Lingvaj Respondoj

% E

)

kolekto ˆ oj verdaj verd aj pagoj g

L. L. Zamenhof 

)

)

) )

) ) ) ) ) ) ) ) ) )

Lingvaj Respondoj

L. L. Zamenhof  Lingvaj Respondoj Ara ran nˆgis : Einstein G. dos Santos  (Tekstaˆo o eltirita eltir ita el la Interreto)

NAT NATAL - BRAZILO

Oktobro 2007

[email protected] 

Lazaro Lazaro Ludovik Ludoviko o Zamenhof Zamenhof

(la 15-a de Decembro 1859 — la 14-a de Aprilo 1917)

Enhavo Anta˘ uparolo uparolo

1

1 Alfa Alfabe beto to 1.11 Pri la uzad 1. uzadoo de “h” “h” ans anstat tata˘ a˘ u supersigno . . . . . . . . . . . . 1.2 Pri sens sensupers upersign ignaa skr skriba ibado do . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2 2 3

2 Elpa Elparo rola lado do 2.11 El 2. Elpar parol olado ado de “˘ u” kaj “j” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . u” 2.22 Pri la li 2. liter teroj oj “u” “u” kaj kaj “˘ u”, “i” kaj “j” . . . . . . . . . . . . . . u”, 2.3 Pri elpar elparolad oladoo en teorio teorio kaj kaj en praktik praktikoo . . . . . . . . . . . . .

5 5 5 6

3 Akce Akcen nto 3.11 Pri la regu 3. regulo lo de de la ak akcen cento to . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7 7

4 Inter Interpun punkc kcio io 12 4.1 Pri la la reguloj reguloj pri la la uzado uzado de la int interpu erpunk nkcioj cioj . . . . . . . . . 12 4.22 Pri di 4. divi vido do de vort ortoj oj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 5 Etimol Etimologi ogio. o. Vort Vortfar farado ado 5.1 Dev Deveno eno de la la nomo nomo “Espe “Esperan ranto” to” . . . . . . . . . . . 5.22 Pri la 5. la uzado uzado de form formoj oj simpl simplaj aj anstata˘ anstata˘ u kunmetitaj 5.33 Pri la vort 5. ortoj oj kun kun pse˘ pse˘ udosufiksoj . . . . . . . . . . . udosufiksoj 5.44 Pri la pr 5. prefik efikso so “re “re”” . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.55 Pr 5. Prii “s “sid idiˆ iˆ gi” kaj “eksidi” . . . . . . . . . . . . . . . gi” 5.66 Ko 5. Kona nati tiˆ gˆi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . gi 5.77 Pri la su 5. sufik fikso so “a “ar” r” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.88 Pri la pr 5. prefik efikso so “g “ge” e” . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.9 Pri la sufikso sufikso “aˆ “aˆ” ” apud verbaj verbaj radikoj . . . . . . . 5.100 Pri la vorto 5.1 vorto “ero” “ero” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.111 Pri la sufikso 5.1 sufikso “eg” “eg” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.122 Pri la sufikso 5.1 sufikso “ig” kun verbaj radikoj radikoj . . . . . . . . 5.133 Pri forlasa 5.1 forlasado do de sufiksoj . . . . . . . . . . . . . . . 5.144 Pri la deveno 5.1 deveno de la vorto vorto “edzo” . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . .

13 13 13 14 14 15 15 16 16 16 18 18 19 19 20

6 Leksik Leksikolo ologio gio.. Vort ortaroj aroj 6.11 Pri pl 6. plena ena vo vorta rtare rego go . . . . . . . . . 6.22 Pri “uj 6. “ujo” o” kaj “ing “ingo” o” . . . . . . . . 6.33 Pri la orto 6. ortogra grafio fio de prop propraj raj nomoj nomoj . 6.44 Pr 6. Prii la la nom nomoj oj de la land ndoj oj . . . . . . . 6.55 Pr 6. Prii “d “da˘ a˘ uri ” kaj “ˆcesi” uri” ces i” . . . . . . . . 6.6 Pri la senco senco de “ˆ “ˆsati” sati” . . . . . . . . 6.7 Pri la vo vorto rto “for “fork kaperi aperi”” . . . . . . . 6.8 Pri la vorto “kateh “katehˆizi” ˆizi” . . . . . . . 6.99 Pri la vort 6. vortoo “lak “laktum tumo” o” . . . . . . . 7 Kazoj 7.11 No 7. Nomi minat nativ ivoo post post “po” . . . . . . 7.22 Pri la ak 7. akuz uzati ativ vo . . . . . . . . . . 7.33 No 7. Nomi minat nativ ivoo a˘ u akuzati akuzativo? vo? . . . . 7.4 Pri la akuz akuzativ ativoo post post “ansta “anstata˘ ta˘ u” . u” 7.55 Pri la kazo 7. kazo pos postt “kie “kiel” l” . . . . . .

. . . . .

. . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . .

21 21 22 22 22 24 24 24 24 25

. . . . .

26 26 26 27 27 27

8 Adje Adjekt ktiv ivo o 29 8.1 Adv Adverbo erbo kaj adje adjekti ktivo vo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 8.22 Pri la aku 8. akuzat zativ ivoo post post “tra” “tra” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 8.3 Pri la akuz akuzativ ativoo post ve verboj rboj de mov movoo . . . . . . . . . . . . . . 30 9 Arti Artik kol olo o 31 9.11 Pri la uz 9. uzado ado de “l “l’” ’” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 9.22 Pri la uzad 9. uzadoo de la la arti artiko kolo lo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 9.3 Pri la apostr apostrofad ofadoo de la artik artikolo olo . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 10 Personaj pronomoj 10.11 Pri la uzado de “li” anstata˘ 10. anstata˘ u “ˆgi” gi” 10.22 Pri la uzado 10. uzado de “vi” kaj kaj “Vi “Vi”” . . 10.3 Pri “li”, “ˆsi”, si”, “ˆgi” gi” . . . . . . . . . 10.44 Pri “ˆ 10. “gi” gˆi” anstata˘ u “tio” . . . . . . 10.55 Pri la pronomo 10. pronomo “ci” “ci” . . . . . . . . 10.66 Pri la pronom 10. pronomoo por bestoj . . . . 10.77 Pri pronomo 10. pronomo por “homo” . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

33 33 33 34 34 34 35 35

11 Refleksivaj pronomoj 37 11.11 Pri la vorto 11. vorto “siatempe” “siatempe” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 12 Rilataj pronomoj 38 12.11 Kiu 12. Kiu,, tiu, kia, kia, tia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38

13 Nedifinitaj pronomoj 13.11 Tia 13. Tia,, tiela tiela . . . . . . . . . . . . 13.22 Pri la senco 13. senco de “certa” “certa” . . . . 13.33 Pri la for 13. formo mo “ˆcio cio ˆci” ci” . . . . . 13.4 Pri la vortoj kun “ˆci” ci” . . . . . 13.55 Pri “onin” 13. “onin” kaj “onia” “onia” . . . . . 13.66 Pri “ioj”, “tioj”, 13. “tioj”, “kioj” k.t.p. k.t.p. 13.7 Pri “neniigi” “neniigi” . . . . . . . . . . 13.88 Pri “neniu” 13. “neniu” kaj kaj “nen “nenia” ia” . . . 13.99 Pri la vorto 13. vorto “tiela” “tiela” . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

14 Verboj 14.11 Pri la esprimo 14. esprimo “estu timata” timata” . . . . . . . . . 14.2 Pri la participo-substant participo-substantivo ivo . . . . . . . . . 14.3 Pri la participo-substant participo-substantivo ivo . . . . . . . . . 14.44 “Ok 14. “Okupi upita” ta” a˘ u “okupata”? . . . . . . . . . . 14.5 Pri la verbo kiel komplem komplemento ento . . . . . . . . 14.66 Pri duobla 14. duobla senco de kelkaj kelkaj ve verboj rboj . . . . . . 14.77 Pri la part 14. partici icipa pa sufikso sufikso an anta˘ ta˘ u verba finiˆ go . . go 14.88 Ank 14. Ankora˘ ora˘ u pri la senco de la participa sufikso . 14.9 Pri la infinitivo infinitivo en kelk kelkaj specialaj sp ecialaj okazoj okazoj . . 14.10Pri infinitivo post verbo . . . . . . . . . . . 15 Adverboj, adverbaj formoj 15.11 Pri la uzado 15. uzado de “amba˘ “amba˘ u” . . . . . . . . . . . u” 15.2 Pri “multe “multe da” kaj “multa” “multa” . . . . . . . . . 15.3 15 .3 Pr Prii la espr esprim imoj oj “jam “jam ne. ne. . . ” kaj “ne. “ne. . . pl plu” u” . 15.4 Pri adverbo adverbo prepozicia . . . . . . . . . . . . 15.5 Pri la vorto vor to “ˆcu” cu” . . . . . . . . . . . . . . . 15.6 Pri ablativo ablativo absoluta absoluta . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . .

39 39 39 39 39 40 40 40 41 41

. . . . . . . . . .

43 43 43 44 44 45 45 46 46 46 47

. . . . . .

48 48 48 49 49 50 50

16 Konjunkcio 52 16.11 Pri la vorto 16. vorto “kaj” “kaj” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 17 Prepozicioj 17.11 “Kro 17. “Krom” m” kaj “ekster” “ekster” . . . . . . 17.22 Pri la vorto 17. vorto “krom” “krom” . . . . . . . 17.33 Pri la prepozici 17. prepozicioo “da” . . . . . . 17.44 Pri “de” post participoj 17. participoj pasivaj pasivaj 17.55 Pri “al” 17. “al” anstata˘ anstata˘ u akuzativo . . 17.66 Pri “per” post pasiv 17. pasivoo . . . . . . 17.77 Pri la vorto 17. vorto “po” . . . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

54 54 54 54 55 55 56 56

17.88 Pri prepozici 17. prepozicioo anta˘ u infinitivo . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

ˆ goj 18 Sanˆ goj

58

19 Stilo 60 19.11 Pri idiotis 19. idiotismoj moj en esperanto esperanto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 19.22 Pri la esperanta 19. esperanta stilo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 19.33 Pri la stilo 19. stilo en miaj lastaj verkoj verkoj . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 20 Pri diversaj demandoj 63 20.1 Pri propaganda propaganda artikolo artikolo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 20.22 Pri la lingvaj 20. lingvaj dema demandoj ndoj en “La Revuo” Revuo” . . . . . . . . . . . . . 63 20.33 Pri miaj 20. miaj respondoj respondoj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

A ?

?

LINGVAJ RESPONDOJ

1

Anta˘ uparolo uparolo Komencante de Decembro 1906, mi, per La Revuo, Revuo, de tempo al tempo donadis respondojn al diversaj demandantoj pri diversaj lingvaj demandoj. Tiuj Respondoj havis karakteron pure privatan, tiel same kiel la respondoj, kiujn en diversaj gazetoj donas aliaj kompetentaj Esperantistoj. Sed kiam mi vidis, ke multaj personoj vidas en miaj Respondoj kvaza˘u ian “oficialan decidon” pri tiu a˘ u alia demando, kaj miaj Respondoj sekve povus malhelpi la tute liberan evoluadon de nia lingvo a˘ u malhelpe entrudiˆgi gi en la kampon, kiu devas aparteni apart eni plene al nia Akademio, Akademio, mi ˆcesis cesis publikigi la Respondo Resp ondojn. jn. Tamen ˆcar car certa nombro de miaj Respondo j jam estas publikigita kaj ˆcar car oni eble povus trovi en ili ian utilan konsilon, tial mi opinias, ke ne malutilos, se ili estos reeldonitaj kune en formo de aparta broˆsuro. suro. . . Sed mi denove atentigas la legantojn, ke miaj Respondoj devas esti rigardataj kiel opinioj kaj konsiloj absolute privataj ; fari oficialan decidon  pri tiu a˘u alia duba lingva demando havas la rajton nur nia Akademio, Akademio, p ost os t voˆcdon cd onaa interkonsiliˆ go kun la tuta Lingva Komitato. go Oni tamen ne malko malkompr mpren enu u min. min. Mi tute ne apartena apartenass al tiuj personoj, kiuj kiuj dezirus dezirus,, ke la Akade Akademi mioo don donadu adu al ni kiom eble eble pli pli da decidoj. decidoj. En lingvaj demando j ˆciu ciu superflua sup erflua “decido” “ decido” katenas, kaj ni devas esti kun gi gˆi tre singardaj; “decidojn” oni devas fari nur en okazoj de efektiva kaj senduba neceseco! neceseco! L. L. Zamenhof 

Al la Lingvaj Respondoj Aperintaj en “LA REVUO” (1910).

2

LINGVAJ RESPONDOJ

1 1.1 1.1

Alfabet beto Pri Pri la uza uzado do de de “h” “h” anst anstat ata˘ a˘ u supersigno

La uzado de ch k.t.p. anstata˘ u ˆc k.t.p. estas enkondukita nur por la presejoj, kiuj ne havas ankora˘ u literojn kun signetoj, sed en skribado mi konsilas al vi ˆciam cia m uzi pli bone bo ne ˆc anstata˘ u ch ch,, ˆcar car la uzado uza do de unu litero por unu sono estas multe pli logika ol la uzado de du literoj. Vi diras, ke la signetoj superliteraj estas maloportunaj en la skribado; sed la alfabeto pure latina havas ja anka˘ u kelkajn literojn kun signetoj superliniaj (i, j, t), kaj la plej granda parto de la lingvoj kiuj uzas la alfabeton latinan havas ankora˘ u amason da aliaj literoj kun signetoj superliniaj kaj subliniaj. Certe ia akademio a˘ u kongreso penos iam elpensi pli oportunajn oportuna jn skribajn formojn por kelkaj kelkaj literoj (ˆcar car ne sole la literoj kun signetoj sed anka˘ u multaj aliaj literoj havas formon tre maloportunan); maloportunan); sed tio ˆci ci estas jam tute alia demando, kiu la lingvon mem tute tut e ne n e tuˆsas: sas : gi gˆi estas ne demando de lingvo, lingvo, sed nur demando de oportuneco de la skribado. La Esperantisto Esperantisto,, 1889, p. 15 B

ˆ, ˆ, ˆs kaj u Multaj plendas, ke la skribado per ˆc, ˆg, h ˘ estas por ili neoportuna kaj malhelpas ilin anka˘u en la presado de verketoj verketoj en iliaj lokoj, kie la presejoj ne havas la literojn kun signetoj. Ni ripetas tial tion, kio estis jam dirita en la “Aldono al la Dua Libro”: anstata˘u la signeto superlitera oni povas povas kuraˆ ge ge uzadi la literon h kaj anstata˘ uu ˘ — simplan u. La Esperantisto Esperantisto,, 1890, p. 32 B

Sinjoro F.-V. Lorenc konsilas, ke la presejoj, kiuj ne havas la signetojn superliterajn, uzu anstata˘ u ili kaj anstata˘ u h — apostrofon returnitan post la litero; ekzemple “ac’eti” anstata˘ u “aˆceti” cet i” a˘u “ach “acheti eti”. ”. De nia flank flanko ni devas devas nur peti, p eti, ke se oni volos volos uzi tiun ˆci ci konsilon, konsilon, oni ne forgesu klarigi en la komenco komenco de la presata verko la signifon signifon de tiu ˆci ci returnita returnita apostrofo. La Esperantisto Esperantisto,, 1890, p. 54-55

3

* Alfabeto  *

B

Vane vi timas, ke ni volas enkonduki novan ortografion (h (h anstata˘ u signeto superlitera). La fina leˆ go por nia ortografio estos: “por unu sono unu litero” go kaj kiam ni nur povos, p ovos, ni ˆciam ciam uzados ˆc anstata˘ u ch (povas nur esti, ke iom poste, por pli oportunigi la skribadon, ni donos al tiu ˆci ci litero pli simplan formo formon). n). La skribad skribadoo de unu sono per du literoj literoj estas estas tute ne logi logik ka kaj neniam povus esti aprobata; sed ni ˆgin gin uzas nur kiel necesan unuatempan rimedon por doni al ˆciuj ciuj presejoj kaj al la telegrafo telegrafo la eblon labori jam nun en nia lingv lingvo. o. Sed kiam kiam iom iom post post iom iom la plej granda granda parto parto de la prese presejoj joj kaj telegrafejoj proviziˆgos gos je nia alfabeto, tiam la uzado de superflua h estos absolute absol ute ˆcesigita. cesig ita. Ne la ˆc estas esta s transira tran sira ˆstupo stup o al ch ch,, sed en la ch ni proponis transiran tran siran ˆstupon stup on al ˆc, kiam ni vidis, ke la absoluta enkonduko de ˆc estas ˆ ankora˘ u tehnike ne oportuna. Tute vere vi diras, ke la presejoj kaj telegrafoj devas sin konformigi al la lingvo, kiun ili uzas, kaj ne la lingvo al ili; sed nia lingvo estas ankora˘ u juna kaj nepotenca kaj devas sin fleksi, se gi gˆi ne volas perei. perei. Ne estas estas ankora˘ ankora˘ u tempo diri fiere al ˆciuj ciuj presist presistoj: oj: “Se vi ne volas volas vin konformigi al ni, ni vin ne bezonas!” La unuatempa permeso presi per h estas necesa rimedo por ne fari ofte la presadon de ia verko tute ne ebla a˘ u tro multekosta; sed kiu nur havas la eblon presi per signetoj superliteraj, tiu ˆciam ci am devas de vas gin gˆin fari. La Esperantisto Esperantisto,, 1891, p. 15 B

La literojn de nia alfabeto mi proponas nomi en la sekvanta maniero: a, bo, ˆ i, jo, ˆo, co, ˆco, co, do, e, fo, go, go, gˆo, ho, ho, o, ko, lo, mo, no, o, po, ro, so, ˆso, so, to, u, uo, u ˘ o, vo, zo. La Esperantisto Esperantisto,, 1893, p. 32

1.2 1.2

Pri Pri sen sensu super persi sign gna a skr skrib ibad ado o

La fundamentaj reguloj de nia lingvo permesas presi h anstata˘ u supersigno; sed kio estas permesata por presado, tio anka˘ u estas permesata por skribado. Tiel same, kiel neniu povas protesti, se vi skribos ekzemple per artifikaj gotaj literoj anstata˘ u per literoj ordinaraj, a˘ u per literoj presaj anstata˘ u skribaj, tiel same anka˘ u neniu povas povas protesti, se vi skribos per h anstata˘ u supersignoj. Sed la demando estas, ˆcu cu viaj korespondantoj estos kontentaj, se, skribante al ili, vi uzos la pli artifikan manieron kun h anstata˘ u la pli simpla kun supersignoj. Tio ˆci ci sekve estas ne demando de permeso a˘ au˘ malpermeso, sed

* Alfabeto  *

4

simple demando de gusto gusto.. Sed, Sed, se vi deziras deziras ansta anstata˘ ta˘ uigi uigi la supersignon en ˆ kaj ˆg, ˆcar ˆc kaj ˆs, vi nepre devas anstata˘ uigi u igi ˆgin gin anka˘ u en ˆ, h ca r ˆciu ci u el la amba˘ u skribmanieroj aparte estas permesita en nia lingvo, sed uzado de ia ˆ skribmaniero miksita estus jam arbitraˆ arbitraˆo o kaj kondukus al haoso. Se vi volas skribi per h anstata˘ u supersignoj, vi povas tion fari, ne bezonante demandi ies permeson; sed se vi volas volas uzi skribmanieron skribmanieron miksitan miksitan,, a˘u — tiom pli — se vi volas uzi sisteme la tute novajn literojn y kaj w, anstata˘ uj kaj u ˘ (mi ne parolas pri specialaj teknikaj okazoj, kiam tio eble estas necesa) ˆ vi devas — se vi deziras esti lojala Esperantisto kaj ne enkonduki anar hion en nian aferon — akiri por tio la permeson de la Lingva Komitato. Formulu klare vian deziron kaj prezentu gin gˆin al la voˆ cdonado cdonado de la Lingva Komitato, kaj se via propono estos akceptita per plimulto plimulto da voˆ voˆcoj, coj, gi gˆi fariˆgos gos permeso oficiala. Sed memoru, ke pro la bono de nia afero la Lingva Komitato devas esti tre singarda kaj akcepti nur tion, kion gi gˆi trovas tute sendanˆgera, gera, efektive grava kaj sendube utila utila;; tial se la Komitato malakceptos vian proponon, submetu vin discipline al gia gˆia decido kaj ne agu simile al tiuj personoj, kiuj, ne ricevinte aprobon de la Komitato, krias, ke la Komitato nenion ta˘ ugas, ugas, ke gi gˆi ne estas a˘ utoritata, utoritata, ke gi gˆi nenion faras, k.t.p. Principe la Lingva Lingva Komitato havas havas la rajton permesi en la lingvo lingvo ˆcion, cion, kion ˆgi gi trovos trovos necesa; mi neniam prezentos ian malhelpon, kaj ˆciun ciun mature pripensitan kaj orde ord e voˆcdonitan cdonitan decidon de la Komitato mi akceptos sendispute. Sed mi opinias, ke la vera celo de la Lingva Komitato tute ne konsistas en ia facilanima eksperimentado sen grava neceseco; neceseco; ju malpli ni okupos niajn kapojn per diversaj diversaj “plibonigoj” “plibonigoj” kaj ju pli ni simple propagandos kaj riˆ cigos cigos la lingvon, des pli bone estos. Respondo 45, La Revuo, Revuo, 1908, A˘ugusto ugusto

5

LINGVAJ RESPONDOJ

2 2.1 2.1

Elparolado Elpa Elparo rola lado do de “˘ u” u” kaj “j”

En la sono a˘u la a kaj la u ˘ devas esti a˘ udataj udata j klare ˆciu ciu aparte, a parte, sed ili faras fara s unu silabon, ˆcar car efektive la litero u ˘ ne estas vokalo. vokalo. Tiel ekzemple ekzemple la vorto la˘udi udi devas devas esti elparolata elparolata la˘u-di. u-di. La Esperantisto Esperantisto,, 1889, p. 23

2.2 2.2

Pri la lit literoj eroj “u” “u” kaj kaj “˘ u”, u”, “i” kaj “j”

Kelkaj amikoj ne bone komprenas kaj ne regule uzas la literojn “u “u”, “u ˘”, “i” kaj “ j j”. ”. La˘ u ilia opinio (esprimita (esprimita eˆc en kelkaj kelkaj lernolibroj) lernolibroj) la literoj u kaj i kune kun anta˘ uirantaj uirantaj vokaloj vokaloj faras “duoblan vokalon” vokalon” ili sekve sekve elparolas elparolas au kiel a˘u, ei kiel ej k. t. p. Tio ˆci ci estas eraro eraro.. En nia lingvo ne ekzistas duoblaj vokaloj, sed ˆciu ciu litero liter o estas e stas elparolata elpar olata ˆciam ciam egale kaj ˆciam ciam aparte. apar te. Sekve oni devas legi “ba-la “ba-la-u, pra-u pra-u-lo, tro-u tro-u-zi, de-i de-i-ri, kre kre-i, hero-i hero-i-no” kaj ne “ba “ba-la˘ u, u, pra prau-lo, u ˘ -lo, tro trou-zi, u ˘ -zi, de de j-ri, kre kre j, hero hero j-no” (kiel faras multaj germanoj, havantaj tiun ˆci ci kutimon en sia lingvo). La literoj liter oj u kaj i devas ˆciam ciam esti elparolata elpar olata j klare kaj aparte, kiel ˆciu ciu alia litero. Sed ekster u ka j i en nia lingvo ekzistas ankora˘ u la literoj u ˘ kaj j, kies elparolado estas simila al la elparolado de u kaj i, sed pli mallonga kaj ne prezentanta silabon (kiel konsonanto); se ili staras post vokalo, ili estas elparolataj kun gi gˆi en unu silabo kaj tial faras impreson de duobla vokalo. vokalo. La literoj u ˘ kaj j ˆciam ci am anka an ka˘ u˘ estas e stas elparolata e lparolatajj aparte, apar te, sed ili ˆciam ciam estas est as konsonantoj,, tute egale, ˆcu nantoj cu ili staras anta˘ u vokalo a˘ u post vokalo. Sekve oni devas legi “ja-ro, jus-ta, kra-jo-no, fra˘ u-lo, u-lo, E˘ u-ro-po, foj-no, paj-lo” kaj ne “i-a-ro, u-ro-po, i-us-ta, i-us-ta, kra-i-o-no, kra-i-o-no, fra-u-lo, E-u-ro-po, E-u-ro-po, fo-i-no, pa-i-lo”. pa-i-lo”. Se ni la germanajn vortojn Saite Saite,, Traube volus skribi per ortografio Esperanta, ni devus skribi Zajte,, Tra˘ Zajte ube. La vorto la˘uta ube. uta ekzemple ekzemple estas dusilaba dusilaba kaj ne trisilaba, sed ne pro la ka˘ uzo uzo ke a˘u estas kvaza˘ u duobl du oblaa vokalo, vokalo , sed s ed nur nu r ˆcar car u ˘ estas konsonanto (dum u estas vokalo). La Esperantisto Esperantisto,, 1893, p. 15

6

* Elparolado *

2.3 2.3

Pri Pri elpar elparol olad ado o en teori teorio o kaj kaj en prak prakti tik ko

Kiel en ˆciuj ciuj lingvoj, tiel anka˘ u en Esperanto la sono j ordinare moligas la konsonanton, kiu staras anta˘ u gi; gˆi; oni sekve ne devas miri, ke ekzemple en la vorto “panjo” la plimulto de la Esperantistoj elparolas la nj kiel unu molan sonon (simile al la franca gn gn). ). Tiel Tiel same same oni oni ne miru, miru, ke en prakti praktik ko oni ordinare anta˘ u g a˘u k elparolas la sonon n naze, a˘ u ke anta˘ u vokalo oni elparolas la i ordinare kiel ij ij.. Batali Batali kont kontra˘ ra˘ u tia natura emo en la elparolado ˆsajnas sajnas al mi afero tute sencela kaj senbezona, senbezona, ˆcar car tia elparolado elparolado (kiu estas iom pli eleganta, ol la elparolado pure teoria) donas nenian malkompreniˆgon gon a˘u praktikan prakt ikan malop ma loportun ortunaaˆon; sed rekomendi tian elparoladon (a˘ u nomi ˆgin gin “la sole gusta”) gˆusta”) ni anka˘ u ne devas, ˆcar car la˘u la teoria vidpunkto (kiu en Esperanto ofte povas esti ne severe observata, sed neniam povas esti rigardata kiel “erara”) ni devas devas elparoli elparoli ˆciun ciun sonon severe aparte; sekve sekve se ni deziras paroli severe regule, ni devas elparoli “pan-jo”, “san-go”, “mi-a”. Respondo 56, Oficiala Gazeto, Gazeto, IV, 1911, p. 222

LINGVAJ RESPONDOJ

3 3.1 3.1

7

Akcento Pri Pri la reg regul ulo o de la la akce akcen nto

. . . Eg Egal alee kiel kiel la sekv sekvad adoo de gust gustoj oj perso personaj naj a˘ u naciaj, estas senfrukta kaj danˆgera gera anka˘ u la sekvado de teor teoriaj iaj prin principoj cipoj,, se ni ne demandas nin, kian praktikan sign signif ifon on ili ili hav havas. La defen defendan dantoj toj de tiaj tiaj teori teoriaj aj princi principoj poj ofte ofte memorigas la instruitulon, kiu, vidante ke el la tuta bestaro nenia speco da bestoj manˆ gas bakitan panon, venis al la logika konvinko, ke gi gas ˆgi ne estas sana kaj bongusta, kaj komencis sin nutradi je kampaj herboj kaj kruda viando. Teoriaj proponoj, ofte eksterordinare eksterordinare strangaj kaj havantaj havantaj nenian eˆc plej malgrandan praktikan fundamenton, estis faritaj al ni en granda amaso. Sed ne parolan parolante te pri ˆciu ciu el ili, ili, ni prenos prenos por ekzempl ekzemploo nu nurr un unu, u, kiu apartena apartenass ˆsajne sajne al la plej bonaj bona j kaj pravaj pravaj kaj trovis trovis multajn multajn aprobantojn. aprobantojn. Ni parolas pri la regulo regulo de la akcento. akcento. Sinjoro Sinjoro de Wahl en tre bona artiko artikolo lo montris, montris, ke la ˆsanˆ sa nˆgoj, goj, kiujn diversaj vortoj ricevis, transirante el unu lingvo en alian, neniam tuˆsas sas la akcenton, akcenton, ke volonte estas forglutataj forglutataj tutaj silaboj, por nur ne ˆsan sa ngi gˆi la akcenton, ke sekve la akcento en diversaj niaj vortoj, kiel ekzemple zemple “nacio”, “nacio”, “titolo” “titolo” k.c. k.c. estas estas kont kontra˘ ra˘ unatura; unatura; kaj sinjoro Runstedt eˆc rakontas pri unu persono, kiun la akcentoj en “ani “animo”, “proksi “proksime” k.c. fortimigi timigiss de nia lingv lingvo, o, kvank kvankam am per si mem la lingv lingvoo al li tre plaˆ plaˆcis. cis. Kiel Kiel ajn bela tiu ˆci ci opinio ˆsajnas saj nas en la teorio, gi gˆi tamen post pli atenta pripenso balda˘ u montriˆgus gus al ˆciu ciu kiel bela. . . sofismo. Ni rigardu atente, en kio propre kuˆsas sas la kulpo kulp o de la konstanta akcento, kaj kia grav gr avaa ka˘ uzo devigas nin a˘ u doni malfacilan kaj konfuzan malregulecon al la akcento, a˘ u forigi silabojn ˆ vortoj kiel eken diversaj vortoj, por ke la akcento fariˆ gu gu “plinatura”. Cu zemple “proksi “proksima”, “tito “titolo” estas pli malfacile ellerneblaj kaj memoreblaj, ol “ti “titolo”, “pro “proksima”? ksima”? Ne, neniu neniu dubos, dubos, ke ellerni ellerni unu akcenton akce nton por po r ˆciuj ciu j vortoj estas mil fojojn fojo jn pli facile, ol memori por ˆciu ciu vorto apartan akcenton. akcenton. (Demandu la alinaciulojn, kiuj lernas la lingvon rusan, kaj ili diros al vi, kiom da grandegaj malfacila malfacilaˆˆoj oj prezentas prezentas al ili la ellernado ellernado kaj regula uzado ˆ la diritaj vortoj estas malfacile elparoleblaj? Cu ˆ de la rusa akcento!) Cu ˆ ili prezentas eble ian alian maloportunaˆon? ili estas malbonsonaj? Cu on? Ne! sendube ne! ˆciu ciu scias, ke la akcento akcento sur la anta˘ ulasta ulasta silabo estas ˆciam ciam la plej bone elparolebla kaj la plej bonsona. Dum la malreguligo de la akcento estus ligita kun tro grandaj kaj tro videblaj maloportunaˆ maloportunaˆoj, oj, vi en nia nuna konstanta akcento ne trovos eˆc la plej malgrandan malgr andan maloportu malop ortuna naˆˆon, on, se vi eˆc

* Akcento  *

8

serˆcos cos tutan vivon! Kial do, oni povas demandi, propono, tiel senfundamenta povis plaˆci ci al kelkaj kelkaj el nia j amikoj? La respondo estas e stas tre simpla: la propono tuˆsis sis kordon konatan de ni ˆciuj ciuj sed de ni mem gis gˆis hodia˘ u ne rimarkitan; kaj se homo eka˘ udas udas ion konatan, li ofte kontra˘ uvole, sen konscio kaj sen analizo, ekkrias: “Jes, jes, bone!” Ni analizu pli proksime la motivojn, mot ivojn, kiuj ˆsajne sajne parolas por la propono. propon o. La konato de sinjoro R. R . ne volis lerni nian lingvon, ˆcar car kutiminte kut iminte je la elparolado de la latina “pro “proximus”, “a “animus”, li ne povis akcepti la vortojn “proksi “proksima”, “ani “animo”. Sed ne malfacile estas vidi la tutan t utan sensignifecon sensignifec on de tiu ˆci ci motivo. ˆ la latina vorto “ma Cu “maximus” estas motivo kontra˘ u la franca vorto “maˆ la simpla fakto, ke ia vorto havas ian difinitan formon en unu xime”? Cu lingvo, prezentas ian eˆc plej malgrandan ka˘ uzon, por ke tiu ˆci ci vorto en alia lingvo ne havu alian formon? Se hodia˘u iu postulas, ke anstata˘ u “faci “facila”, ni diru “f acila”, li morga˘ u kun tia sama rajto postulos, ke anstata˘ u “f acila” ni diru “facili “facilis”, ˆcar car la formo for mo “fac “fa cila” al lia orelo estas estas fremda! Kaj kun tia sama rajto oni postmorga˘ u postulos, ke ni al ˆciuj ciuj vortoj en nia lingvo lingvo donu tiujn formojn, kiujn oni trovas en la lingvo ekzemple latina, t.e. ke ni tute detruu la lingvon internacian kaj anstata˘ uigu uigu gin gˆin per ia alia jam ekzistanta lingvo, ˆcar. car. . . (nenia alia ka˘ uzo) u zo).. . . la form formoj oj de tiu a˘ u alia lingvo al sinjoro X. a˘u Y. ˆ estas konataj kaj la formoj de nia lingvo al li ne estas ankora˘u konataj! Ciu lingvo havas siajn leˆgojn, gojn, kaj se la leˆgoj goj per si mem estas bonaj, estus ridinde ˆ ni povas diri, deziri dez iri ilin ˆsanˆ san gi gˆi nur tial, ke alia lingvo havas aliajn leˆgojn. gojn. Cu ke la germana vorto “Geographi “Geographie” estas malbona malb ona kaj tranˆcas cas la orelon, orelo n, ˆcar car la Rusoj Ruso j elparolas e lparolas tiun ˆci ci saman vorton “geogr “ geograafia”? Al la konato de sinjoro R. la vorto “proksi “proksima” en la unua momento malplaˆcis, cis, ˆcar car li alvenis al tiu ˆci ci sama vorto de nia lingvo kun kutimoj latinaj; latina j; ˆcio cio dependas de la kutimo, kaj nun, kiam ni kutimis je la leˆgoj goj de nia lingvo, ni povas certigi, ke se iu anta˘ u ni elparolas la nomon de nia lingvo “interna “internacia” anstata˘ u “internaci “internacia”, gi ˆgi tranˆ cas cas nian orelon tiel terure, kiel se iu tirus karbon sur vitro. La kutimo ofte ludas gravan rolon en la vivo; eble ni devas kalkuliˆ gi gi kun gi? ˆg i? Se ni povus povus tion fari sen ia malu maluti tilo lo,, jes, jes, kial kial do ne kalk kalkul uliˆ iˆ gi? g i? Sed Sed se se por parton da homoj liberigi de alkutimiˆgo go je unu tre facila regulo (“akcento ˆciam cia m sur la anta˘ antaulasta u˘lasta silabo”) ni bezonus multe pli grandan parton da aliaj homoj devigi lerni kaj memori multajn regulojn (sen ia regulo memori apartan akcenton akcenton por ˆciu ciu aparta vorto), vorto), — kion ni tiam devas preferi? Ni forte dubas, dub as, ˆcu cu troviˆ trov iˆgos g os iu, kiu konsilus solvi la demandon alie ol ni ˆgin gin solvis! Por ne devigi la lernantojn lernantojn memori apartajn akcentojn akcentojn por ˆciu ciu vorto, vorto, oni eble konsilos al ni transformi grandan parton da vortoj en nia lingvo tiel, ke ili konsentigu en si la regulon pri la akcento konstanta kun la akcento kutima (ekzemple “titlo” anstata˘ u “titolo”, “amo” a˘ u “ano” anstata˘ u “animo”, “animo”, “proksa” a˘ u “proma” a˘ u “propa” anstata˘ u “proksima” k.c.); sed ne parolante jam pri la malbonsoneco, malbonsoneco, malklara malklaraˆˆoj, oj, k.t.p., k.t.p., kiuj tiam naskiˆ gus, kaj

* Akcento  *

9

supozante, ke eˆc la lingvo mem nenion de tio suferus, ni forte dubas, ˆcu cu iu serioze serioze konsilu konsiluss enkondu enkonduki ki tian grandan rompadon rompadon en nian nian aferon. aferon. . . sen ia eˆc la plej malgranda malgra nda ka˘ uzo! uzo! Sen ia eˆc la plej malgranda ka˘ uzo: uz o: ˆcar ca r ni serˆ se rˆcis ci s kaj serˆ se rˆcis cis kaj ne povis trovi tr ovi en la konstanta anta˘ ulasta ulast a akcento a kcento ian eˆc la l a plej p lej malgran malgrandan dan maloport maloportunec unecon on por la memoro, memoro, nek por la bu buˆˆso, so, nek por la orelo. orelo. Kontra˘ Kontra˘ u nia regulo ekzistas absolute nenio, ekster la tute sensignifa motivo, ke la lingvo X a˘u la lingvo Y tion ˆci ci ne havas. havas. Sed eble kontra˘ u nia regulo ekzistas io tio, kion oni per vortoj esprimi ne povas, sed kion oni neklare sentas sentas,, kiel kiel ian vok vokon de naturo? naturo? Ni a˘ uskultu, uskultu, kion diras sinjoro de W.: li ne vidas kaj ne montras ian faktan cirkonstancon kontra˘ u la akcento en nia lingvo; sed rimarkinte, ke la naturaj lingvoj oferas la sonon kaj formon de la vortoj, por nur konservi la unuatempan akcenton, li vidas en tio ˆci ci naturan leˆ gon gon kaj konsilas al ni sekvi tiun t iun ˆci ci leˆ gon, gon, por ke nia lingvo ne estu kontra˘ unatura. unatura. Je l’unua rigardo povas efektive ˆsajni, sajni, ke ni pekas kontra˘ u la natura leˆgo; go; sed ni rigardu pli atente, en kio konsistas tiu ˆci ci “leˆ le go”, gˆo”, kaj kia puno atendas la rompanton de gi. gˆi. Malsupr Malsupree ni montros montros,, ke tio, kion oni prenis por natura leˆgo go de ˆciuj ciuj lingvoj, estas nur okaza apartenaˆ te naˆo o de kelkaj lingvoj; sed ni supozu por momento, ke tio ˆci ci efektive estas leˆgo, go, kiu ekzistas en ˆciuj ciuj lingvoj; kio do sekvas sekvas de gi? gˆi? Se ia regulo efektiv efektivee ekzistas ekzistas en ˆciuj ciuj lingvoj lingvoj kaj ni ne komprenas komprenas la ka˘ uzon uzon kaj la celon de tiu ˆci ci regulo, kio do devigas nin anka˘ u blinde akcepti tiun ˆci ci regulon, regulon, se gi gˆi estas ˆ por ni maloportuna? Ciuj riveroj en la mondo havas fluon tre kurban kaj tre neregulan; sed se iu, kun instrumentoj en la mano, arte fosante kanalon, volus volu s sekv s ekvii tiun t iun ˆci ci “leˆ “le gon gˆon naturan”, natur an”, — ˆcu cu vi la˘ l a˘ udus udus lin, a˘u ˆcu cu vi eˆc iom io m p ovus ovu s ˆ lin pravigi? Ciuj lingvoj lingvo j naturaj natur aj havas havas grandan grand an amason da malregulaˆoj o j kaj malfac mal facilaˆ ilaˆoj, o j, — ˆcu cu ni anka˘ ankau˘ devas sekvi tiun ˆci ci “leˆgon gon naturan” kaj intence fari nian lingvon malregula kaj malfacila? Eˆc se ni tute tu te ne scius la esencon es encon de la akcento, eˆc tiam tia m estus est us la plej nature, natur e, se anstata˘ u tro filozofie fosi en teorioj teorioj ni dirus al ni praktike: praktike: la ceteraj lingvoj lingvoj havas havas akcenton akcenton malregulan malregulan kaj malfacilan, malfacilan, kiun ili jam ˆsanˆ gi g i ne povas; ni havas ankora˘ u liberan elekton kaj povas sen la plej malgranda malutilo havi akcenton facilan kaj regulan; sekve ni devas elekti la lastan, tute ne rompante al ni la kapon, pro kia ka˘uzo uzo la lingvoj lingvo j kreita kr eita j blinde b linde tiun ˆci ci oportunaˆ opo rtunaˆon on ne havas; ˆcar car estus e stus ridinde ridind e imiti imit i kun malutilo maluti lo al ni n i mem ia i a jn misteraˆ mis teraˆojn, o jn, se s e ni ne ne komprenas ilian sencon kaj celon. Sed se ni rigardos pli profunde, ni balda˘ u vidos, ke la “leˆgo go de la akcento” eˆc ne estas ia misteraˆ misteraˆo, o, kaj tio, en kio ni serˆcis cis ian leˆgon gon naturan, estas simpla okazaˆ okazaˆo, kiu kun la esenco kaj spirito spirito de la lingvoj lingvoj havas havas nenion komunan. komunan. La lingvo lingvo de ˆciu ciu nacio kreiˆ gis tiam, kiam la nacio ne sciis ankora˘ u skribi kaj la lingvo transiradis de unu homo al alia nur per la orelo; la orelo de Johano a˘u Petro ofte ne bone a˘ udadis, udadis, la memoro senkontrola ne bone tenadis, kaj tiel la vortoj renversiˆgadis gadis kaj akceptadis diversajn sovaˆ gajn formojn; kontroli la vortojn per skribado oni gajn

* Akcento  *

10

ne povis, kaj tial la plej puraj pu raj kaj senˆsanˆ sanˆ gaj restis nur tiuj silaboj, kiujn oni gaj bone a˘udis, udis, t.e. la silaboj akcentitaj akcentitaj.. Jen estas estas la tuta mistera mistera ka˘ ka˘ uzo, uzo, kial la silaboj silabo j akcentitaj ofte restadis senˆsanˆ sanˆ gaj, dum la tuta cetera parto de l’vorto gaj, ˆsangiˆ gˆiˆgadis gadis — el simpla senhelpa neceseco kaj ne el ia lingva leˆgeco g eco.. De la la momento, kiam ia popolo ricevas skriban literaturon, ni jam tian blindan lingvan akrobataˆ akrobataˆon ne renkontas. Sed se ni, havantaj literaturon liter aturon skriban pli frue ol literaturon buˆsan san kaj orelan, sciantaj sc iantaj skribi kaj legi kaj povantaj gardi gar di la lingvon de blinda malbonorela renversiˆgado, gado, volus intence fari la erarojn, kiujn niaj neinstruitaj anta˘ uuloj faris el blinda neceseco, — ni estus similaj uuloj  je tiu naivulo, naivulo, kiu, havante havante du bonajn okulojn, intence intence falis super ˆstono stono kaj vundis vundis al si la kapon. . . ˆcar car li vidis, ke anta˘ anta˘ u li multaj blinduloj falis super tiu ˆci ci ˆstono, kaj li pensis, ke oni tiel necese devas fari! far i! Sekve Sekve se ni eˆc en nenia blinde kreita lingvo trovus la transportadon transportadon de l’akcento de unuatempa silabo sur silabon alian pro konstanteco de l’ akcento, tio ˆci ci neniel nenie l devus d evus nin deteni deten i de d e enkonduki e nkonduki tiun ˆci ci oportun opo rtunaaˆon on en nian artan kaj konscie konscie kreitan lingvon, tiel same kiel la malregula malregula konjugado konjugado en ˆciuj ciuj lingvoj ne sole ne devigas, sed anka˘u tute ne pravigas nin enkonduki intence malregulan malregulan konjugadon en nian lingvon. lingvon. Sed por p or forigi ˆciujn ciujn dubojn dubo jn de la personoj, kiuj, ne konfidante al tio, kion la praktiko al ili montras, teorie tima timas, s, ke eble. eble. . . eble eble.. . . oni oni ne scias scias.. . . oni oni ne vidi vidiss ekze ekzemp mploj lojn n k.t. k.t.p. p. — ni fine montros montros ankora˘ ankora˘ u, ke la transportado de l’akcento de unu silabo sur alian u, ne estas eˆc ia ennovaˆ ennovaˆo de nia flanko, sed gi gˆi ekzistas jam en la lingvoj naturaj, kvank kvankam am tiuj ˆci ci tute ne bezonis zorgi pri facileco. Apartajn ekzemplojn ekzemplojn vi trovos sur ˆciu ciu paˆso so en ˆciu ciu lingvo; sed, por ne malproksime foriri de nia lando, ni bezonas nur kompari la lingvojn rusan kaj polan, kaj ni vidos, ke tute tio sama, sama, kion ni faris en nia lingvo, estis jam anta˘ue ue farita de la naturo mem mem en la natura natura lingvo lingvo pola. pola. De neniu neniu kaj de nenio nenio devig devigata ata,, la lingv lingvo pola akceptis konstantan akcenton sur la anta˘ ulasta silabo, kvankam en aliaj ulasta slava slava j lingvoj en tiuj ˆci ci vortoj la akcento estas alia; kaj tion ˆci ci la lingvo pola p ola faris tute sen ia mallongigado mallongigado de vortoj, sen ia forˆ forˆetado de silaboj k.t.p., k.t.p., sed gi gˆi simple senceremonie transportis la akcenton de unu silabo sur alian; sen ia filozofado gi gˆi metis met is la akcenton de ˆciu ciu vorto sur la silabon anta˘ ulastan, ulastan, tute ne demandante, d emandante, ˆcu cu tiu silabo silab o estas tia a˘ u alia kaj ˆcu cu gi gˆi havas la forton por porti sur si la akcenton, kaj tute ne timante, ke oni diros, ke gi gˆi estas kontra˘ unatura. unatura. Kaj tion ˆci ci la lingv lingvoo faris faris ne sole sole kun la fremdaj, fremdaj, arte enportitaj vortoj (kiel ekzemple “adwo “adwokat”, “inzy “inzynier”, “tele “telegraf”, “spiry “spirytus”, “manu “manuskript”, “pa “papier”, “tytu “tytulu”, “artiku “artikulu” k.t.p.) k.t.p.) sed anka˘ anka˘ u en ˆciuj ciu j sensen escepte vortoj pure slavaj (ekzemple la rusaj “ma “malenki”, “vojna “vojna”, “okno “okno”, “ˆcelovj ov jek”, “u “ulica” k.c. k.c. k.c. en la tuta lingvo — estas en la lingvo pola “male “malenki”, “wo “wo jna”, “o “okno”, “czlo “czlowiek”, “uli “ulica”, ca”, k.c. k.c. k.c. k.c. k.c. k.c.)) — jam jam ne apartaj disˆ disˆetitaj etitaj ekzemploj, ekzemploj, sed miloj kaj dekoj da miloj — tuta lingvo! (Se en la tuta lingvo vi en kelkaj tre malmultaj vortoj trovas deflankiˆ gon gon de tiu

* Akcento  *

11

ˆci ci regulo, regu lo, vi facile rimarkos, rimar kos, ke tiun ˆci ci deflankiˆ deflan kiˆ gon faris ne la popolo, sed la gon instruituloj, tute sen ia ka˘ uzo kaj bezono kaj kontra˘ uzo u la spirito de la lingvo). Nun al la konkludo. Ke konstanta regulo por la akcento en lingvo lernota estas mil fojojn pli bona ol akcento neregula — neniu dubos; se ni povas ˆgin gin fari, ni devas gin ˆgin fari, se eˆc neniu el la blinde kreitaj lingvoj lingvoj gin gˆin farus. Se ni al tio t io ˆci ci vidas, v idas, ke lingvo ling vo natura na tura,, kiu ja tute ne bezonis zorgi pri facileco, facileco, faris tion saman el simpla kaprico kaj tute ne suferas de tio, — tiom pli ni jam ne povas dubi, ke en lingvo arta, por kiu facileco estas tre grava, oni devis sen se n ia eˆc minut mi nutaa ˆsanc sa ncel eliˆ iˆgo go akcepti la akcenton konstantan, eˆc se la demando estus levita anta˘ u la kreiˆgo go de la lingvo. Sed se nun, kiam la lingvo estas jam kreita kaj uzata, ni volus fari en gi gˆi granda grandan n rompad rompadon on por. . . sen sen ia ka˘ ka˘ uzo uzo kaj celo. celo. . . don donii al gi gˆi maloportu malop ortuna naˆˆon on anstata ansta ta˘ u˘ oport op ortunaˆ unaˆo o — tio ˆci ci estus est us jam facilanimeco nepardonebla! El diversaj diversaj faritaj faritaj teoriaj teoriaj proponoj proponoj ni analizi analiziss nu nurr un unu u — la ˆsajne sajne plej bonan, bonan, kaj ni montri montris, s, ke tio, kio en la teorio teorio ˆsajnas sajnas tre bona kaj trov trovas aproban aprobantojn, tojn, en la praktik praktikoo ofte havas havas nenian nenian signif signifon. on. El la dirita diritaˆˆo ni faras la konkludon: proponante a˘ u enkondukante enkondu kante (private) ( private) ian ˆsanˆ gon gon en nia lingvo, neniam gvidu vin per konsideradoj teoriaj teoriaj,, kiel ajn a jn bela j ili ˆsajnas, sa jnas, sed ˆciam ciam demandu deman du vin, kian praktikan signif sig nifon on la ˆsanˆ san go gˆo havus. Pri la ekzemplo de teoria propono ni tiel multe multe parolis, parolis, ˆcar car tiu ˆci ci kategorio da proponoj apartenas al la plej danˆgeraj: geraj: en tia afero, kiel la nia, la homoj plej volonte akceptas proponojn, kiuj havas fizionomion instruitan, kaj se oni parolas al la homoj en instruita formo kaj en la nomo de leˆ goj g oj sciencaj, tiam el 100 personoj 99 gin gˆin blinde aprobas kaj nur unu demandas sin: “tre bele, sed kian signifon gi ˆgi havas por nia lingvo?” La Esperantisto Esperantisto,, 1891, p. 50

12

LINGVAJ RESPONDOJ

4 4.1 4.1

Inte In terp rpun unk kcio cio Pri Pri la regu reguloj loj pri la uza uzado do de la la inte interp rpun unk kcioj cioj

La reguloj pri la uzado de la interpunkcioj estas en nia lingvo pli-malpli tiaj samaj, kiel en ˆciuj ciuj aliaj lingvoj; lingvoj; sekve sekve ˆciu ciu povas povas uzadi en Esperanto Esperanto la inter interpun punk kciojn ciojn tiel tiel,, kiel kiel li uzas ilin ilin en sia sia nacia nacia ling lingvo vo.. Estas Estas vere, vere, ke en diversaj detaloj la uzado de la interpunkcioj estas malegala en diversaj lingv lingvoj; oj; sed ˆcar car la objekto ne estas estas tre grav grava, tial tial ni pensas, pensas, ke ne venis venis ankora˘ u la tempo temp o por difini en nia lingvo severajn regulojn re gulojn por tiuj ˆci ci detaloj. detalo j. En tiuj ˆci ci dubaj detaloj ˆciu ciu povas povas uzi en Esperanto Esperanto la interpunk interpunkciojn ciojn tiel, kiel li uzas ilin en sia nacia lingvo, kaj nur la uzo iom post iom ellaboros por tiuj ˆci ci negravaj negravaj detaloj detalo j difinitajn difinita jn regulojn. regulo jn. La Esperantisto Esperantisto,, 1893, p. 127

4.2 4.2

Pri Pri div divid ido o de de vortoj ortoj

Transportante la vortojn el unu linio en la sekvantan, ni ordinare dividas ilin per iliaj partoj parto j gramatikaj, ˆcar car ˆciu ciu parto gramatika en nia lingvo prezentas prez entas apartan apartan vorton vorton.. Tiel Tiel ni ekzempl ekzemplee divida dividas: s: “Esper-a “Esper-anto nto”, ”, “ricev“ricev-ita ita”” k.t.p. k.t.p. Sed tio ˆci ci tute ne estas deviga regulo; ni faras gin gˆin nur por ne rompi subite kun la kutimoj de aliaj lingvoj: lingvoj: efektive efektive tiu ˆci ci maniero havas havas nenian celon kaj signifon, ˆcar car la transportado transporta do de la vortoj vorto j estas afero pure p ure papera, pap era, havanta havanta nenion komunan kun la leˆgoj goj de la lingvo; ni konsilas al vi per nenio vin ˆgeni geni en la dividado de la vortoj kaj fari gin gˆin tute tiel, kiel en la donita okazo estos al vi pli oportune. Eˆc se vi dividos ekzemple “aparteni-s”, “aparteni-s”, ni vidus en tio ˆci ci nenion malregulan, kvankam kvankam la aliaj lingvoj (tute sen ia logika ka˘ ka˘ uzo) uzo) ne permesas tian dividadon. La Esperantisto Esperantisto,, 1893, p. 32

13

LINGVAJ RESPONDOJ

5 5.1 5.1

Etim Etimolo ologi gio. o. Vortf ortfar arad ado o Dev Deveno eno de la nom nomo o “Espe “Espera ran nto” to”

. . . La nomo de nia lingv lingvoo ne estas elpensit elpensita, a, kaj kaj jen estas estas gia gˆia historio: Eldonante la unuan lernolibron de nia lingvo, mi prenis por mi la pse˘ uudonimon “Esperanto” la lingvo mem havis nenian propran nomon kaj estis nomata “la lingvo lingvo internacia internacia proponita de Esperanto”. Pro oportuneco oni komencis uzadi la esprimon “lingvo de Esperanto” (die Esperanto-Sprache); aliaj esprimoj, esprimoj, kiujn kelkaj kelkaj provis provis uzadi (ekzemple (ekzemple “la lingvo lingvo internacia”, internacia”, “la internacia”), internacia”), montris montris sin ne oportunaj op ortunaj kaj ne enfortikiˆ gis, ˆcar car ili estis ne bon bonee elparoleblaj, elparolebla j, ne memoreblaj memorebla j por p or la publiko kaj prezentis prez entis nenion difinitan (ˆcar car sub “lingvo internacia” oni povas egale bone kompreni la Volap¨ ukon ukon a˘ u aliajn propon proponitaj itajn n projek projektojn) tojn).. Bald Balda˘ a˘ u montri montriˆ gis, gˆis, ke nur la vorto vorto “Esperan “Esperanto” to” (sole (sole a˘ u kun aliaj vortoj) klare diferencigas nian lingvon de aliaj, kaj multaj amikoj komencis balda˘ u en siaj leteroj a˘ u artikoloj uzadi simple la solan vorton “Esperanto”, ekzemple “la afero Esperanto”, “skribi en Esperanto” k.s. k.s. Tiel Tiel iom post iom ellabori ellaboriˆgis gˆis unuvo unuvorta rta nomo de nia lingvo. lingvo. Vidan Vidante, te, ke mia komenca pse˘ u donimo transiris al la afero mem kaj ke gi udonimo gˆi estas tre oportuna, mi balda˘ u tute ˆcesis cesis uzadi mian pse˘ udonimon, udonimon, kaj gi gˆi restis nur kiel kiel nomo por la afero afero mem. mem. La nomo nomo “Esperan “Esperanto” to” estas estas per si mem mem tute tute senlogika; sed en sensignifa kondiˆ ca ca nomo kial ni bezonas logikon? La Esperantisto Esperantisto,, 1890, p. 60

5.2 5.2

Pri Pri la uzad uzado o de formoj formoj simpl simplaj aj anst anstat ata˘ a˘ u kunmetitaj

La vorto “bezonesti” estas kunmetita tute regule, kaj vi povas gin gˆin uzadi. Sed entute ni konsilas pli uzadi ˆciam ciam formojn for mojn simplajn anstata˘ u kunmetitaj. Kunmetado de vortoj estas karaktera eco de la lingvo germana, kaj al tiu ˆci ci lingvo lin gvo gi gˆi efektive efektive donas grandan riˆ cecon cecon de formoj; sed en nia lingvo lingvo la vortoj pleje estas pli naturaj kaj pli bonsonaj se ili estas ne kunligataj, sed uzataj aparte. La Esperantisto Esperantisto,, 1891, p. 23

Etimologio.. * Etimologio

5.3 5.3

14

Vortfarado  *

Pri la vortoj ortoj kun kun pse˘ pse˘ udosufiksoj udosufiksoj

Kelkaj samideanoj forte malaprobas la uzadon de vortoj kun pse˘ udosufiksoj udosufiksoj cio,, toro k.t.p. cio k.t.p. (ekzemp (ekzemple: le: “civil “civilizac izacio” io”,, “redakto “redaktoro” ro” k.t.p.) k.t.p.);; ili diras, diras, ke de tiaj vortoj vortoj ni devas devas preni nur la radikan radikan formon (ekzemple: (ekzemple: “civili “civiliz”, z”, “redakt “redakt”) ”) kaj ˆciujn ciujn devenajn devenajn formojn formojn uzi nu nurr kun sufikso sufikso a˘ u finiˆgo g o pure Esperanta (ekzemple: “civilizo”, “redaktejo”, “redaktisto” anstata˘ u “civilazacio”, “redakcio”, “redakcio”, “redaktoro”). “redaktoro”). Kompreneble, Kompreneble, se tia vorto, vorto, kiel ekzemple “redaktejo”, estus tute identa kun la vorto “redakcio” kaj povus gin gˆin perfekte anstata˘ ui, certe neniu el ni plendus, se la vorto “redakcio” balda˘ ui, u malaperus el nia nia li ling ngv vo; sed sed se iu dira diras, s, ke la form formoj oj pse˘ pse˘ udosufiksaj udosufiksaj estas kontra˘ uuEsperantaj,, a˘u ke ili prezentas malaprobindan enkondukon de nova j vortoj Esperantaj vortoj,, mi opinias, ke li eraras. Tiaj formoj, kiel ekzemple “redakcio”, “redakcio”, “civilizacio” “civilizacio” estas nek kontra˘ u-Esperantaj, u-Esperanta j, nek nova nova j, ˆcar car la˘ u la N 15 de nia gramatiko ili plene apartenas al nia lingvo jam de la unua momento de gia gˆia naskiˆgo. g o. Ni povas esperi esperi,, ke pli a˘u malpli frue la pse˘udosufiksaj udosufiksaj vortoj “fremdaj” fariˆ gos gos ˆ arhaismoj kaj cedos sian lokon lokon al vortoj “pure esperantaj” ni povas povas eˆc konsili tion; sed postuli tion ni ne povas, povas, ˆcar car la diritaj vortoj vortoj ne sole havas havas en nia lingvo (la˘u la N 15) plenan rajton de ekzistado, sed ankora˘ u dum longa tempo multaj el tiuj pse˘ udosufiksaj vortoj estos pli oportunaj, pli naturaj udosufiksaj kaj pli kompreneblaj, ol la ilin anstata˘ uontaj vortoj uontaj vortoj “pure “pure Esperan Esperantaj”. taj”. Ne venis ankora˘ u la tempo, tempo, ke ni estu estu tro pedantaj. pedantaj. Estas Estas vero, vero, ke sekv sekve de nia toleremeco ni por kelkaj vortoj havos dum kelka tempo formojn duoblajn (ekzemple: “evolucio” kaj “evoluo”); sed ˆsajnas sajn as al mi, ke estas multe pli bone b one havi en la unua tempo ian “embarason de riˆceco”, ceco”, ol malutili malutili al si per p er ia ne sufiˆce ce matura matur a dekreto, dekre to, elˆ elˆetante eta nte el la lingvo vortojn, vorto jn, kies elˆ elˆetindeco etin deco ne estas esta s ankora˘ u por ni tute certa. ◦

◦

Respondo 55, Oficiala Gazeto, Gazeto, IV, 1911, p. 222

5.4 5.4

Pri Pri la la pr prefi efiks kso o “re “re” ”

ˆ tiu prefikso montras revenon al la loko a˘ Ci u al la stato, de kiu oni iris. Sekve: 1. Se A donis ion al B, kaj la donita objekto ob jekto estas denove ˆce ce A, ni diras, ke B redonis gin, ˆgin, A reprenis gin, ˆgin, la objekto revenis al A. Spegulo reˆetas la radiojn, kiuj falas sur gin. gˆin. La pilko resaltis de la tero. En ˆci ci tiuj tiu j okazo j re montras revenon al la punkto de deiro. 2. Se mi faris ion, kaj mi ˆgin gin faras ankora˘ u unu fojon, mi anka˘ u revenas (en mia ago) ago) al la pun punkt kto, o, de kiu mi iris iris.. Sekv Sekvee ni diras diras refari (fari denove tion, kion oni jam faris), rekanti (ripeti kanton), rejuniˆgi gi (fariˆgi gi denove juna), resaniˆgi gi (fariˆgi gi denove sana) k.t.p.

Etimologio.. * Etimologio

15

Vortfarado  *

En ˆci ci tiuj lasta j okazoj okazo j re montras la ripeton. ˆ tiu klarigo estas donita de D-ro Zamenhof mem.) (Ci L. de Beaufront, Grammaire et exercices de la langue internationale  Esperanto, Esperanto, p. 109. Tradukis W. Bailey

5.5 5.5

Pri “sid “sidiˆ iˆ gi” gi” kaj “eksidi”

Vi estas prava: anstata˘ u “sidiˆgu” gu” estus pli bone diri “sidigu vin” a˘ u “eksidu” tamen ˆcar car la formo “sidiˆ gu” jam de tre longe estas uzata preska˘ gu” u de ˆciuj ci uj Esperantistoj, tial gi ˆgi fariˆgis gis jam “esperantismo” kaj nomi gin ˆgin eraro oni jam ne povas povas.. Ne sole en naturaj naturaj lingv lingvoj, oj, sed sed ank anka˘ u en lingvo artefarita ˆcio, cio, kio estas uzata de la plimulto da bonaj verkistoj, devas esti rigardata kiel bona, se ˆgi gi eˆc ne estas absolute absolu te logika; ˆcar car se ni postulos pos tulos ˆciam ciam nur logikon absolutan,, tiam la libera uzado de lingvo artefarita fariˆgos absolutan gos tute ne ebla, ˆcar car tiam malaperos ˆciu ciu utileco de longa ekzerciˆ gado kaj en la deka jaro de uzado gado de la lingvo, kiel en la unua jaro, ja ro, ˆciu ciu devus konstante tro longe pripensadi prip ensadi kaj pesadi ˆciun ciun sian vorton. vorton. Tamen la diferenco diferenco inter inter lingvo lingvo natura kaj lingvo lingvo artefarita konsistas en tio, ke, dum en la unua oni devas uzi nur tiujn formojn, kiujn uzas bonaj verkistoj, kaj uzado de formo pli logika estas malpermesata malpermesata,, — en lingvo lingvo artefarita artefarita ˆciu ciu havas havas la rajton uzi formon pli logikan, logikan, kvank kvankam am neniu gis gˆ is nun gin gˆin uzis, kaj li povas esti konvinkita, ke se lia formo estas efektive bona, ˆgi gi balda˘ u trovos t rovos multajn imitantojn kaj iom post p ost iom elpuˆsos sos la malpli logikan, kvankam ˆgis gis nun pli uzatan formon malnovan. Respondo 3, La Revuo, Revuo, 1906, Decembro

5.6 5.6

Konat onatiˆ iˆ gi gi

Ni uzas ordinare la formon “konatiˆ gi” gi” (= fariˆgi gi konato kun iu), sed anka˘u la formo “koniˆ “koniˆ gi” estas tute bona (= fari sin koni ion). gi” La Esperantisto Esperantisto,, 1891, p. 7

Etimologio.. * Etimologio

5.7 5.7

16

Vortfarado  *

Pri Pri la sufik sufikso so “ar” “ar”

Vi diras, ke la sufikson ar ni devas uzi nur por esprimi aron da tiaj objektoj, kiuj estas esence ligitaj inter si kaj prezentas ian unuecon, kolektivan objekton (ekzemple “vortaro”, “arbaro”, “homaro”); sed por ia nombro da samspecaj objektoj, kiuj ne estas esence ligitaj inter si kaj ne prezentas kune ian unu ideon, vi konsi konsilas las uzi la esprimon esprimon “aron “aron da” (ekzemple (ekzemple:: “li ellernis ellernis aron da vortoj”, vortoj”, “tie kuˆsis sis aro da dehakitaj arboj” k.t.p.). k.t.p.). Vian opinion mi trovas gusta. gˆusta. Pri la dua senco de la vorto “aro” (mezuro) volu kompari mian respondon N 24. (Vidu paˆgon gon 19an.) ◦

Respondo 33, La Revuo, Revuo, 1908, Majo

5.8 5.8

Pri Pri la la pr prefi efiks kso o “ge “ge” ”

La prefikso ge rilatas ne sole al du personoj, sed gi gˆi povas rilati anka˘ u al multaj personoj; gi gˆi signifas simple “de amba˘u seksoj”. seksoj”. Mi persone persone gis gˆis nun uzadis tiun ˆci ci prefikson prefik son ˆciam ciam nur por esprimi esprim i ian amba˘ useksa n familia useksan familian n tutaˆon on el personoj starantaj en la sama linio de parenceco; parenceco; tial mi diradis ekzemple “gepatroj”, “gemastroj”, “gefratoj”, “genepoj”, “gekuzoj”, “getajloroj” (en la senco de “tajloro kaj lia edzino”); sed ni neniam esprimis ekzemple per “getajloroj” “getajloroj” la tutan tutan famili familion on de tajloro, tajloro, ˆcar car la gefiloj gefiloj de tajloro ne staras staras en la sama sama lini linioo de parenc parenceco eco kun la tajloro tajloro,, kaj mi ank anka˘ u evitadis diri “gesinjoroj” pri personoj, kiuj ne apartenas al unu familio (mi nomadis ilin “sinjor “sinjoroj oj kaj sinjori sinjorinoj”). noj”). Tamen amen mi konfesas konfesas,, ke mi havis havis nenian nenian ka˘ uzon, uzon, ˆ en la fundamenta por uzadi la prefikson ge sole en la dirita maniero. Car (universala) vortaro de nia lingvo ge signifas simple “de amba˘ u seksoj”, kaj ˆcar car la uzado de la prefikso en tiu ˆci ci senco neniam donas malkompreni malkompreniˆ gon, ˆ tial ni povas povas tre bone uzi tiun ˆci ci prefikson prefikson en ˆciuj okazoj, kiam ni parolas pri amba˘ u seksoj. seksoj. Sekve Sekve se al personaro personaro,, kiu konsis konsistas tas el amba˘ u seksoj, iu sin turnas kun la vorto “gesinjoroj”, li faras nenian eraron, kaj eble mi mem anka˘ u de nun iafoje uzados la prefikson en tiu ˆci ci senco. Respondo 6, La revuo, revuo, 1907, Februaro

5.9

Pri la sufikso sufikso “aˆ “aˆ” apud verbaj verbaj radiko radiko j

Vi diras, ke kiam verba radiko ricevas la sufikson aˆ, tiam ni ofte ne scias, ˆcu gi gˆi signifas “io, kio faras” a˘u “io, “io, kio estas farata”. farata”. Kelk Kelkaj Esperan Esperantis tistoj toj opinias, ke la sufikso povas havi nur unu unuel el la diritaj du sencoj, ekzemple nur la aktivan, kaj ˆciufoje, ciufoje , kiam ili trovas la diritan sufikson su fikson kun la senco senc o pasiva,

Etimologio.. * Etimologio

Vortfarado  *

17

ili rigardas tion ˆci ci kiel simplan simplan eraron. Tiu ˆci ci opinio tamen estas neˆ gusta: gusta: aˆ per si mem havas nek sencon ekskluzive aktivan, nek sencon ekskluzive pasivan, kaj tial gi ˆgi povas esti uzata en amba˘ u sencoj. sencoj. Severe Severe precizi precizigi gi la signifon de tiu ˆci ci sufikso en la senco se nco a˘ u nur aktiva a˘ u nur pasiva — la˘ u mia opinio — estas ne konsilinde, ˆcar car tio ˆci ci tute senbezone ligus nin kaj devigus ˆ nin ofte uzadi tro longajn formojn. Generale General e mi devas devas ripeti ˆci ci tie tion, kion mi jam kelkajn kelkajn fojojn fojo jn esprimis esprimis ˆce ce aliaj okazoj: okazoj: ni ne devas devas peni, p eni, ke nia lingvo estu tro preciza, ˆcar car tiam ni nin mem nur katenus kaj ofte, por esprimi plej simplan ideon, ni devus uzi vorton deksilaban; ˆciufoje, ciufoje , kiam ni sen timo de malkompreniˆgo go pov p ovas as doni al la uzanto liberecon, libe recon, ni devas tion ˆci fari kaj permesi al li uzi la˘uvole uvole diversajn formojn (se ili nur ne estas kontra˘ u la leˆgoj go j de nia lingvo a˘ u kontra˘ u la logiko a˘ u kompreneblec komprenebleco), o), anstata˘ u postuli, ke li nepr ne pree uzu uz u ˆciam ci am nur unu formon. En ˆciuj ciuj okazoj (tre malofta j), kiam la simpla uzado de aˆ povas doni ian malkompreniˆ gon, ni povas ja tre bone helpi al ni gon, (kiel vi mem tute prave proponis) per la uzado de participo aktiva a˘ u pasiva (ekz (e kzem empl plee “ˆsmir sm irant antaˆ aˆo” o ” kaj ka j “ˆsmira smi rataˆ taˆo”, o ”, kiuj ki uj amba amb au˘ prezentas formojn tute regule kreitajn la˘ u la leˆgoj goj de nia lingvo); sed ˆcar, car, el e l 100 verbaj vortoj kun aˆ, 99 estas tute klaraj klaraj,, kial do ni devas senbezone kateni nin kaj, precizigante la signifon de aˆ nur aktive a˘ u nu nurr pasive pasive,, konsta konstante nte esti devigataj devigataj uzadi uzadi “antaˆ “a ntaˆo” o ” a˘u “ataˆ “ataˆo” en ˆciuj ciuj aliaj okazoj? okazoj? Por kio uzi ekzemple ekzemple la longajn formo for mojn jn “estant “es tantaaˆo”, o” , “kreskant “kr eskantaaˆo”, o” , a˘ u “sen “s enda dataˆ taˆo”, o ”, “kraˆ “k raˆcataˆ ca taˆo” o ” k.t.p k.t .p., ., se ni egale klare povas esprimi esp rimi tion t ion saman s aman per la pli mallonga mallon gajj “estaˆ “es taˆo”, o”, “kreska “kres kaˆˆo”, o”, “senda “send aˆo”, “kraˆcaˆ caˆo” k.t.p., k.t.p. , pri kies senco povas ekzisti e kzisti nenia dub dubo? o? Sekve se vi volas klarigi la signifon de aˆ kun verbaj radikoj, tiam anstata˘ u diri, ke aˆ kun verbo signifas nur “io, kio faras”, a˘ u nur “io, kio estas farata”, mi konsilas al vi diri: aˆ kun verbo signifas “ion, kio enhavas en si la ideon de la donita donit a verbo” verbo ” ˆcu cu tiu ˆci ci ideo estas aktiva a˘ u pasiva — tion ˆci ci la sufikso aˆ tute ne devas montri al ni, ˆcar car tion ˆci ci montras la senco de la vorto mem a˘ u — en okazo de speciala neceseco — la aldono de la sufikso de aktiveco a˘ u pasiveco. pasiveco . Tiu ˆci ci “speciala “sp eciala neceseco” neces eco” tamen aperas ape ras nur tre malofte, malof te, ˆcar car eˆc ˆce ce tiuj verbo j, kiuj povas doni egale bone aˆon aktivan kaj pasivan, la senco de la aˆo estas facile komprenebla komprenebla el la kunteksto; kunteksto; ekz emple se mi diros “mi donas tion ˆci ci al vi kiel garantiaˆ garantiaˆon de mia reveno”, neniu ja povas dubi, ke ni parolas ne pri garantiat garantiataaˆo, sed pri garanti gara ntiant antaaˆo. Vian opinion, ke ofte (kiam povas ekzisti ekzist i nenia dub dubo) o) ni povas eˆc forˆeti eti la aˆ kaj uzi simple nur la substantivan finiˆgon gon o, — mi trovas tute prava; sed en la plimulto da okazoj inter o kaj “aˆ “aˆo” estas granda diferenco. P.S. Per stranga renkonti renkontiˆ go gˆo de la cirkonstancoj cirkonstancoj mi ˆus us ricevis ricevis leteron, kiu prezen prezentas tas bonan ilustra ilustraˆˆon al tio, kion kion mi supre supre diris diris pri tro granda granda logikeco. Mia korespondanto koresponda nto skribas (iom ˆserce), serce), ke la esprimo espr imo “Parolo de X en la kunveno Y” estas tute mallogika kaj malpreciza: anstata˘ u “parolo” oni ˆ vi aprobas tian precizan devas en tia okazo diri “anta˘ upu blikpar upublik parola olataˆ taˆo”. o” . Cu

Etimologio.. * Etimologio

18

Vortfarado  *

vorton? Respondo 11, La Revuo, Revuo, 1907, Aprilo

5.10 5.10

Pri Pri la la vorto orto “ero “ero” ”

Efektive estus pli bone, se por la ideo de tempokalkulo ni uzus ian alian vorton anstata˘ u “ero”, kiu havas jam difinitan signifon en la Universala Vortaro. Sed ˆcar car la vorto vorto “ero” en la senco de tempokalkul tempokalkuloo estas vorto pure internacia, internacia, tial la˘ u la N 15 de nia fundamenta gramatiko ni havas plenan rajton gin gˆin uzi. ˆ la “ero” de la Universala Vortaro kaj la “ero” science internacia havas Car tro malsamajn signifojn, tial ni ne bezonas timi, ke oni ilin iam reciproke konfuzos. Cetere, se la vorto “ero” la˘ u la N 15 de nia gramatiko estas plene permesata,, gi permesata ˆgi kompreneble ne estas deviga deviga,, kaj ni havas plenan rajton uzi anstata˘ u gi gˆi “tempokalkulo” a˘ u ion similan, kion proponos niaj specialistoj. ◦

◦

Respondo 24, La Revuo, Revuo, 1907, A˘ugusto ugusto

5.11 5.11

Pri Pri la sufik sufikso so “eg” “eg”

Tute prave vi diras, ke la sufikso eg ne povas servi por simpla anstata˘ uado uado de la vortoj “granda” a˘ u “tre”, sed gi gˆi devas servi por kreado de vortoj novaj kun senco speciala speciala.. Tia neˆgusta gusta uzado de la sufikso certe ne estas aprobinda, kaj, kiom oni povas, oni devas ˆgin gin eviti. Tamen esti tro severa j en ˆci ci tiu rilato ni anka˘ u ne devas. devas. En multaj multaj okazoj, okazoj, en kiuj ni povus povus bone uzi la vortojn vortojn “granda” a˘ u “tre”, ni povas anka˘ u sen peko kontra˘ u la spirito de Esperanto uzi la sufikson eg eg,, ˆcar car tre ofte la saman ideon unu persono p ersono pov p ovas as prezenti prezenti al si kiel ideon simplan en granda mezuro, dum alia persono gin gˆin prezentas al si kiel ideon specialan specialan.. Ekzempl Ekzemple, e, la vorton vorton “bonega” “bonega” ni preska˘ preska˘ u ˆciam ia m povus anstata˘ uigi per “tre bona”, kaj tamen en la samaj okazoj oni anka˘ uigi u povas prezenti al si bonecon eksterordinaran kaj uzi por gi ˆgi vorton apartan tiel same, kiel oni faras preska˘ u en ˆciuj ciuj lingvoj. lingvo j. La˘u mia opinio ni devas esti tre singardaj nur en tiaj okazoj, en kiuj ni povus ricevi a˘u senduba senduban, n, por niaj oreloj oreloj malagra malagrablan blan,, eraron kontra˘ u la lingvo, lingvo, a˘u tute malˆgustan gustan sencon; sed en ˆciuj ciuj alia j okazoj tro granda severeco kaj katenado estas superflua. En tiaj okazoj, kie kelka libereco alportas al ni nenian malutilon, kial ni devus senbezone nin malliberigi? Respondo 38, La Revuo, Revuo, 1908, Majo

Etimologio.. * Etimologio

5.12 5.12

19

Vortfarado  *

Pri Pri la sufi sufiks kso o “ig” “ig” kun kun ver verbaj baj radi radik koj

Oni ofte demandadis demandadis sin, ˆcu cu kun la verbaj verbaj radikoj radikoj “igi” signifas “igi -anta” -anta” a˘u “igi -ata”. Sed la demando per si mem estas ne ˆgusta, gusta , ˆcar car “igi” kun verbo signifas nek “igi -anta”, nek “igi -ata”, sed nur “igi -i”, sekve gi gˆi povas tre bone esti uzata en amba˘ u sencoj (aktiva kaj pasiva). En la plimulto da okazoj la senco de ig en verboj prezentas prezentas absolute nenian malklara malklaraˆˆon; sed en tiuj okazoj, kie malkompreniˆgo go povas aperi, ni devas gin gˆin eviti ne per senbezona katenado de la senco de ig (kio estus tiel same neoportuna, kiel la katenado de aˆ, pri kiu mi parolis en la respondo 11 (Vidu paˆgon gon 17an.), sed per precizigo de nia frazo mem. Ekzemple, Ekzemple, ni ne povas povas diri “sciigi amikon amikon nova novaˆon”, on”, sed ni povas diri “sciigi amikon pri nova novaˆo” a˘ u “sciigi “sciig i novaˆ novaˆon al amiko” amba˘ u frazoj estas tute regulaj kaj amba˘ u estas tute klaraj, — kial do ni devas demandi demandi nin, nin, kiu el la diritaj diritaj frazoj frazoj estas estas la sole sole bona? En frazo, frazo, en kiu la verbo kun ig havas du komplementojn, la akuzativo kaj prepozicio montras tute klare la rilaton inter la amba˘ u komplementoj; frazo, kiu havas nur unu komplementon, estas ordinare anka˘ u tute klara, ˆcar car la forestado de la dua komplemento per si mem jam montras la sencon de la frazo (ekzemple, se mi, sen plua precizigo per “al”, diros “mi manˆ gigas gigas mian ˆcevalon”, cevalon”, neniu dub dubos os pri la senco de la frazo); fine en tiuj tre maloftaj okazoj, kiam ni efektive povas timi malkompreniˆgon, gon, ni ja tute ne bezonas aktivigi a˘ u pasivigi la sencon de la sufikso ig ig,, sed ni povas tute bone kaj regule aktivigi a˘u pasivigi la verbon verbon,, dirante “manˆ gant antigi” igi” kaj “manˆgat atigi”. igi”. La sufikso ig per si mem havas sencon tute difinitan (= fari, lasi, ka˘uzi); uzi); gi ˆgi fariˆgas gas neklara nur tiam, kiam ni krom ˆgia gia propra senco nepre volas altrudi al gi gˆi ian sencon aldonan, kiun ˆgi g i per si mem ne havas kaj ne devas havi kaj kiu ( en okazo de efektiva neceseco) devas esti esprimata per alia rimedo (ekzemple, sencon de aktivigado a˘ u pasivigado, de da˘ urigado urigado a˘ u momentigado k.t.p.). Respondo 13, La Revuo, Revuo, 1907, Aprilo

5.13 5.13

Pri Pri forl forlas asad ado o de sufik sufiksoj soj

En la frazo “la akvo plenigas plenigas la kruˆcon” con” la senco diras al ni, ke la sufikso ig estas necesa necesa,, kaj uzi tie la vorton “plenas” anstata˘ u “plenigas” mi ne konsilus, ˆcar car ni tiam tro evidente pekus kontra˘ u la logiko. logiko. Forlasi orlasi iun sufikson, sufikson, por ricevi vorton pli mallongan, ni povas nur en tiaj okazoj, se la neceseco de la sufikso estas iom duba, ekzemple kiam la verbon, de ni uzatan, ni povas rigardi ne kiel devenantan, sed kiel memstaran, a˘ u kiam la maniero de la deveno estas ne tute klara. Sed la verbo de la supre citita frazo ne sole tute sendube devenas de alia vorto (“plena”), sed la maniero de tiu devenado

Etimologio.. * Etimologio

20

Vortfarado  *

estas tute klara klara,, sekve ni devas uzi tiun klaran sufikson, kiu servas por la devenigo de la dirita vorto. Respondo 44, La Revuo, Revuo, 1908, A˘ugusto ugusto

5.14 5.14

Pri Pri la dev deven eno o de la la vor vorto to “ed “edzo zo” ”

Dank’’ al la afabl Dank afablec ecoo de S-ro S-ro DD-ro ro Zame Zamenho nhof, f, mi ricev ricevis is la solv solvon on de tiu tiu malgran malgranda da enigmo. enigmo. . . La vere primitiv primitivaa formo formo estas estas ne edz edz,, sed edzin edzin,, de kiu devenas la formo edzo edzo.. Tiel same fra˘ ulo devenas de fra˘ ulo ulino, kuzo de kuzino ulino, kuzino,, kaj feo feo,, kiun kiun oni povus povus uzi, por montri montri fablan fablan estulon, estulon, ekz. Oberono, Oberono, kaj kiun oni povas devenigi de feino feino.. La vorto edzino estis primitive sufikso, kiu poste fariˆgis gis sendependa de la radikoj, al kiuj ˆgi gi estis primitive aldonita. Jen kiamaniere la Majstro klarigis al mi la aferon: En la germana lingvo, reˆgido gido heredonto de la krono estas nomata Kronprinz Kronprinz,, kiu fariˆgas gas en Esperanto kronprinco.. La virino kunigita kun la kronprinco per leˆga kronprinco ga ligilo estas est as nomata ˆ germane Kronprinzessin Kronprinzessin.. Ci tiun lastan vorton D-ro Zamenhof transskribis Esperante kronprincedzino kronprincedzino,, kaj li tuj rimarkis, ke la finiˆgo go de tiu vorto, t. e. edzino,, ricevis per si mem la sencon de virino kunigita kun viro per leˆga edzino ga ligilo. Li do faris el ˆci ci tiu vorto: vorto: unue, generalan gˆeneralan sufikson, esprimantan difinitan rilaton rilaton,, kaj due, vorton vorton memstar memstaran an kun tiu sama sama signif signifo. o. Poste Poste el la vorto edzino li tute logike devenigis la vorton edzo edzo.. La˘u artikolo de Emile Boirac. Oficiala Oficiala Gazeto, Gazeto, 1913, Decembro

LINGVAJ RESPONDOJ

6 6.1 6.1

21

Leks Leksik ikol ologi ogio. o. Vorta ortaroj roj Pri Pri plen plena a vorta ortare rego go

Efektive, Efektive, ni ekstreme bezonas b ezonas plenan vortaregon, vortaregon, kiu enhavus enhavus ne sole ˆciujn ciujn vortojn de la ordinara vivo, sed anka˘ u ˆciujn ciu jn vorto vo rto jn tekn t eknika ikajn jn de d e ˆciuj ciu j scien sc ienco coj, j, artoj kaj metioj, ˆciujn ciujn nomojn geografiajn, historiajn, personajn k.t.p.; k.t.p.; nia Lingva Komitato farus al ni tre grandan servon, se ˆgi gi per komuna laboro de ˆciuj ciuj siaj sia j membroj membroj pretigus tian vortaregon. vortaregon. Sed eldoni tian vortaregon vortaregon kun karaktero oficiale fiksita la Lingva Komitato nun ne povas kaj longe ankora˘ u ne povos, p ovos, car cˆar tia laboro estas ne sole tre malfacila kaj la kompetenta esploro e sploro kaj fikso de ˆciuj ciuj el la senlima multego da vortoj postulas multege da tempo temp o kaj fortoj, forto j, sed tia laboro estus eˆc rekte malutila. ma lutila. Se tian grandampleksan gra ndampleksan fiksitan vortaregon, kiun pov p ovas as krei kre i nur tre longa kaj ˆciuflanka ciuflanka uzado kaj elprov elpr ovado, ado, ni volus pretigi teorie kaj “en rapideco”, ni tre danˆ gere enkatenigus nian lingvon, gere ni malpermesus al gi gˆi libere kaj sane disvolviˆgi; gi; ni perforte altrudus al la lingvo multajn formojn kaj vortojn, kiuj al tiu a˘ u alia kunlaboranto de la vortaro pro nesufiˆca ca elprovo en la unua momento ˆsajnis sajn is bona b onaj, j, sed kiuj poste en la praktika uzado povus montriˆ gi gi tute malbonaj. malbonaj. Tia konsider konsideroo estis estis intera interalie lie anka˘ u la ka˘ uzo, pro kiu mi, publikigonte mian unuan libron pri Esperanto, uzo, decidis forˆ forˆeti la tro grandan vortaron kaj tro abundan afiksaron, kiujn mi estis pretiginta teorie, kaj mi decidis publikigi vortareton nur tre malgrandan kaj nur plej necesan por p or la ordinara vivo, lasante ˆcion cion alian al libera, iompost-ioma ellaboriˆgado. gado. Sed se la Lingv Lingva Komitato Komitato ne povas povas doni al ni jam nun plenan vortaregon oficiale fiksitan, fiksitan, ˆgi gi povas tamen fari ion alian (kaj parton de tio gi gˆi jam faris f aris kaj faras): fa ras): dividinte la grandegan laboron inter ˆciuj ciuj komitatano komitat anojj (el (e l kiuj ˆciu ciu nepre n epre devas ion fari) kaj inter inte r alia j helpanto he lpanto j, ˆgi gi pov p ovas as krei en ne tro longa tempo plenan vortaregon provizoran provizoran.. Kiam tiu vortarego estos preta, gi gˆi servos servos kiel neoficiala kaj ne deviga konsilanto konsilanto por ˆciuj, ciuj, kiuj bezonas uzi tiun a˘ u alian vorton a˘ u nomon, sed ne povas a˘ u ne volas mem gin gˆin elekti kaj ne havas havas la eblon serˆci ci en nia tuta literaturo, ˆcu cu kaj kiamaniere iu  jam uzis tiun vorton. Tiu “rapidece” pretigita pretigita vortarego vortarego tute ne estus deviga: ˆciu, ciu, kiu trovus, trovus, ke tiu a˘ u alia alia vorto vorto estas malbona, malbona, havus havus plenan plenan rajton uzi alian vorton; kaj poste la Lingva Komitato povus periode publikigadi listojn da vortoj, pri kiuj ˆgi gi estos konstatinta, ke la vivo kaj kompetentula uzado fiksis por ili alian formon, ol kiun ili ˆgis gis nun havis en la provizora vortarego; sed ˆciuj ciuj vortoj, vorto j, kiuj oficiale ne estos anstata˘ an stata˘ uigitaj, uigitaj, restos uzeblaj.

Leksikologio. io. * Leksikolog

Vortaroj  *

22

Tiamaniere la Provizora Vortarego kun giaj gˆiaj estontaj periodaj Aldonoj restos ˆciam ciam plej grava grava konsilanto por ˆciuj ciuj verkantoj, verkantoj, kaj el la vortarego provizora iom post iom elkresk elkreskos os la estont estontaa vortar vortarego ego oficiale oficiale fiksita. fiksita. Mia ideo estas kompreneble kompren eble nur teoria; teor ia; ˆcu cu gi gˆi estas efektiviginda kaj efektivigebla, — pri tio povas juˆgi gi nur la estraro de la Lingva Komitato, kiu sola havas a˘ utoritaton utoritaton kaj sperto sperton n pri tiu tiu demand demando; o; tamen tamen mian mian respon respondon don pri pri la vortare ortarego go mi donas publike por tio, ke niaj samideanoj havu okazon pripensi la aferon kaj eble esprimi ian utilan opinion, a˘ u proponi sian helpon al la Komitato, se tiu lasta gin gˆin bezonus. Respondo 58, Oficiala Gazeto, Gazeto, IV, 1911, p. 223

6.2 6.2

Pri Pri “uj “ujo” o” kaj “in “ingo go” ”

S-ro Fruictier klarigis al mi, ke, la˘ u D-ro Zamenhof, ujo estas vazo a˘ u kesto a˘u io simila, kiu entenas la tuton tuton,, kaj ingo entenas entenas nur parton parton.. Carlo Bourlet. Bourlet. Lingvo Internacia , 1904, p. 170

6.3 6.3

Pri Pri la ort ortog ogra rafio fio de de prop propraj raj nomoj nomoj

Propran nomon oni povas nun skribi tiel, kiel gi gˆi estas skribata en la gepatra lingvo de gia gˆia posedanto, p osedanto, ˆcar car en la nuna tempo la fonetik fonet ikaa skribado de multaj multa j nomoj ka˘ uzus uzus tro grandan kriplaˆ kriplaˆon de tiuj nomoj kaj diversajn diversajn malkommalkomprenaˆ prenaˆojn. ojn . Sed tio ˆci ci estas nur rimedo provizora; ni devas d evas celadi al tio, ke pli a˘u malpli frue en la lingvo internacia ˆciuj ciuj nomo j estu skribataj skribata j la˘ lau˘ la fonetiko internacia de tiu ˆci ci lingvo, por p or ke ˆciuj ciuj nacioj nacio j povu legi guste gˆuste tiujn nomojn. Esperantistishe Mitteilungen, Mitteilungen, 1904, Junio (citita en Lingvo Internacia , 1904, p. 216)

6.4 6.4

Pri la nomoj nomoj de land landoj oj

De la komenco gis ˆgis nun mi ˆciam ciam uzadis la nomon “Egipto” ne por la lando, sed por la popolo popolo;; la landon landon mi nomad nomadis is “Egiptu “Egiptujo jo”. ”. Mi tion faradi faradiss ne pro nesufiˆca ca pripenso, sed tute pripensite kaj intence. intence. En la novaj landoj (ekzemple (ekzemple en ˆciuj ciuj landoj Amerikaj), Amerikaj), la lando fakte kaj morale apartenas ne al ia difinita difinita gento, gento, sed egalrajte al ˆciuj ciuj siaj sia j loˆ gantoj; tial estas afero tute gantoj; natura, ke tie la lando ne uzas por si (per uj uj), ), la nomon de ia gento, sed kontra˘ ue, ue , ˆciuj ci uj ˆgia gi a j loˆ logantoj gˆantoj uzas por si (per an an)) la nomon de la lando. Tute

Leksikologio. io. * Leksikolog

Vortaroj  *

23

alia alia afero afero estis estis (kaj (kaj tradici tradiciee restis) restis) en la landoj landoj malno malnov vaj: ˆciun ciun pecon da tero okupis okup is ia speciala gento, nomis la landon sia speciala sp eciala genta propraˆ propraˆo kaj ˆciujn ciujn aligenta alige ntajn jn loˆgantojn gantojn a˘ u ekstermis, a˘ u permesis al ili vivi en la lando kiel “fremduloj” tial la landoj malnovaj preska˘ u ˆciam ciam portas la nomon de tiu a˘ u alia gento, kaj en Esperanto, ˆgis g is la tempo, kiam ni havos nomojn pure pure geogra geografiajn fiajn,, ni tion tion espri esprima mass per la sufik sufikso so uj uj.. La apud apud-N -Nil ilaa lando lando en la tempo de sia plej grava historia valoro estis lando antikva antikva,, aranˆgita gita la˘u la principo “lando apartenas al unu gento”, gi gˆi sekve nepre devas havi la sufikson uj uj,, por ke ni povu esprimi la tre gravan por antikva lando diferencon inter la gento-mastro kaj la gentoj-fremduloj; ni scias ja el la Biblio, ke tiu ˆ diferenco en Egiptujo estis tre granda! Ciuj novaj landoj, ne aranˆgitaj gitaj la˘ u la principo “lando apartenas al unu gento”, neniam devas uzi la sufikson uj uj;; ni devas devas sekve diri “Usono”, “Usono”, “Kanado” “Kanado” k.t.p. k.t.p. Se mi dum longa longa tempo tempo uzadis uzadis ˆ “Braziluj “Brazilujo”, o”, “Ciluj Cilujo” o” k.t.p., k.t.p., mi konfes konfesas as nun, ke tio estis eraro. eraro. Ni povus ˆ diri “Brazilo, Cilo” k.t.p., tamen mi ne konsilas tion fari, parte pro tio, ke por la Slavoj kaj la Germanoj, kiuj alkutimiˆgis gis al “Brazili “Brazilia”, “Brazili “Brazilien”, ˆ iec”, la vortoj “Brazilo”, “Cilo” ˆ “Cili Cil ˆciam ciam sonus kiel nomoj nomo j de d e popoloj popoloj,, parte ˆ pro tio, tio, ke la longa longatem tempe pe uzitaj uzitaj formoj formoj “Braz “Brazil ilo”, o”, “Cilo” en la senco de popolo donus nun grandan konfuzon, se la samajn formojn ni uzus nun en senco de lando. Sed tute oportune eviti samtempe ˆciujn ciujn tri malbonaˆ malbonaˆojn (t.e. eraron, kontra˘ ukutimecon kaj konfuzon) ni povas tre bone, se ni de nun ukutimecon ˆ uzados por la diritaj landoj la formojn “Brazilio”, “Cilio” kaj tiel mi konsilas agi. Tiel same ni neniam devas diri “Meksikuj “Meksikujo” o” ni devus diri “Meksiko”, sed, por fari diferencon inter la urbo kaj la samnoma lando, mi konsilas fari tion, kion ni faris kun aliaj similcirkons similcirkonstancaj tancaj landoj, t.e. nomi la urbon “Meksiko” “Meksiko” kaj la landon “Meksiki “Meksikio” (kiel Alˆgero-Alˆ gero-Alˆgerio, gerio, Tuniso-Tunisio k.t.p.). Nun restas la demando pri la landoj E˘uropaj. uropaj. Pli Pli a˘ u malpli frue venos eble la temp t empo, o, kiam ˆciuj ciuj E˘ uropaj landoj ricevos nomojn ne˘ uropaj utrale utrale geografiajn; sed tiel longe, kiel ni uzas por ili nomojn de gentoj, ni devas devas ˆciam ciam uzi tiujn nomojn kun la sufikso uj uj.. Estas vero, ke ekzistas tri E˘ uropaj uropaj regnoj, por kiuj la sufikso uj estas ne tute logika (A˘ ustrujo, Belgujo kaj Svisujo), kaj se la ustrujo, Akademio trovus necesa anstata˘ uigi uigi en ili la uj per i, mi tion ne malkonsilus; sed fari propravole escepton por tiuj tri regnoj mi al niaj verkistoj verkistoj ne konsilus, konsilus, ˆcar car la Esperantisto E sperantistojj jam tro forte alkutimiˆ gis gis al la ˆgisnunaj, gisnunaj, neniom ˆgenantaj genantaj nomoj de tiuj tre gravaj kaj ofte citataj regnoj, kaj por fari rompon en tiu ˆ la tuta esenco de lingvo estas alkutimiˆgo go mi ne vidas ian gravan gravan neceson. Car bazita anta˘ u ˆcio ci o sur su r interkonsento interkonsento,, tial komuna ˆgisnuna gisnuna uzado devas ludi en lingvo pli gravan rolon, ol seke teoria logikeco; oferi la unuan al la dua mi konsilus nur en tia okazo, se nia Lingva Komitato tion postulus. Respondo 47, Oficiala Oficiala Gazeto, Gazeto, III, 1911, p. 291

Leksikologio. io. * Leksikolog

6.5

24

Vortaroj  *

Pri “da˘ uri” kaj “ˆ uri” cesi” ces i”

“Da˘ uri”: uri”: esti plue, ne esti finita; “ˆ cesi”: cesi”: komenci komenci ne. . . i, a˘ u komenci ne esti. El tiu signifo signifo sekvas sekvas la reguloj de uzado de tiuj vortoj kaj de iliaj devena devenaˆoj oj “da˘ urigi”, urigi”, “ˆcesigi” cesigi” k.t.p. Ekzemple: Ekzemple: oni povas povas diri: “la laboro da˘ uras” uras” (la laboro estas plue, ne estas finita), sed oni ne povas diri: “mi da˘uras uras labori” (mi estas estas plue labori! mi ne estas estas finita labori!); labori!); anka˘ anka˘ u ne estas bone diri (kiel mi mem beda˘ urinde urinde faris kelkfoje) kelkfoje):: “mi da˘ urigas labori” (mi igas esti urigas plue plue labori! labori!); ); oni oni dev devas diri: diri: “ mi da˘ urigas urigas mian laboron laboron”” (mi igas mian laboron esti plue) a˘ u “mi laboras plue”. Oni povas povas diri: “mi ˆcesas cesas labori” (mi komencas ne labori) a˘ u “la pluvo ˆcesas” cesas” (la pluvo komencas ne esti), sed ne estas bone forlogiˆ forlogigi gˆi per p er la analogio kun “komenci” kaj diri: “mi ˆcesas cesas mian laboron” laboron” (mi (mi kome komencas ncas ne. . . i a˘ u ne esti mian laboron!); estas preferinde diri: “mi ˆcesig igas as mian laboron” (mi igas mian laboron komenci ne esti). Respondo 49, Oficiala Oficiala Gazeto, Gazeto, III, 1911, p. 294

6.6

Pri la senco senco de “ˆ “ˆsati” sati”

La vorton vorton “ˆsati” sati” mi uzas ordinare ordinare en la senco de “rigardi “rigardi kiel valoran, valoran, kiel gravan”. gravan”. Ekzemple: Ekzemple: la gazetoj gazeto j tre ˆsatas la kunlaboradon kunlaboradon de a˘ utoroj gloraj, sed tute t ute ne n e ˆsatas satas la kunlaboradon de komencantoj. komencanto j. Respondo 53, Oficiala Gazeto, Gazeto, IV, 1911, p. 221

6.7 6.7

Pri Pri la la vor vorto to “for “fork kaperi aperi” ”

La vorto “forkaperis”, kiun vi trovis en “La Rabistoj”, ne estas preseraro. La vorto “kaperi” (kiu sin trovas en la vortaroj Esperanto-germana kaj germanaesperanta) signifas proksimume “rabi korsare” a˘ u “rabi sur la maro”. Respondo 31, La Revuo, Revuo, 1908, Februaro

6.8

Pri la vorto vorto “kateh “kateh ˆizi” ˆizi”

ˆ La vorton “katehizi”, uzitan en la vortaro de O’Connor, mi trovas tute bona, ˆcar gi gˆi estas internacia; el tiu vorto ni povas tute bone devenigi la vortojn ˆ ˆ ˆ “katehizo”, “katehizisto”, “katehizato” el tio ˆci ci tamen tute ne sekvas, sekvas, ke la ˆ ˆ ˆ vortoj “katehismo” kaj “katehisto” estas malbonaj. “Katehismo” estas io alia ˆ ol “katehizo” sed se eˆc ni dirus, ke amba˘ u vortoj estas identaj kaj ni povas ˆ ˆ mo”,, ni uzi “katehizo” anstata˘ u “katehismo” his n i eˆc en e n tiu ti u okazo okaz o tute tu te ne bezo b ezonus nus el e lˆeti et i

Leksikologio. io. * Leksikolog

25

Vortaroj  *

ˆ el nia lingvo la tute internacian kaj bonan vorton “katehismo”, sed ni povas tute sen ia maloportuneco lasi la vivon al amba˘ u vortoj kaj trankvile atendi, ke la komuna uzado iom post iom donos pli grandan forton al unu vorto kaj ˆ faros el la dua vorto ne plu uzatan arhaismon. Respondo 39, La Revuo, Revuo, 1908, Majo

6.9 6.9

Pri Pri la la vorto orto “lak “laktu tumo mo” ”

Mi tute konsentas kun vi, ke “lakto” kaj “laktumo” havas inter si preska˘u nenion komunan, kaj ni havus plenan rajton uzi por “laktumo” ian vorton tute memstaran. Sed ˆcar car en multaj multaj lingvoj lingvoj por amba˘ u diritaj vortoj estas uzata la sama radiko, kaj ˆcar car la vorto “laktumo” estas e stas ne malpli oportuna, opo rtuna, ol ˆcia cia tute memstara memst ara vorto, kaj ˆcar car tiu vorto jam troviˆ gas en la “Fundamento de gas esperanto”, esperanto”, tial ekzistas absolute nenia neceseco, ke ni forˆ forˆetu la oportunan vorton jam konatan kaj devigu la Esperantistojn lerni novan vorton. Respondo 37 b, La Revuo, Revuo, 1908, Majo

26

LINGVAJ RESPONDOJ

7 7.1 7.1

Kazo j Nomi Nomina nati tiv vo pos postt “po” “po”

Inter la esprimoj “doni po 2 pecojn” kaj “doni po 2 pecoj” estas ankora˘ u malfacile diri, kiu estas la pli bona, kaj tial amba˘u esprimoj estas uzeblaj kaj bonaj. Tamen konsideran konsiderante, te, ke danke la intervenon intervenon de la vorto “po” la “pecoj” jam ne dependas rekte de la “doni”, ni konsilas uzi post “po” tiel same kiel post “da”) la nominativon (“doni po 2 pecoj”). Alia ka˘uzo uzo por tiu ˆci ci konsilo estas anka˘ u la cirkonstanco, ke la˘u nia opinio “ˆcie, cie, kie oni dubas inter la nominativo kaj akuzativo, oni devas uzi la nominativon”. La Esperantisto Esperantisto,, 1891, p. 7

7.2 7.2

Pri Pri la akuz akuzat ativ ivo o

Tuˆsante sante la akuzativon akuzativon mi povas povas al vi doni la jenan konsilon: uzu gˆin ˆciam ia m nur en tiuj okazoj, kie vi vidas ke gi gˆi estas efektive necesa; nec esa; en ˆciuj ciuj aliaj okazoj, kie vi ne scias, ˆcu cu oni devas d evas uzi la akuzativon a kuzativon a˘ au˘ la nominativon nomina tivon — uzu u zu ˆciam ciam la nominativon nominativon.. La akuzativo estas enkondukita enkondukita nu r el neceso, ˆcar car sen gi ˆ la senco ofte estus ne klara; sed gia gˆia uzado en okazo de nebezono pli multe malbeligas la lingvon ol la neuzado en okazo de bezono. La Esperantisto Esperantisto,, 1890, p. 27 B

La akuzativo en nia lingvo neniam dependas de la anta˘ uiranta uiranta prepozicio (ˆcar car la prepozicio j per si mem neniam postulas ˆce ce ni la akuzativon), akuz ativon), sed nur de la senco senco.. La akuzativon ni uzas nur en tri okazoj: a) por p or montri montri la suferan suferanton ton de la faro (t.e. post verboj hav havantaj antaj sencon sencon aktivan), ekzemple “mi batas lin lin”, ”, “mi diras la vorton vorton”; ”; b) por montri direkton (t.e. movadon al ia loko, en diferenco de movado sur ia loko), se la prepozicio prep ozicio mem tion ˆci ci ne montras; ekzemple, ni diras “mi venas venas al la celo” (ne “al la celon”), ˆcar car “al” mem jam montras direkton, sed ni devas diferencigi inter “mi amas iri en la urbo urbo”” kaj “mi amas iri en la urbon”” (a˘ urbon u simple “iri la urbon urbon”) ”) la˘ u tio, ˆcu cu mi amas iri sur la stratoj strato j de la

27

* Kazoj  *

urbo a˘ u ˆcu cu mi amas iri el ekstere ekstere en la urbon (“iri al la urbo” signifas signifas nur aliri, sed ne eniri); c) en ˆciuj ciuj okazoj, okazoj, kiam kiam ni ne scias, scias, kian kian prepozic prepozicion ion uzi, ni povas povas uzi la akuzativon anstata˘ u la prepozicio “je” ekzemple en la esprimo “mi kontentiˆ gas gas tion ˆci” ci” la akuzati akuzativo vo ne dependas dependas de la verbo verbo “kont “konten entiˆ tiˆ gas” sed anstata˘ uas nur la forlasitan prepozicion “je” (= mi kontentiˆ uas gas gas je tio ˆci). ci) . La Esperantisto Esperantisto,, 1892, p. 62

7.3 7.3

Nomi Nomina nati tiv vo a˘ u akuzativo?

En la ekzemploj, kiujn vi citis, la diferenco inter akuzativo kaj nominativo ne estas granda, kaj ofte amba˘ u formoj formoj estas estas egal egalee bonaj. Sed generale gˆenerale mi tenas tenas min je la sekvan sekvanta ta principo: principo: mi vidis lin grandan = mi vidis lin, kiu estis granda (a˘ u kiam li estis granda); mi vidis lin granda = mi vidis, ke li estas granda. Kian manon mi tenis sur la tablo? la manon kuˆsant ntaan (la duan manon, kiu ne kuˆsis, sis, mi eble tenis en la poˆso); so); kiel (a˘ u en kia maniero) mi tenis mian manon? mi tenis gin gˆin kuˆsanta santa sur la tablo. tablo . Lingvo Internacia , 1906, p. 121

7.4 7.4

Pri Pri la akuz akuzat ativ ivo o post post “ans “ansta tata˘ ta˘ u” u”

Kiel ˆciu ciu alia prepozicio, tiel anka˘ u “anstata˘ u” u” per si mem postulas ˆciam ciam la nominativon nominativon;; se tamen ofte oni trovas trovas ˆce ce bonaj a˘ utoroj post “anstata˘ u” u” la akuzativon, akuzativon, tiu ˆci ci lasta estas uzita ne pro la prepozicio, sed pro aliaj cirkoncirkonstancoj. stancoj. Ekzempl Ekzemple, e, en la frazo: “P “Petro etro batis batis Pa˘ ulon anstata˘ u Vilhelmon”, la lasta parto de la frazo prezentas nur mallongigon (= anstata˘ u bati Vilhelmon), kaj la akuzativo akuzativo forigas ˆciun ciun dubon pri tio, ke anstata˘ uigita uigita estis ne la batanto, sed la batato. Respondo 51, Oficiala Oficiala Gazeto, Gazeto, IV, 1911, p. 2

7.5 7.5

Pri Pri la la kaz kazo o post post “kie “kiel” l”

La frazon “ˆ gi (la diskutado) trafas Ibsenon kiel teoriisto gi teoriisto” mi trovas nebona; mi konsilas diri “kiel teoriiston teoriiston”. ”. La esprimo esprimo “kiel “kiel teoriist teoriistoo” signifas, ke gi ˆgi (la diskutado) estas teoriisto kaj, estante teoriisto, gi gˆi trafas Ibsenon. Nominativon apud akuzativo mi uzas ordinare nur tiam, kiam la nominativo devas havi havi la sencon sencon de “ke. “ke. . . estas”, estas”, “ke. “ke. . . estu” estu” k.t.p. k.t.p. Ekzempl Ekzemple: e: “mi trov trovas tiun tiun

* Kazoj  *

28

ˆci ci vino vi non n b ona ona” = mi trovas, ke tiu ˆci ci vino estas est as bona bona;; “oni faris lin generalo” = oni faris, ke li estu generalo generalo.. Sed se, anstata˘ anstata˘ u supozigi la mankantan ligantan vorton “ke”, la frazo havas ligantan vorton alian (ekzemple “kiel”), tiam devas esti uzata tiu kazo, kiun postulas la senco de la ekzistanta liganta vorto. Se du komplementoj estas ligataj per la vorto “kiel”, tiam mi ordinare akordigas kaze la sekvantan komplementon kun la komplemento anta˘ uiranta, uiranta, ˆcar car alie la senco estus tute tut e alia ka j la nominativa komplemento sence rilatus ne al la anta˘ ustaranta ustaranta komplemen komplemento, to, sed al la subjekto de la frazo. “Mi elektis lin kiel prezidanto” prezidanto” signifas: signifas: “mi elektis lin, ˆcar car mi estas prezidanto”, prezidanto”, a˘ au˘ “mi elektis lin, kvaza˘ u mi estus prezidanto” a˘ u “mi elektis lin en tia maniero, en kia prezidant prezidantoo elektas” elektas”.. “Mi elektis elektis lin kiel prezidan prezidantton on”” signifas: signifas: “kiel “kiel oni elektas prezidanton”, a˘ u “por havi en li prezidanton”. Sekve se vi volas esprimi, esprimi, ke la elektota elektota estu prezidanto, prezidanto, ni pov p ovas as diri: a˘ u “mi elektis lin kiel prezidanton prezidanton”, ”, a˘ u “mi elektis lin prezidanto prezidanto” (= ke li estu prezidanto), sed ni ne povas diri “mi elektis lin kiel prezidanto”, ˆcar car tiam la senco estus tute alia. Respondo 7, La Revuo, Revuo, 1907, Februaro

LINGVAJ RESPONDOJ

8 8.1 8.1

29

Adjektivo Adv Adverbo erbo kaj adje adjekt ktiv ivo o

En la tempo, kiam estis verkata verkata la “Dua Libro”, la demando, ˆcu cu oni devas diri “estas varme” a˘ u “estas varma”, ne estis ankora˘ u absolute decidita kaj la uzado de unu formo estis egale bona, kiel la uzado de la dua. Nun tiu ˆci ci demando iom post iom per la uzado akceptis jam decidon pli difinitan. La adjektivo difinas la substantivon a˘ u la pronomon havantan sencon de substantivo (responde la demandon kia kia)) kaj la adverbo difinas la verbon (responde la demandon kiel kiel). ). Tial ni diras: “la vetero estas bona”, “li kantas bone”. Tamen en la okazoj, kie la difino apartenas precize nek al substantivo a˘u pronomo, nek al verbo, ni ofte ne povas decide diri, kian demandon (kia ( kia a˘u kiel kiel)) nia difino devas devas respondi kaj kian formon ni devas uzi. En ˆciu ciu alia lingvo lingvo tiu ˆci ci duba demando estas decidata per la sankcio sankcio de l’uzado, l’uzado, — en nia lingvo ni konsilas uzadi en tiuj okazoj ˆciam ciam la adverbon; a dverbon; ekzemple: “estas varme”, “estas vere”, “ˆ g i estas estas vera”. vera”. La vorton vorton “ˆ gi” gi” ni konsilas ˆciam ciam uzi nur por anstata˘ ui ui objekton a˘ u aferon (kiel “li” anstata˘ uas uas personon); sed en esprimoj senpersonaj kaj senobjektaj ni konsilas neniam uzi la vorton “ˆgi” gi” (ekzemple: “hodia˘ u estas varme” kaj ne “hodia˘ u gi gˆi estas varme”). La Esperantisto Esperantisto,, 1891, p. 7

8.2 8.2

Pri Pri la la aku akuza zati tiv vo post post “tr “tra” a”

Povas esti, ke mi balda˘ u proponos pr oponos al la voˆ cdonado cdonado de la Lingva Komitato, ke post prepozicio oni uzu la akuzativon nur en okazoj de nepra bezono, bezono, sed en ˆciuj ciuj iom duba dubajj okazoj oni gin gˆin ne uzu. Se la Lingva Komitato tion akceptos, tiam oni kredeble neniam uzos plu la akuzativon post la prepozicio “tra”. Sed gis ˆgis nun la uzado de akuzativo post “tra” tute ne estas kontra˘ uregula. uregula. Nominativ Nominativon on ni uzas nur post p ost tiuj prepozicioj, kies senco estas ˆciam ciam egala; ekzemple la prepozicio “al” ne povas unu fojon signifi direkton kaj alian fojon ne, tial ni post “al” ˆciam uzas la nominativon; sed ekzistas prepozicioj (ekzemple “en”, “sur” k.t.p.), kiuj per si mem ne montras direkton, tial, por esprimi direkton, ni uzas post ili la akuzativon. Al tiuj prepozicioj apartenas interalie anka˘ u “tra” kaj “kontra˘ u”, tial ni post la diritaj prepozicioj povas u”, uzi amba˘ u kazojn, malgra˘ u ke en la aliaj lingv lingvoj oj oni uzas post ili ˆciam ciam nur

30

* Adjektivo  *

unu kazon (tiu ˆci ci lasta cirkonstanco cirkonstanco kredeble kredeble estis la ka˘ uzo u zo de via erara opinio, opinio, kvaza˘ kvaza˘ u ni post “tra” ˆciam ciam devas devas uzi nur la nomin nominati ativo von). n). Estas Estas vero, ke dum la diferenco inter “en” direkta kaj “en” sendirekta estas tre granda, la diferenco inter “tra” direkta kaj sendirekta estas tiel malgranda, ke en la plejmulto da okazoj ni povas egale bone uzi la nominativon, kiel la akuzativon; ekzistas tamen okazoj, kiam estas dezirinde fari diferencon inter la amba˘ u kazoj. Ekzem Ekzempl ple, e, iran irante te tra la urbo urbo, mi povas resti en ˆgi gi sufiˆ su fiˆce ce longe a˘ u eˆc tute ne forlasi forlas i gin; gˆin; sed, irante tra la urbon urbon,, mi celas celas (tra la urbo) eksteren de la urbo. En “La Rabistoj”, Rabistoj”, Schwe Schweize izerr tute bone povus diri “la sono de lia nazo povus peli homojn tra trueto trueto de kudrilo” tamen la esprimo “tra trueton trueton”” estas e stas multe pli forta, fort a, ˆcar car gi gˆi montras, ke la efiko de la sono estas tiel granda, ke la homoj volus nepre veni eksteren eksteren;; tie ne la trueto mem estas grava, sed nur la celado esti kiel eble plej balda˘u ekstere de la trueto. Respondo 27, La Revuo, Revuo, 1908, Februaro

8.3 8.3

Pri Pri la aku akuza zati tiv vo post verboj erboj de mov movo

Se la vorton “meti” (a˘ u “ˆeti”, eti”, “fali” k.t.p.) sekvas substantivo a˘ u pronomo kun la prepozicioj “anta˘ u”, u ”, “post”, “post”, “int “inter” er” k.c. k.c.,, estus estus ordin ordinare are pli pli guste gˆuste uzi la substantivon a˘ u pronomon en akuzativo, akuzativo, ˆcar car ni tie ordinare havas havas la sencon de direkto; ekzemple, “metu la korbon anta˘ u la pordon”. Tamen ofte oni povas en tiaj okazoj uzi sen eraro anka˘ u la nominativon, se la senco de direkto koncernas ne la substantivon a˘ u la pronomon, pri kiu ni parolas, sed ian alian vorton, kiun ni subkomprenas; ekzemple, oni povas tute bone diri “oni metis anta˘ u mi manˆgilaron gilaron”, ”, kompre komprenan nante te sub tio: “oni metis anta˘ u mi sur la tablon manˆgila g ilaron ron”. ”. En tiaj okaz okazoj oj oni povas povas egale egale bon bonee uzi la nominativon a˘ u la akuzativon, kaj ˆsajnas sajna s al mi, ke decidi, de cidi, ke oni en tiuj okazoj uzu ekskluzive nur la nominativon a˘u nur la akuzativo akuzativon, n, ni ne bezonas. bezonas. Se iam la libereco en tiu ˆci ci rilato fariˆ gos g os por ni tro ˆgenanta, genanta, kaj la vivo mem ne decidos decidos iom post iom tiun ˆci ci demandon demandon,, tiam tiam ni proponos proponos al la Lingv Lingvaa Komitato, ke ˆgi gi donu al ni por tiu ˆci ci demando deman do ian ekskluzivigan decidon. dec idon. Post “sidiˆgi” gi” ni povas egale bone uzi la akuzativon kaj la nominativon, depende de tio, ˆcu cu ni volas esprimi espr imi movon a˘u komencon de nova stato stato.. Tamen, ˆcar car la nominativo estas ˆciam ciam pli simpla kaj pli facila, ol la akuzativo, tial ˆsajnas sajn as al mi, ke estus bone, b one, se ni alkutimiˆgus gus en ˆciuj ciu j okazo j dubaj preferi la nominativon nominativon.. Respondo 41 a, La Revuo, Revuo, 1908, Majo

31

LINGVAJ RESPONDOJ

9

Artikolo

Se vi ne scias, kiam vi devas uzi la formon la kaj l’ , uzu ˆciam ciam pli bone la formon la la.. La form formon on l’ mi uzas ordinare nur post prepozicioj, kiuj finiˆgas gas per vokalo (ekzemple de de,, tra k.c.); en ˆciaj ciaj aliaj okazoj okazoj mi uzas ordinare la plenan formon la la,, ˆcar car alie la senco se nco povus fariˆgi gi ne klara, eˆc la sono ne agrabl a grabla. a. La Esperantisto Esperantisto,, 1889, p. 24 B

Ofte vi ripetas pri la maloportuneco de la artikolo la la.. Sed la artikolo estas ja vorto tute aparta kaj sur la konstruon de la frazoj gi gˆi havas nenian influon; tial, se vi volas, vi povas tute gin ˆgin ne uzadi, almena˘ u gis gˆis la tempo kiam vi tute bon bonee scios s cios ˆgian gian signifon. signif on. La Esperantisto Esperantisto,, 1890, p. 32

9.1 9.1

Pri la uz uzad ado o de de “l’ “l’” ”

La uzadon de l’ (apostrofita (apostrofit a la) ni ne forigis; sed ˆcar car tiu ˆci ci formo estas ne tre necesa escepto el regulo kaj estas kreita precipe por mallongeco en la versoj versoj,, tial ni en prozo uzas nun ordinare la formon konstantan (la (la)) kaj konservas la formon apostrofitan speciale por versoj. Tiel ni agas ordinare en nia gazeto; tamen ni tute ne faras el tio ˆci ci regulon; ˆciu ciu povas povas kuraˆ ge uzadi anka˘ u en prozo la formon apostrofitan. La Esperantisto Esperantisto,, 1893, p. 127

9.2 9.2

Pri Pri la uza uzado do de de la art artik ikol olo o

Tute vane vane vi faras faras al vi multe da klopodoj kun la uzado de la artikolo artikolo.. Vi devas memori, ke en nia lingvo la uzado de la artikolo ne estas deviga; sekve la plej bona maniero de agado estas jena: uzu la artikolon tiam, kiam vi scias certe, ke gia gˆia uzado estas necesa ne cesa kaj postulata de la logiko, sed en ˆciuj ciuj dubaj okazoj tute gin gˆin ne uzu. Pli bone estas ne uzi la artikolon en tia okazo, okazo, kiam gi gˆi

32

* Artikolo  *

estas necesa, ol uzi ˆgin gin tiam, kiam la logiko log iko kaj la kutimoj de ˆciuj ciuj popolo p opolojj gin gˆin malpermesas. malpermesas. Se vi ekzemple diros “venis “venis tago, kiun mi tiel longe atendis”, via frazo estos ne tute bonstila, sed ne rekte erara, kvankam oni devus tie ˆci ci diri di ri “la tago” sed se vi diros “hodia˘ u estas la dimanˆ dim anˆco” co” anstat ans tata˘ a˘u “hodia˘ u estas dimanˆco”, co”, tiam vi faros fa ros rekte eraron eraron,, kiu estos malagrabla por la oreloj de ˆciu ciu bon bonaa Esperanti Esp erantisto. sto. Respondo 2, La Revuo, Revuo, 1906, Decembro

9.3 9.3

Pri Pri la apost apostro rofa fado do de de la art artik ikol olo o

La esprimo esprimo “reunu “reunuigi igi l’ homaron homaron”” estas estas efektiv efektivee nebona, nebona, ˆcar car apostrofi apostrofi la artikolon oni povas nur post prepozicio, kiu finiˆ gas g as per vok vokalo. alo. Sed la neobservado de tiu ˆci ci regulo, kiu estis donita ne en la gramatiko, gramatiko, sed nur en la “Ekzercaro” (N  27), estas ne eraro eraro,, sed nur peko kontra˘ u boneco de la stilo.. Sekve en prozo tiu ˆci stilo ci regulo devas esti observata, sed en versoj versoj,, kie pro “licentia poetica” oni ofte permesas al si deflankiˆgojn gojn de la ordinara stilo, la neobservado de la supre donita regulo (a˘ u pli ˆguste guste konsilo konsilo)) ne estas eraro. En versoj ni devas nomi “eraro” nur deflankiˆ gojn gojn de la gramatiko (ekzemple la apostrofadon de adjektivo, uzadon de diversaj kontra˘ ugramatikaj ugramatikaj formoj k.t.p., kio estas tre tr e ofte renkontata ˆce ce la komencantaj esperantaj esperanta j versistoj). versisto j). ◦

Respondo 4, La Revuo, Revuo, 1906, Decembro

33

LINGVAJ RESPONDOJ

10 10.1 10.1

Pers ersonaj onaj pr pron onom omoj oj Pri Pri la uza uzado do de de “li” “li” ans ansta tata ta˘ u ˘ “ˆ gi” gi”

Vi skribis, ke, parolante pri infano, vi uzas “li” anstata˘u “ˆgi”, gi”, ˆcar car vi ne aprobas “la anglan kutimon starigi infanojn sur unu ˆstupon stupon kun bestoj b estoj kaj objektoj”. objektoj”. Kontra˘ Kontra˘ u la uzado de “li” en tiaj okazoj oni nenion povus havi; sed la ka˘uzo, uzo, kial ni (kaj anka˘u la lingvo angla) uzas en tiaj okazoj “ˆ gi”, gi”, estas estas ne tia, tia, kiel kiel vi pensas. pensas. Nek la lingvo lingvo angla, angla, nek Esperan Esperanto to havis havis ian intencon malaltigi la indon de infanoj (amba˘ u lingvoj estas ja tiel ˆgentilaj, gentilaj, ke ili diras “vi” ne sole sole al infanoj, sed eˆc al bestoj b estoj kaj objektoj). objektoj). La ka˘ uzo estas tute natura sekvo de la konstruo de la amba˘ u dirita j lingvoj. lingvo j. En ˆciu ciu lingvo lingvo ˆciu ciu vorto havas havas (tute ne logike) logike) difinitan difinitan sekson, kaj tial, uzante por ˆgi gi pronomon, ni prenas tiun, kiu respondas al la gramatika sekso de la vorto (tial la franco diras pri infano “il”, la germano diras “es”); sed en la lingvoj angla kaj Esperanto la vortoj havas nur sekson naturan naturan,, kaj tial, parolante pri infanoj, bestoj kaj objektoj, kies naturan sekson ni ne scias, ni vole-nevole (sen ia ofenda intenco) uzas pronomon mezan inter inter “li” kaj “ˆsi” si” — la vorton “ˆgi”. gi”. Tiel same ni parolas anka˘ u pri “persono”. Cetere, parolante pri infano, pri kiu ni scias scias,, ke ˆgi gi ne estas knabino (a˘ u almena˘ u ne scias, ke ˆgi gi estas knabino knabino), ), ni povas uzi la vorton “li”. La Esperantisto Esperantisto,, 1893, p. 16

10.2 10.2

Pri Pri la uza uzado do de de “vi” “vi” kaj kaj “Vi” “Vi”

Ordi Ordinar naree mi skri skriba bass “vi” “vi”,, kiam kiam mi parol parolas as al un unu u person personoo famil familia iare, re, kaj “Vi”, kiam mi parolas al multaj personoj a˘ u al unu persono kun respekto. Vi trovas tiun ˆci ci diferen dif erencon con ne n e bezona b ezona,, kaj ka j mi konsentas, kon sentas, ke vi estas est as prava. pr ava. Tiu ˆci ci maniero de skribado estas nur mia persona kutimo kaj havas nenion komunan kun la gramatiko gramatiko de nia lingvo. La ˆciama ciama skribado de “vi” per malgranda malgranda litero estas ne sole tute regula, sed mi mem anka˘ u nun provos iom post iom forlasi mian ˆgisnunan gisnunan manieron de skribado, kiam miaj korespondantoj iom alkutimiˆgos gos al la malgranda “vi”. Anka˘u “Estimata sinjoro”, “Kara amiko” estas pli regula, ol “Estimata “Estimata Sinjoro”, Sinjoro”, “Kara Amiko” Amiko” k.t.p., k.t.p., sed en tiuj ˆci ci okazoj okazoj oni ordinare simple pro gentileco gˆentileco skribas grandan literon, kie pli regula estus litero malgranda.

* Personaj

34

pronomoj  *

La Esperantisto Esperantisto,, 1893, p. 16

10.3

Pri “li”, “li”, “ˆ “ˆ si”, si”, “ˆ gi” gi”

La pronomoj “li” kaj “ˆsi” si” estas uzataj uzata j nur por personoj; por aferoj, ob jektoj kaj anka˘ u por bestoj ni uzas la pronomon “ˆ gi”, gi”, ˆcar car en tiaj okazoj okazoj la sekso ne ekzista ekzistas. s. Se ni tamen tamen,, parol parolan ante te pri objektoj objektoj a˘ u bestoj, volas esprimi difinitan sekson (viran a˘ u virinan), tiam ni povas uzi “li” kaj “ˆsi”. si”. La Esperantisto Esperantisto,, 1892, p. 79

10.4

Pri “gi” g ˆi” anstata˘ u “tio”

La vorton “ˆ gi” ni uzas, kiam ni parolas nek pri viro, nek pri virino, sed pri io, gi” kio ne havas sekson a˘u kies sekso estas por ni nekonata a˘ u indiferenta; sekve ni preska˘ u ˆciam ciam povas tute bone uzi tiun ˆci ci vorton anka˘ u anstata˘ u “tio”, kies senco estas preska˘ u tia sama. Tial anstata˘ u “tio (= la “io” kiun mi nun vidas anta˘ u mi) estas vi, Ivan Ivan Karpoviˆ Karpoviˆc”, c”, mi povas povas tute bone diri “ˆ gi gi estas vi, Ivan Karpov Kar poviˆ iˆc”. c”. Respondo 17, La Revuo, Revuo, 1907, Junio

10.5 10.5

Pri Pri la la pro prono nomo mo “c “ci” i”

La neuzado de “ci” tute ne estas senkonscia imitado de la ekzistantaj lingvoj, — kontra˘ ue, ue, gi gˆi estas specialaˆo o de la lingvo Esperanto, specialaˆo o bazita sur pure praktik praktikaj konsi konsideroj deroj kaj esploroj. esploroj. La plej bona maniero maniero kompreneb kompreneble le estus, se ni al pli-ol-unu p li-ol-unu persono j dirus “vi” kaj al unu persono p ersono ˆciam ciam “ci” sed ˆciuj ciuj nuntempaj nuntempa j kulturaj kultur aj pop popoloj oloj tiel alkutimiˆgis gis al la ideo, ke “ci” enhavas en si ion senrespektan, ke ni neniam povus postuli de la Esperantistoj, ke ili al ˆciu ciu unu persono diru “ci” ni devus sekve havi apartan pronomon de gentileco gˆentileco (kaj tia pronomo efektive ekzistis en Esperanto anta˘ u la jaro 1878). 1878). Sed la praktiko de ˆciuj ciuj ekzistanta j lingvoj lingvo j montris, ke tia “formo de d e gentileco” gˆentileco” estas ofte tre embarasa, embarasa, ˆcar car tre ofte ni ne scias, kiamaniere ni devas devas nin turni al tiu a˘ u alia persono (ekzemple (ekzemple al infano k.t.p.): k.t.p.): “ci” ˆsajnas sajnas al ni eble ofenda, pronomo de gentileco gˆentileco ˆsajnas sajnas al ni ridinde ceremonia. En tia j okazoj okazoj oni en la ekzistantaj lingvoj uzas diversajn artifikojn, kiuj tamen tre ofte estas tre embarasaj, kiel por la parolanto, tiel por la a˘uskultanto uskultanto (ekzemple anstata˘ u “ci” kaj “vi” oni diras “li”, “oni”, “sinjoro”, “fra˘ulo” ulo” k.t.p.). k.t.p. ). Por forigi fo rigi ˆciujn ciujn ˆci ci tiuj t iujn n embara emb araso sojn, jn, ekzist ekz istas as nur nu r unu u nu rimed ri medo: o: diri dir i al ˆciu, ciu , ˆciuj ciu j kaj ka j ˆcio cio nur “vi”. “vi ”.

* Personaj

35

pronomoj  *

Malkompreniˆ gon gon tio ˆci ci neniam nenia m povas ka˘ uzi, uzi, ˆcar car en la tre t re maloftaj malofta j okazoj o kazoj de neklareco ni povas ja precizigi nian parolon, dirante “vi, sinjoro sinjoro”, ”, a˘ u “vi ˆciuj”, “vi amba˘ u” k.t.p. k.t.p. Por la personoj, kiuj tre sentas sentas la bezonon bezonon de “ci” “ci” (ekzemple kiam ili sin turnas al Dio a˘u al amata persono), la uzado de “vi” ˆsajnas sajn as neagrabla nur en la unua tempo (tiam ili ja havas la rajton uzi “ci”), sed post kelka praktiko oni tiel facile alkutimiˆgas gas al la uzado de “vi”, ke gi gˆi ˆ perfekte kontentigas kaj oni trovas en gi gˆi absolute nenion “malvarman”. Cio dependas ja nur de la kutimo kutimo.. Respondo 28, La Revuo, Revuo, 1908, Februaro

10.6 10.6

Pri Pri la la pro prono nomo mo por bestoj bestoj

Kiam oni parolas pri besto b estoj, j, mi konsilas ˆciam ciam uzi u zi nur la senseksan pronomon “ˆgi”, gi”, — ne sole kiam (en la plimulto da okazoj) la sekso de la priparolata besto estas por ni indiferenta, indiferenta, sed eˆc en tiaj okazoj, okazoj, kiam ni parolas precize pri la sekso de la besto. En la tre maloftaj maloftaj okazoj, okazoj, kiam la precizec precizecoo povas povas nepre postuli postuli,, ke ni montru la sekson de la besto per la uzata pronomo pronomo,, la teorio ne malpermesas al ni uzi la vorton “li” a˘u “ˆsi” si ” sed se d en ˆciuj ci uj ordinaraj okazoj okazoj mi konsilus uzi la pronomojn “li” kaj “ˆsi” si” nur por homoj. Respondo 35, La Revuo, Revuo, 1908, Majo

10.7 10.7

Pri Pri pro prono nomo mo por “h “hom omo” o”

Kiam ni parolas pri homo, ne montrante la sekson, tiam estus regule uzi la pronomon “ˆ gi” (kiel ni faras ekzemple kun la vorto “infano”), kaj se vi tiel gi” agos, vi estos gramatike gramatike tute prava. prava. Sed ˆcar car la vorto “ˆ gi” gi” (uzata speciale por “bestoj” a˘ u “senviva “senvivaˆoj”) oj” ) enhavas enhavas en si ion malaltigan (kaj anka˘ u kontra˘ u kutiman) kaj por la ideo de “homo” gi ukutiman) gˆi estus iom malagrabla, tial mi konsilus al vi fari tiel, kiel oni faras en la aliaj lingvoj, kaj uzi por “homo” la pronomon “li”. Nomi tion ˆci ci kontra˘ ugramatika ugram atika ni ne povas; ˆcar, car, se ni ˆciam ciam farus diferencon inter “homo” kaj “homino”, tiam ni devus por la unua uzi “li” kaj por la dua “ˆsi” si” sed ˆcar car ni silente interkonsentis, interkons entis, ke ˆciun ciun fojon, fo jon, kiam ni parolas ne speciale pri sekso virina virina,, ni povas uzi la viran formon por amba˘ u seksoj (ekzemple “homo” = homo a˘ u homino hom ino,, “riˆculo” cul o” = riˆculo cul o a˘u riˆ riˆculi cu lino no k.t.p.), per tio mem ni anka˘ u interkonsentis, ke la pronomon “li” ni povas uzi por homo en ˆciu ciu okazo, kiam lia sekso estas por p or ni indiferenta. indiferenta. Se ni volus volus esti pedante gramatikaj, tiam ni devus uzi la vorton “ˆgi” gi” ne sole por “homo”, sed anka˘ u por po r ˆciu ciu alia a lia analogia ana logia vorto; vor to; ekzemple ekzem ple ni devus diri: “riˆculo culo pensas p ensas,, ke ˆcio cio devas servi al gi” ˆgi” (ˆcar car ni parolas ja ne sole pri riˆcaj ca j viroj, sed anka˘ u pri riˆcaj ca j virino j).

* Personaj

pronomoj  *

36 Respondo 23, La Revuo, Revuo, 1907, A˘ugusto ugusto

37

LINGVAJ RESPONDOJ

11 11.1 11.1

Refle Refleks ksiv ivaj aj pr pron onom omoj oj Pri Pri la la vorto orto “sia “siate tempe mpe” ”

Diri “iam” anstata˘ u “siatempe” “ siatempe” ni en la plimulto da okazoj okazo j ne povas, ˆcar car la senco de amba˘ u vortoj estas malsama. “Iam” esprimas esprimas tempon nedifinitan, dum “siatem “siatempe” pe” esprim esprimas as tempon tempon kvank kvankam am ne klare klare nomitan nomitan,, tamen tamen pliplimalpli difinitan. “Mi volis siatempe proponi regulon” = “mi volis proponi en tiu tempo, kiam, la˘ u mia opinio, la cirkonstancoj tion postulis”. Se anstata˘ u “siatempe” vi diros “ˆ “giatempe”, ˆgiatempe”, vi ne faros eraron; e raron; sed ˆsajnas sajna s al mi, ke en la plimulto da okazoj “sia “siatempe” tempe” estas pli bona ol “ˆ “giatempe”. ˆgiatempe”. Tiamaniere uzas la vorton ne sole tiuj lingvoj, kiuj por “sia” kaj “ˆ gia” uzas la saman vorton, gia” sed anka˘ u tiuj lingvoj (ekzemple la slavaj), kiuj severe faras diferencon inter “sia” kaj “ˆgia”. g ia”. La˘ u mia opinio oni povas klarigi ˆgin gin al si per tio, ke “sia” montras pli grandan intimecon inter la faro kaj la tempo, ol kiom montrus la vorto “ˆgia”. gia”. Gvidi nin per teoriaj postuloj p ostuloj gramatikaj gramatikaj en tiu ˆci ci okazo ni ˆ ne pov p ovas, as, ˆcar car al kio ni povus p ovus rilatigi la vorton “ˆ gia”? gia”? Sajnas al mi, ke en la esprimo “faro giatempa” gˆiatempa” la tempo apartenas (t.e. estas konvena konvena,, konforma k.t.p.) al io alia alia,, dum en “faro sia siatempa” tempa” la tempo apartenas al la faro mem. Kompreneble, mia klarigo ne prezentas ion absolute konvinkan; sed mi volis nur montri al vi, ke ne ekzistas ia grava ka˘ uzo, u zo, por ke ni la ˆgis gis nun komune uzatan “siatempe” anstata˘ uigu uigu per “ˆ giatempe”. giatempe”. Respondo 43, La Revuo, ugusto Revuo, 1908, A˘ugusto

LINGVAJ RESPONDOJ

12 12.1 12.1

38

Ril Rilataj ataj pr pron onom omoj oj Kiu, Kiu, tiu, tiu, kia, kia, tia tia

La diferenco inter kiu kiu,, tiu k.c. k.c. kaj kia kia,, tia k.c. k.c. estas estas sekv sekvanta: anta: la formoj formoj kun u estas puraj pronomoj kaj la formoj kun a estas pronomaj adjektivoj signifantaj econ. Kia = kian econ havanta k.c. k.c. Al la la vort vortoo kiu vi povas respondi per substantivo substantivo,, dum al la vorto kia vi devas respondi per adjektivo. Ekzempl Ekzemple: e: je la demando demando “kiu “kiu domo” domo” vi respondas: tiu domo, domo, ti tiu u ˆci ci do domo mo,, la domo de la patro k.c.; sed je la demando “kia “kia domo” domo” vi respondas: tia domo,, tia domo kiel mia, domo mia, altadomo altadomo,, longa domo, domo, bela domo k.c. La Esperantisto Esperantisto,, 1891, p. 15

LINGVAJ RESPONDOJ

13 13.1 13.1

39

Nedi Nedifin finit itaj aj pr pron onom omoj oj Tia Tia, tiela iela

La diferenco inter la senco de tia kaj tiela estas tiel malgranda, ke la okazoj por tiela estas estas tre maloftaj. maloftaj. Ekzempl Ekzemple: e: se brulas granda granda domo kaj la brulo brulo estas stranga, jen hela, jen subite estingiˆ ganta ganta por momento, momento, jen saltanta saltanta k.c. — ni povus diri (kvank (kvankam am ne necese): ˆcu cu vi vidis tiun brulon (= la brulon de tiu ˆci ci domo)? dom o)? tian brulon (= tiel grandan k.c.) mi ofte vidas, sed neniam mi vidis brulon tielan (= tiamanieran). tiamanieran). La Esperantisto Esperantisto,, 1891, p. 21

13.2 13.2

Pri Pri la senc senco o de “c “cer erta ta” ”

Krom sia ˆcefa cefa senco, la vorto “certa” havas havas ankora˘ u la sencon de “iu” (ne en la senco de “kiu ajn”, sed en la senco de “iu difinita”); la uzado de “certa” en la senco de “iu” tute ne estas franclingv franclingvaaˆo, ˆcar car tiel same oni uzas tiun vorton en la lingvoj germana, rusa, pola kaj aliaj. Respondo 57, Oficiala Gazeto, Gazeto, IV, 1911, p. 223

13.3

Pri la formo “ˆ cio cio ˆci” ci”

Anstata˘ u “ˆcio ci o tio ti o ˆci” ci ” vi povas po vas tre tr e b one on e diri di ri “ˆcio ci o ˆci”, ci ”, ˆcar ca r la vorto vor to “ˆci” ci ” jam ja m p er si mem signifas proksiman montron. La Esperantisto Esperantisto,, 1889, p. 15

13.4

Pri la vortoj vortoj kun “ˆ ci” ci”

Ni havas havas egalan rajton ra jton uzi la “ˆci” ci” anta˘ u a˘u post la pronomo (a˘ u adverbo); sed ˆcar car la “ˆci” ci” estas tiel forte ligita kun sia pronomo, ke ili amba˘ u prezentas kvaza˘ u unu vorton, kaj ˆcar car tiu kvaza˘ u-unu-vorto per la loko de sia akcento u-unu-vorto faras impreson impreso n de neharmonia escepto e scepto inter ˆciuj ciuj vortoj vorto j de Esperanto, tial pro belsoneco ordinare estas preferinde starigi “ˆci” ci” anta˘ u la montra montra vorto vorto.. La uzado de streketo streketo inter inter la montra montra vorto kaj “ˆci” ci” (t.e. skribado skribado “tiu-ˆ “tiu-ˆci” ci” a˘ u “ˆci-tiu ci- tiu”” anstat ans tata˘ a˘u “tiu “ti u ˆci” ci” a˘u “ˆci ci tiu”) ˆsajnas sa jnas al mi nur simpla erara erar a kutimo, kutimo , kiun nenio pravigas.

* Nedifinitaj

40

pronomoj  *

Respondo 52, Oficiala Oficiala Gazeto, Gazeto, IV, 1911, p. 2

13.5 13.5

Pri Pri “on “onin in” ” kaj kaj “oni “onia” a”

Akuzativo Akuzativo kaj kaj pronomo poseda de la vorto “oni” estas per si mem formoj tute regulaj, regula j, kaj ˆciu ciu havas havas plenan rajton ra jton ilin uzi, ˆcar car nenie en la “Fundamento” “Fundamento” estas dirite, ke “oni” prezentas pr ezentas escepton el ˆciuj ciuj aliaj alia j analogiaj analogia j pronomoj. pronomo j. Nur en la praktiko oni gis gˆis nun ne uzadis la formojn “onin” kaj “onia”, ˆcar car preska˘ u en ˆciuj ciuj plej gravaj lingvoj lingvo j la l a vorto “oni” ne ˆsanˆ sanˆ giˆ giˆgas gas kaj la akuzativigo kaj adjektivigo adjektivigo de tiu ˆci ci vorto sonus sonus tre strange en la oreloj de la plimulto de la Esperantistoj. Sed en Esperanto la “nekutimeco” ne prezentas gravan ka˘ uzon uzon por neuzado; tial, kvankam kvankam mi persone ˆciam ciam evitas la diritajn formojn, mojn , tamen, se iu ilin uzus, mi neniel povus p ovus vidi en tio ˆci ci ian pekon kontra˘ u la reguloj a˘ u kontra˘ u la komuna spirito de nia lingvo. Respondo 22, La Revuo, ugusto Revuo, 1907, A˘ugusto

13.6 13.6

Pri Pri “ioj”, “ioj”, “ti “tioj”, oj”, “ki “kioj” oj” k.t. k.t.p. p.

Teorie la ˆus us diritaj formoj tute bone povas povas havi multenombron multenombron tiel same, kiel ili havas akuzativon; sed en la praktiko mi ne konsilas al vi uzi la diritajn vortojn en multenombro, ˆcar car la˘ u mia opinio ilia senco tion ˆci ci ne permesas per mesas.. “Tio” prezentas ja ne ian difinitan objekton, sed ian bildon (a˘u abstraktan ideon), ka j bildo restas ˆciam ciam ununombra sendepende de tio, ˆcu cu gi ˆ konsistas el unu objekto a˘ u el multaj. multaj. Tamen amen se aperas aperas ia tre maloft maloftaa okaz okazo, o, kiam kiam la logiko postulas, ke ni uzu la diritajn vortojn en multenombro, tiam la gramatiko de nia lingvo tion ˆci ci ne malpermesas. malpermesas. Ekzemple: Ekzemple: “Lia potenco konsistas konsistas el diversaj diversaj ioj ioj,, el e l kiuj kiu j ˆciu ciu aparte apart e per p er si mem m em estas esta s ne n e grava, g rava, sed ˆciuj ciuj kune donas al li grandan forton”. Respondo 18, La Revuo, Revuo, 1907, Junio

13.7 13.7

Pri Pri “n “nen enii iigi gi” ”

ˆ j vortoj Ciuj Ciu vortoj de la “interril “interrilata ata tabelo” konsist konsistas as el du partoj: a) radiko, radiko, b) ˆ karakteriza finiˆgo go (ekzemple ki-al, ki-o, neni-u, neni-a k.t.p.). Car pro diversaj ka˘ uzoj, pri kiuj mi ne povas nun paroli detale, la karakterizaj finiˆgoj uzoj, g oj de la diritaj vortoj ne povis esti fiksitaj kiel finiˆgoj go j sendependaj kaj generalaj ˆgeneralaj (ekzemple mi estis devigita preni la finiˆ gojn gojn e kaj u, kiuj kiel sendependaj finiˆgoj goj havis havis jam alian sencon), tial mi devis alkroˆci ci ilin nedisigeble al la radiko. Tiamaniere ilia uzado sendependa (ekzemple en formoj “ali-u”, “alies”, “kelk-om”, k.t.p., kiuj per gramatika instinkto estis uzataj de kelkaj

* Nedifinitaj

41

pronomoj  *

Esperantistoj) estas kontra˘ uregula. uregula. Sed en tiuj du kolon kolonoj, oj, kiuj kiuj finiˆ gas gas per a kaj o, la finiˆgoj go j estas ne kondiˆ ce ce interrilataj, sed pure adjektivaj kaj pure substantivaj,, kvankam ili, pro unuformeco, estas presataj en la vortaro kune substantivaj kun la radiko (oni povus tamen tre bone presi ilin anka˘ u sen la finiˆgo). go). Tial la for f orˆˆetado eta do de la pure substantiva subst antiva o kaj gia ˆgia anstata˘ uigado uigado per diversaj aliaj finiˆgoj go j kaj sufiksoj sufikso j ˆsajnas sajna s al mi tre bone permesebla. Kompreneble, se tio ˆci ci donus ion novan novan,, kontra˘ uan uan al la ˆgisnuna gisnuna j kutimo j, ni devus tion ˆci ci eviti, ˆcar car absoluta kaj la˘ ulitera ulitera reguleco tion ˆci ci ne permesus; sed, ˆcar car la vortoj “neniigi” kaj “neniiˆgi” gi” estas jam de longa tempo tre bone konata j kaj uzataj de ˆciuj ciuj Esperantistoj, Esperantisto j, tial mi opinias, ke malpermesi malp ermesi la uzadon de tiu ˆci ci formo estus tute senbezone. Respondo 14, La Revuo, Revuo, 1907, Aprilo

13.8 13.8

Pri Pri “ne “neni niu” u” kaj “nen “nenia ia” ”

La vorto “neniu “neniu” (tiel same, kiel anka˘ u la vortoj “iu”, “kiu”, “tiu”, “ˆciu”) ciu”) havas sencon pure pronoman pronoman,, dum la vorto “nenia “nenia” (kiel anka˘ u la vortoj “ia”, “kia”, “tia”, “tia” , “ˆcia”) cia”) havas sencon sen con adjektivan kaj esprimas specon specon,, karakteron karakteron.. La vortoj vortoj “iu, “iu, kiu, kiu, tiu, ˆciu, ciu, neniu” neniu” povas povas esti uzataj a˘ u kun substantivo, a˘u sen substantivo (en tiu ˆci ci lasta okazo oni o ni subkomprenas ˆce ce ili la vorton “homo”). La formoj kun u enhavas enhavas en si ˆciam ciam la ideon de nomo a˘ u pronomo, dum la formoj kun a enhavas en si la ideon de adjektivo. La diferencon inter la diritaj serioj da vortoj vi komprenos plej bone el la sekvantaj ekzemploj: Kiu Kiu venis? venis? Venis Petro Petro; venis botisto botisto; venis li. — En kiu ki u urbo vi loˆgas? g as? Mi loˆgas gas en Parizo Parizo; mi loˆgas gas en tiu ˆci urbo. En kia kia urbo vi loˆgas? gas? Mi loˆ gas gas en ˆ bela bel a urbo; en granda granda u rbo. — Cu vi vidis la ˆcambristin cambris tinon on a˘u la kuiristinon kuiristinon?? ˆ vi vidis juna Mi vidis neniu neniun n servistinon. servistinon. Cu junan servistinon a˘ u maljuna maljunan? Mi vidis nenia nenian servistinon. Inter la vortoj “tiu-tia” kaj “ˆciu-ˆ ciu-ˆcia” cia” la diferenco estas pli granda kaj pli klara, ol inter la vortoj “kiu-kia”, “iu-ia”, “neniunenia” tial oni neniam povas diri “tia” a˘u “ˆcia” cia” anstata anst ata˘ u˘ “tiu” a˘ u “ˆciu”, iu ”, sed ofte oni povas sen eraro diri “ia, kia, nenia” anstata˘ u “iu, kiu, neniu” (kvankam estas esta s bone b one ˆciam ciam eviti kiom eble la intermiksa inte rmiksadon don de tiuj t iuj ˆci ci vorto vor toj). j). Respondo 29, La Revuo, Revuo, 1908, Februaro

13.9 13.9

Pri Pri la la vor vorto to “tie “tiela la” ”

Via opinio, ke mi ˆgis gis nun neniam neniam aprobis aprobis la vorton vorton “tiela”, “tiela”, estas erara. Al la vortoj “tiela” kaj “tiele”, kiuj estas kreitaj tute regule la˘u la leˆgoj g oj de nia lingvo, mi ne sole ne rifuzis mian aprobon, sed mi eˆc mem jam de longa tempo

* Nedifinitaj

pronomoj  *

42

uzas ilin de tempo al tempo. Mi ne povas nur la˘udi, udi, kiam oni trouzas tiujn vortojn, kaj kiam oni uzas ilin tute senbezone anstata˘ u la pli simplaj vortoj “tia” kaj “tiel”, a˘ u ankora˘ u pli, kiam oni volas uzadi ilin ˆciam anstata˘ u la vortoj fundamentaj; sed en ˆciuj ciuj okazoj, kiam oni volas volas uzi la sencon de la vortoj “tia” kaj “tiel” en formo pli akcentita, akcentita, mi trovas la vortojn “tiela” kaj “tiele” tre bonaj, ne sole permesindaj, sed eˆc rekomendindaj. rekomendindaj. Respondo 8, La Revuo, Revuo, 1907, Februaro

43

LINGVAJ RESPONDOJ

14 14.1 14.1

Verboj boj Pri Pri la espr esprim imo o “est “estu u tima timata ta” ”

La esprimo “estu timata” estas uzita tute bone kaj regule. En la rusa lingvo la vorto “timi” ne havas havas pasivon, pasivon, sed tio ˆci ci ja tute ne montras montras ankora˘ ankora˘ u, ke anka˘ u en Esperanto gi gˆi ne devas devas havi pasivon. pasivon. En ˆciu ciu vivanta vivanta lingvo estas permesita uzi nur tiujn formojn, kiujn aliaj personoj jam uzis anta˘ u vi; sed en la lingvo internacia oni devas obei sole nur la logikon logikon.. La logiko diras, ke ˆcia verbo povas havi pasivon, se nur la senco ˆgin gin permesas. Sed en la verbo ˆ la timado “timi” la senco tute bone permesas pasivon, pasivon, kiel en aliaj alia j verboj. Ce ni havas havas ˆciam ciam du persono jn a˘ u objektojn: unu, kiu timas, kaj unu, kiun oni timas, a˘ u kiu estas timata. timata. “De l’ malamikoj vi estu timata” signifas: ke la malamikoj timu vin (= je vi a˘u anta˘ u vi). Vere, ke en la rusa lingvo oni diras ne “timi lin lin”, ”, sed “timi de li” li” sed tio ˆci ci estas aparteco de la rusa lingvo, kiu tute ne estas deviga anka˘ u por ˆcia cia alia lingvo. lingvo. Jam la senco mem permesas tute bone uzi la verbon “timi” kun la akuzativo akuzativo (en tia maniero gi gˆi anka˘ u estas uzata en multaj lingvoj, kie gi gˆi tiel anka˘ u havas pasivon); sed se la senco ˆgin gin anka˘ u ne dirus, gin gˆin diras ja tute klare nia gramatiko, la˘ u kiu en ˆcia cia duba okazo oni povas uzi la prepozicion “je” a˘ u la akuzativon sen prepozicio. Eˆc de vortoj, kiuj per si mem ne postulas la akuzativon, vi povas en nia lingvo libere ˆciam ciam fari pasivon, se nur la senco de tiu ˆci ci pasivo estos esto s komprenebla. Tiel ekzemple en la versa versaˆo o “Al la Esperantisto” Esperantisto” estas ne malregule malregule uzita la esprimo “la celo estos alvenita alvenita”” (= oni alvenos al la celo). La Esperantisto Esperantisto,, 1890, p. 32

14.2 14.2

Pri la partic participo-s ipo-subs ubstan tantiv tivo o

Defendinto la patron mi ne konsilas uzi, sed mi preferas defendinto de la patro.. patro El privata letero, citita de P. Fruictier Esperanta Sintakso, Sintakso, p. 13

44

* Verboj *

14.3 14.3

Pri la partic participo-s ipo-subs ubstan tantiv tivo o

Participo-substantivo en Esperanto signifas ordinare personon (a˘u objekton, kiu plenumas ian funkcion); se ni deziras doni al la participo alian sencon, ni devas uzi sufikson (ekzemple aˆ a˘u ec ec). ). Tial, la˘u mia opinio, la vorto “estonto” povas signifi nur “estonta persono”, sed gi gˆi ne povas signifi “estonta tempo” a˘u “estonta afero”, kiujn mi rekomendus traduki per la vortoj “estonteco” kaj “estont “es tontaaˆo”. o” . Respondo 46, Oficiala Oficiala Gazeto, Gazeto, III, 1911, p. 291

14.4 14.4

“Oku “Okupi pita ta” ” a˘ u “okupata”?

Kiam pro ia laboro mi ne estas libera, mi diras ordinare “mi estas okupi okupita”. Kelkaj personoj trovas, ke tio estas neˆgusta; gusta; ke ˆcar car mi parolas p arolas pri laboro, kiu da˘uras uras nun, mi devas diri “okupa “okupata”. Kelkfoje ˆsajnis sajnis al mi, ke tiuj personoj estas pravaj, kaj tiam mi provis uzi “mi estas okupa okup ata” mi tamen tame n tuj forˆetis etis ˆ ni devas uzi en tiun tiun formon, formon, kont kontra˘ ra˘ u kiu protestis mia lingva sento. Cu tiu esprimo la pasivon nuntempan a˘ u pasintan, pri tio la lingvoj franca kaj angla ne povas povas doni al ni respondon, ˆcar car ili ne havas havas apartajn formojn por tiuj amba˘ u pasivoj; sed la lingvoj slavaj kaj germana uzas en la dirita okazo la pasivon pasintan pasintan,, sekve ˆci ci tio estas jam sufiˆce ce grava motivo, mo tivo, por ke anka˘ a nka˘ u en Esperan Esperanto to ni tiel agu. Sed eble eble la formo formo estas estas kont kontra˘ ra˘ ulog ulogik ika? a? Ne. Ne. Se iu ion okupa okupas (en la senco “prenas en posedon”), tiam en tiu momento la io estas okupa okupata de la iu; ekzemple kiam la malamikoj okupa okupas nian urbon, ˆgi g i estas en tiu momento okupa okupata de ili; se mi estis tute libera, sed en la nuna momento oni donas al mi ian laboron, kiu min ekokupas, mi povas diri, ke mi estas nun okupa okupata de tiu tiu labor laboro, o, t.e. t.e. gi gˆi forprenas en sian posedon mian tempon; sed se mi parolas pri laboroj, kiuj estis donitaj al mi jam anta˘ ue, t.e. se mi parol ue, parolas as ne pri la ago de ekokupo mem, sed pri la stato stato,, en kiu mi troviˆgas, gas, tiam mi devas diri “mi estas okupi okupita”. Estas Estas vero, vero, ke, transformante la pasivan formon de la citita frazo en aktivan, ni ofte uzas la formon nuntempan (“laboroj min tre okupa okupas”), sed tion ni faras por tio, ke la formo “okupi “okupis” ne pensigu, ke mia okupiteco jam pasis. En la pasiva formo ni ne bezonas bez onas timi tiun malkompreniˆ malkompr eniˆgon, gon, ˆcar car “mi estas e stas okupita” okupit a” montras m ontras,, ke io min okupis kaj la okupiteco ankora˘ u da˘uras. uras. La senco de “okupi” “okupi” havas havas du nuancojn: preni en posedon kaj teni en posedo; per la formo “mi estas okupi okupita” ni esprimas samtempe amba˘ u nuancojn, dum la formo “mi estas okupa okupata” esprimus nur la unuan nu nuanco ancon. n. Cetere Cetere pri la vorto vorto “okupi” “okupi” mi devas devas ripeti tion, kion mi diris pri multaj multaj aliaj lingvaj lingvaj demandoj; ˆciufoje, ciufoje, kiam la logiko ne donas al ni respondon tute klaran kaj senduban, kiu ne ofendus nian lingvan senton, ni devas peni konformigi nin al la ekzistantaj

45

* Verboj *

kutimoj; kaj la kutimo de la popoloj, kiel mi supre montris, postulas, ke ni kutimoj; diru “mi estas okupi okupita”. Respondo 48, Oficiala Oficiala Gazeto, Gazeto, III, 1911, p. 293

14.5 14.5

Pri Pri la ver verbo bo kiel kiel kom kompl plem emen ento to

La esprimo esp rimo “mi estas feliˆ fe liˆca ca akceptonte vin” estas est as bona, b ona, kvankam kvankam mi preferus pref erus diri pli simple “mi estas feliˆca, ca, ke mi vin akceptos”. La frazo “mi inklinas ne faronte faronte tion” ne ˆsajnas sajnas al mi bona; mi dirus: “mi estas inklina inklina ne fari tion”. Respondo 40, La Revuo, Revuo, 1908, Majo

14.6 14.6

Pri Pri duob duobla la sen senco co de de kel kelk kaj verboj verboj

Vi trovas, ke kelkaj verboj havas duoblan sencon kaj tial oni ne scias precize, kiamaniere kiamaniere oni devas ilin uzi. Tiuj verboj postulas duoblan komplement komplementon, on, kaj tial la uzantoj ne scias, kiu el la komplementoj, la˘u la senco de la vortoj, estas la rekta kaj devas esti esprimata per akuzativo, kaj kiu estas malrekta kaj devas devas esti esprimata p er prepozicio. Ekzemple Ekzemple oni ne scias, ˆcu cu oni devas devas diri: “mi instruas mian infanon pri Esperanto”, a˘ u: “mi instruas Esperanton u: al mia mia infan nfano” o”.. — La˘ u mia opinio la neklareco tute ne ekzistas, sed gi gˆi estas kreata nur arte arte.. En unu kunveno kunveno esperantist esperantistaa iu faris la demandon demandon,, ˆcu cu oni devas devas diri: diri: “mi amas amas vin”, vin”, a˘ u “mi vin amas”, kaj la kunvenintoj varmege kaj tute senrezultate senrezultate disputadis disputadis pri tio ˆci ci tutan vesperon; vesperon; tamen la respond respondoo esti estiss ja tute simpla simpla:: “amba˘ u frazoj frazoj estas estas bonaj!” bonaj!” Tia Tia sama sama respondo la˘ u mia opinio devas esti donata al la demando pri la verboj kun duoblaj komplement komplementoj. oj. Kiu devigas devigas nin diri, ke el la du supre cititaj frazoj pri instruado nepre unu devas esti rigardata kiel bona kaj la dua kiel malbona? Ili  ja amba˘ u estas konstruitaj tute regule la˘ u la leˆgoj goj de nia lingvo, amba˘ u estas tute klaraj kaj egale elegantaj, sekve amba˘ u estas tute bonaj, kaj la uzado de la unua a˘ u de la dua devas esti libere liber e lasata al la persona gusto de ˆciu ciu uzanto a˘u al la stilaj postuloj de la teksto. Eˆc se vi aliformigos aliformigos la frazon aktivan aktivan en frazon pasivan, vi anka˘ u ricevos nenian nen ian malklarecon, ˆcar kiu povas havi ian dubon pri la senco de la esprimoj “homo instruita” kaj “scienco instruita”? Cetere la personoj, kiuj nepre deziras diferencigi la francajn “instruire” kaj “enseigner”, povas tre bone en la unua okazo uzi “instrui” kaj en la dua “lernigi” (t.e. instrui iun pri io, lernigi ion al iu). Respondo 12, La Revuo, Revuo, 1907, Aprilo

46

* Verboj *

14.7 14.7

Pri Pri la part partic icip ipa a sufik sufikso so an anta˘ u verba finiˆ go go

La formoj “amatas”, “amitas” k.t.p., anstata˘ u “estas amata”, “estas amita”, per si mem ne prezentus ian rompon en nia lingvo, kaj, se la Lingva Lingva Komitato volus ilin aprobi, oni povus tre bone ilin uzi. Tamen, se la privataj a˘ utoroj utoroj per sia propra iniciativo volus uzi tiujn formo jn, mi tion ˆci ci ne konsilus. Privataj a˘utoroj utoro j povus p ovus enkonduki tiun t iun ˆci ci novan formon nur en tia okazo, se as as,, is k.t.p. signifus “estas”, “estis” sed, kvankam pli a˘ u malpli frue la verbaj finiˆgoj goj eble ricevos la signifon de la verbo “esti”, tamen gis gˆis nun ili tiun ˆci ci signifon ne havas. Respondo 15, La Revuo, Revuo, 1907, Aprilo

14.8 14.8

Ankor nkora˘ a˘ u pri la senco de la participa sufikso

Se anstata˘ u la kunsufiksa vorto “estanta” ni uzus ian simplan sensufiksan vorton vorton (ekzemple: “nuna”), “nuna”), tiam gia gˆia substantiva formo kompreneble neniel povus signifi homon, sed povus signifi nur abstraktaˆ abstraktaˆon; sed la sufikso de participo enhavas en si mem la ideon pri io konkreta (iu a˘u io io,, kiu. kiu. . . as), as), sek sekv ve verbo, substantivigita per p er participa sufikso, povas esprimi nur konkretaˆ konkretaˆon (ulon a˘ u aˆ aˆon). on) . Kaj Ka j ˆcar car en e n la grandeg gr andegaa plimulto plimult o da okazoj o kazoj la particip par ticipaa sufikso, sufik so, la˘u sia senco mem, esprimas ulon, tial la˘u la principo de sufiˆco co ni ne bezonas konstante aldonadi al gi gˆi la sufikson ul ul,, kaj nur en tiuj maloftaj okazoj, kiam per la dirita sufikso ni volas esprimi ne ulon, sed aˆon, ni aldonas la sufikson aˆ. Respondo 50, Oficiala Oficiala Gazeto, Gazeto, IV, 1911, p. 1

14.9 14.9

Pri Pri la infinit infinitiv ivo o en kelk kelkaj speci special alaj aj okaz okazoj oj

Kiel ni diras “mi vidis lin sana” (= “ke li estas sana”) — tiel la˘ u mia opinio ni povas anka˘ u diri “mi vidis lin kuri” ( = “ke li kuras”), “mi a˘udis udis lin paroli” (= “ke li parolas”); parolas”); sed la esprimojn “li faris ˆcion cion sen ridi” a˘ u “li restis du tagojn sen manˆ gi” g i” mi ne konsil onsilus us al vi uzi. Prepoz Prepozic icio ion n anta˘ anta˘ u verbo mi konsilus uzi nur en okazo de neceseco neceseco,, se alie ni povas bone esprimi nian penson. penson. Sed ansta anstata˘ ta˘ u “sen ridi” a˘ u “sen manˆgi” g i” ni povas ja tre bone diri “sen rido”, “sen manˆ go” go” a˘ u “neniom ridante”, “neniom manˆ gante”. gante”. Respondo 20, La Revuo, Revuo, 1907, Junio

47

* Verboj *

14.1 14.10 0

Pri Pri infi infini niti tiv vo post post ver verbo bo

ˆ Mi ne tute klare komprenis la esencon de via demando. Sajnas al mi, ke vi ne demandas pri io, sed vi simple esprimas vian opinion, ke en Esperanto oni uzas la infinitivon nur a˘u en formo de rekta komplemento (ekzemple “mi amas danci”), a˘ u en formo de nerekta komplemento kun la prepozicioj “por”, “anta˘ u (ol)”, “anstata˘ u”, u”, kaj ke en ˆciuj ciuj okazoj, okazo j, kiam oni bezonas b ezonas uzi la infinitivon kun iu alia prepozicio, oni devas uzi anstata˘u gi gˆi participon a˘u substantivo substan tivon n kun prepozicio (ekzemple: “li foriris, ne preminte lian manon” a˘u “sen premado de lia mano” anstata˘ u “sen premi lian manon”). Via opinio ˆsajna sa jnass al mi gusta. gˆusta. Respondo 30, La Revuo, Revuo, 1908, Februaro

48

LINGVAJ RESPONDOJ

15 15.1 15.1

Adv Adverboj, erboj, adv adverbaj erbaj form formoj oj Pri Pri la la uza uzado do de “am “amba˘ u” u”

“Amba˘ u” u” signifas: “ˆciuj ciuj du”, t.e. gi gˆi estas uzata anstata˘ u “ˆciuj”, ciuj” , kiam ni parolas nur pri du personoj a˘ u objektoj objektoj.. Tial Tial la konjun onjunkc kcia ian n uzado uzadon n de “amba˘ u” u” en la frazo “ni loˆgas gas en Londono amba˘ u en somero kaj en vintro” mi trovas trovas tute ne aprobinda aprobinda (estas konsilinde konsilinde diri: “kiel en somero, tiel anka˘ u en vintro”, a˘ u “ne nur en somero, sed anka˘ u en vintro”). vintro”). Kvank Kvankam am mi ofte uzis la formon “la amba˘ u”, tamen mi opinias nun, ke pli logike estas uzi la u”, vorton vorton “amba˘ “amba˘ u” u” sen artikolo. Respondo 54, Oficiala Gazeto, Gazeto, IV, 1911, p. 221

15.2 15.2

Pri Pri “mul “multe te da” da” kaj kaj “mul “multa ta” ”

La formoj “multe “multe da laboro” laboro” kaj “multa “multa laboro” estas estas egale bonaj. Egale Egale bonaj anka˘ u estas la esprimoj “mi konas tiom homojn” kaj “mi konas tiom da homoj”, homoj”, sed ne bone estus estus diri “mi konas konas tiom da homojn”, homojn”, ˆcar car en la lasta esprimo la formo “homoj” dependas ne de la vorto “konas”, sed de la prepozicio “da”, kiu ne postulas la akuzativon. La esperantisto, esperantisto, 1890, p. 60 B

Estas diferenco diferenco inter “multaj “multaj homoj” kaj “multe “multe da homoj”: “multaj “multaj homoj” homo j” = diversaj homoj homo j (ˆciu ciu aparte); “multe da homoj” homo j” = granda grand a nombro da homo j (kune). La Esperantisto Esperantisto,, 1893, p. 96

* Adverboj,

15.3

adverbaj formoj  *

49

Pri la la es esprimoj “j “jam ne ne. . . ” kaj “n “ne. . . plu”

Por tre multaj okazoj amba˘ u esprimoj ˆsajnas sajnas al mi egale bonaj, kaj mi tute ne vidas ian ka˘uzon, uzon, kiu devigus nin diri: uzu nur la unuan a˘ u nur la duan esprimo esprimon. n. Kial Kial senbezon senbezonee forpreni forpreni de ni la libereco liberecon n en tiuj tiuj okazoj, okazoj, kiam gi ˆ prezentas nenian maloportunaˆon? on? Tamen ne ˆcia iam m amba˘ u esprimoj povas reciproke anstata˘ ui ui unu la alian. alian. Ekzempl Ekzemplee anstata˘ u “ne parolu plu” ni ne povas diri “jam ne parolu”. Doni tute precizan klarigon de tiaj nedifineblaj vortoj, kiel “jam” a˘ u “plu” estas tre malfacile, kaj oni facile povus erari; tial mi limigas min nur per tio, ke mi donos klarigon proksimuman proksimuman,, ne garantiante, ke mia klarigo ta˘ugos ugos por ˆciuj okazoj. okazoj. “Jam” “Jam” la˘ u mia opinio efektive enhavas en si la ideon de ˆsanˆ sanˆgo go de stato, kiel montris “The British Esperantist” “plu” enhavas la ideon de da˘ urado. “Jam ne” povas rilati anka˘ urado. u al io, kio anta˘ ue ne ekzistis, sed estis nur intencata a˘ ue u esperata, — “ne plu” rilatas al io, kio ekzistis jam anta˘ ue. ue. Ekzemple, se mi eˆc neniam vizitis vin, sed nur intencis intencis tion fari, mi povas povas diri “mi jam ne vizitos vizitos vin” (se mi ˆsanˆ sanˆ gis gis mian intencon), sed “mi vin ne vizitos plu” mi povas diri nur en tia okazo, se mi  jam anta˘ ue vizitad vizitadis is vin. La esprim esprimon on “ne jam” (kiu signif signifas as ion tute alian alian ol “jam ne”) mi tute ne konsilas konsilas uzi, ˆcar car gi gˆi povus ka˘ uzi uzi malkompreniˆgon; gon; anstata˘ u gi gˆi mi konsilas uzi “ankora˘ u ne”. Diri “pli” anstata˘ u “plu” oni povas tre ofte, sed ne ˆciam. “P “Pli li”” = pli pli multe, “plu” = da˘ ure, pli malproksimen; “pli” signifas kvanton, multecon, ure, — “plu” signifas da˘ uradon uradon (en loko a˘ u tempo); en abstraktaj okazoj ni ofte povas uzi unu esprimon anstata˘ u la dua, ˆcar car tiam ilia senco se nco fariˆ gas gas preska˘ u la sama; sed kiam ni volas paroli rekte pri kvanto a˘ u pri da˘ urado urado (a˘ u malproksimiˆgado), gado), tiam ni ne povas intermiksi la amba˘ u vortojn. Respondo 26, La Revuo, Revuo, 1907, Oktobro

15.4 15.4

Pri Pri adv adverbo erbo pr prepo epozi zici cia a

Kiam la senco tion postulas, ni tre bone povas uzi adverbon en la senco de prepozicio; pri la formo formo,, en kiu ni devas tion fari, mi ne konsilus kateni nin per ia unu regulo regu lo por p or ˆciuj ciuj okazoj o kazoj,, sed mi konsilus konsilu s konformiˆ konfor miˆ gi gi ˆciufo ciufo je al a l la speciala spe ciala j bezonoj bezonoj de la frazo. frazo. Ekzem Ekzempl ple, e, se la adverbo adverbo devena devenass de verbo transi transira ra (kiu postulas akuzativon), tiam anka˘ u la adverbo-prepozicio konservas tiun saman econ kaj estas uzata kun la akuzativo (ekzemple, “koncerne tion” = kio koncernas tion, “rilate tion” = kio rilatas tion); se la adverbo anstata˘ uas uas vorton, kiu povas ligiˆgi gi kun substantivo nur per ia prepozicio, tiam anka˘ u la adverbo akceptas post si tiun prepozicion (ekzemple, “ka˘ uze uze de tio” = pro la ka˘ uzo de tio, “responde al via demando” = kiel respondo al via demando); se uzo la adverbo estas vorto ne devena, sed originala, kiu per si mem havas la sencon de prepozicio, tiam gi, gˆi, kiel ˆciu ciu alia prepozicio, ligiˆ gas gas kun la substantivo

* Adverboj,

adverbaj formoj  *

50

senper senpere, e, t.e. t.e. sen alia prepozi prepozici cioo kaj sen sen akuza akuzati tiv vo (ekzem (ekzempl plee “spi “spite te mia mia malami mal amiko”) ko”).. Tamen ame n en ˆciu ciu duba okazo vi ne faros eraron, se vi post adverboprepozicio uzos la prepozicion “je” a˘ u la akuzativon, akuzativon, ˆcar car vi ja scias, ke la˘ u nia gramatiko gramatiko en ˆciu ciu okazo, okazo, kiam la prepozicia rilato inter inter du vortoj estas ne klara, ni povas uzi la prepozicion “je”, kaj anstata˘ u la prepozicio “je” ni povas ˆciam ciam uzi la akuzativon. akuza tivon. Kompreneble, mi devas atentigi vin, ke pri ˆciuj ciuj viaj via j tri demandoj demando j mi donis al vi nur mian personan opinion, opinion, sed ne ian devigan decidon decidon.. Se vi trov trovas, ke estus necese nece se permesi p ermesi la uzadon de ˆciu ciu prepozicio prep ozicio kun infinitivo, de aparta apar ta vorto por “laktumo” “laktumo” kaj de unuforma unuforma regulo por ˆciuj ciuj adverbo adverboj-prepozic j-prepozicioj, ioj, vi povas povas peni akiri akiri por tio la oficialan oficialan pervoˆ pervoˆ cdonan cdonan decidon decidon de la Lingv Lingvaa Komitato. Respondo 37 c, La Revuo, Revuo, 1908, Majo

15.5

Pri la vorto vorto “ˆ “ˆ cu” cu”

Vian opinion, ke la vorton vorton “ˆcu” cu” ni devas, devas, kiom eble, uzadi nur en senco demanda, mi trovas tute prava. Ni povas gin ˆgin uzi anka˘ u en la senco de necerteco, a˘u de dubo, a˘ u en aliaj similaj sencoj, kiam ni ne havas pli bonan vorton (kiel en via ekzemplo “ˆcu cu pro timo, ˆcu cu pro fiereco, li nenion ne nion respondis”), sed mi neniam konsilus uzi gin gˆin tute senbezone anstata˘ u “jen”, “a˘ u” u” k.t.p. Prave vi diras, ke la frazo fraz o j “ˆsi si kutimas kutima s havi ˆce ce sia zono ˆcu cu rozon, rozo n, ˆcu cu diamanton” diamant on” kaj “diru tion ˆcu cu al la kapitano, ˆcu cu al la le˘ utenanto” estas ne tre bonaj; en utenanto” la unua okazo mi preferus “jen”, en la dua “a˘ u”. u”. Respondo 21, La Revuo, Revuo, 1907, Junio

15.6 15.6

Pri Pri abl ablat ativ ivo o abs absol olut uta a

Ablativo absoluta estas speciala formo, uzata nur en kelkaj tre malmultaj lingvoj; en Esperanto gi gˆi ne ekzistas. ekzistas. Kvank Kvankam am ˆgi gi nenie estis rekte malpermesita, tamen gia ˆgia uzado estus kontra˘ u la spirito de nia lingvo. En Esperanto la adverba participo par ticipo ˆciam ciam rilatas r ilatas la subjekton subjekt on de la ˆcefa cefa propozicio. Sekve oni povas diri “farinte (= kiam la leono faris) la dividon, la leono diris”, sed oni ne povas diri “la divido estante farita (= kiam la divido estis farita), la leono diris”. Enkonduki la latinan a˘ u francan ablativon absolutan (kiu por la plimulto plimulto da nacioj prezentus prezentus ion nenaturan) nenaturan) ni tute ne bezonas, ˆcar car ni ˆciam povas gin gˆin anstata˘ uigi per formo pli natura. En via frazo (“la reˆ uigi go go kunvokis siajn konsilistojn, por ke, ˆciu ciu el ili eldirante sian opinion opinion,, li povu fari decidon”) ni povas ja tute bone anstata˘ uigi la substrekitan esprimon per “kiam uigi

* Adverboj,

adverbaj formoj  *

51

ˆciu ciu el ili eldiros e ldiros sian opinion”, a˘ u per la pli mallonga “a˘ udinte udinte la opiniojn de ˆciuj”. Respondo 19, La revuo, revuo, 1907, Junio

LINGVAJ RESPONDOJ

16 16.1 16.1

52

Kon Konjun junkcio cio Pri Pri la la vor vorto to “kaj” “kaj”

Pli malpli 5-6 monatojn post la apero de la unua lernolibro de nia lingvo ni ricevis de unu sinjoro leteron, en kiu li skribis, ke nia lingvo estas tre bona, bonega, sed nur la vorto vorto “kaj” “kaj” forte malplaˆ malplaˆcas cas al li, tiel malplaˆ malplaˆcas, cas, ke li sendis al ni promeson, promeson, ke li ellernos ellernos nian lingvon kun la kondiˆ kondiˆco, co, ke ni elˆ elˆetu la vorton vorton “kaj”! “kaj”! Kaj tiu ˆci ci sinjoro tute ne estas humoristo, humoristo, li skribis skribis ˆ la vorto “kaj” estas bona a˘ tute serioze! Cu u malbona, — tiu ˆci ci ekzemplo (kiu ne estas la sola en sia maniero) montras, ke kelkaj tute ne komprenas la karakteron de nia afero kaj rigardas gin gˆin de punkto de vidado pure persona. Anstata˘ u analizi, analizi, ˆcu cu la proponita sensignifa sensignifa reformeto estas efektive efektive necesa por la afero mem, la dirita sinjoro diris, ke li persone ne ellernos la lingvon, se la vorto “kaj” ne estos ˆsanˆ gita! gita! Se ni eˆc supozus, ke la vorto vorto “kaj” “kaj” per si mem estas tre facile ˆsanˆ sanˆgebla, gebla , — ˆcu cu povas iam ekzisti ekzis ti lingvo tutmonda, tutmo nda, se ˆciu ciu lernant ler nantoo volos, volo s, ke oni ˆcion cio n ˆsanˆ sangu gˆu en gi gˆi la˘ u lia persona plaˆco? co? Se ni n i volas havi lingvon tutmondan, ni devas anta˘ u ˆcio cio kutimi meti niajn nia jn personajn gustojn sur la lastan lastan planon. planon. Nun ni supozu, supozu, ke la reformo reformo de “kaj” “kaj” havas havas efektive efektive gravan celon ne personan, sed komunan, kaj ni rigardu, kion oni povas fari ˆ gi kun tiu ˆci ci vorto. vorto. Je kio propre la vorto “kaj” estas kulpigata? Cu gˆi estas malbonso malbonsona? na? tro longa? longa? ne preciza? preciza? elvok elvokan anta ta konfuzon konfuzon kun aliaj aliaj vortoj? vortoj? Ni forte fort e dubas, du bas, ˆcu cu iu respondos re spondos tiujn ˆci ci demando de mandojn jn alie, ol per p er absoluta “ne”! Kio do? La proponint proponintoo diras, ke anstata˘ anstata˘ u la “arbitre elpensita kaj” devus esti prenita la ˆciukonata ciukonata “et” a˘ u “e”. Ne irante irante ankora˘ ankora˘ u pli malproksimen, ni jam povus respondi, ke tiu ˆci ci bagatelo povus servi kiel motivo motivo tiam, se ni havus ankora˘ u tute liberan elekton inter “kaj” kaj “e, et”, sed fari pro tia bagatela motivo rompon en la lingv lingvoo tute tute ne estas estas inde. inde. Sed se ni iros iros pli malproksimen, malproksimen, ni vidos, ke eˆc tiam, kiam la vorto vorto ne estis ankora˘ u kreita, estus granda demando, ˆcu cu “et, e” estas pli bona ol “kaj”. La vorto “kaj” “kaj” ne sole ne estas maloportuna, sed gi gˆi anka˘ u tute ne estas arbitre elpensita (ˆ gi gi estas vorto greka = la latina “et”). Sekve la motivoj kontra˘ u “kaj” estas tiel bagatelaj, bagatelaj, ke eˆc en la tempo de la kreado kreado ni devus devus preni preni “et, e” anstata˘ anstata˘ u “kaj” nur tiam, se la uzebleco de amba˘ u formoj estus egala; sed ilia uzebleco ne estis egala: dum la vorto “kaj” “kaj” estas tute libera, la vortoj “e” kaj “et” estis necesaj por la finiˆgo go de l’ adverbo kaj por la sufikso de malgrandeco, por kiuj ni ne povis doni aliajn vortojn (uzi tiun saman formon por finiˆ go go gramatika

* Konjunkcio  *

53

a˘u sufikso kaj por sendependa vorto ni ne povis, ˆcar car la˘ u la konstruo de nia lingvo [pro la senlerna uzebleco de la vortaroj] la finiˆ goj goj kaj sufiksoj estas sendepend sendependaj aj vortoj). vortoj). Se ni volus doni doni “e” a˘ au˘ “et” por “kaj”, ni devus doni ian sovaˆgan gan formon al la tuta kategorio de la adverboj a˘ u la tuta kategorio de la vortoj etaj; inter tuta kategorio da vortoj kaj unu simpla vorteto ni elek elekti tiss la unuan, unuan, kaj tial la ofero ofero devis devis fali fali sur sur la flanko flanko de la last lasta. a. La neprenado de “e”, “et”, “i” kaj tiel plu estis sekve de nia flanko ne simpla ˆ ni estis pravaj a˘u ne, ne estas “netrovo de la bono”, sed intenca faro. Cu nun nu n tempo priparoli priparoli;; sed se jam tiam la forˆ forˆeto eto de “e”, “et” k.t.p. k.t.p. estis estis ne tute sen motivoj, tiom pli ne ekzistas ka˘ uzo uzo por nun enkonduki gin gˆin per oferoj de rompado rompado.. Tuˆsante sante la novajn novajn vortojn en la Plena vortaro, reformoj en apartaj vortoj povas esti farataj sen granda malutilo; sed en la vortoj de la fundamenta vortareto kaj precipe en tiaj vortoj kiel “kaj”, kiuj estas tro konataj kaj uzataj uzata j sur ˆciu ciu paˆso so de la unua tago de ekzistado de nia lingvo, reformoj reformoj sen gravaj gravaj motivoj motivoj ne devas devas esti farataj. farataj. Pri la sensign sensignifa ifa vorteto vorteto “kaj” ni parolis tiel vaste ne por solvi la demandon pri la vorteto mem, sed nur ˆcar gi gˆi donis al ni la okazon turni la atenton de niaj amikoj sur la manieron manieron,, en kiu la dirita reformo estis al ni proponita; kaj ni ripetas nian opinion, ke la obeado al la personaj gustoj en tiel komuna afero, kiel la nia, estas tre maluti malutila. la. Se ni tiel energie energie batalas kontra˘ kontra˘ u ˆcia cia sennecesa reformo, ni faras ˆgin g in ne el amo al niaj propraj formoj a˘ u el malamo al fremdaj opinioj, kiel kelkaj eble pensas, sed el amo kaj zorgo por nia afero mem, kiu kompreneble balda˘ u tute detruiˆ gus, gus, se ˆciu ciu aparte volus gin gˆin el pura persona opiniamo ˆsiri siri la˘u sia plaˆ p laˆco co kaj sen grava grava neceso n eceso montri sur gi gˆi siajn talentojn. La Esperantisto Esperantisto,, 1891, p. 49

LINGVAJ RESPONDOJ

17 17.1 17.1

54

Prepozi pozici cioj oj “Kro “K rom” m” kaj “ek “ekst ster er” ”

En la plena vortaro ni donis la vorton “krom” sed poste, vidante ke kelkaj amikoj per la vorto “ekster”, kiu ekzistas en la malgranda fundamenta vortareto, kvankam sub iom alia senca nuanco, tute bone esprimas anka˘ u la sencon de “krom”, ni komencis anka˘ u uzadi tiun ˆci ci vorton vorton en la senco de “krom”. La Esperantisto Esperantisto,, 1891, p. 7

17.2 17.2

Pri Pri la la vor vorto to “kro “krom” m”

La prepozicio “krom” anta˘ u iu vorto signifas, ke tiu vorto staras ekster la temo de nia parolado, ke ni rigardas gin gˆin kiel ion apartan; tial ˆgi gi povas havi egale bone la sencon de escepto kaj la sencon de aldono, depende de la cirkonstancoj, en kiuj gi ˆgi estas uzata. uzata. “Krom” “Krom” per si mem esprimas nek escepton, nek aldonon, gi ˆgi esprimas nur apartigon apartigon;; sed se d ˆcu cu tiu t iu apartigo apa rtigo estas farata por ion forigi, a˘ u kontra˘ ue, u e, por gin gˆin pli akcenti, tion montras la senco de la frazo mem. Ekzemple, kiam mi diras: “tie estis ˆciuj ciuj mia j frato fra tojj krom Petro”, ˆciu ciu komprenas, ke mi apartigas Petron, por montri, ke li ne estis inter la “ˆciuj” ciuj” sed kiam mi diras: “krom “krom Petro Petro tie estis anka˘ anka˘ u ˆciuj ciuj aliaj miaj fratoj”, oni facile komprenas, ke ˆci ci tie mi apartigis Petron nur tial, ke pri li ni jam parolis, a˘u pri li oni jam scias, ke li tie estis, a˘u ke li tie devis devis esti. Kompren Kompreneble eble,, la vorto “krom” povas iufoje ka˘ uzi uzi neprecizecon a˘ u malkompreniˆgon; gon; sed en tiaj okazoj ni devas eviti la vorton “krom” kaj uzi anstata˘u gi gˆi la pli precizajn esprimojn “esceptinte” a˘ u “ne sole, sed anka˘ u”. u”. Respondo 32, La Revuo, Revuo, 1908, Majo

17.3 17.3

Pri Pri la la pre prepoz pozic icio io “d “da” a”

La esprimo “dum la frua parto da la jaro” ˆsajnas sajn as al mi nebona; neb ona; mi preferas “de la jaro”, ˆcar car en la dirita frazo la vorto “parto” signifas ne mezuron, sed nur limigitan aparta a partaˆˆon. Tiel ekzemple “monato” estas parto par to da temp te mpo, o, ˆcar ca r gi gˆi esprimas simple mezuron, sed “Januaro” estas parto de jaro ja ro,, ˆcar ca r gi gˆi esprimas ne mezuron, mez uron, sed difinitan difinita n limigitan apartaˆ apartaˆon; on; “kvaronjaro” (= mezuro) estas

55

* Prepozicioj  *

parto da jaro, sed “printempo” (= speciale montrita parto) estas parto de  jaro. Oni devas memori, ke “parto”, “peco” k.t.p. havas la sencon de mezuro ofte,, sed ne ˆciam. Dum la vorto ofte vorto “da” (kiu enhav enhavas kaˆsite site la sencon sencon de “ia”) montras, ke ni parolas pri kvanto da ia aˆo, o, sed ne pri gia gˆia individueco individueco (ekzemple peco da viando = peco da ia viando), la artikolo “la” montras, ke ni parolas pri objekto individue difinita (a˘u pri ˆciuj ciuj objektoj de la sama speco), de kiu ni prenas parton (ekzemple “peco de la viando kiun mi havas anta˘ u mi”); tial ni povas diri, ke, kvankam teorie la kombinado de “da” kun “la” ne estas malpermesata, sed en la praktiko tia kombinado estas uzebla nur en tre maloftaj maloft aj okazoj, tiel malofte, ke ni eˆc pov p ovas as simple konsili, ke oni neniam uzu “da” anta˘ u “la” (krom la okazoj, okazoj, en kiuj la senco tion ˆci ci nepre kaj tute sendube postulas). Respondo 16, La Revuo, Revuo, 1907, Junio

17.4 17.4

Pri Pri “de” “de” post post par parti tici cipoj poj pasiv pasivaj aj

Post pasivaj participo j la prepozicio “de” ˆciam ciam montras nur la aganton aganton;; ekzemple, en la frazo “la libro estas legata de Adolfo” la prepozicio “de” montras, ke Adolfo estas la aganto, kiu legas. Uzi post pasiva participo simplan prepozicion “de” en ia alia senco ni devas devas ˆciam ciam eviti. Ekzemple, Ekzemple, anstata˘ u la frazo: “lia propra poˆshorloˆ shorloˆ go go estis est is ˆstelit ste litaa de la hoko, sur kiu li ordinare pendigis gin” gˆin” estus pli bone diri “for “ for de la hok hoko. . . ”. An Anst stat ata˘ a˘ u “ˆsi si trovi trov i gis gˆis ˆsirm si rmat ataa for de liaj entreprenoj” mi konsilus diri “kontra˘ “kontra˘ u liaj entreprenoj”. Respondo 34, La Revuo, Revuo, 1908, Majo

17.5 17.5

Pri Pri “al” “al” anst anstat ata˘ a˘ u akuzativo

En tre multaj okazoj la prepozicio “al” povas tre bone esti uzata, por esprimi direkton; tamen ne en ˆciuj okazoj oni povas tion fari. Anstata˘ u “mi veturas Londonon” oni povas tre bone diri “mi veturas al Londono” sed se anstata˘ u la frazo “la muso kuris sub la liton” ni dirus “al “al sub la lito”, la senco de la frazo fraz o iom ˆsanˆ sanˆgiˆ giˆgus. gus. “Al” “Al” ordinare ordinare montras montras nur la celadon celadon,, la vojon al iu loko, dum la akuzativo povas enhavi en si anka˘ u la ideon de atingo de la celo; sekve la frazo “la muso kuris al sub la lito” montrus, ke la muso kuris en la direkto al sub la lito, sed pro ia ka˘ uzo u zo gi gˆi ne atingis la lokon sub la lito, a˘ u almena˘ u ni ne vidis tiun atingon. atingon. Tamen mi ripetas, ripetas, ke en la plimu plimulto lto da okazoj la diferenco inter “al” kaj akuzativo estas tiel malgranda, ke mi volis siatempe eˆc proponi komunan regulon, ke anstata˘ ansta ta˘ u akuzativo de direkto oni povas povas ˆciam ciam uzi la prepozicion “al” kun nominativo nominativo.. La personoj, p ersonoj, por kiuj la akuzativo de direkto prezentas ian malfacilaˆ malfacilaˆon, povas eˆc nun sen ia peko

56

* Prepozicioj  *

kontra˘ u la gramati gramatik ko uzi en tiaj tiaj okazoj okazoj la prepozi prepozici cion on “al”. “al”. Se ekzempl ekzemplee anstata˘ u “venu ˆci ci tien” vi diros “venu al ˆci ci tie”, oni povos diri, d iri, ke via stilo estas ne tute klasika, sed oni ne povos diri, ke vi faris gramatikan eraron eraron.. Respondo 36, La Revuo, Revuo, 1908, Majo

17.6 17.6

Pri Pri “per “per” ” post post pasi pasiv vo

La prepozicion “per” post pasivo ni povas uzi nur en tia okazo, se gi gˆi troviˆgas gas anta˘ u vorto, kiu esprimas ne la aganton mem, sed rimedon rimedon,, uzitan de iu alia aganto; aganto; ekzempl ekzemple: e: “la letero estas skribita skribita per blua inko” (ne “blua inko skribis la leteron”, sed “iu “iu persono skribis la leteron, uzante por tio bluan inkon kiel rimedon rimedon”); ”); sed la esprimo “la tero estas kovrita per neˆgo” go” ne estas b ona, on a, ˆcar ca r ˆci ci tie ti e ne iu kovris kovris la teron per neˆ go, go, sed la neˆgo go mem kovris la teron; sekve la neˆgo go mem estas la aginto, kaj gi ˆgi devas havi anta˘ u si l a prepozicion “de”. La prepozicio “de” post pasivo pasivo ˆciam ciam montras, ke se ni aliformigus la pasivan frazon en aktivan, la vorto, kiu havas anta˘ u si la diritan prepozicion, fariˆgus gus subjekto de la frazo. Respondo 41 b, La Revuo, Revuo, 1908, Majo

17.7 17.7

Pri Pri la vorto orto “po” “po”

La vorto “po” anta˘ u iu esprimo de mezuro signifas, ke tiu mezuro rilatas ne al ˆciuj ciuj persono per sono j a˘ u objektoj kune kune,, sed se d al ˆciu ci u aparte aparte;; ekzemple: ili ricevis po kvin pomoj p omoj = ne ˆciuj ciuj kune ricevis 5, sed ˆciu el ili aparte ricevis kvin pomojn; la drapo kostas po 2 spesmiloj por metro = ˆciu ci u me metr troo (ne la tuta drapo) kostas 2 spesmilojn sp esmilojn;; ili vendas pogrande p ogrande = ˆciu ciu aparta porcio, kiun ili vendas, estas estas granda (t.e. (t.e. ili venda vendass nur grandajn porciojn). porciojn). Oni ne povas povas diri “je 80 centimoj po funto” a˘ u “30 mejlojn po horo”, sed oni devas diri “po 80 centimoj centimoj por (ˆciu) ciu) funto”, funto”, “po 30 mejloj en horo”. Respondo 42, La Revuo, Revuo, 1908, A˘ugusto ugusto

17.8 17.8

Pri Pri pr prepo epozi zici cio o anta˘ anta˘ u infinitivo

ˆ prepozicio, la˘ Ciu u sia logika esenco, povas esti uzata nur anta˘ u substantivo substantivo.. Sekve se anta˘ u vorto, kiu havas verban sencon, ni deziras uzi prepozicion, ni devas doni al tiu verbosenca vorto la formon de substantivo; ekzemple: anstata˘ u “kun saluti”, “sen respondi” ni devas diri “kun saluto”, “sen respondo”. Se la vortoj “por” kaj “anstata˘ u” estas uzataj kun la infinitivo, ili u”

* Prepozicioj  *

57

tute ne prezentas ian escepton, sed la ka˘ uzo de tia uzado estas alia, nome: uzo la vortoj “por” kaj “anstata˘ u”, u”, uzataj anta˘ u infinitivo, havas la sencon ne de pura prepozicio, sed preska˘ u de konjunkcio, kaj en tiuj okazoj la uzado de substantivo apud ili estas ne ebla; ekzemple, en la frazo “anstata˘ u stari li sidas” ni ne povas anstata˘ uigi uigi la formon “stari” per “staro”, dum ˆce ce ˆciu ciu alia prepozicio pura ni ˆciam povas uzi la verbosencan vorton en formo de substantivo (ekzemple, “sen ia diro” anstata˘ u “sen ion diri”). Respondo 37 a, La Revuo, Revuo, 1908, Majo

LINGVAJ RESPONDOJ

18

58

ˆ goj Sanˆ go j

ˆ goj Sanˆ g oj Tiel same malmulte, kiel per gustoj personaj personaj,, ni devas nin anka˘ u gvidi en niaj proponoj per gustoj naciaj naciaj,, se la proponoj havas nenian alian celon ol nur flati nelerte tiun a˘ u alian nacion, alportante alportante per tio ˆci ci nenian utilon al la nacio kvaza˘ u flatata kaj grandan malutilon al la afero mem. Tiel ekzemple unu sinjoro, kiu nun apartenas al la plej varmaj amikoj de nia lingvo, en la komenco estis forte kolera kontra˘ u gi gˆ i el la ka˘ uzo, u zo, ke gi gˆi “ne estas est as sufiˆce ce interna inte rnacia cia”, ”, ˆcar car gi gˆi enhavas preska˘ u nenian nenian vorton vorton rusan. rusan. Multe Multe ni jam devis suferi de tiu malvasta pse˘udo-patr udo-patrioti iotismo smo,, kun kiu diversaj diversaj personoj renkontis nian aferon, kies devizo estas “frateco de la popoloj”. Dum unuj malamike renkontis nian aferon el la ka˘uzo, uzo, ke nia unua debuto, la unua lernolibro de nia lingvo, eliris en lingvo rusa — la supre dirita sinjoro en la unua tempo trovis, ke nia afero estas “malamika al la rusa popolo, ˆcar. car. . . Volap¨uk uk havas la rusan vorton “ibo”, dum ni donis por gi gˆi la ˆsanˆ sa nˆgitan gitan franca fra ncan n vorton vor ton “ˆcar”! car ”! Unu redaktoro de sveda gazeto trovis, ke nia lingvo havas karakteron tro italan. italan. Kiam Kiam ni ne povis povis akcepti akcepti lian proponon kaj sen ia celo celo “malita “malitalig ligi” i” nian lingvon, la proponinto ne longe atendis kaj provis fari mem lingvan miksaˆ mi ksaˆon, o n, kiu la˘ lau ˘ lia opinio devus pli plaˆci ci al la norda j popoloj. pop oloj. Ni ne bezonas bez onas rakonti, kio fariˆgus gus el nia afero, se ˆciu ciu popolo volus volus el simpla vanteco vanteco doni al gi gˆi sian propran propran karakte karakteron. ron. Nia afero fariˆ gus gus absol absolute ute neebl neebla. a. Kaj se gi gˆi eˆc estus e stus ebla, — ˆcu cu la flatita pop popolo olo mem ion ga jnus de tio? La dirita dir ita sveda sinjoro, kiu en la komenco diris, ke liaj lia j ˆsanˆ sanˆ goj goj estas necesaj necesaj,, kaj faris provojn en la da˘ uro de kelka tempo, nun vidas jam, al kio ˆgi uro gi lin kondukis: la lingvo fariˆgis gis malbonsona kaj malregula, kaj el la svedoj mem, por kies nacia flato li volis volis pereigi nian aferon, neniu akceptis akceptis liajn ˆsanˆ sanˆ gojn, gojn, dum nia lingvo en ˆgia gia nuna formo, kiu estas tiel “malsveda”, havas multajn amikojn inter la svedoj kaj estas al ili multe pli oportuna kaj pli hejma, ol la svedigita, kiu mortis, anta˘ u ol ˆgi gi akceptis ian difinitan formon. Unu el niaj slavaj amikoj trovis, ke la lingvo internacia devas havi tiom same same da slavaj slavaj vortoj, vortoj, kiel da romanaromana-germ germanaj. anaj. Li anka˘ anka˘ u volis krei novan lingvon, kiu enhavus en si multajn vortojn slavajn; sed balda˘u li konvinkiˆgis, gis, ke ne sole al aliaj popoloj, sed al la slavoj mem multe pli oportunaj kaj agrablaj estas niaj vortoj vortoj romana-germanaj, romana-germanaj, ol la vortoj slavaj, slavaj, kiuj, enmetite enmetite en sistemon romana-germanan, tranˆcas cas la orelon ore lon kaj fariˆ gas gas al la slavoj mem multe multe malpli malpli kompre komprenebl neblaj, aj, ol la vortoj vortoj ne slavaj. slavaj. (Se ni bone memoras, memoras, la

ˆ goj  goj  * * Sanˆ

59

vorto “internacia” “internacia” tie estis tradukata tradukata “meˆ “meˆufoka” ufoka” sed ni petas, ke iu slavo slavo diru al ni, kion li pli bone komprenas kaj memoros, la vorton “internacia” a˘ u ˆ “meˆufoka”? ufoka”? li estos preta pret a serˆ s erˆci ci la vorton en ia hina vortaro, kaj al li eˆc ne venos venos en la kapon, ke la vorto vorto estas kunmetita kunmetita el lia propra slav slava “meˆ “meˆdu” kaj la germana “Volk”, perdinte la d kaj la l, ˆcar ca r anka˘ an ka˘ u 2 konsonantoj ne devas devas stari kune!). kune!). Se la amiko amiko,, egale egale al la aliaj, aliaj, farus farus sian proponon nur teorie,, li eble teorie e ble eˆc nun restus rest us ˆce ce sia opinio kaj eble kolerus nin, ke ni estas tiel obstinaj obstina j kaj ne volas enkonduki tiun ˆci ci “necesan” ˆsanˆ sanˆ gon; gon; sed feliˆce ce li faris provon praktikan praktikan,, kaj la praktiko lin la plej bone konvinkis, kaj nun li denove fariˆgis gis tre varma amiko de nia lingvo en gia gˆia nuna formo. El la diritaˆ diritaˆo ni pov p ovas as eltiri la sekvantan sekvantan regulon: se ni volas proponi a˘ u fari far i ian ˆsanˆ sangon gˆon ni devas nin demandi, kian utilon la ˆsanˆ sanˆ go go alportus al la lingvo mem, kaj ˆcu cu la utilo de la ˆsanˆ sanˆgo go kovrus la malutilon; sed ni neniam devas obei la senfondajn senfondajn gustojn kaj la simplan simplan vantecon antecon de ia aparta nacio, ˆcar car tiam ni malutilon alportus al nia afero grandan kaj kaj utilon ni alportus al neniu nenian. En ˆciuj ciuj okazoj, okazoj, kiuj ne estas absolute gravaj gravaj per sia enhavo enhavo mem, vantaj senka˘ uzaj gustoj naciaj devas en afero internacia tiel same absolute uzaj silenti, kiel la gustoj personaj, se ni ne volas el persona a˘ u nacia disputemeco disputemeco pereigi nian aferon; tiuj ˆci ci gustoj devis silenti silenti jam en la tempo de la kreado de l’ lingvo, kaj tiom pli ili sendube devas silenti, se ilia obeado postulas rompadon en nia lingvo. La Esperantisto Esperantisto,, 1891, p. 49-50

60

LINGVAJ RESPONDOJ

19 19.1 19.1

Stilo Pri Pri idi idiot otism ismoj oj en esper esperan anto to

Mi esperas, esp eras, ke iom post iom ˆciuj ciuj idiotismoj idiotismo j malaperos malap eros kaj cedos sian lokon al esprimoj tute logikaj kaj internaciaj. Tamen la˘ u mia opinio ni devas fari tian anstata˘ uigadon uigadon nur en tia okazo, okazo, se ni povas povas tion ˆci ci fari tute oportune oportune;; sed en okazo, se ni por ia idiotismo ne trovos pli bonan esprimon pure logikan, tio ˆci ci ne devas devas nin ˆcagreni; cagreni; kaj la idiotismo idiotismo povas povas tute oportune resti kiel “esperantismo”, se gi gˆi nur estos komune akceptata akceptata.. Lingvo Internacia , 1905, p. 545

19.2 19.2

Pri Pri la esper esperan anta ta stil stilo o

En mia traduko de “La Revizoro” troviˆ gas iafoje frazoj ne tuj kompreneblaj; gas precipe precipe ofte vi trovos trovos tiajn frazojn en la paroloj paroloj de Osip. Osip. Tamen amen ne gusta ˆ estas via supozo, ke tiuj frazoj estas la˘ uvorta traduko de la rusa stilo. Osip uvorta parolas ne per stilo tute logika kaj literatura, sed per stilo de malklera rusa servisto, servisto, kaj mi devis almena˘ u iom konservi tiun stilon, por ne forpreni de liaj paroloj ilian tutan karakterecon. karakterecon. Li ofte simple kripligas la vortojn. Mi penis tion ˆci ci eviti, ˆcar, car, se por la leganto oni povus doni klarigojn en la malsupro de la paˆgo, go, al la a˘udanto udanto en la teatro oni tion ˆci ci ne povas povas fari. Nur en unu loko mi devis uzi “registreto” anstata˘ u “kolegia registratoro” (malalta ofica rango en Rusujo), kaj, anstata˘ u doni enuigajn klarigojn, mi simple donis al la vorto vorto signetojn signetojn de citado, citado, por montri, montri, ke la vorto vorto estas ne normala. normala. En aliaj lokoj mi uzis esprimojn ne ˆgustajn, gustajn, tamen ne kripligitajn (ekzemple mi intence uzis “kartetoj” anstata˘ u “kartoj” (ludaj), (luda j), “publikaˆ “publikaˆo” anstata˘ u “publikeco” k.t.p.) . Mi esperas, ke la leganto a˘u a˘udanto udanto facile komprenos, ke tio ˆci ci estas estas ne stilo stilo de bona Esperan Esperanto, to, sed stilo stilo de malkle malklera ra homo, homo, a˘ u speciala stilo de tiu a˘ u alia prezentata persono. Kelkaj Esperantistoj pensas, ke mi uzas en miaj verkoj stilon slavan. Tia opinio opinio estas tute erara. Estas Estas vero, vero, ke slavoj slavoj ofte posedas posedas en Esperanto Esperanto pli bonan stilon, ol germanoj a˘ u romanoj; sed tio ˆci ci venas ne de tio, ke la stilo en Esperanto estas slava, sed nur de tio, ke la slavaj lingvoj havas vortordon pli simplan kaj sekve anka˘ u pli proksim proksiman an al la vortordo vortordo en Esperanto. Esperanto. La vera stilo Esperanta estas nek slava, nek germana, nek romana, gi gˆi estas — a˘u almena˘ u devas esti — nur stilo simpla kaj logika.

61

* Stilo  *

Tamen ˆcio cio devas esti en gusta gˆusta mezuro mezuro.. An Ank ka˘ u en Esperanto troviˆgas gas diversaj (ne multaj) idiotismoj, kaj tute malprave kelkaj Esperantistoj ilin kontra˘ uba talas, ubatal as, ˆcar car lingvo ling vo absolute logika kaj tute sen idiotismoj estus lingvo senviva kaj tro peza; sed kvankam kelkaj el la Esperantaj idiotismoj estas prenitaj anka˘ u el la lingvoj slavaj (dum aliaj estas prenitaj el aliaj lingvoj), ili tamen estas ne slavismoj, sed esperantismoj esperantismoj,, ˆcar car ili fariˆgis gis parto de la lingvo.. lingvo La stilo Esperanta ne imitas blinde la stilojn de aliaj lingvoj, sed havas sian karakteron arakteron tute specialan kaj memstaran memstaran,, kiu ellaboriˆgis gis en la da˘ uro uro de longa praktika praktika uzado de la lingvo lingvo kaj pensado en tiu ˆci ci lingvo lingvo anta˘ u ol la lingvo lingvo estis publikigita. publikigita. Se iu slavo slavo ne havas havas ankora˘ u sufiˆ su fiˆce ce da sperto en la lingvo kaj volos traduki en Esperanton la˘ uvorte el sia nacia lingvo, lia stilo uvorte estos tiel same malbona kaj sensenca, kiel la Esperanta stilo de nesperta romano a˘ u germano. Por ekzemplo mi citos al vi pecon de unu el tiuj leteroj, kiujn mi ofte ricevas de rusoj, kiam ili ellernis la gramatikon kaj vortojn de Esperanto, Esperanto, sed ne konas konas ankora˘ u gian gˆian stilon kaj tradukas la˘ uvorte uvorte el sia nacia lingvo. lingvo. Komparu la stilon de tiu ˆci ci peco (gramatike (gramatike kaj vortare vortare senerara!) senerara!) kun la stilo Esperanta, kaj tiam vi tuj vidos, kiel erara estas la opinio de kelkaj personoj pri la “slaveco” de la Esperanta stilo: “Favora “Favora Regnestr Reg nestro! o! Honoro Honor o havas alkuˆsigi, sigi, kio la˘ lau˘ ka˘ uzo uzo de anta˘ uskribita uskribita al mi kun kuracisto kuraco mi en efektiva tempo ne en stato elpleni de donita kun mi al vi promeso; apud kio postaperigas, ke mi turnos sin al domo tra du monatoj, ne pli frue de fino de A˘ ugusto”. ugusto”. Tiu ˆci ci sama peco en stilo Esperanta sonus tiamaniere: “Estimata sinjoro! Mi havas la honoron raporti al vi, ke ka˘ uze uze de kuracado, rekomendita al mi de la kuracisto, mi en la nuna tempo ne povas plenumi la promeson, kiun mi donis al vi; mi anka˘u sciigas vin, ke mi revenos hejmen post du monatoj, ne pli frue ol en la fino de A˘ugusto”. ugusto”. Respondo 1, La Revuo, Revuo, 1906, Decembro

19.3 19.3

Pri Pri la sti stilo lo en en miaj miaj lastaj lastaj ver verk koj

Vi skribas, ke en miaj lastaj tradukitaj verkoj iufoje troviˆgas gas frazoj malfacile kompreneblaj. Vi volis konvinki iun ne-Esperantiston pri la bonega komprenebleco de Esperanto, vi komencis traduki anta˘ u li unu lokon el “La Rabistoj” kaj kun granda ˆcagreno cagreno vi trovis trovis frazon, kiun vi mem ne bone komprenis, komprenis, kaj kiun kelkaj invititaj de vi Esperantistoj a˘ u anka˘ u ne bone komprenis, a˘ u tradukis tradukis malsame! malsame! Mi komprenas komprenas vian ˆcagrenon, cagrenon, kaj, se gi gˆi estis ka˘ uzita uzita de mia malbona malbona traduko traduko,, mi petas vian vian pardonon; pardonon; sed. . . permesu permesu al mi diri, diri, ke parte vi anka˘ u mem estis kulpa. kulpa. Po Porr fari neprepari nepreparite te eksperim eksperimen enton ton anta˘ u

* Stilo  *

62

ne-Esperantisto, vi devis elekti ne verkon klasikan kaj seriozan, sed ian verkon pli simplan. Se tiu a˘u alia frazo en verko de anta˘ u longe mortinta klasikulo estas ne klare komprenebla, komprenebla, gi gˆi estas plej ofte ne la kulpo de la traduka lingvo, sed la kulpo de la a˘ utoro utoro mem. mem. Vi ja scias, scias, ke la grandaj grandaj verki verkistoj, stoj, kiuj pli zorgas pri la enhavo de siaj verkoj, ol pri plena populareco de ilia formo formo,, ofte bezonas komentariojn komentariojn,, ˆcar car eˆc membro memb rojj de ilia propra pro pra nacio nac io ne ˆciam cia m tute tut e bone komprenas tiun a˘ u alian frazon el iliaj verkoj. Tial ne miru, ke en miaj tradukoj de la klasikaj verkoj vi trovos iufoje lokon, kiu en la unua momento ˆsajnos sajnos al vi ne tute klara. Se mi volus volus doni nur tradukojn kun tute populara stilo, tiam mi devus: a) elekti por traduko nur verkojn popularajn; b) ˆciujn ne perfekte kompreneblajn a˘ u ne facile tradukeblajn frazojn tute elˆ elˆeti, a˘ u traduki ilin libere la˘ u mia plaˆ plaˆco. co. Tia maniero maniero de agado agado estus estus por mi tre oportuna kaj postulus de mi multe malpli da tempo, ol mia unua maniero de tradukado, kiu ofte devigas min longe mediti pri tiu a˘ u alia esprimo a˘ u frazo. Sed kvankam la ˆsa jna valoro de miaj tradukoj tiam multe pligrandiˆ gus, gus, ilia efektiva valoro multe malgrandiˆ gus, gu s, ˆcar: ca r: 1) nia literaturo konsistus konsistus tiam nur el verkoj malgravaj; 2) la tradukoj estus ne fidindaj kaj donus malˆ gustan gustan kopion de la tradukita verko; 3) nia lingvo ling vo ne riˆciˆ ciˆgus gus kaj ne disvolviˆgus. gus. Precipe pri tiu ˆci ci tria punkto mi volus atentigi atentigi niajn nia jn verkistojn: verkistojn: estas tre dezirinde, dezirinde, ke ni ne evitu malfacilajn tradukojn, sed kontra˘ue, ue, ke ni n i ilin i lin serˆcu cu kaj venku, ˆcar car nur tiamaniere nia lingvo plene ellaboriˆ gos. Naciajn idiotismojn, kiuj ne gos. prezentas prezentas necesaˆ necesaˆon, ni devas devas kompreneble kompreneble eviti kaj ni devas devas peni traduki ilian sencon en maniero plej logika kaj internacia; sed tiajn esprimojn, kiujn ˆciu ciu lin lingvo gvo nepre nep re devas posedi, ni devas peni en tiu a˘ u alia maniero nepre traduki,, sed ne simple eviti ilin, pro timo, ke nia esprimo traduki esprimo eble ne plaˆ cos cos al la legantoj a˘ u ne ˆciuj ci uj gin gˆin tuj bone komprenos. komprenos. Unu el la plej ˆcefaj cefaj taskoj de niaj verkistoj devas esti la ellaborado de la lingvo; tial, se ia esprimo, kiun ne ˆciuj ciuj tuj komprenas kompren as (ekzemple (ekze mple “elrigardi” “elrig ardi”,, “subaˆceti” ceti” k.t.p.), k.t.p.) , ˆsajnas sa jnas al ili nebona, ili devas peni anstata˘ uigi uigi ˆgin g in per esprimo pli bona; sed se ili , por ne malbeligi sian stilon, simple evitos tiajn frazojn, ili faros al nia lingvo tre malbonan servon. Kompreneble, en ˆci ci tio, kiel en ˆcio cio alia, devas esti observata la deca mezuro. Ne tro krude, ne tro multe per unu fojo! Novaj Novaj esprimoj esprimoj devas esti enkondukataj nur iom post iom, iom, nerimarkeble. Krom tio ni devas memori, ke nia lingvo devas servi ne sole por dokumentoj kaj kontraktoj, sed anka˘ u por la vivo vivo;; tial tial ofte (precipe (precipe en vivaj vivaj dramaj dramaj dialogoj) dialogoj) pli bona estas estas frazo ne tute logika kaj ne perfekte preciza, sed mallonga kaj viva, ol frazo perfekte preciza, sed enuige peza kaj tro kabineta. Respondo 25, La Revuo, Revuo, 1907, Oktobro

63

LINGVAJ RESPONDOJ

20 20.1 20.1

Pri Pri div diversaj ersaj dema emandoj Pri Pri pro propa paga gand nda a art artik ikol olo o

La zorge ellaborita granda artikolo “Esenco kaj estonteco de la ideo de lingvo internacia” (presita en la “Fundamenta Krestomatio”, paˆ go go 268) estas verkita ne de S-ro L. de Beaufront, sed de alia persono, kiu deziras resti anonima. Sro de Beaufront nur legis eltiron el tiu t iu ˆci ci artikolo (tradukitan (tr adukitan de li en lingvon francan) en la kongreso de l’ “Association Fran¸caise caise pour l’ Avance Avancemen mentt des Sciences” Sciences” en 1900. 1900. Li diris tion ˆci ci anka˘ anka˘ u siatempe en la gazeto “L’ Esp´ erantiste”, erantiste”, kiam li represis tie diversajn partojn de tiu artikolo. Sekve Sekve se vi diras, ke al la esperantismo esperantismo konvert konvertis is vin nur tiu artikolo, artikolo, dum ˆciuj ciuj aliaj gistiamaj ˆgistiama j propagandaj propaga ndaj artikoloj vin ne povis konvinki, — vi ˆsuldas suldas vian konverton al la dirita persono anonima anonima.. Atentan tentan legado legadon n de tiu artik artikol oloo ni varmege armege rekome rekomendas ndas al ˆciu ciu Esperan Esperantis tisto, to, kiu hav havas iajn dubojn pri la certa estonteco de nia afero a˘ u kiu timas iajn venontajn konkurantojn de Esperanto. Respondo 5, La Revuo, Revuo, 1906, Decembro

20.2 20.2

Pri Pri la lin lingv gvaj aj deman demandoj doj en “La “La Revu Revuo” o”

La anonco de “La Revuo”, ke “D-ro L. L. Zamenhof sola Zamenhof sola povas verki artikolojn pri la lingvo”, tute malˆguste guste naskis ˆce ce kelka kelka j legantoj le gantoj la opinion, o pinion, ke mi a˘u la redakcio de “La Revuo” volas malpermesi al iu la paroladon pri diversaj demandoj tuˆsantaj santaj la lingvon! lingvon! Nek mi, nek “La Revuo” havis iam tian intencon. intencon. Se la redakcio redakcio decidis akcepti akcepti lingvajn lingvajn artikolojn, artikolojn, venantajn venantajn nur de mi mi,, tio t io ˆci ci estas e stas privata afero de la redakcio, r edakcio, kaj gi gˆi faris tiun ˆci ci decidon decid on ne la˘u interkonsento kun mi, sed simple la˘u sia propra deziro (kredeble por eviti polemikon kaj disputojn, a˘ u eble por eviti konfuzon kaj malˆ gustajn gustajn lingvajn regulojn, kiujn ofte alportas artikoloj, verkitaj de ne sufiˆ ce ce spertaj a˘ utoroj). Respondo 9, La Revuo, Revuo, 1907, Februaro

* Pri

20.3 20.3

diversaj demandoj  *

64

Pri Pri miaj miaj respo respond ndoj oj

Multaj Multaj personoj personoj turnas turnas sin al mi kun diversaj diversaj demandoj. demandoj. Respondi Respondi al ˆciu ciu aparte estas por mi fizike ne eble. Tial mi petas, ke ˆciu, ciu, kiu opinias, opinias, ke respondo pri lia demando povus havi kelk kelkan intereson intereson anka˘ u por aliaj personoj, volu volu sendi sian sian demandon demandon ne al mi, sed al la redakcio redakcio de “La Revuo”. Revuo”. La redakcio elektos tiujn demandojn, kiujn gi gˆi opinios pli interesaj, kaj sendos ilin al mi, kaj tiam mi en iu el la venontaj numeroj respondos ilin en “La Revuo”. Respondo 10, La Revuo, Revuo, 1907, Februaro

A ?

?