o üF V Sü N ü YN ÇAA ÇAA SAVAŞ SAVAŞ SAN A
TP -
TARiH VE COGRAFYA Dzs- 5 OP, TÜFEK VE SÜNÜ f JREM BLACK (D) YENiÇAGDA SAVAŞ SANATI 143-85 ÖZÜN ADI UROPEANWARAR UROPEANWARAR 4538 145385WAS FIRST PUBISHED 1999 BY MACMILAN PRESS LTD European Waae 145385WAS RŞ VE DOKUZUNCU BÖÜM© JEREM BLACK,999; BRNCi BÖÜM©TOMAS F . ARNOD, 999 KNci BÖÜM©RONAD BÖÜM©RONAD . AS, 999; ÜÇÜNCÜ BÖÜM©PER H WILSON, 999 DÖRDÜNCÜ BÖÜM©RICARD BÖÜM©RICARD ARDIN, 999; BEŞiNC BÖÜM©BOR BÖÜM©BOR OSTON, 999; ALTNC BÖLÜM© BÖLÜM©BRAN DAV DAVES, 999; YEDNi BÖLÜM©MNUD J. V. JESPRSEN, SPRSEN , 999 SEKZNC SEKZNC BÖLÜM©J. MICAE HI, 999 ©2002 KAP YAYlNEVi LD. ÇEVREN YAVUZ ALOAN AIMA HAZRLAYAN ZUAL BiLiN DÜZELT N A BOZEKN BOZEKN KiTAP ASARIMI YETKiN BAŞARR, BEK TASARM DANIŞMANLIG BK KAPAK RESMi SALOMON VAN RUSDAE, Köy Köpüsd Piadele Bzgua Uğrata Sva Bliği, AYRlN RAiK UYULAMA VE BASK MAS MATBAAC K K A
Ş
BASM OCAK 2003 STANBUL ISBN 97-809-0
YYlN YÖNETMNi
ÇAGATAY ANADüL KİAP YAYINV LTD İ HAN R C AESİ SOKAGI 20/I-B BEYGU SANBU : ( 0212) 292 6z 86 F 022 292 6z 87 E ktap@ktapyayinevcom w w.tayae.com .tayae.com MAS MATBAACI K AŞ
op, üfek ve Sng Yeniçağda Savaş Sanatı 1453-8s TR JEREM B ÇEVİREN YVUZ N
itANE
İÇNDEKLER ERE BLA C 1 RŞ 7 AS RL 1 ı6. YüZIL VRUPA'SIDA VRUPA'SIDA AVAŞ: EVRİ VE öESAS 30 oALD c 1 ı598-ı648 OTuz YıL AVAŞLRı öE 52 ETER W 1 ı648-ı789 EJDE AVAŞLAR 76 rcARD HARniG 1 453-ı826 E AvAŞLARı ıo4 GoST 1 ı453-ı826 vRUPADA OALI AVAŞLRı AVAŞLRı ı28 BRIA AvE 1 453ı8ıs u ER ücüü ELş 54 KuD V EERSE 1 ısooı8oo BALTıTA AvAş vE PL ı89 . McAEL H 1 453-ıı5 453-ıı 5 KE AvAşLRı 2o BC 1 VR V NA NA AVAŞR! 233 NLAR VE KAAÇA 256 ATIDA BULUALAR 280 282
JEREM B
GİRİŞ ken moden mode n Ava Av a savaşlaının sa vaşlaının çağdaş imgelei 6 ve yüyıl savaşlaında mıaklı ya da ekli askelein oluşduğu dama ahası kaeleine kaele ine beneyen yeleşme yeleş me düenlei ie 8 yüyıl savaş alanlaındaki ağıdan dolma üekli askelein ha düenleine odaklanı. Bu imgele moden sinema ve eleviyon lmleinde de canlandıılmış . Bay Ba y yndonda ynd onda denide dügün bi ha oluşmuş olu şmuş gemile ge mile dalgala dalgala la boğuşu Bu imgele savaşı kolayca anlaşılabili anlaşıl abili hale geise geis e de d e askei düşünce biçiminin odulaın ve savaş haekının daha geniş kasamlı anlamına ilişkin ilişkin soula önemseme Üselik savaşın savaşın haek yanına iliş kin anaıla olaak ola ak ele alındığında alındığı nda bile bu imgelein yanılcı olabileceği de ayı bi soundu Giiş bölümü askei düşünce biçimini odula ve savaş haekını ele alacak ve aynı amanda Avua Avua savaşlaında ayı edi ci olanın ola nın üei ü einde nde dumaya çalışacak. Bu bi biee eke e ken n moden m oden Avuaa A vuaa aske bi devimin olu olmadığı soununu konuya ilişkin aih yaıcılı yaıcılı ğı üsünde ala dumadan ele almanın bi yolunu sağlıyo.
E
1
Askei düşünce biçimlei savaşın işlevsel ve ekili olduğu çeçeve nin sınılaını sınıl aını çidiği için önemlidi önemlidi Odulaın Odula ın ve donanmalaın mulaka belli usullee bağlı kalaak davanmala geeknediği geekn ediği gibi baı konu ada çaışma çıkaken başka baılaında baıla ında çıkmamasının da beligin beligi n bi nedeni yoku. Bu konula daha iyade daha geniş külel vasayımlaı ve a iklei yansıı; askei yeenek bakımından savaşa da baışa da hayai önem aşıyan kayılaa ve üünülee acıyı ve ölümü hem kendisi hem de kaşı aa çin göe almaya hiyeaşiye iaa ve disiline himee he an haı ha ı olmaya olm aya ilişkin ilişkin bakış açıla da.. Bilim adamla askei aihi aışıken bu konula genellikle öne çıkma Niekim eke e ken n moden Avu Av ua a askei aihi 666o 6 66oa a mı yoksa yoks a daha eken e ken bi bi aih a ihee mi geçekleşiği geçe kleşiği aışmalı aış malı olan ol an söde sö de "askei devim' ve daha genel olaak da dönemin silahlaı ve akiklei açısından o o v Sü N ü
7
ele alınır. Bu yanılıcıdır çünkü ikinciler işlevseldi; değişebilir amaçlara hime emek ve bunu olumsal ve külürel kavramları yansıaca şekilde yamak için asarlanıyorlardı. Üselik savaşa bakış açısında savaşma nın araç ve yönemlerine uygun bir değişiklik olduğunu ya da bu bakış açısının kendisinin bir devrim geçirdiğini gösermek de ordur. Tom Arnoldun Rönesansın askeri bir boyuu olduğunu ileri sür mesi gibi dikka külürel varsayımlar varsa yımlar ve uygulamalar üerinde odaklanır sa savaş askeri arih diye eraı dikenli elle çevrili bir konunu arçası olmakan çıkar dönemin genel arihinin bir yönü haline gelir. Bu yaklaşım yerindedir çünkü savaş gerçeken de hem genel arihin merkeinde yer almakaydı hem de onun bir ürünüydü. Böylece askerlik olumun doğasını ansıış eylemleri de hem insan hayaına hem de çevreye iliş kin geçerli uumları örneklemiş oluyordu. Öldürme doğal olmayan bir olay olmak yerine sivil olum o lum araından araından suç s uç sakınlık ve v e kargaşa karşı sında bir orunluluk addediliyordu uluslararası ilişkilerdeki ilişkilerdeki anlayış da ay nı araleldeydi. Acıyı ve yokluğu yokluğu sineye sineye çekmek çekmek çalışmanın çalışmanın alelade alelade bir arçası askerlik de bunun bir başka yönüydü. Hoşnusuluğa ve başkaldırılara rağmen askerlere kendi koşulları ya da eğiimleri konusunda kirleri sorulmuyordu. Onların olumsal üslerinin üslerinin emrinde ve deneimi deneimi alında hime edecekleri varsayılıyordu. Savaş hükümdarlar ve çoğuluğunu soyluları oluşrduğu subay sınıı için sınıı için bir şan ve şere kaynağıydı. kaynağıydı. Subay sınıı dikkaeri dikkaeri himein bu ürüne çekerek öel saüsünü haklı çıkarıyordu ancak komua sadece bir ideoloji ideoloji meselesi değildi değildi hem bir görev hem de bi birr evk yani Avranın büyük orak sahilerinin en e n büyük ekinliği ve dinlencesi dinlencesi olarak görülü yordu. Dönemin Dönemin ikinci ikinci yarısında askeri yöneicilerin yerini yerini kraliye kraliye ordulaordula rının belirgin komua yaıları aldıkça ve bu aılara soylular hkim olduk ça bu durum daha da yaygınlaşı Subaylık hiyerarşisi hiyerarşisi ve koleki disilin "işledi ve askerlik himei açısından arisokraik bir şere ve işlev anımı na dayandığı dayandığı için büyük ölçüde ekin oldu. Arisokraik Arisokraik boş aman ekin likleri likleri değişen askeri ihiyaçlara ihiyaçlara yanı veriyordu. A üsünde mırak döü şünün aşamalı olarak sona ermesi yeni abanca kullanım biçimlerinin ica edilmesi ve iyade savaşını gelişiyle birlike uuvalar da değişi.3 8
iRi
Savaşın kendisi de doğal görülüyordu Mode terimlerle söylene cek lursa lursa savaş hegemonik hegemonik bir güçten yoksun bi birr uluslararası sistemin zorunlu ürünüydü. Ne var ki o dönemin insanla için savaş çıkarları sas a vunmanın vunmanın ve hedeere ulaşmanın ulaşmanın en i i aracı aracı olarak gayet doğaldı Bu türden hedeere diplomasi yoluyla daha iyi ulaşılabileceğ ulaşılabileceğii krinin çatışmayı ulaklaşran bir toplumda fazla taraarı you Savaşçı savaşı teşvik etti ve etti ve çatışmanın sıklığı güce başvurmanı doğal görülmesini sağladı. Bu durum etkin bir askerliğin zorunlu olmasını sağladı ve yerel düzeyle sınırlı olanlar dışında genel bir polis gücünün yokluğu bu eğili mi daha da güçlendirdi İç muhalefetle muhale fetle özellikle elit düzeyin altından ge liyorsa başa çıkmak için güce dayanma (bu iç polisiye işlevi literatürde pek yer almasa da) askeri ihtiyaçlar harekt ve değişimin bağlanı bakı mından çok önemliydi önemliydi Bu dönemde kültürel ağlam büyük bir değişikliğe uğradı mı? t utuma bakılırsa bu tür bi değişime dair bulgular pek aÖlüme ilişkin Ölüme ilişkin tutuma dır Üstelik ilk olarak devlet kurmanın kinci olarak da Reform hareke tinden ve Fransız Devrimi'nden kaynaklanan "Din Savaşlarının Sa vaşlarının yaratığı ideoloik gerilimlerin etkisini analmak da zordur Özellikle hem karar alıcılar hem de sıradan askerler düzeyinde bu değişikliklein savaş eğili mini ne kadar artırdığı belirsizdir. deooik gerilimler pekl uzlaşmayı zorlaştırmış ve 869 6848 ve 7928'te 79 28'te tekrarlanan çatışmala ra hizmet etmiş olabilir Bu gerilimler 8'lerin ortasından itibaren s panya Kralı I Felipe'nin Fransız Din Savaşları'nda doğrudan bir rol o nadığı ve İngiltere Kraliçesi I. Elizabeth'in Felemenk isyanına yardımcı ol mak için Felipe'ye karşı güç gönderdiği zaman görüldüğü gibi başka dev letlerin iç işlerine müdahaleyi de teşvi eti. Bu gerlimler savaş için ge rekli rekl i kaynakları kaynakları seferber etmenin etme nin iç sınırlarının üstesinden gelmeyi gelm eyi de ko laylaştırmış olabilir Ayrıca Ayrı ca daha ısınmış ısı nmış bir atmosfer atmos fer askerlerin savaş üzerindeki tekelinin teke linin kırılmasını da sağladı sağl adı Bu Calabria v spanya'da halkın Napolen güçleine karşı dirnişinde açıkça görüldü ama ama eneviz lerin 746'daki Avusturya işgaline karşı ayaklanması e Avusurya'nın kenti yeniden ele e le geçirme giriimine karşı verdiği sonraki başarılı direniş gibi pek çok örnek de vardı.5 o o üF V V S N Ü
9
Halkn kalm devle kurmann askerlk üerndek genel esne ers düşüordu. düşüordu. Sorun, kabaca kabaca ade eek gerekrse, gerekrse, devlen devlen resm olma an eknlğ eknlğ snrlamaa snrlamaa alşarak alşarak ve an amanda amanda kend gücünü gücünü ve presjn arrmak n asker gü kullanarak, resm asker eknlğn denemn ele almasla lgld Ne var k bu, daha karmaşk ve oplumsal ssemden souanamaacak br sürece lşkn şemak br değerlendrmedr. "Devle ler, ler , oplumun oplumun dşnda dşnda olmak olma k şöle şö le dursun, dursun, oplumsal oplumsal apla, apla, ugama ve uumla uumla ansordu ansordu ve aran hküme denem denem genellkl genellklee oplumsal oplumsal el lerle şbrlğ şbrlğ araclğla araclğla gerekleşrlen gerekleşrlen ve buna öneml öneml ölüde ölüde bağl olan br süre. Bu şbrlğ şbrlğ,, Büük Pero'nun Pero'nun br rübeler ablosu ablosu (122) (122) aracl aracl ğla oplumu devle hmene göre snandrma ve Napoleon'un, askerlk hmenn hmenn öneml öneml br rol onadğ onadğ en en r r mparao mparaorluk rluk arsok arsokrass rass ara ma grşm grşmle le ree ulaş ulaş Arsokra Arsokrak k subalk bu kadar kadar ünlü olmaan ordularda ordularda da önemld: 16 sonrasnda, İspanol İspanol subalarnn subalarnn aklaşk aklaşk % 9' soludu. Bu subal, arsokraarn eğmler eğmler srasnda srasnda asker sa nalara nalara dudu duduar ar lg eşvk ederek arsok arsokra rakk avr ekled. ekled. Parma dükü aranda arandan n 6de kurulan Cv okulunun okulunun ders programnd programndaa slah eğ m, bnclk bnclk ve savaş düennde düennde hareke gb konular er alordu alordu Hükümen asker gücünün armas, eller orlamakan daha bü ük ölüde ölüde onlar onlar anna ekme ekme meseles meseles olduğu olduğu n, resm olmaan olmaan as ker eknlğ eknlğ snrlamak orlaşordu orlaşordu Asker grşmclk grşmc lk daha düenl as ker kanallar kanallar araclğla, araclğ la, öellkle öellkle arsokrak br asker ala sahplğ sah plğ ss em saesnde enden ende n önlendrleblordu, ancak ellern ellern karşğ kan davalarn, haduluğu ve düellolar önlemek ön lemek daha ordu Devle denemnn agnlaşmas denlerde daha kolad, ünkü donanmalar büük mkarda sab ve neleen harcamalar gerekror ve snrl s nrl sada lmandan önelordu. Arca, Avrupa klarnn k larnn büük br bölümü, br bölümü, öellkle Alank klar, ola gelme den kuvelern eş vk emek semeen seme en a sada gücün güc ün denem alndad alndad Akden'de Akden'de du rum arkld, ama orada ble ne son, den den gücünde gücünde br oğunlaşma ve karadaknn ok o k üsünde br hüküme denemd Nekm İngl adalarnda karada kan Kral II James anllarnn aaklanmalarla kar şlaşrlablr hehang br den aaklanmas oku. IO
Ri
Özel enz kuvvetleri varı ancak evletler onları hket izniy le korsanlık yapa yetkisine bağlaaya çalıştılar. çalıştılar. Akeniz ışıak Avru pa sularına korsanlık savaş gemilerinen çok tccarlar için sorun s orun oluşt oluşt yoru ve korsanlığın byk bir blm byk evletlerin yetk alanı ı şına gerçekleşiyoru/ Aslına byk korsan gçler Kuzey Afrka'nın Berber lkelerine att Donanma eğine asker teknoloi ve harekta ilşkn ilşkn kaygılarn ol çğı asker oel eğşiini gsterek knr Bu oele 6 yzyıla barış zaanının ticari faalyetlernen çok savaş için yapılan ve onatılan alanına uzanlaşmış byk byk savaş geilerinn ortaya ortaya çıkışı eğişmin eğişmin esas neeni olacak. Yakın esafeen topçu ellosu yapabil e yeteneğine sahip bu gelern gelern yapıı ve bakıı pahalıyı ve v e bu ali yete ancak byk evletler katlanablyoru katlanablyoru Üstelik Fransıların Fransıların 69la rın ortasına fark ettkler ettkler gib bu girşin girşin bk evletler evletler içn ble ik ik kate eğer zorlukları zorlukları varı. Sonuç Sonu ç olarak olar ak potansiyel potansiyel eniz eni z kuvvetler kuvvetlernn nn sa sa yısı sınırlıyı sınırlıyı ve enzc evlet artık artık tcari blge ya a lmanla sınıraş e e ğil. Ne var ki bu eğerlenire neen belirli evletlerin enz kuvvetle rin gelştrmey tercih ettkleri ettkleri ve bunun çin byk yatırıl yatırılar ar yapkları yapkları sorusunu hmal ettğ içn kusurluur. [Deniz vetlerin geliştire terc hine Klk ve ima sorunları sorunları yk bir rol oynaı ve ticari ticari çıkarara çıkarara ne veren syasal kltrler muhteelen muhteelen bu gelişeye en uygun olanlarolanlar ı Ancak Ancak bu yaklaşımı a ikkatle ele alak gerekr çn eniz gcn e esas mantık mantık tcaret yapmak eğil gçl olmak. Asker şnce bçimne bçimne yaplan yaplan her urgu savaşın saece teknoloik teknoloik br olaymı olaymışş gibi gibi eğe eğerle rlen nril riles esine ine ynelik bir eleşr olara olarakk grle grlemez mez;; ay nı zaman zamanaa ikkat ikkatii askeri askeri gç ve etl
II
Ne var ki bu kiaba kakda bulunanlar, öeki askeri arihçilerle ay n sorunla, yani dönemin değişkenliğine deği şkenliğine en iyi beimsel ve v e açklay biçi min nasl geirilebileceği sorunuyla sorunuy la karş karşya kalrar Her şemaik model yanl olaakr o laakr abii bunun gibi, farkl askeri olay ve durumlarn yalnzca bir liselenmesi de Ksa bir dönemden, dö nemden, sözgelimi ek bir beim sel eğerlendirmenin yanl da olsa uygun bulunabileeği bir yüzyldan hareke edilmesi alinde alin de zorlukar daha da ara ve bunun yerine, bu ki apa yapldğ gibi daha dah a uzun bir zaman dilimi kapsanmaya çalşlr Böy lece değişimi zaman boyuna arşmak konusu daha da zorlay bir hal alr Bu daha da önemli bir sorundur çünkü gerek Avrupa içindeki, gerek gerek se küresel olarak belirli askeri yönem ve sisemlerin karşlaşrmal üs ünlüğündeki değişiklikler zamanla meydana gelmişir Bu değişiklikler üzerine yaplaak her arşma, karşlaşrmal üsünlüğü neyin neyi n oluşurdu ğuna dair bir anlayş gerekirir
2
Askeri örgülenmeyi oplumsal ve siyasal açdan yerli yerine our mak gerekir En önemli noka genellikle unuulur un uulur skeri örgülenme, örg ülenme,so so nuçlarnn nuçlar nn çoğuna kadnlar kalanmak zorunda kalsalar kalsala r da, esas olaak a rih boyuna bir erkek faaliyei olmuşur Bu durum ark değişmekedir Bunun nedeni, ksmen gnümüzde insan gücünün öneminin azalmasy sa da, esasen işlevsel olmakan çok ideoloik kayglardr Erken modern dönemde böyle bir değişiklik olmad ve bu hem devlelerin elindeki ask ri kaynalar, hem de savaş imgesini ekildi e kildi Donanma örgülenmesinin oplumsal ve siyasal karaeri kara sa vaşlarn vaşlarnnkind nkinden en farkl farklyd yd Niholas Niholas odger, odger, ngiliz ngiliz donanmasnn donanmasnn gelişimi gelişimi kin değerli değerli araşrmasnda araşrmasnda,, karasal karasal askr askrii sisemle sisemlerin, rin, örgsel ve siya ne iliş ne ilişkin amda, a, deniz gücüne gücüne uymayan uymayan v aslnda ekil ekil de olmayan olmayan bir oori sal bağl sal bağlamd erlik erlik gerekird gerekirdiğin iğinii ve bunu körüklediğin körüklediğinii öne sürmüşür sürmüşür odger, odger, Fele menk Cumhuriyei Cumhuriyei (mode Hollanda) Hollanda) ve ngilere, ngilere, (daha sonra Brianya) Brianya) öeğinde öeğinde olduğu olduğu gibi, muabaka muabaka gereir gereiren en uygulama uygulama ve rumarn, rumarn, bir deniz gü besleeye hazr olmak açsndan hayai olduğunu belirir Ne var ki odgern yaklaşm hem enel anlamda, hem de ayrn larda arşmaya açkr Bu yakaşm Avrupal olmayan büün bü ün deniz güç 12
iR
lini dışlamaka, Avupa iind bl vediği önkl bakımından ie i emez ınılı kalmakadı Sözglimi uya 8 yzyılda gülü bi donan ma kudu v İve Kalı III uav öneind olduğu gibi muabakala ilgii olmayan İkandinavyalı hükümdala dniz gücüne büyük yaıım yapıla Ayıca odge İngiliz donanmaının gelişiminden hakele ge lişiilebilecek kaşı olgulaı hakkyla el almayı başaamaz Muabakaı lığa yapığı vugu, başan ıkaıcı ama ay zamanda ampiik ve meodo lojik aışmaya aık higci bi eleoloji una Akei ögülnmnin Akei ögülnmnin kımn gücün blenmi, kullalmaı v dnimi anlamında bi uygulama olaak anlaşılmaı halinde, denizdeki dum kaadakindn hi kşkuuz faklıydı Bi ke güayı oanı ok faklıydı ve he avaş gemiinin gü g ü pojkiyonu (v maliyei) 6 6 yüzyıl dan iiban bailah knolojisinde a ada gln illmlle gid k aı 8 yüzyılda kil bi avaş a vaş gemii büün bi kaa ouundan ouun dan da ha büyük bü yük bi opu op u gücün gü cünee ahipi ahip i Donanan Dona nanın ın ögüel glişi g lişim m konokon o lojii loji i John Lynn'in Lynn 'in yakınlada yakın lada alak halinde hali nde ıkadığı Baıdaki Baı daki odula ın glişim konolojiindn faklıydı, ünkü pofeyonellşme, uzman laşma, makinelşm v devle dneimi, Baı donannalada 6 6 v yüzyıllada daha bligin blig in hale gldi ve bu dum d um o zamandan zam andan bi özün d değişikliğe uğamadı Böylec Lynnin moden Baılı odu iin hayai aydığı eknik uz manlaşma denizd den izd daha dah a kn aşladı Ake alma uygulamaı ıpkı a adaki gibi zounlu aklik imini gkiiyodu, ancak u iem d nizde daha kn ona di ve donanma izminin daha pofyonl ol maının bi onucu olaak gönüllü hizm ön plana ı!ı Subay ınıfının bibiine bağlılığı v üzeindeki dvl deneimi, dnizd kaadakindn kaadakindn daha büyükü Bunun nedeni büyük ölüde, denizd akei giişimin da ha küük bi ol oynamaına kaşlık, aıl bklnnin ve zounlu olanın pofeyonellik olmaıydı Bu, yi beceii, aş konolü, loji�k, loji�k, avaş kalieinin ve biimlin biimlin i bağlılığının bağlılığının üdüülmi iin de geliydi geliydi Kaa v deniz aaındaki faklılıklaın vugulanmaı, eken mo den akei dvim gibi, blili bimlyici v özümleyici modllin zamalamaı ve uygunluğuyla ilgili oulaı da beabeind gii Mo o üF
E Sü
ü
13
de yani uzmanlaşmış donanmala öneğinde uygun model odula için ancak daha sonala geçeli geç eli olacak ol acak devlet güdümlü gü dümlü ve mekezileşmiş modeldi; gene de genel toplumsal davanış öüntüleinin askei ögüt lenmeyi nasıl etkilediğini yapılaını ve uygulamala nasıl zoladığını so mak hl akla yakındı. Temelde devlet güçlei içindeki denizcilee tıpkı kaacıla gibi haekta onay veme gibi bi ol biçilmemişti. Özellikle öde me ve yiyecek tedaiki gibi hizmet koşulla hakkında bi sözleşme yapıla blidi ancak bu dum 17 yüzyılın otalaından itibaen askele üzein deki hükümet denetimi attıkça ve hizmet koşullaı iyileştikçe otadan kalktı Kaldı ki devlet güçlei içinde ye alan kaacılaın ve denizcilein yaptıklaı sözleşmele haektı kapsamıyodu. Bu dum Avupa sistemi içindeki paalı askele düzensiz bi likle yağmacıla ve kosanla gibi bağımsız ya da özek bi dizi gücün du umundan çok faklı olduğu gibi gibi Avupalı olmayan çok ço k sayıda gücün du muna da hiç benzemiyodu. Avupa askei ögütlenmesinde meydana gelen değişiklikleden bii feodal uygulamalaın zayıamasıyla bilikte devletin yapısı ve gücü tanımandıkça ve otaya çıktıkça sözleşmeciliğin otadan kalkmasıydı. Bu süeç geç 18. yüzyılda tüzel kuulaın özekliği önce "aydın despotlaın adından daha vahşi bi biçimde Fansız Dev iminin ve daha sona da yayılan Fansız gücünün saldıılaı kaşısında yeni bi güç ve hız kazandı. Psyanın "Büyük II Fedeicki (17408) gibi "aydın despotla güçlei abatılmış olsa da kendi odulaı hem as kelei kelei hem de subaylaı subaylaı üzeinde üzeinde 1y 1 yaa da 17. yüzyıldaki yüzyıldaki öncelleinden daha büyük bi denetim kudula Sözleşmeciliğin kaada ve denizde otadan kalkması askeliğin ya attığı genel denetim soununun sadece bi önüydü. Konuyu bi tipoloji ve askei ögütlenme konolojisi içinde bütünleştimek bütünleştimek zodu zodu çünkü be lili iç siyasal gelişmelee gelişmelee cevaben otaya çıkan koşulla belili ülkele aa snda çok büyük faklılık gösteiyodu. He askei ögütlenme kuamı iç sel ve dışsal denetim sounlaını dikkate almak zoundadı Lynnin modeli ögütlenme konusuna yeteince ağılık vei E ken moden dönem için "çekidek odu matisi olaak "tam sözleş meden "muvazzaığa oadan da "genel "gene l zounlu askeliğe doğu do ğu kayan iRi
bir gelişim örüntüsü önerir. Bnlrdn ilki, 6. yüzyl Frns ve v e d son v e yüzyln or o r r İspny's, ikincisi, geç ve erken 8 yüzyl Frns's ve tlndn tln dn itibren de Psy trfnd t rfndn n örneklenirken, örnekle nirken, sonncy örne devrim Frns'sndn gelir. Erken bilginler, sögelimi Micel Howrd gibi ynn de ess olrk Avrp devletleri rsnd, özellikle de FrnsAl mny bölgesinde erkezleen erkezleen prdigmtik bir model snr. nnki, Frns ve Prsy rsnd 177'de yşnn Rossbc Svş'ndn çkrd ğ çlş örneğinde vrgldğ gii, simetrik svş bsklrnn, ess ol rk benzer güçlerin çtşmsnn bir değerlendirmesidir değerlendirmesidir Gene de böyle bir prdigm, em Avrp'nn düny içindeki s keri konmn, em de biztii Avrp svşlrn çklmkt yrdm c olmdğ c olmdğ gibi, belirli dönemler için geçerli olbilen, nck genelde y rrsz oln prdgmtik prdgmtik bir yklşm yklşm d gerektirir Askeri trz ilişkn er türlü snndrm ve çözümlemenin simetrik svşn yn sr si metrik svş d kpsybilmesi gerekir. B, Avrp'nn Avrp'n n skeri trii için i çin de geçerlidir. Son iki in yld, tt d öncesinde, Avrp devletlerine Avrp "dşndn gelen lklrn tekrrlnn sldrlr olmş ve bnlr RomlHristiyn bğlntsn ygn biçimde yormlnmştr. Toms Arnold'n denemesi Osmnl Türklerinden gelen meydn okmnn önemini trltmk bkmndn değerlidir. B, sdece Avrp'y krş seferber edilen sysl güç nlmnd değil, yn zmnd etkili ve 8. yüzyl kdr vrlğn sürdüren frkl s keri yöntemler nlmnd d bir meydn okmyd. Aslnd, gerek Türk lerin ve gerekse Avrpllrn büyük seferlere se ferlere çkm ve bnlr nnse nnse et me yetenekleri snd, 7. yüzyln ortlrn, tt d sonrsn k dr, fzl orntsz bir drm yokt. Türkler kendi birliklerini besleme ve dontm konsnd etkiliydiler ve loistik yglmlr rekt yetenek leri bkmndn önemliydi. B yüden simetriye ypln vrg yerinde dir. Örgütsel y d bşk türlü, er prdigmnn sdece Avrp içindeki skeri rekbeti temel lms trtşmldr B çözümleme, b tür çtşmlrnynnin deyişiyle coğr "çe perdeki perdeki çtşmlr çtşmlr Avrup "çekrdeği "çekrdeği üzerinde, üzerinde, kendi içindeki içindeki geliş melere prim veren bir modelin modelin iddi edebileceğind edebileceğinden en d etkili oldğ o o üF
Sü G Ü
ıs
öne sürülerek daa a ileriye götürülebilir Özetle dşardan bu dönemde Türklerden gelen tedit ve meydan okumalaa başa çkmak için tasar lanan yöntemler ve örgütler sadece yüzylda Venedik Avusturya Po lonya ve v e Rusya gibi smanl İmparatorluğuyla snrdaş snr daş olan bütün ülke leri kapsayan bir terimle te rimle "çeper devletleri değil ayn zamanda "Avrupa l olmayan devletlerle doğrudan karş karş karşya gelmeyecek kadar uzakta olan devletleri de etkilemiş olabilir. yüzylda Avusturya ve Polonya esas olarak Avrupa savaşlar içinde af süvari rolünü koruyan çok önem li araclar olarak davrandlar Avrupa içindeki bu askeri merkezçepe merke zçepe ko nusu ksmen Batl çözümlemelerde Doğunun ilkelleştirilmesinin bir yönüdür. Bu ilkelleştirme Doğu Avrupann alglanşn atal atal biçimde biçimde et kilemiştir kilemiştir e etkilemektedir. etkilemektedir. ı 8 yüzylda Rusyada ve daa küçük ölçüde smanl İmparatorluğunda karada ve denizde sila uzman ve komuta kullanm kullanm bakmndan bakmndan askeri etkiin akş yönü gerçekten de batdan do ğuya doğruydu e var ki bu akştan bir askeri yetenek iyerarşisi çkarr ken itiyatl itiyatl olmak gereir. gereir. Ayrca Ayrca piyade piyade kollarnn Türklere Türklere karş savaş srasnda oluştuğu da öne sürülüştür Brian Davisin denemesi Rusyann kaydettiği askeri gelişmelerin canllğn atrlatmas bakmndan değerlidir ve kitabn yapsna dikkat edildiğinde bu noktann daa da ileri götrülebileceği ortaya çkar Dört kronoloik bölüm esas e sas tematik yaklaşm yakla şm yani zaman zam an içinde meydana ge len değişimi ortaya koyar ancak bunlar bütün bir dönem içinde belirli alanlarda odaklanan diğer beş bölümle tamamlanr Donanayla ilgili bö lüm bir yana braklrsa braklr sa diğer dört bölüm dkkati Türkiye Rusya İskan dinavya ve Brötanyaya Avrupa askeri tariine ilişkin değerlendirmeler de yeterince yeterince dikkate dikkate alnmayan alnmayan bölgele çekmek üzere konmuştu konmuşturr Bu listeye sözgelimi İngiltere ve Polonya3 da eklenebilir ve bu yaklaşm bir paradigmatikyaylmac model varsaymnn telikesini atrda tutmaya yarar Kelt Savaşyla ilgili bölümünde Micael Hill İskoçya ve İrlandadaki askeri sanatlarn ayrt edici özelliğinin piyadenin taktik esneklik le birleştirilen şok taktikleri olduğunu öne sürer Kitap farkl biçimde sözgelimi askeri kllara süvari piyade topçu5 vb. ya da savaşn çşitli yönlerine askere alma loistik vb. ya da ı6
iR
savaş biçimler biçimlerine ine meydan meydan savaşları savaşları kuşatmalar kuşatmalar vb göre düzenlenbidüzenlenbi lirdi e var va r ki bu tematik yaklaşımlar zaman ve mekn değişimlerine ay a y rılan dikkati azaltna eğilimi gösterir u tür değişimler d eğişimler ise durağan sayı labilecek ir yorumdan yor umdan önemli ölçüde sıyrılmayı sıyr ılmayı sağar. sağ ar.
3
Ordular ve donanmalar hedeleri olan örgütlenmelerdir ve onların yetene yetenekk ve etkinlik etkinlikler lerini ini değerlend değerlendirir irirken ken bu hedeer hedeerin in nasıl değişt değiştiği iğini ni ve bu b u değiş değişkli klikler klerin in uyum sağlam sağlamaa yönünde yönünde ne gibi baskı baskılar lar yarattığın yarattığınıı le al mak gerekir gerekir Özetle Özetle silahla silahlardak rdakii iyileştir iyileştirmel meleri eri ya da sayılarda sayılarda artışı açık lamak üzere aha geniş bağlan bağlanıı dikkate dikkate almaks almaksızın ızın talep odaklı bir değer lendirm lendirmenin enin ar ar odaklı odaklı bir değerlen değerlendir dirmeyl meylee bir birlik likte te yapılma yapılması sı gerei. oprakların genişletilmesi genişletilmesi bu dönem boyunca önemli bir temaydı ama aynı amanda uluslararas ilişkilerdeki tehdit edii gelişmelerin ön lenmesiyle lenmesiyl e de ilgiliydi. İkinci boyut çeşitli adlar altında karşımıza çıkabi lir ki bunların en ha güçler dengesini dengesin i koruma ama daha çok sürekli bir tedbiri elden e lden bırakmama kaygısıdır. kaygısı dır. u kaygı uluslararası ilişkilerde ki belirsizlike ülke içindeki duruma ilişkin kaygılar birleştiği aman yükselirdi. u durum özellikle 48 yıllarını kapsayan ve "Din Savaşla rı dönemi olark anılan dönem ile gene Fransız Devrimi için geçerli ol muştu İç huzursuzukların dışarıdan körüklenmesi yalnızca bu dönem lerle sınırlı deldi ancak bu dönemde hem müdahaleye gelen gele n kısıtlama lar önemli ölçüde azaldığı hem de ideoloik etkenler hanedana ya da ulu sa olan sadaka duygusunu sarstığı için özelikle güçlendi u sarsılma silahlı kuvvetlerin denetimindeki orlukları artırı. 797de ritanyadaki donanma isyanlarında görüldüü gibi silahlı kuv vetler anlaşmazlık durumunda tehlikeli olabiliyordu urttaşlarına karşı harekete geçmleri istendiğ zaman birlilerin ne denli güvenilir güven ilir olabile ceği hakkında kuşkular doğabiliyordu. u u durum duru m başka bölgelerden kira k ira lanan adamlara adamlar a güvenilmesine yol açtı. itekim iteki m Oranjlı Oranj lı III William ve anoverliler 89174da İngiliz adalarındaki I James tarafta isyanı bastırmak için İngiliz birliklerinin yanı sıra Danimarkalı Felemenk ve Hesseli birlikler kullandılar u türden askeri kaynak aktaı sadece is yanı bastırma bastı rma gereğiyle gereğiyl e yapılmadı aynı amanda amand a farklı bölgelerden bö lgelerden gelen o o ü ü FK V Sü NG ü
askelein özel nitelikleini de -motivasyon, eğitim ve silah bakımından yansıtabiliyodu 16 ve 17 yüzyıllada İspanyol askei sistemi, imaato luk içindeki biimlei uzak bölgelerde hizmet etmelei için haekete geçi me, sözgelimi İtalya'dan getiilen askelei Benelüks ülkeleindeki savaşa kaydıma yeteneğine dayanıyodu 8 Din iç huzusuzluklaın odak noktasında ye alabiliyo ve bunlaı atıabiliyodu Bu, hükümdalaın dönem boyunca askee alma ve kul lanma sıasında dikkat etmelei geeken bi kon uydu uydu Huzusuzluk olası lığı silahlı kuvvetlein gelişimine ve yapısının kaşı ta kınılan tutumlaı da da etkiledi Dış sınıladan bulunan tahkim edil miş mevzilee ağılık veilmesi, esasen huzusuzluk kaygılaının bi so ucuydu Nitekim XV Louis Masilya'da bi kale yaptıdı İspanya Kalı II Calos, 1678 isyanının bastıılmasından sona Messina'da yapılan yeni kaleye süekli bi ganizon yeleştidi Basit biçimde ifade etmek geekise, Din Savaşlaı dönemi, Avus tuya Habsbuglaının kalıtsal topaklaındaki gibi önemli heteodoks dinsel haeketlein olduğu yelede, yeli askelee duyulan güveni azalttı ve askelikte güvenililik en önemli koşul olduğu için bazen paalı vejve ya yabancı biliklein kullanılmasını kullanılmasını teşvik etti Bu soun, 17 yüzyılda, özellikle 62'lede Fansa'da ve Avustuya Habsbuglaının kalıtsal top aklaında Potestanlaın özekliğinin bastıılmasından sona ve 1640 ve 165lede Avupa'nın büyük bi bölümünde yaşanan ve 17 yüzyıl otala ı iç istika bunalımı denen süecin adından önemini kaybei Değişen duum, iç istikaın askei eylem ve ögütlenme için o za mana kada taşıdığı önemi azatnakla bilikte, iç istika Bötanya (1675), Bohemya (168) ve Güneybatı İngiltee'de (1685) meydana gelen isyanla ın bastıılmasında bastıılmasında askei biiklein kullanılmasının kullanılmasının da göstediği gibi, bi etken olmaya etken olmaya devam etti Polis güçleinin yokluğu askelein sık sık polisi ye amaçlala llanılmasına llanılmasına yol açtı, ancak pek çok yede, özelikle sını bölgeleinde, kallık denetimi öylesine sınılıydı ki odu he bakımdan uy gun çözümdü Nitekim SavoyPiedmontlu I Victo Amadeus, 68'de Mondovi'de tuz vegisi yüzünden çıkan ayaklanmayı bastımak için 3000 Mazepa'n ın 1708' 170 8'de kaşı saaa geçmesi adam kullandı Ukaynalı lide Mazepa'nın r8
iRi
üzerine, Büyük Pero on Rus ağır süvar alayını sürekli olarak Ukrayna'ya yerleşi yerleşirdi. rdi. Bu uyg uygulam ulamaya, aya, Zaporoj Zapor ojye yeli li Sich'in Sich 'in yok edilmes edilmesii ve Heana He ana e'nin Kazak alaylarının Rus komuanlara boyun eğmesi eşlik ei. 17. yüzyılın ortalarından sonra ayaklanma korkusunun azalması, iser sınırlı sürelerle zorunlu askelik yapma yoluyla iser gönüllü olarak sağlansın, yerli askerlere güvenin artmasıa yol açtı. Ancak Macaristan ve Highland skoçya'sı gibi hükümet deneiminin sınırlı olduğu yerlerde bu durum pek geçerli değildi. Avrupa'nın büyük bir bölümünde, 17. yüzyıl başlarınd ba şlarından an 174 1 74 'ların ortalarına ortalarına kadar kadar yaşanan nüfus nüfus azalması azalm ası ya da dur dur gunluk, yerli güçlere daha fazla güven duyulmasını sağladı. Askeri piyasa, nüfus arışının yaşandığı 6 yüzyldak kadar hareketli değildi ve buna koşut olarak içerideki asker gücünün denetimi ve istihdamı daha önem liydi. Bu eğilim, hem "askeri etkenleri barutlu silahların en iyi şekilde kull kullan anılması ılması için eğiim eğiim ihiy ihiyacı acı hem de syasal bağlanı özellikle özellikle XIV Louis'nin saldırgan eğilimleri, Rus Romanovların ve Avusturya Habs Ha bsburglarının burglarının yayıl yayılacı acı planlarından p lanlarından kaynaklanan daha büyük büyük boylu bo ylu bir uluslararası uluslararası rekabei rekabei yansıtan "muvazza' "muvazza' ( sürekli) sürekli) ordul ordular ar üzerinde ki güçlü vurguy vurguyaa çok şey borçludur. Oysa, sözgelimi, sö zgelimi, 6 yüzyılın yüzyılın ikinci ikinci ya rısında Fransa ve Avusturya Habsburgları büyüyen ve tehditkr güçler ol mamış ya da bu şekilde algılanmamışken, 17 yüzyıl ve özellikle 68le rin orasından 2'lerin sonlarına kadar olan dönem için durum farklıy dı. Almanya içinde, XIV Louis'le ve ürklerle yaşanan sürgit çaışmalar, 6 6 'lardan 'lardan iibaren iibaren orta ve küçük bölgelerin askerileşmesini askerileşmesini teşvik et et Askere alma sistemleri 20. yüzyıldaki kadar ekin değildi. Bunun nedeni, kısmen, devlein elindeki ileişim imknlarının sınırlı ve polisiye gücün zayıf olmasıydı Bununla birlikte, zorunlu askerliğin yaygınlaşma sı, askerlik hizmeine ve savaşa ilişkin oplumsal siyasei değişirdi. Bu as hükümdarlar rların ın kendi orduları orduları üzerinde daha doğrudan doğrudan bir de kerlik hükümda netim kurma süreci bakımından çok önemliydi 693'te her Psya eyale ine belirli sayıda asker vermesi emredildi Bu emr genellikle yoksul köy lüleri zorla askere alınmasıyla yerine getiridi Aynı yıl Fransız milis bir likleri savaş bölgelerine gönderildi; bu birlikleri 688'den itibaren, askere alınan bekr köylü delikanlıları doldurmaya başlaı Zorunlu askerlik uy oP, oP, FK VE SNG SNG ü
9
gulaması 7'de Danimarka'da, 1704'te İspanya'da, bir sonraki yıl Rusya'da ve 177'de Avusturya ve Bohemya'da başlatıldı 8 yüzyılda ve daha sonra Napoleon Savaşla sırasında daha da yaygınlaştıldı Psya'da 1727 ile 1735 arasında bir kanton sistemi kuruldu Her alay, barış döneminde hizmet eiği garnizon şehrinin şehri nin çevresinde çevresinde yer alan bir bi r sürekli sürekli hiz met bölgesine tayin edildi Alaylar ömür boyu hizmet edecek askerleri şe hirden sağlıyorlardı Bu sistemler, sözleşmeli bir askerlik hizmeti yaklaşı mını benimsemeye beni msemeye paralı p aralı askerler kadar yatkın yatkın olmayan köylül köylülük ük üzerin deki denetimi artırdı artırdı21 Bu askere alma uygulamaları, devletin artan askeri gücünün, azen oldukça kaba bir biçimde bu gücün egne egn e göstergesi gösterg esi olarak kull kullanı anı lan birlik sayısındaki artış kadar önemli bir başka yönüydü 6676 döneminiaskeri değişim bakımından taşıdığı önemin bir nedeni budur Yeni askere alma sistemlerine aristokrat subaylar aracılık etti, ancak bun lar hükümet adına adına güçlendirilmiş bir bi r denetimi yansıtıyorlardı yansıtıyorlardı Bu uygula uygula manın etkisi, daha önceki Din Savaşları dönemiyle devrim ve N apoleon S avaşla vaşla (79 ( 792 28 8 )) sırasında sırasında izlenen ordu denetim denetim siyasetler siyasetlerii karş karşılaş ılaştıtırıldğında kısmen görülebilir 17928'te, 62'lerde ve 63'larda Avusturyalılar adına ordular kuran bağımsız girişimci Wallenstein'ınkinin bir bnzeri, hükümet denetimini gerek siyasal gerese harekt bakı mından zayıatacak askeri bir girişim sistemi yoktu yoktu Hükümet denetimi denetimi stratejik terimlerle düşünme ve davranma yeteneği bakımından çok önemliydi Napoleon mareşallerini, her birinin kendi ordusuna sahip ol duğuna dair herhangi bir duygu beslemeksizin yönetebildi Stratejik düşünme yeteneği pek yeni sa ılmazı, ılmazı, ancak bu dönemde vrupa ordu ve donannaları niteleyen disiplinde, planlamada ve örgütsel süreklilik süreklilik ile tahmin edilebilirlik edilebilirlikteki teki artış, stratejik kavramlar kavramların ın uygulanmasını kolaylaştırdı Dönemin askeri güçlerinin artan etkinliği Büyük Petro yönetimindeki Rusya ve 174'tan itibaren de Psya tarafından belirgin biçimde kanıtlandı, ancak başka örnekler de vardı İspanyol ordu su 67'lerde çok zayıamıştı, ancak 77'de Sarduna Adası başarılı bi çimde işgal edildi ve İspanyollar 1734'te Napoli ve Sicilya'yı ele geçirdiler Esi tercios örgütlenmesi 170204'te yeni alay, tabur ve bölüklerle yer de 20
iR
ğiştirdi ve biriere subay atama atama yetkisine sadece kral sahip oldu lar lar da İspanyol donannası da yeniden canlandırıldı Kuşkusuz, 666 yıllarında meydana geen değişimerin ka rakterini abartmak yanıltıcı olur Ateşli silahlarla doğru nişan almak zor du Denizde, hiçbir taktik sistem, seyir halindek savaşçıların birbirini dik açılarla gören eksenler üzernde hareket etmeleri ve altalaa savaş malarıyla ilgili temel sorunu çözemiyordu Hem kara hem deniz savaş ları, iim ve hava koşullarının getirdiği kısıtlamalar, durumlr ve rastlan tılardan hl önemli ölçüde etkileniyordu Rüzgrın savaş gemilerinin manevra yeteneğinin yetersizliğiyl yetersizliğiylee birleşmesi birleşme si halinde, deniz savaşları ço ğu kez savaş emirlerinin dışında gelişiyor ve savaş bir kez başladığında, airaller ancak sınırlı bir denetim kurabiliyorlardı Hava koşullarından kaa harektları da büyük ölçüde etkileniyordu Aralık 8'de Avus turyalıların Belgrada yaptığı sürpriz saldırı, askerlerin büyük bir kısmı siste yollarını kaybettiği için başarısızlığa uğradı veya 198'de Fransı iş galindeki Papalık Devletler Devletleri'i'ne ne karşı girişilen Napoli istilas i stilasıı sırasında sı rasında yğ yğ mur yolları bataklığa dönüştürerek hareltı engelledi Ordular büyüdükçe lojistik destek sorunları da arttı ve yeterli gıda maddesi tedarikindeki başarısızlıar hem askerlerin gücünü azaltı, hem de morallerini bozdu Gıda maddesi ya da cephane üretimini kolayca ar tıramaya tıramayan n toplumlar loji lo jistik stik taleplerin taleplerin baskısı baskı sı altında kalyordu Aslında re zerv oluştrma konusunda sorunu yaratan şey, tarımda üretkenlik düzeyi nin düşülüğüy düşülüğüydü dü S onuç olarak sürei bir çatışma çatışma döneminde devletlerin devletlerin askeri etkinlierini sürdürme yeteneği, başta hava koşulları olmak üzere kontrol edilmesi sınırlı etkenlerden etkleniyordu ojistik zorlar strate jik ji k saldırıya saldırıya ağırlık verilme verilmesine sine yol açtı, aç tı, çünkü çünkü bu durumda durumda işgal işg al edilen böl gelerin ekonomilerinden, yağmalama ya da "salma yakıp yıkma tehdidi altında zorunlu zorunlu vergi yoluyla yararlanmak yararlanmak mümn mümn oluyordu oluyordu Ne var ki ilerleyen ordular, özellie tarım alanlarının az olduğu bölgelerde gıda maddes i sıkıntısı çekebiliyorlardı Bu sorun, 68 ve 689'da Kırım Hanlı ğı'ndaki Rus ileeyişinin durdurulmasında yardımcı oldu Maliyeti [düşman topraarına] aarma sistemi em savaşın yıkıcı lığını artırdı, hem de toprak üzerindeki denetimi yitirmemeyi daha önem o TF V SNG
21
li hale getrdi Ordularn kendi kendi topraklar topraklarnda nda savunma savaşna sa vaşna zoranma lar halinde savaşn yükü daha da artyordu. İspanyol Veraset Savaş sra snda, Almanya (1704), İtalya (1706) ve Benelüks ülkelernden (1706) çka rlan Franszlarn durumu, bu olumsuz etkiye öektir. Maliyet aktarm, savaş yüklerinin büyük ksmnn savaşan güçlerin köylülerinin srtna bin mesine de yol açt Savaşn toplumsal siyasetinin belkemiğini bu oluştru yordu, ancak krsal ykm köylülerin rant, haraç ve vergi ödeme gücünü azalttkça, maliyetler [mecburen] daha geniş bir alana yayld. Bu maliyetler makineleşmemiş tarmsal bir ekonominin kendini yenileme yeteneği ve bu toplumlarn acya acya ve ani ölümlere ölümlere alşkanlk ölçüsü dikkate alnarak en aza indirilebilir Ne var ki hiçbir şey, savaşn insani ve toplumsal maliyetini, kayplar ve ykmlar azaltmaz Askerlerin günlükleri ve meuplar onlarn yaşadğ yaralanma korkusuna tanklk eder Florentine Giovanni Ferretti'nin Harlequin Retuing om the ar'ta [Savaşlardan Dönen Soytar] betimlediği, sakat topal, silahl ve dilenerek geçinen eski asker, günlük hayatn her annda karşmza çkan bir imgeydi Erken mode mod e dönem dön em tutuml tutumlar ar üzerine yakn döneme yaplan araştrmalar, sözgelimi, yüksek çocuk ölümü oranlarnn duygularn na srlaşmasna yol açmadğn ya da kayp duygusunu azaltmadğn göster miştir Böylece savaş, şansn ve çoğu kez de kötü talihin kol gezdiği bir zi hin dünyasnn oluşmasna neden oldu dünyann insan denetiminin dşnda görüldüğü bir ilahi kaderciliği teşvik etti. Savaş hayatn eza ve cefalarndan biri olarak sunuldu. Çatşmalarn yarattğ etkilerin bu yönü, erken mode m ode dönem Avrupa'snda, artan bürokratikleşme ve savaş planlamasna yaplan olağan vurguya ironik bir kontrpuan oluştrur Niyet ile sonuç arasndaki bu uçum bütün savaşlarda görülür, görülür, ancak bu, bürokratik bürokratikleşme leşmenin nin ne kadar aartldğn göstermek bakmndan kayda değerdir. Deniz savaş örne ğinde yönetim yeteneği ve planlamay vurgulamak daha uygundur. Ancak bu durumda ble, çatşmann gerilimi altnda donanmalarn potansiyelle rini açğa çkarmaarnn zor olduğu görülüyordu Minorka önlerinde Franszlaa girişilen kararsz çatşmalarn (1756) da gösterdiği gibi 8 yüzyln en önde gelen deniz gücü Britanya bile, savaşn başnda zaferden 22
iRi
kolayca emin lamıyordu. lamıyordu. Teki gemilerin bölükleri askere kendi iseğiyle ya da zora alınmış acemierden ibarei kapanlar gemierinin ve ayfaarının rının seyir seyi r kapasielerini henüz ölçüp geişiriyorla geişiriyorlardı rdı ve amiral amiral hl hl ken k en di komuanlıklarından pek emin olmayan kapanlarının yeeneklerini anamaya ve gelişirmeye çalışıyordu. Gerek 56da gerekse 8de Brian eksikliği sergiliyordu sergiliyordu Bu du ya donanmasının bileşenleri ciddi ir uym eksikliği rumda işlerin köüye gime oasıığı sözgelimi Boscawen ve Hawkenin 5 5 9 da da iyi iy i eğiimi eğiimi ve deneyimli deneyimli akımlar akımlar ve yeeneklerine yeeneklerine güvenebilecek leri kapanlaa kazandıkları Lagos ve Quilberon Körfezi savaşarına göre çok daha yükseki. Karada özelike savaş zamanında durum yöneimde gelişmelerin ve ve askeri a skeri devrim( devrim(ler) ler)in in eeoloj ee olojik ik dilinin oraya oraya kyabildiğinde kyabildiğinden n çok daha karışıı Aslında planlı eylem bir yana kaanan genellike eksikliklerin ri n yol açığı engellerle daha az karşıaşan araf ouyordu ouyordu;; sorun so runarın arın üse sinden gelmek en önemli komuanlık becerisiydi Bu hem seferler hem de savaşar için geçerliydi Savaş meydanında çaışmanın yaratığı belir sizliğin ora yerinde yedekleri ede umak ve kuanmak büyük önem aşıyordu e var ki bu durum beli bir öçüde değişimi engelemiyordu. sker sayısının arması ve silahlardaki silahlardaki gelişmeler komua soru s orunlanlarını rını ekiledi ekiledi Bu ekenerin ekenerin gerek beimemede beimemede gerekse gere kse çözümemede önön ceiki olarak ele alınmaması gerekiği ama ynadıkarı rolü ihmal emenin de yanılıcı yanılıcı olacağı açıkır. Bu Bu özellile öz ellile değişim arışmalarının büyü büyükk kısmı silahlar ordu büyüklüğü ve ahkima ipi üzerinde döndüğü için böyledir Geoffrey Parkerın beiriği gibi opun kuşama sanaı üzerin deki deki ekisi hem uşaanlar uşaanlar hem de kuşaılanlar için için yeni bir ahkima siseminin trace talenne gelişrilmesi biçiminde omuş ve bu da daha geniş kuşama haları dolayısıya daha çok askeri birlik gereksinimini oraya çıkarmışı görüdüğü gibi bunlar birbiriy birbiriyee bağlanılıyd bağlanılıydıı Bu ürden iddialar bu dönemde askeri bir devri in ya da devrimlerin varığı nieliği ve ekisi üzerine yapılan ve çok sayıda kaılımcının yer aldığı arışmaların merkezinde yer almakadır Silahara ve ahkima a yapılan vurgu Avrupa ve dış dünya arasındaki askeri avanaj dengesi nin bu dönemde dramaik bir değişime uğradığı iddiası açısından da To To K K V S G
23
önem kazanmıştır. Ayrıca, teknolojk gelşmelern yönlendrdğ ya da en azından zn verdğ asker br devrm kavramı, hem Avrupa gcünün yayılmasını anlaml kılıyormuş, hem de baruun etksn Avrupa tarhne yerleştryormuş gb gözükür Ne var k zamanlama gene br sorundur ve barutlu slahların hang yönlernn en öneml olduğunu düşünme htacı le bağlantılıdır. Gerek Afrka' Afrka' da gere g erekse kse Hnds Hn dstan tan'' da çakmaklı tüfe tüfekk daha öncek ateşl el slahlarından ya da toplardan daha önemlyd. Sonuç olarak, bu örneklerde, geç 17. ve ı 8 yüzyılların önemn belrtrken barutlu slahların rolü üzernde odaklanmak daha ugundur. Kıadak Kıadak asker değşm üzerne ya pılan çalışmalarda genellkle görüldüğü gb, Avrupa'da ateşl slahların kullnıldığı çatışmalara çakmaklı tüfeğn grşn ve yayılmasını önemsememenn ne denl akla yakın olduğu belrszdr Kaba br teknolojk determnzmn asker tarhe uygun olmadığı açıır. Bu yaklaşım asker yetenek ve kazanıın daha karmaşık karakern göz ardı eder ve teknolojy bağımsız br değşken, hemen anlaşılblen ve kolayca uygulanablen br değşken olarak görme hatasına düşer. Ayrıca Av rupa asker ortamının öylesne çoküzü br yapısı vardı , slah ve taktk alanında uygun olablen ya da uygun olduğu düşünülen br şey, dğer üzlerde mutlaka uygun olmayablyordu Bu durum özellkle karada, ama aynı zamanda, çok daha büyük ölçüde br standarlaşmanın olduğu denzde geçerlyd. Bununla brlke Atant güçlernn karakterstk dern denz savaş 8 üzyılda Rusya le İsveçn rekabet eğ Fnlandya Körfe gemlernn, 8 z'nde görüldüğ gb, sığ kara sularında kullanımı sınırlıydı. Buralarda ka dırgalar ve rkateynler Atlantk'teknden daha büyük br rol oynuyordu. Karada pyade, süvar ve kuşatma saatı bakımından ateş gücü le şok taktkler arasında br gerlm vardı ve farklı seçenekler sadece bazı generallern nerallern (Gustaf (Gus taf Adolf, Adolf, XII harles, Saxe, Büyük Frederck, Rumantsev ve Suvorov gb) görüşlern değl, asker toplumdak daha daha büyk varsayım ları yansıtıyordu. Seçenekler belrleyen teknoloj değld. Bu ür kültrler yeternce lg görmemştr, ancak saldırıya yapılan vurgunun Klt, İsveç, Rusya, Polnya ve Türk orduları örneğnde sık sık görülmes kayda değer · dr. Ne var k, 74'ların önde gden Fransız general Saxe'nn ve Büyk iRi
Frederckn sözler, 69lardan baren aeş gücünde görüen arışın, çakmaklı üfeklere akıan yuvalı süngülern yaygınlaşması sayesnde, Baı Avupada sraejk ve akk saldrıyı engelemedğn açıkça oraya koyar Şok, süvar akkler örneğnde de aeş gücün ağır bası Gene şok, ürk lern Vyana (683), Zena (697) ve Begradda (77) Avusuryaıar ve 770 e 1774e Ruslar arafından yengye uğraılmasında görüldüğü gb, Avrupalı olmayanlara karşı kazanıan zafererde de büyük br ro oynadı Şoka yapıan her vurgunun aeş gücünün roünü azalnası gerek mez Bunun br neden, aeş gücünün saldırı hazırığ çn kullanılabme syd Ne var bu, akk başaya aeş gücünü en üs düzeye çıkaran ek nolojk (slahar) ve örgüsel (akk, alm, dspln) ekenler açısından yak laşmanın sınırı oduğunu akla gerr alm ve dsplnn esas amacı sa vunmayd vunmaydıı Br brlğ ölüm karşısında, karşısınd a, kayıplara kayıplara bakmaksızın br aada kal maya hazırlamak Aeş gücüne arşı şok sadırının eklğ ya da kayıp verdren ekl eklk k sorunu, br brlğ brlğn n kayp verrk verrken en de hareke yeeneğ yeeneğn n sürdürebmes ve komuanına aa edebmes kadar öneml değld Aeş gücünün öncelğne geren bu eleşr, dkka önce çok sa yıdak, genellke saldırıya uğramış büyük mevzlere (71 Prag örneğn dek gb) knc oarak en son ahkma eknkerne uygun bçmde güç lendrlmemş sayısız sayı sız mevzye mevzye çekerek, meydan savaşından s avaşından uşamay uşamayaa ka dar genşleleblr İkncs, kapsamlı br bçmde gerçekeşremeyecek kadar pahalıyd pahalıydıı Ayrıca ahkm edmş mevzlern oprak denemn sağ amadak ekllğ ve asker harekardak önem, Avrupanın farklı böl gelerne göre değşyordu r in Histo dergs dergs yakınlarda erken erken modern Avrupa asker as ker ge şmeernn br senezne ulaşma konusundak sorunarı açıkça örnekle yen k öneml ve düşündürücü görüşe yer verd Rober Fros, Avrupa ıların, askerlk sanaının sa naının mknarını mknarını o zamana kadar görülmemş bçm de genşlemelernde oduğu gb, aarın büyük hızını vurguladı ve şöyle devam e Değşmn yörünges ve kronolojs yerl syasa ve jeopolk koşu ara göre değş, ancak büün oplumar er ya da geç bu meydan o o o F K S N G
maya maya yüz yüze gelmek zornda kaldıla kaldılar; r; bazıarının geçici ya da süsü re olarak ola rak yetersi yetersizz kalması Asker A sker Devrm Dev rm krni rni zayılatma zayılatmaz. z. 28 Ne var k bir öncek yazıda David Parro uyarıyordu: Askeri kuracıların ve sahadaki komutanların Baı geeneğinde göze çarpan nokaları uarlı biçmde benimsediklerini ve değer endirdiklerini Avrupalı "ierici hükümdaların savaşın yerleşk Batılı ilkelere uygun biçimde yapılmasını kolaylaşırmak için ken di devlelerni modernleştrdiklerin ve oplumlarını yeniden bi çmendrdikern varsayan Whigci tzağa düşmek kolaydır Bu değerlendirmede önemsenmeyen Batılı savaşın üsün askeri sistemlern lerci evrmiyle olduğu kadar döneme uyma önyargı ve kbirle de ilgli oan boyutudur 9 Parr'un yorumu askeri değişmn meydana gediği sürec üşünürken dikkali olma konusunda değer bir rehber oluşturur Askeri gelişmey yönendiren rekabetç br devletler sistem modelin kuanmak ve yinee nen terch unsurunu bu seçenekleri oluşturan ve uyguayan bireyerin gruparın ve kurumarın ve aynı zamanda belirli teknikler için yapılan eğimin rolünü unutmak gaye kolaydır. Dkkain Avrupa savaş arzarına yönelimes hainde bu ekenin önemi arar çünkü gene seçeneğin rolünü vurgulamaya yarayan siah silah sstemleri takik ve sratejilern varlığı haırlanır Erken 6 . yüzyıl yorumcuları paralı asker ya da milislerin mızrakı ya da kııçı adamların tüfeklilern ya da ağır süvarnn değerni bunların en yi ne şeklde kullanılıp br araya getiriebileceğin arışabli yorlardı İki yüz elli yıl sonra geç 8. yüzyıda yrumcuar asker haa karşı asker kolu dkkate alabilir odular artışmanın ve seçim yapmanın rolü pek çok bakımdan değerlen dirilebilir Bunar modern çözümleey karmaşık hale getirse de Avrupa küürünün dnamik yönünü göreli tartışma özgürlüğünü hatıraır Bu özgürlük kuşkusuz sınırlı ve kısıtıydı cinsiyete oplumsal ikisadi ve siyasal yas al ekenlerle ekenlerle ama gene ge ne de dünyan dünyanın ın herhangi herhangi bir başka baş ka yerine yerine kıyasa kıyasa R
daha büyük olduğu görülür. Baslmş kitaplar cahil ya da yoksul içn snr l değerdeydi, ancak askeri gelşme açsından büyük önem taşıyordu Bunu açıkça görmek mümkündür Silah, taktik, talim, tahkmat ve kuşatma sa natı üzerne baslı elktapları, teknikle, sözlerden ya da elyazmalarından çok daha hzl bçmde yayıyordu Askeri konularda ilk Rusça kitap, Uche nie i hios hios anog anogo soeniya soeni ya pekhonykh lybei 47 de yaymlandı Br pi yade yad e elkit elkitabında abında eğtim üzernde durulu duruluyor yor ve ve talim öğretim öğre tim içn çok sayı da taslak ve plana yer verilyordu Elktab, özgül konularn yan sıra, aske ri eğitimin ve asker becernin blgiyle brleştirilmesinn önemin vurgulu yordu Elktaplar, aynı zamanda hem askeri etknlğn artırılnasına yar dmc olacak, hem de asker kaynaklarn kullanımı içn önem taşıyacak öl çüde bir standartaştırma fırsat veriyor ve bunu mümkün kılyordu Oku yaalık ve basıl yapıtların başka değele de vadı. Bunlar asker örgütlenme ve yöntemlere ilişkn tartşmalar besledi ve bir sistem anlayşını teşvik ett Okur yazarlık ve basıl yapıtar, komuta, kontol ve asker yönetim bakımndan önemlydi. Böylece askeri kaynakların nceli ği ve durumuyla ilgli araştrma zorluğu azaldı Askeri istatstklere ulaş mak ma k kolay kolaylaştı. laştı. Rus Ru s Ordonatn Ordonatnn n resm raporu, raporu, Kniga Pshkaskogo pka za za skepoy dyaka Volkova (8 Topçu Snıfınn Kitab, Bakan Vol kovun Yetkilendirmesiyle), o sırada üretilen bütün slahları ve cephaneyi listeliyordu Şehirlere yerleştirilen top sayısı 575 parça olarak belirtilyor du Diğer 400-500 sara topu muhtemelen ordunun arazdeki bölümüne ayrlmştı. Okur yazarlk ve basıl ktaplar, değişik yererdeki kaynaklarn ve ihtiyaçların, farklı mevklerdeki askeri branşlarn ve farklı mahallerde ki güçlerin poztf etkileşmine de yadımcı oldu Bu, asker gelşimn ön cephesinde olmayan ordular çin ble geçerlydi "Habsburg yönetimnin çöküşünden hemen önce [ 1700] İspanyol monarşsi görece güçlü, şlevli bir asker yapsı ya da sistem olan, şaşrtcı biçimde bütünleşmiş ve tu tarl bir savaş makines olmaya devam ediyordu. Teleolojk bir yakaşım benimseek ve ktaplardak tartışmanın asker etkinliği kaçnlmaz bçmde takye ettğini öne sürmek yanltıcı olur Bunların çoğu basmakalpt ve Saxenn 8 yüzylda yüzylda mızrağ yenden yen den canlandrma çabas gib bazı yeni önermeler de yararszd Blim tarihi üF
S
Ü
üzerine yapılan çalışmalar her türlü basi çizgisel ilerleme varsayımına karşı uyarılar uyarılar taşır. Yeni kirler yararlı olsa bile, yayılma ve uygulama konusunda hl büyük sorunlar vardı. Basılı Basılı külürün uygulamalı ilim ile askeri uygulama arasında dinamik bir ilişkinin kurulmasına yardımcı olduğu kabul edilmiştir Bu, aragl araglia'nın ia'nın 3 3 'larda op mermisi yörüngele yörüngelerinin rinin geometrik geometrik modelleri modelleri ve alileo'nun boşlukta balisik hareke ilmi gibi eserleriyle birlike balis tik ve tahkima için de geçerli oldu. 3'larda topçu aeşini ölçe olanak larına büyük bir ilgi vardı. 6676 yüzyılı özellikle önemliydi, çünkü bu dönemde Newoncu bilimle askeri mühendislik, opçu ve askeri dü şünce arasındaki arasındaki bağla bağlanıy nıyaa tanı tanıkk olundu. 1742 1 742 ve 175 1 7533 arasında B enamin Robins ve eonhard Euler'in balistik alanında devrim niteliğinde buluşları oldu. Robins yüksek hızlı merilerde havanın direncini kavramayı ve ölçmeyi sağlay sa ğlayan an yeni araçlar araçlar ica etti etti Yiv etkisine ilişkin anlayışı anlayışı da geliş tirdi. Nee Gündsaze de Ailleie (1745) yazarı Euler de 1753'te ses hızının alındaki balistik hareke denklemlerini çözdü ve yayımladığı tablolarda bazı sonuçları özeledi. Bu eorik ve ampirik avantajlar balisiğin ahmin gücünü bü bükk öl çüde arırdı ve topçuluğun bir zanaaan, öğretilebilen ve öğretilmesi gere ken bir bilime dönüşmesine dönüş mesine yardım yardımcı cı oldu. oldu . Bu avanta avantajar jar topçu kullanımıkullanımını ve askeri eğiimi ekiledi. 1744'te Napoli'de bir opçu okulu, on yıl sonra da bir mühendislik akademisi açıldı ve bu ikisi, 769'da Reale Academia Miliae içinde birleştirildi. birleştirildi. Okulda, çeşili sınılara ayrı ayrılan lan subaylık öğren cilerine, balistik, taktik, deneysel zik ve kimya öğretiliyordu Bilimsel ilerleme her zaman doğrudan yardımcı olmuyordu. XIV. ouis döneminde Fransız hükümei hükümei kuramsal kuramsal bazda bir donanma kurma kurma ya çalıştı, ancak manevra, yelkenerin yerleşirilmesi ve dümenlerin konumuna ilişkin kuramsal ilkeleri maematiksel bir biçimde açılaması savaş gemilerinin iyileşirilmesine en küçük bir kakıda bile bulunmadı. Savaş gemilerinin yapımı, çıraklık yaparak eğiilen ersane işçilerinin eski uygu Ams Navales' Navales' (697) yazarı Cizvi Paul lamalarıyla sürdürüldü A des Ams Hose şu sözlerle şikye ediyordu: İyi bir gemi şans eseri yapılıyor, çün kü halen gemi yapanlar okuma yazma bilmeden gemi yapanlardan daha 1
iRi
usa değiller Hosenin gemilerin neden alabora olmadğna dair açklamasndaki haa ironikir 8. yüzylda ilerlemeyi sağlayan, mekanik ilkelerin araşrlmas değildi, çünkü "bilimin içeriği, snrl ve kslamalaa dolu, beimsel ve belirsiz gemi yapm dünyasndan, [maemaikçilerin amladğ soyu kavramlarn kavramlarn daha yaygn yaygn kullanmna kullanmna doğru uzun bir bi r yol kaei Burada belirleyici olan, gemi mühendisliği mesleğinin gelişme siydi Bu gelişme, genel maemaik külürüyle gemi yapmnda geçerli olan eski kurallarn incelenmesini, en iyi uygulamay bulmak üzere bir leşirdi Ayrca üsün İngiliz gemi yöneimi Fransz gemilerinin üsn lüğünü elinden ald B elirildi elirildiği ği gibi, g ibi, askeri devrim kavra kavram m bir sorunsaldr so runsaldr ve bu devrimin ne zaman olduğunu sapamak için bilimsel uygulamann zirveye ulaşğ dönemin kronolojisini çkarmak, ancak snrl bir değer aşyabi lir Askeri değişimin diğer yönlerinde görüldüğü gibi, erken gelişmeler daha sonra yaşanan hzl değişimden daha önemli olmuş olablir, ancak am ersini öne sürmek de mümkündür Bununla birlike, geç yzyl dan iibaren bilimsel ica ve uygulamalarda am da böyle bir hzlanma ol duğunu belirmek gerekir Uzmanlarn kaleme aldklar bölümlere geç meden önce, dönemin uluslararas ve iç siyaselerinde, külüründe ve gü nah çkarma eğiliminin gelişiminde, dönemin oplum ve insanlarnn deneyiminde neyiminde savaş sav aşn n büyü büyükk bir önem aşdğn aşd ğn vurgulama vurgulamakk gerekir NedenNede nsellik ilişkileri karanlk, belirsiz ve çelişkili olabilir, ancak askeri hazrlk ve çaşmann önemi kuşku göürmez
o o
V S NG
M F RND
ı6. YÜZYIL AVRUPA'SINDA SAVAŞ: DEVRİM VE RÖNESANS SVŞ SVŞRD RD EVRİM YüZI M I ? arihçiler, 6. yüzyılın Ba dünyasının savaş tarihinde devrimci bir dönem hata devrimin devrimin kendisi olarak olarak tanımlanıp tanımlanıp tanımlan tanımlanamay amaya a cağı sorusun, kırk yıldır Michael Roertsin 956 tarihi Askeri D evrim, vrim, 6 6 6 başlı b aşlıkl klıı makalesi makalesi erken erken mode bir askeri askeri devrim devrim k k rini rini ilk kez kez tanımlayıp tanımlayıp ortaya ortaya atığından bu yana yana tartışmaktalar. tartışmaktalar. Son S on on on ylda, özellikle Geoffrey Parkerın Te Mla Revolonıı (Askeri Dev rim, bs 988; 2 bs. 996) ardndan, konuya yönelik ilgi sadece daha da yoğunlaş. Artı Artıkk 6 6 yüzy yüzyıl ıl Avr Avrupasında upasında savaş konulu hiçbir inceleme, hat ta bu sınırlı bölüm bile, bu önemli tarih azımı sorunu karşısında bir tavr amaktan kaçınamaz O halde şunu sormak gerekir: Bir erken moer as keri devrim oldu mu ve esas olarak 6. yüzyılda mı oldu? Bu soruya soruya verilecek yanıt ister istemez şimdiye kadar yapılan tarş maların maların gözde gö zden n geçirilmesini gerektirir gerektirir.. Özlü Özl ü bir bi r biçimde biçimde if i fade etmek gerekirse, Michael Robersin özgün tezi, geç 6. ve erken 7. yüzyıllarda dört devrimci eğilimin varlığını sapyordu: Birincisi, adam adama çatışmanın yaraığı hayhuyl değil de, düzenli ateş gücüyle verilen bir meydan savaşı için silahanan silah anan ve talimden talimden geçirilen disiplinli disiplinli piyadenin piyadenin mızraklıl mızraklılard ardan an çok üfekli üfekliler ler üstünlüğü; ikincisi, ikinci si, bu yeni tarz, genellikle tüf tüfekli orduların orduların büyüklüğündeki belirgin artış; üçüncüsü, şiddeli bir seferin tam doruk noktasında verilecek bir kader savaşı için tasarlanan, daha cesur, daha dra matik stratejilerin ortaya çıkışı ve dördüncüs dördüncüsü, ü, bu geniş orduların ikmali ikmali ve bakımı için daha geniş, daha güvenilir ve yetkili komiserliklere ve askeri büroasilere duyulan ihtiyaç Robertsin uzmanlığının yüzyıl İsveç im paratorluk deneyimi olduğu dikkate alınırsa, onun bu devrimci trenderin taktik, strateji stratejikk ve idari tam bir ifadesi ifadesini, ni, Gustavus Adolphusun ord ordulaularnda rnda ve seferler seferlerinde, inde, özell öz ellk kle le hükümd hükümdarı arın n 63 6300 32deki 3 2deki ünlü Almany Almanyaa iş galinde bulması şaşırtıcı değildir Bu askeri devrimin önemli unsurları (kit
T
30
YzIL YzIL VRU'I VRU'I N S Sş ş DVR DVR i V öN N
lesel les el tüfek tüfek ateşiyle oluşan oluşa n "at taktikler taktikleri i gibi) g ibi) geç 6 . yüzyln ünlü reformreformcularna kadar izlenebilirse de 59'larda İspanyal Felipe'ye karş sava şan Protestan Felemenk ordusunun reformcusu Nassau Kontu Maurits'in piyade piyade takt taktikl ikle eii örneğinde olduğu olduğu gibi Roberts'in Roberts'i n denemesinin başlğn ba şlğn daki kritik tari 6 değil 66' Nitekim, denemesinin son paragrafn da şu sonuca sonuc a varyo varyordu rdu:: [Astrya Habsburg mparator] II Maximilian'in [ölümü 576] ordular, ordular, takt taktik, ik, sateji sateji,, bileşim bileşi m ve ru ru bakmndan, bakmndan, B enedek v e Ra detzky'e tamamen yabanc bir kirler dünyasna aittir. [Prusyal] Büyük Elektör'ün [ölümü 688] ordularyla Moltke ve Sclieffen'in ordular arasnda kopmaz bir bağ vardr Modern savaş snat 66'ta doğmuştu Bu yüzden de, Roberts'in özgün düşünüşünde askeri devrim aslnda bir 7 yüzyl tarii sorunudur (ve kuzeyli ve Protestan Avrpallarn bir başa rsdr) Roberts, er şeyin ötesinde, kronolojik açdan, bu askeri dönüşü mün mün geniş bir modern Avru Avrupa pa tari tariii şemas içindeki uzun vadeli önemi ni rgulamştr. Rober R oberts'i ts'in n makalesinin bitiriş bitiriş sözleriyle s özleriyle söyleyecek olur olur sak, bu askeri devrimin sonucunda, " yüzyl uçurumuna giden geniş ve düz yol açlmştr Roberts'in erken modern askeri devrim kavram, eoffrey Parker tarafndan, önce 976 tarili bir makalede, daa sonra da Te Milia Revolion başlkl kitabnn iki basksnda geliştirilerek kullanld ve dö nüştrüldü. Parker, 976 tarili makalesinde, Roberts'in tezindeki geniş kategorileri kabul ediyor, ancak onun, ilk önce Kuzeyli, Protestan ordularn tam olarak ve önemli ölçüde dön!ştüğü biçimindeki saptamasa karş çkyord kyordu u Katolik Katolik ve Habsburg H absburg ordula ordularn rnn n 6 6 6 boynca boynca sergilediği sergilediği sürekli başaya (634'te Nördlingen'de bir İsveç ordusuna karş kazanlan ezici Katolik Habsburg zaferine yaptğ açk göndermeyle) dikkat çeken Parker, askeri devrimin başlangcn, İspanya'nn 57'lerden itibaren Hol landa'daki elemenk isyann snrlamak ve geriletmek için gösterdiği tam tam olara olarakk başarl olmasa olmasa da muazzam muazzam çabay çabayaa kadar geri geri götürür götürür Üs Üs P P TK TK V S NG Ü
telk Roetsn "ske devn şlnıç nokts olk yılını seç esnn tlhslk olduğunu ve "eledğ elşelen pek oğu nun Rönesns İlysındk svşlı d nteledğn söyleyeek, onu konolosn dh d doğudn dlle eleş Roesn ske dev , kökle . yüyı unn 17 yyıl y yıl feyken, Pke, Pke, u dev, yyıld llenen lenen t . yüyıl olusu hlne et et Pke, 197 hl u deneesn, sounu enne oyun ele ldığı lk kp oln Te Mita evoltion'ı 1988 skısınd d südüdü (Bu ktın 199 thl knc knc skısı, eleş eleşle len n ynılndığı " Sonsö dı dı şınd hehn dğşklk çee Pkeın tık yce olulştıdığı ske dev e -k ık konuy lşkn ışlın eel noktsını oluşu oluşu k kdıdı- konolo kı kıın ındn dn (kl ve lost lostkk hkkındk hkkındk önel ölü 7. yüyıldk elşele elşeleee yıclık nıs d kesnlkle kesnlkle yüyılı ess lı lı Roe Roes sn n öün tenden tenden son ske ske dev dev ttış . yüyılın sonlındn t lının yıl pçsı hlne elen, . en pydenn tüfek l ve tktkle konusund yınılı tışy en Pke, unun ynı sı, utlu slhlın slhlın kullnııyl oy çıkn, ynı ölçüde teel teel -y d devc- eknk v ktk değşkl değşklklee klee de de dkkt çekşt; u değşklen kle . yüyılın dh d eken dönele ne thlen Büün unlın en önels Pkeın, ş svşının ütün döne· oyunc şıdığı öne (ütün hçlen kul ettğ , üyük ölçekl kuştl üyük eydn svşlındn çok dh fly dı ve otçğ kle ve şehlenn nce uun lele ve pede duvlı ye ne lçk, klın y ve sul dynn dy nn,, yen ve oden ske tının öel önen vuulsıdı Pkeın elttğ , yüyılın şlındn şlındn ten, önce İtld, h son üün Avup d, yssı op çu plfounu koşu ylın cenh eşnden ustlıkl kouyck çde yeleşln doğu y hkın he eosn he de pğn tüüyle değştş Sonuç oldukç lnç ve dkkt çekc ksel dğ şklkle oty çıktı: Ty ske nn nn hk fou y d ç h lne eldkçe, Avup ken ve klele de yıldı y d k nes çnd snny şldı Avup kenlende öülen u dön Üşü, ske dev tışlının dışınd d yet y ncelenş Anck P 32
6 YZl YZl VRUP' VRUP' N SV SV: : DVRi V öNN
ker tabya savunmasna ve ele geçirilmesine dayanan, zengin donanım ge rektiren yeni tip kuşatma savaşı gereksinimlerini daha büyük ve yapısal trendleri ortaya çkardığnı ileri südü Temelde geniş kuşatma hatlarında (saldrıda) ve ok sayda dost şehir ve kaleeki garnizonlarda (savunmada) duyulan asker ve erzak ihtiyac, Rberts'ten bu yana her erken modern as keri devrimin dikkt çekici bir özelliği olaak görülen büük ordu olgusu na yol açarak her türlü savaşı sürdürmek için gerekli olan toplam asker sa yısın yukar çekti. Parker tabya tahkimatının sonuçlarını vurgulamanın yan sra gövdesinin her iki tarafına yereştirilmiş (büyükçe bir kaledeki ka dar çok sayıda) topu bulunan, çok katlı ve geniş bordal savaş gemisini de 6 yzyln nemli bir teknik buluşu olarak görür Bu geniş bordalı savaş gemilerinin tabyal büyük kaleler ve yzyıln diğer önemli ve yeni maddi teknikler (gene özellikle piyade aş talimi) ile bilikte Parker'n yeniden yorumladığ asker devrimn yegne önemli sonucu olarak belirttiği nokta ya yani dünya üzerindeki savaş alanlarında yeni kurulmuş bir Avrupa h kimiyetine yaptğı katkı, kritik önemdedir. Avrupalılar artık, uzun menzil li ve güçlü biçimde silahlanmş üç direkliler ve kalyonlarla arzuladıkları her limanda ya da her kyı şeridinde kelimenin yalın anlamıyla hak iddia etmek üzere mola vererek (ve artlarnda bir kale brakarak) uzak kıtalara doğru yedi yedi denizde korkusuzca korkusuzc a yelken açabiliyorlard açabiliyorlard İktisadi üstünlük üstünlük de nizlerdeki ve karalardaki bu askeri üstnlüklerin ayrılmaz parçasıyken, iç bölgelere doğru yaylma (yakın ya da uzak vadede) frsatlar da değerlendi riliyordu Böylece, Portekiz, İspanya Felemenk Cumuriyeti ve İngiltere gibi dünya dünya şartlarında şartlarında küçük, küçük, fakat fakat askeri askeri bakmdan gelişmiş Avru Avrupa pa devleteri yerküredeki okyanusaşı ticareti başlattlar ve ilen yönettiler Roberts'e Roberts' e göre erken modern aseri devr devrim im Avru Avrupa pa içinde modern savaşın savaş ın tohumlarnı tohumlarnı atmştı; Parker'e göre se s e erken modern mod ern askeri ask eri devrim devrim modern mode rn dünya dünya düzeninin doğuşuna yol yo l açt açt Aradaki kapsam kaps am fark fark dikkat dikkat çekicidir. Parker askeri devrimerin sadece modernin ortaçağa karş gerçekleştirdiği bir Avrupa devrimi değil aynı zamanda Avrupa'nın Avupalı olmayana karşı gerçekleştirdiği bir devrim olduğunda srar eder. Roberts 956 tarih li makalesinin (yukarda adı geçen) son paragrafında, erken modern savaş ta ortaya çıkan köklü değişiklilerin yolunun doğrudan doğruya 87'e ve o o ü V SüN ü
33
Ağustos 9'e çıktığını gösterdi Parker'ın tezi ise, aynı gelişmelerin ya da daha doğrusu, yenilenmiş ve geliştirilmiş bir 6 yüzyıl askeri evrimi nin eski eski ve yeni sömürgeciliğe sömürgeciliğe ve hata hata yüzyılın şu son günlerindeki küresel düzeni besleyen günümüz güç siyaseterine yol açtığını ima eti ( B atılı atılı askeri güçleri güçlerin n Batılı olmayana olmayana karşı en son ve kesin zaferi zaferi olan 19 1991 Körfez Körfez S avaşı'nı vaşı 'nı ya da Irak öeğindeki öeğindeki Batlı askeri güçler denilen şeyi bir düşünün) Tıpkı Parker'ın yeniden kurguladığı gibi, erken mode askeri devrim, mode dünyanın biçimlenişinde Sanayi Devrimi'yle aynı saa yer alan tarihsel süreçtir Parker'ın tezi, genel olarak benimsenmesine karşın, eleştiriden payını almıştr Ne var Parker'ın vardı vardığı ğı esas es as sonuca, yani ya ni Avrupa Avrupalıların lıların Avrupalı olmayanlar üzerinde gelecekte kuracakları askeri hkimiyetin ilk ipuçlarını 6 yüzylda gösterdikleri görüşüne yöneltilen eleştiriler pek az dır Eleştiriler daha çok, Parker'ın tabya tahkimatları ile orduların büyüklü ğünde meydana gelen artış olgusu arasında kurduğu bağlantı gibi ayrıntıda kalan görüşleri ile gene onun önemli ya da devrimci değişimler kronolojisi loj isi üzerinde odaklanmıştır Aslında tarihçiler tarihçiler ki genellikle en fazla fazla kişisel bilgiye sahip oldu oldu arı arı alanları ele alırlar bir yüzyıl yüzyılıı ya da birbirini birbirini izleyen onyıl onyıla a öne çıkardık çıkardıkça, ça, askeri bir devrimin devrimin zamanlaması, tarışmala tarışmala-n en baskn sorunu sorunu haline gelmiştir Parker'ın Parker'ı n Te Mila Revolionıı ilk baskısından önce bile, Günther E Rothenberg, 17 yüzyıl savaşı üzerine yazdığı 985 tarihli bir makaleye, erken modern dönemde Avrupa'da bir askeri devrim" olduğu kavramının genel kabul gördüğüyle başlıyor, ancak bu geişmenin tam olarak ne zaman gerçekleşği konusunda görüş ayrı lığı olduğuyla devam ediyordu Daha önce açıklandığı gibi, Parker için devrim, devrim, 6 yüzylda, topçu tabyaları, disiplinli ateş gücü ve uzun menzilli, geniş bordalı gemilerle başlar Parker'ın eleştirmenleri daha doğrusu onun görüşlerini görüşlerini geliştirenler geliştirenler ise başka dönemlerde odaklanır Hem Roberts'ın hem de Parker'ın görüşlerini inceleyen Jeremy Black 6 yüzyılın göreli önemini bütünüyle reddeder ve bunun yerine icatarın ve gelişimin geç . ve gene geç 7 yüzyılda yoğunlaştığı"nı öne sürer Black, özellikle süng s üngünü ünün n ortaya ortaya çıkışı çıkışı ve mızrağın yavaş yavaş ortadan kalkışı kalkışı nedeniyle büyük önem taşıyan" ve sayıca az olsa da egemen büyük devletlerin (Fran 34
1 . YzI L RUPI RUPI N S S: : DR M öN öN N
sa, Avsturya, usya, Prusya ve Britanya) doğuşuyla modern Avrua çatş masnn jeopolitik çerçevesinin oluşuğu, 66 sonras yarm yüzyl vur gulama eğilimindedir. eğilimindedir. Ortaçağ uzmanlar, kendi kendi uzmanlk aanlarnda bu bu lunan, önceki yüzllarn beirleyii atlarn öne sürerek tartşmaya kat rlar. Clifford Rogers, biyologarn "noktal denge evrimi kuramn model aarak, aarak, 1 4 yüzy yüzyn n aşlangcna aşlangcna kadar kadar uanan uanan bir dizi dizi askeri devri devrimde mden n ouşan titilike azrlanmş bir kronoloji sunmuştur Rogers, genel bir durgunl durgunluk uk ya da çok yavaş seyreden bi birr değişim değişi m manzaras manzara s içinde ayrt dilen, birtakm kökü değişim zirveeri saptar Bunlardan birincisi, erken 4 yüzyda İngiliz uzun yayl askerleri ie yaa şövalyeerinin ve Flaman, İskoç ve İsviçrei mzraklarn başarlar üzerinde yükseen bir "iyade derimi rimi dir dir ( mzrak mzrak ar ar için 1 3 0 2 2 İngiizler için çkardğ çkardğ kronooji bu kadar beiri değildir) ikinisi, ik kez yaklaşk 42'le ie 4ar arasnda Avrupann çeşitli bölgelerinde görülen, güçendirilmiş ve çok sayda top tan kaynaklanan kaynaklanan bir "topçu devrimidir devrimidir ve üçüncüsü de, erken modern as keri mimarinin biinen hendekleri, surlar ve tabyaarya, 1420 144 14 4''n n erken erken "topçu dev devrimni kesin kes in oarak etk etkis isiz iz klan, erken erken 6 6 yzy yzyl l (52'den sonra) "topçu tabyaa devrimidir' Bir taraa devrim kronoojisini 1. yüzyn sonuna çeken Black ve öte tarafta onu 14. yzyln şafağna iten Rogers ie 6. yüzy, savaş tarihinde bir dönüm noktas oarak gö rümekten yavaş yavaş çkar. Ancak çeişkin teknik icat örnekleri çeşiti de ğişim kronolojierini desteklemek üzere sunuldukça, tarih yazclğ bak mndan yarar bir askeri devrim krinin kendisi, bir kopma noktasna kadar gelmiştir. Çelişkin iddiaara ilişkin çarpc bir örnek vermek gerekirse, hem erke erken n 14 yüzy yüzyda da mzrağ mzrağn n orta ortaya ya çk çkşnn şnn ( ogers), ogers) , hem de geç . . yüzylda mzrağn yok oluşunun, geçmişten gerçek devrimci kopuşlar olmas pek mümkün değildir Bu türden çeişneer dikkate alndğnda, or taya konan bütün kronoojieri kapsayan büyük bir birleşik erken modern askeri devrim kuram ouşturmann mümkün omadğ grülür Bu durumda kocamş savaş atn çayra samak ya da kasabn avlusuna göndermek daha iyidir Ber Hall, yaknlarda yaptğ, geç ortaçağ ve erken modern Avrupa'da meydana geen taktik ve teknoojik geişmelere iişkin kapsaml araştrmasnda, ogers'n evrimci modeini daha ileri göürerek şu sonuca ToP TFE K VE VE S GÜ
35
varmıştır varmıştır Tarihse Tarihse zamanın beirli bir anını işgal işga l eden tek tek bir askeri askeri devdevrim' anlayışının ötesine geçmek gerekir gerekir 1. yüzyılda yüzyıldan n erken yüzyıa kadar uzanan çok daha uzun bir dönemde, bir dizi askeri dönüşüm gerçekleşmiştir" leşmiştir " Böye bir sonuç, askeri devrim devrimin in asında, artık tekmeleyi tekmeleyi durdurmaktan vazgeçebileceğimiz öü bir at olduğunu kibarca bildirmenin yanı sıra, 6 yüzyıın, Avrupaıların teknik askeri bilgi ve yetenekerini evreer halinde biedikeri, keskineştirdikleri, değiştirdikler ve moderneştirdikleri üç ya da dört ardışık yüzyıdan sadece biri olduğuu ortaya koyar. GE REK EVR EVR ou' ou' RŞ RŞ TI TI Ancak bu sonuç sorunun özünü özünü gözden gö zden kaçırır arker'ın Te Mili a Revolion' yaptığı gibi, Avrupa, Avrupalı omayana karşı biçimindeki daha kapsamı bir sorun üzerinde odaklanıdığında, 6 yüzyıl Avrupa savaşarının açık devrimci doğası kesin bir biçimde doğrulanır Burada, 6 yüzyılı yüzyılın n harkt harkt deneyim deneyimi,i, se s eerler erler v e savaşar daha öncesiyle, yani ortaortaçağ yüzyıarıyl yüzyıarıylaa tam bir zıtlık ouşturur ouşturur ve hl geçerli olan uzun uz un vadeli bir örüntü başlar. arker, Avrupaıların açık denizlerde (geniş bordaı seyir gemieri) ve uzak kıyıarda (tabyaı büyük kaelerden oluşan üsler) kazandıkları yeni askeri başarılar üzerinde durur ancak Hıristiyan Batı ile Müsü man Doğu arasında, arası nda, en önemlisi Akdeniz Akdeniz ve Balkan askeri sınır bölgelerinbölgelerin de yapılacak yapılacak bir inceeme 6 yüzyılın yüzyılın krit kritik, ik, devri devrimci mci önemini daha da dra matik biçimde aydınlatır 12'de Akra'nın (Fiistin'de bir zamanarın etkin Haçlı arlığının son dayanağı) ve 153'te İstanbu'un düşüşü (uzun sü redir can çekişen Bizans mparatorluğu'nun öümü) arasında, Avrupalı olan ve olmayan dünya arasındaki göreli güç dengesi ikincisi lehine sürek li bir değişim geçirdi ve 153'ten sonra hıza yükseen Türk dalgası, Batılı, Katik Katik Avrupa'n Avrupa'nın ın kıyıarına vurdu vurdu B u Türk tehdidinin tehdidinin çok ağır olduğunu beirtmek gerekir Haç ve hilal arasındaki sürekli savaşın arka panında sadece bir akın ve mislee oyunu deği, ayn zamanda iki uygarlığın, iki savaş tarzının çatışması vardı Batı Avrupa için ağır sınavla . yüzyılın son onyılarından itibaren başladı. 8'de bir Türk armadası, Osmanı egemenliğindeki Arnavut luk'tan dar Brindisi Bğazı'yla ayrılan İtayan çizmesinin tam topuğunda 1 YI VRUPI N SV SV DEVR DEVR i V öN EN
lnan Aplia'ai müemmel müemmel onml İalyan eni Orano'y ele geçiri Napoli ralının önerliğinei İalyan müeleren olşan arma ir or Tür girişimini aşarıyla rr ve 148'e 148' e Orano'y geri alı, anca İalya'nın ımi işgaliye ınırlı ala a ilen gerçeleşen özgül eneyim genel Tür ehiini cii ir içime güçleniri. Faih" II Mehme'in 1481'e, Avrpa için ir şan olan ani ölümü, İalya'yı yeni ir alırıan rarı Bnnla irlie en azınan İalyanlar araına zaman zaman apılıları panileri panil eri aeşleyen aeşle yen ahici ir i r Tür gücü hayalei hayalei ve gere ir or ürü. Bir ereine izza apa'nın eniz ıyıına ala gezeren ir villa civarına Mülüman oranların eline üşüğü öyleni i yayılı Bir ereine e, Tür ornn işgaline ilişin öyleniler İal ya'nın zey oğnai Frili ölgeine yaşayan yol inanları öyleine or or i i onları parçalama için öpeleriyle öpeleriyle irlie irlie gelen ge len Tür alıları araınan valanıla ayaline apılara ile haline açışılar Gene e öyle r iila olaılığı ala oş ir hayal ürünü eğili; nieim Omanlı ancıları 1463 ve 1469'a Piave'ye aar gelmişleri Gerçe elaeler e olyor olyor 1 4 9 9 ' a ir ür lo Veneili Veneilileri leri Zonchio'a Zonc hio'a (Ariyai ile Baı Aeniz'i iririne ağlayan raeji Brinii Bğazı'nın Ynan araına alan günü Navarino) armaağın ei. Yüzyılın önü müne müne yaşanan enişelere ve yenilgilere yenilgilere rağmen, Avrpa Avrpa üzerin üzerinee a lıcı ir Tür iilaı, Omanlı ahına ir ez aha gözlerini Baı'ya ien ir lanın, Mheşem" Süleyman'ın çıığı 16 yüzyıla aar gerçeleş mei B öneme ie ir ez aşlayan alırı üreili azanı Süleyman 151'e Belgra'ı alı; 15'e S. Jean Şövalyeleri'ni (148'e yapılan vahşi şamaya ayanmışları) Roo Aaı'nai alelerinen ürüp çıarı; 156'a Mohaç'a Macar Kralı II Lao'n orn ve rallığını ağıı ve 159'a Viyana'yı şaı, eni az alın ele geçirecei. Avrpa elaein eşiğine gelmişi Anca 159 Tür algaının en yüe noaıyı; 156'lara ve 157'lerin il yıllarına gerçeleşen ir izi eanı çarpışma Avrpa'nın ilah llanmaai eceriinin aran einliğini haa göreli üünlüğünü anılaı Her şeyen önce, lanla aşa çıaca aynalara ahip üyü ir Avrpa evlei varı arı Harg İpanya'ı. Omanlı gücünün a oP K V SNG
37
oru yayı yayılmas lmas g, İ spanya spanya gücü gücü d, 1 4 92'd 92 'd İr Yarımad Yarımadası' ası'nd nda a ıya oru ( Granada) son Müslüman dvln düşüşüyl rl douya doru gnşlmş 149 14 9 6 'a 'a ar arn n Napol Kra Krallı'na da oyun drn İspany'nn İ spany'nn adrga loları v orduları r dz şgüdümlü am arla Kuzy Afra ıyıla ıyıları rı oyunca oyunca önml lman nlrnn nlrnn çounu l gçrd 1 4 97' 97 ' Mllla, Mllla, 5 5 0 9 ' da Ora Oran, n, 'da Boug Boug ral ralus us 5 5 3 5 ' Bzra Bzra v unus unus Kşusuz sfrlrn ü aşarılı dld 154'd muazzam r İspanyol ordusu Czayr nn uşa ama l gçrmd v Magrp üzrnd as la grç r İspanyol nüfuzu urulamadı; ıyıda üslrn v yörsl m slclrn ösnd, sadc aıncı gruplar vardı Bu sca, azn sıcı, a zn ll, öü donanımlı, uşaılmış Afra allr (glc yüzyıllarn Avrupa sömürglrnd urulacaarın öncülr) p popülr dld; uralarda moral gnlll zayıf oldu g, Sclya, Napol v İspanya'yla lşm d yrszd. Kuzy Afra'da u İspanyol üslrnn üyü r ölümünün sonunda aydlms (s yısında Mllla v Cua'nın ugün adar İspanyol almasına ramn) şaşırcı dldr Brr ıyısında grçlşrln u danı v sınrlı İspanyol sal dırılarından daa önmls, Avrupa'nın savunma ynnd görüln gnl glşmyd Burad anaar, rrn arşlıl olara dslyn, opç saldrısına görc dayanlı anca y gzlnmş, ün saldr yolların yaylm aş alna alalc oplarla avy dlmş alça ayalar mln yüsln yn Avru Avrupa pa asr mmasy mmasy Böylsn Böylsn lmsl urada urada d yüsln lmsl sözcüü söz cüü ama amamn mn dorud dorudur ur r ssm s sm arş ürl ürlrr ssma s sma r cvap vrmdlr v op aaryalarına arşı lsl, ama glşgüzl r çmd yönln nsan dalgalarınn saldrsına güvndlr Ar ço gnş lmş olan Osmanl İmparaorluu'nun Anadolu, Msr, van, Sury, Ira v v Balanlar'ı r araya grn grn r mparao mparaorlu rlu muazam aynal aynalaarı l, Avrupa'nn ama lmnd avanajnın üssndn glmzd Bu a v sra avana, güçlü savunma noalarınn ürlrn lryşn durdurma çn ullanılalmsn salyordu Bu Avrupa avananın nı n n ünlü anı 1565 Mala Kuşamas'nda oraya çıı Braç n S Jan Şövalys Şövaly s v Haçl Ha çl zny znyy yl l savaşan gönüllü, gön üllü, yn v armaşı savunma savunma arzn uygulayara, r İspanyol urma ordusu arya çııp da ürlr 1 . Y Y L VRUA VRUA A SV SVAŞ AŞ:: E VRi M VE AN
gri çkilmy zorayana kadar, yaklaşık dört ay sürn şiddti Osmanlı ku şatmasına dayandı Tabyaara donamş modrn kalrin önmi, 537 ya zında, Türkrin Vndiklilr karşı grçklştirdiği Korfu Kuşatmasının başarısızlığıya da kantlandı Bu kuşatma başaya ulaşmış osaydı, o yılın başarnda Apuliaya çıkan binrc Türk atlısını (8in gölgri!) ksin lik grçk bir ürk istilasının izlmsi iştn bil dğidi Malta v Korfuda ud a yapıanlar hr yrd yapılabilirdi Türk Türk thdidin thdidin n çok maruz kalan dvtr, dvtr, kndi mimar v mühndislrin mühndisl rin kuak vrrk vrrk kaynakarını kaynakarını gişgiş miş kal sistmlrinin yapımına akıtar Avusturya, Tuna havzasını Vndik, Adriyati Adriyatikk önlrindn Girit v Kıbrısa Kıbrıs a kadar kndi adalar zincirini v ana üslrini; İspanya Ba Akdnizdki bütün kıyıarını v limanlarnı tahkim tti Sonuçta, Türkrin Avrupa içrin sızdıkları açık surları kuşatan tkin bir askri sınır ouştu. N var ki modrn kal aşılmaz bir sipr dğil di Kıbrıs adasındaki, usuün uygun oarak yapımış, gomtrik oarak mükmm v bu örnkt on bir tabyayla çpçvr kuşalan ilk Avrupa şhrinin, 565tn bri Vndikir ait Lkoşa kal kntinin kolayca kaybdimsi, karin sınırını ortaya koydu Örnk alınan duvararına rağmn Loşa 7t Türklrin in gçti Knt, ytrsiz biçimd savunumasının yanı sıra, Osmanlı toprakarına çok yakın, Vndik is çok uzaktı Tahkimat, tk başına stratjik ·durumu bütünüyl dntlymiyordu. Ancak Avrupa tahkimatarı başarısız oduklarında bil stratjik amaca hiz mt biliyordu Bir örnk, Türklrin 66da Macaristandaki igtvar kuşatmasıdır Türklrin harkt bakımından kazandıkları zafr, öncki yıl Matada uğradıları başarısızıa kıyaslandığında moral bakımından da, stratik oarak da fazla fazla tatminkr tatminkr dğidi dği di Zigtar Zig tar da küçük küçük bir Macar Ma car garnizonu süri bombardımana v üç kitlsl yniçri sadırısına dirnrk, modrn bir kayi bir aydan fazla bir sür boyunca savundu Bu arada, ytmiş iki yaşında olmasına rağmn harktı savaş aanından yöntn Sultan Sülyman çadırında öldü. Zigtvar, 8 Eylüld (Türkrin Matayı boşatma larının birinci yıldönümü) düştüğü zaman, Türk ordusu ağır kaypar vr miş, sutan ömüş v sr yıı sona rmişti Bütün bunar Malta, Korfu, Lkoşa, Zigtar v diğr pk çok yrşimin tarihlrinin bir ortaaması dia diat t alındığında alındığında çıkan sonuç, 6 yüzyı yüzyıın ın son so n yrğindn yrğindn itibarn itibarn sur T, K v S
39
larda vtabyalard vtabyalarda a ouşa bir savuma tahki tahkimat matlar larıı kordouu, kordouu, O s malıı batya doğru ilrlmsii durdurduğudur. O sırada bu, grçk t d bir dvrimdi Tahkimat, 6 yüzyılda Türkü karşısıda vrupaı kozuydu, acak vrupaı başka alalarda da tkik üstülüklri vardı. Diz sa vaşlarıda, birlşik v mütk spayol, Vdik v Papalık kadırga losu bahtıda htıda kazadığı büyük büyük v ülü zafr, zafr, ayı ayı suarda Türk Türk u 7 d ba lri 38d Prvz Savaşı) v 499da Zochio) kazadıkarı zafrri souçarıı v aılarıı sidi. bahtı, 6ta Tuus civarıdaki Crbd spayol osuu osuu yok diiş diişii ii öcü öcüü ü d adı 3 ar il 6 lar arasıda Bat B atıı kdizd kdizd sadc s adc Müslüma Mü slüma korsalar dğil dğil Türk Türk savaş savaş loarı oarı da cirit atıyordu ıyı şridid hiçbir yr güvli dğildi. 43t Türklr amasız biçimd absburg karşıtı oa Frasız mütklri yardımıyla la Nici Nic i yağmaladı yağmaladıar ar v spayol spayolar ar v müt mütt t krii krii Cviz, C viz, Toskaa) gmiri gmiri sistmi bir biçimd saldırdıklar saldırdıklarıı bir harkt harkt üssü olarak bu rayı bir sür sür d tutular tutular yı yıl yıl içid Caabriadaki Rggioyu R ggioyu yağmaa yağmaa dıar t bir Türk lotillası Tskaa kıyılara v Eb dasıa Si ada a daki ki spayaFlorasa spayaFlorasa işgali karşı karşı sür sür FrasaS Fras aSia ia diri dirişi şi bir bir dstk olmak üzr) askr çıkardı, acak burada Cosim d Mdicii yr güçri tarafıda yilgiy uğratıldı Türk losu 8 yazıda bir kz daha Tskaa kıyılada görüldü Osmalı loları 9, 3 v 4ta uzak Batı kdizi spaya v Balar adalarıı kapsaya kıyılarıda pk çok harkt düzldi. Graadadaki Müslüma Mustariblr [ıristiyalaştırımış Edülüs Müslümaları] 68 ylıı yılbaşıda spayo atlik yötimi yötimi isya ti tiklrid, klrid, II Flipi Flip i sarayıa v v Romaya Romaya hkim hkim ola ası korku, büyük bir Türk diz müdahalsiydi ıristiyaları kor kuarı hiç tmlsiz tmlsi z dğildi dğildi syaa Cz C zayir ayir v s s tabul da askr v tüf tüfk k bi çimid, küçük ölçli ama sürki bir dstk vardı v isya acak 70t şiddtli bir grilla savaşı v isyalara smpati duya Mustarib ailri acımasız ama zoruu zoruu kitls kitlsl l sürgüüd sürgüüd sora sora bastırılabildi. bastırılabildi. Graadaya 6 9 da yapıla yapıla büyük ölçki ölçki Türk müdah müdahasi asi 49 4 9 spayol spayol ft fti-i pkl trsi çvirbilirdi bahtıda öc, Türk diz gücü Sultaı ta ı kara güçr güçrii kadar tkidi tkidi bahtıda sor so raa is is Osmalı Os malı doa 1 . Yz Yz L VR UAl A SAv SAvAş Aş vR M V EA EA
ması Akdeniz üzerndek eski hkmiyetne ir daha asa kauşamadı 7'te aşarıı r harektla Tnsn ele geçrlmesi kğunn son öüşünden aşka r şey değild 7'den önce ie azı Arupalıar Osmanıarın deniz saşarındaki teknik üstünlükernden kşk dymaya aşlamşlardı Venedik'te yayımlanan 167 tarhli ir rsaede Matte Cicogna adı r Türkle Türklerin rin kötü yapı yapılmı lmışş topç to pç donanını donanını yetersi yetersizz gemilerle [ [ ] seyretiğne" ancak tel oarak ölümüne saaştıkları"na dikkat çekyord Cesareteri e sayıarı yeterliyd ancak Arupa gemiler e ge m yapımcılığı üyük r fark yaramaya aşlamış Daha küçük ama dah iy sahlanmış r Hıristyan osnn üyük aşarı kazandığı eahtı karada odğ gi denizde de daganın döndüğünün kanıtıydı Türk do nanması zn adede Batı karşısında 827'de Naarno'da neahtı'nın saaşını saaşının n eril erildğ dğii sad sada a e 8 8 3 'te Snop'ta Sno p'ta görüdüğü görüdüğü gii gii daha daha üy üyük ük yenlglere ğrayacaktı ğrayacaktı M ata ata e neah' ne ah' dak dak Hıristiyan zaferlerne zaferlerne denk düşen üyük üyük ir ir kara saaşı yoksa da yeni Arpa saaş taktkleri teknik üstnlüğün karada da Batı'ya geçmekte oldğn gösteriyord Arupa'nın saaş aanında k aşarıları Osmanı'nın sayısa üstünlüğünün önemli olmadığı koşlar da küçük öçekl karşılaşmalarda yukarıda sözü eden 'te Tska na'da ir Türk kara rlğinin yengis gi görü görüü üyord yord Büyük e dkk dkkat at çeken r zafer kazanımadıysa da yüzyıın sonnda en azından Aupa'nın güeni yerine geldi. 87'de yayımlanan ir eserde Fransız rotestan kaptan Franços La Noe Kzey Afrka'daki ir spanyo kahramanığına ğına değin değinrke rken n kare düzeni düzeni almış 2 0 0 mızra mızrağı ğı e e arkeü arkeüzü zü oan oan dengeli ir güce ahip ki piyade irlğinn güçlü r düşman süarisi kar şısında e açık r zemnde üç Fransız mlin [yaklaşık km] güen r içmde nasıl kateğin anlatıyord. Düzenl yürüyüş saaş e ateş gücü yönetim yönetim sistemernin sistemernin 6 6 yüzyı yüzyıda da kaydet kaydetği ği gelişmeden önce tür her harekt üyük olasııka r felakete yol açar Arpa Arpa piyade piyadesi si haf ha f atlıan atlıan özelkle yanıltna hareketer e dönüşer yapan ktlesel atlı okçan karşısında perişan ord (Geç oraçağda Türklerle karşıaşan e 136'da Nikopoli kop olis'te s'te [Niğo] [Niğo ] çok üyük üyük ir ozgna o zgna ğrayan Arupa Arupa ordanı ordanı kaderi genekle omş) Aslında La Noe'nin takk modeli saıla ne P P Tü Tü FEK vE vE S ü ü
ours osun sert yerli svşçılrı ykştırmmk için svunm disipini ve ve sdırıd sdırıd teş gücünü gücünü kulnn kulnn nizmi bir Avrp Avrp piydesi piydesi sömür ge svşının stndrt hrekt yönteminin bir ön tsrımı yerine geçti 198deki Pirmitler Svşınd kre düzeni uyguyn Frnsız piydesi (köşelere yereştirimiş topçuyl) syc üstn ve iyi dontılmış Memlukleri yenigiye uğrttı Frnsızlrın kybı sdece 00 şiydi Tm bir yzyıl sonr sonr Sudnd Sudn dki ki Omdurmnd Omdurmnd ngiizer ve ngiizlerin eğittiği eğittiği MısırlıMı sırlılr 8 ölüden ibret ihml edilebilir bir kyıp den fzl dervişi mkineli tüfek teşiyle biçtier Sömürge çğınd bu ve benzeri tk ynlı Avrp zferleri tktik doktrin ve tutumlr özellike de 6 yüzyıld bş lyn nizmi düzene ve teş gücü yönetimine bğıyd (Sudn Seferinin ypıdığı dh geç bir trihte bile Avp trzı piyde syıc üstn ve kuştm tktiği izeyen yerli" düşmn krşı kre düzeniyle svşıyordu) 6 yüzyıdki hiçbir büyk meydn svşı Avrup tktikerinin rtn üstünlüğünü ynsıtmdığı hde ve Hıristiyn ordulrı 58de Fstki Al czrquivir ve 1596d Mcristndki Mezokereszteste [Hçov] Müslümn düşmnlr trf trfındn büyü büyükk yenigilere yenigilere uğrtıırk uğrtıırken en geleceği gelec eği gene g ene de Btının tim disipin ve tktik doktrini belirledi 6 yüzyıdki bu de ğişimin sı devrimci önemi gözden kçmmıştır Michel Roberts erkenmodern skeri devrim formüsyonunu orty tmdn yılr önce 9 2te ngiiz ortçğ svş trihinin öncüsü Chrles Omn yzırının bir yerine 6 yüzyıl skeri devrimi"ne değinmişti; bu devrim syesinde yeni bir disipin kznn tfek ve mızrk silhnn Avrup piydesi Osmnı yığınrını tek bşın durdurmyı öğrenmişti As Rö Btınn thkimt ve kuştm sntı deniz sşı ve piyde tktikleri lnlrınd kzndığı bu yeni ve giderek rtn üstnlük bu gerçek 6 yüzyı skeri devrimi nsı çıknır? Avrupnın ouşum hlindeki teknik üstünüğünün kynğı snıdığı gibi önceikle tekoloik sdece bir top ve tüfek meseesi değidi Ateşi sihrın yıkıcı gücüne Osmı sutnrı d herhngi bir Avrup presliği kdr erken bir trihte şhit ouştu opçu gücünün ik kez knıtndığı yerlerden biri duvrrı 5te top te 1 YüZ YüZ vRU vRU PA' N A SAVAŞ SAVAŞ DEvRi VE EAN
şiyle yerle bir olan İsanbl' d op ve arebüzlerle silahlanmış yeniçeriler, S lan lan Süleymanın Süleymanın 6 6'a 'a Mohaç'a Mohaç'a Maca M acarla rlara ra arşı azandığı azandığı zaf zafere so so m aı yapmışı b büyü savaşa silahsızlanlanlar ırisiyanları Ve 6 yüzyılın yüzyılın boynca Müslüman orlar, ıpı Avr Avrpalı palılar lar gibi, gib i, enolo ji baımdan azla gelişmemiş halları yenme için aeşli silahlaran acı masızca yararladılar: İranlılar 28'e Özbeleri yenilgiye ğratılar 26dan (Panipa Savaşı) iibaren Moğollar Babürlüleri ağıılar ve Faslı lar 9'larda al Saıra'ai onghai'yi (imb'da) fehetiler Müslü man Doğ'da Doğ'daii alyelerin, Ba' ai ai silah imalaı e dümhane merez mer ez lerini nieleyen yaraıcılığa asla laşmaıları oğrdr, anca Avrpa'nın açıça daha yaraıcı silah ülürünün b dnemde marjinal bir farın e sine geçebiliği geçebiliğini ni gserme gserme zordr: emel silahlar illi illi üf üfeler eler ve ağız an dol dolr rl lan an op op eren 6 6 yüzyı yüzyıld ldn n 8 8 yüzyıla yüzyıla aar Doğ'a a Ba Ba ı' da da esas es as olara olara aynıydı aynıydı Aeşli Ae şli silahların silahların ve opların opların s aısı aısı baımından, baımından, Doğ'nn silah so aşağı yarı Baınıni adardı Saece (sal enolo ji eenere daima dyarlı olan) deniz savaşlarına, op sayısı ve oplam gülle ağırlığı baımından gemiler arasında dil
3
ancıların ancıların yrini alan top üstün bir atapult atapult gibi ullanıldı Avru Avrupa pa'nı 'nın n dışında Osanlı ordularına ayrıca İran Safvilri ya da Moğol ya da Ming Çinind savaşçılar barutlu barutlu silahları ısa sürd bnisdilr v u silahları silahları ndi güçlri içind dğrlndirdil dğrlndirdilr r anca an ca bu bnis bnis savaşa ilişin yni bir düşünüşün ıvılcıını atşldi Bu yalnızca Avrupada (uhtln yin aponya istisnadır) oldu v Avrupa içind d grç dnüşü grç drici hart anca rn 6 yüzyılda grçlşti Ern 6 . yüzyıl Avrupası asri uzanlı v dğişiin potası halin gtirn şy üç oşulun birlşsiydi: Bunlardan birincisi güçlü s tti baıdan hycan vrici (tü oulu tütn gürültülü pahalı) an ca ltürl olara hl biraz yabancı bir asri toloinin barutlu silah tnolojisinin savaşlardai can sııcı varlığı iincisi sadc Osanlı th didindn dğil hr büyü Avrupa dvltini arıştıran birbiriyl bağlantılı bir dizi savaştan aynalanan ağır bir asri riz v üçüncüsü Avrupanın toplusa toplusall litinin litinin gniş g niş ültürü ültürü içind içind doğan bir aı aı yani ya ni savaş sanatı da dahil ola üzr hr dtin v sanatın toptan v ynidn avralaştırılasına asına yol açan v v bunu bunu tşvi tşvi dn hat hataa grtirn grtirn Rnsans Rn sans Bu üç üç trndin birincisi güçlü barutlu silahların varlığı saldığından daha fazla açılaa grtirir: Önli olan atşli silahların v topun sadc zisl varlığı dğil aynı zaanda Avrupanın hi sınıfının zihniytindi var lığıdır Tnoloji glişiin uzun tdrici v artı iyic avranış sürci içind . yüzyılın iinci yarısından itibarn barutlu silahlar artı ilav y nililr olatan çııp savaşın zorunlu araçları halin gldi N var i 6 yüzyılda bil glnsl Avrupa asri lin nsup bazı işilrin zih nind barut onusunda sürgln sür gln bir güvnsizl güvnsizli i ya da tisinti vardı vardı . Bir bilinçlili v cntilnli rnği olan atlara ılıçlara t t dvüş ilişin yüzyıllar ncsindn gln şvalyc bir asri ültürü tsil dn Fransız şvalysi Bayard atşli silahları yaışısız bulara üç üçüsüy üsüyordu ordu tıpı ızrala biniciy dğl d ata nişan ala gibi ucuz bir hilyi üçüsdiği s diği gibi ( Burada Bayard'ın 5 5 24't 24 't girdiği bir çatışad çatışadaa bir arbüzl arbüzl ldürüldüğünü blirt grir) Anca Bayard daha yaşarn bil gçişin bir alınsıydı; alınsıydı; 6 yüzyılda Avrupa'nın alıtsal asri sınıfının p ço nsubu çotan birr atşli silah tutnu halin glivrişti. parator
1 . YZ L VRU PA' PA' A SAVAŞ SAVAŞ EVRi VE EA
I Mmllan Frrara Dükü Erl gb pk çok prns sahp oldukla v hr br parçasna ayr br sm sm vrdkl vrdklr r gnş g nş top parklarnn parklarnn üstn ttr ttrr r atlan atlanaa v v av köpklrn köpklrn göstrdklr göstrdklr özn ö zn kndlrn kndlrn at a t büyü büyükk slahlardan srgmzlrd. S avaşta avaşta olduğu olduğu kadar kadar barşta da da yaplan top top atş ss lam kallrdn dnzdk gmlrdn tş dln ordulardan varş v ayrlş törnlrn doğum v vln günlrn kadar güçlülrn hayandak önml anlara tumrakl v tklyc br göstrş v şk katyordu Avrupal soylular küçük slahlardan da hoşlandlar İmparator V Charls baz arstokratlar ksa namlulu l slahlann sadc katlr yakştğ lştrsn sürdürslr d saat v tabanca mkanzmalaryla (b kz slah çakmağ saat bnzr br mkanzmayla atşlnyordu) uğraşmay br hob ha ln gtrd Grçk br subay v cntlmn"n br sosyal ştn karş sa vaşta hrhang hrhang br açklama açklama yapmaszn yapmaszn atşl sl s lah ah kullana kullanablms blms aman alacak alacak Tabancann orta snara nms subayn kmrnd kmrnd taşnacak v cntlmn cntlmnn n düllosunda kul kullanlacak lanlacak şkl grm grms s s s kuşklar kuş klar sonra gr çklşt v uzun slalar tklr asla kbar araçlar haln glmd V yüzyla doğru Avrupa ordulann toplumsal hyrarşs süvary pyadnn v pyady d mslk okulundan mzun slahç v mühndslrn üzrn çkard. Bununla brlkt atşl slahlarn tam anlamyla kabulünd oraya çkan grçk v drn külürl duraksamaya (apon samuraynn önyarglarna çok bnzr br duraksama) rağmn zlda Avrupann askr v syasal hkm sn top v tüğ savaşn sas araçlar haln gtrmy hat hataa coşkuy coşkuyla la hazrd hazrd Bu çarpc çarpc modrn utum utum dn önc savaş savaş larda br dvrm zn vrck ölçüd yaygnlaşmad Erkn 6 . yüzyln syasal koşullar da önml askr dğşmlr v asln Avrupal br uluslararas savaş sanatnn dğnasna yol açt. Bu do ğum İtalyan savaşlarnn özgül koşulla çnd oldu Bu savaşlar 1494t apl krallğnn talb üzrn İtalyan yarmadasna br Fransz yürüyüşüyl başlad. Tk başna l alndğnda bu olay br ynlk taşmaz ancak ancak Franszlarn aply şgal büyük v küçük İtalyan dvltlr arsndak askr dngy 145lrd ksmn stanbulun düşüşündn sonra alglanan br Türk thdd ndnyl oluşan dplomatk v syasal mods viven dy [gçc anlaşma alüst alüst t t v İsp İ spany anyaa kral l Kutsal Kutsal Roma Grmn T, T, TE K VE VE S
iparatoru dahil hen her Avrupa gücünün üdahaleine yol aç. Kalı bir barış barış ancak ancak 5 5 5 9 da alandı. alandı. Bu arada arada avaşlar ürekl üreklili ilikk kaana kaana cı bir dıya da (etkinlik 52lerde zirveye ulaştı) iki ya da üç kuşak oyunca talya, bütün Avrup Avrupaa için o günlerin günlerin deyişiyle bir avaş avaş okulu" oldu. Alınan derler" odern akeri j argonla ürdeş akeri akeri dok dokrinl rinlerin erin oluşaı teşvik etti. Alında olan avaşların evcut çeşitli ulual ya da etnik avaş tarzları tarzla rı araında araın da açık ve ve vahşi bir rekabet rekabe t halini alaıydı alaıydı akeri kültür kültür açı ından talya ta bir erite potaıydı. Öncelikle, akeri kaplar kaplar renkli bir derleeye derleeye benzerdi: Yayları ve el ilahları olan talyanlar; ızraklar bala habeler [ucu balta kıa ız rak] ve iki elle kullalan kılıçlar taşıyan viçreliler ve Alan landsk nech [Alan paralı piyade era] Yunanitan ve Aavuluktan gelen, ızraklarla ilahlanış haf aılardan oluşan Venedikli sadio; cirit atada hünerli panyol haf üvarii; ok ve yaylarla ilahlanış çok ayı da uhafız Ancak avaşın kendii bazı avaş teknikerinin öne çıkaı aladı. Galiplerden biri talyan tahki tahkiat at ite i teiyd iydii . Kule benzeri tabalar tabalar la ilk deneyiler talyan avaşlarından önce yaşanıştı; şidi büün Av rupa yeni odel akeri iarinin ütünlüünü görebiliyordu. Önce 53dan 53 dan itibaren, bütün talyan devletleri en öneli avna hatlarını coşkuyla yeniden kurdular Daha onra een heen her Avrupa uluu talyan ühendileri kiraladı ve yeni akeri iari Avrupanın geri kalan kıına yüzyılın ortalanda panya Avuurya ve Franaya daha nra da talyan eferine karıştıkları ölçüde dier bölgelere doru ngiltere Kuzey zey Alanya Alanya yayı yayıdı. dı. Ululararaı bir piyade diiplininin oluşuu, ululararaı bir ake ri iarinin oluşuu kadar öneliydi. talyan avaşları kıa üre içinde viçre tarzının ve bu tarzın ilk takitçileri olan Alan landsknech ütünlüünü ortaya koydu; onların belirleyici özellii el ilahlanda uanlaşış daha küçük bölüklerle detelenen, yerleşik bir diiplinli ızraklılar düzeniydi. Gözleciler 495te Milandaki Novara duvarlarının önünde rei geçit yapan bir Alan kolorduunu kolorduunu inceleyen inceleyen Venedikli Venedikli e ur Aleandro Ale andro Bened Be nedet etii gibi onların bilik bilikte te hareke harekett ete, aa bir bir arada tuta, çeşitli har�ketleri ve deişik dei şik akeri düzenleri düzenleri icra ete yetene 1 . YüZ YüZ RUPA N A SAA SAA: : DRi öN AN
p gnaim insi insi ğine şaşıyorlard Benedetinin yeni akeri düzen" (ova p o) dediği şeyin takidi takidi yaygın yaygın ir hayranlık uyand uyandyord yordu. u. Benedettinin kuzeydeki yeni diiplin tarzını övdüğü ıralarda pratik İpanyol general Gonalvo de Cordoa Güney İtalyada Franızların hizmetindeki İviçre mzrakla tarafından küçük ir yenilgiye uğratldktan onra emrindeki İpanyol piyadeini İvçre tarzında (ama kendi yorumuyla Klıç ve kalkanlı adamlar"ın ir düşman kuvvetinin uzun ve taşınmaı zor mızraklanın arana girmei ve onu içerden dağtmaı; u özel avaş tarzı ısız Ravenna Savaşından onra oradan kalkt) yeniden eğitiyordu. İpanya apoli ve daha onra Milannun denetimini ele alarak İtalyadaki konumu nu güçlendirirken akere alnan İtalyanlar her zaman ir miktar akerin elde ttlma ttlma gerekiyordu gerekiyordu İpanyadan İ panyadan gelen düzenli akerlerle akerlerle ayn ayn tazda eğitildi (İtalya daki uzun üreli ilikelik kuşkuuz ir kültür alışverişine yol açtı aplide İpanyl akerleriyle İtalyan kadınlardan olma pek çok çocuk şaka kailinden kailinden yeniçeriler" diye anılıyord anılıyordu u Bu erkek çocuar ergenlik çağna geldiklerinde Katolik kral adına akere alınırlard.) İviçre örneğini temel alan ama artk İviçre dağ vadilerinin özel avaş kül türüyle ağlantılı ya da ona ağımlı olmayan yeni piyade diiplini remi taklit dışındak yollarla da yayldı Bir hizmetten diğerine geçen tekil paralı akerler özellikle çavuşlar çavuşlar ve diğer kdemliler kdemliler ahip olduka olduka ilgiyi de de eraerlerinde taşdılar Venedikli gnlük yaza Marin Sanuto her türden iki örneği kapayan uhun Gemii ordula"nn kendi çağndaki örneği ni yazd Bir irlik Alman ya da İtalyan olarak anıla da tekil akerler Av rupanın her yerinden geleiliyorar özgelimi İrlandalılar İpanyol hiz metinde ya da İkandinavyalılar Felemenk hizmetinde olailiyorlardı ola iliyorlardı (Her iki örnek de geç 6 yüzyılda yaygnd ve yeni diiplinin iç kmlardaki avaşlarla iyaal ağlantı olmayan Avrupa eteerine yaylmaına yardmc oldu) Bu akerler talim ve diiplinin ayaklı entezleriydi ihayetve en önemlii a kitap devrimi piyade d ktrininin ktrininin ya ya ylmaın ve türdeş hale gelmeini aşka hiçir şeyle karşlaştırılamayacak ölçüde ölçüde teşvik teşvik etti etti lk aılı talim talim kita kita Vallo Vallo " olarak olarak ilin ilinen en küçü küçükk ve pratik ir el kitaı s de aplide İtalyanca aıldı Baıl talim kitapla yüzyıln ortalandan ortalandan itiaren öyle hzla yayld ki yzylın onlanda onl anda ir T T TE K VE S üN G
İgiiz, İgiiz , g baıı ba ıı bir bir rd, avaşı adc adc ayfaar ayfaarda da öğr v v d ki ap, aim yapırmaya kakışa hmşhrid şiky dbiiyordu Z kic hazıramış dğişikikr oa da b bu kiapar a oarak ayı oka zrid duruyorar Diipii v di od piyad, mızrak hcumuda çok aş gcy avaşmaya hazır, mızrak avura v aş d bir gç Arık Avrupa'ı rupa'ı adc bazı bögri dği kdii, kdi avaş arzıa ahipi Pki ama hrk, özik karar vrici i, Avrupa'ı akri kurumarıı böyi radika biçimd yid yapıamaı kouuda d bu kadar kadar uğraşı uğraş ıyordu? Dya arihi, aaaı kahramaık kahramaık gkrii dğişirmk yimyi v ömy rcih d iaçı akri kr örkry doudur. (Bu aryoya Afrika i Kuzy v Gy Amri ka'ı hm hr yrid raaır Avrupa'ı, dyadaki iaara kı yaadığıda, d böyi çizgi dşı bir arzda davraığıı açıkaya bimk içi, rk 6 . yzyı Avrupa'ıı daha giş k kr haıramak grkir. Açıkça birmk grkir, Avrupa'ı akri ii aıda oraçağ oraçağ şövay şövayrii rii oruı oruı arık arık oraçağ oraçağ şövayri şövayri gibi d şmyorardı. Aaaı akri dri Avrupaıar içi h aygıdı, ama kua v dokuu dokuumaz maz dğidi dğidi ( Şövay Bayard v ou izy Do işo'ar dışıda). 6 yzyı oyu akrii zihii mşgu d, Roma avaş arzıydı. Hm baıı rrd hm d uyguamada gişm gör grçk bir akri akri röa vardı; Avrupa'ı Avrupa'ı akri ödrri ödrri raız r aız ariharihçi rdriqu Vrrir'i 'humaim miiair" r akri hmaizm ddiği oramda bir kr bayou yapıyorardı. Bu hmai 6 yzyıı dömd h yiydi v ciddi biçimd adc İaya' da, yai yakaşa byk akri karşıaşma v rkabi grçkşcği yrd, kidi d , ğiim ğiim bir İaya İaya pri pr i aik ai k akri akr i arihi arihi kaikri kaikri açık oa s ' d, biiyord ayrııarda dği d azıda ruha v g haarda Bu yi zihiy igii ipuçar da vardı. LombardiyaMaua'daki Gozaga yorgu miraydird dği, ömi paraı komuaarda arayıda, a, am bir oraçağ maı oa yuvarak yuvarak maa ma a şö ouşa bir ai arayıd vayrii uruvaıı bimy yzyı Arhury frkri amam amada örd bir gç r s yzyı Gozaga'ı, arayı Szar'ı zafr 6 YüZl YüZl L VPA' VPA' N A SAVA SAVA DVRi V öNAN
lt yğıoy toyl ee etmey etmey teh eyo, stç s tçıı sı Ae Mteg (sı eğl, mo yt essmı) Romlı sele teçhzt ve ostmle üyü öele, htt oğu göütüyü veme ç eolj ışl esmeyou Güümüe Rom se ol üşüüğümü şey, hl Röess İtlysı l lgye yı. B ğe puu 1460 vı mytü stçısı, üyü plı sele omutı Feso Sfo'yı (ye Ml üü ol otlı) es tp slı göğüs ıhı oluş Romlı geel gyss çe ve çle çlee e Hl, Jül J ül Se Se ve ve poms pomsı ı ye lılığı ülü es geellee oluş omteyle ouşue esmet. Sfo u ülü geelle tvsyelee e elyou e 6 yüyıl se, Rom öeğ üee üşüme ç ou y e ı Lt Lt lslee lslee ş olm olm ou eğl. Alla anica hle gel mş moe ıh geçt esm mleme m lemes s olml l lte te geçe geçe çel çel te ypıl ypıl geçe ıhl ıhl mosı mo sı vı V Chles öyle ostüm ostüm gy gy you İtly 6 yüylı ı öeml se şle, le (Hel) 'ste ve Alesso (İsee) Fese g t svş hmlıı smle lıl Ve V e yüzyılı öümü öümüe e Rom tzı ço ıs sç mo olu Romlıl g gyp uş eele Ge hmlıı smle tşıyol tşıyolı ı mesle mesle ım t t şlle şlle g vm vmt t, , öellle o y gömüyolı (lsele ış göüşüe plı yüeye yüeye e ültüel ültüel üylı üylı üsluu t t öele eleğ eleğ ç ç)) Ayı şele şele Rom Rom ve Ge svşlı svşlı öyü öyüü üle. le. Buu öele hetl göülüyou Pospeo Clı 2'e Ml'yu ele geçğ şılı sefe, muhtemele Jül Se'ı Gly Sv şı sısı geçeleştğ geçeleştğ Ales uştmsı uştmsı lyışı lyışı temel lı. Çğ ı eslle t ğltı göüyolı Hümst thç Fes o Gu, tl ve htytlı Colo', Rmlı üyü omut Fus g Cutto [oylyıı] uvıyl şeee A u s lmy lmy lıı lıı öem ı, İtly svşl ve ve tlm llı pe ço ee 6. yüyıl tığıı, göüe ve yşılıı o sevgl t tplı öğeeyle şılştımlıyı Bu eele, Mhvell İsvçe tı pye ttle elee, lı heme t , , TüE K VE VE S N G
9
çağn mzrakı Grk aanksı gmktydi sında İsviçr vadirinin, antik günrin taktk rdmrini hr nssa oduğu gibi muhaaza ttiği düşüncsind biraz aşırıya kaçtığ kaçtığ görüür Bu bağantyı bağantyı kura kuran n yanızca yanızca Machiavi dğidi 95't man mzrak v tabanca taimindn çok tkinn ssandro Bndtti, gördükrini antik savaş trimrini kuanarak Latinc btimdi. Modrn v antik oann kaynaşması aşikar bir uyguamay d Machiavi'nin 52'd yaymanan ik kuramsa taim kitabı A of 'da (Savaş Sanat) önrdiği tam da budur Bu yakaşım ayn yı Va o'nun tamamn pratiğ dönük tzind d gördü uracıarın v pratis ynrin düşüncri atbaş gidiyordu Bu düşüncr, 1534 i 1536 arasında, Fransa raı I Francois İspanyo güçri taraından 52't avia'da ksin bir ynigiy uğratdığı v aşağıayıcı biçimd tsim aındığı için h acı ac ı çkiyor çkiyor v askri şan şa n kazanma istğiy ist ğiy yanıp tutşu tutşuyord yordu u grçkt grçktn n muazzam bir girişim, antik Roma jyonarnın ynidn kuasna bü yük mbağar yatırdğı zaman birşti. ni Fransız jyonar disipinri ni daha çok İsvçr öğin borçuydu Entktr d, Liy, oybius v ian gibi antik kaynakardan azar azar bigi topuyorard Bu jyonarn zamana hm azadğı hm d norma aayara dönüştüğü görüür ncak Francois'nın muazzam dnyimi, tam bir askri rönsansn parak bir örnğini, vrpa'nın askri v siyasa itinin kndi askri kurum v dtrini ynidn biçimndirmk için topykn duyduğu stği ouşturr Bu v n ba insani ğiim, yani antik mtinr tmind oo v ab ov [toptan v şndan] ynidn inşa tm arzusu, birkaç sapantı v inatçı hükümdara sınır sınır dğidi 5 2 9 da Vndikin yaş yaş yöntcir yöntcirii ciddi ciddiyt ytri ri v mai mai ko nuardaki nuardaki kurnaz kurnaz arıy arıya a dikkati dikkati çkrdi bir Roma R oma qingeeme [bş sra kürk çkin savaş kadırgası] yapı büyk miktarda para yatrdıar (Büyük tknrin dnizdki dnmrd tatminkr omadığı görmüştü) 159'arda bir ian okuasından sinnn Nassau ont Maurits, Fmnk ordusunun atş disipinini bütünüy antik bir mod üzrind ynidn düzndi v Romadan sinnrk grçkştirdiği rorm ar sonuç vrdi Tarihçir, Maurits'in dnyimini yni bir çağın şaağı oa rak görm ğiiminddir, ama o, asında n az ytmiş yıdır aynı imkn araştrmış oan askri ntktür topuuğunun bir parçasıyd so
1 . Yü Yü L RPA' RPA' N A SA SAA: A: DRi öN AN
Bu blmdei grşlerin grşlerin en başına b aşına dnere, r tehdidi ile ae a e ri rnean araında doğrudan bağlantılar vardı Bunlar bir arada y yılın gerçe aeri devrimi devrimini ni oluştrduar. Kuşuu r deni gcnden gelen tehdit, Venedilileri anti Roma adırgalarını yeniden yapma olaılı ğyla ilgileeye ynelti ve amanın baı aeri enteleelleri her aman bir hayalet gibi beliren r tehdidiyle endi çalışmaları araında bağlantı urdular urdular İl by baliti uracıı olan artaglia artaglianın nın avaştan avaşta n nefret nefret et mei için nedenler vardı 5de henz bir çocuen yerii olduğ Bre cia şehrini yağmalayan Franı aerleri tarafından fena halde dvlmşt Bu olay, ulandı ulandığı ğı tama imin, eeme anlamına anlamına gelen aaglia'ı da gterdiği gibi, onda reli bir onuşma bouluğuna yol aç. Anca rlere arşı geleceğin Haçl Seferlerinde Hıritiyan topçuluğunu geliştirebileceği umu umudu duyl ylaa baliti erine yadığı ei 1 5 7de 7 de yayımladı yayımladı (ve artaglia itha ithaffında İngiltere Kralı Kralı VII VII H enryyi Haçlı Sef S eferine erine çımaya teşvi eti) Franceco Patriinin 595 tarihli tei, Paalelli Milia Naau KonKon Mauriti Maurit in n Hollanda da endi paralellerini paraleller ini çidiği ırada yayımlandı yayımlandı açıça yeni tarz piyade diiplininin zn, re arşı avaşta taşıdığı tnllerle bağlantılı olara ele alıyordu. Kapa ayfaına gre itap, An ti dnyanın teşli ilahlarımıa uyarlanan çeşitli det ve urallarını açı lıyor ve bu doğru avaş anatının gc ayeinde a ayıda adam by r yığınlarını yenilgiye uğratabilir" deniyordu. Batılı devlet adamları ve entelete enteleteller ller,, Avrupa işlerine dalmış olmalarına rağmen, rağ men, ultana ultana bağlı by r yığınlarının at ılıdan dounmuş ancalarını, hilalli ancalarını ve pirinç illerini ala unutamadılar Aeri devrim bira da bu yığınlaa avaşma için ortaya ortaya atıldı ve ve avaş meydanında bu yığınların yığınların haın haın dan gelinebileceğini anıtadı
P üFE VE VE S ü ü
oND G. As
OTUZ YIL SAVAŞLAI DÖNMİ 1598-1648 S ET ET V E S I ÇTıŞM ÇTıŞM SV SVŞIN öKENER rpa'ı pe ço bölgesi içi 1581648 yılları eredeyse süreli bir saaş döemiydi. 68'de sora Orta Arupa, sadece Ktsal Roma Germe İmparatorl' imparatorl e preslilerii deil, Hollada e İspaya'yı e çatışmaı daha sorai ereleride Daimara, İgiltere, İseç e Frasa'yı da apsaya Otz Yıl Saaşları'a gömüldü Her e adar 17 yüzyıl yüzyılı ı il o yılı z sürmüş birço silahlı çatışmaı bitişie taı oldysa da, 68'de öcei yıllar da özellile barışçı bir döem olmamıştı Frasız Di Saaşları sırasıda İspaya'ı Fasa'ya müdahale girişimi 1598'de Veris Barışı'yl ölemişti. İgil tere ile İspaya arasıdai, başlagıcı 585'e adar zaa saaş, Ago İspayol reabetiyle ço yaıda balatılı ola, İrlada'dai Doz Yıl Saaşları'ı (159463) bitişide bir yıl sora, 64'te soa ermişti. İspaya ile o Beelüs üleleridei isyacı eyaletleri arasıdai çatşma da 69'da o ii yıllı bir ateşesle esitiye ramış e imparator ie slta arasıda 1593'te aşlaya z saaş 66'da itatoro'ta yapıla atlaşmayla soa ermişti Türiye ile Astrya Habsbrgları arasıdai barış hzrszl içide sürdü, üçü ölçeli çatışmalar deam etti, Trasilaya presi Tür desteiyle Otz Yıl Saaşları'a birço ez müdahale etti, ama gee de 66'da, pe olay yürümese de düşmalılara öemli ölçüde so ere bir esiti gerçeeşti Aca daha üçü çatışmalar, Arpa'da 1598 ile 69 arasıda yaaş yaaş gerçeleşe sacılı barışı tehlieye atmaya deam eti. 6 gibi ere bir tarihte Frasa, Saoy düüü yöettii, Alpleri zeyide, Rhôe rmaı'ı batı şerididei şerididei eyaletle eyaletleri ri (Br ( Bres esse se,, Bgey, B gey, Gex) silah zoryla işgal etmişti. S aoy, b işgali bir yıl sra ablledi 6 6 12 ile 6 7 arasıda Saoy, ere aris bıramada öle Mata Düü Fracesco Gozaga'ı mirası yüzüde yei bir silahlı çatışmaya girdi. Saoyl
A
UZ UZ Y L SA SAALA ALAR R DöN i 5 5- -
Chares Emmanuel Gonzaa mirasının ir öümünü oluşturan Savoy topraklarınd topraklarındaki aki Mont Mo ntfferrat öesi üzerinde hak iddia etti Bu iddiasından anak 67de İspanyo askısı karşısında Fransadan fazla destek uamayaağını anadığı zaman vazeçti. Gonzaa mirası için verien savaş oyutları sınırlı ir çatışmaydı anak Kuzey İtalyada erçekeşen er oay üyük ir vru vrua a savaşını sava şını aş aş latma yönünde doğrudan ir tehdit ouşturuyor Fransa İspanyanın h kim oduğu İtalya üzerinde . yüzyılın sonunda aşlayan nüfuz iddiaa rından 6. yüzyılın ikini yarısında da asa vazeçmiyordu. Esas oarak 6da Henrynin öümünden sonra Fransa üyük ir savaşa irişe meyeek kadar zayıladığı zayıladığı için iç in Kuzey İtayadaki İtayadaki karşılaşma kar şılaşma daha iddi ir vrupa atışmasına yol açaak şekilde tırmanmadı 6 ile 6 6 8 arasında arasında şağı Rhine da da İtalya ii sorunlu sorunlu i öl eydi Burada son Ceves dükünün 69daki ölümü az kalsın üyük ir vrupa savaşına yo açıyordu İspanyanın ya da Felemenk Cumhuriyeti ve Fransanın desteğini kazanmaya çaışan çeşitli man prensleri mirasta hak iddia ettier slında Heny fanatik ir Katlik tarafından kat ledildiği 6da odusunun aşında oduğu hade anlaşmazlığa müdaha le etmek üzereydi Nihayetinde Baltık da çeşiti üçler arasındaki eri limlerin 68den öne tekrar tekrar anlandığı ir aşka öeydi Son oarak 63te İsveçe kısa ir karşıaşmadan sonra Danimarka u ükedeki üstünlüğünü kau ettirmişti Polnya ve İsveç 6den itiaren araıklara savaşmışardı. Düşmanıkar 6ten sonra yatışmış ve zaman zaman eçi ateşkes ateşkes anaşmaları anaşmaları yapılmış yapılmış osa da unlar 6 7 de yeniden yeniden alevlendi Yeni ir ateşkes anlaşmasını 60deki çatışmalar izledi ve u dönem 69a kadar sona ermedi ynı dönemde Rusya ve İsveç arasında da 6ten 67ye kadar süren ir savaş yaşandı. Demek ki Otuz Yı Savaşarı aşlamadan öne irii ufakı pek çok öese çatışma olmuşt. (Yukarıda sadee en önemierine değinidi) 69da İspanya ile Feemenk Cumhuriyeti ya da 598de İspanya le Fransa arasında yapılan ateşkes anlaşmalarında örüldüğü ii arışı sağamak sağamak neden u kadar zordu ve yapılan yapıl an anaşmalar neden u kadar is tikrarsız ouyordu Bu soruya verieileek açık ir yanıt en azından kut TP TP TF TF K v v S ü
sal Roma Grm İmparatorluğu dışıda lş hukuksal ddaları ola hükümdarlar arasıdak alaşmazlıkları özümlyblck hrhag br kurumu bulumaması dyl bll başlı Avrupa gülr savaş ytğdk artışı sözglm büyüy mal kayaklar v slahlı kuvvtlr hzmtd hzmtd bulua bulua asr sayısıdak sayısıdak artış gb kaıılmaz kaıılmaz bmd slahlı slahlı atış atışmay mayaa yol yol atığı atığıdır dır İmpara İmparator torluğ luğu u yapısı yapısı 9 'lar l 6 8 arasıda tdrc bozulmada öc Almaya' dak üst hukuk mahk lr alaşmazlıkları özck mrcy oluşturuyordu N var k br dz atışma aısıda tam trs br yaıt vrmk ya savaşlara gü artışıı dğl mvcut dvlt v syast sstmlr zayıığıı yol atığıı ya da bu durumu savaş br kz patlak vrdğd düşmalıkları tımamasıda v uzamasıda sorumlu olduğuu söylmk daha makuldür Bu görüş yakılarda savaşları sas olarak uzu sürl dvlt kurma sürc br parası olarak yorumlaya Alma tah Johas Burckhardt tarafıda glştrlmştr Daha büyük Avupa dvltlr oğ aslıda karma moarşlrd ya ayı hadaa hadaa sadakat borcu ola acak kd kd özl öz l aayasal aayasal glk lr lr gör gör hüküm hüküm sür ok o k sayıda tkl kralık kralık v prslkt prs lkt bart bart Avrupa' da İspayol mparatoluğu v Avustuya Habsburglarıı dyoları bu türd karma karma moarşlr bl örklrdr örklrdr acak İgltr İg ltr İskoya v İrlada'yı brlştr Stuart moarşs l Damarka Norv S chlswg v v Holst H olst'a 'a hükmd hükmd Damarka moarşs d karma dvl dvlt t lr olarak görülblr Bu tür syasal yapıları soruu buları daha da k tlmk tlmk yöüd yöüd yapıla hr gş g şm m kolayca kolayca trs yarata yaratabb lmsyd lm syd Tkl yaltlr hada mrkz bsldğ sadakat drcs s yük sltl vrglrl ya da zorlaa dsl taatla sıadığı zamalarda ortaa ıktığı gb tartışmalıydı İspaya bu sorula 6'ları başı gb rk br tarht Hollada'da karşılaşmıştı Daha sora 7 yüzyılı lk yrm yılı d Rudol Mathas v II rdad gb mparatorlar brbr ardıca kd dylarıdak mrkzlştrm syastlr karşı bzr bölgsl drş bmlryl karşılaştılar Otuz ıl Savaşları'a yol aa şy 68'd Bohmya'da patlak vr syadı II. rdad syaı tk başıa basrablck ba srablck kay kayakt akta a v askrd yoksudu Dış yardım yardım sağlamak sağ lamak
Z Y Y L SAAL SAALAR AR DöN i 5- 5-
İspanya ve Bavyeraya aşvurmak zorunda kald Bu karar Bohemya Sava ş'n ksa sürede üün Kusal Roma ermen İmparaoruğunun ve doğ rudan ya da dlayl dlay l olarak olarak üyü üyükk Avru Avrupal pal güçlerin güçlerin karşğ ir mücade leye dönüşürdü Haa I. Charles çok daha sonra, 6'larn sonunda ve 6'larn aşnda, önce İskoçyada daha sonra İrlandada çkan ve 62 İngilere İç Savşn eikleyen isyanlaa üz yüze geldi. Kusal Roma ermen İmparaorluğu ir karma monarşi olarak e imlenemez Daha çok, ir devleler federasyonundan daha üyük, ancak u dönemde ulusal çapaki idari ve mali yaplar sayesinde merkezi ve ye rel hükümeler arasnda kurumsallaşmş ir ağlan kuran Fransa ya da İngilere gii devlelerin varlğ dikkae alndğnda, ekil ir devleen da ha küçük, si generis ir siyaal sisemdi Bununla irlike siyasal merkez, yani imparaorluk say ile çeper, yani imparaorun doğrudan deneimi nin dşnda kalan prensliker ve imparaorluk kenleri arasndaki ilişki, öeki monarşierin monarşierin çoğunda olduğu gii, Almanyada Almanya da da siyasal sürüşme nin aşlca nedeniydi Sonunda u durum Bohemya isyanyla ireşiğin de, erken 7 yüzyln en üyük askeri çaşmasna, Ouz Yl Savaşlar'na neden oldu Bu akmdan haya hayai i önem aşyan aşya n iki sorudan iri, imparao imparao run, Emperyal Die'in danşma meclisi] deseği olsun ya da olmasn, din sel siyase konularnda ekil prensiere annan seçenekeri ne ölçüde s nrlama yekisine sahip olduğu, diğeri de imparaorluğun kendi emel ya salarna ilişkin yorumunun ne ölçüde ağlayc olmas gerekiğiydi. Kusal Roma ermen İmparaorluğu ile İspanyol ve Avusurya Hasurglarnn dinynlar gii karma monarşieri ekieyen iç gerilim ler, kaegorileşirilmesi zor savaşlara neden oldu Bunlar iç savaş myd yoksa devleleraras çaşma m? Aslnda u dönemde iç savaşlar ve ulus lararas" savaş iç içe geçmişi Barşn u kadar zor sağlanmasna yol açan nedenlerden iri 8 yüzyl savaşlar az akmlardan Avrupa devleleri nin güç ve saü için savaşlar, iyi kurulmuş ir oyunun hamleleri olarak eimleneilirken, erken 7 yüzyl savaşlar izaihi oyun kurallarnn an laşmazlk konusu olduğu çaşmalard Sözgelimi, imparaorun meşru e as a s olan Alman prensleri Fransa ya da İsveç İ sveçle le ir i r ii iiffak kurailir miydi ya da vaan hainliği veya aşka ir ağr suçla iha edilmeksizin imparaora , K v v SN
karşı savaş açabilirer miydi? Bu gibi sorular döemi souda Osabrück ve Müster'deki barış müzakereleride büyük zoruklara yol açacaktı Vest falya Barışı 'a yai savaş açma hakkıı daha açık taımla masıa katkıda buldu acak Alma presliklerii statüsüe hiçbir açıklık kazadırmadı Presliker bütüüyle egeme olmaksızı kedi dış siyasetlerii belireme hakkı gibi bazı yetkiler kazadılar çü hl imparatorluğa ve ou hümdarıa sadakat beslemek zordaydılar 648'de öceki yıllarda Avrupa siyaset saheside bağımsz bir birim olarak görümek bir derebeyie tabi presler ve soylular içi gayet doğaldı Bohemya soyluları 69'da kedi krallarıı tahtta idirdiler (8'de İspayol Habsburglarıı imparatorluğuda ayrıla Felemek eyaletlerii oluştruğu daha eski örekte söz etmeye gerek yok) ve Frasız Hgueot'ları 6'lerde XIII ouis'ye karşı silah zoruyla kedi imtiyazlarıı savumaya çalıştılar ve 628'de İgiltere'de destek gör düler Katalya Katalya soyluları soyluları 64 6 4 'lar 'l arda da İspayalı İs payalı IV IV Felipe'ye Felipe' ye karşı aya ayak ka a dılar ve Frasa'da yardım gördüler. 638'e kadar XIII ouis'i varisi sayıla Oras düküü de uz bir süre içleride yer aldığı üfzlu Frasız Frasız soylları soylları 6 6 3 'lar ve 64 64 ' larda larda özellikle özellikle de de Frasa Habsburgl Habsburglar ar la savaşırke patlak vere 64853eri (isyalar) sırasıda ve sora sıda İspaya ile zama zama işbirliği yaptılar Pek çok Avrupa Avrupa devlet ve moarşis moa rşisidek idekii iç istikrarsızlık istikrarsızlı k askeri çatışmaları ya da bu çatışmalardaki çatışmalardaki tırmaışı öemli bir edeiydi acak mezhep uyuşmazlıkları devletleri kedi içlerideki ve aralarıdaki mevcut gerilimleri artıra bir etke olarak daha da öemliydi Aslıda bu durum iç çatşmalar çatşmalar ile Avrup Avrupaa siyaseti arasıda arası da kesi kesi bir bağlatı olduğu olduğu kaıtladı Kutsal oma Germe İmparatorlğu içide Protestalar (özellike Kalveciler) ile Katliker arasıdaki çatışma olmasaydı Otuz Yıl Savaşları'ı alamak mümkü olmazdı Disel hasımlar arasıdaki yaygı güvesizlik ve ki imparatorluğu aayasal sorularıa siyasal bir çö züm bulumasıı zorlaştırıyordu 68'de öce ya da savaşı ilk yarısı da imparator imparator otoritesii ya da çoğulkla karar aldığı sürece Emper yal Diet'i mezhep mezhep meseleleri mesel eleride de daha daha hararet hararetli li biçimde biçimde çatışma çatışma kou kou su olduğ bir başka ala kesilikle yokt YL S SŞLI ŞLI DöN 5 5
Bununla brlk Almanyann dışında v aa mparaorluun çnd aynı mzb mnsup prnslr arasında çaışmaların ssna olmadı da unuulmamaldr Fransa v İspanya mumln 624 yılları dşnda mn r an ln savaş alnd dls d savaşın şndyd. Hr ks d Lurc ülklr olan Danmarka l İsvç arasındak lşklr d bundan daa y dld: Ouz Yıl Savaşları sırasında çok yakın şbrl çnd olan Bavyra dükü (daa sonra Elkör) l Avusuya Habsburgları pk çok konuda am br görüş brl çnd dllrd. Bavyralı Maxmllan m paraorun Almanya da mulak ükümdar olmasn smd gb Ora Avrupadak İspanyol syasn gösrmlk olmayan br dsk vrmy d azır dld. Prosan kamp çnd Saksonya lk lkörü örü Habsburg Ha bsburg yanlsı br syas zlyordu. Bu örnk örnk ps ps d koy br Lurc olan önd gln Sakson logların Kalvncln r ürlüsün duydukları amansz nfrn d syas br kn olarak rol oynadın blrmk grkr 62lrn başlarnda radkal Prosanların öndr Elkör Palan br Kalvncyd N var k Tazmn Frman l Prag Barş arasında gçn dönm (62935) br yana brakrsak Almanyada savaş asla dorudan br nsl çaışma olmadı Pk çok rosan prns arafsız kald ya da dönmn bü yük bölümünd mparaorla şbrl yapı Almanya dışında dnn dş s yas v savaş üzrndk ks gnlkl daa da gr planda kaldı. 63da Almanyaya yapılan İsvç müdaals Almanyada yaymlanan İsvç yanlsı broşürlrd grçk dn özgürlüün karş br savaş olarak yo rumlanmş v aslında böyl br savaşın bazı özllklrn srglmş olsa da İsvçn HabsburgPolonya kara v dnz şbrlndn duyduu korku v üm Balk carnn dnmn güvnc alına alma arzusu Gusa vus Adolpusun müdaal kararnı vrmsnd Prosanlıın oynadı roldn daa daa n azından başlangça baş langça büyük br önm aşıyordu. aşıyordu. Br dr örnk İspanya l Flmnk Cumury arasndak sa vaşr Cumuryn v İspanyann knd syasn mşruy kazandr mak çn dnsl dallr büyük br çnlkl sarılmasına ramn ksad çkarlar (sözglm İspanyanın Scld Irmaı grşndk Flmnk ab lukas sürdükç mknsız olan Anrp lmanın yndn açma arzusu) Sü
Avrupa dışındaki icari ve ömürgeci çaışmalar, preij ve aü orunları, İpanya ile Felemenk araındaki çaışmanın yeniden alevlenmeinde on ahlilde ahlilde muhemelen muhemelen daha önemli önemli ir rol oynadı oynadı ve ve 6 2 de aeşkein uza ılmamaıyla onuçlandı. Ne var ki pek çok ülkede dinel ağlılıklar, dış iyee her ürlü kile ya da eli deeğinin yegne güvenilir emeliydi. Savaş, İngilerede olduğu gii parlamenolar ya da mecliler arafından konan vergilerle nane edildiği için, u deeken vazgeçmek zordu Bir hükümein ilen enimediği hedeerin, Richelieunün İpanya karşıı iyaeinde olduğu gii, dinel erimlerle haklı çıkarılmaı mümkün ol madığında, ciddi ir orun oluşailiyordu Franızİpanyol çaışmaı pek çok akımdan özel ir vakaydı Bir yanda, geç ı s değile de 6 yüzyıla yüzyıla kadar uzanan uzanan klaik ir hanedan hanedan anlaş mazlığından kaynaklanıyordu Valoi 589dan önce rana kralları ola rak Buronl Buronların arın öncell öncelleri eri ve Hau Ha urg rg haned hanedanla anları, rı, on ağımız Bur gondiya dükünün 477deki ölümünden onra Burgondiya miraı üzerin de ve 49lardan iiaren Kuzey İalyada anlaşmazlığa düşmüşlerdi. Öe yanda, Frana ile İpanya İ panya araındaki araındaki çaışmanın çaışmanın uzun uzun vadeli vadeli unurları unurları üze rinde durmaya gerek yokur 624 ile 642 araında Franız iyaeinden orumlu orumlu olan Kardial Richelieu, İpanya İ panya ile opyekn ir avaşa girişek en kaçındı Frananın İpanyol imparaorluğunun kaynaklarıyla yarışa mayacağını ve adece para deeği almak yerine, İveç gii roean ir güçle açık ir iif iifak kurmanın, ki H aurg hanedanıyla yapılacak opye kn ir avaşa u kaçınılmaz görünüyordu, Frana gii Kalik ir ülke için hem içe hem de dışa her ürlü orunu yaraacağını hiediyordu Ge ne de Richelieu 629da Manuada İpanyayla avaşa girdi Son Gonzaga dükü ölmüşü ve poaniyel vari görece en idialı, oylu ir Franız olan Never düküydü İpanya, Neverin Gonzaga dinynları olan Manua ve Monferraya ahip olmaını önlemeye çalşı İpanyaya roean devlele devlelerden rden yardım iemeden İalyada adırma ve anlaşmazlığı İalyayla ınırlı uma imknının elirmei dikkae alındığında, u gelişme Richeli eu için kaçılmayacak ir fıraı Gonzaga miraı üzerinde kopan anlaş mazlık mazlık alında alında 6 6 3 3 de üy üyük ük ölçüde Never Never ve Frana lehine çözümlen çözümlen di, çünk İpanyol kuzeniyle iifak kuran imparaor, Almanyadaki müe UZ UZ Y L SAA SAALAR LAR DöN i 5 5
klii aa muhaliyl kaşılaşğı v İsvç müdahalsi hdidiyl yüz yüz gldiğ kiik bi ada Madidi k mişi Buula bilik savaş Fasız odusu dövüş kapasisii çok sl olduğuu da kaılaş Bu dl İspaya v Fasaı 635 bu kz büü cphld açk bi savaşa gisi hiç d yadga bi souç dğildi sas olaak hm Richliu hm d İspaya ada hak d d Cod Dükü Olivas Olivas,, kdilii güçlü güçlü dğil, am aksi hm yaa alabili hiss hi ss ikli ikli içi bi ü köü duum duum say s ayoo suda sisi lk bu kaa kaaı ı aldla aldla Fasa 6 6 3 laı laı başda başda Loaid Loaid v ko ko şu Ala Ala bölglid bölg lid Habsbuglaa Hab sbuglaa kaş açık bi savaş yüümüşü yüümüşü Oli as güvili bi mük olmadğıı 633d kaılamış ola impa aou am dsğii, acak bu ila dilmiş küçük ölçli savaşı uy gu bi ada opyk bi aski aşlaşaya çvik kazaabilcğii hissi Ma 635 Moslldki Fasz bilikli saldıp çaşmayı ımadıdığıda, bi yada Fasa, ö yada büü Alma pslikli v impaao aasda bi savaş kaçıılmaz hal glcği bi duum yaaayı uuyodu. Richliu loance pahasa olusa olsu bi savaşa gi mk göülsüz olmakla blik, spayol povokasyouu göz ad d mzdi, çükü 68 sobahaıda bi büü siyasal kadii İspaya kaşı kavgac bi dş siyas bağlaşı Süç içid Fasada pk çok düşma dimşi Mzhp mlli bi dış siyasi içlikli savucula mali v idai om aaala v soulagm du popl" [halkı yaşıılması ya ağ bi baskı alıda buala isalaı ahalaılası içi yüksk vgil kaş çka hks Bu siyasi başaszlığa uğ amas halid Richliuü muhalii güü kazamış olacakladı, çükü kadial, XIII. Louisi iç dsğid asla büüüyl mi lamyodu Böylc iç msll v dş siyas soula k 7 yüzyla kop maz biçimd bibii bağlı kalaya dvam i Bu duum sadc Fasa içi gçli dğildi v bu döi ski çaşmalaı, bi güç souu olmaka çok, çoğu Avupa dvlii v moaşisii iç isikasızlğıı v zayğı bi soucuydu P, P, üF S N GÜ
SŞL SŞLRN RN Y Y KİKLER KİKLER SR SRE E VE SLR SLR Erkn üzı gnk svşrın önm dğşkkr rdı ğı br dönm, rkn modrn çğın skr dvrmnd grçktn önm br vr ork görümüştür svç Gstvs Adophsn bogr zrı Mch Robrts, ır önc, b skr dvrmn svç krının gçkştrdğ rformr zrv ştığını ön sürdü Kr, dh 6 9 dn önc, spn spn krşı krşı svşırkn, svşırkn, Fmnk Fmnk ordsnd ordsnd pın pın ştrmr dh d mükmm h gtrmşt. Robrs gör, svç pds dğr ordrdn dh ğtm v dspn odğ gb, dh üksk br tş gücün shpt v svşt d dh snkt, çünkü svş sırsınd kşık tı htn oşn görc küçük brkr hnd konş nbord Dönmn n s on spno pds, öncr mz zm r, n drnğ otz sır kdr çıkn br kr düzn çnd svşm gnğn shpt. Anck b konşnm örüntüsü Otz ı Svşrının bşngıcınd önm öçüd dğşğ ğrd. Arıc Robrts Rob rts b noktı noktı kvv kvvt t vrgr vrgr Gstvs Gst vs Adophs süvr süv r hüc hüc mnn svş nındk roünü ndn cnnırdı. Atırın pd br krn, htt düşmn süvr düznn tırıs koş sdırıp tbncrını boştmrı v mümkün odğnd gr çkmr krkn, Gst vs, dd gör, mhtmn k ım tşnn rdındn skrrn ınkııç v dörtn hücm gçrord Görünüş bkıırs b tktk dğşkkt, Doğ Avrp svşrınd krşıştığı Poon süvr rındn snnmşt. vr k, dh kın zmnd pın rştırmr, rştırmr, svç tı tırı rı nın , n tş shr v görc vş br tııs pın sdırıı s bütünü trk tmdkrn göstrmştr sınd, bşıc d k sh ork e süvr kııcı kııcı dört dör t n sdırı svç sv ç süvrsüvrsnd 68r kdr dt omdı vr k Gstvs Adophs zmn zmn hücm kkn süvr brğnn sdc k sfın (k dğ tk t çtırıord. knc knc v sonrk sr s r sdırıd s dırıd sdc sdc kııç kııç k k-bnc tş çtırıord. nıorrdı Bnn brkt h do on tbncrı, düşmn göğüs göğüs svş sırsınd rrı ob obo ord rd 6o
Y SA
AI DöN M 1 5 5
Öe yada Gsavs Adophs' 63'de Breiefed'deki rakibi Tiy'i akik yakaşım, İspayo ordsda eğiimiş omasıa karşı, ara sra iddia edildiği gibi miyadı dodrmş değidi. Tiy, ağır ve ha a piyade kareerie, kararı ve cesr ama eski kafaı ve haya gücüde gücüde yoks Kaik geerai gee rai öe sürdüğü kişede daha az bağımıydı. bağımıydı. İ sveç ordsa kesi üstüük sağaya, piyadei opçya ve süvari hem üfekçier hem de harekei opçya orak harekıyd Ama kşksz b ica da, 632'de üze'deki Waesei'ı imparaork güçeri gibi baş ka güçer arafıda ksa sürede aki edidi. İsveç ords Ama ya'daki üstüüğü, 65'e Breiefed ya da akov gibi savaşarı ve başka birçok birç ok küçük küçük zaferi zaferi kaadğı kaadğı gibi, mhemee mhemee İ sveç deveii öemi diğer deveerie göre savaşa arı bir biçimde yg örgüe me arzıda kayakayord. İsveç ordsa görece cz acak güvei ir aayar aayar sağaya bir askere ama sisemi vardı b b askerer dise ve sa dygaa harekee geçiriiyord. Döemi büyük bir böümüde, İsveç askererii kzey krağ içi savaşa askereri sadece küçük bir azğıı oştrdkar kab emek gerekir. Ord büyük böümüü, çoğ Ama oa oa paraı paraı askerer oşry oşryord ord (savaşarı ( savaşarı çoğda % 90 kadar). Acak İsveç askerei, Amaya'ya müdahaei başadığ 6331'de ve gee 63'eki Nördige yeigisi sorası gibi kriik dömerde, böye aarda daima kaçma eğiimi gösere paraı askereri aksie, geçici egeer karşısda heme morai bozmaya seçki bir vrc güç idier. Savaşa iyice ısımş askererde oşa b yedek güç sayeside İsveç, başka güçeri, sözgeimi Daimarka'ı ğradığı yeigierde krmay başard o Daimarka ki, IV. Chrisia ords Ler'de Kaik Biriği karşsda ezici bir yeigiye ğramasda üç y sora, 629'da savaşa çekimek orda kamışı. Öe yada, ik kez 59'arda Feemek ordsda görüe ve daha sora İsveç arafıda mükemmeeşirie akik yeiiker, Oz Y Savaşarı'ı soçar üzeride sadece sırı bir eki yara ve büyü ö çeki bir askeri devrime aşamad. Asıda, Geoffrey Parker gibi, ahki ma ek ekik ikeride eride 6 yüzyıd yüzyıdaa gerçekeşe ihai ihai değişikik de ğişikikeri, eri, b ür sa vaş meydaı akikeride daha öemi odğ öe sürüebiir. Parker'a P ü K V Sü N ü
6ı
gö, kamaşık b tabya v su hdğ sstm ola v l kz 6 yzyıl bc yaısıda İtalya da glşl y y b kal tp savaşlada çok ço k daha tk b dvm yaptı İtalya dışıda race Ialiee olaak l bu kal tp yavaş yavaş Avupaı ötk bölgld d göüldü, acak ç p bölgl, sözglm İladaya ulaşması 7 yüzyılı kc aısıı buldu Duvala ağı topçu bombadımaıa dayaal bu tü all gçmş kıyasla çok daha fazla sayıda pofsyol ğtm gömüş ask gkt çok uzu şatmalada soa l gçlblyodu Myda savaşlaıı tks çok sıılıydı, çükü bu savaşlada kazaıla zafl, sayısı olusa olsu, dys zaptdlmz bçmd tahkm dlmş düşma şhldk gazo blkl blkl dş kıamıyodu kıamıyodu Böy B öy lc savaşlada üstülüğü uzu kuşatmala v b yıpatma statjs l aldı Bu btmlm Holladada vl savaşlaa gayt uygudu Özllkl 8 yıllık yı llık çkşm kc yaısıd yaısıd, 2 yılık yılık atşk atşks s 6 6 2d 2 d soa ms adıda İspaya l Flmk odulaı aasıda pk büyük b myda savaşı yaşamadı Buu y kuşatmala, mvz savaş v tca ambago ımaklaı v lmalaı abluka altıa alıması kosala aacılığıyla dz tcat saldıı gb düşmaı yıpataya yölk dğ yötml yötml uyg uyguladı uladı Acak Almaya Almayada 6 8 l 68 6 8 aasıda yapıla savaş kslkbu tü b avaş dğld Otuz Yıl Savaşlaıda tam aks , mya savaşlaı v odulaı zama zama yüzlc ml bula uzu msafl hızla kattml çok yaygı bçmd yaşadı Statjk öm ola çok sayıda kal olduğu ç u gklyd Sözglm, 638d Fasaı bş ay sü uzu b kuşatmaı adıda Bsachı l gçms Güy Almayadak Fasız haktlaıı daha soak başaısı bakımıda çok ömlyd G d Almayadak savaşlaı, yada Lut t Btfld, Lütz, Nödlg v Jakov gb büyk savaşla, b yada da yl düzyd köyl v küçük şhl atş vldğ, yağ maladığı ya da haaç vmy zoladığı vya düşma kmal süva blkl taafıda l gçldğ küçük ölçkl savaşla tld Hollada dak savaşlaı ççvs oluştua büyük büyük kald gl v lly odulaı kaşı v tahkm dlmş şhld mydaa gl laştığı doğal gll dz v pk çok suyolu tks atıa yoğu ş
bee, Almanya' da mevcut mevcut değld değ ld e ço ent tahmatı tahmatı mrünü doldurdoldurmuştu ve bu nedenle saldırı ya da ısa br bombardımanın ardından ele geçmeler grece olaydı Ve tahm edlmş şehrlern strate rolü ne olursa olsun, syasal ve tsad ağırlığı, daha entleşmş Felemen Cumhuryet'ne gre ço daha azdı Burada, hç olmazsa en neml eyalet olan Hollanda'da entselcaret ve sanay, dğer pe ço ülenn asne, tarımdan ço daha azla değer üretyordu Şehrlern sınırlı tsad ve toplum sal nem, Almaya'da 6 le 6 arasında savaşlara uşatmanın h m olmamasının br dğer nedenyd. Ayrıca Almanya'da savaşta azanılan br zaer, düşmanın ara or dularının yo edlmesnn tesnde cdd syasal yararlar vaat edyoru Al manya' da pe ço prens ve zgür ent, savaşın uzun br dnem boyuca ya tarasız aldı ya da taraardan brne gevşeçe br bağ le bağlandı Bu durum, durum , her s de neml brer eletrlü olan Brandenburg ve Sasonya çn de geçerldr Brandenburg ve Sasonya eletrler gb prensler esn grünen br zaern ardından hemen sa değştrdler. Bylece savaş meydanında azanılan br zaer, doğrudan aser sonuçlarının tesne geçen neml br psolo et yaratmış oluyordu. 63'te Nrdlngen'de yaşanan yenlgnn ardında, İsveç'n Almanya'da aser mevznn ne redeyse topyen çüşü de nha olara psolo termlrle açılanma lıdır, çünü İsveç'n 63 nces müttelernn neredeyse tamamı, mpa ratorla barış arayışı çnde Sasonyaya atılmıştı. Bu durumda, yüse rse ve ağır aıplara rağmen ordunun arşı arşıya geldğ meydan savaşları hl nemn oruyordu. Yalaşı 635'ten sonra, meydan savaşlarının taşıdığı nemn lost nedenlerle azaldığı abul edlr Artı haretları, tamamen tahrp edlmedğ çn atıların artırılableceğ blgelern denetm üzernde yoğunlaştırma gereyordu Bu oşullar altında, düşmanı esn olara yenlgye uğratma çn tasarlanan ler saldırılaa savaş meydanında zaer azanma zorlaştı Aslında savaşın son evresnde, 635'ten sonra, neredeyse bütün or duların, tahm edlmş yerler tahmatları dneme uygun olmasa da uşatma ve ele geçrme çn gereen sayıda aserle büyü saldırı hare tarına grşme ve genş düşman blgelern sürel olara ethetme a TP, TP, TF Sü NG Ü
pasits önmi öçüd azadı Konuşandıan bikin sayısı dkkat çkici b küçüm iimn gdi Sözgimi bütün savaş sıasına Aman topakanda vin n büyük savaş oduu kabu dn Bitnas fdd, yakaşk İsvçi v Sakson ask, 3 impaatouk ask savaştı N va i 63tn sona, impaato gbi İsvçi d, savaşa nadin dn faza ask göndbidi v göndbidki ask says 2i aşamadı Amanya dşında tki savaşaa katan ask sayıs dha büyük Sözgimi, Rocoida (63) 27000 İspanyo ask 2 3 Fansız askiy savaştı, ancak savaşn savaşn buada yo yo açtıı açtıı hasa, hasa, ikikma daha koay ögütnbdi çn, gnik Amanyanın pk çok bögsindki kada büyük did Savaşa katıan oduaın küçüküü, oduaa paa v zak saayan ikma yoa v bögin güvnini saayan ganizonada daha çok sayda askn tutum tutumas asıı gindn kaynakanıyodu kaynakanıyodu Amanya A manya dak ask v siyasa mücadnin 63tn sona dönüştüü uzun yıpatma savaşanda süvai, ganizon dışı hizmt aı basan ko hain gd Bindiimiş biik, daha çok kma maddsi, özik hayvan ymi g ksinmin kaşn, daha gniş bi bögdn gıda maddsi topayabi yo v hıza bütünüy tahip omamış bög hakt dbiiyoadı Amanyadaki Amanyadaki pk çok ç ok oduda atk atk yaya yaya ask kada, hatta hatta daha faza faza atı vadı Oysa savaşı ik yaında süva, savaşan güçin noma oaak % 2 2 ya da n çok çok % 3 3 kad kada ad d 7 yüzyın ik yaısındaki oduaın büyüküünü saptamak koay didi Pk çok ask, bazn bütün böük v aaya sadc kıt üzndydi Aayaa komuta dn abaya v böükdn soumu yüzbaşıa, bikinin tam kado oduu iznimin yaatmayı fayda buuadı, çünkü ancak bu duumda azami zak, cphan v ask üct kopaabi, va omayan ask düşn payı is cb ataad Namvcutaın v aan özik yaygın oduu kabu din Fansz odusunda, pyad böük başangçta kt üzind 20 kşiyd 63 v 6ada bu a kam kam sm bg bgd d bi bi y, 6 6 6 6 dönm dönmnd nd s a indi indi Anca Ancakk gçk güç daha da azd zaman zaman ya da 2dn faza ddi Ni tkm kıt üzind 20dn faza, hata 6aın sonanda Z Y S SŞLR ŞLR DöN i 1 5 51 1
27. kişilik bir gücü olan Franız piyadei avaşa 7.den fazla aker gönderemediği gibi işlerin kötüye gittiği 640 ile 643 araında bu ay .in altına düştü. ndr Coriierye göre lmanya da Kuzey Franada Güneydoğu Franada ve Katalnyada bulunan Franız ordulaının gücü 6394ta ve gene 6446da üvari dail yaklaşık 2. kişiye laşmış olabilir. Ne var ki Jon . ynnin daa kuşkucu değerlendirmelerinde 63ların onlarındaki azami güç 2.000 ya da en çok . kişi olarak verilir. Yüzylın başlangcında ordunun barış zamanı zamanı gücünün yaklaşk yaklaşk olarak den d en fazla olmadığ dikkate dikkate alnr alnr a bu önemli bir büyüklükü ncak bu ayı uzun bir zaman dilimi bo yunca muafaza edilemiyordu. efer başlar başlamaz özellikle emen bir başarı ağlanamaz ve lojitik orunlar çözülemeze ki çoğu kez böyle oluyordu rar ölüm e atalık ayılar azaltıyordu 0000 (ya da en çok 2.) civarnda bir aker ayının 6 2 lerde ve ve 6 6 3 larda vru vrupa padak dakii birleşik İ panyol ordu ordula ları rı için için azami azami ayı olduğu olduğu görülür. görülür. Görünüşe Görünüşe baklra 6 2 lerin ikinci ikinci yarıında WalWallenteinn koutaında . ile araında aker vardı. Kendi birliklerini mutemelen diğer vrupa güçlerinden çok daa etkin biçimde nane etmeyi başaran ve remi ayların diğer ülkelere kyala da a güvenilir olduğu Felemenk Cumuriyetinde daimi ordu İpanyayla avaş 62de yeniden başladğ rada .000 kişiden oluşuyordu. (Bu Felemenk orduunun 609 ateşkeinden önce avaşın on yıllarında a ip olduğu olduğu büyü büyükl klük üktü.) tü.) 6 2 0 ve 6 3 larda bu daimi daimi ordu ordu zaman zaman zaman adece bir efer çin kiralanan ya da Cumuriyet için çalşan akeri girişimcilerin ila altına aldğ çok ayıda paralı aker eap dışı bırakılra azami 7000 kişiye çkıyordu. Paralı akerler de eaba katldığında ordunun avaş gücü 629da 28.700 kişiden oluşuyordu. Gutavu dolpu 63da lmanyaya müdaale etiğinde emrinde yaklaşık 7. kişilik bir ordu vardı (epi o rada lmanyada olmaa da). Breitenfeld zaferinden onra daa çok paral aker alınabildi ve kral müttek akerleri akerlerini ni de kapayan 2 . kişilik bir ordu ordu kurm kurmay ayıı taarladı. taarladı. lın da lmanyadak İveç orduu Mart 832de yaklaşık 20.000 kişilik bir güce aipti. aipti. (Bu ( Bu gücün gücün adece % u yerl yerlii İve İ veçç ya da da Fin akerlerin akerlerinden den P P üF Sü NG Ü
ouşuyordu.) Fzdn 2. işiyi ir ry getiren Ssony eetörünün irieri u orduyu desteedi. Bu muzzm ordurı Amnyd tutime Otuz Yı Svşrı'nın iinci yrısınd gidere zorştı Sögeimi Bvyer omutsı n di irier ve imprtorun diğer mütteeri di (nc Ssony eetörünü eetörünün n M crist cr istn' n'di di irieri ve urdi ur di imprtou grni zonrı riç) frı imprtoru ordurının syısı 6'te yşı or sdece 7. işiydi. Bu irier irier svşın sonun dr güçerini güçerini ş ğı yurı orudur ve İsveç ordusu d u evrede d üyü değidi. E SVŞ VE EVLETN NŞM Birierin syısı ne ours osun fon ve mzeme esiiği svşrı sürei or or zorşrıyordu. zorşrıyordu. 6 . yüzyı yüzyıın ın i yrısınd yrısınd svş nnsmnı riin diğer önemerinden mutemeen ço d üyü öçüde ve sürei or esideydi. Geenese vrsyım göre devetin eren modern dönemdei üümesi d ço svşın istererine ir ynıtı. Dönemimiz için u sdece ısmen geçeridir çünkü deveter rtı endi idri ve mi sistemerinde üyü değişiier ypmdn üyü öçei svşr girişe iin gerei yöntem ve rçr siptir. En oy çözüm svş görevini seri girişimciere emnet em net etmeti etmeti Te ir seri sefer sefer y d ir seferseferer dizisi için gerei ser ımını ypn ve u seeri seeri dontn işier vrdı Bu işierin msrfını ödeyere sere dırı yr y d öüer pe ço ımdn onrın mıydı. Yprı rcmrın şu y d u içimde geri dönmesini umiirerdi Aserei için (r ete için sdece ğıt üzerinde üzeri nde vr onr on r di) ücret ve ve erz er z oprm imnsız imnsız e gege diğinde en sit yöntem gerei tıyı ve mzemeyi y d öüğe tsis edien ögeden ögeden sğm sğmrı rı için onrı serest ırmt ırmtı.ı. Kı sğs ğm çoğu ez svş sırsıd işg edien şeir ve öyerin yğmnmsı y d dyeye ğnmsı nmın geyordu Zmnın üümdrrının endi suyrın on orçrının rşıığı or ödü ı nd verdieri müsdere edimiş müer de osı ir mi yn ouşturuyordu. Ordu düşmn ögesinde fiyet gösterdiği sürece u sistem gyet iyi işiyordu Bu durumd geneie oduç zengin soyurdn ou 66
U Y L SAVAŞ SAVAŞARI ARI DöN M i 1 51 51
şan askr grşmclr, onları kralayan prns yoksun olduğu fon v kr d mknlarını sağlıyorlardı N var k sonunda aturayı ödmk zorunda kalan, şgal dln bölglrn halkı oluyordu t yanda, askr grşmc rn kurduğu ordunun ynlgy uğraması a da mha dlms durumunda, bu ordunun albay albay v yüzbaşılarının alacaklarının ödnms ödn ms konukonusunda ısrarcı olaları mümkün olmuyordu. Ordunun dost yaltlr çklmk zorunda kalması ya da buralardan asla ayrılamaması halnd sorun ru n dha dha da karmaşı br hal ha l alıyordu. alıyordu. Bu duru durumda, mda, vlt vltn n askr ask r lma v donatma şn askr grşmclrn üstlnms saysnd lk planda kaçındığı parasal malytlr, kısa sürd şu ya da bu bçmd toplumsal malytlr dönüşüyordu El konan ayn ürünlr l yrl nüfustan stnn nakd nakd kakılar kakılar v hr türlü türlü hzmt, hzm t, bu toplumsal toplu msal malytn aldığı bçmlr dn sadc bryd Br dğr skr grşmclr nak ödm yrn ta nınan hukuk, syas v ktsad mtyazlardı Bu tür ödüllr bzath ask r yöntm v svaşın, yüzyılın lk yarısında yavaş yavaş özllştrldğ İspanyada özlkl yaygındı. Çünkü gdrk drnlşn mal krz, askrlr rzak, slah v cphan sağlayan mütahhtlr v askr toplayan büyük soylulara, sk kralyt knt v kasabaları üzrnd gnş ktsad tkl lr ya da yrgılama hakkı sağlamaktan aşka türlü ödm yapmayı mkn sız hal gtryordu Erkn 7 7 yzyılın askr grşmclr arasında komutanlarn sadc tkl alayları dğl bütün orduları askr alması özl br durudu: Almanya da n n y blnn bl nn örnklr ö rnklrdn dn bazıları Albrcht on Wallnstn W allnstn (83634) Kot Ernst von Mansld (8626) v Brnhard von W mar (6439) d Wallnstnın Wallnstnın 'den fazla askr vardı v gücü nün zrvsnd olduğu 62lrn sonunda bu sayı yaklaşık 'i bubuluyordu Brlklrnn dntmndk bölglr sstmatk v acımasız br bçmd sömürn Wallnstn, bu muazzam orduya görc tkn bçmd ödm yapmayı başarakla brlkt, Bohmya, Moravya v Slzya'd yüksltln vrglr d Wallnstn ordusunun nansanına hzmt tt N vr k Wallnstnın sstm ancak brlklr harkt halndys şlyordu Bu kadar çok çok sayıda askr, braz dağınık da da olsa, br yrd yrd ya da br bölg d tutmak mknsızdı; bu ndnl bütünüyl savunmacı br stratj zl TP, TüF Sü NG Ü
ek zordu. Wallenstein'ın, imparatorun siyasal öncelikleriin değiştiği 63'da azedilmesinin bir nedeni buydu Aralık 631'de imparatorlk or dularının başkomutanlığına yeniden atandığında imparatorun beklentile rini karşılamayı başaramadı ve kendi siyasal hedeflerini izlemek gibi tehlikeli bir eğilim sergiledi Sonunda imparator onu öldürttü, çünkü bir kez daha görevden azedilmesinin çok tehlikeli olacağı görülüyordu. Bunun bir nedeni e imparatorluk hazinesinin ona olan borçlarını bütünüyle ödeme sinin son erecede erecede zor olmasıydı olmasıydı. . 634 634'ten 'ten sonra 8 8 . şilik bir ordu orduy y la Fransa'ya hizmet eden Bernhard von Weimar'ı ise arklı bir kader bekli yordu; ancak Haziran 639'da doğal nedenlerden dolayı ölümü, tahtın ke sinlikle işine geldi, çünkü ölümünden önce hizmetlerinin karşılığı olarak Alsace'ın Landgraviate'si üzerinde hak iddia ediyordu. Wallenstein ve Bernhard von Weimar'ın ölümlerinden sonra aske ri girişimcilerin rolü bir kez daha azalmakla birlikte, alay düzeyinde deği şik ölçülerde varlığını sürdürdü. Ayrıca, Wallerstein'ın dayandığı katkı sistemi de değişti. Kutsal Roma Germen İmparatorluğu'nun, imparator luk denetimindeki ya da imparatorla ittiak halindeki bölgelerinde, 63 tarihli Prag Barışı'yla birlikte katkılar için yeni bir yasal temel hazırlandı. 644'de Elektörler Konseyi ve Regensburg Dieti, imparatorun ordula rını fnanse etmek için resmi vergiler getirdiler ve çeşitli imparatorluk mahfli meclisleri ya da en azından hl belirli bir bağlılığı sürdüren ve imparatorla işbirliği yapmaya istekli mahfl meclisleri d aynı yolu izledi ler5 Görünüşe bakılırsa bu sistem 64'ların ortalarına kadar gayet iyi iş ledi Yakınlarda yapılan araştırmalar, Bavyera elektörünün, diet ve mahl meclislerinin resmi değerlendirmeleri gereğince Suab ve Bavyera impara torluk mahllerinde (Bayera mahfli elektörlüğün kendisinden çok daha büyüktü) büyüktü) yükseltilen yükseltilen katkıla katkıla sayesinde, sayesi nde, kendi ordusunu ordusunu başarıyla ba şarıyla fnanse edebildiğini kanıtlamıştır Aslında, Bavyeralı Maximillian, diğer komutanlar gibi ordusunu topraktan geçindirmeyi umuyordu Kendi hazinesinden ancak, birlikleri savaşmak ya da bir şehri kuşatmak için toplandığında pa ra harcıyordu, çünkü yedek onlar olmaksızın bu türden saldırı harektla rını gerçekleştirmek imknsızdı Bu gibi durumlarda dominyonlarının or duya yaptığı katkı ise hayli sınırlıydı. 68
UZ UZ YI L SAV SAVAŞLARI AŞLARI DöN M 5 5-1 -1
sveç Alan seeinin dayandığı mai sisemi Nisan 633'e kendi Alman mütekleinin çoğunun kaıdığı eibonn Biiği'ni kuaak daha sağam bi yasal zemine omaya çaışı. Ne va ki Nödingen Savaşı'ndan sona biiğin çökmesi üzeine sveçli komuanla bilikeinin işga ettiği bögelei sömümek gibi daha ilke bi siseme dönmek zounda kaldıla. Sonuçla 634'en sona sveç odusunda üceein ödenmemesine bi epki olaak baş göseen isyanlaın da kanıladığı gibi pek iç açıcı omadı. Bnuna biike sveç iç vegilei aıaak sağadığı geiin pek azını yaıdığı halde Almanya'daki saaşı 648'e kada südümeyi başadı. Savaşın son yılaında sveç kaığının oağan büçesinin sadece % 4'ü Amanya'daki savaşa hacanmşı Geeken onlaın Fansız süb vansiyonlaı ve sveçi ya da yabancı fnansöeden alınan boçaa sağ andğ kabu edii. sveç kağnn saaşn sonuna kada subay ve as kele (ödenmeyen ücee vb ile oduya ezak sağayan müeahhi ve tüccaaa muazzam mebağa boçandığın belimeye geek yoku. Bu ogu impaaoun ödeyeceği azminaaı Osnabück müzakeelei sıasında önemi bi soun haline geidi Bununa biike sveç öneği "savaşın kendini beslemesi ikesine güvenen göece yoksu bi ükenin ülke içindeki vegi mükeefeine mükeefeine aşıı aş ıı deecee de ecee yükleneden yükleneden büyk büyk bi sasa vaşı 20 yı kada fnanse edebidiğini gösei. Ne va ki askei giişimcilik ve işgal i şgal edilen edil en ya da müef müefk k eyae eyae ve pensliklede yükseien kakıla savaşı fnanse emenin ek you değildi. Bazı ükee aıılan iç vegi ve boçlanmaya güvendile. Bu duum söz geimi Feleenk Cumhuiyei için de geçeidi Felemenk büyük iç is yanlaa meydan veeden ya da ekalanan veya süekliik kazana mali ifas ehdidiye yüz yüze gemeden iç vegiei savaş fnansmanının başlıca kaynağı haline geimeyi başaan yegne büyük gcü oluşuyodu Oa eyaee özeike Hoanda keneşmiş ve icaieşmiş bögeedi Avupa'nn ikisadi bakımdan en iei bölgeleinden bii olan Hoanda'nın en büyük şehi Amsedam sadece ulusaaası bi icae mekezi değil aynı zamanda Ape'in kuzeyindeki Avupa paa piyasasnın da en önemi mekeziydi. Amseam Amseamlılı bankee Avupa'nın Avupa'nın yaısına kedi sağsağ lıyadı ve Felemenk devei bu nedenle düşük aiz oanlaya kolayca P, P, üF S üN Gü
boçlanablyodu Asdalı üccala, anyl v fnansöl Fl nk Cuhuyn on sağlaakan çok nunula. Cuhu yn al duuu sağlandı v ç kdöl Hollanda clsl v F lnk Gnl cls aacılığıyla boçlulaının büç v syasln d nlyblk gb büyük b avanaja sahp. Fansa da savaşı vg yoluyla fnans y çalışı, ancak pk ba şaılı olaadı. Hüküdalık, nüuzlu asokatlaın öndlğnd bölgsl syanla çıkaaya ğl Fansız soylulana güvnndğ çn, n azın dan 63n sna a b ask gşclk ssndn kaçındı Asok ak haynn odudak yaygınlığına v kouanlıklaın kual olaak sa ılasına ağn, kal yasal olaak ünü dnlyodu v alayla a an laıyla albaylaın knd alı haln gld Uğadılaı kayıpla aan kakılala kakılala kaşılaa şansı n azından azından s olaak olaak anına anınaksızın ksızın v alayaın lk ısa dağılayacağına ya da başka blkll blşycğ n (yndn pn da hhang b gaan olaksızın, subaylaın knd bölük v alaylaıı büyük ölçüd knd cplndn fnans tl bklnyodu Sonuç, Fansız subaylanda oaa çıkan düşük oal, yay gınlaşan dvasızlık v yozlaşa l kğı üznd başka paalı odula dan daha sıkı b kaly dn alnda olan Fansız odusunun savaş kapassnn, uzun b sü hasılaının alında alasıydı.50 Blkl vgll fnans gş d bünüyl başaılı dğl d uşkusuz, vgldn sağanan kaly g çok b ölçüd a. 62ld, kaly gll hnüz aaktayn, Pask kz azn h lü gldn yılda yaklaşık 43 lyon lvres oos alıodu bu say 63 l 939 aasında 92 lon, 64 l 649 aasında s lyon lv y çık üş oanının lvr oos'ı san ala gücünün düş kt oduğnu dka alsak b, bu aş çapıcıdı Bu glln gçk dğ blk çn ahl sas alındığıda, doğdan v dlalı Fansız vgl vgl 6 2 2 yak yaklaşık 4,9 4, 9 y yon on h hl l y y 64 64 a 9, 9 , 2 lyo lyonn hk oly buluyodu B dlndy gö, Rclunün 624 kalın bnc bakaı olasıdan önc, vgn ödk çn yılda l gn kada alışa zounda olan b Fansız köyüsü, 6d, yan kadnan ölüüd sa s önc aaşık 3 gn çalışa zoundaydı YL S SŞRI ŞRI N i 5· 5·
Büü bu sayar, Rieieu döemii ve Ouz Y Savaşa soraki yar, Vesaya Barş imzaadğ ve onde isya) züde vergi düzeyi daa da arrmak ii yaa bü girişimeri soa erdiği 648e kadar, Frasz a mai durmu asda devrimci ir döem oduğu oduğuu u göseri gös erir.r. irmi irmi y iide, a a geireri gerek ger ek aamda aamda ikiye kaad. Para birimeri asda bu arş daa da ykseki. Ouz Y Savaşara kaa büü Avrua deveeri iide, savaş eisiye vergi yükü bakmda muemee e deri döüşümü geire üke Frasa odu. Frasz öreği, deizaşr koierde büyük mikarda geir sa amaksz ya da savaş maiyeii oğuu işga edie düşma ya da arasz rasz bögeere yükemeksizi, savaşar uzu bir döem boyuca i vergiere ase emei e aama gediğii göserir. rasa ii yege kredi ama yöemii yei vergi uyguamaada sağaa geri beiri bir oraa ya d amama e koyma akk gibi krak akar ya da memuriyeeri saş oduğu ak. Frasa a, Hugueoara kar ş verie Maa Savaş ve 63 ie 636da İsayaya karş girişie ör üü savaş srasda, kedi siyaseii fase emek ii geeike bu sis eme dayad. Memuriyeeri ve igii kraiye kar saşda sağ aa geir, düzei kraiye geirerii % i gibi, doğruda vergi geireride ok daa aza bir mikara, üm zamaar e yüksek düzeyie uaş. Bu, doğruda vergieri 6eri souda iibare armadğ aama gemez, acak ok öemi bir ay, yei vergieri muemee daa da büyk bir böümü, deve memurara ve ek vergieri devracara, dots alin [devir akar] giiğii göserir.5 e var ki 634e, yakaşa İsayaya ak saaş eikesiye bir ike, a siyaseii değişirdi: Öze arafara asis edie ek vergier b yük öüde kadrd. Bu akar sa aaar zarar yeersiz e osa kar� şad yai asda ükümdark 634e ksmi bir fs ia ei. Böyece vergi düzeyi ve daa da öemisi a ergiedirmede sağadğ geek geir daa da yksedi. Acak ei mai siyase vergieri büyük bir bömüü yükemek zoruda kaa köyü s üzeride ar sayr bir ask ara gibi, ay zamada kazamş ak saierii, yai (eski) doits alis e geede kasa oa eve memuriyeerii eeride To, To, TüF Sü Gü
tanları karşısına alı. Sonuçta artan vergiler genellikle devlet memurları ve bölgesel eliter taraından körüklenen sert bir direnişle karşılaştı. 63ların daha sonraki yılları ise Fransız monarşisinin temellerini tehdit eden ve filen toplanan vergi miktarını kuşkusuz azaltan bir dizi bölgesel isyana tanık oldu. En vahim bölgesel ayaklanmalardan biri 639da ormandiyada ancak . düzenli askerle basrılabilen NPieds [yalına yaklılar] ayaklanmasıydı.55 64tan sonra vergileri artırmak için yapıla her girişim köylülüğün ve yerel eliterin direnişi karşısında çöktü. Böy lece Fransanın mali durumu 64larda hiçbir biçimde sağlıklı bir yapı ya kavuşamadı. Önceki yıllarda vergilerin yaygınlaştırılası idari reorm proelerinin çoğunun terk edilmesi gibi yüksek bir bedelle gerçekleştirile bilmişti. Fransız vergi sisteminin bazı eyaletlere ve imtiyazlı toplumsal gruplara pek çok ayrıcalık tanıyan son derec mantıksız ve verimsiz olan temel yapıları genelde hiç değişmeden kalmıştı. Aslında 64larda Fransa tıpkı İspanya gibi savaşın sürekli artan mali gereklerinin karşılanması bakımından her şeye rağmen gemisini kurtarıyordu Bununla birlikte Fransada devletin gücü ve vrgi toplama becerisi savaş sırasında bütün engellere rağmen artarken İspanya için tam tersi geçerliydi. Burada özellike İspanyol monarşisinin merkezi olan astilya astilya da yaşanan derin iktisadi ve demografk kriz tahtın vergi gelir lerini artırma gücünü zayıflattı. İktisadi kriz İ spanya span ya da vergi yükünü yükününn üyük bir bölümünü dolaylı vergiler biçiminde taşıyan şehirleri daha sert vurduğu için çok daha vahimdi.57 Ayrıca Güney Amerikadan yapılan gümüş ithalatından sağlanan kralyet geliri de ölçüsü hl tartışmalı olsa da azaldı. Hükümdarlık gelirlerindeki durgunluk ya da azalma (gçek değererle) İspanyanın kredi bulma yeteneğini de azalttı; geçmişte spanya 6. yüzyılın ortalarından itibare devletin uzun süreli iflasarına rağmen ödünç para verecek banker bulma konusuna asla gerçek bir sorunla karşılaşmamı kar şılaşmamıştı ştı çünkü kraliyet gelirle gelirlerinin rinin her yıl yıl (en azından nominal olarak) artacağına dair yaygın bir beklenti vardı böylece gelecekteki gelir ler borçlanma yoluyla önceden tahsil edilebiliyordu. astilyada 63ların son yıllırında kredi kolaylıkarının ve vergi gelirlerinin azalmasıyla birlikte spanyol krallığı da tuz Yıl Savaş UZ Y L S SŞLRI ŞLRI DöN DöN M i 1 51
la'ı teki katıımcıaı daa ce kullamış oduğu arelere baş vurmak zoruda kadı. 63'te sora İspaya ve Frasa arasıda sıır boylada savaş başladığıda sıır eyaletleride bu bgelere yerleşe birlikleri beslemesie akdi ve ayi katkıda bulumaa istedi. Red detmeeri alide birlikler zor kullaacak ya da k ve şeirleri yağ maamak ii ii serbest s erbest kaacak kaacaklardı. lardı. Bu tür lemer 64 64 Kataa Kataa isya is yaıa ıa yol atı. Buula birikte savaşı 64'ta sora cesie kıyasla İspaya topraklada daa yoğuaşması üzerie İspayol birlikleri Kataya'daki savaşa ek olarak 64'ta sora Portekiz'e kaşı da s avaşıyorar avaşıyorardı dı birlikleri birlikleri aaliyet aaliyet gsterdikleri gsterdikleri blgeeri iide ya da yakılarıdaki yere katkıları artırma sistemi sürdürüldü. Bu durum İspaya'ı mai durumudaki ve kredi sistemideki küşe rağme savaşa (Potekiz'e savaş 668'e kada sürdü) devam edebimesii sağadı Savaşı gidişatı iide İspaya oduka icelmiş vergiledirme ve kredi sistemide savaşı sava şı fase etmek e tmek ii başv baş vurul urula a grece g rece daa ilkel ilkel orm orm lara doğru yavaş yavaş geriledi. Askere ama ve birikleri desteklemesi gibi daa ce kamuya ait ola ak ve izmeteri sırasıya soylu ve üuzlu kişilerle zel szleşmeciere gittike arta orada devri bu ger ieeyi daa da ızladırdı. Bu kişiler kapsamı yasal ve iktisadi imtiyazlar kazadılar I A. A. Tompso'u beirt beirttiğ tiğii gibi İspaya İs paya daa daa doğrsu Kastilya savaşı acak ükümdarığı eide kaa yege sermayeyi yai kedi otoritesii "tasye ederek ve savaşı parasa maiyetlerii vergiere toplumsal maliyetere düştürerek yai ayi ve akdi katkılar ve eşiti izmetler izmetl er biimide alkı alkı sırtıa yükeyerek yükeyerek ve soylu ve üuzlu üuzlu kişiler ile askeri szeşmeciere imtiyazar taıyarak sürdürebidi. Tompso'a gre bu savaş biimi İspaya 63'te sora e azı da İber amadası üzeride geellike bir savma savaşı verdiği bylece savaş aaiyeti yere düzeyde rgütleip fase ediebidiği ii müm kü oabiiyordu. Ne var ki bu aıklama acak kısme ika edicidir ükü Orta Avru Avrupa pa'' da üküm üküm süre askeri girişimciik sistem si stemii savaşı toplumsa maliyeerii esas oarak işga atıdaki yabacı eyaletleri alkıa yüklemiş olduğu ade birok bakımda e az İspaya'da uygulaa ytemer kadar savaşı zeleştirme eğilimii taşıyordu. Burada Frasa ile İs ToP üFK v SüN Gü
73
panya arasında arasındaki ki fark farkıı açıkayan açıkayan önemli önemli bir nokta, Fransanın Fransa nın 1 5 9 8 den önce, neredeyse 40 yıl süren bir iç savaş yaşamış olması ve 6leri sonlarına adar yeni bir nüksün pek mümkün görünmemesiydi Paralı ordular kran bir aristokras a da başını alıp gitmiş bir askeri girişiciliğin herhangi bir diğer biçimi, Din Savaşları travmasını harlatğı için Frnsada kabl edilemezdi. Oya, 12lerin Communeros ayaklanmasından beri ciddi bir iç savaş görmemiş olan Kastilya Kastilya da, da , büyü büyükk aristokratik aristokratik aileler br hizmetli soyllar soyll ar sınıı sınıı olarak yükselmişlerdi yükselmişlerdi ve bu nedenle neden le devetin devetin bir liği için fazla bir tehdit olştradıkarı görülüyordu sveç, Felemenk Feleme nk Cuh Cuhuri uriyet yeti,i, Fransa ve spanya, savaş ile devlet devlet ve toplumun değişimi arasınaki etkileşimin zıt örnekerini temsil ederler Alman prenslikleri ek farklılıklar taşır. Burada, savaş dönemine özgü acil önlemler ve orduların, ister dostane istr hasmane bir tarzla topladığı önemli mitaraki katkılar, 648den sonraki siyasal gelişmelerin aha üksek bir vergi vergi düzeyi ve ealet eclislernin, yerel yönetde değile de yüksek siyasetteki rollerinin azallması ve ngilterenin 64larda bir iç s avaşla avaşla parçalanması parçalanması önkoşuların önkoşularınıı tanım tanımladı ladı ngilterede, "Vergi devl devleti eti kronolojik olarak 64larda kökleşti: bu kökler, yapsal olarak yerelde, yerel devlet emurarının faaliyetlerinde yatıyord. Brada yerel eliteri vergilendireye yönelik ttmlarını gözden geçireye ve geleneksel irat attıra sistemlerini yenien örgütleee zorayan, bir bakıma kralın erkezileştirme siyasetne karşı gerçekeştirdikleri isanlardı. Aksi halde krala karşı verdikleri savaş, kaynaların yetersizliği üzünen çökecekti. Ntekim bu, ukarıdan datılan yüksek vergilere kaşı kopan syan, yüzyılın sonnda ve 8 yüzyılın başında Avrpanın en etkin ergilendir e sistelerinden birinin temelini attı Bu bakımdan ngiliz öeği, belki de en iyi Felemenk Criyetindeki gelişmelerle kıaslanabilir, anca daha geniş Avrpa bağlaı çine alşılışın odkça dışındadır. Erken 17. yzyıda savaşın devlet oluşu üzerindeki etkisi belir sizliğini komaktadır. Bazı örneklerde, zayan savaş daha öne kaua ai olan işev iş ev ve görevlerin, spana da ol olğ ğ gibi gibi s özleşmeye özl eşmeye bağamasına ve siyasal otorienin yereleşmesne yol açtı. Başka rneklerde, anaasal yaıları ve ali sisei çok dernen etkileedi, çünkü savaşın
SŞLR ŞLR DöN 5- 5- Y L S
maliyeti kısmen ya da topyekUn fetedilen ya da işgal edilen eyaletlere kaydırıldı Savaşın doğrudan siyasal merkezileşmeye ve bir tür "mutlakiyete yol açtığı belki de tek ülke Fransaydı Ancak burada bile süreç, rüşvet yiyen bir bürokrasinin ve saısız mali ve yasal imtiyazın varlığını sürdürmesi, hatta aslında güçlenmesiyle belirlendi Bu olgular daha çok savaşın, onu nanse edecek gerçekten etkin bir sistemin önüne çıkardığı mali kiz engelinin bir sonucuydu Bu dönemde gerçekten etkin bir nansman sistemini önemli ölçüde yaratmayı başaran sadece tek bir Avrup ülkesi vardı Avrupa güçlerinin, göünüşe bakılırsa, en az savaşçısı olan Felemenk Cumhuriyeti
P P TFK V V SN Gü
ET ETER ER WLN
ESKi REJİMDE SAVAŞLAR ı648ı789
sK EİM SVŞLRNN ÖzELLKLEİ •
ngiliz ve Hanover piyadesinden olşan yük ir askeri kol Mayıs 74 gn saat slarında gnzn FransaBelika sınırı ya kınlarındaki kınlarındaki Fontenoy Fo ntenoy köy köy dolaylarında dolaylarında evzileniş Fransız Frans ız hattına yaklaştı yaklaştı Hasılar Ha sılar arasındaki esaf es afee 3 0 etreye indiine, ir İngiliz s ayı öne ıktı ve iddiaya göre, yk ir itenlikle Fransızları ilk ateşi a aya davet etti B öyk, neredeyse kesinlikle ydra olasına ra en, eski rei vrpa'sındaki savaşları gayet iyi anlatır B dönedeki atışaların, daha önceki ve sonraki savaşlaa kı yaslandıında, neredeyse tü dnyada daha sakin, dar ve sınırlı old dşnlr 6 ve erken 7 yüzyılların savaşları özellikle vahşi lnr, aa aynı zaanda, zaanda , yeni taktikl taktikleri erinn ve silahların silahların geliştirilişi geliştirilişi ve daii ord ların ortaya ıkışı dşnldnde, askeri icatların da ir kaynaı olarak görülr ynı şekilde Devri ve apoleon Savaşları da (792) kitlesel yrttaş ordlarının, yk strateilerin ve askeri kararlılıın olşt yeni r aın şafaı olarak nitelenir Her iki dönede de savaş, taraarın dy glarını ayaklandıran teel konlar, irinci döede din ve i siyasal ikti dar, ikincisinde ise lslk ve devrici ideoloi zerinde dönştr B askeri etkenler, dönelerin vrpa tarihinin stesna dö neleri sayılasını gerektiren daha yk toplsal, siyasal ve iktisadi yönlerle ilişkilidir iteki ezhepler aı (764) denen dönedeki dn savaşlarının ve i savaşların yerini, tlak onarşiler döneinde gö reli ir skUnet aldı B, teaaların elinden onarşiye karşı ıkacakları as keri araları alarak ve onarşilerin glerini kendi hanedanlarını kor ak iin verdikleri sınırlı dış savaşlara yönelterek, şiddeti tekelleştirdi Or dların ayrıcalıklı, aristokratik ir elitn erinde kalaya deva ederken, siyasal siya sal ve iktisadi iktisadi ayrıcalı ayrıcalıı ı olayanlardan asker toplayarak, korak iin para aldıı kesilerd kes ilerden en kopt kopt iiinde iiinde ir genel kanı vardır Fransız Frans ız Devriiyle irlikte gelen deişiklikler, eski reiden arta kalanları zayı
Ki i SŞLR SŞLR 1 -1 -1
ığı gibi bu ypıı ypıı d tüs tüs eti Bu gelişee siysl e oplusl ihin ynı sı skelik için de yei bi çğın bşlngıcını hbe eiyodu Bud Aup ihindeki bu snd dneseleşienin geçe liliğini ışy y d bununl skeik e dh geniş ihsel değişi sıdki dolylı dolylı iişkiyi iişkiyi yeniden incleeye incleeye geek yk Anck Anck neli bi nok nın beliiesi geekiyo Apnın gelişiiyle ilgili diğe pek çok ge nelee gibi eski eji sşlının sınıı olduğu d nceikle Fnsı e Aln ih yıcılığın dynı Geek siysl ypıı genelikle skei ol k belieniş ypıl olk gen An geleneği geekse XIV Louis Fns sının Aupın bşlıc utk onşisi e büyük gücü ok ihse üsünüğü ei ındığınd ındığınd uk ukiye iye ie süeki pof po fesyonel esyonel odul odul sındki bğln bütün knın nılyıcı eliği syılıştı Ps ynın y nın dh sonki yükseişi yükseişi e odusunun odusunun gene bi Aup Aup odei olk olk ytığı eki nck bu noknın pekişnesine hie ede Aynı şekide Kueybı e Ot Aupd ypın sefelei bütün eski eji sşlının pdigsı olk ge ynünde bi eğili dı Oğnüstü biçide doküşııln sdece Pens Eugene e M uice de Sxe gibi büyük büyük An e e Fnsı Fn sı geneleinin kh khnlı nlık kıı değildi değildi;; bu coğ ln Binynın Yıd Yıd S şındn nceki nceki kı kı k k sşın sınıı kııın d nık oluştu Mboough düküne e sonki dh bşsı ngili genelleinin kousındki güçlee duyu n nlşılbili igi Anglofon şıın ynı blgelede yoğunlş sın, ht spnyy eken 8. yüyıld ypıln ngili skei üdlesi nin gece ih ediesine yol çışı Bu nok dnen bi bütün ok geçeken neli ellikleini oluşun ynein ydınlılsı b kıındn değe şı Ne ki n e ekn değişeleini g dı edeek bn es düşen diğe gelişeei elike Fnsı odelleini de ğeendiip kşışın bi eğili de kçınıl olk oluşu Doğu Aup pespekinden y d knın kuey e güney eeke inden bkıldığınd snd şenın pek ntkı oldığı gü Z n ığını nık e betileek için kulnıln siysl olyl Fnsı e n ihinden eii e bşk yelee uygulndığı n nck kısen nl şı Ot Aupdki Ou Yı Sşını son edi TP, TP, üF K S üN Gü
ren ve Feleenk Cuuriyei'nin spanyol yöneiinden bağısızığını onaylayan Vesfaya Baışı 68) diğer byk çatışaarı sona erdiredi Fransızspanyo dşanlığı 659'a kadar deva ei ve Vesalya Anlaşa sı'nın sı 'nın Balık bölgesiy bölges iye e ilgili ilgili şara bile 6 6 5 3 'e kadar a oarak uyg uygana ana Bu bölgeye denizden girişin yanı sıra krlı ırak geçiş creei ve yı boyunca alınan gürük vergileri zerinde kopan anlaşazlıkarın sadece iki yı sonra yeniden aevlenesi, aevlenesi, erken 6 6 yzyılda yzyıldann beri sren bölgesel k ktidar cadelesinin yeniden başladığını değil, halen sreke olduğunu gösteriyordu Bu çaışalar, Balt ve Karadeniz arasında, Fransa'nın aaından daha geniş bir bölgenin denetii için Poonya ve Rusya arasın d sren benzer dşanlıklaa ilgilyd Ba etkilerine giderek açılala na rağen, ne Polonya ne de Rusya, Fransız ve an odellerinin kopyası haline gedi Yeni kirler yerli geeneklerin arasına sızsa da, her ke de yenilik yapa ve Poonya için sonu felaketle bise de, farklı askeri yolla izee yeteneğine sahipi Gerek Balık gerekse doğu çatışaları, q8'in karaşık barış anaşaları sveç'in görece zayıığını ve Rusya'nın bir dn ya gc olarak ora oraya ya çıkışını çıkışını ian edene kadar kadar deva ei Aynı şekilde Fransız Devrii'nin çağ açan niteliğinin de, bir panAvrupa pespekinden bakıdığında sorgulanası gerekir Evet, devricilerin Fransız onarşisine son verip sonunda tü Avrupa'yı çiğneyerek sreç içinde siyasal harianın byk bir bön yeniden çizdikeri doğ rudur B elli başlı başlı gçlerin ,, ya Fransız Fran sız yöeerini yöeerini toptan toptan beniseyerek ya da evcut refor sreçerini hızlandarak uyu sağaak zorunda kaldılar Ne var k ne Fransa ne de onun devr değişn tek kaynağıydı Rusya ve özellike de Avusuryaı Habsburg onarşisi, Osanı Trkeriye yapıkları uzun savaşlar sırasında, askeri geenekler zerinde k ekisi sık sık gözden kaçırıan bir deneyi edinişlerdi Özellike Avusurya'nın coğra konuu, Fransa gibi geleneksel batılı dşanlaa çatışaardan edinilen deneyii, Macar isyancılar ve Osanlı orduarı karşısında çok farkı koşullar alında öğrenilen dersere birleştirerek, asyapıya bir Janus yz yz kazandırdı Bu B u anlada anlada Habsburg H absburg ordusu, ordu su, do keri yapıya Esi Roma'nn Roma' nn iri ön, diğe diğe aay aayaa baan i yze a a oruycu oruycu tan ç.n
i i M S SŞLR ŞLR 1 1
ğ ve batı etksnn her k yöne yayılmasını sağlayan br kanal olştrd Sözgelm ordnn aşlangıçta Türlere karşı gelştrlen haf pyades (genze) ve süvars (hssa) Batı'da yaygın bçmde taklt edlerek kanıldı. Benzer çmde Avstrya'nın dsplnl taktkler ve ktlesel ateş gü karşısında Türker de Fransa ve zman Alman dönmeler le şbr lğ yaparak kend güçlern dönüştürmek zornda kaldılar. Habsbrglar le sltan arasındak zn müadele dn savaşları çağının Katolker le Protestanlar arasındak estfalya zlaşmasıyla sona ermedğn gösterr 683'ün bük Türk saldırısı sırasında kşatılan yana'nın krtarılması İnebahtı'da (7) yaşana büyük Hırstyan denz zaferne eşt br başarı olarak yüeltlen br panAvrpa grşmyd. zleyen savaşlar Habsg sarayının başlangıçtak Kdüs'ü krtarma mdn dan vazeçmesnden ço sonraları ble hl br barok Haçlı rh serglyord yord 787 7 87 9 2 ' de yapıla yapılann 8 8 . yüzyılı yüzyılınn son Türk Türk savaşında savaşında ble ble her k k tataraf da üyük r kararlılık ve aımasızlıkla savaşmış ve ele geçrlen kentlern svl halkını katletmşt Brtanya ble olağan genelleelere kolaya ydrlamaz Bnn neden kısmen asla br mtl mtlamonarş amonarş olmamasına olmama sına rağmen Avrpa'nın en güçlü devletlernden br halne gelmesdr. Aslında İnglz deneym Felemenk Cmhryet'yle rlkte mtlakyet le asker güç arasında br bağlantı oldğna dar standart görüşü öneml ölçüde düzeltme mknı sağlar Felemenk kend Orange sülalesnn ve önek İspanyol derebeylernn monarşk ddaları boşa çıkarırken İngltere 66 restorasyonn dan sonra ble mtlayetç Fransa'dan farkllığını kormaya devam ett Zaten her k devlet de 648'de özellkle denzde öneml brer güç halne glmş ve büyük otansyele sahp malasker altyapılar gelştrmş blnyord Hükümdarlığın yenlnen mtlak krallık deolojsn vergler meşrlaştırmak ve tar tbarını sürdürmek çn kllanan Fransa'nın aksne hem Brtanya hem de Felemenk Cmhryet torak sahb ve taretle ğraşan elt arasında göree genş br mtabakat sağlayaak resm mekanzmalar yarattı 688 syasal anlaşmasndan sonra kökleşen b İn glz tarzı yaklaşım devletn 6 ve erken 7. üzyılda brçok Avrpa dev letn zayıatmış olan elt karşı çıkışarına meydan vermeden büyen br oP, oP, üF SüN G
ekonomi kumsını sğldı Bitny dsının konumu bu mli gücün, içeide büyük bi skei uum ihtiyç duyumksızın skei güce dönüş tüümesini sğldı iys nüfuz ve deniz gücünün ynı sı nkit süb vnsiyonl d, Bitny'y Fns'nın üstn insni ve mddi kynklı n dengelemek için ihtiyç duyduğu kıtsl mütekei kzndıdı Bunun bilikte İngiizein istisni duumu fzl ilei götüüme meidi meidi Dimi D imi odusu göece göece büyktü ve svş zmnınd zmnınd dh d büyt büyt lüyodu Odu ynı zmnd, ıtsl güçleden pek fklı olmyn bi tz d, kmu düzeninin i muhfızı ol konumlndıılmışı ve yine, bğlı İlnd ve İskoçy llıınd İngiiz hkimiyetine oln siysl muhlefe ti ezmek için klnıı Aynı şekilde mutkyetçilik, geeneksel temsili u mı fenemeye ve otdn kldımy çlışığı yede bie, meşuiyetini ve mutbktı gçendiecek meknizmldn yoksun değildi y him yesi ve liyet liyet yönetiminin yönetiminin göünüş göünüşteki teki kmusl temsil temsiliyeti iyeti üzeinde üzeinde odk nn bu meknizm, büy svşl svşlın ın süekli süekli bsısın ğmen ğmen As tuy monşisinin ship olduğu esnekliğin göstediği gibi, nispeten bşı ı obiliyodu Ne v ki bu ypı, I Joseph (78090) gibi efomcu hü kümdlın bşk sevet kynklını hekete geçimesini zolşck kd hnt ve esneklien göece yoksundu Geç 8 . yüzyıl yüzyıl Fns'sınd Fns'sınd yşnn deneyimin deneyimin gk olk göstediğ göstediğii gibi, bu ypılın ypılın işlemez işlemez oldu ğu yelede muıyetçiliğin onın yeine koybieceği fz bi şey yo onuç olk, sınıı svş biçimindeki otodoks youm, zm n göe yptığı kıysml dikkte lındığın yeteince kesin göün mez ilh tenoloisinin biz önemi vei lındığınd, svş üzeine y zıln, " yıkımd yıkımd göüen ileemein konoloisini çıkm eğiliminde eğiliminde d Bu d, moden sihlın öncelleinden çok dh büyük bi yıkım po tnsiyeine ship olduğun di, doğu m ynıltıcı öncülü teme n shte bi teeoloidi Teknooi dh geniş bğındn kopımz ve svşlın tihini silhın gelişimi çevesinde yzmk bi çpıtmy yol ç özgeimi, özge imi, moden silh sistemlei sisteml ei olğnüstü phlıdı, phlı dı, nck süpe güçe de dhil omk üzee çoğu devet, 8 yüzyıl yüzy ıl Avup'sın Avup' sın kı ys bütçeleinin bütçelei nin ons ok dh z bi böümünü svunmy yı mktdı Ayıc, teknloik gelişme ve imlt yeteneğinin genel düzey 8o
Ki J i SV SVŞLR ŞLR 1
il karşlaştrldğda ki rjimi ilahlar açkça dömi ilri aşa mada ma da ya da çağdaş ça ğdaş bir bi r yazar yazar blir blirtti ttiği ği gibi "bir uçak gmiid çok bir uzay mkiği katgoriidydi. SVŞ VE
Öki kmda ortaya ortaya koula koula tmalar tmalar avaş avaş v ou toplumla ilişkiii yarattğ daha kapaml tki ilrk ürdürülbilir Bular yi araşrmalar açtğ alalardr Akrivil ilişkilrii var olma içi ö akrlri ayr bir toplumal grup oluşturma grkir Bu ü rç gç . yüzylda giyilri tutumlar v davraşlaryla toplumu gri kala kmda ayrla profyol paral akrlri gidrk yayglaş mayla başlad Erk modr avaşlar iktiadi duygual koomik v çoğu kz yaal dlrl blirli bir yr bağ oa kra üu yğlar ai pk çok akri itikrarz bir itihdam kayağda diğri koşa bir göçm durumua düşürrk bu uçurumu drilştirdi Silah lar v akri zorululuklar ya ra dvlti akrlri davraş düzlm v dtlm girişimlri girişimlri d akrlri toplumda toplumda ayrşma ayrşma kolaylaştrd. kolaylaştrd. Erk 6 . yüzylda yüzylda ayr yarg yarg kuru kurumlar mlara a bağlaa akrlr a krlr gittikç gittikç ara ara diipli yaalara v 8 'lrd itibar yi bir itaat itaat v ta ta biyt duygu� kazadrmay hdy v blli zikl harktlri grk tir farkl talim biçimlri mauz kaldlar. Dvlti akrlri daha uzu dömlr boyua ilah altda tut ma güüü artmş olma otoritii dayatma arzuua azalmaya yol açmad am aki akri üfu daimi ordularda ürki itihdam dil rk daha yrlşik hal gldikç dtim itmi katlaşt alim v diip li yapla rk vurgu 648'd ora akr alma hizmt koşullar giyim koaklama v trhil ilgili pk çok kural blirlmi yol aç t. Eşzamal olarak üiformalar tadart hal gldi v rk 8. yüzylda bu uygulama ubaylar da kapad 7'lrd pk çok ordu tml idari itlrii oturtmuş olduğu içi yilik v dyim dömi a olarak tamamlad düzlyii kurallar hm klk hm d haim bakmda azald. Kurallar hl tkrara v tadilata maruzk tml biçim bir ora ki yüzyl yüzylaa kadar dğişmd dğ işmd kald. , , TüF K V V S üN Gü
8ı
Askerler farkı bir grp olarak seçilip ayrılırken, onları erken mo dern oplmn geri kalan kısmından ecri edilmiş ya da kopalmış ·ola rak görmek haalı olr Birincisi, akerler zaen çokkamanlı bir oplm sa sisem içinde yer alan pek çok grpan birini olşyorlardı. Soyl lar dahil nüsn büün kesimleri belli davrnış krallarına abiydi ve de ğişen derecelerde ayrıcalık ve sormllklara sahipi. B krallara yma yı, yı, sadece sade ce kilise ve devle değil, üniversieler, manasıar ve ken ken loncala rının iç yöneimlerindeki gibi kendi yarı özerk yargı sisemlerine sahip olan grpların kendileri de zorlyord. D olayısıyla olayısıyla bir ordnn iç yapısı, kendi hiyerarşisi içinde, deler, yargı ve cezalandırma rallarıyla benzersiz zer siz biçimde biç imde askeriydi, ancak öeki oplmsal oplmsa l grpları grplarınn emel yapıların yapıların dan amamen farklı değildi. Ayrıca, kendi farklılığının bilincinde olmakla birlike hiçbir ord oplmn diğer kesimlerinden amamen kopk değildi Örgü olarak or dlar süreklilik kazansa da, personellerinin bileşimi sürekli bir dalgalan ma göseriyord Çoğ ord, mhafaza emeye çalışığı, zn süredir hiz me eden bir çekirdeğe sahipi, ancak saarın geri kalan kısmı, askerliği hayaındaki hayaındaki pek çok ç ok isihdam kaynağından biri biri olarak gören adamlarla do lyd lyd sveç, Psya ve daha sonra s onra Danimarka ile Avs Avsr rya ya gibi sınırlı as kere alma alm a biçimlerine biçimlerine başvr ba şvran an devlele devlelerr bile, bile , asarr as arrf f emek için yılın yılın bü yk bir bölümünde askerleri sivil ekonomiye döndürme eğilimindeydiler eri kalan profesyoneller genellikle haada sadece iki ya da üç gün görev yapıyor, diğer günlerde şakık, inşaa işçiliği, işporacılık ve çoğ kez ya sadışı sad ışı üccarl üccarlık ık yaparak yeersiz ücrelerine kakı sağlıyorlardı sağlıyorlardı Ayrıca askerlerin çoğ evliydi ya da zn süreli gayri resmi ilişki leri vardı ve askeri yapıların sürekliliği arıkç b ilişkileri sürdürme im knı da ar arıı eç 8 yüzyılda Psyalı ererin neredeyse yarıdan fazlası ev liydi Resmi samalaa ağmen b oran öeki ordlarda genellikle daha da yükseki Askerlerin şehir ya da köylerde konaklaması sivillerle daha fazla günlük günlük ilişki ilişki krmala krmalarına rına yol açı Fransa Fra nsa,, kısmen kıs men pek çok sınır şeh şe h rini askeri esise dönüşüren güçlü kale yapım programı sayesinde, göre ce erken bir arihe ordsn kışlalarda barındırmaya başladı 1742de 3 den fazla fazla şehirde kışla vardı vardı ve ve 1775 177 5e e b kışlalar kışlaların ın oplam kapasie kapasie 82
Ki J M SV SVŞLR ŞLR 1-1 1-1
s kşye ulaştı. ulaştı. Bu sayı barış barış zamanınd zamanındaa slah slah altınd altındaa t tul ula a as ker sayısına eş 9 Ancak bu stsna br durum du ve çoğu asker Bran ya da olduğu gb hanlarda ya da şehrn çeştl yerlerne dağılmış veya tah kmatlar boyunca kümelenmş kulübe ve barakalarda kalıyor veyahut sık sı rastlandığı gb doğrudan yoksul kasaba saknlernn evlerne ya da köylülern köylülern çtlkerne çtlkerne yerleşordu. Ayrı Ayrı br aske a sker r varlık varlık olmaktan çok ç ok as a s kerlerle kerlerle svll svller er kaynaşran kaynaşran garnzon şehrler şehrler olgusu 17 1 7 9 ların kışla ya pım programarına kadar varlığını sürdürdü Bu temas noktaları ters yönde de şleyeblyordu Kıta devletlernn çoğu krz zamanlarında saıra ordusunu desteklemek ya da gücünü artır mak çn yedek olarak mlser kullanıyordu Mlsler ya Bavyera ve dğer pek çok Alman bölgesnde olduğu gb geçc olarak düenl güçler çne alınıyor veya sara asker olarak tertp edlyor ya da ransa spanya ve alya'da olduğu gb garnzon görev ve yurt savnası çn knc hat br lkler olarak seerber edlyorlardı Her durumda terhs edlen proesyo nel askerlerle brlkte geçc ya da sürekl olarak svl topluma dönen bu arada slah kullanma ve asker hzmet blgsn de berabernde göüren mlsern eğtles ve hzmete alınması devletn şddet üzernde tekel kurma ve topluu mlterlkten uzaklaştırma grşmleryle ntelenen br çağda oldukça şaşırtıcıdır Bu durum bazılarının öne sürdüğü gb 8 yüyıl toplumunun mlter olup olmadığı sorusuna yol açar 648'den sonra çoğu Avrupalı nın orduların sürekllğn ve savaşın uluslararası anlaşmazlıkları çöze nn br aracı olarak geçerllğn kabul ettğn gösteren hatırı ayılır bul gular vardır Bu nsanlar stemeyerek de olsa erken 17 yüzyılı nteleyen şddetl ayaklanmalara başvurmaksızın ağır al yükler ve nsan gücü ta leplern karşıladılar. Bu davranış yen ve dsplnl güçlern erdemlern abartmak çn düzensz askerlğn ve Otz Yıl aaşlarında yaşanan de şetn abartılmış mgelern kullanarak steklern kabul ettrmeye çalışan devletn çıkarlarına kesnlkle uyuyordu uyuyordu Askerce düşünce tarzı muhtemelen muhtemelen en çok ço k toplumsal toplumsal elt ö zellk zellk le de esk arstokras çnde güçlüydü Esk arstokas geç 17 ve erken 8 yüzyıllarda çoğu ülkede daha öncek paralı yüzbaşıların öneml br bölü üK Sü
ü
münü olştran ve soyl br aleden elmeyen sbayları yerlernden ede rek komta mevkler üzernde ynden denetm salamıştı Arstokras nn sbay atamaları üzernde krd b yarı tekel soyl ayrıcalıklarının savnlması bakımından hayat önem taşıdıını kanıtladı ve özellkle Or ta ve Do Avrpada soylların devlet hzmet kavramını yenden be nmseyerek nms eyerek mtak mtakye yetle tle zlaşmalarını sa saladı ladı B elşmenn özellkle Psyada devletn daha sonra Alman yanın hkmyetne rmesnde öneml br tarhsel etken old öne sü rülmüştür Soylların askere alma sürecnde br paya sahp olmalarının yanı sıra komta ve yönetm de elde ttmaları asker ttmları syasal yetkeclkle keclkle brleştrd; öyle k lsal lsal savnmayı sürdürme araçları dar ve toplmsal bakımdan mhafazakr br eltn hkmyetn sürdürme araçları halne eld Özetle toplm ktdarda blnanların çıkarlarına yn bçmde mlterleşt. "oplmsal mlterleşme ols hç kşksz öellkle 1789 önces dönem çn abartılmışr ve Psya örnenn enelleştrlmes me s yönünde her zaman kaçınılam kaçınılamayan ayan br tehlke tehlke vardır vardır Son So n araşrmaaraşrmalar b konda ble sınırlı sayıda askere sahp ünlü Psya Kanton sstem le Jnkerlern kend sosyoekonomk konmlarını ve syasal nüfzlarını sanmaları arasında dordan br balan balan olmadıını ortaya koyar 3 1789 önces askersvl lşklernn yenden ncelenmes de esk remn Fransız devrm ordları karşısında dramaması konsna etr len standart açıklamaya öle düşürür Bzath br yenlk olarak örülmemes ereken slahlı yrttaşlar kavramını savnan devrmclern ortak lsçlk deolos aracılııyla nsan hakları ve anayrt savnmasını brleştrerek ord le toplm arasındak çrm kapattıkları farz edlr Bnların ço devrmclern ve ardından vrpalı lberallern sarf ettkler sözlern özellkle de dordan br monarşyle del de lberal ve temsl br mecls dolayımıyla salanan lsal eemenlk retornn hç eleştrlmeden kabl edlmesnden kaynaklanır Kend ddalarına meşryet kazandırmak steyen devrmn tbarını kaybetmş monrşlern sözde hzmetkrı olan esk rejm ordlarını zayıf östermes doaldı. 7 8 9 dan sonra pek çok deşklk deşklk ol olysa da bnlar bnlar sürekl sürekllk lk arz eden öneml nsrları örmemze enel olmamalıdır nlz ords da Ki J SVŞL SVŞLR R 1 -1 -1
hl sk rjm ordularıı çoğuu askr alma tml gllkl saıldı ğı kadar dar dğld. Prsold gül dalgalamalar dkkat alıdığı da doğruda askrlk dym yaşamış olaları toplam üusa oraı % 'ü bulablr. Bu arada bll başlı güçlr arış amaıda ld tuttukları kuvvtlr buu yarısı ya da bra alası kadrdı. Bu sayı br sorak yüyılı düy oldukça yakıdır Askrlr çoğulukla yoksul ya da mülk sü sııarda glms karşılık subayları dar v ayrıalıklı br lt sçlp alımas lbral grüş açısıda kıasa da sk rjmdk toplumsal güç dağlımıı yasıtır. Ytr tmsl dlmy mülk sahb ola ama soylu olmaya orta sıı' d v savaşı s avaşı dtm l gçrm kousuda llkl bastıra da bu gruptu Dvrm v dvrm sorası syasal oluşumlar bu gruba daha büyük b üu kaadırdı aak ordulaı gş toplumsal lş m ala dğştrmd Frası askr alma sstm 179'larda hü gllşmmşt; uygulamada hl hüküm sür muaytlr v askrlkt kaçma yolları vardı Bu tür muaytlr rk 19 yüyıl sstmlr çoğuda kabul grüyordu grüyordu v buruva subaylık mvklr daha çok ç ok ld ts d 8't sora pk çok ülkd bu da kısm trs ddü. Askrlr l svllr arasıdak km ml bağlar 789'da sora aşıaya başladı; llkl 19 yyılda ordularıı syasal güvlrlğ yıkıı toplumsal usurlaa tmas drk arar grmsd korka hükümtlr hıladırdığı kışla şaatları buda tk oldu. VRUP VRUP ORDULRN ORDULR NN N BÜ
Dam oduu vrim pk çok 6 yıl hükümdarıı saray v kallri korması ç ürt ddğ paralı askr blüklr kadar sklr gd uu v karmaşık br sürçti Aak bular ha bçm aak 6 4 8 'd sora kaadı kaadı Gç 7. 7 . yüyıl yüyıl Av Avrupa'sıı büyük büyük br blüm blümüd üd d gl askri güç v k tartışması Frasa'ydı. Frasa kıtaı büyük v tk sür güüü yaratmak ç 66'larda ld güçlr ytim v yapısıı yd rgütld Savaş bakala lr v ouvo s'ı yttiğ bu rormlar Habsbug Avustrya'sı v İspaya l 65 59'da grl çatışmalarda mvut maldar yapıı arta talplr karşıla T Tü Tü F Sü NG
maktaki maktaki ytrsizlirinin doğurduğ doğurduğuu sorunlara doğrudan bir tkiydi. tkiydi. Mr Mr kzilşrn v doğrudan doğrudan aliyt aliyt otoritsin otoritsin bağlanan bağlanan bu yni yaı rasız askri girişimlrini zayılatan yolsuzluk v isrı azattı v XV Louisnin Louis nin sa vaş mydanlana önc hükümdararın askrlrindn hm niclik hm ni tlik açısından daha üst güçlri süsini sağladı. N var i bu sürç Bo urbon monarşisinin çöşündn önc bir trlü tamamannadı v ransız muakıytini muakıytinin n siyasal otoritsini aycalık aycalıklılı çıkar grulanın yöntimindn v grğind yaşlmasından alan yaısıyla sürki olarak kısıandı Ordusunun sayısal üstlüğün rağm ransa 648d lind sü rkli gç blunduran tk dlt dğildi (bkz Tablo p. Bü sayıda askr buunduran buunduran vustury vusturyalıl alılar ar da ski rjim rjim boyunca n büy man ordusu ordusu nu çıkarma çıkarmaya ya dvam tmişlrdi sany s anyaa gibi ski sk i r rim imrin rin yanı sıra svç Danimarka ngiltr v lmnk Cumhuriyti gibi yni v oluşum halin dki güçl güçlrr d önmli askri gçlr sahi oldular oldular N var ki ransa ran sa dışında hiçbiri rkn yüzyıl yüzyıl savaşları sıra s ırasınd sındaa gliştiriln yaıla yaı la rormdan rormdan g g çiyi ya da modrnlştirmyi başaramadı. Bunun yrin daha azla tr dşlik v dvlt dntimi sağlamaya yönlik sınırlı ya da ksintili çabalarla mvcut on askr alma v örgütlnm sistmlrini muhaaza t Önmli dğişiklikr ancak bu orduların 667dn sonra "yni mo dl ransız güçlriyl karşılaşmaları üzrin grçklşti Bu güçlr Miras Savaşında (66768) sanyayı hızlı bir ynilgiy uğraıktan sonra daha ağır bir sınav olan lmnk Savaşında (6779) yni başarılar kazandı Bu savaşlarda XV. Louis ransız monarşisinin son 50 yılının n büyük torak kazanımlarını ld tmsini sağladı. sanya v vusturya gibi yr lşik güçlr grilmkl kalma lmnk d yan zamanlarda gliştirdi ği savunma sistmind ciddi ksililr olduğunu gördü ynı şkild Otuz ıl Savaşlanda kazandığı başarılardan dolayı rormlardan vazgçn s vç 675t görc önmsiz bir güç olan BrandnburgPrusya taraından ynilgiy uğratıldı v kndi lman mülklrini gçici olarak kaybti ransız gücünün 648d X Louis Roma maratorluğundan bri vrua vruada da görüln n büyük büyük ordu orduya ya sahiti kaydtti kaydttiği ği glişmnin glişm nin ya nı sıra ynilginin yol açtığı şok bu dvltlri 679dan sonra kndi güçl rini rormdan gçirmy v büyümy zorladı. Sonraki on yılda 17l 86
Ki Ji S SŞ ŞL LRR 1 -1 -1
re kadar, Avrupa dam ordularının çonu bçmlendren hummalı br fa alyete tanık oldu. Bu sürece syasal açıdan genelkle daha mutlak br yönet netme me geçş eşlk ett S özgelm özgelm,, İsveçte 6 8 8 den sonra yapı yapılan lan asker re formlar, asker büyüme çn salam br mal kaynak oluşturmak amacıyla fragat edlen kralyet topraklarının ger alınmasını gererd. Danmarka da benzer br süeçten geçt ve her k monarş de yürütme yelern artırmaya maya çalıştı. I I ame amesn sn İngz ve ve İ skoç ordula orduların rınıı yenden yenden örgütl örgütlees ees ve genşletmes de parlamentonun mal denetmn azaltna çabalarıyla lşklyd Oysa Felemenker, cumhuryetç hükümetlernden vazgeçmekszn kend kara ve denz den z güçlernd güçlerndee reform reform yapmayı başardı baş ardılar lar Türk tehddnn ortadan kalkması bu gelşmelere Orta Avrupada yen br hız kazandırdı Avustuyalılar daha 6882de, ordularını büyütmek çn barış zamanında ble nadr görülen adımlar atmışlardı. Türklern başkent kuşatması, hl 6 yüzyıldak gb örgütlenmş olan büyük br Polnya gücüne dayanan, gerçekten uluslararası br çabayla püskürtülebld Hırstyanların Vyananın dışında Kahlenberg tepesnde kazandıı zaferdek Polnya katkısı önemlyd, ancak Polonyalı soyluların tahtın sted savaş verglern reddetmes, aırlıklı olarak hl merkezleşmemş olan savuna sstemnn reformu önled ükümdarın çeştl arstokrat asker gruplarını kend küçük kralyet ordusuyla bütünleştrme dek yeterszl PolnyaLtanya devletler topluluunun güçlü hamlere ve syasal drenş hakkını da kapsayan yüksek br syasal özerkle sahp yapısıyla, yce katlandı katlandı Hem Rusyanın hem de Avustu Avusturyanın ryanın,, ürk gü gü cünün zayıamasından yararanmak çn harekete geçt 69larda Polnya dezavantalı br durumda durumdaydı ydı Gelece Gel ecekk on yıl br zamanların zamanların bu güçgüçlü devletnn Büyük Kuzey Saaşı (q2) sırasında, yabancı htrasların at ynattıı br savaş alanına dönüştüüne tanık olacak Özellkle Rusyadan gelen sonrak müdahale asker reformu önled ve evleter oplu793 795 795)) luunu, hartadan slnmesne yol açan üç "bölünmey (1772, 793 önleyecek araçlardan yoksun bıraktı 5 Avustu Avusturya rya ve Alman devleter devleter arasındak zıtlaşma zıtlaşm a bundan daha dah a bü yük olamazdı. Burada, Fransız ve Türk tehdtlernn brleşmes, 6878 dönemnde, Alman mlterleşmesne hız kazandıran ve geleneksel temsl To, TüF Sü Gü
Avrupa Ordulann tkin Güçleri Güçleri - al 3 1 Başlca Avrupa YILLAR
60 166o 667 670/72 67/7 623 6/90 69/97 702j0 70 74 730 73 740 1745 1745
U
76 76oj6 770 79/90
FNSA
İsPANA
vuTURA
RSA
12500 oooo 000 76000 23000 JOOOO 273000 340000 22000 2000 roooo 20000 309400 20000 34000 290000 347000
00000 77000 30000
33000 30000 6oooo 6oooo 6oooo 6oooo 70000 9000 100000 20000 JOOOO JOOOO 200000 roooo 200000
oo 2000 14000 2700 4300 2000 29000 3000 4o6oo 4300 46000 66900 76000 77000 3000 37000 !30000 r6oooo 9000
36000
70000 30000 rooo 20000 oooo
67000
9000 30000 000
201000
3400
ÖTE K DANMARKA· RVEÇ MAN VR ıooo 20000 000 6oooo 20000 7000 7000 roooo 170000 70000 120000 000 oooo nooo 10000 20000 16000 OOOO o6ooo
2000 2000 39600 44000 4000 32000 36000 32000 74000 74000 6ooo 6000 oooo oooo 70000 70000
74000
İVÇ FNANA
oONA lANA
oooo 70000
10400 40000
63000 6000 90000 OOOO 3oo oooo
ooo 47000 3000 47000
66ooo ooo 3ooo 3000 3000 12000 20000 20000 20000 20000 20000 6oo 20000 20000 20000
AVO· fLMNK EMONT CMHUR
rooo 400
30000 70000 37000 70000 oooo oooo 63000 74°0 76oo
26200 6ooo 700 670 2JOOO 260 22400 2200 24000 43000 2300 000
30000 goooo
3000 24000
36000 30000 36000
BRiTANA
70000 r6ooo ooo 10000 ooo 6ooo 43000 6700 7400 7000 64oo 2300 34400 4ooo 300 70 99000 3000 36oo
Bu tablo sara garnizon brlrin brlrin asamata anca misri mis ri sömürg güçrini dşamatadr dşamatadr Alman tn sonra rusya rusy a da· i!) sandna rumlarnn atr sayr br bölümünün birl br sür çin zmt dş bradğ diat alnmaldr. Ü dşn· dan tolanan, anca ordunn süri ayrmaz bir nsurnu oştran oştran aayar asanmş anca anc a ydr ydr ngiz Fmnlrin mali bamdan dstldiği müttlr dşanmştr Tabloda yr rmyn üçü güçlrl lgi ayrntar büünlülü dğildir anca şöyl öztnbilr a) ortz ort z Rsmi Rs mi gücü büün dönm boyunca ortalama ortalama şidir anca bu saynn sadc yars faaldir; faaldir; b) b ) Vnd - d d ara güçlri güçlri ortalama ortalama n n üzrinddir anca bunarn çoğu yabanc ydlrdn ydlrdn oluşuyordu oluşuyordu Bu say daa sonra ndi c) NaoiSicil Nao iSicilya ya tn sonra bağmsz bir d dlt lt ain gldi anca birlilrinin çoğnun ücrti ücrti adar İs İs anya tara tarandan ödndi. Etin Eti n güç carndayd; carndayd; d) d ) aa aa dltlr dltlr 'd 'd Austurya Austuryaya ya arş rn sa saaş dşnda gücü nairn i aşyord.
kurumla kurumlarr pahaına paha ına daha fazla fazla yet iteyen prenerin prene rin taleplerini merul me rula a-tıran neredeye ürekli bir i cepheli aala nuçlandı. Bununla birlikte Alman bölelerinin Autuya e BrandenburPruya dıında neredey e hibir bağımız bir akeri rl ynayabiecek kaynağa ahip değili. Bu lu nları Kutal Rma Germen İmparatrluğu'nun ağladğ klektif çerçee içinde ibiliği yapmaya zladı Habburlar e Pruyalı Hhenzl lern hanedanla bile kendi tritelerini ürdürmek e üenliklerini ağ lamak lam ak için içi n imparatr imparatrluğu luğun n taçağa ait anayaaına bel be l bağladlar. Bu iya al etkenler ea larak Batı'daki ranız tecaüzlerini durdurmak için balatılan 688'de tamamlanan e 683'te Türklere karı eferbelik ı ran ra nda da kullanılan kullanılan klektif klektif anmann refrmuna refrmuna yl açtı. açtı . Refrm Refrm pren pr en ler ile Habburlar araında arlan e imparatrluğun elenekel yapnı üçlendiren iyaal uzlamay krumak uğruna tek bir Alman rduunun
kurumla kurumlarr pahaına paha ına daha fazla fazla yet iteyen prenerin prene rin taleplerini merul me rula a-tıran neredeye ürekli bir i cepheli aala nuçlandı. Bununla birlikte Alman bölelerinin Autuya e BrandenburPruya dıında neredey e hibir bağımız bir akeri rl ynayabiecek kaynağa ahip değili. Bu lu nları Kutal Rma Germen İmparatrluğu'nun ağladğ klektif çerçee içinde ibiliği yapmaya zladı Habburlar e Pruyalı Hhenzl lern hanedanla bile kendi tritelerini ürdürmek e üenliklerini ağ lamak lam ak için içi n imparatr imparatrluğu luğun n taçağa ait anayaaına bel be l bağladlar. Bu iya al etkenler ea larak Batı'daki ranız tecaüzlerini durdurmak için balatılan 688'de tamamlanan e 683'te Türklere karı eferbelik ı ran ra nda da kullanılan kullanılan klektif klektif anmann refrmuna refrmuna yl açtı. açtı . Refrm Refrm pren pr en ler ile Habburlar araında arlan e imparatrluğun elenekel yapnı üçlendiren iyaal uzlamay krumak uğruna tek bir Alman rduunun etireceği ptan pt aniye iyell akeri a keri ütünlüğü feda etti. Bu karala uy uyulamada ulamada Al man daimi rdularının imparatrluğa değil prenere ait lduğu naylanmı luyrdu. 68'lerde Bayera Saknya Haner e HeenKael ibi daha eni bölelerin biletirilmi rduları nakit para yardımları e iyaal taizler karlğnda Habburların yan ra İniliz elemenk e ranzlara yedek yed ek üç hizmeti errek errek özellikle özellikle ulularara bağlamda ba ğlamda Almanya'nın manya'nın prenlikler pren likler mutlak mutlakyetini yetini anmaya yaradı. 667'den 667'den beri üren aalaa elen akeri büyüme 732 barı anlamalaryla birlikte na erdi. Büyük üçler adece mali bakımdan tükenmekle kalmam ilahl üçleri de çğunlukla örütlenme kapaitelerini aacak biçimde büyümütü. Daha eç 8 yüzyıl aalanda büyük üçleri ahaya ürebilen rana 69'larda ulatğ azami ücü ala aa mad Bu arada erek İeç ereke elemenk rduları önemli ölçüde za yad Ruya bir yana bıralığında adece Autrya e Puya özellik le iyaal hamlarnn 74'tan nra ilahl çatımay trmandrmaıyla rdularnı eniletmeyi ürdürdüler. Her iki delet de kmularndan da ha fazla tprak aldkça iç idari refrmları daha büyük kaynaklaa birleti rerek büyüeyi büyüeyi klaylatırdı. klaylatırdı . Bu enel elimelerin bir özelliği özelliği de tandart tandartama ama yönünde artan eğilimdi Ordular adece daha remi e ürekli bir iç örütlenmeye uyum T T SüG ü
ağlamakla kalmadı bu yapılar bün kıada iderek birörnek hale eldi. ağlamakla 65lerde 65 lerde özellikle hükümdarlar ile halklar araında dinel uyum ara daha zayıf delelerin kendi örülenmelerini akik drinlerini haa ünifrmalarını baa böleel üçlerinkine benzemei yönünde belirin bir eğilim luu. Prean İeç ile elemenk Cumhuriyei Brianya e Kuzey Almanya böleleri özellikle Brandenbur üzerinde ilk ekileri yara ırken Kalik Auurya da üney ülkeleri için mdel luurdu. Kalik İpanyanın akeri miraı bağımızlıklarını muhafaza emi lan İalyan bölelerinde hl arlığını kruyrdu ancak ranız e daha nra Auurya ekilerine yl ermekeydi. ranız uyulamalarının aklidi XV Luinin ui nin zaf z aferle erleri ri e e iya iyaal al nüfuzu nüfuzuyla yla birl birlik ikee arı e e İ panya 7 7 den nn ra kendi üçlerini ranız ra nız yardım yardımıyl ıylaa yeniden örüledi örüledi Ne ar ki muhalif muhalif Huuen azınlığın 685e ürülmei ranız kirlerini Prean üçle re özellikle Brandenbura yaydı e SayPiedmnd ile elemenk Cum huriyei ibi çeili deleler bir üre için müleci alaylarına ahip ldular Büyük rederickin önce Auurya Verae Saalarında (74048) Au ury uryaya aya daha nra Yedi Yı Yıl Saalarında (75 ( 7566 63) 6 3) ranaya rana ya karı kazandığı zaferler Pyayı kıa çapında bir mdel haline eirene kadar bu örünü özünde arlığını ürdürdü Alman ubaylarının özellikle Ruya ama aynı zamanda 77lerde merikan ömürecileri arafından iihdam edilmei Pya ekiinin Ora e Baı Arupanın öeine yayılmaı na yardımcı ldu Bu elimeler eri alındığında akeri örülenmenin ayrınılarını bn kıada uyulanan haliyle arımak mümkündür. Büün Arupa r dularının çekirdek unuru en küçük remi birim e büün büyük akeri luumların emel yapı aı lan bölük. Bölük balanıça ya daha üçlü bir akeri iriimcinin (ya da albayın) aernu larak ya da dğrudan bir prenin prenin ya da hükümein emriyle hareke eden paralı bir yüzbaının akere aldığı adamlardan luan bir yapıydı. Yüzbaılar 8. yüzyıla kadar pek çk ülkede para karılığında baka birine deredilebien bölüklerinin er ipenmeinde yöneiminde e eknmiinde önemli ölçüde özerkliğe a hipiler 65lerden iibaren bün akeri birimlerin enel iç yöneimin de lduğu ibi bu uyulama da aran bir merkezi özeim e deneime a g
K J J i SAA SAAŞLA ŞLARR - -
bi tutuldu ancak yüzbaıların özerklklerini kaybetme derecei eç 8 yüzyılda ble büyük bir değkenlik öteriyrdu. Pek çk örnekte özellikle Autrya Britanya e ranada yüzbaıların denetimi delete değl bölüklerin luturduğu alaylara kmuta eden albaylara eçti Snraki yazarlar özellikle liberaller e rdu menupları bu ayrıcalık e ticari riimcilk itemn akeri e ulual etkinlik bakımından çürümü rümü e zararı bir uyul uyulama ama larak lara k kınadılar kınadılar Yluzluğa en azından az ından böb ölük kmutanlarının delet maliyeni dlandırmaına açık lmaına rağmen bu tem ene de eki rejimin reji min dğaını temil temi l ediyr ediyr nun hem tptp lumal eit e itzliğn zliğn hem de pek çk ikt iktiadi iad i lkinin özle öz lemeli meli nitelğini nitelğini yanıtıyrdu. Sadece yüzbaı kendini itihdam eden hükümdar ya da cumhuriyetle özleme yapmakla kalmıyr aker de kendi bölük kmuta nıyla hizmetin üreni her ik tarafın tarafın hak e e örelern beleyen benzer ben zer bir anlama mzalıyrdu. Milierden düzenl luulara adam aktarma ibi ınırlı zrnlu akerlik uyulamalarına bauran deletlerde bile akere alınanlara küçük bir para ödeniyr e kendlerine dümanlıklar na erdiğinde terh edlecekleri özü erliyrdu. Derece derece daha açık piyaa kaptalizmi biçimlerne eçen Arupa eknmiindeki enel trendin akne akrlerin hzmet ilikileri eknmik bakıdan eknmi dıı bakı ya dğru br değim eçird. Ykulluk e ekik ithdam erkeleri önül lü akerliğe yöneltt ya da nları 89 önceinin tüccar zhnyetli deleti için ptanyel birer aker haline etrdi. ranız Deriminin rtaya attığı "enel akerlik deal iktad üçleri ihmal ediyr e herkei en azından men hzmete zrluyrdu. Bölüğün büyüklüğü öneml değiilikler öteriyrdu yüzyıl rtalarında rtalama bölük büyüklüğü pyade için yaklaık kiyd ancak ayılar 6'lerde azalmaya baladı e rana İnilere e daha nra İpanya kıa ürede ile 7 kadar akerden luan çk daha küçük küçük birm birm leri tercih eder ldular. Bu küçülme küçülme hem çağda çağda taktik taktik dktrni dktrni hem de e e k reim rduların rdularının ın dğaını dğ aını yanıtıyrdu yanıtıyrdu Pyadeni Pyadeni ate ücünün ücünün abe t e denetimi üzerindeki ru arttıkça ubay er rannın ubaylar lehne değmei erekti Bu arada aa nanmanının yıllardır üreelen runları çğu delet ilk fıratta çk ayıda eri terh ederek e tecrübeli u oP ü V S üN Gü
bay ve erlerden ouşan br çekrdek kadroyu gerekğnde gerekğnde akye edlmek üere muhafaa muhafaa ederek orduarını orduarını küçülmeye küçülmeye oradı. Erken . yüyıda yüyıda Avrua sandardı böük başına yaklaşık yü kşy kasıyordu çernde br başı k ya da üç çük rübel subay yaklaşık on onbaşı ya da çavuş br böük cerrahı cerrahı ve brkaç mııkacı yer aıyordu. aıyordu. Sadece Psya Psya ve Avusur ya gb orunlu askerğe askerğe ağırık veren deveer daha büyük ordular bulundurmayı erch etler Bölükler akk ve dar amaçlarla grulanarak üs rübel subaylardan subaylarda n oluşan kçük br kurmay heyetn heyetn yaıcıları yaıcıları ve v e genelg enel lke br bandoy bandoy kasayan alaylar hande örgütend örgütend Alayarın büyüklüğü öneml ölçüde değşyor değşyor seçkn muhafı brker brker çnde ç nde yrm böüğe kadar çıkabyordu. Tabur ara br örgüenme düey baen de alaya ödeş br yaı oarak ' de oraya çıkı ancak genelkle beş ya da on bölüken ouşan daha küçük br gru olarak hareke et. Bölük aynı amanda süvar örgüenmesnn de emel brmn oluşturuyordu. oluşturuyordu. Ancak bunlar bunlar sadece le kşden oluşan küçük küçük brk lerd. Böyece süvar süvar aaylarının sayısı nadren kşy geçerken yaya as kerlern sayısı 2ü 2 ü bulably bulablyrdu rdu Süvar oam gücün aıda bryle döre brn oluşuruyordu anca ayıf ve yoksul ordular barış amanla rında asarruf asarruf sağamak çn ç n süvar alaylarının alaylarının büyük bölümünü yaya ola rak tuardı tuardı Bu önlem aen sorunlu olan süvar süvar eğmn orlaşırıyordu orlaşırıyordu çünkü süvarer süvarer kırsal konaklama yerlerne dağıı aarını aarını aıra çekerken yadeer genelke bel başlı başlı şehr ve kalelern kalelern bölük büyüklüğündek büyüklüğündek müfreeernde barındırılı barındırılıyordu. yordu. Bu sorunar orduların orduların eğms yen as keer keer kaılımı kaılımı ve ulaşım hayanlarının kralanması ya da saın alınması yüünden aen aalmış olan hareke eme yeeneğn yce körelyordu körelyordu Belk de en büyük değşm onca bener oraçağ yaısından çıkı amamen rofesyonel rofesyonel ve sürek br unsur oma yönündek dönüşümünü büün orduarda orduarda amamlamak amamlamakaa oan oçu sınıfında sınıfında yaşanıyordu yaşanıyordu Toçu sınıfının görev ekanın maaı onarımı ve deolanmasından meydan ve mev (kuşama) (kuşama) savaşarında savaşarında kulanımına kulanımına ve bunlara ek oarak oarak geçc ve sürek ahkmaların körülern ahkma hendekernn ve lağımların asarımını asarımını ve yaımını gerekren gerekren lg mühendsk hmetlerne hmetlerne kadar uanan genş br eknk umanık alanını alanını kasıyord. kasıyord. 6den önce bu K i i SAVAŞLAR 1 -1 -1
öele öelee e emi bi b i öütel yapı kazandıan pek az du adı adı Bunun ye ine tpçula önemli kalelee dağıtılıy e eektiğide iil eknmiden kialanan uzmanladan yaalanılıydu. yüzyılın daha iei taihleindeki uzun üeli aalala bilikte anız akei efmlaı da ljitik de tek e ulatıma bilikeinin yanı ıa ayı aa e aizn tpçu biliklei mühendi tmbazcı kazıcı e lağımcı iliklei kuaak ayı banaın eimini teik eti Tplumal aak değeli öünmeele de bu banaın tümü he akei öüt için hayati kabul edildi e enellikle ubaylaın meleki e teknik eğitiminde en ön aa ye aldı.
LUL LU L ÇT ÇTŞM ŞM Bu dula dula hem iktiadi iktiadi zeninliğe e ömüe eet eetine ine umak umak hem d Aupanın Vetfalya naı deletle iteinin yapıını belileyecek iyaa ütünüğü ee eçimek için büyük mücadelee edile Pa pa e Kutal Rma Gemen impaatunun manei e dünyei hükümanlığını temel alan eki eeneilik anlayıı dinel hizipleme ile 6 e e ken 7 yüzyılan aalaı yüzünden zayıamıtı Felemenk e eçin bağımızığı 648de ululaaaı kabul ödü. Yimi yıl na küçük bi dünya ücü laak yeniden ayı bi alık kazanmak üzee needeye dkan yı üen panyl hkimiyetini yıkan Ptekiz de nlaa katıldı. an a ie panya e Autua Habbulaı aaındaki ekabet deam etti ama bu kez bi eemen deletle hiyeaii içinde ütnük kazanma çabaı üzeinde yğunlatı. Daha çük üçe bu yeni Aupa düzeninin tam bie üye üyeii aak aak kendi knumaını üdümek e aynı aynı zamand za mandaa böleel hkimiyet kumak için aatıla Eemenik enelike kallık e kiiel yönetile tanımlandığı için delet eemenliği uğuna eilen mücadee uluaaaı çatımanın ea laak hanedanıkala ilili dğaını ötei. Venedik Cena e eemenk cumhuiyet ejimeinde bile iyaal iktida cılız temili mecliein yanı ıa bi aay e kaıtal yuluk aacılığıya eileniydu. Aynı ekilde Plnya kalı e Kuta Rma Gemen impaatunun tacı ile kallık e impaatluk unanlaı kalıtal bi kaliyet yönetiminin ykluğuna ağmen he iki iyai tpluuğun eemenliğini de imeiydu Yeni ulula o o K V V S NG
aaı düzende edinilen knum hl hükümdaın peti e tatüünün ya nında tatımalı bölele üzeindeki ene hanedandan elen mia halaına dayanan iddialaını eçekletimekte utlıklaına dayanıydu 8 Ancak tpak knuu Apa aalaının nedenleini e dğaını yapıal laak maddi ayıla ayılaın ın ya da d a daha temel bi üetm üetm tazının mı belilediği uuna yl aça Bi çatımanın ilk hedenin tpağın denetimi lduğ tateik ehilein ele eçiilmei e elde ttlmaının akei baaının balıca ölçüünü lutuduğu keindi Mezhep yakınlıklaı eken 8 yüzyıla kada ululaaaı itifaklaı etkileeye deam etiye de 648 önceinde ba hedeeden bii lan belili bi dini muhalifbi nü a zla kabul etime uyulamaı enellikle tadan kalktı. Ayıca çğu emi bi iyaal ücü lmayan köylüleden luan milynlaca ıadan A upalının emeği lmakızın hiçbi büyük aa mümkün değildi. Döne min eplitik değiimlei tpak tp ak nüfu nüfu e eilendi eilendiilebili ilebili eetin eetin iyaal peti e akei baaı için at lduğunu öteiydu. Venedik İeç e elemenk Cumhuiyeti ibi hepi bi zamanlaın önde elen üçleini lutan küçük deletle 648den na mainalleiken BandenbuPuya e SayPiedmnd ibi yeteince yeel kaynağı lmayan deletle daha büyük kmulaıyla yaıabilmek için aıı önlemlee baumak z unda kaldıla Aydınlanma felefeinin yanı ıa ululaaaı üçle den eine ilikin mekanik kualaın yayılmaı delet adamlaının dünyayı daha akılc e mddi bi bakı açııyla ömeleini teik etti. Ancak aala kiiel ya da kamual kazançla öyle duun adece maddi zeninlikle ilili değildi Hanedan iddialaının e kaliyet haklaının yeine etiilmei Aupa iyaal elitinin özünde çatımalaı meulatımanın öteinde aaa a aa imenin özünü lut lutuydu uydu.. Peti Pe ti e eef nlaın "em" emblik emayeleini temil ediy ediy hayata hayataına ına anlam kazand kazan dııy ııy e madmad di kayıla kada kada mut mut bi önem taıydu Ne a ki bu etkenein alığı kaalaın alındığı tplumal laak dılayıcı dünyayla biletiğinde dönem aalaının adece b "kal p u ylulaın yalannaı ağlayan bi tü meimlik a tüü lduğu i bi enel bi nuca amamıza yl açmamalıdı. açmamalıdı. M naik yönetim yönetim bikaç bikaç yıcaklı bieyin taıdığı zaaaın layla üzeinde büyük bi etki yaatma 94
K J M SV SVŞ ŞR R 1 -1 -1
ına zn ey e eçl eçl X X Chale b üçlü kalla kallaın ın aldıkla aldıklaı ı kaala bütün b nüfuu fec çatımalaa üükleyeblydu Bununla blkte pek az b kap uğuna aaa tmey öze alablydu çünkü hae ket özülüğünü ınılayan pek çk patk e deljk enel adı. Bu a dece kaynaklaı haekete eçen mekanzmalaın hantallığından e etk zlğnden değl mutlakıyetn ana hedenn aa değl baı lmaından da kaynaklanıydu Onun kek yaal ktda ddaı ç aala e dn el bğumalala eçen nyllaın adından ülke çnde üknet öece muhafaza etme yeteneğne dayanıydu. Saa hatta ldukça pahalı lan aa hazılığı ble bu haa ç deney bzma tehddn taıy bu nedenle aala yun lmuydu Bu dümanlıkla baladıktan na öülen e çğu efe çn eçel lan etelemele açıkla. Ek ejm dulaının kı ef efene ene çıkma yeteneğ yeteneğ Gutau Adlphu ya da Napl Nap ln n dulaı dulaı nınknden daha az değld ancak ljtk e mal yüklen azaltılmaı e e e e b baı ba ı çn çn uyun uyun zamanın kllanmaı kllanmaı çn çn bu tech edlmyd edlmydu. u. Bunun tnalaı eç 7 üzyılı üzyılın n AnlFelemenk Anl Felemenk aalaında e kuzey üçenn üçenn B altık altık bölen böle n denetleek çn edkle edkle uzun mücade mücad e lede öülü B ak ak cğafyaı cğafyaı zennlğn S und hal e e bell balı bal ı ımak ağızlaı b baz tatejk nktalada yğunlamaına neden lmutu. Böle tcaetnn yanı ıa ömüelele yapılan kyau tcaet de üçlü çıka uplaının elndeyd e bunladan bazılaının daha büyük ktad aantajla aantajla ağlamak çn aaı kıkıt kıkıttı tılaına laına da bulula bulula adı S özelm eet le ake ücün mekantlt b blemn aunan e dünya pyaalaında daha büyük b pay ednmek çn zun eekl lduğuna nanan İnlz mcle Cumhuyetç Deletle Tpluluğunun 6 54te Felemenk Cumhuyet'ne kaı edğ aaı detekledle. Ne a k çatımanın tcaete edğ büyk zaaın yanı ıa muazzam malyet de Üçüncü An AnF Felem elemenk enk S aaı aaı ( 672 6 7274 74)) ıaında kl klen en değmene yl açtı. Bu ıada tcaet çeele Chaleı tahtın ücünü atımayı amaçlayan b çamayı haklı çıkamak çn mekantlt öylem nce kullannakla uçluyladı. zo Alında aa kaalaını etkleyen tcaetn e yen kazanılan tpaklaın ağladığı a ğladığı çük mal aantaj aantajdı e çağın önde den mekan mekantl tlt t , T T F V S üN Gü
95
yaset yase t adamı adamı Colbertin V. Louisnin hizmetinde olması şaşırtıcı şaşırtıcı değil değildi. di. M ali kaygılar devletin askeri gücü üzerine yapılan tartışmalara da yansıdı Burjuva grupları da dahil olmak üzere resmi konumu olmayan kişilerin, devleti devletinn şiddet üzerindeki üzerindeki tekelini tekelini denetleme girişimleri, dış savaşları ken di çıkarları için llanmayı llanmayı değil, b savaşların mali yükü yükünü nü kendileri için avantajlı olacak şekilde yeniden dağıtnayı amaçlıyordu 648 öncesi dönemin aksine bu siyasal mücadeleler, skoçya, rlanda ve Macaristan gibi, merkezi bir devletin kendi maliaskeri yapısıyla bütnleştirmeye çalıştığı tarihsel tarihsel özerklik alanları dışında, görece barışçı olmaya devam etti. Savaş artık devletlerin içinde değil, esas olarak devletler arasında veriliyor, bölgesel sınırların çizilmesine, savaş ile barış ve savaş ile ayaklanma arasındaki uluslararası yasalar ve diplomatik protokollerle belirenen ayrımın keskinleşmes leş mesine ine yardımcı oluyordu oluyordu KTKLER VE SVŞ ENEM
S avaş, avaş , devletin devletin kaynakla kaynakları rı sef s eferber erber etme ve v e orduları orduları örgütleme yete neğinden daha fazlasını gerektirir aynı zamanda, savaş meydanındaki şiddetli karşılaşmayı ve bireysel savaş deneyimini de kapsar. ski rejimin stratejs tej si,i, mutlak mutlakıye ıyetin tin barış hedeni, insan hayanı korumanın korumanın felse felse ve pratik nedenleriyle birlikte sürdürürken, siyasal hedeere ulaşmak için manevra ve caydımanın önemini de vurgulu vurguluyordu yordu Ne var , , son kertede bü tn ordular savaş için vardı ve taktik doktrinler de kesin bir zaferi kolaylaştırmayı amaçlıyordu. Ancak diğer dönemlerin aksine bu amaç, karşıt güç lerin ziksel ziksel imhası imh ası değil, onları zaf za feri kabule kabule zorlayabilecek bir bir başarının açık farkla kazanılması anlamına geliyordu. Çağdaş askeri teknolojinin doğası ve savaş bölgesinin topograasıya birleşen bu düşünceler, savaş meydanındaki konuşlanmayı ve eylemi belirledi. Komutanlar süvariye uygun açık bir alan ve etkin bir ateş sahası bumaya çalışırken, savaşların çoğu pratikte meskn yerlerin yakınlarında gerçekleşti, çünkü buraları esas hedeeri, para ve hayatı sürdürme imknlarının esas kynaklarını oluşturuyordu. urin 76) Belgrad (77) ya da Prag (177) gibi pek çok önemli meydan savaşı hayati önem taşıyan kentle ri ya kurtarmak ya da zaptetmek için verildi ve neredeyse her eylem ismi K J J i M SAA SAAŞL ŞLAR AR 1-1 1-1
n savaş srasnda önem kazanan br köyden ya da daha genş br yerleşm yernde ald Irmaklar ormanlar ya da tepeler gb doğal özellkler olan bu yerleşm yerler zamann zn verdğ ölçüde sperler ve dğer sara ah kmatlaryla güçlendrld Büyük Macar Ovasnn açk arazsnde hareket eden Alman rlkler ordular dama büyk oranda süvar çeren Türkler den korunmak çn taşnablr ahşap engeller kullandlar Konuşlanma esas olarak çzgsel hem saldrda hem de savunmada dernlkten çok genşlğ vurguluyordu 56. kşlk güçlü Franco Baera ordusu Blenhemda B lenhemda yaklaşk yaklaşk 5 kmlk br cephey şgal e (1704); cephedek nsan gücünün alana oran neredeyse yüzyl boyunca değşme d Daha y alaylar genellkle ön safa yerleştrlyor knc saf yaklaşk 3 0 0 adm gerde terplenyordu Bu aralk etkn desteğ kolaylaştracak kadar yakn ancak ön saaklern saaklern üek üek atş srasnda srasnda yanlşlkla vr vrlmas lmasn n ön leyecek kadar uzak Ordu saysal olarak düşmanndan daha zayfsa kn c saf brlklernn arasndak aralklar brnc saf brlklernn arasndak aralklarn k kat hatta genellkle daha fazlas kadar genş oluyordu Ksmen htyaç duyulan bölgelere ulaştrlmalarndak zorluklar yüzünden yedeklere nadren rastlanyordu Aslnda çoğu kez generaller arasndak kşsel kskançlklarn ağrlaşrdğ komuta ve kontrol sorunlar taktk bulşlarn en büyük engel ve yenlglern aşlca sorumlusuydu Bu zorluklar brlk konuşlandrma düzeyne kadar yaylyor ve komutanlarn farkl araz tplern kullanma ya da bunlardan kaçnma tarzn etklyordu Daha sonrak baz varsaymlarn aksne çzgsel düzenler aşr derecede sk değd ve engebel ya da ormanlk br arazde de şe yaryordu k örnek vermek gerekrse Fredlngen (1702) ve obostz (1756) meydan sa vaşlar pyade saarnn ağaçlaa kapl tepelerden düşman mevzlerne saldrmasyla verld verld Bu tür eylemlerden eylemlerden genellkle saknlmas saknlmas subaylar subaylarn n görüş mesafesnden çkan askerlern hemen kaçablecekler korkusundan ötr değld O kara barut çağnda ancak snrl br menzle sahp ve yan lş anaşlmaya açk bütün emrlern sözlü ve görsel şaretlerle verlmes gerekyord gerekyordu u Ayrca sk sk asker düzenler dağldğ dağl dğ takdrde takdrde brmn ç utarutarllğn tehdt edyor ve tekl askerler özellkle slahlar breysel savaşa uy gun olmadğ çn zor durumda brakyordu ToP ToP Tü S üN Gü
Bu etkenler taktk brlklern byklğn rayla ar brlkle r e taburlar taburlar olarak olarak taarlanan ar ar ya da d a pyade pyadeyle yle nrad lay larn bölkler halndek dar örgtlenme genelle tak amalarla kald rld. Sar brlkler halnde tertplenrken pyade mfree ya da tmen de nlen ateş ekpler nde dağtld. laylarn tgaylar nde gruplandrlna adece komuta kolaylğn amalyordu e genellkle rana le lman ya'dak ba ge 8 yyl denemelerne kadar rellk kaanamad. teş gcne aplan urgu ge 17 yylda artarken pyade aar nn ay 17 'larda beş ya da altdan ya da dörde ndrlerek aar b ra daha genşletld Pryallarn Yed Yl Saaşlar'nda k radan oluşan aar llanma taktk aantajdan ok nan gc yeterlğnden kay naklanan br orunlulukt Yönetmelkler ayrnlarda öneml farkllklar götermekle brlkte oğu adam başna ön tarafa en fala cm. ralar aranda e bunun k ya da kat boşluğa n eryordu. Böylene k denler muhafaa etmenn orluğu hareket hn dakkada aam 7 le 8 adma ndrged Hem konuşlanma hem de eğtm ateş gcn en t deye kar may amalyor ancak tekl yönetmelkler bunun nal gerekleştleceğ konuunda ayrlyordu rdularn oğu aar halnde gerekleştrlen e br ra pyade tfeğn ateşlerken dğerlernn tfeklern doğrulttuklar ya da doldurduklar belrl br ateş formunu kullanmaya deam ett free ateş afn tekl bölmlernn rayla ateş etmen gereryordu. ma en a br ekbn her an ateş edyor oman ağlamak Bu tem hang lkenn keşfettğ konuunda br anlaşmalk ardr ancak ge 17 yl da elemenk hemen onra da Brtanya e Brandenburg tarafndan lla nldğ kendr Bu temn alarn ateş amana göre en öneml tn lğ rekl tfek atş ağlanmandan ok kk mfreeler ernde daha byk denetm mkn ermeyd. eydan aaş koşullarnda mfree ateş ble orlukla rdrl yordu. Başarl örneklerden br ollwt eydan Saaşnda (17 1) ya şand. Burada yllardr talm yapan ancak meydan aaş deneym olma yan br Pruya orduu ok ayda acem akerden oluşan daha kk br uturya gcyle karşlaşt. Genellkle her adamn tfeğn doldurduk K EJ M SAVAŞL SAVAŞLAR AR 1 1 1
tan hemen sonra ateş etmesie tüek atışı duruor bu da subaarın atı şı önetmeerini a da sona erdirmeerini zoraştırıo zora ştırıordu rdu Bunu teknik teknik et ener de zoruordu Geç 1. üzı tüekeri görece h derme çatma dı ve daha sonra demirden aımış barut iteeme çubuğunun kuanıma sı be çakmakı tüeğin atış isabetinde aza bir iereme sağamadı Doa ısıa taierde toam atış saısı üzerinde duruuor e eğitim gören askerin idea koşuada dakikada beş atış aması isteniordu. edee atış atış teknik teknik iereme ieremeerin erin bunu bunu gerçekçi gerçekçi bir amaç haine getirdiği getirdiği 9 'a 'a ra kadar teşvik edimedi. Yakın mesaeden açıan tüek ateşi Maaquetde (09) gerçek eştirien kısa bir müsademenin gösterdiği gibi ödürücü oabiiordu. Burada İngiiz ordusunun ordusunun içindeki içindeki bir İranda aaı adımdan adımdan aıan aıan her atışta bir düşmanı ödürmşü e vr ki çoğu kuramcıa göre oa ğan hız her 2 a da 400 atışta sadece bir kaıtı. Bu teknik sınırama ardan çok ateş kontro sorunarıa igii bi etkendi. Pek az ordu düş manın etki etki mesa mes aesi esi oan 6 adıma gemesini bekeecek bekeecek kada kadarr disiin idi Geneike 300 adımdan a da Yedi Yı Savaşarında sık sık görü düğü gibi tamamen etkisiz oan 8 adımık mesaeden ateş açııordu. ereen biriker geneike tam etki mesaesinde duruor subaarı em retse de emretmese de ateş açıorrdı Taraardan birinin morai bozu u geri çekimedikçe sadece adımdan aıan bir sadırı nadire gö rüü rüüordu. ordu. Resmi Resm i önetmeike önetmeikerde rde savaş sa vaş kazana ka zanan n süngü süng ü hücuma hücumarı rı eri odik oarak rguansa da göğüs göğse savaş geneike ancak kaçmak ta oan düşmanı izerken a da binaara ve diğer sabit mevziere sadırır ken gerçekeşiordu. Süvarinin taktik roü daha da değişkendi. Bu değişkenik süvari ko unun her biri arkı eğitim teçhizat ve üniormaa niteenen arı tiere böünmesinden de anaşıaiirdi Geneike meta göğüs zırhı ve miğer gien zırhı süvari bindirimiş düşmanarı enigie uğratmak ve dağıan a da kaçmakta oan iadee sadırmak üzere şok birikeri oarak eğitiir di Ağır süvarie de geneike benzer görever veriior ancak üç ransız aan aanın ın bir iade i ade sadıısını sadıısını destekemek destekemek iin aa oara savaştığı Guas tea da ( 134) görüdüğ görüdüğü ü gibi g ibi bunar b unar bindirimi bindirimişş iade oarak oa rak eğiir eğiir ve o o ü ü K V Sü N
knşlandırılıyrlardı Erken 8 yüyılda raya çıkan üçüncü alı p, br yüyıldan fala br süredr Habsbrg güçler çnde hzme vermş lan M acar haf süvarsn süvarsn örnek aldı Bnlar savaşan önce keşf yapmaka, yapmaka, ya nı sıra düşman rdsnn cenahlarını ac emee kllanılıyrd Büün süvar akkler a gücüün ksel özellklerne dayanıyrd. B öellkler, ırıs kşda dakkada adım ve dörnala kşda adım kşablen kşabl en alı brlk brlkler, ler, pyadeden daha harekel harekel kılıyrd kılıyrd ıl ılaa ler leyen br süvar süv ar brlğnn ses s es ve görünüsü büyük büyük br mral ek yara yaraıyr ıyr ve aslında şk akklern üstünlüğünü savnanlar bnn br düşman gü cünü dağımak çn yeerl ldğna nanıyrlardı Ne var k alar düşma nın üfek üfek ve p p aeş çn ç n büyük br hedef he def lşryr ve özell ö zellkle kle eçhala brlke brlke kg kg ıı aşan br b r yük yük aşıdık aşıdıklar larıı çn klayca tüken tükeny yrl rlard ardıı . Süvarnn genellkle br bçk saak br tırıs kşnn ardından dnlenmes gerekyrd Br Prsya ırhlı atının ralama ömrünün sadece dört bçk yıl lması, kşlların güçlüğünü göserr. pçnn kllanımı zamanla büyk br değşm geçrd B değ şm hem eknk gelşmeler hem de örgüsel yenlkler yansııyrd. On k lbrelk merm aan p sandar savaş slahıydı ve azam menzl en az 2 km, ancak ek mesafes genellkle 68 m kadardı. Ordlarn çğ, p yadelern ek mesafes yaklaşık m lan ve abr p denlen slahlarla dnatılar B slahl�r genellkle ak hedelere sm br gülle aıyr, daha yakın menzle de ayarlanablyrd İknc drmda, aeşlendğ aman çndek parçaları çevreye saçan, gevşek bçmd pakelenmş br ür eneke kt aıyr ve böylece öldürücü br büyük av üfeğ gb kllanılablyrd Palayıcı mermler 6lerden tbaren yaygınlaşı, ancak bnlar büs gb manlık gerekren slahlarla sınırlıydı ve merler araya gren engellern engeller n ve ahkmala ahkmaların rın üernden aşırtmak aşırtmak çn kllanıldı kllanıldı pçnn hareke kablye, erken 6 yüyıldan baren, farklı mealler ve daha haf p arabaları yaygınlaşça öneml ölçüde gelş. Aın çekğ p dakkada dakkada yaklaşık yaklaşık adım kaedeblyrd B hı, nsan gücüyle çeklen pnknn yaklaşık k kaıydı Ancak nsan gücüyle çeklen pn hıı ble, yürüyüş halndek pyaden hıından daha yüksek. p aeş en çk sab hedeer üzernde yğnlaşığında ve dman ya da IOO
Ki Ei M E SAVA SAVAŞLA ŞLARR 1 1 1
ziksel manialarla engellennediği zaman öldürücü olyord Piyade arasında dağıtıldığı zaman topn etkisi azalıyord, ancak drm, özellikle 5lerden itiaren, her ordnn top sayısıda sürekli ir arışla tela edildi. Avstranın 68 tarihli seererlik planlarında her 229 adama irop ir op düşüyor düşüyord. d. B, yüzyılın yüzyılın aşındaki aşındaki ortalama ortalamanın nın % 4 0 0 oranında artğını iade eder Top sayısındaki artış daha ala at ekii ve aşım aracı gerektirerek, zaten zor olan lojistik sornları daha da ağırlaşrdı Bir sara ordsnda yük ve top aarının aarı nın askerler kadar çok oldğ dikkate dikkate alındığında, etkenler, güçlerin sınırlı harekt yarıçaplarını ve ahar ve yaz ayları dışında harek harekt t yapma yapm a zorlkl z orlklarını arını açıklar Biririne yaklaşan iki düşman saının standart görünümü çoğ savaşın temel örünüsünü olştrrken, özellikle arklı arazi yapılarının ve sara tahkimatarının varlığı sayısız çeşitleelere yol açtı. Komtanların çoğ, düşman karşısında avantaj sağlamak için ilk konşlanma ve ön manevra konsnda sanıldığından ve istendiğinden daha geniş ir hayal gü cüne sahipti Ünlü ir örnek, Büyük Frederick taraından geliştirilen eğik düzendir B düzende ordnn ana gövdesi, nihai saldırı için ir kanat üzerinde yoğnlaşıyord. N e var ki pratikte nadiren işledi ve sonç ala cak ili ir konşlanmadan çok, savaş öncesi ir manevra olarak kaldı Bnnla irlikte, Prsyalıların yaı sıra, Fransızlar ve Avstryalılar da 4lardan itiaren, toplca devrim ve Napoeon Savaşlarının haercisi olan yeni taikler gelştirdiler er üçü de, saldırıları seçilmiş noktalarda yoğnlaşrmak için iririne yakın ve derinlemesine dizmiş dört ya da eş e ş kısa kı sa sa s atan tan olşan ol şan irlikler irlikler llandı llandı En dikkat dikkat çekici çekici örnek Avstryalılar taraından ochkirchte (58) verildi, ancak sistem Freiergde ( 62 62)) Prsyalıla Prsyalılarr ve pek çok kez Fransız generaller generallerii tara taraından ından da yglandı. Fransızlar askeri kolları taktik düzeyi daha düşük irlik düzeninde llanırken, Prsyalılar hızlı konşlana için daha süratli olan atlı topçy geliştirdiler. Astryanın doğdaki Türklerin yanı sıra atıdaki konvansiyonel Avrpa ordlarına karşı verdiği savaşlar da yeniliklere yol açtı. Gene sömürge çaşmalarına kazanılan İngiliz, Fransız ve Alman de neyimi ve özellikle Amerkan Bağımsızlık Savaşı (683) yenilikler getir di. Ne var ki yeniliklerin yeniliklerin tam anlamıyla anlamıyla geliştirilmesi ve Avrpa Avrpa savaşla oP oP TüE K e e Sü N
101
ını ını dönüştümek dönüştümek için geeki olan acımasılıkla acıma sılıkla ve eni ögütlenme biçim leile bieşebilmesi için 89 sonasını beklemek geeki Çatışmalaın çoğu büük medan savaşlaı değil bütün eski eim seeleinde göldüğü gibi süekli bi ilei kaakol ve keşi savaşı sıasında aşanan küçük çapışmaladı Öellikle Kue İtala ve Benelüks ülke leinin daha kentleşmiş ve ii tahkim edilmiş bölgeleinde apılan şatmaa da önemlidi Tenik eenle kuşatmalaın aman içinde önemli benelikle kaanmasına ol açtı Kouyucu sipele avaş avaş tahki edilmiş mevilee doğu gelişti ancak bu mevile de tp ateşi a da la ğımcıık kaşısında geiledi Önemli şehiede gaion kuma ihtiacı mevcut sa güçleini ve bölece büük çatışmalaın aşannası ihtimali ni önemli ölçüde aalı Gaion sistemi köledeki küçük müeelei kapsaacak şekilde a da topak sipeleden sipeleden oluşan hatla bounca genişle tildi Bu eğilimin öellikle 8 üılın son savaşlaında Avustua ve Psa aasında aşanan Bavyea Veaset Savaşı (89) ve Tükiee Avus uaRusa sldıısı (892) sıasında daha beligin hale geldiği göülü Sonuncusunda Avustualıla 8de 350 kmlik bi hat bounca konuşlandıla Bölesie uun bi cephe savaş taihinde belki de ilk ke göülüodu Kodon savunması da denilen bu stateji bilik oğunlaşmalaını önledi ve eski eji odulaının güçeini öel saldııla için guplaan devim Fansası kaşısındaki aetini aıdı sKİ EİMİN Ms 64889 döneminde Avupa savaşlaında önemli gelişmelee tanık olundu Bunlaın ilki apısaldı ve şiddet üeindeki tekelin esinlikle devlete geçişini devlet agıtlaının süeki olaak kaa ve deni güçlei içine eleşmesini eleşmesi ni e bunlaa süeklilik kaandıan büokatik büokatik altya altyapılaı pılaı kap sdu Bu gelşme hem odunun apısını hem de savaşın kendisini değiştidi ğiştidi Uluslaaası Uluslaaası ve iç çatışma çatı şma incisinin aınl aınlğını ğını itim itimes esiile bi lie iice ak aklıl lılaşt aştıı Odu atık dış tehditlee öneliken statüka statüka önelik iç tehdie çoğu 9 üılın otalana kada tam olaak gelişmeen daa baıçı savuştuma taktkleile kaşılanı Savaş hl hanedanlık teimeile tanımlanan devlet siasetinin gideek daha beligin bi aacı haline 02
Ki Ei SAVAŞL SAVAŞLAR AR 1
eld Syasal anaşmazlıkl anaşmazlıkla a savnma masaaının bölüşülmes üzende odaklandı. B, 89da ansada öüleceğ b, toplmsal düzenn bütü nüne yönelk adkal eleştle kışkıtacak B aaa odla daha pofesyonelleşeek 89dan sonak yapıla ıı nteleyecek ç öütlenme ve davanış kalıbı edndle Taktk yen lkle mhaebe deneymn ve savaşın dşanı yavaş yavaş dönüştyo d B elşme, syasal hedef eksklğnden çok, şddet üzendek ahla ve patk kısıtlamala yüzünden sınılı kaldı 89 zleyen olayla eçekten de den b değşme yol açacak, ancak pek çok şey özünde aynı kalacakı
ToP ToP Tü Tü V Sü G ü
03
CRD HRDN
DENİZ SAVAŞLARI 45385
• I
stanbl'n 453'te dşş ile 8'te Napoleon Savaşla'nın sona erdiği dönem arasında, deniz Avrpa açısından eşi görlmemiş bir önem kazandı. Deniz ticaretinin ve savaşlarının etkileri tanınmayacak ölçde değişti. Deniz savaşının amacı denizlerde serbest geçişi gvence altına almaktı 453'te b kon İtalya'nın kent devletleri ya da ansa Bir liği dışında kimsenn fazla fazla ilgisini çekmiyord çekmiyord, , ancak 8 8 ' e gelidiğinde, gelidiğinde, arık deniz savaşı Avrpa'daki btn devlet adamlarının hesaplarında yer almaktaydı. Avrpa donanmaları dnyanın btn okyanslarında faaliyet gösterecek ve yeryzndeki btn toplmları etkileyebilecek gçteydi. Bnn başarılmasını sağlayan araçlar modern dnyanın olş mna ilişkin anlay anlayışımız ışımız bakımından önemlidir. Pek çok sor henz ya nılanmamıştır. eknoloik gelişmele örgtlenmedek eğşim arasın daki ilişki karanlık ve teknolojinin Avrpa'ya nasıl yayıldığı belirsizdr. Deniz savaşının toplmsal ve kltrel esi ancak kısmen incelenebil miştir miş tir ve ve bnn çeşitl çe şitlii devlet devletler ler için taşıdığı iktisdi iktisdi önem ön em yeterince araş tırlmamıştır tırlmamıştır Sor So rlar lar listesi azalacak yerde, yerde, her kşak geçmişe lişkin sos orara yenilerini ekledikçe artmaktadır B bölmn amacı b sorların bazılarını, deniz savaşlarında görlen byk gelişmenin bağlaa yer leştirmektir Akdeniz örgtl deniz deniz savaşları savaşları konsnda geçmişi en eski yerdir yerdir Mısırlılar, MÖ 3000 yılınan itibaren Kçk Asya'ya asker nakletmek için kadırga kllanmaya başladılar. Byk ölçde deniz ticaret yollarına ve kıyı devletlerine bağlı olan ola n Akdeniz ygarlığı, ygarlığı, kentlerdeki kentlerdeki zanaat ve sermaye sermay e alt yapısı sayesinde, hızla özel bir savaş gemisi geiştirdi krekli savaş kadır gası Ama kadırga loarı zn mesafeli ya da srekli bir deniz denetimi sağlayamıyord Br kadırgada blnması gereken çok sayıdaki krekçi ve askere ilaveten yk taşıma kapasitesinin de kçk olması, zn yolclk ları olanaksız hale getriyord Kadırga loları karadan görş mesafesinin dışına nadren çıkabldiler. Mretebatı yenileek için yerel limanlara ğ 10 10
DEN SAAŞLARI 15·115
ramak zorndaydıar ve aşlıa aş lıa işleveri işl everi ordları desteklemek ya ya da sail ti aret yoları oya seyreden tiaret tekelerini savnmak. Müslüman tia tiari ri ve ve siyasi güünü, güünü, . ve v e 3 3 . yüzyılar yüzyılar arasında arasında ev reer alinde çöküşü, ıristiyan güçleri, ıristiya ve Müsüma kor anarın süreki sadırılarına marz kamaarıa rağmen, tiaret yollarıa kim omaarıı sağadı Büyük Veedik tiaret imparatorlğ, esasen Adriyatikten Levanta kadar kıyıar oyna eneker alide diziiş pek çok ste olşyord. Bir de, açlıarda miras kala, görünüşte ktsa topraklara giden aç yoarını koryan St. Jean Şövalyeeri gii askeri düzenler vardı üçler dengesini altüst eden kritik olay, 453te stal düşmesi old. Türk deniz güüne ilişki araştırmalar enüz emekle me aşaasıdadır B göçee toplm, er asılsa Aadll tersane işçi erinin eerilerii örgütleyip özümeeyi ve pratik top ilgisi e korsan toplkarının deniz savaşı gelenekleriyle irleştirmeyi aşardı 453 ile 6lar arasıda Türk deniz kvvetleri Osmaı mparatorlğn yayılmasıa izmet eti 499502 TürkVenedik Savaşları aşlı a Venedik tiaret yoarıı Türkerin eline geçmesii sağladı 503te Türk donannası üç yüzden fazla tekeden olşyord. B, Doğ Akde nizdeki ütü ıristiyan devleteri korktaak ir sayıydı de Mısırın feti Türkleri evanten tiaret yolarıa ükmetnesii sağadı B aşarı ıristiyanlara ıristiyanlara karşı tekik tekik üstünlük üstünlükee kazanılmadı. Es Esas as etken sl taın imparatorlğ imparatorlğnn nn çeşiti çe şiti deiz kaynakl kaynaklarını arını ezii ezi i ir teke s ayısıa dönüştrme yeteeğiydi Bn nasıl gerçekleştiği l yanıtlamamış önemli ir sor olmaya devam eder Türk deiz güüün zayıaması da eşit dereede öemli ir sorn olşrr 6te Matada yaşana tersik ve 5 5 neatı neatı yenilgisi elirle elirleyii yii olayar olayar olarak olarak görülmese görülmese de, ir deiz imparatorlğ kadırga güçleriyle sürdürmeni sürdü rmeni zorğn ortaya koyar. eliol ve stanldan stanl dan Orta Akdeiz e zaa yolların znlğ znlğ ve sl taın Kzey Arika Arikadaki vasaarı üzerindeki siyasa siyasa deetiminin deetiminin zayıığı, ğı , Osmanlılar Os manlıların, ın, ıristiy ıri stiyan an güçleri güçleri ortaçağda evantta yaşadıkları yaşadıkları sor s or aynısıyla yüz yüze gediklerii gösteriyord Başat kadırga teknoloisi ve siyasal deetim mekanizmaları, deniz güünün zak mesafelerdeki yerel düşmalar üzerine gönderimesie yg değildi. o o TüFEK v Sü N
1 05
Bundan çk önc ndiilr ticart yllarnn, özllikl sknd riy dn gln hayati tahl ylunun krunmasn krunmasn Türklr Türklr brakmak z runda kalmşlard ndiilr için, kndi rahlarna yönlik n büyük thd thdit it ristiyan dindaşlarndan Tskanallar, s s panyllar panyllar v özllikl n gilizlr il Flmnklrdn Fl mnklrdn gliyrdu Dğu Atlanti Atlantiki kin n güçlü glgit akn tlarna v rüzgrlarna sahip dnizcilik rtamnda, kadrgalar n ticart n d savaş yapabiliyrdu Oysa ylknli gmi ya da sr gmisi, yüksk bdas, gniş karg kapasitsi v syir gücüyl hr ikisi için d idaldi Bu gmilrin vrimi dniz gücünün glişimind hayati önm taşmştr Bunlar vrlr halind hantal, tk dirkli tknlrdn, caack dniln üç dirkli gmilr dönüştü Bu gmil yük taşmaclğna taşma clğna uygundu uygundu v ask as k ri amaçlara klayca uydurulabiliyrlard Başlca dnizcilik taktiğ düşma n brdalamakt Baş v kç taraarna k kallr yaplarak yüksltiln g milr, düşmana yukardan k atmaya v bir brda harktyla saldrmaya lvrişli hal gliyr, bu yap tknnin savunulmasn da klaylaşryrdu ükümdarlar dniz gücün ihtiyaç duyduklarnda, gmilr dnizci camiasndan alnarak klayca s s rbr rbr dilbiliyrdu dilbiliyrdu ngiltr d, güny sailindki Cinqu Prts hükümdara, düznli larak, yrl özgürlüklr karşlğnda kndi amaçlar için kullanabilcği gmilr sağlard Bu durumda ndik ya da Türk mdlindki pahal cphanlr grksiz kalyrdu Zaman zaman, Fransz kralnn 293t Rund urduğu trsan, Cls ds Gals ya da yüzylda ambl rmağndaki ngiliz dş li man gibi daha rsmi dnizcilik kurumlar luştuysa da, bunlar dniz kuvvtlrind büyük ölçkli yatrmlara yl açmad kdniz v kuzy sularnda vriln dniz savaşlarnda kara askrlrin özgü özg ü bcrilr grkiydu Okçular Okçula r brdadaki piyady, irdiği kadr savaşnda dstk lurdu Kadrga kürçilrinin özl dnizcilk bcrilri rilri taşma taş mas s grkmiyr grkmiyrdu du v dniz dni z yllar yllar da gnllil sahill s ahillr r yaknyaknd Pk P k kstirilmyn Atla Atlanti ntikk sularnda is i s ylkni ylkni ustalkla kullanmas kullanmas grkn adamlara v baz dnizcilik bcrilrin ihtiyaç vard Gn d, hr iki bölgdki dniz s avaşlar avaşlar daa daa çk gmi gmiy savaşn sava şn sn s nrl rl kşullar içind vriln bir tür kara savaşyd sav aşyd Ancak 1470 il 150 arasnda büyük büyük dğişikli dği şikliklr klr ldu l du ro 6
DE NZ SAVAŞ SAVAŞAR AR 5 5 5
Bu değişiliklerin ilki 4'lerden itibaren okyaus gemiciliğinin gelişmesiydi Carak'ı yanı sıra caavl denilen başka tipte tipte bir gemi gelişgeliş tirldi tirldi B aşlangıçta bir bi r balıkçı balıkçı teknesi olan cavel baş ba ş ve v e kıç tarafında tarafında yelken taşıyan ve kıy sularında manevra abiliyeti yüsek bir Latn yelenlisiydi. Porekz carvel ve caack'ı yzyılın son çeyreğinde Afrika ıyılarında ve daha sonr Hint Okyanusunda seyreti Niayet sefer gemisinin seren yelkeni, adırga ve caavel' latn yeleni yeleniyle yle birleşt ve mizana direğin de latn yelkeni, ön ve ana direkte ise seren yeleni olan olduça standart bir model yaratıldı. Açavele gönderli yelkenin geliştirilmesi carack' e manevra yeteneği kazandırdı. Yüzyılın sonunda spanyolların Amerika'ya ve ortekzi ortekzierin erin Hint Hin t Okanusu Okanusu'na 'na yapğı seyahatler, seyahatler, denizcilerin önüne yeni talepler çıkardı Okaus seyahatleri daha usta bir denizcilik gerektiriyordu yordu Zamanla adamlardan adamlardan ve gemilerden belenenler, belenenler, tenelerde tenelerde ve de de niz yaşamında değişikliklere yol aç. Seyahatler yıllarca sürebiliyor ve adamlar aylarca teknelerde kapalı alıyorlardı Denizcilerin çalışma oramındaki mındaki bu değiş değ işik ikliğe liğe gösterdi g österdikle kleri ri tepki akkında akkında pek az şey bilinmekte bilinmekte dir anca bu gelişme denizcilerin hayata bakışlarında yeni bölgesel farklı lılar yaratmış olabilir Atantik denzcilerinin hayaları evlerinden uzun süre uza kalmalarıyla ve seyahat ettleri gemilerde odalanan yeni top lumsal bağlarla belirleniyordu Uzun mesafeli tcarete belirli yollar ya da yeni eşfedilen pazarlar için yapılan reabete atılan gemi sayısı arkça arışçı ticaret ile korsanlık arasındaki fark ister istemez belirsizleşt 6 yüzyılın ortalarında Akdeniz kumaş üretiminin çöküşü, İngiliz ve Felemen tenelerinin bölgeye girmesini teşvik etti Yüzyılın sonunda patla veren tahıl kıtlığı, Felemen, Alman ve İsandinav gemilerinin burada ticaret yapmaları için yeni bir vesile oldu Kuzeyin bu yelkenli gemileri bölgedek yasal ticarett ticarettee önemli bir rol oynadı ve Tskana grand dükünün, dükünün, Ve ndile ndi le rekabet rekabet edecek bir Kuzey Kuzey İtalyan talyan antrep antrepos osu u haline germek için Legho Leghou u bu gmilere açma ararı, bu ticareti ticareti güçlendirdi güçlendirdi kici önemli değişik değiş ikli, li, 'lerden 'lerden itibaren itibaren gemilerde gemilerde ucuz ucuz deir topun kullanılmaya başlamasıydı Toplar 4 yüzyıldan beri gmilere kna biliyordu anca Venedk kadırgalarının pruvalanda güçlü ve ağır toplar taşımaya başlaması 14'leri buldu. Böylece kadırgaya, elkenli gemnin ve S N G
s ağlayamadğ ağlayamadğ ateş gücü ve manevra yeteneği kazandrld kazandrld Gemiler pvada ya da kçta koruma amaçl ağr silahlar bulund bulundur uruyor uyorlard, lard, ancak an cak top 6 . yüzyln ikinci yasna değin, saldrganlar caydak isteyen ortalama c carn rahatlkla alabileceği kadar ucuzlamad Deniz topçuluğundaki geliş me, profesyonel deniz topçusunun becerilerini nemini artrd. Topu, brdalamaya engel olacak biçimde kullanma yeteneği, piyade savaşndaki beceriler kadar yükse bir değer kazand Ancak ikincisi her askerin dene yebileceği bir şeyken, topçu becerileri ancak denizde kazanlabiliy kazanlabiliyord ordu. u. Üçüncüsü, Üçüncüs ü, deniz de niz faaliyetler aaliyetlerinin inin nansmannda nansmannd a devlete ya da tahta düşen rolün artmasyd. 6. yüzylda İsveç, Danimarka, İngiltere, ransa ve daha sonra Birleşik ollanda eyaletleri deniz güçlerini sürdürmek ve geliştirmek için nemli miktarda fon ayrmaya başladlar Bunun neden lerne ilişkin genelee yapmak kolay değildir Baltk güçlerini harekete geçiren etken, kazançl tahl balk ve deniz ürünleri ticaretinin deneti inden sağlanan krlar olabilir ortekiz için zadoğu baharat ticareti üzerindeki kraliyet tekelini sürdürme karar nem taşyabilir. İngiltere için sebep rnsa'yla karada rekabet edememesi olabilecekken, ransa için İngiltere'ye sadrmann tek yolunun Manş' geçmek olduğu ileri s rülebilir Sebebi ne olursa olsun bu gelişmeler, donanmalarn yapsnd yavaş ama nemli bir değişime yol açt Sahillerde, deniz işlerinden anla yan kişilerin ynetiminde sürekli hizmet olanaklar oluşturuldu Bunlar kraliyet kraliyet dnannalarnn büyümesi büyümesinden nden,, kiralk kiralk tüccarlarn etkin biçimde kullanmndan ve denizcilik alannda artan yatrmlarn ynetilmesinden s orumlu orumluydu ydular lar ve kraliyet kraliyet saray ile denizc d enizcii camia arasnda aras nda hayati bir çkar ve ilgi ilişkisi ku kuru rulmasn lmasn sa sağladla ğladlar. r. Bu üç etken bir araya gelerek denizlerdeki güç dengesini yavaş ya vaş değiştirdi Kent devletlerinin ve açl denizcilik yntemlerinin karş sna, gittikçe artan bir meydan okuma dikildi Danimarka ve İsveç 3 'larda, Lübeck'in Lübeck'in deniz gücü olan başat an ansa sa kentini kentini yenilgi yenilgiye ye uğra uğrat t tlar 6'larda İngiliz deniz gücü de ansa'dan ayrcalklar kopard : Akdeniz' de, daha çok kadrga güçlerinden oluşan olu şan İspanyol İs panyol kraliy kraliyet et gemileri, İspanya ile Naplideki absburg Krallğ arasndaki denizlere hkim oldu Venedik ticareti, Akdeniz'i kasp kavuran İspanyol, Malta ve ıo8
DEN iZ SAV SAVAŞLARI 1 511 511 5
Toskana gemlerne boyun eğd Türk donanmasının 7de İnebaıda uğradığı yenlg Doğu Akdenzdek korsanlığı deneleek çn Türk de nz kuveerne bağımlı olan Venedk ekonomsn daa da zayıaı Ve nedk care mparaorluğunun refaına nen son darbe, İnglere ve Hol ladanın ene denlen, y slalanmış seren s eren yelkenl yelkenl gemlernden gel d Bunlar, care care ve yağmacılık amacıyla Ege ve Levan Levanaa seyaa emeden önce, Legorn ve Berber kıyılandan erzak emn edyor ve care yapı yorlardı Venedk yekller kadırganın ene denk olduğuna nanı yorlardı, ancak olaylar yanıldıklarını göserd Aynı şeklde Levanak Türk denz kmye de bu müdaaleler karşısında karşısı nda zayıadı zayıadı Venedk Ve nedk de Türkye de 7 yüzyılın sonunda yelkenl savaş gemler yapıarsa da, Le vanen vanen sularında br daa kmye kuramadılar Bunun nedenler l cdd br araşırayı gerekrmekedr 6de y slalanmış, nanse edlmş ve deseklenmş yelkenl gemlerle gemlerle yapılan okyanus denzclğ denzcl ğ Avrupa Avrupa dplomas dploma ss s üzernde üzernd e büyü büyükk eks olan ayrı br denzc caması yaramışı Habsburg İspanyası, daa çok Amerkan gümüşünden kaynaklanan serve sayesnde Avrupanın en güçü devle alne gelmş Felemenk syanı (6769) mal ba kımdan denz care sayesnde sürdürülebld Kıasal gücü 43 le 8 arasında çökmüş olan İnglere, kendn büyük br denz gücü olarak ye nden yapıandırdı İnglz kralı 88de İspanyol arnadasına karşı ekn br denz savunma gücünü seferber emey başardı Sr Francs Drake g b adamların komuasndak İnglz gemler 6lardan baren İspan yol gemlerne ve yerleşm yerlerne saldırdılar İnglzler arasındak yay gın br nanca göre, sonuç alıcı ya da İspanyaya zarar erc olmasa da, 77 773, 3, 8 8 86 86da da Kara Karay ypl pler eree ve 87de 87 de Cadze Cadz e yapı yapıla lan n drama dramak k saldı saldı rılar, İnglz düşüncesnde büy büyük ük br değşm yar yara amışı mışı 6 de İ span ya, denz savunma ssemlern öneml ölçüde yleşrmş ama, 96da sürüklendğ as da kısmen yabancı müdaalelern karşılayamamasın dan kaynaklanmşı 69da çeşl devleler, kralye ve ücca ekneler n ek br donanma alnde brleşrerek denze büyük br güç çıkaracak duruma gelmş, gelmş , uzak mesaf mes afelere elere uzun döneml saldırı saldı rı arekları arekları yapma yapma nın yollarını yollarını bulmuşlardı Büü bu gelşmelern gelşme lern alında denz care ya ya ToP, ToP, ü ü K vE vE Sü NG ü
1 09
tıyordu. Gümrük ergler ve taretn sağladığı nakt para pek çok devlet ç öemlyd. Ne var k, 6 . yüzyılın yüzyılın kn yarısında yarısında verle verlen n savaşlar, savaşlar, geleektek geleektek gelşmeler ç kusursuz br örnek oluşturmuyordu Denzlk kaynaklarını savaş çn e nasıl örgütleeeğ ve gelştrleeğ l bell değld. İk ayrı tred vardı taret taret amasıın daa sık se s eerber erber edlmes ve ükümdarlığın ya da devletn sap olduğu umanlaşmış savaş gemler sayısının artırılması. İy slalanmış taret gemler seerber edlmes devletn doanasıdak gem sayısını azam düzeye çıkarmasıı sağlı yordu. Dünyaı en büyük yelkel taret donanmasıa sap olan Fele menkler e İnglzler özellkle ter edlyordu. Özellkle sava çn yapı lan gemlere kıyasla daa dayaıksız olmalarına rağmen, taret gemler nn em manevra yeteneğ em de sayısı çok yüksekt Bordalama taktklernn km olduğu br savaşta, sıra göğüs göğüse çarpışmaya geldğnde sayılar uzman savaş s avaş gemlerden daa da a önemlyd Ne var k onların ası öem korsan olarak ynadıkları rolde yatıyordu. Felemenk, Fransız ve İnglz korsanlar İspayaya karşı verlen denz savaşıda, düzenl donanmadan daa tutarlı br rol oynadılar; taret egelledler ve İspayanın kmal atlarını kestler. Taret osu, korsa, kıyı yağmaısı ve konvy eskortu olarak yüzyıla kadar denz güüde öneml br rol oy nadı, anak savaş losu çndek rolü 6den sonra ye belrszleşt. Kralyet savaş gemler akkıda yanıtsız kala pek çok soru vardı. Denzdek top sayısının artışı gem tasarımıyla lgl sorunlara yol açtı Ba zıları, yüz yüze savaşta topçulara ve bordaılara avantaj sağlayan yüksek baş ve kıç kaleler ola carrack tp teknelerden yanaydı. Dğerler, daa yüksek yük sek maevra yeteneğ olduğu çn ç n gemnn gemn n bütü bütü bölümlerne top yerleşrmey mümkün kılan daa alçak ve kalesz, anak "süratl kalyonları tutuyordu. tutuyordu. 62lerde kalyo bütün vrupada ortodoks düşüeye km oldu, anak gemler büyklüğü ayrı br konuydu İnglzler, büyük, ağır slalı tekneler tekneler ter ter edyorlardı. Peter Pettn P ettn doksa doks a top taşıyan So So ofthe th e Sea S ea Denizl Den izler er Hkimi Hkimi adlı gems 637de tamamlandı. Gü vereign vereign of ü, büyüklüğü ve dekorasyonu onu, krallığın delerdek güünün mu teşem teş em br fades fades alne ·getrm getrmşt. şt. Frasa Fra sada da Grand Saint Louis (627) (6 27) ve ve
DNiZ A AVVAŞL AŞLAR 51 51 5
svete Wasa 28) benzer anlamlar kazandı Gene de bu gemilerin de ğerine ilişkin ciddi srular vardı Seyir kaliteleri yeterince iyi değildi Wa ilk seerinde seerinde daha Stckh St ckhlm lm limanının limanının dışına dış ına bile ıkamadan battı ve in lede bir savaş gemisi larak larak ne kadar yeterli yeterli lduğu lduğu da ha sınanmadan tadilata uğramas gereki hmal edilmemesi gereken pr paganda değeri bir yana bu büyük savaş gemilerinin esas önemi benzer gemilerle savaşmakta ya da belirli iktisadi ya da syasal baskı nktalarında yüzen batayalar larak hareket etmekteydi Sund hali 6 ile 6 arasında u baskının ana nktası ldu Değerli Baltı ticaretinin tamamının bu dar su kanalından gemesi gerekiyrdu Her iki yönde hareket eden ağır silahlı savaş gemilerini aatmak mümkün değildi ve bunlar ancak benzer savaş gemileriyle püskülebilirdi Böylece Danimarka erken bir aihte savaş gemisi bağımlısı haline geldi Başka yerlerde bu tden büyük teknelere daha az talep ardı Ticarete yönelik esas tehdit daha kü ük ük hızlı ve yüksek manevra yeteneğine yeteneği ne sahip sahi p "rkat "rkateyn eyn tipi gemilerden geliyrdu spanyl krsanlar Flaman limanlarından yla ıkıyrlardı Berberi krsanlar kuzeyde rlanda Denizine kadar ıkıyr ve Felemenk savaş gemileri Karayip Biscay ve Akdeniz gibi uzak denizlerde cirit atıyrlardı Kuzey Avrupada derin gövdeli savaş gemilerini barındırabilecek az sayıda liman vardı spanya zaman zaman bazı büyük kalynlarını Flanders e giden birik birikere ere ve paralara eş eşlik lik etmesi etmesi iin gönderiy gönderiyr r ancak bu gemiler rada uzun süre kalmıyrdu Büyü Bü yükk s avaş avaş geilerinin harekt harekt menzili menzili de sınırlıyd sınırlıydıı Bunların tra ği kesme gücü önemliydi ve istisnai kşullarda belirleyici lailiyrdu 648 ve 66da Lndraya yönelen abluka tehditleri ngiliz siyasetinde önemli bir knu luşurmuştu Ne var ki bu lların ikmal üsleri kente sadece birka mil mesaedeydi Aynı şekilde, Batı Baltıkı denetleyen Danimarka ve sve sve savaş gemileri de yerel ikmal ikmal kaynaklarına kaynaklarına sahipti sahipti Olduka kısa deniz mesaeleri bile savaş llarının uzun süreli harektını imknsız kılı kılıyrdu yrdu Düzensiz Düzens iz erzak erz ak tedari tedariki ki ve stk st k yenileme yenileme ile kıyıda ıyıda rzgr altınaltınsürekl eklii hare harekt ktlar larıı k zrlaşt zrlaştırıyr ırıyrdu du 6 3 ve 67 6733 te nn da kalma tehdidi sür gilizler kendi llarını Felemenk kıyıları önünde ttaamışlardı Aynı şekilde Felemenker de 667de Thamesın ağzında tunamamışlardı ToP ToP ü K V V S üN G
III II I
Büyük savaş gems kıstırıldığın kıstırıldığında da kolay hedef olablyordu olablyordu.. Dende boşalan topu tekrar tekar doldurmak aman kaybına neden oluyor ve büyük savaş gems bununla uğraşırken, daha küçük tcar savaş gemler yakaşarak kend toplarını ateşleyp ger çekleblyor ve refakatçlernn bener bene r saldırıların saldırılarınaa fırsat fırsat yarat yaratab ablyorla lyorlardı. rdı. Bu arada Ekm 6 3 9 da yetmyetmüernde gemden gemden oluşan olu şan br İspanyo İs panyoll armadası, Downsta, Downs ta, yüden fafaşn üernde la F elemenk gemsyle karşı kar şı karşıya karşıya geld. Felemenk gemler gemler Arnada Arnada güçlenn arasına grd ve pek çoğunu bordalayarak ele geçrd Brnc Felemenk Savaşı (65254) sırasında, güçlü İngl gemler pek çok ke, daha kalabalık Felemenk gemler tarafından tecrt ve tehdt edlder Bu savaş larda her k tarafın ateşedğ gülleler toplam ağırlığı arasında, bell ge mlerdek mlerdek topların çıplak sayısı arasındak kadar kad ar fark fark yoktu. angın gem lerne karşı büyük savaş gemler de hassastı Çok sayda küçük düşman teknesnn kıstırdığı büyük savaş gems, br yangın gems tarafınan tu ağa düşürülüp yakılablyordu. 638de İspanyol losu Gueterasta de mrlemşken Fransıların baskınına uğradı ve yangın gemler tarafından ağır bçmde tahrp edld 62de Southwold Savaşında Sandwch kontunun bayrak gems Royal ames daha küçük Felemenk gemler tarafından tağa t ağa düşürüldü ve br yangın gems gem s tarafından tarafından mha edld. Bu Bu,, düşdü şman losu losuna na dalarak göğüs göğüse göğü se savaşm s avaşmaa taktğ, taktğ, dönüştürülm dönüştürülmüş üş tccar ya da d a haf savaş gemlernden oluşan br lo çn ç n çok ço k uygu uygundu. ndu. Bu takt taktk k haf teknenn avantaını en üst düeye çıkarıp karmaşık şaretleşme ve uun sürel eğtm htyacını en aa ndryor, bodadan saldıran denclern gücüne dayanıyor, çağın bordalama ve pyade savaşının en etkl ve şere savaş tarı olduğuna dar duygularına uygun düşüyordu İngller daha büyük savaş gems bulundurablme üstünlüğüne sahpt. Dern su lmanları ve gelşmş denclk altyapısı bu teknelern yapımını kılıyordu kılıyordu İngller, İn gller, rkateynn rkateynn daha alçak ve arf hatlarını, es es k caack tp büyük gemnn boyutlarıyla beştren gem tasarımında deney kaanmışlardı Sonuç, manevra yeteneğ görece daha yüksek, uun ve ağır slahlı br savaş gemsyd Bu tekneler gem gemye savaşta, Fele menk savaş gemlernden, Brnc AngloFelemenk Savaşı (65254) sırasında dönüştürülen tcr gemlerden ve rkateynlerden üstündü Esas 2 2
DE NiZ SAAŞLAR ŞLAR 1 5 51 5
tehlike savaş geileinin eleenklele yakın savaşa giesi halinde gö ğüs göğüse savaş taktikleinin daha güçlü top batayalaının sağladığı avantajı otadan kaldıasıydı Büyük savaş geisi bütün potansiyelini ancak savaşta üstü yapısından ve ateş gcünden ta olaak faydalanıla bildiği zaan geçekleştiiyodu Bu iki tendin ticai savaş geileinin sefebe edilesi ile uz anlaşış büyü büyükk devlet devlet teknele tekneleinin inin yapıı yapıı yükseliş yükselişee geçtiği geçtiğ i nokta üç Angloeleenk Savaşı (6254 66467 ve 67274) oldu. İngilizlein uzanlaşış savaş geilei daha fazlaydı ancak he iki taaf da özel sa vaş geileini ve dönüştüülüş ticai geilei sefebe etişti Biinci savaş sıasına he iki taaf da kendi lolaının ve taktikleinin üstünlük leini ve ahsulaını tanıdı Feleenkle güçlü düşanlaıyla sayısal üstünlük ve cesaetle baş edeeyecekleini gödüle Aynı zaanda tüc ca kaptanlaın güçsüz geileiyle İngilizlee he koşulda sadıacak ce saete sahip oladıklaını ya da bunu isteedikleini anladıla Tücca kaptanaa güv güvenileeyeceğini enileeyeceğini İngilizle de gödü. g ödü. He iki taaf da göğüs göğüse savaşta geileinin yolu yolu kesildiği ya da desteksiz kaldıklaı için fe fe laketin eşiğin gelişledi Atık askei disiplinin sağlanası geektiğini biliyoladı Bnu sağlayacak yönteleden bii tücca kaptanlaın yeine deniz subaylaının geçesiydi Bi diğei, savaşta tücca tekneleine du yulan bağılılığın azaltılasıydı Bunlaın yanı sıa, eleenkle daha güçlü ve daha ağı silahlala donatılış çatışadan sona onlaı elden çı kaabilecek yeel aialliklee değil genel eclise ait olacak bi savaş ge isi yapı pogaını da başlattıla Bu savaşın yol açtığı en öneli değişiklik tek ilei hat düzeninin geliştiilesiydi. Ağı topun geilee yüklenesinden bei etkin top ateşinin bi düşan teknesini batıasa da felce uğatabileceği kabul edilişti İspanyol İs panyol kalyonlaı kalyonlaı top ateşini daha küçük küçük kosanaa kos anaa kaşı et kin biçide kullanışladı Soun düşük ateş ızı nedeniyle daha hızlı düşan tekneleinin savaş geisinin çeesinde onun ateşini ve top a kıını bölecek şekilde dolaşabilesiydi Geilein ileleyen bi hat ha linde haeket etesiyle bilikte, hassas kıç bölgesi kounuş olyo ve disiplinli hat düşanın top batayaaının oluştuduğu uzun bi hatla oP oP üF EK vE vE S üN ü
II
karşılaşmasını sağlıyordu. leri hat 63larda biri demirlemiş ve öteki saldıran iki lo arasındaki savaşlarda kullanılıyordu ancak seyir halideki iki lo tarafından kullanılışı ilk kez Hazira 63teki Gabbard Savaşında muhtemelen azayla oldu. Haf rüzgr Felemenklerin İngilizler le kapışmak kapışmak için boca b oca yönüden yaklaşma yaklaşmasını sını imknsız kılıyordu. kılıyordu. Rüzg rı arkalara arkalara alan İngilizler İ ngilizler bu sayede debelenmekte debelenmekte olan F elemenk güç lerine rahatlıkla ateş açabildiler. Birkaç hafta sonra gerçkleşen Scheve ningen Savaşıda S avaşıda (Ağustos 6 3 ) hat daha daha saldırgan saldırgan bir biçimd biçimdee kulla kullanı nıl l dı. İngiliz losu iler hat halinde her iki yanından düşmana ateş ederek Felemenk losunun içine daldı. Filo düzeni ve gemilerinin yüksek ateş gücü sayesinde Felemenk gemileri arasında üç gdik açtı. Felemenkler İngilizlere hemen yaklaşnala gerektiğini anladılarsa da topçu ateşi yüzünden yanaşamadılar. İkinci Savaş patlak verdiğinde Felemenkler daha güçlü savaş gemileri yapmış ve 666da savaş hattını düşmana yaklaşmak için temel taktik düzen olarak benimsemişlerdi. Her iki tarafın nihai hede sakaadığı düşmana borda etmekti ancak kurallar öteki düşman gemileri hl bir tehdit oluştururken bordalama amacıyla hatan çıkmayı yasaklıyordu. 3 Haziran 66te Lowenstolf önlerinde yapılan savaş 4 Haziran 666a verilen Dört Gün Savaşı ve emmuz 666da verile St. James Günü Savaşı tam bir lo hattı düzni içinde değil daha çok hat halinde birbiri nin ardından hareket eden lolarla yapıldı. Üçüncü Savaş sırasında da benzer taktikler kullanıldı. Ancak hattın önemi aşikrdı ve çok geçmeden hem ra hem uygulama hat savaşın mükemmelleştirme konusuna odaklandı. icari savaş gemileri gelişen ateş savaşarına dayanamayacak kadar küçük ya da zayıf oldukla için yavaş avaş hatan tasye edildiler. Subayların henüz yeterince deneyim kazanmamış olduğu bir sırada hat deniz savaşıın şaşırtıcı koşullarında asgari kaptan inisiyati ve işaretleşme gerekti gerektiren ren yalın yalı n bir takti taktikkti. Bütün lo için içi n sağlam s ağlam bir sanma sa nma düşmana karşı azami ateş gücü sağlıyor ve düşman gemilerine borda edeek nihai zafer azanmayı hl mümkün kılıyordu. Kaptanara verilen emir ler çok daha kesin hale geldi. İkinci sancaktar ve kaptanların yüz yüze çatışmalarda dikkatl dikkatlee koruan bağımsızlığı sıkı disiplin di siplin kurallar kurallarıyla ıyla kısıtlan kısıtlan DE N iz SAVAŞ SAVAŞAR AR I 5 5 1 1 5
dı. Arık isenen, ykşırken disiplin, çışm nınd ş uslığı ve son md, irin krr vermesi hlinde, bordlmydı şmd, ş 6'ler ile 69lr rsınd, deni svşlrı dh d umnlşmış bir skeri ekinik biçimi hline geldi Yelkenli svş gemisi donnmnın hyi bir prçsını oluşruyordu. Bu gemilerin büyük syılrd kullnımı, disipln e kimi skerlik becerileri gerekiriyordu, nck isenen pek çok beceri dh önce hiç bilinmiyordu Zmnl bu gemilerin çevresinde m bir oplumsl, eknik ve ikisdi ypı oluşu Svş gemisinin neden m d bu dönemde bş ekne ipi hline geldiği m olrk bilinmemekedir Teknoloji, krllrın presiji ve svşlrın denici cmisını gelişirmesi gibi ekenlerden sö edilebilir. 6. yüyıldn iibren üküme inie ship oln ve olmyn korsn gemileri, tccrlrı, yğncılrl svşbilecek hf svş gemilerinin eşli etii konvoylr kullnmy orlmışı. Bu konvoylr icre yollrının ıknm noklrınd S ound ound hlici, hlici, Kuey Denii ve boğlr opln oplndıkç dıkç çok cip cip hedeer oluşuruyordu Büyk svş gemileri eskorlrı püskürerek konvylı hrip edebiliyordu. Onlrın eş gücüyle nck bener svş gemileri bş çıkbiliyor ve üccrlrı üccr lrı koruybili koruybiliyordu yordu.. Bu ıknm noklrınd noklrı nd meymeydn dn gelen An AnloFelemenk lo Felemenk Sv S vşlr şlrıı ve ve Dnimrkİsveç Dnimrkİsveç S vşlrı vşlrı 643 64 3 45,, 6 5 2 6 ve 65 45 6 58 8)) svş svş httı httını nı yr yr n n yeni yeni k ki ier erin in ve gemi ssrımlrının es edildiği eminleri oluşurdu Svş losu hı iyice yerleşiğinde, devleler yeni leplerle krşılşı Görkemli svş gemisi dim devle gücünün bşlıc sembolü olmuşu ve ve her mn hükümdr dın hreke eden risokrsinin kousı lındydı Öe yndn, bu gemileri idre emek sry mensuplrınd genellikle bulunmyn yüksek üeyde eknik beceriler gerekiriyordu Devleler deni subyı sınıfının sınıfının oplumsl ve eknik iserlerini krşılm nın yollrını bumk orund kldılr Ykın mnd ypıln rşrm lr İngilere ve rns'dki sürece ilişkin nlyışımıı derinleşirmişir Rus donnmsının geçirdiği süreç üerine de bı çlışmr ypılmışır, nck bu önemli ln hlen dh fl rşıryı hk emekedir. Yeni sv s vşş lolrı dh krmşı krmşıkk ve rlı rlı ltypılr ltypılr gerekiriy gerekiriyordu ordu Bu ypılr deleleri mli bskı lın soku ve yöneiciler ile deni suby TOP TK VE SüGÜ
rı rsınd opus geriliere yol çtı XV Louis'nin Colber'in 'den iibren Frnsız donnsını genişlete dşnesini deseke e krrı snyi önesi dnynın en dikkt çekii idri bşrırındn bi rine yo ç ie Colber'in öldğ 83 rsınd Frns dnynın en byk donnsını yrttı ve bu donnnyı destekeek için inr ephneikler ve ik siyseinden oluşn bir ypı oluştrdu Doz Yıl Svşrı (8897) ptlk verdiğinde Frns dh gç svş geilerin den oluşn ikini kuşğı inş ediyordu. ediyordu. ngiltere'de donnnın yönetii kısen S uel uel epys'in epy s'in önei ol ve reen reen yzılrı syesinde belki de en rıntılı rşrr konu ouş nk epys'in söznn bu kdr geçesi donnnın erkezi yöneti trihini ykın zn kdr öneli ölçde çrpııştır ve hlen ersnelerin işleyişini özellikle de donnnın nnsnını çıklığ kvuşurk için ypılsı gereken çok şey vrdır. Feeenk spnyol Dnirk ve sveç idri uygullrın iişkin ngiize rşırlr idri kirlerin yylsını ve yerel koşullrın etkisini nlk bkıındn önei ols d çok dr kpslıdır Devletler donnnlrı frkı hızlrd geliştirdiler ve yerel kısıtlr uyu sğlk zorund kldır Bu kısıtllr geleneksel olrk ek eknoloj nolojik ik y y d d siys engeler olrk olrk beilenir beilenir.. F eleenk'in ç gvertei en byk svş geisini inş edeeesi lkedeki hliçerin ve kıyı bölgeerinin sığlığın tfediliştir Frnsız svş losunun çöş XIV Louis'nin kendi donnsın göserdiği ilgisizliğin bir sonuu olrk görlr. rlr. Kdırg orının Akdeniz' Akd eniz' de hl hl vrlığını srdresi de deniz gnn siysi kvrışındki yetersizlik olrk görlşr. Btn bu görşlerde görşlerde bir doğruluk doğruluk pyı vrdır vrdır nk bunlr genelik genelikle le 9 'rd svş geisi hının hının öteki öteki tekne iplerini iplerini devr devr dışı dı şı bırkış olduğu vrsyıvrsyıını eel ır Bu vrsyı genelike Kpn Afred Afred hyer Mhn' Mh n'ın ın ilk bskıs bskısıı 8 9 'd ypı ypı n n Inue (D eniz Gnn Gnn Inuence nce o Sea Se apower pow er upo uponn Hito H ito (Deniz rihteki Önei) bşıklı eserine dynır Mhn'ın ı deniz g nn özelike de svş losunun Bireşik Devleer'in 2 0 yzyıld kydeeeği bye ve klkınnın nhtrı olduğunu Aerikn hkın k nıtkı Art rd birkç kuşğı 17 ve 8 yzyıl deniz gn geç 9. yzyı terileriye yrgıy koşuldı diye Mhn'ın deniz trih yzıı n6
D N SAVA SAVAŞL ŞLAR AR 1 5 1 5
lığının gelişiindeki rolü azısanaalıdır S avaş losunu geliştirede geliştirede gösterien başarısızık bu dönede çağın koşullarının bir sonucu oaktan çok siyasa bir hata olarak değerlendirildi Daha sonra teknooi tarihi konusunda uyanan ilgi de bunun bir seçi eseesi oayıp daha çok bir hatalar ve beceriksiziker eseri olduğu üzerinde duruştur. Bu yakaşıarın utlaka anlış olası gerekez ancak er ikisi de devlet adaarının ve hüküdarların kendierine akıcı gelen seçiler yaptı yaptığın ğınıı yeter yeterinc incee hesaba kataz kataz 6 6 7 73 3 döneind döneindee savaş losu losu be irgin bir aaç uğruna geliştiridiği bögelerde oldukça etkili oldu Anglo Feleenk Fel eenk Savaşarı S avaşarı sırasınd sır asındaa her iki tarafı tarafın n da hede dar sularda sulard a deneti deneti kuraktı Savaş kaçınılaz ya da stratejik du genelde üsait oldu ğunda savaş loarı düşan sahillerinde seyredebiliyor ve zaan zaan düşan gei v köylerine büyük zaralar verebiliyordu. Ne var ki uaştk ları yerde yerde ne düşanın savaş güü üzerinde kesin bir etki yaratacak yaratacak kadar uzun süre kalabiliyorar ne de bölgeye yeterince yayıabiliyorlardı. Daha küçük savaş geileri ve izinli korsan geileri daha uzun süreli zararar veriyordu Konvoylar dağıldıkça bu geilerin kazancı artıyordu Aynı şe kilde Sound hai ve Batıktaki Daniarkasveç savaşları konvoy yoları nın tıkandığı noktaarda verilirken Doğu Baltıkın sığ sularında önce izinli korsan geileri ve daha sonra kadırgaar deniz trağinin durdurul asında daha öneli bir rol oynadı. Savaş loları ile daha küçük ve çeşiti savaş geileri arasındaki önei etkieşi Doz Yıl Savaşları (68897) spanyol eraset Savaşı (73) ve Büyük Kuzey Savaşı (72) sırasında deva etti Doğu At lantik sahil şeridi ve Kuzey Denizindeki ngiliz ve Feleenk denetii 692nin sonunda kuruldu Aynı şekilde Baltık bölgesindeki ngiliz ve Fe leenk ola oları rı Büyük Kuzey Kuzey Savaşı Sava şın nda da sveç sveç ve Rus Ru s siyaseti üzerinde cid di bir etki yapt Bu ütte üttek klerin lerin bu sulara serbest serb est geçiş avantajarı avantajarını nı ken dieri için güvence atına aldıkları ya da düşanlaı buralara sokadıları anlaına geliyordu Savaş osu Kuzey Denizi gibi özgül kritik noktala rın tulasını ağladı landersteki orduyla iletişii korudu 78de s koçyaya Fransız çıkarasını önledi ve Baltıktaki önei konvyların gü venliğini sağladı Ne var ki savaş losu düşanın denizden yararlanası o üFE üFE K vE S üN G
nı her durumda nleyemiyordu. 69 ile 698 arasında Fransız korsanlığı 696da yaşanan büyük mali krize katkıda bulundu ve korsanlar İspanyol Veraset Verase t Savaşı Sav aşı boyunca İngiliz ve F elemenk elemenk ticaret ticaretine ine ciddi cid di zararlar zararlar ververmeye devam ettile ettiler r Aynı Aynı şekilde şekil de mütte müttekler eylemlerini eylemlerini konvyların konvyların korunmasından Rusların Doğu Baltıktaki kıyı harektlarını nlemeye ynelt tiklerinde yeteneklerinin nemli lüde kısıtlandığını keşfettiler Savaş losu deniz gücünün sadece bir blümüydü İkici dereceden bir düşmanı bir arada tuttuğu gemilerini dağıtmaya zorluyor blece onların daha küük savaş ve korsan gemilerine av olmalarını sağlıyordu. Bu İngiltere ve Danimarka iin ok nemliydi ünkü savaş losu düşmanın büyük birlikleri aık deizlerden nakletmesini imknsız hale getiriyordu Bylece savaş losu ulusal savunmanın anahtarı haline geldi Öte yanda yand a savaş sava ş loları sayesi s ayesinde nde kendi ticaretlerini ticaretlerini koryab koryabiliyo iliyorr ya da ordu larını müdahaleyle karşılaşmaksızın nakledebiliyorlardı Ne var ki bir sal dırı silahı olarak olarak savaş losun os unun un ciddi sınırları vardı Savaş loları S ound hali Texel Cadizin Thames hali gibi kritik ticaret noktalarına yerleştirilebiliyordu. Bu 66 ile 113 arasında pek ok kez başvurulan bir giriimdi ancak ikmal altyaısı yetersiz olduğu iin nadiren başarılı oldu. Fransız ve Felemenk loları 64 ile 68 arasında Sicilyadaki kara hare ktlarını etkileme yeteneklerinin sınırlı olduğunu birbirlerinin kadırga gücüne erişemediklerini grdüler İngiliz deniz kvetlei 6lerde ve 68lerde yavaş yavaş Lizbon Leghorn Cadiz ve Cebelitarıkta br ikmal şebekesi kurdu. Bu kaynaklardan sağlanan destek 69495te büyük bir lonun Akdenizde kışlamasını mümkün kıldı 04te Cebelitarıkın ve 8 de Minrkanın zaptı nihaye nihayett İngilizle İngilizle B atı Akden Akdeniz iz sef s eferl erleri eri iin iin sürekli birer üs sağladı Ne var ki konvylar seyreldike ve düşman loları !imanda kaldıka düşmana büyük zarar vermek ticaret duraklarından uzakta kalan daha küük teknelere düştü. Akdeniz de destekleyici bir altyapının kurulmasında azanılan bu ortak başarı genellikle XIV Louisnin budalalığının bir kanıtı olarak g rülür rü lür Kendisi mütte müttekk savaş sa vaş lolarına l olarına doğrudan meydan okumayı sürdü rememiştir Bu başarısızlığın nemi 69larda ya da larda değil elli yıl iinde aığa ıktı Denizdeki savaşların kara savaşları kadar belirle belirle n8
DEN iz SAVAŞ SAVAŞARI ARI 1 5-1 5-1 1 5
yc oladığı görülüştü Savaşlar yrl slarda v tcart yllarının krtk noktalarında savaş losnn gücünü kanıtlaıştı Öllkl b loların harkt nln gnşltş olan Akdn' d rak tdark v kal yöntnd baı önl lrllr ayddld Doğakta olan profsyonl dn yönt yapısı l dn sbayları sbayları arasında arası nda b modu viven di [gçc anlaşa] olşyord N var k b dğşklklrn yarattığı tk pk blrgn dğld Ağstos 69'da Bachy ad'dk Fransı afr 6 9 0 9 bonca Los'y Los'y önl br avant avantaj aj sağlaaıştı sağlaaıştı Aynı Aynı şkld 692'd La og v Barr'd ğranan ynlg d Los'nn landrs'tk savaş planarına fala arar vrd I Wlla'ın Fransa'yı ablka altına ala grşlr başarısılıa ğrad Ağstos q4'tk Malaga savaşı Fansa'nın Batı Akdn ürnd yndn dnt kra sını önld v v Provnc kıyı kıyılarını larını 10 1 0 v v 1 10 1 0 'da cdd akınlara akınlara ar ar bı rakt raktıysa ıysa da Avr Avrpa' p a'dak dak sf s frlr ürnd fala fala tk yaratadı Ötl Ö tl pa halı savaş los Fransa çn büyük br yararlılık göstrş üttk loları da ona büyük br arar vrşt vrşt Öt yandan küç küçük ük kralyt lolarıyla bağlantı halndk korsan savaşları guerre de coure or o r dr drdak kraly kralytt hansn han sn çok ç ok küçük br alyt yü yükldğ kldğ çn ç n baı önl sos onçlar yaratışı yaratışı Küç Küçük ük lolar güçlü güçlü sko skortla rtlar r küç küçük ük kş k şff güçlr ya da saldırı güçlr olarak ş gördü Üstün düşan lolarından kaçabldklr sürc bnların dnyollarındak krtk noktaların dnt çn ğraşası grkyord Bnnla brlkt bndan sonrak yıl çnd dndk güçlr dngsnd önl dğşklklr old 69'tn sonra İngl lolarının Akdn'dk sürkl varlığı güçlr dngsn dğştrd B lolar 688 l 3 arasında arası nda yaşanan savaşlar sırasında sırasın da Katalo Katalonya' nya' dak dak F ransı sfrsfrlrn ksnty ğrattılar 8'd İspanyolların güç kllanarak Sclya'yı önldlr Daha sonr so nraa Avstrya Avstrya rast S avaşı vaş ı gr ala grşn önldlr (4048 sırasında Akdn'd h İspanyol h d Fransı lolarının harktlrn dnt altına altına aldılar İspanyollar İs panyolların ın dploas v or yolyyolyla İngllr Cbltarık'tan çıkarak çn yaptıkları bütün grşlr başarısılığa ğradı ancak Akdn' Akdn' dk İngl loları hçbr aan Sclya'nın ya'n ın doğsnd do ğsndaa sürkl br varlık varlık göstrck gö strck ya da kıyı trağn trağn tkn b , , F K VE S G
çimde önleyecek kadar güçlü olamadı ya da bunun için gerekli küçük savaş gemisi deseğini sağlayamadı sağlayamadı Gene de bu gemiler Kuzey Akdeni Akdenizz sahilinin daha derin suarında ekin ekin bir güç oarak kadırgann kadırgann sonun so nunu u geirdi. Kadırgaar Kuzey Arika sahilinin ve Ege akımadalarının sığ sularında hl hl bir kruvazör kruvazör rolü oynuyordu ancak Baı B aı Akdeniz' Akdeniz ' de son kadırga seeri 742'de yapıdı ve 748'de hem İspanya hem de Fransa kadırga sı nıı nıı gemieri kadırdı. Balık bölgesinde Rusya'nın İsveç ya da Danimarka'ya denk bir deniz gücü olarak oraya çıkması güçler dengesini emelli değişirdi. 6'erden iibaren Feemenk ve İngiliz müdahalesi Balık'aki İsveç ve Danimarka deneimini zayıaıysa da bunlar geçici akınardı. Rus losu ise is e sürekli sürekli bir güç güç ve ve savaşa sınanmış olmasa da İsveç İs veç'i'in n denizyoar denizyoarı-ını deneim alına aarak yeniden yeniden bir mai ve ikisadi canlanma yarama yolundaki girişimerini imknsız hae geirdi. Deniz gücünün giikçe daha ekin oduğu üçüncü aan Ameri ka'ydı. Gerek Fransa gerekse Brianya 68'leri Amerika'da arasız kalma kriyle oyalanarak geçirdierse de bu düşüncenin uygulamada geçer liliği yok Baı Hin kolonilerinin ya da İspanyol gümüşünün çağrısına karşı koymak çok güçü Baı Hin Adaları'na Dokuz Yı Savaşları sırasın da dokuz İspanyol Verase Savaşı sırasında ise 9 seer yapıdı 7'de Rio'ya iki Fransız Fransı z Quebec'e Quebe c'e ise i se bir bi r İngiliz keşi keş i seer seer yapıldı. Bu se s eerl erler er pek başarılı olmadı ancak çağcıarı İspanya'nın Amerikadaki kendi im paraorluğu üzerinde ve kendilerinin de kendi kolonileri üzerindeki dene iminin çok zayı olduğuna inanıyorlardı. Brianya' da sonuçarı pek görü lemese de Fransa ve İspanya'nın Amerika'da krii bir durumda olduğu na dair kısmen iç siyasal çaışmaara alevenen ve giikçe aran bir ize nim var vardı dı Bu "mavi suar sraejisinin sraejisinin geişmesi ge işmesi 8 yüzyıl yüzyıl boyunca İngi iz ış siyaseinde önemli sonuçlar yaraı. Fransa ve İspanya Ameri ka'nın büyük önem aşıdığına ikna olmadıar ancak daha geniş bağlamda Brianya'ya ilişkin manıklı manıklı ve ua uarlı rlı bir dış siyase de oluşurmadılar oluşurmadılar Ha Ha noverciik'en noverciik'en duyduğ duyduğu u kork korkuya uya rağmen 7 7 'lerin orasında orasınd a kendi kendi deniz gücünü emel aan açık bir sraejiye sahip oan Brianya gene krlı çıkı. Bunu Bunu ne İspanya İs panya ne de Fransa gerçekleş gerçekleşire irebildi; bildi; her ikisi ikisi çin de 733 7 33'en 'en
DN iZ SAVAŞAR AŞARII 1 511 5
763'e kadar yaşanan savaşların denclk boyuu sadece kargaşa ve hayal kırıklığna yol aç 1713 le 1739 arasnda Branya olağanüsü avanalı br onumday d. Savaş losu ulusal savunmanın emelyd ve ulusun syasal blncne drn br bçmde kaınmışı Ayrıca Branya, rakpler gb çok ka se çmlerde çmlerde bulunmak bulunmak orunda orunda olmdğı çn de şanslıyd. şa nslıyd. Den gücü, savaş losu, korsn gemler ve ulusal denclk alyapısnn ekn bleşmnde yaıyordu. Flo ve korsan gemler brbrn amamlayıcı den güçler ol makla brlke, sınırl saydak deny shdam emek çn rekabe ed yorlard. Branya'nn denclk ekonoms 66 le 69 yıllar arasında aşır bçmde büyüdü ve . yüyılda da, daha yavaş olmakla brlke büyü meye meye devam e. e. Kral Kralye ye donanma dona nması, sı, üccarlar ve korsanlar arasında aras ında,, ş gücü çn grdkler rekabeen kaynaklanan sürekl ve büyük br gerlm vardı, ancak Branya ve Kuey Amerka'dak denc nüus hepsne yee cek kadar kadar genş. Felemenk Cumhurye, Fransa ya da İ spanya'da spanya' da durum durum arklydı. Bu ülkelern hçbr Branya'ya meydan okuyacak br savaş lo sunun gerekrdğ nsan gücüne sahp değld. Ayrıca ayı donaımlı sa vaş lolar, den gücünün gücünün gereklern gereklern yerne germelern germelern engelled. engelled. Branya kend den güçlern br büün olarak gelşrmek çn hem movasyona hem de gerçek denclk kaynaklarına sahp İngl bakanlıklar den ehlern müekler olan Felemenklerle paylaşmamaya dkka dkka edyor, edyo r, böylece Akden ve Kuey Amerka' da sürekl sü rekl br b r ulu sal den gücü bulundurmanın emellern aıyordu. "Mav sular ya da "ka sraejler konusunda çkan anlaşmalıklar . yüyıl Branya'sı nn syasal söylemnn br bölümünü bölümünü oluşurduysa oluşurduysa da, donanmanın ehl ehl kel olablecek br düeye nmesne asla n verlmed. Savaş 1739'da ye nden palak verdğnde, İngl devle adamları donanma yönemnden pek emn olmasalar da, Burbon hasımlarından çok daha üsün br güce sahp olmanın rahalğı çndeydler. 72'e kadar yaşanan savaşlar den gücünün aran kablyen or aya koydu, ancak 1739'a kadar olan daha barışç yıllar, den güçlerne ala yarım yapmayı gerekrmed. Avrupa'nın den ekonomler büyü meye devam e ve denclk alyapısında da yavaş aka emn br gelşme To To T T K V Sü NG ü
2
oldu İngilere ve İspanya İ spanya arasında, Akdeniz ve Ba B aıı Hin Hin Adaları Adalarındaki ndaki gerilim ve çaışma, Jamaia, Anigua, Minorka, Cebeliarık ile Havana ve Caagena de las Indias gibi İspanyol kenlerinde gemiilik imknlarının gelişirilmesini sağladı Fransa, Cape Breon Adası'nda Louisburg adında büyük bir kale inşa ei İspanyol donanması, neredeyse bir yüzyıldır ilk kez, kez, Don Do n Jos Jos Pain'nun 1713 171 3 B arış Anlaşması Anlaşmasıy yla la kay kaybedilen bedilen İalyan İalyan op op raklarını yeniden kazanma sraejisinin bir parçası olarak gelişmeye baş ladı la dı U zakdoğu'daki Avrup Avrupaa iare şirkeler şirkelerii ise i se büyk ve ve silahlı silahlı iare g milerini deseklemek için fabrikalarını gelişiriyorlardı 1739 ile 8 arasında yaşanan savaşlar deniz güünün hem öne mini hem de zayıığını kanıladı İspanya ve Brianya arasındaki gerilim 1739da savaşa yol açı Brianyanın Karayiplerde donanmasını kullanması halinde İspanya'nn hızla çökeeğine duyulan güven, 174142de kayboldu Aslında İspanya losu İngiliz savaş losu için iddi bir ehdi oluşurmuyordu Ne var ki Fransız donanmasının manevra ve harekeleri büyük endişeye neden oldu İngiliz ve Amerikan korsan gemileri, denizdeki küçük İspanyol iari girişimlerini çabuak silip süpürdü, anak İspanyol Amerika'sına karşı pek başarılı olamadı İspanyol korsan gemileri İngiliz üar losunu vurdu Sonunda savaş 1744'e genel bir Avrupa savaşına dönüşüğünde dönüşüğünde İspanyada İs panyada herhangi bir çöküş belirisi yoku yoku Akdeniz'de ki deniz güü 174den beri İalya'daki HabsburgBourbon Savaşı'nda önemli bir rol oynamış, anak İngilizlerin kendi donanma güçlerine ilişkin iyimserlikleri iyimserlikleri kayb kayb olmuştu olmuştu 744'en 744' en iibaren iibaren Fransa Fr ansay yla la yapılan yapılan deniz savaşları savaşları da kesi ke sin n bir sos onuç vermedi Fransız iarei korsan gemileri arafından vuruldu ve abluka alına alındı 174'e Louisbourg'un zapı İngilizlerin büyük bir sevinç duymasına duymasına yol açmış, açm ış, anak anak Fransız Fran sız savaş savaş planları planları üzerinde çok küçük küçük bir eki yaramışı Deniz savaşı kesin sonuçlar yaramaksızın Hindisana da aşındı 1747'de 1747 'de Cape Finiserre Finis erre ivarı ivarıda da verilen verilen iki savaş kamuoyu kamuoyuna na de niz zaeri olarak sunuldu, anak o sırada iyie ilerlemiş olan barış görüş melerini pek az ekiedi ekiedi O sırada İalya, landers ve Almanya' Almanya'daki savaş, dikkaleri deniz zaferlerinden çok Fransz, Felemenk, Avusurya ve Sar dunya sarayarına yönelti
DE iz SA SAAŞARI AŞARI 1 51 51 15
Fansızaın, 745'e b I James yanlısı b ayaklanmayı desekle mek çn İngee'y şga emelenn önlenmesnde denz gücü önem b ol ol oynamış oabd Eğe böyleyse, bu, bu , donanmanın Banya çn sa vunmada vunmada aşıdığı öem güçend güçend Donanma b saldıı saldıı slahı olaak ola ak he kendsn kanı kanıamamış amamışı.ı. Ne va k Yed Yı Savaşlaı (17 ( 1755 6 6 3 ) denz üz kendsn aşıdığı poansyeln cdd a ades de s odu gücünün b sadıı gücü olaak aşıdığı 757'nn sonunda denzede Fansız caenden pek ese kalmamışı 75859'da Hndsan, Aka, meka ve Baı Hn Adalaı'ndak Fansız mpaaouğu, donanmanın desekledğ ve kouduğu İnglz kaa kuv vee baskıyı aıdıkça, çökmeye başladı Fansız mevzle akvye ed medğ süece yengye mahkmdu Fansız lolaı pek çok kez İnglz güçlen aaaak denze çıkıla, ancak denzaşıı opaka çn süekl desek sağayamada. sağayamada. Fansz kosan kosa n geme geme İnglz caene caene zaa ve d, ancak zamanla İngz savaş ve kosan gemle aaından lmana sü üldüle. İspanya 76de savaşa kaıldığı zaman, Manla ve Havana am bk seeele zapedd 1748n aksne bu, duumu Avupa'dak b eh e dengeeyemeyen Boubon güçe çn kesn b yenlgyd S avaşın öyküsü gaye gaye y y bln, ancak denz savaşlaının eksnde meydana gelen bu damak değşklğn nedenle h am olaak ana şılmamışı. Banya akple akple üzende önem b b kaşıaşımaı kaşıaşımaı üsün ük sağlamışı Bu üsünlük gelenekse oaak Wam P ve Ama od Anson gb beylen vzyon ve syaseene aedld. Süek paa akışı, palamene desek ya da donanmanın begn oü gb daha uzun dö neml ekene aza dkka çekmed. emlen müeeba, aşe ve depo ama mknaında zamana oaya çıkan yeşmee ve yen kaeyn asaımaına yo açan ecübe bkm, donannaya ek see ve kıyı hae kı yeeneke kazandıdı. Yenden düzenlenen kosanlık yasaaı ve uy guaması savaşın cae üzende daha ekn olmasını sağadı. Kazanılan deneymle, donanmanın saek yeeşmn, ambk savaşa oduyla bke haeke eme yeeneğn ve gemlen akk yönemn yleşd Büün bunla subaylaa süek b başaı duygusu kazandıdı Düşmana kaşı edndkle güven zamala bakış açılaını değşd. 1756'da İknc Ama John Byngn'n Mnka Savaşı'ndan sona yagılanması sıasın To To Tü K ve SüNGÜ
2 3
da savaş hann uhaaas konusunda pek çok eir çkarld ancak 179'da Hawke'nin Frans losunu uiberon Körei'ne sürerek kaan dğ ekileyici başar yakn harekn usa geicilik ve say üstünlüğün den kaynaklanan belirleyii avanalarna duyulan güveni açğa vurdu Sa vaş ha İngililer için artk eskisi kadar öneli değildi ve Frans İngi li ve İspanyol donana düşünüeri savaşn takik derslerini yorulaaya çalşkça sonraki onyllar boyunca yaplan artşalarn eini oluş 763 ile 8 arasnda donanalar Yedi Yl Savaşlar'nn çarpc sonuçlarn çok arkl askeri koşullarda ekrarlaaya çalşkça gerek saldrda gerekse gerek se savunaa savaş hat konusunda büyük büyük bir deneyi yaşan d Bu deneyi yelkenli gei çağn son büyü büyükk savaş olan Tra Traalgar'da en yüksek yüksek nok nokaya aya ulaşt Bu savaşta Nelson Nel son iki kol kol halinde halinde Frans Frans İs İspanpanyol han yard ve düşan lolarn ahrip ei Yedi Yl Savaşlar'nn çaşan araar ve genelde deni savaşlar üerinde yarağ etki de daha ala incelee gerekirir Frans donanas 79'un sonunda ias etiş olsa da donanadan geri kalanlar uhaaa edilişi Ayrca 764'e Frans saray büyük bir yeniden inşa progra progra başla başla Frans ekonoisinin ekonoisinin sa s avaş sonucunda sonucunda öneli ve uun uun vadeli bir hasara uğraadğ görülür 1778'de Frans donannas Brian ya'ya yeniden eydan okuyacak kadar ükeel ükeel bir durud durudayd. ayd. Ayn şekilde İspanya da savaş nedeniyle sürekli bir hasara uğraad inşa progran yeniden canlandrd canlandrd ve losunu Avrupa'n Avrupa'nn n en e n güçl güçlü ü ve iyi iy i in şa ediliş lolarndan biri haline getirdi avaş av aş deni den i gücü gücü harektna harektna ilişkin siyasal siya sal sratejik ve takik takik kir leri keskinleşirdi. Ayn aanda Avrupa donanalar içinde öneli ia ri değişiliklere yol açt. Brianya'nn elli ylda sağladğ avanta öeki uluslarn deni gücünün öneini ve beceriler ile kaynakarn sürekli ve uun dönel yat gerekrdğini ark eelerini sağlad Bu uun esaeli deni icareinin yeniden canlanasndan kaynaklanan rsalarla çakşan serbes caret ve para politikasna ilişkin yeni ikisat kurala ryla deseklenen bir dersti Uyaranlarn ya da ticari rsatlarn deni gücünün öneine duyulan inançla birleşesi üerine denideki rekabe yüyln son 3 0 ylnda 1 24
DN SAV SAVAŞLAR AŞLAR 1 5·1 5·1 1 5
önemli bir arış göseri Fransa İspanya Porekiz Felemenk Cumhuri yei Danimarka İsveç Rusya ve Türkiye Brianyanın yanı sıra keni e niz kuvvelerini gelişiriler Yaırımlar büyükü ancak eniz gücü her zamanki gibi gib i güç anlaşılırlğnı anlaşılırlğnı ve zayığını sürürü sürürü Brianyanın avan aı a ı çok çabuk çabuk yok olu. olu. lerin lerin başna baş na parlamenoyu parlamenoyu üşmanlara üşmanlara kar kar şı eniz gücüne üsünlük sağlamak için para ayırmaya ika emenin im knsız oluğu görülü Bu üsnlük 15lere belirleyici olmuş ve e Falklan aları için savaşa girilmesini önlemişi 6an son ra merika a büyük bir oruyu nanse eme ve küçük merikan savaş ve korsan gemlerine karş sürekli bir seyrüseer savaşnı sürürme ihi yacı aha büyük savaş gemileri bulunurmayı gerekiri Fransa 8e İspanya 19a ve Hollana 8e savaşa giri. İngiliz onanm �sı yer yüzünün her yerne ulaşyoru a Hin alarına kazanlan zaere rin engeyi yenien sağlamasna ve krizin 82e aaılmasına rağmen merikan kolonilerinin ve Minrkann kaybını önlemek için çok geçi Fransa ve İspanyaaki canlanmanın a İngiliz hkimiyei kaar kısa ömürlü oluğu görülü 85e Fransz onannası bir kez aha ias ei 19e evrim subay sının öylesine ahrip emişi ki 193e Bri anya ile savaş palak veriğine Fransız onanası on yıl önceki gücü nün bir gölgesnen ibarei 198e ve Nelsonun bukır Körezine kazanığı zaerle birlike Fransz onanas amamen çök Yenien kurulan İspanyol onanması ana gücü 8e Traalgara yenilgiye uğ rayana rayana kaar ericen eriyip eriyip gii. Felemenk Fel emenk losu 19 1 9 ek ekii Camper C amperown own Savaşınan sonra önemli ölçüe zayıaı Brianya İspanya Fransa ve Hollananın eniz gücüne yüzyılın son 3 yılı içine görülen bu hzlı çöküşü çöküş ü İ sveç ve ve Türki Türkiye ye e yaşa İ sveç yüzylı yüzylın n ikinci yarsın yarsınaa yavaş ya vaş kuruğu eniz gücünün 88 ile 19 arasına Rusya ile yapığ bir savaşa ükeniğini göreceki Osmanl Devlei Balkanlaraki harekla rını eseklemek için bir yelken yelkenli li losu kur kurmuşu muşu ancak Haziran 1 1 ee ana gücü bir b ir Rus R us losu araınan araınan Çeşm Çe şme e e ahrip ahrip eili 8e saece İngiliz onanası büyük bir ünya gücü olarak kal mışı. 156an iibaren eniz savaşlar ünya üzerine görülmemiş bir eki yaramaya başla. Denizeki olaylar 8 ile 82 arasına İngilizle o o üFK vE S G
125
in Kuy Amika'daki impaaoluğunun öküşünü önmli ölüd ki ldi v İngili dni gücü 82' kada Güny Amika'nın bağımsılık hakli üind büyük bi ki yapı. Dni gücü 1728 savaşlaı biimlndin pk ok kndn sadc sad c biini oluşuu, ancak bu knin önmi ihmal dilm dilm B alık, alık, Akdni v Aan Aanik' ik' faaliy aaliy gösn gös n İngili dni gücü, Avupa'nın dvim v Napolon Fansa'sıyla ilişkilind d önmli bi kn olmuş. Aynı amanda, gnişlyn bi Bianya impaaoluğunun Uakdoğu'daki mlini d oluşudu Kuy v Güny Amika, Hindisan v Akdni' dn sağlanan icai kaanlaı güvngüvnc alına aldı. Bu da, Bianya'nın Fansa'ya kaşı kuulan koalisyonlaın mumdi olaak davanmasını sağladı. Dni gücü olağanüsü ayıığını südüüyodu v maliyi d h l aşıı yükski B aış amanında bil pk a gücün südübildiği, südübildiği, sk li bi asgai hacama gkiiyodu. Savaş amanında is maliy kaşıla namayacak kada büyük olabiliyodu. Dngli bi loyu muhafaa mk, gniş bi idai v saik öngöü gkin kamaşık bi gövdi. Savaş losu dni gücünün smbolüydü, smbolüydü, ancak dnild dnild sbs giş avana avanaj-jlaından yaalanmaka n büyük göv, daha küük, gnllikl öl knl düşüyodu. Gülü savaş losunun dnild gklşidiği aışması dnimin yanı sıa, kosan gmili, ica gmili, kialık gmil v küük avaş gmili aasında 'l [küük savaşla] ksik olmuyodu Hm savaş losunu hm d daha küük savaş gmilini şamanlı ş amanlı olaak bulunduabilck dnicilik dnici lik kaynaklaına sahip k ülk, 7'ld kısa sü iin v gn g 7'ladan iban daha sükli bi imd olmak ü, Bianya'ydı Savaş losu il dvlin diğ dnicilik kaynakla kaynaklaı ı aasında a asında kilşim yoksa, dni gücü ok ayıf v sınlı bi aa oluyodu Zayiala da nicilik kaynaklaı üind aan bi mali yük yol aıyodu 175'ld v 7'lada Fansı dnici camiası İngilil kaşısında vdiği kayıpla yüündn hıla idi Kayıpla aıka ynilm imknı ayııyo v hılı bi üknm mydana gliyodu. İspanya v Hollanda da bn bi ayıama sücindn gi. 8 aasında dni savaşlaı savaşlaı dünyan dünyanın ın h yindki yindki ask143 il 8 i olaylada olaylada büyük büyük bi ol oynadı. Pk ok o k konu haln aaşıılnayı aaşıılnayı bkl D Ni SAV SAVAŞ AŞARI ARI 1 51 51 1 5
mektedir S avaş osunun deniz gücü kaynağ oarak oarak beireyiciiğine du yuan inanç ark eskisi kadar güçü omasa da, deniz gücünün fark za manarda, dünyann farkl bögeerinde ve fark donanmaarda as ku andğn açamak için yapmas gereken çok şey vardr
O ü K VE VE S üN
12 7
GR N N
AVRUPA'DA OSMANLI SAVŞLARI 1453·1826 GRŞ
smanl İmparator İmparatorl l 6 6 ve yyllarn söz geçen dnya gç lerinden biriydi ya da modern deyişle, bir sper gçt. B kon ma, jeopolitik drm, maam topraklar ve nfs, engin ik tisadi kaynaklar ve b kaynaklarn devletin hedeerine himet etmek için seferber edilmesini mmkn klan merke ve taşra yönetimi sayesinde erişmişti Kaynakarn etkin kllanm amannda Avrpann en iyi or dlarndan biri olan Osmanl ordsnn temelini olştryord. 43te Bians alan karş drlma gç, bir amanlar yenilmez oldna inanlan devlet, Anadolya Trk göçnn ikini byk dalgasyla geldi. Avrpallar tarafndan Trk saylsalar da, b yeni, fetihçi byk gn öndereri lkelerine Osman eli (yeni devletin ilk hkmda Osmann ?324] adyla) ve kendilerine Osmanl ismini verdiler. Os mann, O lehçesiyle konşan Trk kabileleri grbna mensp yakn atalar, Orta Asya daki yrtlarndan Cengi soyndan gelen Moollar tarafndan srlşlerdi. Anadol Selçk sltan onlara, Anadolnn kzeybatsnda, SelçklBians snr bölgeleri erinde yeni topraklar ba şlad Osman, Habsbrgl Rdolph (289) ile Şeyh Sayeddinin ( 2 2 334 3 34)) hemen hemen çaly çalyd d Sö edilen b iki hkmd hkmdar arn n to to rnlar, 6 yyln önde gelen imparatorlklarndan ikisini, amanla Os manllarn lslararas siyasetteki başla rakipleri olaak Habsbrg ve Safevi mparatorlklarn raak Nasl ki 6 yyl Avrpa tarihi OsmanlHabsbrgValois çat mas iyie bilinmeden kavranama kavranamasa sa,, Avrpa savaşlarnn gelişimi geliş imiyle yle ilgi li pek çok sorn da anak Osmanl askeri yaylmasnn şnda anlaşlabilir Osmanl tehdidinin, Osmanl karşt savnma sistemlerinin (Key Afrika kylarndan Maar snr kalesi hatlarna ve gney Rsya steplerine kadar) modernleştirilmesinde, Avstrya Habsbrglarnn askeriidari
128
VRUAA MANI SAVAŞLARI 15
sisemer si semerii ii geişirimeside e bu demde Ora e Doğu D oğu Arua Aruadak dakii ek çok askeri derimi doğuşuda y erici bir eke oduğu ikr ediemez Ay şekide Aruadaki Osma yaymas ik eresii 14 e yüzyarda gerçekeşmesi de rasa değidir çükü bu iki yüzy da Arua Republica Christiana' çzümesi e Arua güçerii Os ma karş orak dş siyaseii soa ermesiye zieye uaşa bir dizi askeri e oumsa kriz yaşamşr Osmaar askeri başar e başarszkar yei askeri arih yem yem e yakaş yakaşmya mya daha iyi iyi aaşabiir. Bu yei yakaşm ek bir eekei eme aa aa bir açkama sumak yerie yerie askeri askeri başar ba şar e başars başa rszkzkar edeerii sz kousu deeeri eme oumsa ikisadi mai askeri aar aarda da grür grür Bu yakaşma yakaşma Osma Os maa ar r sadece e e askeri yüzyardaki askeri başarar deği yüyda Arua eheside uğ radkar başarszkar da açkayabiiriz Bu kouar doğru içmde açkayabimek içi hem Osmaarda hem de hasmarda oumsa ikisadi ikisadi e askeri aaarda medaa gee değişi de ğişikkiker iker hakkda bigi sahibi omamz gerekir. Bu zeike Osmaar Arua hasmar sz kousu oduğuda oduğuda daha dah a da emidir çükü çükü Aruaar Aruaar çok ço k arşma arşma bir askeri derimi bir arças oarak oraya çka ieremeer sayeside her iki araça da hissedie bir askeri üsüüğü am da . e 1 yüzyarda kazadar Bu ksa büm ze ieiğideki girişi ardda yukardaki yak aşm kuaarak e 9 yüzyar arasdaki Osma askeri saaşar arihii açkamaya çaşyor Büm üç ksma ayryor: sami Baru maraoruğu 43; maraoruk Samada 99; Gerieme e Reorm 998 (Arua cehesie odakaacağm ama doğu cehesideki smaar baya doğru yaymaarda zama zama emi e e ksayc ro ro oyaya oyaya oayar oayar da ihma emeyeceğim) emeyeceğim ) şii grümemiş ş grümemiş Osma Os ma yaymas yaymas Osma Os ma haeda haeda eşi e şi be be zeri omaya bir biçimde kazadğ meşruiye e Osma maraoru ğu'u çok uzu bir arihse arihse demi demi kasaya kasaya yaşam yaşam ek çok soruya yo yo açar e e bu soruar herkesçe herke sçe kau edie yaar yaar çok azdr Burada O O s ma başars edeerii arşmayacağm ayrca be bu kouu To ü EK ve ve S üN ü
129 12 9
uzmn d değilim Anck Osmnl devletinn elşmesi ve yylmsnd belirleyici n bşrsnd değişk rnlrd r ynyn bz ls etken ve kşullr öndermede bulunmk yernde lck Osmnllrn ilk bşrlrnd belirleyci br etken hç kşkusuz eplitik plitik knumdu knumdu Osmnl Os mnl beylğ slm ve Hrstyn Hrstyn kmşu devleern devleern üçlü svşçlrn hmye eden devlet kurumlrnn ve sker kurumlrn skeri teknli ve tktklern krşlkl ktr ve kültürel etkleş me mekn ve frst tnyn erçek bir uç beylğydi Bütn bunlr şu et kenler kenl er kly klylşr lşryr yrdu: du: snr sn r hlk hlkrn rn brleştric brleştric br slm nlyş nlyş;; y y rklrn birbrne yklşms; devletin evrensel dğs (içnde eştl dnle rn eeneklerin ve kurmlrn bulunms) rtk z ruhu (krlere krş çln kuts svştn çk Müslümnlrn krlerle birlkte rtklş çğ ve nimeti pylşğ br "yğm kn); br snr bölesi lmnn etirdiği "ötek tr' birlkte vr lmy içeren ç ttfklrn dinsel ve etnik frkllkl kesebildğ ve erçekte de kestiğ br düny örüşü Snr böelernde yşyn nüfuzlu Müslümn ve Hristyn le lerle evilk yluy kurduklr ittifklr ve Müslümn lmyn Blkn hlklryl lişklerinde serledikler hşörü Osmnl ücünün pekişmesine yrdmc ln dğer ik etkend Bu hşörünün temelnde Osmnl önderlernn devlet iktdrnn üstn rcn rdunun luştrdu ğun ve rdunun örel ücünün de veri deyen tebnn refhn bğ lduğun dir innc ytyrdu Bu yklşm tplumu ik işevsel rub yryrdu Birinc rup verye tb reyyd Bu rubun örev devletin yürümes çin erekli ln ürünlern üretmydi kinci tplumsl rup yöneticer ve skerlerden luşuyrdu Bunlrn örev ürünlerin yenden dğtmn sğlmkt n öneml şevler skerlk ile bğlntl lduğu çin bu iknc rubun üyeerne skeri deniyrdu KER UUK UUK S S E E Osmnllr bşndn tbren bğsz bir rdu kurm ereğine nndlr Bu rdu böedek çeştl dnsel kültürel ve etnk ruplrn üzernde yer n br üç lckt Bu üç yençerler yn yen rduyl yeni çei) şuruldu Osmnllrn merkez siysl teknlisnn temel 1}0 1} 0
VRUAA MANLI SAVAŞLAR 5
dayanağnı temsil eden yenieri ordusunun, merkezka eğilimlerin Osmanlı iktidarına yönelttiği tehditerin her zamankinden daha büyük oldu ğu 7'ler krizinden hemen sonra kurulması rastlantı değildi. Devşie sistemi sis temi de aşağı yukarı bu dönemde, 8 'lerde, yenieri kuşakl kuşaklarının arının yenienmesini sağlamak iin yürürlüğe konuldu Bu sisteme öre ayri müslim ouklar oa askere alınyor ve Osmanlılaştrılıyorlardı Devşirmeler daha sonra hükümet hizmeti iin eğitiliyor ya da sultanın hassa or dusuna katlyorlardı Osmanl hanedanının en üst ve en sadık dayanağın yaratan, işte bu askeri kölelik kurumu (kuldevşirme sistemi) idi Bu unsurlar en büyük kriz dönemlerinde bile devletin paralanmasnı önlediği ibi, aslında kendi ıkarla ıkarları rı iin sürekli yeni sef se ferle peşinde koşanlar da onlardı Bu ortam, büük yayılma döneminden sonra ve 142 Ankara Meydan Savaşı'nı takip eden on yllk fetret devri srasnda, Os manlı devletini ykılnaktan kurtard Bu on yılda, I Bayezi'in saltanat döneminde (8942) fethedilmiş olmakla birlikte henüz Osmanlı devleti letiyle yle tam tam olarak bütnleşmemiş bütnleşmem iş olan ve ve Tuna'dan Fırat F ırat'a 'a kadar kadar uzanan böleler paralanma paralanmaya ya başlamş b aşlamştı tı RKEN N ÜRDUU Bu ilk dönemde Osmanlı ordusunu oluşturan başlıa unsurlar şunlard hükümdarın askeri maiyeti, Osmanlı ülerine katlan aşiretle rin spahileri ve sefer iin askere ağrlan köylüler Askeri maiyetin, kul ya da nöker denilen üyeleri, sultana bağlı maaşl birliklerin önelleriydi Osmanlılaa ittifak yapan Türkmen aşiretlerinin birlikleri, askeri yağmadan pay alıyorlar ve kendilerine işal edilen toprağa yerleşme hakkı tannyordu Bunun karşılığında, savaşta mülklerinden sağladkları kazan oranında silahlı adam sağlamak zorndaydıl zorndaydılar; ar; bunlar daha sonra sonr a OsmanOs manlı ordusunun diğer dayanağın oluştran marlı spahiler haline eldiler. Merkezden maaş alan kullar ile tımarlı spahilerinden oluşan birlikerin, büyüyen devletin ihtiyaların sayısal bakımdan karşılayamadığı örülüne, önüllü en köylü oukları askere alındı Bu enler daha sonra piyade (yaya) ve süvari (müsellem) birliklerini oluşturdular Birok sefer ve akın, ordunun bu üünü bileşeninin süreklilik kazanmas erek o o üE E Sü NG ü
131
iğii oraya çıkard çıkardıı Dolayısıyla bu güü güllü ieliği kaldırı kaldırıldı ldı ve se s e ferberlie zorulu askerlik uygulaması başlaıldı yüzyılı ikii yarısıda maaşlı birlikleri rgülemeside ek çok değişiklik değişi klik yaıldı aak ımarl ımarlıı sailer s ailer bu değişikli değiş iklikler kleri i dışıda kaldı Müsellei Müs ellei yerii siai de dee saray alıları alıları yayaları yayaları yerii yerii ise azalar ve yeieri kolordusu aldı Yayalar ve müsellem ise yedek güçler alie geldi Ok ve yayla doaıla iyade azalar gerçek bir aralı as er grubuda çok bir militia potalis [geçii [geçii milis ed oluşu oluşurd rdul ular ar çükü buları askeri eçizalarıı vergi vere belli sayıda reaya ailesi sağlıyordu ve sefere de gee bu aileler arafıda gderiliyorlardı emli değişiklik de ğişiklik vrua vrua ı ilk daimi ordusu ord usu ola yeiçeri oağıı ku rulmasıydı Doğruda doğruya sulaa bağlı ola bu orduu masraarı azie arafıda karşılaıyrdu Toçu birliği bu demde oluşurla ve vruada ürüü ola bir başka aralı asker a sker grub grubuyd uydu u Osmal Osma lılar ıları ı 3 3 86da 86 da Karama Karamaoğul oğul larıa karşı ve 389da Birii osova ve Polye Meyda Savaşıda aeşli silalar 36'e Bursa'da ise o kullaı kullamadılarıa dair ek çok soru varsa da aeşli silalarla yüzyılda aışıklık kurmuş olmaları ek muemeldir Bağımsız ve bibiriyle ilişkisiz bü vrua Bulgar ve Türk kayakları Osmalıları İsabul kşamasıda (3902 o kulladığı belirir Osmalı devleii ilk yılları grülmemiş grülmemiş bir yayılma yayılma ama ayı zaz amada gee grülmemiş grülmemiş geri çekilme ve ve yeilgilerle yeilgilerle belirledi ak as keri yeilgiler devlei büü büüyle yle oraa ora a kaldıramadı kaldıramadı O smalı devlei devleii i ayaka ayaka kalası kala sı devlei başlı baş lıa a dayaaklarıı askeri asker i lluk kurumu da da il il büyü büyükk lçüde lçüde I . Murad (36289 ve I . Bayezid'i salaaları sırasıda kurulmuş olmasıda ürüydü 023'eki fere devrii ardıda I. Memed (32 ve I Murad (2 Osmalı devleii le yeide kurdular ve oraklarıı geişliği 6 kmyi aşı LM RUT MTRLUU 53566 rke moder demde demd e bilie düyaı düyaı büyü büyükk blümü Müslü Mü slü ma yeimi alıdaydı Sula Süleymaı salaaı sırasıda Süi
VRPAA MANLI SAVAŞLARI 15
Osmal İmaatouğu ölge eleyc düya gücü hale geld İm aatouğu sah olduğu toakla Buda'da Basa'ya Cezay'de e z'e z' e kada 5 myo myo km'k km'k aaa aaa yay yayld ld Kaadez "Osmal " Osmal gö lü hale geld ve doğu Akdez havzas eetm alta ad Osmal a doğu komusu, al çağ Şah Aas (58869) döemde yaa ya İa Safev Safev İmaato İmaatouğ uğu u ( ( 73 73 ) d Osma O small llaa aa ka ek çok kez savaa ge Ş Safeve, Osmal aske valğ doğuda megul edee, zama zama Avua' Avua' dak güçe deges deges koumasda koum asda ol ol alda Daha doğuda Baü İmaatouğu doğmaktayd (567) u maatoluk Ht ya ktas 3, my km'ye yaklaa üyük ölü müü kaad Bu üç maatoluğu yükselde to ve aut tozuu eley o oyadğ geellkle kaul edl ve u edee u ma atolukaa çoğu ama "aut maatolukla de KERi EKNiE İ ŞKN i uu Avu Avuaa aske a ske tahy tahyle le uğaa ge geeekse oaak İ sam maatoluka atel sahla ve Avua aske tekoojs almakta duaksadğ duaksadğ savuu savuua a Bu lgee göe O smaa doğu doğuuğu uğu a Hz Muhammed zamada ahadet edmedğ ç u sahla İs am'la ağdamaz bida} catla olaak göüyoad İslamyet çde u tü otodoks göüle (md le) va oduğu doğu olsa da, İsam maatoluka syasal ve d ödele u kle m amak ç he zama yol udula Osmaa uu öcüsü ol du Oa "İsla' a muhafazaklğa mahkm omakta gele ekse Avua Avua mekez kcl yaz öe südüğüü südüğüü akse uzakt; uzakt; öyece Bat aske tekoojy ve lgl ecee ksa süe çde ve dk kat çekc kaallka emsede Ay zamada u mode saha a ve aske tekee lk lgy Müslüma kadelee de akta ola kulam da meu hae getde Sözgelm 8 yüzyl aske efomla emsemes destek lee gu Osmal d lg see kuam mukabele bi b i l-mi l-mil)l) dele özel deooj getd Bu deoloj, düma mode sahla kuanlmasa ve emsemese, düma yegye uğatak o, o, üF EK vE vE S üN G
için kul kulanımalar anımalarıı halinde halinde izin veriy veriyordu. ordu. Bu arada, Şah Abbası Abba sın n saanaı sırasında Saeviler, Osmanlı askeri üsünüğü karşısında, üeklerle do naılmış yeni piyade biriklerinin ve opçu mürezeerinin masını da kapsayan radikal askeri reormar yapmak zorunda kaldıar. Ekberin saanaı (1556165) sırasında Babürlüler, İslamın kaı kurallarının dışına çıkarak, kısmen Osmanlı askeri uzmanlarının da yardımıyla bölgenin en zorlu opçusunu ve ordusunu kurduar. Osmanlıarın gönderdiği askeri uzmanlar, hem Saevieri hem de Timurileri, , yani Rumi ya da Osmanı (savaş) düzeniyle anışrdı. Birbirine zincirlenmiş ve her biri oplar ve arkebüzlere [bir ür çarklı ve anaharı eski üek eçhiz edilmiş araba kaarlarından oluşan bu savunma düzeni, süvari hücumuna karşı koruma sağıyordu. Bu düzen Wagenburgun bir versiyonuy versiyonuydu du ve OsmanO smanlıar buna abur cengi ya da "kamp savaşı diyorlardı. Bu iade, Macarca () () ya da "kaar kampından kampınd an üremişi üremişi ve Osma Os manıla nıların rın bu düzeni, 144 ile 444 arasında Hunyadi anoşa karşı çıkıkarı seerlerde Ma carlardan carlardan öğrendiğini öğrendiğini göseriyor göseriyordu. du. Daha sonra, 1 6 . yüzyıın orala oraların rında, da, 56468 yıllarında Macarisan imparaoruk güçerinin kumandanlığını yapan azas von Schwen S chwendi, di, Osmanlılar O smanlıların ın sisemini si semini MacarisMacari san karşısında çok başarıı bir biçimde kullandıklarını ve askeri başarıarını abua borçlu odukarını gözlemledi. Bunun üzerine Schwendi, Macar güçerini küçük bir opun yanı sıra çie arkebüzle donaıan savaş arabalarından ouşan u kulanmaya zorladı. Geçici eknoloik avanaarın uzun vadede nadiren önemli olduğu bir arihsel dönemde, askeri eknooinin oynadığı roü abarmak elbee yanlış olacakır. Ancak Osmanlı opçusunun ve yeniçerierin yıkıcı aeş gücünün, Osmanlıların bu askeri şidde araçlarının hiçbirine saip olmayan ya da pek azına sahip olan komşu devlelere karşı mücadelesinde hayai unsurar olduğu pek inkr ediemez. ORDU üKL, Si LLR LLR VE K KTİKLER İKLE R . . Mehmed 1473e Uzun Hasana karşı yapıı seerde silahlı adamı seerber ei. Bu gü, 64 ımarlı sipahiyi, 12. yeniçeriyi, 7. sipahiyi ve 2 azab askerini kapsıyordu. 1528 arihi IJ4
VRUA'A AN SAVAŞLARI 51
mk mpaaoluk büçsnd dünl blkln sas, 38. a lldk a sahpl, 26 a sahplnn salad spahl v 4 paal ask (saan maaşl blkn mnsup 24 kş v 23 kal muha, martalos v dnc) olmak ü kş olaak olaak v vl l.. Bu sala sala d dkl kld dn n oluşan oluşan şu b b lkl kapsama lln odulan önündk olla v köpül onaan müsllml, plan ulaşılmasna admc olan aala, ük havan lan oplaan v op gülls dökn öükl, çşl mühndslk şln apan cahola, akncla v Taa blkl. Avupa ask ahl uaşan blm adamla, Osmanl opçusu nun üln üln oalandan oalandan ban Avupa Avupa opçusuna opçusuna mdana gln glşml akalaamad akalaamadn n v Avupa Avupada da daha hakl ha saa op op çusu g gk kç ç önm ö nm kaankn, Osman Os man odonann hl dvasa opla la ndn ön süm dvam dl Osmanl dvlnn op dö kümhansnn (ophan) amlanmamş hsaplan ml alan n aaşmala, Osmanllada Hsan hasmlanda olan h p opun bulunduunu v Osmanl oplann çounun küçük v oa çapl olduu nu gösmş Doudan ask çaşmala, Avupal dönmln kulla nlmas v asakl slah ca Bal ask knolojnn akalmasnda önml b ol onad v a slahlada b bnşm salad. Osmanl la aşl l slahlan kullanmaa I I . Muadn salana sasnda başla dla, ancak gnş çapl kullanm I . Mhmd dönmnd gçklş d nçl bu n sla kul kullanm lanmnda nda c c usalaşmş usal aşmş Ba d nçln sasn ad v hpsn daha da kl slahlala do sla h vad Kuşam Kuşamaa savaşland savaşlandaa sk kna nat Ynçln Ynçln k p slah l a da slnd namlulu, aş bousu 36 cm uunluunda a b ll ük, mdan savaşlanda s 23 cm uunluunda, 34, kg alnda v 126 Mohaç Mdan Savaşn asv dn b mnaüd göüldüü gb, d çökk a da aaka aşlnbln, shpa gkm n ük kullanolad üldan ban Osmanlla, spanol mbkl ündn glşlmş olan migueletlock' (çakmakl ük) an an sa s a akl akl pl p ld d çakmakl kl kl kullanma kullanma ch ch tl lk çak çak makl tükl ll ük kada güvnl olmad çn (çakmak pa o, o, Tü FE K E E S üN G
135
yor, arut talasına yanlış açıan vuruyor ya a talaaki tozu ateşleye cek kaar kıvılcım çıkaramıyoru), Osmanlılar Avrupa orularına a kullalan ve 688'en itiaren kıtaa genelikle "Vauan çakmağı ola rak ilinen ir çakmaklı tüekler ileşimini kullandılar Osmanlı hükümeti, Osmanlı askeri güçlerinin iğer irimlerini e ateşli silahlarla o natma girişimine ulunuysa a, tımarlı spahilri ancak 7 yüzyılın ortalarına talarına taanca kuşannaya aşlaı aşlaı Ateşli silah kullanan kullanan yegne üzen li eyalet askerleri, tüenkçi atlılar ve kalelere hizet een piyae müstahızı ile aza askerleriyi Hem Avrupalı hem e Türk tarihçilr hilal içimineki özel Osmanlı üzeni, kaçıyormuş gii yapma taiği ve hasın cenahlarına i anan sarkma yönteminin, Osmanlı zaerlerine önemli oluğu görüşüneir Bununla irlikte, ikkate alınması gereken aşka (savaştan savaşa eğişen ve u araa önemi e arklılaşan) etkenerin ve neenlerin (rar, topograk avantajların eğerlenirilmesi ve kullanılması, oru ve silah üyüklüğüneki engesizlikler) varlığını gösteren ve gierek kaaran ir literatr literatr e varır varır Aslına u etkenler meyan savaşlarının sonuçso nuçları üzerine, en az şaşılan Osmanlı taktikleri kaar ya a onlaran aha üük ir rol oyamıştı ÇEKİRDEK M 453 ile 66 arasınaki öneme genelikle imparatorluğun klasik çağı eni Patrimonyal ir ünya imparatorluğunu imparatorluğunun n kuruluğ kuruluğu, u, impara torluk kurumlarının oluştuğu ve yerleştiği önem uyu Osmanlı evletinin ayanaklarınan iri olmasına rağmen, tahta en üyük oğlun geç mesi kuralı ilk ez I I Mehme'n saltanatı sırasına olağan hale geli Kulevşirme sistemi imparatorluğun emellerinen iri olmaya evam etti etti özelli özellile le kriz kriz zamanları zamanlarına na (örn (örn 48 48 ve ' 'e) e) ancak ancak sistemin olumsuz yönleri e ortaya çıkıyoru mparatorluk u öneme çekirek eyaletlereki iktiarını pekiştiri ve en üyük yayılmayı gerçekleştiri Çekirek eyaletler Balkan Yarı maası maas ı ile Anaolu'yu Anaolu'yu Bu çekireğe ağlı oanlar ış mıntıka olarak alıyoru Bu mıntıka, ğuaki Asya eyaletleri eyaletleri ve M acarisan' aki Tuna ve VR PA'A M ANL SAVAŞLARI SAVAŞLARI 1 51
Sava ırmaklarıı öesde yer ala Osmalı oraklarıda oluşuyordu Bu k ırmak Balkaları doğal kuzey sıırıı oluşturuyordu. Br sorak çağ bu dış ııkayı elde uma çabalarıyla eleecek. Çekrdek eyaleler eyaleler doğal merkez merke z b yılda fazla fazla br b r süredr maraorluk araorluk geleekler geleekler beşğ be şğ ola ye başke baş ke İ sabul du e aşaş ke 43e sorak bütü seferler asker ve lostk merkez hale geld. İsabulu feh çekrdek mııkaı her k akasıda gerçekleş rle öcek kararsız fehlere skrar kazadırdı. Bu mııkalar yüzyıllarca maraorluğu büüleyc arçaları olarak kalacakı. Bu sürec krtk krtk evr evreler eler 4 4 9 da Sırbsaı 463 4 63e e Bosaı Bos aı 464 4 64e e Mora Mora Yarı Yarı-madasıı 468de İskeder Bey ölümüde sora Aravuluku ve gee 468de Aadoluda Karamaoğulları Beylğ şgalyd. İmaraorluğ orluğu u geç 9 . ve erke erke . yüylla yüyllarda rda Balla B alladak dak ekrdek ekrdek mııkamııkalarıı kaybemesyle brlke çökmes ve bu çöküşü Osmalıları esk büyük rakb Avusturyaı çöküşüyle ayı ada grçekleşmes ek çok arhç belrğ gb br b r göserge gö serge elğdedr. Hem çekrdek ıkaı feh feh hem h em de Ora Avr Avrua uada da gerçekleşrle gerçekleşrle dğer fehler fehler Karade z Bölges ve Tua delasıda am br hkmye kurulmaksızı düşüülemezd. Bu bölgelr 44 le 484 arasıda Osmalı deeme grd. OsMNL ENİZ Güü Bütü bu başarılar . Bayed salaaı sırasıda 48 Osmalı doamasıı kurulmasıyla yakda bağlalıydı. Böyle br doama olmasaydı hem Ora Avrua ya da İraa düzelee seferlere lojsk loj sk desk desk s ağlamak ağlamak hem de brkere brkere erzak ve ve asker a sker doaım k k mal mksız hale gelecek. Osmalıları dğer Müslüma maraorluklarda ayıra dez öem alamaları ve br doama kurmaya karar vermeleryd Böylece Osmalı İmaraorluğu br dez gücü hale gld. Karadez br Osmalı gölüe döüşürme yöüde lk adımlar Mehmed salaaı sırasıda aıldı Osmalılar güeyde 46de Küçük Asyaı kuzey kıyı bölges şgal emşler 49da Amasra 46de İsfedyaroğulları Beylğ ve doğudak so Hırsya devle ola Potus İmaraoruğu ve 47e kuzyde Kfe ve Kırımı o, o, üF EK E E S üN Gü
1 7
fethetmişledi Doğ Akdeniz dek Osmanlı O smanlı deniz hkmieti kosanlığın kosanl ığın ok edilmesini edilmesini ve deniz tiaeine g gn n koşllaın koşllaın olşmasını sağladı sağladı O s anlıla deniz güünü daha Kahiei işgal etmeden öne Memlk egemenliğini menliğini dize getimek getimek için llandı llandıla la Aslında donanmanın donanmanın val valığı ığı OsOs manlıla manlılaın ın Siede Sieden n Mısı Mı sı ve Fas Fa saa kada zanan geniş bi b i bölgei bölgei fethe fethet t meleini kolalaştıdı anı zamanda Potekizlilei Kızıl Denizden kovmalaını sağladı İstanbl Andea Giitinin sndğ bi apoa gö e impaatolğn çeşii limanlaında (Galata Gelibol Adiatkte Avlona lona ve ve S akız Adasının Adasın ın batı akasında akasında Volissa) Voliss a) en az fak faklı lı ipte gemi I Beazidin emine aade blnod 6 üzılın başlangıında Osmanlı İmpaatolğ dışında sadee Venedik ve Rodos şövalele Akde nizde düzenli bie loa sahipti Anak Osmanlılaın Hint Okansnda Potekiziee kaşı koma ve Batıllaa kaşı vediklei savaşta Müslüman hükümdalaa adımı olma çabası sadee sınılı bi başaı sağlaabili abili çünkü çünkü akın mesaf mesa feden savaşmak için içi n tasalanan tasalana n kdeniz kadıgalaının ağı toplaı olan Atantik gemileinin zn menzilli siahlaına kola hedef olşdğ göüldü Aıa Osmanlaın sta oldğ kdeniz tazı deniz savaşlaı açık slada pek geçeli değildi
/
B EP E PEER EERDE DE YL YL B öülmemiş bi aılma dönemidi: İmpaatolğn alanı I I Mad döneminde 6 kmden . Mehmed döneminde 86 kme çıktı 23 Ağstos 4te geçekeşen Çaldıan Medan Savaşında Selimin topçs ve eniçei tüfekçilei İan odsn bozgna ğattı Selimin kvvetlei 6da Diabakıı alaak bütün Doğ Anadol ele geçidile geçidile Anı ıl ıl bi Osmanlı Osman lı topç güü güü Hale H alepi pin n kzeind kzeindeki eki Meidabıkta Memlk odsn bozgna ğatı de Kahie akınlaın daki Ridanie Medan Savaşında Selim son Memlk hükümda Tomanbaı (6q) enilgie ğattı ve Sie ile Mısı üzeinde hkimiet kmaı başadı B aada bi Potekiz istilasıdan kokan Mekke şei Se limin Hiaz üzendeki otoitesini kabl eti Süleman 2de günedeki Maa savnma sisteminin anahtaı olan N{dofehvBeladı işgal etti ve 26da Mohaç Medan Sava VRUAA ALI SAVAŞLARI 151
ş'nda köhne Macar feodal ordusunu kesn br yenlgye uğrat 4'de Macarstan'n başkent b aşkent Budn' şgal et ve ülkenn ülkenn ota bölgesn mpara mpara torluğuna katt 3436 sefernde Tebrz ve Bağdat' ald 46'da Bağdat asker valsnn Basra'y ele geçrmesyle smanllar İran Körfezne ve Hnt kyanusu'na açlma mkn kazandlar 'te çeştl Hrstyan mezhepler arasnda Augsburg Barş'nn mzalandğ yl Amasya'da da Sünn ve Ş slam'n en yüksek lderler br barş antlaşmasna mza atlar Bu srada Irak Kürdstan ve Ermenstan'n büyük br bölümü Süley man'n yönetmne grmşt Selm'n fethler mparatorluk alann mlyon km'ye çkamşt Süleyman'n yönetm altnda smanl toprak larnn toplam alan 23 mlyon km'ye ulaşt 6 yüzyln başndak 23 mlyonluk nüfus yüzyln sonunda belk de 2 mlyona (bazlarna göre 33 mlyona çkt İmparatoluğun bu sradak toplam nüfusu Julus Beloch ve Fernand Braudel'n bu dönemde büyük güç statüsü çn öngördükler 7 mlyon eşğnn kesnlkle üzerndeyd KERi EN ENDi DiNE NE YE YEERii ERiiKK mparatorluk br "conomie monde [dünya ekonoms] d ve rakp lernn pek çoğunun aksne a ksne slah ve mühmmat mühmmat üretmnde üretmnde kendne yeterlyd Teneke dşnda smanllar kend ordonatlarn çekp çevrmek ve topçuya gülle ve barut tozu sağlamak çn gerekl olan he türlü hammaddeye sahpt Üç bölgede bol marda demr çkarlyordu Bleck Erzurum yaknlarndak Kğ ve Keban İmparatorluğun Avrupa kesmnde Samakov (günümüzde Bulgarstan Kamegrad (Bosna Novaberde ve Rud nk (Srbstan le Kavala yaknlarndak Pravşte'de demr madener vard Anadolu'da Kastamonu cvarndak Küre le Ergan Keban ve Gümüşhane' ne ' de öneml bakr yataklar yataklar vard Rumel' Rumel' de de bakr madener vard (U stovo Petkovo sküp Prştne Saraybosna Cprovc Kratovo ve Madanek Bu madenern hemen btşğnde bnlerce top güllesnn üretldğ büyük dökümhaneler kurulmuştu3 Savaş sanayn çalştrmak çn gerekl olan ve gem ve kale yap mnda ullanlan kereste ve odun kömürü mparatorluğun ormanlk bölgelernden kolayca temn edleblyordu Kerestenn büyük bölümü To To Tü FE vE Sü G ü
1 39
Kaadniz saillindki ni omanladan liyodu İstanbuldaki atölyld kullanlan kst is Avupa sahillinin İstanbuldan Vanaya v Asya sahillinin İstanbuldan Samsuna uzanan bölümündn sağlanyodu İmpaa İmp aatolu toluğun ğun mnd baut tozu toz u imalat için kli olan hammaddldn d bol mikada vad. Ms (özllik ski Kahi) Suiy Lübnan Filistin v akta (özllikl Basa bölsind) bol miktada ühçil bulunmaktayd. Gühçil Küçük Asyada (Kaaman Malatya İçl v Van yösi) v impaatoluğun Avupa ksimind d (Slanik Filib Manast Üsküp Tmva Moa v Kmda Kaasu) bulunuyodu Baut tozunun diğ ana bilnlindn bii olan sülfüün bala kaynakla Ölüdniz ivanda Van yösind Hakkid Moldavyada v M los Adasnda bulunuyodu İstanbul Glibol Slanik İzmi Blad Buda Tmva Kaaman yaltindki Bo Van Ei Kahi Bağdat Halp v diğ baz hild baut tozu fabikala vad Bu baut imalathanlind lathanlind istnn nitlikt nitlikt baut tozu imal dil biliyodu biliyodu Öztl impaatoluk "kitlsl ütim zoluğu çkmiy v pk çok Avpal tahçinin iddia ttiğinin aksin Avupadan yaplan silah v phan ithalatna bağml bulunmuyodu Avpal özlmil Osmanl odusunun sahip olduğu üün impaatoluğun impaatoluğun sahip olduğu bol madn v insan kaynağnda kaynağnda yattğn ksinlikl anladla Bu ndnl İnbahtdan sona İspanyol v Vndikli aski uzmanla Osmanllan donannala ina dkn kullandkla omanla yaknay öndil Giit Savala sasnda Vndik izli svi si baz kimyasal v biyoloik sava aaçla kulland (ön. su kuyulan v otlakla zhildi) v Kandiyy v Avupann diğ ksimlin yn Osmanl odulana vba bulatmak için bi plan hazlad İnbahtdan sona Osmanlan alt ay içind toplam 2. akbüzüyl donattğ 2 0 0 adt yni kdadan oluan bi lo kuaak hzla ynidn silahlanmas impaatoluğu impaatoluğun n doğal v insani insa ni kaynakla kaynaklann nn inanlmaz zninliğini inliğini ayt iyi kantla. kantla. IX Chas Chas n n İstanbul İ stanbul daki büyü büyüklçisi klçisi Fançois d oaills "ndi özliml ömü olmasaydm bu monainin büyüküğün asla inanmazdm diy yazmt VRU AA AA MAN LI SAVAŞLA SAVAŞLAR R 1 5-1 5-1
PRoRuKvuND 566699 Osmanl arihiyle uğraşan bilim adamlar 566'dan sonraki bir bu çuk yzyl hem gerileme ve ademimerkezileşme hem de Süleyman'n aln çağndai dünya düzeninin (nizamı lem) çöküş dönemi yani impraorluğun klasik kurumlarnn özellikle ordu ile onun emelini oluş turan mülkiy mülkiye e ve vergi siseminin si seminin yozlaş yozlaş olumun işlevsel işlevse l abakalaş abakalaş masnda çalaklarn görülmeye başladğ kayrnacılk ve rüşvein arğ bir zaman dilimi olarak resmederler 7 yüzyln sonunda Kusal ttifak ordusu karşsında uğranan yenilgi ve Macar opraklarnn kaybedilmesi genel gene l ikisadi, ikisadi, askeri as keri ve oplumsal gerilemenin doğrudan doğrudan sonuçlar olarak görülür görülür Daha yeni arihçil arihçiler er i se se O smanl mparaorluğunun güçler dendengesinde meydana gelen değişikliklere rğmen en az üç yüz yıl sürmesini sağlayan lml reformlarn yan sra ikisadi mali ve askeri değişiklikler gibi ekenleri vurgulayarak gerileme yerine kriz ya da değişim gibi söz cükleri kullanmay ercih emişlerdir. Askeri bakmdan dönem bölgesel yaylma yerine daha önce kazanlmş oprakların savunulmasyla nielenir Bu dönemin sefer ve savaşla rnn esas hede imparaorluğu savunmak ya da saükoyu yeniden sağla mak. Önceki savaşlarn aksine bu seferler oprak arşyla sonuçlanmad S adrazam adrazam Köprlü Köprlü Mehmed aşa a şa ile oğlu oğlu Fazl Ahmed aşa' aş a'nn nn fei feihle hleri ri bu konudaki ek isisnay oluşurur ancak bu feihlerden uzun dönemde Osmanl'nn elinde kalan ek yer Giri oldu (9'e kadar) ç cephedeki güç ilişkileri bu dönemde daha dengeli hale geldi ve O smanl ordusu büün cephelerde cephelerde acton ad u'unun (hareke çapnn) en ileri boyutuna ulaş 7 yüzyln ikinci yarsndan iibaren askeri devrimin yol açğ ilerlemeler sayesinde Osmanllarn Avrupalı hasmlar büyüklük bakmndan Osmanllarnkine enk ordular kurabiliyorlard Üselik bu Avrupal birlikler Osmanl birliklerinden daa nielikliydi Bu değişikliklerin feihlerin sona ermesiyle çakşmas Osmanllarn duru munu daha da ağrlaşrd Yaylmann sona ermesi üzerine birçok ikisadi ve oplumsal sorun oraya çkı ve Osmanl ordusunun nieliğinde _ bir düşüş başlad o, o, üF üF EK vE S üNG ü
B atı Avru Avrupa pa''da görüldüğü gibi savaşlar artık daha uzu sürüyor ve gittikçe daha tüketici oluyordu Tua cepheside 19366 savaşları Trasi Trasilv lva aya ya Sa S avaşı ( ( 6 86 8 6 ) ve Kutsal utsal İttiak'a İttiak'a karşı verile verile savaş savaş ( 6 83 83 9 9 ) doğu doğu sı sıır ırı ıda da 17 9 2 63 6 3 ve 62 623 339 39 İra İra sava savaşl şlar arıı Akd Akdeiz'de eiz'de 6499 Girit savaşları SN R NT NTNN NN M ethedile topraklar devlet haziesii kayaklarıı artırmadı tam aksie bu topraklar merkezde tahsisat gerektiriyordu Sıır mıtıkalarıdaki her yer zarar ediyordu H alep Diyarbakır ve rzurum eyalet leride sağlaa gelirleri büyük ir bölümü komşu komş u bölgelerde O s malılar taraıda işga edilmiş ola eski İra topraklarıda harcadı büyük harcamalar Tua cepheside gerçekleşti Habsburglar 6'da Aulic Savaş Koseyi'i Hoiegsat) kurdukta sora bu bölgedeki Macar savuma sistemii yei tace italienne tarzıa uygu biçimde güçledirip moderleştirdiler Bu ölem yei bir Osmalı yayılmasıı etki biçimde egelledi. Souç olarak Macarista cephesi kilitledi ve Osmalıları kedi mevzilerii savumaları savumaları içi Macarista' Mac arista' a daha çok asker yerleştirmeleri gerekti 6 yüzyılı ikici yarısıda iki Macar eyaletide 2 kadar kadar asker asker ulu uluu uyo yord rdu u ( ( 8 8 garizo garizo askeri askeri ve 7 7 tımartımarlı sipahi); 2'lerde aşağı yukarı ayı sayıda asker bütü Balka Yarımadası'daki kaleleri savumuştu 63te tahmie 38 garizo askerii % 73 'ü Macarista ve Bosa'ya yerleşti Böylesie oratısız biçimde büyük bir orduya ait masraarı sadece bir bölümü eyaletler taraıda karşılaıyordu 89 mali yılı içide Budi eyaletii gelirleri Macar sıırıa yerleştirile askerlere ödee ödee maaşları maaşları acak acak % 28'ii 28 'ii bir soraki soraki yıl ise sadece % 38'ii 38 'ii karkarşılayabilmişti 17'lerde Osmalı yöetimii geişlemesi ve bölgesel yayılma sayeside gelirler arttı. Budi eyaletideki yerel gelirler asker ödeeğii ödeeğii artı artıkk % 9 ' ıı oluşt oluştur uruyo uyord rdu u ve komşu Temeşvar Temeşvar eyaleti eyaletide sağlaa tahsisatla Macar sıırı kedie yeter hale gelmişti Sıırı öteki taraıda Habsburgları sağladıkları yerel gelirleri Macarista sıır kaleler kalelerid ideki eki asker maaşları maaşlarıı ı acak acak % 3 4 4 ' ıı ıı karşılad karşıladığı ığı dik dik VRUA'A MAN SAVAŞL SAVAŞLARI ARI 1 5-1 5-1
kate alııra b öemli bir başarıydı Gee de 3 avaşları Macar ıırıdaki iktiadi ve mali drm öemli ölçüde değiştirdi. avaşta öce Buda hazieii ağladığı gelirleri % ı yerel kökeliydi aak aaş ıraıda b ora % 7ye idi de krlmş ola ola Kaije Kaije eyaletid eyaletide e ağlaa ağlaa gelir geliri i eredeye % ı merkezi merkezi haziede geliyord 7 yüzyılda Maar eyaletleri Balkalarda geçiiyord.0 3 ; Av sKER EvRNN EDN O K Çoğ Avrpa avaşıı akie (acak Macaritada erke HabbrgOmalı çatışmalarıa bezer biçimde) b döem avaşları gee likle bir kşatm kşatmalar alar avaşı oldu oldu avaşa tara taraarı rı hiçbiri avaşı gidişatı ıraıda kalıcı toprak kazaımı kazaımı ağlayamad ağlayamadıı Oma O malıla lılarr Eğriy ( ) ve Kaijeyi () işgal ettiler ve bu iki şehri iki yei Omalı eyaletii merkezi halie getirdiler B arada Hıritiyalar 8de Omalıları 4te zaptettikleri Yaıkı (Györ) yai "Almaya girişii yeide işgal etiler ayı zamada Vradı yai "railvaya girişii de başarıyla avudlar da "Ta ile itva ırmakları araıda yer ala bir kampta Omalılar ile Habbrglar araıda tatüko temelide bir barış ataşmaı imzaladı Cephei her iki yaıda yaşamakta ola hzrzlk zlklar lar Celali C elali ayakla ayaklama malar larıı ve B ockai iya iyaı ı ( ( 4 ) taraarı itvatorok Barış Alaşmaıı imzalamaya zorlamıştı Yakı zamada yapıla araştırmalar z avaş ıraıdaki Omalı ord lojitik gücüü açığa çıkarmıştır Etki ikmal itemi ayeide ord avaş ıraıda gıda maddei hayva yemi ve malzeme temi etmeye devam etti Trailvaya ile iki Rome preliği Habbrglar taraıd geçici olarak ilhak edildiği zama bile ikmal itemide azla azl a akama olmadı Her ikii de kzeyde güeye doğr aka iki ırmak a ve Tiza iaşe ilah ve avaş malzemelerii laşımıı üyük çapta kolaylaştııyord Malları ırmakar boyca hareketi Omaı ırmak lo deetimideydi Ağır ilahlar bart toz gülleler ve avaş mal zemei Karadeizde aaya laştırılıyor brada katarara ya da hay valara yükleerek Belgrada ya da üzeride yüzlerce ı ev To To FE K vE vE S G
iy için belediği herhngi bir Tun limnın rılıyordu Hbsbuglrın lr ın y d diğer Avru Avrup p güçlerinin güçlerinin hizmeinde oln serlerin sine, sine , smnl serleri mşlrnı zmnınd lıyorlrdı Ne vr i i bu s s vş s mnlı ordusunun ordusunun zrını d ory çır çır-d Yur Mrisn genel omun (6884) Hns Rueber'in 177 gibi eren bir rihe espi eiği bir yeersizlien, "Türlerin ış y lrınd svşm yeersizliğinden yrrlnn Hırisiynlr, 9394 ışınd, Nogrd onlu onluğu ğu lelein leleinii psyn geniş ve v e bğl b ğln nılı ılı bir bi r op r prçsın yeniden ele geçirmeyi bşrdılr Mezöereszes'e (Hçov) yşnn e büyü meydn svşı Hırisiyn birlilerinin eş güü üsünlüğünü esinlile nıldı 177 gibi eren bir rihe, geleeei onyıllr içinde smnllr rşı uyguln sreinin rşılmsı için Viyn' d oplnn bir seri onferns, onsey üyeleri, eşli el silhlrnın, şimdili, meselerinin bu düşmn (yni s mnlılr) rş bşlı vnın oluşurduğu rindeydiler Son yl lrd ypln rşırmlr, svş sırsnd Hbsburg improrlu le yonlrınn bileşimlerinin ynı sır silhlrnın d, lnders'e svşn güçlerinine ço benzediğini ve eşli silh şıyn piyde serlerinin ornsl olr (bu syı seri devrim denilen olyın bşlı gösergelerinden biri olr görülür) görülür) Hollnd Hollnd diler diler dr ço ç o olduğunu olduğunu (bzı birlilerde bu orn % 7e ulşıyordu) gösermişir Bu eş güü gene eşli silhlrl donılmış Mr 'lr ve grnizon serleri rfındn dh d güçlendirildi Ayrı, bu birlilerin uyguldığı i lerin eş güüne dyndığı d göserildi Hbsburg İmprorluğunun eş güü üsünlüğü bizz sdrzm ve diğer smnlı çğllr rfın dn d bul edildi smnl smnl hüümei gidiş ii yoll dengeleeye çlış Birinisi, sihlı yeniçerilerin sysn rd İinisi genelile sebn olr bilinen silhlı bir piyde ordusu oluşurdu Ne vr i syılrdi rış sndrlrd hzl bir düşüşe yol ç Ayrı mş yüü hlen ni ışı sorunu sorun u yşyn bir impr i mprorl orlu u mli ml i bir endişe endi şe ynğıydı. Sebn bililerinin uruluşu uzun vdede bş sınlr yr 6 yüzyıld yşnn, burd yrınılrın yer vermeyeeğimiz
VU VU A'A A'A MAN SAVAŞL SAVAŞLARI ARI 1 5·1 5·1
al Yençe ayndak atş -3
M L IL
YENERi YENE Ri II
56768 9 666 665 669 67 68
2798 37·627 54222 49·556 51.37 49868 54222
ksad ve olmsal değşklklern r sonc olarak nlerce kylü evnden ve yrdndan old ve nların ek çoğ devlen aeşl slah kllanımını yasaklamak ya da sınırlamak çn gserdğ n çaalara rağmen yasadışı yollar yollardan dan aeşl slahla slahlarr ednd ednd . İran ve Macar M acar s avaşla avaşla sırasında hüküme ateşl slah llanmayı len r ya da k seer çn askere alıan ve daha snra erhs edlen aske lern seresçe slah aşımalarını hoşgryl karşılıyord e var k sekanlar see leren sonra kylene ger dnecek yerde eşkıyaya kaıldılar ya da Anadol' dak ayaklanmalara desek oldlar Osmanlıcılar genellkle Celal syanla le Macarsandak zn savaş arasında r ağlanı grürler ve savaşın ç hzrszlğn hzrszlğn aşlıca aşlı ca neden oldğn oldğn düşünürler. düşünürler. Anadol syanlrının syanlrının zn savaş dnemnden r süre nce aşladığı v saaşa gren sekanlan yük çoğnlğn Anadoldan değl Bosna ve Arnavlkn geldğ dolayısıla narın Anadol syanlana kaılmış olamayacakları arık lnmekedr. Bnnla rlke savaş Osmanlı ords üzernde neml r dlaylı ek yaraı Hasrg aeş gücü üsnlğü aeşl slahIara ve nları kllanalen adamlara olan ale atırdı. Sonnda nlemlr orda r zayıflamaya zayıflamaya ol açı Hüme Hüme yençerler yençerler syanları asa sırmak çn kllandı ve ylece mararlk slahlı kvelernn k ana nsrn arşı karşıy eş old 2 To TüFK
V V üN Gü
A üKLKER A M F R Bir zaalar tükz gibi görü isai v addi kayaklar sayıla arta aaşlı birliklri v uzu savaşla as ty ark ytiyordu 59'd itibar pryal hazi hr yıl aık vry başladı. Tablo 5 Köprül Köprülü ü adı taşıya sadra sa drazala zaları rı yai Köprü Köprülü lü Mhd Paşa (6 ( 6 6 6) ) v Köpr Köprül ülüz üzad ad Fazıl Fazıl Ah Ahdd Paşa'ı (66 ( 667 76) 6) aldık ldık la kosolidasyo öllrii souçları yasıtır Bu öllr açık ları azallasıda başarılı olurk doaaı kurulası v silahlaasıı yaı sıra Girit Savaşı'ı da asaıı sağladı Buu ardıda yaşaa olaylar Abaza Hasa Paşa isyaıı (658) basrılası Macarista'da tihl tihlr r (6 ( 6 8'd 8 'd ö Kar Karsbs sbs v ugos 6 6 'da Vrad Vrad v 663't UyvarNuhausl) Kadiy (669) v Podolya (6776) tihlri yarı yarı yüzyıl yüzyıldır dır görül görüliş iş başarı baş arılar lardı. dı. Bu başarılarda csar ala Sadraza Kara Mustaa Paşa (676 83) Viyaa srii başlat 6788 RusOsalı Savaşı'da kazaıla sıırlı başarıları katladığı gibi öcllri kadar talihli v ytli oladığ hald bu hark grçlştirdi 68399 Kutsal ttiak Savaşı sırasıda yaşaa olaylar Köprüri uciz grçlştiryclrii v Otuz ıl Savaşları sırasıda rorlara sah ola Hıristiya ordularıı ark Osalıları ybildiğii kaıaıştı Osalılar Macarista kşatası srasıda srası da Avrupalıla Avrupalıları rı oluşturd olu şturdukl ukları arı yi savaş sa vaş tarzları v askri ask ri takklr l taşa ırsa bulaadıları içi dzavatalı durudaydılar Sgtar (664) buu tk istisasıydı. Acak bu rorları bilgisi kısa sr içi d lz hal gldi çükü 683't sora yda savaşlarıı yrii ku şata savaşları aldı; aslıda 683 il 697 aasıda gç o bş yıl içid o bş büyük yda savaşı oldu Osalılar bu savaşları sadc ikisii kazadılar kazadılar birid taralar yişdi bütü diğrlri üttklr üttklr tara taraı ı da kazaıldı. Osalılar 687'd Nagyharsy'd Mohaç'a 5 k s ad ad grçkl grçklştiği ştiği içi kici Mohaç Moha ç olarak olarak aıla aıla savaş savaş 6 9 'd ' d Sala S ala ka'd yaşaa "yüzyılı kalı savaşıda v 697'd Zta'da büyük yilgilrii aldılar 684't kurluş ola Liga Sacra (Kutsal ttiak) birliklri hr üç savaşta d galip gldi Müttk kvvri 685't Uyvar'ı var'ı 686 68 6 'da Budi'i Budi'i 6 9 'da Kai'yi Kai'yi v 6 6 9 9'd 'd Varad Varad'ı'ı gr grii ald aldıl ılar ar
VRUPAA MANLI SAVAŞLARI 151
al 2 Osmanl ütçelerinde tmar gelirlerini kapamayan akça cininden açlar -2
L IL
156566 15676 1523 159293 15979 16 164344 165 165253 1654 166162 166667 1669 167 169091 169192 169293 169394 169495 19697 16999 170001
GELRLER
HRCLR
13.. 34.544.150 313744645 293400.400 300.000.000 5°369!.446 514.467.015 532900.000 517.27!.470 537·356·433 5.27.2 553429.239 612..960 700.357065 565.75.4 1.1.665 2.37351 797·446·775 946.60.191 93.672901 !.1477137 !.173142·5!4
19.657000 22!.532453 277·57·755 363400000 900.000.000 59919!.446 513.17.970 67.200.000 52.62.971 65·35·459 593604·361 631.6.656 637206.34 90!.003350 12.7365 950.246.521 919.012.036 922·1739!0 .4192.325 !.096.17.240 !.21!.379266 !.1097!.204
RK
659.6 +127.011.697 +36.165.9 70.000.000 6.. •95·500.000 +6.490540 154300.000 1!.59!.500 12!.002.026 123· 335 335·· 3 3 3 7·432417 24677·3 200.646.25 247126.957 132.057·56 9.63.51 152·799·750 167.512.134 157505·339 63.56. +6336!.310
S avaş eskis es kisinden inden daha bük bük miktala miktalada da maddi v e insani kaynağın sefebe edilmesini geektiiyodu Osmanlı mali idaesinin kendine has özelike özelikeii nedeniyle O smanı askei haamala haamalaını ını hesaplamak he saplamak imknsız imknsız dı Osmanlı mekezi impaatoluk bütçesi sadee nakit geli ve haama laı göstediği göstediği iin ödeneği vilayet vilayet hazinesinden sağlanan askelei askelei tıma o o üFK VE Sü G
4 7
l ipahile ipahileri ri gıda maddei haya yemi ilah e aaş malzemeleri malzemeleri edarikiyle ilgili belli başlı kalemlri kapamaz Bu mara kalemlerii çoğuluğu aki olarak ödemiyor çeşili çeş ili ergi ergi gelirleri e ocaklık iemiyl i emiylee karşılaıyordu Buula birlike merkezi imparaoluk büçeleri akeri harcamala camalard rdaki aki arşı göerebilec göerebilecek ek bazı eriler eriler ağlar (bk Tablo ) al 5 ·3 Ordu üyüklü v akri akri harcamala harcamalar r JJ J J2 2
L L
68788 699 6992 6929 699 699 69697 69899 7
MEKEZ ME KEZİ BİİKE
897 6927 996 9 96 629 79786 2 7 9 8.8
İZO KEE
KE
728 °
26 29
797 7768 869 87
8998 87 98 696
KE ÖEE
988 8772 9796 .72 27297 6876 69996 66867 6669.6
Ü ( %
888 6 2. 7 77 8 55-09
7
Tkee imparaorluk ilk büyük oprak kaybıa 699'da Karlo ça'da uğradı Yeide işgal edile Macaria (Temeş bölgei hariç) e Tralaya Habburglara elim edildi Bu arada Veedik Mora'yı aldı Kamaiçe Polya'a erildi e 686'da Kual iak'a kalmış ola Ruya Azak'la ödülledirildi GERİLEME VE EFORM, 699826 8 yüzyıl Omalı aker arihi HabburgRuyaOmalı çaşmaı yaaş aka ürekli bir oprak kayb e ihiyalı acak yeeriz reomlar la ieleir Yüzyılı ilk yarıda Omalları geleekel düşmaarıa (Veedikliler Habburglar e İralılar) karşı erile aaşlar muğlak o çlar doğururke doğururke yüzyılı yüzyılı ikici ikici yarııda Rulara karşı girişile aaşlar
VRPAA M ANL I SAVAŞAR SAVAŞAR 5 5
bir dii ağr eilgile soa erdi Yül ilk arsda savaş medalar da aşaa başarslk iç siasette huzursuluğa ol at İki Osma sul ta (173'te Mustafa ve 173'da III Ahmed) tahtta idirilmesie souçlaa iki isa aşad Yül ikici arsda başarslğ bede l daha da ağr oldu Ksme kamusal işlevleride ksme de topraktaki mülkieteride (ilik) güç ala aa takm (taşra öde geleeri) ağrk olarak Rus cepheside topamş ola orduu okluğuu frsat bilerek merkei deetimi dşa çkmaa başlad Öle ki l sou da "Yaa Asla Tepedeleli Ali Paşa Vidii P zvatoğlu ve Bat Aa doulu Karaosmaoğu ailesi gibi kimilerii kedi öel malikeleri ve orduar oduğu gibi kedi dş siasetleri ile dş ticaretleri bile vard. 19. l aşda merkei öetim pek çok dş mka üerideki deeti mii kabett Öeği eabi mezhebi Suudi emirlei öderiğide Medie (184) ve Mekke'i (186) deetimii ele geçirdi Bu arada Mem uk emireri ve Fras istias (1789182) Msr'daki Osmal iktidar sars ihaet 18'te Babli'i Aavut kökeli paral askeri Mehmed Ai Msr'da iktidara el kodu Mehmed Ali Avrupa tar ordusua daa arak krk l iidarda kalacakt İmparatorluğu iktidar çekirdek t kada bie tehdit altdad. 184 Srp aaklamas bir dii ulusal kurtluş savaş başlagc beliredi 182'erde Msr' a sra hem Srista hem de Yuaista ile bağms omuşard Osmalar bu ülda girdikleri ik büük savaşta 171618'de Pe tervaradi'de tervaradi'de VeedikHa Veedik Habsburg bsburg itifak itifak karşsda karşs da büük büük bir bi r eilgie eilgie uğ radlar Ardda Temeşvar'da Baat Eak ile Srbista' bat bölgeeri Belgrad ve Bosa' bük bir bölümü gibi toprak kapla gedi Öte ada Mora' tamam Veedik'te geri ama başardar. Arca 173739'da Habsburgara karş ei bir savaşta Begrad' ve Kue Balka toprakar da geri aldlar Buu üzerie Habsburglar Macarista' gü e sr bouca kurulmuş ola askeri cephei arda çekidier Bu da sora iki iparatorluk açk savaşta kaçmaa çalşt Habsburg güç leri Avusra Veraset Savaş (17448) ve Yedi Y Savaşlar' (17663) uğraşrke üz ik larda askeri cephei öteki tarada kedi ka eerii tahkim etmiş ola Osmallar ark başlca hasma halie gele o, o,
vE S
49
Rusya'ya karşı gierek aha umutsuz ve aha pahalıya mal ola savaşlara giri girişt ştil iler er (1769 (176 9 , 17687, 178792 1 78792 ve 186 18 612 12 sava savaşl şlar arı)ı) 16899/17 Kutsal İttifak savaşıı soua, ele ettiği toprakları azlığı karşısıa üş kırıklığıa uğraya Rusya 18 yüzyılı ikici yarısıa hızla hızl a büyük bir Avrupa Avrupa gücüe öüşmeeyi öüşmeeyi Büyük Peto'u yöetimie başta soa reforma geçirile Rus orusu, asker sayısı ve silah bakımıa Osmalı orusua üstüü Osmalılar her e kaar 17' 17 ' e Prutta bir Rs orusuu orusuu yeilgiye yeilgiye uğratmayı uğratmayı başarıarsa a a yetersiz ikmal ve salgı hastalıkaa hastalıkaa yıpramış ama aha aha ust bir Rus orusuorusuu 1769 savaşıa Kırım'a gimesii öleyemeiler Aslıa bu sıraa Kırım'ı Rus işgalie kurtar, Frasız iplomatik müahalesi olu Savaşta 1 askerii kaybee Rusya Belgra Barışı'a göre, saece AzakAzov AzakAz ov bölgesii bölge sii elie elie tutabili tutabili e büyü büyükk özlemie, yai y ai bir KaraKaraeiz losua şimilik vazgeçmek zorua kalı Bu özlem Küçük Kayarca Barışı'a kaar gerçekleşmei 17687 savaşıa Osmaıları uğ raığı ağır yeilgii arıa imzalaa bu alaşma, Osmal tarihieki e büyük utaçtı RO Svş, 17687 Bu savaş hem Rus orusuu gücüü hem e Osmalıları af larıı gösteri Her iki imparatorluk a görülmemiş biçime seferber olu Rusya Rusya Tua Tua bölgesie bölgesie 1 1 ve Polya Polya'ya 'ya 6 6 kişi yerle yerleşti ştir rii O smal smalıl ılar ar 6 6 yeiç yeiçeri eri,, tım tımarl arlıı sipa sipahi hi ve 1 1 Tata Tatarr başıbozuğ şıbo zuğuu uu sef se ferber etti etti Frasa'ı Frasa 'ıi ii i acak beşte biri bi ri kaar ola ola bir bi r gelie Avrupa'ı e büyük aimi orusuu (176'lara yaklaşık kişi) besleye Rusyaa askerlik zoruluyu. Tüm Rus erkekleri askere yazılmak zouayı ve yüzyıl boyuca yakaşık 2 milyo kişi sila altıa alıı (yla otaama 2 kişi) Osmalıları iki orusu varı İstabul'a ve kalelere yerleşik aimi oru ve göüllülük köylere asker toplama ve rüşveti bir bileşimi ola miri leveat Zorulu askerlik sistemie geçiş, yüzyılı soua h tamamlamamıştı Yetersiz öerlik ve isipli soruları Osmalı orusuu olumsuz yöe etkileeye evam etti ıso
VRUA'A MANI SAVAŞLARI 5-
er iki imprtorluk Avrup stndrtlyl kıyslndığınd dh uuz svşıyor gene de msrlr zyı ekonomileri üzerinde büyük bir yük oluşruyordu Osmnlı skerleri Ruslrdn dh iyi besleniyor ikml sistemler de Ruslr ornl genellikle dh iyi işliyordu. Bunul birlikte er iki imprtoluk d çlık ve hstlığ çre bulilmiş değildi Osmnlılrd thılı stın ln ve svş s vş ephesine ulştırn devlet simsr sims rl l vrdı. vrdı. Bu görevl görevliler iler Fnsız Fnsı z erin erinin in orduy orduy mlzeme sğl s ğlyn yn müt müteehhitl hhitler er bir b ir benzeri ben zeriydi ydi nk çoğu kez ke z uuz ve klitesi klitesizz th thll stın lır lır ve kln pryı eplerine trlrdı. Osmnlılr kendi toprklrının dışınd s vşıyorlrdı; vşıyorlrdı; sker ve erzk B lk lknlr nlrdki dki komşu k omşu eyle eylelerde lerden n ve dh çok ç ok Doğu Andoludn getiriliyordu. Askeri ikmlin klitesi genelde iyiydi Bununl birlikte geleneksel Osmnl sistemi svurgndı ve 77lerde snyi tölyelerindeki üretm gitikçe rn tlebi tık krşılymz hle gel mişti. Sözgelimi brut tozunu hl emek gerekti. Bir diğer sorun ikml mddelerinin çok uzk meselere ulştırılmsıydı 769 ile 73 rsınd devlet trındn yıllık 89 öküz ve 95004000 deve ile 6 7 7 t ve ve k ktı tırr kirlndı kirlndı
SAVAŞ VE E 8. yüzyılın ilk yrısınd Osmnlı ekonomisinin bütün sektörleri bü büyordu 7 7 lerde lerde So So yS y S mkov mkov bölgesindeki bölge sindeki demir üretim üretim merkemerkezinde 8 ok liy liyett etteyd eydii 73 73 lrd çok syıd yeni ok kullnım kullnım çıldı Öyle i 7 7 6 t yerel yetki yetkililer liler hükümetten yeni oklr lsn lsnss vermemesini ister hle geldiler ksi tkdirde tkdirde bölgedeki bütün ormnlr kıs süre içinde tükeneekti. Trımsl sektörde de benzer bir ilerleme sğlndı ve bzı mllrın örn thıl deri pmuk ve yün) ihrın getirilen ysklr kldırıldı Ekonomiyi Rus svşl üketi 79lrd Smkov oklrındki üretim svşlrın yrılmz bir prçsı oln ve silhlrdn dh büyk bir yıkım yıkım yol çn ç n slgın sl gın hstlıkl hstlıklrı rın n plk plk vermes vermesii üzerine durksdı durksdı Terk edilen mdenler B lknlr lknlrdki svşın ve krgşnın th bir ür ürünü ünü oln "dğlı silerin eline geçti ve merkez oklrdn yrrlnm imknını kybeti kybeti mmdde ihrı bir kez dh sklndı ve giyimlik der ile o ü ü K S üN GÜ
çeitli kmlın ihctın yeni yskl kond q6 ile 8 sınd yt yt l l ıı % 2' 2 'ee l ltı. tı. Yıllık devlet hcmlı q6 ile 78 sınd % 3 tı (76'de 464788 gümü ktn 78'te 863336 gümü k) nck sv yıllınd meydn gelen tı % 'ü bld Aske mlı 784'te hcmlın % 7'ini 78'te % 74'ünü oltyod B d devlet gelilei ğı ykı ynı düzeyde kldı ve gelilei m çblı genel iktisdi dgnlk yüzünden bısız old Ml kynk yetesizliği Osmnlılın 783'te ım'ı ilhk eden Rsl hemen tepki göstemesini önledi Osmnlı lidelei sv için yeni skelee ihtiyç oldğn gyet iyi iyi biliyoldı nck hzine ek m ödemeleini kılybilecek dm d değildi Deted sv blmk için milyon k yni toplm hzine gelileine eit bi mikt ihtiy oldğn belitiyod B d kptnıdey bi sv los klmsının 67 milyon k ml olc ğını hesplmı ve ve ynı zmnd zmnd 36 3 6 yeni skein geekli geekli old oldğ ğn n belitmiti B koll ltınd Bbıli'nin seei bltmk için q87'ye k d bekleesi hiç ıtıcı değildi RE F RM R Bi Mc dönmesi ve imptolğ mtbyı getien kii oln bhim Müteeik (67474) 1732 gib eken bi tihten bei eom ge eğini belitiyod seinde Av odlının üçlü olmsını sğlyn özelliklei kendince çıklmı ve Osmnlı skei zının temelinde b n slın eksikliğinin ytığını öne sümütü Hıistiyn odlının ypısı nı piyde süvi ve ğı süvinin onlındki dngeyi ve gpl sındki mükemmel ibiliğini övüyod övüyod Övgüye değe bld bldğ ğ diğe di ğe nitenite liklei liklei öyle beliti belitiod od:: skelein üstn eğitim ve tlim yöntemlei disip lini sby sbyl lın ın sek onı onı (en z 2 2 ) üksek omt omt kdemesin kdemesinin in ehliye skei kmplın düzen ve svnm sistemi skei istihbt ve k ı istihbt "geometik bilik düzeni "l mnie de combte [sv sllei] ve tei süekli kılmk iin yglnn yylım tei tekniklei Müteeik Peo dönemi skei eomn tklde değe bi önek olk göüyo ve Rslın Hz Denizi'ni denetim lın lmlını sğlyn Rs VRU PAA PAA MAN Ll SAVAŞLARI SAVAŞLARI 1 51
lsunun yımın dikk çekiyrdu. Müeferriknın yğı değerlendir me rlnd Luigi Ferdinnd Mrsigli y d Mreşl Sxeın d bulun duğu diğer di ğer çğcıl çğc ıl vrlı vrlı gözlemcilerin vrdığı ek çk snucu ekr ekrrlı rlıyr yr du. Mreşl Se 32de Onlrd (Osmnlır) eksik ln cesre syır y d serve değil düzen disilin ve eknikir demiş. Müeferrky gö re bşnın sır skeri örgülenme düzen ve disilinin sğlnmsınd bşk bir deyşle yeni bir düzenin (nizmı cedid) geirilmesinde yyrdu. Bunu izleyen refrmlr gene de Frnsız dönmesi Humbrcı med Pş P şnın nın (Cme (C me de Bnnev B nnevl)l) önderliği önderl iği lnd lnd çu sınıfıy sınıfıyl l ilgili l rk yl sınırlı ldu Osmnlı önerliği yygın yısl refrmdn refrmln n bütn lumsl dkyu dkyu ehlikeye sksk kçını çünk bu r refrml cğınd kruyrdu nck 78792 Rus Svşının feci bşsızlıklnvru mdelinde mdelind e yedn snrdır ki köen refrmlr girişildi III. Selim vru ni bir rdunun kur kurumsı umsı için içi n hzırlnn hzırlnn bir ln l n ry ry kydu. kydu. Bu Bu geleneksel lrk yclıklı skeri sınıfın (özellike yeniçeriuem iifkı) direnişiyle krşılş Nizmı cedid (23 kişilik bir lyl urulmuş nck 88de 2000 kişiye ulşmış) dğıldı Gerçek refrmlr için yeniçeri cğının syesini (8) beklemek gerekecei Bu refrmr m d h min edildiği üzere derin ve beklenmedik lumsl değişimleri eşledi
, ü ü FE vE S üN G
1 53
BRIAN L DAVE
RU S ASK AS KERi GÜCÜNÜN GÜCÜNÜN GEL GE Lİ İMİ 14531815 1
üyk Mokov prenlerine doğrdn bğlı tek keri üç yüzyılın ortlrın kdr dece kendi byrlrındn ve byrlrının hizmetkrl metkrlrınd rındn n (dvorine (dvorine ve det de t boyry) olşn olş n kçük bir mhfız ücünden (dvor) ibreti Acil drmlrd drmlrd b üç hemen topl toplnn nn bir köylü miliinin ynı ır Mokovlı Dniloviç ülleinin küçük krdeş oyndn ele prenler ve kendi bğımız prenliklerini yöneten diğer pren knlrıyl ypıln yümlülük nlşmlrıyl yrınc bnlrın miyetleri kere lınrk rtırılbiliyord Anck büyük pren, mütek prenler için iyl bkımdn elverişiz drmlrd onlrı yrdım zorlyck bir üce henüz hip değildi b yüzden Novorod ve Pkov'n boyr oli olirkl rklrı rı Tver Tver Rizn ve Szdl'ın Sz dl'ın prenleri 3 8 'de ' de Klik Klikov ovoo d Aln Ord Devleti'yle yüz yüze elen Dimitriy Donkoy' yrdım etmediler Sonnd 423 İç Svşı Mokov Büyük Preni IViliy'in ilhlı kvetler üzerinde neredeye bir tekel krmını ğldı. Svş Viliy' il iy'in in büyük büyük prenl pre nlik ik nvn nvnıı için içi n yrış yr ışn n en üçlü rkiplerini rkiplerini yok ederek onlrın ml ve mülklerini ilhk etmeini ve miyetlerini devrlmını ğldı Mirın bölünmei yüzünden kşklr boync iktiden zyımış oln diğer prenler toprklrının yeterizliği krşıınd hytlrını teb olrk ürdürmekten bşk bir eçeneklerinin olmdığını ördüler Geri ye kln birkç birkç bğımız prenlik prenl ik Mo M okov kov'y 'y öyleine ğır bir hrç hrç öde mek zorndydı zorndydı ki ellerine ellerine kyd değer bir bi r keri miyet blndr blndrck ck elir klmdı Bir zmnlr Mokov'nın en ciddi rkibi oln Tver Prenliğ vş en fzl 6 dm üreblecek drmdydı Büyük prenin ' enişledikçe ve nüfzl kişilerin dkt öterecekleri lterntif merkezlerin yıı zldıkç IViliy ve rdıllrı II vn (ltntı 462 4 62 ) ve I I Viliy Viliy ( lt ltn ntı tı 33 33)) bir vlın vlın hiz hizme met ten en yrı yrılm lm ve bşk bir efendi blm hkkını yvş yvş ortdn kldırrk vllığı krşılıklı bir ilişki olmktn çıkrıp boyn eğme temeline dynn bir t
B
u Ri üüN üN ELiŞ M i 5-1 5-1 15
biye ilişkisine dönüştrdüler bir prensin ya da boyarın ayrılışı bir kez ihane olarak nielenine, onu akrabaların akrabalarında da ve çevresinden oluşan bübü tn maiyei, oplua sadaka belgesi imzalamaya, büyük para ezaları ezal arı ödemeye ya da eedilerinin büyk prensin hizmeine girmeken kaçmaya çaşması halinde halinde bunu anıyla anıyla ödemeye ödem eye zorlanarak zorlanarak eli kolu bağlı hale geigeirilebiliyordu Bu arada Moskova prensliğii opraklarını hızla genişlemesi II. van dönemindekinin dönemindekinin üç kaına, 6 milkarelik bir alana kendilerine geçii para oplama hakkı ve aşradaki vergi mükellelerinden geçinme izni verilen ve ve arık vekil (namestniki) sıaı sıaıyla yla büyük prens pren s adı na yöneen diğer prens ve boyararın da kazanılmasında ekili bir araç ol u Moskovanın Volga'nın öesine ve baıda Smolensk ve Seversk bölge lerine doğru yayılması da, pek çok Taar ve Livanyalı soyluyu sa değişir meye ve büyü prensin hizmeine girmeye eşvik eti Büyük prensin 'una kaılan bu yeni üyelerin pek çoğu, soylu luk dereesi yüksek, haa yabanı soydan gelen bağımsız prensler olduk ları için, onları, asalei azla yksek olmasa da daha uzun süredir hizme eden Moskov Mo skovalı alı boyar maiyele maiyele aynı aynı hiyerarşiye sokmanın sokman ın bir yolunu bul bul mak ve bunu birini kesimin klan onurunu inimeden ve ikini kesimi hizmee hizmee göserdiği göse rdiği sadakai lekeleeden yapmak gerekiyordu gerekiyordu Erken 6 yüzyılda bu iki grubun sa iddialarını büünleşirmek için ayrınılı bir rübelendirme sisemi (mestniçestvo) oluşuruldu Mestniçestvo zaman za man komuada komuada , seerberl seerberliğin iğin yavaşla yavaşlamasına masına yol y ol açabilen liyaka liyaka sorun so runla la doğurmuş ya da komuanların askeri erübeden çok kıdem esasına göre aanmalarıyla sonuçlanmış olsa da, bütünüyle ele alındığında, Moskva ookrasisiin emelini oluşurdu Bu sisem Moskova byarlarının kuşak lar boyna sadakale yapıkları hizmei ödüllendirirken, unvan sahibi prensleri büyük prensin hizmeine girmeye razı raz ı emek için için klan onurunu yeerine dikkae alıyor ve kendi sosyopoliik özerkliklerinden vazgeçme lerinin karşılığında onlara saü e makam sağlıyordu Aslında, Asl ında, rübesi rübesi indirilen ya da hizmee başarısız olan kişinin akraba ve orunlarını da aynı uygulamaya maruz bırakarak, klan ourundan hizme ahlakını güçlendirmeke yararlanıyordu Böylelikle mestniçestvo, dvor', üyelerinin üyelerinin oplumsal opl umsal saüsü herhangi bir Avrupa soylu sınına oranla çok daha azla oranda To T
S
ü
devlet hizmetindeki hizmetindeki liykttn liykttn kynklnn, kynklnn, dh istikrrlı ve ve sdık bir üst ü st hizmet sınıfın dönüştürdü yzyılın ilk yrısındki ko kosu su unutmyn unutmyn ve Moskov'nın yyılmcılığındn kynklnn dh büyük siysl gnimeterin mestniçestvo göre dğıtılmsındn genellikle ttmin oln bu üst hizmet sınıfın, "otokrtik bir sry kltürünün oluşmsınd büyük prnsle işbirliği ypmmsı için pek fzl neden yoktu. üçük üçük tşr soyluluğ soyluluğunun unun bir bi r ort hizmet h izmet sınıfın sınıfın büy büyük ük prens p rens in ordusun ordusunu u sıl gövdesini oluştur oluşturc cktı ktı dönüşmü, dönüşmü, . vn'ın Novgo rod byrlrının ve bşpiskoposunun "hinne siysl direnişinden on lrın toprkl toprklrını rını topluc müsdere müs dere etmek için yrrlndığı yrrlndığı 1478'de 1478 'de bşlbşl dı Mülkler Mülkler vn'ın lt miyeti miyetini ni oluştur oluşturn n 2 2 kişiye pomestia olrk dğıtıldı Pomeste dh üst hizmet sınıfın mutlk olrk verilmiş büyük mülkerin ksine, hizmet koşuluyl verilen yeni bir toprk mülkiyeti biçimiydi. Pomeste yni hizmet krşılığınd elde edilen toprk shipliği, Rizn, skov ve Smole Sm olensk nskte te ve Moskovnı Mos kovnın n sonr so nrki ki yıllrd yıllrd ilhk ilhk ettiği didiğer bölgelerde yygınlştı büyk prense yptığı skeri hizmet krşılığınd kendisine pomest'e thsis edilenler eskiden bğımsız m şimdi yoksul düşmüş pek çok ç ok prens ve boyr ile onlrın zt edilmiş kölelerini e önce ki özgür hizmetkrlrı (deti oyarskiy) kpsıyordu. lkesinin bşkent bşkent soyluluğundn soyluluğundn küçük tşr tşr soyDevlete hizmet lkesinin uluğunu kpsyck şekilde genişlemesi, büyük prense dh büyük ve siysl bkımdn dh güvenilir ordulrı seferber etme yeteneği kzndırdı Vorotinskiyler ve Beliskiyler gibi soydn zegin prensler, kend özel birlikleriyle büyük prensin ordusun ktılmy devm ettiler, nck bunlr görece küçük güçlerdi. 145'lerden itibren büyük prensin ordusunun svş lnın, tipik olrk üç y d beş polki y d lydn oluşm durumun göre küçük y d büyük düzen içinde çıktığını görürüz: Büyük prensin dvor büyük ly y d "egemenin lyın (erken ı 6 yüz yıld ykl yklşk şk 27 27 kişi dönüşürk dönüşürken, en, ort hizmet sınıf sı nıfı,ı, önde gelen hiz met prensleri ve boyrrın komutsınd, ileri rtçı, sol knt ve sğ k nt lylrını lylrını oluşturdu devs devs yük konvoy konvoyu u d çok syıdki syıdki köle ve köy lüleri trfındn korunuyordu zellike büyük seferlerde ordu, hizmet Ttrlrı ve Rus olmyn diğer vergiye tbi hlklr ile düzensiz piyde ve KER KER ücü üN ELŞ ELŞ M 5 5 5
isihkmı olarak hizme ede bir köylü milisii sağladığı süvari yedek leryle daha da geişleilebilyordu II Vasliy III va ve IIIVasily döemlerde yapıla büyük öl çekli seferberlkler, I va döemdeklere göre hem saya daha azdı hem de daha kısa süreliydi Buula brlike Moskova'ı savuma sra esi e si,, Ugra ve ka ka kıyıarı kıyıarı boyua her yıl yıl alalar alalar yerleşrme yerleşrme uyguaması uyguaması ı başladığı 2'ye kadar geş br ephe boyua büyük kuve yoğu laşmasıı gereksiz görüyordu; düşmaı lerleyşi yavaşlamak ve Mos kova'ya seferberlk süres kazadırmak çi, slaı Kırım Taarları ya da Lvayaılar arafıda geleeksel olarak kullaıa yollara çaprazlama yerleşmş brkaç ahkimaı yakııa küçük kuvveler kouşladırmaı yeerli olduğu düşüülüyordu edele, büyük presi büyük kayak ları seferber eme güü us kroklerde yapla hesaplamaları ve ya baı gözlemler değerledrmeeri leşirmeksizi kabul ede Sov ye arhçle arhçleri ri ddialarıa rağme, rağme , kısa k ısa süre çide devas devasaa ordulara yol açmadı Pole Maej Miehoa'ı ddia eğ gb, III Vasiliy', 7'de yedekler ve yük kovoyu persoeliyle birlke 5·000 kşy sefer ber edeblmes pek muhemel değld E esk Moskova asker kouşla ma kayıları ordu büyüklüğüü hesaplamasıa fazla yardımı olaz buar sadee sade e komua kademelere yapıla aamaları aamaları lselerke alay ala y bü bü yükükler hakkıda bgi vermez Aak A N Kirpiçikov ve Diae Smh, komua kademesi lojisik ve yapısıı, 6 yüzyıl oyua Mos kova ordarıı azam 35000 kişyle kişyle sıırlı sıırlı u uuğ uğu uu u ve I I I Vasily döe döe mide oskova o skova silahlı sil ahlı kuvveleri kuvvelerii i oplam güü, 6 yüzyılı sou dak sayıda o.ooo) öeml ölçüde az olduğuu öe sürerke muhe mele haklıdırar Gusave Alef, A V Çerov, V I Bugaov ve diğerler, III va dö emde, mestiçestvo uygulamasıı ve pomest'e oprak mülkiyei ya yılmasıyla birlike orduu üyüdüğüü ve örgülemesi daha karma şık hale geldiğ, geldiğ , uu büyük pres ve ou byar byar dumasıı aske as ker r ş ş lri, askeri kayı umada umada uzma bir bi r merkez sekreerlğ sekreerlğ yardımı yardımı olmak olmak sızı yürümesi imksız hae gerdğ dda ederler aak oları bu iddalarıı desekleyeek belgesel kaılar oldukça azdır ve buu e ToP ToP TK ve S NG
1 5
deni de muhemelen ordunun görece küçük olmasıdır lk askeri konuşlanma kiaplarının üreildiği yüzyılın sonlarında, büyük prensin saa yında yaklaşık yaklaşık on o n beş be ş ile yirmi sekreerin ve bunun iki kaı yazıcının faalfaalye göserdiği doğrudur Ancak Mareşal Poe, yakın zaman önce, ordunun 'lere kadar, askeri yöneide uzman bir sekreerlik içinde sürei ve resmi saray yazıcılarının görev yapmasını gerekirecek büyklüğe ve karmaşıığa ulaşamadığını öne sürmüşr Başka bir deyişle, merkezi hükümeeki işlevsel farklılaşmanın, saray haznedarı ile saray mülklerinin yövekilharçç arasındaki iş bölümünden daha ileri olneiminden sorunlu bir vekilhar Razriadniy prikaz) prooipimadığı 47'lerde, bir seferberlik bakanlığı ( Razriadniy nin varlığından söz emek için erkendi. Bu nedenle bu dönemde, dönemde, yerel heveslileri heveslileri büyük büyük seferlerde seferlerde a kaılmaya yönlendirme, doğrudan doğruya sorumlulukla giikçe aran yerel memurlara bağlı olmuşur Geç yüzyıldan önce yerel hükümeeki vekil siseminin idari ekinliği sınırlı kalmış olmalıdır yerel yöneimin neredeyse her şeyinden sorumlu olmalarına rağmen vekller, sadece sözlü s özlü emir alıyor alıyor ve Moskova'ya M oskova'ya oldukça oldukça seyrek seyre k rapor rap or veri veriyor yorlardı lardı S a dece blge halndan opladıkla opladıkla haraçla haraç la ödüllendirilmeleri, ödüllendirilmeleri, aşırı a şırı y y sek vergilere yol açabiliyordu Ancak vekiller en azından askeri uzmanlı ğa sahipiler (sraeik sınır bölgelerine aananların önemli sefer de yimleri vardı) e hazineye yük olmuyorlardı eni hak edilmiş bölgeler d çoğu yerel hüküme yekisi, yerleri bir iki yıl içinde aldıkları haracı arpalığa dnüşüremeden dnüşüremeden değişirilen değişirilen güvenilir güvenilir maiyel maiyelerin erin eline eslim esli m edildi ve bu dum I Vasiliyin Vas iliyin ardıllarına ardıllarına muazzam bir siyasal avan avana a sağladı III van ve III. Vasiliy döneminde vekillik yönemin daha soruml rumlu u ve ekin ekin hale geiren geiren bir bi r dizi dizi önlem alındı alındı 48 4888 Beloozero Sözleş Söz leş-mesi bazı haraç aleplerini sınırlayan ve cemaa esililerinin yasal işu lemlere bizza anıklık emesini gerekiren kuralla belirledi 497 u denik asası adli işlemlere sandar geirdi ve rüşvei yasakladı ve dan sonra vekillerin merkezi deneimi için askeri kayıların uulmasından sorumlu sekreerler aandı III Vasiliy döneminde yerel hükü mein daha ileri düzeyde milierleşiğini göseren bir beliri, yeni bir ye rel memuriye ürünün, şehir opçusunun ve ahkima angaryasının gö KR KR N ÜN L ŞM 1 51 51 15
etimine ek olarak, vekilin baı mali ve denetim görevlerini de üstlenen "tahkima "tahkimatt vekilharının ortaya çıkmasıydı Rusya'nın 47'lerden sonra yaşadığı demograk ve iktisadi iyleş me, reformları dah da ileri götürdü üyıın sonunda, hükümet henü ilhak edilen Novgorod bölgesinin böl gesinin kadastro çalışmalarını tamamlamış ve böylee vergi toplama, köyü milisi seferbr etme, pomesçik' seferberlik himeti yükümülüğünü toprak ve emek güüne göre ayaraa yeteneği ni artırmıştı Köyülerin ayrılma hakkına getirilen Ai George Günü kı sıtlamalarının yanı sıra kadastro kayıtarı da, orta himet sınıfının askeri himet kapasitesini korumak için köylüğün uun süren sereştirilmesi süreinin başlamasına yardımı oldu Nakit vergi gelirlerinin merkei haineye büyük miktararda ak maya başlaması için bir elli yılın geçmesi gerekeekti, anak ordu da ha ineden henü faa pay talep etmiyordu III van ve III Vasiliy dönem erindeki en büyük askeri yatırım muhtemeen sınır kalelerinin kurulma kurulma sına yapıdı; masralar vergi mükeleerine, öellikle angarya biçiminde klendi Sefer ordusu hl ağırlıklı olarak, ateşli silahardan çok yay ya da çelik silahlarla silahlarla donamış dona mış bir süvari ordusuydu ve kendi donatımı ve bes b es lenmesinden genellikle biat kendi sorumluydu erberstein, orta hiz met sınıfına ödenen nakt paranın pek a oduğunu, seyrek ödendiğini, engin süvarier süvari kılıı ve göğüs ırhıyla donanırken, bük çoğun luğun ketenden yapımış kalın bir tegilai eketi giydiğini ve yay ile siah landığını göemled B aruu aruu savaşlar savaşla r Rusya'ya iki evrede girdi Bu yöntemin Tatarl Tatarlar ar ta ta rafından getirilmiş olma olasıığını taamen bir kenara bırakak müm kün değidir; eski bir kaynakta, Rusların Moskoa'yı Toktamış güçlerine karşı savunurken ilk kez kulandığı (382) top ya da havan, muhteeen Türkçe tüg söüğünden sö üğünden retien retien bir söükl sö üklee tiuak diye geçer Anak ilk ateşli silahlarn (demir çemberlerle takviye edilen bükülmüş sadan ya pılmış küçük kalibreli silahlar) Rusy'ya 38'erde ivonya ve itvan ya'dan girmiş olması ve 15 yüyılın ortalarına kadar büyük Moskova prenslerinin bu teknoloiy Tver ve diğer Batı Rus topraklarının prensleri kadar benimsememiş omaları muhtemeldir İkini evre (47'ler) Mos ü ü Sü NG Ü
59
kova'nın askeri a skeri geliimi üzerinde ü zerinde çok ç ok daha büyük bir etki yaratt yarattıı : Livony Livonyaa ordusunun uyguladığı ablukanın, Moskova'nın Kuzey vrupa'dan yaptığı sülfür, güherçile ve etal alımını zoratırması ve I I ehmed'in İtalyan modeli büyük çaplı bronz toplaa t oplaa İ stanbul'da stanbul 'da kazandığı baarının ba arının fark farkına ına varılması üzerine, III van, gelini Soya Paleologa'nın Papalık sarayı ile olan ilikilerinden yararlanarak, Rudolfo Fioraventi degli lberti'yi ve di ğer İtalyan ustaları Moskova'ya davet etti. 44'te, büyk prensin ephanesini üretmek üzere Kremlin yakınlarında bir top dökümhanesi ve baruthane kurulmutu Üretilenlerin büyük bir bölümü kent duvarlarının üzerine yerletirildi; büyüklükleri ve ulaım zorluarı yüzünden bu silahları, atların çektiği tekerlekli top arabalarının kullanıldığı 'lere kadar sarada kullanmak ekonomik olmadı III. Vasiliy'in 54'teki Smolensk kuatmasında top kulandığı söyenir, anak bunların çoğu küçük falconet. Piyadenin el silahı kulanımı da henüz oldukça sınırlıydı z sayıdaki istisnalardan biri 15'de yaandı Bu tarihte, 15 Litvanyalı ve paralı lman yaya askeri ve bir seyyar sara topu, Oka savunma hattında süvar alaylarıyla birlikte Kırım Tatararına karı kullanıldı Tatarları 48'de Ugra'da geri püskürten, arkebüzülerin ateinden çok okçulardı nak Moskova'nın geç 5 ve erken 6. yüzyıllarda askeri baarı sı, süvari ordusunun ordusunun artan büyklü büyklüğünü ğünün n ve ve ttarlılığının ttarlılığının zekie uygla nan bir dplomasiyle dplomasiyle birlike birlike onun bu erede kzeyli kzeyli komuarına komuarına karı daha rekabetçi olmasını saladıını gösterir Novgorod'daki orta hizmet sınıfı süvarsini harekete geçiren yeni pomeste sisteminin Novgorod bölgesinn dıına dıına yayılm yayılması, ası, ba sınırını sınırını öne daha daha güvenli güvenli hae getirdi, sonra son ra genilett Moskova'nın Litvaya ile savaları (1499, 53 ve 5) Litvanyalı büyük prensleri Pskov ve Novgorod üzerindeki iddialarından vazgeçmeye zorayarak pek çok Litvanyalı prens ve boyarın Mosova tarana geçme sine neden oldu ve nihayet Moskova'nın Solensk, Briansk, NovgorodSe verskiy ve Çernigov bölgelerini ilhakıyla sonuçlandı Moskova, 488'de Pskov'u Livonya Birliği'ne arı baarıyla savundu 49596'da sveçliere karı gerçekletirilen Fin seferi bu kadar kesin sonç vermedi; Rus ordusu pek çok ttsak adıysa adıysa da Viborg'u zaptetmeyi baaramadı ve İ sveçlile sveçlilerr vangorod'da yeni yapılan Rus kalesini yağmlayı yağmlayıpp aee verdler verdler w ı6 o
u KERi KERi üüNü EiŞM 55 55
Gney ve doğu snrlarndaki ehlikelerin azalmasyla ba ve kuzeyba snrla boyuna daha byk harekara girime olanağ ar Aln Ordu'nn Ordu'nn dağ dağmas mas Mos M osko kova'nn va'nn Kasmov Kasmov Hanlğ'n kurmasn kurmasn (45 ( 452) 2) yeni Kazan Hanlğ'ndaki Hanlğ 'ndaki verase madelesin madelesinee mdahale mdahale emesini ve ianya ivonya ve Aln Ordu'ya kar Kırm hanlayla iak kurmasn (4852) sağam Kımlan ianya'ya akla aknlar Aln Ordulu Ahmed Han' Lianya akviyesinden yoksun brak aksi halde Ahmed Han 48'de Ugra'y geçerek Moskova'ya saldrmaya esare edebilrdi
2
IV van'n 547'de Çarlk unvann amasndan hemen sonra hk me meroo soyllann ve çk çk soy s oylularn lularn hizme ykmll ykmllklerini klerini sis si s emeiren ve genieen bir dizi byk reorma girii yeni askeri oluumlar yara merkezi ve yerel hkmein geir sağlama ve insan gn harekee geçirme yeeneğini gçendirdi Reorm karanda ba uyarann Kazan za n Hanlğ'nn Hanl ğ'nn eh ehini ini gerçeklei gerçekleire re karar karar olduğu olduğu görlr görlr 1 549 54 9 ' dan son so n ra hanlğa haraç ödeyen Ceremierin isyan ve Şa Ali'nin Kazan ahn el de emek için Rusya'ya bağlanmaya hazr oluu bu karar kolaylard 'lerden beri Rus snr ehirerine aknlar dzeneeke olan Krm Hanlğ'na kar duyulan savunma ihiya ve Livonya Birliği'nin Esonya ve Leonya ehirli ve köyleri zerindeki hkimiyeinin zayamas zerine bölesel genileme rsaann çkmas da buna kakda buundu Osmanl İmaraorluğu'nun am bir ookrasi ve Avrua'nn en gçl ordusuna sahi gç olarak edindiği öhre dikkae alndğnda I V van'n reorm rogramnn byk bölmnn baz Osmanl kurumlarnn Rus benz b enzerleri erlerini ni aramaya aramaya çal çalmas mas ar a r değildir değildir ransilvany ransilvanyal al rens Jan aoya Moldayal IV. Pero Gosodar Rares ivanyal Heman Fedor Saieha ve Habsburg maraoru I. Ferdinand'n hizmeinde geçirdiği ylarda Osmanl askeri ve siyasal raiğiyle aan van Peres vev'un 549'da avsiye eiği çeili önlemer uygulamaya kondu Peresveov'un askeri hizmeierin erinde gereki gördğ Os man ii liyaka dzeni mestniçestvo' siyasa gerekiliği nedeniye am oarak uygulanamazd uygulanamazd anak hkme hkme özelikle özel ikle önemi önem i se s eererde ererde ko mua aamaar kdem armalarndan kurarmak ve kdemi belirle F E vE vE S G
ı6
mekte hizmet yılına ağırlık vermek için aımlar attı 55'e IV van taşralı hizmetlinin genellie deti oyaskiy Moskovaan 6070 vest uzalıkta yer y er alan a lan üç ü ç farı büyüklük büyüklüktek tekii pomeste rütbelerine göre yerleştirilmesini, böylece gerektiği ana hazır olmalarının sağlanmasını emretti Bu Seçkin Binler'in yaratılması, a taze kan sağlamak ya a aha güçlü prenslieri ve boyar anlarını engelemek üzere bir siyasal gereklilik olabileceği gibi, saece dvo içine aha etkin bir saray süvari muhafız gücü (Osmanlı Sarayının maaşın yanı sıra topraka a öüllen irilen sipahi gücü gibi) oluşturma girişimi e olabilir 6a toprak sa hipliği hakları ile askeri hizmet yüümlülükleri arasınaki ilişkiyi üst ve orta hizmet sınıarının bütün üyeleri için sistemleştiren bir hizmet yönetmeliğinin ürürlüğe konması, aha a önemli bir reformu Her mest'e ya a mutlak mülk olan votçina sahibinin, her ik (yaklaşık 400 akr) toprak başına, tam teçhizatlı bir atlı uzak hizmete çağrılması haline fazlaan bir binek havanı) sağlaması gerekiyoru Ancak bu hizmet normlarını karşılamaya evam eenler egemenen nait para almaya, pomestiya olma hakkını sürürmeye hak kazanıyor ve aha yük sek bir pomest'e ter etme umuunu taşıyoru Yüzyılın sonuna üst hizmet sınıfına sınıfına mutlak mutlak mülk olarak verilen topraklar bile, askeri hizmetin yerine getirilmemesi haline kısmen ya a tamamen müsaere eilmeye başlanı Böylece hizmet yönetmeliği, taşralı küçük soyluluğun yanı sıra başkent soyluluğunu a zorunlu evlet hizmetin bağlama sürecini tamamlaı Bu aynı zamana hükümetin, ilerie ne kaar süvarinin köle ve köylü maiyetiyle birlikte seferberliğe hazır olacağını önceen bilmesini mümkün kılı bu açıan bakılığına sistem, bir ölçüe, çiftlik tahsisatı ile sipahi süvarlerinin ve onların çelebi maiyetlerinin sayısı arasınaki oranı saptayan Osmanlı tıar sistemi gibi bir işlev görüyoru Peresvetov, Osmanlı orusunaki gibi onar kişi haline örgütlenen, aimi bir piyae saay muhafız gücünün ve güney sınırlarını Tatarara karşı savunmak için ateşli silahlarla onatılmış, masraları hazineen karşılaan kişilik bir piyae kolorusunun kurulmasını a tavsiye etmişti III Vasiliy önemine bazı sınır şeirlerinin tahkimat vekilharçları zaman zaman arkebüzlerle onatılmış kentli vergi mükelleerin u KR KR ücüN üc üN üN ELŞM 1 511 511 5
den aske topaışa, topaışa , anak buna da bkle bkle hane geleşt u nunla nunla b bkt kte, e, Ça, d de, e, he bn bnee ylda ylda d dtt uble uble denen 00 00 0 seç kn k n tüfeklden oluşan da b saay pyade uhafız güü ouştudu e 2de 2 de bnlece tüekl aske Kazan kuşatasına katıldı 6te Polotsku uşatan Rus odusunda 2. tüfek aske vadı. unaın Osanlı ye nçe bklene benzelğ pek çok taçnn yanı sıa bzzat I. Peto ta afından da beltşt. Kuşkusuz kapıkulu kkenl oasaa da, tüfek askee plebyen b geçşten geyoadı ve sonunda güüksüz ta ee geek hazneden adıklaı deneğ atıalaına zn eld Taktk olle çok benzed ve savunada ızak kuanazladı Gy ve teç hzat bakıından en çok Osanı tüfekçsn andııladı. Odu aynı za anda saa topçusunu da çok büyük çekte kullanaya başadı ve aay topçusu kend subayaı oan ayı b taktk bk hane ged. unaın bazıaı bazıaı Moskova Mo skovadak top dkü dkühanesnde hanesnde edkle hzet sıasında teknk uzank kazanışadı. Sefe odusu küçük e büyük düzen tazını uygulaaya deva edeken, streltsiy pyadesnn kuuasının ve topçunun yaygınlaşa yaygınlaşasının sının b sonuu oaak polki kaa beş genş koodula halne geld ve 2 Kazan sefende he blğe da subayaın atanasıya, odu esk den gelen bel blklen el bgeleden aske topaası kuaına uygu uygun n bçde sef se febe edeye başlandı. başlan dı. Süek Sü ek b kouta atında atında dü zenl b kuvvet yapısının oluşası, dspn e taktk uzanaşayı güç lend. u uygulanın yanı sıa pomeste ve aaş hakaının gzet nde ve hzet yüküülükende de kayıt tutulası, 16 Hzet Y netelğ uyaına zounluydu. Sonunda saay seketelğnn şeven de de süekl b faklıaşa otaya çıktı. Aık, ataa e konuşanaaın stelenesnden, deneten değeendesnden, telen düzen enesnden e yen nakt ve topak haklaının belenesnden süekl oaak soulu b seketee ve yazııa kadosu vadı 66dan sona bu heyetn Razriadraya iza adı atında kend akaı odu ve yüzyılın so nunda bu kuuuş Sefebek akanlığı (Razriadniy prikaz) adın! aldı 1 77den 77d en tbaen b Tüfekç Tüfekç akanığı (aynı zaanda kayıt kayıtıı Kazaklaı de netlyodu) ve b Topçu akanığı kuuldu. Uzanlaşış ekez bakan
lıkları oluşuu, Kaza ve Asrahaı ilhakıyla (Kaza Sarayı Bakalığı), hize opraklarıı ahsisaıı eetleye erkezi bir orga ihtiyaıyla (Hizet Toprakları Bakalığı) ve pek çok opluluğu keilerii vekil yö etiie uaf uta ve kei görevlilerii seçe hakkıa izi vere 1555 ya a 556 kararlarıyla aha a geliştiril Zeskiy reforu eile bu so öle aslıa taşraa erkezi hazieye gelir akışıı artırak, oruu Livoya seferii asraarıı karşılaak içi kullaıla ir araçtı ceaaleri bir zaalar kei vekilerie "haraç olarak öeek zorua oluklar oluklarıı iktar, arık Mo M o skova a kurula kurula bölge bö lgesel sel bakalıkabakalıkarı hazielerie giiyor, iğer büü yükülülüklere uaf olayı sağ laya bu toplu haraç, baze büyük iktarlara ulaşıyoru (Sözgelii, Dvi aa yaşayaları öeikleri 1400 ruble 2e fazla süvarii yıllık aki hize öeeğii karşılayabiliyoru) Tarih yazıcılığı geleeğii iiaarıı aksie, vekil yöeii her yere zemskiy özyöeiie yol açaığı gibi, erkezi bir bakalık aygııı oluşası a ıslah eiliş tek bir yerel hüküet siseii gerekirei. Yüzyılı soraki bölüüe, kıse Oprişia terörü (56572) sırasıa siyasal ooritei bölüesie ötürü ötürü ve ve bazı bölgelere özyöei özyöei haklahaklarıı satışı yerel otoriei iliterleşesi gerekiliğiyle çelişiği içi, farkı bölgelere farklı hüküet foraları hükü sürü Ülkei kuzeyie ve erkezie, aha küçük ve askeri bakıa fazla hassas olaya bölgele ri, seçiliş ceza yargıçlarıa, zemskiy görevilerie ya a ora hizet sıı fıa ahkiat vekilharçlarıa tesli eilesi yöüe bir eğili varı ovgorou sraejik ve iksai öei, pek çok soruuluğu vekillere Moskovayla aha üzeli ve ayrıılı biçie habereşebile özel sekreer ere kayılasıa yol açtı Bazı sıır bölgeleri vekilleri yöetiie kal ı Acak Aca k Oka savua savua haı haı boyuca, boyuca, iaza, Briask ve Seversk ve us iş i ş galieki Livoyaa, askeri kouları yaı sıa sivil yöeii e, askeri "şehir koutaıa (goodovye voyvodiy) öüşe alay koutaaa esli et gelecekteki iliter iliterleş leşesi esi ve bürok e eğiliii arışı, taşra yöetiii gelecekteki ratikleşesi bakııa büyük öe aşıyoru. Şehir koualığı hükü eti kaşıkık öeie sora geeleşecek ve bu uygaaı Mosko vaı ali ve askeri yeie yapılaasıaki öei görüleceki. u ER üüN ü üN üN ELŞ 1 511 511 5
Don, Volga e Zaporojye Kazaklarından oluşan bağımsı orduların haf süvari yedekleri olarak daha fazla kullanılması da, Rus askeri gücünün pekişnesini sağladı 590'larda hükümet Kazak orduları içindeki iktisadi ve siyasal böünmelerden yararlanmanın ve Kazakları kraliyet hietkrları olarak kayıt altına alan Polonya örneğini ilemenin mümkün olduğunu görmüşü Pek çok Kaak "şehir Kaağı olarak kaydedildi, gü ney sınır şehirlerindeki garnionlara yerleştirildi ve küçük bir yıllık nakit, tahıl yardımı ve toprak tahsisatı karşılığında himete alını. Bu toprak tahsisatları, güneydeki tüfekçilerinki gibi, orta hizmet sınıfı pomestiyaı dan küçüktü, küçüktü, bağlı köylüleren köylüleren emek e mek talep edemiyordu edemiyordu ve kolektif kolektif bir tahsisatın kişisel bir payı olarak elde tutuluyordu. Böylece şehir kazakları, tüfekçiler ve topçuların yanı sıra, ayrı bir alt hizmet sınıfının üyeleri olarak yerlerini aldılar Alt hizmet sınıfı sefer ordusuna daha büyük bir ateş gücü ve hare ket kabiliyeti kabiliyeti kaandırdı, kaandırdı, ama aynı zamanda zamanda güney güney sınırları bonca bon ca yerel savunma görevinde anahtar bir rol de oynadı. Yüyılın sonunda ulanın ve Oka'nın güneyindeki diğer stratejik şehirlerin tahkimatı, Pereiaslavl Riaan'dan Briansk ormanarına kadar 6 vert boyunca uanan, tahkim edilmiş tek bir savunma hattını, Abatis hattını (Zaseçnayna çerta) oluşturarak, Oka boyundaki alayların ötesinde yeni bir dış çeper savunması ya rattı opçular ve tfekçiler garnizon şehirlerini, birbirine bağlı toprak, ka ıı çit ve orman savunma hatlarını korumak için daha büyük bir ateş gü cü sağlarken, Kazaklar ve orta hizmet sınıfı süvarisi hattın ötesine step keşif görevi yapıyor (157'de Prens M I. Vorotinskiy tarafından tarafından sistemleş si stemleş tirildi) ya da küçük Tatar akıncı gruplarını atla takip ediyordu Abatis hat tı boyunca küçük Kırım ya da Nogay güçlerinin yolunu kesen ve daha büyük saldırılar için erken uyarı görevi yapan bu garnion güçleri, hükümetin alayları Oka'nın çok daha güneyinde yeniden konuşlandırmaya başlamasını sağladı Bu da askeri gücün, 659'da Don ve Dinyeper'in aşağılarına düenlenen akınlarla, ama özellikle 8'lerde ve 59'larda, daha çok Abatis hattının ötesinde yeni garnizon şehirlerinin (Belgorod, Voronej, Livny, Oskol, Valyuki ve Elets) kurulmasıyla, steplerin derinliklerine nüfuz etmesine yol açtı O O üFEK üFEK E SüN GÜ
8e Sroganov üccar ailesinin kiraladığı paralı Kazak askerlerden oluşan küçük bir keşif gücünün Kuşum Hanlığını yıkması, Sibiryayı Rus kolonizasyonuna açı. Topçular, üfekçiler ve Kazaklar (63e kadar pek çok kişi Avrupa Rusya'sının kuzeyinden nakledildi) daha sonra Sibiryanın garnizonlaşırılmasının yanı sıra arımsal kolonizasyonunda da öncü oldular; al hizme sınıfı yüzyıl boyunca Sibirya halkı içinde en büyük oplumsal grup olarak kaldı. aru ozu eknoloisinde Asya halkları karşısında sahip oldukları muazzam avanaın, Rusların güneye ve doğuya doğru yayılmasını kolay laşırıldığına dair yaygın bir kanaa vardır. u bir abarmadır. Moskovaya saldıran bazı büyük Kırım ordularına (4de SafaGiray Hanın ordusu gibi) opular ve Türk yeniçerileri eşlik ediyordu Taarlar Ruslara karşı nadiren op ve el silahları kullandılarsa, bu eknoloik geriliken değil, loisik i sik bir nedenden kaynaklan kaynaklanıyord ıyordu: u: üyük opları ve yük konvyla konvyları rı olan güçleri bomboş sepler boyunca yüzlece mil hareke eirmenin ve beslenmenin güçlüğü. Aynı loisik kaygı Kırımı Rus aeş gücüne karşı uzun süre korudu; bu durum, de Rusların Volga rmağını büyük ölçekli ulaşım için kullanabilmeleri sayesinde IV. vanın eline geçen Kazan Han lığı için geçerli değildi. El silahları ve op kullanan Ruslar başlangıça Si biryanın bazı yerli halklarını sindirdier, ancak güney Sibiryanın çok da ha kalabalık göçebe alılarına karşı kesin sonuç alınamadı u arada uka girler ve diğer hallar çalarak, yasadışı icarele ya da yağnayla yeerince silah sağlamayı başardılar ve bunları ilk askeri karşılaşmalardan hemen sonra Ruslara karşı kullanmaya başladılar En önemlisi olan baru ozu kılığı kılığı Rus aeşli silahlarının silahlarının Sibirya da kullanılmasını kullanılmasını önemli ölçüde sınırladı nırladı güney güney sınırında olduğu gibi, loi lo isik sik sorunlar baru ozu devrimin devrimin-den azami ölçüde yararlanmayı önledi. Yeni askeri eknoloilerin akik sonuçları, Moskovanın kuzey ve baı sınırlarında bile sınırlı kaldı Süvari silahları değii Kalkanlar kulla nımdan kalkı ve vücu zırhı daha basi ve hafhale geldi; süvari kılıçları nın yaylara oranı önemli ölçüde arı ve az sayıda süvarİ çakmaklı üfek a şımaya başladı. Ancak süvarİ akikleri önceki döneme kıyasla fark edile cek ölçüde değişmedi unun ek isisnası, yoğun askeri düzenerin yeri ı66
u KERi KERi c c ELiŞ ELiŞ iM i 1 511 511 5
n opçu aeş karşısında daha dağınık e kademelİ br konuşlanmanın almasıydı Saunmada kalma, sayısal üstünlük cenahlardan yapılacak an e kısa saldırılar çn fırsa kollama önemn korudu Komuanlar ahkm edlmş yerlere saldırmak ya da buraları saunmak çn steltsiy pyadesn kullanmayı erch edyor e güçlern süarİ e opçu br tao (acarlar arafından kullanılan Wageug yzyıldan yzyıldan tbaren ürer ürer araf arafın dan uygulanan br örneğ) ya da gulaigood arafından arafından korunadıkça açı a çıkk alanlara yaymaka duraksıyolardı Gulaigood, Pereseoun Pereseoun O smanlılasmanlılara karşı uygulanan Polonya e acar akklerne lşkn gözlemlernden esnlenen br ür Wageug uyaramasıydı Gles Flecher bunu küçük arabaların üzerne yerleşrlmş, brbrne geçme büyük ahşap mazgallar dan oluşan br ür "harekel kale olarak bemlemşr 59larda Mos koa tüfekçlernn zaman zaman elemenk arzı yen saf aklerne baş urmalarından söz edldğn görürüz Bu konuda en ekl (ama gene de muhemelen pk olmayan) örnek, e Dobrynçde üfekçler saa rını k kaına çıkardıkları e Polonyalılar le Kazak süarsne sırayla aeş açıkları zaman gerçekleş 9 Rusların Lonya Saaşını (883), pyadelern yen safakerne uyumda göserdkler aaşlık nedenyle kaybeter arsayımının cezbed c br yanı ardır Ancak Rusya 578e kadar üstnlüğünü korudu Bunun neden belk de saaşın bu nokaya kadar, yen akere uygun olmayan br bölgede geçen br kuşamalar e akınlar saaşı olması e seçn paralı askererden oluşan kend küçük uelernn brkmş alacaklarının ödenmes çn syan emelern önleyememesyd En büyük kuşama e meydan saaşları Lanyada oldu e oskoa le Polnyanın yenşememes le sonuçlandı Saaş 578den sonra kesnle IV. anın aleyhne döndü ancak bunun sebeb muhemelen Polonyalıların e seçllern akk yenlern den çok başka gelşmelerd: Polonyanın seçle kurduğu yen tfak Po lonya e Ltanyanın kurduğu 59 Lubln Brlğnn yen kral Sefan Ba ory orye sağladığı sağla dığı büyk mkar mkarda da gelr e lerlemee lerlemee olan Polonya Pol onyalı lı e seçl karşısında Polosk bölgesn elde tumak çn, Kırım hanının Mosko ayı yağmalamasından sonra gerde sadece 35000 Rus kalmışken, güney cephes boyunca daha fazla brlk yerleşrme hyac , , üFE E Sü G ü
Livonya Savaşı r şyn nc bir kuşatalar savaşıyı, ancak bu kuşatalar r iki tarafn sağlaığı tknolojik ya a taktik avantaa ilişki fazla bir şy sylz. Gils Fltcr, çarın Polonyalılara karşı çok sayıa to yrlştir bcrisi üzrin uru Düşan şir v kallrin uy gulanan kuşatalara Ruslar çok büyük çalı uvar yıkıcı tolaran ata bir yığak yaıyoru olotsk (56) ışınaki kallr bobarıan v salırıan çok, uzun sürli ablukalaa üştü. Aynı şy Rus kallrin uygulanan Polonya v svç kuşataları için sylnbilir 0000 askrin yanı sıra Alan v talyan ünislrin iztinn yararlanan bir oruya rağn, Stfan Batory, 882 yi ay sürn ağır bobar ıan v 0 salırıan sonra bil Pskov'u zati Pskovu alayı 6't Gustavus Aolus a başaraaı Moskova ükütinin linki yni ali kaynaklar, 6. yüzyılın ikinci yarısına yaygın bir kal yaı algasına olanak vri v bu rojlrn biri olan Solnsk (595 6 2' 2' ynin taki taki ili) ili) M oskovalıla oskovalıların rın o zaana kaar kaar taş v tuğ tuğ la il yatıkları n ybtli, grçktn vasa bir kalyi. Rusların nüz tace italienne ilkrin gr inşaat yaaıkları oğruur, ancak Lit vanya v Livonya a kuşattıkları kuş attıkları kall kal lrr kni kallrin kall rinn n aa ilri ğili v atırlanalıır ki, tce italienne Fransızlar, ngilizlr, lnk lr v Alanlar tarafınan a ancak lrn itibarn uygulanı IV. vanın orusunu aa tkin al gtirn, ünislik v loji lo jisstik uygulaalarının lçğiyi. Abatis attının kurulası v güny sınırı nın askri kolonizasyonu sac bir rnktir Bu, 52 Kazan sfrinin başarısıyla a kanıtlanı Bir canlik v ilri arkt üssü olarak kullnılak üzr arça arça yaılan v Volga boyunca k. taşınıktan sonra Sviiazskta birlştiriln, aşa U glic kalsinin kurulasına; or unun büyük blüünü taşıak v itiyaçlarını sağlaak için ırak ula şıının kullanılasına ünis van Vyrokov'un Kazanı ççvr kuşattığı sirlr, kazılı çitlr, gaion ar [içi torak olu tabya] v kuşat a kullrin Kazan uvarlarının altına sıçan yolları v lağıların kazıl asına Aynı başar, orunun Livonyaa aa uzun sürli sfr yaa bil ytnği (buraaki arktların çoğu birlikrin onuş bataklıa rı gçsini sağlayan kış aylarına grçklştirili) v zllikl Takiat ı68
u ERi ücüN üc üN üN iŞ i i 1 51 51 15
B akanığının gal gal aındaki aındaki ivonya ivonya da uyguladığı uyguladığı gelimi geli mi askeri yne im sayesinde Baıda da ekrarlandı Anak 8lerde ükümein elindeki mali mekanizma ve izme seferberliğinde uyguanan pomest'e sisemi bu ür giriimlerin maliyeini maliyeini ark karılayaaz ae gemii. Bir zamanlar Moskovanın en zengin blgeerinden biri ve ora izme sınıı üvarİ insan güü deposu olan Novgorod ve kuzeybaıda durum zeike kriiki; burada sveçliler i vanyalılar ve arın kendi Oprinina muafızlarının verdiği asar vergi oranlarının neredeyse iki kaına çıkarımasıya daa da ağırlaı; arlalar kulanılamaz ae gedi; Moskovaya geir akıı keskin bir düü gserdi ve ayaa kalabilen ora izme sınıfı süvarİler kendierini askeri izme veremeyeek kadar yoksuamı buldular. Moskova opluma yeniden deme güü kazandırmaya yüler yülerin in oprak saiperini erk eme akkıakkını ne kadasro güneeirmeerinin yapıldığı (88) blgelerde askıya alarak ve daa sonra 592de er yerde kadırarak pomest'e oprakarı nı anandırmaya çaıı Anak bu yasak yılları kararnameerini izleyen iyieme nemsizdi; V vanın 584eki lümünün ardından aran siya sal izipeme sorunara daa uygun bir züm bulunmasını engellendi ve niaye niaye karıık karııklık lık dnemi dnemi ( 6 3 ) sırasınd sırasındaa merkezi merkezi üküm üküme e oo oorie rie sinin neredeyse opyekn çküüne yol açı.
3
Çar Vasiliy Şuyskiyin generaerinin ve bakanlık bakanlık greviler grevilerinin inin kin i üzmee imiriyin usinodaki kampına 68deki iliaarından sonra isyanıarı yenme ve merkezi oorieyi yeniden kurma grevi yerel yekililere kald. Voogda ve diğer kuzey blgelerinin zemskiy grevlileri genelike kendi inisiyaieri ve oanaklarıya milis ekiaarı kurarak bu kampanya kampanyanın nın baını çekie çekier.r. Şuyskiyin aan aan indirilmesi indirilmesi ve ve Moskovanın M oskovanın Polonyalıara igalinden (6) sonra bu kampanya kaynakları daa geni bgesel bir çeke arekee geçirebien Riazanı P P. iapunov ve zelik le Zaraiskli . M. Pozarskiy gibi bazı enerjik eir komuanarıın davası
Rus Ça I. Fyoorun ölmndn sonra çarla arabal ağ olmamasna rağmn onun ardşiymiş gibi daranara a aaa çtğ için Dimitriy' "Dmc "D mc laab tan tanştr ştr çn
ü ü EK SüN G
halie geldi Souda Pozharkiy öteki şehirlerle boyar klalaryla ve di ğer Kazak gruplaryla koaliyo müzakereleri yaparak Poloyallar Moko va'da çkarmay ve Ru moarşiii yei Romaov Çar Mikhail ederoviç'i altaat 63) yöeimi altda yeide kurmay başard Çar Miail'i daşmalar bütü bu gelişeleri altmş yl öce baz r bölgeleride oluşturula yerel şehir yöetimi komuta itemii hakl çkara bir kat olarak gördüler tek fark şehir komuta çar düşmalar yeilgiye uğratmak ve otokraiyi yeide kurmak içi ge rekli ola otoriteye akeri deeyime ve yerel bürokratik ekaizmaya a hip olmayd Böylece şehir komutalğ yöetimi geeleştirilmiş olu yordu aray erk vekil olarak atamaa o verildi ve tahkimat ve a ve zemsky görevlileri baz kuzey bölgeleri dşda her kilharçlar a yerde şehir valilerii valilerii vekilerie döüştürüld döüştürüldüler üler Çar' baba Patrik ilaret 69'da Polya earetide döükte ora hükümet 633'te ölümüe kadar ilaret'i elide kalacakt) kalacakt) ş ehir komuta komutalar lar eyaletler eyaletler de merkezi bakalk otoriteii tekrar ağlamakta mali itemi ve orduyu yeide kurmakta kulladğ yerel otoritei daha militer ve bürokratik biçimie başvurdu Eşkyalk ouda atld ve ceza hukuku itemi adece yeide kurulmakla kalmad ay zamada yeiledi vergi borç lar toplama içi büyük bir bak uygulad rari şehirliler ve köy lüler kadatro ve vergi kaytlarda buluduklar yerlere dödüler 69'da itibare şehir komutalaq geel kadatro çalşmalar içi Mo kova'da göderile ölçüm görevlilerie ve müfetişlere vergi mükelle lerii geri getirilerek yeide kaydedilmeleride şehirlerdeki tahl ambarlar ve hazie evaterleri çkarlmada pomesta ve votçny olarak dağtlmş topraklar kaydda yardmc oldular Mali temelleri yeide atla merkezi bakalk aygt geliştiridi ve ay büyük bir artşla 6'da 3'de 63'da 68'e çkarld Daha büyük bakalklar içide yer ala bürolar işlevel farkllklar artrld ve Seferberlik Bakalğ'a di ğer uzmalaşmş akeri bakalğ faaliyetleri üzeride daha geiş bir eşgüdüm yetkii verildi Yüzyl oralarda şehir komutalar eyaletle ri durumu hakkda bakalklar o kadar iyi bilgilediriyordu ki çar artk krallk mecliii (Zemsky soo so o)) toplama gerekmiyordu Ri cN N ELiŞi
1 515 515
Karışıklık döei pomeste' dayaa askeri ieti etkiliğii daha da aaltıştı Bu hiet Filaret ve Cherkasskiy' başıda buluduğu hüküetler tarafıda çeşitli ölelerle caladırılış olasaydı Osalı tıar sisteiyle ayı kaderi aylaşabilirdi Bu hüküetler iet erbabıa ksa süreli öel akit yardılar yatılar ve geici vergi uayetleri taıdılar; çöelerie dağıtaları ii ek torak reervi sağladılar ve po mest'e ile votçna'ı kii yasal haklarıı yavaş yavaş bileştirdiler. Orta hiet sııfıı iet kaasitesii öellikle iki siaset güçledirdi. Bularda us sosyoolitik gelişiii gelecek iki yü yıl boyuca derileesie biçiedirecek ola biricisi devleti orta hiet sııfıa rari köylüle rii belirli belirli bir süre s üre içide içi de yavaş yavaş geri alacakl alacakları arı teiatı teiatı veresiydi 649'da aa sıırı taae kaldırıldı ve souda köylülük orta iet sııf lehie sereştiriliş oldu kici siyaset verili kara torağı da ha çok üü verdiği acak orta iet sııfıı erideki geleeksel yarıcıları sayısıı çok daha a olduğu güeyde uyguladı Burada askeri koliasyo ve sıır savası giderek odnodvortsy' daa ucu hietie bağılı hale geldi. Orta hiet sııfı süvarİleride oluşa odnodvort sy, kedi hietkrları olaksıı ve hiç olaya ya da a sayıdaki yarıcı ları ile iete alıdı; tıkı hiet Kaakları gibi kolektf tasisatlar içi de hisse olarak daa küçük bir pomesta' sahiti Filaret'i yeide işa kaay kaayası ası pomest'e' süvarii içtia ve rilerii gösterdiği gibi 63'ları orta hiet sııfı süvarİlerii Novgo rod bölgeside bile 62'leri başıdaki beerlerie göre daha iyi doaalarıı daha iyi atlara sahi olalarıı ve sefere daha kalabalık bir aiyetle katılalarıı sağlaya bir calaa yarattı Bağısı iet grularıda (Kaak guları ve Büyük Nogaylar) sağaa köylü iliseri ve yedekler hesaba he saba katıladığıda katıladığıda bile us silalı si lalı kuvvet kuvvetlerii lerii tola gücü 632'de 10478'e ulaşışı Buları 24714'ü orta hiet sııfı da süvari 33775'i tüfekçi ve 47'i hiet Kaaklarıydı; bu askerleri 6'i batı ve güey sıırlarıda ile görev yaıyordu (4.'i sa ra ordusuda 2'i gario görevide). 63'ları Frası ordusu daha büyük olabilir acak Moskova'ı üfusu Frasa'ı yaklaşık üçte biri kadardı ve böyle bir silahlı gü buludurak yılda sadece yalaşık , , üF EK VE VE Sü NG ü
275000 rubleye mal oluyordu Smolesk Savaşı'ı heme öceside hüküme demircileri zorla mermi yaım hizmeie sokaak ve Felemek girişimci Adries Wiius'a Tula'da o ve fek amlusu üree büyük bir yei demir dökümhaesi kurma imiyazı vererek o dökümhaesi ve silahhaei üreimii arırmayı başardı. zleye 30 yıl içide oçuu olam gücü oa ulaşacak sara oları oları daha harekeli küçük çalı broz olara döüşecek ve yeide eri edile iyadei bir bölümü kmaklı feklerle doaılacakı. Hüküme 635'e güey sıırları üzeride yei garizo şehirlri kurmaya kaldığı yerde devam ei ve Kırım Taarları ile Nogay akılarıı ölemede göserile başarı çok geçmede birçok şehir kurarak ve bu şehirleri ahkimaarıı birleşirerek eski Abais haıı yüzlerce kilome re güeyide geçe yei bir savuma haı oluşurmak gibi iddialı bir roeyi (63758) esiledi. Bu yei Belgorod haı Vorskla rmağı'da Chelavsk'a kadar uzaa ormase bölgesii e güey ucuda ge çe ve 8 km. uzuluğud uzuluğudaki aki ahşa ah şa ve orak ora k ahkima ahkimalar lar ve orma ah kimaıyla birbirie bağlaa 25 garizoda oluşuyor Chelvask'a Volga boyuca km. uzaa Simbirsk haıyla birleşiyordu Bu arada Abais haı da bu kez ali ya da bir iç savuma çemberi olarak oarıldı çükü büü bir yıl boyuca bu haı bekleye saıra ordusu 66'da sora yei Belgorod haıa doğru kaydırılmışı Belgorod se şehri büyük alayı koak yeri oldu 658'de Belgorod'daki büyük alaya komua ede geeral belki de 62'de Chocim'deki Poloyaivaya güçlerii örgülemesie özeerek özeerek çeşi çeş ili li sıır sıır alay alaylar larıı ıı mareşali mareşali halie gelmişi ve 6 6 63 63'e 'e komuaı kararghı Belgorod 'ıı komua mekezi olarak çok daha büüleşmiş bir bölgesel savuma ve kayak dağıma ağı hizmei sağlıyordu Bu ağı geiş cehelerde daha eşgüdümlü hareklar yama yeeeği O Üç Yıl Savaşları'da kaılaacakı 6778 smalıRus Sa vaşı'da Belgorod ve Sevsk 'leri birliklerii kouşladıılması ve 440 km'lik yei bir ziuma haıı yaımı Ukraya'ı sol şeridide bir Türk isilasıı caydırdı Güey sıır bölgeleri de V V Golisi'i 687 ve 68'da Kırım Halığı'a karşı Diyeer'i geçirdiği 2. kişilik iki orduu edarikide dikka çekici bir başarı göserdi u KER ücN üc N N ELiŞM 511 511 5
Kaşklkta Ça Vasly Şuysky Novgoodda venkl zhla yü zünden "kaa köekle dye anlan bnlece sveç tüfek ve mzakl k alamşt. Ancak bu askelen çok ahal ve syasal bakmdan güvenlmez olduğu otaya çkna, Geneal M. B SkonŞuysky onla, tüfek ve mzakaa donatlan ve aal sveç sbayla taafndan "Belçka taznda eğtlen b köylü mlsyle değştd. Bunla 6da Tushnodak syan mekezn bastmakta etkn oldulasa da, SkonŞuyskyn an ve gzeml ölümünün ölümünün adndan dağtldla. dağtldla. Ava taznda donatlan ve eğtlen blklele yaşanan b sonak tecübe, 6de, Smolensk Polnyalladan ge almak çn yalan sefen hazlkla sasnda başlad. Rus köylü mlslenden, Kazakladan, ota snf hzmet süvas çömezlen den ve çeşt tolumsal kökenee mensu özgü gönüllüleen oluşan yen yaban düzen bklen alt yade alay ldatiy) b ağ süva İ alay reitariy) ve b dagon alay draniy) eğtmeye stek Avual aal subaylaa, büyük mktada nakt ödeme yald. Yaban düzen blkenn teçhzat ve maaşla, l geleneksel süvaİnn aksne hazneden zneden sağland sağland.. Bunla Smolenskte Smolensktek k 33 9 8 kşlk kşlk Rus Rus odus odusun unun un % n oluştuuyolad Buada, daha önce Ruslan yamş olduğu ve Polonyallan, talyan ve Felemenk taz tabyala ve selele yenden tahkm ettğ en büyük kaley savunmakta olan, daha deneyml Avual aal askeeden askeeden oluşan oluşa n b Polnya Po lnya yade yade gücüy gücüyle le kaşlaştla. S molensk Savaşnda, bu koşulla altnda takde değe b efomans gösteen Rus kuvvetle, en son Avu kuşatma kuallan uyguladla. Polonyal gözlemcle Moskova 'snn göstedğ Felemenk becelen övdü, ancak sefe başasz oldu Soumluluk, aal subayla Lesly le Andeson aasndak ölümcül düşmanlğa ve tab geleneksel olaak, daha çok sya sal nedenlee nedenlee atanmş olan ve fazla fazla sef se fe deneym deneym olmayan olmayan M. B . Shen ve A. V. smalovun komutanlğna yklend. Bununla blkte Wllam Fulle, akn zamanlada, yetesz lojstk lanlama ve ağ kuşatma tola nn zamannda yetştlmesn önleyen kötü yolla olmasayd, Shenn, Kal Wladyslaw güçle gelmeden Smolensk zatedebleeğn öne sü dü. Moskova, Ota Rusyadak Tata aknla ve Balas syan, ama en önemls yabanc düzen blklen slahlandmann malyet ve yalan S NG Ü
173
harcamaar yüzündn Smonsk'tki abaarn artracak gücü buamad 633't yanzca 66 oldatiy buundurmak haziny 9000 ruby ma omuştu Savaştan sonra yabanc düzn biikr bu ndn dağt d v para subayar snr dş didi Hükümt yüzyn dnümün kadar tüm orduyu yabanc düzn birikr birikrin in sa s aarna arna uygun bir modd ynidn düznm düzn m v onu bütün bütün masraar hazindn karşaan daimi bir ordu oarak tutma krin hazr oamadysa da yabanc düzn birikri daha masrafsz bir biimd artrann yoarn araştrmaya dvam tti 64'arn sonunda güny d Karian cphsi v Voron Irmağ boyunca şiti kyrin kyüri ni vrgidn muaf kndin ytri "yrşik oldatiy v ağr süvarİ birik rin dnüştürdü Bu kyürin askri kooniri baz bakmardan s v indelningeket y a da Avustury Avusturya a Grnzr G rnzr koonirini andryordu andryordu Ayrca Moskova'nn güny v batda gzttiği stratjik hdr onu büyük yabanc yabanc düzn biri biriri ri uzun dnmr dn mr boyunca boyun ca tuta tutabimk bimk iin harcama yapmann zorunu oduğuna ksa sürd ikna tti Bgorod hatt nn korunmas v güny ordusunun szgimi Don Kazakarnn Azov'u (Azak zapt ndniy ndniy ürk ürkata atara rardan rdan gbick gbi ck intika intikama ma karş hazr tutumas grkiyordu stik günyd kyü piyadr i srf sahipri arasndaki atşma potansiyinin daha az oduğu orta hizmt snfnn yni hizmt formarna gnik daha koay uyum sağayabin od od nodotiy ouştğu dikkat anrsa bu grvi yabanc düzn birikrin mant tmnin mümkün odğu grüüyordu Bu ndn bin rc gnüü v Smonsk Savaş'na katmş kdmi askr 63739 v 64'd güny snr boyunca gici grvi yabanc düzn birikrin dstk omaar mrdidi O srada patak vrn mmitskiy isyan Moskova'ya Doğu Ukray na'daki topakan gnştm frsat vrdi Bu amaa yapan sfrd Bgorod hat ida bir harkt aan ouşturdu 6 ynn sonunda Moskova Bgorod hattndaki 8 bgdn 8 oldatiy topamşt v Dvtr opuuğu i savaşa hazrd 654't On Ü Y Savaşar patak vrdiğind Bgorod ordu grubunun 0000 kişiik sfr biriğinin 66'si yabanc düzn piyad v süvarisiyi 663't yabanc düzn birikri (45 süva 1 74
KRi üüN ü üN üN EiŞi Mi 1 5-15 5-15
ri v 24 24 9 5 8 piad) Mosko M oskova va ordu ordusun sunun un % 9unu 9 unu oluşr oluşru uor ordu du Süvari Süvari birliklri birliklri kaılı çömzlr çömzl r v v ora hizm hi zm sınıfından sınıfından apılan nsf ns frlr rlr gnişlilbiliorhaa bazı kölü milislri Kazaklar v kıdmli oldatiy il gnişlilbiliordu Ancak hüküm cphdki ağır kaıpları la drkn piadnin sü vari oranını bozmamak için öncikl kölü askr daanmak zorunda dı Savaşın sonuna kadr üz bindn fazla kölü oldat alalarına alınacakı. Bu konuda n büük kakı anı zamanda giikç daha ağır bir ük ha lin gln piad masraarının v rzakının da n büük bölümünü karşı laan gün sınırındaki kölrdn gldi. 663 iln görv başında bulu nan glnksl v abancı düzn birliklrin masrafı bir milon rubli bu luordu bu 30 ıl öncki maliin dör kaıdı van osoşkov van Mazpa v diğr çağcılları üzılın son arı sında glnksl ordudaki ora sınıf hizm süvarsnin savaşa hazırlık düzinin düşüklüğü v aran rarlar üzrin kafa orarkn Rus komu anların abancı düzn birliklri daha kin biçimd kullanmaı öğrn mlri biraz zaman aldı Süvari önmliği oku; planlı piad manv raları aş sismlri v akilr için kullanılan önmlik Uchenie i khitot atnogo toeniia pekhotnykh liudei (164) Johann von Wallha usn'in 65 arihli l kiabının bir çvirisidi ancak iasadaki ilk on ı lında sadc 134 ad saıldı Grçk bir daimi ordua hnüz güç mdi ği için piadnin büük bir bölümü sfrdn sonra vin göndrilior v muhmln şhird kndi albalarının kmuası alında ılda n fazla bir a alim görüordu v Moskova dışında özl knlara rlşiriln iki sçkin Moskova piad alaı bil sadc sfr başlamadan hmn ön c oğun alim apıor gri kalan zamanda oprak işlri v icarl uğra şıordu. arick Gordon kndi Rus piadlrini "özllik ii alim görm miş askrlr oarak bimlrkn diğr gözlmcilr d al piadsinin düzn kurmaı v Kazakar gibi ilrlmi bilmiormuş gibi davranığından şik diordu. On Üç Yıl Savaşları'ndaki aışları is �bsizdi kndi mızraklıları v süvarİlri onları korumaa miordu v ancak ta önck i üzılın üzılın teltiy' gibi sara ahkimalarının (Cudo, guliai a da öncki nowo Basia rmağı v Mscibow 66) koruması alında grçk bir disiplin v kararlılık gösrbiliorlardı o, ü K v v Sü NG ü
1 7
Anca sonuçta Rus yabanc düzen piyadesinin İsveç piyadesinden ya da PolnyaLitanya'nn wosko komp utowe'sinden uşu göürmeyece biçimde daha az eğitimli olması fazla far etmiyordu çünü aseri devrimin piyade saf tatileri On Üç Yıl Savaşlar'nda belirleici bir rol oynamadı Süregiden daha önemli bir sorun uzun süren bir uşatma Mogilev 6 Riga 66 srasnda güçlerin tedariini sağlama düşman haf süvari ieleriyle dragonlar ve özellile Kaza ya da Tatar düzensiz aserleri erleri Konotop 6 9 yenilgiye yenilgiye uğratma uğratma ve en önemlisi önemlisi muazzam muazzam a ypları tela edere seferi seferi yeniden başlatma baş latma yeteneğiydi. yeteneğiydi. M osova'nın osova'n ın ya ya bancı düzen piyadesine yaptğı yatırmın isabeti sadece bu onuda ant landı çünü öylülerin büyü ölçee asere alınmasıyla piyade alayları esi orta hizmet snf süvari birlilerinden ço daha olayca yeniden u rlabilir hale gelmişlerdi. Bu uygulama Polonya aht 69'dan sonra topra ayıpları ayıpları birimiş alacalar alacalar için grev yapan aseri onfederasyon onfederasyon lar ve Diet'in allığn aseri mutlaiyeti arşsnda artan oruları ne deniyle endi ordusunun masraarnı arşılama tedariini ve disiplinini sağlama araçlarından yosun aldığ zaman belirleyici hale geldi3 OsmanlRus OsmanlRu s S avaşı sırasında sırası nda yabancı yabancı düzen düze n piyadesinin piyadesinin ağr ateş ateş alnda armaşı manevraları daha iyi yapabildiği yapabildiği ağır yenilgilere rağmen bozguna uğramadığı Buzhin Ford 677; Sereniov Hl, 678) gördü; devlet de bu piyadenin taşdığı üstün potansiyel nedeniyle steltsy' aynı yapnın alay ve bölüleri içinde yeniden örgtleyebileceğini düşünmüş ve onlar için 68'de planlı manevralar ve tatiler oymuşt. RsTür Savaşı sırasnda ve hemen sonrasnda yapılan bir dizi reform daha geniş yabancı düzen vveeri bile bulundurmayı mümkün ıld ve omuta ademesinin alc bir yapıya avştur avşturmaya maya çalış: çalış : Devlet hizmet ylükleri ora hizmet snıfnın çoğunun yabancı düzen biriere dönüştülmesi için yeniden tanımland Avupa Rusyasınn tamamı ayna seferberiği ve ordu grubunun o nuşlanmas için doz bölgesel azadiy halinde al bölümere ayrldı doğrdan vergilerin hesaplanması basieştirildi ve büy hazine ile devlet büt çesinin bir i benzeri oraya ondu; mestiçestvo esin olara aldldı. 68'de Mosova silahlı veerinin toplam gücü 24'e ulaş. Bunun 8 yabancı düzen piydesi ve 4.'i yabanc düzen süvarisiydi.3 KERi KERi üüNüN ELiŞM 511 511 5
4
Geleeksel tari alayışı, Moskova'ı yabacı üze tercihii ar tık gz arı etmese e geç 1 yüzyılı ve 'sii, I Petro'u Büyük Kuzey Savaşı (02) sırasıa kuruğu oruyla pek az bezerlik taşıığıı urgulamaya evam eer Nava'a Rus orusuu uğraığı utaç verici bozgu, Petro'yu üzeli bir aimi oruu gerek liliğie iaıra bir şok yerie geçmiştir Byle bir oruu kurulması saece askeri rgütlemee eğil, evlet yetme saatı ve elit ltürü e e Avrupa ilkeleri uğrua Asya ilkelerie kesi olarak vazgeçmeyi gerektiriyoru Bu ilkeleri ikkat çekici bir ızla kim kılıığı üşü ümekteir; olayısıyla Rusya'ı Narva'a soraki zaerleri, emli l çüe geliştirile talim yei taktikler ve teçizata ateilmekte ve Avrupa askeri bilimii aa a geliştirilmesie katkıa bulua Rus atlarıı saptamasıa büyük em verilmekteir Petro'u reorm programıı geri kala kısmıı bu eğişime kayaklama ve oa izmet etme lçüsü, Petro emie yaşaa askeri eğişimi eği şimi evrimci evrimci karakterii karakterii çok iyi yasıtır (bazı yei kurum ve siyasetleri bu eğişimi e lçüe başarığı er zama araştırılmış olmasa a) E emlisi, geleeksel tari alayışı askeri reormu soraki kuşaklara, zellikle kelle vergisi ve zorulu askerlik biçie getiriği muazzam toplumsal maliyetleri vurgular Peki bu alayışı e kaarı üzeltme gerektirir? Düzeli bir aimi aimi oru o ru kurma kurma süreci Narva' arva'a ce başlaı başl aı Çe şitli gelişmeler Petro'yu buu zorululuğua zate aırmıştı ou "oyucak alaylarıı 64 Kozhukovo maevraları; talimsiz yabacı üze piyaesii 66 Azov (Azak) seerleri sırasıa Kazaklar ve tü ekçiler kaar etki lamaığıı grerek uğraığı üş kırıklığı; 6 8'e gerçekleştiriği ış ziyaretler sırasıa gzlemleiği Avrupa askeri uygu uygulam lamaları; aları; 6 8 'a siyasal bakıma bakıma güveil güveilmez mez birli birlikle kleririi aıtma zorululuğu; e emlisi, A A Weie'i 68'e Rusya'yı sveç'le savaşa azırlamak içi çara suuğu tavsiyeler. Kasım 6'a üküet üzeli piyaee oluşa üç tüme (2 alay) ve iki ağır süvari alayı oluşturmaya girişti Bu birliker, Weie ve Golovi'i azırlaığı Alma yetmeliklerie gre yabacı ve Rus subaylar taraıa eğitili. Mayıs 'e em zgür üusta gele güllülere, em e er 25 , ü V G
177
kişilik ane alkı başına kişi olmak üere askere alınan sererden toplumsal sınıfa sınıfa ve toprak saibini imet yüküm yükümlü lülüğüne lüğüne gre) oluşa olu şa 3 2 0 0 0 kişi yeni al allara lara yerleşt yerleştirilmiş irilmişti ti Toprak saiplerin saiplerinin in er bir asker yerine ble demesine de iin veriliyordu. u uygulama nceki dnemlerde geçerli olan askere alma yntemlerinden tek bir nemli ellikle ayrılıyordu ve bu yenilik seferberl kararnamelerinde belirtilmemişti u ke yeni alaylara alınanlar birkaç ay geçtikten sonra evlerine gnderilmiyor mür boyu orduda kalıyorlardı. Kasım 7'de Narvada yaşanan yıkımın birçok nedeni vardı ye tersi istibarat blünmüş komuta yetkisi ve Rus güçlerinin topra siper lerin ardında topluca bir arada tutu tutulması lması kararı Ancak Petro P etro Rus ordusu nu devamlılık ve düenden yoksun olmakla suçlarke aklıydı. Panik alinde kaçışan sadece Seremetevin eski orta imet sınıfı süvarisi değildi; bir yıl nce oluştulan yeni alaylar da boguna uğradılar çünkü nitelikli subay yetersiliği yüünden yeterince talim grmemişlerdi Ayakta kalan birliker sadece Preobraenskiy ve Semenovskiy muafı alayla 692de kuldular) ile efortovskiy alayı 642'de kuruldu) idi Ordu 724'te ngria Estland ve ivonya'da çok daa etkin bir performans gsterdiğine gre Narvada sergilenen kusurların kısa süre içinde giderildiğini düşünmek dumundayı Orduyu yeniden kurmak üere daa çok asker alındı yeni piyade ve ağır süvari ynetmelikleri çıka rıldı doku yeni ağır süvari alayı ve bir topçu alayı oluşturuldu top ve tü fek üretimi nemli lçüde artırıldı ve geçmeli süngü yerini alkalı süngü ye bıraktı en aından elit muafı alaylanda) Ancak ükümet deme ve tedarik konusunda verdiği sleri tutamadı 678'de yapılan vergi mükelle sayımını yenileek için 704'te ulusal bir üfus saımı yapılması kararı alındı; ancak bu sayım birkaç yıl gerçekleştirilmeyecek ve 7de kurulan yeni Savaş akanlığı ( Voennyi prikaz) 7 6 6 dan nce loistik yet yeter eri i-lik gstremeyecekti u nedenle rar oranları yükselmeye devam etti u yıllarda orduyu sağlam tutan nakd ve ayn olarak alınan gelişigüel ve karma vergiler altık blgesinin sivil nüfusunun orunlu olarak karşıladığı talepler ve besin maddeleriydi. Petronun komtanları alayların talimsiliğinden ve subayların yetersiliğinden şikyet ediyorardı Rus KERi cüN N ELiŞi M 1 5-1 5-1 15
yann 170104 yllanda savaş eydanlarnda kazandğ zaferler çarn düzenli bi odu yaata konusunda başal olduğuna dai kesin bi bul gu sağlayodu çünkü bu zafelerin çoğu sadece ezici bir saysal üsün lük sayesinde kazanlş Bu üsünlük orta hizet snfndan süvailer Kazakla Kalukla ve atalaa sağland 1705te eski Hizet opraklar Bakanlğnn yeni Savaş Bakanl ğyla yakn işbirliği sonunda sveç tarznda daha sisteatik bir askee al a sisteine geçek için gerekli kadastro verilerini ve idai ekanizay sağlad Yeni askee ala sistei vegi ödeyen 20 kişilik her hane halkn dan bir piyade piyade ve 8 8 kişilik kişilik her hane halknd halkndan an bi süvari süvari alyod alyodu u 1 7 0 9 da fazladan 75 kişi oduya alnş Bu say Kliyuçevskiy ve diğer tar ih çilein iddia ettiği saydan çok daha az ancak odunun ağr kayplarn ka şlaak ve ordu büylüğünü 6den e çkarak içn yeter liydi Kaliz (1706) Lesnaya (78) ve Pltavadaki (1709) büyük Rus zafer leinin ordunun tali ve savaş deneyiiyle geçen yllarnn eyvesi olup oladğ taşald: Wilia ulle çok sayda yeni askein savaşa gir eden önce yeteince tali görüş olabileceğini kuşkuyla karşlarken G Beskovnyi ve P P Epifanov odunun 17089da savaşa daha hazlk l olasnn kdli onbaşlarn elinde kişisel talie ağrlk verilesin den subay eksikliğinin gidelesiden Petonun 1707den sona subay teleinde liyakat düzenine uyulas konusundaki sral tuuunan ve piyade alay yapsnn standarlaştrlasndan (dokuz tüfekçi ve bir bo bac bölüğünün oluştuulas bölüklerin üfreze ateşine izin verecek şe kilde üfrezelere bölünesi ve savaş düzeninde daha büyük esneklik sağ layan tabur ve tugay ögütlenesi) kaynalandğn vurgular Ancak Soyet taihçilei odunun aran etkinliğini en çk Petronu Baltk cephesinin genellikle genellikle oanlk ve batalk batalk alanna ve sveçlilein g-p taktikleinin ya ratğ haeketliliğe ve şoka uyu sağlaak için "kalplaşş saf taktikle inden vazgeçeye hazr oluşuna atfete eğiliindeydile; bu nedenle Ruslan cos tan (al topçu) yararlanalarn kk saf düzeniyle ve ayr palankaada "ani konuşlanalarn hedef alarak ateş açalan ve süngü hücuuna kalkalarn fazlaca abarlar ve taktik oodoksiden bu tip kopuşan o dönede Avupann her yerinde gerçekleşekte ol P P ü SüN Gü
179
duunu gö ardı ederek, bunları Suvorovun arlak öngörüleri diye deerlendirdiler. Oysa bu dönemde Avrua taktik düşüncesi, Ruslar için l karşı çıkılma bir ortodoksi sayılamayacak kadar yabancıydı. Rus ordusunun Büyük Kuey Savaşının öel koşullarına gösterdii uyum, kısmen bu nedenle bir doaçlama eseri sayılabilir. eknolojik deişimin ve bürokratik akılcılıın savaşın son evresinden ( 7 7 2 2 ) önce yarattıı yarattıı katkı abartılmış abartılmış olabilir. olabilir. oçu büyük gelişme kaydetti, ancak iyadenin ateşli silaları 7e kadar standartlaştırılmadı ve o amana kadar ek çok birlik, neredeyse antika niteliinde küçük kalibreli tilli tüfeklerle silalandı. üfek sayısının yetersilii 77de mıraın tüfee oranının artırılnasını gerektirdi Rus sanayii, ordunun tüfek itiyacını 2ye kadar karşılayamadı ve üretim maliyetleri bu tariten sonra da bir süre yüksek kaldı. Siyasal söylem düenli ordu için düenli devlet orunluluunu vurguluyordu, ancak merkei yönetimin sistematik biçimde yeniden yaılandırılması neredeyse savaşın sonuna kadar ertelendi. Petro, işe önce Moskovanın eski prkaz aygıtıyla başladı. Aşama aşama, askere alma sisteminden sorumlu savaş bakanlıını seferbelik bakanlıının yerine geçirdi; orduyu silaandırma ve ödenek salama işlerinden sorumlu bir genel komiserlik, besin maddesi tedarikinden sorumlu bir iaşe bakanlıı ve bir toçu bakanlıı kurdu 7de bu bakanlıkların yatıı işler, oçu yönetimi ariç, yeni senato ve senato komiserliinin göetimine tabi kılındı. Merkei ükümet aygıtının Moskova ve St. Petersburg arasında bölünmesi büyük bir karışıklıa yol açtı 78de sveç tii, ti i, doku doku yüksek ol dan oluşan olu şan bir aygıt kurul kuruldu, du, ancak anc ak Krigskollegi um (Voennaya kollegiyaj akademisi) bir sonraki yıla kadar tamamla nı toçu ve ikmal imetleri üerinde tam br otorite kuramadı. Aslında yönetimdeki deişim ile ordunun artan etkinlii arasında önemli bir balantı vardı, ancak yönetsel deişiklik Petro döneminin siya sal söyleminden beklenen ölçüe merkeileştirici ve bürokratikleştirici ol mamıştı. Sonuç olarak Rusya kaynak seferberliindeki üstün gücü ve es nek stratejik lanlama yetenei sayesinde sveçi yenilgiye urattı ve bu da yetkinin yerelleştirilerek devlet görevlilerinden generalere ve gödelere aktalmasıyla salandı. Ardından 788 gbeya reformu geldi: Çarın
u KRi ücü üc ü EiŞi Mi 15 1511 15
başkenterden uzun süre uzak kaması ve sveçierin 1009da Ukray na içerine girmesi vergi topama ve tedarik yetkisinin prkazy aınarak çarın en güçü sekiz yakınına tesim edimesini gerektirdi Bu yakn ar 1. yüzy razrady' mode aınarak ouşturuan yeni üst eyaeterin de rece geniş ge niş askeri ve sivi sivi iii durum durum yetkieri yetkieriye ye donatı (beya) son derece mış süper vaieriydi Bu gidişat ancak savaş bük öçüde sona erdikten sonra St. Petersburgda okuar açarak beyaı daa küçük eyaetere merkezi ük üküme ümetin tin eyaet eyaet ve böge si si ( ( (rovntsya) böerek ve merkezi 9) üzerindeki denetimini yeniden kurarak tersine çevriebidi Petro dö neminde Rus savaş panamacıığı da komutanarın arekt özgürüğü nün Moskovaaki çar ve seferberik bakanığı tarafından ayar öncesin den azıranan sefer panarıya kısıtanabidiği 1. yüzyıa göre daa az bürokraik ve merezi ae getiridi Petro savaş konseyini yıda birkaç kez cepeye yakın yakın bir bi r yerde topuyor ve bu topantıarda topantıarda danışmanarıya danışmanarıya sefer sefer panarı azırıyordu. Bu azırık çaışması çarın generaeri arasındaki yıkıcı kişise düşmanıkarı saptayarak bizzat gidermesini sağıyor ve Rus komutanarı ordudaki yabancı subayarın tavsiyeerini dik
ve ve komisyon biçiminde biçiminde ve en e n nemisi nem isi krlan krlan sı düzenin düzenin büyük kıs mının Pero'nn lümünden sonra gevşeileceğinin anlaşılması Vergi deyen nüs şksz daa da ağır bir yük alındaydı. Pero'nn salana ının sonna doğr, yaklaşık 3. yeni asker askere alınmışı Bnla rın belki de yarısı savaşa ya da asalıan lü 8'de 5. rbleyle olam devle arcamalanın yarısını olşran yılık askeri arcama, 24'e SA milyon rbleye ve devl devle e büçesinin büçesinin de % 63 63'üne 'üne çıkm çıkmışı ışı P N Milikov'dan beri ariçiler ariçiler,, 8 8'd 'dee geirilen geirilen kell kellee vergisini erkesen erkesen eşi eş i olarak alınıyord, arasal smüryü kalanılamaz düzeylere çıkaran, kylülüğü edi eden ve yaraığı kilesel orçlanma nedeniyle olmsal ayaklanmaların abercisi olan bir yglama olarak grme eğilimindedir. Vergilerdeki büyük arış, zorla olanan olağanüsü vergiler, zellikle de ay ni vergiler biçiminde esasen 'e gerçekeşi. Aslında başka vergilerin yerine konan kelle vergisi, savaşın sonna doğr vergi yünü ilen azal mışı. mış ı. Ancak kelle vergisi vergisine ne odaklanan nefre, nefre, b yeni verginin ek başına baş ına birçok kçük verginin yerine geçmesinden, yükümlülükleri iyice arasal laşrmasından ve yeni nüfs kaegorilerini kasayarak bnlara serliğin yoln açmasından ileri geliyord. 99 Felemenk Seferi ve Üçüncü Koalisyon Savaşı 850 dışında, Rs ords, Per'nn 25'eki lümü ile Bonaare'ın 8'eki niai yenilgisi arasında girdiği büyük savaşların emen esinde başarı gser di. Ordnn aran ekinliği askeri eknolojideki yeni gelişmelerle sanki ek ilgili değilmiş gibi grünür ord o dnemde, szgelimi 6'larda ge lişmiş çakmakları olan yivli üfekleri benimseyerek, genelikle silalarda meydana gelen birkaç nemli değişikliğe ayak ydrmşr ancak Rs aarı ya da eknolojik ncülüğü, Yedi Yıl Savaşları sırasında kllanılan yeni o ileri sırlı obüs ve çok amaçlı ek boynzl dışında ek grülmez. Rs aydınlanmasının ve soylların zornl izme yükümlülüklerinde 2562 dneminde grülen gevşemenin, askeri rofesyonelliği arırarak ve askerlik bilimine enelekel bir ibar kazandırarak farklıık yaramış olabileceği düşünüebilir, ancak Pero'dan sonra sbayların çoğ için er siyasal imayeyle geldiği gibi, savaş sanaında salık da ramsal bir ğraş olmakan olmakan çok, çok, bir saa deneyimi deneyimi ve alim alim sorn olara olarakk kal 8
mışır. 725'en sonra disiplinin ve saar arasındai ept de 'un [ir li ruhu gelişip gelişnediği de artışmaya açıır. Rus piyade ve opçus nun nun Zorndorf Zorndorf Palig Palig ve Kunersdo Kunersdora ra 75 758 8 75 7 5 ) eici aeş aeş altında altında göserdiği mevi ma yeeneği ir anı olara iredileilir; Waler Pinner ile William uer da 7'lardan sonra Rus rar oranlarının diğer Avrupa ordularına ıyasla aha düşü olduğunu ve u farlılığın en a üç ekene afedileileceini vurguarlar Rus ordusunun paralı insan gücüne daha a daya-ağımlı olması asere alınan öylülerin alaylar içinde çü grup daya nışmasını güçlendirece şeilde 'ler oluşurmalarına iin verimesi ve ir aserin hayaının ile öel ir sern oşullarıyla ıyaslandığında görece daha ayrıcalılı görünmesi J L. H Keep ise Rus ordusunun asere al ma arı ve rarilere uygulanan yapırımların ağırlığı diae alındığında rar oranının yse olduğu sonucuna va Sovye aseri arih yaıcılığının aşa sesi L. G Besrovnyi harp aademisi ve aşomuanlığın aserli iliminde Psya ortodosisinin üyüsünden urtlup da Büyü Kuey Savaşı sırasında Rusya'nın amaç larına müemmel ir içimde hime eden esne ulusal ampirme her dönüşünde ordunun aşarısının ırnandığını öne sürdü Saraydai Germanol hegemonya dönemerinde Anna'nın salanaı sırasında Bironovşçina III. Pero ve I. Paul) aeş gücünü aamileşiren gelenesel saf alerine saplanıp almış olan aseri düen daha hareeli ağır süvari irlileri pahasına hanal ırhlı süvari aurlarını genişlemiş ve yürüyüş alileriyle yapılan manevraları ihmal emişi. Anca Eliaeh Perovna ve öellile II. Kaerina amanında Rumiansev ve Suvorov gii yeeneler u orodosiden opmayı aşarara diae değer aferler aandılar. Birlilerini ümen ya da alayın are düeni içinde yayılaca içimde ya da ceahardan dese aışı sağlayan irlilerin gevşe düeni içinde yeniden eğitiler ve süngü hücumuna haf opçuya uun mesafelere orunlu yürüyüşlere şo ve hareelili avanajından yararanma için ol saldırılarına daha ço yer verdiler Besrovnyi u yenililerin Pero geleneğinde lilendiğini sögelimi, 76 savaş yönemelierinde) ama aynı amanda daha sonrai Fransı devrim ordusuyla ödeşleen yeni hamle ailerinin haercisi olduğunu düşünüyordu ToP ToP üEK üEK Sü G ü
Rus askeri doktrininde böyle bir diyalektiğin yüzyıl boyunca var olduğu açıktır, ancak aynı diyalektik özellikle Yedi Yıl Savaşları'ndan tibaren Avrupanın diğer büyük güçlerinin askeri doktrininde de açıkça görülür. Nitekim Ruslar, yeni değişken düzen taktiklerini özellikle Potemkin tarafından 77'de Fokshany'de etkin biçimde kullanılan ve daha sonra Rumiantsev ve Suvorov tarafından geliştirilen dama taşı biçiminde yayılan boş bo ş karelerin karşılıklı karşılıklı olarak olarak birbir birbirini ini desteklemesi des teklemesi kullanarak kullanarak yalnızca sonraki Türk savaşlarında ezici zaferler kazanabildiler. Bu taktikler Larga'da Türklere ve Tatarara kayba mal olurken, Rus kayıpları bulmuyordu. uyordu. Kagul'da 2. Türk öldürülür ya da esir alınır' bile bulm 47 de kalıştı. Dönemin daha öneli aske ken, toplam Rus kaypları .47 ri yenilikleri de Avrupalı güçlere karşı harektlardan çok gene TürkTatar sınırındaki mücadelelerden çıkıp gelişti. Aslında, Kutuzov gibi Türk sa vaşlarının kıdemlileri de dahil Rus komutanlar, güney sınırından alınan dersleri Fransa'ya karşı kullanmakta duraksadılar hatta Suvorov şöyle yazdı: Düenli kuvvetler karşısında Prsya Savaşı'ndaki gibi çigisel ü zen düzensiz kuvvetler karşısında ise son Türk Savaşı'ndaki düzen." Lojistik gelişmenin hılanamadığı bir alandı. Yüyılın ortaları dan sonra ağır yük konvoylarını küçülte gereği kabul gördü, ancak ida ri eksiklikler ve savaş sanesini Rusya'nın tarımsal merkez alanından ayıran uzun uzun mesaf me safeler, eler, Yedi Yedi ıl Savaşları Savaşl arı sırasında cepane ulaşımını zorlaştırdı. 7674 ve 779 Türk savaşlarında kazanılan aferlerde, bir etken olarak loistikte kaydedilen iyileşmeye işaret edileilir savaş öncesi dönemde askeri kolonizasyonun gelişmesi ve Kaak himetinin yeniden canlandırılması ile ValiGeneral Rumiantsev'in Hetanate'de ve ValiGeneral Ptekin'in Yeni Rusya'da yaptığı mali reformlar, geniş insan gcü, taıl ve para rezervlerini cephenin yakınlarına getirmişti. Ancak askeri yönetimi ve kaynak seferberliğini daa etkin kılan ulusal düeydeki kurumsal değişikliklerin neler olduğunu saptamak bundan daa zordur. Munnich'in, Munnich'i n, askeri yönetimi harp akademisinde merkezileştirme merkezileştirme girişimleri 74'de başarısızlığa ba şarısızlığa uğradı. Gelecek altmış yıl boyunca ağır basan basa n eğilim, bir kez daha askeri meselelerde yetkiyi bürokratikleştirmekten çok kişiselleştirmek yönünde oldu ve bu kez hükümdar bu eğilimin güçlendir KERi üüN üüN üN LiŞiM i 1 511 511 5
diği oigrr oigrr rsındki rsındki hiipiiğin sesinden se sinden geebimek iin Pero kdr yekiye ship değidi Hrp kdemisi sınd gene ork meseki ygı ygı yekierinin yekierinin senodki kikere kikere krıdığın krıdığın nık odu odu Svş Sv ş mnınd hrekr konusund nihi yeki öe sry konseyerinde opdı Böyece ory ıkn svş pnrının i ve dipomik siysee dh ykın bir eşgm iinde ouşrumsı eğiimi, komu yekisinin mn mn S Peersburgd şırı merkeieşmesi ve h mekerin dipomik emsicierinin veosun boyun eğmesiye s odu 77 reformu ordu hrcmrı iin dh f f geir sğyrk s ğyrk yere hbiya reformu kmein dh ekin ışmsını sğdı, nck vigenerer erindeki merkezi deneimi ı; Poemkin gibi vigenererin yeniikeri iin bir şns on bu durum, diğerrinin eine ordunun ıkrrın hyi zrrı dokunn ok dh byk br vurgun fırsı verdi O hde Rus skeri gcnn 728 döneminde göserdiği byme nsı ıknbiir? Arcdius Khn bund en önemi ekenin uusun Rusynın nfusu ve ekonomisi iin hırı syıır bykkeki bir mi yk srek srekii şım" şım " yeeneği oduğu sonucun so nucun vrır dri meknim skere m ve vergi opm konurınd yeersiz ks d, bu mek nimnın uusun kynkrı zerindeki eperi geneike rışmsızdı nk ookrsi ve orunu deve hizmeiye hizmeiye geen yyır yyır sınırın sos so s yopoiik özerkiğini önemi öde sınırmışı Peronun ömnden sonr devein öe sererin efendierine on kir borrını ödeme g cn zyıcğı korkusuy kee vergisi ornrını rırmy cesre edemediği doğrudur nck bu r kısımr hkmein deve iin ışn ok syıd köynn ödediği nkdi rnn (obrok) svş iin geir e de eme yekisine hibir şekide uygunmdı Doyısıy kee vergisin den sğnn geir 7266 yırınd miyon rubeden ,4 miyon ru eye ıkrken devein köy rnrındn sğdığı kzn ynı dönemde 7. rubeden 4 miyon rubeye ıkı ıkı En önemisi önem isi sker pr ve hı rı improruğun demogrk ve bögese bkımdn bymesiye rış göserdi Bu ıdn OsmnıRus Svşrı Ponynın bönmesin den ve Bık bögesinin fehinden dh byk önem şıyordu nk bu svşr svş r Kırım Kırım Hnığını Hn ığının n syesi ve Trkeri Trkerin n Krdenizin kuze kuzeyy kıyı kıyı , , F E E E S G
ı 8
larda sürülmesyle brlkte, Ukraya' ger kala bölümüü büyük ölçek derebeylk tarma, borşçina sayesde Rusya ve düya pazarar ç tahl üretme açlmas sağlad. (kraya' kayakar Borodo' da sora so ra Rus ordusuu yede şas ş asda da öeml br rol oyayaca oyayacakkt) t ) 8 yüzylda yüzylda ekoom, kş başa verg yüküü yüküü ortalama ortalama verg mükel mükel-le gelr % 25' aşmamas sağlayacak kadar büyüdü Zoulu askerlğ yarattğ yüke gelce, askere alma oralar, savaş srasda k sa sürel olarak yüksedyse de, yüzyl boyuca geellkle değşmede kal d hae halk emekçler askerk edeyle yükedkler malyet, geç br erkek ser ürettğ çavdar pyasa yata göre, 78'erde t bar olarak kesk br yükselş gösterd, ama gerçekte oldukça stkrarl br düzeyde seyrett Düzel orduu orduu büyü büyüllüğü 7 7 6 'lar le 79 79' 'lar lar arasda üç kat kat-a ve yllk ordu harcamalar 762'de 92 mlyo rublede, 796'da 2 mly rubleye çkt acak devlet gelrerde orduya ve doaaya ayrla pay bu döemdek toplam harcamalar % 6'de 35,4'üe d. Buu mümkü kla, büyük ölçüde mparatorluğu geşlemesde kayakla kayaklaa a ktsa ktsad d büyü büyüey eyd B u sayede sa yede,, savaş ç sef s eferber erber edle kayaklar büyüye ekoomye yede yatrld. Acak bu büyüme strate js hç kuşkusuz, yoğu entans değl, Rus ekooms süregele ge rlğ yasta yayg ekstans br büyüme stratejsyd
S
Rusya, 6. yüzyl asker devrm oluşğu merkez ala çok dşda kalr. kalr. Mchael M chael Roberts ve Geof Ge offfrey Parker' P arker' özgü ö zgü kavramsalkavramsallaştrmalar çerçevesde savaş alada devrm yapa ve Bat Avrupa'da mutlakyete yol aça tekolojk ve örgütsel yelkler olarak değerledrdkler bu devrm, Ruslara yabac değld, acak bu yelkler Doğu Avrupa' ksel, ktsad ve jeopotk coğrafyasa heme uyarlaamad ve bu yüzde de Rus asker doktr, ordu büyüküğü ve devlet urma sürec üzerdek döüştürücü etks, odukça ler br tarhe kadar dğer etkelerkde daha az oldu 6 ve 7. yüzylarda br tür asker devrm gerçeeşt acak bu devrm trace itaienne ya da Felemek saf taktkler dşdak ba gelşmelere br tepkyd. Örek vermek gerekrse, Rusya ı8 6
u R üNüN ŞiM 1 5 51 1 5
baru ozu dvrmn 6. yüzyıda hırı br ahkma programı zyrk karşıık vrd Bu program, yn mrkz v yr hüküm organanın gşrmn, ordunun pyad v üvar unurarının armaına yar dımcı oacak öçkyd Bununa brk, bu nşa projrnd, abyaı opçu karnn grkrdğndn daha gnk akr mühndk b çmr kuanıışı 17 yüzyıda Ruya büyük yabancı düzn güçrnn buundumaına odukça gnş kaynakar ayırdı, ancak grçk ünük r akk poanyrndn çok opuma karakrrnd yaan bu güç r, yüzyıın onuna kadar af akklrn kz br bçmd kuandıar olda aayarı, köyür grn zorunu akrlk aynd, ağır kayıp ardan onra b aşraı küçük oyuarın gnk üvar aayarından daha büük br hıza yndn rpnbyorlardı Ru akr prağ a ında knooj, akkr, yönm v ordu büyüklüğü bakımından, ancak Büyük Kuzy Savaşı'nın ora yıarından onra Baı Avrupa prağy br ş Bu dönmd Pro'nun orduu, Jrmy Back'n daha bryc o duğunu düşündüğü, 66'arın v 172'rn knc akr dvrmndn gçmkyd Ouz yı onr onraa akk akkrd rd bazı baz ı farklı farklıık ıkar ar h dvam dva m dyor_i du, ancak bunar p avaşarının öz koşuarına uydurumaı grkn farkııkardı. Ru orduunun ürgn ojk yrzklr adc Ru ya'ya özgü dğd v Ruya'nın knoojd v örgünmd Baı Avru panın önm öçüd grnd" oduğu arık öynmzd Ru akr ouşumunun rkn vrr, kökn bakımından h A rupaı omayan akr v yaa kurumar üzrn nşa dd v rkn 6 yüzyıarın Mokova üvar orduunun, Taarlaa yapığı p avaşa rına Avrupaı güçr avaşan daha y uyum ağadığı dğrndrm br kş han han amışır Aında A ında orun or un yanıca İ vçrn, Lvany Lvanyaı aıarı arı v Poonyaıarın nk üünüğü dğ, rkn Ru akr gşnd Omanıarın aynı öçüd önm br mod han gmyd. IV van'ın pyad v opçuyu daha faza kuanarak daha gnş v daha uzun ür harkarı yönmd gördğ ynk gnk Omanı akr v yaa kurumarının Ru bnzrrn gşrm çabaından ürd. Bu ça baya yo açan da, adc Omanı arayı nha br avaş bkln (a vaş ancak çok onra kaçınımaz ha gd) dğ, aynı zamanda Omanı , E E E Sü NG ü
odusunun Avupa odulaı ve paimonyal Osmanlı ookasisinin Avupa monaşisi kaşsndaki üsünlüğüne duyuan ayanlık İkinci askei devim bu Osman modei kuumlan çoğunun yeini aken Osmanlı edidine uyalanma iiyacı Rus akik geişimini Rusya'nn Avupalı üçlele mücadeesi kada deinden biçimlendimeye devam ei Eken moden Rusya'da askei değişim ie siyasal değişim aasndaki iişkide sebebi snuçan ayak zodu. Askei gelişim ie devlein in şası bibiiyle bağlanı biçimde yüüdü ancak Rus muakyeini askei ekno eknoo oii ve ögüenmen ögüenmenin in yaaığ" anlayş Jeemy Back' in devein devein yüksek kaynak sefebeliği gücünün önce siyasal muabakaan ve ancak daa sona komuadan üediği iddiasnı desekleyen anaya uymaz . yüzyda Moskova ookasisinin kuulmasn mümkün klan ne büyük pensin askei güç üzeindeki ulusal ekeli n de onun pkaz aygı idi; çünkü buna ancak soyuaa yapılan siyasal anlaşmadan sona oluşu Bu anlaşma soylua yoksullaşmakan ve küçük dvo maiyeleiye geenekse aaça kulanaak veilen ykıc bi iç savaşan kuulmalaı kaşılığnda büyük pensle işbiriği yapmaya az ei. Odu için kaynak sefebeiği an cak bundan sona siyasal mekezileşme ve büokaikleşme yönünde ciddi bi düü sağayabildi ancak bu en açk biçimde 'le ve 7'le ie 6342'de görüldü; diğe dönemlede (47'le ve 3'a 69978) o dunun büyüküğü ve kamaşklğ ar ancak devle oduyu yönemek için geeki olan yeni bi mekezi idai aygı gelişime konusunda şaşıacak şaş ıacak de ecede eced e ağı davandı. davandı. Hükümda kaynak kaynak sef s efebeiğinde ebeiğinde mulakıy mulakıyeçi eçi söy emden beleyebieceğimizden çok daa fazla ölçüde gayri esmi sını ve kişisel yekiye dayanmaya devam ei. Asnda mekezdeki kuumsal deği şim çok geniş bi alan oan Rusya'da askei kaynak sefebeiği bakımn dan ekin bi aşa yöneiminin gelişiimesi kada önem aşımıyodu çünkü aşa yöneim impaaouğun kaynak emeini genişleen ila ve koonieşime süecinin adea koşum ayvan olmuşu
u ERi üüNüN ELiŞi i 1 511 511 5
D J V ]EPERE
BALTlKTA SAVA VE TOPLUM ısooı8oo B V E VRP VRP SV SVŞR ivonya'daki İsveç güçleri 62 baharının başlarında Polnya'yla o sı rada devam eden denetimden çıkmış savaşta bir dizi küçük yenilgi ye uradı. Bu geçici başarısızlık İsveç Kralı I I Gusa Adolu genel de durum ve özelde devam etmekte olan savaş üzerine düşünmeye yönelt i. Sadık şansölyesi el Oxensierna'ya yazdıı Nisan arihli meupta Avrupa'daki çaışmanın genel modeli üzerinde duruyordu:
L
. . gelişmeler öyle bir noktaya noktaya gelmişir ki Almanya'da P apist eylem eylem lerinin İspanyolların Rochelle'ye ve geçen yaz Psya'da bize karşı verdikleri destein gene kesinlikle bildirildii üzere baskı yapma kararını alındıı imparator sarayıdaki çeşili danışma oplanıla rının beden ve ruh üzerindeki o tiranlıın şehvetle arzuladıı İs kandinav topraklarındaki işgalin göserdii gibi Avrupa'da açıla bütn savaşlar birbirine karışarak tek bir savaş haline geliyor . . . ' Bu pasaa Gusta Adol bir süredir kaası meşgul pek çok göz lemci için aşikr olan şeye Avrupa'daki bütün savaşların birleşme ve tek bir büyük savaş halinde kanaşma sürecinde olduuna bu çaışmanın te kil unsurarının kapsamlı ve derin bir Avrupa çatışma örüntüsünün birbi riyle balanılı bölümlerini oluşturduuna dikka çekiyordu Daha önce tam bir ecrit halinde geçen Balık Savaşları süregelen büyük Avrupa kav gasının Oz Yı Savaşları'nın ayrılmaz bir parçası haline geliyor ve Avru pa devletlerinin çounu tıpkı bir girdap gibi içine çeken bu savaşlar so nunda uluslararası sistemde Avrpa devle ve oplumlarını iktidar yapı larında eskinin yani ortaça Avrpa'sının sonunu ve modern dünyanı başlangıcını haber vere pek çok temel deişikik yaraıyordu. İsveç kralı nın doru biçimde gözlemledii gibi Balık Savaşları bu büyük ve şiddet O O Tü K VE VE S ü Ü
li odenleşe ve Avpalaşma süecinin küçük a kuşkusuz bölgenin doğudan etki etkilendiği lendiği önemli bi bi paçasını oluştuyodu. oluştuyodu. Eken moden dönede yaşanan Baltık Savaşlaı D. Stewad Oakley taafından kısa ve konolojik bi değelendimeye tabi tutuluş ve bölgeye ilişkin bikaç yeni kitapta biaz daha geniş bi bağlada tatı şılmıştı. Dolayısıyla buada, Baltık Savaşlaı taihinin daha geniş bağla ı gibi daha ince ayıntılaı da, giiş niteliğineki kısa bi tanımlaa dı şında ele alınayacaktı. Bunun yeine bu bölü, savaşın değişen doğa sı ile daha teel teel bi düzeyde, düzeyd e, değişen d eğişen s avaş fomatının omatının Bal B altık tık bölgesinin odenleşesi ve gideek sonunda Avupa dünyası ile bütnleşmesin deki olü üzeinde odaklanacaktı Bu vugu, geç 8. yüzyıla daha az de ğiniliken, neden eken oden döne üzeinde uzunca duulduğunu da açıkla ALK'TAK DANMARKA- İ sv ç KTN KTNN N RKA RKA PL P LAN Kuzey Yedi ıl Savaşlaının 563teki başlangıcıyla Büyk Kuzey S avaşının vaşı nın 72 7 2 deki deki biti bitiii aasınd aasındaa geçen 8 yıl yıl içinde, içinde, B altı altıkk bölgesinin önde giden iki gücü, Daniaka ve İsveç, 29 yıl ya da süenin yaklaşık beşte bii boyunca bib bibile ileiyl iylee açık savaş halinde oldula. Bu yılla, yılla, bü tn dönee eşit biçide dağılan yedi ayı savaşa bölündü. Aada yaşanan sözde baış yılla bile öylesine güçlü bi husuetle yklüydü ki, bu dö nelei soğuk savaş yıllaı olaak niteleek uygun olu Bu nedenle, bü tün bi 6372 döneini iki ülke aasında süekli bi çatışa dönei olaak betilemek çok yanlış olaz U zun vadeli bi b i pespektile pes pektile bakıldığında, bakıldığında , iki İ skandinv skandinv kallığı aasında aasındaki ki bu çatışa hali, Danimaka Danimaka ve İsve İ sveçç halkla halklaıı bu sıada yaşanan kesintisiz savaşı atık needeyse noal bi du olaak gömek duumunda kalış olsala bile, aslında bi kual olaktan çok istisnaydı. ite ki 78ledeki tek ve önesiz çatışa sayılazsa, iki ülke aasındaki ilişkile 72den sona baış içinde oluştu. Ve dahası: Geç otaçağda uzun yılla boyunca iki ülke, aynı devlet oluşumuna, Kala Biliğine ensuptu ve Danimaka kaliyet saayının naipliği altında tek bi bilik içinde bibiine bağlıydı. BALK BAL KAA SAVA SAVAŞŞ V OPLU M 1 51
Bütün . yüzyl boyunca üren bu birlik birlik adece embriyon denebi lecek bir hükümet aygtna ahipti ve hiçbir btünleştirici gücü yoktu Ne var ki Baltk bölgeinde o rada egemen olan güçlerin Doğu Pya daki Töton şövalyelerin ve Baltk Denizinin güny ahilindeki gelişmekte lan Lübeck kentinin baş çektiği Kuzey Alman ana şehirlerinin zoruy la bir arada tutuluordu. Devaa kaynaklara ahip bu zegin ticaret mer kezi geri İkandinav ülkelerinin iktiadi ve iyaal hayatna bü_nüyle h ki oldu ve onlar Avrupa ktandan uzaklaştrarak birbirine kenetledi. Bölgenin en önemli ticaret merkezi olan Lübeckin kendi merkez alann oluştran Baltk bölgeinin barş ve iyai itikrar içinde yaşamanda kuşkuuz hayati çkarlar vard. Bu ndenle kent İkandinav Birliğii de kapayan kendi nüuz alan içinde iyaal çatşay etkin biçimde önledi. Geç ortaçağda Baltk bölgeindeki göreli iyaal itikrar ve bölgenin Kta Avrpandan aşr tecrit durumu böylece ortaya çkt. . yüzyln gidişat içinde ana Birliğnin gücünün zayama yla birlikte Lübeckin İkandinavya üzerindeki denetimi de gevşedi ve bölgede itikrarz bir iyaal dum oluştu. Lübeckin deteğinden yok un kalan Danimarka kral otoriteini ürdürmeyi ve birliği bir arada tut may başaramad. Bunun kaçnlmaz onucu olarak İveç lerde Guta aann başarl önderliği altnda nihayet özgürlüğüne kavuştu. aann kurduğu bağmz İveç krallğ Töton şövalyelerinin kadim e oal iktidarnn 6. yüzyln ortalarnaki nihai çöküşünden onra İkan dinavya ve Baltk hkimiyeti için eki egemen gç Danimarka ile önceleri rekabet etti ve zamanla egemen bir devlet olarak Danimarkann varlğn tehdit etmeye etmeye başlad. başla d. İki koşu arandaki bu inatç ütünlük rekabetinde 6. ve 7. yüzyl yüzyllar larda da İ veç iyaetinin yan ra Danimarka iyaetinin de öneli bir ekeni eke ni oldu oldu ea ea olarak olarak üç etken etken rol oynad Danimarka hüküm hükümeti eti ilk planda İveçin eki birlikten ayrlman doğal düzenin bir ihlali olarak görme eğiliindeydi. Dolayyla Danimarka hükümetinin iyaal çabala r en başndan itibaren İvei yeniden ağla okma girişilerine yöneldi. Daha onra İ veçin akeri ütünl ütünlüğü üğü 6 6 3 lard lardan an itbaren belirgin belirginleşi leşin n ce Danimarkall Danimarkallar arn n iyaal hede ülkenin İveç İ veçin in yükelen büyük gü , üK vE SüNGü
ıgı
cünün gölges altında ağmsız r devlet olarak kend varlğın güvence altına alma çaasna ndrgend. İkncs İsveçn yen krallk hanedannn meşruluğu kşkluydu; konumunu konumunu gasp yoluyla kazanmış. Yen r devlet devlet oluşumu oluşumu olan İ sveç va sdevlet u nedenle neredeyse doymak lmez r güvenlk htyacı çn deyd Bu devlet devletn n ağmsız konumuna konumuna en yakın ve en üyük tehdt onu üç yandan kuşatan ve dünyaya açılan hayat denzyolların kapatan Danmarka Norveç kz kralğndan gelyordu Dolaysyla zamanın İsveç stratejk dü şüncesne göre İsveçn güvenlğ en y Danmarkanın zaylamasıyla sağ lanalr Bu nedenle Danmarka İsveçllern lncnde aş düşman ve oluşum halndek İsveç devletnn önünde aşlıca engel halne geld Üçüncü etken yukarıda yukarıda değnldğ değnldğ g Lüeckn Lüeck n hegemonk gü gü cünün kırlmasıyd. Lüeckn İskandnavya üzerndek denetm en so nunda 13larda sona ererken Baltıktak güç dengesn kurma sorunu esas olarak k İskandnav gücüne kald Bu da k ülke arasında zleyen k yüzyılda pek çok slahl çatışmaya yol açt. S İlk cdd çatışma 63te ülke arasnda yed yıl süren r savaş aşladığı zaman gerçekleşt Savaş görünüşte kralyet armasında esk rlğn semolü olan üç tacın gözükmesyle lglyd ancak Danmarkanın asıl hede Kalm r Brlğn B rlğn yenden kur kurma makk ken İ sveçn sveç n asıl hede Töton şövalyeler düzennn nha çöküşü le Doğu Baltıkta meydana gelen güç oşluğundan yararlanarak vasadevletne yönelk Danmarka tehdd n azaltmaktı azaltmaktı B ekleneleceğ g g snırl snırl kaynaklar kaynaklar hesaa hes aa katldığ katldığında ında u çatışma sonunda so nunda tüketc tüketc r ypratma savaşna dönüşerek yozlaştı. yozlaştı. Sa vaş her k tarafn kaynakları tükendkçe yatışyor savaşa neden olan so runlar çözülmeden kalıyoru. 6de Danmarka Kralı IV. Chrstanın hükümetnn tavsyesn göz ardı ederek İsveç e karş grdğ savaşta da tamamen aynı sonuç aln d. Tek r kskaç harektyla İsveç anakarasın fethetmek g yüksekler den uçan Danmarka planana rağmen savaş tıpk r öncek g tüke tc r yıpratma savaşı olarak sona erd 63te yaplan arış görüşmele BALl BALl A SAVAŞ SAVAŞ VE TOL M 1 5-1 5-1
rinin rinin müevaz müevaz sonucu İ sveçin sveç in har sayr sayr bir savaş azmina ödeme va adi odu Ancak bir snr değişikiği omad ve herhangi bir İsveç oprağ Danimarkann eine geçmedi onuç status quo ante bellum [savaşan ön ceki sako idi. Kamar avaş denien bu savaş, düşmankarn oraya çkmasndan sonra Danimarkann İsve İs veç çii yeniden hkimiy hkimiye e ana amak için yap ğ son ciddi girişim odu. Bundan sonra İsveçin egemen bir deve oa rak var oma sorunu gündemden çk Bunun yerine bir başka sorun, iki güçen hangisinin dominium mas Baltici yani Baka öncü konumda oacağ sorunu öne çk. Baka üsünük, esas oarak üç beireyici eene bağyd İk panda, iç denizden çkş yoarn yani Danimarka boğazarn ve ound haicini deneeme becerisi ikincisi Bak Denizinde faaiye göseren donanmaarn görei gücü ve üüncüsü, Bak Denizi kyarndaki op rakarn deneim derecesi onuç oarak iki üke arasndaki mücadee bu aanarda gerçekeşi ve bu ekenerin değişen görei ağrğ, uzun süren güç denemesinin İsveç ehine sonuçanmasna yo aç Danimarka hükümei, boğazarn komuasn ve Baka güçü bir donanma buundurmay, Danimarka üsnüğünü sürdürmenin en ii arac oarak görüyordu Doaysya Danimarka askeri önemeri bu amaç ara yönedi İsveç hükümei ise Bak Denizinin öesindeki sahi böge erinin deneimine deneimine ağrk ağrk vermeyi ercih ei İsveç İsv eçin in bu sraeji sraejisi si nihaye 62erde açğa çk, ama İsveç birikeri Töon şövayeerinin çöküşün den yararanarak, asnda 6. yüzyn oraandan beri, Doğu Psya ve Ponyada sisemi bir feih seferini sürdürmekeydier. onuç oarak İs veç kra, 62erde, Bohnia Körfezinden Ponyaya kadar oan gney Bak sahierinde de fac acto to deneimi sağad isemaik fehi eme aan başar İsveç sraejisi Bakaki üs nük mücadeesinde iki kesin sonuç ad İk oarak, sveç ark Danimarkann dominium mais Baltici iddiasn arşma hae geirmişi ve güçü Danimarka donanmasn dikkae amakszn, böünmüş bir Bak üzerinde hak iddia iddia edebiirdi edebiirdi İkincisi İkinc isi ve beki beki de daha daha önemisi İ sveçin kaya dönük süreki faaiyei, o zamana kadar odukça yörese kaan T ü K VE VE Sü N ü
93
Baltık çatışmalaıı gittikçe uluslaaasılaşmasıa yol açtı 625te so a İskadiav ekabetii sahesi geçii olaak İskadiav Yaımadası ve Baltık Deizide Kuzey Almayaya kaydı Bu tımam tımamaa ilk ilk kez kez 6 2 5 te Daimak Daimakaa kalıı kalıı İgili İ gilizz ve Fele F ele mek baskısıı adıda ve gee ükümetii uyaılaıı dikkate alma yaak yaak Daimakay Daimakayıı tuz Yıl Yıl Savaşlaıa S avaşlaıa sokması ve impa impaato atoa a savaş ila etmesiyle geçekleşti. Kalı bu talisiz çatışmaya gime edei muhtemele İsveçi eke davaıp Daimakyı duduması ve bilikleii kallığıı heme güey sıııa yeleştimeside duyduğu kokuydu. Holstei dükü olaak sahip olduğu koum di souu dahil olmak üzee Alma içişleie doğuda ilgi duymasıa ede oluyosa da Potesta davası uğua savaşmak aldığı kaalada muhtemele ikii deeede öem taşıyodu alı büyük Avupa savaşıa gimesi Daimaka içi büyük i ta lisizlik oldu. oldu . Döt yıl süe savaşı savaşı ve Wallestei Wallestei bilikle bilikleii ii iki yıl süe kısmi işgalii adıda Daimaka savaşta çekilmek ve baış isteek zo uda kaldı. 629da Lübekte yapıla baış göşmeleide kallığı bü b utaç yaşamaa aak uygu bi uluslaaası duum kuadı. Tam da bu oktada İsveç I . Gustaf Gus taf Adolu Adolu kaizatik kaizatik ödeliği altıda Daimakaı başaısızlığa uğadığı yee eişmeye azıdı. 63 yazıda kalı komutasıdaki bi İsveç keşif güü Pomeayaya çıkaak Kuzey Almaya da bi İsveç askei valığıı kesi bi geçeklik halie getidi ve ayı zamada İsveçi bölgesel bi güç olaak geleekte kazaaağ statüye gide yolu açmış oldu. İsveç sadee tuz Yıl Savaşlaıı gei kala ölümüde Avupa saeside öemli bi ol oyaakla kalmadı İsveç hükümeti de eski statejisii matıksal souua taşımasıı sağla ya geçek bi şas yakalamış oldu Eski düşmaıı paçalayaak paçalayaak ya da a tık Kuzey Avupaı tatışmasız e büyük askei güü halie gelmiş ola yei bi Büyük İ sveç e kataak Balt B altık ık üzeide tam bi deetim sağlamak. s ağlamak. Daimaka ile İsveç aasıda yapıla soaki iki savaş 635te ve 6 5 76 7 6da da souçta souçta Daima Daimakay kayıı tamame tamame yok etmeye etmeye ka kaa alı lı İsveçi İ sveçi bu yödeki giişimlei biçimii alıke alıke Daimaka bakış bakı ş açısıda açısı da bula sadee hayatta kalmak içi veile umusuz müadelelede ibaeti. Aslı 1 94
BALl BALl KA KA SAVAŞ SAVAŞ VE TOL TOL M 1 5-1 5-1
da Danmara on beeyen aderden anca yabancı güçlern, özellle de Felemen Cmhrye'nn müdahale ayende rld Feleen Cmhr Cmhrye ye yüzyılın yüzyılın büyü büyü ar l l zamanın zamanı n meran meranl l r lerne ygn olara olara Lübecn B al'a al'a arablc olara oynadığı oynadığı e e rolü devralmaaydı B meranl rlere göre, büün Bal bölgen de neleyen e br büyü güç, bölünmüş ve açı br Balı Denz'n apalı br Balı Denz'ne erch eden Feleen'n car çıarlarıyla bağdaşmıyord Dolayııyla, Danmara'nın üçülmüş bçmde de ola hayaını ürdüre ne zn verld Bornholm Adaı dışında, halcn güneynde büün Da nmara eyaleler 66 Kopenhag Barışı'yla İveçe bıraıldı B üreçe Danmara end opralarının yalaşı üçe brn aybe ve böylece Da nmara devle, 8'e, Napoleon Savaşlarının erende Norveç'en çıı şına ve 86'e Alanya'yla a br avaşın ardından Dche' de aybe dşne adar ordğ ınırlara ndrgend Son Danmaaİveç avaşı 69 ve 0920 avaşları ( ( ' 'de de ıa ıa çaışma çaışma b b bağlam bağlamda da yer yer alm almaz) az) br ba baım ımaa XIV Lo 'nn Avrpa avaşlarının Balı'a arşılılarıydı Danmara baış açıından her de, İandnav Yarımadaı'nda aybedlmş eyalele r yenden feheme çn ygn llararaı oşllardan yararlanma ar zn yanııren, İveç Franız üe arafından avaşa zorlanış B grşmlern de herhang br başarı ağlamadığı gb, güç ay beden İveç de daha ço Danmara oprağını feheey başaramadı Da ha genş br açıdan baıldığında b avaşlar alında geç yüzyılın açı Avrpa heaplaşmaının adece Balı çapında üçü grş alery d Her zey ülenn de büyü Avrpa Avrpa fa fa e emlern mlernn n ayrılaz brer parça halne geldğn göeren b avaşların gerçe neden, İan dnavya dışında çaışmalarda yaıyord Özele b avaşlar, adece, Oz Yıl Savaşlarının ardından İandnav rallılarının, 68'den onra Av rpa'da rlan yen llararaı eme, Vefalya emne nhaye a ılmış oldarını fade edyord İveçn büyü br bölgeel güç olara geçrdğ döne 22 Büyü Kzey Savaşı'ndan onra mzalanan barış anlaşalarıyla brle en olara ona erd İveç ve Danmara avaşlaa öylene zayıamış T ü K vE vE S ü ü
195
ve yei Avrupa güçler degesi sistemiyle öylesie bask alta almşlard ki, yalzca olar kşkrtmalaryla İskadiavya da yei bölgesel değişiklik şiklikleri leri sağlaabileceği sa ğlaabileceği düşücesi artk gerçekçi değildi Bu gerçeği kabul ede ve uukta görüe büyük Rus gücüü her iki tara içi de oluş trduğu tehdidi arka vara taraar, souda statükoyu kabul ettiler ve ihayet ihayet yei gerçeklikl gerçekliklere ere uygu uygu bir siyaset beimsediler beim sediler İ sveçi sveç i 14 1 43te Avusturya Veraset Savaş ve gee q889da, Rusya Türlerle savaş srasda Rusyayla yaptğ savaşlar, 1562de Frasa müte ki olarak Psyayla yaptğ savaş gbi, kesilikle Rus tehdidii azalta ve Filadiyay koruma arzusuyla arzusuyla belirledi. belirledi. Acak e doğrusu, bulara bulara Avrupa daki ancen i klasik büyük güç sistemii oluşumuyla ay zamaa rastlaya Avrupa kabie savaşlar yerel iadeleri olara bakmaktr Ay şey, Daimarka 62deki Rusya seerberliği ve 88de İsveçle yaptğ ksa savaş içi de geçerlidir. Bularda ikicisi Norveçi bir bi r İsve İs veçç saldrsda koruma koruma ihtiyac ihtiyac yastyordu, yastyordu, acak gerçekte gerçekte Rus basksyla başlad. 8. yüzyl Baltk savaşlar, o srada Rusya bölgede öemli bir siyasal ve askeri güç olarak ortaya çkş belirtileri oldu. Acak Frasz Devrimi ve Napoleo Savaşlar srasda uluslarara s sistemi dağlmasda soradr ki, Kuzeyi siyasal coğrayasda kesi değişiklikler meydaa geldi 889 Rusİsveç Savaşda sora 89daki Fredrikshamm Barşda İsveç Filadiyay Rusyay teslim etmek zoruda kalrke, 84teki Kiel Barşda da Daimarka Norveçi İsveçe brakmak zoruda kald Böylece oluşa siyasal coğraya, 8de Almaya birliğii sağlamasa ve RusJapo Savaş (90405) Rusyay zayatmasa kadar geçerliliğii korudu; söz edile u iki olay ise bir kez daha örüüleri değiştirdi ve Baltkta güümüzdeki durumu temellerii att K DVM V BATIK SAVAŞ! Michael Robertsi 955te Askeri Devrim, 666" adl ülü açş kouşmas yapmasda bu yaa, erke moder askeri döüşüm leri doğas ve souçlara ilişki verimli bir tartşma dömektedir. Şim diki halde, Robertsi çözümlemesii azla tek yal ve coğra kapsam BAlKA SAVAŞ SAVAŞ VE VE O O L M 5-1 5-1
bakımından da çok da olduğu sadece teknoloi değişiklikeden esas olaak küçük küçük ateşli silahlaın kullanı kullanılma lması sı haeket ettiği ettiği ve ve yalnızca Ku zeybatı Avupa üzeinde yoğunlaştığı konusunda bilginle aasında genel bi anlayış biliğini oluştuğu göülmektedi. Robets oldukça da bi za man pespekti içindeki askei dönüşümlei çözümlemekle yetindiği böylece daha eken ya da daha döem geç askei sistem efomasyonlaı nı ihmal etmek pahasına eken moden dönem değişikikleini aşıı vu guladığı için de eleştiilmişti 6 Ayıca yakın zamanlada yapılan İskandinavya aaştımalaı İsveç kalı Gustaf II Adolun eken moden askei dönüşümledeki Ro bets'in ısala vuguladığı mekezi olünü ciddi biçimde sogulamakta dı Kuşkusuz İsveç genel kumayının büyük esei vege Kg 'den etkilenen Robets Gustaf Adolu büyük bi askei ögütlenme efomcusu efomcusu taktik ve stateji stateji alanında bi öncü olaak esmetti Robets'e Robets' e göe meydan savaşlaına yönelen sefele haeketlilik ve saldııda şok taktiklei gibi hayati unsula Avupa savaşlaına onun yaptığı e fomlala gimişti Robets'in youmuna göe askei haektlaı daha ön ceki mızak ve ateşli silahtan oluşan tuhaf bileşimin dayatığı çıkmazdan kutaayı ilk başaan kişi Gustaf Adoltu. Bu göüşün aksine özellikle yakın zamanlada yapılan İsveç aaş tımalaı Gustaf Adolun Robetsin betimlediği gibi kaalı bi imha stateisti ve devimci bi taktisyen olduğu konusunda kuşkulaa yol aç mıştı. Şimdiki İsveç değelendimeleine göe kahaman kal makul düşüneli sadık şansölyesi Axel Oxenstiena'nın desteğiyle Almanya ve başka yelede yaptığı iddialı askei sefelee sağlam mali kaynakla yaat makta olağanüsü başaılı çok zeki bii olmakla bilikte geleneksel an lamda bi yıpatma statejistiydi Günümüzdeki göüşlee göe Gustaf Adolun askei başaılaının adındaki geçek sı yeni taktik buluşladn çok bu sistemli tedaik yeteneğindeydi Gustaf Adolun bi taktik ve statei efomcusu olaak taşıdığı önemin bu şekilde azaltılmasına paalel olaak aynı dönemde sveç'in komşu ülkeleinde yapılan askei efomlaa da daha yüksek bi değe atfedilmişti. Özellikle Gustaf Adolun en önemli akibi olan askei ünü P ü
Sü
ü
9
dama büyük İsveçl meslektaşnn ünüyle gölgelenmş Danmaka Kal IV. Chales hakknda, yüzyl Danmaka aske ögütlenmes konusun da bugüne kadak en olumlu değelendmele yaplmakta ve kal adeta b yenden doğuş yaşamaktad Bununla blkte, Mchael Robets'n göüşlenn eken moden dönemdek aske dönüşüm süeçlene lşkn genel anlayşmz üzende büyük b etk yaattğ kuşku ötümez. Robets'n İsveç tah üzene yazdğ ve Gustaf Adola duyduğu hayanlğ yansttğ pek çok ktap, Baltk'tak eken moden savaşlan İnglzce konuşulan dünyadak genel alglanş tazn kesnlkle etlemş ve bçmlendmşt Bu alglama Baltk'tak eken moden dönem savaşla needeyse evensel olaak İsveç'n aske tahyle özdeşleştken, ötek Baltk ülkelen genellkle göz ad ede Bu nedenle bu bölümde amacm, İsveç'n Baltk'tak en öneml akb olan Danmaka'y he zamanknden daha ağlkl bçmde ele alaak, geleneksel olandan daha gölgel b esm çzmekt çzmekt Aske devm denlen olgunun ayntla konusunda baz göüş aylkla olduğu söylenebl; ancak eken moden aske dönüşümlen Avupa savaşana yaptğ k büyük etk konusunda genel b mutabakat olduğu vasaymn daha kuvvetle fade etmek mümkündü. Bunla lk planda savaşn genel düzennde öneml b büyümeye neden oldu Odula büyüdükçe, sefele ve meydan savaşla daha kapsaml hale geld ve askele geçmşe kyasla daha genş b b toplumsal tabanda tabandan n topland. İkn cs, soylula savaş faalyet zendek geleneksel tekellenden vageç mek zounda kaldla Bunun yene, savaşna, askee alma, htyaçlan kaşlanms ve savaş savaş mekanzmasnn yönetlmesndek bütün bütün soumlusoumluluk, sonunda yen Rönesans devlet güçlene geçt. Aske güç llanm süekl devlet odula aaclğyla uygulanan b devlet tekel halne geld. GN G N sKRi DüzN Düz N V SAV SAVAŞARıN AŞARıN YAs YAs Eken moden Avupa' Avupa'da da genel tendle tendle böyleyd böyleyd v e çeştl ç eştl yeel de ğşklkle b yana, Baltk'tak gelşme genel Avupa tendn zled. Böy lece İsveç, IV Ek'ten ıs6-68 tbaen, esas olaak ulusal zounlu as kelk kelk sstemne s stemne dayanan oğudan oğudan vegle ve hükümdalğ hükümdalğn n topak ge
leyle leyle nane edlen, büyük b dam dam odu odu kud kudu u . Danmaka 7 7 yüz yılın başından baen aynı şey yapı ve aynı zamanda donanmaını bü yütü. Balık Denznn gşlen tuan coğa konumu nedenyle do nanma, bölgeel üünlük mücadelende onun en öneml lahıydı. Kıa al endlee amamen uygun olaak geekeşlen bu yenden lahlan ma alında donanma haeklaını haeklaının n deek nokalaı olaak olaak hzme göen yaygın yaygın b kale kale nşaaı n şaaı bmn bmn aldı. Başka Baş ka yelede olduğu olduğu gb buada da üekl b ake altyapının büyük ölüde yaygınlaşığı gözlemlenebl Bu alyapı devle gülenn hmaye alında ve kıadaknden genelde pek faklı olmayan b azda geekleşld Bu aka plana kaşı Balık bölgendek ake haeklaın geek aa odulaının büyüküğü geeke öz konuu haeklaın doğaı akı mından Avupa ana akımını zleme eğlmnde olmaı şaşııcı değld Kuzey Yed Yıl Savaşlaında yaşanan en büyük kaa avaşı lan, 20 Ekm 6e Hallandda geekleşen xona Meydan Savaşında, he k aaa yakaşık yakaşık kş dövüşü dövüşü Bu kade kade avaşı ken b Danmaka Danmaka zafe zafey y le ona ed ve oplam kayıpla büyk büyk olaılık ola ılıka a yüzlele yüzlele fade fade edlebild edlebild 7 Ağuo 626da Danmaka Kalı IV. Chan le Kaolk geneal Tly aaında Hazdak Lue am Baenbegde yapılan adı ıkmış meydan avaşında he k aaak avaşılaın ayıı yaklaşık 2. kşyd. Savaş V. Chan n fec b yenlg ve bnle bulan kayıplaa ona ed. Ku zey avaşlaının ahndek en kanlı meydan avaşı 4 Aalık 67da Sca nadak Lundda meydana meydana gelen ve ken ke n b İ ve zafe zafey yle le ona o na ee e e mey mey dan avaşıydı. Yaaşık 2. kşnn kaıldığı avaşa öldüülenlen a yı 8den az değld; bu, 8 avaşıdan 20nn hayaını kay beğ öylenen 634ek Nödlngen Savaşındakyle kıyalanabl b ölüm oanıdı. Bu ayladan da anlaşılacağı gb kuzey avaşlaı genelde dönemn büyük Avupa meydan avaşlandan daha ük oduala veild; kuzey a vaş ahaının daha küük oluşu ve odulaın aında daha ınılı kaynakla ın bulunmaı dkkae alındığında bunda gapeneek b aaf yoku Ne va kuzey kaa avaşlaının daha küük öle oluu, bu bölgede denz a vaşının dğe pek ok o k yee yee kıyala kıyala avaşın daha öneml öneml b b bleşen olmaıy üFEK VE Sü G ü
99 9 9
la da açıklanablr Denzde üsünlük, her şeyin öesnde domm mars atc'nn, yan bölgede askeri hkyein en önel anaharı olaya deva e Büün Balk savaşla arihnn en ünlü denz savaşı olan, Danarka ve İsveç donanala arasında Teuz 677'de Koge Körfez'nde gerçekleşen gerçekleşe n savaş savaş,, bu olgunun alını kvvee çzer Bu belrleyic belrleyic savaş ezc br İsveç yenlgsyle sona erd Bu heze savaşın geri kalan bölüünde İsveç donanasını donanasını felce felce uğraı uğraı v e böylece böylece İ sveç'n sveç' n brkaç ay önce Danarka Danarka adalarını şgal ederek atılası halnde savaşın gdşaını kesnle İsveç'en yana değşire değşirebl blecek ecek br adı Lund'da Lund'da kazandığı zaferden yararlanasını engelled Batı Balık'a Danarka denz hkyeinn olabldğnce rlası, Danarka le İsveç arasında yaşanan öncek pek çok savaşa da gö rüldüğü gb, Scana Savaşının br ger çekleyle sona eresne yol açı Balık savaşlarında yaşanan başarı ya da başarısızlıka denz gücü nün haya rolü, belk de en açık bçde, İsveç'n 676 savaşları srasında Danarka'yı fehee ve ou yen Büyük İsveç'e kaa grş sırasında rasında kanı kanılandı landı Grş neredeyse başay baş ayaa ulaşacakı ulaşacakı İ sveç'n s avaşçı kralı X Charles Gusaf kşlk br orduyla 67 sonbaharında Juland'ı güneyden ek br saldırıyla şgal eey başarışı Ancak bu yıldı rı harekı bu nokadan sonra durak zorunda kaldı, çünkü güçlü Da narka donanası kralın Danarka başken Kopenhag'a gden boğaz ve adalara doğru güneyden lerleesn engelled Bununla brlke doğa, 678 yılbaşında İsveçllere yardıcı oldu Sürekl br don Danarka ç sularını dondurup Danarka donan asını felce uğraırken, Charles X. Gusaın savaş arhndek en cürel hareklardan brne grşnesn ükün kıldı Pyade ve süvarden oluşan 8 kşlk br keşf gücüyle sadece k hafa çnde, Juland'dan başlayı layıpp buzla kapl kaplıı boğazlardan boğazlardan geçerek Funen, Langeland Langeland ve Lollan Lollandd üze rnden ealand'a e aland'a kadar lerled İ sveçl sveçl askerler askerlern n yuuşaış yuuşaış buzun üze rnde dzlerne kadar suya göülerek kloerelerce yürürken neler hs seş olablecekler olablecekler ancak ahn ahn edleblr Ancak A ncak sonuç sonu ç bu kararlı kararlı eyle haklı çıkardı Danarka uanç verc br barış zalaak zorunda kal dı ve egeen br devle olarak aaen yok olası ancak büyük Avrupa güçlernn üdahalesyle önled 200
Al K'A K'A SAVAŞ SAVAŞ VE O M 5 5
Bu dramatk olay Danmarkanın güçlü br harekt donanaı ol makızın ayakta kalmaının ne kadar zor olduğunu herhang br başka olaydan çok daha y anlatır. Denz gücü İveç çn de hem Damarkayla ürek rekabetnde br araç olarak hem de İveç anakaraı le onun Fn andy andyaa dan da n Pomeran Pome ranyaya yaya kadar uzanan denzaşırı toprakla toprakla araında br b r bağlantı olarak büyük önem taşıyordu. Bu htyaçlar Rem .de göte rldğ gb Baltıkta ea olarak donannada rekabet bçmn alan lah lanma yarışı olguunu açıklar. 2ye kadar Danmarka ve İveçn donanma büyüklüğü açıın dan göterdğ çok benzer evrm bu dönemde önde gden k Baltık gücü nün doğrudan ve yakın rekabetnn çarpıcı br fadedr. Hç kuşkuuz b k gücün donanma yapım programları en azından düşmanınkyle ba şa çıkablecek br donanma oluşturma hedeyle yakın br rekabet bçm n aldı Öte yandan 2 2de den n onra k eğr araında gttkçe gttkçe büy büyüyen üyen fark fark Büyük Kuzey Savaşından onra k ülkenn artık aker rakp olmayp gö rece barış çnde br arada yaşadılarını en y ortaya koyan br göterge olarak yorumlanablr. 8. yüzyılda İveç denz gücünün gerleyen trend bu ülkenn bölgeel büyk güç tatüünü kaybedşyle açıklanırken Danmark markaa Bal B altık tıkın ın grş kapıı olmaya olmaya devam devam edyord edyordu u bölgenn bölgenn doğmak doğmak ta olan yen denz gücüyle Ruyayla başa çıkablecek br donannayı hl muha muhaffaza etmeye etmeye çalış çalışıyor ıyordu. du. Son olarak 8 8 le 8 araında Danm D anmar ar ka donanma kablyetndek büyük düşüş Büyük Brtanyanın 8 ve 8de Kopenhaga yaptığı aldırılarda Danmarka donanmaını müa dere etmenn çler acıı onucuydu. Bu olayla brlkte Danmarka Bal tıkta en öneml nüfuz varlığını kaybett ve alında bu noktadan tbaren öneml br Baltık gücü olmaktan çıktı. Ne var k çeştl Baltık ülkelernn ordu büyüküklern ele alacak olurak olurak bu görnüm dkk dkkat at çekc bçmde fark farklılaşır lılaşır Bunlar Tablo de göterlmştr 7 Sayılar ordu büyüküğüne gttkçe daha çok önem verldğn gö terr. Ordu büyüklüğü erken modern aker devrmn başlıca onuçların dan bryd. Ne var k donanmadak büyümenn akne tekl devletlern büyme oranları araındak benzerlker aptamak pek mümkün değldr T, T, Tü FK V S üN ü
201
Dlmn ( ( tn) tn)
N o N
50
?
0 0 0 0 00 90 80
o
1 d
0 60 1
50
f
.
0
Şekil 7. 1 Danimarka Isveç ve Rs donanmalann büyüklükleri
\ I. J
40
0
0
� " /· o ·
j :· < " < r ;
� �
. \ \ \ \ \ \ \ \ \
�·
·'.
Dimk
600 60 60 60 60 60 660 60 680 690 00 0 0 0 0 0 60 0 80 90 800 80
Yıll
l . Çeştl Baltk devletlernde yaklaşk ordu üyüklükler
YL yalaş) İMRK 5000 5 25000 700 70000 750 50000 8 7·000
İÇ 5 70000 00000 50000 7000
R
8 .000 35·000 200000
L
0000 35·000 7.000
Ru s 70000 200.000 300.000
aksne saylar Balk çevresndek devleler genş çapa farkl koşullarn ve yerel çkarlarn gösermeker Danmarka söz konusu olduğunda, asker hazrlk, önce İsveç'le olan husumele, daha sonra Fransz Devrm srasndak zorunlu sefer-
l . Çeştl Baltk devletlernde yaklaşk ordu üyüklükler
YL yalaş) İMRK 5000 5 25000 700 70000 750 50000 8 7·000
İÇ 5 70000 00000 50000 7000
R
8 .000 35·000 200000
L
0000 35·000 7.000
Ru s 70000 200.000 300.000
aksne saylar Balk çevresndek devleler genş çapa farkl koşullarn ve yerel çkarlarn gösermeker Danmarka söz konusu olduğunda, asker hazrlk, önce İsveç'le olan husumele, daha sonra Fransz Devrm srasndak zorunlu seferberlkle ve Napoleon Savaşlar'nn neen olduğu asker alarm durumuyla belrlend 7 yüzylda İsveç ordusunda görülen büyük arş İsveçn gelp geçc büyük büyük güç saüsünün saüsünün br sonucu s onucuyken, yken, Prusya'yla Prusy a'yla lgl say s aylar lar Prus Pru s ya mler devlenn ssemak nşasn yansr Müevaz Polnya ordu su bu ülkenn zayf uluslararas uluslararas konumunu yeernce fade fade ederken, Rus ordusunun ölçeklernde görülen büyük arş, bu ülkenn genşleyen çkar larnn ve Rusyann 8 yüzylda Avrupal br büyük güç saüsüne doğru leeyşnn çarpc ça rpc br f fadesyd adesyd Ne var k, oplam nüfusa göre değerlendrldğnde ve öek Avru pa güçleryle kyaslandğnda, bu saylar Danmarka, İsveç ve Prusya or dularnn olağanüsü büyülüğünü çarpc bçmde kanlar Bu üç dev le, brlke ele alndğnda, Avrupann 8. yüzyln başlangcnda muh emelen en mler mler bölgesn bölgesn oluşuru oluşuruyord yordu u Danmark Da nmarka adak Branya Branya el el çs Sr Rober Moleswor, 9'larda Danmarkay bemlerken bu ol guyu guyu özellkle belrr: D anmarka anmarka .. . . gövdes gövdes olmayp yalnzca başan baş an bare olan, herkesn herke sn asker olduğu olduğu e ksenn ebaa olmadğ olmadğ br b r cana var andr andryor." yor." Bu aşr aşr derecede yüksek ml mle erl rleşme eşme düzey, İ sveç sveç ve ve Danmarka söz konusu olduğunda, Balka süren uzu eknlk müca delesnn doğrudan br sonucuyken, Prusya çn çepeçevre düşa kom
şara birike yaşamak içi verie kesiisiz mücadeei kaçıımaz bir socyd. Svş v To Dş 6. yüzyıı oaarıda erke 8 yüzyıa kadar Baık bögeside yaşaa eredeyse süreki savaş drm, bögei görece yoks ve geri kyü opmarıı omzarıda süreki ve ağır br yük od Ne var ki sürek savaşar ayı zamada der modereşme süreci içide e öemi ve ek diamik ekedi B süreç, ayı zama diim içide bögeyi, bes bei domş dom ş bi Frasız dipomaıı dipomaıı bir zamaar beimediği beimediği gig ib domş opraar üzerde üzerde kr krmş, mş, brbrde zak br br oraçağ ise bögeeri kümesi omaka çıkarıp, gaye işevi ve güçü yapıaa doaımış, moder Avrpa deve oşarıa döüşürdü 8. yüzyıa ba karsak, b oşmar oşmar Oz Yı S avaşarı'ı sararası sararası aarşsde çıkmış gee gee Avr Avrpa pa güçer güçer degesi de gesi sisemii Vesfay Vesfayaa sisemi si semi gaye iyi büüeşmiş parçaarıydı Başka bir deyişe, süreki bögese savaşarı bir soc Baık'ı Avrpa'ya açıması, yai bir Avrpaıaşm süreci od. Br diğer öemi soç, ykarıda berdiği gibi, Daimarka, İsveç ve v e Prsya' da, beirgi biçimde deve deve ekaizmaarıı ekaizmaarıı ve opm opm yapıarıı başa soa modereşmesiydi. İkisadi düzeyde, geeekse üfz aaı asmaı yöemde yavaş yavaş doğrda vergier yoya asma yöemie geçiirke, idari mekaizma merkezieşi ve düzei bir bürokrasiye döüşü Siyasa sisem evreer haide mkıact t yee doğr evridi (Prsya'da de fac yüzyıı oraarıda, Damar ka'da 66 aayasa aayasa devrimi devrimide de ve İ sveç'e 6 8 ' de de iibare iibare büyüy büyüye e askeri formaı gee ekieri, Road Asch arafıda b kiabı ikici böümüde arışımışır.) Ayı süreç, bezer ekiere Baık bögesde de görüdü. Gee modereşme süreciye bağaıı bir diğer koya da de ğimek gerekir Baık'aki z mücadeede, ede ve ası daha iyi komdaki ve drmdak Daimarka deği de, ecr edimş ve yoks İsveç gaip çıkı ve bögese büyük güç saüsü iddiasıı z yıar boyca sürdürebidi? KA KA SAVAŞ SAVAŞ V
5 5
Bu soruya verlecek kısa yanı, oldukç oldukçaa paradoksal paradoksal çmde, 6 . yzyılın aşında sveç kralının Danmarka mesekaşından dkka çekc çmde daha yoksul olmasıdır Bu nedenle, sveç kralı 6an aren neredeyse sürekl olark savaşların ağır askısı alında yaşamak, mal syase mükemmelleşrmek ve hükme mekanzmasını modernleşrmek çn kararlı r çaa gösermek zorunda kaldı. Bu çaalar nhaye özellkle Şansölye Oxensernanın kararı lderlğ alnda yüzyılın oralarına kadar ölgenn en ekn savaş ekonomlernden rn yaraı. Bu ekonom, sözgelm Danmarka ekonomsnden çok daha ekn ve güçlüydü. Bu asmerk geşmenn ger planını anlamak çn, önde gelen k skandnav gücünün syasal ssemler ve sosyoekonomk yapıla arasındak rkaç öneml farklılığa şare emek gerekr. Syasal anlamda sveç kralı Danmarka meslekaşından çok daha güçlüydü. sveç krallığı Gus af Vasa Vasa dönemnden aren kalısalık kazanmışken, Danmarka kralı 66a kadar seçlerek aha çıkmayı ve yürüme gücünü kısılayıcı r aç gyme ören eraıyla sınırlanmayı sürdürdü. Yalnızca u olgu le sveç kralını çok daha üyük r yekye donamaya yeyordu. Ayrıca, sayıca Danmarkanın hay alında olan sveçn kdar el ya da soyluluğunun çok daha zayıfr grup oluşurması da farklılıka pekşrd. 6 cvararında sveçl soylular oprakların sadece % 22sne sahpken, Danmarka soyluları soyluları Danmarkada Danmarka dak k eklelr eklelr oprakları oprakların n en az % 44 44 ünü ünü denelyordu. Bu olgu, sveçn daha demokrak anayasasıyla rleşnce, ce , zayıf sveçl soylula soylular r ah çn neden n eden cdd r ehd oluşturamadığı oluşturamadığı-nı açıklar. am aksne, soylu sınıfı genelde krala ayd ve onun orağı olarak davranıyordu Bu durum, Avrupanın en arsokra cumhurye olan Polnyanın o dönem koşularından pek farklı olmayan ve 66ya kadar oağanüsü güçlü r soyluluğun üyük r syasal nüfuza sahp olduğu Danmarkayla am r zılık çndeyd. Syasal Sya sal akımdan akımdan güçlü güçlü olsa ols a da sveç sv eç kralı kralı ksad ksad akımdan DanDa nmarka kralınd kralından an daha yoksuldu Nekm, 6 cvarlarınd cvarlarında, a, hüümdar hüümdarık ık oprak oprakarı arı sveç sve çn n eklel eklelr r oraka orakarın rının ın sadece sa dece yakaşık yakaşık % 30 3 0 una ulaşırulaşırken, Danmarka kralı erekel Danmarka arım opraklarının yaklaşık % sn denelyordu. sveçe kralye opraklarından sağlanan gelrler u TO TO TüK VE SüN Ü
nedenle Danmarka daknden öneml ölçde dşkt D anmarkanın ge lrlerne lrlerne Kzey Kzey Yed Yıl Yıl S avaşları avaşları ve Kalmar Savaşı'ndan Savaşı' ndan sonra Sond S ond ha lc geçş cretnden ve İsveç savaş tazmnatlarından sağladığı hatırı sayı lır gelrler de eklenmeldr. 6. yzyılın oralarından tbaren lke neredeyse srekl savaş ha lndeyken görece yoksl İsve hkmet mtevazı gelrlern arırmak çn çok erken br evrede doğrdan vergye başvrma başvrmakk zornda kaldı kaldı Br başba şka deyşle İsveç savaş ekonoms çok erken br tarhte verglere dayanan br ekonom halne geld ve b amaca dönk olarak bçmleen etkn br hkmet mekanzmasıyla yönetld. B nedenle br ortaçağ nfz bölges devlet olan İsveç srekl savaşların yartığı baskı altında neredeyse erken 1 7 . yyıldan yyıldan tbaren syasal bakımdan gçl br kraarafından kraarafından yönetlen gçl gçl merkez ve stkar stkarlı lı br hkme hkmete te sahp modern br verg devletne devletne dönşt dönşt Daha ger komşlarının komşlarının zayıığından zayıığından byk yararlar yararlar sağlayablen sonrak byk İsveç gcnn temelle daha o aman atıldı. Ancak b komşlar 17. yzyılın sonnda modernleşme aracılığıyla esk gçlernn br kısmına yavaş yavaş kavştkça b arada savaşın gdşatı da İsveçn aleyhne dönd dönd ötek ötek Baltık devletlernn devletlernn meydan meydan okmasıyla okmasıyla karşılaşan byk İsveç gc tıpkı skambllerden yapılmış br ev gb çök. İsveçn 72dek an ve topyekn çökş sahp oldğ byk gç statsnn ger çektek ayıf temellern temellern de çarpıcı bçmde bç mde açığa açı ğa çıkardı çıkardı İ sveç b gc gerçekte zayıf ancak etkn bçmde yönetlen İsveç ekonomsnn kom şlarının zayıığının ve Avrpanın gerçek byk gçler arasında yer alan gçl mtteklernn gösterdğ pek sağlam olmayan dostlğn geçc ve ygn br bleşmnden başka br şeye dayanmıyord. Danmarkada şler farklı bçmde gelşt. 157de Kzey Yed Yıl Savaşlarının sona ermesyle brlkte lke kırk yıldan fazla br sre barış çnde yaşadı ve devlet devlet malyes malyes sağlıkl sağlıklıı br gelşme gösterd göster d B nedenle İs İ s veçn aksne hkmetn htyaçlarını mkemmel bçmde karşılayablen ve aynı zamanda kral le soyllar arasında hassas gçler dengesn tam olarak yansıtan geleneksel esk tp nfz alanı nansman sstemnn hemen reformdan geçrlmesne htyaç dylmadı. Acl dar reform h tyacı ancak I. Chrstanın 62529da Otz Yıl Savaşlarına felaketl ve 2
BALl BALl KA SAVAŞ SAVAŞ VE TO U M 5 5
paalı grşnden sonra oraya çıkı u alsz macera üküen kasalarını boşalı ve aynı zamanda ordu ve donanmanın modeleşrl mes çn acl ve büyük br yaırı yacı yaraı Danmarka'nın mode ve merkezleşmş br verg devlene dönüşümü de ancak o zaman başladı Ancak 100 cvaarında amalanablen bu süreçe esk arsokra kral lık savaş edlern karşılaaya azır mode ekn br kdar yapısı olan yüksek düzeyde merkez mulak br devlee dönüş . yüzyılın oralarında am da ülkenn yen ve esk kdar yapıları arasındak aeşl ç mücadeleyle zayıadığı bu belrleyc geçş aşamasın da Danmarka le İsveç arasındak güçler denges kesnlkle İsveç'en yana ağır bası Yüksek düzeyde asker azırlığı olan büünüyle mode leşmş İsveç o sırada Danmarkanın geçc zayılığından yararlanacak konumdaydı rkaç belrleyc savaşa alıka öncülüğü ele geçrmeyi ve aynı zamanda Danmarka'nın em alık'ak em de uluslararası alan dak konumunun sürekl zayılaması anlamına gelen öneml bölgesel kazanımlar sağlamayı başardı. İk İskandnav gücü arasındak uzun sürel rekaben verdğ bu sonuç genellkle k ülkenn asmerk modernleşme süreçleryle açık lanablr Her k ülke savaşın baskısı alında modeleşek zorunda kal dı Ancak bu modernleşme yukarıda göserldğ gb İsveçe daa erken ve daa güçlü br bçmde başlayarak ona kesn br avana kazandırdı. u arada daa y duruda aa könemş Danmarka 1 yüzyılın oraların da krk br evreye grd. İsveç büyük gücü 1202'de kesnlkle çöküğü zaman küçülmüş br İsveç le arık a olarak modernleşmş br Danmarka arasında yen br denge kuruldu Ancak bu gelşme alıka yükselmeke olan yen br gücün Rusya'nın gölges alında gerçekleş. E RKT RKTİİ İZM İZ M V T T< SVŞR! SVŞR! q2'de ysad'da İsveç le Rusya arasında zalanan barış anlaş masıyla alıkak son büyük savaş naye sona erd Anlaşm aynı zamanda bölgede neredeyse yüz yıl sürecek görel br barışın emellern ıs yılın neredeyse sürekl savaşları ve sonsuz çaışmalarıy aarak öncek ıs la güçlü br karşılık oluşurdu TO TO TF K V V S ü GÜ
Daha genş br perpef pe rpefen en badğnda, badğnda, bu çaşma evre B al al arhnde uzun ve acl br dönüşüm dönem lmuşur. Bu üre çnde bö ge br aüden dğerne dğru br dönüşüm geçrd Başlangça, 6 yüz ylda böge yöreel yöre el br car büyü büyü gücün, Han Ha naa Brğ'nn Brğ' nn hm hmye ye al al nda, ecr edmş ve ea lara endne yeerl br bölgeyd. Ne var , bunu zeyen uzun çaşma ve aç avaş dönemnde, bölge nha lara büyü güç çarlarnn çarlarnn dağna ürü ürülendğ lendğ çn genele genele vefal vefalya ya em ara bemlenen daha büyü Avupa emnn büüne br par ça laca bçmde dönüşüme uğrad. yüzyn mlan meranlzm bunun bunun önşulu önşulu mdern mdern devle devle nynu d d bu büyü büyü dönüşüm dönüşüm ürecnde öneml br c güç ldu. Dayya bu lgu, p Avrupa arhnde duğu gb Ba arhnde de yce ç çe geçmşr Bu dönüşümün büyü böümüne şah lanlardan br ve Danmara alarnn en ünüü lan IV. hran, rem br bldrde meranzmden ne anadğn raya ydu. Bu ad br emdr," dyrdu bzm nurumuza hzme eme ve Tanr'nn yardmya, üccarlara zarar vermemeldr Gerye dğru baldğnda, eren mdern l arhnn arhnn bçmlenmene yardmc yardmc lan lan ve bu b u bölümde bemenen B al avaşarn çğunun ardnda dnam gücü uşuran man meran zmn, IV. hran'n nuruna hzme emedğ öylenebr Ve bun dan en ç yararanan üccarlar, enlle, ne ran ne de nun veç meeaşnn ebaa ldu. Bu üreçen l ve öncee en r çanlar, bölgee yarşa yere planda mn azanp mn aybedeceğn plan layan ve Bal'n mdern yaal cğraan end erchlerne göre bereyen, Feemen umhurye ve nglere'de büyü care şre lernn raar ldu. Bu, Ba bölgende hallarn, uza e eyaeernden ahc Avrupa ulu devleerne dönüşe çn ödeme zrunda aldlar bedeldr. Br dğer bede de, br buçu yüzyd yüzydrr neredeye ürel lara devam devam eden ede n avaşlarn gerdğ gerdğ nard nardr. r. Ve m br? br? bel de bu bede ödemeye değmşr. Ba bölgenn radan nanarna bu ru aa rulmad ve nlara ala br eçene unumad. 0
BA BA KA KA SAVA SAVAŞŞ VE TOPU TOPU M 1 51 51
J. M M H
KELT SAVALARI 45385 1
n beşinci yüzyıln otalandan eken 8. yüzyla kada süen s koçya ve landa savaşlaı, Avupa askei taçilei ta �fndan ge nellikle nellikle mal edilmişti Bu imalin bi nedeni ned eni,, geek ge ek skoçya skoçya ge ekse landa'nn landa' nn seyek seye k nüfuslu nüfuslu ve Avu Avupann pann eekeind eekeinde, e, taisel ta isel geliş geliş melein ana mecasndan oldukça uzaa ye alyo olmalad. B diğe neden Kellein, eken moden dönemin büyük gçlei olan, spanya, Fansa, Fan sa, ngiltee, ngiltee, Hollanda ve sveç sveç gibi ülkelein ülkelein emsil emsil ettiği geleneksel, biöek modele dikka çekici bi kaştk oluştuan, gelenek dş, ale naifbi savaş az uygulamalad. skoçyalla ve landalla aekeli liği yok edici bi saldnn şok gücüyle bileştidile ve böylece icael Robets'in askei devim paadigmasnn dşna düştüle. landa'ya 3. üzyılda pofesyonel bi skoç askei snfnn, gall6g laigh 'nin ayak basmas, AngoNoman gedames dengeleyen savaşç bi gcün gcü n otaya otaya çktğn çktğn aber abe r veiyodu veiyodu.. Kelt savaşla savaşla bundan bunda n sona düşma n ek bi dabede yok etmeyi amaçlayan saldı takikleini temel ald. Ne va ki geç 6. yzyılda Sane O'Neill ve yeğeni, Tyone ikinci kontu Hug O'Neill, geleneksel skoç gall6glaigh ağ piyade taktikleini, geilla ipi a ektla ektlada da esas olaak baut tozu kllanmna kllanmna dayanan yeni bi savaş tazy tazy la bieştidi. Klç ve baulu silala, üstn aeketlilik, şaştma ve enge beli aazinin ekin kullanmndan oluşan bu bileşim, 6'lede gelenek sel ve yeni savaş azlann azlann en üstün unsulan unsulan bibiiyle bibiiyle kaynaşmşt. kaynaşmşt. 2 59'lada ngilizlee kaş vediği savaşlada, Hug O'Neill, düzen esneiği, ateş gcü ve ağ piyade şok taikleini, bu t düzensiz savaşlaa alışk olmayan ngiliz odulaına kaş lanaak bü bi başaı kazand Ancak bu savaş tazndan vazgeçip de, 6'de Kinsalede, spanyol ei dü zeninin alşk olmadğ çapaşk yönemleini kllanmaya kalknca, oun oy Lodu Carles Bloun komuasndaki yetenekli ngiliz odusu kaşsnda yenilgiye uğad. Keli skoça ve landalla pofesyonel odla kaşsnda zafe kazanmaların sağlayan bi savaş tazn ancak 7. yzyıln oalarnda
O
T TüF E V V Sü N ü
2 09
gelştrebldler. Keler, İngltere ve ıta'daki ıta'daki büük hanedan devleernn çok sık llandığı askeri teoloj ve kraa uyarlamakta çekimserdler; bununla brlkte, İskoç ve İrlandalılar tfek kllandıkla "ghland (ya da daha doğu deyişle İlanda) hücumu le dehşet saçmayı başarmışlardı. İlk kez 6. yzyın son çeyreğnde llanılan İrlanda hücumu, Keltlern, Mchael Robets'n sözünü ettğ vurcu güç [ve] hareketllkn brleştrlmes klemn çözmelern sağladı Geleneksel oduların aksne, Keltler ateşl slah kullanırken, vurucu saldırı gücünü ve hareketllğ, savunmadak vunmadak statk ate ate ş gücüne güc üne feda feda etmyorlardı. etmyorlardı. İrlanda hücumunun hücumunun başabaş arısı öncelkl öncelklee br eldek eldek genş gen ş ağız a ğızlı lı kılıç ve kalkana kalkana (yuv (yuvar arlak lak ve der der kaplı) bağlı olsa da, tüfek (Nassau'lu Maurts ve Gustaf Adolun orularının sal dırı kablyetn sınırayan hantal sehpa olmaksızın) br saldırı slahı olarak etkin bçmde bç mde ku kullanılıyord llanılıyordu. u. İranda hücumu hem yen saf, hem de esk kol saldırı düzenlern kullanıyor, böylece dönemn dğer pek çok Avrupa ordusunda görlmeyen taktik esneklğ sağlayablyordu. Keltler, savaşın başlangıcında düşmana karşı lerleyecekler yüksek br zemn üzernde dzlyorlardı. Daha sonra düşman hattına yaklaş yaklaşık ık kırk yarda yarda mes m esaf afeden, eden, uçuşa uçuşan n tfek tfek merlernn ve çıkan barut dumanının müthş br kargaşaya yol açtığı br sağanak atış başlatıyorlardı Daha sonra ateşl slahları bırakıyor, on k le on beş adam genşlğnde kama ya da kollar halnde tertplenyor, genş lıçlarını çekp düşanın üzerne yürüyorardı. Doğal olarak düşman, savaşçılar yice yak laşana kadar potansyel olarak sadece tek br öldürücü atış yapma şansına sahp olablyordu. Yeterl ateş gücünden, yüz yze savaş becerlernden ve dernlğne savunma yöntemnden yoksun olan ordular, İlanda hücumu karşıs kar şısınd ındaa yenlgye uğruyordu uğruyordu Esk takt taktklern klern en teknolojyle teknolojy le harmanlanması, Ba Avrupa'da br yüzyıl boynca benzersz, kesn ve farlı br saldırı savaşı tarzına yol açt 642den 1746'ya kadar gelştrlen halyle İranda hücumu, "savaşların altın çağı denlen dönemde Kelt taik dornnn esasını oluştrdu. Bu dönemde skoçya ve İrlanda orduları, sarp bölgelerde esas slah olarak tüfekten çok enl kılıçla saldırı taktkler kullanarak sekz büyük meydan savaşı kazandılar. Dğer pek çok Avrupa ordusunun aksne Kelt 0
L SAVAŞARI -1
güçleii heketii ğılştı moen svşl süsü giysilei you Heketsizlikte y eseyememekte kykln svum hektlyl kuştm y kitlese cephe sllıyl sılı eğllei Hem cephee he e hem e cehtn cehtn sıck k esekti esektile. İkici seçee seç eekk öcelik öcelik l vuucu güç yeie üstü heket kiiyetie ğlı ok söz konusu oluyou skoçl ve İlı Aule ve Kilsyh (645) Killieckie ( 6 8 9 ) ve Pestops't (14 ( 1455 ) kıt kıtğ ğ gii gii heket heketli liiği iği ve şok ücü ücü ü öücü i ileşim hlie getieek kulıl Diğe zmnl ise sece sec e üşm sk s k çıkm çıkmy y çştı çştı (eğişen (e ğişen eecelee ş ş lı lı o k) ippemui (115) Fkik ve Culoe (146) 689'n son Ket slıı ttklei Avup mey svşı tktik ik ve ve tekolojik yeiik yeiikle le kşıs önce köeli köeli so geçekleşiile tkt işe ymz olu. Yuvl süngülein h tkn çmk tfein ğlk pç tesii yt memie tn heketi s topı kulllm s svunmn h kpl ttikle geiştimesie ve teş gücüü rm s yol çı Ayrc 115 ve 14546 II II Jmes ynısı yklm sıs İgilizei piye süvi ve topçu silhnı eşgüümlü i içime i y geie oulı sümesi gii Keltle e geleneksel svş yötemlei en tk zfe zfe eklmiy eklmiyol ol Ası Cumel üküün Pes Ch Ch les dw Sur'ın Highl ousuu Cullo Moo üzlüğüne imh etmesiyle iikte i zyıl İgiliz svş lln hkim oln tetif svş tzın öüm ç çmy şlı. Kelt svş tzıı elili u su 146'n 1815'e k Avup'ki svş lın ve üyük sö mügeci gçlei şki ouın uygulmy koulcı
2•
İsveç mzkın 14'lee Bugoiy ğı süvsii yenilgi ye uğtmsı Avup svşl i öemi souu elilei. 13. yzyı ln otlıki Kelt ğmszlk svşlın ei yy ske uygu i çimde silhığ yeteli i öeliğe ship ouğu ve hekt uygun i ölgee üzeleiği zm feo tılı yeilgiye uğtck yeteete oluğuu göstemişti Mogte ve Lupe (1315) ve Sempch't (1386) Avustuy şövyesine ğ ee iie okusuz İsveçli ve 1346' Ccy' eki İgiliz uzun yy skeei piyei piyei ğı süvi kşsıki o, o, TüF EK V V Sü N ü
2II
etkinliğini iyice belirginleştrdi Böylece, feodal şövalyenin azalan rolü ve piyadenin artan önemi, ordların byüklüğünde büyük bir arşı mümn kılarak Avrpa savaşlarının gidişatı içinde devrimci bir dönüm noktası old. Yaklaşmakta olan "bart toz devrimi bir başka dönüm noktasının eli klağında oldğn gösteriyord 8 dünyası için böyle bir devrim zornl zornl deAncak geç ortaçağın Kelt dünyası ğildi çün skoçlar ve randalılar piyadeyi daima kendi askeri güçlerinin belkemiği olarak kllanmışlardı B dönemin en önemli Kelt piyadesi gal 13 yüzyı yüzyıın ın ortalar ortalarında ından n 6 . yüzyıla kadar rlanda'da yerleşik Batı l6glagh 13 Highland Highland ve ve Hebrid Hebrid paralı paralı askere askerer r idi. Çağcıl bir gözlemci, gall6glagh' ş sözlere betimliyord: iri iri ve güçlü bedenleri olan, merhamet dygsndan yoks, zalim adamlardan derlenerek seçilirler Savaş düzenleri Sizelerinki ne (sviçrelilere) çok benzer, zira boyn eğmek nedir bilmemeleri onlara çok byük bir savaş gücü sağlar öyle ki iş vrşmaya geldi ğinde, hem vahşice vahşice öldürür hem de savaşı kazanırla kazanırlarr Bir zırh gömmiğfer ve bir b ir kayne [bıçak] ile donanırlar. En çok kllandık lek, bir miğfer ları silah, savaş baltası ya da cm. znlğndaki, bıçağı ayakkabıcı bıçağını andıran, andıran, ancak daha geniş, zn ve mızraksız mızraksız olan, kesici ve her darbesi öldürücü balta harbedir. B şekilde donatılan adamın yanında silahlarını taşıyan bir başka adam ve erzakını taşıyan bir erkek çock vardır Silah ya da baltasından ötürü ona [mızraklı] denir ve 80 pae bir gallogla tabr olştr olştrrr Gall6glagh ("gallowglass ya da "galloglas olarak ngilizleştrilir) tam olarak, "yabancı (gall) "savaşçı (6glagh anlamına gelir Gall6glagh ilk ilk kez 90'da randa kronikerinde göüldü, ancak yüzyılın oralarından beri randalı şeer tarafından kllanılmaktay Ket ve Viking kanının b vahşi karışımı, karışımı, 1 2 yüzyı yüzyılı lın n büyk büyk savaşçı şe şe gall6glagh S omerled omerled MacGilleb M acGillebrid ridin in soyndan geliyord MacGillebrid, Adalı Angs Oge'in öderliğinde, ada nın askeri sisteminde devrim yapan bir savaş tarzını rlandaya getiren kşiy di. Daha önceleri asker toplamak için AnglosaksonJ'inden milis] farksız
L L AVA AVAŞLA ŞLAR R - -
bir ornu askerlik sisemine dayanan yerel İrlandalı şeer, gll6gligh' gelişiyle birlikte daimi bir profesyonel askeri güç kaanmış oldular. Geç oraçağlarda İranda sürekli bir askeri kuuma sahip olmadığı için, İrlandalılar açık araide pek a meydan savaşı verdiler Bunun yerine, ılı ve hafteçhiatı teçhiatı cthı (kerne) kullandıkla kullandıkları rı çeşii çe şii gerilla savaşı bib içimlerini terh eiler. Edward Bruce, erken 14. yüyılda İrlandayı istila et tiğinde, kabile şeerinin yakın mesafe kesici silahların kullanımını gerk tren alışılmış meydan savaşları yerine, fırlama silahlarıyla (esas olarak ok ve mırak) yapılan çük çaışmalardan yana olduklarını gördü. Bu ür ça tışma teknikleri daha a kayba neden oluyordu; niekim bu, esas amaçları hayaa ve mülkiyee uanmaca son vermeese toprak kaanmak olan şeere de uygun bir savaş ipiydi. Ancak gerilla savaşı sav aşı İrlanda İrlan dada magallı kalelerden kalelerden sa savaşan vaşan N orman orman lara karşı hiç işe i şe yaramadı " Kemiken Kemiken bir kale [yani, büyük, büyük, iy iy örgülenm örgülenmiş iş bir saıra ordusu] taşan bir kaleden daha iyidir diyen o eski İrlanda aasöü, pusu ve kçük çaışmalardan başka kabiliyei olmayan bir haf piyade gücüne pek uygun düşmüyordu 2 Ancak bu durum, düşmanla açık alanda karşılaşmayı ve onu yakın mesafe kesici silahlarıyla yok etmeyi hedeeyen gll6gligh için geçerli değildi. Aslında gll6gligh' İrlandaya gelişiyle 13 v e 4 yüyıl yüyıllar larda da Kel Kel "askeri devr devrimi imi denebilecek bir süreç başlamış başl amış Genellikle, İrlandadaki İrlandadaki gll6gligh birlikleri ödenileini, toprak ahsisaı ve bunndh biçiminde alıyorardı. Bu ikncisi birliklerin, barın dıkları lordluğun tuth) nüfusundan harçlık ve giysi toplamalarını andıran bir ödeme ödeme sistemiydi. sistemiydi. Öteki grup gruplar lar serbest paralı paralı aske as kerle rler r ken kendl dleri erini ni en yüksek yüksek yata atan n kiralamak kiralamak üere kırsal kesime ke sime ak akın ın ettiler. Bu sise s isem m hiç hi ç kuşkusu İrlandadaki kaosu arırdı, ancak Normanların ülkeden çıkarıl ması için göüpek gll6gligh vageçilme nitelikeydi. 3 Gll6gligh meydan savaşı takiklerinin belki de en iyi örneği 154te gerçekleşen Knockdoe ("balalar epesi anlamına gelir) Savaşının incelenmesiyle ele edilebilir. Ulick Burkeün kmutası alında açık bir dülükte diilen gll6gligh üsün hareket kabiliyeinden yararanmak için her iki kana kanada da yayıldı yayıldı ve ve merkede merkede bir şok saldırıyı saldırıyı başlaabilecek ba şlaabilecek ya da kar şılayabilecek biçimde konuşlandı Bu görece geç arihe bile, İskoç paralı TO, ü ü K V Sü N Ü
asererinin tatileri ii yüz yıl önceinden pe farı değildi. Her savaşçı ya da ta oara oa ra ifade ifade ete e te gereirse er bir pe, e fırlatılan e de yaın esafe esici silaarı ullanıyordu. Gallglaigh yay ulanıladığı için fıratıan silaların ouşturduğu sağana ağır ayıplar verdieten ço düşanın düzenini bozayı edeleyen af ızra ve cirilerden oluşuyordu soçlar ağır fırata siaarıyla yapılan il saldırının yerine güçü bir şo şo saldır başlat ba şlatıyor ıyorlar lardı dı Yedeleri oladığı için soç biriler birilerii düşan evzierine evzierine yaptıarı yaptıarı bu il saldırıda er er şeyerini teieye atış oluyor oluyorlardı lardı Bu pan er bir savaşçının savaşçın ın ücuu ücuu ta bir ararılıla ararılıla sürdür esini geretiriyordu çünü savunanlar tarafından püsürtüleleri a linde ordu ta bir felaete uğrayabilirdi. 153 gibi geç bir tarite rlandalı Lord Veili Sir Antony St Leger VIII. Henrye gallôglagh savaştan önce savaş eydanını ter etee için yein etiğini söyeişti. Böyle ce onlar rlanda ordusunun eydanı asa ter eteyeceğine güvenien bir parçası olara aldıar.
3
G.A HayesMcCoy gallôglagh geeneğini dönein Avrupa aseri urularıya arşılaştıraıştır den önce sadece talyan er gezici büyü bölüker ve sviçrelier arasında benzer aseri örgüt eneler vardı. Ne var i içinden gall6glaigh ve nin çıtığı top lular birbirinden birbirinden ço far farıyd ıydıı Bir Bi r yandan Kelt Kel t düny dünyasının asının Avru Avrupa panı nın n en pastoral ve ticari oayan bölgesi oduğunu öne süre üünen öte yandan Kuzey taya'nın enleşe ve ticaret baıından en ileri bölge osöylenebiir. Buna rağen er ii bölge de bazıları 1 5 yüzyıın sonuduğu söylenebiir. na gelindiğinde Avrupadai güçer adar uzanaşış üçü ve seçin piyade uveteri ouşturuştu. Keltlere ve genelie den öncei Avrupaya ait piyade uvetle ri esas olara silaar tatier ve telil aserin savaş eydanında rolü ba ıından farlıydı soçar ve rlandalıar (Red Branc ve Fenian dönei asalarından esineniş olalarına rağen) aslında şövalye geleneğine saip değildiler; niei süvari aseri sisteerinde ço üçü bir ro oy nuyordu soçya ve rlandanın ser ve engebeli arazisinin üyü böüü süvari tatilerine uygun değidi ve buna e oara yeterli bine ayanının
E SAV SAVAŞAR 5 5
olmayışı da Kellern bnclke zmanlaşmalarını kesnlkle önled. Onlar baaklıkların orasında dağlarda ve vadlerde yaa olarak savaşmayı erch eler. skoç ve randalı "düzensz askerler ok kullannada usaydılar an cak bazı ssnalar dıında ok kullamını kesc slahara oranla kncl ko numda göryorlardı. Kel oplumunda her br yaya asker kmseye htyaç duymayan br savaş brmyd. Kılıç ya da balayla sahlanmış olan bu asker kolek kolekff dsplnden çok kşsel kş sel onur ve aeşl br saldırganl saldırganlıkla ıkla hareke edyordu Kıada ve nglz ordularında se am ersne mızrak kullanma akğnn gelşmes ekl savaşçıdan çok bünün dsplnl br yapı olarak harekene önem verlmesne yol açtı. Askerlern "br maknenn dşller gb hareke etğ sandar Avrpa savaşı br blm halne gelmekeyken Kel dünyasında savaş br gurur sanatı olarak kalmaya devam ett. 100 önces Kel asker gelşmelern daha y anlamak çn Avrpa'nın büyük güçler arasında geçerl olan savaş arzına saca göz amamız gerer. Fransa alı VII Chares yzlın son on yında alya'y stla eğ zaman orduları Avrupa savaş arzında kka çelc bazı değşklere yol açtı. Foov (19) le Pava (12) savaşları arasında göğüs göğüse çarpışma o zamana kadar görülmemş ölçüde sek edell ve belreyc hale geld Savaş meydanlarında daha büyük ordular görmeye başlandı ve barutlu slahları kul kullanan lanan pyadenn ön plana pla na geçme geçmes s yzünden kayıplar kayıplar arı. Ancak ek başına ele alındığında bu ekenler bu çeyrek üzyıl çnde aran kalam düzeyn açıla açılayamıy yamıyordu ordu Taler yen eknolojlere eknoloj lere henüz uyum sa sağladığı çn savaşlar bu kadar yıkıcıydı. Br kuşak boyunca sadırı aklerne hm olan mızrak hücumunun yaraığı şok sara ahkmatl ahkmatlarıy arıyla la desee deseenen nen br meydan savaşını sa vaşını kazanmaya arık yem yemyor yor lşsel şs el aeşl slahların ve opçunun açtğı aeşle püskürlüyordu. Bu savunma odaı akk yenler lk kez brlkern Cergnola'da (103) zafere gören büyük İspanyol general Gonzalvo de Crdoba arafından klanıldı Ayrıca aynı yönem Margnano'da (11) Fransız ve Bcocca'da (122) gene br İspanyol zaferyle sonuçlandı. Her üç savaşa da saldırıya geçen pyade ve süvar güçlernn gerlern dağıtmak çn güçlü sara ahmaarının arkasından açılan üsün ae gcüyle kazanılan zaferere anık olundu. Mızrağın en br saldırı slahı olarak zayaması ve aynı zamanda baruu slhların savnma amacıyla daha çok TO TO FK VE Sü Ü
21 5
lanlma rpa'da ana aaş akmna aunma ternn hm ola cağ br dönem başla. uhlberg 57), Zutphen 86) e Whte ountan 62) le B rnc e nc Polonyae Saaşlarn (rayla 6n e 6729) br ya na brakacak olurak Bat e rta rupa' da Paa'dan 1525) Bretenfeld'e belrleyc eyc br aaş görlmed. görlmed. B u değşm pek ok genel ake ak e 63) kadar belrl r gelşmeyle aklamak mmkndr: ateşl lahlar bleşm e ra per trac talnn talnn ku lernn kullanlmayla ağlanan aunma tnlğ trac şaa topuunu e brakan alak e kaln perlerden oluşan yen br tar yenl yenlk k aker aker mmar mmar aker aker grşmcl grşmclğn ğn uey uey tlyadan lp ler'n ötene yay yaylm lma a.. 6 . yyldak yat deylernn tamamamen değş me ynden aaş harcamalann artmana yol aan bu eenler btn rupa'da allarn e komutaarn ake e yaal hedeerne uaşmak n aaştan başka aralar aramana neden oldu. Ba gölemclern ark nandğ gb aaş yeter br komutann başurduğu br areyd. 8 k tandart pyade lahnn lahnn mrak e kşel ateşl lahlar tak tk amalarla kullanma Paa le Bretenel arandak yyln ba öneml tnalar dşnda ken onu ermeyen aaşlaa belrlenmene neden oldu. 6 . yyln lk yarnda aaş meydanlarna hkm olan panyol trc, şmdye kadar [ateş e mraklar aranda] erml br şbrl ğ yaratmaktan uak[t ancak her brnn karaktertk ntelklern önle mekte başarl oldu. rc e dğer denern karmaşk taktk doğa pya denn yakn meafeden aaşa grme cearetn krd. Bunun yerne uun meafel etk tfek dellolarn teşk et. Bu taklerle kaanlan ya da kaybedlen pek a aaş oldu. ereole eydan Saaş'nn 5) lk ere uun meafeden alan ateşn abetlğn kantlar. Burada aaşn byk br bölmn karşlkl e ateşle geren ran e mparator luk ordular hbr onu alamadlar. şel ateşl lahlar arkeb calvr e akma akmakl kl tf tfek ek ka menll dşk atş oranl abet e hantal olduklar n oğu rupa l akern elnde ald takler n yete kald. Bu la en gla emede emede ateeebe atee ebe haf b fe fekk ç ç 216
L SAVAŞLAR 1515
sü oln çkmklı tk en ğı zıhı zıhı deleblyo, nck b seh s eh olmksızın eşlenemy ve bu d svnm mçlı dışınd kullnılmsını mknsız kılıyodu 6 zyıld eşl slhl b mızk hücumun hzılnıken düşmn snın dğılmsınd ol oyuyodu üfeğn sınılı ve edlgn olünün hç kuşsuz fkınd oln J R Hle eşl slhlın "kk, eç hz ve ml sounlın yol çığını çığını, , " nck sefelen efelen gdşnı bel leyecek kd ekl lmdığını öne süe Hle hlıdı m sdce sl dıı bkış çısındn Losk ve hekeszlk sounlı eşl slhlı sldı ı slhı olk len kulnışsız hle ged Böylece tfeklle Avu o dulınd mızkılın yen lılken, slhlın olünde de dkk çek c değşkke oldu Aeş gücü geek ydenn geekse süvnn ess so umluuğu hlne geld Süv "b şok cındn hekel b eş gücü cın dönşüken dönşüken mızkll kdk kdk tüfeklen tüfeklen hç tüfeke tüfeke n dolduduklı b enel oluşmk çn kullnıldı Kılıç ve klknlı İs nyol blkle ve Almn landknech mızlılı, z syıd bndlmş kebüzcü ve bncıyı lın sokmync göeneksel Avu odul ı bu zyl bounc hekelk y d vucu güçen ek ylnmdı 6 zyld oçu d sldıı svşınd svşınd len ekszd ekszd Fns klı VIII. Ches 494e İlyyı slsı sısınd lk kez heke s olı nı klndı İlyn fn kşı b Fnsız zfe oln Fonovo (495), o çunun önem b ol oyndığı lk svştı, nck oçu len kez Rven nd (52) beleyc oldu Rvennd yklşık ell çdn oluşn Fnsız oçusu hkm edlmş İsnyol slını bomblyk oı üsn Fn sız eş gcü lnd yok oldukı umusuz b sldıy zoldı Fnsız s ol d Mgnno Svşının () knc gnü sldıy geçen İsvçe mızkllını mh e Yüzylın sonund dh hf ve heke olın kullnım gdğ göüldü Nssu konu Mus le sndşık (24, 2 ve 6 lbe) ve heke hekelğ lğ ımk ımk çn çn ok ok (o ekele ekeleğ) ğ) kll kll nk Felemenk oçu kolunu gelşd Anc ol b kez svş lnın dk mevzlene yeleşldğnde, ydenn leleşn deselemek çn onlı heke etmenn zo olduğnu gödü 6den öncek sı he knd oçu sdece sldı öncesnde düşmn mevzn yumuşmk y d mevzy sldıy kşı svunmk bkımındn kullnışlydı T TüFE K vE vE Sü NG ü
21 21
4
den sonra ek çok Avr Avru uaa gücün gücünün ün kişise aeşi sia v e o çuyu çuyu savunma amaçı kuanması kuanması,, Keeri Keerin n kesii saa saa sadı sadı amaçı kukuanmaana am anamıya ers düşüyordu. ıasa askeri geişmede çok önemi oan aeşi sahar ve mızrakar, geç 6 ve erken q yüzyıara kada ighand İskoça ve İrandaar arasında yaygın biçimde anımadı. O zaman be, hem k hem de mızrak, geniş ıç ve çk, yuvarak ve deri kaı kakana kıyasa ikinci derecede önemiydi. Aeşi siahar Aua mey dan savaşana girdiken sonra, bazıanca korkakan siahı oarak aşağı anmışı; ne var sonunda en şerei askerer arafından bie benimsendi Ke Ke dünyasında dünyasında aeşi aeşi siahar asa as a korkunç, iki ağızı bük ıç ya da eni ıça bir umadı, ki bunan usaıka kanımı, as dana (arihse oaya ve soyağaçanı şaan kuşağa akaran eğiimi sını arafından güze sözere övüürdü. Tudor ve erken Suar hanedananın ordua kıada benzererinin gerisinde kamışı, ancak İngiere, Aşağı İskoçya ve İranda bögesinin en iyi eğiimiş ve siahandımış birikeri bie, Keerin yakın mesafede kuandıa o soğuk çeik karşısında ien direnemeyecek kadar güçsüz kaıyorardı. Asında, güveniebiir bir süngünün geç q yüzyıda oraya çıkı şına kadar, bün Avruada başarıı sadı ve saunma akkeri, hücuma geçen iyadenin kııç ve diğer kesici e siahandaki uzmanığına ve savuna nın onu aeş ve mızrak bieşimiye karşıama yeeneğine dayanıyord Baruu siah ve mızrağın ve yeni askei ahkima biiminin değişen roeri, P avia ie Breienf Bre ienfed ed arasındaki Avrua Avrua aki akikerinin kerinin gözden göz den geçirimesini gerekirdi Ne var ki ighand İskoça ve özeike redshank' gall6glagh ağır iyade akikerini bu yüzyıda kuanmaya devam eier Bu arada İrandaıar, üsün harekeiik, giziik ve geria ii usuarda aeşi siaharın kuanımasını kuanımasını gereiren gerei ren eni bir savaş arzı geişirme geiş irmeeydier eydier.. Şok gücü ve usaığın savaşçının bireyse cesareiye harmananması, Ke askeri öndererin yakaşık den 64a kadar Avrua kıası üzerinde benzeri görümemiş bir sadırı yeeneğine uaşmaanı sağadı. Bunun beki de ek isisnası İsanyo ve büyük askeri reformcu Gusaf Adoun yöneimindeki İsveç orduanda yer aan beiri unsurardı. Shane ONei, 6an başında İngiizeri Userden çıkmaya zorayarak ve daha sonra eski meki Anrimi MacDonneeri 565e
E SAVAŞLARI 15115
Gletisie'de (Gleshesk) yeiliye uğrtrk, bu yei Kelt svş trzıı e kdr etkili olduğuu ktldı mes ve Sorey Boy (Somhire Buidhe) McDoell krdeşleri komutsıdki İskoç redshan ordusu Glet dizilişi içide, Lochber bltsı ve iki elle kullıl isie'de, her çi ğızlı kılıçl ve eleeksel ga6gaigh trzıd trzıd svştı. svştı. O ' N eill'ı bir bir likleri likleri hem ğır iyde iyde hem de hf birlikler birlikler (kere) (kere ) kesici ve ve brutlu brutlu silhlrı hreket kbiliyetiyle birleştirdiler; bskı usur ve kuştıl bölei mtıklı kullımı syeside, eleeksel ve yei Kelt svşlrıı e iyi sldırı tktiklerii bir ry etirdiler. Gletisie'de iki orduu silh ve tktikleri rsıd ek çok bezerlik olmkl birlikte, She O ' Neill'ı İrld İrl d skeri sistemide si stemide devrim devrim bşlttığı bşlttığı iddisıı destekleyedestekleyecek kdr kdr dikkt çekici frkl frklılı ılıklr klr d vrdı Ack Sh Sh ee O' O ' Neill Ne ill yei forforml terk ettiği 567'de rsetmore'd Tyrcoell O'Doells trıd kesi bir yeiliye uğrtıldı She'i yeğei ve ikici yroe kotu Huh O'Neill 9'lrd hısımıı bşrısıı temel ldı. Geç O'Neill, Clotibret, Clotibret, Yellow Ford ve Moy M oyrry ss ss't, 't, izli hreket, hreket, hız, dze esek liği, teş c ve e öemlisi şok tktikleri hrmlyrk, İiltere'i svş lı srdğ e iyi komutlr krşı kedi mevzilerii korudu O'Neill ck 6'de Kisle'de çık bir zemide ve öreeksel koşullr ltıd İilizlerle svştığı zm yeiliye uğrdı. Krmşık erci dzei uyulmk içi österdiği boşu yret birilerii krşy soktu ve Moutoy ordu Chrles Blout'u skererii, krşy dşmş İrldlılr krşı tktik sldırıy eçmelerie fırst verdi Souç olrk, O'Neill'ı ordusu Moutoy'u iyde svri bileşimi krşısıd bozu uğrdı rldlılrı Kisle'de kybetmeleri, olrı 6. yzyılı so o yılıd rdlı Elizbeth'i hkimiyetide kurtulmk içi iriştikleri bt seferleri ltıı oydu Ga6gaigh doğuşud 7 yzyılı ortlrı kdr Keltler, tktilerle silhlrı e yrrlı bileşimii özel skeri örtlemelerie uy durmy çlıştılr Üç buçuk yzyıl boyuc svş yötemleri, kıtsl ç leri yötemleride tmme frkı bir yold elişmişti Hihld İskoç lrı ve rldlılr, Roberts'i "skeri devrimii temelii oluştr kir ve tekoloileri çoğud, bir kurl olrk uzk durdulr. Kıtsl çleri o, E E S ü G
pek çoğunun aksine Kel orduları, Avrpa' daki genel gene l ikisad ikisadii refahın refahın bir so s o nucu olarak büyüklük büyüklük ve karmaşıklık bakımından bir gelişme geliş me kaydemedi kaydemedi ler Askeri sraejilerini, Nassau Nas sau Konu Konu Mauris'nin savunma savunma alanında alanındaki ki ye nilikleri gibi ekenlei emel alarak yeniden düzenlemeye de hiç kalkmadı lar. Ne var k, yeni baru ozu akiklerini benimseeleriyle birlike Kel akiklerinde bazı emel değişiklikler oldu Keller sonunda baruu silahla rı akiklerinin önemli bir unsuru olarak benimsediklernde, bunu da ken dilerine özgü bir arzda yapılar Avrupa'daki diğer güçlerden daha iyi olan skoçlar ve İrandalılar, Robers'in akik sorun olarak anımladığı şeyi, ya ni "fırlama silahları ile yakın eylem kombinasyonunun nasıl gerçekleşiri leceği vurucu güç, harekelilik ve savunma gücünün nasıl birleşirileceği sorununu çözdüler Kişisel aeşli silahları kullanış arzları saldırıa şok gü cünü ve harekeiliği zayıamadığı gibi, saldırı savaşı yürmek uğruna modern savunma ve kuşama odaklı askeri uygulamaları feda edip ememe sorunu da onlar için pek önemli olmadı. İskoçyalılar ve rlandalılar eski akikleri ve yeni eknoloiyi ekin biçimde harmanlayarak Baı vrupa'da ki diğer uygulamalardan farklı bir savaş ipi yaraılar 6 yüzylın son yıllarında ve 7 üzyılın ilk çeyreğinde, Nassau Kon Mauris ve Gusaf Adolun askeri reformları Kel dünyasındaki sa vaşların gelişiminde fazla ekili olmadı. Maurisin daha küçük ve daha o lay yöneilebilir piyade birliğini kişilik ab abur ur kullan kullanması, ması, eski klan klan alaylarının sandar akik örgüenmesiyle paraleldi ve bu, modern askeri birier birier ile i le Kel birlikleri arasındak arasın dakii birkaç benz b enzerlik erliken en birini oluşruyor du. Her ikisi de güçleri geniş, sığ düzenler içinde yanaşırıyordu Ancak Mauris'in sava haı, Robers'e göre, "esas olarak edilgendi .. [ve] saldırı ya uygun değildi . [Onun] bir saldırı akiği hakkında pek az kri vardı; yok edici bir zaferle zaferle zirveye ulaşan bir sefer hakkında ise hiç kri yoku. Ro bers kahram kahraman an olarak Gusaf Gusa fAdolu gördüğü için, Maurisin döneminin yakıcı askeri sorunlaını çözmeyi başaramaığını düşünür ve "savaş kazan mayı sağlayan akik saldırı kapasiesini, gerek alı gerek yaya için yeniden kurma işini büyük İsveçliye bırakır. Gusaf, kend piyade "bölüklerinde (Maurisin aburlarıyla kıyas lanabilir büyülüke birlikler) kesici silahların (mızraklar) fırlama silah 220
K SAVAŞAR AVAŞAR 51 1 5
ara (tüfek) oranını artırdı ve ateşi siaharın daha büyük bir şok gücü yaratması için savo uyguamasını getirdi. Aynı zamanda yaya askererini daha kısa ve haf çakmakı tüfekere siahandırarak onarın etkiniğini artırdı, ancak daha ieri ya da daha hıı ateşeen çakmakı tüfekeri ku anmadı. Bu arada hanta sehpayı kuanmaya devam etti. Gustafhareket i sara topçusunun iki ya da üç ibreik topar kuanımını başattı ve süvari siaharının (63'arın başında güçerinin yakaşık üçte birini ouştruyoru) vurucu gücünü yeniden düzenedi. Tüfekçierin, mırakıarın ve parça tesiri sağaması için önceden doduuan mermier atan hareketi sara toparının geişmesi, Gustaa, pasifbiçimde bekemek ve tüfekçieri savunmaktansa, bir savonun ardından düşmana hücum edecek şekide eğitien mızrakıarıya (7. yüzyıın standart 2 mıraktüfek oraına kıyasa 2 3 mızraktüfek oranına göre) uyguamaya çaıştığı bir "ateş şoku sağadı. Ancak süvarinin taşıdıkarı da dahi omak üzere kişise ateşi siahar ve topçu onun başıca kabiiyetini ouşturuyordu. Sözgeimi, Gustaın sadece tüfekçierinin hep birikte gerçekeştirdiği savo, Breitenfed' de öyesine şiddeti bir ateş gücü sağadı ki, imparatoruk süvarisinin sadırısını bir anda dağıttı. Böük topçusu da hesaba katıdığında, sveçier önceki Avrpa orduarından daha büyük bir ateş gücüne sahip ouyor ardı. Gustaın reformarı, piyadesinin hıı, hareketiiği ve yakın savaş şok gücünde bir artıştan ziyade, sadırı taktikerinde (pek de devrim sayı amayacak şekide) ateş gücünün daha faza kuanımasına yo açtı. Gus taın ağır donanımı yaya askererinin tırıs giden süvariye yetişmesi im knsızdı. Bu nedene atının çok yavaş ieremesi gerekiyor, bu da onun hareketiiğini ve vurucu gücü önemi öçüde aatıyordu. Daha ağır parçaar bir yana deri topar da, düz arazierdeki sınırı mesafeer dışında piyadeye aynı tempoda ieretiemiyordu. Bu durumda Roberts, Gustaf Adof döneminde de ikiem(in) ya hı ya ateş gücü çöümeden kakadığını kabu etmeye mecbur odu. Avrupa savaşarına örgütse esnekik, sadırı taktikeri ve beireyci meydan savaşını kaandırma onurunu assau Kont Mauits ve Gustaf Ado a verirsek, bu tür geişmeerin yarattı yarattığı ğı ana akımın akımın ne kadar kad ar dışında kaırsa kasın, Ket savaşarındaki çağdaş geişmeeri göz ardı etmiş ouru. TO, O, Ü K SüN Ü
22 I
Gustf ütende lürken (632) İskoçlr e İrlndlılr kendi skeri "l tın çğlrını (6441746) bşltk oln bir dii tkk yeniliği gerçekleş tiriyorlrdı İskoç trihçi Did Steenson Alasdair MacColla and the th e High High land Problem in the eventeenth Century (98) dlı ypıtınd "Highlnd hüumunun İrlndd ilk ke ney Meydn Sşınd (642) korsu skeri serüeni Alsdir MColl trfındn uygulndığını beliir On yl sonr Str Reid Highlnd hüumunu greneksel 7 yüyıl tktikleriyle kıyslndığınd nemsi bulup küçümseyerek e Highlnd sşçılrın "yrı silhlı disiplinsi bir yğın diyerek bu iddiy krşı çıkmışır Gerek Steenson gerekse Reid bı kışkıı kışkıı iddi iddilr lr ne ne sürseler s ürseler de Kelt kndındk sşlrın kkenerini e gelişmini tm olrk nlmk için bu tkik yeniliğin dh ileri düeyde çıklnmsı şrtır Aslınd MColl 6 6 4 lrd İrlnddn İ skoçyy skoçyy yeni bir dinmi dinmi tk tkik ik düen getir getir fer knmışır:Tippermuir miş e krlı d uğrn en beş büyük fer (644) Aberdeen (644) Inerlohy (645) Aulde (645) e Ksyh (645) Ne r ki onun tik lnd sğldığı gelişime "Highlnd değil "İr lnd hüumu denilmesi yerinde olur Bu terminoloji meselesi gyet doğl biçimde ikini bir sorun yol çr: Redin "Highlnd sşçılrı hüumu bit gerçekleştirmeye uygun rçlr değildiler iddisı Reid bir noky kdr hklıdır; s konusu tkklei 6444te uygulynlr MCollnın ndlı muhripler muhripleriyd iydii (es (e sss olrk Donld klnının İrlnd kolu oln AntAntrimli MDonnelllerden gelen skerler) Ne r ki Reid Highlnd klnlrnın nın dh dh sonr sonr Killi Killie er rnki nkieden eden ( 6 8 9 ) Cll Cllodene odene (74 ( 746) 6) kdr kdr bu hü hüu umu mu bşrılı biçimde uyglmdıklrı sonuun rml htlıdır Bütün rştırmlr gelişmekte oln ir İlnd hüumunun (deği şik biçimlerde) 64lrdki Kelt tltik sşrının en nemli unsuu h line geldiğini gsterir Bylee bu hüum 62 ney Meydn Sşının nesine kdr unır Aslınd Highlnd hüumunun bı nemli tk tik tik unsurlr unsurlrıı Kelt Kelt Ulsteri Ulsteri e Hebr H ebridest idestee yk yklşık lşık 6 ile 6 6 r rs sın ınd d ten geliştirilmiş bulunuyordu. Ayrı hüumun tktik ilkeleri e uygulm sı 64lrd bı nemli değişiklikler geçirdi Denebilir ki İrlnd hüu munun munun doğrudn doğrudn temeli 6 yüyılı yüyılın n ikini ikini yrısınd teşli silhlrın İngi li dlrını dlrının n Kelt periferine periferine girişinden so sonr nr tılmıştı tılmıştı Dh ne grüldü grüldü 22 2
E SAVAŞLARI 5-15
ğü gb, aeşl slalar rlanda savaşlarnda lk kez 4'e Knockdoe Mey dan Savaş'nda kullanlmş ve 7 arl br Galway ynemelğ yerl r landallara op sla ve baru ou saşn yasakyordu, k bu da adada ge lşen br aeşl slalar paarnn zaen bulunduğuna dar kesn br gser edr Kşsel Kşse l aeşl slalarn slalarn ku kulanm lanm ' den sonra rlanda asker brlk lernde yaygaş ve buradan 'larda skoç erne yayld Aeşl slalar randa ücumu çn vazgeçlmez olmakla brlke, ek elle kullanlan enl klç ve kalkan bu ücumun esas ykc araçlaryd. skoç kuzenlernn aksne randallar oraçağn k elle kullanlan büyük klçlarn nadren kullandlr ve 'larda skoç er geleneksel ç ağzl klçan, ek elle kullanlan enl klç ve kalkan lene va geçme ye başladlar Frlaa ve kesc slalarn lar gb erken br are bylesne ekn bçmde brleşrlmesne Sane ONell'n Glenase'de () Anrml MacDonnells'a karş kazandğ zaferde raslanr 7 yüzyl Kel savaşlarnda br devrm olduğndan sz edlecekse, bu devrm kşsel aeşl slalarn br saldr sla olaak kullanlmasndan kaynaklanmşr. Öek Avrupa asker kurumlar yln sonuna doğru güvenl güvenlr r yuval yuval süngünün bulunmasna bulunmasna kadar aeşl slalar slal ar saldr sald r sla sla olarak grmemşlerdr O zaman ble üfeksüngü bleşm br frlama s landan çok ço k br b r kesc sla olarak kullan kullanlmşr lmşr 8. 8 . yüzyla kadar elle kul lanlan aeşl aeşl slalar slalar esas es as olarak savunmada ku kullanlan llanlan frlama frlama slalar slalar ol maya devam eler çgsel düzen çnde rplenen alml askerler ara fndan en me (opluca) kullanldlar ve bu askerler yakn mesafel savaş a er rlü uzmanlkan yoksun kaldlar Hüküme ordularnn (yeernce alml olmasalar da) bu akk ekskğ, szgelm MacColla ve Monro se'nn, pperur, Aberdeen ve Inverlocy'dek zaferlernde serglenmş r rlanda ücumu ücumu daa daa sonra sonr a em yen saf sa f, em em de esk esk kol saldr düze düze-ağrlk vererek, verere k, 8 zyla kadar Avrupal aksyenlern çoğunun g nne ağrlk zünden zünde n kaçan br esnel e snelk k sağlamasy sağlamas yla la kasal kasa l ak akk kerden erden ayrld ayrld .
5
44'en 74ya kadar Kell skoçlarn ve rlandallarn, randa ücumunu değşk bçmlerde kullanarak sekz bük meydan savaşn ka anmalar Robers'n Gusaf Adolun lümünden sonra aeş gücü ve şo K VE VE S G ü
kun hassa ha ssass bileşimine bi leşimine daha az rastlanır olduğu" yolun yolundak dakii iddiasını geçer siz kılmıştır. Ketler yeni taktiklerini, böylesine bir ökeye alıık olmaya hasımlarını dehşete düşürecek biçimde uyguadılar. Genelike yüksek bir zeminde saf düzeni tertibi alan Kelt savaşçıar, üzerlerinde enli kılıç, kalkan ve tfek olduğu alde hızla ilerliyorlardı Düşmanarına altmış ile yir mi yarda yarda kadar yaklaştıklarında, yaklaştıklarında, savunma durumundak durumundakii hasımlarını hasımları nı kur şun ve dumanla şaşkına çevrmek için çılgınca bir tüfek ateşi açıyorlardı Daha sonra ateşli silahları bırakıyor, on iki ya da on beş adam genişliğinde kamaar ya da kolar ouşturuyor ve göğüs göğüse savaşmak üzere enli kı ıçarını ıçarını çekiyorlard çekiyorlardıı Mermi sağanağını düşman hattı boyunca seçilmiş se çilmiş çe ç e şiti 'ere [yoğn ateş noktaları] hızlı bir hücum izliyor, genelikle nelikle derinliğine derinliğine savunmadan, savunmadan, kesici k esici silahlarla silahlarla savaşma sav aşma becerisinden ve tüfeklerini yeniden doduracak zamandan yoksun, sayıca üstün hümet orduarını bozguna uğratıyorlardı İranda hücum taktikleri, hele bir de düşman sara tahkimatından ya da iyi çalışan bir topçudan yararlanamadan savaşmaya çalışıyorsa, çoğunluka, Avrupalı komutan nesillerinin onca özlemini çektiği (ama pek de erişemediği), normal koşullarda yakalanması zor olan belirleyici savaş"a sonuçanıyordu. 644746 döneminde gerekleşen Kelt savaşlanda, engebeli arazide esas silah olarak tfee değil, enli lıçla cepheden şok saldırıya ağırık ve rliyordu. Bu tür �adı taktklerini uygulaken kesici sahla ve fıatma si ahlarını birlikte kulanmaarı, Keleri 8 . yüzyılın ortala gibi geç bir tarih te bile öteki Avrpa ordulanın çoğundan ayırıyordu Ayrca, aşırı büylük ve karmaşık lojistik ihtiyaçlar diğer ordula ağırlaştırken, Highland İskoç ları ve İrlandalılar büük bir maevra, hız ve menzil özgürlüğüne sahipti Hareket yeteneklerinin azlığı yüzünden kşatma savaşına ya da cepheden saldırıya mecbur olmak gibi bir zorunlulula asla karşılaşmadıar stelik izleyecekeri saldırı yöntemini cepheden cepheden ya da cenahta cenahtan n seçmelerne seçmelerne izin i zin ve ren bir takt taktkk esnekliğe sahiptiler. sahiptiler. Cepheden Cephede n saldıar şok şo k gücüne, gücüne, cenahta cenahtan n saldılar öncelikle sek harekeiliğe bağlıydı Gerçi İskoçar ve İrlandaıar bu iki yeteneği genellikle bireştiriyor, şok gcünü artırmak için hareketllikten yararlanıyor, düşmanı cepheyi cenaha çevineye zorluyor, böyece onun düzenini bozuyor ve saanda karışıklık yaratıyorlardı. Highand or 224 22 4
SAVAŞARI 15115
dulrı dulrı slınd düzenl düz enl sfb s fbr rkle kleri ri le h h f teçhizı teçhizı korucu"ln korucu"ln en bir bi r krışını syılblird. Bu tp tktk esneklk ulde (145) Kilsyth (145) Kill Killecr ecrnk nkie ie ( 1 8 9 ) e Prestonpnst Prestonpnst (1745) (17 45) bşrılı bir bir bçide bçide uyg uygul uln ndı. dı. 1 44174d yşnn dğer l büyük sşt Tpperuir (144) berde n (144) Inerochy (145) Sheiffuir (1715) Fkirk (174) e Culloden (174 (1 74 ) Ketler er durd durd cepheden cepheden güçl sldırı sldırıyı yı terch terch ettler. ettler. 18. yüzy Frnsız koutnlnın pek çoğu Folrd şölyes Gu lbert kontu e Sxe reşl an anci cien en rgime rgime ordulrının Keltlerin düş nı uygun olyn koşullrd sş greye zorlyn hreketlilğnden e düşnın işin btiren şok sldırı gücünden yoksun olduğnu frk etiş lerdi Folrd sf sşının sonuçlndn uğrdığı düş kırıklığıy tktik değşklikler tsy ... sfın teş gücüneesneklik e şok kty" ç ıştı; yrısı ızrkl silhlnış briklerle ypıln ktlesel sldırı kollrı nı sundu. Gulbet he sfhe de kol sldırı tktklerinn kullnıl sı trrıydı nck tekl skerlere dynn e böylece sğl birbirine bğlı br kitle oluştryn kolun şok gücünü sınırldığının frkındy dı sınd Folrd e Gubertn tsrldıklrı kitlesel kolr 18. yüzyıld sl yygın bçde kullnıldı. Bu kollrın teş gücü (br kol sldırısı için ltima ratioj yüksek yüksek ornd olsı gerekez) gerekez) bkıındn bkıındn kusurlu kusurlu çprz teş krşısınd zyıf e sldırı br kez bşldığınd uygun düzeni uhfz etesnin zor oduğu göülüyordu. Ve çoğu kez sldırıy geçen kollrın düzen e uhfzsı İnglizlern Fontenoy (1745) örneğnin gös terdiğ terdiğ gib gi b fersetli bir bi r önderlik önderlikten ten çok şns şns bğlıydı Mreş Mre ş Sxeni Sx enin n kirleri kirleri Kelt tktik tktik doktrn doktrn e uygul uygulsı sın n dh ytkındı Dört y d beş düzenli e hf lydn oluşn kr lejyonlr" örgütleyerek hreketlilik esneklk e şok gücünü rry çlıştı. Fo lrdın kitlesel kollrl sdırısın krşılık Sxe sdırıyı düşn teşini üzerine çekerek onu ğır pydenn şddetli süngü hücuu krşısınd ye nden tüfek dodurk zorund bırkn hfbrlklerle bşltıyordu M reş çok ykın enzi çnde kldıkç slhşörlerin sldırı hlindek bir güç üzernde etkl olycğını düşünüyordu. Hngi ordu sşı k znır dye souyordu ilerleyerek teş eden yoks teş sonry skl yn yn ı? ecrübeli ecrübeli skerler skerler . . . ikincisni ikincisni terch eder . . " Ş öyle yzıyor yzıyordu: du: T Tü K Sü N
Dört kişii bile öldüreeen alım ateşeri görülmüştür .... ve tek bir salvonun acak düşmanın sonraki ilerleme aım ateşle iti kam ama ve anı anda sabit süngülere hücuma kakma kabilieti ni ortadan kadıracak kadar şiddetli olması halinde bu öntemle çok sada kişi imha edilir ve zafer kazanıır. Saxenin taktikeri İranda sadırısına çok benziordu. Ne var ki otuz ie eli ardalık bir menzil içindeki bir saldırı gücü üzerinde tüfeklerin ve parça tesirli mermi fırlatan toplarn aratığı korkunç etkii (Cullo den'deki I I . James anlısı komutanarın aptığı gibi) göz ardı etmesi o dukça tedbirsiz bir akaşımdı. Saxenin düşman ateşinin etki mesafesi içinde süngü hücumunu savunmasına rağmen bulgular klıç ve misket dipçiğie akın mesafeden savaşın 8. üzıl Avrupa savaşanda nadiren görüdüğünü ortaa koar. Dönemin bir İngiiz gözlemcisi şöe azıordu: Modern birliklerin akın mesafeden savaşa girdikleri bir örnek muhtemelen oktur; ateşli silahların gelişile brlikte geliştirilen taktiklerimiz böle bir harekt tarzına tarzına ters düşer. düşer . . . " Bir ransız otoritesi de kendi inancını şöle ifade ediordu Ateşli silahar en ıkıcı silah kategorisidir ve şimdilerde [1749] her zamankinden daha çok öledir. kna olmak istiorsanız hastanee gidip bakabilirsiniz. Ateşi silaarla si laarla araanan araananlara lara karşılık soğuk çelikle aralananların ne kadar az olduğunu göecksiniz."
6.
Ket savaşları geç 17. üzılda Avrupadaki medan savaşlarında ugulanan taktik ve teknoloik eniikler üzünden krize girdi. Yuvaı süngünün icadı piade biriklerine akın mesafei savunmaa kullana cakları kesici bir silah sağladı ve bölece kitlesel mızrak ihtiacını orta dan kadırdı. Arıca Arıca öncekilerden daha haf ve güvnilir çakmaklı tüfek tüfek lerin ortaa çıkışı piadenin atış hızını ien iki katına çıkarmasına im kn verdi. Bu değişiklik ateş salarının saısını beşten üçe indirmei mümkün kıldı; bölece daha çok asker anı anda ateş edebiiordu. Ge nelikle parça tesiri mermi atan ha sara topu saesinde temel Avru pa piade taburu Dokuz Yıl Savaşarı'nın (168897) başlangıcında çok daha büük bir savunma savunma kabilietine kabilietine kavuştu. ırlatma silahlarının si lahlarının artan artan L L SAV SAVAŞLARI 1 5-1 5
etkisi, piyadenin statik i ate gücü saaycs oaak oynad oü a td Yaya askeein Aupa meydan saaanda göüs göüse saa mas, üyük çap İspanyo Veaset Saa ( sasnda ie nadi en geçekeen ogu haine gedi aid Chande, piyadenin otaya çkan önemine amen, u saa sasnda, üyük çatmaan ço u(nun son s on tahide yay yayaa askeein a skeein yk ykn n destein dest eineki ki süai süai taaf taafn n dan kaand"n kaand"n eitti eitti İskoça e İandaa hemen he aman yaya oaak taktik sada uunduka için e üyük ieeme kaydeden İngii odusu, öeike 688'den 688' den sona, piyade, süai e topçu güçeinin egüdümünü öenmi oduundan, İanda hücumu atk düman oduan 6adan ei geçeketidii tada yok edemiyodu Kiiecankie Meydan Saa (689 çapc Ket tktk aas omasna amen, Hghand aayana % 30 oannda (saaa gien 9 adamn 6'ü kaya ma odu Kiiecankie'deki kan kaypa, MacCoa e Montosenin ei y önceki se feei sasnda uadkla en düük kayp oanya (ön Inelochy'de kac kana saaa gien adamn sadece 'ünü kayetmiedi kaatdnda, saunma odak saaadaki gene ieemenin en ah i sad taktikleini ie köetip, sonunda kaidiini kantad Aupa piyade komutanann çu 688 ie 750 aasnda sad kasnda statik ate gücüne ak emeyi südüdü ne a ki, İseçi X I I Chaes'n Chaes' n yann yannda da ye aan i dii Ket komut komutan an sad tecihi tecihini ni ss düdü Ancak tm sad saa taaftaa, undee Vikontu ohn Gaham'n Kiecankiede kaatndan çok daha kötü kötü i i dümana yü yüe gedi Geitiimi tüfeke, süngüe e topaa siahanm e öen i ate konto yöntemei uygayan i hasma sadaak ieemek pek mümkün deidi XII Chaes çok üyük i Rus odusuna ka aa'da (7 ( 7 İanda hüc hücumu umuna na ene tak takti tiklele klele aa oduysa oduysa da, P otaa'da otaa'da (709 Rus statik ate gücü e güçü saa tahkimat kasnda yenigiye uad İngiiein 689'dan 76'ya kada İanda hücumunun okunu sautuacak saa tahkimata kuaak Rusa taklit etmeye kakmama a, Ket Kete e için i anst anst Böyece Ket Ke t sad takt taktik ikei eiye ye igii aka aaç a tasaamak İngiiee kad T ü
V S üN
8 yüzyl Avrupsnd ormel svş sşlrn krmşklğ ve r tele dy dyn nn n doğs nedeniyle nedeniyle göree krrszd krrszd Steenke Steenkerk rkee 6 9 2 ) Blen heim 04) ve Almnz 70) ile Kelterin ve İsveçlilerin verdikleri svş lr gibi sonuç l krşlşmlrn dşd kln svşlr en uygun koşullr ltnd bile yvş tedbirli ve krrsz bir nitelik gösterirdi. Mrlboro ugh Dükü John Churhillin kriyerinin inelenmesi bu durumu ory koyr. Çğllrnn çoğunun ksine Mrborough kuştm svşn ve inelikli mnevrlr onylmyor ve mümkün olduğund belirleyii svşlr ypmy çlşyordu. Ayr zer kznmk için sk sk düşmnn ehr y d kntlr üzerinde üzerin de hreketli hreketli tktiklere tktiklere bşvu b şvuyordu yordu C de drbe doğl olrk epheden kitlsel bir bi r süvri sldrsyl sldrsyl gerekce kesin drbe leşiyordu çünkü sldrnlr normlde göğüs göğüse svş beerilerinden yoksun olduğu için) piyde sldrs zordu ve teş kontrolünü sürdürmek kesinlikle imknszd Bir İngiliz skeri yetkilisi 12de bu sorun ilişkin olrk şunlr yzyordu
Düşmn krş ilerlerken subylrn skerlerini emir verilmeden tüeklerini omuzlrndn indirip çok uzk meseden teş etmekten men edebilmeleri özellikle kendilerine teş edildiği zmn) çok zor oluyordu Peki silhlr horozlr klkk olrk ellerinde ve prmklr tetikteyken teş etmelerini önlemek ne kdr dh zordur? Ben Be n bunun bunun imknsz değilse de de imknsz yk ykn n olduolduğunu söylüyorum M rlborough erken 8 . yüzyld yüksek hreketlilik ve piyde şok güün den ynyd nk svunm odkl svşlrn yolun çkrdğ engelleri gevşetmenin zor y d imknsz olduğunu d çoğu kez görüyor görüyordu du Modern ulus devletin kynklr diğer kt devletlerinde olduğu gibi Mrlboroughun d emrine mdeydi rihçi eorey Prker göre B nk nk o Englnd n kur kuruluşu uluşu 6 94te) 94 te) prlmen prlmentonu tonun n bütn bütn hükühükümet borçlrn kel olms ve Londr d gelişkin bir pr piyssnn kurulms denizşr ülkelerde yllr İspnyol erset Svş gibi) svşbileek büyüklükte bir İngiliz ordusunun 9 kişilikkulmsn EL SAVAŞLAR 5
mümkün kıdı Anck görünürdki bu imknrın d kndi çıkrı vr dı v sonuç, ory sık sık ojisik kbusr çıkıyordu kynk bouğu s vşı odukç sı bir iş hin giriyordu. Tipik bir 8 yüyı piydsi, sihr dhi kg. ykın çhi şırdı, bu d rds hiç yın şıymdığı şıymdığ ı nmın giyordu. giyordu. B öy bir yük, iyi hvd v v uygun uygun minm ind günük ortm yürüyüşü yşık on bş mi sınırıyordu. Bu sınır d hrki dh d yvşn, yvşn, gitikç gitikç dh çok syıd uşım u şım rcın ihiyç yrıyor v yük hynrının şıdığı onrc yük, sorunu dh d ğırşırıyordu ğırşırıyordu.. Süvri Süvri v opçu o pçu skrriy skrriy dou do u ordurn ordurn konvoy konvoyr r dsknmyck kdr büyük omsı hind, ojisik y skrrin buundukrı ögdn gçinmrini y d ikm dpo v cphnikri kurmarını grkiriyordu. Birinci rnin, Hond, Picrdi y d Kuy y gibi vrimi bög ypn kıs süi sr dışınd, bü yük yük güçr için içi n uygunbi uygunbiiriği iriği yoku. yoku. kinci rn rni ikuşkusu kuşkusu dh n n mıydı, nck ordunun hrk mniini önmi öçüd drıyordu Böyc svş, modrninin girdiği yükr yüündn, ödürcü bir yvşık v krrsıık yürüüüyordu. Anck bir Mrborough y d bir Büyük Frdrick, mn mn bu ... sınırrı şm ynğini gösrdi v böyc svş s vşr r ynidn hı, hı , rnk v krrıık krrıık kndırdı. knd ırdı. Kıs Kıs güçri güçrin n svş yönm bcrisi 7 7 dn dn sonr skri güçrin büyüküğü v krmşıkığı yüündn yıdığınd, İskoçr v İrndır hr mnki mnki gibi svşmy dvm tir. tir. K sismi i diğr çşii skri sismr rsınd bı bnrikr vrdı, nck rrınd ç ok büyk büyk rk rkık ıkr r oduğunu oduğunu d sim mk grkir Kr, Kr, örgüs örgüs , ikisdi ikisdi y d d knooik yrr yrr sğyckrı modrn modrn bir bi r uus uus dv dv ship shi p dğidir Bu m ksikikr ksikikr K ş v komunrn komunrn uun vdi sr ir ouşurmrını ngdi. Bu ndn Highnd skoçrı v rn dır svşrın kıs vdi kik yönriy dh çok igindir Bu d çışmrı knmrın, nck svşrı kybmrin kybmrin yo çı K K r şi sihr v op gibi modrn svş rçrın rhç ship oduk rınd, onr y ikinci drcd bir ro vrdir (İrnd hücumundki şi sihr gibi) y d mmn ihm ir. Anck modrn svşrın o sırdki sı rdki mkirindn v v kurrın kurrındn dn kçınrk, grid güvni güvni bir bi r TP üK
SüG ü
·
oktada durmak yerie, yerie , örek omak üzere başta dura komutaları yettiği küçük orduaa ileri bir hareketliik düzeyie ulaşmayı başardır M ermi, barut, haya yemi ya da göreeksel ordular ordular içi çok öemli ola o la başka maddeere sıırı ihtiyaç duya Keltler, bu edee ljistiğe faza öem ermedier. Souç oarak sahip odukları yüksek hareketlilik oara heme her mesimde, uzak e geiş bir mezilde hareket etme e kedi ülkeerii egebei, bataklıklı topraklarıı aşma imkı sağlıyordu. Hareketiliker reketilikerii e düşmaı şaşırtma şa şırtma kabiiyetleri kabiiyetleri sayeside, saye side, Ket saaşları geelike kısa ama kesi olurdu Örek ermek gerekirse, Prestopas'ta (74 ) Highlad saaşçıları Sir Joh Copei ordusuu sadece o beş dakika içide yok ettiler Ve Ve saaşları kısa sürdüğü içi kedi kayıparı, e azıda 689'da öce, görece azdı Ama belki de e öemlisi, yapacak ları saaş türüü seçme imkıa sahip olmaarıydı: ceah saldırısı ya da cephede hücum Souda İgilizer, öceeri kıtadaki sadırı taktiklerii e strate jii alaıı sıırlaya 8 yüzyıl saaşlarıda kaydedie geişmelerde yararlaarak, İrlada hücumua bir çözüm budular Yualı sügü e Brow Bess" tüfeğiye siahlaa, hareketli sara topçusu e süariye destekee, yeteri talimde geçmiş daimi İgiliz düzei orduları, souda yılmaz Ket şok gücüü kıracak bir kuet halie geldi Ne ar ki Kelter Kelter de kedi yeilgilerie az katkıda bulumadılar Yüksek hareket kabiiyeterie rağme, olukça ike silahları e küçük orduarıyla, iceik bakımıda zate üstü ola, iteik bakımıda da hızla gelişe bir düş maa tekrar tekrar tekrar tekrar e çeşitli çe şitli biçimlerde cephede sadırayı tercih ettiler ettiler 8 yüzyılda, e kuraz komutaarı yöetimide bile cephede saldırı e yakı mesafe taktikeriyle zafer kazaabile çok az ordu ardı. Bu koşular altıda, 689 ie 746 arasıda İskoçlar e İrladaıa rı saaşları orma olarak taktik düzeyde kazamaları kayda değerdir Acak, açık e öldürücü Cullode Moor meydaıda cephede perasızca gerçekleştirie sadırı, Cumberlad düküü metodik sauma taktikeriyle yürüttüğü göreeksel kurallara göre saaşa piyade, süari e topçu bileşimiyle ihai oarak e tamame ezildi ee 746da ama birkaç ay öce erdikleri Fakirk Saaşıı aksie Cullodede, Highlad
EL SAVAŞLAR SAVAŞLAR 5 5
saaşılarnın geleneksel saldırı aktiklerini icra edebilecekleri uygun ir zemin yoktu Ancak düşünüleilecek her tülü taktik aantaja sahip ol dukları" Fakirk'te ile önceki seerlerde atalarının yaptğı gii düşmanı yok edemedilr." Yzyln oralarında İngiliz ordusu İranda hücumu karşısnda arık yenilgiye uğramyordu Prens Charles Edward Stuart'ın en yetenekli omutanı ord George Murray Culloden'de düz ir alanda saaşmak zorunda brakılnaları halinde Keltlerin hemen yok olabilecek lerini anlamışı. Proesyonel bir asker olarak ok seyaha eden Murray modern silahlarn (Brown Bess yualı ya da kollu süngü e para tesirli mermi atan sara opu) ormel e göreneksel ir saaş meydannda sal dırı aktikleri karşısında saunma takiklerine hemen her türü aantajı sağladığnı iliyordu. Prens Murray'ın Highland ordusunu aık araziden ıkarmak iin yapığı ricaarı dikkate almadığı iin I James yanlılarna sadece ildikleri şeyi yapmak kaldı elde kılı saldırma Sonraki katliam sıcak kurşunun e İngiliz disiplininin en azından o sırada soğuk eliğe e Kelt eikliğine üstünlüğünü kanıladı. Erken Erken modern modern Ar Arupa'da upa'da (yaklaşık 40 0 0 50 50)) bir asker askerii derim" derim" olduğunu yazanlar genellikle Kel saaşlarndaki gelişmeleri atlarlar Özellikle oğu ağdaş gözlemcinin İsko Highland' e İrlanda'ya pek az ilgi göserdiği dikkae alndığnda bu talihsiz ancak anlaşılabilir bir du rumdur rumdur Kel sistemi elli başl b aşlıı kıasal gülerin kalıbına kalıbına uymadığından uymadığından erken modern dönemdeki saaşların yönetimine ilişkin incelemeler iin eşsiz ir perspeki sunar Kelt aktik saaşlarnın Culloden'de ezilene kadar sergilediği e kısmen İngilizlerin Yedi Yıl Saaşları Amerikan Bağmszlk Saaşı Fransız Derimi e Napoleon Saaşları'nda kullandı ğı 17 0 sonrası s onrası takt taktikler iklerde de geici olarak canlanan canlanan özgünl öz günlük ük saldır saldır sa sa aşındaki inat ısrarı ıs rarında nda yatar. yatar. ransız ransı z Guiler'in Guiler'i n Collod Col loden' en'den den bir ku şak sonra yazdıkarı Highland saaşılarının e saldrılarının korkunlu ğunu gayet iyi aıklar: Düşmana yaklaştıka korkunuz artar e cesur ir adama ancak yüz adım mesaeden ateş edeilen ir korkak ona yakın mesaeden nişan alacak kadar yaklaşmaya cesaret ile edemez" Saldı ranlar ranlar korkak korkaklar lar değil de düzenli irlikler irlikler olduğunda olduğunda İ skolar e İ rlanda lların karşısına saunmada Napoleon dönemine kadarki Arupa atış TüEK Tü EK E SüN
2}1
malarının niliğini mldn dğişirn knolojik rüsl ynilikl rin yol açığı aşılmaz şisizliklr dikildi. V Kllrin basi aka kin arzını, asla azçmdiklri harklilik, snklik şok ücünü ml alan akik saldırı arzını canlandıracak ynidn uyulayacak olan kişi Krsikadan başkası dğildi.
23 2
KELT SAVAŞLAR 55
J EREM CK
DEVRİM VE NAPOLEON SAVAŞLARI DEVRM ÖNEi RKA PN eter Wlon'n kend bölmnde belrttğ gb, ran devrm r dularnn duağan br aker tem ernde kurlduğnu dşn mek yanlş olacakr öyle br yaklaşm, devrmc yenlkle ancen rgme tucu tucuuğu uğuu u karş karşya getren har br tlaşma tla şma noa, dev rm glernn aker başarn aklamakta utnulacak br kuplaşma unduğ unduğu u n, ba ba yrmcular yrmcular n cap ola o la da, gerek ok daha karma şkr. Devrm ve apoleon Savaşlarnn daha öncek trendern ne öl de devam oldğunu daha y değerlendrmek n, ancen rgme aker kura ve ygulamann dnamk karaktern anlamak gerekr. ran Devrm'nn yaratğ etky vrgulamann yan ra, o rada vrupa ordu larnda gerek gler öleğnde gereke avaşlarn yaal ve toplumal bağlamnda meydana gelen gl değşm akmlarn belrtmek, devrm rana'nn dşmanlarnn ay başarn aklamaya yardmc olur u değşm akmnn kaynaklar eştlyd. u kmen, un re vrupa avaşlarn belrlemş olan deneme ve uyarlama recnn br öel lğyd. Gene de, bu örneke, öel noaya şaet emek gerekr: brnc , pa pa dak, 174 17 4larda larda başlayan yaygn demogra demograk ve ktad ktad bme; knc, dönemn ydnlanma dşncen nteleyen ve reformun ve o runlara akl yoluyla ömn değern urgulayan anlayş ve nc, 174062 dönemnn uun rmş avaşlarnn yaratğ etk nlardan b rnc aker bymenn kaynaklarn ortaya koydu 7878 rekl a tşma dönem n mhmmat reten ok ayda gen adam ve metalurj anay. u, rnc rnc Dnya Savaş'nn S avaş'nn demograk demograk ve ktad arka plann da br ön harlğn oluşurdu. eformun eformun değerne yaplan vurgu, af takternn eleştrnde de gördğ gb, yereşk kural ve ygulamalarn orgulanman ve yen krlere lgy teşvk et. ampbell Dalrmple'n A Mla ' (Par, 76), Jacque ntone Hppolyte de Gubert'n a Gnl de acqe
P
P üFE< vE SGü
23 3
(Paris 1772) ve Avustuyalı eski bir muharip olan Jakob von Cognazonun ik eseri Fretmüthiger Beytrag zur Geschichte des österreichischen Militdi enstes politischmilitr po litischmilitr (FrankurtLeipzig 78) ve Gestndisse eines oesterre ichischen Veterans politisch-militrischer Hinsicht (Breslau 7889) bu konudaki eleştiri öekleridir Değişim anlamında reormu bir yana bırakırsak özellikle idar uygulamaların iyileştirilmesi olarak anlaşılan reorma büyük destek vardı. Bu hükümetlerin kendi iç kaynaklarını daha iyi kullanabilmelerine ve böylece daha iyi savaşabilmelerine yardımcı odu 1740 174 0 6 2 savaşları önce Avustu Avustuya ya ve daha daha sonra Psyaya Psyay a karşı karşı hayatta kalmak için umutsuzca verilen bir mücadele olmasına rağmen bir deneme dene me dönemiydi. dönemiydi. Bu yetersizlikler yetersizliklerin in giderilmesi konusunda konusunda bir karalı karalı lığa ve toplumlar gibi orduların da gelecek çaşmalard daha iyi bir ko numda olmalarını sağlama yönünde bir dürtüye yol aç Nitekim 763te Prtekiz ordusu gelecektek bir İspanyol istilasına daha iyi karşı durabil mek için Kont Wilhelm von SchaumburgLippeBückeburg taraından Psya örneği temelinde temelinde yeniden örgü örgüendi. Yeni savaşların patlak vermevermesi muhtemel görünüyordu Hükümdarlar ne Fransız devrim savaşı ne de Batı Avrupada büyük çaplı bir çatışma için hazırlıklıydılar. İtalya Rhineland ve Benelüks ülkeleri 1748den ber genellikle barış içindeydiler ve bu bölgelerin herhangi birinde büyük bir savaş yaşanmamıştı. 66da Lrrainein ele geçirilmesiyle Fransız sınırınn genişlemesi barışçı biçimde bir hanedan kazanımı olarak gerçekleşmiş 1768de 1768 de Korsikanın ele geçirilmesi adada direnişe yol açmışsa da büyük yankılar uyandırmamış Fransa Korsikayı Cenovadan satın almıştı. Savaş Ota ve Doğu Avrupada alevlendi. 77879da Bayera Vera set Savaşının ardından Avusturya ile Rusya arasında yeni bir çaşma bek leniyor 783te Rusyanın Kırımı işgali korkulduğu gibi daha geniş kap samlı bir mücadeleye dönüşmemişse de Osmanlı İmpaatorluğunun du rumunu rumunun n da barışı barış ı tehdit tehdit ettiği ettiği düşünülüyordu düşünülüyordu Nitekim 78 787 7de de yaygın bir savaş durumu başladı Rusyaya yönelen bir Türk saldırısı AvustuyaTür kiye kiye (78 ( 788 89 9)) ve ve İsveç Rusy Rusyaa (788 (78 89 9)) atış atışma malar larıı ile 788 7 88de de Danima Danimarrka ve İsveç arasında yaşanan çok kısa br mücadeleyi de kapsayarak genişledi. Bu çatışmaar Psya ittiak sistemi ile hem Avustrya hem de Rusya DVRM VE APOLEO SAVAŞLAR
arasnd arasndaa 79 7 99 9 de d e kopacakm kopacakm gibi harlanlan harlanlan saa saa kapsaaca kapsaacakk ekilde genilemedise de, 792'de Polnaa eni bir Rus müdahalesine, 793te 793 te bu ülkenin ikinci kebölünmesine, 794te aaklanmaa e 795te de üçüncü bölünmee ol açtı. Bu durmda Arupann askeri bakmdan rans Derimini beklediği pek söleneme. Bu öellike ransa için geçerlidi. Burada Psa e Britana ordularna, srasla Rossbach (1757 e Mindende (1759 eni lerek aadkar aadkar utanç, teori e pratikte pratikte daha büük bir deneime, ordunun harekt, örgütlenme, teçhiat e düünce tarnda eskie medan okuma e değitirme arusuna ol açmt Guilbert, Essai Gnl de acique ba lkl, öellikle önemli eserinde, esneklik, hareket e kuatma maneralar üerinde duruor, harektlarn hn artrmak için ihtiaçlar igal edilen topraklardan gidermei saunuor, tahkimatlara bağl kalnmasn eletiri r e urseer bir bi r ur urttalar ttalar ordusunun değerini saunu saunuordu. ordu. Daha son son ra Büük rederickin taktiklerine önelttiği eletiri, ranscann an s Be merkunge kungenn üer ü er die d ie Krie Kriegsve gsveassung ass ung de de ra Amanca da amlandğ için ( Bemer prussischen Armee. Neue vererssere und ermehre Auage, ologne, 78 daha büük bir etki arat. Yeni kire irerin rin egne kanağ Guilbert değildi. 763 7 63te te Bigot, Morogues, Hostenin Ar des Arms Navales indeki (697 kat kuralc aklam e geometrik öğretleri eletirdi e Yedi Yl Saalar srasnda bnlarn rans deni subalarn anlttığn iddia etti Karada ise, barıta e saa ta daimi bir birlik olarak bütün siahl unsurlar birletiren e bölece ba ğms hareket kabilietine sahip olan tümen karam da gene ransada, Brogli Bro gliee dükü dükü taraf tarafndan ndan orta ortaaa atld atld Bu birim biri m hem müstakil müstakil bir birlik birli k ola ola rak, hem de strateik bir plana ugun biçimde faaliet gösteren egüdümlü bir ordunun parças olarak tasarlanmtı. Tümen oluturma plan 79dan itibaren erildi e 78788de ordu önetimi tümenere göre düenlendi. Saxe gibi aarlarn daha önceki ortaa attğ kirlerin gelitirilme sile gerek ransa da gerekse baka erlerde farkl saa öntemlerine kar bir ilgi uanmt. uanmt. S axe, 757 7 57dek dek ölümün ölümünden den sonra a amla mlanan nan Mes sinde, alnca ate gücüne güenilmesini eletirir e bunun erine nian alnarak açlan tekil ate ile süngüle aplan ok ücumlarn bir Tü K S üNG
235
leştirilmesini sanuyordu Saxe taikler ve strateji konusunda yeni dü şünceleri teşvik teşvik ettiği için önemliydi önemliydi Bu konuda yalnz da değildi Gene iki Fransz yazar Folard ve esnilurand alşlmş ateş gücü ve saf taikle ri vurgulamasna karş çkarak şok saldlara ve kollar halinde saldran güçlere ağrlk verilmesini savundular Rakip sistemlerin snanmas için tasaranan saranan 88 manevralar anlaşmazlğ anlaşmazlğ çözümleyemedi çözümleyemedi Çizgisel Çizg isel takt taktikler ikler pratikte pratikte genel bir kavramd kavramd ve saf düzenini düzeninin n çeşitçeş itli düzenlerden yalnzca biri olduğu çeşitli düşünce biçimlerini kapsyordu Bu nedenle kol düzenleri sk dokulu bir taktik kurallar ve adetler ağn ve izgisel taktierin ardndaki düşünceyi oluşturan mekanik öğretileri ihlal etmeyi amaçamadğ sürece bir bütün olarak çizgisel taktiere ters düş müyordu Başta George Washington'n danşman Steuben olmak üzere gelenekçilerin teslim etiği gibi özellikle ürklere karş ve denizaşr ülke lerde girişilen savaşlarda çizgisel taktik geleneğinden s apmalara Ba ve Orta Avrupa' Avrupa' daki savaşlardan daha sk s k izin izin veriliyor ve başvu ba şvurul ruluyo uyordu rdu Bir yandan yandan böyle bir esneklik tannr tannrken ken bir yanda yandan n da 1 9 1 Fransz 'inin yönetmelik gerektirdiği talim eğişiklikleri hl önemini koruyordu Guilbert'in kirlerine uygun biçimde hazrlanan yeni Fransz taktik el kitab ve onun Lazare Carnot'nun örgütlediği Fransz devrim ordular tarafndan titizlikle uygulanmas taktikler üzerinde büyük bir etki yaratt yaratt Fran sa'daa etkin ve gelişmekte olan sadece sad ece takt taktik ik dü evrim öncesi Fransa'd şünce değildi Orduya daha iyi silahlaverild Bu silahlar aasnda giderek daha önemli bir savaş silah haline gelen topar da vard Yedi Yl Savaşlar srasnda o srada Avrupa'n Avrupa'nn n en iyi ordusu olan Avustur Avusturya ya ordusunda hiz met eden Jean de Gribeauval 589) 9'dan itibaren Fransz topçusunu yeniden düzenledi ve 'da topçu snf genel müfettişi olarak atand Gribeauval Gribeauval standart şartnameler şartnameler kulland: kulland: 8 top batar bataryas yas içinde + 8 ve 2 librelik top ve inçlik obüs obü s S tandar tandarttaşma savaş meydannda meydannda güç akşn kolaylaştyor kolaylaştyor yani yani ateşi hzl düzenli düzenli hatta öngörülebilir öngörülebilir bir tarzda tarzda düzenliyordu Önceden pakelenmiş atmlklarn kullanlmaya başlamas u uygulamay daha da kolaylaşrd Fransz topçusunun kullandğ oplar daha büyük daha güçlü tekerlekler daha ksa namlular daha haf top göv DVR M V APOLON APOLON SAVAŞLARI SAVAŞLARI
desi daa güeni e aeketi to aabaaı e daa iyi döküm yöntemei sayesinde daa da geiştiidi Ata aka akaya dei çi koşulmaya baş andı Da D aaa iyi iyi göüş, topçu topçu cetee ceteeii e meyi meyi işaet iş aetei ei sayesinde daa isais abeti atışa yaıabii odu Saaş kuamı bu deişikike dikkate aınaak geiştiidi Ceai Arllere nuelle n uelle dan la gerre de ca cap pag agne ne e Jean du Tei, De l Uage de l Arllere (Pais, 778 başıkı eseinde, saaşı topaın başatması e eii omak için ep biikte ateşenmesi özete saaş meydanında zamanamanın e topogayanın geektidii şekide daa aktibi aekt oü ynaması geektiini öne südü Ne a ki 769de Fansız güçeinin Aupa saaş aanından çe kimesi em bu kilein ateş atında sınanmasını em de Fansız askei etkiniindeki geişmeein taşıdıı potansiyein geçekleşmesini önedi EVRM SAVAŞR! ibeaua eomaı sayesinde deim Fansası Aupa'nın en iyi topçusuna saip odu Deim odusu sosya patik bakımından deise de, özeike kabiiyet e etkinik bakımından deim öncesi deişimein bi üünüydü ibeaua'ın topaını kuanmayı öenmiş oan Napoeon uibetin eseine ayandı Düzeni odu 179092'de aa e düş kııkıına uamış kokuya kapımış subayaın göçü yzünden bozuduysa da, nizami askee yeni askee aınanadan daa eitimi odukaı için, 1792'de Austuya e Psya'ya kaşı kazanıan başaıada gene de önemi bi o oynadı Ancak saaşın siyasa baamı, özeike em saaşın gidişata çı gınca bi enei ene i katm katmas asıı em de çok daa büy büyük ük odua oduaaa zemin azıamaazıaması bakımından çok akıydı Deimci ükümet Austos 1793'te le en mae' [aske topama yasası] çıkadı nsan gücünü atımak e biikein duumunu iyieştimek için yapıan e zaten gönülüüün tşiki ie yabancı paaı aayaın daıtıasına yo açan pek çok denemenin sonuncusuydu bu Atık bütün nüus saaşta izmet etmeke yükümü kıınabiiyo 8 ie 25 yaş aasındaki e ekek askeik izmeti için kayıt ouyodu Poesyone odu ie miis aasındaki ayım ien sona emişti Bu tü P, P, ü K V V S üN ü
237
zounlu askelk denemele vupa'da en değld ve bu olla özellkle katlan eksklğ ve ala üzünden aske sasn beklenen ölçüde a tmann zo olduğu zaten öülmüştü Ne va k toplanan odula o üz la kada Fan F ansa sa''da kuulan oduladan oduladan e daa büüktü büüktü em fakl fakl cep cep elede an anda faalet östeme ve kaplaa katanma kabletne sa pt ve ve em de düşman düşmanla ladan dan saca üstünd üstündü ü Sadece 79 793 394 94'te 'te Fansz la aklaşk 7000 en top ve obüs döünü eçekleştdle Genel le'de ünde 13 ton baut tozu üete kapastesne sap büük b baut fabkas kuuldu Fansa'nn emndek üçlen atmas Fansa'nn daa büük b zla lelemesnde b etken olmakla blkte tek etken değld Ktlenn ss tem ve deolojle bütünleştlmes eekodu: Cepanelk sstemnn kmen tek edlesle sağlanan en lostk sasal ücüne ve coşkusu na üvenen dev odulann saldan e statej e de taktke de savaş tazna tazna adc adc oldu Coş C oşkku zksel olmaan olmaan b b etkend etkend Fan sz askelenn daa aete aete etlkle ve bu nedenle daa baş ba ş al ol dukla ve en öntemle daa kullanabldkle öne süülüştü Bu nu kantlamak zodu ve akn zamanlada şu öüş de öne süülmüşü: Bnc Cumuetn odula ne Jakobenlen (o sada ve daa sona) dda etğ kada saseten şevkldle ne de aske akmdan başal ve enlkçdle Devmc coşku 797'de büük ölçüde azalmş olsa da en azndan başlançta Fansz ücünün öneml b unsuu olduğu öülü Etkn şok ele ve düşman ateşnn oluşduğu b ölüm kalm meda nn eçmek çn mutemelen üksek moal eekld Yuseve kaal lğ da lk devm odulan snl eğtmn deneleekte öneml oldu Coşku taktğn ötesnde b önem taşodu Patlak veen savaş Fansz kamu külüündek paana atd ve devmclen kendlen Fansa'la özdeşleştmelene ol açt Düşanlan şetan b öebl olad olad B öle uuk uuklana lana kaş vaşet ve abanclaa kaş kaş ağa olula olula aplan savaş doğsu kanak üetodu Fansz önetnn söüücü doğas Fansa'nn ulusa sefebelğn bütünleen cdd b kanak atş na ol aç aç ancak sömüü devm devmn n Fansa dşndak dşndak popülatesn azaltt azaltt ve bu da san teşvk et DV R V APOLON SAVAŞLARI SAVAŞLARI
Yün daha önceki dönemerinde, h baı müdahaeer yapı mış e sögeimi 1733 sonanda Rsar Poonya'ya, ransıar Key İta ya'ya ya'ya girmişerdi Ne ar ar ki, saaşn saaş n hıı ya da biimse bi imse terime terime k ket et hacmi 79'arda artış gösterdi ransıar, 1748de Saxe'nin kmtasında Astrya Hoanda'sın istia ettierse de, b, yıar süren bir seferi gerek tirmişti tirmişti 79 7 9 'de ise i se,, her ne kadar Ast Astr ra a Hoanda' sın istia etmek için içi n yapıan ik rans girişimeri başarısığa ğradıysa da, kasımdaki istia eici bir başarya e bir ay gibi kısa bir süreye sonçand Astryaar sonraki ı 8 art 793) Neerwinden'de kaandıka aferin ardından Astrya Hoanda'sn geri adıar, ancak 794'ün sonnda ransar brayı bir ke daha fetheter B arada İspanyoa Rossion'dan sürüp çkardıar e Katanya'da ba kaanmar ede et er Astrya Hoanda'sında afr kaandıktan sona Feemenk Cmh riyeti'ne doğr seferi sürdürdüer Ocak 795'te Amsterdam aptedidi ransıarn sayısa üstünüğü, hem Vamy ( Eyü 79, esas oa rak bir topç düeos), Jemappes (6 Kasm 79) e Wattignies ( - 6 Ekim 793) gibi meydan saaşanda, hem de Rossion'da İspanyoara karşı gerçekeştirien türden sadrıarda sadrıarda önemi od Taktiker Taktiker de de önemiy di rans derim güçerinin aşımış saaş meydanı manerası bağıms sadr koa hainde ieremekti b, çoğ piyadeye katan yeni e tecrü besi be si asker kiesi kiesini ni kanmann kanmann en ygn ygn yo odğ gibi, sadrıya ağır k eren bir ord için de en iyisiydi Ko iereyişi, geenekse çigise dü enerden e katı taimerden daha esnek oyord En tecübei İngii ge neraerinden biri oan Ear Cornwais, İngii komtan yardmcsı Gene ra Sir Wiiam awcet'in haradığı sara ygamaar yönetmeiğini 787'de eeştrirken, asında Gibert'in görüşerini yansıtıyord Saf düeninde taban kendi merkeeriye ayn hiada yüüme eri imknsdr B drm sk görüdüğü hemen her aman gerçekeştiği için, merkeer merkeer irbirini göremeer Ancak anı hia da ieeseer de, bir merkein idererinden birinin ürüyüş istika metinden bira sapması ya arakarı genişetecek ya da tabrarın üst üste binmesine yo açacaktr To To TFK V V
ü
23 9
Buna karşlk, Jemappe'e Franzar kol hande lerlemey, yakn meafede af uarak ayca daha az olan Avuryallar yenney başardar Harekel opçu, haf brlkler, aldr kollar ve aarn oluşurduğ Franz beşm, yan zamann zama nn eknoloj eknolojne ne ve yen yen cumhu cumhur rye yeç ç akern karakkarakerne uyan akk unurlarn ad hoc ağladğ başar ve şaşrc bleşmler şe yarad Hee pyadenn yanaşk düzen le açk düzen brleşrme, böylece her abun kend avclarn konuşlandrablme, özellkle el odu Devrm yaa yaa ancien rime den farkl komua emlernn oluş urdu En azndan abur düzeynde daha demokrak br komua yap kurudu Aubaylar le üler arandak oyal kopukluk hç bu kadar az omamş omamş Sraejk Sraej k düzeyde, daha büyük büyük aylar ve brlkle brlklern rn dağlm dağlm komua ve eşgüd eş güdüm üm becerlernn daha br önem kazandğn göer gö eryord yordu u ve Franlar da genç, enerjk ve kararl komuanardan yararlanman bdler Ek er JeanBape Jourdan, ek onbaş Laae Hoche ve yen ele geçrlmş Korka'dan gelen küçük rübe ubay Napoleon Bonapare'n komuanklarnn örnekedğ gb, yeenek karyern yolunu açablyordu Ancak başarz oanar ya da hanenden kuşkulanlanlar ölüm cezana çarprma ehlken göze almak zorundayd Nekm avaşn palak vermenden ekz gün onra, başar olan ordu komuan obald Dllon öldürüldü. Ayn akbe başk generaerce de payaşld Haa Houchard, 1 7 9 3 'e Dunkrk'e adece müe müevaz vaz br aş aşar ar kazand dy dyee dam edld edld Cezaandrma, yaalaşma ve Kamu Güvenğ Kome'nn yae, generaern brklernn ağr kayplar vermen göze almalarna neden oldu Hüküme yen ordular donamak, eğmek, beemek ve denele ek çn mücaele ekçe, başlangçak karşklk br ölçüde düeld Bu büyk ölçüde, Kamu Güvenğ Kome'nn aker bölüm başkan Lazare Carno ayende oldu Yen ordular ouşurma ve onar başar br bçmde kullanma ürec, kralye orduundan ulual orduya geçşn arac oldu. Böylece Napoleon'un 179697'de İaya'da ergeyeceğ ah olmaz gözüpekğn you da açlmş oluyordu Gene de Franzar önlerndek bün engeler aşamadlar Avuuryalar, özellkle 1796'da Arşdük Charle'n komua anda orlu düşmanlar oldukarn göerrken, Ruar da hem 179'larda hem de onra DV iM V APOLO SAV SAVAŞLAI AŞLAI
da tiyici dayama güii aaş itlilii götm ii bo bo fat bldla tya aa diipili atşi Fazla mapp Hodchoot'da 8 Eylül 1793) öc ddd oa N dd yiml yo at Napoo 798'd üid o zalada M'da Mml aş azadğ zafl Faz tiiği i tam oaa gilmz B ada Faz güii 18203t bağmzğa hüz aşmş oa Haitiyi yid zapttmy başaamadğ bitm d yid o. Bada aaada Napoo' aybiadi Cha Lclci d bdğ 40000 Faz ai oğlğ a hmmada olma üz öldü Faza diii I. acq acq adya impaato impaato ila d a aacacq ai taafda Haiti'd ada Napolo' p bilimy b aşı bzi yd yd oldğ o ldğ gibi Haiti d d itida itida oma oma ii başal gü lam ömi oldğ götdi Napoo i b iil iil at atad. ad. S aaş gidişat gidi şat Napolo Nap olo dab yapma ii işli bi otam yaatmşt 796da talyadai Faz od yi omta oa Napolo h tlü omtal özlliğii taşyod özgü ab aa m hzla hat hat g g gücüü gücüü yoğlaştı yoğlaştıabim abim a a a aa i atşmala atşmala oabidiğic ömüm. Faz ola Modoi'yi aa alabal gül aşda azadğ zaf 27 Nia 1796) o ada öd g bağmz İtaya a ola Sadya a af dş bat. Napolo ta ti dha aaş mydada gildiği maa ytği Lodi o Ma Ma y) Baao 8 Eyül) co 57 Kam) Rioi'd 4 Oca 1797) t tya yaa aa a aş zaf z af azama aza ma ad ai başa baş ay yaa bili t al olma ağad opla ylştim taz özlli ömliydi. Campo Fomio tlaşma Faa Lombadiyaya himiyt tya tya Holada t tmi oşlyla baş gtidi DimNapoo Faaa aş güli bici oaiyo yaa almşt N a i Faa dim hüümti d Napolo yöti mid itidal göty öğbidi Zafi h dfada gici bi baş ataşma ataşma izdi 1798 17 98'd 'd bi ici oaiyo oaiyo olşt olştd d. Poloya' paalama Rya Omal İmpaatoğ il yaptğ baş aaş
ası sayesinde Ruslar, ark Batı vru vrupa'ya pa'ya etkin biide üdahale edebi liyorlardı rşidük Carles'ın kutası altındaki vusturyalılar Stockach'ta (25 art 799) daa üük bir ransı gücünü yenilgiye uğratırken, Suvorov rov koutasınd koutasındaki aki bir Rus ordusu Kuey İtalya'ya İtalya'ya girdi Ruslar bu blgede ilk ke bir harekt yapıyorlardı Suvorov'un ellikle Trebbia (79 Hai ran) ve Novi ( ğustos 799) aferleri, tekrarlanan saldırıların sonunda ransı evilerini ayıatabildiği ayıatabildiği aansı eydan savaşları oldu Suvorov, tıpkı Napoleon gibi stratejik ve takik salırıya inanıyor, kuşataya fala aan ayırıyordu 76874 ve 78792 savaşlarında Türklere karşı kullandığı ynteler başarılı oluştu Yüksek kayıp oranı nı ve Novi Kalesi ya d St Gothard Geidi'ne keyden giden yollar gibi taki ediliş evilere cepheden sadıranın yüksek aliyetini ge alıyordu Savunacı ateş gücüne değil, süngü hücularına güveniyordu Suvorov'un koutanlığı Kuey İtalyan evilerini daha ok kuşata yo luyla yeniden kaanaya alışan ihtiyatlı vustryalı ütteklerinin sergilediği koutanlığın ta tersiydi ve saldırganlık saldırı ve riskin sadece ransılara gü oladığını ola dığını gsteriy g steriyordu ordu Rus taikler taiklerii süngü kullanııkullanıına ağırlık veriyor ve birlikler kol düeninin yanı sıra geniş sıra düenleri iinde savaşacak şekilde tali grüyor, ancak pratikte ikincisini fala kul lanıyordu Tüenler 86'dan itibaren taik birlikler olarak kullanıldı MN O PLEN Kuey Kuey İtalya'nın İta lya'nın kaybei kaybeiles lesii ransa ra nsa'dak 'dakii Direktuar Direktuar hüküetini hüküetinin n ayıaasına yol atı ve Napoleon'un 9 Kası 799 Bruaire" darbesiyle iktidarı ele geiresini kolaylaştırdı Önce birinci konsül ve 84'ten sonra iparator olan Napoleon sadec yeniliki bir general ol akla kaladı, aynı aanda t ransı askeri sisteini denetleyebilecek ve savaş faaliyetini ynetebilecek bir konua geldi Ordu üerinde, XV. ouis'den sonraki kralların kralların tüün tüünden den daha büyük bir yeisi olduğu gibi, pek ok bakıdan Louis L ouis'' den de daha kudret kudretliy liydi di Koutan Koutanları ları seerse erken ouis gibi toplus top lusal al utabakatl utabakatlar ar ve aristokratik aristokratik saar tarafından tarafından eli el i kolu bağlanış biide hareket etiyordu He ordular he de tekil askeri birlikler, Bourbon haneda dneine kıyasla hüküetin daha doğ DVRi V APOLON SAVAŞLARI
ruan enetimi alna girmiş bulunuyru Ayrıca Nalen saltanatı ö nemine yaşanan bütün savaşlara öncü Fransız güçlerine ğruan k muta etti Uzaktan kumana etmek zruna kalığı savaşlar aima yar ımcı kuvvetlerin giriştiği savaşları Nalen önemine Fransanın kaynaarı evrim hükmeeri nin gösteremeiği bir tutarlılıa askeryenin hizmene sunulu. 79ların rasınak fazla ein lmayan askere alma sistemi gçlenirili Nalen 8e 3 milyn saece 823te ise bir milyn şiyi askere alı Ağusts 83te 8 milyn tüfek şeğinen luşan bir rezere sahiti Nale Na len n her türlü türlü silahı kasayar ka sayarak ak etkin biçime harekt yür yürüt ütee bilecek büyük büyüklü lükt ktee bulunan bulunan ve tümenen bir üst üs t seviyee yer alan klru yu a geliştri Hem klrul klrulara ara hem e tümenere etkin rmay yaıları kazanırılı kazanırılı Böylece klrular önceki tümen sisteminin esn e snekl ekliğini iğini hem karşıt güçlerin iyi lanlanmış savaş alanı hamleleri snucuna hızla çö kertilemeiğ kertilemeiğii yerler yerlere e yıratma yıratma savaşları savaşları hem e Na Na len lenun un ku kuvvetle vvetle rini stratejik larak kullanacağı seferler için aha a artırı Klrular Fransızların hem tluca hem e Auerstt Meyan Savaşına (86) ve arımaa Savaşının büyük bölümüne görülğü gibi tekil birlikler la rak aha ağır areler inirmeleri inirmelerini ni ve uyum içine etkin harektl harektlar ar ü zenlemelerini sağlaı Daha büyük ru ve harekt esnekliği kurmay heyetin ustalığının Nalen için taşıığı önemi rtaya kyu Özellikle çk sayıa klruyu farklı yllaran ileretmek ve bu araa birbirlerini esteklemelerini sağla mak için Nalenun ene�imineki muazzam kaynakları hızlı ve etkn biçime kullanabilmesi gerekiyru 8te 94000 askeri ve yaaşık 300 tu Britanyayı işgal emeye hazırlanıkları Kuzey Fransaan Gü neyba neyba Almanyaaki Almanyaaki Avustu Avusturya ryalıl lılara ara salırmak salırmak üzer üz eree hızla ğuy ğuy kay kayır ır ı. ı . Fransızlar 85 8 5 sef se ferinin erinin listik temeli temelinin nin yetersizliği yetersizliği yüzün yüzünen en kırsal kırsal kesimen geçinmek zruna kalılarsa a hızla hareket eerek Avusturya lıları lıları Ulm Ulm a kuşatmay kuşatmayıı başarılar başarıla r Daha gen g enel el larak bakılığına bakılığına aha iyi yllar ve aha iy haritalar birliklerin hızlı hareketini klaylaşrı N ale nun kurmay başkanı LuisAlexaner Berthier üşmanlarınkinen aha üstün lan Fransız kmuta yaısına önemli bir gürü. 87en 87 en itibaren To To TüFEK V SN G
24
svş bknı oln Henr Clrke skere l şlernden yen brliklern örgtlenesnden ve şgl ordulrının yönetnden sorlu etkn ve ener k br yönetiy yönetiyd d N e vr k Npole N poleon onun un erkez sef s efer er yönet yönet koutnkoutnlnın özerklğn sınırldığı uzk Yrd Svşınd görldğ gb 89dn tbren br sorun hlne geld ve ht son yıllrınd kend koutsı lndk byk ordulrı en bde denetleekte ble zorlndı. poleonun dhleler Dvout Mssn Ney ve Soultun d rlrınd yer ldığı ust koutnlrın etkn bğısız kout yeteneğn zlt Frnsızlrın Frnsızlrın örgt ve kout ypılrı ypılrı Npoleon Npol eonun un krkterstk krkterstk br br strtekk ve tktk hız bkıındn byk byk öne tşıyor tşıyor öze öz ellğn oluştrn strte du ve brlkler I I . Frederkn brlklernden dh hfbçde donnış olrk hreket edyordu. Npoleon bu hreketllğ strtek br etki yrtk çn kullndı. Her svşt krtik dşn gn spty ve onu hızl thrp eteye çlışrk tek br ephe zernde yoğunlştı Npoleon zının br gereğ olrk şn ve şeref kznğı hızlı ve kesn sonuç lğı svşlrı rıyordu Sltntnın byük br dönenn svşl geçesne rğen kıtsl dşnlrıyl yptığı tekl svşlr oldç çbuk sonuçlndı Svşıı Npoleon çn uzun br sreç olblrd nk svş tek br olydı. Örnek verek gerekirse 8 ve 89d Avustry le ypıln svşlr ynı yl çne son ererken Psy le ypıln svş 86d bşl b şlyıp yıp 8 87 7de de bt bt Bu tr çb çbkk sonuçlr sonuçlr 7 7 9 lrdk lrdk dur duru uun un ksne sker ske r kynklr kynklrın ın tek br ephede yoğunlştırıl yoğunlştırılsının sının rny rnyd d Npoleon svşırken çok sd dşn g bölek ve onlrı y rı yrı yenlgye uğrk çn erkez br konu yerleşrd Zyıf ordulr krşısınd şt strtes uygulnırdı: Frnsız ordusunun br bölnn sldırsıyl bu gçler olduklrı yerde hreketsz hle getrlrken ordunun byk kısı onlrı kuşr ve kl htlrını keserd Npoleon Npoleon özellkle özellkle 2 2 lbrel lbrel gçl gçl btrlr btrlr hlnde hlnde örgtlen örgtlenş ş topçunun değerne byk br nnç beslyordu. Wgrd yenden örgtledğ sldırısını 2 toptn oluşn br btry le destekled Aynı zn d Generl Murtnın ylud (87) Ruslrın erkezne yptığı huun gösterdğ gb hyt br nd svrsn ktlesel olrk kullnıyordu Öneler 179lrın lordre mie sh [kr dzen] pyde çn bşrılı b
DVRi M V V AOON SAVAŞLARI SAVAŞLARI
imde kullandı. u yönemde, saldııdan önce, ileinde keskin nişancılaın bulunduğu bulunduğu bi saf s af v e kol kamas kamasıı kullanılıyo kullanılıyodu du u düenein icası icas ı ekin akik akik planla ve ayınlı kumay planla pla nlamas masıyl ıylaa akviye ediliyodu ediliyo du N e va ki ansı aiklei daha sona olaşı olaş ı Haa N apoleoun ak akik ik ayınılaa yeeince dikka gösemediği bile söylenebili akikleini ok sayıda ecübesi askee süekli olaak uyalama ihiyacı onu kısıladı i bün olaak bakıldığında Napoleon büyük bi haek dehası, öellikle bi maneva usası ve saejis olaak alkışlanmış. Gene bi büün ün olaak bakıldığı bakıldığında, nda, aikl aiklei ei genellikle genellikle saa subaylaının subaylaının akdi akdiine ine bı bı akmasına ağmen, yeenekli bi plancıydı, ne aman ve nasıl vuulacağını iyi bilidi Sefe ve savaşlaına, sögelimi Wes Poine okuulan askei aih deseinde hl önem veili Ne va daha önce de pek ok bilgin aafından sogulanış olmasına ağmen, yakın amanlada onun komuanlığına yönelile yönelilen n eleşiile eleşiile amış amış Owen Connelly, Connelly, Napole Nap oleonu onu,, başlangı ba şlangıa bi gafyapsa da, savaş alanında düşmanın haekeleine veveya haalaına göe gö e saejik saejik ya da d a al alik ik plan yapabilecek ve kaanabilecek kaanabil ecek güvene güvene sahip sahi p olduğ iin buna aldıış emeyen bi doğalama umanı olaak esmede. S Helenada kendisinden imroviste [doğalamacı] diye bahseden Napleonun doğalama yeeneğinden eilenen Connelly, şu iddiada bulundu Napoleon hemen he sefee saejik bi gaa başladı . Pek ok sa vaşa ak akik ik bi bi haa haayla yla gidi . . haekee haekee öel bi b i dikka dikka saf edeek ve elindeki sayılaı aamileşieek dikkale planlama yapıyodu An cak bunu yapıkan sona, düşmanın ahmini yeleşim nokasına doğu hücum ediyodu .. mühiş enejisi; hılı haeke eme adamlaını peşinden süükleme, eka eka dabele indime yeeneği eneğ i ve yenil yenilgiy giyii asla kabul kabul emey emeyişi işi [sayesinde] [s ayesinde] daima daim a ilei doğdoğ haeke ediyo, ileleken ileleken planlaını yenid yen iden en oluşuuyodu oluşuuyodu Gaf Ga flaını öen ve afeleini sağlayan büyük odulaa ancak kaiyeinin oalaında sahip oldu. Napoleon başaısılıklaını gilemek ve başkalaının akdiini kaanma iin aihsel kayılaa müdahale ei Yapığı haalaı gilemek ve veilen sa oP oP Tü Tü K v Sü NGü
24 5
aşı hazırlanmış olan plana uydurmak iin arengo Saaşının 4 Hazi ran ) kayıtlarını yeniden yazdırdı Ayrıca onun bizzat Arupa saaş larını dönüştürürken ilerideki gelişmeleri anlamakta e bunlara hazırlan maa yetersiz kaldığı da öne sürülmüştür apoleonun 9dan önceki hataları düşmanları daha ok hata yaptığı e orduları saaşta daha az etkin olduğu olduğu iin felaketle sonu sonu lanmadı Ancak düşman geliştike apoleonun olağan hataları büyümeye başladı Kişiliğinin e dehasının bütün engellerin üstesinden gelebileceğine kanaat getiren apoleon saaşların değişen gerekliğini göremiyord göremiyordu u Bu son nokta Gustaf Adolf arlborough Büyük Frederick e daha az ünlü komutanlara ilişkin statik değerlendirmelerden kaınmak e bunun yerine onları göreli kabiliyet e etkinliklerini özgül biimde değiştiren dinamik bir durm iinde ele almak gerektiğini hatrlatm hatrlatmak ak bakımından önemlidir Bu daha dar biimde askeri" etkenler kadar siyasal" da olan bir durumdur ancak askeri" etkenler bakımından düşmanın eşitliliği e değişimin hızı sürekli olarak esnek e uyumlu olmayı gerektirir Aşırı gurr yüzünden alaşağı edilen hükümdar gür ne kadar cazip olursa olsun apoleonun komutanlığı başarıdan başarısızlığa doğru giden bir yörüngeye indirgenip basitleştirilemez Aslında hem te hem de 4'te büyük oransızlıklara rağmen etkili bir komutanlık sergiledi Sa aşna e kazanma arzusu ona her zaman hkimdi uhtmel biimi be lirsiz seferlere ıkan e zorlu saaşlara girişen apoleon ordularının kısa süre iinde duruma hkim olacağına tam bir güen duyuyordu Bu yakla şım tekil irliklerin saaş kalitesini astların inisiyatif e becerisini e kritik ana kadar yedekleri yedekleri muhafaz muhafazaa etme etme yeteneğini yeteneğ ini ödüllendiriyordu apole apole on düşmanlarının sayısı saaş kalitesi e niyetleri bir yana onları ko numlar numlarını ını saptamanın saptamanın zorluğ zorluğ dönemin iletişim ilet işim imknlarının imknlarının ilkelliği e askere alınanların harekt etkinliğini sürekli olarak yükseltme gerekliliği gibi ağır sorunlarl sorunlarlaa boğuşt bo ğuşt eredeyse erede yse sürekli saaşların yaratt yarattığı ığı gerilim lerle zayıamasına e nihayet 4te ok cepheli bir mücadeleden kaı DVR i M V V APOLON AVA AVAŞARI ŞARI
naayarak ağr br yenlgye uğraasna rağen, etkin bir askeri eka niza gelştirdiği için saygnğ saygnğ ak eder eder Napoleon, Napol eon, değişen durul durulara ara ve yen stibarata hza uyu sağlayarak kendi iradesni savaşa dayatabiecek dikkat çekci br yeteneğe saipti Çoğu büyk askeri şöhret sadece bir ya d ik zafere dayanrken, o, esek ayat boyunca, barut çağnda görülen en büyk ve en karaşk çatşaar da kapsayan elye yakn büyük ey dan savaş kazand. Hiç şüphe yok Napoleo Nap oleon n da öteki öteki büyük koutana koutana rn pek çoğu gbi yarg atalar yaptysa da, bunlar sayca azd Başarlan da saylarn da utlaka pay vard, ancak Napoleonun genellkle genş alanlarda yaplan anevralarla üstnlük (genelikle yere düzeyde) kazan asn sağlayan yeteneği de hal edeeldr. derik ve oraln de çok önei vardr Napoeon, bütün atalara rağen, askerlern ve subay arn sayg ve sevgisin kazanş üstn bir askeri önderdi PLEN SEFERLERİ 87 Napoleonun birinci konsü olarak çktğ ik sefer, uzey İtayayı şga arektyd Cesur bir harekete Büyük St Beard Geçidni aşan ve Avusturyann gerilerine ulaşan Napoleon, Marengoda Austuryallarn ne deni zoru bir rakip olduğunu olduğunu anad ve geri çeklek zorunda kad Sava şn büyük büyük bir böüünü bu bçide geçirdy g eçirdyse se de, takv takviyelern iyelern gelşi gel şi ve ba şar bir karş saldryla duru tersine döndü Fransa, güçerinin dörtte b rni kaybett Hoenlindende (3 Aralk 8 8 ) Jean Moreaunun ko kout utaa et tiğ, savunada esnek br orduyla kazanan bir sonrak Fransz zaferi, Avusturyalar unvlee barşa zorlad. Napoleon daha sonra, 8te, Üçüncü oasyon Savaşnda gene Avusturyallara vusturyallara sadrd sadrd Avusturyalar ara Oran Oran dan geçere geç erekk batdan batdan saldrya azrlanyorlard, ancak Franszarn, onarn gerisinden, orta R ne üzernden unaya doğru zla ierleeer üzerine anevrala boşa çkt Napo N apoeon eon en başndan başn dan itibaren Avustu Avusturyal ryalar arn n gersine ger sine s ark arkay ay ka fasna koşuş ve ona göre pan yapşt Aşr tedbri Avusturya buna, br ordusunu Ulda kapana ksş alde brakarak cevap verdi Bu ordu nun nun Ekide Ekid e tesi olas ol as üzerine, üzerine , Napoleon Güney Alany Alanyaa ve Avus Avus tury turyaya aya geçti geçti uzey İ talyadaki daki başars ba şars Aanya Aanya dak işin koayaştr koayaştrd d oP oP K V V S N ü
Buada Massa komutasdaki kişilik bi Fasz gücü Aşidük Chales komutasda 9 kişilik Avustuya odusuu dududu Napoleo'u Napole o'u ileyişi ou o sada s ada ilelemekte ilelemekte ola ola Ruslaa yak yakla laş ş td Buu kaste yapmşt ve Rusla ağ bi yeilgiye uğaak istiyo du 2 Aalk 8'te Ça I Aleade 8 kişilik bi AvustuyaRus o dusuyla Austelitz'de 75 kişilik Fasz odusua saldd Naple o'u sağa yöele güçlü bi hücum dudua Faszla süpiz bi saldyla bu Rus salds zay ceaha yöeldile Faszla temas oktalada aysal üstülükte aydalama kousuda Ruslada daha yeteekliydile Napoleo'u üstü komutalğ ya sa Fasz ko muta sistemi sistemi de ay odula etki etki biçimde biçim de bütüleştiec bütüleştiecek ek yeteekte yeteekte oldu ğuu katlad Avustya savaşta çekildi Soaki yl yetesiz komuta edile edil e ve sa dş kala kala Psya Psya güçlei Jea Je a ve Auestdt'te (4 ( 4 Ekim) yeil giye uğatld Acak Auestdt'te esas ol oyaya Faszla savaşmak ta kalitesiydi J ea' da kitlesel topçu ve çok sayda ha bilik Psya sa laa ağ kaypla vedidi Fielad' da (4 Hazia 87) Ruslaa kaş kazala zae Psya ve Rusya ile baş yaplmas sağlad Bu döemi döemi çatşmala Fasz Fa sz kolodu ve tüme yapla yapla yete ice sağlam ve eşgüdümlü olmaya düşma güçlei kaşsdaki üstülü ğüü otaya koydu Odu ve kolodu düzeyide Fasz kumay çalşmas hem Avustya hem de Rusya'da Rusya'da üstdü ve düşmala savaş ala a südüğü südüğü çok sayda askei askei gücüü gücüü kmaya kmaya yadm yadmc c oldu oldu Fasz Fas z ku may may çalşmas çalşmas kalit kalites esii Napoleo' Napo leo'u u uzu eimli statejik statejik vizyouu vizyouu pa tiğe geçimesii paçal oabilecek bi mücadeleyi esas olaak tek bi hae kt sahas içide veile bi büyük mücadeleye döüştümesii ve Grande e'yi etki biçimdkullaabilmesii sağlad Faszla ktada 8'de başlaya baş layaak ak yaşaa baş llada piyadeleii eğitmek topçu ve süvai süvaiyi yi atmak ve daha degeli koodula oluştmak içi yaaladla Savaş ilk ylla ise olaa tecübeli bilikle ve seçki bi subay s sağlamşt PLEN SEFERLERİ 882 Napoleo 82'deki başasz Rusya işgalide öce pek çok ağ soula kaşlaşt Eylau'da (8 Şubat 87) Rusla topçulayla ağ kaypla DVR i M V APOLON SAVAŞLAR SAVAŞLAR
verirere ve geceleri çeilmee öce ara araya salırılara uluara zorlu ir üşma olularıı aıtlaılar Ertesi yl Napoleo'u spa ya'yı zaptetme girişimi ir hal ayalamasıa yol açtı Kuşatılmış ir rasız olor olorusu usu Baie ( 2 Temmu Temmuzz 9 ) tesli olu olu ve ilerle ilerleye ye ir rasız orusu, imeiro'a (2 Ağustos ) aha sora Welligo ü ü ola Sir Arhr Wellesley'i omutasıai giliz uvetlerii ateşiy le ururlu Buula irlite Napoleo müahale eere eğitimi ve o mutası yetersiz ve sayıca üşü spayol güçlerii yeilgiye uğratı ve 4 Aralı'ta Marie giri giri Ertesi yıl Avsrya ile savaş alığı yere evam eti ve Napoleo, Avustryalılar oturmamış savaş heeeri, yetersiz ve ölümüş merezi li erlileri ve aptalca strateileriyle örselemiş olsalar a, 'teie a ha zorlu ir üşmaa çatığıı görü AsperEsslige (22 Mayıs 9) Avusturya güçlerie arşı cesaretle giriştiği salırı geri püsürtülü tehlieli ir Avusturya Avusturya ileeyişi ve aha iyi ir ir Avusturya Avusturya omutalığı omutalığı ar şısıa savaş meyaıı ter etme zorua alı Ne var i Wagram'a 6 emmuz', Napoleo aha iyi ir omu omu ta oluğuu ve rasız oloru omutaları a Avusturyalı ezerleri e üsü olularıı aıtlaılar Napoleo'u arşı salırısı Avusturalı ları savaş meyaıa sürü, aca u ir Austerlitz olmaı: Avusturya lılar zgua uğramaılar Kısme her ii tarafı ağır topçu gücü sayesi e tati tati ir yarma hareeti hareeti e olmaı Avust Avustury uryaa oloru olo ru yapısı yap ısı eii eii ve rasız zaferi, esas olara lierli ve ir yıpratma savaşı içi gereli ola malzeme ve aser aımıa tam ir üstülü sayesie gerçeleşti 'i asie Avustryalılar Ruslara herhagi ir este görmeiler Bu araa Prusyalı II reeric William vaat ettiği esteği reetti Napoleo'u hegemoi siyasaları ve aşa aış açılarıı aul et me yöüei istesizliği, ou 2'e Rusya ile savaşa sürülei Avustur ya, Psya ve spaya'ya yaptığı öcei salırılara ve 'te Britaya'ı işgalie hazırlaığı plalara oluğu gii, üşma güçlerii merezie vurmaya, öylece iisiyatif azamaya ve savaşı lojisi yüüü üyü ir smıı üşmaa aarmaya arar veri 2425 Haziraa yarım mil yo işiyle salırıya geçti Bu yarım milyou çoğu müelere, esas oP oP T V NG Ü
olarak man, Polonyaı ve talyan askerlerden ouşuyordu. Ne var ki Rus lar geri çekidiler ve öylece Napoleona elirleyici ir savaş ırsa tanım dılar. Ruslar çevreyi ateşe verir ve gerila aaliyetiye ikmal salarını vurur ken, Fransızar, açlık, hastalık ve itnlik yüzünden kayıp verdiler Nihayet Ruslar 7 Eyü günü Borodinoda Moskova ilerleyişini durdurmaya çaış lar 233000 adam ve 227 topla yapılan yıpratna savaşında, Ruslr iriri ni izeyen saldırılara direndier ve dağılmadan geri çekildiler Rus kayıparı daha ağırdı, ağırdı, ancak Napoleo apo leon n ordusunun dörtte dörtte irini kay kayetmişti etmişt i Clarkeye imparatorluğun ütün kaynaklarını seerer ederek daha azla asker topla ması için sürekli askı yapıyordu Borodinoyu geçerek savunmasız ir Moskovaya girdi, ancak kent muhtemelen Ruslar taraından ateşe verildi exander exander müzakere masasına masas ına oturmayı oturmayı reddett reddetti,i, Napoeon gitikçe kötle şen ikmal koşuanda ve Rus güçerinin taizi altında geri çekidi Çeki me, şiddetli tipi, ilna hatarının kesilmesi ve Rus saldırıları yüzünden tam ir kus kusaa döndü. döndü. Ö zellikle zellikle 26 2 627 27 Kasım da, Fransızlar Berezina rmağını geçerken, ütün u koşuların irleşmesi ağır kayıplara yol ç Bu elaket Eylau ve spernEsslingde durdurulmalarından ya da Yarımada Savaşında, Portekiz ve spanyadaki Talavera (2728 Temmuz 89) ve Salamancada (22 Temmuz 82) İngilizlere yenimelerinden çok daha ağırdı, çünkü Yarımada Savaşını 82ye kadar Fransızlar kazanmış Oysa Rusyayı yenme ırsatı ir daha asa eline geçmeyecek olan Napo eon, u kez öümcü ir dare almıştı. Saık General ClaudeFrançois Ma etnin 23 Ekim 82de Pariste gerçekeştirdiği dare girişiminin aşarı sızlıa uğraması küçük ir teselli oldu. PLEN PLEN SEFERLERİ, SEF ERLERİ, 835 H e r n e kadar kadar genellil genellilee General Gen eral Kışa Kış a at atedilse de d e , Rusya Rusya yenilgisiye Napoeonun yenilmezliği düşüncesi ortadan kalktı. 83 aşlarında, Fransızar Rusların önünde geri çekilierken Napoleonun diplomatik ko numu da çöktü Mar 83te Psya Fransaya savaş ilan etti. Napoleon or dusunu kişiyle ve topçu irikleriyle takviye eti, ancak yeni aske re aınanar Napoleonun önceki seererine kalan muhariperden çok 792nin acemi askererine enziyorlardı ve 792nin aksine, Fransanın DVRi V V AOL ON SAVA SAVAŞŞ LARI
düşanar da sayca daa az değidi Ayrca Napoeon, Rusya'da kayeti ği irikerin yerine yeni ir süvari gücü koyaaş ützen (2 Mays) ve Bautzen'de (202 Mays) Prusyaara ve Rusara karş kazandğ zaferer saysa üstünüke kzanş ve asa eireyci zafer deneeyecek zafer erdi Napoeon deva etş osayd zafer geeiirdi, ancak ksen süva rnin eksikiği yüzünden unu yapaad Bautzen er iki taraf da ateşkes isteek zorunda rakt Napoeon o yaz arş koşuarn reddetti, Avusturya ve İsveç'in düş an saarna kaasya Fransa saysa üstünüğü yitirdi 83 güzünde Napoeon düşanarya ir kez daa karşaşt Avusturya, Prusya, Rusya ve sveç güçeri 6 'i aşarken, Napoeon'un ütün sara ordusu sa dece 370000 kişiydi Müttekerin üzerinde anaşğ racenurg Pa n'na gör, astarn koutasndaki ağsz kuvvtre sadracak, ancak Napoeon'a savaştan kaçnacakt Pan, üttekerin apoeon'un kou tanğna duydukar saygy yanstyordu Prusyaar açktaki Fransz güç erini Grosseeren'de (23 Ağustos), Katzac rağ kysnda (26 Ağs tos) ve Dennewitz'de (6 Eyü), Avustryaar ise Kuda (30 Ağustos) yendier Napoeon'un areşaerini ağsz koutanar oarak arekt yönetecek şekide eğiteesi ve areşaerin destek kuray kadrodan yoksun ouşu Franszara paaya a odu Mareşaer orduarn zaferi kazandracak nktaarda yoğunaştrayor ve stratejik edeere uaşacak şekide arekt düzeneyeiyorard Savaşn öçeği Napoeon'un er şeyi denetey deneteyeeyeceği eeyeceği kadar üyü üyük k ve ayn zaanda kendisi kend isi de, de , pek çok ço k ir iğin aceiiği yüzünden de skn çekiyordu Napoeon sadece Dresden'de, 27 Ağustos'ta savaşak için srar eden I Frederick Wie karşsnda, cenaardan yapan güçü sadr ar sayesinde üstün gedi Ancak u, Franszarn kazanaar kazanaar için gereken şata zaferi değidi Sefer srasda güçerini yoğunaşray aşara ayan Napoeon u güçerin seyreesine izin veriş ve u ne Fransz de netiindeki ögenin korunasn ne de stratejik ir avantaj sağaşt Bu kez anevras oşa çkan Napoeon'du Geri saar, ireşen üttek güçerin tedidi atnda kaşt Leizig'deki (69 Eki) Uus ar Savaş'nda Napoeon orduar saysa akdan iyice aşd er iki ta o T T V SüN Gü
rafbütn güçeriye savaşa girdiğinde apoeon'n 9 askerine kar şıık hasmarını hasmarının n 36 3 6 5 . 0 0 0 askeri askeri vard vard On akt aktaa ttan ttan düşman düşmanarnı arnı ye nigiye ğratmay başaram baş aramayan ayan apoeon geri çekimeye karar karar verdi, anak Ester köprüsünün erken yıkmas, dört koordsnn tağa düşmesine ve 68 Fransın kaybına yo açt Topç, apoeon Savaşar'nda gene oarak görüdüğü gibi, 83 savaşarnda da önemi bir ro oynad. Saksonara karşı sadırıdan öne, o sırada Grossbeeren'de apoeon'a desek sağayan Beadote, bir araya getirdiği 62 topa düşanı bombardmana ttt eipig'den sonra apoeon'n Almanya'daki mevii çöü Eski müttekeri tarafndan terk edien Fransıar geri çekidier e var ki çok sayda birik, birik, apoeon'n apoeon' n gerçekerle gerçekerle yüeşek isteeyişinin bir beirtibeirtisi oarak, oarak, Amanya Amanya ve İ spanya'daki kaeerd kaeerdee kad kad apoeon içeride de, düşen vergi geireri, yaygın asker rarar iddi bir siah ve teçhiat eksikiği ie devet görevierinin mora ve etkiniğindeki dikkat çekii düşüşün etki si atındayd. İngii abkasnın ve ktasa piyasa kaybnın vrdğ ekono mi çok or drmdayd 8'ün ik ayarında apoeon inisiyati ee adı ve ba başarıar kaand Doğ Fransa'yı işga eden AvstryaPsya güçerine sadrdı ve stakı bir manevraya manevraya açıktaki birikerin çoğn imha eti. e var ki ge g e ne sayar sayar konş konşt. t. 8 . düşman düşman askeri askeriye ye karşıa karşıaşaağ şaağnı nı sandığı sandığı yerd yerdee 2. kişi vard ve kendi ords bekediği gibi 2. deği sadee 7 0 .00 .0 0 0 kişiden kişiden oş oşyo yord rd apoeon ve astarı yenigiye ğradıar ihayet Avstryaıar ve Prsyaıar, apoeon'n kendi enaharındaki meviini gö ardı ederek Paris'e doğr yürüyüşe geçtier Paris'i savnanar varoşara çekidikt çekidikten en sonra kent tesim od. Geçii bir b ir Frans hüküme hükümeti ti a apoeon' aeti ve mareşaerinin mareşaerinin ark savaşmak s avaşmak istememeeri istememeeri üerine a apoeon 6 isan 8'te tahttan çekidi. Dört gün sonra, daha öne Fransı ar İspanya'da geri püskrten ve Vitoria'da 2 Hairan 83 een Weington dükünün komtasndaki İngii ords Mareşa Solt' Toose'ta yenigiye ğratı. apoeon Ebe'ye sürüdü anak Mart 8'te Fransa'ya döndü v iktidarı ayıf III. Lois'den geri adı. Düşmanarının büyük bir güçe DVR iM V APO ON SAVAŞLA SAVAŞLARI RI
sadrmas sadrmas eklemekt eklemektes ese, e, olar e yak toplama toplama oktas oktas ola Bee Bee lüks ülkelerie Hazirada saldrya geçmeyi trih etti. ç gü sora Welligto'u komutas aldaki 68. kişilik ir AglofelemekAl ma ordusu MotSitJeada ir srtta, apoleou 72000 kişilik or usuu saldrsa uğrad. Waterloo Meyda Savaş'da savuma amaçl ateş güü Fraszlar Frasz lar iririi izleye ephede ephede saldrlar geri püskürt püskürt . eah saldrlar ya da phede daha çok saldr aşarl olailirdi, a ak Psya güçlerii Frasz sağ kaada ulaşmas souu elirledi. YENİ B SVŞ RZI MI? Bağlam geç 19 yüzyl savaşlar olua, değişimde çok süreklili ği vurgulamak, ilie askeri rotalar izlemek içi daha üyük isa, malzeme ve parasal kayak kullaldğ öe sürmek mümküdür Da ha öeki çatşmalarda elirtisi görüle pek çok şey apoleo Savaşla rda gerçekleşmiştir üyük ordular, ir hareket stratejisi, meyda sa vaşlar kuşatmalara terih edilmesi, topçuya ağrlk verilmesi, haf piyade Bu ağlamda apoleo ir yeilikçide çok ir takviye edii (kosolidatör idi. e var ki, siyasal ve toplumsal ağlam ö plaa geçerse, u ö em, em , silahlar ve deiz dei z çatşmalar akmda akmda görüdüğüde daha dah a ü yük ir kopuş döemiydi. Çok sayda askerde oluşa, kolordular hali de örgütlemiş örgütlemiş ordular Bat B at Avru Avrupa' pa'da da yei ir gelişeyd geliş eydi.i. Muhtemele e üyük taktik farkllk, ölçekte, souç olarak örgütleme, harekt ve lo jistik sorulardaki farkllkta görülüyordu. Muazzam kayaklar savaşla ra tahsis edildikçe, ulusal isa güüü daha üyük ir ölümüü se ferer etme uygulamas yerleştikçe ve savaşlar daha iatç hale geldikçe, Avrupa Avrupa devletle devletlerii rii askeri etk etkiliğ iliği,i, e geiş alamda artş gösterdi. Et kilikteki u artş, 1798'de Roma içide ve güeyide meydaa ge leler gii iddi ir halk ayaklamalar soruu oluşturdu. Bu tür ayak lamalar yei değildi, aak o döemde daha öeliydi Bu, ksme Fraszlar mevut iktidar yaplar ykmş ya da ele geçirmiş olmala rda ve halk düşmaa ulduğu reform süreçlerii hzladrmalarda kayaklayordu TOP TF K V V S NG Ü
S Kısen ölçek arışından örü, saaşın dönein başlangıcındaki doğası sonuna kyasla farklıydı. Gene de bu bir perspekif eselesidir 863eki Geysburga gelinirken, Waerloo 2in Paia Meydan Saaşına, 943ün Kursk Saaşından daha yakındı. Ayrıca, askeri düzenlee e yönelerde değişi karaı yüzyıldan beri zaen oluşakaydı; öyle ki, Aydınlana, deri e Napoleon dönelerinde düşüncenin öneli bir karakerisiği olarak yeniliğe duyulan ilgi, askeri konula ekilerken saik kaı ya da uhafazakr bir oplula karşılaşadı. Ancak değişi yüzyıldan iibaren gerçekleşiyor idiyse de kara e deniz saaşlarını belirleyecek olan büyük ölçekli harekara Napoleon S aaşları aaşları döneinde, henüz anık olunadı. olunadı. Askeri sisein poansiyel ekinliği, kinliği, Napoleonun A Ausura usura Psya e e Rusyayı 8 8 7 7de de anlaşa anlaşaya ya zorlaa gücüyle e Fransanın 889da, gene Ausurya e İspanyaya karşı girişiği, eşzaanlı e büyük ölçekli hareklaa kanılandı Kara e deniz gücünün rolü 79885e ngilizler arafından kanılandı. İrlandadaki isyanı basıran Hindisanda büyük kazanılar sağlayan, AD ile saaşan, Fransa ile üeklerine direnen ngilizler, Napoleonun en sonunda yıkılnasında büyk bir rol oynadılar. n rianya, Fransa e daha genel olarak Ar Arupada upada saaş, hüküe hüküelelerin ikisa ikisadi di faaliye e deograk poansiyeli llana yeeneğini yansı yansı yordu. 83e Prusyalılar düzenli askere e Landhwer denilen 2 kişilik gülü bir ilise sahipiler. Saaş giderek kapializ ile hüküe küe arasında bir kesişe sorunu sorunu haline haline geldi Ancak bu kesişeye kral kral lar ile siyasal seçkinler arasındaki dinaik işbirliğini yansıan siyasal süreçler e oplusal uygulaalar aracılık ediyordu Napoleonun girişii yeniden yapılandırılaış yapılandırılaış bir ancien rme arafından değil, Fransadaki gelişelerin pek çoğunu özüleiş deleler arafından yenilgiye uğraıl dı. Arupanın büyük bir bölüünde siyasal yapıların e idari uygulaaların rın odernleş odernleşesi esi Fransız işgali iş gali ya ya da odellerinden odellerinden ya da Fransaya karşı koyak için yeni siyasal e idari sraejiler asaaa ihiyacından eki lendi 8 6 da Napoleon Napoleo n araf arafından ından yenildi yenildike ken n sonra sonra Psya ordusu ordusunda nda e DV iM V AOLON SAVAŞLA SAVAŞLA
toplumunda yaplan değişiklikle devim öncesi dönemin Aydnanma e fomlayla dikkate değe bi süeklilik göstese de önemli bi önekti N e va ki bu dönemde askei idaenin etkinliğini abatmamak abatmamak geeki 812'de . tüfek dahi büyük mitada savaş geeci ima etmesi n ağmen Rusyann silah ve cephanesi yetesizdi ve memi çapla da standat değili. Ancak bu ksmen dönemin kitlese askee alma faaliyetnin yaattğ baskladan ötüüydü. 812 Rusya için olağanüstü bi yd; bu y içinde 2 kişiik güçü bi milisin yan sa 2. düzenli as ke silah altna alnd. Savaş kaynakladan ve hükümet yaplandan çok daha fazlasn ge ekti ancak bu ikisi genelike daha fazla dikkat çeken diğe etkenle ba kmndan da önem taş Nitekm bunla Napoleon'un başaszğnda a önemli omuştu Kaçnlmaz olmas da Napoleon'u vahim biçimde zayatan Bitanyann Fansa'ya muhalefetini nanse etmek için dünya çapnda caet kaynaan lanma yeteneği ve yeni impaatoluk sisteminin kaasz doğas ie kta çapnda yaalandğ askei amaçlala kullanabileceği desteğin sn olmasyd Napoleonun kalc bi baş sağlayamamas ksmen uzlaşma konusunda konusunda segilediği isteksiziğin isteksi ziğin ama ayn ayn zamanda Avu Avu pa'nn büyük bölümündeki siyasal kimliklein gücünü yanstan ve onun pesp pe spekti ekti ne kaş duan duan yaygn yaygn gönülsüzüğün ünüy ünüydü dü Bu noa V. V. Chales ve v e itle'in ne n e kada kada benze ben ze du duu umla mlaaa yüz yüze gedikl gedikli i hata tlaak dönemse bi og gibi de sunuabili ancak he dumda veiecek yantn aske ve siyasal taihin özgü bi anna göndeme yapmas geeki Napoeon 1792'de savaşn patak veişinden ve devimci siyasal sis temin savaşa odaklanşndan itibaen Fanszan düşmanla kaşsndaki haekt ve ögütlenme avantalandan yaaland Ne va ki bu göeli avantala 8'lede aşnd öyle ki 879'da Fansza Rus spanyol ngili ve Avustuya güçleinin aşlmas zo düşmanlğyla yüz yüze geldile Avupa askei taihinde sk sk göüldüğü gibi Avupa içinde göülen muktediik uçuumu kapannşt ve bu dum siyasal etkenlee bileşince sonuç hegemonik güç taauzunun sona emesi oldu
TOP TOP TÜ TÜ FK V SüN
oTLR vE AYNAKÇA J E C GİRŞ
B u Giişin Giişi n il taslağı için yapaı yapaı youmladan youmladan öt Tom Tom Aold Bian Daies Dai es Caes Esdaile Esda ile ve Ricad Hading'e teşe edeim. Bu onuda şu aynalaa başuabili J. Blac A Milit Reolution? (Basingstoe 99) D . aott aott "Te Milita Revolution Revolution in Ealy Moden Euope Euope isto Ty (99) C. Roges (e), e Militry Revolution Debte (Bolde CO 99), D. Elis e Militry Revolution in Siteenth Century Europe (Londa, 99) ve G ae e Militry Revolution, Milit nnovtion n the Rise of the West, 150018 (. bs. Cambidge 996) Violence ce and e Rejection Rejectio n of Autoi Autoity ty in EigteentCeny Gemany Gemany e Cas e H. Wilson Violen of e e Swabian Mutnies in 77 Germn istory, istory, (99), s. 6 H Watanabe-OKelly, Tounaments and tei Relevance fo Wafae in e Ealy Mode eiod Europen isto Qurterly, 0 (990) s. -6 J. Blac, hy Wrs ppen (oda 998), s. 7-8 M. C Fiey Te Most Monstous ofWas Suppession of Clabian Bigandage, Consortium on Revolution Europe Proceeins içinde (989) s. 6. Wr, Society n Govement in Austri, Austri, 16186 M. Bae Army, Aristocrcy, Monrchy Essys on Wr, 1780 (Boulde CO 98) talyan aistoasisi bu onuda azla öne çmadı G. Hanlon e 15618 (Lond (Londa a 998). Twiliht of Militry Trition, tlin Aristocrts n Europen Conlicts, 15618 Wr in the Siteenth Century Aritic 7 W Bacewell e Uskosk ofSen Picy, Bnitry n oly Wr (taca, NY 99). 8 J. Glete Nivies n Ntions. Wrships, Nvies n Stte Builin in Europe n Americ, 1500-186 (Stocolm 99); J R. Bui Buijn jn e Dutch Nvy of te Seenteenth n Eihteenth Centuries (Colum bia SC 99); R. Hading Sepower n Nvl Wre 165-185 (onda, 999) 9 N A. M. Rodge The Sur ofthe Se. A Nvl istory ofBritin, I. -1649 (Londa 997), s 0- yn Te Evolution Evolution of Ay Ay Style in e Moden Mod en West 8oo-ooo, ntetionl isto IO J. A. yn Reiew, 8 (996) s. 07 . Longwo e Cosscks (Londa 969); J. E. Tomson Mercenries, Prtes, n Sovereins Stte-Builin n Etrterritoril Violence in rly Moe Europe (inceton NJ, 99). M Howad Wr in Europen istory (Ood 976). Ön. b. M. Fissel (de) Wr n Govement in Britin 1598-1650 (Manceste 99); R Fost e olisitua olisituania nian n Commonwe Commonwealt alt and te Mili M ilita tayy Revolu Revoluion' ion' , M . B . Nbispsi Nbispsi ve J. S la (de.) Pln n Europe Europe istricl Dimensions içinde (Boude CO 99) Ön bz. S. Ross'un yalaşımı From Flintlock to Rle, nfntry Tctics, 1740-1866 ( ( bs. Londa, 966). B . . . Huges Huges Firepower, 16]- 185 (ond (onda a 97) Firepower, Wepo Wepons ns'' ctiveness on the Btleel Btleel 16] Ön bz. B. ve Open Fire Artillery Tcticsom Mrlborouh to Wellinton (onda 98).
oLA V ANAKÇA ANAKÇA
6
7 8 9 0
6
7 8 9 0
Yararl Yararl ir örne örne olara olara z. C. J Duf Duf See Wre e Fortress the Erly Moe Worl 494 660 (Londra, (Londra, 979 e e Fortress the e ofVub Freerck the Gret 66089 (Lond ra 98. Blac, Cullo Culloe e the '45 (Stroud, 990 G. arer, e y y of of Flers Flers the Spsh Ro 56-659 (Camridge, 97 O. Sutelny, "Rssia nd e e Te Dference at eter Made Russi Reew 9 (980 s. ro. H Wilson Germ Armes. Wr Wr Germ Poltcs 648-806 (Lodra, 998 D . Sowler Sowler "Taccs "Taccs and Recrui Recruient ent in Eigeen-Centry Eigeen-Centry russia, russia , Stues sto Poltics Poltics 98384 J L. H. Kee, Solers ofthe Tsr: Army Socety Russ, 46282 (Oord 98. Frans ordusnda ordusnda omu omuaa e onol sorlar için z z.. D. D . arrot "Riceieu "Ri ceieu e e Grs, Grs, and e Frenc r J. Bergin e L. Brocliss (der.), Rchelu Rchelu hs h s e içnde (Oord, 99 s. -7 M A. J amer amer "Te Miliar Miliaryy Reolu Reolution' tion' oat at Te Era Er a of ofee AngloDutc AngloDutc Wars and an d e Tra Tra siion o Mode Warfare at Sea, Wr story (997 s. 8, 68 7 . A. Lynn, "Food Funds and Fortresses Resource Moilizaon and ositional Warfare in te Camaigns of Louis V ynn (der.) Fee Mrs. oistcs Weste Wre Wre om the Mle es to the Preset çinde (Boulder, CO 99, s. 760 . H. Wilson, Wilson, "War "War in German Toug from e eace ofVestfalyato Naoleon Erope s tory Qurterly 8 (998 s. 90. arer Mltry Mltry Reoluto Reoluto öellile s Anca z. S. Adas'n eleştrileri, "Tactics or olitics? Te Militar Reoluon' and te Hasurg Hegemony 68 . A Lyn (der) Tools ofWr. strumets es e s sttutos st tutos of of Wre, 4458 içinde (Camaign, 990, s 8 e Lynn e Trce tlee and Growt of Armies Te Frenc Case oul of Mltry story, (99, 97-0. arer, Mltry Reoluto s 0- R Fros, Wr story, story, (997, s. 86. İngiltere 6-60 dönemine yalan ir urgu için stricl oul oul 6 (99 s. 96-7. M . Braddic, "An Englis Mili Militar taryy Reo Reolu luion? ion? stricl D. arro, Wr story, story, (997 s. 79 B. Noswory, e Atmy ofVctory, Btle Tctcs 68963 (New Yor, 990. C. Storrs, "Te Army Army ooff Lomar Lomardy dy and e e Resilience Resilience of o f Sanis ower in taly taly in e e Reign of of Carlos W r st stor ory, y, (997 s. 76 B. Steele "Muses and endulums Benjamin Roins Leonard Euer and te Ballistics Reoluion, Techoloy Culture (99, s. 88 Hanlon, tl Arstocrts, s. 6. . ritcard "From Sirigt to Naal Constructor Techoloy Culture (987, s 7, 9 9-0.
M F . RNL 6. 6 . YüZIL VRP VRPIN IN SVŞ: SVŞ: EVRM VE öNE ö NEN N
Micael Roerts "e Military Reoluion 666 (96, en son so n asm, C C or ordd J Rogers (der.), The Mltry Reoluto Debte içinde (Boulder CO, 99 99 s. - id., s. 9 9 id Geoffrey arer, "e Miliary Reoluion, 6066 A My (976 yeni s. Rogers'in,
o TF
E S
2 57
6
7 8 9 0
6 7
M!a Reoluon içinde, s 7 ve Geoffey Pake e Mlary Revoluon Mlary nnovaon an he Re ofhe We, 150o-8oo (Cambdge 988 ve 996. 8 Geoffey Pake Roges M!ary Revoluon içinde s 8
Günthe E Rohenbeg Mauce ofNassu Gusavus Adolphus Raimondo Moneuccoli and he of Moe Sraey 'Miay Revoluon of he Seveneent Ceny", Pee ae (de) Maker of om Machavell o he Nuclear e içinde (Pinceon NJ 986 s. Jeemy Black A Mlary Revoluon? Mlary Chane an Europeann Socey 1550-18oo (Aanic NJ 99 s 9 Highlands, NJ bid s 9 Blackin 66 sonası konolojiye yapığı vg için bk. A Miay Revoluon? A 66079 Pespecve başlıklı maklesi Roges Mlary Revoluon içinde s 96. Cliffod J Roges e Miliay Revolutons of he Hunded Yeas Wa (99. Rogesn Mlary Revoluon' içinde yeniden baslmşı, s 9 Ibid. s. 8 6 7 Bet S Hll Weapon an Waare n Renaane Europe (Baltimoe, MD 996 s 0. Giovan Matheo Cicogna prmo bro el raao mlare (Venice 67 s 6667 Fançois La Noue e Polcke an M!are Dcoure (Londa 87 s 0. Chales Oman e Ar of War n he Mle e 9] (New ok 98 c 2 s 6. [Bu esein iinci cildi Ok, Bala ve Mancnk Ortaçağa Savaş Sana adyla Kiap A1 e ss and o Benedei Daro e bell corolno, de. Dooty M. Schullian (New Yok 967 s 8. Sanuo aln J R Hale War an Socey n Renaance Europe 1450-1620 içinde (Balmoe, MD 98 s 7 . Fdique eie e arme e Mnere umanme mlare an lIale u le cle (Pas 997.
8
Fancesco Pazi, Paralell Mlar iknci kitap (Roma 9 kapak sayfas.
A G. A j OTuz Y AAŞA öNEMİ 15964 Tüklee kaşı savaş için bkz J P Niedeko De euophen Mche un er lane lane Trkenkre
2 58
aer Ruo II (966 Venna 99 Avupadai dai dum için için bk bk G Pake et al e Year War 68'd önce Avupa War (. bs Londa 997 s 9
H Schmid Pfalz-Neubug zum Niedehein Wolfgang Wilhelm von Pfalz-Neubug und de Jülisch-Klevsche Ebfolgesei H Glase (de) Welbach un Baye, c, Um Glauben un Rech Bere zur bayerche un un 1573-1657 içinde (Munich 98 s 7789; Fansanın siyasei için k M. Geengass rance n he e ofenry IV (. bs Londa 99 s. 0 ve J M Hayden, Coniuniy in he Fance of Heny I and Louis XIII Fench Foeign Policy 98 6 Joual ofMoe o, (97 (97 s . S. P Oakley War an Peace n he Balc 1560-1790 (Londa 99 s 66; P D. Lochad Den mark n he ry Year W War ar 618-648 (Selinsgove ve Londa 996 s. 7. J Buckhadt Der Dre_he Kre (Fankfu/M. 99 s 0 68 K Bukhad De Dei_ghige Kieg als fühmodene Saasbdungskieg Gechche n Wencha un Uner rch (99 s 8799. oLAR V ANAKÇA
6
7 8 9
o
z
3 14
6
17
8
Karma monarşi monarşi kraı için bk. H G. Koenig Koenigber berger ger Dominium Dominium Regale or D omini ominiu u Policum et Regale? Monarchie and Prliament in Eary Mode Europe Koenigberger Politician an Virtuoi (Londra, 986) . -z6 J Eiott A Europe ofCompoite Monrce" Pat Pat an Preen Preentt 137 (1992) . 487 Ayca bk. M. Greengr (der.) Conuet an Coalecence e Shapin othe Stae in Early Moe Euope (Londr 99). R. G. Ach e irty ear War e oly Roman Empire an Europe ı6ı8-ı648 (Bangtoke, 1997) 47-9 · C. Ruel, all ofthe Britih Monarchie (Oxord 1991). 68'den önce Kuta Roma Germen İmparatorluğu'nun ki için bk Ach War 9-34 ve M. Heckel Die Jrie der Reigionverung de Reiche und die Annge de Dreijhrigen Kriege", Hecke Geammelte Schrien, Staat Kirche Recht Gechchte der. K Schaich, 2 c 98 97 98 (Tübingen 989) c. ii . 97 648de tekl imparatorluk mülklerine verlen iufoe foeeri eri ve iu uperioritati uperioritati için bk. H. Schlling, ö un Allianzen Deutchlan ı648-ı763 (Berin 1989) . 131-3 ve H Duchhardt, Deutche Vr faunechichte 49586 (Stgat 99), 63-4 8o Frana içindeki mhlefet için bk. J. M. Contant e Conjurateur le premier liralime politiue Richelieu (Pri 987) ve O. Rnum, e rone: A rench Revolution ı648-ı652 (New York 993) D brecht Die auwrtie Politik Maimilian von Baye ı6ı8-ı635 (Götngen 96z); . Bav yeraİpny orları için E. Straub Pa et mprium mprium Spanien amp ampf um eine eine reenornun reenornun in Europa zarichen ı6ı7 un 635 (Paderbo 98o). A. Gohard Poliice eint wr bptch. Kurachen und der deutche Protetantimu im fühen 7. Jhrhundert, Zeitchri r hitorche orchun orchun 2 (1993) . 27532 S. undkit, Die chwedichen Keg-und Fredeniele 3z-648", K Repgen (der.) Krie un politik ı6ı8ı648 Euop:Aiche Probleme un Perpektiven (Munic 1988) 219-41, 223; M. Rober e Sweih Sweih nperial E Eperience perience (Cambridge, 1979) . 2836 ve K Zeck Schweden europi he Gro_macht in de rhen Neueit" itoriche Zeitchri 232 (98), 327-57 . 33343. J. . rel e Dutch Republic an the ipanic Worl ı66-ı66ı (Oford 1982) . 25-74 Mna vaşı iç bk. D. Prot The Mantan Succeion 627-3: A Sovereignt Dipute in early Mode Europe" Engih Hitrcal Reew z (1997), . zo65; R A String String Olivre and the Orgin of e Frnco-Spanh War 6z7635", Enlih itrical Review o (986) . 6894, yeni . Straing ing Spain' Spain' Strule Strule for Europe içinde (Londra 1994) . 95 zo öekle S -6. D. Po e Cue o te Franco-Spnih War of 63559 63 559" " J. Black (der. (der.)) e Oriin ofWar ofWar in Early Moe Europe içinde (Edinbugh 987) . 72- ve H Et Mari an Vien ı627 Politi un inanzen in en Beziehun Be ziehunen en zwichen Philipp V. Un erinan I (Münter 1991) 65-7 ; Sdling Ovare and he Origin" ve J. . rael, Oivare he cardinalnfante nd Spain Satey in the Low Coune (63-643) The Rod to Rocri" R. . Kagan ve G. Parke Parke (der) Spain Europe Europe an the Atlantic Worl. Eay Eay in i n onour ofohn ofohn Elliot içinde (ambrdge 1995), . 267-95. Srangin akine rael 635ten onra Olivaren Frana'y karşı verlen avaş değil Felemek Cumhuyeiyle yaşnn çaşmya öncek vemeyi ürdürdüğn vurglar. Akeri devim trışmaları için bk. M. Robert The Militr Revolution" Rober Eay in Sweih itory içinde (ondr 967) 9-zz yeni b. C. J Roger (der) e Military
üEK VE VE SüN Gü
Revolu Rev olutio tionn Dbte Db te Rein Rei n on the Militry ran ranormtin ormti n of of Erly Erly Moe Mo e Europe Europe çnd Boud, CO, 5) s. 3-35 v Rogsın ddğ sçkd y aan ğ dnm. Aca bk. G. ak, e Milit Mili t Revolution Revolutio n Cambdg, 188 2 bs. 17) s 6-44 v J. Back, Europen Wre Wre 8 Londa, 4) s. 3-33 M Robts, Gutvu Aolphu: A Hitory ofSwen ], 2 c. Londa, 15358) c , s 245-64
19
özelie s.
255-6.
2 0 A. aott, tatgy and actcs n t Yas Wa: Mtay Rvouton, Rogs, Revolution Debte çnd, s 227-53 230- aot ask dvm kn st b şt yön. K. Gu t Ao Schuveen Autie Autie zur Gro_mcht Rgnsbug, 3), s. 2263 M. Junkmann, Gut 21 Robs, Gutvu Gutvu Aolphu A Hito, c , s. 255-6 aca G E. Rotnbg, Mauc ofNassau,
22
23 24
25
26 27
28 2
30
Gustaus Adopus, Rmondo Montcucco and t Mtay Rvouon of t vntnt Cnuy, . at d., Mker ofMoe Strtey om Mchivelli to the Nucler e çnd Ox fod, 86) s. 32-63 45. A Abg, ws ry om Lütn to Naa, M Robs d.), Sween' e of Gretne, Londa, 173) s. 26587 s 283 Jukmann, Gustav Ado s 238-. Aca bk. M Robts, Gutvu Aolphu Londa, 2) s. 6 Baa Robs ğndmsn baı bamadan dü. M ukmann, Fd Mamans Joann scas Gaf von y, Gas, Um Gluben un Reich, s 377- 38856 K Küg, ns und scwdsc Kgsnanng m _ggn Kg bs 635" K. u n Perpektiven Perpektiven Munc, 188) Rpgn d.) Kg und un d otk otk 618-648 Europiche robleme un oul ofHi s. 2758. K. J Lndgn, wds Mtay at 560-720" Scninvin oul 30 53 6 to, (85) s. 305 625 63 a aasd köyün b sayıda adam sağamasını öngön dönüşümü b ss tm saysnd İsvçt yakaşk 50000 ş ask aındı. Bu sstm yşn kn mamı as k aınmamş ouyodu. 25.000 ş ş 63-631'd Amanyaya göndd Küg, Kgsnan ng, ng, s 283-5 Robs, Gutvu Aolphu A Hito, c , s 207 vd.; F. att, Wr n Society in Erly Moe Europe Europe 475 Londa, 12) s. 83 Jnkma, Gutv Ao s. 157-68 Ancak J A Lnnn bu konuda kuşkua vad. Bk Truce tlienne and t Gowt of ms Fnc Cas, Rogs, Revolution Debte çnd, s. 6-2. ak, Revolution, s 6 vd., ök s 24 K. ak, fns of Mtay Rvouon, Rogs, Revolution Debte çnd, s 337-66 34652. Bu dnm akın Revolution knc baskısına b k oaak yndn basıdı. Bnüks ükndk savaşa çn bk. Isa, e Dutch Republic n the Hipnic Worl En aından 63lara kada göc küçük güçn, sögm Bavya, anmaka ya da b bakıma İsvçn, Ou ı avaşanda oynadığı önm oün komutaaın açık savaşta gnk ıı kaa amaya çaşmaa ogusunu açıkadığı da ön sümüştü. Bu dvt, Bnüks üknd İspanyo statjsn uygn bçmd uun b yıpatma savaşına gmyoadı. Bk. Adams, accs o otcs? Mtay Rvouton and t Habsbug Hgmony, 525648" Rogs, Revolution Debte çnd, s. 25372 265-6 at, Wr n Society, s . 6-6 Kuy Amanyada İsvçn dnmndk pk çok kann svç Nödngndn sona topyn yngdn kutamış oması mutm dğd ak, n
260
oAR V ANAKÇA
Defense . 349). veç'i kraran yerli İsveç birllerinin arıma morali ve imparaton Fran saya karşı savaşa öncelik vemesiydi .. 31 P Sörenson, Da D a Kriegwesen Kriegwesen vren vrendd der leten leten Peride de Dreigjr Dreigjrigen igen Kriege Kriege",", H H . De r Drehri Dreh rie e Krie Krie içinde (Darmstadt, 19), s. 431-5 öele 4523. Rudolf (der.), Der Society . 5-6 Rocroi için yapılan yeni bir deer 32 Orduların büyklüü için bk alett, Wr n Society lendime için bk R A Stradling Catastrope and Recovey: e Defeat of Spain 63943 Stradling, Spin Strule içnde, içnde, s. 19212, 208- . general Gaas Gaas 1644 16 44ee Kuey Almanya Almanyaa İsveçlilele avaşırken avaşırken,, 11.5 11 .500 00 aı 33 Sögelimi empeyal general ve .o yaya askere komuta ediyordu. Süvainin yakaşık üçte iii eferden onra ayataydı ve gıda madde maddeinin inin yaklaşı yaklaşık k % 5 5 ii elde uuuyord uuuyordu. u. (H (H Sal Armennierun im Dreh rien Krie Der NieerrheinichWeliche Reichkrei 65-65 [Münter, 1990], . 43.) 34 A Covisier Covisier kr. kr. xiv xiv La pax ncessaire ncessaire mais incerai inceraine ne 1598 15 98-1 -163 635" 5" ve x: Renouveau mitare et Militire e l Frnce : : De D e oriine oriine misre de a guerre, 635-659" P Conamine (der.) itoire Militire 115 içinde (Pari, 1922) s. 33152, 35382, 341-2 34, 361-5. Kr. Coeviier, France e oui XV (Pais, 199) s. G G 124 12 4 Burada Burada Covisier çok daa daa itiyalı itiyalı biçimde biçimde aliyet ord ordan anın ın or talama büyüklüünü 635-59 dönemi için 8. ile 2. olarak verir (s. 124). Ayrıca bk J A. Lynn Recalclating Frenc Army Gro Duing e Grn Sicle Roger, Revolutin Debte içinde s -48 ve 12430. Ayıca bk. Lynn, Gint ofthe Grn Sicle e French Army 610-15 (Cambidge 199), 41-55 ve B Kroener, Die ntwickung der uppentrken in den fran ösiscen rmeen wicen 635 und 661", K. Repgen (der.), Forchunen un Quellen ur Gec hichte e Drehrinen Kriee (Münser, 1981) . 163220. 35 Fransa 1635 16 35 ile 1659 16 59 arasında arasında yaım milyon aker kaybe kaybeti ti (Corviier Frnce s. 124). Kaçaklan sayısı belli deidi. Kileel rarlar Fransa ordusunda çok yaygındı ve pek çok ubayın kendi alay arına kamamaı ya da uun süre namevcut olması sonun denem aına alınmaını engel ledi (Covisier, Renouveau miiaire s 3636) 36 Parker, Revolution s 45 ve . A. A. omon Money Money and yet more Money! Finance, e FiscalSate and te Miliary Revolution Spain 15-16 Rogers Revolution Debte içinde s. 2398, 83-4 83-4 3 Parker, Wr s. 90. Bo ureoi eoi Stte: Stt e: Wr Politic n Finnce urin the Dutch Revlt 38 M. C. t Hart, e Mkin of Bour (Mancheter, 1 9 9 3 ) , s. 43-5.
39 Jnkelmann, Gutv Ao s 303, 405. 40 Sal Armeennierun s. 4, n. 34 34 Parker Parker n Defense, Defense, s . 349 3 49 alınt alıntı,ı, A. Ocmann Ocmann D er N berer Eekuti Eekutiont ont 164916 1649 1650 50 (Münter, 1991), s. 562. 41 k Parrott, Sategy and actics, . 40. Parrot bu dönemde savaşlaa devlein büyümei arasında erani bir balantı olduu göüşünü kşkuyla karşılar 4 Bu oruna ilişki mel çalışma: F. Redlic, e Germn Militry Enterier n hi Workforce: A Stuy in Europen conomic n Socil eory 2 c. (Wiesbaden 1964-65) 43 G Mann, Wllentein (Fank/M., 91 İngilice çevri Londa 196) ve A. Asbeger, n e Witte Finnzmnn Wllentein (Wiesbaden, 1954). 44 Redlic, Enterier c. i s. 34-5 kr. Gustav Droyen, Behr von Weimr (Leipig, 885)
4 Saln, Armedaerug s. -26, -26 , 46, 172-6. 46 C. Kapser, Kapser, e bayerse Kregorgasato de wete H des rerge Kreges ı635 ı648/g (Münster, 1997), s. 133-6 639 2126. 47 Krüger, "Kriegnanzierng, s. 288-9 Robers, mpera Experee s. 3 Asch, Wa s. 164-6. 48 S. A. Nsson, e Stora krges td O Sverge som mtrstaat o bodesambet (Uppsala, 1990), s 284-7 49 Hart, ourgeos State s. 8-7 17384 Parrot, "Sategy nd Taccs s 21-3 Prrot, "Frenh Mitr Orgnizaon n e 63s the Faire of Riheeus Msy, Seveteetetu Fre Studes 9 (1987) s. -67 Parot, "e Ad mnsaon of e French rmy dung e Mnis of Carnal icheleu yaylnmş doora tezi (Universit of Oord, 198) ve yn zamalarda , Gat s. 22-38. Lynn en aznn subay lr lr için "en köü dünyay birleşen bir "y grişilk sisteminden söz eder (s 223). P. T. Homan, "Eay Mode France, 14 017, P. T Hoffman ve K Norberg (der.), Fsa rss Lberty ad epresetatve Govemet (Sanfrd, CA, 1994), s. 2262, s. 238 Frakre vo Ae A e regme regme ur Modee ı6Jo-ı8J (Stutt 2 Hoffman, "France, s. 239 ve W Mager, Frakre gart, 98), s e Fransada aile başna verg yükünün iş günlerine öre hesaplamasna yer veir. Kadar ve çocklar dahil bütn yeşn nüs hesaba karsa, vergi yük kuşksuz daha az olacakr. Honann, "France, s. 238'de hükmdağn ns başna düşen gelirler (dolayl vergiler ve diğr gelirler dahil) 62lerde 4.18 ve 164larda 9. iş günü olark hesaplar. Hoffman, "France, s. 232- . Colins, Fsa Lms oAbsoutsm ret Taxato Eary Seve 3 Hoff 198 8), s. 98-o7 98-o 7 (Berkeley, CA, 1988), France (Berkeley, teenth-Centuy teenth-Centuy France
4
6 7
9
6
R. Bonney, Bonney, "ouis X Richelieu Richelieu and the Roya Royall Finances Bergin ve l Brockliss Brockliss (der), eeu ad s ge içinde (Oxford, 1992), s. 99-3 8- Collins, Fsa Lmts s. 36. Collins, Fsa Lmts s 141, 21 , 200-13, 29 Hoffman, "France, s. 244 Bonney, "Royal Finan ces, s. 9 kr Bonney, Pota age Fae der eeu ad Maar 624ı66 (Oxford, 1978), s 214-37 Coins, Fsa Lmts s. 209. A. A Thompson and B. Yun Caslilla (der.), e asta rss ote Seveteet etury: N Perspetves Perspetves o te Eoom ad Soa Hsto oSeveteet-etu Spa (Cambridge, 1994) . Gelaber, "The Fiscal Burden, R. nney (der), Eoom Systems ad State Fae (Oord, 9 9 ) s. 39-76, s 68-9 kr . Gelabert, "El impaco de la guerra y del scalismo en asilla, Espaa de d e ode uque Ovares Ovares (Vall Elliot v e A Garcia Sanz der. der.),), La Espaa (Vallad adoli olid, d, 1990 19 90)) , s. s . -73 H . Elliot D Flynn, "Fiscal Crisis and the Decline ofSpain, Joual ofconomic History, 42 (1982), s 13947 ve E . Hami amilo lon, Amera reasure ad te Pre evouto Spa so1650 (934, 2. bs L es retours Cambridge, MA, 196) Ancak M . Morineau Morineau,, royab/es Gaettes etabueux maux Les des trsors amras d'aprs es gaettes oadases (Cambrdge, 198) öz., 7783, 247-0 A A. Thompson, "Casle: Poity, Fiscali and Fical Crisis Homan ve orberg (der), Fsa rss 4-8, 6. 6. yzylda Kasilya'da hkümdarlğn artan geiri için bkz. Gelabet, "Fisc Burden, s. 6-6 ompso War ad a d Govem Govem Habsbur Habsbur Spa ı6oı6z Thomso Thomson, n, "Case, s. 73-4 ompso (onra, 976), s. 33-4.
6
62
6 64 65
66 ·
67
hompson he Goement of Spain in the Reign of elipe V", Thompson Crown and Cortes: Govement nstitutions and Representation in Early-Mode Castile çinde (dershot 199, bl i soylların asker alımındak rolü için öz s. 27. Thom Thompson, pson, The The Goeme Goement nt of of Spain Spa in in e Reign Reign of of elipeV" elipe V" özelkle özelkle s. 79 79 Thompon War and nstitutonalization: the MilitayAdministaee Bueaucracy of Spain in the S teenth and Seenteenth Centries Thompson Crown and Cortes içinde bl. i öz s. 6-7. Thompso Thompson n Money, Money and yet Money özeli özelike ke s. 290 2 90- - Bu Bu The Adminisaon Adminisaon of the rench Army başlıklı tezin temel alan Dad arrottun Strategy and Tactcs"te (s. 241 sanduğu göüştü B Yun Casallla The Castilian Aristocracy in the 17th Centur Crisis Refeudalisaon or Politica Offensie Thompson and Casalila (der. Castilian Crsis, s 27700 Casalia şu sonuca arır Bu yeniden feodalşrme' ne deletin kurumsal gücünde herhangi bir zayıama ne un herhangi bir afot fotiori iori siyasal bağımsızlığı ne de bir bütn olarak siyasal sistemde bir parçalanma anlamına geliyordu" (s. 284 Gelirlerin soylu e nüfuzlu şilere deredilmesinin de en azından yargılama haklarının haklarının saşı kadar öne lduğnu belirir. Ayrıca bkz. A. A. hompson he Nobiity in Spain", H. M Scot (der. he European Nobilities in the Seventeenth and Eighteenth Cen tures içinde 2 c. (Londra 1995 ci s 17426 s. 2019. Thompson burada yeniden feodaleştir me yerine reseoriaization"dan söz eeyi tercih eder e soyluların gücündeki aşın hükm darlığın mai taleperinin büük öçüde olmasından ötür pek çok soyuy etkileyen ağır bir ik sadi krize çakışğını teslim eder. War s 18992 e Asch Estats and Princes aer 648: The Consequences of Asch, hirty Years War the Thit Years W ar" German History 6 (988 s. -2. M. J. Bradd Braddick ick Parliamentary Taxation in 17th Century England (Woodb (Woodbrid ridge ge 994, 994 , s 290 e 12750 ayrıca s 298 ngilteredeki saaş gerçekliği için . Carles Calton Going to the Wars: e Eperence ofthe Brtish Ciil Wars, 6]86 (ondra 1992
EE WoN
2
4
6
K
E E AVAŞ AVAŞ
648789
i n Inteati Inteational onal Society Society (Lon Örneğin E. Luard, War in (Londr dra a 986 986 e J U . Nef, War and Human Prog ress (Cambridge MA 1950 Bu görüşe iişkin farkl farklıı tarihsel perspekt perspekterden rden öeker öeker için bkz H Schnitter Schnitter e T Schmidt S chmidt b b (Berlin,, 987 e O. Hintze Hintze e Histcal Essays oOtto Hintze (der . Gil solutismus und Heer (Berlin bet Oxford 975 özellikle s. 8025. Bu değerendim değerendimee için bkz S P Oakley Oakley War and Peace in the Baltic, 790 (Londra, 992. G E otenberg otenberg,, he Military Border in Croatia 7488 (Chicago 1966; A. Baisch nant Batleed Tactics in the Seenteenth and Eighteen Centres on the Eopean and Turkish heates ofWar The Austurian Response to Dirent Conditons, Studies in History and Politics, (19884 s. 4-60 T. M. Barker Double Eagle and Crescent: Vienna's Second urkish Siege and its Histrcal Setting (Al bany Y 967 . Parve Habsburgs and ttomans between ienna and Belgrade (68739) (Bu der C 1995 K A Rder Austuas Easte Question 700790 (Princeton NJ 1982. ine ws of Power. War, Money and the English State 688783 (New Yor J Brewer Brewer e inews York, k, 989 9 89..
7 8
9
r
14
r6 7
8
9
C i, Coeon, Catal and Erean State AD. 9901992 (Oxford, 99) s. Showlr, e a of Fedek the Geat (Lodr, 996) s 6 r8 sih ürimid koojii ömi ii bk B R Kror (dr.), Eoa m Zetalte Fedh de Goen (Müih, 989) s 7·78 C os, o s, h Mir Rvouo Rvouo d h Profsioizo Profsioizo of h Frch Arm udr h A ci Rgm, C Rogrs (dr.), e MÜta Reolton Debate iid (Bodr, CO, 99) s. 9· Askri ri vi vi sü sür rii ii i i bk P . H Wiso, Grm Grm Wom Wom d Wr, Wr, 68 68 öik s r6 Ask r -r8" a n Hto, 996) s. 760 Stehende ee nd tdthe Geellha m 18 1 8 Jahhndet. Jahhndet. İki bşr vk rşrms: R Pröv, Stehende Göttngen nd ene Mltbevölkerng 17131756 (Müih, 99) v hgio, Pa et lame a e le (Pris, 98) Bu kou ii bir giiş ii bk C Sorrs v H. M. Sco, Miir Rvouio d h Europ Nobii, Nobii, c c r6r8 a n Hto 996) s r İ irii skri ms r r o igirii igirii kbi kbilri lri dir bir bir şm bir görş gör ş ii bkz G Ho, e wlght of a Mltary adton talan Atot and Eroean Cont 15618 (Lodr, 998) O Büsch, Büsch, Mltary Sytem and Soal L n Old Regme a 1713·1807 e Begnnng ofthe Soal Mltaatn ofPoGeman fP oGeman Soety bs Bri, 96; Aic Highds, N, 997) Loosrhuis, Bae, Bü Bü ge and an d Soldaten Qelln Qelln Soalaton de Mlty Mltytem tem n e Kror v R Pröv Pröv (dr), Keg hen ealen 1713180] c (Müsr, 99) v H Hisch, B Kror nd Feden Mlt and Geellha n de ühen Neet iid (Pdrbor, 996) A L, Gant of the Gand Sle he Fenh Amy 16101715 (Cmbridg, 997); A F Upo, h Rkdag fr68 d h Esbishm of Ro Absouism i Swd, Enh Htal Revew 0 {987) s. 8-08; idgr, h Swdish Miir S, r6·70" San dnaan Joal of Htory r r98) s 06 Chids, e Amy Jame and the Gloo Revolton (Mchsr, r98); F G R , Het taathe Lege 15681795 15681 795 8 ci, böüm (h Hg, 9·9) Lukowski, berty Folly. Folly. e PolhLthanan Commonealth n te t e 18th 18t h Centry Centry 1697 16 971795 1795 (Lodr, 99) Po skri rformlr bc müdhsi ii rc bkz. M G Mür, S ud Hr i dr Adsrpubik Po im r 8 rhudr, Kuisch (dr), Staatvea ng nd Heeeve Heee veang ang iid (Bri, 986) s 799 a and Geman Plt Plt 688 68866 (Lodr, 998) K. O. V P H Wiso Wiso, , Geman Arme. a V Ar Ar,, Da alte Reh 6886 c (Sgr, 99) F. Rdich, e Geman G eman Mlta M lta Entee and h h ooe c (Wisbd, 966); A Gu, onomy and Dlne Oe and Admntton n the Bth Army 17163 (Mchsr, Sytem n the Bth Amy 1661871 1 661871 (Lodr, r98); G Hor, Fü 98) A Brc, e hae Sytem Kae nd Vateland. Vateland. Oe n de alten Amee (Vi, 990) ang nd Mhtekon Mhtekonkt. Z Genee von Staatkokten m m Zetalte de Ab Ab Kuisch, Staateang oltm (Bri, 979) v g r, FtGeellhaKeg. Stden bellthen Dotn de abolten Fütentaate (Coog, 99) Bu görş, rihs gişid ikisdi kri öciğii svurc ö sürümüş; ö P. Adrso, neage of the Aboltt State (Lodr, 979)
0 J R. Joe, e gDutch War f the Seveteeth Cetury (Loda 996 "Wa Gema hought om the Peace oVet Daha le b tama ç bk P. H Wlo "Wa alyato Nepoleo, urea itry Quartery 99 - Adm çağda talm el taplar ve ava değeedrmelede ye ala tadrt meae meae ölçüüydü ölçüüydü Adm Tam uzlğu ükede ülkeye değyo, ac geee Avutuyada klaıa 6 cmlk öl çüye bağl kalyodu. a oaa cdd olmaka blkte, aldığda daha düükt ve geelkle a devmc gçle deeyeyle ald. Bkz M Skoa Dizii ud Deerti Strukturbeme miitrcher Orgaiati im ı ahrhudert (Ber, 996 llaa göe akllklaa lk özet b değeledme ç bk B. Noworty, e atmy f Victy. Batte Tactic ı6963 (New Yok, 9 ve H Schwa efechtrme der fatere ura durch ahre 2 c. (Müh 977 D. Chadle (de Rbert Parker ad Cmte de MrdeWeter (Loda 96 . 7- Kegacv [Avtra] Krege gege die Frazöiche Reuti 929 c (Vya, 90 c 9- 26 Bk E Vo Wae Waery ry,, Remark Caay (Loda, 79 ye b. 997 7 C Du Fire ad Ste e Sciece f Siege Waare ı66ı6 (Loda, 97 ve gee ay yazar, e Frtre i the ge fVauba ad Frederck the reat ı6689 (oda, r9
CAD ADG
6
7
j ENİZ
AVAŞA
453826
J Moo (de. e ge ge f fthe aey, Mediterraea Mediterraea Oared Vee Vee ice PreCaica P reCaica Time (Lod a, 99 S - H. Pryo egrahy, Techy ad War War Studie i the Martime Martime it fthe Mediterraea, 6495 (Cambrdge, 9 . r7 A C He "The Evolo o the Otoma Seaboe Empe the Age o Oceac Dvovee merca itrca Review x970 . r9-99 "The Otoma Coqet oEgypt o the Seeth Cetury Wod W a teatia ua fMidde at 7 ad the Begg o Studie v 97 . -76 J E Doto, The Ecoomc ad ogtc o Galley Waae, Moo, e ge f the aey çde, 7- Bk R. ge Cg, Carave ad ae (Loda, 99 J H Pay, The ge f Recaiace Dicvery Exitati ad Settemet, 4565 (oda, 96 90 A J R. Wood "S eame Ahoe ad Aoat The Socal Evomet o the Car rerra da dia 55050" Marer' Mirrr r9 G. V Scammell "The Sew o Wa: Mag ad Povog Eglh Fghtg Shp, rr6" Marier Mirr r97 . -67 P . E . H Ha, "The Epeece Epeece o the th e Stee Steeth th Cety Cety Eglh Voyage Voyage to Gea Gea Marer Mirrr Mirrr 997 - C Cpolla, u, Sai ad mire Techgica vati ad the Eary Phae furea Ex ai, 40000 (New Yok, r96 ye b Mahata KS 996 . 9 J. Glete Glete Navie ad Nati Warhi, Naie ad StateBuidig i Eure Eur e ad ad meria, meria, 5ı86 5ı8 6 c (Stockolm 99 c. . - D. Loade, The Tudr Navy dmiitratie, Pitica ad Miitary ity (ldehot, 99 J Thomo Mercearie Pirate ad Sereig StateBuidig
9
2 3 4
6
17
8
9
and Extraerritorial iolence in early Mode Europe (Pinton NJ 1994) Ptotin-Dumon "h Pat and th Empo: Powr and th Law on th Sa 48 J. D ra (d) e Political Economy ofMerchant Empire (Cambdg 991) . 96-227. l Naie and Nation, Nation, , . -12 R C. Da Shipbui/der of the enetian Arenal Wrker Wrker and Workplace in the PreIndutrial ge (Baltmo MD 1991) . 6- nni Piracy Piracy and and the the Decline of enice enice 8 8 6 65 5 (Londa 1967) . 68 J R ulmatin Gunpowder and Galley Changing echnoloy and Mediterranean Waare at Sea in the Sxteenth Century (Cambridg 1974). R. Murph h Otoman Attitud towad th Adoption ofW hnology: h Rol of E renci hian in Cii and Military Appliaon J Baqurammont v P Dumont Cont ribution a l'hitoire conomique et ociale de l'Empire ttman içind (Louvain 1983), 292-3 v n. . Parkr e Military Revolution: Milita Innoation and the Rie ofthe Wet, 8 (Camb dg 988) . 91-9. 5 B. Capp Capp Cromwell' Nay: e Fleet and the Englih Reolution 64866 (Cambridg 988) . 54 33·70 J. R. Jon e AngoDutch War of the Seventeenth Century (Londra 996) ç Ango-an avaşna ilşkin öl bir dğrlndim unar. Dni işli P Padld taafndan daha arntl olaak l alnr. Bk ide ide ofEmpire ofEmpire Deciie Deciie Naval Campain Campain in the Rie of ofthe Wet Wet 2 . (Londa 1979 v 1982) C . R Phlp Six Galleon for the King of Spain: Imperial Dence in the early Seenteenth Centu (Baltimor 1986) . 23-18. J. D. Dav Dav Genlemen and aaulin: he Ocer and Men ofte Retration Nay (Ofod 1991) t he Genei ofthe Proional Ocer Co (Londra 1977) J Aman Aman Le Ocer Bleu dan la marine Françaie au XIIe Sicle (nva 1976) A Blk "Stutu of th O Cop of th Ruian Navy he War War ofKing Gutavu III and Naval Battle ofRuotinalmi içind (otka 993) 49-59 J D. Dav Dav Genlemen and an d aaulin: aaul in: he Ocer Ocer and an d Men ofth ofthee Retration Retrati on Nay Oord 1991) . itlr Genei ofthe Proional Ocer Co (Londra 1977) J. Aman Aman e Ocer Bleu dan la Marine Fraçaie au XIIe Sicle (nva 976) A Blik "Stuu of O r Corp of th Ruin nav e War War ofKing Gutau II and Naal Battle ofRuotinalmi içind (otka 1993) . 49-59 E H Jnkn A ito ofthe French Navy om it Beginning to the Preent Day (Londra 1973) . ramond Manuel ofd'Hitoie Marit Maritime ime d d la l a Franc Francee (Pa 2 b 947) . 75-293 C. d 38 J. ramond la Roni Hitoire de la Marine Françaie 6 (Pari 1906-) J. W onvi Citie and the Sea: Port Planning in early Mode Europe (Baltmor MD 1978) J. Bruin he Dutch Nay in the Seventeenth and Eighteent Centurie (Columbia SC 1993) J. P Min Navaro La Armada E paola en el Siglo Siglo XVIII XVIII (Madrid 98) E J. Philip he Founding ofRuia Nay: Peter the reat and the zo Fleet 6884 (Wpot C 995). ramond Manuel 283 . Smo he Crii of French Sea Power 688697 (La 974) Brtana indki kii için z. D W Jon War and Economy in the ge of William III and Marlborough (Oford 1988)
2 0 D D. Adrid Adridge ge S Joh Nor Nor ad he Brh Naval Expedo Expedo o he Balc B alc Sea, 52 5 2 yaymlanmamş dokora ezi Univery of ondon, 972) 38, 330. 2 ramond, Mauel 3-3 3-3 Padeld Tde oEmpe c. 2, I45·7 I45·7 22 rac racy, y, Aack o Mame Tade ondra, 99) zeikle . -63. 23 J. S. Corbe Corbe,, Eglad he Medteaea: A Sudy he Re ad uece oBh owe wh h S 604 c ondra, 904 yeni b. Wepo, C, 987) hl yarard W ch of39 39 48 3 c Cambr mond e Navy he Wa of Cambrdge dge I92 I 92; ; yeni yeni b. b . Godone, Godone, 993) 99 3);; J. S Cor be Eglad he Seve Yea Wa: A Sudy Combed Sey ondra I907); P Bamford ro ad Fghg Shp: e Medeaea Galley oFce he Age oou XV Minneapoli, M 973) . 272-7 272-7 24 Gee, Nave ad Nao, c . . 2335. 2335. Amue ue Ce Ceale ale du Sd (62 ( 62 25 C. Buche Buche a ue pou l'Epace Carbe e la Façade Alaue d l Am 63) 2 c Par Par I99), I99 ), c. , . I642 I6 4274 74 26 D Baugh, "Grea "Grea Bain Bain Bue Bue Waer Polcy, Polcy, I6898 I689 8I5 I5,, eaoal Hoy Hoy Rev Rev x {I988) . 358; J Baack, A Syem oAmbo? Bh Foeg olcy 6693 ondra 99I); J Black, "Brih aval Power and neaion Commmen Poliica and Saegic Problem, M. uf der.) aamee oBh Naval owe, 6585 için içinde de Exe Exee er r 992 9 92)) 39-9. 39- 9. 27 J. Prchard ou ou XV' XV' Navy, Navy, 486 48 6 A Sudy o Oga Ogaao ao ad Admo Admo Quebec, 987); Meno avarro a Armada Epaola . 838; S Gradi Gradih, h, e Mag ohe Bh Navy urg he eve Yea Wa Wa ondra, 98). Mae e Roluo Roluo enne I988), 2743; Merino avao a Amd Amdaa E E 28 M Acera ve J Meyer, Mae paola, . 83-8; S. Gradih Ma Magg he he Brh Navy u ugg he See See Yea Wa ondra, I98) Empe o o Face Face ad Spa: Havaa ad a d ouboug, ouboug, 00 00 6 633 Chapel 29 J. . Mceil Mceil!! e Alac Empe hl C 985); D. G. Crewe, Yellw Jack ad he Wom: Bh Naval Admao he We de, 3948 iverpool, I993) . . arbrn Taalga ad he Spah Navy ondra, 988); J Suon, od ohe ohe Ea: Ea : e Ea E a da Compa Compayy ad Shp ondra I98I); J Boudo Campag e de de 200 Vaeaux, Homme, Voyage Commece Pari 993) e Navy Navy he Wa Wa o o 39 39 48; P Woodne, "dea ofaval Power and he Conic 30 ichmond, e oNaval owe wh Span, 737742, J Back ve P Woodne der) e Bh Navy ad he Ue oNaval he Egheeh Ceu içinde eiceer 988), 7I9; J Black "Ango-Spanih av elaion n he Eigheenh Cenuy Mare' Mro vi {I99), 235-8; C E Swanon, edao ad rze: Ameca rvaeeg ad mpeal Waae, 3948 Colubia, SC, 99I); J D Sarkey, Bh rvaeeg Eee he Egheeg Ceu Exe Exee er, r, 99 0), 0) , 250; 2 50; C E. Fayle "Economc Preure in he War War of I739I739-48, Joual ohe Royal Ued Serce uo xviii 923), S 43-46 Wa oAura oAura Succeo ew ew York ork I99 3; Su Sud d 99 9 9 ), 307-9 307-9 32-3, 32 93 . Brong, e Wa Anderon, on, e Wa oAua Succeo 4048 ondra, 995), . I8792 4; M. S. Ander Graham Empe ohe Noth Alac: e Mame Wa; G S . Graham 32 Cobe, Eglad he Seve ea Wa; Sule Suleo North Amerca Amer ca Oxford 958); Pchard, ou X' Navy Merno avarro a Amada Amada Epaola . Middleon e Bell oVco: e-Neucale My ad he Coduc o h Seve Cambrdge, 985 9 85)) yakn zamanda zamanda yaplan yaplan değerli değerli bir çalşadr Yea Wa Wa 562 Cambrdge,
6
7 9 0
J C Riley e Seve eas Wa Wa ad he Od Regime Regime i i Face Face e Ecoomic ad Fiacia Fiacia To To rnetn NJ 96), s. r-7 H Legherel Les Ties ax de a Maie (57-788) ars, 96), s J R Dul! The Fech Navy ad Ameica Idepedece A Sdy oAm ad Dipomacy 774787 rinetn, NJ 97) Harbrn Taaga a d he Spaish Spaish Navy s Glete, Navies ad Naios s 7-9 - N Tray, Navies, Deeece ad Ameica Idepedece Biai ad Seapoe i he 76 ad 770s Vanuver 9); . Syre, e Roya Navy i Ameica Waes, 775-783 ldersht, Am eica Idepedec Idepedece e 99); Du The Fech Navy ad Ameica erra ve Meyer, Maies e Roio. S. Crmak, Rvoio ad Poiica Coic i he Fech Navy 789-794 Cambridge, 99) Glete Navies ad Naios s. 99; R. C ndersn Nava Was i he Baic, 52-850 Lnd ra 9r 969 bs. s -9 W C Chapman, relude t Chesme Maie's Mio {966) s 676, 7 Glete, Navie ad Naios z s 70
GBoR AcosToN AcosToN j vRUP'D vRUP'D OMNLI O MNLI SV SVŞLRı 1453 1 453- -82 8266 Osmanl tarhinn erken dönemi için bk Cemal Kaadar, Bewee Two Wo!d. e Cosucio ohe Ooma Sae Berkeley, Ls ngeles ve Ldra: Universit Caliia ress 99) öel likle s 9-, 79 7990 Gya ldy-Nagy The First Centuries e Otman Milita Organizatn, Aca Oeaia Academiae Scieiam Hgaiae bundan snra OH larak anlaak, {977) s 7- Marsha Hdgsn e Ve Veee o oIsam. Cociece ad Hiso i a Wod Wod Civiiaio 3 e pode Empies ad Mode Times Chiag and Lndra: Universiy Chiag ress 97) Halil İnalk, "The Si-lital Eets he Dusin Firearms n the Middle East, V. J arr ve M. E Yapp der, Wa Techooy ad Sociey i he Midde Ea içinde Lndra, Oxrd University ress 97), s 0 manier de mbat mbatre re ar ve Yapp der der Wa Techooy ad Socie s. Ven J arr manier 5 İnal k ve Dnald Quatae Quataett 6 Halil nal The Oman State Enmy and Siey, r6 İnalk der A Ecoomic ad Socia Hioy ohe Ooma Empie, 300-94 içinde Cambridge Camb· rdge University ress 97) s 0 rillery and Eurpean Eurpea n Miltar ehnlgy ehnlgy in the the Fitee Fiteenth nth and Seven· Gbr gstn Otman rillery 7 Gbrgstn teenh Cenures AOH 7 {99) s Ward, Süeyma he Magce Lndra 9), N b MJ Rgers ve M R Ward, 9 Carline Finkel Ottman Tatis SV Kneransna snulan tebliğ stanbul Eylül 996 almira Brummet Ooma Seapoe ad Levaie Dipomacy i he Age oDiscove New Yrk State University New Yrk ress 99) s 9- Griti'nin verileri için bk S 9 9 W aae ae a a Sea Jhn Guilman powde ad aeys Chagig Techooy ad Medieaea Wa i he 6h 6h Ce Ce Cambridge: Cambridge Universi ress 90) nal he Otman State s 9 9 "Madin Ecycopedia osam içinde Leiden 9-) s 97- Rhdes Murphey "Madin
14
Gb goston Gunpowde fo fo the th e Sultn s Ay New Ne w Souces on the Supply of o f Gunpowde Gunpowde to the Otomn Ay n he Hungn Cmpgns of he Sxeenth nd Seventeenth Centes, Turcica,
6 r7 r8
9 20 2 22 2
2
2 26 27 28 29
0 31
32
25 ( 1 9 9 3 ) ,
s.
7 5· 96 .
Aın, Kenne M. Seton, e Ppcy nd he evn 12041571 c. çnde (Phdelph, PA Ameicn Phlosophc Socet, 9788) c s r7 Bu konud bk. Suy Foqh, Css nd Chnge, r9699 İnlcık ve Qute Qute (de) , n Economc nd Soc Hory çde, s 6 6 Gbo goston, goston, Hbsbugs Hbsbugs nd Oomns ef efense, ense, Mlt Mltry ry Chnge Chnge nd Shf Shfts ts n Powe, Powe, u en ofhe Turkh Turkh Sude S ude ocon ykınd çkck, 998 K Hegy, e Otomn Mltry Foce n Hungry, G d ve Pl Fodo (de), Hun gnOomn Mry nd Dpmc Reon n he ge of Süeymn he Mgncen çnde (Budpeşte LT, 99), s q8 goston e Cost of Otomn efence n Hungry yymlnmmış men Colne Fnkel, e dmnron dmnr on of of Wre: he Oomn Mry Mr y Cmpn Cmpn n n Hungr Hungry y 15310 (Vyn, VWGÖ, 988) s 290 Fnkel, dmnron s. 2208 sef Kelenk, A hdügy fodlm hts Mgyoszgon tenötves bo s kbn, Hdönem Köemnyek 0 990) 89 Vele ö L Bknın çeştl şmlınd yyımlnn ve Gb gostonun " eu_p hdügy fodlm s z osmnokund (Törtnelm See 7 [99], s. 789) öeleen Os mnlı mnl ı bütçelende bütçelenden n lnmış Hll İnlck, İn lck, Mlty nd Fscl Tnsfomtn Tnsfomtn n the Ottomn Ottomn mpe 6r7, rchvum Oomncum 6 98 , s. 287 Fnkel dmnron s 96 Wllm Gswold, The re non Rebeon 10001020/151-111 (Beln Clus Schw, 98) Ken Bkey, nd nd ureuc. e Oomn Roue o Se Cenron (thc, N ve Lond Coe Unvesy Pess, 99) met Tbkoğlu, eeme Dönemne reren Omn Mye (stnbul, egh, 98) s . Colne Fnkel, e Cost of Oomn Wfe nd efence, ynnche Forchungen r6 990), s 9 Tbkoğlu, eeme s 89 Kurt Wessely, "Neuodnung de ungschen Genen nch dem goen Tükenkeg, De kk Mrene. erge u hrer echche (Vyn, 97) s 299 Bud Vgn Aksnn şmlnı şmlnı ve ph bçlme denemelern temel temel lıyorum lıyorum Vgn ksn, n Oomn Semn n Wr Wr nd Pece. hmed Rem Re m End End 17001783 (Leden J Bll, 99), s 69, yc ghteent Cenu OomnRussn Wfe New Appoches, CANAS sunun (Budpeşte, 62 emm 997) teblğ Ibd., s 9· 89 Savaş" , Yapıt, 49 (1984), s 89 Ekonomsi ve Savaş", zyılda Osm Osmanlı Eko XVIII. Yüzyılda Mehme Mehmet Genç, XVIII.Yü Ibid., Ib id., s. 5454 - 5.
v Ce, Omn Myende unm e Değşm Dönem (Aln yıncılık, 986) s 8997 bm Müeferrk Müeferrk Meen Düennde İm uer (stnbl Mll Mll ğm Bsme Bsme 990), s 72 bm To F
S
35 36
n Geoffrey Parer e Mtary Revouton: Mtary nnovaton and the Re oftheWet, 00 8 (Cambridge Canbdge University Press 996 s . 8 Virginia san Baron de Tots Wrethed Fanas and Ooman Mitar Reform in e ate Eighteenth Cenr (yayımanmamş men).
vrEs us us sKERi GüüNüN GE GEişi işi Mi 4538 BRAN vrEs
6
7 8
9
A. E. Presaov e Formatn ofthe ofthe Great Ruan tate (Chiago Quadrange, 9 s. 99, 66 Gustave Ae The Origins of Musoite Autoray The Age of Ivan II Forchungen zur O teuropchen Gechchte, 39 (986 s I Mesiçestonun siyasa gdeyiier ve sonuça için b. Nany Shieds Komann nhp and Potc e Makng of the Mucovte Potca ytem, 3414 (Stanford CA Stanford Univer sit Press, 987 Gusave Gusave e Musovte Musovte Miitay Reforms Reforms in the Seond Se ond Hf of e Fieen Cen Fochungen zur Oteurpchen Gechchte 8 (973, s. 77·8, A V Cheov, Vooruzhennye y rukogo goudartva v XV·XV (Mosow: Minsterso Oborony SSSR 95, s 33 Diane . Smi, Mus Mus ovite Logistis, 6598", avonc and Eat European Revew LI: (993 s. 38·9 J L H Keep, oder ofthe Tar, Army and ocety n Rua 46874 (ord Carendon Press, 985 s 87·8 Cheov, Vooruzhennye y s 0 Marsha Poe The Consequenes of the Miitar Revouon in usov: A Compaative Perspetive", Comparatve tude n ocety and Htory XVII: (996 6·I5 Brian Davies The Town Governors in he Reign fvan IV Ruan HtoryHtore Rue XIV · (987 s . 8 N. E. Nosov, Ocherk po tor metnogo upravena rukogo goudartva pero poovny XV veka (Mosova ve eningrad: Aademiia Nau SSSR 957 s. I, 67-75 79 apk o Mokov Mo kov Modkova: Modkov a: Mokovky Goudartvenny Goudartvenny Unvertet, Sigimund Gerbershtein, apk 1988 II3I ruko kutu X-XV vekov. Chat peraa peraa (Mos B A Rybaov Voennoe isssto, Ocherk ruko ova: Mosovsiy Gosudarstennyi Gosudarstennyi Universitet, 968 s. 5 Thomas Esper, Miitary Sef-Suf ieny and Weapons Tehnoogy in Musovite Rssia avc Revew XVI: (969, s 87-9 Djurdjia Petrov, Fierarms in the Baans on the Eve of and fte the Ooman Conquest of the Foureenth and Fifteenth Centuries" V. J. Parr ve M. E. Yapp (der.), War, Technooy and ocety n the Mdde Eat (ondra Oxord Universit Press 975 s. 65 87 I903 tayan ve Osman baut tenooisinin Persiya ve Orta Asyaya yaması onusunda b. Hai İna Effets of the Dif Di ffusion of Firearms in the Midde East Parr ve ve Yapp (der) (der ) The Soiopoita Eff War, Technooy and ocety içinde s. 078 Gerbershtein apk o Mokov s II e Musovte Miay Reforms, s 3 Ae Origins of Musovite Autoray", s. 33 J. L. I. Fenne van the Great ofMocow (Londra: Mamian 963 s. 7-6 Sohineniya Ivana Semenoviha Peresvetova L. A. Dmitev ve D S Lihahev (de) Pamat nk teratu teratury ry drevne Ru onet onet XV-perva XV-p ervaaa poovna veka içinde (Mosova: Khudohesten naia iteratura 98, s 597 599 603 6, 756 A A. Zimin Perevetov ego ovremennk (Mosova ademiy Nau SSSR, 958 s 3569, 3
2
3
4
6
7 8 9
2
2
22 23
24
2
A A Zm, K so voeykh efom godov, sorhese zaps LV (96, s 344 348; Cheov ooruzhenne s s 336, 3·6 M M esov, Pomest kos I ee voouzhee v XV-XVII ' Trud Gosudarsvenno sorheso Muze (1948, s 32 omes hzme e Tükk sourga ve ar ssme sıdk bezelkle ç e emel l süv hzme bz Joslw eles "Se d Socey Muscove Russ d he Mogol-Tuc Sysem he Seeh Ceur, Forshungen zur Oseuropshen Geshhe XXVI (98 s 63-4 ve old Osows, The Mly Ld G Alog he MuslmChst Fote, Russan Hs orHsore Russe XIX 4 992 s 327-9 Zm, K so voe voeykh ykh ef efom, om, s 34-7; A V V Cheov Cheov "Obzove steeskogo steeskogo vosk s , s 283, 288; Rchd Helle, Enseen and Mar Change n orhese zaps XXXVI (I9 , Uvesty of Chcgo Pess, Pe ss, 97, s 6 spe Mly SelSufcecy, s Muso (Chcgo: Uvesty 93; d Ncoe, e anssares (Lodr: Ospey, 9 9 s 26 48 Poe, "The Coseueces of he Mly Revoluo, s 6; P P pfov, Vosko voe o gzs, Oer russo u'u X ea Chas' peraa (Moskov Moskovsky Gosuds vey Uvese, 976 s 3779; ves, "The Town Goveos, s 84 ves, v es, The Town Town Gove Goveos os,, s 78 87-43 Cheov, ooruzhene s "S ouhe Fotes of Muscov, s s 6973 82-3 es J B Shw, "Souhe Be ve R A Fe Fech ch (de) (de),, Sudes n Russan Hsra Geograph. oume One ç 7, Jmes Bev de (Lod ve New ok Acdemc Pess, 983, s 22-6 Suzhe ud u d v zapadno zapadno Sbr S br (Novosbsk: Nuk, 988, s 6 N I Nk, Suzhe N I Nkt, Sbrsaa epopea X ea (Moskov Nuk, 987 s 27 Gles Fleche, "Of he Russe Commowelh, Lloyd Bey ve Robe O Crummey (de), Rude and Barbarous Kngdom Russa n he Aouns o xeenhCenu Engsh oagers çde (Mdso Uvesty ofWcos Pess, 968, s 84-6; V A Zoloev (de), oennaa sora 67 9 9 , s 6 oehesa s drenh remen do nashh dne. Tom perv (Moskov Mosgokhv, 99 Mchel Robes, e Ear asas: A Hso o Seden 536 (Cmbdge: Cmbdge Uve sy ess, 98 s 278; vd Kby, Norhe Europe n he Ear Mode erod: e Ba Word 49 (Lod ve New ok: Logm, 99 s 47, 36-9, 46, Zoloev, oennaa sora s 34 A N Kpchkov, Oboo skov v 6 g, u G Aek seev (de), Sredneeoaa noaa Russa. Sbo nauhnh sae çde (S Peesbug: S eesbugs Uvese, Uvese, 966 s 424 Zooev, oennaa sora s- V I Bulgov "Peepsk goodovogo pkz s voevodm lvoskkh goodov v 77·78 godkh, Arheograhes ezhegodn za 1965 g (96 s 29·3; Norber Angermann Suden zur andspo an Groznjs (Mbug ve lh: G Hede-Isu, 972 Je M, Medea Russa 988 (Cmbdge Uvesty ess 99, s 37 G V Ab movch, Novgoodskoe pomese v gody ekoomcheskogo kzs posede e XVI v, Maera po sor se'sogo hozasva res'ansva SSR. Sbo (974, s 26 Pee Pee B Bow, y Mode Russ Rus s Bueuccy: Bueuccy: he voluto voluto of he Chcellery Chcellery Sysem Sys em fom fom Iv II I I I o Pee he Ge, yyımlmm yyımlmmış ış do doo o ez (Uvesy ( Uvesy of Ccgo, 978, s 233, 292; sarsoana Mhaa Derorovha. Chas' peraa peraa (Kev, 93 Sshevsky, Oher po sor sarsoana
26 Helle see s. 104-40 104-40 27 V M Vahinsky emeadeie skadyaie obshhiy ododosse XVI Vrneh Vrnehsky Vrnehsky sudarsvenn sudarsvennyi yi Pedaggichesky nsttu 197 1 974) 4).. 28 V M. M . Vrbev Vrbev Knns liudns liudns'' ruhns ruhns sbruinns' sbruinns' sluh sluhykh ykh grdv grdv pri pr i peryk peryk lu Alekseev e der) Dm Romaoykh isorii Rossii S Peersbrg Sankt-Peerburgskiy niversie 1995) s 93-8 2 9 E D Sashevsky Smoeskaia oia 6]2-64 g Kev 1919) s. 2-8 128 316 30 abancalan abancalan ithal ithal edilmesi gerekiy gerekiyrdu rdu ancak ancak gain bilike 16 16 yyl yyl asam lli eklerle dnalyrdu Bk Esper Miliay Sel-Suciency s 1989 201-5; E E. Klsv a vtie arlleiiskg vruheniia v ssii v vri plvne XV v' Isoiheskie zapiski L (962) s. 2596. 31 V. P Zagrvskiy Begoodskaia hea Vrneh Vrnehskii niversie 1969) V P. Zagrvskiy ziumskaia hea Vrneh Vrnehsky niversie 198) ar Belkin Sevens Sodies o he Seppe: my Refom a Soia Chage i ay Mode Russia De Kalb Nrhe linis niversiy Press 1995) s 1-14 3 N Bibikv Opyt venni rermy 169-16 gg soiheskie zapiski XIX (1946) s -16 17 1; Wlli Wlliam am Fu Fulle ller r Jr Jr Sey ad e i Russia 600-94 New Yrk; 33 Hellie see s 171; Free Press 1992) s 31 168-72 34 hev Voouzheye siy s 4-15 1378; Heie see s 168-72 35 Brian Davies Davies Vlage Vlage n n asn as n he Miliaried Miliaried Peasan mmuniies mmuniies Suhern Suhern Mu Mus s cvy Russia Reie L (992) s 481501 Sldiers he h e sar s s 9 1 ar ar Sevensin Sodies o he Seppe gney snr ime 36 Keep Sldiers nusuna dşen mali k knusunda öelikle aynldr 37P P Epianv chenie kirs rang streniia pekhnykh liuderi heye zapiski moskos kogo gosudaseogo uiesiea Kadry isoii SSSR XV (1954) s 77-98 A Baiv Kus Peersburg rg 1909 19 09)) c s 1405 1 405 V V N. N . Zarub Zaruba a Ukaiskoe isoii usskago oeago iskussa S Peersbu kazaskoe oisko bo'be s uesko-aaskoi aessiei Harkv Osnva 1993) s 72-3 38 AN Mal'sev Rossiia Beoussiia XVI eka Mskva Mskvskiy sudarstvennyi niversie 1974) 197 4) s 69-70 69 -70 12112 1-6; 6; Yuiy Yuiy ys-Kr ys-Krkhm khmaliu aliuk k he he Vic Vicy y a Knp Knp krainia krainian n eview eview V V 3 Memois of of he Poish Po ish (1959) s. 3435 Baiv Kus s 152-9; aherine S. Leach ev. Ve der.) Memois Baoque: The Wriigs ofa Chryzosom Pasek Berkeley niversit alirnia Press 976) s. 73-92 99 168 177 Janus Sikrsk der) Poskie adyeje wojsoe Varşva Miniserstw Obrny Nardwe 1990) c s 300; ber Frsi he Plish-iuanian mmnwealh and the Miiar evlutin' M B Biskupsi ve James S Pla der.) Pad ad uope: Hisia Dime sios. Voume e iinde New Yrk lumbia niversiy Press 1993) s 35 41-2 39 Zauba krainske kaaske visk s 46-50 63-4; Sevens Sodies o he Seppe s. 76-97 Epianv chenie khirs s 84 40 M D abinvch Frmirvanie reglarni rsski armii nakanune severni viny V . Shun kv der) Voposy oeoi isoi Rossii: XVIII XVII I I peaia pooia XX iinde Mskva Naka 1969) s 221-32; Keep Sodies ofhe Tsa s3-4 41 A. . Zaerskiy Fe'dmasha B P Sheemee Mkva Nauka 1989) s 53-5 57 6 62 65; Keep
2
3
5
8
9
50
51 52
53 5
Soldrs o Tsar s -; L G Beskron Russkaa arma Io v VIII k (Moskova: Minis terstvo Oborony SSSR 1958) s 1-13 B sayı güne sınırının çeşiti böümlerini savnmakta olan gaizon güçlerini kazakla ve düzensiz Ta biliklerini ve sloboda alaylarını kapsamıyord. Keep Soldrs o Tsar s 105-; Beskrovny Russkaa arma s Epifanovv ve Komarov Voennoe delo Armiia . Fler Srgy ad Powr s. - 5-; P P Epifano I ot Ocrk russko Mo skovsk ovskyy G osdarstenn osdarstennyi yi russko kulu kul u VIII VIII ka. Ca voraa (Moskova Mosk Universiet 198) s 19-9; Beskrovni Russkaa arma s 130-3 135 11 8-9 O. Leonov 'ianov Rgulaaa pkoa 169880 (Moskoa AST 1995) s 33-; skroy Russkaa arma s. 5-8 on Le Donne bsolusm ad a d Rulg Class Class (New York Oxford Oxford Universit Press 99) s 8 Petro savaş meydanında konseyin plaarını gerektiğinde değiştrecek ya da terk edecek şekilde kendi argılarını anma akkına saip oldkla konsnda sayana güvence veriord Epnov v Komo Komov v Vonno Vonn o dlo s 9 bid s 9-3; Sray a d Powr s 5 Epnov Keep Soldrs oTsar s ; Fller Sray ad Powr s 8-9; Beskrovi Russkaa arma s . 8; rcadis Kaan T Plow Hammr ad Kou A Ecoomc Hsory oEgcury ve Londra: Universi of Cicago Press Pr ess 1985) s 32 330-2 Russa (Cicago ve Rs ords, Polna Veraset Savaşında (133-35) Bar Konfederasonna Karşı Savaşta (8) Polnanın bölünmeler bölünmeler (12 193 ve 95) sırasınd Ponya'da 1I3e ve 188-9'da s veçlilere veçlilere karşı; Yedi Yl Y l Savaşarında (15-3) Psyaya karşı 135-39 8- 1891 ve 8 18'de Türklere karşı; 83-13e Persiyaya karşı; ve 98-800 850 ve 1812-15te Fransa'ya karşı klanıldı Walter Pine Te Brden of Defense Defense in Imperial Rssia 1259I Russa Rw XIII 3 Crist oper Df Df Russas Russa s Mlary Mlary War War o Ws Londr: Roledge and Keagan (98) s z; Cristoper Pa 985) s. 92; Besovnyi Russkaa arma s 9-3 Waler Pinter Rssias Milita Stye Rssian Society and Rssian Power in te Eigteent Eg Cu içinde (Newonvlle MA Ceny G Cross der) Russa ad Ws Eg Orienal Researc Parıers 1983) s. 2; Fller Sragy ad owr s 11-; Keep Soldrs o Tsar s. 222-3 Beskrovyi Russkaa arma s. -2 8-9 8-9 289 3 10- 38-92 38-92 B. G. Kipnis Razvie takki rsskoi armii v ssotretskoi voine 8- g G. Frmen kov der) Rossa XVIII k. Voy V oy I usaa polka vuraa vur aa polka koomka I kulu ry içinde (St. Peersbrg Minea 199) s -5; Brce W. Menning "Rssia and te West: Te Probem ofEigteent-centr Mitay Models Cross (der) Russa ad Ws g Cury içinde s 282-8; L R Klokman ldmasal Rumasv prod russkoursko oy 1768-77 g (Moskova Akademiia Nak SSSR 195) s Brce W Menning Rssian Militar Innovation in e Second Half of te Eigteen Centr War ad Socy Socy I (198) s . 3 L. Keep Fee Feedin dingg te Troops Rssian Arm Spply poic poicies ies Dring te te Seven Years Years War Caada Slaoc Paprs XXX: (98) s. 2 3; Zenon Ko Russa Cralsm ad k
anan utonomy Cambridge MA Harvard University Press, 88) s. -2; Brue W Men
55 56 57 58
ning, G. Ptein and and A. ! Cheysh Cheyshev: ev: wo Dimensions of Ref Refor orm m and the Militar Militar Fron ier in mperial Russia", Conotum on Rolutona uo odng (8) s 213. 836 36 ; Beskrovnyi Rukaa ama s. 3 Le Donne, Donne, bolutm s 836 Kahan lo, lo, s 333 336. bid. s. 35-; V S. Abalikhin Rol" Uainy v obespehenii armii v otehestennoi voine 82 g", Shunkov der., Vooy onno to Ro içinde, s 87-2 Kahan, lo s 337; Pintner, The Burden ofDefense s. 28.
NU J. V J EsPER Es PEREN EN TıK TıK''T Sv Svşş vE oPUM 8 8
2
6
xl Oxnta k oh bxlng Stoholm 888- . , s 35; alıntı Mihael Robes çevirisi utau dolhu Hto of dn içinde Londra 158) , s. 362-3 55- 17 17 Jeremy Blak der. Ogn of Wa n Ealy Steward Oakley, W ar in the Bal 55Mod Euo içinde dinbgh, 87) s. 52-7 Daha kapsamlı bir deneme için bkz Göran Rystad, Klaus-R. Böhme ve Wilhelm Carlgren der n Qut ofd and uty Balt n o olt - C. (5-8) Stokholm 1). Genel bağlam ne yazk ki biraz dağınk br tarzda Davd Krby tarafından tarafından velmekedir velmekedir Bk. Noth uo n th aly Mod od Balt Wold ondra 1). Baltık çatşmaana ilişkin aşağıdaki ineleme esas olarak 2 numaral dipnota listelenen eserleri
temel almakadır Kasik Avrpa büyk gç sistemine ilişkin kapsamlı bir betimleme için bkz Derek MKay ve H . M. Sott R ofth at o - ondra, 83). İsveç savaşlaının genel hatları ve yorumu için bkz Göran Behre, Lars-Olof Larsson ve va Österberg g htoa tomaktdöm tomaktdöm oh mtat mtataltt altt Stokholm 185) s 261 vd Gunnar Arus Kgmakt oh amhl Fhttdn g Stokholm, 182) ve Gunar Aus de, uta yka kg Stokholm 12). Danimarkanın 18. yüzyldaki durmuna ilişkin en iyi beimleme Ole eldbaekin yldndal Danmak hto sinin ildi Kopenhag, 82). Buada 173181 döne mi ele alınmaktadır. Bu savaşlarn Danimarkada askeri örgütenme üzerinde yaratığı etkiler için bkz Knud J. V Jespersen, Claud Claudee Louis Louis Comte Comte de Saint Gema Gemain in (177-1778) Proessional Soldier, Danish Military Reformer and renh War Minister", Abiga T Siddall der old tatmn of th g ofth Enlghtnmnt içinde Manhattan KS, 8) s. 3-2 Mihael Robers Mlta Roluton - Belfast 156); biraz değiştiri değiştirilerek lerek gene gen e Mi Mi hael Robesin ay n dh Hto ondra 67 s. 15225) içinde yeniden basmıştır. basmıştır. Geoffrey Parker, The Military Revolution, 156-166 a M?", an and th Nthland . n tud içinde ondra, 17) s 86-3; gene ayn yazarın Mltay Roluton nnoaton and th R of of th Wt, - Cambridge, 188) Kr J M Blak, Mltay nnoaton Mltay Roluton? Mltay Chang and Euoan oty - Londra ); Brian M Downing, Mlta Ml ta Rolu R oluto tonn an oltal olt al Chang Chang Ogn Ogn of of Dmoay and utoay n Ealy Mod Euo Prineton, 12) ve Cliord J Rogers der. Mlta Roluton Dbat Bol der, CO 15). Danimarka'daki yankar için bk Knud J V Jespersen Soial Change and
Miliay Rvolution in Ealy Mod Euop Som Danish Evdn e Histical Histical Joal Joal 2 6 içind (I98) s ·. 7 H. ambg . Ekholm R. Nodund v Svn A. Nilsson Det kontinentala kigets ekonomi Stdie krig�nansieng nde sensk stormaktstid (Kisanstad 97) as Ekholm Svensk kig�nan sieng 636] (Uppsala 974) v Kaus-Rihad Böhm Buding a Balti Empi Göan Rysta t l (d.) In Qest ofTade and Secrt s. 77-22 Denmak in the it Yeas' Yeas' Wa, 68 6 8--648. 648. Kng Chrstan Chrstan IV and the e Doug las okhar Denmak 8 Paul Douglas line of the Oldenbg State (Slinsgov I996) . Gunn ind Heen og maten I Denmak 6466 (Odns I994) Finn Askgaad Chistian IVRigets Vebnede am (Kopnhag I988) v Jns Ca KihmiAndsn Chistian IV som takik Vaabenhistoiske Aabge 4 (Kopnhag 98788) s. 67 7 9 Gunna Gunna Arus Till Till militstatens militsta tens föhistoia öhistoia Kig Kig,, po p ofessionaliseing essionaliseing och socia so ciall önding nde nd e Vasasöneas egeing (Stokho vg mot militstat milit staten. en. Kg Kgsb sblets lets etab eta b (Stokholm lm 986 9 86);); Svn A Nilsson vg 9 89)) v don donanm anmaa için Jan Glt Glt aies and ations ld e Vesatiends Vesatiends Sveige Sveige (Uppsla 989 lering I den lde Waships, avies and State Bilding in Eope and Ameica, 50086 2 (Stokholm I99) o g nosk nosk I Ka. ind Hen og magten I Danmak v E. adwig Ptsn Christian Ivs skk og fstningsanlg 96-I622 (Danish) Histsk Tidsskri 9 (I99) s. 28-4 Fd P. Jnsn Danmaks konkt med Svege 563570 (Kopnhag I982) s. 49 vd. I2 Knud J. V. Jspsn Slagt vd ut am Banbg I626 Kigshistoisk Tidsski (Kopnhag 97) 97) s 8·9 Finn Askga Askgadd v A Sad (d.) Kampen om Skne (Kopn (Kopnhag hag 98 9 8)) s. 94-247 Nöi Nöing ngn n konusunda bkz Thodo K. Rabb e Stle Stabilit in Eal Mode Eope (Nw Yok 97) s. 22 iels el. el. A Danish Admil ofthe th e 7th 7 th Cent (Kophag 977) s. 7-88 4 Jogn H Bafod iels Gnld 67-6 savala v özld Chals X. Gustavn Kophaga salds için bkz inn Ask gaad Kampen om steen Et bidag til ndis skrgshistoie p Cal Gsta tid 654-60 (Kopn hag I974 I6 Bu sayıla Jan Gl'nin dnmsindn anm: Bdg and Bulwak. Th Swdish Navy and th Balti I89 Rystad t al (d.) In Qest ofTade and Secit içind s. 96 özllikl tabo I v 2 s 278. 7 Sayla u kaynakadan alnmt: Pak Militay Rvolution s. 96 And Corvisi Amies and Societies in Eope, 494-789 (onda I979) s II v Danimaka için Knud J V spsn Gldentals Danaks historie . d. Sn Mh (Kophag (Kophag 989) 9 89) v D P H. Wilsonun Wilsonun bu kian çn bölm olak y alan yazs. Accont of of Denma Denmakk a s it was in the Yea Yea 69 69 (onda I694 yni bs 8 Rob Molswoh An Accont Kopn Kopnhag hag 976) 97 6) s. 224 Corvis Corvisi iy y gö gö Ames and Socetes n Eope s. . Göv haz as kl klin in nsa oanı oanı Psya v svçt s vçt 2 2 idi i di Bnim Bni m hsaplamalam hsaplamalam aynsnn aynsnn Danimaka Danimaka için d gçli olduğnu olduğnu gösti. gösti. Avusuya Avusuya Fansa v Rusyada oan sad I: I: idi i di I 9 svç soruna için kz. ön Bh t al Sveiges histoa 52809 v ayn zamanda Mihal Robstin konuya ilikin pk çok tab Danimakadaki koulaa gnl bi gii için bkz Jsp sn Gldendals Danmaks histoie; aya Jspsn Th Ris and Fall of Danish Nobility
I6-I8" H M Scot (d) Eropan Nobl n h vnnh and Eghnh Cnr, C. içind (Londra I995) s. 4I-7 2 Yr Y r sorunu sorunu ndniyl ndniyl u ölümd ölümd anca smn dğinildiğm u önmli özlli için iç in na Tadn T Dutch in th altic I544-I72I" v Stward Oaly rad Pac and th alanc of Powr ritain and altic I6o3I82" hr iisi d Rystad t al (dr) n Q o Trad and ry içind s. 6I-I32 v 22I-56
J M I C HE HI HI / T T VŞ 5385 2
4 5 6 7 8 9 II I2 3 I4 5 I6 17
Michal Ros la la Rvolon, Rvolon, 56-66 5 6-66 (lfast I956) pam; Goffry Parr T Miitay Rvolution I56oI66 , , oa ood ood ory ory 48 (I976) s I95-2I4 Jams Michal Hill Cl Waar 59563 (dinurh I986) pam; Jams Michal Hill Disinctivnss ofGalic Warfar I4-I75" Eropan o Qarrly 22 (1992) s. 32345 G Hays McCoy o rnary For n rland 565-63 (Dulin I937) pam; ndrw McKral Wst Hihland Mrcnaris in rland" oh ral Rvw, 3 (195I) s I-I+ Hill Cl Cl Waar, ar , s 22-44; J Michal Hill Oriins and Dvlopmnt of Hiand Char c. 156 to I646" lrg lrghhlh hhlh lngn 53 (I994) s 295-37 Hill Disnvinss ofGalic Warfar"; Hll Oiins and Dvlopmnt of Hiland Char" Hll Distinctivnss of Galic Warfar" Hl Cl Waar s 45-I56 Hil Oiins and Dvlopmnt of Hihland Char" Hil Distinctvnss of Galic Warfar"; Hill Cl Waar s 64-I8 Michal Howard War n Eropan ory (Oxford I976) s 3-I5 Sir Charls Oman Ar o War n h ddl g yayma hazrlayan John H lr (thaca NY v Londra I953) s I289 John Dynmoun Gallowlas tasviri Dulin Naional Liray of rland MS 669 f II (undan sona NL olara çc) HaysMcCoy o rnary For s 5-8 12-I7; McKrral Wst Hiland Mrcnaris": Hl Distn D istnctv ctvnss nss of Galic Warf Warfar". ar ". J . Lydon T ruc nvasion of rland" ral d, 4 (1963) s 1II-25; Kathrin Simms Wafar in th Mdival Galic Lordships h word I2 (I975-76) s 98-I8. oin MacNill MacNill Pha o rh o (Dulin 1937 s 324-5 G Hays-McCoy Hays-McCoy rh Bal (Londra I969) s 48-53; Hays-McCoy o rna For s . 23-5 s s 73 Hays-McCoy h Bal s 4867; John Dynmo A ra orland dr Rv Richard ut lr (Dulin 1842) s 7 Londra Pulic Rcord Ofc Stat Paprs rlanda St Lrdn ala 6 Nisan 1543 SP 6/2 (undan sonra SP olara saltlaca) War Hays McCoy o rnary For, pam; Michal Maltt Maltt rnar and r ar War ar n Rnaan aly (Totowa NJ 1974) s. 25-5 Wliam H McNil Pr Pr o o Por: hnoloy Armd For and oy n A D 000 (Chicao 1982) s 77· Londra Lamth Palac Lirary Carw MSS Sir Hnry Sidnydn Sir rancis Walshama I Mat I583 c 61 s 89; Parr Miitay Rvoluon" s I96 o h Ar o o War n h xnh Cnry (Nw Yor 1937) s 5Sir Charls Oman A o o 26- 8 33; Par Par Mili M ilita tay y Rv Rvol olut ution" ion" s s 27; J RHal R Hal 27; Howard War n Eropan ory s. 26-8
18
19 0
1
4 5 6 8 9 0 1
Wr nd Sety n Renssne Ere, 456 (ondra (ondra ve ve New ork 1985 19 85)) s. 46- 46 -4; 4; Gerald Gerald de de Gaury e Grnd tn Gnl de rdb (ondra 1955), s 8-6. Howard Wr n n Er Eren en Hstry Hstry s 6- 4 ; J R Hae The arly eveopmen of the Bas tion: tali talian an Chr Chrno nolo loy, y, c 1450 1450 c. 154, J RHa R Haee et et al (er (er)) E Eee n the th e te t e Mddle ges ges
içinde (vanston, , 965) s. 466-94; ichael Robers Gusav Adolf and the of War" ic hael Robers (der), Essys n Swedsh Hstry içinde (inneapolis, N, 196), s 56-8 Robers Gustav Adol', s 59; Oman rt r t f f Wr n n the th e Sxteenth Sxteenth entr entry y s 94 94 H. C B. Rogers gers We Wens fth fthe Brtsh Br tsh Slder Slder (ondra, 1960) s 45-5; Geore Gush, Renssne r mes 4865 (Cmbrde 198) s -1; J. R. Hale Gunpowder and e Renaissnce ssay Renssne the the ner Rrmtn Essys n the e History ofdeas", C H Carter (der), Frm th Renssne Hnr fGret Mtngly Mtngly içinde (New ork 1965) s 4; Roberts, Gustav Ado s 59; Howard, Wr n Eren Hsry s. 4; Theodore Ropp Wr n the Mde Wrld (New ork, 196), s Gush Renssne rmes s 109 Hill elt Wre ssm Hale, Gunpowder", s 10-1; C G Cruickshank Elbeths Elbeths rmy r my ( bs Oxfod, 1966), s Cyril Cyril Fals Elbeth's sh Wrs (ondra 1950; yeni bs. New ork, 190), ssm Hayes-cCoy, Irsh Bttles ssm Rev. Geore Hi, n Hstrl Hstr l nt f the MDnnels f fntrm (Befast, 8), s 1-40; J ichael Hil, Fre nd Swrd: Srley By MDnnell nd the Rse fln In Mr 53859 (ondra, 199) s. -1; Shane ONeill'den ord Jusicee ays 1565 S 6/1/4; Sir Wlliam Fitwiiam'dan Ceci'e 16 ayıs 1565 S 6/1/8; Shane O'Neill'den Sir Thomas Cusake'ye, ıs 1565 S 6/1/48;Capain ower'dan Cecil'e Aralk 6, S 6j10j6; ord ountoy ve Konseyden ord Chancellor ve Konseye Ocak 6, S 6j10j1 ; Captain Wyneld'den Cecil'e 5 Aralık 6, S 6/09/55; N, S 669, f n. arker arker ii iiary ary Revolu Revolution" tion" s. 060 6-; ; ichae Robers The The itary itary Revolution Revolution 56 5 6--6 6 ,, Robers (der) Essys n Swedsh Hstry içinde s. 196; Gush Renssne rmes s 106. Robers Mltry Reltn, s. 4; Roberts Gustav Adol', s 5 Robers Robers Gust Gustav av Adol' Adol' s 6, 6 , 65-0; 65- 0; Robert Robertss Mltry Revltn, s 4; Gush Gush Renssne rmes s ; Theodore A. ode Gret tns Gstvs dlhs (Boston ve New ork 1895 s 4-4 avid Stevenson lsdr Mll nd the Hghlnd Prblem n the Seventeenth entry (din burh, 98), ssm Robers Gusav Ado' s 4; Stuar Reid e mns f Mntrose Mltry Hst fthe vl Wr Wr n Stlnd 639 t 646 (dinburh 1990) s 58 ve ssm Hil Oriins and evelopment of the Hihland Chare' bid Stevenson lsdr lsd r Mll Mll ssm ssm Hll Oriins and evelopment of the Hihland Chare' Roberts Roberts Gustav Gustav Ado Ado' ' s 5 ; Hl elt Wre, s 45-150; Tümenera Huh ackay Memrs fthe Wr Wr rred n n Stlnd nd Irelnd 68969, der. aitland Club (dinburh, 18) s 51- 18 yüyın oralarında yeerince talim örmüş bir asker ortalama savaş alanı koşulları aln da çakmaklı tüfeğini barut ve mermiyle dodurma ve ateşleme örevini iki ya da üç ke erçekleş tirebiliyordu. H Blackmore Brtsh Mltry Frerms 6585 (ondra 1961), s. ; H Band retse fMltry Dslne (ondra, 1) s 194
32
Hill, Celc We . 4-10 Killieanede İrlanda humunun amanız etkiine ilişkn bi betmeme betmeme iin bkz Heny Jenne de., de. , Memos ohe Lod Vscoun undee he Hhlnd Clns nd he Mssce oGlenco nd e onda, 9, 20 Pek ok ubay ve aken kafatanda ve boynunda, bazılanın göğüende keike vadı bazıanın kafataı kulaklarının üzerinden keilmişt keilmişt Bazıarının vudu tek bi vrşla apazlama kemiş mızakla ve kııa et gibi keiyorladı Ü Kalığın Savaşı ıaında İko aanına dai yeni ve kapaı bi alış e, passim. OfMontrose, Campaigns OfMontros bkz. Reid, Reid, Campa ma için bkz.
33 34 35
36
37 3
39
40 4
42 43 44
Steven Ro, Fom Flnlock o Re: nn ccs 174018 onda, 979, 33 övalye Foladın kollaa ilgili kiler iin bkz J. Colin, L nne n XVe scle s cle l l cque Par, 907, 36 A H Guilbert, nse du ssme de uere modee u on cmplee du ssme de M . Neuhte, 779, . , . 69-7 Chritophe Du, e Ml Ex Expeence peence n n he h e e e oReson onda ve New Yok, 197 199· Henan aure de Saxe, Revees o Memos Memos upon upon he he A o o W ev W Fauett Londa, 77, alın, Geoey Simox de., W plomc nd mpelsm 118173 New Yok ve onda, 193, . 7- W. Dalrympe, ccks Dublin, 172, 3, ev F Puygu, A de uee p pncpes e p les 2 Pari 1749, . , . 227. Robert, Gutav Adol, 7 B. P. Hughe, Fepoe: Wepons Eecveness on he leld 13185 onda, 974, David Chandle, e A o o We n he e oMloouh New Yok Yok,, 1976 19 76,, .. Wliam döneminde döneminde ngiliz oduunu oduununn gelişimine ilişkin kapamlı bi ineleme in bk. John Child, e sh Arm oWllm 1891702 anhete, 197 Hill, Celc We 4, 64-79 Pau Hopkn, Glencoe nd he End ohe Hhlnd W din buhg, 96, . 1761 The ahione ofTullibadine de., A Ml Hsor oPehshe, 2 Perth Perth,, 90 9 0,, ., . , 266 2 66 John John Spald Spaldin ing, g, Memolls ohe ules n colnd nd n Enlnd A 124 124 A 1 45 de, Spading Club, 2 Abedeen, 101, . , 444- Geoge Wihart, e Memos omes Mqus oMonose, 139150 de A. B. urdoh ve H F. . Simpon onda, 193, . Patrk Godon, A hor Ademen ones sempe,om he ee o Gd 139 o 149, de., Spalding Club Abedeen, 44, -2, Chandle, Ar o o We e 127- F. G Bengton, Chles X Londa, 960, -90 R. net DuPuy ve Tevo N. DuPuy, e Enccloped oMl Hso om 3500 C o he Pesen 2 gözden geiilmiş b New Yok, 196, 6-12 David Chandle, Mloouh s Ml Commnde New Yok, 1973, pssm C T Atknon, Mloouh nd he Rse oo he rsh Am New Yok ve Londa,121, 222-36, 2-97, 339-, 39-46 Bland, ese o Ml scplne . Pake, Pake, il i ltay tay Revou Revouton, ton, 213 21 3 Duf, Ml Expeence n he e oReson 16 . S Andeon, W nd oce n Europe ohe Old Reme 1181789 eiete ve New Yok, 9, 36-4 Ropp, W n he Mode Wold 301 Chande, Ar Ar o o We We 141 Hill, Celc We, 2-4, 17, 22-44, 4-63, 64-79, 0-99, 127-6 Katheine Tomaon ve Fan i Buit, les ohe 45 Londa, 1962, 67-9.
45 Hughes irepower s. o-n, 26 35-6 8- Hi Ceti Waare 4050 eremy Blak Cuode ad the (Lndra ve New Yrk 990) passim 46 Çeri . A. H. H. Gubert Gubert Essai gra de tatique 2 . (Paris 772) s 26 EE C j EV VE AOEO VŞA Bu bölümün ilk tasağ için yapkla yrlar nedeniyle Owen Cnnely Charles Esdaie Alan Fr rest David Gates Dnald Hrward ve Harald Kleinshmdt'e teşekkür ederim S P Makenie eoutioary eoutioary Armies i the Mode Era. A eisioist Appoa Appoahh (Lndra 997) s espose othe oya Army Arm y to the reh reh eoutio (Oxrd 978) P. Weter War ad 2 S. F Stt espose Susistee: e Samre ad Meuse Army i 1794 (New Yrk Yrk 985) 9 85) . P. Bertau Bertaud d e Army othe reh evoutio (Cambridge 988) Lynn e Bayoets o the epui Motivatio ad Tats i the Army o evoutioay rae 79-94 (2 bs Buder CO 996) T C W. Blanning e e reh evoutioary Wars 787-802 (Lndra 996) S. Wilkinsn e ise oGeera Boapare (Oxfrd 930) W. G. F aksn Attak Attak i i th e West est Napoeos irst Campaig e-ead day (ndra 953) Csripts ad Deserters. e Army ad reh Soie Soiety ty durig durig the evoutio ad Empire Empire 4 A Frrest Csripts (Oxrd 989) D. Chandler e Campas Campas oNapoeo (Lndra (Lndra 966 9 66)) G . Rthen Rthenbur burg g e Ar oWaare the ge o Napoeo Napoeo (ndra 978) . R. Elting Swords Arud a roe: Napoeos Grade Arme (New rk 988) 6 OCnnelly Buderig to Goy: Go y: Napoeos Napoeos Miitary Campais Campais (Wilmingtn DE 987) s 2 M Gver e Napoeoi Wars: A ustirated History (Lawrene KS 994) s 93· 7 R M Epste Epste Napoeos Last Vitory ad the Emergee oMode War War (Lawrene KS 994) s. 82 8 C. Duy Austerit (Lndra 977) 9 M. Ra (de) e Diary o a Napoeoi oot Sodier (Lndra 99) Chandler Campaigs oNapoeo s 952 rı Bk T Crnell The Military Revlutin Eetiveness nnvatin and the Duke Weng tn e Cosortium o evoutioay Europe 7585. Seeted apers 996 (Tallahassee FL 996) s. 2509
ATKIDA BuLUNANLAR ABOR GoSTON GoSTON
Wahngton DC Georgetown Ünverte ah Bölümü'nde Omanlı trh yardımı profeöü. 1998'e kadar, Budapeşte Eöö ornd Ünverte'nde Omaı ve Maar tarh derler ver HOMS F. NOD Yale Ünvertende yardımı tarh profeöü Dokora dereen 993te Oho State Ünverte 'nden ald Röneanan bu yana geomerinn Avpa aker küürü üerndek etklern neleyen br ktabı tamamamak üere. oNLD G. A Onabük Ünverte'nde erken mode tarh profeöü profeöü.. Komşu Münter Ünverte' Ünverte'nde nde rkaç yl der verd. Yayınla: De Hof Hof Ka I Von Engand oitik roinz und atonage, - (993 ve - (9 ( 997 97.. dtörlü dtörlüğünü ğünü yapğ yapğıı ya da e ity Yea Wa Wa e Hoy Roman Empie and Euope - edtörler araında yer aldığı ktaplar: oitic, atnage and te Nobiity, e Court at te Beinning of te Mode ge, c - (99 ve De boutimuein Myto? Stuktuwande monacice Heca ca (996. JEREMY JER EMY CK CK
xeter Ünvertend Ünvertendee tarh prof p rofeörü eörü Arlarında Arlarında Cuoden and te (990, (990 , Waf afo me meica ica (99 Miitary Reoution? Miita Cange and Govementa Deeopment -oo (199 Euopean Wa Wa ooon (9 ( 998 98 bulu bulund nduğ uğu u fae · (994 Wy Wa Happen? (998 ve Wa and te Wod ooon 29 ktabın yaa. Aralanda Wa in te Eay Mode Wod (998 yer aldığı ktabın edtörlüğü nü yapı ya da edtöler araında yer dı RIN
L. VES
San Antono exa Ünverte'n Ünverte'nde de yardmı tarh profeöü. profeöü. I7· yüzyıl Ru topluml ah umanı. Yakında çıkaak State owe and Community in Eay Mode Ruia 'nın yaa. Halen Ruya'nın Krm Hanığı ve Omanlı İmparator İmparatorluğu luğu'yla 'yla yapığı avaşlara lşkn br monogra üernde çlışıyor. ICHD RDNG
Wetmnter Ünverte'nde baş ba ş atan Brtanya'nın Brtanya'nın 18. 1 8. yüyl yüylda da ambk k güünün güünün gelşm üerne çeşt makaleler yayımla yayımladı. dı. mpibiou mpibi ou Waae in te Eigteent Eigteent Century Centur y (99 e Evutin ofte Sa iing Navy 99 ve Seapowe Seapowe and Naa Waae o-oun o-oun {I9 { I999 99 yaar yaarı.ı. J. ICH H Alabama ualooa Stman College'de tarh profeöü ve Cetic Waae, - (986 ve Fie Swod Soey Boy MacDonne and te Rie ofCan Ian Mo, -onun (993 yaar. NU J. V. JSPERSN Odene Ünvertende mode Avupa tah profeörü ve Danmarka Kralyet Saray'nda kralyet ta rhyaııı. Eerler araında, 3 ltlk Gydenda Denmak itoie: Tiden (I989 ltlk Det euopike u Stat og nation, - - (I99 (I9 9 ETER H . WILSON Sundeand Ünvertende erken mode Avrupa tarh atanı. Wa, State and Society in Wttem -on nın ın (19 ( 1998 98 . beg, (99 Geman rmie Wa Wa and Geman oitic -o
8
DiziN Ab
Abbas (Şah) 33, 34 Abukır Körfez s s Adolf, . Gusaf 24, 8, 4 , , 8 2 28, 22 22 223 24 Adolphus, Gusavs 3, , , s , 8 8 Adryak 3, s Aelan s Ahmed Han hmed Paşa (Humbaracı) 3 3 Ahmed, 4 4 akıncılar 3 Akra 3 lef, Gusave Alesa Kuşaması 4 Aexander, 248 2O Al Paşa (Tepedelenli) 4 4 Al Şah Alsace 8 Alın Ordu Devle 4 4 Amasra 3 3 Amerkan Bağımsızlık Savaş 23 Amsterdam 23 Anadolu syanları 4 Anadolu Selçuklu Sultanı 8 8 Anglo-Felemenk Savaşlar 3, ns Ankara Meydan Savaşı 3 3 Angua 22 2 2 Anep Apa 3 3 Arcole Savaşı 24 24 arkebüz 43 34 q o Arnauluk, Arnaular 3 43, 4>4 4>4 asker devrm 2, 2, 3, 34, 4 4 asker grşmc asker luk ssem 3 asker rnesans 48 sı AspernEsslng Savaşı 24 2s aeşl slahlar 42, 28 Auersd Meydan Savaşı 243 Auserlz Savaşı 248 Avlonya 38
Avsrya Verase Savaşları 448 ı4 ı4 • , Axtoa Meydan Savaşı azab aske ı34 ı3 ı3 Azak 48, ıs ı4 ı Babal ı4 Babür İmparaoruğ Babürlüler 43 ı33, 34 Bağda ı3 ı3 Balen Savaşı 24 24 Balear Adala 4, 4 , Balalar tepes 2ı3 2ı 3 bala harbe 4 Balık Savaşları ı8, , 2 Bana 4 baru ı baru devm 2ı2 2ı 2 ba fabrkaları 4 4 baru thal ısı ıs ı barulu slahlar 44 Bassano Savaşı 24 Bavyera 8, 83, 8 Bavyera Verase Savaş 2 2 Bayard, Perre de eal 44 48 Bayezd, ı3, p, 3 ı38 Belgrad 2 2s, 3 , 38, 43, ı4 Belgrad Baış ıs Benedt, lessandro 4 4, s Berezina Irmağı 2 O Beer, Lous-Alexander 243 byolojk savaş araçları ı4 Bzera 38 Black, Jeremy 34, 3 ı8, ı88 Blenhem Savaşı 228 Bohemya 8, 2 s Bohemya syan Bonapare, Napoleon bkz. Napoleon Bonneval, Comde de bkz hmed Paşa, (Humbaracı) Borodno Savaşı 8, 2O Boschawen 23 Bosna ı3, ı42 4 4
Ba
Bouge 38 Bandenug 3, 90 Bandenug-Puya 8, 89 9 Beah 2 Beenfeld Savaşı , 2, 4 2, 28 Bea Banya donannaı 23, Bue dwad 213 Budn 139, 42 4 Bukhad Johanne 4 Buke Ulk 213 Bua 132 Büyük Kuzey Savaşı (-2) 87 7, 77 183 187, 190 177 20 Bgn ohn (Amal) 123
:a
Cadz 9 8 Caara 9 40 Camedown Savaşı 2 Camo omo 24 ae nee Savaşlaı 22 aavel 107 Carlo Il 8 Ceelak 8 9 122 Celal yanla 143, 4 enah aldırıı 230 Cenevz Cenevzlle 9 40 Cenova 93 eheden huum 230 eahorla 3 Cee Savaşı 40 Ceemlen yanı Ceeol Meydan Savaşı 21 Cegnola Savaşı 2 Ceua 38 Cezay Cezay 40 40 Chandle, Davd 227 Charle (Aşdük) 240242 288 Chale, I Chale I . 9 Chale IV. IV . , 198 Chale, I X. 140 Chale V 4 · 49, 2 Charle VIII. 2 217 XI I 24, 9 227 Chale, XII Chan, IV. 92, 199, 20 208
Chuhll John (Marloough Dükü) 228 Cona, Mae 41 Cleve dükü 53 Coler Jean-Bae 9, Colledon 231 Colonna, Poeo 49 Communeo Communeo Ayaklanma Ayaklanmaıı 74 Connelly Owen 24 Coe, ohn (S) 230 Codoa Gonzalo de 47 Con Co nwa wall, ll, al 239 Cove And Culoden Savaşı 22, 23 Cumeland 230 akmaklı üfek 24 3 , 172 Çaldıan Meydan Savaşı 38 Çeov A V 157 Çeşme Savaş 2 aızlı kılı 29 Çn 44
Ça
Dalym Dalymle le Camell 233 2 33 Danmakaİve Savaşla (43-4 52- 7578) 5, 195 deu Rum 134 devşme em 3 Dn Savaşla , 20 74 Dyaak 38 142 dökümhanele 139 Dokuz Yıl Savaşla (94-3) p 7 20 22 Dör Gün Savaşı 4 Dake S an 9 Deden Savaşı 251
Da
ak 149 143 el lalaı la laı lzaeh I. 9 omnanda 49 k, XIV. 19 8 zurum 142 ugene (Pen) 77 ule eonhad 28 eyale akeer 3
Ef
Fa
Ga
Falr Savaı 2, 230 Faand Adaları 2 Faese, Alessandro (sender 49 Fas 38, 41, 43, 138 Fzı Amed aa (prüüzade 141 146 Felemen olar 8, 2 Felemen syanı 31, 109 Felemen ords 31, 6,6 Felemen Savaı 86 Flemen Sefer 82 Ferdnand . 6 Ferdnand 4 Flsn 36 Fnlandya 16 Fnlandya rfez 24 Fıra 11 fıraen 24, l ü 43, 3 landers , , 144 Fononey Savaı 6 Foovo Savaı 2 21 Fransız Devrm 9, 14, 6, 8, 91, 231, 233 Fransz Dn Savala 9, 2 Fransız loları 8, 124 Fransız slas 149 Fransız oa ssem 248 Fransız orsan emler , 8, 123 Fransz leyonları Fransız mls rller 19 Fransız pyades 41 6 Freder, (Büyü 14 24, 2, 90, , 44 229 23 246 Fredrshamm Barıı 196 Freber Sava Fredland Sava 248 Fredlnen Meydan Savaı 9 Frl 3 Gabbard Savaı 4 Galaa 138 Galya Sava 49 Gelol 138 Gra Grayy Han 66
Gr Savaları 141 146 Gonzaa, Franeso (Mana Düü 48, 2, 3 8 Granada 38 Grande Armee 248 Grenee 238 Greaval, ean de 236 Gr, Andrea 138 Grossbeeren 2 22 Geeras Sava 2 Gardn, Franeso 49 Glber, aes one Hppolye (on 22, 23!, 233 23 23 Gsaf, X Chares 200 Gsav, 1 3 Gyr 143 üherçle 40, 6 ülle 139 Haçova 42, haf pyade pyade 9 haf Süvar Süvar Ha 241 Hale, J R. 21 21 Halep 138 142 Hal, Ber 3 Hann Hannb bal al 49 Hanover 1, 89 Hanover pyades 6 Hansa Brlğ 4, 191 208 hareel ale 6 Hasan (zn (zn 134 Hasan Paa (Abaza 146 Havana 122 123 HayesMCoy G A 214 Hazar Denz hedefe aı 99 Helborn Brlğ 69 Henry, V. 3 Henry, V Henry, V , 214 Herbersen 9 Hessenassel 89 Haz 138 Hndsan 24, 122
Ha
ib
Hint Okanusu 7 Hoche, Lazare 240 Hockirch Savaşı Heinden Savaşı 247 Hondschoote Savaşı 241 Hoste Hoste Pau Pau 28 235 Howd Michae Huguenotar 56 7 90
Jamaica 122 ames, II 17 87, 23 231 Jakov Savaşı 62 Japonya 44 emappes Savaşı 239 24 ena Savaşı 248 Joseph II 8 Joudan ean-Baptiste 240
Ja
İbrahim Müteferrika 152, 53 9 İnebaht 40 41 79 9 İngiz deniz gcü 126 Ingiiz ordusu 84 87 İngiiz piyadesi 76 İngiiz uzun yayı askereri 2 İngitere İç Savaşı 55 İran 43· 44 İran ordusu 138 İran Savaşa 141 İsfendiyarou Beyiği 137 skandnav Biriği 9 İskender Bey 137 İ skoç mızrakıar mızrakıar 3 5 İskoç ordusu 87 İsmaiov A V. 73 İspanyo arnadası 2 İspanyo haf süvarisi süvarisi 46 İspanyo İspan yo kadırga kadırga osu 40 İspanyo kayonarı 3 İspanyo piyadesi 47 6 İspanyo Veraset Savaşı 22 78 2, 227 228 İstan İstanbu bu 4 43, 4, 37 İstanbu kuşatnaarı 32 İsveç Kraığı 191 İsveç orduaı 24 İsveç Ordusu Ordusu 66 66 İsveç piyades 6 İsviçre mızrakıarı mızrakıarı 3 5 , 47 İsviçre tarzı piyade takkeri 49 İsiçrei İsiçre i mızrak mızrakar ar 3 5 İtayan deveteri 46 İtayan savaşa 46 İtayan tahkimat sistemi 46 van, III 54 6 57· 8 59 van IV 6 62 66, 67 69 87
kadırga 24, 04, 06 107 20 kadırga oa 6 Kahire 138 Kamar Biriği 190 92 Kamar Savaşı 93 206 Kamukar 179 kayonar Kandiy 140, 46 Kanje anje 46 Kanije Eyaeti 43 Karamanoğu Beyiği 37 Karamanoğuar 32 Karaosmanoğu Aiesi 49 Kareian cephesi 74 Kaofça 48 Kasımov Hanığ 6 Katena II. 83 Kazak Orduarı 6 Kazakar 79 Kazan 64 Kazan Hanığı 6, 66 Kazan Kuşatnası 63 Kefe 37 Ket orduarı 24 Ket piyadesi 22 Ket savaşarı 6, 230 Kıbrıs 39 Kie Barışı 96 Kiiecranke Meydan Savaşı 227 kmyasa savaş araçarı 140 Kinsae Savaşı 209 Kırım 37 3 7 , , Kırm Hanğı 2 8 ırım Tatararı 57 72 Kirpiçnikov, A. N 57 ızı Deniz 38 iyoçevskiy 79
Ka
Keitski isanı Knockoe Mean avaşı 223 Koaison Savaşı Üçüncü (oso 2, 2 Kopenıag Baışı Kou Kuşatası 3 ksan geiei r2 2 kosana n Kosova Savaşı 32 Kuüs 79 kuevşie sistei 3, r3 Ku 2 kuşata savaşa Kuşu Hanığı r Kutsa ittiak , r Kutsa İtiak biikei r Kutsa İtiak avaşı r3- Kutsa Roa Geen İpaatouğ , 2, ss s , , , , 3 Kutzov Kuze Yei Yı Savaşaı (s3- , , 2 küçük kaibei siaha Küçük Kanaca Baışı s o
la
La Hogue avaı n La Noue Fançois ağıcı biikei 3 Lagos Savaşı 23 Lane Mean avaşı 22 2 Latin ekenisi ro Laupen Savaşı 2n Lekoşa 3 Legho o, ro, n Leipzig Savaşı 2sr, 22 Liv izbon Lobositz Mean Savaşı Lochabe batası 2 2 Loi Savaşı 2 2 Louis XI s, s, Louis Louis XV X V , , 2, , , , n, n, , , 22 Louis Louis XV XV 2 2 Lützen Savaşı r, 2, 2 Lnn ohn A. 3 q s,
Macaistan cephesi 2 Macaistan sını kaeei 2 Maccoa Aexane Aexane 222, 22 MacDone aes 2 2 MacDonne'e 222, 223 Machiavei Nicoo , so Mahan A Thae (Kaptan) n Maaga Savaşı n Mapaquet avaşı Mata 3 , os, o Mata Kuşatası 3, 3 ancın ancınık ık 44 Manse Kont Est von Mantegna Anea Manta , s Mantan Savaşı Maengo Savaşı 2, 2 Maignano Savaşı (rr 2, 2 Maboough 22, 2 Maboough Dükü Mahias Mauits (Nassau Konu) 3, so, , 2O, 22, 22, 22 Maxiiian (Baveaı) , Maxiiian I. Maxiiian I 3 Mazepa van , Meine Mehe Ai Paşa Mehe Paşa (Köpüü) , r Mehe 32 3 2 Mehe (atih) 3, 3, 3, 3, 3, o Mekke Mekke Şei r3 r3 Meia 3 Meük 3 3 Meük eiei eiei Meük ousu r3 Meuke , 2 Meciabık 3 ei atan saa topu 23 Mezokeestzes Savaşı 2 Minen avaşı 23 Minka 22, n, 22, 2 Minka Savaşı 23
Ma
Mia Savaşı 86 mii levedat so Mıı'ı feti os o s Mğlla Mğlla 42 44 Maç 37 43 146 Maç Meyda Savaşı Savaşı 135 38 Maç İkici 46 Mllew, Rbet 203 Mllwitz Meyda Savaşı 98 Mdvi Savaş 8 24 Mfeat bölgei 53 Mtre Hame Gaam 227 Ma Yanmadaı Yanmadaı 37 Meau Meau Jea Jea 247 Mgae Savaşı 2 Mkva 55 6o 250 Mkva piyade alayı 75 Muhlbeg Savaş (547) 26 Muad 32 3 2 Muad I . 32 35 Muay, Ld Gege 23 Mülüma kala kala 40 Mutafa Paşa Kaa Mutafa I l. 49 Mutaible 40 Müte 56 müellem Ia
Naple 9 o 2 82 237 240 242 243 245 · 24 248 249 · 250 25 I 252 253 · 254 Napli 20 2 38 47 Napli tpçu kulu 28 Nava Savaşı 78 227 Navai Savaşı 27 4 Nel Nel Hati 24 25 Nice 40 Niğblu Nikpli Savaşı 4 Nizam-ı Cedid 53 Naile, Façi de 4o Ngay akılan 72 Nmadiya 72 23 Neç 54 Nvgd 58 6o Nödlige Savaşı 3 6 2 3 86
Nödlige Savaşı 9 99 Nvi Savaşı 242 NuPied [yalı [yalıayakl ayakla]Ayakla a]Ayaklamaı maı 72 72 ODell Trce 29 ONeill Hug 209 29 O'Nei O'Nei Sae Sae 209 20 9 28 2 8 2 9 223 Oliva Olivae e Cde C de Dükü Dükü 59 59 Oma, Cale 42 dma Savaşı 4 O Üç Yıl Savaşlan (554-66) 72 175 76 Oa 38 38 Oma eli 28 Oma . 28 Omalı Omalı kclan 37 Omalı akelei s Omalı daaı 37 Omalı gölü 33 37 Omalı ilal biçimide biçimide aldıı düzei 3 Omalı mpaatluğu Omalla Omalı 43 · os Tükei s 36 37 · 38 4 42 43· 25 28 29 3 34 3 87 Omaı u ula lan n 44 so s o Omalı tedidi 44 Omalı tıa itemi 2 Omalı tpçu gücü 35 38 Omalı Omalı tfekçii 3 Omalı Oma lı yöet yöetim imii 42 Omalı-Ru Savaşı (678-8) 46 172 7 Omalı-Ru Savaşlan 85 Omal-Veedik avaşlan o5 Otat Otat Kuşatma Kuşatma 7 Otz Yl Savaşlan (8-48) 52 55 5 57 o 62 7 72 78 83 8 4 4 89 94 95 202 206 Oxetiea Oxetiea xel 89 97 205
O
Özbekle Özbekle 43
Öz
Paipat Savaş 43 Papık Devletei 2
Pa
Pake ke, Geoffey 2 3 3 0 3 r 3 2 3 3 3 4 3 5 3 6
8 228 Pama o Pavia Savaş 25 2 28 254
Pava Meydan Savaş 2 Pazvanoğlu Vdnl 9 Peys Peys S auel uel 6 Peteaadn 9 Peo !. (Büyü 9 0 63 77 78 8 8 82 83 8 87 Peo V Gosoda Raes (Molavyal 6 Peona Peona lzabeh 83 8 3 Pe Pee Pave 37 yade yade blle 3 yade üsahz 36 Polonya 6 3 93 8 Polonya odula 2 Polonyaİsveç Savaş Bnc 6) 26 2 6 Polonyaİsveç Savaş İnc 6729 26 Polos 63 Polava Savaş 79 227 Polybus Polye Meydan Savaş 32 Ponus İmaaoluğ 37 Pag Savaş 2 96 Pag Baış 7 · 68 Pesonans Savaş 230 Peveze Savaş 0 Psya odusu 98 Pt Psov 6 68
Qu
Quebec 2 Qulbeon Köez Savaş 23 2
Ra
Ravenna Savaş 7 27 Reggo 0 Red Sa 222 Rne 3 Rcheleu 8 9 7 Rdanye Meydan Savaş 38 Robes Robes Mch Mchae aell 3 3 32 33 33 3 2 6 86 96 97 98 209 22 223 Rco Savaş 6 Rodge Nchola 12 13 Rodos Adas 37 Rodos Şövalyele 38 o K V S
ü
Roges od 3 Rosbach Savaş 23 Rotenbeg Günte 3 Rudol Rumansev 2 83 8 Rus donanas 2 Rus yades 83 Rus oçusu 83 Rus-İsveç savaş 96 RusJaon Savaş (90-9 96 Rusya odula 2 Saev İmaatoluğu; Saevle 128 33 ı 34
Sayeddn (Şeyh 28 Saz Adas 138 Salaanca Savaş 20 Sanuto Man 7 Sadunya 22 Sadunya Adas 20 SavoyPedond 90 9 Saxe Mauce de Maeşal 2 27 77 3 22 226 23 236 239 Scheld ağ 7 Schevenngen Savaş Seban blle Selm 138 Selm II. 13 Selm'n toçusu toçusu 138 1 38 Seach Savaş 2 Soza ancesco Mlano Düü 9 Sclya 8 Sclya 20 38 8 Slezya 67 Sno Savaş sahle 13 S Ayalanmas 19 Smolens Savaş 7 Songha 3 Sound Sound hal halc c 9 9 7 8 Souhwold Savaş 2 S ames Günü Savaş S ean Şövalyele 37 38 Seenee Savaşı 228 Sevenson Davd 222
Sa
Stockach Savaşı 242 Stua Chaes Ewa 2n 23ı Sua 4 4ı Süeyma (Kaui 43 ıp 38 3 4ı Suui emiei 4 Suvoov 24 8 8 84 242
Ta
Uk
tabu cei 34 tabu topu tahmat 4 Taavea Savaşı 2O 2 O Taaia 28 Tata akıa s 3 Tataa ıs 2 Temeşva 42 4 maı sipahi 3ı ı34 48 ıs Tiy Ko oha 9 Toktamış ı3 8 Tabay ı38 top 43 44 4 ı 32 82 topçu 42 3 3 ı8 22 Tououse Savaşı 22 2 2 Tabus 3 8 Tachebu Paı 2 s Taaa Savaşı 24 2 Tasvaya 2 43 48 Tasvaya Savaşı 4 Tebbia Savaşı 242 Tuo haea 2 r ? Tuus 38 40 4 Tui Savaşı Tushio 3 tük 8 22 tüek atışı 9 9 Tüekçi Bakaığı ı3 ı 3 tüekçie ı ı üeki askee 3 üe ıs üekçi atıa 3 3 3 3 4 4 Tük Tüke 24 2 3 8 ı O 84 Tve rs4 Ukaya 8 Um Savaşı 243 24 Uyva ı4 ı4
23 Vamy Savaşı 23 Vasiiy . rs4 ıs ıs8 Vasiiy . s4 ıs s8 s Veeik 3 4 4 4 s 3 4 s 38 ı48 4 Veeik izi seisi ı4 Verrie Fique 48 Vevis Baışı 2 (SavoyPiemotu 8 Victo Amaeus Vimeio Savaşı 24 Vitoia Savaşı 22 2 2 Viyaa 2s 3 8 44 r4 Viyaa kuşatası
Va
Wa Waam am Savaşı Savaşı 244 249 Waestei becht vo 2 s 8 Waeroo Meya Savaşı 2S3, 2S4 Wattiies Savaşı 23 23 Weima Beıha vo 8 Weito Ahu Weesey 23 2 3 White Moutai Savaşı (2) (Oajı Wiiam
Wa
aık 43 aoş Hüyai ı34 aya Asaı 4 ei ı Savaşa Savaşa (s (s 4) 8 8 23 23 24 4 84 23ı 23 23 yei çei 3 yeiçei tekçei 3 8 yeiçeie 34 3s s uaista 4 4
Ya
Zapoya a (Pes Zeta Savaşı 2 Zieta Kuşaası 3 Ziatook Baış Aaşması s2 43 43 Zocıio Deiz Savaşı 3 4 Zutphe Savaşı (s8) 2
Za
