KUMANDHANGING KATRESNAN
Crita Gawéané
ANY ASMARA Gambar
KENTARDJO
Cap-capan kaping tel Kawet!kaké "éning # C$%$ Da A Y!g&akarta 1
AT'RK'
Para maos kang minulya : Crita Kumandhanging Katresnan iki kedadéan nyata, dadi ora mung wujud karangan baé. Crita iki sakawit pancèn saka penjaluké sing nglakoni dhéwé, supaya disumurupi ing liyan. ung baé sarèhning sin! padha nglakoni isih akèh sing padha sugeng, lan kanggo njaga asmané, mula bab asma lan jenenging panggona panggonan n dakganti dakganti kabèh, kabèh, nanging nanging wosing wosing crita tetep kaya samesthiné samesthiné ora owah. Crita iki anggambaraké sawijining lelakon sih katresnan jati kang nrenyuhaké ati lan lan angga anggamba mbarak raké é kukuh kukuhing ing adat adat istia istiadat dat kang kang ora ora kena kena diowa diowahi hi,, ngant ngantii andadèkaké ananing lelakon kang ngeres"eresi. ula crita iki pantes dadi tepa palupi tumrap para mudha kabèh kang lagi padha ngambah ing madyaning sih katresnan. uga"muga crita iki bisaa gawé suka renaning para maos kabèh. #akarta, 1 $ % $ &'1 Pangripta ()* (+(( (+(( Cétakan kapin"(!$
arga isih akèh sing ngresakaké buku iki supaya dicétak manèh, mula kita pinangkani. -ng kana"kéné kita besut manèh supaya amrih saya kepénak diwaos lan diraosaké. asana nyumanggakaké. )uwun. *ogya 1" % "1%'/. Pangripta, ()* (+(( Cétakan kaping tel$
+arèhning meksa isih akèh baé kang nélakaké durung komanan buku iki, lan supaya dicétak manèh. ula bareng iki kita leksanani manèh, kita cètak kaping telu, lan kita pasrahaké Penerbit 0( 2(2. Kita percaya yèn wetuné buku iki bisa sumrambah marang para sedulur sing durung naté komanan. asana matur nuwun. 0emakan 13 (gustus '4. Pangripta, ()* (+(( (+(( /
AT'RK'
Para maos kang minulya : Crita Kumandhanging Katresnan iki kedadéan nyata, dadi ora mung wujud karangan baé. Crita iki sakawit pancèn saka penjaluké sing nglakoni dhéwé, supaya disumurupi ing liyan. ung baé sarèhning sin! padha nglakoni isih akèh sing padha sugeng, lan kanggo njaga asmané, mula bab asma lan jenenging panggona panggonan n dakganti dakganti kabèh, kabèh, nanging nanging wosing wosing crita tetep kaya samesthiné samesthiné ora owah. Crita iki anggambaraké sawijining lelakon sih katresnan jati kang nrenyuhaké ati lan lan angga anggamba mbarak raké é kukuh kukuhing ing adat adat istia istiadat dat kang kang ora ora kena kena diowa diowahi hi,, ngant ngantii andadèkaké ananing lelakon kang ngeres"eresi. ula crita iki pantes dadi tepa palupi tumrap para mudha kabèh kang lagi padha ngambah ing madyaning sih katresnan. uga"muga crita iki bisaa gawé suka renaning para maos kabèh. #akarta, 1 $ % $ &'1 Pangripta ()* (+(( (+(( Cétakan kapin"(!$
arga isih akèh sing ngresakaké buku iki supaya dicétak manèh, mula kita pinangkani. -ng kana"kéné kita besut manèh supaya amrih saya kepénak diwaos lan diraosaké. asana nyumanggakaké. )uwun. *ogya 1" % "1%'/. Pangripta, ()* (+(( Cétakan kaping tel$
+arèhning meksa isih akèh baé kang nélakaké durung komanan buku iki, lan supaya dicétak manèh. ula bareng iki kita leksanani manèh, kita cètak kaping telu, lan kita pasrahaké Penerbit 0( 2(2. Kita percaya yèn wetuné buku iki bisa sumrambah marang para sedulur sing durung naté komanan. asana matur nuwun. 0emakan 13 (gustus '4. Pangripta, ()* (+(( (+(( /
Kumandhanging Kumandhanging katresnan. +apa baé kang wis naté kapedhotan ing rasa sih katresnan jati, uripé bakal terus kacihna nandhang cacad ing salawasé urip. Katresnan jati pancèn bisa gawé gawé korban korban sakabè sakabèhi hing ng korban korban.. Krodha Krodhané né angge anggegir girisi isi bange banget, t, ngung ngungkul kulii krodhaning gunung geni kang lagi mbledhos, ampuhé ngungkuli ampuhing panah wisa sing luwih mandi. ()* (+(( (+((
P(567() -+-. --. ---. -8. 8.
Kurbaning Ka Katresnan )gulandara Ketemu kang Pungkasan Kumandhanging Ka Katresnan Pungkasaning 7elakon
9
)$ K'R*AN+NG KATRESNAN
-ng kampung +élasari agetan katon ana sawijining omah gedhong cilik, asri, pèni, ngarepaké dalan gedhé. mah mau gagrag modhèl anyar, kinubengan ing pekarangan kang jem"bar bawéra. -ng sangareping omah kiwa tengené, ana taman"ané kang tinanduran kembang manéka warna, nedheng"nedhengé megar ndadi, gandané arum sedhep ngambar"ambar. Patamanan mau tinata winangun bunder, tandurané tinata rajin lan cèkli, tur diupakara kanthi becik"becik, mula tan" durané tansah katon seger"seger, ledhung"ledhung, kembangé mekrok seger, dinulu ngresepaké ati. 5andurané kembang warna"warna, kayata: Chrysant, ;ortènsia, 7èlié, (ronskelk,
asciata kaya buntut tekèk, +tapelia
pranakan -ndho. Pawakané lencir weweg, Pakulitané kuning nemu giring. Katambahan irung ngrungih, mripat lindri"lindri kaya bintang pilem 7ies )oor, mula akèh pa"ra mudha sing padha kepéncut gandrung"gandrung kapirangu karo dhèwèké, nganti sawenèh ana sing ngengleng mikir +ri 6ndah ahyuningsih. alah ana sing ora kuwat nyawang ban"jur trima oncat saka agetan. Béda banget karo kangmasé yaiku +usilo kang pakulitané mbambang. Pancèn wis akèh para mudha kang nélakaké tresna karo +ri 6ndah ahyuningsih, kepéngin ngajak urip bebarengan. )anging kabèh mau ditolak kanthi alus déning +ri 6ndah ah"yuningsih, asengadi yèn durung duwé pikir sing kaya mang"kono, isih seneng nyambut gawé, mulang bocah"bocah. ula pancèn bener kaya mangkono, dhèwèké durung nggagas ing bab iku, isih seneng mulang. (wit jaréné ora ana kasenengan liya saliyané mulang. *èn ana ngomah ngurusi balé omah, lan ngrumat kasenengan -iyané, yaiku tanduran, ésuk soré tansah ditliti kanthi premati, kaya ngrumat bayi, nganti saupama ilang tandurané salah siji baé dhèwèké ngerti. +ri 6ndah ahyuningsih ora tahu lunga ubyang"ubyung yèn ora perlu banget. 0adi akèh ana ngomah 1, awit ngèlingi ba"paké wis sepuh. Baturé loro lanang wadon, yaiku Pak *oto lan Bok *oto. Ketambahan manèh wis ana sewulan iki bapaké tan"sah gerahen baé, kaworan watuké kumat. is dipriksakaké dhokter papat, meksa ora ana sudané, gerahé malah saya ngrekasa, mula dhèwèké saben dina tansah mugen ana ngomah. +ri 6ndah ahyuningsih sedhih atiné, mikir gerahé ba"paké mau. ula blas ora naté dolan, tansah mugen nunggoni wong tuwané baé. Kangmasé sing ana )gayoja arep dikabari, nanging dipenggak déning bapaké, mundhak gawé kisruhé +usilo, awit lagi ne"ngah"nengahi ujian. undhak dina gerahé +. anuasmara saya mundhak ngrekasa nganti ora bisa menyat saka peturon. +alirané saya mundhak kuru, praupané cowong pucet, menyang dhaharan wis ora kersa. +edina sawengi terkadhang mung ngunjuk susu rong gelas. +ri 6ndah ahyuningsih saya sedhih atiné saben dina tansah lungguh ana sandhingé wong tuwané, gagasané ngambra"ambra / banget, sedhih, susah, trenyuh, campur dadi siji. )yut kèlingan menyang ibuné, sing wis ora ana, atiné mun"dhak keranta"ranta nganti luhé carocosan metu, nibani pipiné kang alus kaya sa-ju, nganti kacuné sutra teles kaya dikum banyu. E0hahar ya PakFG mangkono aturé 6ndah nuju sawijining dina wayah soré. Era .......... )dhuk )ing. ra .............. h....................H huk .........H huk...... èh ............H èh .............HG wangsulané +. anuasmara karo watuk ngikil. EBèn sliramu kiyat kok Pak.G Era ................ ora ............... doyan.G E+ésuk dipriksakaké dhokter menyang +urabaya baé apa Pak, jaréné kana ana dhokter sing pinterHG Eis ................ kasèp .................... )ing, wis ................... ka .......... ;ukH ;uk ......................... @eeeeeeh ...................HG E)gunjuk wédang jeruk karo gula batu apa Pak, karebèn watuké ilangFG +. anuasmara ora mangsuli, mung manthuk karo nyawang putrané, penggalihé katon sumedhot. +ri 6ndah ahyuningsih énggal"énggal menyat metu me"nyang buri gawé wédang jeruk. Bareng wis rampung banjur énggal"énggal diaturaké. EPak iki unjukané mumpung isih manget"manget bèn logro watuké.G 1 /
asliné gomah asliné ngombra-ambra
+. anuasmara banjur ngombé wédang jeruk. Eis .............. wis .............. aku jupukna slimut sing kandel waé )ing, awakku teka krasa adhem temen.G +ri 6ndah ahyuningsih ora mangsuli, terus menyat mbukak lemari njupuk slimut, terus dikemulaké bapaké. +ikilé kang adhem dipijeti alon"alon kanthi sedhihing atiné. Eis tinggalen kana )ing, ngasoa 9 awakmu rak sayah.G Era kok Pak.G E
asliné ngasoha. '
sawijining wewadi menyang kowé, supaya kowé ngerti. ewadi iki wis lawas banget daksimpen primpen, suket go"dhong ora ana sing ngerti. Eewadi apa kuwi PakFG Eewadi bab lelakoné suwargi ibumu dhéwé )dhuk. Kowé rak durung weruh menyang ibumu taFG E-ya bener Pak. )anging sanajan kaya ngono, aku wis ru"mangsa marem, awit isih ana gambaré suwargi ibu.G E
4
asliné lahir asliné lahir 3
E(smané wong tuwaku ' dhéwé . Purwodirjo, saiki em"buh ana ngendi, aku dhéwé ora ngerti, wis daktakokaké, mek"sa ora ana sing weruh ana ing ngendi dunungé.G E(dhuh .............. PakHG EKowé yèn arep weruh karo ibumu ngiloa 3, rupané ibumu wis presis kowé, ora ana sing dibuwang I sethithik"sethithika. ung ibumu wis tuwa, kowé isih enom. )anging nalika ibumu isih enom, ya wis presis kaya kowé. (ndheng"andhengé uga padha, dumunung ana tengah"tengahing alis. ripaté, irungé, alisé, jangguté, lambéné, wis ta cekaké padha kabèh, kaya jambé sinigar. ula coba jupukna dhus dawa kang ana lemari rak sing dhuwur dhéwé, gawanen mréné.G EKok disimpen baé, ora dipasang, apa sebabé PakFG E.............. kuwi wadi (nakku, wadi. +ebab yèn aku weruh gambaré ibumu, atiku dadi keranta"ranta, utawa manèh wis cukup nyawang kowé, wis ta énggal jupuken kana.G E-ya Pak.G +ri 6ndah ahyuningsih banjur njupuk dhus bunder dawa, tangané katon ndhredheg gumeter. 0hus nuli diulungaké +. anuasmara, nuli dibukak, dijupuk isiné, kang arupa mori gulungan. ori dibèbèr ana ngarepé +ri 6ndah" ahyuningsih. -ng kono katon ana gambaré sawijining kenya kang sulistya ing rupa. +ri 6ndah ahyuningsih kagèt banget bareng weruh gambar mau.
mesthiné tuwamu asliné ngiloha I asliné dibuang % asliné lahir 3
I
adat sabené baé. (ku emoh kokbasani, awit rumangsaku banjur dadi adoh ngono. Kowé aja ngowahi apa"apa. (pa aku kokanggep bapak sambunganFG +ri 6ndah ahyuningsih tumungkul, krungu wangsulané bapaké angkat mau. E*a wis Pak aku ndhèrèk.G E7ha rak ngono, aku bungah, tandha yèn Kowé ora nga"nyar"anyari. Karo manèh yèn dirungu tangga teparo rak dadi padha gumun, wong biasané Kowé ora naté basa, teka malik grémbyang ngono, mengko wewadi iki rak bisa kawedhar ing liyan.G E-ya bener Pak, saiki dakjabel manèh aturku.G E7ha rak ngono. alah aku nduwèni penjaluk karo kowé, bab iki aja nganti keprojol ing liyan.G E7ha yèn karo as +usilo kepriyéFG Easmu ya kena diwènèhi weruh nanging bésuk.G E+uk kapan PakFG E*èn aku wis ora ana.G E(dhuh ..................HG Easmu +usilo ya ora ngerti, awit nalika semono dhèwèké iya isih cilik, lan wektu semono ana astané swargi embahé pisan.G E ngono ta.G Eis ta lungguha cedhak kéné, takdongèngi lelakon sing ana gegandhèngané karo lelakonmu. Critané dawa, mula ya mung arep dakcritakaké sing perlu"perlu baé. Crita iki isi lela"kon bab sih katresnan sing nyedhihaké ati. ula kowé mengko ya aja mèlu"mèlu sedhih atimu. )anging aku jupukna wédang dhisik, gorokanku kok krasa salit temen...G JJJ +urakarta, 1%/3. (na sawijining nonoman jenengé . +ukmana umuré 1% taun, murid 7 duwé kanca kenya, jenengé (. 5ien 5isno"wati putri +ala asli, putrané B. #ayèngsubroto, pènsiyunan edana Bayalali. 0alemé ana Kampung 5amtaman, isih da"rahing priyayi luhur turun ningrat. Kenalé . +ukmana karo (. 5ien 5isnowati wis lawas banget. auné kenalé nonoman loro mau ya mung lugu baé. )anging lawasing lawas, sakaroné banjur padha thukul rasa katresnan. . +ukmana tresna karo (. 5ien 5isnowati, 5ien 5isnowati nimbangi katresnané. 0adi wis jumbuh loro"loroné padha kadunungan tresna kabèh, ma"lah nganti wis padha prasetya yèn ing tembé buri padha arep urip bebarengan. . +ukmana bungah banget atiné, duwé pa"cangan (. 5ien 5isnowati mau. +episan dhasar isih darahing ngaluhur, rembesing kusuma, turuning wong andara warih. Kapindhoné atèn"atèné becik lembah manah. Kaping teluné kasulistyané (. 5ien 5isnowati tanpa tandhing, pindha golèk kencana. Kaping paté sing baku padha tresnané. )anging kahanan kang kaya mengkono mau émané ora bisa langgeng lan kasembadan. bokmenawa pancèn wis gi"naris ing alam 7oh a=ul yèn nonoman loro mau pancèn dudu jodhoné, lan kudu pepisahan jalaran saka drajaté kang ora pa"dha. (. 5ien 5isnowati darahing ngaluhur, . +ukmana mung wong lumrah, tur anak randha pisan gèk ora duwé. 0éné ce"thané mau bareng kapiyarsan déning keng ramané (. 5ien 5isnowati banget dukané lan ora marengaké yèn . +ukmana ngarah putriné. alah . +ukmana nganti diancam, yèn wani"wani mlaku bebarengan, arep dipasrahaké pulisi. Pancèn kanggoné %
jaman samono, pulisi iku diwedèni banget, padha karo wong yèn weruh memedi. ula . +ukmana banjur ora wani ngaton manèh, tansah ngadoh. (. 5ien 5isnowati dhéwé banjur dipingit, ora kena metu"metu saka gedhongé, yèn ora lagi ndhèrèkaké rama ibuné. *a wiwit iku . +ukmana banjur pisah karo (. 5ien 5is"nowati. )anging sing pisah mung lairé, batiné padha ora gelem pisah, jiwané tansah sesambungan, awit sakaroné katresnané pancèn murni suci, lan wis kadhung padha ngoyodé, padha seminé, thukul ngrembuyung ing jiwa ragané nonoman saka"roné. bok jagaté kiyamat pisan katresnan suci ora bakal mati, tetep isih langgeng urip, kang sawayah"wayah bakal thukul manèh luwih nggegirisi. Pancèn kaya ngono katresnan kang sepisanan ora bakal bisa dilalekaké ing salawasé urip. Katresnan bisa nggawa kor"ban, awit jatining katresnan mau ora nyawang rupa, pangkat, bandha, lan drajat, nanging saka gumolonging ati loro"loroné kang jumbuh, cocog condhong, padha tresnané. alah manut wecané sarjana 6ropah 0r. 8an ;olk meng"kéné: +apa baé sing wis naté kepedhotan ing rasa sih"katres"nan jati, uripé bakal tansah kacihna nandhang rasa kacuwan ing selawasé. eca kaya ing ndhuwur mau pancèn bener, awit ampuhing katresnan mau ngungkuli ampuhing panah wisa, lan yèn krodha, ya nggegirisi banget, ngungkuli krodhaning gu"nung kang njeblug. ula bener, tresna tohé pati. 5resna bisa nggawa korban sakèhing .............. korban. iwit iku . +ukmana banjur kecandhak lara gandrung wuyung, rina wengi mung tansah ton"tonen menyang citrané (. 5ien 5isnowati, dilali"lali malah saya ngaléla saya mbebi"dhung ati. Pancèn bener, lara"laraning lara ora kaya wong kang ka"pegatan ing katresnan. Kang kataman lara gandrung wuyung ora mung . +ukmana dhéwé, nanging (. 5ien 5isnowati ya kaya mengkono, rina wengi sing dipikir mung . +ukmana baé. +aya sedhih manèh bareng let rong dinané . +ukmana ora mlebu sekolah, jaréné lara, atiné kaya sinendhal mayang kaé, saking welasé karo . +ukmana. (rep tilik ora wani, awit dhèwèké ora kena lunga"lunga di"pingit ana ngomah. 7et 9 dina . +ukmana tampa lajangé (. 5ien 5isnowati kang surasané mengkéné: Kangmas Sukmana woding atiku. Wis ana seminggu iki panjenengan ora mlebu sekolah, ati-ku dadi sedhih banget. Awit aku ngerti yèn gerah panje-nengan iku jalaran saka kakèhan mikir menyang aku, iki wis mesthi. Beneré mono kliwat saking anggonku kangen karo panjenengan, kepéngin tilik mréné. anging adhuh !as, aku ora bisa lunga-lunga, malah saiki kaya wong dikunjara baé, dipingit ana ngomah. Wis akèh-akèh enggonku ngaturi priksa karo rama ibu bab sesambunganku karo panjenengan. "èn ibu ngono ora apa-apa, nanging rama malah duka banget. Aku didukani akèh-akèh, malah yèn ora manut kersané, aku arep diusir. Adhuh !as, seméné aboté sesangganku. Aku sa-iki rumangsa sedhih banget, judheg ngrasakaké wong tuwaku dhéwé kang isih ngukuhi menyang kaningratané. Kapindhoné atiku susah ngrasakaké panjenengan nganti dadi gerah kaya mengkono. !auné aku ora nyana babar pisan, yèn dayaning sih ka-tresnan iku ngéné dadiné dakarani, yèn wis bubar lan dipe-dhot iku banjur dadi ilang 1D
blas, ora ana tabeté apa-apa. a-nging adhuh pangira-iraku kabèh mau tibané salah gedhé. #ina wengi mung panjenengan baé sing dakimpi-impi, ndak-tangisi. $an%èn abot !as medhot rasa sih katresnan iku, apa manèh yèn wis kadhung manjing ing balung sungsum, angèl ilang-ilangané. !bok diijolana karo apa baé katresnan ora bisa padha, awit dayaning katresnan mau ora nyawang bab bobot, bibit, lan bèbèt, nanging mung gumantung sing padha nglakoni. !ula sanajan awakku dikunjara wesi primpen, rasa sih katresnanku karo panjenengan isih tetep panggah, malah saya mundhak gedhé. &uwih sedhih manèh bareng aku jarené arep énggal-énggal diomah-omahaké karo sawijining priyayi, kang isih klebu sanak kulitku dhéwé isih tunggal drajat lan darah karo rama. Wis akèh-akèh aturku nanging rama tetep panggah, malah aku didukani lan diuman-uman. $ungkasan-ing rembug aku mung ditanting dikon milih salah siji, yaiku manut apa mbangkang. "èn manut kudu gelem nuruti kersané wong tuwa, gelem diomah-omahaké oleh pilihané wong tu-wa. "èn mbangkang aku kena sakarepku' nanging ora diaku putrané, lan kudu lunga. Adhuh !as, seméné aboté lelakonku, saben dina saliyané sedhih, judheg, nelangsa wis ora ana manèh. !angka aku wis prasetya karo panjenengan yèn arep padha urip beba-rengan. (iwa ragaku wis éklas dakpasrahaké menyang panje-nengan kabèh, wong liya ora lila banget yèn nganti nyekel awakku. anging !as, sarèhning aku tinitah dadi wanita, bisaku ya mung nangis, ya mung tangis iku sing dadi gegamanku, arep mbangkang ora wani, wedi kena walaté. !ula bab iki panjenengan aja salah tampa, aku tetep tres-na lan setya karo panjenengan donya akérat, lair lan batin. !ung iki aturku, muga handadèkna ing pamirsa. $anje-nengan dakdongakaké énggal saras gerahé. #ayi tuhu tresna, )*+ )*SWA)*.
. +ukmana bareng maca layang mau sedhih banget. +a"ka rumangsané donya banjur dadi katon peteng lelimengan, bumi kaya gonjang"ganjing, awaké krasa lemes lan semplah, wasana saking sedhihé nganti nangis. . +ukmana saben dina tansah dheleg"dheleg, memelasi, ora doyan mangan. (waké tambah kuru, marga saka banget"ing mikir menyang (. 5ien 5isnowati. 5ujuné ibuné pinter anggoné tansah njaga menyang . +ukmana, saben dina di" kandhani akèh"akèh, -an dituturi sing becik"becik, wusanané . +ukmana banjur bisa rada katon jenjem atiné. E)ggèr +ukmana anakku, yèn saben dina kowé tansah legeg"legeg sedhih, sing susah ora mung kowé dhéwé, aku ya mèlu susah. -bu iki wis tuwa, ora lawas manèh bakal dipundhut karo sing gawé urip. ula mumpung ibu isih urip, aku kepéngin weruh kowé bisa urip seneng, pulih kaya dhèk wingi"wingi kaé. Puluh"puluh tiwas kokpikir jero, yèn pancèn wong tuwané (. 5ien 5isnowati wis ora marengaké, arep kepriyéF (ku ora mai"do )ggèr, pancèn abot wong kapedhotan ing rasa katresnan kuwi. -bumu wis tuwa, wis ngerti lan wis wareg mangan pedhes, lan gurih isining alam donya. )anging kabèh mau yèn kowé bisa 11
ngendhalèni menyang sakabèhing atimu, mesthi ba"kal énggal ilang, oraa 1D bisa ilang blas, ya akèh sudané. *èn kowé ora bisa ngendhalèni atimu dhéwé bakal nandhang kapi"tunan gedhé, jiwamu bakal ringkih, atimu bakal cacad, wis mesthi. )anging yèn kowé bisa ngendhakaké kasedhihaning atimu dhéwé, jiwamu bakal kuwat lan santosa. +aupama kataman ing kasedhihan ya mung bakal sawetara, ora banget"banget. Pancèn katresnan tanpa korban, iku dudu katresnan sejati, nanging katresnan palsu, mung lair baé, utawa tresna thukul saka dayaning hawa napsu. )anging katresnan kang metu saka prentuling ati suci, bisa ditata lan bisa dikendhalèni. 0éné dalané mbuwang sakèhing kasedhihan iku ora ana liya mung sarana laku sabar lan narima.G mangkono pituturé ibuné kanthi sabar. E)anging Bu, aku ora bisa nglalèkaké karo 0hiajeng 5ien, awit katresnanku karo 0hiajeng 5ien wis kadhung urip ana jantungku.G E(ku wis ngerti lan ora maido +uk. )anging yèn kowé wiwit bisa ngendhalèni, mesthi bisa. 0alané saka sethithik, nanging yèn kanthi tlatèn éling sabar, lan narima mesthi bisa. Bab iku padha baé karo yèn kowé lagi nampani piwulang saka gurumu. Kowé ora bisa nampani piwulang sepisan, bruk akèh, kuwi mesthi ora bisa. )anging yèn gurumu enggoné mènèhi piwu"lang nganggo tataran saka sethithik, kowé mesthi bisa nam"pani piwulang mau, kanthi kepénak lan ngerti. ra ana Propé"sor terus pinter jalaran ora sekolah, kuwi ora ana. Kosok baliné mbuwang rasa kasedhihaning ati ya ngono, ora bisa sok glo"gok, ilang blas kuwi ora bisa, nanging ya kudu saka sethithik kanthi dikanthèni ati sabar lan narima. *èn kowé bisa nglakoni kaya ngono kowé bakal kuwat jiwamu lan kalis sakèhing godha rencananing ngaurip.G +uwé . +ukmana ora bisa mangsuli, awit sakèhing pitu"turé ibuné mau pancèn bener kabèh, . +ukmana éling, atiné kaya digugah, éling ing sakabèhané. E-ya Bu sakèhing dhawuhmu bakal dakèstokaké kabèh, mula ora liwat aku nyuwun tambahing pangèstu baé.G wang"sulané karo menyat. E-ya )ggèr, iya sukur yèn kowé nggugu karo pituturku iki. 0akpangèstoni, muga"muga imanmu kuwat nampani sakèhing godha rencana.G Eatur nuwun Bu.G *a wiwit iku . +ukmana banjur bisa ngilangi rasa kase"dhihaning atiné mau. iwitané ya ngrekasa banget, nanging suwé"suwé ya bisa, kanthi wewaton ati sabar lan narima. +enajanta jiwané tansah nangis. )uju sawijining dina wayah bengi, . +ukmana kapinujon ijèn tunggu omah, awit ibuné lagi lunga jagong temantèn me"nyang Kestalan. . +ukmana dijak, nanging ora gelem, senga"di sirahé krasa ngelu, mula trima tunggu omah baé. Bareng ibuné wis mangkat . +ukmana banjur mlebu ing kamaré, mapan lungguh sinambi nglukis awit dhèwèké pancèn pinter nggambar. alah ana salah sijiné guruné sing nuturi karo dhè"wèké, supaya nerusaké sekolah nglukis, supaya ing tembé buri bisa dadi pelukis temenan, awit dhèwèké pancèn wis duwé dhasar pinter gambar. Pituturé guruné mau tansah dadi pikir"ané baé. . +ukmana wiwit nggambar, sing digambar potrèté ba"paké kang wis ora ana. 7agi tengah"tengahé nggambar duma"dakan kagèt krungu ana wong uluk salam. EKula nuwunFG Eangga.G wangsulané . +ukmana karo menyat mbukak lawang. )anging dhayohé ora katon mung regemeng"rege"meng baé, awit ing jaba peteng ndhedhet. 1D
asliné oraha 1/
E+intenFG EKula 0èn.G EKula sinten nikuFG E)apa pangling kaliyan kula 0ènFG EPangling wong peteng.G EPangling dhateng kula, dhateng suwanten rak inggih napa panglingFG E+apa ta yaF angga ta mlebet.G E-nggih.G tamu mau mlebu karo nahan guyuné sing kekel. . +ukmana bareng weruh dhayohé mau terus digablogi awit dhayohé mau ora liya bok 0armo abdiné (. 5ien 5isnowati. E jebulé kowé bok, gawé kagètku. Kéné lungguh kéné.G E-nggih 0èn ngriki kémawon.G karo mapan lungguh ing dhi"pan lan isih ngampet guyuné. EKok njanur gunung bok, diutus )daramu apa karepmu dhéwé mréné iki.G E-nggih kalih"kalih 0èn inggih diutus kaliyan ndara, inggih saking kajeng kula piyambak.G E ngono ta. 0iutus apa karo bendaramuFG EKabaripun 0èn +uk mentas gerah, gerah punapa 0ènFG E(h mung masuk angin baé kok bok, karo kaworan mala"ria, nanging saiki wis mari.G E inggih sukur. Panci sakit satunggal niku jahat sanget, tiyang waras"wiris, manawi katrajang lara siji niku nggih sam"bat, lajeng ambruk. )iku dèrèng 0èn, onten malih bangsaning lara niku, langkung jahat sanget, sinten katrajang mesthi am"bruk. alah boten trima ambruk mawon, adat sing empun sing kataman sok bekah"bekuh ngaten, malah onten sing ngeng"leng lan dleming.G E7ho lha lelara apa kuwi bokFG E)ggih niku. ala ..... rindhu 0èn.G karo ngampet guyuné. EalarindhuF 7elara apa kuwi bokFG E(llah 0èn, nggih sakit niku jenengé rak empun mastani. ala niku tegesé lelara, rindhu niku kangen, dadi lara malarin"dhu niku lara kangen. +intena kémawon yèn ketaman lara siji niku boten enèm boten sepuh, boten kakung, boten putri, mes"thi badhé gonjing miring saèstu panggalihipun. 0ados sami ka" liyan sakit asma, yèn wingking dipuntambahi ra, inggih angèl jampinipun.G Krungu gunemé bok 0armo kaya ngono mau . +ukma"na mèsem, ngerti yèn lagi disemoni déning bok 0armo sing pancèn dhasaré wong lucu, lan wis ngerti menyang lelakoné . +ukmana karo bendarané, awit saben"saben ana layang, ya mesthi metu bok 0armo. E-ya bener bok, bener.G E7ha rak leres ta 0ènFG E-ya, ya. 7ha kowé diutus apa karo bendaramu bokFG bok 0armo ora mangsuli, nanging banjur nyedhaki . +ukmana karo bisik"bisik. E7ha keng ibu wonten pundi 0èn, kok sepen, napa sampun saréFG E-bu tindak jagong nyang Kestalan bok.G E sukur yèn ngaten 0èn. +owan kula niku pancèn dipun"utus )dara (jeng, dipundhawuhi maringaken jampi kangen kagem panjenengan 0èn.G E5ambaF 5amba kangen bokFG E#ampi kangen gerah panjenengan. @, jampiné niku ces"pleng sanget, saged kontan mantun.G E6, é teka pinter temen )daramu kuwi, jamuné apa coba ulungna.G 19
E)yebar godhong kara. +abar 0èn, sampun kasesa, mangké kula pendhetipun rumiyin.G Bubar celathu mengkono bok 0armo terus njupuk barang kang ditlesepaké ing seta"gené banjur diulungaké . +ukmana. E7ho kok layang bok, endi tambanéFG E-nggih niku 0èn jampiné, niku rak langkung cespleng sa"nget katimbang jampi limrah niku.G +ukmana nampani layang karo gumuyu. E inggih 0èn, kula badhé nyuwun priksa, ingkang saweg kagungan damel mantu Kestalan punika sintenFG EPak ;arjowiyata, pènsiyunan mantri guru, bok.G E napa ingkang asli saking Pacitan punika 0ènFG E-ya bener kok Kowé ngertiFG E sampun sanget 0èn. *èn ngaten, ndara mantri saweg mantu putranipun putri, 0èn ara 5ien.G E-ya bener kok wis ngerti Kowé bokFG E)gertos mawon 0èn, tiyang kala rumiyin dalemipun )da"ra antri punika celak kaliyan gubug kula, namung keletan pa"ger. alah kala semanten 0èn ara 5ien taksih alit, sering ku"la bebéda. Pancèn 0èn ara 5ien niku laré ayu, panggalihipun saé. (ngsal sinten 0ènFG E*èn ora kleru . -skandar bok.G E(h yèn ngoten begja sing kagungan nggih 0èn, dhasar 0èn ara 5ien ayu, sugih tur pinter, saiba senengé benjang.G E(pa wong jejodhoan kuwi sing digoleki mung rupa lan kasugihané bok, rak ya ora ta FG E*èn kula inggih kalih"kalihipun ngoten kok 0ènF )anging ingkang baku tir padha irengé rak inggih 0ènF E7ho kok dadi tir padha irengé kuwi piyé bokFG E(h 0èn +uk niku mbodhoni napaF 5ir padha irengé niku sir padha senengé. 0itambahi malih, kreneng wadhah urang, wong seneng niku regané larang.G bok 0armo gumuyu kekel. . +ukmana mèsem. EPancèn ngono bok, nanging ya kuwi, senajan wis tir pa"dha irengé, nanging yèn wong tuwané ora nglilani, rak ya ora bisa klakon.G E)iku leres 0èn. ula yèn onten tiyang sepuh ngoten niku patuté dibrantas 0èn, awit sampun boten njamani malih. #a"mané saya dangu saya majeng, tiyang sepuh kedah manut dhateng laré, awit sing ajeng nglakoni omah"omah niku rak sa"nès sing sepuh, nanging putrané. ong tuwa mung kantun nyawang, rak ngaten ta 0èn. ila yèn onten tiyang sepuh sing boten anujoni dhateng kareping anak, niku wong tuwa kolot, sing wajib dibrantas, awit empun boten jamani malih.G bok 0armo karo ngotot gunemé. EPancèn ya bener kaya ngono bok. (nanging yèn wong tuwané panggah sebab saka naluri asal"usulé, sing ora padha, ya ora kena dipaido.G E(h yèn kula sing nglakoni mangka kula sampun seneng kalih bocahé lanang, trima mberot kémawon 0èn.G E)anging bok, yèn nganti diréwangi banjur mberot ba"rang, utawa bocahé lanang nganti mlayokaké, aku ora setuju, awit tindak mberot lan mlayokaké bocah wadon iku ora apik, dosané werna loro.G E7ho kok dosa werni kalih punika kados pundi 0ènFG E+episan dosa karo wong tuwané bocah wadon, kaping pindhoné, dosa menyang Pangèran. +ing becik iku yèn kabèh padha setuju. -ku apik, uripé bakal kepénak lan seneng.G 14
E)iku rak yèn saged kados ngaten 0èn, pancèn inggih uta"mi sanget. )anging yèn, wong tuwa boten nocogi, beciké ing"gih ditinggal minggat mawon, bocahé lanang dijak niku empun bèrès. Kados lelampahan kula rumiyin inggih ngaten, nalika badhé angsal bapaké 0armo, tiyang sepuh kula malangi. )a"nging kula lajeng nekat mberot, émah"émah kaliyan bapakipun 0armo, ngadhep Pak Pengulu. 5iyang sepuh kula wiwitané inggih muring"muring, nanging lajeng lilih, malah sapunika tresna sanget dhateng bapakipun 0armo. Eewatakané wong iku ora padha kabèh bok, ana sing keras, ana sing mung setengah"setengah, lan ana sing lembah manah. 0adi ora padha kaya uyah, dicampur padha asiné, padha leteng. Balik manungsa ora mangkono. ula bab iki aku ora bisa nyalahaké lan ya ora mbeneraké. Kabèh"kabèh mau mung kari duga prayoga menyang sing padha arep nglakoni.G E)iku leres 0èn, yèn ngaten kula trimah kawon. (h jebulé sampun dalu 0èn, kula kepareng nyuwun pamit.G Eong durung ana jam % baé kesusu bali. (pa ora ngen"tèni rawuhé ibu, sadhéla engkas rak wis kondur.G Eatur nuwun sanget 0èn, sampun dangu mindhak dipun"ajeng"ajeng 0èn (jeng.G E*a wis kana balia yèn kowé ora gelem daktahan.G E(h panjenengan niku lucu sanget 0èn, tiyang kula sanès tiyang tahanan inggih boten purun,G karo gumuyu kekel. . +ukmana mèlu gumuyu. E(h sampun 0èn, sampun dalu.G E-ya bok nyangoni slamet.G Bareng bok 0armo wis ora katon . +ukmana banjur nu"tup lawang. 7ayang énggal"énggal dibukak, diwaca uniné mangkené. Kangmas Sukmana gagantilaning atiku Wis ana dina iki aku ora metu-metu saka kamar, amarga ke-taman ing lara, lara kang séjé karo lara lumrah kaé. Selawasé aku urip ya nembé sepisan ji iki aku ketaman lara sing kaya ngéné iki, saben dina saliyané sedhih, trenyuh, wis ora ana manèh. anging saupama panjenengan tansah ana ing sandhingku kéné, kiraku énggal mari laraku. éné jalarané aku banjur ambruk iki, amarga kurang sepuluh dina engkas aku sida arep diomah-omahaké karo #. $urwodirjo Komis $os !alang, kang pantesé dakundang bapak, aku didhawuhi ngladèni. Atiku lara banget !as, lara banget. Aku saiki wis ora bisa budi manèh, kudu manut menyang ker-sané wong tuwaku. *bu wanguné welas karo aku, banjur matur karo rama. anging rama malah saya duka, ibu didukani akèh-akèh. Adhuh !as, aku wis ora bisa polah manèh, awakku kaya wis dibelenggu nganggo ranté kang ken%eng, nganti ora bisa obah. #ina lan wengi bisaku mung nangis wis ora ana manèh, kan%aku mung bantal kang teles déning eluhku. Sepuluh dina manèh aku wis ora su%i, wis klebu naraka donya. Bokmenawa wong sakjagat rat iki sing susah dhéwé mung aku. Saking ora kuwat nahan siksaning urip iki, mèh baé aku nindakaké lelakon sing nggegrisi. )ujuné aku banjur pinaringan éling. Saiba bakal ku%emé asmané rama yèn aku nganti klakon nindakaké lelakon sing ngeres-eresi mau $epuntoning atiku aku banjur mung pasrah menyang sing !ahakuwasa. 1
!as, aku teka kangen, kepéngin ketemu karo panjenengan, kepéngin nyawang panjenengan kanggo kang pungkasan, sena-jana mung sedhéla waton klakon bisa ketemu, wis lega atiku. Ananging sayang !as, aku ora bisa lunga-lunga. !ula saka iku, aku nduwé panyuwun karo panjenengan, kersaa rawuh ing omahku sésuk bengi, wayah jam //. !etua lawang butulan sisih kulon, panjenengan dakanti ana petamanan wétan omah. $oma-dipoma pinangkanana panyuwunku iki. Aku wis kapang banget karo panjenengan, ora kétang sedhéla, waton ketemu, karebèn le-ga rasaning pikirku, kang saben dina tansah nguneg-uneg ana dhadhaku. Ana perlu penting sing arep dakaturaké. !ung iki aturku. #ayi tuhu tresna )ien )isnowati
. +ukmana judheg, sedhih, trenyuh, maca layang mau. )ganti wengi ora bisa turu, saking welasé karo (. 5ien. e"wayangané katon ngléla cetha ana ngarepé, kaya"kaya njaluk supaya diwelasi. . +ukmana nangis, kaya bocah cilik. #am 11 bengi. Bengi iku peteng ndhedhet, katambahan mendhungé ka"ton ireng, angendhanu 11 ing awang"awang. 7intang"lintang mung siji loro katon pating krelip. ;awané adhem, anginé silir"silir sumiyut. -ng ngendi"endi wis katon sepi nyenyet. 7amat"lamat keprungu panggonggongé asu rada adoh. 0alemé B. #ayèngsubroto ing 5amtaman wis katon sepi nyenyet, malah wis saèmper kaya cungkup ing tengahing jarat"an, katon serem medèni peteng kéyuban wit"witan kang dhu"wur godhongé ketel. ung ing buri isih ramé, swaraning ko"dhok ngorèk ana mblumbang, ayaké lagi seneng"seneng karo kanca"kancané, pating cruwèt pating theruk padha ngorèk. . +ukmana wis rada suwé ana sajroning petamanan ngentèni wetuné (. 5ien 5isnowati, lungguh ana bangku kang wis disedhiyakaké ana kono, papan kanggo ngénggar"énggar ati, nyawang kekembangan. 7ungguhé ora jenjem, bola"bali tansah mandeng menyang lawang butulan.
asliné agendhanu 1'
ra suwé . +ukmana éling, pangrangkulé (. 5ien 5isnowati diudhari, alon"alon dituntun, digawa lungguh ing bangku. 5a"ngisé isih mingseg"mingseg memelas banget. 5ekan bangku terus ngambruk, ngrungkebi dhadhané . +ukmana tangisé saya ndadi. ektu semono (. 5ien 5isnowati mung menganggo ki"mono sutra tipis, rambuté kang dawa menges"menges dioré nganti tekan sadhuwuring dhengkul.
E0huh jejimaté pun kakang dhéwé cah ayu manis. Bab ka"tresnaning wong jejodhoan kuwi bisa tinemu yèn wis dadi jo"dhoné paribasan nyebutaké: witing trisna jalaran saka kulina. +aiki 0hiajeng ora seneng, nanging sapa ngerti yèn wis dadi jodhoné katresnan iku bakal thukul dhéwé satemah sliramu banjur tresna lan seneng. 0éné bab bakal guru lakimu wis tu"wa kuwi ya ora dadi sebab apa"apa. (wit akèh waé wong tuwa sing tresna karo bojoné sing isih nom, contoné wis akèh. ula beciké kowé kudu manut sakabèhing dhawuhé wong tuwamu. *a mung iku dalaning kautaman, lan kowé dhéwé dadi tetep sawijining anak sing bekti karo wong tuwa.G E alah Kangmas, kang mangka kabèh katresnanku wis daksokaké kabèh karo penjenengan, apa aku didhawuhi nja"belF ra bisa as, ora bisa. (ku ora bisa maro katresnanku menyang priya liya, kajaba mung karo panjenengan dhéwé. i"na wengi sing dakpikir ora ana manèh rak mung panjenengan. Panjenengan dhéwé banjur kepiyéFG E memanising jiwaku 0hiajeng 5ien, 0hiajeng 5ien. Bab kahananing awakku ora susah kok pikir banget"banget, aku wis narima ing papesthèn. Pancèn, katresnan iku kudu wani kor"ban. +aking gedhéning katresnanku karo sliramu, aku kudu wani korban, korban ngeculaké sliramu.G E(pa ora beciké ayo padha lunga saka kené baé. (ku dak"ndhèrèk panjenengan sakersané, waton aku terus tetep ora ana sandhing panjenengan.G E(ja 0hiajeng, aja. (wit wong minggat kuwi ora becik sepi"san dosa karo wong tuwa, kapindhoné dosa menyang
kapedhotan ing rasa sih"katres"nan sejati mau. Katresnan sejati pancèn kudu wani gawé kor"ban sakabèhing korban. 0adi sliramu ya kudu wani ngilangaké sakabèhing katresnan karo aku. Kosok baliné aku dhéwé ya kudu wani ngilangaké katresnané menyang sliramu ya kuwi sing jeneng korban. Kapindhoné kudu wani korban manèh, kor"ban kanggo nanggulangi sakabèhing godha"rencana. 6linga 0hiajeng, wiwit cilik sliramu tansah didama"dama, diitik"itik, di"gulawenthah déning wong tuwamu. ula sliramu kudu bisa males kabecikan karo wong tuwamu yaiku sarana manut mitu"rut sakabèhing dhawuhé. *a mung iku dalaning korban kang wajib koktempuh, koklakoni 0hiajeng.G Krungu gunemé . +ukmana kang tatas titis lan tetes mau (. 5ien 5isnowati ora bisa mangsuli, banjur ngrangkul pun"dhaké . +ukmana, kanthi tangis mingseg"mingseg memelasi. Pundhaké . +ukmana nganti adus luh, luhing katresnan lan kasedhihan. . +ukmana dhéwé rumangsa semplah banget atiné tambah"tambah anggoné rontang"ranting ajur kumur"kumur. Eis ta 0hiajeng adhiku wong ayu aja kakèhan sing kok"galih, mundhak malah saya gawé trenyuhing atimu. Kaya"kaya iki wis mèh jam loro, prayogané patemonan iki dicupet tekan seméné baé, awit mengko yèn nganti kepirsan karo keng ra"mamu mesthiné bakal ora becik kedadéané, luput sembiré aku bakal didakwa sing ora"ora. ula saiki wis ora perlu digalih da"wa manèh, beciké kari andum slamet baé, sliramu dakdongak"aké bisaa urip sing kepénak, semono uga aku, aku ora ana alangan apa"apa.G (. 5ien 5isnowati ora bisa mangsuli, mung njengèngèk ngawasaké . +ukmana, karo isih nyekeli pundhaké kenceng. E0adi Kangmas wis lila legawa tenan ngeculaké awakkuFG Krungu pitakon kang teteg mau. . +ukmana rada ngen"dhelong pikiré, lakuning getihé kaya mandheg, mula nganti su"wé kaya wong getun. Bareng bisa mangsuli, gunemé seret lan alot. Ewis 0hiajeng uwis.G E0adi Kakangmas wis éklas temenanFG Ewis #eng, uwis.G (. 5ien 5isnowati krungu wangsulan kaya ngono, terus ngrangkul manèh menyang . +ukmana kenceng. . +ukmana diarasi sakatogé. Bareng wis krasa marem nembé gelem ngu"dhari pangrangkulé. Eis as, aku nyuwun pangèstu.G E-ya #eng. -ya.G (. 5ien 5isnowati nuli dituntun déning . +ukmana nganti tekan sangarepé lawang. (. 5ien 5isnowati isih rangu"rangu atiné rumangsa abot banget anggoné arep mlebu ngomah. 5a"ngané kenceng ngrangkul . +ukmana nganti. . +ukmana ora bisa apa"apa, tangising .( 5ien 5isnowati saya gawé angles"ing jiwané. ong loro adus luh, udan tangis, udan kesedhihan kang tanpa ana wekasané, nganti mèh gawé guguring imané . +ukmana. 5ujuné isih pinaringan éling ing sakabèhané. Paneceping lathi dikendhoni dipungkasi tekan semono. Eis 0hiajeng, énggal mlebua, wis bengi.G E+ugeng saré as.G Bubar celathu ngono terus mlebu, lawang ditutup alon"alon. .( 5ien 5isnowati wis ora katon. . +ukmana kari ang"gana ijèn, kaya tugu. )ganti suwé . +ukmana ngadek kaya reca ora bisa obah. Kagèt"kagèt bareng krungu swaraning ku"cing lagi kerah. Kanthi semplah, . +ukmana sempoyongan metu saka kebon pekarangané B. #ayèngsubroto. 5ekan la"wang butulan, mèh baé 1%
ambruk, ajaa ora énggal"énggal olèh cekelan cagak. 7akuné tansah sempoyongan mulih, awak lungrah. umangsané saisining alam donya dadi sepi nyenyet peteng lelimengan. 5ekan undhak"undhakaning lawang omahé dhéwé . +uk"mana wis ora kuwat jumangkah manèh. asaning awak sako"jur wis semplah lemes, sikil krasa ndhredheg, kanggo jumang"kah abot, kaya digondhèli. *a (llah .............. ya asullullah. 0onya saka rumangsané wis malih peteng lelimengan, kebak lelakon sing nrenyuhaké ati. usana . +ukmana ambruk semaput ora éling ........ Pancèn
/D
++$ NG',ANDARA
is 9 dina iki (. 5ien 5isnowati sida dadi pengantèn dha"up karo .. Purwodirjo Komis Pos ing alang. 5empuking gawé nganggo dianakaké pésta gedhén"gedhénan, malah nganggo tontonan tanggapan wayang kulit. 5amuné sing teka akèh banget tanpa wilangan akèh, nganti ing dalan kebak mo"tor. +aya para priyayi luhur, akèh sing rawuh. Kabèh nélakaké senenging atiné. )alika temuning pengantèn, . +ukmana, uga merlokaké teka, nonton saka sajabané pager karo wong akèh. )anging bareng weruh pengantèn dijèjèraké lungguh, . +ukmana am"bruk ora éling, mulihé didhabyang"dhabyang wong akèh. *a wiwit iku . +ukmana banjur katon dheleg"dheleg baé ana ngo"mah, malah enggoné sekolah njaluk metu pisan, andadèkna kagèté kanca"kancané. Kasenengané saiki lungguh ijèn ana kamar, ngalamun. (waké saiki katon kuru, guwayané aclum, menyang pangan ora maju, semono uga bab sandhang pe" nganggoné ora naté diopèni, waton temèmplèk baé. Kaha"naning kamaré kang biyèn katon resik, rajin, saiki katon kotor, kebak tegesan rokok lan suwèkan kertas. Paturoné morat"marit, tur wis ora rupa paturon manèh. +andal, sepatu lan ga"pyak disèlèh ngisor bantal. eja tulisé kebak kulit kacang lan awu rokok. eruh tindaké . +ukmana sing kaya mengkono mau ibuné sedhih banget. is kaping"kaping ibuné enggoné nuturi menyang anaké, nanging saiki ora tahu digugu, malah dige"guyu baé. +aya sedhih manèh bareng weruh anaké pikiré rada ora waras, sering gumuyu dhéwékan, yèn ora ya lunga sapa"ran"paran mulihé ora mesthi. -buné ya wis ngerti jalarané . +ukmana kaya mengkono mau marga saka kapedhotan rasa katresnan, mikir menyang (. 5ien 5isnowati kang saiki wis diboyong karo sing lanang menyang alang. is digolèkaké wong pinter marambah"rambah, meksa ora ana sudané, malah saya tambah katon ngengleng. ung apiké ora gelem ngrusak barang"barang lan ora tau nganggu gawé tangga teparo. 5angga teparoné akèh sing welas weruh larané . +ukmana mau. *èn weruh wong mlaku srimbitan metu ngarepé, . +uk"mana enggoné nyawang kedhèp tesmak karo umpetan, bubar kuwi unjal napas dawa, gumuyu dhèwèkan. *a wiwit dina iku . +ukmana banjur kaya ora genep pi"kiré. undhak dina kahananing awaké saya mundhak rusak, kelakuané wis kaya wong owah kaé. +andhang penganggoné ya wis ora umum manèh, nganggo sepatu, sarungan, dhasinan nganggo caping. *èn ora, sarungé dikalungaké kathoké cekak kolor, thèklèkan metu dalan gedhé, terkadhang tekan +riweda"ri. *èn weruh kancané, dhèwèké énggal"énggal mlayu ndhelik. +awijining dina wayah soré, nalika semono . )gt. Parto"asmara asmané ibuné . +ukmana lagi mbathik ana buri, ka"gèt krungu swara mbak krompyang binarengan lan swaraning barang antep tiba, pernahé ana kamaré anaké. . )gt Parto"asmara ora kepénak atiné, banjur énggal"énggal mlayoni. Kaya ngapa kagèté bareng mlebu kamaré anaké mau, weruh . +ukmana wis adus getih rainé, njrebabah ora obah"obah ana jogan. +andhingé kebak pecahan kaca lemari sing wis ambyar dadi sawalang"walang. . )gt. Partoasmara njerit terus ngrungkebi anaké sing wis ora obah"obah. 5angga teparoné bareng krungu, banjur énggal"énggal padha tetulung, tandang gawé, . )gt. Partoasmara lan . +ukmana dijunjung, diturok"aké menyang dhipan. ra suwé dhokter teka, terus mriksa sing lagi padha ora éling mau. . )gt. Partoasmara, sawisé disuntik kudu terus saréan dhisik, nanging . +ukmana kudu énggal"énggal digawa menyang /1
umah +akit, awit tatuné rada nguwa"tiri, awit ana sirah, yèn ora énggal"énggal oleh pitulungan bisa mbebayani jiwané. 0ené . )gt. Partoasmara cukup diupakara ana omah baé, awit ora mbebayani. otor ambulance kang ditilpun ora suwé teka, banjur nggawa . +ukmana menyang umah +akit. )ganti sewulan . +ukmana kapeksa teturon ana umah +akit awit tatuné pancèn mbebayani banget cedhak karo utak. anut keterangané dhokter tatuné mau merga kena pecahan"ing kaca, malah isih ana kaya sing kari ana tatuné, bisané ngetokaké kaya mau kudu dioperasi. +aben ésuk"soré . )gt. Partoasmara tilik anaké menyang umah +akit. Bareng sepuluh dinané manèh . +ukmana nembé kena dijak guneman.
Eis ta ora susah kuwatir yèn mung bab ragad kanggo se"kolah baé kiraku wis cukup, tinggalané swargi bapakmu isih ana.G . +ukmana bungah atiné. 7et seming!u . +ukmana sida mangkat menyang )gayoja, sekolah nggambar karo sawijining pelukis kang wis misuwur. . +ukmana pancèn nduwèni dha"sar nglukis, mula lagi setaun baé wis bisa nglukis werna"wer"na, tur alus garapané. Bareng ngancik karotengah taun, banjur nerusaké sekolah nglukis manèh menyang Bandung, karo sa"wijining bangsa @ropah, nganti . +ukmana bisa lulus seko"lahé. iwit iku jenengé wis kondhang ing kalanganing para pe"lukis. +anajan wis lulus. . +ukmana tansah ngudi undhaking kapinterané manèh, sarana njaluk piwulang"piwulang marang para pelukis liyané sinambi dipraktèkaké, wusana jenengé sa"ya kondhang nganti bisa sadrajat1/ karo jenengé para pelukis manca negara. iwit . +ukmana dadi pelukis, atiné banjur katon ayem seneng. 7elakon sing wis naté gawé ngeresing ati"né bisa ilang dislamur sarana nggambar sing asri"asri, mung kala"kala yèn kèlingan karo lelakon sing uwis"uwis sok krasa nanging ya mung sedhéla. Kanggo kenang"kenangan atiné dhéwé, sing sok nduwèni rasa kangen karo kenya sing wis na"té gawé gonjinging jiwané, . +ukmana banjur gawé gambaré (. 5ien 5isnowati awangan 19.
asliné sadrajdat asliné awagan
19
/9
-ng sanga sangarep repin ing g omahé omahé . +ukman +ukmana a katon katon ana omah omah ge"dh ge"dhong ong anyar anyar,, enggoné ngadekaké nalika . +ukmana ana manca. mah gedhong mau apik, cèkli gagrag modhèl anyar. -ng ngarep omah ana patamanané kang tinata asri rajin, muwuhi asrining pandulu. mah mau sing duwé . 5ondhosadéwa, sudagar bathik saka 7awéyan. +ing manggon ana omah kono mung wong pa"pat yaiku . 5ondhosadéwa sakloron, banjur anaké wadon +ri Kumaladèwi lan baturé wadon siji. +ri Kumaladèwi mau wis prawan, umuré 1% taun rupané ayu, dhasar anaké wong wong sugih sugih pisan, pisan, mula sandhan sandhang g pa"ngan pa"nganggon ggoné é sarwa sarwa mompyor"mo mompyor"mompy mpyor, or, suwengé berléyan ge"dhéné saklungsu, gelangé as /D gram sesisih tinrètès ber" léyan, durung kalungé 1D gram, imbuh mainané inten sedhom"pol sing pating g-ebyar cahyané, blerengi sing nyawang. +ri Kumaladèwi mau tansah didama" dama banget déning wong tuwané sakloron awit dhasar anak mung siji, tur wadon pisan, sapanjaluké tansah dituruti kabèh, dhasar ana. otoré baé gagrag anyar Cadillac. Bare Bareng ng . +ukm +ukman ana a wis semi seming nggu gu ana ana ngom ngomah ah banj banjur ur kenal kenal karo karo +ri +ri Kumaladèwi. Kawitané kenal merga +ri Kumaladè"wi tuku lukisané . +ukmana 9 iji sing loro wujud sawangan kang asri, sing siji wujud gambaré putri +ala kang lagi njogèd Bondhan.
E(ku mung matur ing sabeneré baé kok 0hik, sing dadi rak nyatané. 0hasaré pancèn wis sulistya, rinengga ing busana, saya mantesi banget.G E)embé iki as, aku oleh pangalembana pangalembana sing kaya ngono.G EPangalembana EPangalembana sing ora klèru 0hik, kang sanyatané, ora ditambahi lan ya ora dikurangi.G E;emm ......... 5erima 5erima kasih as. *a *a muga"muga baé baé sing padha nyawang nyawang karo karo aku dadi dadi kepén kepéncut cut temena temenan.G n.G mengko mengkono no wangs wangsula ulané né +ri Kumal Kumaladè adèwi wi,, ruman rumangsa gsa seneng seneng bange banget, t, banju banjurr mèsem mèsem.. Lsemé Lsemé diincr diincrit"i it"incr ncrit, it, supay supaya a sing sing ketaman nandhang wuyung. )anging . +ukmana tetep meneng anteng, atiné ka""ya watu, ora kagiwang babar pisan embuh apa sebabé. +ri Kumala Kumaladèw dèwii pancèn pancèn dhasa dhasarr bocah bocah ayu, ayu, gandh gandhes es lu"w lu"wes, es, tur pantes pantes,, nyandhang nganggo modhèl apa baé sarwa mantesi, sarwa ngepéncutaké. . +ukm +ukman ana a dhéw dhéwé é ing ing bati batiné né ya ngal ngalem em bang banget et mara marang ng kasu kasulilist stya yané né +ri +ri Kumaladèwi. *a pancèn ayuné tanpa tandhing tur putri +ala cekèh. 7eléwané, lakuné, tindak"tanduké sarwa mantesi, sarwa ndudut ati. +u"pradéné . +ukmana atiné atiné ora gings gingsir ir,, ora gonji gonjing ng,, lan ora nduwè nduwèni ni krente krenteg g apa"apa apa"apa,, apa apa manèh manèh krenteg katresnan, ba"bar pisan ora. @mbuh kepriyé, saiki atiné rumangsa kemba su"wung, awit katresnané wis disokaké kabèh menyang sawijining kenya kang saiki wis ora ana +ala embuh ana ngendi ora ngerti. )anging saka panampané +ri Kumaladèwi ora mengkono. . +ukmana olèhé ngal ngalem em mau mau merg merga a diar diaran anii tres tresna na mara marang ng dhèw dhèwèk èké. é. Kang Kang mang mangka ka +ri +ri Kumaladèwi dhéwé bareng kenal karo . +ukmana atiné banjur dadi gonjing miring thukul rasa sih katresnané. alah yèn sedina ora weruh . +ukmana baé banju banjurr digolè digolèki, ki, kanthi kanthi alasan alasan rupa"ru rupa"rupa, pa, sing sing nyili nyilih h iki, iki, nyili nyilih h ika, ika, mengko mengkono no sabanjuré. sabanjuré. undhak dina +ri Kumaladèwi Kumaladèwi saya tambah gedhé katresnané karo . +ukmana, nganti dhèwèké banjur kepéngin digambar, wosé kepéngin cedhakan, sebab atiné saben dina tansah nandhang wuyung. ung émané déné . +ukmana ora tau gelem nimbangi, mung dianggep kaya lumrah baé. +ri Kumaladèwi ora ngerti yèn atiné . +ukmana wis tatu, wis kemb kemba, a, ora ora nduw nduwèn ènii rasa rasa greg greget et katr katres esna nan n karo karo dhèw dhèwèk èké. é. ala alah h saka saka rumangsané +ri Kumaladèwi, . +ukmana mesthi bakal ketarik karo dhèwèké kaya nonoman liyané sing akèh, padha kirim layang nglairaké krenteging atiné karo karo dhèw dhèwèké èké.. )angi )anging ng kabèh kabèh ditol ditolak ak klawa klawan n alus. alus. . +ukman +ukmana a dhéw dhéwé é uga dianggep mesthi kaya ngono. )anging panyanané mau tibané luput. . +ukmana atiné tetep kaya watu ora obah, ora mosik. )gerti kaya ngono +ri Kumala"dèwi banjur golèk akal akal liya kang luwih luwih alus, supaya . +ukma"na kegiwang kegiwang temenan karo dhèwèké. E+episan ji iki penggalihé as +ukmana mesthi kalah, mesthi manut karo aku tan kena ora. (ku kepéngin weruh, se"pira keteguhaning atiné as +ukmana.G mengkono greneng"ané dhéwé ana kamaré karo ngilo, mèsem"mèsem nyawang awak awaké é dhéw dhéwé, é, kang kang lagi lagi cucu cucull klam klambi biné né mung mung kemb kemben enan an kaya kaya putr putrii Bali Bali.. Pakulitané sing kuning nemu giring lan potongané awaké sing weweg isi, kaya poto potong ngan an gita gitarr, saya saya ceth cetha a saya saya ngég ngégla la,, apa apa manè manèh h dhad dhadha hané né kang kang ana ana rerenggané gunung sakembaran, saya mantesi, bisa gawé gonjing miringé sing weruh. +ri Kumalad Kumaladèwi èwi rumangsa rumangsa marem, seneng awit akalé akalé mes"thi mes"thi bakal bakal bisa nggonjingaké nggonjingaké atiné . +ukmana temenan. Eas, as, as ana, aku saiki njaluk digambar, nanging ora menganggo cara #awa, cara Bali baé,G mengkono gunemé rikala arep digambar déning . +ukmana ing dina inggu wa"yah jam 3 ésuk, ana kamar studhioné . +ukmana. /
E@lo dadi ora sida ngagem cara #awa ngono ta 0hikFG Era as, aku kepéngin nyandhang nyandhang cara Bali baé, jarené aku yèn nyandhang apa"apa sarwa patut.G E...... 7ha sing sing kanggo kanggo cundhuk cundhuk14 apaFG E(ku wis nggawa kabèh as, iki apa tak gawa ana tasku kéné.G E*èn kaya mengkono ya sakersamu, aku mung saderma nggambar.G E*èn ngono aku dakcucul klambi ya asFG E(na ngendi 0hikFG Eis ana kéné baé rak ya kena ta asFG E*èn ngono aku dakmetu sedhéla 0hik, yèn wis rampung aku undangen.G Era susah metu as, wong mung kari cucul klambi kok. alah mengko panje panjenen nenga gan n dakjal dakjaluki uki tulung tulung pisan pisan,, mbene mbenerak raké é sing sing kurang kurang patut patut,, awit awit aku durung kulina.G . +ukmana ora mangsuli, lan ora sida metu, banjur nye"dhiyaké bekakas, uba rampénin rampéning g wong wong nggambar nggambar,, lungguh lungguh ngadhepa ngadhepaké ké méja, méja, ngungkur ngungkuraké aké +ri Kumaladèwi. Kumaladèwi. 0ené +ri Ku"maladèwi kang dhadhané weweg isi lan pakulitané sing resik saya katon wéla"wéla cetha, alus lan lumer. Kembené rimong Bali banjur dienggo diganti sing gedhé. Cundhuké kembang dipasang, karo bola"bali ngilo. . +ukmana isih anteng lung"guhé, ora nolèh ora barang lagi natani bekakas gambar kabèh. Eas, as, as ana coba pirsanana apa aku iki wis mèmper kaya Putri BaliFG . +ukmana banjur nolèh kagèt, awit rumangsané lagi adhep"adhepan karo putri Bali temenan. temenan. +ri Kumaladè Kumaladèwi wi nyan"dha nyan"dhang ng mengangg menganggo o mengkono mengkono mau pancè pancèn n patut patut lan lan mantes mantesii bange banget. t. +aya +aya mundha mundhakk ayun ayuné, é, luwesé luwesé,, kawesé kawesé,, gandhesé ma"nisé. 7ambéné dibèngès, mangar"mangar abang, kaya"kaya lagi nantang"nantanga sing nyawang. ula nganti suwé . +ukmana ora bisa omong panyawangé kedhèp tesmak, domblong. EBiyung, biyung, wanguné bocah iki biyèn lairé kalung usus, nyandhang cara apa"apa teka mantesi temen.G meng"kono gunemé . +ukmana ing batin. E(h sayang, aku mung bisa ngalem baé.G 0éné +ri Kumaladèwi bareng . +ukmana kaya mangko"no, batiné seneng, tambah tambah bunga bungah, h, wis wis mesthè mesthèkak kaké é yèn yèn . +ukman +ukmana a ketama ketaman n gandru gandrung ng karo karo dhèwèké. EPiyé as, wis patut apa durungFG E7uwih saka déning patut 0hik, malah dakkira iki mau dudu sliramu.G ECundhuké kepriyé as apa, wis patutFG Ewis 0hik kabèh wis pantes.G EBeciké aku mengko mapan lungguh ana ing endi asFG ECedhak cendhéla kéné baé 0hik, supaya padhang dadi cetha.G E-ya ta, aku manut.G +ri Kumaladèwi banjur menyat, lungguh ing dhingklik cilik, karo wiwit, pasang aksiné. EPiyé lungguhku ngéné wis bener apa durung asFG E+ing prasaja baé lungguhmu 0hik. (wak rada méngos se"thithik. 7ha ngono wis bener. aimu arepna réné jejeg. 7ha, -ha ngono bagus. 0hadha unga-na sethithik, pundhaké aja ndegèg. 7ha ngono wis becik. is ya 0hik aja obah"obah dakwiwitané.G 14
asliné candhuk /'
+ri Kumaladèwi lungguh anteng kaya reca, ora obah"obah. +ing anteng mung awaké, nanging atiné sejatiné gorèh banget weruh priya sing tansah dadi telenging atiné, dhadhané kaya kinebur rasané. . +ukmana wiwit nyekel pènsilé diosèr"osèraké ana kain gambaré. ripaté +ri Kumaladèwi wiwit langsir, mandeng nom"noman sing lagi nggambar. )anging sing nggambar atiné tetep kaya watu ora gigrig weruh blegering awak kang sasat dilèr mau, lan ora gonjing weruh kahanan sing kaya ngono, malah sajak ayem baé anggoné nggambar, panyawangé mung ka"dhang kala baé, bubar iku terus ngobahaké pènsilé manèh kanthi ayem kepénak. eruh kaya mangkono mau ing batin kemropok banget. +ri Kumaladèwi banjur nandukaké 1 aksiné manèh, lambéné kang abang maya"maya wiwit menga saka sethithik, terus mèsem pait maduning gula, ndudut ati. ntuné kang cilik"cilik rata miji timun saya katon cetha putih kaya muti"yara, gilap"gilap. )anging . +ukmana tetep teguh atiné ora gonjing semenir"menira, malah saya katon ayem, tangané panggah ajeg enggoné nibakaké pènsilé. eruh kahanan sing kaya mengkono mau +ri Kumaladèwi tambah"tambah saya mangkelé, awit enggoné nggodha ora pasah. angka yèn nonoman lumrah baé mesthi bakal gègèr temenan weruh ka"hanan sing nyolok kaya mengkono. (tiné saya tambah pegel, anyel, mangkel kagol. E(dhuh kesel banget aku as, apa ??is olèh obah awakku.G EKena 0hik, malah saiki wis kena koktinggal, lan kena busana.G wangsulané . +ukmana ayem. E7ho apa wis rampung gambaré asFG E0urung 0hik, nanging bagéan sing perlu"perlu wis cukup.G +ri Kumaladèwi kepéngin weruh wujuding gambaré, mula banjur menyat marani, terus ngadeg ing sandhingé . +ukma"na. alah disengaja awaké disénggolaké. )anging . +ukma"na atiné tetep puguh ora gingsir, enggoné nyekeli pènsil tetep ajeg, pènsilé terus mlumpat"mlumpat ing kain kang wis wujud gambaré +ri Kumaladèwi. EKok durung mèmper karo gambarku ta asFG Eula ngono 0hik, suk rong dina engkas rak wis mèmper, wong iki durung dadi.G +arèhning enggoné anggoda ora pasah. +ri Kumaladèwi banjur énggal"énggal dandan. Klambiné énggal"énggal dieng"go, cundhuké dibuwang, suwengé dilebokaké ing tas, karo sajak mangkel. Eangkel atiku.G mengkono grenengé +ri Kumaladèwi, ba"reng wis mulih ana kamaré. 5as kang isi penganggo dibuwang bleber ana pojoking kamar. (waké terus ambruk ing paturon karo nangis. E;em .......... nembé iki aku weruh ana priya kang kaya mengkono. (tiné puguh kaya waja. ;em ............. apa aku iki isih kurang ayu kurang narik atinéFG mengkono sambungé. Bantalé wis teles déning tètèsing eluh. (tiné tambah sedhih. E ............ as +ukmana as +ukmana, apa kowé ora ngerti temenan karo krenteging atiku ikiF (na wis diwènèhi dalan teka atimu isih atos temen, babar pisan ora nggatèkaké. (pa pancèn kowé wis mati atimuF ......... as +ukmana, welasa menyang dasihmu iki, kang tansah nandhang asmara.G mengkono sambungé manèh karo ngusapi luhé. Bareng olèh limang dina gambaré wis dadi, andadèkna bu"ngahé +ri Kumaladèwi. )anging meksa isih gela, sebab pang"godhané ora bisa olèh gawé. alah wis naté nggodha . +uk"mana nalika . +ukmana menyang omahé +ri 1
asliné nundukaké /3
Kumaladèwi. ektu iku kabener sepi sing ana omah mung +ri Kumaladèwi dhéwé. ong tuwané lagi menyang 7awéyan, baturé lagi diu"tus menyang +ingosarèn +ri Kumaladèwi ethok"ethok semaput ora éling. 5rengginas . +ukmana tetulung, +ri Kumaladèwi dipondhong diturokaké ing dhipan, nanging bubar iku . +uk"mana isih tetep panggah baé atiné ora gingsir. +ri Kumaladèwi kagol manèh. +ri Kumaladèwi durung kemba pikiré, banjur golèk akal manèh. +utrisna anaké . +ukmana dipondhong digawa dolan ditukokaké sandhangan lan dolanan rupa"rupa. )anging . +ukmana atiné ya tetep panggah baé biasa. eruh kaya mengkono mau +ri Kumaladèwi banjur nékad gawé layang, kang uniné mengkéné: !as Sukmana sing daktrisnani. Walèh-walèh apa !as wiwit aku ketemu thuk sepisan karo panjenengan, atiku rumangsa kegiwang. kudu-kumuduné kepé-ngin terus %edhak karo panjenengan baé. anging !as, wanguné panjenengan mung ayem baé penggalihé sajak ora nggapé karo aku. !alah nalika aku jaluk digambar %ara Bali biyèn kaé, panjenengan ya sajak katon énak baé, ayem penggalihé. !angka yèn dudu Kangmas, kiraku mesthi bakal gorèh, weruh kahanan sing kaya ngono wektu iku. !ula bareng iki aku arep matur terus terang !as, karo pan-jenengan. Aku tresna karo panjenengan lair-batin. Aku saguh dadi gantiné ibuné Sutrisna. Kang iku yèn panjenengan kersa nimbangi bakal kaya apa bungahing atiku. Welasana ragaku iki. "a mung panjenengan priya sing tansah dadi lam-laming atiku rina wengi, yèn panje-nengan ora kersa ngleksanani sing dadi panyuwunku iki, kiraku aku sida mati ngarang temenan. Welasana ya !as0 !ung iki aturku, nyuwun kabar. #ayi kang tresna sejati Sri Kumaladèwi.
Bubar maca layang mau . +ukmana atiné rumangsa se"dhih. Beneré mono . +ukmana ya welas karo +ri Kumaladè"wi. )anging atiné dhéwé ora nduwèni rasa katresnan sethithik"sethithika, awit katresnané wis kadhung disokaké kabèh me"nyang (. 5ien 5isnowati kang saiki wis ora ana kabaré, )yut ................ sanalika banjur kaya ginugah atiné, kèlingan me"nyang (. 5ien 5isnowati, kang wis naté ditresnani. ewa"yangan katon ngegla ana ngarepé, . +ukmana menyat, nju"puk gambaré (. 5ien 5isnowati kang tansah disimpen.
7ayangé +ri Kumaladèwi arep diwangsuli, lan arep dian"dharaké terus terang bab wong jejodhoan kuwi, pawitané sa"karoné kudu padha nduwèni rasa katresnan, yèn mung sesisih, bakal ora becik. Bengi iku . +ukmana banjur gawé layang wangsulan, kaja mengkene: hiajeng Kumaladèwi. &ayangmu wis daktampa, gawé trenyuhing atiku, awit aku ora ngira babar pisan yèn arep nampa kanugrahan kang semono gedhéné. anging (eng aja dadi gerahing penggalihmu, aku kepeksa ora bisa nampa sih-katresnanmu kang semono mau. ra kok merga aku gething karo kowé, kuwi ora babar pisan. anging merga tekané sih-katresnan menyang aku iki wis telat, wis kasèp awit katresnanku wis diborong kabèh, daksokaké menyang sawi-jining kenya kang saiki wis ora ana. Saupama tekané dhèk biyèn, luwih dhisik, bakal daktampa kanthi tangan loro, lan mesthi daktimbangi. !angka wong jejo-dhoan kuwi pawitané kudu sing padha déné nduwèni rasa ka-tresnan, yèn sing siji ora, uripé bakal kurang sam purna. !ula saka iku aja pisan-pisan andadèkna gerahing pengga-lihmu ya hik, sebab atiku saiki wis adhem-tanpa nduwèni gre-get semangat apa-apa. Sakabèhaning katresnanku wis digawa lunga adoh banget. aksuwun baé muga-muga tetepa dadi sedu-lur baé. &an aku nyuwun pamit pisan, wiwit dina sésuk-ésuk aku arep ngumbara manèh, embuh menyang endi, aku durung bi-sa ngaturaké, lungaku perlu arep njembaraké kawruhku. Kaya-kaya %ukup seméné atur wangsulanku, lan aja pisan-pisan dadi gerahing panggalihmu.
Saka mitramu. S1K!AA
5emenan ésuké . +ukmana wis ninggalaké Kutha +ala, ora ana sing ngerti saliyané ibuné dhéwé. 7et dina saka lungané . +ukmana +ri Kumaladèwi tine"mu nglalu mati ana kamaré dhéwé, sarana laku ngendhat nganggo setagené. ong tuwané sedhih banget, awit ora nya"na babar pisan yèn anaké bakal nemoni lelakon sing nggegirisi mau. -ng layangé kang ditujokna marang wong tuwané mung nyebutaké, nggoné dhèwèké nganti nduwèni tumindak sing ka"ya mengkono mau, jalaran saka kepedhotan ing rasa katres"nan. 0hèwèké rumangsa isin, wirang, déné katresnané ora olèh tetimbangan, karo sawijining priya sing ditresnani. Pepuntoning ati, wis ora ana dalan liya, saliyané mati sara"na tumindak kaya ing ndhuwur mau, katimbang wirang, lan tan"sah nandhang wuyung terus ing saben dinané. Pancèn krodha"ning sih katresnan jati yèn wis gelem krodha bisa gawé gègèr"ing donya, bisa gawé lelakon sing nggegirisi banget. +emono dayaning sih katresnan jati, dayané pancèn luwih gedhé. Bab iki wis tumindak wiwit kuna makuna nganti tekan seprené, arang kang bisa ngipataké. ra lanang ora wadon, ora tuwa ora enom padha baé.
/%
+++$ KETE M' KANG 'NGKASAN
+arangan. +arangan mau wujud desa cilik dumunung ana sikilé
asliné ngambar 9D
sa"wijining omah gedhèk telu mau. @mbuh saka daya kapriyé, ba"reng krungu tangising bayi kang bola"bali cengar"cengèr na"ngis ora lèrèn"lèrèn, nganti swarané sesek, pikirané . +ukma"na teka banjur gorèh, enggoné nggambar akèh luputé. -ng ba"tin grundelan mangkel karo wong tuwané bayi mau, déné bo"cah nangis kekejer kaya mengkono teka mung dinengaké baé, ora dieneng"enengi. Pènsilé banjur dilebokaké kothak, gam"baré ditinggal, nuli marani pernahing bayi sing lagi nangis ke"kejer mau. Pernahé ana omah sing wétan dhéwé. +aya cedhak saya cetha swaraning tangis mau, saya keprungu banter. Ba"reng tekan ngareping omah mau, katon sepi, ora ana kemli"wering wong, mengkono uga omah loro sing ana jèjèré. . +ukmana banjur uluk salam, nanging ora ana sing mangsuli, malah swaraning tangisé bayi saya seru. . +ukma"na atiné ora saranta manèh banjur nékad mlebu, wusana ban"jur weruh bayi sing lagi nangis kekejer mau diturokaké ana am"bèn, sandhingé katon ana wong lagi mujung, kemulan brukut, ora obah" obah. G;uh ora genah, wong iki, kebangeten banget, ana bocah nangis kekejer kaya ngono kok ora tangi"tangi, kaya wong ma"ti, enggoné turu.G mengkono grenengé . +ukmana terus nye"dhaki perlu arep nggugah wong sing lagi turu, karo nyawang bayi sing nangis mau, tetéla bayi anyaran, awaké isih katon abang kabèh, betèké kakèhan enggoné nangis. . +ukmana maju, sikilé wong kang lagi turu krudhungan mau banjur dioyog"oyog supaya tangi. )anging bareng nembé baé nyekel sikilé, . +ukmana kagèt, awit sikilé wong mau adhem banget kaya ès, mretandhani yèn wong mau lagi nan"dhang lara. . +ukmana ora sida muring, sakala banjur thukul rasa welasé. (waké wong mau digrayangi krasa adhem kabèh. . +ukmana mundur ora sida nggugah. ong mau meksa du"rung tangi, awaké isih tetep krudhungan. . +ukmana ora we"ruh menyang rupané wong sing lagi lara mau, jalaran ketu" tupan kemul. . +ukmana weruh kapas -an madu ana sandhingé, banjur énggal"énggal njupuk kapas sethithik, diplintir, nuli diclupaké ing madu didulangaké menyang bayi sing isih nangis mau. +a"nalika bayi dadi meneng karo ngenyut kapas sing ana maduné mau. Bubar iku . +ukmana alon"alon nyedhaki wong sing lagi lara, nuli wiwit digugah manèh alon"alon. ong sing lara banjur katon obah"obah karo sambat ngruntuh. Gbok, bok kula aturi tangi rumiyin.G mengkono pangun"dangé karo ngoyog"oyog awaké rada seru. ong sing krudhungan mau banjur mbuwang, kemulé sa"jak kagèt, awit ana sing nggugah. )anging sepira kagèté . +ukmana bareng weruh wong sing digugah mau, sakala banjur mundur mripaté nyawang mencereng, karo ngéling"éling. Ka"ya"kaya wis tau weruh rupa sing kaya mengkono, ananging ana ing ngendi dhèwèké meksa ora kèlingan, wong mau tan"sah dipandeng, praupané katon pucet banget kaya kertas. anguné sing kagèt ora mung . +ukmana dhéwé, wong sing digugah mau semono uga, katon kagèté, weruh wong la"nang ana ing sandhingé. ripaté ganti mandeng mencereng nyawang . +ukmana tanpa kedhèp, awit sajak"sajaké uga wis tau, weruh rupa sing kaya mengkono. ula nganti suwé ang"goné padha pandeng"pandengan, durung ana sing miwiti nga"jak guneman, cangkem padha blangkemen kabèh. )anging ora suwé wong wadon kang lagi nandhang lara mau banjur njerit karo sambat. 91
Gas ........ +ukmanaHG karo arep menyat nanging ora ku"wat. . +ukmana éling, banjur ngrungkebi wong wadon mau karo bengok. G#eng 5ien ................ HG karo nyekeli tangané kang adhem kaya ès. . +ukmana rumangsa trenyuh banget atiné, awit ora ngi"ra babar pisan yèn bakal ketemu karo kenya tilas gegantilaning atiné mau ing kono, gèk lagi nandhang lara pisan ana omah gubug, memelasi banget. (waké kang biyèn seger, singset isi, saiki katon rusak kabèh, tur pucet, cowong, kuru. eruh kaya mengkono atiné kaya sinendhal mayang rasané, nganti . +ukmana ngruntuhaké luh. (lon"alon . +ukmana ngudhari pangrangkulé awit banjur kèlingan yèn sing lagi dirangkul iku lagi nandhang lara kang mbutuhaké pitulungan tamba dhisik. G+liramu lara #engFG (. 5ien 5isnowati mung manthuk, mripaté adus luh, ca"rocosan metu. 5rengginas . +ukmana banjur njupuk kacuné, kanggo ngusapi luhé (. 5ien 5isnowati kang kaya udan tekané. (tiné saya nandhes kesedhihané. G7ara apa #engFG GKiraku malaria ........... as.G seret wangsulané. Gis pirang dinaFG G7imang dina iki as.G G0hahar pil ya, kebeneran iki aku nggawa.G (. 5ien 5isnowati mung mantuk. . +ukmana banjur nju"puk pil kang tansah dikandhut, banjur diulungaké (. 5ien 5isnowati. )anging wanguné ngrekasa banget anggoné arep menyat, mula banjur ditulungi déning . +ukmana, dipondhong ditangèkaké. +awisé nguntal pil, (. 5ien 5isnowati banjur sèndhèn"sèndhèn ana gedhèk karo ngusapi luhé sing tansah carocosan metu. ripaté tansah mandeng . +ukmana. . +ukmana njupuk lenga dhoklonyo, disok ing kacuné, banjur diulungaké (. 5ien 5isnowati. G-ki -o #eng kanggo ambu"ambu supaya rada seger slira"mu.G Kacu ditampani karo nyawang bayi sing lagi turu angler. GBocah iki anaké sapa #engFG G(nakku .... as.G GPutramu ............FG G-ya.G G0adi iki putramu taFG (. 5ien 5isnowati manthuk. G7ha bapakné ana ngendiFG G+arèh dhisik as, aku durung bisa matur, mengko baé yèn wis rada ènthèng awakku, panjenengan dakcritani.G Celathu ngono karo njupuk cangkir sing ana sandhingé, nanging wis kothong. G(rep ngunjuk #engFG (. 5ien 5isnowati mung manthuk. G(ku isih duwé wédang, daksimpen ing tremos ana jaba, dakjupuké dhisik ya #eng.G Bubar celathu ngono . +ukmana setengah mlayu terus énggal"énggal metu marani termosé sing ditinggal ana tengah sawah. 7et sedhéla wis bali karo termos lan nggawa gambar disèlèh ing ambèn. (. 5ien 5isnowati banjur diombèni wé" dang manget"manget, rada katon kepénak awaké. Gatur nuwun banget as, rada seger rasané awakku lan bisa metu kringeté.G karo mbeneraké kemulé kanggo nutupi sikilé. 9/
. +ukmana sumedhot banget pikiré bareng weruh kaha"naning awaké (. 5ien 5isnowati kang wis katon rusak banget, dagingé sasat wis entèk, paribasan mung kari lunglit. <èk san"dhangané wis padha amoh kabèh, kemulé wis dudu rupa ke"mul manèh nanging wujud gombal. (tiné saya nggrantes sedhih sumedhot. G7agi umur pirang dina putramu iki #eng.G G)embé patang dina as.G G ..... G karo nyawang bayi sing lagi turu angler tanpa kemul. . +ukmana menyat njupuk andhuké kang disimpen ana kothak gambar. (ndhuk banjur énggal"énggal dikemulaké bayi mau alon"alon. (. 5ien 5isnowati nyawang karo ngruntuhaké luhé. G-sih krasa adhem #engFG Gada as.G G+irah piyéFG G)gelu.G GKersa apa yèn dakpijeti.G (. 5ien 5isnowati mung manthuk. . +ukmana banjur wi"wit mijeti sirahé kanthi alon"alon banget. +irah krasa panas. GKersa apa dhadhané dibalsem, karebèn anget.G G-ya as.G mangsuli mengkono karo nyilakaké kemulé. . +ukmana kagèt, amerga weruh (. 5ien 5isnowati ora nganggo klambi mung kembenan baé. -gané katon gambang"an. GKok ora ngagem klambi #eng, rak tambah adhem.G (. 5ien 5isnowati nganti suwé ora mangsuli, awit atiné saya karanta"ranta banget. G(na ngendi #eng klambiné, dakjupukké.G GD ......... alah as, aku wis ora duwé klambi, klambi siji dikumbah durung garing,G sambaté lirih memelas. Krungu wangsulan kaya ngono . +ukmana saya tambah sumedhoté. (tiné kaya dirontog"rontog. GKersa ngagem hèmku #engFG (. 5ien 5isnowati mung manthuk. . +ukmana banjur énggal"énggal cucul hèmé, terus dienggokaké (. 5ien 5isno"wati, awaké dhéwé mung kari kaosan baé. Gis dhahar #engFG Gwis mau as.G G5eka sliramu dadi ana omah kéné #engFG G-ya merga kepeksa as.G G-ki omahé sapa #engFG Gmahé Pak *oto sing mupu aku as.G G ................ ngono ta. 7ha saiki padha ana ngendiFG GPak *oto lagi macul ana sawah. *èn bok *oto dodolan ana ing Pasar )gerong, mulihé mengko soré.G is suwé sliramu ana kéné #engFG G0urung as, nembé ana setengah wulan iki. (jaa ana pi"tulungané P. *oto sakloron, embuh baé dadiné awakku iki.G G 7ha keng raka ana ngendiFG G(na Banyuwangi as, ya dhèwèké kuwi sing njalari aku dadi nandhang kaya ngené iki, nganti tekan kéné.G G7ho kepriyé ta jawané ikiFG 99
G(ku minggat as, awit aku ora sudi nyawang dhèwèké.G G+ebabé apa #engFG Gengko baé as, panjenengan dakcritani kabèh bab lela"konku, yèn wis aso atiku.G G-ya #eng, iya. is pirang dina sliramu gerah iki #engFG Giwit nglairaké jabang bayi as, aku banjur dadakan kecandhak lara.G G ........... ngono ta. (pa wis dijamoniFG Gwis as. bok *oto bola"bali tansah mènèhi jamu, na"nging laraku durung ana sudané, isih panggah kaya ngené iki.G G#enengé sapa putramu iki #engFG G0urung dakwènèhi jeneng as. 7ha Kangmas teka dadi ngerti yèn aku ana kéné sapa sing ngaturi pirsaFG Gra ana #eng. 0hèk mau aku lagi kebeneran nyambut gawé ana sacedhaking omah iki.G GKangmas ngasta ana kénéFG Gra, mung lagi kliling nggambar.G G(pa Kangmas saiki dadi pelukisFG G-ya #eng. 7ha Pak *oto karo bok *oto baliné mengko jam pira.G G(dat sabené bok *oto jam telu, déné Pak *oto sok nganti jam lima nembé bali.G G ngono ta, dadi sliramu ijèn ngéné #engFG Glya as, tunggu omah.G G*èn ngono aku dakbali menyang pondhokanku dhisik ya #eng, mbalèkaké bekakas gambar, mengko aku énggal"énggal bali mrené manèh.G G(pa ora diterusaké enggoné nglukis asFG Gra #eng, atiku wis ora duwé karep nggambar manèh.G G0adi arep ngunduraké bekakas dhisik asFG G-ya #eng.G Gbok uwis ora susah digawa kondur, disimpen ana kéné rak kena.G G)gono ya becik #eng. )anging aku lilanana bali dhisik ana perluné liya, mengko aku énggal bali réné manèh.G GCedhak as, pondhokanéFG G(h ya cukupan #eng ora adoh, ana omahé P. Kebayan. is ya #eng, sliramu butuh apaFG Gra butuh apa"apa as, atiku wis bungah awit kaleksa"nan wis bisa ketemu karo panjenengan ana kéné.G G*a wis lilanana aku dakbali dhisik, mengko aku énggal"énggal bali.G G-ya mas.G . +ukmana kanthi sedhih lan trenyuh atiné banjur énggal"énggal bali menyang pondhokané. 0ina iku enggoné nggam"bar 5laga urung wurung temenan. 7et setengah jam . +ukmana wis bali mrono manèh, karo nggawa tas isi jarik, klambi, kemul, lan kaos sikil. (. 5ien 5isnowati banjur disalini wutuh, lan sikilé dikaosi supaya anget. ra suwé awaké (. 5ien 5isnowati dadi krasa anget, lan adhemé ilang banjur bisa lungguh. GKetrima banget as, aku diparingi salin, awakku saiki wis krasa ènthèng lan anget. ula lenggaha rada cedhak kené as, aku arep wiwit ndongèng, lelakonku sing nyedhihaké iki.G G-ya #eng, iya,G mangsuli ngono . +ukmana banjur mapan lungguh cedhak (. 5ien 5isnowati, kang banjur wiwit crita lelakoné. 94
G+abubaré omah"omah karo . Purwodirja, aku diboyong menyang alang. (tiku sedhih awit wong sing dadi guru lakiku sepisan ora daktresnani, kapindhoné umuré adoh banget sung"saté, dadi ya tangèh lamun yèn sajroning jejodhoan aku nemu kenikmatan, nanging malah kosok baliné. +anajan bab nyan"dhang mangan ora kurang, arep apa"apa sarwa katurutan, na"nging rumangsaku kanikmataning wong jejodhoan ora ana ba"bar pisan. ina wengi aku tansah sedhih banget, merga tansah kèlingan karo panjenengan. -dham"idhamanku dadi ibu kang sejati karo panjenengan, ambyar lebur tanpa karana, atiku ron"tang"ranting. angka guru lakiku mau pancèné mono dhasaré tresna banget karo aku, nanging apa sebabé aku ora nimbangi menyang katresnané mau bok menawa panjenengan bisa menggalih dhéwé, awit sakèhing sih katresnanku wis winengku ing priya liya, atiku tundoné daksrahaké menyang panjenengan kabèh 13, panjenengan sing nguwasani rokhaniku, wadhagé gu"ru lakiku. alah as, ya kaya mengkono mau pikolehé wong jejodhoan kanthi peksan mau, ora metu saka karepé dhéwé. (wakku mundhak dina mundhak kuru, nganti nalika ibu tindak tilik menyang alang, kagèt bareng pirsa menyang awakku kang saiki banjur dadi kuru, nganti ibu muwun. )anging as, senajana atiku wis rontang"ranting, sedhih, aku meksa kudu bekti karo guru laki. (tiku wiwit saka sethithik dakpeksa kudu bekti, awit iku 1I wis dadi kewajibané para wanita kudu bekti karo guru laki. +enajana atiku tansah njerit, sambat, ngadhuh, ngronjal, nangis, meksa dakpeksa"peksa aku kudu ngatonaké rasa bektiné. )alika aku krungu kabar yèn panjenengan banjur gerah ora ènget, atiku saya kaya rinujit"rujit1% kaé, panjenengan tansah daktangisi saben dina. (na alang aku mung olèh setengah taun, aku banjur pindhah menyang Bangil. (na Bangil aku krungu kabar manèh jaréné panjenengan nerusaké sekolah menyang )gayoja, sekolah pelukis. (tiku ra"da bungah. Bubar iku aku wis ora naté krungu kabaré panje"nengan, amarga aku banjur pindhah manèh ngetan, menyang #ember, wusana nganti tekan Banyuwangi. @nggonku jejodho"an wis mèh 9 taun, suprandéné aku durung apa"apa, krasa ngandheg baé ora. Bokmenawa amerga saka ora jenjemé ati"ku, lan rokhaniku ana kang kosong salah sijiné.G 5ekan semono (. 5ien 5isnowati mandheg anggoné cri"ta, awit krasa ngelak, luhé tansah dlèwèran metu. . +ukmana trenyuh atiné krungu crita mau. Bareng wis aso lan nyawang anaké kang isih anteng turuné, (. 5ien 5isnowati banjur nutugaké critané manèh. GBareng ana Banyuwangi nembé olèh 4 sasi guru lakiku kena ing godha karo wanita saka Blambangan. Kang mangka wektu semono aku wis ngandhut olèh 9 wulan. *a wiwit guru lakiku krama manèh kuwi banjur ora naté kondur. (tiku sedhih banget, awit aku diwayuh.
asliné kebeh asliné aku 1% asliné rirujit-rujit 1I
9
maruku.
sané wong ala baé, kang gelem nuruti hawa napsu. iwit iku, suweng, kalung, lan gelangku banjur dakcopoti kabèh, dak"simpen ana cepuk, dakgémbol terus. +andhang panganggonku ya mung trima prasaja baéM tur sing lawas"lawas. @nggonku tumindak sing kaya mengkono mau sepisan kanggo njaga awakku, kaping pindhoné bèn ora ngetarani, kaping teluné wedi yèn nganti konangan déning pa"ra sadulur"sadulurku. (na +urabaya aku mung dina. +awisé awakku rada kuwat, aku banjur ninggalaké Kutha +urabaya, awit rasané atiku ora kepénak suwe"suwé ana +urabaya. +ing daktuju Kutha adiun, awit aku biyèn duwé kanca putri sing wis kaya sedulurku dhéwé beciké, jenengé 6ndang redining"sih kang omahé ana adiun manggon ana ing kampung +leko. 5ekané sepur wis jam 3 bengi, mula aku ora wani nggolèki omahé kancaku mau. Kajaba wis bengi, aku durung ngerti du"munungé Kampung +leko mau, mulané niyatku sésuk"ésuk arep dakgolèki. Bengi kuwi aku ana hotèl. 6suké aku nggolèki omahé 6ndhang rediningsih menyang +leko, nanging mu"beng"mubeng nganti 9 jam ora ketemu, malah ora ana sing ngerti. Pikirku rada anyel, aku banjur bali menyang hotèlku. )anging sepira kagètku bareng weruh koperku wis ora ana. 5ujuné cepuk sing isi barang mas inten tansah dakgémmbol. )iyatku arep lapur menyang pengurus hotèl lan pulisi. )anging bareng dakpikir"pikir aku wedi dhéwé menyang ayang" ayang"ku, awit aku dhéwé ngrumangsani lagi dadi wong inggatan. ula aku trima meneng. +andhanganku entèk blas, mung kari sing dakenggo baé. -langing koper saksandhanganku ora patia dakgetuni banget"banget, sing dakgetuni ilanging potrèt kang wis lawas banget enggonku nyimpen, katut ilang. *a barang kuwi sing dakgetuni dhéwé. 0éné potrèt mau ora liya potrèté ................. panjenengan. (ncas tujuanku dadi ambyar kabèh. +aking judhegé aku banjur nerusaké laku ngulon, embuh me"nyang endi pernahé, aku ora ngerti waton mlaku ngulon, laku" ku rindhik"rindhik awit ora kulina mlaku adoh, sikilku krasa nja"rem"jarem kepanasen. 5ekan mbulak aku lèrèn, mijeti sikil sing krasa panas. +epatuku dakcopot terus dakbuwang, awit ngré"gon"ngrégoni yèn kanggo lumaku adoh. Bareng wis aso aku nutugaké laku. 0huwit sanguku, sing mung kari sepuluh rupi" yah dakwèt"wèt banget. 5ekan sakuloné aospati aku man"dheg sedhéla, maca plank. Kang ngalor menyang )gawi terus +ala, kang ngulon bener menyang agetan terus +arangan. 0ilalah aku milih dalan sing menyang agetan. 5ekan aget"an wis wayah jam nem soré, awakku wis krasa kesel kabèh. +ikilku njarem" njarem padha mlenthung, ketambahan sing dak"jujug ora ana arep menyang hotèl ora wani. +anguku wis en"tèk, arep nguthik"nguthik barang sing ana cepuk aku ora wani awit arep daktinggalaké anakku mbésuk yèn wis lair. +arèh"ning ora ana sing dijujug, aku banjur lèrèn menyang alun"alun, mijeti sikil sing wis padha abuh. )anging suwé"suwé ora kepé"nak atiku, ingatasé wong wadon dhèwèkan teka ana alun"alun ijen, mula aku banjur mlaku ngidul, lèrèn ana sangareping ré"goling omah jèjèr papat, ana ing buk. 0umadakan saka salah sijiné omah papat, mau ana priyayi wis sepuh metu, bareng weruh aku banjur andangu. G+inten nikuFG karo marani aku. G0alem Bu.G wangsulanku karo menyat. G0alem sintenFG G0alem arsini.G wangsulanku goroh. G
G*èn ngaten, mangga )ak dhateng pondhok kula ngriki, tiyang sampun dalu ngaten.G (ku durung nganti mangsuli tanganku terus dituntun alon"alon digawa ing dalemé kang jembar. (ku banjur dilungguhaké kursi. G+apa Bu tamunéFG keprungu swara saka njero dalem. Getua réné ta Pakné, iki lho ana tamu.G ra suwé katon ana sawijining priyayi kakung wis sepuh, nanging isih katon rosa, bareng weruh aku banjur pitakon. G#enengmu sapa kowé )dhukFG karo mapan lungguh. G0alem arsini Pak.G Garsini, omahmu ngendiFG GKedhiri.G wangsulanku karo tumungkul. G(rep tindak ngendiFG Gadosi sémah kula Pak.G G(smané sapaFG Gas +ukmana.G angsulanku waton ketemu baé. G)gasta gawé ana ngendi.G Gumiyin dados mandor P wonten aospati nanging la"jeng dipunpindhah dhateng )gerong kabaripun.G GKowé mau saka aospati mlaku baéFG G-nggih Pak, malah saking adiun.G Gh ......... mesakaké temen. angka gajegé kowé lagi ngandhut ngono.G G-nggih Pak.G Gengko kowé, nyaré ana ngendi.G (ku ora bisa mangsuli, mung eluhku sing metu carocosan kang minangka dadi liruning aturku. Gis. wis )ak, aja nangis, mengko ngasoa ana kéné baé, kéné ana panggonan. Bu coba ;artini undangen réné, supaya ngancani )ak ......... sapa iki mau jenengéFG Garsini Pak.G sambungé sing putri. G*a tepungna baé ya )ak, jenengku ;arjoasmara.G G-nggih Pak, matur sembah nuwun sanget.G ra suwé katon ana sawijining kenya metu, nggawa wé"dang rong cangkir ing baki. Bengi iku aku sida turu ing dalemé . ;arjoasmara, pensiunan antri
Bapak ;arjoasmara sakeluwarga abot banget, gawé pa"ngondhok"ondhoking atiku, nganti sepréné.G 5ekan semono (. 5ien 5isnowati lèrèn, merga anaké ta"ngi nangis njaluk nusu. 5rengginas . +ukmana banjur nulungi njunjung bocahé disusokaké. Karo nusoni anaké (. 5ien 5isnowati wiwit nerusaké critané manèh. G+abanjuré as, saka agetan aku banjur menyang )ge"rong, kanthi dinunutaké motor déning Bapak ;arjoasmara. +a"ka agetan menyang )gerong dalané terus ndeder banget, saupama aku mlaku ya ngrekasa banget, kiraku sedina nembé tekan, )anging bareng motor, setengah jam wis tekan. 5ekan )gerong aku mudhun, pikirku wiwit judheg, awit ora ana sing dakjujug. Ketambahan kandhutanku bola"bali tansah gronjalan kaya"kaya wis arep metu baé. (ku banjur lèrèn ana sawijining warung suwung, lèrèn lungguh ana ing bangku pring, nyawang
nggéndhong barang dudu apa"apa, nanging tumrap aku ngrekasa banget, nganti bola"bali aku dituntun déning B. *oto. *a wiwit dina iku aku banjur diaku anak déning bok *oto sekloron. +ekaroné tresna karo aku. (ku ana kéné ora olèh nyambut gawé apa"apa mung ngliwet, karo dikon tunggu omah, sebab saben dina wong loro padha lunga kabèh. P. *o" to macul ana sawahé, jam papat nembé bali, déné B. *oto dodolan ana Pasar )gerong, mulihé jam 9 soré. 0adi saben dina aku kijènan ora ana réwangku. Bareng enggonku ana ké"né nembé 1D dina, jabang bayi sing takkandhut lair, nanging aku banjur kecandhak lara nganti kaya ngéné iki. +ejatiné na"lika bubar nglairaké jabang bayi awakku wis ora kuwat, na"nging rina lan wengi aku tansah nyenyuwun ing ngarsané Pa"ngéran Kang ahamurah lan ahaadil, aku gelem mati, na"nging samangsa aku wis ketemu karo panjenengan, awit ana prekara sing bakal arep dakaturaké. (wit ya mung panjeneng"an dhéwé sing kena dakprecaya lan kena dipitaya, dingèngèri anakku sing nembé lair iki. anguné panyuwunku mau dika"bulaké déning
G(h #eng bok aja sok ndhisiki karsané sing ahakuwasa. (wit pati urip iki sing kagungan mung Panjenengané, aku kabèh mung saderma.G GKuwi bener as, anané aku nganti banjur matur sing kaya mangkono mau, awit laraku sepisan ji iki kaya"kaya wis ora ke"na ditambani manèh. +ukur aku isih diparingi umur dawa ma"lah bungah. ula anggonku nganti matur sing kaya ngono mau mung saupama.G G-ya #eng -nsja (llah sabisa"bisa bakal dakèstokaké lan bakal dakleksanani. (ku ora kabotan minangkani panjalukmu iki. 0onya akérat lair batin. ula wiwit dina iki, putramu wis dakrengkuh kaya déné anakku dhéwé.G G5rima kasih banget as.G G7ha putramu iki apa wis kok wènèhi jeneng #engFG G0urung as. +arèhning anakku saiki iki wis dakpasrah"aké karo panjenengan, kang minangka dadi gantining wong tuwané, mula bab jeneng dakpasrahaké panjenengan, aku ndhèrèk baé.G . +ukmana ora mangsuli, banjur mikir"mikir sedhéla. G*èn ngono, saupama dijenengi +ukmanawati baé kepriyé #engFG G(ku mung ndhèrèk baé as, kuwi ya apik. +ukmanawati. +ukmana, njupuk asmané panjenengan, ati njupuk jenengku sing buri. Panjenengan teka pinter ngarang jeneng as.G wangsulané karo mèsem, . +ukmana nimbangi mèsem. G+aiki genti aku sing arep nduwèni panjaluk karo sliramu #eng, apa sliramu ya kersa minangkani penjalukku ikiFG G(rep kagungan pamundhut apa as, coba ngendika, yèn bisa mesthi dakleksanani.G G)gené ya #eng. )asibku lan nasibé sliramu iki padha, liré sliramu saiki lagi nandhang susah, semono uga aku. +aiki sau"pama ati loro sing sedhih mau banjur dikumpulaké manèh dadi siji, kiraku bisa dadi jalaraning bali menyang marganing katen"treman, idham"idhaman kita kang wis ambyar, bisa kasemba" dan, kepriyé #engFG G ............ alah Kangmas sumedhot banget rasaning atiku bareng aku krungu pangandikamu sing kaya mangkono. iwit biyèn mula aku rak tresna lair batin karo panjenengan, nganti sepréné katresnan mau isih panggah wutuh, malah saya tambah gedhé. 7air batin ora ana priya ing alam donya iki sing daktresnani, kajaba mung panjenengan dhéwé. 0adi bab pa"mundhut panjenengan sing kaya mengkono mau aku matur sembah nuwun banget, déné Kangmas isih tetep panggah ka"tresnané karo aku, ora luntur, nganti kersa arep ngukup wong kang sabeneré wis ora aji kaya aku iki. ........ Kangmas +uk"mana gegantilaning atiku. )anging pamundhuté Kangmas iki mau aku kepeksa ora bisa minangkani, sebab aku saiki wis ora suci wis kotor, maduku wis diisep déning kombang liya, mula aku ora bisa minangkani.G G0huh 0hiajeng kumalaku dhéwé wong ayu. 5umrapku sliramu isih tetep suci murni ora béda kaya sing dhisik.G GKlèru as, panjenengan klèru, aku wis dudu kenya ma"nèh, lan wis kotor kaya ngéné.G G+anajan kaya ngono 0hiajeng, sliramu tetep suci murni tumrapku. Biyèn lan saiki ora ana bédané #eng. Biyèn sliramu dadi memanikku lan saiki iya tetep dadi memanikku.G G(dhuh matur nuwun banget as, déné panjenengan isih sudi arep ngukup menyang ragaku sing wis rusak kaya ngéné iki. *èn wis dadi kersané Kangmas kaya mengkono aku ya mung kari ndhèrèk baé.G G0adi 0hiajeng kersa minangkani panjalukku ikiFG 41
(. 5ien 5isnowati mung mangsuli sarana manthuk. . +ukmana saking senengé banjur gapyuk, (. 5ien 5isnowati dirangkul kanthi adus luhing katresnan lan kasenengan (. 5ien 5isnowati diarasi tansah lenggana baé. G*èn ngono, kapan kita padha boyong mulih 0hiajengFG Gulih menyang endi KangmasFG Genyang +ala.G G aja as, aja menyang +ala, aku wis ora arep cedhakan karo wong tuwaku.G G*èn ngono beciké menyang endi #eng, aku mung kari manut. Kutha endi sing koksenengiFG G*èn aku milih Kutha agetan baé as, senajan kuta cilik nanging reja, tur hawané sedhengan kagem panjenengan dhé"wé kepénak, cedhak sawangan sing asri"asri.G G*èn kersamu mengkono iya becik #eng, aku mung manut.G G*èn ngono sésuk"ésuk aku dakmudhun menyang aget"an golèk omah dhisik ya #engFG GPanjenengan arep golèk sewan asFG Gra #eng, yèn bisa malah arep tuku utawa gawé katim"bang nyéwa.G G(ku setuju as. (ku ya isih duwé barang"barang ana ing cepuk iki, kiraku yèn kanggo mundhut omah sapekarangané wis bisa olèh.G GBab dhuwit aku ya wis ana #eng. 0ené bab barang"barangmu bèné tetep wutuh bésuk kena kanggo putramu +ukmanawati yèn wis gedhé.G Gatur nuwun as. *èn ngono beciké bésuk padha resik"resikan ana Pangulu agetan baé ya asFG G-ya becik #eng.G G-ki wis jam pira asFG G#am loro kliwat #eng, ana apa taFG Gbok *oto sedhéla manèh bakal bali. engko aku arep kandha, yèn Kangmas kuwi ya bojoku sing lagi dakgolèki wis bisa ketemu, karebèn bok *oto sakloron bungah. Karo ma"nèh enggonku dora sembada, dadi ana nyatané.G G*a sakersamu #eng, aku manut baé. (wit sanajan nya"tané durung resmi, sliramu wis dakanggep garwa idhéalku.G G*èn ngono beciké Kangmas kudu ana kéné terus.G G-ya bener #eng, mengko soré aku dakpindhah mréné, wong saka kéné ya ora pati adoh ngono.G )garepaké jam telu kurang, seprapat bok *oto nembé teka, banjur dikenalaké karo . +ukmana. 0ikandhakaké yaiku sing lanang, sing digolèki wis ketemu. bok *oto dadi bungah. +emono uga Pak *oto, bareng wis ketemu ya dikandhani mèlu bungah. G(nu Pak utawi +imbok, kanggé sawetawis dinten kula ke"peksa taksih badhé ngrusuhi wonten ngriki riyin, ngantos bojo kula mantun sakité.G celathuné . +ukmana karo Pak *oto sakloron. G7ha mbok inggih ta as, bok kanggé saterusé kula inggih bingah mawon, mandar kula bingah onten réncangé. Cekaké ampun samar.G Gatur nuwun sanget Pak.G G+ami"sami as. )apa +imasé ajeng énggal"énggal kondur ngatenFG G0èrèng Pak, ngentosi yèn bojo kula empun mantun.G G)apa ajeng kondur dhateng CarubanFG G-nggih Pak, tiyang sampun lami nilar griya, mindhak risak boten onten sing dipasrahi.G 4/
G)ing nggih niku -o as, gubugé bapaké niki rupiné kados ngaten.G GBetahipun rak kénging kanggé tilem ta Pak.G ra suwé bok *oto mbanjur ngladèkaké wédang 4 cangkir saknyamikané. +awisé iku banjur njunjung +ukmanawati, diléla"léla tetembangan Kinanthi merga banjur nangis. $itik tulak pitik tukung tutulaking jabang bayi. ngedohaké %a%ing ra%ak. sarap sawané sumingkir. Si tukung mangungkung ngarsa. situlak bali ing margi. Si jabang bayi punika. kekasihé 2yang Widi. rineksa ing !alaekat. dènemong ing Widadari. pinayungan ing 2ayng Sukma. Kinebutan para abi. Sakathahé Wali kutup. ngulama lan para mukmin. samia angreksa si jabang bayi. mila tebih ing sesakit. sirna larané si jabang. walagang slamet si bayi.
G)ah rak meneng, ta putuku cah ayu iki, adhuh manisé, lambéné mèngèr"mèngèr abang, menik"menik,G mangkono pangudangé bok *oto. (. 5ien 5isnowati lan . +ukmana mèsem bebarengan. G(nu bok, mangké kula digawèkaké jenang abang putih nggih, ajeng kanggé bancaki, damel jeneng wayahé niku.G celathuné (. 5ien 5isnowati karo bok *oto. GBadhé disukani asma sinten putrané niku )ak inem.G G+ukmanawati, bok.G GBiyuh"biyuh apik temen jenengé niku, nggih ta mangké kula damelaké jenang abang putih, ampun kuwatir. angké boten trima niku mawon, ajeng kula damelaké sega kluban pisan, kanggé bancakan tangga tepalih. +ethithik"sethithik yèn dianani, mesakaké putu kula sing ayu tunik"tunik niki. ak eng"gih ngoten ta )ggèr putu kula sing ayuF -nggih yeyes cimbah, benjing kuya lak caged macak"macak ta Bu.G engkono wangsulané B. *oto karo ngémba"émba kaya bocah cilik sing durung bisa omong. (. 5ien 5isnowati lan . +ukmana mung mèsem pandeng" pandengan. Bengi iku . +ukmana pindhah ana omahé P. *oto, nunggoni (. 5ien 5is"nowati, kang awaké sok panas sok adhem. ula mèh sewengi ora turu, awit banget welasé weruh larané (. 5ien 5isnowati mau. (. 5ien 5isnowati dhéwé turuné mung sadhéla"sadhéla, bola"bali tansah ngruntuh, terkadhang kaya wong kagèt kaé. bok *oto tansah ndremimil ngidung lirih, ngétung jeneng"ing lelembut, kidung panulaking wong lara, supaya énggal sa"ras. 5embangé +inom 7ogondhang. +anajan wis tuwa nanging swarané isih kepénak, gawé sengsemé sing krungu. 49
Kang riyin lelembut wétan. urganeluh !aospait. &awan raja Baureksa. *ku ratuning dhedhemit. Sang &o%ala Kedhiri. *ng $anggunggung si Abur-Abur. Sapujagat king (ipang. !adiun sang Kala Sekti. $an si Korèng lelembut ing $anaraga. Sidakaré ing $a%itan. Kedhuwang si Klenthingmungil 2éndra "aksa ing !agetan. (enggala si )unjungpuri. Sétan )elaga $asir. $ragota Kartasura 3irebon Sétan Kaberi. rembanon ingkang aneng $urbalingga. Sinabetaken mangétan. Ana lara teka bali. tinulak bali mangétan. mengidul panyabet nèki. na lara teka bali. tinulak bali mangidul. ngulon panyabetira. pan tinulak bali mengétan kang lara. !angalor panyabetira. ana lara teka bali. tinulak ngalor parannya. manginggil panyabet nèki. na lara teka bali. tinulak bali mendhuwur. manglsor panyabetnya. ana lara teka bali. pan tinulak bali mengandhap kang lara.
GKangmas durung saréFG swarané (. 5ien seret lirih. G0urung #eng, lagi ngrungokaké B. *oto olehé ura"ura. (na apaFG Gis mbok saréa ta as, mundhak sésuk ngantuk.G G(ku ora bisa turu #eng, wong kowé bola"bali pijer ngrun"tuh baé. +ésuk dakundangaké dhokter ya #engFG G0hokter saka ngendi asFG G+aka agetan.G G(dhuh as, ora susah. +ésuk pundhutna pil kéniné baé, bokmanawa bisa énggal mari.G G(dhem #engFG G-ya as, kadhang"kadhang sok panas, sirah cekot"cekot krasa ngelu.G G0igosok balsem ya #engFG 44
(. 5ien 5isnowati manthuk. . +ukmana banjur jupuk balsem, nuli digosokaké pilingané kanthi alon"alon lan ngati"ati banget. (. 5ien 5isnowati mung tansah mandeng baé mripaté adus eluh. Gis ora susah muwun #eng, mudhak saya gawé sedhih"ing atiku.G G@nggonku nangis iki, nangisi panjenengan kok as.G G)angisi akuF (pa sababéFG Gesakaké.G G .............. wis ora susah dipikir #eng, saréa wis bengi.G G+ukmanawati ora ngompol asFG Gra, nembé baé daktiliki.G (. 5ien 5isnowati banjur mapan turu, mripat direm"rema"ké, nanging meksa ora bisa turu. 0éné . +ukmana tetep lung"guh ana ing sandhingé katon prihatin banget. )gantuking mri"paté lan sayahé ora dirasakaké saking gedhéning katresnané karo sing lagi nandhang lara. 6suké jam ' . +ukmana sida budhal menyang agetan. #am 1/ awan nembé bali bungah weruh (. 5ien 5isnowati wis bisa menyat, lagi mondhong +ukmanawati karo nusoni. GKok nganti awan as nembé kondurFG G-ya #eng awit mau karo milang"miling golèk omah pisan.G Glèh asFG Glèh #eng ana kampung +elasari, omahé gebyok, peka"rangané jembar, papané kepénak.G G)yéwa apa sida mundhut asFG G5uku #eng, malah wis dakbayar pisan, coba pirsanana iki -o kohiré lan kwitansiné.G karo ngulungaké kohir lan kwitansi. GKok larang temen asFG GKuwi wis klebu murah #eng, awit pekaranganané jembar tur ana pinggir dalan gedhé pisan. alah niyatku omahé arep dakbubrah, arep dakyasakaké sing anyar, cilika yèn gedhong.G G ..............G Gula sliramu énggala saras ta #eng, bésuk bisa mriksani. alah aku dhèk mau ya wis nemoni anèmer sing sok mborongi omah, yèn gawé omah gedhong jaréné bisa rampung ing dalem / wulan.G GKangmas ya wis dhawuh nggawéFG Gwis #eng perluné sisan gawé, dadi suk mung kari dieng"goni baé.G G*a muga"muga baé aku énggala pinaringan waras ya as bisa ngenggoni omah anyar, urip kepénak.G )anging idham"idhamané . +ukmana kang nedya arep urip bebarengan karo (. 5ien 5isnowati mau ora bisa klakon manèh, malah ambyar, lebur tanpa dadi. (wit larané (. 5ien 5isnowati mundhak dina saya mundhak ngrekasa banget, nganti pet ora doyan mangan apa"apa. . +ukmana sasat awan bengi terus tetugur ana sandhingé kanthi prihatin. (pa manèh bareng nyumurupi yèn (. 5ien 5isnowati bola"bali tan"sah ora éling, atiné kaya dirontog"rontoga. (wak sakojur wis krasa anyep kabèh, ketegé kurang, praèné wis aclum, lambéné wis katon biru, gunemé abot lan seret. eruh kaya mengkono mau . +ukmana wis ngedhap atiné. <èk Pak *oto lan Bok *oto lagi golèk dhukun durung padha mulih. Gas gorokanku teka garing temen, apa ana wédangFG mengkono celathuné (. 5ien 5isnowati wayah jam 1D bengi karo . +ukmana sing isih tetep tugur ana sandhingé. G(rep ngombé #engFG 4
G-ya as, gorokanku teka krasa salit banget.G . +ukmana banjur énggal"énggal menyat ngiling wédang terus diombekaké, awit (. 5ien ngombé dhéwé ngrekasa. G)ah, rada logro sethithik gorokanku.G G+ukur. 0hahar bubur apa piyé #engFG Gra ................... as, ora kepéngin.G G0idhahari sithik"sithik ya #eng, karebèn ora kosong.G G@moh as, ora kepéngin.G G0hahara pil ?itamin baé ya #engFG Gra ............... as, ora ..................... H (dhuh as, sirahku tulung sangganen as, rasané teka arep tiba ngéné, pandelenganku pating klepyur peteng.G 5rengginas . +ukmana banjur nyandhak (. 5ien 5isno"wati dipangku, sirahé dipijeti alon"alon. )ganti suwé (. 5ien 5isnowati durung bisa éling, awaké nuli dioyog"oyog, meksa ora éling, . +ukmana ora tahan weruh kahanan sing nyedhih"aké mau, mripaté wiwit kembeng luh, wusana luhé wiwit saka setètès tumètès nibani rainé (. 5ien 5isnowati. (. 5ien 5is"nowati kagèt bareng ketiban luh. Banjur wiwit ngelèkaké mri"paté weruh . +ukmana lagi nangis. 7ambéné obah"obah arep guneman rasané seret gunemé pedhot"pedhot. Gas ............... as ................ as.G gunemé wis jero lirih. G(pa #eng, gegantilaning atiku, ana apaFG Gas .............. kaya ............. kaya ............... aku .......... wis ......... ora kuwat ................. manèh .... awak ................ awak .......... ku ............. wis ...... krasa ................. lemes ................... kabèh ....... ora bisa ................. obah ..... Bok ................. menawa ....................... wis ....................... tekan ............ titimangsaku ................. as, ................... aku ........................ wis .................. ora ................... kuwat .................. as ...................... mangsa ................ bodhoa ............ putramu ............... +uk .............. ma ................. na ........... wa ........... ti. G#eng ................. #eng, sing éling #eng éling.G ang"sulané . +ukmana trenyuh. G(ku ............ isih ..................... éling as. ....................... anakku ................ gegantilaning ............... nyawa ............... ku ............... kowé ...................... kepeksa dak ........ tinggal.G 5ekan semono (. 5ien 5isnowati nolèh, nyawang +uk"manawati sing lagi turu angler. Kaya"kaya +ukmanawati ngerti, banjur mak plengèh gumuyu saclèrètan. (. 5ien 5isnowati genti nyawang . +ukmana manèh. Gas .............. coba putramu .................... +ukmanawati ................... junjungen .................. mréné ............ sedhéla ................ aku kepéngin ngarasi.G . +ukmana banjur mbopong +ukmanawati dicedhakaké, nuli pipiné sing katon ginuk"ginuk diarasi, lambéné, bathuké. Gis ................. as .................. wis ................. cukup.G +ukmanawati kaya ngerti, banjur mak plengèh mèsem sa"keclapan. Bubar kuwi nuli dibopong manèh déning . +ukma"na, diturokaké. Gis ................ as .................... karia ....................... sugeng .......... Katresnan panjenengan ................. dak .................... gawa ............... bali .................... menyang ....................... pangayunaning ................. Pangèran .......... aku .................. nyuwun ................... pamit ..................... Kang ............ mas .......................... dak ......................anti"anti ................. ana ............. lawanging ....................... alam ..................... langgeng ..................... Kanggo ..................... sanguku .......................... 4'
as .................. lathiku ................ arasen .................. sakecupan .................... bèné ................ kepénak.G . +ukmana sumedhot dingkluk ngaras latiné (. 5ien 5isnowati. Bareng"bareng karo tumèmpèling lathi padha lathi, sanalika iku uga, mak les ............... (. 5ien 5isnowati yitmané musna, bali menyang pangayunaning Pangèran. 7ayoné katon gilang"gilang, kaya wong turu, lambéné mèsem praupané ma"lih katon sumringah. . +ukmana njerit ngrungkebi layoné (. 5ien 5isnowati sing wis kaku. Bareng"bareng karo panjerité . +ukmana. +uk"manawati kagèt karo nangis cengèr"cengèr .......... lan binareng tekané P. *oto sakloron, sing, ngirid dhukun. P. *oto sakloron njenger domblong ora bisa guneman, weruh lelakon kang nre" nyuhaké mau. B. *oto éling, krungu tangisé +ukmanawati.
43
+%$ K'MANDANG+NG KATRESNAN$
benging donya kaya cakra manggilingan, mubeng terus. (na ésuk ana soré, ana awan ana bengi, ana minggu ana sasi, ana sasi ana taun, terus mubeng, ora lèrèn"lèrèn. Kahananing alam donya uga ora langgeng répolusi, mbledhos nggegirisi banget, kaya arep ngobong"ngobonga donya. 6ropah kobong. #erman nggempur Polandia. -nggris lan Perancis ngumumaké perang karo #erman. usia nggempur >inlandia. 5aun 1%4D saya ngambra"ambra. #erman nggempur 0enmark lan )orwe"gia terus negara 7anda, Belgia lan 7uAemburg, terus Perancis nuli umania. Kasusul manèh -talia ngumumaké perang karo Perancis lan -nggris, banjur nggrempur *unani ing th. 1%41 #erman saya ndadra nggempur *ugosla?ia lan *unani terus ngrangsang usia. #epang mèlu"mèlu ngebom Pearl ;arbour, ngumumaké perang karo -nggris lan (mérika. 5iongkok gumré"gah ngumumaké perang marang #epang, #erman, lan -tali. 5aun 1%4/ #epang saya ndadra, ngrangsang ;india 7an"da, digawé karang abang. 7anda teluk tanpa perjanjian, pasrah bongkokan marang #epang tgl. I aret 1%4/. (mérika nga"muk, #epang dibom (toom. #epang kalah pasrah bongkokan. 5gl. 13 (gustus 1%4 Bung Karno lan Bung ;atta memprokla"miraké -ndonesia erdeka. 5entara )ica teka mboncèng -ng"gris. -nsidhèn gendéra ing +urabaya mlethus, jumedhuling dina Pahlawan tgl. 1D )opember 1%4. )ganti Clas - " -- ditandha"tangani ora ana kasilé, 7anda saya mburog, banjur kesusul perjanjian 7inggarjati lan K..B. )anging 7anda tetep ngotot, nganti 0ewan Keamanan mèlu cawé"cawé. Perang sirep, rak"yat akèh sing dadi korbaning perang. -buné . +ukmana uga dadi korban, kena mimising mung"suh ana agetan, awit wis pindhah saka +ala, kumpul dadi siji ana agetan. ektu semono +utrisno wis gedhé wis umur 11 taun, déné +ukmanawati I taun. Praupané wis presis kaya jenaté ibuné, kaya jambé sinigar. 5ekan semono critané +. anuasmara dipunggel, awit krasa ngelak gorokané. 0éné +ri 6ndah ahyuningsih katon sedhih atiné krungu crita sing nrenyuhaké, nganti mèlu ngetok"aké luhé. )ganti suwé padha meneng"menengan. G(h mesakaké banget ya Pak lelakoné . +ukmana mau. +aupama . +ukmana ora tresna lair batin karo (. 5ien 5is"nowati, kiraku ora gelem ngemong +ukmanawati. *èn ngono pokok"bakuné sing salah iku wong tuwané (. 5ien 5isnowati dhéwé. *a kaya ngono mau akibaté kawin peksan. GPancèn, isèn"isèninng alam donya kuwi kebak lelakon ru"pa"rupa )dhuk, ana seneng ana sedhih, ana ésuk ana soré, ana awan ana bengi, kabèh mau wis dadi rerengganing isining alam donya. )anging kowé aja nyalahaké wong tuwané (. 5ien 5isnowati, kabèh"kabèh mau mung lagi dadi lelakon.G G7ha sabanjuré critané kepriyé Pak, terusé, jaré ana ge"gandhèngané karo lelakoné ibuku lan aku.G G+arèh dhisik )dhuk, dakkandhani ya, pancèn isih ana te"rusé, lan ana gegandhèngané karo lelakonmu dhéwé. Bareng +ukmanawati wis umur taun banjur ora ana.G G(dhuh teka mesakaké temen Pak, +ukmanawati kuwi, yèn ngono dadi wis matiFG Gra mati ngono )dhuk. @nggoné ora ana iku sebab se"ring lelaranen baé, wusana jenengé banjur diganti.G 4I
G ngono ta Pak, tiwas aku mèlu kagèt lan sedhih. +apa Pak gantiné jenengé mauFG G
G(ja koksrengeni )dhuk, awit dhèwèké ora salah, lan pan"cèn wis dakwanti"wanti ora kena crita karo kowé bab lelakoné ibumu.G G ............... ngono ta Pak, yèn ngono P. *oto sakloron pantesé dakwènèhi bintang ya Pak. Kajaba pitulungané wis gedhé karo swargi ibuku kena dipitaya temenan.G G*a sakarepmu )dhuk. Kapindhoné )dhuk, sarèhning ba"pak iki wis tuwa lan wis tutug enggoné momong kowé, nganti sadadi"dadiné, lan piwelingé swargi ibumu wis dakleksanani kabèh sabisa"bisaku. )yatané kowé wis gedhé kaya ngono. ung ana saprakara manèh sing durung dakkandhakaké karo kowé, mula rungokna ya )dhuk.G G-ya Pak, ana dhawuh apa manèhFG G(ku mau rak wis omong, yèn aku iki wis tuwa, sedhéla manèh embuh kapan, embuh ésuk, embuh soré, aku mesthi bakal dipundhut bali menyang ngarsané Pangéran, ninggalaké kowé lan Kangmasmu +usilo. angertia, éyangmu, B. #a" yèngsubroto iku saiki isih sugeng, dalemé ya isih ana ing 5am"taman +ala. Beciké saungkurku kowé sowana mrana, awit ala"ala isih éyangmu dhéwé.G G(h ora Pak, awit sing gawé jalaran nganti ana lelakon ka"ya ngéné iki ya merga saka tindaké éyang. Kapindhoné sala"wasé aku urip, durung tau weruh karo panjenengané, kosok baliné panjenengané ya ngono. Kaping teluné, wiwit aku lair, terus ana astané panjenengan Pak. @moh Pak, aku emoh sowan mrana.G G(ja kaya ngono )dhuk, sing uwis ya uwis, aja kokpikir. Kabèh manungsa iku mesthi padha kedunungan ing luput ora bisa ora.G G*èn pancèn éyang tresna karo aku, apa sababé ora ban"jur nggolèki ibu utawa aku, nganti ibu dadi séda sengsara kaya mengkonoFG Gesthiné éyangmu ya kliwat saking enggoné nggolèki karo ibumu, ananging pancèn ibumu dhéwé sing tansah nga"doh, ora gelem bali menyang +ala.G G@nggoné ibu ora kersa kondur kuwi ana beneré Pak, awit sing gawé sengsara ya saka éyang. +aupama biyèn kepareng dadi garwané bapak, rak ora dadi kaya mengkono.G G ................ )dhuk aja kaya ngono, aku mau rak wis omong, yèn jenenging manungsa kuwi mesthi padha kadu"nungan salah. Kiraku bubar ana kaya mengkono, penggalihé éyangmu kiraku ya getun, aku bisa mesthèkaké. ula kaya ngapa bungahé yèn kowé gelem sowan mrana, awit éyangmu ora kagungan putra saliyané ibumu.G G*èn aku ora diakoni, utawa banjur diarani wong ngaku"aku kepriyé PakFG G5angèh lamun )dhuk, awit ana sawijining barang tinggal"ané ibumu, sing bakal nuduhaké yèn, kowé pancèn bener wayahé.G GKuwi ya isih durung bisa kanggo pathokan Pak, awit ba"rang mau bisa uga diarani nemu baé.G GKuwi bener. -sih ana menèh barang kanggo nguwataké bukti bab nyatané )dhuk.G G(pa PakFG G7ayangku, lan layang"layangé ibumu.G G+aupama meksa ora dipercaya kepriyé PakFG G*èn pancèn wis ora kersa ngaku, kowé ya énggal"énggal balia mréné. )anging bab iku tangèh lamun )dhuk, yèn nganti éyangmu arep nolak karo kowé.G G+ebabé apa PakFG GPraupanmu, wis presis padha karo ibumu.G GPraupanku, wis presis padha karo ibuku.G D
G-ya.G G ............ yèn ngono beciké karo panjenengan baé Pak kepriyé, sowan mranaFG G, ora )dhuk, cukup kowé dhéwé baé. ula yèn tita kowé ditolak tenan ya ora dadi apa, balia mréné manèh, wong omah iki sing duwé ya kowé karo kangmasmu +usilo.G G-ya Pak, yèn kaya ngono aku ndhèrèk wis.G G7ha rak ngono. ula coba jupuken pethi cilik sing daklak kaé, ana jero lemari gawanen mréné.G G-ya Pak.G +ri 6ndah ahyuningsih banjur jupuk kothak cilik sing di"lak, banjur diaturaké bapakné angkat. Pethi ditampani, laké di"thèthèl banjur dibukak, ing jero ana isiné layang siji lak"lakan, lan cepuk. Cepuk dijupuk, nuli dibukak, ing jero isi barang mas inten, kang wujud gelang, kalung, sak liontiné sing ditrètès ber"liyan, lan suweng mata inten. +ri 6ndah ahyuningsih njenger sum-engeren weruh barang"barang mau. G-ki kabèh barang"barangmu dhéwé )dhuk, tinggalané ibu"mu dikon mènèhaké kowé. ula barang"barang iki tampa"nana.G +ri 6ndah ahyuningsih tangané ndhredheg, bungah ya sedhih nampani barang"barang mau, tinggalané ibuné. G-ki kabèh enggonen, yèn kowé sowan menyang dalemé éyangmu. Kowé bakal diaku. 7an layang iki aturna pisan.G G-ya Pak ya.G G-sih ana manèh piwélingku karo kowé )dhuk, samangsa" mangsa aku wis dipundhut karo sing ahakuwasa aku mung titip Kangmasmu +usilo aja koktukari, awit wis lola. alah dak"suwun muga"muga kowé tetepa ana sandhingé kangmasmu selawasé, nyambung balung pisah lan nerusaké kumandhang"ing katresnanku. (ku oraa klakon karo ibumu yèn +usilo klakon runtung"runtung karo kowé aku wis bungah wis lega. +emono iku yèn kowé nyarujuki lan tresna karo kangmasmu, déné yèn ora, aja kok peksa, awit yèn barang peksan iku bakal ora becik, bisa njalari kaya lelakoné ibumu dhéwé.G +ri 6ndah ahyuningsih tumungkul semu isin lan karanta"ranta bareng krungu pangandikané bapaké angkat, sing kaya menkono mau. GPak bab siji iki aku durung bisa ngaturi wangsulan saiki iki, awit bab mau mung kari gumantung ana kersané Kangmas +usilo dhéwé.G G-ya, iya )dhuk, aku wis ngerti sing kok karepaké iku. *a muga"muga baé Kangmasmu +usilo banjur éling nduwèni krenteg karo kowé. uga"muga kumandhanging katresnanku karo ibumu, lumuntura menyang kowé lan kangmasmu. 7an sapungkurku, layang ana ngisor bantalku iki jupuken, wènèhna menyang kangmasmu.G +ri 6ndah ahyuningsih sumedhot atiné. G-ya Pak bakal dakèstokaké kabèh dhawuhmu.G Kaya pancèn wis pinasthi mung tekan semono garisé +. anuasmara, bubar crita sing akèh"akèh mau, banjur anteng, mripaté nyawang +ri 6ndah ahyuningsih, banjur merem ma"nèh, nata ambegan, +. anuasmara banjur ngelèkaké mri"paté manèh mak byar, karo nyawang +ri 6ndah ahyuningsih, sing disawang ketungkul sedhih. G)duk +ri coba nyedhaka réné. Kanggo sing pungkasan aku kepéngin ngaras bathukmu. Kenaa kanggo jalarané aku nusul ibumu. (wit kaya"kaya ibumu wis suwé enggoné nunggu tekaku. is )dhuk, majua.G 1
+ri 6ndah ahyuningsih krasa sumedhot banget, angles atiné diarasi déning bapaké angkat kanthi soking tresnané. (tiné +ri 6ndah ahyuningsih krasa saya sumedhot banget, angles. Gis cukup )dhuk, katrima banget. is karia slamet, aku arep nusul ibumu.G 7an ora suwé mak les yitnané banjur oncat saka raga wa"dhagé, bali sowan menyang pangayunaning Pangéran, kanthi tentrem lan ayem, bokmanawa wis rumangsa marem lan se"neng weruh sing ditinggal wis kena dipitaya. agané gilang"gilang kaya wong turu. +ri 6ndah ahyu"ningsih kagèt. +analika njerit karo ngrungkebi layoné bapaké angkat sing wis adhem kabèh badan sakojur. Panjerité +ri 6n"dah ahyuningsih gawé kagèté Pak *oto, wong loro padha re"but ducung mlayu menyang kamaré bendarané. Kaya ngapa kagèté bareng weruh +ri 6ndah ahyuningsih lagi ngrungkebi bendarané kang wis gilang"gilang tinggal donya. Pak *oto sa"kloron domblong kèlingan menyang lelakon sing wis kapung"kur, nalika bendarané lagi ngrungkebi layoné (. 5ien 5isno"wati. G0èn ara, 0èn ara, kula aturi ènget, sampun muwun, ki"rang saé mindhak ngendhet"endheti lampahipun keng rama ingkang saweg kondur sowan ing pangayunaning
ayah jam 11 awan . +usilo nembé teka ing agetan. +ri 6ndah ahyuningsih bareng weruh kangmasé teka, terus ngrangkul karo nangis, wong loro dadi tangis"tangisan nyedih"aké. . +usilo ngrungkebi layoné wong tuwané. +ri 6ndah ahyuningsih mèlu nangis manèh. Krans lan bokèt kembang sumbangan padha ndlidir teka. #am telu soré layon diarak diiring menyang pasaréan )gi"pik, sing nguntapaké akèh banget, sadalan"dalan padha katon sedhih béla sungkawa. Bubar mitung dina kahanan ing omah kono nembé katon bali ayem tentrem manèh. ung r. +ri 6ndah ahyuningsih kang isih katon sedhih, awaké lungkrah. eruh kaya mengko"no mau . +usilo banjur nglipur, adhiné nuli dirangkul. )anging embuh apa sababé bareng tangané nembé waé klumawé, te" rus katon gumeter dhredheg, atiné geter, dheg"dhegan, ora ka"ya sing uwis"uwis . +usilo ora sida ngrangkul, wurung. 5ab"tabaning atiné saya seru, saya gorèh. +aka panyawangé . +usilo adhiné mau séjé karo adat sabené, mundhak ayuné, mundhak luwes, lan kèwesé, praené katon mencorong gawé siloning jiwané nganti ora kuwat nyawang. asa geter"getering dhadhané saya gedhé, rumangsa kaya kena prabawa sing ora samesthiné. Gis ta 0hik, aja banget banget enggonmu mikir menyang sédané bapak. Puluh"puluh kok sedhihana lan kok tangisana nganti entèk luhmu, bapak rak ora bisa bali manèh, marga pancèn wis pinasthi, bali menyang ngarsané Pangéran ora kena digondhèli. Bapak rak wis kepénak. Balik kita rak durung ngerti kepri"yé bakal dadiné ing bésuk tembé buriné. Karo manèh ya wis wanciné, awit bapak wis sepuh. ula aja digetuni banget"banget.G Gas atiku sedhih banget.G Gra maido 0hik, aku dhéwé ya semono uga. +apa wongé ora sedhih ditinggal séda wong tuwa. 0hisiké ibu, banjur ganti bapak sing nusul, kita mung kari padha kijènan, wong loro. )anging sanajan kaya ngonoa, kita ora kena sedhih banget"banget. Coba 0hik pikiren. Kasedhihaning ati iku yèn diuja terus bakal gawé kapitunané awaké dhéwé, sebab bisa énggal dadi kecandhak lara. Kang mangka lara iku dalaning pati. *èn kowé terus sedhih kaya ngono sapa sing susah rak aku, sebab isining omah mung kari kowé lan aku. ula wis ora perlu kokpikir jero, koksedhihi manèh.G G)anging as kawuningana, kasedhihaku kuwi mau ora sebab saka mikir menyang sédané bapak baé as, nanging sedhih merga ana sebab liya manèh.G GCoba kandhakna 0hik, apa sing kok sedhihi mau. (ku sa"iki rak minangka dadi sesulihing wong tuwa, mula yèn bisa, wajib madhangaké pikirmu sing lagi bunek lan sedhih. ak ya ngono ta 0hik, cah ayuFG G
G iya mèh lali aku, culna dhisik tanganku, as, dak njupuk layang.G G7ayangF 7ajang saka sapaFG G(h saka sapa manèh, mesthiné ya saka yang"yangané panjenengan.G Krungu panyengesé adhiné mau . +usilo rada mangkel +ri 6ndah ahyuningsih dicekel manèh tangané, karo dijiwit pipiné. +ing dijiwit bengok"bengok. G-ki jalukanmu tikna mbebéda, wong aku rumangsa ora duwé yang"yangan jé diterka.G +ri 6ndah ahyuningsih budi, karo genti males njiwit. +usilo pringisan kelaran. G*èn pancèn ora kagungan mbok ya uwis ta as, ora su"sah duka, mangsa pipiné wong kok dijiwit sakepénaké dhéwé. -ki rak ana sing duwé.G G5ikna gawé mangkel. Lh wis ana sing duwé ta. +apa 0hikFG G*a aku dhéwéH Panjenengan mangkelF *a wis yèn ngono aku ora sida njupuk layangé as.G G7ayang saka sapa ta 0hikFG G+aka bapak.G G+aka bapak, dhèk kapan kuwiFG G)alika bapak arep séda, banjur dhawuh karo aku, supaya layang sing ana ngisor bantal diaturaké panjenengan. (ku lali, nembé saiki kélingan.G GCoba jupuken 0hik. 7ayang apa kuwiFG G@mbuh, aku ora ngerti, wong ora maca.G r. +ri 6ndah ahyuningsih banjur mlebu ing kamaré. ra suwé bali teka manèh karo nggawa layang terus diulungaké kangmasé. Bareng"bareng karo ngulungaké layang, +ri 6ndah ahyuningsih banjur males manèh, lengené kangmasé dijiwit seru, terus mlayu menyang njaba, njujug ing patamanan kang wis lawas ora naté ditiliki, marani kembang gladhiool kang nembé mekar. . +usilo bengok"bengok kelaran, arep nututi wis adoh, te"rus mlebu kamar, arep maca layang mau. 5ekan kamar layang terus dibukak diwaca uniné kaya mengkéné. Anakku Susilo. "èn kowé ma%a layang iki bapak wis ora ana ing alam donya, bali menyang ngarsané kang !ahaagung. Sapungkurku kowé dakdongakaké slamet sakabèhané. Kajaba saka iku aja pisan ndadèkaké ing kagètmu, aku arep ngandhakaké sawijining wewadi kang wis lawas banget dakkan-dhut, daksimpen wiwit sadurungé kowé lair. Sarèhning wis tekan titi mangsané, wewadi mau arep dakandharaké karo kowé. Aku awèh weruh, sejatiné Sri 4ndah Wahyuningsih mau dudu adhi-mu dhéwé, lan ya dudu anakku dhéwé, nanging mung anak ang-kat, dadi karo kowé ya mung sadulur angkat. +nggonku mupu nalika dhèwèké lagi umur 5 dina, déning ibuné banjur dipasrah-aké aku. Bubar kuwi ibuné Sri banjur tilar donya, Sri dhéwé isih duwé bapa lan éyang. kabèh isih sugeng. 4yangé malah isih darahing wong luhur, pensiunan Wedana, asmané #B. (ayèng-subroto, dalemé ana ing )amtaman Sala. éné mula bukané kuwi mengkéné. Biyèn nalika bapakmu isih arayana, duwé pa%angan, putri Sala yaiku #A. )ien )isno-wati putrané #B. (ayèngsubroto mau. Aku tresna karo dhèwèké, dhèwèké uga nimbangi tresna karo aku. anging banjur wurung, ora dadi, merga ora diparengaké 4
déning kang ramané, sebab ba-pakmu iki mung wong lumrah baé, dudu turuning wong luhur. Bapak ditampik mau atiné sedhih banget, tansah ton-tonen me-nyang #A. )ien )isnowati ora ana manèh. Kanggo nylamur ka-sedhihané mau bapak banjur ngumbara nganti tekan Bandung. Ana kana bapakmu omah-omah olèh putri Sundha, èng edeh Siti Kurniasih, putrané !ang 6andaatmaja. Banjur patutan la-nang siji, ya kowé kuwi. anging sayang ibumu banjur tinggal donya, durung nganti bisa momong kowé. Atiku susah banget, Kowé banjur diemong déning embahmu, yaiku ibuku ana Sala. Kanggo nylamur kasedhihanku kang sok isih kélingan karo ibu-mu lan #A. )ien )isnowati, bapak banjur nerusaké ngumbara manèh, suwé-suwé nganti tekan Sarangan, Bapak enggoné ngumbara sinambi nggambar. alika bapak pinuju lagi nggam-bar )laga Wurung ana sa%edhaking ésa 6umitri, kagèt krungu ana bayi nangis %engar-%engèr kekejer. Bapak kisruh pikiré, lan welas semu muring-muring karo wong sing duwé bayi. Suwara bo%ah nganti nangis kekejer kok ora dieneng-enengi. Suwara ta-ngising bayi mau banjur dakparani. Kaya ngapa kagèté bapak, bareng weruh sing duwé bayi mau ora liya #A. )ien )isnowati, tilas pa%anganku, malah wektu semono lagi nandhang lara. hè-wèké banjur %rita, enggoné nganti tekan kono, jalaran minggat saka dalemé sing lanang, merga banjur disiya-siya lan dimaru, dhèwèké banjur on%at nganti kesurang-surang tekan Sarangan, dipupu wong désa kono. (abang bayi mau banjur dipasrahaké karo bapak dikon ngrumat,, aku saguh, awit #A. )ien )isnowati jaréné rumangsa ora kuwat urip dawa, merga larané. Atiku trenyuh sedhih. Bubar kuwi #A. )ien )isnowati nyata banjur tilar donya. Bo-%ah mau lestari nganti saiki ana tanganku yaiku #r. Sri 4ndah Wahyuningsih. "a kaya mengkono mau wewadining lelakon, Sri dhéwé ya wis dakkandhani bab lelakon iki. !alah bapak nduwè-ni pangarep-arep, kanggo nyambung kumandhanging katresnané bapak sing wis pedhot ana tengahing dalan, sebab wurung eng-goné omah-omah karo #A. )ien )isnowati, daksuwun bisaa ko-wé tetepa terus gegandhèngan karo Sri ing salawasé, dadi tetim bangané urip, kanggo nyambung kumandhanging katresnanku. akkira adhimu Sri ora kabotan minangkani, dadi bab iki mung kari gumantung ana kowé. "a mung iki badharing wewadi mau. akdongakaké muga-muga kowé karo adhimu Sri bisa urip kaya déné mimi lan mintuna. Bapakmu, S1K!AA #A1AS!A#A
Bubar maca layangé bapaké mau . +usilo kagèt ba"nget, awit ora nyana ora ngimpi babar pisan, yèn +ri kuwi dudu saduluré dhéwé, nanging mung sedulur angkat baé. )yut . +usilo banjur kélingan dhèk mau, nalikané dhèwèké arep ngrangkul, tangané banjur krasa gemeter, atiné ndhre"dheg kaworan tab"taban, iki ta jalarané. +éjé karo patang taun sing kepungkur, nalikané isih padha kumpul, mangan bareng dolan bareng, geguyon, cengès"cengèsan, padha ora nduwéni rasa apa"apa, nanging bareng pisah 4 taun lawasé teka ana daya prebawané, yèn cedhak rasané dheg"dhegan. 7iriking mripaté gawé kumepyuring panon.
G .................. alah +ri, +ri, tibané kowé dudu sedulurku dhéwé, mung sedulur angkat. 0adi wewadi sing arep dicritak"aké 0hik +ri dhèk mau, kiraku ya wewadi iki mesthiné. ulané dhèwèké tindak"tanduké sajak séjé karo sing uwis"uwis iki ta jalarané. Panjiwité uga krasa séjé karo panjiwitmu dhèk biyèn" biyèn, rasané luwih njarem saiki ora ilang"ilang. (dhuh ........... H )anging apa, 0hiajeng +ri kersa nuruti kaya penjaluké wong tuwaku, supaya aku lan dhèwèké bebarengan uripF 7ha go"thèking tangga teparo kepriyéF (na adhiné teka dipèk bojo.G 5ekan semono gagasané . +usilo dadi sedhih. +aiki ra"sané kaya wong isin arep ketemu adhiné mau. ula nganti su"wé . +usilo ora wani metu"metu saka kamaré, tansah ngulur gagasané nganti nglangut. Kosok baliné +ri 6ndah ahyuning"sih dhéwé ya kaya mengkono, ora wani mlebu ngomah, awit rumangsa isin ketemu karo kangmasé. ula nganti suwé eng"goné ana ing petamanan karo ngresiki tanduran, dhadhané kebak gagasan ora wani medharaké. Bareng wayahé mangan, +usilo karo +ri tansah padha meneng"menengan baé, mung padha pandeng"pandengan karo mèsem, sajaké sakaroné pa"dha krasa, padha rikuhé. (rep guneman krasa alot ora kawetu, cangkemé kaya di"kunci. Bubar mangan . +usilo sing sabené lungguh, ana nga"repan nyawang iwak emas sing ana a!uarium, saiki ora malah terus mlebu kamar. 0ené r. +ri 6ndah ahyuningsih dhéwé bubar kuwi terus njupuk réndan, digawa mlebu kamar lungguh ing ngarep jendhéla ngrénda, nanging ora bisa nyambut gawé, merga pikiré tansah kisruh. )garepaké jam 4 +ri 6ndah ah"yuningsih wis rampung engoné reresik ngajengan, lan wis nya"wisi wédang kanggo kangmasé, nanging kangmasé durung katon metu"metu, atiné ora kepénak, gèk wis soré pisan, mula banjur nékat marani, anguk"anguk ana lawang. Gas, as, unjukané wis adhem -o, wis soré, wungua.G )anging sepi ora ana wangsulané. +ri 6ndah ahyuning"sih banjur alon"alon mlebu kamar kangmasé kang ora dikan"cing weruh kangmasé isih mujung kemulan brukut, banjur dice"dhaki karo nékad dioyog"oyog. Gas, as wungua, wis soré as, jaré arep ngejak tindak menyang Kauman, sida oraFG . +usilo ngulèt, ngelèkaké mripaté, bareng weruh adhiné ana sandhingé, tangané kumlawé terus nyekeli tangané r, +ri 6ndah ahyuningsih kenceng karo mèsem. G6 diaturi wungu teka banjur nyekeli tangan ngéné iki piyé ta jawa"jawané, aku diarani sapa asFG karo nimbangi mèsem. GKowé adhiku sing ayu, sing daktresnani 0hik.G Giwit biyèn aku rak ya rayimu ta as, teka banjur nga"nyar"anyari temen panjenengan iki.G GBener 0hik, biyèn kowé dakarani adhiku dhéwé, nanging saiki aku lagi ngerti yèn kowé sejatiné ....................G G*a tetep adhiné as dhéwé.G panugel gunemé r. +ri 6n"dah ahyuningsih karo mèsem ngujiwat. GBener 0hik, nanging adhik sing ketemu wis gedhé.G G7ho, -ho panjenengan iki nglindur apa piyé as, wiwit cilik biyèn aku rak terus padha kumpul, teka saiki ngendika adhi ketemu wis gedhé kuwi kepriyéFG G ............. adhiku cah ayu, aku saiki ora bisa pisah karo kowé 0hik.G G7ho sing ngendika arep pisah kuwi sapa as, wong aku ya ora rasan"rasan kaya ngono.G '
G5enan apa 0hikF (pa kowé ora kondur menyang +alaFG G+ala dalemé sapa as, wong omahku ya ana kéné iki wiwit biyènFG G*ah mbok aja nambuhi ta 0hik, wong swargi bapak ya wis crita karo kowé, yèn kowé isih duwé éyang ana +ala.G Krungu kaya ngono r. +ri 6ndah ahyuningsih tumung"kul ora bisa mangsuli, atiné karanta"ranta, kélingan swargi ibu"né, swargi bapa angkaté. alah kaya"kaya isih keprungu ma"nèh pangandikané bapaké angkat nalika arep seda mau meng"kéné : G+apungkurku sing ngati"ati ya )dhuk, asmu +usilo aja koktukari marga wis lola, lan dakjaluk kowé sakloron bisaa lestari urip bebarengan.G eruh r. +ri 6ndah ahyuningsih kaya mengkono mau . +usilo banjur ngrangkul karo celathu lirih mangkéné: G0hik, apa kowé setuju karo welingé bapak sing pungkas"an mau cah ayuFG r. +ri ora bisa mangsuli, mung banjur manthuk lan terus ngumpetaké rainé ing dhadhané . +usNo. . +usilo gedhé banget atiné. G0hik, dhik, tangia, aku arep takon. Kapan enggonmu so"wan éyang menyang +alaFG G@mbuh as, aku durung bisa matur, marga pikirku ing wektu saiki isih bingung lan sedhih.G wangsulané r. +ri 6ndah ahyuningsih karo ngangkat sirahé. G)anging saupama wis sowan, rak banjur énggal"énggal bali mréné manèh ta 0hikFG G mesthi as, aku dhéwé emoh yèn didawuhi éyang su"paya ana +ala. Kejaba kuwi Kangmas dhéwé rak ora énggal"énggal kondur manèh menyang *oja taF mah kéné rak suwung.G G@ ya bali nyang *oja 0hik, yèn bisa lulus telung sasi eng"kas aku wis bisa mulih mréné.G G*a sukur as, muga"muga baé Kangmas lulus.G GKetrima banget 0hik, ya muga"muga kaya ngono.G G7ha Kangmas kapan konduré menyang )gayojaFG GKiraku telung dina engkas 0hik. *èn ngono becik apa bareng baéFG Gra as, aku arep ngentèni yèn wis 4D dinané bapak baé, lagi gelem lunga.G G*a sukur yèn ngono. iyaM pasarèané swargi ibu rak ana 0ésa
. +usilo bungah, banjur mlumpat nyaut andhuk lan gosok gigi, terus mlayu menyang kamar mandhi. r. +ri 6ndah ah"yuningsih mung nyawang karo mèsem seneng. Bareng . +usilo wis ora katon, r. +ri 6ndah ahyuningsih ngresiki peturoné . +usilo ditata apik mengkono uga méja tulisé lan ?aasé diganti kembang sing nyegeraké dipethikaké saka kebon kang dipatut karo kahanané kamar kono.
%$ 'NGKASAN+NG ,E,AKON$
7et setaun. +awijining montor Oodiac +édhan modhèl 1%3 kang ma"wa ciri gambar gelas ngadeg digubed ula, mlaku alon"alon me"ngétan ninggalaké Kutha agetan, tumuju menyang adiun. +ing nyetiri sawijining nonoman kang katon bregas, sembada pawakané. Penganggoné clana =lanèl lan hèm putih lengen dawa, mawa dhasi biru. +isihé kenya kang ayu luwes gandhes pawakané cilik ramping singset weweg, panganggoné klambi sutra biru kembang putih ceplok"ceplok, jarité
ora bisa pisah karo wayahé, kang pra"upané presis banget karo putrané sing wis ora ana. +aben seminggu sepisan 0r. +usilo sekaliyan sowan me"nyang agetan ngiras ngasokaké salira. )uju sawijining dina, wiwit jam 1D esuk nganti tekan jam 9 soré, udané terus" terusan ora ana mendhané, gèk gedhé gèk cilik, tur mawa angin. -ng ngendi"endi katon samun. 0alan"dalan padha katon sepi, mung ana tetunggangan siji loro sing katon, lakuné rerikatan. Bengawan adiun banjir, nganti mèh sundhul kreteg )am"bangan. +warané kemrasak nggegirisi. *a kaya mengkono ka"hanané Kutha adiun, yèn pinuju rendheng, nganti ana sawe"nèhing dalan sing wujudé malih dadi kali. *èn pinuju mangsa kaya mangkono wong lara tambah akèh, mula para dhokter"dhokter padha ribut répot mènèhi pitulungan. #am 4 soré iku sanajan durung terang ing omahé 0r. +usilo wis akèh pasièn kang padha teka mrono, nganti wis ana wong 9D. ong se"mono mau larané ya rupa"rupa, ora padha kabèh. ektu iku 0r. +usilo isih ngaso merga, konduré dhèk mau ya wis lat nganti mèh jam 9 nembé bisa kondur, merga wong lara ing + akèh ora kaya sabené. Bareng jam nembé bukak. Pasi"èné wiwit saka siji"siji dipriksa kanthi tlesih. (na sing diwènèhi suntik ana sing diwènèhi resèp, lan sapanunggalané, manut karo lara"larané. Pembantuné bidhan loro ya ribut kabèh, sing siji ngréwangi 0r. +usilo, mriksa pasièn, sing siji nulisi jenengé pasièné. )ganti jam % bengi durung rampung, isih ana pasièn 4 sing durung dipriksa. Bareng ngarepaké jam 1D, kari pasièn siji, yaiku sawijining wong lanang kang katon ngrekasa banget lakuné, merga nahan larané. G. angkusumbaga.G mengkono pangundangé 0r. +u"silo karo pasièné. G*a Pak 0hokter.G ong lanang mau mlebu, lakuné ngrekasa banget, nganti mèh tiba, tujuné bisa cekelan lawang. Praupané katon pucet banget, wong mau banjur mapan lungguh ana sangarepé 0r. +usilo. GPanjenengan ingkang asma . angkusumbaga.G pita"koné 0r. +usilo. G-nggih 0hokter.G wangsulané wong mau. G*uswa I taun.G G-nggih.G G0alem ing Kejiwan.G G-nggih.G G
dhèg"gèdhèg, awit wong mau lara sipilis wis lawas banget. 5atuné wis jero mbebayani. GBapak badhé kula pompa.G G-nggih 0hokter.G 0r. +usilo banjur tumandang gawé, wong mau banjur wiwit dipompa, katon nahan larané. Bareng wis bubar dipompa ban"jur disuntik, lan diwènèhi resèp. G+eminggu malih Bapak kedah tindak mriki, badhé kula priksa malih. #ampi resèp punika dipununjuk sedinten kaping tiga.G G-nggih 0hokter.G Bubar kuwi wong mau banjur metu, lakuné isih ngrekasa. Bareng pasièné wis entèk, 0r. +usilo nembé bisa ngaso. +a"wisé rampung ngumbah tangané, banjur mlebu menyang da"lem, weruh sing putri lagi ngrénda taplak méja karo ngru" ngokaké radhio, uyon"uyon kang swaraning pesindhèné nga"nyut"anyut ndudut ati, gawé angles. +ri 6ndah ahyuningsih gita"gita banjur menyat methukaké karo mèsem.
0r. +usilo sekaliyan ribut anggoné ngacarani tamu, ulaté sumèh mbagekaké sing lagi padha rawuh. +waraning bocah"bocah saya ramé, padha playon geguyon, jilung"jilungan, nga"lor"ngidul muwuhi regenging pasamuan kono. 0r. +usilo ing di"na iku lagi kagungan gawé mitoni, sing lagi mbobot wis 3 sasi. 5amuné ora mung para kanca"kanca + baé, dalasan para tilas pasièné, sing padha krungu ya padha mrelokaké te"ka, mula tamuné ya campuran, ana bangsa 5ionghoa, (rab, -n"dhia, lan liya"liyané, dhasar 0r. +usilo pancèn sawijining wong sing akèh kenalané lan tepungané dalasan P. (min saka 5oko Buku GP(#(Co2 Pasar Besar ya mèlu rawuh. B. #ayèngsubroto, mèlu nemoni tamu ana ngajengan dé"né . )gt. #ayèngsubroto lagi ribut tata"tata sajén ubarampéné wong mitoni. ra suwé pasugatan metu, unjukan lan dhedha"haran komplit, diladèkaké para sinoman. 5amuné isih pating dlidir teka. . angkusumbaga uga mrelokaké teka, awit ru" mangsa kapotangan kabecikan larané wis mari. +aiki lakuné wis bisa gagah manèh, ora nganggo teken. angka sejatiné anggoné ikhtiyar dhokter wis akèh, nganti ana dhokter . )a"nging meksa ora ana kasilé. Bareng dicekel 0r. +usilo bisa ke"tulungan, larané bisa waras blas. *a merga saka iku . angkusumbaga banjur mrelokaké teka, bareng krungu yèn 0r. +usilo lagi duwé gawé mitoni sing putri. )anging sepira ka"gèté . angkusumbaga bareng teka weruh sing mbagèk"aké tamu mau. +analika awaké krasa ndhredheg semu wedi, nganti ora bisa jumangkah, mandheg kaya tugu sinukarta. Ko"sok baliné B. #ayèngsubroto bareng weruh tamuné sing lagi teka uga kagèt, karo mencereng paningalé tanpa kedhèp nga"wasaké tamuné, kang ora liya . Purwodirjo tilas mantuné. Gama, kok wonten ngrikiFG mengkono gunemé lirih nga"wasaké B. #ayèngsubroto. B. #ayèngsubroto ora mangsuli saking kagèté, lan kaga"wa saka nahan dukané. (wit bareng pirsa yèn tamuné mau ti"las mantuné dhéwé, penggalihé sanalika duka banget. )a"nging ora kawistara lan diampet merga lagi ana ing pasamuan, kanggo njaga supaya jenengé wayahé ora katut ala. 0r. +usilo kang lagi manggihi Pak edana, bareng weruh kahanan sing kaya mengkono mau rada kagèt déné éyangé teka sajak kaya lagi duka, bareng pirsa . angkusumbaga tilas pasièné. ula banjur menyat nemoni tamuné sing lagi rawuh mau. G Bapak angkusumbaga sami sugengF angga pinarak mriki Pak.G mengkono pambagéné 0r. +usilo karo tamuné. )anging tamuné sajak ora krungu, malah sanalika iku uga . angkusumbaga banjur dadi ambruk ora éling, wusana dadi bayangan wong akèh. 5rengginas 0r. +usilo tumandang, tamuné banjur énggal"énggal didhabyang" dhabyang digawa menyang kamar peprik"san. 5amu"tamu kang mauné padha panik banjur bali lenggah manèh. 0éné B. #ayèngsubroto terus mlebu ing dalem. +awisé dipriksa lan diupakara déning 0r. +usilo, tamuné banjur bisa éling. GKénging punapa PakFG pitakoné 0r. +usilo. G )ak, boten punapa"punapa, namung saking kagèt kemawon.G G+ukur yèn ngaten, kula kinten gerahipun kimat malih.G GBoten )ak, boten...G Genawi makaten prayogi kagem lerem rumiyin wonten ngriki Pak.G GPunapa kepareng )akFG '1
GKepareng sanget Pak, malah prayogi ngaso rumiyin. )yu"wun pangapunten inggih Pak, kula badhé, manggihi tamu rumi"yin.G G mangga )ak, mangga.G 0r. +usilo metu, banjur manggihi tamu. +aungkuré 0r. +usilo . angkusumbaga kang ora liya . Purwodirjo atiné krasa ora kepénak banget, awit weruh ti"las marasepuhé teka dadi ana ing kono, nemoni para tamu"tamu, sajak ana gegayutané karo 0r. +usilo. G(pa sebabé panjenengané ana kénéF (pa isih pamili ka"ro 0r. +usiloFG kaya mengkono gagasané .. Purwodirjo karo teturon. G(dhuh isinku. (dhuh wirangku, saupama 0r. +usilo nganti ngerti menyang lelakonku dhèk biyèn raiku dakdèkèk ana ngendiFG mengkono sambungé gagasané. 7agi tekan semono gagasané, kagèt weruh B. #ayèng"subroto sekaliyan mlebu mrono. . Purwodirjo banjur énggal"énggal menyat, nyungkemi padané B. #ayèngsubroto. G(dhuh ama, kula boten nginten sanget menawi badhé pinanggih kaliyan ama -bu wonten ngriki. Putra nyadhong de"duka, sakathahing kalepatan nyuwun pangaksama.G engko"no aturé karo tawan"tawan tangis. Gis lawas banget kowé dakgoleki, saiki nembé ketemu ana kéné.G GPutra nyadhong deduka ingkang kathah ama, putra ru"maos sampun lepat.G G7uputF +aiki kowé ngakoni kaluputanmu ana ngarepku lan ibumu. 7ha bojomu saiki ana ngendiFG wangsulané . B. #ayèngsubroto nahan dukané. GKula boten sumerep amaFG GKowé ora weruhF (h ora pantes banget tindakmu kuwi, karo bojoné ora ngerti. *èn wis ora dhemen rak dibalèkaké ka"ro wong tuwané. (pa biyèn anggonmu ngepèk bojomu kuwi ana tengahing dalan.G G(dhuh ama, kula sampun ngrumaosi lepat ageng dha"teng ingkang putra.G G7uput, luput marga saka tindakmu kang kokjarag kokgawé dhéwé. Bojomu kok siya"siya, nganti lunga marga ora kuwat weruh tindakmu sing ora patut, ngertiHG G-nggih ama, kula sampun ngrumaosi dosa sanget.G G+aiki kowé ngrumangsani dosa, nanging dhèk biyèn ke"priyéF +aiki ana ngendi bojomuFG G0alem boten sumerep ama, sampun pinten"pinten taun anggèn kula madosi dhateng 0hiajeng 5ien, nanging ngantos sapriki boten saget pinanggih ama.G Gbok kokgolèki nganti tekan jagat kulon wétan mangsa bakal ketemua ora, kejaba yèn kokgolèki menyang akhérat, bisa ketemu.G GPunapa 0hiajeng 5ien sampun séda amaFG GPatut banget kowé ora ngerti amerga atimu sing kapan"jingan sétanHG pangandikané saya tambah duka. G-ya, bojomu wis ora ana.G mengkono pangandikané . )gt. #ayèngsubroto nyelani gunem. G(dhuh 0hiajengHG sambaté . Purwodirjo kagèt. Gis ora perlu kowé sambat barang, ora ana gunané. *a kuwi pikolèhé wong lanang kang daksiya karo bojo, ora sumbut karo dhèk nalika kowé arep ngepèk tansah ngarih"arih. 5indak"mu sing ora patut iki mung arep gawé curemé wong tuwamu, sing saturun"turuné ora tahu nduwèni tindak sing kaya kowé, banget nisthané, banget asoré.G . Purwodirjo nangis krungu pamelèhé mara sepuhé mau. '/
G0huh ama kula sampun ngrumaosi dosa sanget, ing"kang punika kula nyuwun sih pangapunten ingkang ageng sa"nget ama.G G(ku ora bisa mènèhi pangapura karo kowé, awit kowé do"sa pati, mula njaluka pangapura karo Kang ahakuwasa.G G(dhuh ama yèn kados makaten, kula purun dipunpe"jahana kémawon.G eruh kahanan sing kaya mengkono mau, . )gt. #a"yèngsubroto welas banget, banjur paring pangandikan mang"kéné: G(nakku Purwo, sing wis ya uwis, mula bésuk manèh sa"mubarang gawé iku kudu kokpikir dhisik, aja dhemen grusa"grusu, ya kaya mengkéné iki pikolèhé.G Gatur nuwun sanget -bu, sadaya dhawuh pangandika"nipun -bu badhé dalem candhi, badhé dalem estokaké sanget. 0ados yèn makaten pejahipun 0hiajeng 5ien punika sampun dangu -buFG Gwis sepréné wis mèh /9 taun, aku dhéwé ya ora ngerti, ajaa anakmu sing crita.G Krungu tembung anakmu kaya mengkono . Purwodirjo kagèt banget. G7ho anak kula -buF +inten punikaFG G*a anakmu dhéwé. )alika bojomu lunga, biyèn rak lagi ngandhut banjur lair metu wadon. -buné bareng wis nglairaké jabang bayi nembé umur seminggu banjur tinggal donya, anak"mu banjur dirumat déning . +ukmana, kang dilalah bisa kete"mu karo bojomu. (nakmu dimong nganti gedhé.G G7ajeng . +ukmana samenika wonten pundi -buFG G. +ukmana uga wis tinggal donya, bareng anakmu wis umur /D taun.G G(dhuh ................ H 7ajeng anak kula samenika wonten pundi -buFG G(ndadèkna sumurupmu anakmu kuwi ya garwané 0r +u"silo kang lagi dipitoni iki. 0éné 0r. +usilo iku putrané . +uk"mana.G G(dhuh -bu, kula boten nginten babar pindhah dados yèn mekaten, 0r. +usilo punika dados anak mantu kula piyambak.G G-ya bener kaya mengkono.G G(dhuh
Kaya mengkono sambaté . Purwodirjo. +aking sedhihé awaké nganti krasa geter"geter, pikiré bingung. G(ku ora pantes urip dawa manèh, saiba bakal curemé anakku sakloron, kang jenengé wis ngambar wangi, arum, tur kajèn kèringan ing sapadha"padhané. Balik aku dadi lelethek"ing jagad. (ku rumangsa wirang karo . +ukmana, wong kang luhur budiné, kang wis naté dakgawé ala, dakdakwa laku sè"dhèng karo (. 5ien. 5ibané malah gedhé banget lelabuhané.
r. +ri 6ndah ahyuningsih kagèt, mengkono uga 0r. +u"silo. GKados pundi 6yang, dados . angkusumbaga punika tiyang sepuh kulaFG aturé r. +ri kanthi trataban. G-ya bener Putuku +ri cah ayu. #enengé sing bener . Purwodirjo, garwané ibumu 5ien.G G(dhuh 6yang, dados punika bapak kula piyambak.G G-ya bener wong tuwamu dhéwé, sing ngukir jiwa ragamu Putu.G r. +ri njerit karo ngrungkebi . Purwodirjo sing durung éling. 0éné 0r. +usilo mung kamitenggengen marga saka gu"muné, awit ora nyana babar pisan yèn bakal ana lelakon sing kaya mangkono. Panjeriting r. +ri mau gawé kagèté sing lagi kantala .., ban"jur ngelèkaké mripat, wusana weruh yèn lagi dirungkebi déning sawijining kenya. Kaya ngapa kagèté . Purwodirjo bareng weruh praupané kenya sing ngrungkebi mau kang persis kaya jambé sinigar karo garwané sing wis ora ana, mung kacèk nom karo tuwa. G .... ama, sinten ingkang ngrungkebi badan kula punika amaFG G*a kuwi anakmu dhéwé garwané 0r. +usilo.G G )dhuk tibané, kowé anakku dhéwé,G karo ngrangkul r. +ri kang isih nangis. G5angia )dhuk tangia. *a iki ala"ala wong tuwamu )dhuk, luputku baé sing gedhé pangapuramu.G r. +ri banjur menyat karo ngusabi luhé. Giwit kowé isih ana kandhutané ibumu lagi patang sasi, ibumu oncat, jalaran saka tindakku sing ora becik. Bareng saiki aku ketemu kowé, wis dadi wong tuwa kaya ngéné )dhuk, ibumu wis ora ana, kowé ora nyumurupi.G G-nggih Bapak, sampun dipun"galih panjang"panjang, awit sadaya tiyang gesang punika tentu anggadhahi lepat.G GKuwi bener )dhuk, nanging luputé bapakmu iki gedhé ba"nget, ora kena dingapura, utang wirang nyaur wirang, utang pati nyaur pati.G G sampun makaten Bapak, sadaya"sadaya wau saweg kanggé lelampahan, saking kersaning -ngkang ahakuwaos.G G-ya )dhuk, iya. )ak 0hokter +usilo, kula namung badhé titip dhateng anak kula, mugi"mugi samia manggih karaharjan. Kula dongakaken sageda lulus tanpa wonten punapa"punapa. +akathahing kalepatanipun pun Bapa, nyuwun gunging panga"punten.G G-nggih Pak sami"sami.G aturé 0r. +usilo. Gatur nuwun )ak, déné (nak sampun kersa paring pa"ngapunten dhateng badan kula. (dhuh ................ ama saha -bu, sakathahing kalepatan, dalem nyuwun pangaksami.G G*a wis ora dadi apa. Kowé wis dakwènèhi pangapura. ula suk manèh aja kokpindho.G G-nggih ama, matur sembah nuwun.G GPrayoginipun ama sapunika saréan rumiyin, supados lerem panggalihipun. (nu #eng, Bapak diaturi pindhah saré ana kamar lor baé.G Gatur nuwun )ak 0hokter, wonten ngriki kémawon sam"pun sakéca.G GKirang prayogi Pak, awit punika kamar pepriksan. ang"ga ta kula dhèrèkaken.G G-nggih mangga Pak, saré wonten dalem kémawon. ang"ga kula dhèrèkaken,G aturé +ri 6ndah ahyuningsih. '
