KRIMINALITETI KOMPJUTERIK KRIMINALITETI KOMPJUTERIK NË RAPORT RAPORT ME KRIMIN E ORGANIZUAR ORGANIZUAR Lidhur me raportin e kriminalitetit komputerik me krimin e or!ani"uar# or!ani"uar# n$ literatur$n kriminolo!ike ha%im n$ mendime dhe kon%tatime t$ %hum$ autor$&e# t$ 'il$t kriminalitetin komputerik e 'il$%on$ %i (orm$ t$ &e)ant$ t$ krimit t$ or!ani"uar# or!ani"uar# p$rkat$%i%ht t$ kriminalitetit t$ *ak$% %$ +ardh$,Lidhur me k$t$# kriminolo!u amerikan Gli'k# kon%taton %e. *kriminaliteti komputerik $%ht$ n$ (orm$ e re e krimit t$ or!ani"uar dhe pro(e%ional dhe n$ rend t$ par$ p$rdoret p$rdoret n$ l$min e ekonomi%$ ekonomi%$ *- Or!ani"atat kriminale me t$ madhe %h(r/t$"on$ komputer$t %i met p$r p$ r plani0kimin dhe kontrollin e &eprime&e kriminale- Tran%(eri Tran%(eri elektronik i (onde&e mund$%on +arten e %hpet$ dhe t$ %i!urt t$ %huma&e t$ m$dha t$ para&e# t$ kriuara n!a pun$t tradi'ionale t$ %indikata&e# 1$ m$ pa%ta tran%(erohen n$p$r llo!ari t$ +anka&e t$ ndr/%hme nd$rkom+$tare dhe n$ k$t$ m$n/r$ m$n/r$ ndihmon$ n$ pa%trimin e para&e t$ nd/ta- Poa%htu# komputer$t leht$%on$ &eprimet e kriminalitetit t$ or!ani"uar# or!ani"uar# u mund$%on$ kr/e%&e 1$ me leht$%i dhe %uk%e% t2i dreton$ %i%temet e t/re 0nan'iare# duke i m+atur n$n m+ik$1/re t$ a%hp$r )do %e!ment t$ k$t/re %i%teme&e# nd$r%a po%ta elektronike E3mail3i# u mund$%on at/re komunikim dhe koordinim koordinim t$ %hpet$ dhe e0ka% t$ pun$&e t$ t/re- P$r t$ p$r'aktuar (ormat e para1ite% %$ kriminalitetit komputerik# komputerik# autori KMohr# Mohr# %$ pari ni%et n!a de0ni'ioni i kriminalitetit komputerik i 'ili p$r(%hin ma%htrimin komputerik# %a+ota"hin# %piuna"hin %i dhe ke1p$rdorimin komputerik- A- 4e1ua- ep n$ kon%tatim kon%tatim %e *n$ tratimin tratimin e pro+lemit t$ kriminalitetit komputerik# komputerik# 0llohet n!a %upo"imi %e kate!ori%$ %$ *kriminalitetit t$ ak$% %$ +ardh$, edhe p$rkund$r %hum$ %pe'i0ka&e t$ &eta# i p$rket edhe kriminalitetit komputerik- P$r k$t$ %hkak# n!a repertoari i kriminalitetit t$ *ak$% %$ +ardh$,# an$ ndar$ &et$m di%a (orma t$ kriminalitetit, kriminalitetit, dhe at$. at$. 1. Vjedhjet; 2. Mashtrimet; 3. Falsifkimet; 4. Keqpërdorimet; 5. Sabotahi; !. "hë#ja e sekretit; $. Spi%#ahi; &. 'or#o(rafa; ). 'ropa(a#da etj.
KRIMI I ORGANIZUAR ORGANIZUAR 56E KRIMINALITETI KRIMINALITETI KOMPJUTERIK KOMPJUTERIK 5I7A KARAKTERI7TIKA TË KRIMIT TË ORGANIZUAR 7ot n$ +ot$n +a%hk$kohore# n$ n$r$n an$ ma(t mir$ t$ or!ani"uar dhe tekniki%ht t$ n!ritur# e n$ an$n tet$r t$ prapam+etur# dhe t$ uritur# ende po &a"hdon$ atakimet dhe %hkelet e &lera&e m$ elementare t$ neriut dhe %ho1$ri%$ ner$"ore- Nuk ka d/%him %e n$ rrethanat e %otme t$
%ho1$ri%$ +a%hk$kohore# kriminaliteti kriminaliteti tenton 1$ para %$ !itha%h t$ dep$rto$ n$ territoret e %htete&e me demokra'i t$ re# por edhe n$ %htetet e pa"h&illuara# %ep%e n$ k$to %htete# nat/ri%ht# !endet hap$%ir$ e p$r%htat%hme p$r "h&illimin dhe p$rhapen e &eprime&e t$ %humta kriminale- *Nd$r (ormat m$ t$ %hpe%hta %hpe%hta dhe m$ t$ rre"ik%hme rre"ik%hme t$ %elle&e kriminale n$ +ot$n +a%hk$kohore# +a%hk$kohore# kon%iderohet kriminaliteti pro(e%ional dhe i or!ani"uar, *Kriminaliteti i or!ani"uar tratohet %i (orm$ e rre"ik%hme e mani(e%timit t$ krimit- Ko para1et (orm$n m$ t$ lart$ t$ or!ani"imit t$ kriminalitetit- Kriminel$t pro(e%ioni%t me ra%tin e nd$rmarre% %$ &eprime&e kriminale# ato i plani0kon$ plani0kon$ dhe koordinon$# n$ m$n/r$ dhe di%iplin$ t$ &e)ant$,- Kriminaliteti i or!ani"uar# or!ani"uar# %i dukuri ne!ati&e ka a(t$%i t$ a%ht$"akon%hme 1$ t$ %h(r/t$"o ku%htet e mira p$r tu in0ltruar dhe p$r%htatur n$ %ituatat konkrete %ho1$rore3politike %ho1$rore3politike dhe ekonomike# ekonomike# o &et$m +renda n$ %hteti# por edhe n$ planin nd$rkom+$tarnd$rkom+$tarRe"ultatet e hulumtime&e teorike tre!on$ n$ pro+lemin themelor i 'ili para1itet me ra%tin e de0nimit t$ kuptimit t$ kriminalitetit t$ or!ani"uar# or!ani"uar# duke pa%ur para%/%h mendimet ek"i%tue%e# %e t$ !itha (ormat e &eprime&e t$ or!ani"uara kriminale nuk para1e%in kriminalitet t$ or!ani"uaror!ani"uar- Pro+lemi para1itet n$ (aktin %e p$r(a1$%ue%&e t$ k$t/re kon%tatime&e# t$ 'il$t mendon$ %e p$r ek"i%timin e kriminalitetit t$ or!ani"uar p$r&e) elemente&e t$ 'ilat i karakteri"on$ &eprimet e or!ani"uara kriminale# $%ht$ i o+li!ue%h$m edhe n$ element tet$r# tet$r# lidha e or!ani"at$% kriminale me %htetin dhe or!anet e %a- 5uke anali"uar mendimet e autor$&e t$ ndr/%h$m# $%ht$ arritur deri te kon%tatimi %e nuk ek"i%ton$ mendime identike t$ t/re m+i domo%do%hm$rin$ e ek"i%timit e k"i%timit t$ lidhe% %$ %htetit dhe or!ane&e t$ %a# me kriminalitetin e or!ani"uaror!ani"uarAutor$t e nohur t$ 'il$t n$ koh$ t$ !at$ merren me pro+lematik$n pro+lematik$n e kriminalitetit t$ or!ani"uar# or!ani"uar# M-A 7'hneider dhe 6-6- Eliot# kon%taton$ %e ,kriminaliteti i or!ani"uar n$ p$rm+aten e &et# p$r&e) or!ani"imit# plani0kimit# ndare% %$ det/ra&e# di%iplin$% dhe p$r!e!$%i%$ +renda or!ani"at$% kriminale# 1$llim i %$ 'il$% $%ht$ kriimi i pro0tit# p$r(%hin$ edhe lidhen e 'aktuar t$ %htetit me di%a or!ane t$ ti# n$ pik$pame t$ +a%hk$punimit t$ or!ane&e p$r "+atimin e li!it# me ata t$ 'il$t nuk e re%pekton$ dhe d$%hiron$ ta ana%hkalon$ li!in, 8Eliot9# *n$ t$ &$rtet$ n$ pik$pame t$ neutrali"imit t$ poli'i%$ dhe or!ane&e t$ dret$%i%$ dhe korup'ionit t$ udh$he1$%&e# me t$ 'ilin kriminaliteti i or!ani"uar tenton 1$ pa u "+uluar t$ h/$ n$ pun$ le!ale, 87'hneider9-P$r dallim n!a autor$t e p$rmendur m$ lart$# lart$# autor$t J-:-Kinne/ J-:-Kinne/ dhe E- Ro%mann p$r ek"i%timin e kriminalitetit t$ or!ani"uar# or!ani"uar# nuk e p$rmendin ne&o$n e ek"i%timit t$ lidhe% %$ 'aktuar t$ %htetit me or!anet e ti# por $%ht$ e ma(tue%hme 1$ *or!ani"ata kriminale t$ kr/e &eprime t$ 'aktuara kriminale. reketim# pro%titu'ion# +i;ho"# kontra+and$ me narkotik$, narkotik$, 8Kinne/9# o%e *t$ et$ or!ani"at$ kriminale me %truktur$ t$ (ort$# ndare t$ pun$&e# p$r!e!$%i&e dhe plani0kim t$ &eprime&e kriminale, 8Ro%mann9-
Githa%htu# edhe Unioni E&ropian ka tentuar p$r t$ dh$n$ n$ p$rku0"im t$ krimit t$ or!ani"uar# or!ani"uar# i 'ili do t$ &le$ p$r t$ !itha %htetet an$tare t$ %a*7ipa% planit t$ p$r+a%hk$t t$ Unionit E&ropian t$ <=dhetorit =>>?# n$ t$ !itha &endet an$tare t$ ti *or!ani"at$ kriminale do t$ 1uhet or!ani"ata 1$ ka n$ %truktur$ t$ p$r+$r$ n!a d/ o%e m$ %hum$ per%ona# e kriuar p$r t$ &epruar !at$ n$ kohe t$ 'aktuar dhe 1$ kr/en krime p$r t$ 'ilat li!i para%hikon n$ mak%imum pre t$ pakt$n @ &et +ur!im o%e d$nime m$ t$ r$nda,- Nd$r or!ani"atat m$ t$ nohura t$ krimit t$ or!ani"uar t$ 'ilat p$rmend$n n$ literatur$n +a%hk$kohore kriminolo!ike an$. *Ma0a, Italiane# *Ko"a No%tra, Amerikane# *Triadat, *Triadat, Kine"e# *Jaku"a, Japone"e# *Ma0a Ru%e, dhe %hum$ or!ani"ata tera-Or!ani"atat m$ t$ nohura kriminale n$ E&rop$ dhe Amerik$ Ma0a Italiane dhe Ko"a No%tra Amerikane- Ma0a Italiane $%ht$ or!ani"at$ kriminale m$ tradit$ dhe hi%tori t$ !at$ kriminale- 7ipa% di%a autor$&e# &et$ (ala MABIA rredh$# n!a n$ em$rtim i n$ or!ani"ate# e 'ila i%hte kriuar n$ 7i'ili# n$ &itin =
roa&e t$ +ur!e&e- N$ &itin =?F# =?F# kriminel$t e liruar liruar n!a +ur!et e ki%hin kriuar or!ani"at$n kriminale t$ 1uatur *Rru!$t3:amora,# e 'ila ki%hte 0lluar ti %h(r/t$"o metet dhe metodat e &eprime&e kriminale %i Ma0aZona t$ intere%it t$ k$%a or!ani"ate kriminale i%hin# pro%titu'ioni# pla)kitet# kontra+anda me narkotik$# di%a &eprime kriminale n$ ekonomi 8indu%tria e kon%er&imit# nd$rtimtari%$ et-9 dhe reketit- Ko or!ani"at$ ka n$ p$r+$re rreth FFF an$tar$-N!a tratimi i literatur$% kriminolo!ike kriminolo!ike &$rem$ %e edhe n$ di%a %htete t$ A"i%$ kan$ &epruar dhe ende po &epron$ di%a or!ani"ata kriminale %i +art$%e t$ kriminalitetit t$ or!ani"uar- Or!ani"ata kriminale e tipit ma0o" *Triadat, Kine"e# apo %i 1uhen ndr/%he 4la'k 7o'ite% 8Shoqatat e ea9# K$to an$ or!ani"ata t$ (%hehta# t$ 'ilat &eprimet e &eta kriminale i %htrin$ n$p$r tre!et e 4anko!ut dhe 6on! Kon!ut# n$ m$n/r$ 1$ m$ &on$# me kapitalin e 0tuar n!a &eprimet kriminale# kan$ hapur *OH37hor, kompani# n$ +a"at e t/re n$ Roterdam dhe Lond$r# Lond$r# me 1$llim 1$ pun$t e t/re ile!ale# t$ ken$ m+ule%$- 7im+oli i or!ani"at$% $%ht$ trek$nd$%hi# 1$ n$ &ete p$rm+an tri komponent$ kr/e%ore# tok$n# 1iellin dhe neriun- K$to an$ tri %ht/llat kr/e%ore t$ ko"mo%it# %ipa% mitolo!i%$ kine"e- Karakteri%tik$ e Triada&e Triada&e $%ht$ %e ato 1$ n!a themelimi kan$ pa% elemente t$ +anditi"mit dhe n!u%ht$ t$ lidhura me t$ a%htu1uaturat *Bamile,*Bamile,- *Triadat, *Triadat, n$ p$r+$re t$ %a kan$ di%a %indikata# t$ 'ilat u%htron$ ndikim t$ madh n$ %hum$ tran%ak%ione 0nan'iare# +i;ho"# tra0k ile!al t$ narkotik$&e# pro%titu'ion# lare para%h dhe &eprime tera- 7ipa% di%a %h$nime&e# %ot *Triada, *Triada, $%ht$ e p$r+$r$ pre a($r%i%ht F %ho1ata&e kriminale# me m$ %hum$ %e =FF-FFF an$tar$- Kat$r %ho1atat kriminale m$ t$ m$dha t$ *Triad$%, *Triad$%, an$. 7un ee ee On# me n$ an$tar$%i pre F-FFF F-FFF an$tar$%h o 7in! 7in! o me 3:han :hu 8*ossi 9# 9# @?36enn! :hu 8 Mjeshtri për +eremo#i 9# 9# @=3Ek%perti p$r Kun! Bu# @< 4art$%i i Poro%i&e# det/r$ e t$ 'ilit $%ht$ m+ata e kontakte&eGitha%htu# %i or!ani"at$ tet$r e tipit ma0o"# e 'ila ka &epruar n$ Japoni dhe e 'ila ka m+ledh$ p$rreth &ete# t$ !ith$ an$tar$t e %ho1ata&e kriminale %i +art$%e e kriminalitetit t$ or!ani"uar n$ Japoni# $%ht$ or!ani"ata me emrin *Jaku"a,- Billet e (ormimit t$ k$%a or!ani"ate# daton$ 1$ n!a %hekulli DII# kur %i pa%o e p$r(undimit t$ lu(ta&e n$ n$ pe%$ t$ madhe t$ Japoni%$ dhe kriimit t$ pa1e%# an$ lar!uar n$ num$r i u%htar$&e pro(e%ional pre%tar$ t$ (orma'ione&e t$ ndr/%hme t$ 1uatur %amouraiNjë numër i këtyre samouraive të larguar, edhe në paqe vazhduan që të sigurojnë ekzistencën dhe përfitimet materiale me anë të veprimtarive kriminale. Organizimi i mbrenshëm i “akuzës! është i ngjashëm me atë të mafisë siciliane, që e
karakterizon lojaliteti, subordinimi i punëve, ligji i heshtjes etj. "elia e “akuzës! gjendet në #okio. "humë familjarë e përbëjnë sindikatën e “akuzës! më një numër prej $%.%%% anëtarësh të shoqatës kriminale “&oryokudan! dhe ''.%%% bashkëpunëtorësh të jashtëm të cilët i koordinojnë veprimtaritë kriminale të organizatave të njohura të mafisë aponeze si( janë) “*odaime +amaguchi*umi! me afërsisht -'.%%% anëtarë “/nagava 0ai! me afërsisht 12%% anëtarë “"umioshi 0ai! me afërsisht 3%%% anëtarë si dhe organizata tjera kriminale. 4eprimtaritë kriminale të “&oykadanit! tradicionalisht janë të drejtuara në tregtinë me njerëz, prostitucion, falsifikime, grabitje, larje parash të ndyta, kontrabandë me armë, me narkotikë, kriminalitet kompjuterik etj. 0jo organizatë nën ndikimin e ligjit “anti baykodan! të vitit 566-, ka ndërruar format e veprimit të saj, duke formuar kompani, me anë të të cilave, kanë hapur rrugë për depërtim nëpër sisteme ekonomike e financiare të shteteve fqinje por edhe në vetë aponinë, duke blerë kompani të bankrotuara, ndikim në bursa, mashtrime të ndryshme në lidhje me fatkeqësitë e komunikacionit etj.7uke trajtuar literaturën shkencore kriminologjike dhe kriminalistike, vërejmë se me zhvillimin e teknologjisë informatike kompjuterike, organizatat kriminale me të madhe shfrytëzojnë kompjuterët si mjet për planifikimin dhe kontrollin e aktiviteteve të tyre kriminale.Nëpërmjet sistemeve kompjuterike, organizatat kriminale kryejnë punët rreth transferove të “parave të pista!, që më pastaj bartën nëpër llogari të bankave të ndryshme ndërkombëtare dhe në këtë mënyrë bëjnë “pastrimin e parave të pista!. 4eprat e spiunazhit ekonomik, sabotazhit, terrorizmit etj. 8oashtu kompjuterët i9u lehtësojnë punën grupeve të organizuara kriminale, që me sukses t9i drejtojnë dhe koordinojnë planet e tyre kriminale, me një efikasitet dhe precizitet të madh. Nga sa u tha më lartë, mund të konstatojmë se kriminaliteti i organizuar përfshinë veprimet e organizuara kriminale me qëllim të përvetësimit të pasurisë në mënyrë të paligjshme. 8o në të njëjtën përmbajtje, mund të kuptohen edhe ato forma të kriminalitetit të organizuar, kur organizata kriminale ka pasur sukses të krijoj lidhje të caktuara me shtetin dhe organet e saj. 0:/;/N<=/"#/0 / 0:/;/N<=/#>#/# 0O;8?#>:/0#:<#/;/
7i p$r %hum$ (orma t$ tera t$ kriminalitetit# a%htu edhe p$r kriminalitetin komputerik# r$nd$%i t$ &e)ant$ p$r "+ulimin# parandalimin dhe lu(timin e ti# ka edhe %hken'a e kriminali%tik$%- Ko %hken'$# duke p$rdorur metet dhe metodat e %aa# ndihmon n$ "+ulimin# %)arimin dhe lu(timin e &epra&e penale n!a (u%ha e kriminalitetit komputerik- Bunk%ioni i komputerit n!a a%pekti kriminali%tik# mund t$ mani(e%tohet n$ kat$r (orma themelore. a9- Komputeri %i met i kr/ere% %$ &epr$% penale# ku kr/e%i e p$rdor komputerin p$r t$ kr/er &epr$n e 'aktuar penale# m$ %$ %hpe%hti ma%htrimin# &edhen# %hp$rdorimin#(al%i0kimin# et +9- Komputeri %i o+ekt i atakimit# me )2ra%t komputer$t dhe in(orma'ionet e &endo%ura n$ te# an$ 1$llim i atakimit kriminal# )o(t$ kur komputeri $%ht$ o+ekt i d$mtimit# )rre!ullimit o%e i a%!$%imit o%e d$%hirohet 1$ n$ m$n/r$ t$ paautori"uar n!a moti&e t$ ndr/%hme t$ n;irren in(orma'ionet t$ 'ilat an$ t$ &endo%ura n$ te
'9- Komputeri %i met p$r or!ani"im# plani0kim# udh$he1e dhe reali"im t$ &eprime&e kriminale. N$ k$t$ dretim# komputer$t !ithn$ e m$ %hum$ po %h(r/t$"ohen n$ (u%h$n e kriminalitetit t$ or!ani"uar# po%a)$ri%ht n$ (a"$n e pre!atit$% dhe t$ plani0kimit t$ &eprimtari%$ kriminale %i edhe n$ pro'e%in e kontrollit dhe t$ m+ik1/er$% %$ reali"imit t$ (undit# &e)an$ri%ht n$ reali"imin e e(ekte&e 0nan'iare d9- Komputeri %i met t$ 'ilin e %h(r/t$"on poli'ia n$ parandalimin# %)arimin dhe t$ pro&uarit e &epra&e penalePro+lematik$n e kr/ere% %$ &epra&e penale t$ kriminalitetit komputerik e ka hetuar edhe B4I ,*iroja Federale e -etimee/ dhe ka kon%tatuar %e ek"i%ton$ tri !rupe per%ona%h t$ 'il$t para)e%in kano%e ek%terne- 7ipa% t/re# !rupi i par$ dhe m$ i madhi# p$r+$het n!a per%onat t$ 'il$t nd$rh/n$ n$ komputer$# &et$m 1$ t$ +ind$n %e a $%ht$ e mundur ko# pa pa%ur ndon$ 1$llim p$r t$ &edhur apo %hkat$rruar ndon$ t$ dh$n$- Grupi e d/t$ i k$t/re per%ona&e 1$ nd$rh/n$ n$ %i%temet komputerike# me 1$llim p$r t$ %hkat$rruar# de"or!ani"uar# nd$rruar apo pen!uar pun$n e komputerit- Nd$rh/ret k$t/re per%ona&e an$ 1$llimk$1ia- uter$&eGrupi i tret$# an$ per%onat 1$ nd$rh/n$ n$ komputer$ me 1$llim t$ kriimit t$ p$r0timit material- N$ k$t$ !rup# an$ per%onat pro(e%ioni%t t$ 'il$t %h(r/t$"on$ dien e t/re p$r t$ %hkaktuar hum+en e kontrollit n$ pun$n e komputer$&e- Kriminaliteti komputerik p$rm+an di%a karakteri%tika kriminali%tike# 1$ dallon$ n!a (ormat tera t$ kriminalitetit*N$ nd$r karakteri%tikat kriminali%tike $%ht$ %e kr/e%it e &epra&e penale t$ kriminalitetit komputerik# nuk mund t$ kraha%ohen me kr/e%it e (orma&e kla%ike t$ kriminalitetit# p$r %hkak t$ %pe'i0ka&e t$ ndr/%hme t$ 'ilat i &e)on$ n$ kr/eren e k$t/re krime&e- Per%onat 1$ kr/en$ &epra penale t$ kriminalitetit komputerik# po%edon$ (ond p$rkat$% t$ nohuri&e dhe %hkatht$%i n!a (u%ha e teknik$% komputerike dhe in(ormatik$% kriminali%tike- K$tu +$het (al$ kr/e%i%ht p$r per%onat 1$ +$n$ pe%$ n$ inteli!en'$n teknike# &eprimtaria kriminale e t$ 'il$&e nuk $%ht$ e leht$ t$ "+ulohet dhe t$ pro&ohet- P$r "+ulimin e %uk%e%%h$m dhe %i!urimin e pro&a&e t$ 'aktuara# p$r&e) p$r'aktimit t$ no'ionit t$ kriminalitetit komputerik dhe t$ p$rpunimit t$ karakteri%tika&e t$ tia themelore# r$nd$%i t$ &e)ant$ ka k$rkimi i (orma&e t$ para1ite% %$ ti dhe konkreti"imi i t/re n$ &epra t$ 'aktuara penaleZ+ulimi dhe t$ pro&uarit e kriminalitetit komputerik $%ht$ det/r$ e &$%htir$ dhe teet e nd$rlikuarNd$rh/ret e pa autori"uara n$ %i%temet komputerike mund t$ kr/hen pa l$n$ !urm$ indi&iduale n!a ana e kr/e%it dhe %e &eprimi mund t$ et$ kr/er n$ n$ &end# nd$r%a pa%oa t$ et$ %hkaktuar n$ n$ &end tet$r n$ n$ lar!$%i teet t$ madhe- P$r kr/eren e &eprime&e kriminale# %h(r/t$"ohen metoda pro(e%ionale e %uptile teknike# t$ 'ilat &$%htir$ "+ulohen n!a 1$ nuk e pen!on$ pun$n e r$ndomt$ t$ %i%teme&e# e %hpe%h
mund t$ pro&ohen &et$m n$%e "+ulohet n$ )a%tin e kr/ere%- Pro(- D- Lati0# ka tratuar %hka1et 1$ para)e%in &$%htir$%i n$ "+ulimin e krimit komputerik# ai kon%taton %e# ato re"ulton$ n$ di%a (aktor$- *7$ pari# teknolo!ia e %o0%tikuar# kapa'iteti %hum$ i madh p$r ruate t$ t$ dh$na&e# %i dhe %hpet$%ia e (unk%ionimit t$ komputer$&e# !itha k$to# krion$ a%o mund$%i 1$ krimet komputerike %hum$ &$%htir$ t$ "+ulohenP$r dallim n!a lloet tradi'ionale t$ krimit# &iktimat %hpe%h no(tohen n!a "/rtar$t p$r "+atimin e li!it %e kan$ 1en$ o+ekt i krimit komputerik pa%i t$ et$ kr/er &epra- 7$ d/ti# hetue%it dhe poli'ia nuk po%edon$ a(t$%i t$ ma(tue%hme dhe pro(e%ionale p$r tu marr$ me pro+lemet n$ am+ientin teet komplek% t$ pro'e%imit t$ t$ dh$na&e7$ treti# %hum$ pre &iktima&e nuk kan$ plane p$r ra%te t$ papara%hikuara p$r tu +alla(a1uar me krime komputerike pa%i 1$ t$ en$ "+uluar ato6etimi dhe "+ulimi i kriminalitetit komputerik A%n$ in%talim komputerik nuk $%ht$ a+%oluti%ht re"i%tent nda &eprime&e kriminale# ko n!a %hkaku %e nuk ek"i%ton ndon$ m+rote a+%olute- Pranda# numri i ra%te&e t$ re!i%truara dhe t$ pu+likuara# para)e%in arhi&$ t$ &$rtet$ p$r n$ kronik$ kriminale edhe p%e "+ulohet n$ pe%$ e &o!$l e k$t/re &epra&e- Ao 1$ e &$%htir$%on t$r$ pro+lemin# $%ht$ %e kr/e%it e k$ti llo kriminaliteti an$ t$ *armato%ur, mir$# o &et$m 1$ kan$ intelekt t$ lart$# por n$koh$%i%ht an$ t$ p$rkrahur edhe me ndihm$n e teknolo!i%$ %$ lart$# 1$ k$t$ pro+lematik$ edhe m$ tep$r e multiplikon- 7hum$ (orma t$ kriminalitetit kla%ik# $%ht$ &$%htir$ t$ "+ulohen# hetohen# pro&ohen dhe m$ n$ (und kr/e%it e t/re t$ d$nohen# teknolo!ia in(ormatike k$t$ e +$n$ edhe m$ t$ &$%htir$ dhe m$ komplek%e- Mund$%ia e madhe e kr/ere% %$ &epra&e t$ kriminalitetit komputerik %i dhe kon%tatimi pe%imi%t %e k$to &epra penale %hpe%hher$ $%ht$ &$%htir$ t$ "+ulohen# p$r autorin 7-Petro&i' &len kon%tatimi %e *ek"i%ton$ di%a m$n/ra t$ 'ilat k$t$ &eprim e mund$%on$ dhe e leht$%on$,- N$ n!a k$to mund$%i $%ht$ +urimi i in(orm'ionit# i 'ili deri te noha p$r ek"i%timin e &epr$% %$ kriminalitetit komputerik# mund t$ arrihet n$ di%a m$n/ra por nd$r to# m$ t$ %hpe%htat an$. para1itet n!a ana e pun$tor$&e# para1itet anonime dhe ato me p%eudonime# m+ik1/ra dhe kontrolli- Pun$tor$t an$ m$ %$ %hpe%hti +urim i in(ormata&e m+i ke1p$rdorimin e komputer$&e# n!a %e !end$n n$ &endin e n!are% 8pun$%9 dhe %e kan$ &rotim t$ detali"uar m+i at$ %e )ka ndodh$ n$ am+ientin p$rreth t/re- Poa%htu# %i +urim i in(orma'ionit m+i ke1p$rdorimet komputerike# an$ edhe para1itet anonime dhe ato me p%eudonime# t$ 'ilat nuk duhet marr$ %i t$ pranue%hme# por edhe nuk duhet hedhur leht$# deri %a t$ mo% &eri0kohet &$rtet$%ia e t/re- Edhe pro'edurat e m+ik$1/r$% dhe t$ kontrollit para1e%in m$n/r$n m$ t$ mir$ t$ "+ulimit dhe ndalimit t$ )do (orme t$ &eprime&e ile!ale# por &et$m n$%e an$ t$ menduara mir$# t$ plota dhe permanente- 0"0 6 7i) $%ht$ e nohur# me indi'e 8+a"a t$ d/%himit9 n$nkuptohen (aktet t$ 'ilat udh$"on$
p$r ek"i%timin e mund%h$m t$ &epr$% penale dhe lidhm$rin$ e a($rt apo t$ lar!$t t$ k$%a &epre dhe t$ n$ per%oni- N$ +a"$ t$ k$t/re (akte&e mund t$ n;err$t konklu"$ me n$ %i!uri m$ t$ madhe apo m$ t$ &o!$l# %e &epra penale ek"i%ton o%e $%ht$ kr/er# %e n$ per%on i 'aktuar $%ht$ kr/e% apo +a%hk$pun$tor dhe %e ek"i%ton$ edhe (akte tera t$ r$nd$%i%hme p$r )$%hten- Ek"i%ton n$ num$r i indi'e&e themelore# n$ t$ 'ilat me 1$llim t$ "+ulimit t$ %hpet$ dhe parandalimit t$ &epra&e t$ kriminalitetit komputerik# $%ht$ e ne&o%hme t2u ku%htohet &$mende e &e)ant$- Noha e t/re k$rkon nohuri t$ &o!la teknike o%e tranim adekuat- Mund$%ia e &enerimit t$ her%h$m n!a udh$he1$%i i nd$rmarre% mund t$ lua rrol t$ r$nd$%i%h$m n$ "+ulimin dhe parandalimin e numrit t$ madh t$ &eprime&e ile!ale-5i%a n!a %imptomat e p$r!ith%hme 1$ m$ %$ %humti +ien n$ %/ an$. Ar%/etimet e d/%himta 8o lo!ike9 p$r pun$t e kr/era P$r%hkrimi i t$ dh$na&e dhe kopimi i t/re pa ar%/e Nd$rrimi# modi0kimi# (%hira o%e a%!$%imi i t$ dh$na&e7h(r/t$"imi i dokumente&e k/)e pa n$n%hkrimin p$rkat$% o%e me n$n%hkrimin t$ (al%i0kuar Para1ita e t$ dh$na&e t$ rre%hme 8(al%e9 5i%a pun$tor$ %hpe%h# pa ar%/e punon$ a%ht$ orarit o%e &in$ e %hkon$ t$ par$t n$ pun$ Lar!imi i pun$tor$&e n!a %hok$t e pun$% dhe t$rhe1a e t/re n$ &etmi# mund t$ et$ n$ n!a %imptomat e mende% %$ pa%t$r Nd$rrimet e papritura n$ m$n/r$n e ete%$% t$ di%a indi&id$&e#n$ m$n/r$ t$ duk%hme dalloh$n n!a %hok$t Nohurit$ pro(e%ionale t$ ne&o%hme p$r kr/eren e &epr$% M$n/ra e kr/ere% D$retet kronike t$ %h(r/t$"ue%&e# klient$&e# %hit$%&e dhe t$ ter$&e 4io!ra0a kriminale dhe indi'e t$ tera- N$ momentin e para1ite% %$ d/%himit p$r ke1p$rdorimin e komputerit# men$her$ duhet )a%ur identi0kimit t$ pro+lemit# m$ k$t$ n$nkuptohet &$rtetimi i indi'e&e p$r at$ %e )ka ka ndodhur# para %$ !itha%h ao 1$ ka ndodhur a para1et &eprim in'idental apo ile!al N$%e ra%ti konkret ka t$ +$$ me &eprimin ile!al# anali"at e m$te%hme kr/hen me 1$llim t$ &$rtetimit t$ nat/r$% dhe &$llimit t$ &epr$% penale# ko do t$ thot$ %e a +eh$t (al$ p$r &eprim t$ kr/er &et$m n$ her$# apo n$ n!a m$ t$ %humtitA $%ht$ (ala p$r n$ apo m$ %hum$ kr/e% dhe %e a $%ht$ kr/er n!a +renda apo n!a a%ht$ P$r "!idhen e ra%tit konkret# an$ t$ mund%hme d/ )a%e. e para $%ht$ "!idha e ra%tit n$p$rmet pro'edur$% di%iplinore +renda or!ani"at$%# nd$rrimit t$ &endit t$ pun$%# lar!imit n!a puna et-# nd$r%a e d/ta# para1ita e ra%tit para or!ane&e kompetente- N$ momentin e para1ite% %$ d/%himit p$r ke1p$rdorimin e komputerit# men$her$ duhet )a%ur identi0kimit t$ pro+lemit# m$ k$t$ n$nkuptohet &$rtetimi i indi'e&e p$r at$ %e )ka ka ndodhur# para %$ !itha%h ao 1$ ka ndodhur a para1et &eprim in'idental apo ile!al N$%e ra%ti konkret ka t$ +$$ me &eprimin ile!al# anali"at e m$te%hme kr/hen me 1$llim t$ &$rtetimit t$ nat/r$% dhe &$llimit t$ &epr$% penale# ko do t$ thot$ %e a +eh$t (al$ p$r &eprim t$ kr/er &et$m
n$ her$# apo n$ n!a m$ t$ %humtit A $%ht$ (ala p$r n$ apo m$ %hum$ kr/e% dhe %e a $%ht$ kr/er n!a +renda apo n!a a%ht$ P$r "!idhen e ra%tit konkret# an$ t$ mund%hme d/ )a%e. e para $%ht$ "!idha e ra%tit n$p$rmet pro'edur$% di%iplinore +renda or!ani"at$%# nd$rrimit t$ &endit t$ pun$%# lar!imit n!a puna et-# nd$r%a e d/ta# para1ita e ra%tit para or!ane&e kompetente-7trate!ia e lu(timit t$ kriminalitetit komputerik# p$r(%hin$ nd$rmarren e ma%a&e pre&enti&e dhe repre%i&e# t$ 'ilat p$r&e) (orma&e t$ &eta kla%ike# p$rm+an$ metoda %pe'i0ke# karakteri%tike p$r ndalimin dhe "+ulimin e &epra&e penale t$ kriminalitetit komputerik- Pa marr$ para%/%h %e pro+lematika ka t$ +$$ me "+ulimin e &epra&e penale t$ kriminalitetit komputerik# $%ht$ i r$nd$%i%h$m (akti %e n$ kuad$r t$ aplikimit t$ metoda&e p$rkat$%e t$ metodik$% kriminali%tike# pre&enti&a e kriminalitetit komputerik nuk duhet t$ ana%hkalohet- Ma%at pre&enti&e duhet nd$rmarr$ me 1$llim t$ lar!imit t$ t$ !itha ku%hte&e dhe %ituata&e t$ 'ilat mund t$ para)e%in +a"$ t$ p$r%htat%hme p$r kr/eren e &epra&e t$ kriminalitetit komputerik# %ep%e n$ kuad$r t$ aplikimit t$ ma%a&e pre&enti&e mund t$ &ihet deri t$ no(timi %e a $%ht$ kr/er n$ &ep$r e 'aktuar e kriminalitetit komputerik-P$r k$t$ ar%/e pre&en'ioni# duhet t$ aplikohet +renda t$r$%i&e ekonomike# do t$ thot$ n$ kuad$r t$ nd$rmarre&e# or!ane&e dhe per%ona&e ter$ uridik# t$ 'il$t %h(r/t$"on$ teknik$n komputerike# n$ kuad$r t$ &eprimtari&e ekonomike dhe o ekonomike- P$r k$t$ 1$llim# or!anet kompetente n$ kuad$r t$ k$t/re %u+ekte&e duhet t$ %ellin rre!ulla t$ 'aktuara me t$ 'ilat do t$ para%ho0n ma%at p$r m+rote t$ komputer$&e- Pro+lematika e "+ulimit dhe %)arimit t$ kriminalitetit komputerik# n$ t$ &$rtet$ e at/re (orma&e t$ kriminalitetit komputerik# t$ 'ilat p$rm+an$ ato &epra penale konkrete# )do dit$ e %a &en duke u &$%htir$%uar# me1$ p$r k$t$# n$ (a"$n 0lle%tare t$ teknik$% dhe teknolo!i%$ komputerike# n$ num$r i &o!$l i ner$"&e ka po%eduar nohuri dhe ek%perien'a t$ p$r%htat%hme# t$ 'ilat iu kan$ mund$%uar at/re 1$ komputeri t$ %h(r/t$"ohet p$r 1$llime kriminalePraktika e %otme# tre!on %e n$ num$r i &o!$l i (orma&e t$ kriminalitetit komputerik# nuk "+ulohen deri %a ndon$ri nuk +$n$ ndon$ !a+im !at$ manipulimit me komputer$# o%e kur &epr$n kriminale t$ kr/er me an$ t$ komputerit# nuk e "+ulon kontrolli i 'ili &epron n$ kuad$r t$ ndon$ a%o'ia'ioni# t$ 'il$t %h(r/t$"on$ komputer$t p$r kr/eren e &eprimtari&e t$ rre!ullta t$ pun$%-P$r "+ulimin e krimit komputerik medoemo% duhet pa%ur edhe kuad$r pro(e%ional n!a (u%ha e ki+ernetik$% dhe %e puna e t/re duhet et$ e or!ani"uar e plani0kuar dhe e dretuar n!a n$ 1end$r Ko nuk do t$ para1i%te &$%htir$%i# %ikur krimi n$ %i%temin komputerik# $%ht$ +$r$ +renda n$ or!ani"ate apo in%titu'ioni# por do t$ para)ite%hin &$%htir$%i kur krimi +eh$t n$ %i%teme dhe n!a %i%temet e lar!$ta komputerike-M$ n$ (und duhet kuptuar %e kriminaliteti komputerik %i (orm$ e re e &eprimtari%$ kriminale# po i %ell$ d$me t$ m$dha t$r$ +ot$%# %i n$ a%pektin ekonomik# u%htarak dhe at$ %trate!ik- Pranda# duhet
or!ani"uar p$r %i!urimin e mete&e n$ dretim t$ %pe'iali"imit dhe pro0li"imit t$ kuadrit adekuat dhe n$koh$%i%ht aplikimin e metoda&e adekuate# p$r parandalimin dhe lu(timin e k$%a (orme t$ kriminalitetitPoa%htu# $%ht$ e ne&o%hme or!ani"imi i n$ politike kriminale kom+$tare e nd$rkom+$tare n$ "+atimin e metoda&e dhe mete&e +a%hk$kohore kriminali%tike n$ "+ulimin e k$ti krimi Mund t$ kon%tatohet 1$ %)arimi dhe pro&imi i &epra&e penale t$ kriminalitetit komputerik# poa%htu kr/hen me aplikimin e metoda&e t$ p$r%htat%hme t$ metodik$% kriminali%tike# n$ kuad$r t$ t$ 'ila&e nd$rmerren &eprimet adekuate operati&o3taktike e teknike %i dhe ma%at e 'aktuara t$ &eprime&e hetimore- N$ ra%tet e &epra&e t$ kriminalitetit komputerik# metodat e p$rmendura aplikohen n$ kom+inim me nohurit$ dhe a(t$%it$ adekuate n!a (u%ha e teknik$% dhe teknolo!i%$ komputerike me pe%$marren e per%ona&e pro(e%ioni%t n$ "!idhen e ra%te&e konkreteFore#ika kompj%terike
T$ !itha ato teknolo!i t$ 'ilat %ellin re&olu'ion in(ormatik n$koh$%i%ht an$ edhe +art$%e t$ e&olu'ionit t$ (oren"ik$% komputerike# n$ tipi t$ &e1ant$ e 'ila ndihmon t$ d$%hmoi %e %i ner$"it me ndihm$n e komputer$&e mund t$ kr/en$ n$ &ep$r penale- N$ k$t$ dretim# (oren"ika komputerike o(ron t$ !itha mund$%it$ dhe a(t$%it$ e ne&o%hme p$r identi0kimin e in'identit# "+ulimin dhe m+ledhen e t$ !itha pro&a&e t$ domo%do%hme p$r nd$rtimin e n$ ra%ti kriminal# identi0kimin e in'identit# "+ulimin dhe m+ledhen e t$ !itha pro&a&e t$ domo%do%hme p$r nd$rtimin e n$ ra%ti kriminal- Boren"ika komputerike merret para %$ !itha%h me m+ledhen# identi0kimin# ruaten dhe dokumentimin e pro&a&e komputerike p$r ne&oat e !/kat$%# a!en'ione&e u%htarake# %h$r+ime&e in(ormati&e %i dhe %ektorit pri&at- Boren"ika komputerike p$r(%hin$ !itha%htu hetimet e ndon$ ke1p$rdorimi n$ +a"$ t$ pro&a&e di!itale- Per%onat p$r!e!$% 3 ek%pert$t e (oren"ik$% komputerike p$r kr/er$n e hetime&e# p$r&e1 a%pektit uridik $%ht$ e ne&o%hme t$ po%edon$ edhe nohuri teknike m+i %i%temet komputerike-P$r tu pro&uar )(ar$do &epre e ke1p$rdorimit komputerik domo%do duhet t$ en$ t$ prani%hme edhe pro&at di!itale- N$ ra%tet konkrete edhe p%e ek"i%ton$ edhe m$n/ra tera t$ t$ pro&uarit# pro&at e &etme !enden t$ ruatura n$ (orm$ di!itale-Diti =>>=# p$r (oren"ik$n komputerike $%ht$ &it i n$ r$nd$%ie t$ d/0%ht- E para# n$ at$ &it n$ 1/tetet Portland dhe Ore!on# $%ht$ m+atur takimi ek%pert$&e komputerik nd$rkom+$tar 8International A%%o'iation o( :omputer 7pe'iali%t%3 IA:79-N$ k$t$ takim $%ht$ kon%tatuar %e pro&at e m+ledhura komputerike an$ t$ +ara+arta dhe po a1 t$ &le(%hme %i edhe pro&at tera t$ m+ledhura n$ m$n/r$ t$ "akon%hme dhe %ipa% pro'edura&e tipike-E d/ta# pe%$marr$%it e !a%ht$ a!en%ione&e nd$rkom+$tare i%hin takuar n$ :arl%ton# Karolina Ju!ore# me
p$r(a1$%ue%it e a!en%ione&e (ederale amerikane p$r t$ di%kutuar p$r (oren"iken komputerike dhe p$r ne&o$n e %tandardi"imit t$ &eprime&e tek hetimet komputerike-N$ k$t$ periudh$ (ormohen n$ num$r i kon%ideru%hem i la+oratore&e t$ (oren"ik$% komputerike n$ t$ 'ilat an!a"hohen ek%pert$ t$ p$r!atitur p$r %0dat 1$ p$r(%hin$ k$t$ (u%h$5/ &ite m$ pa%# B4I ka 1en$ mikprit$%e e kon(eren'$% m+i pro&at komputerike3di!itale n$ t$ 'il$n ki%hin marr$ pe%$ m+i F p$r(a1%ue% t$ ne&oa e "h&illimit t$ (oren"ik$% komputerike dhe %hk$m+imit n$ kontinuitet t$ ek%perien'a&e# nohuri&e dhe t$ dh$na&e me% k$t/re a!en%ione&e-N$ k$t$ dretim pa% n$ kon(eren'e t$ m+atur n$ 6oland$# i%hte (ormuar n$ !rup i &e1ant ek%pert$%h 87'ienti0' orkin! Group on 5i!ital E&iden'e37G5E9 me 1$llim t$ "h&illimit dhe p$rparimit t$ m$te%h$m t$ rre!ulla&e# pro'edura&e# dhe parime&e t$ (oren"ik$% komputerike-N$ k$t$ periudh$ merren edhe &endimet e para !/1$%ore n$ 764A# t$ 'ilat do t$ ken$ r$nd$%i p$r tratimin e ardh%h$m t$ pro&a&e di!itale komputerike- N$ k$t$ dretim duhet p$rmendur ra%tin !/1$%or 7imon Propert/ Group &%- 7imon In' 87-5-Ind-
Boren"ika komputerike p$r(%hin$ m+ledhen# ruaten# anali"$n dhe pre"antimin e pro&a&e komputerike re%pekti&i%ht di!itale- N$ praktik$ %htrohet p/ta %e n$ 'ilat ra%te $%ht$ e ne&o%hme t$ %h(r/t$"ohet (oren"ika komputerike-Aplikimi i (oren"ik$% komputerike $%ht$ i ne&o%h$m n$ 'do %ituat$ kur $%ht$ e 1art$ %e n$ ndon$ komputer !enden pro&a t$ r$nd$%i%hme p$r ra%tin dhe tek ato pro&a nuk mund t$ arrihet ndr/%he pa p$rdorimin e teknika&e t$ (oren"ik$% komputerike t$ 'il$n e aplikon ek%perti n!a ko (u%h$-Boren"ika komputerike nuk ka p$r det/r$ &et$m t$ "+uloi t$ dh$nat e (%hehuara apo t$ (%hira- Mir$po a(t$%ia e ek%pertit t$ (oren"ik$% 1$ merr$t me k$t$ llo ek%perti"e p$r&e1 tera%h# duhet t$ p$r1$ndrohet edhe n$ &ler$%imin ni&elit dhe r$nd$%i%$ %$ k$t/re pro&a&e dhe n$ m$n/r$ pro(e%ionale t$ +$$ interpretimin e re"ultate&e tek t$ 'ilat ka arritur dhe 1$ ato ti m+ro n$ m$n/r$ t$ ar!umentuar'roat di(jitale
N$ kuad$r t$ &eprimtari%$ %$ (oren"ik$% komputerike %i dhe ek%pert$t t$ 'il$t e apikon$ at$ n$ praktik$ n$ kuptimin e "+ulimit dhe ruate% %$ pro&a&e# medoemo% n$ k$t$ dretim duhet kuptuar edhe termin pro&$ di!itale.N$ k$t$ dretim# pro&$ di!itale kuptohet in(orma'ioni i 'ili $%ht$ i deponuar o%e i +artur n$ (orm$ di!itale i 'ili mund t$ %h(r/t$"ohet edhe n$ pro'e%in !/1$%or-Borma di!itale %ipa% nat/r$% %$ %a n$nkupton at$ %e k$tu +$het (al$ p$r ndon$ pai%e elektronike apo ma!netike dhe at/ mund t$ enë t$ deponuara dh$nat n$ memore# hard di%k# Qa%h kartela etTRAJTIMI JURI5IKO3PENAL I KRIMINALITETIT KOMPJUTERIK *Karakteri %pe'i0k i kriminalitetit komputerik# rre"ik%hm$ria e ti e madhe %ho1$rore %i dhe rrita e p$rher%hme e ke1p$rdorimit t$ komputer$&e k$rkon$ 1$ ko pro+lematik$ t$ rre!ullohet me di%po"ita t$ 'aktuara li!ore- Me k$t$ duhet kuptuar para %$ !itha%h ne&o$n e inkriminime&e t$ rea n$ kodet penale t$ 'ilat do t$ %ank%iononin n$ m$n/r$ adekuate k$t$ &eprimtari kriminale, Poa%htu# nd$rh/ret e paautori"uara n$ %i%temet e huaa komputerike# kan$ %ht/r$ %hum$ %htete t$ "h&illuara 1$ t$ +$n$ re(orma n$ %i%temet e t/re li!ore# t$ %ellin li!e t$ rea apo ti re&idon$ ato ek"i%tue%e me 1$llim t$ p$r'aktimit t$ +a"$% uridike p$r inkriminimin e k$%a &epre penale- E !ith$ ko# ka p$r 1$llim primar$ m+roten e +a"$% %$ t$ dh$na&e t$ ruatura n$ %i%temet komputerike-P$r pen!imin e kriminalitetit komputerik# %hum$ %htete po +$n$ p$rpeke p$r t$ !etur mete# metoda dhe ma%a %a m$ e0ka%e n$ k$t$ dretim- N$ rend t$ par$# +eh$n p$rpeke p$r rre!ullimin uridiko3penal# e &e)ma% p$r inkriminimin e di%a &eprime&e t$ ke1p$rdorimit t$ komputerit %i krime3&epra penale, Me "h&illimin e mete&e t$ komunikimit# rrete&e t$ %i%teme&e komputerike dhe para1ite% %$ mund$%i&e 1$ n!a &itet e tet$dheta# k$to mete in(ormatike t$ hap$n nda re!ione&e t$ ndr/%hme dhe t$ k/)$n n$ %i%teme in(ormatike n!a &endet m$ t$ lar!$ta# n$koh$%i%ht n!a ao koh$ ka 0lluar edhe k/)a n$ m$n/r$ t$ pa autori"uar n$ k$to %i%teme in(ormatike- K$to &eprime t$ paautori"uara kan$ para1itur ne&o$n e ndalimit dhe %ank%ionimit t$ k$t/re &eprime&e# i 'ili $%ht$ paraku%ht themelor p$r pre&enti&$ e0ka%e !ati i t$ !itha lloe&e t$ kriminalitetit komputerik- 7ipa% mendimit t$ autorit B- 4a'i' *k$to ma%a an$ t$ ne&o%hme dhe %e &et$m ato apin n$ p$r!i!e adekuate n$ %ellet e indi&idit t$ 'ilat %ho1$ria nuk mund t2i tolero- M+rota uridike n!a nd$rh/ra e pa autori"uar n$ %i%temet komputerike nuk ka mundur t$ %i!urohet me rre!ullat nd$%hkue%e tradi'ionale p$r ar%/e t$ nat/r$% %$ &et$ nd$rh/re%# e 'ila nuk ka karakter 0"ik dhe %e koha kur ka ndodhur ai in'ident# $%ht$ &$%htir$ t$ &$rtetohet dhe t$ d$%hmohet-Autori U- 7ie+er# ka kon%tatuar %e *%i p$r!i!e nda numrit !ithn$ e m$ t$ madh t$ nd$rh/re&e t$ pa autori"uara n$ %i%temet komputerike hakin!ut#
%hum$ %htete kan$ apro&uar li!e t$ rea# me t$ 'ilat inkriminohet nd$rh/ra e pa li!%hme n$ %i%temet e huaa komputerike-Me apro&imin e li!e&e 1$ kan$ t$ +$n$ me inkriminimin e &epr$% p$r nd$rh/re t$ pali!%hme n$ %i%temet komputerike# nd$rmet li!&$n$%&e ka pa%ur edhe di(eren'a n$ lidhe me momentin %e kur ko nd$rh/re 0llon t$ tratohet %i &ep$r penale- K$to norma nd$%hkue%e t$ 'ilat kan$ t$ +$n$ me nd$rh/ren e pa autori"uar n$ p$rpunimin e t$ dh$na&e o%e %i%teme&e in(ormatike# an$ apro&uar n$ %humi'$n e %htete&e t$ E&rop$% %i n$ Au%tri# Kanad$# 5animark$# Germani# Binland$# Z&i'$rr# Bran'$# 4ritani t$ Madhe# Nor&e!i# 7uedi- dhe n$ ato %htete# t$ 'ilat &epr$n e nd$rh/re% %$ pali!%hme n$ %i%temet komputerike# e traton$ n!a &et momenti i nd$rh/re% %$ par$ t$ pa autori"uar n$ %i%temet komputerike %i. Au%tralia# 5animarka# An!lia# Gre1ia# dhe %humi'a e %htete&e n$ 764A# apo ato %htete 1$ %ank%ionon$ &et$m nd$rh/ren me ra%tin e k/1e% n$ +a"$n e t$ dh$na&e t$ 'ilat kan$ 1en$ t$ m+rotura me ma%at %i!urue%e - 8Germania# 6olanda# Nor&e!ia9# --o%e kur kr/e%i ka 1$llime t$ %hkakto d$me 8Kanada# Bran'a# I"raeli# Zelanda e Re# 7kotlanda9# apo kur $%ht$ %hkaktuar edhe d$mi m$ i &o!$l dhe kur $%ht$ %hkaktuar n!a per%onat 1$ an$ t$ pun$%uar n$ %h$r+ime pu+like87pana9. 9re(%llimi j%ridiko:pe#al i krimi#alitetit kompj%terik #ë disa shtete të ropës
M+rota uridike n!a nd$rh/ret e paautori"uara n$ %i%temet komputerike nuk ka mundur t$ %i!urohet me normat li!ore penale tradi'ionale# ko ka ndodhur p$r %hkak t$ nat/r$% %$ &et nd$rh/re% e 'ila nuk ka karakter 0"ik %i dhe koh$% kur ka ardhur deri te ao %hkele# e 'ila $%ht$ e &$%htir$ t$ p$r'aktohet dhe t$ pro&ohet- *7i p$r!i!e nda ra%te&e t$ nd$rh/re&e t$ %hpe%hta dhe t$ paautori"uara *hakin!ut,# 4a%hk$%ia E&ropiane dhe %hum$ %htete an$tare t$ %a# kan$ apro&uar li!e t$ rea me t$ 'ilat kan$ inkriminuar nd$rh/ret e pa autori"uara n$ %i%temet e huaa komputerike,-An$tar$t e K$%hillit t$ E&rop$% duke 1en$ t$ &et$di%h$m p$r rre"ikun 1$ rretet komputerike dhe in(ormatat elektronike mund$ t$ ke1p$rdor$n dhe %h(r/t$"ohen p$r kr/eren e &epra&e penale# e me 1$llim t$ kriimit t$ n$ politike t$ p$r+a%hk$t nd$%hkimore p$r m+roten e %ho1$ri%$ n!a kriminaliteti komputerik# K$%hilli i E&rop$% e miratoi Kon&ent$n p$r krimin komputerik n$ 4udape%t m$<-==--
ma%htrimet e lidhura me komputer$t# &eprat penale t$ lidhura me porno!ra0n$ e ($mi$&e# &eprat penale t$ lidhura me dhunimin e t$ dret$% %$ autorit dhe t$ t$ dreta&e t$ tera t$ lidhura me t$- &eprat penale n$ lidhe me komputer$t %i) an$. (al%i0kimi i 'ili $%ht$ n$ lidhe me komputer$t# ma%htrimet n$ lidhe me komputer$t# '9 &eprat penale n$ lidhe me p$rm+aten %i) an$. &eprat penale lidhur me porno!ra0n$ e ($mi$&e# d9 &eprat penale n$ lidhe me t$ dretat e autorit dhe t$ n!a%hme -7hum$ autor$ an$ p$rpekur p$r t$ +$r$ anali"a m+i re(ormat e kr/era n$ kodet dhe li!et penale %i dhe p$r kraha%imin e li!e&e penale n$ di%a %htete t$ E&rop$%# 1$ kan$ t$ +$n$ me rre!ullimin uridiko3penal t$ pro+leme&e n!a (u%ha e kriminalitetit komputerik# &e)an$ri%ht an$ +$r$ p$rpeke p$r t$ +$r$ n$ kompara'ion me% li!e&e penale t$ 4ritani%$ %$ Madhe# %i %htet i %$ dret$% "akonore# n$ t$ 'ilin p$r kriminalitetin komputerik# ek"i%ton n$ p$r&o$ e madhe%i dhe li!e&e penale t$ d/ %htete&e %i Au%tri%$ dhe Germani%$ t$ 'ilat n$ pik$pame uridike# an$ t$ n!a%hme me t$ dret$n kontinentale- N!a k/ a%pekt an$ +$r$ p$rpeke p$r tu anali"uar dhe kraha%uar di%a li!e penale t$ di%a %htete&e e&ropiane t$ %$ dret$% "akonore dhe at/re kontinentale lidhur me inkriminimet e &epra&e penale n!a (u%ha e kriminalitetit komputerik -i(jet 'e#ale të *rita#isë së Madhe. N$ 4ritanin$ e Madhe kr/e%it e &epra&e penale t$ kr/era n$ komputer o%e me ndihm$n e ti# deri n$ &itin =>>F# an$ !/kuar %ipa% norma&e li!ore n$ (u1i %i) an$. Li!i m+i &edhet 8 he8t 7+t 9 i &itit =>S?# o%e li!i m+i (al%i0kimin 8 For(er< a#d o%#ter8eiti#( 7+t 9 i &itit =>?=N!a &iti =>?@# $%ht$ n$ (u1i edhe li!i m+i m+roten e t$ dh$na&e ,"ata 'rote+tio# 7+t/ i 'ili p$r dallim n!a li!et e n!a%hme t$ %htete&e euro3 per$ndimore nuk p$rm+an %ank%ione me 1$llim t$ m+rote% %$ m$&et$%i%$-N!a &iti =>?@# $%ht$ n$ (u1i edhe li!i m+i m+roten e t$ dh$na&e ,"ata 'rote+tio# 7+t/ i 'ili p$r dallim n!a li!et e n!a%hme t$ %htete&e euro3per$ndimore nuk p$rm+an %ank%ione me 1$llim t$ m+rote% %$ m$&et$%i%$- N$ &itin =>>F# $%ht$ apro&uar edhe li!i m+i ke1p$rdorimin e komputer$&e ,omp%ter Mis%se 7+t/= me k$t$ li! an$ parapar$ edhe &eprat penale komputerike %pe'i0ke- Poa%htu# me k$t$ li! an$ parapar$ %hum$ inkriminime t$ 'ilat or!ani"atat re!ionale dhe ato nd$rkom+$tare %i OE:5 dhe K$%hilli E&rop$%# i2u kan$ rekomanduar %htete&e an$tare# 1$ ato inkriminime t$ &epra&e penale komputerike t2i inkorporon$ n$p$r li!et e t/re penale na'ionale-7pe'i0k$ e k$ti li!i $%ht$ %e n$ rend t$ par$ e kom+inon &epr$n penale t$ hakin!ut 8 >asjes së pa a%tori%ar #ë kompj%ter/ me (ormat m$ t$ r$nda t$ kuali0kimit# pa marr$ para%/%h %e a $%ht$ +$r$ nd$rh/re n$ %i%temin komputerik n!a lar!$%ia# apo +renda or!ani"at$% apo in%titu'ionit t$ kr/er n!a &et$ t$ pun$%uarit n$ te- N!a ao 1$ u p$rmend m$ lart$# mund t$ &$rehen d/ lloe t$ &epra&e penale# e para 1uhet &ep$r penale themelore e hakin!ut 8 *asi+ -a+ki#( ?@e#+e/= nd$r%a e d/ta *&ep$r e lar!$t e hakin!ut, ,Alterior -a+ki#( ?@e#+e/.Me k$t$ ndare li!&$n$%i ka da%hur 1$ t$ tre!ohet ni&eli i ndr/%h$m i
rre"ik%hm$ri%$ dhe n$koh$%i%ht edhe p$r!e!$%ia e kr/e%it e 'ila %hihet edhe n!a %ank%ionet e parapara p$r k$to &epra# ku p$r &epr$n e par$ para%hihet d$nimi me +ur! o m$ %hum$ !a%ht$ mua o%e me t$ holla# nd$r%a p$r t$ d/t$n deri n$ pe%$ &ite +ur!im o%e d$nim me t$ holla apo t$ d/a +a%hk$Depra e tret$ penale ka t$ +$$ me (ormat e ndr/%hme t$ manipulime&e me pro!ramet komputerike dhe t$ dh$nat me t$ 'ilat an$ t$ p$r(%hira ke1p$rdorimet m$ t$ r$nda komputerike-ë li(ji# mbi keqpërdorimet kompj%terike 6epra pe#ale themelore : qasja e paa%tori%ar #ë kompj%ter ,haki#(%/ thuhet . 1. 'erso#i është 8ajtorë për epër pe#ale k%ra. *ë# që kompj%teri të krasje #ë >8arëdo pro(rami ose të dhë#e e përmbajt%r #ë >8arëdo kompj%teri;b. Basja të +ilë# e pla#ifko# ta bëjë= është e pa a%tori%ar;+. Ka #joh%ri= që #ë kohë# k%r ka shkakt%ar kompj%teri #do#jë 8%#ksio#= ka të bëjë me atë;2. Cëllimi= që perso#i d%het ta ketë për kr
Autoritetet amerikane kan$ +$r$ t$ ditur %e n$ !rup i krimit ki+ernetik ka &edhur @ milion$ dollar$# duke %ulmuar n$ data+a"$ t$ llo!ari&e de+itore dhe duke t$rhe1ur para n!a mi$ra +ankomat$# n$ m$ %hum$ %e < &ende- Ak%ioni $%ht$ 'il$%uar %i n$ n!a &edhet m$ t$ m$dha +ankare n$ hi%tori- Dendet ku an$ &edhur parat$ n!a +ankomat$t p$r(%hin$ Bran'$n# Germanin$# 4ritanin$# Italin$# Japonin$# Paki%tanin# Rumanin$# Ru%in$# Ukrain$n dhe 7htetet e 4a%hkuara- Prokuror$t amerikan$ kan$ th$n$ %e &edha ka ndodhur n$ d/ (a"a. n$ dhetor dhe n$ %hkurtAutoritetet n$ 764A kan$ arre%tuar %htat$ per%ona t$ d/%huar %e an$ pe%$ e !rupit- Ata aku"ohen %e kan$ t$rhe1ur <-? milion$ dollar$ ke%h n$ m$ pak %e n$ dit$- . 'erso#i= 8ajtorë për epër pe#ale sipas dispoitae të këtij #e#i dë#ohet me dë#im të tërësishëm me b%r(= #ë kohë(jatje jo më sh%më se ! m%aj= ose me të holla apo me d
penale# %e ao e parapar$ n$ nenin = t$ k$ti li!i- N!a %e %i) u tha# per%oni ka kr/er &ep$r penale n!a neni = 8)a%e e pa autori"uar9# me 1$llim 1$ t$ kr/e &ep$r m$ t$ r$nd$ penale n$ &a"hdim 8ma%htrim# (al%i0kim# %piuna"h# et-9# p$r t$ 'ilat $%ht$ parapar$ d$nim 0k% o%e d$nim me +ur!im deri n$ o%e m$ %hum$ &ite- 7i &ep$r e m$ e r$nd$ penale# kon%iderohet ao e parapar$ me nenin Modi0kimi i pa autori"uar i p$rm+ate% %$ komputerit i 'ili para%heh. 1. 'erso#i është 8ajtorë për eprë# pe#ale#ëse #dërmerr #do#jë eprim= i +ili shkakto# #dërrimi# e paa%tori%ar të përmbajtjee= të +ilido kompj%ter; dhe#ëse #ë kohë# k%r e #dërmerr atë eprim= ka qëllim të +akt%ar dhe #joh%ri të +akt%ar;qëllim i
+akt%ar është= qëllimi për të shkakt%ar #dërrime #ë përmbajtje# e >8arëdo kompj%teri dhe me atë: e ështirëso# p%#ë# e +ilido kompj%teri; e pam%#dëso# dhe pe#(o#= >asje# #ë >8arëdo pro(rami= ose të dhë#ae të +ilat (je#de# #ë +ili#do kompj%terë; ?se ështirësohet p%#a e atij pro(rami ose bes%eshmëria e at
lart$# kuptohet %e (ala $%ht$ p$r &epr$n penale e 'ila m+ulon rrethin m$ t$ !er$# t$ ke1p$rdorime&e komputerike# %ep%e me k$t$ an$ p$r(%hir$ ato &eprime me da%he t$ kr/e%it# 1$llimi i t$ 'ila&e $%ht$ 1$ t$ &$%htir$%on$ o%e pamund$%on$ %h(r/t$"imin e t$ dh$na&e# pro!rame&e komputerike apo edhe t$ &et$ %i%temit komputerik- Me k$t$ &eprim# an$ p$r(%hir$ deliktet m$ t$ r$nda komputerike# %i) an$. ma%htrimi komputerik dhe %a+ota"hi komputerik- 7ipa% t$ dh$na&e %tati%tikore# per%oni i par$ i !/kuar n$ &itin =>>@ n$ 1/tetin Pl/mouthu 84ritani e Madhe9 dhe i d$nuar me =? mua +ur!im# %ipa% li!it t$ lartp$rmendur ka 1en$ 6/ra n$ %i%temet komputerike Ku%hdo 1$ pa autori"im dhe me 1$llim 1$ t$ p$r0to$ n$ m$n/r$ t$ kund$rli!%hme do+i pa%urore p$r &ete apo per%onin tet$r apo 1$ t2i %hkakto$ d$m per%onit tet$r# ndr/%hon# pu+likon# %hl/en# a%!$%on apo %hkat$rron t$ dh$nat apo pro!ramet komputerike o%e n$ ndon$ m$n/r$ tet$r h/n n$ %i%temin komputerik t$ tetrit# d$nohet me !o+$ dhe me +ur!im deri n$ 89 tre &et- N$%e &epra penale n!a para!ra0 =- i k$ti neni re"ulton me do+i pa%urore 1$ tekalon %hum$n pre dhet$mi$ 8=F-FFF9 Euro o%e me d$m material 1$ tekalon %hum$n pre dhet$mi$ 8=F-FFF9 Euro# kr/e%i d$nohet me !o+$ dhe me +ur!im pre !a%ht$ 8S9 mua deri n$ pe%$ 89 &et-5i%po"itat materiale p$r &eprat penale n!a (u%ha e krimit komputerik an$ t$ p$r(%hira n$ KP dhe kan$ t$ +$n$ me. nenin =@@ 3 Rre"ikimi i %i!uri%$ nenin =@ 3 5hunimi i (%heht$%i%$ %$ letra&e o%e i d$r!e%a&e t$ tera nenin =@> 3 Ke1p$rdorimi i t$ dh$na&e per%onale nenin=@>3 3 Pen!imi i h/re% n$ %i%tem in(ormatik pu+lik nenin = 3 5hunimi i t$ dret$% %$ autorit dhe i t$ dreta&e t$ tera t$ lidhura me t$ nenin =3 3 5hunimi i t$ dret$% %$ di%tri+utorit t$ %inalit %atelitor t$ m+rotur n$ m$n/r$ t$ &e)ant$
nenin =3+ 3 Pirat$ria e n$ &epre audio&i"uale nenin =3' 3 Pirat$ria e (ono!ramit nenin => 3 Tre!imi i materialit porno!ra0k ndon$ ($mie nenin =>3 3 Prodhimi dhe %hp$rndara e porno!ra0%$ %$ ($mi$&e nenin <@3+ 3 P$r!atita dhe p$rdorimi i kartel$% %$ rre%hme p$r pa!e%$ nenin <>3 3 Bal%i0kimi komputerik nenin @3d 3 7hp$rndara e materialit ra'i%t dhe k%eno(o+ n$p$rmet %i%temit komputerik nenin =>3+ Ma%htrimi i t$ miturit 1$ nuk ka m+u%hur =@ &et p$r t$ kr/er marr$dh$nie %ek%uale o%e ndon$ &eprimi tet$r %ek%ual me t$ nenin <= 3 5$mtimi o%e h/ra e pali!%hme n$ %i%tem komputerik nenin <=3 P$r!atita dhe (uta e &iru%$&e komputerik$ nenin <=3+ 3 Ma%htrimi komputerik nenin <= 3 P$r!atita# +lera o%e t$hua$%imi i mete&e p$r (al%i0kim KRIMINALITETI KOMPJUTERIK-5I7A BORMA 56E KARAKTERI7TIKA T6EMELORE TË KRIMINALITETIT KOMPJUTERIK Teknolo!ia komputerike ka dep$rtuar n$ )do pore t$ et$% %on$ %o'iale# politike dhe ekonomike- Dar$%ia n!a ko teknolo!i# $%ht$ e pap$r%hkrue%hme- 7ot# %ho1$ria +a%hk$kohore nuk do t$ mund t$ (unk%iononte pa k$t$ teknolo!i- Kriminaliteti komputerik $%ht$ prodhim i "h&illimit rapid dhe i pa nd$rprer$ i teknolo!i%$ komputerike- Ndikimi i teknolo!i%$ komputerike n$ !itha %(erat e et$% %i dhe lidha e komputer$&e me% &ete n$ rretet komputerike nd$rkom+$tare# k$%a (orme krimi i ka dh$n$ n$ atri+ut rre"ik%hm$rie m$ t$ madhe dhe nd$rkom+- m$ pre"ente- Tani# %humi'a e popullat$% me ndihm$n e komputerit mund ti kr/en$ pun$t n!a %ht$pit$ e t/re n$p$r +anka# nd$rmarre# %upermarkete dhe pun$t tera t$ p$rdit%hme-Ko madh$%hti moderne elektronike# %ido1o(t$ $%ht$ e do+$t 1$ t2i p$r+allo %ulmet kriminale dhe ke1p$rdorimet- Ko mund$%i mi%terio"e# p$r t$ m+ledhur# re!i%truar# ruatur dhe p$r t$ %hkarkuar t$ dh$na &olumino"e 0nan'iare# per%onale# mek$%ore dhe t$ dh$na t$ tera t$ )mue%hme e kon0den'iale# e +$n at$ %i o+ekt %hum$ atrakti& p$r kriminel$t-7hum$ autor$ kan$ tratuar (ormat e ndr/%hme t$ nd$rh/re&e t$ paautori"uara n$ %i%temet
komputerike# mendimet dhe kon%tatimet e t/re lidhur me k$t$ )$%hte !ati p$rputh$n edhe me kon%tatimin %e (ormat m$ %pe'i0ke t$ nd$rh/re% %$ pa autori"uar n$ %i%temet komputerike an$. 1. -aki#(%; 2. Krijimi dhe distrib%imi i ir%see; 3. 'irateria e so8erit; 4. Vjedhja e shërbimee kompj%terike. 1 -aki#(%: 6akin!u $%ht$ &ep$r penale e dretuar kund$r %i%teme&e
komputerike me 1$llim t$ %hkat$rrimit# modi0kimit dhe p$r!imit t$ %i%teme&e in(ormatike- K$t$ &ep$r e karakteri"on nd$rh/ra e p a autori"uar n$ %i%temet e huaa komputerike# e 'ila %hikuar n$ kuptimin kla%ik# don$ t$ thot$ nd$rh/re e dhun%hme n$ o+ektet e huaa- Det$ (ala hakin! n$ p$rkthim t$ lir$ do t$ thot$. *menda e neriut kund$r komputerit,- N$ praktik$ ek"i%ton$ d/ m$n/ra p$r reali"imin e k$%a &epre- E para# n$nkupton %i!urimin e in(orma'ione&e t$ ne&o%hme me metoda dhe teknika t$ ndr/%hme p$r nd$rh/re t$ %uk%e%%hme n$ %i%temet e huaa komputerike# %i n$ adre%a t$ Internetit# numra tele(onik# parametrat identi0kue%# poro%it$ e %hi(ruara# %i%teme operati&e# +a"a t$ t$ dh$na&e et-- In(ormatat paraprake kan$ t$ +$n$ me hulumtimin e po%t$% elektronike apo a%a kla%ike# !a"eta&e# p$r!imet# pre"antimet e rre%hme# et- Borma e d/t$ "h&illohet %ipa% prin'ipit *pro&o# !a+o# lar!oe !a+imin, me k$t$# %ulmue%i tenton nd$rh/ren n$ parametrat m+rot$%# p$r dep$rtim n$ %i%temin e 'aktuar in(ormati&- 4art$%it e k$ti &eprimi# an$ haker$t %i kate!ori e &e)ant$ e kriminel$&e komputerikKur %ulmue%i 8hakeri9 !endet n$ her$ n$ %i%temin komputerik# ai mund ti %h(r/t$"oi edhe di%a man!$%i# 1$ an$ pre"ente n$ at$ %i%tem komputerik# m$ 1$llim 1$ &etit ti krio %tatu% t$ pri&ile!uar# p$r 1a%e n$ t$ !itha +a"at e t$ dh$na&e t$ &endo%ura n$ at$ %i%tem- Ai mund ti kopo n$ komputerin e ti t$ !itha t$ dh$nat# mund t$ +$$ modi0kimin e t$ dh$na&e %i%tematike# 1$ p$r t$ ardhmen t$ i %i!uroi &et$% h/re t$ pa pen!uar dhe n$koh$%i%ht ti (%heh !urm$t e h/re% dhe 1$ndrimit n$ at$ %i%tem komputerik- N$%e komputeri i %ulmuar $%ht$ n$ rret$n lokale# hakeri mund t$ in%taloi %hi(r$n *pa%%Vord %niHer,# pro!ram k/ 1$ mund t$ m+ik$1/r$ rretin komunikati& dhe t$ nda$ poro%it$ e %hi(ruara t$ 'ilat +art$n n$p$rmet k$ti rreti, Karakteri%tikat themelore t$ hakin!ut an$ : Casja e paa%tori%ar;
Casja e dh%#shme= sepse është #ë p
ke1p$rdorimin# &edhen e %h$r+ime&e# %a+ota"hin# di%tri+uimin e &iru%e&e dhe manipulime tjera;-aki#(%# m%#d ta kr
Autori Roth+er! L- M-# kon%taton %e *nd$rh/ret e %uk%e%%hme n$ %i%temet komputerike# por t$ paleue%hme# an$ !ithn$ e m$ t$ %humta# o &et$m n$ p$rma%a kom+$tare por edhe n$ ato nd$rkom+$tare- Edhe p%e para1it$n &et$m =W t$ ra%te&e t$ nd$rh/re&e t$ haker$&e# B4I ka llo!aritur %e k/ num$r $%ht$ d/0%huar n!a &iti n$ &it- M$ %$ %humti ka pa%ur %ulme n$ rretet %i) $%ht$ Interneti# 7panneti t$ 'ilat i p$rka%in NA7A3% dhe Milneti3 rreti i Mini%tri%$ %$ M+rote% %$ 764A3&e-7ipa% n$ hulumtimi t$ +$r$ n!a In%tituti *:arne!ie Mellon 7o(tVare En!ineerin!, n!a 764A# %tati%tikat e t$ 'ilit i ka pu+likuar :ERTX:: n$ muain anar ??3#>>< in'idente t$ dretuara kund$r %i%teme&e komputerike# t$ 'ilat u an$ para1itur or!ane&e kompetente4a"uar n$ t$ dh$nat e raportit m+i %ulmet n$ %i%temet komputerike t$ Mini%tri%$ %$ M+rote% %$ 764A3&e# d$r!uar Kon!re%it AmerikanS# %hihet %e atakimet n$ %i%temet komputerike t$ Mini%tri%$ %$ M+rote%# para1e%in n$ k$r'$nim %erio"- Numri i %akt$ i k$t/re %ulme&e nuk $%ht$ leht$ t$ p$r'aktohet# p$r %hkak %e n$ num$r %hum$ i &o!$l "+ulohet o%e
para1itet- Por# t$ dh$nat e a!en'i%$ p$r %i%teme in(ormatike t$ m+rote% *5I7A, 85e(en%e In(ormation 7/%tem% A!en'/9# tre!on$ %e k$to %i%teme in(ormatike# t$ 'ilat (ormon$ n$ %truktur$ komplek%e in(ormatike# me <-= milion komputer$# =F-FFF rrete lokale# =FF rrete t$ m$dha# ># kan$ pa% <F-FFF %ulme# n!a t$ 'ilat SW kan$ 1en$ t$ %uk%e%%hme*-Shemb%ll Se sa është a8tësia e #jë hakeri= për të #dërh të dhë#ae tjera sekrete= kishte ardh%r edhe deri tek të dhë#at për raketë# 6'atriotD= që #ë atë kohë ishte arma më e re k%#dër raketore e armatës amerika#e. 'as arrestimit ai kishte pra#%ar edhe #dërh
termin &iru% komputerik# kuptohet pro!rami i 'ili kr/en di%a &eprime t$ 1$llim%hme dhe t$ pa dokumentuara# pa dien e %h(r/t$"ue%it dhe n$ d$m t$ ti- 7ipa% k$%a# karakteri%tik$ themelore e k$%a &epre# $%ht$ kriimi dhe di%tri+uimi i k$t/re pro!rame&e de%trukti&e# mund$%it$ e t$ 'ila&e an$ n;ita dhe +arta e (orma&e t$ ndr/%hme t$ d$mtime&e n$ %i%temet n$ t$ 'ilat !end$n ata &iru% Diru%i komputerik de0nohet %i pro!ram# i 'ili in(ekton pro!ramet tera# duke i modi0kuar ato me kopen e &et$- Ai k/)et n$ %i%temin operati& dhe $%ht$ n$ !ende t$ *in(ektoi, %hpet$ dhe n$ m$n/r$ komplete t$ !itha pro!ramet e &eta# duke i %hkaktuar nd$rprere t$ plot$ !ith$ %i%temit duke e *%ho%hitur, me p$rm+aten e &et$- Diru%i l$&i"$ kur pro!rami i in(ektuar $%ht$ n$ (a"$n e e!"eku'ionit# o%e akti&i"ohet me ndon$ mekani"$m kohor# 8%i p$r %hem+ull data e 'aktuar9# o%e me ndon$ n!are 8p$r %hem+ull k/)a e %i%temit9- Ek"i%ton$ d/ (orma t$ kr/ere% %$ k$%a &epre. kriimi dhe di%tri+uimi i &iru%e&e- 5allimi kr/e%or nd$rmet k$t/re (orma&e $%ht$ %e kriimi i &iru%e&e $%ht$ &e)an$ri%ht &eprim i +$r$ me &et$die# deri%a p$r %hkak t$ %pe'i0tetit t$ p$rhape% %$ in(ek%ionit t$ &iru%e&e# di%tri+uimi mund t$ et$ &eprim me &et$die apo edhe pa te*-Diru%$t "akoni%ht 0tohen n$p$rmet di%keta&e t$ in(ektuara 8di%ketat n!a %o(tuer$t ile!al# lo$rat e ndr/%hme# demo di%ketat# U74 et-9 dhe pre rretit komputerik7imptomet e in(ektimit n!a &iru%et an$. dërrimi i madhësisë së pro(ramit; dërrimet #ë baë# e të dhë#ae; '%#a e #(adalës%ar;
9ed%ktimi i hapësirës së disk%t dhe memories; Sektorët e dobët #ë disketa; abimet e paako#shme të porosie; Kr
N$ &iim do t$ para1e%im di%a n!a lloet e d$mtime&e t$ 'ilat i ka dh$n$ Mena!menti i 7/nate' :orporation# dhe at$. 5$mton ta+elat p$r aloka'ion t$ datoteka&e BAT 8(r%mb%llimi i or(a#i%ar dhe i emër%ar i të dhë#ae 9# k$to p$rm+an$ n$ &ete %hena t$ loka'ione&e n$ di%1e t$ +a"a&e t$ t$ dh$na&e t$ pro!rame&e dhe t$ dh$na&e# me )ka pamund$%ohet 1a%a te k$to datoteka dhe (aktiki%ht ato an$ t$ hum+ura p$r %hr/t$"ue%in Nd$rron t$ dh$nat n$ +a"$n e t$ dh$na&e B%hin$ datotekat e pro!rame&e o%e t$ dh$na&e t$ 'ilat !enden n$ di%k Nd$rron %henat e di%kut# a%htu 1$ t$ dh$nat re!i%trohen n$ di%k t$ !a+uar Pamund$%on kr/eren e pro!rame&e re"idente n$ RAM memorie Z&o!$lon hap$%ir$n duke kriuar ek%tra kope t$ pro!rame&e dhe datoteka&e dhe t$ dh$na&e Pamund$%on %i%temin t$ p$r!i!et n$ k$rke%at e pai%e&e %i. ta%tatura# mau%i# %ht/p$%i M+u%h$ di%kun dhe memorien me in(ormata t$ pa ne&o%hme# m+/ll$ ta%tatur$n 7ht/p$ dhe tre!on poro%i t$ pa kuptimta# e tera7ipa% t$ dh$na&e %tati%tikore n!a &iti n$ &it# numri i &iru%$&e $%ht$ rritur duk%h$m- 7ipa% k$t/re t$ dh$na&e &iru%$t kan$ pa%ur k$t$ rritet$ &a"hdue%hme p$r )do &it- P$rhapa e k$%a *epidemie, ka kapluar edhe Kin$n-N$ n$ takim nd$rkom+$tar m+i m+roten e %i%teme&e komputerike i m+atur n$ 6el%inki# p$r(a1$%ue%i i Kin$% Miao 5ao1i# ka para1itur t$ dh$n$n %e FW t$ mikrokomputer$&e n$ Kin$ 8rreth =<-FFF9# kan$ 1en$ t$ in(ektuar me &iru%$# pre t$ 'il$&e an$ d$mtuar me mia pro!rame# ku n$ t$ %humt$n e ra%te&e ki%hte pa%ur hum+e t$ t$ dh$na&e -7ipa% llo!ari%$ %$ kompani%$ p$r prodhimin e komputer$&e dhe komponente&e t$ t/re I4M# lidhur me d$met e %hkaktuara n!a &iru%$t n$ korporatat n$ m+ar$ +ot$n# $%ht$ kon%tatuar %e d$met %hkaktuara# kapin %hum$n
p$rte < miliard$ dollar$%h-i an$ %htuar plu% =-> miliard$ dollar$# p$r pa%trimin e di%1e&e dhe di%keta&e n!a &iru%et# p$r t$ kth/er ato n$ +a"$n e t$ dh$na&e n$ %ua"a normale - N$ &a"hdim do ti para1e%im di%a n!a lloet e &iru%e&e m$ t$ rin$# t$ 'il$t koh$&e t$ (undit kan$ %hkaktuar ma(t d$me n$ %i%temet komputerike- Vir%si e Gpremte 13G. K/ &iru% $%ht$ "+uluar n$ anar t$ &itit =>??# kur komputer$t per%onal t$ mi$ra %tudent$&e t$ Uni&er%itetit 6e+re n$ Jeru%alem# kan$ 1en$ t$ in(ektuarK/ &iru% m$ &on$ $%ht$ para1itur edhe n$ An!li# nd$r%a n$ Amerik$ $%ht$ para1itur me emrin *:olum+u% 5a/, &iru%- Vir%si GMelisa HG. 5e!a e&ropiane e 1endr$% %$ 7/nate'ut p$r hulumtim t$ teknika&e m+rot$%e anti&iru%ale 7AR:# ki%hte "+uluar %e n$ Internet# i%hte para1itur n$ &iru%# i 'ili em$rohe *Meli%a ,- K/ &iru% ki%hte prekur &et$m di%a kompani e&ropiane- K/ llo &iru%i para1itet n$ Internet %i Ma'into%h OY'e 2> o%e ><# k/ &iru% ki%hte tronditur
miliona %h(r/t$"ue% komputerik- Diru%i Mikeloan!elo# %hum$ leht$ dhe n$ m$n/r$ e0ka%e# (%hin$ t$ !itha in(orma'ionet n$ hard dra& t$ komputerit- N$ !a"et$ *Toronto 7tar,# ki%hte pu+likuar n$ t$ dh$n$# %e milion komputer$# p$r pak mua# an$ in(ektuar me k$t$ &iru%-N$. 764A3 @FW# Germani3 SW# Japoni3 ?=W# Taland$3 >?W- N!a k$to t$ dh$na kon%tatohet %e nd$rmet >F deri >W t$ %o(tuer$&e %h(r/t$"ohen n$ m$n/r$ ile!ale dhe at$ pre indi&id$&e e deri te nd$rmarret ekonomike dhe in%titu'ionet pu+like- Poa%htu# %ipa% or!ani"at$% +ot$rore IIPA e 'ila n$ kuad$r t$ %a ka or!ani"atat m$ t$ m$dha p$r m+roten e t$ dreta&e t$ autorit# ka em$rtuar Ukrain$n %i prodhue%in dhe importue%in m$ t$ madh t$ :53&e pirate- Pa% %a an$ Para!uai# Kina# Ru%ia dhe Uru!uai# i 'ili $%ht$ %htet i rrall$ ku kopimi i %o(tuer$&e nuk kon%iderohet ile!al- Pirat$t &edhin %o(tuer$t p$r %hka1e t$ ndr/%hme# t$ 'ilat %ill$n n!a inorimi i li!e&e deri te kriimi i pro0tit- Ana e do+$t e pirateri%$ $%ht$ %e n!ul(ate ino&a'ionet# %hkat$rron %ht/tet 0nan'iare p$r kriimin e pro!rame&e t$ rea dhe rre"ikon rriten kontinuele t$ indu%tri%$ %$ %o(tuer$&e-7humi'a e ner$"&e kopimin e %o(tVer$&e nuk e kon%ideron$ %i &ep$r ile!ale# ata nuk kupton$ %e ko &ep$r $%ht$ identike me &edhen e autometit- Th$n$ n$ p$r!ith$%i# pirateria e %o(tuer$&e t$ &le(%h$m kr/het p$r k$to ar%/e. P$r t2iu lar!uar %hpen"ime&e t$ +ler$% le!ale $ t$ kriohet pa%uri e pali!%hme me %hiten e k$t/re pro!rame&e $ t$ 0tohen (%heht$%it$ e pun$% t$ p$rm+ledhura n$ lo!ik$n e %o(tuerit etDËLLIMI 5INAMIKA 7TRUKTURA 56E DECORITË 7O:IALE E IN5IDI5UALE TË PER7ONADE Ë MERRËN ME KRIMINALITETIN KOMPJUTERIK
7ikur edhe )do (orm$ tet$r e kriminalitetit# a%htu edhe &eprat e penale n!a (u%ha e kriminalitetit komputerik po %hkakton$ pa%oa t$ r$nda p$r indi&id$t dhe in%titu'ionet %htet$rore- K/ kriminalitet len$ pa% &ete pa%oa t$ r$nda n$ )do pore t$ et$%- N!a t$ dh$nat e %tati%tika&e kriminale dhe literatura# &$rehet %e n$ kr/eren e &epra&e t$ kriminaliteti komputerik# marrin pe%$ per%ona me a(t$%i t$ larta pro(e%ionale e intelektuale- N$ n$ dokument t$ Kom+e&e t$ 4a%hkuara t$ &itit =>=# thuhet %e *kriminaliteti $%ht$ pro+lem %o'ial dhe ekonomik i rendit t$ par$ dhe %e ai i &$n$ n$ p/ete di%a a%pekte t$ (unk%ionimit t$ %ho1$ri%$ +a%hk$kohore,5uke tratuar &e)orit$ %o'iale dhe indi&iduale t$ kr/e%&e t$ &epra&e penale n$ p$r!ith$%i %i dhe t$ kriminalitetit komputerik n$ &e)anti# %humi'a e ner$"&e# kan$ n$ (oto!ra0 %tereotipe t$ kriminelit# t$ 'il$n e kan$ (ormuar n!a 0lmat# e ko m$ %hum$ n!a tipet e !an!%ter$&e n!a koha e prohi+i'ionit n$ Amerik$-*7ot# %hum$ autor$# %hkruan$ p$r at$ %e ku%h $%ht$ dhe %i duket tipi i kriminelit komputerik- 5i%a n!a ata# kriminelin komputerik e p$r%hkruan$ %i n$ neri t$ madh# nd$r%a t$ ter$t# %i n$ !eni elektronik- Autori 5- Parker# kriminelin komputerik e ka karakteri"uar %i neri modern- K/ autor$ !at$ tratimit t$ = ra%te&e# ka p$r'eptuar di%a karakteri%tika t$ kriminelit komputerik %i) an$. Kr/e%it e krim- komp- an$ t$ rin$# t$ mo%h$% <3<> &e)are 7hkatht$%it$ e t/re udh$he1$%e dhe pro(e%ionale dominon$# N$ FW t$ t/re kan$ 1en$ n$ po"ita udh$he1$%e dhe kan$ po%eduar a(t$%i pro(e%ionale e teknike 6um+a e +e%imit n$ pun$ ki%hte 1en$ e&idente n$
SW t$ ra%te&e
Karakteri%tikat per%onale. $%ht$ dukur %i pun$tor$ i mir$ i +e%ue%h$m# i men)ur# i kthell$t dhe i moti&uarNuk $%ht$ kriminel pro(e%ional# i 'ili m+urret me t$ kriminale
kaluar$n e ti
Brik$n m$ t$ madhe e kan$ pa%ur n!a mund$%ia 1$ &eprat e t/re kriminale t$ "+uloh$n dhe p$r ket$ t$ &ihen n$ dieni# an$tar$t e (amile%# %hok$t dhe kole!$t e pun$%Edhe autori A- 4e1uai# ? &ite m$ pa%# ka demon%truar n$ pro0l t$ n$t$ %ikur autori i 'ituar 5- Parker- Autori 4e1ua# para%he( k$to pro0le t$ kriminelit komputerik dhe at$ %ipa% k$%a rendite. Mo%ha e kr/e%&e. =3@ &et E kaluara kriminale. Zakoni%ht m$ her$t nuk kan$ 1en$ n$ kund$r%htim me li!in
Ek%perien'a pro(e%ionale. Billohet n!a ata me ek%perien'$ minimale deri tek ata me ek%perien'$ t$ lart$ n$ in(ormatik$ edhe p%e n$ praktik$ an$ re!i%truar ra%te kur kr/e%it nuk kan$ pa% nohuri n!a in(ormatikaDetit$ per%onale. I kthell$t# i moti&uar# pun$tor i an!a"huar mir$# "akoni%ht neri i (undit 1$ do t$ aku"ohe p$r kriminalitet komputerik Brika. 4ren!o%et p$r t$ mo% u n$n%htruar p$r1e%he&e# hum+e% %$ %tatu%it +renda korporat$% dhe hum+e% %$ &endit t$ pun$% Rroli i indi&idit . N$ %humi'$n e ra%te&e &epron i pa&arur# mir$po n$ di%a ra%te &epron n$ +a%hk$punim me d/ o%e m$ %hum$ &eta 7ellet. A%n$her$ nuk %hkel$ normat e %elle% n$ %ho1$ri Po"ita. M$ %$ %hpe%hti $%ht$ n$ po"it$ 1$ ka )a%e t$ leht$ n$ komputer Indi'et. I pari %hkon n$ pun$ dhe i (undit del n!a puna# pu%himin nuk e %h(r/t$"onMe kraha%imin e pro0le&e t$ p$rmendura# &e)an$ri%ht &$rehet dallimi n$ ni&elin e pro(e%ionalitetit t$ kr/e%&e# )ka $%ht$ e lo!ik%hme# %ep%e n$ ni&elin teknolo!ik t$ arritur n$ &itet e F3ta# %h(r/t$"imi i teknolo!i%$ in(ormatike i%hte p$rku0"uar kr/e%i%ht n$ pro(e%ionali"imin e in(ormatik$%-Mir$po# me "h&illimin e m$te%h$m t$ teknolo!i%$ in(ormatike ka r$n$ pra!u i ul$t i nohuri&e dhe a(t$%i&e t$ ne&o%hme p$r %h(r/t$"imin e k$%a teknolo!ie-Me ra%tin e tratimit e pro0lit t$ kriminelit komputerik# n!a autori Parker# &$rehet n$ r$ne e ku0rit t$ ul$t t$ mo%h$% n!a =? n$ = &et# e 1$ %ot mund t$ thuhet p$r n$ ku0 edhe m$ t$ ul$t nd$rmet =F dhe =< &et- 7a i p$rket karakteri%tika&e per%onale# ato para1it$n a($r%i%ht# t$ n$ta n$ t$ d/ ra%tet# (ala $%ht$ p$r kr/e%it e kthell$t# t$ men)ur# t$ moti&uar et-7truktura e kr/e%&e t$ kriminalitetit komputerik# $%ht$ tratuar n!a a%pekte t$ ndr/%hmeK$%htu p$r %hem+ull# %ipa% re"ultate&e t$ anali"$%# t$ 'ilat me =>?# i ka +$r$ autori on! K-# *pe%$marra e udh$he1$%&e dhe per%onelit tet$r n$ kr/eren e &epr$% penale n!a (u%ha e kriminalitetit komputerik# $%ht$ %e n$
%ipa% pe%$marre% %$ t$ pun$%uar&e# n$ (orma t$ ndr/%hme t$ ke1p$rdorimit n$ %i%teme komputerike# para1itet ko p$r1inde. <W pre t/re an$ per%ona p$r!e!$% n$ in(ormatik$ =?W pro!ramer$ ==W operator$ 3=?W n$pun$% n$ terminale =SW ark$tar$ =># kan$ dh$n$ &ler$%imin %e. W t$ &epra&e t$ kr/era# kan$ t$ +$n$ me kr/e%it intern 8t$ +rend%h$m9# 5eri%a autori 7tan! J-5- p$r t$ n$t$n )$%hte para1et &ler$%imin %e ?FW e kr/e%&e t$ &epra&e t$ kriminalitetit komputerik an$ t$ +r$n%h$m 8kuptohen t$ pun$%uarit +renda ndon$ or!ani"ate# +anke apo korporate9- Poa%htu# edhe autori Ka+a/ E-M- ka &ler$%uar %e ?W t$ kr/e%&e kan$ t$ +$n$ me per%onat t$ 'il$t kan$ 1en$ t$ autori"uar t$ %h(r/t$"on$ komputer$t- 5uke iu re(eruar n$ %tudimi t$ +$r$ n!a Kom+et e 4a%hkuara e 1$ ka t$ +$$ me pre&en'ionin dhe kontrollin e komputer$&e n$ lidhe me krimin# i 'ili p$r(%hinte Amerik$n Deriore dhe E&rop$n# kon%tatohet %e W t$ pe%$marr$%&e t$ kriminalitetit komputerik an$ kr/e% intern 8t$ +rend%h$m9-Edhe autor$t Tappolet A-J- dhe 7ie+er U# apin k$ta tre!ue% t$ pe%marr%&e n$ kriminalitetin komputerik dhe at$. ?FW# p$r her$ t$ par$ an$ kr/e% t$ &epr$% m$ %hum$ %e >FW t$ manipulime&e komputerike i kan$ kr/er t$ pun$%uarit FW t$ t/re punon$ m$ %hum$ %e &ite n$ nd$rmarren e d$mtuar rreth SFW t$ kr/e%&e t$ "+uluar# nuk kan$ pa%ur nohuri n!a (u%ha komputerike-Pranda# mund t$ kon%tatohet %e k$r'$nimi kr/e%or$ n$ %i%temet in(ormatike komputerike# &en n!a t$ pun$%uarit# )ka $%ht$ edhe e kuptue%hme# %ep%e ata m$ %$ miri an$ n$ dieni %e. 7i (unk%ionon$ %i%temet e t/re komputerike# %a an$ t$ m+rotura ato# din$ %hum$ poro%i t$ %hi(ruara dhe (al$ kalime 8pa%%Vorde9 %i dhe
kan$ t$ dreta t$ 'aktuara p$r 1a%e n$ %i%temet komputerike n$ nd$rmarret ku punon$Mir$po# %hihet edhe n$ tenden'$ e r$nie% %$ numrit t$ kr/e%&e intern# apo t$ pun$%uar&e +renda n$ nd$rmarre apo or!ani"ate# ko n!a %hkaku %e rrita e ni&elit t$ "h&illimit teknolo!ik dhe numrit !ithn$ e m$ t$ madh t$ inte!rimit t$ rrete&e komputerike# krion$ mund$%i t$ mira p$r k/)e n$ %i%temet komputerike edhe t$ kr/e%&e ek%tern 8n!a a%ht$9-Pra# krimineli i %ot$m komputerik# mund t$ karakteri"ohet kr/e%i%ht %i. per%on i ri# inteli!ent# %hum$ i moti&uar# pun$tor i &/e%h$m dhe i +e%ue%h$m# %i hulumtue% i a(t$# %i neri 1$ ka n$ lo!ik$ t$ (orte# i 'ili neh mir$ %i%temin komputerik# mund$%it$ dhe m$n/r$n %h(r/t$"imit t$ tiPor# duke pa%ur para%/%h !itha karakeri%tikat e 'ekura# %htrohet p/eta %e. ku%h pra# n$ k$t$ ni&el t$ "h&illimit teknolo!ik mund t$ et$ kriminel komputerik 7hikuar n$ m$n/r$ !lo+ale# kriminel poten'ial komputerik mund t$ en$# t$ !ith$ ata per%ona# t$ 'il$t an$ t$ liruar n!a etika# kan$ nohuri t$ ma(tue%hme komputerike# m+an$ po"ita p$rkat$%e dhe kan$ 1a%e n$ %i%temet komputerikeTIPET E KRE7DE TË KRIMINALITETIT KOMPJUTERIK Dar$%i%ht pre a(t$%i&e pro(e%ionale dhe karakteri%tika&e tera# por duke u ni%ur edhe n!a moti&et t$ 'ilat i n;i%in dhe 1$llimet t$ 'ilat d$%hiron$ ti arrin$ me &eprimet e t/re# kr/e%it e &epra&e penale n!a (u%ha e kriminalitetit komputerik# ndahen n$. Amator$ dhe kriminel$ pro(e%ioni%t1. 7matorët N$ k$t$ !rup h/n$ per%onat t$ 'il$t u%htron$ pro(e%ione t$
ndr/%hme %i uri%t$# ekonomi%t$# pun$tor$ admini%trate et-# e p$r %hka1e t$ ndr/%hme koh$ pa% kohe l$%hohen n$ &eprimtari ile!ale2. Krimi#elët pro8esio#al Jan$ per%ona t$ 'il$t pro(e%ion t$ %hpe%ht$ e
kan$ marren me &eprimtari kriminale- N$ k$t$ pun$ ata kan$ p$r&o$ dhe nohuri t$ %humta- P$r k$t$ ar%/e &eprimet e kriminel$&e pro(e%ional para1e%in rre"ik%hm$ri t$ thek%uar %ho1$rore- Ao 1$ m$ %hum$ i karakteri"on ata $%ht$ adaptimi i t/re n$ %ituata t$ rea# %i pa%o$ e "h&illimit teknolo!ik$- K/ $%ht$ ra%ti me teknolo!in$ in(ormatike# ni&eli i t$ 'il$% u ka o(ruar mund$%i t$ rea t$ kr/ere% %$ &epra&e penale-
5uke pa%ur para%/%h moti&et t$ 'ilat i n;i%in n$ &eprimtari t$ tilla dhe %hkall$% %$ rre"ik%hm$ri%$ e 'ila &en %i pa%o e &eprime&e t$ t/re# dallohen. 6aker$t# Kraker$t# Ka'ker$t dhe Briker$t-akerët . Jan$ per%ona t$ 'il$t n!a kure%hta# mo% dituria e ndon$her$ pa
1$llim nd$rh/n$ n$ %i%teme t$ huaa komputerike pa 1$llim 1$ t$ %hkakton$ d$me# kopon$ apo nd$rron$ pro!rame o%e t$ dh$na# apo n$ ndon$ m$n/r$ ndikon$ n$ (unk%ionimin e %i%temit komputerikKrakerët Jan$ per%ona &e)an$ri%ht t$ rre"ik%h$m# me n$ %hkall$ t$ lart$
t$ nohuri&e dhe mete&e t$ 'ilat u mund$%on$ t$ nd$rh/n$ n$ %i%teme komputerike# relati&i%ht t$ m+rotura- Ata# me &et$die dhe me 1$llim nd$rh/n$ n$ %i%temet e huaa komputerike# m$ %$ %hpe%hti n!a lakmia-a+kerët . Jan$ per%onat t$ 'il$&e u intere%on %e %i (unk%ionon$ %i%temet
komplek%e komputerike- Ata po%edon$ nohuri t$ larta n!a (u%ha komputerike# nd$r%a 'ak i %ulme&e t$ t/re an$ m$ %$ %hpe%hti %i%temet e komplikuara komputerikeFrikerët . Jan$ per%onat 1$ n$ rend t$ par$# i %tudion$ %i%temet e
ndr/%hme tele(onike dhe po%edon$ nohuri p$r k$t$ (u%h$- Ko u mund$%on 1$ me ndihm$n e mete&e dhe metoda&e t$ ndr/%hme# n$ m$n/r$ t$ paku0"uar t$ %h(r/t$"on$ lidhet tele(onike3.-akerët . Jan$ per%ona t$ ma!ep%ur me teknolo!in$ e re in(ormatike#
deri n$ at$ ma%$# %a 1$ )do a%pekt i et$% %$ t/re# $%ht$ e lidhur me komputer$- 6aker$t %hpen"on$ n$ koh$ t$ !at$# duke 1$ndruar pran$ komputer$&e duke tentuar t$ nd$rh/n$ n$ ndon$ %i%tem t$ hua komputerik- K$to &eprime &in$ n!a d$%hira p$r t$ m$%uar !ith)ka p$r hardVer$t dhe %o(tVer$t# p$r t$ *%h$titur, n$p$r rretet e huaa komputerike dhe n$ +rend$%in$ e k$t/re makina&e# duke "+uluar !itha (%heht$%it$ e t/re dhe m$ n$ (und edhe ti kontrollon$ ato pa pen!e%aLidhur me k$t$ kate!ori# hulumtue%a 7mith A-J- anali%te n$ endr$n e&eritare p$r m+roten e komputer$&e :7: n$ 764A 8 omp%ter Se+%rit< e#ter 9# n$ punimin e %a hulumtue%# ka dh$n$ pro0lin p%ikolo!ik t$ haker$&e- Ao kon%taton %e. ,or$t e &ona dhe &et$&endo%a n$ para+ur!im n$ dhom$n me komputer$# (or'on$ am+ientin e i"olimit te numri m$ i madh i haker$&e-7i n$ n!a karakteri%tikat e t/re# para1itet edhe hum+en e intere%it p$r l$nd$t %hkollore t$ 'ilat nuk an$ t$ lidhura
me komputer$-Autora 7mith# o(ron edhe di%a karakteri%tika tera p$r haker$ %i. =FFW ata i takon$ !ini%$ ma%hkulloreN$%o %ikur pro!ramer$t komputerik# haker$t an$ n$ m$n/r$ ek%treme t$ kthell$t# t$ dh$n$ pa% hulumtime&e dhe t$ menduarit lo!ikN$ )do &eprim t$ %uk%e%%h$m n$ ta%tatur$ t$ komputerit#haker$t %ho0n &eht$n %i autoritet i a0rmuar m+i makin$n dhe m+i !ith$ at$ 1$ $%ht$ e lidhur me te# ko u ep nden$(u1ie dhe kontrolliAta mundohen 1$ me proektet in(ormatike t$ merr$n%ip$r(a1$%i%ht# pa 'ak a(at!at$ dhe pa plan 6aker$t kan$ pak re%pekt nda at/re 1$ nuk din$ a%!$ p$r komputer$Tradi'ionali%ht# haker$t kan$ 1en$ tine!er$# t$ 'il$t kan$ po%eduar nohuri teknike dhe kan$ pa%ur koh$ 1$ t$ ek%ploaton$ %i%teme t$ huaa komputerike- Me 0llimin e &ite&e t$ >F3ta# "h&illimi i Internetit# tek haker$t ka +artur ndr/%hime t$ m$dha- A%htu 1$# p$r&e) d$%hir$% p$r nohuri e 'ila $%ht$ edhe %ht/t$% kr/e%or i &eprime&e t$ t/re# me koh$ tek di%a haker$ para1iten edhe moti&e t$ tera# t$ 'ilat n$ n$ ma%$ i )on$ ata n$ "on$n kriminale duke "!edhur dhe %ulmuar %i%teme t$ 'aktuara-P$r k$t$ ar%/e# autor$t Palmar :-I- dhe Potter A-G- para1e%in n$ m$n/r$ !ra0ke dhe kon%taton$ %e n$ radh$t e t/re &ie deri te %htre%imi %ipa% moti&e&e dhe ndahen n$ haker$. 1. Kreatië 2. "estr%ktië 3. Krimi#elë
N$ !rupin e par$ t$ hakerëe kreati # h/n$ numri m$ i madh i t/re# k$t$ !rup e p$r+$n$. indi&id$t me %hpirt a&enturi%t$# per%onat kure%htar$ dhe eni!matik$# t$ 'il$t hakin!un e kon%ideron$ %i hulumtim dhe edukim pro(e%ional# n;ite intelektuale dhe d$(rim# pa kurr(ar$ 1$llime t$ k$1ia dhe pa%oa ne!ati&e-Baktke1%i%ht dep$rtimet e t/re t$ %uk%e%%hme n$ %i%temet komputerike# n!an$her$ )on$ deri te d$met e pa 1$llimta ekonomike dhe d$mtimet e %i%teme&e komputerike- Grupin e d/t$ e p$r+$n$ hakerët destr%kti - K/ !rup p$r+$het n!a indi&id$t# t$ 'il$&e hakin!u# u ep mund$%i p$r t$ ek%ponuar (ru%tra'ionet dhe a!re%i&itetin# 1$ %hpe%hher$ m$rr$ (orm$ &andali%te- Ko# (orm$ ek%ponohet pa ar%/e# duke d$mtuar dhe modi0kuar# p$rm+atet e %i%teme&e t$ %ulmuara# &e)an$ri%ht me p$rdorimin e &iru%e&e-P$r k$t$ ar%/e# haker$t kreati&$# p$r tu di%tan'uar n!a ko kate!ori e huli!an$&e t$ er$% elektronike# k$%a kate!orie i kan$ dh$n$ em$r t$ ri# kraker$ 8 ra+ker 9# 1$ i p$r%htatet 1$llime&e t$ t/re mali'io"e- T$ !ith$ haker$t duke marr$ p$r kriterium 1$llimet p$r t$ 'ilat ata hakeron$# mund ti !rupom$ edhe n$ n$ m$n/r$ tet$r.
P$r t$ kuptuar dallimin n$ me% haker$&e dhe kraker$&e# duhet ni%ur n!a k/ kon%tatim . Pen!imi n$ po%edim# $%ht$ h/re e paautori"uar n$ pron$n e hua# !$ 1$ e +$n$ haker$t# nd$r%a Dedha me th/ere 8marra e n$ t$ mire t$ ndon$rit9 o%e &$ra e "arrit me 1$llim- 8 nde"a e pron$% %$ ndokut9# $%ht$ ekui&alent p$r ato 1$ +$n$ kraker$tN$ !rupin e tret$ t$ haker$&e# h/n$ hakerët krimi#elë# moti&i kr/e%or i t$ 'il$&e $%ht$ p$r&et$%imi i pali!%h$m e pa%uri%$N$ !rupin e tret$ t$ haker$&e# h/n$ hakerët krimi#elë# moti&i kr/e%or i t$ 'il$&e $%ht$ p$r&et$%imi i pali!%h$m e pa%uri%$Pa%i 1$ ata i kan$ m$%uar t$ !itha (%heht$%it$ e hakin!ut# mundohen 1$ k$to ti materiali"on$ n$ m$n/r$ t$ pali!%hme# duke i "!edhur 'a1et dhe plani0kuar &eprimet %i dhe para1iten p/etet %e. Ku 8+$het orientimi i &eprimit t$ t/re +anka# %i%teme u%htarake# korporata et9 Cka 8t$ %ulmohet +renda %i%teme&e komputerike %er&eri# +a"a e t$ dh$na&e et-9 %i dhe P$r )(ar$ ar%/e t$ %ulmohen- 8%hkat$rrimi i %i%temit komputerik# &edhet# %piuna"hi# %a+ota"hi# p$r0timi material et9- N$ pre ndare&e e 'ila meriton t$ p$rmendet# $%ht$ edhe ndara t$ 'il$n e ka +$r$ i%h h akeri 4ill Landreth# i 'ili i%hte !/kuar n$ 764A# p$r &eprat e kr/era- Ai +$n$ ndaren e haker$&e n$ pe%$ kate!ori %i m$ po%ht$. 1. Fillestarët 3 Jan$ kr/e%it e rin$ t$ 'il$t &epr$n e +$n$ n!a monotonia 2. St%de#tët 3 Jan$ kr/e%it n$ (a"$n e %tudime&e# t$ 'il$t &epr$n e +$n$
n!a kure%hta# p$r %i!uri t$ %i%temit komputerik 3. %ristët 3 Jan$ ata# t$ 'il$t nd$rh/n$ n$ %i%temet komputerike dhe
&a"hdon$ akti&itetin e t/re# &et$m n$%e n$ to# ka di)ka intere%ante 4. Shkatërr%esit 3 Jan$ ata# t$ 'il$t k$na1$n n$ %hkat$rrimin e %i%teme&e
komputerike dhe nd$rpreren e pun$% %$ t/re 5- -aj#at 3 Jan$ kr/e%it m$ %erio"# t$ ar%imuar dhe t$ di%ponuar p$r %ulme-
ndr/%he 1uhen edhe *kraker N$%iti i B4I# p$r lu(t$ kund$r kriminalitetit komputerik 8 F*0 omp%ter rime Sq%ad 9# poa%htu# ka +$r$ n$ ndare t$ tipe&e t$ haker$&e# %ipa% t/re dallohen pe%$ !rupe t$ haker$&e.
1. -akerët e pastër ,'%re -akers/3 Ko kate!ori an!a"hohet 1$ t$ en$ %a
m$ t$ duk%h$m# n$ m$n/r$ 1$ t$ t$rhe1in &$menden e pu+likut dhe t$ k$na1in k$rke%at e t/re e!oi%te2- -akerët e bre#dshëm ,0#siders/: N$ k$t$ !rup h/n$ t$ pun$%uarit n$
ndon$ or!ani"at$# (a+rik$ apo in%titu'ion- Ata an$ t$ moti&uar n!a p$r0timi i do+i%$ materiale- N$ k$t$ !rup an$ t$ pun$%uarit# pun$tor$t t$ 'il$t o(ron$ %h$r+ime t$ %er&i%e&e t$ pai%e&e t$ telekomunikimit3.-akerët krimi#el ,rimi#als/3 K$ta haker$ an$ t$ a(t$ t$ ruan$
anonimitetin dhe %hpet$%in$ e komunikimit# p$r reali"imin e 1$llime&e t$ &eta t$ pali!%hme- N$ k$t$ !rup# +$n$ pe%$ m$ %$ tep$rmi tre!tar$t me narkotik$ dhe kriminel$t nd$rkom+$tar$ 4.-akerët #ë 8%#ksio# të shërbimee të h%aja i#8ormatike ,Fori#( 0#telle(e#+e/3 Ko kate!ori e haker$&e $%ht$ e a(t$ 1$ n!a lar!$%it$ e
m$dha# t$ nd$rh/n$ n$ +arrierat komunikati&e dhe n$ %i%temet komputerike# me 1$llim t$ marre% %$ t$ dh$na&e# me intere% p$r %h$r+imet e huaa in(ormatike- Poa%htu edhe autor$t I'o&e# 7e!er dhe Do7tor'h dallon$ tri !rupe t$ kriminel$&e dhe at$. 1- Krakerët . 7ellet e t$ 'il$&e an$ para %$ !itha%h n$ n!a'mim
intelektual 2- Krimi#elët kompj%terik . 7ellet e t$ 'il$&e an$ t$ moti&uara# me
reali"imin e 1$llime&e politike dhe 0nan'iare# me )ka an$ t$ dretuara n$ %piuna"h$# ma%htrim dhe ke1p$rdorim 3. Va#dalët 7ellet e t$ 'il$&e n;it$n me %timulim intelektual o%e me
arriten e ndon$ 1$llimi 0nan'iar$ apo politik- K$to atakime n!an$her$ kr/hen edhe %i %hen$ pak$na1$%ie apo hidh$rimi# kund$r ndon$ or!ani"ate- T$ !itha k$to kate!ori dhe %htre%ime t$ tipe&e t$ kriminel$&e komputerik kan p$r 1$llim %hkat$rrimin e +a"$% %$ t$ dh$na&e# n$drrimin apo %hkatrrimin e pro!rame&e# kriimin dhe di%tri+uimin e &iru%$&e komputerik et-Nd$r%a moti&i i kr/ere% %$ k$t/re &epra&e $%ht$ p$r0timi material p$r &ete apo p$r intere%a t$ kompani&e t$ ndr/%hme konkurente apo edhe t$ !rupe&e t$ krimit t$ or!ani"uar- T$ !itha k$to nd$rh/re t$ pali!%hme an$ n$ nd$r (ormat e kriminalitetit komputerik- Ke&in Poul%en# i nohur me no(ken *5ark 5ante, i%hte hakeri i par$ amerikan i aku"uar n$ &itin =>?> p$r &epr$n penale t$ %piuna"hit komputerikPoul%en i%hte i pun$%uar n$ I%titutin p$r hulumtime#,7tan(ord Re%ear'h In%titute 87RI9- Ai i%hte aku"uar %e ki%hte "+uluar proekte t$ e&eri%$ %$ 764A&e t$ kla%i0kuara %i dokumente %ekrete [ Top 7ekrete - Ke&in Poul%en i%hte d$nuar me = mua +ur!im dhe i%hte urdh$ruar t$ pa!ua !o+$n n$ lart$%i pre F#FFF-FF \6akeri ru% Dladimir Le&in n$ &itin =>># ki%hte nd$rh/r$ p$r her$ t$ par$ n$ m$n/ r$ t$ pautori"uar n$ %i%temet
komputerike t$ *:it/ 4ank, o( Ameri'a- Ai ki%hte th/er em$rtimet dhe (al$kalimet dhe ki%hte hapur ;hirollo!ari n$p$r +anka n$ !ith$ +ot$n %i n$. 4ank o( Ameri'a# 4an'o del 7ud Ar!entina# 4ank Artha Graha Indone%ia et- Ai ki%hte tran%(eruar =< million dollar n$p$r llo!ari t$ ndr/%hme +ankare-Ra%ti i%hte p$r'ellur dhe hetuar n!a B4I dhe InterpoliLe&in i%hte arre%tuar dhe n$ muain %hkurt =>> i%hte d$nuar me &ite +ur!im %i dhe i%hte urdh$ruar t$ pa!ua %hum$n n$ lart$%i pre <@F#FFF-FF \ *:it/34ank,3$%Ke&in Mitni'k# i nohur me no(ken *:ondor,# kon%iderohet hakeri m$ i (am%h$m i 'ili i%hte arre%tuar n$ &itin =>?>- Ai ki%hte nd$rh/r$ n$ m$n/r$ t$ paautori"uar n$ rretet komputerike t$ di%a 1endra&e t$ nohura. u%htarake# ekonomike# pri&ate dhe hulumtue%e- Mitni'ku ki%hte atakuar n$ m$n/r$ t$ paautori"uar AT[T %i%temet 'elulare- Ai i%hte n$ po%edim ile!al t$ m$ %hum$ %e ># nd$r%a i%hte liruar n!a +ur!u n$ muain anar t$ &itit
p$rhapa e kriminalitetit komputerik# %$ pari duhet ti k$rkom$ n$ %pe'i0kat e &et$ teknolo!i%$ in(ormatike# %hpet$%i%$ %$ "h&illimit dhe "!erimit t$ %a %i dhe n$ m+$%hteten )do her$ e m$ t$ madhe t$ %ho1$ri%$ n$ t$ arriturat e teknolo!i%$ in(ormatike n$ et$n e p$rdit%hme dhe n$ t$ !itha (u%hat tera-7pe'i0kat# %ipa% %$ 'il$% ko (orm$ e kriminalitetit# n$ ma%$ t$ madhe apo t$ &o!$l# dallohet n!a (ormat tera t$ kriminalitetit# mund ti !em$ n$ &e)orit$ &iue%e. =- Kriminaliteti komputerik# $%ht$ kriminalitet i %ho1$ri%$ %$ "h&illuar +a%hk$kohore# n!a e 'ila del %e# $%ht$ n$ lidhe t$ n!u%ht$ me %hkall$n e arrite% %$ "h&illimit ekonomiko3%ho1$ror- 7a m$ e lart$ t$ et$ %hkalla e "h&illimit t$ n$ medi%i edhe m$n/rat e kr/ere% an$ m$ t$ %o0%tikuara# nd$r%a kr/e%it m$ t$ %humt$ dhe m$ pro(e%ional Kriminaliteti komputerik $%ht$ kriminalitet i medi%e&e ur+ane# t$ 'ilat n$koh$%i%ht an$ t$ &arura n$ et$n e p$rdit%hme n!a p$rdorimi i teknolo!i%$ in(ormatike# edhep%e nuk don t$ thot %e nuk mund t$ ket$ edhe n$ medi%e tera - Kriminaliteti komputerik $%ht$ kriminalitet !lo+al# %i p$r n!a p$rhapa a%htu edhe p$r n!a pa%oat e ti- K/ kriminalitet nuk neh ku0# n!a %e mund t$ kr/het# n!a 'ila do an$ e +ot$%# n!a )do &end ku !enden %i%teme komputerike- Glo+al# $%ht$ edhe %ipa% pa%oa&e t$ 'ilat mund ti %hkakto# e ato mund t2i kalon$ ku0t$ territorial dhe re!ional# e ndon$her$ edhe ata nd$rkom+$tar$ @- Kriminaliteti komputerik# $%ht$ pik$%$pari kriminalitet i ner$"&e t$ ar%imuar# n!a %e p$r reali"imin e ti ne&oitet n$ %hkall$ e di$%# e %a m$ e lart$ t$ et$ ao# m$ &$%htir$ "+ulohet dhe parandalohet kr/e%i - Kriminaliteti komputerik $%ht$ pa%o$ e %hum$ man!$%i&e# e m$ %$ %humti at/re ner$"ore dhe teknike# t$ 'ilat pamund$%on$ lu(t$n kund$r ti# a%htu edhe m+roten dhe %i!urin$ e %i%teme&e komputerike S- Kriminaliteti komputerik $%ht$ &$%htir$ t$ lu(tohet dhe parandalohet# %ep%e edhe aplikimi i mete&e m$ t$ %o0%tikuara# nuk ep !aran'$ p$r ndon$ m+rote t$ %i!urt - Kriminaliteti komputerik $%ht$ kriminalitet i %hekullit I# )ka e &$rteton edhe "h&illimi i %a dhe numri !ithn$ e m$ i madh i kr/e%&e t$ a%ht$m 8ek%tern9 t$ k$t/re &epra&e- Lidhur me k$t$ )$%hte# autor t$ ndr/%h$m kon%taton$ %e n$ para1iten e kriminalitetit komputerik# ndikim t$ r$nd$%i%h$m kan$ edhe di%a (aktor$ t$ 'aktuar krimino!en t$ 'il$t i ndan$ n$ d/ !rupeN$ !rupin e par$ p$rmend$n (aktor$t krimino!en n$ kuptimin e !er$# t$ 'il$t i p$r%htat$n k$%a &eprimtarie kriminale dhe (aktor$t krimino!en n$ kuptimin e n!u%ht$# t$ 'il$t ndikon$ tek kr/e%i i &epr$% %$ kriminalitetit komputerik -
N$ pre (aktor$&e krimino!en# $%ht$ edhe "h&illimi teknolo!ik7hikuar hi%toriki%ht# aplikimi i !er$ i teknolo!i%$ in(ormatike# ka 0lluar &ite&e t$ F3ta# t$ k$ti %hekulliBu1ia e %i%teme&e in(ormatike# n$ m$n/r$ t$ %hpet$ dhe pro!re%i&e u rrit$# nd$r%a rretet komputerike u "!eruan dhe u lidh$n me% &ete# duke kriuar rrete na'ionale# re!ionale dhe nd$rkom+$tare# me n$ num$r t$ madh t$ lidhe&e lo!ike# me n$ num$r t$ madh %h(r/t$"ue%i%h t$ nohur dhe t$ pa nohur# 1$ ka re"ultuar me rredhen e pa pen!uar t$ t$ dh$na&e dhe in(ormata&e3 5i%tri+uimi !eo!ra0k i k$t/re %i%teme&e# p$rkat$%i%ht i rrete&e komputerike# ka mund$%uar 1$ n$ indi&id n!a A"ia# t$ ket$ 1a%e dhe t$ manipulo me t$ dh$nat n$ E&rop$ o%e Amerik$ BAKTORËT 7U4JEKTID TË KRIMINALITETIT KOMPJUTERIK P$r&e) (aktor$&e krimino!en n$ kuptimin e !er$# t$ 'il$t i p$r%htaten k$%a &eprimtarie kriminale dhe n$ ni&elin !lo+al n;i%in kriimin# p$rhapen dhe inten%itetin e %a# ek"i%ton$ edhe (aktor$t krimino!en n$ kuptimin e n!u%ht$# t$ 'il$t n$ %ituata konkrete ndikon$ n$ kr/e%it poten'ial t$ &epr$% penale- 7ipa% di%a autor$&e n$ k$t$ !rup t$ (aktor$&e h/n$. Moti&et# Gati%hm$ria dhe Mund$%ia P$r t$ u reali"uar n$ apo m$ %hum$ &eprimtari ile!ale konkrete $%ht$ e ne&o%hme 1$ n$ n$ moment t$ 'aktuar kohor te kr/e%i poten'ial n$ t$ n$t$n koh$ t$ arrihen tri paraku%hte. =- Moti&i# p$r %hkak t$ t$ 'ilit kr/e%i poten'ial do t$ nd$rmerr &eprimin <- Gati%hm$ria e kr/e%it 1$ p$r k$t$ t$ pranoi rre"ikun e 'aktuar - Mund$%ia 1$ &eprimi kriminal t$ kr/hetMotiet Lidhur me ndikimin e (aktor$&e t$ ndr/%h$m# n$ n;iten e
indi&id$&e p$r kr/eren e ndon$ &eprimi kriminal# *$%ht$ &$rtetuar %e rrolin determinue% n$ k$t$ +a"$ e kan$ moti&et %i (aktor$ p%ikolo!ik# t$ 'il$t n$n ndikimin e rrethana&e t$ a%htme apo t$ +rend%hme# %hpien$ n$ per%on t$ 'aktuar# p$r t$ kr/er n$ &ep$r penale- Cdo kriminel ka moti&et e &eta t$ 'ilat mund t$ nd$rrohen# mund t$ m+e%in t$ n$ta# apo t$ lam$rohen +e(a%- Autori# 4e1ua A-# +$n$ ndaren e moti&e&e %ipa% k$%a radhe.
Motiet f#a#+iare; Ko#k%rre#+a eko#omike;
7rs
Fe#ome#i i sit%atës;
Vetitë;
Si#dromi i mëshirës ;
Motiet 0deolo(jike;
Shemb%lli i keq;
Motiet politike;
Cë#drimi perso#al;
Kodi etik -
Motiet Fi#a#+iare *Kur $%ht$ (ala p$r &eprimet kriminale# k$to an$ n$
pre moti&e&e m$ t$ %hpe%hta dhe m$ t$ (u1i%hme,- Nd$r %hka1et 0nan'iare mund t$ en$. Akumulimi i +or;hit dhe pamund$%ia e kthimit t$ ti 5$%hira p$r t$ etuar p$rm+i mund$%it$ reale 7hka1et %h$ndet$%ore per%onale apo n$ (amile Alkooli"mi# dro!a dhe +i;ho"iKo#k%rre#+a eko#omike S%bjektet eko#omike m%#d të kërkoj#ë= që #ë (arat e tre(%t= #ë më#
korrup%ioni# mo%puna# oor!ani"imi# marr$dh$niet e do+$ta nd$rner$"ore dhe t$ n!a%hme# re"ultat i reak%ionit dhe re&olt$% %$ indi&idit p$r k$to !ende# $%ht$ %hpe%h (uta e ti n$ &eprime t$ 'aktuara t$ pa leue%hmeCë#drimi perso#al 7i moti& p$r kr/eren e &eprime&e kriminale# %hpe%h mund t$ %h$r+e edhe 1$ndrimi per%onal i indi&idit nda di%a )$%hte&e t$ 'aktuara-,7hkaktimi i d$me&e n$ nd$rmarre# para1et n;ite# e nuk $%ht$ '$%hte e do+i%$ ekonomike,# * Dedha e imt$ n$ n$ kompani t$ madhe# nuk do ta d$mtoi %hum$ at$ apo *t$ !ith$ &edhin# p%e t$ mo% e +$$ edhe un$, 7rsori #e(atie të karakterit= si> ja#ë lakmia Eheloia= hakmarrja= qëllimi keq= arësia etj= ja#ë krij%ar si pasojë e disa k%shtee
so+iale= eko#omike= 8amiljare dhe k%lt%rore= #ë të +ilat është 8orm%ar #jë perso#aliteti i +akt%ar. Këto (jithasht% m%#d të je#ë moti i 8ortë për kre i#8ormatike= k%rse #ë k%fjtë #a+io#al= politika#ët d%ke sh8r
%elle% dhe nd$rh/re% p$r rre!ullimin e %ituata&e t$ n;itura n!a konQiktet e intere%a&e dhe )$%hte&e tera etike# mund t$ re"ulton$ me %ellet o etike t$ indi&id$&e-, N!a %a u tha# t$ !ith$ (aktor$t krimino!en# %u+ekti& dhe o+ekti&# ndikon$ n$ %hkall$n e lart$ t$ para1ite% %$ kriminalitetit komputerik dhe n$koh$%i%ht &$%htir$%on$# "+ulimin dhe parandalimin e ti- N$ ku%htet kur "h&illimi teknolo!ik %hpeton me t$ madhe edhe kriminaliteti komputerik dhe duhet t$ kuptohet# o &et$m n!a a%pekti teknolo!ik apo uridik# por edhe %i (enomen %o'iolo!ik# ekonomik# 0lo"o0k dhe etikatishmëria 6atishmëria e i#diidit që të 8%tet #ë eprimtari krimi#ale është pasojë e pa#dershmërisë së tij : kate(ori e karakterit kjo= pree#+a dhe i#te#siteti i së +ilës praktikisht është i pam%#d%r të ërtetohet. Mund$%ia 6 5eri n$ n$ ma%$# mund$%it$ p$r t$ kr/er &epr$n e
kriminalitetit komputerik ek"i%ton$ deri n$ %hkall$# n$ )do am+ient n$ t$ 'ilin %h(r/t$"ohet teknolo!ia in(ormatike# p$r %hkak %e nuk ek"i%ton m+rote a+%olute e %i%temit7e %a do t$ et$ ao %hkall$# para %$ !itha%h# m&aret n!a politika n$ pun$ n$ planin or!ani"ati& dhe kadro&ik# por edhe n$ planin e m+rote%# m+ik$1/re% dhe kontrollit,DEORITË 7O:IALE 56E PARAN5ALIMI I KRIMINALITETIT #MJETET 56E MA7AT PËR PARAN5ALIMIT TË KRIMINALITETIT KOMPJUTERIK Kriminaliteti komputerik# p$r %hkak t$ karakterit t$ ti %pe'i0k# rre"ik%hm$ri%$ %$ madhe %ho1$rore dhe %hkall$% %$ lart$ t$ rrite%# n$ ma%$ t$ madhe po +$het pro+lem i &$rtet$ %ho1$ror dhe at$ o &et$m n$ p$rma%a kom+$tare por edhe n$ ato nd$rkom+$tare- *Ko (orm$ e kriminalitetit po "h&illohet me %hpet$%i a1 t$ madhe 1$ praktiki%ht nuk ka pre%edan- P$r k$t$ ar%/e &len t$ p$rmendet kon%tatimi# %e ko $%ht$ n$ *indu%tri, e 'ila n$ 764A# "h&illohet m$ %$ %hpeti- Det$m n$ 764A# ka me miliona %i%teme in(ormatike e komputerike# t$ 'ilat an$ t$ k/)ura n$ rretin komputerik e %idomo% %i%teme +ankare ku 1arkullon$ miliona dollar$ n$ dit$-K$to %huma dollar$%h# duke i llo!aritur edhe ato t$ %htete&e tera n$ +ot$# t$ 'ilat an$ n$ 1arkullim ditor# n$p$rmet rrete&e t$ ndr/%hme t$ %i%teme&e komputerike# para1e%in n$ pro&okim t$ madh#
t$ 'ilin %humi'a e kriminel$&e nuk do ti p$rkulen - P$r k$to %hka1e# $%ht$ e pa konte%tue%hme ne&oa p$r ak%ion adekuat# me 1$llim t$ lu(timit t$ %uk%e%%h$m# t$ k$%a dukurie t$ re %ho1$rore- 5uke pa%ur para%/%h# &$%htir$%it$ e parandalimit# "+ulimit# %1arimit dhe pro&imit t$ kriminalitetit komputerik# n$ lu(t$ kund$r k$ti (enomeni# %hikuar n$ p$r!ith$%i# n$ di%po"i'ion an$ tri lloe t$ mekani"ma&e t$ 'il$t mund t$ iu p$r!i!en me %uk%e% k$t/re pro&okime&e# e k$to an$. pai%et p$r m+rote# etika dhe li!et- K$ta mekani"ma kan$ karakter pre&enti& dhe repre%i&- N$ a%pektin !lo+al# paraku%htet e domo%do%hme p$r lu(timin dhe m+roten e %uk%e%%hme t$ %i%teme&e komputerike# pro+lemin duhet %hikuar n$ tri ni&ele# at$ nd$rkom+$tar$# kom+$tar$ dhe lokal- 7i%temet !lo+ale komputerike dhe rredha tran%na'ionale e t$ dh$na&e dhe in(ormata&e# praktiki%ht kan$ *he1ur, ku0t$ %htet$ror n$ kuptimin kla%ik me )ka u mund$%ohet kriminel$&e komputerik 1$ n!a n$ %htet# t$ kr/en$ &ep$r penale dhe pa%oat ti m+e%in %htetit tet$r edhe me mia kilometra lar! ati %hteti- M$ k$t$# kriminaliteti komputerik# n$ kuptimin +uk&al# +$het pro+lem nd$rkom+$tar$# 1$ hap$ rru!$ o &et$m t$ m+rote% %$ %i%teme&e in(ormatike t$ &endit por edhe t$ huaat *K$to )$%hte %htron$ ne&o$n e kriimit t$ n$ plat(orme t$ p$r+a%hk$t# n$ planin e m+rot$% t$ %i%teme&e in(ormatike# t$ p$rkrahura n!a %tandardet dhe orientimet nd$rkom+$tare# n$ n$r$n an$# dhe n$ an$n tet$r# +a%hk$punim t$ (ort$ dhe koordinim t$ t$ !ith$ an$tar$&e t$ +a%hk$%i%$ nd$rkom+$tare# n$ dretim t$ moderni"imit# uni0kimit dhe %inkroni"imit t$ %i%teme&e t$ t/re uridike# n$ (u%h$n e kriminalitetit komputerik,Ko# n$ ni&elin nd$rkom+$tar$ do t$ mund$%onte dhe leht$%onte lu(timin dhe rre!ullimin e k$ti pro+lemi %erio" dhe t$ nd$rlikuar- N$%e pre&enti&a n!a kriminaliteti komputerik# n$ ni&elin nd$rkom+$tar$# nuk $%ht$ e uni0kuar dhe e harmoni"uar# li!et na'ionale do t$ para1e%in +arriera p$r kapen e kriminel$&e komputerik# dhe e !ith$ ko# pa%hman!%h$m do t$ )o n$ kriimin e %trehimore&e t$ kriminalitetit komputerik# n$ 'ilat kriminel$t komputerik# do t$ en$ p$rm+i li!e dhe imun$ n!a )do nd$%hkim C$%htet e p$rmendura imponon$ ne&o$n e apro&imit t$ n$ plat(orme n$ planin e m+rote% %$ %i%teme&e in(ormatike t$ p$rkrahur n!a %tandardet dhe normat nd$rkom+$tare dhe +a%hk$punim t$ plot$ me% %htete&e an$tare t$ or!ani"at$% +ot$rore n$ dretim t$. moderni"imit# uni0kimit dhe %inkroni"imit t$ %i%teme&e t$ t/re uridike n$ (u%h$n e kriminalitetit komputerik# e 'ila n$ ni&elin nd$rkom+$tar do t$ mund$%onte dhe leht$%onte lu(timin dhe "!idhen e k$ti pro+lemi t$ komplikuar- N$%e ma%at pre&enti&e nda kriminalitetit komputerik n$ ni&elin nd$rkom+$tar$ nuk an$ t$ uni0kuara dhe t$ harmoni"uara n$ ni&elin e d$%hiruar# at$her$ li!et na'ionale do t$ para1ite%hin +arriera p$r kapen e kriminel$&e komputerik dhe e !ith$ ko do t$ para1i%te )erdhe t$ kriminalitetit komputerik n$ t$ 'ilat kriminelet komputerik do t$ i%hin
p$rm+i li!in dhe imun$ n$ )(ar$do d$nimi- Kur Qitet p$r ni&elin e tani%h$m t$ "h&illimit t$ in(ormatik$% n$ Ko%o&$ dhe Ma1edoni# %i dhe per%pekti&at 1$ pritet t2i k$t$ teknolo!ia in(ormatike# $%ht$ e ne&o%hme# n$ rre!ullati&$ li!ore p$r pro+lemin e kriminalitetit komputerik me !itha (ormat e ti e 'ila re!ullati&$ duhet t$ et$ m$ e thuk$t %e ao n$ Kodit Penal t$ Ko%o&$%- Mir$po# nuk $%ht$ &on$ 1$ !at$ n$ periudhe t$ ardh%hme t$ inkorporohen n$ Kodin Penal edhe inkriminime tera !ith$p$r(%hir$%e n!a ko (u%h$- Mir$po# %i) tre!on$ p$r&oat e %htete&e me %i%teme t$ "h&illuara in(ormatike# (uta e &et$m di%a norma&e n$ kodin penal# nuk do t$ o(ro p$r!i!e n$ !itha )$%htet e hapura t$ kriminalitetit komputerik- 5o t$ i%hte e ne&o%hme 1$ paraleli%ht t$ aplikohet edhe 1a%a tet$r. &endo%a e li!it t$ &e)ant$ m+i kriminalitetin komputerikN$ k$t$ m$n/r$ %ank%ionet# p$r&e) d$nimit t$ kr/e%&e t$ kriminalitetit komputerik# do t$ %h$r+enin %i ma%$ pre&enti&e# p$r (rik$%im dhe parandalim t$ kr/e%&e poten'ial- Me 1$llim t$ p$r'elle% dhe hulumtimit t$ k$%a dukurie do t$ i%hte e ne&o%hme 1$ %tati%tikat kriminale t$ 'ilat m+ahen n$ 7h$r+imin Poli'or t$ Ko%o&$% t$ "!erohen edhe me kate!orin$ e kriminalitetit komputerik# n$ t$ 'ilat do t$ e&identohe%hin t$ !itha (ormat e k$ti kriminalitetit t$ parapara me Kodin Penal t$ Ko%o&$%- K$to %tati%tika duhet t$ ki%hin karakter pu+lik# me 1$llim 1$ t$ %h$r+en$ %i pik$ni%e p$r t$ !ith$ t$ intere%uarit lidhur me p$r'ellen anali"at dhe %tudimin e k$%a &epre penale- N$ k$t$ konte%t do t$ i%hte da%hur 1$ kude% t$ &e)ant$ ti ku%htohet a(t$%imit t$ or!ane&e %htet$rore# e para %$ !itha%h at/re 1$ an$ t$ o+li!uar p$r lu(timin e kriminalitetit %i. 7h$r+imi Poli'or i Ko%o&$%# !/katat dhe prokurorit$ pu+like# me 1$llim t$ kr/ere% %a m$ t$ %uk%e%%hme t$ (unk%ione&e t$ t/re edhe n$ (u%h$n e kriminalitetit komputerikMA7AT PËR PARAN5ALIMIN E KRIMINALITETIT KOMPJUTERIK 5uke u n!ritur !ithn$ e m$ %hum$ &et$dia m+i in(orma'ionet %i mallra# %i!uria e t$ 'ila&e +eh$t e n$ r$nd$%ie primare p$r (unk%ionimin e n$ rrethi t$ !er$ t$ or!ani"ata&e por edhe i %ho1$ri%$ n$ p$r!ith$%i# k$rke%a p$r m+rote !ith$ p$r(%hir$%e t$ %i%teme&e komputerike para1itet %i ne&o$ dhe det/r$ e at/re 1$ k$to %i%teme in(ormatike i %h(r/t$"on$ por edhe e %ho1$ri%$ ne p$r!ith$%i- 7ot# n$ +ot$n +a%hkohore !ithn$ e m$ %hum$ dominon mendimi n$ pik$pame t$ %i!uri%$ %$ %i%teme&e komputerike dhe in(ormatike# %ipa% t$ 'ilit %i%temet e %i!uri%$ nuk ek"i%ton$# por &et$m p$r ato t$ 'ilat kan$ pak a %hum$# n$ %hkall$ t$ lart t$ +e%ue%hm$ri%$ ,tr%st s
p$r!i!et n$ m$n/r$ e0ka%e tentati&a&e p$r ke1p$rdorime- 7trate!ia m+rote% dhe %i!uri%$ %$ %i%teme&e komputerike dhe at/re in(ormatike# duhet t2i plot$%o pe%$ (unk%ione themelore %i n$ &im. Ma%at duhet ti kthe per%onat n!a tentati&at p$r t$ mo% kr/er &epra t$ tilla t$ paautori"uara Me1en$%e k/ 1$llim# %hpe%hher$ $%ht$ i pa arrit%h$m# at$her$ ma%at %i!urue%e para %$ !itha%h duhet t$ parandalon$ kr/eren e %uk%e%%hme t$ kriminalitetit komputerik Me1en$%e k/ parandalim nuk mund t$ arrihet !ithn$# %trate!ia e %i!uri%$ duhet t$ "+ulo ato ke1p$rdorime me 1$llim t$ pamund$%i%$ %$ kr/ere% %$ &epr$% n$ t$r$%i# parandalimin e reali"imit t$ tentimit# mund$%imin e riparimit dhe kthimin n$ !ende t$ m$par%hme7trate!ia e %i!uri%$ duhet 1$ t$ minimi"oi d$met e %hkaktuara n!a ke1p$rdorimet komputerike# t$ 'ilat nuk kan$ 1en$ t$ mund%hme t$ kthehen n$ !ende t$ m$par%hme- Masat si(%r%ese d%het ti plotësoj#ë edhe disa kërkesa të +akt%ara j%ridike. Kjo strate(ji aplikohet #ë të (jitha #ielet dhe për8shi#ë të (jithe sh8r
ku%hte&e p$r aplikimin e n$ politike t$ %i!uri%$ %$ %i%teme&e komputerike- Me k$to ma%a p$r(%hihen di%a &eprime nd$r t$ 'ilat m$ t$ r$nd$%i%hmet an$. anali"a e %hpen"ime&e p$r m+rote e 'ila p$r(%hin$. a9llo!ariten e %hpen"ime&e p$r &endo%en dhe aplikimin e politik$% %$ %i!uri%$# +9 llo!ariten e d$me&e n$ ra%t t$ hum+e% apo rre"ikimit t$ %i%temit komputerik apo ati in(ormatik$ dhe '9 &ler$%imin e %hpen"ime&e 1$ pa% %ulmit n$ %i%temin in(ormatik$# t$ kr/het kthimi n$ !enden e m$par%hme- 7#alia e rreik%t. E%ht$ n$ pro'edur$ e 'ila p$rdoret p$r &ler$%imin e +e%ue%hm$ri%$ %$ k$r'$nime&e dhe hum+e% poten'iale e 'ila mund t$ re"ulto$ n!a nde%hm$ria e %i%temit komputerik- Ko ma%$ i paraprin$ pro!ramit t$ %i!uri%$ dhe ka p$r 1$llim t$ o(ro p$r!i!e n$ pe%$ e p/ete themelore %i. :ilat an$ 'a1et m$ t$ %hpe%hta t$ %ulme&e dhe 'ila&e t$ mira u o(rohet m+rota N$ p$r!i!en e k$%a p/ete# praktika na tre!on %e 'a1et me t$ e %hpe%hta t$ %ulme&e an$# komputer$t %h$r+ime&e in(ormatike dhe ato u%htarake# t$ 'ilat an$ 'ak i %piuna"hit komputer$t a(ari%t# t$ 'il$t an$ 'ak i konkurren'$% komputer$t e +anka&e dhe in%titu'ione&e tera 0nan'iare# t$ 'ilat m$ %$ e %hpe%hti an$ 'ak i kriminel$&e pro(e%ioni%t komputer$t e or!ani"ata&e t$ ndr/%hme e &e)an$ri%ht t$ 1e&eri&e dhe
%h$r+ime&e pu+like# t$ 'ilat mund t$ e en$ 'ak i terrori%te&e 7i%temet komputerike t$ nd$r&are&e t$ 'ilat mund t$ en$ 'ak i t$ pun$%uar&e i apo i%h pun$tor$&e dhe komputer$t e )do or!ani"ate tet$r- :ilat an$ do+$%it$ e %i%temit komputerik 5o+$%it$ e %i%temit komputerik dhe in(ormatik$ kan$ t$ +$n$ me pikat &itale t$ 'ilat mund t$ en$ 'ak i %ulme&e- Ë%ht$ e ne&o%hme 1$ ato m$ par$ t$ identi0kohen dhe nd$rmet t/re t$ p$r'aktohen prioritetet# a%htu 1$ me pro!ramin e %i!uri%$ t$ para%hihet m+rota e t/re- C(ar$ rre"ikut u an$ t$ ek%po"uara %i%temet komputerike Rre"i1et t$ 'ilat u kano%$n %i%teme&e komputerike kan$ te $ +$n$ e me o+ektet 1$ u p$rmend$n me lart$# ato mund t$ en$ t$ pro&okuara me &eprime t$ ra%t$%i%hme apo t$ 1$llim%hme t$ nd$rmarra n!a kr/e%it e a%ht$m apo t$ m+r$m%h$m# apo edhe n!a (or'at tera t$ pa para%hikue%hme 8is major 9 Rre"i1et t$ e 'ilat i kano%$n %i%teme&e komputerike mund t$ %ellin deri te %hkat$rrimi i harduerit# &edhe% %$ ti# &edhe% %$ %o(tuerit# %a+ota"hit t$ komputerit# &edhe% %$ t$ e dh$na&e# %h(r/t$"imit t$ paautori"uar t$ re%ur%e&e t$ komputerit et- :ilat an$ kund$rma%at e mund%hme $llim i kund$rma%a&e t$ mund%hme $%ht$ 1$ ato t$ ken$ &eprim pre&enti&# p$r t$ kth/er kr/e%in n!a kr/era e &epra&e t$ tilla# e n$%e &eprimi $%ht$ nd$rmarr$ t$ pen!on$ dhe nd$rpre%in at$ n$ p$r(undimin e ti-K$to ma%a nuk i p$r(%hin$ &et$m ma%at e m+roten teknike apo metet t$ 'ilat p$rdor$n p$r k$t$ 1$llim# ato p$r(%hin$ !itha ato &eprime dhe metoda me t$ 'ilat k$to ke1p$rdorime lar!ohen o%e "&o!$lohen pa%oat e t/re ne!ati&e -:il$t an$ e kr/e%it e mund%h$m T$ !ith$ ata që marri# pjesë #ë p%#ë# e sistemee i#8ormatike dhe kompj%terike ose #ë >8arëdo më#
p$rmendura at$her$ mund t2i 1a%emi &$rtetimit t$ p$r!e!$%i%$# &endo%e% %$ pro!ramit t$ %i!uri%$# implementimit dhe te%timit t$ mekani"ma&e m+rot$%# kontrollonin e pun$% %$ t/re dhe p$r'ellen permanente t$ pun$% p$r %h(r/t$"imin e %i%teme&e komputerike dhe re%ur%e&e t$ t/re - Sjellja e pro(ramit për si(%ri. Me pro!ramin p$r %i!uri duhet t$ para%hihen dhe dokumentohen &eprimet dhe ma%at me t$ e 'ilat do t$ arrihet n$ %hkall$ e k$na1%hme e m+rot$% %$ e re%ur%e&e in(ormatike %i dhe t$ p$r'aktohen t$ dretat dhe o+li!imet e t$ !ith$ e %h(r/t$"ue%&e dhe per%ona&e ter$ t$ %i%temit komputerik# t$ 'il$t )(ar$do m$n/re an$ n$ lidhe me ato re%ur%e 8+a%hk$pun$tor$t e a%ht$m# (urni"ue%it# kontraktue%it# %er&i%er$t et-9Pro!rami p$r %i!uri p$r+$het pre kat$r komponent$&e t$ 'ilat kan$ t$ +$n$ me %i!urin$ 0"ike# e 'ila p$r(%hin$ t$ !itha ato ma%a dhe &eprime# 1$llimi i t$ e 'ila&e $%ht$ 1$ t$ pen!ohet 1a%a e paautori"uar dhe rre"ikimi i %i%teme&e komputerike-
M+rota uridike %i p$r!i!e nda ke1p$rdorime&e t$ %i%teme&e komputerike Nd$rh/ret e pali!%hme kund$r %i%teme&e komputerike dhe re%ur%e&e t$ t/re %i n$ &endet e "h&illuara a%htu edhe ato 1$ pretendon$ "h&illim tekniko3teknolo!ik modern# )do dit$ e m$ %hum$ po +eh$n pro+lem o &et$m n$ p$rma%a na'ionale por edhe n$ ato nd$rkom+$tare- Me1en$%e %ot# %i%teme komputerike plot$%i%ht t$ %i!urta nuk ka# para1itet ne&oa p$r n$ m+rote uridike e0ka%e# e po%a)$ri%ht ao uridiko3penale# me t$ 'il$n do t$ m+rohe%hin t$ mirat m$ t$ r$nd$%i%hme +renda %ho1$ri%$5et/r$ e %a $%ht$ 1$ me koh$ t$ !e$ p$r!i!e dhe n$ m$n/r$ !ith$p$r(%hir$%e t$ o(ro m+rote t$ t$ mira&e m$ t$ r$nd$%i%hme dhe intere%a&e t$ 'ilat an$ ku%ht i (unk%ionimit dhe %h(r/t$"imit t$ papen!uar t$ re%ur%e&e komputerike- N$ !enden e %otme t$ "h&illimit t$ in(ormatik$% n$ Ma1edoni dhe Ko%o&$# e 'ila mund t$ thuhet %e nuk $%ht$ e ni&elit t$ k$na1%h$m# p$r k$t$ (a"$ edhe p%e ndo%hta nuk o(ron p$r!i!e adekuate# p$r !itha (ormat e para1ite% %$ kriminalitetit komputerik# Kodet Penale p$r k$t$ (a"$ mund t$ thuhet %e o(ron$ m+rote li!oreMir$po# %i) tre!on$ ek%perien'at e %htete&e 1$ kan$ "h&illim t$ lart$ t$ in(ormatik$%# ko 1a%e tek ne# nuk mund t$ o(ro p$r!i!e adekuate n$ t$ !itha )$%htet e hapura t$ kriminalitetit komputerikEtika komputerike dhe ar%imimi P$r&e) ma%a&e teknolo!ike dhe uridike p$r lu(timin dhe m+roten n!a kriminaliteti komputerik dhe rre"i1e&e tera t$ 'ilat k$r'$non$ %i%temet komputerike dhe ato in(ormatike# $%ht$ e ne&o%hme t$ nd$rmirr$n edhe &eprime tera# &e)an$ri%ht n$ (u%h$n e etik$% dhe ar%imimit- N$ rend t$ par$ ko ka t$ +$$ me re(ormat e %i%temit ar%imor$# n!riten e &et$die% m+i rre"i1et t$ 'ilat u kano%$n dhe %h(r/t$"imit t$ nd$r!e!%h$m t$ re%ur%e&e t$ %i%teme&e in(ormatike- P$r dallim n!a %hken'a komputeri%tike e 'ila ek"i%ton 1$ n!a k/ %hekull# %hken'at dhe di%iplinat tera# kan$ pa%ur n$ koh$ t$ !at$ p$r "h&illimin e parime&e dhe %tandarde&e t$ etik$% t$ 'ilat kan$ t$ +$n$ me arritet e rea*ashk $ p%#imi #d$rkomb$tar$ p$r para#dalimi# dhe l%8timi# e krimi#alitetit kompj%terik
Karakteri !lo+al i kriminalitetit komputerik# &eprimet e p$rher%hme p$r parandalimin dhe lu(timin e %a# n$nkupton$ +a%hk$punim dhe &eprime t$ p$r+a%hk$ta dhe t$ koordinuara t$ t$ !itha %htete&e# %i dhe &endo%en e %tandarde&e nd$rkom+$tare n$ (u%h$n e m+rot$% %$ %i%teme&e in(ormatike- K$to &eprime rredhin n!a &et$ %htetet an$tare t$ or!ani"ata&e %i) $%ht$ OE:5 dhe t$ n!a%hme- N$ reali"imin e k$ti
