JULIANA GONZÁLEZ
ÉTICA Y LIBERTAD ENSAYOS
NOTA PRELIMINAR
Se reúnen aquí d!er"#" en"a$#"% &an de 'ar('&er )"&*r'# '#+# ""&e+(&'#% ,#" 'ua,e"% en "u +a$#ría% )an "d# -u.,'ad#" en ,.r#" '#,e'&!#" # re!"&a" e"-e'a,/ada"01 Cada un# de ,#" d#'e 'a-í&u,#" que% 2un '#n ,a0 Introducción, '#n3#r+an ,a #.ra% '#n"er!a n&en'#na,+en&e una 'er&a aun#+ía% $ -uede "er ,eíd# -#r "e-arad#0 Per# a, +"+# &e+-#% d#" e,,#" &enen e"&re')a" '#ne4#ne" en&re "í $ "e '#+-,e+en&an un#" '#n #&r#"0 S#n% en rea,dad% d"&n&a" a-r#4+a'#ne"% -#r d!er"#" 'a+n#"% a un +"+# nú',e# de -r#.,e+a" $ a una &e+(&'a '#+ún% '#n un re-err# '#n"&an&e de dea" $ -re#'u-a'#ne"% de +#d# que 3#r+an un d# e"&ru'&urad# que da undad $ '#n&nudad a ,a #.ra0 Y d#" $ 'ada un# )an "d# e"'r"% de )e')#% '#n ,a n&en'*n de n&e5rar"e un&ara+en&e en un +"+# ,.r# "#.re ética y libertad. En ,a Introducción, "e -,an&ean ,#" -r#.,e+a" que +#&!an ,a n!e"&5a'*n% "e -re"en&an a,5una" de ,a" )-*&e"" dre'&r'e" $ de ,a" dea" -rn'-a,e" que a-are'en $ rea-are'en en ,#" d"&n" '#n&e4"% '#+# "#n% -#r e2e+-,#6 ,a n+anen'a $ aun#+ía de ,a 7&'a8 ,a re!nd'a'*n #n,*5'a $ a4#,*5'a de ,a rea,dad e"-a'#9&e+-#ra,8 ,a e4"&en'a de una e"&ru'&ura dialéctica de ,#" 3en*+en#" 7&'#"8 # .en ,a dea% n"e-ara.,e de ,a" an&er#re"% de, !a,#r de, dna+"+# $ re,a&!dad n)eren&e" a ,# 7&'# $ a d# ,# )u+an#0 L#" nue!e -r+er#" 'a-í&u,#" "#n en"a$#" )er+en7u&'#" "#.re a,5una" n"&an'a" +#d7,'a" de ,a 3,#"#3ía +#ra, :de ;er(', a Sar&re<0 N# "e &ra&a% de"de ,ue5#% de una )"ra de ,a 7&'a0 Pr+er#% -#rque n# "#n &ra.a2#" -r#-a+en&e )"r#5r(3'#"% $ "e5und#% -#rque n# "e a.ar'a +(" que una -ar&e de ,#" aure" +(" re-re"en&a&!#" que +-#r&an -ara e, &e+a de ,a 7&'a $ ,a ,.er&ad0 La" au"en'a" de en"a$#" e"-e'í3'#" "#.re Ar"&*&e,e"% e"'#" $ e-'úre#"8 "#.re 3,*"#3#" +ede!a,e"% rena'en&"&a"% e+-r"&a"8 "#.re =an&% S')#-en)auer% S')e,er $ ;ar&+ann% $ "#.re aure" $ '#rren&e" de -r+era +-#r&an'a en ,a 7&'a '#n&e+-#r(nea% "#n "5n# +(" que e!den&e de, 'ar('&er ,+&ad# > $ "*,# e2e+-,3'ad#r> de nue"&ra "e,e''*n :aunque &a+.7n e" 'er que% en -ar&'u,ar Ar"&*&e,e" $ =an&% e"&(n -re"en&e"% e4-,í'&a # +-,í'&a+en&e% a ,# ,ar5# de da ,a #.ra<0 Se )an n',ud#% a"+"+# :'#+# 'a-í&u,#" ? $ ?I<% d#" en"a$#"% un# "#.re D#"e!"@$ $ #&r# "#.re =a3@a% -#r &ra&ar"e de aure" que% a ,a !e/ que e2e+-,3'an de +anera e4'e-'#na, ,a ,5a de'"!a en&re 7&'a $ ,&era&ura% &enen '#ne4#ne" e4-re"a" $ 3unda+en&a,e" '#n ,a 3,#"#3ía e4"&en'a,"&a $ '#n +u')#" de ,#" -r#.,e+a" 3,#"*3'#" que 'a+#" en ,#" #&r#" en"a$#"0 Y -#r ,# que "e re3ere a, ú,&+# 'a-í&u,# :?II<% "e n&en&a dar en 7, una !"*n un&ara $ ""&e+(&'a de ,a" re,a'#ne" en&re ética, ortología $ dialéctica, )a'7nd#"e e4-re"#" ,#" 3unda+en" $ a,5un#" re"u,&ad#" .("'#" de ,a n!e"&5a'*n0 N# "*,# "e re'#5en $ "n&e&/an aquí !ara" dea" -r+#rda,e" de ,a #.ra% "n# que "e -r#'ura ,,e5ar a a,5una" de En e"" 'a"#" "ea,a+#"% a, n'# de ,a" n#&a" '#rre"-#nden&e" a, 'a-í&u,#% "u ,u5ar $ 3e')a de -u.,'a'*n0 En ,a +a$#ría de e"" en"a$#" "e )an )e')# re!"#ne" $ 'a+.#" de d"&n&a +a5n&ud >a !e'e" &ran"3#r+a'#ne" de 3#nd#> que ,#" )a'en d3err de ,#" &e4" #r5na,e"0 1
,a" '#n',u"#ne" &e*r'a" +(" "5n3'a&!a" que "e de"-renden de ,a d"&n'*n e"en'a, en&re e, "en&d# ontológico $ e, "en&d# ético de ,a ,.er&ad0 E"&e 'a-í&u,#% en e3e'% n&en&a a&".ar una -#".,e re"-ue"&a% a a,5un#" de ,#" -r#.,e+a" que -,an&ea ,a ,.er&ad :que )an "d#% en e3e'% -re"en&ad#" "#.re d# en ,a Introducción, '#n ,a 'ua, 5uarda una e"&re')a '#rre"-#nden'a<8 $ '#n"&&u$e a ,a !e/ un -un de -ar&da -ara nue!a" .ú"queda" en rn# a ,a 3unda+en&a'*n #n,*5'a >$ da,7'&'a> de ,a 7&'a.
INTRODUCCIN
A)í d#nde e"&( en nue"&r# -#der e, a'&uar% e"&( &a+.7n e, n# a'&uar 000 a)í d#nde e"&( en nue"&r# -#der e, N#% &a+.7n e"&( e, Sí0 ARISTTELES % Ética a Nicómaco
I0 LOS PROBLEMAS DE LA LIBERTAD
10 LIBERTAD E INDETERMINACIN No hay ética sin libertad. Aun den&r# de una '#n'e-'*n Fde&er+n"&aF >'#+# -udera "er,#% -#r e2e+-,#% ,a Ethica de S-n#/a> )a$ F7&'aF -r#-a+en&e d')a -#rque n# )a$ un de&er+n"+# a."#,u -#rque% +-,í'&a+en&e% e"&( -re"en&e ,a ,.er&ad8 # "ea% ,a 'a-a'dad de F#-'*nF% de F!a,#ra'*nF $ de Fde'"*nF8 -#rque e4"&en% de un +#d# u #&r#% alternativas y posibilidades a.er&a"8 -#rque ,a rea,dad 7&'a% en "u+a% e" #.ra de, Fe"3uer/#F $ ,a F,u')aF% de, Fe+-e#F $ ,a Fa''*nF '#n"&an&e" $ !#,un&ara+en&e a"u+d#"01 Un +und# nd3eren&e $ de"'ua,3'ad# n# e" F+und#F en "en&d# e"&r' E" nne5a.,e% "n e+.ar5#% que la condición libre de, )#+.re )a "d# rad'a,+en&e 'ue"&#nada% "#.re d# en nue"&r# &e+-#0 La ,.er&ad e" -r#.,e+a% e" n',u"# el -r#.,e+a 3unda+en&a, de nue"&r# "a.er de, )#+.re $ de nue"&r# )a'er8 -ue" a -e"ar de que -are'ería que "#n -re5un&a" re"ue,&a" :" n# e" que a5#&ada" -#r "u 'ar('&er re'urren&e $ -#r ,a" +ú,&-,e" re"-ue"&a" que "e )an dad# de e,,a"<% "e -,an&een de nue!# $ '#n nue!a ur5en'a ,a" !e2a" n&err#5an&e"6 qu7 e" rea,+en&e ,a ,.er&adH C#n""&e e,,a% '#+# )an d')# ,#" -r#-#" 3,*"#3#"% en una -ura indeterminación, en una '#+-,e&a e"-#n&anedad e n',u"# 5ra&udadH R#+-e !erdadera+en&e ,a ,.er&ad e, en'adena+en na&ura,H Y " n# e" a"í en qu7 '#n""&e enn'e" "u a''*n $ '*+# "e ar&'u,a '#n ,a" de&er+na'#ne"H ;a$ en !erdad ,.er&adH N# "er( que 7"&a >'#+# &a+.7n &an "e )a d')#> n# '#n""&e "n# en e, "+-,e F'#n#'+enF de ,a ne'e"dad% ,# 'ua, equ!a,e a, Fde"'#n#'+enF # ,a 5n#ran'a de ,a" 'au"a" de&er+nan&e" # 3a&a,e" de, #.rarH Y " a"í 3uera qu7 queda enn'e" -ara ,a 7&'aH Ser( 7"&a un +er# re"a.# de, -a"ad# 'u$# 'a+-# a'a.ar( "end# 'u.er >$ a, 3n Fe4-,'ad#F> -#r #&ra d"'-,na >,a 5en7&'a% ,a -"'#,#5ía% ,a "#'#,#5ía>H Y " n# "e ad#-&an e"&a" -#"'#ne" e4&re+a" '*+# dar ra/*n de ,a F'#e4"&en'aF de a+.a"% de ,a ,.er&ad $ ,a ne'e"dadH
C#+# "e !er( +(" ade,an&e% F7&'aF "e en&ende 9aquí en "u "en&d# +(" a+-,í# $ 5enera, :que a.ar'a &an ,# &e*r'# '#+# ,# -r('&'#<% $ n# en "u "en&d# e"&r' $ re"&rn5d# de teoría 7&'a # ,#"#3ía +#ra,0 Vid. infra, 'a-0 I6 S-n#/a0 1
T#da" e"&a" duda" e n&err#5an&e"% en e3e'% !ue,!en a e"&ar a.er&a" en ,a a'&ua,dad% n# "*,# en e, (+. de ,a É&'a &e*r'a% "n# en e, #rden -r('&'# de ,a !da +#ra, '#n're&a9K Pare'e nduda.,e% de"de ,ue5#% que ,a ,.er&ad +-,'a nde&er+na'*n $ e"-#n&anedad% $ que 7"&a"% -#r de3n'*n% n# 'a.en den&r# de un r75+en de -ura 'au"a,dad necesaria # de&er+n"&a% que e" ,a que '#n 3re'uen'a "e )a 'reíd# -re!a,e'e en ,a &a,dad de ,a Na&ura,e/a0 Y e" !erdad &a+.7n que e" )a "#,d# n&er-re&ar"e en &7r+n#" de una a."#,u&a oposición $ una ne'e"ara eclusión :n# "*,# ,*5'a% "n# rea, $ e3e'&!a< en&re ,a ,.er&ad $ ,a ne'e"dad :$ que% -#r &an% )an re"u,&ad# n"u3'en&e" # ende.,e" ,a" '#n'e-'#ne" que -r#-#nen ,a "ín&e""% ,a ar+#nía # 'ua,quer 3#r+a de '#n',a'*n<0 A"í e" a, +en#" '#+# ,a ,.er&ad )a "d# '#+-rendda -#r d#" de ,a" +(" "5n3'a&!a" $ $a F',("'a"F '#n'e-'#ne" 3,#"*3'a" de e,,a% '#+# "#n ,a de =an& $ ,a de Sar&re0 Pue" a -e"ar de ,a" d3eren'a" n&rín"e'a" que )a$ en&re ,a dea @an&ana de ,a ,.er&ad :dea a-r#r"&a $ 3#r+a,"&a< $ ,a dea e4"&en'a, de Sar&re :3'n#+'n#,*5'a $ #n,*5'a<% a+.a" '#n'den% n# #."&an&e% en a,5# .("'# $ "u"&an'a,6 en e, 'ar('&er absoluto y puro '#n que ,a ,.er&ad% de un +#d# u #&r#% e" '#n'e.da0 En =an& -are'en '#rre"-#nder"e% -re'"a+en&e% ,a dea de ,a n9de&er+na'*n de ,a ,.er&ad% '#n e, !ra2e '#+-,e que -r#du'e ,a 7&'a @an&ana )a'a e"e querer e, de.er -#r e, de.er% )a'a e"a !#,un&ad -ur3'ada $ !a'ía% que -re"'nde% en e3e'% de da de&er+na'*n e4&erna a "í +"+a% de d# contenido -r#!enen&e de ,a Na&ura,e/a $ de toda, finalidad !&a,0 El vacío :,a -ure/a< de la voluntad es el vacío :,a n9de&er+na'*n< de la libertad. D')# de #&r# +#d#6 nun'a qu/( '#+# en ,a 7&'a @an&ana ,a ,.er&ad +#ra, "e e4-re"a '#+# a."#,u&a aun#+ía de ,a !#,un&ad% ,a 'ua, "e '3ra -re'"a+en&e en "u -ure/a% $ "u -ure/a en "u !a'í# # "u ru-&ura '#n ,a rea,dad :Fe+-ír'aF<0 E, 3#r+a,"+# 7&'# n# e"% en e"&e "en&d#% "n# ,a e4-re"*n de e"e otro reino que e"&( 3undand# ,a ,.er&ad +#ra, $ que e" un ren# au&*n#+#% e"en'a,+en&e nde-enden&e de, r75+en de ,a 'au"a,dad na&ura,0 >Aunque &a+-#'# )a de #,!dar"e que ,a ,.er&ad @an&ana e" #&ra 3#r+a de determinación! de causalidad F-uraF $ de necesidad" e, a' +#ra, "e ,.era de da de&er+na'*n na&ura, "*,# -ara someterse a, imperativo de ,a ra/*n0 La ra/*n pr#ctica >7&'a>% a d3eren'a de ,a ra/*n -ura >'en&í3'a>% "í '#n"&&u$e :re'#rdand# a S-n#/a< Fun +-er# en #&r# +-er#F0 E"a ra/*n -r('&'a >'#+# re'#n#'e e, -r#-# =an&> e" ,a ra/*n !erdadera+en&e F-uraF% au"u3'en&e% ,a que e" 'a-a/ de 3undar a priori "u -r#-a ,e$% "u -r#-a un!er"a,dad $ "u -r#-a :n#u+7n'a< Frea,dadF0 C#+# e" "a.d#% aque,,# que >3ren&e a da ,a &rad'*n +e&a3í"'a> =an& a,'an/a.a en ,a $ritica de la ra%ón pura, # "ea% un3'ar ,#" conceptos de ,a ra/*n $ ,a" intuiciones de,
C#n"dera+#"% 'er&a+en&e% que n# "*,# "e &ra&a de -r#.,e+a" ,e5í&+#" $ !5en&e" de ,a 3,#"#3ía +#ra, de nue"&r#" día"% "n# que &a+.7n )an de re)a'er"e $ -,an&ear"e en "u" &7r+n#" "+-,e" $ #r5nar#"% +(" a,,( de ,a" "#3"&'a'#ne" 3#r+a,e" de +u')#" de ,#" Fe"&,#"F de, 3,#"#3ar '#n&e+-#r(ne#0 2
La" -#".,dade" de dar !5en'a a ,a 7&'a @an&ana e"&arían '3rada"% -re'"a+en&e% n# en +an&ener e, 3#r+a,"+# -ur#% "n# en re"'a&ar ,#" "5n#" de ,a" -#".,e" '#n',a'#ne" en&re ,#" d#" *rdene"% de ,a 'au"a,dad ,.re $ ,a 'au"a,dad na&ura,0 Sn e+.ar5#% n#"#&r#" ad#-&a+#" aquí ,a n&er-re&a'*n &rad'#na, $ 5enera, de ,a 7&'a @an&ana en ,a 'ua, "e en3a&úan e, 3#r+a,"+# $ ,a" '#n"e'uen&e" d3'u,&ade" que der!an de 7,0 3
+und# "en".,e% e" 2u"&a+en&e aque,,# que no )a'e en ,a $ritica de &a ra%ón pr#ctica.' La ra/*n -r('&'a "í e" -ura $ a."#,u&a $ "í e" nde-enden&e de, +und# "en".,e $ de ,a e4-eren'a !&a,0 Y ,# e"% 2u"&a+en&e% en ,a +edda en que e" ra/*n libre, $ -#rque ,a ,.er&ad "e '#n"dera &a, nde&er+na'*n6 un #rden "e-arad# :$ #-ue"< a, de ,a" n',na'#ne" na&ura,e"0 (o ra%ón científica adquere "u 'a-a'dad '#5n#"'&!a $ "u ,e5&+dad en ,a +edda en que "e une a ,a rea,dad e"-a'#9&e+-#ra,% 3en#+7n'a% $ -erde "u -re&en"*n de "er $ de '#n#'er a,5# Fa-ar&eF $ a."#,u En 'a+.#% la ra%ón ética, e4&re+a $ '#n"#,da e, &a2an&e dua,"+# en&re Na&ura,e/a $ M#ra,dad% $% '#n"e'uen&e9 +en&e% en&re de"e# $ de.er% en&re 3e,'dad $ ra'#na,dad% e&'0 E, -re'# de ,a 3unda+en&a'*n de ,a 7&'a :$ de ,a ,.er&ad< e" en =an& :2un '#n e, !a'í# de, 3#r+a,"+#< ,a -7rdda de +und#% de 3ne" $ de '#n&end#" e4"&en'a,e"0 E, )#+.re a"e5ura a"í "u '#nd'*n +#ra,% -er# n# &ene "e5ura $a "u undad >' n&e5rdad> !&a,0 E"&a e"% '#+# "e "a.e% ,a +(" 5ra!e a-#ría en que de"e+.#'a ,a '#n'e-'*n @an&ana de ,a 7&'a :$ de ,a ,.er&ad<0 Y " )a$ +u')# de !erdad en a3r+ar >'#+# )a'e 'ra Ca+-"> que F,a 7&'a "e qued* en'a,,ada en =an&F% ,a )a$ &a+.7n en ad+&r que "e en'uen&ra !arada en ,#" dua,"+#" a.er" -#r =an& $ que a,5una" 3,#"#3ía" -#"&@an&ana" )an a'a.ad# de re3#r/ar0 La 7&'a -er+ane'e Fen'a,,adaF% en e3e'% en Fe, d,e+aF de ,a ,.er&ad0 A"í #'urre% 'er&a+en&e% en una -#"'*n &an d"&an&e a ,a de =an& '#+# -uede "er,# e, e4"&en'a,"+# en 5enera, $ en -ar&'u,ar en ,a #n,#5ía $ en ,a 7&'a de Sar&re0 La ,.er&ad% en e3e'% "er( '#n'e.da a)#ra ontológicamente, $ n# $a '#+# un !a'í# de 'ar('&er 3#r+a, # ,e5a, :'#+# 'aren'a de de&er+na'#ne" 'au"a,e" na&ura,e"<% "n# '#+# una nde&er+na'*n rea, $ rad'a,6 '#+# !a'í# de "er0 N# "e e4-re"a enn'e" '#+# -ura aun#+ía de ,a !#,un&ad% "n# '#+# una Fne5a&!dadF $ #quedad e4"&en 'ía,e"0 >Ya de"de =er@e5aard% ,a an5u"&a e" -re'"a+en&e ,a !!en'a de F!7r&5#F an&e el vacío, an&e el no)ser de ,a ,.er&ad0 C#+# ,# e" &a+.7n en ;ede55er% aunque '#n 'ara'&erí"&'a" -r#-a"<0 En Sar&re% n',u"#% e, )#+.re es "u -r#-a ,.er&ad $ -#r &an e" "u -r#-a n),dad0 E" F,a NadaF +"+a% #-ue"&a -#r de3n'*n a, "er0 (a libertad es la nada pura. E4-re"a+en&e% ,a #n,#5ía "ar&reana de"e+.#'a en un dua,"+#% &an # +(" a."#,u que e, dua,"+# @an&an# >e, 'ua, F-#"&u,a.aF% a, +en#"% ,a ne'e"dad de reun3'a'*n% aunque 3ue"e en un #rden dea, de F"an&dadF &ra"'enden&e% e, 'ua,% de un +#d# u #&r# '#r#na% # +(" .en "#"&ene% e, un!er"# en&er# de ,a +#ra,dad0 Se &ra&a a)#ra de, dua,"+# rre'#n',a.,e en&re Fe, SerF $ F,a NadaF% en&re ,# que Sar&re '#n'e-&úa '#+# F"er9en9"íF :ne'e"dad< $ "er9-ara9"í :,.er&ad<0 De"de ,ue5#% &a+.7n -ara Sar&re ,a ,.er&ad e" e, 3unda+en de ,a '#nd'*n 7&'a de, )#+.re $ de ,a au&en&'dad +#ra,0 Per# en 7,% ade+("% ,a &a, n9de&er+na'*n :F,a NadaF< de ,a ,.er&ad de"e+.#'a en una a."#,u&a soledad. N# "e &ra&a ún'a+en&e de ,a 4 5
6
Vid infra, 'a-0 I6 ;e5e,0 $f. (a imaginación ética, Se4 Barra% Bar'e,#na0 10 Vid infra, 'a-0 III6 ;ede55er0
'#+-,e&a aun#+ía% de ,a n&er#rdad e n&en'#na,dad puras en ,a" que -en"a.a =an&% "n# de, 'ar('&er e"en'a,+en&e n9'#nd'#nad# e n9'#+un'ad#% rad'a,+en&e solitario, que &ene e, "u2e ,.re0 N),dad $ "#,edad "#n en ,a #n,#5ía "ar&reana ,a" d#" n#&a" de3nra" de ,a ,.er&ad% '#n'e.da -re'"a+en&e '#+# a."#,u&a nde&er+na'*n0Q Y re"u,&a 'er&a+en&e a-#r7&'a% $ en !erdad 'ue"&#na.,e da '#n'e-'*n a."#,u&"&a de ,a ,.er&ad F-uraF $% '#n e,,a% ,#" dua,"+#" &a2an&e" que "ue,e +-,'ar00 S#n '#n'e-'#ne" que% en efecto, no sólo desembocan en dificultades insalvables, sino que resultan insuficientes para dar razón de la ética misma, en toda su complejidad. rat!ndose del formalismo "antiano, son bien conocidas las incontables cr#ticas a las que éste $a sido some &d#% -re'"a+en&e de"de ,a" -er"-e'&!a" de ,a 7&'a :en&re ,a" 'ua,e" "#n
',("'a" $a% de"de ,a 'rí&'a )e5e,ana a ,a -ura n&er#rdad de, Fa,+a .e,,aF% n'a-a/ en e, 3#nd# de una e3e'&!a reali%ación 7&'a% )a"&a ,a" +ú,&-,e" #.2e'#ne" a ,a +#ra, @an&ana que rea,/a ,a F7&'a +a&era, de ,#" !a,#re"F% a &ra!7" de "u" d#" re-re"en&an&e" -rn'-a,e"% S')e,er $ ;ar&+ann% -#r e2e+-,#<0 Y -#r ,# que re"-e'&a a, e4"&en'a,"+#% &a+.7n "#n de "#.ra '#n#'da" ,a" 'rí&'a" a e"a -re&en"*n "u$a de 3undar una au&7n&'a !da 7&'a "#.re ,#" "u-ue"" de ,a &a, 5ra&udad $ n),dad% $ +(" aún% de ,a e"en'a, "#,edad0 No hay ética sin libertad, pero tampoco la hay sin comunicación y sin comunidad. E" +u$ dud#"#% en e3e'% que e, +und# 7&'#% '#n da "u rque/a $ '#+-,e2dad% -ueda "er '#+-rendd# en 3un'*n de F,a Nada de ,a ,.er&adF # F,a Nada de ,a "#,edadF0 L# que re"u,&a en de3n&!a n"#"&en.,e e"% 'er&a+en&e% e, "u-ue" #r5nar# de que ,a ,.er&ad '#n""&a en ,a total indeterminación, $a "e '#n'.a e"&a '#+# -ur# !a'í# 3#r+a,% $a '#+# e n#9"er a."#,u # F,a NadaF0 K0 DETERMINISMO Y LIBERTAD Jun '#n ,a" d3'u,&ade" n"u-era.,e" que -re"en&an ,#" dua,"+#" $ ,a" !"#ne" a."#,u&"&a" de ,a ,.er&ad% "e e4&ende $ a5ud/a -#r d!er"a" dre''#ne"% ade+("% ,a '#n'en'a de ,#" 3a're" Fde&er+n"&a"F de, #.rar )u+an#0 C#n"&an&e+en&e ,a" 'en'a" !an '#nqu"&and# nue!#" 'a+-#" de ,a e4-eren'a $ nue!#" )#r/#n&e" # ren#" de ,a de&er+na'*n% $ 7"&a a-are'e% 'ada !e/ +("% '#+# a,5# &a, $ )e5e+*n'# en ,a !da )u+ana0 C#+# e" "a.d# $ '#n"a.d#% -re!a,e'e ,a 'er&du+.re de ,a de&er+na'*n% &an en e, #rden e'#n*+'#9"#'a,% '#+# e, .#,*5'# # .#5en7&'#% $ au+en&a ,a '#n!''*n de, -a-e de&er+nan&e que &enen ,#" 3a're" -"'#,*5'#" n'#n"'en&e" e rra'#na,e" que F'#ndu'enF% n&erna $ "e're&a+en&e% ,a !da )u+ana0 Pare'ería '#n3r+ar"e enn'e"% -#r d#quer% que e"# que "e ,,a+a F,.er&adF n# e"% en e3e'% +(" que ,a -a,a.ra que en'u.re una 5n#ran'a6 un +und# que de"'#n#'e+#" # que n',u"# Fne'e"&a+#"F # F-r#'ura+#"F de"'#n#'er0 Vid infra, 'a-0 :?6 Sar&re% d#nde "e -re"en&an de"arr#,,#" +(" a+-,#" de e"&a dea de ,a ,.er&ad n9 de&er+nada0 %
$f. nue"&r# ar&í'u,# FLa 3en#+en#,#5íaF en *istoria de la +ilosofía, Un!er"dad Na'#na, Au&*n#+a de M74'#P#rrúa% M74'#% 1Q8 -0 1191K10 &
E" e2e+-,ar en e"&e "en&d# un -a"a2e de reud en e, que "e d'e que ,a '#n'en'a de, ,.re a,.edrí# e" F!erdaderaF -#r 'uan '#n3r+a que n# d# #.ede'e a un de&er+n"+# e4&er#r # e4&ra9-"íqu'#8 -er# que e"&a '#n'en'a de ,.er&ad n# )a'e% de )e')#% "n# en'u.rr #&r# de&er+n"+#% n# +en#" 3a&a,% que e" aqu7, que &ene 'ar('&er n&ern# e in) consciente. L# que -#r un ,ad# :'#n"'en&e< queda F,.reF >d'e reud>% -#r e, #&r# :n9 '#n"'en&e<% re'.e "u de&er+na'*n% de índ#,e 3a&a, # ne'e"ara0 La "u-ue"&a F,.er&adF n# e" enn'e" "n# destino interior, 'e5# $ "u.&err(ne#0 E, a!an'e en e, '#n#'+en de ,#" *rdene" 'au"a,e" &rae '#n"5# que% -#r a"í de'r,#% "e !a$an a.ar'and# e"-a'#" que an&e" eran +"&er#"#" # que% -re'"a+en&e% "e e4-,'a.an a-e,and# a ,a ,.er&ad0 Y a"í '#+# "e -ueden r F5anand#F &erra" a, +ar% a"í &a+.7n% +e&a3*r'a+en&e% -are'ería que ,#" de&er+n"+#" ,e F!an 5anand# &erraF a ,a ,.er&ad6 !an e,+nand# /#na" que an&e" "e 'reía redu' e4',u"!# de ,a aun#+ía +#ra,0 u7 queda $a F,.reF $ F!#,un&ar#F 'uand# "e !e ,a 3#r/#"dad # 3a&a,dad '#n que "e +-#nen F,a ne'e"dad )"&*r'aF% Fe, n'#n"'en&eF% F,a n5enería 5en7&'aF% F,a" e"&ru'&ura" de -#derFH C*+# -uede )a.,ar"e de ,.er&ad en un +und# re5d# -#r +era" re,a'#ne" de d#+n# # de un!er"a, Fe"'a"e/FH ;a$ nequí!#'a+en&e 'r"" de ,a ,.er&ad $ de F,a d5ndadF )u+ana8 7"&a" n# -are'en &ener "&# en ,a !da $ en ,a 'u,&ura '#n&e+-#r(nea"8 &enden a de"!ane'er"e de, (+. de ,a" -re#'u-a'#ne" a'&ua,e"% "ea,ada+en&e -ue"&a" en e, #rden de ,a ne'e"dad $ de ,a" ne'e"dade"0 N# "e )a -r#du'd# "#,a+en&e e, derru+.e de una 3unda+en&a'*n &ra"'enden&e >$ F&ra"'enden&a,F # @an&ana> de ,a 7&'a :'3rada en de3n&!a en ,a e4"&en'a de D#"% de, Fa,+a n+#r&a,F $ de ,a F,.er&ad -uraF<0 C#n d')# derru+.e "e )a dad# &a+.7n e, que.ran de da '#n3an/a en aque,,# que "e de"5n* '#+# ,a arete # Fe4'e,en'aF :!r&ud< de, )#+.re0 A ,a F+uer&e de D#"F )a "#.re!end#% 'er&a+en&e% ,a "#"-e')a de que n# )a$ nada &a+-#'# en e, )#+.re +"+# que 3unde una '#nd'*n 7&'a $ una &enden'a a, !a,#r0 C#+# "e "a.e% de"de D#"$e!"@% '#n ,a -7rdda de, 3unda+en en D#" "e -erde ,# que 3un5ía '#+# "#-#r&e e"en'a, $ '#+# 'r&er# ú,&+#% un!er"a, $ ne'e"ar# de, +und# de ,#" !a,#re" >en e"-e'a, de ,#" !a,#re" morales. S#.re!ene% en &7r+n#" de D#"$e!"@% e, e"&ad# de, Fd# e"&( -er+&d#F% d# !a,e -#r 5ua, >$ -#r &an nada !a,e en rea,dad0 1Se d"ue,!e a"í da d3eren'a'*n en&re F.uen# $ F+a,#F8 ,a a''*n -erde "u 'ua,dad +#ra, $ ,a !da "e -re'-&a )a'a un '#+-,e re,a&!"+# $ )a'a un ,&era, nd3eren&"+#0 O '#+# "e d'e en e, '#n#'d# -a"a2e de A,.er& Ca+u"6 S n# "e 'ree en nada% " nada &ene "en&d# $ " n# -#de+#" a3r+ar nn5ún !a,#r% todo es posible y nada tiene importancia. N# )a$ nada en -r# $ nada en '#n&ra8 e, a"e"n# n# &ene
'
$f reud% sicopatología de la vida cotidiana, 1K0
7a"e a"+"+#% Ju,ana G#n/(,e/% El malestar en la moral) +reud y la crisis de la ética, J#aquín M#r&"P,ane&a% M74'#% 10 1(
Vid infra, 'a-0 ?0
los hornos crematorios tanto como se puede ano ra/*n n de2a de &ener,a0 -e pueden ati%ar dedicar al cuidado de los leprosos. Y a, n# e4"&r nn5ún )#r/#n&e &ra"'enden&e "e -en"a% ade+("% que n# )a$ &a+-#'# +e&a" # dea,e" que +#&!en # +ue!an ,a 3uer/a de "u-era'*n )u+ana0 1K Tende a anu,ar"e enn'e" d# í+-e&u $ d# e"3uer/# -#r r +(" a,,( de F,# rea,F% de F,a na&ura,e/aF% de F,# na,&era.,eF% de F,a ne'e"dadVV en "u+a0 De'ae e, -#der )u+an# de cambio, &an de &ran"3#r+a'*n e4&erna :)"&*r'a<% '#+# n&erna :7&'a<0 Pred#+nan% a"í% ,a ner'a% ,a n+#!,dad $ da ',a"e de e"'e-&'"+#" que -re&enden "er ,a '#n"e'uen'a ne!&a.,e de ,# que e" F'erF $ Fra'#na,F0 Se d"ue,!e de )e')#% '#+# " 3ue"e un +er# e"-e2"+#% ,a e"-e'3'dad )u+ana% ,a '#nd'*n -r#-a de, )#+.re% &rad'*n a, +en&e -ue"&a en ,a" F'a-a'dade" e"-r&ua,e"F0 Se -r#du'e% en 3n% un -r#3und# de.,&a+en de ,a '#nd'*n 'ua,&a&!a% nd!dua,% F-er"#na,F de, "er )u+an#0 La "n5u,ardad # ,a Fun'dadF /ecceidad0 queda a."#r.da den&r# de ,a" 5rande" de&er+na'#ne" de ,a !da '#,e'&!a% de ,#" F""&e+a"F $ Fe"&ru'&ura"F de ,# "#'a,0 E" e" ,# que &ende a -red#+nar $ ,# que )a'e -r('&'a+en&e n"5n3'an&e ,a -re"en'a de, nd!du# '#+# &a,% de "u n&er#rdad $% '#n 7"&a% de "u F3uer/a +#ra,F0 La !da 7&'a queda en rea,dad a!a"a,,ada -#r ,a !da -#,í&'a% e'#n*+'a $ "#'a,0 N# "e d"&n5ue enn'e" en&re ,a 5enuna individualidad :,a -er"#na +#ra,< $ ,# que "ería% -#r e, '#n&rar#% ,a a3r+a'*n +era+en&e "u.2e&!"&a% e5#í"&a $ F.ur5ue"aF de, F$#F :,a -ura "n5u,ardad que% -#r ,# de+("% &a+.7n "e )a,,a n"'r&a en e, r75+en de ,a ne'e"dad% e, &e+#r $ e, -#der<0 Se .#rra ,a "5n3'a'*n de ,a F-er"#naF # de, F"í +"+#F% &an '#+# "e .#rra ,a -#".,dad )u+ana de re.a"ar ,#" re"#r&e" de ,#" -ur#" +-u,"#" -r+ar#" $ Fnar'""&a"F% de "u-erar ,a" 3uer/a" +era+en&e +e'(n'a" # Frea'&!a"F que +ue!en a ,a !da0 Pare'ería a"í que ,a rea,dad )u+ana &endría que "er '#+-rendda% " n# n!a,dand# e4-re"a+en&e ,a '#nd'*n 7&'a :nd!dua,% n&er#r% 'ua,&a&!a% ,.re<% "í -re"'ndend# de e,,a% # "&u(nd#,a en un #rden "u-er3,u# # a,ear#0 E" !erdad que% en 'er&a +edda% e" e" una +an3e"&a'*n +(" de e"a ne'e"dad de Fde"+"&3'a'*nF $ Fde"en+a"'ara+enF% de ,&era, de"9en5a#% que 'ara'&er/a "ea,ada+en&e nue"&ra 'u,&ura0 Ne'e"dad que "e e4-re"a% "#.re d#% en ,a denun'a de una !da +#ra, "e'u,ar+en&e a"en&ada en arena" +#!ed/a" # en una dea de ,a na&ura,e/a )u+ana &an F"u.,+e e dea,/ada% '#+# 3a,a/ $% 3re'uen&e+en&e% Fn9)u+anaF0 La '#n'en'a 'rí&'a )a "d# !er en ,a" +#ra,e" >n# "n 3unda+en> un# de ,#" 5rande" 3an&a"+a" # de ,a" 3a,"a" ,u"#ne" de ,a '!,/a'*n% 'uand# n# una "+-,e &ra+-a # d"3ra/ de ,a )-#'re"ía )u+ana0 Ta, '#n'en'a 'rí&'a )a -#dd# denun'ar% en e"en'a% d#" ,#" da#" de un moralismo represor, #-ue" n&rín"e'a+en&e a ,a autenticidad moral En d# ,# 'ua, "u.$a'e% -re'"a+en&e% ,a 'rí&'a a ,a dea de La ,.er&ad a."#,u&a $ a ,a" '#n'e-'#ne" d'#&*+'a" de ,a na&ura,e/a de, )#+.re :$a "e 3#r+u,e ,a e"'"*n en &7r+n#" de F'uer-#F $ Fa,+aF% F+a&era $ Fe"-ír&uF% $a de Fna&ura,e/aF $ F+#ra,dadF% de FSerF $ FNadaF e&'0<9 Se &ra&a de, rad'a, re'#n#'+en :# re'#rdar#< de ,a '#nd'*n &errena,% &e+-#ra, # 3n&a de, )#+.re0 De "u nd"#,u.,e undad '#n ,a +a&era% ,a !da% e, +und#8 de "u ne!&a.,e n+er"*n en e, F+-er#F de ,a" de&er+na'#ne" $ ,a ne'e"dad /1n#n2e0. 1 11
nue"&r#0
(3homme revolté, 4uvres, #,0 II0 Essais, Ga,,+ard0 Parí"% 18 In&r#du''*n0 E, "u.ra$ad# e"
S#.re!ene% en &7r+n#" de Ne&/"')e% We, n),"+#F de, Fú,&+# )#+.reF $ "e )a'e 'ada !e/ +" ,e2ana $ Fr#+(n&'aF ,a e"-eran/a en una &ran"9!a,#ra'*n a3r+a&!a $ 'read#ra de nue!#" !a,#re" $ en ,a '#rre,a&!a "u-era'*nF de, )#+.re% '#+# quera que 7"&a "e '#n'.a0 1 12
Per# ,# que re"&a de"-u7" de e"" de"en5a#" $ re'#n#'+en"% ,a dea de, F)#+.reF que queda% de"nud# $a de +a"'ara" $ d"3ra'e"% n# e" ,a de #&ra '#nd'*n )u+ana '#n "u -r#-a e4'e,en'a% "n# a, '#n&rar#8 e, re"u,&ad# e" una !"*n e"en'a,+en&e negativa de ,a na&ura,e/a )u+ana% a2ena en "í% 'uand# n# #-ue"&a% a d# ,# que -uedan "er a"-ra'#ne" $ !a,#re" éticos. Idea que "e &ene n# "*,# a n!e, -"'#,*5'#% .#,*5'# # )"&*r'#% "n# en e, #rden #n,*5'# # '#n"&&u&!#0 Se '#n"#,da% de )e')#% ,a de3n'*n de, )#+.re '#+# F,#.# de, )#+.reF% # ,a '#nd'*n )u+ana '#+# "#,edad% de"&ru'&!dad $ +a,5ndad0 Se ne5a enn'e" d# +#!+en de Fa"'en"#F% de &ra"'enden'a de ,a -r#-a !da8 da 'a-a'dad )u+ana de n&r#du'r 'a+.#" rea,e" en e, "er $ da -#".,dad de a,'an/ar una !erdadera un*n n&er9)u+ana% ne5(nd#"e '#n e,,#% en de3n&!a% da -#".,dad de lo ético en 'uan &a,0 E, )#+.re queda% a"í% '#n'e.d# '#+# un "er e"',a!/ad#9e"',a!/an&e% n+er"# en un #rden de +era 3a&a,dad d#nde n# -are'e )a.er "&# -#".,e -ara ,a 7&'a $ ,a ,.er&ad0 II0 LIBERTAD DIALÉCTICA Ne'e"dad y ,.er&ad n# "#n d#" '#n&rar#" que "e e4',u$an e, un# a, #&r#0 La ,.er&ad n# -#ne en "u"-en"# ,a ne'e"dad0 Nada -uede "u"-ender ,a !5en'a de ,# ne'e"ar#0 Ne'e"dad $ ,.er&ad de-enden% en e, )#+.re% ,a una de ,a #&ra% "e '#n2u5an ,a una '#n ,a #&ra0 E0 N'#,% sicología de las situaciones vitales
0 LA INMANENCIA DE LA LIBERTAD Y LA DIGNIDAD Se n!a,dan rea,+en&e ,a '#nd'*n ,.re de, )#+.re $ "u na&ura,e/a +#ra, '#n e, au5e de ,#" de&er+n"+#" >$ '#n ,a n"u3'en'a +"+a de ,a" &e#ría" a."#,u&"&a" de ,a ,.er&adH L# "5n3'a&!# e" que -are'e imposible de5ar de dar cuenta de ambas cosas por igual" de la determinación /necesidad0 y de la in)determinación /libertad0. A+.a"% en e3e'% "#n Fda" de e4-eren'aF que a-are'en 3#r+and# una &ra+a nd"#,u.,e en ,a e4"&en'a )u+ana% "n que "ea en rea,dad una +(" -a&en&e que ,a #&ra0 Tan nduda.,e" '#rn# "#n ,#" &e"&+#n#" de ,a" de&er+na'#ne" que -are'en re5r d# ,# )u+an# :n# )a$ nada en rea,dad que e"'a-e a."#,u&a+en&e a 7"&a"<% ,# e" &a+.7n e, )e')# de ,a rredu'&.,dad de, )#+.re a -ura 'au"a,dad ne'e"ara :un3#r+e $ -ree"&a.,e'da<8 # "ea% e, )e')# de ,a acción '#n"'en&e $ !#,&!a% e"en'a,+en&e -,ura, e nn#!ad#ra% que e" -r#-a de ,a na&ura,e/a )u+ana0 Éste es realmente el problema" la 6coeistencia7V% por así decirlo, de una 8doble causalidad6" necesaria y libre.9 En e3e'% -#r +u')# que a!an'e ,a '#n'en'a de ,a" de&er+na'#ne"% "5ue "end# ne4-,'a.,e ,a e4"&en'a )u+ana "n e"# que "e de"5na% de un +#d# u #&r#% '#+# F,.er&adF0 Y -#r +u')# que -are/'a que 7"&a "*,# e" '#n'e..,e '#+# a,5# F-ur#F e n'#+-a&.,e '#n ,a de&er+na'*n 'au"a,% n# "e n!a,da '#n e,,# e, da de ,a 'au"a,dad0 T#d# -are'e nd'ar -#r &an que )a$ que de2ar de -en"ar ,a ,.er&ad en a."&ra' >'#+# a,5# a."#,u% "n re,a'*n :e"en'a,< '#n ,a de&er+na'*n>% de, +"+# +#d# '#+# )a$ que de2ar de -en"ar en de&er+n"+#" a."&ra'" :que a."&raen 2u"&a+en&e ,a e"-e'3'dad $f. E0 N'#,% -ar&'u,ar+en&e (os principios de la ciencia. #nd# de Cu,&ura E'#n*+'a% M74'#% 18 'a-0 'uar EI -rn'-# de 'au"a,dadF% II6 FLa 'au"a,dad )"&*r'aF0 13
de, "er )u+an#<% "n re'#n#'er en e, )#+.re "u na&ura,e/a in)determinada, posible y contingente. D')# de #&r# +#d#6 ,a e4-an"*n de, 'a+-# :'#n#'d# $ re'#n#'d#< de ,#" 3a're" de&er+nan&e"% n# n&er3ere en e, (+. de ,a ,.er&ad% n# ,# redu'e% n# ,# n!ade n ,# a5#&a :-arad*2'a+en&e% -#r e, '#n&rar#% -udera -r#-'ar,#<0 N# "e &ra&a de una re,a'*n cuantitativa, -#r ,a 'ua, e, au+en de un a"-e' -r#du2era ,a d"+nu'*n de, #&r#6 libertad y necesidad son contrarias pero no ecluyentes" se implican reciproca y dialécticamente. L# que )a de n!a,dar"e en rea,dad e" ,a -re&en"*n de a."#,u" >$ ,#" dua,"+#" que de a)í re"u,&an>6 a."#,u de&er+n"+# versus a."#,u&a n9de&er+na'*n0 E" e"&e 'ar('9 &er ,# que ,#" rna e4',u$en&e"0 Se )a'e en !erdad ne'e"ara una dea concreta de ,a ,.er&ad8 '#n're&a $% a, +"+# &e+-#% r5ur#"a+en&e filosófica, # +(" .en ontológica: e" de'r% una '#+-ren"*n rad'a, $ e"en'a, de ,a ,.er&ad01X N dua,"+#" n +#n"+#" &a,/an&e" :de&er+n"&a" # n#< -ueden #3re'er una '#+-ren"*n ade'uada de ,# )u+an# en 5enera% n de ,# 7&'# en -ar&'u,ar0 De a)í que a-are/'a '#+# una &area -r+#rda, de ,a 7&'a '#n&e+-#r(nea e, dar ra/*n de e"# que -uede 3#r+u,ar"e '#+# ,a unidad)dualidad de, )#+.re% de +#d# que "e #.&en5a una '#+-ren"*n un&ara $ a ,a !e/ '#n"'en&e de ,a" '#n&rad''#ne" $ '#n3,'" n)eren&e" a "u "er0 O "ea% una !"*n% ,&era,+en&e F"n&7&'aF de ,a '#nd'*n )u+ana% n# redu'&!"&a n +#n"&a% n &a+-#'# d'#+/an&e0 Una !"*n% ade+("% que a, +"+# &e+-# que -ene&re en ,a '#nd'*n histórica y ética de, )#+.re -ueda re3unda+en&ar ,a e4'e,en'a $ ,a d5ndad )u+ana"0 La ontología y ,a dialéctica "#n% a nue"&r# +#d# de !er% 'a+n#" en !erdad 3e'und#" $ -r#+"#r#" -ara ,a 3,#"#3ía +#ra, de, -re"en&e0 Per# -re'"a+en&e% F#n,#5íaF $ Fda,7'&'a en&endda"% n# "*,# en undad nd"#,u.,e% "n# en un "en&d# '#n're $ 3en#+en#,*5'#% n# e"-e'u,a&!#% que ,#5re 'a-&ar ,a integración e3e'&!a de ,a ,.er&ad $ ,a de&er+na'*n0 E, eistencialismo re"u,&a% de"de ,ue5#% -un de -ar&da #.,5ad# -ara una '#n"dera'*n #n,*5'a :$ &a+.7n% -#r "u-ue"% e4"&en'a,< de ,a ,.er&ad0 Per# -#r "er punto de par) tida, "e )a'e ne'e"ara una '#n'en'a 'rí&'a de "u" ,í+&e" $ ,a .ú"queda de "u -#".,e "u-era'*n0 Se &raía de n'#r-#rar ,#" nd"'u&.,e" a'er" de ,a 3,#"#3ía de ,a e4"&en'a $% en e"-e'a,% "u -ene&ra'*n en a,5una" n#&a" de3nra" de ,a ,.er&ad :,a" 'ua,e" "e 3uer#n '#n35urand# de"de =er@e5aard<% a"í '#+# de &ra"'ender% &an ,#" 3a,"#" -re"u-ue"" que "5u* arra"&rand# e, e4"&en'a,"+#% '#+# ,a" n"u-era.,e" a-#ría" en que de"e+.#'an a,5un#" de "u" de"arr#,,#" +(" +-#r&an&e"0 E" de'"!a% "n duda% ,a '#rre"-#nden'a de"&a'ada -#r e, e4"&en'a,"+# en&re ,a" 'a&e5#ría" de libertad, temporalidad, posibilidad $ contingencia, '#+# ,# e" &a+.7n e, re'#n#'+en de, 'ar('&er negativo de ,a ,.er&ad0 Pue" e" nduda.,e que ,a ,.er&ad +-,'a angustia, nde&er+na'*n% e4-eren'a de "#,edad $ de !a'í# rea,6 d# e,,# 2u"&a+en&e '#+# una vivencia de 'ar('&er e4"&en'a,% $ n# "*,# '#+# +era #-era'*n n&e,e'&ua, :# 7&'#9ra'#na,<0 A -ar&r de ,#" an(,"" e4"&en'a9,"&a" -uede re'#n#'er"e que ,a ,.er&ad n# a,ude a un 3en*+en# -ura+en&e 3('&'# n &a+-#'# 3#r+a, :# "*,# Vid Infra, Ca-0 ?II6 L.er&ad #n,*5'a $ ,.er&ad +#ra,0
14
ra'#na,<% n +en#" aún -uede "e5ur"e '#n"derand# un "+-,e )e')# F3e,/F # F-#"&!#F0 L.er&ad &a+.7n e" Fan5u"&aF $ Fne5a&!dadF0 E, -r#.,e+a e" " "#,a+en&e '#n""&e en e" S "e ,,e5a en !erdad aquí a ,a "5n3'a'*n #r5nara% un!er"a, $ -rn'-a, de ,a ,.er&ad0 Pare'e nd"-en"a.,e que >"n a.and#nar -re'"a+en&e ,a rad'a,dad de, en3#que #n,*5'# n ,#" -r#3und#" )a,,a/5#" de ,a" 3,#"#3ía" de ,a e4"&en'a> "e "u-eren ,a" !"#ne" -ar'a,e" $ n),"&a" de ,a '#nd'*n &e+-#ra, $ ,.re de, )#+.re que )an 'ara'&er/ad# e"&a" 3,#"#3ía"0 Par&'u,ar+en&e% e" ne'e"ar# !er '*+# ,a ,.er&ad e" !erdader# 3unda+en de ,a eticidad" n# de una u #&ra moral de&er+nada% "n# de ,a '#nd'*n 7&'a de, )#+.re $ de, 3en*+en# de +#ra,dad en 5enera,% '#n todas "u" n#&a" d"&n&!a"0 En ,a +edda en que e, e4"&en'a,"+# n# 3unda+en&e -,ena+en&e ,a comunidad $ ,a 5enuna comunicación n&er)u+ana :e, !ín'u,# de F,.er&adF a F,.er&ad<% $ en ,a +edda en que n# d7 ra/*n de, Fa+#rF en "u "en&d# !erdadera+en&e #n,*5'# $ rad'a,% el eistencialismo no funda propiamente la ética. C#+# n# ,a 3unda% -#r &an% " n# #3re'e una '#+-ren"*n ade'uada de ,a arete # e4'e,en'a )u+ana $ de ,a -#".,dad de un "en&d# afirmativo de ,a e4"&en'a :a3r+a&!# en "en&d# #n,*5'# $ a4#,*5'#<8 " n# 3unda F,a e"-eran/aF8 " n# n'#r-#ra e"# que Ne&/"')e e4-re"ar( '#+# e, #r5nar# F"í a ,a !daF0 E" 'er que ,a 7&'a e" "#,edad% n&er#rdad $% en e"en'a% autenticidad: -er# e" 5ua,+en&e 'er que e" &a+.7n ,# '#n&rar#6 '#+un'a'*n% F"#'edadF% a3r+a'*n de, !ín'u,# n&er)u+an#0 W (o social6 es tan definitorio de lo ético como 6lo individual6 ; M(" aún6 Eros e" e, 3unda+en ú,&+# de, ethos, '#+# ,# !er#n ,a #n,#5ía $ ,a 7&'a -,a&*n'a"% en e"&e "en&d# +(" !5en&e" $ Fre!#,u'#nara"F que +u')a" '#n'e-'#ne" '#n&e+-#r(nea"01 Y 2un '#n ,a '#nd'*n a+#r#"a de, )#+.re "e )a'e nd"-en"a.,e% en e3e'% re'#.rar ,a Fd5ndadF )u+ana6 ,a" 'a-a'dade" a3r+a&!a" n)eren&e" a, "er de, )#+.re8 e, +-u,"# #r5nar# de e4-an"*n $ Fe,e!a'*nF de ,a !da8 ,a 3uer/a de -er""&en'a $ de 're'+en n&er#r% de &ra"'enden'a $ 'rea&!dad8 de d# e"#% en 3n% que '#n35ura ,a 'a-a'dad de a3r+ar e, "er $ en5endrar e, ethos, ,a F"e5unda na&ura,e/aF de3nra de, )#+.re -,ena+en&e F)u+an/ad#F0 O "ea% "e &ra&a de re'#n#'er ,a "5n3'a'*n !&a, $ 'read#ra de ,a ,.er&ad +"+a6 "u -#der 5enerad#r% rea,/ad#r $ '#n"&ru'r8 "u -#&en'a !n'u,ad#ra $ !erdadera+en&e ,.erad#ra0 La ,.er&ad '#+# -#"&!dad $ 3uer/a !n'u,ara% an&e" que n),dad $ +era "#,edad0 La ,.er&ad '#+# 3uen&e de 5#/# e4"&en'a, $ n# "*,# de an5u"&a8 '#rn# equ!a,en&e de autonomía $ autar
16
d Infra, 'a-0 n% A8 P,a&*n% El =an
que ,# )u+an# "ea redu'&.,e a +era F+a&eraF # a "+-,e F'uer-#F<0 ;a'e &e+-# que "a.e+#" que ,a 7&'a )a de '#n"&&ur"e '#n rad'a, autonomía $ en -,ena inmanencia, "n a-e,ar a +und#" &ra"'enden&e"0 En e"&e "en&d# "e )a'e +an3e" e, re',a+# de una ética humanística, 3undada -re'"a+en&e en ,a '#nd'*n )u+ana0 Per# e" ,a ne'e"dad de una 7&'a '#n '#n&end#% $ n# +era+en&e 3#r+a,% n &a+-#'# '#ndenada a ,a an5u"&a de "u -r#-# !a'í# $ &a, nde&er+na'*n0 En ,a +edda en que ,a 7&'a "ea 'a-a/ de "u-erar ,#" dua,"+#" $ e, -re2u'# de una e"en'a )u+ana F'#r&adaF de ,a na&ura,e/a Fna&ura,F% en e"a +edda -#dr( a"e5urar &a+.7n ># re'#.rar> e, +-era&!# de F,a 3e,'dadF0 Pue" una de ,a" 3un'#ne" -r#-a" de ,a +#ra,dad )a de "er 'er&a+en&e ,a eudaimonía, ,a 'a-a'dad de dar 3e,'dad $ -,en&ud a, )#+.re8 dar,e -re'"a+en&e ,.er&ad% '#+# a3r+a'*n e3e'&!a de, -r#-# "er0 En e"&e "en&d#% &an rre!er".,e $ !5en&e '#+# e" e, -r#$e' @an&an# de una ética autónoma, e" rre!er".,e $ !5en&e e, -r#$e' de ,a 7&'a 5re5a :$ e, de S-n#/a # e, de Ne&/"')e<% de ,#5rar una 7&'a de ,a 3e,'dad% re'#n',ada '#n ,a !da% #-ue"&a a ,a" +#ra,e" de, "u3r+en% de, de.er -#r e, de.er # de ,a an5u"&a an&e ,a +uer&e $ an&e ,a -r#-a ,.er&ad8 "e requere a"í% n# "*,# 3unda+en&ar ,a ,.er&ad $ ,a '#n3an/a en ,a d5ndad de, )#+.re% "n# .u"'ar ,a ín&+a '#n',a'*n en&re Fd5ndadF $ F3e,'dadF% en&re F!r&udF $ F-,a'erF0 S*,# &a, '#n',a'*n -er+&e% -#r ,# de+("% "u-erar ,a ,ar5a &rad'*n de ,a" +#ra,e" de, re"en&+en% de ,a 'u,-a $ e, 'a"&5#% ,a" 'ua,e" &er+nan )a'end# de ,a !da 7&'a :'#+# )an !" "u" 'rí&'#"< una "+-,e +a"'ara # un ar&3'#% &an ,u"# $ en5a#"# '#+# 3#r/ad# $ de"&ru'&!#0 X0 LA PRESENCIA DEL PASADO (a ética del presente no puede gestarse sin pasado y sin memoria. ;#$ &ene+#" que re'#n#'er que ,a" nue!a" -#".,dade" :$ ne'e"dade"< de ,a 7&'a :&an ,a &e*r'a '#+# ,a -r('&'a< n# -ueden -en"ar"e '#+# una '#+-,e&a ru-&ura # 'an'e,a'*n de, ,e5ad# moral de ,a &rad'*n% n &a+-#'# de, ,e5ad# de ,a filosofía +#ra,0 Pue" e, -a"ad# n# #3re'e "*,# e, &e"&+#n# de ,a nau&en&'dad +#ra, $ de ,a" !ía" -ara n#"#&r#" 'an'e,ada"8 )a$ en 7, an&e d# un a'er!# e"en'a, de eperiencia $ de sabiduría +#ra,e"% que "e )a'e ne'e"ar# re'#.rar0 N# e"&a+#" en e, na'+en de ,a 7&'a n en e, &r(n" de ,a F-re)"raF a ,a F)"raF de una au&7n&'a +#ra,dad0 A, '#n&rar#% ,a" -#".,dade" +(" rea,e" de una !erdadera ren"&aura'*n $ ren#!a'*n de ,a 7&'a% n# "#n a2ena" a, reen'uen&r# '#n ,a" 3uen&e" !!a" de ,a e4-eren'a +#ra, de d#" ,#" &e+-#" $ de ,a re3,e4*n "#.re 7"&a0 ;a$ n',u"#% en ,a" 'rea'#ne" -re&7r&a"% !e&a" ne4-,#rada"% -ar&'u,ar+en&e "5n3'a&!a" en ,a .ú"queda de una '#+-ren"*n un&ara% n&e5ra, $ "n&7&'a de ,a '#nd'*n )u+ana $% '#n e,,#% de ,a ,.er&ad $ ,a e&'dad0 El pasado puede ser iluminado >u obscurecido > por el presente, tanto como el presente lo es por el pasado. Pue" aunque 7"&e "ea en "í na,&era.,e $ -e"e "#.re n#"#&r#" '#+# un 'uer-# den"#% 3a&a, e na+#!.,e que n#" ,+&a $ de&er+na% $ aunque #.!a+en&e n# -#da+#" re5re"ar $ 'a+.ar ,a realidad -a"ada% 7"&a n# e" uní!#'a8 re'ae+#" n# #."&an&e "#.re e,,a a,&erand#% " n# "u "er% "í "u "5n3'ad#8 a"u++#" de d3eren&e" +ane9 ra" ,# #'urrd# $ &ran"3#r+a+#" a"í "u !a,#r $ "u re-er'u"*n e3e'&!a0 E, -re"en&e% 'a.e de'r% da !da # +uer&e a, -a"ad#% ,# a,e2a # ,# a-r#4+a% ,# de"'u.re # ,# "e-u,&a% en 3un'*n de ,a" ne'e"dade" $ ,a" -#".,dade" de, a)#ra0 E" en e"&e "en&d#% que "e -erden "n duda ,a" 3r#n&era" en&re Frea,dadF e Fn&er-re&a'*nF )"&*r'a"0 ero interpretar no es simplemente 6inventar>. Y aunque ,a )er+en7u&'a "e .a"a en ,a -,ura,dad de "en&d#" n)eren&e a d# ,# )u+an# :en ,a '#n"&&u&!a +u,&!#'dad<% una
n&er-re&a'*n a,'an/a !a,de/% #.!a+en&e% en ,a +edda en que n# e" ar.&rara n n3undada8 e" a' de comprensión que '#n,,e!a "u -r#-a F#.2e&!dadF $ F!erdadF% -#r re,a&!a" # a-r#4+ada" que 7"&a" "ean "e+-re0 E, -a"ad# -uede +-#r&ar a"í >$ de )e')# +-#r&a rea,+en&e> -#r ,# que n#" d'e a nosotros, a ,a !da de )#$0 Per# n# n#" "5n3'aría nada &a+-#'#% n# n#" #3re'ería nada nue!#% " ,# que Fn#" d'eF n# 3uera &a+.7n !erdad suya, y " n# )u.era a"+"+# una a-er&ura nue"&ra% " n# "a,&(ra+#" &a+.7n -#r en'+a de nue"&r# &e+-# $ 'r'un"&an'a )a'a "u e3e'&!a alteridad. S*,# enn'e" "#+#" a3e'&ad#" $ 3e'undad#" -#r ,a" 'rea'#ne" -re&7r&a"% a+-,(nd#"e nue"&r# -r#-# )#r/#n&e &e+-#ra,0 N#" enrque'e+#" en $ -#r ,a" diferencias, a ,a !e/ que '#n"#,da+#" ,a" n&rín"e'a" seme5an%as $ ,a ín&+a !n'u,a'*n de ,#" &e+-#"0 Re'#n#'e+#" '#n e,,# nue"&ra e3e'&!a permanencia histórica -#r ,a 'ua, :'#+# ,# "a.e ,a '#n'en'a da,7'&'a de"de ;er(',< "#+#" $ n# "#+#" ,#" +"+#" 'a+.a+#" $ -er+ane'e+#" a ,a !e/0 C*+# e4-,'ar"e de #&r# +#d# ,a na5#&a.,e !5en'a de ,a" #.ra" ',("'a" que '#n nue!a" $ -erenne" "5n3'a'#ne" nu&ren da" ,a" edade"H C*+# e4-,'ar,a " n# e" -#r e"a de'"!a n&er9-ene&ra'*n de ,#" &e+-#"% -#r ,a 'ua, e, -a"ad# $ e, -re"en&e "e '#nd'#nan $ e"',are'en re'í-r#'a+en&eH 0 LAS MORALES Y LA ETICIDAD I+-#r&a F,eerF en ,a" 'rea'#ne" &rad'#na,e" aque,,# que '#n&r.u$e a re'#.rar una !"*n un&ara de, +und# +#ra,% a"í '#+# a enrque'er nue"&ra '#+-ren"*n de ,a eticidad constitutiva. Pue" una '#"a "#n% en e3e'% las morales, $ #&ra la moralidad e"en'a, # e&'dad0 Sue,en '#n3undr"e a+.a" 'uand# n# "e d"&n5ue en&re un #rden 3('&'# # e4"&en'a :"#'#,*5'#% -"'#,*5'#% )"&*r'#% e&'0<% $ un #rden rad'a, $ '#n"&&u&!# :#n,*5'#<% que "ería e, de ,a e&'dad01Q La" +#ra,e" "#n "n duda e4-re"#ne" -ar&'u,are" de ,a +#ra,dad un!er"a, # e"en'a,0 S#n 3#r+a" '#n're&a" en ,a" que "e -,a"+an un#" !a,#re"% una" n#r+a" $ un#" dea,e" 7&'#" de&er+nad#"% )"&*r'a+en&e de3nd#"8 "e )a,,an "e+-re 'r'un"'r&a" a aque,,# que% en un &e+-# $ en una "&ua'*n% ,#" "ere" )u+an#" '#n'.en '#+# F.uen#F $ F+a,#F0 Cer&a+en&e F,a +#ra,F de una "#'edad :# de un nd!du#< n# "e redu'e a ,a" n#r+a" # ,e$e" +#ra,e" que ,a r5en >,a" 'ua,e"% -#r ,# de+("% n# "#n da" e4-,í'&a" n +u')# +en#" "e F'#d3'anF e4-re"a+en&e0 Una +#ra, '#+-rende &an a"-e'" n#r+a&!#" '#+# !a,#ra&!#"% dea,e" $ rea,e"% n&ern#" $ e4&ern#"% "u.2e&!#" $ #.2e&!#"% '#n"'en&e" e n'#n"'en&e"% ra'#na,e" $ e4&rarra'#na,e"0 C#n"&&u$e% de )e')#% un +und# d!er"# $ '#+-,e2# rredu'&.,e a #&ra" e"3era" de ,a 'u,&ura0 Y aun +ada" '#n da e"&a a+-,&ud $ 5enera,dad% e" #.!# que las morales tienen una eistencia histórica determinada, y se ofrecen como una pluralidad: )a'en -a&en&e n',u"# una necesidad de variación, a, 5rad# de que re"u,&a +-#".,e :a -e"ar de ,#" n&en" de ,#" d#5+a&"+#" de d#" ,#" &e+-#"< "u-#ner ,a e4"&en'a de una "#,a +#ra,% !(,da -ara d#" ,#" )#+.re" $ d#" ,#" &e+-#"8 "u -r#-a '#nd'*n e"-a'#9&e+-#ra, ,a" )a'e ne'e"ara+en&e )"&*r'a"% re,a&!a"% -,ura,e" $ 'a+.an&e"0 Re"u,&a '#n&rad'ra% Se -re"u-#ne aquí% e!den&e+en&e% que ,a Fd"&an'a #r,*5'a en&re d#" *rdene" n# +-,'a e, !e2# dualismo +e&a3í"'# en&re esencia $ eistencia. Vid Infra, -rn'-a,+en&e e, 'a-0 ?II0 1%
en e, 3#nd#% ,a dea de una +#ra, un!er"a, $ ne'e"ara% que 'erra"e ,a -#".,dad de nn#!a'*n $ ren#!a'*n% que ne5a"e "u -r#-# de!enr $ -er3e'&.,dad6 no eiste 8la> moral, sino 6las6 morales. Per# "+u,&(nea+en&e a ,a d!er"dad $ a, de!enr n&er+na.,e de ,a" +#ra,e"% )a$ a,5# rad'a, $ un!er"a, que "e -r#du'e '#+# una F'#n"&an&eF en da" ,a" F!ara.,e"F6 7"&a "ería -re'"a+en&e ,a moralidad esencial o eticidad, n#&a '#+ún $ -er+anen&e en da" ,a" +#ra,e" '#n're&a" $ -ar&'u,are"% que re+&e% en ú,&+a n"&an'a% a ,a da,7'&'a +"+a de ,a ,.er&ad $ a ,a '#n"&&u'*n #n,*5'a de, )#+.re0 La -r#-a e"&ru'&ura '#+-,e2a de, +und# +#ra,% "u" '#n3,'" en&re ,# rea, $ ,# dea,% ,# n&ern# $ ,# e4&ern#% ,# ra'#na, $ ,# rra'#na,% e&'0% e4-re"an en e, 3#nd# ,a #-#"'*n #r5nara $ 3unda+en&a,% # +e2#r d')#% la permanente tensión, en&re ,a ,.er&ad $ ,a ne'e"dad :$ a -ar&r de 7"&a% en&re ,a 'u,&ura $ ,a natura, e, nd!du# $ ,a '#+undad% e, -a"ad# $ e, 3u&ur#% e, "er $ e, n#9"er<0 Re+&en% en "u+a% a ,a forma de ser de, )#+.re $ a "u condición ética. La" creaciones +#ra,e" -ueden "er '#+-rendda"% a"í% a&endend# -re'"a+en&e a "u creador, a, +#d# de "er de, -r#du'r0 E, )#+.re &ene que e"&ar '#n35urad# de a,5una +anera e"-e'í3'a -ara -r#du'r +#ra,e"% -ara re5r +#ra,+en&e "u !da0 (a condición humana es la ?ltima eplicación de la condición ética. La" +#ra,e" -ueden 'a+.ar $ e, )#+.re -uede dar '#n9 &end#" d"&n" a ,# que '#n"dera F.uen#F # F+a,#F% F+e2#rF # F-e#rF% F!a,#"#F # Fn# !a,#"#F0 L# que n# !aría $ e" una n#&a -er+anen&e de ,a na&ura,e/a )u+ana e" "u ne'e"dad de d"&n5ur $ !a,#rar 7&'a+en&e0 La e&'dad e" ,# un!er"a, $ '#n"&&u&!# de ,a" d3eren&e" +#ra,e"% "ean 'ua,e" "ean0 L# que e" na,&era.,e $ .a"e de ,a 'rea'*n de d!er"a" &a.,a" de !a,#r e" ,a no)indiferencia +"+a% ,a n#9a+#ra,dad% '#+# 'ara'&erí"&'a d"&n&!a de, )#+.re $ '#+# +#r e3e'&!# de ,a 'rea'*n de ,a" +#ra,e"01 E, )#+.re e" 'a-a/% 'er&a+en&e% de 'rear un ren# cualitativo de !a,#re" que e" rredu'&.,e a ,a" d3eren'a" de #rden -ura+en&e 3í"'# # .#,*5'#0 Ren# que% -#r ,# de+("% -uede ,,e5ar a '#n"&&ur ,# que da "en&d# a ,a !da $ aque,,# que vale rea,+en&e -#r en'+a de ,a" 'ua,dade" $ !a,#ra'#ne" na&ura,e"% '#+# "#n e, -,a'er9d"-,a'er% e, 74]ra'a"#% ,a !da9+uer&e8 +(" a,,( de 7"&a" "e -r#du'e% en e3e'% aque,,a "e5unda na&ura,e/a # na&ura,e/a 7&'a% ,a 'ua, 5enera #&ra" d"&n'#ne"% &an de&er+nan&e" de ,a a''*n )u+ana que% n',u"#% 'uand# ,,e5an a n# '#n'dr '#n ,a" -au&a" na&ura,e"% 7"&a" "e "a'r3'an en -#" de ,#" !a,#re" +#ra,e"0 Se &ra&a aquí de e"a +"&er#"a &ran"+u&a'*n # '#n!er"*n 7&'a >n# equ!a,en&e a ,a F'#n!er"*nF re,5#"a0% $ n# #."&an&e !erdadera &ran"3#r+a'*n n&er#r> -#r ,a 'ua, e, "er )u+an# -re3ere rea,+en&e ,a F.#ndadF $ ,a F2u"&'aF% #-&a -#r ,a arete # !r&ud% an&e" n',u"# que -#r ,a !da +"+a% '#+# #'urre en e, 'a"# -arad5+(&'# de S*'ra&e"01 Y e"&e F#&r# ren#F e" n'#n'e..,e en de3n&!a "n la libertad. La" d3eren'a" 7&'a" e"&(n 3undada" en e, )e')# de que )a$ #-'#ne" e n&en'#ne"% de que )a$ -#".,dad de &ra"'ender ,a" de&er+na'#ne"% de -re3err $ !a,#rar% $ de a'&uar "#.re ,# rea,0 +(" -re'"a+en&e6 ,a ,.er&ad +#ra, e4-re"a ,a 'a-a'dad )u+ana de en3ren&ar $ &ra"'ender de a,5ún +#d# e, de"&n#% "#.re d# e, de"&n# n&er#r6 de a.rr -#".,dade" en e, "en# de ,# 3a&a, $ de&er+nad#0 Y e4-re"a a"+"+# ,# n!er"#6 ,a ne'e"dad de ,+&ar% de de&er+nar% En ,a n# nd3eren'a :#rden de, "en&d#< y, en de3n&!a% en ,a ambig@edad, en'uen&ra Eduard# N'#, e, -rn'-# de ,a 3unda+en&a'*n #n,*5'a de ,a *&'a0 $f. Aetafísica de la epresión, Ka0 !er"*n0 #nd# de Cu,&ura E'#n*+'a% M74'#% 1QX8 'a-0 III% K% $ 10 1&
Aunque en r5#r >'#+# "e !er(> n# "e &ra&a &a+-#'# de Fd#"F na&ura,e/a"0 E, )#+.re e" en e3e' unidad sintética de"de e, -r+er +#+en% de"de que e" F)#+.reF0 N# )a$ -r#-a+en&e Fa,5#F na&ura, >n &a+-#'# a,5# n# na&ura,> en 7,8 F!daF% F+uer&eF% F-,a'e,F% Fd"-,a'erF% e"&(n "e+-re 'ua,3'ad#"% &enen sentido -ara 7, , e"&(n )"r/ad#"% +#ra,/ad#"% )u+an/ad#"0 1'
de -re3err $ #-&ar% de de3nr un "er que .r#&a de"de e, a."+# de "u -r#-a n9 de&er+na'*n :,a" d3eren'a" +#ra,e" e4-re"an &a+.7n ,a ,u')a '#n&ra ,a hybris: ,a de"+e"ura8 -arad*2'a+en&e% '#n&ra e, e4'e"# de -#".,dade"<0 Aque,,# que e" un!er"a, n# e"% -ue"% una de&er+na'*n% una ,e$ # un '#n&end# +#ra, '#n're"0 N# e" nn5ún !a,#r% "n# ,a !a,#ra'*n +"+a% '#n d# ,# que 7"&a +-,'a9 D')# de #&r# +#d#6 de'r que somos éticos n# e" 3#r+u,ar una -r#-#"'*n a4#,*5'a # !a,#ra&!a6 e" ,a '#nd'*n de d# !a,#r $ an&!a,#r0 -omos éticos n# "5n3'a que 'u+-,a+#" '#n una de&er+nada -au&a de !a,#r :$ que "ea+#" F.uen#"F -#r e"#<% n &a+-#'# quere de'r que "ea+#" F.uen#" -#r na&ura,e/aF% que ,a .#ndad "ea ,# -r+er# $ ,a +a,dad una de3#r+a'*n de ,a 'u,&ura # de ,a "#'edad% # un 3ra'a"# de una .#ndad nna&a0 -omos éticos significa y 6mal6. ue en !erdad n# -#de+#"% en &an que )u+an#"% e4"&r 3uera de ,a" d3eren'a" 7&'a" de F.enF # F+a,F% de F+e2#rF # F-e#rF0 La n# nd3eren'a e" ,a e"en'a de ,a e&'dad0 Y n# "*,# e" -er+anen&e ,a '#nd'*n 7&'a6 e, de!enr )"&*r'# de ,a" +#ra,e" '#n,,e!a "u -r#-a Fe"&a.,dadF $ '#n&nudad% -ue" ,a )"ra n# e" +era+en&e ,# 3u5a/ $ ,# 'adu'#0 La #.ra +#ra, >a, 5ua, que da #.ra 'u,&ura,> n# e"&( 'r'un"'r&a a un "#,# +#+en )"&*r'#0 E,,a n# "e da "n an&e'eden&e"% $ &ra"'ende% a "u !e/% "u -r#-# &e+-#0 La )"r'dad de ,a" +#ra,e" +-,'a% 2un '#n e, 'a+.# de d#" ,#" ""&e+a" '#n're" de +#ra, :$ -#r e, 'a+.# +"+#<% ,a 3#r+a'*n de F"ed+en"F% de una '#n&nudad% de una F&rad'*nF en e, "en&d# +(" 5enun# de 7"&a% de una &ran"+"*n% en e, #rden 7&'#% de F'ara'&ere" adqurd#"F0K La" +#ra,e" "e en'adenan en&re "í $ !an 3#r+and# un '#n"en"# &e+-#ra,% una '#n3r+a'*n de !a,#re"% de +#d# que n# e4"&en -r#-a+en&e ru-&ura" a."#,u&a" en ,a "u'e"*n )"&*r'a% -#r n#&a.,e" $ +ar'ad#" que "ean ,#" 'a+.#"0 Y e"&e +#!+en )"&*r'# de ,a" +#ra,e" !a )a'end# de a,5un#" +#d#" rre!er".,e" :+#ra,+en&e rre!er".,e"< 'er" -a"#" que e, )#+.re )a dad#% $ rna ,&era,+en&e Fre5re"!a"F ,a" &enden'a" que -re"'nden de e,,#"0 L# 'ua, -er+&e )a.,ar% aunque n# "n re"er!a"% de un 'er F-r#5re"#F :# e!#,u'*n< +#ra,% -#r e, 'ua, "e !a a'u+u,and# una e4-eren'a de "a.duría +#ra, &an 3unda+en&a, e rrenun'a.,e que '#n35ura ,a F)u+andadF +"+a de, )#+.re0K1 C,ar# e"&( que )a$ a"-e'" de ,a" +#ra,e" que n# -ueden n de.en "#.re!!r :n# deben +#ra,+en&e<0 E" e"&e "ed+en $ e"&a &rad'*n ,# que e4-,'a &a+.7n% -#r e, ,ad# ne5a&!#% ,a n+en"a d3'u,&ad de, 'a+.# +#ra,% ,a -ar(,"" $ e, anqu,#"a+en de ,a" +#ra,e"0 Aunque -are'e 'er% a"+"+#% que e" ,a -r#-a 3uer/a +#ra, e!#,u&!a # 'a+.an&e ,a que >'#+# de'ía+#"> e45e ,a &ran"3#r+a'*n '#n're&a de ,a" +#ra,e"6 ,a !da +#ra,% -re'"a+en&e en 'uan !da% -r#+ue!e "u ren#!a'*n0 Pare'era% en e3e'% '#+# " ,a -r#-a +#ra,dad ,,e!ara en "í una -er+anen&e ne'e"dad de au'rí&'a $ au"u-era'*n% -#r ,a 'ua, ,a" +#ra,e" $ ,#" !a,#re" que a$er -uder#n -are'er 5enun#"% )#$ "e de"'u.ren '#n una "5n3'a'*n d3eren&e $ a !e'e" '#n&rara0 La +#ra,dad re!e,a 'er&a+en&e una e"en'a F-r#&e'aF% -ar&'u,ar+en&e en e, #rden &e+-#ra,0 Per# &a+.7n > '#+# an&e" "e "ea,a.a> e" ,a )"ra +"+a ,a que 5enera% a ,a !e/% "u -r#-a S#.re e"&a )eren'a )"&*r'a F3,#5en7&'aF '#+# F&ran"+"*n de 'ara'&ere" adqurd#"F% !7a"e N'#,% (os principios..., 'a-0 I% II% -0 1X0 C30% a"+"+#% Ju,ana G#n/(,e/% (a metafísica dialéctica de Eduardo Nicol, Un!er"dad Na'#na, Au&*n#+a de M74'#% M74'#% 110 2 21 La dea de F-r#5re"#F en 5enera, $ de -r#5re"# +#ra, en -ar&'u,ar e"% de"de ,ue5#% "u+a+en&e 'ue"&#na.,e% $ n# "n ra/*n% 'a.e '#n"derar,a de"de F-e,5r#"aF )a"&a "+-,e+en&e F#."#,e&a0 Sn e+.ar5#% )a$ problema aquí -#rque &a+-#'# ,#" &e+-#" "#n nd3eren&e" n 'a.e% 7&'a+en&e% e,+nar ,a" -#".,dade" de F"er +e2#re"F # F"er -e#re"F0 7an"e +(" ade,an&e ,#" 'a-í&u,#" ! $ ?II% -rn'-a,+en&e0 2 2(
"#.re!!en'a6 )a$% en e3e'% en ,a" 'rea'#ne" +#ra,e" aque,,# que n# +uere :Fn de.eF +#rr<% que -rue.a "u un!er"a,dad $ "u e"en'a,dad% $ que "e !a &ran"+&end# :qu/( '#n d"&n&a" 3#r+a" $ e"&,#" n#r+a&!#" # !a,#ra&!#"<% '#+# un legado +#ra, 'er&a+en&e rrenun'a.,e0KK De a)í &a+.7n ,a -#".,dad de ,a comunicación )"&*r'a% de ,a '#+-ren"*n de, -a"ad# $ de ,a -r#$e''*n a, 3u&ur#0 E, "er de, )#+.re "e !a +#d3'and# "n de2ar de "er ,# que e"0 La e&'dad +"+a n# e" Fa,5#F :a,5una en&dad< a-ar&e de "u" +an3e"&a'#ne" )"&*r'a" :,a" +#ra,e" '#n're&a"% +ú,&-,e" $ !ara.,e"<0 N 7"&a"% '#n"e'uen&e+en&e% "#n a,5# e4&rín"e'# a ,a -r#-a e&'dad0 En ,a e&'dad "e -#nen en 2ue5# ,a" '#n&rad''#ne" de, "er ,.re en &an que de!enr9-er""&r0 La '#nd'*n 7&'a n# e" e"en'a F'erradaF0 E" -re'"a+en&e ,a '#n'en'a de ,a '#nd'*n 7&'a :'#n'en'a que a "u !e/ "e )a d# '#n35urand# en ,a )"ra< aque,,# que '#n"&&u$e un# de ,#" 'auda,e" +(" r'#" >n',u"# e, '#n&end# -rn'-a,> de la historia de la ética &e*r'a # 3,#"#3ía +#ra,% "#.re d# en "u" de"arr#,,#" #n,*5'#"0 La &ra"'enden'a )"&*r'a de ,a" 5rande" re3,e4#ne" 7&'a" e"&( -ue"&a 2u"&a+en&e en "u 'a-a'dad de n&err#5ar"e a'er'a de ,a" e"&ru'&ura" .("'a" $ ,#" 3a're" -er+anen&e" de ,a e&'dad # +#ra,dad e"en'a,0 El pensamiento ético del pasado sigue teniendo significación porgue toca los fenómenos perennes del mundo moral. M(" a,,( de ,#" !a,#re" '#n're" $ ,#" 2u'#" +#ra,e" que% e4-re"a # +-,í'&a+en&e% '#n&enen ,#" -r#-#" ""&e+a" &e*r'#" de ,a 7&'a% en ,a &rad'*n 3,#"*3'a en'#n&ra+#"% en e3e'% un "a.er rad'a, de d# aque,,# que '#n"&&u$e ,a e&'dad0 C#n're&a+en&e% +-#r&an $ -erduran de e"&a &rad'*n "u" -ene&ra'#ne" en e, un!er"# de la autoconciencia $ de ,a n&er#rdad +#ra,% de ,a din#mica de la acción humana $ de ,a e"-e'3'dad de, #rden 7&'#8 "u re'#n#'+en de ,a ambig@edad $ '#n3,'&!dad n)eren&e" a, a,+a8 "u" dea" a'er'a de ,a '#n"&&u'*n +"+a de, "er de, )#+.re $ "u" 3un'#ne" -r#-a"% a"í '#+# de ,a" re,a'#ne" n&rín"e'a" en&re ,a moralidad $ ,a temporalidad $% en de3n&!a% en&re la ética $ la libertad. E"&a e" #&ra de ,a" ra/#ne"% a"í% -#r ,a" que e" a."urd# -en"ar que ,a 3,#"#3ía +#ra, de, -re"en&e -ueda de"arr#,,ar"e a, +ar5en de, "a.er )"&*r'#0 E, +und# +#ra, de )#$ -uede quedar +(" )#nda $ e"en'a,+en&e '#+-rendd# 'uand# n# e" !" "*,# en "u" a"-e'" a'&ua,e" $ 'r'un"&an'a,e"0 Cuand# n# -er+ane'e+#" "#,&ar#" an&e ,a )"ra8 'uand# n#" en'#n&ra+#" a n#"#&r#" +"+#" en ,a" e4-eren'a" de ,#" #&r#"% $ en'#n&ra+#" a ,#" #&r#" en nue"&ra" -r#-a" e4-eren'a"0 Cuand# 'a+#"% en 3n% e"e 3#nd# e"en'a, de ,a e&'dad '#n"&&u&!a en e, que "e en'uen&ra -re'"a+en&e ,a ',a!e de ,a -er+anen'a dn(+'a $ un!er"a, de, de"&n# 7&'# de, )#+.re0 9 TEOR[A Y B1CI- ÉTICAS8 RAZN $ ESPERANZA S#n 'er&a+en&e 3r(5,e" ,a" 3r#n&era" que "e-aran ,a &e#ría de ,a prais en 7&'a :,a F3,#"#3ía +#ra,F de ,a F+#ra, 3,#"*3'aF<0 De"de ,ue5#% ,a 7&'a en "en&d# e"&r' :,a 7&'a &e*r'a< e" ,a re3,e4*n 3,#"*3'a "#.re ,a +#ra,dad en 5enera,0 Tene% '#+# "e "a.e% !a,#r 3unda+en&a,+en&e &e*r'#% '#5n#"'&!#% de"'r-&!#% $ n# -r('&'# # n#r+a&!#0 Su #.2e&!# -r#-# e" e, e"',are'+en de ,#" -r#.,e+a" $ ,#" )e')#" de ,a rea,dad +#ra,% en un# # en d#" "u" a"-e'" reund#"% $ n# .u"'a :a, +en#" n# .u"'a en -rn'-#< ,a En -ar&e qu/( ,#" Fdere')#" )u+an#"F -uedan "er '#n"derad#" '#+# una e2e+-,3'a'*n '#n're&a $ e4-re"a de un ,e5ad# que '#n&ene un +ar5en n#&a.,e de Fun!er"a,dadF% F.#ndadF% F2u"&'a% Fra'#na,dadF% Frre!er".,dad% aunque n# "ean da% n ,a a."#,u&a un!er"a,dad% .#ndad% e&'0% "n# a,5# &a+.7n a.er $ -er3e'&.,e8 $ aunque n# a5#&en% n +u')# +en#"% e, 'a+-# de ,a !a,#ra'*n $ de ,a )u+an/a'*n0 22
n"&aura'*n de una +#ra, de&er+nada0 La" +#ra,e"% -#r "u -ar&e% -ueden $ "ue,en e+anar de "u-ue"" e4&ra+ura,e"% re,5#"#" # 2uríd'#"% # -ueden 5e"&ar"e de"de ,a e4-eren'a !&a, $ &ener "u" -r#-#" +#&!#" $ 3unda+en" de índ#,e n&rín"e'a+en&e 7&'a0 Y% de"de ,ue5#% ,a" +#ra,e" en "í &enen una "5n3'a'*n e+nen&e+en&e -r('&'a $ -re"'r-&!a0 Sn e+.ar5#% e" e!den&e &a+.7n que% de"de "u" #rí5ene" en ,a 3,#"#3ía 5re5a% ,a 7&'a >-re'"a+en&e "#.re ,a .a"e de "u '#+-ren"*n teórica, de "u -r#-a F!erdadF de 'ar('&er '#5n#"'&!#> )a -r#-endd# '#n"&an&e+en&e a -r#-#r'#nar F,aF ',a!e% Fe,F 'r&er#% F,aF 3*r+u,a un!er"a, $ ne'e"ara -ara ,a !a,#ra'*n +#ra,8 )a .u"'ad# aque,,# que -er+&ría e"&a.,e'er% a n!e, 3,#"*3'# :ra'#na, $ #.2e&!a+en&e 3undad#< a,5# a"í '#+# F,#" -rn'-#" 7&'#"F% F,a" 'a&e5#ría" de !a,#rF% # .en F,a -au&a de !a,de/ un!er"a,F% ra'#na,+en&e 2u"&3'ada% que n"&aure una F+#ra, !erdaderaF0 E"&a" 3,#"#3ía" +#ra,e" :,a "#'r(&'#9-,a&*n'a% ,a ar"&7,'#9+"&a% ,a e"'a% ,a "-n#/ana% ,a @an&ana% ,a a4#,*5'a $ )a"&a ,a e4"&en'a,"&a $ ,a Fana,í&'aF< )an &ra"'endd# de un +#d# u #&r# "u -r#-# 'a+-# &e*r'# $ )an #ren&ad# ,a rea,dad moral. En #'a"#ne"% n',u"#% ,a '#n'e-'*n 7&'a "e !er&e en un -r#5ra+a 7&'#9-#,í&'# $ -eda5*5'#% '#+# e" e, 'a"# "e+-re +#d7,'# de P,a&*n0 Para 7"&e% '#+# e" .en "a.d#% ,a 7&'a n# "*,# 3unda &e*r'a+en&e una d#'&rna -#,í&'a% "n# que .u"'a en e, #rden e"&r'&a+en&e -r('&'# :-r('&'#9-#,í&'#< ,a n"&aura'*n de un r75+en de F"a,udF% '#+# "e )a'e e4-re"# en ,#" -r#-#" a!a&are" -#,í&'#" de ,a !da de P,a&*n0 La 7&'a e"% en e3e'% '#+# ,a '#n'e-&u* Ar"&*&e,e"% F'en'a -r('&'aF6 n# e"&( u.'ada en ,a" 'en'a" F-ura"F # &e#r7&'a"0 De a)í ,a n&rín"e'a re,a'*n que "ue,e )a.er en&re ,#" a"-e'" &e*r'#" $ ,#" -r('&'#"% $ de a)í &a+.7n e, '#n"&an&e de",/a+en de ,a 3,#"#3ía +#ra, :&e#ría< a ,a +#ra, 3,#"*3'a :-r('&'a<% que "e -r#du'e en ,a" #.ra" de 7&'a0 Para Ar"&*&e,e"% n',u"#6 E, 3n /telos0 de ,a 7&'a n# e" e, '#n#'+en /gnosis0, "n# ,a a''*n /prais0.D9 Y e" e!den&e que ,a +#ra,% 3undada 3,#"*3'a+en&e% &ene 'ara'&erí"&'a" d"&n&a" de ,a" que "#n -r#-a" de ,a" +#ra,e" re,5#"a"% $ &a+.7n de ,# que "ería >-#r a"í ,,a+ar,a> una +#ra, F+#ra,"&aF% que -re"'r.e "n dar ra/#ne" :$ n# "e d5a de una -ura +#ra, de ,a" '#"&u+.re"6 e4&erna% 3#r+a,% d#5+(&'a% que "e "#"&ene +edan&e ar5u+en" de FaurdadF% de 3uer/a # de &e+#r% a-e,and# a '#n"dera'#ne" de índ#,e e4&rarra'#na,% "ea re,5#"a # n#<0 E" #&ra ',a"e de +#ra,% "n duda% aque,,a que da ra/*n de "í +"+a% que "e 3unda en ,a au'#n'en'a $ que &ene +(" -#".,dad de 2u"&3'a'*n $ #.2e&!dad0 En e"&e #rden% ,a 3,#"#3ía )a dad# a-#r&e" de'"!#" a ,a 3#r+a'*n de ,a" +#ra,e" #''den&a,e" en ,#" d"&n" +#+en" de ,a )"ra% aun 'uand# "u -r#-*" #r5nar#% $ -rn'-a,% -re'"a+en&e en 'uan &e#ría 7&'a% n# )a$a "d# ,a n"&aura'*n de una +#ra, '#n're&a0 La "5n3'a'*n -r('&'a de ,a 3,#"#3ía +#ra, n# a3e'&a% $ +en#" aún n!a,da% "u "5n3'ad# e+nen&e+en&e &e*r'#0 En 5ran +edda% ade+("% ,a !a,de/ -r('&'a de una 3,#"#3ía +#ra, de-ende de "u a,'an'e &e*r'#% de "u !a,#r '#5n#"'&!# $ "u 'a-a'dad de e"',are'er en "u e"en'a e, +und# 7&'#% aun 'uand# ,a" -r#-#"'#ne" &e*r'a" n# ,,e!en en "í +"+a" una !a,#ra'*n e4-re"a n -r#-#n5an un Fde.er "erF de3nd# :,a "5n3'a'*n &e*r'a de ,a 7&'a% -#r ,# de+("% n# e"&( "u-ed&ada a ,a Fa-,'a'*nF # rea,/a'*n -r('&'a de ,#" !a,#re" +#ra,e"% ,a 'ua, e" '#n&n5en&e% -#r de3n'*n<0
Ética a Nicómaco, 1a 90
23
En 7&'a% 'er&a+en&e% e" la ra%ón la &an en e, #rden de ,a prais +#ra, '#+# en e, de ,a 'u,&ura en 5enera,>% "#,a+en&e ,a -r#-a ra/*n 'rí&'a -uede reen'#n&rar $ re3unda+en&ar e, +und# de, "en&d# $ de, !a,#r0 (a crítica de la ética sólo se supera con una ética crítica. Una !e/ que e, -en"a+en '#n&e+-#r(ne# )a !" ,a ne'e"dad de de"en5aar"e $ !er de 3ren&e% "n e!a"#ne" n ra'#na,/a'#ne"% n# "*,# ,a dure/a de ,a rea,dad% "n# ,a rra9 '#na,dad de, +und# que )e+#" '#n"&rud# $ ,#" -e,5r#" de ,a" dea,/a'#ne" :una !e/ que "e )a ,,e5ad# a ,#" ,í+&e" de e"a ,&era, de"9,u"*n<% n# e" -#".,e "+-,e+en&e e')ar +ar')a a&r(" de"deand# ,a '#n'en'a 'rí&'a $ ,a !era'dad0 An&e 7"&a" n# 'a.en a'&&ude" Fre!"#n"&a"F% nue!a+en&e ,u"a" $ re5re"!a"% que n&en&an +an&ener "n +(" ,a e4"&en'a de un +und# F.uen#F% Fn#.,eF $ F!a,#"#F0 Ta, +und# "*,# -uede re!!r en nue"&r# &e+-# " e" "#.re ,a .a"e de n'#r-#rar $ "u-erar da ,a ra/*n de, de"en5a# que "e !ene e2er'end# -#r +(" de un "5,#0 E" después de ,a de"+&3'a'*n $ a"u+end# ,#" !a,#re" de 7"&a% después de la duda, no antes, que )a d# .u"'ar"e ,a -#".,dad de una re3unda+en&a'*n de ,a +#ra,dad0 E" +(" a,,( de ,a de",u"*n $ de, re'#n#'+en de, 'ar('&er 3a,"# de nue"&r#" 3a,"#" !a,#re"% d#nde -uede re"ur5r ,a e"-eran/a0 S 7"&a e" una e"-eran/a !!a $ rea,% n# -uede 5enerar"e a 'e5a" "n en'#n&rar '+en" 3r+e" $ !erdader#"0 N# 'a.e e"-eran/a 5enuna "n ra/*n0 De a)í ,a ne'e"dad de que ,a ra/*n >,a ra/*n 'rí&'a> -r#"5a "u" .ú"queda"% -er# "e+-re den&r# de ,a '#n!''*n de que :-ara3ra"eand# a E'@)ar&< " ,a e"-eran/a n# e" !erdad000 ,a ra/*n "e quedar( "n e"-eran/a0KX La !da +#ra,% a"í% requere '#n !erdader# a-re+# de ,a &e#ría% $ en e"-e'a, de, re-,an&ea+en de e"&a" 'ue"&#ne" 3unda+en&a,e" a'er'a de ,a '#nd'*n )u+ana $ de ,a '#nd'*n 7&'a6 a'er'a de ,a ,.er&ad $ ,a d5ndad0 Ne'e"&a de ,a 3,#"#3ía +#ra,% de"arr#,,ada '#n e, r5#r &e*r'# $ '#n ,a" e45en'a" ra'#na,e"% +ed#,*5'a" e )"&*r'#9 'rí&'a"% -r#-a" de, '#n#'+en 3,#"*3'#0 Y n# #."&an&e% tampoco bastan la ra%ón ni la teoría para la ética. E, sabe +#ra, $ ,a prais +#ra, n# "e a5#&an en e, (+. de ,a -ura ra'#na,dad :$ +en#" aún% de una +era ra/*n 3#r+a,<0 N# &er+na en e,,a n "quera ,a -r#-a &area 3,#"*3'a% '#n d# ,# que ,a philosophía +-,'a0 Tan e, conocimiento 7&'# '#+# ,a vida +#ra, &ra"'enden ,# -ura+en&e ra'#na, $ "e n"er&an en #&r#" *rdene"% +(" a,,( de ,a -ura ra/*n '#n'e-&ua,0 E" 'er que &ra&(nd#"e de ,a rea,dad +#ra,% n# -uede de"'#n#'er"e% de"de ,ue5#% que ,a ra/*n e" e"en'a,6 no hay moralidad sin racionalidad. ;ade ad+&r"e% '#n =an&% que +#ra,dad e" una d+en"*n de ,a ra/*n8 aunque +(" .en e" una 3#r+a de rea,/ar ,a ra'#na,dad -r#-a de, )#+.re $ de ra'#na,/ar ,a e4"&en'a )u+ana0 Per# a, +"+# &e+-#% e" e!den&e que la vida ética :,a prais0 de".#rda ,a -ura ra'#na,dad $ )a'e u"# $f. La #.ra de Ja!er Mu5uer/a que% "5n3'a&!a+en&e% "e &&u,a (a ra%ón sin esperan%a, Tauru"% Madrd%
24
1QQ0
de #&ra" 3a'u,&ade"% a-ar&e de que n'#r-#ra de"de ,ue5# ,a -a"*n% e, de"e# $ en e"-e'a, F,a +a5na'*nFK La e4"&en'a +#ra, n# "e e4-,'a% ade+("% "n e"a e"-e'e de F"nra/*nF que e" ,a 3e6 fe en sentido eistencial $ &e+-#ra, :n# re,5#"#<% "n ,a 'ua, n# 'a.e ,a -r#$e''*n a, 3u&ur# n ,a a''*n en "en&d# e"&r'K La !da +#ra, n# "e 5enera "n ,a" 3uer/a" e4&rarra'#na,e" que +ue!en a ,a ,.er&ad :que 3#r+an -ar&e de ,a ,.er&ad +"+a<0 Y &a+-#'# en e, #rden de la ética teórica .a"&a ,a +era ra/*n Fra'#'nan&eF0 E" n#&a.,e% en e3e'% '*+# +u')a" de ,a" 5rande" 'rea'#ne" de ,a 3,#"#3ía +#ra, )an re.a"ad# ,#" (+." ,*5'#" a'er'(nd#"e a, #rden de la sabiduría. E, '#n#'+en +#ra, e"&( en e3e' ín&+a+en&e !n'u,ad# a un "a.er n&u&!# de 5enuna comprensión /sim)patía, en e, "en&d# "')e,eran#<% an&e" que de +er# en&end+en # eplicación: e" un "a.er que n'#r-#ra #&ra" 3uer/a" $ 3a'u,&ade"% ade+(" de ,a ra/*n6 n&u&!a"% e+#&!a"% +a5na&!a"% e&'0 E, +und# de ,a 7&'a n# #-era sin ,a ra/*n% -er# &a+-#'# sólo con e,,a6 n# a5#&a "u -r#-*" de !erdad >n# "e d5a "u" -r#-*"" de e4)#r&a'*n $ de 3#r+a'*n +#ra,> ún'a+en&e -#r ,a" !ía" &e*r'#9ra'*na,e"0 Aquí ,a 3,#"#3ía +"+a e" +(" que 'en'a6 &a+.7n e" sapiencia. Sn -erder "u '#+e&d# &e*r'#% '#5n#"9 '&!#% ,a 3,#"#3ía +#ra, &ene% e3e'&!a+en&e% una 3un'*n -r#+#ra $ &ran"3#r+ad#ra -#r ,a 'ua, ,# que -udera -erder en Fe4a'&&udF # en F',ardad $ d"&n'*nF 'ar&e"ana"% ,# )a de 5anar en "u +"*n '#+-ren"!a $ '#+un'a&!a0 La ra/*n 7&'a% a"í% )a de "er '#n"'en&e de "u" -r#-#" ,í+&e"% '#+# ,# era en ,a #r5nara '#n'e-'*n "#'r(&'a8 n# "*,# -ara adqurr +a$#r e3'a'a !&a,% "n# -ara e"&ar +(" -r*4+a a ,a F!"*n #.2e&!aVV de "u -r#-# #.2eKQ E" "e )a'e +(" e!den&e en ,a +edda en que ,a &e#ría 7&'a +an&ene ,a '#n'en'a de, dna+"+# $ de, 'ar('&er '#n&rad'r# de ,a !da +#ra,0 E, +#!+en de "u #.2e% "u e"en'a 'a+.an&e% #.,5a a ,a re3,e4*n 7&'a n# "*,# a a-r#4+ar"e a ,# -r('&'#% a e45r una prais e,,a +"+a% "n# &a+.7n a a'er'ar"e a #&r#" 'a+-#" que n# "#n +era+en&e 3,#"*3'#"% n "e )a,,an dre'&a $ e4',u"!a+en&e a.#'ad#" a ,a +#ra,8 a"í e" '#+# "e a-r#4+a a ,a" 'en'a" )u+ana"% -#r un ,ad#% $% -#r e, #&r#% a ,a ,&era&ura $ a, ar&e en 5enera, :$ n# "e d5a a ,a "a-en'a +#ra, de, + $ de ,a" re,5#ne"<0 E" d3í',% en e3e'% que ,a 3,#"#3ía +#ra, -ueda de"arr#,,ar"e de +anera "*,da a, +ar5en de, '#n#'+en de, )#+.re% a,'an/ad# -#r #&ra" d"'-,na"6 "n n'#r-#rar de a,5ún +#d# e, "a.er de ,a" 'en'a" -ar&'u,are" :"#'#,*5'a"% )"&*r'a"% -"'#,*5'a"% .#,*5'a"% e&'0<% una" +(" 'er'ana" que #&ra"% de"de ,ue5#0 Cer&a+en&e% ,a 7&'a en'uen&ra un en#r+e au4,# en e, "a.er ar&í"&'#% en e, n+en"# 'auda, de e4-eren'a $ de F!erdadF +#ra, que 7, '#n&ene0 E, logos de ,a 7&'a e"&( -r*4+# a, logos -#7&'#% a, +e&a3*r'# e n',u"# a, +í"&'#0 P#r ,a índ#,e 'ua,&a&!a% nd!dua, $ dn(+'a de ,#" 3en*+en#" +#ra,e"% ,a ,&era&ura% en e"-e'a,% e" una de ,a" 3uen&e" +(" r'a" -ara e, '#n#'+en 7&'#0 L&era&ura% ar&e $ + "#n +anan&a,e" na5#&a.,e" de "a.duría +#ra, que -ueden nu&rr a ,a 7&'a &e*r'a en "u -r#-*" de #.&ener un '#n#'+en +(" Fade'uad#F de "u -r#-# #.2e La re3,e4*n 7&'a% en "u+a% )a de "er en d# +#+en '#n"'en&e de que e, ren# de ,a +#ra,dad >e"e ren# 'ua,&a&!#% -,ura,% n!en&!#% "e+-re a.er $ -r#&e'#> 25
Vid 0 Ca+-"% op. cit., passim.
26
Vid Infra, 'a-0 I?6 Sar&re0 7a"e +(" ade,an&e% 'a-0 II6 S*'ra&e"0
2%