El léxico. Derivación: sufijos y prefijos Nuestro idioma es aglutinante, es decir, utilizamos las palabras que ya tenemos para crear palabras nuevas. El euskara tiene dos recursos diferentes para renovar el léxico: la derivación y la asociación o combinación. La ortografía y pronunciación del nuevo léxico es difícil de reglamentar y por eso el organismo que se encarga es Euskaltzaindia.
El léxico y tipos de palabras En euskara, se divide en sintagma nominal y sintagma verbal y, dentro de ésos, se encuentran una cierta cantidad de tipos de palabras. •
• • •
• •
Nombre: hay dos tipos de nombres: nombres comunes (neska) y nombres especiales (Donostia). En los nombres comunes, en la misma media, se separan en varias partes inferiores: concretos (mahai) o abstractos (beldur); animados (animalia), personas (ama) o inanimados (arkatza); y contables (aulki) o incontables (bero). Pronombres: se dividen en dos: pronombres exactos (ni) y pronombres indeterminados (nor). Determinantes: si es nombre común, son necesarios para completar el sintagma nominal (hau, hori, hura, asko, gutxi...). Adjetivos: son dos: complementos del nombre, los que están a la derecha del nombre (handia); y complementos del nombre (-en, -ko), los que van a la izquierda del nombre (mendiko, nire). Adverbios: se dividen en dos: formas adverbiales (-n, -ra, -tik, -ekin, -z, -gatik, -entzat, compuesto por sintagma nominal y sufijo (etxera); y adverbios (gaur). Verbo: se dividen en verbos sintéticos (ibili, jakin) y verbos perifrásticos (afaldu, aurkitu).
La derivación: sufijos y prefijos Nos valemos de bastantes sufijos y prefijos para hacer la derivación. La clasificación de los sufijos es proporcionado a las palabras nuevas que se crean: nombres, complementos del nombre, verbos y adverbios. Por fin, tenemos los sufijos que no cambian la categoría de la palabra: aumentativos, diminutivos y reforzantes. Sobre los sufijos, también pueden utilizar prefijos para derivar las palabras: situado al principio de la palabra, la palabra nueva tiene la misma categoría que la que se crea tras poner un prefijo. Sufijos que derivan los nombres Entre los generados de nombres más utilizados están -tasun (cualidad, atributo) y -keria (manía, vicio), que crean palabras abstractas. Una palabra derivada también puede coger la forma base de la palabra compuesta, para crear otra nueva palabra derivada: bertso + -lari = bertsolari + -tza = bertsolaritza. Los nombres creados se clasifican según la palabra resultante, y de ese modo tenemos bastantes palabras nuevas:
• • • • • • • •
Abstractos: maitasun, zikinkeria. Agente: dendari, zaunkari. Grupo: pagadi, dirutza. Aparato: entzungailu, lokarri. Producto: zerriki, gerriko. Lugar: harategi. Tiempo: haizete, eurite. Acción: ateratze, abiadura.
Creadores de complementos del nombre Mota honetako atzizki bat izen bati erantsiz gero, izenondoak sortzen dira. Normalean oinarria izena konkretua edo aditza izaten da. Izenondo-sortzaileen sailkapena: • • • • •
Ugaritasuna / maiztasuna: abegitsu. Jatorria: albaniar. Joera, erraztasuna: egosbera, emankor. Gaitasuna: negargarri, sendakizun. Jabegoa: ugaztun.
Aditz-sortzaileak Emaitzazko hitz eratorria aditz bilakatzen da, mota honetako atzizkia harturik. Orokorrean, oinarria izen edo izenondo bat izaten da. Sail honetan, aurrekoetan ez bezala, atzizki bakarra dugu: -tu. Atzizki hau euskaraz partizipioa egiteko forma bakarra da, eta bere jatorria latineko -tum atzizkian du. Badugu ere -du atzizkia baina azken hori aldaketa fonetikoa baino ez da, hots, hitz oinarria l edo n amaitzen denean -tu -du bilakatzen da: Adiskidetu, ahuldu, biziagotu, gaurkotu, etxeratu, aireztatu, izendatu, adarkatu ...
Aditzondo-sortzaileak Emaitzazko hitza aditzondo bilakatuko da, mota horrelako atzizki bat hartzean. Aditzondo-sortzaileek, aditz-sortzaileek bezala, oso atzizki gutxi dituzte. Sail honetan sartzen diren atzizkiak hauek dira: •
- ki: aiseki, egiazki. • - to (- do): ederto. • - ro: berriro. • - ka: urka, keinuka, asteka, eskainka.
Atzizki handigileak eta txikigileak Beste hizkuntzetan bezala, sail honetako atzizkiek txikitasun edo handitasun adiera eransten diote, hau da, ñabardura semantikoa bakarrik eransten diote hitz berriari. Horregatik, oinarriaren kategoriaren arabera aztertuko ditugu. Atzizki handigileen eta txikigileen sailkapena: •
Izenari eransten zaizkion txikigileak: iruditxo, mordoxka. Izenari eransten zaizkion handigileak: liburukote. • Izenondoari eransten zaizkion txikigileak: berdexka, zurikara. • Bestelako oinarriarekin: nolatsu, bezalatsu. •
Aurrizkiak Euskaraz aurrizki gutxi batzuk besterik ez daude. Aurrizkien ezaugarria da oinarriaren gramatika-kategoria ezin aldatzea. Aurrizki arruntenak hauexek dira: • • •
• • •
Bir-/ber- : berriro egin esanahi du (berresan, berpiztu, birsortu). Des-: kontrakoa adierazten duen aurrizki negatiboa, gaztelerako maileguek ez dute lekurik hemen (destenore, desgarai). Ez-: ez da des- bezalakoa; izan ere, des- aurkakoa adierazteko erabiltzen da, oinarrian batez ere aditza duela; eta ez-, ukazioa egiteko, oinarrian izena duela (ezegonkor, desberdin). Aurre-: aurretik egindakoa esanahi du (aurrekontu, aurreikuspen, aurreiritzi). Azpi-: azpiko maila batean dagoela adierazten du (azpiegitura, azpijoko, azpigeruza). Gain-: ohikoa baino handiagoa esan nahi du (gainbalioa, gainpopulazio).
Pareka itzazu hitza eta definizioa: Bertsolaritza, entzungailu, eurijasa, eurite, euritsu, maitasun, lokarri , pagadi, zerriki, zikinkeria 1. Bat-bateko bertsogintzaz esaten da: ohiturazko pentsamoldeari eta teknikari jarraituz burutzen den bertsogintzaz. _________________ 2. Atsegin edo gogoko dugunarengana bultzatzen gaituen sentimendua. ________________ 3. Garbi ez dagoenaren izaera. ______________ 4. Txerriaren okela. _________________ 5. Zerbait lotzeko erabiltzen den tresna. _________________ 6. Pagoz osatutako basoa. ____________________ 7. Telefono, irratifonia, medizinako aparailu eta abarretan entzumenari eransten zaion pieza bakarra nahiz bikoitza. __________________ 8. Euri handiak eta luzarokoak izaten diren aroa. ____________________ 9. Euria sarri egiten duen sasoi edo herriaz esaten da. ________________ 10. Bat-bateko eta aldi laburreko euri indartsua. Eurizaparrada. __________________
Hitz elkartuen gomendazioak •
GRAFIKOA: Hitz moten laburpen-taula TEST: Egia edo gezurra? • TEST: Zer da zer? •
Hitz elkartuak idazteko orduan, Euskaltzaindiak ematen dituen gomendio batzuk kontutan hartu behar dira:
Bereiz idaztekoak •
Aposizioak: Bidasoa ibaia, Aralar mendia... • Izen eta egin, eragin, eman eta hartu bezalako aditzekin osatzen diren aditz-elkarteak: lo egin, negar eragin, beldur eman, min hartu ... • Lehen osagaia deklinatuta dagoen bikoiztapenak: etxez etxe, aurrez aurre, kalerik kale, bururen buru... • Aditz bat eta berri elkartuz sortzen diren joskerak: egin berri, esan berri, hasi berri ... • Mahai gainean gisako posposizioak: esku artean, gerra aurretik... • Bigarren osagaia bila, eske edo falta duten elkarketak: ur bila, diru eske, lo falta... • Lehen osagaia erdal, euskal, giza, itsas gisako izenondoa duten elkarketak: erdal itzulpena, euskal olerkiak, giza zientziak, itsas garraioa ... • Lehen osagaiaren amaierako -a itsatsia galtzen denean: ortografi arauak, bidai agentzia...
Marrarekin idaztekoak • Lehen
osagaia deklinabide-atzizkirik gabe duten indargarriak: erne- erne, alfer- alferrik, gaur- gaurkoz.... • Osatzen duten hitzak atzizki berdina daramaten bikoiztapenak: apurka- apurka, aldian- aldian, astero- astero, banaka- banaka,... • Seme-alabak moduko elkarketak: senar- emazteak, zeru- lurrak... • Ezkio-Itsaso moduko leku-izen elkartuak: Gernika- Lumo, Ezkio- Itsaso, Vitoria- Gasteiz...
Loturik idaztekoak •
Jarleku moduko elkarteak (aditz-erro + izen): egongela, jokabide, osagai, sorleku... • Aldagaitz modukoak (aditz-erro + izenondo): pairagaitz, asmaezin, ulerterraz... • Atzizki batez osatutako hitzak: zurgin, eltzegile, diruzain, bertsozale, belaunaldi, sailburu, baliokide... • Aurrizkia duten izen-elkarteak: aurrekontu, azpiegitura, gainazal... • Zenbatzaileak dituzten hitz-elkarteak: lauburu, bostortz, ehunzango, begibakar...
Hitz elkartuak Hitz elkarketa hitz berriak sortu eta kontzeptu berriak adierazteko bideetako bat dugu. Adibidez: eskutitz (esku+hitz) edo telefono- zenbakia. Hau oso baliabide emankorra da. Hala ere, hitz elkarketak bere mugak dauzka eta zenbaitetan, argitasunaren mesedetan, hobe da egitura sintaktikoetara jotzea, hau da, unibertsitateko irakasleak unibertsitate- irakasleak ordez. Hitz elkartuak etengabeko bilakaera jasaten ari dira. Horrela, maiz, hasieran bi hitzek osatutako unitatea zena, denboraz, hitz bakar eta bakun izatera heltzen da.
Euskal hitz elkartuak gramatika-kategoriaren arabera sailkatuko ditugu. Ugarienak izen elkartuak dira. Bi sail nagusi bereziko ditugu, osagaien arteko harremanean oinarrituz: hitz elkartu kopulatiboak eta mendekotasunezkoak. Hitz kopulatiboak maila berekoak diren bi hitzen elkarketari dagozkio. Mendekotasunetan, berriz, osagaietako bat menderatzailea da, mugatzailea, eta bestea honen mendekoa, mugatua deritzona.
Hitz elkarketa Hitzak elkartzerakoan edozein hitz mota har dezakegu; horrela, sailkapen hau ateratzen zaigu: •
Izen elkartuak. • Izenondo elkartuak. • Aditz elkartuak. • Aditzondo elkartuak. Hitz elkartuetan kopulatiboak eta mendekotasunezkoak bereizten direla ahaztu gabe.
Izen elkartuak •
Kopulatiboak: hitz elkartua osatzen duten bi osagaiak maila gramatikal berekoak dira. Izen elkartu kopulatiboen barnean, hein berean, hainbat azpisail bereiz daitezke. Adibide batzuk honakoak dira: neska- mutilak, mediku- barberu, txakur eme, Antso Abarka errege. .. • Mendekotasunezkoak: osagai bat nagusia da eta bestea mendekoa. Osagai nagusia eskuinekoa da, eta hitz elkartuari esanahia ematen diona da. Ezkerrekoak mugatu edo zehaztu egiten du. Honako sail nagusiak bereizten dira, mendekotasunezko izen elkartuei eutsiz:
o o o o
Izena + izena: eguzki- lore. Aditza + izena: sendabelar. Aditz-izena + izena: euskaldun erakunde. Izena + aditz-izena: arrain- saltzaile.
Izenondo elkartuak Oraingo honetan, emaitzazko hitz elkartua izenondoa da. Hauetan, izen elkartuetan bezala, kopulatiboak eta mendekoak bereizten dira; beraz, hona hemen sailkapena: •
Kopulatiboak: bi osagaiak maila berekoak dira. Kopulatiboetan izenondo + izenondo egiten dugu: emaitza, beraz, izenondoa izango da: txuri- gorri, txuri- urdin, alfer- nagi, ezti- mingots, gor- mutu... • Mendekotasunezkoak: hitzaren esanahia ordenaren arabera aldatzen da, ezkerreko hitzak hitz nagusia (eskuinekoa eta esanahia ematen duena) zehazten edo mugatzen duelako. Esate baterako, ez da berdina esne- behia (esnetarako den behia) eta behi- esnea (behiak ematen duen esnea). Mendekotasunezko izenondoen sailkapena: o o o o o o o
Aditzoina + izenondoa: adierraz, nekaezin. Izena + izenondoa: begi- mingarri, gogo- pizgarri. Izena + partizipioa: buru- jaso, gogo- landu. Izena + - gabe: errugabe, lotsagabe. Partizipioa + -berri (zehar, hurren, arin...): jaioberri, hil urren. Izena + - zale: ardozale, neskazale. Erdi + izenondoa: erdi hondatu, erdi biluzi.
Aditz elkartuak Hitz eratua aditza dugu orain, gehienetan izenondo eta aditz bat elkartuz osatua eta beti hitz bakar batean idatzia: goraipatu, azpimarratu, gaitzetsi, alferretsi... Aditz elkartu gehienak mendekotasunezkoak dira, honenbestez, eskuineko osagaia aditza dugu. Bestaldetik, benetako aditz elkartuak eta aditz esapideak bereizi behar dira: • Benetako
aditz elkartuak: Izenondoa +aditza > aditza: aurreikusi, berridatzi, goraltxatu... Izenondoa + etsi/iritzi >aditza: berantetsi, hobetsi, gaitziritzi, oniritzi...
• Aditz
esapideak: izena + egin/eman/hartu. Ez dira benetako aditz elkartuak, hitz elkartuek onartzen ez dituzten zenbait gertakari onartzen dituztelako. Bereiz idatziko dira, salbuespenak salbuespen: lo egin, negar egin, amore eman, min hartu, esku hartu, musu eman ...
Aditzondo elkartuak Hitz eratua aditzondoa da. Hemen ere kopulatiboen eta mendekoen arteko bereizketa egiten da. •
Kopulatibo bi mota daude: o Izena + Izena > aditzondoa: buru- belarri, ezker- eskuin, gau- egun... o Aditzondo + aditzondo > aditzondoa: bihar-etzi, nola-hala, harat-honat... • Mendekoak: mugakizunak -ka atzizki aditzondo-sortzailea darama: aho- zabalka, gaizki- esaka... Bi osagai baino gehiagoz osatutako bakar batzuk ere badaude, esaterako: ogi- arto taloak, Lazkao Txiki bertsolaria, barakuilu- zuri saski, bihotz- lore sorta... Pareka itzazu hitza eta definizioa: abiadura, atzizki, aurreikuspen, aurrekontu, aurrizki, azpiegitura, egonkor, eguneratze, eskaintza, haizete. 1. Eratorrietan, hitzari aurretik ezartzen zaion hizkia. ________________ 2. Eratorrietan, hitzaren bukaeran ezartzen den hizkia, berez enklitikoa dena. ______________ 3. Herrialde edo eskualde bateko bideen eta hauen inguruko zerbitzu guztietako instalazioen multzoa. _______________ 4. Unitate ekonomiko batek ekitaldi batean izango dituen sarrera eta gastuen aurreikuspen kuantitatiboa. ______________ 5. Etorkizuneko gertaerak aurrez ikusi eta horien ondorio ekonomikoak konpontzeko bitartekoak jartzeko egintza. ______________ 6. Heriotza-tasa eta jaiotza-tasa konstanteak dauzkan populazioa, adin-klaseen araberako banaketa beti berdinekoa. ______________ 7. Komunikazio-bide batek denbora-unitatean transmiti dezakeen bit-kopurua. _____________ 8. Merkatu batean saltzen jartzen den ondasun eta zerbitzuen kantitatea. _________________ 9. 32-37 korapiloko abiadura duen haizea (Beaufort eskalan 8 indarrekoa). ________________ 10. Erregistro, fitxategi edo aldagai batean dagoen informazioa aldatzea, bere ordez informazio berriagoa ezarriz. _______________
