkR (EkReM eMe" e" yapm yapmak ak için şöyle şöyle denird denirdi: i: 90 Arap Arapçad çada a "ığrab "ığrab"ın "ın ne olduğu olduğunu nu bir kelim kelime e ile ifade ifade etmeK etmeK gere gerekir kirse, se, kelim kelimen enin in eüml eümle e içinde içindeki ki durum durumun unu u tayin tayin etmek etmek:: Kelim Kelime, e, £iiI mi, isim isim mi mi fail fail mi, mi, meful meful mu, mu, muzaf uzaf nu, nu, muzaf muzaf ileyh ileyh ıni, arap arapça çaya ya mahsu ahsuss olaıak olaıak:: mensu ensub b mu, mu, menu enu mu. meero meerorr ve mee meezu zum m mu, mu, şart şart ve eez eeza a nu olduğu olduğunu nu bildirm bildirmek ek üzere üzere okum okumak ak veya veya harek harekele eleme mektir ktir..
/
MEDRESELE MEDRESELERtN RtN GERtLEMESI GERtLEMESI
"IF "IF'AL 'AL"
55
Babının ının mefhu fhum ve iıa iıali
91
"35 "35 bab babdan on ik iki ba~ süla sülasi si mücerre rred üzre zre ziya iyade oldu ldular. lar. On~ lar lar da üç nevi nevi olu olup biri birin nci süla sülasi si üzeri zerin ne bir harf arf ile ile ziyad ziyade e kılın ılınd dı. Onlar lar da üç üç bab bab olup olup birİ birİnc ncii babı babın n vezn veznii Ef'ale f'ale Yuf'il uf'ilui uif'a f'ale len n mevzu evzunu nu EkEkrem reme Yükri ükrim mu ikra ikram men'd en'dir ir.. Ekrem kreme e aslı aslınd nda a KERUME idi, idi, süla sülasi si mücerr cerred ed idi. idi. Kerum erume' e'yi yi if'a if'all babın abına a nakle akletm tmek ek murad rad etti ettik. k. Kaid aidesi: esi: Kemme'nin 'nin evvelin line bir hemzei kati meftu ftuhe getiri tirirl rle er, biz de getird tirdik ik . . Ekerum rume oldu ldu. Erbe rbea harek rekatın tın mutev tevalıy lıyatın tın cemi (ard (arda arda rda dört hareke rekeni nin n bir bir aray araya a gelm gelmes esi) i) lazı lazım m geld geldi. i. Bu lüzu lüzum mu de£ de£' için için kM'ı kM'ı saki sakin n kıld kıldık ık Ekrum rume oldu oldu.. Ef'ul f'ule e vezn ezninde inde Kelam elam-i -i Arap rapta sıga sıga bulu bulunm nmad adıığınd ından Ra'n a'nın zam zammesin esinii feth fethey eye e tebd tebdil il etti ettik k Ekrem reme oldu: ldu: "Ekr "Ekrem eme" e" .fii .fiili li mazi mazi "Yü "Yükrim krimu u" fiil fiilii muzar uzarıı "ik "ikram ramen" en" geli gelirr bu bab babın ın masd asdarı. arı. Bu baba aba masd asdar ile ile ad ad veri verirl rler er.. Masd asdar işti iştik kakta akta asıl asılo olup lup işin işin asli asliy yle herherşeyi şeyin n tesm tesmiy iyes esii evve evvela la oldU oldU:ğ :ğun unda dan n bu babın babın mazis azisii dört dört harf harf üzcr üzcrin ine e ololmaktır aktır.. Evvel vvelin ine e bir bir hem hemze getir getirm mek sebe sebebi biyl yle e bina binası sı çok çok kere kere mutea uteadddi az kere kere lazım lazım içindir içindir Mutead uteadiye iye misal isal "Ekr "Ekrem eme e Zeyd Zeyd'un 'un"" Amr,en mr,en,Iiı ,Iiızizime misal isal "Asb "Asbah aha a cl-R cl-Rec ecul ul'u 'u"" de old oldu uğu gibi" ibi" Bu, Bu, medres edresen enin in izahı izahı olup olup ezbe ezberle rlenir nirdi. di. Şimdi Şimdi bizim bizim izahım izahımız ız şudu şudur: r: Üç harf harfli li bir bir fiil fiilin in önüne nüne bir hem hemzege zegeti tiri riIe Iere rek k bı adı adı vcri vcrili lirrn.
yapıl apılan an fiil fiile e if'a if'all haha-
. İkin İkinc ci bir örn'e rn'ek k de şun şunu verme rmek isti istiy yorum rum: Nahiv'd iv'de e meful ful bah. sin sinde "All "Allah ah gök gökleri leri ve yer yerii yarat arattı tı"" ayct ayctii keri kerim mesin esind de Allah llah fail fail,, gök gök ve yer yer meful efuldu dur, r, yara yaratm tma a fiil fiildi dir. r. Fiil iil burad urada a gcçi gcçişl şlid idir ir.. Yani ani Allah llah'ı 'ın n yapaptığ tığı yara aratma tma işi işi Alla llah'ın 'ın zatın tında kalma lmayıp mcfule fule tesi tesirr edeeek ve ona geçe geçece cekt ktir ir,, Allah llahın ın yara yaratm tmas asıı mefu eful üzeri zerind nde e vaki aki olac olacak ak,, ve mcful cfula a sira irayet edecektir. ir. O halde Allah lah'ın 'ın yaratma işin işinin in gökler lere ve ycre sira siraye yett etm etmesin esind den öhce öhce gök gök ve yer yerin in var olm olması ası gere gerek kir ki, ki, yarat aratm ma işi işi onla onları rın n üzer üzerin ine e vakı akı olsun lsun,, ve on onlara lara geçs geçsin in.. Mesel esela a "Kal "Kalem emii kırd kırdım ım"" deyin eyince ce kırm kırmak ak işi işi kale kalem min üzer üzerin inde de vuvu. kua kua geld geldi, i, eğer eğer kale kalem m olm olmamış amış olsa olsayd ydı, ı, kınl kınlm ma işi onda onda vuku vukua a gelm gelmez ezdi di.. İşte İşte gök gök ve yer yer de öyl öyle. e. Demek emek ki geçi geçişl şlii fiilin fiilin meful efule e sira siraye yett etm etmesi esi için için meful efulun un dah daha önce nce var var olm olması ası gere gerek kir. ir. Görül örüldü düğü ğü gibi gibi en zor ve önem önemli li Kclam clam ve felse felsefe fe mesel eseles esii Nahiv ahiv'' de söz söz konu konusu su edilm edilmek ekte tedi dir. r. Nahiv ahiv ve Sarf Sarf gibi gibi alet alet ilim ilimIerin Ierinin in de nel neler er-91 Dost Dostum um,, emek emekli li müftü üftüle lerd rden en eski eski tar tarz z medre edrese se tahs tahsil ilii yapa yapan n ve yapt yaptır ıran an Musta ustafa fa Yazıc Yazıcıoğ ıoğlu' lu'ııu ııun n kendi kendi hocas hocasmd mdan an öğren öğrendiğ diğini ini harfi harfi harfin harfine e ricam ricam üzeri üzerine ne yazmı yazmıştı ştır. r. '92
Dr, Dr, Hüseyin üseyin Atay Atay ve Kardeşi Kardeşi Mode Modern rn Arapça Arapça c.l
/71
Ankara
1962.
56
HÜSE HÜSEYİ YİN N
ATAY ATAY
den den bahse bahsetti ttiği ğini nin n en açı açık k misal isalin inii verm vermiş iş oluy oluyor oruz uz.. Bunun unun için için Sarf Sarf ve Nahiv, Nahiv, hatta hatta,, Belag elagat at ilmin ilmine, e, görü görüld ldüğ üğü ü gibi gibi çok az iliş ilişki kili li o kad kadar ar meseesele konm konmuş uştu turr ki, ki, bu ilim ilimIeri Ieri alet alet ve vas vasıt ıta a ilmi ilmi olm olmakta aktan n çıka çıkarm rmış ış ve ononları ları gaye gaye ilim ilimIeri Ieri ve yük yükse sek k ilim ilimler ler sevi seviye yesi sine ne yüks yüksel eltm tmiş işti. ti. Bunun unun sosonucu nucu olar olarak ak tale talehe he bu ilim ilimIeri Ieri öğre öğreni nirk rken en-f -fay ayda dalı lı ve fayd faydas asız ız,, gere gerekl klii ve gere gereks ksiz iz-- bir bir çok çok yan yan mesel eselc c de öğren öğreniy iyor or ama ama ömrü ömrü de tüke tükeni niyo yord rdu. u. Bütün ütün bunl bunlar ar :r,am :r,aman an alıy alıyor or,, ve asıl asıl sistem sistemli li olar olarak ak yüks yüksek ek ilim ilimIeri Ieri okuokumaya aya ~akit akit kalm kalmıy ıyor ordu du.. Yüz kilo kilo keçi keçi boynu boynuzu zu yeyi yeyip p bir bir kilo kilo şeker şeker kakalori lorisi si almay lmaya a benze enzerr bir öğre ğretim tim sist sistem emin inin in ne dere derece ce veri verim mli olac olacağ ağıı bund bundan an anlaş anlaşıla ılabil bilir. ir. Öğr.et r.etim im de ders ders kitab itabıı olar olarak ak kullan llanıl ılm mamak amak şart şartıy ıyle le eski eski Sarf, rf, Nahiv ahiv ve Belag elagat at gibi gibi ilim ilimIe Ierin rin şerh şerh,, haşi haşiye ye ve ta!ik ta!ikle leri ri için içinde de,, satır satırla larr arası arası günü günüm müzün üzün "Dil "Dil Felse Felsefes fesi" i" gözü gözüyle yle incelen incelenec ecek ek olursa olursa,. ,. Arapça rapçada da,, Dil Fels Felsef efes esin ine e hizm hizmet et edec edecck ck ve baş başla lang ngıç ıç teşk teşkil il edec edecek ek değe değerl rlii bir bir çok çok malze alzem menin enin bulu bulund nduğ uğun una a inan inanıy ıyor orum um ve "Dil "Dil Fels Felsef efec ecile ileri rini nin n böyl böyle e bir bir çahş çahşm ma yapm yapmala aların rınıı bekl bekliyo iyoru rum m. SONUÇ
Medres edresele elerin rin gerile gerile~c ~csin sinin in sebe sebeple plerin rine e inm inmeye eye çalış çalıştık tık ve onlar onlarıı incele celerk rken en çok çok yönl yönlü ü oldu oldukl klan annı nı müşah üşahad ade e ettik ettik.. Herke erkesi sin n ağzı ağzınd nda a bütü bütün n yıkı yıkım mın medre edrese seye ye ait ait -old -oldu uğu itha itham mının ının tam tamamen doğr doğru u olm olmadığ adığıı ve aslın aslında da idare idarenin nin başın başında dakil kileri erin n ve toplum toplumun un iktisa iktisadi, di, ticar ticarii ve siyas siyasii kaykaynakli nakli sebe sebeple plerin rin hüyü hüyük k roloy roloyna nadığ dığını ını hesa hesaba ba katm katman anın ın ilmi ilmi araş araştırm tırman anın ın bir bir sonu sonucu cu oldu olduğu ğu anla anlaşı şıld ldı. ı. Bunla unları rın n heps hepsin inii bir bir ana ana sebe sebebe be irea irea etm etmek gere gereki kirs rse, e, bug bugünk ünkü Türk ürkiye' iye'ni nin n için içind de bulu bulun nduğ duğu ortam rtama a göre göre bun bunu u kavr kavram amak akla la mukay ukayes ese e edili edilirs rse, e, bir bir tek sebe sebebi bin, n, insa insanı nın n yarın yarının ında dan n enendişe dişe etmesi etmesi ve onda ondan n emin emin olmam olmamas asıı olduğ olduğu u söyle söylene nebil bilir. ir. Kana Kanaatı atım mızca ızca bu yarı yarın ndan dan end endişe işe etm etme her türl türlü ü seb sebebi ebi için içine e alab alabil ilir ir.. Bugün gün yaln yalnız ız din din ilim ilimIe Ieri ri deği değil, l, her her türlü türlü öğre öğretim tim,, anar anarşi şi ve endi endişe şe için içinde de disi disipl plin inde den n yoks yoksun un olara olarak k yürü yürüm meye eye çaba çabalam lamak aktad tadır. ır.
