Leyendas Y Mitología Azteca.
La Le yenda De Los Soles Soles
1. Motenehua mitoa, ca yuh nauhtlamantli mochiuh nemiliztli ipan iya macuili edad.
1. Se refería, se decía que así hubo ya antes cuatro vidas, y que ésta era la quinta edad.
2. In yuhqui matia huehuetque inipan in ce tochtli, ipan moman in tlalli in ilhuicatl, ihuan yuhquimatia inicuac omoman tlalli in ilhuicatl oyuh nauhtlamantli onoca in tlaca nauhtlamantlinemiliztli, omochiuh iniuhquimatia ce centetl in tonatiuh catca, auh quitohuaya canextli in quinchichiuh inquinyocox inteuh quitohuaya itech quitlamiaya in Quetzalcoatl chicome eecatl itonal in quinchiuh in quinyocox.
2. Como lo sabían los viejos, en el año 1 Conejo se cimentó la tierra y el cielo. Y así lo sabían, que cuando se cimentó la tierra y el cielo, habían existido ya cuatro clases de hombres, cuatro clases de vidas. Sabían igualmente que cada una de ellas había existido en un Sol [una edad]. Y decían que a los primeros hombres su dios los hizo, los forjó de ceniza. Esto lo atribuían a Quetzalcóatl, cuyo signo es 7 Viento, él los hizo, él los inventó.
3. Inic ce tonatiuh on manca in itziuccan 4 atl initonal mitoa atonatiuh inipan in ye icuac in mochiuh in atoco ac in anenextihuac in tlacamichtihuac.
3. El primer Sol [edad] que fue cimentado, su signo fue 4 Agua, se llamó Sol de Agua. En él sucedió que todo se lo llevó el agua. Las gentes se convirtieron en peces.
4. Inic ome tonatiuh on manca 4 ocelotl in itonalcatca motenehua ocelotonatiuh, ipan mochiuh tlapachiuh in ilhuicatl in tonatiuh, inicuac amo otlatocaya can nepantla tonatiuh, mochihua niman tlayohuaya in onotlayohuac niman
4. Se cimentó luego el segundo Sol [edad]. Su signo era 4 Tigre. En él sucedió que se oprimió el cielo, el Sol no seguía su camino. Al llegar el Sol al mediodía, luego se hacía de noche y cuando ya se oscurecía, los tigres se comían a las gentes. Y en este Sol
Tecualoya. Auh ipan inin Quinametin nemia conitotihui in huehuetque in huetlapalolizcatca matimohuetziti ipampa in aquin huetzin ic cen huetzin.
vivían los gigantes. Decían los viejos que los
5. Inic ei tonatiuh on manca 4 Quiahuitl in itonal mitoa Quiyauhtonatiuh, ipan in in mochiuh inipan tlequiauh in onoca ic tlatlaque, ihuan ipan xaltequiyauh conitohua icuac motepeuh in Xaltetl intic itta ihuan popozocac in tezontli, ihuan iquac momaman in texcalli chichichiliuhticac.
5. Se cimentó luego el tercer Sol. Su signo era 4 Lluvia. Se decía Sol de Lluvia [de fuego]. Sucedió que durante él llovió fuego, los que en él vivían se quemaron. Y durante él llovió también arena. Y decían que en él llovieron las piedrezuelas que vemos, que hirvió la piedra tezontle y que entonces se enrojecieron los peñascos.
6. Inic 4 tonatiuh, 4 ecatl intonal ecatonatiuh, ipan in ecatocoac ozomatihuac cuauhtla quin tepehuato in onoca tlacaozomatin.
6. Su signo era 4 Viento, se cimentó luego el cuarto Sol. Se decía Sol de Viento. Durante él todo fue llevado por el viento. Todos se volvieron monos. Por los montes se esparcieron, se fueron a vivir los hombres-monos.
7. Inic macuilli tonatiuh 4 ollin in itonal mitoa ollintonatiuh ipampa molini in otlatoca auh in yuh conitotihui in huehuetque, ipan inin mochihuaz tlalloliniz mayanaloz inic tipolihuizque.
7. El Quinto Sol: 4 Movimiento su signo. Se llama Sol de Movimiento, porque se mueve, sigue su camino. Y como andan diciendo los viejos, en él habrá movimientos de tierra, habrá hambre y así pereceremos.
8. In ipan in 13 acatl quilmachyeipan in tlacat in axcan onmantiuh tonatiuh, ye icuac tlauez ye icuac tlathuic in axcan onmantiuh ollin tonatiuh. 4 ollin in itonal, ic 5 inin tonatiuh on mani ipan tlalloliniz mayanaloz.
8. En el año 13 Caña, se dice que vino a existir, nació el Sol que ahora existe. Entonces fue cuando iluminó, cuando amaneció, el Sol de Movimiento que ahora existe. 4 Movimiento es su signo. Es éste el quinto Sol que se cimentó, en él habrá movimiento de tierra, en él habrá hambres.
gigantes así saludaban: ―no se caiga usted‖,
porque quien se caía, se caía para siempre.
Origen: Códice Chimalpopoca, Anales de Cuauhtitlan, folio 2 Náhuatl: Paleografía de Marc THOUVENOT,
Los Diose iosess Se Mudan En El Sol Sol Y La Luna
1. Mitoa in oc yohuayan, in ayamo tona, in ayamo tlathui, quilmach, mocentlalique, mononotzque mononotzque in teteo in umpa Teotihuacan, quitoque, quimolhuique:
1. Dicen que cuando aún es de noche, cuando aún no sale el Sol, cuando no amanece, dizque se juntaron en uno, se convocaron los dioses allá en Teotihuacan, dijeron, se dijeron unos a otros:
Tla xi hualhuian, teteoé, ¿aquin tlatquiz, —
Venid acá, dioses, ¿quién tomará el — Venid
aquin tlamamaz in tonaz, in tlathuiz?
trabajo, quién se echará a cuestas el hacer salir el sol, el hacer amanecer?
2. Auh niman ye ic yehuatl uncan ontlatoa, onmixquetza in Tecuciztecatl, quito:
2. Y luego por cierto por allá habla aquel, se presenta delante Tecuciztecatl, dijo:
Tetetoé, ca nehuatl niyez. —
¡Dioses, yo tengo que ser! — ¡Dioses,
3. Occeppa quitoque in teteu:
3. Una vez más dijeron los dioses:
¿Aquin occe? — ¿Aquin
¿Quién otro más? — ¿Quién
4. Niman ye ic nepanotl mota, quimottitia, quimolhuia:
4. Luego por esto juntos, se ponen a ver, se miran unos a otros, se dicen:
— ¿Quen onyez hi, quen tonyezque?
— ¿Cómo ha de ser esto? ¿Cómo seremos
nosotros? 5. Ayac motlapaloya, in occe onmixquetzaz; zan muchi tlacatl momauhtiaya, tzinquetzaya. tzinquetzaya. Auh amo onnezticatca in ce
5. Nadie se atrevía para presentarse como otro más: sólo todas las personas tenían miedo, retrocedían. Y no se estaba
tlacatl.
presentando delante de otra persona.
6. Nanahuatzin uncan tehuan tlacacticatca in nenonotzalo: niman ic yehuatl connotzque in teteo, quilhuique:
6. Nanahuatzin allí junto a ellos estaba oyendo lo que se determinaba: luego pues a este llamaron los dioses, le dijeron:
Tehuatl tiyez, Nanahuatzé. —
Tú tienes que ser, Nanahuatzin. —
7. Niman quicuitihuetz in tlatolli, quipaccaceli, quito:
7. Luego él vino en tomar la orden, la recibió de buena gana, dijo:
Ca ye cualli, teteoé, — Ca
Está bien, dioses, vosotros me habéis — Está
oannechmocnelilique.
hecho una gracia.
8. Niman ic compehualtique in ye tlamacehua, mozauhque nahuiilhuitl omextin in Tecuciztecatl.
8. Al punto, pues, comenzaron a hacer penitencia, ayunaron cuatro días ambos, él y Tecuciztecatl.
9. Auh niman no icuac motlali in tletl, ye tlatla in uncan tlecuilco, quitocayotia in tlecuilli teutexcalli.
9. En seguida por consiguiente se encendió fuego, ya arde allá en el fogón, y el fogón
10. Auh in yehuatl Tecuciztecatl in ipan tlamacehuaya muchi tlazotli: in iacxoyauh, quetzalli; in izacatapayol, teocuitlatl; in ihuitz, chalchihuitl; in ictlaezhuilli tlaezzotilli, tapachtli, auh in icopal, huel yeh in copalli.
10. Ahora bien, aquello con que Tecuciztecatl hacía penitencia, todo precioso: sus ramas de abeto, plumas de quetzal; sus bolas de grama, oro; sus espinas, jades; sus cosas ensangrentadas, sus sangramientos, coral, y su incienso un muy buen incienso.
11. Auh in Nanahuatzin in iacxoyauh mochiuh zan zacatl xoxouhqui, acaxoxouhqui, eein tlalpilli, tlacuitlalpilli, nepan chicunahui ye muchi; auh in izacatapayotl, zan yeh in ocozacatl; auh in ihuitz, zan ye no yeh imehuitztli auh in ic quezhuiaya huel yeh in iezzo, auh in icopal, zan yeh in inanahuauh concocolehuya.
11. Pero por lo que toca a Nanahuatzin, sus ramas de abeto se redujeron a cañas verdes, cañas tiernas, en manojos, gavillas, diversas atadas, todas ellas nueve, y sus bolas de grama, solo (eran) hoja seca de pino, y sus espinas no (eran) sino verdaderas espinas de agave y lo que se sangraba bien (era) en verdad su sangre, y su incienso, no más que la raedura de sus llagas de que estaba doliente.
12. In omextin hin cecentetl intepeuh mochiuh, in umpa ontlamaceuhtinenca nauhyohual (mitoa yin axcan tetepe
12. A cada uno de estos se le hizo su monte, en donde estuvieron haciendo penitencia cuatro noches (dicen, por cierto,
tenía el nombre de ―roca divina".
tzacualli: itzacual tonatiuh, ihuan itzacual metztli), auh in ontzonquiz nauhyohual in tlamacehualiz, niman quitlatlazato, quimamayahuito in imacxoyauh ihuan ye muchi ipan otlamaceuhque. In hin mochiuh ye in neehualco, icuac in yehualyohua tlacotizque, teotizque.
ahora a estos montes, ―pirámides‖: la
pirámide del sol y la pirámide de la luna). Y cuando acabó el (término) de cuatro noches, de hacer penitencia, luego echaron por el suelo, arrojaron sus ramas de abeto y todo aquello con que habían hecho penitencia. Esto se hizo en el término de levantar la penitencia, cuando ya anochece para ponerse a su oficio, para hacerse dioses.
13. Auh in icuac ye on aci yohualnepantla, niman ye ic quintlamamaca, quinchichihua, quincencahua: in Tecuciztecatl quimacaque iaztacon mimiltic ihuan ixicol; auh in Nanahuatzin, zan amatl, inic contzonilpique concuailpique, itoca iamatzon, ihuan iamaneapanal, ihuan iamamaxtli.
13. Y cuando llega la media noche luego pues les reparten, les atavían, les engalanan: a Tecuciztecatl le dieron su morrión de plumas de garza, cónico, y su chaleco; pero a Nanahuatl sólo papel: aquello con que liaron su cabeza se llama su cabellera de papel, y su tiara de papel y su braguero de papel.
14. Auh in ye yuhquin in ohuelacic yohualnepantla, in muchintin teteu quiyahualotimomanque in tlecuilli, in motenehua teutexcalli, in uncan nahui — — ilhuitl otlatlac tletl, nenecoc motecpanque; auh nepantla quimonmanque quimonquetzque in omextin hi motenehua in Tecuciztecatl ihuan Nanahuatzin, quixnamictimoquetzque in tlecuilli.
14. Y así pues, cuando hubo llegado la media noche, todos los dioses se pusieron a rodear el fogón, el llamado "roca divina", en el cual por cuatro días había ardido el fuego, de uno y otro lado se pusieron en fila, y en medio colocaron, hicieron poner de pie a los dos llamados Tecuciztecatl y Nanahuatzin; los pusieron vuelta la cara, parados con la cara hacia el fogón.
15. Auh niman ye ic tlatoa in teteu, quilhuique in Tecuciztecatl:
15. Al punto pues mandan los dioses, dijeron a Tecuciztecatl:
¡O tlacuele, Tecuciztecatlé, xon huetzi, — ¡O
Ea pues, Tecuciztecatl, échate, arrójate al — Ea
xon momayahui in tleco!
fuego.
16. Niman ye ic yauh momayahuiz in tleco. Auh in itech acito totonillotl, in amo ixnamiquiztli, in amo yecoliztli, amo ihiyohuiliztli, inic cenca huel oxoxotlac tlecuilli, ohuelhualantimotlali,
16. Al punto va a arrojarse al fuego. Pero, cuando a él llegó el ardor, que (era) insoportable, insufrible, intolerable, como que mucho había estado ardiendo el fogón, se había hecho un fuego abrasador, se
ohuelmotlatlali in tletl. Ic zan ommixmauhtito, onmotilquetzato, hualtzinquiz, hualtzinilot. Ye noceppa yauh tlayehecoz ixquich caana ic momotla, quimomaca in tletl.
había hecho un gran montón de brasas, no hizo más que sentir miedo a su vista, pararse a medio camino, retroceder y volver atrás. Una vez más fue a intentar arrojarse, poniendo todas sus fuerzas, para lanzarse con ímpetu, para dar consigo en el fuego.
17. Auh zan ahuel motlapalo, in ye no itech onaci totonqui, zan ahual tzinquiza, hualtzincholoa, amo ontlayecoa: ulnappa, tlaelnappa in yuh quichiuh in moyeheco, zan niman ahuel onmomayauh in tleco: ca zan ye uncan tlatenehualli in napan. Auh in ontlaquixti nappa; niman ye ic yeh contzatzilia in Nanahuatzin, quilhuique in teteu:
17. Sin embargo, no pudo atreverse: no bien alcanzó a llegar a él el ardor, no pudo más que retroceder, echarse a huir: no era para sufrirlo. Hasta cuatro veces hizo otro tanto y no sufrió, sino que no pudo echarse al fuego. Sólo que allí era el mandato de cuatro veces. Y por tanto, había intentado cuatro veces: luego por esto gritan a Nanahuatzin y le dijeron los dioses:
Oc tehuatl, occuel tehuatl. ¡Nanahuatzé, — Oc
Aun tú, aún para bien tú, Nanahuatzin, — Aun
mayecuel!
¡ea pues!
18. Auh in Nanahuatzin zan cen in hualmotlapalo, quihualcentlami, quihuallancua in iyollo, hualixtetenmotzolo; amo tle ic mixmauhti, amo mo quequetz, amo motilquetz, amo tzinquiz; zan niman onmotlaztihuetz, onmomayauhtihuetz in tleco, zan ic cenya; niman ye ic tlatla, cuecuepoca, tzotzoyoca in inacayo.
18. Ahora bien, Nanahuatzin de una vez fue a atreverse, se hizo violencia, esforzó su corazón, cerró los ojos por no tener miedo; por nada se amedrentó, no se paró en la carrera, no retrocedió, sino que al punto se dejó caer, se fue a arrojar al fuego de una vez: al punto, pues, ya arde, chisporrotea y chilla (en el fuego) su carne.
19. Auh in icuac oquittac Tecuciztecatl in ye tlatla quinicuac zan tepan ipan onmomayauh, niman ye no ic tlatla.
19. Pues así que vio Tecuciztecatl que ya ardía, al momento también él se arrojó en él, con lo cual al punto ardía.
20. Auh in yuh conitoa, quilmach, niman no ic onehuac in cuauhtli, quimontoquili, onmotlaztihuetz in tleco, onmotlecomayauh, oc yehuatl nohuellalac ipampan ihuiyo cuichehuac, cuichectic.
20. Y según dicen, dizque también entró el Águila, los siguió ella, por cuya causa su plumaje es oscuro y requemado.
21. Auh zan ontlatzacui in océlotl, aocmo cenca huellala in tletl huetzito, ic za
21. Igualmente se metió el Tigre, aun no mucho se quemó cuando cayó en el fuego,
motlecuicuilo, motletlecuicuilo, motlechichino, aocmo cenca huellalac, ipampan zan cuicuiltic, motlilchachapani, motlilchachapatz.
con él sólo se chamuscó, se pintó con el fuego, se medio quemó, del todo bien no se quemó, por lo cual sólo manchado, manchado de tinta, manchado o salpicado.
22. Auh in ye yuhqui in omextin onmomamayauhque tleco, inicuac ye otlatlaque. Niman ic quichixtimotecaque in teteu in campa yeh quizaquiuh in Nanahuatzin Nanahuatzin in achto onhuetz tleco inic tonaz, inic tlathui.
22. Ahora bien, así que ambos se hubieron echado al fuego, inmediatamente se quemaron del todo. Luego se pusieron a esperar los dioses por dónde había de salir Nanahuatzin, el que primeramente se echó al fuego, para ser sol y para amanecer.
23. Inicuac ye huecauhtica onoque mochixca onoque teteu, niman ye ic pehua in tlachichilihui nohuiyanpa tlayahuallo in tlahuizcalli in tlatlahuilotl. In yuh conitoa nimanye ic motlancuaquetza in teteu inic quichiezque in campa yeh quizaquiuh Tonatiuh omochiuh, nohuiyanpa tlachizque, ahuicpa tlachie — momalacachotinemi. Ahcan huel centetix in intlatol in innemachiliz, atle ihuelyaca in quitoque.
23. Cuando ya hubo pasado largo tiempo, cuando los dioses hubieron estado esperando, luego comienza a ponerse rojo, por todas partes rodea la aurora, la claridad de la luz. Según dicen, luego se arrodillan los dioses para esperar por dónde ha de salir el que se había hecho sol; hacia todas partes fijaron los ojos, hacia (ellas) fijaban los ojos dando vuelta alrededor. En parte alguna se puso de acuerdo su palabra, su pensamiento, nada bien fijo lo que dijeron.
24. Cequintin momatque ca Mictlampa in quizaquiuh, ic umpan itztimomanque; cequintin Cihuatlampa, cequintin Huitztlampa itztimomanque, nohuiyanpa motemachique ipampa in zan tlayahualo tlatlahuillotl. Auh in cequitin huel umpa itztimomanque in tlauhcopa, quitoque:
24. Algunos opinaron que del norte había de salir, por lo cual hacia allá estuvieron mirando; algunos que del poniente, algunos que del sur; hacia allá estuvieron mirando; por todas partes opinaron (que saldría) por razón de que la claridad rodeada estaba. Pero algunos bien estuvieron viendo hacia el oriente, dijeron:
Ca yeh umpa hin, yeh uncan hin in — Ca
Por cierto que por aquí, por allí ha de — Por
quizaquiuh Tonatiuh.
salir el sol.
25. — Yehuantin Yehuantin huel neltic in itlatol in umpa tlachixque in umpa mapiloque. Yuh quitoa yehuantin in umpa tlachixque Quetzalcoatl, ic ontetl itoca Ehécatl, ihuan
25. Muy verdadera (fue) la palabra de los que allá estuvieron viendo, de los que allá señalaron con el dedo. Así se llaman aquellos que hacia allá estuvieron mirando:
Totec, anozo Anahuatl itecu, ihuan Tlatlahuic — Tezcatlipoca, no yehuantin in motenehua Mimixcoa, in amo zan tlapoaltin, ihuan cihua nahuin: Tiacapan, Teicu, Tlacoyehua, Xocoyotl.
Quetzalcoatl, que por otro nombre, es Ehécatl, y Totec, o sea Anahuatlitecu (―el señor del anillo‖), y Tezcatlipoca el rojo, como también los llamados ―Serpientes de
Nube, "que no tienen número, y cuatro mujeres: Tiac apan (―Nuestra hermana mayor‖), Teicu, Tlacoyehua y Xocoyotl (―la que sigue; la de en medio, la menor‖).
26. Auh inicuac oquizaco in omomanaco Tonatiuh, yuhquin tlapalli monenecuilotimani, amo huel ixnamico, teixmimicti, cenca tlanextia, motonameyotia, in itonameyo nohuiyampa aacitimoquetz, auh in itonalmiyo nohuiyampa cacalac.
26. Y cuando vino a salir el sol, cuando se presentó delante, como pintado de rojo, se estuvo contoneando de un lado a otro, no era posible verle cara a cara, le mortificaba a uno los ojos, mucho brillaba, lanzaba rayos de luz (y) su irradiación fue a llegar a todas partes, su calor entró a todas partes.
27. Auh zatepan quizaco in Tecuciztecatl quihualtocatia zan ye no umpa in tlauhcopa itloc onmomanaco in Tonatiuh; auh in yuh onhuetz que tleco, zan no yuh hualquizque, hualmotocatiaque.
27. En seguida vino a salir Tecuciztecatl (que) lo iba siguiendo en el mismo punto del oriente junto a aquel se presentó que era el sol: tal como cayó en el fuego, de igual manera salieron, se fueron siguiendo.
28. Auh in yuh conitoa tlatlanonotza tezazazanilhuia, zan neneuhqui in itlachieliz mochiuh, inic tlanextiaya; inicuac oquimittaque teteu in zan neneuhqui in itlachieliz, niman ye noceppa ic nennotzalo, quitoque:
28. Ahora bien, según cuentan los que refieren y narran hablillas a la gente, se hizo igual su luz con que resplandecían; cuando los vieron los dioses que era igual su luz luego al punto de nuevo se hizo reunión (y) dijeron:
¿Quen yez que hin, teteuhé? ¿Cuix — ¿Quen
¿Cómo será?, ¿Cómo esto? Dioses, — ¿Cómo
onteixtin ontlatocazque, onteixti yuh tlanextizque?
¿Acaso ambos han de ir uno en pos de otro? ¿Ambos han de lucir y brillar igualmente?
29. Auh in tetu muchintin huallatzontecque quitoque:
29. Y todos los dioses dieron su fallo, dijeron:
Yuh yez hin, yuh muchihuaz hin. — Yuh
Así será esto, así se hará esto. — Así
30. Niman ic ce tlacatl omotlalotiquiz in teteu, ic conixhuihuihuitequito in tochin in
30. Luego una persona de los dioses salió corriendo, hirió la cara con un conejo a
yehuatl Tecuciztecatl, ic conixpopoloque ic conixcomictique in yuhqui axcan ic tlachie.
aquel Tecuciztecatl, con lo cual le estragó la cara, le hirió en la cara, tal como hasta ahora se ve.
31. Auh in ye yuhqui inicuac ye omomanaco onteixtin, ye no cueleh ahuel olini, ahuel otlatoca, zan momanque, motetenmanque.
31. Ahora bien, así que ambos se presentaron, tampoco podían moverse, no podían seguir su marcha, sino que sólo estuvieron en pie, se mantuvieron en firme.
32. Ic ye noceppa quitoque in teteu:
32. Por tanto, de nuevo dijeron los dioses:
¿Quen tinemizque? Amo olini in — ¿Quen
¿Cómo hemos de vivir, no se mueve el — ¿Cómo
Tonatiuh. ¿Cuix tiquinnelotinemizque in macehualti: auh in hin ma toca mozcalti, ma timuchintin timiquican?
sol? ¿Hemos de vivir acaso mezclados con los plebeyos (hombres)? Antes bien, por nuestra obra resuciten y medren, aun cuando todos nosotros muramos.
33. Niman ic yeh itequiuh in Ehécatl, ye quimiquita in teteu. Auh in yuh conitoa, Xólotl amo miquitlania.
33. Al punto hizo su oficio Ehécatl (el viento) y da muerte a los dioses. Pero, según dicen, Xólotl no quería morir.
34. Quimilhui in teteu:
34. Dijo a los dioses:
Macamo nimiqui, teteuhé. — Macamo
¡No muera yo, oh dioses! — ¡No
35. Ic cenca chocaya, huel ixpopozahuac ixcuatolpopozahuac. Auh in yeh itech onaci Miquiztli, zan teixpampa yehuac, cholo, toctitlan calactihuetz, ipan omixeuh ic mocueptihuetz mocueptihuetz in tochtli ome mani, maxaltic in quitocayotia millaca — xolotl. xolotl.
35. Por esto mucho lloraba, bien se le hincharon los ojos, se le hincharon los párpados. Pero llegó hasta él la Muerte y no hizo más que huir ante ella, se ausentó, entre cañas de maíz verde se fue a meter, tomó el aspecto, se convirtió en caña que en dos permanece, cuyo nombre (es) doble, ―doble labrador"(nr. El 1o. ).
36. Auh in uncan ittoc in toctitlan, ye noceppa teixpampa yehuac, ye no cuele metitlan calactihuetz, no ic onmocueptihuetz in metl ome mani in itoca mexolotl. Ye noceppa ittoc ye no cuele atlan calactihuetz axolotl mocuepato ye huel umpa canato inic conmictique.
36. Pero allí entre las cañas fue visto. Otra vez ante su cara huyó, y bien se fue a meter entre los magueyes, se convirtió también en maguey que dos permanece, cuyo nombre es ―maguey doble‖. También
otra vez fue visto. Otra vez bien se fue a meter en el agua, se convirtió en ajolote (amblystoma): empero allí lo cogieron, con lo cual le dieron muerte.
37. Auh quitoa in manel muchintin teteu onmicque, zannel amo huel ic olim, amo huel ic otlatocac in teutl tonatiuh ic itequiuh onmochiuh Hécatl, moquetz in Hécatl, cenca molhui, totocac in ehecac, quin yehuatl huel colini, niman ye ic otlatoca.
37. Y dicen que aunque todos los dioses habían muerto, sin embargo no pudo moverse, no pudo seguir su marcha el dios para hacer su oficio. Ehécatl, se paró el viento, mucho empujó, hizo ímpetu con viento, (y) en seguida pudo moverse y luego ya por esto va siguiendo su marcha.
38. Auh in ic icaiac ye otlatoca, zan umpa oninocauh in meztli; quinicuac in ocalaquito icalaquian Tonatiuh, ye no cuele ic hualehuac in meztli: ic umpa mopatilique, motlallotilique inic ce ceppa hualquiza; tlacemilhuiltia in Tonatiuh, auh in meztli yohual tequitl quitlaza, ce yohual quitlaza, yohualtequi.
38. Y cuando ya él va siguiendo su marcha, allá se quedó la Luna; cuando salió su salida el sol también le fue siguiendo la luna: con lo cual allí se apartaron, hicieron diferente derrotero cada vez que van a salir: dura todo el día el sol, pero la luna de noche hace su oficio, cada noche pone su cargo, de noche trabaja.
39. Ic oncan hin neci mitoa ca yehuatl Tonatiuh yezquia in meztli Tecuciztecatl intla ye achto onhuetzini tleco, ipampa ca yehuatl achto mixquetz inic muchi tlazotli ipan tlamaceuh.
39. De ahí aparece esto que se dice que aquel la luna Tecuciztecatl hubiera sido el sol si primero se hubiera echado al fuego, por la razón de que él primero se presentó (y) todo precioso con lo que hizo penitencia.
40. Nican tlami inin nenonotzalli zazanilli in ye huecauh ic tlatlanonotzaya huehuetque in impiel catca.
40. Aquí acaba este mito, fábula que hace largo tiempo narraban los viejos que eran sus guardianes.
Origen : Náhuatl : Español :
Códice Florentino , libro VII , capítulo 2 Códice Matritense de Real Palacio , folio 161 v y siguiente Paleografía de Angel María GARIBAY, en Llave del náhuatl Trad. de Angel María GARIBAY, en Llave del náhuatl
La Cr Creación ción Del Del Hombre Y El Ma Maíz 1. Auh niman ye mononotza in teteo. Quitoque: ¿Aqui in onoz caomoman in ilhuicatl — ¿Aqui
1. Y en seguida se convocaron los dioses. Dijeron: — ¿Quién vivirá en la tierra? porque ha
caomoman in tlalteuctli aqui onoz Teteoye?
sido ya cimentado el cielo, y ha sido cimentada la tierra. ¿Quién habitará en la tierra, oh dioses?
2. Ye nentlamati in Citlalliicue in Citlallatonac in Apanteuctli, Tepanquizqui, tlallamanque, huictlollinqui Quetzalcohuatl, Titlacahuan.
2. Estaban afligidos Citlalinicue, Citlaltonac, Apantecuchtli, Tepanquizqui, Quetzalcóatl y Tezcatlipoca.
3. Auh niman ye yauh in Quetzalcoatl in Mictlan: itech acito in Mictlantecutli in Mictlancihuatl, niman quilhui:
3. Y luego fue Quetzalcóatl al Mictlan, se acercó a Mictlantecuhtli y a Mictlancíhuatl y en seguida les dijo:
Ca yehuatl ic nihualla in chalchiuhomitl in — Ca
Vengo en busca de los huesos — Vengo
ticmopiellia ca niccuico.
preciosos que tú guardas, vengo a tomarlos.
4. Auh niman quilhui:
4. Y le dijo Mictlantecuhtli:
— ¿Tle ticchihuaz, Quetzalcouatlé?
— ¿Qué harás con ellos, Quetzalcóatl?
5. Auh yenoceppa quilhui:
5. Y una vez más dijo (Quetzalcóatl):
Ca yehuatl ic nentlamati in teteo: aquin — Ca
Los dioses se preocupan porque — Los
onoc in tlaticpac.
alguien viva en la tierra.
6. Auh yenoceppa quito in Mictlantecutli:
6. Y respondió Mictlantecuhtli:
Ca ye cualli, tla xocon pitza in notecciz, auh — Ca
Está bien, haz sonar mi caracol y da — Está
nauhpa xic tlayahualochti in nochalchiuhteyahualco.
vueltas cuatro veces alrededor de mi círculo precioso.
7. Auh amo macoyonqui in itecciz; niman ye quinnotza in ocuilme, quicocoyonique; niman ye ic ompa callaqui in xicoti in pipiolme; niman ye quipitza, quihualcac in Mictlantecutli. Auh yenoceppa quilhui in Mictlantecutli:
7. Pero su caracol no tiene agujeros; llama entonces (Quetzalcóatl) a los gusanos; éstos le hicieron los agujeros y luego entran allí los abejones y las abejas y lo hacen sonar. Al oírlo Mictlantecuhtli, dice de nuevo:
Ca moca ye iccen niquitqui. — Ca
Está bien, toma los huesos. — Está
8. Auh niman ye quilhuia in ititlahuan in Mictlantecutli:
8. Pero dice Mictlantecuhtli a su servidores:
In micteca, xocon ilhuitin: ¿Teteué, zan — In
¡Gente del Mictlan! Dioses, decid a — ¡Gente
quiccahuaquiuh?
Quetzalcóatl que los tiene que dejar.
9. Auh in Quetzacohuatl niman quihuallito:
9. Quetzalcóatl repuso:
Ca moca ye iccen niquitqui. — Ca
Pues no, de una vez me apodero de — Pues ellos.
10. Auh niman quilhuia in inahual:
10. Y dijo a su nahual:
Ca xiquimon ilhui zan nicahuaquiuh. — Ca
Ve a decirles que vendré a dejarlos. — Ve
11. Niman quihualihui in quitzatzilitiuh: quitzatziliti uh:
11. Y éste dijo a voces:
Zan niccahuaquiuh. — Zan
Vendré a dejarlos. — Vendré
12. Auh ic huel on tlecoc, niman ye ic ye concui in chalchiuhomitl, cecni temi in oquichtli in iyomio, no cecni temi in cihuatl iyomio, niman ye ic quitquitz.
12. Pero, luego subió, cogió los huesos preciosos. Estaban juntos de un lado los huesos de hombre y juntos de otro lado los de mujer y los tomó e hizo con ellos un ato Quetzalcóatl.
13. Auh yenoceppa quimilhui in Mictlantecutli in ititlahuan:
13. Y una vez más Mictlantecuhtli dijo a sus servidores:
Teteoyé, ye Nelly quitqui in Quetzalcohuatl —
Dioses, ¿de veras se lleva Quetzalcóatl — Dioses,
in chalchiuhomitl. Teteoyé, xic huallalili in tlaxapochtli.
los huesos preciosos? Dioses, id a hacer un hoyo.
14. Niman contlallilito inic oncan motlaxapochhui, motlahuitec, ihuan quimauhtique zozoltin: mictihuetz auh in chalchiuhomitl niman ic quicenmantihuez, niman quicancuaque in zozoltin, quiteteizque; auh niman ic hualmozcalli in Quetzalcohuatl, niman ye ic choca, niman ye quilhuia in inahual:
14. Luego fueron a hacerlo y Quetzalcóatl se cayó en el hoyo, se tropezó y lo espantaron las codornices. Cayó muerto y se esparcieron allí los huesos preciosos, que mordieron y royeron las codornices. Resucita después Quetzalcóatl, se aflige y dice a su nahual:
¿Nonahualé, que yez i? — ¿Nonahualé,
¿Qué haré, nahual mío? — ¿Qué
15. Auh niman ye quilhuia:
15. Y este le respondió:
Quenin yez, canel otlatlacauh mazonel — Quenin
Puesto que la cosa salió mal, que — Puesto
yuhqui yauh.
resulte como sea.
16. Auh niman ye connechicoa, con pepen,
16. Los recoge, los junta, hace un lío
conquimillo; niman ic quitquic in Tamoanchan, auh in oconaxiti niman ye quiteci itoca Quilaxtli, yehuatl iz Cippacohuatl; niman ye ic quitema in chalchiuhapazco, auh niman ye ipan motepolizo in Quetzalcohuatl; niman mochintin tlamacehua in teteoin nipa omoteneuhque; niman Apantecutli, in Huictlolinqui, Tepanquizqui, Tlallamanac, Tezontemoc, techicuaceca in Quezcohuatl: auh niman quitoque:
con ellos, que luego llevó a Tamoanchan. Y tan pronto llegó, la que se llama Quilaztli, que es Cihuacóatl, los molió y los puso después sobre un barreño precioso. Quetzalcóatl sobre él se sangró su miembro. Y en seguida hicieron penitencia los dioses que se han nombrado: Apantecuhtli, Huictolinqui, Tepanquizqui Tlallamánac, Tzontémoc y el sexto de ellos Quetzalcóatl. Y dijeron:
Otlacatque in teteo in macehualtin. — Otlacatque
Han nacido, oh dioses, los — Han macehuales (los merecidos por la penitencia).
17. Ye ica in otopantlamaceuhque. otopantlamaceuh que.
17. Porque, por nosotros hicieron penitencia (los dioses).
18. Yenoceppa quitoque: — ¿Tlein quicuazque, teteoyé?
18. Así pues de nuevo dijeron (los dioses): — ¿Qué comerán (los hombres), oh dioses? ¡Que descienda el maíz, nuestro sustento!
19. Auh niman quicuito in azcatl in tlaolli in itic Tonacatepetl, auh niman ye quinamiqi in azcatl in Quetzalcohuatl quilhui: — ¿Can oticcuito? Xi nechilhui.
19. Pero entonces la hormiga va a coger el maíz desgranado, dentro del Monte de nuestro sustento Quetzalcóatl se encuentra a la hormiga, le dice: — ¿Dónde fuiste a tomar el maíz? dímelo.
20. Auh amo quilhuiznequi, cenca quitequitlatlania, niman quilhuia ca nechca niman ye quihuica, auh niman ic tlilazcatl mocuep in Quetzalcoatl, niman ye quihuica; niman ye ic calaqui, niman ye ic quizazaca nehuan in tlatlauhquiazcatl in mache quihuicac in Quetzalcohuatl tlatempan quihuallalia in tlaolli, niman ye quitqui in Tamoanchan, auh niman ye ic totenco
20. Mas la hormiga no quiere decírselo. Quetzalcóatl con insistencia le hace preguntas. A cabo dice la hormiga: — En En verdad allí. Entonces guía a Quetzalcóatl, éste se transforma en hormiga negra. La hormiga roja lo guía, lo introduce luego al Monte de nuestro sustento. Entonces ambos sacan y sacan maíz. Dizque la hormiga roja guió
quitlalia "inic tihuapauhque", auh niman ya quitohua:
— ¿Quen ticcchihuazque in Tonacatepetl?
a Quetzalcóatl hasta la orilla del monte, donde estuvieron colocando el maíz desgranado. Luego Quetzalcóatl lo llevó a cuestas a Tamoanchan. Allí abundantemente comieron los dioses, después en nuestros labios puso maíz Quetzalcóatl, Y luego dijeron los dioses: — ¿Qué haremos con el Monte de
nuestro sustento? 21. Auh niman zan ya quimamaznequi in Quetzalcohuatl, quimecayoti, auh amo queuh; auh niman ye quitlapohuia in Oxomoco, auh niman ye quitlapohuia in Cipactonal in icihuauh…
21. Mas el monte allí quiere quedarse, Quetzalcóatl lo ata, pero no puede jalarlo. Entre tanto echaba suertes Oxomoco, y también echaba suertes Cipactónal, la mujer de Oxomoco, porque era mujer Cipactónal.
22. Aun niman quitique in Oxomoco in Cipactonal ca zan quihuitequi in Nanahuatl in Tonacatepetl. Ca oquitlapohuique.
22. Luego dijeron Oxomoco y Cipactónal: Tan sólo si lanza un rayo Nanáhuatl, — quedará abierto el Monte de nuestro sustento.
23. Auh niman ye netlalhuilo in Tlaloque: in xoxouhqui Tlaloque, iztac Tlaloque, tlatlauhqui Tlaloque, cozauhqui Tlaloque; niman ye quihuitequi in Nanahuatl auh niman ye namoyello in Tlaloque in tonacayotl: in iztac, in yahuitl, in coztic, in xiuhtoctli, in etl, in huauhtli, in chian, in michihuauhtli: ixquich namoyoloc in tonacayotl.
23. Entonces bajaron los tlaloques (dioses de la lluvia), los tlaloques azules, los tlaloques blancos, los tlaloques amarillos, los tlaloques rojos. Nanáhuatl lanzó enseguida un rayo, entonces tuvo lugar el robo del maíz, nuestro sustento, por parte de los tlaloques. El maíz blanco, el obscuro, el amarillo, el maíz rojo, los frijoles, la chía, los bledos, los bledos de pez, nuestro sustento, fueron robados para nosotros.
Origen :
Códice Chimalpopoca , Leyendas de los soles , folio 77
Náhuatl :
Paleografía de Angel María GARIBAY, en Llave del náhuatl
Español :
Trad. de Miguel LEÓN-PORTILLA, Los antiguos mexicanos
El Nacimiento De Huitzilopochtli 1. In Huitzilopochtli, in cenca quimahuiztiliaya in Mexica. Ihuin in quimatia, in itzinyiliz, in ipehualiz, ca in Coatepec, ihuicpa in Tullan, cemilhuitl quitztica, ompa nenca cihuatl, itoca Coatlicue: innan centzonhuitznahua. Auh inhueltiuh, itoca Coyolxauh.
1. Mucho honraban los mexicas a Huitzilopochtli, sabían ellos que su origen, su principio fue de esta manera: En Coatepec, por el rumbo de Tula, había estado viviendo, allí habitaba una mujer de nombre Coatlicue. Era madre de los cuatrocientos Surianos y de una hermana de éstos de nombre Coyolxauhqui.
2. Auh in yehuatl Coatlicue, oncan tlamacehuaya, tlachpanaya, quimocuitlahuiaya, in tlachpanalli. Inic tlamacehuaya, in Coatepec. Auh ceppa in icuac tlachpanaya, in Coatlicue ipan hualtemoc ihuitl, yuhquin ihuitelolotli, niman concuitihuetz in Coatlicue: ixillan contlali, auh in ontlachpan niman concuizquia in ihuitl, in ixillan oquitlalica aoc tle quittac, niman ic otztic in Coatlicue. Auh in oquittaque in centzonhuitnahua in innan ye otztli, cenca cualanque quitoque ¿ac oquichihuili i? ¿aquin ocotzi? techahuilquixtia, techpinauhtia.
2. Y esta Coatlicue allí hacía penitencia, barría, tenía a su cargo barrer, así hacía penitencia, en Coatepec, la Montaña de la Serpiente. Y una vez, cuando barría Coatlicue, sobre ella bajó un plumaje, como una bola de plumas finas. En seguida lo recogió Coatlicue, lo colocó en su seno. Cuando terminó de barrer, buscó la pluma, que había colocado en su seno, pero nada vio allí. En ese momento Coatlicue quedó encinta. Al ver los cuatrocientos Surianos que su madre estaba encinta, mucho se enojaron, dijeron: «Quién le ha hecho esto?, ¿quién la dejó encinta? Nos afrenta, nos deshonra».
3. Auh in inhueltiuh in Coyolxauh: quimilhui noquichtihuan techahuilquixtia zan ticmictia in tonan, in tlahueliloc in ye otztli: ac oquichihuili in itic ca.
3. Y su hermana Coyolxauhqui les dijo: «Hermanos, ella nos ha deshonrado, hemos de matar a nuestra madre, la perversa que se encuentra ya encinta. ¿Quién le hizo lo que lleva en el seno?»
4. Auh in oquima Coatlicue: cenca momauhti, cenca motequipacho. Auh in iconeuh in itic catca quiyolaliaya, quihualnotzaya quilhuaya, maca ximomauhti ye ne nicmati, in oquicac in Coatlicua, in itlatol in iconeuh, cenca in
4. Cuando supo esto Coatlicue, mucho se espantó, mucho se entristeció. Pero su hijo Huitzilopochtli, que estaba en su seno, la confortaba, le decía: «No temas, y osé lo que tengo que hacer». Habiendo oído Coatlicue las palabras de su hijo, mucho se consoló,
moyollali, motlali in iyollo, yuhquin yuhcantlama.
se calmó su corazón, se sintió tranquila.
5. Auh in ye yiuhqui, in centzonhuitznahua in oquicentlalique in intlatol, in oquicemitoquin, iza quimictizque in innan, yeihca ca otlapinauhti, za cenca mochicahuaya, cenca cualania, yuhqui in quizaya in iyollo, in Coyolxauhqui, cenca quinelehuaya, quiniollococoltiaya in yoquichtihua, in macuele miqui in innan. Auh in Centzonhuitznahua, niman ye in mocencahua, moyauhchichihua.
5. Y entretanto, los cuatrocientos Surianos se juntaron para tomar acuerdo, y determinaron a una dar muerte a su madre, porque ella los había infamado. Estaban muy enojados, estaban muy irritados, como si su corazón se les fuera a salir, Coyolxauhqui mucho los incitaba, avivaba la ira de sus hermanos, para que mataran a su madre. Y los cuatrocientos Surianos se aprestaron, se ataviaron para la guerra.
6. Auh in yehuantin centzonhuitznahua, iuhquin tequihuaque catca tlacuiaya, tlacuahuicuiaya, quicuahuicuiaya in intzon, in incuatzon, in incuatzon. Auh ce itoca Cuahuitlicac, necoc quitlalitinenca in itlatol, in tlein quitohuaya centoznhuitznahua, niman coilhuiaya, connonotzaya in Huitzilopochtli. Auh in Huitzilopochtli: quihualihuiaya in Cuahuitlicac: cenca tla ticmomachtia notlatzine, huel xonmotlacaquilti ye ne nicmati.
6. Y estos cuatrocientos Surianos eran como capitanes, torcían y enredaban sus cabellos, como guerreros arreglaban su cabellera. Pero uno llamado Cuahuitlicac era falso en sus palabras. Lo que decían los cuatrocientos Surianos, en seguida iba a decírselo, iba a comunicárselo a Huitzilopochtli. Y Huitzilopochtli le respondía: «Ten cuidado, está vigilante, tío mío, bien sé lo que tengo que hacer».
7. Auh in ye yuhqui in yequene oquicemitoque, in conetetix in intlatol, inic quimictizque, inic quitlatlatizque in innan, niman ye ic hui teyacana in Coyolxauhqui, huel mochichicahua, mocecenquetza, moyauhchichiuhque, motlamamacaque, intech quitlalique in imamatlatqui, in aneucyotl, intzitzicaz, amatitech pipilcac, tlacuilolli, ihuan in coyolli incotztitech quiyilpique, inin coyolli mitoaya ayohualli, ihuan inmiuh tlatzontectli,
7. Y cuando finalmente estuvieron de acuerdo, estuvieron resueltos los cuatrocientos Surianos a matar, a acabar con su madre, luego se pusieron en movimiento, los guiaba Coyolxauhqui. Iban bien robustecidos, ataviados, guarnecidos para la guerra, se distribuyeron entre sí sus vestidos de papel, su anecúyotl, sus ortigas, sus colgajos de papel pintado, se ataron campanillas en sus pantorrillas, las campanillas llamadas ayohualli. Sus
flechas tenían puntas barbadas. 8. niman ye ic hui, tetecpantihui, tlatlamantitihui, tlayeyecotihui, momamantihui, teyacana in Coyolxauhqui. Auh in Cuahuitlicac, niman ye in motlalotitleco, in quinonotzaz in Huitzilopochtli quilhui ca ye huitze, niman quito in Huitzilopochtli huel xontlachie can ye huitze, niman ye ic conilhuia in Cuahuitlicac: ca ye tzonpantitlan, ye no ceppa quihualihuia in Huitzolopochtli can ye huitza niman conilhui ca ye coaxalpan huitze, ye no ceppa quihuallilhui, can ye huitze niman conilhui in Cuahuitlicac: ca ye tlatlacapan yatihuitze. Auh in Huitzilopochtli: ye no ceppa quihualilhui, in Cuahuitlicac. Quilhui tla xontlachia can ye huitze. niman ic conilhui in Cuahuitlicac, ca yequene hualpanhuetzi, yequene hualaci teyacantihuitz in Coyolxauhqui.
8. Luego se pusieron en movimiento, iban en orden, en fila, en ordenado escuadrón, los guiaba Coyolxauhqui. Pero Cuahuitlicac subió en seguida a la montaña, para hablar desde allí a Huitzilopochtli, le dijo: «Ya vienen». Huitzilopochtli le respondió: «Mira bien por dónde vienen». Dijo entonces Cuahuitlicac: «Vienen ya por Tzompantitlan». Y una vez más le dijo Huitzilopochtli: «Por dónde vienen ya?». Cuahuitlicac le respondió: «Vienen ya por Coaxalpan». Y de nuevo Huitzilopochtli preguntó a Cuahuitlicac: «Mira bien por dónde vienen». En seguida le contestó Cuahuitlicac: «Vienen por la cuesta de la montaña». Y todavía una vez más le dijo Huitzilopochtli: «Mira bien por dónde vienen». Entonces le dijo Cuahuitlicac: «Ya están en la cumbre, ya llegan los viene guiando Coyolxauhqui».
9. Auh in Huitzilopochtli: niman ic huallacat, niman itlatqui hualietia in ichimal, tehuehuelli, ihuan in imiuh, ihuan iyatlauh xoxoctic, mitoa xihuatlatl, ihuan icxitlan tlatlan, ic ommichiuh in iconecuitl, mitoaya ipilnechihual, mocuapotoni, ixcuac, ihuan inanacaztlan, auh ce pitzahuac in icxi iyopochcopa, quipotoni in ixocpal, ihuan quitexohuahuan in imetz omexti. ihuan omexti in iacol.
9. En ese momento nació Huitzilopochtli, se vistió sus atavíos, su escudo de plumas de águila, sus dardos, su lanza-dardos azul, el llamado lanza-dardos de turquesa. Se pintó su rostro con franjas diagonales, con el color llamado «pintura de niño». Sobre su cabeza colocó plumas finas, se puso sus orejeras. Y uno de sus pies, el izquierdo era enjuto, llevaba una sandalia cubierta de plumas, y sus dos piernas y sus dos brazos les llevaba pintados de azul.
10. Auh ce itoca Tochancalqui contlati in xiuhcoatl, quihualnahuati in Huitzilopochtli: niman ic quicil in Coyolxauhqui: auh niman
10. Y el llamado Tochancalqui puso fuego a la serpiente hecha de teas llamada Xiuhcoatl, que obedecía a Huitzilopochtli. Luego con ella hirió a Coyolxauhqui, le
quechcotontihuetz, in itzontecon ompa ommocauh in itenpa Coatepetl. Auh in itlac tlatzintlan huetzico tetextitihuetz, cececcan huehuetz in ima, in icxi, ihuan itlac.
cortó la cabeza, la cual vino a quedar abandonada en la ladera de Coatepetl. el cuerpo de Coyolxauhqui fue rodando hacia abajo, cayó hecho pedazos, por diversas partes cayeron sus manos, sus piernas, sus cuerpo.
11. Auh in Huitzilopochtli: niman ye hualehua, quinohualtoca intlan aqui, quinohualtemohuia, quinohualtepehua in Centzonhuitznahua, in Coatepetl icpac. Auh in oquimaxitico in tlalchi, in tlatzintlan, niman ye ic quintoca, quiniayahualochti in Coatepetl, nappa in quintlatlayahualochti, in quiniayahualochti, oc nen quihualoyuhtihuia oc nen quihualoyohuiaya, hualmochimalhuitectihuia, aoc tle huel quichiuhque, aoc tle hual axque aocmo huel quitzahuilique,
11. Entonces Huitzilopochtli se irguió, persiguió a los cuatrocientos Surianos, los fue acosando, los hizo dispersarse, desde la cumbre de Coatepetl, la montaña de la culebra. Y cuando los había seguido hasta el pie de la montaña, los persiguió, los acosó cual conejos, en torno de la montaña. Cuatro veces los hizo dar vueltas. En vano trataban de hacer algo en contra de él, en vano se revolvían contra él, al son de los cascabeles y hacían golpear sus escudos. Nada pudieron hacer, nada pudieron lograr, con nada pudieron defenderse. defenderse.
12. zan quincemehuiti in Huitzilopochtli: quincentepotztli, huel quinpopolo, huel quimiztlati, huel quinpoctlantili. Auh in za aocmo huel quincahuaya, in ohuel in centech mopilo, cenca quitlatlauhtiaya, quilhuiaya ma ixquich.
12. Huitzilopochtli los acosó, los ahuyentó, los destruyó, los aniquiló, los anonadó. Y ni entonces los dejó, continuaba persiguiéndolos. Pero ellos mucho le rogaban, le decían: «¿Basta ya?»
13. Auh in Huitzilopochtli: amoic moyolcehui, ca cenca intech motlapalo in quintocac, Auh za quezquitoton in ixpanpa ehuaque, in imacpa quizque ompa itztiaque, inin Centzonhuitznahua, in oquizquintin in imatitlanpa quizque in Huitzilopocthli: Auh in ye yuhqui in oquinmicti, in oyiellelquiz quincuili in intlatqui, in innechichihual in anecuiyotl, quimotlatquiti, quimaxcati, quimotonalti,
13. Pero Huitzilopochtli no se contentó con esto, con fuerza se ensañaba contra ellos, los perseguía. Sólo unos cuantos pudieron escapar de su presencia, pudieron librarse de sus manos. Se dirigieron hacia el sur, porque se dirigieron hacia el sur, se llaman Surianos, los pocos que escaparon de las manos de Huitzilopochtli. Y cuando Hiutzilopochtli les hubo dado muerte, cuando hubo dado salida a su ira, les quitó
yuhquin quimotlahuizti.
sus atavíos, sus adornos, su anecúyotl, se los puso, se los apropió, los incorporó a su destino, hizo de ellos sus propias insignias.
14. Auh in Huitzilopochtli: no mitoa tetzahuitl, yehica ca zan ihuitl, in temoc inic otztic in inan in Coacue: cayac nez in ita. Yehuatl in oquipiaya in mexica inic otamanitiaya, inic quimahuiztiliaya, oquitlaecoltiaya, ihuan in itech mochihuaya in Huitzilopochtli.
14. Y este Huitzilopochtli, según se decía, era un portento, porque sólo una pluma fina, que cayó en el vientre de su madre, Coatlicue, fue concebido. Nadie apareció jamás como su padre. A él lo veneraban los mexicas, le hacían sacrificios, lo honraban y servían. Y Huitzilopochtli recompensaba a quien así obraba.
15. Auh in yehuatl in tlamahuiztililiztli ocatca, ca ompa tlamatli in Coatepec, in yuh mochihui ca ye huecauh.
15. Y su culto fue tomado de allí, se Coatepec, la montaña de la serpiente, como se practicaba desde los tiempos antiguos.
Origen
:
Náhuatl
Códice Florentino , libro III , capítulo 1
:
Paleografía [adaptada] de DIBBLE y ANDERSON, en General history of the things of New Spain , Florentine codex.
Español
:
Trad. de Miguel LEÓN-PORTILLA
Augurios
Cuando El Tecolote Canta. 1. Ic nahui capitulo , oncan mitoa in tetzahuitl inic motetzahuiaya, in icuac tecolotl chocaya.
1. Cuarto capítulo, donde se dice el agüero, de lo que se tenía por augurio cuando el tecolote lloraba.
2. No ihuan netetzahuioya, tlatetanhuiaya, tetammachoya in tecolotl choca.
2. También era tenido por augurio, se tenía por augurio, era conocido el agüero cuando el tecolote cantaba.
3. In icuac tla aca itlapantenco, anozo ixacalticpac, icuauhticpac chocatica, in quicaqui quitotica: "tecolo, o, o, tecolo, o, o." Ihuin in caquizti, inic choca.
3. Cuando en el borde de la azotea de alguno, o sobre su jacal[np], sobre sus árboles está cantando, lo oye que está diciendo: " Tecolo , o , o , tecolo , o , o ." De esta manera era oído, así llora.
4. Quitoa in icuac in cacoya, quinextia miquiztli, cocoliztli; miquiztetzahuitl. In aquin oquicac azo ye miquiz; azo tlacihuiti; azo tlatlatzihuiti. Tlamiquiz, anozo yaomiquiz; anoce aca ce ipiltzin ye miquiz; anozo itlacauh ye choloz; azo ye tlalpolihuiz in ichan; tlalli canahuaz; atl neneciz; acahuatimaniz in quiyahuatl, in
4. Decían que cuando era oído, descubría la muerte, la enfermedad; era augurio de muerte. El que lo oyó quizá muera; quizá termine; quizá se canse. Morirá en su tierra, o quizá morirá en la guerra; o quizá morirá uno de sus hijos; o quizá un esclavo huirá; o quizá se destruirá su hogar; será sacada la tierra; el agua brotará; persistirá el yerbazal
ithualli; tepantli xixitintoz, tlahuihuitontoz, tlahuehuelontoz; oncan nexixaloz neaxixaloz; nemanahuiloz; tlazollaxoz; tequixquitl coxontoz; tlalli ipotocatoz.
en la puerta, en el patio; las paredes serán derribadas, serán arrancadas, demolidas; ahí defecará la gente, se orinará, excrementará; será arrojada basura; se secará el salitre, la tierra echará vaho.
5. Icuac itoloz, inic tlamahuizoloz; y eyuhcan ocatca in, ichan in oncan ontlamamauhtico, in oncan onmoteyotico chane. Mochipa otlamahuizmamanca, otlatetzcaliuhtimanca. Ma cel cana ce tlazolli ohuetztoca. Auh in icaltech ayac huel omaxixaya, teahuaya. Yuh in axcan ye za yuhcan; za tepantli yehuatoc.
5. Entonces será objeto de habladurías, será objeto de escándalo. Así, aquí estaba ésta, la casa donde era honrado, donde se venía a afamar el dueño. siempre se mantuvo honrada; estaba toda barrida. Pero ahora aquí es echada la basura: Junto a su casa ninguno podía orinarse ni reñir: Y ahora ya solo así quedó; sólo permanecen las paredes.
Cuando Se Pasa Sobre Alguno. 6. Inic macuilli capítulo. Itechpa tlatoa in tecuencholhuiliztli.
6. Capítulo quinto. Habla acerca de la acción de pasar sobre alguien.
7. In itechpa tecuencholhuiliztli no centlamantli innetlapololtiliz in nican tlaca; in icuac tla aca melahuatoc piltontli, necuiliuhtoc, intla aca oconcuencholhui, niman cahua in aquin otecuencholhui, quilhuia: "¿Tle ipampa in ticcuencholhuia?"
7. Otro desatino de la gente de aquí, acerca de la acción de pasar sobre alguien: Cuando algún niño está echado por donde se pasa, si alguien lo salta, entonces riñen al que lo saltó, le dicen: "¿Por qué lo saltas?"
8. Quilmach in ayocmo manaz in piltontli; ca ixquichton yez. Auh inic compatiaya, inic amo ipan mochihuaz piltontli, oc ceppa quihualpancholhuia. Ic ompatia.
8. Dizque por esto el niño ya no crecerá; sólo será tamañito. Y para curarlo, para evitar que le suceda [el mal], otra vez lo saltan en sentido contrario. Así lo curan.
La Tortilla Que Se Dobla En El Comal. 9. Inic matlactli onnahui capítulo. Itechpa tlatoa in comalco mocuelpachoa tlaxcalli.
9. Décimo cuarto capítulo. Habla acerca de la tortilla que se dobla en el comal.
10. In icuac tlaxcaloa in cihua, intla ocuelpachiuh itlaxcal, no oncatca innetlapololtiliz. Quitoa: "Aquin ye huitz;
10. Cuando las mujeres hacen tortillas, si su tortilla se dobla, también hay un desatino. Dicen: "Alguien viene ya golpea
oquihualtiliczac." oquihualtiliczac. "
con el pie".
11. Auh in anoce ioquichhui in canapa hueca oya, quitoaya: "Ca ye huitz, ca quihualtiliczac in notlaxcal."
11. Y si quizá su marido [de la que hace tortillas] fue a algún lugar lejano, dice: "Ya viene, ya golpea con el pie mi tortilla."
El Estornudo. 12. Inic cempoalli ommatlactli capítulo . Itechpa tlatoa in acucholiztli.
12. Trigésimo capítulo. Habla acerca del estornudo.
13. In icuac aca acuchoa quitoaya in ye huecauh: "Aquin nechitoa, aquin nechtenehua.". Anoce quitoaya: "Aquin nechicoitoa." Anoce quitoa: "Aquique in noca mononotza." Quil yehuatl quinezcayotiaya, yehuatlic quimatia, in icuac acuchoa in aca, canapa, hueca quintenehua.
13. Antiguamente se decía cuando alguno estornudaba: "Alguien habla de mí, alguien me mienta." O quizá decía: "Alguien habla de mí." O quizá decía: "Algunos discuten acerca de mí." Dizque cuando estornudaban esto les demostraba, esto les daba a conocer que alguno, en lugar lejano, los mentaba.
Los Niños Que Mudan Los Dientes. 14. Inic cempoalli on caxtolli omome capítulo. Itechpa tlatoa in icuac huetzi intlan pipiltonti.
14. Trigésimo séptimo capítulo. Habla acerca de los niños que mudan los dientes.
15. In icuac huetzi intlan pipiltotonti, in tenanhuan itlacoyocco contlaza in quimichin, anoce inpilhuan quimilhuia: "Itlacoyocco xictlali in quimichin." Yehica quil intlacamo yuh quichihuazque, amo huel ixhuaz in itlan piltontli, zan tlancotoctic yez.
15. Cuando caen los dientes de los niños, sus madres los echan en el agujero del ratón, o quizá les dicen a sus hijos: "Ponlo en el agujero del ratón." Porque dizque si así no lo hicieran, no podrían nacer los dientes de los niños, sólo serían desdentados.
Origen:
Códice Florentino , libro V, capítulos 4, 5
Náhuatl :
Paleografía de Alfredo LÓPEZ AUSTIN, en Augurios y abusiones
Español:
Trad. de Alfredo LÓPEZ AUSTIN, en Augurios y abusiones
La Fundación ción De De Méx México Tenochtit nochti tlán.
1. Auh ino ipan quizato inoquittaque cenca miectlamantli in tlanahuizolli in oncanca in acaihtic caye ihca ipampa in nahuatil yuhquimilhui in Huitzillopochtli in teomamaque in itahuan in Quauhtlequetzqui anozo in Quauhcohuatl in Axollohua tlamacazqui ca quin nahuati ca yuhquimilhui in ixquich in oncan inonoc in tollihtic in acaihtic in oncan ihcaz, in oncan tlapiez in yehuatl in Huitzilopochtli ca itencopa quimilhui ca yuhquin nahuati in Mexica, auh niman oquittaque iztac in ahuehuetl, iztac in huexotl, in oncan ihcac, ihuan iztac in acatl, iztac in tolli, ihuan iztac in cueyatl iztac in michin, iztac in cohuatl, in oncan nemi atlan, auh niman oquittaque nepaniuhticac intexcalli in oztotl, inic ce in texcalli in ozotl tonatiuh iquizayan itztoc itoca tleatl, Atlatlayan. Auh inic ome in texcalli texcalli in oztotl mictlampa mictlampa Ytztoc, inic nepaniuhtoc, itoca Matlallatl, ihuan itoca Toxpallatl.
1. Cuauhcoatl y Axolohua fueron pasando y miraron mil maravillas allí entre las cañas y las juncias. Ese había sido el mandato que les dio Huitzilopochtli a ellos que eran sus guardianes, eran sus padres los dichos. Lo que les dijo fue así: «En donde se tienda la tierra entre cañas y entre juncias, allí se pondrá en pie, y reinará Huitzilopochtli». Así por su propia boca les habló y esta orden les dio. Y ellos al momento vieron: sauces blancos, allí enhiestos; cañas blancas, juncias blancas, y aun las ramas blancas, peces blancos, culebras blancas; es lo que anda por las aguas. Y vieron después donde se parten las rocas sobre puestas, una cueva cuatro rocas la cerraban. Una al oriente se ve, nada de agua tiene, es sin agua que se agita. La segunda roca de la cueva ve al norte: se ve que está sobrepuesta, y de ella sale el agua que se llama agua azul, agua verdosa.
2. Auh inoquittaque niman yechoca in huehuetque quitohua anca yenican yez,
2. Cuando esto vieron los vieron los viejos, se pusieron a llorar. Y decían «¿Conque
caotiquittaque intechilhui inic technahuati in tlamacazqui in Huitzlipochtli inquihto inyuhqui anquittazque in Tollihtic in acaihtic miectlamantli in oncan ca auh in axcan coatiquittaque, otic mahuizoque, caye nelli caomochiuh caoneltic in tlatol inic technahuati, niman oquihtoque Mexicaye maoctihuian caotitlamahuizoque maoctic tlatolchiyecan in tlamacazqui yehuatl quimati quenin mochihuaz, niman ohuallaque motlallico in oncan Temazcaltitlan,
aquí ha de ser?». Es que estaban viendo lo que les había dicho, lo que les había ordenado Huitzilopochtli. Es que él les había dicho: «Habéis de ver maravillas muchas entre cañas y entre juncias». «Ahora las estamos mirando» decían ellos, «¡y quedamos admirados! ¡Cuan verdadero fue lo dicho, bien se realizó su orden!». Van a buscar a los mexicanos y les dicen: «Mexicanos, vamos, vamos a admirar lo que hemos contemplado. Digamos al sacerdote; él dirá qué debemos hacer». Fueron a Temazcatitlan y allí se detuvieron.
3. auh niman yohualtica in oquittac inoquimottiti in teomama initoca Quauhtlequetzqui anozo Quauhcohuatl in yehuatl in Huitzilopochtli, oquilhui Quauhcohuatle caohuanquittaque in ixquich in oncan onoc in acaihtic ohuan tlamahuizoque. Auh tlaxiccaquica occentlamantli in ayemo anquitta. Auh inin xihuian, xiquittati in Tenochtli in oncan anquittazque ic pacca icpac, ihcac in yehuatl in quauhtli oncan tlaqua, oncan mototonia, auh ca ic pachihui in amoyollo, ca yehuatl iniyollo in Copil intiqualmayauh in oncan timoquetz tlalcocomocco. Auh niman oncan huetzico ino anquittaque texcaltempa, Oztotempa in Acatzallan in toltzallan, auh ca oncan ixhuac iniyollo in Copil, in axcan motocayotia Tenochtli, auh ca oncan intiezque in titlapiezque, in titechiezque intitenamiquizque in nepapantlaca telchiquiuh totzonteco tomiuh tochimal, inic tiquimittazque in ixquich intechyahuallotoc ixquich tiquinpehuazque tiquimacizque ic maniz in
3. Por la noche vinieron a ver, vinieron a mostrarse unos a otros y era el sacerdote Cuauhtlaquezqui, que es el mismo Huitzilopochtli. Dijo él: — Cuauhcóhuatl, Cuauhcóhuatl, ¿habéis visto allí todo, lo que hay entre cañas y juncias? ¡Aún resta ver otra cosa! No la habéis visto todavía. Id y ved un nopal salvaje: y allí tranquila veréis un Águila que está enhiesta. Allí come, allí se peina las plumas, y con eso quedará contento vuestro corazón. ¡Allí está el corazón de Cópil que tu fuiste a arrojar allá donde el agua hace giros y más giros! Pero allí donde vino a caer, y habéis visto entre los peñascos, en aquella cueva entre cañas y juncias. ¡Del corazón de Cópil ha brotado ese nopal salvaje! ¡Y allí esperaremos y allí reinaremos! ¡Allí esperaremos y daremos el encuentro a toda clase de gentes! Nuestros pechos, nuestra cabeza, nuestras flechas, nuestros escudos. ¡Allí les haremos ver! ¡A todos los que nos rodean allí los conquistaremos! ¡Aquí estará perdurable nuestra ciudad de Tenochtitlan! ¡El sitio
taltepeuh Mexico Tenochtitlan quauhtli ipipitzcayan inetomayan quauhtli itlacuayan, ihuan michin ipatlanian, ihuan cohuatl izomocayan in Mexico in Tenochtitlan, auh ca miectlamantli in mochihuaz, niman oquilhui in Quauhcohuatl, cayequalli tlamacazque otlacauhqui imoyollotzin maquicaquican imottahuan in huehuetque in ixquichtin, ic niman oquincentalli in Mexica in Quauhcohuatl oquincaquilti initlatol in Huitzilopochtli inoquicacque Mexica.
donde el Águila grazna, en donde abre las alas; el sitio donde ella come y en donde vuelan los peces, donde las serpientes van haciendo ruedos y silban! ¡Ese será México Tenochtitlan y muchas cosas han de suceder! Dijo entonces Cuauhcóhuatl: — ¡Muy bien está, mi señor sacerdote! ¡Lo concedió tu corazón: vamos a hacer que lo oigan mis padres los ancianos todos juntos! Y luego hizo reunir a los ancianos todos Cuauhcóhuatl y les dio a conocer las palabras de Huitzilopochtli. Las oyeron los mexicanos.
4. Auh niman onoceppa yahque in Toltzallan in Acatzallan, in Oztotempa, auh ino ipan quizato Acatitlan ihcac in Tenochtli, in oncan (Oztotempa inoquittaque icpacca icpac ihcac moquetzticae in Quauhtli in yehuatl in Tenochtli oncan tlaqua, oncan quiqua quitzotzopitzticac in quiqua, auh in yehuatl in quauhtli inoquimittac in Mexica cenca omopechtecac in quauhtli, zan huecapa in conittaque) Auh initapazol inipepech, zan moch yehuatl in ixquich inepapan tlazo ihuitl in ixquich in xiuhtotoihuitl, in tlauhquecholihuitl, in ixquich quetzalli, auh zan no oncan quittaque in oncan tetepeuhtoc inin tzonteco inepapan totome in tlazototome in tzonteco oncan zozoticate, ihuan cequitoto icxitl, cequi omitl,
4. Y de nuevo van allá entre cañas y entre juncias, a la orilla de la cueva. Llegaron al sitio donde se levanta el nopal salvaje, allí al borde de la cueva y vieron tranquila, parada, al Águila en el nopal salvaje. Allí come, allí devora y echa a la cueva los restos de lo que come. Y cuando el Águila vio a los mexicanos, se inclinó profundamente. Y el Águila veía desde lejos. Su nido y su asiento era todo él de cuantas finas plumas hay: plumas de azulejos, plumas de aves rojas y plumas de quetzal. Y vieron también allí cabezas de aves preciosas y patas de aves y huesos de aves finas tendidos por tierra.
5. auh oncan quinnotz in Diablo quimilhui Mexicaye ye onca yecin, auh yece amo quitta in Mexica in aquinquinotza ic oncan tlatocayotique Tenochtitlan auh niman ye ic choca in Mexica quitohua otocnopiltic,
5. Le habló el dios y así les dijo: — ¡Ah, ¡Ah, mexicanos: aquí sí será! ¡México es aquí! Y aunque no veían quién les hablaba, se pusieron a llorar y decían: — ¡Felices ¡Felices nosotros, dichosos al fin! ¡Hemos visto ya
otomacehualtic caotic mahuizoque in taltepeuh yez, maoctihuian, maoctitocehuiti.
dónde ha de ser nuestra ciudad! ¡Vamos y vengamos a reposar aquí!
Origen :
Crónica Mexicayotl , folios 86, 87
Náhuatl :
Paleografía de Marc THOUVANOV, obtenido de http://www.sup- infor.com/sources/liste-nahuatl.htm
Presagios De La Conquista 1. Inic ce capitulo oncan mihtoa in nez, in mottac in machiotl ihuan in tetzahuitl, in ayamo hualhui españoles, in nican tlalli ipan, in ayamo no iximachoa in nican chaneque.
1. De las señales y pronósticos que aparecieron antes que los españoles vinieran a esta tierra, ni hubiese noticias de ellos.
2. In ayamo huallaci españoles, oc matlacxihuitl, centlamantli tetzahuitl achto nez, ilhuicatitech, iuhquin tlahuizcalli, pipixauhticaca inic necia, iuhquin ilhuicatl quizoticac: tzimpatlahuac, cuapitzaoac: huel inepantla in ilhuicatl; huel yollo in aciticac ilhuicatl, huel ilhuicayollotitech aciticac, in iuh ittoya ompa tlapcopa: in hualmoquetzaya, oyuh onquiz ihualnepantla in necia tlathuiliaya, ipan tlathuia, quin yehuatl quihualpoloaya in tonatiuh, in icuac hualquizaya:
2. Diez años antes que llegasen los españoles a esta tierra, y según otros once o doce años, apareció un gran cometa en el cielo, en la parte de oriente, que parecía como una gran llama de fuego muy resplandeciente y que echaba de sí centellas de fuego; este cometa era de forma piramidal, ancho de abajo e íbase aguzando hacia arriba hasta acabarse en una punta; aparecía en medio del oriente, comenzaba a aparecer un poco después de la media noche y llegaba hasta la mañana; la luz del sol lo encubría, de manera que saliendo el sol no parecía más.
3. huel ce xihuitl in hualmoquetzaya (ipan matlactli omome calli in peuh). Auh in icuac necia tlacahuacaya, netenhuitecoya, neizahuiloya, tlatemmachoya.
3. Según algunos, viose un año entero, y según otros cuatro años arreo. Cuando aparecía de noche esta cometa todos los indios daban grandísimos alaridos y se espantaban, esperando que algún mal había de venir.
4. Inic ontetl tetzahuitl mochiuh, nican mexico: zan monomahui in tlatlac, cuetlan, ayac ma quitlecahui, zan monoma tlecahui in ical diablo Huitzilopochtli: mitoaya, iteioc itocayocan Tlacateccan: in nez ye tlatla in tlaquetzalli, in itec, hualquiza in tlemiyahuatl, in tlenenepilli, in tlecuezalotl, cenca zan iciuhca compalo in ixquich calcuahuitl: niman ye ic tlacahuaca,
4. Otro mal agüero aconteció aquí, en México, que el cu de Huitzilopochtli se encendió sin haber razón alguna humana para ello. Parece que milagrosamente se incendió y salían las llamas de dentro de los maderos hacia fuera, y de presto se quemó; dieron voces los sátrapas para que trajesen agua para matarlo, y cuanta más agua echaban tanto más ardía; del todo se
quitoa, Mexicae ma huallatotoca, tla cehuiloz, amaapilol: aun in icuac caatequiaya, in quicehuiznequia, zan ye ilhuice mopitza, aocmo huel ceuh, huel tlatlac.
quemó.
5. Inic etetl tetzahuitl: huitecoc huitecoc ipan tlatlatzin teocalli, zan xacalli catca, itocayocan Tzommolco: iteopan in xiuhtecuhtli, amo tilahuaya , zan ahuachquiyahuiya in iuh tezammachoc: iuh mitoa in za zan tonalhuitecoc, amono caquiztic in tlatlatziniliztli.
5. El tercer mal agüero aconteció que cayó un rayo casi sin propósito y sin tronido, sobre el cu de dios llamado Xiuhtecutli; este cu tenía un chapitel de paja y sobre él cayó el rayo y le incendió y se quemó. Tuviéronlo por milagro, porque no hubo tronido, bien que llovía un poco menudo.
6. Inic nauhtetl tetzahuitl: oc onca in tonatiuh in xihuitl huetz yeteyetia, ompa hualpeuh in tonatiuh icalaquiampa; aun ompa itztia in iquizayanpa, iuhqui in tlexoxhitl pipixauhtiuh, hueca acitiuh in icuitlapil: auh in oittoc cenca tlacahuacac, iuhquin oyohualli omoman.
6. El cuarto agüero fue que de día, estando el sol muy claro, vino de hacia el oxiden te de México un cometa que corrió hacia el oriente, e iba echando de sí como brasas o grandes centellas; llevaba una cola muy larga, y luego toda la gente comenzó a dar alaridos, juntamente, que parecía cosa de espanto, y por tal lo tuvieron.
7. Inic macuiltetl tetzahuitl: pozon in atl, amo yehecatl quipozonalti, iuhquin momomoloca, iuhquin xixittemomoloca, cenca hueca in ya, inic macoquetz: auh in calli tzitzintla cacic, auh capapachiuh, xixitin in calli: yehuatl in huey atl totlan mani nican Mexico.
7. El quinto fue que la laguna de México, sin hacer viento ninguno, se levantó, parecía que hervía y saltaba en alto el agua e hízose gran tempestad en la laguna, y las olas batieron en las casas que estaban cerca y derrocaron muchas de ellas; tuviéronlo por milagro porque ningún viento corría.
8. Inic chicuacentlamantli tetzahuitl: miecpa cihuatl cacoya chocatiuh, tzatzitiuh, yohualtica cenca tzatzi; quitotinemi. Nonopilhuantzitzin, ye ic zan ye tonhui: in quenmanian quitoa. Nonopilhuantzitzin, campa namechnohuiquiliz.
8. El sexto agüero fue que en aquellos días oyeron voces en el aire, como de una mujer que andaba llorando, y decía de esta manera: ¡Oh hijos míos! Ya estamos a punto de perdernos. Otras veces decía: ¡Oh hijos míos!, ¿a dónde os llevaré?.
9. Inic chicontlamantli tetzahuitl: ceppa
9. El séptimo agüero fue que los pescadores
tlatlamaya, manozo tlamatlahuiaya in atlaca; centetl cacique tototl nextic, iuhquin tocuilcoyotl: niman quittitito in Motecuzoma, tlillan, calmecac; ommotzcalo in tonatiuh, oc tlaca,
o cazadores del agua tomaron en sus redes un ave del tamaño y color de un águila, la cual tenía en medio de la cabeza un espejo. Ésta fue cosa nunca hasta entonces vista, y así lo tuvieron por milagro, y luego la llevaron a Moteccuzoma, que estaba en el palacio en una sala que se llama tlillancalmécac; esto era después de medio día.
10. iuhquin tezcatl icpac mani, malacachtic, tehuilacachtic, iuhquin xapotticac: ompa onnecia in ilhuicatl, in cicitlatlin, in mamalhuaztli.
10. Y Moteccuzoma miró al ave, y miró al espejo que tenía en la cabeza, el cual era redondo y muy pulido, y mirando en él vio las estrellas del cielo, los mastelejos que ellos llaman mamalhuaztli;
11. Auh in Motecuzoma, cenca quimotetzahui in icuac quimittac cicitlatlin, ihuan mamalhuaztli. Auh inic oppa ontlachix in icpac tototl, ene quittac, iuhqui on in ma acame, moquequetztihuitze, tepeuhtihuitze, moyahuachichiuhtihutze, quinmama mamaza. Auh niman quinnotz in tlaciuhque, in tlamatinime: quimilhui: Amo anquimati in tlein onoconittac, iuhquin acame moquequetztihuitze: auh ye quinanquilizquia, in conittaque, opoliuh, aoc tle quitoque.
11. y Moteccuzoma espantóse de esto y apartó la vista, haciendo semblante de espantado, y tornando a mirar el espejo que estaba en la cabeza del ave, vio en él a gente de a caballo, que venían todos juntos, en gran tropel y todos armados; y viendo esto se espantó más, y luego envió a llamar a los adivinos y astrólogos y al los sabios en cosas de agüeros, y preguntólos: ¿qué es esto que aquí me ha aparecido? ¿Qué quiere decir? Y estando así todos espantados desapareció el ave, y todos quedaron espantados, y no supieron decir nada.
12. Inic chicuetetl tetzahuitl: miecpa motenextiliaya, tlaca, tlacanetzolti, ontetzontecomque, ontetzontecomque, zan ze intlac, ompa quimonhuicaya in tlillan calmecac, ompa quimittaya in Motecuzoma, in oquimittac niman polihuia.
12. El octavo agüero fue que aparecieron en muchos lugares hombres con dos cabezas; tenían no más de un cuerpo, y dos cabezas: llevábanlos a que los viese Moteccuzoma en su palacio, y en viéndolos luego desaparecían sin decir nada.
Origen :
Códice Florentino , libro XII, capítulo 1
Náhuatl :
Paleografía de ANDERSON y DIBLLE, en General history of the things of New Spain , Florentine codex.
Español :
Trad. de Fray Bernardino de SAHAGÚN, en Historia general de las cosas de la Nueva España
Lo Que Que Viero Vieron n Los Env Enviados iados De Motecuhzoma 1. Oncan mitoa in tlatolli inic quinonotzato in Motecuhzoma, in titlani in quittato acalli
1. Allí se dice el relato con que dieron en cuenta a Motecuhzoma los enviados que fueron a ver la barca
2. Auh niman ye yuhqui, niman ye ic quinonotza in Motecuhzoma yuh quilhuique in yuhqui oquimahuizoto, ihuan quittitique in yuhqui intlacual.
2. Hecho esto, luego dan cuenta a Motecuhzoma. Le dijeron en que forma se habían ido a admirar y lo que estuvieron viendo, y cómo es la comida de aquéllos.
3. Auh in oquicac in yuh tlanonotzque in titlani cenca momauhti, mizahui, ihuan cenca quimahuizo in intlacual:
3. Y cuando él hubo oído lo que le comunicaron los enviados, mucho se espantó, mucho se admiró. Y le llamó a su asombroso en gran manera su alimento.
4. Oc cenca yehuatl in quiyolmicti in oquicac in quenin huetzi in innahuatil in tlequiquiztli, iuhquin tlatlatziniic caquizti in icuac huetzi, huel tezotlauh, motzatzacua in tonacaz.
4. También mucho espanto le causó el oír cómo [estalla el cañón, cómo retumba su estrépito, y cuando cae,] se desmaya uno; se le aturden a uno los oídos.
5. Auh in icuac huetzi iuhquin telolotli hualquiza itic, tlepipixauhtiuh, chichitocatiuh: Auh in ipozio cenca iyac, zoquiyac, huel tetzonhuitec:
5. Y cuando cae el tiro, una como bola de piedra sale de sus entrañas: va lloviendo fuego, va destilando chispas, y el humo que de él sale, es muy pestilente, huele a lodo podrido, penetra hasta el cerebro causando molestia.
6. Auh in quimotla tepetl iuhquin xitini, xixitica: Auh in cuahuitl quimotlatetextia, iuhquin atetlachialti, iuhquin aca conilpitza.
6. Pues si va a dar con un cerro, como que lo hiende, lo resquebraja, y si da contra un árbol, lo destroza hecho astillas, como si fuera algo admirable, cual si alguien le hubiera soplado desde el interior.
7. Zan mochi tepoztli in inyaotlatqui, tepoztli in conmaquia, tepoztli in conaquiz intzontecon, tepoztli in inmacuauh, tepoztli in intlahuitol, tepoztli in inchimal, tepoztli
7. Sus aderezos de guerra son todos de hierro: hierro se visten, hierro ponen como capacete a sus cabezas, hierro son sus espadas, hierro sus arcos, hierro sus
in intopil.
escudos, hierro sus lanzas.
8. Auh in quinmama in inmazahua, iuhquin tlapantli ic cuacuauhtique.
8. Los soportan en sus lomos sus "venados". Tan altos están como los techos.
9. Ihuan nohuian quimilihui in innacayo, zan ye neci in inxayac, cenca iztac, ixtetenextique, tzoncoztique, tel cequi tliltic in intzon, huiac in intentzon no coztic, tentzoncoztique, cocototztique ocolochtic:
9. Por todas partes vienen envueltos sus cuerpos, solamente aparecen sus caras. Son blancas, son como si fueran de cal. Tienen el cabello amarillo, aunque algunos lo tienen negro. Larga su barba es, también amarilla, el bigote también tienen amarillo. [Los negros que los acompañan] Son de pelo crespo y fino, un poco encarrujado.
10. Auh in intlacual yuhquin tlacatlacualli, hueitepul, iztac, amo etic yuhquin tlazolli, yuhquin ohuacuahuitl, yuhquin ohuacuauhtextli inic ahuiac, achi tzopelic, achi nenecutic monecticticacua, motzopelicacua:
10. En cuanto a sus alimentos, son como alimentos humanos: grandes, blancos, no pesados, cual si fueran paja. Cual madera de caña de maíz, y como de médula de caña de maíz es su sabor. Un poco dulces, un poco como enmielados: se comen como miel, son comida dulce.
11. Auh inimitzcuihuan huehueypopol, nacazcuecuelpachtique, tenhuihuilaxpopol, ixtletletique, ixtletlexochtique, ixcocoztique, ixtlecocoztique, xillanhuicoltique, xillanhuacaltique, xillancapitztique huel cuacuauhtique, amo tlaca mani neneciuhtinemi, nenenepilotinemi, ocelocuicuiltique, mocuicuiloque.
11. Pues sus perros son enormes, de orejas ondulantes y aplastadas, de grandes lenguas colgantes; tienen ojos que derraman fuego, están echando chispas: sus ojos son amarillos, de color intensamente amarillo. Sus panzas, ahuecadas, alargadas como angarilla, acanaladas. Son muy fuertes y robustos, no están quietos, andan jadeando, andan con la lengua colgando. Manchados de color como tigres, con muchas manchas de colores.
12. Auh in oyuh quicac in Motecuhzoma, cenca momauhti iuhquin yolmic, moyoltequipacho, moyolacoma.
12. Cuando hubo oído todo esto Motecuhzoma se llenó de grande temor y como que se le amorteció el corazón, se le encogió el corazón, se le abatió con la angustia.
Origen :
Códice Florentino , libro XII, capítulo 7
Náhuatl :
Paleografía de ANDERSON y DIBLLE, en General history of the things of New Spain, Florentine codex.
Español :
Trad. de Ángel María GARIBAY, en La visión de los vencidos.
La Aflicció icción n De Los Mex Mexicah icah Y De Motecuhzoma 1. Oncan mitoa in quenin chocac Motecuhzomatzin, ihuan in chocaque mexica, in icuac oquimatque, ca cenca chicahuaque in Españoles.
1. Allí se dice cómo lloró Motecuhzomatzin y lloraron los mexicanos cuando supieron que los españoles eran muy fuertes
2. Auh in Motecuzohma cenca tlatenma, motenma, momauhti, mizahui, quitlatenmachili in altepetl; ihuan in ye ixquich tlacatl, cenca momauhtique, nemauhtiloc, neizahuiloc, tlatenmachoc, netenmachoc,
2. Ahora bien, Motecuhzoma cavilaba en aquellas cosas, estaba preocupado; lleno de terror, de miedo: cavilaba qué iba a acontecer con la ciudad. Y todo el mundo estaba muy temeroso. Había gran espanto y había terror. Se discutían las cosas, se hablaba de lo sucedido.
3. nenonotlazlo, nececentlalilo, neohololo, nechoquililo, nechochoquililo, techoquililo, za tlaquechpilihui, za tlaquechhui, nechoquiztlapalolo, techoquiztlapalolo, teellacuahualo, neelacuahualo, tepetlalo, pepetlalo in pipiltzitzinti:
3. Hay juntas, hay discusiones, se forman corrillos, hay llanto, se hace largo llanto, se llora por los otros. Van con la cabeza caída, andan cabizbajos. Entre llanto se saludan; se lloran unos a otros al saludarse. Hay intento de animar a la gente, se reaniman unos a otros. Hacen caricias a otros, los niños son acariciados.
4. in tetahuan quitoa:
4. Los padres de familia dicen:
Hueh nopilhuantzitzine, quen huel – Hueh
—¡Ay, hijitos míos!… ¿Qué pasará con
amehuantin in huamopan mochiuh, in tlein ye mochihuaz,
vosotros? ¡Oh, en vosotros sucedió lo que va a suceder! …
5. auh intenanhuan quitoa:
5. Y las madres de familia dicen:
Nonopilhuantzitzin, que zo huel – Nonopilhuantzitzin,
¡Hijitos míos! ¿Cómo podréis vosotros ver — ¡Hijitos
amehuanti in anquimahuizozque in tlein ye topan mochihuaz.
con asombro lo que va a venir sobre vosotros?
6. Ihuan ilhuiloc, ixpantiloc, machtiloc, nonotzaloc, caquitiloc, iyollo itlan tlaliloc in Motecuzohma:
6. También se dijo, se puso ante los ojos, se le hizo saber a Motecuhzoma, se le comunicó y se le dio a oír, para que en su corazón quedara bien puesto:
7. ce cihuatl nican titlaca in quinohualhuicac, in hualnahuatlatotia: itoca Malintzi teticpan ichan, in ompa atenco, achto canaco.
7. Una mujer, de nosotros los de aquí, los viene acompañando, viene hablando en lengua náhuatl. Su nombre, Malintzin; su casa, Teticpac. Allá en la costa primeramente la cogieron.
8. Auh niman icuac peuh: in aocmo onnecxitlalilo, in za mocuitlacueptinemi in titlanti, in ipan ontlatoa in izquitlamantli, in izquican icac in intech monequiz.
8. [Y luego que esto comenzó, ya no hubo quien estuviera puesto a su servicio, que los enviados, a quienes tocaba todo lo que necesitaban y en quienes estaba el cargo de ello, no hacían más que volverles las espaldas.]
9. Auh zan niman no icuac in quitemotihuitze Motecuhzoma: ¿quenami cuix telpochtli, cuix iyoloco oquichtli, cuix ye huehue, cuix ye tlachicalhuia, cuix ye huehue tlamati, cuix ye huehue tlacatl, cuix ye cuaiztac?
9. Por este tiempo también fue cuando ellos (los españoles), hacían con instancia preguntas tocante a Motecuhzoma: cómo era, si acaso muchacho, si acaso hombre maduro, si acaso viejo. Si aún tenía vigor, o si ya tenía sentido de viejo, si acaso ya era un hombre anciano, si tenía cabeza blanca.
10. Auh quinnanquiliaya in teteo in Españoles:
10. Y les respondían a los "dioses", a los españoles:
Ca iyoloco oquictli, amo tomahuac, zan – Ca
Es hombre maduro; no grueso, sino — Es
pitzactontli, zan pipitzactontli, zan cuilotic, cuilotcatontli.
delgado, un poco enjuto; no más cenceño, de fino cuerpo.
11. Auh in yuh quicaquia in , Motecuzohma, in cenca temolo, in cenca matataco cenca ixco tlachiaznequi in teteo yuhquin patzmiquia iyolo, yolpatzmiquia, cholozquia, choloznequia, mocholtiznequia, mocholtizquia, motlatizquia, motlatiznequia, quinnetlatiliznequia, quinneinaliznequia in teteo.
11. Pues cuando oía Motecuhzoma que mucho se indagaba sobre él, que se escudriñaba su persona, que los "dioses" mucho deseaban verle la cara, como que se le apretaba el corazón, se llenaba de grande angustia. Estaba para huir, tenía deseos de huir; anhelaba esconderse huyendo, estaba para huir. Intentaba esconderse, ansiaba esconderse. Se les quería esconder, se les quería escabullir a los "dioses".
12. Auh in quimoyolotica, quimoyolotiaya, quimopictica, quimopictiaya, quiyocoxca, quiyocoaya; ic moyolnonotzca, ic
12. Y pensaba y tuvo el pensamiento; proyectaba y tuvo el proyecto; planeaba y tuvo el plan; meditaba y andaba meditando
poyolnonotzaya itic: quimolhuica, itic quimolhuayaya cana oztoc calaquiz,
en irse a meter al interior de alguna cueva.
13. auh cenca intech moyolaliaya intech huel catca iyollo, intech tlacuauhtlamatia: cequintin quimomachiztiaya, in quitoaya.
13. Y a algunos de aquellos en quienes tenía puesto el corazón, en quienes el corazón estaba firme, en quienes tenía gran confianza, los hacía sabedores de ello. Ellos le decían:
14. Ca ommati in mictlan, ihuan tonatiuh ichan, ihuan tlalocan ihuan cincalco inic ompatiz in campa ye huel motlenequiliz.
14. "Se sabe el lugar de los muertos, la Casa del Sol, y la Tierra de Tláloc, y la Casa de Cintli. Allá habrá que ir. En donde sea tu buena voluntad."
15. Auh ye huel ompa motlanequiliaya, motlanequili in cincalco:
15. Por su parte él tenía su deseo: deseaba ir a la Casa de Cintli (templo de la diosa del maíz).
16. huel yuh machoc, huel yuh tepan motecac.
16. Así se pudo saber, así se divulgó entre la gente.
17. Auh inin amo huelit, amo huel motlati, amo huel minax, aoc yehuat, aoc tle tic, aoc yehuatix, aoc ye onneltic, aoc tle huel mochiuh
17. Pero esto no lo pudo. No pudo ocultarse, no pudo esconderse. Ya no estaba válido, ya no estaba ardoroso; ya nada se pudo hacer.
18. In intlatol tlaciuhque, inic quiyolcuepca, inic quiyolapanca. Inic quiyolmalacachoca, inic cuitlacuepilica, in quimomachitocaca in ommati, in ompa omoteneuh;
18. La palabra de los encantadores con que habían trastornado su corazón, con que se lo habían desgarrado, se lo habían hecho estar como girando, se lo habían dejado lacio y decaído, lo tenía totalmente incierto e inseguro por saber (si podría ocultarse) allá donde se ha mencionado.
19. Zanquinmochialti, zan moyolotechiuh, moyolochichili, quihualcentlami, quihualcentlancua in iyollo, quimocenmacac in zazo tlein quittaz, quimahuizoz.
19. No hizo más que esperarlos. No hizo más que resolverlo en su corazón, no hizo más que resignarse; dominó finalmente su corazón, se recomió en su interior, lo dejó en disposición de ver y de admirar lo que habría de suceder.
Origen :
Códice Florentino , libro XII, capítulo 9
Náhuatl :
Paleografía de ANDERSON y DIBLLE, en General history of the things of New Spain, Florentine codex.
Español :
Trad. de Ángel María GARIBAY, en La visión de los vencidos.
La Ciudad Sitiada
Descripción Descripción épica de un tlatelolca. tlat elolca.
1. Auh in yeixquichi ipa mochiuha yn
1. Y todo esto pasó con nosotros. Nosotros
tiquittaque inticmahuizoque in techocti tetlaocolti inic tlaihiyohuique.
lo vimos, nosotros lo admiramos: con esta lamentosa y triste suerte nos vimos angustiados.
2. Auh in otlica omitl xaxamântoc tzontli
2. En los caminos yacen dardos rotos, los
momoyauhtoc. Calli tzontlapouhtoc calli chichiliuhtoc. Ocuilti moyacatlamina otlica. Auh incaltech, hahalacatoc in cuatextli. Auh yn atl za yuhqui chichiltic za yuhqui tlapatlatl ca yuh tiquique tiquia tequixquiatl.
cabellos están esparcidos. Destechadas están las casas, enrojecidos tienen sus muros. Gusanos pululan por calles y plazas, y en las paredes están los sesos. Rojas están las aguas, están como teñidas, y cuando las bebimos, es como si bebiéramos agua de salitre.
3. Auh oc ipa tictetzotzonaya xamitl, auh in
3. Golpeábamos, en tanto, los muros de
atlacomolli ca toneixcahuil chimaltitla in ipialoya in oc nen aca nic quizequiliznequi [mote ycemiliznequi] za chimaltitlan ticcuaque in tzonpa cuahuitl in tequixquizacatl xantetl in cuetzpalli quimichi teuhtlaquilli. Ocuilli titone techquaque in acazelotl in icuac tlepa quimontlaliaya y ye
adobe, y era nuestra herencia una red de agujeros. Con los escudos fue su resguardo, pero ni con escudos puede ser sostenida su soledad. Hemos comido palos de colorín (eritrina), hemos masticado grama salitrosa, piedras de adobe, lagartijas, ratones, tierra en polvo,
yucic inacayo oncan conohuio… tleco
quiquaya.
gusanos… Comimos la carne apenas sobre
el fuego estaba puesta. Cuando estaba cocida la carne de allí la arrebataban, en el
fuego mismo, la comían. 4. Auh in topatiuh mochiuh in ipatiuh
4. Se nos puso precio. Precio del joven, del
mochiuh, telpochtli itlacacitiuh mochiuh cano matechoctic axaxayaca, tlaxcalli in tlamacazqui, in ichpochtli, in piltzintli in ye ixquich macehualli in ipatiuh mochiuh za omatecuchtli tlaolli za matlactli axaxayacatlaxcalli tequixquizacatlaxcalli za cempohualli tonatiuh topatiuh.
sacerdote, del niño y de la doncella. Basta: de un pobre era el precio sólo dos puñados de maíz, sólo diez tortas de mosco; sólo era nuestro precio veinte tortas de grama salitrosa.
5. Mochiuh in teocuitlatl, in chalchihuitl in
5. Oro, jades, mantas ricas, plumajes de
cuachtli in quetzalli ye ixquich tlazotli atleypa mottac za tetepehui in oyuh conquetzque cuauhtematlatl in tianquizco.
quetzal, todo eso que es precioso, en nada fue estimado. Solamente se echó fuera del mercado a la gente cuando allí se colocó la catapulta.
6. Auh yehuatzin Cuauhtemoctzin
6. Ahora bien, a Cuauhtémoc le llevaban
quimohuiquilia in malti amo yuh quicahua in tecahuato achcauhti tlatlacateca necoc quitititza quimititlapanaya yoma Cuauhtemoctzin.
los cautivos. No quedan así. Los que llevan a los cautivos son los capitanes de Tlacatecco. De un lado y de otro les abren el vientre. Les abría el vientre Cuauhtemoctzin en persona y por sí mismo.
Origen :
Manuscrito anónimo de Tlatelolco.
Náhuatl :
Paleografía de Marc THOUVANOV, obtenido de http://www.sup- infor.com/sources/liste-nahuatl.htm
Español :
Trad. de Angel María GARIBAY, en La visión de los vencidos.
Zazanilli 1. Zazan tleino, xoxouhqui xicaltzintli, momochitl ontemi. Aca qittaz tozazaniltzin, tla ca nenca ilhuicatl.
1. ¿Qué cosa y cosa una jícara azul, sembrada de maíces tostados, que se llaman momochtli? Éste es el cielo, que está sembrado de estrellas.
2. Zazan tleino, icuitlaxcol quihuilana, tepetozcatl quitoca. Aca quittaz tozazaniltzin, tozazaniltzin, tla ca nenca huitzmalot.
2. ¿Qué cosa y cosa que va por un valle, y lleva las tripas arrastrando? Ésta es el aguja cuando cosen con ella, que lleva el hilo arrastrando.
3. Zazan tleino, chalchiuhteponaztli, nacatica cuitlalpitoc. Aca quittaz tozazaniltzin, tla ca nenca nacochtli.
3. ¿Qué cosa y cosa un teponaztli de una piedra preciosa y ceñido con carne viva? Es la orejera hecha de piedra preciosa, que está metida en la oreja.
4. Zazan tleino, cuatzocoltzin mictlan ommati. Aca quittaz tozazaniltzin, tla ca nenca apilolli, ic atlacuihua.
4. ¿Qué es cantarillo de palo que conoce la región de los muertos? Es el cántaro para sacar el agua.
5. Zazan tleino, matlactin tepatlactli quimamamatimani. Aca quittaz tozazaniltzin, tozazaniltzin, tla ca nenca tozti.
5. ¿Qué cosa y cosa diez piedras que las tiene alguno a cuestas? Éstas son las uñas, que están sobre los dedos.
6. Zazan tleino, tlicuauhtla ommana, iztac tepatlacpan oalmiqui. Aca quittaz tozazaniltzin, tla ca nenca atemitl: tocpac toconana, toztipan tiqualteca: oncan toconmictia.
6. ¿Qué cosa y cosa que se toma en una montaña negra [bosque negro] y se mata en una estera blanca? Es el piojo, que se toma en la cabeza y se mata en la uña.
7. Zazan tleino, cocozacatzin mocuicuicatia. Tla ca nenca sacapuch.
7. ¿Qué cosa y cosa una caña hueca que está cantando? Es el sacabuche.
8. Zazan tleino, cacatzactli temetzica tlacuiloa. Teccizmamaque.
8. ¿Qué cosa y cosa un negrillo, que va escribiendo con vidriado? Son los caracolitos negros, que cuando van andando dejan el camino por donde van, vidriado con unas babitas que dejan.
9. Zazan tleino, ilhuicac ommapilotoque. Huitztli.
9. ¿Qué es aquello que apunta al cielo con las manos? Es el maguey que alza sus espinas.
10. Zazan tleino, icezocuetzin (in centzoncuentzin), moteahatemilia. Tzicuahuaztli.
10. ¿Qué es lo que tiene naguas de sola pierna y busca piojos? Es el peine, que en medio tiene una pierna de manta angosta y de ambas partes las púas que sacan los piojos de la cabeza.
11. Zazan tleino, cemanahuac topapancololtzitzin. Miyahuatl.
11. ¿Qué cosa y cosa que en todo el mundo encima de nosotros se encorva? Son los penachos del maíz, cuando se van secando y encorvand e ncorvando. o.
12. Zazan tleino, tezahuilama tlallan tlacuacua. Tozan.
12. ¿Qué cosa y cosa una vieja monstruosa, debajo de tierra, que anda comiendo y royendo? Es el topo.
13. Zazan tleino, teocuitlapolotziquitzin yapalichtica mecayotica. Ayelli.
13. ¿Qué cosa y cosa una cosita pequeñita, de plata, que está atada con una hebra de hilo de color castaño? Es la liendre, que está como atada al cabello.
14. Zazan tleino, tezcatzintli acxoyacaletica. Tixtelolo.
14. ¿Qué cosa y cosa (un) espejo que está en una casa hecha de ramos de pino? Es el ojo, que tiene las cejas como ramada de pino.
15. Zazan tleino, tepetlamimilolli itic ameya. Toyac.
15. ¿Qué cosa y cosa un cerro como loma, y mana por dentro? Son las narices.
16. Zazan tleino, tecpatica texoa, cuetlaxtli oncan onoc, nacatica tzacqui. Tocamac.
16. ¿Que cosa y cosa que muele con pedernales, y allí tiene un cuero blanco echado, y está cercado con carne? Es la boca que tiene los dientes con que masca, y la lengua tendida en medio; está cerrada con carne, son los labios.
17. Zazan tleino, ixnacapapatz, cuexcochcacalach. Tomapil.
17. ¿Qué es lo que tiene la cara blanda, el cogote duro encajado en la carne? Es el dedo de la mano que tiene de una parte la carne blanda y de la contraria, una uña encajada.
18. Zazan tleino, ixnaca quechomiyo. Zan ye no yehoatl in tomapil.
18. ¿Qué es frente de carne metida está? También es el dedo.
19. Zazan tleino, ixtexolochtzitzin quintopeuhtiuh. Totlanqua.
19. ¿Qué es corredores por delante, van empujando a ellos? Las rodillas.
20. Zazan tleino, zaca tzonteilama tequiyaoac moquequetza. Cuezcomatl.
20. ¿Qué cosa y cosa una vieja que tiene los cabellos de heno, y está cerca de la puerta de la casa? Es la troje del maíz.
21. Zazan tleino, tlapaltepitzactli ayoui tequa. Azcatl.
21 ¿Qué es colorada y delgadilla y muerde apresuradamente? Es la hormiga.
22. Zazan tleino, xoncholo, noncholoz: yehoatl in olmatil.
22. ¿Qué cosa y cosa que dice: salta tú, que yo saltaré? Es la mano del teponaztli, con que lo tienen.
23. Zazan tleino, nipa niyauh, nipa xiyauh, ompa toncanamiquizque. Maxtlatl.
23. ¿Qué es voy acullá, ve tú a la otra parte? Es el maxtle que él un cabo va a una parte y el otro a la contraria y tórnase a anudar.
24. Zazan tleino, iztac tetzintli, quetzalli conmantica. Xonacatl.
24. ¿Qué cosa y cosa piedra blanca, y de ella nacen plumas verdes? Es la cebolla.
25. Zazan tleino, quiztalcomoctzin, quetzalli conmantica: zan ye no yehuatl in xonacatl.
25. ¿Qué cosa y cosa que tiene los cabellos canos hasta el cabo, y cría plumas verdes? La cebolla.
26. Zazan tleino, excanpa ticalaqui, zan cecni tiquiza. Ca tocamisa.
26. ¿Qué cosa y cosa que entramos por tres partes, y salimos por una? La camisa.
27. Zazan tleino, comicicuiltataca chiquilichtzatzitoc. Omichicacaztli.
27. ¿Qué cosa y cosa que le rascan las costillas y está dando gritos? Es el hueso que (se) usa en los areitos por sonajas.
28. Zazan tleino, omicicuilpapanpul otlica moquetzitac. Cacaxtli.
28. ¿Qué cosa y cosa, que tiene las costillas de fuera y está levantado en el camino? Es el cacaxtli.
29. Zazan tleino, itlacoyoc tenpan ticmacuitiuetzi, tlalli ic ticquappitzoa. Ca yehoatl in yacacuitlatl.
29. ¿Qué es lo que tomas presto de su agujero y arrójaslo en el suelo? Son los mocos, que se toman de las narices y se arrojan en el suelo.
30. Zazan tleino, quauhtla calaqui nenepilotiuh. Tepoztli.
30. ¿Qué cosa y cosa que entra en la montaña y lleva la lengua sacada? Es el hacha.
31. Zazan tleino, tetlapantenco moquequetza quateconpol. Ecacaztli.
31. ¿Qué cosa y cosa está arrimado a la azotea, el bellaco cabeza de olla? La escalera, que se arrima para subir a la azotea.
32. Zazan tleino, huipiltitich. Tomatl.
32. ¿Qué es camisa muy apretada? Es el tómatl, que tiene el cuero muy justo y pegado a sí.
33. Zazan tleino, ye oalquiza xiccui moteuh. Cuitlatl.
33. ¿Qué es: Ya sale, toma tu piedra? Es la cámara (diarrea).
34. Zazan tleino, cuezali teyacana, cacali'n tetocatiuh. Tlachinolli.
34. ¿Qué cosa y cosa van guiando las plumas coloradas, y van tras ellas los cuervos? Es la chamusquina de las cabañas.
35. Zazan tleino, itetecac, tecaltenpan moquequetza. Tlaquetzalli.
35. ¿Qué cosa y cosa que tiene cotaras de piedra, y está levantando a la puerta de la casa? Son los postes colaterales de la puerta.
36. Zazan tleino, zan cemilhuitl otzti. Malacatl.
36. ¿Qué es lo que en un día se empreña? Es huso con la mazorca. (Es decir, el huso que se llena de hilo en un momento.)
37. Zazan tleino, texcaltenpa moquetzaticac pancololli. Chichicuitlapalli.
37. ¿Qué es lo que está levantando la puerta y está encorvada la punta? Es la cola del perro.
38. Zazan tleino, chimalli iitic tentica. Ca chilli: auh ye in iachyo chimalli.
38. ¿Qué es lo que está por dentro lleno de rodelas? Es el chile, que está por dentro lleno de semillas de hechura de rodelitas.
39. Zazan tleino, tepetozcatl quitoca momamatlaxcalotiuh. Papalotl.
39. ¿Qué cosa y cosa que va por un valle, y va dando palmadas con las manos, como la mujer que hace pan? Es la mariposa, que va volando.
40. Zazan tleino, tliltic tetl itzonic icac, ontlacactoc mictlan. Pinacatl.
40. ¿Qué es piedra negra con boca abajo? Aquella sabandija que se llama pinácatl, que tiene el cuerpo negro y siempre siempre está cabeza abajo, como quien está escuchando hacia el infierno.
41. Zazan tleino, tlatlauhqui tetl colotiuh. Tecpi.
41. ¿Qué cosa y cosa una piedra almagrada, (que) va saltando? Es la pulga.
42. Zazan tleino, teticpac totolon cuicaticac. Nexcomitl.
42. ¿Qué sobre las piedras es redondo y está cantando? Es la olla donde se cuece el maíz.
43. Zazan tleino, otlica tequatica. Ca titotecuinia tetl.
43. ¿Qué está en el camino y está mordiendo? Es la piedra en que tropezamos en el camino.
44. Zazan tleino, otlica eoatica paltetzocoton. Chichi icuitl.
44. ¿Qué está en el camino asentada, de hechura de tintero? Es lo que el perro echa.
45. Zazan tleino, aco cuitlayaoalli, mouiuixoa tzatzi. Ayacachtli.
45. ¿Que en lo alto es redondo y barrigudo y está bulléndose y da voces? Es la sonaja que se llama ayacachtli.
46. Zazan tleino, i(n) ncitotiayan quititique, cotztique. Camalacatl.
46. ¿Bailan los barrigudos y pantorrilludos? Es el huso.
Origen :
Códice Florentino , libro VI, capítulo 42
Náhuatl :
Paleografía de ANDERSON y DIBLLE, en General history of the things of New Spain, Florentine codex.
Español :
Trad. de Fray Bernardino de SAHAGÚN, tomado de Historia general de las cosas de la Nueva España.
Nican Mopohua 1. Nican mopohua, motecpana, in quenin yancuican hueytlamahuizoltica monexiti in cenquizca ichpochtli Sancta Maria Dios Inantzin tocihuapillatocatzin, in oncan Tepeyacac, motenehua Guadalupe.
1. Aquí se cuenta, se ordena, cómo hace poco, milagrosamente se apareció la perfecta virgen santa María Madre de Dios, nuestra reina, allá en el Tepeyac, de renombre Guadalupe.
2. Acattopa quimottititzino ce macehualtzintli itoca Juan Diego; Auh zantenpan monexiti in Itlazoixiptlatzin in ixpan yancuican Obispo Don Fray Juan de Zumárraga.
2. Primero se hizo ver de un indito, su nombre Juan Diego; y después se apareció su Preciosa Imagen delante del reciente Obispo Don Fray Juan de Zumárraga.
3. Ye yuh matlac xihuitl in opehualoc in atl in tepetl Mexico, in ye omoman in mitl in chimalli, in ye nohuian ontlamatcamani in ahuacan in tepehuacan.
3. Diez años después de conquistada la Ciudad de México, cuando ya estaban depuestas las flechas, los escudos, cuando por todas partes había paz en los pueblos,
4. in maca zan ye opeuh, ye xotla, ye cueponi in tlaneltoquiliztli, in iximachocatzin in Ipalnemohuani, nelli Teotl Dios.
4. así como brotó ya verdece, ya abre su corola la fe, el conocimiento de Aquel por quien se vive: el verdadero Dios.
5. In huel ihcuac in ipan xihuitl mil y quinientos y treinta y uno, quin iuh iquezquilhuioc in metztli Diciembre mochiuh: oncatca ce macehualtzintli icnotlapalzintli.
5. En aquella sazón, el año 1531, a los pocos días del mes de diciembre, sucedió que había un indito, un pobre hombre del pueblo,
6. itoca catca Juan Diego, iuh mitoa ompa chane Cuauhtitlan,
6. su nombre era Juan Diego, según se dice, vecino de Cuauhtitlan,
7. auh in ica Teoyotl , oc mochompa pohuia in Tlatilolco.
7. y en las cosas de Dios, en todo pertenecía a Tlatilolco.
8. Auh Sábado catca, huel oc yohuatzinco, quihualtepotztocaya in Teoyotl ihuan in inetititlaniz.
8. Era sábado, muy de madrugada, venía en pos de Dios y de sus mandatos.
9. Auh in acico in inahuac tepetzintli in itocayocan Tepeyacac, ye tlatlalchipahua,
9. Y al llegar cerca del cerrito llamado Tepeyac ya amanecía.
10. concac in icpac tepetzintli cuicoa, yuhquin nepapan tlazototome cuica; cacahuani in intozqui, iuhquin quinananquilia tepetl, huel cenca teyolquima, tehuellamachti in incuic, quicenpanahuia in coyoltototl, in tzinitzcan ihuan in occequin tlazototome ic cuica.
10. Oyó cantar sobre el cerrito, como el canto de muchos pájaros finos; al cesar sus voces, como que les respondía el cerro, sobremanera suaves, deleitosos, sus cantos sobrepujaban al del coyoltototl y del tzinitzcan y al de otros pájaros finos.
11. Quimotztimoquetz in Juan Diego, quimolhui: " — ¿Cuix nolhuil, cuix — ¿Cuix nomacehual in ye niccaqui ¿Azo zan nictemiqui ¿Azo zan niccochitlehua
11. Se detuvo a ver Juan Diego. Se dijo: ¿Por ventura soy digno, soy merecedor de lo que oigo? ¿Quizá nomás lo estoy soñando? ¿Quizá solamente lo veo como entre sueños?
12. ¿Canin ye nica, canin ye ninotta ¿Cuix ye oncan in quitotehuaque huehuetque tachtohuan tococolhuan, in xochitlalpan in tonacatlalpan, cuix ye oncan in ilhuicatlalpan "
12. ¿Dónde estoy? ¿Dónde me veo? ¿Acaso allá donde dejaron dicho los antiguos nuestros antepasados, nuestros abuelos: en la tierra de las flores, en la tierra del maíz, de nuestra carne, de nuestro sustento; acaso en la tierra celestial?
13. Ompa on itzticaya in icpac tepetzintli in tonatiuh iquizayampa, in ompa hualquiztia in ilhuicatlazocuicatl.
13. Hacia allá estaba viendo, arriba del cerrillo, del lado de donde sale el sol, de donde procedía el precioso canto celestial.
14. Auh in oyuhceuhtiquiz in cuicatl, in omocactimoman in yeequicaqui hualnotzalo in icpac tepetzintli, quilhuia: " — Juantzin, Juan Diegotzin".
14. Y cuando cesó de pronto el canto, cuando dejó de oírse, entonces oyó que lo llamaban, de arriba del cerrillo, le decían: "Juanito, Juan Dieguito".
15. Niman zan yemotlapaloa inic ompa yaz in canin notzalo, aquen mochihua in iyollo, manoce itla ic mizahuia, yece huel paqui huellamachtia; quitlecahuita in tepetzintli ompa itztia in campa hualnotzaloc,
15. Luego se atrevió a ir a donde lo llamaban; ninguna turbación pasaba en su corazón ni ninguna cosa lo alteraba, antes bien se sentía alegre y contento por todo extremo; fue a subir al cerrillo para ir a ver de dónde lo llamaban.
16. auh in ye acitiuh in icpac tepetzintli, in ye oquimottili ce Cihuapilli oncan moquetzinoticac,
16. Y cuando llegó a la cumbre del cerrillo, cuando lo vio una Doncella que allí estaba de pie,
17. quihualmonochili inic onyaz in
17. lo llamó para que fuera cerca de Ella.
inahuactzinco. 18. Auh in oyuhacito in ixpantzinco, cenca quimomahuizalhui in quenin huellacenpanahuia in ic cenquizca mahuizticatzintli;
18. Y cuando llegó frente a Ella mucho admiró en qué manera sobre toda ponderación aventajaba su perfecta grandeza:
19. in itlaquentzin yuhquin tonatiuh ic motonameyotia, inic pepetlaca;
19. su vestido relucía como el sol, como que reverberaba,
20. auh in tetl in texcalli in ic itech moquetza, inic quimina;
20. y la piedra, el risco en el que estaba de pie, como que lanzaba rayos;
21. in itlanexyotzin yuhqui in tlazochalchihuitl, maquiztli, in ic neci;
21. el resplandor de Ella como preciosas piedras, como ajorca (todo lo más bello) parecía
22. yuhquin ayauhcozamalocuecueyoca in tlalli.
22. la tierra como que relumbraba con los resplandores del arco iris en la niebla.
23. Auh in mizquitl, in nopalli ihuan occequin nepapan xiuhtototin oncan mochichihuani yuhquin quetzaliztli, yuhqui in teoxihuitl in iatlapallo neci. Auh in icuauhyo, in ihuitzyo, in iahuayo yuhqui in cozticteocuitatl ic pepetlaca.
23. Y los mezquites y nopales y las demás hierbecillas que allí se suelen dar, parecían como esmeraldas. Como turquesa aparecía su follaje. Y su tronco, sus espinas, sus aguates, relucían como el oro.
24. Ixpantzinco mopechtecac, quicac in iyotzin in itlatoltzin in huel cenca tehuellamachti in huel tecpiltic yuhqui in quimococonahuilia, quimotlatlazotilia.
24. En su presencia se postró. Escuchó su aliento, su palabra, que era extremadamente glorificadora, sumamente afable, como de quien lo atraía y estimaba mucho.
25. Quimolhuili: " — Tlaxiccaqui noxocoyouh Juantzin, campa in timohuica "
25. Le dijo: — "escucha, "escucha, hijo mío el menor, Juanito. ¿A donde te diriges? "
26. Auh in yehuatl quimonanquilili: " — Notecuiyoé Cihuapillé, Nochpochtziné, ca ompa nonaciz mochantzinco Mexico Tlatilolco, nocontepotztoca in teoyotl, in techmomaquilia, in techmomachtilia in ixiptlahuan in Tlacatl in Totecuiyo, in toteopixcahuan".
26. Y él le contestó: — "Mi "Mi Señora, Reina, Muchachita mía, allá llegaré, a tu casita de México Tlatilolco, a seguir las cosas de Dios que nos dan, que nos enseñan quienes son las imágenes de Nuestro Señor: nuestros Sacerdotes. "
27. Niman ye ic quimononochilia,
27. En seguida, con esto dialoga con él, le
quimixpantilia in itlazotlanequiliztzin, itlazotlanequili ztzin,
descubre su preciosa voluntad;
28. quimolhuilia: "Maxicmatti, ma huel yuh ye in moyollo, noxocoyouh, noxocoyouh, ca nehuatl in nicenquizca cemicac Ichpochtli Sancta Maria, in Inantzin in huel nelli Teotl Dios, in Ipalnemohuani, in Teyocoyani, in Tloque Nahuaque, in Ilhuicahua, in Tlalticpaque. Huel nicnequi, cenca niquelehuia inic nican nechquechilizque noteocaltzin,
28. le dice: "sábelo, ten por cierto hijo mío el mas pequeño, que yo soy la perfecta siempre virgen santa María, madre del verdaderísimo dios por quien se vive, el creador de las personas, el dueño de la cercanía y de la inmediación, el dueño del cielo, el dueño de la tierra. mucho quiero, mucho deseo que aquí me levanten mi casita sagrada
29. in oncan nicnextiz, nicpantlazaz.
29. en donde lo mostrare, lo ensalzare al ponerlo de manifiesto:
30. Nictemacaz in ixquich notetlazotlaliz, noteicnoitlaliz, in notepalehuiliz, in notemanahuiliz,
30. lo daré a las gentes en todo mi amor personal, en mi mirada compasiva, en mi auxilio, en mi salvación:
31. Ca nel nehuatl in namoicnohuacanantzin,
31. porque yo en verdad soy vuestra madre compasiva,
32. in tehuatl ihuan in ixquichtin in ic nican tlalpan ancepantlaca,
32. tuya y de todos los hombres que en esta tierra están en uno,
33. ihuan in occequin nepapantlaca, notetlazotlacahuan, in notech motzatzilia, in nechtemoa, in notech motemachilia,
33. y de las demás variadas estirpes de hombres, mis amadores, los que a mi clamen, los que me busquen, los que confíen en mi,
34. ca oncan niquincaquiliz in inchoquiz, in intlaocol, inic nicyectiliz nicpatiz in ixquich nepapan innetoliniliz, intonehuiz, inchichinaquiliz.
34. porque allí les escuchare su llanto, su tristeza, para remediar, para curar todas sus diferentes penas, sus miserias, sus dolores.
35. Auh inic huelneltiz in nicnemilia in noteicnoittaliz ma xiauh in ompa in itecpanchan in Mexico Obispo, auh tiquilhuiz in quenin nehua nimitztitlani inic tiquixpantiz in quenin huel cenca niquelehuia inic nican nechcalti, nechquechili in ipan in tlalmantli noteocal; huel moch ticpohuiliz in ixquich in
35. y para realizar lo que pretende mi compasiva mirada misericordiosa, anda al palacio del obispo de México, y le dirás como yo te envió, para que le descubras como mucho deseo que aquí me provea de una casa, me erija en el llano mi templo; todo le contaras, cuanto has visto y admirado, y lo que has oído.
otiquittac, oticmahuizo, ihuan in tlein oticcac. 36. Auh ma yuh ye in moyollo ca huel nictlazocamattiz, auh ca niquixtlahuaz
36. y ten por seguro que mucho lo agradeceré y lo pagaré,
37. ca ic nimitzcuiltonoz, nimitzcuiltono z, nimitztlamachtiz, nimitztlamacht iz,
37. que por ello te enriqueceré, te glorificaré;
38. ihuan miec oncan ticmacehuaic niccuepcayotiin mociahuiliz, in motequipanoliin ic ticnemilitiuh in tlein nimitztitlani.
38. y mucho de allí merecerás con que yo retribuya tu cansancio, tu servicio con que vas a solicitar el asunto al que te envió.
39. Ocayeoticcac, noxocoyouh, in niiyo, in notlatol; ma ximohuicatiuh, ma ixquich motlapal xicmochihuili."
39. ya has oído, hijo mío el menor, mi aliento, mi palabra; anda, haz lo que este de tu parte".
40. Auh niman ic ixpantzinco onmopechtecac, quimolhuili: " — Notecuiyoé, Notecuiyoé, Cihuapillé, ca ye niyauh inic nicyectiliz in miiyotzin in motlatoltzin, ma oc nimitznotlalcahuili in nimocnomacehual".
40. E inmediatamente en su presencia se postró; le dijo: — "Señora "Señora mía, Niña, ya voy a realizar tu venerable aliento, tu venerable palabra; por ahora de Ti me aparto, yo, tu pobre indito".
41. Niman ic hualtemoc inic quineltilitiuh in inelitlaniz: connamiquico in cuepotli, huallamelahua Mexico.
41. Luego vino a bajar para poner en obra su encomienda: vino a encontrar la calzada, viene derecho a México.
42. In oacico itic altepetl, niman ic tlamelauh in itecpanchantzinco Obispo, in huel yancuican hualmohuicac Teopixcatlatoani, itocatzin catca D. Fray Juan de Zumárraga, San Francisco Teopixqui.
42. Cuando vino a llegar al interior de la ciudad, luego fue derecho al palacio del Obispo, que muy recientemente había llegado, Gobernante Sacerdote; su nombre era D. Fray Juan de Zumárraga, Sacerdote de San Francisco.
43. Auh in oacito niman ic moyeyecoa inic quimottiliz, quintlatlauhtia in itetlayecolticahuan in itlanencahuan, inic conittotihue;
43. Y en cuanto llegó, luego hace el intento de verlo, les ruega a sus servidores, a sus ayudantes, que vayan a decírselo;
44. ye achi huecautica in connotzaco, in ye omotlanahuatili in Tlatohuani Obispo inic calaquiz.
44. después de pasado largo rato vinieron a llamarlo, cuando mandó el Señor Obispo que entrara.
45. Auh in oncalac niman ixpantzinco
45. Y en cuanto entró, luego ante él se
motlancuaquetz, mopechtecac, niman ye ic quimixpantilia quimopohuilia in iiyotzin in itlatoltzin Ilhuicac Cihuapilli in inetitlaniz: noihuan quimolhuilia in ixquich oquimahuizo, in oquittac, in oquicac.
arrodilló, se postró, luego ya le descubre, le cuenta el precioso aliento, la preciosa palabra de la Reina del Cielo, su mensaje, y también le dice todo lo que admiró, lo que vió, lo que oyó.
46. Auh in oquicac in mochi itlatol, inetitlaniz, yuhquin amo cenca monelchiuhtzino,
46. Y habiendo escuchado toda su narración, su mensaje, como que no mucho lo tuvo por cierto,
47. quimonanquili, quimolhuili: " — Nopiltzé Nopiltzé ma occeppa tihuallaz, oc ihuian nimitzcaquiz, huel oc itzinecan niquittaz, nicnemiliz in tlein ic otihualla in motlanequiliz, in motlaelehuiliz".
47. le respondió, le dijo: "Hijo mío, otra vez vendrás, aun con calma te oiré, bien aun desde el principio miraré, consideraré la razón por la que has venido, tu voluntad, tu deseo".
48. Hualquiz; tlaocoxtihuitz, inic amo niman oneltic in inetitlaniz.
48. Salió; venía triste porque no se realizó de inmediato su encargo.
49. Niman hualmocuep iz za ye icuac ipan cemilhuitl; niman onca huallamelauh in icpac tepetzintli,
49. Luego se volvió, al terminar el día, luego de allá se vino derecho a la cumbre del cerrillo,
50. auh ipantzinco acito in Ilhuicac Cihuapilli, iz zan ye oncan in canin acattopa quimottili, quimochialitica.
50. y tuvo la dicha de encontrar a la Reina del Cielo: allí cabalmente donde la primera vez se le apareció, lo estaba esperando.
51. Auh in oyuhquimottili, ixpantzinco mopechtecac, motlalchitlaz, quimolhuili:
51. Y en cuanto la vio, ante Ella se postró, se arrojó por tierra, le dijo:
52. " — Notecuiyoé, Tlacatlé, Chihuapillé, — Notecuiyoé, Noxocoyohué, Nochpochtziné, ca onihuia in ompa otinechmotitlanili, ca onicneltilito in miiyotzin in motlatoltzin; macihui in ohuihuitica in onicalac in ompa iyeyan in teopixcatlatoani, ca oniquittac, ca oixpan nictlali in miiyotzin in motlaltotzin in yuh otinechmonanahuatili,
52. "Patroncita, Señora, Reina, Hija mía la más pequeña, mi Muchachita, ya fui a donde me mandaste a cumplir tu amable aliento, tu amable palabra; aunque difícilmente entré a donde es el lugar del Gobernante Sacerdote, lo vi, ante él expuse tu aliento, tu palabra, como me lo mandaste.
53. onechpaccaceli, auh oquiyeccac; yece inic onechnanquili yuhquin amo iyollo omacic, amo monelchihua.
53. Me recibió amablemente y lo escuchó perfectamente pero, por lo que me respondió, como que no lo entendió, no lo tiene por cierto.
54. — Onechilhui: — Occeppa Occeppa tihuallaz, oc — Onechilhui: ihuiyan nimitzcaquiz, huel oc itzinecan niquittaz in tlein otihualla, motlayelehuiliz, motlanequiliz.
54. Me dijo: Otra vez vendrás; aun con calma te escucharé, bien aun desde el principio veré por lo que has venido, tu deseo, tu voluntad.
55. — Huel itech oniquittac in yuh — Huel onechnanquili ca momatti in moteocaltzin ticmonequiltia mitzmochihuililizque nican, azo zan nehuatl nicyoyocoya, acazomo motencopatzinco;
55. Bien en ello miré, según me respondió, que piensa que tu casa que quieres que te hagan aquí, tal vez yo nada más lo invento, o que tal vez no es de tus labios;
56. ca cenca nimitznotlatlauhtilia Notecuiyoé, Cihuapillé, Nochpochtziné, manozo aca ceme in tlazopipiltin, in iximacho, in ixtilo, in mahuiztilo, itech xicmocahuili in quitquiz in quihuicaz in miiyotzin in motlaltoltzin inic neltocoz.
56. mucho te suplico, Señora mía, Reina, Muchachita mía, que a alguno de los nobles, estimados, que sea conocido, respetado, honrado, le en — cargues cargues que conduzca, que lleve tu amable aliento, tu amable palabra para que le crean.
57. Ca nel nicnotlapaltzintli, ca nimecapalli, ca nicacaxtli, ca nicuitlapilli, ca natlapalli, ca nitco ca nimamaloni, camo nonenemian, nonenemian, camo nonequetzayan nonequetzayan in ompa tinechmihualia, Nochpochtziné, Noxocoyohué, Tlacatlé. Cihuapillé.
57. Porque en verdad yo soy un hombre del campo, soy mecapal, soy perihuela, soy cola, soy ala; yo mismo necesito ser conducido, llevado a cuestas, no es lugar de mi andar ni de mi detenerme allá a donde me envías, Virgencita mía, Hija mía menor, Señora, Niña;
58. Ma xinechmotlapopolhuili nictequipachoz in mixtzin in moyollotzin, ipan niaz, ipan nihuetziz in mozomatzin in mocualantzin, Tlacatlé, Notecuiyoé".
58. por favor dispénsame: afligiré con pena tu rostro, tu corazón; iré a caer en tu enojo, en tu disgusto, Señora Dueña mía".
59. Quimonanquilili in Cenquizca Mahuizichpochtzintli:
59. Le respondió la Perfecta Virgen, digna de honra y veneración:
60. "Tlaxiccaqui noxocoyouh ma huel yuh ye in moyollo camo tlazotin in notetlayecolticahuan in notititlanhuan, in huel intech niccahuaz in quitquizque in niiyo in notlatol, in quineltilizque in notlanequiliz:
60. "escucha, el mas pequeño de mis hijos, ten por cierto que no son escasos mis servidores, mis mensajeros, a quienes encargue que lleven mi aliento, mi palabra, para que efectúen mi voluntad;
61. yece huel yuh monequi inic huel
61. Pero es muy necesario que tú,
tehuatl ic tinemiz, ipan titlatoz, huel momatica neltiz, mochihuaz, in nocializ, in notlanequiliz.
personalmente vayas, ruegues, que por tu intercesión se realice, se lleve a efecto mi querer, mi voluntad.
62. Auh huel nimitztlatlauhtia noxocoyouh, ihuan nimitztlacuauhnahuatia ca huel occeppa tiaz in moztla tiquittatiuh in Obispo.
62. Y mucho te ruego, hijo mío el menor, y con rigor te mando, que otra vez vayas mañana a ver al obispo.
63. Auh nopampa xicnemachti, huel yuh xiccaquiti in nocializ, in notlanequiliz, inic quineltiliz inic quichihuaz noteocal niquitlanilia.
63. Y de mi parte hazle saber, hazle oír mi querer, mi voluntad, para que realice, haga mi templo que le pido.
64. Ihuan huel occeppa xiquilhui in quenin huel nehuatl nicemicac Ichpochtli Sancta María in niinantzin Teotl Dios in ompa nimitztitlani".
64. Y bien, de nuevo dile de que modo yo, personalmente, la siempre virgen santa María, yo, que soy la madre de dios, te mando".
65. Auh in Juan Diego quimonanquilili quimolhuili: — "Notecuiyoé, "Notecuiyoé, Cihuapillé, Nochpochtziné, macamo nictequipacho in mixtzin in moyollotzin, ca huel nocenyollocacopa nonyaz, noconneltilitiuh in miiyotzin in motlatoltzin ca niman amo nicnocacahualtia, manoce nictecococamatti in ohtli.
65. Juan Diego, por su parte, le respondió, le dijo: — "Señora mía, Reina, Muchachita — "Señora mía, que no angustie yo con pena tu rostro, tu corazón; con todo gusto iré a poner por obra tu aliento, tu palabra; de ninguna manera lo dejaré de hacer, ni estimo por molesto el camino.
66. Ca nonyaz noconchihuatiuh in motlanequiliztzin, zan huel ye in azo camo niyeccacoz; in tlanoce ye onicacoc acazomo nineltocoz.
66. Iré a poner en obra tu voluntad, pero tal vez no seré oído, y si fuere oído quizás no seré creído.
67. Ca tel moztla ye teotlac in ye oncalaqui tonatiuh niccuepaquiuh in miiyotzin in motlatoltzin in tlein ic nechnanquiliz in Teopixcatlatoani;
67. Mañana en la tarde, cuando se meta el sol, vendré a devolver a tu palabra, a tu aliento, lo que me responda el Gobernante Sacerdote.
68. Ca ye nimitznotlalcahuilia, Noxocoyohué, Nochpochtziné, Tlacatlé, Cihuapillé, ma oc ximocehuitzino".
68. Ya me despido de Ti respetuosamente, Hija mía la más pequeña, Jovencita, Señora, Niña mía, descansa otro poquito".
69. Auh niman ic in ya ichan mocehuito.
69. Y luego se fue él a su casa a descansar.
70. Auh in imoztlayoc Domingo, huel oc yohuatzinco tlatlayohuatoc, ompa hualquiz in ichan huallamelauh in Tlatilolco, quimattihuitz in teoyotl ihuan inic tepohualoz: niman ye inic quittaz Teopixcatlatoani.
70. Al día siguiente, Domingo, bien todavía en la nochecilla, todo aún estaba oscuro, de allá salió, de su casa, se vino derecho a Tlatilolco, vino a saber lo que pertenece a Dios y a ser contado en lista; luego para ver al Señor Obispo.
71. Auh azo ya ipan matlactli hora in onecencahualoc inic omocac Misa, ihuan otepohualoc, in hualxin in ixquich macehualli.
71. Y a eso de las diez fue cuando ya estuvo preparado: se había oído Misa y se había nombrado lista y se había dispersado la multitud.
72. Auh in yehuatl Juan Diego niman ic ya in itecpanchantzinco in Tlatoani Obispo.
72. Y Juan Diego luego fue al palacio del Señor Obispo.
73. Auh in oacito ixquich itlapal oquichiuh inic oquimottiliz; auh huel ohuitica in occeppa quimottili;
73. Y en cuanto llegó hizo toda la lucha por verlo, y con mucho trabajo otra vez lo vió;
74. icxitlantzico motlancuaquetz, choca, tlaocoya in ic quimononochilia, in ic quimixpantilia in iiyotzin in itlatoltzin in Ilhuicac Cihuapilli,
74. a sus pies se hincó, lloró, se puso triste al hablarle, al descubrirle la palabra, el aliento de la Reina del Cielo,
75. inic azo zanen neltocoz in inetitlaniz in itlanequiliztzin Cenquizca Ichpochtli, inic quimochihuililizque, inic quimoquechililizque in iteocaltzin in canin omotlatenehuili in canin quimonequiltia.
75. que ojalá fuera creída la embajada, la voluntad de la Perfecta Virgen, de hacerle, de erigirle su casita sagrada, en donde había dicho, en donde la quería.
76. Auh in Tlatoani Obispo huel miac tlamantli inic quitlatlani, quitlatemoli, inic huel iyollo maciz, campa in quimottili, quenamecatzintli; huel moch quipohuilili in Tlatoani Obispo.
76. Y el Gobernante Obispo muchísimas cosas le preguntó, le investigó, para poder cerciorarse, dónde la había visto, cómo era Ella, todo absolutamente se lo contó al Señor Obispo.
77. Auh macihui in huel moch quimomelahuilili in yuhcatzintli, ihuan in ixquich oquittac, oquimahuizo inca huel yuh neci ca Yehuatzin iz Cenquizca Ichpochtzintli Ichpochtzintli in Itlazomahuiznantzin Itlazomahuiznantzin in Totemaquixticatzin Totecuiyo Jesucristo;
77. Y aunque todo absolutamente se lo declaró, y en cada cosa vió, admiró que aparecía con toda claridad que Ella era la Perfecta Virgen, la Amable, Maravillosa Madre de Nuestro Salvador Nuestro Señor Jesucristo,
78. yece amo niman ic omonelchiuh.
78. sin embargo, no luego se realizó
79. Quito ca amo zan ica itlatol itlaitlaniliz mochihuaz moneltiliz in tlein quitlani,
79. Dijo que no sólo por su palabra, su petición se haría, se realizaría lo que él pedía,
80. Ca huel oc itla inezca monequi inic huel neltocoz in quenin huel Yehuatzin quimotitlanilia in Ilhuicac Cipuapilli.
80. que era muy necesaria alguna otra señal para poder ser creído cómo a él lo enviaba la Reina del Cielo en persona.
81. Auh in oyuhquicac in Juan Diego quimolhuili in Obispo:
81. Tan pronto como lo oyó Juan Diego, le dijo al Obispo:
82. "Tlacatlé, Tlatoanié, ma xicmottili catlehuatl yez in inezca ticmitlanilia ca niman niyaz niquitlanililitiuh in Ilhuicac Cihuapilli onechhualmotitlanili."
82. "Señor Gobernante, considera cuál será la señal que pides, porque luego iré a pedírsela a la Reina del Cielo que me envió".
83. Auh in oquittac in Obispo ca huel monelchihua ca niman atle ic meleltia, motzotzona, niman ic quihua.
83. Y habiendo visto el Obispo que ratificaba, que en nada vacilaba ni dudaba, luego lo despacha.
84. Auh in ye huitz, niman ic quinmonahuatili quezqui in ichantlaca, in huel intech motlacanequi, quihualtepotztocazque, huel quipipiazque campa in yauh, ihuan aquin conitta connotza.
84. Y en cuanto se viene, luego les manda a algunos de los de su casa en los que tenía absoluta confianza, que le vinieran siguiendo, que bien lo observaran a dónde iba, a quién veía, con quien hablaba.
85. Tel iuh mochiuh. Auh in Juan Diego niman ic huallamelauh, quitocac in cuepotli.
85. Y así se hizo. Y Juan Diego luego se vino derecho. Siguió la calzada.
86. Auh in quihualtepotztocaya oncan atlauhtli quiza inahuac Tepeyacac, quauhpantitlan quipoloco, manel oc nohuian tlatemoque aoccan quittaque.
86. Y los que lo seguían, donde sale la barranca cerca del Tepeyac, en el puente de madera lo vinieron a perder. Y aunque por todas partes buscaron, ya por ninguna lo vieron.
87. Zan yuh hualmocuepque, amo zaniyo in ic omoxixiuhtlatito, noihuan ic oquimelelti oquincualancacuiti.
87. Y así se volvieron. No sólo porque con ello se fastidiaron grandemente, sino también porque les impidió su intento, los hizo enojar.
88. Yuh quinonotzato in Tlatoani Obispo,
88. Así le fueron a contar al Señor Obispo,
quitlahuellalilique inic amo quineltocaz, quilhuique inic zan conmoztlacahuilia, zan quipipiqui in tlein quihualmolhuilia, anoce zan oquitemic, zan oquicochitleuh in tlein quimolhuilia in tlein quimitlanililia;
le metieron en la cabeza que no le creyera, le dijeron cómo nomás le contaba mentiras, que nada más inventaba lo que venía a decirle, o que sólo soñaba o imaginaba lo que le decía, lo que le pedía.
89. Auh huel yuh quimolhuique intla occeppa hualaz, mocuepaz, oncan quitzitzquizque, ihuan chicahuac quitlatzacuiltizque inic aocmo ceppa iztlacatiz, tecuamanaz.
89. Y bien así lo determinaron que si otra vez venía, regresaba, allí lo agarrarían, y fuertemente lo castigarían, para que ya no volviera a decir mentiras ni a alborotar a la gente.
90. In oquixquichica Juan Diego cacta ixpantzinco Cemicac Ichpochtzintli, quilhuiaya itenanquililiz in quitquilito itencopa Huey Teopíxcatlatoani;
90. Entre tanto, Juan Diego estaba con la Santísima Virgen, diciéndole la respuesta que traía del Señor Obispo;
91. in oyuhquimocaquilti in Tlatocacihuapilli quilhui:
91. la que, oída por la Señora, le dijo:
92. " — Ca ye cualli, ca ye yuhqui, — Ca noxocoyouh, nican moztla occeppa tihualaz inic tiquitquilitiuh Huey Teopixqui in tlaneltiliztli in nezcayotl in mitztlatlanilia;
92. "bien esta, hijito mío, volverás aquí mañana para que lleves al obispo la señal que te ha pedido;
93. Ic niman mitztlatolcaquiliz, ihuan itechpa ayoquic mitzchicomattiz, nion motech chicoyollohuaz;
93. con eso te creerá y acerca de esto ya no dudará ni de ti sospechará;
94. Ihuan ma huel yuh ye in moyollo, noxocoyuh, ca nimitztlaxtlahuiz monetlacuitlahuiliz, motlatequipanoliz mociammiquiliz, in nopampa titlapopolotoc.
94. y sábete, hijito mío, que yo te pagaré tu cuidado y el trabajo y cansancio que por mí has impendido;
95. Tlacuele, notelpotzin, ca tel moztla ye nican nimitzonchixtoz".
95. ea, vete ahora; que mañana aquí te aguardo".
96. In imoztlayoc Lunes in icuac quihuicazquia in Juan Diego in itla inezca inic neltocoz aocmo ohualmocuep:
96. Y al día siguiente, lunes, cuando debía llevar Juan Diego alguna señal para ser creído, ya no volvió.
97. Ye ica in icuac acito in ichan, ce itla, itoca Juan Bernardino, oitechmotlali in cocoliztli, huel tlanauhtoc.
97. Porque cuando fue a llegar a su casa, a un su tío, de nombre Juan Bernardino, se le había asentado la enfermedad, estaba
muy grave. 98. Oc quiticinochilito, oc ipan tlato, yece aocmo inman, ye huel otlanauh:
98. Aun fue a llamarle al médico, aun hizo por él, pero ya no era tiempo, ya estaba muy grave.
99. Auh in ye yohuac, quitlatlauhti in itla in oc yohuatzinco, oc tlatlayohuatoc hualquizaz, quimonochiliquiuh in oncan Tlatilolco ceme in teopixque inic mohuicaz, quimoyolcuitilitiuh, ihuan quimocencahuilitiuh,
99. Y cuando anocheció, le rogó su tío que cuando aún fuere de madrugada, cuando aún estuviere oscuro, saliera hacia acá, viniera a llamar a Tlatilolco algún Sacerdote para que fuera a confesarlo, para que fuera a prepararlo,
100. ye ica ca huel yuhca in iyollo ca ye inman, ca ye oncan inic miquiz ca aoc mehuaz aocmo patiz.
100. porque estaba seguro de que ya era el tiempo, ya el lugar de morir, porque ya no se levantaría, ya no se curaría.
101. Auh in Martes, huel oc tlatlayohuatoc in ompa hualquiz ichan in Juan Diego in quimonochiliz teopixqui in ompa Tlatilolco,
101. Y el martes, siendo todavía mucho muy de noche, de allá vino a salir, de su casa, Juan Diego, a llamar el Sacerdote a Tlatilolco,
102. auh in ye acitihuitz inahuac tepetzintli Tepeyacac in icxitlan quiztica ohtli tonatiuh icalaquiampa, in oncan yeppa quizani, quito:
102. y cuando ya acertó a llegar al lado del cerrito terminación de la sierra, al pie, donde sale el camino, de la parte en que el sol se mete, en donde antes él saliera, dijo:
103. "Intla zan nicmelahua ohtli, manen nechhualmottiliti iz Cihuapilli, ca yeppa nechmotzicalhuiz inic nic huiquiliz tlanezcayotl in teopixcatlatoani, in yuh onechmonahuatili;
103. "Si me voy derecho por el camino, no vaya a ser que me vea esta Señora y seguro, como antes, me detendrá para que le lleve la señal al gobernante eclesiástico como me lo mandó;
104. ma oc techcahua in tonetequipachol, ma oc nic nonochilitihuetzi in teopixqui motolinia, in notlatzin amo za quimochialitoc".
104. que primero nos deje nuestra tribulación; que antes yo llame de prisa al sacerdote religioso mi tío no hace más que aguardarlo"
105. Niman ic contlacolhui in tepetl; itzallan ontlecoc yenepa centlapal, tonatiuh iquizayampa quizato, inic iciuhca acitiuh Mexico inic amo quimotzicalhuiz in Ilhuicac Cihuapilli,
105. En seguida le dio la vuelta al cerro, subió por en medio y de ahí, atravesando, hacia la parte oriental fue a salir, para rápido ir a llegar a México, para que no lo detuviera la Reina del Cielo.
106. in momatti ca in ompa in otlacolo ca ahuel quimottiliz in huel nohuiampa motztilitica.
106. Piensa que por donde dio la vuelta no lo podrá ver la que perfectamente a todas partes está mirando.
107. Quittac quenin hualmotemohui icpac in tepetzintli ompa hualmotztilitoc in ompa yeppa conmottiliani.
107. La vio cómo vino a bajar de sobre el cerro, y que de allí lo había estado mirando, de donde antes lo veía.
108. Conmonamiquilico in inacaztlan tepetl, conmotzacuililico, quimolhuili:
108. Le vino a salir al encuentro a un lado del cerro, le vino a atajar los pasos; le dijo:
109. " — Aux noxocoyouh, campa in tiyauh; — Aux Campa in titztiuh "
109. "¿Qué pasa, el mas pequeño de mis hijos? ¿A dónde vas, a dónde te diriges? "
110. Auh in yehuatl cuix achi ic mellelma Cuix noce pinahuac cuix noce ic mizahui, momauhti
110. Y él, ¿tal vez un poco se apenó, o quizá se avergonzó? ¿o tal vez de ello se espantó, se puso temeroso?
111. Ixpantzinco mopechtecac, quimotlapalhui, quimolhuili:
111. En su presencia se postró, la saludó, le dijo:
112. "Nochpochtziné, "Nochpochtziné, Noxocoyohué, Noxocoyohué, Cihuapillé, maximopaquiltitié, quen otimixtonalti Cuix ticmohuelmachitia in motlazonacayotzin, Notecuiyoé, Nopiltzinziné
112. "Mi Jovencita, Hija mía la más pequeña, Niña mía, ojalá que estés contenta; ¿cómo amaneciste? ¿Acaso sientes bien tu amado cuerpecito, Señora mía, Niña mía?
113. Nictequipachoz in mixtzin in moyollotzin: ma xicmomachiltitzino, Nochpochtziné, ca huellanauhtoc ce momacehualtzin notla,
113. Con pena angustiaré tu rostro, tu corazón: te hago saber, Muchachita mía, que está muy grave un servidor tuyo, tío mío.
114. Huey cocoliztli in itech omotlali; ca yeppa ic momiquiliz.
114. Una gran enfermedad se le ha asentado, seguro que pronto va a morir de ella.
115. Auh oc noniciuhtiuh in mochantzinco Mexico, noconnonochiliz ceme in itlazohuan Totecuiyo in toteopixcahuan, conmoyolcuitilitiuh, ihuan conmocencahuilitiuh,
115. Y ahora iré de prisa a tu casita de México, a llamar a alguno de los amados de Nuestro Señor, de nuestros sacerdotes, para que vaya a confesarlo y a prepararlo,
116. ca nel ye inic otitlacatque in ticchiaco in tomiquiztequiuh.
116. porque en realidad para ello nacimos, los que vinimos a esperar el trabajo de nuestra muerte.
117. Auh intla onoconneltilito, ca niman nican occeppa nihualmocuepaz, inic nonyaz noconitquiz in miiyotzin in motlatoltzin, Tlacaté Nochpochtziné.
117. Mas, si voy a llevarlo a efecto, luego aquí otra vez volveré para ir a llevar tu aliento, tu palabra, Señora, Jovencita mía.
118. Ma xinechmotlapopolhuili, ma oc ixquich xinechmopaccaihiyohuilti camo ic nimitznoquelhuia, Noxocoyohué, Nopiltziné, ca niman moztla niquiztihuetziquiuh."
118. Te ruego me perdones, tenme todavía un poco de paciencia, porque con ello no te engaño, Hija mía la menor, Niña mía, mañana sin falta vendré a toda prisa".
119. Auh in oyuhquimocaquiti itlatol in Juan Diego quimonanquili in Icnohuacacenquizcaichpochtzintli:
119. En cuanto oyó las razones de Juan Diego, le respondió la Piadosa Perfecta Virgen:
120. "Maxiccaqui, "Maxiccaqui, ma huel yuh ye in moyollo, noxocoyouh, maca tle tlein mitzmauhti, mitztequipacho, macamo quen mochihua in mix in moyollo macamo xiquimacaci in cocoliztli, manoce oc itla cocoliztli, cococ teopouhqui.
120. "Escucha, ponlo en tu corazón, hijo mío el menor, que no es nada lo que te espantó, lo que te afligió; que no se perturbe tu rostro, tu corazón; no temas esta enfermedad ni ninguna otra enfermedad ni cosa punzante, aflictiva.
121. ¿Cuix amo nican nica nimonantzin ¿Cuix amo nocehuallotitlan, necauhyotitlan in tica ¿Cuix amo nehuatl in nimopaccayeliz Cuix amo nocuixanco nomamalhuazco in tica ¿Cuix oc itla in motech monequi
121. ¿No estoy aquí yo, que soy tu madre? ¿No estas bajo mi sombra y resguardo? ¿No soy yo la fuente de tu alegría? ¿No estas en el hueco de mi manto, en el cruce de mis brazos? ¿Tienes necesidad de alguna otra cosa?
122. Macamo oc itla mitztequipacho, mitzamana, macamo mitztequipacho in icocoliz motlatzin, camo ic miquiz in axcan itechca; ma huel yuh ye in moyollo ca ye opatic".
122. Que ninguna otra cosa te aflija, te perturbe; que no te apriete con pena la enfermedad de tu tío, porque de ella no morirá por ahora, ten por cierto que ya esta bueno".
123. (Auh ca niman huel icuac patic in itlatzin in yuh zantepan machiztic.)
123. (Y luego en aquel mismo momento sanó su tío, como después se supo).
124. Auh in Juan Diego in oyuhquicac in iiyotzin in itlatoltzin in Ilhuicac Cihuapilli, huel cenca ic omoyollali, huel ic pachiuh in iyollo.
124. Y Juan Diego, cuando oyó la amable palabra, el amable aliento de la Reina del Cielo, muchísimo con ello se consoló, bien con ello se apaciguó su corazón,
125. Auh quimotlatlauhtili quimotlatlauhtil i inic ma za ye
125. y le suplicó que inmediatamente lo
quimotitlanili inic quittatiuh in Tlatoani Obispo in quitquiliz itla inezca, in ineltica, inic quineltocaz.
mandara a ver al Gobernante Obispo, a llevarle algo de señal, de comprobación, para que creyera.
126. Auh in Ilhuicac Cihuapilli niman ic quimonahuatili inic ontlecoz in icpac tepetzintli, in oncan canin yeppa conmottiliaya;
126. Y la Reina Celestial luego le mandó que subiera a la cumbre del cerrillo, donde antes la veía;
127. Quimolhuili: " — Xitleco, Xitleco, noxocoyouh in icpac in tepetzintli, auh in canin otinechittac ihuan onimitznanahuati;
127. Le dijo: — "Sube, hijo mío el menor, a la — "Sube, cumbre del cerrillo, a donde me viste y te di órdenes;
128. Oncan tiquittaz onoc nepapan xochitl, xictetequi, xicnechico, xiccentlali, ninam xic — hualtemohui, hualtemohui, nican nixpan xic — hualhuica".
128. Allí verás que hay variadas flores: córtalas, reúnelas, ponlas todas juntas; luego baja aquí; tráelas aquí, a mi presencia".
129. Auh in Juan Diego niman ic quitlecahui in tepetzintli.
129. Y Juan Diego luego subió al cerrillo,
130. Auh in oacito icpac, cenca quimahuizo in ixquich onoc, xotlatoc, cuepontoc in nepapan caxtillan tlazoxochitl, in ayamo imochiuhyan,
130. y cuando llegó a la cumbre, mucho admiró cuantas había, florecidas, abiertas sus corolas, flores las más variadas, bellas y hermosas, cuando todavía no era su tiempo;
131. ca nel huel icuac in motlapaltilia izcetl;
131. porque deveras que en aquella sazón arreciaba el hielo;
132. huel cenca ahuiaxtoc, iuhqui in tlazoepyollotli inic yohualahuachyotoc;
132. estaban difundiendo un olor suavísimo, como perlas preciosas, como llenas de rocío nocturno.
133. Niman ic peuh in quitetequi, huel moch quinechico, quicuixanten.
133. Luego comenzó a cortarlas, todas las juntó, las puso en el hueco de su tilma.
134. Auh in oncan icpac tepetzintli, ca niman atle xochitl in imochiuhyan, ca texcalla, netzolla, huihuitztla, nopalla, mizquitla;
134. Por cierto que en la cumbre del cerrito no era lugar en que se dieran ningunas flores, sólo abundan los riscos, abrojos, espinas; nopales, mezquites,
135. auh intla xiuhtotontin mochichihuani, in icuac in ipan Metztli Diciembre, ca moch quicua quipopolohua izcetl,
135. y si acaso algunas hierbecillas se solían dar, entonces era el mes de diciembre, en que todo lo come, lo destruye
el hielo. 136. Auh ca niman ic hualtemoc, quihualmotquilili in Ilhuicac Cihuapilli in nepapan xochitl oquitetequito,
136. Y en seguida vino a bajar, vino a traerle a la Niña Celestial las diferentes flores que había ido a cortar,
137. auh in oyuhquimottili, imaticatzinco conmocuili;
137. y cuando las vio, con sus venerables manos las tomó;
138. niman ye occeppa icuexanco quihualmotemili quimolhuili:
138. luego otra vez se las vino a poner todas juntas en el hueco de su ayate, le dijo:
139. " — Noxocoyouh, inin nepapan xochitl — Noxocoyouh, yehuatl in tlaneltiliz in nezcayotl in tic — huiquiliz in Obispo.
139. "Mi hijito menor, estas diversas flores son la prueba, la señal que llevarás al Obispo;
140. Nopampa tiquilhuiz ma ic quitta in notlanequiliz ihuan ic quineltiliz in notlanequiliz, in nocializ.
140. de mi parte le dirás que vea en ellas mi deseo, y que por ello realice mi querer, mi voluntad.
141. Auh in tehuatl in tinotitlan ca huel motech netlacaneconi;
141. Y tú... , tú que eres mi mensajero... , en ti absolutamente se deposita la confianza;
142. Auh huel nimitztlacuauhnahuatia zan huel icel ixpan Obispo ticzohuaz in motilma, ihuan ticnextiliz in tlein tic — huica:
142. y mucho te mando con rigor que nada más a solas, en la presencia del Obispo extiendas tu ayate y le enseñes lo que llevas.
143. Auh huel moch ticpohuiliz, tiquilhuiz in quenin onimitznahuati inic titlecoz in icpac tepetzintli in tictetequitiuh xochitl, ihuan in ixquich otiquittac, otimahuizo,
143. Y le contarás todo puntualmente, le dirás que te mandé que subieras a la cumbre del cerrito a cortar flores, y cada cosa que viste y admiraste,
144. inic huel ticyolloyehuaz in Teopixcatlatoani inic niman ipan tlatoz inic mochihuaz, moquetzaz in noteocal oniquitlanili."
144. para que puedas convencer al gobernante sacerdote, para que luego ponga lo que está de su parte para que se haga, se levante mi templo que le he pedido".
145. Auh in oconmonanahuatili in Ilhuicac Cihuapilli quihualtocac in cuepotli Mexico hualmelahua, ye pactihuitz.
145. Y en cuanto le dió su mandato la Celestial Reina, vino a tomar la calzada, viene derecho a México, ya viene contento.
146. Ye yuh yetihuitz in iyollo ca yecquizaquiuh, quiyequitquiz.
146. Ya así viene sosegado su corazón, porque vendrá a salir bien, lo llevará perfectamente.
147. Huel quimocuitlahuitihuitz in tlein icuixanco yetihuitz in manen itla quimacauh;
147. Mucho viene cuidando lo que está en el hueco de su vestidura, no vaya a ser que algo tire;
148. quimotlamachtitihuitz in iahuiaca in nepapan tlazoxochitl.
148. viene disfrutando del aroma de las diversas preciosas flores.
149. In oacico itecpanchan Obispo connamiquito in icalpixcauh ihuan occequin itlanencahuan in Tlatocateopixqui.
149. Cuando vino a llegar al palacio del Obispo, lo fueron a encontrar el portero y los demás servidores del Sacerdote gobernante,
150. Auh quintlatlauhti inic ma quimolhuilican in quenin quimottiliznequi, yece ayac ceme quinec, amo conmocaccaneque azo ye inic huel oc yohuatzinco.
150. y les suplicó que le dijeran cómo deseaba verlo, pero ninguno quiso, fingían que no le entendían, o tal vez porque aún estaba muy oscuro.
151. auh anoce inic ye quiximatti zan quintepachoa inic imixtlan pilcatinemi,
151. o tal vez porque ya lo conocían que nomás los molestaba, los importunaba,
152. ihuan ye oquinonotzque in imicnihuan in quipoloto in iquac quitepotztocaque.
152. y ya les habían contado sus compañeros, los que lo fueron a perder de vista cuando lo fueron siguiendo.
153. Huel huecauhtica in otlatolchixticatca. otlatolchixt icatca.
153. Durante muchísimo rato estuvo esperando la razón.
154. Auh in oquittaque oquittaque ye huel huecauhtica in oncan icac, motololtiticac, tlatenmaticac in azo notzaloz, ihuan in iuhquinma itla quihualitqui, quicuixanoticac; niman ye ic itech onacique inic quittilizque tlein quihuicatz inic inyollo pachihuiz.
154. Y cuando vieron que por muchísimo rato estuvo allí, de pie, cabizbajo, sin hacer nada, por si era llamado, y como que algo traía, lo llevaba en el hueco de su tilma; luego pues, se le acercaron para ver qué traía y desengañarse.
155. Auh in oquittac in Juan Diego ca niman ahuel quintlatiliz in tlein quihuicatz, ca ic quitolinizque quitotopehuazque noce ic quimictizque, tepiton quihualnexti ca
155. Y cuando vió Juan Diego que de ningún modo podía ocultarles lo que llevaba y que por eso lo molestarían, lo empujarían o tal vez lo aporrearían, un
xochitl.
poquito les vino a mostrar que eran flores.
156. Auh in yuhquittaque ca moch caxtillan nepapan xochitl ihuan in camo imochiuhyan in icuac, huel cenca quimahuizoque, ihuan in quenin huel cenca celtic, inic cueponqui, inic ahuiac, inic mahuiztic.
156. Y cuando vieron que todas eran finas, variadas flores y que no era tiempo entonces de que se dieran, las admiraron muy mucho, lo frescas que estaban, lo abiertas que tenían sus corolas, lo bien que olían, lo bien que parecían.
157. Auh quelehuique inic quezquitetl conanazque, quiquixtilizque;
157. Y quisieron coger y sacar unas cuantas;
158. auh huel expa mochiuhqui inic motlapaloque concuizquia; niman ahuel mochiuhqui,
158. tres veces sucedió que se atrevieron a cogerlas, pero de ningún modo pudieron hacerlo,
159. yeica in icuac quiitzquizquia aocmo huel xochitl in quittaya, zan yuhquima tlacuilolli, noce tlamachtli, noce tlatzontli in itech quittaya tilmatli.
159. porque cuando hacían el intento ya no podían ver las flores, sino que, a modo de pintadas, o bordadas, o cosidas en la tilma las veían.
160. Niman ic quimolhuilito in Tlatoani Obispo in tlein oquittaque;
160. Inmediatamente fueron a decirle al Gobernante Obispo lo que habían visto,
161. ihuan in quenin quimottiliznequi in macehualtzintli ye izquipa huallauh, ihuan in ye huel huecauh in ye ic azo onca tlatlatolchixtoc inic quimottiliznequi.
161. cómo deseaba verlo el indito que otras veces había venido, y que ya hacía muchísimo rato que estaba allí aguardando el permiso, porque quería verlo.
162. Auh in Tlatoani Obispo in oyuh quimocaquiti, niman ipan ya in iyollotzin ca yehuatl in ineltica inic iyollotzin maciz, inic quimoneltililiz in tlein ic nemi tlacatzintli.
162. Y el Gobernante Obispo, en cuanto lo oyó, dió en la cuenta de que aquello era la prueba para convencerlo, para poner en obra lo que solicitaba el hombrecito.
163. Niman motlanahuatili inic niman calaquiz, quimottiliz.
163. En seguida dió orden de que pasara a verlo.
164. Auh in ocalac ixpantzinco mopechtecac, in yuh yeppa quichihuani;
164. Y habiendo entrado, en su presencia se postró, como ya antes lo había hecho.
165. auh occeppa quimotlapohuilili in ixquich oquittac in oquimahuizo ihuan in inetitlaniz.
165. Y de nuevo le contó lo que había visto, admirado, y su mensaje.
166. Quimolhuili: " — Notecuiyoé, Notecuiyoé, Tlatoanié,
166. Le dijo: — "Señor mío, Gobernante, ya — "Señor
ca ye onicchiuh, ca ye onicneltili in yuh otinechmonahuatili,
hice, ya llevé a cabo según me mandaste;
167. ca huel yuh onicnolhuilito in Tlacatl in Notecuiyo in Ilhuicac Cihuapilli Santa María in Teotl Dios Itlazonantzin, in ticmitlania in tlanezcayotl inic huel tinechmoneltoquitiz, inic ticmochihuililiz in iteocaltzin in oncan mitzmitlanililia, ticmoquechiliz;
167. así fui a decirle a la Señora mi Ama, la Niña Celestial, Santa María, la Amada Madre de Dios, que pedías una prueba para poder creerme, para que le hicieras su casita sagrada, en donde te la pedía que la levantaras;
168. auh ca huel yuh onicnolhuili in onimitznomaquili in notlatol inic nimitzhualnohuiquiliz in itla inezca in ineltica in itlanequiliztzin inic nomac oticmocahuili.
168. y también le dije que te había dado mi palabra de venir a traerte alguna señal, alguna prueba de su voluntad, como me lo encargaste.
169. Auh ca oquihuelmocaquiti in miiyotzin in motlatoltzin; auh oquimopaccacelili in ticmitlania in itla inezca, ineltica, inic mochihuaz moneltiliz in itlanequiliztzin.
169. Y escuchó bien tu aliento, tu palabra, y recibió con agrado tu petición de la señal, de la prueba, para que se haga, se verifique su amada voluntad.
170. Auh ye in in axcan oc yohuatzinco onechmonahuatili inic occepa nimitznottiliquiuh;
170. Y ahora, cuando era todavía de noche, me mandó para que otra vez viniera a verte;
171. auh onicnitlanilili in itla inezca inic nineltocoz, in yuh onechmolhuili onechmolhuili nechmomaquiliz, auh ca zan niman oquimoneltilili.
171. y le pedí la prueba para ser creído, según había dicho que me la daría, e inmediatamente lo cumplió.
172. Auh onechmihuali in icpac tepetzintli in canin yeppa noconnottiliani inic ompa nictetequitiuh in nepapan Caxtillan xochitl.
172. Y me mandó a la cumbre del cerrito en donde antes yo la había visto, para que allí cortara diversas rosas de Castilla.
173. Auh in onictequito, onichualnohuiquilili in oncan tlatzintlan;
173. Y cuando las fui a cortar, se las fui a llevar allá abajo;
174. auh ca imaticatzinco conmocuili,
174. y con sus santas manos las tomó y
175. occeppa nocuixanco oconhualmotemili,
175. de nuevo en el hueco de mi ayate las vino a colocar,
176. inic nimitzhualnotquililiz, in huel Tehuatzin nimitznomaquiliz.
176. para que te las viniera a traer, para que a ti personalmente te las diera.
177. Macihui in ca huel nicmattia camo imochiuhyan xochitl in icpac tepetzintli, ca zan tetexcalla, netzolla, huitztla, tenopalla, mizquitla amo ic oninotzotzon, amo ic nomeyolloac.
177. Aunque bien sabía yo que no es lugar donde se den flores la cumbre del cerrito, porque sólo hay abundancia de riscos, abrojos, huizachez, nopales, mezquites, no por ello dudé, no por ello vacilé.
178. In nacito in icpac tepetzintli in nitlachix ca ye xochitlalpan.
178. Cuando fuí a llegar a la cumbre del cerrito miré que ya era el paraíso.
179. Oncan cenquiztoc in ixquich nepapan tlazoxochitl caxtillancayotl ahuach, tonameyotoc, inic niman onictetequito.
179. Allí estaban ya perfectas todas las diversas flores preciosas, de lo más fino que hay, llenas de rocío, esplendorosas, de modo que luego las fuí a cortar;
180. Auh onechmolhuili inic ipampa nimitznomaquiliz; nimitznomaquiliz; auh ca ye yuh nic neltitlia inic oncan ticmottiliz in itla nezcayotl in ticmitlanilia inic ticmoneltililiz in itlanequiliztzin;
180. y me dijo que de su parte te las diera, que ya así yo probaría; que vieras la señal que le pedías para realizar su amada voluntad,
181. ihuan inic neci ca neltiliztli in notlatol, in nonetitlaniz:
181. y para que aparezca que es verdad mi palabra, mi mensaje,
182. Ca izca, ma xicmocelili."
182. aquí las tienes; hazme favor de recibirlas".
183. Auh ca niman ic quihualzouh in iztac itilma in oquicuixanoticaca xochitl.
183. Y luego extendió su blanca tilma, en cuyo hueco había colocado las flores.
184. Auh in yuh hualtepeuh in ixquich nepapan caxtillan xochitl,
184. Y así como cayeron al suelo todas las variadas flores preciosas,
185. niman oncan momachioti, neztiquiz in itlazoixiptlatzin iz cenquizca Ichpochtli Santa María Teotl Dios Inantzin in yuhcatzintli axcan moyetztica,
185. luego allí se convirtió en señal, se apareció de repente la Amada Imagen de la Perfecta Virgen Santa María, Madre de Dios, en la forma y figura en que ahora está,
186. in oncan axcan mopixtzinotica in itlazochantzinco in iteocaltzinco Tepeyacac, motocayotia Guadalupe.
186. en donde ahora es conservada en su amada casita, en su sagrada casita en el Tepeyac, que se llama Guadalupe.
187. Auh in oyuhquimottili in Tlatoani Obispo ihuan in ixquichtin oncan catca motlancuaquetzque, cenca quimahuizoque,
187. Y en cuanto la vio el Obispo Gobernante y todos los que allí estaban, se arrodillaron, mucho la admiraron,
188. quimotztimoquetzque, tlaocoxque, moyoltoneuhque, yuhquin ahcoya in inyollo
188. se pusieron de pie para verla, se entristecieron, se afligieron, suspenso el
in intlalnamiquiliz…
corazón, el pensamiento…
189. Auh in Tlatoani Obispo choquiztica, tlaocoyaliztica quimotlatlauhtili, quimitlanilili in itlapopolhuililoca inic amo niman oquineltili, in itlanequiliztzin, in iiyotzin in itlatoltzin. itlatoltzin.
189. Y el Obispo Gobernante con llanto, con tristeza, le rogó, le pidió perdón por no luego haber realizado su voluntad, su venerable aliento, su venerable palabra,
190. Auh in omoquetz quihualton quihualton in iquechtlan ic ilpiticatca in itlaquen, in itilma Juan Diego.
190. y cuando se puso de pie, desató del cuello de donde estaba atada, la vestidura, la tilma de Juan Diego
191. in itech omonexiti in oncan omomachiotitzino in Ilhuicac Cihuapilli.
191. en la que se apareció, en donde se convirtió en señal la Reina Celestial.
192. Auh niman ic quimohuiquili; ompa quimotlalilito in ineteochihuayan.
192. Y luego la llevó; allá la fue a colocar a su oratorio.
193. Auh oc onca ocemilhuiti ocemilhuiti in Juan Diego in ichantzinco Obispo, oc quimotzicalhui.
193. Y todavía allí pasó un día Juan Diego en la casa del Obispo, aún lo detuvo.
194. Auh in imoztlayoc quilhui: " — Zaque, Zaque, inic ticteittitiz in canin itlanequiliztzin Ilhuicac Cihuapilli quimoquechililizque in iteocaltzin."
194. Y al día siguiente le dijo: — "Anda, — "Anda, vamos a que muestres dónde es la voluntad de la Reina del Cielo que le erijan su templo".
195. Niman ic tetlalhuiloc inic mochihuaz moquetzaz.
195. De inmediato se convidó gente para hacerlo, levantarlo.
196. Auh in Juan Diego in oyuhquitteititi in canin quimonahuatili in Ilhuicac Cihuapilli moquetzaz iteocaltzin, niman ic tenahuati:
196. Y Juan Diego, en cuanto mostró en dónde había mandado la Señora del Cielo que se erigiera su casita sagrada, luego pidió permiso:
197. in oc onaciznequi in ichan inic conittatiuh in itlatzin Juan Bernardino, in huellanauhtoc, in icuac quihualcauhtehuac ceme quinotzazquia Teopixque in oncan Tlatilolco, inic quiyolcuitizquia, quicencahuazquia; in quimolhuili Ilhuicac Cihuapilli in ye opatic.
197. quería ir a su casa para ir a ver a su tío Juan Bernardino, que estaba muy grave cuando lo dejó para ir a llamar a un Sacerdote a Tlatilolco para que lo confesara y lo dispudiera, de quien le había dicho la Reina del Cielo que ya había sanado.
198. Auh amo zan icel quicauhque yaz, ca
198. Pero no lo dejaron ir solo, sino que lo
quihuicaque in ompa in ichan;
acompañaron a su casa.
199. Auh in oyuh acito quittaque in itlatzin ye huel pactica, niman atle quicocoa,
199. Y al llegar vieron a su tío que ya estaba sano, absolutamente nada le dolía.
200. Auh in yehuatl cenca quimahuizo in quenin imach hualhuico, ihuan cenca mahuiztililo;
200. Y él, por su parte, mucho admiró la forma en que su sobrino era acompañado y muy honrado;
201. quitlatlani in imach tleica in yuhqui chihualo, in cenca mahuiztililo:
201. le preguntó a su sobrino por qué así sucedía, el que mucho le honraran;
202. Auh in yehuatl quilhui in quenin icuac ompa hualehuac in quinochilizquia teopixqui in quiyolcuitiz, quicencahuaz, in oncan Tepeyacac quimottilitzino in Ilhuicac Cihuapilli;
202. Y él le dijo cómo cuando lo dejó para ir a llamarle un sacerdote para que lo confesara, lo dispusiera, allá en el Tepeyac se le apareció la Señora del Cielo;
203. auh quimotitlani in ompa Mexico in quittatiuh in Tlatoani Obispo inic oncan quimocaltiliz in Tepeyacac.
203. y lo mandó a México a ver al Gobernante Obispo, para que allí le hiciera una casa en el Tepeyac.
204. Auh quimolhuili in macamo motequipacho in ca ye pactica; in ic cenca moyollali.
204. Y le dijo que no se afligiera, que ya su tío estaba contento, y con ello mucho se consoló.
205. Quilhui in itlatzin ca ye nelli ca niman icuac in quimopatili,
205. Le dijo su tío que era cierto, que en aquel preciso momento lo sanó,
206. ihuan huel quimottili iz zan no huel ye iuhcatzintli in yuh quimottititzinoaya in imach,
206. y la vio exactamente en la misma forma en que se le había aparecido a su sobrino,
207. ihuan quimolhuili in quenin yehuatl oc oquimotitlanili Mexico in quittaz Obispo;
207. y le dijo cómo a él también la había enviado a México a ver al Obispo;
208. Auh ma no in icuac quittatiuh, ma huel moch ic quixpantiz quinonotzaz in tlein oquittac,
208. y que también, cuando fuera a verlo, que todo absolutamente le descubriera, le platicara lo que había visto
209. ihuan in quenin tlamahuizoltica oquimopatili;
209. y la manera maravillosa en que lo había sanado,
210. auh ma huel yuh quimotocayotiliz, ma huel yuhmotocayotitzinoz iz cenquizca Ichpochtzintli Santa María de Guadalupe in
210. y que bien así la llamaría, bien así se nombraría: La Perfecta Virgen Santa Maria de Guadalupe, Su Amada Imagen.
itlazoixiptlatzin. 211. Auh niman ic quihualhuicaque in Juan Bernardino in ixpan Tlatohuani Obispo in quinonotzaco, in ixpan tlaneltilico.
211. Y luego trajeron a Juan Bernardino a la presencia del Gobernante Obispo, lo trajeron a hablar con él, a dar testimonio,
212. Auh inehuan in imach Juan Diego quincalloti in ichan Obispo achi quezquilhuitl,
212. y junto con su sobrino Juan Diego, los hospedó en su casa el Obispo unos cuantos días,
213. inoc ixquich ica moquetzino iteocaltzin Tlatoca Cihuapilli in oncan Tepeyacac in canin quimottitili in Juan Diego.
213. en tanto que se levantó la casita sagrada de la Niña Reina allá en el Tepeyac, donde se hizo ver de Juan Diego.
214. Auh in Tlatohuani Obispo quicuani ompa in Iglesia Mayor in itlazoixiptlatzin in Ilhuicactlazocihuapilli.
214. Y el Señor Obispo trasladó a la Iglesia Mayor la amada Imagen de la Amada Niña Celestial.
215. Quihualmoquixtili in ompa itecpanchan in ineteochihuayan moyetzticatca: inic mochi tlacatl quittaz quimahuizoz in Itlazoixiptlatzin.
215. La vino a sacar de su palacio, de su oratorio en donde estaba, para que todos la vieran, la admiraran, su amada Imagen.
216. Auh huel cenmochi iz cemaltepetl olin, in quihualmottiliaya, in quimahuizoaya in Itlazoixiptlatzin.
216. Y absolutamente toda esta ciudad, sin faltar nadie, se estremeció cuando vino a ver, a admirar su preciosa Imagen.
217. Huallateomatia,
217. Venían a reconocer su carácter divino.
218. quimotlatlauhtiliaya. quimotlatlauhtil iaya.
218. Venían a presentarle sus plegarias.
219. Cenca quimahuizoaya in quenin teotlamahuizoltica inic omonexiti,
219. Mucho admiraron en qué milagrosa manera se había aparecido,
220. inic niman ma aca tlalticpac tlacatl oquimicuilhui in itlazoixiptlayotzin.
220. puesto que absolutamente ningún hombre de la tierra pintó su amada Imagen.
Origen :
Huey Tlamahuizoltica.
Náhuatl :
Paleografía [adaptada] de Jesús Galera Lamadrid.
Español :
Trad. de Mario ROJAS SÁNCHEZ, en Nican Mopohua
El Pueblo Que Yo Recuerdo
1. Ompa nochan, momochko malakatetikpak, tlaka tekiti iuan siuame tlaxkaloa, tlakualchiua. Onkuan on yekos tlakatl ye mayana nochi tlakuali sa tekichia. Ijki in ika nemia nochantlaka.
1. Allá en mi casa, en Milpa alta, los hombres trabajan y las mujeres hacen tortillas, hacen comida. Así es que cuando llega el hombre y tiene hambre, toda la comida lo está esperando. Así es como viven los de mi pueblo.
2. Noka yaue tlaka tekitiske siuame noijki tlakoa ompa tiankisko kampa monamaka nakatl, yetl, tlaoli – nochi nochi tlan monekiskuauitl, tekoli, xochikuali: nochi in itech moneki siuame ipan kali. Yomokuepke siuame tiankistli kitlipantlalia tlakuali iuan uisi. Kisaka atsintli ika se tikaxalotin noso teposkaxtin iuan tla youala tenamik, tsikuini siuatontli kikoas neutli.
2. Mientras los hombres van a trabajar, también las mujeres se van a comprar a la plaza, adonde se vende carne, frijoles, maíz – todo todo lo necesario – leña, carbón, fruta, todo lo que se les ofrece a las mujeres en casa. Cuando vuelven las mujeres de la plaza ponen la comida en la lumbre y se cuece. Traen el agua en unos jarros grandes o en botes, y si ya llegó el marido corre la mujer a comprar el pulque.
3. Iki in, temachtiani, niau nimitstlanonotsas inin tlatoli itech naltepeu iuan nonemilis.
3. Así que, maestro, le voy a contar unas palabras acerca de mi pueblo y de mi vida.
4. Momochko Malakatetikpak, naltepeu, itokan Milpa Alta kaxtilankopa noso
4. Momochco Malacatetípac mi pueblo, se llama Milpa Alta en español, o la Asunción
Asunción Milpa Alta iuan intsalan tetepeme Kuautisn iuan Teutli.
Milpa alta, y está entre los cerros del Cuauhtzín y del Teuhtli.
5. Nota, nonan, kuali otlatoaya maseualkopa iuan kastilankopa. En esa
5. Mi padre, mi madre, hablaban bien el mexicano y el español. […]
época, no como ahora, nadie se avergonzaba de hablar el mexicano. Muchos no sabían el castellano.
6. He visto mucho malo y mucho bueno en
6. […]
mi vida, pero lo que más me gustó fue cuando yo era chiquita y comencé a ir a la escuela.
7. Achtopa inin tlatoli itech notatsin niau nitlanonotsas. Ikuak neua nitepiton notatsin ayemo uel amotekitiliaya. San yeuatl omotlakichiliaya kuentla matlaktli uan ome metoton uan omotlachikiliaya onkuan on mochiuas neutli. Ika ayemo miak tepiluan oyeya kuali opanoaloya ika neutomin. Ipan on tonaltin ipatiu se litro neutli yeyi centavo. Ika ipan tika on amo omopiaya litros ke axan. Ika tlatamachiualo iman tika on oyeya almontin tlakualmon iuan cuarterón.
7. Pero primero voy a contar unas palabras acerca de mi padre. Cuando yo era pequeña mi padre no trabajaba mucho, sólo raspaba sus magueyes en el campo y así hacía el pulque con sus doce magueyitos. Como no éramos muchos hijos entonces se podía vivir con el dinero del pulque. Por esos tiempos costaba el litro de pulque tres centavos. Por esos tiempos no se usaba la palabra ―litro‖ como hoy. Para medir había cuartillos, medios cuartillos y cuartos de cuartillo.
8. Ika on omopanoltiaya notatsin iuan nonantsin. San niman oyekoke tepiluan. Ye timiaktin. Iuan nokneuan otiyeya tichikuasentin. Ye yiman tika on okuache notatsin omotekiliaya okuache ipampa ye timiaktin otiyeya ipan kali. Notatsin omopiliaya tlen motekitilis tekuekuentla. Yomokiliaya arado, yomotekitiliaya tlaltepostli. Noijki kemanian omotekitiliaya ika tlalacha; inon ika metsontekikixtilo iuan tlaltepostli ika omotokaya tlaoli. Ijki on ik omonemiti notatsin. Onkuan on aik otechpolo tlan tikuaske, tlen tikiske; nian
8. Con eso podían vivir mi padre y mi madre. Luego vinieron más hijos. Éramos muchos. Ya éramos seis hermanas. Para entonces mi padre trabajaba más porque éramos muchos en la casa. Mi padre tenía que trabajar en el campo. Ya llevaba el arado, ya trabajaba con el azadón. También había veces que trabajaba con la talacha; con ésta arrancaba los magueyes, y el azadón era para sembrar el maíz. Así vivió mi padre. Por eso fue que nunca nos faltó que comer, que beber; ni tampoco nos faltó nunca ropa.
noijki totsotsoma aik otechpolo. 9. Ye yiman on notatsin omaniliaya tekitl ke inon mitoa ika estajo. Iuan onkuan kuali motekitilis omeutsinoaya yeyi jora uatsinko; nikas motlatlaluis tlaoli, noso mepopouis, noso mometsontekixtilis. Iuan ikuak asis chijnaui tlatepostlamachotiloni notatsin yomosenkauili se tarea; san niman omaxtitiaya kalitik; yekan almasal. Omamasaluiaya ika ye moli noso chilatl ika nakatl iuan omitiaya ineneutsin.
9. Entonces mi padre cogía trabajo por destajo, como se dice, y para poder trabajar bien se levantaba a las tres de la mañana; se iba a cultivar el maíz o a limpiar los magueyes, o a sacar troncos de maguey. Para las nueve de la mañana mi padre ya había terminado su tarea; luego llegaba a la casa; ya estaba el almuerzo. Almorzaba con frijoles de olla, o molito con carne y su pulquito.
10. San niman omaniliaya mekapali iuan hacha. Omikiliaya itakatl para ome tonali, neutli noijki ome tonali, atsintli ika moposonilis ikafetsin ompa kuautla. Noka moxexeluiaya kuauitl onkuan on metekechilis horno onkuan kisas tekoli. Iman yometekelik omokautsinoaya se youali iuan semiluitl. Onkuan on mojtilis tla otikuik noso oseu horno. Ipampa iki on kimati kichiuas horno¸tlikui iuan seui; iuan tla oseuia notatsin omomektlikechiliaya.
10. Y luego se echaba encima el mecapal y el hacha. Llevaba comida para dos días, también pulque para dos días, y agua para poder hervir café allá en el monte. Mientras se ponía a rajar la leña, dejaba armado el horno para que se hiciera el carbón. Cuando ya estaba funcionando el horno, se quedaba allí una noche y un día. Porque tenia que ver si se encendía o se apagaba el horno. Porque sabía trabajar el horno; se prende y se apaga; y si se apagaba, mi padre lo volvía a encender.
Náhuatl y Español :
De Porfirio Díaz a Zapata , cap. 1
La Escuela
1. Ica ipan in tonaltin amoca huel oquinequia quihuicaz in ipilhuan ompa tlamachtilcalco ipampa ahueli quintzotzomatizque achi cualtzin. Inchachan onemia tzotzoyoquez, tzatzapaltiquez; zan ompa omahuiltitinemia pipiltoton ca ipan otli nozo oyatinemia ica cuecuentla.
1. Por esos tiempos casi nadie quería mandar a sus hijos a la escuela porque no podían vestir bien. Vivían sucios en sus casas, andrajosos; andaban jugando los niños por la calle o andaban por las milpas.
2. Ipan ce calli ometztaya ce ciahuapilli omomachtiaya momachtitzinoz, mopohuiz amatl. Omotemach¬tiliaya ipan icaltzin. Tatatzin ahquehuan oquinequia ixtlapohuizque ipilhuan; otlaxtlahualoya ce tomin cada piltzintli nozo ciahuaconetl momachtiz.
2. En una casa había una buena señorita que sabía leer, leer papeles. Enseñaba en su casa. Los padres querían que se les enseñara a leer a sus hijos; pagaban un real por cada niño o niña que estudiaba.
3. Itocatzin Malintzin; tenamic itocatzin Mauro Melo. Noihqui oquinmomachtiliaya pipilton. Itic on tlamachtilcalli onohtiti niquiixmatiz ce, ome, yeyi letra ihuan ihqui cuiloz noihqui nitlapoaz.
3. Se llamaba Mariquita; su marido se llamaba Mauro Melo. También enseñaba a los niños. En esa escuela fue donde aprendí a conocer una, dos, tres letras y también a escribir y a leer.
4. Nonantzin nechmononochiliaya nechmononochiliay a quename
4. Mi madre después me platicó cómo yo
onichocaya ipampa oninequia nicalaquiz tlamachtilcalco; ye yiman on ayemo huel miaque oyeya temachtiquez.
lloraba porque quería entrar a la escuela; todavía no había muchos profesores.
5. Nonantzin noechmomatechanilitaya ihuan otitaya tianquizco. Ihuan ican otipanoya ixpan on calli otitaya omahuiltiaya cocone nozo quema nian omomachtiaya. Nehuatl onichocaya; onicnequia nicalaquiz noihqui nomachtiz. Nichocaya coza ipampa onicnequia nicmatiz tlan quitoa amame, inon tlacuiloltin. Ayemo huel nihueyi; onicpiaya chicome xihuitl. Nonantzin amo omonequiltiaya niaz itic tlamachtilcalli ipampa nitepiton ihuan nechtlacalizque occequi coconetoton. Can nozo amo huecuh nonantzin ihuan notatzin ica nichoca onechhuicaque itlauhtzinco cihuapilli in omotemachtiliaya.
5. Mi madre me tomaba de la mano e íbamos a la plaza. Pero, como pasábamos frente a la casa [de la profesora] veíamos cómo jugaban los niños o a veces estudiaban. Yo lloraba; quería entrar para estudiar también. Lloraba mucho porque quería saber lo que decían los papeles, los escritos. No era yo grande; tenía siete años. Mi madre no quería que yo fuera a la escuela porque era chica y me fueran a tirar al suelo los niños, pero mi padre y mi madre, como lloraba, no tardaron en llevarme con la señorita que daba clases.
6. Ye yiman ye nihuehueiton notatzitzihuan onechmiquilique ompa tlahueimachtilcalco. Amo oquinequia nechanazque ompa nomachtiz.
6. Cuando ya era grandecita mis padres me llevaron a la escuela grande, no querían recibirme para instruirme.
7. «Tetepiton cihuatontli», oquito in inspector, «xicuicacan namochan ce xihuitl ipan in nancualicazque. Ye tamechanilizque ma ocuachi huepahui. Tlacamo oncuan chocataz.»
7. ―A esta pequeña niña‖, dijo el inspector, ―llévenla a su casa y en un año me la traen.
Entonces ya la recibiremos; que crezca más, si no, estará llorando aquí‖.
8. Nonantzin oquimolhuilic inspector, «Mahuiztic tlacatl, huel miac nimitzmotlatlauhtilia ma mocahua nocihuanton. Coza quitequipachoa momachtiz. Ye quiixmati tepitzin letras».
8. ―Bueno señor‖, le dijo mi madre al
9. «¡Quenin quimatiz?» oquito inspector, «Tepitzin cihuanton; ayemo huel hueyi. Namehuan nanquinequi namechaniliz
9. «¿Cómo va a saber?», dijo el inspector. «Si todavía está muy pequeña; todavía no es grande. Ustedes quieren que reciba a su
inspector, ―le suplico mucho que se quede
mi niña. Le gusta mucho aprender. Ya conoce algunas letras‖.
namoconeuh. Xiccaquican: tla ticanazque cihuanton nanquicahuaquihue nican ipan chicueyi tlamachotiloni. Tziliniz tepoztli yeyez calitic campa nochtin cocone yezque; ihuan nancanaquihue tlaco tonalli. Occepa hualaz ipan ome huan tlaco tlamachotiloni teotlac. Amo siquitocan zan yehuatzinco momachtiz. ¡Tlen nanquitoa? ¿Nanquicelia nozo amo?»
hija. Oigan: si recibimos a su hija, la dejarán ustedes aquí a las ocho. Tocarán la campana y tendrá que estar adentro o donde estén todas las niñas; y vendrán ustedes por ella a mediodía. Otra vez vendrá a las dos y media. No piensen que sólo en la mañana va a estudiar. ¿Qué dicen? ¿Aceptan o no?»
10. Notatzin ica nonantzin omitlahuique ma iqui mochihuaz. «Ticahuaquihue yehuatzinco ihuan ticanaquihue ican tlacuatiuh, ihuan zatepa hualaz momachtiz ica teotlac.»
10. Mi padre y mi madre dijeron que así se haría. «Vendremos a dejarla temprano y vendremos por ella para que coma, y luego vendrá a estudiar en la tarde».
11. Omotlatlanique notatzitzihuan, "¿Quexquich titlaxtlahuazque"»
11. «¿Cuánto se va a pagar?», preguntaron mis padres.
12. «Amitla», otlananquili inspector, «amo tlaxtlahuazque cocone ican momachtizque».
12. «Nada», contestó el inspector. «No pagarán las criaturas para que se les enseñe».
13. Ye yiman on otlatlanihuac, « ¿tlen ticualicazque ica tlacuiloz, tlen amochtli, tlen ocuache timotlaniz oncuan on moztla cualicaz noconeuh?»
13. Luego preguntaron: « ¿Qué traeremos para que escriba, qué libro, que más pide usted que traiga mi hija mañana?».
14. Iqui otlananquili inspector: «Amo, amo tlacualicaz. Tla melahuac quitequipachoz momachtiz oncuan ticmacazque amatl ihuan nochi tlen quinequiz. Oncuan quinmatizque; ica teotlac quititizque tlatzomaz, tlatetequiz ihuan occequi tlamahuizoltin. Zan yehuatl hualaz chipahuac in tzotzoma, chipahuac itzonteco. Amoca cualicaz yolcatl icuac ticpan ihuan tlacahhuiz; amo hualaz sin cahtli. Iqui in motitizque quename nemizque icuac ye huehueyi».
14. Así contestó el inspector: «No, no se pagará nada. Si es cierto que tiene tantas ganas de aprender, aquí le daremos papel y todo lo que necesite. Aquí le enseñaremos a leer; en la tarde le enseñaremos a coser, a cortar y muchas otras cosas curiosas. Eso sí, que venga limpia su ropa, su cabeza, que no traiga animalitos y que traiga zapatos; que no venga descalza. Así aprenderán a vivir bien cuando sean grandes».
15. Opanoc xihuitl ihuan onipano quilhuia
15. Pasó el año y pasé a lo que se llama
ome xihpa nomachtiz.
segundo año de enseñanza.
16. Iqui in notatzitzihuan notatzitzihuan onechmomachtilique.
16. Así es como me dieron instrucción mis padres.
17. Ica ipan xihuitl mitoa novecientos chicueyi onicalac ipan tlamachtilcalco itoca Concepción Arenal Momochco Malacateticpac. Ompa chantiaya tlacpac director ihuan inspector. Director itoca Lucio Tapia ihuan inspector itzonquizca Guzmán.
17. Por el año llamado de 1908 entré a la escuela llamada Concepción Arenal de Milpa Alta [que estaba en una casa del pueblo]. Allí vivían en el primer piso el director y el inspector. El director se llamaba Lucio Tapia y el inspector se apellidaba Guzmán.
18. Oncuan on nochipa cualcan oquitlapoaya tlamachtilcalli. Icuac onipeuh momachtia temachtiquez oyecoya ompa Milpa Alta. Queman chicnahui tlamachotiloni huan tlaco. Zan nohuian omonemili quename inin tlamachtilcalli hueyi oyeya, oquitlauhqueque quen caltin can chantizque temachticahuan. Xexelihca oyeya.
18. Abrían temprano la escuela. Cuando yo comencé a estudiar los maestros llegaban allá a Milpa Alta como a las nueve o nueve y media de la mañana. Poco tiempo después se decidió que, ya que este plantel era grande, se les arreglaran cuartos donde pudieran vivir los maestros. Cada uno tenía su cuarto.
19. Ye timan tica in nochtin piltzitzintin oquipiaya tlan yezque ixpan tlamachtilcalli quemen chicome huan tlaco tlamachotiloni yehuatzinco, icuac otzilinia in tepoztli. Ye yiman on piltzitzintin otzicuinia nochtin cacizque in lugar.
19. Ya para entonces todos los niños tenían que estar frente a la escuela como a las siete y media de la mañana, cuando sonaba la campana. Entonces los niños corrían todos para tomar su lugar.
20. Ye yiman tica on tatzitzintin opaquia ihuan oquitoaya: «Iquin in zan cualcan hualazque cocone. Quema cualli momachtizque, cuacualli cocone quizazque ipan inin tlamachtilcalli».
20. Para entonces los padres estaban contentos y decían: «Así muy pronto llegarán los niños. Si aprenden bien, buenos hijos saldrán de esta escuela».
21. Ihuan omolhuiaya tatatzitzintin: «Amo timonequiltiz motelpochtzin nozo mochpochtzin oncan temachtiz noihqui?»
21. Y se decían los padres: «¿No querrá usted que su hijo o su hija enseñe aquí también?»
22. «Quenin amo», molhuiaya «zan huel nechpactiz».
22. ―¡Cómo no!‖ decían, ―¡me gustaría!‖
23. Otomachtiaya ocpac cemilhuitl ihuan ahquen amo cuicaya icac quename on petlantaz, nozo amo mamohuic, amo motzocuazhui, oquititlania ipan tlamachtilcalli can momachtia pipiltoton. Ompa pipiltoton oquixopapacaya, oquitzocuazhuiaya ihuan icahhuan noihqui oquintlapalhuiaya ica quicuitaya bola. Ica ce tatapatli oquipopoaya can quizaz tlapetlanalli. Iqui on ica otechtitique quename ica tinemizque. Ican tepinauhtin quename pipiltoton otetzcuazhuiaya oteamohuiaya. Tla yoquinmamahuique oquinhuicaya occepa tlamachtilcalco Concepción Arenal.
23. Estudiábamos dos veces al día y la que no llevara sus zapatos brillosos, sin bañarse, o sin peinar, la mandaban a la escuela de los muchachos. Allí les lavaban los pies, las peinaban y le hacían brillar los
24. Yeca ipan novecientos chicueyi iqui in otechtitiaya que tinemizque cualli.
24. Era el año de 1908 y así nos enseñaban a vivir bien.
25. Ompa Milpa Alta amo onyeya atl. Ohuilaloya Nochcalco tlapacoz cequi tlacatl. Ohuilaloya noihqui tlapacoz ica San Gregorio Atlapulco; occequi ompa Tecomic. Iqui on otechpiaya tichichipahuaquez. tatatzintli omehuaya queman nahui tlamachotiloni ica ce cahuayo huan cuitlaxtli oyaya quicuizque atl ompa Nochcalco. Yehuatl on otiquia ihuan ica otlacualchihualoya. Opapanoc iqui in tlen omotetequipano.
25. Allí en Milpa Alta no había agua. Iban algunas personas a lavar a Nochcalco. También a San Gregorio Atlapulco otros a Tecomil. Así es como nos tenían limpios. El padre se levantaba como a la cuatro de la mañana y con un caballo y un cuero, se iba a traer el agua allá a Nochacalco. Esa agua era para tomar y cocinar. Así se resolvieron los trabajos.
26. Totlamachtilcahuan amoca huel oquinequia mocahuazchantiz Momochco Malacateticpac. Amo onyeya caltin quintetlaquehuizque; amo inyeya pantzin. Nian aca tlatepalehuiz. Nochtin temachtiquez amo oquinequia mocahuazque. Oncuan on omonemili oquintlaquehque caltin. Ye yiman on
26. De nuestras maestras ninguna quería quedarse a residir en Milpa Alta. No había casas que rentarles; no había pan, no había quién sirviera (de criado). Ninguno de los maestros se quería quedar, así es que, tal como se había pensado, alquilaron casas. Para entonces comenzaron a quedarse en Milpa Alta (los maestros).
zapatos con lo que llamaban ―bola‖. Con un
trapo los brillaban hasta que estuvieran brillantes. Así es como nos enseñaron a vivir correctamente. Daba vergüenza que los muchachos le peinaran y lavaran a una la cabeza. Las llevaban a la escuela de Concepción Arenal otra vez.
opehque mocahque temachtiquez Momochco Malacateticpac. 27. Oquinemilique prefecto ihuan inspector quintzatzacuazque nochtlaca quipiaz nozo amo quipiaz iconeuh. Quipiaz tlen tzauhtaz queniman quitlatolanazque huan tlananquiliz tlen quitoa iyolo. Quintitlaniz tla quintitlanizque inpilhuan tlamachtilcalco. Aquen otlanaquiliaya quititlaniz ipilhuan tlamachtilcalco oquincacahuaya. Ihuan tlen oquitoaya amo oquipiaya tlen tzauhtazque ce metztli. Ihuan oquimilhuiaya: «¿Quezqui cocone nanquimpia? Nanquititlanizque tlamachtilcalco?» Occequi oquitoaya: «Amo nicpia cocone; zan nocnehuan.» «¡Can nozo xiquilhui motatzin ma quintitlani tlamachtilcalco! ¡Amotla tlaxtlahuazque!». 28. Ye yiman tica on ometztac tlatihuani Justo Sierra, Secretario Educación. Omotemaquiliaya amoxtin ica momachtizque cocone ihuan amatl ica tlacuilozque. Amotla omocoaya. Nochi on oquitemacaya ompa tlamachtilcalco ihuan zan yehuatl yazque chichipatique cocone. Tlen primer año, segundo, tercero ihuan cuarto zan yehuatl omomachtiaya amatl ihuan tla cihuantoton oquinmachtiaya tlatetequizque, tlacuicuilozque itech amame. Noihqui otechnonotzaya totemachticauh quenin ica omochihuaya pantzin.
Náhuatl y Español :
27. Decidieron el prefecto y el inspector apresar a todos los hombres, tuvieran hijos o no. Los hombres tendrían que estar encerrados para que los interrogaran y ellos contestaran con toda sinceridad. Les preguntaban si iban a enviar a sus hijos a la escuela. El que contestaba que sí mandaría a sus hijos a la escuela lo soltaban. Y a los que decían que no tenía hijos los encerraban un mes y les preguntaban: ―¿Cuántos niños tienen
ustedes? ¿¡Los van ha mandar a la escuela?‖ Algunos respondían: ―No tengo
hijos, sólo hermanos y hermanas,‖ ― Pues dile a tu padre que los mande a la escuela! ¡No tendrán que pagar nada!‖
28. En esa época era Secretario de Educación el señor Justo Sierra. Daba libros para que estudiaran los niños y papel para que escribieran. No se compraba nada [para la escuela en esos tiempos]; todo lo daban en la escuela y sólo exigían que fueran limpios los niños. Los de primer año, segundo, tercero y cuarto sólo aprendían a contar y cantar. Los de quinto y sexto estudiábamos en libros, y si eran niñas se les enseñaba a cortar, bordar ropa bonita en la máquina. También nos enseñaban a dibujar en papel. Nuestros maestros también nos enseñaban a hacer pan.
De Porfirio Díaz a Zapata , cap. 4
Padre Nuestro
Totahtzin, in ilhuicatl timoyetztica, ma yectenehualo in motocatzin; ma hualauh in motlatocayotzin; ma chihualo in tlalticpac motlanequilitzin yuh in ilhuicac.
Padre nuestro, que estás en el cielo, santificado sea tu Nombre; venga a nosotros tu reino; hágase tu voluntad en la tierra como en el cielo.
In totlaxcalmomoztla totechmonequi ma axcan; xitechmomaquilli ihuan xitechmapopolhuilli in totlatlacol, in yuh tiquintlapopolhuiah in techtlatlacalhuiah ihuan macamo xitechmotlalcahuilli; inic amo ipan tihuetzque ipan teneyeyehcoltiliztli, ma xi techmomaquixtilli in ihuicpa in amo cualli. Ma yuh mochihua. Motecuhtzin Xezutzin, In Nazaretzin.
Danos hoy nuestro pan de cada día; perdona nuestras ofensas, como también nosotros perdonamos a los que nos ofenden; no nos dejes > caer en la tentación, y líbranos del mal. Amén. Nuestro Señor Jesucristo, El Nazareno.