Tariel Putkaradze
Kartveller
Tarihsel arihsel Yerleş Yerleşim im Anadili Lehçeler
2005
Gürc Gürcü/ ü/Ka Kart rtve vell dili dilind nden en Türk Türkçe çe'ye 'ye Abdu Abdull llah ah ZORLU ZORLU (Arçil ZOİDZE), Giga KAMUŞADZE tercüme etmişlerdir. Kitabın hazırlamasında emekleri geçen Lela GACHEC GACHECHIL HILAZD AZDE E ile Yasin Yasin MSHALA MSHALADZE DZE'YE 'YE ve Roin Roin KAVRELİŞVİLİ'YE teşekkürlerimi bir borç biliyorum. Gürcüceden İnglizce'ye İrine KUTSİA
76
Bir Bir ulus ulusun un dili dilini ni öğre öğrenm nmed eden en,, o ulus ulusun un yazı yazılı lı kayn kaynak akla larr önce öncesi si tarihini öğrenmek mümkün değildir. Bunun yanı sıra, Kitabı Mukaddes’in yazı yazılm lmas asın ında dan n bu yana yana,, ulus ulus (etn (etnik ik anla anlamı mıyl yla) a) ve dil dil nere nerede deys ysee eşit eşit anlamlı kelimeler olmuştur. Örneğin Kartvelgil bilinçde, eskiden beri ve birbirlerinin yerini alabilmektedir. Giorg iorgii Merçu erçule le’y ’yee göre göre “Gür “Gürcü cü//Kart Kartve vell dili dili ile ile Hıri Hırist stiy iyan anlı lıkk ibadetinin yapıldığı ülkelere (bölgelere) Gürcistan denir”. Grigol Orbeliani, “Dil ölünce ulus da ölür” der. İlia Çavçavadze’ye göre “Dil ulusun tarihi... ulusun kimliğinin ilk işaretidir”. Vaja Pşavela “Ulus dilin annesidir” demiştir. Zvia Zviadd Gams Gamsah ahur urdi dia’y a’yaa göre göre de “Diğ “Diğer er eski eski dille dillerde rde oldu olduğu ğu gibi gibi Kartvel dilinde de sadece dil anlamına değil, halk, ulus, nesil anlamına da gelir.” bilim adamları, dil nitelemişlerdir. Ulus ile dil arasındaki ilişkiyi başka bir yönden de ele alabiliriz. Bili Bilind ndiğ iğii gibi gibi düny dünyad adaa varo varola lan, n, dil dil veya veya lehç lehçee dene denen n dilse dilsell biri biriml mler er,, yalnız yalnızca ca lingui linguisti stikk (fonet (fonetik, ik, morfolo morfolojik jik,, sentak sentaks, s, sözcük sözcüksel sel,, semant semantik) ik) parametrelerle değil, belli bir halkın etnokültürel - ulusal yaklaşımıyla da ele alınmaktadır. Eğer belli bir toplum, kendini bağımsız bir ulus veya ulusal birlik olarak tanımlıyorsa, konuştuğu dilsel birim de dil ya da lehçe olarak adlandırılır. Bir toplumu tanımlayan en önemli unsurlardan biri yalnızca genetik kodu değil, aynı zamanda o toplumun yazılı ve yazısız kendi kültürel tarihidir. Bundan dolayı bir halkın tarihi, o halkın yeni kuşakl kuşakları arına na veya veya yabanc yabancıla ılara, ra, gene gene o halkın halkın dilinin dilinin tarihi tarihi ile birlik birlikte te verilmelidir. Kuşkusuz bu kolay çözülecek bir sorun değildir. Modern araştırmalarda, belli bir devletin bütün nüfusunun, tek bir ulus olarak gösterilmesi gibi bir çaba söz konusudur. Bu durumda da, ülkenin asıl nüfusu ile, resmi dil tarihinin karşılaştırılması gerekliliği ortaya
77
çıkmaktadır.
Her insanın kendi dilsel - etnik - devlet tarihini bilme hakkı vardır. Oysa farklı bir etno içinde yaşayan kişilerin, her zaman objektif bilgi alma şansları yoktur. Her ulusun tarihinin birkaç anlatımı vardır. Bu bilinen gerçek, tari tarihi hin n obje objekt ktif if olar olarak ak öğre öğreni nile lebi bilme lmesin sinii zorl zorlaş aştı tırm rmak akta tadı dır. r. Geçmi Geçmişi şi herk herkes esce ce bili biline nen n bir bir ülke ülkeni nin n tari tarihi hi,, ülke ülke yöne yöneti timi mini nin n veya veya komş komşuu devletlerin tarihçileri tarafından yazılmaktadır. Bununla birlikte, halkın bili bilinc ncin inde de,, geçm geçmişt iştee yaşa yaşanm nmış ış bazı bazı olay olayla larr unut unutul ulma mazz ve bu olay olayla lar r kuşaktan kuşağ şağa aktarılarak efsaneye dön dönüşec şecek kadar biçi içim değişti ştirebilir. Sonu onunda araştırmacılar, efsan saneler lerden den, belgesel kaynaklardan veya yeraltındaki arkeolojik buluntulardan gerçeğe yakın tarihi ortaya koyarlar. Buna rağmen bazı araştırmacılar da, kendi ulusal dils dilseel nede edenler nlerin inde den n veya veya kişi işisel sel yak yaklaşı laşıml mlaarda rdan dola dolayı yı,, özn öznel olabilmektedirler. Gerçek tarih ve dil araştırmaları bilindiği üzere, ne yazık ki güçlü empe emperya ryali list st devle devletle tleri rin n iste isteği ğine ne uygu uygun n biçi biçimde mde yapı yapılma lmakt ktadı adır. r. Son Son yüzyıllarda Gürcü/Kartvel ulusunun tarihi, kültürü ve dil tarihi, genelde empe emperya ryali lizm zm şema şeması sı ku kull llan anıl ılar arak ak yazı yazılı lıyo yord rdu. u. Bili Bilimse msell araş araştı tırm rmal alar ar platformuna Ilia Çavçavadze’nin getirdiği konusu, Iv. Cavahişvili ve Arn. Çikobava’ nın ortaya attıkları itibar görmüyor, bu uluslar arasında nedense çok az ilişki bulunduğu sanılıyordu. Öte yandan Gürcistan - Rusya “dostluğu?” bilinç bilinçli li olarak olarak sürekl süreklii vurgul vurgulanı anıyord yordu. u. Kartve Kartvelgi lgill lehçel lehçeler er ayrı ayrı diller diller olarak tanımlanmış tanımlanmıştı. tı. (Buna göre Gürcülük Gürcülük Kartlel, Kartlel, Hevsur, Hevsur, Tuş, Svan, Laz, Megrel, Acaralı, Mesh gibi millet letler olarak tanıtılmıştı); Gürcüler'in/Kartveller'in (Gürcü/Kartvel dil birliğinin), akraba olmayan halklardan oluştuğu özellikle vurgulanıyordu. Sovyet Sovyetler lerin in bu ideoloj ideolojisi, isi, sadece sadece komşu komşu impara imparatorl torlukl uklard ardaa mevcut mevcut değildi. (bkz. örn. Avrupa dilleri merkezi grifiyle 2002 yılında İspanya'da çıkarılan ''Europe of the peoples'' isimli kitapta olduğu gibi) 78
Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra, bağlı devletlerde, bilimsel düşünce yeniden yapılandığı gibi, özgürce ifade edilebilmesi de mümkün oldu oldu.. Ne var var ki, ki, bu ilgi ilgi çeke çeken n konu konula lard rda, a, özel özel lite litera ratü türd rdee yaşa yaşana nan n term termin inol oloj ojii sorun sorunla ları, rı, akra akraba ba dille dillerr aras arasın ında da,, Sovy Sovyet et gelen geleneğ eğin inde den n etkilenen bilgilerin değiştirilmesi çalışmalarında zorluklara yol açtı. Öte yandan Türkiye ile İran devletleri, Gürcü/Kartvel araştırmacılara, Türkiye ve Iran’da yaşayan Gürcü kökenli nüfusun diksiyonlarının, etnografya ve folklorunun incelemesi için izin vermiştir. (Bu tür kültürel ve bilimsel iliş ilişki kile ler, r, ülke ülkeri rimi mizin zin dost dostlu lukk ve akra akraba balı lıkk ilişk ilişkil iler erin inin in güçl güçlen enmes mesin inii sağlamaktadır). Son yıllarda yapılan linguistik, arkeolojik, etnografik, antropolojik, tarihsel ve kültürel araştırmaları karşılaştırarak, dildeki problemleri, bazı kural ve terimleri eleştirerek, “Sovyet geleneğinden” farklı olarak, siyasi ideolojinin etkisi dışında, bilimsel görüşlere dayanarak, Gürcüler’in dilsel birl birlik ikte teli liği ğini ni,, tari tarihs hsel el iliş ilişki kile leri rini ni ve Gürc Gürcü/K ü/Kar artv tvel el tari tarihi hini nin n gene genell şemasını inceleyebildik. Bundan dolayı bizler, 1994 yılından yılından bu yana, Kutaisi Akaki Tsereteli Devlet Üniversitesi Diyalektoloji Enstitüsü Kartvelologları olarak, her yıl uluslararası uluslararası sempozyumlar sempozyumlar düzenlemek düzenlemekteyiz. teyiz. Dilbilimcile Dilbilimciler, r, etnografla etnograflar, r, halk halk bilim bilimci cile ler, r, tari tarihç hçil iler er,, arke arkeolo ologl glar ar,, antr antropo opolo logl glar arın ın katı katıld ldığ ığıı bu sempozyumlard sempozyumlardaa bir araya gelen bilim adamları, bilgi değişimini değişimini özgürce gerçekleştirmektedirler. Bir kaç sempozyum terminolojik sorunların tartışılmasına ayrılmıştır. Sempo mpozyumlarda rda sunulan bildi ldiriler “Kartvelu eluri Memkvidreo reoba” (Kartvelgil Miras) adlı bilimsel dergide yayımlanmaktadır. Bu kitapta kitapta Gürcüler'in Gürcüler'in tarihsel yerleşim yerleri, yerleri, eski Gürcü/Kartvel Gürcü/Kartvel boyları boylarının nın tarihi tarihi ile ilgili ilgili tartış tartışmal malar ar ele alınmı alınmıştı ştır. r. Nedens Nedensee bugüne bugüne kadar, kadar, diğer diğer Gürcü/K Gürcü/Kart artvel vel boyları boylarını nı Gürcül Gürcüleşt eştiri iripp asimile asimile eden, eden, bir varlığı ileri sürülmüştür (Bkz. İv. Cavahişvili, 1908, s. 46.51; Niko Marr, 1922, s. 15.1). Gürcüler/Ka Gürcüler/Kartvell rtveller er (Lazi, (Lazi, Megreli, Megreli, Acareli, Acareli, Meshi, Meshi, Pşavi, Kartleli Kartleli 79
gibi...) kendilerini yaşadığı coğrafi bölgeye göre ifade ettikleri isimlerle nüfuslarının kimliğini tayin etmişlerdir. .
Eski Eski tarih tarih yazıcı yazıcılar larını ının n görüşle görüşlerin rinee göre göre Gürcül Gürcüler' er'in in doğuşu doğuşu,, tanrı tanrı tarafı tarafında ndan n bir kaç dili konuşa konuşan n insan insan kavimle kavimlerin rinin in yaratı yaratılış lışıı tarihi tarihine ne dayanmaktadır. (Babilon kulesi zamanı). Gürcü/Kartvel dil gruplarının tarihsel ilişkilerini, Kafkasya ve Ön Asya As ya'n 'nın ın büyü üyük bölü bölümü mün ne yayı yayıla lan n "Kur "Kuraa-Ar Aras as"" kü külltürü türü için içinde de düşünebiliriz. Gürcistan tarihinin temeli olarak, eski tarihçilerin sözünü ettiği eski halklarda olduğu gibi, Gürcüler'in de tarih öncesi dönemini, “Büyük Kolh uyga uygarl rlığ ığı”n ı”nıı orta ortakk Kart Kartve velg lgil il dili dili konu konuşa şan n halk halkla ları rın n ku kurdu rduğu ğu ve bu uygarl uygarlığı ığın n Pitiunt Pitiunti'd i'den en (Biçvin (Biçvinta ta)) Ordu'ya Ordu'ya kadar kadar Karade Karadeniz niz kıyısı kıyısını, nı, tarihs tarihsel el Kapadok Kapadokya' ya'yı, yı, Rioni, Rioni, Kviril Kvirila'y a'yıı ve Çoruh' Çoruh'u, u, Kura'n Kura'nin in yukarı yukarı vadisini (Mtshketa'ya kadar), Tshinvali ile Koban bölgelerini kapsadığı iddiası doğru görünmektedir. Eski Es ki tari tarihçi hçile ler, r, diğer diğer eski eski halk halkla larr gibi gibi Gürc Gürcül üler er'i'in/K n/Kar artve tvell ller' er'in in tarihini de eski tanrılar ile sıkı sıkıya bağlamaktadırlar. Zeustan önceki tanrı olan Kita Kitabı bı Mu Muka kadd ddes es'i'in n mitoloj lojik anlatımlarıdı ıdır. “Büyü üyük Kolh uygarlığı” döneminde, de, komşularının veya diye adlandırdıkları bu ülkeyi, Gürcüler muhtemelen Kartli olarak adlandırıyorlardı. Örneğin kökü kökü ile birka birkaçç Karvel Karvelgil gil kabile kabilenin nin ilişki ilişkisi si bulunmaktadır. Gürcü/Kart Gürcü/Kartvel vel tarihçileri tarihçileri,, Kartlili Kartlili kralla kralları rı adları adlarını nı verere vererekk tarihi tarihi onlarl onlarlaa başlat başlatmak maktad tadırl ırlar. ar. Bu çağlar çağlarda da 80
Yuna Yu nanl nlıl ılar ar’ı’ın n çok çok iyi bild bildik ikle leri ri “Alt “Altın ın ülke ülkesi si AiaAia-Ko Kolh lhet eti”, i”, “ olar olarak ak yeni yenide den n ca canl nlan anmı mışt ştır ır.. Bu devl devlet et kü küçü çükk bir bir bölg bölgey eyee hâkimdi ve başkenti Mtshketa idi. Gürcü ulusunun yazı dilinin ve genelde, tarihinin belli dönemlere ayrılması daha da kolaylaşmıştır. dönem İÖ V-III. yüzyıllar; İÖ II. yüzyılın ortalarından İÖ I. yüzyılın ortalarına kadar; - İÖ I. yüzyılın ikinci yarısı;
- İS IV-V. yüzyıllar; VI-IX. yüzyıllar; dönemleri – “Altın Çağ”; kadar ki dönem; -Gürcüstan'ın parçalanması; - XII. Giorgi’den Giorgi’den – Devlet Devlet Başkanı Başkanı Zviad Gamsahurdia’ Gamsahurdia’ nın öldürülmesine kadar ki dönem; Eskki ku Es kuşa şakk araş araştı tırm rmac acııları ların, n, büyü büyükk emekl mekleerle rle yap yaptık tıkları ları araştı araştırma rmalar ların ın Gürcül Gürcüler' er'in/ in/Kar Kartve tvelle ller'in r'in dilsel dilsel - kültür kültürel el tarihi tarihinin nin bir öznel değerlendirmesi olduğu üzerinde durulacaktır. Kitabı Kitabımızı mızın n ilk yayının yayınında da kitapt kitaptaa yer alan alan konula konuların rın görüşü görüşülme lmesi si amaçlanmıştır. p.s. Kitabın hazırlamasında emekleri geçen ve bu Kitabi yayınından önce önce okuy okuyan anla larr Prof. Prof. Teim Teimur uraz az Gvan Gvants tsel elad adze ze,, Kevi Kevin n Tuite Tuite,, Ma Mana nana na Sanadze, Giorgi Kavtaradze ve Vahtang Caparidze'ye teşekkürlerimi bir borç biliyorum. O'nların yardımlarıyla yardımlarıyla birkaç konu düzenlenmiştir. Ayrıca Kitabın hazırlamasında Eka Dadiani, İa Vaşakidze, Levan Vaşa Vaşaki kidz dze, e, Şalva Şalva kirt kirtad adze ze,, Buba Buba Ku Kuda dava va,, Teimu Teimura razz Pu Putk tkar arad adze, ze, 81
Fahreddin Çiliğlu, Emzar Çanturidze ve Hatuna Cavahadze yardımcı olmuşlardır.
1.1.
Ede Edebiya biyatt bili bilimi min nde baze bazen n yany yanyan anaa eşit şit anlam nlamlı lı teri teriml mleer kullanılmaktadır. Bu terimlerin kullanılması bazı anlaşmazlıklara neden olmaktadır. Aşağıdaki paragrafta Temi (Toplum), Tomi (Kabile), Etnosi (Etn (Etno) o),, Eri Eri (Ulu (Ulus) s),, Samt Samtsi sign gnob obro ro ena ena (Ede (Edebi bi dil) dil),, Dial Dialek ekti ti (leh (lehçe çe), ), Sahelmtsipo ena (Resmi dil), Erovnuli ena (Ulus dili), Utsho ena (Yabancı dil)...ve v.s Gürcü terimleri incelenmiştir. 1.1.1.Topluluk, Kabile, Etno, Ulus Yerleşik bilimsel görüşlere göre, ortak tarihsel geçmiş, birlikte yaşanmış tarihsel coğrafya ve bu coğrafyada doğmuş tarihsel dil, kültür ve kurulan psikolojik düzen, etnik birliğin, etnik grubun, etnonun, milletin, ulusun özelliklerini belirten unsurlardır. Edebiyat bilimi de ulusun bu özelliklerine dayanmaktadır. Bilim Bilim adamla adamların rının ın bir kısmı, kısmı, gibi gibi teri terimle mlerin rin için içinee sade sadece ce ulus ulus ve boy boy deği değil, l, bölg bölges esel el halk halk topluluklarını da almaktadır. Örn: 1991 yılında çıkarılmış 82
''ETNO ''ETNOGRA GRAFYA FYA'''' adlı kitapt kitaptaa şunlar şunlar yazılma yazılmakta ktadır: dır: ''Etni ''Etnikk üst grubu grubu altında, halkın kendine verdiği isimlerle, ikilem şuuru olan, özel konuşma dili ve kültüre sahip olan etnonun belli bir kısmı düşünülmektedir''. Gürcü/Kartve Gürcü/Kartvell etnik grupları grupları şunlardır; şunlardır; ''Kartlilile ''Kartlililer, r, Kahetliler Kahetliler,, Hevsurlar, İmeretliler, Gurialılar, İngilolar, Megreller ve Raçalılar v.s.”. Ayrı Ayrıca ca baz azıı bili bilim m adaml damlar arıına göre öre Kart Kartle leli lile leri rin n, Kaheli helile leri rin n ve İmerelilerin terimi ile ifade edilmesi gerekmektedir''. Maal Ma ales esef ef bazı bazı fu fund ndam amen enta tali list st araş araştı tırm rmal alar arda da da yanlı yanlışlı şlıkl klar ar görünmektedir. Örn: B. Corbenadze'nin görüşüne göre Kaheli, Guruli, Kartleli ve v.s olar olarak ak adla adland ndır ırıl ılma makt ktadı adır. r. Bu ''et ''etno nola ların rın'''' yerleştikleri yerlere etnik bölgeler, konuştukları dillere ''etnik lehçeler'' denilmektedir. (B. CORBENADZE 1989, sayfa. 29,42). Hem yabancı yayınlarda hem de Gürcü yayınlarında, (internet haberl haberleri erinde nde,, ansikl ansiklope opedile dilerde, rde, kitapl kitaplard arda, a, bazi bazi araştı araştırma rmalar larda) da) sık sık Gürcistan, çok dilli ve çok etnik yapılı bir ülke olarak bildirilmektedir. (bkz. (bkz. www www.et .etnolo nologue gue.co .com). m). Bir takım takım yorumla yorumlarda rda,, Gürcis Gürcistan tan'da 'da etnik etnik azınlı azınlıkl kların arın haklar haklarını ının n korunm korunmadı adığı ğı ifade ifade edilme edilmekte ktedir dir.. Ayrıc Ayrıca, a, bazı bazı yaba yabanc ncıı bili bilim m adam adamla ları rı,, Gürc Gürcül üler er'i'in/ n/Ka Kart rtve vell ller er'in 'in bir bir kısmı kısmını nı (örn (örn:: Megrel-Lazları) başka bir halk (ulus) olarak tanımlamakta ve onların kendi lehçelerine (Megrelce – Lazca) dayanarak, yeni edebiyat dilleri oluş oluştu turm rmal alar arıı için için bugü bugün n özen özenli li ça çalı lışm şmal alar ar yapm yapmak akta tadı dırl rlar ar.. (bkz (bkz:: J.HÜTT,2004, V. FEUERSTEUT,2003). Hemen Hemen altı altını nı çizme çizmekk isti istiyor yoruz uz ki, ki, , Orta Ortakk Kart Kartve velg lgil il dile dile daya dayana nara rakk ku kuru rulm lmuş uş olan olan Kart Kartve velg lgil il edeb edebii dili dilini nin n oluşturulmasında büyük payları vardır. Rusya'nın emperyalist taleplerine göre kurulmaya çalışılmış olan, Megrelce - Lazca edebi dili kime yararı olabilir? Baz Bazı dürü dürüsst yab yabancı ancı bili bilim m adam adamla ları rın nın beli belirt rtti tiği ğine ne göre; öre; Kartvelgil gerçek karşısında gerçekleştirilen haksızlıkların sebebi, Gürcü/ Kartveller bilim adamlarının yanlış yayınlarıdır. Özellikle, Kartvel bilim adamlarının yazılarında, bazı terimlerin yanlış kullanılması ve bilmeden bazı Gürcü/Kartvel gruplarının bağımsız etnolara ayrılarak tanıtılması, 83
Gürcist Gürcistan an tarihi tarihini ni bilmey bilmeyen en toplul toplulukl uklard ardaa ''ezil ''ezilen' en''' ve ''geri ''geri kalmış kalmış'''' etnolara, yardımcı olmak çabası fikrini doğurmaktadır. örn: yabancı bilim adamlarının adamlarının bir kısmı kısmı Svaneti, Svaneti, Lazeti Lazeti ve Samegrelo’d Samegrelo’daa yaşayan yaşayan halkların, halkların, günlük konuşma dilinin, edebi Kartvel dilinden farklı olduğu iddiasıyla, söz söz konu konusu su halk halkla ları rın n yazı yazısı sı olma olmaya yan n bağı bağıms msız ız etno etnola larr oldu oldukl klar arın ınıı düşünerek, bunların da kültürel alana çıkmaları gerektiğini söylemektedirler. olduğundan, belirli bir toplumda, ulusun milli birliğinin genel bir şekli olarak verilen, topluluk statüsü tartışılırken, bu konuya, tüm unsurlarıyla birlik birlikte te yaklaş yaklaşmak mak gereki gerekir. r. Gerçek Gerçekten ten de, Gürcü/ Gürcü/Kar Kartve tvell ulusu, ulusu, tarihi tarihi olarak olarak,, birkaç birkaç akraba akraba boydan boydan oluşmuş oluşmuştur tur.. Kartve Kartvelgi lgill milli milli kimliğ kimliğinin inin,, Gürc Gürcüü kü kült ltür ürün ünün ün ve Kart Kartve vell edeb edebii dili dilini nin n oluş oluşma ması sında nda,, Kart Kartve velg lgil il lehçeleri konuşan, tarihi veya modern Gürcüstan'in içinde ya da dışında yer almış, tüm akraba Kartvel toplulukları eşit pay sahibi olmuşlardır. Düşün Dü şünce cemi mize ze göre göre,, çeşi çeşitli tli bölg bölgel eler erin in Gürc Gürcül üler er'i'i:: Acar Acaral alıl ılar ar,, Gurialılar, Svanlar, Kahetliler ve diğer Gürcüler/Kartveller için tanımı yerine teriminin kullanılması daha uygun olacaktır. Yunanca bir terimdir. Sulhan Saba ORBELİANİ ORBELİANİ’ye ’ye göre toplum ''ülkenin ''ülkenin bir parçasıdır'' parçasıdır''.. D. Çhubianişv Çhubianişvili’ ili’ ye göre ise “halk, bir toplumdur”. gibi etnik terimler ile bağımsız etno etnost strü rükt ktür ür bir bir dile dile sahi sahipp olan olan insa insan n birl birlik ikle leri rini nin n adla adland ndır ırıl ılma ması sı gerekmektedir. Toplum terimiyle ise, bir etnonun içinde yer alan lokal grupların adlandırılması gerekir. Benz: nasıl birbirini kapsıyorsa de aynı biçimde birbirlerini kaps kapsam amak akta tadı dır. r. Örn: Örn: Etno Etnoloj lojik ik veya veya ling lingui uisti stikk bakı bakımda mdan n Acar Acaral alıl ılar ar,, Guri Gurial alıl ılar ar,, İmer İmeret etli liler ler,, Tuşl Tuşlar ar,, Herl Herler er (İng (İngilo ilola lar) r),, Megr Megrel eller ler,, Lazl Lazlar ar,, İmerhevliler, Mtiullar, Maçahelliler, Samtsheliler, Şavşetliler, Livanalılar, Taolula Taolular, r, Klarcl Klarclar, ar, Moheve Moheveler ler,, Svanla Svanlar, r, Cavahl Cavahlar, ar, Hevsurl Hevsurlar, ar, Pşa Pşavla vlar, r, Kahe Kahetl tlile iler, r, Kart Kartli lilil liler er,, Raça Raçalı lıla lar, r, Leçh Leçhum umlu lula larr v.s. v.s. Gürc Gürcü/ ü/Ka Kart rtve velle ller r 84
ulus ulusun unuu oluş oluştu tura ran n topl toplum umla lard rdır ır.. Tari Tarihi hi olar olarak ak Abha Abhazl zlar ar da Gürc Gürcüü ulusunun bir toplumuydu, ancak Rusya İmparatorluğunun böl - parçala yönet politikası politikasının, nın, kültür kültür emperyalizm emperyalizminin inin baskısına baskısına dayanamaya dayanamayacak cak kada kadarr az olma olmala ları, rı, yöre yörese sell diya diyale lekt ktin in nere nerede deyse yse kayb kaybol olmuş muş olma olması sı,, Abha Abhazl zlar ar'ın 'ın Gürc Gürcü/ ü/Ka Kart rtve vell ulus ulusun unda dan n kopm kopmaa yönü yönünd ndek ekii fiki fikirl rler erin inii arttırmıştır. Gürc Gürcis ista tan n'a yerl yerleeştir ştiril ileen etnik tnik gru gruplar plarda dan n; Os Oseetyal tyalıl ılar ar,, Yunanlılar, Tatarlar, Ruslar ve Ermeniler, tarihin bu döneminde, Gürcü ulus ulusun unun un ve topl toplum umun unun un bütü bütünl nlüğ üğüü içind içindee Gürc Gürcis ista tan' n'in in bir bir parç parças asıı olamazlardı. olamazlardı. Çünkü ne Gürcü/Kart Gürcü/Kartvel vel dili konuşuyorlar, konuşuyorlar, ne de Gürcistan Gürcistan kanu kanunl nlar arın ınıı kabu kabull etmek tmekte tedi dirl rler er.. Bu etni etnikk grup grupla larr Rusç Rusçaa konu konuşa şan n topluluklar lar olup, Sovyet kültür asimila ilasyo syonunda undan n fazlasıyla etkilenmişlerdir. Hangi etnik gruba dâhil olurlarsa olsunlar, Gürcistan'da yaşayan her halk, yaşadığı vatanın yani Gürcistan'ın devlet dilini, Gürcü edebi dilini dilini benims benimsemel emelii ve saygı saygı göster göstermel melidir idir.. Ancak Ancak böyle böyle bir durumd durumdaa kendilerini toplumun bağımsız ve özgür bir üyesi olarak hissedebilirler ve anca ancakk bund bundan an sonr sonraa bizi bizim m Fran Fransı sız, z, Alma Alman, n, İspa İspany nyol ol vb. vb. halk halkla lara ra benzediğimizi söyleyebilmemiz mümkün olur. Sadece böyle bir durumda Kart Kartve vell ulus ulusun unu, u, asıl asıl gürc gürcü/ ü/Ka Kart rtve vell topl toplum umuu ile ile bera berabe berr diğer diğer etni etnikk gruplar beraber oluşturuyor diyebiliriz. Bilimse Bilimsell litera literatür türde de ''Etno ''Etnonim nim'''' terimin teriminin in yanlış yanlış kullan kullanılm ılması ası başlangıçta ciddi bir anlaşmazlığa neden oluyordu. Bilimsel terminolojide ' '' olarak sadece Gürcü/Kartvel, Rus, Osetyalı v.s halklar değil Kaheli, Kartleli, İmereli, Megreli v.s sayılmaktadır. (P.TSHADAİA, N. HAZA HAZARA RADZ DZE, E, T. OÇİA OÇİAUR URİ, İ, B. CORB CORBEN ENAD ADZE ZE,, G.TO G.TOPU PURİ RİA, A, V. OTİNAŞVİLİ ve b.g). Rusça, İngilizce ve diğer sözlüklerde ''etnonim'' olarak halkların isimleri sayılmaktadır. Bundan dolayı '' '' olarak ulus, etno, etnik grup veya etnografik grubun düşünülmesi gerekm gerekmekt ektedi edir. r. Boy ismi ismi olarak olarak kabul kabul edilen edilen terimi terimi yerine yerine ( terimini de kullanabiliriz. Gürcü ulusunun toplumu ayrılm ayrılmaz az parça parçalar larıı olan olan Svanla Svanlar, r, 85
Megreller, Lazlar, Acaralılar, Gurialılar, Kahetliler, Kartlililer, Raçalılar, İmeretl İmeretlile iler, r, Pşa Pşavla vlar, r, Hevsur Hevsurlar lar,, Tuşlar Tuşlar,, İngilol İngilolar, ar, Klarcl Klarclar, ar, Şavşet Şavşetlil liler, er, İmerhevliler İmerhevliler,, Fereidanlıl Fereidanlılar'ın ar'ın değil olarak adlandırılmaları doğrudur. 1.1.2. 1.1.2. Yazım Yazım Dili, Dili, Konuşma Konuşma Dili, Dili, Lehçe, Lehçe, Devlet Devlet Dili, Dili, Milli Milli Dil, Dil, Anadil, Anadil, Yabancı Dil, Analehçe. Modern bilimsel kitaplarda ve ansiklopedilerde dünyada mevcut olan dillerin sayısının 4000–7000 arasında değiştiği belirtilmiştir. Yaklaşık üç bin bin dil dil biri birimi mini nin n stat statüs üsüü us usta ta dilb dilbil ilim imci cile lerr tara tarafı fınd ndan an ayrı ayrı ayrı ayrı incelenmiştir. Dil ile lehçeyi karşılaştırmak amacıyla bilim adamlarının bazılarının kullandığı terimlerin ve tanımların birçok farklılıklar içermesi anlama problemlerine neden olmaktadır. Bize göre bu sorunu araştırırken iki noktanın birbirinden ayrılması gerekir. Birincisi; —Mevcut —Mevcut halklar halklar tarafından tarafından konuşulan konuşulan diller ve lehçeler lehçeler tarihi olarak birbirinden nasıl ayrılmışlardır? İkincisi ise; —Dil —D il ve lehçe lehçenin nin birb birbir irind inden en ayrı ayrı olar olarak ak düşü düşünü nülme lmesi si için için Modern dilbilimcilerin ortaya koydukları kriterler nelerdir? Heme Hemen n beli belirt rtme mekk isti istiyo yoru ruzz ki gene genell olar olarak ak dil dil ve lehç lehçen enin in birb birbir irle leri rind nden en ayrı ayrılm lmaa prob proble lemi mi yaln yalnız ızca ca ling lingui uist stik ik veri verile lere re göre göre çözüle çözülemez mez.. Kültür Kültürel el gelene gelenekle kleri ri olan dünyada dünyadaki ki hiçbir hiçbir dil lingui linguisti stikk veriler verileree göre (fonet (fonetik ik – morfol morfoloji ojikk – sentaks sentaks – semant semantik ik kriterl kriterler) er) dil olar olarak ak tanı tanıml mlan anma mamı mışt ştır ır.. Mode Modern rn bili bilim m edeb edebiy iyat atın ında da ise ise bell bellii bir bir değişiklik geçirdikten sonra diyalektin dil olarak kabul edebileceği sınır hala kimse tarafından tasdik edilmemiştir. Örn. Çin, Alman, İtalyan, Arap dillerinin bazi diyalektlerini konuşan halklar birbirleri ile anlaşamamaktadırlar. Oysa konuştukları diller lehçe olarak tanıtılmıştır ve bir bir yazı yazı dilin dilinee bağl bağlan anmı mışl şlar ardı dır. r. Benz Benzer erle leri rini nin n tam tam ters tersin ine: e: Siya Siyasi si sebe sebepl pler erde den n dola dolayı yı Türk Türk dili dilini nin n Azer Azerii lehç lehçes esii bağı bağıms msız ız dil dil olar olarak ak tanıtılmıştır. Romen dilinin bir lehçesi olan Moldova lehçesi ve Kartvel 86
dilinin bir lehçesi olan Megrelce de bağımsız diller olarak tanıtılmıştır. Etn Etnik - poli politi tikk sebe sebepplerd lerden en dola dolayı yı aynı aynı fone onetik tik - gra gramer mer sistemlere sahip olan diller bazen farklı diller olarak nitelendirilmektedir. (Beyaz Rusya dili ve Rusça, Romen dili ve Moldova dili, Azerice ve Türkçe) ve tersine bazen farklı gramer sistemleri olan diller aynı diller olarak nitelendirilmektedir (Prusya dili ve Bavaria dili). Bilinen Gürcü yazı kültürü Lazlar tarafından da kurulmuştur ve en önemlisi yazılı Gürcü/Kartvel dili yalnız ''Kartl-Kahuri'' diksiyonu veya diğer lehçelerin temelleri üzerine değil, ortak Kartvelgil dil modeli üzerine kurulmuştur. Dolayısıyla Gürcü yazılı kültürü Kahetlilere ve Meshlere ait olduğu kadar Lazlara da aittir. Gürcistan'da yaşayan mode modern rn Megr Megrel el - Lazl Lazlar ar edeb edebii Kart Kartve vell dilinin dilinin atalar atalarıı tarafı tarafında ndan n kuruldu kurulduğun ğunuu iyi bilmek bilmekted tedirle irler. r. (Özell (Özellikl iklee Krallar - Bagrat, I. Giorgi veya Gürcistan'i birleştiren başka krallar, Gürcü yazın insanları: İovane LAZ, İovane MİNÇHİ, Stepane SANANOİSDZE, İovane PETRİTS v.s Lazeti, Klarceti ve Egrisiden idiler). Ama Türkiye'de yaşa yaşaya yan n Lazl Lazlar ar için için atal atalar arın ının ın ku kurd rduğ uğuu tari tarihi hi anad anadil il – yazı yazılı lı Gürc Gürcü/ ü/ Kart Kartve vell dili dili artı artıkk yaba yabanc ncıd ıdır ır.. Onla Onlarr kü kült ltür ürel el iliş ilişki kile lerr için için Türk Türkçe çe kullanm kullanmakt aktadı adırla rlar. r. (benz: (benz: Gürcüs Gürcüstan tan'da 'da ve Türkiy Türkiye'de e'de Megrel Megreller lerin in ve Lazların ''ev dili'' Megrelce - Lazca lehçeleridir). Burada belirtmeli ki, Lazlar'ın folklöründe Gürcistan Kralı Tamar önemli yer tutmaktadır. XII yuzyılda faaliyet gösteren Bütün Gürcistan Kralı Tamar Svaneti'de, Samegrelo'da, Hereti'de ve Tarihi Mesheti'de (Tao dahil olmak üzere), Pşav-Hevsureti'de, Kartl-Kaheti'de, İmereti'de olduğu gibi gibi çok çok sayda sayda Laz Laz şiir şiirle lerr ile efsa efsane nele lerde rde anıl anılma makt ktadı adır. r. Ayrı Ayrıca ca diğer diğer Gürcü/Kartvel bölgeleri gibi lazistan'da da eski köprü ile kalelerin inşaatı Kral Tamarın adın dına bağlıdı ıdır. Düşmanın adını kendi hayatında nda memnuniyetle kim dile getirir ? tabi ki hiç kimse, işgal ve asimile eden kralın övülmesi vefat ettiğinden sonra hemen kesilir. Efsanelerde Tamar'ın anıldığınd anıldığından an ise Kartvelgi Kartvelgil/Gür l/Gürcüler cüler'in 'in hafizalar hafizalarında ında ortak gürcü/ gürcü/Kartvel kültürün var olduğunu öğrenmiş oluyoruz. . Bizim eski tarihçiler tarihçiler ile din adamlarımız (Grigol HANDSTELİ, HANDSTELİ, Leonti 87
MROVELİ, Vahuşti, ti, Sulhan-Saba, İlia ÇAVÇAVADZE ZE,, İakob GOGEBAŞVİLİ, Konstantine GAMSAHURDİA) hiç bir zaman Gürcüler'in/Kartveller'in birkaç dile sahip olduklarından bahs bahset etme memi mişl şler erdi dir. r. Onla Onlarr Kart Kartve vell ller er'i'in n tari tarihs hsel el kü kült ltür ür dili dilini nin n ve anadilinin anadilinin yeni edebi Gürcü dili olduğunu; olduğunu; Odişuri (Megrelce) (Megrelce),, Meshuri, Meshuri, Kahuri, Svanuri v.s’nin bölgesel lehçeler olduklarını belirtmekte idiler. 1790 17 90 yılı yılınd ndaa Kart Kartli li--Kahe Kaheti ti,, Sameg amegre relo lo,, Imere mereti ti,, Guri Guriaa kral kralla ları rı “İve “İvery ryal alıl ılar arın ın Birl Birlik ik Antl Antlaş aşma ması sını nı”” imza imzala ladı dıla lar. r. Bu antl antlaş aşma mada da bu bölg bölgel eler erde de yaşa yaşaya yan n insa insanl nlar arın ın kanl kanlar arın ının ın,, kilis kilisel eler erini inin, n, dinl dinler erin inin in,, dill diller erin inin in aynı aynı oldu olduğu ğu yazm yazmak akta tadı dır. r. Kart Kartve vell ller er gele gelene neks ksel el olar olarak ak kendilerini tek dili olan insanlar olarak sayıyorlardı. sayıyorl ardı. Kitapta ve teri teriml mler erii hakk hakkın ında da birç birçok ok görü görüşş bulunmaktadır. Çeşitli bilimadamlarının görüşleri ile tanışalım: Dil - asıl sistemdir, lehçe ise sistemin (milli dilin) varyantıdır. Lehçe konuşanların aralarında anlaşmaları gerekmektedir. (P.PİNKE, B. B.CORBENADZE, G.NEBİERİDZE) Dil Dil - üs üstü tünl nlük ük,, ku kull llan anım ımın ın yüks yüksek ek dere derece cesi si,, yazı yazı olma olması sı,, standa standartlı rtlık, k, yazı yazı statüs statüsüü demekt demektir. ir. Lehçel Lehçeler er arasın arasında da anlaşm anlaşmaa olması olması öne önemli değildi ldir. (V.JİRMUNSKİ, E. TSOSERİA, T. KLOUPEK, C.HENGEN v.s.). G.BELMAN, V. KONİG ve diğerlerinin belirttiğine göre lehçe ve dil arasında sınır zor çizilebilir. Bazi araştırmalara göre dil birimine statüsünü ona sahip olan topluluk vermelidir (H.HARMAN, P.AUER...). Dil sisteminin varyantlarına göre ortaya konulan görüşler kesin değildir. Çünkü fonematik, morfolojik - sentaksis ve kelime - semantik yapılarına göre Rusça, Beyaz Rusça, Ukraynaca ve Polonyaca, Alman dilin dilinin in lehç lehçel eler erin inee göre göre birb birbir irle leri rine ne daha daha yakı yakındı ndırla rlar. r. Bir Bir tara taraft ftan an sosyolinguistik, diğer taraftan da “kendi” linguistik ölçütlerine göre dil birimlerini, dil veya lehçe olarak nitelendirilmek için yapılan uğraşlar 88
sunidir ve beraberinde bir yarar getirmeyecektir. Bildiğimiz gibi, Gürcistan’da İ. VOSTORGOV’un Gürcü karşıtı görüşlerini ilk defa N.Marry teşhir etmiştir. N.Marry, linguistik açıdan bir dilin iki lehçesini “kültürel uzaklık” nedeniyle iki dil (Lazca ve Megrelce) olarak kabul ediyordu.
Rusça birkaç yüzyıldan beri bağımsız bir dil olarak edilmişken Rusça'yı Slav dili lehçelerinden biri olarak kabul etmenin neye yararı olabilir? Ve ya Megrelce (Odişuri) diksiyonu uzun yüzyıllar boyunca Gürcüler'in/Kartveller'in lehçelerinden biri olarak kabul edilmişken XX. yüzyılda Megrelcenin statüsünün değiştirilmesi neye hizmet edebilir? Cevap bir tane olacaktır. Böyle davranışlar ile “Megrel – Lazlar” ve Svanlar, İovane Laz’ın ve Petre İberi’nin faaliyetleri ile gelişimine başlayan, 16 asırlık ve çok büyük bir kültürel geçmişi kaybedeceklerdir. Düny Dü nyad adaa mevc mevcut ut olan olan dill diller erin in ve lehç lehçel eleerin rin hiç biri biri ses ses uyumlarına göre nitelendirilmemiştir. Bundan başka, birçok akraba dil arasında ses uyumu hiç yoktur ya da tam tersine lehçe olarak tanıtılmış dilsel dilsel biriml birimler er arasın arasında da doğal doğal ses uyumu uyumu mevcut mevcuttur tur.(A .(Alma lmanca nca,, Çince, Çince, Japonca gibi dillerde). Bazen ses uyumları toplumlar ve idiolektler içinde de tespit edilmiştir. Bell Bellii bir bir dili dili konu konuşa şan n topl toplul uluk uk tara tarafı fınd ndan an,, dil dil ile ile lehç lehçen enin in ayrımının tayin edilmesi, yeni kurulan ve yazı kültürüne sahip olmayan dilsel birimler arasında karşılıklı olumlu sonuçlara yol açacaktır. Yazılı kültü ültürü rü olma olmaya yan n dils dilsel el biri birimi min n kendi endin ni tanı anımlam mlamaası yaz yazısız ısız dil dil çerçevesinde gerçekleştirilmektedir. (benz. Kuzey Kafkasya dilleri) Yazılı kült kü ltür üree uz uzun un za zama mand ndır ır sahi sahipp olan olan topl toplul uluk ukla lara ra soru soruld lduğ uğun unda da bazı bazı problemler çıkabilecektir, zira topluluğun aydın kısmı için eski dil ve kült kü ltür ür,, ana ana dil dil olar olarak ak algı algıla lanı nırk rken en ca cahi hill kısı kısım m için için yaba yabanc ncıı olar olarak ak görünecektir. Örneğin eğer edebi Japonca’yı bilmeyen çiftçi kullandığı lehçeyi dil olarak kabul ederse, kendi eski kültüründen bilinçsiz olarak ayrılmaktadır. Örn: XX. yüzyıla kadar Abhaz aydınları, diğer Gürcüler gibi gibi Kart Kartve velg lgil il kü kültü ltürü rün n miras mirasçı çısı sı olduk oldukla ların rınıı bilme bilmekt ktey eydi, di, ama ama Rus Rus İmparatorluğu’nun empe mperya ryalist çabalar ları ile aydı ydın Abhazlar lar’ı öldürmesinden sonra bu bölgenin bugünkü nüfusunun büyük bir kısmı 89
ortak Kartvelgil geçmişi reddetmektedir. Eğer herhangi bir uzman dil ve lehçe nitelendirmesi yaparken ölçüt olarak ses uyumunu alırsa, onun için akraba dilsel birimlerin dil – lehçe olarak sınıflandırılması farklı bir şekilde gerçekleşecektir. Kriter olarak olarak anlama anlamayı yı alırsa alırsa,, birçok birçok dilsel dilsel birimin birimin statüs statüsünü ünün n incele incelenme nmesi si gerekecektir. Karvelgil lehçeler olan lehçeleri başka başka diller olarak tanıtılacaktır. Tabi ki, her araştırmacının her hangi bir ölçütü seçme, tartışarak dilleri veya lehçeleri sınıflandırma hakkı vardır. (bak Bu anlayışa göre T. Gamkre Gamkrelidz lidzee Slav Slav diller dillerini ini üç gruba gruba ayırma ayırmakta ktadır. dır. T.Gamk T.Gamkrel relidz idze, e, Z. Kiknadze... 2003, s. 616). Benim fikrime göre mevcut olan dillerin statüsü etno - kültürel ve siyasi - dini ölçütlere göre değerlendirilmiştir. Lehçe belirli bir milletin ortak - halk edebi dilinin alt kolu olup ülke toprağının bir kısım nüfusunun veya herhangi bir sosyal katmanının sözlü ilişkilerinin aracıdır. Başka bir deyimle eğer belirli bir diksiyon kodu kodu konu konuşa şan n insa insanl nlar ar tari tarihs hsel el olar olarak ak söz söz konu konusu su olan olan yazı yazı dilin dilinin in kurulmasına katkıda bulundular ise, bu lehçe akraba yapısı olan yazı dilinin lehçesi olarak kabul edilecektir.. Dola Dolayı yısı sıyl yla, a, orta ortakk - halk halk edeb edebii dili dilini nin n (yaz (yazıı kültü ültürü rün nün) ün) yaratılmasına katılmayan ve diğer milletin kurduğu dili kullanan halkın konuştuğu dil dil olarak nitelendirilmelidir. Bilindiği gibi ibi şu şema aktüeldi ldir: Ulus - Bu ulusun yazı dili - Bu ulusun toplumlarının sözlü dilleri. 1.1.3. Modern Kartveller 'in Dilsel Birimlerinin Sınıflandırılması Çeşitli dönem dil bilimcileri ortak Kartvelgil dilin teorik modeli hakkında aynı sonuçlara varmaktadırlar. Belli Belli ki ortak ortak kartvel kartvelgil gil dili, dili, Gürcül Gürcüler' er'in/ in/Kar Kartve tveller ller'in 'in son 16 yüzyıl yüzyıl boyunca boyunca yazılı yazılı örnekl örnekleri eri olan olan gürcü gürcü dili devam devam ettirm ettirmekt ektedi edir. r. Kartveller 'in yazı dilinin ortak Kartvelgil dilin devamı olduğu açıktır. Kart Kartve vell edeb edebii dili dilini nin n ku kuru rulm lmas asın ınaa başl başlan angı gıçt çtan an beri beri bütü bütün n Kartvelgil kuşaklar katılıyordu. (Örn: İlk Gürcüce yazılar İovane Laz’ın ve Petr Petree İbe İber'in r'in adın adınaa bağlı ağlı Jeru Jerusa sale lem m Ku Kudü düss Manas anastı tırı rı’n ’nda da tesp tespit it 90
edilm dilmeekte ktedir) dir).. Egri Egrisi si’d ’de, e, Laz azet eti’ i’de de,, Sva Svaneti neti’d ’de, e, TaoTao-Kl Klar arce ceti ti’d ’de, e, Mesheti’de, Abhazeti’de, Kartli’de, Kaheti’de zengin kültürel merkezler vardı. Dolayısı ile bu Gürcü/Kartvel bölgelerinin halkının tarihi olarak kurul urulmu muşş bir bir yazı yazı dili dili ve kend kendil iler erin inee ait ait lehç lehçel eler erii vard vardıır. Arn Arn. ÇİKO ÇİKOBA BAVA VA'y 'yaa göre göre Kart Kartvel vel yazı dili dili Zanc Zancaa ve Svan Svanca ca lehç lehçel eler erin inin in katılmasıyla kurulmuştur. (Arn.ÇİKOBAVA,1998). Ortak Kartvelgil dilden, Zanca - Svanca lehçelerini inin kurulmasının M.Ö. birinci bin yılın sonlarında gerçekleştirildiğini tahmin etmekteyiz. Ayrıca T. Gamkrelidze ile G. Maçavaria’nin görüşlerine göre Gürcüce ile Zanca diyalekt varyantlarının birbirlerinden ayrılması Miladi dönemde olmuştur. Yüzyıllar boyunca Gürcüler/Kartveller edebi ana dili kurup yazı dilleri dillerini ni gelişt geliştiri iriyor yordu. du. Dolayı Dolayısıy sıyla la Gürcül Gürcüler’ er’in in milli milli kültür kültürel el ve milli milli devlet bilincini yüzyıllar boyunca bu ortak ve geleneksel yazı kültürü sağlama sağlamakta ktaydı ydı (örn: (örn: Arapla Araplar’ın r’ın,, Çinlile Çinliler’in r’in ve diğer diğer halkla halkların rın bilinc bilincini ini eskiden beri günümüze kadar yazı kültürü sağlamaktadır). Kartveller'in mevcut olan ''ezberi'' ve ''ev'' diksiyonları fonetik, morfolojik, morfolojik, sentaks, kelime - semantik semantik yapılarına yapılarına göre edebi dilin (Ortak (Ortak Kartve Kartvelgi lgill modelin modelin)) ikinci ikinci varyantı varyantıdır dır.. Örneği Örneğin, n, aşağıda aşağıda bahsi bahsi geçen Kart Kartve velg lgil il lehç lehçel eleri erin n aynı aynı teme temell ünlü ünlüle leri ri ile ile ünsüz ünsüzle leri ri ve refl reflek eksl sler erii ortakd ortakdır. ır. (Sadec (Sadecee bazı bazı sınır sınır bölgel bölgeleri erinde ndeki ki Kartve Kartvelgi lgill lehçel lehçelerd erdee diğer diğer dillerin etkileriyle kurulmuş olan yumuşak telaffuz biçimleri vardır). Yukarıda bahsedildiği üzere Gürcülerin ''ev'' diksiyonları bizim için için lehçe lehçe olarak olarak nitele nitelendi ndirile rilecek cektir tir.. Lehçel Lehçeler er üç gruba gruba bölüne bölünecek cektir tir;; Merkez Merkez,, sınırl sınırlara ara yakın yakın ve tarihse tarihsell Gürcüs Gürcüstan tan'ın 'ın dışında dışında mevcut mevcut olan olan lehçeler: Bilindiği gibi müziksel diller mevcuttur ve her müziksel dilin müziks müziksel el lehçel lehçeleri eri vardır vardır.. Uz Uzma manla nlara ra göre göre (N. Maisur Maisuradz adze, e, 20 2002 02,, s. 24 242) 2) Gürcü/Kartvel müziksel dili mevcuttur ve Svan, Megrel, Kah, Tuş, Guria, Imereti gibi lehçeler Gürcü müziksel dilinin lehçeleridirler.
Bize göre edebi Kartvel dilinin etkisiyle Gürcüler'in modern sözlü -konuş -konuşma ma birimle birimlerin rinin; in; Merkez Merkez,, sınır sınır yakınl yakınları arında nda buluna bulunan n ve tarihi tarihi Gürcüstan’ın dışında mevcut olan lehçelere sınıflandırılması gerekir. Merkez lehçeleri: Kah, Kartli, İmereti, Leçhumi, Guria lehçeleri; 91
Sını Sınırr yakı yakınl nlar arın ında da bulu buluna nan n lehç lehçel eler: er: Mesh Mesh lehçe lehçele leri ri;; Acar Acara, a, Livane, Macaheli, İmerhevi, Tao, Samtshe, Cavah lehçeleri; Her lehçeleri; Kak, Aliabat lehçeleri; Phov Phov lehçe lehçele leri ri;; Gağm Gağmaa-Tu Tuş, ş, Pş Pşav av,, Hevs Hevsur ur,, Mohe Mohevi, vi, Mtiu Mtiulu lur r -Gudamaki; Raça lehçeleri; Ovalı Raça, Dağlı Raça lehçeleri; Svan lehçeleri; Laşh, Lentehi, Çoluri, Balskvemouri, Balszemouri lehçeleri; Zan lehçeleri: Megrel, Laz(Hopa, Vitse-Arkabe, Atina) lehçeleri; Gürcüler'i Gürcüler'in/Ka n/Kartvel rtveller'i ler'in n tarihi tarihi toprakları topraklarının nın dışında dışında bulunan bulunan Gürcü lehçeler lehçeleri:i: Fereidan Fereidanii ''Çvenebur ''Çveneburiler iler'in 'in Gürcücesi Gürcücesi'''' ve Kizlar-M Kizlar-Mozdok ozdokii lehçeleri lehçeleri;G.SİÇİNA ;G.SİÇİNAVA, VA, M.DZADZA M.DZADZAMİA MİA ve İsaki İsaki JVANİA'nin JVANİA'nin görüşlerin görüşlerinee dayana dayanarak rak Rusya Rusya yanlıs yanlısıı politi politikac kacıı A.ÇAÇİ A.ÇAÇİA A şunlar şunlarıı yazmak yazmaktad tadır: ır: ''Yıll ''Yıllar ar boyunca Gürcüler'in/Kartveller'in üçte birinin konuştuğu en eski ve kelime hazi hazine nesi si ile ile düny dünyad adak akii en zeng zengin in dill diller erde den n biri biri olan olan bu dil, dil, Gürc Gürcül üler er tarafından bazen lehçe, bazen bozuk Kartvel dili olarak tanımlanmakta idi.” (A. ÇAÇİA, 2002.sayfa 264) ve şöyle devam etmektedir: “Megreller'in kendi kurulmuş dilleri ve kültürleri var” (“Gali”' gazetesi 2004.16-31 Ağustos).
Kartv Kartvel el kü kültür ltür tarihi tarihini ni iyi bilenle bilenlerin rin,, Megrel Megreller ler'in 'in dilinin dilinin ve kültürünün atalarının yüzyıllar boyunca kurduğu genel Gürcü dilinin ve kültürünün bir parçası olduğunu hatırlamaları gerekmektedir. Kartvel edebi dilinin bitmez tükenmez pınarı olan son derece değerli Megrel lehçesini korumak ve incelemek gerekmektedir. (Bu iş için sadece Kutaisi Kutaisi Diyalektolo Diyalektoloji ji Araştırma-B Araştırma-Bilimsel ilimsel Enstitüsünün Enstitüsünün faaliyetle faaliyetleri ri yetm yetmez ez). ). Kart Kartve velg lgil il lehçe lehçele leri ri öğre öğrenm nmek ek ve koru koruma makk için için özel özel devl devlet et programları hazırlamak gerekmektedir. İshak JVANİA ile taraftarlarının gizli amaçlarını ilk defa büyük eylem adamları Zviad ve Konstantine GAMSAHURDİA açıklamışlardı. Svanların, Megrellerin, Lazların ve diğer Gürcü topluluklarının sözlü dillerini tanımlarken, bilim edebiyatında kullanılan teri teriml mleerini rinin n kulla ullanı nılm lmaasın sının yanlı anlışş oldu olduğğunu unu düşünm düşünmekt ekteyi eyiz, z, çünkü çünkü bu teriml terimler er bağıms bağımsız ız etnokü etnokültü ltürel rel birliğ birliğii yani yani ulusu ifade ediyorlar. Etnik dil bağımsız bir etnonun dilidir. (Etno, ilk yaşadığı yerin dili ile kültürün birliği üzerine kurulmuş olan tarihi insan grubudur, 92
toplumudur) ; benz.:
Olabilen bağlantılar aşağıdaki şemayla gösterilebilir. (Her şema gerçeğe belli bir dereceyle yakındır). 1. Tarihi Yazı Dili; 2.Postkreol Yazı Dili; 3.Tarihi Sözlü Dil; 4. Sözlü Kreol; 5.Yerli Diyalekt; 6. Sosyal Diyalekt (Aşağıdaki şema eksiksiz olduğunu iddia etmiyoruz).
93
Dilsel
Yazılı Dil
Sözlü Dil
Diyalekt
Birimler Tarihi Şekil-İşlev İşaretleri Farklı Fonotaktik Kurallar Linguistik Morfolojik İşaretler -Sentaks Özellikler Kelime Özellikleri Yazılı Normlar Sözlü Normatif Normlar İşaretler Doğal Diksiyon Etnonun dili (Ulusun dili) Etnik -Toplumsal Toplumun İşaretler Dili
Kültürel -Tarihsel İşaretler
Sosyal Grubun Dili Etnonun Kültürle Olan Sürekli İlişkisi Pro – Dil ile Sürekli İlişki Yazılı Gelenek İlk
Post Sosy Tarihi Kreole ole Yerli Kreole al
+
+
+
+
+
_ +
+
+
+
+
+
_ +
+
+
+
+
+
+
+
+
_
_
_
_
+
+
+
+
+
_
+
+
+
+
+
_
+
+
+
+
_
_
+
+
+
+
+
_
+
+
+
+
+
+
+
_
+
_
+
_
+
_
+
_
_
_
_
_
_ + +
94 _
1.2.1. Proto - Kartvelgil (İberyalı – Kafkasyalı - Ön Asyalı) ve Kartvelgil Kavimleri Tanımlayan İsimler Bilim Bilim edeb edebiya iyatı tınd ndaa şöyle şöyle bir bir gerç gerçek eksi siz, z, tasdi tasdikk olma olmaya yan n görü görüşş mevc mevcut uttu turr ki en eski eski zaman amanla lard rdan an beri beri (Örn (Örn:: M.Ö. M.Ö.II III. I. biny binyıl ılda dan, n, bazılarına göre ise V.bin yıldan) üç farklı dile sahip olan üç Kartvelgil boy vardı; Kartlar, Zanlar (Megrel-Lazlar) ve Svanlar. Sonraki dönemlerde Kart boyu diğer boyları asimile etmiştir yani diğer boylar Kartlaşmıştır. İlk önce hiç bir kaynakta Karti boyunun var olduğunu tespit eden bir bir ize ize rastl rastlan anma madı dığı ğını nı belir belirtm tmek ek iste isteri riz. z. Bunda Bundan n dolay dolayıı Kart Kartla laşma şma -Kar -Kartv tvel elile ileşm şmee iddia iddiası sı teme temels lsiz iz görü görünü nüyo yor. r. Sade Sadece ce M.Ö. M.Ö. IIIIII-II II binl binlii yıllarda değil I. binyıl sonlarında da yirmi kadar Kartvelgil boyun olduğu belgelere dayanarak tespit edilmektedir. Her bir boyun kendi yerleşim yeri ile farklı diksiyonu vardı (dil, lehçe). Örn: Kura Nehri’nin doğduğu yerde yerde yaşa yaşaya yan n Ma Makr kron onla larr hakk hakkın ında da Ks Ksen enof ofon ontt şu şunl nlar arıı yazm yazmak akta tadı dır: r: ''Makronlar'la ilişkiler zorlaşmıştır, birden Atina'da esir olarak bulunan ve O'nu O'nun n aske askeri ri olan olan bir bir kişi kişi çocu çocukl kluk uk dilin dilinii hatı hatırla rlayıp yıp Ks Kseno enofo font nt'e 'e terc tercüm üman anlı lıkk yapt yaptı. ı. (Kse (Kseno nofo font nt,1 ,196 967, 7,s.8 s.86) 6).. Tabi Tabi ki Ma Makr kron onla larl rlaa olan olan ilişkide başka kartvelgil lehçeleri bilenler tercümanlık yapamadılar. Benz: Ksen Ks enof ofon ontt (435 (435-3 -355 55)) Kura ura başl başlar arın ında dan n Ordu' rdu'ya ya kadar adar olan olan geni genişş topraklarda Karduhlar'la, Kolhlarl'a, Haldeler'le, Halibler'le, Tibarenler'le, Mosinoikler'le, Fasianiler'le, Taohiler'le görüşmüştür. Eğer M.Ö. I. bin yılda yirmi kadar Kartvelgil boyun var olması mümkünse, III. bin yılda bugün de yaşamakta olan üç boyun var olmasına nası nasıll inan inanal alım ım?? Bu halde halde ceva cevaps psız ız bir bir soru soru soru sorula labi bili lir: r: Diğe Diğerr boyla boylar r nereden ve nasıl ortaya çıktılar ve sonradan nerede kayboldular? Böyle uzun bir zaman diliminde büyük medeniyetler bile yok olmaya karşı koyamaz iken bu üç boy 5000 yıl boyunca nasıl oldu da hiç değişmeden kalabildi? Bizce Bizce “Kartv “Kartvelg elgil il Boylar Boylar”” terimi teriminin nin (Abxaz (Abxaz-Ad -Adige igeler, ler, Vainax Vainax,, 95
Lek-Dağıstan gibi) M.Ö.V.–III. Bin yıllardaki Kafkasya ve Küçük Asya topluluklarını ifade etmek için kullanılması mümkün değildir. Bugünkü etnolar etnolar 5000 - 7000 yıl önce olamazlardı. olamazlardı. Bu dönemlerde dönemlerde “Kura – Araks”' Araks”' medeniyetini kuran Proto - Kartvelgil, diyelim ''İberyalı – Kafkasyalı Ön Asyalı” lı” büyük nesil sil mevcuttu. Bu büyük nesil temelin linde, de, M.Ö. M.Ö.II II.b .bin inyı yıld ldaa o za zama mank nkii Kafk Kafkas asya ya'' da domi domina nant nt olan olan ve ''Ko ''Kolh lhaa Meden edeniy iyet etin ini' i''' kuran uran Kartv artvel elggil etno tno ve diğ diğer Kaf Kafkasy kasyaa etnol tnolaarı oluşmuştur. (T.Putkaradze, 199,s. 11.13). M.Ö. I.binyıl başlangıcında savaşlar ve sürgünler nedeniyle Ortak Kartvelgil Nesil 20’den fazla Kartvelgil boy olarak dağılmıştı. Bu boylar M.Ö. I. Binyılın II. yarısında birleşti ve Kuci - Parnavaz'in birleşik krallığı olarak olarak yeniden yeniden kalkı kalkındı ndı.. Sonrak Sonrakii za zaman manlar larda da bu devlet devlet arasır arasıraa çeşitl çeşitlii bölgesel beyliklere ayrılıp yine birleştiriliyordu. Modern dünyada var olan her ulusun (etnonun) dili, karakteri, yaşadığı toprakları, son 10 yüzyılda bile ciddi değişikliklere uğramıştır. Son 10 yüzyılda bile bu değişiklikler olmuşsa, 40 - 60 yüzyıllar boyunca özellikle olacaktı. Örn: IV. - III. bin yıllarda yaşayan büyük geleneklere sahip olan halklar bile (Sümerler, Mısırlılar, Hattiler) tarih sahnesinden yok olmuşlardır. Hal böyle iken, daha az sayıdaki etnik grupların bugüne kadar dillerinin ve kültürlerinin hemen - hemen değişmemiş şekilde korunması inanılmaz bir durumdur. Dillerinde ergatif konstrüksiyonlar olan Huritler'in ve Hatlar'ın, Kart Kartve velg lgil il - Kafk Kafkas asya yalı lı etno etnoni niml mler eree ve topo toponi niml mler eree yapı yapısa sall olar olarak ak benzeyen onomastik birimleri olan Ön Asyalı ve Kafkasyalı diğer eski halk halkla ları rın n (boy (boyla ları rın) n),, bugü bugünk nküü İber İberya yalı lı – Kafk Kafkas asya yalı lı dille dillere re (erg (ergat atif if kons konstr trük üksi siyo yon) n) sahi sahipp olan olan etno etnola ları rın n orta ortakk dede dedele leri ri oldu oldukl klar arıı daha daha mantıklı görünmektedir. Tarih öncesi dönemde Kartvelgil - Kuzey Kafkasyalı - Ön Asyalı neslin birçok boyunun olduğunu zannediyoruz. Onların bir kısmı ya tama tamame men n yok olmu olmuşt ştur ur ya da komş komşul ular arıy ıyla la karı karışmı şmışt ştır. ır. Bir Bir kısm kısmıı da modern İberyalı - Kafkasyalı etnolarda görünüyor. Bundan dolayı eski zamanlardan “Büyük Kolha Medeniyeti’ne” 96
kadar mevcut olan boyların Ortak Kafkasyalı - Ön Asyalı nesil olarak nitelendirilmesi gerekiyor. M.Ö. II.binyıl sonlarında ise artık Kartvelgil ve Kuzey Kafkasyalı boylar hakkında konuşabiliriz. Bu şart şartla larr altı altında nda aşağı aşağıda da Proto Proto - Kart Kartve velg lgil il veya veya İber İberya yalı lı – Kafkasyalı - Ön Asyalı boyları sayacağız. Onların büyük bir kısmını Gürcüler'in/Kartveller'in ataları olarak sayabiliriz: Muşk Mu şkil iler er / Mosh Moshil iler er / Mesh Meshle lerr (Hek (Hekat atio ioss Mile Milete teli li'' ye göre göre Moshiler Kolh boyudur), Daianeliler / Diauhiler / Taohiler, Kolaeliler, Halde Ha ldele ler, r, Taba Tabali lile lerr / Tiba Tibare reni nile lerr / İber İberile iler/ r/ Sasp Saspei eire reli liler ler// Sasp Saspir irile iler, r, Koitiler/ Koitiler/ Koitiler Koitiler / Kvitiler, Kvitiler, Korakslar, Korakslar, Marlar, Marlar, Bekeyrler, Bekeyrler, Halidzoni Halidzoniler ler /Halibler, Haldeliler / Kaldeliler, Mosinoikler / Heptakometler, Didzerler, Bidzerler, Dzidritler, Makronlar / Makrokefallar, Pasianlar, Melanklarlar, Ekriktike, Ekekeirler, Heniohler, Sanlar / Canlar, Sanigler / Sanşkler, Lazl Lazlar ar,, Abha Abhazl zlar ar / Abas Abaskl klar ar,, Svan Svanla larr / Misi Misimi miel elil iler er,, Svan Svanoo-Ko Kolh lhla lar, r, Amarantlar (Kolha Boyları), Tusklar, Kahlar, Phoveliler, Herler... Yukarıd Yuk arıdaaki boyl boylar arın ın büyü büyükk kısmın smının ın akrab krabaalık lık ili ilişk şkil ileeri hakk hakkınd ındak akii güve güveni nili lirr belg belgel eler er daha daha Anti Antikk Döne Dönemde mden n vard vardır ır.. (Örn (Örn:: Agatia'ya göre, Misimieliler, Kolhlar ve Apsililer akraba boylardır). Bazı eski eski Kart Kartve velg lgil il boyla boylarr tama tamamen men yok yok olmu olmuştu ştur. r. (Örn (Örn:: Guga Gugarr boyl boylar arıı hakk hakkınd ındaa bkz: bkz: İv. İv. Cava Cavahi hişv şvili ili,1 ,1950 950.s .s.24 .24-3 -33) 3);; Bazı Bazıla ları rını nın n isim isimle leri ri ise ise bugüne kadar Kartvelgil toplumların (Meshler, Taoliler, Lazlar, Svanlar, Phov Ph ovel elil iler er,, Megr Megrel elle ler, r, Herl Herler er,, Kahl Kahlar ar)) ya da bell bellii bir bir halk halkın ın (örn (örn:: bugünkü Abaz-Abhazların, Ermenilerin...) ismi olarak süregelmiştir. Bu Kartvelgil boylardan M.Ö. II-I binyıllarda Kartvelgil etnonun oluştuğunu tahmin etmeliyiz. M.Ö XII-VIII yüzyılların Asur ve Urartu kaynaklarında Kilhi ve Kulha/Kolha coğrafi terimlerine rastlamaktayız. Bu terimler Yunan - Rum kaynaklarındaki ve isimleri ile eşit anlamlı terimlerdir. Bilim Edebiyatında N.Marry Kolhlar'in eski siyasi birliğinin M.Ö. II.binyılların sonunda ve M.Ö.I.binyılların başlarında (M.Ö.VII y.y. 20’li 97
yılla yılları rına na kada kadar) r) güne güneydo ydoğu ğu kara karade deni nizde zde ve Çoru Çoruh h vadi vadisin sinde de oldu olduğu ğu belgelerle tasdik etmiştir. VIII - VII yüzyıllarda Kolhlar'ın merkezi Batı Gürcüstan'da Rioni civarlarına taşınmıştır. (G.Melikişvili, T.Mikeladze, N.Lomouri, M.İnadze, O.Lortkipanidze, 1986, s.68 - 69). “Argonotlar'ın Altın Post” için yaptıkları sefer hakkındaki Yunan efsanesi bugünkü batı Gürcüstan’ı içine alan eski Kolheti ile sıkı bir biçimde ilişkilidir. Ak.Uruşadze ve diğerlerinin tahminlerine göre eski zamanlarda Yunanlar “Kolheti” ismi içinde bütün Kartvelgil dünyayı düşünmekteydiler. (Ak.Uruşadze,1964. s.6). Bugünkü arkeolojik kalıntılar bu düşüncenin doğru olduğunu tasdik etmektedir. Tabii ki, eski Kolheti sade sadece ce bugü bugünk nküü batı batı Gürc Gürcis ista tan n deği değild ldir ir,, Kolh Kolhet eti'i'ni nin n daha daha büyü büyükk topr toprak akla ları rı (Kur (Kuraa nehr nehrin inin in yuka yukarı rı koll kollar arıı ve Çoru Çoruh h vadi vadisi si)) bugü bugünk nküü Türkiye Cumhuriyeti topraklarındadır. Yunan kaynaklarında “ terimi ilk defa M.Ö.VIII yüzy yüzyıl ılın ın şair şairii olan olan Evmi Evmile le Kori Korian ante teli li’n ’nin in eser eserin inde de görü görülm lmek ekte tedi dir. r. yerin yerinee Yu Yuna nanl nlar ar terimi terimini ni kullan kullanmak maktayd taydıla ılarr (bkz: (bkz: M.İnadze, 1955, G.Melikişvili; 1965. N.Lomouri; 1962, Ş.Asatiani; 1993, M.İnadze; 1993). Psev Ps evdo do - Skis Skisak aks' s'ee göre göre Kolh Kolhla lar' r'ın ın yerl yerleş eşti tikl kler erii topr toprak akla lar r Diosku Dioskuria ria'da 'dan n Apsira Apsirass nehrin nehrinee kadar, kadar, yani yani Sohumi Sohumi'de 'den n Çoruh' Çoruh'aa kadar kadar yayılmıştır. (T.Kauhçişvili, 1976, s.84) Herodot Herodot Kolhlar Kolhlar'ın 'ın Mısırd Mısırdan an geldik geldikler lerini ini iddia iddia ediyor ediyordu. du. Ona göre güney denizden kuzey (Pontus) denize kadar dört boy yaşıyordu.: Farslar, Midieliler, Sasperler ve Kolhlar (Herodot, 1975.s. 156, 262). Burada “Kolh” ve “Sasper” isimlerinin bir boy ismi değil, birleşik boy isimleri oldukları bellidir. (Kolhlar hakkında bkz: İv. Cavahişvili, 1950, s.12). Bu durum Ksenofont'in seyahat defterleri ile Psevdo-Skilaks'in belgelerini karşılaştırmakla tespit edilebilir. Psevdo-Skilaks Trapezunt'i ile Kerasunt civarlarında Bidzeriler, Ekek Ekekei eiri rile ler, r, Beke Bekeir irle ler, r, Ma Makr krok okefa efalle llerr ve Mosi Mosino noik ikle ler' r'in in olduğ olduğun unuu 98
söylemektedir. Hemen hemen aynı dönemde yaşayan Ksenofont ise Trapezunt -Keras -Kerasunt unt bölges bölgesind indee sadece sadece Kolhi Kolhi boyunun boyunun olduğun olduğunuu söyleme söylemekte ktedir dir.. (T.Mikeladze, 1967,s.97) Benz: Apolonios Rodoseli (III y.y) “Kibirli Kralla Kolh boyları yardım edemezler” demiştir. Mitrid Mitridate ate,, Pompeu Pompeuss savaşl savaşları arı hakkın hakkında da konuşu konuşurke rken n Kolhla Kolhlar'i r'i anmaktadır. II. Yüzyılın eylem adamı olan Apiane (Apiane,1959,s.198) Kara Denizin kuzey kenarları kenarlarında nda yaşayan yaşayan büyük birleşik boyları Kolhlar Kolhlar sanıyordu. Benz., Doğu Gürcistan'da bu dönemde İberler yerleşmekteydiler. Aria Ariane ne'y 'yee göre göre Kolh Kolhla larr Trap Trapez ezun unti tile ler' r'in in komş komşul ular arıd ıdır ırla lar. r. Yanlar Yanlarınd ındaa Sanlar Sanlar (Kseno (Ksenofon font'e t'e göre göre Sanlar Sanlar Driler Drilerdir dir), ), Makron Makronlar lar ve Heniohlar vardırlar (Yunan yazarlar...1983,s.158). Bugünkü Batı Gürcüstan'ın/Kartveller ülkesinin nüfusunu Ariane (IIy. (IIy.y) y) Lazl Lazlar ar olar olarak ak adla adland ndır ırma makt ktad adır ır.. Lazi Lazika ka’da ’da Reon Reonii isiml isimlii nehi nehir r akmaktadır ve bu yerlerde Kolhlar eski zamanlarda kale yapmışlardır...(Yunan yazarlar...1983,s.188). Bu dönemlerde ''Kolhi'' ve ''Laz'' terimleri yanyana söylenmektedir. Örn: V. yüzyılın anonim yazarı şunl şu nlar arıı yazm yazmak akta tadı dır: r: “Dio “Diosk skur uria ia'd 'dan an Apsa Apsarr su sula ları rına na kada kadarr yaşa yaşaya yan n Kolhlar'a sonraki zamanlarda Laz ismi verilmiştir.” (Georgika,1965,s.6)... İpolit Romaeli (IIIy.y), Amine Martseline (IVy.y), Epifan Kvipreli (314-403y.) ve diğerleri daha geç zamanlarda '' '' terimini tercih etmişlerdir. Bazıları ise “Lazlar” terimini kullanmıştılar. Örn: Yuhanna Lade (VIIy.y.) şunl şu nlaarı yaz yazmak maktayd taydı: ı: “Laz “Lazllar' ar'ın hege hegemo mon nları ları oldu olduğu ğu için için bugü bugün n ''Ko ''Kolh lhik ike' e'ye ye Lazi Lazike ke derl derler er”. ”. Agat Agatia ia Skol Skolas asti tiko koss (VIy (VIy.y .y.) .):: “Pas “Pasis is'i'i,, Kafkas Kafkasya' ya'yı yı ve civarl civarları arında nda buluna bulunan n ülkele ülkelerin rin nüfusl nüfuslerı erını nı tanıya tanıyanla nlar r eski eskide den n Lazl Lazlar ar'ı'ın n Kolh Kolhii ismin isminii taşı taşıdı dıkl klar arın ınaa inan inanac acak akla lard rdır. ır.”” Lazl Lazlar ar Kolhlılar'ın eski ülkesinden gurur duymaktadırlar. (Georgika,1936,s.27,50)... Benz: Yuhanna Tsetse (1100-1180y.y.): “Kolhalr Hintli İsketler olup onlara Lazlar da denilmektedir, yaşadıkları yerler Abazgalar'ın, eski 99
Masagetiler'in yakınlarındadır.”: “ Kolheti'nin kentidir, Kolhlar ise Laz boyları boylarında ndandı ndır, r, Abazga Abazgalar lar'ın 'ın yakınla yakınların rında da oturma oturmakta ktadırl dırlar. ar.”; ”; “Kolhlılar Asyalı İskitlerdir ve Levkisir isimleri de var. Asya bölgesinde Pasis civarlarında yaşamaktadırlar”...(Georgika,1967,s.32,36-37)... Eski Es ki Yunan nanlıla lılar' r'aa göre göre Kolh Kolhet etii aynı aynı Aya' Aya'di dir. r. Hero Herodo dot' t'un un belirtiğine göre “Argonotlar Aya'ya Kolhida'ya altın post için gemi ile giderlerdi.” (Herodot,1975, s.472-473); II.yüzyılın eylem adamı D.Perieget'in “Yeryüzünün Tasviri”'ne göre: göre: Kolhla Kolhlarr Avrupa Avrupa'da 'dan n gelmişl gelmişlerd erdir. ir. (T.Kau (T.Kauhçi hçişvil şvili,1 i,1976, 976,s.93 s.93); ); Bu belgede Avrupa'dan kara (pontus) denizin doğu kenarlarına İberyalılar'ın geldikleri efsanesi de tasvir edilebilir”. İv. Cavahi Cavahişvi şvili' li'ye ye göre göre '' '' ismi ismi eski eski Gürc Gürcüü taşr taşras asıı olan olan “Kola” dan gelmektedir. Gürcü/Kartvel kaynaklarında kökü eskiden beri geçmektedir, ikinci varyantı olan Kolheti Kartvel diline Yunan dilinden geçmiştir. Benz., Patrik Nikon'in vakayinamesinde Gürcistan'ın isimlerinden biri “ dır. (G. Paiçadze,1993). M.Ö.II M.Ö.II.bi .binyı nyılla lların rın orta orta çağlar çağlarında ında Kerasu Kerasunt nt bölges bölgesinde inde,, Halis Halis (Kızılırmak) ve Çoruh vadilerinde, modern Batı Gürcistan'da ve Kura nehri’nin yukarı vadilerinde kuvvetli bir siyasi birlik kurulmuştur. Bu birliğin birliğin ilk ismi Yunanca(?) Yunanca(?) olabilirdi. (Benz: Ayeti; bakz: Dayaeni, Tao) Kendisine verilmiş isim ise idi M.Ö. M.Ö. XII XII - VIII III yüzy yüzyııllar llarda da bu birl birliikte kte güçl güçlüü Kolh Kolhaa boyu boyu hege hegemo mond ndu. u. Bu devl devlet et komş komşuu devl devlet etle leri rin n belg belgel eler erin inde de ve Yu Yuna nan n yaza yazarl rlar arın ın ve gezg gezgin inle leri rin n hafı hafıza zası sınd ndaa “Kol “Kolhe heti ti”” olar olarak ak kalm kalmış ıştı tır. r. Bu dönemlerde Kolheti, Karadenizin tüm doğu kenarını ve Doğu Gürcistan’ı kapsıyordu. (Benz., G.Melikişvili, 1954,s.4129... Yuna Yu nan n kayn kaynak akla ları rına na ve bugü bugünk nküü arke arkeol oloj ojik ik bulg bulgul ular araa göre göre ''Büyük Kolha medeniyeti'' bugünkü doğu Gürcistan/kartveller ülkesi ve Kuzey Kafkasya'nın büyük bir kısmını içine alıyordu. M.Ö. VI. yüzyılda yaşayan Hekatios Mileteli' ye göre Korakslar ve Kuzey Mesopotamya'da yaşayan Moshlar Kolha boylarındandır. (T.Kauhçişvili,1976,s.43). Memnon’a (I.yy) ve Strabon'a (I.yy) göre daha 100
önce önce Makro akron n olan olanla larr şimd şimdii San Sanlard lardır ır.. (T.K (T.Kaauhçi uhçisv svil ilii 198 987, 7, s.22 s.22;; T.Kauhçişvili, 1976, s.94, 146, 233). Çan Çanlar lar hak hakkınd kındaa ilk ilk def defa Aria Ariane ne kon konuşma şmaktad ktadır ır (II.y II.yy) y).. “Kolhlar'ın komşuları Çanlardır, yani Sanlardır.” Piskopos Evstati'ye göre “Eski Makronlar'a şimdi San diyorlar, San yerli diksiyon ile Çan demektir.” (T.Kauhçişvili,1976,s.94); Benzer olarak Prokopi Kesarieli’ye göre (VI.yy) “Bazılarının söylediklerine göre Sanlar Trapezuntlular'ın komşularıdırlar ve onlara şimdi Çanlar, Kolhlar ya da Lazlar diyorlar. Ama bu isimlerin hiç biri gerçeğe uygun değil. Çanlar deniz kenarından çok uzakta, Armeniler'in yanında ve dağlarda yaşamaktadırlar. Lazlar ise Kolhlardır.”(Georgika,1965,s.120). Bahsi geçen geçen zamanlarda zamanlarda yaşayan araştırmac araştırmacıı Prokopi Prokopi Kesariel’e Kesariel’e inanmamak mümkün değildir: “Lazlar’ın ve Çanlar’ın aynı halk olarak tanımlanması imkânsızdır. Onlar akraba Kartvelgil boylardır. Çanlar'ın ve Sanlar'ın isimlerini birbirleri ile ilişkilendirmek daha gerçekçidir. Arnold Çikobava'nın tahminlerine göre ‘ demektir. (Arn. Çikibava,1936,s.3). S.Canaşia'ya göre ismin kökü Sandır. Bu ismin ilk ilk harf harfin inde den n Kuz uzeey Megre egrely lya' a'da da Zan Zan / Tsan Tsan keli kelime mele leri ri,, Gün Güney Megrelya'da (Çaneti'de) Çan kelimesi türetilmiştir. (S.Canaşia,1959. s.2734). Amiane Martseline'nin “Tarih” adlı kitabında bir taraftan Çanlar, diğer taraftan Lazika Armeniler'in komşularıdır. Prokopi Kesariel (VI.yy) Çanlar hakkında çok detaylı bir incelem yapmıştır. Ona göre Çanlar Trapezuntiler'ın komşuları değildi. Çanlar dağlarda, Ermeniler'le yan yana yaşamakta idiler. (Lazlar, yani Kolhlar ise deniz kenarında yaşayan bir halktır). Lazlar ve Çanlar daha sonraki zamanlarda da farklı Kartvelgil boyla boylard rdır ır.. Örne Örneği ğin n Lazi Lazika ka teri terimi minin nin yanı yanısı sıra ra Biza Bizans ns kayn kaynak akla ların rında da Çanaria terimi de geçmektedir. (Bkz: IX.yy eylem adamı Konstantine Porfirogenet; Georgika,1952,s.292) XIV. XIV. yüzy yüzyıl ılın ın I. yarı yarısın sında da Trab Trabzo zon n İmpa İmpara rato torl rluğ uğun unda da,, Kral Kral Basil'in kızı ve eşi arasında başlayan iç savaşlar sırasında, Lazlar, Çanlar ve 101
bütün yerli halk, Paleologos soyundan çıkmış olan İrine'ye, Komnenos ailesinden çıkan Ana Hutlu’yu tercih etmiştir. Laonike Halkokondile’ye göre Çanidler Kolheti topraklarında Amastria kentine kadar olan yerleri elde tutuyorlardı. (Georgika, 1970,s.107). S.Kh S.Khau auhçi hçişv şvil ili'i'ye ye göre göre Biza Bizans ns İmpa İmpara rato torlu rluğu ğu’n ’nun, un, Trab Trabzo zon n Krallığı’nın topraklarını elde edememesinin sebebi, Trabzon Krallığı’nın nüf üfus usun unuun büyü büyükk kısmı ısmını nın n Gürcü ürcü boyu boyu Çanl Çanlar arda dan n oluş oluşma ması sı idi. idi. (Georgika 1967, s.164) Belli ki ya Çanlar’ın yaşadığı topraklar değişmiş ya da akraba boylar olan Çanlar ve Lazlar birbilerine karışmışlardır. Çanlar kesinlikle Kartvelgil soydan gelmektedir.
Abhaz” kelimesinin kökenini ve ona şekilsel ve semantik olarak bağlı isimlerin kökenlerini, Abhaz ve Abaz boylarının tarihini birçok bilim adamı incelemiştir. Son zamanlarda yapılan ve bir sonuca varan araş araştı tırm rmal alar ar T. Gvan Gvants tsel elad adze ze’y ’yee aitt aittir ir.. (T.G (T.Gva vant ntse sela ladz dze, e, 19 1993 93,, T. Gvantseladze, 1998) Abhaz dilinin superstrat tabakalarını inceleyen T. Gvan Gvants tsel elad adze ze şu şunl nlar arıı söyl söyleme emekt kted edir ir;; “Bug “Bugün ünkü kü Abha Abhazl zlar ar'ı'ın n atal atalar arıı Karaden Karadeniz iz kıyıla kıyıların rında da İsa'da İsa'dan n sonra sonra V. yüzyıl yüzyılaa kadar kadar yaşama yaşamamış mışlar lardı. dı. Abhazlar'ın ilk memleketi Kafkas Dağ sırtının kuzeyinde ''Kubani'' Nehri vadisinde bulunmaktaydı. Abhazlar'ın büyük bir kısmı burada 1561 yılına kadar yaşamakta idiler. Modern Abhaz etnonun oluşmasındaki en büyük katkı, bugünkü Abhazya topraklarında Abhazlar'ın gelişine kadar yaşayan Kolh nüfusuna aittir. T.Gvantseladze'ye göre Abhaz - Abaz boy birliğinin ilk adı Ya-pas-a / A-baz-a idi ve sonra bu kelimelerden Abaza, Apsua, Abhaz kelimeleri türetilmiştir. (T.Gavntseladze,1998.s.38). T. Gvan Gvants tsel elad adze ze'n 'nin in orta ortaya ya koyd koyduğ uğuu “ kelimesinin kökünün türetilme yolu bize göre tartışılacaktır. Ona göre “Abhaz” kökü, Çerkez kökenli “ dan gelmektedir. “Abaza ha”, Aşağı – Abaza (Çerkezce “ha” “aşağı” anlamına gelmektedir). Çerkezce Abaza – ha / Abzaha, Megrelce Abhaza, Gürcüce Abhaz. (T. Gvantseladze,1998,s.38). 102
Bize göre M.Ö önce III-II binyıllarda Kartvelgil boylar, Abhaz Abaz, Çerkez – Adige ve Vainah boyları büyük İberyalı - Kafkasyalı etnonun içinde yer alıyordu. Dolayısıyla onların kuşakları olan birkaç boyun boyun veya veya etno etnonu nun n bir bir kökt kökten en türe türeti tilmi lmişş isim isimle leri ri vardı vardır. r. Özel Özelli likl klee I.binyılda mevcut olan Kartvelgil kökenli “ ve Kuzey Kafkasyalı kökenleri ortak fakat farklı boyları tanımlayan isimlerdi. Bunların bazıları yok olmuştur (Absil, Abşil) Abşil),, bazıla bazıları rı akraba akraba boylar boylarla la karış karışmıs mıstır tır,, bazıla bazıları rı ise bugüne bugüne kadar kadar kalmıştır. Şimdi kaynaklarla tanışalım: Ariane (II.yy): “Trabzon'dan eski Aka'ya kadar Kolhlar, Sanlar (Kse (Ksenof nofon ont, t, “San “Sanla ları rı”” “Dri “Drille ller” r” olar olarak ak adla adlandı ndırm rmış ıştı tır) r),, Ma Makr kron onla lar, r, Heniohler, Dzidritler, Lazlar, Absiller, Abasklar, Sanigler, Dzilkler gibi boyla boyları rın n yaşa yaşadı dığı ğı yerl yerler erde den n geçt geçtik ik.. Lazl Lazlar ar'ı'ın n komş komşul ular arıı Absi Absille llerd rdir. ir. Absi Absill ller er'i'in n komş komşul ular arıı Abas Abaskl klar ar'd 'dır ır.. Abas Abaskl klar ar'ı'ın n kral kralıı Resm Resmag ag't 'tır ır.. Abasklar'ın komşuları Sanigler'dir. (Yunan yazarlar, 1989, s. 158–159). Abaskl Abasklar, ar, Sanigl Sanigler' er'in in yukarı yukarı tarafınd tarafında, a, dağlar dağlarda da yaşama yaşamakta ktadır dırlar lar.” .” (T. Kauhçişvili, 1976, s. 100 – 101) Sonrak Sonrakii yıllar yıllarda da Abazgl Abazglar' ar'ın ın yaşadı yaşadıkla kları rı yerler yerler genişl genişlemi emiştir ştir.. Örneğin Bizans İmparatoru Konstantin Porfirogenet (912 – 959), oğluna işga işgall etti ettiği ği yerl yerler erin in boyl boylar arın ınıı tanı tanıtı tırk rken en Abaz Abazgi gi hakk hakkın ında da şu şunl nlar arıı söylemektedir: “Ci “Ciketi sınır nırlarından sonra, yan yani Nikopsia sia Nehri’nden Soteriupolis'e kadar deniz kenarı 300 mil boyunca Abazglar'ın ülkesidir.” (Georgika, 1952 52.. s. 232 32)). Soter teriupolis ismi tartışmalıdı ıdır. Bazı araştı araştırma rmacıl cılar ar bu şehri şehri “Biçvin “Biçvinta” ta”,, bazıla bazıları rı ise “Sohum “Sohumi” i” olarak olarak kabul kabul etmektedir. Bize göre “Abazgi” ismi ile 10.yy’da bütün Batı Gürcistan anılıyordu. Abazgi’nin güney sınırı olarak bahsedilen Soteriupolis kentini, bugünkü Türkiye topraklarında, Nikopsia Nehri’nden yaklaşık üçyüz mil boyunca aramamız gerekiyor. Bu dönemin kartvel kaynakları Abhazya'yı Gürcistan’ın ülkesi, ''Bizim Ülkemiz'' olarak kabul etmektedir. P.İngorokva şu yorumu yapmaktadır: “Kartlis Tshovreba’ya göre 103
Abh Abhaz azya ya ve Egris grisi, i, Gorg Gorgaasali sali’n ’nin in zaman amanın ında da Biz Bizansl anslar ar'ı 'ın n işgal şgal edemedikler edemediklerii Batı Gürcistan Gürcistan toprakları topraklarında nda bulunmaktay bulunmaktaydı. dı. Göründüğü Göründüğü gibi Abhazya Tsihegoci'ye kadar, Egrisi ise Tsihegoci'den Lihi'ye kadar idi.” Abhazya’ya Bizanslılar “Abazgia” diyorlardı. Eski zamanlardan zamanlardan XVI. ve XVII. XVII. yüzyıllara yüzyıllara kadar, Abaz / Abazg / Abhaz, hem Avrupa’da hem de Asya'da Ciklerden farklı olarak Kartvelgil (İberia / Kolha) kökenli olarak nitelendirilmiştir. Hem Hem eski eski za zama manl nlar arda da hem hem de orta orta ça çağl ğlar arda da Abha Abhazl zlar ar,, diğe diğer r Kart Kartve velg lgil il boyla boylarl rlaa bera berabe berr tek tek Kart Kartve velg lgil il Devl Devlet et ve dil - kü kült ltür ürün ünüü oluşturmaktaydı. İsa'dan sonra I.binyıl sonlarında mevcut olan Gürcü Devlet Devleti, i, kartve kartvell ve yabancı yabancı kaynakla kaynaklarda rda “Abhazy “Abhazya” a” olarak olarak anılıy anılıyor. or. Birl Birleş eşik ik Gürc Gürcis ista tan n “Abh “Abhaz azya ya Kral Krallı lığı ğı”” ismi ismini ni taşı taşıyo yord rdu. u. VIII VIII.. – X. Yüzyıllarda II. Leon, Teodos, I. Giorgi, III. Konstantine, II. Giorgi, III. Leon Leon gibi gibi “Abh “Abhaz az”” kral kralla ları rın n - beyle beylerin rin milli milli - devl devlet et siyas siyaset etin inin in asıl asıl amaçları şunlar idi; — Batı Batı Gürcis Gürcistan tan Kilise Kilisesin sinin, in, Konsta Konstanti ntinep nepoli oliss Patrik Patriktiğ tiğinde inden n bağımsızlığını kazanması ve Gürcü bağımsız Kilisesine bağlanması, — Gürcü/Kartvel dilinin kullanıldığı Kilise Merkezleri yapmak, — Bütün Gürcüstan’ın siyasi birliği için savaşmak, — Kuzey Kafkasyalı Kafkasyalı kardeş halkların hristiyanlaşması ve bu yolla Gürcü Devleti’nin sınırlarının korunması. (L. Ahaladze,2004,s.12)... Abhazya nüfusunun, komşu halklar olan Karaçaylar, Balkarlar ve Ruslar tarafından Kartvel olarak kabul edildiği görünmektedir. Kuzey Kafkas Kafkasya ya halkla halklarını rının n bazıla bazıların rında, da, Avrupa Avrupa ve eski eski Rus Rus kaynak kaynaklar larınd ında, a, terimlerinin Kartvel kelimesi ile aynı anlamda kullanılması tesadüf değildir. Örneğin Papa IV. İnokent'in elçisi olan ve 1246 12 46’d ’daa Moğo Moğoli list stan an’a ’a seya seyaha hatt eden eden elçi elçi Yu Yuha hann nnaa de Plan Planoo Karp Karpin in,, Gürcistan'a ise yani diyor (S. Canaşia, 1959, s.53). XIV – XVI. yüzyıl Rus kaynaklarında nda “ Gürcistan demekti. O zamanki Slavlar için “Abaza”, “Gürcü” anlamına geliyordu. 104
Çünkü Slavlar için Abaza, Egriseli, Svan, Kaheli veya Mesh aynı idi. Benzer Benzer bir şekilde Kafkasya'ya Kafkasya'ya geç zamanlarda zamanlarda gelmiş gelmiş olan Karaçaylar Karaçaylar ve Balkarlar için Gürcüleri tanımlayan isim “Ebze” (Abaza) idi. Bazen “Ebze” Svan”, bazen de “Raçvel” demekti. (T. Gvantseladze,1993); XVII. yüzyıl gezgini Evliya Çelebi, Abhazya'ya “ diyor. Abaz – Abadz / Abas - Abaz-h- / Abaza-h- / Abadza-h ve Abazh köklerinden ‘h’ sesinin metatezi ile türetilmiş Abhaz kökü mantıklı olarak görünmektedir. Yuhann Yuhannaa Tsets Tsetse'n e'nin in (X.yy) (X.yy) belgel belgeleri erine ne göre göre Abazgl Abazglar' ar'ın ın ismi ismi eskiden Mesagetlerdi. (Georgika, 1967,s.25); Heredot’a göre Mesagetler göçer ve şavaşç şavaşçıı bir boy boy idi. idi. Strabo Strabon'a n'a göre göre Abazg Abazglar lar,, Hvaraz Hvarazmla mlardı rdılar lar.. Stepan Stepan Bizantieli'ye göre ise İberyalıların bir boyudur (Georgika, 1936, s. 282). Yaygın görüşe göre Masagetler Orta Asyalı İskitlerdir. Benzer bir şekilde Teopane Bizantieli (VI.yy)’ye göre Eski Masagetler şimdiki Türklerdir. Onlara Farslar Kermihion derler (Georgika, III, s.253).
Bilim edebiyatında Apşil / Abazg terimleri, Asur kaynaklarında mevcut olan Abeşala ve Hubuşki terimlerine bağlıdır. (Z. Ançabadze, 1976; Ş.İnalipa, 1976, M. Kurdiani, 2001, s.126–130; M. Kurdiani, 2002, s.80 s.80)) Kron Kronol oloj ojik ik olar olaraak bu kadar adar uz uzaak ola olan keli kelime me biri biriml mler erin inin in özdeşleştirilmesi için daha fazla delil gerekmektedir. Fakat İsa'dan önceki II.biny II.binyıll ılları arın n Asur Asur kaynak kaynaklar larında ında tespit tespit edilmiş edilmiş “ ile ile orta ortakk Kartvelgil terimler “Abesa” ve “Zan”, “Obaşa / Abaşa” terimleri arasında bağlantı olması mümkündür (bkz., M. Çuhua 2003, s. 73); köklerinin ortak olması da mümkün olarak görünmektedir. Benzer bir şekilde, Z. Çumburidze, 2002: “ ismi, İbranice “Abas” isminden gelebilir. “Aba-şa” Aba'ya ait demektir. Yukarıdaki görüşlerden kesin olarak anlaşılan şudur ki, iki farklı Kartvelgil - Kafkasyalı boy olan yüzyıllar boyu öz Kartvelgil boylar gibi ortak Kartvelgil kültürel – tarihi alanda veya devlette yaşamakta idi. : Bilim edebiyatında İberi’nin ve Kolhi’nin farklı etnolar oldukları görüşü hakimdir. Kolha dili ile kültürü ve İberya dili ve kültürü bizim için eşit anlamlı terimlerdir. Anlama problemlerini önlemek için bizler terimini kullanmayı tercih ediyoruz. Dolayısı ile İberyalı -
105
Kafkasyalı yerine ise Kartvelgil – Kafkasyalı terimini kullanmaktayız. (Benzer olarak, Arn. Çikobava İberyalı - Kafkasyalı diller yerine Kartvelgil – Kafkasyalı terimini kullanmayı düşünmekteydi).
Tarihi Kuzeybatı Gürcistan'da eski zamanlardan beri Kartvelgil -Kafkasyalı boylar yaşamaktaydılar. (Zanlar, Sanigler, Svanlar, Apsarlar, Abaz Abazla lar. r...) ..) Bu boyla boylarr aras arasın ında da iliş ilişki kini nin n ve kü kült ltür ürün ün teme temell dili dili orta ortakk Kart Kartve velg lgil il dil dil idi. idi. Dola Dolayı yısı sıyla yla onla onları rın n diks diksiy iyonl onlar arın ınaa Gürc Gürcü/ ü/Ka Kart rtve vell dilinden birçok kelime geçmiştir. Bugü Bugün n mevc mevcut ut olan olan Kart Kartve velg lgil il - Kafk Kafkas asya yalı lı boyla boyları rın n (Aps (Apsua ua -Abhaz -Abhazlar lar,, Adigel Adigeler, er, Çerkez Çerkezler, ler, Çeçenl Çeçenler er - İnguşl İnguşlar, ar, Lekler Lekler)) arasın arasında, da, dilsel ayrılma döneminin II.binyıllar başlarında başladığı sanılmaktadır. s anılmaktadır. Gürcülerin ve Apsua - Çerkez boylarının birbirlerinden ayrılması M.Ö.I.binyılın ilk yarısında olduğu görünmektedir. (Yüzyıllar sınırında Zanca - Svanca lehçeleri oluşmaya başlamıştır). Gürcü nüfusun ve Kuzey Kafkasyalı (Adige - Çerkez) boyların karışması ile Abhaz dili M.S. XV – XVIII. yüzyıllarda şimdiki halini almıştır. Benzer bir şekilde Evliya Çelebi'ye göre 1641 yılında Gudauta nüfusu Gürcüce (Megrel lehçesi) konuşmaktaydı. (P.İngirikva,1957,s.133) Bu boyların yaşadığı yerlerin birbirlerine karışması bir tesadüf değildir. (Konu ile ilgili bkz., D. Letodiani,1971). Bu boyl boylar arın ın Kart Kartve velg lgil il alan alanda dan n ayrı ayrılm lmal alar arıı Kafka afkasy sya' a'da da Türkiy Türkiye'n e'nin in güçlen güçlenmes mesind inden en sonra sonra başlam başlamışt ıştır. ır. Abhaz Abhaz halkın halkının ın milli milli kimliği, Çarist ve Sovyet ideolojilerin etkisi ile 1864 yılından bugüne kadar adar tama tamame men n değ değişmi işmişştir. tir. (T.G (T.Gva vant ntse sela ladz dzee,200 ,2004, 4,s. s.19 19)) Rusya, sya, Kafkasya’yı elde ettikten sonra Abhazya ile Kuzey Kafkas Halkını sürgüne gönder göndermey meyee ve Kartve Kartvelgi lgill alanda alandan n yabancı yabancılaş laştır tırmay mayaa başlad başladı. ı. Örneği Örneğin n Rus Rus İmpa İmpara rato torlu rluğu ğu 189 18944 yılı yılınd ndaa Adle Adlerr – Soçi Soçi – Tuap Tuapse se bölg bölges esind inden en,, Gürcülerle akraba olan Ubıh, Çerkez, Apsua - Abhaz halklarını sürgün etti. Apsiller'i ilk defa Ariane tespit etmiştir. O'na göre Apsiller, Kodori vadisinde yaşıyorlardı. Z. Ança Ançaba badz dze, e, Apsi Apsill ller er'in 'in ilk ilk yaşa yaşadı dıkl klar arıı yerl yerler er olar olarak ak mode modern rn Gali Gali 106
bölgesini sanıyor. (Z. Ançabadze, 1964). Bilim adamlarının bir kısmına göre, öre, Aba Abazgla zglarr gibi gibi Apsi Apsill lleer de Kartve rtvelg lgil il boy boy idi. idi. (S.C (S.Can anaş aşia ia,, S.Kauhçişvili, D.Mushelişvili ve v.s.). Bazılara göre ise onların nesilleri mode modern rn Abha Abhazl zlar ardı dır. r. (Aps (Apsua uala lar) r) (G. (G. Meli Meliki kişv şvil ili, i, Z. Ança Ançaba badz dze, e, N. Lomouri...). Bazı bilimadamlarına göre Apsiller İskit boyu idi. (Örn., Stepane Bizant Bizantiel ieli, i, IV-VII IV-VII.yy) .yy) Benzer Benzer bir şekilde şekilde Kolhi Kolhi Ayetes Ayetes İskit İskit Kralıd Kralıdır, ır, Medei edeiaa ise İsk skit it Kra Kralını lının n kızı kızıdı dırr. (Lib (Libaanios nios,, İsada sadan n sonr sonraa IV.y IV.yy) y) Makronl Makronlar ar İskit İskit boyudur boyudur,, Kolhla Kolhlarr Asyalı Asyalı İskitle İskitlerdi rdirr (Yuhan (Yuhanna na Tsetse Tsetse XV.yy). Gördüğümüz gibi Abasglar ve Apsiller, Kolhlar ve Makronlar kadar İskitlerdir. (Ayrıntı için bkz: T. Kauhçişvili, 1976; s. 102). Aria Ariane ne za zama manı nınd ndaa Abaz Abazgl glar ar ve Apsi Apsill ller er fark farklı lı Kart Kartve velg lgil il Kafkasyalı boylar idi. Kartvelgil Apş – el - i / Aps – il - i, Aps –ar - i etnonimlerinin kökünden türetilmiş olduğu gürüşü mantıklıdır. (T. Gvantseladze, 1998, s. 34, 39) Oysa Mas / A+mas / Abaz- /Abaş- /Abas / Abaş-il / Abas-il / Abaş Abaşel el -/ Abas Abas-a -arr-// Abşi Abşill- / Apsi Apsill- / Apşe Apşell- /Aps /Apsar ar-- sü süre reçl çler erii de mümkündür.(Benz., Apsirte ve Apsorosi isimleri). 1.2.2. Gürcülerin kendilerine verdikleri isim- “ Kartveli ” Eski Gürc Eski Gürcü/ ü/Ka Kart rtve vell tari tarih h kayn kaynak akla ları rınd ndaa Bütü Bütün n Gürc Gürcül üler er’i ’in n Devletinin ismi Kartlidir. Örneğin “Kartlis Tshovreba” ya göre Parnavaz (M.Ö.IV.yy) tarafından yeniden kalkındırılan “ içine sekiz büyük beyliği (ülkeyi) alıyor. Egrisi, Svaneti, Margueti, Kaheti, Hereti, Kuheti, Garda Gardaba bani ni,, Taşi Taşiri ri,, Abot Abotsi, si, Cava Cavahe heti, ti, Kola Kola,, Arta Artaan ani, i, Samt Samtshe she,, Acar Acara, a, Klarceti. İsad İsadan an sonr sonraa I-II I-II.. biny binyıl ılla ları rın n sını sınırı rınd ndaa “ teri terimi mi SaSakartvelo (Ya da Birleşik Sakatvelo) ya dönüşmüştür. Gürcü kaynaklarına göre Gürcülerin kendilerine verdikleri genel isim dir. dir. Kayn Kaynak akla lard rdaa “ ismi smi ilk defa VII. yüzyılda görünmüştür. Oysa bu terim daha önceden de kullanılıyordu. 107
Örneğin kaynaklara göre Egriseli Stepane Sananoisdze, Çilekeş Abhaz (Argveteli) Davit ve Konstantine, Şavşeli Papaz Prohor, Taoeli Papaz İova İovane ne,, Svan Svan Rahi Rahipp Yu Yuha hann nnaa Ks Ksts tshi hian anis isdz dze… e…..B ..Ben enze zerr olar olarak ak:: X-XI X-XI yüzyıllarda Kuzey Kafkasya nüfusunun büyük bir kısmı kültürel olarak Gürcüdür. (Bkz: D. Mushelişvili, 1993). Kart- ,Kartu-, Kartl-, Kartvel ve Kartul köklerinin birbirleri ile bağlantıları bize göre şöyledir: Kartvelgil dilsel alanda tespit edilmiş kelimelerin karşılaştırılması sonucu Kart ve Kartu köklerini ayırabiliriz. Benz. Kart-l-i, Kartu-el-i, Kart-ul-i. Belli ki “l” çok eski bir ektir. Benz: Tov-s-Tov-l-i ve Zanca: Tviri / Tiri; Sahe-Sah-l-i, Sah-el-i ve Zanca: Ohori: Tes-av-s, Tes-l-i ve Zanca: Tasi, Koçi-koç-l-i ve Acara şivesi: Koçal-i; Edebi Gürcü dili: Matkli ve Zanca: Montkori; Edebi Gürcü dili: Dzagli ve Zanca: Coğori, Svanca: Jağu / Jeğu; Edebi Gürcü dili: Tapli ve Zanca: Topuri, Svanca: Tu (Tapu; G.Maçavariani) Edebi Gürcü dili: Sishli ve Zanca: Zish, Benz., Tsuhs(m)tsuh-r-i; Mama ve Mam-r-i, Deda ve Mded-r-i, -L / R’ nin işlevi bir nite niteli liği ğin n tasv tasvir ir edil edilme mesi sidir dir.. Ayrı Ayrıca ca,, Kart Kart-- / Kart Kartuu- kökü kökünü nün n bell bellii bir bir anlamı olması mantıklıdır. Bu köklerden türetilmiş Kart-l-i ve Kartu-el-i nitelik ve aitlik ifade etmektedir. Kart-l- / Kartu-el- in etnoni onim olan den den geldi geldiği ğini ni düşünebiliriz ama bu halde -l-/el- ekinin işlevi belirsiz kalır. (Etnonimden aynı anlamlı etnonimin türetilmesi hiç mantıklı değildir. Bir yandan UrartUrart-Kaf Kafkas kasyalı yalı Tanrı Tanrı '' '' ismin isminde de,, diğe diğerr yand yandan an ise ise Kart Kartve velg lgil il sanılan ve etno etnoni niml mler erin inde de (Ben (Benz: z: Movs Movses es Hore Horen nats' ats'in in yazı yazısı sın nda Van Bölg Bölges esii’nin ’nin gün güneyin eyinde de tesp tespit it edilm dilmiş iş (benz.: Erm: ve Kart. ; Erm. ve Gürc Gürcüc ücee ...) ...).. Ha Hald ld ve Kard Karduu kökl kökleerini rinin n bulunması, ve kelimelerinin kelimelerinin Urart-Kafk Urart-Kafkasyalı asyalı tanrı olan Haldi / Kardu kelimesinden geldiğini söylememize izin vermektedir. kelimesinin Kartu kökünden türetilmiş olduğu düşünülmektedir. ul- eki Kartu köküne eklenmektedir: Kartu-Kartu-ul-iKartuli; Büyük tarihsel kataklizm sırasında, Tanrı 'nin olduğu yer 108
değişip daha kuzeye, bugünkü Gürcistan topraklarına gelmiş olabilir. Z. Gamsah Gamsahurd urdia' ia'ya ya göre göre ''etno ''etnoloji lojikk bakım bakımdan dan'', '', ''Kalde ''Kaldevli' vli''' sadece sadece Babil Babilli li Semit anlamına değil, bilim edebiyatında ''Şumer'' adı ile bilinen en eski presemit halk anlamına da geliyor. İvane Cavahişvili'nin görüşüne göre Fars, Babilli ve Gürcü de Kaldelidirler. Benzer olarak Kaldeliler (Kaldu), M.Ö.1.binyılda Aramca konu konuşa şan n tari tarihi hi göçe göçerr Semi Semitt boyla boylard rdır ır.. M.Ö. M.Ö. 9.yy.d 9.yy.dan an beri beri Babi Babil'l'in in güneyinde yerleşmişlerdi. Eski Gürcü geleneğine göre “Kaldea” halkların ilk yurdudur. (Benz., Beyrut yakınlarında bulunan Kalde köyü). 1.St 1.Stra rabo bon' n'aa göre göre (Geo (Georg rgik ika, a, XII, XII, 3, 19 19-2 -24) 4),, Trab Trabzo zon’ n’un un ve Farn Fa rnak akya ya'n 'nın ın yuka yukarı rısı sınd ndaa Homero Homeross onlara onlara Halidzo Halidzonla nlarr ve Alib Alib demekt demektedi edir. r. (Bkz (Bkz:: D.Ba D.Bakr krad adze, ze, 1989, 1989, s.34 s.34 ve P.İng P.İngor orok okva va,, 19 1954 54,, s. 285 285); ); Benz Benz.,., Urartular da (S. Canaşia, 1952, s. 1-3); 2. ''Abo'nun Çilesi'' ve Movse Horenatsi'nin ''Ermeni Coğrafyası'' kitap itapla larrına ına göre öre Kald Kaldiia / Halde aldeaa / Haiti aitikki aynı ynı za zam manda anda Çanet anetii / Çanivkidir. Çanivkidir. Benz., Benz., Karadeniz Karadeniz Bölgesi’nde Bölgesi’nde bulunan bulunan taşrası Bizans İmpa İmpara rato torl rluğ uğu’ u’na na aitt aittii ve Trab Trabzo zon n Bölg Bölges esiy iyle le sını sınırl rlan anmı mışt ştı. ı. Benz Benz.,., Trabzon Trabzon'a 'a yakın yakın Ha Haldia ldia’nı ’nın n Gürcü Gürcü ülkesi ülkesinin nin,, Da Davit vit Kuropa Kuropalat lati'y i'yee ait topraklar olduğunu Gürcü tarihçileri söylemekteydiler. (Sumbat Davit oğlu, lu, 1449, s.70; ''Matiane Kartlisai'' S.285), 5), VIII. yy. yy. Yunan kaynaklarında Trabzon Bölgesinin ismi Lazikadır. Gürcü kaynaklarında (Giorgi Mtatsmindeli) bu topraklara Megreller'in bölgesi diyorlar. 3. Adige dilinin Şapsığ lehçesinin Hakhuç kolunda Gürcüler'i ifad ifadee eden eden eski eski isim isim Khal Khalgde gdedir dir.. (Bu (Bu bilg bilgii Rusla Ruslan n Na Natx txua ua ile ile Mixe Mixeil il Labadze’ye aittir). 4.Çoruh Nehri’nin doğduğu yerde gümüş yatakları olan bulunuyordu. 5.Lazeti'nin ortalarında bugünkü Türkiye sınırlarında bulunan Of kasabası içinde, Rize ile Sürmene arasında isimli yerleşim yeri ve dağı bulunmaktadır. 6.Gürc 6.Gürcist istan' an'ın ın bugünk bugünküü sınırl sınırları arı içinde içinde birkaç birkaç tespit 109
edilmektedir. Kafkas Dağlarında isimli buzul, Nehri ve köyü köyü vardı vardır. r. İki İki fark farklı lı yerde yerde yani yani büyü büyükk Kafk Kafkas as Da Dağl ğlar arıı etek teklerinde nde ve Kura – Çoruh – Halis – Araks – Tigros - Evp Evprat civa civarl rlar arın ında da Mosh Mosh Da Dağl ğlar arınd ındaa iki iki coğr coğraf afii özel özel isim isim olan olan Kola Kola’n ’nın ın ve Kalde’nin yan yana olması tesadüf değildir. Fikrimizce Daiaen, Kulhi ve Urartu bölündükten sonra oluşan Gürc Gürcüü boyla boyları rını nın n bir bir sonra sonraki ki birl birleş eşme me sü süre reçl çler erind inde, e, Azon Azon – Ku Kuci ci Parnavaz öncesi dönemde Kartvelgil boyların idarecileri, atababalarının tanrılarından Kartu / Halde / Haldia / Haldi den türetilmiş Kartu > Kartueli ortak - birleşik ismini, aynı kökten gelen Haldi / Karti – Kart-l-i ismini ise ülkelerinin ismi olarak almışlardır. 1.2.3. Gürcüleri Tanımlayan Terimlerin Dilbilimsel Şeması Kitapt Kitaptaa göster gösterdiğ diğimi imizz etnoni etnonimle mlerr ile temoni temonimler mlerin in dilbili dilbilimse msell analizlerinden sonra, farklı zamanlarda ve farklı dillerde Gürcüleri ifade etmek için kullanılan isimler, Kart / Kald / Hald, Mosoh / Muşk- / Mesh-/, Kolh- / Kilh- / Kulh-, İber / İver / Sper ve Abaz / Abazh kökleri etrafında sınıflandırılmaktadır. Kartvelgil boyların ve toplumların isimlerinin etimolojik zinciri, üç temel grupla açıklanabilir: a) Ortak Kartvelgil etnonun kendine verdiği isim olan “ tanrı ismi olan “ dan geliyor. Bu kelimenin köküne sadece Kald (Kal (Kalde dea) a),, Ha Hald ld (Hal (Halde deli liler ler), ), Kard Kard-u -u-h -h kökl kökler erii değil değil,, Ha Hall-ib ib kökü kökü de bağlanabilir. Fakat ib- eki nitelendirilmeden bir şeyi kanıtlamak mümkün değildir. Diğer yandan Hal – ib (Halibi) köküne, Hal - idz - on ve Hal - ib e şekillerini bağlamak mümkündür. Hal - is kelimesinde kökünü ayırmak da mantıklı bir tahmindir. (Halisi - Kızılırmak Nehri). Kar - t, Hal - d, Hal - is, Hal – ib, Hal – idz - on şekillerinin kökleri olan Kar / Khal / Hal köklerinin ve ortak Kartvelgil kelime “Khar” 110
(Kha (Khari ri(Ö (Ökü küz) z))’ )’ın ın orta ortakk köke kökenl nlii oldu olduğu ğunu nu za zann nnet etme mekt ktey eyiz iz.. Öküz Öküzee tapınma hem Ön Asya’da hem de Kartvelgil boylarda da yaygındı. En eski Gürcü parası olan ''Kolhuri Tetri'' de öküz başının yer alması tesadüf değildir. b) (da (dağ) ve (neh (nehir ir)) keli kelime mele leri rine ne ve etno etnoni nim m kelimesine dayanarak mas / pas kökünü ayırabiliriz. Benz.; Yunan mitolojisinde, Etnark, Kolhi Pasis'in oğlu olarak kabul ediliyor. Pasis ise su tanrısıdır (T.Mikeladze, 1955, s.33-34). Yunan düşüncesine göre göre su tanrı tanrısı sı ve kolh kolhid idaa eş anla anlamlı mlı kelim kelimel eler erdi dir. r. MesMes-h h vary varyan antı tı,, Yuna Yu nanc ncaa “ keli kelime mesi sind ndee ve Gürc Gürcüc ücee “ temoniminde tespit tespit edilmiş edilmiştir tir.. Meskin Meskin-- MeşehMeşeh- ve Mtshe Mtshetata- şekill şekilleri erinde nde de Mes-h Mes-h varyantını bulmak mümkündür. Mosh şekli, İncilde Mosoh, Mosok, Muşk-, Yunancada Mosh / Mosohon ve Gürcücede Mush köklerinde korunmuştur. (Mushi Ahaltsihe de bir köydür). c) ortak Kartvelgil boyları ifade eden en eski köklerden biri biridi dir. r. Benz Benz.:.: Bir Bir yand yandan an ön dild dildee tela telaff ffuz uz edil edilen en sert sert sess sessiz izle leri rin n değişmesi ile türetilmiş varyantlar: San-, San-ig, Zan-, Çan-, Tsan- (Tsanar-); Diğer yandan ise: dudaksılaşarak verilmiş Svan- /Şon- ve Mu şuan- kökleri: San kökünden Hen – io – h kökünün türetilmiş olması mümkündür: San – Sen - Hen. İbe İberyal ryalıı - Kaf Kafkasy kasyal alıı dill diller er gibi gibi Pro Pro - Kar Kartvel tvelgi gill ve Orta Ortakk Kartve Kartvelgi lgill dil sistem sistemler lerinde inde,, dudaksı dudaksıll sessiz sessizleri lerin n olması olması mümkün mümkündür dür.. Zaman iler lerledikçe duda udaksıl yapılar lar ya çif çift dudaklı spirantlar lara dönüşmüştür ya da kaybolmuştur. Zan lehçelerinde, A yerine O sesinin türe türeti tilm lmeesin sinin, in, O sesin esinin in duda dudaks ksıl ıl sess sessiz izin in yanı yanınd ndaa olma olması sınd ndan an kaynak kaynaklan landığ dığıı sanılm sanılmakt aktadır adır.. Dudaks Dudaksıl ıl sessiz sessizin in etkisiy etkisiyle le ünlü ünlü A, ünlü ünlü O’yu türetmiştir. d) Tarihi Gürcü taşrası olan “ ismi, temel kökü korumaktadır. Kol / Kor kökünden kökünden Kol – h / Kil – h / Kul - h/, Kor – a - ks, Ma – kr – on 111 111
türetilmiştir. Benz.: Kl – ar – c ve Kl – u – h – or. En eski Gürcüleri ifade eden “ etnoni etnonimin minin in foneti fonetikk vary varyan antl tlar arıı çok çok az azdır dır.. Bu duru durum m Kolh Kolh kökü kökünü nün n Kart Kartve velg lgil il olma olmadı dığı ğı anlamına mı geliyor? e) Temel kök Hper / Sper görünmektedir. (Benz. Sper, Sper Denizi), Bunlardan: Hper – İper – İber – İver (İberia / İveria); Sper – i / Sas –per (Sasperitler) / Sa – peir / Sa – veir / Ha – sper / Hesper - (Hesperitler) > Su –sper / Svi – sper - (Svispiritler); Hper – Hber – Ber – Ver – Vir – Virk (Vr – a - ts) > Vir - şan; Ver-, Var-, Var – u – ç – an, Gurçan-, Gurgan- (Georgian-), Gurc-, Gurc-, Kurg, (XIII.yy.da (XIII.yy.da tespit edilmiştir. edilmiştir. S.Canaşia, S.Canaşia, 1959,s.53). 1959,s.53). Gurdz (Osetçe formu), formu), Gruzin- (Guruzin-)... Benz.: Çerkesçe; Kurcg “Tiflis” ve Osetçe Gurcgn “Uzun boylu”.
Otoe Otoetn tnon onim im ile ile diğe diğerr etno etnoni niml mler erin in karı karışt ştır ırıl ılma ması sı ve ülke ülke sını sınırl rlar arın ının ın fark farklı lı bir bir şeki şekild ldee tesp tespit itii tari tarihs hsel el sü süre reçl çler erin in anal analiz izin inii enge engell llem emek ekte tedi dir. r. Bell Bellii bir bir ulus ulusun un tari tarihi hi sü süre reçt çtee kend kendis isii ait ait olar olarak ak göste gösterdi rdiği ği sını sınırl rlar ar,, komş komşul ular arın ının ın bu konu konuda daki ki görü görüşle şleri rinde nden n fark farklı lı olmaktadır. Eski dönemlerden bugüne kadar bazen aynı etnonimin (veya koronim koronimin) in) iki veya veya daha daha faz fazla la halkın halkın (ülkel (ülkelerin erin)) adlandı adlandırıl rılmas masıı için kullanılmış olması çok rastlanan bir durumdur. Benz.: Doğu Muşklar Gürcülerin atababaları ve Batı Muşklar - Friglerin atababaları. Abaza / Ebze, Gürcü ve Abaza bugünkü Karaçay - Çerkezya Özerk Cumhuriyeti nüfusunun bir kısmı olan Abazaların bir ismidir. Bugünkü Bugünkü Gürcüstan' Gürcüstan'ın ın sınırları sınırları ve Gürcü ulusunun yakın tarihi tarihi ile ilgili olarak politikacıların görüşlerini dikkate almasak bile, Gürcü, Rus ve Abhaz kökenli ProRus tarihçilerin bu konular üzerinde çok farklı görüşleri vardır. 112
Tari Tarihi hi ara araştı ştırırk rırken en teri teriml mleerin rin özde özdeşl şleeşme şmesin sine çok çok dik dikkat kat etmeliyiz. Örneğin “ terimi bugün bizim görüşümüze göre tarihi Abhazya'yı da içine almaktadır, ama ProRus Abhazlar için Rusça terim “ Gürcistan'ın Gürcistan'ın bu eski bölgesini bölgesini içine almıyor. Onlarca yıl sonr sonraa obje objekt ktif if bir bir araş araştı tırm rmac acıı “ ” ve Pro - emperyalist araştı araştırma rmacı cı tarafı tarafında ndan n kullan kullanıla ılan n “ ” teriml terimleri erini ni birbir birbirler lerind inden en ayırmak zorunda kalacak ve kendisini okuyanlara “Sakartvelo” teriminin tam çeviriminin “Gruzia” olmadığını söyleyecektir. Bu düşüncemize Lazika - Egrisi ve İberia - Kartli örneklerini temel alarak devam edeceğiz. Gürc Gürcüü ve yaba yabanc ncıı tari tarihç hçile ilerr tara tarafı fınd ndan an aynı aynı sanı sanıla lan n Lazi Lazika ka Egrisi, Egrisi – Kolheti (Bkz., R.Topçişvili, 2002, s.7) ve İberia - Kartli terimlerinin eşlenmesi mümkün değildir. Çünkü : Lazika teriminin, dolayısıyla Lazika Devleti’nin tarihi Romalıların görüşlerine göre kurulmuştur. Egrisi terimi ve bu terimle ifad ifadee edil edilen en Gürc Gürcis ista tan'ı n'ın n bir bir bölg bölges esin inin in tari tarihi hi anlayışla yazılmıştır. teri terimi mi hemen hemen heme hemen n bütü bütün n eski eski Gürc Gürcist istan an'ı'ın n ismidir ama ise Kartli'nin (yani Gürcistan'ın) sadece bir kısmıdır: Benz., Gürcü kaynaklar, M.S.VII. yüzyıla kadar ve IX. yüzyıldan sonra Egrisi'yi Gürcistan'ın içinde görmektedir.(ve gerçekten öyle idi). Yunan – Roma ve Bizans kaynaklarına göre ise aynı dönemde İberia içine girmiyordu. Bu görüşler gerçeğe az da olsa yakındır. Çünkü Egrisi ve Gürcistan'ın diğer bölgelerinin bazı kısımları Romalılar ve Bizanslılar tarafından işgal edilmişti. Yunan - Bizans terimi olan çeşitli çeşitli zamanlarda zamanlarda çeşitli çeşitli toprakları ifade ediyordu. Egrisi ise başka idi. Egrisi ile Lazika'yı aynı anlamlı varsayarak yapılan tahliller çok şüphelidir. Bizim tarihimiz de böyle yanlış eş anlamlı varsayımlara göre yazılmıştır. Bugün çok yaygın olan düşünceye göre, M.Ö.VI.yüzyıldan Davit Kurapalat çağına kadar (M.S.X.y.y.) yanyana iki Gürcü Devleti, Kolheti ve İbe İberia ria yani yani daha daha sonr sonraa Egri Egrisi si – Lazika zika ve Kartl artlii – İbe İberia ria hük üküm üm sürüyordu. Bu yanlışlığın sebebi terminolojik karışıklıktır. 113
1970 yılı 1970 yılınd ndaa yayı yayınl nlan anmı mışş olan olan ''Gü ''Gürc rcis ista tan n Tari Tarihi hi Üz Üzer erin inde de Araştırmalar” kitabının 1.cildinin VIII. faslında “Kolheti M.Ö. VI - IV yüzyıllarda”, IX. fasılda ise “Kartli (İberia) M.Ö. VI - IV yüzyıllarda” yazmaktadır. (Benz., D.Mushelişvili, 2002, s.15 M.Ö IV. yüzyılda Doğu Gürcü Krallığı Kartli/İberia kurulmuştur.) ve v.s.. M.Ö. M.Ö. I. biny binyüz üzyı yılı lın n II. yarı yarısı sınd ndaa Gürcü ürcüle leri rin n iki iki bağ bağımsı ımsızz devletinin mevcut olduğu hangi kesin kaynaklara göre tespit ediliyor? Bu dönem dönemin in yaba yabanc ncıı kayn kaynak akla ların rının ın hiç hiç biri biri ülke ülkemi mizi zi böyle böyle bölm bölmüyo üyor. r. Yukarıda gördü rdüğümüz gibi Gürcüstan'ın 'ın tarihi topraklarında nda M.Ö.I.binyılda Gürcülerin çok sayıda boyunun olduğu görünmektedir. Benz Benz.,., A.Ur A.Uruş uşad adze ze,, 19 1964 64,, s.6: s.6: “Önce “Öncede den n Yu Yuna nanl nlıl ılar ar Kolh Kolhet etii teri terimin minii içinde Bütün Kartvelgil dünyayı düşünmekteydiler”. M.Ö. M.Ö. VI – III. III. yüzy yüzyıl ılla lard rdaa İber İberia ia’n ’nın ın Kolh Kolhet eti’i’de den n ayrı ayrı oldu olduğu ğu yorumu hangi kaynaklara dayanarak yapılıyor? Hekatayos Mileteli, Ksenopont, Herodot, Psevdoakilaks, Platon, Aristo Aristotel teles es vs. İberia İberia üzerin üzerinee konuşm konuşmuyor uyorlar lar terimleri ilk defa M.Ö.IV yüzyıllarda yaşayan Megastene, Teopra Teoprasto sto,, Dionis Dionis Perieg Perieget' et'in in yazıla yazıların rında da görmek görmektey teyiz. iz. (V. Vaşaki Vaşakidze dze,, 1993,, s.61). 1993 s.61). Mitrid Mitridate ate Savaşl Savaşları arı dönemi döneminde nde,, Romalı Romalı kaynak kaynaklar laraa göre, göre, sadece Doğu Gürcistan toprakları ile sınırlıdır. (Lazika Güneybatı Gürcistan ?). Bu doğaldır. Gürcü kaynaklarına göre de II - I yüzyıllarda Gürcü Devleti zayıflamıştı. Topraklarının bir kısmını Roma İşga İşgall etmiş etmiş bir bir kısmı kısmını nı da kısmı kısmını nı da Arme Armeni niaa işga işgall etmi etmişt şti. i. Pontu Pontuss Krallığı da Kartvelgil boylarla ve topraklarla t opraklarla güçlenmişti. Plut Plutar arke ke'y 'yee göre göre Kafk Kafkas asya ya'n 'nın ın başl başlıc ıcaa ulus ulusla ları rı Alba Albanl nlar ar ve İber İberle lerd rdir ir.. İber İberle lerr Batı Batıda da Mesh Meshet etii Da Dağl ğlar arın ında da ve Pont Pontus us Deni Denizi zi’n ’nin in yakınlarında, Albanlar ise doğuda, Hazar Denizi’nin yakınlarında yaşıyorlardı. (İv. Cavahişvili, 1950, s.18).
Leonti Mroveli'ye göre, Parnavaz'ın veya Gorgasali'nin Kartli’si, Kura Nehrinin ve Çoruh Nehrinin yukarı vadisini, Liahvi, Rioni, Enguri, Kodori, Bzipi vadilerini içine alıyor ise hemen hemen Kolha Arkeoloji kültürü (yani Ayet'in Aya Kolhası da) de aynı toprakları kapsıyor. Bizi Bizim m düşü düşünc ncem emiz izee göre göre,, Lazi Lazika ka ve İber İberia ia,, Roma Roma ve Biza Bizans ns kayna aynakkları larınd ndaa eş anla anlaml mlıı teri teriml mleer olar olarak ak yüzy yüzyıl ıl sını sınırı rın ndan dan beri beri 114
kullanılıyor. Sonuç olarak: M.Ö.I.binyılın ortasında İberia ve Kolheti’yi ayrı ayrı düşünmek bir bir çok çok yanl yanlış ışlı lığa ğa yol aç açmı mışt ştır ır.. Örneğ Örneğin in bazı bazıla ları rına na göre göre Gürc Gürcül üler erin in Birleşik Devleti hiç bir zaman olmamıştır. Tarih biliminde araştırma iddiamız yok ama bizim için belli ki, Gürcü Ulusunun objektif tarihini yazmak gerekiyor.
Eski Ahit'e göre yeryüzünde tek bir dil konuşan insanlığın yok olmasından sonra Tanrı, yeni ve çok dilli modeli yarattı. Çok dilli toplum çeşidinin daha dayanıklı olduğu ortaya çıkmıştır. Roma - Bizans geleneklerine göre Gürcüler Nuh'un üç oğlundan biri olan Yafet'in soyundandır. Eski Kartvelgil geleneğe göre Yafet'in torununun oğlu Targamos İber İberya yalı lı – Kafk Kafkas asya yalı lı soyu soyun n atab atabab abas asıd ıdır ır.. (Yaf (Yafet et – Ya Yava van n – Tarş Tarşis is Targamos). Targamos’un ’un sek sekiz oğlu ile akrabaları Babil Kulesi’ nin yıkılmasından sonra Kuzey Anadolu'ya ve Kafkasya’ya gelmişlerdi. Haosi, Kartlosi, Bardosi, Movakani, Leki, Herosi, Kavkasi, Egrosi, olan Targamos’un oğullarının isimlerinden dolayı Gürcülerin ataları, Ön Asyayı ve bütün Kafkasyayı, akrabalarının yerleştikleri yer olarak kabul ediyorlardı. (Bkz., M. Sanadze,s. 166-167). “Kartlis Tshovreba”nın bu kısmının yazarına ve genelde bu kitabı 115
yaza yazanl nlar araa göre göre Ha Haos os'u 'un n nesl neslii Gürc Gürcül üler erin in kard kardeş eşle leri ri ve İber İberya yalı lı Kafkasyalı nesildendir. (Hint - Avrupa dilli olan Ermeniler Kafkasya'ya biraz daha geç dönemde, Urartu'nun yıkılmasından sonra gelmişlerdir). Ermeni dilinin Hint - Avrupa kökenli olduğunu bilmeyen eski tarihçiler Ermen meniler ler'in İberya ryalı – Kafkasyalı yalı - Urartu kökenli olduğ duğunu düşünüyorlardı. Antropolojik bakımdan Ermeniler de Kafkasyalı - Ön Asyalı ırka aittirler. Karaden Karadeniz, iz, Kafka Kafkass Da Dağla ğları, rı, Ha Hazar zar Denizi Denizi ve Akdeni Akdenizz arasın arasında da bulunan Targamos'a ait topraklar, eskiden beri kardeş olan halklarındır. M.Sanadze'nin vardığı sonuca göre “Kartlis Tshovreba”nın giriş kısmında bahsedilen coğrafik veriler, VII - VIII yüzyılların Kafkasyasındaki durumu belirtmektedir. (M. Sanadze, 2001çs. 170 - 175) Tanrıs Tanrısal al gerçek gerçekler ler ve İncil İncil etnark etnarklar larını ının n gerçeğ gerçeğini ini araştı araştırma rmakk bilimsel alanına girmez. Bizim için ilginç olan şudur:
Yunan Mitolojisine göre Zeus öncesi Tanrı olan Yafet’in oğlu Promete’yi Zeus yenmiş ve Kafkas Dağları’na zincirlemişti. Ön Yunan (Proto (Proto İberya İberyalı) lı) nüfusu nüfusun n Tanrıs Tanrısını ının n (S. (S. Kauhçi Kauhçişvi şvili, li, Z. Gamsah Gamsahurd urdia) ia) Kafkasya ile özdeleşmesi sonucu, eski Yunanlıların Promete'yi İberyalı Kafk Kafkas asya yalı lı soyu soyun n semb sembol olüü olar olarak ak kabu kabull etmiş tmiş oldu oldukl klar arın ınıı tahm tahmin in ediyoruz. “Promete”nin Gürcü prototipi Gürcü Mitolojisinde “Amirani”dir. Bilimsel alanda mevcut olan görüşlere göre, Yunan “Prometheus” ile Gürcü “Amirani” eski ve aynı putperest tanrı isimleridir. Bu olay bilim edebiyatında Ön Yunan Medeniyeti ile Gürcü Medeniyetinin genetik bağlantıları olduğunu düşünmemize izin vermektedir.
Göç kuramı 116
Gürc Gürcül üler erin in tari tarihs hsel el yerl yerleş eşim im yerl yerler erii Kü Küçü çükk As Asya ya'd 'da, a, Ku Kuze zeyy Mezopotamya ve Tigros - Evfrat yakınlarında bulunan Kaldea / Halde / Kart Kartuu idi. idi. Gürc Gürcül üler erin in atala taları rı Kaf Kafkasy kasyaa'ya 'ya İsa İsa'dan 'dan önce önce I.bi I.biny nyııl başlangıcında geldiler. (İ.Çavçavadze, 1955, s. 113, İv. Cavahişvili, 1960, s.412, 432, 435. İv. Cavahişvili, 1950, s. 28, 247 - 251). Bazı Yunan kaynaklarına göre de Gürcüler, Kafkasya'ya Batı Avrupa'daki İberyadan Doğu İberya'ya yani Karadeniz kıyılarına yerleştiler. Bil Bilim adamlarının nın bir kısmı smı, arkeologların buldu ldukları kafataslarını ölçerek göç teorisinin ispatlanması üzerinde çalışmaktadır.(Iv. Cavahişvili, 1980, s. 28, 50, 55). Mode Modern rn antr antropo opolo logl glar araa göre göre Gürc Gürcis ista tan n topr toprak akla ların rında da en eski eski zamanlardan beri nüfusun sürekli genetik birliği tespit edilmiştir. Bazı Bazı tarihç tarihçile ilere re göre göre bugünk bugünküü Gürcis Gürcistan tan toprak topraklar larında ında Gürcü Gürcü olmayanlar (ya olmayanlar da) yaşamıştı. Örneğin Bugünkü Gürcistan toprak topraklar larınd ında, a, Ön Helen Helen dönemi döneminde nde Gürcü Gürcü olmaya olmayan n başka başka kabile kabileler ler yaşa yaşamı mışla şlardı rdı.. “Mok “Moktse tseva vaii Kart Kartlis lisai ai”” ye (Kar (Kartli tli'n 'nin in Hris Hristi tiya yanl nlaş aşma ması sı)) dayanarak bazı araştırmacılar Kafkasya’nın otokton halkı olduğunu ileri sürmektedirler. (Y. Zeyrek, 2003; M. Seydov, 1969). Son zamanlarda Buntürkler hakkinda G.Alasania özel bir makale yazm yazmış ıştı tır. r. Bu mese mesele leyi yi deta detaylı ylı bir bir şeki şekilde lde ince incele ledik dikte ten n sonr sonraa tari tarihç hçii şunları yazıyor: “D. Bakradze gibi bu konuları Midia dönemine götüren araş araştı tırm rmac acıl ılar arın ın fiki fikirl rler erin inin in doğr doğruu oldu olduğu ğunu nu düşü düşüni niyo yoru ruz. z. Gürc Gürcüü kayn kaynak akla ları rınd ndaa sözü sözü edil edilen en Bunt Buntür ürkl kler er ise ise İski İskitl tler erdi dir. r. Ha Haza zarl rlar ar ve Buntürkler İskitlerdir. (G. Alasania, 2000.s.23). Fars Fa rs Kral Kralıı “Kaih “Kaihos osro ro”” tara tarafı fında ndan n kovu kovula lan n “Tür “Türkl kler er”in ”in İski İskitl tler er olar olarak ak düşünülmesi düşünülmesi mantıklıdır. mantıklıdır. (Bak. Eski Doğu Halk Tarihi. Tarihi. s.526.’da s.526.’da yazılana yazılana göre göre 62 6266 – 615 yılla yılları rında nda Kiah Kiahsa sar, r, İski İskitl tler erii yene yenere rekk onla onları rı Midi Midiad adan an kovdu kovdu ve tüm tüm İran İran Ovas Ovasın ınıı birl birleş eşti tird rdi) i).. Tahm Tahmin inen en,, “Tür “Türk” k” yaln yalnız ızca ca İskitleri değil bütün vahşi boyları ifade eden bir terimdi. Türk Türk / Buntür Buntürkk teriml terimleri erine ne gelinc gelince; e; “Kartl “Kartlis is Tshovre Tshovreba” ba”ya ya göre göre İskender öncesi dönemde Farslar’dan kaçan Türklerin büyük bir kısmı “Büt “Bütün ün Gürc Gürcül üler er'i'in” n” izni izni ile, ile, Mtshe tsheta ta’y ’yaa yakı yakın n Sark Sarkin inee kent kentin inde de 117
yerleştiler. Gürcüler, Farslardan korktukları için Türklerle dostça ilişkiler kurmaya karar verdiler. Gelenler kayalar içinde oyulmuş bir yer bularak Mtshetalıların önderinden bu yeri istediler. Bu arazi verildikten sonra oraya yerleştiler. Oturdukları yere “Sarkine” ismini verdiler. (s.15, 18). Benz: Benz: Kral Kral Nabuko Nabukodono donosor’ sor’dan dan kaçan kaçan Urialı Urialılar lar (Yahudi (Yahudiler ler), ), Mtshet Mtshetalı alı önde öndere re verg vergii verm vermel eler erii karşı karşılı lığı ğınd ndaa Zana Zanav’ v’da da yerle yerleşti ştile ler. r. (s.1 (s.155-16) 16) “Mok “Mokts tsev evai ai Kart Kartli lisa sai” i” ya göre göre Zana Zanav’d v’daa Kalde Kaldeli liler lerde den n kaçan kaçan Hu Hunl nlar ar yerl yerleş eşiyo iyorl rlar ar.. Bilim Bilim edeb edebiya iyatı tınd ndaa Hu Hunl nlar ar İski İskitl tler erdir dir,, Kald Kaldel elil iler er ise ise Farslardır. (G. Arahamia, 1994. M. Sanadze, 2000). Her Her iki iki kayn kaynak akta ta da Türk Türkle ler' r'in in büyük büyük bir bir kısm kısmın ının ın Sark Sarkin ine’ e’de de,, Hunların veya Urialılar'ın ise Zanav’da yerleştikleri açıkça yazmaktadır. Eski Eski tarihçi tarihçiler lerin in “İskit “İskit”ler ”lerii tanıml tanımlama amakk için için Türk Türk ve Hun teriml terimlerin erinii kullanma ihtimalı azdır. Bizce İskitler sadece Türk/Buntürk demektir. Bizc Bizcee Bunt Buntür ürkk teri terimi mi sıfa sıfatt ile ile ismi ismin n birl birleş eşme mesi siyl ylee oluş oluşan an bir bir kelimedir. kelimedir. Buni Türk > Bun Türk. Buni Buni baş, asıl, temel temel demektir. (Bak.I. (Bak.I. Abuladze) Buni- asıl, ana. Bundan dolayı Buntürk- “Türkler'in asıl kısmı’’ anlamına geliyor. Mtsheta yakınlarında İskender, Sarkine’de yoğun bir şekilde yerleşmiş olan Türkler'in büyük bir kısmını gördü. Benz: Diğer Türkleri / İskitleri Gürcüler başka şehirlere dağıttılar. “Moktsevai “Moktsevai Kartlisai”n Kartlisai”nin in “Kartlis “Kartlis Tshovreba’’n Tshovreba’’nın ın kaynakların kaynaklarından dan biri olduğu sanılmaktadır. Adı geçen kaynak sanki Kafkasya’da Türkler’in otokton olduğu ve Gürcüler’in bu bölgeye göç yolu ile geldiği iddiasını dest destek ekle leme mekt kted edir ir.. Kart Kartli liss Tsho Tshovr vreb ebaa ve Mokt Moktse seva vaii Kart Kartli lisa saii gene genell çizgilerde birbirlerine benzemektedir. Türkçe konuşan Kafkaslar’da ilk defa İsa’dan sonra V. yüzy yüzyıl ılda da görü görünm nmek ekte tedi dirl rler er.. ise XI. yüzyılda görünmektedirler. İsa’dan önce VI. – IV. yüzyıllarda Hazarlar / Türkler Hint - Avrupa dilli halklardır. İsa’dan sonra X. – XI. yüzyıllarda Hazarlar ve Türkler ise Türk dilli halklardır. Asıl farklılık ise şudur. “Kartlis Tshovreba’’ ya göre Gürcülerin izni izniyl ylee Türk Türkle lerr / Bunt Buntür ürkl kler er yoğu yoğun n bie bie şeki şekild ldee sade sadece ce Sark Sarkin ine’ e’de de yerl yerleş eşti tile ler. r. İske İskend nder er za zama manı nınd ndaa Gürcü ürcüle lerr ve Gürcü ürcü olma olmaya yanl nlar ar 118
Buntürkler gibi vahşiydiler. “Moktsevai Kartlisai” ye göre ise Kartli’de öncede önceden n Buntür Buntürkle klerr oturma oturmakta ktaydı. ydı. Onları Onların n yaşadı yaşadığı ğı şehirle şehirlerr Sarkin Sarkine, e, Kaspi (Uplist Urbnisi, Odzrhe idi. Kaynakların birliği açıktır. Yukarı Yukarıda da yazıla yazılan n bölüml bölümlerin erin yazıldı yazıldıkla kları rı tarihl tarihleri erin n öğreni öğrenilmes lmesii mese meseley leyii çöze çözebi bili lir. r. “Mok “Mokts tsev evai ai Kart Kartli lisai sai”” nin nin Şatb Şatber erdi di varya varyant ntın ının ın giri girişi şind ndek ekii Bunt Buntür ürkl kler er’in ’in şehi şehirl rler erii Sark Sarkin ine, e, Kasp Kaspi, i, Urbn Urbnis isi, i, Odzr Odzrhe he,, “Kartlis “Kartlis Tshovreba’’da Tshovreba’’da da geçmekt geçmektedir. edir. Fakat onlar onlar nihai nihai olarak Gürcü Gürcü şehi şehirl rler erid idir ir.. Kart Kartli liss Tsho Tshovr vreb eba’ a’da da diğe diğerr şehi şehirl rler er de geçm geçmek ekte tedi dir: r: Samşvi Samşvilde, lde, Tsunda Tsunda,, Hertvi Hertvisi, si, Tuhari Tuharisi, si, Dzveli Dzveli (eski) (eski),, Mtshet Mtsheta, a, Zanavi Zanavi,, Rustavi, Hunani ve v.s Mtshe sheta en büyük yük ve ünlü şeh şehirdir dir ve “Moktsevai”nin yazarı niçin ondan bahsetmiyor bilemiyoruz. Mtsh Mtshet etaa ku kuru rulm lmad adan an önce önce “Mok “Mokts tsev evai ai Kart Kartli lisa sai” i” nin nin hiç hiç bir bir bölü bölümün münüü yaza yazama madı dığı ğı belli bellidi dirr ve öyle öyle görün görünüy üyor or ki bize bize ulaş ulaşab abile ilen n “Moktsevai’’ nin giriş kısmı “Kartlis Tshovreba” nın bir parçasının kısa ve bozulmuş bir varyantıdır. Bunu yukarıda bahsedilen bölümlerin birbirine karışması da ispatlamaktadır. “Kartlis Tshovreba’’ da yazan “mihvevit” keli kelime mesi si “çok” “çok” anla anlamı mına na gelme gelmekt kted edir. ir. Bu duru durumda mda yazı yazıyı yı şu şeki şekild ldee anlamamız lazım gelmektedir. İskender Kartli’de, Mtsheta yakınlarında Buntürklere benzeyen yabani Gürcüleri gördü. Hris Hristiy tiyan an yaza yazarr eski eski ça çağl ğlar arın ın putp putper eres estt Gürc Gürcül üler erin inii XI – XII.y XII.yyy vahşi insanlarına yani Türklere ve Kıpçaklara benzetiyor. Yazını Yazının n sonrak sonrakii parças parçasınd ındaa yazar yazar Kartli’ Kartli’de de mevcut mevcut olan olan dilleri dilleri saymaktadır. (Ermenice, Gürcüce, Hazarca, Asurca, Yunanca, İbranice S.16) fakat onların arasında Türkçe yoktur. Eski yazara göre Hazar dili, İskitlerin dilidir. Bu dili Kaihosro’nun kovduğu Türkler (İskitler) konuşmaktadır. Leonti Mroveli’ ye göre ise Hazarlar Türklerdir. Dolayısıyla ona göre Hazar dili, Türk/Buntürklerin dilidir. Benzet: Kuzey Kafkasya'da Türkçe konuşan Hazarlar ilk olarak İsa'dan sonra V.yy. görünmektedir. Kıpçaklar ise XI.yy.’da görünüyor. Milattan önce VI – IV.yy da Hazarlar ve Türkler Hint - Avrupa dilli halklar idiler. Milattan sonra X - XI yy da Hazarlar ve Türkler/Buntürkler 119
Türkçe konuşmaktaydılar. Dillerin bölünmesinden sonra yani çok eski çağlardan beri (Uluslar ortaya çıktıktan sonra) Kafkasya'da Yafet’in soyu – Targamos’un oğulları Kartlosi, Egrosi, Kahosi, Herosi... yerleşmişlerdi. Zaman ilerledikçe onlara başka milletler de karıştı. Dolayısıyla Kartli’de altı dil konuşulmaktaydı. Parnavaz Gürcü dilini yaydıktan sonra Kartli içinde Gürcüce dışında başka bir dil konuşulmamaktaydı. (Kartlis Tshovreba. s.16.26) Bu ve başka sebeplerden dolayı Kafkasya'da Gürcülerin otokton olmadığını ispat eden hiç bir kaynak yoktur.
T. Gamkrelidze’nin ile V. İvanov'un görüşlerine göre Gürcüler, en eski zamanlardan beri Güney Kafkasya’da özellikle Küçük Kafkas Dağı’nın (Meshet-Cavaheti bölgeleri) merkezi ile batı kısmında yaşamışlardır. Gürcüler bu bölgeden dalga dalga Kuze Ku zeyy Kafk Kafkas asya ya’ya ’ya gelmi gelmişl şler erdi dir. r. Anca Ancakk bu düşü düşünc ncey eyii ispa ispatla tlaya yaca cakk kesinlikte kaynaklar mevcut değildir. Kafkasya’nın merkezinde (Güney Kafkasya’da) Gürcülerin otokton bir halk olduklarının teorisi, delillerle ilk defa B. Kuftin tarafından ortaya atılmıştır. (B. Koftun, 1949, s. 14 - 16, 37) “Dilbi “Dilbilim limcili ciliğe, ğe, Antropo Antropoloj lojiye iye,, Arkeol Arkeoloji ojiye ye ve Tarihi Tarihi Coğra Coğrafyan fyanın ın ortak verilerine göre Kafkasya’da Gürcülerin atalarının otokton oldukları bugün şüphe götürmezdir.(D. Mushelişvili, 2002,s.5). Kuftin’e göre Tsalka’da bulunan belgeler, Kuzey Kafkasyalı kültür ve eski eski Kret Kretal alıı kü kült ltür ür aras arasın ında da para parale lell bir bir iliş ilişki ki oldu olduğu ğunu nu orta ortaya ya koymaktadır.
S. Canaşia, 1952. s.96 - 100, S.Canaşia, 1987, s. 20 - 24, 44, 51: “Gürcüler, Ön Asya'nın eski yerli nüfusudur. Eski zamanlarda (yaklaşık 120
5000 - 6000 yıl önce) Gürcülerin atababaları Ön Asya'da (Mezopotam (Mezopotamya'dan ya'dan Kafkasya'y Kafkasya'yaa kadar) yaşıyorlardı. yaşıyorlardı. Onlar, Onlar, buralardan buralardan Güney Avrupa’ya (Balkan, Apenin ve Pirine Yarımadaları) ve Afrika'nın Kuzey kıyılarına yayılmışlardı. Sonra onların yerleştikleri yer daraldı ve sadece Küçük Asya ile sınırlandı. Gürc Gürcül üler erin in en yakı yakın n atab atabab abal alar arıı Ku Kuze zeyy Mezo Mezopo pota tamy mya' a'da dan n Kafk Kafkas asya ya'y 'yaa kada kadarr yerl yerleş eşmi mişş olan olan Heta Heta – Suba Subarl rlar ardı. dı. M.Ö. M.Ö.I. I.bi biny nyıl ılın ın başlan başlangıc gıcında ından n itibar itibaren en Gürcül Gürcüleri erin n yerleş yerleşim im merkez merkezii gittik gittikçe çe kuzeye kuzeye doğru kaymıştır. Bu düşü düşün nce Fra Fransız nsız Bilim ilimad adam amıı Dibu Dibuaa de Monp Monper eree'den 'den gelmektedir. Bilimadamı Revaz Gabaşvili farklı bir düşünce ortaya koymuştur. “Kaf “Kafkkasya asya'd 'dan an Basr Basraa Körf Körfeezi’n zi’nee kadar adar ve Hindi indist staan'da n'dan n İbe İberia ria Yarımadası’na kadar (İspanyol) yüksek bir medeniyete sahip ve tek bir dil dil konu konuşa şan n Kafk Kafkas as - Kald Kaldel elii ırka ırka mens mensup up bir bir halk halk yaşam aşamış ıştı tı.” .” (R. (R. Gabaşvili, 2001, S. 18); S. Canaşia'nın düşüncelerini iki bölüm olarak inceleyelim: a)Ku a)Kuze zeyy Mezo Mezopo pota tamy myaa – Kafk Kafkas asya ya : Gürc Gürcül üler erin in atal atalar arın ının ın yaşadıkları yerler ; b)Ön b)Ön As Asya yalı lı nüfu nüfusu sun n Güne Güneyy Avru Avrupa pa ile ile Akde Akdeni niz’ z’in in Güne Güneyy kıyılarına yayılması; S. Canaşia'nın görüşlerine göre M.Ö.V – III. binyıllarda Ön Asyalı – Kafkasyalı bir etno mevcuttu. Bu etnonun kolları (Ön Asya’nın merkezi) ve (Halis, Çoruh, Kura, Rioni Vadileri ve Kafkasya etekleri) idi. Bu Ön Asyalı - Kafkasyalı soya, Kura Kura - Aras Aras kü kültür ltürüü ilişkil ilişkilendi endiril riliyor iyor.. M.Ö.II M.Ö.III.b I.biny inyılı ılın n sonunda sonunda Hint Hint -Avrupalı boyların baskısı ile bu halklar birbirlerinden uzaklaşmışlardır. M.Ö.II.biny M.Ö.II.binyılın ılın II.yarısınd II.yarısındaa dillerinde dillerinde ergatif ergatif şekiller şekiller hakim hakim olan halkın halkın bir kısmı yani yani Kartvelgil Kartvelgil – Kafkasyalı Kafkasyalı soy (Moshlar (Moshlar / Muskler, Tabalar Tabalar / Tubalar / İberler, Çerkesler, Nahlar...) Halis, Kura, Çoruh, Rioni, Kvirila, Enguri, Liahvi Vadilerinde ve Kuzey Kafkasya'nın bir bölümünde Büyük Kolh Kolhaa Meden edeniy iyet etin inii kurmu rmuştur ştur.. Kolh Kolhaa kültü ültürü rün nü kuran uran halkı alkın n 121
devletinin resmi dili tahminen ortak Kartvelgil dil idi. Bu dilin mirasçısı yazılı Gürcü dilidir. Ön As Asya yalı lı - Kart Kartve velg lgil il dill diller erin in paral aralel el nokt noktal alar arı, ı, mode modern rn antropologların vardıkları sonuçlar, kültürel araştırmalar ve arkeolojik bulgular böyle bir yargıya varmamızı mümkün kılmaktadır. Kura - Araks kültü ltürünün sınırları, Kafkasya' ya'yı (Batıda ıda Samtredia'ya kadar), Doğu Anadolu'yu, Kuzeybatı İran'ı, Doğu Akdeniz kıyı kıyıla ları rını nı,, Avru Avrupa pa'n 'nın ın bir bir kısm kısmın ını, ı, Suri Suriye ye – Fili Filist stin in’i ’i kaps kapsıy ıyor ordu du.. Arkeolog loglara göre Kura - Araks kültürünün en eski örnekleri Kafkasya'd Kafkasya'daki aki ilkel kültürde kültürde tespit edilmiştir. edilmiştir.
Kura - Araks kültürünün Kafkasya – Hat – Hurit kökenli insanlar tara tarafı fınd ndan an ku kuru ruld lduğ uğuu iddi iddias asıı mant mantık ıklı lı görü görünm nmek ekte tedi dir. r.(B (Ben enz. z.,, G. Melikişvili, 1970, s. 338). Bilimsel gelişmenin bu noktasında, çok önemli bilgiler olmasına rağmen, Güney Avrupa ve Afrika'nın kuzey kısmındaki insanların, Hint - Avrupalı olmayan nüfusun ve Ön Asya'nın otokton Proto - Kartvelgil halklarının (dillerinin) akraba olduklarını ispat etmek hala çok zordur.
Biz, Kura - Araks kültürünü kuranların Kafkasyalı – Hat – Hurit kökenli halk olduğunu düşünmüştük. Bilim edebiyatında mevcut olan farklı düşüncelerin incelenmesinden sonra bu sorun ile ilgili olarak ilginç bir yön ortaya çıkmıştır. Yani Kura - Araks kültürünü yaratan halklar arasında Kuzey Kafkasyalı boylar pek hesaba katılmamıştır. O. Capa Capari ridze dze'y 'yee göre göre,,
122
Benz., E. Krupnov ve R. Munçaev gibi Rus arkeologlarına göre; Kura - Araks kültürünü yaratanların, dilsel etnik birlik olması mümkündür. Gördüğümüz Gördüğümüz gibi son zamanların zamanların araştırmacıl araştırmacılarının arının yazılarınd yazılarındaa Kura - Araks kültürünü yaratanlar, “Güney Kafkasyalı” yani Kartvelgil etnod tnoduur. Onla Onlarrın yaz yazılar larınd ında “ etno görünmemektedir. Onla Onları rın n görü görüşl şler erin inee göre göre İber İberya yalı lı - Kafk Kafkas asya yalı lı dils dilsel el birl birliğ iğin in geçmişte varolması şüphelidir. Ya da böyle bir dilsel birlik var idi ise M.Ö. III. binyılda bölünmüştü. Dolayısıyla bu dilin sahibi olan halk Kura-Araks kültürünün yaratıcısı olamazdı. G. Melikişvili'nin (1870, s. 338) düşüncelerine göre İberyalı Kafkasyalı etnonun birliğin var olduğunu düşünsek bile M.Ö.III.binyılda bu birliğin olması mümkün değildi. Zira III.binyılda “İberyalı - Kafkasyalı dillerin ayrı ayrı grupları vardı. (Ortak Kartvelgil, Ortak Dağıstanlı...). Benz., O. Caparidze'ye göre de Kafkasyalı dilsel ve kültürel birlik M.Ö.V.b M.Ö.V.biny inyıld ıldaa artık artık bölünm bölünmüş üş durumd durumdaa idi. III.bi III.binyı nyılda lda Kafkas Kafkasyal yalıı nüfusun temel etnik grupları artık tamamen kurulmuştu. Yukarıda bahsettiklerimizden sonra Gürcülerin dilsel, kültürel, etnik kökenleri hakkında görüşlerimizi şu şekilde aktarabiliriz.
123
eski dillerin ilişki şeması aşağıda gösterilmektedir. Kafkasyalı-Ön Asyalı Dilsel Birlik
Hurit - Urartu dili
Doğu İberyalı -Kafkasyalı Dil
Sümer dili
Batı İberyalı Hat Dili
Ortak Kartvelgil Dil
2.2.1. Arkeolojik Bulgulara Göre Kolh Uygarlığının Sınırları Arke Arkeol olog ogla ları rın n bugü bugünk nküü araş araştı tırm rmal alar arın ınaa göre göre,, II. II. biny binyıl ılın ın ortalarından itibaren Çoruh vadisi’nde ve Kura nehri’nin yukarı kısmında Kolha Medeniyetinin Medeniyetinin varolduğu varolduğu tespit ediliyor. Örneğin Örneğin Kars müzesinde müzesinde tarihi Tao ve Artaani(bugünkü Ardahan) topraklarında bulunmuş olan, II.binyılın orta dönemine ait Kolha Medeniyeti örnekleri korunmaktadır. Kolha - Koban kültürünün yayıldığı bütün alanlar ile kronolojik sınırları göz önüne alırsak, Kolha Kültürünü kuran kuşağın veya devletin siyasi - kültürel alanının, Çoruh vadisini, tüm Batı Gürcistan'ı, Mtsheta 124
dâhil Kura nehri hrinin yukarı yakasını, Liahvi hvi vadisin sini ve Kuzey Kafk Kafkas asya yanın nın bir bir kısm kısmın ınıı için içinee aldı aldığı ğını nı söyl söyleye eyebi bilir liriz iz.. Benz Benz.,., Tari Tarihi hi kaynaklara göre Kolha Medeniyeti’nin sınırları içine, II.binyılda yaşayan Kask/Musk/ Kask/Musk/Mosh Mosh halklarını halklarını ve M.Ö.IV. M.Ö.IV. – III. Yüzyılda yaşayan Moshike halk halkın ının ın topr toprak akla ları rını nı (Hal (Halis is (Kız (Kızıl ılır ırma mak) k) Nehr Nehri’ i’ne ne kada kadar) r) aldı aldığı ğı düşünülmektedir.(N. Hazaradze, 1984, s.193).
Muşklar'ın, Musklar'ın ve Meshler'in (Moshler) aynı olduğu ve Kartvelgil kökenli oldukları bellidir. Muşklar'ın ve Tarihi Kapadokya'nın toprak topraklar larını ının n hemen hemen hemen hemen aynı aynı oldukl oldukları arı da belirt belirtilme ilmeye ye değer değer bir husu husust stur ur.. İkis İkisii de Ha Hali liss (Kız (Kızıl ılır ırma mak) k) havu havuzu zunu nun n sını sınırl rlar arın ında dadı dır. r. Dolayı Dolayısıyl sıylaa “Muşkl “Muşklar' ar'ın ın Kapado Kapadokya kyalıl lılar' ar'la la akraba akraba mı oldukla oldukları” rı” sorusu sorusu aklımıza gelmektedir.(Benz., İoseb Plavius: “ Moshiler'i Moshiler'in n toprakların topraklarının ın bölünmesi bölünmesi hakkında Strabon önemli bilgiler veriyor. O'na göre yüzyıllar sınırında Mosh Moshla lar' r'ın ın ülke ülkele leri rini nin n bir bir kısm kısmıı Kolh Kolhla lar' r'a, a, ikin ikinci ci kısm kısmıı İber İberle ler' r'e, e, üçüncüsü de Ermenilere aittir. (T. Kauhçişvili, 1976, s. 145). Sonuç olarak: Tarihi Kolha, Hunan'dan İspir (Kara) Denizine ve Kura ile Çoruh Nehirlerinin doğdukları yerlere kadar Güney Kafkasya topraklarını içine alıyordu. 2.2.2. Kolh Uygarlığını Yaratan Etnonun Dili Bazı Bazı bilima bilimadaml damları arına na göre göre Kolhla Kolhlarr Megrel Megrelce, ce, bazıla bazılarına rına göre göre Svan Svanca ca,, bazı bazıla ları rın na göre göre Abhaz bhazca ca,, baz bazılar ılarıına göre göre ise ise İski İskitt dili dilin ni konuşuyorlardı. XX. yüzyılın 90’lı yıllarında bilim edebiyatında farklı bir görüş ortaya atıldı. R.Gordezia'nin görüşlerine göre efsanevi Kolha nüfusunun 125
büyük kısmı henüz bölünmemiş Gürcüce Zanca konuşuyordu. Bu dil Kolha'nın resmi dili idi. (R. Gordeziani, 1993, s. 38 - 39). R. Gordeziani son kararını “Pasisi” terimini analiz ettikten sonra yapmıştır. Hesiode (VIII(VIII-VII VII y.y.) y.y.) zamanı zamanında nda tespit tespit edilmiş edilmiş “Pasis “Pasisi” i” bugünk bugünküü Poti Poti (Pati) (Pati) toponiminin eş anlamlısıdır. Yani “Zanca” daha kurulmamıştı. Kolha - Koban kültürünün yayılma alanı genişti. Bu medeniyet Çoruh Çoruh vadisi vadisini, ni, bütün bütün batı batı Gürcis Gürcistan tan'ı, 'ı, Mtshet Mtshetaa dâhil dâhil Ku Kura ra nehri’n nehri’nin in yukarı yakasını, Liahvi vadisi’ni ve Kuzey Kafkasyanın bir kısmını içine alıyordu. Gördüğümüz gibi M.Ö.I.binyılda burada pek çok Kartvelgil Kafk Kafkas asya yalı lı boy boy yaşıy yaşıyor ordu. du. Tabi Tabiii ki, ki, onlar onların ın kend kendil iler erine ine ait ait lehç lehçel eler erii (diksiyonları) vardı. Bu dönemde bu boyların ortak Kolha (Kartvelgil) dilinin olduğunu düşünmek mantıklıdır. Bilim edebiyatında Kartvelgil dil ve lehçelerin “ayrılma” şeması tart tartış ışma malı lıdır dır.. Özel Özellik likle le G. Deet Deeter ers, s, G. Klim Klimov, ov, T. Gamk Gamkre reli lidze dze,, G. Maçavariani ve diğerlerinin görüşlerine göre ortak Kartvelgil dilden önce Svanca ayrılmıştır. Sonra Zanca - Gürcüce birliği bölünerek Zan ve Gürcü dillerine ayrılmıştır. Biz bu görüşü kabul etmiyoruz. Arn. Çikobava ile K. Lomtat Lomtatidze idze’ni ’nin n görüşl görüşleri erinin nin daha daha doğru doğru olduğu olduğunu nu düşünm düşünmekt ekteyi eyiz. z. Bu bilimadamlarının görüşlerine göre, ortak Kartvelgil dilden önce Zan – Svan dil birliği ayrılmış, sonra ise Zan – Svan birliği, Zanca ve Svanca lehçelerine ine ayrı yrılmış mıştır. Bu sürecin yüz yüzyıllar sınırında olduğu düşünülmekt düşünülmektedir. edir. Modern Gürcü dili ortak Kartvelgil Kartvelgil dile yakındır. Bazı dillerin etkisi ile (Türkçe, Farsça...) sınır yakınlarında oturan Gürcülerin lehçelerini değişmiştir. Svan ve Laz lehçelerinde Türkçe’nin etkisi ile yumuşak seslerin kullanıldığı tespit edilmiştir. Oysa bunun gibi etkiler Svan Svan ve Laz Laz lehç lehçel eleerin rinde, de, Gürc Gürcüü dili diline ne mahs mahsus us olan olan özel özelli likl kleeri değiştireme değiştirememekte mektedir. dir. Dolayısıyla Dolayısıyla fonematik fonematik yapı ile isimlerin isimlerin ve fiillerin fiillerin paradigmaları, ortak Kartvelgil, modern Gürcü, Edebi Gürcü, Gürcü ve Gürc Gürcül üler erin in (Laz (Laz,, Megr Megrel el,, Svan, Svan, Mesh Mesh,, Kah. Kah.....)) sözl sözlüü diksiy diksiyon onla ları rınd ndaa aynıdır. 126
kacuri – kočuri, nat’exi - no t’exi, mxa t’vari - maxan t’ali, Edebi Edebi Gürc Gürcüü Dili Dili : c’er c’erss - ic’e ic’ers rs - ic’e ic’ere reba ba,, Megr Megrel el lehç lehçes esi: i: č’ar č’arun unss - i č’aruns - i č’aru... Edebi Gürcü dili: atesvinebs ve Megrel lehçesi: otasapuans... vhat’a vhat’av-v v-v/ph /phant ant’un ’unk, k, mhat’a mhat’av-m v-m/ph /phant antunk unk,, davhat davhat’av ’av-dov -dov/ph /phant ant’un ’unk; k; damh damhat at’a ’avv-do dom/ m/ph phan ant’ t’un unk; k; vha vhat’av t’avdi di--v/ph v/phat at’u ’und ndi, i, mha mhat’av t’avdi di-m/phan m/phantund tundi; i; vhat’a vhat’avde vde-v/ -v/pha phantu ntunda nda/e; /e; mhat’av mhat’avdede-m/p m/phan hantun tunda/ da/e. e. davhat davhat’e’e-dov/ dov/pha phanti nti,, damhat damhat’e’e-dom/ dom/pha phanti nti;; gavgon gavgone-M e-Megr egrel el lehçes lehçesi: i: gevgoni, Benz. Acara şivesi: gevgone. Ortak Kartvelgil dil koynesinin temelinde kurulmuş olan genel Kartvelgil devlet (veya boylararası) dili, Edebi Gürcüce olarak varlığını devam ettirmektedir. ettirmektedir. Bu durumun durumun etkisiyle etkisiyle Gürcülerin Gürcülerin merkez lehçeleri lehçeleri değişmemektedir. Örneğin Ortak Kartvelgil dilinden ayrılmış olan Batı Kartvelgil lehçelerinin bir kısmı (Zan - Svan), Kuzey Kafkasyalı Dillerin etki etkile leri riyl ylee deği değişi şip, p, Svan Svan lehç lehçel eler erin inin in oluşm oluşmas asın ınaa yol yol aç açmı mışt ştır ır.. Önce Önce Yunanlıların – Bizanslıların daha sonra Türklerin etkisi ile Zan lehçeleri ciddi değişimlere uğradı. Türkçe'nin etkisiyle, Lazca'dan sonra Her, Tao, Şavş ve v.s lehçeleri de değişmiştir. 2.2.3. Ortak Kartvelgil Dilin Kuramsal Modeli Ve Var Olduğu Dönem Ort Ortak Kartvelgi lgil dilin var oldu lduğu tarih hakkınd ında bilim edebiyatında çeşitli düşünceler mevcuttur. Yaygın olan düşünceye göre ortak Kartvelgil dilin bölünmesi III - II binyıllarda oldu. Bizce, Bizce, Ar. Çikobava'n Çikobava'nın, ın, M.Ö.II.biny M.Ö.II.binyılda ılda İberyalı İberyalı - Kafkasyalı Kafkasyalı dil birliğ birliğini inin n varoldu varolduğu ğu iddias iddiasıı daha daha mantık mantıklı lı olarak olarak görünm görünmek ektedi tedir. r. Ar. Çikobava'nın görüşüne göre İberyalı - Kafkasyalı dil birliği İsa’dan önce II. binyılda mevcuttu. “İber “İberya yalı lı - Kafk Kafkas asyal yalıı dille dillerr akra akraba ba dille dillerdi rdir. r. Bu dille dillerr orta ortakk kökenlidirle kökenlidirlerr ve bu dillerin dillerin tahminen tahminen üç bin yıl önceki önceki yeri Kafkasyanın Kafkasyanın güney toprakları idi. (Arn. Çikobava, 1978, s. 2530) Ortak Kartvelgil dilin varolduğu tarih ise M.Ö.I.binyıl civarıdır.” 127
İberyalı İberyalı - Kafkasyalı Kafkasyalı diller aynı kökenli akraba dillerdir. Kökleri, ortak Kartvelgil dilde olabilecek ve ortak Kartvelgil dile Farsça'dan girmiş Gürcü lehçelerindeki kelimeler, ortak Kartvelgil dilin tarihi hakkında belli bir sonuç verebileceklerdir. : Erme Ermeni ni dili dilind ndee olan olan Kart Kartve velg lgil il dili dilin n keli kelime mele leri rini nin n daha daha iyi iyi incele incelenme nmesi si gereki gerekiyor yor.. Bu kelim kelimele elerin rin bir kısmın kısmının ın Zan kökler köklerine ine yakın yakın olduğu düşünülmektedir. Kafkasya'ya gelmiş Ermeniler “Ararat Dağı”nı “Masi” olarak adlandırmışlardı. Belli ki bu isim onlar gelmeden önce de vardı ve Ermenice’ye Zan lehçelerinden bazı kelimeler geçmiş olabilir.
Dolayısıyla yukarıda bahsettiklerimizden şöyle bir sonuca varnak mantıklıdır. II.b II.bin inyı yılı lın n sonun sonunda da “Büy “Büyük ük Kolh Kolha” a” Devl Devlet eti, i, Doğu Doğu ve Güne Güneyy Karadenizi (Biçvinta'dan Ordu'ya kadar), Kura Vadisinin büyük kısmını ve tüm tüm Çoru Çoruh h Vadi Vadisi sini ni için içinee alıy alıyor ordu du.. Bugü Bugünk nküü Lazl Lazlar ar,, Megr Megrel elle ler, r, İmerhevliler, Meshler, Kahetliler, Svanlar, Herler, Phoveliler ve diğer Kartvelgil soyun büyük ataları olan Aieti ile Medea, daha sonra Kuci, Parnavaz, Kartam, Rostam, Gorgasali, Leon Chkondideler resmi olarak ortak Kartvelgil ya da genel Gürcü edebi dilinde konuşup yazıyorlardı. En önemlisi birlikte bir kaç bin yıllık Kartvelgil (Mosh – Kolh – İber) uygarlığı oluşturuyorlardı. Merkezi, tarihi Kola bölgesi olan Büyük Kolha Uygarlığı’nı bu dile sahip olan halk kurmuştur. Kolha ismi de buradan türetilmiştir. ( M.Ö.I.binyılın başlangıcında bu devlet bir kaç parçaya bölünmüştür. Batı kısmında Kolha kurulmuştur. (Merkezi Batı Gürcistan topraklarında Nakalakevi, Vani, Kutaisi) Güneydoğu ve Güney kısmında ise Diaohi ve v.s kurulmuştur. Azo, Kuci ve Parnavaz dönemlerinde kısmen birleşmiş Gürcistan Mtsheta merkezli gelişmişti. Parnavaz Gürcistan'ı beyliklere böldü. Ortak Kartvelgil dil temelinde alfabe oluşturdu ve resmi bir devlet dini ilan etti. (Bu (Bu döne dönemd mdee ayrı ayrı ayrı ayrı İber İberya ya ve Kolh Kolhaa mevc mevcut ut deği değild ldi. i. Benz Benz.,., G. Melikişvili, 1970, s. 422).
128
2.3.1. Tarihsel Olgular M.Ö. M.Ö. I. biny binyıl ılın ın orta orta dönem dönemin inde de,, Urar Urartu tu'n 'nun un yıkı yıkılma lması sınd ndan an sonra, tarihi Kolha topraklarının doğu ve güneydoğu kısımları Farslar'ın eline geçmişti. Güney Karadeniz kıyıları Yunanlar'ın elinde idi. Diğer “Küçük Kolha”, Gürcü kaynaklarına göre Kartli, (Batı Kartli - Egrisi ve Doğu Kartli) Farslar'a vergi vererek bağımsızlığını sözde koruyordu. M.Ö. M.Ö.IV IV.y .yüz üzyı yıld ldaa Büyü Büyükk İsk sken ende derr Fa Fars rsla ları rı yend yendik ikte ten n sonr sonraa Gürcüler devletlerini birleştirip geliştirme fırsatı elde ettiler. Yunanlar tarafından Gürcüler'in başına getirilen Azo, “Gürcüler'in Kralı” statüsünü aldı. “Kartlis Tshovreba”ya göre, Azo Kuzey Kafkasyanın bile bir kısmını (Osetya, Lek, Hazarlar) hükmü altına almıştır. Yunan iç savaşları döneminde (Diadohoslar Savaşları), Mtsheta önde önderi ri Sama Samara ra’n ’nın ın mira mirasç sçıs ısıı Pa Parn rnav avaz az ve Egri Egrisi si beyi beyi Ku Kuci ci,, Ku Kuze zeyy Kafkas Kafkasyal yalıı dostla dostların rının ın yardıml yardımları arı ile Yunan Yunan taraft taraftarı arı Azo’yu Azo’yu yenere yenerekk devletin devletin birliğini birliğini tekrar tekrar kurdular. kurdular. Kuci’nin Kuci’nin girişimi girişimi ile Birleşik Birleşik Gürcistan Gürcistan Kralı Parnavaz olmuştu. Tarihi kaynaklara göre Parnavaz Gürcü dilini resmi dil ilan etti. Parnavaz döneminde Kartvelgil boyları, ortak Kartvelgil dilsel koyne birleştiriyordu. Özellikle Parnavaz - Kuci zamanında bu dil, resmi ve yazılı dil görevini yapmaktaydı. Benz., Vakanüvise göre Gürcistan için içinde de Gürc Gürcüc üced eden en başk başkaa bir bir dil konu konuşu şulm lmuyo uyord rdu. u. Oysa Oysa söz söz konu konusu su vakanü vakanüvis visee göre göre Parnav Parnavaz az za zaman manında ında Kartli Kartli’de ’de Gürcü Gürcü dilinin dilinin yanısı yanısıra ra Erme Ermeni nice ce yani yani Urar Urartu tu dili dili,, Ha Haza zarc rca, a, As Asur urca ca,, İbra İbrani nice ce ve Yu Yuna nanc ncaa mevcut mevcuttu. tu. Burada Burada Kartve Kartvelgi lgill boylar boyların ın birbir birbirler lerind inden en farklı farklı diller dillerind inden en veya lehçelerinden bahsedilmemektedir. 2.3.2. Parnavaz Döneminde Resmi Dilin Sesbirimsel Modeli Ve Gürcü Alfabesi 129
Eski Eski Gürcü Gürcü edebi edebi dilinin dilinin fonema fonematik tik yapısı yapısında ndan n bahsede bahsederke rken n Asomta Asomtavru vruli li alfabe alfabesin sinee büyük büyük önem önem verili veriliyor yor zira zira Gürcü Gürcü alfabe alfabesin sinin in benzeri olan eksiksiz bir alfabe sistemini kurmak dilin ses kadrosunun tam analizini yapmadan mümkün değıldir. Zaman ilerledikçe Gürcü alfabesi gelişip değişmiştir. (Aso (Asomt mtav avru ruli li,, Nu Nush shur uri, i, Mhed Mhedru ruli li)) Ama Ama Kart Kartve velg lgil il dili dilin n fone foneti tikk ve gramatik yapısında önemli bir değişiklik olmamıştır. Yalnızca harflerin şekilleri değişmiştir. Gürc Gürcüü edeb edebii dili dili için için alfa alfabe be oluştu oluşturu rulma lması sı Pa Parn rnav avaz az ismi ismi ile ile ilişki ilişkilidi lidir. r. Bilim Bilim edebiya edebiyatın tının ın bir kısmı kısmı bu düşünce düşünceyi yi kabul kabul ederke ederken, n, ikinci kısım ise Gürcü alfabesinin kuruluş tarihini İsa'dan önce VII yy. olarak kabul ediyor. Bazı araştırmacılara göre Gürcü alfabesi, Hristiyanlık resmi din ilan edildikten sonra kurulmuştur. Pisk Piskop opos os Anan Anania ia Capa Capari ridze dze çok çok ilgin ilginçç düşün düşünce cele lere re sahi sahipt ptir ir.. Söylediğine göre alfabe Hristiyanlık kabul edildikten sonra oluşturulsaydı Gürcü vakanüvisleri bunu mutlaka yazarlardı zira onlar aynı zamanda din adamları idiler. (A. Caparidze, 1994, s. 90). Hristiyanlık öncesi Gürcü yazıları korunmamıştır. Nekresi yazıları gibi yeni keşiflerin karşımıza çıkaracağı sürprizleri Tanrı bilmektedir. Gürcü alfabesi han hangi çağda oluştur turulursa oluşturulsun, ünsüzlerin, sonantların ve ünlülerin ortak kartvelgil sistemi tam olarak ifade ettiği bellidir. Asomtavruli alfabesi, Nushuri ve Mxedruli alfabeleri Gürcü edebi dilinin fonematik yapısını tam olarak ifade etmektedir. Bu olay modern Gürcü edebi dil ve ortak Kartvelgil dil arasındaki ilişkiyi sabitleştirmektedir. Kita Kitabı bın n Gürc Gürcüücesi cesind ndee bu kon konuya uya ait pek pek çok çok deli delill orta ortaya ya konmuş konmuştur tur.. Gürcü Gürcü Asomta Asomtavru vruli li alfabe alfabesin sinii oluştur oluşturanı anın n Finik Finik ve Yunan Yunan alfabe sistemini çok iyi bildiği bellidir. 2.3.3. Çağdaş Kartvelgil Lehçelerin Oluşması Ve Tarihlendirilmesi
130
Bilim Bilim edebiya edebiyatın tında da ortak ortak kartv kartvelg elgil il dilden dilden lehçel lehçelerin erin ayrılma ayrılma tarihleri hakkında farklı görüşler bulunmaktadır. Yukarıda belirttiğimiz gibi ortak Kartvelgil dilden ilk önce sözde cızırtı sessizli olan ve Sonrak Sonrakii yıllar yıllarda, da, hışırt hışırtılı ılı sessizlerin bir kısmından diğer dil değişimleriyle beraber modern Yumuşak telaffuz ortaya çıktıktan sonr sonraa hışı hışırt rtıı sess sessiz izle leri rin n ikin ikinci ci kısm kısmın ında dan n oluşmuştur. (Bkz., Arn: Çikobava, 1948; K. Lomtatidze, 1993; benz.: K. Shmidt, 1965; T. Gamkrelidze, G. Maçavariani, 1965, M. Kurdiani, 1996 ve b.g). Akraba dil sistemleri arasındaki ses uyumu tarihi bir süreç sonucu oluş oluşmu muşt ştur ur.. (Bkz Bkz. V.Şe V.Şen ngeli gelia, a, 19 199) 9).. Ort Ortak dil dil sist sistem emin inde den n lehç lehçee varyantlarının oluşması, uzun süreli fonetik süreçlerin bir sonucudur. Ortak Kartvelgil dilin 5 harfinden biri olan Zanca - Svanca “ş” harfinin türetilme süreci, Suani - Şoni, Asi - Oşi, Katsis - Koçiş ve Kutaisi özel isminin iyi bilinen Karvelgil varyantlarında üstüste gerçekleşmiştir. Zan Zan – Svan Svan lehç lehçel eler erini inin n oluşma oluşma tari tarihi hini ni orta ortaya ya koyma koymakk için için Kutaisi kentinin tarihi ve isim varyantları ilgi çeken bilgiler vermektedir. Kutais Kutaisii ismini isminin n Gürcüc Gürcücee kökenl kökenlii olduğu olduğu şüphes şüphesizd izdir. ir. “Kutat “Kutati” i” daha geç oluşmuş Zan lehçesinin varyantıdır. Svan lehçesindeki “ varyantının Kutaisi > Kuta – iş - i > Kuta –iş > Kutaş yoluyla türetilmiş olduğunu düşünmekteyiz. (Benz., A. Oniani, Z. Sarcveladze,1971, s. 174); Zan lehçesindeki “ nin ise Kutaisi > Kuteisi > Kuteişi > Kuteşi yoluyla elde edilmiş görünmektedir. Kutaisi isminin bütün varyantlarının morfolojik analizi (Özellikle Svan lehçesindeki Kutaş > Kutaş - i > Kuta – iş - i) toponimin kökünün “Kut “Kuta” a” (Yu Yuna nanc nca: a: Kota Kota / Koyt Koytaa) oldu olduğğunu unu des destek tekleme lemekktedi tedir. r. P. İngo İngoro rokv kva' a'nı nın n düşü düşünc nces esin inee göre göre,, Cike Ciketi ti'd 'dee bulu buluna nan n “Esk “Eskii Lazi Lazika ka”” 131
toplumunun ismi (Kutaisi / Kotaşi) ile bugünkü Kutaisi kentinin isminin aynı olması rastlantı değildir. Böylece, Kutaisi isminin dilbilimsel analizine göre, toponimdeki Kut / Kuta kökü ve is eki ortak Kartvelgil formdur. Arkeolojik bulgulara göre Kutaisi kenti M.Ö.VIII – VI.yy.larda kurulmuştur. Dolayısıyla “is” ortak Kartvelgil formun, Zan – Svan varyantı olan iş / ş ve Zan - Svan lehçelerine lehçelerine mahsus olan ünsüz sistemi, sistemi, M.Ö.I.binyıl M.Ö.I.binyılın ın I.yarısından I.yarısından sonra oluşturulduğunu düşünmemiz gerekiyor. Yüzyıllar sınırı dönemine ait Yunan belgeleri, modern Kartvelgil lehç lehçel eler erin in oluş oluşma ma tari tarihi hini nin n alt alt sını sınırı rını nı tesp tespit it etme etmede de çok çok ilgin ilginçt çtir ir.. Örneğin Klavdios Ptolemaios'e göre (100 - 178) Bzipi'den Rioni'ye kadar Lazlar, Manrallar, Ekriktikeli halklar yaşamaktaydılar. Onların kuzeyinde Akayalar, Kerketler ve Suano - Kolhlar yaşamaktaydılar. (T. Kauhçişvili, 1976, s. 160); Benz: Leonti'ye göre Egrisi ve Suaneti eş anlamlıdır. O zamanki boyların konuştukları diller hakkında açık bir şey söyl söylem emek ek bugü bugün n mümk mümkün ün deği değild ldir ir.. Onla Onları rın n konu konuşt ştuk ukla ları rı dill diller erin in bildiğimiz dilbilimsel sınırlarda oluşturulmaları mümkün değildir. Oysa bazı lehçe özellikleri hışırtı lehçe (Zan - Svan) çevresinin oluştuğunu mutlaka düşünmemiz gerekiyor. Çünkü dilsel faktörler olmadan onları ayrı ayrı boylar olarak kabul etmek mümkün değildir. Strabon'a göre bazı halkların Svanlar'a İberler dediklerini belirtmek gerekiyor. Batı Kartvelgil (hışırtı) lehçe çevresinin oluşması fikrimizce iki tarihi olaya bağlıdır; Yüzy Yü zyıl ılla larr sını sınırı rınd ndaa Batı Batı Gürc Gürcis ista tan’ n’aa Roma Romalı lıla lar' r'ın ın akın akınla ları rı başlamıştı, Doğu Gürcistan ise özgürlüğünü hala koruyordu. Farklı devlet alan alanla ları rını nın n olma olması sı kü kült ltür ürel el birl birliğ iğee enge engell oluy oluyor ordu du.. Güne Güneyy ve Batı Batı Gürcistan’da Gürcü Kartvelgil yazılı resmi dilin statüsünü küçültmüştü. Dolayısıyla Dolayısıyla sözlü dile mahsus fonetik fonetik süreçleri süreçleri aktif bir haline getirmişti. getirmişti. Hışırtı lehçe çevresinin kurulmasını Gürcistan tarihinin bu dönemine ilişkilendirmemiz gerekmektedir. Gürcü vakanüvislere göre Kral Saurmag hakimiyet yetini güçlend güçlendirm irmek ek için için Kuzey Kuzey Kafkas Kafkasya' ya'dan dan gelere gelerekk Didoet Didoeti'd i'den en Egrisi Egrisi'ye 'ye 132
kadar akraba boylarla beraber yerleşti. Zaman geçtikçe Kartvelgil boylar bu gelenlerle karıştı, fakat Kuzey Kafkasya lehçeleri (ya da dilleri) iz bırakmadan kaybolmadı. Svanlar'ın diksiyonlarında Kuzey Kafkasya etkisi kalmıştır. Lehçelerin kurulma dinamiği bize göre şöyledir. Lehçeler Lehçeler yazı dilinin dilinin sözlü sözlü dil ile olan sürekli sürekli ilişkiler ilişkilerii sonucu kurulmuştur. Yazı dili başkente yakın olan nüfusların diksiyonlarına daha etki etkili lidi dir. r. Bund Bundan an dola dolayı yı sını sınırl rlar araa yakı yakın n olan olan lehç lehçel eler erin in daha daha çok çok değişme değişmeleri leri beklen beklenmel melidir idir.. Komşu Komşu halkla halkların rın dilleri dilleri ile gelene gelenekle klerin rinin in etkileri bellidir. Svan, Her, Phov, Mesh ve Zan lehçelerinde yumuşak ünlülerin olması düşüncemizi güçlendirmektedir. M.Ö.I.binyıl sonlarında halkını Kartvelgil boyların oluşturduğu birkaç birkaç tane tane krallı krallıkk vardı. vardı. Ponto, Ponto, Lazika Lazika,, İberya İberya.. Bu döneml dönemlerde erden n beri beri ortak Kartvelgil dilin doğu varyantlarında yumuşak seslere sahip olan Fars dilinin etkisi olduğunu düşünmekteyiz. (İsa’dan önce II. yüzyılda Kura - Araks havuzunda Fars boyları tespit edilmiştir). Zan ve Svan dilsel birimlerinin oluşumunun sona erdiği tarih olarak Davit ile Konstantine’nin azap çektikleri tarihi kabul edebiliriz. Kitapta toponimi tespit edilmiştir. Benz; Yunan - Bizans veya Gürcü kaynaklarında kaynaklarında daha önceden önceden tespit tespit edilmiş edilmiş toponimler toponimler hışırtı tipli dilsel modeldendir. Bilindi Bilindiği ği gibi gibi Vahtan Vahtangg Gorgas Gorgasali ali’den ’den sonra sonra başlay başlayan an Gürcis Gürcistan tan Devletinin yıkılması süreci Arap akınları ile sona erdi. Bu dönemlerde Batı ve Doğu Gürcistan topraklarında kesin olarak iki lehçe oluşmuştu. Megrel –Çan - Svan ve Imereti – Kartli – Kah – Mesh – Her - Phov lehçeleri. Modern Modern Kartve Kartvelgi lgill lehçel lehçeleri erin n (Zan, (Zan, Svan, Svan, Phov... Phov...)) oluşmal oluşmaları arı bakımından dilsel birimlerinin analizleri ilgi çekici olarak görünmektedir. Özellikle, Kartvelgil lehçelerde ergatif halin türetilmesinin özellikleri kişi ekinin belirtilmesi, (Gürc.) (Zan.) eklerinin sınıflandırılması ve diğe diğerr dils dilsel el özel özelli likl kler er,, Kart Kartve velg lgil il lehç lehçel eler erin in yüzy yüzyıl ılla larr sını sınırı rınd ndaa oluştuklarını göstermektedir.
133
Sonuç yerine
134
Etno, etnik, grub, subetno gibi etnik terimler ile bağımsız etnostr etnostrük üktür tür bir dile sahip sahip olan olan insan insan birlik birlikler lerinin inin adlandı adlandırıl rılmas masıı gerekmektedir. Toplum terimiyle ise, bir etnonun içinde yer alan lokal grupların adlandırılması gerekir. Benz: etno-toplum-kişi nasıl birbirini kapsıyorsa dil-le dil-lehçe hçe-id -ideole eolekti kti de aynı aynı biçimde biçimde birbir birbirleri lerini ni kapsam kapsamakt aktadı adır. r. Örn: Örn: Etnolo Etnolojik jik veya lingui linguistik stik bakımd bakımdan an Acaral Acaralıla ılar, r, Gurial Gurialıla ılar, r, İmeret İmeretlile liler, r, Tuşl Tuşlar ar,, Herl Herler er (İng (İngil ilola olar) r),, Megr Megrel elle ler, r, Lazl Lazlar ar,, İmer İmerhev hevli lile ler, r, Mtiu Mtiull llar ar,, Maçahe Maçahellil lliler, er, Samtsi Samtsihel helile iler, r, Şavşet Şavşetlil liler, er, Livana Livanalıl lılar, ar, Taolul Taolular, ar, Klarcl Klarclar, ar, Moheveler, Svanlar, Cavahlar, Hevsurlar, Pşavlar, Kahetliler, Kartlililer, Raçalılar, Leçhumlular v.s. Gürcü ulusunu oluşturan toplumlardır. Dil Dil bell bellii bir bir sema semant ntik ik yapi yapila lari rina na göre göre ku kuru rulm lmuş uş asıl asıl tari tarihs hsel el sistemdir. Anad Anadil il atal atalar ar tara tarafı fınd ndan an ku kuru rula lan n kü kült ltür ür dili dili olup olup ku kuşa şakl klar arıı birbirine bağlamaktadır. Lehçe belirli bir milletin ortak - halk edebi dilinin alt kolu olup ülke toprağının bir kısım nüfusunun veya herhangi bir sosyal katmanının sözlü ilişkilerinin aracıdır. Başka bir deyimle eğer belirli bir diksiyon kodu kodu konu konuşa şan n insa insanl nlar ar tari tarihs hsel el olar olarak ak söz söz konu konusu su olan olan yazı yazı dilin dilinin in kurulmasına katkıda bulundular ise, bu lehçe akraba yapısı olan yazı dilinin lehçesi olarak kabul edilecektir.
M. Ö. V-III. binyıllarda dillerinde ergatif konstrüksiyonlar olan 135
Huritl Huri tleer'in r'in ve Hatlar tlar'ı 'ın n, Kart Kartve velg lgil il - Kafk Kafkas asya yalı lı etnon tnonim imle lere re ve toponimlere yapısal olarak benzeyen onomastik birimleri olan Ön Asyalı ve Kafk Kafkas asya yalı lı diğe diğerr eski eski halk halkla ları rın n (boy (boyla ları rın) n),, bugü bugünk nküü İber İberya yalı lı – Kafkas Kafkasyal yalıı dillere dillere (ergat (ergatif if konstr konstrüks üksiyon iyon)) sahip sahip olan olan etnola etnoların rın ortak ortak dedeleri oldukları daha mantıklı görünmektedir. M.Ö. II.binyıl sonlarında ise artık Kartvelgil ve Kuzey Kafkasyalı boylar hakkında konuşabiliriz. Bu şart şartla larr altı altında nda aşağ aşağıd ıdaa Proto Proto - Kart Kartve velg lgil il veya veya İber İberya yalı lı – Kafkasyalı - Ön Asyalı boyları sayacağız. Onların büyük bir kısmını Gürcüler'in ataları olarak sayabiliriz. Muşk Mu şkil iler er / Mosh Moshil iler er / Mesh Meshle lerr (Hek (Hekat atio ioss Mile Milete teli li'' ye göre göre Moshiler Kolh boyudur), Daianeliler / Diauhiler / Taohiler, Kolaeliler, Halde Ha ldele ler, r, Taba Tabali lile lerr / Tiba Tibare reni nile lerr / İber İberile iler/ r/ Sasp Saspei eire reli liler ler// Sasp Saspir irile iler, r, Koitiler/ Koitiler/ Koitiler Koitiler / Kvitiler, Kvitiler, Korakslar, Korakslar, Marlar, Marlar, Bekeyrler, Bekeyrler, Halidzoni Halidzoniler ler /Halibler, /Halibler, Haldeliler/ Haldeliler/ Kaldeliler, Kaldeliler, Mosinoikle Mosinoiklerr /Heptako /Heptakometler, metler, Didzerler, Didzerler, Bidzerler, Dzidritler, Makronlar / Makrokefallar, Pasianlar, Melanklarlar, Ekriktike, Ekekeirler, Heniohler, Sanlar / Canlar, Sanigler / Sanşkler, Lazl Lazlar ar,, Abha Abhazl zlar ar / Abas Abaskl klar ar,, Svan Svanla larr / Misi Misimi miel elil iler er,, Svan Svanoo-Ko Kolh lhla lar, r, Amarantlar (Kolha Boyları), Tusklar, Kahlar, Phoveliler, Herler... edebi Gürcü dilinin etkisiyle Gürcülerin modern sözlü -konuşma birimlerinin; Merkez, sınır yakınlarında bulunan ve tarihi Gürcüstan’ın dışında mevcut olan lehçelere sınıflandırılması gerekir. Merkez lehçeleri: Kah, Kartli, İmereti, Leçhumi, Guria lehçeleri; Sını Sınırr yakı yakınl nlar arın ında da bulu buluna nan n lehç lehçel eler: er: Mesh Mesh lehçe lehçele leri ri;; Acar Acara, a, Livane, Macaheli, İmerhevi, Tao, Samtshe, Cavah lehçeleri; Her lehçeleri; Kak, Aliabat lehçeleri; Phov Phov lehçe lehçele leri ri;; Gağm Gağmaa-Tu Tuş, ş, Pş Pşav av,, Hevs Hevsur ur,, Mohe Mohevi, vi, Mtiu Mtiulu lur r -Gudamaki; Raça lehçeleri; Ovalı Raça, Dağlı Raça lehçeleri; Svan lehçeleri; Laşh, Lentehi, Çoluri, Balskvemouri, Balszemouri lehçeleri; Zan lehçeleri: Megrel, Laz(Hopa, Vitse-Arkabe, Atina) lehçeleri; 136
Kart-l- / Kartu-el- in etnonim olan Haldi'de 'den geldiğini düşünebiliriz ama bu halde -l-/el- ekinin işlevi belirsiz kalır. (Etnonimden aynı anlamlı etnonimin türetilmesi hiç mantıklı değildir. Bir yandan UrartUrart-Kaf Kafkas kasyalı yalı Tanrı Tanrı ''Hald ''Haldi'' i'' isminde isminde,, diğer diğer yandan yandan ise Kartve Kartvelgi lgill sanılan Haldililer ve Kaduhlar etnonimlerinde (Benz: Movses Horenats'in yazısında Van Bölgesi’nin güneyinde tespit edilmiş Kordulular'ın ülkeleri (benz.: Erm: Kordu ve Kart. Kardu; Erm. rm. Torgomi ve Gürcüce Targamosi...) Hald ve Kardu köklerinin bulunması, Kartli ve Kartueli kelimelerinin Urart-Kafkasyalı tanrı olan Haldi / Kardu kelimesinden geldiğini söylememize izin vermektedir. Halis, Kura, Çoruh, Rioni, Kvirila, Enguri, Liahvi Vadilerinde ve Kuzzey Kaf Ku Kafkasy kasyaa'nı 'nın bir bir bölü bölümü mün nde Büyü Büyükk Kolh Kolhaa Meden edeniy iyet etin inii kurmuştur. Kolha kültürünü kuran halkın devletinin resmi dili tahminen ortak Kartvelgil dil idi. Bu dilin mirasçısı yazılı Gürcü dilidir. Ortak Kartvelgil dil koynesinin temelinde kurulmuş olan genel Kartvelgil devle devlett (vey (veyaa boyla boylara rara rası sı)) dili, dili, Edeb Edebii Gürc Gürcüc ücee olar olarak ak varl varlığ ığın ınıı devam devam etti ettirm rmek ekte tedi dir. r. Bu durum durumun un etki etkisiy siyle le Gürc Gürcül üler er'i'in n merk merkez ez lehç lehçel eler erii değişmemektedir. Örneğin Ortak Kartvelgil dilinden ayrılmış olan Batı Kartvelgil lehçelerinin bir kısmı (Zan - Svan), Kuzey Kafkasyalı Dillerin etki etkile leri riyl ylee deği değişi şip, p, Svan Svan lehç lehçel eler erin inin in oluşm oluşmas asın ınaa yol yol aç açmı mışt ştır ır.. Önce Önce Yunanlıların – Bizanslıların daha sonra Türklerin etkisi ile Zan lehçeleri ciddi değişimlere uğradı. Türkçe'nin etkisiyle, Lazca'dan sonra Her, Tao, Şavş ve v.s lehçeleri de değişmiştir. Tari Tarihi hi kayn kaynak akla lard rdan an Kart Kartii kabi kabile lesi sini nin n adı adı bili bilinm nmiş iş deği değildi ldir. r. Dolayısyıla II- I. binyıllarda kurulan Kartvelgil-Kolh birliğinin adının bir kabi kabile leni nin n adın adında dan n alın alındı dığı ğı degi degill de orta ortakk Tanr Tanrıı adın adında dan n alın alındı dığı ğı düşünülmüştür. 137
Dillerin M.Ö. VII- genealojik şeması akraba dilsel birimlerin birbirleri ile olan Ön Asyalı – Kafkasyalı Dilsel Alan IV. Bin göre yapılır. Ama bazen belli bir etnonun (ulusun) tarihinin ilişkilerine de göz önünde tutulması gerekir. Çünkü dilleri dil olarak kabul etmek, Hurit Sümer ile geneolojik M.Ö. (etnik birimin) var Kartvelgilulusun olmasına göre oluyor.Dolayısı Hat Kafkasyalı … … III.bin şema dilbirimlerinin statüsünü tam olarak belirtmek için ygun değildir. Kitabımızda yer alan görüşleri gözOrtak önüne alarak Dünya dillerinin Vaynax Ortak Dağıstan Ortak Çerkes Ortak Kartvelgil M.Ö.II Koyne i genealojik şemasına İberyalı Kafkasyalı dil koluna sadece Gürcüler'in Koyne s Koyne ) Koyne e e cdilse ctak i l orta ortakk dili dili olan olan orta or k Karv Ka rvel elgi gil l dil di l gire gi rece cekt ktir ir. . Diğe Di ğer r dilsel l biri bi i rimle mlerin rin n h s i e i s e e r n s e i c L e l g c z i c gerekiyor. hepsinin bu genel e Gürcü h dilinin lehçeleri olarak adlandırılması h h a e e h D Eski Gürcü s e ç k Yüzyıllar e M t r eCızırtılı Hışırtılı Lehçeler L a Lehçeler L e L e i EskiSınırı Ön Asyalı dilleri ilişkiler l göz önünde Gürcülerin dili tutularak rdevlet z ile n v sözlü M R r v l e M a o a e e t L v r H h n D a birimlerinin tarihi ( şeması S şöyle olacaktır: P e n a Z
X r - l a l V i I . y S z . u M y
I I I V X - r a V l ı X l . ı y S z . ü M y
e i s s t e i c V h e a l n l e i t r g A . e z a M L
i s e c h e l o m e z s l a B
i s e c h e l o m e v k s l a B
i s e c h e L i h e t n e L
i s e c h e l h s a L
i s e c h e l i t e r e m I
138
M.S.I.yy.
v k a T
y r e s a i l i V K ü c r ü G
i s e c h e l i l t r a K
i s i e i s i c s s h e e e c e c c h l h l h e e i e l l l e a h h r o a a a a c c K A a T M
Yazı Dilinin Varyantları: Kilise ve Bilimsel Stiller
i s e c h e l a n a v i L
i t e h i a s e v a c c - h e e l h s s u t t m a s
r e l r e g i d
139
