Jacques Lacan-Το αντίστροφο της ψυχανάλυσης

V, . *

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΕΒΔΟΜΟ

Το αντίστροφο υης ψυχανάλυσης

Το αντίστροφ ο της ψ υχανάλυσης

Τίτλος Σειράς: ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ / 8 Υπεύθυνος Σειράς: Βλάσης Σκολίδης Τίτλος Βιβλίου: Ζακ Λακάν, Σεμινάριο δέκατο έβδομο, Το αντίστροφο της ψυχανάλυσης Τι γλος ΠΡΩΤΟΤΥΠΟΥ: Jacques Lacan, Le Séminaire. Livre XVIJ. L’envers de la psychanalyse Texte établi par Jacques-Alain Miller, Éditions du Seuil, Παρίσι 1991

Μετάφραση: Ντάρα Περτέση, Νατάσα Κατσογιάννη, Φώτης Σιατίτσας, Μαργαρίτα Φίλη, Δημήτρις Βεργέτης

Επιμέλεια: Δημήτρις Βεργέτης, Ντάρα Περτέση, Βλάσης Σκολίδης Θεώρηση Κείμενου: Αννα Μαράντη Εικόνα Εξώφυλλου: Φωτογραφικά οτιγμιάτυπο απά την εποχή του Μάη 1968 Σύνθεση Εξώφυλλου: Γιώργος Παζάλος Ηλεκτρονική Σελιδοποίηση: Ελένη Σταυροπούλου © Éditions du Seuil, 1991 © Βλάσης Σκολίδης και Εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ Α.Ε., Αθήνα, 2014, για την ελληνική μετάφραση Πρώτη έκδοση: Δεκέμβριος 2014

ISBN 978-960-496-576-2

Τυπώθηκε στην Ευρωπαϊκή Ένωση σε χαρτί ελεύθερο χημικών ουσιών, προερχόμενο αποκλειστικά και μόνο από δάση που καλλιεργούνται για την παραγωγή χαρτιού.

Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις του Ελληνικού Νόμου (Ν. 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιο­ κτησίας. Απαγορεύεται απολύτως η άνευ γραπτής αδείας του εκδότη κατά οποιονδήποτε τρόπο ή μέσο αντι­ γραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, διανομή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση, δια­ σκευή, αναμετάδοση, παρουσίαση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή (ηλεκτρονική, μηχανική ή άλλη) και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΨΥΧΟΠΟΣ Α.Ε. Τατοΐου 121 - 144 52 Μεταμόρφωση Τηλ.: 2102804800 fax: 2102819550 e-mail: [email protected] ww.psichogios.gr PSICHOGIOS PUBLICATIONS S.A. 121, Tatoiou Str. - 144 52 Metamorfosi - Greece Tel.: 2102804800 fax: 2102819550 e-mail: [email protected] ww.psichogios.gr

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΕΒΔΟΜΟ

Το αντίστροφ ο της ψ υχανάλυσης (1969-1970) Μεταγραφή κειμένου: ΖΑΚ-ΑΛΕΝ ΜΙΑΕΡ

Μετάφραση: ΝΤΟΡΑ ΠΕΡΤΕΣΗ, ΝΑΤΑΣΑ ΚΑΤΣΟΓΙΑΝΝΗ, ΦΩΤΗΣ ΣΙΑΤΙΤΣΑΣ, ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ ΦΙΑΗ, ΔΗΜΗΤΡΙΣ ΒΕΡΓΕΤΗΣ

Επιμέλεια - Σημειώσεις: ΔΗΜΗΤΡΙΣ ΒΕΡΓΕΤΗΣ, ΝΤΟΡΑ ΠΕΡΤΕΣΗ, ΒΛΑΣΗΣ ΣΚΟΑΙΔΗΣ

Πρόλογος: ΔΗΜΗΤΡΙΣ ΒΕΡΓΕΤΗΣ

ΨΥΧΟΓΙΟΣ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος στην ελληνική έκδοση............................................................................ 9

Α' Παραγωγή των τεσσάρων λόγων......................... .................................... 21 ΑΞΟΝΕΣ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΗΣ ΑΝΑΤΡΟΠΗΣ Β' Ο κύριος και η υστερική........................................................................... 41 Π Γνώση, μέσον απόλαυσης................................................................................ 53 Δ" Αλήθεια, αδελφή της απόλαυσης............................................................. 69 Ε' Το λακανικό πεδίο........................................................................................... 85 ΠΕΡΑΝ ΤΟΥ ΟΙΔΙΠΟΔΕΙΟΥ ΣΥΜΠΛΕΓΜΑΤΟΣ ΣΤ Ο ευνουχισμένος κύριος............................................................................... 103 Ζ' Οιδίπους και Μωυσής και ο πατέρας της ορδής..................................... 119 Η" Από τον μύθο στη δομή............................................................................ 137 Θ' Η αδυσιυπητη άγνοια του Γιαχβέ ............................................................ 153 Η ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΗ ΟΨΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΖΩΗΣ Γ Συνομιλία στα σκαλιά του «Πάνθεον»...................................................... 163 ΙΑ' Οι αύλακες της αληθόσφαιρας................................................................ 171 ΙΒ' Η ανημποριά της αλήθειας...................................................................... 187 ΙΓ Η εξουσία των μορφών του αδυνάτου..................................................... 203

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ 1. Αναλυτικόν.................................................................................................... 219 2. Παρουσίαση του κ. Κακουό ....................................................................... 231

Σημείωση της γαλλικής έκδοσης...................................................................... 237 Σημειώσεις της ελληνικής έκδοσης.................................................................. 239 Ευρετήριο ιστορικών προσώπων ..................................................................... 283 Εκδοτικό σημείωμα - Ευχαριστίες .................................................................. 287

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

Το αντίστροφο της ψυχανάλυσης είναι ένα σεμινάριο που εκτυλίσσεται στον αστερισμό του Μάη τον ’68. Το ωστικό κύμα τον ανεξίτηλου αυτού συμβάντος είναι ανιχνεύσιμο σχεδόν σε κάθε σελίδα του. Από πολλές απόψεις, το δέκα­ το έβδομο σεμινάριο αποτελεί τη βίβλο των πολιτικών θέσεων του ΖακΛακάν. Με τη διαφορά ότι ο Λακάν δεν πολιτικολογεί. Η ρηξικέλευθη πρωτοτυπία των αναλύσεών του όεν είναι διατυπωμένη με εννοιολογικά ερανίσματα από τα δεσπόζοντα πολιτικά και φιλοσοφικά ιδιώματα της εποχής του. Ο ανα­ γνώστης παρίσταται στην μεθοδική κατασκευή ενός πρωτόγνωρου εννοιολογικσύ διαβήτη, που αποσκοπεί να χαράξει με ακρίβεια τα περιγράμματα δια­ φορικής μορφοποίησης του κοινωνικού δεσμού και να εντοπίσει το πραγμα­ τικό της πολιτικής. Πρόκειται για μια ιδιότυπη κλινική του κοινωνικού και του υποκειμενικού, η οποία ανασύρει από την αδιαφάνεια το μη στοχασμέ­ νο (Πηιρβηςέ) όλων των θεωρητικών αναλύσεων εκείνης της εποχής: την από­ λαυση και τη σκοτεινή οικονομία της. Προκύπτει από αυτό το εγχείρημα η περίφημη θεωρία των τεσσάρων λόγων, που έκτοτε είχε τεράστια απήχηση πέραν των ψυχαναλυτικών κύκλων, ιδίως σε κύκλους της ριζοσπαστικής φι­ λοσοφικής και πολιτικής σκέψης.

Φουκό και Λακάν Οι τέσσερις λόγοι κωδικοποιούν την πιο λεπτά δουλεμένη ψυχαναλυτική συ­ νεισφορά σε μια εκρηκτική, όσο και γόνιμη ιστορικο-πολιτική συγκυρία, όπου μεσουρανούσε η προβληματική της διαλεκτικής των σχέσεων γνώσης και εξουσίας (savoir και pouvoir), με αιχμή τις εργασίες του Μισέλ Φουκό πάνω σε αυτό το νεότευκτο δίπολο.1 Δεν πρέπει να θεωρηθεί διόλου τυχαίο το γε­ γονός ότι ο Λακάν θα προτάξει στην ημερήσια διάταξη των σεμιναριακών επεξεργασίαν του τη σφυρηλάτηση των τεσσάρων λόγων, στον απόηχο της

1. Νεότευκτο, καθότι υπό την αιγίδα πλέον του εργαλειοποιημένου λόγου της επι-

^ίμης-

10

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

ιστορικής διάλεξης τον Φουκό, «Τι είναι ένας συγγραφέας», στις 22.2.1969στη Γαλλική Φιλοσοφική Εταιρεία. Επίσημα προσκεκλημένος, ο Λακάν παρίσταται στη διάλεξη και... ενίσταται στην ερμηνευτική υπαγωγή της εξέγερσης του Μάη στον ατομοκεντρικό αυθορμητισμό, εξακοντίζοντας στο αποσβο­ λωμένο ακροατήριο τη μνημειώδη φράση: «Κι όμως, οι δομές κατεβαίνουν στους δρόμους».2 3 Κατά τα άλλα, πλέκει το εγκώμιο του Φουκό για τις συντεταγμένες στις οποίες εντάσσει τον Φρόιντ και την «Επιστροφή στον...»,* δηλαδή τον Λακάν, και επανέρχεται μ ’ ένα εξίσου εγκωμιαστικό σχόλιο αμέσως μετά, στο μάθη­ μα της 26.2.69, στο οποίο ο μεταγραφέας του Σεμιναρίου, Ζακ-Λλέν Μιλέρ, θα δώσει τον εμβληματικό τίτλο «Το συμβάν Φρόιντ», αναπαράγοντας μια διατύ­ πωση του ίδιου του Λακάν. Ομοίως, το μάθημα της 7.5.69 φέρει τον φουκαλδιανής προελεύσεως τίτλο «Γνώση Εξουσία». Σε αυτούς τους δύο στρατηγι­ κούς όρους, ο Λακάν θα προσδώσει ένα συνεκτικό λογικό έρεισμα ταυτίζοντάς τους με τα σημαίνοντα & και Ξι αντίστοιχα. Θα συμπληρώσει όμως το φουκαλδιανό δίπολο μ ' έναν επιπλέον όρο που λάμπει διά της απουσίας του στην αναλυτική του Φουκό, και τον οποίο βρίσκουμε στον τίτλο τού αμέσως επόμενου μαθήματος της 14.5.69, «Γνώση και Λπόλαυση».4 Λντιλαμβανόμαστε ότι πληρούνταν πλέον όλες οι προϋποθέσεις που υπα­ γόρευαν ως επιτακτική εκκρεμότητα την έλευση μιας νέας ριζοσπαστικής μορφοποίησης της προβληματικής του Λακάν, στη διεπιφάνεια του ψυχανα­ λυτικού και του κοινωνικού.

Οι τέσσερις λόγοι Λυτό ακριβώς το εγχείρημα αναλαμβάνει να φέρει εις πέρας το 17ο σεμινά­ ριο με την κατασκευή των τεσσάρων λόγων. Η απλότητα της κατασκευαστι­ κής διαδικασίας είναι εξίσου αξιοθαύμαστη με την πολύπλευρη εργαλειακή χρηστικότητά τους. Η αρχιτεκτονική τους διέπεται από μια συνδυαστική τεσσάρο)ν όρων κατανεμημένων σε τέσσερις θέσεις, σύμφωνα μ ’ έναν κανόνα πε­ ριστροφικής μετάθεσης κατά ένα τεταρτημόριο, αποκλείοντας τις αντιμετα­ θέσεις. Υπό αυτούς τους περιορισμούς, οι 24 δυνατοί συνδυασμοί συρρικνώ­ νονται σε τέσσερις.

2. Για τα κείμενα της διάλεξης του Φουκό και της ανέκδοτης παρέμβασης του Λακάν, βλ. το περιοδικό Ψυχαναλυτικός Xcryoç, τεύχος 1, Κωπηλάτες, Αθήνα 1992. 3. Στο κείμενο της πρόσκλησης η διατύπωση του Φουκό ήταν «retour à ...», εν είδει συνάρτησης και έμμεσης κατονομασίας του Λακάν. 4. Πρόκειται για σεμιναριακές παραδόσεις της αμέσως προηγούμενης χρονιάς από το προκείμενο 17ο σεμινάριο. ΓΙρβλ. τα σχετικά κεφάλαια στο: J. Lacan, Le Séminaire. Livre XVI. D’un Autre à l’autre (1968-69), texte établi par J.-A. Miller, Seuil, Παρίσι 2006, σσ. 187-201, 295-307, 309-325 αντιστοίχως.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

II

Ο φορέας και ο άλλος, η αλήθεια και η παραγωγή ονοματοόοτούν τις θέσεις. Η νοηματοόότηση των όρων είναι πιο σύνθετη. Στοιχειακή αφετηρία τον Αακάν είναι η έννοια τον σημαίνοντος, ο ορισμός τον οποίον ενσωματώνει τις ακόλονθες ιδιότητες: εγγενής διαφορικότητα, αρθρωσιμότητα, αποσύνδεση από το σημαινόμενο, αλγοριθμική αναβάθμιση της σοσνρικής μπάρας ως έρεισμα της αντονομίας τον. Πρόκειται για ιδιότητες πον έχονν ως λογική σννισταμένη τη δναδική σύσταση τον σημαίνοντος.5 Εξόν και η γραφή τον ως που συνυποθέτει την άδηλη εδώ παρουσία της μπάρας. Στον κλασικό σοσνρικό ορισμό του σημείου, το σημαίνον επιτελείμια λειτουργία σημασιακής εκπροσώπησης: αντιπροσωπεύει το σημαινόμενο. ΣτονΛακάν, το σημαίνον αντιπροσωπεύει το υποκείμενο. Το υποκείμενο εντάσσεται στην προσίδια τοπική τον, «υπό» την μπάρα:

ί Ως επιτέλεσμα τον σημαίνοντος το υποκείμενο είναι μετωνυμία τον εν ελ­ λείψει είναι τον, μη όντας υπόσταση. Ο Λακάν αντισταθμίζει το εν ελλείψει εί­ ναι τον υποκειμένου σννάπτοντάς το με ένα οντολογικό έρμα, ένα συμπλήρω­ μα και συγκεκριμένα το αντικείμενο α:

_Si_—►_&_ $

a

Λυτή η γραφή αποτελεί μια πρώτη, «αυθόρμητη» σνρραφή των τεσσάρων όρων και των τεσσάρων θέσεων σε μια ενιαία αρχιτεκτονική. Ο Λακάν την ονομάζει λόγο του κυρίου και σ’ αυτήν εντοπίζει την αρχαιότερη μήτρα απο­ κρυστάλλωσης του κοινωνικού δεσμού (lien social). Ενεργοποιώντας τον κα­ νόνα περιστροφικής μετάθεσης εξάγει τη συνδυαστική δομή των υπόλοιπων λόγων, εμβαθύνοντας την πολυσχιδή εμπλοκή τους σ’ ένα ανεξάντλητο φάσμα ιστορικο-κοινωνικών και κλινικών φαινομένων. Συνολικά, ο Λακάν διακρίνει τον λόγο του κυρίου, που αποτελεί το αντί­ στροφο του λόγου του αναλυτή, τον λόγο του πανεπιστημίου, σύγχρονη ανα­ συνταγμένη εκδοχή του λόγου του κυρίου, και τον λόγο της υστερικής όπου κυοφορούνται οι απαρχές του λόγου του αναλυτή. Δεν πρόκειται για στατι­ κές δομές. Ο Λακάν ενδιαφέρεται ιδιαιτέρως για τα φαινόμενα που συνο­ δεύουν τις μεταβάσεις από τον έναν λόγο στον άλλο. Εντοπίζει σ’ αυτούς τις έσχατες μήτρες μορφοποίησης του κοινωνικού δεσμού, πέρα από τις ενδεχομενικές ιστορικές ενσαρκώσεις τους. 5. J. Lacan, «L’instance de la lettre» (1957), Écrits, Seuil, Παρίσι 1966, σσ. 495-509.

12

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

Δύο απουσίες και μία καινοτομία Επιβάλλεται εδώ μια απορητιχή επισήμανση της θεαματικής απουσίας ενός λόγον τον ασυνειδήτου. Η απορία αίρεται αν αντιληφθούμε ότι οΛακάν παύει να προτάσσει τη διεστιακή συγκρότηση τον ασυνειδήτου ως δομημένου σαν μια γλώσσα και ως λόη'ον τον Άλλον. Το ασυνείδητο πολιτογραφείται στο 17ο σεμινάριο ως δομημένο σαν ένας λόγος, και αυτός ο λόγος, όντας «λόγος εκτός ομιλίας»,* δεν είναι προσδιορίσιμος ως λόγος του Άλλου. Το ασυνείδητο είναι δομημένο ισόμορφα προς τον λόγο του κυρίου! Πρόκειται για μια κορυφαία καινοτομία που αποσπά το ασυνείδητο από την κλασική τοπική τον Άλλον και την αμιγώς γλωσσική θέσμισή της, επανατοποθετώντας το πλέον στο επίπεδο του κοινωνικού δεσμού. Μετατόπιση που συνηχείμε τη λακανική θέση «το ασυνείδητο είναι η πολιτική»1 - χωρίς να εξαντλείται σ’ αυτήν. Θα παρατηρήσουμε επίσης τη θεαματική όσο και αινιγματική απουσία ενός λόγου του ιδεοψυχαναγκαστικού. Ο εξοστρακισμός του ψυχαναγκαστι­ κού από το σύμπαν των λόγων υπαγορεύεται από την ενδότερη υπόστασή τους. Ο λόγος είναι ένα εκμαγείο τον κοινωνικού δεσμού. Μέσα από τις πρωτεϊκές μεταμορφώσεις των κλινικών συμπτωμάτων της, η υστερία δεν έπαψε να λειτουργεί στην ιστορία ως διαπλαστική αρχή ενός κοινωνικού δεσμού. Ο κύριος και η υστερική αποτελούν ένα αρραγές ζεύγος που αψηφά τη φθορά του χρόνον. Ο εξορκιστής ιερέας και η δαιμονισμένη, ή «ο γιατρός και η γυ­ ναίκα με τα υστερικά της»* δεν είναι οι μόνες εκδοχές τον, παρότι οι πλέον υποδειγματικές και διάσημες. ΟΛακάν συμπυκνώνει τούτη τη διαπλαστική αρχή σ’ έναν πνευματώδη νεολογισμό: ΠγΞίοίτε,6 7 8 9 ιστορία/υστερία. Ο ψυχανα­ γκαστικός, αντίθετα, βρίσκεται σε κοινωνία με τις σκέψεις του και ιδεοληπτική επικοινωνία με τις αδιάσειστες εμμονές του, που τον στεγανοποιούν στο Εγώ του. Αίρεται λοιπόν το αίνιγμα της απουσίας ενός λόγον ήτυχαναγκαστικού τύπον. Ο εξοστρακισμός του είναι η χειρονομία με την οποία ο Λακάν ενσωματώνει στους όρους κατασκευής των τεσσάρων λόγων την αντίθεση που σκιαγραφούσε ήδη από την Εισήγηση της Ρώμης ανάμεσα στην «υστερι­ κή διυποκειμενικότητα» και την «ψυχαναγκαστική ενδούποκειμενικότητα». Ο λόγος τον πανεπιστημίου αποτελεί πρωτόγνωρο και πολύτιμο αναλυτι­ κό εργαλείο και η ενεργοποίησή τον στην ανάγνωση της εποχής μας ανεκτί­ μητη συνεισφορά. Η διαγνωστική οξυδέρκεια του Λακάν ανιχνεύει προδρομικά την προϊούσα μετάλλαξη της εξουσίας, η οποία οργανώνεται, διεκπε-

6. Εισαγωγική θέση του 16ου σεμιναρίου. D'un Autre à l'autre, ό.π., ο. 11. Και ακρο­ γωνιαίος λίθος του 17ου. 7. J. L^acan, Le Séminaire. Livre XIV. La logique du fantasme, ανέκδοτο, παράδοση της 10.5.1%7. 8. Μ. Φουκό, Ιστορία της σεξουαλικότητας, Ράππας, Αθήνα 1982, ο. 150. 9. J. Lacan, «Préface à l’édilion anglaise du Sém. XI» (1977), Autres écrits, Seuil, Πα­ ρίσι 2001, σ.571.

ΠΡΟΛΟΓΟΙ ITHΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΙΗ

13

ραιώνεται και εποπτεύεται από τη γνώση εγκατεστημένη στην εισαγωγική δε­ σπόζουσα θέση της αρχιτεκτονικής τον λόγου. Ο Λακάν αντλεί την ιδέα κα­ τασκευής αυτού τον λόγγου ευδιάκριτα από τον Φουκό και δυσδιάκριτα από τον Χάιντεγκερ και την έννοια του Gestell, της γενικευμένης τεχνικής επιστα­ σίας. Σ' ένα από τα πιο εμπνευσμένα κεφάλαια του σεμιναρίου, το ενδέκατο, αφήνει να διαφανούν ευκρινώς οι χαϊντεγκεριανές συντεταγμένες της αληθόσφαιρας, μιας έννοιας μέσω της οποίας επερωτά το καθεστώς της επιστήμης και το πεπρωμένο της γνώσης.

Επιστροφή στην επανάληψη Οι τέσσερις λόγοι συνθέτουν ένα μοναδικό εργαλείο αναγνωστικής πρόσβα­ σης στην άδηλη δομή ετερόκλητων κοινωνικών και κλινικών φαινομένων. Αυ­ τή η «πολυπραγμοσύνη» του σεμιναρίου και ο συναφής πολυθεματικός κατα­ κερματισμός του θα μπορούσαν να υποδαυλίσουν ενστάσεις όσον αφορά την ενότητα της προβληματικής του. Επιβάλλεται επομένως να αναδείξουμε τό­ σο τη συνεκτικότητά του, όσο και τη λογική που διέπει τις καταγραφόμενες ανατροπές. Αυτό που διασφαλίζει τη συνεκτικότητα του 17ου σεμιναρίου εί­ ναι η αποσύνδεση της επανάληψης από το ασυνείδητο και η πρωτογενής σύμ­ φυσή της με την απόλαυση. Ο επαναπροσδιορισμός της αποτελεί μάλιστα το «κλειδί» του σεμιναρίου και «τη βαθύτερη λογική του», σύμφωνα με τον Ζ.-Α. Μιλέρ.10 * Ακριβέστερα, ο ενοποιητικός ιστός του σεμιναρίου προκύπτει από την πρωτότυπη συνύφανση επανάληψης και απόλαυσης με τη διαμεσολάβηση τον εναδικού χαρακτηριστικού. Ο κλασικός Λακάν είχε ως πυξίδα επιστροφής στον Φρόιντ τη διάκριση ανάμεσα σε δύο ετερογενή συστήματα, «το σύστημα του εγώ [...] και το σύ­ στημα του ασυνειδήτου».11 Το πρώτο πειθαρχεί στην αρχή της ευχαρίστησης που επιβάλλεται ως αρχή καταστολής και περιορισμού των ερεθισμάτων και ειδικότερα της απόλαυσης. Το ασυνείδητο διέπεται από μια αντίρροπη αρχή: τον καταναγκασμό προς επανάληψη, ο οποίος «έχει τη βάση του σε ό,τι αποκαλέσαμε ενιστάμενη εμμονή (insistance) της σημαίνουσας αλυσίδας».12Αντι­ λαμβανόμαστε ότι η σημαίνουσα αλυσίδα που στοιχειοθετεί το ασυνείδητο ορίζεται εδώ ως τοπική της επανάληψης. Συνιστά το πεδίο όπου ενδημεί σε λανθάνουσα κατάσταση το σημαίνον υπό καθεστώς απώθησης και όπου το

10. J.-A. Miller, «La psychanalyse mise à nu par son célibataire même», Bulletin de la NLS, 1, 2007, σσ. 79-94. Κείμενο ιδιαίτερα διαφοίτιοτικό για τη συνολική διάρθρωση του Που σεμιναρίου. Υπό δημοσίευση στο περιοδικό Fort-Da, τεύχος 4, Αθήνα 2015. Μ. J. Lacan, Le Séminaire. Livre II. Le moi... (1954-55), texte établi par J.-A. Miller, Seuil, Παρίσι 1978, σ. 77. 12. Z. Λακάν, Το κλεμμένο γράμμα (1956), μτφρ. Δ. Βεργέτης, Ε. Μαρκίδη, Πατάκης, Αθήνα 2009, σ. 11.

14

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

απωθημένο επιστρέφει επιφέροντας «επιτελέσματα αλήθειας». Εξού και η γνωστή λακανική ετυμηγορία: το ασυνείδητο δεν αντιστέκεται, το ασυνείδη­ το επαναλαμβάνει. Θέση που καθιερώνει την απαρκτήρια σύμφυση ασυνειόήτου και επανάληψης. Ποια είναι όμως η θεμελιώδης σχέση του ασυνειδήτου και της απόλαυσης; Επιγραμματικά, στον κλασικό Λακάν το ασυνείδητο συγκροτείται ως μηχα­ νισμός διάκλεισης της σεξουαλικότητας, και πιο συγκεκριμένα της λίμπιντο που αποτελεί εδώ το κρυπτωνυμικό ισοδύναμο της απόλαυσης. Δεδομένου ότι το ασυνείδητο είναι «δομημένο σαν μια γλώσσα» και ενεστωποιείται ως «λόγος του Αλλου», η αμιγώς συμβολική στοίχε ίωση της δομής του έχει ως άμε­ ση και ριζική συνέπεια τον εκτοπισμό της λίμπιντο από το συμβολικό και την απόρριψή της στο φαντασιακό: «η συμβολική τάξη δεν είναι η λιμπιντική τά­ ξη όπου εγγράφονται τόσο το εγώ όσο και όλες οι ενορμήσεις. [...] Η συμβολική τάξη διατηρεί σχέσεις απόρριψης με τη λιμπιντική τάξη η οποία εγκλείει όλο τον τομέα του φαντασιακού...».13 Η ετεροτοπία του συμβολικού και του φαντασιακού μεταφράζεται από τον Λακάν σε ρήγμα ανάμεσα στο ασυνείδητο και την απόλαυση. Λαμβάνοντας υπόψη την απαρκτήρια σύμφυση ασυνει­ δήτου και επανάληψης, συνάγουμε τη ριζική αποσύνδεση της επανάληψης και της απόλαυσης στον κλασικό Λακάν. Υπενθυμίζουμε ότι ο Λακάν θα προσφύγει στη διαμεσολάβηση της «Bedeutung του φαλλού», της φαλλικής σημα­ σίας, προκειμένου να συναρθρώσει ένα σχήμα εκπροσώπησης της σεξουαλι­ κότητας στην αμιγώς συμβολική δομή του ασυνειδήτου. Η θεαματική ανατροπή που παραδόξως στηρίζει όλο το οικοδόμημα του 17ου σεμιναρίου συνίσταται στην απαρκτήρια σύμφυση της επανάληψης και της απόλαυσης: «η επανάληψη βασίζεται σε μια επιστροφή της απόλαυσης», σε σημείο μάλιστα που «αυτό που καθιστά αναγκαία την επανάληψη είναι η απόλαυση» (βλ. εδώ, σ. 60). Ρόλο συνδετικού ιστού που διασφαλίζει τη σύμ­ φυσή τους, αίροντας το καθεστώς αποσύνδεσης, αναλαμβάνει η έννοια του Einziger Zug, ή trait unaire στα γαλλικά, που την αποδίδουμε εδώ ως εναδικό χαρακτηριστικό. Ο Λακάν την είχε ανασύρει από το φροϊδικό κείμενο όπου αποτελούσε τον διαπλαστικό πυρήνα μιας ειδικής μορφής ταύτισης, και την είχε αναδείξει ως προσίδιο στήριγμα συμβολικών ταυτίσεων.14 Εδώ, ωστόσο, καλείται να εξυφάνει τον γόρδιο δεσμό της απόλαυσης και της επανάληψης προάγοντας τη γνώση, δηλαδή τη σημαίνουσα αλυσίδα, σε μέσον απόλαυσης: «Καταφθάνει εδώ τώρα εκείνο που κομίζει ο Λακάν. Αφορά αυτή την επα­ νάληψη, αυτή την ταυτοποίηση της απόλαυσης. Εδώ, δανείζομαι από το κεί­ μενο του Φρόιντ για να του προσδώσω ένα νόημα που δεν υπάρχει εκεί, τη λει­ τουργία του εναδικού χαρακτηριστικού, δηλαδή της απλούοτερης μορφής του 13. J. Lacan, Le Séminaire. Livre II. Le moi... (1954-55), texte établi par J.-A. Miller, Seuil, Παρίσι 1978, σ. 375. 14. Με ιδιαίτερη έμφαση στο 9ο σεμινάριο, L'identification (ανέκδοτο), αλλά και σε προγενέιττερα σεμινάρια.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

15

σημαδιού, το οποίο κυριολεκτικά σννιστά την καταγωγή τον σημαίνοντος. Και προτείνω το εξής /... / ότι ακριβώς από το εναδικόχαρακτηριστικό αντλεί την καταγωγή του αυτό που εμάς, τους αναλυτές, μας ενδιαφέρει ως γνώση» (σσ. 60-61). Η επανάληψη δεν μεταφράζει πλέον την εμμονή επιστροφής του απωθημένου σημαίνοντος, αλλά την εμμονή υποτροπής της απόλαυσης που διακινεί το εναδικό χαρακτηριστικό: «Η επανάληψη είναι μια συγκεκριμένη καταδήλωση ενός χαρακτηριστικού που σας το ανέδειξα [...] ως ταυτόσημο με το ενα­ δικό χαρακτηριστικό [...] με ένα χάραγμα το οποίο απομνημονεύει και υπεν­ θυμίζει μια εισβολή της απόλαυσης» (εδώ, σ. 93). ΟΛακάν επικαλείται το κλι­ νικό υπόδειγμα των μαζοχιστικών πρακτικών όπου το σημάδι, δομικό ισο­ δύναμο του εναδικού χαρακτηριστικού, αποθανατίζει την ηδυπαθή εγχάραξη του σώματος: «το σημάδι είναι ήδη από μόνο τον αγωγός ηδονής», απ’όπου συνάγεται η «εκλεκτική συγγένεια ανάμεσα στο σημάδι και στην απόλαυση του σώματος» (σ. 64). Η «επιστροφή στον Φρόιντ» είχε ως ορίζοντα την πρώτη τοπική και αποκαθιστούσε τη συμβολική άρθρωση του ασυνειδήτου. Μετατοπίζοντας την έκ­ φραση, θα λέγαμε ότι το 17ο σεμινάριο αποτελεί επιστροφή στην επανάληψη, δηλαδή στον Φρόιντ της δεύτερης τοπικής. Διόλου τυχαία, θραύοντας την προ­ γενέστερη μονοπαγή σχηματοποίηση,15 οΛακάν διαχωρίζει εδώ επιμελώς «το πρώτο βήμα του Φρόιντ», δηλαδή το ασυνείδητο, από «έναν δεύτερο χρόνο, εκείνον που διανοίγει το Πέραν της αρχής της ευχαρίστησης», όπου «οφεί­ λουμε να λάβουμε υπόψη αυτή τη λειτουργία που ονομάζεται [...] επανάλη­ ψη» (σ. 59).

Το αντικείμενο υπεραπόλαυσης Η επανάληψη ως εμμονή της απόλαυσης εμπεριέχει ωστόσο ένα χάσμα με αλυσιδωτές επιπτώσεις. Συγκεκριμένα, η απαρκτήρια συγκρυστάλλωση του συμβολικού, υπό τη μορφή του εναδικού χαρακτηριστικού, και της απόλαυσης δεν διέπεται από έναν κανόνα ολιστικής σύμμειξης: «υπάρχει απώλεια από­ λαυσης» (εδώ, σ. 62). Κάνοντας μια εκλεπτυσμένη χρήση των ενεργειακών με­ ταφορών, ο Λακάν προσφεύγει στη θεμελιώδη έννοια της θερμοδυναμικής, την εντροπία, η οποία κωδικοποιεί το έλλειμμα που προκύπτει κατά τις ενερ­ γειακές ανταλλαγές: «στο πιο στοιχειώδες επίπεδο, στο επίπεδο της επιβολής του εναδικού χαρακτηριστικού, η γνώση, εργαζόμενη, παράγει ας πούμε μια εντροπία» (σ. 63). Εδώ ακριβώς διαμορφώνεται το σημείο ένθεσης του αντι­ κειμένου, όχι πλέον υπό την κλασική μορφή του ενορμητικού αντικειμένου, 15. Η ερμηνευτική «Επιστροφή στον Φρόιντ» συναιρούσε σε μια ενιαία σύνθεση την προπη και τη δεύτερη τοπική, σχηματικά το ασυνείδητο και την επανάληψη, αίροντας τη διαφορά τους και εξαλείφοντας τη διαφορική οριοθεοία τους.

16

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

αλλά ως αντικειμένου υπεραπόλαυσης: «μόνο η διάσταση της εντροπίας δίνει υπόστασί] στο εξής, ότι υπάρχει μια υπεραπόλαυση προς ανάκτηση» (σ. 64). Ο όρος αυτός συμπυκνώνει τον φόρο τιμής που αποτίνει οΛακάν στην μαρ­ ξιστική έννοια της υπεραξίας'* και συνιστά την αιχμή ενός συνεχούς διαλόγου με τον Μαρξ που συνθέτει έναν μείζονα θεματικό άξονα του σεμιναρίου. Συ­ νυπολογίζοντας την προς ανάκτηση υπεραπόλαυση, οΛακάν συνάγει ότι μπο­ ρεί μεν το σημαίνον να είναι ο φόνος του πράγματος, αλλά δεν μπορεί να θεω­ ρηθεί στον ίδιο βαθμό φόνος της απόλαυσης. Αρχικά. η γνώση υπό τη μορφή της σημαίνουσας αλυσίδας εκτόπιζε την απόλαυση από το πεδίο του συμβολικού περιχαρακώνοντάς την στο φαντασιακό. Το σημαίνον ήταν ασύμβατο με την απόλαυση. Σε μεταγενέστερο χρό­ νο. οΛακάν εσωτερίκευσε αυτή τη σχέση ασυμβατότητας στη σημαίνουσα δο­ μή του Αλλου, ενσωματώνοντας την απόλαυση στο συμβολικό ως ένα πραγ­ ματικό υπό καθεστώς «εσωτερικού αποκλεισμού»: extimité,17 εκ-σωτερικότητα του πραγματικού. Η απαγορευμένη προσπέλαση16 17 18 στην απόλαυση προσδιο­ ριζόταν ως ένα εγχείρημα παραβατικής υπέρβασης19 των συμβολικών ορίων της τοπικής της. Η ρήξη την οποία καθιερώνει το 17ο σεμινάριο είναι θεαμα­ τική: το σημαίνον δεν εκτοπίζει την απόλαυση από το συμβολικό, την εισάγει! Η γνώση αναγορεύεται σε μέσον απόλαυσης. «Το σημαίνον εισάγεται ως μη­ χανισμός της απόλαυσης» (σ. 63). Έκτοτε, το σχήμα παραβατικής προσπέλα­ σης στην απόλαυση καταρρέει και εξαϋλώνεται σε φαντασίωση. Οι πυκνές επικρίσεις, υπόρρητες αλλά ανελέητες, της έννοιας της trans­ gression πιστοποιούν ότι εδώ ο Λακάν κλείνει ανοικτούς λογαριασμούς με τη σκέψη του Μπατάιγ και τις μεταστάσεις της στο δικό του έργο. Η σφυρηλάτηση της έννοιας του αντικειμένου υπεραπόλαυσης αποτελεί, μεταξύ άλλων, και τον αντίλογο του Αακάν τόσο στην έννοια της παράβασης εν γένει, όσο και ειδικότερα στη μυθολογία της παραβατικής ιδιοποίησης της απόλαυσης που συνάρπαζε το ελευθεριακό φαντασιακό των εξεγερμένων του Μάη. Όπως σημειώσαμε, η συνεκτικότητα των αναπτύξεων του σεμιναρίου γί­ νεται ορατή μέσα από το πρίσμα που συνθέτουν η απόλαυση και η επανάλη­

16. Εν συνάψει, «η Mehrwert [υπεραξία] είναι η Marxlust, η υπεραπόλαυση του Μαρξ» (βλ. «Radiophonie», Autres écrits, ό.π., σ. 434). 17. Χρωστάμε στον Ζ.-Α. Μιλέρ την ανάδειξη αυτοί» του εμπνευσμένου λακανικού όρου, σμιλεμένου σιο 7ο σεμινάριο. 18. Η θεματική «του πλησίον», με καταβολές στη φροϊδική έννοια Nebenmensch, κα­ τέχει κεντρική θέση στην ερμηνευτική και την κλινική της extimité, όπως επίσης, αδήλως, το ζεύγος «πλησίον-μακράν» που οριοθετεί την ανατρεπτική τοπολογία της, προερχόμε­ νο από τον Χάιντεγκερ και τον Χέλντερλιν. «Πλησίον» προέρχεται από το πέλας, την ετυ­ μολογική ρίζα του οποίου συναντάμε στην προσπέλαση που δηλιόνει αυτή την κίνηση. «Ο πλησίον είναι η επικείμενη, ανυπόφορη εισβολή της απόλαυσης», λέει ο Λακάν (βλ. D'un Autre à l’autre, ό.π., σ. 225). 19. Ο Λακάν αντλεί τη σύλληψή του από τη μνημειώδη έννοια της transgression του Georges Bataille.

Ι1ΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ Γ.ΛΛΗΝΙΚΗ ΕίΚΔΟΣΙ I

17

ψη με την πρωτογεν?) σύμφυσή τους. Η προσφυγή (πην έννοια της εντροπίας επιτρέπει στον Λακάν να απο-νομιμοποίήσει τον ευνουχισμέ), απομυθοποιώ­ ντας και αίροντας τη συμβολική προέλευσή του χάρη στη «φυσικοποίηση» της καταγωγής του. Με τον όρο απο-νομιμοποίηση εννοούμε ότι ο Λακάν αποσπά την απώλεια απόλαυσης, που υποδηλώνει ο ευνουχισμός, από τη δικαιοδοσία τον πατρικού νόμου που συντάσσει τις οιδιπόδειες απαγορεύσεις. Τοποθετεί την πρωτόθετη εστία ταυ ευνουχισμού σ' ένα πεδίο που μια εκλεπτυσμένη ενερ­ γειακή ρητορική έρχεται να οριοθετήσει. Η εντροπική φυσικοποίηση της απώ)λειας αποδεικνιπται αμιγώς γλωσσική και η μεταφορική ρητορική της χρη­ σιμεύει για να αναδείξει ότι η λειτουργία «των μηχανισμών του σημαίνοντος» επιφέρει μια πρωτογενή απώλεια, ένθεν οποιασδήποτε πατρικής εμπλοκής. Η πατρική λειτουργία είναι θεματοφύλακας μιας απειλής με κατ' επίφαση ευνουχιστική ισχύ. Συνιστά ένα είδος θεατρικής σκηνής όπου η απαγορευμέ­ νη μητέρα καλείται να παίξει τον ρόλο του απροσπέλαστου αντικειμένου, του οιδιπόδειου «πλησίον», συγκαλύπτοντας το πραγματικό του ευνουχισμού και ντύνοντας το αδύνατον (impossible) με την επίφαση της ανημποριάς (impuis­ sance). Ο Λακάν απογυμνώνει τον φροϊδικό πατέρα από την αίγλη και την επίπλαστη ισχύ του, φέρνοντας στο φως, ως ύστατο μυστικό του, το στίγμα του ευνουχισμού του. Με αυτό το οδηγητικό νήμα, ο Λακάν ξαναδιαβάζει τη φι­ γούρα του τοτεμικού πατέρα και τον Μωυσή του Φρόιντ. Χαρακτηρίζει το οι­ διπόδειο «ένα όνειρο του Φρόιντ», εμψυχωμένο από «μια επιθυμία αθανα­ σίας» όσον αφορά το πεπρωμένο του πατέρα (πρβλ. εδώ, κεφ. Ζ'). Στην τελευταία ενότητα σεμιναριακών μαθημάτων, ο Λακάν εντοπίζει με προφητική διαύγεια στην ετερογένεια των τρόπων απόλαυσης ένα μείζον εμπόδιο στη «δημοκρατική» εναρμόνιση των επιθυμιών και τις συνθήκες ανό­ δου τον ρατσισμού και εξάπλωσης των διακρίσεων (ségrégation). Προσεγγίζει μετωπικά τα παιγνίδια της γνώσης και της εξουσίας, στα οποία είχε εμπλακεί η εξεγερμένη νεολαία του Μάη. Επανατοποθετεί τις αμφισβητησιακές εξε­ γέρσεις μέσα στο νεότευκτο πλαίσιο που διαμορφωνόταν από την εξελισσό­ μενη όσμωση γνώσης και εξουσίας, δηλαδή τις νέες μορφές συνέργειας ανά­ μεσα στο Si και στο S2, και τείνει στους αμφισβητίες τον καθρέφτη του πε­ πρωμένου που τους επιφυλάσσει ο λόγος του πανεπιστημίου προς όφελος του άδηλου και κίβδηλου κυρίου, του καπιταλιστή. Πρόκειται για μια προφητική και δραματικά επίκαιρη ανάλυση. Δ ημήτρις Βεργέτης

JACQUES LACAN

L'envers do la psychanalyse s|,, „

A

ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΤΕΣΣΑΡΩΝ ΛΟΓΩΝ

Ο λόγος ως λόγος χωρίς λόγια Οι τόποι προ-ερμηνεύουν Η σχέση της γνώσης με την απόλαυση Ο δούλος που του έκλεψαν τη γνώση Η επιθυμία για γνώση

Επιτρέψτε μσυ, αγαπητοί μου φίλοι, για ακόμη μία φορά, να θέσω υπό διερώτηση τη συμπαράσταση σας, με όλες τις σημασίες του όρου, και ειδικά σήμερα που ορισμένοι από εσάς με ακολουθείτε στην τρίτη από τις μετακινήσεις μου.1 Πριν επανέλθω στη διερώτηση, δεν γίνεται να μη διευκρινίσω, εκφρά­ ζοντας τις δέουσες ευχαριστίες, πώς βρίσκομαι εδώ. Χάρη σε μια προσφο­ ρά, που η Νομική Σχολή προτίθεται να κάνει σε πολλούς συναδέλφους μου της Σχολής Ανωτάτων Σπουδών [Hautes Études], στους οποίους είχε την κα­ λοσύνη να με συμπεριλάβει. Εκφράζω λοιπόν, με τη συγκατάθεσή σας θέλω να πιστεύω, προς τη Νομική Σχολή, και ιδιαιτέρως προς τα ανώτατα όργανά της, ειδικά τον κύριο Κοσμήτορα, τις ευχαριστίες μου. Όπως θα πληροφορηθήκατε ίσως από την αφίσα, θα μιλάω εδώ μόνο τη δεύτερη και την τρίτη Τετάρτη κάθε μήνα -όχι βεβαίως επειδή ο χώρος δεν μου προσφέρθηκε όλες τις Τετάρτες-, απελευθερώνοντας έτσι, πιθανότατα προς χάριν άλλων δραστηριοτήτων, τις υπόλοιπες Τετάρτες. Νομίζω μάλι­ στα ότι μπορο) να ανακοινώσω πως την πρώτη από αυτές τις Τετάρτες του μή­ να, τουλάχιστον εν μέρει, δηλαδή τη μία στις δύο, και άρα τις πρώτες Τε­ τάρτες του Δεκεμβρίου, του Φεβρουάριου, του Απριλίου και του Ιουνίου, θα πάω στη Βενσέν, μεταφέροντας εκεί όχι το σεμινάριό μου όπως λανθασμέ­ να ανακοινιύθηκε, αλλά κάτι που σε αντιδιαστολή, και για να υπογραμμίσω ότι πρόκειται για κάτι διαφορετικό, φρόντισα να το ονομάσω τέσσερις αντοσχεδιασμοί, στους οποίους έδωσα έναν χιουμοριστικό τίτλο, που θα τον πληροφορηθείτε στους χοίρους όπου είναι ήδη αναρτημένος.2

27

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΓΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

Μια και μου αρέσει, όπως βλέπετε, να αφήνω μετέωρες διάφορες ενδεί­ ξεις, επωφελούμαι αμέσως για να εκφράσω εδώ ελεύθερα κάποιες τύψεις που μου έμειναν εξαιτίας της υποδοχής που επιφύλαξα σ’ ένα πρόσωπο, διό­ τι τώρα που το σκέφτομαι δεν ήταν καθόλου φιλική - όχι επειδή έτσι το θέ­ λησα, αλλά γιατί ήταν μη φιλική εκ των πραγμάτων. Μια μέρα, ένα πρόσωπο που ίσως βρίσκεται εδώ, και πιθανότατα δεν θα φανερωθεί, με πλησίασε στον δρόμο τη στιγμή που έμπαινα σ’ ένα ταξί. Στα­ μάτησε λοιπόν το μοτοποδηλατάκι του και μου λέει - Εσείς είστε ο όόκτωρ Λακάν; - Μα ναι, του λέω, και γιατί; - Θα ξαναρχίσετε το σεμινάριό σας; Μα βεβαίως, σύντομα. - Και πού θα γίνεται; Και τότε, οπωσδήποτε είχα τους λόγους μου για κάτι τέτοιο, τον παρακαλώ να με πιστέψει, του απάντησα Θα το δείτε. "Υστερα έφυγε με το μοτοποδηλατάκι, μαρσάροντας με τόση βιάση που έμεινα σαστισμένος και συνάμα γεμάτος τύψεις. Αυτές τις τύψεις θέλησα σήμερα να εκφράσω ζητώντας του συγγνώμη, αν βρίσκεται εδώ, προκειμένου να με συγχωρήσει. Για να πω την αλήθεια, αυτό το γεγονός είναι σίγουρα μια ευκαιρία να παρατηρήσουμε ότι δεν φταίει ποτέ, και κατά κανέναν τρόπο, η υπερβολή κάποιου άλλου όταν δείχνουμε, τουλάχιστον φαινομενικά, υπερενοχλημένοι. Πάντα κάτι τέτοιο συμβαίνει επειδή η υπερβολή [του άλλου] έρχεται να συμπέσει με μια δική σας υπερβολή. Επειδή εγώ ο ίδιος ήμουν εκείνη τη στιγμή σε μια κατάσταση που αντιπροσώπευε έναν υπερβολικό προβληματισμό, μάλ­ λον συμπεριφέρθηκα έτσι με τρόπο που πολύ γρήγορα μου φάνηκε άκαιρος. "Επειτα απ’ αυτά, ας έρθουμε στο θέμα που θα μας απασχολήσει εφέτος. 1

1 Η ψυχανάλυση από την αντίστροφη [à l’envers], έτσι θεώρησα πως έπρεπε να τιτλοφορήσω τούτο το σεμινάριο. Μη νομίζετε πως αυτός ο τίτλος οφείλει οτιδήποτε στην επικαιρότητα που πιστεύει ότι είναι στα πρόθυρα να φέρει σε ορισμένους χώρους τα πάνω κά­ τω. Θα δώσω σαν απόδειξη το εξής. Σ’ ένα κείμενο του 1966, και συγκεκρι­ μένα σε μία από εκείνες τις εισαγωγές που έγραψα, σαν στίξεις, την εποχή της συλλογής των Γραπτών μου, κείμενο που τιτλοφορείται Για την προϊστο­ ρία μας,3 χαρακτηρίζω στη σελίδα 68 τον λόγο μου μια αναψηλάφηση, λέω, του φροίδικού σχεδίου από την αντίστροφη. Γράφτηκε λοιπόν πολύ πριν από τα γεγονότα - μια αναψηλάφηση κατ’ αντίστροφη φορά.4 Τι σημαίνει αυτό; Μου συνέβη, πέρυσι, να διαφοροποιήσω με μεγάλη επι­ μονή τι ισχύει για τον λόγο, σαν μια αναγκαία δομή που υπερβαίνει κατά πο­ λύ την ομιλία, η οποία είναι πάντα λίγο-πολύ περιστασιακού χαρακτήρα. Αυ­ τό που προτιμώ, είπα, και μάλιστα μια μέρα το έγραψα στον πίνακα, είναι ένας λόγγος χωρίς λόγια [un discours sans paroles]. Διότι είναι αλήθεια ότι μπορεί κάλλιστα να υφίσταται χωρίς λόγια. Υφί-

Λ ΠΑΡΛΓΩΙΉ ΤΩΝ ΙΈΣΣΛΡΩΝ ΛΟΓΩΝ

23

αταται σε ορισμένες θεμελιώδεις σχέσεις. Αυτές, κυριολεκτικά, δεν θα μποροΰσαν να διατηρηθούν χωρίς τη γλώσσα. Μέσα από το όργανο της γλοκτσας εγκαθιδρύεται ένας ορισμένος αριθμός σταθερών σχέσεων, στο εσοχτερικό των οποίων μπορεί βέβαια να εγγράφει κάτι που είναι πολύ ευρύτερο, που πάει πολύ πιο μακριά, από τις πραγματικές εκφορές. Οι τελευταίες δεν είναι διόλου αναγκαίες ώστε η συμπεριφορά μας και οι πράξεις μας ενδεχομένως να εγγράφονται στο πλαίσιο ορισμένων πρωταρχικών εκφερομένων. Εάν δεν ήταν έτσι τα πράγματα, τι θα γινόταν με ό,τι συναντάμε στην εμπειρία μας, και ειδικότερα την ψυχαναλυτική -που την αναφέρω στο σημείο aireó επειδή εκείνη ακριβώς την προσδιόρισε-, τι θα γινόταν λοιπόν με αυτό που συναντάμε με τη μορφή του υπερεγώ; Υπάρχουν κάποιες δομές -δεν θα μπορούσαμε να τις προσδιορίσουμε διαφορετικά- για να χαρακτηρίσουν αυτό που προκύπτει από εκείνο το υπό μορφήν [en forme de] 5 στο οποίο συνέβη να δώσω πέρυσι την έμφαση μιας ιδιόμορφης χρήσης - ό,τι συμβαίνει μέσω της βασικής σχέσης που την ορίζω ως σχέση ενός σημαίνοντος μ’ ένα άλλο σημαίνον. Από εκεί προέρχεται η ανάδυση αυτού που αποκαλούμε υποκείμενο - μέσω του σημαίνοντος που, εν προκειμένω, λειτουργεί ως ο εκπρόσωπος του υποκειμένου ως προς ένα άλ­ λο σημαίνον. Πώς να ορίσουμε αυτή τη θεμελιακή μορφή; Αυτή τη μορφή, αν θέλετε, χωρίς να χρονοτριβούμε, εφέτος θα την γράψουμε μ’ έναν νέο τρόπο. Το έγρα­ ψα πέρυσι με βάση την εξωτερικότητα του σημαίνοντος Si -που αποτελεί την αφετηρία μας για τον ορισμό του λόγου, έτσι όπως θα τον υπογραμμίσουμε σ’ αυτό το πρώτο βήμα- ως προς έναν κύκλο που τον δηλώνουμε με το σύμ­ βολο Α, δηλαδή το πεδίο του μεγάλου Άλλου.6 Όμως, απλοποιώντας, θεω­ ρούμε το Si και προσδιορίζουμε με το σημείο S2 τη συστοιχία των σημαινό­ ντων. Πρόκειται για τα σημαίνοντα που είναι ήδη παρόντα, ενώ στο αφετηριακό σημείο στο οποίο τοποθετούμαστε για να καθορίσουμε τι ισχύει για τον λόγο, τον λόγο νοούμενο ως καθεστώς του εκφερομένου, το Si είναι εκεί­ νο που πρέπει να θεωρηθεί ως παρεμβαίνον. Παρεμβαίνει σε μια σημαίνουσα συστοιχία, που δεν δικαιούμαστε, σε καμία περίπτωση, να θεωρή­ σουμε ότι είναι διάσπαρτη, ότι δεν σχηματίζει ήδη το δίκτυο μιας γνώσης [un savoir], όπως την ονομάζουμε. Τίθεται αρχικά από τη στιγμή που το Si έρχεται να εκπροσωπήσει κάτι, με την παρέμβασή του μέσα στο πεδίο που καθορίζεται, στο σημείο όπου βρισκόμαστε, ως το ήδη δομημένο πεδίο μιας γνώσης. Και αυτό που είναι το υποτιθέμενό του, το υπο-κείμενον,7 είναι το υποκείμενο στον βαθμό που εκ­ προσωπεί το ειδοποιό τούτο γνώρισμα, το ό,τι διαφοροποιείται από το έμβιο άτομο. Το έμβιο άτομο είναι ασφαλούς ο τόπος, το σημείο καταγραφής, αλ­ λά δεν είναι της τάξεως αυτού που το υποκείμενο εισάγει μέσω του καθεοτοχτος της γνακτης.

24

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

$

α

Αναμφίβολα εδώ, γύρω από τη λέξη γνώση, εντοπίζεται το αμφίσημο ση­ μείο που πρέπει σήμερα ιδιαιτέρως να υπογραμμίσουμε, κάτι για το οποίο έχω ήδη από καιρό ευαισθητοποιήσει τ’ αυτιά σας μέσα από πολλούς δρό­ μους, μονοπάτια, ευκαιρίες για διασαφηνίσεις και εκλάμψεις. Να το υπενθυμίσω για εκείνους που το σημείωσαν, για εκείνους που ίσως ακόμη τους βασανίζει το μυαλό. Πέρυσι, κάποια στιγμή ονόμασα γνώση την απόλαυση του Άλλου. Παράξενο πράγμα. Είναι μια διατύπωση που, για να πούμε την αλήθεια, δεν είχε ποτέ ξαναειπωθεί. Δεν είναι πια καινούργια, αφού είχα ήδη τη δυ­ νατότητα πέρυσι να της δώσω ενώπιον σας μια επαρκή αληθοφάνεια, να προ­ τείνω τη διατύπωση χωρίς να προκαλέσω ιδιαίτερες διαμαρτυρίες. Αποτε­ λεί ένα από τα θεωρητικά ραντεβού που έχω ανακοινώσει για εφέτος. Ας συμπληρώσουμε αρχικά κάτι που διέθετε αρχικά δύο σκέλη, έπειτα τρία, ας του δώσουμε το τέταρτο. Σε αυτό εδώ [το σχήμα] επέμεινα για αρκετό διάστημα, και ιδιαίτερα πέ­ ρυσι, αφού για αρκετό διάστημα το σεμινάριο ήταν εκεί επικεντρωμένο Από έναν Άλλο στο άλλο, ήταν ο τίτλος του. Το άλλο, το μικρό, ευδιάκριτο με το οριστικό άρθρο, ήταν αυτό που προσδιορίζουμε στο επίπεδο της σημαίνουσας δομής, επίπεδο αλγεβρικό, ως αντικείμενο α. Στο επίπεδο σημαίνουσας δομής, το μόνο που έχουμε να μάθουμε είναι τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί. Μπορούμε να δούμε ελεύθερα τι προκύ­ πτει, εάν γράψουμε τα στοιχεία έχοντας δώσει σε όλο το σύστημα στροφή κατά ένα τεταρτημόριο. Γι’ αυτή την περιβόητη στροφή κατά ένα τεταρτημόριο, μιλάω εδώ και πολύ καιρό, και κάτω από άλλες περιστάσεις -κυρίως από τότε που δημοσιεύ­ τηκε το κείμενό μου με τίτλο Ο Καντ με τον Σαντ-, ώστε να είναι δυνατόν να σκεφτεί κανείς ότι θα βλέπαμε ίσως κάποια μέρα πως αυτό δεν περιορίζεται στην περίπτωση του λεγομένου σχήματος Ζ, και πως η στροφή κατά ένα τε­ ταρτημόριο έχει και άλλους λόγους ύπαρξης εκτός από την τυχαία εκείνη φαντασιακή αναπαράσταση.8

«

52

Ιδού ένα παράδειγμα. Από τη στιγμή που φαίνεται βάσιμο ότι δεν γίνε­ ται να διαταραχθεί η αλυσίδα, η διαδοχή των γραμμάτων αυτής της άλγε­ βρας, εάν επιχειρήσουμε την περιστροφή κατά ένα τεταρτημόριο θα παρά-

Λ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΓΩΝ ΤΕΣΣΑΡΩΝ ΑΟΓΩΝ

25

λάβουμε τέσσερις δομές, όχι περισσότερες, η πρώτη από τις οποίες σας δεί­ χνει κατά κάποιον τρόπο την αφετηρία. Είναι πολύ εύκολο να δημιουργήσουμε γρήγορα, στο χαρτί, τις υπόλοιπες τρεις. Το περιγράφω για να εξειδικεύσω έναν μηχανισμό που δεν έχει απολύτους κανένα επιβεβλημένο χαρακτήρα, όπως θα λέγαμε σε μια ορισμένη προο­ πτική, που δεν προκύπτει αφαιρετικά από καμία πραγματικότητα. Αντίθετα μάλιστα, ο μηχανισμός αυτός είναι πλέον εγγεγραμμένος σε ό,τι λειτουργεί όπως εκείνη η πραγματικότητα για την οποία μιλούσα πρωτύτερα, η πραγ­ ματικότητα του λόγου που προϋπάρχει στον κόσμο και που τον στηρίζει, του­ λάχιστον αυτόν που γνωρίζουμε. Όχι μόνο είναι ήδη εγγεγραμμένος, αλλά αποτελεί μέρος των πυλώνων του. Μικρή σημασία έχει, φυσικά, η μορφή των γραμμάτων με την οποία εγ­ γράφουμε αυτή τη συμβολική αλυσίδα, αρκεί να είναι διακριτή - αυτό αρκεί ώστε να εκδηλωθεί κάποια σταθερότητα σχέσεων. Έτσι ορίζεται αυτός ο αλγεβρικός τύπος. Τι λέει; Ο τύπος θέτει μια [λογική] στιγμή. Η συνέχεια των όσων θα εκ­ θέσουμε τώρα εδώ θα μας πει ποιο νόημα αρμόζει να δώσουμε σ’ αυτή τη στιγμή. Ο τύπος λέει πως την ίδια τη στιγμή που το 8ι παρεμβαίνει στο ήδη συγκροτημένο πεδίο των άλλων σημαινόντων καθώς συναρθρώνονται μετα­ ξύ τους ήδη ως τέτοια, παρεμβαίνοντας ως προς ένα άλλο σύστημα, αναδύε­ ται το $, που είναι το υποκείμενο ως διχασμένο, όπως το ονομάσαμε. Εφέτος έχουμε να επανεξετάσουμε πλήρως το καθεστώς του, με τη δέουσα έμφαση. Τέλος, τονίσαμε ανέκαθεν ότι από αυτή τη διαδρομή βγαίνει κάτι που ορίζεται ως απώλεια. Αυτό ακριβώς προσδιορίζει το γράμμα που διαβάζε­ ται ως αντικείμενο α. Δεν παραλείψαμε να προσδιορίσουμε το σημείο από το οποίο εξάγουμε τη λειτουργία του χαμένου αντικειμένου. Το εξάγουμε από τα λεγόμενα του Φρόιντ για το ειδοποιό νόημα της επανάληψης στο ομιλούν ον. Πράγματι, σε ό,τι αφορά την επανάληψη, δεν πρόκειται καθόλου για ένα οποιοδήποτε φαινόμενο της μνήμης με τη βιολογική έννοια του όρου. Η επανάληψη έχει μια ορισμένη σχέση με κάτι που αποτελεί το όριο αυτής της γνώσης, και που ονομάζεται απόλαυση. Να γιατί η διατύπωση πως η γνώση είναι η απόλαυση του Αλλου αποτελεί μια λογική άρθρο)ση. Του Αλλου, στο μέτρο βέβαια -διότι δεν υφίσταται ουδείς Αλλος- που προκύπτει ως πεδίο χάρη στην παρέμβαση του σημαίνοντος. Θα μου πείτε, πιθανότατα, ότι εδώ, τελικά, κάνουμε κύκλους γύρω από τα ίδια πράγματα - το σημαίνον, ο Αλλος, η γνώση, το σημαίνον, ο Αλλος, η γνώ­ ση κτλ. Όμως, εδώ ακριβώς ο όρος απόλαυση μας επιτρέπει να δείξουμε το σημείο εισαγωγής του μηχανισμού. Κάνοντάς το, βγαίνουμε πιθανώς από ό,τι είναι αυθεντικά η γνώση, από ό,τι είναι αναγνωρίσιμο ως γνώση, για να με­ ταφερθούμε στα όρια, στο πεδίο των ορίων, με το οποίο ο λόγος του Φρόιντ τολμά να έρθει αντιμέτωπος.

26

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

Τι προκύπτει λοιπόν από όλα όσα αρθρώνει τούτος ο λόγος; Όχι η γνώοη, αλλά η σύγχυση. Ε ναι λοιπόν, πρέπει ακόμη και από τη σύγχυση να αντλή­ σουμε ιδέες, εφόσον πρόκειται για τα όρια, και για έξοδο από το σύστημα. Έξοδος χάρη σε τι; - σε μια δίψα για νόημα, σαν να την είχε ανάγκη το σύ­ στημα. Το σύστημα δεν έχει καμία ανάγκη. Εμείς όμως, πλάσματα αδύναμα, έτσι όπως θα ξαναβρεθούμε κατά τη διάρκεια της φετινής χρονιάς εκτεθει­ μένοι στις αντιξοότητες, έχουμε ανάγκη από νόημα. Να λοιπόν ένα νόημα. Ίσως δεν είναι το αληθινό. Είναι όμως επίσης βέβαιο ότι θα δούμε πως υπάρχουν πολλά τέτοια ίσως δεν είναι το αληθινό, που η επιμονή τους μας υποδεικνύει σαφώς τη διάσταση της αλήθειας. Ας σημειώσουμε μάλιστα την αμφισημία που απέκτησε, μέσα στην ψυχα­ ναλυτική μωρία, η λέξη Trieb, αντί να συλλάβει κανείς πώς διαρθρώνεται αυ­ τή η κατηγορία. Η οποία δεν στερείται προγόνων, θέλω να πω πως η λέξη έχει ήδη χρησιμοποιηθεί, έχει μακρά προϊστορία, που φτάνει μέχρι τον Καντ, αλλά όσον αφορά τη χρησιμότητά της στον ψυχαναλυτικό λόγο θα άξιζε να μη σπεύσουμε να την μεταφράσουμε βιαστικά ως instinct [ένστικτο].9 Εν πό­ ση περιπτώσει, αυτά τα ολισθήματα δεν προκύπτουν δίχως λόγο, και μολο­ νότι εδώ και καιρό επιμένουμε στον παράλογο χαρακτήρα αυτής της μετά­ φρασης, έχουμε ωστόσο το δικαίωμα να αντλήσουμε κάποιο όφελος. Όχι βέ­ βαια για να καθιερώσουμε, και μάλιστα με τούτη την αφορμή, την έννοια του ενστίκτου, αλλά για να υπενθυμίσουμε τα στοιχεία του φροϊδικού λόγου που την καθιστούν κατοικήσιμη έννοια - και για να φροντίσουμε απλώς ώστε να κατοικηθεί με διαφορετικό τρόπο αυτός ο λόγος. Στη λαϊκή εκδοχή της, η ιδέα του ενστίκτου είναι η ιδέα μιας γνώσης μιας γνώσης που δεν είμαστε σε θέση να πούμε τι σημαίνει, αλλά η οποία, όχι αναιτιολόγητα, θεωρείται ότι έχει σαν αποτέλεσμα τη διατήρηση της ζωής. Αντιθέτως, εάν δώσουμε ένα νόημα σε αυτό που ο Φρόιντ λέει για την αρχή της ευχαρίστησης ως ουσιώδη για τον τρόπο λειτουργίας της ζωής, ότι δηλα­ δή είναι εκείνη όπου διατηρείται η πιο χαμηλή ένταση,10 μήπως είναι σαν να λέμε ήδη κάτι που η συνέχεια του φροϊδικού λόγου αποδεικνύει ως επιβε­ βλημένο; Δηλαδή, την ενόρμηση θανάτου. Την έννοια αυτή τού την επέβαλε η ανάπτυξη μιας εμπειρίας, η ψυχανα­ λυτική εμπειρία, η οποία αποτελεί δομή λόγου. Διότι ας μην ξεχνάμε ότι δεν επινοεί κανείς την ενόρμηση θανάτου για να εξετάσει τη συμπεριφορά των ανθρούτων. Η ενόρμηση θανάτου είναι εδώ παρούσα. Είναι εκεί όπου συμβαίνει κά­ τι ανάμεσα σ’ εσάς και σ’ αυτό που λέω.

2 Είπα αυτό που λέω, δεν μιλάω γι’ αυτό που είμαι. Προς τι εξάλλου, αφού εντέλει αυτό φαίνεται χάρη στη συμπαράσταση του ακροατηρίου μου. Δεν είναι

A I l A P A m m ΤΩΝ ΤΕΣΣΑΡΩΝ ΛΟΓΩΝ

27

πως το ακροατήριο μιλάει υπέρ μου. Μερικές φορές μιλάει, και συνήθους αντί για μένα. Όπως κι αν έχει το πράγμα, αυτό που δικαιολογεί το (5τι εδο) λέο) κάτι, εί­ ναι θα έλεγα η ουσία της εκδήλωσης11 που αποτέλεσαν, διαδοχικά, τα ποικί­ λα ακροατήρια που προσείλκυσα ανάλογα με τους χώρους από τους οποίους μιλούσα. Ήθελα πολύ να προσθέσω κάπου την ακόλουθη παρατήρηση, επειδή σή­ μερα που βρίσκομαι σ’ έναν νέο χώρο, η μέρα μού φαίνεται κατάλληλη. Ο χώρος πάντοτε είχε τη βαρύτητά του προκειμένου να διαμορφωθεί το ύφος τούτης της εκδήλωσης, όπως την αποκάλεσα, για την οποία δεν θέλω να αφήσω να περάσει η ευκαιρία δίχως να πω ότι έχει σχέση με την τρέχουσα σημα­ σία του όρου ερμηνεία.12 Ό,τι έχω πει διαμέσου, προς το και μέσα στο ακροα­ τήριό σας, είναι, σε καθέναν από αυτούς τους χρόνους που τους ορίζουμε ως γεωγραφικούς χώρους, πάντοτε προ-ερμηνευμένο. Αυτό θα πρέπει να βρει θέση στα περιστρεφόμενα σχηματάκια, τα οποία αρχίζω σήμερα να χρησιμοποιώ, και στα οποία θα επανέλθω. Αλλά για να μην σας αφήσω εντελώς στο κενό, θα σας επισημάνω αμέσως κάτι. Εάν χρειαζόταν να ερμηνεύσω αυτά που έλεγα στο [νοσοκομείο] Αγία Αννα μεταξύ 1953 και 1963, εννοώ να αναδείξω την ερμηνεία -την ερμηνεία με μια έννοια αντίθετη προς την ψυχαναλυτική ερμηνεία, πράγμα που δείχνει πόσο η ίδια η ψυχαναλυτική ερμηνεία βρίσκεται στον αντίποδα της κοινής έν­ νοιας του όρου-, θα έλεγα ότι το πιο εμφανές, η δόνηση που κυριαρχούσε, ήταν ο χαβαλές. Η πιο παραδειγματική φιγούρα αυτού του ακροατηρίου, που ήταν οπωσ­ δήποτε ιατρικό -πάντως υπήρχαν και μερικοί παρευρισκόμενοι που δεν ήταν γιατροί-, ήταν κάποιος που διάνθιζε τα λεγόμενό μου με μια διαρκή ροή από κωμικά απρόοπτα. Θα το θεωρήσω ως το χαρακτηριστικότερο γνώρισμα αυ­ τού που υπήρξε επί δέκα χρόνια η ουσία της εκδήλωσής μου. Μια επιπλέον απόδειξη, τα πράγματα άρχισαν να ξινίζουν από την ημέρα που αφιέρωσα ένα τρίμηνο στην ανάλυση του ευφυολογήματος.13 Είναι μια μεγάλη παρένθεση, και δεν μπορώ να την συνεχίσω για πολύ, αλλά δεν πρέπει να παραλείψω ποιο υπήρξε το χαρακτηριστικό της ερμη­ νείας του χώρου όπου με αφήσατε την τελευταία φορά, της Εκόλ Νορμάλ Σουπεριέρ. E.N.S. - είναι μεγαλειώδες ως ακρώνυμο. Περιστρέφεται γύρω από το ον.14 Πρέπει πάντοτε να ξέρουμε να εκμεταλλευτούμε τα γραμματικά διφορούμε­ να, κυρίως όταν πρόκειται για τα τρία πρώτα γράμματα της λέξης enseigner.15 Ε λοιπόν, στην οδό Ουλμ, εκεί έγινε αντιληπτό ότι αυτό που έλεγα συνιστούσε μια διδασκαλία. Πρωτύτερα, δεν ήταν τόσο προφανές. Δεν ήταν καν αποδεκτό. Οι καθη­ γητές, και ειδικά οι γιατροί, ήταν πολύ ανήσυχοι. Το γεγονός ότι [το σεμινά­ ριο] δεν ήταν καθόλου ιατρικό δημιουργούσε έντονες αμφιβολίες για το αν άξιζε να λέγεται διδασκαλία, μέχρι την ημέρα που είδαμε να έρχονται κάτι

28

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

νεαροί τύποι, εκείνοι από τα Τετράδια για την ανάλυση,16 που ήταν εκπαι­ δευμένοι σ’ αυτό το μέρος όπου -όπως το είχα πει πολύ καιρό πριν, ακριβώς την εποχή των κωμικών απροόπτων- εκπαιδεύεται κανείς να μην ξέρει τί­ ποτε, αλλά να το διδάσκει αξιοθαύμαστα. Το ότι ερμήνευσαν αυτά που έλεγα κάπως έτσι -μιλάω σήμερα για μια άλλη ερμηνεία, όχι για την "ψυχαναλυτική ερμηνεία- έχει βέβαια ένα νόημα. Φυσικά, κανείς δεν ξέρει τι θα συμβεί εδώ. Δεν ξέρω αν θα έρθουν φοι­ τητές της νομικής, πάντως θα ήταν στ’ αλήθεια ουσιώδες για την ερμηνεία. Ετούτη θα είναι πιθανόν κατά πολύ η πιο σημαντική από τις τρεις περιόδους, αφού το ζητούμενο εφέτος είναι να πάρουμε την ψυχανάλυση από την αντί­ στροφη, και ίσως μάλιστα να της δώσουμε το καταστατικό της [son statut], με τη νομική έννοια του όρου. Αυτό οπωσδήποτε σχετιζόταν πάντοτε, εν κατακλείδι, με τη δομή του λόγου. Εάν το δίκαιο δεν είναι αυτό, εάν δεν είναι στο επίπεδο του δικαίου που αγγίζουμε τον τρόπο με τον οποίο ο λόγος δομεί τον πραγματικό κόσμο, τότε πού θα είναι; Να γιατί δεν πρέπει να νιώθουμε λιγότερο άνετα εδώ απ’ ό,τι αλλού. Δεν αποδέχθηκα λοιπόν έτσι απλά για λόγους ευκολίας την απρόσμενη προσφορά. Πάντως, αυτό προκαλεί και τη μικρότερη αναστάτωση στις πε­ ριπλανήσεις σας, τουλάχιστον γι’ αυτούς που ήταν συνηθισμένοι στην άλλη πλευρά [της πλατείας]. Δεν είμαι τόσο σίγουρος ότι είναι εύκολο το παρκάρισμα, αλλά τελικά, γι’ αυτό, έχετε ακόμη την οδό Ουλμ.17

3 Ας ξαναπιάσουμε το νήμα. Είχαμε φτάσει στο ένστικτο και στη γνώση, τα οποία εν ολίγοις συναρτώνται με αυτό που ο Μπισά ορίζει ως ζωή.18 Η ζωή, λέει -και είναι ο πιο βα­ θυστόχαστος ορισμός, δεν είναι καθόλου κοινότοπος εάν το καλοεξετάσετεείναι το σύνολο των δυνάμεων που αντιστέκονται στον θάνατο. Διαβάστε αυτό που λέει ο Φρόιντ για την αντίσταση της ζωής στην κλίση προς τη Νιρβάνα, που ήταν ένας άλλος προσδιορισμός για την ενόρμηση θα­ νάτου την εποχή που την εισήγαγε. Αυτή η κλίση προς την επιστροφή στο άψυχο ενεστωποιείται ίσως μέσα στην ψυχαναλυτική εμπειρία που είναι μια εμπειρία λόγου. Ο Φρόιντ φτάνει έως εκεί. Όμως, αυτό που συντελεί, μας λέει, στην επιβίωση αυτής της φούσκας -πραγματικά, μια τέτοια εικόνα επι­ βάλλεται στο άκουσμα αυτών των σελίδων- είναι πως η ζωή δεν επιστρέφει εκεί παρά μόνο μέσα από τους ίδιους πάντα δρόμους, τους οποίους εκείνη κάποτε χάραξε. Τι είναι αυτό; - αν όχι το πραγματικό νόημα που πρέπει να δοθεί σε ό,τι συναντάμε στην έννοια του ενστίκτου, η εμπλοκή μιας γνώσης. Αυτό εκεί το μονοπάτι, αυτόν εκεί τον δρόμο, τον γνωρίζουμε, είναι η πανάρχαια γνιόση. Και τι είναι αυτή η γνώση; - εάν δεν ξεχνάμε ότι ο Φρόιντ εισάγει το πέραν της αρχής της ευχαρίστησης, όπως το αποκαλεί ο ίδιος, χω­

Λ Ι1ΑΡΑΙΏΓΗ ΙΩΝ 1ΈΣΣΑΡΩΝ ΑΟΓΏΝ

29

ρίς αχττόσο η αρχή αυτή να ανατρέπεται. Η γνακτη είναι αυτό που συντελεί οχττε η ζωή να σταματάει σ’ ένα ορισμένο όριο προς την απόλαυση. Διότι ο όρόμος προς τον θάνατο -περί αυτού πρόκειται, είναι ένας λόγος περί μαζο­ χισμού-, ο όρόμος προς τον θάνατο όεν είναι τίποτε άλλο από αιπό που ονο­ μάζεται απόλαυση. Υπάρχει μια αρχέγονη σχέση της γνώσης με την απόλαυση, και εκεί ακρι­ βώς έρχεται να ενταχθεί αυτό που αναδύεται τη στιγμή που εμφανίζεται ο μη­ χανισμός που σχετίζεται με το σημαίνον. Οπότε, είναι εύλογο να κάνουμε τη σύνδεση με αυτή τη λειτουργία της ανάδυσης του σημαίνοντος. Αρκετά ως εδώ, θα πει κανείς, υπάρχει λόγος να εξηγήσουμε τα πάντα; Και γιατί όχι την καταγωγή της γλώσσας; Ο καθένας ξέρει πως, για να δο­ μήσουμε σωστά μια γνώση, είναι ανάγκη να παραιτηθούμε από το ερώτημα περί των απαρχών. Αυτό που κάνουμε, λέγοντας κάτι τέτοιο, είναι περιττό σε σχέση με όσα έχουμε να αναπτύξουμε εφέτος, που τοποθετούνται στο επί­ πεδο των δομών. Είναι μια μάταιη αναζήτηση νοήματος. Αλλά, όπως το έχω ήδη πει, ας λάβουμε υπόψη μας αυτό που είμαστε. Αοιπόν, συνεχίζω. Ακριβώς στο σημείο σύνδεσης μιας απόλαυσης -και όχι οποιοσδήποτε, πρέπει μάλλον να παραμείνει αδιαφανής-, στο σημείο σύνδεσης μιας απόλαυσης προνομιακής μεταξύ όλων των άλλων -όχι επειδή είναι η σεξουαλική απόλαυση, αφού αυτό που τούτη η απόλαυση προσδιο­ ρίζει όντας στο σημείο σύνδεσης είναι η απώλεια της σεξουαλικής απόλαυ­ σης, δηλαδή ο ευνουχισμός-, ακριβώς λοιπόν αναφορικά με το σημείο σύν­ δεσης με τη σεξουαλική απόλαυση αναδύεται μέσα στον φροϊδικό μύθο της επανάληψης η γέννηση του εξής, το οποίο έχει ριζικό χαρακτήρα και υποστασιοποιείται σ’ ένα σχήμα που αρθρώνεται γραμματολογικά. Το 8ι που έχει αναδυθεί, πρώτος χρόνος, επαναλαμβάνεται δίπλα στο 52. Από τη συσχέτισή τους αναδύεται το υποκείμενο που κάτι το εκπροσωπεί, μια ορισμέ­ νη απώλεια, για την οποία αξίζει που κάναμε εκείνη την προσπάθεια προς το νόημα, προκειμένου να κατανοήσουμε την αμφισημία της. Δεν αποκάλεσα πέρυσι χωρίς λόγο νπεραπόλανση [ρΐιικ-άεήοιπι·] το ίδιο αντικείμενο που είχα προσδιορίσει άλλοτε ως το αντικείμενο γύρω από το οποίο οργανώνεται στην ψυχανάλυση όλη η διαλεκτική της ματαίωσης. Αυ­ τό σημαίνει πως η απώλεια του αντικειμένου είναι επίσης το χάσμα, η οπή που ανοίγει σε κάτι για το οποίο δεν ξέρουμε αν είναι η παράσταση μιας εν ελλείψει απόλαυσης, που τοποθετείται μέσω της διαδικασίας της γνώσης, η οποία μάλιστα προσλαμβάνει εδώ έναν εντελώς άλλο τόνο, επειδή συνιστά πλέον γνώση συναρθρωμένη από το σημαίνον. Είναι άραγε η ίδια; Η σχέση με την απόλαυση εντείνεται αίφνης μέσω εκείνης της δυνητικής ακόμη λειτουργίας που ονομάζεται επιθυμία. Γι’ αυτόν λοιπόν τον λόγο, αρ­ θρώνω ως υπεραπόλαυση αυτό που εμφανίζεται εδώ, και δεν το αρθρώνω μέσω μιας βίαιης διάνοιξης ή μέσω μιας παράβασης [ΐΓΗΐ^Γ688ίοη]. Ας πάψουν επιτέλους, σας παρακαλώ, τα σχετικά ψελλίσματα. Αυτό που η ανάλυση δείχνει, αν δείχνει κάτι -επικαλούμαι εδώ όσους έχουν περισσό­

30

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

τερη ψυχή από αυτή για την οποία θα λέγαμε, όπως λέει ο Μπαρές^ για το πτώμα, ότι ψελλίζει- είναι πολύ συγκεκριμένα το ότι δεν παραβαίνουμε τί­ ποτε. Τρυπώνω κάπου, δεν σημαίνει παραβαίνω. Βλέπιυ μια μισάνοιχτη πόρ­ τα δεν σημαίνει ότι τη διαβαίνω. Θα έχουμε την ευκαιρία να ξανασυναντήσουμε το στοιχείο που εισάγω -δεν αποτελεί εδώ παράβαση, αλλά πολύ πε­ ρισσότερο εισβολή, πτώση στο πεδίο κάποιου πράγματος που είναι της τάξεως της απόλαυσης-, ένα παράπλευρο κέρδος. Ε λοιπόν, ακόμη κι αυτό, είναι ίσως κάτι που πρέπει να το πληρώσουμε. Γι’ αυτόν τον λόγο σάς είπα πέρυσι ότι στον Μάρξ, το α που βλέπετε εδιυ, αναγνωρίζεται σαν κάτι που λειτουργεί στο επίπεδο που αρθρώνεται -με βά­ ση τον ψυχαναλυτικό λόγο, και όχι κάποιον άλλο- ιος υπεραπόλαυση. Ιδού τι ανακαλύπτει ο Μαρξ, ως κάτι που πραγματικά συμβαίνει στο επίπεδο της υπεραξίας. Εννοείται, βέβαια, ότι εκείνος που επινόησε την υπεραξία δεν είναι ο Μαρξ. Μόνο που, πριν απ’ αυτόν, κανείς δεν γνώριζε τη θέση της. Ήταν η ίδια αμφίσημη θέση σαν αυτή που μόλις είπα, της επιπλέον εργασίας, της υπερεργασίας. Τι ακριβώς πληρώνει; λέει - αν όχι κάποια απόλαυση, η οποία βέβαια κάπου πρέπει να καταλήξει. Το ανησυχητικό είναι πως, αν την πληρώσεις, την έχεις, κι έπειτα, από τη στιγμή που την έχεις, είναι εξαιρετικά επείγον να τη σπαταλήσεις. Εάν δεν τη σπαταλήσεις, προκύπτουν πολλές και διάφορες συνέπειες. Ας αφήσουμε, για την ώρα, το θέμα σε εκκρεμότητα.

4 Τι ακριβώς κάνω; Σιγά σιγά σας κάνω να δεχτείτε, απλώς τοποθετώντας το, ότι αυτό το μηχάνημα με τα τέσσερα σκέλη, με τις τέσσερις θέσεις, μπορεί να χρησιμεύσει για να ορίσουμε τέσσερις βασικούς λόγους. Δεν είναι τυχαίο που σας έδωσα ως πρώτη αυτήν εδώ τη μορφή. Τίποτε δεν απαγορεύει να είχα ξεκινήσει από οποιαδήποτε άλλη, από τη δεύτερη παραδείγματος χάριν. Είναι όμως γεγονός, καθορισμένο από ιστορικές αι­ τίες, ότι αυτή η πρώτη μορφή, η οποία εκφέρεται με βάση το σημαίνον που εκπροσωπεί ένα υποκείμενο για ένα άλλο σημαίνον, έχει μια εξαιρετική σπουδαιότητα, στον βαθμό που θα αναδειχθεί, μέσα από όσα θα πούμε εφέ­ τος, ως εκείνη η μορφή, από τις τέσσερις, που αρθρώνει τον λόγο του κυρίου. Ο λόγος του κυρίου, νομίζιυ πως δεν χρειάζεται να σας αναφέρω την ιστο­ ρική του σημασία, αφού στην πλειονότητά σας έχετε περάσει από το κόσκι­ νο που ονομάζεται πανεπιστημιακό, και ο)ς εκ τούτου δεν γίνεται να μη γνω­ ρίζετε πως η φιλοσοφία δεν μιλάει παρά γι’ αυτόν. Προτού αρχίσει να μιλάει γι’ αυτόν, δηλαδή τον πει με τ’ όνομά του -αυτό τουλάχιστον είναι εμφανές στον Χέγκελ που το αποδίδει πολύ παραστατικά-, ήταν ήδη φανερό ότι στο επίπεδο ακριβώς του λόγου του κυρίου εμφανίστηκε κάτι που μας αφορά

Λ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΊΈΣΣΑΡΩΝ ΛΟΓΩΝ

31

σχετικά με τον λόγο, όποια κι αν είναι η αμφισημία του, κάτι που ονομάζε­ ται φιλοσοφία. Δεν ξέρω μέχρι που θα μπορέσω να αναπτύξω αυτά που σήμερα έχω να σας επισημάνω, διότι δεν πρέπει να καθυστερούμε εάν θέλουμε να διατρέξουμε και τους τέσσερις λόγους. Πώς ονομάζονται οι άλλοι; Θα σας το πω αμέσως, γιατί όχι; - έστω και για να σας δελεάσω. Αυτός εδώ, ο δεύτερος στον πίνακα, είναι ο λόγος της υστερικής. Δεν φαί­ νεται αμέσως, αλλά θα σας τον εξηγήσω. Εν συνεχεία οι άλλοι δυο. Ένας απ’ αυτούς είναι ο λόγος του αναλυτή. Ο άλλος - λοιπόν, όχι, δεν θα σας πω τι είναι. Το να ειπωθεί έτσι σήμερα, θα έδινε λαβή σε πολλές παρεξηγήσεις. Θα δείτε - είναι ένας λόγος πολύ επί­ καιρος. Ας επανέλθουμε λοιπόν στον πρώτο. Πρέπει να εδραιώσω τα προσδιοριστικά του εν λόγω αλγεβρικού συστήματος, το οποίο παρέχει τη δομή του λόγου του κυρίου. Si, για να μη χρονοτριβούμε, είναι το σημαίνον, η λειτουργία του σημαί­ νοντος στην οποία στηρίζεται η ουσία του κυρίου. Από την άλλη πλευρά, θυ­ μάστε ίσως σε τι έδωσα πέρυσι πολλές φορές ιδιαίτερη έμφαση - το προσίδιο πεδίο του δούλου, είναι η γνώση, S2. Διαβάζοντας τις μαρτυρίες που έχου­ με για τη ζωή στην αρχαιότητα, για τον λόγο εν πάση περιπτώσει που κυ­ κλοφορούσε περί ζωής -διαβάστε πάνω σ’ αυτό τα Πολιτικά του Αριστοτέ­ λη-, δεν χωράει καμία αμφιβολία γι’ αυτό που υποστηρίζω ότι χαρακτηρίζει τον δούλο, ότι αποτελεί το στήριγμα της γνώσης. Στην αρχαία εποχή, ο δούλος δεν συνιστά απλώς μια τάξη, σαν τον ση­ μερινό μας δούλο, συνιστά μια λειτουργία που εγγράφεται στην οικογένεια. Ο δούλος για τον οποίο μιλάει ο Αριστοτέλης ανήκει τόσο στην οικογένεια όσο και στο κράτος, και μάλιστα πολύ περισσότερο στην πρώτη παρά στο δεύτερο. Είναι δούλος διότι είναι αυτός που έχει μια πρακτική γνώση [un sa­ voir-faire]. Πριν αποφανθούμε για το αν η γνώση έχει επίγνωση του εαυτού της, για το αν μπορούμε να θεμελιώσουμε ένα υποκείμενο πάνω στην προοπτι­ κή μιας γνώσης τελείως διάφανης προς τον εαυτό της, είναι σημαντικό να ξέρουμε να απορροφήσουμε το πεδίο της πρωτογενούς εκείνης πρακτικής γνώσης. Τι συμβαίνει όμως μπροστά στα μάτια μας, και δίνει το νόημά της, ένα πρώτο νόημα -θα υπάρξουν και άλλα- στη φιλοσοφία; Ευτυχώς έχουν δια­ σωθεί τα ίχνη του χάρη στον Πλάτωνα, και είναι πολύ ουσιαστικό να τα θυ­ μόμαστε για να βάλουμε στη θέση του το επίμαχο ζήτημα, αφού στο κάτω κά­ τω, εάν κάτι έχει νόημα σε όσα μας παιδεύουν είναι να βάζουμε τα πράγμα­ τα στη θέση τους. Τι δηλώνει η φιλοσοφία στη συνολική της εξέλιξη; Δηλώνει το εξής - την κλοπή, την αρπαγή, την υπεξαίρεση από τη δουλεία, της γνώσης της, μέσω της επέμβασης του κυρίου. Για να το αντιληφθεί κανείς, αρκεί να εντρυφήσει λιγάκι στους πλατω-

32

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

νικοΰς διαλόγους, κι ένας θεός ξέρει τι προσπάθειες κάνω εδ(ύ και δεκαέξι χρόνια, ώστε όσοι με ακούνε να εντρυφήσουν κάποτε. Ας αρχίσουμε διαχωρίζοντας αυτό που στην προκειμένη περίπτωση θα ονομάσω οι δύο όψεις της γνώσης, η αρθρωμένη όψη και εκείνη η πρακτική γνώση που τόσο συγγενεύει με τη γνώση του ζώου, αλλά η οποία στον δού­ λο δεν στερείται εντελώς του μηχανισμού [της γλώσσας] που την καθιστά ένα από τα πιο αρθρωμένα γλωσσικά δίκτυα. Το ζήτημα είναι να αντιληφθούμε ότι αυτό το δεύτερο στρώμα, ο [γλωσσικά] αρθρωμένος μηχανισμός, μπορεί να μεταδοθεί, πράγμα που σημαίνει να μεταφερθεί από την τσέπη του δού­ λου στην τσέπη του κυρίου - αν υποθέσουμε ότι εκείνη την εποχή είχαν τσέπες. Εδώ έγκειται όλη η προσπάθεια ανάδειξης αυτού που ονομάζεται επι­ στήμη.20 Είναι μια περίεργη λέξη, δεν ξέρω αν την έχετε ποτέ καλοσκεφτεί, επί-ίσταμαι, στέκομαι σε σωστή θέση, είναι τελικά η ίδια λέξη με το [γερμα­ νικό] verstehen. Το ζήτημα είναι να βρούμε τη θέση που επιτρέπει στη γνώ­ ση να γίνει γνώση του κυρίου. Η λειτουργία της επιστήμης, στον βαθμό που εξειδικεύεται ως γνώση μεταδόσιμη, ανατρέξτε στους διαλόγους του Πλά­ τωνα, είναι εξ ολοκλήρου δανεισμένη από τις χειρωνακτικές, δηλαδή τις δου­ λικές, τεχνικές. Το ζητούμενο [της επιστήμης] είναι να αποσπάσει την ουσία τους ώστε αυτή η γνώση να γίνει γνώση κυρίου. Και ύστερα, αυτή η διαδικασία αναδιπλασιάζεται φυσικά μ’ έναν μικρό ανάδρομο κραδασμό, που είναι τελικά αυτό που ονομάζουμε παραδρομή [lapsus], επιστροφή του απωθημένου. Υπάρχει ένα αλλά, λέει ο τάδε ή ο δεί­ να, ο Καρλ Μάρξ ή ένας άλλος. Ανατρέξτε στον Μένωνα, τη στιγμή που γίνεται λόγος για την [τετραγω­ νική] ρίζα του 2 και την αδυναμία μέτρησής της. Υπάρχει εκεί ένας που λέει Ας έρθει λοιπόν ο δούλος, ο αγαπητός νεαρός, όπως βλέπετε, ξέρει.21 Του κά­ νουν διάφορες ερωτήσεις, από την πλευρά του κυρίου βέβαια, και ο δούλος φυσικά απαντάει στις ερωτήσεις αυτά που οι ερωτήσεις υπαγορεύουν ήδη ως απαντήσεις. Εδώ έχουμε μια μορφή διακωμώδησης. Είναι ένας τρόπος να χλευάσουν το εν λόγω πρόσωπο, που το χορεύουν στο ταψί. Δείχνουν ότι το σοβαρό του πράγματος, η στόχευση είναι να διαφανεί ότι ο δούλος γνω­ ρίζει, αλλά, καθώς η ομολογία αποσπάται με διακωμώδηση, αυτό που συγκα­ λύπτουν είναι ότι τους απασχολεί να υφαρπάξουν από τον δούλο τη λειτουρ­ γία του στο επίπεδο της γνώσης. Για να δώσουμε το νόημά του σε αυτά που μόλις ανέφερα, θα έπρεπε να δούμε, και aireó θα είναι το βήμα που θα κάνουμε την επόμενη φορά, πώς αρ­ θρώνεται η θέση του δούλου απέναντι στην απόλαυση. Είναι κάτι που ήδη ξε­ κίνησα να λέω πέρυσι υπό τη μορφή ενός γραφικού hint. Αυτό που συνήθως λέγεται, είναι πως η απόλαυση είναι το προνόμιο του κυρίου. Αυτό που αντί­ θετα παρουσιάζει ενδιαφέρον, ο καθένας το ξέρει, είναι το στοιχείο που έρ­ χεται και το διαψεύδει. Εν ολίγοις, σ’ αυτή την περίπτωση το θέμα μας είναι το καθεστώς του κυ­ ρίου. Σήμερα, σαν εισαγωγή, θα ήθελα μόνο να σας πω σε τι βαθμό μας εν-

33

Λ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΙΏΝ ΤΕΣΣΑΡΩΝ ΑΟΓΩΝ

διαφέρει αυτό το καθεστώς, την ακριβή εκφορά του οποίου αξίζει να την κρατήσουμε για το επόμενο βήμα. Μας ενδιαφέρει όταν αυτό που αποκαλύ­ πτεται, και την ίδια στιγμή περιορίζεται σε μια γωνιά του τοπίου, είναι η λει­ τουργία της φιλοσοφίας. Επειδή είναι πιο στενά εφέτος τα περιθώρια που έβαλα σε σχέση με άλλες χρονιές, μάλλον δεν μπορώ να το αναπτύξω. Δεν έχει σημασία, ας ξαναπιάσει κάποιος το θέμα, και ας κάνει ό,τι θέλει. Θα έλεγα ότι η φιλοσοφία, στην ιστορική της λειτουργία, είναι αυτή η εξαγωγή, αυτή η σχεδόν προδοσία της γνώσης του δούλου, για να εξασφαλίσει τη με­ ταλλαγή της σε γνώση του κυρίου. Συνάγεται μήπως ότι αυτό που βλέπουμε να αναδύεται ως επιστήμη για να μας εξουσιάσει είναι ο καρπός του εγχειρήματος; Εδώ πάλι δεν πρέπει να βιαστούμε, διαπιστώνουμε αντίθετα πως δεν είναι καθόλου έτσι. Αυτή η σο­ φία, αυτή η επιστήμη συγκροτημένη με όλες τις προσφυγές σε όλες τις διχοτομίες, δεν κατέληξε παρά σε μια γνώση που μπορούμε να την προσδιο­ ρίσουμε με τον όρο που χρησιμοποιούσε ο ίδιος ο Αριστοτέλης για να χα­ ρακτηρίσει τη γνώση του κυρίου - μια γνώση θεωρητική. Όχι βέβαια με την αδύναμη έννοια που δίνουμε σ’ αυτή τη λέξη, αλλά με την εμφατική έννοια που έχει η λέξη θεωρία στον Αριστοτέλη. Σφάλμα ιδιόμορφο. Επανέρχομαι, διότι αποτελεί για τον λόγο μου σημείο ζωτικό, σημείο κομβικό. Μόνο από την ημέρα που κάποιος, με μια κίνηση αποποίησης αυτής της προβληματικά κεκτημένης, θα έλεγα, γνώσης, απέσπασε μέσα από την αυστηρή σχέση του 5ι με το 5 για πρώτη φορά ως τέτοια τη λειτουργία του υποκειμένου -αναφέρομαι ονομαστικά στον Καρτέσιο, τον Καρτέσιο όπως θεωρώ ότι είμαι σε θέση να τον αρθρώσω, με τη σύμφωνη γνώμη τουλάχιστον μιας σημαντικής μερίδας αυτών που ασχολήθηκαν μαζί του-, από εκείνη λοιπόν την ημέρα γεννήθηκε η επιστήμη. Πρέπει να διαφοροποιήσουμε τη χρονική στιγμή όπου αναδύεται η στρο­ φή που συνιστά η απόπειρα παράδοσης της γνώσης του δούλου στον κύριο, και τη χρονική στιγμή της επανεκκίνησής της, που προκύπτει από έναν ορι­ σμένο τρόπο να τίθεται μέσα στη δομή κάθε δυνατή λειτουργία του εκφερομένου η οποία να στηρίζεται μόνο στη σημαίνουσα άρθρωση. Να ένα μικρό, ήδη αντιληπτό, δείγμα από τις διασαφήσεις που μπορεί να σας προσφέρει η μορφή εργασίας που σας προτείνω εφέτος. Μη νομίζετε πως θα μείνουμε εδώ. Αυτό που πρότεινα εδώ, από τη στιγμή που το δείχνει κανείς, παροτισιάζει τουλάχιστον έναν χαρακτήρα αποκάλυψης του προφανούς - ποιος μπο­ ρεί να αρνηθεί πως η φιλοσοφία υπήρξε ποτέ κάτι διαφορετικό από μια υπνωτιστική επιχείρηση προς όφελος του κυρίου; Στο άλλο άκρο, έχουμε τον λό­ γο του Χέγκελ, και την απίστευτη φιγούρα της λεγάμενης απόλυτης γνώσης. Τι μπορεί να σημαίνει άραγε η απόλυτη γνιυση, αν ξεκινάμε από τον ορισμό που έκρινα σκόπιμο να σας υπενθύμισα) σαν βασική αρχή του δικού μας δια­ βήματος για τη γνώση; Ίσως να ξεκινήσουμε από αυτό το σημείο την επόμενη φορά. Θα είναι τουλάχιστον μία από τις αφετηρίες μας, διότι υπάρχει και μια άλλη, που δεν 22

23

24

2

34

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

είναι κατώτερη, και η οποία είναι ιδιαίτερα ευεργετική απέναντι στα πραγ­ ματικά τερατώδη και εξουθενωτικά που ακοΰμε από τους ψυχαναλυτές ανα­ φορικά με την επιθυμία για γνώση. Αν υπάρχει κάτι που η ψυχανάλυση θα έπρεπε να μας αναγκάσει να δια­ τηρήσουμε πεισματικά, είναι ότι η επιθυμία για γνώση δεν έχει καμία σχέση με τη γνώση - εκτός εάν αρκεστοΰμε σας αοριστολογίες που προσφέρει η λα­ γνεία της λέξης παράβαση. Ριζική διάκριση, που έχει τις έσχατες συνέπειες από παιδαγωγικής απόψεως - η επιθυμία για γνώση δεν είναι κάτι που οδη­ γεί στη γνώση. Αυτό που οδηγεί στη γνώση, είναι -θα μου επιτρέψετε να το αιτιολογήσω εν ευθέτω χρόνω- ο λόγος της υστερικής. Τίθεται πράγματι ένα ερώτημα. Ο κύριος που επιχειρεί το εγχείρημα με­ τατόπισης, τραπεζικής ιδιοποίησης, της γνώσης του δούλου, έχει άραγε όρε­ ξη για γνώση; Έχει την επιθυμία της γνώσης; Ένας γνήσιος κύριος, το εί­ δαμε γενικά μέχρι κάποιους πρόσφατους καιρούς, και αυτό παρατηρείται όλο και λιγότερο, ένας γνήσιος κύριος δεν επιθυμεί να γνωρίζει τίποτε απο­ λύτως - επιθυμεί τα πράγματα να λειτουργούν. Και γιατί να ήθελε να γνωρί­ σει; Υπάρχουν και πιο διασκεδαστικά πράγματα. Πώς κατόρθωσε ο φιλό­ σοφος να εμπνεύσει στον κύριο την επιθυμία για γνώση; Πάνω σ’ αυτό το σημείο σάς αφήνω. Είναι μια μικρή πρόκληση. Εάν υπάρξουν κάποιοι που το βρουν έως την επόμενη φορά, ας μου το πουν. 26 Νοεμβρίου 1969

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ Επόμενη παράδοση: ΑΜΦΙΣΒΗΤΗΣΗ

Τα άτομα που για ποικίλους λόγους με αγαπούν, με προειδοποίησαν πως η αμφισβήτηση καραδοκούσε. Δεν αντιλαμβάνονται όμως ότι κι εγώ καραδοκώ για την αμφισβήτηση. Και τούτο, λόγω ενός αντικειμένου που με ενδιαφέρει εξόχως - γι' αυτό που η αμφισβήτηση επικυριυνει ή ακυρώνει στο επίπεδο όπου εγώ τοποθετώ τη δομή ενός λόγου. Μόλις είπα εγώ. Αυτό γίνεται προφανώς επειδή αυτόν τον λόγο, εγώ τον κοιτάζω από άλ­ λη θέση. Τον κοιτάζω από ένα μέρος όπου με τοποθετεί ένας άλλος λόγος, του οποίου είμαι το αποτέλεσμα. Έτσι, εν προκειμένω, είναι το ίδιο πράγμα να πω «όπου με τοποθετεί», ή «όπου τοποθετείται» αυτός ο [άλλος] λόγος. Στο επίπεδο αυτού του λόγου, δεν είναι το παν να μπορώ να λέω το ποιηματάκι μου, να κάνω ένα καλό μάθημα, όπως λένε. Βέβαια κάτι είναι κι αυ­

Λ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΙΏΝ ΤΕΣΣΑΡΩΝ ΛΟΓΩΝ

35

τό, και κανείς δεν μπορεί να μου πει ότι του στερήθηκε μέχρι τώρα η δυνα­ τότητα να κρατήσει σημειώσεις. Για να πούμε την αλήθεια, δεν έχω λόγους να παραπονεθο) πως παρενο­ χλήθηκα ποτέ. Όμως, δεν πιστεύω ότι αμφισβητα) σημαίνει παρενοχλώ ένα μάθημα. Θα ήταν λυπηρό αν έπρεπε να το διδάξω εγώ στην ίδια την αμφισβήτηση. Για να πούμε την αλήθεια, εξίσου ουσιώδες με το γεγονός πως μιλάο) ή όχι με την ησυχία μου, είναι και η περιρρέουσα ατμόσφαιρα εκείνων που με ακούνε. Πράγματι, αυτό για το οποίο μιλάω σηματοδοτεί την ενεργοποίηση του λόγου, όχι του δικού μου, αλλά εκείνου του οποίου είμαι το αποτέλεσμα - για να αρκεστώ σ’ αυτόν τον προσωρινό όρο. Πήγα την περασμένη εβδομάδα στη Βενσέν, όπου κάποιοι θεώρησαν πως αυτά που συνέβαιναν δεν ήταν της αρεσκείας μου. Είχαν πράγματι συμ­ φωνήσει ότι ο ερχομός μου, απλώς με την ιδιότητα ενός επώνυμου προσώπου, θα έδινε την ευκαιρία για πράξεις παρεμπόδισης. Πιστεύει κανείς ότι αυτό θα μπορούσε με τον οποιονδήποτε τρόπο να με σοκάρει; Χρειάζεται μήπως να πω πως ήμουν προειδοποιημένος γι’ αυτό που συνάντησα; Και τι νομίζουν, ότι αυτό το συμβάν θα μπορούσε να αποτελέσει κάτι σαν πρωτόγνωρη αλλαγή πλαισίου για μένα, ενώ αυτή η παρεμπόδιση δεν είναι διόλου χθεσινή; Για να πάρουμε τα πράγματα από την αρχή, όταν ξεκίνησα τον λόγο μου στο νοσοκομείο Αγία Αννα, αυτό που ονομάζω περιρρέουσα ατμόσφαιρα των ακροατών μου περιελάμβανε τότε μια μικρή έρευνα, που δεν γνωρίζω τη συ­ χνότητά της, αλλά που μάλλον ήταν μηνιαία, έπειτα τριμηνιαία. "Ηταν ένα αγωνιώδες ερωτηματολόγιο στο οποίο τους υπέβαλλαν στο ίδιο το μέρος όπου ήμουν ο φιλοξενούμενος, με σκοπό να μάθουν εάν η διδασκαλία μου εί­ χε τα εχέγγυα που στοιχειοθετούν μια ιατρική διδασκαλία. Υπήρχε το ενδε­ χόμενο -άγχος και τρόμος- η διδασκαλία μου να μην είχε τα χαρακτηριστι­ κά μιας ιατρικής διδασκαλίας. Στο θέμα που είχα επιλέξει για να ξεκινήσω, δηλαδή, Θεέ μου, την κρι­ τική του Φρόιντ, ποια θα μπορούσαν να είναι τα χαρακτηριστικά μιας ιατρι­ κής διδασκαλίας; Μήπως θα έπρεπε να περιοριστεί σε μια επίκληση, δεν εί­ πα υπόκλιση,26απευθυνόμενη σε κάποιους όρους που θεωρούνται ιεροί διό­ τι τοποθετούνται οι ίδιοι στο επίκεντρο, στον πυρήνα, της ιατρικής διδασκα­ λίας; Θα έπρεπε μήπως να έλεγα, για να είναι ιατρική αυτή διδασκαλία, ότι θα βρούμε ίσως κάποτε στη νεύρωση ενδοκρινικά αίτια; "Η μήπως πολύ απλά να υπενθυμίσω πως υπάρχει κι ένα από τα μικρά εκείνα στοιχεία που δεν γίνεται παρ’ όλα αυτά να μην το λάβουμε υπόψη, το οποίο ονομάζεται ιδιοσυγκρασιακό στοιχείο; Αυτό θα ήταν ιατρικά Εν ολίγοις, καθώς δεν ασχολήθηκα πολύ με (χυτούς τους χαιρετισμούς, η έρευνα σταμάτησε, και πείστηκαν πως τους υπέβαλα στη θλιβερή αναγκαιό­ τητα να υφίστανται, μέσα στον πυρήνα ενός ουσιώδους ιατρικού τόπου, μια δι­ δασκαλία που δεν ήταν ιατρική. Τότε ήταν που μου γνωστοποίησαν -μέσω κάποιων προσώπων για τα 25

36

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

οποία ήταν δυστυχώς κάτι παραπάνω από βέβαιοι πως θα μου έφερναν αναγκαστικά το μήνυμα, αφού ήταν σε ανάλυση μαζί μου- τι ιδέα είχαν για το κοινό μου. Θίγω αυτό το θέμα γιατί, μέσα στο σημερινό ακροατήριο, διακρίνω λί­ γο καλύτερα από την προηγούμενη φορά τις ροές, τις συνιστώσες, εντοπίζω καλύτερα τις φυσιογνωμίες -πολλές από αυτές είναι οικείες, και χαίρομαι γι’ αυτό. Επίσης χαίρομαι και για τη σχετική αραίωση που μπορώ να διαπι­ στώσω- την περασμένη φορά, η κατάσταση εδώ έμοιαζε σαν στριμωξίδι στο μετρό. Ένας σημαντικός αριθμός από εσάς ήταν ήδη στο πολύ παλιό εκείνο ακροατήριο, πριν με ακολουθήσετε σε τούτο το μέρος όπου μου συνέβη να πρέ­ πει να μεταναστεύσω, και μπορώ να πω ότι το ακροατήριό μου στο νοσοκό­ με ίο Αγία Άννα απαρτιζόταν πραγματικά τότε από αυτούς που είναι σήμερα οι στυλοβάτες της Φροίδικής Σχολής, δεν εννοώ με αυτό πως δεν είναι βολι­ κοί άνθρωποι. Ε λοιπόν, μα τον Θεό, υπήρχε η αίσθηση, θα έλεγε κανείς, βλέ­ ποντας και μόνον τις σιλουέτες τους να περιφέρονται πριν να μπουν να με ακούσουν στις δωδεκάμισι, όπως πάντα, ότι υπήρχε εκεί κι εγώ δεν ξέρω ποια αύρα τοξικομανίας και ομοφυλοφιλίας. Το ένιωθες. Το αντανακλούσε προ­ φανώς το ύφος, η γενική μορφή, ο τρόπος κίνησης αυτών των περιπατητών. Το λέω για να σας πω ότι δεν είναι κάτι χθεσινό, ότι το κοινό μου αναδίδει -με ποιο τρόπο; είναι ακριβώς αυτό που αναρωτιέμαι- λόγω της σύνθεσής του, δεν ξέρω κι εγώ ποια εντύπωση οχληρότητας. Το διαπιστώσαμε σ’ ένα μέρος που μας έδωσε μια φιλοξενία για την οποία, ασφαλώς, εκφράζω ευ­ χαριστίες σ’ αυτούς που επισήμαναν ότι είχε διαρκέσει τόσο πολύ καιρό. Δεν νομίζω να φαντάζεστε παρ’ όλα αυτά πως ο χαρακτηρισμός του ακροατηρίου μου ιος οχληρού, ξεκίνησε από τυχαίους χώρους. Οι μαθητές της Εκόλ Νορμάλ, τα νορμ-άλιεν στοιχεία, τα πριγκιπόπουλα του Πανεπιστημίου, οι οποίοι κάτι ξέρουν για το γεγονός ότι δεν χρειά­ ζεται διόλου να γνωρίζεις κάτι προκειμένου να το διδάξεις, αυτοί είναι που βρήκαν ότι συνέβαιναν πολύ περίεργα πράγματα στο σεμινάριό μου. Ειπώ­ θηκε ότι εκεί πέρα, όταν καπνίζατε -έφτασε όντως στ’ αυτιά μου, ακροθιγώς, ότι θα μπορούσατε να απέχετε από το κάπνισμα- γινόταν κάτι που δεν είδα ποτέ πουθενά αλλού να γίνεται, ο καπνός δηλαδή διέσχιζε την οροφή της αί­ θουσας, κι έτσι οι κομψοί νορμ-άλιεν, που ήταν, καθώς φαίνεται, στους χώ­ ρους τιυν βιβλιοθηκών από πάνω, δεν μπορούσαν ν’ αναπνεύσουν. Αυτά είναι πράγματα πρωτάκουστα, που προφανώς δεν γίνεται να συμ­ βαίνουν παρά λόγω της ιδιομορφίας σας ως κοινού. Σας δείχνω πόσο σπου­ δαίο κοινό είστε. 27

28

/Αφιξη ενός επόπτη τον κτιρίου./ Κι εγώ που αμφέβαλα για την αμφισβήτηση στη Βενσέν - τη βλέπετε τώρα περίλαμπρα μπροστά σας. Ο αγαπητός αυτός κύριος είναι συμπαθέστατος.

37

Α ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΤΕΣΣΑΡΩΝ ΛΟΓΩΝ

Όλα αυτά συμβαίνουν σε μια ζώνη που δεν χάνει παρ’ όλα αυτά τη ση­ μασία της. [Ο επόπτης τον κτιρίου σβήνει τα φώτα και εξαφανίζει τον πίνακα.] Όσο διασκεδαστικά κι αν είναι αυτά τ’ αστεία που απορρέουν από την υψηλή οργάνωση, λύνω τη συνεδρία. 10 Δεκεμβρίου 1969

I

ΑΞΟΝΕΣ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΗΣ ΑΝΑΤΡΟΠΗΣ

Ο ΚΥΡΙΟΣ ΚΑΙ Η ΥΣΤΕΡΙΚΗ

Μια γνώση χωρίς επίγνωση του εαυτού της Η υστερικοποίηση του λόγου Η γνώση και η αλήθεια Το μισόλογο Αίνιγμα, παράθεμα, ερμηνεία

Π 52 —► α δι $

Κ

Υ

Α

δι —► δ2

8,

α —► $

$α

α 82

52 δι

Είναι χρήσιμο να έχουμε εδώ ως αναφορά τους τέσσερις αυτούς τύπους. Εκείνοι που παραβρέθηκαν στο πρώτο μου σεμινάριο είχαν την ευκαι­ ρία να ακούσουν την υπενθύμιση της διατύπωσης ότι το σημαίνον, σε αντι­ διαστολή προς το σημείο, είναι αυτό που εκπροσωπεί ένα υποκείμενο για ένα άλλο σημαίνον. Καθώς τίποτε δεν μας λέει πως το άλλο σημαίνον γνω­ ρίζει κάτι επί του θέματος, είναι φανερό πως δεν πρόκειται για εκπροσώ­ πηση, αλλά για εκπρόσωπο. Βασιζόμενος σ’ αυτό, ήμουν σε θέση, στην εν λόγω συνάντηση, να εκθέ­ σω παραστατικά αυτό που ονόμασα λόγο του κυρίου. 1

1

Ο λόγος του κυρίου, αν μπορούμε να τον αναγάγουμε σ’ ένα μόνο σημαίνον, συνεπάγεται ότι εκπροσωπεί κάτι. Να το αποκαλέσουμε κάτι, είναι ήδη υπερβολή - εκπροσωπεί το χ, αυτό ακριβώς που πρέπει να αποσαφηνίσουμε εν προκειμένω.

42

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

Πράγματι, τίποτε δεν δείχνει με ποιο τρόπο ο κύριος θα επέβαλε τη θέ­ λησή του. Δεν χωρεί αμφιβολία πως εδο) χρειάζεται μια συναίνεση, και το γε­ γονός ότι σ’ αυτή την περίπτωση ο Χέγκελ δεν γίνεται παρά να αναφερθεί στον θάνατο, ως το σημαίνον του απόλυτου κυρίου, είναι εν προκειμένω ένα σημάδι - ένα σημάδι πως τίποτε δεν επιλύει αυτή η ψευδο-καταγωγή. Πράγ­ ματι, για να συνεχιστεί το πράγμα, ο κύριος θα ήταν αποδεδειγμένα κύριος μόνο εάν αναστηνόταν, αν είχε δηλαδή όντως περάσει από τη δοκιμασία [του θανάτου]. Όσον αφορά τον δούλο, ισχύει το ίδιο - για την ακρίβεια, έχει πα­ ραιτηθεί από την αναμέτρηση [με τον θάνατο]. Το αίνιγμα της λειτουργίας του κυρίου δεν αποκαλύπτεται λοιπόν αμέ­ σως. Υποδεικνύω, διότι βρίσκεται ήδη στην πορεία μας -πάνω σ’ έναν δρόμο που δεν χρειάζεται να προσποιηθούμε ότι τον ανακαλύπτουμε, και που δεν είναι εκείνος της θεωρίας του ασυνειδήτου-, ότι δεν είναι διόλου αυτονόη­ το πως η κάθε γνώση, επειδή είναι γνώση, έχει επίγνωση του εαυτού της. Αυτό που ανακαλύπτουμε και με την ελάχιστη ψυχαναλυτική εμπειρία είναι βεβαίως της τάξεως της γνώσης [savoir], και όχι της Γνιόσης [connais­ sance] ή της παράστασης. Πιο συγκεκριμένα, πρόκειται για κάτι που συνδέει, μέσω μιας λογικής σχέσης, ένα σημαίνον Si με ένα άλλο σημαίνον S2. Θα έλεγα ότι έχουμε εδώ όρους σε κονιορτώδη κατάσταση, αν μπορώ να χρησιμοποιήσω αυτή τη μεταφορά για να κάνω αισθητή την έμφαση που αρ­ μόζει να δοθεί εν προκειμένω στον όρο γνώση. Σε μια τέτοια σχέση ωστόσο, και επειδή ακριβώς δεν έχει επίγνωση του εαυ­ τού της, εδράζεται αυτό το οποίο έχει επίγνωση του εαυτού του, αυτό που αρ­ θρώνεται άνετα ως μικρός κύριος, ως εγώ, ως αυτός που έχει μια κάποια γνώση. Βλέπω, παρ’ όλα αυτά, κάπου κάπου, το πράγμα να αποσυντονίζεται. Εδώ έχουμε την ανάδυση όλου του φάσματος των παραδρομών και των προσκομ­ μάτων όπου αποκαλύπτεται το ασυνείδητο. Είναι όμως κάτι πολύ πιο εμφα­ νές και με πολύ ευρύτερες προεκτάσεις απ’ ό,τι διαπιστώνεται υπό το φως της ψυχαναλυτικής εμπειρίας. Θεωρούμε ότι μπορούμε να διαβάσουμε μια βιογραφία όταν έχουμε τα μέσα, όταν έχουμε αρκετό αποδεικτικό υλικό ώστε να τεκμηριώνεται τι ακρι­ βώς μια ζωή πιστεύει, τι πίστεψε ότι υπήρξε ως πεπρωμένο, βήμα προς βή­ μα, και μάλιστα με ποιο τρόπο ενδεχομένως πίστεψε πως το έφερε εις πέρας αυτό το πεπρωμένο. Ωστόσο, υπό το φως αυτής της έννοιας -ότι δεν είναι βέβαιο πως μια γνώ­ ση έχει επίγνιυση του εαυτού της- δεν φαίνεται αδύνατον να μπορέσουμε να διαβάσουμε σε ποιο επίπεδο ασυνείδητης γνώσης συντελέστηκε η εργασία που φανερίύνει ποια όντως είναι η αλήθεια για όλα όσα πίστεψε. Για να σκεφτούμε με βάση το σχήμα τον λόγου Κ, του κυρίου, ας πούμε ότι, με αθέατο τρόπο, η υπόδουλη εργασία είναι εκείνη που συγκροτεί ένα μη αποκαλυπτόμενο ασυνείδητο, που φανερώνει αν αυτή η ζωή είναι άξια λό­ γου. Αυτή συνετέλεσε ώστε να αναδυθούν από αλήθειες, από αληθινές αλή­ θειες, τόσες λοξοδρομήσεις, τόσες μυθοπλασίες, και τόσα λάθη. 1

2

3

43

B Ο ΚΥΡΙΟΣ ΚΑΙ Η ΥΣΤΕΡΙΚΗ

Τη γνώση, λοιπόν, την τοποθετεί οτο επίκεντρο, οτο εδιυλιο, η ψυχανα­ λυτική εμπειρία. Αυτό, από μόνο του, μας υποχρειόνει οε μια διερώτηση, που δεν έχει κανένα λόγο να περιορίσει το πεδίο της. Εν ολίγοις, η ιδέα ότι η γνώ­ ση μπορεί να συνιστά, με οποιονδήποτε τρόπο, σε οποιαδήποτε στιγμή, ακό­ μη και σαν ελπίδα για το μέλλον, μια κλειστή ολότητα - ιδού κάτι που δεν περίμενε την ψυχανάλυση για να φαντάζει αμφίβολο. Τσως αυτή η αμφιβολία να προσεγγίστηκε κάπως ταπεινά από την πλευ­ ρά των Σκεπτικών, μιλάω για εκείνους που τιτλοφορήθηκαν με αυτό το όνο­ μα την εποχή που η αμφιβολία συγκροτούσε μια σχολή, πράγμα για το οποίο δεν έχουμε πλέον παρά μια πολύ ισχνή ιδέα. Αλλά, τελικά, άξιζε άραγε τον κόπο, πώς να το ξέρουμε; Τι μπορούμε να ξέρουμε, με βάση ό,τι έχει απομείνει από τους Σκεπτικούς; Τσως είναι καλύτερα να μην το κρίνουμε. Από τη γνώση τους, δεν έχουμε ίσως παρά μόνο όσα κάποιοι άλλοι μπόρεσαν να περισυλλέξουν, εκείνοι που δεν γνώριζαν από πού προέρχονταν οι σκεπτικιστικές διατυπώσεις περί ριζικής αμφισβητήσεως της κάθε γνώσης, a fortiori της ολοποίησης της γνώσης. Αυτό που δείχνει πόσο λίγο μετράει η επιρροή των Σχολών, είναι το γε­ γονός ότι η ιδέα πως η γνώση μπορεί να απστελέσει ολότητα είναι, ας πούμε, εμμενής στην πολιτική. Το γνωρίζουμε εδώ και πολύ καιρό. Τη φαντασιακή ιδέα του όλου, έτσι όπως μας την παρέχει το σώμα, ως στηριζόμενη στην αρ­ μονική μορφή της ικανοποίησης, σε κάτι που, οριακά, συνιστά σφαίρα, την χρησιμοποιούσε πάντα στην πολιτική το κόμμα του πολιτικού κηρύγματος. Τι πιο όμορφο, αλλά και τι λιγότερο ανοιχτό; Τι μοιάζει περισσότερο με την περίκλειστη ικανοποίηση; Αυτό ενάντια στο οποίο έχουμε να αγωνιστούμε κάθε φορά που συναντά­ με κάτι το κομβικό στην εργασία μας, η οποία βγάζει πράγματα στην επιφάνεια μέσω του ασυνειδήτου, είναι η συμπαιγνία αυτής της εικόνας [του όλου] με την ιδέα της ικανοποίησης. Είναι το εμπόδιο, είναι το όριο, ή μάλλον το αδιέξοδο μέσα στο οποίο χάνουμε το νόημα, και όπου βρισκόμαστε μπλοκαρισμένοι. Είναι παράξενο να διαπιστώνει κανείς πως μια θεωρία την οποία ο Μαρξ συνάρθρωσε με τη λειτουργία της πάλης, της πάλης των τάξεων, δεν εμπόδι­ σε να προκύψει αυτό που, βεβαίως, είναι προς το παρόν το πρόβλημα που πα­ ρουσιάζεται ενώπιον όλων μας, δηλαδή η διατήρηση ενός λόγου του κυρίου. Βέβαια, αυτός δεν έχει τη δομή του αντίστοιχου αρχαίου, σύμφωνα με την έννοια ότι ο αρχαίος εγκαθίσταται με βάση τη θέση που υποδεικνύει [στον πίνακα] το κεφαλαίο Κ. Ο [σύγχρονος] λόγος του κυρίου εγκαθίσταται με βάση την αριστερή θέση, που στεγάζεται στο γράμμα Π. Θα σας πω γιατί. Αυτό που καταλαμβάνει εκεί τη θέση που προσωρινά θα ονομάσουμε δεσπό­ ζουσα, είναι το εξής, το S2, το οποίο χαρακτηρίζεται από το γεγονός ότι δεν αποτελεί παντογνωσία [savoir-de-tout] αλλά καθ’ ολοκληρίαν γνακτη [toutsavoir]. Εννοήστε το σαν κάτι που δηλώνεται ως γνώση και μόνο γνώση, και που, στην καθομιλουμένη, το ονομάζουμε γραφειοκρατία. Δεν γίνεται να πούμε πως δεν υπάρχει εδώ κάτι που συνιστά πρόβλημα. 4

44

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

Στην πρώτη μου ομιλία, πριν από τρεις εβδομάδες, ξεκινήσαμε από το ότι στο αρχικό καθεστώς του λόγου του κυρίου, η γνώση είναι το μερίδιο του δούλου. Και θεώρησα ότι μπόρεσα να δείξω, χωρίς να είμαι σε θέση να το αναπτύξω την τελευταία φορά, εξαιτίας μιας μικρής αναποδιάς για την οποία λυπάμαι, πως αυτό που συντελείται περνώντας από τον λόγο του αρχαίου κυ­ ρίου στον λόγο του σύγχρονου κυρίου, που τον ονομάζουμε καπιταλιστή, εί­ ναι μια τροποποίηση όσον αφορά τη θέση της γνώσης. Θεώρησα μάλιστα ότι θα μπορούσα να πω ότι η φιλοσοφική παράδοση έχει τη δική της ευθύνη σ’ αυ­ τή τη μετάλλαξη. Επειδή λοιπόν του αποστέρησαν κάποιο πράγμα -πριν, φυσικά, από την κοινοτική ιδιοκτησία- συμβαίνει ο προλετάριος να χαρακτηρίζεται αποστε­ ρημένος - όρος που δικαιολογεί το εγχείρημα, όσο και την επιτυχία της επα­ νάστασης. Δεν είναι άραγε προφανές πως αυτό που του επιστρέφεται δεν είναι κατ’ ανάγκη το μερίδιό του; Τη γνώση του του την ματαιώνει όντως η καπι­ ταλιστική εκμετάλλευση, καθιστώντας την άχρηστη. Όμως αυτό που του επιστρέφεται, μέσα από μια ανατροπή, είναι άλλο πράγμα - μια γνώση κυρίου. Και γι’ αυτό, το μόνο που έκανε είναι ότι άλλαξε κύριο. Αυτό που απομένει, όντως, είναι η ουσία του κυρίου, δηλαδή ότι δεν ξέρει τι θέλει. Ιδού τι συγκροτεί την αληθινή δομή του λόγου του κυρίου. Ο δούλος γνω­ ρίζει πολλά πράγματα, αλλά αυτό που ακόμη περισσότερο γνωρίζει είναι τι θέλει ο κύριος, έστω κι αν εκείνος δεν το γνωρίζει, κάτι που είναι συνηθισμέ­ νη περίπτωση, διότι διαφορετικά δεν θα ήταν κύριος. Ο δούλος το γνωρίζει, και σε αυτό συνίσταται η λειτουργία του ως δούλου. Και να γιατί το πράγμα λειτουργεί, διότι, βέβαια, έχει λειτουργήσει αρκετό καιρό. Το γεγονός ότι η καθ’ ολοκληρίαν γνώση πέρασε στη θέση του κυρίου εί­ ναι κάτι που, αντί να το διαφωτίζει, συσκοτίζει ακόμη περισσότερο το ζη­ τούμενο, δηλαδή την αλήθεια. Από πού προκύπτει ότι υπάρχει σ’ αυτή τη θέ­ ση ένα σημαίνον κυρίου; Διότι αυτό είναι σαφώς το 82 του κυρίου, δείχνοντας τον σκληρό πυρήνα της νέας τυραννίας της γνώσης. Πράγμα που καθιστά αδύνατο το να εμφανιστεί στη συγκεκριμένη θέση, κατά την πορεία της ιστο­ ρικής κίνησης, όπως ίσως θα ελπίζαμε, οτιδήποτε έχει να κάνει με την αλήθεια. Το σημάδι της αλήθειας βρίσκεται τώρα αλλού. Πρέπει να παραχθεί από ό,τι υποκατέστησε τον αρχαίο δούλο, δηλαδή από εκείνους που είναι οι ίδιοι, όπως λέμε, αναλώσιμα προϊόντα, στον ίδιο βαθμό με τα υπόλοιπα. Κατανα­ λωτική κοινωνία, όπως λένε. Το ανθρώπινο υλικό, όπως το είπαν κάποτε - και επικροτούσαν ορισμένοι που το θεώρησαν δείγμα τρυφερότητας. Αυτά άξιζε να τα επισημάνουμε, διότι εκείνο που τώρα επίσης μας αφο­ ρά είναι να εξετάσουμε περί τίνος πρόκειται στην ψυχαναλυτική πράξη.

Β Ο ΚΥΡΙΟΣ ΚΑΙ Η ΥΣΤΕΡΙΚΗ

45

2 Δεν θα το εξετάσω στο επίπεδο οπού, πριν από δυο χρόνια ήλπιζα να ολο­ κληρώσω τον κύκλο, που τελικά έμεινε ανολοκλήρωτος, της πράξης στην οποία εδράζεται και εγκαθιδρύεται ο ψυχαναλυτής ως τέτοιος. Θα το εξετά­ σω στο επίπεδο των παρεμβάσεων του αναλυτή, από τη στιγμή που έχει εγκαθιόρυθεί η ψυχαναλυτική εμπειρία στα συγκεκριμένα της όρια. Αν υπάρχει μια γνώση χωρίς επίγνωση του εαυτού της, το έχω ήδη πει, εγκαθιδρύεται στο επίπεδο του 8:, δηλαδή αυτού που ονομάζω το άλλο ση­ μαίνον. Το άλλο σημαίνον δεν είναι μόνο του. Η κοιλιά του Αλλου, του με­ γάλου Αλλου, είναι γεμάτη σημαίνοντα. Αυτή η κοιλιά είναι που δίνει έρει­ σμα, σαν ένας τερατώδης Δούρειος Ίππος, στη φαντασίωση μιας γνώσης-ολότητας. Είναι ωστόσο φανερό ότι η λειτουργία του εξυπακούει πως κάτι έρχε­ ται να τον χτυπήσει απ’ έξω, χωρίς αυτό δεν προκύπτει ποτέ τίποτε. Και πο­ τέ η Τροία δεν θα καταληφθεί. Τι εγκαθιδρύει ο ψυχαναλυτής; Ακούω πολλούς να μιλούν για τον λόγο της ψυχανάλυσης, σαν αυτό να σήμαινε κάτι. Εάν για να χαρακτηρίσουμε έναν λόγο επικεντρωνόμαστε σε ό,τι συνιστά τη δεσπόζουσά του, τότε υπάρχει ο λόγος του ψυχαναλυτή, και αυτός δεν συγχέεται με τον λόγο του ψυχαναλυομένου, με τον λόγο που όντως διαμοίβεται στην ψυχαναλυτική εμπειρία. Αυτό που ο αναλυτής εγκαθιδρύει ως ψυχαναλυτική εμπειρία μπορεί να ειπωθεί απλά - είναι η υστερικοποίηση του λόγου. Με άλλα λόγια, πρόκειται για τη δομική εισαγωγή, μέσω τεχνη­ τών προϋποθέσεων, του λόγου της υστερικής, αυτού που σημειώνεται εδώ με κεφαλαίο Υ. Προσπάθησα να το τονίσω πέρυσι, λέγοντας πως αυτός ο λόγος υπάρχει, και θα υπήρχε οπωσδήποτε, είτε είναι παρούσα η ψυχανάλυση είτε όχι. Το είπα με παραστατικό τρόπο αποδίδοντας στον υστερικό λόγο το πιο κοινό του στήριγμα, αυτό από το οποίο προέκυψε για μας η κορυφαία εμπειρία, δηλαδή ο ελιγμός, η δαιδαλώδης διαδρομή στην οποία βασίζεται εκείνη η παρεξήγηση που στοιχειοθετούν στο ανθρώπινο είδος οι διάφυλες σχέσεις. Μια που έχουμε το σημαίνον, πρέπει να συνεννοηθούμε, και γι’ αυτό ακριβώς δεν συνεννοούμαστε. Το σημαίνον δεν είναι φτιαγμένο για τις διά­ φυλες σχέσεις. Από τη στιγμή που το ανθρώπινο ον είναι ομιλούν, ξόφλησε, πάει περίπατο το τέλειο, το αρμονικό της συνουσίας, που είναι άλλωστε αδύ­ νατο να εντοπιστεί οπουδήποτε μέσα στη φύση. Η φύση περιλαμβάνει άπει­ ρα είδη, και τα οποία άλλωστε στην πλειονότητά τους δεν συνδέονται με κανενός είδους συνουσία, πράγμα που δείχνει πόσο ελάχιστα είναι στις προ­ θέσεις της φύσης η συγκρότηση ενός όλου, μιας σφαίρας. Σε κάθε περίπτωση, ένα πράγμα είναι σίγουρο - αν για τον άνθρωπο το πράγμα κουτσά στραβά λειτουργεί, αυτό οφείλεται σ’ ένα κόλπο που το επι­ τρέπει, αφού αρχικά το καταστήσει ανεπίλυτο. Ιδού τι σημαίνει ο λόγος της υστερικής, που είναι πολυμήχανη. Αέγοντας 5

46

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

πολυμήχα^, θεωρούμε το υστερικό υποκείμενο γυναίκα, αλλά δεν αποτε­ λεί δικό της προνόμιο. Πολλοί άνδρες κάνουν ψυχανάλυση και ως εκ τούτου είναι εξίσου αναγκασμένοι να περάσουν από τον υστερικό λόγο, επειδή αυ­ τός είναι ο νόμος, ο κανόνας του παιχνιδιού. Το ζητούμενο είναι τι συμπε­ ραίνουμε για τη σχέση μεταξύ άνδρα και γυναίκας. Βλέπουμε λοιπόν την υστερική να κατασκευάζει, όπως μπορεί έναν άν­ δρα - έναν άνδρα εμφορούμενο από την επιθυμία για γνώση. Στο τελευταίο μου σεμινάριο έθεσα το σχετικό ερώτημα. Ιστορικά διαπι­ στώνουμε ότι ο κύριος σιγά σιγά στέρησε από τον δούλο τη γνώση του, για να την μετατρέψει σε γνώση κυρίου. Όμως, αυτό που παραμένει μυστηριώ­ δες, είναι το πώς γεννήθηκε σ’ αυτόν η σχετική επιθυμία. Την επιθυμία, εάν με πιστεύετε, ο κύριος μπορούσε κάλλιστα να την αντιπαρέρχεται, αφού ο δού­ λος τον ικανοποιούσε πλήρως προτού καν ο ίδιος διανοηθεί τι θα μπορούσε να επιθυμεί. Σε αυτά τα θέματα θα είχαν επικεντρωθεί οι σκέψεις μου την τελευταία φορά, εάν εκείνο το χαριτωμένο πράγμα δεν είχε ξεπροβάλει μέσα από το πραγματικό - με διαβεβαιώνουν ότι προέρχεται από το πραγματικό της κα­ τάρρευσης της αποικιοκρατίας. Φαίνεται πως [αυτός που έσβησε τα φώτα και διέκοψε την παράδοση] ήταν κάποιος νοσηλευόμενος, υποστηρικτής μας στην πρώην γαλλική Αλγερία, εγκατεστημένος πια εδώ. Όπως βλέπετε ήταν μια χαριτωμένη παλαβωμάρα, λόγω της οποίας δεν θα ξέρω, τουλάχιστον για κά­ ποιο χρονικό διάστημα, διότι πρέπει βέβαια να προχωρήσω, ποια συνάφεια βρίσκω ανάμεσα στον φιλοσοφικό λόγο και τον υστερικό λόγο, αφού φαίνε­ ται πως ο φιλοσοφικός λόγος ήταν εκείνος που ενστάλαξε στον κύριο την επιθυμία για γνώση. Τι μπορεί να είναι η εν λόγω υστερία; Υπάρχει εδώ ένας τομέας που δεν πρέπει να παραβιάσουμε. Εάν υπάρχουν κάποιοι που τους αρέσει να προπορεύεται λιγάκι η σκέψη τους ως προς αυτά που λέει ο υπο­ φαινόμενος, θα βρουν εδώ μια ευκαιρία να εξασκήσουν το ταλέντο τους. Τους διαβεβαιώνω ότι είναι ένας δρόμος πολλά υποσχόμενος. Εν πάση περιπτο)σει, για να δώσουμε μια διατύπωση πιο ευρεία από τον περιοριστικό εντοπισμό της στο επίπεδο της σχέσης άνδρας-γυναίκα, ας πού­ με ότι διαβάζοντας απλώς και μόνο αυτό που έγραψα στον πίνακα ιος λόγο της υστερικής, εξακολουθούμε να μην ξέρουμε τι ακριβώς σημαίνει αυτό το $. Αλλά εάν το θέμα είναι ο λόγος της, και αν αυτός ακριβώς ο λόγος συντελεί ώοτε να υπάρχει ένας άνδρας εμφορούμενος από την επιθυμία για γνώση, ποιο είναι άραγε το ζητούμενο της γνακτης; - το ζητούμενο είναι η αξία αυτής της ίδιας, του προσιόπου που μιλάει. Διότι εκείνη, ως αντικείμενο «, είναι πτιύση, η υστερική είναι πτιύση του επιτελέσματος λόγου, που κατά την πε­ ριστροφή του πάντα κάπου σπάζει. Αυτό που οριακά η υστερική θέλει να ξέρουμε είναι ότι η γλώσσα αδυ­ νατεί να διατρέξει όλο το εύρος του διανοίγματος αυτού που εκείνη ως γυ­ ναίκα είναι σε θέση να πραγματοποιήσει στο πεδίο της απόλαυσης. Αλλά για την υστερική δεν προέχει αυτό. Αυτό που προέχει είναι να ξέρει ο άλλος

B Ο ΚΥΡΙΟΣ ΚΑΙ Η ΥΣΤΕΡΙΚΗ

47

που ονομάζεται άνδρας τι είδους πολύτιμο αντικείμενο γίνεται εκείνη σε τού­ το το πλαίσιο λόγου. Εδώ δεν έγκειται, σε τελευταία ανάλυση, ο ίδιος ο πυρήνας της ψυχανα­ λυτικής εμπειρίας; - εφόσον λέω ότι η εμπειρία αυτή δίνει στον άλλο ως υπο­ κείμενο τη δεσπόζουσα θέση στον υστερικό λόγο, υστερικοποιεί τον λόγο του, συγκροτεί ετούτο το υποκείμενο που καλείται να εγκαταλείψει κάθε άλ­ λη αναφορά πέρα από τους τέσσερις τοίχους που το περιτριγυρίζουν, και να παραγάγει τα σημαίνοντα που συγκροτούν τον ελεύθερο συνειρμό ως κυ­ ρίαρχο, θα λέγαμε, του πεδίου. Το να λες ό,τι να ’ναι, πώς άραγε θα μπορούσε να οδηγήσει σε κάτι; - εάν δεν ήταν προσδιορισμένο πως δεν υπάρχει τίποτε στην τυχαία ανάδυση των σημαινόντων που να μην αναφέρεται, λόγω ακριβώς του ότι πρόκειται για σημαίνοντα, σ’ εκείνη τη γνώση που δεν έχει επίγνωση του εαυτού της, και που είναι πράγματι αυτή που εργάζεται. Μόνο που δεν υπάρχει κανένας λόγος να μη γνωρίσει κάτι περισσότερο πάνω σε αυτά. Εάν ο ψυχαναλυτής δεν παίρνει τον λόγο, τι μπορεί να προ­ κόψει από αυτή την πληθωρική παραγωγή των Si; Σίγουρα πολλά πράγματα. Ο αναλυτής που ακούει μπορεί να καταγράψει πολλά πράγματα. Με βά­ ση όσα μπορεί να εκφέρει ένας σύγχρονος μέσος άνθρωπος που δεν προ­ σέχει τι λέει, μπορούμε να φτιάξουμε το ισοδύναμο μιας μικρής εγκυκλο­ παίδειας. Θα στοιχειοθετούσε έναν τεράστιο αριθμό λημμάτων, εάν κατα­ γραφόταν. Θα μπορούσαμε μάλιστα κατόπιν να το κατασκευάσουμε, να συ­ γκροτήσουμε μια μικρή ηλεκτρονική μηχανή. Αυτή είναι άλλωστε η ιδέα που κάποιοι έχουν - κατασκευάζουν την ηλεκτρονική μηχανή χάρη στην οποία ο αναλυτής δεν έχει παρά να τραβήξει το χαρτάκι για να τους δώσει την απάντηση. Ας δούμε τι διακυβεύεται εδώ στον λόγο του ψυχαναλυτή. Ο ψυχαναλυτής είναι εδώ ο κύριος. Υπό ποια μορφή; Αυτό θα πρέπει να το αφήσω για τις επόμενες συνομιλίες μας. Γιατί είναι κύριος υπό τη μορφή του αντικειμένου α; Υπάρχει από τη δική του πλευρά το S2, υπάρχει η γνώση - είτε την απο­ κτά ακούγοντας τον αναλυόμενο του, είτε είναι γνώση ήδη αποκτημένη, προσδιορίσιμη, κάτι που σ’ ένα ορισμένο επίπεδο μπορούμε να το περιορί­ σουμε στην ψυχαναλυτική πρακτική γνώση [savoir-faire]. Με τη διαφορά ότι αυτό που πρέπει να καταλάβουμε από το σχήμα -όπως ήδη υποδείξαμε θέτοντας στον λόγο του κυρίου το S: στη θέση του δούλου, και θέτοντάς το εν συνεχεία στον λόγο του εκσυγχρονισμένου κυρίου στη θέ­ ση του κυρίου-, είναι ότι δεν πρόκειται για την ίδια γνώση. Εδώ, στον λόγο που είναι στο δεξιό άκρο, σε ποια θέση βρίσκεται; Στη θέ­ ση την οποία στον λόγο του κυρίου ο Χέγκελ, ο πιο υπέροχος υστερικός, προσδιορίζει ως τη θέση της αλήθειας. Πράγματι, δεν μπορούμε να πούμε πως η Φαινομενολογία τον πνεύματος θέτει ως σημείο εκκίνησης τη Selbstbewusstsein δήθεν εντοπιζόμενη στο πιο άμεσο επίπεδο της αίσθησης, εξυπακούοντας πως κάθε γνώση έχει εξαρχής

48

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

επίγνωση του εαυτού της. Προς τι λοιπόν όλη αυτή η φαινομενολογία αν δεν επρόκειτο για κάτι άλλο; Με τη διαφορά ότι αυτό που ονομάζω υστερία αυτού του λόγου [του Χέγκελ] συνίσταται ακριβώς στο ότι παρακάμπτει τη διάκριση που θα μας επέ­ τρεπε να αντιληφθούμε ότι ακόμη και αν κάποτε αυτή η ιστορική μηχανή, που δεν είναι στην ουσία παρά η διαδοχή των [φιλοσοφικών] σχολών και τίποτε περισσότερο, κατέληγε στην απόλυτη γνώση, αυτό δεν θα γινόταν παρά για να σηματοδοτήσει την ακύρωση, την αποτυχία, την εξαφάνιση του όρου εκεί­ νου που από μόνος του υποκινεί τη λειτουργία της γνώσης - της διαλεκτικής της με την απόλαυση. Η απόλυτη γνώση θα ήταν ξεκάθαρα η κατάργηση αυ­ τού του όρου. Οποιοσδήποτε μελετά από κοντά το κείμενο της Φαινομενολο­ γίας δεν γίνεται να έχει καμία αμφιβολία επ’ αυτού. Τι μας προσφέρει τώρα η τοποθέτηση του 5 στη θέση της αλήθειας; 2

3 Τι είναι η αλήθεια ως γνώση; Ας κυριολεκτήσουμε - Πώς να γνωρίζεις χωρίς επίγνωση ότι γνωρίζεις; Είναι ένα αίνιγμα. Αυτή είναι η απάντηση -είναι ένα αίνιγμα- μεταξύ άλ­ λων παραδειγμάτων. Και θα σας δώσω ένα δεύτερο παράδειγμα. Και τα δύο έχουν το ίδιο χαρακτηριστικό, που είναι το γνώρισμα της αλή­ θειας - την αλήθεια δεν μπορούμε ποτέ να την πούμε παρά μισή. Η αξιαγά­ πητη αλήθεια, που βγαίνει από το πηγάδι στις παλιές λιθογραφίες, δεν είναι παρά ένα σώμα. Στην Ιταλία, σε μία από τις διαλέξεις που μου είχαν ζητήσει, δεν ξέρω γιατί, και στην οποία, το ξέρω, ανταποκρίθηκα μέτρια, αναφέρθηκα στη Χί­ μαιρα, όπου ενσαρκώνεται συγκεκριμένα ο πρωταρχικός χαρακτήρας του λόγου της υστερικής. Και η Χίμαιρα θέτει ένα αίνιγμα στον άνδρα Οιδίποδα, που ίσως να είχε ήδη ένα σύμπλεγμα, αλλά σίγουρα όχι αυτό στο οποίο έμελλε να δώσει το όνομά του. Εκείνος της απαντάει μ’ έναν ορισμένο τρόπο, και κάπως έτσι γίνεται Οιδίποδας. Σ’ αυτό που τον ροπησε η Χίμαιρα, θα μπορούσαν να υπάρξουν πολλές άλλες απαντήσεις. Για παράδειγμα, θα μπορούσε να πει - Δύο πόδια, τρία πόδια, τέσσερα πόδια, είναι το σχήμα του Αακάν. Αυτό θα έδινε ένα τελείως διαφορετικό αποτέλεσμα. Θα μπορούσε ακόμη να πει - Είναι ένας άνθρω­ πος, ένας άνθρωπος σε κατάσταση βρέφους. Σαν βρέφος, άρχισε να βαδίζει με τα τέσσερα. "Υστερα περνάει στα δύο, αποκτάει ένα τρίτο, κι αίφνης ορμάει σαν σφαίρα στην κοιλιά της μητέρας του. Είναι αυτό που δικαίως ονο­ μάζουν οιδιπόδειο σύμπλεγμα. Νομίζω πως αντιλαμβάνεστε τι σημαίνει εδο) η λειτουργία του αινίγματος - είναι ένα μισόλογο, όπως η Χίμαιρα εμφανίζεται σαν ένα μισόσωμα, για να εξαφανιστεί τελείως μόλις δόθηκε η λύση. 6

Β Ο ΚΥΡΙΟΣ ΚΛΙ Η ΥΣΤΚΡΙΚΗ

49

Μια γνώση ως αλήθεια - αυτό ορίζει ποια πρέπει να είναι η δομή αυτού που ονομάζουμε ερμηνεία. Αν επέμεινα [άλλοτε] επί μακράν στη διαφορά επιπέδου της εκφοράς ως προς το εκφερόμενο, είναι ακριβώς για να αποκτήσει νόημα η λειτουργία του αινίγματος. Το αίνιγμα είναι πιθανώς μια διαδικασία εκφοράς. Σ’ εσάς εναπόκειται να την καταστήσετε εκφερόμενο. Βγάλτε τα πέρα με όποιον τρό­ πο μπορείτε -όπως έκανε ο Οιδίποδας-, θα υποστείτε τις συνέπειες. Ιδού λοιπόν περί τίνος πρόκειται σε ό,τι αφορά το αίνιγμα. Αλλά υπάρχει κάτι άλλο, που δεν το πολυσκεφτόμαστε, που το έθιξα επι­ φανειακά, το ψηλάφισα, από καιρού εις καιρόν, αλλά, για να πούμε την αλή­ θεια, τούτο εδώ με αφορούσε προσωπικά και δεν μου ήταν εύκολο να μιλή­ σω άνετα γι’ αυτό. Ονομάζεται παράθεμα. Σε τι συνίσταται το παράθεμα; Γράφοντας ένα κείμενο με περισσότερη ή λιγότερη άνεση, εάν συμβαίνει να βρίσκεστε στους σωστούς χώρους της κοι­ νωνικής πάλης, ξαφνικά παραθέτετε τον Μαρξ, και προσθέτετε - ο Μαρξ εί­ πε. Αν είστε ψυχαναλυτής, παραθέτετε τον Φρόιντ, και βάζετε - ο Φρόιντ εί­ πε. Είναι θεμελιώδες. Το αίνιγμα είναι η εκφορά - και για το εκφερόμενο βγάλτε τα πέρα. Το παράθεμα είναι - θέτω το εκφερόμενο, και για τα υπόλοιπα υπάρχει το γε­ ρό στήριγμα που θα βρείτε στο όνομα του συγγραφέα την επίκληση του οποίου εναποθέτω σ’ εσάς. Έτσι έχουν τα πράγματα, και αυτό δεν έχει καμία σχέση με το λίγο πολύ ασταθές καθεστώς της λειτουργίας του συγγραφέα. Όταν παραθέτουμε τον Μαρξ ή τον Φρόιντ -δεν διάλεξα στην τύχη αυ­ τά τα δύο ονόματα-, είναι σε συνάρτηση με το πόσο συμμετέχει σ’ έναν λό­ γο ο υποτιθέμενος αναγνώστης. Με τον τρόπο του, το παράθεμα είναι επίσης ένα μισόλογο. Είναι ένα εκφερόμενο για το οποίο σας επισημαίνουν ότι δεν είναι αποδεκτό παρά στον βαθμό που μετέχετε ήδη σ’ έναν ορισμένο, δομη­ μένο, λόγο, που υπάγεται στις θεμελιακές δομές που βλέπετε στον πίνακα. Εδώ έγκειται το μοναδικό σημείο -μπορούσα άραγε να το εξηγήσω πρωτύ­ τερα;- που συντελεί ώστε η παράθεση, το γεγονός ότι παραθέτουμε ή όχι έναν συγγραφέα, μπορεί σε δεύτερο βαθμό να έχει κάποια σπουδαιότητα. Θα σας κάνω να το κατανοήσετε και ελπίζω να μην το πάρετε άσχημα, διότι είναι ένα παράδειγμα οικείο. Υποθέστε πως, σε δεύτερο χρόνο, παραθέτει κάποιος μια φράση υπο­ δεικνύοντας από πού προέρχεται, με το όνομα του συγγραφέα, για παρά­ δειγμα, του κυρίου Ρικέρ. Υποθέστε ότι κάποιος παραθέτει την ίδια φράση, αποδίδοντάς την στο δικό μου όνομα. Το νόημα δεν μπορεί επ’ ουδενί να εί­ ναι το ίδιο στις δυο περιπτώσεις. Ελπίζω με αυτό να αντιλαμβάνεστε περί τί­ νος πρόκειται σ’ αυτό που αποκαλώ παράθεμα. Ε λοιπόν, αυτά τα δύο επίπεδα, στον βαθμό που μετέχουν του μισόλογου, είναι εκείνα που παρέχουν το μέσον -και, θα μπορούσαμε να πούμε, την ιδιότητα- υπό την οποία παρεμβαίνει η ερμηνεία. Η ερμηνεία -αυτοί που την μεταχειρίζονται το αντιλαμβάνονται- τίθεται 7

8

4

50

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

συχνά μέσω αινίγματος. Αίνιγμα [από τη μία πλευρά] που περισυλλέγεται κατά το δυνατόν από τον ειρμό του λόγου του ψυχαναλυομένου, και που εσείς, ο ερμηνευτής, δεν μπορείτε διόλου να συμπληρώσετε από μόνος σας, δεν μπορείτε να το θεωρήσετε ως ομολογία χωρίς να ψεύδεστε. Παράθεμα, από την άλλη πλευρά, που ενίοτε αντλείται από το ίδιο κείμενο, ένα συγκε­ κριμένο εκφερόμενο. Υπό αυτή τη μορφή μπορεί να εκληφθεί ως ομολογία, αρκεί να το συνδέσετε με όλα τα συμφραζόμενα. Τότε όμως, επικαλείστε αυ­ τόν που είναι ο συγγραφέας του παραθέματος. Αυτό που πράγματι προκαλεί εντύπωση, σε αυτή την εγκαθίδρυση του ψυχαναλυτικού λόγου που συνιστά το κίνητρο της μεταβίβασης, δεν είναι, όπως κάποιοι θεώρησαν ότι το άκουσαν από εμένα, πως η θέση του αναλυτή καθορίζεται σε συνάρτηση με το καθ’ υπόθεσιν υποκείμενο της γνώσης [le su­ jet supposé savoir]. Αν η ομιλία παρέχεται τόσο ελεύθερα στον ψυχαναλυόμενο -έτσι ακριβώς εκλαμβάνει αυτή την ελευθερία-, είναι επειδή του ανα­ γνωρίζεται το δικαίωμα να μιλάει σαν ένας κύριος, δηλαδή να κελαηδάει, αλ­ λά το πράγμα δεν θα δώσει τόσο καλά αποτελέσματα παρά μόνο στην περί­ πτωση ενός αληθινού κυρίου, που υποτίθεται πως οδηγεί σε μια γνώση -μια γνώση της οποίας γίνεται ενέχυρο, όμηρος, εκείνος που δέχεται εκ των προτέρων να είναι το προϊόν των συλλογισμών του ψυχαναλυομένου, δηλαδή ο ψυχαναλυτής-, στον βαθμό που, ως προϊόν, έχει σαν τελικό προορισμό την απώλεια, την εξάλειψή του από τη διαδικασία. Τι σημαίνει πως μπορεί να αναλάβει τη θέση εκείνη που, στο επίπεδο του λόγου του κυρίου, είναι η θέση του κυρίου; Ήδη στην απλή λειτουργία των σχέσεων του κυρίου και του δούλου είναι φανερό πως η επιθυμία του κυρίου είναι η επιθυμία του Άλλου, αφού είναι η επιθυμία που ο δούλος προκατα­ λαμβάνει. Τελείως διαφορετικό είναι το ζήτημα που αφορά τίνος τη θέση καταλαμ­ βάνει ο αναλυτής για να πυροδοτήσει την κίνηση επένδυσης του καθ’ υπόθεσιν υποκειμένου της γνώσης - υποκειμένου που, καθώς αναγνωρίζεται ως τέ­ τοιο, αποτελεί, στη θέση του, εκ των προτέρων, το γόνιμο πεδίο της λεγόμενης μεταβίβασης. Ασφαλώς, είναι υπερβολικά εύκολο να δούμε εδώ να αχνοδιαγράφεται η σκιά μιας ικανοποίησης για αναγνώριση. Το ουσιώδες δεν είναι αυτό, το να υποθέσουμε ότι το υποκείμενο έχει γνώση αυτού που κάνει πολύ περισσό­ τερο ακόμη και από την υστερική, για την οποία η γνώση αποτελεί την αλή­ θεια της συμπεριφοράς της, αλλά διόλου το ίδιο το είναι της. Ο αναλυτής γίνεται το αίτιο της επιθυμίας του αναλυομένου. Τι σημαίνει αυτή η παραδοξότητα; Μήπως πρέπει να τη θεωρήσουμε σαν κάτι τυχαίο, μια ιστορική ανάδυση που εμφανίστηκε για πρώτη φορά στον κόσμο; Προεξοφλώντας τη συνέχεια μιας διαδρομής που ίσως να μας παρασύρει σε μια μεγάλη παρακαμπτήριο, θα σας επισημάνω μόνο ότι η λειτουργία του είχε ήδη εμφανιστεί, και ότι δεν είναι άνευ λόγου που ο Φρόιντ προσέφυγε κατά προτίμηση σε τόσους προσωκρατικούς, στον Εμπεδοκλή μεταξύ άλλων.

Β Ο ΚΥΡΙΟΣ ΚΑΙ Η ΥΣΤΕΡΙΚΗ

51

Επειδή ξέρω πως σας δυο αυτό το αμφιθέατρο είναι κατειλημμένο, θα [42] τελειώνω εφεξής όπως και σήμερα σας δυο παρά τέταρτο. Σας δίνω ραντε­ βού τη δεύτερη Τετάρτη του Ιανουάριου. / 7 Δεκεμβρίου 1969

ΓΝΩΣΗ, ΜΕΣΟΝ ΑΠΟΛΑΥΣΗΣ

Πώς με μεταφράζουν Δεσπόζουσες και δομικά δεδομένα Επανάληψη και απόλαυση Η παραγωγή της εντροπίας Η αλήθεια είναι ανημποριά

Π

52 —► α 5ι $

Κ

Υ

Α

δι —► 52

$ —► 5,

α —$

$α

α 82

$2 5,

Μου έβαλαν κόκκινη κιμωλία, έντονα κόκκινη. Κόκκινο πάνω στο μαύρο, δεν είναι προφανές ότι θα είναι ευανάγνωστο. Δεν πρόκειται για νέους τύπους, αφού ήδη τους έγραφα στον πίνακα την τελευταία φορά. Είναι χρήσιμη η παρουσίασή τους εδώ, επειδή -όσο απλοί κι αν είναι, τό­ σο απλοί ώστε να συνάγονται ο ένας από τον άλλο, αφού δεν πρόκειται πα­ ρά για μια κυκλική αντιμετάθεση, χωρίς να αλλάζει η σειρά των όρων- αποδεικνύεται ότι οι παραστατικές ικανότητες του νου μας δεν είναι σε θέση να αναπληρώσουν την καταγραφή τους ή μη καταγραφή τους στον πίνακα. Θα συνεχίσουμε λοιπόν αυτό που κάνα) εδα), ένα εδώ που είναι πάντα την ίδια ώρα, εδώ ή αλλού, κάθε Τετάρτη στις δαίδεκάμισι επί δεκαεπτά έτη. Αξίζει να το υπενθυμίσω τη χρονική στιγμή που όλος ο κόσμος χαίρεται που μπαίνουμε σε μια νέα δεκαετία. Για μένα θα ήταν μάλλον η ευκαιρία να στραφώ σε ό,τι μου προσέφερε η προηγούμενη.

54

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΙΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ 1

Πριν από δέκα χρόνια, δυο από τους μαθητές μου παρουσίασαν κάτι που πή­ γαζε από τις λακανικές θέσεις με τίτλο Το Ασυνείδητο, ψυχαναλυτική μελέτη. Τούτο συνέβη χάρη σ’ αυτό που μπορούμε να ονομάσουμε απόφαση του άρχοντα. Ο άρχοντας είναι ο μόνος ικανός για μια γενναιόδωρη πράξη, δε­ δομένου ότι γενναιόδωρη πράξη σημαίνει αυθαίρετη πράξη, δεδομένου επί­ σης ότι αυθαίρετη σημαίνει πως δεν υπαγορεύεται από καμία αναγκαιότη­ τα. Καμία αναγκαιότητα δεν πίεζε εδώ, ούτε προς τη μία ούτε προς την άλ­ λη κατεύθυνση, τον άρχοντα, τον φίλο μου Ανρί Ε, ο οποίος έβαλε στην ημε­ ρήσια διάταξη ενός συγκεκριμένου συνεδρίου, εκείνου της Μπονεβάλ, Το Ασυνείδητο, και εμπιστεύθηκε τη σύνταξη [της θεματικής], τουλάχιστον ένα μέρος της, σε δύο από τους μαθητές μου. Κατά κάποιον τρόπο, η εργασία αυτή καθιερώθηκε ως σημείο αναφοράς. Στην πραγματικότητα, όχι άνευ λόγου. Καθιερώθηκε ως σημείο αναφοράς για τον τρόπο που αυτοί οι μαθητές μου θεώρησαν ότι μπορούν να κάνουν να ακουστεί κάτι από αυτά που πρότεινα για ένα ενδιαφέρον θέμα, αφού επρόκειτο ούτε λίγο ούτε πολύ για το ασυνείδητο, δηλαδή το θέμα με το οποίο άνοιξε τα φτερά της η διδασκαλία μου - να το κάνει κατανοητό στους κόλ­ πους μιας συγκεκριμένης ομάδας. Τούτη η ομάδα ξεχώρισε χάρη σ’ ένα είδος οδηγίας που είχε δοθεί απέ­ ναντι σ’ αυτά που έλεγα. Το ενδιαφέρον που αποκτούσε η ομάδα εκδηλωνό­ ταν πράγματι με κάτι σαν να λέμε ακατάλληλο για τους μικρότερους των 50 ετών, όπως πρόσφατα το διατύπωσα σ’ έναν σύντομο πρόλογο. Βρισκόμασταν εν έτει 1960, ας μην το ξεχνάμε, και πόρρω απείχαμε -απέχουμε τώρα λιγό­ τερο; ιδού το ερώτημα- από την οποιαδήποτε αμφισβήτηση μιας αυθεντίας - μεταξύ άλλων, της αυθεντίας της γνώσης. Κι έτσι τούτη η απαγόρευση, δια­ τυπωμένη με παράξενους χαρακτήρες -ένας από αυτούς έφτασε να την συ­ γκρίνει μ’ ένα είδος μονοπωλίου, ένα μονοπώλιο γνώσης-, η απαγόρευση τη­ ρήθηκε απαρέγλιτα. Αντιλαμβάνεστε λοιπόν ποια ήταν η εργασία που είχε προταθεί σ’ εκεί­ νους που δέχτηκαν να την αναλάβουν - έπρεπε να ευαισθητοποιήσουν τα εν λόγω αυτιά σε κάτι κυριολεκτικά ανήκουστο. Πώς το έκαναν; Δεν είναι πολύ αργά για να κάνω μια αξιολόγηση, αφού μάλιστα δεν υπήρχε περίπτωση να το κάνω εκείνη τη στιγμή, για τον λόγο ότι ήταν ήδη πολύ ικανοποιητικό να βλέπεις να ενεργοποιείται αυτό για κά­ ποια ώτα απολύτως ανυποψίαστα, που δεν είχαν προσλάβει το παραμικρό από όσα είχα διατυπιόσει τότε επί επτά συναπτά έτη. Δεν ήταν προφανώς η στιγμή απέναντι στα πρόσωπα που είχαν επιδοθεί σε μια τέτοια εργασία αποκρυπτογράφησης, να προσθέσω το οτιδήποτε που θα μπορούσε να φανεί σαν ένσταση. Επιπλέον, άλλωστε, η εργασία είχε πολλά εξαιρετικά στοιχεία. Αυτή η διευκρίνιση γίνεται λοιπόν εδώ σε σχέση με μια διατριβή, πρό­ σφατη διατριβή, η οποία, μα την πίστη μου, εκπονείται στα σύνορα της γαλ­ 1

2

3

Γ ΓΝΩΣΗ. ΜΕΣΟΝ ΑΠΟΛΑΥΣΗΣ

55

λόφωνης περιοχής, εκεί όπου κάποιοι αγωνίζονται γενναία για τη διατήρη­ ση των δικαιωμάτων της. Στη Λουβέν λοιπόν υπήρξε μια διδακτορική δια­ τριβή πάνω σ’ αυτό που ονομάζουν, αδόκιμα ίσως, το έργο μου. Η διατριβή αυτή είναι, ας μην το ξεχνάμε, μια πανεπιστημιακή διατριβή, και το ελάχιστο που διαφαίνεται είναι ότι το έργο μου δεν προσφέρεται για κάτι τέτοιο. Γι’ αυτό και δεν αντιβαίνει στην πρόοδο ενός τέτοιου εγχειρή­ ματος πανεπιστημιακής διατριβής ο εντοπισμός μιας ήδη πανεπιστημιακής συ­ νεισφοράς σιη διακίνηση του εν λόγω έργου, εντός εισαγωγικών πάντα. Γ Γ αυ­ τό επίσης ο ένας από τους συγγραφείς της εισήγησης της Μπονεβάλ έρχεται στο προσκήνιο, μ’ έναν τρόπο μάλιστα που με υποχρεώνει να υπογραμμίσω στον πρόλογό μου ότι επιβάλλεται να γίνει διαχωρισμός αυτού που ενδεχο­ μένως αποτελεί μετάφραση των θέσεων που διατυπώνω και αυτού που έχω κυριολεκτικά πει. Στον μικρό πρόλογο που έδωσα για την εν λόγω διατριβή, η οποία θα εκδοθεί στις Βρυξέλλες -και είναι προφανές πως ένας δικός μου πρόλογος της δίνει φτερά-, είμαι υποχρεωμένος να επισημάνω -αυτή είναι και η μόνη χρησιμότητά του- ότι δεν είναι το ίδιο πράγμα να λέμε πως το ασυνείδητο είναι η προϋπόθεση της γλώσσας, ή να λέμε πως η γλώσσα είναι η προϋπόθεση του ασυνειδήτου. Η γλώσσα είναι η προϋπόθεση του ασυνειδήτου, εγώ αυτό λέω. Ο τρόπος με τον οποίο κάποιοι το μεταφράζουν σχετίζεται με λόγους που βέβαια θα μπορούσαν, ως προς τις λεπτομέρειές τους, να έχουν οπωσδήποτε ενεργο­ ποιηθεί από αυστηρά πανεπιστημιακά κίνητρα - κι αυτό σίγουρα θα οδηγού­ σε μακριά, και θα σας οδηγήσει ίσως αρκετά μακριά αυτή τη χρονιά. Από τα αυστηρά πανεπιστημιακά κίνητρα, λέω, πηγάζει το ότι το πρόσωπο που με μεταφράζει, έχοντας εκπαιδευτεί σύμφωνα με το ύφος και τη μορφή επιβολής του πανεπιστημιακού λόγου, δεν μπορεί να κάνει κάτι διαφορετικό, είτε θεω­ ρεί ότι με σχολιάζει, είτε όχι, από το να αντιστρέφει τη διατύπωσή μου, να της δώσει δηλαδή μια εμβέλεια, ας το τονίσουμε, εντελώς αντίθετη από την αλή­ θεια, χωρίς μάλιστα να είναι καν ομόλογη με αυτό που εγώ προτείνω. Ασφαλώς, η χαρακτηριστική δυσκολία για να με μεταφράσει κανείς σε πανεπιστημιακή γλώσσα είναι κάτι που θα εντυπωσιάσει όλους εκείνους που, με οποιαδήποτε ιδιότητα, θα το προσπαθήσουν, και στην πραγματικότητα, η συγγραφέας της διατριβής στην οποία αναφέρομαι, διέθετε την εξαιρετική ιδιότητα μιας τεράστιας καλής θέλησης. Αυτή λοιπόν η διατριβή που θα εκδοθεί στις Βρυξέλλες εξακολουθεί βεβαίως να έχει την αξία της, την αξία πα­ ραδείγματος από μόνη της, την αξία παραδείγματος επίσης καθώς αναδεικνύει την, κατά κάποιο τρόπο υποχρεωτική, παραμόρφωση κατά τη μετά­ φραση σε πανεπιστημιακό λόγο κάποιου πράγματος που έχει τους δικούς του νόμους. Αυτούς τους νόμους οφείλω να τους διαμορφιύσω. Είναι οι νόμοι που έχουν την αξίωση να προσδιορίσουν τουλάχιστον τις προϋποθέσεις ενός κα­ θαρά ψυχαναλυτικού λόγου. Βέβαια, όπως το υπογράμμισα πέρυσι, αυτό πα­ 4

5

5< ϊ

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

ραμένει εξαρτημένο από το γεγονός ότι το να το διατυπώνω εδώ, από το ύψος αυτοί) του βήματος, εμπεριέχει πράγματι τον κίνδυνο ενός σφάλματος, ένα είδος εκτροπής, που συντελεί στο να περιέρχεται κάπως υπό την κηδε­ μονία του πανεπιστημιακού λόγου. Υπάρχει εδώ κάτι που απορρέει από μια βαθύτερη ασφάλεια. Βεβαίως, δεν ταυτίζομαι καθόλου με μια ορισμένη θέση. Σας διαβεβαιώνω πως κάθε φορά που έρχομαι εδώ να κάνω ομιλία, το θέμα για μένα δεν είναι βέβαια το οτιδήποτε που έχω να σας πω, ή ένα μα τι θα τους πω αυτή τη φορά; Από αυτή την άποψη, δεν έχω κανένα ρόλο να παίξω, υπό την έννοια ότι η λειτουργία αυτού που διδάσκει είναι της τάξεως του ρόλου, της θέσης που πρέπει να κρατήσει, και η οποία είναι, αδιαμφισβήτητα, μια θέση κύρους. Δεν είναι αυτό που σας ζητάω, αλλά μάλλον κάτι σαν τακτοποίηση την οποία μου επιβάλλει το καθήκον να υποβάλω την εν λόγω διαμόρφωση σε τούτη τη [σεμιναριακή] δοκιμασία. Αυτή την τακτοποίηση δίχως άλλο θα την απέφευ­ γα, όπως και ο καθένας, εάν δεν όφειλα, μπροστά σ’ αυτόν τον ωκεανό από ώτα, μεταξύ των οποίων κάποια ίσως είναι προικισμένα με κριτική ικανότητα, να λογοδοτήσω, στο πλαίσιο αυτής της τρομακτικής δυνατότητας, για την πορεία των ενεργειών μου, απέναντι στο ότι υπάρχει αυτό που λέμε ψυχαναλυτής. Να ποια είναι η δική μου κατάσταση. Το καθεστώς αυτής της κατάστασης ως τέτοιας δεν ρυθμίστηκε μέχρι στιγμής με κανένα τρόπο που να της αρμό­ ζει, παρά μόνο με βάση τη μίμηση, την παρότρυνση, την προσομοίωση πο­ λυάριθμων άλλων κατεστημένων καταστάσεων. Αυτό καταλήγει κατά περί­ πτωση σε διάφορες λιπόψυχες πρακτικές επιλογής, σε μια ορισμένη ταύτιση με μια φιγούρα, σ’ έναν τρόπο συμπεριφοράς, ή και σ’ έναν ανθρώπινο τύπο που τίποτε δεν καθιστά υποχρεωτική τη μορφή του, ακόμη και σ’ ένα τελε­ τουργικό, ή και σε κάποια άλλα μέτρα που, σε καλύτερες, παλιότερες εποχές, τα είχα συγκρίνει με μια σχολή οδήγησης, χωρίς να προκαλέσω άλλωστε την παραμικρή αντίδραση διαμαρτυρίας στον οποιονδήποτε. Υπήρξε μάλιστα κάποιος πολύ κοντινός μου, από τους τότε μαθητές μου, που μου επισήμανε ότι κάτι τέτοιο επιθυμούσε στ’ αλήθεια όποιος ξεκινούσε μια ψυχαναλυτική σταδιοδρομία - να λάβει, όπιυς στη σχολή οδήγησης, το δίπλωμα οδήγησης, σύμφωνα με προδιαγεγραμμένη πορεία και σταθερό τύπο εξετάσεων. Είναι βεβαίως αξιοσημείωτο -εννοώ, άξιο να σημειωθεί- ότι δέκα χρό­ νια μετά, τη θέση του ψυχαναλυτή καταλήγω τελικά να την διατυπώσω με έναν τρόπο βασισμένο στον λόγο του, όπως τον ονομάζω, ας πούμε τον υπο­ θετικό λόγο του, αφού είναι μάλιστα αυτό που σας προτείνεται εφέτος προς εξέταση. Δηλαδή, ποια είναι η δομή αυτού του λόγου;

2 Καταλήγο) να διατυπιυσα) τη θέση του ψυχαναλυτή, με τον ακόλουθο τρόπο. Δέω ότι είναι φτιαγμένη ουσιωδώς από το αντικείμενο α.

Γ ΓΝΩΣΗ. ΜΗΣΟΝ ΑΙΙΟΛΑΥΣΗΣ

57

Στη διατύπωση που δίνο) για τη δομή του λόγου, στον βαθμό που η δομή αυτή μας ενδιαφέρει, και στον βαθμό, ας πούμε, που την εκλαμβάνουμε οτο ριζικό επίπεδο όπου επέδραοε για τον ιμυχαναλυτικό λόγο, η θέση του ψυ­ χαναλυτή είναι, ουσιωδώς, η θέση του αντικειμένου α, εφόσον το αντικείμενο α προσδιορίζει συγκεκριμένα ό,τι, από τα επιτελέσματα του λόγου, παρου­ σιάζεται σαν πιο αδιαφανές, σαν από καιρό παραγνωρισμένο, και παρ’ όλα αυτά ουσιώδες. Πρόκειται για το επιτέλεσμα του λόγου που συνιστά απόρ­ ριψη. Θα προσπαθήσω σε λίγο να επισημάνω τη θέση και τη λειτουργία του. Ιδού λοιπόν ποια είναι η ουσιώδης διάσταση της θέσης του ψυχαναλυτή. Όμως αυτό το αντικείμενο διακρίνεται εδώ και μ’ έναν ακόμη τρόπο, καθό­ τι έρχεται εδώ στη θέση από την οποία οργανώνεται ο λόγος, από την οποία εκπέμπεται, θα έλεγα, η δεσπόζουσα. Αντιλαμβάνεστε βέβαια την επιφύλαξη που υπάρχει γι’ αυτή τη χρήση. Λέγοντας η δεσπόζουσα εννοώ ακριβώς εκείνο μέσω του οποίου τελικά προσδιορίζω, προκειμένου να τις διακρίνω, καθεμία από τις δομές αυτών των λόγων, ονομάζοντάς τες διαφορετικά, ως λόγο του πανεπιστημιακού, του κυρίου, της υστερικής και του αναλυτή, σύμφωνα με τις διαφορετικές θέσεις αυτών των θεμελιακών όρων. Ας πούμε ότι, επειδή δεν μπορώ να δώσω αμέ­ σως σ’ αυτόν τον όρο μια άλλη αξία, ονομάζω δεσπόζουσα το στοιχείο που μου χρησιμεύει για να κατονομάσω τους λόγους. Η λέξη δεσπόζουσα δεν εξυπακούει την κυριαρχία, με την έννοια που η κυριαρχία θα εξειδίκευε, κάτι που δεν είναι βέβαιο, τον λόγο του κυρίου. Ας πούμε πως μπορούμε να δώσουμε, παραδείγματος χάριν, ανάλογα με τους λόγους, διαφορετικές υποστάσεις σ’ αυτή τη δεσπόζουσα. Ας πάρουμε τη δεσπόζουσα του λόγου του κυρίου, θέση που καταλαμβάνει το 8ι. Εάν την ονομάζαμε νόμο, θα κάναμε κάτι που έχει όλη την υποκειμενι­ κή του αξία, και που θα έδινε πρόσβαση σε αρκετές ενδιαφέρουσες πτυχές. Εί­ ναι βέβαιο, παραδείγματος χάριν, ότι ο νόμος -ας εννοήσουμε τον νόμο ως αρ­ θρωμένο, τον νόμο εκείνο που στα τείχη του βρίσκουμε καταφύγιο, τον νόμο ο οποίος συγκροτεί το δίκαιο- δεν πρέπει βεβαίως να θεωρηθεί ως συνώνυμο με ό,τι αλλού μπορεί να διατυπωθεί ως δικαιοσύνη. Αντιθέτως, η αμφισημία, το περίβλημα, που αυτός ο νόμος αποκτά εξουσιοδοτούμενος από τη δικαιο­ σύνη, αποτελεί, πολύ συγκεκριμένα, ένα σημείο που ο λόγος μας μπορεί ίσως να μας επιτρέψει να αντιληφθούμε ποια είναι τα πραγματικά του ερείσματα, εννοώ εκείνα που επιτρέπουν την αμφισημία και συντελούν ώστε ο νόμος να παραμένει κάτι που είναι, πρωτίστως και πάνω απ’ όλα, εγγεγραμμένο στη δο­ μή. Δεν υπάρχουν άπειροι τρόποι για να θεσπίσουμε νόμους, είτε τους δια­ πνέει η καλή πρόθεση και το πνεύμα της δικαιοσύνης είτε όχι, διότι υπάρχουν ίσως δομικοί νόμοι που συντελούν στο ότι ο νόμος θα είναι πάντα νόμος τοπο­ θετημένος σ’ αυτή τη θέση που ονομάζω δεσπόζουσα στον λόγο του κυρίου. Στο επίπεδο του λόγου της υστερικής, είναι σαφές ότι η δεσπόζουσα εμ­ φανίζεται υπό τη μορφή του συμπτώματος. Γύρω από το σύμπτωμα τοποθε­ τείται και οργανοίνεται το καθεστώς του λόγου της υστερικής. 6

58

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

Εόώ μας δίνεται η ευκαιρία να αντιληφθούμε κάτι. Εάν τούτη η θέση πα­ ραμένει η ίδια, και εάν, στον τάδε λόγο, είναι η θέση του συμπτώματος, αυ­ τό θα μας οδηγήσει να αναρωτηθούμε μήπως η ίδια θέση είναι η θέση του συμπτώματος όταν εξυπηρετεί έναν άλλο λόγο. Είναι κάτι που πράγματι βλέ­ πουμε στην εποχή μας - ο νόμος να τίθεται υπό αμφισβήτηση ως σύμπτωμα. Και για να το εξηγήσουμε δεν αρκεί να πούμε πως αυτό αναδύεται μέσα από το πρίσμα της εποχής. Είπα προηγουμένως τι μπορεί να καταλαμβάνει τη δεσπόζουσα θέση όταν πρόκειται για τον ψυχαναλυτή. Ο ίδιος ο αναλυτής καλείται εδώ να εκ­ προσωπεί κατά κάποιον τρόπο την απόρριψη που επιφέρει ο λόγος, δηλαδή το αντικείμενο α. Θα είναι άραγε το ίδιο εύκολο να χαρακτηρίσουμε τη λεγάμενη δεσπό­ ζουσα θέση όταν πρόκειται για τον πανεπιστημιακό λόγο; Ποιο άλλο όνομα να της δώσουμε; - που να μπορούσε να ενταχθεί σ’ αυτού του είδους την ισο­ δυναμία που αναφέραμε ως υπαρκτή τουλάχιστον εν είδει ερωτήματος, μετα­ ξύ του νόμου, του συμπτώματος, ή και της απόρριψης, η οποία είναι όντως η θέση για την οποία προορίζεται ο αναλυτής κατά την ψυχαναλυτική πράξη. Η αμηχανία μας να απαντήσουμε τι συνιστά την ουσία, τη δεσπόζουσα, του πανεπιστημιακού λόγου, πρέπει ακριβώς να μας προειδοποιήσει για κάτι που εμπεριέχει η έρευνά μας - διότι αυτό που σκιαγραφώ ενώπιον σας είναι οι ίδιοι οι δρόμοι από τους οποίους, όταν προβληματίζομαι, διαβαίνει και περιπλανιέται η σκέψη μου προτού βρει τα σίγουρα σημεία. Εδώ λοιπόν θα μπορούσε να μας περάσει από το μυαλό η ιδέα να ψάξουμε τι ακριβώς, στον καθένα από αυτούς τους λόγους και προκειμένου να ορίσουμε τουλάχιστον μία θέση, θα μας φαινόταν απόλυτα σίγουρο, τόσο σίγουρο όσο το σύμπτω­ μα όταν πρόκειται για την υστερική. Σας έδωσα ήδη τη δυνατότητα να αντιληφθείτε ότι, στον λόγο του κυρίου, το α μπορεί συγκεκριμένα να ταυτιστεί με το προϊόν μιας εργαζόμενης σκέ­ ψης, της σκέψης του Μαρξ, δηλαδή με αυτό στο οποίο συνίσταται, συμβολικά και πραγματικά, η λειτουργία της υπεραξίας. Θα είχαμε λοιπόν ήδη μπροστά μας δύο όρους, οπότε πλέον δεν θα έμενε παρά να τους τροποποιήσουμε ελα­ φρώς, να τους δώσουμε μια πιο ελεύθερη μετάφραση, ώστε να τους μεταθέ­ σουμε σε άλλους τομείς. Εδώ αποκρυσταλλώνεται η ακόλουθη υπόδειξη - αφού υπάρχουν τέσσερις θέσεις προς χαρακτηρισμό, ίσως η κάθε μία από τις τέσ­ σερις αντιμεταθέσεις θα μπορούσε να μας δώσει, στο πλαίσιό της, την πιο προεξάρχουσα θέση, αποτελώντας έτσι ένα βήμα σ’ έναν ορίζοντα ανακά­ λυψης που δεν είναι τίποτε άλλο παρά αυτός που ονομάζεται δομή. Με όποιον τρόπο κι αν την εξετάσετε, μια τέτοια ιδέα θα έχει σαν συνέ­ πεια να σας κάνει να αγγίξετε κάτι που ίσως εκ πρώτης όψεως δεν σας είναι εμφανές. Ανεξάρτητα από αυτή τη θέση που σας υπέδειξα πως μπορεί να είναι εκείνη που μας ενδιαφέρει, προσπαθήστε, σε καθένα από τούτα -ας τα ονο­ μάσουμε έτσι- τα σχήματα του λόγου, να επιβάλετε απλώς στον εαυτό σας να 7

59

ΓΝΩΣΗ, ΜΕ-ΣΟΝ ΛΙΙΟΛΑΥΣΗΣ

επιλέξει μια διαφορετική θέση, οριζόμενη με τους όρους επάνω, κάτω, όεξιά, αριστερά. Με όποιον τρόπο κι αν προσπαθήσετε, δεν θα καταφέρετε η κά­ θε μία από αυτές τις θέσεις να καταληφθεί από διαφορετικό γράμμα. Προσπαθήστε, προς την αντίθετη κατεύθυνση, να επιβάλετε στον εαυτό σας σαν όρο του παιχνιδιού να επιλέξει στον καθένα από τους τέσσερις τύ­ πους να βάλει ένα διαφορετικό γράμμα. Δεν θα καταφέρετε να καταλάβει το καθένα από αυτά τα γράμματα μια διαφορετική θέση. Δοκιμάστε. Είναι πολύ εύκολο να γίνει σ’ ένα κομμάτι χαρτί, και μάλιστα χρησιμοποιώντας αυτό το μικρό πλέγμα που λέγεται μήτρα. Μ’ έναν τόσο περιορισμένο αριθμό συνδυασμών, το υπόδειγμα του σχεδίου δίνει πάραυτα μια εικόνα του πράγματος με τελείως προφανή τρόπο. Υπάρχει εκεί μια ορισμένη σημαίνουσα διασύνδεση, που μπορεί κανείς να την θέσει ως απολύτως θεμελιακή. Το απλό αυτό δεδομένο μάς δίνει την ευκαιρία να απεικονίσουμε τι ακριβώς είναι η δομή. Προβαίνοντας στην τυ­ ποποίηση του λόγου, και υιοθετώντας, στο εσωτερικό αυτής της τυποποίησης, μερικούς κανόνες που επιτρέπουν να την υποβάλουμε σε έλεγχο, συναντά­ με ένα σημείο αδυνατότητας. Να λοιπόν τι βρίσκεται κυριολεκτικά στη βά­ ση, στη ρίζα, εκείνου που συνιστά δομικό δεδομένο. Και αυτό ακριβώς μας ενδιαφέρει μέσα στη δομή στο επίπεδο της ψυχα­ ναλυτικής εμπειρίας. Και τούτο, όχι επειδή υποτίθεται πως έχουμε κατακτή­ σει έναν υψηλό, τουλάχιστον ως προς τις φιλοδοξίες του, βαθμό επεξεργα­ σίας, αλλά ευθύς εξαρχής.

3 Γιατί άραγε να βασανιζόμαστε με τον χειρισμό του σημαίνοντος και την εν­ δεχόμενη άρθρωσή του; Επειδή ανήκει στα δεδομένα της ψυχανάλυσης. Θέλω να πω, ανήκει σε όσα συνέλαβε ένα πνεύμα τόσο λίγο μυημένο σ’ αυτό το είδος επεξεργασίας όσο ήταν ένας Φρόιντ, με δεδομένη την κα­ τάρτιση που γνωρίζουμε ότι είχε, του τύπου παραφυσικές επιστήμες, φυσιο­ λογία εξοπλισμένη με τις πρώτες κατακτήσεις της φυσικής, και ειδικά της θερμοδυναμικής. Εκείνο που ο Φρόιντ ακολουθώντας την έμπνευση, το νήμα της εμπειρίας του, κατέληξε να διατυπώσει σε μια δεύτερη φάση της θεωρητικής του εκ­ φοράς έχει ακόμη μεγαλύτερη σημασία, αφού σε τελική ανάλυση τίποτε δεν φαινόταν να του το επιβάλλει κατά την πρώτη φάση, τη φάση της άρθρωσης του ασυνειδήτου. Το ασυνείδητο επιτρέπει να θέσουμε την επιθυμία, και αυτό συνιστά το νόημα του πρώτου βήματος του Φρόιντ, ήδη όχι απλώς ενεχόμενο αλλά πλή­ ρως αρθρωμένο και ανεπτυγμένο στην Traumdeutung. Αυτό αποτελεί εμπε­ δωμένη κατάκτηση όταν, σε μια δεύτερη φάση, την οποία εγκαινιάζει το Πέ­ ραν της αρχής της ευχαρίστησης, ο Φρόιντ λέει ότι οφείλουμε να λαμβά­

60

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - TO ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ

νουμε υπόψη μας εκείνη τη λειτουργία, που ονομάζεται πώς; - επανάληψτ Τι είναι η επανάληψη; Ας διαβάσουμε το κείμενο του Φρόιντ, και ας box με τι αρθρώνει. Αυτό που καθιστά αναγκαία την επανάληψη είναι η απόλαυση, όρος ρτ τά αναψερόμενος. Στον βαθμό που υπάρχει αναζήτηση της απόλαυσης ω επανάληψης προκύπτει το εξής, το οποίο ενέχεται στο φροίδικό άλμα - ατ τό που μας ενδιαφέρει ως επανάληψη, και που εγγράφεται μέσα από μι διαλεκτική της απόλαυσης, είναι κυριολεκτικά κάτι που εναντιώνεται στ ζωή. Στο επίπεδο ακριβώς της επανάληψης, ο Φρόιντ νιώθει, κατά κάποιο τρόπο, εξαναγκασμένος, και μάλιστα εξαιτίας της δομής του λόγου, να ας θρώσει το ένστικτο θανάτου. Υπερβολή, μυθώδης και, κατ’ ουσίαν, σκανδαλώδης γενίκευση, για όποιο θα έπαιρνε κατά γράμμα την ταύτιση του ασυνειδήτου και του ένστικτοι Που σημαίνει ότι η επανάληψη δεν είναι μόνο συνάρτηση των κύκλων πο περιλαμβάνει η ζωή, κύκλων της ανάγκης και της ικανοποίησης, αλλά κι ενό άλλου πράγματος, ενός κύκλου που επιφέρει την εξαφάνιση της ζωής ως τί τοιας, και που συνιστά επιστροφή στο άψυχο. Το άψυχο. Σημείο του ορίζοντα, σημείο ιδεατό, σημείο εκτός πεδίου, πο το νόημά του όμως υποδηλώνεται μέσα από τη δομική ανάλυση. Υποδηλά νεται θαυμάσια από κάτι που αφορά την απόλαυση. Αρκεί να ξεκινήσουμε από την αρχή της ευχαρίστησης, που δεν είναι τι ποτέ άλλο παρά η αρχή της μικρότερης έντασης, της ελάχιστης έντασης πο απαιτείται ώστε να υφίσταται η ζωή. Τούτο αποδεικνύει ότι η απόλαυση ω τέτοια υπερχειλίζει τη ζωή, και ότι αυτό που διατηρεί η αρχή της ευχαρίσττ σης είναι το όριο ως προς την απόλαυση. Όπως μας δείχνουν όλα τα δεδομένα, η εμπειρία, η κλινική - η επανο ληψη βασίζεται σε μια επιστροφή της απόλαυσης. Και αυτό που σαφώς διο τύπωσε, σχετικά με τούτο το θέμα, ο ίδιος ο Φρόιντ, είναι πως κατά την επο νάληψη παράγεται κάτι που είναι ελαττωματικό, αποτυχία. Επισήμανα εδώ, άλλοτε, τη συγγένεια με τα λεγάμενα του Κίρκεγκορ Με την ιδιότητα που έχει να επαναλαμβάνεται ρητά ως τέτοιο, να σηματο δοτείται από την επανάληψη, αυτό που επαναλαμβάνεται δεν θα μπορούσ παρά να υφίσταται απόκλεια σε σχέση με αυτό που επαναλαμβάνει. Απώλει νοούμενη όπιυς θέλετε, απώλεια ταχύτητας - υπάρχει πάντως κάτι που συνι στά απόκλεια. Σε αυτή την απώλεια, ήδη από την αρχή, ήδη από τη θεωρητι κή άρθρωση που εδώ συνοψίζω, ο Φρόιντ επιμένει - στην ίδια την επανάλτ ψη υπάρχει απιόλεια απόλαυσης. Από εδ(ύ αντλεί την καταγωγή της η λειτουργία του χαμένου αντικείμενο στον φροίδικό λόγο. Και οπωσδήποτε δεν χρειάζεται να υπενθυμίσουμε όι όλο το κείμενο του Φρόιντ περιστρέφεται ρητά γύρω από τον μαζοχισμό, πο δεν νοείται παρά μέσα από τη διάσταση της αναζήτησης της καταστροφική απόλαυσης. Καταφθάνει τώρα εκείνο που κομίζει ο Αακάν. Αφορά αυτή την επανο

61

Γ ΓΝϋΣΗ. ΜΕΣΟΝ ΑΠΟΛΑΥΣΗΣ

ληψη, aim] την ταυτοποίηση της απόλαυσης. Εδώ, δανείζομαι από το κείμε­ νο του Φρόιντ για να του προσδώσω ένα νόημα που δεν υπάρχει εκεί, τη λει­ τουργία του εναδικού χαρακτηριστικού [trait unaire|,y δηλαδή της απλούστερης μορφής του σημαδιού, το οποίο κυριολεκτικά συνιστά την καταγωγή του σημαίνοντος. Και προτείνω το εξής -που δεν διαφαίνεται στο κείμενο του Φρόιντ, αλλά δεν θα μπορούσε κατά κανέναν τρόπο να παραμεριστεί, να πα­ ρακαμφθεί, να απορριφθεί από τον ψυχαναλυτή- ότι ακριβώς από το εναδικό χαρακτηριστικό αντλεί την καταγωγή του αυτό που εμάς, τους αναλυτές, μας ενδιαφέρει ως γνώση. Ο ψυχαναλυτής πράγματι ξεκινάει από μια καμπή που συνίσταται στο ότι η γνώση αποκαθαίρεται, θα έλεγα, από την οποιαδήποτε αμφίσημη συσχέτιιτη με κάποια φυσική γνώση, προερχόμενη κι εγώ δεν ξέρω από τι, το οποίο θα μας καθοδηγούσε στον κόσμο που μας περιβάλλει, με τη βοήθεια δεν ξέ­ ρω ποιων δικών μας αισθητήρων που θα γνώριζαν εκ γενετής πώς να μας προσανατολίσουν στον κόσμο. Όχι βέβαια πως δεν υπάρχει κάτι παρόμοιο. Όταν ένας επιστήμων ψυ­ χολόγος γράφει στις μέρες μας -θέλω να πω, δεν έχει περάσει πολύς και­ ρός, σαράντα ή πενήντα χρόνια- κάτι που ονομάζεται Η Αίσθηση, οδηγός ζωής, δεν λέει βέβαια τίποτε το παράλογο. Εάν όμως μπορεί να το διατυ­ πώνει έτσι, είναι επειδή όλη η εξέλιξη μιας επιστήμης μάς κάνει να αντιληφθούμε πως δεν υπάρχει καμία σύμφυτη αντιστοιχία ανάμεσα στην αίσθηση και στην αντίληψη, που μπορεί να προκύψει από αυτήν, ενός υποτιθέμενου κόσμου. Εάν η καθαρά επιστημονική επεξεργασία, η διερεύνηση των αι­ σθήσεων της όρασης, ή και της ακοής, μας αποδεικνύει κάτι, δεν είναι τίπο­ τε άλλο παρά κάτι που οφείλουμε να το δεχτούμε έτσι όπως είναι, μαζί ακρι­ βώς με τον συντελεστή πλαστστητας που το συνοδεύει. Μεταξύ των φωτεινών δονήσεων, υπάρχει το υπεριώδες για το οποίο δεν έχουμε καμία αντίληψη και γιατί να μην έχουμε; Στην άλλη άκρη, με το υπέρυθρο, είναι το ίδιο πράγ­ μα. Ισχύει το ίδιο και για το αυτί - υπάρχουν ήχοι που δεν είμαστε ικανοί να ακούμε, και αγνοούμε γιατί η ακουστική μας ικανότητα σταματάει εκεί και όχι πιο πέρα. Στην πραγματικότητα, υπό το φως αυτών των διευκρινίσεων, το μόνο πράγμα που μπορούμε να συλλάβουμε είναι ότι υπάρχουν κάποια φίλτρα, και με βάση αυτά τα φίλτρα καταφέρνουμε να λειτουργήσουμε. Η λειτουρ­ γία, λένε, δημιουργεί το όργανο. Αντιθέτως, το όργανο είναι που χρησιμο­ ποιούμε όπως μπορούμε. Αυτό το πράγμα επάνω στο οποίο βάσισε τον στοχασμό της, σχετικά με τους μηχανισμούς της σκέψης, μια ολόκληρη παραδοσιακή φιλοσοφία, η οποία προσπάθησε μέσα από διαδρομές που γνωρίζετε, εξηγώντας τι γίνε­ ται στο επίπεδο της αφαίρεσης, της γενίκευσης, να οικοδομήσει αυτό το πράγμα πάνω σ’ ένα είδος αναγωγής, φιλτραρίσματος, των δεδομένων μιας αίσθησης που θεωρείται θεμελιακή -Nihil fuerit in intellectu quod κτλ.- αυ­ τό εδώ το υποκείμενο, αυτό το υποκείμενο που συνάγεται ως υποκείμενο της 10

11

Λ2

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

Γνώσης [connaissance], αυτό το υποκείμενο που συγκροτείται με τρόπο που μας φαίνεται τώρα τόσο τεχνητός, με βάση συστήματα και ζωτικά όργανα που δεν βλέπω πράγματι πώς θα μπορούσαμε να παρακάμψουμε τον ρόλο τους - περί αυτού πρόκειται άραγε στο επίπεδο της σημαίνουσας άρθρωσης; Εννοώ εκείνη στο πλαίσιο της οποίας αρχίζουν να συνδυάζονται οι πρώτοι εκείνοι όροι που συλλαβίζουμε εδώ, οι πολύ στοιχειώδεις εκείνοι όροι που συνδέουν, όπως έχω πει, ένα σημαίνον μ’ ένα άλλο σημαίνον, και επιφέρουν ήδη ως αποτέλεσμα ότι το σημαίνον δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί σύμφωνα με τον ορισμό του παρά μόνο αν έχει κάποιο νόημα, το εξής, αν δηλαδή εκ­ προσωπεί ένα υποκείμενο για ένα άλλο σημαίνον, ένα υποκείμενο και τίπο­ τε άλλο. Όχι, δεν υπάρχει τίποτε κοινό ανάμεσα στο υποκείμενο της Γνώσης και το υποκείμενο του σημαίνοντος. Δεν υπάρχει τρόπος να ξεφύγουμε από την εξαιρετικά συνεπτυγμένη δια­ τύπωση ότι υπάρχει κάτι υπό. Ακριβώς όμως, δεν μπορούμε να προσδιορί­ σουμε με κανένα όρο αυτό το κάτι. Δεν θα μπορούσε να είναι ένα etwas, εί­ ναι απλώς ένα υπό, ένα υπο-κείμενον. Ακόμη και για μια σκέψη κυριαρ­ χούμενη από την ενατένιση των απαιτήσεων, πρωτογενών και διόλου κατα­ σκευασμένων, που έχει η ιδέα της Γνώσης, εννοώ τη σκέψη του Αριστοτέλη, η απλή προσέγγιση της λογικής, το γεγονός και μόνο ότι την εισήγαγε στο κύ­ κλωμα της γνώσης, του επιβάλλει να διακρίνει αυστηρά το υποκείμενον από κάθε ουσίαν καθ’ εαυτήν, από οτιδήποτε συνιστά ουσία. Το σημαίνον λοιπόν αρθρώνεται εκπροσωπώντας ένα υποκείμενο ένα­ ντι ενός άλλου σημαίνοντος. Από εκεί ξεκινάμε για να προσδώσουμε νόημα σ’ εκείνη την εναρκτήρια επανάληψη, η οποία είναι επανάληψη που απο­ βλέπει στην απόλαυση. Η γνώση, σ’ ένα ορισμένο επίπεδο, κυριαρχείται, αρθρώνεται από κα­ θαρά τυπικές αναγκαιότητες, από αναγκαιότητες της γραφής, κάτι που κα­ ταλήγει στις μέρες μας σ’ έναν ορισμένο τύπο λογικής. Αυτή ακριβώς η γνώ­ ση, στην οποία παρέχουμε το υπόβαθρο της εμπειρίας της νεωτερικής λογι­ κής, που είναι από μόνη της και πάνω απ’ όλα χειρισμός της γραφής, αυτός ο τύπος γνώσης είναι εκείνος που υπεισέρχεται όταν πρόκειται να σταθμίσου­ με στην ψυχαναλυτική κλινική την επίπτωση της επανάληψης. Με άλλα λό­ για, η γνώση που μας φαίνεται η περισσότερο αποκαθαρμένη, μολονότι είναι απόλυτα σαφές ότι κατά κανέναν τρόπο δεν θα μπορούσαμε να την αντλή­ σουμε από τον εμπειρισμό μέσω καθάρσεως, αυτή λοιπόν η γνώση συμβαί­ νει να εισάγεται ευθύς εξαρχής. Αυτή η γνώση αφήνει να διαφανεί εδώ η ρίζα της, με την έννοια ότι κα­ τά την επανάληψη, και αρχικά με τη μορφή του εναδικού χαρακτηριστικού, συμβαίνει να είναι το μέσον της απόλαυσης - συγκεκριμένα της απόλαυσης στον βαθμό που υπερβαίνει τα επιβαλλόμενα, από τον όρο ευχαρίστηση, όρια στις συνήθεις εντάσεις της ζωής. Αυτό που απορρέει από τούτη την τυποποίηση, εάν συνεχίσουμε να ακο­ λουθούμε τον Αακάν, είναι, όπως μόλις προηγουμένως είπαμε, ότι υπάρχει 12

13

14

Γ ΓΝΩΣΗ. ΜΓΣΟΝ ΑΠΟΛΑΥΣΗΣ

63

απώλεια απόλαυσης. Και ακριβώς στη θέση αυτής της απιυλειας που εισάγει η επανάληψη, βλέπουμε να αναδύεται η λειτουργία του χαμένου αντικειμέ­ νου, που το ονομάζω α. Τι μας επιβάλλει αυτή η διαπίστωση; - αν όχι την εξής διατύπωση, ότι, στο πιο στοιχειώδες επίπεδο, στο επίπεδο της επιβολής του εναδικού χαρακτηριστικού, η γνώση εργαζόμενη παράγει, ας πούμε, μια εντροπία. Η λέξη αυτή γράφεται με ε, ν, τ. Αν τη γράφατε με α, ν, θ, θα ήταν ένα όμορφο λογοπαίγνιο. Δεν μας εκπλήσσει. Μήπως αγνοείτε ότι η ενεργειακή θεωρία της φυσι­ κής δεν είναι τίποτε άλλο, ό,τι κι αν μηχανεύεται η αφέλεια των μηχανικών, παρά η επικόλληση του δικτύου των σημαινόντων πάνω στον κόσμο; Σας προκαλώ να αποδείξετε με οποιονδήποτε τρόπο ότι το να κατεβά­ σετε κατά 500 μέτρα ένα βάρος 80 κιλών στην πλάτη σας και, αφού το κατε­ βάσατε, να το ξανανεβάσετε κατά 500 μέτρα, αυτό ισοδυναμεί με μηδέν, με μηδέν έργο. Κάντε την προσπάθεια, στρωθείτε στη δουλειά, θα δείτε ότι θα έχετε την απόδειξη του αντιθέτου. Αλλά εάν κολλήσετε εκεί τα σημαίνοντα, δηλαδή εάν πάρετε τον δρόμο της ενεργειακής θεωρίας, είναι απολύτως βέ­ βαιο ότι δεν υπήρξε καμία παραγωγή έργου. Όταν το σημαίνον εισάγεται ως μηχανισμός της απόλαυσης, δεν χρειά­ ζεται λοιπόν να εκπλαγούμε αν δούμε να εμφανίζεται κάτι που σχετίζεται με την εντροπία, εφόσον ορίσαμε συγκεκριμένα την εντροπία όταν αρχίσα­ με να κολλάμε τον μηχανισμό των σημαινόντων στη φυσική έρευνα. Μη νομίζετε ότι αστειεύομαι. Όταν κατασκευάζετε ένα εργοστάσιο, οπουδήποτε, φυσικά συλλέγετε ενέργεια, μπορείτε μάλιστα και να την συσ­ σωρεύσετε. Ε λοιπόν, οι μηχανισμοί που ενεργοποιούνται για να λειτουργή­ σουν οι διάφορες τουρμπίνες μέχρι να καταφέρουμε να αποθηκεύσουμε την ενέργεια είναι φτιαγμένοι με την ίδια λογική για την οποία μιλάω, δηλαδή τη λειτουργία του σημαίνοντος. Στις μέρες μας, μια μηχανή δεν έχει καμία σχέ­ ση με εργαλείο. Δεν υπάρχει καμία γενεαλογική συνέχεια από το φτυάρι μέ­ χρι την τουρμπίνα. Η απόδειξη είναι ότι μπορείτε κάλλιστα να αποκαλέσετε μηχανή ένα μικρό σχεδιάγραμμα που κάνετε στο χαρτί. Ένα τίποτα αρκεί. Αρκεί απλώς να έχετε έναν καλό αγωγό μελάνης ώστε να αποτελέσει μια πολύ αποτελεσματική μηχανή. Και γιατί να μην είναι καλός αγωγός, αφού το σημάδι [la marque] είναι ήδη από μόνο του αγωγός ηδονής; Εάν υπάρχει κάτι που μας μαθαίνει η ψυχαναλυτική εμπειρία είναι ασφα­ λώς αυτό που αφορά τον κόσμο της φαντασίωσης. Στην πραγματικότητα, το ότι φαίνεται σαν να μην είχε προσεγγιστεί πριν από την ψυχανάλυση, είναι επειδή δεν ήξεραν καθόλου με ποιο τρόπο να τα βγάλουν πέρα, παρά μόνο κατέφευγαν στην παραξενιά, στην ανωμαλία, και από εκεί προέρχονται αυ­ τοί οι όροι που ανάγονται σε κύρια ονόματα και μας κάνουν να λέμε μαζο­ χισμό ετούτο, σαόισμό εκείνο. Όταν χρησιμοποιούμε αυτούς τους -,ισμονς, κι­ νούμαστε στο επίπεδο της ζωολογίας. Υπάρχει ωστόσο κάτι εντελώς θεμελκόδες, το οποίο είναι η επισύναψη -σε ό,τι βρίσκεται στη βάση, στη ρίζα 15

(■»4

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

της φαντασίωσης- της αίγλης, αν μου επιτρέπετε την έκφραση, του σημαδιού. Μιλάω για το σημάδι πάνω στο δέρμα, από το οποίο υπαγορεύεται στη φαντασίωση το εξής, ότι δεν πρόκειται για τίποτε άλλο παρά για ένα υποκεί­ μενο ταυτοποιούμενο ως αντικείμενο απόλαυσης. Στην ερωτική πρακτική που επικαλούμαι, τη μαστίγωση για να την πω με τ’ όνομά της στην περίπτω­ ση που θα υπήρχαν εδώ κάποιοι θεόκουφοι, το απολαμβάνειν αποκτά την αμφισημία εκείνη που συντελεί ώστε, στο επίπεδό της και πουθενά αλλού, να γίνεται απτή η ισοδυναμία της χειρονομίας που σημαδεύει και του σώματος, αντικειμένου απόλαυσης. Απόλαυση ποιανού; Μήπως είναι αυτή που κουβαλάει, όπως έλεγα, την αίγλη του σημαδιού; Είναι σίγουρο ότι πρόκειται για την απόλαυση του Αλ­ λου; Αποτελεί βεβαίως μία από τις οδούς εισόδου του Αλλου στον κόσμο της [απόλαυσης], και ασφαλώς αυτή η οδός είναι αδιάψευστη. Όμως, η εκλεκτική συγγένεια ανάμεσα στο σημάδι και την απόλαυση του σώματος είναι ακρι­ βώς το στοιχείο που δείχνει ότι μόνο μέσω της απόλαυσης και διόλου μέσω άλλων οδών εγκαθίσταται ο διχασμός που διαφοροποιεί τον ναρκισσισμό από τη σχέση προς το αντικείμενο. Το πράγμα δεν είναι διφορούμενο. Στο επίπεδο του Πέραν της αρχής της ευχαρίστησης ο Φρόιντ σημειώνει με έμφαση πως αυτό που σε τελική ανά­ λυση αποτελεί το ουσιαστικό στήριγμα, τη συνεκτικότητα, της κατοπτρικής ει­ κόνας του μηχανισμού του εγώ, είναι το ότι στηρίζεται εκ των ένδον από το χαμένο αντικείμενο που ενθυλακώνει, μέσω του οποίου εισάγεται η από­ λαυση στη διάσταση του είναι του υποκειμένου. Πράγματι, εάν η απόλαυση είναι απαγορευμένη, γίνεται φανερό ότι μπαί­ νει στο παιχνίδι από ένα πρώτο τυχαίο περιστατικό, από μια πιθανότητα, από ένα συμβεβηκός. Το έμβιο πλάσμα που λειτουργεί κανονικά, γουργου­ ρίζει μέσα στην ευχαρίστηση. Εάν η απόλαυση είναι αξιοπαρατήρητη, και εάν επικυρώνεται μέσω του εναδικού χαρακτηριστικού και της επανάληψης που την καθιερώνει εφεξής ως σημάδι, εάν δημιουργείται κάτι τέτοιο, δεν μπορεί παρά να προέρχεται από μια πολύ μικρή απόκλιση στην κατεύθυνση της απόλαυσης. Αυτές οι αποκλίσεις, τελικά, δεν θα είναι ποτέ ακραίες, ακό­ μη και στις [μαζοχιστικές] πρακτικές που έλεγα προηγουμένως. Δεν πρόκειται για μια παράβαση, για μια εισβολή σ’ ένα πεδίο απαγο­ ρευμένο χάρη στις διευθετήσεις των ζωτικών ρυθμιστικών μηχανισμών. Ου­ σιαστικά, μόνο μέσα από την εντροπία, μέσα από την απώλεια, αποκτά η απόλαυση το καθεστιός της και δηλώνεται. Να γιατί την εισήγαγα αρχικά με τον όρο ΜεΗιΙικί, υπεραπόλαυση. Επειδή ακριβώς έγινε αντιληπτό μέσα στη διάσταση της απιύλειας -κάτι χρειάζεται να αντισταθμίσει, θα έλεγα, αυτό που αρχικά είναι αρνητικός αριθμός-, αυτό το δεν ξέρω κι εγώ τι που ήρθε να χτυπήσει, να αντηχήσει στα τοιχώματα της καμπάνας, αποτέλεσε απόλαυση, και μάλιστα απόλαυση προς επανάληψη. Μόνο η διάσταση της εντροπίας δίνει υπόσταση στο εξής, ότι υπάρχει μια υπεραπόλαυση προς ανάκτηση.

65

Γ ΓΝΩΣΗ. ΜΗΣΟΝ ΑΠΟΛΑΥΣΗΣ

Πρόκειται εδώ για τη διάσταση που καθιστά αναγκαία την εργασία, ' την εργαζόμενη γνώση, η οποία απορρέει πρωτίστως, είτε το ξέρει είτε όχι, από το εναδικό χαρακτηριστικό, και, κατόπιν, από οτιδήποτε μπορεί να αρθρω­ θεί ως σημαίνον. Με αυτή την αφετηρία εγκαθιδρύεται η διάσταση της από­ λαυσης, η τόσο αμφίσημη στο ομιλούν ον το οποίο μπορεί να θεωρητικοποιή­ σει και να αναγάγει σε θρησκεία το να ζει στην απάθεια, και η απάθεια εί­ ναι η ηδονοθηρία. Μπορεί κάλλιστα να αναγάγει κάτι τέτοιο σε θρησκεία, και παρ’ όλα αυτά ο καθένας γνωρίζει ότι μέσα στην ίδια του τη [σωματική] μάζα -Massenpsychologie τιτλοφορεί ένα γραπτό του ο Φρόιντ την ίδια επο­ χή- αυτό που εμψυχώνει το ομιλούν ον, αυτό που το ταλανίζει, αυτό που το συγκροτεί σε μια άλλη τάξη γνώσης απ’ ό,τι εκείνες οι εναρμονισμένες γνώ­ σεις που συνδέουν την Umwelt με την Innenwelt, είναι η λειτουργία της υπεραπόλαυσης ως τέτοιας. Εδώ βρίσκεται το κοίλωμα, το χάσμα που οπωσδήποτε έρχονται αρχικά να το γεμίσουν ένας ορισμένος αριθμός από αντικείμενα, που είναι, κατά κά­ ποιον τρόπο, προσαρμοσμένα εκ των προτέρων, φτιαγμένα για να χρησιμεύουν σαν επίπωμα. Εδώ αναμφίβολα κοντοστέκεται η κλασική ψυχαναλυτική πρα­ κτική, αναδεικνύοντας τους διάφορους εκείνους όρους, στοματικό, πρωκτικό, βλεπτικό, ή και φωνητικό. Είναι τα διάφορα ονόματα με τα οποία μπορούμε να προσδιορίσουμε ως αντικείμενο ό,τι είναι της τάξεως του a - όμως το α, ως τέτοιο, είναι κυριολεκτικά αυτό που απορρέει από το ότι η γνώση, η κατα­ γωγή της, ανάγεται στη σημαίνουσα άρθρωση. Αυτή η γνώση είναι μέσον απόλαυσης. Και, το επαναλαμβάνω, όταν ερ­ γάζεται παράγει εντροπία. Αυτή η εντροπία, αυτό το σημείο απώλειας, είναι το μόνο σημείο, το μόνο κανονικό σημείο μέσω του οποίου έχουμε πρόσβα­ ση σε ό,τι έχει να κάνει με την απόλαυση. Σε κάτι τέτοιο μεταφράζεται, ανα­ κυκλώνεται και επανακινητοποιείται ό,τι έχει να κάνει με την επίπτωση του σημαίνοντος στο πεπρωμένο του ομιλ-όντος. Αυτό λίγο σχετίζεται με την ομιλία του. Σχετίζεται κυρίως με τη δομή, η οποία συναρμόζεται ojç μηχανισμός [s’appareille]. Το ανθρώπινο ον, που μάλ­ λον το ονομάζουμε έτσι επειδή δεν είναι παρά το χθόνιο υπόστρωμα της γλώσσας, δεν έχει παρά να συναρμοστεί ομιλιακά [s’apparoler] σ’ αυτόν εδώ τον μηχανισμό. Με κάτι τόσο απλό όσο τα τέσσερα μικρά [σημαίνοντα] σημεία μου, σας έκανα προηγουμένως να αντιληφθείτε πως αρκεί να δώσουμε σαν συνοδεία στο εναδικό χαρακτηριστικό ένα άλλο χαρακτηριστικό, το S δίπλα στο Si, ακιτε μέσα από τόσο θεμιτά σημαίνοντα, να μπορέσουμε να θέσουμε τι γίνε­ ται με το νόημα του Αλλου, και, αφετέρου, με την ένταξή του στην απόλαυ­ ση - μέσω ποιου τρόπου ο Αλλος είναι μέσον της απόλαυσης. Από αυτή την αφετηρία αρχίζει η εργασία. Με τη γνώση λοιπόν ως μέσον της απόλαυσης παράγεται η εργασία που έχει ένα νόημα, ένα σκοτεινό νόη­ μα. Το σκοτεινό αυτό νόημα είναι εκείνο της αλήθειας. 11

17

18

19

2

66

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

4 Οπωσδήποτε, εάν αυτούς τους όρους δεν τους είχα ήδη προσεγγίσει με διά­ φορους τρόπους που μας διαφωτίζουν, δεν θα είχα βέβαια την τόλμη να τους εισάγω έτσι. Όμως έχει ήδη γίνει μια σημαντική προεργασία. Όταν σας λέω για τη γνώση πως ο αρχικός της τόπος μέσα στον λόγο του κυρίου βρίσκεται στο επίπεδο του δούλου, ποιος άραγε μας έδειξε, αν όχι ο Χέγκελ, ότι αυτό που θα μας παραδώσει η εργασία του δούλου είναι η αλή­ θεια του κυρίου; Και πιθανότατα εκείνη που τον αναιρεί. Ουσιαστικά όμως, ίσως είμαστε σε θέση να προτείνουμε άλλες μορφές σχηματοποίησης αυτού του λόγου, και να αντιληφθούμε πού ακριβώς χάσκει, πού παραμένει χασματική, περατωμένη με τρόπο βεβιασμένο, η εγελιανή κατασκευή. Εάν υπάρχει κάτι που όλη η δική μας προσέγγιση οριοθετεί, και που ασφαλώς ανανεώθηκε από την ψυχαναλυτική εμπειρία, είναι σαφώς ότι καμία επίκληση της αλήθειας δεν μπορεί να γίνει χωρίς την επισήμανση πως δεν εί­ ναι προσβάσιμη παρά μ’ ένα μισόλογο, πως δεν γίνεται να ειπωθεί ολόκληρη, επειδή πέρα από το μισό της, δεν υπάρχει τίποτε να ειπωθεί. Αυτό είναι όλο που μπορεί να ειπωθεί. Εδώ, κατά συνέπεια, ο λόγος καταργείται. Δεν μι­ λάμε για το άρρητο, όποια ευχαρίστηση κι αν προκαλεί αυτό σε ορισμένους. Πάντως, αυτόν τον κόμβο του μισόλογου, τον περιέγραψα την περασμέ­ νη φορά, επισημαίνοντας ποια έμφαση πρέπει να δώσουμε στην ερμηνεία, με όσα διατύπωσα για την εκφορά χωρίς εκφερόμενο, και για το εκφερόμενο με άδηλη την εκφορά. Επισήμανα πως επρόκειτο για τα αξονικά, ισοσταθμιστικά σημεία, για τις συντεταγμένες του κέντρου βαρύτητας, που προσιδιά­ ζουν στην ερμηνεία, με βάση τα οποία η διάνοιξη που επιχειρούμε οφείλει να ανανεώσει ριζικά το καθεστώς της αλήθειας. Τι είναι η αγάπη της αλήθειας; Είναι κάτι που χλευάζει το εν ελλείψει είναι της αλήθειας. Αυτό το εν ελλείψει είναι, θα μπορούσαμε να το αποκαλέσουμε διαφορετικά - μια έλλειψη της τάξεως της λήθης, που μας την υπενθυμίζουν τα μορφώματα του ασυνειδήτου. Δεν πρόκειται επ’ ουδενί για κάτι της τάξεως του είναι, ενός πλήρους είναι. Τι είναι η ακατάλυτη εκείνη επιθυμία για την οποία μιλάει ο Φρόιντ στις ύστατες καταληκτικές γραμμές της Traumdeutung; Τι είναι εκείνη η επιθυμία που τίποτε δεν μπορεί να την αλλάξει, ούτε να την λυ­ γίσει, όταν όλα αλλάζουν; Η έλλειψη της τάξεως της λήθης είναι το ίδιο πράγ­ μα με το εν ελλείψει είναι, διότι το είναι και το λησμονείν είναι το ίδιο πράγμα. Η αγάπη της αλήθειας είναι η αγάπη της αδυναμίας εκείνης της οποίας σηκιυσαμε το πέπλο, είναι η αγάπη για κάτι που κρύβει η αλήθεια, και που λέ­ γεται ευνουχισμός. Δεν θα έπρεπε να έχο) ανάγκη γι’ αυτές τις υπενθυμίσεις, που είναι κάπως φιλολογικές. Φαίνεται ότι στους ψυχαναλυτές συμβαίνει, προπάντων σ’ αυ­ τούς, καθώς πασαλείβουν τον λόγο τους με μερικές λέξεις ταμπού, να μην αντιλαμβάνονται σε τι συνίσταται η αλήθεια, τουτέστιν η ανημποριά. Πάνω σ’ αυτό οικοδσμείται ό,τι αφορά την αλήθεια. Το ότι υπάρχει αγά20

21

Γ ΓΝΩΣΗ. ΜΓ-ΣΟΝ ΑΠΟΛΑΥΣΗΣ

67

πη της αδυναμίας, ίσως αυτή να είναι η ουσία της αγάπης. Όπως έχω πει, αγάπη είναι να δίνεις αυτό που δεν έχεις, δηλαδή αυτό που θα μπορούσε να επανορθώσει την πρωταρχική εκείνη αδυναμία. Και την ίδια στιγμή συλλαμβάνεται και αναφαίνεται εκείνος ο ρόλος -δεν ξέρω αν πρέπει να τον ονομάσω μυστικιστικό ή μυθοποιητικό- που ανέκα­ θεν δόθηκε, σύμφωνα με μια ορισμένη έμπνευση, στην αγάπη. Η οικουμενι­ κή, όπως λένε, αγάπη, που την επισείουν σαν πλαστικό λάβαρο για να μας ηρε­ μήσουν, είναι ακριβώς εκείνο που αποβαίνει πέπλο, πέπλο συγκάλυψης, της ουσίας της αλήθειας. Αυτό που ζητείται από τον ψυχαναλυτή, και που επισημαίνεται ήδη στην ομιλία μου της τελευταίας φοράς, δεν είναι βεβαίως κάτι που σχετίζεται με το καθ’ υπόθεσιν της γνώσης υποκείμενο, στο οποίο, συμφωνώντας κάπως πα­ ράταιρα, όπως γίνεται συνήθως, θεώρησαν κάποιοι πως μπορούν να θεμελιώ­ σουν τη μεταβίβαση. Επέμεινα συχνά στο εξής - καθ’ υπόθεσιν γνωρίζου­ με όχι σπουδαία πράγματα. Αυτό που εγκαθιδρύει η ψυχανάλυση είναι το εντελώς αντίθετο. Ο αναλυτής λέει σ’ αυτόν που πρόκειται να ξεκινήσει Εμπρός, πείτε ό,τι να ■ναι., θα είναι θαυμάσιο. Αυτόν λοιπόν ο αναλυτής εγκα­ θιδρύει ως καθ’ υπόθεσιν της γνώσης υποκείμενο. Στο κάτω κάτω, δεν το κάνει κακόπιστα, γιατί, στην παρούσα περίπτωση, ο αναλυτής δεν μπορεί να βασιστεί σε κάποιον άλλο. Και η μεταβίβαση θε­ μελιώνεται στο εξής - ότι υπάρχει ένας τύπος που, σ’ εμένα τον κακομοίρη, μου λέει να συμπεριφερθώ σαν να ήξερα περί τίνος πρόκειται. Μπορώ να πω ό,τι να ’ναι, πάντα κάτι θα αποδώσει. Δεν είναι κάτι που σας συμβαίνει κάθε μέρα. Είναι επαρκές κίνητρο για τη μεταβίβαση. Τι ορίζει τον ψυχαναλυτή; Το είπα. Πάντοτε το έλεγα, ανέκαθεν -απλώς, κανείς ποτέ δεν κατάλαβε τίποτε, και επιπλέον είναι φυσικό, δεν φταίω εγώη ψυχανάλυση είναι αυτό που περιμένουμε από έναν ψυχαναλυτή. Όμως, αυτό που περιμένουμε από έναν ψυχαναλυτή, θα έπρεπε προφανώς να προ­ σπαθήσουμε να καταλάβουμε τι σημαίνει. Είναι έτσι ολοφάνερα μπροστά μας, χειροπιαστό -εν πάση περιπτώσει, έχω πάντα την αίσθηση ότι απλώς επαναλαμβάνομαι- η δουλειά είναι για μένα, και η υπεραπόλαυση για σας. Αυτό που περιμένουμε από έναν ψυχα­ ναλυτή είναι, όπως το είπα την περασμένη φορά, να κάνει να λειτουργήσει η γνώση του με όρους αλήθειας. Γι’ αυτό και περιορίζεται σ’ ένα μισόλογο. Το είπα την περασμένη φορά, και θα χρειαστεί να επανέλθω, γιατί το πράγμα έχει συνέπειες. Στον ψυχαναλυτή, και μονάχα σ’ αυτόν, απευθύνεται εκείνη η φράση που τόσο συχνά σχολίασα, το Wo Es war, soll Ich werden. Εάν ο αναλυτής προ­ σπαθεί να καταλάβει ετούτη τη θέση, επάνω αριστερά, που προσδιορίζει τον λόγο του, είναι ακριβώς επειδή δεν βρίσκεται εκεί διόλου για τον εαυτό του. Εκεί όπου ήταν η υπεραπόλαυση, το απολαμβάνειν του άλλου, εκεί εγώ οφεί­ λω, στον βαθμό που προφέρω την ψυχαναλυτική πράξη, να έρθωΡ 22

14 Ιανουάριου 1970

Δ' ΑΛΗΘΕΙΑ, ΑΔΕΛΦΗ ΤΗΣ ΑΠΟΛΑΥΣΗΣ

Η λογική και η αλήθεια Η ψύχωση τον Βίτγκενσταϊν Ο Πόλιτζερ και το Πανεπιστήμιο Το χιούμορ τον Σαντ

Π

Υ

52 —► α 5,

Κ βι —► 8

2

ί

α

$α

Ο ψυχαναλυτικός λόγος, οτο δομικό επίπεδο στο οποίο επιχειρούμε να τον διατυπώσουμε εφέτος, ολοκληρώνει την περιστροφή των τριών άλλων, που τους έχουμε αντιστοίχως ονομάσει -το υπενθυμίζω γι’ αυτούς που έρχονται εδώ σποραδικά- λόγο του κυρίου, λόγο της υστερικής, που τον έβαλα σήμε­ ρα στο μέσον, και τέλος ο λόγος που εδώ μας ενδιαφέρει σε μεγάλο βαθμό, αφού πρόκειται για τον λόγο που προσδιορίσαμε ως πανεπιστημιακό. Το γεγονός όμως ότι ο αναλυτικός λόγος ολοκληρώνει τη μετατόπιση κα­ τά ένα τεταρτημόριο με την οποία δομούνται οι άλλοι τρεις, δεν σημαίνει ότι αποτελεί την επίλυσή τους, και ότι επιτρέπει να περάσουμε στην ανάποδη όψη [έ ΓβηνβΓδ]. Αυτό δεν επιλύει τίποτε. Η ανάποδη όιμη δεν εξηγεί καμία κύρια όψη. Πρόκειται για μια σχέση ύφανσης, πλοκής - ιστού, αν θέλετε. Παρ’ όλα αυτά ο ιστός έχει μια υφή, συ­ γκρατεί κάτι. Βέβαια, όχι όλα, διότι η λέξη όλον υπάρχει μόνο μέσω της γλώσσας και η γλιύσσα δείχνει ακριβώς το όριο της λέξης. Δείχνει πως ακό­ μη και στον κόσμο του λόγου, τίποτε δεν είναι της τάξεως του όλου, όπως λέω - ή καλύτερα, πως το όλον ως τέτοιο αυτοαναιρείται, έχει μάλιστα ανά­ γκη στήριξης, επειδή πρέπει να περιορίζεται κατά τη χρήση του. Αυτά σαν εισαγωγή σ’ εκείνο που θα αποτελέσει σήμερα το αντικείμενο

70

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

μιας ουσιαστικής προσέγγισης, με σκοπό να αποδείξω τι είναι ένα envers, μια ανάποδη όψη. Το envers συνηχεί με τη vérité, την αλήθεια.

1

Αληθινά, κάτι αξίζει να υπογραμμιστεί εξαρχής - η αλήθεια δεν είναι μια λέξη που μπορούμε να την χειριστούμε εκτός της προτασιακής λογικής, όπου μετατρέπεται σε τιμή, και περιορίζεται στην εγγραφή, στον χειρισμό ενός συμ­ βόλου, συνήθως το κεφαλαίον, το αρχικό της γράμμα. Αυτή η χρήση, όπως θα δούμε, δεν επιτρέπει καμία ελπίδα. Αυτό είναι και το μόνο υγιές στοιχείο της. Εντούτοις, παντού, και ιδίως στους ψυχαναλυτές -πρέπει να το πω, κι έχω τους λόγους μου- στους ψυχαναλυτές που είναι γυναίκες, προκαλεί ένα πε­ ρίεργο ρίγος, ένα πράγμα που τις ωθεί, εδώ και κάμποσο καιρό, να συγχέουν την ψυχαναλυτική αλήθεια με την επανάσταση [révolution]. Επισήμανα ήδη την αμφισημία αυτού του όρου révolution, ο οποίος, στη χρήση που έχει στη μηχανική των ουρανίων σωμάτων, μπορεί να σημαίνει επιστροφή στην αφετηρία. Κι έτσι, από πολλές απόψεις, αυτό που ο ψυχα­ ναλυτικός λόγος, όπως έλεγα αρχικά, μπορεί να εκπληρώσει απέναντι στις άλλες τρεις διατάξεις, τοποθετείται σε τρεις άλλες δομές. Οι γυναίκες δεν είναι τυχαίο το ότι είναι λιγότερο κλεισμένες απ’ ό,τι οι σύντροφοί τους σ’ αυτόν τον κύκλο των λόγων. Ο άνδρας, το αρσενικό, το ανδροπρεπές, έτσι όπως το γνωρίζουμε, είναι ένα δημιούργημα λόγου - αν μη τι άλλο, τίποτε απ’ όλα όσα υπόκεινται σε ανάλυση δεν γίνεται να οριστεί διαφορετικά. Δεν μπορούμε να πούμε το ίδιο για τη γυναίκα. Ωστόσο, κανέ­ νας διάλογος δεν είναι δυνατός αν δεν τοποθετείται στο επίπεδο του λόγου. Γι’ αυτό λοιπόν, η γυναίκα που εμφορείται από την επαναστατική αρετή της ψυχανάλυσης θα μπορούσε να αναλογιστεί, πριν αρχίσει να ριγεί, ότι έχει να επωφεληθεί, πολύ περισσότερο από τον άνδρα, από μια ορισμένη καλ­ λιέργεια του λόγου, όπως θα την ονομάζαμε. Δεν σημαίνει πως η γυναίκα δεν έχει το σχετικό χάρισμα - το αντίθετο μά­ λιστα. Και όταν εμφορείται, γίνεται μέσα σ’ αυτόν τον κύκλο ένας εξέχων οδηγός. Αυτό ακριβώς ορίζει την υστερική, και γι’ αυτό στον πίνακα, ανατρέποντας τη σειρά με την οποία γράφω συνήθως, την τοποθέτησα στο κέντρο. Είναι φανερό πάντως ότι δεν είναι τυχαίο που η λέξη αλήθεια προκαλεί στη γυναίκα αυτό το ιδιαίτερο ρίγος. Μονάχα που η αλήθεια, ακόμη και στο δικό μας πλαίσιο, δεν είναι εύκο­ λα προσβάσιμη. Όπως μερικά πουλιά, για τα οποία μου μιλούσαν όταν ήμουν μικρός, η αλήθεια δεν πιάνεται παρά μόνο όταν της ρίξεις αλάτι στην ουρά. Δεν είναι εύκολο. Το πρώτο μου αναγνωστικό είχε για πρώτο κείμενο μια ιστορία με τίτλο Ιστορία ενός μισοκομμένον κοτόπουλου. Στ’ αλήθεια, γι’ αυτό μιλούσε. Δεν είναι ένα πουλί που πιάνεται ευκολότερα από τ’ άλλα όταν η προϋπόθεση για κάτι τέτοιο είναι να του ρίξεις αλάτι στην ουρά. 1

2

71

Λ ΑΛΗΘΕΙΑ. ΑΛΕΛΦΗ ΤΗΣ ΑΠΟΛΑΥΣΗΣ

Αυτό που διδάσκω, από τότε που αρθροίνω κάτι περί ψυχανάλυσης, θα μπορούσε να έχει για τίτλο Ιστορία ενός μισοκομμένου υποκειμένου. Που έγκειται η αλήθεια της σχέσης ανάμεσα στην ιστορία ενός μισοκομμένου κοτόπουλου και την ιστορία ενός μισοκομμένου υποκειμένου; Μπο­ ρούμε να την πιάσουμε από δύο οπτικές γωνίες. Μπορούμε να πούμε, όπως θα λέγαμε σε μια πανεπιστημιακή διατριβή, ότι η ιστορία της πρώτης μου ανάγνωσης καθόρισε την εξέλιξη της σκέψης μου. Ή ακόμη, από τη σκοπιά της δομής, η ιστορία του μισού κοτόπουλου θα μπορούσε να αντιπροσωπεύει για τον συγγραφέα που την έγραψε κάτι που θα αντανακλούσε δεν ξέρω κι εγώ ποιο προαίσθημα, όχι για την συχανόλιτση [sychanalisse], όπως λένε στον Χωρικό του Παρισιού, αλλά για το τι γίνεται με το υποκείμενο. Αυτό που είναι σίγουρο, είναι ότι υπήρχε και μια εικόνα. Η εικόνα του μισοκομμένου κοτόπουλου ήτανε το προφίλ ιδωμένο από την καλή πλευρά. Δεν έβλεπες την άλλη, την κομμένη, εκείνη όπου βρισκόταν πιθανότατα η αλή­ θεια, διότι στη δεξιά σελίδα έβλεπες το μισό χωρίς καρδιά, αλλά αναμφίβο­ λα όχι χωρίς συκώτι [foie], με τις δύο έννοιες της λέξης. Τι σημαίνει αυτό; Σημαίνει ότι η αλήθεια είναι κρυμμένη, αλλά ίσως δεν είναι παρά απούσα. Αν ίσχυε αυτό, θα βόλευε τα πάντα. Δεν θα χρειαζόταν παρά να μάθει κα­ νείς όλα όσα υπάρχουν για μάθηση. Στο κάτω κάτω, γιατί όχι; Όταν λέμε κάτι, δεν χρειάζεται να προσθέσουμε ότι είναι αληθές. Γύρω από αυτό το σημείο περιστρέφεται μια ολόκληρη προβληματική πε­ ρί κρίσεως. Γνωρίζετε ότι ο κύριος Φρέγκε θέτει το ζήτημα με τη μορφή μιας μικρής οριζόντιας γραμμής, και το διαφοροποιεί από την περίπτωση όπου δηλώνουμε ότι είναι αληθές, βάζοντας στο αριστερό της άκρο μια κάθετη γραμμούλα. Οπότε αυτό καθίσταται κατάφαση. Όμως, τι είναι αληθές; Θεέ μου, αληθές είναι αυτό που ειπώθηκε. Τι ει­ πώθηκε; Η φράση. Τη φράση όμως, δεν υπάρχει τρόπος να την στηρίξουμε με κάτι άλλο από το σημαίνον, στον βαθμό που αυτό δεν αφορά το αντικεί­ μενο. Εκτός εάν δηλώσετε -όπως κάνει ένας εξτρεμιστής θεωρητικός της λο­ γικής, που θα σας πω σε λίγο- ότι δεν υπάρχουν αντικείμενα παρά μόνο ψευδο-αντικείμενα. Όσο για μας, επιμένουμε στο εξής, ότι το σημαίνον δεν αφο­ ρά το αντικείμενο, αλλά το νόημα. Ως θέμα της φράσης υπάρχει μόνο το νόημα. Εξού και η διαλεκτική εκεί­ νη από την οποία ξεκινήσαμε, που την ονομάζουμε το βήμα νοήματος [pasde-sens] με όλη την αμφισημία της λέξης pas.5 Η αρχή έγινε με το μη-νόημα που επινόησε ο Χούσερλ - το πράσινο είναι ένα υπέρ. Η έκφραση μπορεί ωστόσο να έχει κάλλιστα ένα νόημα, εάν πρόκει­ ται, για παράδειγμα, για μια ψηφοφορία με σφαιρίδια πράσινα και κόκκινα. Μονάχα που αυτό μας οδηγεί σε μια κατεύθυνση όπου ό,τι αφορά το εί­ ναι ανάγεται στο νόημα, υπάρχει [είναι] αυτό που έχει το μέγιστο είναι. Εν πάση περιπτώσει, ακολουθώντας αυτή ακριβώς την κατεύθυνση έκαναν το βήμα νοήματος να σκεφτούν πως αυτό που έχει το μέγιστο είναι δεν γίνεται να μην υπάρχει. 3

4

6

72

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

Το νόημα, αν μπορώ να πω, είναι οντολογικά φορτισμένο. Δεν έχει καν άλλο νόημα. Μονάχα που αντιληφθήκαμε εδώ και αρκετό καιρό πως δεν αρκεί αυτό για να του προσδώσει βάρος, για την ακρίβεια το βάρος της ύπαρξης. Πράγμα περίεργο, το μη-νόημα το έχει αυτό το βάρος. Σου κάθεται στο στομάχι. Και εδώ έγκειται το βήμα που έκανε ο Φρόιντ, δείχνοντας τον πα­ ραδειγματικό χαρακτήρα που έχει το ευφυολόγημα, η λέξη χωρίς ουρά, χω­ ρίς κεφάλι. Αυτό δεν διευκολύνει το να της ρίξουμε αλάτι στην ουρά. Επειδή ακρι­ βώς, η αλήθεια πετάει και χάνεται. Η αλήθεια πετάει τη στιγμή που δεν θα θέλατε πλέον να την πιάσετε. Άλλωστε, αφού δεν είχε ουρά, πως θα το κάνατε; Καταπληξία και φως. Όπως θα θυμάστε, μια μικρή ιστορία, αρκετά ρηχή άλλωστε, με στιχομυ­ θίες για τον Χρυσό Μόσχο [le Veau d’or], αρκεί για να το αφυπνίσει, αυτό το μοσχάρι [veau] που κοιμάται [dort] όρθιο. Βλέπουμε τότε ότι πρόκειται, θα έλεγα, για σκουπίδι από σκληρό χρυσό [d’or dur]. Κάπου ανάμεσα στη σφοδρή επιθυμία για διάρκεια [le dur désir de durer] του Ελυάρ, και την επιθυμία για ύπνο, η οποία είναι το μεγαλύτερο αίνιγ­ μα, χωρίς να φαίνεται να το αντιλαμβανόμαστε, ο Φρόιντ διεισδύει στον μη­ χανισμό του ονείρου. Ας μην το ξεχνάμε - Wunsch zu schlafen, λέει, δεν εί­ πε schlafen Bedürfnis, ανάγκη για ύπνο, δεν πρόκειται για κάτι τέτοιο. Το Wunsch zu schlafen είναι εκείνο που καθορίζει τη λειτουργία του ονείρου. Το περίεργο είναι πως συμπληρώνει τούτη την ένδειξη με την εξής, ότι ένα όνειρο μας ξυπνάει ακριβώς τη στιγμή που θα μπορούσε να απελευθε­ ρώσει την αλήθεια, κι έτσι ξυπνάμε ώστε να συνεχίσουμε να ονειρευόμαστε - να ονειρευόμαστε μέσα στο πραγματικό, ή για να είμαστε πιο ακριβείς, μέ­ σα στην πραγματικότητα. Όλο αυτό μας αφήνει κατάπληκτους. Μας καταπλήσσει λόγω μιας ορι­ σμένης έλλειψης νοήματος, όπου η αλήθεια, σαν το χούι, ξαναγυρίζει καλ­ πάζοντας. Και μάλιστα με τέτοιο καλπασμό που, πριν καλά καλά περάσει από μπροστά μας, έχει ήδη φύγει από την άλλη πλευρά. Η απουσία που ανέφερα προηγουμένως προκάλεσε στα γαλλικά μια πε­ ρίεργη επιμόλυνση. Εάν πάρετε το sans [χωρίς], που θεωρείται ότι προέρχε­ ται από το λατινικό sine, κάτι που είναι ελάχιστα πιθανό αφού η αρχική του μορφή ήταν κάτι σαν senz, αντιλαμβανόμαστε πως η absentia, στην αφαιρε­ τική πτιυση, που χρησιμοποιείται σε νομικά κείμενα και από την οποία προ­ έρχεται αυτός ο αλλοπρόσαλλος όρος που είναι το sans, αυτή λοιπόν τη λεξούλα, την έχουμε ήδη παρουσιάσει από την αρχή των όσων λέμε σήμερα. Και λοιπόν, τι; Senz και κατόπιν sans [et puis sans], μήπως φτάνουμε έτσι σε μια puissance [δύναμη, ισχύ] -τελείως διαφορετική από το en puissance [δυνάμει), μια φαντασιακή δυνητικότητα που δεν συνιστά παρά δύναμη απα­ τηλή- μάλλον πρόκειται για το είναι που ενυπάρχει στο νόημα, το οποίο πρέ­ πει να το εκλάβουμε σαν κάτι διαφος>ετικό από τη νοηματική πληρότητα, κά­ 7

8

9

Δ ΑΛΗΘΕΙΑ. ΑΔΕΛΦΗ ΤΗΣ ΑΠΟΛΑΥΣΗΣ

73

τι που μάλλον αντιστοιχεί σε ό,τι διαφεύγει από το είναι, όπως συμβαίνει στο ευφυολόγημα που δικαίως λέγεται λέξη πνευματώδης. Το ίδιο επίσης, όπως ξέρουμε, συμβαίνει πάντοτε με την πράξη [acte]. Με την πράξη, όποια κι αν είναι, το σημαντικό είναι αυτό που της διαφεύγει. Και επίσης εδώ έγκειται το βήμα που έκανε η ψυχανάλυση, με την εισαγω­ γή της παραπραξίας, της αποτυχημένης πράξης, η οποία τελικά αποτελεί τη μόνη πράξη για την οποία ξέρουμε ότι σίγουρα είναι πάντα επιτυχημένη." Υπεισέρχεται εδώ ένα ρητορικό σχήμα λιτότητας, του οποίου προσπά­ θησα να αναδείξω τον τόνο και τη βαρύτητα μέσα από αυτό που ονομάζω το όχι-χωρίς [pas-sans]. Το άγχος δεν είναι χωρίς αντικείμενο. Λεν είμαστε χω­ ρίς κάποια σχέση με την αλήθεια. Είναι άραγε σίγουρο πως την αλήθεια μπορούμε να την βρούμε intus, στο εσωτερικό; Γιατί όχι παραπλεύρως; Heimlich, unheimlich - ο καθένας, μέ­ σα από την ανάγνωση του Φρόιντ, συγκρότησε την αμφισημία αυτού του όρου, που ενώ δεν βρίσκεται στο εσωτερικό, υποβάλλει ωστόσο την ιδέα του, και υπογραμμίζει ακριβώς οτιδήποτε είναι της τάξεως του ανοίκειου. Ως προς αυτό, οι γλώσσες εμφανίζουν παράξενη ποικιλομορφία. Αντιληφθήκατε ότι στα αγγλικά το homeliness [οικείος] σημαίνει χωρίς περιστρο­ φές; Και όμως είναι η ίδια λέξη με το Heimlichkeit, αλλά έχει μια άλλη από­ χρωση. ΓΓ αυτό επίσης το γερμανικό sinnlos μεταφράζεται στα αγγλικά ως mea­ ningless, δηλαδή με την ίδια λέξη που, ως μετάφραση του Unsinn, θα μας δώ­ σει απερίσκεπτος. Ο καθένας γνωρίζει πως ο αμφίσημος χαρακτήρας των ετυμολογικών ριζών στα αγγλικά προσφέρεται σε ιδιαίτερες αποκλίσεις. Αντίθετα, κατά περίεργο και σχεδόν μοναδικό τρόπο, η αγγλική γλώσσα το χωρίς θα το πει without -μαζίόντας έξω. Η αλήθεια δείχνει όντως να μας είναι ξένη, εννοώ η δική μας αλήθεια. Εί­ ναι μαζί μας, ίσως, αλλά δίχως να μας αφορά τόσο όσο ισχυρίζονται κάποιοι. Ό,τι μπορούμε να πούμε, είναι αυτό που έλεγα προηγουμένως, ότι δεν εί­ μαστε χωρίς αυτήν. Σχήμα λιτότητας, εν ολίγοις, αφού αν και είμαστε μέσα στην εμβέλειά της, ευχαρίστως θα την προσπερνούσαμε. Περνάμε από το χωρίς στο όχι-χωρίς, και από εκεί στο χωρίς-πονπέρασε.16 10

12

13

14

15

2 Σ’ αυτό το σημείο θα κάνω ένα μικρό άλμα, και θα πάω στον συγγραφέα που διατύπωσε με τον εντονότερο τρόπο αυτό που προκύπτει από το εγχείρημα μέσω του οποίου θέτει πως δεν υπάρχει αλήθεια παρά μόνο εγγεγραμμένη σε κάποια πρόταση, και προσδιορίζει τι ακριβώς από τη γνώση ως τέτοια -η γνώση στοιχειοθετούμενη από ένα προτασιακό υπόβαθρο- μπορεί να λειτουρ­

74

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

γήσει αυστηρά ως αλήθεια. Δηλαδή να αρθρώσει τι μπορεί να χαρακτηριστεί αληθές και να υποστηριχθεί ως τέτοιο, όταν προτείνει κάτι, οτιδήποτε. Πρόκειται για κάποιον ονόματι Βίτγκενσταϊν που, μπορώ να πα>, διαβά­ ζεται εύκολα. Σίγουρα. Προσπαθήστε. Αυτό απαιτεί να περιοριστείτε στην περιδιάβαση ενός κόσμου - που εί­ ναι αυστηρά ο κόσμος μιας συλλογιστικής, χωρίς να αναζητάτε κανέναν καρ­ πό, πράγμα που αποτελεί μια κακή σας συνήθεια. Επιμένετε να συλλέγετε τα μήλα κάτω από μια μηλιά, ακόμη κι αν τα μαζεύετε από χάμω. Από το να μη μαζέψετε καθόλου μήλα οτιδήποτε άλλο είναι προτιμότερο για σας. Η παραμονή, για κάποιο διάστημα, κάτω από τούτη τη μηλιά, της οποίας τα κλαδιά, σας διαβεβαιώνω, είναι σε θέση να ελκύσουν αμέριστη την προ­ σοχή σας, αρκεί να υποβάλλετε λιγάκι τον εαυτό σας σ’ αυτή την υποχρέω­ ση, θα έχει ωστόσο ως χαρακτηριστικό στοιχείο ότι δεν θα μπορέσετε να αντλήσετε τίποτε - παρά μόνο τη διαβεβαίωση ότι δεν μπορεί να χαρακτη­ ριστεί αληθές τίποτε άλλο παρά η συμμόρφωση προς μια δομή, που μάλιστα, βγαίνοντας για μια στιγμή έξω από τον ίσκιο της μηλιάς, δεν θα την προσδιό­ ριζα καν ως δομή λογική, αλλά ως γραμματική, όπως χαρακτηριστικά υπο­ στηρίζει ο συγγραφέας. Η γραμματική δομή στοιχειοθετεί για τον συγγραφέα κάτι που το ταυτί­ ζει με τον κόσμο. Ο κόσμος είναι ακριβώς αυτή η γραμματική δομή. Και εν ολίγοις το μόνο αληθινό που υπάρχει είναι μια σύνθετη πρόταση η οποία πε­ ριλαμβάνει την ολότητα των γεγονότων που στοιχειοθετούν τον κόσμο. Εάν επιλέξουμε να εισαγάγουμε μέσα στο σύνολο το στοιχείο της άρνη­ σης που επιτρέπει την άρθρωσή του, θα συναγάγουμε ένα ολόκληρο σύνολο κανόνων που συγκροτούν μια λογική, όμως το σύνολο, λέει, είναι ταυτολογικό, δηλαδή το εξής απλοϊκό - οτιδήποτε και να πείτε είναι είτε αληθές είτε ψευδές. Λέγοντας ότι αυτό εδώ είναι είτε αληθές είτε ψευδές, λέτε κάτι υπο­ χρεωτικά αληθές, το οποίο όμως ακυρώνει το νόημα. Όλα αυτά που σας είπα, καταλήγει ο συγγραφέας στις προτάσεις 6.51, 2, 3, 4, μια και τις απαριθμεί - όλα όσα σας είπα εδώ είναι κυριολεκτικά Unsinn, δηλαδή ακυρώνουν το νόημα. Τίποτε δεν μπορεί να ειπωθεί που να μην είναι ταυτολογικό. Το ζητού­ μενο είναι να μπορέσει ο αναγνώστης, αφού πρώτα διανύσει το εκτενές κύ­ κλωμα των διατυπώσεων, καθεμία εκ των οποίων, πιστέψτε με, είναι άκρως ελκυστική, να υπερβεί όλα όσα ειπώθηκαν προκειμένου να συμπεράνει ότι δεν υπάρχει περαιτέρω τίποτε το λεκτόν - αλλά όλα όσα μπορούν να ειπω­ θούν συνιστούν απλώς μη-νόημα. Ίσως προχιύρησα λίγο γρήγορα για να σας συνοψίσω xoTractatus logicophilosophicus του Βίτγκενσταϊν. Ας προσθέσουμε μονάχα την εξής παρατή­ ρηση, ότι τίποτε δεν μπορεί να ειπιυθεί, ότι τίποτε δεν είναι αληθές, παρά μόνο υπό την προϋπόθεση να ξεκινήσουμε από την ιδέα, στο πλαίσιο του εγ­ χειρήματος του Βίτγκενσταϊν, πως το γεγονός είναι ένα κατηγόρημα της ανε­ πεξέργαστης πρότασης [proposition crue]. 17

75

Λ ΑΛΗΘΕΙΑ. ΑΔΕΛΦΗ ΤΗΣ ΑΠΟΛΑΥΣΗΣ

Ονομάζω ανεπεξέργαστη πρόταση εκείνη την οποία κάποιοι, για παρά­ δειγμα ο Κουάιν, θα τη βάλουν εντός εισαγωγικών, όπου διακρίνει κανείς το εκφερόμενο από την εκφορά. Πρόκειται για ένα εγχείρημα που, παρότι στη βάση του θεμελιώθηκε η κατασκευή του γραφήματος μου [της επιθυμίας], δεν διστάζω ωστόσο να δηλώσω ότι είναι αυθαίρετο. Είναι όντως σαφές ότι κάποιος μπορεί να υποστηρίξει, όπως είναι η θέση του Βίτγκενσταίν, πως δεν χρειάζεται να προσθέσουμε κανένα σημείο κατάφασης σε ό,τι είναι απλή διαβεβαίωση. Η διαβεβαίωση εξαγγέλλεται ως αλήθεια. Οπότε, πώς να ξεφυγουμε από τα συμπεράσματα του Βίτγκενσταίν; Ο μό­ νος τρόπος είναι να τον ακολουθήσουμε εκεί ακριβώς όπου οδηγείται, δη­ λαδή στη στοιχειώδη πρόταση, της οποίας η σημειογραφία ως αληθής ή ψευδής οφείλει, οπωσδήποτε, είτε είναι αληθής, είτε είναι ψευδής, να διασφα­ λίσει την αλήθεια της συνθέτης πρότασης. Όποια κι αν είναι τα γεγονότα του κόσμου, και μάλιστα, θα έλεγα, ό,τι κι αν είναι αυτό που εκφέρουμε για τα γεγονότα του κόσμου, εκείνο που συνιστά τον κόσμο είναι η ταυτολογία της ολότητας του λόγου. Ας πάρουμε την πιο μικρή πρόταση, εννοώ γραμματικά. Δεν είναι τυ­ χαίο που ήδη οι στωικοί στηρίχτηκαν σ’ αυτήν, εισάγοντάς την με την πιο απλή μορφή της συνεπαγωγής. Δεν θα προχωρήσω καν μέχρι εκεί, θα πά­ ρω μόνο το πρώτο σκέλος, αφού, όπως ξέρετε, η συνεπαγωγή είναι μια σχέ­ ση δυο προτάσεων. Είναι μέρα [il fait jour]. Είναι η ελάχιστη δυνατή δια­ τύπωση. Το il ουδετέρου γένους. Il fait, cela fait - εν προκειμένω, το νόημα είναι το ίδιο. Ο Βίτγκενσταίν μάλιστα δεν στηρίζει την έννοια του κόσμου παρά μέσω γεγονότων. Κανένα πράγμα δεν υπάρχει, εάν δεν στηρίζεται από έναν ιστό γεγονότων. Κανένα πράγμα, εξάλλου, που να μην είναι απροσπέλαστο. Μό­ νο το γεγονός αρθρώνεται. Αυτό το γεγονός, το ότι είναι μέρα, είναι γεγονός επειδή λέγεται. Το αληθές δεν εξαρτάται -και σε αυτό το σημείο πρέπει να επανεισαγάγω τη διάσταση που αυθαίρετα διαχωρίζω- παρά από την εκφορά μου, δη­ λαδή από το εάν το διατυπώνω συναφώς. Το αληθές δεν είναι εσωτερικό στοιχείο της πρότασης, στην πρόταση εξαγγέλλεται μόνο το γεγονός, το επί­ πλαστο της γλώσσας. Αληθεύει ότι είναι ένα γεγονός, ένα γεγονός που συγκροτώ, που το στοι­ χειοθετεί το ότι το λέω, εν προκειμένω, ενόσω είναι αληθές. Όμως το ότι εί­ ναι αληθές δεν συνιστά γεγονός, εάν δεν προσθέσω επί τούτου ότι επιπλέον είναι αληθές. Μόνο που, όπως ορθά παρατηρεί ο Βίτγκενσταίν, είναι περιτ­ τό να το προσθέσω. Ωστόσο, αυτό που έχω να πω στη θέση αυτού του περιττού, πρέπει να έχω έναν πραγματικό λόγο για να το πω, ο οποίος θα εξηγηθεί εν συνεχεία. Για την ακρίβεια, δεν το λέω, πο>ς έχω κάποιον λόγο, συνεχίζω παρακάτω, δηλαδή τον επαγωγικό συλλογισμό μου, και ενσωματώνω το είναι μέρα, ίσως και ως απατηλό -ακόμη κι αν είναι αληθές- στην παρότρυνσή μου, που 18

19

20

76

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

μπορεί να αποσκοπεί ιττο να κάνω κάποιον να πιστέψει ότι θα δει φως σε ό,τι αφορά τις προθέσεις μου. Η βλακεία, θα μπορούσα να πω, είναι να απομονώσουμε το επίπλαστο της πρότασης είναι μέρα. Είναι μια βλακεία εξαιρετικά γόνιμη, διότι μας προ­ σφέρει ένα στήριγμα, και συγκεκριμένα το εξής, που προκύπτει αν εξωθή­ σουμε έως τις έσχατες συνέπειες του κάτι στο οποίο στηρίχτηκα και ο ίδιος, δηλαδή ότι δεν υπάρχει μεταγλώσσα. Δεν υπάρχει άλλη μεταγλώσσα εκτός από όλες τις μορφές κυνικής κα­ τεργαριάς, εάν ορίσουμε έτσι εκείνες τις περίεργες ενέργειες που συνά­ γονται από το ότι η επιθυμία του ανθρώπου είναι η επιθυμία του Άλλου. Κά­ θε κυνική κατεργαριά βασίζεται στο να θέλουμε να είμαστε ο Άλλος, εννοώ ο μεγάλος Άλλος, κάποιου, εκεί όπου διαγράφονται οι φιγούρες στις οποίες θα παγιδευτεί η επιθυμία του. Ομοίως, αυτό το λεγόμενο βιτγκενσταϊνικό εγχείρημα δεν είναι παρά μια υπέροχη επίδειξη, μια ανίχνευση της φιλοσοφικής κυνικής κατεργαριάς. Δεν υπάρχει νόημα παρά μόνο εκείνο της επιθυμίας. Ιδού τι μπορούμε να πούμε αφού έχουμε διαβάσει τον Βίτγκενσταϊν. Δεν υπάρχει αλήθεια πα­ ρά μόνο για ό,τι από την έλλειψή της η επιθυμία αποκρύπτει, και καμώνεται την αδιάφορη γι’ αυτό που βρίσκει. Δεν υπάρχει πιο ισχυρός φωτισμός, που να αναδεικνύει με τόση σαφήνεια αυτό που απορρέει από την άρθρωση που ανέκαθεν προτείνουν οι θεωρητι­ κοί της λογικής, θαμπώνοντάς μας με τον παράδοξο τόνο της υλικής συνεπα­ γωγής, όπως την ονόμασαν. Γνωρίζετε περί τίνος πρόκειται. Πρόκειται απλώς για τη συνεπαγωγή. Την ονόμασαν υλική προσφάτως, επειδή άνοιξαν αίφνης τα μάτια τους κι άρχι­ σαν να κατανοούν το τερατώδες που υπάρχει στη συνεπαγωγή, εννοώ εκεί­ νη που πρότεινε κάποιος στωϊκός. Θεμιτές θεωρούνται δηλαδή οι ακόλουθες τρεις συνεπαγωγές - βεβαίως το ψευδές συνεπάγεται το ψευδές, το αληθές συνεπάγεται το αληθές, αλλά δεν αποκλείεται καθόλου το ψευδές να συνε­ πάγεται το αληθές, αφού συνολικά το ζητούμενο είναι αυτό που επάγεται, και εάν αυτό που επάγεται είναι αληθές, το σύνολο της συνεπαγωγής είναι επίσης αληθές. Ωστόσο, κι αυτό κάτι σημαίνει, γιατί δεν θα μπορούσαμε άραγε, μετατο­ πίζοντας ελαφρούς τη λέξη συνεπάγεται, να αντιληφθούμε κάτι το ξεχωρι­ στό που υπάρχει εδώ -και που το γνώριζαν πολύ καλά στον Μεσαίωνα, ex falso sequitur quodlibet-, το ότι το ψευδές εμπεριέχει ενδεχομένως το αλη­ θές, σημαίνει επίσης πως το αληθές μπορεί να είναι ό,τι να ’ναι. Εφόσον όμως, αντιθέτως, απορρίπτουμε ότι το αληθές εμπεριέχει το ψευ­ δές, ότι το αληθές μπορεί να έχει μια ψευδή συνέχεια -διότι αυτό ακριβώς απορρίπτουμε, διαφορετικά δεν θα ήταν δυνατή καμία άρθρωση της προτα­ σιακής λογικής-, καταλήγουμε στην περίεργη διαπίστωση ότι το αληθές έχει συνεπώς μια γενεαλογία, ότι ανάγεται πάντοτε σ’ ένα πρώτο αληθές, από το οποίο δεν θα μπορούσε πλέον να εκπέσει. 21

22

23

Δ ΑΛΗΘΕΙΑ, ΑΛΕΑΦΗ ΤΗΣ ΑΠΟΛΑΥΣΗΣ

77

Πρόκειται για μια υπόδειξη τόσο παράξενη, τόσο αμφισβητήσιμη από τα δεδομένα όλης της ζωής μας, εννοα') της ζωής μας ως υποκειμένων, ώιπε αυτό από μόνο του θα αρκούσε για να θέσει σε αμφισβήτηση το να μπορεί η αλή­ θεια με οποιονδήποτε τρόπο να απομονωθεί ως κατηγόρημα - κατηγόρημα του οτιδήποτε θα ^ιπορούσε να συναρθρωθεί με τη γνώση. Το ψυχαναλυτικό εγχείρημα, από τη μεριά του, διαφοροποιείται επειδή πορεύεται σ’ αυτό το πεδίο με διαφορετικό τρόπο σε σχέση με ό,τι βρίσκε­ ται ενσαρκωμένο, θα έλεγα, στον λόγο του Βίτγκενσταίν, δηλαδή μια αγριό­ τητα ψυχωτική, μπροστά στην οποία το πασίγνωστο ξυράφι του Όκαμ, που λέει πως οφείλουμε να μη δεχόμαστε καμία λογική έννοια που δεν είναι ανα­ γκαία, δεν είναι τίποτα. 24

3 Η αλήθεια, ξεκινάμε πάλι από τη βασική αρχή, είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τα ίδια τα γλωσσικά επιτελέσματα. Καμία αλήθεια δεν θα μπορούσε να εντοπιστεί ειμή μόνον στο πεδίο όπου κάτι εκφέρεται - όπου κάτι εκφέρεται όπως μπορεί. Άρα, είναι αληθές πως δεν υπάρχει αληθές δίχως ψευδές, τουλάχιστον όσον αφορά τη βασική αρχή. Τούτο είναι αληθές. Αλλά ότι δεν υπάρχει ψευδές δίχως αληθές, είναι θέση ψευδής. Εννοώ ότι το αληθινό δεν βρίσκεται παρά μόνο εκτός οποιοσδήποτε πρό­ τασης. Λέγοντας ότι η αλήθεια είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τα γλωσσικά επιτελέσματα ως τέτοια, σημαίνει ότι εκεί εμπερικλείουμε το ασυνείδητο. Αντίθετα, όπως το υπενθύμισα την προηγούμενη φορά, η υποστήριξη της θέσης ότι το ασυνείδητο είναι η προϋπόθεση της γλώσσας, αποκτά εδώ το νόημά της - επειδή εκφράζει τη θέληση ένα απόλυτο νόημα να είναι υπεύ­ θυνο για τη γλώσσα. Ο ένας από τους συγγραφείς της ομιλίας για Το ασυνείδητο, που έχει ως υπότιτλο Ψυχαναλυτική μελέτη, το έγραψε κάποτε επιθέτοντας το 8 στον εαυ­ τό του,τοποθετώντας το 8 κάτω και πάνω από την μπάρα, που τη μεταχειρί­ στηκε μάλιστα αυθαίρετα σε σχέση με τον τρόπο που εγώ την είχα χρησιμο­ ποιήσει. Το σημαίνον που προσδιορίζεται έτσι, του οποίου το νόημα θα ήταν απόλυτο, είναι πολύ εύκολο να αναγνωριστεί, αφού δεν υπάρχει παρά μόνο ένα που να μπορεί να ανταποκριθεί σ’ αυτή τη θέση - είναι το .Ιε, το [αντωνυμικό] Εγώ.2() Το Εγώ, ως υπερβατολογικό, αλλά και ως απατηλό. Πρόκειται για την έσχατη ρίζα του εγχειρήματος εκείνου μέσω του οποίου ακριβώς διασφαλί­ ζεται αμετάκλητα αυτό που προσδιορίζω με την άρθρωση του πανεπιστη­ μιακού λόγου - και αυτό δείχνει ότι δεν είναι διόλου τυχαίο που τη βρίσκου­ με στη συγκεκριμένη περίπτωση. Το υπερβατολογικό Εγώ είναι εκείνο που όποιος διατύπωσε μια γνώση 25

78

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

κατά κάποιον τρόπο το υποκρύπτει ως αλήθεια, το Si, το Εγώ του κυρίου. Το ταυτόσημο με τον εαυτό του Εγώ είναι πολύ συγκεκριμένα εκείνο από το οποίο συγκροτείται το S( της καθαρής προστακτικής. Η προστακτική είναι πολύ συγκεκριμένα το σημείο στο οποίο το Εγώ ανα­ πτύσσεται, διότι είναι πάντοτε σε δεύτερο πρόσωπο. Ο μύθος του ιδεώδους Εγώ, του Εγώ που κυριαρχεί, του Εγώ μέσω του οποίου κάτι τουλάχιστον είναι ταυτόσημο προς τον εαυτό του, δηλαδή ο εκφέρων, είναι πολύ συγκεκριμένα το στοιχείο που ο πανεπιστημιακός λόγος δεν μπορεί να εξαλείψει από τη θέση όπου βρίσκεται η αλήθεια του. Από κά­ θε πανεπιστημιακή διατύπωση μιας οποιοσδήποτε φιλοσοφίας, έστω κι αν εί­ ναι εκείνη που οριακά θα μπορούσαμε να την χαρακτηρίσουμε ως την πλέον ανατιθέμενη, δηλαδή, εάν επρόκειτο περί φιλοσοφίας, ο λόγος του Λακάν αναδύεται ακαταμάχητα η Εγω-κρατία. Φυσικά, καμία φιλοσοφία δεν είναι απόλυτα αναγώγιμη σε αυτό. Για τους φιλοσόφους, το ζήτημα ήταν πάντοτε πολύ πιο πρόσφορο στον χειρισμό και περιπαθές. Θυμηθείτε περί τίνος πρόκειται, όλοι λίγο πολύ το ομολογούν, και ορισμένοι από αυτούς, τα διαυγέστερα πνεύματα, το λένε καθαρά - θέ­ λουν να σώσουν την αλήθεια. Αυτή η θέση παρέσυρε έναν από αυτούς, μα την πίστη μου, πολύ μακριά -μέχρι το συμπέρασμα, στο οποίο κατέληξε ο Βίτγκενσταϊν, ότι εάν αυτή αναχθεί σε κανόνα και θεμέλιο της γνώσης, δεν απομένει πλέον τίποτε να ει­ πωθεί, τίποτε εν πάση περιπτώσει που να αφορά την αλήθεια ως τέτοια- προκειμένου να αρνηθεί, προκειμένου να αποφύγει αυτόν τον σκόπελο. Ασφα­ λώς ο συγγραφέας έχει το εξής που τον φέρνει κοντά στη θέση του ψυχανα­ λυτή, ότι εξαλείφει πλήρως τον εαυτό του από τον λόγο του. Μίλησα προηγουμένως για ψύχωση. Εδώ πράγματι υπάρχει τόσο έντονος συναγωνισμός ανάμεσα σ’ έναν λόγο μεγάλης βεβαιότητας και σε κάτι το τό­ σο εντυπωσιακό που διαφαίνεται ως ψύχωση, ώστε το λέω απλώς και μόνο επειδή νιώθω την επενέργειά του. Αξιοσημείωτο είναι πως ένα πανεπιστήμιο σαν το Αγγλικό Πανεπιστήμιο του παραχώρησε μια θέση. Θέση παράμερη, πρέπει να το πούμε, θέση απομόνωσης, με την οποία ο ίδιος ο συγγραφέας είχε αγαστή συνεργασία, σε σημείο που από καιρού εις καιρόν αποσυρόταν σ’ ένα εξοχικό σπιτάκι, για να ξαναγυρίσει και να συνεχίσει τον αμείλικτο αυτό λόγο, με βάση τον οποίο μπορούμε να πούμε ότι ακόμη και ο λόγος των Principia mathematica του Ράσελ κρίνεται αναυθεντικός. Ο Βίτγκενσταϊν δεν ήθελε να σώσει την αλήθεια. Τίποτε δεν μπορεί να ει­ πωθεί γι’ αυτήν, έλεγε, κάτι που δεν είναι σίγουρο, αφού με αυτήν ασχολού­ μαστε κάθε μέρα. Πώς όμως ο Φρόιντ ορίζει την ψυχωτική θέση σ’ ένα γράμ­ μα που έχω αναφέρει τόσες φορές; Ακριβώς με αυτό που ονομάζει, περιέρ­ γως, Unglauben - ο ψυχωτικός δεν θέλει τίποτε να ξέρει για τη γωνίτσα όπου τίθεται το ζήτημα της αλήθειας. Για τον πανεπιστημιακό, το θέμα είναι τόσο περιπαθές ώστε μπορούμε να πούμε πιυς ο λόγος του Πόλιτζερ, με τίτλο Θεμέλια της συγκεκριμένης ψνχο27

79

Δ ΑΛΗΘΙίΙΑ. ΑΛΙλΑΦΗ ΤΗΣ ΑΠΟΑΛΥΣΗΣ

λογίας, προς τον οποίο τον οδήγησε η προσέγγιση της ψυχανάλυσης, αποτε­ λεί ένα παράδειγμα συναρπαστικό. Όλα υπαγορεύονται από την προσπάθεια να βγει από τον πανεπιστημια­ κό λόγο, ο οποίος τον είχε διαμορφώσει από την κορυφή ως τα νύχια. Διαι­ σθάνεται πως στην ψυχανάλυση υπάρχει κάποια δίοδος μέσω της οποίας θα μπορούσε να βγει στην επιφάνεια. Πρέπει να διαβάσοτιμε αυτό το σύντομο έργο που επανεκδόθηκε σε βι­ βλίο τσέπης χωρίς τίποτε, απ’ όσο ξέρω, να αποδεικνύει ότι ο ίδιος ο συγγρα­ φέας είχε εγκρίνει αυτή την επανέκδοση, τη στιγμή που είναι γνωστό τι είδους δράμα υπήρξε γι' αυτόν το πλήθος των εγκωμιαστικών σχολίων κάτω από τα οποία καλύφθηκε αυτό που αρχικά ηχούσε σαν κραυγή εξέγερσης. Αυτές οι σελίδες δριμείας κριτικής στην ψυχολογία, ειδικότερα στην πα­ νεπιστημιακή, συνοδεύονται περιέργως από ένα διάβημα το οποίο, κατά κά­ ποιον τρόπο, τον επαναφέρει εκεί. Πάντως, εκείνο που τον έκανε να αντιληφθεί από πού θα μπορούσε να αντλήσει ελπίδα για να βγει από αυτή την ψυχολογία, είναι ότι έδωσε έμφαση στο εξής -κάτι που κανείς στην εποχή του δεν είχε κάνει-, ότι το ουσιώδες στη φροϊδική μέθοδο για να προσεγγίσου­ με τα μορφώματα του ασυνειδήτου είναι να εμπιστευτούμε την αφήγηση. Η έμφαση δίνεται στο γλωσσικό αυτό δεδομένο, από το οποίο, όντως, τα πάντα θα μπορούσαν να ξεκινήσουν. Δεν υπήρχε περίπτωση εκείνη την εποχή -είναι μια ανεκδοτολογική πλη­ ροφορία- να έχει κάποιος, ακόμη κι αν σπούδαζε στην Εκόλ Νορμάλ, την παραμικρή ιδέα τού τι είναι η γλωσσολογία, αλλά είναι οπωσδήποτε μονα­ δικό το ότι πλησίασε την ιδέα ότι εκεί βρίσκεται η πηγή της ελπίδας γι’ αυτό που περιέργως ονομάζει συγκεκριμένη ψυχολογία. Πρέπει να διαβάσετε αυτό το βιβλιαράκι, και αν το είχα εδώ, θα το διά­ βαζα μαζί σας. Ίσως, κάποια ημέρα, να το πάρω εδώ σαν υλικό για τη συζή­ τησή μας, αλλά έχω τόσα πράγματα να πω ώστε δεν πρέπει πλέον να καθυ­ στερήσω σε κάτι του οποίου ο καθένας σας μπορεί να αντιληφθεί την εύλο­ γη παραδοξότητα - ότι, θέλοντας να βγει από τον πανεπιστημιακό λόγο, ανα­ πόδραστα επιστρέφει εκεί. Αυτό μπορεί κανείς να το παρακολουθήσει βήμα προς βήμα. Τι θα προβάλλει ως αντίρρηση στις διατυπιυσεις, εννοο) στην ορολογία, των μηχανισμών που προτείνει ο Φρόιντ μέσα από τη θεωρητική του επεξερ­ γασία; Θα αποφανθεί, επικαλούμενος κάποια απομονιύσιμα δεδομένα τυπι­ κής αφαίρεσης, όπως λέει συγκεχυμένα, ότι ο Φρόιντ αφήνει να τού διαφύγει εκείνο που κατά την άποψή του συνιστά το ουσιώδες απαιτούμενο στον τομέα της ψυχολογίας, δηλαδή ότι κανένα ψυχικό δεδομένο δεν μπορεί να διατυ­ πωθεί αν δεν διαφυλάσσεται η πράξη του Εγώ, όπιυς την αποκαλε ί, και ακό­ μη καλύτερα η συνέχεια του Εγώ). Είναι γραμμένο έτσι - η συνέχεια του Εγώ. Τούτος ο όρος είναι δίχος άλλο το στοιχείο που επέτρεψε στον εισηγητή για τον οποίο μιλούσα προηγουμένως να λάμτμει εις βάρος του Πόλιτζερ, στον οποίο αφιερώνει μια σύντομη αναφορά, έτσι, για να χαϊδέψει τα αυτιά 28

29

80

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

του ακροατηρίου του. Ένας πανεπιστημιακός που αποδείχθηκε άλλωστε και ήρωας, τι ωραία ευκαιρία για να τον επικαλεστούμε. Είναι πάντα χρήσιμο να έχουμε κάπου κάπου έναν τέτοιο, αλλά αυτό δεν αρκεί, εάν τον εκμεταλ­ λευόμαστε χωρίς να μπορούμε παρ’ όλα αυτά να καταδείξουμε την αμετάκλητη διαφορά του πανεπιστημιακού λόγου σε σχέση με την ψυχανάλυση. Εντούτοις, αυτό το βιβλίο αποτελεί μαρτυρία ενός ιδιόμορφου αγώνα, διότι ο Πόλιτζερ δεν γίνεται να μην αντιληφθεί πόσο μεγάλη εγγύτητα έχει η ψυ­ χαναλυτική πρακτική με αυτό που περιγράφει ιδανικά ως τελείους εκτός του πεδίου όλων αυτών που έγιναν έως τώρα στον τομέα της ψυχολογίας. Όμως, του είναι αδύνατον να μην ξαναπέσει στις απαιτήσεις του Εγώ. Όχι, βέβαια, πως εγώ βλέπω εδώ κάτι που θα ήταν αμετάκλητο. Ο εν λό­ γω εισηγητής το ξεφορτώνεται πολύ εύκολα λέγοντας ότι το ασυνείδητο δεν αρθρώνεται σε πρώτο πρόσωπο, έχοντας στο οπλοστάσιό του κάποιες από τις δικές μου διατυπώσεις, όπως ότι το υποκείμενο δέχεται από τον άλλο το μή­ νυμά του υπό ανεστραμμένη μορφή. Αυτό δεν συνιστά βεβαίως έναν επαρκή λόγο. Σε άλλο σημείο, έχω όντως πει ότι η αλήθεια μιλάει Εγώ-τικά. Εγώ, η αλήθεια, μιλώ?1 Απλώς, αυτό που δεν περνάει από το μυαλό, ούτε του εν λόγω συγγραφέα, ούτε του Πόλιτζερ, είναι ότι αυτό το Εγώ είναι ίσως αναρίθμητο, και ότι δεν υπάρχει καμία ανά­ γκη συνέχειας του Εγώ προκειμένου να πολλαπλασιάζει τις πράξεις του. Δεν είναι όμως αυτό το ουσιώδες. 30

4 Μπροστά σε αυτή τη χρήση των προτάσεων, μήπως πρέπει, προτού τελειώ­ σουμε, να παρουσιάσουμε το εξής; -Χτυπούν ένα παιδί. Μια πρόταση συμπυ­ κνώνει όντως όλη αυτή τη φαντασίωση. Γίνεται άραγε να την σηματοδοτή­ σουμε με οτιδήποτε υποδηλώνεται με τον όρο αληθές ή ψευδές; Αυτή η περίπτωση, παραδειγματική επειδή δεν γίνεται να εξαλειφθεί από κανέναν ορισμό της πρότασης, μας επιτρέπει να αντιληφθούμε ότι αν αυτή η πρόταση επενεργεί επειδή στηρίζεται από ένα υποκείμενο, πρόκειται αναμ­ φίβολα για ένα υποκείμενο ακριβώς όπως το αναλύει τότε ο Φρόιντ, διχα­ σμένο από την απόλαυση. Διχασμένο, θέλω να πω ότι τόσο αυτός που το διατυποίνει, αυτό το παιδί που wird, vertu, verdit, verdoie, που πρασινίζει που το χτυπούν, geschlagen -ας παίξουμε λίγο περισσότερο-, αυτό το παιδί που πρα­ σινίζει, χτυπημένο, χαριεντίζεται - vertu, πρόκειται για τα δεινοπαθήματα του vers-tu, του προς εσένα, δηλαδή προς εκείνον που το χτυπάει, και που δεν κατονομάζεται, με όποιον τρόπο και αν διατυπώνεται η φράση. Το Εσύ με χτυπάς είναι εκείνο το μισό του υποκειμένου το οποίο μέσω της διατύπωσης [της φαντασίωσης | συνδέεται με την απόλαυση. Δέχεται, βέβαια, το ίδιο του το μήνυμα υπό ανεστραμμένη μορφή - αϊτό σημαίνει εδώ, την ίδια του την απόλαυση υπό τη μορφή της απόλαυσης του Αλλου. Περί αυτού ακρι­ 32

81

Λ ΑΛΗΘΕΙΑ. ΑΛΕΛΦΗ ΤΗΣ ΑΠΟΛΑΥΣΗΣ

βώς πρόκειται όταν η φαντασίωση συμβαίνει να συνδέει την εικόνα του πα­ τέρα με αυτό που αρχικά είναι ένα άλλο παιδί. Το ότι ο πατέρας απολαμβά­ νει χτυπώντας το, αποτελεί ακριβώς την αιχμή του νοήματος, καθιύς επίσης και της αλήθειας που είναι μισή - διότι, ομοίως, εκείνος που ταυτίζεται με το άλλο μισό, όσον αφορά το παιδί, δεν ήταν ετούτο το παιδί, εκτός εάν ανασυν­ θέσουμε, όπως λέει ο Φρόιντ, το ενδιάμεσο στάδιο [της φαντασίωσης] -που ποτέ και με κανέναν τρόπο δεν υποστασιοποιείται μέσα από την ανάμνησηόπου εκεί είναι όντως ατιτό το ίδιο. Είναι αυτό το ίδιο που καθιστά αυτή τη φράση το στήριγμα της φαντασίωσής του, που είναι το χτυπημένο παιδί. Έτσι επανερχόμαστε στο εξής δεδομένο, ότι ένα σώμα μπορεί να είναι δίχως πρόσωπο. Ο πατέρας, ή ο οποιοσδήποτε άλλος που παίζει εδώ τον ρό­ λο, διασφαλίζει τη λειτουργία, διαμορφώνει τη θέση της απόλαυσης, δεν κα­ τονομάζεται καν. Θεός δίχως πρόσωπο, περί αυτού πρόκειται. Εντούτοις, δεν γίνεται αντιληπτός, παρά μόνον σαν σώμα. Τι είναι αυτό που έχει σώμα και δεν υπάρχει; Απάντηση - ο μεγάλος Άλ­ λος. Εάν πιστεύουμε στον μεγάλο Άλλο, τότε έχει ένα σώμα, που είναι ανε­ ξάλειπτο από την υπόσταση εκείνου που είπε Είμαι αυτό που είμαι, πράγμα που αποτελεί μια εντελώς άλλη μορφή ταυτολογίας. Ως προς αυτά, προτού σας αφήσω, επιτρέψτε μου να προτείνω κάτι που είναι τόσο ολοφάνερο στην ιστορία, ώστε είναι απορίας άξιον το ότι δεν έχει υπογραμμιστεί επαρκώς, ή και καθόλου μάλιστα - οι μόνοι αυθεντικοί πιστοί είναι οι υλιστές. Η εμπειρία το απέδειξε - αναφέρομαι στην πολύ πρόσφατη ιστορική ανά­ δυση του υλισμού του 18ου αιώνα. Ο θεός τους είναι η ύλη. Ε λοιπόν, ναι, γιατί όχι; - απ’ όλους τους άλλους τρόπους θεμελίωσης του θεού, είναι ο πιο στέρεος. Απλώς, σ’ εμάς τους υπόλοιπους, αυτό δεν αρκεί. Διότι ακριβώς έχουμε λο­ γικές ανάγκες, εάν μου επιτρέπετε τον όρο. Διότι είμαστε πλάσματα γεννη­ μένα από την υπεραπόλαυση, αποτέλεσμα της χρήσης της γλώσσας. "Οταν λέω χρήση της γλώσσας, δεν εννοώ ότι την χρησιμοποιούμε. Εμείς είμαστε οι χρησιμοποιούμενοι υπάλληλοί της. Η γλώσσα μάς χρησιμοποιεί, και γι’ αυτό υπάρχει απόλαυση. Γι’ αυτό και η μόνη πιθανότητα για την ύπαρ­ ξη του Θεού, είναι Αυτός -με Αλφα κεφαλαίο- να απολαμβάνει, Αυτός να είναι η απόλαυση. Γι’ αυτόν τον λόγο άλλωστε είναι ξεκάθαρο για τον ευφυέστερο των υλι­ στών, δηλαδή για τον Σαντ, ότι η στόχευση του θανάτου, δεν είναι επ’ ουδενί το άψυχο. Διαβάστε τα λόγια του Σεν-Φον προς το μέσον της Ιονλιέτας, και θα δεί­ τε περί τίνος πρόκειται. Εάν λέει ότι ο θάνατος δεν συνιστά τίποτε άλλο παρά την αόρατη συνεργασία με τη φυσική διαδικασία, είναι απλο'ίς επειδή γι’ αυ­ τόν, μετά τον θάνατο, όλα παραμένουν εμψυχωμένα - εμψυχωμένα από την επιθυμία για απόλαυση. Αυτή την απόλαυση μπορεί κάλλιστα να την αποκαλεί φύση, αλλά από τα συμφραζόμενα είναι προφανές ότι πρόκειται για την 33

34

82

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΓΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

απόλαυση. Απόλαυση τίνος; Ενός μοναδικού όντος που περιορίζεται να πει - Είμαι αυτό που είμαι. Και αυτό, λοιπόν, για ποιο λόγο γίνεται; Πώς το οσμίζεται τόσο καλά ο Σαντ; Εδώ υπεισέρχεται το εξής, ότι [μόνο] φαινομενικά είναι σαδιστής. Αρνείται να είναι αυτό που είναι, αυτό που λέει ότι είναι. Κάνοντας αυτή τη μα­ νιασμένη έκκληση προσφοράς στη φύση και στη φονική της διαδικασία, από την οποία ξαναγεννιοΰνται μορφές, τι ακριβώς κάνει; - αν όχι να καταστή­ σει εμφανή την ανικανότητά του να είναι κάτι άλλο εκτός από εργαλείο της θεϊκής απόλαυσης. Όλα αυτά είναι ο Σαντ ως θεωρητικός. Γιατί είναι θεωρητικός; Θα έχω ίσως τον χρόνο, την τελευταία στιγμή όπως το συνηθίζω, να σας το πω. Ως άνθρωπος της πρακτικής, είναι κάτι διαφορετικό. Όπως το ξέρετε μέ­ σα από κάμποσες απορίες για τις οποίες έχουμε τη μαρτυρία της πένας του, ως άνθρωπος της πρακτικής είναι απλώς μαζοχιστής. Είναι η μόνη έξυπνη και πρακτική θέση όταν πρόκειται για την απόλαυ­ ση, διότι είναι εξουθενωτικό να εξαντλείσαι αποσκοπώντας να είσαι το ερ­ γαλείο του Θεού. Ενώ ο μαζοχιστής είναι ένας λεπτεπίλεπτος χιουμορίστας. Δεν έχει ανάγκη από Θεό, του αρκεί ο υπηρέτης του. Τη βρίσκει απολαμβά­ νοντας, μέσα σε συνετά όρια άλλωστε, και φυσικά, όπως κάθε καλός μαζοχιστής, είναι κάτι ολοφάνερο άμα τον διαβάσουμε, το διασκεδάζει. Είναι ένας δεξιοτέχνης του χιούμορ. Οπότε, για ποιο λόγο λοιπόν, διάβολε, είναι ο Σαντ θειυρητικός; Για ποιο λόγο αυτός ο εξαντλητικός πόθος, αφού είναι εντελώς έξω από τις πρακτικές δυνατότητές του, αυτός ο πόθος που είναι γραμμένος και δηλιυμένος ως τέτοιος; - ότι τα μόρια στα οποία καταλήγουν τα θραύ­ σματα από τις ζωές τις κατασπαραγμένες, τις κατακομματιασμένες, τις δια­ μελισμένες ύστερα από τις πιο απίθανες πράξεις που φαντάστηκε, θα έπρε­ πε πραγματικά, για να ξεμπερδέψουμε οριστικά, να τις πλήξουμε μ’ έναν δεύτερο θάνατο. Ποιος έχει δυνατότητα πρόσβασης σ’ αυτόν; Φυσικά όλοι μας. Πάει πολύς καιρός που το είπα, αναφερόμενος στην Αντιγόνη. Απλώς, επειδή είμαι ψυχαναλυτής, μπορώ να αντιληφθώ ότι ο δεύ­ τερος θάνατος είναι πριν τον πρώτο, και όχι μετά, όπως το ονειρεύεται ο Σαντ. Ο Σαντ ήταν θειυρητικός. Για ποιο λόγο; Διότι αγαπάει την αλήθεια. Δεν είναι ότι θέλει να την σώσει - την αγαπάει. Aireó που αποδεικνύει πως την αγαπάει είναι ότι την αρνείται, και ότι δεν δείχνει να αντιλαμβάνεται πως ανακηρύσσοντας νεκρό τον Θεό, τελικά Τον εξυμνεί, και μαρτυρεί υπέρ Του - μαρτυρεί ότι ο ίδιος ο Σαντ δεν φτάνει στην απόλαυση παρά με αυτά τα πε­ ριορισμένα μέσα που έλεγα προηγουμένως. Τι μπορεί να σημαίνει το ότι, αγαπώντας την αλήθεια, πέφτει κανείς έτσι σ’ ένα σύστημα τόσο έκδηλα συμπτωμικό; Εδώ, ένα πράγμα διαφαίνεται -με το να τίθεται ως κατάλοιπο της γλωσσικής επενέργειας, ως το στοιχείο εκεί­ νο που συντελεί ώστε η γλωσσική επενέργεια να μην αποσπά από το απο35

Λ ΛΛΗΘΪ'ΙΑ, ΛΛΠΛΦΜ ΤΗΣ ΑΠΟΛΑΥΣΗΣ

83

λαμβάνειν παρά μόνο, όπιυς έλεγα την τελευταία φορά, την εντροπία μιας υπεραπόλαυσης-,3'’ είναι αυτό που δεν αντιλαμβανόμαστε - η αλήθεια, ως έξω από τον λόγο, είναι η αδελφή αυτής της απαγορευμένης απόλαυσης. Λέω είναι η αδελφή, διότι συγγενεύει ως προς το εξής - αν οι πιο ριζο­ σπαστικές λογικές δομές συνδέονται όντως με αυτόν τον αποσπασμένο μίσχο της απόλαυσης, τίθεται αντιστρόφως το ερώτημα σε τι είδους απόλαυση αντι­ στοιχούν οι κατακτήσεις που κάνουμε στην εποχή μας στο πεδίο της λογικής. Όπως, για παράδειγμα, το ότι δεν υφίσταται συνέπεια [consistance] ενός λο­ γικού συστήματος, όσο ασθενές και αν είναι, όπως λέμε, παρά μόνο εάν προσ­ διορίσει -η] δύναμη της μη πληρότητάς του, η οποία σηματοδοτεί το όριό του. Αυτός ο τρόπος με τον οποίο αποδεικνυεται χασματικό το ίδιο το λογικό θε­ μέλιο, σε ποια απόλαυση αντιστοιχεί; Με άλλα λόγια, σε τι συνίσταται εν προκειμένω η αλήθεια; Δεν είναι μάταιο, ούτε τυχαίο, που υποδεικνύω ως αδελφική τη θέση της αλήθειας ως προς την απόλαυση, εκτός εάν την διατυπώσουμε στο πλαίσιο του λόγου της υστερικής. Παραδόξως, πολύ πρόσφατα, κάποιος πήγε να κάνει μια διάλεξη στους Αμερικανούς για ένα πράγμα που όλος ο κόσμος το ήξερε. Ο Φρόιντ είχε αυ­ τό που αιδημόνως ονομάζουμε ένα μπλέξιμο, an affair, με την κουνιάδα του. Και λοιπόν; Από πολύ παλιά γνωρίζαμε τη θέση που κατείχε η Μίνα Μπερνάις στις ενασχολήσεις του Φρόιντ. Εμπλουτίζοντάς το με κάποια κουτσο­ μπολιά του Γιουνγκ, δεν αλλάζει τίποτε. Συγκρατώ όμως τη θέση της κουνιάδας. Ο Σαντ, για τον οποίο είναι γνω­ στό ότι η οιδιπόδεια απαγόρευση τον χώρισε από τη γυναίκα του -όπως ανέ­ καθεν λένε οι θεωρητικοί του ιπποτικού έρωτα, δεν υπάρχει έρωτας στον γά­ μο-, μήπως είναι λόγω της κουνιάδας του που αγαπούσε τόσο την αλήθεια; Θα σας αφήσω με αυτό το ερώτημα. 37

21 Ιανουάριον 1970

Ε'

ΤΟ ΛΑΚΑΝΙΚΟ ΠΕΔΙΟ

Ο Φρόιντ συγκαλύπτει τον λόγο τον Η ευτυχία τον φαλλού Για τα μέσα της απόλαυσης Ο Χέγκελ, ο Μαρξ, και η θερμοδυναμική Ο πλούτος, ιδιότητα του πλούσιον

Κ

Π

δΐ —► 5

2

$2

—► α

$α

,$

8

Α. 82

α Υ

α —► $

82 8ι Α

Θα προχωρήσουμε, και, για να αποφύγουμε ίσως μια παρανόηση, μεταξύ άλ­ λων, θα ήθελα να σας δώσω έναν κατά προσέγγιση πρώτο κανόνα - το αντι­ κείμενο αναφοράς ενός λόγου είναι αυτό επί του οποίου, όπως ομολογεί ο ίδιος, θέλει να κυριαρχήσει. Τούτο αρκεί για να τον κατατάξουμε ως συγγε­ νικό με τον λόγο του κυρίου. Εδώ ακριβώς έγκειται η δυσκολία του λόγου που προσπαθώ όσο μπορώ να φέρω εγγύτερα στον λόγο του αναλυτή - πρέπει να βρίσκεται στον αντίποδα της οποιοσδήποτε, τουλάχιστον ομολογημένης, θέλησης για κυριαρχία. Λέο) τουλάχιστον ομολογημένης, όχι επειδή πρέπει να την αποκρύψει, αλλά επει­ δή, εντέλει, είναι πάντα εύκολο να ξανακυλήσουμε στον λόγο της κυριαρχίας. Ουσιαστικά, αυτή είναι η αφετηρία κάθε διδασκαλίας του λόγου της συ-

86

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

νείόησης, ο οποίος επαναλήφθηκε, επαναλαμβάνεται καθημερινά, στο διη­ νεκές. Κάποιος από τους καλυτέρους μου φίλους, πολύ κοντινός, στην ψυ­ χιατρική ασφαλώς, του έδωσε την καλύτερη του απόχρωση - λόγος της σύν­ θεσης, λόγος της συνείδησης που κυριαρχεί. Σ’ εκείνον απαντούσα με ορισμένες απόψεις που ανέπτυξα για την ψυχι­ κή αιτιότητα, πριν από κάμποσο καιρό, οι οποίες αποτελούν μια μαρτυρία για το ότι, πολύ πριν καταπιαστώ με τον ψυχαναλυτικό λόγο, είχα ήδη κάποιον προσανατολισμό, ιδίως όταν του έλεγα περίπου το εξής - Πώς αλλκός θα μπορούσε κάποιος να αντιληφθεί όλη αυτή την ψυχική δραστηριότητα αν όχι σαν ένα όνειρο, όταν ακούει καθημερινά τόσες χιλιάδες φορές αυτή τη νόθα αλυσίδα από πεπρωμένο και αδράνεια, από ζαριές της τύχης και στιγμές καταπληξίας, από ψεύτικες επιτυχίες και παραγνωρισμένες συναντήσεις, που συνιστούν το τρέχον κείμενο μιας ανθρώπινης ζωής;3 Μην περιμένετε λοιπόν τίποτε άλλο πιο ανατρεπτικό στον λόγο μου πα­ ρά μόνο ότι δεν προτείνω καμία λύση. 1

2

1

Ωστόσο, είναι σαφές ότι σ’ ένα λόγο το πιο φλέγον είναι ό,τι αναφέρεται στην απόλαυση. Ο λόγος την αγγίζει ασταμάτητα, επειδή από εκεί έλκει την καταγωγή του. Και την ανακινεί κάθε φορά που προσπαθεί να επιστρέψει στην εν λό­ γω καταγωγή. Από αυτή την άποψη, ο λόγος αμφισβητεί κάθε γαλήνευση. Ο Φρόιντ, πρέπει να το πούμε, χρησιμοποιεί έναν λόγο παράξενο, απολύ­ τως αντίθετο προς τη συνοχή, τη συνεκτικότητα ενός λόγου. Το υποκείμενο του λόγου δεν έχει αυτογνωσία ως υποκείμενο που χρησιμοποιεί τον λόγο. Το ότι δεν ξέρει τι λέει δεν πειράζει, είναι κάτι που πάντοτε το αναπληρώναμε. Όμως, εκείνο που λέει ο Φρόιντ είναι ότι το υποκείμενο δεν ξέρει ποιος το λέει. Η γνώση -θεωρώ ότι έχω ήδη αρκετά επιμείνει σε αυτό το σημείο ώστε να σας έχει εντυπωθεί στο μυαλό-, η γνώση είναι κάτι που λέγεται, που εί­ ναι ειπωμένο. Ε λοιπόν, η γνώση μιλάει ολομόναχη, ιδού το ασυνείδητο. Εδώ είναι που θα έπρεπε να του είχε επιτεθεί η φαινομενολογία, όπως την ονομάζουμε κάπως συγκεχυμένα. Δεν αρκούσε, προκειμένου να αντιπαραταχθεί στον Φρόιντ, να υπενθυμίσει ότι η γνώση γνωρίζει τον εαυτό της άρρητα. Έπρεπε η επίθεση να αφορά το εξής, ότι ο Φρόιντ δίνει έμφαση σε κάτι που ο οποιοσδήποτε είναι σε θέση να γνωρίζει - η γνώση αποτελείται από διακριτά στοιχεία, η γνώση απαριθμείται, αναλύεται στα συστατικά της, και -να τι δεν είναι προφανές- εκείνο που λέγεται, το κομβο-λόγιον, κανέ­ νας δεν το λέει, ξετυλίγεται από μόνο του. Επιτρέι|ττε μου να σας πω ότι ήθελα ν’ αρχίσω μ’ έναν αφορισμό. Θα δείτε όμως γιατί έκανα π ίσο). Έκανα πίσα) α)ς συνήθως, αλλά ευτυχώς το έκανα πριν από τις δοίδεκα και τριάντα ένα που είναι τώρα, έτσι ώστε αυτή τη φορά να 4

87

i; ΤΟ ΛΑΚΛΝ1ΚΟ ΠΚΛΙΟ

μην καθυστερήσω το τέλος της συνάντησης μας. Εάν άρχιζα όπιυς έχω πάντα διάθεση, θα άρχιζα με τρόπο απότομο. Επειδή ακριβώς έχω τέτοια διάθεση, δεν το κάνω, σας καλοπιάνω, αποφεύγω να σας σοκάρω. Ήθελα ν’ αρχίσω μ' έναν αφορισμό, ο οποίος, ελπίζω, θα σας φανεί εντυπωσιακά προφανής, διότι βεβαίως εξαιτίας αυτού ο Φρόιντ επιβλήθηκε παρά τις διαμαρτυρίες με τις οποίες υποδέχθηκαν την είσοδό του στον κόσμο της ανταλλαγής των ιδειυν. Αυτό που επιβλήθηκε είναι ότι - ο Φρόιντ δεν μπουρδολογεί. Αυτό είναι το στοιχείο που επέβαλε κάτι σαν προβάδισμα που έχει ο Φρόιντ στην εποχή μας. Πιθανότατα, στο ίδιο στοιχείο οφείλει την ύπαρξή του κι ένας άλλος για τον οποίο ξέρουμε ότι, παρά τις αντιδράσεις, επιβιώνει αρκετά καλά. Ο ένας και ο άλλος, ο Φρόιντ και ο Μαρξ, εκείνο που τους χα­ ρακτηρίζει είναι ότι δεν μπουρδολογοΰν. Αυτό μπορούμε να το διαπιστώσουμε από το εξής - όταν τους εναντιώ­ νεται κανείς κινδυνεύει πάντα να διολισθήσει, διολισθαίνει πολύ εύκολα, στη μπουρδολογία. Αποδιοργανώνουν τον λόγο όσων θέλουν να τους κοντρά­ ρουν. Πολύ συχνά τον ακινητοποιούν αμετάκλητα σ’ ένα είδος ακαδημαϊκής ανασκόπησης, κομφορμιστικής και οπισθοδρομικής. Μακάρι αυτοί που τους εναντιώνονται να μπουρδολογούσαν, αν τολμώ να πω. Θα έδιναν στο έργο του Φρόιντ τις προεκτάσεις του, θα υπάγονταν σε μια ορισμένη τάξη, στην τάξη του θέματος που συζητείται. Αναρωτιέται κανείς, γιατί από καιρού εις καιρόν χαρακτηρίζουμε τον τάδε ή τον δείνα μπουρδολόγο; Είναι άραγε τόσο υποτιμητικό; Δεν παρατηρήσατε ότι, όταν λέμε για κάποιον πως είναι μπουρδολόγος, αυτό μάλλον σημαίνει πως δεν είναι και τόσο μπουρδολόγος; Εκείνο που καταθλίβει είναι ότι δεν ξέρουμε και τόσο ποια είναι η σχέση του με την απόλαυση. Και γι’ αυτό τον αποκαλούμε έτσι. Εκεί έγκειται και η αξία του λόγου του Φρόιντ. Κρατιέται στο ύψος του. Κρατιέται στο ύψος ενός λόγου που βρίσκεται όσο το δυνατόν εγγύτερα σε ό,τι αναφέρεται στην απόλαυση - όσο εγγύτερα γίνεται μέχρι την εποχή του. Δεν είναι βολικό. Δεν είναι βολικό να τοποθετείται κανείς στο σημείο όπου ο λόγος αναδύεται, ή, όταν επιστρέφει σ’ αυτό, σκοντάφτει, στις παρυφές της απόλαυσης. Προφανώς, στο σημείο αυτό ο Φρόιντ ενίοτε ξεγλιστράει, μας εγκατα­ λείπει. Εγκαταλείπει το ερώτημα σχετικά με τη γυναικεία απόλαυση. Σύμ­ φωνα με τα τελευταία νέα, ο κύριος Γκιλέσπι, εξέχουσα φυσιογνωμία που διέπρεψε σε κάθε λογής παζαρέματα μεταξύ των διαφόρων ρευμάτων που διέτρεξαν την ψυχανάλυση τα τελευταία πενήντα χρόνια, δείχνει κι εγώ δεν ξέρω ποιον ενθουσιασμό, έναν ιδιόμορφο ενθουσιασμό, στο τελευταίο τεύχος του περιοδικού The International Journal of Psycho-Analysis, μπροστά στο γε­ γονός ότι, χάρη σ’ έναν ορισμένο αριθμό πειραμάτων που έγιναν στο Πανε­ πιστήμιο της Ουάσινγκτον πάνω στον κολπικό οργασμό, χύθηκε άπλετο φως στο διαφιλονικούμενο θέμα, δηλαδή την πρωτοκαθεδρία ή όχι, στην εξέλιξη της γυναίκας, μιας απόλαυσης που ανάγεται αρχικά στο ισοδύναμο της αν­ δρικής απόλαυσης. 5

6

88

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

Για να πούμε την αλήθεια, οι εργασίες ενός ονόματι Μάστερς και μίας Τζόνσον δεν στερούνται ενδιαφέροντος. 'Οταν όμως, δίχως να έχω άμεση πρό­ σβαση στο κείμενο αλλά βασιζόμενος σε ορισμένα παραθέματα, βλέπω να αποτυπώνεται εκεί ότι ο μείζων οργασμός, εκείνος της γυναίκας, συναρτάται με την ολοκληρωμένη προσωπικότητα, τότε εγώ αναρωτιέμαι κατά πόσο μια κινηματογραφική μηχανή που καταγράφει έγχρωμες εικόνες, η οποία τοπο­ θετείται μέσα σ’ ένα εξάρτημα που παριστάνει το πέος, και η οποία διεισδυοντας συλλαμβάνει εκ των έσω τι συμβαίνει στα πέριξ τοιχώματα, είναι σε θέ­ ση να συλλάβει την εν λόγω ολοκληρωμένη προσωπικότητα. Αυτό είναι ίσως κάτι λίαν ενδιαφέρον, σαν συνοδευτικό, στο περιθώριο των όσων ο λόγος του Φρόιντ μας επιτρέπει να υποστηρίξουμε. Όμως, εδώ βρίσκεται ό,τι δίνει νόημα στη λέξη déconner, που μοιάζει με το déchanter. Ίσως γνωρίζετε τι είναι το παρατράγουδο [le déchant] - είναι κάτι που γρά­ φεται δίπλα από το κυρίως τραγούδι, μπορεί επίσης να τραγουδηθεί, μπορεί να αποτελέσει ένα ακομπανιαμέντο, αλλά, εντέλει, δεν είναι ακριβώς αυτό που περιμένει κανείς από το κυρίως τραγούδι. Επειδή ακριβώς υπάρχει τόσο παρατράγουδο πρέπει να υπενθυμίσουμε εδώ με δριμύτητα τι προκύπτει από την απόπειρα οικονομικής αναγωγής, όπως θα μπορούσα να την ονομάσω, που επιχειρεί ο Φρόιντ στον λόγο του για την απόλαυση. Το ότι συγκαλύπτει έτσι τον λόγο του, δεν είναι αναιτιολόγητο. Θα δείτε το αποτέλεσμα που έχει όταν τον διατυπώσει κανείς ευθέως. Αυτό, όμως, θεώρησα ότι έπρεπε να κάνω σήμερα με μια μορφή που, το ελπίζω, θα σας εντυπωσιάσει, ακόμη κι αν δεν θα σας μάθει τίποτε, παρά μόνο τον σωστό τό­ νο της ανακάλυψης του Φρόιντ. 7

2 Δεν θα μιλήσουμε για την απόλαυση έτσι. Σας έχω ήδη πει αρκετά ώστε να γνωρίζετε ότι η απόλαυση είναι ο πίθος των Δαναΐδων, και ότι άπαξ και μπει κανείς, δεν ξέρει μέχρι πού φτάνει. Ξε­ κινάει από το γαργαλητό και τελειώνει με την αυτοπυρπόληση με βενζίνη. Αυτά είναι πάντα απόλαυση. Θα πιάσου τα πράγματα μέσω ενός άλλου παράγοντα, ο οποίος δεν μπο­ ρούμε να πούμε ότι απουσιάζει από τον ψυχαναλυτικό λόγο. Εάν διαβάσετε τον επετειακό τόμο που συνιστά τούτο το τεύχος του ΙηίβΓηαύοηαΐ]οιιηιαΙ, αντιλαμβάνεστε ότι οι συγγραφείς αλληλοσυγχαίρονται για τη σταθερότητα των απόψεων που χαρακτηρίζει τα πενήντα έτη που πέρα­ σαν. Σας παρακαλώ να δοκιμάσετε - πάρτε ένα οποιοδήποτε τεύχος αυτών των πενήντα ετιυν, ποτέ δεν θα ξέρετε από πότε χρονολογείται. Δέει πάντοτε το ίδιο πράγμα. Είναι πάντα εξίσου άγευστο, και, επειδή η ψυχανάλυση συ­ ντηρεί, είναι πάντα και οι ίδιοι συγγραφείς. Απλώς, λόγω κόπωσης, περιό­ 8

V.

ΤΟ ΛΛΚΛΝΙΚΟ ΙΙΚΛΙΟ

89

ρισαν ενίοτε τη συνεργασία τους. Υπάρχει κάποιος που τα λέει όλα σε μία σελίδα. Αλληλοσυγχαίρονται για το ότι, εν ολίγοις, αυτά τα πενήντα χρόνια επιβεβαίωσαν όντως τις πρώτες αλήθειες, ότι δηλαδή το έρεισμα της ανάλυσης είναι η καλοσύνη, και ότι αυτό που διατρανώθηκε όλα τούτα τα χρόνια, με τη σταδιακή εξάλειψη του λόγου του Φρόιντ, είναι ειδικότερα η σταθερότητα και η δόξα μιας ανακάλυψης που ονομάζεται το autonomus Ego, δηλαδή ένα Ego προστατευμένο από τις συγκρούσεις. Ιδού τι προκύπτει ύστερα από πενήντα χρόνια εμπειρίας, χάρη στην ει­ σχώρηση τριών ψυχαναλυτών, οι οποίοι είχαν ανθίσει στο Βερολίνο, μέσα στην αμερικάνικη κοινωνία, όπου αυτός ο λόγος περί ενός σταθερά αυτόνομου Ego υποσχόταν οπωσδήποτε ελκυστικά αποτελέσματα. Πράγματι, για μια επι­ στροφή στον λόγο του κυρίου, είναι ό,τι καλύτερο μπορούσε να γίνει. Αυτό μας δίνει μια ιδέα για τις αναδρομικές, αν θέλετε, συνέπειες κάθε είδους απόπειρας για παράβαση [transgression], κάτι που άλλωστε υπήρξε κάποτε η ψυχανάλυση. Λοιπόν, θα πούμε τα πράγματα μ’ έναν ορισμένο τρόπο, και θα εστιάσου­ με σε μια λέξη που θα βρείτε εύκολα ξεφυλλίζοντας το εν λόγω τεύχος, αφού αποτελεί επιπλέον ένα από τα τρέχοντα θέματα της ψυχαναλυτικής προ­ παγάνδας - στα αγγλικά, λέγεται happiness, στα γαλλικά το λέμε bonheur, ευτυχία. Εκτός εάν την ορίσουμε κάπως θλιμμένα, και πούμε δηλαδή ότι σημαίνει να είναι κανείς όπως όλος ο κόσμος, συμπέρασμα στο οποίο θα μπορούσε να καταλήξει το autonomous Ego - η ευτυχία, πρέπει να το παραδεχτούμε, κα­ νένας δεν ξέρει τι είναι. Εάν πιστέψουμε τον Σεν-Ζυστ που το είπε ο ίδιος, η ευτυχία έχει καταστεί ήδη από τη δική του εποχή, ένας παράγοντας της πο­ λιτικής. Ας προσπαθήσουμε σε αυτό το σημείο να δώσουμε στην εν λόγω έννοια σάρκα και οστά με μια άλλη κοφτή διατύπωση για την οποία σας παρακαλώ να σημειώσετε ότι είναι κεντρική στη φροϊδική θεωρία - δεν υπάρχει άλλη ευτυχία από την ευτυχία του φαλλού. Ο Φρόιντ το γράφει με ποικίλους τρόπους, και το γράφει μάλιστα με την απλοϊκή έκφραση ότι μόνο ο αντρικός οργασμός μπορεί να συγκριθεί με την τελειότερη απόλαυση. Με τη διαφορά ότι το σημείο στο οποίο έδωσε έμφαση η φροϊδική θεωρία είναι πως μόνο ο φαλλός είναι ευτυχής - όχι ο φορέας του. Αυτό συμβαίνει ακόμη και όταν ο φορέας του φαλλού, όχι από αλτρουισμό αλλά σαν λύση απελπισίας, τον προωθεί στα ενδότερα μιας συντρόφου η οποία υποτίθεται ότι θλίβεται που δεν είναι φορέας η ίδια. Ιδού τι το θετικό μάς διδάσκει η ιρυχαναλυτική εμπειρία. Ο φορέας τού εν λόγω παλεύει ώστε να κάνει τη σύντροφό του να αποδεχθεί αυτή τη στέ­ ρηση, στο όνομα της οποίας όλες οι προσπάθειές του για αγάπη, περιποίηση και τρυφερότητα είναι μάταιες, διότι ο φαλλός αναζωπυρώνει την εν λόγω πληγή της στέρησης. Αυτή η πληγή δεν γίνεται, συνεπώς, να αντισταθμιστεί 9

10

90

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΓΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

από την ικανοποίηση που θα είχε ο φορέας κατευνάζοντας την, το αντίθετο μάλιστα, η ίδια του η παρουσία την αναζωπυρώνει, η παρουσία αυτού του πράγματος του οποίου η νοσταλγία προκαλεί την πληγή. Εδώ έγκειται, επακριβώς, το στοιχείο που αναδείχθηκε από αυτά που συμπέρανε ο Φρόιντ από τον λόγο της υστερικής. Με βάση αυτή την αφετη­ ρία αντιλαμβανόμαστε ότι η υστερική συμβολίζει το πρωταρχικό ανικανο­ ποίητο. Υπογράμμισα την τάση της προς την ανικανοποίητη επιθυμία, στηριζόμενος στο ελάχιστο παράδειγμα που σχολίασα στο γραπτό που διατηρεί τον τίτλο Η καθοδήγηση της θεραπείας και οι αρχές της εξουσίας της, δηλα­ δή το λεγόμενο όνειρο της ωραίας κρεοπώλισσας. Ας θυμηθούμε ότι υπάρχει η ωραία κρεοπώλισσα και ο γαμίκουλας σύ­ ζυγός της, που είναι ένας πραγματικός βλάκας με περικεφαλαία, οπότε πρέ­ πει εκείνη να του δείξει ότι δεν πολυθέλει αυτό που εκείνος πληθωρικά της προσφέρει, πράγμα που σημαίνει ότι αυτό δεν ρυθμίζει τίποτε το ουσιώδες, παρόλο που το ουσιώδες εκείνη το διαθέτει. Ιδού πώς έχουν τα πράγματα. Αυτό που εκείνη δεν αντιλαμβάνεται, διότι έχει και ο δικός της ορίζοντας τους περιορισμούς του, είναι ότι μόνο δίνοντας σε μια άλλη αυτό το ουσιώδες του συζύγου της θα έβρισκε η ίδια την υπεραπόλαυση, αφού περί αυτού ακριβώς πρόκειται στο όνειρο. Δεν το βλέπει στο όνειρο, αυτό είναι όλο κι όλο που μπο­ ρούμε να πούμε. Υπάρχουν κάποιες άλλες που το βλέπουν. Για παράδειγμα, η Ντόρα αυ­ τό κάνει. Μέσω της λατρείας του αντικειμένου επιθυμίας που γίνεται γι’ αυ­ τήν η γυναίκα, εκείνη από την οποία πλαισιώνεται και που στην κλινική με­ λέτη ονομάζεται κυρία Κ., εκείνη την οποία ατενίζει με τη μορφή της Πανα­ γίας της Δρέσδης, η Ντόρα, μέσω αυτού του θαυμασμού, αναπληρώνει την πεϊκή της διεκδίκηση. Και αυτό ακριβώς μου επιτρέπει να πω πως η ωραία κρεοπώλισσα δεν βλέπει ότι θα ήταν εντέλει, όπως η Ντόρα, ευτυχισμένη αν άφηνε το εν λόγω αντικείμενο σε μια άλλη. Υπάρχουν και άλλες λύσεις. Υποδεικνύω τη συγκεκριμένη επειδή είναι η πιο σκανδαλώδης. Υπάρχουν και άλλες εκλεπτυσμένες παραλλαγές στον τρόπο υποκατά­ στασης αυτής της απόλαυσης, ο μηχανισμός της οποίας, που είναι κοινωνικός και καταλήγει στο οιδιπόδειο σύμπλεγμα, συντελεί ώστε επειδή είναι η μόνη που θα έδινε την ευτυχία, εξαιτίας αυτού ακριβώς εκείνη τίθεται ως αποκλει­ σμένη. Αυτή κυριολεκτικά είναι η σημασία του οιδιπόδειου συμπλέγματος. Και γι’ αυτόν τον λόγο μάλιστα εκείνο που ενδιαφέρει την ψυχαναλυτική διερεύνηση είναι πώς γίνεται, σε αναπλήρωση της απαγόρευσης της φαλλικής απόλαυσης, να εισάγεται κάτι που ορίσαμε την καταγωγή του από κάτι εντε­ λώς διαφορετικό από τη φαλλική απόλαυση, κάτι που τίθεται, και, θα λέγαμε, σκιαγραφείται από τη λειτουργία της υπεραπόλαυσης. Δεν κάνο) τίποτε παραπάνω από το να υπενθυμίζω τα καταφανή δεδομέ­ να του φροίδικού λόγου που χίλιες φορές τα έχω αναδείξει και που επιθυμώ να τα εντάξω σαν μορφοποιητικές σχέσεις, όχι κεντρικές αλλά παράπλευ­ 11

91

Η TO ΛΑΚΑΝIKO ΠΙίΔΙΟ

ρες, στην κατάβαση που προσπαθώ να σκιαγράφησα) το>ν σχέσεων του λό­ γου με την απόλαυση. ΓΓ αυτό τα υπενθύμιζα), και θέλο) να όακιω μια επιπλέον έμφαση, με σκοπό να αλλάξει την αύρα που για σας μπορεί να διατηρεί η ιδέα ότι ο φροϊδικός λόγος επικεντρώνεται στα βιολογικά δεδομένα της σεξουα­ λικότητας. Θα προσφύγω εδώ στα δικά μου μέτρα και σταθμά, που αφορούν κάτι για το οποίο πρέπει να σας ομολογήσα) ότι δεν το ανακάλυψα πριν από πολύ και­ ρό. Τα πιο πασιφανή πράγματα, τα πιο ασυγκάλυπτα, τα βλέπουμε πάντα λι­ γότερο. Ξαφνικά αναρωτήθηκα - πώς λέμε το sexe [φύλο] στα ελληνικά; Το χειρότερο είναι ότι δεν είχα γαλλο-ελληνικό λεξικό, εξάλλου δεν υπάρχει, υπάρχουν τέλος πάντων κάτι μικρά και άσχημα. Βρήκα τη λέξη γέ­ νος, που δεν έχει βεβαίως καμία σχέση με το φύλο, αφού σημαίνει ένα σω­ ρό άλλα πράγματα, τη φυλή, τη γενεά, τη γέννηση, την αναπαραγωγή. Στη συνέχεια, μου προέκυψε μια άλλη λέξη, αλλά οι συνδηλώσεις της είναι δια­ φορετικές - η φύσις. Ο καταμερισμός των έμβιων όντων, ενός μέρους αυτών, σε δύο τάξεις, με ό,τι αντιλαμβανόμαστε πως αυτό περιλαμβάνει, δηλαδή, πιθανότατα, την ει­ σβολή του θανάτου, καθότι τα άλλα, εκείνα που δεν είναι έμφυλα, δεν δείχνουν και τόσο να πεθαίνουν - δεν είναι καθόλου αυτό που εννοούμε, δεν δηλώνου­ με διόλου αυτή τη διάσταση, όταν μιλάμε για το φύλο. Η χροιά του όρου δεν έχει καθόλου αυτή τη βιολογική αναφορά. Αυτό δείχνει ότι πρέπει να είμα­ στε πάρα πολύ προσεκτικοί πριν θεωρήσουμε ότι εκείνο που προάγει τη λει­ τουργία του φύλου στον φροϊδικό λόγο είναι μια υπενθύμιση, όχι μόνο ενός οποιουδήποτε οργανικισμού, αλλά ακόμη και μιας βιολογικής αναφοράς. Σε αυτό το σημείο αντιλαμβανόμαστε ότι sexe, με τη χροιά που έχει για μας, καθώς και με τον τρόπο χρήσης του, τη σημασιολογική του εξάπλωση, ίσον sexus. Σε συσχετισμό με τα ελληνικά, θα έπρεπε να συνεχίσου με την έρευ­ να και σε άλλες ομιλούμενες γλώσσες, όμως στα λατινικά αυτό σχετίζεται ξεκάθαρα με το secare. Στο λατινικό sexus εξυπακούεται εκείνο που αρχι­ κά ανέδειξα, ότι δηλαδή όλο το παιχνίδι περιστρέφεται γύρω από το φαλλό. Φυσικά, δεν υπάρχει μόνο ο φαλλός στις σεξουαλικές σχέσεις. Απλώς, το προνομιακό γνώρισμα του εν λόγω οργάνου είναι ότι, κατά κάποιον τρόπο, μπορεί κανείς να απομονώσει την απόλαυσή του. Ο φαλλός μπορεί να νοηθεί ως αποκλειόμενος. Για να πω λέξεις βίαιες -δεν θα θολώσω τα πράγματα μέσα στον συμβολισμό-, ο φαλλός έχει ακριβώς μια ιδιότητα που μπορούμε, στο σύνολο του πεδίου που αποτελούν τα σεξουαλικά όργανα, να την θεωρή­ σουμε ως πολύ εντοπισμένη, πολύ εξαιρετική. Πράγματι, δεν υπάρχουν πολ­ λά ζώα στα οποία το καθοριστικό όργανο της συνουσίας είναι κάτι τόσο κα­ λά απομονο)σιμο χάρη στη διογκωτική και αποδιογκωτική λειτουργία του, διαγράφοντας μια πλήρως προσδιορίσιμη καμπύλη, τη λεγάμενη οργασμική - άπαξ και το πράγμα τελειώσει, τελείωσε. Post coitum animal triste, όπως είπαν. Δεν είναι υποχρεωτικό εξάλλου. Πάντως δείχνει σαφώς ότι το ζώο νιώθει ματαιωμένο. Υπάρχει κάτι εκεί που δεν το αφορά. Κάποιος μπορεί να 12

13

92

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

πάρει το πράγμα αλλιώς, μπορεί να το βρει πολύ χαρωπό, ωστόσο ο Οράτιος έβρισκε ότι ήταν μάλλον λυπηρό - και τούτο αποδεικνύει ότι διατηρούσε ακό­ μη κάποιες αυταπάτες για τις σχέσεις με την ελληνική φύσιν, με το μπουμπούκιασμα που υποτίθεται πως είναι η σεξουαλική επιθυμία. Ιδού πώς μπαίνουν τα πράγματα στη θέση τους, όταν δει κανείς ότι τελι­ κά έτσι παρουσιάζει ο Φρόιντ τα πράγματα. Εάν υπάρχει κάτι στη βιολογία που θα μπορούσε να έχει έναν απόηχο, μια ασαφή ομοιότητα, όχι όμως ρί­ ζα, με αυτή τη θέση, για την οποία θα επισημάνουμε τώρα τις ρίζες που έχει στον λόγο - εάν υπάρχει κάτι που, για να πούμε bye-bye στον τομέα της βιο­ λογίας, θα μας έδινε μια προσεγγιστική ιδέα τού τι εκπροσωπεί το γεγονός ότι τα πάντα κρίνονται από το διακύβευμα ότι ο ένας δεν έχει και ο άλλος δεν ξέρει τι να το κάνει, αυτό το κάτι θα ήταν περίπου αυτό που συμβαίνει σε ορι­ σμένα είδη ζώων. Πολύ πρόσφατα είδα, και γι’ αυτό σας το αναφέρω, κάτι πολύ χαριτωμέ­ να ψάρια, τερατόμορφα όπως αναπόφευκτα είναι ένα είδος όπου η θηλυκιά έχει μέγεθος περίπου τέτοιο, ενώ το αρσενικό είναι έτσι, μικρούτσικο. Το αρσενικό πηγαίνει και γαντζώνεται στην κοιλιά της, και γαντζώνεται τόσο καλά που οι ιστοί του είναι δυσδιάκριτοι - δεν μπορούμε, ακόμη και στο μι­ κροσκόπιο, να δούμε πού αρχίζουν οι ιστοί του ενός και πού του άλλου. Γαν­ τζώνεται λοιπόν εκεί με το στόμα, και από εκεί εκπληρώνει, θα λέγαμε, τις λειτουργίες του αρσενικού. Δεν είναι αδιανόητο ότι κάτι τέτοιο απλοποιεί κατά πολύ το πρόβλημα των διάφυλων σχέσεων, αφού το αρσενικό, στο τέ­ λος, κουρασμένο, απορροφά την καρδιά του, το συκώτι του, δεν απομένει πλέον τίποτε απ’ όλα αυτά, και βρίσκεται εκεί, κρεμασμένο στη σωστή θέση, συρρικνωμένο σε ό,τι απομένει, ύστερα από ένα ορισμένο χρονικό διάστη­ μα, μέσα σ’ αυτόν τον μικρό ζωώδη θύλακο, κυρίως δηλαδή τους όρχεις. Το ζήτημα είναι να αρθρώσουμε σε τι συνίσταται αυτός ο φαλλικός απο­ κλεισμός στο μεγάλο ανθρώπινο παιχνίδι της δικής μας παράδοσης, στο παι­ χνίδι της επιθυμίας. Η επιθυμία δεν έχει σχέση άμεσης εγγύτητας με αυτό το πεδίο. Η παρά­ δοσή μας την θέτει ως κάτι που είναι Έρως, ενεστωποίηση της έλλειψης. Και σε αυτό το σημείο μπορούμε να ρωτήσουμε - Πώς γίνεται να επιθυ­ μεί κανείς το οτιδήποτε; Τι λείπει; Υπάρχει κάποιος που μια μέρα είπε - Μα μην κουράζεστε, τίποτε δεν λείπει, κοιτάξτε τα κρίνα των αγρών, δεν πλέ­ κουν, ούτε υφαίνουν, αυτά βρίσκονται στη θέση τους στο Βασίλειο των ουρανών. Είναι προφανές ότι για να προφέρει κάποιος τόσο προκλητικά λόγια, θα έπρεπε όντως να είναι εκείνος που ταυτίζει τον εαυτό του με την άρνηση της εν λόγω αρμονίας. Τουλάχιστον έτσι κατανοήθηκε, ερμηνεύτηκε, όταν τον χαρακτήρισαν Λόγον. Έπρεπε ο ίδιος να είναι ο Λόγος ώστε να μπορέσει μέχρι αυτού του σημείου να αρνηθεί το προφανές. Εν πάση περιπτώσει, εί­ ναι η ιδέα που έχουμε διαμορφώσει γι’ αυτόν. Εκείνος δεν έλεγε τόσα. Έλε­ γε, αν πιστέψουμε έναν από τους μαθητές του - Είμαι η Οδός, η Αλήθεια, η 14

15

ΐ:

93

ΙΌ ΛΑΚΑΝΙΚΟ ΠΚΛΙΟ

Ζωή.Ift Όμως, το γεγονός ότι θεωρήθηκε Λόγος είναι οτοιχείο που δείχνει πάντως ότι οι άνθρωποι ήξεραν περίπου τι έλεγαν όταν σκέφτονταν πως δεν υπήρχε παρά μόνο ο Λόγος που μπορούσε μέχρις αυτού του σημείου να απαρνηθεί τον εαυτό του. Είναι αλήθεια ότι το κρίνο των αγρών, μπορούμε κάλλιστα να το φαντα­ στούμε σαν ένα σώμα ολοκληρωτικά παραδομένο στην απόλαυση. Κάθε στά­ διο της ανάπτυξής του ταυτόσημο με μια αίσθηση δίχως μορφή. Απόλαυση του φυτού. Τίποτε πάντως δεν επιτρέπει να την αποφύγει. Ίσως είναι μια ατέλειωτη οδύνη να είναι κανείς φυτό. Κανένας, τελικά, εκτός από μένα, δεν αφήνεται σε τέτοιες ονειροπολήσεις. Δεν ισχύει το ίδιο για το ζώο, το οποίο έχει κάτι που το ερμηνεύουμε ως μια οικονομία - τη δυνατότητα να μετακινείται ώστε να αποκτά προπάντων το μείον της απόλαυσης. Αυτό είναι που ονομάζουμε αρχή της ευχαρίστη­ σης. Ας μη μένουμε εκεί που απολαμβάνουμε, γιατί ένας Θεός ξέρει πού μπορεί να οδηγήσει, το είπα ήδη μόλις προηγουμένως. Ωστόσο, υπάρχει το εξής, ότι γνωρίζουμε, παρ’ όλα αυτά, τα μέσα [προσπορισμού] της απόλαυσης. Σας μίλησα προηγουμένως για το γαργαλητό και για το ψήσιμο. Αυτά γνωρίζουμε πώς να τα κάνουμε. Αυτό ακριβώς είναι η γνώση. Κανένας, κατά τεκμήριο, δεν έχει διάθεση να κάνει χρήση της για πολύ, εντούτοις μπαίνει στον πειρασμό. Αυτό είναι που ανακάλυψε ο Φρόιντ ακριβώς γύρω στο 1920, και εδώ βρίσκεται, κατά κάποιον τρόπο, το σημείο ανάσχεσης της ανακάλυψής του. Η ανακάλυψή του ήταν να συλλαβίσει το ασυνείδητο, και προκαλώ όποιον υποστηρίξει πως θα μπορούσε να είναι κάτι άλλο από την παρατήρηση ότι υπάρχει μια γνώση απολύτως αρθρωμένη για την οποία, κυριολεκτικά μι­ λώντας, δεν είναι υπεύθυνο κανένα υποκείμενο. Όταν ένα υποκείμενο έρ­ χεται ξαφνικά να την συναντήσει, να αγγίξει αυτή τη μη αναμενόμενη γνώ­ ση, βρίσκεται, αυτό που μιλάει, μα την πίστη μου, σε μεγάλη αμηχανία. Ήταν το πρώτο εύρημα. Ο Φρόιντ είπε στα υποκείμενα - Μιλήστε, μιλή­ στε λοιπόν, κάντε όπως η υστερική, θα δούμε ποια είναι η γνώση που συ­ ναντάτε, και ο τρόπος με τον οποίο σας απορροφά, ή αντίθετα ο τρόπος με τον οποίο την διώχνετε, θα δούμε τι συμβαίνει. Και αυτό αναγκαστικά τον οδήγησε στην ανακάλυψη, που ονομάζει πέραν της αρχής της ευχαρίστησης. Πρόκειται για το εξής, ότι το ουσιώδες όσον αφορά ό,τι καθορίζει αυτά με τα οποία ερχόμαστε αντιμέτωποι κατά την εξερεύνηση του ασυνειδήτου είναι η επανάληψη. Επανάληψη δεν σημαίνει - αυτό που τελειώσαμε, το ξαναρχίζουμε, όπως την πέψη ή κάποια άλλη φυσιολογική λειτουργία. Η επανάληψη είναι μια συγκεκριμένη καταδήλωση ενός χαρακτηριστικού που σας το ανέδειξα μέ­ σα από το κείμενο του Φρόιντ ως ταυτόσημο με το εναδικό χαρακτηριστικό [trait unaire], με το μικρό ραβδί, με το στοιχείο της γραφής, με ένα χάραγμα το οποίο αποθανατίζει μια εισβολή της απόλαυσης. Να γιατί γίνεται κατανοητό ότι παραβιάζεται ο κανόνας και η βασική αρ­ 17

94

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

χή της ευχαρίστησης, να γιατί η ευχαρίστηση υποκύπτει στη δυσαρέσκεια. Δεν χρειάζεται να πούμε τίποτε άλλο - δεν υποκύπτει απαραίτητα στον πό­ νο, αλλά στη δυσαρέσκεια, η οποία σημαίνει απόλαυση. Στο σημείο αυτό, η ένταξη της γενεαλογίας, του γεννητικού, του γενετή­ σιου στο πλαίσιο της επιθυμίας εμφανίζεται τελείως διακριτή από τη σε­ ξουαλική ωριμότητα. Δίχως άλλο, το να μιλάμε για πρόωρη σεξουαλικοποίηση έχει το ενδιαφέ­ ρον του. Βέβαια, εκείνο που ονομάζεται πρώτη σεξουαλική ώση στον άνθρω­ πο είναι προφανώς όπως το λένε, δηλαδή πρόωρη. Όμως, παράλληλα με το δε­ δομένο ότι αυτή μπορεί να ενέχει ένα παιχνίδι απόλαυσης, δεν παύει να ισχύει ότι το στοιχείο που θα εισαγάγει την τομή ανάμεσα στη λίμπιντο και στη φύση δεν είναι μόνο ο οργανικός αυτοερωτισμός. Υπάρχουν και άλλα ζώα εκτός από τους ανθρώπους που είναι ικανά να αυτοθωπεύονται, και αυτό δεν τα οδήγη­ σε σε μια προχωρημένη επεξεργασία της επιθυμίας, οι πίθηκοι [για παρά­ δειγμα]. Αντίθετα, ένα πλεονέκτημα υπάρχει εδώ σε συνάρτηση με τον λόγο. Το θέμα δεν είναι να μιλήσουμε μόνο για τις απαγορεύσεις, αλλά απλούς για μια κυριαρχία της γυναίκας ως μητέρας, και μάλιστα μητέρας που λέει, μητέρας από την οποία ζητάμε, μητέρας που διατάζει, και που την ίδια στιγ­ μή εγκαθιδρύει την εξάρτηση του μικρού ανθρώπου. Η γυναίκα δίνει τη δυνατότητα στην απόλαυση να τολμήσει το προσω­ πείο της επανάληψης. Παρουσιάζεται εδώ ως αυτό που είναι, ως θεσμοθέ­ τηση της μεταμφίεσης. Μαθαίνει στο μικρό της να ερωτοτροπεί θεατρικά. Η γυναίκα τείνει προς την υπεραπόλαυση, διότι βυθίζει τις ρίζες της, σαν το λου­ λούδι, στην ίδια την απόλαυση. Τα μέσα της απόλαυσης διανοίγονται προς τη βασική αρχή ότι [το παιδί] αποποιήθηκε την κλειστή και παράξενη απόλαυ­ ση, τη μητέρα. Σε amó το σημείο έρχεται να διεισδύσει η τεράστια κοινωνική συμπαιγνία που αντιστρέφει την κατά φύση θα λέγαμε διαφορά των φύλων σε σεξουαλικοποίηση της οργανικής διαφοράς. Η αντιστροφή αυτή προϋποθέτει τον κοινό παρονομαστή του αποκλεισμού του ειδικά αρσενικού οργάνου. Ο αρ­ σενικός πλέον είναι και δεν είναι αυτό που είναι ως προς την απόλαυση. Οπό­ τε πλέον, επίσης, η γυναίκα προκύπτει ως αντικείμενο, ακριβώς επειδή δεν είναι amó που εκείνος είναι, αφενός έμφυλη διαφορά, και αφετέρου επειδή είναι amó που εκείνος αποποιείται ως απόλαυση. Οι υπενθυμίσεις αυτές είναι απολύτως ουσιώδες να γίνουν τη στιγμή που, μιλώντας για το αντίστροφο της ψυχανάλυσης, τίθεται το ερώτημα της θέσης της ψυχανάλυσης ως προς το πολιτικό στοιχείο.

3 Η διείσδυση στο πολιτικό στοιχείο απαιτεί να αναγνωρίσουμε ότι λόγος, και δεν αναφερόμαστε μονάχα στον ψυχαναλυτικό, δεν υπάρχει παρά μόνο

Ε ΤΟ ΛΛΚΛΝΙΚΟ ΠΕΔΙΟ

95

για την απόλαυση, τουλάχιστον όταν προσδοκούμε από εκεί την επεξεργα­ σία της αλήθειας. Χαρακτηρίζοντας τον λόγο του κυρίου ως εκείνον που περιλαμβάνει μια κρυμμένη αλήθεια, δεν σημαίνει ότι αυτός ο λόγος κρύβεται, ότι καταχωνιά­ ζεται. Στα γαλλικά, η λέξη caché [κρυμμένος] έχει τις ετυμολογικές της αρε­ τές. Προέρχεται από το coactus, από το ρήμα coactare, coactitare, coacticare - τούτο σημαίνει ότι υπάρχει κάτι που είναι συμπιεσμένο, που είναι σαν μια υπέρθεση ιχνών, κάτι που χρειάζεται να ξεδιπλωθεί ώστε να γίνει ανα­ γνώσιμο. Είναι σαφές ότι η αλήθεια του κυρίου είναι κρυμμένη από αυτόν, και ένας Χέγκελ είπε ότι του παραδίδεται μέσω της εργασίας του δούλου. Μόνο που ο λόγος του Χέγκελ είναι ένας λόγος κυρίου, που βασίζεται στην υποκατά­ σταση του κυρίου από το κράτος μέσα από τη μακρά διαδρομή του πολιτι­ σμού, ώστε να καταλήξει στην απόλυτη γνώση. Αυτό φαίνεται να έχει ορι­ στικά ανασκευαστεί από ορισμένα ευρήματα, εκείνα του Μαρξ. Δεν βρί­ σκομαι εδώ για να σχολιάσω τον Μαρξ, και δεν θα βγάλω παράρτημα, αλ­ λά θα δείξω απλώς με πόση άνεση μπορούμε, από το ψυχαναλυτικό μπελβεντέρε, να αμφισβητήσουμε κατ’ αρχάς το εξής, ότι η εργασία στον ορίζοντά της γεννάει μια απόλυτη γνώση, ούτε και οποιαδήποτε γνώση. Το έχω ήδη αναπτύξει ενώπιον σας και δεν γίνεται να το ξαναπιάσω. Όμως, είναι ένας από τους άξονες που σας παρακαλώ να λάβετε υπόψη σας ώστε να συλλάβετε σε τι συνίσταται η ψυχαναλυτική ανατροπή. Αν η γνώση είναι μέσον της απόλαυσης, η εργασία είναι κάτι διαφορετι­ κό. Ακόμη κι αν υλοποιείται από εκείνους που έχουν τη γνώση, αυτό που η εργασία γεννάει, μπορεί κάλλιστα να είναι αλήθεια, δεν είναι όμως ποτέ γνώ­ ση - καμία εργασία δεν γέννησε ποτέ καμία γνώση. Εδώ κάτι εναντιώνεται, κάτι που απορρέει από μια πιο επισταμένη θεώρηση, μέσα στον πολιτισμό μας, της φύσης των σχέσεων του λόγου του κυρίου με κάτι που αναδύθηκε, και από το οποίο ξεκίνησε η επανεξέταση εκείνου που, σύμφωνα με την οπτι­ κή του Χέγκελ, περιστρεφόταν γύρω από αυτόν τον λόγο - η αποφυγή της απόλυτης απόλαυσης, στο μέτρο που καθορίζεται από το εξής, ότι προσηλώ­ νοντας το παιδί στη μητέρα η κοινωνική συμπαιγνία την καθιστά την επίλε­ κτη έδρα των απαγορεύσεων. Από την άλλη πλευρά, η τυποποίηση μιας γνώσης που καθιστά κάθε αλή­ θεια προβληματική, δεν μας υποψιάζει άραγε ότι δεν πρόκειται για κάποια πρόοδο που επέφερε η εργασία του δούλου -σαν να υπήρξε ποτέ η παραμι­ κρή πρόοδος στην κατάστασή του, απεναντίας-, αλλά για μια μεταβίβαση, για έναν σφετερισμό αυτού που, στην αφετηρία της γνώσης, υπήρξε εγγεγραμμέ­ νο, κρυμμένο στον κόσμο του δούλου; Απέναντι σ’ αυτό, ο λόγος του κυρίου έπρεπε να επιβληθεί. Ως εκ τούτου όμως, μπαίνοντας ο κύριος στον μηχανισμό της επαναλαμβανόμενης επιβεβαίωσής του, χρειάστηκε να αντιληφθεί την απώλεια της ίδιας του της ένταξης στον λόγο, και, με άλλα λόγια, να δει να αναδύεται το αντικείμενο α, το οποίο προσδιορίσαμε ως υπεραπόλαυση.

%

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

Αυτό είναι εν ολίγοις, αυτό και τίποτε περισσότερο, εκείνο που ο κύριος έπρεπε να κάνει τον δούλο, μοναδικό κάτοχο των μέσων της απόλαυσης, να πληρώσει. Ο κύριος αρκέστηκε σ’ αυτό το μικρό χαράτσι, σε μια υπεραπόλαυση, για την οποία, σε τελική ανάλυση, τίποτε δεν δείχνει ότι δίνοντάς την ο δούλος ένιωσε δυστυχισμένος. Τα πράγματα είναι τελείως διαφορετικά όσον αφορά εκείνο που βρίσκεται στον ορίζοντα της εξύψωσης του υποκειμένου-κύριος σε μια αλήθεια που διατρανώνεται ως ισότιμη με τον εαυτό της, εκείνη την Εγωκρατία που έλεγα μια φορά, και η οποία φαίνεται ότι είναι η ουσία κάθε κα­ τάφασης μέσα στον πολιτισμό που είδε να ανθίζει, μεταξύ όλων τιυν πολιτι­ σμών, ο λόγος τσυ κυρίου. Εξετάζοντάς την από πιο κοντά, η υπεξαίρεση της γνώσης από τον δού­ λο είναι όλη η ιστορία της οποίας ο Χέγκελ ακολουθεί τα στάδια, βήμα προς βήμα - πράγμα παράδοξο, χωρίς να έχει δει πού οδηγούσε, και υπάρχουν λό­ γοι γι’ αυτό. Βρισκόταν ακόμη στο πεδίο της νευτώνειας ανακάλυψης, δεν είχε δει να γεννιέται η θερμοδυναμική. Εάν μπορούσε να πάρει επάνω του τις εξισώσεις, που, για πρώτη φορά, ενοποίησαν το προσδιοριζόμενο έτσι πεδίο της θερμοδυναμικής, ίσως να μπορούσε να αναγνωρίσει εκεί κάτι από την επικράτεια του σημαίνοντος, του σημαίνοντος που επαναλαμβάνεται σε δύο επίπεδα, 8ι, και πάλι 8ι. 8ι είναι το φράγμα. Δεύτερο 8ι είναι, από κάτω, η λεκάνη που υποδέχεται [το νερό του φράγματος] και δημιουργεί την περιστροφή της τουρμπίνας. Η διατήρηση της ενέργειας δεν έχει άλλο νόημα από τούτο το σημάδι μιας εργαλειοποίησης που σημαίνει την εξουσία του κυρίου. Ό,τι συλλέγεται μέσω της πτώσης πρέπει να διατηρηθεί. Είναι ο πρώτος από τους νόμους. Δυστυχώς, υπάρχει κάτι που εξαφανίζεται στο μεσοδιάστη­ μα, ή για την ακρίβεια, δεν είναι διαθέσιμο για την επιστροφή, για την επά­ νοδο στην αρχική κατάσταση. Πρόκειται για τη λεγάμενη αρχή των ΚαρνόΚλαούζιους, αν και κάποιος Μάγιερ συνέβαλε πολύ. Τούτος ο λόγος, που στην ουσία δίνει την πρωτοκαθεδρία σε ό,τι αναφέρεται στην αρχή και στο τέλος, παραμελώντας οτιδήποτε μπορεί, στο μεσο­ διάστημα, να είναι της τάξεως μιας γνώσης, τη διαφαινόμενη ανάδυση ενός νέου κόσμου, ενός κόσμου αμιγώς αριθμητικών αληθειών και μετρήσιμων μεγεθών, δεν σημαίνει άραγε, από μόνος του, κάτι εντελώς διαφορετικό από την ενεργοποίηση μιας απόλυτης γνώσης; Το ίδιο το ιδανικό μιας τυποποίη­ σης όπου πλέον τα πάντα είναι μέτρηση -η ίδια η ενέργεια δεν είναι τίποτε άλλο από αυτό που μετριέται, αυτό που καταλήγει, αν χειριστείτε τις εξισώ­ σεις κατά έναν ορισμένο τρόπο, να δίνει πάντοτε το ίδιο άθροισμα-, δεν συνιστά εδο> το γλίστρημα, τη στροφή κατά ένα τέταρτο; - έτσι ώστε στη θέση του κυρίου εγκαθιδρύεται μια εξόχως νέα άρθρωση της γνώσης, πλήρως αναγώγιμη στην τυπολογία, και στη θέση του δούλου έρχεται όχι κάτι που θα εντασσόταν με κάποιο τρόπο στην τάξη αυτής της γνώσης, αλλά κάτι που είναι περισσότερο το προϊόν της. 18

19

20

21

Ιί ΤΟ ΛΑΚΛΝ1ΚΟ ΠΙλΔΙΟ

97

Ο Μαρξ καταγγέλλει αυτή τη διαδικασία ως σφετερισμό. Απλώς, το κά­ νει χωρίς να αντιλαμβάνεται ότι το μυοτικό βρίοκεται ιχτην ίδια τη γνοκιη όπως το γεγονός της συρρίκνωσης τιη> ίδιου του εργαζόμενου στο να μην εί­ ναι τίποτε πλέον παρά μόνο αξία. Περνώντας έναν όροφο πιο κάτω, η υπεραπόλαυση δεν είναι υπεραπόλαυση, αλλά εγγράφεται απλούς ως αξία, για να προστεθεί ή να αφαιρεθεί από την ολότητα αυτού που συσσωρεύεται - αυ­ τό που συσσωρεύεται από μια φύση ουσιωδώς μετασχηματισμένη. Ο εργαζό­ μενος δεν είναι παρά αξιακή μονάδα. Προειδοποίηση σ’ εκείνους που ο εν λόγω όρος τούς θυμίζει κάτι. Αυτό που ο Μαρξ καταγγέλλει στην υπεραξία είναι ο σφετερισμός της απόλαυσης. Εντούτοις, αυτή η υπεραξία είναι το μνημείο της υπεραπόλαυσης, το ισοδύναμο της υπεραπόλαυσης. Η κοινωνία των καταναλωτών λαμ­ βάνει το νόημά της από το εξής, ότι, σε αυτό που χαρακτηρίζουμε, εντός εισα­ γωγικών, ανθρώπινο στοιχείο, δίδεται το ομοειδές ισοδύναμο της οποιοσ­ δήποτε υπεραπόλαυσης που συνιστά το προϊόν της βιομηχανίας μας, με άλ­ λα λόγια μια κίβδηλη υπεραπόλαυση. Επιπλέον, αυτό μπορεί και να πιάσει. Μπορούμε να προσποιούμαστε ότι υπεραπολαμβάνουμε, αυτό εξακολουθεί να έχει πολλούς θιασώτες. 22

4 Αν ήθελα να σας δώσω υλικό για να ονειροπολήσετε γύρω από το πού ξεκι­ νάει αυτή η διαδικασία το καθεστώς της οποίας συγκροτεί την επιστήμη μας, θα σας έλεγα, μια που τώρα τελευταία το ξαναδιάβασα, να διασκεδάσετε με το Σατιρικόν. Δεν βρίσκω άσχημο αυτό που έκανε ο Φελίνι. Εκείνο που δεν θα του συγχωρεθεί ποτέ, είναι το ορθογραφικό λάθος που έκανε γράφοντας 8Ηίγπ(:οη, ενώ δεν υπάρχει γ, αλλά εκτός απ’ αυτό, είναι πολύ καλό. Είναι λιγότερο κα­ λό από το κείμενο, διότι στο κείμενο είμαστε σοβαροί, δεν στεκόμαστε στις εικόνες, και βλέπουμε γύρω από τι περιστρέφεται. Με άλλα λόγια, είναι ένα καλό παράδειγμα για να δείξουμε τη διαφορά ανάμεσα στον κύριο και στον πλούσιο. Το θαυμαστό που υπάρχει στους λόγους, σε οποιουσδήποτε λόγους, ακό­ μη και τους πιο επαναστατικούς, είναι ότι ποτέ δεν λένε τα πράγματα ωμά, όπως προσπάθησα, λιγάκι, να το κάνω - έκανα ό,τι μπορούσα. Από καιρού εις καιρόν χώνω τη μύτη μου σε διάφορους συγγραφείς που τυγχάνουν οικονομολόγοι. Και βλέπουμε πόσο ενδιαφέρον έχει αυτό για εμάς τους ψυχαναλυτές, γιατί αν υπάρχει κάτι που πρέπει να κάνουμε στην ψυχανάλυση είναι η θεσμοθέτηση εκείνου του άλλου ενεργειακού πεδίου, που θα απαιτούσε άλλες δομές από αυτές της φυσικής, και το οποίο είναι το πεδίο της απόλαυσης. Μπορείτε να ενοποιήσετε όσο θέλετε, αν είστε ο Μάξγουελ, το θερμοδυ-

98

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

ναμικό και το ηλεκτρομαγνητικό πεδίο, θα συναντήσετε εντούτοις έναν σκό­ πελο σχετικό με την έλξη της βαρύτητας, και είναι αρκετά περίεργο γιατί όλος ο κόσμος ξεκίνησε με τη βαρύτητα, αλλά τελικά, δεν έχει τόσο σημασία. Όσον αφορά το πεδίο της απόλαυσης -κρίμα, που ποτέ δεν θα το πούνε λακανικό πεδίο, αφού σίγουρα δεν θα έχω τον χρόνο ούτε καν τις βάσεις του να θέσω, πάντως το ευχήθηκα-, πρέπει να κάνουμε κάποιες παρατηρήσεις. Ανοίγει κανείς το βιβλίο του Σμιθ, Ο πλούτος των εθνών, και δεν είναι ο μόνος, είναι όλοι εδώ και σπαζοκεφαλιάζουν, ο Μάλθους, ο Ρικάρντο και οι άλλοι - τι είναι ο πλούτος των εθνών; Προσπαθούν λοιπόν να ορίσουν την αξία χρήσης, πρέπει να μετράει, την ανταλλακτική αξία - δεν είναι ο Μαρξ που τα επινόησε όλα αυτά. Όμως, είναι εκπληκτικό ότι, από τότε που υπάρχουν οι­ κονομολόγοι, κανένας μέχρι σήμερα δεν έκανε την παρατήρηση -ούτε καν στιγμιαία, δεν λέω να επιμείνει- ότι ο πλούτος είναι η ιδιότητα του πλού­ σιου. Όπως ακριβώς η ψυχανάλυση, το είπα κάποια μέρα, γίνεται από τον ψυ­ χαναλυτή, αυτό είναι το κύριο χαρακτηριστικό της, πρέπει να ξεκινάμε από τον ψυχαναλυτή. Γιατί λοιπόν, σε ό,τι αφορά τον πλούτο, να μην ξεκινήσουμε από τον πλούσιο; Πρέπει σε δυο λεπτά να σταματήσω, μα θα σας πω, παρ’ όλα αυτά, ένα σχόλιο που προέρχεται από μια εμπειρία που δεν αφορά ειδικά τον ψυχα­ ναλυτή, αλλά που όλος ο κόσμος μπορεί να κάνει. Ο πλούσιος έχει μια ιδιότητα. Αγοράζει, αγοράζει τα πάντα, με λίγα λό­ για - εν κατακλείδι, αγοράζει πολύ. Θα ήθελα όμως να αναλογιστείτε το εξής, ότι ο πλούσιος δεν πληρώνει. Φανταζόμαστε ότι πληρώνει, για λόγους λογιστικής φύσεως που βασίζο­ νται στον μετασχηματισμό της υπεραπόλαυσης σε υπεραξία. Κατ’ αρχάς όμως, ο καθένας ξέρει ότι την υπεραξία, ο πλούσιος την ιδιοποιείται σε τακτική βά­ ση. Δεν υπάρχει κυκλοφορία της υπεραπόλαυσης. Και πολύ συγκεκριμένα, υπάρχει κάτι που δεν πληρώνει ποτέ, δηλαδή τη γνώση. Πράγματι, δεν υπάρχει μόνο η διάσταση της εντροπίας σε ό,τι συμβαίνει στην πλευρά της υπεραπόλαυσης. Υπάρχει και κάτι άλλο, το οποίο κάποιος το αντιλήφθηκε, είναι το γεγονός ότι η γνώση εξυπακούει την ισοδυναμία της εντροπίας και μιας πληροφορίας. Ασφαλώς, δεν είναι το ίδιο, δεν είναι τό­ σο απλό όπως το λέει ο κύριος Μπριγιουέν. Ο πλούσιος δεν είναι ένας κύριος -και αυτό είναι που σας παρακαλώ να πάτε να δείτε σζο Σατιρικόν- παρά μόνο επειδή εξαγοράστηκε. Στον ορίζο­ ντα του αρχαίου κόσμου, οι κύριοι δεν είναι επιχειρηματίες. Δείτε πώς μιλάει επ’ αυτού ο Αριστοτέλης - με απέχθεια. Αντίθετα, όταν ένας δούλος εξαγοράζεται, είναι κύριος ως προς το εξής, ότι αρχίζει να διακινδυνεύει τα πάντα. Κάπως έτσι εκφράζεται στο Σατιρι­ κόν ένα πρόσωπο που δεν είναι άλλος από τον ίδιο τον Τριμαλχίωνα. Γιατί από τη στιγμή που γίνεται πλούσιος μπορεί να τα αγοράσει όλα χωρίς να πληρούνει; Διότι αυτός δεν έχει καμία σχέση με την απόλαυση. Δεν είναι αυ­ τό που επαναλαμβάνει. Επαναλαμβάνει την αγορά του. Εξαγοράζει τα πά­ 23

24

99

[« ΤΟ ΛΑΚΑΝΙΚΟ ΠΕΔΙΟ

ντα, ή καλύτερα, ό,τι εμφανιστεί το εξαγοράζει. Είναι ο,τι πρέπει για να γί­ νει χριστιανός. Είναι εκ προορισμού ο εξαγοραζόμενος. Και γιατί αφήνεται κανείς να τον αγοράσει ο πλούσιος; Διότι αυτό που σας δίνει μετέχει της ουσίας του ως πλουσίου. Αγοράζοντας από έναν πλού­ σιο, από ένα ανεπτυγμένο έθνος, νομίζετε -αυτό είναι το νόημα του πλούτου των εθνών- ότι θα συμμετάσχετε έτσι απλά στο επίπεδο ενός πλούσιου έθνους. Μόνο που, σ’ αυτή την υπόθεση, εσείς χάνετε αυτό που είναι η γνιύση σας, η οποία σας έδινε το δικό σας καθεστώς. Τούτη τη γνώση ο πλούσιος την καρ­ πώνεται επιπλέον της δοσοληψίας. Απλώς, για την ακρίβεια, δεν την πληρώνει. 25

Φτάσαμε σήμερα στο όριο όσων μπορώ να πω πριν αδειάσουμε αυτή την αί­ θουσα. Θα εισαγάγω μόνο, κλείνοντας, το ερώτημα για το τι μπορεί να συμ­ βεί με την προαγωγή, με την ανύψωση της υπεραπόλαυσης του α, στο επίπε­ δο που διαδραματίζεται η λειτουργία του πλούσιου, αυτή για την οποία η γνώση δεν είναι παρά μηχανισμός εκμετάλλευσης. Εδώ είναι που, κατά κά­ ποιον τρόπο, η λειτουργία του ψυχαναλυτή δίνει κάτι σαν μια χαραυγή. Την επόμενη φορά, θα προσπαθήσω να σας εξηγήσω πού έγκειται η ου­ σία του ζητήματος. Όχι βέβαια για να ξανακάνουμε το στοιχείο αυτό ένα στοιχείο κυριαρχίας. Πράγματι, όπως θα σας το εξηγήσω, τα πάντα περιστρέφονται γύρω από το ανεπιτυχές. 11

11 Φεβρουάριον 1970

ΠΕΡΑΝ ΤΟΥ ΟΙΔΙΠΟΔΕΙΟΥ ΣΥΜΠΛΕΓΜΑΤΟΣ

ΣΤ Ο ΕΥΝΟΥΧΙΣΜΕΝΟΣ ΚΥΡΙΟΣ

Το κύριο σημαίνον καθορίζει τον ευνουχισμό Η επιστήμη, ο μύθος, το ασυνείδητο Η Ντόρα και ο πατέρας της Οιδίποδας απρόσφορος

Θα πρέπει να αρχίζει να διαφαίνεται ότι το αντίστροφο της ψυχανάλυσης είναι ακριβώς αυτό που προτείνω εφέτος υπό τον τίτλο λόγος τον κυρίου. Δεν το κάνω με αυθαίρετο τρόπο, αφού ο λόγος του κυρίου έχει ήδη τα διαπιστευτήριά του στη φιλοσοφική παράδοση. Εντούτοις, έτσι όπως προ­ σπαθώ να τον αναδείξω, ο λόγος του κυρίου αποκτά εδώ μια νέα έμφαση, επειδή στην εποχή μας συμβαίνει να μπορεί να αναδειχθεί με κάποια καθα­ ρότητα - και τούτο χάρη σε κάτι που το νιώθουμε άμεσα, και μάλιστα στο επί­ πεδο της πολιτικής. Αυτό που εννοώ είναι ότι ο λόγος του κυρίου περισφίγγει τα πάντα, ακό­ μη κι εκείνο που θεωρείται επανάσταση, ή ακριβέστερα εκείνο που κάποιοι αποκαλούν ρομαντικά Επανάσταση με Έψιλον κεφαλαίο. Ο λόγος του κυ­ ρίου ολοκληρώνει την περιστροφή του [révolution], με την άλλη έννοια [αυτής της λέξης] - της ολοκλήρωσης ενός γύρου. Αυτή η ανάδειξη είναι κάπως αφοριστική, το παραδέχομαι, αποσκοπεί όμως -ο αφορισμός αυτόν τον προορισμό έχει- να φωτίσει μ’ ένα απλό φλας. Στον ορίζοντά της υπάρχει το εξής που μας ενδιαφέρει, εννοώ εσάς κι εμένα - υπάρχει το ότι αυτός ο λόγος του κυρίου έχει μόνο ένα σημείο αντίστιξης, τον ψυχαναλυτικό λόγο, που είναι ακόμη τόσο ανεπαρκής. Αποκαλώ τον ψυχαναλυτικό λόγο σημείο αντίστιξης, διότι η συμμετρία του, εάν υπάρχει -και όντως υπάρχει-, δεν είναι ως προς μια γραμμή, ούτε ως προς ένα επίπεδο, αλλά ως προς ένα σημείο. Με άλλα λόγια, επιτυγχάνεται μέσω της κυκλικής ολοκλήρωσης του λόγου του κυρίου στην οποία μόλις ανα­ φέρθηκα. 1

104

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

Η διάταξη των τεσσάρων αυτών όρων, των δυο αριθμημένων 5, του $ και του α, όπως την ξαναέγραψα την τελευταία φορά, και την οποία ελπίζω όλοι να έχετε λίγο πολύ μεταφέρει στις σημειώσεις σας, δείχνει επαρκώς αυτή τη συμμετρία ως προς ένα σημείο, με βάση την οποία ο ψυχαναλυτικός λόγος βρίσκεται ακριβώς στον αντίποδα του λόγου του κυρίου. 2

1

Στον ψυχαναλυτικό λόγο, συμβαίνει να βλέπουμε ορισμένους όρους που χρη­ σιμεύουν σαν ίίΐιιιτι για την εξήγηση, όπως για παράδειγμα τον όρο πατέρας. Και συμβαίνει να βλέπουμε κάποιον να επιχειρεί να συγκεντρώσει τα βασι­ κά δεδομένα του. Επίπονη άσκηση, όταν διεξάγεται στο εσωτερικό αυτού που αναμένουμε, με βάση το σημείο όπου βρισκόμαστε, από ένα ψυχαναλυ­ τικό εκφερόμενο και από μια ψυχαναλυτική εκφορά, δηλαδή στο εσωτερικό μιας γενετικής αναφοράς. Θεωρούν λοιπόν, όσον αφορά τον πατέρα, ότι είμαστε υποχρεωμένοι να ξεκινήσουμε από την παιδική ηλικία, από τις ταυτίσεις, και προκύπτει τότε κάτι που μπορεί στ’ αλήθεια να καταλήξει σε μια απίθανη ασυναρτησία, σε μια παράξενη αντίφαση. Θα μας μιλήσουν για την πρωτογενή ταύτιση ως εκείνη που συνδέει το παιδί με τη μητέρα, και αυτό φαίνεται πράγματι αυ­ τονόητο. Ωστόσο, αν ανατρέξουμε στον Φρόιντ, στο κείμενο του 1921 με τί­ τλο Ψυχολογία των μαζών και ανάλυση του εγώ, θα δούμε πολύ συγκεκριμέ­ να ότι παρουσιάζεται ως πρωτογενής η ταύτιση με τον πατέρα. Είναι ασφα­ λώς πολύ παράξενο. Ο Φρόιντ υπογραμμίζει εκεί ότι, εντελώς πρωταρχικά, αποδεικνύεται πως ο πατέρας είναι εκείνος που πρυτανεύει στην απολύτως πρώτη ταύτιση, και ειδικά ως προς το εξής, ότι είναι -με περίοπτο τρόπο- εκεί­ νος που αξίζει την αγάπη. Τούτο είναι ασφαλώς πολύ παράξενο, καθώς έρχεται σε αντίφαση με όλα όσα συμβαίνει να εγκαθιδρύει η ανάπτυξη της ψυχαναλυτικής εμπειρίας για την προποκαθεδρία της σχέσης του παιδιού με τη μητέρα. Παράξενη ασυμφωνία του φροϊδικού λόγου με τον λόγο των ψυχαναλυτών. Ίσιος αυτές οι ασυμφωνίες να οφείλονται σε σύγχυση, και η τάξη που προσπαθιό να βάλω αναφερόμενος σε πρωταρχικές, κατά κάποιον τρόπο, μορ­ φοποιήσεις λόγου, αποσκοπεί να μας υπενθυμίσει ότι στον ψυχαναλυτικό λόγο είναι αυστηρά αδιανόητο να διατυπώσουμε οτιδήποτε το συντεταγμέ­ νο, εκτός εάν θυμόμαστε το εξής. Για να είναι αποτελεσματική η προσπάθειά μας, που, όπως πολύ καλά γνωρίζουμε, συνίσταται σε μια συνεργασία ανακατασκευής με παρτενέρ εκείνον που βρίσκεται στη θέση του αναλυομένου, ιττον οποίο επιτρέπουμε, κατά κάποιον τρόπο, να εγκαινιάσει την πο­ ρεία του, αυτή η προσπάθεια που κάνουμε για να ανασύρουμε, υπό μορφή αποδιδόμενης σκέψης, κάτι που πράγματι βίιυσε εκείνος που αξίζει ασφαλώς 3

ΣΤ Ο ΕΥΝΟΥΧΙΣΜΕΝΟΣ ΚΥΡΙΟΣ

105

στην προκειμένη περίπτωση τον τίτλο του ασθενούς, δεν πρέπει να μας κά­ νει να ξεχνάμε ότι η υποκειμενική συγκρότηση διαθέτει, μέσω της σημαίνουσας διασύνδεσης, μια απολύτως εντοπίσιμη αντικειμενικότητα, που θε­ μελιώνει την ίδια τη δυνατότητα της βοήθειας που προσφέρουμε με τη μορ­ φή της ερμηνείας. Εκεί, σε κάποιο σημείο διασύνδεσης, συγκεκριμένα στο εντελώς πρωταρ­ χικό σημείο διασύνδεσης του Si με το S2, εκεί είναι δυνατόν να ανοίξει εκεί­ νο το χάσμα που λέγεται υποκείμενο. Τα επιτελέσματα της σημαίνουσας, εν προκειμένω, διασύνδεσης επενεργούν εκεί. Ανεξάρτητα από το εάν αυτό το βίωμα, που το αποκαλούμε, κατά τρόπο λιγότερο ή περισσότερο δόκιμο, σκέ­ ψη, προκύπτει ή όχι κάπου, εκεί προκύπτει κάτι που οφείλεται σε μια αλυσί­ δα, ακριβώς σαν να ήταν σκέψη. Ο Φρόιντ δεν έλεγε τίποτε άλλο όταν μιλάει για το ασυνείδητο. Αυτή η αντικειμενικότητα, όχι μόνο επάγει, αλλά καθο­ ρίζει αυτή τη θέση, που είναι θέση υποκειμένου, ως εστία των αντιστάσεων, όπως αποκαλούνται. Αυτό που προτείνω, το καινούργιο που πρόκειται να ανακοινώσω σήμε­ ρα, είναι ότι το κύριο σημαίνον, εκπεμπόμενο προς τα μέσα της απόλαυσης που συνιστούν amó που ονομάζεται γνώση, όχι μόνο επάγει, αλλά και καθο­ ρίζει, τον ευνουχισμό. Θα επανέλθω στο τι πρέπει να εννοούμε λέγοντας κύριο σημαίνον, έχοντας ως αφετηρία όσα έχουμε ήδη προτείνει επ’ αυτού. Στην αρχή, ασφαλώς, δεν υπάρχουν κύρια σημαίνοντα. Όλα τα σημαί­ νοντα είναι κατά κάποιον τρόπο ισοδύναμα, επειδή δεν παίζουν παρά μόνο πάνω στη διαφορά του καθενός από όλα τα υπόλοιπα, καθότι το καθένα εξ αυτών διαφέρει από τα άλλα σημαίνοντα. Αλλά λόγω επίσης της ίδιας ιδιό­ τητας, το καθένα από αυτά είναι ικανό να έρθει σε θέση κύριου σημαίνοντος, με την έννοια ότι η ενδεχόμενη λειτουργία του συνίσταται στο να εκπροσω­ πεί ένα υποκείμενο για κάθε άλλο σημαίνον. Ανέκαθεν, έτσι το έχω ορίσει. Μόνο που το υποκείμενο που εκπροσωπεί δεν είναι μονοσήμαντο. Εκπρο­ σωπείται βέβαια, αλλά και δεν εκπροσωπείται. Σε amó το επίπεδο, κάτι πα­ ραμένει κρυμμένο σε συσχέτιση με το ίδιο αυτό σημαίνον. Ακριβώς γύρω από amó το σημείο διαδραματίζεται το παιχνίδι της ψυ­ χαναλυτικής ανακάλυψης. Όπως και οτιδήποτε άλλο, το παιχνίδι αυτό δεν εγκαινιάστηκε δίχως προετοιμασία. Προετοιμάστηκε από εκείνον τον δισταγ­ μό -που είναι κάτι περισσότερο από δισταγμός-, από εκείνο το διφορούμε­ νο, που υποστήριξε ο Χέγκελ υπό την ονομασία της διαλεκτικής, όταν θέτει αφετηριακά ότι το υποκείμενο αυτοκαταφάσκεται ως έχον γνώση εαυτού. Ο Χέγκελ τολμά να ξεκινήσει, πράγματι, από την Selbstbewusstsein στην πιο απλοϊκή εκφορά της, δηλαδή ότι κάθε συνείδηση γνωρίζει ότι είναι συ­ νείδηση. Και ωστόσο, συνυφαίνει αυτή την εκκίνηση με μια σειρά από κρί­ σεις -Aufhebung, όπως λέει-, από τις οποίες προκύπτει ότι αυτή η ίδια η Selbstbewusstsein, εναρκτήρια μορφή του κυρίου, συναντά την αλήθεια της μέσα από την εργασία τού κατ’ εξοχήν άλλου, εκείνου που δεν γνωρίζει εαυ­ 4

106

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

τόν παρά μόνο έχοντας απολέσει αυτό ακριβώς το σώμα που αποτελεί στή­ ριγμά του, επειδή θέλησε να το διαφυλάξει κατά την πρόσβασή του στην από­ λαυση, με άλλα λόγια του δούλου. Πώς να μην επιχειρήσουμε να άρουμε αυτό το εγελιανό διφορούμενο; Πώς να μην αποπειραθούμε έναν άλλο δρόμο, με βάση όσα μας προσφέρει η ψυχαναλυτική εμπειρία; - στην οποία θα πρέπει πάντοτε να επιστρέφουμε για να την οριοθετούμε καλύτερα. Πιο απλά, πρόκειται για το εξής - υπάρχει μια χρήση του σημαίνοντος που μπορεί να οριστεί με βάση τη σχάση ενός κύριου σημαίνοντος και αυτού του σώματος στο οποίο μόλις αναφερθήκαμε, το σώμα που απώλεσε ο δούλος για να γίνει απλά ένα σώμα στο οποίο εγγράφονται όλα τα άλλα σημαίνοντα. Με αυτόν ακριβώς τον τρόπο θα μπορούσαμε να παραστήσουμε εκείνη τη γνώση που ο Φρόιντ την ορίζει ως την υΓνεπΜΓ^Ι:, μια αινιγματική παρένθε­ ση - κάτι που σημαίνει ακριβώς αυτό που δεν χρειάστηκε να απωθηθεί γιατί ήταν ήδη εξαρχής απωθημένο. Αυτή η ακέφαλη, αν μπορώ να πω, γνώση, εί­ ναι σαφώς ένα δεδομένο, πολιτικά προσδιορίσιμο, σε δομικό επίπεδο. Σε τούτη τη βάση, οτιδήποτε παράγεται μέσω της εργασίας -με την κυριολεκτι­ κή, πλήρη σημασία της λέξης παράγω-, οτιδήποτε παράγεται αναφορικά με την αλήθεια του κυρίου, δηλαδή αυτό που κρύβει ως υποκείμενο, θα συναντή­ σει εκείνη τη γνώση που υφίσταται εν σχάσει, υΓνβΓόπΗ^ί, που υπάρχει και κανείς δεν καταλαβαίνει τίποτε γι’ αυτήν. Να κάτι το οποίο ελπίζω πως ηχεί οικεία για εσάς- χωρίς εξάλλου να γνω­ ρίζετε αν ο ήχος έρχεται από δεξιά ή από αριστερά. Αυτό δομείται κατ’ αρχάς στο λεγόμενο μυθικό υπόβαθρο ορισμένων κοινωνιών. Μπορούμε να τις ανα­ λύσουμε ως εθνογραφικές, δηλαδή ως κοινωνίες που ξεφεύγουν από τον λό­ γο του κυρίου, στον βαθμό που ο τελευταίος αρχίζει με την επικυριαρχία του υποκειμένου, το οποίο τείνει ακριβώς να στηρίζεται μόνο από εκείνον τον υπερ-συρρικνωμένο μύθο, του να είναι ταυτόσημο με το ίδιο του το σημαίνον. Γι’ αυτό και σας υπέδειξα, την περασμένη φορά, τη συγγενική φύση που έχουν προς αυτόν τον λόγο τα μαθηματικά, όπου το Α αντιπροσωπεύει τον εαυτό του, χωρίς να έχει ανάγκη να αντλήσει τις σχέσεις του από τον μυθι­ κό λόγο. Κι έτσι τα μαθηματικά αντιπροσωπεύουν τη γνώση του κυρίου ως συγκροτούμενη με βάση άλλους νόμους από εκείνους της μυθικής γνώσης. Εν ολίγοις, η γνώση του κυρίου παράγεται ως γνώση εντελώς αυτόνομη ως προς τη μυθική γνώση, και αυτό ακριβώς αποκαλούμε επιστήμη. Σας επισήμανα την περασμένη φορά το σχήμα της επιστήμης με μια γρή­ γορη αναφορά στη θερμοδυναμική και, κατόπιν, στην πλήρη ενοποίηση του πεδίου της φυσικής. Η ενοποίηση εδράζεται στη διατήρηση μιας ενότητας που δεν είναι τίποτε άλλο από μία σταθερά, την οποία ξαναβρίσκουμε πάντα στον υπολογισμό -δεν λέω καν στην ποσοτικοποίηση- του χειρισμού των αριθμούν, οριζόμενη δηλαδή με τρόπο που να αναδεικνύει σε κάθε περίπτω­ ση αυτή τη σταθερά στον υπολογισμό. Να λοιπόν σε τι στηρίζεται, κατά τη θεμελίωση της φυσικής επιστήμης, αυτό που ονομάζεται ενέργεια. 5

Π Ο ΡΥΝΟΥΧΙΣΜΗΝΟΣ ΚΥΡΙΟΣ

107

Το εν λόγω στήριγμα συνίσταται crto ότι τα μαθηματικά είναι κατασκευάσιμα μόνο με βάση το γεγονός όχι το σημαίνον μπορεί να αυτοσημαίνεται. Το Α που αρχικά γράψατε μπορεί να σημανθεί επαναλαμβανόμενο ως Α. Όμως, αυτή η θέση είναι απολύτως αστήρικτη, συνιστά μια παραβίαση του κανόνα, όσον αφορά τη λειτουργία του σημαίνοντος, το οποίο μπορεί να σημαίνει τα πάντα, εκτός βέβαια από τον εαυτό του. Από αυτό ακριβώς το αρχικό αξίω­ μα πρέπει να απαλλαγεί κανείς για να εγκαινιαστεί ο μαθηματικός λόγος. Στο μεσοδιάστημα μεταξύ της πρωταρχικής παραβίασης [του κανόνα] και της κατασκευής του λόγου της ενεργειακής φυσικής, ο λόγος της επιστήμης στηρίζεται στο ότι, στο πλαίσιο της λογικής, ανάγει την αλήθεια σ’ ένα παιχνί­ δι τιμών, παρακάμπτοντας ριζικά όλη τη δυναμική ισχύ της. Πράγματι, ο λόγος της προτασιακής λογικής είναι, όπως έχει επισημανθεί, βαθύτατα ταυτολογικός. Συνίσταται στο να οργανώνει προτάσεις συντεθειμένες με τρόπο ώστε να είναι πάντοτε αληθείς, όποια κι αν είναι, αληθής ή ψευδής, η τιμή των στοι­ χειωδών προτάσεων. Δεν ισοδύναμεί αυτό άραγε με το να απαλλαγεί κανείς, όπως έλεγα πριν από λίγο, από τον δυναμισμό της εργασίας της αλήθειας; Ε, λοιπόν, ο ψυχαναλυτικός λόγος εξειδικεύεται, διαφοροποιείται με το να θέτει το ερώτημα - σε τι χρησιμεύει αυτή η μορφή γνώσης που απορρίπτει και αποκλείει τη δυναμική της αλήθειας; Πρώτη προσέγγιση - χρησιμεύει στο να απωθεί αυτό που ενδημεί στη μυ­ θική γνώση. Αποκλείοντάς την όμως παράλληλα, δεν γνωρίζει πλέον τίποτε από αυτή τη γνώση παρά μόνο με τη μορφή όσων συναντάμε εν είδει ασυ­ νειδήτου, δηλαδή ως ναυάγια αυτής της γνώσης, με τη μορφή μιας γνώσης αποσυνδεδεμένης. Ό,τι από αυτή την αποσυνδεδεμένη γνώση θα ανακατα­ σκευαστεί, δεν θα επιστρέψει κατά κανέναν τρόπο στον λόγο της επιστήμης, ούτε στους δομικούς της νόμους. Που σημαίνει πως εδώ διαφοροποιούμαι από αυτά που λέει ο Φρόιντ. Η αποσυνδεδεμένη αυτή γνώση, έτσι όπως την συναντάμε στο ασυνείδητο, εί­ ναι ξένη προς τον λόγο της επιστήμης. Και από αυτή την άποψη είναι εντυ­ πωσιακό το ότι ο λόγος του ασυνειδήτου επιβάλλεται. Επιβάλλεται ακριβώς με το εξής, που το διατύπωσα τις προάλλες μ’ έναν τρόπο που, πιστέψτε με, για να τον χρησιμοποιήσω, δεν έβρισκα καλύτερο - ότι δεν μπουρδολογεί. Όσο μπούρδα κι αν ακούγεται, ο λόγος του ασυνειδήτου ανταποκρίνεται σε κάτι που ανήκει στη θέσμιση του ίδιου του λόγου του κυρίου. Αυτό ακριβώς αποκαλούμε ασυνείδητο. Επιβάλλεται στην επιστήμη σαν ένα δεδομένο. Τούτη η επιστήμη η φτιαχτή, δηλαδή η επίπλαστη, είναι αλήθεια ότι δεν γίνεται να παραγνωρίσει αυτό που της εμφανίζεται σαν τεχνικό κατασκεύα­ σμα [artefact]. Μόνο που της είναι απαγορευμένο, επειδή ακριβώς είναι επι­ στήμη του κυρίου, να θέτει το ζήτημα του τεχνίτη, και αυτό καθιστά το δεδο­ μένο ακόμη περισσότερο δεδομένο. Αμέσως μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο -πολλά χρόνια αφότου εί­ χα γεννηθεί- πήρα σε ανάλυση τρία άτομα από τα υψίπεδα του Τόγκο, που είχαν ζήσει εκεί την παιδική τους ηλικία. Ωστόσο, κατά την ανάλυσή τους, 6

7

108

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

όεν μπόρεσα να βρω ίχνος από τα φυλετικά τους έθιμα και δοξασίες, που δεν τα είχαν ξεχάσει, τα γνώριζαν, αλλά από τη σκοπιά της εθνογραφίας. Πρέπει να πούμε ότι όλα συνέτειναν στον αποχωρισμό τους από αυτά, αν λάβουμε υπόψη τι ήταν εκείνα τα θαρραλέα γιατρουδάκια που προσπαθούσαν να τρυ­ πώσουν στην ιατρική ιεραρχία της μητρόπολης - βρισκόμασταν ακόμη στην εποχή της αποικιοκρατίας. Όλα όσα γνώριζαν λοιπόν σε εθνογραφικό επί­ πεδο ήταν περίπου δημοσιογραφικού επιπέδου, αλλά το ασυνείδητό τους λει­ τουργούσε σύμφωνα με τους κανόνες του οιδιποδείου. Παράλληλα με τους νόμους της αποικιοκρατίας, τους είχαν πουλήσει και το ασυνείδητο, εξωτική και υποστροφική μορφή του λόγου του κυρίου, απέναντι στον καπιταλισμό που αποκαλούμε ιμπεριαλισμό. Το ασυνείδητό τους δεν ήταν εκείνο των παι­ δικών τους αναμνήσεων -αυτό ήταν ιδιαίτερα αισθητό-, αλλά βίωναν ανα­ δρομικά την παιδική τους ηλικία μέσα από τις δικές μας οικειο-γενειακέζ κατηγορίες - με τη λέξη όπως σας έμαθα να τη γράφετε πέρυσι. Προκαλώ τον οποιονδήποτε ψυχαναλυτή, ακόμη κι αν μεταβεί επιτόπου, να μου αποδείξει το αντίθετο. Η ψυχανάλυση δεν είναι κάτι που μπορεί να χρησιμεύσει στη διεξαγωγή μιας εθνογραφικής έρευνας. Βέβαια, η εν λόγω έρευνα δεν έχει καμία πι­ θανότητα να συμπέσει με την αυτόχθονη γνώση, παρά μόνο μέσω αναφοράς στον λόγο της επιστήμης. Και δυστυχώς, η εν λόγω έρευνα δεν έχει την πα­ ραμικρή ιδέα γι’ αυτή την αναφορά, διότι θα έπρεπε να την σχετικοποιήσει. Όταν λέω ότι δεν γίνεται να μπούμε σε μια εθνογραφική έρευνα μέσω της ψυχανάλυσης, έχω ασφαλώς τη σύμφωνη γνώμη όλων των εθνογράφων. Δεν θα την έχω βέβαια αν τους πω ότι, για να έχουν μια μικρή ιδέα της σχετικοποίησης του λόγου της επιστήμης, δηλαδή για να έχουν ίσως μια μικρή πιθα­ νότητα να κάνουν μια σωστή εθνογραφική έρευνα, πρέπει, το επαναλαμβά­ νω, όχι να πορευτούν μέσω της ψυχανάλυσης, αλλά ίσως, αν υπάρχει κάτι τέ­ τοιο, ο εθνογράφος να είναι ψυχαναλυτής. Εδώ, σ’ αυτό το σταυροδρόμι, δηλώνουμε ότι αυτό που η ψυχανάλυση μάς επιτρέπει να συλλάβουμε είναι κάτι το οποίο συμβαδίζει με τον δρόμο που άνοιξε ο μαρξισμός, δηλαδή ότι ο λόγος συνδέεται με τα συμφέροντα του υποκειμένου. Είναι αυτό που ο Μαρξ αποκαλεί εν προκειμένω οικονομία, διότι στην καπιταλιστική κοινωνία τα συμφέροντα αυτά είναι εντελώς εμπορευματικού χαρακτήρα. Μόνο που, επειδή το εμπόρευμα συνδέεται με το κύριο σημαίνον, δεν λύνει κανένα πρόβλημα η καταγγελία του. Διότι το εμπό­ ρευμα δεν παύει να είναι εξίσου συνδεδεμένο με το κύριο σημαίνον ακόμη και μετά τη σοσιαλιστική επανάσταση. 8

2 Θα σημειοκτο) τώρα ολογράφως τις προσίδιες λειτουργίες του λόγου, όπως τις έχω διατυπώσει.

ΣΤ Ο ΕΥΝΟΥΧΙΣΜΕΝΟΣ ΚΥΡΙΟΣ

109

κύριο σημαίνον —► γνιόση υποκείμενο

απόλαυση

Αυτή η λειτουργική ενεργοποίηση του λόγου ορίζεται μέσω σχάσης, και συγκεκριμένα μέσω της διαφοροποίησης του κύριου σημαίνοντος ως προς τη γνώση. Στις κοινωνίες που λέγονται πρωτόγονες επειδή τις εγγράφω ως μη κυ­ ριαρχούμενες από τον λόγο του κυρίου -το λέω για όποιον θα ήθελε να μά­ θει κάτι περισσότερο-, είναι πολύ πιθανόν το κύριο σημαίνον να χαρακτη­ ρίζεται από πιο περίπλοκη οικονομία. Σε αυτό συντείνουν οι καλύτερες κοι­ νωνιολογικές έρευνες επιτόπου στις εν λόγω κοινωνίες. Είναι κάτι που μας χαροποιεί, πόσο μάλλον που δεν είναι διόλου τυχαίο το ότι ο τρόπος λει­ τουργίας του κύριου σημαίνοντος είναι πιο απλός στον λόγο του κυρίου. Εκεί, ο τρόπος λειτουργίας του είναι απολύτως εύχρηστος μέσω της σχέ­ σης του Si προς το S που βλέπετε γραμμένη. Σε αυτόν τον λόγο, το υποκεί­ μενο, μαζί με όλες τις αυταπάτες που εμπεριέχει, συνδέεται με το κύριο ση­ μαίνον, ενώ η ένταξη στην απόλαυση καθορίζεται από τη γνώση. Ε λοιπόν, εκείνο που κομίζω εφέτος είναι το εξής - αυτές οι χαρακτηρι­ στικές λειτουργίες του λόγου μπορούν να ενταχθούν σε διαφορετικούς χώ­ ρους. Αυτό ακριβώς ορίζει η περιφορά τους στις τέσσερις αυτές θέσεις, οι οποίες, όπως βλέπετε εδώ, δεν προσδιορίζονται κατά κανένα τρόπο μέσω γραμμάτων, αλλά μόνο με εκφράσεις εν προκειμένω, όπως επάνω, αριστερά, κάτω και δεξιά. Προσθέτω, με κάποια καθυστέρηση, για να διαφωτίσω όσους θα έχουν προσδιορίσει τις θέσεις βασιζόμενοι στο μυαλουδάκι τους, ότι εδώ είναι για παράδειγμα η επιθυμία, και από την άλλη ο χώρος του Άλλου. Εδώ απεικο­ νίζεται aireó για το οποίο έχω μιλήσει, σ’ ένα προγενέστερο πλαίσιο, την επο­ χή που μου αρκούσε μια τέτοια προσεγγιστική αναφορά, λέγοντας ότι η επι­ θυμία του ανθρώπου είναι η επιθυμία του Αλλου. Η θέση που απεικονίζεται κάτω από την επιθυμία είναι η θέση της αλή­ θειας. Κάτω από τον Αλλο είναι η θέση όπου παράγεται η απώλεια, η απώ­ λεια απόλαυσης από την οποία εξάγουμε τη λειτουργία της υπεραπόλαυσης. 2

επιθυμία αλήθεια

—►

Άλλος απιύλεια

Εδ(ό ακριβώς αποκτά την αξία του ο λόγος της υστερικής. Έχει το προτέ­ ρημα να διατηρεί μέσα στον θεσμό του λόγου το ερώτημα για το τι συμβαίνει με τη διάφυλη σχέση, δηλαδή πώς ένα υποκείμενο μπορεί να την τηρήσει ή, για να το πούμε καλύτερα, δεν μπορεί να την τηρήσει. Πράγματι, η απάντηση στο ερώτημα για το πώς μπορεί να τηρήσει τη διά-

no

ZAK ΛΑΚΑΝ - TO ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

φυλή σχέση είναι η ακόλουθη - αφήνοντας τον λόγο [parole] στον Άλλο, και συγκεκριμένα ως τόπο της απωθημένης γνώσης. Το ενδιαφέρον είναι ακριβώς η εξής αλήθεια - οτιδήποτε σχετικό με τη γνώση περί φύλου παραδίδεται σαν κάτι εξ ολοκλήρου ξένο προς το υπο­ κείμενο. Εδώ έγκειται εκείνο που από τις απαρχές του φροίδικού λόγου ονο­ μάζεται απωθημένο. Το σημαντικό όμως δεν είναι αυτό. Στην αμιγή του μορφή, αυτό έχει σαν μοναδικό αποτέλεσμα, θα λέγαμε, μια δικαιολόγηση του σκοταδισμού - κά­ ποιες αλήθειες που μας ενδιαφέρουν, και μάλιστα πολύ, είναι καταδικασμέ­ νες να παραμένουν σκοτεινές. Τίποτα τέτοιο δεν ισχύει. Εννοώ ότι ο λόγος της υστερικής δεν είναι η μαρτυρία ότι το κατώτερο βρίσκεται στο κάτω μέρος. Όλως αντιθέτως, δεν διαφέρει, ως συστοιχία λειτουργιών, από τις λειτουργίες που αποδίδονται στον λόγο του κυρίου. Και αυτό επιτρέπει να εμφανίζονται στον λόγο της υστερικής τα ίδια γράμματα που εξυπηρετούν και τον λόγο του κυρίου, δη­ λαδή το $, το Si, το S2 και το α. 9

Ο.

S2

Απλώς, ο λόγος της υστερικής αποκαλύπτει τη σχέση του λόγου του κυ­ ρίου με την απόλαυση, επειδή εκεί η γνώση έρχεται στη θέση της απόλαυσης. Το ίδιο το υποκείμενο, ως υστερικό, αλλοτριώνεται ως προς το κύριο σημαί­ νον, όντας εκείνο που αυτό το σημαίνον διχάζει -εκείνο, εννοώ το υποκεί­ μενο-, εκείνο που αρνείται να γίνει σώμα του κύριου σημαίνοντος. Μιλούν, αναφορικά με τον υστερικό, για σωματική ενδοτικότητα [complaisance so­ matique]. Αν και ο όρος είναι φροϊδικός, δεν μπορούμε άραγε να αντιληφθούμε ότι είναι πολύ παράξενος, και ότι πρόκειται μάλλον για άρνηση του σώματος; Ακολουθώντας την επίπτωση του κύριου σημαίνοντος, ο υστερικός δεν είναι δούλος. Ας του αποδώσουμε τώρα το γένος με το οποίο το εν λόγω υποκείμενο συ­ νήθως ενσαρκώνεται. Η υστερική κάνει με τον τρόπο της ένα είδος απεργίας. Δεν παραδίδει τη γνώση της. Ξεσκεπάζει ωστόσο τη λειτουργία του κυρίου με τον οποίο παραμένει αλληλέγγυα, αναδεικνύοντας το κυριαρχικό στοι­ χείο που υπάρχει στο Ένα με κεφαλαίο Ε, το Ένα από το οποίο εκείνη αποσπάται ως αντικείμενο της επιθυμίας του. Εδώ πρόκειται για την ειδική λει­ τουργία που έχουμε από καιρό επισημάνει, τουλάχιστον στο πεδίο της δικής μου σχολής, με την ονομασία εξιδανικευμένος πατέρας. Ας μιλήσουμε χωρίς περιστροφές, και ας αναφερθούμε πάλι στην Ντάρα -είναι απαραίτητο-, την οποία θεωρώ ότι γνωρίζουν όλοι όσοι είναι εδώ παρόντες και με ακούνε. Πρέπει να διαβάσουμε την Ντάρα και, μέσα από τις περιπλεγμένες ερ­

ΣΤ Ο ΕΥΝΟΥΧΙΣΜΕΝΟΣ ΚΥΡΙΟΣ

111

μηνείες -χρησιμοποιώ εσκεμμένα τον όρο που προτείνει ο Φρόιντ για την οικονομία των χειρισμών του-, να μη χάσουμε από το βλέμμα μας κάτι που ο Φρόιντ συγκαλύπτει, θα τολμούσα να πω, με τις προκαταλήψεις του. Κάνω μια μικρή παρένθεση. Είτε έχετε πρόχειρο στον νου σας το κείμενο είτε όχι, ανατρέξτε σ’ αυτό, και θα δείτε εκείνες τις φράσεις που φαίνονται στον Φρόιντ αυτονόητες - για παράδειγμα, ότι μια κοπέλα τα βγάζει πέρα μόνη της με τέτοιες κακοτοπιές, δηλαδή όταν ένας κύριος της ριχτεί δεν πρέ­ πει να δημιουργήσει επιπλέον φασαρίες, όταν είναι, εννοείται, μια καθο> σπρέπει κοπέλα. Και γιατί παρακαλώ; Διότι έτσι φρονεί ο Φρόιντ. Ή ακόμη, κάτι πιο προωθημένο, ότι μια φυσιολογική κοπέλα δεν πρέπει να αηδιάζει όταν της κάνουν μια φιλοφρόνηση. Αυτό φαίνεται αυτονόητο. Πρέπει σαφώς να αναγνωρίσουμε πώς λειτουργεί αυτό που ονομάζω προκατάληψη, στον τρόπο προσέγγισης των όσων αποκαλύπτει εδώ η Ντόρα μας. Εάν τούτο το κείμενο διατήρησε όμως ορισμένα από τα σημεία προσανα­ τολισμού με τα οποία προσπαθώ να σας εξοικειώσω, θα δείτε ότι ούτε σ’ εσάς θα φανεί αθέμιτη η χρήση της λέξης περιπλεγμένες που χρησιμοποίησα πριν από λίγο. Η θαυμάσια λεπτότητα και ευστροφία των ανατροπών με βάση τις οποίες ο Φρόιντ εξηγεί τα πολλαπλά επίπεδα όπου διαθλάται, μέσα από τρεις ή τέσσερις διαδοχικές άμυνες, ο ελιγμός, όπως λέω, της Ντόρας ως προς τα ερωτικά θέματα, σε συνήχηση με όσα ο ίδιος ο Φρόιντ περιέγραψε στο κείμε­ νο της Traumdeutung, ίσως σας καταστήσει εμφανές ότι αυτές οι γραμμές πε­ ριπλοκής εξαρτώνται από έναν ορισμένο τρόπο προσέγγισης. Σύμφωνα με αυτό που είπα σήμερα στην αρχή της ομιλίας μου για τον πα­ τέρα, ότι η υποκειμενική συγκυρία της σημαίνουσας άρθρωσής του αποκτά ένα είδος αντικειμενικότητας, γιατί άραγε να μην ξεκινήσουμε από το γεγο­ νός ότι ο πατέρας της Ντόρας, άξονας όλης της περιπέτειας, ή της κακοτυχίας, είναι, κυριολεκτικά μιλώντας -αναφέρομαι στη σεξουαλική του ικανό­ τητα- ένας ευνουχισμένος άνδρας; Είναι φανερό ότι είναι εξασθενημένος, πολύ άρρωστος. Σε όλες τις περιπτώσεις, ήδη από τις Studien über Hysterie, ο πατέρας συ­ γκροτείται με βάση μια συμβολική αποτίμηση. Στο κάτω κάτω, ακόμη κι ένας άρρωστος ή ένας ετοιμοθάνατος είναι αυτό που είναι. Το να τον θεωρήσου­ με ελλειμματικό σε σχέση με μια λειτουργία την οποία δεν ασκεί, σημαίνει πως του προσδίδουμε, κυριολεκτικά, μια συμβολική αρμοδιότητα. Σημαίνει πως δηλώνουμε έμμεσα ότι ο πατέρας δεν είναι μόνο αυτό που είναι, ότι εί­ ναι ένας τίτλος όπως παλαίμαχος πολεμιστής - είναι παλαίμαχος γεννήτο­ ρας. Είναι πατέρας, όπως ο παλαίμαχος πολεμιστής, μέχρι το τέλος της ζωής του. Σημαίνει ότι στη λέξη πατέρας υπεισέρχεται κάτι το δημιουργικό που υφίσταται πάντα εν δυνάμει. Και σε σχέση ακριβώς με αυτό, στο συμβολικό πεδίο, πρέπει να σημειώσουμε ότι ο πατέρας, στον βαθμό που διαδραματίζει τον κεντρικό, μείζονα ρόλο, τον κυρίαρχο ρόλο στον λόγο της υστερικής, από αυτήν ακριβώς τη σκοπιά της δημιουργικής δύναμης στηρίζει τη θέση του σε σχέση με τη γυναίκα, παρότι βρίσκεται παροπλισμένος. Να πώς ακριβώς

12

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

εξειδικεύεται η λειτουργία από την οποία προκύπτει η σχέση της υστερικής προς τον πατέρα, και αυτό ακριβώς είναι που προσδιορίζουμε ως τον εξιδανικευμένο πατέρα. Είπα ότι θα προσέγγιζα το θέμα χωρίς περιστροφές, παίρνω λοιπόν την Ντόρα, και παρακαλώ κι εσάς με τη σειρά σας να ξαναδιαβάσετε την περί­ πτωση για να δείτε αν όσα λέω είναι αλήθεια. Ε λοιπόν, όσον αφορά τον κύ­ ριο Κ., τον οποίο εδώ κατά περίεργο τρόπο θα ονομάσω τρίτο άνθρωπο, πώς άραγε οργανώνεται αυτό, το δικό του στοιχείο, που βολεύει την Ντόρα; Το έχω πει εδώ και καιρό, αλλά γιατί να μην το επαναλάβιυ ευθυγραμμι­ ζόμενος με τον δομικό ορισμό όπως μπορούμε να τον διατυπώσουμε με τη βοήθεια του λόγου του κυρίου; Αυτό που βολεύει την Ντόρα είναι η ιδέα ότι εκείνος έχει το όργανο. Ο Φρόιντ το αντιλαμβάνεται, και υποδεικνύει με μεγάλη ακρίβεια ότι αυ­ τό είναι το στοιχείο που παίζει τον καθοριστικό ρόλο στην πρώτη προσέγγι­ ση, στην πρώτη αψιμαχία, ας πούμε, της Ντόρας με τον κύριο Κ., όταν είναι δεκατεσσάρων ετών και ο άλλος την στριμώχνει σε μια γωνία. Το συμβάν δεν διαταράσσει καθόλου τις σχέσεις των δύο οικογενειών. Κανείς δεν δια­ νοείται, άλλωστε, να νιώσει ξαφνιασμένος. Όπως λέει και ο Φρόιντ, μια κο­ πέλα φροντίζει πάντα να τα βγάλει πέρα μόνη της με τέτοιες καταστάσεις. Το περίεργο είναι, ακριβώς, ότι συμβαίνει να μην τα βγάζει πλέον πέρα μόνη της και να εμπλέκει τους πάντες στην ιστορία - όμως αργότερα. Γιατί, λοιπόν, χρειάζεται ο τρίτος άνθρωπος; Η αξία του οφείλεται βέ­ βαια στο όργανο, που δεν προορίζεται όμως για την ευτυχία της Ντόρας, αν μπορώ να πω - αλλά για να της το στερήσει μια άλλη. Αυτό που ενδιαφέρει την Ντόρα δεν είναι το κόσμημα, ακόμη κι αν είναι αδιάκριτο. Θυμηθείτε εκείνη την κλινική περιγραφή που διαρκεί τρεις μήνες, και η οποία είναι εξ ολοκλήρου φτιαγμένη για να χρησιμεύσει ως υποδοχέ­ ας δύο ονείρων. Το πρώτο όνειρο, εκείνο με την κοσμηματοθήκη, το κατα­ δεικνύει - αυτό που απολαμβάνει η Ντόρα δεν είναι το κόσμημα, είναι μόνο το κουτί, το περίβλημα του πολύτιμου οργάνου. Ξέρει πολύ καλά να το απολαμβάνει από μόνη της, όπως μαρτυρεί η κα­ θοριστική σημασία που έχει ο παιδικός της αυνανισμός, για τον οποίο δεν έχουμε εξάλλου καμία ένδειξη στην κλινική περιγραφή με ποιον τρόπο γι­ νόταν, εκτός από το ότι είναι πιθανόν να είχε κάποια σχέση με κάτι που θα χαρακτήριζα ρευστή, ρέουσα ρυθμικότητα, που πρότυπό της είναι η ενούρη­ ση. Στο ιστορικό της, μας δίνουν την ενούρησή της ως καθυστερημένη απόρ­ ροια της ενούρησης του αδελφού της, ο οποίος, ενάμιση χρόνο μεγαλύτερος της, παρουσίαζε ενούρηση μέχρι τα οκτο) του, και η Ντόρα παίρνει κατά κά­ ποιον τρόπο, κάπως καθυστερημένα, τη σκυτάλη. Η ενούρηση αποτελεί τυπικό χαρακτηριστικό, και κάτι σαν στίγμα, θα λέ­ γαμε, της φαντασιακής εγκατάστασης του παιδιού στη θέση του πατέρα, ακριβώς ο)ς ανίκανου. Επικαλούμαι εν προκειμένω όλους εκείνους που μπο­ ρούν, λόγω της εμπειρίας τους με παιδιά, να γίνουν αποδέκτες τέτοιων πε­ 10

113

ΣΤ Ο ΕΥΝΟΥΧΙΣΜΕΝΟΣ ΚΥΡΙΟΣ

ριστατικών, για τα οποία πολύ συχνά ζητείται η παρέμβαση του ιμυχαναλυτή, Σε αχηίά προστίθεται η θεωρητική ενατένιση της κυρίας Κ., θα μπορούσα να πω, όπως αυτή κορυφώνεται κατά την παραμονή της Ντάρας, άναυδης, μπροστά στην Παναγία της Δρέσδης. Η κυρία Κ. είναι εκείνη που ξέρει να στηρίζει την επιθυμία του εξιδανικευμένου πατέρα, αλλά και να εμπεριέχει το ανταποδοτικό όφελος, αν μπορο) να πω, στερώντας το παράλληλα από την Ντόρα, η οποία βρίσκεται έτσι διπλά αποκλεισμένη από την κατοχή του. Ε λοιπόν, με αυτόν τον τρόπο, τούτο το σύμπλεγμα είναι το σημάδι της ταύ­ τισης με μια απόλαυση η οποία είναι απόλαυση του κυρίου. Μικρή παρένθεση. Έχει σημασία να υπενθυμίσουμε την αναλογία που έχει διαπιστωθεί της ενούρησης με τη φιλοδοξία. Ας επιβεβαιώσουμε όμως την προϋπόθεση που επιβάλλεται στα δώρα του κυρίου Κ. - πρέπει οπωσ­ δήποτε να είναι ένα κουτί. Δεν της δωρίζει τίποτε άλλο, παρά μια κοσμημα­ τοθήκη. Διότι το κόσμημα είναι η ίδια. Όσο για το δικό του το κόσμημα, το αδιάκριτο όπως έλεγα πριν από λίγο, ας πάει να το βάλει αλλού, και αυτό ας το μάθουν όλοι. Εξού και η σημασία, που έχω εδώ και καιρό υπογραμμίσει, της ρήξης, όταν ο κύριος Κ. λέει στην Ντόρα - Η γυναίκα μου δεν είναι τίποτα για μένα. Είναι αλήθεια ότι εκείνη τη στιγμή η απόλαυση του Αλλου προσφέρεται στην Ντόρα, κι εκείνη δεν την θέλει, διότι αυτό που θέλει είναι τη γνώ­ ση ως μέσον της απόλαυσης, όμως για να θέσει τη γνώση στην υπηρεσία της αλήθειας, στην αλήθεια του κυρίου την οποία ενσαρκώνει, ως Ντόρα. Και η εν λόγω αλήθεια, για να την πούμε επιτέλους, είναι ότι ο κύριος εί­ ναι ευνουχισμένος. Πράγματι, αν η μοναδική απόλαυση που μπορεί να εκπροσωπήσει την ευτυχία, εκείνη που την τελευταία φορά προσδιόρισα ως τελείως κλειστή, η απόλαυση του φαλλού, κυριαρχούσε πάνω στον κύριο -βλέπετε τον όρο που χρησιμοποιώ, ο κύριος δεν μπορεί να κυριαρχήσει παρά εφόσον την απο­ κλείσει-, με ποιο τρόπο άραγε ο κύριος θα εγκαθιστούσε τη σχέση με τη γνώ­ ση -εκείνη που κατέχει ο δούλος- το όφελος της οποίας συνίσταται στην εκμαίευση της υπεραπόλαυσης; Ο κύριος δεν μπορεί να κυριαρχήσει τη γνώ­ ση παρά μόνο αποκλείοντας τούτη την απόλαυση [του φαλλού]. Επίσης, το δεύτερο όνειρο καταδεικνύει ότι ο συμβολικός πατέρας είναι όντως ο νεκρός πατέρας, και ότι δεν έχουμε πρόσβαση σ’ αυτόν παρά μόνο από έναν τόπο κενό και δίχως επικοινωνία. Θυμηθείτε τη δομή εκείνου του ονείρου, τον τρόπο με τον οποίο δέχεται την ανακοίνωση της μητέρας της Έλα αν θέλεις, λέει η μητέρα, σαν σε συνήχηση με αυτό που της είχε προτείνει την άλλη φορά η κυρία Κ., να έρθει στον χώρο όπου πρόκειται να συμβούν με τον σύζυγο της εν λόγω κυρίας όλα τα δράματα που αναφέραμε, Έλα αν θέλεις, ο πατέρας σου πέθανε, και τον θάβουμε-, καθώς και τον τρόπο με τον οποίο πηγαίνει, χωρίς να ξέρουμε ποτέ μέσα στο όνειρο με ποιο τρόπο κα­ τορθώνει να φτάσει σ’ έναν τόπο για τον οποίο πρέπει να ρωτήσει αν όντως μένει εκεί ο κύριος πατέρας της, σαν να μην το ήξερε. Ε λοιπόν, στο άδειο κουτί αυτού του διαμερίσματος που έχουν έγκατα11

114

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

λείψει εκείνοι που, αφού την προσκάλεσαν, έφυγαν για το νεκροταφείο, η Ντόρα βρίσκει εύκολα το υποκατάστατο του πατέρα σ’ ένα ογκώδες βιβλίο, το λεξικό, από το οποίο μαθαίνει κανείς όσα αφορούν το σεξ. Η Ντόρα ση­ ματοδοτεί εδώ πως εκείνο που την ενδιαφέρει, ακόμη και πέραν του θανά­ του του πατέρα της, είναι ό,τι γνώση παράγει αυτός. Όχι μια οποιαδήποτε γνώση - μια γνώση πάνω στην αλήθεια. Και αυτό θα της είναι αρκετό, όσον αφορά την ψυχαναλυτική εμπειρία. Όσον αφορά τούτη την αλήθεια, για την οποία πολύτιμος βοηθός είναι ο Φρόιντ -γι’ αυτό και δένεται μαζί της-, η Ντόρα θα νιώσει αρκετή ικανοποίηση κάνοντάς την να αναγνωριστεί από όλους. Ό,τι ίσχυε πραγματικά στις σχέσεις του πατέρα της με την κυρία Κ., καθώς και στις δικές της με τον κύριο Κ., όλα όσα οι άλλοι είχαν θελήσει να θάψουν από τα απολύτως αυθεντικά επεισό­ δια που η ίδια η Ντόρα αντιπροσώπευε, όλα αυτά επιβάλλονται, κάτι που εί­ ναι για εκείνην αρκετό ώστε να κλείσει αξιοπρεπώς το κεφάλαιο της ανά­ λυσής της, αν και ο Φρόιντ δεν φαίνεται διόλου ικανοποιημένος από την έκ­ βασή της, όσον αφορά το πεπρωμένο της ως γυναίκας.

3 Θα χρειαζόταν εν παρόδω να κάνουμε κάποιες επισημάνσεις, οι οποίες δεν είναι μάταιες. Για παράδειγμα, αναφορικά με το όνειρο με τα κοσμήματα, όπου το θέμα είναι η Ντόρα να φύγει επειδή η πυρκαγιά απειλεί, ο Φρόιντ, κάνοντας μια παύση στην ανάλυσή του, μας λέει ότι δεν πρέπει να ξεχνάμε πως για να στέ­ κει και στα δυο του πόδια ένα όνειρο, δεν αρκεί να αντιπροσωπεύει μια από­ φαση, μια ζωηρή επιθυμία του υποκειμένου σχετική με το παρόν, χρειάζεται κάτι που να του προσφέρει στήριξη μέσα από μια επιθυμία της παιδικής ηλι­ κίας. Και τότε, μεταχειρίζεται την αναφορά -συνήθως το θεωρούν δείγμα κομψοέπειας-του επιχειρηματία, του επιχειρηματία της απόφασης, στη σχέση του με τον κεφαλαιοκράτη, του οποίου οι συσσωρευμένοι πόροι, το λιβιδινικό κε­ φάλαιο, θα επιτρέψουν σε αυτή την απόφαση να γίνει πράξη. Πρόκειται για πράγματα που εκλαμβάνονται ως μεταφορά. Δεν είναι άραγε διασκεδαστικό το ότι αυτό αποκτά μια άλλη αξία έπειτα από όσα σας είπα για τη σχέση του καπιταλισμού με τη λειτουργία του κυρίου; - για τον εντελώς ξεχωριστό χαρακτήρα τού τι μπορεί να γίνει από τη διαδικασία συσσιύρευσης μέχρι την παρουσία της υπεραπόλαυσης; - για την ίδια την πα­ ρουσία της υπεραπόλαυσης όταν αποκλειστεί η χοντροκομμένη απόλαυση, η απλή απόλαυση, η απόλαυση που πραγματώνεται στην ολόγυμνη συνου­ σία; Μήπως η παιδική επιθυμία δεν αντλεί ακριβώς από εκεί τη δύναμή της; - τη συσσωρευτική δύναμή της σε συνάρτηση μ’ εκείνο το αντικείμενο που συνιστά το αίτιο της επιθυμίας, δηλαδή με ό,τι συσσωρεύεται ως λιβιδινικό κεφάλαιο μέσω ακριβώς της παιδικής μη ωριμότητας, του αποκλεισμού της

ΣΤ Ο ΕΥΝΟΥΧΙΣΜΈΝΟΣ ΚΥΡΙΟΣ

115

φυσιολογικής, όπως θα την πουν κάποιοι άλλοι, απόλαυσης. Να λοιπόν τι προσδίδει αίφνης την ιδιάζουσα απόχρωση της στη φροίδική μεταφορά ('παν αναφέρεται στον κεφαλαιοκράτη. Από την άλλη πλευρά όμως, αν ο Φρόιντ, χάρη στη θαρραλέα διαύγειά του, έφερε εις πέρας μια ορισμένη επιτυχία με την Ντόρα, θα λέγαμε ωστόσο ότι η αδεξιότητά του να κρατήσει την ασθενή του δεν είναι λιγότερο εμφανής. Διαβάστε τις λίγες γραμμές όπου, κατά κάποιον τρόπο παρά τη θέλησή του, ο Φρόιντ υποδηλώνει δεν ξέρω ποια ταραχή που είναι, μα την πίστη μου, συγκινητική, αξιολύπητη, αναλογιζόμενος ότι ίσως, αν της έδειχνε μεγαλύτε­ ρο ενδιαφέρον -κι ένας Θεός ξέρει πόσο έντονο ήταν το ενδιαφέρον του- θα είχε πιθανότατα κατορθώσει να την ωθήσει να εμβαθύνει περισσότερο τη διερειληση, την οποία, όπως ο ίδιος ομολογεί, δεν τη χειρίστηκε αλάνθαστα. Δόξα τω Θεώ, ο Φρόιντ δεν το έκανε. Ευτυχώς που ικανοποιώντας με εκ­ δηλώσεις ενδιαφέροντος αυτό που νιώθει ως αίτημα της Ντόρας, αίτημα αγά­ πης, ο Φρόιντ δεν έλαβε, όπως συνήθως γίνεται, τη θέση της μητέρας. Διότι ένα πράγμα είναι βέβαιο, ότι χρωστάμε σε αυτή την εμπειρία, αν υποθέσου­ με ότι τον έκανε να τροποποιήσει κάπως τη στάση του στη συνέχεια, το γε­ γονός ότι ο Φρόιντ διαπίστωσε -σηκώνοντας ψηλά τα χέρια, χάνοντας το κουράγιο του- ότι όλα όσα έκανε για τις υστερικές δεν καταλήγουν παρά σε αυτό που ορίζει ως Ρ6ηΐ8ΐΐ6ΐ<± Πράγμα που επακριβώς σημαίνει, όταν το δια­ τυπώνει κανείς, ότι αυτό καταλήγει στη μομφή της κόρης προς τη μητέρα ότι δεν την έκανε αγόρι, δηλαδή στη μετάθεση πάνω στη μητέρα, και υπό μορ­ φή ματαίωσης, του στοιχείου εκείνου το οποίο, στην ουσιώδη σημασία του, προσδιοριστική της θέσης και της δυναμικής λειτουργίας του λόγου της υστε­ ρικής απέναντι στον λόγο του κυρίου, αναδιπλασιάζεται, αφενός, σε ευνου­ χισμό του εξιδανικευμένου πατέρα, που αποκαλύπτει το μυστικό του κυρίου, και, αφετέρου, σε στέρηση, αναδοχή από το υποκείμενο, θηλυκό ή όχι, της απόλαυσης που αντλεί ως στερούμενο. Και γιατί ο Φρόιντ ξεγελάστηκε σε τέτοιο βαθμό; - ενώ αν πιστέψει κα­ νείς τη δική μου σημερινή ανάλυση, δεν είχε παρά να πάρει κυριολεκτικά τη μασημένη τροφή που του πρόσφεραν στο πιάτο; Γιατί υποκαθιστά τη γνώση που συνέλεξε απ’ όλα εκείνα τα πολύτιμα στόματα, την Άννα, την Έμι, την Ντό­ ρα, με τούτο τον μύθο, το οιδιπόδειο σύμπλεγμα; Το οιδιπόδειο παίζει τον ρόλο της γνώσης που προβάλλει αξίωση αλήθειας, δηλαδή της γνώσης που τοποθετείται στο σχήμα του λόγου του ψυχαναλυτή στον χώρο που πριν από λίγο ονόμασα θέση της αλήθειας. α —► $ ,

82 8

Αν όλη η ψυχαναλυτική ερμηνεία προσανατολίστηκε προς την επιβρά­ βευση ή τη μη επιβράβευση, προς την απάντηση ή όχι στο αίτημα, εν ολίγοις, προς μια διαρκώς αυξανόμενη εκτροπή της διαλεκτικής της επιθυμίας, της

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

116

μετωνυμικής διολίσθησης, προς το αίτημα, όταν το ζητούμενο είναι η δια­ σφάλιση του σταθερού αντικειμένου, αυτό συμβαίνει πιθανόν εξαιτίας του εντελώς απρόσφορου χαρακτήρα του οιδιπόδειου συμπλέγματος. Είναι πα­ ράξενο που αυτό δεν έγινε σαφές γρηγορότερα. Και πράγματι, ποιος το χρησιμοποιεί, ποια θέση κατέχει μέσα σε μια ανά­ λυση η αναφορά στο περίφημο οιδιπόδειο σύμπλεγμα; Ζητώ απ’ όλους τους ψυχαναλυτές που παρευρίσκονται εδώ να απαντήσουν. Όσοι βέβαια είναι του Ινστιτούτου δεν το χρησιμοποιούν ποτέ. Όσοι ανήκουν στη σχολή μου κάνουν κάποια προσπάθεια. Φυσικά, αυτό δεν έχει κανένα αποτέλεσμα, κα­ ταλήγει στο ίδιο σημείο με τους άλλους. Είναι τελείως απρόσφορο, με εξαί­ ρεση τη χονδροειδή υπενθύμιση του ρόλου εμποδίου που παίζει η μητέρα για κάθε επένδυση ενός αντικείμενου ως αιτίου της επιθυμίας. Εξού και οι απίθανες αερολογίες τις οποίες φτάνουν να πουν οι αναλυτές σχετικά με τον συνδυαστικό γονέα, όπως λένε. Τούτο δεν σημαίνει παρά ένα πράγμα - την οικοδόμηση ενός Α υποδοχέα της απόλαυσης, που συνή­ θως ονομάζεται Θεός, με τον οποίο αξίζει τον κόπο να παίξεις την υπεραπόλαυση κορόνα ή γράμματα, δηλαδή εκείνο τον τρόπο λειτουργίας που ονο­ μάζουμε υπερεγώ. Σας κακομαθαίνω σήμερα. Δεν είχα ξαναπεί αυτή τη λέξη. Είχα τους λό­ γους μου. Έπρεπε να φτάσω τουλάχιστον στο σημείο όπου βρίσκομαι τώρα, ώστε να μπορούν να γίνουν λειτουργικά όσα σας είπα πέρυσι για το στοίχη­ μα του Πασκάλ. Τσως ορισμένοι να το μάντεψαν - το υπερεγώ είναι ακριβώς αυτό που άρχισα να διατυπώνω όταν σας είπα ότι η ζωή, η προσωρινή ζωή που διακυβεύεται για χάρη κάποιας πιθανότητας αιώνιας ζωής, είναι το α, αλλά αυτό δεν αξίζει τον κόπο παρά μόνο εάν το Α δεν είναι διαγραμμένο, με άλλα λό­ για, εάν είναι ταυτόχρονα τα πάντα. Μόνο που επειδή, όπως και ο συνδυα­ στικός γονέας, κάτι τέτοιο δεν υπάρχει, αλλά από τη μία πλευρά υπάρχει ο πατέρας, και από την άλλη η μητέρα, όπως επίσης και το υποκείμενο δεν υπάρχει, είναι κι αυτό διχασμένο, καθώς είναι διαγραμμένο, καθώς, για να ακριβολογούμε, αποτελεί την απάντηση που το γράφημά μου [της επιθυμίας] προσδιορίζει στο επίπεδο της εκφοράς - να γιατί τίθεται σε αμφισβήτηση η δυνατότητα να παίξεις κορόνα-γράμματα την υπεραπόλαυση με αντίτιμο την αιώνια ζωή. Ναι, αυτή η προσφυγή στον μύθο του Οιδίποδα είναι στ’ αλήθεια κάτι το εντυπωσιακό. Αξίζει τον κόπο να επεκταθούμε. Και σκεφτόμουν σήμερα να σας κάνω να νιώσετε πόση υπερβολή υπάρχει στο γεγονός ότι ο Φρόιντ, για παράδειγμα, στην τελευταία διάλεξη από τις Νέες διαλέξεις για την ψυχανά­ λυση, καταλήγει να πιστεύει πως έχει κριθεί οριστικά το ζήτημα της απόρρι­ ψης της θρησκείας από κάθε παραδεκτό ορίζοντα, να θεωρεί πως η ψυχανά­ λυση παίζει εδώ έναν αποφασιστικό ρόλο, και να πιστεύει ότι έχει ξεμπερ­ δέψει επειδή μας είπε ότι το υπόβαθρο της θρησκείας δεν είναι τίποτε άλλο παρά ο πατέρας εκείνος στον οποίο το παιδί καταφεύγει κατά την παιδική 12

13

ΣΤ' Ο 1·ΥΝ()ΥΧ1ΣΜΙ·ΝΟΣ ΚΥΡΙΟΣ

117

του ηλικία, και για τον οποίο ξέρει ότι είναι όλος αγάπη, άτι προπορεύεται και προλαμβάνει κάθε δυσφορία που θα εκδηλωνόταν στο παιδί. Δεν είναι άραγε παράξενο κάτι τέτοιο, όταν γνωρίζουμε τι ακριβώς συμ­ βαίνει με τη λειτουργία του πατέρα; Βέβαια, δεν είναι το μόνο σημείο όπου ο Φρόιντ μάς προτείνει κάτι παράδοξο -δηλαδή, η ιδέα να συσχετίσει τη λει­ τουργία του πατέρα με κι εγώ δεν ξέρω ποια πρωταρχική απόλαυση όλων των γυναικών, όταν είναι πασίγνωστο ότι ένας πατέρας επαρκεί μόλις για μία, και πάλι- καλό είναι να μην καυχιέται. Ένας πατέρας δεν έχει με τον κύριο -μιλώ για τον κύριο όπως τον γνωρίζουμε και όπως λειτουργεί- παρά μια πολύ μακρινή σχέση, διότι εντέλει, τουλάχιστον στην κοινωνία στην οποία ζει ο Φρόιντ, είναι εκείνος που εργάζεται για όλους. Έχει την ευθύνη της ίαπύΐ που σας ανέφερα πριν από λίγο. Δεν υπάρχει εδώ κάτι αρκετά παράξενο ώστε να μας υποβάλει την ιδέα ότι τελικά αυτό που ο Φρόιντ διατηρεί, έμπρακτα αν όχι από πρόθεση, είναι πολύ συγκεκριμένα το στοιχείο που ο ίδιος χαρα­ κτηρίζει ως το πιο ουσιώδες στη θρησκεία; - δηλαδή, την ιδέα ενός πατέρα όλο αγάπη. Και αυτό ακριβώς προσδιορίζει η πρώτη από τις τρεις μορφές ταύτισης που ο Φρόιντ απομονώνει στο άρθρο που προανέφερα - ο πατέρας είναι αγάπη, το πρώτο πράγμα για ν’ αγαπήσεις σ’ αυτόν τον κόσμο είναι ο πατέρας. Παράξενη επιβίωση. Ο Φρόιντ πιστεύει ότι αυτό θα εξανεμίσει τη θρησκεία, ενώ στην πραγματικότητα με αυτόν τον περίεργα κατασκευασμέ­ νο μύθο του πατέρα διατηρεί την ίδια την ουσία της. Θα επανέλθουμε, όμως βλέπετε ήδη τον βασικό άξονα - όλα τούτα οδη­ γούν στην ιδέα του φόνου, δηλαδή στην ιδέα ότι ο πρωταρχικός πατέρας εί­ ναι εκείνος που φονεύτηκε από τους γιους του, οπότε από την αγάπη για τον νεκρό πατέρα προκύπτει μια ορισμένη τάξη. Μέσα από τις τεράστιες αντι­ φάσεις του, τις μπαρόκ κατασκευές του και την περιττολογία του, δεν διαφαίνεται άραγε ότι όλο αυτό δεν είναι τίποτε παραπάνω από μια άμυνα απέ­ ναντι στις αλήθειες εκείνες που η πληθώρα όλων των μύθων αρθρώνει ξε­ κάθαρα, πολύ πριν ο Φρόιντ τις συρρικνώσει επιλέγοντας τον μύθο του Οιδίποδα; Τι αφορά η συγκάλυψη; Αφορά το γεγονός ότι, από τη στιγμή που ει­ σέρχεται στο πεδίο του λόγου του κυρίου όπου εμείς αρχίζουμε να προσα­ νατολιζόμαστε, ο πατέρας, εξ υπαρχής, είναι ήδη ευνουχισμένος. Σε αυτό ακριβώς το δεδομένο, το οποίο μάλιστα είναι τελείως συγκα­ λυμμένο, ο Φρόιντ προσδίδει εξιδανικευμένη μορφή. Ωστόσο, η εμπειρία της υστερικής, αν όχι τα λεγόμενό της, τουλάχιστον τα μοτίβα που του πρόσφερε, θα έπρεπε να τον είχαν καθοδηγήσει καλύτερα εδώ απ’ ό,τι το οιδιπόδειο σύμπλεγμα, και να τον κάνουν να δει ότι αυτό υποδηλώνει πως τα πάντα πρέ­ πει να επανεξεταστούν στο επίπεδο της ίδιας της ανάλυσης, όσον αφορά το τι γνώση χρειάζεται, ώστε αυτή η γνώση να τεθεί υπό διερώτηση στον χώρο της αλήθειας. Να ποιος είναι ο στόχος των όσων προσπαθούμε να ξετυλίξουμε εφέτος. 18 Φεβρουάριον 1970

ζ ΟΙΔΙΠΟΥΣ ΚΑΙ ΜΩΥΣΗΣ ΚΑΙ Ο ΠΑΤΕΡΑΣ ΤΗΣ ΟΡΔΗΣ

Η καθαρή γνώση κυρίου Η δυσφορία των ασπουδών Γενεαλογία της υπεραξίας Το πεδίο της μπουρδολογίας Το οιδιπόδειο, όνειρο του Φρόιντ

Η διατύπωση του λόγου της ανάλυσης που προσπάθησα να σας παρουσιάσω, τον προσδιορίζει με βάση κάτι με το οποίο, μέσα από διάφορα ίχνη, φαίνε­ ται εκ πρώτης όψεως να συγγενεύει, δηλαδή με τον λόγο του κυρίου. Ή μάλλον, η ανάλυση αποκτά τη σπόυδαιότητά της λόγω του ότι η αλή­ θεια του λόγου του κυρίου είναι συγκαλυμμένη. 1

1

Η θέση που προσδιόρισα ως θέση της αλήθειας δεν διαφοροποιείται -μετα­ ξύ των τεσσάρων θέσεων όπου τοποθετούνται τα στοιχεία άρθρωσης στα οποία θεμελιώνω τη συνεκτικότητα που μπορεί να αναδυθεί από τη συσχέτιση αυτών των λόγων- παρά προσεγγίζοντας τον τρόπο λειτουργίας του στοιχείου που έρχεται μέσω της άρθρωσης στην εν λόγω θέση. Αυτό είναι κά­ τι που δεν χαρακτηρίζει μόνο τη θέση της αλήθειας, μπορούμε να πούμε το ίδιο και για όλες τις άλλες θέσεις. Ο τρόπος εντοπισμού με τον οποίο μέχρι τιόρα προσδιορίζαμε τις θέσεις ως η επάνω και δεξιά, ή η επάνω και αριστερά, και ούτω καθεξής, δεν γίνε­ ται βέβαια να μας ικανοποιήσει. Πρόκειται για ένα επίπεδο ισοδυναμίας στον τρόπο λειτουργίας. Για παράδειγμα, θα μπορούσαμε έτσι να γράφου­ με ότι αυτό που είναι το 8ι στον λόγο του κυρίου μπορεί να ειπωθεί ισότιμο

120

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

ή ισοδύναμο με το πώς έρχεται να λειτουργήσει το 8 στον πανεπιστημιακό λόγο, οέ ό,τι χαρακτήρισα έτσι για να διευκολύνω τον ιδεασμό, ή τουλάχι­ στον τη νοητική εστίαση. 2

K (S,) ~ n(S2) Η θέση στην οποία αναφερόμαστε, θα πούμε ότι λειτουργεί σαν θέση διά­ ταξης, εντολής, ενώ η θέση η υποκείμενη αυτής στα διάφορα σχήματά μου, τα λεγάμενα τετρασκελή, είναι η θέση της αλήθειας, η οποία θέτει σαφώς ένα πρόβλημα. Πράγματι, στο επίπεδο του λόγου του κυρίου, η θέση επάνω και αριστε­ ρά δεν γίνεται παρά να καταληφθεί από το Si, που για να πούμε την αλήθεια, σε μια πρώτη προσέγγιση, τίποτε δεν το καθιστά αναγκαίο, από το στοιχείο εκείνο που εξαρχής δεν γίνεται να μην προτείνεται ήρεμα ως ταυτόσημο προς τον εαυτό του. Θα πούμε ότι εδώ έγκειται η βασική αρχή όχι του κυ­ ριαρχούμενου [maîtrisé] λόγου, αλλά του κυριο-ποιούμενου [ιη3ΪΐΓ6-ί5έ],2του λόγου που καθίσταται κύριος - επειδή πιστεύει ότι είναι μονοσήμαντος. Και ασφαλώς το βήμα της ψυχανάλυσης συνίσταται στο να μας κάνει να δηλώσουμε ότι το υποκείμενο δεν είναι μονοσήμαντο. Πριν από δύο χρόνια, τη στιγμή που επιχειρούσα να αρθρώσω την ψυχαναλυτική πράξη -διαδρο­ μή που διακόπηκε, και όπως κι άλλες διαδρομές δεν θα έχει συνέχεια- σας έδωσα την εντυπωσιακή φράση είτε όεν σκέφτομαι, είτε όεν υπάρχω.3 Αυτή η εναλλακτική επιλογή, με το που διατυπώνεται, δεσπόζει σαν ένα αρκετά ηχη­ ρό μοτίβο, άπαξ και πρόκειται για τον λόγο του κυρίου. Εντούτοις, για να την αιτιολογήσουμε πρέπει να την δημιουργήσουμε και αλλού, όχι μόνο εκεί όπου είναι προφανής. Πρέπει η εναλλακτική επιλογή να δημιουργηθεί η ίδια στη δεσπόζουσα θέση, κάτι που συμβαίνει στον λόγο της υστερικής, ώστε να είναι πράγματι βέβαιο ότι το υποκείμενο τοποθετείται μπροστά στη διάζευξη που εκφράζεται με το είτε όεν σκέφτομαι, είτε δεν υπάρχω. Εκεί όπου σκέφτομαι, δεν αναγνωρίζω τον εαυτό μου, δεν υπάρχω [δεν είμαι], αυτό είναι το ασυνείδητο. Εκεί όπου υπάρχω [είμαι], είναι ξε­ κάθαρο ότι πλανώμαι. Ουσιαστικά, το να παρουσιάζονται έτσι τα πράγματα δείχνει ότι, αν αυτό παρέμεινε για τόσο καιρό συσκοτισμένο στο επίπεδο του λόγου του κυρίου, είναι ακριβώς επειδή βρίσκεται σε μια θέση η οποία, από την ίδια τη δομή της, συγκάλυπτε τον διχασμό του υποκειμένου. Πράγματι, και τι δεν σας έχω πει, για ό,τι είναι δυνατόν να ειπωθεί στη θέση της αλήθειας; Η αλήθεια, σας λέω, δεν γίνεται να διατυπωθεί παρά μό­ νο μ’ ένα μισόλογο [un mi-dire], και σας έδωσα σαν υπόδειγμα το αίνιγμα. Διότι έτσι παρουσιάζεται πάντοτε σ’ εμάς η αλήθεια, και όχι βέβαια με μορ­ φή εροχτήματος. Το αίνιγμα είναι κάτι που μας πιέζει να απαντήσουμε εμ­ φανιζόμενο σαν ένας θανάσιμος κίνδυνος. Η αλήθεια δεν είναι ερώτημα, όπιυς ξέρουμε εδώ και πολύ καιρό, παρά μόνο για τους διοικητικούς υπαλ1

Ζ (ΜΑΪΜΟΥΣ ΚΛ1 ΜΩΥΣΗΣ ΚΑΙ Ο ΙΙΑΤΙίΡΑΣ ΤΗΣ ΟΡΔΗΣ

121

λήλους. Τι εστίν αλήθεια; - ξέρουμε ποιος κάποτε το πρόφερε αυτό εξόχως. Αλλο πράγμα όμως είναι η μορφή του μιοόλογου στην οποία εξαναγκά­ ζεται η αλήθεια, και άλλο πράγμα ο διχασμός του υποκειμένου που χρησι­ μοποιεί το μισόλογο για να συγκαλυφθεί. Ο διχασμός του υποκειμένου είναι κάτι τελείως διαφορετικό. Εάν εκεί όπου όεν είναι, εκεί σκέφτεται, εάν εκεί όπου όεν σκέφτεται, εκεί είναι, άρα βρίσκεται και στα δυο μέρη. Και μάλιστα, θα έλεγα ότι η εν λόγω διατύπωση της Spaltung είναι αδόκιμη. Το υποκεί­ μενο μετέχει του πραγματικού όντας, ακριβώς, και αυτό, προφανώς αδύνα­ τον. Ή, για να το διατυπώσω καλύτερα, αν έπρεπε να χρησιμοποιήσω ένα σχήμα που δεν είναι στην προκειμένη περίπτωση τυχαίο, θα έλεγα ότι για το υποκείμενο ισχύει ό,τι και για το ηλεκτρόνιο, το οποίο μας προτείνουν να το προσδιορίσουμε στο μεταίχμιο της κυματικής και της σωματιδιακής θεωρίας. Είμαστε υποχρεωμένοι να δεχτούμε ότι το ίδιο ηλεκτρόνιο περνάει ταυτό­ χρονα από δύο απέχουσες μεταξύ τους οπές. Η τάξη αυτού που απεικονί­ ζουμε με τη Spaltung του υποκειμένου είναι διαφορετική από την τάξη που καθορίζει ότι η αλήθεια δεν απεικονίζεται παρά μόνο αν διατυπωθεί μ’ ένα μισόλογο. Κάτι σημαντικό εμφανίζεται εδώ, που πρέπει να υπογραμμίσουμε. Λόγω ακριβώς αυτής της αμφι-σημίας [ambivalence], για να μεταχειριστούμε τού­ τη τη λέξη με άλλο νόημα, ένεκα της οποίας η αλήθεια δεν απεικονίζεται παρά μ’ ένα μισόλογο, η κάθε μία από τις τυπικές μορφές ορισμού ενός λό­ γου αποκτά νοήματα ιδιαζόντως αντιτιθέμενα. Αυτός ο λόγος είναι άραγε καλός, είναι κακός; Επιλέγω εσκεμμένα τον πανεπιστημιακό, διότι κατά κάποιον τρόπο ο πανεπιστημιακός λόγος είναι εκείνος που δείχνει με ποιο τρόπο μπορεί να σφάλλει, αλλά επίσης, σύμφω­ να με τη θεμελιακή του διάταξη, εκείνος ο οποίος δείχνει σε τι ακριβώς στη­ ρίζεται ο λόγος της επιστήμης. 4

5

6

7

82

—► α $

Το 82 καταλαμβάνει εδώ τη δεσπόζουσα θέση, εφόσον στη θέση της επι­ ταγής, της εντολής, στη θέση που αρχικά καταλάμβανε ο κύριος, έρχεται η γνιύση. Για ποιο λόγο άραγε δεν βρίσκουμε τίποτε άλλο στο επίπεδο της αλή­ θειας του παρά το κύριο σημαίνον, το οποίο ενεργεί ως φορέας της επιταγής του κυρίου; Σε αυτό ακριβώς ανάγεται η σύγχρονη κίνηση της επιστήμης,* αφού προηγήθηκε ένα στάδιο δισταγμού, για το οποίο διαθέτουμε τη μαρτυρία του Γκάους για παράδειγμα, όταν βλέπουμε στα σημειωματάριά του ότι τις προ­ τάσεις που διατύπωσε σε μεταγενέστερο χρόνο κάποιος ονόματι Ρίμαν, ο ίδιος τις είχε ήδη προσεγγίσει και είχε κρίνει σκόπιμο να μην τις δημοσιεύ­ σει. Ας μην προχωρήσουμε περαιτέρω - γιατί να ρίξει κανείς στην κυκλοφο­

122

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

ρία αυτή την, έστω και καθαρά λογικής τάξεως, γνώση, εάν διαφαίνεται ότι, λόγω αυτής, πολλά πράγματα που βρίσκονται σε κατάσταση ηρεμίας μπο­ ρούν πράγματι να κλονιστούν; Είναι σαφές ότι δεν βρισκόμαστε πλέον σε αυτό το σημείο. Τούτο οφεί­ λεται στην πρόοδο, στην περιστροφή κατά ένα τεταρτημόριο που περιέγρα­ ψα, και η οποία εγκαθιστά ως δεσπόζουσα μια γνώση αποσυνδεδεμένη από τον φυσικό της εντοπισμό στο επίπεδο του δούλου, αφότου έγινε καθαρή γνώση του κυρίου, και διεπόμενη από την εντολή του. Ποιος μπορεί στην εποχή μας να διανοηθεί, έστω και για μια στιγμή, να στα­ ματήσει την άρθρωση του λόγου της επιστήμης επικαλούμενος τις οποιεσδήποτε συνέπειες που μπορούν να προκύψουν; Μα την πίστη μου, τα πράγματα είναι ήδη παρόντα. Έγινε φανερό πού πηγαίνουμε, από τη μοριακή δομή στην πυρηνική σχάση. Ποιος μπορεί να διανοηθεί, έστω και για μια στιγμή, ότι εί­ ναι δυνατόν να σταματήσει αυτό που, μέσα από το παιχνίδι των σημείων, από τις ανατροπές περιεχομένων ως την εναλλαγή συνδυαστικών θέσεων, υπο­ κινεί την κάθε θεωρητική απόπειρα να εκτεθεί στη δοκιμασία του πραγμα­ τικού, με τρόπο που, αποκαλύπτοντας το πραγματικό ως αδύνατον, να κάνει να αναδύεται μια νέα δύναμη; Είναι αδύνατον να μην υπακούσουμε στην εντολή που είναι εδώ παρού­ σα, στη θέση του όρου που συνιστά την αλήθεια της επιστήμης - Συνέχισε. Προχώρα. Συνέχισε να επαυξάνεις πάντα τη γνώση.10 Για την ακρίβεια, λόγω αυτού του σημείου [signe], λόγω του ότι το σημείο του κυρίου καταλαμβάνει τούτη τη θέση, κάθε ερώτημα περί αλήθειας κυ­ ριολεκτικά συνθλίβεται, και κυρίως κάθε ερώτημα για το τι συγκαλύπτει αυ­ τό το σημείο, το Si της εντολής Συνέχισε να επαυξάνεις τη γνώση, για το τι αι­ νιγματικό εμπεριέχει καταλαμβάνοντας τούτη τη θέση, για το τι ακριβώς εί­ ναι το εν λόγω σημείο. Στο πεδίο εκείνων των επιστημών οι οποίες τολμούν να αυτοαποκαλούνται ανθρωπιστικές επιστήμες, βλέπουμε πως η εντολή Συνέχισε να επαυξάνεις τη γνώση προκαλεί κάποια αναστάτωση. Πράγματι, όπως σε όλα τα άλλα τετρά­ γωνα ή τετρασκελή σχήματα, εκείνος που εργάζεται βρίσκεται πάντα εδώ, επάνω και δεξιά - με σκοπό να κάνει να αναδυθεί η αλήθεια, γιατί αυτό είναι το νόημα της εργασίας. Στον λόγο του κυρίου εκείνος που βρίσκεται σε τούτη τη θέση είναι ο δούλος, στον λόγο της επιστήμης είναι το a σπουδαστής. Θα μπορούσαμε να παίξουμε με τη λέξη, ίσως αυτό να ανανέωνε λίγο το ζήτημα. Προηγουμένως, τον βλέπαμε υποχρεωμένο να συνεχίζει να επαυξάνει τη γνο)ση στο επίπεδο της φυσικής επιστήμης. Στο επίπεδο των ανθρωπιστικών επιστημών, βλέπουμε κάτι για το οποίο θα έπρεπε να κατασκευάσουμε μια λέξη. Δεν ξέρω ακόμη αν ετούτη εδώ είναι η κατάλληλη, αλλά εγώ, έτσι, προσεγγιστικά, ενστικτώδους, ηχητικά, θα έλεγα ασπουόής [astudé]. Εισάγοντας στο λεξιλόγιο τούτη τη λέξη, θα είχα περισσότερες πιθανό­ τητες απ’ ό,τι αν ήθελα ν’ αλλάξουμε την ονομασία του σφουγγαρόπανου. 4

11

12

/ ΟΙΛΙΙΙΟΥΣ ΚΛΙ Μ&2ΥΣΗΣ ΚΑΙ Ο ΠΑΤΕΡΑΣ ΤΗΣ ΟΡΛΙ1Σ

123

Το άσπονδης έχει περισσότερους λόγους ύπαρξης στο επίπεδο το>ν ανθρω­ πιστικών επιστημών. Ο σπουδαστής αισθάνεται άσπονδης. Είναι άσπονδης επειδή, όπως κάθε εργαζόμενος -αναλογιοτείτε τις άλλες μικροεντολές- πρέ­ πει να παράγει κάτι. Κάποιες φορές συμβαίνει ο λόγος μου να προκαλεί απαντήσεις που έχουν κάποια συσχέτιση μαζί του. Είναι σπάνιο, αλλά τέλος πάντων συμβαίνει από καιρού εις καιρόν, και αυτό με ευχαριστεί. Όταν ήρθα στην Εκόλ Νορμάλ, άρχισαν κάποιοι νεαροί να συζητούν περί του υποκειμένου της επιστήμης, το οποίο αποτέλεσε το αντικείμενο των πρώτων μου σεμιναρίων εκεί, το 1965. Το υποκείμενο της επιστήμης ήταν θέμα εύστοχο, αλλά είναι σαφές ότι δεν υφίσταται από μόνο του. Κάποιοι τους ανακάλεσαν στην τάξη, και τους εξή­ γησαν ότι το υποκείμενο της επιστήμης δεν υπάρχει, και μάλιστα δεν υπάρ­ χει στο κομβικό εκείνο σημείο όπου νόμιζαν ότι το είχαν αναδείξει, στη σχέ­ ση του μηδενός προς το ένα στον λόγο του Φρέγκε. Τους απέδειξαν ότι οι πρόοδοι της μαθηματικής λογικής είχαν επιτρέψει την πλήρη περιστολή -όχι τη συρραφή, αλλά την εξάχνωση- του υποκειμένου της επιστήμης. Η δυσφορία των ασπονδών δεν είναι ωστόσο άσχετη με το γεγονός ότι καλούνται, παρ’ όλα αυτά, να διαμορφώσουν με το πετσί τους το υποκείμε­ νο της επιστήμης, κάτι που, σύμφωνα με τα τελευταία νέα, φαίνεται να πα­ ρουσιάζει κάποιες δυσκολίες στην περιοχή των ανθρωπιστικών επιστημών. Κι έτσι, με μια επιστήμη τόσο καλά εδραιωμένη αφενός, και τόσο εμφανώς κατακτητική αφετέρου -αρκετά κατακτητική ώστε να αποκαλείται ανθρω­ πιστική [humaine], πιθανώς επειδή τους ανθρώπους τους θεωρεί χθόνιο υλι­ κό [humus]- συμβαίνουν πράγματα που μας κάνουν να ερχόμαστε στα σύγκαλά μας, και μας οδηγούν να αντιληφθούμε τι συνεπάγεται η εγκατάστα­ ση της καθαρής εντολής, της εντολής του κυρίου, στη θέση της αλήθειας. Μη νομίζετε ότι ο κύριος είναι πάντα παρών. Αυτό που μένει είναι η εντο­ λή, η κατηγορική προσταγή Σννέχισε να επανξάνεις τη γνώση. Δεν υπάρχει πλέον ανάγκη να είναι κάποιος αυτοπροσώπως παρών. Έχουμε όλοι επιβι­ βαστεί, όπως λέει ο Πασκάλ, στον λόγο της επιστήμης. Παραμένει το ότι το μισόλογο είναι παρ’ όλα αυτά δικαιολογημένο, επειδή, καθώς φαίνεται, όσον αφορά το υποκείμενο των ανθρωπιστικών επιστημών, τίποτε δεν ευσταθεί. Θα ήθελα να πάρω τις προφυλάξεις μου απέναντι στην ιδέα που θα μπο­ ρούσε να γεννηθεί, δεν ξέρα) σε τίνος το καθυστερημένο μυαλουδάκι, πως οι απόψεις μου συνεπάγονται ότι θα έπρεπε να φρενάρουμε την επιστήμη, και ότι, σε τελική ανάλυση, θα υπήρχε ίσως μια ελπίδα σωτηρίας εάν επιστρέφαμε στη στάση του Γκάους. Αν κάποιος μου απέδιδε αυτά τα συμπεράσμα­ τα, θα ήταν σωστό να χαρακτηριστούν αντιδραστικά. Τα υπογραμμίζω, γιατί δεν είναι αδιανόητο ότι, σε χώρους όπου δεν έχω την τάση να συχνάζω, θα μπο­ ρούσαν κάποιοι να καταλήξουν με βάση τα όσα λέω σε τέτοιου είδους παρε­ ξήγηση. Θα έπρεπε ωστόσο να χωνέψει κανείς πως σε οτιδήποτε διατυπώνω αποσκοπώντας σε κάποια διασάφηση, δεν υπάρχει η παραμικρή ιδέα προό­ δου, με την έννοια ότι αυτός ο όρος θα συνεπαγόταν μια ευτυχή λύση. 13

124

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

Όποια κι αν είναι η επιλυτική εμβέλεια της αλήθειας, όταν αναδύεται, μπορεί κάποιες φορές να έχει ευτυχή αποτελέσματα - και σε κάποιες άλλες καταστροφικά. Δεν βλέπω γιατί η αλήθεια να είναι κατ’ ανάγκη πάντα ευερ­ γετική. Πρέπει να έχει κανείς τον διάβολο μέσα του για να φανταστεί κάτι παρόμοιο, τη στιγμή που όλα αποδεικνύουν το αντίθετο.

2 Σε ό,τι αφορά τη λεγάμενη θέση του αναλυτή -σε περιπτώσεις μάλλον απί­ θανες, διότι, υπάρχει έστω κι ένας αναλυτής; ποιος το ξέρει; μπορούμε πά­ ντως θεωρητικά να το υποθέσουμε-, στη θέση της εντολής εγκαθίσταται το ίδιο το αντικείμενο α. Ταυτόσημος προς το αντικείμενο α, δηλαδή προς αυτό που παρουσιάζεται για το υποκείμενο ως το αίτιο της επιθυμίας, ο 'ψυχανα­ λυτής προσφέρεται ως το σημείο στόχευσης εκείνου του αδιανόητου εγχει­ ρήματος που αποκαλείται ψυχανάλυση, εφόσον αυτή ακολουθήσει τα ίχνη της επιθυμίας για γνώση. Σας είπα στην αρχή ότι η επιθυμία για γνώση, η επιστημολογική ενόρμηση όπως επινόησαν να την ονομάσουν, δεν είναι κάτι αυτονόητο. Το ζήτημα είναι από πού μπορεί να προκύψει. Όπως το υπογράμμισα, δεν θα μπορού­ σε ο κύριος από μόνος του να την επινοήσει. Πρέπει κάποιος να του την επέ­ βαλε. Και αυτός δεν είναι ο ψυχαναλυτής, ο οποίος, μα τον Θεό, δεν υπήρχε ανέκαθεν. Και επιπροσθέτως, δεν είναι αυτός που την προκαλεί, ο ίδιος προσφέρεται ως σημείο στόχευσης για όποιον έχει συνεπάρει αυτή η ιδιαίτερα προβληματική επιθυμία. Θα επανέλθουμε σε αυτό. Προς το παρόν, ας τονίσουμε ότι στη δομή που λέγεται λόγος του αναλυτή, αυτός, όπως βλέπετε, λέει στο υποκείμενο - εμπρός, πείτε ό,τι σας περνάει από το μυαλό, όσο διχασμένο κι αν είναι, όσο κι αν αυ­ τό αποδεικνύει ολοφάνερα πως είτε δεν σκέφτεστε, είτε δεν είστε απολύτως τίποτα, δεν πειράζει, ό,τι κι αν πείτε θα είναι πάντα αποδεκτό. α —► $ 82

8ι

Παράξενο. Παράξενο για λόγους που θα χρειαστεί να επισημάνουμε, αλ­ λά που μπορούμε από το5ρα να σκιαγραφήσουμε. Θα έχετε αντιληφθεί στην άνω γραμμή της δομής του λόγου του κυρίου μια θεμελιακή σχέση, η οποία αντιστοιχεί, για να εκφραστούμε εν τάχει, στον δεσμό του κυρίου με τον δούλο, μέσω του οποίου, Χέγκελ έφη, ο δούλος, με τον καιρό, θα του αποδείξει την αλήθεια του - μέσο) του οποίου επίσης, Μαρξ έφη, θα έχει ασχοληθεί, όλο αυτόν τον καιρό, με το να υποθάλπει την υπεραπόλαυσή του.

7

ΟΙ.ΛΙΠΟΥΣ ΚΛΙ ΜΩΥΣΗΣ ΚΑΙ Ο ΠΑΤΙΐΡΑΣ ΤΗΣ ΟΡΔΗΣ

125

Γιατί άραγε, αντή την υπεραπόλαυση, την οφείλει στον κύριο; Αυτό ακρι­ βώς είναι που έχει συγκαλυφθεί. Αυτό που έχει συγκαλυφθεί στη σκέψη του Μαρξ είναι ότι ο κύριος, στον οποίο πρέπει να καταβληθεί η υπεραπόλαυση παραιτήθηκε από τα πάντα, και κατ’ αρχάς από την απόλαυση, αφού εκτέ­ θηκε στον θάνατο, και παραμένει σαφώς καθηλωμένος σε αυτή τη θέση της οποίας η εγελιανή άρθρωση είναι σαφής. Αναμφίβολα στέρησε τον δούλο από το να διαθέτει το σώμα του, αλλά δεν έχει σημασία, του άφησε την από­ λαυση. Με ποιο τρόπο η απόλαυση ξαναγίνεται προσιτή στον κύριο οκττε να εκφράσει την απαίτησή της; Θεωρώ ότι σας το εξήγησα με σαφήνεια στον και­ ρό του, επανέρχομαι όμως, γιατί καλό είναι να επαναλαμβάνουμε τα ση­ μαντικά πράγματα. Ο κύριος, σε αυτή την ιστορία, κάνει μια μικρή προσπά­ θεια ώστε όλα να λειτουργούν, δηλαδή δίνει τη διαταγή. Απλώς και μόνο εκ­ πληρώνοντας τη λειτουργία του κυρίου, κάτι χάνει. Αυτό το κάτι που χάθη­ κε αποτελεί αν μη τι άλλο επαρκή λόγο ώστε κάτι από την απόλαυση να του επιστραφεί - συγκεκριμένα η υπεραπόλαυση. Εάν, με την επιμονή που τον χαρακτηρίζει να αυτοευνουχίζεται, δεν είχε συνυπολογίσει αυτή την υπεραπόλαυση, εάν δεν την είχε μετατρέψει σε υπε­ ραξία. με άλλους όρους εάν δεν είχε θεμελιώσει τον καπιταλισμό, ο Μαρξ θα είχε αντιληφθεί ότι η υπεραξία είναι η υπεραπόλαυση. Όλα αυτά ασφαλώς δεν αναιρούν το γεγονός ότι με τον Μαρξ θεμελιώνεται ο καπιταλισμός και ότι η λειτουργία της υπεραξίας προσδιορίζεται ορθότατα μέσα από τις κα­ ταστρεπτικές της συνέπειες. Ωστόσο, για να τελειώνουμε με αυτό, θα έπρε­ πε ίσως να ξέρουμε ποιος είναι τουλάχιστον ο πρώτος χρόνος της άρθρωσής της. Επειδή εθνικοποιούμε τα μέσα παραγωγής στο πλαίσιο του σοσιαλισμού σε μία μόνο χιόρα, δεν σημαίνει ότι ξεμπερδέψαμε με την υπεραξία, αν δεν γνωρίζουμε σε τι συνίσταται. Στον λόγο του κυρίου, αφού βέβαια εκεί είναι που τοποθετείται η υπερ­ απόλαυση, δεν υπάρχει σχέση ανάμεσα σε αυτό που λίγο ως πολύ θα γίνει αί­ τιο της επιθυμίας ενός τύπου όπως ο κύριος, ο οποίος, ως συνήθως, δεν κατα­ λαβαίνει τίποτε απ’ όλα αυτά, και σε ό,τι συγκροτεί την αλήθεια του. Πράγ­ ματι, υπάρχει εδο), στον κάτω όροφο, ένας φραγμός.' 4

, —-► δ

8

$

2

▲α

Ο φραγμός, τον οποίον έχουμε άμεσα την ευχέρεια να κατονομάσουμε στο επίπεδο του λόγου του κυρίου, είναι η απόλαυση, καθώς πολύ απλά εί­ ναι απαγορευμένη, θεμελιώδους απαγορευμένη. Παίρνουμε ψήγματα της απόλαυσης, εάν όμως θέλει κανείς να φτάσει στα άκρα, σας έχω ήδη πει με ποιον τρόπο κάτι τέτοιο ενσαρκοτνεται - δεν υπάρχει λόγος να επισείσουμε πάλι τις θανατηφόρες φαντασιο'κτεις.

1 2 ()

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

Τούτος ο τύπος προσδιορισμού του λόγου του κυρίου παρουσιάζει εν­ διαφέρον επειδή δείχνει ότι είναι ο μοναδικός που καθιστά αδύνατη την άρ­ θρωση την οποία έχουμε αλλού επισημάνει ως τη φαντασίιυση, καθώς συνιστά σχέση του α με τον διχασμό του υποκειμένου - ($ 0 α). Στη θεμελιακή του αφετηρία, ο λόγος του κυρίου αποκλείει τη φαντα­ σίωση. Και αυτό ακριβώς είναι που τον καθιστά, θεμελιακά, τελείως τυφλό. Το γεγονός ότι αλλού, και ειδικά στον ψυχαναλυτικό λόγο, όπου εκτίθε­ ται σε μια οριζόντια γραμμή με πολύ ισορροπημένο τρόπο, η φαντασίωση μπορεί να αναδυθεί, είναι κάτι που προσθέτει επιπλέον στοιχεία αναφορι­ κά με το θεμέλιο του λόγου του κυρίου. Όπως και να έχει προς το παρόν, ξαναπιάνοντας τα πράγματα στο επί­ πεδο του λόγου του αναλυτή, διαπιστώνουμε ότι αυτό που τοποθετείται στη λεγάμενη θέση της αλήθειας -μέσα στο σύστημα της γραφής μου, δεν λέω μέσα στο πραγματικό- είναι η γνώση, δηλαδή το σύνολο της άρθρωσης του υπάρχοντος 8:, το σύνολο όλων όσα μπορούμε να γνωρίσουμε. Οτιδήποτε μπορεί να γίνει γνωστό καλείται, στον λόγο του αναλυτή, να λειτουργήσει στο πεδίο της αλήθειας. Διαισθανόμαστε ότι αυτό μας ενδιαφέρει, αλλά τι ακριβώς σημαίνει; Δεν ήταν άσκοπη η παρέκβαση που έκανα προς το επίπεδο της επικαιρότητας. Η δυσοίωνη ανεκτικότητα, ας πούμε, απέναντι σε μια φρενήρη πορεία που έχει η γνώση υπό τη μορφή της λεγάμενης επιστήμης, της νεωτερικής επιστήμης, είναι κάτι που ίσως μπορεί να μας κάνει να διαισθανθούμε, χωρίς ποτέ να βλέπουμε πολύ πιο πέρα από την άκρη της μύτης μας, ότι εάν υπάρχει κάπου μια πιθανότητα να αποκτήσει ένα νόημα η γνώση, εξεταζόμενη ως συνάρτη­ ση αλήθειας, αυτό μπορεί να συμβεί μόνο στο πλαίσιο της δικής μας μανιβέ­ λας, αν τουλάχιστον την εμπιστευτούμε. Σας το λέω εν παρόδω, πρόκειται για κάτι που με νομιμοποιεί για παρά­ δειγμα να πω ότι, άπαξ και μου έκλεισαν το στόμα τη στιγμή που θα μιλούσα για τα ονόματα του πατρός, δεν θα ξαναμιλήσω ποτέ γι’ αυτό. Αυτό ηχεί πει­ ραχτικά, όχι ευγενικά. Κι έπειτα -ποιος ξέρει;- υπάρχουν μάλιστα κάποιοι άνθρωποι, κάποιοι φανατικοί της επιστήμης, που μου λένε - Συνέχισε να επαυξάνεις τη γνώση, μα δεν μπορεί, οφείλεις να πεις ό,τι ξέρεις για τα ονόμα­ τα του πατρός. Όχι, δεν θα πω τι είναι το όνομα του πατρός, διότι ακριβώς, εγο), δεν αποτελώ μέρος του πανεπιστημιακού λόγου. Είμαι ένας ταπεινός αναλυτής, αρχικά ένα πεταμένο λιθαράκι, αν και στις αναλύσεις μου γίνομαι ο ακρογωνιαίος λίθος. Από οι στιγμή που σηκωθά) από την πολυθρόνα μου, έχω το δικαίωμα να πάω για περίπατο. Το πράγ­ μα αναστρέφεται, με το πεταμένο λιθαράκι που γίνεται ακρογωνιαίος λίθος. Ενδέχεται επίσης, αντίστροφα, ο ακρογωνιαίος λίθος να πάει για περίπατο. Ίσως μάλιστα έτσι να έχω μια πιθανότητα να δω τα πράγματα ν’ αλλάζουν. Αν ο ακρογωνιαίος λίθος έφευγε, όλο το οικοδόμημα θα κατέρρεε. Υπάρχουν κάποιοι που μπαίνουν σε αυτόν τον πειρασμό. Τέλος πάντων, ας μην αστειευόμαστε. Απλιύς, δεν βλέπω γιατί θα μιλού­ 15

Ζ ΟΙΔΙΠΟΥΣ ΚΑΙ ΜΩΥΣΗΣ ΚΑΙ Ο ΠΑΤΕΡΑΣ ΤΗΣ ΟΡΔΗΣ

127

σα για το όνομα του πατρός, αφού, όπως και να ’χει, εκεί όπου τοποθετείται, δηλαδή οτο επίπεδο όπου η γνώοη επιτελεί λειτουργία αλήθειας, είμαστε κυ­ ριολεκτικά καταδικασμένοι να μην μπορούμε, ακόμη και σε αυτό το σημείο, που παραμένει ασαφές για εμάς, και αφορά τη σχέση της γνώσης με την αλή­ θεια, να καταγγείλουμε το παραμικρό, παρά μόνο, ας το έχουμε υπόψη μας, με κάποιο μισόλογο. Δεν ξέρω αν αντιλαμβάνεστε την εμβέλεια του πράγματος. Αυτό σημαί­ νει ότι, αν πούμε κάτι μ’ έναν ορισμένο τρόπο σε τούτο το πεδίο, θα υπάρξει ένα άλλο τμήμα, το οποίο, εξαιτίας αυτής ακριβώς της ρήσης, θα καταστεί απολύτως δυσπρόσιτο, τελείως σκοτεινό. Κατά συνέπεια, υπάρχει εντέλει κάτι αυθαίρετο, μια επιλογή που είναι δυνατόν να γίνει όσον αφορά το τι πρόκειται να φωτίσουμε. Το ότι δεν μιλώ για το όνομα του πατρός, θα μου επιτρέψει να μιλήσω για άλλο πράγμα. Δεν θα είναι άσχετο με την αλήθεια, αλλά δεν είναι όπως στην περίπτωση του υποκειμένου - δεν θα είναι το ίδιο πράγμα. Αυτό είναι μια παρένθεση.

3 Ας επανέλθουμε σε κάτι που διαπιστώνουμε όταν η γνώση έρχεται στη θέση της αλήθειας στον λόγο του ψυχαναλυτή. Πιστεύω ότι δεν περιμένατε αυτό που θα σας πω τώρα για να αντιληφθείτε περί τίνος πρόκειται. Οφείλετε πάντως να θυμηθείτε ότι αυτό που εγκαθί­ σταται εδώ αρχικά έχει ένα όνομα - είναι ο μύθος. Για να το δούμε δεν χρειάστηκε να περιμένουμε να φτάσει ο λόγος του κυρίου στην πλήρη ανάπτυξή του και να δείξει το αποκορύφωμά του στον λόγο του καπιταλιστή, μέσα από το περίεργο ζευγάρωμά του με την επιστή­ μη. "Ηταν κάτι πάντα φανερό, και σε κάθε περίπτωση είναι το σύνολο αυτού που βλέπουμε όταν πρόκειται για την αλήθεια, τουλάχιστον για την πρωταρ­ χική, εκείνη που οπωσδήποτε κάπως μας ενδιαφέρει, παρότι η επιστήμη μάς κάνει να παραιτηθούμε από την αλήθεια προσφέροντάς μας μόνο την προστα­ γή της, Συνέχισε να επαυξάνεις τη γνώση σ’ ένα ορισμένο πεδίο - πράγμα πε­ ρίεργο, σ’ ένα πεδίο το οποίο, με όσα σε αφορούν, εσένα, ανθρωπάκο μου, δια­ τηρεί σχέσεις δυσαρμονίας. Ε λοιπόν, η θέση είναι κατειλημμένη από τον μύθο. Ο μύθος αποτελεί σήμερα έναν κλάδο της γλωσσολογίας. Εννοώ πως τα πιο σοβαρά πράγματα για τον μύθο λέγονται με αφετηρία τη γλωσσολογία. Επ’ αυτού, δεν θα μπορούσα παρά να σας συστήσω να ανατρέξετε στη Δομική ανθρωπολογία, συλλογή άρθρων του φίλου μου Κλοντ Αεβί-Στρος, και μάλιστα στο ενδέκατο κεφάλαιο, Η δομή των μύθων."' Θα δείτε εκεί να διατυπώνεται το ίδιο πράγμα με αυτό που σας λέω, ότι δηλαδή η αλήθεια στηρίζεται σ’ ένα μισόλογο. Ο πρώτος σοβαρός έλεγχος που πραγματοποιούμε στις μεγάλες εκείνες

128

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

ενότητες, όπως τις ονομάζει, διότι πρόκειται για μνθηματα [ΐΏγίδέπ^], μας δίνει προφανώς το εξής, που δεν το καταλογίζω (πον Λεβί-Στρος, γιατί αφή­ νω κατά μέρος αυτό που γράφει κατά λέξη. Η αδυνατότητα να βρούμε δια­ συνδέσεις σε κάποιες ομάδες σχέσεων -πρόκειται για δέσμες σχέσεων, όπως αυτός ορίζει τους μύθους- υπερβαίνεται, ή, ακριβέστερα, αντικαθίσταται από τη δήλιυση ότι δύο αντιθετικές μεταξύ τους σχέσεις είναι ταυτόσημες, και τούτο ισχύει στο μέτρο που η καθεμία είναι, όπως και η άλλη, αντιθετική προς τον εαυτό της. Εν ολίγοις, το μισόλογο είναι ο εσωτερικός νόμος κάθε είδους εκφοράς της αλήθειας, και αυτό που το ενσαρκώνει καλύτερα είναι ο μύθος. Μπορεί ωστόσο κάποιος να μη δηλώσει πλήρως ικανοποιημένος που εμείς, στην ψχιχανάλυση, παραμένουμε στον μύθο. Γνωρίζετε μήπως την επί­ πτωση που είχε στους μυθογράφους η χρήση του κεντρικού τυπικού μύθου του ψυχαναλυτικού λόγου, του μύθου του Οιδίποδα; Φαντάζομαι ότι όλοι μπορείτε να απαντήσετε σε αυτό το ε ροπή μα. Είναι όντως διασκεδαστικό. Υπάρχουν άνθρωποι που είχαν ασχοληθεί με τους μύθους εδώ και αρκε­ τό καιρό. Δεν περίμεναν τον αγαπητό μας φίλο Κλοντ Λεβί-Στρος, ο οποίος προσκόμισε μια παραδειγματική σαφήνεια, για να δείξουν ιδιαίτερα ζωηρό ενδιαφέρον για τη λειτουργία του μύθου. Υπάρχουν κύκλοι που έχουν γνώ­ ση τού τι είναι ένας μύθος, έστω κι αν δεν τον ορίζουν αναγκαστικά όπιος εγώ προσπάθησα προηγουμένως να τον τοποθετήσω - παρότι δύσκολα θα αποδεχόμασταν ότι ακόμη και ο πιο στενόμυαλος μελετητής δεν βλέπει πως ό,τι μπορεί να ειπωθεί για τον μύθο είναι το εξής, ότι η αλήθεια ξεπροβάλλει μέ­ σα από μια εναλλαγή αυστηρά αντίθετων πραγμάτων, που πρέπει να τα πε­ ριστρέφουμε το ένα γύρω από το άλλο. Αυτό ισχύει για οτιδήποτε κατα­ σκευάστηκε από καταβολής κόσμου, συμπεριλαμβανομένων και των ανώτε­ ρων, ιδιαίτερα επεξεργασμένων μύθων, όπως το Γιν και το Γιανγκ. Μπορεί κανείς να μπουρδολογεί γύρω από τον μύθο, γιατί είναι ακριβώς το πεδίο της μπουρδολογίας. Και η μπουρδολογία, όπως ανέκαθεν σας λέω, είναι η αλήθεια. Είναι ταυτόσημα. Η αλήθεια επιτρέπει να πούμε τα πάντα. Όλα είναι αληθή - υπό τον όρο να αποκλείσετε το αντίθετο. Μόνο που παί­ ζει κάποιο ρόλο το ότι έχουν έτσι τα πράγματα. Λοιπόν, ο μύθος του Οιδίποδα, όπως τον έθεσε σε λειτουργία ο Φρόιντ -μπορώ να το πω για όσους δεν το γνωρίζουν-, προκαλεί μάλλον θυμηδία στους μυθογράφους. Τον βρίσκουν απολύτως άστοχο. Για ποιο λόγο δόθηκε προνομιακή θέση σ’ αυτόν τον μύθο στην ψυχανά­ λυση; Η προπη σοβαρή μελέτη του μύθου δείχνει άλλωστε ότι είναι πολύ πιο περίπλοκος. Διόλου τυχαία, ο Κλοντ Δεβί-Στρος, ο οποίος δεν αποφεύγει τη δοκιμασία, διατυπώνει στο ίδιο άρθρο τον μύθο του Οιδίποδα στην πλήρη μορφή του.17 Διαπιστιόνουμε ότι πρόκειται για κάτι τελείως διαφορετικό από το αν κάποιος θα γαμήοει ή όχι τη μαμά του. Είναι ωστόσο περίεργο που, για παράδειγμα, ένας πολύ καλός, ποιοτικός μυθογράφος, ονόματι Κρέμπερ,18 ένα γερό μυαλό, της καλής σχολής, της σω­ στής κατεύθυνσης που ξεκινά από τον Μπόας και έρχεται να καταλήξει στον

7 ΟΙΔ11ΙΟΥΣ ΚΑΙ ΜΩΥΣΗΣ ΚΑΙ Ο ΠΑΤΕΡΑΣ ΤΗΣ ΟΡΔΗΣ

129

Λεβί-Στρος, αφού έγραψε ένα εμπρηστικό βιβλίο για το Τοτέμ και Ταμπού, είκοσι χρόνια αργότερα επανήλθε μ’ ένα κείμενο για να παρατηρήσει ότι εν πάση περιπτώσει το έργο αυτό είχε όπως και να το κάνουμε κάποιο λόγο ύπαρξης, περιείχε κάτι το ιδιαίτερο, που δεν μπορούσε εξάλλου να προσδιο­ ρίσει, και ότι ο μύθος του Οιδίποδα έχει πολύ ψητό. Δεν λέει κάτι περισσό­ τερο, αλλά δεδομένης της κριτικής που είχε ασκήσει στο Τοτέμ και Ταμπού, αξίζει να το επισημάνουμε. Τον ενοχλούσε, τον βασάνιζε που είχε πει τα μύ­ ρια όσα εναντίον του, κυρίως αφού είδε ότι οι θέσεις του διαδίδονταν, δηλα­ δή ότι και ο τελευταίος φοιτητής τις επαναλάμβανε εν χορώ - ε, αυτό δεν μπό­ ρεσε να το αντέξει. Όσον αφορά το Τοτέμ και Ταμπού, θα έπρεπε -δεν ξέρω αν θέλετε να το κάνω τούτη τη χρονιά- να μελετήσουμε τη σύνθεσή του, η οποία είναι ένα από τα πιο στρυφνά πράγματα που μπορεί κανείς να φανταστεί. Το ότι κη­ ρύσσω την επιστροφή στον Φρόιντ δεν σημαίνει πως δεν μπορώ να πω ότι το Τοτέμ και Ταμπού είναι στρυφνό. Ακριβώς γι’ αυτό μάλιστα πρέπει να επι­ στρέφουμε στον Φρόιντ - για να αντιληφθούμε ότι, εάν το κείμενο είναι τό­ σο στρυφνό, σίγουρα υπάρχει κάποιος λόγος, δεδομένου ότι ο Φρόιντ ήταν κάποιος που ήξερε να γράφει και να σκέφτεται. Δεν θα ήθελα να προσθέσω -ας μη μιλήσουμε για το Μωνσής και Μονοθεϊσμός-, διότι, αντιθέτους, πρό­ κειται να μιλήσουμε. Βλέπετε πάντως <5τι βάζω τα πράγματα σε τάξη, αν και δεν ξεκίνησα ακο­ λουθώντας έναν καλοστρωμένο δρόμο. Τον έστρωσα βέβαια μόνος μου, εξ ολοκλήρου -κανένας δεν με βοήθησε-, ώστε για παράδειγμα να ξέρει κανείς τι είναι τα μορφώματα του ασυνειδήτου, ή η σχέση αντικειμένου. Θα μπο­ ρούσε τώρα κανείς να νομίζει ότι απλώς κάνω πιρουέτες γύρω από τον Φρόιντ. Κάτι τέτοιο δεν ισχύει. Ας προσπαθήσουμε να παρεμβάλουμε κάποια εμπόδια στον τρόπο που λειτουργεί ο μύθος του Οιδίποδα στον Φρόιντ. Καθώς δεν βιάζομαι, δεν θα κλείσω το θέμα σήμερα. Δεν βλέπω γιατί να καταπονηθώ. Μιλώ μαζί σας όπως μου έρχεται, και θα δούμε μέχρι πού μπορούμε έτσι, κουτσά στραβά, να φτάσουμε.

4 Θα αρχίσω άπό το τέλος, παρουσιάζοντάς σας ευθύς αμέσως το σημείο στόχευσής μου, γιατί δεν βλέπω για ποιο λόγο να μην ανοίξω τα χαρτιά μου. Δεν σκόπευα να σας μιλήσω ακριβώς με αυτόν τον τρόπο, αλλά θα είναι τουλά­ χιστον σαφές. Δεν υποστηρίζω σε καμία περίπτωση πως το οιδιπόδειο δεν χρησιμεύει σε τίποτε, ούτε πως δεν έχει καμία σχέση με αυτό που κάνουμε. Είναι αλή­ θεια ότι το οιδιπόδειο δεν χρησιμεύει σε τίποτε στους ψυχαναλυτές, καθα>ς όμως οι ψυχαναλυτές δεν είναι αδιαμφισβήτητα ψυχαναλυτές, αυτό δεν απο­

130

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

δεικνύει τίποτε. Όλο και περισσότερο, οι ψυχαναλυτές στρέφονται ενεργά σε κάτι που είναι, πράγματι, υπερβολικά σημαντικό, δηλαδή τον ρόλο της μητέρας. Αυτά τα πράγματα, Θεέ μου, έχω ήδη αρχίσει να τα προσεγγίζω εδώ και χρόνια. Ο ρόλος της μητέρας είναι η επιθυμία της μητέρας. Είναι κεφαλαιώδες. Η επιθυμία της μητέρας δεν είναι κάτι που μπορούμε έτσι απλά να αντέξουμε, κάτι που να σας είναι αδιάφορο. Προκαλεί πάντα ζημιές. Ένας μεγάλος κροκόδειλος μέσα στο στόμα του οποίου βρίσκεστε - να τι είναι η μητέρα. Δεν ξέρουμε τι μπορεί να του έρθει ξαφνικά και να ξανακλείσει το στόμα του. Αυτό ακριβώς είναι η επιθυμία της μητέρας. Προσπάθησα, λοιπόν, να εξηγήσω ότι υπήρχε κάτι το καθησυχαστικό. Σας λέω πράγματα απλά, αυτοσχεδιάζω, το παραδέχομαι. Υπάρχει μια ρά­ βδος, πέτρινη βέβαια, που βρίσκεται δυνητικά στο επίπεδο του στόματος, και η οποία συγκρατεί, μπλοκάρει. Αυτό ακριβώς ονομάζουμε φαλλό. Είναι ακρι­ βώς η ράβδος που σας προστατεύει, εάν, ξαφνικά, το στόμα ξανακλείσει. Είναι πράγματα που τα παρουσίασα στην ώρα τους, την εποχή που μι­ λούσα σε ανθρώπους που έπρεπε να χειριστώ με τακτ, σε ψυχαναλυτές. Έπρεπε να τους πω τέτοια πράγματα χοντροκομμένα, για να τα καταλάβουν. Εξάλλου, δεν καταλάβαιναν και πολλά. Μίλησα λοιπόν σε αυτό το επίπεδο για την πατρική μεταφορά. Δεν μίλησα ποτέ για το οιδιπόδειο σύμπλεγμα παρά μόνο υπό αυτή τη μορφή. Το πράγμα ήταν μάλλον ενδεικτικό, έτσι δεν είναι; Είπα ότι ήταν η πατρική μεταφορά, ενώ ο Φρόιντ δεν μας παρουσιά­ ζει ωστόσο τα πράγματα έτσι. Κυρίως, επειδή επιμένει πολύ στο ότι συνέβη πραγματικά εκείνη η φοβερή ιστορία του φόνου του πατέρα της ορδής, η δαρβινική αυτή παρωδία. Ο πατέρας της ορδής - λες και υπήρξε ποτέ έστω και το ελάχιστο ίχνος του πατέρα της ορδής. Ουρακοτάγκους έχουμε δει. Αλ­ λά όσον αφορά τον πατέρα της ανθρώπινης ορδής, δεν έχουμε δει ποτέ το παραμικρό του ίχνος. Ο Φρόιντ επιμένει στο ότι είναι πραγματικός. Επιμένει σ’ αυτό. Έγραψε ολόκληρο Τοτέμ και Ταμπού για να το υποστηρίξει - συνέβη οπωσδήποτε και από εκεί ξεκίνησαν τα πάντα. Δηλαδή, όλες μας οι σκοτούρες - συμπε­ ριλαμβανομένου του να είναι κανείς ψυχαναλυτής. Είναι εντυπωσιακό - κάποιος θα μπορούσε, μπροστά σε αυτή την πατρική μεταφορά, να εκνευριστεί κάπως και ν’ ανοίξει μια τρυπούλα. Αυτό ακριβώς επιθυμούσα πάντα, να προχωρήσει κάποιος, να μου υποδείξει ένα ίχνος, να αρ­ χίσει να δείχνει ένα μικρό μονοπάτι. Τέλος, όπως και να έχει το πράγμα, κάτι τέτοιο δεν συνέβη, και έτσι το ζήτημα του οιδιποδείου παραμένει άθικτο. Θα κάνιυ κάποιες προκαταρκτικές παρατηρήσεις, γιατί το πράγμα απαι­ τεί μεθοδική επεξεργασία. Δεν μπορούμε να την παρακάμψουμε αυτή την ιστορία. Στην ψυχαναλυτική πρακτική, υπάρχει κάτι στο οποίο έχουμε πραγματι­ κά εντρυφήσει, στο οποίο έχουμε εκπαιδευτεί, πρόκειται για τις ιστορίες πε­ ρί έκδηλου και λανθάνοντος περιεχομένου. Είναι θέμα εμπειρίας.

Ζ ΟΙΔΙΠΟΥΣ ΚΛΙ ΜΩΥΣΗΣ ΚΑΙ Ο ΠΑΤΕΡΑΣ ΤΗΣ ΟΡΔΙΙΣ

131

Για τον αναλυόμενο που βρίσκεται εδώ, στο επίπεδο του $, το περιεχό­ μενο είναι η γνώση του. Εμείς είμαστε εδώ επιδκύκοντας να γνιυρίσει ο ανα­ λυόμενος όλα όσα δεν γνωρίζει μολονότι τα γνωρίζει. Αυτό ακριβώς είναι το ασυνείδητο. Για τον ψυχαναλυτή, το λανθάνον περιεχόμενο βρίσκεται από την άλλη πλευρά, στο Sι.l^ Για τον ψυχαναλυτή, το λανθάνον περιεχόμενο εί­ ναι η ερμηνεία που θα κάνει, η οποία ουνίσταται όχι στη γνοκτη εκείνη πσυ ανακαλύπτουμε στο υποκείμενο, αλλά σε κάτι που προστίθεται για να της δώσει ένα νόημα. Αυτή η παρατήρηση θα μπορούσε να είναι χρήσιμη σε με­ ρικούς ψυχαναλυτές. Ας αφήσουμε τώρα στην άκρη, προς το παρόν, το έκδηλο περιεχόμενο και το λανθάνον περιεχόμενο, κρατώντας όμως τους όρους. Τι είναι ένας μύ­ θος; Μην απαντάτε όλοι μαζί. Είναι ένα έκδηλο περιεχόμενο. Αυτό δεν αρκεί για να ορίσουμε τον μύθο, και πριν από λίγο τον ορίσα­ με διαφορετικά. Είναι όμως σαφές ότι, εάν μπορούμε να αποδελτιώσουμε έναν μύθο και να συγκεντρώσουμε τα στοιχεία του για να δούμε πώς συν­ δυάζονται μεταξύ τους, αυτό αντιστοιχεί σε μια έκδηλη τάξη. Δύο μύθοι, ο ένας σε σχέση με τον άλλο, είναι ακριβώς όπως ετούτα τα σχηματάκια που περιστρέφονται κατά ένα τεταρτημόριο, και προκύπτουν αποτελέσματα. Τα μικρά γράμματα που έγραψα στον πίνακα δεν αποτελούν λανθάνον, αλλά έκδηλο περιεχόμενο. Τι ακριβώς κάνουν εδώ; Το έκδηλο περιεχόμενο πρέπει να το υποβάλουμε σε εξέταση. Εάν το κάνουμε, θα δούμε ότι δεν είναι τόσο έκδηλο όσο φαίνεται. Ας κάνουμε το επόμενο βήμα, ας αφηγηθούμε την ιστοριούλα - προχω­ ρώ όπως μπορώ. Το σύμπλεγμα του Οιδίποδα, όπως μας το αφηγείται ο Φρόιντ όταν αναφέρεται στον Σοφοκλή, δεν προσεγγίζεται διόλου σαν μύθος. Είναι η ιστοριούλα του Σοφοκλή μείον ο τραγικός της χαρακτήρας, όπως θα δείτε. Σύμ­ φωνα με τον Φρόιντ, αυτό που αποκαλύπτει το έργο του Σοφοκλή είναι ότι πλαγιάζει κανείς με τη μητέρα του όταν σκοτώσει τον πατέρα του - φόνος του πατέρα και απόλαυση της μητέρας, νοούμενη ως γενική αντικειμενική και υποκειμενική, δηλαδή απολαμβάνει κανείς τη μητέρα και η μητέρα απολαμ­ βάνει. Το γεγονός ότι ο Οιδίποδας αγνοεί απολύτως ότι σκότωσε τον πατέ­ ρα του και ότι κάνει τη μητέρα του να απολαμβάνει, ή ότι ο ίδιος την απο­ λαμβάνει, δεν αλλάζει τίποτε στο ζήτημα, διότι έχουμε ακριβώς να κάνουμε μ’ ένα ωραίο παράδειγμα του ασυνειδήτου. Θεωρώ ότι εδο) και πολύ καιρό έχω καταγγείλει την αμφισημία που υπάρ­ χει στη χρήση του όρου ασυνείδητο. Ως ουσιαστικό, είναι κάτι που έχει πράγ­ ματι σαν έρεισμα τον απωθημένο εκπρόσωπο της παράστασης.20 Εκλαμβάνοντάς το ως επίθετο, μπορούμε να πούμε ότι ο φουκαράς ο Οιδίποδας ήταν ένας ασυνείδητος. Το λιγότερο που μπορούμε να πούμε είναι ότι υπάρχει εδιύ ένα διφορούμενο. Όπως κι αν έχει, αυτό δεν μας ενοχλεί. Αλλά για να μη μας ενο­ χλεί, θα έπρεπε να εξετάσουμε ποια είναι η σημασία των πραγμάτιυν.

132

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

Υπάρχει λοιπόν ο μύθος του Οιδίποδα, δανεισμένος από τον Σοφοκλή. Και στη συνέχεια υπάρχει η απίθανη ιστορία που σας έλεγα προηγουμένως, ο φόνος του πατέρα της πρωτόγονης ορδής. Το περίεργο είναι ότι οδηγεί στο ακριβώς αντίθετο αποτέλεσμα. Ο γερο-μπαμπάς είχε όλες τις γυναίκες για τον εαυτό του, κάτι που είναι ήδη απίστευτο -γιατί να τις έχει όλες για τον εαυτό του;- αφού υπάρχουν και άλλα παλικάρια, και οι γυναίκες μπορούν ίσως να έχουν κι αυτές κάποια γνώμη. Τον σκοτώνουν. Η συνέπεια είναι κάτι εντελώς διαφορετικό από τον μύθο του Οιδίποδα - επειδή σκότωσαν τον γέρο, τον γερο-ουρακοτάγκο,21 συμβαίνουν δύο πράγματα. Θέτω το ένα εντός παρενθέσεως, γιατί είναι απί­ στευτο - ανακαλύπτουν ότι είναι αδέλφια. Τέλος πάντων, αυτό μπορεί να σας δώσει κάποια ιδέα για το τι θα πει αδελφοσύνη, θα επιχειρήσω να σας το αναπτύξω εν συντομία, σαν προανάκρουσμα - θα μας δοθεί η ευκαιρία να επανέλθουμε πριν από τον εφετινό αποχωρισμό μας. Η ενέργεια που αναλώνουμε προκειμένου να είμαστε όλοι αδέλφια αποδεικνύει προφανέστατα ότι δεν είμαστε. Ακόμη και με τον εξ αίματος αδελ­ φό μας, τίποτε δεν μας αποδεικνύει ότι είμαστε αδελφός του - μπορεί να έχουμε μια σειρά εντελώς αντίθετων χρωμοσωμάτων. Αυτή η εμμονή στην αδελφοσύνη, χωρίς να λογαριάσουμε τα υπόλοιπα, την ελευθερία και την ισότητα, είναι κάτι το αμίμητο, για το οποίο θα ήταν καλό να αντιληφθούμε τι συγκαλύπτει. Δεν γνωρίζω παρά μία και μοναδική προέλευση της αδελφοσύνης -μιλώ για την ανθρώπινη [humaine], πάντα o humus-22 και αυτή είναι οι διακρί­ σεις. Βρισκόμαστε βεβαίως σε μια εποχή που οι διακρίσεις, μπλιαχ! Πουθε­ νά πλέον δεν υπάρχουν διακρίσεις, είναι κάτι ανήκουστο όταν διαβάζουμε τις εφημερίδες. Απλώς, στην κοινωνία -δεν θέλω να την αποκαλέσω ανθρώ­ πινη γιατί χρησιμοποιώ με φειδώ τους όρους μου, προσέχω τα λόγια μου, δεν είμαι άνθρωπος της αριστερός, διαπίστωση κάνω- ό,τι υπάρχει βασίζεται στις διακρίσεις, και πρωτίστως η αδελφοσύνη. Καμία άλλη αδελφοσύνη δεν μπορεί καν να νοηθεί, δεν έχει την παραμι­ κρή βάση, όπως μόλις σας είπα, την παραμικρή επιστημονική βάση, παρά μονάχα εκείνη που προκύπτει από το ότι είμαστε απομονωμένοι μαζί, απο­ μονωμένοι από τους υπόλοιπους. Το ζητούμενο είναι να διαθέτουμε αυτή τη λειτουργία και να γνωρίζουμε γιατί είναι έτσι τα πράγματα. Αλλά τέλος πάν­ των, το ότι έτσι είναι τα πράγματα είναι ολοφάνερο, και το να προσποιού­ μαστε ότι δήθεν δεν είναι αλήθεια, είναι κάτι που έχει τελικά κάποιες πα­ ρενέργειες. Αυτά που σας λέω εδώ, είναι μισόλογα. Εάν δεν σας λέω γιατί είναι έτσι τα πράγματα, είναι κατ’ αρχάς επειδή εάν σας πω ότι είναι έτσι, τότε δεν μπορο> να πω γιατί είναι έτσι. Να ένα παράδειγμα. Όπως κι αν έχει, ανακαλύπτουν ότι είναι αδέλφια, και αναρωτιόμαστε στο όνομα ποιας διάκρισης. Πράγμα που σημαίνει ότι, όσον αφορά τον μύ­ θο, δεν είναι και πολύ πειστικός. Και στη συνέχεια, αποφασίζουν όλοι ομό­

/ ΟΙΛΙΠΟΥΣ ΚΛΙ ΜΩΥΣΗΣ ΚΑΙ Ο ΠΑΤΈΡΑΣ ΓΗΣ ΟΡΑΙΙΣ

133

φωνα ότι δεν θα αγγίξουν τις μαμάδες. Διότι, επιπλέον, υπαρχουν περισσό­ τερες από μία. Θα μπορούσαν να τις ανταλλάξουν, αφού ο γερο-πατέρας τις κατέχει όλες. Θα μπορούσαν να πλαγιάσουν με τη μαμά του αδελφού, αφού δεν είναι αδέλφια παρά μόνο μέσο) του πατέρα. Κανένας δεν φαίνεται να παραξενεύτηκε ποτέ γι’ αυτό το περίεργο πράγ­ μα, ως τι βαθμό δηλαδή το Τοτέμ και Ταμπού δεν έχει καμία σχέση με την τρέχουσα χρήση της σοφόκλειας αναφοράς. Το άκρον άωτον είναι ο Μωυσής. Γιατί να πρέπει ο Μωυσής να έχει σκο­ τωθεί; Ο Φρόιντ μάς το εξηγεί, και είναι το φόρτε του - για να επιστρέφει ο Μωυσής μέσα από τους προφήτες, πιθανότατα από την οδό της απώθησης, της μνημονικής μετάδοσης διαμέσου των χρωμοσωμάτων, θα πρέπει να το παραδεχτούμε. Η παρατήρηση που κάνει ένας ανόητος όπως ο Τζόουνς, ότι ο Φρόιντ δεν φαίνεται να διάβασε Δαρβίνο, είναι σωστή. Και όμως τον διάβασε, γιατί στον Δαρβίνο βασίζεται για να στήσει το Τοτέμ και Ταμπού. Δεν είναι τυχαίο που Ο Μωυσής και ο Μονοθεϊσμός, όπως και ό,τι άλλο έγραφε ο Φρόιντ, είναι απολύτως συναρπαστικό. Ένα ελεύθερο πνεύμα θα μπορούσε να πει ότι είναι άλλ’ αντ’ άλλων. Θα επανέλθουμε. Το μόνο βέβαιο είναι ότι, όσον αφορά τους προφήτες, δεν υπάρχει κάτι που να έχει την πα­ ραμικρή σχέση, αυτή τη φορά, με την απόλαυση. Σας ενημερώνω ότι -ποιος ξέρει; ίσως κάποιος να μπορούσε να με βοη­ θήσει- αναζητώ το βιβλίο που χρησιμεύει σαν βασικό επιχείρημα σε όσα διατυπώνει ο Φρόιντ, δηλαδή το έργο κάποιου ονόματι Ζέλιν23 που δημο­ σιεύτηκε το 1922, Mose und seine Bedeutung für die israelitisch-jüdische Reli­ gionsgeschichte. Ο Ζέλιν δεν είναι ένας άγνωστος. Έχω προμηθευτεί το Die Zwölf Pro­ pheten. Αρχίζει με τον Ωσηέ. Είναι ένας μικρός, αλλά τολμηρός προφήτης. Τόσο τολμηρός που, καθώς φαίνεται, βρίσκει εκεί κανείς ίχνη για τον πιθα­ νολογούμενο φόνο του Μωυσή. Οφείλω να σας πω ότι είχα διαβάσει τον Ωσηέ24 πολύ προτού διαβάσω τον Ζέλιν, αλλά ποτέ δεν κατάφερα, σε όλη μου τη ζωή, να προμηθευτώ το εν λόγω βιβλίο, και αρχίζω να εκνευρίζομαι. Δεν υπάρχει στην Εθνική Βιβλιο­ θήκη, ούτε στην Παγκόσμια Ισραηλιτική Ένωση, κι έχω κινήσει γη και ου­ ρανό σε ολόκληρη την Ευρώπη για να το βρω. Φαντάζομαι παρ’ όλα αυτά ότι θα κατορθώσιυ να το αποκτήσω. Αν κάποιος από εσάς το έχει επάνω του, ας μου το φέρει στο τέλος του μαθήματος, θα του το επέστρεφα. Υπάρχει πράγματι στον Ωσηέ κάτι το απολύτως σαφές. Είναι απίστευτο το κείμενο του Ωσηέ. Δεν ξέρω πόσα από τα άτομα που βρίσκονται εδώ δια­ βάζουν τη Βίβλο. Δεν μπορώ να ισχυριστιό πως έχιυ ανατραφεί με τη Βίβλο, γιατί μεγάλωσα σε καθολικό περιβάλλον. Αυπάμαι γΓ αυτί). Εντέλει όμως, δεν λυπάμαι, εννοο) πως, όταν τη διαβάζω τώρα -τώρα, τρόπος του λέγειν, πάει αρκετός καιρός-, με ξετρελαίνει. Αυτό το οικογενειακό παραλήρημα, αυτές οι παραινέσεις του Γιαχβέ στον λαό του, οι οποίες αντιφάσκουν μετά-

134

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

ξΰ τους από τη μια γραμμή στην άλλη, είναι ικανές να σας προκαλέσσυν ίλιγγο. Ένα πράγμα είναι βέβαιο, όλες οι σχέσεις με τις γυναίκες είναι [...] όπως το διατυπώνει με τη ρωμαλέα του γλώσσα. Σας το γράφω στον πίνακα στα εβραϊκά, με καλλιγραφικά γράμματα. Είναι πορνεία, ζνουνίμ.

Απευθυνόμενος [ο Γιαχβέ] στον Ωσηέ, αυτό το ζήτημα θέτει - ο λαός του εκπορνεύτηκε οριστικά και αμετάκλητα. Η πορνεία είναι λίγο πολύ όλα όσα τον περιστοιχίζουν, όλο το πλαίσιο αναφοράς. Αυτό που ο λόγος του κυρίου ανακαλύπτει είναι ότι δεν υπάρχει διάφυλη σχέση, το έχω ήδη διατυπώσει με έμφαση. Ε λοιπόν, αντιλαμβανόμαστε ότι ο εκλεκτός μας λαός ήταν βουτηγ­ μένος σ’ ένα μάλλον διαφορετικό περιβάλλον, όπου υπήρχαν διάφυλες σχέ­ σεις, σεξουαλικές σχέσεις. Πιθανόν, αυτό ακριβώς ο Γιαχβέ αποκαλεί πορ­ νεία. Σε κάθε περίπτωση, είναι ξεκάθαρο ότι, εάν επανέρχεται εδώ κάτι από το πνεύμα του Μωυσή, δεν πρόκειται διόλου για έναν φόνο που έδωσε τη δυνατότητα πρόσβασης στην απόλαυση. Όλα αυτά είναι τόσο γοητευτικά, ώστε κανείς ποτέ δεν φαίνεται να είδε -θα φαινόταν πιθανότατα πολύ άμεσο, πολύ χαζό, να προβάλει κανείς τέτοιες αντιρρήσεις, και επιπλέον, δεν πρόκειται για αντιρρήσεις, είμαστε εντελώς μέ­ σα στο θέμα- ότι οι προφήτες, εντέλει, δεν μιλούν ποτέ για τον Μωυσή. Μου το επισήμανε μία από τις καλύτερες μαθήτριές μου - πρέπει να πω ότι είναι προτεστάντισσα, κι έτσι το αντιλήφθηκε πολύ πριν από εμένα. Κυρίως, όμως, δεν μιλούν καθόλου για εκείνο το πράγμα που, για τον Φρόιντ, φαίνεται να είναι το κλειδί, δηλαδή ότι ο Θεός του Μωυσή είναι ο ίδιος Θεός με εκείνον του Ακενατών, ένας Θεός που θα ήταν Ένας. Όπως ξέρετε, πόρρω απέχει να έχουν έτσι τα πράγματα, ο Θεός του Μωυσή, όσον αφορά τους άλλους θεούς, λέει απλώς ότι δεν πρέπει να έχου­ με σχέσεις μαζί τους, δεν λέει όμως ότι δεν υπάρχουν. Λέει ότι δεν πρέπει να προστρέχουμε στα είδωλα, αλλά, τελικά, πρόκειται για είδωλα που αναπαριστούν και τον ίδιο, όπως σίγουρα συμβαίνει στην περίπτωση του Χρυσού Μό­ σχου. Περίμεναν έναν Θεό, έφτιαξαν έναν Χρυσό Μόσχο, ήταν πολύ φυσικό. Βλέπουμε εδώ ότι υπάρχει μια τελείως διαφορετική σχέση, η οποία είναι σχέση με την αλήθεια. Έχω ήδη πει ότι η αλήθεια είναι η μικρή αδελφή της απόλαυσης, θα χρειαστεί να επανέλθουμε. Το βέβαιο είναι ότι το χονδροειδές σχήμα φόνος τον πατέρα - απόλαυ­ ση της μητέρας διαγράφει πλήρως το τραγικό έρεισμα. Βέβαια, χάρη στον φόνο του πατέρα ο Οιδίποδας αποκτά ελεύθερη πρόσβαση στην Ιοκάστη, και αυτή του προσφέρεται με τις επευφημίες του λαού. Πάντα σας έλεγα ότι κάτι ήξερε και η Ιοκάστη, διότι οι γυναίκες έχουν κι αυτές τις πληροφορίες τους. Είχε έναν δικό της υπηρέτη, που παρευρέθηκε σε όλη την υπόθεση, και

Ζ ΟΙΔΙΠΟΥΣ ΚΑΙ ΜΗΥΣΗΣ ΚΑΙ Ο ΠΑΤΕΡΑΣ ΓΗΣ ΟΡΔΗΣ

135

θα ήταν περίεργο αυτός ο υπηρέτης, ο οποίος επέστρεψε στο παλάτι και τον ξαναβρίσκουμε στο τέλος, να μην είπε στην Ιοκάστη - Αυτός εκεί είναι που καθάρισε τον σύζυγό σου. Όπως και να έχει, δεν είναι το πιο σημαντικό. Το σημαντικό είναι ότι τον Οιδίποδα τον αποδέχθηκε η Ιοκάστη επειδή είχε βγει νικητής σε μια δοκιμασία αλήθειας. Θα επανέλθουμε στο αίνιγμα της Σφίγγας. Αλλιυστε, εάν ο Οιδίποδας εί­ χε κακό τέλος -θα δούμε τι σημαίνει αυτό το έχω κακό τέλος, και σε τι βαθ­ μό αξίζει να αποκαλείται κακό τέλος- είναι ακριβώς επειδή θέλησε να μά­ θει την αλήθεια. Δεν είναι δυνατόν να προσεγγίσουμε σοβαρά τη φροϊδική αναφορά χω­ ρίς να παρεμβάλουμε, εκτός από τον φόνο και την απόλαυση, τη διάσταση της αλήθειας.

Να σε ποιο σημείο θα μπορούσα να σας αφήσω σήμερα. Βλέποντας και μόνο τον τρόπο με τον οποίο ο Φρόιντ αρθρώνει τον θε­ μελιακό αυτόν μύθο, είναι σαφές ότι είναι απολύτως καταχρηστικό να τα βά­ λουμε όλα στο οιδιπόδειο τσουβάλι. Για τ’ όνομα του Θεού -εδώ θα τον επι­ καλεστούμε- τι δουλειά έχει ο Μωυσής με τον Οιδίποδα και με τον πατέρα της πρωτόγονης ορδής; Πρέπει να υπάρχει εδώ μέσα κάτι που να σχετίζεται με το έκδηλο περιεχόμενο και το λανθάνον περιεχόμενο. Τελειώνοντας για σήμερα, θα πω ότι αυτό που προτείνουμε είναι η ανά­ λυση του οιδιπόδειου συμπλέγματος σαν να ήταν ένα όνειρο του Φρόιντ. 11 11 Μαρτίου 1970

Η ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΥΘΟ ΣΤΗ ΔΟΜΗ

Η αλήθεια, ο ευνουχισμός και ο θάνατος Ο πατέρας, δομικός τελεστής Ο νεκρός πατέρας είναι η απόλαυση Πράξη και φορέας πράξης Η υστερική θέλει έναν κύριο

Ένα πρόσωπο από το ακροατήριο θεώρησε σκόπιμο, και το ευχαριστώ, να προσδώσει σε όσα είπα την τελευταία φορά μια ορισμένη γεύση απογοή­ τευσης. Το πρόσωπο αυτό μου προσέφερε, όπως λέει το ίδιο, την ευχαρίστη­ ση -η ευχαρίστηση, όπως ξέρετε, είναι ο νόμος της ελάχιστης προσπάθειαςνα προπορευτεί πάνω σε ίχνη που είχα εγώ χαραγμένα. Το εν λόγω πρόσωπο -τη βλέπω να χαμογελάει, είναι παρούσα, γιατί να μην την ονομάσω, η Μαρί-Κλερ Μπουνς- μου έστειλε λοιπόν ένα μικρό ανάτυπο από ένα πολύ ενδιαφέρον περιοδικό που ονομάζεται Το Ασυνείδητο. Έχω μια καλή δικαιολογία που δεν διάβασα το άρθρο της νωρίτερα. Αυτό το περιοδι­ κό, στο οποίο πράγματι υπάρχουν πολύ καλά πράγματα, οφείλω να το πω, δεν μου κάνουν την τιμή να μου το προσφέρουν, πράγμα παράδοξο αφού κατά βά­ ση, τουλάχιστον στο επίπεδο της συντακτικής του επιτροπής, διαπνέεται από τη διδασκαλία μου. Όταν λοιπόν έστρεφα την προσοχή μου στο τεύχος με τίτ­ λο Η Πατρότητα, διάβασα προπα πολύ προσεκτικά το άρθρο της Μαρί-Κλερ Μπουνς, και στη συνέχεια ένα άλλο, γραμμένο από τον φίλο μας Κόνραντ Στάιν.1 Το άρθρο της Μαρί-Κλερ Μπουνς, είμαι έτοιμος, εάν το θέλει και η ίδια, να το πάριυ σήμερα σαν κείμενο προς επεξήγηση, και ίσως προκύψει ένας αριθμός ερωτημάτων που αφορούν τον δρόμο που επιλέγει για το θέμα του φόνου του πατέρα στον Φρόιντ. Πιστεύω στ’ αλήθεια ότι θα γινόταν εύκολα αντιληπτό πως δεν υπάρχει εκεί τίποτε που να προπορεύεται όσων είχα ήδη προτείνει για το οιδιπόδειο σύμπλεγμα έως την ημερομηνία της δημοσίευσής του - απλώς προτείνει, όπως είπα.

138

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

Υπάρχει μια άλλη μέθοδος, επειδή σήμερα προσπαθώ να προχωρήσω πα­ ραπέρα, με την οποία μπορώ να δείξω ότι η προβληματική του άρθρου εμπε­ ριέχεται ήδη στην προσεκτική πρόοδο που έκανα έως τώρα. Οπότε, ίσως σε δεύτερο χρόνο, σε κάποια από τις συναντήσεις μας, αναδρομικά, αυτό που θα ήθελα να πω, να φωτιστεί πολύ καλύτερα απ’ ό,τι εάν γαντζωνόμασταν στα διάφορα σημεία ενός άρθρου, το οποίο πράγματι από πολλές απόψεις πα­ ρουσιάζει ένα κάποιο άνοιγμα, έναν προβληματισμό και, αν θέλετε, μια προπαρασκευή. Μπορεί κανείς να εκφράσει εδώ την επιθυμία του για τη μία ή την άλλη από τις δύο αυτές μεθόδους - δίνω τον λόγο στην Μαρί-Κλερ Μπουνς. Ωραία λοιπόν, θα προχωρήσω με τον δεύτερο τρόπο.

1 Ο θάνατος του πατέρα. Πράγματι, ο καθένας γνωρίζει πως εκεί φαίνεται να βρίσκεται το κλειδί, το ζωτικό σημείο όλων όσα διατυπώνονται, και όχι μόνο μυθικού χαρακτήρα, γύρω από τα θέματα που αφορούν την ψυχανάλυση. Η Μαρί-Κλερ Μπουνς, προς το τέλος του άρθρου της, φαίνεται μάλιστα να υπονοεί ότι πολλά πράγματα απορρέουν από τον θάνατο του πατέρα, και ιδίως κάτι κι εγώ δεν ξέρω τι που συντελεί στο ότι η ψυχανάλυση, κατά κά­ ποιον τρόπο, μας απελευθερώνει από τον νόμο. Μεγάλη προσδοκία. Γνωρίζω καλά πως με βάση όντως αυτό το μοτίβο συ­ νάπτουν την ψυχανάλυση με την ταμπέλα της ελευθεριότητας. Νομίζω πως δεν ισχύει καθόλου κάτι τέτοιο και είναι ακριβώς όλο το νόη­ μα αυτού που αποκαλώ το αντίστροφο της ψυχανάλυσης. Ο θάνατος του πατέρα, στον βαθμό που απηχεί εκείνη τη νιτσεϊκής βαρύ­ τητας φράση, εκείνη την αναγγελία, εκείνο το καλό νέο, ότι ο Θεός πέθανε, δεν μου φαίνεται, κάθε άλλο μάλιστα, πως είναι σε θέση να μας απελευθερώ­ σει. Το πριυτο έρεισμα όπου στηρίζεται η απόδειξη είναι βεβαίως η διατύπω­ ση του ίδιου του Φρόιντ. Πολύ σωστά, στην αρχή του άρθρου της, η Μαρί-Κλερ Μπουνς μάς επισημαίνει κάτι που είπα πριν από δύο σεμινάρια, πως η αναγ­ γελία του θανάτου του πατέρα κάθε άλλο παρά ασύμβατη είναι με την αιτιο­ λόγηση της θρησκείας που προτείνει ο Φρόιντ, ερμηνεύοντάς την ψυχαναλυ­ τικά. Ότι δηλαδή η ίδια η θρησκεία εδράζεται σε κάτι που, κάπως αναπάντε­ χα, ο Φρόιντ θεωρεί πως έρχεται πρώτο, και το οποίο έγκειται στο ότι ο πατέ­ ρας είναι εκείνος που αναγνωρίζεται ιος άξιος αγάπης. Υπάρχει ήδη εδώ η έν­ δειξη ενός παραδόξου, που αφήνει τη συγγραφέα που προανέφερα σε κάποια αμηχανία σχετικά με το γεγονός ότι τελικά η ψυχανάλυση θα προτιμούσε να διατηρήσει, να διαφυλάξει, το πεδίο της θρησκείας, Εδώ, επίσης, μπορούμε να πούμε πως δεν ισχύει κάτι τέτοιο. Ο αθεϊσμός αποτελεί σαφώς την αιχμή της ψυχανάλυσης, υπό την προϋπόθεση να δώ­ σουμε στον εν λόγο) όρο ένα νόημα διαφορετικό από το ο Θεός πέθανε, για

Η ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΥΘΟ ΣΤΗ ΔΟΜΗ

139

το οποίο όλα δείχνουν ότι αντί να αμφισβητεί αυτό που διακυβεύεται, δηλα­ δή τον νόμο, μάλλον τον σταθεροποιεί. Πάει καιρός που επισήμανα πως απέ­ ναντι στη φράση του γέροντα πατέρα Καραμάζοφ, Εάν ο Θεός πέθανε, τότε όλα επιτρέπονται, το συμπέρασμα που μας επιβάλλει το κείμενο της εμπει­ ρίας μας είναι πως στο ο Θεός πέθανε αντιστοιχεί το ότι τίποτε πλέον όεν επι­ τρέπεται.2 Για να φωτίσω τον ορίζοντα που εξαγγέλλω, ας ξεκινήσουμε από τον θά­ νατο του πατέρα, εφόσον αυτόν τον θάνατο μας προτείνει ο Φρόιντ ως το κλειδί της απόλαυσης, της απόλαυσης του υπέρτατου αντικειμένου που ταυ­ τίζεται με τη μητέρα, τη μητέρα ως στόχο της αιμομιξίας. Είναι σίγουρο ότι ο φόνος του πατέρα δεν εισάγεται στη φροίδική θειυρία με αφετηρία την απόπειρα να εξηγηθεί τι σημαίνει συνευρίσκομαι με τη μη­ τέρα. Αντιθέτως, με αφετηρία τον θάνατο του πατέρα είναι που οικοδομείται η απαγόρευση αυτής της απόλαυσης ως πρωταρχική απαγόρευση. Στην πραγματικότητα δεν πρόκειται μόνο για τον θάνατο του πατέρα, αλ­ λά για τον φόνο του πατέρα, όπως πολύ σωστά έβαλε στον τίτλο του προβλη­ ματισμού της η συγγραφέας στην οποία αναφέρομαι. Εκεί ακριβώς, στον μύ­ θο του Οιδίποδα έτσι όπως διατυπώνεται, βρίσκεται το κλειδί της απόλαυσης. Εάν όμως αυτός ο μύθος στη διατύπωσή του μας παρουσιάζεται έτσι -τον εξε­ τάζουμε εξονυχιστικά-τότε, όπως έχω ήδη επισημάνει, πρέπει να τον μετα­ χειριστούμε ως αυτό που είναι, δηλαδή ως ένα έκδηλο περιεχόμενο. Γι’ αυ­ τό πρέπει να ξεκινήσουμε αρθρώνοντάς τον σωστά. Ο μύθος του Οιδίποδα, στο τραγικό επίπεδο όπου τον ιδιοποιείται ο Φρόιντ, δείχνει με σαφήνεια πως ο φόνος του πατέρα αποτελεί την προϋπό­ θεση της απόλαυσης. Εάν ο Λάιος δεν φύγει από τη μέση -σε μια συμπλοκή όπου δεν είναι διόλου βέβαιο, εξάλλου, πως κάνοντας αυτό το βήμα ο Οιδίποδας θα τον διαδεχθεί στην απόλαυση της μητέρας-, εάν λοιπόν ο Λάιος δεν φύγει από τη μέση, δεν θα υπάρξει αυτή η απόλαυση. Αποτελεί όμως ο φόνος το τίμημα για να την αποκτήσει; Σε αυτό ακριβώς το σημείο παρουσιάζεται το στοιχείο που είναι πρωτεύον, και το οποίο, καθώς η αναφορά αντλείται από έναν μύθο που ενεργοποιείται στο πλαίσιο της τραγωδίας, αναδεικνύεται με ανάγλυφο τρόπο. Αποκτά την απόλαυση επειδή απελευθερώνει τον λαό από ένα ερώτημα που αποδεκατίζει τους καλύτερους πολίτες όταν επιχειρούν να απαντήσουν σε αυτό που πα­ ρουσιάζεται σαν αίνιγμα, δηλαδή που μορφοποιείται υποστηρίζομενο από εκείνο το διφορούμενο πλάσμα, τη Σφίγγα, όπου ενσαρκώνεται κυριολεκτι­ κά μια δισυπόστατη διάπλαση, που αποτελείται, όπως το μισόλογο, από δύο μισά-σώματα. Ο Οιδίποδας το απαντάει και συμβαίνει -εδώ είναι η αμφι­ σημία- να ακυρώνει την εκκρεμότητα την οποία εισάγει έτσι μέσα στον λαό το ερώτημα της αλήθειας. Η απάντηση που δίνει σε αυτό το εραπημα, ασφαλώς ο Οιδίποδας δεν έχει την παραμικρή ιδέα σε τι βαθμό αυτή προηγείται του δικού του δράμα­ τος, αλλά ούτε και σε τι βαθμό, κάνοντας μια επιλογή, πέφτει ίσως στην πα­

140

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

γίδα της αλήθειας. Είναι ο άνθρωπος - ποιος γνωρίζει τι είναι ο άνθρωπος; Λύνονται άραγε όλα με το να αναχθεί ο άνθρωπος σε μια διαδικασία, τόσο αμφίσημη μάλιστα στην περίπτωση του Οιδίποδα, σύμφωνα με την οποία στην αρχή περπατάει στα τέσσερα, ύστερα στα δύο πίσω πόδια -ως προς αυ­ τό μάλιστα ο Οιδίπους ξεχωρίζει, όπως και όλη η γενιά του, κατά την εύστο­ χη επισήμανση του Κλοντ Λεβί-Στρος, επειδή δεν ορθοβατεί- και στο τέλος βοηθούμενος από ένα ραβδί, το οποίο, παρότι δεν είναι το λευκό μπαστού­ νι του τυφλού, δεν παύει να έχει για τον Οιδίποδα έναν πολύ ιδιάζοντα χα­ ρακτήρα, καθώς αυτό το τρίτο στοιχείο είναι, για να το κατονομάσουμε, η κό­ ρη του η Αντιγόνη; Η αλήθεια έφυγε από τη μέση; Τι να υποθέσουμε; Μήπως για να αφήσει ελεύθερο πεδίο σε κάτι που θα αποτελέσει για τον Οιδίποδα τον δρόμο μιας επιστροφής; Διότι η αλήθεια θα του επανεμφανιστεί, και τούτο επειδή θα θε­ λήσει να παρέμβει και πάλι ενόψει μιας υπερδιπλάσιας δυστυχίας αυτή τη φο­ ρά, η οποία δεν αποδεκατίζει τον λαό του επιλέγοντας εκείνους που προσφέρονται στο ερώτημα της Σφίγγας, αλλά τον πλήττει στο σύνολό του με την αμφίσημη εκείνη μορφή που λέγεται πανούκλα, υπεύθυνη για την οποία θεω­ ρείται στη θεματική της Αρχαιότητας η Σφίγγα. Σε αυτό το σημείο ο Φρόιντ μάς επισημαίνει ότι για τον Οιδίποδα το ερώτημα της αλήθειας τίθεται με νέους όρους, και καταλήγει σε τι; Σε αυτό που μπορούμε να ταυτοποιήσουμε, σε μια πρώτη προσέγγιση, με κάτι το οποίο σχετίζεται, αν μη τι άλλο, με το τί­ μημα ενός ευνουχισμού. Εξαντλήσαμε έτσι το θέμα; - τη στιγμή που στο τέλος συμβαίνει το εξής, δεν πέφτουν τα λέπια από τα μάτια του, αλλά τα μάτια του πέφτουν σαν λέπια. Μέσα από τούτο το αντικείμενο δεν διαφαίνεται άραγε ότι ο Οιδίποδας κα­ ταλήγει όχι να υφίσταται τον ευνουχισμό, αλλά μάλλον, θα έλεγα, να ενσαρ­ κώνει τον ίδιο τον ευνουχισμό; - δηλαδή ό,τι απομένει όταν εκλείπει από αυ­ τόν, με τη μορφή των ματιών του, ένα από τα περίοπτα στηρίγματα του αντι­ κειμένου α. Τι σημαίνει αυτό; - αν όχι ότι τίθεται το ερώτημα μήπως το τίμημα το πλη­ ρώνει όχι επειδή η άνοδός του στον θρόνο δεν έγινε μέσω διαδοχής, αλλά μέ­ σω της επιλογής που ισχύει για τον ίδιο όπως και για τον κύριο, επειδή εξά­ λειφε το ερώτημα της αλήθειας. Με άλλα λόγια, καθώς είστε ήδη εξοικειωμέ­ νοι με τη δική μου διατύπωση -ότι αυτό που συνιστά την ουσία της θέσης του κυρίου είναι το ότι είναι ευνουχισμένος-, δεν βλέπετε ότι βρίσκουμε εδώ, οπουδήποτε καλυμμένο, αλλά υποδηλο)μένο, πως από τον ευνουχισμό εκ­ πορεύεται επίσης και ό,τι συνιστά τη διαδοχή; Εάν -όπως υποδηλιύνει πάντα με πολύ περίεργο τρόπο η σχετική φαντα­ σίωση, χωρίς ποτέ να συνδέεται με τον θεμελιακό μύθο του φόνου του πατέ­ ρα- εάν λοιπόν ο ευνουχισμός είναι κάτι που πλήττει τον γιο, δεν είναι επί­ σης αυτό που του δίνει πρόσβαση από τον σωστό δρόμο σε ό,τι συνιστά τη λειτουργία του πατέρα; Αυτό μας δείχνει όλη μας η εμπειρία. Δεν είναι κάτι που δείχνει ότι ο ευνουχισμός μεταδίδεται από πατέρα σε γιο;

Η ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΥΘΟ ΣΤΗ ΔΟΜΗ

141

Οπότε, τι συμβαίνει με τον θάνατο, ο οποίος εμφανίζεται σαν να είναι παρών εξαρχής; Μήπως έχουμε εδώ την ένδειξη ότι ίοοις είναι ένας τρόπος κάλυψης; Παρότι αναδύεται και γίνεται αντικείμενο εμπειρίας από τη θέση του ψυχαναλυτή κατά την υποκειμενική διαδικασία της λειτουργίας του ευ­ νουχισμού, δεν συναντάμε εδώ κάτι που παρ’ όλα αυτά τον κρύβει, που τον συ­ γκαλύπτει κατά κάποιον τρόπο, που τον θέτει, θα λέγαμε, υπό την αιγίδα του; - και που μας αποτρέπει έτσι από το να αναδείξουμε τη ζωτική σημασία αυ­ τού που η θέση του ψυχαναλυτή επιτρέπει να διατυπώσουμε με τρόπο τελε­ σίδικο και συγκροτημένο. Πώς γίνεται αυτό; Δεν είναι ανώφελο να αντιληφθούμε ότι τον μύθο του φόνου του πατέρα ως θεμελιακό ο Φρόιντ τον συναντά αρχικά στο επίπεδο της ερμηνείας του ονείρου, εκεί όπου εκδηλώνεται μια ευχή, μια επιθυμία θα­ νάτου. Το άρθρο του Κόνραντ Στάιν διατυπώνει επ’ αυτού μια εξαίρετη κρι­ τική, επισημαίνοντας την επίταση αυτών των ευχών θανάτου απέναντι στον πατέρα τη στιγμή ακριβώς που συντελείται πραγματικά ο θάνατός του. Σύμ­ φωνα με τα λεγάμενα του ίδιου του Φρόιντ, Η ερμηνεία των ονείρων προέκυψε από τον θάνατο του πατέρα του. Έτσι ο Φρόιντ θεωρεί τον εαυτό του ένοχο για τον θάνατο του πατέρα του. Μήπως έχουμε επίσης εδώ, όπως το υπογραμμίζει ο συγγραφέας, το ση­ μάδι ότι κάτι άλλο κρύβεται, και το οποίο θα ήταν στην κυριολεξία η ευχή να είναι ο πατέρας αθάνατος; Αυτή η ερμηνεία προτείνεται σύμφωνα με τη γραμμή του ψυχαναλυτικού ψυχολογισμού, όπου είναι δεδομένο σαν βασική προϋπόθεση πως η ουσία της παιδικής στάσης εδράζεται σε μια ιδέα περί παντοδυναμίας που την κάνει να κινείται πέραν του θανάτου. Στο πνεύμα ενός συγγραφέα που δεν εγκα­ ταλείπει τις προκείμενές του, αυτή η ερμηνεία είναι, θα έλεγα, συνήθης. Αντί­ θετα, ασκώντας κριτική σε ό,τι λέγεται για την ουσία της στάσης του παιδιού, προκύπτει πως αυτές οι επιθυμίες θανάτου και αυτό που κρύβουν, εάν πράγ­ ματι κρύβουν κάτι, πρέπει να προσεγγιστούν από άλλο δρόμο. Και κατ’ αρχάς, στο πλαίσιο όσιον πρόκειται να διατυπώσουμε για την υπο­ κειμενική δομή ως εξαρτώμενη από την εισαγωγή του σημαίνοντος, μπορού­ με άραγε να συμπεριλάβουμε στη δομή αυτή οτιδήποτε αποκαλείται γνώση του θανάτου; Τις αναλύσεις του Φρόιντ για μερικά από τα σημαντικότερα όνειρά του, μεταξύ των οποίων η περίφημη παράκληση να κλείσουμε τα μάτια, με την αμφισημία που έχει εκείνο το ένα μάτι κάτω από την μπάρα,3 που το αρθρώ­ νει και ο ίδιος σαν στοιχείο μιας εναλλακτικής επιλογής, ο Κόνραντ Στάιν τις αξιοποιεί με ιδιαίτερη επιδεξιότητα, σύμφωνα με τη γραμμή της ερμη­ νείας του που συνίσταται στην απάρνηση του θανάτου εν ονόματι της παντο­ δυναμίας. Μπορεί όμως κανείς να τις διαβάσει και με άλλο νόημα.

142

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

2 Πράγματι, αυτό ίσως επιδέχεται και μια άλλη νοηματοδότηση, εάν πάρουμε το τελευταίο όνειρο της ίδιας σειράς και το θέσουμε στο επίκεντρο, κάτι που έκανα στον καιρό του. Ο ίδιος ο Φρόιντ δίνει έμφαση σ’ ένα όνειρο που δεν είναι δικό του, αλ­ λά ενός εκ των ασθενών του, όνειρο που διατυπώνεται με τη φράση - δεν ήξε­ ρε πως είχε πεθάνει. Αυτό το όνειρο, για να το αναλύσω, το αποσυναρμολόγησα κατανέμοντάς το στις δύο γραμμές της εκφοράς και του εκφερομένου.4 Αυτό σκόπευε να μας υπενθυμίσει ότι ένα εκ των δύο ισχύει - ή ο θάνατος δεν υφίσταται, κάτι εξακολουθεί να επιβιώνει, αλλά το ζήτημα δεν έχει ωστόσο λυθεί, αν δηλαδή οι νεκροί ξέρουν ότι είναι νεκροί - ή δεν υπάρχει τίποτε πέρα από τον θάνα­ το, και σε αυτή την περίπτωση είναι απολύτως βέβαιο ότι δεν το ξέρουν. Όλα αυτά είναι ένας τρόπος να πούμε ότι κανένας, από τους ζωντανούς εν πάση περιππώσει, δεν ξέρει τι είναι ο θάνατος. Είναι αξιοσημείωτο πως τα αυθόρ­ μητα δημιουργήματα που μορφοποιούνται στο επίπεδο του ασυνειδήτου δια­ τυπώνονται με βάση το ότι, για τον καθένα, ο θάνατος είναι κυριολεκτικά ανεπίγνωστος. Υπογράμμισα κάποτε πως είναι απαραίτητο για τη ζωή να υπάρχει κάτι το μη αναγώγιμο που να μην ξέρει -δεν θα έλεγα που να μην ξέρει ότι εμείς είμαστε νεκροί, διότι δεν είναι αυτό που πρέπει να πούμε, υπό την ιδιότητα του εμείς, εμείς δεν είμαστε νεκροί, όχι όλοι μαζί εν πάση περιπτώσει, και αυ­ τό ακριβώς είναι το έρεισμά μας-, κάτι που να μην ξέρει ότι Εγώ είμαι νε­ κρός. Εγώ είμαι νεκρός, ακριβώς στον βαθμό που Εγώ προορίζομαι για τον θάνατο - αλλά στο όνομα αυτού του κάποιου πράγματος που δεν το ξέρει, ού­ τε κι εγώ θέλω να το ξέρω. Αυτό ακριβώς επιτρέπει να θέσουμε στο επίκεντρο της λογικής το γνωστό κάθε άνθρωπος -κάθε άνθρωπος είναι θνητός-5 που στηρίζεται ακριβώς στη μη γνώση του θανάτου, και ταυτόχρονα αυτό ακριβώς μας κάνει να πι­ στεύουμε πως η έκφραση κάθε άνθρωπος σημαίνει κάτι, κάθε άνθρωπος που τον γέννησε ένας πατέρας, για τον οποίο ισχύει πως όντας νεκρός ο εν λόγω άνθριυπος δεν απολαμβάνει αυτό που έχει να απολαύσει. Επιβεβαιώνεται εδώ η ισοδυναμία, με φροϊδικούς όρους, του νεκρού πατέρα και της απόλαυσης. Εκείνος φυλάει το απόθεμα της απόλαυσης, αν μπορώ να το πω έτσι. Έτσι όπως διατυπιόνεται όχι πλέον στο επίπεδο του τραγικού, με όλη του τη λεπταίσθητη πλαστικότητα, αλλά μέσα από τη διατύπωση του μύθου του Τοτέμ και Ταμπού, ο φροϊδικός μύθος είναι η ισοδυναμία του νεκρού πατέ­ ρα και της απόλαυσης. Αποτελεί κάτι που μπορούμε να το χαρακτηρίσουμε με τον όρο δομικός τελεστής [opérateur structural]. Εδ(ύ ο μύθος υπερβαίνει τον εαυτό του καθώς διατυπώνει κάτι ως πραγ­ ματικό -διότι σε αυτό ακριβώς επιμένει ο Φρόιντ- ότι αυτό συνέβη πραγμα­ τικά, ότι είναι το πραγματικό, ότι ο νεκρός πατέρας είναι κάτι που έχει τη φύ­

Η ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΥΘΟ ΣΤΗ ΔΟΜΗ

143

λαξη της απόλαυσης, κάτι από το οποίο προήλθε η απαγόρευση της από­ λαυσης, από το οποίο εκπορεύτηκε. Το ότι ο νεκρός πατέρας είναι η απόλαυση, παρουσιάζεται για μας ως το καθαυτό σημάδι του αδυνάτου. Και με αυτόν τον τρόπο ξαναβρίσκουμε εδώ τους όρους που ορίζω ως προσδιοριστικούς της κατηγορίας του πραγματικού, η οποία διαφοροποιείται ριζικά, στην άρθρωση που προτείνω, από το συμβο­ λικό και το φαντασιακό - το πραγματικό είναι το αδύνατο. Όχι με την ιδιό­ τητα ενός απλού προσκόμματος στο οποίο σπάμε τα μούτρα μας, αλλά του λο­ γικού προσκόμματος που συνιστά ό,τι μέσα στο συμβολικό εκφέρεται ως αδύ­ νατο. Από εκεί αναδύεται το πραγματικό. Αναγνωρίζουμε πράγματι εδώ, πέρα από τον μύθο του Οιδίποδα, έναν τελεστή, τον δομικό τελεστή του πραγματικού πατέρα - με την εξής ιδιότητα, θα έλεγα, ότι εκτός από υπόδειγμα αποτελεί και την προαγωγή, στον πυρήνα του φροίδικού συστήματος, του τι είναι ο πατέρας του πραγματικού, θέτοντας στο επίκεντρο της εκφοράς του Φρόιντ μια έννοια του αδυνάτου. Αυτό σημαίνει ότι η φροϊδική διατύπωση δεν έχει καμία σχέση με την ψυ­ χολογία. Δεν είναι νοητή καμία ψυχολογία αυτού του πρωταρχικού πατέρα. Απλώς, ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζεται προκαλεί τη διακωμώδηση, και δεν χρειάζεται να επαναλάβω αυτό που είπα στο τελευταίο σεμινάριο εκείνος που απολαμβάνει όλες τις γυναίκες, αδιανόητη φαντασία, ενώ κανο­ νικά είναι προφανές ότι με το ζόρι επαρκεί κανείς για μία. Αυτό μας παρα­ πέμπει σε μια τελείως διαφορετική αναφορά, στον ευνουχισμό, από τη στιγ­ μή που τον ορίσαμε ως βασική αρχή του κύριου σημαίνοντος. Θα σας δείξω, κλείνοντας τη σημερινή μου ομιλία, τι μπορεί να σημαίνει αυτό. Ο λόγος του κυρίου μάς παρουσιάζει την απόλαυση να καταλήγει στον Αλλο - αυτός είναι που διαθέτει τα μέσα για κάτι τέτοιο. Ό,τι συνιστά γλώσ­ σα δεν αποκτά την απόλαυση παρά επιμένοντας μέχρι να παραχθεί η απώ­ λεια με την οποία η υπεραπόλαυση αποκτά υπόσταση. Κατ’ αρχάς, η γλώσσα, συμπεριλαμβανομένης της γλώσσας του κυρίου, δεν μπορεί να είναι τίποτε άλλο από αίτημα, αίτημα που αποτυγχάνει. Όχι μέ­ σω της επιτυχίας, αλλά μέσω της επανάληψης του αιτήματος δημιουργείται κάτι που συνιστά μια άλλη διάσταση, που την ονόμασα απώλεια - απώλεια με την οποία αποκτά υπόσταση η υπεραπόλαυση. Τούτη η επαναλαμβανόμενη δημιουργία, τούτη η εγκαινίαση μιας διά­ στασης με την οποία οργανώνονται όλα όσα θα κρίνουν την ψυχαναλυτική εμπειρία, μπορεί επίσης να ξεκινήσει από μια πρωταρχική ανημποριά - αυ­ τή του παιδιού για να γίνω σαφής, που δεν είναι καθόλου παντοδυναμία. Εάν μπορέσαμε να αντιληφθούμε πως η ψυχανάλυση μας αποδεικνύει ότι το παι­ δί είναι ο πατέρας του ανθρώπου, είναι επειδή πρέπει να υπάρχει κάπου κά­ τι που λειτουργεί σαν διαμεσολαβητής και αυτό ακριβώς κάνει η βαθμίδα του κυρίου, στον βαθμό που έρχεται και δημιουργεί, από οποιοδήποτε σημαίνον εντέλει, το κύριο σημαίνον. Την εποχή που είχα διατυπώσει τι συμβαίνει με τη σχέση αντικειμένου

144

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

σε συσχετισμό με τη φροϊδική δομή, είχα πει πως ο πραγματικός πατέρας εί­ ναι ο φορέας του ευνουχισμού. Το είπα όμως, αφού πρώτα είχα φροντίσει να αναδείξω τι το διαφορετικό υπάρχει στην ουσία του ευνουχισμού, της μα­ ταίωσης και της στέρησης. Ο ευνουχισμός είναι λειτουργία ουσιαστικά συμ­ βολική, δηλαδή που δεν νοείται παρά μόνο μέσω της σημαίνουσας άρθρωσης, η ματαίωση ανήκει στο φαντασιακό, η στέρηση, προφανώς, στο πραγματικό.6 Τι μπορούμε να ορίσουμε ως απόρροια αυτών των διαδικασιών; Θα πρέ- ; πει, με βάση το αίνιγμα που μας προτείνει ο φαλλός ως εμφανώς φαντασία- \ κός, να συγκροτήσουμε το αντικείμενο της πρώτης διαδικασίας, δηλαδή του ευνουχισμού. Το ζητούμενο σε μια ματαίωση είναι, γιατί όχι, κάτι όντως πραγ­ ματικό, έστω και αν η διεκδίκηση που τη συγκροτεί πηγάζει από το ότι φα­ ντάζεστε πως αυτό το πραγματικό σάς το οφείλουν, κάτι διόλου αυτονόητο. Είναι φανερό ότι η στέρηση δεν τίθεται παρά μόνο με βάση το συμβολικό, διότι όταν πρόκειται για κάτι το πραγματικό, τίποτε δεν γίνεται να λείπει -ό,τι είναι πραγματικό είναι πραγματικό, και πρέπει να προέλθει από κά­ που αλλού εκείνη η ουσιαστική παρ’ όλα αυτά εισαγωγή, χωρίς την οποία δεν θα ήμασταν εμείς οι ίδιοι μέσα στο πραγματικό, δηλαδή το ότι κάτι λεί- · πει- και αυτό ακριβώς χαρακτηρίζει κατ’ αρχάς το υποκείμενο. : Είχα παραμείνει τότε λιγότερο επεξηγηματικός στο θέμα των φορέων [agents],7 αν και το επισήμανα. Ο πατέρας, ο πραγματικός πατέρας δεν είναι τίποτε άλλο από τον φορέα του ευνουχισμού - και αυτό ακριβώς αποσκοπεί να συγκαλύψει για μας η διατύπωση του πραγματικού πατέρα ως αδύνατου. Φορέας, τι σημαίνει αυτό; Εκ πρώτης όψεως, ολισθαίνουμε στη φαντα­ σίωση ότι ο πατέρας είναι ο ευνουχκπής. Είναι αξιοσημείωτο πως καμία από τις μορφές του μύθου στις οποίες ήταν προσηλωμένος ο Φρόιντ δεν δίνει την παραμικρή ανάλογη ιδέα. Το γεγονός ότι, σ’ έναν υποθετικό αρχικό χρόνο, οι γιοι, οι γιοι σε ζωώδη ακόμη κατάσταση, δεν είχαν πρόσβαση στην αγέλη \ των γυναικών, δεν σημαίνει, απ’ όσο ξέρω, ότι ήταν ευνουχισμένοι. Ο ευνου­ χισμός ως διατύπωση μιας απαγόρευσης δεν θα μπορούσε να συγκροτηθεί πα­ ρά στη δεύτερη φάση, στη φάση του μύθου για τον φόνο του πατέρα της ορ­ δής και, σύμφωνα με τα λεγόμενα του μύθου, δεν προέρχεται παρά από μια κοινή συμφωνία, ένα ιδιόμορφο initium, που σας έδειξα την τελευταία φορά τον προβληματικό του χαρακτήρα. Ο όρος πράξη [acte], επίσης, πρέπει εδώ να επισημανθεί. Εάν λάβουμε σοβαρά υπόψη μας αυτά που διατύπωσα για το επίπεδο της πράξης όταν κα­ ταπιάστηκα με την ψυχαναλυτική πράξη/ εάν, δηλαδή, αληθεύει ότι δεν γί­ νεται να υπάρξει πράξη παρά μέσα σε πλαίσιο γεμάτο με όλα όσα απορρέουν από τις επιπτώσεις του σημαίνοντος, από την είσοδό του στον κόσμο, τότε * δεν γίνεται να είναι εν αρχή η πράξη, τουλάχιστον καμία πράξη που να μπο­ ρεί να χαρακτηριστεί φόνος. Ο μύθος δεν θα μπορούσε να έχει εδώ άλλο νόημα από εκείνο στο οποίο τον περιόρισα, δηλαδή μια διατύπωση του αδυ­ νάτου. Δεν θα μπορούσε να υπάρξει πράξη εκτός ενός πεδίου αρθρωμένου με τέτοια πληρότητα που να εμπεριέχει τον νόμο. Δεν υπάρχει άλλη πράξη

145

Η ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΥΘΟ ΣΤΗ ΔΟΜΗ

από την πράξη που αναφέρεται στις επιπτώσεις αυτής της σημαίνουσας άρ­ θρωσης και που περιλαμβάνει όλη την προβληματική της - αφενός, με την πτώση [la chute] που περιλαμβάνει ή μάλλον που συνιστά η ύπαρξη του οτι­ δήποτε αρθρώνεται ως υποκείμενο,3 4 * * * * * και, αφετέρου, με ό,τι προϋπάρχει εκεί ως νομοθετική λειτουργία. Μήπως λοιπόν, όσον αφορά τον ευνουχισμό, η λειτουργία του πραγματι­ κού πατέρα απορρέει από τη φύση της πράξης; Ο όρος φορέας, που πρότεινα, μας επιτρέπει ακριβώς να αφήσουμε το ερώτημα ανοιχτό. Το ρήμα agir [δρω] έχει, στη γλώσσα μας, περισσότερες από μία συνηχή­ σεις, πρώτα πρώτα ο acteur [δράστης, πρωταγωνιστής]. Ο actionnaire [μέτο­ χος] επίσης - γιατί όχι, η λέξη παράγεται από την action [μετοχή, δράση] και αυτό σας δείχνει πως μια δράση [action] δεν είναι ίσως εντελώς αυτό που νο­ μίζουμε. Ο activiste [ακτιβιοτής] επίσης - ο ακτιβιστής δεν ορίζεται άραγε κυ­ ριολεκτικά από το εξής, ότι θεωρεί μάλλον τον εαυτό του ως όργανο κάποιου πράγματος; Ο Actéon [Ακταίων] επίσης, μια και το συζητάμε - θα ήταν ένα καλό παράδειγμα για όποιον ξέρει τι ακριβώς σημαίνει αυτό με τους όρους του φροϊδικού πράγματος.10 Και τελικά, εκείνος που απλά τον αποκαλούμε mon agent [ο πράκτοράς μου]. Αντιλαμβάνεστε τι σημαίνει αυτό εν γένει - τον πληρώνω γι ’ αυτόν τον ρόλο. Και μάλιστα ούτε καν τον πληρώνω, τον απο­ ζημιώνω που όεν κάνει τίποτε άλλο, ή τον ανταμείβω, όπως λέμε, προσποιού­ μενοι πως ξεκινάμε από την ιδέα ότι είναι ικανός και για άλλα πράγματα. Να ποιο είναι το επίπεδο του όρου όπου ταιριάζει να τοποθετήσουμε τον πραγματικό πατέρα ως agent του ευνουχισμού. Ο πραγματικός πατέρας κά­ νει τη δουλειά του κύριου πρακτορείου [agence-maître].

3 Είμαστε ολοένα και πιο εξοικειωμένοι με τις λειτουργίες του ατζέντη-πράκτορα [agent]. Ζούμε σε μια εποχή που, όπως ξέρουμε, ο τύπος αυτός διακι­ νεί σκαρταδούρα, διαφήμιση, πραγματάκια που πρέπει να πουληθούν. Ξέ­ ρουμε όμως επίσης ότι έτσι δουλεύει το πράγμα στο σημείο άνθισης και πα­ ροξυσμού όπου έχει φτάσει ο λόγος του κυρίου σε μια κοινωνία που βασίζε­ ται σ’ αυτόν. Η (όρα είναι περασμένη. Θα υποχρεωθώ εδώ να κάνω μια μικρή παύση, που σας την επισημαίνω εν παρόδω, γιατί θα επανέλθουμε σε τούτο το ζήτημα, που έχει για μένα την αξία του, και που μου φαίνεται πως αξίζει να προσπαθήσουμε να το διαφω­ τίσουμε. Εφόσον δίνω ιδιαίτερο τόνο και έμφαση στη λειτουργία του πράκτο­ ρα, θα πρέπει μια μέρα να σας δείξω όλες τις προεκτάσεις που έχει, εισάγοντας την έννοια του διπλού πράκτορα [agent double]. Όλοι ξέρουμε πως αυτή η έννοια αποτελεί στην εποχή μας ένα από τα πιο αδιαμφισβήτητα και εξασφαλισμένα αντικείμενα γοητείας. Ο πράκτορας

14(1

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

που παίζει διπλό παιχνίδι. Δεν θέλει μόνο τις μικροδοσοληψίες του κυρίου, πράγμα που είναι ο ρόλος του καθενός. Πιστεύει πως αυτό με το οποίο βρί­ σκεται σε επαφή, δηλαδή ό,τι υπάρχει που να αξίζει πραγματικά, εννοιυ της τάξεως της απόλαυσης, δεν έχει καμία σχέση με την πλεκτάνη αυτού του δι­ κτύου. Στη δουλίτσα του, σε τελική ανάλυση, αυτό ακριβώς διαφυλάσσει. Περίεργη ιστορία, και που μας πάει μακριά. Ο γνήσιος διπλός πράκτορας είναι εκείνος που θεωρεί πως, ό,τι ξεφεύγει από την πλεκτάνη, θα πρέπει κι αυτό να το διευθετήσει [agencer].11 Διότι εάν αυτό είναι αληθινό, η διευθέτη­ ση θα γίνει αληθινή, και παράλληλα η πρώτη διευθέτηση, εκείνη που ήταν προφανώς κίβδηλη, θα γίνει επίσης αληθινή. Αυτό πιθανότατα καθοδηγούσε ένα πρόσωπο που λειτούργησε, άγνωστο γιατί, σαν πρότυπος πράκτορας του λόγου του κυρίου, μια που επωμίζεται τον ρόλο να διαφυλάξει ένα πράγμα που την ουσία του την εξέφρασε ένας συγ­ γραφέας, ο Ανρί Μασίς, με την προφητική φράση, τα τείχη είναι γερά,12 Τέ­ λος πάντων, ο λεγόμενος Ζόργκε,13 με αυτό το τόσο χαϊντεγκεριανό όνομα, βρήκε τρόπο να ανήκει στους ναζιστές πράκτορες και να γίνει διπλός πρά­ κτορας, προς όφελος τίνος; Προς όφελος του Πατερούλη των Λαών, που ο κα­ θένας ελπίζει, όπως ξέρετε, πως χάρη σ’ ανιόν θα διευθετηθεί και το αληθινό.14 Η αναφορά που κάνω στον Πατερούλη των Λαών συνδέεται πολλαπλώς με τον πραγματικό πατέρα ως φορέα του ευνουχισμού. Καθώς η φροϊδική διατύπωση, εφόσον μιλάει για το ασυνείδητο, δεν μπορεί παρά να ξεκινάει από τον λόγο του κυρίου, δεν έχει άλλη δυνατότητα από το να εκλαμβάνει τον περιβόητο πραγματικό πατέρα ως το αδύνατον. Παρ’ όλα αυτά όμως, εμείς εντέλει τον γνωρίζουμε τον πραγματικό πατέρα - είναι κάτι το εντελώς δια­ φορετικό. Κατ’ αρχάς, οι πάντες γενικά παραδέχονται ότι είναι αυτός που εργάζεται για να θρέφει την οικογενειούλα του. Εάν είναι πράκτορας κάποιου πράγμα­ τος, σε μια κοινωνία που προφανώς δεν του δίνει σπουδαίο ρόλο, δεν παύει ωστόσο να έχει μερικές πολύ καλοσυνάτες πλευρές. Εργάζεται. Και επίσης, πολύ θα ήθελε να τον αγαπούν. Υπάρχει κάτι που δείχνει πως κάπου αλλού εδράζεται όλη η μυσταγωγία που τον μετατρέπει σε τύραννο. Βρίσκεται στο επίπεδο του πραγματικού πα­ τέρα ως γλωσσική κατασκευή, όπως άλλωστε πάντα υπογράμμιζε ο Φρόιντ. Ο πραγματικός πατέρας δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένα επιτέλεσμα της γλώσ­ σας, και αυτό είναι το πραγματικό του. Δεν λέω - η πραγματικότητά του, διό­ τι η πραγματικότητα είναι πάλι κάτι άλλο. Είναι αυτό για το οποίο σας μιλού­ σα προηγουμένως. Θα μπορούσα μάλιστα να προχωρήσω αμέσως λίγο περισσότερο, και να σας επισημάνω πως η έννοια του πραγματικού πατέρα είναι επιστημονικά αστήρικτη. Υπάρχει μόνο ένας πραγματικός πατέρας, είναι το σπερματοζωά­ ριο, και, για την ώρα τουλάχιστον, κανένας δεν διανοήθηκε να πει πως είναι ο γιος του τάδε σπερματοζωαρίου. Φυσικά μπορεί κανείς να προβάλει αντιρ­ ρήσεις, βασιζόμενος σε διάφορες εξετάσεις, των ομάδων αίματος, του παρά­

Η ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΥΘΟ ΣΤΗ ΔΟΜΗ

147

γοντα ρέζους. 'Ολα αυτά είναι όμιυς πολύ καινούργια πράγματα και δεν έχοι^ν απολύτως καμία σχέση με ό,τι έχει ειπωθεί ως τώρα για το τι είναι η λει­ τουργία του πατέρα. Έχω την αίσθηση πως μπαίνο) σε επικίνδυνη περιοχή, αλλά δεν πειράζει - εν πάση περιπτιυσει, δεν υπάρχει μόνο η φυλή των Αράντα15 όπου μπορεί κανείς να αναρωτηθεί τι είναι πραγματικά ο πατέρας στην περίπτωση που μια γυναίκα συμβαίνει να εγκυμονεί. Εάν υπάρχει ένα εριύτημα που θα μπορούσε να θέσει η ψυχανάλυση, είναι ακριβιυς αυτό. Γιατί άραγε σε μια ψυχανάλυση -όπως συμβαίνει κάπου κάπου να υποψιαζόμαστενα μην είναι ο ψυχαναλυτής εκείνος που είναι πραγματικός πατέρας; Έστω κι αν δεν είναι διόλου εκείνος που έδρασε στο επίπεδο του σπερματοζωα­ ρίου. Έχουμε κάπου κάπου αυτή την υποψία, όταν η ασθενής έγινε τελικά μη­ τέρα στο πλαίσιο της σχέσης της, ας το πούμε σεμνά, με την ψυχαναλυτική κα­ τάσταση. Δεν χρειάζεται να ανήκει κανείς στη φυλή των Αράντα για να θέ­ σει ερωτήματα γύρω από τη λειτουργία του πατέρα. Αντιλαμβάνεται κανείς παράλληλα, διότι αυτά διευρύνουν τον ορίζοντά μας, πως δεν είναι ανάγκη να αναφερθούμε στην ψυχανάλυση, που πήρα σαν το πιο φλέγον σημείο αναφοράς, προκειμένου να τεθεί το ίδιο ερώτημα. Μπο­ ρεί θαυμάσια μια γυναίκα να κάνει ένα παιδί στον σύζυγό της, και παρ’ όλα αυτά να είναι το παιδί ενός άλλου, εκείνου ακριβώς που θα ήθελε για πατέρα του, έστω κι αν δεν έχει πηδηχτεί μαζί του. Και όμως, γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο απέκτησε ένα παιδί. Αυτά μας παρασύρουν κάπως, όπως βλέπετε, προς το όνειρο, η λέξη ται­ ριάζει στην περίπτωση. Το κάνω μόνο και μόνο για να σας αφυπνίσω. Εάν είπα ότι το κατασκεύασμα του Φρόιντ -όχι βέβαια στο επίπεδο του μύθου, ούτε σχετικά με την αναγνώριση των ευχών θανάτου στα όνειρα των ασθε­ νών- αποτελεί ένα όνειρο του Φρόιντ, είναι διότι ο ψυχαναλυτής θα όφειλε, κατά την άποψή μου, να απαγκιστρωθεί λιγάκι από το πεδίο του ονείρου. Αυτό που ο ψυχαναλυτής συνάντησε καθοδηγούμενος από ό,τι συναρπα­ στικό εισήγαγε ο Φρόιντ, αυτό που αποκόμισε από αυτή τη συνάντηση, δεν έχει ακόμη διαυγάσει καθόλου. Την περασμένη Παρασκευή, στο πλαίσιο της παρουσίασης ασθενών παρουσίασα έναν κύριο -δεν βλέπω τον λόγο να τον αποκαλέσω ασθενή- στον οποίο είχαν συμβεί διάφορα πράγματα που είχαν σαν αποτέλεσμα, καθώς μου έλεγε η τεχνικός, να είναι το ηλεκτροεγκεφα­ λογράφημά του μόνιμα στο μεταίχμιο του ύπνου και της εγρήγορσης, ταλα­ ντευόμενο με τέτοιο τρόπο που κανείς ποτέ να μην ξέρει εάν θα μεταπηδήσει από τη μία κατάσταση στην άλλη, και να παραμένει έτσι. Κάπως έτσι βλέπω το σύνολο των συναδέλφων μας ψυχαναλυτών, και ίσως κι εμένα τον ίδιο, εντέλει. Το σοκ, το τραύμα της γέννησης της ήιυχανάλυσης, τους αφήνει κάπως εμβρόντητους. Γι’ αυτό προσπαθούν, με αδέξια φτεροκοπήματα, να αντλήσουν από τη φροϊδική άρθρωση κάτι πιο συγκεκριμένο. Δεν σημαίνει πως δεν πλησιάζουν τον στόχο τους, όμως εκείνο που θα έπρεπε να αντιληφθούν είναι για παράδειγμα το εξής. Η θέση του πραγμα­ τικού πατέρα, έτσι όπως την αρθρώνει ο Φρόιντ, δηλαδή σαν κάτι το αδύνα­

148

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

το, οδηγεί αναγκαοτικά στο να φανταζόμαστε τον πατέρα σαν κάποιον που στερεί. Αυτός που το φαντάζεται δεν είστε εσείς, ούτε αυτός, ούτε εγοί, είναι κάτι που οφείλεται στην ίδια τη θέση. Δεν πρέπει διόλου να μας εκπλήσσει που συναντάμε διαρκώς τον φαντασιακό πατέρα. Πρόκειται για μια αναγκαία, δομική εξάρτηση από κάτι που μας διαφεύγει και που είναι ο πραγματικός πατέρας. Και αποκλείεται ποτέ να ορίσουμε τον πραγματικό πατέρα με τρό­ πο σίγουρο, αν δεν τον συλλάβουμε ως φορέα του ευνουχισμού. Ο ευνουχισμός δεν είναι όπως τον ορίζει κατ’ ανάγκη ο καθένας που ψυ­ χολογ ίζει. Είδαμε να εμφανίζεται κάτι τέτοιο, δεν πάει πολύς καιρός, σε μια υποστήριξη διατριβής όπου κάποιος από την επιτροπή, που έχει αποφασί­ σει να μετατρέψει την ψυχανάλυση στη γνωστή ψυχορθοπαιδική,16 είπε - Για εμάς, ξέρετε, ο ευνουχισμός δεν είναι παρά μια φαντασίωση. Μα όχι. Ο ευ­ νουχισμός είναι το πραγματικό εγχείρημα που εισάγει η επενέργειατου ση­ μαίνοντος, όποιο κι αν είναι αυτό, στη σχέση με το φύλο. Και είναι αυτο­ νόητο ότι ο ευνουχισμός καθορίζει τον πατέρα ως εκείνο το αδύνατο πραγ­ ματικό που είπαμε. Το θέμα τώρα είναι να δούμε τι σημαίνει ευνουχισμός, ο οποίος δεν είναι μια φαντασίωση και από τον οποίο προκύπτει ότι δεν υφίσταται αίτιο της επι­ θυμίας παρά ως αποτέλεσμα αυτού του εγχειρήματος, και ότι η φαντασίωση κυριαρχεί σε όλη την πραγματικότητα της επιθυμίας, δηλαδή τον νόμο. Όσον αφορά το όνειρο, ο καθένας τώρα γνωρίζει ότι είναι το αίτημα, ότι είναι το σημαίνον σε ελεύθερη κατάσταση, που επιμένει, που κλαψουρίζει και που κωλυσιεργεί, και που δεν ξέρει καθόλου τι θέλει. Η ιδέα να θέσουμε τον παντοδύναμο πατέρα ως βασική αρχή της επιθυμίας αναιρείται επαρκώς από το γεγονός ότι ο Φρόιντ άντλησε όλα τα κύρια σημαίνοντά του από την επιθυμία της υστερικής. Δεν πρέπει πράγματι να ξεχνάμε ότι αυτό υπήρξε το σημείο αφετηρίας του Φρόιντ και αυτό παραμένει στο επίκεντρο του ερωτή­ ματος του, όπως ομολογεί ο ίδιος. Αυτό μάλιστα που καθιστά πολύτιμη την καταγραφή του, είναι ότι το επανέλαβε μια ανόητη17 χωρίς να έχει την πα­ ραμικρή ιδέα για το τι σημαίνει. Είναι το ερώτημα - τι θέλει μια γυναίκα; Μια γυναίκα. Δεν είναι η οποιαδήποτε. Με το να τεθεί και μόνο το ερώ­ τημα, σημαίνει πως κάτι θέλει. Ο Φρόιντ δεν είπε - τι θέλει η γυναίκα; Διότι, στο κάτω κάτω, τίποτε δεν μας λέει ότι η γυναίκα θέλει κάτι. Δεν θα έλεγα πως βολεύεται με όλες τις καταστάσεις. Ξεβολεύεται με όλες τις καταστάσεις. Kinder, Küche, Kirche,18 αλλά υπάρχουν και πολλές άλλες, Κουλτούρα, Κι­ λοβάτ, Κωλοτούμπα, όπως λέει κάποιος, Καλοψημένο και Καρβουνιασμένο,,g όλα της κάνουν εξίσου. Όλα τα αφομοιώνει. Από τη στιγμή όμως που θέτετε το εροπημα Τι θέλει μια γυναίκα; τοποθετείτε το ερώτημα στο επίπεδο της επι­ θυμίας, και ο καθένας γνωρίζει ότι, όσον αφορά τη γυναίκα, τοποθετώ το ερώ­ τημα στο επίπεδο της επιθυμίας, σημαίνει ότι το απευθύνω στην υστερική. Aireó που θέλει η υστερική -το λέιο για όσους δεν είναι του επαγγέλμα­ τος, και πρέπει να είναι πολλοί- είναι έναν κύριο.20 Είναι τελείως ξεκάθαρο. Σε τέτοιο βαθμό μάλιστα, που θα πρέπει να αναρωτηθούμε μήπως αυτή υπήρ­

149

Η ΛΠΟ ΤΟΝ ΜΥΘΟ ΣΤΗ ΔΟΜΗ

ξε η αφετηρία για την επινόηση του κυρίου. Κάτι τέτοιο θα ολοκλήρωνε χα­ ριτωμένα τη διαδρομή που επιχειρούμε να χαράξουμε. Η υστερική θέλει έναν κύριο. Είναι ακριβώς αυτό που βρίσκεται στην επάνω δεξιά γωνία [του λόγου της υστερικής], για να μην του δώσουμε άλλη ονομασία. Θέλει ο άλλος να είναι κύριος, να γνωρίζει πολλά πράγματα, αλλά οπωσδήποτε όχι τόσο πολλά ώστε να μη θεωρεί πως η υπέρτατη αξία όλης της γνώσης του είναι αυτή η ίδια. Με άλλα λόγια, θέλει έναν κύριο επί του οποίου να βασιλεύει. Αυτή βασιλεύει και αυτός δεν κυβερνά. Από αυτό το σημείο ξεκίνησε ο Φρόιντ. Το αυτή παραπέμπει στην υστε­ ρική, αλλά δεν εξειδικεύεται κατ’ ανάγκη σ’ ένα φύλο. Από τη στιγμή που θέ­ τετε το ερώτημα Τι θέλει ο Τάδε; μπαίνετε στη λειτουργία της επιθυμίας, και φέρνετε στο προσκήνιο το κύριο σημαίνον. Ο Φρόιντ δημιούργησε αρκετά κύρια σημαίνοντα, που τα στέγασε κάτω από το όνομα Φρόιντ. Ένα όνομα χρησιμεύει και για να βουλώσει κάτι. Απο­ ρώ πώς μπορούν και συνδέουν με το βούλωμα που εντέλει είναι ένα όνομα του πατρός, όποιο και αν είναι αυτό, την ιδέα πως θα μπορούσε σε τούτο το επίπεδο να υπάρξει ένας οποιοσδήποτε φόνος. Και πώς μπορούμε να φαντα­ ζόμαστε ότι οι ψυχαναλυτές είναι αυτό που είναι εξαιτίας μιας θρησκευτικής αφοσίωσης στο όνομα του Φρόιντ; Απλώς δεν μπορούν να ξεκολλήσουν από τα κύρια σημαίνοντα του Φρόιντ, περί αυτού πρόκειται. Δεν είναι αφοσιωμένοι τόσο στον Φρόιντ όσο σε ορισμένα σημαίνοντα -το ασυνείδητο, η απο­ πλάνηση, το τραύμα, η φαντασίωση, το εγώ, το εκείνο, και ό,τι άλλο θέλετε-, τους είναι αδιανόητο να ξεφύγουν από αυτή την τάξη εννοιών. Σε τούτο το επίπεδο, δεν έχουν κανέναν πατέρα να σκοτώσουν. Κανείς δεν είναι πατέ­ ρας σημαινόντων, το πολύ πολύ να είναι εξαιτίας. Κανένα πρόβλημα σε τού­ το το επίπεδο. Η καθοριστική παράμετρος είναι η εξής - η απόλαυση αποχωρίζει το κύ­ ριο σημαίνον, το οποίο θα θέλαμε να αποδώσουμε στον πατέρα, από τη γνώ­ ση ως αλήθεια. Εάν πάρουμε το σχήμα του λόγου του αναλυτή, το εμπόδιο που εγείρει η απόλαυση βρίσκεται εδώ που έχω σχεδιάσει το τρίγωνο, δηλαδή ανάμεσα σε ό,τι μπορεί να παραχθεί, με οποιαδήποτε μορφή, ως κύριο ση­ μαίνον, και στο πεδίο που καταλαμβάνει η γνώση όταν τίθεται ως αλήθεια.

52Α8, α —► $

Να λοιπόν κάτι που μας επιτρέπει να αρθρακτουμε τι αληθινά ισχύει με τον ευνουχισμό - ότι, ακόμη και για το παιδί, ό,τι κι αν πιστεύουμε, ο πατέ­ ρας είναι εκείνος που δεν γνωρίζει τίποτε για την αλήθεια. Θα επανέλθω σε αυτό το σημείο την επόμενη φορά. 18 18 Μαρτίου 1970

150

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ Επόμενη συνεδρία: ΡΑΔΙΟΦΩΝΙΑ

Δεν ξέρω τι κάνατε στο χρονικά διάστημα που μεσολάβησε. Υποθέτω πως κάνατε κάτι επωφελές με τον έναν ή τον άλλο τρόπο. Από πλευράς μου, επι­ σημαίνω στο πρόσωπο που μου συστήθηκε ευγενικά ως μια άσπονδης της Σορβόνης,21 πως μου έστειλαν από την Κοπεγχάγη τον Ζέλιν που σας έλεγα, δηλαδή εκείνο το μικρό βιβλίο του 1922, που αργότερα το αποποιήθηκε κά­ πως, και που είναι το βιβλίο με το οποίο δρομολογεί ο Φρόιντ τη βεβαιότητά του πως ο Μωυσής σπουδολοφονήθηκε [a été tudé].22 Δεν γνωρίζω, εκτός από τον Τζόουνς και ίσως καναδυό άλλους,23 πολ­ λούς ψυχαναλυτές που να ενδιαφέρθηκαν για το θέμα. Αξίζει εντούτοις να εξετάσουμε αυτόν τον Ζέλιν μέσα από το κείμενό του, αφού ο Φρόιντ θεώ­ ρησε πως ήταν αξιόπιστο και πρέπει φυσικά να τον παρακολουθήσει κανείς για να εξακριβώσει αν αυτό ισχύει. Μου φαίνεται πως αυτό συμφωνεί με τη ρότα που έχω χαράξει εφέτος για το αντίστροφο της ψυχανάλυσης. Επειδή όμως δεν είναι πάνω από πέντε μέρες που έχω αυτό το βιβλίο, γραμμένο σε πολύ στρυφνά γερμανικά, πολύ πυκνότερα απ’ ό,τι μας έχουν συνηθίσει τα κείμενα του Φρόιντ, αντιλαμβάνεστε ότι παρά τη βοήθεια που είχαν την κα­ λοσύνη να μου προσφέρουν αρκετοί ραβίνοι, ανώτεροι και κατώτεροι -τέλος πάντων, ανώτεροι, δεν υπάρχει κατώτερος ραβίνος-, δεν είμαι ακόμη έτοι­ μος να σας κάνω σήμερα μια παρουσίαση, τουλάχιστον τέτοια που να με ικα­ νοποιεί. Από την άλλη, έτυχε να μου ζητηθεί -δεν είναι η πρώτη φορά, η ζήτηση αυ­ ξάνεται- να απαντήσω στο βελγικό ραδιόφωνο, και συγκεκριμένα από έναν άνθρωπο, τον κύριο Ζορζέν, ο οποίος ειλικρινά απέσπασε την εκτίμησή μου όταν μου έδωσε ένα μακροσκελές κείμενο που αποτελεί τουλάχιστον την απόδειξη πως εκείνος, αντίθετα από πολλούς άλλους, διάβασε τα Γραπτά μου. Αποκόμισε, μα τον Θεό, ό,τι μπορούσε, το οποίο δεν είναι αμελητέο σε τελική ανάλυση. Εντέλει, το βρήκα μάλλον κολακευτικό. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι αυξήθηκε η όρεξή μου για τη δοκιμασία της ραδιοφωνικής ηχο­ γράφησης - είναι μεγάλο χάσιμο χρόνου. Επειδή ωστόσο φαίνεται πως έχει τακτοποιήσει τα πάντα ώστε να γίνει με τον συντομότερο δυνατό τρόπο, μάλ­ λον θα εν δώσω. Εκείνος που, αντιθέτως, ίσως να μην ενδώσει, είναι αυτός ο ίδιος, δεδο­ μένου ότι, για να απαντήσω σε τούτες τις ερωτήσεις από τις οποίες θα σας δώ­ σω τρία δείγματα, έκρινα σκόπιμο να απαντήσω γραπτώς και να μην αφεθώ στην έμπνευση της στιγμής, σε αυτό το άνοιγμα που επιχειρώ εδώ κάθε φορά που βρίσκομαι ενιυπιόν οας, που τροφοδοτείται από πλήθος σημειώσεων, και που αποδίδει επειδή με βλέπετε να αφήνομαι σ’ αυτό το άνοιγμα. Είναι ίσως το μόνο πράγμα που δικαιολογεί την παρουσία οας εδώ.

Η ΑΠΟ ΓΟΝ ΜΥΘΟ ΣΤΗ ΔΟΜΗ

151

Οι συνθήκες είναι διαφορετικές όταν πρόκειται να μιλήσει κανείς σε με­ ρικές δεκάδες ή και εκατοντάδες χιλιάδες ακροατές. Η δύσκολη δοκιμασία να παρουσιαστεί κανείς χωρίς τσ ορατό στήριγμα του προσώπου μπορεί να προκαλέσει άλλα αποτελέσματα. Θα αρνηθώ πάντως να δώσω κάτι άλλο εκτός από ετούτα τα ήδη γραμμέ­ να κείμενα. Άρα δείχνω μεγάλη εμπιστοσύνη στην εν λόγω συνθήκη, διότι, όπως θα δείτε, οι ερωτήσεις που μου υποβλήθηκαν κινούνται στο μεταίχμιο των όσων προκύπτουν από μια επεξεργασμένη άρθρωση και των όσιον πε­ ριμένει η κοινή, θα έλεγα, συνείδηση. Κοινή συνείδηση σημαίνει και μια σει­ ρά από κοινές φράσεις. Αυτή τη γλώσσα, οι Αρχαίοι, οι Έλληνες, την είχαν ήδη ονομάσει στη γλώσσα τους Κοινή [la koïnè].24 Μπορούμε να την μετα­ φράσουμε αμέσως στα γαλλικά - η τσιρίδα [la couinée]. Βγαίνουν τσιρίδες [Ça couine]. Δεν περιφρονώ καθόλου την Κοινή. Απλά, πιστεύω ότι δεν αντίκειται στο να δημιουργήσουμε μερικές ζωηρές εκφράσεις, στο να εισαγάγουμε ακριβώς έναν εξαιρετικά απότομο λόγο. Καλώς. Γι’ αυτό λοιπόν θα σας κοινοποιήσω σήμερα τις απαντήσεις μου σε τρεις από αυτές τις ερωτήσεις. Δεν το κάνω απλώς σαν αντιστάθμισμα του κόπου μου, γιατί θα είναι πολύ μεγαλύτερος κόπος, πιστέψτε με, να σας δια­ βάσω αυτά τα κείμενα από το να προχωρούσα με τον συνηθισμένο τρόπο. Για να μην καθυστερώ, σας διαβάζω την πρώτη από τις ερωτήσεις, που εί­ ναι η εξής -Στα Γραπτά υποστηρίζετε πως ο Φρόιντ προοικονομεί, χωρίς να το αντιλαμβάνεται, τις έρευνες του Σοσύρ και του κύκλου της Πράγας. Μπο­ ρείτε να εξηγήσετε τι εννοείτε; Αυτό ακριβώς κάνω, όχι όμως αυτοσχεδιάζοντας, όπως σας προειδοποίη­ σα, απαντώντας ως εξής. [Το κείμενο των τριών αυτών απαντήσεων δημοσιεύτηκε με τίτλο Ραδιο­ φωνία στο συλλογικό περιοδικό Scilicet, τεύχος 2-3, Εκδόσεις Seuil.]25 9 Απριλίου 1970

Θ

Η ΑΔΥΣΩΠΗΤΗ ΑΓΝΟΙΑ ΤΟΥ ΓΙΑΧΒΕ

Φρόιντ και Ζέλιν Το ερμηνευτικό σφάλμα Παίρνουμε μυρωδιά Μωυσής φονευμένος Η συζυγική αλληγορία

Δεν θα πω ότι σας παρουσιάζω τον κύριο καθηγητή Αντρέ Κακουό,1 διευ­ θυντή σπουδών στο πέμπτο τμήμα των θρησκευτικών επιστημών της Σχολής Ανωτάτων Σπουδών, όπου ξέρετε πως είμαι εντεταλμένος διδασκαλίας. Δεν θα πω ότι σας τον παρουσιάζω, διότι δεν χρειάζεται να σας τον πα­ ρουσιάσω. Σας παρουσιάζω εμένα, ο οποίος υπήρξα, χάρη στην εύνοια και την καλοσύνη του, εντελώς εξαρτημένος από αυτόν στο διάστημα που μεσο­ λάβησε από την προπαραμονή της τελευταίας μας συνάντησης, δηλαδή από τη στιγμή που άρχισα να μαθητεύω στο βιβλίο του Ζέλιν.

1 Για το εν λόγω βιβλίο σάς έχω μιλήσει αρκετά ώστε να γνωρίζετε τη σημασία του. Γ ια όσους τυχόν έρχονται εδώ για πραπη φορά, υπενθυμίζω ότι πρόκει­ ται για το βιβλίο που ήρθε την κατάλληλη στιγμή, ή που ταίριαξε, όπως έλε­ γα, σαν γάντι στον Φρόιντ, προκειμένου να υποστηρίξει τη θεματική περί ενός θανάτου του Μωυσή που θα ήταν φόνος. Τον Μωυσή θα τον σκότωσαν. Μπόρεσα να μάθω, χάρη στο κύριο Κακουό, τη θέση που κατέχει αυτό το βιβλίο σε σχέση με την ερμηνευτική της Βίβλου, δηλαδή το πώς εντάσσεται στην περίοδο άνθησης της κειμενικής τεχνικής, όπως θα μπορούσαμε να την αποκαλέσουμε, η οποία καθιερώθηκε, ειδικά από τον 19ο αιώνα κι έπειτα, στα γερμανικά πανεπιστήμια. Μπόρεσα να τοποθετήσω τον Ζέλιν σε συ-

154

ΖΛΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

νάρτηση με όσους προηγήθηκαν και όσους τον ακολούθησαν, τον Έντουαρντ Μέγιερ και τον Γκρέσμαν, πριν από πολλούς άλλους.2 Δυσκολεύτηκα, όπως σας έλεγα την τελευταία φορά, να προμηθευτιό το βιβλίο, γιατί στην Ευρώπη ήταν απολύτως δυσεύρετο. Με τη βοήθεια της Γαλλικής Ισραηλιτικής Ένωσης, το παρέλαβα τελικά από την Κοπεγχάγη. Το γνωστοποίησα στον κύριο Κακουό, ο οποίος ήταν ένα από τα ελάχιστα πρό­ σωπα που όχι απλώς γνώριζε την ύπαρξή του, αλλά και το είχε ήδη ξεφυλλί­ σει για κάποιο διάστημα, πριν του παρουσιάσω το αίτημά μου. Και εξετά­ σαμε μαζί το κείμενο, ειδικότερα το σημείο εκείνο που επιτρέπει στον Φρόιντ να εντοπίσει αυτό που τον ενδιαφέρει, και όχι αναγκαστικά για τους ίδιους λόγους με τον Ζέλιν. Όλα αυτά μας υποχρέωσαν να μπούμε σ’ ένα πεδίο για το οποίο έχω βα­ θιά άγνοια. Δεν μπορείτε να γνωρίζετετε όλα όσα αγνοώ - και ευτυχώς, γιατί αν γνωρίζατε όλα όσα αγνοώ, θα γνωρίζατε τα πάντα. Όταν αποπειράθηκα να προσπαθήσω να βάλω σε τάξη ό,τι εγώ μπόρεσα να μάθω από τον κύριο Κακουό, αντιλήφθηκα ξαφνικά ότι υπάρχει πολύ μεγάλη διαφορά ανάμεσα στο γνωρίζω, γνωρίζω αυτό για το οποίο μιλάω, για το οποίο νομίζω ότι μπο­ ρώ να μιλήσω, και, από την άλλη, στο τι ακριβώς ισχύει όσον αφορά αυτό που σε λίγο θα αποκαλέσω μ’ έναν όρο που θα εξηγήσει τι πρόκειται να κά­ νουμε εδώ. Θα υπάρξει λοιπόν, για δεύτερη φορά, μια διακοπή στον τρόπο που σας απευθύνομαι. Υποβληθήκατε την τελευταία φορά σε μια σκληρή δοκιμασία, σε σημείο μάλιστα που ορισμένοι υπέθεσαν ότι έγινε για να αραιώσει λίγο το κοινό - βλέποντάς σας όμως τόσο πολλούς, το αποτέλεσμα είναι μέτριο. Αντί­ θετα, τούτη τη φορά, νομίζω ότι θα έχετε λόγους να παραμείνετε. Και αν έπρε­ πε, στη συνέχεια, να σας προσφέρω για ακόμη μία φορά αυτό που είμαι σε θέση να πραγματοποιήσω σήμερα χάρη στον κύριο Κακουό, θα επέλεγα έναν άλλο τρόπο. Ας πούμε ότι, σε τελική ανάλυση, ένιωσα να διστάζω στη σκέψη να ξαναπιάσω σήμερα κάτι με το οποίο είχαμε αναγκαστεί να καταπιαστού­ με, δηλαδή με κάποια εβραϊκά γράμματα. Στο κείμενο που σας διάβασα την τελευταία φορά, ενσωμάτωσα έναν ορι­ σμό του Μιδράς.3 Πρόκειται για μια σχέση προς το γραπτό που υπόκειται σε συγκεκριμένους νόμους που μας ενδιαφέρουν ιδιαιτέρως. Πράγματι, όπως σας είπα, το ζήτημα είναι να τοποθετηθούμε στο μεταίχμιο της σχέσης ανά­ μεσα στο γραπτό και σε μια προφορική παρέμβαση που στηρίζεται και αναφέρεται σε αυτό. Η ψυχανάλυση στο σύνολό της, εννοώ η ψυχαναλυτική τεχνική, μπορεί, με έναν ορισμένο τρόπο, να διαφωτίσει αυτή την αναφορά [στο γραπτό κείμε­ νο], θειυριυντας την ένα παιχνίδι ερμηνείας - το παιχνίδι σε εισαγωγικά. Ο όρος χρησιμοποιείται απερίσκεπτα, όπως όταν φέρ’ ειπείν μας μιλούν για σύγκρουση το)ν ερμηνεκόν - σαν να μπορούσε να υπάρξει σύγκρουση ανά­ μεσα στις ερμηνείες.4 Το πολύ πολύ οι ερμηνείες να αλληλοσυμπληρώνονται, να παίζουν συγκεκριμένα με αυτή την αναφορά. Αυτό που μας ενδιαφέρει εί-

β H ΑΔΥΣΩΠΗΤΗ ΑΓΝΟΙΑ ΤΟΥ ΙΊΑΧΒΕ

155

ναι αυτό που σας είπα την τελευταία φορά, το falsum, με την αμφισημία που έχει οαν αποτέλεσμα να εκπίπτει από αυτή τη λέξη το ψευδές [faux], εννοοϊ το αντίθετο του αληθούς.5 Σε ορισμένες περιπτώσεις, αυτό το ερμηνευτικό σφάλ­ μα μπορεί μάλιστα να έχει την εμβέλεια να μετατοπίσει τον λόγο. Είναι κάτι που θα το δούμε. Είναι ό,τι καλύτερο μπορώ να ευχηθώ προκειμένου να σας μεταδώσω το επίμαχο ζήτημα. Το επίμαχο, σε τούτο το πεδίο, ουδόλως αντιστοιχεί για μένα σε κάποια γνώση, αλλά μάλλον, θα έλεγα, στο να πάρω μυρωδιά. Θα συνεχίσω το εγ­ χείρημα ενώπιον σας, θα συνεχίσω δηλαδή την προσπάθεια να πάριυ μυρω­ διά, με τη μορφή, που δεν είναι καθόλου επίπλαστη, των ερωτημάτων που έθε­ σα τις προηγούμενες μέρες στον κύριο Κακουό και τα οποία παραμένουν αναγκαστικά ανεξάντλητα. Η σχέση μου με αυτά, όπως ακριβώς και η δική σας, θα είναι να πάρουμε μυρωδιά για μια συγκεκριμένη γνώση, τη γνώση της βιβλικής ερμηνευτικής. Χρειάζεται να σας πω ότι κύριος Κακουό διδάσκει εδώ στο πέμπτο τμή­ μα τη Συγκριτική των Σημιτικών Θρησκειών; Πιστεύω, βάσει της εμπειρίας που απέκτησα, ότι δεν υπάρχει στον εν λόγω τομέα κανένας πιο κατάλληλος, με την έννοια που κι εγώ ο ίδιος το διαπίστωσα, για να σας κάνει να αντιληφθείτε ποια είναι η προσέγγιση ενός Ζέλιν, όταν αντλεί από τα κείμενα του Ωσηέ, θα δείτε με ποιες μεθόδους, κάτι που ο ίδιος επιθυμεί να αναδείξει. Έχει τους λόγους του που το κάνει, και οι λόγοι αυτοί μας ενδιαφέρουν. Αυτό που ο κύριος Κακουό μου προσέφερε επί του θέματος είναι εξίσου πολύτιμο. Μιλούσα πριν από λίγο για άγνοια. Για να είναι κανείς πατέρας, δεν εννοώ μόνο πραγματικός πατέρας, αλλά πατέρας του πραγματικού, υπάρχουν ασφα­ λώς πράγματα που πρέπει αδυσώπητα να αγνοεί. Θα έπρεπε, κατά κάποιον τρόπο, να αγνοεί όλα όσα δεν ανήκουν σε αυτό που προσπάθησα να οριοθε­ τήσω την τελευταία φορά στο κείμενό μου ως το επίπεδο της δομής, το οποίο ορίζεται σύμφωνα με την τάξη των επιπτώσεων της γλώσσας. Εδώ είναι που πέφτουμε, θα έλεγα, πάνω στην αλήθεια - το πάνω μπορείτε και να το αντι­ καταστήσετε με το από. Πέφτει κανείς πάνω στην αλήθεια, το οποίο σημαί­ νει, πράγμα ιδιόμορφο, ότι ατενίζοντας αυτή την απόλυτη αναφορά, θα μπο­ ρούσαμε να πούμε πως όποιος θα παρέμενε σ’ αυτήν -αλλά, βέβαια, είναι αδύνατον να παραμείνεις εκεί- δεν θα ήξερε τι λέει. Δεν λέμε εδώ κάτι που θα μπορούσε, με οποιονδήποτε τρόπο, να χαρα­ κτηρίσει τον ψυχαναλυτή. Θα ήταν σαν να τον βάζαμε - ή, για την ακρίβεια, εσείς είστε έτοιμοι να μου πείτε ότι θα ήταν σαν να τον βάζαμε στην ίδια θέ­ ση με τον πρώτο τυχόντα. Ποιος ξέρει, όντως, τι λέει; Θα ήταν λοιπόν λάθος. Το ότι όλοι μιλάνε, δεν σημαίνει ότι όλοι λένε κάτι. Το ζητούμενο θα αφορού­ σε μια τελείως διαφορετική αναφορά, δηλαδή σε ποιο πλαίσιο λόγου εντάσ­ σεται κανείς, στο όριο αυτής της κατά κάποιον τρόπο επίπλαστης θέσης. Υπάρχει κάποιος που ανταποκρίνεται σε αυτή τη θέση, και δεν θα διστά­ σω να τον κατονομάσω, διότι μου φαίνεται ουσιώδες για το ενδιαφέρον που, εμείς οι ψυχαναλυτές, οφείλουμε να δείχνουμε για την εβραϊκή ιστορία. Δεν

15(ι

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

μπορούμε ίσως να συλλάβουμε τη γέννηση της ψυχανάλυσης παρά μόνο μέ­ σα σε αυτή την παράδοση. Ο Φρόιντ σε αυτήν γεννήθηκε, και επιμένει, όπως σας το έχω υπογραμμίσει, στο εξής, ότι δεν έχει καμία εμπιστοσύνη, προκειμένου να προωθήσει τα πράγματα στο πεδίο που ανακάλυψε, παρά μόνο σε αυτούς τους Εβραίους που ξέρουν να διαβάζουν εδώ και αιώνες, και οι οποίοι τρέφονται από την αναφορά σ’ ένα κείμενο - το Ταλμούδ.6 Εκείνος, ή εκείνο που θα κατονομάσω, που πραγματώνει την ακραία στάση μιας αδυσώπητης άγνοιας, έχει συγκεκριμένο όνομα - είναι ο ίδιος ο Γιαχβέ. 'Οταν απευθύνεται σ’ αυτόν τον εκλεκτό λαό, το χαρακτηριστικό του Γιαχβέ είναι ότι, τη στιγμή που αυτοαναγγέλλεται, αγνοεί αδυσώπητα οτιδήποτε σχετικό με τις πολυάριθμες πρακτικές των θρησκειών εκείνης της εποχής που βασίζονται σ’ έναν ορισμένο τύπο γνώσης - σεξουαλικής γνώσης. Όταν σε λίγο θα μιλήσουμε για τον Ωσηέ, θα δούμε πόσο έντονα ονειδί­ ζει από αυτήν ακριβώς τη σκοπιά. Στοχεύει τη σχέση που αναμειγνύει κάποιες υπερφυσικές βαθμίδες με την ίδια τη φύση, η οποία, κατά κάποιον τρόπο, εξαρτάται από αυτές. Με ποιο δικαίωμα μπορούμε εμείς να πούμε ότι η σχέ­ ση δεν εδραζόταν πουθενά; - ότι ο τρόπος για να συγκινηθεί ο Βάαλ και σε ανταπόδοση να γονιμοποιήσει τη γη, δεν αντιστοιχούσε σε κάτι που είχε την αποτελεσματικότητά του; Γιατί όχι; Απλούστατα, επειδή υπήρξε ο Γιαχβέ, και επειδή εγκαθιδρύθηκε ένας ορισμένος λόγος, δηλαδή ο λόγος του κυρίου, τον οποίο προσπαθώ να απομονώσω εφέτος ως το αντίστροφο του ψυχαναλυτι­ κού λόγου, γι’ αυτό ακριβώς δεν γνωρίζουμε πλέον τίποτε για όλα αυτά. Είναι άραγε η θέση που οφείλει να καταλαμβάνει ο ψυχαναλυτής; Ασφα­ λώς όχι. Ο αναλυτής -μήπως να έλεγα ότι το βίωσα εγώ ο ίδιος;- ο αναλυτής δεν έχει αυτό το αδυσώπητο πάθος που τόσο μας εκπλήσσει στην περίπτωση του Γ ιαχβέ. Ο Γ ιαχβέ τοποθετείται σε σημείο πολύ παράδοξο, σε σύγκριση με μια διαφορετική προοπτική που θα ήταν, για παράδειγμα, εκείνη του βουδι­ σμού, όπου συνιστάται η κάθαρση από τα τρία θεμελιακά πάθη, την αγάπη, το μίσος και την άγνοια. Το πιο συναρπαστικό στη μοναδική αυτή θρησκευ­ τική εκδήλωση [του εβραϊσμού] είναι ότι στον Γιαχβέ δεν λείπει κανένα από αυτά. Αγάπη, μίσος και άγνοια, πρόκειται οπωσδήποτε για πάθη που δεν απουσιάζουν καθόλου από τον λόγο του. Αυτό που διαφοροποιεί τη θέση του ψυχαναλυτή -δεν θα τη γράψω σή­ μερα στον πίνακα με το σχηματάκι μου, όπου η θέση του αναλυτή υποδηλώ­ νεται με το αντικείμενο α, επάνω αριστερά-, και είναι το μοναδικό νόημα που μπορούμε να δαίσουμε στην ι|τυχαναλυτική ουδετερότητα, ουνίσταται στο ότι δεν μετέχει σε τούτα τα πάθη. Αυτό τον κάνει να βρίσκεται διαρκώς σε μια αβέβαιη ζοχνη, όπου γυρεύει αόριστα να υποτάξει, να πάρει μυρωδιά για ό,τι αφορά τη γνώση, την οποία έχει ωστόσο αποκηρύξει. Θα γίνει λόγος σήμερα για τον διάλογο του Γ ιαχβέ με τον λαό του, για το τι ιδέες πέρασαν από το μυαλό του Ζέλιν, καθίύς και για το τι μπορεί να μας αποκαλύψει η συνάντηση που πραγματοποιείται με αυτό που συγκρατεί ο Φρόιντ - το οποίο κινείται στην ίδια γραμμή, αλλά μπροστά στο οποίο εκεί­

θ Η ΑΔΥΣΩΠΗΤΗ ΑΓΝΟΙΑ ΊΟΥ ΓΙΑΧΒΕ

157

νος σταματάει, αστοχεί, καθιστώντας τη θεματική του πατέρα ένα είδος μυ­ θικού κόμβου, ένα βραχυκύκλωμα, και, εντέλει, μια αποτυχία. Αυτό καλού­ μαι τώρα να σας αναπτύξω. Όπως σας είπα, το οιδιπόδειο σύμπλεγμα είναι το όνειρο του Φρόιντ. Όπως κάθε όνειρο χρήζει ερμηνείας. Χρειάζεται να δούμε σε ποιο σημείο δημιουργείται η μετατόπιση, την οποία πρέπει να συλλάβουμε σαν εκείνη που μπορεί να δημιουργηθεί από μια παρέκκλιση στον τρόπο γραφής.7 Ο πραγματικός πατέρας, εάν προσπαθήσουμε να τον ανασυνθέσουμε με βάση την επεξεργασία του Φρόιντ, αρθρώνεται ακριβώς με κάτι που αφορά τον φαντασιακό πατέρα, δηλαδή την απαγόρευση της απόλαυσης. Από την άλλη, σηματοδοτείται το στοιχείο που τον καθιστά ουσιώδη παράγοντα, δη­ λαδή ο ευνουχισμός που εννοούσα προ ολίγου λέγοντας ότι υπήρχε εκεί, στη θέση του πραγματικού πατέρα, κάτι της τάξεως της αδυσώπητης άγνοιας. Αυ­ τό ακριβώς ελπίζω να σας αποδείξω, πολύ πιο εύκολα μάλιστα σήμερα που θα έχουμε διασαφηνίσει κάμποσα πράγματα, σχετικά με τον Ζέλιν. Να γιατί παίρνω το θάρρος να θέσω κατ’ αρχάς στον κύριο Κακουό με­ ρικά ερωτήματα. Γνωρίζει καλά, καθώς του το εξέφρασα με χίλιους τρόπους, την ουσία του προβλήματος μας εν προκειμένω - πώς και γιατί έχει ανάγκη ο Φρόιντ τον Μωυσή; Είναι προφανώς ουσιαστικής σημασίας για το ακροατήριο να έχει κά­ ποια ιδέα για το τι σήμαινε ο Μωυσής. Το κείμενο του Ζέλιν αρχίζει πράγμα­ τι θέτοντας αυτό το ερώτημα -τι ήταν ο Μωυσής;- και συνοψίζοντας τις διά­ φορες θέσεις των μελετητών που προηγήθηκαν και τον συνδράμουν μέσω των εργασιών τους. Αυτά τα ερωτήματα δεν μπορούν να διασαφηνιστούν παρά μόνο σε συ­ νάρτηση με το ερώτημα - από πότε ήταν παρών ο Γιαχβέ; Ήταν ο Γιαχβέ ήδη ο Θεός του Αβραάμ, του Ισαάκ και του Ιακώβ; Μπο­ ρούμε να είμαστε βέβαιοι για τούτη την παράδοση; Ή μήπως η παράδοση αυ­ τή ανασυγκροτήθηκε αναδρομικά από τον θεμελιωτή της θρησκείας, που θα ήταν τότε ο Μωυσής, ο οποίος, στους πρόποδες του όρους Χωρήβ, ή ακριβέ­ στερα επάνω στο όρος Χωρήβ, θα παρέλαβε, σημειώστε το, γραμμένες, τις Πλάκες του Νόμου; Είναι προφανώς κάτι τελείως διαφορετικό. Το βιβλίο του Ζέλιν περιστρέφεται, κυριολεκτικά, γύρω από το εξής Mose und seine Bedeutung für die israelitisch-jüdische Religionsgeschichte.8 Γιατί ο Ζέλιν ένιωσε την ανάγκη να μας παρουσιάσει έναν φονευμένο Μωυσή; Πρόκειται για ένα ερώτημα που δεν θέλω ούτε καν να το θίξω, ώστε να αφήσω τελείως ελεύθερο το πεδίο στον κύριο Κακουό. Είναι βέβαιο ότι αυτό είναι στενά συνδεδεμένο με το γεγονός ότι ο Μωυσής θεωρείται προ­ φήτης. Γιατί να πρέπει ο Μωυσής να φονευτεί με την ιδιότητα του προφήτη; Συγκεκριμένα, ο Ζέλιν θεωρεί ότι πέθανε ως μάρτυρας έχοντας την ιδιότη­ τα ότι είναι προφήτης. Να λοιπόν αυτά για τα οποία ο κύριος Κακουό θα έχει την καλοσύνη να μας διαφωτίσει.

158

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

[Παρουσίαση του κ. Κακουό. Βλέπε το Παράρτημα 2, εδώ σσ. 231-235.]

2 Κάτι με εκπλήσσει στη σκέψη του Ζέλιν. Φυσικά, δεν είμαστε σε θέση να διεισδύσουμε στη σκέψη του, εάν όμως υποθέσουμε ότι το γραπτό έχει τη σπουδαιότητα που αυτός αποκρυπτογραφεί αποκαθιστώντας ένα κείμενο με κάποιο νόημα, πουθενά δεν λέγεται ότι το εν λόγω κείμενο, αν μπορεί να αποκληθεί κεί­ μενο, ή την εν λόγω φωνητική εκφορά μπορούσε να την κατανοήσει ο οποιοσ­ δήποτε. Λέγοντας, για παράδειγμα, ότι η παράγραφος 25 των Αριθμών υπο­ κρύπτει το συμβάν φόνος του Μωυσή, βρισκόμαστε σε πλήρη αμφισημία. Στην προβληματική της σκέψης του Ζέλιν, η οποία δεν θεωρώ ότι εμπλέ­ κει τις κατηγορίες του ασυνειδήτου, το γεγονός ότι συγκαλύπτεται το συμβάν του Σαττείν με μια ιστορία τραβηγμένη από τα μαλλιά είναι κάτι εντελώς αναξιόπιστο. Εδώ ακριβώς βρίσκεται το ενδιαφέρον του πράγματος - στην απίθανη λανθάνουσα διάσταση που ενέχει μια παρόμοια μέθοδος. Αντιλαμβανόμαστε μέχρις ενός ορισμένου σημείου γιατί ενισχύθηκε η ιδέα του Φρόιντ ότι επρόκειτο για μια ανάμνηση, που την υποθέτει η δική του προβληματική, η οποία αναδυόταν σε πείσμα όλων των προθέσεων και παρά την ισχυρή αντίσταση. Είναι ωστόσο παράξενο να στηρίζεται κάτι τέ­ τοιο σε γραπτά, αλλά και η αποκρυπτογράφησή του να γίνεται με τη βοήθεια ορισμένων γραπτών. Ο Τζόουνς9 βεβαιώνει ότι ο Φρόιντ θα μπορούσε, δυνητικά, να έχει ενη­ μερωθεί, κατ’ ομολογία του ίδιου του Ζέλιν, για το γεγονός ότι τελικά δεν ήταν και τόσο σίγουρος για όλα αυτά. Μας είπατε άλλωστε προηγουμένως ότι στη δεύτερη έκδοση επανέρχεται στο ζήτημα. Κύριος ΚΑΚΟΥΟ: - Στη δεύτερη έκδοση, ο Ζέλιν άφησε την ερμηνευτική προσέγγιση του 1922 για τα κεφάλαια 5 και 9. Ωστόσο, από την άλλη, απέφυγε να προτάξει την υπόθεσή του για τον θάνατο του Μωυσή στις εργασίες που έκανε για τον περίφημο νεκρό δούλο του Δευτερο-Ησαΐα Κράτησε ίσως την ιδέα περί ενός θανάτου του Μωυσή, αλλά απέφυγε να την αξιοποιήσει για να ερμηνεύσει το κεφάλαιο του δούλου. Αναρωτιέμαι μήπως ο Φρόιντ υπήρξε θύμα του ακαδημαϊκού γοήτρου του Ζέλιν. Το εροπημα που θέτω είναι αν ο Φρόιντ διάβασε πολύ προσεκτικά. Κύριος ΚΑΚΟΥΟ: - Νομίζω πως ναι. Το βιβλίο διέπεται από σαφήνεια και ακρίβεια. Είναι εσφαλμένο, αλλά σαφές. Είναι αλήθεια. Όμως ο Φρόιντ δεν χρησιμοποιεί κανένα επιχείρημα από

θ Η ΑΔΥΣΩΠΗΤΗ ΑΓΝΟΙΑ ΤΟΥ ΓΙΑΧΒΕ

159

αυτή την κατασκευή. Επισημαίνει απλά ότι κάποιος ονόματι Ζέλιν υποστή­ ριξε προσφάτως ως βάσιμη την υπόθεση ότι ο Μωυσής φονεύτηκε. Η υπο­ σημείωση είναι πολύ σύντομη, κάνει αναφορά στο τομίδιο που έχουμε σε φωτοτυπία, και τίποτε περισσότερο. Επισήμανα πριν από λίγο ότι ο Τζόουνς αναφέρει πως, σ’ ένα βιβλίο του 1935, δηλαδή μεταγενέστερο από αυτό στο οποίο εμείς ανατρέξαμε, ο Ζέλιν επέμεινε στη θέση του. Αν στ’ αλήθεια δεν έχω έως τώρα κάνει κατάχρηση του μόχθου στον οποίο σας υπέβαλα, και για τον οποίο σας ευχαριστώ, θα είχε ενδιαφέρον, για τη συνέχεια των όσων έχω να πω, να μας δίνατε μια ιδέα για το ότι στον Ωσηέ υπάρχει ένα νόημα που δεν έχει καμία σχέση με αυτές τις σχολαστικότητες. Το σημαντικό σημείο είναι η χρήση του 'ις για το οποίο μιλούσαμε τις προάλλες. Η καινοτομία του Ωσηέ, αν έχω σωστά καταλάβει, συνίσταται τε­ λικά σε ένα πολύ ιδιαίτερο κάλεσμα. Ελπίζω πως όλοι θα κάνουν τον κόπο να βρουν μια Βίβλο για να πάρουν μια ιδέα του τόνου που έχει ο Ωσηέ. Εί­ ναι ένα είδος υβριστικής φρενίτιδας, αληθινά παράφορης, που χαρακτηρίζει τα λόγια με τα οποία ο Γιαχβέ απευθύνεται πολύ εκτενώς στον λαό του. Όταν αναφέρθηκα στον Ωσηέ, πριν αποκτήσω το βιβλίο του Ζέλιν, είπα - Προσω­ πικά, δεν διάβασα ποτέ στον Ωσηέ κάτι που να μοιάζει έστω και στο ελάχι­ στο με αυτό που βρίσκει ο Ζέλιν, αντίθετα όμως, σας επισήμανα παρεμπιπτό­ ντως τη σημασία που έχει ο ονειδισμός, η μομφή του τελετουργικού ιερής πορ­ νείας που συναντάμε από την αρχή ως το τέλος, και, σε αντιδιαστολή, ένα εί­ δος πρόσκλησης με την οποία ο Γιαχβέ δηλώνει σύζυγος, νυμφίος. Μπορού­ με να πούμε ότι σε αυτό εδώ ακριβώς το σημείο αρχίζει εκείνη η μακρά πα­ ράδοση, η σε μεγάλο βαθμό μυστηριώδης, για την οποία δεν θεωρώ ότι μπο­ ρούμε πραγματικά να εντοπίσουμε το νόημά της, που καθιστά τον Χριστό νυμφίο της Εκκλησίας και την Εκκλησία νύμφη του Χριστού. Αρχίζει εδώ, δεν υπάρχει τέτοιο ίχνος πριν από τον Ωσηέ. Ο όρος που χρησιμοποιείται για τον σύζυγο, 'ις, είναι μάλιστα ο ίδιος που, στο δεύτερο κεφάλαιο της Γενέσεως, χρησιμεύει για να κατονομάσει τη συμβία του Αδάμ. Η πρώτη φορά που γίνεται αναφορά σε αυτούς, δηλαδή στην πα­ ράγραφο 27 του πρώτου κεφαλαίου, όπου ο Θεός τούς πλάθει άρρεν και θήλυ, δηλώνονται, αν διάβασα καλά, ως ζαχάρ και νεκεβάχ. Τη δεύτερη φορά -διό­ τι τα πράγματα επαναλαμβάνονται πάντοτε δύο φορές στη Βίβλο-, το ’/ς είναι εκείνο που κατονομάζει το είναι, το αντικείμενο, την πλευρά, με τη μορφή του όρου 'ισα. Όλως τυχαίως, δεν έχουμε παρά να του προσθέσουμε ένα μικρό α. Αν μπορούσατε να μας παραθέσετε τη χρήση του, ώστε να προσδιορί­ σουμε τον όρο που περιγράφει κάτι ακόμη πιο απογυμνωμένο από σεξουα­ λικότητα. Κύριος ΚΑΚΟΥΟ: - Οι συζυγικές χρήσεις δεν συνιστούν παρά ένα μικρό μέρος των σημασιών της λέξης ’ις, η οποία προσδιορίζει τον άνθρωπο εν γένει. Δεν είναι πιο περίεργο απ' ό,τι όταν λέμε my man αντί ο σύζυγός μου. Στα γαλλικά, η έκφραση ο άνθρωπός μου δείχνει μάλλον οικειότητα.

1 Μ)

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

Ο επόμενος στίχος λέει - Θα ήθελα να ονομάζομαι σύζυγός σου. Είναι παραπλήσιο με τον όρο Βάαλ, ο οποίος μπορεί ενδεχομένως να έχει το ίδιο νόημα, δηλαδή αφέντης και κύριος, με την έννοια του συζύγου. Κύριος ΚΑΚΟΥΟ: - Η ορολογία είναι εξαιρετικά ρευστή. Στον Ωσηέ, οι σημασίες περιορίζονται έτσι ώστε ο Γιαχβέ να αντιόιαστέλλεται προς τον Βάαλ. Υπάρχει εδώ έμφαση σε μια πολύ ξεκάθαρη διαφορά, η οποία παραμέ­ νει, τελικά, σε μεγάλο βαθμό σκοτεινή, παρά τα σχόλια που συσσωρεύτηκαν ανά τους αιώνες. Είναι αρκετά περίεργο. Κύριος ΚΑΚΟΥΟ: -Είναι η πρώτη φορά που τούτη η συζυγική μεταφορά εμφανίζεται στη Βίβλο. Αυτό είναι που επέτρεψε, πολύ αργότερα, την αλληγορική διαμόρφωση του Άσματος Ασμάτων. Εκείνος που κατέστησε δυνατή αυτή την αλληγορία είναι ο Ωσηέ. Αναρωτήθηκα μήπως υπήρξε ένα είδος απομυθοποίησης, μήπως η θεά που στις σημιτικές θρησκείες είναι η γυναίκα του Βάαλ μεταφέρθηκε στη συλλογικότητα Ισραήλ. Υπάρχουν κατά διαστή­ ματα μερικά γνωρίσματα μέσω των οποίων το Ισραήλ περιγράφεται σαν μια θεά. Όμως ποτέ δεν ειπώθηκε. Αυτό είναι πολύ σημαντικό. Σε τελική ανάλυση, γύρω από αυτό το σημείο περιστρέφεται κάτι που είχα αρχίσει να σας παρουσιάζω πριν από λίγο. Αυ­ τό δεν μου το είχατε καθόλου αναφέρει. Κύριος ΚΑΚΟΥΟ: - Έχει κανείς την εντύπωση ότι η προφητική θρησκεία αντικαθιστά τη θεά με το Ισραήλ. Τέτοια είναι η περίπτωση του Ωσηέ - αυ­ τός την αντικαθιστά με τονΑαό. Δεδομένου ότι πέρασε η ώρα, θεωρώ πως μπορούμε να σταματήσουμε εδιο. 15 Απριλίου 1970

Η ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΗ ΟΨΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΖΩΗΣ

Γ

ΣΥΝΟΜΙΛΙΑ ΣΤΑ ΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ «ΠΑΝΘΕΟΝ»

Τα συναισθήματα Φιλοσοφία και ψυχανάλυση Επιστήμη και ψυχανάλυση Ο φοιτητής και ο προλετάριος

[Καθώς η Νομική Σχολή της οδού Σεν Ζακ ήταν κλειστή, έγινε μια συνομιλία στα σκαλιά του «Πάνθεον» με περιορισμένο αριθμό συμμετεχόντων. Λείπουν πολλές ερωτήσεις που όεν είναι ευδιάκριτες στην ηχογράφηση.] Πολύ θα ήθελα να έχω κάποιες εξηγήσεις για τη δυσάρεστη συγκυρία που μας φέρνει εδώ. Προς το παρόν, περιμένω να μου θέσετε ερωτήσεις. X: [Σχετικά με τη διαλεκτική του Χέγκελ] Αντιλήφθηκα προ ημερών πως είχα ήδη μιλήσει με πολύ συγκεκριμένο τρόπο για τις λειτουργίες του κυρίου και του δούλου, που προέρχονται από τον λόγο του Χέγκελ, και μάλιστα πολύ εκτενέστερα απ’ ό,τι το κάνω τώρα. Δεν παραδίδω παρά μόνο πράγματα που έχω σκεφτεί από πριν, και αυ­ τό ήταν συνεπώς κάτι που το είχα στα υπ’ όψιν. Δεν είναι όμως το ίδιο με το να το επιβεβαιώσω στο κείμενο του σεμιναρίου μου, το οποίο, όπως ξέρετε, πάντα στενογράφείται. Τον Νοέμβριο του 1962, όταν ξεκίνησα στο νοσοκομείο Αγία Αννα το σε­ μινάριό μου για το άγχος,1 και νομίζω ήδη από το δεύτερο σεμινάριο, διατύ­ πωσα με εξαιρετικά ακριβή τρόπο κάτι που είναι, εντέλει, πανομοιότυπο με αυτό που αναπτύσσω τώρα για τον λόγο του κυρίου. Υπέδειξα με ποιο τρό­ πο διακρίνονται οι θέσεις του κυρίου και του δούλου, έτσι όπως εγκαθι­ δρύονται στη Φαινομενολογία του πνεύματος. Πρόκειται για το σημείο αφε­ τηρίας του Κοζέβ, ο οποίος απέφυγε πάντοτε να διευκρινίσει τι προϋπάρχει

164

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

της έλευσής τους - αλλά δεν είναι αυτό το σημείο στο οποίο δίνω έμφαση. Αυτό που συμβαίνει να αναπτύσσω τώρα υπό τον τίτλο λόγος τον κυρίου καθόριζε ήδη τον τρόπο με τον οποίον προσέγγισα το άγχος. Κάποιος, τις προθέσεις του οποίου δεν χρειάζεται να χαρακτηρίσου, κά­ νει μια ολόκληρη εισήγηση, που θα κυκλοφορήσει σε δυο μέρες, προκειμένου να καταγγείλει σε μια υποσημείωση την υποβάθμιση, ή την αγνόηση, εκ μέρους μου, του συναισθήματος [affect].2 Είναι άδικο να πιστεύει κανείς ότι παραμελώ το συναίσθημα - λες και η συμπεριφορά όλων αυτών δεν μου εί­ ναι αρκετό συναισθηματικό φορτίο. Το σύνολο του σεμιναρίου μου εκείνης της χρονιάς αρθρώνεται απεναντίας γύρω από το άγχος ως το κεντρικό συ­ ναίσθημα, ως το συναίσθημα γύρω από το οποίο οργανώνονται τα πάντα. Εφόσον έφτασα να εισαγάγω το άγχος ως θεμελιακό συναίσθημα, αυτό ση­ μαίνει ότι, εδώ και καιρό μάλιστα, δεν είχα παραμελήσει το συναίσθημα. Το μόνο που έκανα ήταν να δώσω τη δέουσα σημασία, στο πλαίσιο της αι­ τιοκρατικής εξήγησης της Verneinung, σε κάτι που ο Φρόιντ λέει ξεκάθαρα, ότι αυτό που απωθείται δεν είναι το συναίσθημα. Ο Φρόιντ καταφεύγει σε εκείνο το περίφημο Repräsentanz, το οποίο μεταφράζω ως εκπρόσωπο της παράστασης [représentant de la représentation], και που κάποιοι άλλοι, όχι χωρίς λόγο εξάλλου, επιμένουν να το λένε εκπρόσωπο-αναπαριστώντα [re­ présentant-représentatif],3 το οποίο ουδόλως σημαίνει το ίδιο πράγμα. Στη μία περίπτωση ο εκπρόσωπος δεν είναι η παράσταση, ενώ στην άλλη περί­ πτωση ο εκπρόσωπος δεν είναι παρά μία παράσταση μεταξύ άλλων. Οι δύο αυτές αποδόσεις διαφέρουν ριζικά. Ο τρόπος που μεταφράζω εξυπακούει ότι το συναίσθημα, ένεκα της απώθησης, πράγματι μετατίθεται, δεν ταυτοποιείται, δεν εντοπίζονται οι ρίζες του - ξεγλιστράει. Εδώ ακριβώς έγκειται το ουσιώδες της απώθησης. Δεν σημαίνει ότι το συναίσθημα καταργείται, αλλά ότι μετατίθεται και καθίσταται μη αναγνω­ ρίσιμο. X: [Σχετικά με τις σχέσεις του υπαρξισμού και του στρουκτουραλισμού.] Ναι, σαν η υπαρξιστική σκέψη να ήταν η μοναδική εγγύηση μιας προσψυγής στο συναίσθημα. X: - Τι σκέφτεστε για τις σχέσεις που υπάρχουν ανάμεσα σ’ εσάς και τον Κίρκεγκορ αναφορικά με το άγχος; Δεν μπορείτε καν να διανοηθείτε μέχρι ποιου σημείου μου αποδίδουν κά­ ποιους (ττοχασμούς. Αρκεί να αναφερθώ σε κάποιον για να θεωρηθώ αμέ­ σως υπέρμαχός του. Πρόκειται για την τυπική πανεπιστημιακή παραζάλη. Γιατί να μη μιλήσω για τον Κίρκεγκορ; Είναι σαφές ότι αν δίνω τόση έμφα­ ση στο άγχος μέσα στην οικονομία, διότι για οικονομία πρόκειται,4 aireó προ­ φανούς δεν σημαίνει ότι θα αγνοήσω το εξής, ότι σε μια δεδομένη στιγμή,

I ΣΥΝΟΜΙΛΙΑ ΣΤΑ ΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ «Γ1ΑΝΘΕΟΝ.

165

υπήρξε κάποιος που εκπροσώπησε την εμφάνιση, την έλευση, όχι του άγ­ χους, αλλά της έννοιας του άγχους, της αγωνίας, όπιυς ρητά τιτλοφορεί ο ίδιος ο Κίρκεγκορ ένα από τα έργα του.5 Δεν είναι αδιάφορο, ιστορικά μιλώντας, ότι η εν λόγω έννοια προέκυψε σε μια δεδομένη στιγμή. Αυτό ακριβώς σκό­ πευα να σας αναπτύξω σήμερα. Δεν είμαι ο μοναδικός που κάνω τον παραλληλισμό με τον Κίρκεγκορ. Έλαβα χθες ένα βιβλίο του Μανουέλ ντε Ντιεγκές.6 Αυτός λοιπόν, και τι δεν λέει για μένα. Καθώς είχα να προετοιμάσω τα δικά μου για λογαριασμό σας, και καθώς όλα γίνονται την τελευταία στιγμή -όσα έχω να σας πω δεν παίρ­ νουν την τελική τους μορφή παρά τις τελευταίες ώρες, όλα όσα γράφω και σας λέω, τα σημειώνω εν γένει από τις πέντε το πρωί ως τις έντεκα- δεν είχα τον χρόνο να προσανατολιστώ μέσα στη μεγάλη αυτή ανακατωσούρα όπου με ενσωματώνει, όχι μόνο με αφετηρία τον Κίρκεγκορ, αλλά και τον Όκαμ και τον Γοργία. Βρίσκεις εκεί τα πάντα, μαζί με τεράστια αποσπάσματα από τα λεγόμενό μου. Είναι κάτι το αρκετά ξεχωριστό, διότι χωρίς να με παραθέτει, το μισό βιβλίο λέγεται ΟΛακάν και -για μαντέψτε- η υπερβατική -ψυχανά­ λυση. Διαβάστε το. Προσωπικά το βρίσκω αρκετά βαρύ. Δεν με θεωρούσα και τόσο υπερβατικό, αλλά πού ξέρεις τελικά. Στο παρελθόν, ένας τύπος μού είχε πει για κάποια βιβλία που αναφέρονταν στον ίδιο -Λ, έχουμε ιδέες, αγα­ πητέ μου, βεβαίως και έχουμε. Ας το αφήσουμε. X: - Πιστεύετε όντως ότι οι ιδέες που αποκομίζετε από την πρακτική της ψυχανάλυσης σας προσφέρουν κάτι που δεν γίνεται να βρείτε εκτός αυτής; Επειδή ακριβώς το πιστεύω, καταβάλλω όλη αυτή την προσπάθεια εδώ και περίπου δεκαοκτώ ή δεκαεννέα χρόνια. Διαφορετικά, δεν βλέπω γιατί θα το έκανα. Και δεν βλέπω επίσης τι θα με προόριζε να συμπεριληφθώ ρητά στη λίστα των φιλοσόφων, κάτι που δεν μου φαίνεται και πολύ συνετό. X: - Μπορείτε να ξαναπιάσετε αυτό που ξεκινήσατε να λέτε για τον Χέγκελ; Δεν προτίθεμαι να κάνω εδώ το σημερινό μου σεμινάριο. Δεν βρίσκομαι εδώ με αυτόν τον σκοπό. Επωφελούμαι της ευκαιρίας για να μάθω λιγάκι τι θα είχαν να μου πουν ορισμένοι από εσάς, πράγμα που δεν γίνεται εύκολα όταν είμαστε σε μια αίθουσα. X: - Μιλήσατε για τον Άλλο ως θησαυρό των σημαινόντων, και είπατε ότι δεν ερχόμαστε αντιμέτωποι μαζί του. Θα μπορούσε αυτό να περιλαμβάνει ορισμένα ασυνάρτητα πράγματα; Το σημαίνον δεν είναι υποχρεωτικά συνε­ κτικό. Είστε σίγουρος ότι είπα αυτό που μου αποδίδετε; Σε ποιο σημείο είπα ότι δεν ερχόμαστε αντιμέτωποι με τον Αλλο; Δεν νομίζω καθόλου να είπα κά­

1Μ>

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

τι τέτοιο. Θα με εξέπληττε. Εάν το είπα, είναι από αδεξιότητα, αλλά θα με εξέπληττε εξίσου να έχω κάνει τέτοια αδεξιότητα. X: [Δεν αχούγεται.] Θα προσπαθήσω να σας πω το ουσιώδες στο επόμενο σεμινάριό μου, εάν γίνει. X: [Δεν ακούγεται.] Καταφέρομαι εναντίον της φιλοσοφίας; Είναι πολύ υπερβολικό. X: - Είναι μια εντύπωση. Ναι, είναι μια εντύπωση. Μόλις τώρα, κάποιος με ρώτησε εάν πιστεύω ότι τα πράγματα που λέω δεν μπορεί να είναι προβληματικά. Απάντησα ναι. Αυ­ τό που με κινητοποιεί ώστε να τα φέρω στην επιφάνεια είναι μια πολύ συγκε­ κριμένη εμπειρία, που είναι η ψυχαναλυτική εμπειρία. Εάν αυτή δεν υπήρ­ χε, θα θεωρούσα πως δεν έχω το δικαίωμα, και κυρίως τη διάθεση, να προ­ εκτείνω τον φιλοσοφικό λόγο πολύ πιο πέρα από το σημείο όπου σαφέστα­ τα έσβησε. Χ : - Η ψυχανάλυση τον μετασχηματίζει. Δεν τον μετασχηματίζει. Πρόκειται για έναν άλλο λόγο. Αυτό ακριβώς προσπαθώ να σας αποδείξω, στον βαθμό που το πιστεύω ακράδαντα, υπεν­ θυμίζοντας σ’ εκείνους που δεν έχουν την παραμικρή ιδέα της ψυχαναλυτικής εμπειρίας, ότι πρόκειται ακριβώς για το δικό της απόφθεγμα. Από αυτό το σημείο ξεκινώ. Ειδάλλως, τούτος ο λόγος δεν θα είχε μια όψη τόσο προβλη­ ματική από φιλοσοφική άποψη, όπως υπενθύμισε προ ολίγου εκείνος εκεί ο κύριος που μίλησε πρώτος, μεταφράζοντάς τον με όρους σοφιστικής. Δεν νο­ μίζω πως είναι έτσι. Το πρόσωπο στο οποίο αναφέρθηκα προηγουμένως, με συμπεριλαμβάνει εκεί με υπογράμμιση, με τοποθετεί στο επίκεντρο κι εγώ δεν ξέρω ποιας σημερινής ανάμειξης, ρωγμής, διάνοιξης του φιλοσοφικού λό­ γου. Δεν το κάνει αδέξια, το κάνει με έναν εξαιρετικά συμπαθητικό τρόπο, σε πρώτη φάση πάντως -ίσως να τροποποιήσω την άποψή μου αργότερα- εί­ πα στον εαυτό μου - μα να με βάζει σε τέτοια γενεαλογία, τι ιδιόμορφη Entstellung7 είναι αυτή, τι ιδιόμορφη μετάθεση της εμβέλειας των όσων μπο­ ρώ να πω. X: - Τα λεγόμενό σας είναι πάντοτε έκκεντρα σε σχέση με το νόημα, απο­ φεύγετε το νόημα.

I ΣΥΝΟΜΙΛΙΑ ΣΤΑ ΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ «ΠΑΝΘΕΟΥ

167

Ίσως ως προς αυτό ακριβώς είναι που ο λόγος μου συνιιπά ψυχαναλυτι­ κό λόγο. Είναι στη δομή του ψυχαναλυτικού λόγου να είναι έτσι. Ας πούμε ότι κολλάω σ’ αυτήν όσο μπορώ, για να μην τολμήσω να πω ότι ταυτίζομαι αυ­ στηρά μαζί της, αν το καταφέρνω. Διάβασα χτες ένα αρκετά αποσβολωτικό άρθρο σ’ ένα περιοδικό που, για προσωπικούς λόγους, δεν είχα ανοίξει ποτέ μου, και το οποίο ονομάζεται Το Ασυνείδητο. Στο τελευταίο τεύχος που κυκλοφόρησε, κάποιος που λέγεται, ούτε λίγο ούτε πολύ, Κορνήλιος Καστοριάδης διατυπώνει έναν προβληματι­ σμό για τον λόγο μου, εξεταζόμενο υποτίθεται σε σχέση με την επιστήμη.8 Τι λέει; Λέει αυτό που συμβαίνει και ο ίδιος να επαναλαμβάνω, ότι δηλαδή τού­ τος ο λόγος εμπεριέχει μια εξαιρετικά συγκεκριμένη αναφορά στην επιστή­ μη. Εκείνο το οποίο καταγγέλλει ως την ουσιαστική δυσκολία αυτού του λό­ γου, δηλαδή, σας το διευκρινίζω, μια ασταμάτητη μετατόπιση, αποτελεί την ίδια την προϋπόθεση του ψυχαναλυτικού λόγου, και από αυτήν ακριβώς την άποψη μπορούμε να πούμε ότι ναι μεν δεν υπάγεται εντελώς στον λόγο της επιστήμης, αλλά καθορίζεται από αυτόν, υπό την έννοια ότι ο λόγος της επι­ στήμης δεν περιλαμβάνει καμία θέση για τον άνθρωπο. Σκόπευα να επιμείνω στο συγκεκριμένο σημείο μαζί σας σήμερα. Δεν θα ανοίξω αυτό που σκοπεύω να σας πω σε οκτώ ημέρες. X: - Αναφορικά με το άγχος, νόμιζα πως είναι το αντίθετο της απόλαυσης. Εκείνο στο οποίο επιμένω όταν προσεγγίζω τα συναισθήματα είναι το συναίσθημα που διακρίνεται από όλα τα άλλα, δηλαδή το άγχος, επειδή θεω­ ρείται χωρίς αντικείμενο. Δείτε ό,τι έχει γραφτεί για το άγχος, σε αυτό το ση­ μείο επιμένουν πάντα - ο φόβος αναφέρεται σ’ ένα αντικείμενο, ενώ το άγχος είναι δήθεν χωρίς αντικείμενο. Λέω αντιθέτως ότι το άγχος δεν είναι χωρίς αντικείμενο.9 Είναι πράγματα που έχω αναπτύξει εδώ και πολύ καιρό, αλλά είναι προφανές πως χρειάζεται να συνεχίσω να σας το εξηγώ. Την εποχή εκείνη, το εν λόγω αντικείμενο δεν το είχα προσδιορίσει με τον όρο υπεραπόλαυση, πράγμα που αποδεικνύει ότι υπήρχε κάτι που έπρεπε να κατασκευάσω προτού μπορέσω να το ονομάσω έτσι. Είναι πολύ συγκεκρι­ μένα το... δεν μπορώ να πω το όνομα, διότι δεν πρόκειται, ακριβώς, για ένα όνομα. Είναι η υπεραπόλαυση, αλλά δεν γίνεται να κατονομαστεί, έστω κι αν προσεγγιστικά κατονομάζεται και μεταφράζεται έτσι. Γι’ αυτόν τον λόγο μεταφράστηκε με τον όρο υπεραξία. Αυτό το αντικείμενο, χωρίς το οποίο το άγχος δεν υφίσταται, μπορεί επίσης να προσεγγιστεί διαφορετικά. Σε αυτό ακριβώς έδωσα πληρέστερη μορφή κατά τη διάρκεια των σεμιναρίων μου από χρόνο σε χρόνο. Έδωσα μάλιστα σε πολλούς φλύαρους την ευκαιρία να σπεύσουν να καταγράψουν βιαστικά τα όσα είχα να πω με τον όρο αντικεί­ μενο α. X: [Δεν ακούγεται.]

168

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

Στο πλαίσιο της άρθρωσης του πανεπιστημιακού λόγου, όπως τον σχε­ διάζω, στη θέση τίνος πράγματος έρχεται το α\ Στη θέση, ας πούμε, εκείνου τον οποίο εκμεταλλεύεται ο πανεπιστημιακός λόγος, και που είναι εύκολο να τον αναγνωρίσετε - πρόκειται για τον φοιτητή. Επικεντρώνοντας τη σκέ­ ψη του σε τούτη τη θέση του αλγεβρικού τύπου, μπορεί κανείς να εξηγήσει πολλά από τα ιδιόμορφα φαινόμενα που λαμβάνουν χώρα αυτή τη στιγμή ανά τον κόσμο. Χρειάζεται βεβαίως να διαχωρίσουμε την ανάδυση του ρι­ ζοσπαστικού του χαρακτήρα -είναι αυτό που συμβαίνει τώρα- και τον τρόπο με τον οποίο αμβλύνθηκε, επιστομώθηκε, διασφαλίστηκε -κάτι τέτοιο μπο­ ρεί να διαρκέσει επί πολύ- η λειτουργία του Πανεπιστημίου. Αυτή έχει πράγ­ ματι μια ιδιαίτερα συγκεκριμένη λειτουργία, η οποία σχετίζεται κάθε στιγ­ μή με τη συγκυρία στην οποία βρισκόμαστε όσον αφορά τον λόγο του κυρίου - δηλαδή, τη διασαφήνισή του. Ο συγκεκριμένος λόγος υπήρξε όντως για με­ γάλο χρονικό διάστημα ένας συγκαλυμμένος λόγος. Θα καταστεί ολοένα και λιγότερο συγκαλυμμένος λόγω της εσωτερικής του αναγκαιότητας. Σε τι χρησιμέυσε το Πανεπιστήμιο; Η απάντηση μπορεί να διαβαστεί σε συνάρτηση με την κάθε εποχή. Εξαιτίας μάλιστα της ολοένα και πιο ακραίας απογύμνωσης του λόγου του κυρίου, ο λόγος του Πανεπιστημίου -μη νομίζετε πάντως ότι κλονίστηκε ή έφτασε το τέλος του- συμβαίνει να αντιμετωπίζει αυτή τη στιγμή αρκετές δυσκολίες. Οι δυσκολίες αυτές είναι προσεγγίσιμες, στο επίπεδο της άμεσης σχέσης που υπάρχει με τη θέση του φοιτητή, ο οποίος είναι μέσα στον λόγο του Πανεπιστημίου, και με τρόπο λίγο πολύ συγκαλυμ­ μένο, πάντοτε ταυτισμένος με το αντικείμενο α, που επιφορτίζεται να παραγάγει τι; Το διαγραμμένο $ που έρχεται εν συνεχεία κάτω δεξιά.10 Να πού έγκειται η δυσκολία. Προκύπτει, από αυτό το προϊόν, ένα υπο­ κείμενο. Τι είδους υποκείμενο; Διχασμένο υποκείμενο, οπωσδήποτε. Το γε­ γονός ότι γίνεται όλο και λιγότερο ανεκτό να περιορίζεται αυτή η αναγωγή στην παραγωγή διδασκόντων, αναδεικνύεται έντονα από την εξέλιξη των πραγμάτων στη σημερινή εποχή, η μελέτη των οποίων απαιτεί άμεσους αυτοσχεδιασμούς αφού διεξάγεται σχεδόν μέσα στα γεγονότα. Εκείνο που προ­ κύπτει, και που ονομάζεται κρίση του Πανεπιστημίου, μπορεί να εγγραφεί στον εν λόγω τύπο. Το απαιτεί, διότι η κρίση έχει ρίζες σε ένα εντελώς θεμε­ λιώδες επίπεδο. Δεν είναι δυνατόν να περιοριστούμε στη διαχείρισή της, έτσι όπως το συνηθίζουμε. Μονάχα μέσα από την περιστρεφόμενη, επαναφερόμενη [révolutionnaire] -όπως λέω δίνοντας μια λίγο διαφορετική από τη συ­ νήθη έννοια του επιθέτου-11 σχέση της πανεπιστημιακής θέσης με τις υπό­ λοιπες τρεις θέσεις του λόγου, μπορεί να διαφωτιστούν αυτά που συμβαί­ νουν επί του παρόντος στο Πανεπιστήμιο. X: /Σχετικά με τους επαναστάτες και το προλεταριάτο.] Ο προλετάριος; Πότε μίλησα για τον προλετάριο; Στο επίπεδο του λόγου του κυρίου, η θέση του είναι απολύτως ξεκάθαρη.

I ΣΥΝΟΜΙΛΙΑ ΣΤΑ ΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ «ΜΑΝΘΕΟΝ)

169

Στην απαρχή του, ο λόγος του κυρίου έχει να κάνει με ό,τι υπήρξε αρχι­ κά ο προλετάριος, που κατ’ αρχάς ήταν δούλος. Σκοντάφτουμε πάλι εδώ στον εγελιανό όρο. Αρχικά, όπως το υπογράμμισα, ο δούλος ήταν η γνώση. Η εξέ­ λιξη του λόγου του κυρίου έγκειται σε αυτό ακριβιυς το σημείο. Ο ρόλος που έπαιξε η φιλοσοφία ήταν να συγκροτήσει μια γνώση κυρίου, υπεξαιροϊντας τη γνώση του δούλου. Η επιστήμη, έτσι όπως αναδείχθηκε στην τωρινή επο­ χή, συνίσταται ουσιαστικά στη μετάλλαξη, θα λέγαμε, της λειτουργίας - φτά­ νει κανείς πάντα λίγο πολύ σε μια στιγμή όπου περνάει στην παρελθοντολο­ γία και, όπως ξέρετε, συνιστώ να είμαστε προσεκτικοί. Όπως και να χει, υπάρχει σίγουρα μια δυσκολία στη γνώση, η οποία έγκει­ ται στην αντίθεση ανάμεσα στην πρακτική γνώση [savoir-faire] και σε ό,τι συνιστά κατά κυριολεξία την επιστήμην}2 Η επιστήμη συγκροτήθηκε μέσω μιας διερώτησης, μιας κάθαρσης της γνώσης. Ο φιλοσοφικός λόγος δείχνει διαρ­ κώς ότι ο φιλόσοφος κάνει αναφορά σε αυτήν. Δεν είναι άνευ λόγου που εγκαλεί τον δούλο και καταδεικνύει ότι ο δούλος γνωρίζει - ότι γνωρίζει εκεί­ νο που δεν γνωρίζει,13 άλλωστε. Αποδεικνύουν ότι γνωρίζει επειδή του θέ­ τουν τις σωστές ερωτήσεις. Ακολουθώντας αυτόν τον δρόμο πραγματοποιή­ θηκε η μετατόπιση που έχει σαν αποτέλεσμα ο επιστημονικός μας λόγος να ανήκει σήμερα στο πεδίο του κυρίου. Αυτό ακριβώς είναι που δεν μπορού­ με να ελέγξουμε. X: - Πού τοποθετείτε λοιπόν τον προλετάριο; Δεν μπορεί παρά να είναι στη θέση όπου οφείλει να είναι, επάνω δεξιά.14 Στη θέση του μεγάλου Άλλου, έτσι δεν είναι; Πολύ συγκεκριμένα, εκεί δεν έχει πια τόσο βάρος η γνώση. Ο προλετάριος δεν είναι απλώς εκείνος που τον εκμεταλλεύονται, είναι εκείνος που έχει απογυμνωθεί από τη λειτουργία γνώ­ σης που είχε. Η υποτιθέμενη απελευθέρωση του δούλου είχε, όπως πάντα, και κάποια επακόλουθα. Δεν είναι απλώς προοδευτική. Δεν είναι προοδευ­ τική παρά με τίμημα μια απογύμνωση. Εδώ, δεν θα ριψοκινδυνεύσω, θα προχωρήσω προσεκτικά, αλλά εάν υπάρ­ χει κάτι που μου κάνει εντύπωση στη λεγάμενη μαοϊκή θεματική είναι η ανα­ φορά στη χειρωνακτική γνώση. Δεν διατείνομαι σε καμία περίπτωση ότι κα­ τέχω απολύτιυς το ζήτημα, υπογραμμίζω απλώς μια διάσταση που τράβηξε την προσοχή μου. Ο εκ νέου υπερτονισμός της γνώσης εκείνου που υπόκειται σε εκμετάλλευση μου φαίνεται πως έχει βαθύτερα δομικά κίνητρα. Αυ­ τό που χρειάζεται να δούμε είναι μήπως πρόκειται εδώ για κάτι εντελώς ονει­ ρικό. Σ’ έναν κόσμο όπου αναδύθηκε με τρόπο απτό, αποτελώντας παρουσία μέσα στον κόσμο, όχι η σκέψη της επιστήμης, αλλά η τρόπον τινά αντικειμενοποιημένη επιστήμη, θέλω να πω όλα εκείνα τα πράγματα που σφυρηλατήθηκαν εξ ολοκλήρου από την επιστήμη, εκείνα τα μικροπράγματα, με απλά λόγια, τα γκάτζετ και τα λοιπά, που καταλαμβάνουν αυτή τη στιγμή τον ίδιο χώρο μ’ εμάς, στον κόσμο λοιπόν όπου προέκυψε αυτή η ανάδυση, γίνεται

170

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΉΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

άραγε η πρακτική γνώση στο χειρωνακτικό επίπεδο να έχει ακόμη αρκετή βαρύτητα ώστε να αποτελέσει παράγοντα ανατροπής; Έτσι τίθεται, κατά τη γνώμη μου, το ερώτημα. Τι τα κάνετε όλα αυτά που λέω; Τα ηχογραφείτε σ’ ένα μαραφέτι κι έπει­ τα οργανώνετε βραδιές και στέλνετε προσκλήσεις - Έχουμε μια κασέτα15 του Λακάν. 13 13 Μαΐου 1970

ΟΙ ΑΥΛΑΚΕΣ ΤΗΣ ΑΛΗΘΟΣΦΑΙΡΑΣ Ένα και μόνο συναίσθημα υπάρχει Το αντικείμενο α και το cogito Επιστήμη και αντίληψη Ο πολλαπλασιασμός των λαθουσών

Κύλησε πολύ νερό στ’ αυλάκι από την τελευταία μας συνάντηση, εννοώ εκεί­ νη του Απριλίου, και όχι την πιο πρόσφατη, η οποία έγινε αλλού, και μόνο με μερικούς από εσάς. Τα όσα διαμείφθηκαν στα σκαλιά του «Πάνθεον» δεν ήταν χαμηλού επι­ πέδου, καθώς μου επέτρεψαν να υπενθυμίσω ορισμένα σημεία που άξιζαν να διευκρινιστούν, σε απάντηση μιας ερωτηματοθεσίας που ήταν κάθε άλλο πα­ ρά αδέξια. Αυτό διαπιστώνω μετά την πάροδο οκτώ ημερών. Όμως, η πρώτη αίσθηση που είχα αμέσως μετά, όταν βρισκόμουν με κάποιον που με συνό­ δευε, ήταν παρ’ όλα αυτά η αίσθηση μιας κάποιας αναντιστοιχίας. Ακόμη και οι καλύτεροι απ’ όσους μίλησαν, και των οποίων τα ερωτήμα­ τα δεν ήταν αναιτιολόγητα, μου φάνηκαν, με εξαίρεση την πρώτη φάση, ότι δεν ήταν επαρκώς ενήμεροι. Αυτό μου φαίνεται ότι αντικατοπτριζόταν στο εξής, ότι τουλάχιστον στο επίπεδο αυτής της φιλικής έγκλισης που δεν συνιστούσε ακόμη ερωτηματοθεσία, όλοι τους με τοποθετούσαν σε ένα συγκεκρι­ μένο πλαίσιο αναφορών. Οι αναφορές αυτές δεν είναι βέβαια όλες προς απόρριψη. Θυμάμαι ότι η πρώτη αφορούσε τον Γοργία, τον οποίον υποτίθεται ότι θα επαναλάμβα­ να εδώ, κι εγο) δεν ξέρω πώς. Γιατί όχι; Το πρόβλημα ωστόσο είναι ότι στα λόγια του ατόμου που επικαλείτο τον Γοργία, του οποίου την αποτελεσματικότητα δυσκολευόμαστε να υπολογίσουμε στις μέρες μας, επρόκειτο για κά­ ποιον που ανήκει στην ιστορία της σκέψης. Μια τέτοια αποστασιοποιημένη θεώρηση μου φαίνεται ενοχλητική - αυτός ο όρος επιτρέπει ένα είδος δειγ­ ματοληπτικής επιλογής των αποστασιοποιήσεων απέναντι στον τάδε ή τον δείνα που τους ομαδοποίησαν υπό την αιγίδα της λειτουργίας της σκέψης.

172

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

Έχω την εντύπωση ότι δεν υπάρχει εν προκειμένω τίποτε που να είναι λι­ γότερο ομοιογενές -αν μπορώ να εκφραστώ με αυτόν τον τρόπο-, τίποτε που να επιτρέπει να οριστεί ένα είδος. Δεν είναι θεμιτό να αποδίδουμε σε ορισμέ­ νους, με όποια γνωρίσματα και αν τους φανταζόμαστε, μια λειτουργία η οποία, αντιπροσωπεύοντας τη σκέψη, θα χαρακτήριζε ένα είδος. Η σκέψη δεν συνιστά κατηγορία. Θα έλεγα ότι πρόκειται σχεδόν για συναίσθημα [affect]. Χωρίς να εννοώ ότι πρόκειται για το πιο θεμελιώδες από τη σκοπιά του συ­ ναισθήματος. Το ότι ένα και μόνο συναίσθημα υπάρχει, αποτελεί μια θέση πρωτοφανέ­ ρωτη στον κόσμο, για την οποία λέω ότι πρέπει να υπαχθεί σ’ εκείνο το σχή­ μα που γράφω στον μαυροπίνακα όταν μιλάω για τον ψυχαναλυτικό λόγο. Στην πραγματικότητα, το να γράφεις στον μαυροπίνακα είναι διαφορε­ τικό από το να μιλάς γι’ αυτό. Θυμάμαι ότι στη Βενσέν, εκείνη τη φορά που εμφανίστηκα εκεί -η οποία δεν επαναλήφθηκε έκτοτε, αλλά θα επαναληφθεί-, κάποιος θεώρησε χρέος του να μου φωνάξει ότι υπήρχαν πραγματι­ κά πράγματα που απασχολούσαν στ’ αλήθεια τη συνέλευση.1 Ότι δηλαδή κά­ ποιοι έπαιζαν ξύλο στο τάδε σημείο, κάπως μακριά από τον τόπο όπου βρι­ σκόμασταν συγκεντρωμένοι, και ότι αυτό ακριβώς έπρεπε να απασχολήσει τη σκέψη μας, ότι ο μαυροπίνακας δεν είχε καμία σχέση με aireó το πραγματι­ κό. Εδώ έγκειται το σφάλμα. Θα τολμούσα να πω ότι εάν υπάρχει μια πιθανότητα να συλλάβουμε κά­ τι που ονομάζεται πραγματικό, αυτό είναι εφικτό μόνο στον μαυροπίνακα. Και μάλιστα, εκείνο το οποίο ενδεχομένως έχω να σχολιάσω ως προς αυτό [το πραγματικό], εκείνο που παίρνει μορφή ομιλούμενου λόγου, δεν έχει σχέ­ ση παρά μονάχα με ό,τι γράφεται στον μαυροπίνακα. Αυτό είναι ένα δεδομένο. Και αποδεικνύεται από εκείνο το γεγονός, από εκείνο το επίπλαστο, που είναι η επιστήμη, για την οποία θα ήταν εντελώς εσφαλμένο να αποδίδαμε την ανάδυσή της αποκλειστικά σε μια φιλοσοφική ζύμωση. Μάλλον μεταφυσική παρά φυσική επιστήμη. Αξίζει άραγε η επι­ στημονική φυσική μας να χαρακτηριστεί μεταφυσική; Είναι κάτι που θα πρέ­ πει να διευκρινιστεί. Το να διευκρινιστεί μου φαίνεται εφικτό, κυρίως με βάση τον ψυχαναλυ­ τικό λόγο. Πράγματι, με βάση αυτόν τον λόγο, ένα και μόνο συναίσθημα υπάρχει, δηλαδή το προϊόν της ένταξης του ομιλούντος όντος σε έναν λόγο, στον βαθμό που αυτός ο λόγος το καθορίζει ως αντικείμενο. Από αυτό ακριβώς το σημείο αντλεί την παραδειγματική του αξία το καρ­ τεσιανό cogito, υπό την προϋπόθεση να το εξετάσουμε και να το αναθεωρή­ σουμε, όπως θα κάνω εν συντομία για ακόμη μία φορά σήμερα, σαν ξεκίνημα.

1 Αναφέρθηκα σ’ εκείνο το συναίσθημα μέσω του οποίου το ομιλούν πλάσμα

ΙΛ ΟΙ ΑΥΛΑΚΗΣ ΓΗΣ ΑΑΜΘΟΣΦΑΙΡΑΣ

173

ενός λόγου προσδιορίζεται ως αντικείμενο. Αυτό που πρέπει να πούμε εί­ ναι ότι αυτό το αντικείμενο δεν είναι κατονομάσιμο. Αν προσπαθο) vex το κα­ τονομάσω ως υπεραπόλαυση, πρόκειται απλώς για ένα σύστημα ονοματο­ λογίας. Τι αντικείμενο προκύπτει ως επίπτωση ενός συγκεκριμένου λόγου; Για το εν λόγω αντικείμενο δεν γνωρίζουμε τίποτε, εκτός από το ότι αποτελεί αί­ τιο της επιθυμίας, δηλαδή, για να κυριολεκτήσουμε, ότι εκδηλώνεται ο)ς εν ελλείψει είναι [manque-a-etre]. Δεν προσδιορίζεται λοιπόν έτσι [ως αντικεί­ μενο] τίποτε της τάξεως του όντος [l’etant]. Βέβαια, εκείνο επί του οποίου ασκείται η επίπτωση τέτοιων λόγων μπο­ ρεί κάλλιστα να είναι ένα ον, που θα μπορούσαμε να το πούμε άνθρωπο για παράδειγμα, ή ένα έμβιο πλάσμα, για το οποίο θα προσθέσουμε ότι είναι έμφυλο και θνητό, και θα κάνουμε το παρακινδυνευμένο βήμα να θεωρήσου­ με ότι σε αυτό το πλάσμα αναφέρεται ο λόγος της ψυχανάλυσης, με πρόσχη­ μα ότι ανακινούνται διαρκώς σ’ αυτόν ζητήματα γύρω από το φύλο και τον θάνατο. Με βάση όμως τη δική μας αφετηρία, εάν πράγματι έχουμε ως αφε­ τηρία κάτι που αρχικά, και πρωτίστως, αποκαλύπτεται ως δομημένο σαν γλώσ­ σα, το πράγμα αλλάζει. Η επίπτωση της γλώσσας δεν αφορά κανένα ον. Δεν αφορά παρά ένα ομιλούν πλάσμα. Αρχικά, δεν βρισκόμαστε στο επίπεδο του όντος, αλλά στο επίπεδο του είναι. Και πάλι εδώ χρειάζεται να προφυλαχθούμε από την πλάνη να θεωρήσου­ με ότι το είναι τίθεται κατ’ αυτόν τον τρόπο, και από το σφάλμα που ελλοχεύει να το εξομοιώσουμε με ό,τι έχει αρθρωθεί ως διαλεκτική μιας πρωταρχικής θέσης του είναι και του μηδενός.2 Το πρωταρχικό συναίσθημα αυτής της επίπτωσης του είναι, ας το θέσου­ με εντός εισαγωγικών, δεν εμφανίζεται παρά μόνο στο επίπεδο εκείνου που συνιστά αίτιο της επιθυμίας, δηλαδή στο επίπεδο του ψυχαναλυτή, που τον τοποθετούμε με βάση αυτό το πρώτο αποτέλεσμα της διάταξης - τον ψυχα­ ναλυτή ως θέση που προσπαθώ να συλλάβω με τα μικρά γράμματα στον μαυ­ ροπίνακα. Σε αυτό ακριβώς το σημείο τοποθετείται ο ψυχαναλυτής. Τοποθε­ τείται ως αίτιο της επιθυμίας. Θέση εξόχως πρωτόγνωρη, αν όχι παράδοξη, την οποία επικυρο)νει μια πρακτική. Η σπουδαιότητα αυτής της πρακτικής μπορεί να αποτιμηθεί εάν εντοπι­ στεί σε σχέση με εκείνο που προσδιορίστηκε ως λόγος του κυρίου. Δεν πρό­ κειται εδα) για μια σχέση αποστάσεων, ούτε επισκόπησης, αλλά για μια θε­ μελιακή σχέση - η ψυχαναλυτική πρακτική κυριολεκτικά εγκαινιάζεται από τον λόγο του κυρίου. Υπάρχει κάτι που ενεστωποιείται μέσω του γεγονότος ότι κάθε προσδιο­ ρισμός του υποκειμένου, και άρα της σκέψης, εξαρτάται από τον λόγο. Στο πλαίσιο αυτού του λόγου, προκύπτει όντιυς η στιγμή κατά την οποία διακρίνεται ο κύριος. Θα ήταν εντελώς εσφαλμένο να θεωρήσουμε ότι αυτό γίνε­ ται στο επίπεδο ενός κινδύνου. Ο κίνδυνος είναι οπωσδήποτε μυθικός. Εξα­ κολουθεί να υφίσταται ένα μυθικό ίχνος στην εγελιανή φαινομενολογία. Μή­

174

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

πως ο κύριος είναι απλώς ο πιο δυνατός; Ο Χέγκελ δεν καταγράφει κάτι τέ­ τοιο. Ο αγώνας καθαρού γοήτρου με κίνδυνο τον θάνατο εξακολουθεί να υπάγεται στην επικράτεια του φαντασιακού. Τι κάνει ο κύριος; Αυτό ακρι­ βώς που δείχνει η άρθρωση του λόγου όπως σας την παρουσιάζω. Παίζει μ’ εκείνο που αποκάλεσα, με άλλους όρους, το κρύσταλλο της γλώσσας.3 Γιατί να μη χρησιμοποιήσουμε εδώ την ομοηχία που μπορεί να προκύψει στα γαλλικά maître [κύριος], m’être [κύρι-ων, κύριος ων], m’être à moi-même [κύριος ων του εαυτού μου]; Από αυτό εδώ αναδύεται το signifiant-m’être [σημαίνον κύριος ων], τον δεύτερο όρο του οποίου σας αφήνω να γράψετε όπως εσείς προτιμάτε.4 Το μοναδικό αυτό σημαίνον επενεργεί μέσω της σχέσης του με ό,τι προϋ­ πάρχει, με ό,τι είναι ήδη αρθρωμένο, κι έτσι δεν μπορούμε να το συλλάβουμε παρά μέσω της παρουσίας του σημαίνοντος που προϋπάρχει, θα έλεγα, ανέ­ καθεν. Πράγματι, εάν αυτό το μοναδικό σημαίνον, το σημαίνον τού maître -γράψτε το όπως θέλετε- αρθρώνεται με κάτι από μια πρακτική που το ίδιο οργανώνει, η εν λόγω πρακτική συνυφαίνεται ήδη, διαπλέκεται ήδη, με κάτι που δεν έχει βέβαια προκύψει ακόμη, δηλαδή με τη σημαίνουσα άρθρωση. Τούτη η άρθρωση είναι η βασική αρχή κάθε γνώσης [savoir], έστω κι αν προ­ σεγγίζεται αρχικά ως πρακτική γνώση [savoir-faire]. Το ίχνος της πρώτης παρουσίας αυτής της γνώσης το βρίσκουμε μάλιστα σε σημεία πολύ απομακρυσμένα ήδη, αφού διακινήθηκε λαθραία για πολύ καιρό μέσα σ’ αυτό που αποκαλούμε φιλοσοφική παράδοση - πρόκειται για μια κριτική αποτίμηση της συμπλεξης του σημαίνοντος του κυρίου με την εν λόγω γνώση. Ας μην ξεχνάμε πως όταν ο Καρτέσιος θέτει το Σκέφτομαι, άρα είμαι [υπάρχω], αυτό γίνεται αφού έχει προηγηθεί γύρω από το Σκέφτομαι μια επερώτηση, μια αμφισβήτηση εκείνης της γνώσης που χαρακτηρίζω λαθραία δια­ κίνηση, που είναι η επί μακρόν επεξεργασμένη γνώση της ανάμειξης του κυρίου. Τι θα μπορούσαμε να πούμε για τη σύγχρονη επιστήμη που να μας επι­ τρέπει να έχουμε κάποια σημεία αναφοράς; Δεν αναφέρω εδώ τρεις βαθμί­ δες παρά μόνο από διδακτική αδυναμία, καθώς δεν είμαι βέβαιος ότι παρα­ κολουθείτε τις φράσεις μου. Τρεις βαθμίδες - η επιστήμη, πιο πίσω η φιλοσο­ φία, και ακόμη πιο πέρα κάτι για το οποίο η μόνη ιδέα που έχουμε είναι τα βιβλικά αναθέματα. Αναφέρθηκα μακροσκελώς εφέτος στο κείμενο του Ωσηέ αναφορικά με αυτά που αντλεί ο Φρόιντ από τον Ζέλιν. Το σημαντικότερο όφελος μας δεν είναι ίσως, μολονότι υπάρχει και σ’ αυτή την πλευρά, η αμφισβήτηση του οι­ διπόδειου συμπλέγματος -το οποίο αποκάλεσα μυθικό κατάλοιπο- στο πλαί­ σιο της ψυχαναλυτικής θεωρίας. Ασφαλώς, εάν χρειαζόμασταν εδώ κάτι για να ενεστιυποιήσουμε κι εγιύ δεν ξέρω ποιον ιυκεανό μυθικής γνώσης που ρυθμίζει τη ζωή το>ν ανθρώπων -και πιί)ς να ξέρουμε αν αυτή η ρύθμιση ήταν αρμονική ή όχι-, η καλύτερη αναφορά θα μπορούσε να είναι αυτό που ο

ΙΑ ΟΙ A ΥΛΑΚΗΣ ΊΉΣ ΑΛΗΘΟΣΦΑΙΡΑΣ

175

Γιαχβέ καταριέται, με την αδυσώπητη άγνοια του, όπως έλεγα, και που το ονο­ μάζει πορνεία. Έχουμε να κάνουμε εδώ με ένα επαρκές, κατά τη γνώμη μου, μέσον πρό­ σβασης, και σίγουρα καλύτερο από τη συνήθη αναφορά στους καρπούς της εθνογραφίας. Η εθνογραφία υποθάλπει στους κόλπους της κι εγώ δεν ξέ­ ρω ποια σύγχυση, αποδεχόμενη αυτό που έχει περισυλλέξει σαν να ήταν κά­ τι το φυσικό. Και με ποιον τρόπο το έχει περισυλλέξει; Μέσω του γραπτού, δηλαδή λεπτολογημένο, αποσπασμένο και διαστρεβλωμένο διά παντός από το υποτιθέμενο πεδίο επιτόπιας έρευνας απ’ όπου ισχυρίζεται ότι το έχει αντλήσει. Με αυτό βέβαια δεν υποστηρίζω ότι οι μυθικές γνώσεις θα μπορούσαν να μας πουν κάτι επιπλέον, κάτι καλύτερο, για την ουσία της διάφυλης σχέσης. Εάν η ψυχανάλυση καθιστά για εμάς παρούσα τη διάσταση του φύλου [sexe], και του θανάτου ως εξαρτώμενου από αυτό -και πάλι δεν είμαστε βέ­ βαιοι για τίποτε, εκτός ίσως από μια προσεγγιστική ιδέα της σύνδεσης5 της έμφυλης διαφοράς με τον θάνατο-, είναι επειδή αποδεικνύει κατά τρόπο, δεν θα έλεγα ζωντανό, αλλά απλώς αρθρωμένο, ότι εξαιτίας της αιχμαλωσίας αυτού του όντος μέσα στον λόγο -του οποιουδήποτε όντος, ακόμη κι αν δεν μετέχει καν στην τάξη του είναι-δεν εμφανίζεται πουθενά μια άρθρωση στην οποία να εκφράζεται η διάφυλη σχέση, παρά μόνο με σύνθετο τρόπο, για τον οποίον δεν μπορούμε καν να πούμε ότι είναι διαμεσολαβούμενος. μολονότι υπάρχουν medii, ή media αν προτιμάτε, ένα εκ των οποίων είναι το πραγμα­ τικό επιτέλεσμα που ονομάζω υπεραπόλαυση, δηλαδή το μικρό α. Τι μας δείχνει όντως η εμπειρία; Ότι ο άνδρας επιθυμεί τη γυναίκα μο­ νάχα στον βαθμό που την υποκαθιστά το μικρό α. Και αντιστρόφως, αυτό με το οποίο έχει να κάνει η γυναίκα, αν μπορούμε βέβαια να μιλήσουμε γι’ αυ­ τό, συνίσταται στη δική της απόλαυση, η οποία αντιπροσωπεύεται κάπου από μια παντοδυναμία του άνδρα, η οποία συνίσταται σε αυτό μέσω του οποίου ο άνδρας, συγκροτούμενος ως κύριος, αποκαλύπτεται ελλειμματικός. Αυτή την αφετηρία πρέπει να έχουμε στην ψυχαναλυτική εμπειρία - ό,τι θα μπορούσε να ονομαστεί άνδρας, δηλαδή το αρσενικό ως ομιλούν ον, εξα­ φανίζεται, εκθλίβεται, μέσω της επενέργειας του λόγου, του λόγου του κυ­ ρίου -γράψτε τον maître όπως θέλετε-, επειδή εγγράφεται στον ευνουχισμό, ο οποίος πρέπει κυριολεκτικά να ορίζεται ως στέρηση της γυναίκας - της γυ­ ναίκας στον βαθμό που αυτή θα πραγματωνόταν σ’ ένα αντίστοιχο σημαίνον. Στέρηση της γυναίκας - αυτό σημαίνει ευνουχισμός, εάν τον εκφράσουμε με όρους ελλείμματος του λόγου. Επειδή ακριβώς η στέρηση της γυναίκας είναι αδιανόητη, ως διαμεσολάβηση η ομιλούσα τάξη θεσμίζει εκείνη τη συ­ γκροτημένη ως αδύνατη επιθυμία, η οποία από το προνομιακό θηλυκό αντι­ κείμενο δημιουργεί τη μητέρα ως απαγορευμένη/1 Πρόκειται για την οργανωμένη επικάλυψη του θεμελιακού γεγονότος ότι δεν υπάρχει θέση για μια μυθική ένωση που θα οριζόταν ως έμφυλη ανάμε­ σα στον άνδρα και τη γυναίκα.

176

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

Αντιλαμβανόμαστε εδώ ότι το στοιχείο που συλλαμβάνουμε στον ψυχα­ ναλυτικό λόγο -το ενοποιητικό Ένα [l’Un unifiant], το Ένα-όλο [PUn-tout]δεν είναι αυτό που χαρακτηρίζει την ταύτιση. Η ταύτιση-πυλώνας, η μείζων ταύτιση συνίσταται στο εναδικό χαρακτηριστικό, στο είναι σηματοδότημένο ως ένα. Πριν από οποιαδήποτε προαγωγή οποιουδήποτε όντος [étant], εξαιτίας ενός ενικού ενός, ενικού επειδή φέρει το σημάδι, ήδη από εκείνη τη στιγμή εισάγεται η γλωσσική διάσταση καθώς και το πρώτο συναίσθημα. Αυτό ακρι­ βώς υπενθυμίζουν οι τύποι που έγραψα στον πίνακα. 1 1 +1

Είμαι ένα Σκέφτομαι = άρα είμαι ένα

Κάπου απομονώνεται εκείνο το κάτι που το cogito απλώς σηματοδοτεί, επί­ σης μέσω του εναδικού χαρακτηριστικού, και που μπορούμε να υποθέσουμε στο Σκέφτομαι ώστε να πούμε -Άρα είμαι.1 Σε αυτό το σημείο σημειώνεται ήδη ένα είδος διχασμού, ενός Είμαι που εκθλίβει το Είμαι σηματοδότη μένος με το ένα - διότι ο Καρτέσιος εγγράφεται βέβαια σε μια σχολαστική παρά­ δοση, από την οποία αποσπάται μέσω μιας ακροβασίας, που δεν είναι διό­ λου ευκαταφρόνητη ως μέθοδος εξόδου. Εξάλλου το Σκέφτομαι μπορεί να γραφτεί μονάχα σε συνάρτηση με αυ­ τή την πρώτη θέση του Είμαι. Θυμάστε πώς το γράφω εδώ και καιρό -Σκέ­ φτομαι: «Άρα είμαι». Αυτό το^ρα είμαι είναι μια σκέψη. Το Σκέφτομαι υποστηρίζεται απείρως καλύτερα με το να έχει χαρακτή­ ρα γνώσης, η οποία δεν υπερβαίνει το Είμαι σηματοδοτημένος με το ένα, με το ενικό, με το μοναδικό, τίνος πράγματος; - εκείνου του αποτελέσματος που διατυπώνεται ως Σκέφτομαι. Και πάλι όμως εδώ υπάρχει ένα λάθος στίξης, το οποίο διατύπωσα εδώ και καιρό ως εξής - το ergo,8 που δεν είναι παρά το ενεχόμενο ego, το εγώ, πρέπει να τεθεί μαζί με το cogito. Σκέφτομαι άρα: «Είμαι», να η μορφή που αποδίδει την αληθινή εμβέλεια της διατύπωσης. Το αίτιο, το ergo, είναι σκέ­ ψη. Αυτή είναι η αφετηρία που πρέπει να έχουμε για την επενέργεια που χα­ ρακτηρίζει την πιο απλή τάξη, όπου το γλωσσικό αποτέλεσμα ασκείται στο επίπεδο της ανάδυσης του εναδικού χαρακτηριστικού. Βέβαια, το εναδικό χαρακτηριστικό δεν είναι ποτέ μόνο του. Άρα, το γε­ γονός ότι επαναλαμβάνεται -ότι επαναλαμβάνεται μη όντας ποτέ το ίδιο— συνιστά κυριολεκτικά την ίδια την τάξη, εκείνη με την οποία έχουμε να κά­ νουμε επειδή η γλώσσα είναι ήδη εδώ, ήδη παρούσα, ήδη αποτελεσματική.

ΙΑ ΟΙ ΑΥΛΑΚΕΣ ΤΗΣ ΑΛΗΘΟΣΦΑΙΡΑΣ

177

2 Ο πρώτος κανόνας μας είναι να μην εξετάζουμε διόλου την καταγωγή της γλώσσας, αν μη τι άλλο διότι αποδεικνύεται επαρκώς μέσω των αποτελε­ σμάτων της. Όσο μακρύτερα ωθούμε τα αποτελέσματά της, τόσο περισσότερο ανα­ δύεται αυτή η καταγωγή. Το αποτέλεσμα της γλώσσας είναι αναδρομικό, και συγκεκριμένα επειδή στον βαθμό που αναπτύσσεται καθισιά πρόδηλο κάτι που υφίσταται ως εν ελλείψει είναι. θα επισήμαινα επίσης -εν παρόδω, γιατί πρέπει σήμερα να προχωρή­ σουμε- ότι μπορούμε να το γράψουμε έτσι και να αξιοποιήσουμε, με την πιο αυστηρή μορφή του, κάτι που, ήδη από τις απαρχές μιας έγκυρης χρήσης του συμβολικού, εμφανίζεται στην αρχαιοελληνική παράδοση, δηλαδή στο επί­ πεδο των μαθηματικών. Ο Ευκλείδης αποτελεί εν προκειμένω τη θεμελιώδη αναφορά και ο ορι­ σμός που μας δίνει της αναλογίας είναι πρωτόθετος, δεν δόθηκε ποτέ πριν από αυτόν, εννοώ πριν από ό,τι γραπτό μας απομένει με το όνομά του - ποιος ξέρει βέβαια από που μπορεί να δανείστηκε αυτόν τον αυστηρό ορισμό; Ο ορισμός που παρέχει το μόνο αληθινό θεμέλιο της γεωμετρικής απόδειξης βρίσκεται, εάν θυμάμαι καλά, στο πέμπτο βιβλίο. Ο όρος απόδειξη είναι εδώ αμφίσημος. Προβάλλοντας διαρκώς τα επο­ πτικά στοιχεία που εμπεριέχονται στο σχήμα, ο Ευκλείδης σάς κάνει να πα­ ραβλέπετε το γεγονός ότι κυριαρχεί απολύτως κατηγορηματικά η απαίτησή του για συμβολική απόδειξη, για ομαδοποίηση σε τάξη των ανισοτήτων και των ισοτήτων, οι οποίες είναι οι μόνες που επιτρέπουν να διασφαλίζεται η αναλογία με τρόπο όχι προσεγγιστικό, αλλά καθαρά αποδεικτικό, μέσω του όρου λόγος9 - με την έννοια της αναλογίας. Είναι παράξενο και συνάμα αντιπροσωπευτικό το ότι χρειάστηκε να πε­ ριμένουμε την ακολουθία Φιμπονάτσι για να δούμε να αναδεικνύεται κάτι που παρέχεται μέσα από την κατανόηση της αναλογίας που ονομάζεται ανα­ λογικός μέσος όρος. Τον ξαναγράφω εδώ - γνωρίζετε ότι τον χρησιμοποίησα στο Σεμινάριό μου Από έναν Αλλο στο άλλο.10 11

1+ 1 1+1 Ένας κάποιος ρομαντισμός εξακολουθεί ακόμη να τον αποκαλει αριθμό της χρυσής τομής και αναλώνεται στο να τον εντοπίσει στην επιφάνεια κάθε ζω­ γραφικού ή σχεδιαστικού δημιουργήματος ανά τους αιώνες, σαν να μην ήταν βέβαιο ότι όλα αυτά δεν υπάρχουν παρά μόνο για να τον καθιστούν ορατό. Αρ-

178

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

κεί να ανοίξουμε ένα σύγγραμμα αισθητικής που αναφέρεται στη χρυσή τομή, ώστε να αντιληφθοΰμε ότι, αν μπορεί κανείς να τον κοτσάρει παντού, δεν είναι βέβαια επειδή ο ζωγράφος θα είχε σχεδιάσει εκ των προτέρων τις διαγώνιους, αλλά επειδή υπάρχει όντως δεν ξέρω κι εγώ ποια διαισθητική αρμονία που συ­ ντελεί στο να εκφράζεται πάντα η μαγεία του έργου μέσω αυτού του αριθμού. Υπάρχει ωστόσο και κάτι άλλο, που θα το κατανοήσετε χωρίς δυσκολία. Παίρνοντας τον καθένα από αυτούς τους όρους [της ακολουθίας] και αρχί­ ζοντας να τους υπολογίζετε από κάτω προς τα επάνω, θα αντιληφθείτε γρή­ γορα πως έχετε πρώτα το 1/2, στη συνέχεια τα 2/3, έπειτα τα 3/5. Βρίσκετε έτσι τους αριθμούς που η αλληλουχία τους συγκροτεί την ακολουθία Φιμπονάτσι, 1, 2, 3, 5, 8 - ο καθένας αποτελεί το άθροισμα των δύο προηγούμενων, όπως σας είχα επισημάνει άλλοτε. Αυτή τη σχέση δύο όρων θα τη γράφου­ με, για παράδειγμα, ιΐν+ι = ιΐν-ι + ιΐν. Εφόσον αναπτύξουμε επαρκώςτην ακο­ λουθία, το αποτέλεσμα της διαίρεσης ιΐν+ι / ικ θα ισούται όντως με την ιδεα­ τή αναλογία που ονομάζεται αναλογικός μέσος όρος, είτε αριθμός της χρυ­ σής τομής. Αν πάρουμε τώρα αυτή την αναλογία ως εικόνα τού τι συμβαίνει με το συναίσθημα εφόσον υπάρχει επανάληψη εκείνου του Είμαι ένα στην κλα­ σματική γραμμή, προκύπτει, αναδρομικά, το στοιχείο που το αιτιοδοτεί - το συναίσθημα. Αυτό το συναίσθημα μπορούμε να το γράψουμε προσωρινά ως ισοδύνα­ μο του α, και θα ξέρουμε ότι είναι το ίδιο α που ξαναβρίσκουμε στο επίπε­ δο του αποτελέσματος. 1 ------- = α α +1 Το αποτέλεσμα της επανάληψης του 1 είναι τούτο το α, στο επίπεδο που προσδιορίζεται εδώ με μια μπάρα. Η μπάρα συνίσταται συγκεκριμένα στο εξής, ότι υπάρχει κάτι προς διέλευση ώστε το 1 να έχει αποτέλεσμα συναι­ σθήματος. Εντέλει, η μπάρα είναι που ισοδύναμεί με το α. Ευνόητα λοιπόν μπορούμε να γράψουμε το συναίσθημα κάτω από την μπάρα, ως το ενστόχαστο [pensé], ανεστραμμένο αποτέλεσμα που επιφέρει την ανάδυση του αι­ τίου. Σε αυτό το πρώτο αποτέλεσμα αναδύεται το αίτιο ως ενστόχαστο αίτιο. Αυτό ακριβώς μας ωθεί να αναζητήσουμε, μέσα από την πρώτη ψηλαφητή χρήση των μαθηματικών, μια πιο στέρεη διατύπωση του αποτελέσματος που επιφέρει ο λόγος. Η αρχική τάξη του εν ελλείψει είναι γίνεται αντιληπτή στο επίπεδο του αιτίου, στον βαθμό που αυτό αναδύεται ως σκέψη, αντανάκλαση του αποτελέσματος. Το είναι επιβεβαιώνεται αρχικά μέσω του σημαδιού του 1, και όσα έπονται είναι ένα όνειρο - ειδικά ότι το σημάδι του 1 θα συμπεριελάμβανε, θα μπορούσε να συνενώσει το οτιδήποτε. Δεν μπορεί να συνενώσει απολύτως τίποτε, παρά μόνο αυτούς ακριβώς τους αντιπαρατιθέμενους, συναπτόμενους όρους της σκέψης του αιτίου με την πρώτη επανάληψη του 1.

179

ΙΑ ΟΙ A ΥΛΑΚΗΣ ΤΗΣ ΑΛΗΘΟΣΦΑΙΡΑΣ

Η εν λόγω επανάληψη έχει κόστος, και εγκαθιδρύει, στο επίπεδο του α, το χρέος της γλώσσας. Κάτι πρέπει να καταβληθεί σ’ εκείνον που εισάγει το σημείο της γλώσσας. Αυτό το κάτι, σύμφωνα με μια ονοματολογία που προ­ σπαθεί να του αποδώσει το ιστορικό του βάρος, το αποκάλεσα εφέτος -δεν είναι κατά κυριολεξία φετινό, αλλά ας πούμε για εσάς εφέτος- με τον όρο ΜβΗτΙι^Η 11

Τι αναπαράγεται με αυτή την ατέρμονη άρθρωση; Εφόσον πρόκειται εδο) και εκεί για το ίδιο μικρό α, είναι αυτονόητο ότι η επανάληψη του τύπου δεν γίνεται να είναι η ατέρμονη επανάληψη του σκέφτομαι στο εσωτερικό του Σκέφτομαι, σφάλμα που δεν παραλείπουν να κάνουν οι φαινομενολόγοι, αλ­ λά απλώς και μόνο το εξής - το Σκέφτομαι, εφόσον έχει συντελεστεί, δεν μπορεί να αντικατασταθεί παρά από το Είμαι: «Σκέφτομαι, άρα Είμαι». Εί­ μαι εκείνος που σκέφτεται Άρα είμαι, και αυτό συνεχίζεται ατέρμονα. Ση­ μειώστε ότι το μικρό α απομακρύνεται ολοένα και περισσότερο μέσα σε μια ακολουθία που αναπαράγει την ίδια ακριβώς σειρά από 1, έτσι όπως ανα­ πτύσσονται εδώ στα δεξιά, με τη μόνη διαφορά ότι στον τελευταίο όρο θα υπάρχει ένα μικρό α. 1 ------- = α α+1 α+1 Σημειώστε και το εξής ιδιόμορφο φαινόμενο, ότι το μικρό α αρκεί να υφίσταται, όσο μακριά και να πάτε προς τα κάτω, ώστε η ισότητα να είναι η ίδια όπως στον αρχικό τύπο που γράψαμε, δηλαδή η πολλαπλή και επαναλαμβα­ νόμενη αναλογία ισούται, συνολικά, με το αποτέλεσμα μικρό α. Ποιο είναι το χαρακτηριστικό γνώρισμα αυτής της ακολουθίας; Σε τελι­ κή ανάλυση, αν δεν απατώμαι, δεν κάνει τίποτε άλλο από το να σηματοδο­ τεί την τάξη των συγκλινουσών ακολουθιών που τα μεσοδιαστήματά τους εί­ ναι τα μέγιστα παραμένοντας σταθερά. Δηλαδή, πάντοτε μικρό α.

3 Όλα αυτά δεν συνιστούν, κατά κάποιον τρόπο, παρά μια τοπική άρθρωση, η οποία δεν διατείνεται βέβαια ότι ξεκαθαρίζει, μέσω μιας πάγιας και δια­ σφαλισμένης αναλογίας, την αποτελεσματικότητα της πρωταρχικότερης εμ­ φάνισης του αριθμού, δηλαδή του εναδικού χαρακτηριστικού. Το μόνο που κάνει είναι να μας υπενθυμίζει το καθεστώς της επιστήμης όπως την έχουμε πλέον, θα έλεγα, φορτωθεί - εννοώ, όπως είναι παρούσα στον κόσμο μας με τρόπο που υπερβαίνει κατά πολύ κάθε θεωρησιακό στοχασμό που βασίζεται στη Γνώση [connaissance].12

180

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

Πράγματι, σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι αυτό που χα­ ρακτηρίζει την επιστήμη μας δεν είναι ότι εισήγαγε μια καλύτερη και ευρύ­ τερη Γνώση του κόσμου, αλλά ότι ανέδειξε μέσα στον κόσμο πράγματα που δεν υπήρχαν καθόλου στο επίπεδο της αντίληψής μας. Κάποιοι προσπαθούν να συναρτήσουν την επιστήμη με μια μυθική γένε­ ση που έχει ως αφετηρία την αντίληψη, με πρόσχημα ότι ο τάδε ή ο δείνα φι­ λοσοφικός στοχασμός στάθηκε επί μακρόν στο ερώτημα - τι μας εγγυάται ότι η αντίληψη δεν είναι απατηλή; Η επιστήμη δεν προέκυψε από αυτό. Η επι­ στήμη προέκυψε από κάτι που υπήρχε σε εμβρυακή κατάσταση στις ευκλείδειες αποδείξεις. Ωστόσο, και εκείνες παραμένουν πολύ ύποπτες, καθώς πε­ ριλαμβάνουν ακόμη την προσκόλληση στο σχήμα, υπό το πρόσχημα της προφάνειάς του. Η όλη εξέλιξη των αρχαιοελληνικών μαθηματικών μάς αποδεικνύει ότι εκείνο που μεσουρανεί είναι ο χειρισμός του αριθμού ως τέτοιου. Εξετάστε την εξαντλητική μέθοδο [méthode d’exhaustion]13 που, ήδη από τον Αρχιμήδη, προεικονίζει την πορεία που θα καταλήξει στο ουσιώδες, σε ό,τι συνιστά για εμάς εν προκειμένω τη δομή, δηλαδή το calculus, τον απειροστικό λογισμό. Δεν χρειάζεται να περιμένουμε τον Λάιμπνιτς, που, άλλωστε, στην πρώτη του προσπάθεια εμφανίζει μια κάποια αδεξιότητα. Πρόκειται για κάτι που εγκαινιάζεται ήδη, με την αναπαραγωγή του επιτεύγματος του Αρχιμήδη επί της παραβολικής καμπύλης, από τον Καβαλιέρι,14 τον 17ο αιώ­ να, πολύ πριν από τον Λάιμπνιτς. Τι συνάγεται από αυτά; Μπορείτε πιθανότατα να πείτε για την επιστήμη ότι nihil fuerit in intellectu quod non prius fuit in sensu,15 αλλά τι αποδεικνύει αυτό; To sensus δεν έχει καμία σχέση, όπως γνωρίζουμε βέβαια, με την αντί­ ληψη. Το sensus βρίσκεται εδώ αποκλειστικά σαν κάτι το μετρήσιμο, και το οποίο με τη μέτρηση διαλύεται σύντομα. Η θεώρηση του sensus μας στο επί­ πεδο του αυτιού ή του ματιού, για παράδειγμα, καταλήγει σε μια καταμέτρη­ ση των δονήσεων. Χάρη σε αυτό ακριβώς το παιχνίδι των αριθμών, αρχίσαμε να δημιουργούμε δονήσεις που δεν έχουν καμία σχέση ούτε με τις αισθήσεις μας, ούτε με την αντίληψή μας. Όπως έλεγα τις προάλλες στα σκαλιά του «Πάνθεον», ο κόσμος, που υπο­ τίθεται πως ήταν ανέκαθεν ο δικός μας, κατακλύζεται σήμερα, ακόμη και στη θέση στην οποία βρισκόμαστε, από έναν σημαντικό αριθμό κυμάτων, όπως τα λέμε, που διασταυρώνονται μεταξύ τους χωρίς να έχετε γι’ αυτό την πα­ ραμικρή υποψία. Δεν πρόκειται για μια αμελητέα εκδήλωση, παρουσία, ύπαρξη της επιστήμης, και αυτό θα απαιτούσε να μην περιοριζόμαστε, για να χαρακτηρίσουμε ό,τι περιβάλλει τη γη μας, να μιλάμε για ατμόσφαιρα, για στρατόσφαιρα, ή για ό,τι άλλο σφαιρικό σάς κάνει κέφι, σε όποια κλίμακα μπορούν να γίνουν αντιληπτά τα σωματίδια. Στην εποχή μας, θα έπρεπε να λαμβάνουμε υπόψη μας και ό,τι πάει ακόμη πιο πέρα, και είναι αποτέλεσμα τίνος πράγματος; Μιας γνουσης, που δεν προχώρησε τόσο μέσα από το δικό της το ξεσκαρτάρισμα, από την κριτική της όπως λέμε, όσο χάρη σε μια τολ­ μηρή ορμή με αφετηρία ένα τέχνασμα, αναμφίβολα του Καρτέσιου -κάποιοι

ΙΑ ΟΙ Λ ΥΛΑΚΗΣ ΤΗΣ ΛΛΗΘΟΣΦΑΙΡΛΣ

181

άλλοι θα επιλέξουν κάποιον άλλο- το τέχνασμα να εναποθέσει την εγγύησή της αλήθειας στον Θεό. Εάν υπάρχει μια αλήθεια, ας την αναλάβει αυτός. Εμείς την εκλαμβάνουμε σύμφωνα με την ονομαστική της αξία. Μέσα από το παιχνίδι και μόνο μιας όχι αφηρημένης, αλλά καθαρά λο­ γικής αλήθειας, μέσα από το παιχνίδι και μόνο μιας αυστηρής συνδυαστικής που υπόκειται απλώς στο ότι πρέπει πάντα να επισημαίνονται, εν είδει αξιω­ μάτων, οι κανόνες της, μέσα από το παιχνίδι και μόνο μιας τυποποιημένης αλήθειας - να πώς κατασκευάζεται μια επιστήμη που δεν έχει πλέον καμία σχέση με τα προαπαιτούμενα που συνυπέθετε ανέκαθεν η ιδέα της Γνιόσης. Εννοώ τη σιωπηλή πόλωση, την ιδεατή ενοποίηση που φανταζόμαστε ότι συνιστά Γνώση, στην οποία μπορεί κανείς πάντα να εντοπίσει, με όποιο όνομα κι αν είναι ντυμένες, ενόοσύνη[(3 λόγου χάριν, την αντανάκλαση, την εικόνα, διαρκώς αμφιλεγόμενη εξάλλου, των δύο αρχών, της αρσενικής αρχής και της θηλυκής αρχής. Οπότε, τον χώρο στον οποίο αναπτύσσονται τα δημιουργήματα της επι­ στήμης δεν μπορούμε να τον χαρακτηρίσουμε παρά με βάση την ανυπόσταση, τ’ απράγματα με απόστροφο.17 Γεγονός που αλλάζει άρδην το νόημα του δι­ κού μας υλισμού. Η πιο παλιά μορφή της έπαρσης του κυρίου -γράψτε το maître όπως θέ­ λετε- είναι ότι ο άνδρας φαντάζεται πως δίνει μορφή στη γυναίκα. Νομίζω πως είστε όλοι αρκετά πεπειραμένοι ώστε να έχετε συναντήσει αυτή την κω­ μική ιστορία σε κάποια φάση της ζωής σας. Μορφή, υπόσταση, περιεχόμενο, πείτε το όπως θέλετε - αυτός ο μύθος είναι κάτι από το οποίο μια επιστημονι­ κή σκέψη πρέπει να απελευθερωθεί. Εκτιμώ πως μου επιτρέπεται να προχωρήσω εδώ με τραχύ και άκομψο τρόπο ώστε να εκφράσω καλύτερα τη σκέψη μου. Δεν καταφέρνω να προσποιηθώ πως διαθέτω μια σκέψη, ενώ βέβαια το θέμα δεν είναι αυτό, αλλά, ως γνωστόν, το ότι η σκέψη επικοινωνείται μέσω της παρεξήγησης φυσικά. Ας κάνουμε λοιπόν ότι επικοινωνούμε και ας πούμε σε τι συνίσταται αυτή η με­ ταστροφή μέσω της οποίας η επιστήμη διαφοροποιείται από κάθε θεωρία περί Γνώσεως. Ουσιαστικά, αυτό δεν σημαίνει και πολλά, διότι μόνο υπό το φως του μη­ χανισμού της επιστήμης, στον βαθμό που μπορούμε να τον συλλάβουμε, εί­ ναι δυνατόν να θεμελιώσουμε σε τι συνίστανται τα λάθη, τα προσκόμματα, οι συγχύσεις, τα οποία δεν απούσιαζαν βέβαια από το πλαίσιο άρθρωσης της Γνώσης, με την υποκείμενη παραδοχή ότι υπήρχαν εδώ δύο αρχές που έπρε­ πε να διαχωριστούν - η μία που μορφοποιεί και η άλλη που μορφοποιείται. Αυτό ακριβούς μας καθιστά απτό η επιστήμη, και το γεγονός ενισχύεται από τον απόηχό του όπως τον συναντάμε στην ψυχαναλυτική εμπειρία. Για να εκφραστώ με εκείνους τους μεγαλόστομους προσεγγιστικούς όρους, όπως για παράδειγμα η αρσενική αρχή - ποια επίπτωση έχει επάνω της η επενέργεια του λόγου; Ο εκπρόσωπός της, ως ομιλούν ον, καλείται να επεξηγήσει την ουσία του - ειρωνικά, εντός εισαγωγικών. Αναγνωρίζει αυτό

182

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

που τον συγκροτεί, δηλαδή το αίτιο της επιθυμίας του, πολύ συγκεκριμένα και αποκλειστικά, μέσω του συναισθήματος που υφίσταται ο ίδιος από την επίπτωση του λόγου - στον βαθμό, δηλαδή, που γίνεται αποδέκτης εκείνης της εκθηλύνουσας επίπτωσης στην οποία συνίσταται το μικρό α. Αντιστρόφως, στο επίπεδο της δήθεν φυσικής αρχής, η οποία δεν είναι τυ­ χαίο που ανέκαθεν συμβολίζεται, με την κακή έννοια του όρου, μέσω μιας θη­ λυκής αναφοράς, το κενό εμφανίζεται, αντιθέτως, μέσω μιας ανυπόστασης, όπως έλεγα προηγουμένως, κενό τίνος πράγματος; Το εν λόγω πράγμα, εάν θέλουμε, πολύ εξ αποστάσεως και πολύ εκ του μακρόθεν, να του δώσουμε την προοπτική της γυναίκας, ας πούμε λοιπόν ότι σε κάτι που είναι μια αμορφοποίητη απόλαυση, κυριολεκτικά χωρίς μορφή, βρίσκεται εν προκειμένω η θέση όπου έρχεται να συγκροτηθεί, με μια εγχειρημ-αντίληψη [dans l’operçoit], η επιστήμη. Αυτό που αντιλαμβάνομαι [je perçois], δήθεν πρω­ τογενές, πρέπει όντως να αντικατασταθεί από μια εγχειρημ-αντίληψη [un operçoit].18 Στον βαθμό που δεν αναφέρεται παρά σε μια άρθρωση που αντλείται από τη σημαίνουσα τάξη, η επιστήμη κατασκευάζεται από κάτι προηγουμένως ανύπαρκτο. Να τι είναι σημαντικό να αντιληφθούμε, εάν θέλουμε να κατανοήσουμε κάτι που σχετίζεται με τι; Με τη λήθη του εν λόγω αποτελέσματος. Όλοι μας, όσο υπάρχουμε, όσο επεκτείνεται το πεδίο στο οποίο η επιστήμη λειτουργεί ίσως σαν λόγος του κυρίου, ούτε που ξέρουμε σε τι βαθμό -επειδή δεν το ξέ­ ραμε σε κανένα βαθμό- ο καθένας μας προσδιορίζεται εξαρχής ως αντικεί­ μενο μικρό α. Μιλούσα προ ολίγου για εκείνες τις σφαίρες με τις οποίες η επέκταση της επιστήμης -η οποία, περιέργως, εμφανίζεται εδώ πολύ εγχειρηματική στον προσδιορισμό του όντος- περιβάλλει τη γη, διαδοχικές ζώνες που τις χα­ ρακτηρίζει με βάση το τι βρίσκει. Γιατί να μη χωροθετήσουμε τον τόπο όπου τοποθετούνται αυτές οι κατασκευές της επιστήμης, αφού δεν είναι παρά το αποτέλεσμα μιας τυποποιημένης αλήθειας; Πώς θα ονομάσουμε αυτόν τον τόπο; Δίνω και πάλι υπερβολική έμφαση σε αυτό που θέλω να πω, και δεν είμαι απαραίτητα ιδιαιτέρως υπερήφανος γι’ αυτό που προτείνω στη συγκεκριμέ­ νη περίπτωση, νομίζω όμως πως είναι χρήσιμο, θα δείτε για ποιο λόγο, να θέ­ σουμε τούτο το ζήτημα, το οποίο δεν είναι ζήτημα ονοματολογίας. Πρόκειται για τη θέση που καταλαμβάνει για τα καλά ποιο πράγμα; Μί­ λησα νωρίτερα περί κυμάτων. Περί αυτού πρόκειται. Καμία φαινομενολογία της αντίληψης δεν μας προϊδέασε στο ελάχιστο γι’ αυτά τα κύματα, ερτζιανά ή άλλα, και σίγουρα δεν θα μας είχε οδηγήσει ποτέ σε αυτά. Αυτόν τον τόπο, σίγουρα δεν τον ονομάζουμε νοόσφαιρα,,g την οποία θα κατοικούσαμε εμείς οι ίδιοι. Εάν υπάρχει όντως κάτι που απέχει παρασάγγας από οτιδήποτε μπορεί να μας ενδιαφέρει, είναι ακριβώς αυτό. Όμως, αξιοποκύντας την αλήθεια20 μ’ έναν τρόπο που θα συμφωνήσω ότι δεν έχει τί-

ΙΑ ΟΙ A ΥΛΑΚΗΣ ΓΗΣ A ΑΗΘΟΣΦΑΙΡΑΣ

183

ποτέ το συγκινησιακά φιλοσοφικό, θα μπορούσατε, αν δεν βρείτε κάτι καλύ­ τερο, να τον ονομάσετε αληθόσφαιρα.21 Ας μη χάνουμε τον μπούσουλα. Η αληθόσφαιρα μπορεί να ηχογραφηθεί. Αν έχετε εδώ ένα μικρό μικρόφωνο, συνδέεστε με την αληθόσφαιρα. Το εκ­ πληκτικό είναι ότι, ακόμη κι αν βρίσκεστε μέσα σ’ ένα μικρό όχημα που σας οδηγεί στον Αρη, μπορείτε να παραμείνετε συνδεδεμένοι με την αληθόσφαιρα. Και μάλιστα, το εντυπωσιακό δομικό αποτέλεσμα όπου δυο τρία άτομα πήγαν να σουλατσάρουν στη Σελήνη, βάλτε το καλά στο μυαλό σας, όσον αφορά το επίτευγμα, δεν είναι καθόλου αδιάφορο το ότι τα άτομα αυτά πα­ ρέμεναν συνεχώς στην αληθόσφαιρα. Τούτοι οι αστροναύτες, όπως λέγονται, οι οποίοι συνάντησαν την τελευ­ ταία στιγμή κάποια μικροπροβλήματα, ενδεχομένως να τα είχαν βγάλει πέ­ ρα πολύ λιγότερο καλά -δεν αναφέρομαι στις σχέσεις τους με το μηχάνημά τους, γιατί ως προς αυτό θα τα έβγαζαν ίσως πέρα από μόνοι τους- εάν δεν συνοδεύονταν διαρκώς από το μικρό α της ανθρώπινης φωνής. Κι έτσι, είχαν την άνεση να λένε τίποτα περισσότερο από διάφορες βλακείες, όπως, για πα­ ράδειγμα, ότι όλα βαίνουν καλώς, ενώ όλα πήγαιναν χάλια. Τι σημασία έχει όμως. Σημασία έχει να παραμένουν στην αληθόσφαιρα. Χρειάζεται χρόνος για να αντιληφθεί κανείς όλα εκείνα τα πράγματα που την κατοικούν, και αυτό θα σας υποχρεώσει να εισαγάγετε μια άλλη λέξη. Η αληθόσφαιρα, ακούγεται πολύ ωραία. Και αυτό επειδή υποθέτουμε ότι εκείνο που αποκάλεσα τυποποιημένη αλήθεια έχει επαρκώς καθεστώς αλή­ θειας στο επίπεδο όπου τοποθετείται η εγχειρηματικότητά της, όπου εγχειρημ-αντιλαμβάνεται [operçoit]. Στο επίπεδο όμως του εγχειρηματικού απο­ τελέσματος, το οποίο περιφέρεται, η αλήθεια δεν είναι διόλου υπό εκκάλυψη [dévoilée]. Απόδειξη ότι η ανθρώπινη φωνή, που σας βαστάει το περίνεο,22 αν μου επιτρέπετε την έκφραση, διόλου δεν εκκαλύπτει την αλήθειά της.23 Θα δώσουμε σε αυτό ένα όνομα βοηθούμενοι από τον αόριστο του ίδιου ρήματος με το οποίο ένας διάσημος φιλόσοφος υπενθύμιζε την αλήθεια ως έλευση. Μόνο οι φιλόσοφοι αντιλαμβάνονται τέτοιου είδους πράγματα, και ίσως κάποιοι γλωσσολόγοι. Θα το ονομάσουμε με τον όρο λαθούσες [Ιαthouses].24 Ο κόσμος κατοικείται ολοένα και περισσότερο από λαθούσες. Μια και φαίνεται να σας διασκεδάζει, θα σας το γράφω με τη σωστή ορθογραφία. Θα παρατηρήσατε ότι θα μπορούσα να το ονόμαζαλαθονσίες \lathousies]. Κάτι τέτοιο θα ταίριαζε καλύτερα με την ουσία,25 εκείνη τη μετοχή [ούσα] με όλη την αμφισημία που ενέχει. Η ουσία δεν είναι ο Αλλος, δεν είναι το ον [l’étant], βρίσκεται ανάμεσα στα δύο. Δεν είναι επίσης το είναι, αλλά, τέλος πάντων, πλησιάζει κατά πολύ. Όσον αφορά τη θηλυκή ανυπόσταση,26 θα έφτανα μάλιστα ως την πα­ ρουσία [parousie]. Όσο για τα διάφορα μικροαντικείμενα μικρό a που θα συναντήσετε βγαίνοντας από εδώ, στο πλακόστρωτο, σε κάθε γωνιά του δρό­ μου, πίσω από όλες τις βιτρίνες, σε αυτή την υπεραφθονία αντικειμένων που

1S4

ΖΑΚ ΛΛΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

έχουν παραχθεί για να λειτουργήσουν ως αίτια της επιθυμία σας, στον βαθ­ μό που τώρα την κυβερνά η επιστήμη, σκεφτείτε τα σαν λαθούσες. Αντιλαμβάνομαι κάπως καθυστερημένα, μια και δεν πάει καιρός που επι­ νόησα αυτόν τον όρο, ότι κάνει ρίμα με τη λέξη βεντούζα [ventouse].27 Έχει αέ­ ρα εδώ μέσα, έχει πολύ αέρα, τον αέρα της ανθρώπινης φωνής. Είναι αρκετά αστείο να το βρίσκουμε στο τέλος της συνάντησης. Εάν ο άνδρας είχε προσφύγει λιγότερο στη μεσιτεία του Θεού, για να πι­ στέψει ότι ενώνεται με τη γυναίκα, μπορεί να είχαμε βρει τη λέξη λαθούσα εδώ και καιρό. Όπως και να χει, αυτή η ανάδυση αποσκοπεί στο να καταστήσει ανησυ­ χητικές τις σχέσεις σας με τη λαθούσα. Είναι απολύτως βέβαιο πως ο καθένας σας έχει να κάνει με δυο τρεις από δαύτες. Η λαθούσα δεν έχει κανέναν απολύτως λόγο να περιορίζεται ως προς τον πολλαπλασιασμό της. Το σημαντικό είναι να ξέρουμε τι συμβαίνει όταν ερχόμαστε πραγματικά σε επαφή με τη λαθούσα ως τέτοια. Ο ιδανικός ψυχαναλυτής θα ήταν εκείνος που διαπράττει αυτή την απο­ λύτως ριζική πράξη, και για τον οποίον το λιγότερο που θα μπορούσαμε να πούμε είναι ότι, βλέποντάς τον επί το έργον, νιώθουμε κάποιο άγχος. Μια μέρα, την εποχή που είχα γίνει αντικείμενο παζαρέματος,28 προσπά­ θησα, μια και αποτελούσε μέρος της τελετουργίας, να προτείνω μερικά πράγ­ ματα πάνω σε αυτό το θέμα. Πράγματι, ενώ με παζάρευαν, καμώνονταν πα­ ράλληλα ότι τους ενδιέφεραν όσα ενδεχομένως είχα να πω για την εκπαίδευ­ ση του ψυχαναλυτή, και τότε διατύπωσα τη θέση, μέσα σε μια απόλυτη αδια­ φορία φυσικά, αφού όλους τους απασχολούσε αποκλειστικά ό,τι συνέβαινε στους διαδρόμους, πως δεν υπάρχει κανένας λόγος μια ψυχανάλυση να προκαλεί άγχος. Είναι βέβαιο, εφόσον υπάρχει λαθούσα, ότι το άγχος -καθώς με αυτό έχουμε να κάνουμε- δεν είναι χωρίς αντικείμενο. Αυτό ήταν το σημείο αφετηρίας μου. Μια καλύτερη προσέγγιση της λαθούσας πρέπει να μας ηρε­ μήσει λιγάκι. Το ζητούμενο είναι να μπείτε σε μια θέση τέτοια ώστε κάποιος, με του οποίου το άγχος ασχοληθήκατε, να θελήσει να έρθει να εγκατασταθεί σε αυ­ τή την ίδια θέση που κατέχετε ή που δεν κατέχετε ή που μετά βίας κατέχετε να έρθει να μάθει πώς την κατέχετε ή πώς δεν την κατέχετε, και γιατί την κα­ τέχετε, και γιατί δεν την κατέχετε. Θα είναι το αντικείμενο της επόμενης συνάντησής μας, τον τίτλο της οποίας μπορώ να σας δώσω από τώρα - θα αφορά τις σχέσεις ανάμεσα στην ανημποριά και την αδυνατότητα, τις οποίες στηρίζουμε πάντα στα ίδια σχηματάκια μας. Είναι προφανές ότι είναι παντελώς αδύνατον να εγκατασταθεί κανείς στη θέση της λαθούσας. Όμως, δεν είναι μόνο αυτό που είναι αδύνατον, αλ­ λά και πολλά άλλα πράγματα, υπό τον όρο να εκλάβουμε τη λέξη αδύνατον με την αυστηρή της έννοια, και συνεπώς να τα προσδιορίσουμε στο επίπε­ δο της τυποποιημένης αλήθειας. Να δεχτούμε, με άλλα λόγια, ότι σε κάθε τυ­

ΙΑ ΟΙ ΑΥΛΑΚΕΣ ΤΗΣ ΑΛΗΘΟΣΦΑ1ΡΑΣ

185

ποποιημένο πεδίο της αλήθειας υπάρχουν αλήθειες που δεν μπορούμε να αποδείξουμε. Όπως γνωρίζετε, ορίζω το πραγματικό οτο επίπεδο ακριβώς του αδυνά­ του. Η ύπαρξη του ψυχαναλυτή είναι της τάξεως του πραγματικού, επειδή είναι κάτι το αδύνατον. Είναι κάτι που συναρτάται με τη θέση της λαθούσας. Το πρόβλημα είναι ότι για να είναι κανείς στη θέση της λαθούσας, πρέπει να έχει πραγματικά αντιληφθεί ότι είναι αδύνατον. ΓΓ αυτόν ακριβώς τον λό­ γο προτιμούμε πολύ περισσότερο να υπογραμμίζουμε την ανημποριά, που εί­ ναι επίσης υπαρκτή, αλλά η οποία, θα σας το δείξω, έχει άλλη θέση απ’ ό,τι η αυστηρά οριζόμενη αδυνατότητα. Γνωρίζω ότι υπάρχουν εδώ κάποιοι που από καιρού εις καιρόν δυσανα­ σχετούν, όταν με βλέπουν, όπως λένε -πώς ακριβώς το λένε;- να ονειδίζω, να εγκαλώ, να ωρύομαι εναντίον των αναλυτών. Πρόκειται για νεαρά άτο­ μα που δεν είναι ψυχαναλυτές. Δεν αντιλαμβάνονται ότι αυτό που κάνω εί­ ναι καλοσυνάτο, είναι μικρά νεύματα αναγνώρισης που τους κάνω. Δεν θέλω να τους υποβάλω σε πολύ σκληρή δοκιμασία. Και όταν κάνω κάποιον υπαινιγμό για την ανημποριά τους, που είναι και δική μου, αυτό ση­ μαίνει ότι σε τούτο το επίπεδο είμαστε όλοι αδέλφια, και δεν έχουμε παρά να τα βγάλουμε πέρα όπως μπορούμε. Αυτό λοιπόν ας τους ηρεμήσει, προτού τους μιλήσω για την αδυνατότητα της θέσης του ψυχαναλυτή. 20 Μ αΐου 1970

Η ΑΝΗΜΠΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΛΗΘΕΙΑΣ

Ο Φρόιντ και οι τέσσερις λόγοι Καπιταλισμός και Πανεπιστήμιο Η κατεργαριά του Χέγκελ Λνημποριά και αόυνατότητα Τι μπορεί να καταφέρει το εξάμβλωμα;

Βρισκόμαστε σε μια στιγμή της χρονιάς που συνδέεται με διαδικασίες εξε­ τάσεων. Θα προσπαθήσω να ελαφρύνω λίγο το κλίμα. Ευτυχώς που οδεύουμε προς το τέλος, όπως λένε. Θα είχα μάλιστα την τά­ ση να αφήσω τα πράγματα όπως έχουν, αν δεν έπρεπε παρ’ όλα αυτά να σας κάνω δύο μικρά συμπληρωματικά μαθήματα, που προορίζονται να αναδεί­ ξουν το ουσιώδες των όσων ελπίζω να μετέδωσα εφέτος - δύο μικρές αιχμές για το μέλλον, που να επιτρέπουν να φανεί, εμβαθύνοντας λίγο περισσότερο, σε τι βαθμό υπάρχουν ίσως κάποιες νέες έννοιες, και οι οποίες, πάντως, έχουν αυτό το στίγμα που πάντα τονίζω, και που όσοι εργάζονται μαζί μου σε κλινι­ κό επίπεδο μπορούν να επιβεβαιώσουν, ότι εφάπτονται δηλαδή της εμπειρίας. Δεν αποκλείεται αυτά να μπορεί να χρησιμεύσουν και αλλού, στο επίπε­ δο κάποιων πραγμάτων που συμβαίνουν σήμερα, χωρίς προς το παρόν να ξέρουμε τι είναι. Φυσικά, όταν τα πράγματα συμβαίνουν, δεν ξέρουμε ποτέ με σαφήνεια τη στιγμή που συμβαίνουν, τι ακριβώς είναι, κυρίως όταν τα επικα­ λύπτουμε με πληροφορίες. Πάντως, τελικά, είναι γεγονός ότι κάτι συμβαίνει στο Πανεπιστήμιο. Σε διάφορους χώρους, κάποιοι εκφράζουν την έκπληξή τους. Μα ποια μύ­ γα τους τσίμπησε τους φοιτητές, τους πολυαγαπημένους μας, τους προνομιού­ χους μας, τους παραχαϊδε μένους του πολιτισμού; Τι τους συμβαίνει; Αυτοί που τα λένε είναι εκείνοι που κάνουν τους ηλίθιους, πληρώνονται γι’ αυτό. Θα μπορούσε ωστόσο κάτι από όσα αρθρώνω για τη σχέση του λόγου του

188

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

αναλυτή με τον λόγο του κυρίου να δείχνει τον δρόμο που θα επέτρεπε, κα­ τά κάποιον τρόπο, να δικαιολογηθούμε και να συνεννοηθούμε μεταξύ μας. Αυτό που συμβαίνει προς το παρόν είναι ότι ο καθένας αγωνίζεται να ελαχισυοποιήσει το βάρος των μικρών, αποτυχημένων, συρρικνωμένων δια­ δηλώσεων, σι οποίες θα περιορίζονται όλο και περισσότερο σε μια γωνιά. Το να αιτιολογήσω αυτό το φαινόμενο, να το κάνω κατανοητό, τη στιγμή μάλιστα που λέω ότι θα μπορούσα να το κάνω, θα ήθελα να καταλάβετε το εξής - στο μέτρο ακριβώς που θα τα κατάφερνα, που θα κατόρθωνα να σας κάνου να κα­ ταλάβετε μερικά πράγματα, να είστε βέβαιοι ότι σας έχω ρίξει στάχτη στα μάτια. Διότι σε κάτι τέτοιο συνοψίζεται το αποτέλεσμα. Θα ήθελα να αρθρώσω σήμερα, όσο πιο απλά μπορώ, τη σχέση ανάμεσα σε αυτό που συμβαίνει και στα πράγματα που τολμώ να χειρίζομαι εδου και κάποιο διάστημα, πράγμα που παρέχει επομένως μια ορισμένη εγγύηση ότι αυτός ο λόγος είναι βάσιμος. Τολμώ να τα χειρίζομαι μ’ έναν τρόπο που είναι, σε τελική ανάλυση, απολύτως ανεπεξέργαστος. Δεν διστάζω να μιλήσω για το πραγματικό, και μάλιστα εδώ και κάμποσο καιρό, αφού άλλωστε μιλώντας ακριβώς γι’ αυτό έκανα το εισαγωγικό βήμα της διδασκαλίας μου. Έπειτα, με τα χρόνια, προέκυψε μια μικρή φράση, ότι το αδύνατο είναι το πραγματικό. Κι ένας θεός ξέρει τι κατάχρηση της έγινε εξαρ­ χής. Έπειτα, μου συνέβη να προτείνω δεν ξέρω ποια αναφορά για την αλή­ θεια, κάτι που είναι πιο συνηθισμένο. Υπάρχουν ωστόσο μερικές πολύ ση­ μαντικές παρατηρήσεις που πρέπει να γίνουν, και αισθάνομαι υποχρεωμένος να κάνω ορισμένες σήμερα, πριν τ’ αφήσω όλα τούτα στο έλεος των αφελών για να τα χρησιμοποιήσουν με απερισκεψία, όπως πράγματι συχνά πυκνά συμβαίνει, μερικές φορές, στο περιβάλλον μου.

1 Πριν από οχτώ μέρες, έκανα μια βόλτα στη Βενσέν για να σηματοδοτήσω λακωνικά το γεγονός ότι ανταποκρίθηκα στην πρόσκληση αυτού του χώρου. Σας το είχα εξάλλου ανακοινώσει εδώ την περασμένη φορά, για να σας δώσω τη σωστή προέλευση μιας αναφοράς με την οποία ξεκίνησα, και που πολύ απέ­ χει από το να είναι αθώα - γι’ αυτό είναι που πρέπει να διαβάζετε τον Φρόιντ. Διαβάζουμε πράγματι στο Περατή ανάλυση και μη περατή ανάλυση1 κά­ ποιες γραμμές που αφορούν το τι είναι ο τμυχαναλυτής. Υπογραμμίζεται εκεί ότι θα ήταν εσφαλμένο να ζητάμε από τον ψυχανα­ λυτή μεγάλη δόση κανονικότητας και ψυχικής ορθοφροσύνης, αυτό θα τον καθιστούσε σπάνιο είδος, άλλωστε δεν πρέπει να ξεχνάμε πως η unendlich αναλυτική σχέση ist nicht zu vergessen, dass die analytiche Beziehung auf Wahrheitsliebe, βασίζεται στην αγάπη της αλήθειας, και d. h. auf die Anerken­ nung der Realität gegründet ist, που σημαίνει - στην αναγνώριση των πραγ­ ματικοτήτων.

ΙΒ Η ΑΝΗΜΠΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΛΗΘΕΙΑΣ

189

Η λέξη Realität είναι μια λέξη την οποία θα αναγνωρίαετε ακόμη κι αν δεν ξέρετε γερμανικά, γιατί αντιγράψει τα λατινικά μας. Η λέξη αυτή βρί­ σκεται σε ανταγωνισμό, στις διάφορες χρήσεις που κάνει ο Φρόιντ, με τη λέ­ ξη Wirklichkeit, που, και αυτή, σημαίνει σε ορισμένες περιπτώσεις αυτό που οι μεταφραστές, χωρίς να ψάξουν περισσότερο, μεταφράζουν αβασάνιστα πά­ λι με τη λέξη πραγματικότητα. Έχω επί του θέματος μια μικρή ανάμνηση της πραγματικά ξέφρενης λύσ­ σας που είχε πιάσει ένα ζευγάρι, ή ακριβέστερα τον έναν από αυτούς -πρέπει όμως να τον πούμε με τ’ όνομά του, δεν είναι καθόλου τυχαίο, πρόκειται για κάποιον ονόματι Λαπλάνς, ο οποίος έπαιξε έναν ορισμένο ρόλο2 στις περι­ πέτειες των σχέσεων μου με την ψυχανάλυση- στη σκέψη ότι ένας άλλος -τον οποίο επίσης θα κατονομάσω, αφού είπα τον πρώτο, κάποιος ονόματι Κοφμάν-3 είχε προτείνει την ιδέα ότι έπρεπε να διακρίνουμε την Wirklichkeit από την Realität. Το γεγονός ότι ο άλλος προηγήθηκε στην εν λόγω επισήμανση, η οποία ήταν πράγματι εντελώς πρωταρχική, είχε πυροδοτήσει κάτι σαν πάθιασμα στο πρώτο από τα δύο αυτά πρόσωπα. Η ψευδο-περιφρόνηση που επέδειξε γι’ αυτή τη λεπτολογία είναι πάντως κάτι το αρκετά ενδιαφέρον. Η φράση τελειώνει έτσι - gegründet ist und jeden Schein und Trug ausschliesst, αποκλείει από την αναλυτική σχέση κάθε προσποίηση, κάθε κοροϊ­ δία. Μια φράση σαν αυτή είναι ιδιαίτερα πλούσια. Και αμέσως, στις επόμε­ νες γραμμές, δηλώνεται -παρά τον φιλικό χαιρετισμό που απευθύνει εν πα­ ρόδιο ο Φρόιντ στον ψυχαναλυτή- ότι τελικά, δεν υπάρχει das Analysieren. Είμαστε πολύ κοντά στο να έχουμε πραγματικά την πλήρη όψη αυτής της λει­ τουργίας που αποκαλούμε αναλυτική πράξη. Das Analysieren δεν σημαίνει τίποτε άλλο από τον όρο που χρησιμοποίησα ως τίτλο σ’ ένα από τα σεμινά­ ριά μου. Η αναλυτική πράξη θα ήταν το τρίτο από τα αδύνατα επαγγέλματα, unmöglichen Berufe εντός εισαγωγικών. Ο Φρόιντ παραπέμπει σε δικό του κείμενο, αναφερόμενος στο γεγονός ότι είχε ήδη επισημάνει -πού το έχει πει; η έρευνά μου είναι ατελής, ίσως να είναι στις επιστολές προς τον Φλις- τα εν λόγω τρία επαγγέλματα, τα οποία αποκαλεί στο προγενέστερο εκείνο χωρίο Regieren, Erziehen, Kurieren, κά­ τι που προφανώς συνάδει με τη χρήση ενός κοινού τόπου. Η ψυχανάλυση εί­ ναι κάτι καινούργιο και ο Φρόιντ την συμπεριλαμβάνει εδώ μέσω υποκατά­ στασης. Τα τρία επαγγέλματα, αν υποθέσουμε ότι πρόκειται για επαγγέλμα­ τα, είναι λοιπόν Regieren, Erziehen, Analysieren, δηλαδή το κυβερνάν, το εκπαιδεύειν και το ψυχαναλύειν. Δεν γίνεται να παραβλέψουμε την επικάλυψη των τριών όρων με αυτό που διακρίνω εφέτος ως τον βασικό πυρήνα των τεσσάρων λόγων. Οι λόγοι αυτοί δεν είναι τίποτε άλλο παρά η σημαίνουσα άρθρωση, ο μη­ χανισμός, του οποίου η παρουσία και μόνο, το υφιστάμενο καθεστώς, κυριαρ­ χεί και κυβερνά οποιαδήποτε ανάδυση ομιλίας. Πρόκειται για λόγους χωρίς την ομιλία, η οποία έρχεται να τους αποικίσει κατόπιν. Σχετικά με αυτό το με­

1W

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

θυστικό φαινόμενο που ονομάζουμε αναλαμβάνω να μιλήσω,4 θα μπορούσα λοιπόν να πω ότι κάποιος εντοπισμός του λόγου στον οποίο εντάσσεται αυτή η ομιλία θα ήταν ενδεδειγμένος, από καιρού εις καιρόν, ώστε να μην αναλαμ­ βάνει κανείς να μιλήσει χωρίς να ξέρει τι κάνει. Με δεδομένο ένα ορισμένο ύφος ομιλίας, σε χρήση την εποχή του Μάη [του ’68], δεν γίνεται να μη μου περάσει από το μυαλό ότι ένας από τους εκ­ προσώπους του αντικειμένου μικρό α, ο οποίος δεν εγκαθιδρύεται στο επί­ πεδο της ιστορικής αλλά μάλλον της προϊστορικής εποχής, είναι ασφαλώς το κατοικίδιο ζώο. Στην περίπτωση αυτή δεν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τα ίδια γράμματα, είναι όμως ολοφάνερο ότι αυτό που αντιστοιχεί στο δικό μας διαγραμμένο $, απαιτήθηκε μια ορισμένη γνώση προκειμένου να το εξημε­ ρώσουμε - για παράδειγμα, ο σκύλος είναι το γάβγισμα. Δεν γίνεται να μη σκεφτούμε ότι, αν το γάβγισμα είναι αυτό ακριβώς, ένα ζώο που γαβγίζει, το Si αποκτά ένα νόημα που μπορούμε κάλλιστα να εντο­ πίσουμε στο επίπεδο όπου το τοποθετούμε, στο γλωσσικό επίπεδο. Καθένας ξέρει ότι το κατοικίδιο ζώο εμπλέκεται στη γλώσσα με μια πρωτόγονη γνώ­ ση, και το ίδιο δεν διαθέτει γλώσσα. Δεν του απομένει προφανώς παρά να ανακινήσει ό,τι πλησιέστερο προς το σημαίνον Si διαθέτει - το ψοφίμι. Είναι κάτι που θα πρέπει βέβαια να σας είναι γνωστό, όλο και κάποιον σκύλο θα είχατε, είτε φύλακα είτε κάτι άλλο, κάποιον με τον οποίον θα είχα­ τε οικειότητα. Το ψοφίμι έχει κάτι το ακαταμάχητο, το λατρεύουν. Δείτε την περίπτωση της Μπάθορι,5 μιας χαριτωμένης κυρίας στην Ουγγαρία, η οποία αρεσκόταν κατά καιρούς να κομματιάζει τις υπηρέτριές της, κάτι που είναι το λιγότερο που μπορεί κανείς να προσφέρει στον εαυτό του, όταν κατέχει μια ορισμένη θέση. Αν τύχαινε να θάψει τα εν λόγω κομμάτια λίγο πιο κοντά στην επιφάνεια, της τα έφερναν αμέσως τα σκυλιά της. Είναι η κάπως αγνοημένη πλευρά του σκύλου. Εάν δεν τον μπουκώνατε διαρκούς, στο γεύμα και στο δείπνο, προσφέροντάς του διάφορα πράγματα που του αρέσουν μόνο και μόνο επειδή προέρχονται από το πιάτο σας, κάτι τέτοιο θα σας έφερνε κατά κύριο λόγο. Πρέπει να προσέξετε ιδιαίτερα τούτο, ότι σ’ ένα υψηλότερο επίπεδο -στο επίπεδο ενός αντικειμένου μικρό α, και ενός άλλου είδους, που θα επιχειρή­ σουμε να ορίσουμε σε λίγο, και που θα μας επαναφέρει σε αυτό που ήδη είπα-, η ομιλία μπορεί κάλλιστα να παίξει τον ρόλο του ψοφιμιού. Σε κάθε περίπτω­ ση, δεν είναι πιο ορεκτική. Αυτό συνέβαλε πολύ στο να μη συλλάβουμε σωστά ποια ήταν η σπουδαιότητα της γλιύσσας. Δημιουργήθηκε σύγχυση ανάμεσα στον χειρισμό της ομι­ λίας, που δεν έχει άλλη συμβολική αξία, και στο καθεστώς του λόγου. Με απο­ τέλεσμα αυτό να μη συμβαίνει οποτεδήποτε, ούτε με οποιονδήποτε τρόπο, να λειτουργεί η ομιλία σαν ψοφίμι. Τούτες οι παρατηρήσεις αποσκοπούν να σας προκαλέσουν έκπληξη και τουλάχιστον να εγείρουν σχετικά με τον λόγο του κυρίου ένα ερώτημα. Πώς γίνεται αυτός ο λόγος, που ηχεί τόσο θαυμάσια, να έχει διατηρήσει την ovo-

IB H ΑΝΗΜΙΙΟΡΙΛ ΓΗΣ ΑΛΗΘΕΙΑΣ

191

μασία του; - όπως αποδεικνύει το γεγονός ότι, αντικείμενο εκμετάλλευσης ή μη, οι εργάτες εργάζονται. Η εργασία ποτέ δεν είχε τόσο πολύ την τιμητική της από τότε που υπάρ­ χει ανθρωπότητα. Αποκλείεται μάλιστα να μην εργαζόμαστε. Πρόκειται, βέβαια, για μια επιτυχία αυτοΰ που ονομάζω λόγο του κυρίου. Για να τα καταφέρει, χρειάστηκε να υπερβεί κάποια όρια. Για να γίνω σαφής, καταλήγει σε κάτι, τη μετάλλαξη του οποίου προσπάθησα να σας επισημάνω. Ελπίζω να το θυμάστε, και αν δεν το θυμάστε -είναι πολύ πι­ θανόν- θα σας το υπενθυμίσω αμέσως. Μιλάω για την κεφαλακύδη εκείνη μετάλλαξη, η οποία προσδίδει στον λόγο του κυρίου τον κεφαλαιοκρατικό χαρακτήρα του. Γιατί, Θεέ μου, να συμβαίνει αυτό, το οποίο μάλιστα δεν συμβαίνει τυχαία; Θα ήταν σφάλμα να πιστέψουμε ότι υπάρχουν κάπου κάποιοι νοήμονες πολιτικοί που υπολογίζουν ακριβώς όλα όσα πρέπει να κάνουν. Θα ήταν εξί­ σου σφάλμα να πιστέψουμε ότι δεν υπάρχουν. Υπάρχουν. Δεν είναι βέβαιο ότι βρίσκονται πάντα στη θέση από την οποία μπορούν να δράσουν δεόντως. Κατά βάθος όμως, ίσως δεν είναι αυτό που έχει τόσο σημασία. Αρκεί αυτοί να βρίσκονται ακόμη και σε μια άλλη θέση, ώστε ό,τι είναι της τάξεως της με­ τατόπισης του λόγου να μεταδίδεται παρ’ όλα αυτά. Ας θέσουμε τώρα το ερώτημα, πώς γίνεται η λεγάμενη καπιταλιστική κοι­ νωνία να προσφέρει στον εαυτό της την πολυτέλεια μιας χαλάρωσης του πα­ νεπιστημιακού λόγου. Τούτος ο λόγος δεν είναι ωστόσο παρά ένας από εκείνους τους μετασχη­ ματισμούς που διά μακρών σας εκθέτω. Είναι η στροφή κατά ένα τεταρτη­ μόριο ως προς τον λόγο του κυρίου. Εξού και ένα ερώτημα που αξίζει σαφώς τον κόπο να τεθεί - συναινώντας σε μια τέτοια χαλάρωση, η οποία, πρέπει να το παραδεχτούμε, μας προσφέρεται, μήπως πέφτουμε σε μια παγίδα; Δεν πρό­ κειται για καινούργια ιδέα. Τυχαίνει να έχω γράψει ένα σύντομο άρθρο για την πανεπιστημιακή με­ ταρρύθμιση, που μου είχαν ρητά ζητήσει από μια εφημερίδα, τη μόνη που έχει μια φήμη ισορροπίας και εντιμότητας, η οποία ονομάζεται Le Monde. Εί­ χαν επιμείνει ιδιαιτέρως να συντάξω μια σελιδούλα για την αναδιοργάνωση και μεταρρύθμιση της ψυχιατρικής. Ωστόσο, παρά την επιμονή τους, είναι αρκετά εντυπωσιακό ότι αυτό το αρθράκι, που θα το δημοσιεύσω κάποια μέ­ ρα ετεροχρονισμένα, δεν δημοσιεύτηκε. Μιλάω στο άρθρο για μια μεταρρύθμιση μέσα στο κεντρικό κενό της. Ακριβώς, το ζητούμενο ήταν προφανώς να συνδυαστούν ορισμένα μέτρα που αφορούν το Πανεπιστήμιο με την περιδίνηση γύρω από το κενό. Και, μα τον Θεό, αν προσέξει κανείς τους όρους ορισμένων θεμελιακών λόγων, ενδέχε­ ται να έχει κάποιους ενδοιασμούς, ας πούμε, για να δράσει, ενδέχεται να το σκεφτεί δύο φορές πριν σπεύσει να επωφεληθεί από τις γραμμές που διανοίγονται. Το να περιφέρεις το ψοφίμι σε αυτούς τους διαδρόμους είναι μια ευθύνη.

192

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

Να λοιπόν με τι πρέπει να αρθρωθούν οι σημερινές μας παρατηρήσεις, που δεν είναι ούτε τρέχουσες ούτε συνηθισμένες.

2

52 —► α

5, —► 82

δι $

$α

α —► $ 52 δι

φορέας —► εργασία αλήθεια παραγωγή

Πρόκειται για ένα είδος μηχανισμού. Πρέπει να έχουμε τουλάχιστον την ιδέα ότι θα μπορούσε να χρησιμεύσει σαν μοχλός, σαν λαβίδα, ότι μπορεί να βι­ δωθεί, να κατασκευαστεί, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο. Υπάρχουν πολλοί όροι. Αν έβαλα εδώ μόνο τα μικρά αυτά γράμματα, δεν είναι τυχαίο. Είναι γιατί δεν θέλω να βάλω πράγματα που να δίνουν την εντύ­ πωση ότι σημαίνουν κάτι. Δεν θέλω με κανένα τρόπο να τους δώσω κάποια σημασία, αλλά μόνο τα διαπιστευτήριά τους. Το να τα διαπιστεύσω είναι κά­ τι παραπάνω από το να τα γράψω. Έχω ήδη μιλήσει για το τι συγκροτεί τις θέσεις όπου αυτές οι ασημαντότητες εγγράφονται, και έχω ήδη ξεκαθαρίσει τα σχετικά με τον φορέα. Ο όρος αυτός έρχεται να υπογραμμίσει ένα είδος αινίγματος της γαλλι­ κής γλώσσας - ο φορέας δεν είναι σε καμία περίπτωση υποχρεωτικά εκείνος που πράττει, αλλά εκείνος που γίνεται πράττειν. Με αποτέλεσμα, όπως μπορούμε ήδη να το υποπτευθούμε, να μην είναι διόλου σαφές ότι ο κύριος λειτουργεί. Να λοιπόν τι ορίζει, κατά πάσα πιθα­ νότητα, τη θέση του κυρίου. Είναι ό,τι καλύτερο μπορούμε να θέσουμε ως ερώτημα σχετικά με αυτόν, και φυσικά, δεν με περίμεναν για να το κάνουν. Κάποιος ονόματι Χέγκελ επιδόθηκε σε αυτό, αλλά πρέπει να εξετάσουμε τα πράγματα πιο προσεχτικά. Με στενόχωρεί η σκέψη ότι ίσως δεν υπάρχουν εδώ ούτε πέντε άτομα που έχουν πραγματικά διαβάσει, εδώ και τόσο καιρό που την αναφέρω, τη Φαι­ νομενολογία τον πνεύματος. Δεν θέλω να τους ζητήσω να σηκώσουν το χέρι. Είναι εξαιρετικά ενοχλητικό που δεν έχω δει ως τώρα παρά μόνο δύο άτο­ μα που την διάβασαν στην εντέλεια, γιατί κι εγώ, πρέπει να σας το ομολογή­ σω, δεν έχω ξεψαχνίσει τα πάντα. Πρόκειται για τον δάσκαλό μου, τον Αλεξάντρ Κοζέβ, ο οποίος το απέδειξε χίλιες φορές, και για ένα άλλο πρόσωπο, με τέτοια συγκρότηση που δεν μπορείτε να την διανοηθείτε. Αυτός λοιπόν

ΙΒ Η ΑΝΗΜΠΟΡΙΛ ΤΗΣ ΑΛΗΘΕΙΑΣ

193

διάβασε πραγματικά την Φαινομενολογία τον πνεύματος με λαμπρό τρόπο, σε σημείο που οτιδήποτε μπορεί να υπάρχει στις σημειώσεις που είχα από το σεμινάριό του Κοζέβ και τις οποίες του έδωσα, ήταν στ’ αλήθεια περιττό. Είναι πράγμα ανήκουστο πως, αν και σκοτώθηκα κάποια εποχή να επι­ σημαίνω ότι η Κριτική τον πρακτικού λόγον είναι εμφανούς ένα βιβλίο ερω­ τισμού εξαιρετικά πιο αστείο από ό,τι δημοσιεύεται στον Ερίκ Λοσφέλντ, ήταν χαμένος κόπος, και αν σας πω ότι η Φαινομενολογία τον πνεύματος έχει τρελό χιούμορ, το αποτέλεσμα θα είναι και πάλι το ίδιο. Εντούτοις, περί αυ­ τού ακριβώς πρόκειται. Είναι πραγματικά το πιο απίθανο πράγμα που υπάρχει. Πρόκειται μάλιστα για χιούμορ ψυχρό, δεν θα το έλεγα μαύρο. Υπάρχει κάτι για το οποίο μπο­ ρούμε να είμαστε απολύτως πεπεισμένοι - ο Χέγκελ ξέρει πολύ καλά τι κάνει. Αυτό που κάνει είναι μια επιδέξια ταχυδακτυλουργία που τους κάνει όλους να την πατάνε. Και τούτο, με βάση το γεγονός πως ό,τι λέει είναι η αλήθεια. Προφανώς, δεν υπάρχει καλύτερος τρόπος για να φωτίσουμε το κύριο ση­ μαίνον 5ι, που είναι εδώ, στον πίνακα, από το να το ταυτίσουμε με τον θά­ νατο. Οπότε, ποιο είναι το ζητούμενο; Να δείξουμε μέσα από μια διαλεκτική, όπως εκφράζεται ο Χέγκελ, ποιο είναι το αποκορύφωμα, η άνοδος, η σκέψη της λειτουργίας αυτού του όρου. Τι συνιστά, εν ολίγοις, η ενεργοποίηση αυτού του άξεστου τύπου, του κυ­ ρίου, μέσα στη φαινομενολογία του πνεύματος, όπως λέει ο Χέγκελ; Η αλή­ θεια αυτού που αρθρώνει είναι απολύτως γοητευτική και εντυπωσιακή. Μπο­ ρούμε να τη διαβάσουμε πραγματικά κατά πρόσωπο, υπό την προϋπόθεση να αφεθούμε σ’ αυτήν, διότι εγώ υποστηρίζω ακριβώς ότι δεν γίνεται να διαβα­ στεί κατά πρόσωπο. Η αλήθεια που ο Χέγκελ αρθρώνει δεν είναι άλλη από τη σχέση προς αυτό το πραγματικό [του θανάτου] ως κυριολεκτικά αδύνατο. Δεν αντιλαμβάνεται καθόλου κανείς γιατί να υπάρχει ένας κύριος που να βγαίνει μέσα από τον θανάσιμο αγώνα γοήτρου. Και μάλιστα, παρά το γεγονός ότι ο ίδιος ο Χέγκελ λέει ότι θα προκύψει αυτή η παράξενη αφετηριακή διευθέτηση. Το αποκορύφωμα είναι ότι ο Χέγκελ βρίσκει τον τρόπο - αλλά μέσα από μια σύλληψη της ιστορίας που γαντζώνεται από αυτό που αναδύεται, δηλαδή τη διαδοχή των φάσεων κυριαρχίας, σύνθεσης του πνευματικού παιχνιδιού, που τοποθετείται κατά μήκος εκείνου του νήματος, που δεν είναι ασήμαντο, που είναι ό,τι μέχρι την εποχή του ονομαζόταν φιλοσοφική σκέψη - ο Χέγκελ λοιπόν βρίσκει τον τρόπο να δείξει ότι απ’ όλα αυτά προκύπτει τελικά πως εκείνος που εκθέτει την αλήθεια του κυρίου, απωθώντας τον στο περιθώριο, είναι ο δούλος, με την εργασία του. Χάρη σ’ αυτή την καταναγκαστική ερ­ γασία, όπως μπορείτε αφετηριακά να σημειώσετε, ο δούλος φτάνει, στο τέ­ λος της ιστορίας, στο τερματικό σημείο που λέγεται απόλυτη γνώση. Τίποτε δεν αναφέρεται για το τι συμβαίνει τότε, διότι ουσιαστικά στην εγελιανή πρόταση δεν υπάρχουν τέσσερις όροι, αλλά αρχικά ο κύριος κι έπει­ τα ο δούλος. Αυτόν τον δούλο τον ονομάζω 82, αλλά μπορείτε κάλλιστα εδώ 6

194

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

να τον χαυτοποιήσετε με τον όρο απόλαυση, την οποία, πρώτον, δεν θέλησε να αποποιηθεί και, δεύτερον, εντέλει θέλησε, αφού την υποκαθιστά με την εργασία, που δεν είναι βέβαια το ισοδύναμό της. Χάρη σε τι; - χάρη σε μια σειρά από διαλεκτικές μεταλλαγές, χάρη στο μπαλέτο, στο μινουέτο που εγκαθιδρύεται με βάση εκείνη την αρχική στιγμή, και που διατρέχει απ’ άκρη σ’ άκρη, από νήμα σε νήμα, όλη την ανάπτυξη του πολιτισμού, τελικά η ιστορία μάς ανταμείβει με αυτή τη γνώση η οποία δεν χαρακτηρίζεται ολοκληρωμένη -υπάρχουν σαφώς κάποιοι λόγοι γι’ αυτό- αλ­ λά απόλυτη, αδιαμφισβήτητη. Και ο κύριος φαντάζει πλέον ως το εργαλείο, ο μεγαλοπρεπής κερατάς της ιστορίας. Το υπέροχο είναι ότι αυτή η πολύ αξιόλογη διαλεκτική συναγωγή επιχειρήθηκε, και στέφθηκε, θα λέγαμε, με επιτυχία. Σε όλη της την έκταση -ας πάρουμε το παράδειγμα των σχολίων του Χέγκελ για τον πολιτισμό- αφθονούν οι εύστοχες παρατηρήσεις όσον αφορά το παιχνίδι των επιπτώσεων και των ασκήσεων του πνεύματος. Σας το επαναλαμβάνω, δεν υπάρχει πιο αστείο πράγμα. Η πανουργία του ορθού λόγου είναι, μας λέει, αυτό που καθοδήγησε όλο το παιχνίδι. Πρόκειται για έναν πολύ ωραίο όρο, ο οποίος διατηρεί όλη του την αξία για εμάς τους ψυχαναλυτές, και μπορούμε να τον παρακολουθήσουμε στο πιο στοιχειώδες επίπεδο, έλλογο ή όχι, διότι έχουμε να κάνουμε με κάτι το πολύ πανούργο στην ομιλία, όταν πρόκειται για το ασυνείδητο. Μόνο που το απο­ κορύφωμα αυτής της πανουργίας δεν βρίσκεται εκεί όπου κάποιοι νομίζουν. Πρόκειται για την πανουργία του ορθού λόγου, πιθανώς, πρέπει όμως να αναγνωρίσουμε και την πανουργία του επιχειρηματολόγου, και να του βγά­ λουμε το καπέλο μας. Εάν είχε καταστεί δυνατόν στην αρχή του περασμένου αιώνα, την επο­ χή της μάχης της Ιένας, να σαγηνεύσει κάποιον αυτή η εξαιρετική κατεργα­ ριά που λέγεται Φαινομενολογία τον πνεύματος, τότε το εγχείρημα θα είχε πετύχε ι. Είναι πράγματι εντελώς προφανές πως ούτε για μία στιγμή δεν γίνεται να θεωρήσουμε ότι είμαστε κοντά στην ιστορική άνοδο του δούλου. Τούτος ο απίστευτος τρόπος να προσμετράται προς όφελος του -προς όφελος της ερ­ γασίας του- η όποια πρόοδος, όπως λένε, της γνώσης, είναι πραγματικά εντε­ λώς επιπόλαιος. Αυτό όμιυς που αποκαλώ πανουργία του επιχειρη ματολόγου παρεμβαίνει εδσ) για να μας αποκαλύψει μια ουσιώδη 010010011, ττ1ν οποία πρέπει να προ­ σέξουμε. Από τη στιγμή που προσδιορίζουμε τη θέση του φορέα -όποιος κι αν είναι αυτός, δεν είναι πάντα η θέση του κύριου σημαίνοντος, διότι όλα τα άλλα σημαίνοντα θα περάσουν με τη σειρά τους από εκεί-, το ερώτημα είναι το εξής. Τι είναι αυτό που κάνει τον φορέα να δρα; Πώς δημιουργείται το αξιο­ θαύμαστο κύκλιυμα γύρω από το οποίο περιστρέφεται αυτό που αξίζει, κα­ τά κυριολεξία, να σηματοδοτηθεί με τον όρο επανάσταση; 7

IB H ΑΝΗΜΠΟΡΙΑ 1 HI ΑΑΗΘΕΙΑΙ

195

Ξαναβρίσκουμε εδώ, σ’ ένα ορισμένο επίπεδο, τον όρο του Χέγκελ - να ξαναμπεί η εργασία στον κόσμο. Ποια είναι η αλήθεια; Τοποθετείται εδώ ακριβώς, με ένα ερωτηματικό. Τι εγκαινιάζει, τι ενεργοποιεί τον φορέα; - διότι τελικά, αυτό δεν διαρκεί από πάντα, εμφανίζεται στους ιστορικούς χρόνους. Είναι καλό να αντιληφθούμε κάτι που, ακριβώς επειδή έχουμε μια περί­ πτωση τόσο περίλαμπρη και τόσο εκθαμβωτική, δεν μας περνάει από το μυα­ λό, δεν το βλέπουμε - ο Χέγκελ είναι ο υπέρτατος εκπρόσωπος του λόγου της γνώσης, και της πανεπιστημιακής γνώσης. Εμείς οι άλλοι στη Γαλλία, από φιλοσόφους έχουμε μονάχα κάτι άτομα που παίρνουν τους δρόμους, μικροεταίρους επαρχιακών εταιρειών, όπως ο Μεν ντε Μπιράν, ή κάτι τύπους σαν τον Καρτέσιο, που περιοδεύουν ανά την Ευρώπη. Πρέπει βέβαια να ξέρετε να τον διαβάζετε και αυτόν, και να ακούτε τον τόνο της σκέψης του - μιλάει για το τι μπορεί να προσδοκεί από τη γέννησή του. Βλέπει κανείς τι τύπος ήταν. Παρ’ όλα αυτά, δεν ήταν βλάκας, κάθε άλλο. Εδώ στη Γαλλία, δεν βρίσκουμε τους φιλοσόφους μέσα στα πανεπιστήμια. Μπορούμε να το θεωρήσουμε πλεονέκτημά μας. Στη Γερμανία, όμως, βρί­ σκονται στο Πανεπιστήμιο. Και είναι κάποιοι ικανοί, σ’ ένα ορισμένο επί­ πεδο πανεπιστημιακής στάθμης, να σκεφτούν ότι οι καημένοι οι νέοι, οι πολυαγαπημένοι μας, που αυτή την ώρα μπαίνουν στη βιομηχανική εποχή, στη μεγάλη εποχή της εξοντωτικής εργασίας, της μέχρις εσχάτων εκμετάλλευ­ σης, θα σαγηνευτούν από την αποκάλυψη της ακόλουθης αλήθειας, ότι δη­ λαδή εκείνοι φτιάχνουν την ιστορία, και ότι ο κύριος δεν είναι παρά ο απα­ ραίτητος υπαλληλάκος για να δώσει το εναρκτήριο σάλπισμα. Η παρατήρηση αυτή έχει την αξία της, και θέλω να την υπογραμμίσω με έμφαση λόγω της φράσης του Φρόιντ, ότι η ψυχαναλυτική σχέση πρέπει να βασίζεται στην αγάπη της αλήθειας. Ο Φρόιντ ήταν πραγματικά ένας γοητευτικός τύπος. "Ηταν όλο φλόγα, όλο πάθος. Είχε και αδυναμίες. Η σχέση με τη γυναίκα του, για παράδειγμα, είναι κάτι το απίστευτο. Το να ανεχτεί μια τέτοια φώκια για όλη του τη ζωή δεν είναι και λίγο. Τέλος πάντων, βάλτε στο μυαλό σας τούτο - αν υπάρχει κάτι που πρέπει η αλήθεια να σας εμπνέει, εφόσον θέλετε να υποστηρίξετε το Analysieren, σίγουρα δεν είναι η αγάπη. Διότι η αλήθεια, εν προκειμένω, είναι που κάνει να αναδυθεί το σημαίνον θάνατος. Και μάλιστα, όπως δείχνουν τα πράγμα­ τα, εάν υπάρχει κάτι που προσδίδει τελείως διαφορετικό νόημα σε ό,τι πρότεινε ο Χέγκελ, είναι το στοιχείο που ο Φρόιντ είχε βέβαια ανακαλύψει εκεί­ νη την εποχή, που το αποκάλεσε όπως μπόρεσε, ένστικτο θανάτου, δηλαδή τον ριζικό χαρακτήρα της επανάληψης, της επανάληψης που επιμένει, και η οποία χαρακτηρίζει, εάν υπάρχει κάτι τέτοιο, την ψυχική πραγματικότητα του πλάσματος που εγγράφεται στη γλιόσσα. Ίσως γιατί η αλήθεια δεν έχει άλλο πρόσωπο. Δεν υπάρχει λόγος να τρε­ λαθεί κανείς γι’ αυτό. 8

1%

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

Ούτε χι αυτό είναι ακριβές. Από πρόσωπα, η αλήθεια έχει περισσότερα του ενός. Ωστόσο, αυτό που θα συνιστούσε για τους ψυχαναλυτές την ενδεδειγμένη στάση είναι μια κάποια δυσπιστία, να μην τρελαίνονται ξαφνικά για μια αλήθεια, για το πρώτο γλυκό προσωπάκι που θα συναντήσουν στη γωνιά του δρόμου. Σε αυτό ακριβώς το σημείο συναντάμε μια παρατήρηση του Φρόιντ, στην οποία βρίσκουμε, συνοδευόμενη από αυτό το Analysieren, την πραγματικό­ τητα. Η φύση της παρατήρησης είναι τέτοια που μας κάνει να πούμε ότι πράγματι ίσως να υπάρχει ένα πολύ απλοϊκό πραγματικό -έτσι συνήθως μι­ λάμε- που υποδύεται την αλήθεια. Η αλήθεια είναι κάτι που βιώνεται, πράγ­ μα που δεν σημαίνει ωστόσο καθόλου ότι γνωρίζει κάτι περισσότερο για το πραγματικό, κυρίως εάν αναφερόμαστε στο γνωρίζειν, και εάν θυμόμαστε τα βασικά χαρακτηριστικά του πραγματικού, όπως τα υποδεικνύω. Εάν το πραγματικό ορίζεται με βάση το αδύνατον, τότε το πραγματικό τοποθετείται σ’ εκείνο το στάδιο όπου το πεδίο μιας συμβολικής άρθρωσης ορίζεται ως μη δυνάμενο να αποδειχθεί αληθινό. Να κάτι που μπορεί να μας χρησιμεύσει για να μετρήσουμε την αγάπη μας για την αλήθεια - καθώς και να μας επιτρέψει να συλλάβουμε για ποιο λόγο το κυβερνώ, το εκπαιδεύω, το ψυχαναλύω επίσης, και γιατί όχι, το διεγείρω την επιθυμία, για να συμπληρώ­ σουμε μ’ έναν ορισμό τον τρόπο λειτουργίας του λόγου της υστερικής, αποτε­ λούν εγχειρήματα κυριολεκτικώς αδύνατα. Τα εγχειρήματα αυτά υπάρχουν ακόμη, έχουν μάλιστα πολύ καλή ανθεκτικότητα, και εγείρουν το ερώτημα που αφορά την αλήθεια τους - δηλαδή, πώς δημιουργούνται αυτά τα τρελά πράγματα, τα οποία δεν ορίζονται μέσα στο πραγματικό παρά με βάση το ότι δεν μπορούν να αρθρωθούν, όταν τα προ­ σεγγίζουμε, παρά ως αδύνατα. Είναι σαφές ότι η πλήρης άρθρωσή τους ως αδύνατη είναι ακριβώς το στοιχείο που μας παρέχει το ρίσκο, τη διαφαινόμενη ευκαιρία, ώστε το πραγματικό τους, θα λέγαμε, να λάμψει. Αν είμαστε αναγκασμένοι να χαζεύουμε για τόσο μεγάλο διάστημα στα παρασκήνια και τους λαβυρίνθους της αλήθειας είναι ακριβώς επειδή υπάρ­ χει κάτι που μας κάνει να μη φτάνουμε. Και γιατί να εκπλαγούμε όταν πρό­ κειται για εκείνα τα είδη λόγων που είναι για μας κάτι το καινούργιο; Είχα­ με βέβαια στη διάθεσή μας τρία ολόκληρα τέταρτα του αιώνα προκειμένου να εξετάσουμε τα πράγματα από αυτή την οπτική γωνία, τελικά όμως, το άραγ­ μα στις πολυθρόνες δεν είναι ίσως η καλύτερη θέση για να συλλάβει κανείς το αδύνατον. Όπως και να έχει, το γεγονός ότι στριφογυρίζουμε διαρκώς γύρω από τη διάσταση της αγάπης για την αλήθεια, για την οποία όλα δείχνουν πως είναι η αιτία που μας γλιστράει μέσα από τα δάχτυλα η αδυνατότητα εκείνου που διατηρείται ως πραγματικό, ειδικά στο επίπεδο του λόγου του κυρίου όπως τον εξέφρασε ο Χέγκελ, είναι κάτι που καθιστά αναγκαία την αναφορά σε αυτό που ο ψυχαναλυτικός λόγος μάς επιτρέπει ευτυχώς να διαβλέψουμε και επακριβοϊς να αρθρώσουμε. Γι’ αυτό και είναι σημαντικό να το αρθρώσω.

197

ΙΒ Η ΑΝΗΜΠΟΡΙΑ Τ1ΙΣ ΑΛΗΘΕΙΑΣ

3 Είμαι πεπεισμένος ότι υπάρχουν εδώ πέντε ή έξι πρόσωπα που μπορούν θαυ­ μάσια να μετατοπίσουν αυτό που διατυπώνω με τρόπο ώστε να υπάρχουν πι­ θανότητες αναγέννησης του. Δεν ισχυρίζομαι ότι είναι ο μοχλός του Αρχιμήδη. Δεν σας λέω ότι έχει την παραμικρή αξίωση να ανανεώσει το σύστημα του κόσμου, ούτε τον στοχασμό της ιστορίας. Υποδεικνύω απλώς με ποιον τρόπο η ψυχανάλυση μας διευκο­ λύνει να προσλάβουμε, από το τυχαίο των συναντήσεων, κάποια πράγματα που μπορούν να φανούν διαφωτιστικά. Εγώ, για παράδειγμα, θα μπορούσα κάλλιστα να μη συναντούσα ποτέ τον Κοζέβ. Εάν δεν τον συναντούσα, είναι πολύ πιθανόν, όπως όλοι οι καλλιερ­ γημένοι Γάλλοι εκείνη την περίοδο, να μην είχα ίσως υποπτευθεί ότι η Φαι­ νομενολογία τον πνεύματος ήταν κάτι σημαντικό. Δεν θα ήταν άσχημα εάν η ψυχανάλυση σας επέτρεπε να αντιληφθείτε σε τι έγκειται η αδυνατότητα, δηλαδή τι συνιστά εμπόδιο στο να συλλάβουμε, να περιχαράξουμε το στοιχείο εκείνο που είναι το μόνο που θα μπορούσε ίσως σε τελική ανάλυση να εισαγάγει μια μετάλλαξη, δηλαδή το γυμνό πραγματι­ κό, όχι κάποια αλήθεια. Μόνο που, ανάμεσα σ’ εμάς και το πραγματικό, υπάρχει η αλήθεια. Μια μέρα, σ’ ένα λυρικό ξέσπασμα, σας είπα ήδη πως η αλήθεια είναι η αγαπη­ μένη αδελφούλα της ανημποριάς. Ελπίζω να το ξαναέχετε κατά νου κάποιοι τουλάχιστον από εσάς, τώρα που θα υπογραμμίσω, στον καθένα από τους τέσ­ σερις τύπους που σας έδωσα, την αντίθεση ανάμεσα στην πρώτη και τη δεύ­ τερη γραμμή. Η πρώτη γραμμή περιλαμβάνει μια σχέση που δηλώνεται εδώ μ’ ένα βέ­ λος και ορίζεται πάντοτε ως αδύνατη. Στον λόγο του κυρίου, για παράδειγμα, είναι όντως αδύνατον να υπάρχει ένας κύριος ικανός να στρώσει τον κόσμο στη δουλειά. Το να κάνεις τους άλλους να εργάζονται είναι ακόμη πιο κου­ ραστικό από το να εργαστείς ο ίδιος, αν πρόκειται να το κάνεις στ’ αλήθεια. Ο κύριος δεν το κάνει ποτέ. Κάνει ένα νεύμα, το κύριο σημαίνον, και όλοι τρέ­ χουν. Από αυτό πρέπει να ξεκινήσουμε, το οποίο είναι πράγματι εντελώς αδύ­ νατον. Το διαπιστώνουμε καθημερινά. Για την αδυνατότητα που εγγράφεται στην πρώτη γραμμή, το ζητούμενο τώρα είναι να δούμε, όπως ήδη υποδηλώνει η θέση που καταλαμβάνει ο όρος αλήθεια, μήπως το μυστικό της κρύβεται στο επίπεδο της δεύτερης γραμμής. Μόνο που, στο επίπεδο της δεύτερης αυτής γραμμής, δεν υπάρχει το πα­ ραμικρό βέλος. Και όχι μόνο δεν υπάρχει επικοινωνία, αλλά υπάρχει κάτι το οποίο φράζει. Τι φράζει; Αυτό που προκύπτει από την εργασία. Και η ανακάλυψη του Μαρξ έγκειται στο ότι έδωσε μεγάλη βαρύτητα σ’ έναν όρο που ήταν γνωστός από πριν και ο οποίος προσδιορίζει αυτό με το οποίο ασχολείται η εργασία είναι αυτό που ονομάζεται παραγωγή.

1ι)8

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

Όποια κι αν είναι τα σημάδια της, τα κύρια σημαίνοντα που έρχονται να εγγραφούν στη θέση του φορέα, η παραγωγή, σε όλες τις περιπτοκτεις, δεν έχει καμία σχέση με την αλήθεια. Μπορούμε να κάνουμε ό,τι θέλουμε, μπορούμε να πούμε ό,τι θέλουμε, μπορούμε να προσπαθήσουμε να συνδέσουμε αυτή την παραγωγή με κάποιες ανάγκες, οι οποίες είναι ανάγκες που κατασκευάζου­ με, δεν γίνεται τίποτε. Ανάμεσα στην ύπαρξη ενός κυρίου και τη σχέση μιας παραγωγής με την αλήθεια, δεν υπάρχει τρόπος να βρεθεί λύση. Κάθε αδυνατότητα, όποια κι αν είναι, των όρων που ενεργοποιούμε εδώ συνάπτεται πάντοτε με το εξής - αν μας αφήνει με κομμένη την ανάσα ως προς την αλήθεια της, είναι επειδή κάτι την προστατεύει, και το οποίο θα ονομά­ σουμε ανημποριά. Ας πάρουμε, για παράδειγμα, στον πανεπιστημιακό λόγο, τον πρώτο όρο, που διατυπώνεται εδώ ως 82, και ο οποίος βρίσκεται στη θέση μιας παράλο­ γης αξίωσης, να έχει ως παραγωγή ένα σκεπτόμενο ον, ένα υποκείμενο. Ως παραγόμενο υποκείμενο, δεν υπάρχει περίπτοχτη να μπορέσει να αντιληφθεί έστω και μια στιγμή τον εαυτό του ως κύριο της γνώσης. Αυτό γίνεται άμεσα αισθητό εδώ, μας παραπέμπει όμως πιο πάνω, στο επί­ πεδο του λόγου του κυρίου που, χάρη στον Χέγκελ, είμαι σε θέση να προϋ­ ποθέσω, διότι, όπως θα δείτε, η μορφή με την οποία τον γνωρίζουμε τώρα εί­ ναι σημαντικά τροποποιημένη. Η υπεραπόλαυση, την οποία άρθρωσα εφέτος, και τοποθετώ αφετηριακά σαν υπόβαθρο, είναι μια κατασκευή, και μάλιστα μια ανακατασκευή. Πρό­ κειται για ένα πιο αληθινό υπόβαθρο. Προσοχή όμως, γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο είναι επικίνδυνο, έχει όμως παρ’ όλα αυτά τη δύναμη να αρθρωθεί έτσι, όπως αντιλαμβάνεται κανείς διαβάζοντας κάποιους που δεν είχαν διαβάσει Χέγκελ, πρωτίστους τον Αριστοτέλη. Διαβάζοντας Αριστοτέλη, έχουμε την αίσθηση ότι η σχέση του κυρίου προς τον δούλο τον προβλημάτιζε. Αναζητούσε την αλήθεια της, και είναι πράγμα­ τι εξαιρετικό να βλέπει κανείς με ποιο τρόπο προσπαθεί να τα βγάλει πέρα στα τρία ή τέσσερα χωρία όπου πραγματεύεται το θέμα - κινείται αποκλει­ στικά προς την κατεύθυνση μιας εκ (ρύσεως διαφοράς από την οποία θα προέκυπτε το καλό του δούλου. Ο Αριστοτέλης δεν είναι καθηγητής πανεπιστημίου. Δεν είναι ένας πονηρούλης όπως ο Χέγκελ. Νιώθει καθαρά πως αυτό που διατυπώνει δεν στέ­ κει, χάνει από παντού. Δεν είναι πολύ βέβαιος, οιιτε πολύ ένθερμος. Δεν επι­ βάλλει τη γνά>μη του. Νιώθει πάντως ότι προς αυτή την πλευρά είναι που θα μπορούσε να υπάρξει κάτι που να αιτιολογεί τη σχέση κυρίου και δούλου. Τι υπέροχα θα ήταν εάν δεν ήταν του ίδιου φύλου, εάν ήταν άνδρας και γυναί­ κα, και αφήνει να διαφανεί ότι τότε θα υπήρχε μια ελπίδα. Δυστυχώς δεν εί­ ναι έτσι, δεν είναι διαφορετικού φύλου, οπότε σηκώνει ψηλά τα χέρια. Βλέ­ πουμε σαφυ'ις ποιο είναι το ζητούμενο, να εντοπίσουμε τι υπεραπόλαυση απο­ κομίζει ο κύριος από την εργασία του δούλου. Φαινομενικά, η απάντηση θα έπρεπε να είναι αυτονόητη. Και είναι πρω-

199

1Β Η ΛΝΗΜΠΟΙΊΛ ΓΗΣ ΑΛΗΘΕΙΑΣ

τοφανές πο\» κανένας δεν φαίνεται να αντιλαμβάνεται άτι πρέπει να αντλή­ σουμε ένα δίδαγμα από το γεγονός ότι δεν είναι αυτονόητη. Το πρόβλημα της ηθικής αρχίζει τότε ξαφνικά να διογκώνεται, τα Ηβικά Νικομάχεια, τα Ηθι­ κά Ενόήμεια, καθώς και πολλά άλλα έςυ/α ηθικοί) στοχασμού. Υπάρχει αδιέξοδο. Τούτη την υπεραπόλαυση δεν ξέρει κανείς τι να την κάνει. Για να καταλήξει να τοποθετήσει στον πυρήνα του κόσμου ένα υπέρ­ τατο αγαθό, πρέπει κανείς να έχει μείνει άναυδος από αμηχανία. Ωστόσο, η υπεραπόλαυση που μας κομίζει ο δούλος βρίσκεται μπροστά στα μάτια μας. Αυτό που αποδεικνύει και πιστοποιεί όλη η σκέψη της αρχαιότητας, στην οποία μας μεταφέρει ο Χέγκελ με όλα τα θαυμαστά ταχυδακτυλουργικά του κόλπα, μέχρι τον πολιτικοποιημένο μαζοχισμό των στωικών, είναι ότι το να εγκατασταθεί κανείς μακαρίως σαν το υποκείμενο του κυρίου είναι κάτι που δεν μπορεί να γίνει ως υπεραπόλαυση. Ας πάρουμε τώρα τον λόγο της υστερικής έτσι όπως αυτός αρθρώνεται τοποθετήστε το $ επάνω αριστερά, το 8ι δεξιά, το 82 από κάτω, το αντικείμενο μικρό α στη θέση της αλήθειας. Ούτε κι εδώ μπορεί να αιτιολογηθεί ο διχα­ σμός, ο συμπτωμικός σπαραγμός της υστερικής ως παραγωγή γνώσης. Η αλή­ θεια της συνίσταται στο ότι πρέπει να είναι το αντικείμενο α, για να είναι επιθυμητή. Το αντικείμενο α είναι κάπως ισχνό σε τελική ανάλυση, παρόλο που, φυσικά, οι άνδρες τρελαίνονται γΓ αυτό, και ούτε καν διανοούνται να περάσουν από κάτι άλλο - άλλη μία ένδειξη της ανημποριάς που συγκαλύ­ πτει την πιο εκλεπτυσμένη μορφή αδυνατότητας. Ας έλθουμε τέλος στο επίπεδο του λόγου του αναλυτή. Φυσικά, κανένας δεν το παρατήρησε - είναι αρκετά περίεργο ότι αυτό που παράγει δεν είναι τίποτε άλλο από τον λόγο του κυρίου, αφού στη θέση της παραγωγής έρχε­ ται το 8ι. Και όπως το έλεγα την τελευταία φορά φεύγοντας από τη Βενσέν, αν κάνουμε την περιστροφή κατά τρία τεταρτημόρια, ίσως να μπορεί να αναδυθεί από τον λόγο του αναλυτή ένα άλλο ύφος κύριου σημαίνοντος. Ουσιαστικά, είτε πρόκειται για άλλο ύφος είτε όχι, δεν θα έρθει σύντομα η μέρα που θα μάθουμε, και, προς το παρόν, βρισκόμαστε σε πλήρη αδυνα­ μία να το συσχετίσουμε με ό,τι διακυβεύεται στη θέση του αναλυτή, δηλαδή με εκείνη την [παραπλανητική] γοητεία της αλήθειας που παρουσιάζει, καθθ)ς υποτίθεται ότι ξέρει κάτι λίγα γΓ αυτό που κατά βάση εκπροσωπεί. Τονίζω άραγε επαρκώς το μέγεθος της αδυνατότητας της θέσης του; στον βαθμό ακριβώς που ο ψυχαναλυτής μπαίνει σε θέση να εκπροσωπεί το αίτιο της επιθυμίας, να είναι ο φορέας του;

4 Έχουμε λοιπόν ορίσει τη σχέση ανάμεσα σε αυτούς τους όρους, που είναι τέσσερις. Δεν κατονόμασα εκείνον που είναι ακατονόμαστος, διότι ακριβώς στην απαγόρευσή του βασίζεται όλη αυτή η δομή - δηλαδή την απόλαυση.

200

ΖΛΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

Ετούτη η οπτική γωνία, το παραθυράκι, το βλέμμα που έφερε η ψυχανά­ λυση μας εισάγει σε κάτι που μπορεί να αποτελέσει γόνιμο εγχείρημα, όχι της σκέψης, αλλά της πράξης. Και από αυτή την άποψη φαντάζει επαναστατικό. Δεν έχει ως επίκεντρο το υποκείμενο. Όποια κι αν είναι η γονιμότητα που επέδειξε η υστερική προβληματική, η οποία, όπως έχω πει, το προποεισάγει στην ιστορία, και παρότι η είσοδος του υποκειμένου ως φορέα του λόγου εί­ χε εκπληκτικά αποτελέσματα, με πρώτο από αυτά την επιστήμη, δεν αποτελεί ωστόσο το κλειδί της υπόθεσης. Το κλειδί βρίσκεται στο ερώτημα που αφο­ ρά το θέμα της απόλαυσης. Μπορούμε να πούμε ότι η απόλαυση περιορίζεται από φυσικές διαδικα­ σίες. Για να πούμε όμως την αλήθεια, δεν ξέρουμε καν αν πρόκειται για φυ­ σικές διαδικασίες. Το μόνο που ξέρουμε είναι ότι καταλήξαμε να θεωρούμε ως φυσική τη θαλπωρή μέσα στην οποία μας διατηρεί μια λίγο πολύ συντε­ ταγμένη κοινωνία, με τη διαφορά ότι ο καθένας φλέγεται από την επιθυμία να μάθει πώς θα ένιωθε αν πονούσε πραγματικά. Εξού και η σαδομαζοχιστική εμμονή που χαρακτηρίζει την αξιολάτρευτη σεξουαλική μας ατμόσφαιρα. Αυτά είναι εντελώς ασήμαντα, δευτερεύουσας σημασίας. Το σημαντικό είναι, φυσικό ή μη, πως δεν γίνεται να μιλήσουμε για απόλαυση παρά μόνο ως συνυφασμένη με την απαρχή της ενεργοποίησης του σημαίνοντος. Κανείς δεν θα μάθει ποτέ τι απολαμβάνει το στρείδι ή ο κάστορας, διότι, ελλείψει σημαί­ νοντος, δεν υπάρχει απόσταση ανάμεσα στην απόλαυση και στο σώμα. Το στρείδι και ο κάστορας βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο με το φυτό, το οποίο, για­ τί όχι, ίσως να έχει κι aireó μια απόλαυση στο επίπεδό του. Η απόλαυση είναι απολύτως σύστοιχη με την πρώτη μορφή της ενεργο­ ποίησης εκείνου που αποκαλώ σημάδι, εναδικό χαρακτηριστικό, το οποίο εί­ ναι σημάδι για θάνατο, αν θέλετε να του δώσετε το νόημά του. Σημειώστε ότι τίποτε δεν αποκτά νόημα παρά μόνο όταν μπαίνει στο παιχνίδι ο θάνατος. Το εροπημα τίθεται με αφετηρία τη σχάση, τον αποχωρισμό της απόλαυσης και του, απονεκρωμένου πλέον, σώματος, με αφετηρία τη στιγμή όπου υπάρ­ χει παιχνίδι εγγραφών, σημάδι του εναδικού χαρακτηριστικού. Δεν είναι ανάγκη να περιμένουμε να αποκαλυφθεί το υποκείμενο ως καλά κρυμμένο, στο επίπεδο της αλήθειας του κυρίου. Ο διχασμός του υποκειμένου δεν είναι πιθανώς τίποτε άλλο παρά η ριζική αμφισημία που συνδέεται με τον ίδιο τον όρο αλήθεια. Στον βαθμό ακριβιυς που η γλώσσα, ό,τι δηλαδή εγκαθιδρύει την τάξη του λόγου, αφήνει τα πράγματα σε χασματική κατάσταση, μπορούμε εντέλει να είμαστε βέβαιοι ότι ακολουθώντας το νήμα της, το μόνο που θα κάνουμε είναι να ακολουθούμε ένα περίγραμμα. Η γλοίσσα όμως μας φέρνει και κάτι επιπλέον, που είναι το ελάχιστο απαιτούμενο προκειμένου να απαντήσουμε στο ε ροπή μα με το οποίο άρχισα, δηλαδή τι συμβαίνει σήμερα στο επίπεδο του πανεπιστημιακοί) λόγου. Πρέπει να εξετάσουμε κατ’ αρχάς γιατί ο λόγος του κυρίου είναι τόσο στέρεα εγκατεστημένος, σε σημείο που ελάχιστοι από εσάς, απ’ ό,τι φαίνεται,

ΙΒ Η ΑΝΗΜΠΟΙΊΛ ΤΗΣ ΑΛΗΘΕΙΑΣ

201

είναι σε θέση να σταθμίσουν πόσο σταθερός είναι. Η σταθερότητά του οφεί­ λεται σε κάτι που ο Μαρξ απέδειξε -χωρίς, οφείλω να πω, να το δείξει ανά­ γλυφα- σχετικά με την παραγωγή, το οποίο ονομάζει υπεραξία, και όχι υπεραπόλαυση. Από κάποια ιστορική φάση και μετά, κάτι άλλαξε στον λόγο του κυρίου. Δεν θα σπάσουμε το κεφάλι μας να βρούμε αν αυτό οφείλεται στον Λούθηρο, ή στον Καλβίνο, ή δεν ξέρω κι εγώ σε ποια κυκλοφορία εμπορικών πλοίιυν γύρω από τη Γένοβα, ή στον θαλάσσιο χώρο της Μεσογείου, ή άλλου, διότι το σημαντικό σημείο είναι ότι, από κάποια χρονική στιγμή και μετά, η υπεραπόλαυση υπολογίζεται, καταγράφεται σε λογιστικά κατάστιχα, αθροίζεται. Εδώ, αρχίζει αυτό που ονομάζεται συσσώρευση του κεφαλαίου. Μήπως διαισθάνεσθε, σε σύγκριση με όσα έλεγα πριν από λίγο για την αδυναμία να συνδεθεί η υπεραπόλαυση με την αλήθεια του κυρίου, ότι εδώ το διάβημα στέφεται με επιτυχία; Δεν λέω ότι πρόκειται για το καθοριστικό διά­ βημα, πάντως η αδυναμία υλοποίησης αυτής της σύνδεσης ξαφνικά αίρεται. Η υπεραξία συνάπτεται με το κεφάλαιο - κανένα πρόβλημα, είναι ομοιογε­ νής, βρισκόμαστε στο πλαίσιο των αξιών. Εξάλλου, όλοι μέσα σ’ αυτές κο­ λυμπάμε στην ευλογημένη εποχή όπου ζοΰμε. Αυτό που είναι εντυπωσιακό, και απ’ ό,τι φαίνεται δεν αντιλαμβανόμα­ στε, είναι πως από εκείνη τη στιγμή, καθώς αραίωσαν τα σύννεφα της αδυ­ ναμίας, το κύριο σημαίνον εμφανίζεται όλο και πιο απρόσβλητο, ακριβώς μέσα στην αδυνατότητά του. Πού βρίσκεται; Πώς να το ονομάσουμε; Πώς να το εντοπίσουμε; - αν όχι μέσα από τα φονικά αποτελέσματά του. Να κα­ ταγγείλουμε τον ιμπεριαλισμό; Πώς όμως να σταματήσουμε αυτόν τον μι­ κρούλη μηχανισμό; Τι συμβαίνει τώρα με τον πανεπιστημιακό λόγο; Δεν γίνεται να υπάρξει κάπου αλλού μια πιθανότητα ώστε το πράγμα κάπως να λειτουργεί. Με ποιον τρόπο; Επιφυλάσσομαι να σας τον δείξω αργότερα, διότι, όπως βλέπετε, προχωρώ αργά. Μπορώ όμως ήδη να σας πω ότι στο επίπεδο του πανεπι­ στημιακού λόγου, το αντικείμενο α έρχεται σε μια θέση που ενεργοποιείται κάθε φορά που κάτι κινείται, στη θέση της ανεκτής, λίγο πολύ, εκμετάλ­ λευσης. Το αντικείμενο α είναι το στοιχείο που επιτρέπει να μπει λίγος αέρας στη λειτουργία της υπεραπόλαυσης. Το αντικείμενο α είναι αυτό που είστε όλοι σας εδώ παρατεταγμένοι - ισάριθμα εξαμβλώματα αυτού το οποίο υπήρξε, για εκείνους που σας γέννησαν, αίτιο της επιθυμίας. Και σε αυτό ακριβώς το σημείο χρειάζεται να ξαναβρείτε τον εαυτό σας, η ψυχανάλυση σας το μαθαίνει. Ας μη με πρήζουν λέγοντάς μου ότι καλά θα έκανα να επισημάνω σε εκεί­ νους που κινητοποιούνται πολιτικά εδώ ή εκεί ότι ένας ολόκληρος κόσμος χωρίζει το εξάμβλωμα της μεγαλοαστικής τάξης από του προλεταριάτου. Αλ­ λωστε, το εξάμβλωμα της μεγαλοαστικής τάξης, ως εξάμβλωμα, δεν είναι υποχρεωμένο να σέρνει διαρκώς μαζί του τη θερμοκοιτίδα του.

202

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

Όσο για την αξίωση να έρθουμε σε μια θέση που αίφνης να είναι ιδιαίτε­ ρα πεφωτισμένη ή δυνητικά τέτοια, και η οποία θα μπορούσε να καταφέρει να ταρακουνήσει τις σχέσεις αυτές, καλό είναι να μην εξυψώσουμε αυτή την αξίωση έως το σημείο όπου εξωθούσε τα πράγματα -σας αφηγούμαι μια μι­ κρή ανάμνηση- ένα πρόσωπο που υπήρξε συνοδός μου για τουλάχιστον δύο ή τρεις μήνες στα χρόνια εκείνα που συνήθως ονομάζουμε τρελά νιάτα. Η γοητευτική αυτή ύπαρξη μου έλεγε - Εγώ ανήκω σε καθαρή προλεταριακή ράτσα. Δεν θα έχουμε ποτέ ξεμπερδέψει εντελώς με τις διακρίσεις. Μπορώ να σας πω ότι αυτές θα συνεχιστούν με εντονότερους ρυθμούς. Τίποτε δεν μπο­ ρεί να λειτουργήσει χωρίς αυτές - κάτι το οποίο συμβαίνει εδώ, εφόσον το α, το α σε ζώσα μορφή, όσο εξάμβλωμα κι είναι, δηλώνει πως είναι επιτέλεσμα της γλώσσας. Όπως και να έχει, υπάρχει σε όλες τις περιπτώσεις ένα επίπεδο όπου το πρόβλημα παραμένει ανεπίλυτο, αυτό συμβαίνει στο επίπεδο εκείνων που δημιούργησαν τα επιτελέσματα της γλώσσας, αφού κανένα παιδί δεν γεννή­ θηκε χωρίς να έχει εμπλακεί σε τούτη τη [γλωσσική] συναλλαγή μέσω των αξιαγάπητων γεννητόρων του, όπως λέγονται, που ήταν εμπλεκόμενοι σε όλο το πρόβλημα του λόγου, έχοντας κι αυτοί από πίσω τους την προηγούμενη γε­ νιά. Και σε αυτό ακριβώς το επίπεδο θα έπρεπε να έχει κινηθεί ο προβλημα­ τισμός σας. Αν θέλουμε κάτι να γυρίσει και ν’ αλλάξει -φυσικά, σε τελική ανάλυση, δεν γίνεται να αλλάξουμε, το έχω αρκετά υπογραμμίσει-, δεν είναι βέβαια από προοδευτισμό, είναι απλώς επειδή δεν γίνεται να σταματήσει να γυρίζει. Αν πάψει να γυρίζει, τότε αρχίζουν τα τριξίματα, στον τομέα όπου τα πράγ­ ματα δημιουργούν πρόβλημα, δηλαδή στο επίπεδο της εγκατάστασης κάποιου πράγματος που γράφεται α. Υπήρξε άραγε ποτέ αυτό; Ναι, αναμφίβολα, και μάλιστα οι Αρχαίοι εί­ ναι εκείνοι που μας δίνουν επ’ αυτού την καλύτερη μαρτυρία, και στη συνέ­ χεια, στο πέρασμα των αιώνων, τα τυπικά, κλασικά πράγματα, τα οποία κα­ τά κάποιον τρόπο τους αντιγράφουν. Για εμάς, όπως συμβαίνουν προς το παρόν τα πράγματα, τι μπορεί να ελ­ πίζει τούτο; - τούτο το σημείο ακρόασης, ό,τι από το σώμα παραμένει ζωντα­ νό, ό,τι παραμένει ως γνώση, τούτο το βρέφος γιατί όχι, τούτο το βλέμμα, τού­ τη η κραυγή, τούτο το στρίγκλισμα, γαβγίζει - τι μπορεί να κάνει; Θα προσπαθήσω να σας πω την επόμενη φορά τι σημαίνει αυτό που θα ονομάσω απεργία της κουλτούρας. 9

10

10 Ιουνίου 1970

ΙΓ Η ΕΞΟΥΣΙΑ ΤΩΝ ΜΟΡΦΩΝ ΤΟΥ ΑΔΥΝΑΤΟΥ

Λίγη ντροπή στους τρόπους Το γάλα της αλήθειας αποκοιμίζει Η λαμπρότητα του πραγματικού Ο φοιτητής, αδελφός του υποπρολεταριάτου Ένα μικρό καταφύγιο

Πρέπει να το παραδεχτούμε, ο θάνατος από ντροπή είναι κάτι εξαιρετικά σπάνιο. Είναι ωστόσο το μοναδικό σημείο -σας έχω μιλήσει εδώ και καιρό για το πώς ένα σημαίνον γίνεται σημείο- το μοναδικό σημείο για τη γενεαλογία του οποίου μπορούμε να αποφανθοΰμε μετά βεβαιότητος, δηλαδή ότι προέρχεται από ένα σημαίνον. Άλλωστε, για ένα οποιοδήποτε σημείο μπορεί να δημιουργηθεί η υπόνοια πως είναι ένα αμιγές σημείο, δηλαδή αισχρό, βενσαινσχρό, θα τολμούσα να πω για να γελάσουμε. Θάνατος από ντροπή, λοιπόν. Εδώ ο εκφυλισμός του σημαίνοντος είναι βέβαιος, βέβαιος επειδή προκύπτει από μια αποτυχία του σημαίνοντος, δη­ λαδή το προς θάνατον είναι, το οποίο αφορά το υποκείμενο - και ποιον άλλο θα μπορούσε να αφορά; Το προς θάνατον είναι, τουτέστιν η επισκεπτήριος κάρτα με την οποία ένα σημαίνον εκπροσωπεί ένα υποκείμενο για ένα άλλο σημαίνον - το έχετε μάθει πια απ’ έξω, ελπίζω. Αυτή η επισκεπτήριος κάρτα δεν φτάνει ποτέ στον επιθυμητό προορισμό, διότι έχοντας επάνω της τη διεύθυνση του θανάτου, αυτή η κάρτα πρέπει να σκιστεί. Είναι ντροπή [honte], όπως λέει ο λαός, και θα έπρεπε να ν-τροποποιήσει την οντολογία παράγοντας μια αιδοντολογία επιτέλους σωστά γραμ­ μένη [hontologie]. Εν τω μεταξύ, το να πεθαίνει κανείς από ντροπή είναι το μόνο συναίσθη­ μα του θανάτου που αξίζει -που αξίζει τι;- που αξίζει τον θάνατο. Αποσιωπήθηκε για πολύ καιρό το συγκεκριμένο θέμα. Πράγματι, το να 1

2

204

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

μιλήσουμε γι’ αυτό, σημαίνει να παραβιάσουμε το καταφύγιο, όχι το τελευ­ ταίο, το μόνο που συνδέεται με ό,τι μπορεί να ειπωθεί τίμια για τον τίμιο, τον τίμιο που τον ενδιαφέρει η τιμή -όλα αυτά είναι ντροπή και συμπαρομαρτούντα- για να μην κάνει μνεία στην ντροπή. Ακριβώς επειδή ο θάνατος από ντροπή είναι για τον τίμιο το αδύνατον. Γνωρίζετε από μένα πως αυτό σημαίνει το πραγματικό. Δεν αξίζει να πεθάνεις γι ’ αυτό, λένε διάφοροι για το οτιδήποτε, ώστε να υποβιβάσουν τα πάντα στο επίπεδο της ασημαντότητας. Έτσι όπως το λένε, με αυτόν τον σκοπό, απαλέίφει το γεγονός ότι ο θάνατος μπορεί και να αξίζει τον κόπο. Το ζητούμενο εδώ δεν είναι να απαλείφουμε το αδύνατον, αλλά να είμα­ στε ο φορέας του [Fagent]. Λέγοντας ο θάνατος αξίζει τον κόπο - η ώρα του­ λάχιστον που πεθαίνεις από ντροπή να μην είναι ασήμαντη, να αξίζει τον κόπο. Αν αυτό συμβεί τώρα, τότε λοιπόν σημαίνει πως ήταν ο μόνος τρόπος για να τον αξίζετε. "Ηταν η ευκαιρία που είχατε. Αν aireó δεν συμβεί, πράγμα που σε σχέση με την προηγούμενη έκπληξη αποτελεί κακοτυχία, τότε σας απο­ μένει να ζήσετε τη ζωή σας μέσα στη ντροπή, πίνοντάς την ως την τελευταία σταγόνα, επειδή δεν αξίζει να πεθάνει κανείς γι’ αυτήν. Αξίζει άραγε να μιλάω έτσι; - όταν, από τη στιγμή που μιλάμε γι’ αυτά, σκηνές σε στιλ Βενσέν, που έλεγα πιο πριν, αδημονούν να τα αναπαραγάγουν σαν φάρσα μπουφόνου. 1 3

1 Βενσέν, λοιπόν. Φαίνεται πως έμειναν ευχαριστημένοι απ’ όσα είπα, ευχαριστημένοι από εμένα. Δεν είναι αμοιβαίο. Εγώ δεν έμεινα ιδιαίτερα ευχαριστημένος από τη Βενσέν. Μολονότι υπήρξε εκεί ένας ευγενικός άνθρωπος που προσπάθησε να γε­ μίσει την πριύτη σειρά και να το παίξει Βενσέν, ήταν ολοφάνερο ότι δεν υπήρχε από τη Βενσέν κανένας, ή πολύ λίγοι, μόνο τα πιο αξιόλογα αυτιά για να μου απονείμουν εύσημα. Δεν ήταν ακριβώς αυτό που περίμενα, πόσο μάλλον που κάποιοι είχαν ήδη διαδώσει, απ’ ό,τι λέγεται, τη διδασκαλία μου. Υπάρχουν στιγμές που συμβαίνει να είμαι ευαίσθητος απέναντι σε κάποιο κενό. Αλλά τέλος πάντων, υπήρχε παρ’ όλα αυτά ακριβώς ό,τι χρειαζόταν για να καταδειχθεί το σημείο σύμπτωσης τοιν περιοδικών Minute και Les Temps modernes. Δεν το αναφέρω, όπιυς θα δείτε, παρά μόνο επειδή αφορά το ση­ μερινό μας θέμα - ποια είναι η στάση μας απέναντι στην κουλτούρα; Καμιά φορά, κάτι ελάχιστο είναι αρκετό να ρίξει μια αχτίδα φωτός, θυ­ μάμαι εν προκειμένω μια ανάμνηση την οποία κι εγοί ο ίδιος δεν ξέρω πώς συνειδητοποίησα. Άπαξ και θυμηθείτε τη δημοσίευση μιας σ υ γκεκριμ ένη ς

205

ΙΓ' Η ΕΞΟΥΣΙΑ ΙΏΝ ΜΟΡΦΩΝ ΊΟΥ ΑΔΥΝΑΤΟΥ

μαγνητοφώνησης οτο Les Temps modernes, η σχέση με το Minute είναι εκτυ­ φλωτική. Δοκιμάστε το, είναι συναρπαστικό, το εχο) κάνει. Κόβετε μερικές παραγράφους από τα δύο περιοδικά, τα ανακατεύετε όλα μαζί, και τραβάτε στην τύχη. Σας διαβεβαιώνω πως, αν εξαιρέσουμε το διαφορετικό χαρτί, δεν είναι εύκολο να πει κανείς ποιο είναι ποιο. Είναι κάτι που θα μας επιτρέψει να εξετάσουμε το ερώτημα με διαφορε­ τικό τρόπο από εκείνον που είχε ως αφετηρία την αντίρρηση που εξέφρασα προηγουμένως προσεγγίζοντας τα πράγματα μ’ ένα ορισμένο ύφος, με μια ορισμένη φρασεολογία, από φόβο μήπως καταλήξουν σε φάρσα μπουφόνου. Ας ξεκινήσουμε καλύτερα από το ότι η μπουφόνικη φάρσα είναι ήδη πα­ ρούσα. Προσθέτοντας λίγη ντροπή στους τρόπους, ποιος ξέρει, ίσως αυτό να την κάνει να συμμαζευτεί. Κοντολογίς, παίζω το παιχνίδι επειδή με ακούτε, αφού απευθύνομαι σ’ εσάς. Διαφορετικά, μάλλον θα αντενδείκνυτο να με ακούτε, αφού σε πολλές περι­ πτώσεις αυτό σας εμποδίζει να αντιληφθείτε τι λέω. Και είναι κρίμα, διότι του­ λάχιστον οι νεότεροι από εσάς, είστε εδώ και καιρό ικανοί, αυτά που λέω, να τα πείτε και χωρίς εμένα. Το μόνο που σας λείπει για κάτι τέτοιο είναι λίγη ντροπή. Μπορεί να την αποκτήσετε. Προφανώς, δεν θα την βρείτε έτσι απλά κάνοντας περίπατο, και πολύ λι­ γότερο λικνιζόμενοι πάνω σε ξύλινα αλογάκια, αλλά οι αύλακες της αληθόσφαιρας, όπως είπα, που σας φροντίζουν και σας σογιούζονν4 ήδη ολοζώντα­ νους, θα ήταν ενδεχομένως υπεραρκετά σαν δόση ντροπής. Αντιλαμβάνεστε γιατί ο Πασκάλ και ο Καντ ανασκουμπώνονται σαν δύο υπηρέτες έτοιμοι να αναλάβουν ρόλο Βατέλ απέναντι σας. Υπήρχε έλλειψη αλήθειας εκεί πάνω, επί τρεις αιώνες. Η υπηρεσία εξυπηρέτησης πάντως κατέφθασε, αναθερμαίνοντας τις ψυχές σας όσο επιθυμείτε, ενίοτε με μου­ σική υπόκρουση, όπως ξέρετε. Μη στραβομουτσουνιάζετε, έχετε αυτό που ζητήσατε, μπορείτε να πείτε πως δεν υπάρχει πια καμία ντροπή. Εκείνα τα βαζάκια μουστάρδας που αναρωτιόσασταν γιατί βασάνιζαν τόσο τη σκέψη μου όταν τα παρουσίαζα κενά περιεχομένου - ε λοιπόν, σπεύστε να κάνετε με αυτά τη δέουσα προμήθεια ντροπής, ώστε η γιορτή, όταν έρ­ θει η ώρα της να είναι αρκούντως πιπεράτη. Θα μου πείτε - η ντροπή, και ποιο το όφελος; Εάν αυτό είναι το αντίστρο­ φο της ψυχανάλυσης, τότε ποσώς μας ενδιαφέρει. Σας απαντάω - από ντροπή έχετε τόση που σας περισσεύει. Αν δεν το έχετε ακόμη αντιληφθεί, ξαπλώ­ στε για μια συμπληρωματική δόση ψυχανάλυσης, όπως λένε. Θα δείτε αυτό το πεφυσιωμένο στιλάκι που έχετε, να προσκρούει διαρκώς σε μια αφόρητη ντροπή της ύπαρξης. Αυτό ακριβώς ανακαλύπτει η ψυχανάλυση. Με λίγη σοβαρότητα θα αντιληφθείτε ότι η ντροπή αυτή δικαιολογείται επειδή δεν πεθαίνετε από ντρο­ πή, δηλαδή συντηρείτε με όλες σας τις δυνάμεις ένα διεφθαρμένο λόγο του κυρίου - τον πανεπιστημιακό λόγο. Απολαύστε χεγκελιαζόμενοι, θα έλεγα. Την Κυριακή ξαναδιάβαζα τη Φαινομενολογία τον πνεύματος, αυτόν τον 5

6

7

206

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

φοβερό λίβελο, διερωτώμενος αν την τελευταία φορά δεν σας παραπλάνη­ σα, όταν σας παρέσυρα σε ξεθωριασμένες αναμνήσεις στις οποίες εντρυφώ. Καθόλου. Είναι καταπληκτικό. Θα δείτε για παράδειγμα το εξής - η δουλοπρεπής συνείδηση είναι η αλή­ θεια της ενγενούς συνειδήσεως. Και διατυπώνεται με τρόπο που σας προκαλεί ζάλη. Όσο πιο ποταπός είστε -δεν είπα αισχρός, αυτό είναι αδιανόητο εδο> και καιρό-, τόσο το καλύτερο. Αυτό φωτίζει όντως το νόημα της πρόσφατης με­ ταρρύθμισης του Πανεπιστημίου, για παράδειγμα. Όλοι αξιακές μονάδες [unités de valeur] - για να έχετε στην παλάσκα σας το σκήπτρο της κουλτούρας, δαιμόνιοι στρατάρχες, συν κάποια μετάλλια, όπως στις ζωοπανηγύρεις, με τα οποία θα σας παρασημοφορήσουν απονέμοντάς σας αυτό που τολμούν να ονομάζουν τίτλο κυριαρχίας [maîtrise]. Υπέροχα, όλα αυτά θα τα έχετε εν αφθονία. Το να νιώθει κανείς ντροπή που δεν πεθαίνει εξαιτίας τους, θα έδινε ίσως έναν άλλο τόνο, επειδή αυτό αφορά το πραγματικό. Λέω το πραγματικό και όχι την αλήθεια, διότι όπως σας εξήγησα την τελευταία φορά, είναι δελεα­ στικό να θηλάζεις το γάλα της αλήθειας, μόνο που είναι τοξικό. Αποκοιμίζει, και αυτό ακριβώς περιμένουν από εσάς. Συνέστησα σε κάποιο γοητευτικό άτομο να ξαναδιαβάσει τον Μπαλτάσαρ Γκραθιάν, ο οποίος, όπως ξέρετε, ήταν ένας Ιησουίτης που έζησε στα τέλη του 16ου αιώνα. Έγραψε τα σπουδαία του έργα στις αρχές του Που αιώνα. Εν ολίγοις, τότε γεννήθηκε η θεώρηση του κόσμου που ταιριάζει σ’ εμάς. Πριν ακόμη η επιστήμη φτάσει στο απόγειο της δικής μας εποχής, κάποιοι διαισθάνθηκαν τον ερχομό της. Είναι περίεργο, αλλά έτσι έχουν τα πράγματα. Αξίζει μάλιστα να καταγραφεί για κάθε γνήσια πειραματική αξιολόγηση της ιστορίας, πως το Μπαρόκ που μας ταιριάζει τόσο καλά -καθώς και η μοντέρ­ να τέχνη, παραστατική ή μη, το ίδιο πράγμα είναι- ξεκίνησε πριν ή ακριβώς ταυτόχρονα με τα αρχικά βήματα της επιστήμης. Στο Cnticôn, το οποίο είναι ένα αλληγορικό αφήγημα όπου εμπεριέχεται ήδη, για παράδειγμα, η πλοκή του Ροβινσώνα Κρούσου -η πλειονότητα των αριστουργημάτων είναι ψιχία από άλλα άγνωστα αριστουργήματα-, στο τρί­ το μέρος, στην πορεία προς το γήρας -διότι υιοθετεί το σχεδιάγραμμα των ηλικιιυν-, στο δεύτερο κεφάλαιο βρίσκουμε κάτι που ονομάζεται η επίτοκος αλήθεια. Η αλήθεια είναι επίτοκος σε μια πόλη που κάτοικείται μόνο από πλά­ σματα της μέγιστης δυνατής αγνότητας. Αυτό δεν τα εμποδίζει να το βάλουν στα πόδια και μάλιστα υπό το κράτος ενός απίστευτου τρόμου, όταν τους λέ­ νε πως η αλήθεια βρίσκεται στις ωδίνες του τοκετού. Διερωτώμαι γιατί μου ζητούν να τους το εξηγήσω, αφότου συνέλεξαν αυ­ τό το εύρημα προορίζοντάς το για μένα -γιατί στην πραγματικότητα δεν το εντόπισα εγιί) ο ίδιος-, εκτός κι αν δεν είχαν έρθει στο τελευταίο μου σεμι­ νάριο, διότι αυτό ακριβώς ήταν που είπα. Σε αυτό το σημείο οφείλετε να δείξετε σταθερότητα, διότι αν θέλετε να 8

9

10

207

Η Η ΕΞΟΥΣΙΑ ΤΗΝ ΜΟΡΦΩΝ ΤΟΥ ΑΔΥΝΑΤΟΥ

είναι ανατρεπτικά τα λόγια σας, προσέξτε να μη βαλτιόσουν άσχημα στον δρόμο της αλήθειας. Αυτό που θέλησα να αρθρώσω την τελευταία φορά, βάζοντας εδα> στον πίνακα εκείνα τα σχήματα που δεν γίνεται να ξανασχεδιάζω κάθε φορά, εί­ ναι πως το 5ι, το κύριο σημαίνον που αποτελεί το μυστικό της γνώσης στην πανεπιστημιακή της εκδοχή - είναι πολύ δελεαστικό να κολλήσεις σ’ αυτό. Σε παγιδεύει. α

$

Αυτό που σας επισημαίνω, και ίσως να είναι το μόνο πράγμα που ορι­ σμένοι από εσάς θα μπορέσουν να συγκρατήσουν από ετούτη τη χρονιά, εί­ ναι πως πρέπει να εστιάσουμε στο επίπεδο της παραγωγής - της παραγωγής του πανεπιστημιακού συστήματος. Αναμένεται από εσάς μια ορισμένη πα­ ραγωγή. Το ζητούμενο είναι ίσως να πετύχει κανείς το εξής αποτέλεσμα, να την υποκαταστήσει με μια άλλη. 2

Σε τούτο το σημείο θα σας διαβάσω τρεις σελίδες, απλώς σαν ενδιάμεσο βή­ μα, σαν ενδιάμεσο σταθμό, καθώς και επειδή τις έθεσα σαν σηματοδότη των όσιον σας είπα την τελευταία φορά. Ζητώ συγγνώμη από τα λίγα εκείνα άτο­ μα ενώπιον των οποίων επιδόθηκα ήδη σ’ αυτή την άσκηση. Οι τρεις αυτές σελίδες είναι μια απάντηση σ’ εκείνον τον περίεργο Βέλ­ γο, ο οποίος μου έθεσε μερικά ερωτήματα που ελκύουν αρκούντως την προ­ σοχή μου ιυστε να διεροπώμαι μήπως του τα υπαγόρευσα εν αγνοία μου εγώ ο ίδιος. Δεν θα του στερήσουμε βέβαια τις δάφνες. Ιδού λοιπόν το έκτο εριότημα, με χαριτωμένη αφέλεια - Ως προς τι η γνώ­ ση και η αλήθεια -ο καθένας ξέρει ότι προσπάθησα να δείξω με ποιο τρόπο συρράπτονται αυτές οι δυο αρετές- είναι ασυμβίβαστες;12 Του λέω - Για να εκφραστώ όπως μου έρχεται, τίποτε όεν είναι ασυμβί­ βαστο με την αλήθεια: κατουρούν και φτύνουν πάνω της. Είναι ένας τόπος διέλευσης ή, για να το πσιήιε καλύτερα, ένας τόπος εκκένωσης, της γνώσης και όλων των υπολοίπων. Μπορεί κανείς να παραμείνει εκείμονίμως και να νιώ­ θει ξετρελαμένος. Είναι αξιοσημείωτο ότι συνέστησα στον ψυχαναλυτή να αποφεύγει να ση­ ματοδοτεί με όρους αγάπης αυτόν τον τόπο με τον οποίο έχει συνάψει αρρα­ βώνα μέσω της γνώσης του. Του λέο> ευθέως: δεν παντρευόμαστε την αλήθεια · 11

208

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

ούτε συμβόλαιο μαζί της, ούτε καν ελεύθερη συμβίωση. Δεν ανέχεται τίποτε απ ' όλα αυτά. Η αλήθεια είναι πρώτα απ' όλα αποπλάνηση, με σκοπό να σας πιάσει κορόιόο. Για να μην παγιδευτείτε, πρέπει να είστε δυνατοί. Δεν είναι η περίπτωση σας. Έτσι μίλησα στους ψυχαναλυτές, σ' αυτό το φάντασμα που καλώ, και μά­ λιστα εφελκύω, ενάντια στην τρελή χαρά με την οποία σπεύδετε την ίδια ώρα και μέρα από τότε που έχω αναλάβει για σας το στοίχημα να εισακούομαι από τον ψυχαναλυτή. Δεν προειδοποιώ λοιπόν εσάς· εσείς δεν διατρέχετε τον κίνδυνο να ξεμυαλιστείτε από την αλήθεια' αλλά, ποιος ξέρει, αν ποτέ αυτό που σφυρηλατώ ζωντανέψει, αν ποτέ ο ψυχαναλυτής πάρει τη σκυτάλη, στα όρια της ελπίδας για την ανέφικτη συνάντηση, ας είναι προειδοποιημένος· το ότι πρέπει να μάθουμε τα πάντα για την αλήθεια, τούτος ο κοινός τόπος καταδι­ κάζει τον οποιοδήποτε σε αδιέξοδο. Ο καθένας ας γνωρίζει κάποια ψήγμα­ τα αλήθειας, είναι αρκετό, και καλά θα κάνει να περιοριστεί σ' αυτό. Ακόμη καλύτερα θα είναι να μην το χρησιμοποιήσει διόλου. Δεν υπάρχει πιο ύπου­ λο εργαλείο. Ξέρουμε με ποιο τρόπο ένας ψυχαναλυτής -όχι ο ψυχαναλυτής- τα βγά­ ζει πέρα συνήθως. Αφήνει τον χειρισμό της εν λόγω αλήθειας σε εκείνον που είχε ήδη μπει σε μπελάδες μαζί της -και ο οποίος με αυτή την ιδιότητα γίνε­ ται πράγματι ο ασθενής του-, με αποτέλεσμα ο ίδιος να μη σκοτίζεται διόλου γι ’ αυτήν. Παρ' όλα αυτά, είναι γεγονός πως εδώ και κάποιο καιρό ορισμένοι τυρ­ βάζουν περί αλήθειας επιδεικνύοντας αυξημένο ενδιαφέρον γι ’ αυτήν. Ίσως εξαιτίας της επιρροής μου. Ίσως έπαιξα κάποιο ρόλο σ' αυτή τη διορθωτική κίνηση. Και αυτό ακριβώς μου επιβάλλει το καθήκον να τους προειδοποιήσω να μην το παρατραβήξουν, διότι αν το πέτυχα, είναι γιατί δεν δίνω την εντύ­ πωση πως το θίγω. Όμως αυτό ακριβώς είναι το πιο σοβαρό σημείο, άλλωστε ορισμένοι προσποιούνται βέβαια πως τους προκαλείκάποιο τρόμο. Πρόκει­ ται για άρνηση. Αλλά η άρνηση δεν αποκλείει τη συνεργασία. Η ίδια η άρνη­ ση μπορεί να αποτελεί συνεργασία. Μαζί με αυτούς που με αχούνε στο ραδιόφωνο και με κατανοούν γιατί δεν προσκρούουν στο εμπόδιο που συνκπά, όπως επισήμανα προηγουμένως, η ακρόαση των όσων λέω, θα κάνω ένα επιπλέον βήμα. Γι’ αυτόν τον λόγο σας το διαβάζω, διότι αν μπορώ να το πω σε επίπεδο μαζικής επικοινωνίας, γιατί να μην το δοκιμάσω και εδώ; Εξάλλου, εκείνες οι πρώτες απαντήσεις που εδώ σας άφησαν τόσο απο­ σβολωμένους και οι οποίες φαίνεται ότι πέρασαν πολύ καλύτερα απ’ όσο νομίζουμε στο ραδιόφιυνο, επιβεβαίωσαν την αρχή που υιοθέτησα, και που κινείται στο πνεύμα των όσων θα ήθελα σήμερα να σας κληροδοτήσω. Είναι μία από τις μεθόδους με τις οποίες θα μπορούσε κανείς να επενεργήσει στον πολιτισμό. Όταν κάποιος τύχει να βρεθεί μπροστά σε πλατύ κοινό, σ’ ένα μαζικό ακροατήριο που κάποιο μέσο επικοινωνίας θέτει στην διάθεσή του, γιατί

209

II Η ΕΞΟΥΣΙΑ TON ΜΟΡΦΩΝ ΤΟΥ ΑΔΥΝΑΤΟΥ

άραγε να μην ανεβάσει το επίπεδο, σε αναλογία με την εικαζόμενη αβελτη­ ρία -που αποτελεί καθαρή εικασία- αυτού του πεδίου; Γιατί να κατεβάσει τους τόνους; Ποιους πρέπει να συνεγείρετε; Το παιχνίδι της κουλτούρας απο­ σκοπεί ακριβώς να σας εντάξει oto σύστημα, δηλαδή, άπαξ και ο στόχος επι­ τευχθεί, να χάνει η μάνα το παιδί και το παιδί τη μάνα. Επομένως εδώ, και παρότι είναι ακόμη απολύτως δυνατόν να ειπωθεί σε αυτή την αίθουσα, λέω τι το αξιοσημείωτο περιέχει η διατύπωση, που πέρα­ σε απαρατήρητη, του καθ' υπόθεσιν υποκειμένου της γνώσεως, το οποίο τίθε­ ται ως βασική αρχή της μεταβίβασης. Η καθ' υπόθεσιν γνώση με την οποία, κατά τα λεγόμενό μου, ο αναλυόμε­ νος συγκροτεί μεταβίβαση, όεν σημαίνει ότι θεωρώ πως ο ψυχαναλυτής είναι καθ' υπόθεσιν περισσότερο γνώστης της αλήθειας. Ας το σκεφτούμε επισταμένως για να κατανοήσουμε πως η προσθήκη αυτού του συμπληρώματος θα ήταν θανάσιμη για τη μεταβίβαση. Όμως επίσης, ας μην το σκεφτόμαστε κα­ θόλου εάν η κατανόηση θα εμπόδιζε να παραμείνει αληθινό το αποτέλεσμα της μεταβίβασης. Απολαμβάνω την αγανάκτηση με την οποία κάποιο πρόσωπο περιβάλλει αυτό που δηλώνω ως το λίγο της γνώσης με το οποίο επιτυγχάνεται η μεταβί­ βαση. Εναπόκειται στο εν λόγω πρόσωπο να την διακοσμήσει με κάτι διαφο­ ρετικό από την ψυχαναλυτική πολυθρόνα, που όπως δηλώνει είναι έτοιμο να την πουλήσει σε περίπτωση που θα είχα δίκιο. Δεν καθιστά την κατάσταση αδιέξοδη παρά μόνο επειδή δεν περιορίζεται στα μέσα που διαθέτει. Ο ψυ­ χαναλυτής στηρίζεται ακριβώς στο ότι δεν έχει προστριβές με το είναι του. Η περίφημη μη-γνώση με την οποία μας δουλεύουν δεν τον απασχολεί παρά μό­ νο επειδή περί αυτής δεν γνωρίζει τίποτε. Απεχθάνεται τη μόδα που ξεθάβει μια σκιά και την παρουσιάζει σαν ψοφίμι για να επιβραβευθεί ως κυνηγόσκυ­ λο. Η θεωρία του ενσταλάζει μέσα του τη θέση ότι κατ' αρχάς το πραγματικό δεν έχει ως προορισμό να γίνει γνωστό - είναι το μοναδικό ανάχωμα απέναντι στον ιδεαλισμό. Η γνώση προστίθεται στο πραγματικό’ γι ’ αυτόν ακριβώς τον λόγο μπορεί να προσδώσει είναι στο ψευδές, και μάλιστα ένα κάποιο ώδε είναι. Πρόσδι­ δα) είναι IJe Daseine] εν προκειμένω με όλες μου τις δυνάμεις, χρειάζεται κα­ νείς βοήθεια γι ’ αυτό. Για να πούμε την αλήθεια, η γνώση μόνο εκεί όπου είναι ψευδής μεριμνά για την αλήθεια. Κάθε γνώση που δεν είναι ψευδής, δεν δίνει πεντάρα γι' αυ­ τήν. Επαληθευόμενη, μόνο η μορφή της αποτελεί έκπληξη, έκπληξη ενός αμ­ φίβολου κατά τα άλλα γούστου, όταν χάρη στον Φρόιντ μάς μιλά περί γλώσ­ σας, αφού δεν είναι παρά το προϊόν της. Σε αυτό το σημείο λαμβάνει χώρα η πολιτική επίπτωση. Πρακτικά, πρό­ κειται για το ακόλουθο ερώτημα - με ποια γνοκτη φτιάχνουν τον νόμο; Οταν την ανακαλύψσυν, κάτι ενδέχεται να αλλάξει. Η γνώση εκπίπτει σε σύμπτω­ μα, αν τη δούμε από άλλη οπτική γωνία. Και σ' αυτό το σημείο αναδύεται η αλήθεια. 13

210

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

Για την αλήθεια γίνονται μάχες, φαινόμενο που εντούτοις δεν παράγεται παρά λόγω της σχέσης της με το πραγματικό. Το γεγονός ότι παράγεται εν­ διαφέρει όμως πολύ λιγότερο από το επιτέλεσμα που παράγει. Το επιτέλεσμα αλήθειας δεν είναι παρά μια έκπτωση γνώσης. Αυτή ακριβώς η έκπτωση απο­ τελεί παραγωγή, που σύντομα πρέπει να επαναληφθεί. Το πραγματικό δεν τα πάει ούτε λιγότερο ούτε περισσότερο άσχημα. Γε­ νικά, αναθαρρεύει μέχρι την επόμενη κρίση. Το στιγμιαίο κέρδος του είναι πως έχει ξαναβρεί τη λαμπρότητα του. Αυτή η λαμπρότητα που θα ακτινοβο­ λούσε επί μακρόν στο πάντα θολό τοπίο της αλήθειας, θα ήταν μάλιστα το κέρδος που θα ανέμενε κανείς από κάθε επανάσταση. Μόνο που να - όσον αφορά αυτή τη λαμπρότητα, δεν βλέπουμε φως! Να λοιπόν τι έβαλα κατά μέρος, την επομένη του τελευταίου σεμιναρίου - για λογαριασμό σας προφανώς, αφού δεν τίθεται πλέον ζήτημα να το προ­ σθέσω στη μικρή ραδιολογική μου σχεδία. Εκείνο που πρέπει να γίνει με σαφήνεια κατανοητό εδώ είναι το εξής το τρομακτικό που ενυπάρχει στην αλήθεια είναι αυτό που η ίδια βάζει στη θέση της. Ο τόπος του Άλλου, όπως το έχω πει επανειλημμένα, προορίζεται για την εγγραφή της αλήθειας, δηλαδή οτιδήποτε είναι αυτής της τάξεως, το ψευδές, ή και το ψέμα - που δεν υπάρχει παρά μόνο με υπόβαθρο την αλήθεια. Αυτά υπάγονται στο ελεύθερο παιχνίδι της ομιλίας και της γλώσσας. Τι συμβαίνει όμως με την αλήθεια σε τούτο το τετρασκελές σχήμα; - το οποίο προϋποθέτει τη γλώσσα, και εκλαμβάνει ως δομημένο έναν λόγο, δη­ λαδή κάτι που καθορίζει κάθε ομιλία δυνάμενη να παραχθεί εκεί. Τι βάζει στη θέση της ετούτη η αλήθεια, η αλήθεια αυτού του λόγου, δηλαδή αυτό που ο λόγος καθορίζει; Πώς αποκτά συνοχή ο λόγος του κυρίου; Πρόκειται για την άλλη όψη της λειτουργίας της αλήθειας, όχι την εμφανή, αλλά τη διά­ σταση εντός της οποίας απαιτείται να είναι παρούσα σαν κάτι κρυμμένο. Οι αύλακες στην αληθόσφαιρα χαράσσονται πάνω στο έρημο πλέον ου­ ράνιο στερέωμα. Όμως, κατά βάθος πρόκειται γι’ αυτό που μια μέρα κατο­ νόμασα με μια λέξη που τσίγκλησε ορισμένους από εσάς και άρχισαν ν’ ανα­ ρωτιούνται τι μου συνέβαινε - η λαθούσα. Δεν επινόησα εγώ ετούτη τη διάσταση της αλήθειας, που της επιβάλλει να είναι κρυμμένη. Την συγκροτεί η Verborgenheit. Με λίγα λόγια, τα πράγ­ ματα έχουν έτσι ώστε η αλήθεια αφήνει να εννοηθεί ότι περιέχει κάτι στα σπλάχνα της. Πολύ νωρίς, υπήρξαν κάποιοι τετραπέρατοι που αντιλήφθηκαν πως αν αυτό έβγαινε στο φως θα ήταν αποτρόπαιο. Αποτελεί ίσως μια επιπλέον πα­ ρουσία, για να αναδεικνύει το τοπίο. Τώρα, είναι εξίσου πιθανό ακριβώς εδο) να έγκειται όλο το ζήτημα, στο ότι θα είναι όντως αποτρόπαιο αν βγει στο φως. Εάν περνάτε τον καιρό σας περιμένοντας, τότε την έχετε βάψει. Εν ολίγοις, δεν πρέπει να πειράζει κανείς πέραν του δέοντος τη λαθούσα. Το να εμπλακεί κανείς σ’ αυτό, σημαίνει ότι διασφαλίζει τι; Αυτό που αναλώνομαι 14

15

211

Il H KHOYIIA ΤΩΝ ΜΟΡΦΩΝ ΙΟΥ ΑΔΥΝΑΤΟΥ

να σας εξηγώ - διασφαλίζει το αδύνατον, καθότι αυτή η σχέση είναι όντως πραγματική. Όσο περισσότερο η έρευνα σας κινείται στην πλευρά της αλή­ θειας, τόσο περισσότερο υποστηρίζετε την εξουσία των μορφών του αδυνά­ του [le pouvoir des impossibles], που είναι οι αντίστοιχες που σας απαρίθ­ μησα την τελευταία φορά - το κυβερνάν, το εκπαιδεΰειν, το ψυχαναλύειν στην προκειμένη περίπτωση. Για την ψυχανάλυση, εν πάση περιπτώσει, είναι προφανές. Το καθ’ υπόθεσιν υποκείμενο της γνώσης σκανδαλίζει, όταν απλώς και μόνο προσεγγίζω την αλήθεια.

3 Τα τετρασκελή σχηματάκια μου -σας το λέω σήμερα για να σας επιστήσω την προσοχή- δεν είναι το περιστρεφόμενο πνευματιστικό τραπεζάκι της ιστορίας. Δεν είναι υποχρεωτικό τα πράγματα να περνάνε πάντα από αυτό το σημείο, και η περιστροφή να γίνεται κατά την ίδια φορά. Απλά σας καλώ να προσανατολιστείτε σε σχέση με ό,τι κάλλιστα μπορούμε να αποκαλέσουμε ριζικές συναρτήσεις, με τη μαθηματική έννοια του όρου. Αναφορικά με τις συναρτήσεις, το αποφασιστικό βήμα έγινε περίπου την εποχή που προσδιόρισα προηγουμένως, εκεί όπου εντοπίζεται το κοινό ση­ μείο ανάμεσα στο αρχικό βήμα του Γαλιλαίου, την εμφάνιση των ολοκληρω­ μάτων και των διαφορικών εξισώσεων στον Λάιμπνιτς, καθώς και την εμφά­ νιση των λογαρίθμων εν συνεχεία. Αυτό που συνιστά συνάρτηση είναι κάτι που εισέρχεται στο πραγματικό, όπου ποτέ δεν είχε εισέλθει προηγουμένως, και αντιστοιχεί όχι στην ανακά­ λυψη, τον πειραματισμό, την οριοθέτηση, την απόσπαση ή την εξαγωγή, αλ­ λά στη γραφή - στο να γράψει δύο τάξεις σχέσεων. Ας εξετάσουμε με παραδείγματα από πού προκύπτει ο λογάριθμος. Σε μια περίπτωση, η πρώτη σχέση είναι η πρόσθεση. Η πρόσθεση είναι οπωσ­ δήποτε κάτι διαισθητικό, υπάρχουν πράγματα εδώ, πράγματα εκεί, τα βάζε­ τε όλα μαζί, και αυτό δημιουργεί ένα νέο σύνολο. Ο πολλαπλασιασμός των άρτων δεν είναι το ίδιο με τη συνάθροιση των άρτων. Το ζητούμενο είναι η μία από αυτές τις σχέσεις να εφαρμόζεται επί της άλλης. Επινοείτε λοιπόν τον λο­ γάριθμο. Αρχίζει να εξαπλώνεται ταχύτατα στον κόσμο, στηριζόμενος σε κά­ ποιους απλούς κανόνες που φαίνονται ασήμαντοι, αλλά μη νομίζετε πως το γεγονός ότι υπάρχουν αφήνει τον καθένα από εσάς που βρίσκεστε εδώ ανε­ πηρέαστο. Αυτό που έχει σημασία είναι η παρουσία τους. Σας λέω λοιπόν πως ετούτα τα μικρά, τα λίγο πολύ φτερωτά σύμβολα δι, 82, α, #, μπορούν να εξυπηρετήσουν έναν μεγάλο αριθμό σχέσεων. Χρειά­ ζεται απλώς να εξοικειωθεί κανείς με τον χειρισμό τους. Για παράδειγμα, με βάση το εναδικό χαρακτηριστικό, στον βαθμό που μπο­ ρούμε να αρκεστούμε σ’ αυτό, μπορούμε να προσπαθήσουμε να διερευνή16

17

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

σουμε τη λειτουργία του κύριου σημαίνοντος. Ε, λοιπόν, είναι απολύτως εύ­ χρηστο, εάν αντιληψΟείτε, βασιζόμενοι στη δομική του θεμελίωση, πως δεν υπάρχει ανάγκη να του φορτώσετε τίποτα επιπλέον, τίποτε απ’ όλη εκείνη τη μεγάλη κωμωδία της πάλης μέχρι θανάτου για καθαρό γόητρο και της έκ­ βασης της. Αντίθετα από ό,τι συμπέραναν εξετάζοντας τα πράγματα στο επί­ πεδο του εκ φύσεως αληθινού, δεν υπάρχει ενδεχομενικότητα στη θέση του δούλου. Υπάρχει η αναγκαιότητα, στο επίπεδο της γνοκτης, να παραχθεί κά­ τι που θα λειτουργεί ως κύριο σημαίνον. Τίποτε βέβαια δεν μας εμποδίζει να ονειρευόμαστε, και να ψάχνουμε ποιος άρχισε πρώτος, και τότε ανακαλύπτουμε το τερπνό θέαμα με το μπα­ λάκι να πηγαινοέρχεται από τον κύριο στον δούλο. Ίσως όμως να ήταν απλώς κάποιος που ένιωσε ντροπή και έκανε ένα βήμα εμπρός [en avant]. Σας έφερα σήμερα τη διάσταση της ντροπής. Δεν είναι εύκολο να κάνου­ με το επόμενο βήμα [avancer]. Δεν είναι από τα πράγματα για τα οποία μι­ λάμε με ευκολία. Και ίσως ακριβώς αυτό να είναι η οπή απ’ όπου αναβλύζει το κύριο σημαίνον. Εάν αυτό ισχύει, δεν θα ήταν ίσως ανώφελο να σταθμί­ σουμε μέχρι ποιου σημείου πρέπει να πλησιάσουμε σ’ αυτήν, εάν θέλουμε να έχουμε κάποια σχέση με την ανατροπή, ή έστω με την περιστροφή, του λόγου του κυρίου. Όπως και να έχει το πράγμα, ένα είναι βέβαιο, αυτή την εισαγωγή του Si, του κύριου σημαίνοντος, μπορείτε να την εντοπίσετε και στην παραμικρή μορφή λόγου - αυτή ακριβώς καθορίζει την αναγνωσιμότητά του. Υπάρχει πράγματι η γλώσσα, η ομιλία και η γνώση, και όλα αυτά φαίνε­ ται πως λειτούργησαν από τη νεολιθική εποχή, αλλά δεν έχουμε κανένα ίχνος ότι ενδέχεται να υπήρξε μια διάσταση αποκαλούμενη ανάγνωση. Δεν υπήρ­ χε ακόμη η ανάγκη του γραπτού, ούτε της τυπο-γραφίας,19 όχι πως δεν ήταν εκεί προ πολλού, αλλά, κατά κάποιον τρόπο, λόγω αναδρομικής επίπτωσης. Τι μας επιτρέπει να μπορούμε να διερωτηθούμε, διαβάζοντας ένα οποιοδήποτε κείμενο, τι το καθιστά αναγνώσιμο; Πρέπει να αναζητήσουμε τον συν­ δετικό κρίκο προς την κατεύθυνση αυτού που αποτελεί το κύριο σημαίνον. Θα σας επισημάνω ότι τα λογοτεχνικά έργα που διαβάζουμε είναι πάντα κάτι ιστορίες που προκαλούν υπνηλία. Γιατί όμως αυτό συνεχίζεται; Σ’ ένα από τα τελευταία μου παραστρατήματα -τα λατρεύω- μου συνέβη να διαβάσω την Αντίστροφη όψη της σύγχρονης ζωής του Μπαλζάκ. Πράγματι, σε πιάνει υπνηλία. Εάν δεν το έχετε διαβάσει, μπορεί μεν να διαβάσατε ό,τι θέλετε γύρω από την ιστορία του τέλους του 18ου αιώνα και των αρχών τον 19ου, τη Γαλλική Επανάσταση, για να την πούμε με τ’ όνομα της, και μπορεί επίσης να διαβάσατε Μαρξ, αλλά δεν θα καταλάβετε απολύτως τίποτε, και θα σας ξε­ φεύγει πάντα κάτι το οποίο βρίσκεται μονάχα εκεί, σε αυτή την ιστορία που θα σας κάνει να σκυλοβαρεθείτε, την Ανταπροφη όψη της σύγχροντις ζωής. Σας παρακαλώ, διαβάστε το. Είμαι σίγουρος πως δεν υπάρχουν πολλοί από εσάς που το έχουν διαβάσει. Είναι ένα από τα λιγότερο διαβασμένα βι­ βλία του Μπαλζάκ. Διαβάστε το και κάντε επ’ αυτού μια εργασία. 18

20

ΙΓ Η ΚΞΟΥΣΙΑ ΤΩΝ ΜΟΡΦΩΝ ΤΟΥ ΑΔΥΝΑΤΟΥ

213

Κάντε ακριβώς το ίδιο με αυτό που, σχεδόν έναν αιώνα πριν, προσπά­ θησα να δώσω όταν μιλούσα σ’ εκείνους τους τύπους στο Αγία Αννα, για την πρώτη σκηνή της πρώτης πράξης της Αθαλίας.21 Το μόνο πράγμα που άκουσαν απ’ όσα είπα, είναι τα σημεία διαρραφής. Δεν λέο) πως ήταν έξοχη με­ ταφορά. Εν πάση περιπτώσει, επρόκειτο για το Si, το κύριο σημαίνον. Κύριος οίδεν τι έκαναν με το σημείο διαρραφης, έφτασε μέχρι το περιο­ δικό Les Temps modernes - δεν είναι βέβαια και το Minute. Επρόκειτο για κύριο σημαίνον. Ήταν ένας τρόπος να τους ζητήσω να αντιληφθούν με ποιο τρόπο κάτι που διαδίδεται σαν αστραπή μέσα στη γλώσ­ σα καθίσταται αναγνώσιμο, δηλαδή συναρθρώνεται, συνιστά λόγο. Υποστηρίζω ανέκαθεν πως δεν υπάρχει μεταγλώσσα. Οτιδήποτε μπορεί να νομίζει κανείς πως είναι της τάξεως μιας αναζήτησης κάποιου «μετά» στη γλώσσα, είναι απλώς, και πάντοτε, ένα ερώτημα που αφορά την ανάγνωση. Ας υποθέσουμε, καθαρή υπόθεση, πως ζητούν τη γνώμη μου για ένα θέ­ μα στο οποίο δεν εμπλέκομαι παρά μόνο λόγω της θέσης μου σε αυτόν εδώ τον χώρο - μιας πολύ ιδιαίτερης θέσης, οφείλω να πω, και θα με εξέπληττε αν αυτό ήταν δυνατόν να ξεκαθαρίσει σήμερα τη θέση μου στον χώρο του Πα­ νεπιστημίου. Τέλος πάντων, εάν κάποιοι άλλοι, απ’ όπου κι αν προέρχονται, και για λόγους διόλου ευκαταφρόνητους, αλλά οι οποίοι διαφαίνονται κα­ λύτερα όταν ανατρέξει κανείς στα γραμματάκια μου, βρίσκονται σε θέση να θέλουν να ανατρέφουν κάτι στην πανεπιστημιακή τάξη, πού άραγε πρέπει να ψάξουν; Μπορούν να ψάξουν προς την πλευρά όπου όλα στοιβάζονται σαν τους κρίκους στο μπαστούνι, όπου οι ίδιοι προστίθενται σαν μια νέα στοίβα μαζί με τους άλλους οι οποίοι, σύμφωνα με τη φύση της προόδου της γνώσης, κα­ θίστανται υποτελείς. Από αυτή την πλευρά αφήνεται να εννοηθεί πως θα μπορούσε να υπάρχει ένα σαβουάρ-βιβρ, μια γνώση για το πώς να ζεις. Για αιώνες, είναι κάτι σαν μύθος. Δεν βρίσκομαι εδώ για να σας κάνω μια τέτοια κατήχηση. Εγώ σας μί­ λησα για την ντροπή τού να ζεις. Αν ψάξουν προς αυτή την κατεύθυνση, μπορούν να βρουν τρόπο να δι­ καιολογήσουν, με τη βοήθεια των μικρών μου σχημάτων, ότι δεν είναι διόλου άτοπο ο φοιτητής να νιώθει αδελφός, όπως λένε, όχι με το προλεταριάτο, αλ­ λά με το υποπρολεταριάτο. Το προλεταριάτο είναι σαν τους Ρωμαίους πληβείους - ήταν άνθρωποι διακεκριμένοι. Η ταξική πάλη εμπεριέχει πιθανότατα στο ξεκίνημα τούτη τη μικρή πηγή λάθους, ότι δηλαδή δεν διεξάγεται διόλου στο επίπεδο της αλη­ θινής διαλεκτικής του λόγου του κυρίου - τοποθετείται στο επίπεδο της ταύ­ τισης. Senatus Populusque Romanus. Βρίσκονται στην ίδια πλευρά. Και όλη η αυτοκρατορία είναι οι άλλοι ως επιπρόσθετοι. Το ερώτημα είναι γιατί οι φοιτητές νιώθουν να ανήκουν στους επιπρό­ σθετους άλλους. Δεν φαίνεται να έχουν καθόλου ξεκάθαρες ιδέες για το πώς θα βγουν από αυτή την κατάσταση. 21

23

24

214

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

Θα ήθελα να τους επισημάνω πως ένα ουσιώδες σημείο του συστήματος είναι η παραγωγή - η παραγωγή της ντροπής. Αυτό μεταφράζεται - είναι η αναίδεια. Να για ποιο λόγο το να αποφύγει κανείς να ακολουθήσει αυτή την κα­ τεύθυνση δεν θα ήταν τόσο άσχημη επιλογή.

4 Πράγματι, για να προσδιορίσουμε κάτι που εγγράφεται πολύ εύκολα με τού­ τα τα μικρά γράμματα, τι παράγει κανείς; Παράγει κάτι που ανήκει στη σφαί­ ρα της κουλτούρας. Και όταν κάποιος ακολουθεί τη γραμμή του Πανεπιστη­ μίου, αυτό που παράγει είναι μια διατριβή. Αυτή η τάξη παραγωγής σχετίζεται πάντοτε με το κύριο σημαίνον, όχι μό­ νο επειδή σας το απονέμει, αλλά επειδή απλούστατα υπάγεται στα προαπαιτούμενα ότι το καθετί σε αυτή την τάξη παραγωγής σχετίζεται με το όνο­ μα ενός συγγραφέα. Πρόκειται για ένα λεπτό φιλτράρισμα. Στο κατώφλι του Πανεπιστημίου υπάρχει ένα είδος προκαταρκτικής διαδικασίας. Θα έχετε το δικαίωμα να παίρνετε τον λόγο εκεί, υπό τον όρο της εξαιρετικά αυστηρής σύμβασης ότι θα σας χαρακτηρίζει για πάντα η διατριβή σας. Αυτή θα είναι η βαρύτητα του ονόματος σας. Εντούτοις, δεν σας δεσμεύει καθόλου στη συνέχεια το περιε­ χόμενο της διατριβής σας. Αλλωστε, κατά κανόνα, αρκείστε σ’ αυτό. Αλλά δεν έχει σημασία, μπορείτε να λέτε ό,τι θέλετε, άπαξ και αποκτήσατε ένα όνο­ μα. Αυτό είναι που παίζει τον ρόλο του κύριου σημαίνοντος. Μπορώ να το πω; -γιατί δεν θα ήθελα να δώσω υπερβολική βαρύτητα σε ό,τι έχω κάνει- κάπως έτσι μου ήρθε η ιδέα για ένα πράγμα, για το οποίο δεν ακούτε πια να γίνεται λόγος εδώ και κάποιο διάστημα, το Scilicet. Κάποιοι πάντως εντυπωσιάστηκαν που είπα πως θα είναι ένα μέρος όπου τα πράγ­ ματα θα γράφονται ανυπόγραφα. Μη νομίσετε πως τα δικά μου είναι υπογεγραμμένα επειδή δεν είναι ανυ­ πόγραφα. Κοιτάξτε τι έγραψα εκεί, είναι κάτι που απηχεί άμεσα μια επώδυνη εμπειρία, εκείνη που απέκτησα με μια σχολή, όπως την ονομάζουμε, στην οποία είχα κάνει προτάσεις ώστε κάτι εκεί να εγγραφεί, κάτι που δεν άργησε άλλωστε να εγγραφεί - ένα είδος καταλήψιας. Το γεγονός ότι υπογράφεται από εμένα δεν θα είχε ενδιαφέρον παρά μό­ νο εάν ήμουν ένας συγγραφέας. Δεν είμαι επ’ ουδενί συγγραφέας. Κανένας δεν διανοείται κάτι τέτοιο όταν διαβάζει τα Γραπτά μου. Είχαν παραμείνει για πολύ καιρό περιχαρακωμένα στις σελίδες ενός οργάνου που δεν είχε άλλο σκοπό από το να είναι όσο πιο κοντά μπορούσε σε αυτό που προσπα0οί) να ορίσω ος γνοκτη υπό διερώτηση. Τι είδους συμφορά παράγει η ψυχα­ ναλυτική γνοίση; - να ποιο ήταν το ζητούμενο, ποια ήταν η διερώτηση πριν τους πιάσει όλους η φαγούρα να γίνουν συγγραφείς. Είναι πολύ περίεργο 25

26

27

28

Π Η ΕΞΟΥΣΙΑ ΤΩΝ ΜΟΡΦΩΝ ΤΟΥ ΑΔΥΝΑΤΟΥ

215

που το ανυπόγραφο φαντάζει σαν κάτι παράδοξο, ενώ πρέπει να πούμε ότι για αιώνες όλοι οι έντιμοι άνθρωποι ουμπεριφέρονταν τουλάχιστον σαν να τους είχαν αποσπάσει διά της βίας το χειρόγραφο ή να τους είχαν σκαρώσει κάποιο κακόγουστο αστείο. Κανένας τους δεν περίμενε να του στείλουν συγ­ χαρητήριες κάρτες όταν έβγαινε το βιβλίο. Εν ολίγοις, εάν ήταν δυνατόν να προκόψει κάτι από μια σοβαρή διεριυτηση για εκείνη τη γνώση που παρέχεται και διαδίδεται πλουσιοπάροχα στο καθιερωμένο πλαίσιο του Πανεπιστημίου, δεν υπάρχει κανένας λόγος αυτό να μην μπορεί να γίνει σ’ ένα μικρό καταφύγιο, σαν αυτόν εδώ τον χώρο, που θα υιοθετούσε τον ίδιο νόμο, δηλαδή όχι να παρουσιάζει κάτι για να προσδώδει αξία στον κύριο Τάδε, αλλά να λέει κάτι δομικά συνεκτικό, όποια κι αν είναι η συνέχεια. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να έχει μεγαλύτερη εμβέλεια από την αρχικά αναμενόμενη. Ένας τύπος σαν τον Ντιντερό έγραψε τον Ανιψιό τον Ραμό, τον άφησε να παραπέσει, κάποιος άλλος τον πήρε και τον πήγε στον Σίλερ, ο οποίος μετά βίας ήξερε πως ήταν του Ντιντερό. Ο Ντιντερό δεν ξανασχολήθηκε πο­ τέ. Το 1804 ο Σίλερ το έδωσε στον Γκαίτε, που το μετέφρασε αμέσως, και μέ­ χρι το 1891 -το γνωρίζω, διότι ιδού το βιβλίο, που το αναζήτησα στη βιβλιο­ θήκη μου- δεν είχαμε παρά μόνο μια γαλλική αναμετάφραση της γερμανικής μετάφρασης του Γκαίτε, που άλλωστε την είχε λησμονήσει τελείως έναν χρό­ νο μετά την έκδοσή της και που ίσως δεν έφτασε ποτέ στα χέρια του, διότι μεσούσης της γαλλο-γερμανικής συμπλοκής ο λαός δυσφορούσε με αυτή την επαναστατική παρείσφρηση. Κοντολογίς, αυτή η μετάφραση πέρασε απα­ ρατήρητη, πιθανότατα ούτε ο ίδιος ο Γκαίτε γνώριζε ότι είχε εκδοθεί, και όμως αυτό δεν εμπόδισε τον Χέγκελ να την κάνει έναν από τους άξονες του γεμά­ του χιούμορ πονήματος του, στο οποίο αναφέρθηκα πρόσφατα - τη Φαινο­ μενολογία τον πνεύματος. Όπως βλέπετε, δεν υπάρχει ιδιαίτερος λόγος να ανησυχείτε αν πρέπει αυ­ τό που δημοσιεύετε να έχει την ετικέτα ότι σχετίζεται μ’ εσάς. Σας διαβεβαιώ ότι κάτι τέτοιο αποτελεί τεράστιο εμπόδιο, στο να προκύψει κάτι ευπρεπές - αν μη τι άλλο διότι ακόμη και στο πλαίσιο των θεμάτων που ενδεχομένως είναι φυσικό να πρέπει να σας ενδιαφέρουν, πιστεύετε ότι έχετε την υπο­ χρέωση, εν ονόματι τιυν νόμων της διατριβής, να τα αποδώσετε στον συγγρα­ φέα, ο οποίος έχει οπωσδήποτε πνεύμα, το παρατραβάει, στερείται ιδεών, δεν λέει χοντράδες. Και αν έχει συνεισφέρει κάτι σπουδαίο που μπορεί να μην έχει καμία σχέση με τον ίδιο, είστε απόλυτα υποχρεωμένοι να σκεφτείτε πως ήταν σπουδαίο μυαλό. Με τέτοιες σκέψεις, έχετε ξοφλήσει για πολύ καιρό. Όσον αφορά την ψυχολογία, είναι εντυπωσιακό ότι δεν υπάρχει το πα­ ραμικρό ίχνος της στην τάξη των πραγμάτων που λειτουργούν διαφωτιστικά, όπως Η αντίστροφη όψη της σύγχρονης ζωής, για την οποία σας μιλούσα προ ολίγου. Πρόκειται για μια μικρή σύνθεση που όλη της η αξία έγκειται στα κύρια σημαίνοντά της, και που αξίζει να διαβαστεί. Καμία ανάγκη προσφυ­ γής στην παραμικρή ψυχολογία. 29

216

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

Για να ολοκληρώσω, για να αποκαταστήσω το όνομά μου, αυτό που σώ­ ζει τα Γραπτά από το ατύχημα που τους συνέβη, δηλαδή το ότι τα διάβασαν αμέσως, είναι το ότι πρόκειται βέβαια για ένα worst-seller. Δεν θα παρατείνω σήμερα, με τούτη τη ζέστη, την ομιλία μου, που είναι και η τελευταία αυτής της χρονιάς. Είναι σαφές πως πολλά πράγματα λείπουν, αλλά δεν θα ήταν άσκοπο να διευκρινίσω το εζής. Εάν, για να εκφραστούμε όπως ο Χέγκελ, η παρουσία σας εδώ, πολυάριθμη σε σημείο που συχνά με ενοχλεί, υπαγορεύεται από λόγους που ελάχιστα απέχουν από το να είναι ανευγενείς -είναι προφανώς θέμα τακτ, όπως θα έλεγε και ο Γκαίτε, λέω τα πράγματα με την αρμόζουσα αιχμηρότητα, χωρίς όμως να υπερβάλλω-, εάν λοιπόν αυτό το φαινόμενο λαμβάνει χώρα, στ’ αλήθεια ακατανόητο αν λάβουμε υπόψη πώς αντιλαμ­ βάνονται αυτά που αναπτύσσω οι περισσότεροι από εσάς, είναι διότι όχι καθ’ υπερβολήν, αλλά με την αρμόζουσα συχνότητα, μου συμβαίνει να σας κάνω να νιώθετε ντροπή. 30

17 Ιουνίου 1970

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ

1

ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΝ

Ο αμφισβητίας γίνεται εδώδιμο σοκολατο-κορόιδο Το αδιέξοδο τον συστήματος επιλογής ψυχαναλυτών Τα μαθήματα ως αξιακές μονάδες Τίποτε δεν είναι όλον Κοιτάξτε τους να απολαμβάνουν1

[Αυτή η παράδοση έλαβε χώρα στη Βενσέν, πειραματικό πανεπιστημιακό κέντρο, στις 3 Δεκεμβρίου 1969. Είχε ανακοινωθεί ως η πρώτη από τέσσερις παραδόσεις με γενικό τίτλο Αναλυτικόν, τέσσερις αυτοσχεδιασμοί.] 2

Θα μιλήσω για την ηγερία μου, που είναι αυτού του είδους [ένας σκύλος περιδιαβαίνει στο βάθρο του ομιλητή]. Είναι το μόνο πρόσωπο από όσα γνωρίζω που ξέρει αυτό που μιλάει δεν λέω αυτό που λέει. Δεν σημαίνει ότι δεν λέει τίποτε - δεν το λέει με λόγια. Λέει κάτι όταν έχει άγχος -συμβαίνει-, βάζει το κεφάλι της στα γόνατά μου. Ξέρει ότι θα πεθάνω, πράγμα που κάμποσοι άνθρωποι επίσης ξέρουν. Ονομάζεται Ζουστίν, πρό­ κειται για τη σκύλα μου, είναι πολύ όμορφη, θα την έχετε ακούσει να μιλάει... Το μόνο που της λείπει, σε σχέση με τον σκύλο που περιφέρεται εδώ, εί­ ναι ότι εκείνη δεν έχει πάει στο Πανεπιστήμιο.

1 Να με λοιπόν, ως προσκεκλημένος, στο πειραματικό κέντρο του εν λόγω Πα­ νεπιστημίου, πείραμα που μου φαίνεται αρκετά παραδειγματικό. Επειδή πρόκειται λοιπόν για πείραμα, θα μπορούσατε να αναρωτηθείτε τι εξυπηρετείτε εσείς. Εάν μου θέτετε το εραιτημα, θα σας σκιαγραφήσω λε-

220

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

πτομερώς την απάντηση -θα προσπαθήσω-, γιατί όπως και να ’χει, το Πανε­ πιστήμιο είναι πολύ ισχυρό, έχει γερά θεμέλια. Κράτησα για σας την ανακοίνωση του τίτλου μιας από τις τέσσερις θέσεις του λόγου που ανακοίνωσα αλλού, εκεί όπου ξεκίνησα το σεμινάριό μου.3 Ο λόγος του κυρίου, είπα, μια και έχετε συνηθίσει ν’ ακσύτε να μιλάνε γι’ αυ­ τόν. Και δεν είναι εύκολο να δώσω ένα παράδειγμα, όπως παρατήρησε χθες βράδυ κάποιος πολύ έξυπνος. Παρ’ όλα αυτά θα προσπαθήσω. Σε αυτό το ση­ μείο βρίσκομαι, έχοντας αφήσει στο σεμινάριό μου το πράγμα σε εκκρεμό­ τητα. Και βέβαια δεν προτίθεμαι νατό συνεχίσω εδώ.Αυτοσχεδιασμός, είπα. Μπορείτε να διαπιστώσετε ότι μου τον ενέπνευσε ετούτο το πλάσμα με την ου­ ρά στα σκέλια μόλις προηγουμένως. Θα συνεχίσω στον ίδιο τόνο. Κατά δεύτερον, ο λόγος της υστερικής. Είναι πολύ σημαντικός γιατί χά­ ρη σ’ αυτόν σκιαγραφείται ο ψυχαναλυτικός λόγος. Μονάχα που χρειάζεται να υπάρχουν ψυχαναλυτές. Εγώ για κάτι τέτοιο δουλεύω. ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ: -Στη Βενσέν πάντως δεν υπάρχουν -ψυχαναλυτές. Όπως το λέτε, όχι στη Βενσέν. ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ: - Γιατί οι φοιτητές της Βενσέν, μετά τη διδασκαλία που κανονικά θα λάβουν, δεν μπορούν να γίνουν ψυχαναλυτές; Αυτό ακριβώς θα εξηγήσω, δεσποινίς μου. Περί αυτού ακριβώς πρόκει­ ται. Η ψυχανάλυση δεν μεταδίδεται όπως οποιαδήποτε άλλη γνώση. Ο ψυχαναλυτής έχει μια θέση που μπορεί ενδεχομένως να συμπίπτει με τη θέση ενός λόγου. Δεν μεταδίδει εκεί μια γνώση, όχι ότι δεν υπάρχει τίπο­ τε προς γνώση, αντίθετα με αυτό που κάποιοι άστοχα ισχυρίζονται. Να τι τί­ θεται υπό αμφισβήτηση - η λειτουργία, μέσα στην κοινωνία, μιας ορισμένης γνώσης, εκείνης που σας μεταβιβάζεται. Είναι υπαρκτή. Αυτό εδώ είναι μια αλγεβρική ακολουθία που συγκροτείται συνθέτοντας μια αλυσίδα της οποίας η αρχή βρίσκεται σε τούτη τη διατύπωση -

%

α

Ένα σημαίνον ορίζεται από το ότι εκπροσωπεί ένα υποκείμενο για ένα άλλο σημαίνον. Είναι μια εγγραφή απολύτως θεμελιώδης. Μπορεί εν πάση περιπτώσει να εκληφθεί ως τέτοια. Επεξεργάστηκα ο ίδιος μια απόπειρα, εκείνη στην οποία καταλήγω τώρα, αφού πήρα τον απαιτούμενο χρόνο προκειμένου να της δώσω μορφή. Πρόκειται για μια απόπειρα να εγκαθιδρυθεί κάτι που ήταν αναγκαίο προκειμένου να χειριστούμε με προσήκοντα τρόπο

ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΝ

221

μια έννοια ενθαρρύνοντας κάποια υποκείμενα να την εμπιστευτούν και να την αξιοποιήσουν. Είναι αυτά που λέγεται ψυχαναλυόμενος. Κατ’ αρχάς αναρωτήθηκα τι θα μπορούσε απά εκεί να προκύψει για τον ψυχαναλυτή, και πού βρίσκεται αυτός ο ίδιος. Διότι, ως προς αυτό το σημείο, είναι προφανέστατο ότι οι έννοιες δεν είναι σαφείς, από τότε που ο Φρόιντ, ο οποίος ήξερε τι έλεγε, είπε ότι επρόκειτο για μια αδύνατη λειτουργία4 - και η οποία παρ' όλα αυτά πληρούται καθημερινά. Εάν ξαναδιαβάσετε καλά το σχετικό κείμενο, θα αντιληφθείτε ότι δεν πρόκειται για τη λειτουργία, αλλά για το είναι του ψυχαναλυτή. Πώς προκύπτει και μία ωραία ημέρα ένας αναλυόμενος αναλαμβάνει τη δέσμευση να είναι ψυχαναλυτής; Αυτό προσπάθησα να αρθρώσω όταν μί­ λησα για την ψυχαναλυτική πράξη. Το σεμινάριό μου εκείνη τη χρονιά, ήταν το ’68, το διέκοψα πριν από το τέλος του, έτσι, για να δείξω τη συμπάθειά μου στη γενική αναταραχή, η οποία και συνεχίζεται - μετριασμένη. Η αμφισβή­ τηση με κάνει να σκεφτώ κάτι που μια μέρα επινόησε, αν έχω καλή μνήμη, ο καλός μου φίλος, ο μακαρίτης Μαρσέλ Ντυσάν - ο εργένης φτιάχνει μόνος τη σοκολάτα τον. Προσέξτε μήπως ο αμφισβητίας γίνει ο ίδιος εδώδιμο σοκολατο-κορόιδο.5 Εν ολίγοις, εκείνη η Ψυχαναλυτική πράξη παρέμεινε στα αζήτητα, αν μπορώ να πω. Και δεν είχα χρόνο ώστε να επανέλθω, πόσο μάλλον όταν πλή­ θος από παραδείγματα γύρω μου έδειξαν τι αποτέλεσμα έχει. Κυκλοφόρησε το τεύχος ενός περιοδικού που λέγεται Études freudiennes.6 Δεν βρίσκω λόγια να σας συστήσω την ανάγνωσή του, αφού δεν διστάζω πο­ τέ να σας συστήσω κάποια κακά αναγνώσματα που ανήκουν από μόνα τους στη φύση των best-sellers. Αν σας συστήνω την ανάγνωση του συγκεκριμένου, είναι γιατί πρόκειται για κείμενα πάρα, μα πάρα πολύ καλά. Δεν είναι σαν εκείνο το γκροτέσκο κειμενάκι με σχόλια για το ύφος μου, που εντελώς φυ­ σικά βρήκε θέση στον ακατοίκητο τόπο της πολανοησίας.7 Ετούτο το τεύχος είναι άλλο πράγμα. Θα αποκομίσετε τα μέγιστα οφέλη. Εκτός από ένα άρθρο του διευθυντή του περιοδικού, για το οποίο θα είχα να πω τα καλύτερα λόγια, έχετε διάφορες δηλώσεις αναμφίβολα και καθολι­ κά αμφισβητησιακές απέναντι στον ψυχαναλυτικό θεσμό. Υπάρχει ένας χα­ ριτωμένος, στιβαρός και συμπαθητικός Καναδός που κάνει, μα την πίστη μου, εύστοχες παρατηρήσεις, υπάρχει κάποιος από το Ψυχαναλυτικό Ινστιτούτο του Παρισιού, που κατέχει μια πολύ σημαντική θέση στην επιτροπή διδα­ σκαλίας, ο οποίος ασκεί κριτική στον ι|τυχαναλυτικό θεσμό ως τέτοιον, καθότι βρίσκεται σε πλήρη αντίφαση με όλα όσα απαιτεί η ίδια η ύπαρξη του ψυ­ χαναλυτή - είναι πράγματι θαυμάσιο. Δεν μπορώ να πω ότι θα το υπέγραφα, γιατί το έχω ήδη υπογράψει - πρόκειται για τα λόγια μου. Πάντως, στη δική μου περίπτωση, αυτό έχει μια συνέχεια, δηλαδή μια συγκεκριμένη Πρόταση8 που αντλεί από το τόσο αριστοτεχνικά αποδεδειγ­ μένο αδιέξοδο τα αναγκαία συμπεράσματα. Θα μπορούσαν να πουν σε κά­ ποιο σημείο, σε μια τοσοδούλα υποσημείωση, ότι υπάρχει κάπου ένας εξ­

222

ΖΛΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

τρεμιστής που προσπάθησε να τα περάσει αυτά σε μια πρόταση, η οποία ανα­ νεώνει ριζικά το νόημα όλου του συστήματος επιλογής ψυχαναλυτών. Είναι σαφές ότι δεν το κάνουν. Πραγματικά, δεν το αναφέρω για να παραπονεθώ, αφού, όπως λένε και τα εμπλεκόμενα πρόσωπα, αυτή η αμφισβήτηση πλανάται στον αέρα, είναι τσάμπα. Δεν υπάρχει απολύτως καμία περίπτωση όλα αυτά να τροποποιή­ σουν κατ’ ελάχιστον την παρούσα λειτουργία του Ινστιτούτου στο οποίο ανή­ κουν οι συγγραφείς.

2 ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ: - Μέχρις εδώ δεν κατάλαβα τίποτα. Θα μπορούσαμε λοι­ πόν να ξεκινήσουμε διευκρινίζοντας τι είναι ένας ψυχαναλυτής. Για μένα εί­ ναι ένα είδος μπάτσου. Οι άνθρωποι που κάνουν ψυχανάλυση δεν μιλάνε και δεν ασχολούνται παρά μόνο με τον εαυτό τους. ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ: - Είχαμε πρώτα τους παπάδες, αλλά επειδή δεν περνάει πια η μπογιά τους, έχουμε τώρα τους ψυχαναλυτές. ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ: - Λακάν, περιμένουμε εδώ και μία ώρα αυτό που μας αναγγέλλεις με συγκαλυμμένο τρόπο, την κριτική της ψυχανάλυσης. Γι ’ αυτό και σωπάινουμε, διότι αυτό θα σήμαινε ότι κάνεις και την αυτοκριτική σου. Μα δεν ασκώ διόλου κριτική ψυχανάλυση. Δεν τίθεται θέμα να της ασκή­ σουμε κριτική. Υπάρχει παρανόηση. Εγώ δεν είμαι καθόλου αμφισβητίας. ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ: - Είπες ότι στη Βενσέν δεν εκπαιδεύουν ψυχαναλυτές και ότι αυτό είναι καλό. Απλώς, παρέχεται μια γνώση, αλλά δεν είπες τι πράγμα είναι. Πάντως, δεν θα ήταν μια γνώση. Οπότε; Λίγη υπομονή. Θα σας το εξηγήσω. Είμαι προσκεκλημένος, σας το υπο­ γραμμίζω. Είναι ωραίο, είναι μεγαλειώδες, είναι γενναιόδωρο, είμαι όμως προσκεκλημένος. ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ: -Λακάν, είναι η ψυχανάλυση επαναστατική; Να ένα καλό ερώτημα. ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ: - Πρόκειται ή δεν πρόκειται για μια γνα>ση; Δεν είσαι ο μό­ νος παρανοϊκός εδώ. Θα μιλήσω για μια συγκεκριμένη πλευρά των πραγμάτων, στην οποία δεν

ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΝ

223

βρίσκομαι σήμερα, δηλαδή για το Τμήμα ψυχανάλυσης.0 Υπήρξε το λεπτό ζήτημα των αξιακών μονάδων [unites de valeur].10 ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ: - Το ζήτημα των αξιακών μονάδων ρυθμίστηκε και δεν εί­ ναι η στιγμή να το βάλουμε στο τραπέζι. Υπήρξε μια ολόκληρη μανούβρα από το διδακτικό προσωπικό του τομέα Ψυχανάλυσης, για να σέρνεται το Θέμα όλη τη χρονιά. Οι αξιακές μονάδες μάς είναι παντελώς αδιάφορες. Το ζήτη­ μα είναι η ψυχανάλυση. Καταλαβαίνεις; Κανένας δεν νοιάζεται γι ’ αυτές. Προσωπικά, δεν έχω την αίσθηση ότι κανένας δεν νοιάζεται για το ζήτημα των αξιακών μονάδων. Αντίθετα, ο κόσμος ενδιαφέρεται πολύ γι’ αυτές. Εί­ ναι μια συνήθεια. Έγραψα στον πίνακα το σχήμα του τέταρτου λόγου, τον οποίο δεν κατονόμασα την τελευταία φορά, και ο οποίος ονομάζεται πανεπι­ στημιακός λόγος. Να τος. Εδώ, σε θέση κυρίαρχη, όπως λέμε, το S2, η γνώση. ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ: - Ποιον δουλεύεις εδώ; Ο πανεπιστημιακός λόγος συνίσταται στις αξιακές μονάδες. Αυτό είναι παραμύθι, και αυτό που ζητάς είναι να πιστέψουμε το παραμύθι. Οι άνθρωποι που επικαλούνται τον κανόνα του παιχνιδιού που επιβάλλεις, δεν μας οδηγούν πουθενά. Μη θέλεις λοιπόν να μας πείσεις ότι ο πανεπιστημιακός λόγος βρίσκεται στον πίνακα. Γιατί αυτό δεν είναι αλήθεια. Ο πανεπιστημιακός λόγος είναι γραμμένος στον πίνακα, και η γνώση κα­ ταλαμβάνει στον πίνακα μια θέση επάνω και αριστερά, που είχε ήδη προσδιο­ ριστεί σ’ έναν προηγούμενο λόγο. Διότι το σημαντικό σε ό,τι είναι γραμμέ­ νο εδώ, είναι οι σχέσεις, αλλού εφικτές και αλλού ανέφικτες. Αν αρχίσετε το­ ποθετώντας στη θέση του αυτό που ουσιαστικά συνιστά τον λόγο του κυρίου, δηλαδή το γεγονός ότι διατάζει, ότι παρεμβαίνει στο σύστημα της γνώσης, μπορείτε να θέσετε το ερώτημα τι συμβαίνει όταν ο λόγος της γνώσης, μέσω μιας μετατόπισης κατά ένα τεταρτημόριο, δεν έχει ανάγκη να βρίσκεται στον πίνακα γιατί βρίσκεται μέσα στο πραγματικό. Σ’ αυτή τη μετατόπιση, όταν η γνονση παίρνει τα ηνία, εκείνη τη στιγμή βρίσκεστε εκεί όπου ορίστηκε το αποτέλεσμα, ο καρπός, η πρόπτωση των σχέσεων του κυρίου και του δούλου. Δηλαδή, ό,τι ορίζεται στην άλγεβρά μου από το γράμμα, το αντικείμενο α. Για το αντικείμενο α, την περασμένη χρονιά, όταν μπήκα στον κόπο να εξάγ­ γειλαν κάτι που ονόμασα Από έναν Αλλο στο άλλο,11 είπα ότι βρισκόταν στη θέση που ο Μαρξ έφερε στο φως και προσδιόρισε ως υπεραξία. Είστε τα προϊόντα του Πανεπιστημίου και αποδεικνύετε ότι είστε η υπε­ ραξία, αν μη τι άλλο για τον εξής λόγο -αυτό στο οποίο όχι μόνον συναινείτε, αλλά και το επικροτείτε - και δεν βλέπω γιατί να έχω αντιρρήσεις-, είναι ότι φεύγετε από εδώ, εσείς οι ίδιοι εξομοιανμένοι λίγο ως πολύ με πιστωτικές μονάδες. Έρχεστε εδώ για να αποκτήσετε αξία πιστωτικής μονάδας. Φει'ιγετε από εδώ σταμπαρισμένοι ως πιστωτικές μονάδες.

224

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ: - Ηθικό δίδαγμα, καλύτερα να βγούμε από δω σταμπαρισμένοι από τον Λακάν. Δεν βάζω στάμπα σε κανέναν. Γιατί υποθέτετε ότι θέλω να σας βάλω στά­ μπα; Τι ιστορία κι αυτή! ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ: - Οχι, δεν θα μας σταμπάρεις, ηρέμησε. Αυτό που θέλω να πω είναι πως ο κόσμος που βρίσκεται εδώ είναι σταμπαρισμένος από το γε­ γονός ότι, θέλοντας να εκφραστούν όπως εκφράζεσαι εσύ γι ’ αυτούς, δεν μπο­ ρούν να το κάνουν με τρόπο που να συνάδει με την παρουσία τους εδώ. Οι άνθρωποι θέλουν να μιλήσουν εν ονόματι μιας αμφισβήτησης που χαρακτηρίζεις μάταιη. Υπάρχουν κάποιοι άλλοι που αράζουν στην γωνιά τους, τριαλαρί τριαλαρό, και αυτό διαμορφώνει την κοινή γνώμη. Όλα αυτά όμως δεν λέγο­ νται, με το πρόσχημα ότι οφείλεις να τα πεις εσύ. Αυτό που θα ήθελα θα ήταν να ένιωθες την επιθυμία να σωπάσεις. Α, τι θαυμάσιοι που είναι. Θεωρούν ότι θα τα έλεγα πολύ καλύτερα από αυτούς. Σε ό,τι με αφορά, θα γυρίσω στο σπίτι μου, και ακριβώς γι’ αυτό με κατηγορούν. ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ: - Ε, Λακάν, μην κοροϊδεύεις τους ανθρώπους, εντάξει; Έχετε έναν λόγο που διατυπώνει τέτοιες απαιτήσεις... ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ: - Εγώ, αυτό που προτείνω, είναι να μην κοροϊδεύουμε τους ανθρώπους όταν θέτουν ένα ερώτημα. Δεν μιλάμε με μια ψόφια φωνούλα, όπως το έκανες ήδη τρεις φορές. Απαντούμε, κι αυτό είναι όλο. Τι ρώτησες λοιπόν; Κι έπειτα, υπάρχει και κάτι άλλο, επειδή υπάρχουν εδώ και κάποιοι που θεω­ ρούν ότι η ψυχανάλυση αναλώνεται σε ιστορίες γύρω από το σεξ, το μόνο που χρειάζεται είναι να κάνουμε ένα love-in.12 Υπάρχουν εδώ κάποιοι που είναι σύμφωνοι να το γυρίσουμε σε αυθόρμητο love-in; [Αυτός που έκανε την παρέμβαση βγάζει το πουκάμισό του.] Ακούστε, αγαπητέ μου, το είδα αυτό χθες βράδυ, ήμουνα στο Open Thea­ ter όπου ένας τύπος έκανε ακριβώς αυτό, είχε όμως λίγο περισσότερο θράσος από εσάς, έμεινε τσίτσιδος. Εμπρός, συνεχίστε, αμάν πια! ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ: -Δενχρειάζεται πάντως να κοροϊδεύουμε. ΓιατίοΔακάν ικανοποιείται με μια τόσο ελαφριά κριτική για την πρακτική του συντρόφου; Το να πεις για τον σύντροφο ότι δεν μπορεί να ξεντυθεί, χτυπώντας το χέρι στο τραπέζι, είναι ίσως αρκετά αστείο, αλλά είναι και αρκετά απλοϊκό. Μα είμαι απλοϊκός.

ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΝ

225

ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ: - Και αυτό τους κάνει να γελάνε, ενδιαφέρον φαινόμενο. Δεν βλέπω γιατί θα σταματούσαν ξαφνικά να γελάνε. ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ: - Εγώ θα προτιμούσα να μη γελάνε αυτή τη στιγμή. Είναι λυπηρό. ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ: - Όπως είναι λυπηρό να βλέπεις τους ανθρώπους να βγαί­ νουν από εδώ όπως από το μετρό στις έξι το βράδυ. Λοιπόν πού μείναμε; Φαίνεται ότι οι άνθρωποι δεν μπορούν να μιλήσουν για την ψυχανάλυση γιατί περιμένουν να το κάνω εγώ. Ε λοιπόν, έχουν δίκιο. Θα το κάνω πολύ καλύτερα από αυτούς. ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ: - Δεν είναι ακριβώς αυτό, αφού αισθάνονται την ανάγκη να μιλήσουν μεταξύ τους. Αυτό είναι αποδεδειγμένο. ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ: - Υπάρχουν κάποιοι, οι ίδιοι που παίρνουν σημειώσεις και γελάνε, οι οποίοι, όταν οΛακάν ανακτά τον έλεγχο του ακροατηρίου, ανταλ­ λάσσουν μεταξύ τους κάποιες κουβέντες, χωρίς ποτέ να μετακινηθούν από την πολυθρόνα τους, διότι αυτό είναι της τάξεως μιας ορισμένης τοπολογίας. Ε λοιπόν θα ήθελα να τους ακούσω. ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ: - Μα επιτέλους, αφήστε τονΛακάν να μιλήσει. Περιμένοντας, διαπιστώνω ότι δεν λέτε τίποτε. ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ: - ΟΛακάν μαζί μας! Είμαι μαζί σας. Η ώρα περνάει. Ας προσπαθήσουμε εντούτοις να δώσουμε σε όλους εσάς μια μικρή ιδέα γύρω από το σχέδιό μου. Το θέμα να αρθρώσουμε μια λογική, η οποία, όσο αδύνατη και αν φαντά­ ζει -τα τέσσερα μικρά γράμματα που φαίνονται ασήμαντα, εκτός αν ξέρουμε με βάση ποιους κανόνες λειτουργούν- είναι ωστόσο αρκούντως δυνατή ώστε να εμπεριέχει το σημείο αυτής ακριβώς της λογικής δύναμης, δηλαδή τη μη πληρότητα. Αυτό τους κάνει να γελούν. Μόνο που έχει μια πολύ σημαντική συνέπεια, ειδικά για τους επαναστάτες, την εξής, ότι τίποτε δεν είναι όλον.13 Από όποια πλευρά κι αν πιάσετε τα πράγματα, με όποιον τρόπο κι αν τα

226

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

αναποδογυρίσετε, καθένα από αυτά τα μικρά τετρασκελή σχήματα έχει ως βασική ιδιότητα να εισάγει το δικό του χάσμα. Στο επίπεδο του λόγου του κυρίου, το χάσμα αφορά ακριβώς την ανά­ κτηση της υπεραξίας. Στο επίπεδο του πανεπιστημιακού λόγου, είναι διαφορετικό. Και αυτό ακριβώς είναι εκείνο που σας βασανίζει. Όχι βέβαια ότι η γνώση που σας παραδίδουν δεν είναι δομημένη και οτέρεη, το αντίθετο, τόσο μάλιστα που το μόνο πράγμα που έχετε να κάνετε είναι να εμπλακείτε σ’ αυτήν μαζί με εκεί­ νους που εργάζονται, δηλαδή με εκείνους που σας διδάσκουν, με βάση την ιδιότητα που έχετε ως μέσα παραγωγής και επομένως ως μέσα υπεραξίας. Σε ό,τι αφορά τον λόγο της υστερικής, είναι εκείνος που επέτρεφε την αποφασιστική μετάβαση προσδίδοντας σε ό,τι ιστορικά διατύπωσε ο Μαρξ το ιδιαίτερο νόημά του. Δηλαδή ότι υπάρχουν ιστορικά συμβάντα που δεν μπορούν να αξιολογηθούν παρά μόνο με όρους συμπτώματος. Δεν είχαμε αντιληφθεί την εμβέλειά του, μέχρι την ημέρα που εμφανίστηκε ο λόγος της υστερικής ώστε να γίνει η μετάβαση προς κάτι διαφορετικό, τον λόγο του ψυχαναλυτή. Στην αρχή ο ψυχαναλυτής δεν έκανε τίποτε άλλο παρά να ακούει τι έλεγε η υστερική. Θέλω έναν άνόρα που να ξέρει να κάνει έρωτα. Ε λοιπόν, ναι, ο άνδρας φτάνει μόνο μέχρι αυτό το σημείο. Φτάνει μέχρι το εξής, ότι είναι τελικά κάποιος που ξέρει. Όσον αφορά το να κάνει έρωτα, περάστε αργότερα. Τίποτε δεν είναι όλον και μπορείτε να συνεχίσετε τα αστειάκια σας, ένα όμως από αυτά δεν είναι καθόλου διασκεδαστικό, και αυτό είναι ο ευνουχισμός.

3 ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ: - Ενώ αυτό το μάθημα συνεχίζει μακαρίως τη ρουτινιάρικη πορεία του, υπάρχουν εκατόν πενήντα σύντροφοι της Σχολής Καλών Τε­ χνών που τους συνέλαβαν οι μπάτσοι και βρίσκονται από χτες στην Μποζόν [Ββαμίοη], γιατί αυτοί όεν κάνουν μαθήματα για το αντικείμενο α, όπως ο μανδαρίνος που έχουμε μπροστά μας, και γι ’ αυτούς κανένας δεν δίνει δε­ κάρα. Πήγαν να κάνουν ένα απροσχεδίαστο μάθημα στο Υπουργείο Κοινω­ νικού Εξοπλισμού σχετικά με τις παραγκουπόλεις και την πολιτική του κυ­ ρίου Σαλαντόν.14 Νομίζω λοιπόν πως ο ρουτινιάρικος λόγος αυτού του από καθέδρας μαθήματος μεταφράζει αρκετά καλά την τωρινή σήψη του Πανε­ πιστημίου. ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ: - Εάν δεν θέλετε να με αφήσετε να μιλήσω, είναι προφα­ νώς γιατί δεν ξέρετε πόσο ικανός είμαι να κραυγάσω. Αακάν, θα ήθελα να σου πω δυο τρία πράγματα.

ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΝ

227

Μου φαίνεται πως έχουμε φτάσει σ’ ένα σημείο όπου είναι ξεκάθαρο ότι μια αμφισβήτηση μπορεί λίγο πολύ να πάρει τη μορφή μιας δυνατότητας σε τούτη την αίθουσα. Είναι προφανές ότι μπορεί κανείς να βάλει τις φωνές, ότι μπορεί να παίξει με τις λέξεις, αλλά είναι εξίσου προφανές, και ίσως με ξεκά­ θαρο τρόπο σήμερα, ότι δεν θα μπορέσουμε ποτέ να φτάσουμε σε μια κριτική του Πανεπιστημίου εάν παραμείνουμε εντός του, μέσα στο πλαίσιο των μα­ θημάτων του και μέσα στους κανόνες που έχει θεσπίσει προτού επέμβουμε. Θεωρώ ότι αυτό που είπε ο σύντροφος σχετικά με τους φοιτητές της Καλούν Τεχνών που πήγαν να δώσουν ένα απροσχεδίαστο μάθημα για τις παραγκου­ πόλε ις και την πολιτική του κυρίου Σαλαντόν εκτός του Πανεπιστημίου είναι ένα πολύ σημαντικό παράδειγμα. Κάτι τέτοιο επιτρέπει να βρούμε μια διέ­ ξοδο στη θέλησή μας να αλλάξουμε την κοινωνία και, μεταξύ άλλων, να κατα­ στρέφουμε το Πανεπιστήμιο. Και πολύ θα ήθελα να μας πει οΛακάν την άπο­ ψή του πάνω σ’ αυτό. Γιατί η καταστροφή του Πανεπιστημίου δεν θα γίνει με μια πλειοψηφία των φοιτητών από τα μέσα, αλλά πολύ περισσότερο μέσα από μια συμμαχία που πρέπει να κάνουμε, εμείς οι φοιτητές, με βάση τις επανα­ στατικές θέσεις, με τους εργάτες, με τους αγρότες και με τους εργαζόμενους. Καταλαβαίνω πολύ καλά ότι αυτά δεν έχουν σχέση με τα όσα έλεγε προη­ γουμένως οΛακάν, αλλά... Μα, κάθε άλλο, έχουν. ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ: - Ίσως και να έχουν, αλλά δεν είναι προφανές. Η σχέση ανάμεσα στις πράξεις που πρέπει να κάνουμε έξω από εδώ και στον λόγο, εάν έχουμε να κάνουμε μ’ έναν λόγο, του Λακάν, είναι προφανώς υπόρρητη. Και καλό θα ήταν να μας πει τώρα οΛακάν τι σκέφτεται για την ανάγκη να βγούμε εκτός του Πανεπιστημίου, σταματώντας να διυλίζει τον κώνωπα, να αμφισβητεί έναν καθηγητή σχετικά με το τάδε ή το δείνα τσιτάτο του Μαρξ. Τον έχουμε σκυλοβαρεθεί τον ακαδημαϊκό Μαρξ. Εδώ κι έναν χρόνο έχουμε πήξει μ’ αυτόν σε τούτο το πανεπιστήμιο. Ξέρουμε τι σκατά είναι. Διδάσκω τον ακαδημαϊκό Μαρξ σημαίνει υπηρετώ το αστικό πανεπιστήμιο. Εάν πρέ­ πει να τινάξουμε στον αέρα το Πανεπιστήμιο, αυτό θα γίνει από τα έξω, μα­ ζί με όσους βρίσκονται εκτός. ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ: - Τότε τι κάνεις εδώ μέσα; ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ: -Βρίσκομαι εδώ) μέσα, σύντροφε, γιατί αν θέλω ο κόσμος να βγει έξω, πρέπει να έρθω και να τους το πω. Το βλέπετε. Σε αυτό το σημείο βρίσκεται η ουσία του πράγματος, αγαπητέ μου. Για να καταφέρετε να τους βγάλετε έξω, μπαίνετε μέσα. ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ: -Λακάν, μια στιγμή, ολοκληρώνω. Όχι, δεν βρίσκεται σ’ αν-

228

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

τό το σημείο η ουσία, διότι ορισμένοι φοιτητές εξακολουθούν να νομίζουν πως ακούγοντας τον λόγο του κυρίου Λακάν θα βρουν τα στοιχεία που θα τους επιτρέψουν να αμφισβητήσουν τον λόγο του. Εγώ υποστηρίζω ότι έτσι πέ­ φτουν στην παγίδα. Απολύτως αληθινό. ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ: - Εάν θεωρήσουμε ότι ακούγοντας τον λόγο του Λακάν, του Φουκό, ή κάποιου άλλου, θα αποκτήσουμε τα μέσα για να κριτικάρουμε την ιδεολογία που μας ταΐζουν, βγάζουμε τα μάτια μας με τα ίδια μας τα χέρια. Εγώ υποστηρίζω ότι έξω πρέπει να πάμε να αναζητήσουμε τα μέσα για να τι­ νάξουμε το Πανεπιστήμιο στον αέρα. Έξω από τι όμως; Μήπως όταν βγαίνετε από εδώ, γίνεστε αφασικοί; Όταν βγαίνετε, συνεχίζετε να μιλάτε, άρα συνεχίζετε να είστε μέσα. ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ: - Δεν ξέρω τι σημαίνει αφασικός. Δεν ξέρετε τι σημαίνει αφασικός; Είναι εντελώς εξωφρενικό. Δεν ξέρετε τι είναι ο αφασικός; Υπάρχουν ωστόσο κάποια στοιχειώδη πράγματα που πρέπει να ξέρετε. ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ: - Δεν βρίσκομαι είκοσι τέσσερις ώρες το εικοσιτετράωρο στο Πανεπιστήμιο. Εντέλει δεν ξέρετε τι σημαίνει αφασικός; ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ: - Κάποιοι βγαίνουν από το Πανεπιστήμιο για να ασχολη­ θούν με τις μικροκομπίνες τους. Άλλοι βγαίνουν για να αγωνιστούν εκτός. Να τι σημαίνει βγαίνω από το Πανεπιστήμιο. Άντε λοιπόν, Λακάν, δώσε μας γρή­ γορα την άποψή σου. Να κάνουμε, με λίγα λόγια, ένα κριτικό Πανεπιστήμιο; Δηλαδή αυτό που συμβαίνει εδώ; Αυτό θέλετε; Δεν ξέρετε καν τι σημαίνει ένα κριτικό Πανε­ πιστήμιο. Δεν σας έχουν μιλήσει ποτέ για αυτό. Καλιός. Θα ήθελα να κάνω ένα μικρό σχόλιο. Το μόρφωμα των εργατώναγροτών κατέληξε παρ’ όλα αυτά σε μια μορφή κοινωνίας όπου είναι ακρι­ βούς το Πανεπιστήμιο που έχει το πάνω χέρι. Διότι αυτό που βασιλεύει σε ό,τι συνηθίζουμε να αποκαλούμε Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημο­ κρατών είναι το Πανεπιστήμιο. ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ: - Τι μας νοιάζει; Δεν μιλάμε για ρεβιζιονισμό, αλλά για μαρξισμό-λενινισμό.

ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΝ

229

Αρκετά. Μου ζητάτε να μιλήσω, μιλάω λοιπόν. Δεν λέο) πράγματα δα­ νεισμένα από την περιρρέουσα ατμόσφαιρα, λέω κάτι το συγκεκριμένο. ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ: - Δεν λες τίποτα. Δεν είπα μόλις τώρα πώς αντιλαμβάνομαι την οργάνωση της Ε.Σ.Σ.Δ.; ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ: - Καθόλου. Δεν είπα ότι εκεί βασιλεύει η γνώση; Δεν το είπα; Όχι; ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ: -Και λοιπόν; Και λοιπόν, αυτό έχει κάποιες συνέπειες, το οποίο σημαίνει, αγαπητέ μου, ότι εκεί δεν θα νιώθατε και πολύ άνετα. ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ: - Θέσαμε ένα ερώτημα αναφορικά με μια ορισμένη κοι­ νωνία, κι εσύ μιλάς για μια άλλη κοινωνία. Αυτό που θα έπρεπε να πεις είναι γιατί θεωρείς πως είναι αναπόφευκτο; Συμφωνώ απολύτως. Υπάρχουν όντως ορισμένα αξεπέραστα όρια όσον αφορά μια ορισμένη λογική, την οποία αποκάλεσα αδύναμη λογική, αλλά η οποία είναι ακόμη αρκετά δυνατή ώστε να σας προσφέρει λίγη μη πληρότη­ τα, πράγμα που καταμαρτυρεί η στάση σας μ’ έξοχο τρόπο. ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ: - Εγώ αναρωτιέμαι για ποιο λόγο αυτό το αμφιθέατρο εί­ ναι γεμάτο με οκτακόσιους ανθρώπους. Είναι αλήθεια ότι είσαι ένας ωραίος παλιάτσος, διάσημος, και ότι έρχεσαι να μιλήσεις. Ένας σύντροφος μίλησε κι αυτός επί δέκα λεπτά για να πει ότι τα γκρουπούσκουλα δεν μπορούν να βγουν από το Πανεπιστήμιο. Και όλοι, ενώ αναγνωρίζουν ότι δεν υπάρχει τί­ ποτα να ειπωθεί, μιλάνε για να μην πούνε τίποτα. Ε λοιπόν, εφόσον δεν υπάρ­ χει τίποτε να πούμε, τίποτε να καταλάβουμε, τίποτε να μάθουμε, τίποτε να κάνουμε, τι κάνει όλος αυτός ο κόσμος εδώ; Κι εσύ, Λακάν, γιατί μένεις εδώ; ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ: - Έχουμε κάπως παρασυρθεί σε ένα ψευτοπρόβλημα. Και αυτό επειδή ο σύντροφος είπε πως έρχεται στο Πανεπιστήμιο για να ξαναφύγει μαζί με άλλους συντρόφους. ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ: - Μιλάμε για μια Νέα Κοινωνία. Θα έχει η ψυχανάλυση κάποια λειτουργία σε αυτή την κοινωνία και ποια; Μια κοινωνία δεν είναι κάτι που μπορεί να οριστεί με αυτόν τον τρόπο. Αυτό που προσπαθώ να αρθρώσω, επειδή η ψυχανάλυση μου προσφέρει τη

230

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - TO ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

σχετική μαρτυρία, είναι τι εξουσιάζει την κοινωνία - η πρακτική της γλώσ­ σας. Αφασία σημαίνει ότι υπάρχει κάτι που απορρυθμίζεται σε αυτό το επί­ πεδο. Φανταστείτε ότι υπάρχουν ορισμένοι τύποι που κάτι συμβαίνει στον εγκέφαλό τους και οι οποίοι όεν ξέρουν πλέον καθόλου να τα βγάλουν πέ­ ρα με τη γλώσσα. Κάτι τέτοιο τους καθιστά ανάπηρους. ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ: - Μπορούμε να πούμε πως οΛε'νιν παραλίγο να γίνει αφαοικός. Εάν έχετε λίγη υπομονή και εάν θέλετε βέβαια να συνεχιστούν οι αυτο­ σχέδιες συζητήσεις μας, θα σας έλεγα ότι η επαναστατική έφεση έχει πάντα την ίδια τύχη, καταλήγει στον λόγο του κυρίου. Αυτό έδειξε η εμπειρία. Εκείνο στο οποίο προσβλέπετε σαν επαναστάτες είναι ένας κύριος. Θα τον έχετε. ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ: - Τον έχουμε ήδη, έχουμε τον Πομπιντού.15 Φαντάζεστε ότι βρήκατε ήδη έναν κύριο στο πρόσωπο του Πομπιντού. Μα τι λέτε; Θα ήθελα κι εγώ να σας θέσω ορισμένα ερωτήματα. Για ποιον εδώ έχει κάποιο νόημα η λέξη φιλελεύθερος; ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ: - Ο Πομπιντού είναι φιλελεύθερος, και οΛακάν επίσης. Δεν είμαι φιλελεύθερος, όπως και όλος ο κόσμος, παρά μόνο στον βαθμό που είμαι αντι-προοδευτικός. Με τη διαφορά ότι εμπλέκομαι σ’ ένα κίνημα που αξίζει να λέγεται προοδευτικό, διότι είναι προοδευτικό να βλέπουμε να θεμελιώνεται ο ψυχαναλυτικός λόγος, ο οποίος έρχεται και ολοκληρώνει τον κύκλο που θα μπορούσε ίσως να σας επιτρέψει να εντοπίσετε εκείνο εναντίον του οποίου ακριβώς επαναστατείτε. Πράγμα που δεν το εμποδίζει να εξακο­ λουθεί να λειτουργεί γαμάτα. Και οι πρώτοι που σπεύδουν να συνεργαστούν, ακόμη κι εδώ στη Βενσέν, είστε εσείς, διότι εσείς εκπληρώνετε τη λειτουργία των ειλώτων αυτού του καθεστώτος. Ούτε αυτό ξέρετε τι σημαίνει; Το καθεστώς σάς δείχνει. Λέει - Κοιτάξτε τους να απολαμβάνουν. Εις το επανιδείν για σήμερα. Bye. Τελειώσαμε. 3 Δεκεμβρίου 1969

2

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ κ. ΚΑΚΟΥΟ

Εισηγούμενος ότι ο Μωυσής μπορεί να θανατώθηκε από τους δικούς του, ο Ζίγκμουντ Φρόιντ χρησιμοποιεί ως κάλυψη την αυθεντία του Ερνστ Ζέλιν. Αυτός ο μελετητής της Βίβλου, ο οποίος γεννήθηκε το 1867, υπήρξε ένας από τους πλέον γόνιμους εκπροσώπους της γερμανικής σχολής βιβλικού σχολια­ σμού. Το 1922, χρονολογία έκδοσης του βιβλίου του με τίτλο Mose und seine Bedeutung für die israelitisch-jüdische Geschichte («Ο Μωυσής και η σημασία του για την ισραηλιτική και εβραϊκή ιστορία»),1 ήταν τακτικός καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου, με αντικείμενο την Παλαιό Διαθήκη. Όπως και σε πολλούς από τους συγχρόνους του αναγνωρίζουμε στο ιστορικό και σχολιαστικό του έργο μια συγκεκριμένη ιδεολογία και μια μεθοδολογική επι­ λογή που είναι χρήσιμο να παρουσιάσουμε προκειμένου να κατανοήσουμε τις εξηγήσεις που δίνει της Βίβλου. Η ιδεολογία του είναι εκείνη του φιλελεύθερου προτεσταντισμού που εντο­ πίζει την κορωνίδα της βιβλικής αποκάλυψης σ’ ένα ηθικό κήρυγμα, έτσι όπως συνοψίζεται στις Δέκα Εντολές και αναπτύσσεται από τους προφήτες του 7ου αιώνα π.Χ., τον Πρωτο-Ησαΐα, τον Ωσηέ, τον Αμώς, τον Μιχαία. Αιγότερο σκεπτικιστής απ’ ό,τι ορισμένοι από τους συγχρόνους του, ο Ε. Ζέλιν θεωρούσε τον Μωυσή ως τον ιδρυτή της θρησκείας του Ισραήλ, τον συγγρα­ φέα των Δέκα Εντολών και τον εισηγητή του ηθικού κηρύγματος που οι με­ γάλοι προφήτες απλώς συνέχισαν. Θεωρεί ότι οι προφήτες δεν επανέλαβαν απλώς και μόνο τη διδαχή του Μωυσή, αλλά διατήρησαν μέσα από την πα­ ράδοσή τους και κάποιες αναμνήσεις του βίου του. Γι’ αυτόν τον λόγο, σύμ­ φωνα με τον Ζέλιν, ο Ωσηέ υπαινίσσεται, στα εδάφια που θα επισημάνουμε, έναν βίαιο θάνατο του Μωυσή, τον οποίο η «ιστορική» φιλολογία της Βίβλου αποσιωπά (το Δευτερονόμιον 34,5-6 επισημαίνει τον θάνατο του Μωυσή και την ταφή του, αλλά διευκρινίζει πως κανείς δεν γνωρίζει την τοποθεσία του τάφου του, και αυτή η κάπως μυστηριώδης ένδειξη γέννησε τον θρύλο της ανάληψης του Μωυσή στους ουρανούς). Ο Ζέλιν θεωρεί ότι η παράδοση πε­ ρί του βίαιου θανάτου του Μιυυσή λογοκρίθηκε από τους ιστορικούς που ανήκαν στο περιβάλλον των ιερέων. Η μεθοδολογική επιλογή συνίσταται σε μια δυσπιστία απέναντι στο πα­

232

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

ραδοσιακό εβραϊκό κείμενο, το λεγόμενο «μασοριτικό».2 Οι θιασώτες της προτιμούν συνήθως αντ’ αυτού την αρχαιότερη των μεταφράσεων, την ελλη­ νική απόδοση των Εβδομήκοντα, οι γραπτές μαρτυρίες της οποίας είναι ως επί το πλείστον προγενέστερες του εβραϊκού κειμένου. Όμως, ακόμη και χωρίς την παραμικρή στήριξη στις αρχαίες εκδοχές (ελληνικές, συριακή ή λατινι­ κή), προβαίνουν με μεγάλη ευκολία σε ορισμένες διορθώσεις του παραδο­ σιακού εβραϊκού κειμένου, ούτως ώστε να του δώσουν ένα νόημα που κρίνεται πιο ικανοποιητικό. Υποθέτουν πως το παραδοσιακό εβραϊκό κείμενο, ή η εβραϊκή γλώσσα της τάδε εκδοχής, υπέστη στο πέρασμα του χρόνου κάποιες «αλλοιώσεις» μέσω της προφορικής ή γραπτής μετάδοσης. Ο σχολιασμός, νοούμενος κατ’ αυτόν τον τρόπο, συνίστατο ενίοτε στην εξάσκηση μιας αυ­ θαίρετης δεξιοτεχνίας. Το έργο του Ε. Ζέλιν σχετικά με τον Ωσηέ παρέχει κάποια δείγματα. Πιθανώς ο Ερνστ Ζέλιν να θεώρησε πως βρήκε στο κείμενο του προφήτη κάποιους υπαινιγμούς περί φόνου του Μωυσή, την εποχή που συνέτασσε την πρώτη έκδοση του σχολίου του για τον Ωσηέ, η οποία επίσης εκδόθηκε το 1922, στη σειρά με τίτλο Kommentar zum Alien Testament. Θα εξετάσουμε εδώ εν συντομία τα εδάφια που επισημαίνει ως στηρίγματα της υπόθεσής του, έτσι όπως είχαν γίνει κατανοητά πριν ή μετά τον Ζέλιν, και έτσι όπως ο ίδιος τα ερμήνευσε, καθώς και τα επιχειρήματα που χρησιμοποίησε.3 1 1) Ωσηέ 5,2α. Το ημιστίχιο εμφανίζεται στο πλαίσιο μιας αποστροφής του προφήτη ενάντια στους ιερείς και ενάντια στον «οίκο του Ισραήλ». Συνίσταται σε τρεις λέξεις, κάπως δυσνόητες, η κατά γράμμα μετάφραση των οποίων θα ήταν: «Και τη σφαγή [την] βάθυναν οι απολωλότες».4 Η λέξη που αποδίδεται ως «απολωλότες» φαίνεται να κατανοήθηκε μάλλον με ακρίβεια από την εβραϊκή παράδοση, που τους ταυτίζει με τους ειδωλολάτρες. Ωστόσο, από το πρώτο μισό του 19ου αιώνα, ο Φ. Β. Ουμπράιτ είχε προτείνει την αντικατάστα­ ση αυτής της λέξης από το τοπωνύμιο «Σαττείν», το οποίο μοιάζει με αυτήν, με τη μόνη διαφορά ότι το αρχικό συριστικό σύμφωνο είναι διαφορετικό, όπως και η φωνητική εκφορά της πρώτης συλλαβής. Τούτη η διόρθωση επέφερε και άλλες: τοποθετώντας στον τρόπο γραφής της πρώτης λέξης ένα απλό τ στη θέ­ ση του [διπλού] εμφατικού ττ, και αποσπώντας το τελικό χ ούτως ώστε να κα­ ταστεί άρθρο του τοπωνυμίου, προκύπτει μια φράση που φαίνεται πιο ικα­ νοποιητική ως κατηγορία: «Έσκαψαν βαθιά τον λάκκο στο Σαττείν». Ο Ε. Ζέλιν υποδέχεται με ενθουσιασμό αυτή την εικασία, καθώς το τοπιυνύμιο Σαττείν τού προσφέρει ένα σημείο αναφοράς μέσα στην ιστορική φιλολογία που παίζει καθοριστικό ρόλο για την επιχειρηματολογία του, υπέρ ενός φόνου του Μωυσή. Πρόκειται για το περίφημο κεφάλαιο 25 των Αριθ­ μούν, που αφηγείται το παραστράτημα των Ισραηλιτών στο ιερό του Βεελφεγώρ κατά τη διαμονή τους στο Σαττείν.5 Οι Ισραηλίτες υπέκυψαν στον πει­ ρασμό το)ν γυναικαϊν του λαού των Μωαβιτών. Ο Θεός εξοργίζεται και τους στέλνει κάποια μάστιγα. Αυτή σταματάει όταν ο ιερέας Φινεές διαπερνά με

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΊΟΥ κ. ΚΑΚΟΥΟ

233

το δόρυ έναν άνόρα του Ισραήλ που είχε συλληφθεί επ’ αυτοφιυρω να διαπράττει μοιχεία με μια Μωαβίτιοοα γυναίκα. Αναφέρεται λίγο πιο κάτο) ότι ο άνδρας λεγόταν Ζιμβρί και η Μωαβίτιοοα Χαοβί. Ο Ζέλιν δεν θα έφτανε ασφαλώς να κατανοήσει έτσι όπως το κατανόησε το κεφάλαιο των Αριθμών, εάν ο τρόπος που είχε ερμηνεύσει τον Ωσηέ δεν του είχε μεταδώσει τη διαίσθηση μιας δολοφονίας του Μωυοή. Όσα λέει σχετικά με το επεισόδιο του Σαττείν και του Βεελφεγώρ δείχνουν μια φαντασία που οργιάζει. Ανασυνθέτει ένα ολόκληρο δράμα σύμφωνα με το οποίο ο Ισραη­ λίτης που θανατώθηκε δεν θα μπορούσε να ήταν άλλος από τον Μωυσή, για τον οποίον γνωρίζουμε πως είχε γυναίκα Μωαβίτιοοα ('Εξοδος 2,15-22), και ο βίαιος θάνατος του οδηγού του Ισραήλ θα είχε αρχικά την αξία μιας εξα­ γνιστικής θυσίας προκειμένου να πάψει η μάστιγα. Αργότερα, η ιερατική πα­ ράδοση θα ανασυνέθεσε εξ ολοκλήρου το επεισόδιο προς δόξαν του ιερα­ τείου (που το εκπροσωπεί ο Φινεές, ο ζήλος του οποίου ανταμείβεται με τη «συμμαχία», τη Διαθήκη, που του προσφέρει ο Θεός) και θα εξάλειψε το όνο­ μα του Μωυσή. Αυτός θα ήταν ο αρχέγονος ήρωας της ιστορίας, την αυθεντι­ κή ανάμνηση της οποίας θα συντηρούσε η προφητική παράδοση. Το όνομά του θα είχε αντικατασταθεί από το όνομα εκείνου του ασήμαντου Ζιμβρί και το όνομα της Μαδιανίτισσας Σεπφώρας από το όνομα της Χασβί, κατασκευα­ σμένο από την ετυμολογική ρίζα του ρήματος «ψεύδομαι». 2 2) Ωσηέ 9,9. Πρόκειται εκ νέου για ένα προφητικό κατηγορητήριο ενά­ ντια στον «Εφραίμ». Όπως στο εδάφιο 5,1 με τον «οίκον Ισραήλ», το εν λό­ γω όνομα παραπέμπει στο βασίλειο του Βορρά, το οποίο διαχωρίστηκε από το κράτος του Ιούδα το 922 και αποτελεί αντικείμενο συστηματικής πολεμι­ κής του Ωσηέ. Στο εδάφιο 9,8 γίνεται λόγος για έναν «προφήτη» στον οποίο ο Εφραίμ στήνει παγίδα. Ο Ζέλιν υποθέτει πως πρόκειται για τον Μωυσή. Το ημιστίχιο 8β, το οποίο τελειώνει με τη φράση «αυτός [βρίσκει] έναν αντίπα­ λο στον οίκο του Θεού του»,6 επιτρέπει στον Ζέλιν να εντοπίσει πάλι το το­ πωνύμιο Σαττείν, με το οποίο μοιάζει κάπως η εβραϊκή λέξη αντίπαλος (μαστεμάχ). Ανασυνθέτει ως αρχικό κείμενο το εξής: «Στο Σαττείν, στον οίκο του θεού του». Στο εδάφιο 9 ξαναβρίσκουμε κάποιες λέξεις παρόμοιες με αυτές του εδαφίου 5,2 και μάλιστα εξίσου δυσνόητες, καθώς η κατά γράμμα μετάφρασή τους θα ήταν: «Εμβάθυναν, διέφθειραν όπως στις μέρες της Γαβαά».7 Είναι πιθανόν το ρήμα που μεταφράζεται συνήθως ως «εμβαθύνω» να έχει τροπική αξία και να χρησιμεύει για να δείξει ότι η διαφθορά για την οποία κατηγορείται ο «Εφραίμ» ήταν συνεχής και συστηματική. Ο υπαινιγ­ μός στις «μέρες της Γαβαά» αναφέρεται σ’ ένα αξιομνημόνευτο κακούργη­ μα που είχε διαπραχθεί σ’ αυτόν τον τόπο, σύμφωνα με το κεφάλαιο 19 των Κριτών. Ο Ζέλιν διορθώνει εκ νέου το κείμενο για να το εναρμονίσει με το εδάφιο 5,2 έτσι όπως το διαβάζει. Αλλάζοντας τα φωνήεντα του ρήματος «διέφθειραν», λαμβάνει το ουσιαστικό «ο λάκκος του» και μεταφράζει: «...στο Σαττείν, στον οίκο του θεού του, του έσκαψαν βαθιά τον λάκκο».

234

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

3) Ωσηέ 12,14-15,1.8 Το τέλος του κεφαλαίου 12 (στίχος 14) αποτελεί το μοναδικό εδάφιο του Ωσηέ στο οποίο η λέξη «προφήτης» προσδιορίζει αδιαμ­ φισβήτητα τον Μωυσή: «Μέσω ενός προφήτη ο Γιαχβέ ανέβασε τον Ισραήλ από την Αίγυπτο και μέσω ενός προφήτη [ο Ισραήλ] διαφυλάχθηκε».9 Το κεί­ μενο του στίχου 15 θα παραφραστεί έτσι ώστε να συγκεκριμενοποιηθεί η αξία των αντωνυμικών καταλήξεων, οι οποίες είναι συχνά διφορούμενες στα εβραϊκά: «Ο Εφραίμ [ = Ισραήλ] εξόργισε [τον Γιαχβέ] πικρά, αλλά το αίμα του [=το αίμα που έχυσε ο Εφραίμ] θα πέσει επάνω του [του Εφραίμ] και ο Κύριος θα επιστρέφει επάνω του το όνειδος που διέπραξε».10 Ο Ισραήλ κατηγορείται εδώ για αιματοχυσίες και η τιμωρία του από τον Θεό εξαγγέλλε­ ται χωρίς διφορούμενα. Η δυσκολία έγκειται στο εδάφιο 13,1, η κατά λέξη μετάφραση του οποίου θα μπορούσε να είναι «όταν ο Εφραίμ μιλούσε [υπήρ­ χε] ένας τρόμος, αυτός υψώθηκε στον Ισραήλ* όμως έγινε ένοχος λόγω του Βάαλ, και πέθανε».11 Πρόκειται, καθώς φαίνεται, για μια σάτιρα γύρω από το μεγαλείο και την παρακμή της φυλής που, σύμφωνα με τον Ωσηέ, αντι­ προσωπεύει ευθέως τη σχισματική βασιλεία, καθότι ο εφραιμίτης Ιεροβοάμ είναι εκείνος που προκάλεσε το 922 την απόσχιση του Ισραήλ (με τη στενό­ τερη έννοια, που υποδηλώνει το βασίλειο του Βορρά) από το βασίλειο του Ιούδα. Η εικασία του Ζέλιν συνίσταται στην αντικατάσταση του ουσιαστικού «τρόμος» (τα σύμφωνα του οποίου είναι ρττ) από το ουσιαστικό «ο νόμος μου» (τα σύμφωνα του οποίου είναι τρτ), στην ανάγνωση του ουσιαστικού «νασι» («άρχοντας») στη θέση του ρήματος «νασα» («υψώνομαι»), στην από­ δοση στο ρήμα «γίνομαι ένοχος» της σημασίας «εξαγνίζω», την οποία θεω­ ρεί πιθανή καθώς το ουσιαστικό που προέρχεται από την ίδια ρίζα δηλώνει μια εξαγνιστική θυσία, και τέλος στη μετακίνηση του ημιστιχίου 12,15β μετά από τον στίχο 13,1, και όλα αυτά θα έδιναν: «(12,14) Μέσω ενός προφήτη [ =του Μωυσή] ο Γιαχβέ ανέβασε τον Ισραήλ από την Αίγυπτο και μέσω ενός προφήτη διαφυλάχθηκε [ο Ισραήλ] (12,15α). Όμως ο Εφραίμ εξόργισε [τον Γιαχβέ] πικρά (13,1). Όταν ο Εφραίμ έλεγε τον νόμο μου, ήταν άρχοντας του Ισραήλ. Αυτός [ο προφήτης] εξιλέωσε λόγω του Βάαλ [του αμαρτήματος του Βεελφεγιυρ] και πέθανε. (12,15β) Το αίμα του όμως [το αίμα του προ­ φήτη] θα ξαναπέσει επάνω του [στον Εφραίμ] και ο Κύριος θα ξαναρίξει επάνω του το όνειδος που διέπραξε».12 Ο Ζέλιν βρίσκει σε αυτό το σημείο την πλέον ξεκάθαρη έκφραση του νοήματος που θέλησε να δώσει στον υπο­ τιθέμενο φόνο του προφήτη: ο Μωυσής θα θανατώθηκε από τους δικούς του ως εξιλαστήριο θύμα έπειτα από το συλλογικό αμάρτημα του Βεελφεγώρ. Δικαιολογεί αυτή την παράδοξη υπόθεση μέσω μιας δήλωσης του Μωυσή στην Έξοδο 32,32 όπου ο ήρωας εκλιπαρεί για τον λαό του τη θεϊκή συγχώρεση για το αμάρτημα του Χρυσού Μόσχου, έστω και με τη διαγραφή του ίδιου από το βιβλίο του Θεού. Δεν γίνεται ωστόσο να αγνοήσουμε τις χρι­ στιανικές καταβολές των ιδεών του Ζέλιν, ο οποίος συναντούσε έτσι στον Μωυσή το πρότυπο των μυστηριωδών εκείνων προσώπων που υποφέρουν,

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ κ. ΚΑΚΟΥΟ

235

για τα οποία κάνει λόγο η προφητική φιλολογία: τον «δούλο του Κυρίου» τον Δεύτερο-Ησαΐα (βλέπε κυρίως Ησαΐας 52,13-53,12) και τον «διατρυπηθέντα» τον Ζαχαρία 12,10. Ο Ζέλιν είχε συναίσθηση του εύθραυστου χαρακτήρα των υποθέσεων του το 1922. Το 1928, σ’ ένα άρθρο της Zeitschrift für die alttestamentliche Wissen­ schaft (46, σσ. 261-263) με τίτλο «Hosea und das Martyrium des Mose» («O Ωσηέ και το μαρτύριο του Μωυσή»), ξαναπιάνει τη μελέτη του Ωσηέ 12,1413.1 προτείνοντας μερικές νέες διορθώσεις στο εδάφιο 13,1α: «Όταν ο Εφραίμ έλεγε λόγια ανυπακοής [διαβάζοντας ρβτ αντί για ρττ], εκείνος [δη­ λαδή ο προφήτης, με άλλα λόγια ο Μωυσής] [το] πήρε πάνω του και εξιλέω­ σε». Πάντως, στη δεύτερη έκδοση του σχολίου του για τον Ωσηέ, η οποία κυ­ κλοφόρησε το 1929, φαίνεται πιο προβληματισμένος ως προς τις αρχικές υπόνοιές του. Εξακολουθεί να πιστεύει πως ο Ωσηέ έχει την ανάμνηση ενός εξι­ λαστήριου θανάτου του Μωυσή, αλλά τον διαβάζει πλέον μόνο στο εδάφιο 13.1 έτσι όπως το επανερμήνευσε το 1928. Απορρίπτει τη διόρθωση του Ουμπράιτ στον Ωσηέ 5,2, αμφισβητεί ακόμη και την ορθότητα της προβαλλόμενης αναφοράς στο Σαττείν προκειμένου να επικαλεστεί την υπόθεση του Βεελφεγώρ, και μεταφράζει: «(5,2α) Έσκαψαν βαθιά τον τάφο της απώλειας». Στο εδάφιο 9,8-9 δεν διορθώνει πια το μαστεμάχ ως «Σαττείν» και, παρότι διατηρεί τη μετάφρασή του για το εδάφιο 9,9α «Έσκαψαν βαθιά τον λάκκο του», δεν θεωρεί πλέον ότι ο «προφήτης» στον οποίον αναφέρεται η κτητική αντωνυμία είναι ο Μωυσής. Θα επρόκειτο για μια προσωποποίηση της προ­ φητικής λειτουργίας έτσι όπως την αντιλαμβάνεται ο Ζέλιν: ο φορέας του θεϊκού λόγου προορίζεται για το μαρτύριο. Όπως το επισήμανε ο Κ. Μπούντε το 1932 («Goethe zu Mose’s Tod», Zeitschrift für die alttestamentliche Wissenschaft, 50, σσ. 300-303), ο Γκαίτε είχε φανταστεί ενάμιση αιώνα πριν από τον Ζέλιν έναν βίαιο θάνατο του Μωυσή: σε μία από τις Noten und Abhandlungen zu besseren Verständnis des west-östliches Diwans (σε έκδοση Hempel IV, σ. 320 κ.ε.), υποθέτει ότι ο Ιησούς του Ναυή και ο Χάλεβ, κουρασμένοι από την αναποφασιστικότητα του Μωυσή να δια­ σχίσει τον Ιορδάνη για να εισέλθει στη γη της επαγγελίας, δολοφόνησαν τον γηραιό οδηγό προκειμένου να κατευθυνθούν προς το Ισραήλ. Πρόκειται για μια εικασία πιο απλή από εκείνη του Ζέλιν, όχι λιγότερο αυθαίρετη όμως, κα­ θώς η λακωνική πληροφορία του Δευτερονομίου 34,5-6 αναφορικά με τον άγνωστο τάφο του Μωυσή μπορεί βέβαια να διεγείρει τη φαντασία, αλλά δεν δικαιολογεί καμία υπόθεση για τον τρόπο θανάτου του Μωυσή. Θα μπο­ ρούσαμε να διερωτηθούμε μήπως ο Ζ. Φρόιντ οφείλει την ιδέα του για έναν βίαιο φόνο του Μωυσή στη μακρινή ανάμνηση κάποιας ανάγνωσης του Γκαί­ τε, και μήπως θέλησε απλώς να της προσδοκτει μια θεωρητικά πιο συγκρο­ τημένη αιτιολόγηση επικαλούμενος αποκλειστικά την αυθεντία του Ε. Ζέλιν.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ ΤΗΣ ΓΑΛΛΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

Ο κ. Αντρέ Κακουό είχε την ευγενή καλοσύνη, ύστερα από δικό μου αίτημα, να συντάξει το 1990 την παρουσίαση που είχε κάνει το 1970. Του εκφράζω εδώ την ευγνωμοσύνη μου. Οφείλω να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στον δρα Πατρίκ Βαλάς που έθεσε στη διάθεση μου μια μεταγραφή των όσων ειπώθηκαν στα σκαλιά του «Πάνθεον». Έκανε επίσης για την παρούσα έκδοση την αντιπαραβολή της στενογραφίας ολόκληρου τον Σεμιναρίου με τις ηχογραφήσεις. Για την εκ νέου ανάγνωση των δοκιμίων κινητοποιήθηκαν η κυρία Ζουντίτ Μιλέρ, η κυρία Εβελίν Καζάντ-Αβάς, συνομιλήτριά μου στις Εκδόσεις Seuil, η κυρία Ντομινίκ Εστέρ. Τις ευχαριστώ για τη συνεισφορά τους. Τέλος, ο αναγνώστης μπορεί να συμμετάσχει στην αποκατάσταση του κει­ μένου απευθύνοντάς μου, στη διεύθυνση του εκδότη, παρατηρήσεις, ή και διορθώσεις, τις οποίες θα λάβω ευχαρίστως υπόψη μου. Διατήρησα την εσφαλμένη αναφορά που γίνεται στη σελίδα 212 του τί­ τλου του Μπαλζάκ, Η αντίστροφη όψη της σύγχρονης ιστορίας. Ζ.-Α. Μ.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α' 1. Ο Λακάν απευθύνεται στους ακροατές του Σεμιναρίου τονίζοντας τον χαρακτήρα συμπαράστασης που έχει η παρουσία τους στον νέο τόπο διεξα­ γωγής του, το μεγάλο αμφιθέατρο της Νομικής Σχολής, κοντά στο Πάνθεον. Πρβλ. τη σημ. 17 του παρόντος κεφαλαίου. 2. Ο πρώτος, και όπως αποδείχθηκε και τελευταίος, από τους τέσσερις αυτοσχεδιασμούς έχει συμπεριληφθεί ως Παράρτημα 1 στο τέλος του πα­ ρόντος βιβλίου, σσ. 219-230, με τίτλο «Αναλυτικόν». 3. J. Lacan, «De nos antécédents», Écrits, Seuil, Παρίσι 1966, o. 68. 4. Ο αναγνώστης θα πρέπει να έχει πάντοτε υπόψη του ότι το ουσιαστικοποιημένο επίρρημα l’envers, που μεταφράζεται εδώ ως «το αντίστροφο», ή «η αντίστροφη όψη», μπορεί να αποδοθεί και ως «το ανάποδο», ή «η ανά­ ποδη όψη», ή και «ο αντίποδας». Κατ’ ανάλογο τρόπο, αυτό ισχύει και για τους συναφείς επιρρηματικούς προσδιορισμούς, à l’envers, par l’envers κτλ. Ας διευκρινίσουμε, επί τη ευκαιρία, ότι η ελληνική απόδοση του τίτλου του δέκατου έβδομου σεμιναρίου ως «Το αντίστροφο της ψυχανάλυσης» επι­ βλήθηκε από την ανάγκη να διαφοροποιηθεί σαφώς αυτό περί του οποίου πρόκειται, δηλαδή ο «λόγος του κυρίου», από την ίδια την ψυχανάλυση. Ο λό­ γος του κυρίου είναι ίσως το ανάποδο του ψυχαναλυτικού λόγου, όχι όμως με την έννοια της καλής και της ανάποδης του ίδιου πράγματος. 5. Αναφορά στο δέκατο έκτο σεμινάριο, J. Lacan, Le Séminaire. Livre XVI. D'un Autre à Vautre (1968-69), texte établi par J.-A. Miller, Seuil, Παρίσι 2006, σ. 311. Πράγματι, ο Λακάν προτείνει εκεί τον όρο enforme ή en-forme για να χαρακτηρίσει τη μορφή που παίρνει ο τόπος του Αλλου όταν εμπερικλείει το αντικείμενο της απόλαυσης: «Vous vous souvenez, je pense, qu’à inscrire ainsi tout ce qui est signifiant second, nous ne pouvons faire, au niveau de l’inscription même de S2, que répéter, pour tout ce qui peut s’inscrire à la suite, la marque du A comme lieu d’inscription. Nous le voyons ainsi, en somme, se creuser

240

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

de ce que j’ai appelé la dernière fois, l’en-forme de A, à savoir ce a qui le troue. Nous ferons à notre usage un nom nouveau, Yenforme du A». 6. Βλ. J. Lacan, Le Séminaire. Livre XVI. D'un Autre à l’autre, ό.π., σσ. 311 και 358, όπου παρατίθεται το εξής σχεδιάγραμμα:

Si

7. Ο ομιλητής αναφέρει την αρχαιοελληνική λέξη για να υπογραμμίσει την ετυμολογική σημασία: αυτό που κείται υπό. 8. Για την περιστροφή κατά ένα τεταρτημόριο του Σχήματος Ζ (δηλαδή του Σχήματος L, όπως είναι συνηθέστερα γνωστό), ώστε να αποδοθεί η δο­ μή της διαστροφικής φαντασίωσης, βλ. J. Lacan, «Kant avec Sade» (1962), Ecrits, ό.π., ιδίως τις σσ. 774-775. 9. Ο Λακάν είχε εγκαίρως επισημάνει ότι η, αγγλική αρχικά, μετάφραση του φροϊδικοΰ όρου Trieb ως instinct ήταν ανακριβής, και εισήγαγε στα γαλ­ λικά την απόδοση la pulsion, που στα ελληνικά μεταφράζεται ως ενόρμηση. Στον αγγλοσαξονικό χώρο, η αμφισβήτηση του «ενστίκτου» άργησε να βρει έδαφος, σήμερα όμως πλέον, όλο και συχνότερα προβάλλεται η απόδοση του Trieb ως drive. 10. Στον Φρόιντ η αρχή της ευχαρίστησης (ή αρχή της ηδονής), ως ομοιοστατική αρχή, εμφανίζεται μέσω μιας, τρόπον τινά, αρνητικής λογικής, δη­ λαδή είναι η τάση που αναστέλλει μια δυσάρεστη ψυχική διέγερση. Βλ. Σ. Φρόυντ, Πέραν της αρχής της ηδονής (1920), μτφρ. Λευτ. Αναγνώστου, Επί­ κουρος, Αθήνα 2001. Ο Λακάν θα επανέλθει στη σ. 60. 11. Στο πρωτότυπο: l’essence de ma manifestation. Παράδοξη έκφραση που αποτελεί συμπύκνωση μιας κρυπτογραφημένης, επικριτικής θέσης του Αακάν. Τι ακριβούς διακυβεύεται σ’ αυτό το υποκεφάλαιο που ο Αακάν μι­ λά για τον εαυτό του; Η αναφορά στον εαυτό του είναι παραπλανητική, για τον αναγνιυστη, και προσχηματική για τον Αακάν. Αναμφίβολα το υποκε­ φάλαιο παρέχει μια σύνοψη της παρισινής οδύσσειας του Αακάν που υπο­ χρέωνε να μεταστεγάζει τη διδασκαλία του από τόπο σε τόπο. Επί της ουσίας όμως αποτελεί μια ιδιοφυή, συνοπτική εκτέλεση των θέσεων που διατυπώνει ο Γάλλος φιλόσοφος Michel Henry (1922-2002), στο έργο του L ’essence de la manifestation, PUF, Παρίσι 1963. Οικειοποιούμενος αυτή την έκφραση και εφαρμόζοντάς την στην περίπτωσή του, ο Αακάν ανοίγει μετωνυμικά έναν

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

241

διάλογο, για την ακρίβεια έναν αντίλογο, με τον Μιοέλ Ανρί, χωρίς να τον κατονομάσει. Το εν λόγω έργο είχε αποσπάσει υπέρμετρα, αμετροεπή Οα έλεγα, εγκώμια συνοόευόμενα από ρίγη θαυμασμού. Άνοιγε νέους ορίζοντες στη σκέψη. Ο Λακάν δεν θα μπορούσε να αποσιωπήσει την μετωπική αντί­ θεσή του στο αξιωματικό του πλαίσιο και ειδικά σ’ εκείνες τις όψεις του που τέμνονται εξ αντικειμένου με τη θεματική του σεμιναρίου. Το κάνει με ιδιαί­ τερα κομψό και διακριτικό τρόπο. Ανασκευάζει τον αξιωματικό του πυρήνα με αξιοθαύμαστη οικονομία μέσων: επιστρατεύοντας την ίδια την περίπτιυσή του! Για τον Μισέλ Ανρί, φιλόδοξο ιδρυτή μιας φαινομενολογίας εδραιωμέ­ νης στη «φαινομενικότητα της ζωής», σε ρήξη με την «εκ-στατική φαινομε­ νικότητα του κόσμου», του κόσμου ως εξ-ιστάμενου της εσωτερικότητας της ζωής, η ζωή βιώνεται στην άμεση εμμένειά της με έρεισμα τη σωματικότητά της (corporéité), δηλαδή την αυτο-παθή εν εαυτώ αποκάλυψή της, που είναι προγενέστερη της αποβλεπτικότητας (intentionnalité) και της παράστασης (representation). Ο Αακάν δεν θα μπορούσε να παραμείνει απαθής απέναντι σε αυτές τις θέσεις που έρχονται σε μετωπική αντίθεση με τη δική του αξιω­ ματική θεμελίωση. Τι αντιτείνει λοιπόν εδώ; Η ουσία της έκφανσής μου, της εκδήλωσής μου δεν εν-τοπίζεται, δεν διαδραματίζεται μέσα στο εντός της εμμένειας, αλλά έχει μια ετερότοπη γενεαλογία: καθορίζεται από τον τόπο του Αλλου απ’ όπου εγγράφομαι. Παράδειγμα; Ό,τι έχω πει αποδεικνύεται «πά­ ντοτε προ-ερμηνευμένο» από τους τόπους όπου εγγραφόταν η διδασκαλία μου. Η αιχμή της λακανικής ένστασης αφορά το καθεστώς του υποκειμένου. Δεν συγκροτούμαι ως υποκείμενο μέσα στην ενσώματη ιθαγένειά μου, αλλά ως έπηλυς της συμβολικής τάξης. Το υποκείμενο δεν είναι στοχάσιμο με βά­ ση τη ζώσα εμμένειά του (son immance vivante), διακήρυττε ο Λακάν, προ­ σχωρώντας αποφασιστικά στην αξιωματική της εκ-στατικής συγκρότησης του υποκειμένου στον τόπο του Άλλου. Αυτή η ένσταση ξεδιπλώνεται πάνω στη στρατηγική διαχωριστική γραμμή της σύγχρονης σκέψης που κατανέμει τις θεωρίες του υποκειμένου σε δύο ασυμφιλίωτα στρατόπεδα. Η ένσταση του Λακάν στην ουσία της έκφανσης του Μισέλ Ανρί απηχεί μια πολύ πιο απτή σεμιναριακή επικαιρότητα στρατηγικής σημασίας. Για τον Ανρί, η ζωή κατά την αυτοπαθή βίωσή της ως πάθος πριν από οποιαδήποτε εξαντικειμένιση δεν είναι διαφοροποιήσιμη από την απόλαυση - εξού και η επιτελική θέση που κατέχει η οδύνη (souffrance) στο σύστημά του. Αυτή η σύμπτωση της απόλαυσης με τη ζωή δεν μπορούσε παρά να αποτελεί κόκκι­ νο πανί για τον Αακάν. Πράγματι, ένας από τους στρατηγικούς άξονες του παρόντος σεμιναρίου, όπως θα διαπιστώσει ο αναγνώστης, συνίσταται στην απόσπαση της απόλαυσης από τη ζώσα εμμένειά του υποκειμένου μέσα από την παρείσφρυση του εναδικού χαρακτηριστικού και την επίπτωση του ση­ μαδιού (la marque). Η απόλαυση, αποδεικνύει επιπλέον ο Αακάν, είναι «αδελφή» της εντροπίας, για να την χαρακτηρίσουμε με το ιδίωμά του. Τουτέστιν, η απόλαυση αντιβαίνει στη λογική του ζώντος. Τέλος, η υπόρρητη ένσταση του Αακάν προλειαίνει το έδαφος για τη δια­

242

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

τύπωση μιας κεντρικής θέσης του σεμιναρίου που θα αποτελέσει εστία επε­ ξεργασιών και στα επόμενα σεμινάρια και άξονα ανασκευής ενός πανταχόθεν καταλογιζόμενου ελλείμματος: η λακανική θεωρία βαλόταν για την πλή­ ρη παραγνώριση της λειτουργίας του affect στην ψυχική ζωή - με μαινόμενο ζήλο από τον André Green. Η κατηγορία πρόδιδε απλώς αναγνωστική ανε­ πάρκεια, αλλά έβρισκε ευήκοα ώτα. Παρότι ο Μισέλ Ανρί δεν μετείχε της πολεμικής, προέτασσε μια θέση που βρισκόταν στην καρδιά του προβλήμα­ τος: η σκέψη είναι ένας από τους τρόπους (mode) της ζωής, δηλαδή, της αυ­ τοπαθούς βίωσής της. Ο Λακάν θα αναπτύξει στο σεμινάριο μια δισκελή θέ­ ση ριζικά αντίθετη, που διατυπώνω εν συνόψει: (1) το υποκείμενο δεν βρί­ σκεται σε μια σχέση αυτοπαθούς πρόσληψης της ζώσας εμμένειάς του* 2) κάθε πάθος, κάθε πάθημα, κάθε «συναίσθημα» (affect) είναι άρρηκτα εξαρ­ τημένο από τη σκέψη — «η σκέψη είναι ένα affect», θα διακηρύξει στη συνέ­ χεια, η σκέψη είναι απόλαυση, θα διευκρινίσει στο εικοστό σεμινάριο. Δεν θα σχολιάσουμε εδώ τον διαφαινόμενο σπινοζισμό του. Αντιλαμβανόμαστε πλέον ότι με αυτή την κρυπτική, φαινομενικά εμβόλιμη έκφραση, «η ουσία της έκφανσής της, της εκδήλωσής μου», ο Αακάν εξαγγέλλει την ουσία της επικείμενης έκφανσης των σεμιναριακών επεξεργασιών του! Γι’ αυτόν ακρι­ βώς τον λόγο δεν πρέπει να περάσει απαρατήρητη. (Δ. Β.) 12. Ρητά εν προκειμένω, ο Λακάν ενεργοποιεί τον όρο ερμηνεία (inter­ prétation) με μια μη ψυχαναλυτική σημασία, ταυτόσημη με την «τρέχουσα σημασία του όρου» και σύμφωνα «με μια έννοια αντίθετη προς την ψυχανα­ λυτική ερμηνεία». Συγκεκριμένα επιστρατεύει την υποκριτική, θεατρική χρή­ ση αυτού του σημαίνοντος, σύμφωνα με την οποία ο ηθοποιός ερμηνεύει έναν ρόλο. Με δηκτικούς υπαινιγμούς, ο Λακάν σκιαγραφεί εδώ την «ψυχαναλυ­ τική σκηνή», τους κομπάρσους που τον περιέβαλλαν και τον τρόπο που ανα­ λάμβανε υπ’ αυτές τις συνθήκες τον δικό του ρόλο. Το πρόσωπο που διάνθιζε τα λεγάμενα του Λακάν «με μια διαρκή ροή από κωμικά απρόοπτα», γκαγκ (gags) στη γλώσσα του μπουρλέσκου, είναι, εκτός ερμηνευτικού απροόπτου, ο Jean-Paul Valabréga, ελληνιστί Ζαν-Πολ Βαλαμπρεγκά, τον οποίο, σύμφω­ να με διάφορες ακριτομυθίες, παρωδούσε με την πνευματώδη παρήχηση του ονόματος του σε Βαλαμπρεγκάγκ (!), σε συνήχηση με το υποκριτικό Dasein του. Πράγματι απήλθε από τη σκηνή, γυρίζοντας την πλάτη στον Λακάν τον Μάη του ’68, όταν ο τελευταίος προχώρησε στη θέσπιση του «περάσματος» (la passe) έπειτα από ψηφοφορία στη σχολή του. (Δ. Β.) 13. Επρόκειτο για το πρώτο τρίμηνο του πέμπτου σεμιναρίου. Βλ. J. La­ can, Le Séminaire. Livre V. Les formations de Vinconscient (1957-58), texte éta­ bli par J.-A. Miller, Seuil, Παρίσι 1998, σσ. 9-139. 14. Περίτεχνη διαγλωσσική πνευματώδης έκφραση, της οποίας ο ένας όρος παραμένει άδηλος. ENS δεν είναι ομοφωνικά εξισώσιμο με το étant

ΣΗΜΕΙΏΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

243

(ον) του κειμένου, παρά μόνο με τη συνδρομή του λατινικού ιδιώματος της φι­ λοσοφίας. Πράγματι, οι Λατίνοι, συγκεκριμένα ο Marius VictorinousTov 4ο μ.χ. αιώνα, πρότειναν τη μετοχή ενεστώτα του ρήματος esse ως ισοδύναμο της λέ­ ξης ον, μεταφράζοντας την ορολογία των Στωικών. Η χρήση του καθιερώθη­ κε αργότερα μέσα από τα σχόλια του Βοήθιου (Boèce) πάνω στο έργο του Πορφύριου. Αυτό που «περιστρέφεται γύρω από το ον» είναι η δυτική φιλοσοφία, η οποία διδάσκεται αφειδώς στην ENS (πρβλ.το enseigner της επόμενης σημ.) και με την οποία είχαν γαλουχηθεί «οι νεαροί τύποι» των Cahiers pour l'ana­ lyse - κάτι που τους επέτρεφε να αναγνωρίσουν τα προσίδια γνωρίσματα ένταξης του λόγου του Λακάν στους πιο ευγενείς γενεαλογικούς κλάδους της διπικής παράδοσης. Ο αναγνώστης θα πρέπει να φροντίσει στη συνέχεια να διατηρήσει ένα υποψιασμένο επίπεδο προσοχής σε πυκνούς υπαινιγμούς, σχόλια και όρους που απηχούν άμεσα τη λακανική πρόσληψη των όρων της οντολογικής διαφοράς, είναι - ον, και την πρωτότυπη αξιοποίησή τους σε όλη την έκταση του σεμιναρίου, το οποίο ξεκινά με την πρόταση για μια γενεα­ λογία της φιλοσοφίας ως σφετερισμένης γνώσης, και κλείνει με την πνευμα­ τώδη επανασημασιοδότηση της οντολογίας σε Λιόωντολογία (hontologie). (Δ. Β.) 15. Τα αρχικά της École Normale Supérieure (ENS) είναι όμοια με τα τρία αρχικά γράμματα του ρήματος enseigner (διδάσκω). 16. Το περιοδικό Cahiers pour ianalyse δημιουργήθηκε από τον «κύκλο επιστημολογίας» τον οποίο είχε δημιουργήσει μια ομάδα νεαρών σπουδαστών της Εκόλ Νορμάλ, ομάδα που εμπνεόταν, μεταξύ άλλων, από τη διδασκαλία του Λακάν. Στους πρωτεργάτες του περιοδικού συναντά κανείς ονόματα που τιμούν ποικιλοτρόπως τη σύγχρονη γαλλική διανόηση: Alain Badiou, Alain Grosrichard, Jacques-Alain Miller, Jean-Claude Milner, François Régnault, κ.ά. Στα Τετράδια για την ανάλυση δημοσιεύτηκαν κείμενα ολκής, όχι μόνο από εκκολαπτόμενους, αλλά και από ήδη καθιερωμένους στοχαστές (Λακάν, Φουκό, Λεβί-Στρος, Ντεριντά). Πολλά από αυτά εξακολουθούν να αποτελούν σημεία αναφοράς αναντικατάστατα. Αξίζει να μνημονεύσουμε τα κείμενα του νεαρού Ζ.-Α. Μιλέρ, «La Suture», «Action de la structure», «Matrice». Πρό­ σφατα, η ιστορία των Τετραδίων αποτέλεσε αντικείμενο ενός διεθνούς συ­ νεδρίου, οργανωμένου από τον Peter Hallward στο Λονδίνο. 17. Η Νομική Σχολή της Σορβόνης βρίσκεται πολύ κοντά στην πλατεία του «Πάνθεον», σχεδόν αντιδιαμετρικά προς την οδό Ουλμ, όπου εδρεύει η Εκόλ Νορμάλ Σουπεριέρ, τόπος διεξαγωγής του Σεμιναρίου από το 1 %4 έως το 1969, δηλαδή από το ενδέκατο μέχρι και το δέκατο έκτο σεμινάριο. 18. Marie François Xavier Bichat (1771-1802), Γάλλος ιατρός και ανατό-

244

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

μος. Ο εν λόγω ορισμός βρίσκεται στο βιβλίο του Recherches physiologiques sur la vie et la mort (1800). H περίφημη φράση του Μπισά, «ανοίξτε μερικά πτώματα», σηματοδοτεί τη γένεση της σύγχρονης κλινικής, όπως απέδειξε ο Φουκό. Ο Λακάν αναφέρεται συχνά σε αυτόν, επειδή το έργο του αποτέλεσε τομή στη σύγχρονη σκέψη, μεταξύ άλλων διότι προσέδωσε στο φαινόμενο και στην έννοια του θανάτου μια ιστορικά πρωτόγνωρη επιστημολογική λει­ τουργία, χωρίς την οποία η φροϊδική ενόρμηση θανάτου θα ήταν ενδεχομέ­ νως αδιανόητη, σύμφωνα με τον Ζακ-Αλέν Μιλέρ. 19. Maurice Barrés (1862-1923), Γάλλος συγγραφέας και πολιτικός, εθνικιστής. Το έργο του Les Cahiers αρχίζει με την έκκληση του πτώματος του Paul Verlaine (Πολ Βερλέν). 20. Ελληνικά στο πρωτότυπο: épistémè. Ομοίως, τρεις γραμμές παρακάτω. 21. Πλάτωνος, Μενών, 82b (νεοελλ. μτφρ. I. Πετράκης, Πόλις, Αθήνα 2008, σ. 139). Πρβλ. την προγενέστερη αναφορά στον ίδιο διάλογο -τελείως άλλου κλίματος- στο δεύτερο σεμινάριο: J. Lacan, Le Séminaire. Livre IL Le moi dans la théorie de Freud et dans la technique de la psychanalyse (1954-55), texte établi par J.-A. Miller, Seuil, Παρίσι 1978, σσ. 12-32. Εκεί ο Γάλλος ψυχαναλυτής αφιερώνει ένα εκτενές σχόλιο σε αυτό το πλατωνικό επεισόδιο, σε συνήχηση με μια ομόθεμη διάλεξη του Αλεξάντρ Κοϊρέ (A. Koyré), η οποία σημάδεψε βαθιά τη σκέψη του Αακάν, καθιστώντας τον Μένωνα τακτικό επισκέπτη σε­ μιναρίων και γραπτών. Καθώς και μείζονα αναφορά, δίπλα στον Γκέντελ, για την ύπαρξη αληθειών μη αναγώγιμων στους αλγόριθμους των γνώσεων και στη συνδυαστική του σημαίνοντος. (Δ. Β.) 22. Μέχρι την προηγούμενη χρονιά, οι παραδόσεις του Σεμιναρίου ήταν εβδομαδιαίες. Από το δέκατο έβδομο σεμινάριο, ο Αακάν τις μείωσε σε δύο φορές τον μήνα. 23. Ελληνικά στο πρωτότυπο. 24. Ελληνικά στο πρωτότυπο. 25. Για να αντιληφθεί κανείς το κλίμα αμφισβήτησης στο οποίο αναφέρεται ο Αακάν, πρέπει να ανατρέξει στο Παράρτημα 1, «Αναλυτικόν» (εδώ, σσ. 219-230), που περιλαμβάνει τα διαμειφθέντα στη Βενσέν, λίγες μέρες πρωτύτερα. 26. Ο Αακάν παίζει με τις λέξεις référence (αναφορά· εδώ: επίκληση) και révérence (υπόκλιση).

ΣΗΜΕΙΏΣΕΙΣ ΓΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

245

27. Ο Λακάν ίδρυσε την École Freudienne de Paris το 1964, μετά τον εξο­ βελισμό του από τη Διεθνή Ψυχαναλυτική Ένωση (Ι.Ρ.Α.). 28. Με διακριτική και ανάλαφρη ειρωνεία, ο Λακάν πλέκει το διφορούμε­ νο εγκώμιο των μαθητών της Εκόλ Νορμάλ αποκαλώντας τους με τον καθιερω­ μένο χαρακτηρισμό normaliens, που προκύπτει από το επίθετο normal (ομαλός, κανονικός, φυσιολογικός), το οποίο συνδιαμορφώνει τον τίτλο της École Nor­ male («πρότυπη», «υποδειγματική» Σχολή). Ο ομιλητής επισημαίνει έμμεσα το οξύμωρον του τίτλου: πρόκειται για τη λιγότερο νορμάλ σχολή της Γαλλίας, αφού αποτελεί το φυτώριο της πνευματικής αριστοκρατίας. Αυτή την αντίφαση απη­ χεί η λακανική εκφορά της λέξης νορμάλιεν, που συμπυκνώνει τη νόρμα (norme) και το λατινογενές alien (ξένος, αλλότριος κτλ.). Για να εισαγάγει αυτή τη διά­ σταση με τη λεπτή ειρωνεία του, ο Λακάν δεν χρησιμοποιεί τον καθιερωμένο χαρακτηρισμό les normaliens για τους εν λόγω μαθητές, αλλά τους «απανθρωποποιεί» σε «στοιχεία» (éléments). Προκειμένου να αποδώσουμε το πνεύμα αυτής της περίοπτης ρητορικής διαχωρίσαμε τη λέξη στα συστατικά της. (Δ. Β.)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β" 1. Σημειώνουμε ότι, πέρα από τη Φαινομενολογία του πνεύματος, η απα­ ραίτητη βιβλιογραφική αναφορά όταν πρόκειται για τη λακανική προσέγγι­ ση της διαλεκτικής κυρίου και δούλου είναι η ανάλυση του Αλεξάντρ Κοζέβ: Alexandre Kojève, Introduction à la lecture de Hegel, Gallimard, 1947. 2. Αποδίδουμε στο παρόν βιβλίο ως «Γνώση», με κεφαλαίο Γάμα, τον όρο connaissance, ο οποίος στη λακανική θεωρητικοποίηση παραπέμπει στην εικονοφαντασιακή πρόσληψη του κόσμου, στις παραστάσεις των πραγμάτων και των νοημάτων, και αντιδιαστέλλεται από τον όρο savoir, που αποδίδει την έννοια της γνώσης ως λογικό αποτέλεσμα μιας άρθρωσης σημαινόντων. Την ίδια περίοδο ο Λακάν γράφει χαρακτηριστικά ότι «δεν υπάρχει connaissance που να μην αποτελεί αυταπάτη ή μύθο» (J. Lacan, «Radiophonie», écrits, Seuil, Παρίσι 2001, σ. 432). Αντίθετα, η έννοια savoir προάγεται σε κατ’ εξοχήν αντικείμενο της δομικής στόχευσης της ψυχανάλυσης: «Το να γί­ νετε υποκείμενο ενός λόγου (discours) μπορεί να σας καταστήσει υποκείμενο για τη γνώση (savoir)» (αυτόθι, σ. 433). 3. Για τον Λακάν, η σχέση μεταξύ των σημαινόντων δεν προκύπτει από εμμενείς ιδιότητες -σημασία, ομοιότητα κτλ - αλλά εισάγεται από λογικούς όρους, εξού και η συχνή αναφορά του στη «λογική του σημαίνοντος». 4. Δηλαδή ο σύγχρονος λόγος του κυρίου εγκαθίσταται με βάση τον λόγο του Πανεπιστημίου (discours de l’Université).

246

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

5. Εννοεί το δέκατο πέμπτο σεμινάριο (J. Lacan, Le Séminaire. Livre XV. L acte psychanalytique [H ψυχαναλυτική πράξη, 1967-68], ανέκδοτο), το οποίο είχε διακοπεί πρόωρα λόγω των γεγονότων του Μάη του ’68. 6. Στο πρωτότυπο: images d’Épinal (εικόνες του Επινάλ). Έτσι ονομάζο­ νται οι έγχρωμες διδακτικές λιθογραφίες του 18ου και 19ου αιώνα, που εί­ ναι πολύ γνωστές σε κάθε Γάλλο. 7. Στο πρωτότυπο: l’énonciation και l’énoncé, όροι που αποδίδονται ως εκφορά και εκφερόμενο. Ο Λακάν αναφέρεται στην παράδοση της 21ης Φε­ βρουάριου 1968 (πρβλ. τη σημ. 5 του παρόντος κεφαλαίου) όπου διαφορο­ ποιεί με συγκεκριμένα παραδείγματα το υποκείμενο της εκφοράς από το υποκείμενο του εκφερομένου. 8. Ο Λακάν ανατέμνει εδώ τη λειτουργία του συγγραφέα, όπως την είχε στοιχειοθετήσει με ρηξικέλευθο τρόπο ο Μισέλ Φουκό στην ιστορική του διάλεξη «Τι είναι ένας συγγραφέας;», στις 22 Φεβρουάριου 1969 στη Γαλλι­ κή Φιλοσοφική Εταιρεία. Η πρόθεσή του δεν είναι ανεξιχνίαστη: αφήνει να διαφανούν μέσα από το διακριτικό σχόλιό του ορισμένες αδιόρατες ελλεί­ ψεις της φουκαλδιανής στοιχείωσης αυτής της λειτουργίας και προτείνει εμ­ μέσως τη συμπλήρωσή της με τη λογική του κύριου σημαίνοντος. Επιγραμ­ ματικά, το όνομα-του-συγγραφέα επέχει θέση Si ως προς το σώμα των φρά­ σεων. Οι λογικές συνέπειες δεν είναι διόλου αμελητέες. Η παραδειγματική αναφορά στον «κύριο Ρικέρ» το αποδεικνύει. (Δ. Β.) 9. Ο Paul Ricœur (1913-2005) είχε δημοσιεύσει το έργο: De l'interprétation. Essai sur Sigmund Freud, Seuil, 1965. Γύρω από αυτό το βιβλίο ξέσπασε μια οξύτατη πολεμική. Ο Ρικέρ, με προέλευση την κλασική φαινομενολογία, είχε ανακαλύψει ως εκ θαύματος τη διαπλαστική διαμεσολάβηση της γλώσσας. Ορισμένοι μαθητές του Λακάν, μεταξύ αυτών και ο Jean-Paul Valabréga, αρθρογράφησαν εναντίον του Ρικέρ υπενθυμίζοντας το αποσιωπημένο χρέος του, με το οποίο είχε στηρίξει το θαύμα: απλά, είχε θητεύσει στο σεμινάριο του Λακάν! Την προβληματική του οποίου για τη γλώσσα είχε ιδιοποιηθεί και μάλιστα κατά τρόπο στρεβλό. Ο φιλόσοφος Μισέλ Τορ (Michel Tort) θα δημοσιεύσει ένα μνημειώδες άρθρο, «La machine herméneutique», στο πε­ ριοδικό Les Temps modernes (τεύχη 237 και 238, 1966), όπου κονιορτοποιεί όλη την προβληματική του Περί ερμηνείας. Η οργή του Λακάν απέναντι στη στάση του Ρικέρ υπήρξε πρόξενος διάφορων επεισοδίων. (Δ. Β.)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ 1. Henri Ey ( 1900-1977), Γάλλος ψυχίατρος, θεμελιωτής της οργανοδυ­

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

247

ναμικής προσέγγισης. Το 1%() προσκάλεσε τον Λακάν, με τον οποίο ήταν γνώριμοι από τα χρόνια της ειδικότητας, στο 6ο Ψυχιατρικό Συμπόσιο που έγινε στο ψυχιατρικό άσυλο της Bonneval. Ο Λακάν δεν ήταν προσκεκλη­ μένος ως ομιλητής. Τις βασικές εισηγήσεις είχαν αναλάβει νεότεροι ψυχα­ ναλυτές. Πρβλ. τις αμέσως επόμενες σημειώσεις. 2. Αναφέρεται στην εργασία των Jean Laplanche και Serge Leclaire, «L’inconscient. Une étude psychanalytique», στο Henri Ey (επιμ.), 6e Colloque de BonnevaL Desclée de Brouwer, Παρίσι 1966. (Το συγκεκριμένο άρθρο είχε ήδη προδημοσιευτεί στο περιοδικό Les Temps modernes, 183,1961, σσ. 81-129.) Οι δυο συντάκτες, μαθητές του Λακάν αμφότεροι, είχαν υπογράψει ξεχωριστά ο καθένας τα τμήματα του κειμένου που τους αναλογούσαν, και διατύπωναν διιστάμενες απόψεις για τη (ρύση του ασυνειδήτου. Ο Ζαν Λαπλάνς υποστή­ ριζε, μεταξύ άλλων, ότι το ασυνείδητο είναι η προϋπόθεση της γλώσσας, ενώ η θέση του Λακάν είναι ακριβώς η αντίθετη: το ασυνείδητο προϋποθέτει την ύπαρξη της γλώσσας, δηλαδή ο άνθρωπος έχει ασυνείδητο επειδή υπόκειται στη γλώσσα. Ο Λακάν θα απαντήσει με καυστικό τρόπο στον Λαπλάνς στο κείμενο με το οποίο προλογίζει τη διατριβή της Ανίκα Λεμέρ (βλ. τη σημ. 5). Σημειώνουμε επίσης ότι στον ανωτέρω τόμο των πρακτικών του 6ου Συ­ μποσίου της Μπονεβάλ, ο Λακάν δημοσίευσε, εν είδει μεταγενέστερης σύνο­ ψης των προφορικών παρεμβάσεών του στη συζήτηση, το γραπτό που θα γίνει γνωστό ως «Position de l’inconscient». Βλ. στα ελληνικά: Ζακ Λακάν, «Θέση του ασυνειδήτου» (1964), μτφρ. Ε. Θεοδωρίδης, Ν. Λινάρδου, Ρ. Μπλανσέ, Ν. Παπανικολάου, Η Ψυχανάλυση, 6, εκδ. της Ελλ. Ετ. Ν.Λ.Σ., 2009, σ. 8-27. 3. Η παράγραφος φαίνεται κρυπτική εάν δεν γνωρίζει κανείς το παρα­ σκήνιο της εποχής. Στο 6ο ψυχιατρικό συμπόσιο της Μπονεβάλ, το φθινό­ πωρο του 1960, ο Ανρί Ε είχε εξασφαλίσει τη συμμετοχή και τη δυνατότητα διαλόγου μεταξύ ψυχαναλυτών και από τις δύο ψυχαναλυτικές εταιρείες που είχαν προκύψει στη Γαλλία από τη διάσπαση του 1953, την «αρτηριοσκλη­ ρωτική» SPP και την «ανανεωτική» SFP. Ήταν ουσιαστικά η πρώτη φορά που οι εκπαιδευόμενοι της SPP θα άκουγαν από πρώτο χέρι τη νέα προσέγ­ γιση που δίδασκε ο Λακάν, ως ηγεμονική μορφή της SFP. Χάρη στον Ανρί Ε, ο Λακάν είχε την ευκαιρία, μέσω των μαθητών του, Λεκλέρ και Λαπλάνς, να κάνει κατανοητές τις θέσεις του για το ασυνείδητο «στους κόλπους μιας συ­ γκεκριμένης ομάδας», όπως λέει εδώ, εννοώντας ακριβώς την ομάδα των εκ­ παιδευόμενων της SPP. Οι ηγετικές μορφές της SPP (Σάσα Ναχτ, Μορίς Μπουβέ, Μαρία Βοναπάρτη), εξαιρετικά εχθρικές απέναντι στον Λακάν, είχαν απαγορεύσει στους κάτω των 50 ετών μαθητές της εταιρείας να παρα­ κολουθούν το σεμινάριο του στο νοσοκομείο Αγία Αννα. Κάποιος από ααπ-ούς θα τον είχε κατηγορήσει για «μονοπώλιο της σκέψης». (Βλ. για το Συμπόσιο της Μπονεβάλ: Elisabeth Roudinesco, Histoire de la psychanalyse en France, vol. 2, Seuil, Παρίσι 1986, σ. 317-328).

248

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

4. Το Καθολικό Πανεπιστήμιο της Louvain, πανάρχαιο και φημισμένο γαλλόφωνο ίδρυμα, βρίσκεται στο ολλανδόφωνο τμήμα του Βελγίου. 5. Η διατριβή της Anika Rifflet-Lemaire δημοσιεύτηκε στις Βρυξέλλες το 1970 με πρόλογο του ίδιου του Λακάν, ο οποίος είχε συνταχθεί τα Χριστού­ γεννα του 1969, δηλαδή λίγες μέρες πριν από την παρούσα σεμιναριακή πα­ ράδοση (βλ. J. Lacan, «Préface à une thèse», Autres écrits, Seuil, Παρίσι 2001, σσ. 393-402). Στο κείμενο αυτό ο Λακάν επανεξετάζει κριτικά τις θέσεις που είχε αναπτύξει ο Ζαν Λαπλάνς στο Συμπόσιο της Μπονεβάλ, στην εισήγηση που παρουσίασε από κοινού με τον Σερζ Αεκλέρ (βλ. τη σημ. 2). Το βιβλίο της τελευταίας, αν και εντελώς ξεπερασμένο σήμερα, υπήρξε για αρκετά χρόνια ένα από τα λίγα εγχειρίδια εισαγωγής στη διδασκαλία του Λακάν. Βλ. στα γαλλικά: Anika Lemaire, Jacques Lacan, Mardaga, Παρίσι 1978. 6. Ο ομιλητής γράφει στον πίνακα το σχήμα του λόγου του αναλυτή, όπου το αντικείμενο α καταλαμβάνει τη θέση επάνω αριστερά, δηλαδή τη δεσπό­ ζουσα θέση. 7. Αναφέρεται στον Μάη του ’68. 8. Βλ. στα γαλλικά: Soren Kierkegaard, La Répétition, Payot et Rivages, Παρίσι 2003. 9. Πρόκειται για τον φροϊδικό όρο einziger Zug, τον οποίο ο Λακάν απέ­ δωσε ως trait unaire και τον αξιοποίησε για να θεμελιώσει τη συμβολική ταύ­ τιση του υποκειμένου. Βλ. το, ακόμη ανέκδοτο, ένατο σεμινάριο, L’identifi­ cation (1961-62), και ειδικά τις παραδόσεις στις 22.11.1961, 6.12.1961 και 7.3.1962. 10. Henri Piéron, La sensation, guide de vie, Gallimard, Παρίσι 1945. 11. Nihil est in intellectu quod non prius fuerit in sensu: «Τίποτε δεν υπάρ­ χει στη νόηση το οποίο δεν προϋπήρξε στην αίσθηση», είναι το περίφημο πρόταγμα του John Locke, που ο Λακάν το παραθέτει κατά το ήμισυ. 12. «Κάτι τι», στα γερμανικά. 13. Ελληνικά στο πρωτότυπο. Σημειώνουμε ότι ο γαλλικός όρος sujet προέρχεται από την κατά λέξη μεταγλώττιση του ελληνικού όρου υποκείμε­ νον στα λατινικά: subjectus, μετοχή του ρήματος subjicio (υποτάσσω, υπό­ κειμαι, υποθέτω). 14. Ελληνικά στο πρωτότυπο οι δύο λέξεις.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

249

15. Στα γαλλικά, το λογοπαίγνιο είναι εξίσου προφανές: entropie / anthropie. 16. Στο πρωτότυπο: le travail, το έργο και η εργασία. 17. Ο Λακάν μεταχειρίζεται σκόπιμα τη λέξη, ώστε να συνηχεί με την Ψυ­ χολογία των μαζών (Massenpsychologie) του Φρόιντ. 18. Στο πρωτότυπο: humus (χώμα, έδαφος, γη, στα λατινικά* κοινή ρίζα με τα αρχαιοελληνικά χθων, χαμαί). Ο Λακάν κάνει λογοπαίγνιο με το humaine (ιανθρώπινο, στα γαλλικά, από το λατινικό humanus, εκ του homo). 19. Η παράγραφος είναι γεμάτη λογοπαίγνια που είναι αδύνατον να απο­ δοθούν στα ελληνικά. Την παραθέτουμε κατ’ αρχάς στο πρωτότυπο: «Cela a peu à faire avec sa parole. Cela a à faire avec la structure, laquelle s’appareille. L’être humain, qu’on appelle ainsi sans doute parce qu’il n’est que l’humus du langage, n’a qu’à s’apparoler à cet appareil-là». Ο Λακάν παίζει με τις λέξεις parole (ομιλία, λόγος), appareil (μηχανισμός, σύνεργα, οργανικό σύστημα), appareiller (συνταιριάζω, συναρμόζω) και έχει δημιουργήσει τον νεολογισμό l’apparole, που ηχητικά δεν διαφοροποιείται καθόλου από το ουσιαστικό «la parole». Εδώ όμως το μετεξελίσσει σε ρήμα: s’apparoler (κατά το s’appareiller). Η κατασκευή του νεολογισμού l’apparole ακολουθεί τη μέθοδο δημιουργίας του νεολογισμού lalangue (ηδυόγλωσσα ή γλαλώσσα) που δεν διαφέρει ηχητικά από το ουσιαστικό «la langue». Αργότερα, στο εικοστό σεμινάριο θα αξιοποιήσει και πάλι το ρήμα ap­ pareiller για να πει: «Η πραγματικότητα προσεγγίζεται με τα σύνεργα (les ap­ pareils) της απόλαυσης. [...] σύνεργα δεν υπάρχουν άλλα από τη γλώσσα. Έτσι συν-ενεργείται (est appareillée) στο ομιλούν ον η απόλαυση» (Ζακ Λα­ κάν, Σεμινάριο εικοστό. Encore/Ακόμη [1972-73], δίγλωσση έκδοση, μτφρ. Βλ. Σκολίδης, Ψυχογιός, Αθήνα 2011, σ. 137). Για το l’apparole, βλ. επίσης J. Lacan, «Préface à une thèse», ό.π., σ. 398. Σημειώνουμε τέλος ότι κεφαλαιώδους σημασίας για την κατανόηση αυτής της έννοιας παραμένει το κείμενο του Jacques-Alain Miller, «L’apparole et autres bla-bla», La Cause freudienne. Revue de psychanalyse, No 34. 20. Στο πρωτότυπο: manque à être, όρος αρχικά προσδιοριστικός του υπο­ κειμένου και της επιθυμίας, εδώ εφαρμοζόμενος στην αλήθεια ως μισόλογο. Λίγο παρακάτω, ο Λακάν χρησιμοποιεί την έκφραση manque d’oubli, που την αποδίδουμε ως «έλλειψη της τάξεως της λήθης». Δεν πρόκειται για έλλειψη λήθης, αλλά για έλλειψη «ληθικού» χαρακτήρα. Ο απόηχος σαρτρικών και χαϊντεγκεριανών καταβολών, ανιχνεύσιμων στη σύνθεση αυτών τιον όρων, είναι αισθητός. 21. Η εξομοίωσή του είναι και του λησμονείν, ήδη διατυπωμένη από τον

250

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

Λακάν από το πρώτο σεμινάριο, Les écrits techniques de Freud, και συγκε­ κριμένα σιον διάλογό του με τον Jean Hyppolite, είναι ακατανόητη αν δεν αντιληφθούμε ότι αποτελεί μεταγραφή μιας κεντρικής θέσης του Χάιντεγκερ σύμφωνα με την οποία η εκκάλυψη του είναι ως α-λήθεια είναι απόλυτα αλ­ ληλέγγυα με την απόσυρσή του ως πεπρωμένο του -ως Μοίρα του, επιση­ μαίνει ο Χάιντεγκερ- εντός της παρουσίας. Η λήθη είναι η Μοίρα του είναι. Αυτή η σχηματοποίηση αποτέλεσε τη μήτρα σημαντικών λακανικών εννοιών. Ο Λακάν δεν έπαψε να αναφέρεται ρητά σ’ αυτό το χρέος που συνηχεί με την εξίσωση «Αλήθεια = Verborgenheit» όπου δηλώνεται ότι «τίποτε δεν καλύ­ πτει τόσο όσο αυτό που αποκαλύπτει, όσο η αλήθεια» (J. Lacan, «L’étourdit», Autres écrits, ό.π., σ. 451). (Δ. Β.) 22. Θέση ήδη διατυπωμένη ωστόσο από τον ίδιο τον Λακάν στο ενδέκα­ το σεμινάριο, Les quatre concepts fondamentaux de la psychanalyse, κεφ. X και XI, η οποία εδώ επαναπροσδιορίζεται. 23. Η τελευταία πρόταση είναι ακόμη μία λακανική απόπειρα μετάφρα­ σης, μεθερμηνείας για την ακρίβεια, της περίφημης φροϊδικής ρήσης Wo es war, soll Ich werden, για την οποία ο Λακάν έλεγε ότι έχει τη νοηματική πυ­ κνότητα προσωκρατικού αποφθέγματος.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ" 1. Révolution στα γαλλικά, εκτός από «επανάσταση», σημαίνει «επανα­ φορά» (δηλαδή περιφορά και επάνοδος ενός ουράνιου σώματος στην πρότερη θέση). Εάν θέλαμε να συγκεράσουμε τις δύο σημασίες, θα λέγαμε «επαν(εγκατ)άσταση». Βλ. τις καθοριστικές επισημάνσεις του Λακάν στο γραπτό «Radiophonie», ό.π., σσ. 420-425. 2.0 Λακάν μεταχειρίζεται εδώ, παραφράζοντάς την, τη γαλλική παροιμιακή έκφραση «on attrape un oiseau en lui mettant du sel sur la queue». Φαίνε­ ται ότι ανάγεται σ’ ένα παιδικό παραμύθι που δημοσιεύτηκε στις αρχές του 20ού αιώνα, όπου ένας χαζούλης νομίζει ότι θα πιάσει ένα πουλί ρίχνοντάς του αλάτι στην ουρά. Η έκφραση χρησιμοποιείται επίσης με τη σημασία της άσκο­ πης επιδεξιότητας, αφού όποιος έχει τη σβελτάδα να ρίξει αλάτι στην ουρά ενός πουλιού θα είναι και σε θέση να το πιάσει, άρα το αλάτι περιττεύει. 3. Ο Λακάν παίζει με την παρεφθαρμένη λέξη sychanalisse, έναν νεολο­ γισμό του Λουί Αραγκόν στο έργο του Le paysan de Paris (1926). 4. Λογοπαίγνιο με τις ομόηχες λέξεις le foie (συκώτι) και la foi (πίστη).

ΣΗΜΕΙΏΣΕΙΣ ΓΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

251

5. Η αμφισημία συνίοταται στο ότι το pas εισάγει μια άρνηση, όταν θεω­ ρηθεί σύνδεσμος και όχι ουσιαστικό. Η διατύπωση «pas de sens» μπορεί να ακουστεί σαν ελλειπτική μορφή της φράσης «il n’y a pas de sens» («δεν υπάρ­ χει νόημα»). Πρβλ. J. Lacan, Les formations de Γ inconscient, ό.π., κεφ. V. 6. Ο Λακάν υπαινίσσεται τα ποικίλα οντολογικά επιχειρήματα περί υπάρξεως του Θεού, που βασίζονταν στις οντολογικές συνέπειες μιας πλειοδοτουσας ιδιότητας ή του συνδυασμού τους, όπως η τελειότητα, είτε η απειρότητα στον Καρτέσιο. Κομβική υπήρξε η διατύπωση του οντολογικού επιχειρήμα­ τος από τον Άνσελμο του Καντέρμπερι (11ος αι.), η οποία μπορεί να συνο­ ψιστεί ως εξής: «Ο Θεός είναι εξ ορισμού το τέλειο ον μια τελειότητα που δεν θα περιλάμβανε την ύπαρξη δεν θα ήταν πλήρης· συνεπώς, δεν γίνεται ο Θεός να μην είναι υπαρκτός». 7. Τα λογοπαίγνια του ομιλητή (veau d’or, or dur, ordure) είναι αδύνατον να αποδοθούν στα ελληνικά. Για τον σχολιασμό του σχετικού εβραϊκού ανέκ­ δοτου που αντλεί ο Λακάν από τον Φρόιντ, βλ. το κεφάλαιο με τίτλο «Le Veau d’or», στο J. Lacan, Le Séminaire. Livre V. Les formations de Vinconscient, ό.π., σσ. 65-81. 8. Στα γερμανικά: πόθος για ύπνο, επιθυμία για ύπνο. 9. Υπαινιγμός στη γαλλική παροιμία: «Chasser le naturel, il revient au ga­ lop». Σε ελεύθερη απόδοση: Διώχνεις το χούι (ή τον χαρακτήρα) και ξαναγνρίζει καλπάζοντας. 10. Εδώ η πράξη (ή ενέργημα) φαίνεται να προσδιορίζεται σαν ένα είδος μορφώματος του ασυνειδήτου. Όπως έχει επισημάνει ο Ζακ-Αλέν Μιλέρ, ο Λακάν θεωρεί την πράξη πρωτίστως ως απαγκίστρωση από το ασυνείδητο, στοιχείο που σηματοδοτεί τη σχέση τους ως αντινομική. 11. Μια παραπραξία («acte manqué» στα γαλλικά, δηλαδή «εσφαλμένη πράξη») είναι μια επιτυχημένη πράξη αν την δούμε από την πλευρά του ασυ­ νειδήτου, διότι υλοποιεί την ασυνείδητη επιθυμία του υποκειμένου. 12. Σχήμα λιτότητας: έκφραση μιας ιδέας μέσω του αντιθέτου της. Π.χ. «Δεν είναι άσχημο», για να πούμε ότι είναι πολύ καλό. Το σχήμα αυτό είναι ασύγκριτα συχνότερο στη γαλλική γλώσσα απ’ ό,τι στα ελληνικά. 13. Βλ. J. Lacan, Le Séminaire. Livre X. Langoisse (1962-63), texte établi par J.-A. Miller, Seuil, Παρίσι 2004, σ. 105, όπου για πρώτη φορά ο Λακάν αξιοποιεί την έκφραση «n’être pas sans», για να δηλώσει ότι «το άγχος είναι όχι χωρίς αντικείμενο». Αντιτίθεται έτσι στον κλασικό ψυχιατρικό ορισμό του

252

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

άγχους (φόβος χωρίς αντικείμενο), εισάγοντας παράλληλα μια διάσταση του αντικειμένου όπου αυτό δεν είναι φαινομενολογικά παρόν. Πρβλ. τα όσα λέει εδώ, ο. 167. 14. «Οικείο, ανοίκειο», στα γερμανικά. Πρβλ. το σχετικό άρθρο του Φρόιντ, «Das Unheimliche» (1919). 15. Στο πρωτότυπο: nous ne sommes pas sans elle. Ο ομιλητής αξιοποιεί και πάλι το σχήμα λιτότητας, σύμφωνα με τη δομή του «όχι-χωρίς» (βλ. σημ. 12), αντί να πει το απλούστερο: «nous sommes avec elle». 16. Παραθέτουμε τη γαλλική φράση για να αναδειχθεί κάπως το παιχνίδι με την αντιστροφή των λέξεων: Nous passons du sans au pas-sans, et de là au sans-passé. 17. Βλ. L. Wittgenstein, Tractatus Logico-Philosophicus, μτφρ. Θ. Κιτσόπουλος, Παπαζήσης, Αθήνα 1978, σ. 131. Το παράθεμα που υπονοεί ο Λακάν είναι το 6.51: «Ο σκεπτικισμός δεν είναι ακαταμάχητος, αλλά φανερά α­ νόητος, όταν προβάλλει αμφιβολίες εκεί όπου δεν μπορούν να μπαίνουν ερω­ τήσεις», και το 6.54: «Οι προτάσεις μου αποτελούν διευκρινίσεις όταν αυτός που με καταλαβαίνει, αφού με τη βοήθειά τους -πατώντας πάνω τους- τις υπερπηδήσει και προχωρήσει πέρα από αυτές, τελικά τις αναγνωρίσει ως στερημένες από νόημα». IS. Αυτόθι, σ. 78, χωρίο 4.21: «Η απλούστατη πρόταση, η στοιχειώδης πρό­ ταση, ισχυρίζεται την ύπαρξη μιας κατάστασης πραγμάτων». 19. Η γαλλική απρόσωπη έκφραση λέει επί λέξει: «κάνει μέρα» (il fait jour), και σημαίνει «είναι μέρα». Ο Λακάν υπονοεί ότι αποτελεί το πρώτο σκέλος μιας συνεπαγωγής του τύπου: «Είναι μέρα, οπότε βλέπουμε καθαρά». 20. Είτε πούμε «Il fait jour», είτε «Cela fait jour», το νόημα της φράσης δεν αλλάζει. Τα δύο απρόσωπα υποκείμενα, il, cela, είναι ισοδύναμα όσον αφο­ ρά τη διατύπωση του νοήματος. 21. Στο πρωτότυπο: toutes les formes de la canaillerie. Πρόκειται για συ­ μπεριφορά από την οποία ο Λακάν συνάγει έναν χαρακτηριστικό τύπο υπο­ κειμένου, τον κανάγια, τον αλιτήριο, τον κυνικό κατεργάρη (la canaille), που τον διακρίνει όχι τόσο ο ωμός κυνισμός του -απ’ όπου ωστόσο κατάγεται ετυμολογικά- όσο η ανενδοίαστη χειριστική αξιοποίηση της διαλεκτικής της επιθυμίας προς ίδιον όφελος. Στο λατινικό canis (κύων) συναντάμε ήδη ένα πρόπλασμα αντίστοιχων μεταφορικών σημασιών.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

253

22. Με την ετυμολογική σημασία του ρήματος impliquer, που ανάγεται στο λατινικό implicare (περικάμπτω, περιτυλίγω, εμπερικλείω), εξού και το ρήμα comporter (εμπεριέχω, περιλαμβάνω) λίγο πιο κάτω, όταν λέει «το ψευ­ δές εμπεριέχει ενδεχομένως το αληθές». 23. «Από το ψευδές προκύπτει οτιδήποτε». 24. Αναφορά στον Γουλιέλμο του Όκαμ (Ockham ή Occam), Φραγκι­ σκανό θεολόγο και φιλόσοφο, κύριο εκφραστή του νομιναλισμού, ο οποίος, τον 14ο αιώνα διατύπωσε τη λογική αρχή της οικονομίας και της απλότητας, γνωστή και ως «το ξυράφι του Όκαμ». Σύμφωνα με την αρχή του Όκαμ, «οι πολλαπλές οντότητες δεν πρέπει να χρησιμοποιούνται χωρίς αυτό να είναι αναγκαίο», πράγμα που σημαίνει ότι δεν πρέπει να προσφεύγουμε σε σύν­ θετες λογικές υποθέσεις όταν είναι επαρκείς οι απλούστερες. 25. Το αρχικό γράμμα της λέξης signifiant (σημαίνον). 26. Αποδίδουμε ως Εγώ, με κεφαλαίο έψιλον και πλάγιους χαρακτήρες, τον γαλλικό όρο «le Je», που μεταχειρίζεται ο Λακάν σας αμέσως επόμενες παραγράφους, για να μην υπάρχει σύγχυση με τον όρο «le moi», δηλαδή τη φαντασιακή θεσμική βαθμίδα του εγώ. Λίγο παρακάτω θα μιλήσει για την Εγω-κρατία (la Je-cratie). 27. Υπονοείται το αριστερό σκέλος του πανεπιστημιακού λόγου: -fj- · Εδώ το κύριο σημαίνον έρχεται στη θέση της αλήθειας (κάτω αριστερά). Ο πα­ νεπιστημιακός λόγος απωθεί την αλήθεια ότι η γνώση (εδώ, σε θέση φορέα) υπηρετεί ουσιαστικά έναν κύριο. 28. Στο πρώτο μέρος του άρθρου για το Ασυνείδητο (βλ. τη σημ. 2 του Γ' κεφαλαίου), ο Ζαν Λαπλάνς σχολιάζει τις αντιψυχαναλυτικές θέσεις που εί­ χε αναπτύξει ο ουγγρικής καταγωγής Γάλλος μαρξιστής φιλοσόφος Georges Politzer (1903-1942), στο βιβλίο του CHtique des fondements de la psychologie (1928). Στις υπερβολικά «αφηρημένες» φροϊδικές έννοιες, ο ΓΊόλιτζερ αντέτεινε μια «συγκεκριμένη ψυχολογία». Το 1929 ίδρυσε τη Revue de Psycholo­ gie Concrète για να ενθαρρύνει ψυχολογικές έρευνες συμβατές με τον δια­ λεκτικό υλισμό. Ο Αουί Αλτουσέρ, που μελέτησε το έργο του στη δεκαετία του ’60, θεωρεί ότι, παρά τον αντιφροϊδισμό του, πρέπει να αναγνωριστεί στον Πόλιτζερ ότι αντιλήφθηκε από τους πρώτους τη σημασία της ψυχανά­ λυσης και είναι εκείνος που την εισήγαγε στη γαλλική φιλοσοφική σκέψη. Βλ. επίσης Elisabeth Roudinesco, Histoire de la psychanalyse en France. 2, Seuil, Παρίσι 1986, σσ. 75-81. Πάντως, εδώ ο Λακάν δεν φαίνεται να αναφέρεται στην επανέκδοση του ανωτέρω συγγράμματος, αλλά σ’ ένα μικρό, και σχετικά πρόσφατο, βιβλίο με

254

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

τίτλο Fondements de la psychologie concrète, μάλλον ανάτυπο κάποιου άρθρου του Πόλιτζερ. 29. Εννοεί τον Ζαν Λαπλάνς, που ο Λακάν επέκρινε και στο Γ κεφάλαιο. Για το όχημα που υπαινίσσεται εδώ, με τις παρακινδυνευμένες παραποιήσεις της μεταφορικής επίπτωσης του σημαίνοντος (S) που προτείνει ο Λαπλάνς, βλ. Jean Laplanche και Serge Leclaire, «L’inconscient. Une étude psychana­ lytique», ό.π., σ. 118 (Πρβλ. τη σημ. 2 του Γ κεφαλαίου). 30. Το 1942 ο Πόλιτζερ εκτελέστηκε από την Γκεστάπο. 31. Στο πρωτότυπο: «Moi, la vérité, je parle». Είναι η περίφημη ιαχή της εποχής που ο Λακάν κήρυσσε την Επιστροφή στον Φρόιντ, και την οποία βά­ ζει ο ίδιος στο στόμα της Αλήθειας σε μια αξέχαστη συγγραφική προσωποποιία. Βλ. J. Lacan, «La chose freudienne ou Sens du retour à Freud en psy­ chanalyse» (1955), Écrits, ό.π., σσ. 408-411. 32. Ο Λακάν αναφέρεται εδώ στο γνωστό άρθρο του Φρόιντ, «Ein Kind wird geschlagen» (1919). Παραθέτουμε όλη τη φράση στο πρωτότυπο για να φανεί το εν πολλοίς μη μεταφράσιμο παιχνίδι με τις ομοηχίες: «...cet enfant qui wird, vertu, verdit, verdoie, d’être battu, geschlagen - jouons un peu plus cet enfant qui verdit, battu, il badine - vertu, ce sont les malheurs du vers-tu, soit celui qui le frappe, et qui n’est pas nommé, de quelque façon que la ph­ rase s’énonce». 33. Υπαινιγμός στο βιβλικό: Εγώ ειμί ο ων. Ο Λακάν το αποδίδει σε ου­ δέτερο πρόσωπο, «Je suis ce que je suis», βασιζόμενος σε δικές του προγε­ νέστερες προσεγγίσεις αυτής της βιβλικής φράσης. 34. Αναφέρεται στο ομώνυμο βιβλίο του Μαρκήσιου ντε Σαντ. 35. Πρβλ. J. Lacan, Le Séminaire. Livre VIL L'éthique de la psychanalyse (1959-60), texte établi par J.-A. Miller, Seuil, Παρίσι 1986, και ειδικά τα κε­ φάλαια XIX, XX και XXI, όπου ο Λακάν εξετάζει τψ Αντιγόνη του Σοφοκλή και μιλάει για τον δεύτερο θάνατο. Βλ. επίσης στα ελληνικά: Ζακ-Αλέν Μιλέρ, Λακανική βιολογία, μτφρ. Νιν. Δυοβουνιώτου, Βλ. Σκολίδης, Ψυχογιός, Αθήνα 2003, σσ. 44-49. 36. Πρβλ. τις ανωτέρω σσ. 63-65. 37. Αναφέρεται στο θεώρημα της μη πληρότητας του Κουρτ Γκέντελ, σύμ­ φωνα με το οποίο εάν ένα σύστημα είναι συνεπές δεν μπορεί να είναι και πλήρες.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

255

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε' 1. Εννοεί τον Ανρί Ε, πρβλ. τη σημ. 1 του Γ' κεφαλαίου. 2. Στο πρωτότυπο: discours de la conscience qui maîtrise. Σημειωτέον ότι, ατα γαλλικά, το ρήμα maîtriser δεν σημαίνει μόνο κυριαρχώ, αλλά και ελέγ­ χω, έχω τον έλεγχο (των πραγμάτων ή της κατάστασης). Για την κριτική του Αακάν στην οργανο-δυναμική θεωρία του Ανρί Ε, βλ. J. Lacan, «Propos sur la causalité psychique» (1946), Écrits, ό.π., ιδίως τις σσ. 151-162. 3. «Propos sur la causalité psychique», ό.π., o. 159. 4. Στο πρωτότυπο: le chapelet. Είναι το κομποσκοίνι, το κομπολόι, ένας κομβικός λόγος που ξετυλίγεται, γι’ αυτό και αποδίδεται εδώ ως «κομβολόγιον». 5. Στο πρωτότυπο: Freud ne déconne pas. Ο Αακάν μεταχειρίζεται εδώ το ρήμα déconner (λέω βλακείες, λέω μαλακίες, κάνω χαβαλέ), που ανάγεται ετυμολογικά στο ουσιαστικό le con (μουνί, και κατ’ επέκταση βλάκας, μαλάκας), χρησιμοποιεί δηλαδή εκφράσεις σκόπιμα προκλητικές αλλά και χυμώδεις. Τις αποδίδουμε, κάπως συντηρητικά, με το ρήμα μπονρόολογώ και τα παράγωγά του. 6. William Gillespie, «Concepts of Vaginal Orgasm», International Journal of Psycho-Analysis, 50,1969, σσ. 495-497. 7. Ο ομιλητής παίζει με το κοινό πρόθεμα και την παρήχηση των ρημάτων déconner (μπουρδολογώ, βλ. σημ. 5) και déchanter (κάνω τη δεύτερη φωνή, λέω την παράλληλη μελωδία, λέω το «παρατράγουδο» [le déchant] του κυ­ ρίως άσματος [le plain-chant]). Εννοεί ότι οι ψυχαναλυτές του τύπου Γκιλέσπι, αντί να ακολουθούν τον φροϊδικό δρόμο (το κυρίως τραγούδι), εκτρέπονται σε παράπλευρες μελωδίες, σε ασήμαντα «παρατράγουδα», τα οποία συνιστούν ακόμη μία εκδοχή της θεωρητικής μπουρδολογίας. 8. Υπαινιγμός στον τρόπο διαμαρτυρίας που υιοθετούσαν οι βουδιστές μοναχοί ενάντια στην ιμπεριαλιστική εισβολή στο Βιετνάμ, η οποία βρισκό­ ταν τότε στο κέντρο της επικαιρότητας. 9. Αναφέρεται στους τρεις γερμανικής καταγωγής ψυχαναλυτές, Ernst Kris, Rudolf Loewenstein και Heinz Hartmann, οι οποίοι, στις Ηνωμένες Πο­ λιτείες όπου κατέφυγαν μετά τους διωγμούς των Ναζί, υπήρξαν οι πρωτερ­ γάτες της θεωρίας της Ego-psychology.

25b

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

10. Ο Louis Antoine de Saint-Just (1767-1794), πολιτική φυσιογνωμία της Γαλλικής Επανάστασης, στέλεχος των Ιακωβίνων και συνεργάτης του Ροβεσπιέρου, διατύπωσε επιγραμματικά τη νεωτερική αντίληψη περί πολιτικής, λέγοντας στην Εθνοσυνέλευση ότι η ευτυχία αποτελεί πλέον «παράγοντα της πολιτικής», με την έννοια ότι το σύγχρονο κράτος οφείλει να μεριμνά για την επίγεια ευτυχία των πολιτών του, και συνεπώς η πολιτική δραστηριότητα δεν μπορεί να παραβλέπει αυτή την παράμετρο. 11. Βλ. J. Lacan, «La direction de la cure et les principes de son pouvoir», Écrits, ό.π., σσ. 621-627. Το σχετικό τμήμα του εν λόγω γραπτού, καθώς και ο πλήρης φάκελος όλων των λακανικών σχολίων για το όνειρο της «ωραίας κρεοπώλισσας», και κατ’ επέκταση για τη δομή της υστερικής επιθυμίας, δημοσιεύονται στο Fort-Da. Περιοδικό λακανικής κλινικής, 4, Ψυχογιός, 2015 (υπό έκδοση). 12. Το χαρακτηριστικό του φαλλικού οργάνου είναι ότι εύκολα νοείται ως αποκομμένο, ως απομονώσιμο. Εκεί παραπέμπει, λέει ο Αακάν, το λατινικό ρήμα seco, απαρεμφ. secare (τέμνω, κόβω). 13. «Μετά τη συνουσία το ζώο (είναι) θλιμμένο». 14. Ελληνικά στο πρωτότυπο. Νοείται εδώ με την αρχαιοελληνική σημασία του ρήματος έραμαι (λαχταρώ, επιθυμώ φλογερά κάτι, εποφθαλμιώ) από το οποίο παράγεται. 15. «Και περί ένδύματος τι μεριμνάτε; καταμάθετε τα κρίνα τού άγροΰ πώς αύξάνει· ού κόπια ούδέ νήθει». (Ματθαίος, 6,28). 16. «Λέγει αύτω ό ’Ιησούς- έγώ είμί ή όδός καί ή αλήθεια και ή ζωή- ούδείς έρχεται προς τον πατέρα εί μη δΓ έμοϋ». (Ιωάννης, 14,6). 17. Βλ. τη σημ. 9 του V κεφαλαίου. 18. Πρβλ. την ανωτέρω σ. 78. 19. Αξίζει κανείς να αντιπαραβάλλει εδώ το 3ο κεφάλαιο του τέταρτου σε­ μιναρίου, όπου ο Αακάν χρησιμοποιεί για πρώτη φορά τη μεταφορά του υδροηλεκτρικού εργοστασίου για να εξηγήσει τη συμβολική λειτουργία του σημαίνοντος. Βλ. J. Lacan, Le Séminaire. Livre IV. La relation d'objet (1956-57), texte établi par J.-A. Miller, Seuil, Παρίσι 1994, σσ. 41-58. 2Θ. Πρόκειται για τη δεύτερη αρχή της θερμοδυναμικής, η οποία αναφέρεται στη μη αναστρεψιμότητα των ενεργειακών ανταλλαγών, καθότι συνο­ δεύονται από παραγωγή θερμότητας, που είναι η κατώτερη μορφή ενέργειας.

ΣΗΜΕΙΏΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

257

Την αρχή διατύπωσε για πρώτη φορά ο Γάλλος φυσικός και μηχανικός Sadi Carnot ( 17%-1832) το 1824, αλλά παρέμεινε αναξιοποίητη μέχρι την καθιέ­ ρωση της από τον Γερμανό φυσικό Rudolf Clausius (1822-1888), ο οποίος εισήγαγε την έννοια της εντροπίας. Η αρχή των Καρνό-Κλαοΰζιους αναφέρει ότι κάθε μετασχηματισμός ενός θερμοόυναμικοΰ συστήματος πραγματοποιεί­ ται με αύξηση της συνολικής εντροπίας. Είναι ένα μέτρο της αταξίας που χα­ ρακτηρίζει ένα σύστημα. Όσο μεγαλύτερη είναι η εντροπία τόσο μεγαλύτε­ ρη είναι η αταξία που βασιλεύει σε αυτό, μειώνεται δηλαδή ο βαθμός οργά­ νωσης του συστήματος. Η εντροπία είναι συνεπώς άρρηκτα συνδεδεμένη με την έννοια της απώλειας, εξού και η χρήση της από τον Λακάν. 21. Ο Γερμανός ιατρός και φυσικός Julius Robert von Mayer (1814-1878) διατύπωσε την πρώτη αρχή της θερμοδυναμικής, σύμφωνα με την οποία σε κάθε μετασχηματισμό η συνολική ποσότητα της ενέργειας παραμένει στα­ θερή. 22. Υπαινιγμός στη διττή έννοια που έχει στα γαλλικά το σύνταγμα unité de valeur (κατά λέξη: αξιακή μονάδα). Εκτός από τη σημασία που έχει ο όρος στην πολιτική οικονομία (ο εργαζόμενος ως αξιακή μονάδα), έτσι αποκαλούνται στη γλώσσα της πανεπιστημιακής γραφειοκρατίας τα μαθήματα στα οποία οι φοιτητές οφείλουν να επιδιώξουν βαθμό προαγωγής. Στη Γαλλία, περνώντας ένα μάθημα, ο φοιτητής έχει εξασφαλίσει μία unité de valeur. Κατ’ ανάλογο τρόπο, αντί να πούμε ότι το πρώτο εξάμηνο σπουδών περι­ λαμβάνει π.χ. δέκα μαθήματα, λέμε ότι περιλαμβάνει δέκα unités de valeur. Μολονότι στην πανεπιστημιακή ορολογία η έκφραση έχει αποδοθεί ως «πι­ στωτική μονάδα», την αποδίδουμε εδώ ως «αξιακή μονάδα» για να αναδεικνύεται η έννοια της αξίας (valeur) στην οποία επιμένει ποικιλοτρόπως ο Λακάν. Πρβλ. εδώ, σ. 223. 23. Στο πρωτότυπο: la propriété du riche, όπου ο γαλλόφωνος ακούει και τις δύο έννοιες της λέξης, «ιδιότητα» και «ιδιοκτησία». 24. Léon Brillouin (1889-1969), Γάλλος φυσικός που ολοκλήρωσε τη στα­ διοδρομία του στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ο Λακάν πιθανότατα αναφέρεται στο βιβλίο του Science and Information Theory, Academic Press, Νέα Υόρκη 1956 (γαλλ. έκδ. Masson, 1959). 25. Ο Λακάν παίζει με τη θρησκευτική χρήση του ρήματος racheter, που σημαίνει «εξαγοράζω τις αμαρτίες μου, λυτρώνομαι». Ο εξαγοραζόμενος εί­ ναι ο «λυτρωμένος», αυτός που πλήρωσε τα λύτρα, τα χρήματα εξαγοράς.

258

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ 1. Βλ. τη σημ. 1 του Δ' κεφαλαίου. 2. Αντιπαραβάλλοντας τους αλγεβρικούς τύπους των δύο λόγων (όπως εδώ, ο. 85) προκύπτει η τρόπον τινά συμμετρική κατασκευή τους. Αρκεί να αντιμεταθέσει κανείς διαγωνίως τους όρους, ως προς ένα νοητό σημείο που θα ήταν στο κέντρο του κάθε τύπου, για να μετατραπεί ο λόγος του κυρίου σε λόγο του αναλυτή, και τούμπαλιν. 3. «Νήμα, μίτος», στα λατινικά. 4. Στη λέξη «le patient» ο γαλλόφωνος ακούει τον ασθενή, αλλά ως πάσχοντα. Η λέξη, ως επίθετο, σημαίνει επίσης «υπομονετικός», «αυτός που υπομένει». 5. Στο πρωτότυπο: produire, κατά κυριολεξία προ-άγω, από το λατινικό producer και σε συνήχηση με τον σχολιασμό του Χάιντεγκερ. 6. Η επιστήμη που λειτουργεί σε συνέργεια με τον λόγο του κυρίου, διακλείει το υποκείμενο. Ο λόγος του υποκειμένου επανεισάγεται μέσω της ψυ­ χανάλυσης, μέσω του λόγου του ασυνειδήτου. Ο τελευταίος εμφανίζεται σαν ένα μόνιμο αρτεφάκτ του επιστημονικού λόγου. 7. Το Τόγκο, που βρίσκεται στη Δυτική Αφρική, ήταν γαλλική αποικία από το 1922 μέχρι το 1960, οπότε απέκτησε την ανεξαρτησία του. 8. Στο πρωτότυπο: famil-iales. Λογοπαίγνιο με τις λέξεις famille (οικογέ­ νεια) και familier (οικείος). 9. Δηλαδή δεν υπάρχουν ανώτερα και κατώτερα γράμματα, δεν υπάρχει αξιακή ιεραρχία στα τέσσερα σύμβολα που στοιχειοθετούν τους τέσσερις λό­ γους. Σημασία, κάθε φορά, έχει η θέση που καταλαμβάνουν. 10. Αναφορά στο όνειρο της Ντόρας με την κοσμηματοθήκη. Βλ. Σίγκμουντ Φρόυντ, «Ανάλυση μιας υστερίας. Ντόρα» (1905), μετ. Κ. Διάπτση, Πέντε ιστορικά ασθένειας, Επίκουρος, Αθήνα χ.χ., σσ. 25-146, καθώς και Ζακ Δακάν, «Παρέμβαση για τη μεταβίβαση» (1951), μτφρ. Επαμ. Θεοδωρίδης, Η Ψυχανά­ λυση, 1, Αθήνα 1995, σσ. 9-21. 11. Η Ντόρα, κατά την ανάλυση του δεύτερου ονείρου της από τον Φρόιντ, αναφέρεται συνειρμικά στο ταξίδι της στη Δρέσδη, όπου είχε επισκεφθεί την περίφημη Πινακοθήκη και μπροστά στη Μαντόνα Σιξτίνα «στάθηκε δύο

ΣΗΜΜΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙίΚΔΟΣΗΣ

259

ώρες χαμένη σε ονειροπόλο θαυμασμό». Βλ. Πέντε ιστορικά ασθένειας, ό.π., σ. 120. 12. Εννοεί το Ψυχαναλυτικό Ινστιτούτο, τον εκπαιδευτικό φορέα των με­ λών της Ψυχαναλυτικής Εταίρείας Παρισίων (SPP), με άλλα λόγια το αντί­ παλον δέος του λακανικού κινήματος. 13. Στο πρωτότυπο: parent combiné. Έννοια που ειοήγαγε η Μελάνι Κλάιν για να περιγράφει μια πρώιμη «οιδιπόδεια» φαντασίωση, με τρομακτικό και απειλητικό χαρακτήρα, όπου τα σώματα των γονέων προσλαμβάνονται ojç ενωμένα. Έχει αποδοθεί, μάλλον άκομφα, και ως «συμπλεγμένος γονέας».

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ 1. Διόρθωση μιας τυπογραφικής παραδρομής του πρωτοτύπου, που γρά­ φει «το ί» αντί του προφανούς: Si. 2. Στο πρωτότυπο: c’est là le principe du discours, non pas maîtrisé, mais maître-isé, avec un tiret, du discours en tant que fait maître... Ο Λακάν δη­ μιουργεί έναν νεολογισμό, παίζοντας με το ρήμα maîtriser (κυριαρχώ, ελέγ­ χω) και το ουσιαστικό maître (κύριος, αφέντης). 3. Στα γαλλικά: ou je ne pense pas, ou je ne suis pas. Κατά κυριολεξία: είτε δεν σκέφτομαι, είτε δεν είμαι (με την υπαρκτική σημασία του ρήματος). Πρό­ κειται για άλλη μία απόπειρα του Λακάν να αξιοποιήσει το καρτεσιανό Co­ gito υπό το φως της ψυχανάλυσης που αντιδιαστέλλει τη σκέψη και το είναι. Παράγει την εν λόγω φράση ξεκινώντας από τη μαθηματικοποιημένη διατύ­ πωση του καρτεσιανού «σκέφτομαι, άρα υπάρχω», δηλαδή από τη σύζευξη δύο προτάσεων «σκέφτομαι και υπάρχω», και εφαρμόζοντας σε αυτό την άρ­ νηση, με σκοπό να εγγράψει στην τροποποιημένη του διατύπωση την επί­ πτωση του ασυνειδήτου. Το αποτέλεσμα συνάγεται σύμφωνα με τους μαθη­ ματικούς «νόμους του De Morgan», βάσει των οποίων η άρνηση της σύζευ­ ξης δύο προτάσεων ισοδύναμε ί με τη διάζευξη της αρνητικής εκδοχής εκάστης εξ αυτοϊν. Πρόκειται για ένα εξαιρετικά σύνθετο εγχείρημα. (Δ. Β.) 4. Ίσως να εννοεί τον Πόντιο Πιλάτο, διοικητικό εκπρόσωπο της ρωμαϊ­ κής εξουσίας στην Παλαιστίνη την κρίσιμη ώρα. 5. Die Spaltung: «σχάση, διχασμός», στα γερμανικά. 6. Στην κλασική φυσική, τα σωματίδια (ηλεκτρόνιο, προπάνιο, νετρόνιο κ.ά.) θεωρούνται ως «τμήματα ύλης», παρόμοια με τα μακροσκοπικά αντί-

260

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

κείμενα, και το κύριο χαρακτηριοτικό τους είναι ο εντοπισμός τους στον χώ­ ρο. Η κβαντική θεωρία, από την άλλη, έχει ως κύριο χαρακτηριστικό τον κυματο-σωματιδιακό δυϊσμό. Μια ειδοποιός διαφορά της κβαντικής θεωρίας συνίσταται στο ότι οι θεμελιώδεις οντότητες της φύσης παρουσιάζουν και κυματική και σωματιδιακή συμπεριφορά. 7. Η συνήθης ψυχαναλυτική σημασία της λέξης ambivalence είναι αμφι­ θυμία. Εδώ χρησιμοποιείται με την έννοια της «διττής valence», συνεπώς ως αμφι-σημία ή αμφι-τιμία. 8. Η σύγχρονη επιστήμη λειτουργεί σύμφωνα με τη θεμελιακή μήτρα του πανεπιστημιακού λόγου, δηλαδή αγνοώντας τις σκοπιμότητες του κύριου ση­ μαίνοντος. Αυτό δεν ίσχυε ακόμη πλήρως στην περίπτωση του Γκάους, η οποία αναφέρεται στις αμέσως επόμενες αράδες: εκεί η γνώση (οι νέες ανακαλύ­ ψεις του) αποσιωπάται για να μην κλονιστεί η υπάρχουσα ισορροπία, δηλα­ δή για να εξυπηρετηθούν οι σκοπιμότητες του κύριου σημαίνοντος. Σήμερα, θα πει αμέσως παρακάτω ο Λακάν, ο λόγος της επιστήμης αγνοεί τέτοιου εί­ δους σκοπιμότητες. Καμία καθεστηκυία τάξη δεν μπορεί να εμποδίσει την κυριαρχία της εντολής «Συνέχισε να επαυξάνεις τη γνώση». Ο σύγχρονος κύριος είναι αυτή η κατηγορική προσταγή, η απρόσωπη εντολή μιας διαρ­ κώς επεκτεινόμενης γνώσης. Η σύγχρονη επιστήμη λειτουργεί λοιπόν με τη γνώση σε θέση δεσπόζουσας εντολής, ενώ το κύριο σημαίνον περνάει στη θέση της αλήθειας, πράγμα που σημαίνει ότι η έννοια της προόδου (κατ’ εξο­ χήν έννοια του κυρίου) διαχωρίζεται από την εξέλιξη της γνώσης. 9.0 Karl Friedrich Gauss (1777-1855), Γερμανός μαθηματικός, αστρονόμος και φυσικός, θεωρείται ένας από τους μεγαλύτερους μαθηματικούς εγκεφά­ λους της παγκόσμιας ιστορίας. Όπως έδειξε η μεταθανάτια δημοσίευση του ημερολογίου του (Mathematisches Tagebuch 1796-1814), και των αρχείων του, είχε κάνει ο ίδιος σημαντικές μαθηματικές ανακαλύψεις πολλά χρόνια, ή και δεκαετίες, πριν από τις δημοσιεύσεις άλλων με τις οποίες αυτές καθιερώθη­ καν. Μαθητής του Γκάους ήταν ο Bernhard Riemann (1826-1866), γνωστός μεταξύ άλλων για τη συνεισφορά του στη διαφορική γεωμετρία που άνοιξε τον δρόμο για τη μη ευκλείδεια γεωμετρία και για τη γενική θεωρία της σχε­ τικότητας. 10. Στο πρωτότυπο: Continue. Marche. Continue à toujours plus savoir. 11.0 χαρακτηρισμός astudé είναι νεολογισμός του Λακάν. Εννοεί τους εργάτες του πανεπιστημιακού λόγου, αυτούς που είναι αντικείμενο εκμε­ τάλλευσης του πανεπιστημιακού λόγου. Δύο χρόνια αργότερα, απευθυνόμε­ νος στο ακροατήριο του σεμιναρίου, ο Λακάν θα επανελθεί στον όρο: «Vous êtes surtout astudés, comme j’ai dit un jour. Vous êtes à la place où le discours

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

261

universitaire vous situe. Vous êtes pris comme à-former» («Είστε κυρίως άσπονδε ις όπως το είπα μια μέρα. Είστε στη θέση όπου σας τοποθετεί ο πα­ νεπιστημιακός λόγος. Εκλαμβάνεστε σαν [σπουδαστές] προς διαμόρφωση»). Βλ. J. Lacan, Le Séminaire. Livre XIX. ...ou pire (J971-72), texte établi par J.-A. Miller, Seuil, Παρίσι 2011, σ. 228. 12. Στην τελευταία παράδοση της αμέσως προηγούμενης χρονιάς (25.6.1969), ο Λακάν, εξοργισμένος για τη διακοπή της συνεργασίας που μόλις του είχε ανακοινωθεί από τη διοίκηση της Εκόλ Νορμάλ, στους χώρους της οποίας διεξαγόταν το σεμινάριο από το 1964 (πρβλ. τις σημ. 1 και 17 του Α' κεφα­ λαίου), είχε παραποιήσει χλευαστικά το όνομα του διευθυντή της, κυρίου Flacelière, σε Serpillière (σφουγγαρίστρα, σφουγγαρόπανο). Βλ. J. Lacan, Le Séminaire. Livre XVI. D'un Autre à l’autre, ό.π., σ. 405. Πρβλ. εδώ, σ. 36, έναν υπαινιγμό του Λακάν για το αφιλόξενο κλίμα που είχε δημιουργηθεί προς το τέλος, στους κύκλους της Εκόλ Νορμάλ, απέναντι στο ακροατήριο του Σεμι­ ναρίου. 13. Βλ. τη σημ. 18 του Τ' κεφαλαίου. 14. Παρατίθεται εδώ ο γνωστός μας λόγος του κυρίου, που συνάδει με τα συμφραζόμενα. Στη γαλλική έκδοση έχει από λάθος τυπωθεί ο λόγος του αναλυτή. Το τριγωνάκι, στο κάτω επίπεδο, σημαίνει ότι η σχέση μεταξύ του υποκειμένου και της απόλαυσης είναι εδώ εμποδισμένη, απαγορευμένη, ανέ­ φικτη. Αντίθετα η σύνδεση των δύο αυτών όρων, δηλαδή η ανάδυση της φα­ ντασίωσης, αναδεικνύεται ως προφανής στο άνω επίπεδο του λόγου του ανα­ λυτή. 15. Ο Λακάν είχε ανακοινώσει ως τίτλο για το σεμινάριο του ακαδημαϊ­ κού έτους 1963-64, Les noms du Père. H έναρξη του σεμιναρίου συνέπεσε με την αποπομπή του από τη Διεθνή Ψυχαναλυτική Ένωση (Ι.Ρ.Α.), με αποτέ­ λεσμα να σταματήσει τη διδασκαλία στο νοσοκομείο Αγία Αννα, όπου είχε φιλοξενηθεί επί μία δεκαετία. Έτσι, δεν έγινε παρά μόνο η πρώτη παράδο­ ση του εν λόγω σεμιναρίου (Βλ. Ζακ Αακάν, Τα ονόματα του Πατρός, μτφρ. Βλ. Σκολίδης, Ψυχογιός, Αθήνα 2008). Το σεμινάριο έκανε νέα εκκίνηση τον Ιανουάριο του 1964, φιλοξενούμενο πλέον στους χώρους της Εκόλ Νορμάλ, με νέο τίτλο: Les quatre concepts fondamentaux de la psychanalyse. Σημειωτέον ότι αυτή η ματαίωση δεν έπαψε να απασχολεί τον Αακάν, όπως δείχνει το γεγονός ότι τέσσερα χρόνια αργότερα θα δώσει στο εικοστό πρώτο σεμινάριο τον τίτλο Les non-dupes errent, φράση ομόηχη με το Les noms du Père. 16. Βλ. στα ελληνικά: Claude Lévi-Strauss, ανθρωπολογία. Τόμος 1ος (1958), μτφρ. Θεοδ. Παραδέλλης, Κέδρος, Αθήνα 2010.

262

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

17. Στο άρθρο «La structure des mythes» (1955), που συμπεριέλαβε σιο θε­ μελιώδες έργο τον Anthropologie structurale (βλ. την προηγούμενη σημ.), ο Κλονι Λεβί-Στρος ( 1908-20Θ9) προβαίνει σε μια ανάλυση του μύθου των Δαβδακιδών που λειτουργεί σαν πρότυπο της δομικής μεθόδου που προτείνει. Διακρίνει το αφηγηματικό περιεχόμενο της διήγησης από τα ουσιαστικά στοιχεία του μύ­ θου, τα οποία ονομάζειμνθήματα. Υποστηρίζει ότι ο μύθος εκφράζει έναν στο­ χασμό πάνιυ σε θεμελιακά ζητήματα που προσεγγίζονται μέσω μιας σειράς στοι­ χείων, τα οποία τοποθετούνται στο πλαίσιο σχέσεων ομοιοτήτων ή αντιθέσεων. 18. Ο Αμερικανός ανθρωπολόγος Alfred Louis Kroeber (1876-1960), με­ λετητής των Ινδιάνων Αραπάχο της Καλιφόρνιας και υπέρμαχος των δι­ καιωμάτων τους, ήταν μαθητής του μεγάλου ανθρωπολόγου Franz Boas (1858-1942), γερμανικής καταγωγής, θεμελιωτή αυτής της επιστήμης στις Ηνωμένες Πολιτείες. Για την κριτική που άσκησε τη δεκαετία του ’20 ο Κρέμπερ στις θέσεις του Φρόιντ περί του οικουμενικού χαρακτήρα του οιδιπό­ δειου συμπλέγματος και της απαγόρευσης της αιμομιξίας, αλλά και τη μετα­ γενέστερη μεταστροφή του, βλ. Jean-François Rabain, «A. L. Kroeber et Totem et Tabou: éléments d’une controverse», Revue française de psychanalyse, Ιούλ.Σεπτ. 1993, PUF, Παρίσι, σ. 770. 19. Ο Αακάν αναφέρεται εδώ στον λόγο της υστερικής, ο οποίος αντι­ στοιχεί στην υποκειμενική θέση του κάθε αναλυομένου, αφού προϋπόθεση της ψυχαναλυτικής διαδικασίας είναι η «υστερικοποίηση» του υποκειμένου. 20. Αναφορά στον φροϊδικό όρο Vorstellung-Repräsentanz, που μεταφρά­ στηκε από τα γερμανικά στα γαλλικά με διαφορετικούς τρόπους. Ο Λακάν δεν δέχεται ότι πρόκειται για ένα «représentant représentatif» (εκπρόσωπο που αναπαριστά, που συνιστά αναπαράσταση), θεωρώντας ότι πρόκειται περισ­ σότερο για ένα σημαίνον παρά για μια εικόνα. Προτείνει λοιπόν ως μετά­ φραση το «représentant de la représentation», δηλαδή εκπρόσωπος της παρά­ στασης, όπως λέει εδώ. Πρβλ. τα όσα λέει ο ίδιος στη σ. 164. 21. Στο πρωτότυπο: le vieil orang, σύντμηση του orang-outang. Στα γαλλι­ κά δημιουργείται ομοηχία με το le vieil orant (ο γέρος ικέτης). 22. Βλ. την παραπάνω σημ. 18 του Γ" κεφαλαίου. 23. Ernst Sellin (1867-1946), Γερμανός θεολόγος, μελετητής της Βίβλου. 24. Όπως συμβαίνει με όλα τα βιβλία προφητών της Παλαιάς Διαθήκης, ο συγγραφέας και ο τίτλος ταυτίζονται. Ακολουθώντας τη μεταγραφή του γαλλικού πρωτοτύπου, δηλώνουμε με πλάγιους χαρακτήρες την αναφορά στο βιβλικό κείμενο και όχι στο πρόσωπο.

263

σημειώσεις της ελληνικής έκδοσης

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η 1. Marie-Claire Boons, «Le meurtre du père chez Freud», L’Inconscient, 5, 1%8, σσ. 101-131. Επίσης, στο ίδιο τεύχος: Conrad Stein, «Le père mortel et le père immortel», σσ. 59-100. 2. Πρβλ. J. Lacan, Le Séminaire. Livre V. Les formations de l’inconscient, ό.π., o. 496. 3. Βλ. Σίγκμουντ Φρόυντ, H ερμηνεία των ονείρων, μτφρ. Λευτ. Αναγνώ­ στου, Επίκουρος, Αθήνα 1993, σ. 285. Δυστυχώς, ο τρόπος εκτύπωσης της ελ­ ληνικής έκδοσης καθιστά ακατανόητη την ένδειξη «κάτω από την μπάρα». Για να την αντιληφθεί κανείς, πρέπει να ανατρέξει στη γαλλική έκδοση (L’inter­ prétation des rêves, PUF, 1967, σ. 274) όπου απεικονίζονται οι δυο εναλλα­ κτικές επιλογές που περιλαμβάνει το όνειρο που βλέπει ο Φρόιντ όταν πε­ θαίνει ο πατέρας του («παρακαλείσθε να κλείσετε τα μάτια» και «παρακαλείσθε να κλείσετε ένα μάτι») με τέτοιο τρόπο ώστε οι λέξεις «τα μάτια» και «ένα μάτι» να βρίσκονται, αντιστοίχως, επάνω και κάτω από μια οριζόντια διαχωριστική γραμμή, την οποία εδώ ο Λακάν περιγράφει ως «μπάρα». 4. Βλ. J. Lacan, Le Séminaire. Livre VI. Le désir et son interprétation (195859), texte établi par J.-A. Miller, La Martinière et Le Champ Freudien, Πα­ ρίσι 2013, σσ. 69-78,112-119,140-144. 5. Ο Λακάν κάνει αναφορά στο Όργανον και το Περί ερμηνείας του Αρι­ στοτέλη, όπου ο φιλόσοφος εξετάζει το ψευδές και το αληθές των καθολι­ κών και των επιμέρους αποφατικών και καταφατικών προτάσεων για να καταλήξει στο περίφημο «λογικό τετράγωνο», το οποίο αξιοποιεί ο Αακάν στο ένατο σεμινάριο, L’identification (ανέκδοτο). 6. Μεγάλο μέρος του τέταρτου σεμιναρίου (1956-57) είναι αφιερωμένο σε αυτή την άρθρωση. Σε κάθε μία από τις τρεις μορφές έλλειψης -ευνουχισμός, ματαίωση, στέρηση- ο Αακάν αποδίδει έναν φορέα ή υποκινητή (l’agent, στα γαλλικά), ένα αντικείμενο και ένα πεδίο αναφοράς. Οι τρεις αυτές αποδό­ σεις μοιράζονται αλληλοδιαδόχως τους τρεις επιθετικούς προσδιορισμούς του συμβολικού, του φαντασιακού και του πραγματικού. Έτσι, ο ευνουχισμός είναι μια συμβολική έλλειψη ενός φαντασιακού αντικειμένου που υποκινεί­ ται από τον πραγματικό πατέρα. Η ματαίωση είναι μια φαντασιακή έλλειψη ενός πραγματικού αντικειμένου που υποκινείται από τη συμβολική μητέρα. Η στέρηση είναι μια πραγματική έλλειψη ενός συμβολικού αντικειμένου που υποκινείται από τον φαντασιακό πατέρα. Βλ. χαρακτηριστικά: J. Lacan, Le Séminaire, Livre IV, La relation d’objet, ό.π., σσ. 36-41, 66-69, 215-225.

264

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

7. Ο Λακάν είχε χρησιμοποιήσει στο τέταρτο σεμινάριο τον όρο agent, για να προσδιορίσει τον «γενεσιουργό φορέα» (ή τον «υποκινητή») του κά­ θε νός από τους τρεις τύπους έλλειψης που προσδιορίζουν το νευρωτικό υπο­ κείμενο (βλ. την προηγούμενη σημ.). Στις επόμενες παραγράφους προσπα­ θεί να αξιοποιήσει την πολυσημία της λέξης στα γαλλικά, για να καταλήξει σε μια αρκετά διαφορετική πρόσληψη του όρου. Ας σημειιόσουμε ότι το ρή­ μα agir, καθώς και τα ουσιαστικά l’acte και l’agent, έχουν κοινή ετυμολογι­ κή προέλευση από το λατινικό ρήμα agere (κάνω, πράττω, δρω). 8. Βλ. τη σημ. 5 του Β' κεφαλαίου. 9. Εξ ορισμού, το σημαίνον εκπροσωπεί το υποκείμενο για ένα άλλο ση­ μαίνον. Η εκπροσώπηση είναι μια μεταβατική διαδικασία, αφού τελεί εν αναμονή του άλλου σημαίνοντος. Έτσι, το υποκείμενο, που γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο αποκαλείται «διαγραμμένο υποκείμενο», #, εκθλίβεται στο διάκενο της σημαίνουσας άρθρωσης S1-S2, επειδή ακριβώς το υποκείμενο δεν είναι εξισώσιμο με κανένα σημαίνον της σημαίνουσας αλυσίδας. Θα μπορούσαμε να το παραστήσουμε ως εξής: Si — S2

$ 10. Το ελληνικό όνομα Ακταίων δεν παράγεται φυσικά από το γαλλικό ρήμα agir ή το ουσιαστικό acte. Ο Λακάν επωφελείται από την παρήχηση και, αστειευόμενος, θυμίζει στο ακροατήριό του την αξιοποίηση του μύθου του Ακταίωνα και της Άρτεμης που είχε κάνει παλαιότερα, στο γραπτό «Το φροϊδικό πράγμα», όπου συνέκρινε τα πάθη του μυθολογικού ήρωα με το πάθος του Φρόιντ για την αλήθεια, και γενικότερα με το πάθος του κάθε ψυχαναλυτή για την πράξη του. Βλ. J. Lacan, «La chose freudienne», ό.π., σ. 412. 11.0 Αακάν σκόπιμα μεταχειρίζεται το ρήμα agencer (συναρμόζω, διευ­ θετώ, οργανώνω) και το παράγωγό του agencement (συναρμογή, διευθέτη­ ση), με τα οποία όμως η λέξη agent δεν έχει ετυμολογική συνάφεια. 12. Ο Henri Massis (1886-1970), Γάλλος κριτικός της λογοτεχνίας και πο­ λιτικός δοκιμιογράφος, ανήκει στους εθνικιστές διανοούμενους που υποστή­ ριξαν στον μεσοπόλεμο τη φιλοφασιστική οργάνωση Action directe, καθώς και τη δωσιλογική κυβέρνηση του Βισύ σιη διάρκεια της Κατοχής. Κατά πάσα πιθανότητα, όμως, έχουμε εδώ ένα λάθος του Αακάν διότι η φράση «les murs sont bons», την οποία αποδίδουμε ως «τα τείχη είναι γερά», αποτελεί τίτλο βιβλίου του Γάλλου συγγραφέα και ακαδημαϊκού Ανρί Μπορντό (Henry Bor­ deaux, 1870-1963). Αν και δεν είχε δείξει φιλοφασιστικές τάσεις, αυτός ο συ­ ντηρητικός χριστιανοδημοκράτης θα πάρει θέση υπέρ του στρατάρχη Πετέν και του φιλογερμανικού καθεστιότος του Bum, δημοσιεύοντας το βιβλίο: Les

ΣΗΜΕΙΏΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

265

murs sont bons. Nos erreurs et nos espérances, Arthème Fayard, Παρίσι 1941. (Βλ. Τα σχετικά λήμματα στη γαλλική Wikipédia). 13. Ο κομμουνιστικών πεποιθήσεων Γερμανός δημοσιογράφος Ρίχαρντ Ζόργκε (Richard Sorge, 1895-1944) εργάστηκε ως ανταποκριτής γερμανικής εφημερίδας στην Ιαπωνία, όπου λειτούργησε σαν διπλός πράκτορας στην υπηρεσία της Σοβιετικής Ένωσης. Ενώ υποτίθεται ότι ήταν μέλος του ναζιστικού κόμματος, συνεργάτης της γερμανικής πρεσβείας στο Τόκιο και πλη­ ροφοριοδότης της χιτλερικής υπηρεσίας πληροφοριών, εκείνος διοχέτευε κρίσιμες πληροφορίες για τους σχεδιασμοΰς του γερμανικού και του ιαπιυνικοΰ στρατού στον Στάλιν. Sorge (μέριμνα, φροντίδα) είναι επίσης θεμε­ λιώδης όρος της χαϊντεγκεριανής φιλοσοφίας. 14. Εννοεί την πραγμάτωση της αλήθειας του κομμουνιστικού οράματος. 15. Τη φυλή των Aranda μελετάει ο Λεβί-Στρος στη διατριβή του: Claude Lévi-Strauss, Les structures élémentaires de la parenté (1948), PUF, Παρίσι 1967. 16. Στο πρωτότυπο: psychopédie, κατά το orthopédie (ορθοπαιδική). 17. Η εν λόγω «ανόητη» είναι μάλλον η Μαρία Βοναπάρτη (Marie Bona­ parte, 1882-1962), την οποία ουδέποτε είχε σε μεγάλη εκτίμηση ο Λακάν. Το 1967 είχε επανεκδοθεί το βιβλίο της De la sexualité de la femme (P.U.F., πρώ­ τη εκδ. 1951), απαράδεκτο από κάθε άποψη λόγω του βιολογισμού του. 18. «Παιδιά, Κουζίνα, Εκκλησία», η διαβόητη παραδοσιακή γερμανική επιτομή του ρόλου της γυναίκας. 19. Παραφράζουμε το γαλλικό πρωτότυπο που λέει Cru et Cuit (Ωμό και Ψημένο, υπαινιγμός στο βιβλίο του Claude Lévi-Strauss, Le cru et le cuit, Plon, Παρίσι 1962). Ο Λακάν φέρνει αυτή τη φράση, όχι για λόγους νοηματικής συ­ νάφειας, αλλά επειδή ταιριάζει με τις υπόλοιπες στο αρκτικό κάπα (προφέρεται: Κρυ ε Κισυί), όπως συμβαίνει και με όλες εκείνες που προτείνουμε στην ελ­ ληνική παράφραση. Ο ομιλητής μεταχειρίζεται λέξεις που αρχίζουν από κάπα, παρωδώντας το γερμανικό τρίπτυχο, για να διακωμωδήσει τις απόπειρες προσ­ διορισμού του γυναικείου πεπρωμένου. Χρησιμοποιεί δηλαδή τη συγκεκριμένη φράση όπως περίπου θα λέγαμε στα ελληνικά: Και έτσι και γκιουβέτσι. 20. Με την έννοια του αφεντικού, αλλά και της αυθεντίας. 21. Βλ. τις παραπάνω σσ. 122-123 καθώς και τη σημ. 11 του Ζ' κεφαλαίου. Πρβλ. επίσης τη σ. 133 όπου ο Αακάν ζητούσε βοήθεια για να βρεθεί το βιβλίο.

266

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

22. Η φράση του πρωτοτύπου, Moïse a été tudé, περιλαμβάνει ένα λογο­ παίγνιο με τον νεολογισμό tudé αντί του σωστού tué (μετοχή του ρήματος tuer: σκοτώνω, φονεύω). Μάλλον ο ομιλητής παίζει με την ομοιοκαταληξία προς το astudée (η «ασπουδής») που είπε προηγουμένως, και την παρήχηση με τη λέξη étude (σπουδή, μελέτη) που εμπερικλείεται στο «été tudé». 23. Βλ. Ernest Jones, «The Birth and Death of Moses», International Jour­ nal of Psycho-Analysis, No 39, 1958, oo. 1-4. 24. Ελληνικά στο πρωτότυπο, με την εράσμια προφορά, τουτέστιν «λα κοι­ νέ». Στη συνέχεια, ο Λακάν παίζει με τη λέξη, αξιοποιώντας και παραποιώ­ ντας ελαφρώς την ηχητικότητα αυτής της προφοράς. 25. Οριστική δημοσίευση: Jacques Lacan, «Radiophonie», Swires écrits, Seuil, Παρίσι 2001, σσ. 403-447.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Θ' 1. Για λόγους ευφωνίας, μεταγράφουμε το επώνυμο του André Caquot (1923-2004) ως Κακουό, αντί Κακό όπως ουσιαστικά προφέρεται. 2. Eduard Meyer (1855-1930), Γερμανός ιστορικός. Hugo Gressmann (1877-1927), Γερμανός μελετητής της Παλαιάς Διαθήκης. 3. Μιδράς (Midrash, πληθυντικός midrashim, όπως είναι η επικρατέστε­ ρη μεταγραφή, ενώ στη γαλλική έκδοση του σεμιναρίου έχουμε Midrach και στα Άλλα γραπτά Midrasch) ονομάζεται στα εβραϊκά το σύνολο των ραββινικών ερμηνευτικών υπομνημάτων στο κείμενο της Βίβλου. Αξίζει να παρα­ θέσουμε εδώ ένα μικρό απόσπασμα από την αναφορά στο Μιδράς που είχε κάνει ο Αακάν, στο οποίο υπογραμμίζεται η προνομιακή σχέση του Εβραίου με το γράμμα: «...le Juif depuis le retour de Babylone, est celui qui sait lire, c’est à dire que de la lettre il prend distance de sa parole, trouvant là l’inter­ valle, juste à y jouer d’une interprétation. D’une seule, celle du Midrasch qui se distingue ici éminemment.» («...ο Εβραίος, ύστερα από την επάνοδο από τη Βαβυλώνα, είναι εκείνος που ξέρει να διαβάζει, δηλαδή που μέσω του γράμματος αποστασιοποιείται από την ομιλία του, βρίσκοντας εκεί το μεσο­ διάστημα όπου ακριβοϊς να παίξει μια ερμηνεία. Μία και μόνη, την ερμηνεία του Μιδράς, το οποίο αναδεικνύεται εδώ εξόχως»). Βλ. «Radiophonie», ό.π., ο. 428. 4. Κατά πάσα πιθανότητα, γίνεται νύξη στο βιβλίο του Paul Ricoeur, De l’interprétation, Seuil, Παρίσι 1965.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

267

5. Ο Αακάν αναφέρεται και πάλι σε κάτι που είχε διαβάσει ο ίδιος την προηγούμενη φορά στο ακροατήριά του («Radiophonie», ό.π., σ. 428), και συγκεκριμένα στο falsus (το φάλτσο, θα έπρεπε να μεταφράσουμε, πιο εκ­ φραστικά απά το ψευδές) που χαρακτηρίζει την ερμηνεία: «C’est justement comme falsa, disons bien tombée, qu’une interpretation opère d’être à coté» («Ακριβώς σαν φάλτσα νάτα, που ας πούμε έπεσε σωστά, δρα μια ερμηνεία με το να είναι ξώφαλτση»). 6. Ταλμούδ (Talmud, στα γαλλικά) ονομάζεται η καταγεγραμμένη επί αιώ­ νες προφορική διδασκαλία των διαφόρων μελετητών της Βίβλου, αντικείμε­ νο και αυτή, με τη σειρά της, μελέτης και ερμηνείας. 7. Στο πρωτότυπο: comme celui qui peut se produire d’un décalage dans une écriture. Εννοεί μάλλον ότι πρέπει να ερμηνευτεί η μετατόπιση που χα­ ρακτηρίζει το φροϊδικό κατασκεύασμα κατά τον ίδιο τρόπο που οι ερμηνευ­ τές του βιβλικού κειμένου εντοπίζουν μετατοπίσεις λόγω αποκλίσεων ή πα­ ρεκκλίσεων στον τρόπο γραφής. 8. «Ο Μωυσής και η σημασία του για την ισραηλιτική-εβραϊκή θρησκευ­ τική ιστορία». 9. Βλ. Ernest Jones, Sigmund Freud. Life and Works, Hogarth Press, Λον­ δίνο 1957.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ 1. J. Lacan, Le Séminaire. Livre X. L'angoisse, ό.π. 2. H μετάφραση του όρου affect ως συναίσθημα, αν και έχει λανθασμένα επικρατήσει, είναι μάλλον αδόκιμη, πόσο μάλλον που ο Αακάν μεταφράζει έτσι τον φροϊδικό όρο Affekt. Συγγενείς όροι όπως émotion (συγκίνηση), sentiment (συναίσθημα), passion (πάθος) και affect χρειάζεται να διαφο­ ροποιηθούν. Το άγχος, η αγάπη, το μίσος και η άγνοια είναι τα θεμελιακά «παθήματα» (affects) του υποκειμένου, αναφέρει ο Αακάν ήδη στο πρώτο σεμινάριο (Les écrits techniques de Freud), ενώ από το εικοστό σεμινάριο κι έπειτα συνδέονται με το πραγματικό της απόλαυσης. 3. Βλ. τη σημ. 20 του Ζ' κεφαλαίου. 4. Εννοεί την ψυχική, λιβιδινική οικονομία. Υπενθυμίζουμε ότι ο Φρόιντ ορίζει την ψυχική οικονομία ως τον τρόπο επένδυσης ή αποεπένδυσης της λίμπιντο.

268

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

5. Το βιβλίο Η έννοια της αγωνίας, του Δανού φιλοσόφου και θεολόγου (1813-1855), κυκλοφόρησε το 1844. Βλ. στα γαλλικά: S. Kierkegaard, Le con­ cept de I'angoisse, Gallimard, Παρίσι 1935. Η ελληνική μετάφραση στις Εκδ. Δωδώνη, 1990 (2η έκδ.). 6. Manuel de Dieguez, Science et nescience, Gallimard, Παρίσι 1970. 7. Die Entstellung: «παραμόρφωση», «διαστρέβλωση», στα γερμανικά. 8. Κορνήλιος Καστοριάδης, «Επιλεγόμενα σε μια θεωρία της ψυχής που μπόρεσαν να την παρουσιάσουν σαν επιστήμη», Τα σταυροδρόμια τον λα­ βυρίνθου, μτφρ. Ζήσης Σαρίκας, "Υψιλον, Αθήνα 1999. 9. Βλ. τη σημ. 13 του Δ" κεφαλαίου. 10. Πρβλ. τον αλγεβρικό τύπο του λόγου του πανεπιστημίου. 11. Πρβλ. τη σημ. 1 του Δ" κεφαλαίου. 12. Ελληνικά στο πρωτότυπο, υπονοώντας δηλαδή τον όρο με την αρχαιοελ­ ληνική του σημασία. 13. Αναφορά στον πλατωνικό Μένωνα. Πρβλ. τις ανωτ. σσ. 30-34 καθώς και τη σημ. 21 του Α" κεφαλαίου. 14. Εννοεί στον αλγεβρικό τύπο του λόγου του κυρίου. 15. Στο πρωτότυπο: Y’a une bande de Lacan. Εκτός από «κασέτα μαγνη­ τοφώνου», ο γαλλόφωνος ακούει και την άλλη σημασία της λέξης: «παρέα», ή και «συμμορία».

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΑ' 1. Πρβλ. εδώ, στο Παράρτημα 1, «Αναλυτικόν», τις σσ. 226-227. 2. Υπαινιγμός στο ομότιτλο έργο του Jean-Paul Sartre. 3. Βλ. J. Lacan, «Radiophonie», Autres écrits, ό.π., σ. 428. 4. Το λογοπαίγνιο signifiant-m’être είναι ομόηχο με τον όρο signifiantmaître που στα ελληνικά μεταφράζεται ως «κτίριο σημαίνον», και που κατά κυριολεξία θα έπρεπε να αποδίδεται ως «σημαίνον-κύριος» ή «σημαίνον-

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

2Μ

αφέντης». Ο Λακάν ουσιαστικά λέει άτι η ιδιότητα του κυρίου σημαίνοντος (στον λόγο του κυρίου) είναι να με κάνει να νιώθω κύριος του εαυτού μου ή, πράγμα ταυτόσημο, κυρίαρχος της γλώσσας και της νοηματοδότησης. Επα­ νέρχεται συχνά ο ίδιος παρακάτω, λέγοντας «γράψτε το maître όπως θέλετε». 5. Διόρθωση ενός τυπογραφικού λάθους του πρωτοτύπου: lien αντί lieu. 6. Αποδίδουμε ακριβώς το πρωτότυπο: qui fait de l’objet privilégié la mère en tant qu’elle est interdite. Είναι προφανές ότι η φράση δεν στέκει θεωρη­ τικά παρά μόνο αν αντιστραφεί η λογική της - η απαγόρευση της μητέρας την καθιστά προνομιακό αντικείμενο. Ίσως πρόκειται για λάθος μεταγραφή. 7. «Αρα είμαι» με την έννοια του «άρα υπάρχω». Υπενθυμίζουμε την υπαρ­ κτική σημασία του ειμί στα αρχαία ελληνικά. 8. Το «ergo» (άρα) της καρτεσιανής φράσης: Cogito ergo sum. 9. Ελληνικά στο κείμενο: logos. 10. Βλ. J. Lacan, Le Séminaire. Livre XVI. D’un Autre à Vautre, Seuil, Πα­ ρίσι 2006, και πιο ειδικά το κεφάλαιο με τίτλο «De Fibonacci à Pascal», σσ. 137-152, όπως επίσης και το παράρτημα με τίτλο «Fibonacci saisi par Lacan», του Luc Miller, σσ. 409-414. 11. Τουτέστιν «υπεραπόλαυση», όρος τον οποίο ο Αακάν συνθέτει καθ’ ομοίωσιν της υπεραξίας (Mehrwert) του Μαρξ. Είχε αναφερθεί σε αυ­ τόν και στη σ. 64. 12. Βλ. τη σημ. 2 του Β' κεφαλαίου. 13. Οι μέθοδοι αποδείξεων στα μαθηματικά που χρησιμοποιεί ο Ευκλεί­ δης είναι τέσσερις: (α) η συνθετική, (β) η της εις άτοπον απαγωγής, (γ) η ανα­ λυτική, (δ) η της τελείας επαγωγής. Μια πέμπτη μέθοδος θεωρείται η εξαντλη­ τική, που την ανακάλυψε ο Εύδοξος και την ανέπτυξε ο Αρχιμήδης. Η εν λό­ γω μέθοδος εφαρμόζεται στη μαθηματική ανάλυση διά της λήψεως των ορίων. 14. Bonaventura Cavalieri (1598-1647), Ιταλός μαθηματικός, γεωμέτρης και αστρονόμος. Γνωστός από την «αρχή του Καβαλιέρι» περί της ισότητας των όγκων. Πρόδρομος του απειροστικού λογισμού. 15. Βλ. την ανωτ. σημ. 11 του V κεφαλαίου.

270

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

16. Ελληνικά στο πρωτότυπο: endosynè. Μάλλον ελληνογενής νεολογισμός του Λακάν. 17. Η πρώτη εμφάνιση αυτού του νεολογισμού στο J. Lacan, «Petit discours aux psychiatres» (10.11.1967): «Και το la chose [το πράγμα], το οποίο, αν θέλε­ τε, θα το γράφω έτσι, l’achose, ώστε να υποδηλώσω σαφώς ότι αυτό δεν διακρίνεται εδώ μέσω της παρουσίας του». Βλ. επίσης « Radiophonie», Autres écnts, σ. 404. Το αποδίδουμε στον πληθυντικό, «τ’ απράγματα», διότι έτσι διασώζε­ ται πλήρως η ομοηχία με «τα πράγματα», που αποϋλοποιούνται. 18. Νεολογισμός του Λακάν από το ρήμα percevoir (αντιλαμβάνομαι) και το επίθετο opérationnel (εγχειρηματικός, λειτουργικός, ενεργός). Με άλλα λόγια, η νεωτερική επιστήμη δεν «αντιλαμβάνεται» (μέσω των αισθήσεων που οδηγούν στη φαντασιακή Γνώση του κόσμου), αλλά ενεργεί ή επενεργεί πέρα από την, ή επάνω στην, αντιληπτική πρόσληψη. Επιχειρούμε να τον αποδώσουμε μ’ έναν νεολογισμό που δεν περισώζει ωστόσο τη φωνηματική συνάφεια των δύο όρων. Εάν θέλαμε να ήμασταν πιο περιφραστικοί, θα λέ­ γαμε: «...βρίσκεται εν προκειμένω η θέση όπου έρχεται να συγκροτηθεί, στο πλαίσιο μιας εγχειρηματικότητας πέραν της αντίληψης, η επιστήμη. Αυτό που αντιλαμβάνομαι, δήθεν πρωτογενές, πρέπει όντως να αντικατασταθεί από μια εγχειρηματικότητα πέραν της αντίληψης». 19. Στο πρωτότυπο: noosphère. Ελληνογενής νεολογισμός που είχε προταθεί από τον Τεγιάρ Ντε Σαρντέν [Teillard de Chardin]. 20. Ελληνικά στο πρωτότυπο. 21. Ελληνογενής νεολογισμός του Λακάν στο πρωτότυπο: alèthosphère. 22. Soutenir le périnée à quelqu’un, γαλλικός ιδιωματισμός που σημαίνει υποστηρίζω, βοηθώ. Τον αποδίδουμε κατά λέξη. 23. Μεταχειριζόμαστε εδώ μεταφραστικές αποδόσεις που παραπέμπουν στη χαίντεγκεριανή ορολογία. 24. Επικαλούμενος τον «διάσημο φιλόσοφο», ο Λακάν κατασκευάζει με ποιητική ευρηματικότητα έναν υποβλητικό πνευματώδη νεολογισμό που λει­ τουργεί ως κόμβος σημασιών, αξιοποιώντας τη μετοχή αορίστου, θηλυκού γένους, λαθονσα, του ρήματος Λανθάνω, το οποίο αποτέλεσε για τον Χάιντεγκερ το γλωσσικό οδηγητικό νήμα για την αποκρυπτογράφηση του καθε­ στώτος της αλήθειας ως εκκάλυψης του είναι. Μέσω της λαθούσας, ο Λακάν επιχειρεί να αναδείξει το «μεταχαϊντεγκεριανό» πεπρωμένο της αλήθειας μέ­ σα στον ορίζοντα του λόγου της επιστήμης, στον βαθμό ακριβώς που η τελευ­

ΣΗΜΕΙΏΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

271

ταία, οτο επίπεδο της εγχειρηματικότητάς της, πλήττει με διάκλειση την αλήβεια, επιδεινώνοντας αυτό που ο Χάιντεγκερ άρθριυνε με όρους λήθης. Πρό­ κειται για ένα σημαντικότατο εγχείρημα. (Βλ. αναλυτικότερα: D. Vergetis, «Les structures élémentaires des nouvelles pathologies», Mental, 7, Mars 2000). (Δ. B.) 25. Ελληνικά στο πρωτότυπο. 26. H λέξη insubstance θα μπορούσε εδώ, σε συνήχηση με τα συγκείμενα, να αποδοθεί και ως «ανούσια», αφού η substentia (γαλλ. substance) είναι μία από τις Σχολαστικές αποδόσεις της αρχαιοελληνικής ουσίας. 27. Στη λέξη ventouse ο γαλλόφωνος ακροατής ακούει τη λέξη vent (αέ­ ρας, άνεμος), γι’ αυτό και ο Λακάν αναφέρεται αμέσως μετά στον αέρα. 28. Εννοεί την εποχή που προηγήθηκε του εξοβελισμού του από τη Διε­ θνή Ψυχαναλυτική Ένωση (Ι.Ρ.Α.), ο οποίος ανακοινώθηκε το φθινόπωρο του 1963.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΒ' 1. Sigmund Freud, «Die endliche und die unendliche Analyse» (1937). 2. O Jean Laplanche, αν και αναλυόμενος του Λακάν, όχι μόνο δεν τον ακολούθησε όταν βρέθηκε εξοβελισμένος από τη Διεθνή Ψυχαναλυτική Ένωση, αλλά ήταν και ο πρώτος που αποδέχθηκε δημοσίως την αποπομπή. Βλ. Elisabeth Roudinesco, Histoire de la psychanalyse en France. 2, ό.π., σ. 366. 3. Pierre Kaufmann (1916-1995), Γάλλος φιλόσοφος και ψυχαναλυτής, μέ­ λος της Φροϊδικής Σχολής που ίδρυσε ο Λακάν μετά την εκδίωξή του από τη Διεθνή. Στο πρωτότυπο αναφέρεται εσφαλμένα ως Kauffmann. 4. Μεταφράζουμε την έκφραση prendre la parole ως «αναλαμβάνω να μι­ λήσω», αντί για το σωστό ελληνικό αντίστοιχο «παίρνω τον λόγο», ώστε να παραμείνει η διάκριση discours/parole που υπογραμμίζει εδώ ο ομιλητής. Ο όρος la parole παραπέμπει στον εκφερόμενο λόγο, την ομιλία, τα λόγια, τα λεγόμενα, ενώ ο όρος le discours στην υπόρρητη σημαίνουσα δομή που λει­ τουργεί προσδιοριστικά. 5. Αναφέρεται μάλλον στην Ουγγαρέζα κόμησσα Erzsébet Bâthory (15601614), διαβόητη κατά συρροή δολοφόνο δεκάδων κοριτσιών, γνωστή και ως «ματωμένη κόμησσα».

272

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

6. Επρόκειτο για γνωστό εκδότη κόμικς. 7. «Le Cocu magnifique» είναι μια φάρσα θεατρική γραμμένη από τον Fernand Crommelynck το 1920, όπως επίσης και ένα βελγικό κινηματογρα­ φικό έργο από τον Imile-George De Meyst, του 1947. 8. Ο Γάλλος φιλόσοφος και μαθηματικός Pierre Maine de Biran (17661824) θεωρείται πρόδρομος της ψυχολογίας της υποκειμενικότητας. Υπήρξε ιδρυτής της Ιατρικής Εταιρείας του Μπερζεράκ, στην περιφέρεια της Dor­ dogne, από την οποία καταγόταν. 9. Αξίζει να σταθεί ο αναγνώστης στην προφητική αξία αυτής της ρήσης, πριν από σαράντα ολόκληρα χρόνια. 10. Ο ομιλητής δείχνει μάλλον τη θέση επάνω δεξιά στον λόγο του πανε­ πιστημίου, την οποία σχολίαζε στις τέσσερις προηγούμενες παραγράφους.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΓ 1. Λογοπαίγνιο με το επίθετο obscène (αισχρός, αναίσχυντος· προφορά: ομπσέν) και το τοπωνύμιο Vincennes (προφορά: βενσέν). Όπως φαίνεται και από τις επόμενες παραγράφους, ο Λακάν υπαινίσσεται τα διατρέξαντα κατά την τελευταία του παρουσία στο «πανεπιστήμιο της Βενσέν», λίγες μέ­ ρες πρωτύτερα. Πρβλ. τη σ. 172 (20 Μαΐου 1970) όπου είχε προαναγγείλει ότι θα μιλούσε και πάλι στη Βενσέν, για πρώτη φορά ύστερα από την επεισο­ διακή ομιλία του της 3ης Δεκεμβρίου 1969 (ήτοι εδώ, το Παράρτημα 1). 2. Hontologie: λογοπαίγνιο με τις λέξεις ontologie (οντολογία) και honte (ντροπή, αιδώς). Η προφορά δεν αλλάζει με την προσθήκη του άηχου γράμ­ ματος h, γι’ αυτό ο Αακάν λέει χαριτολογώντας ότι απλώς αποκαθιστά τη σωστή ορθογραφία της λέξης «οντολογία». Αποδίδουμε εδώ περιφραστικά το νόημα της φράσης που έχει ως αφετηρία τη θέση του Λακάν για τη φιλο­ σοφία ως οντολογία. Ποια σχέση υπαινίσσεται άραγε ο ομιλητής ανάμεσα σε οντολογία και αιόωντολογία ή αιόοντολογία; Η φράση είναι άκρως αινιγμα­ τική, καθότι αρνητικά σμιλεμένη. Ο Λακάν εμπνέεται από τη χαϊντεγκερ ιανή τριλογία LOGOS, MOIRA, ALÈTHÉIA, κείμενα που γνώριζε εκ του σύνεγγυς, αφού είχε μεταφράσει το προπο εξ αυτών. Εδώ αντλεί την έμπνευσή του από το σχόλιο του Χάιντεγκερ πάνο) στον ομηρικό στίχο «ενθ’ άλλους μεν πάντας ελάνθανε δάκρυα λείβων» (Ο δ.,η, 93) που αποθανατίζει τα δάκρυα του Οδυσσέα στο άκουσμα των αδόμενων φράσεων του Δημόδοκου, στο παλάτι του βασιλιά των Φαιάκων. Ο Χάιντεγκερ μετατοπίζει την κλασική ερμηνεία του στίχου επισημαίνοντας

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

273

ότι το ρήμα ελάνθανε δεν είναι μεταβατικό. Ο Οδυσσέας επομένως δεν κρύ­ βει τα μυοτικά του, αλλά «παρέμεινε κρυμμένος». Συνάγει ότι αυτή η στάση «χαρακτηρίζει τον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος οφείλει να είναι παρών μεταξύ των ανθρώπων. [...] γύρω από τον άνθρωπο που χύνει δάκρυα βασι­ λεύει μια συγκάλυψη που τον υφαρπάζει από το βλέμμα των άλλων». Αναπτύσσοντας αυτή την ερμηνευτική, ο Χάιντεγκερ εντοπίζει την αιδώ ως το κατ’ εξοχήν affect που προσιδιάζει στο Dasein. Στοχάζεται την αιδώ, τη λειτουργία του πέπλου αιδούς, με αφετηρία την α-λήθεια ως κρυπτική εκκάλυψη ως απόσυρση. Ο Οδυσσέας, ως sujet affecté, ως οδυνόμενο υποκείμε­ νο, δεν εκ-τίθεται. Περιβάλλεται με την αδιαφάνεια της συγκάλυψης που απλώνει γύρω από την παρουσία του το πέπλο αιδούς. Εύστοχα ο Χάιντεγκερ ρωτά: «εκρύφθη λόγω της ντροπής που ένιωθε απέναντι στους Φαίακες; "Η μήπως οφείλουμε να στοχαστούμε την ντροπή (die Scheu), την «αιδώ» [ελλ. στο πρωτότυπο] με αφετηρία την κεκαλυμμένη παραμονή; [...] Νιώθω ντροπή θα σήμαινε τότε: παραμένω υπό κάλυψη, κρυμμένος...» (Martin Heidegger, «ALÈTHÉIA», Essaetis conférences, Tel Gallimard, Παρίσι 1958, σσ. 311-341. Επι­ γραμματικά, η αναλυτική του Dasein, σχηματικά του υποκειμένου, αναδεικνύει την αιδώ ως το κατ’ εξοχήν οντολογικό affect, «πάθημά» του σε σχέση με την αλήθεια - όπως η αγωνία (angoisse) είναι το κατ’ εξοχήν «πάθημα» του «υποκειμένου» σε σχέση με το Μηδέν. Ποια είναι η τελευταία φράση του Λακάν στο παρόν σεμινάριο, αφού έχει στιγματίσει την αναιδή μονά έκ-θεση του υποκειμένου στην απροκάλυ­ πτη απόλαυση, στην επιδειξιομανή της αναρρίπηση; Είναι η φράση («όχι καθ’ υπερβολή, αλλά με την αρμόζουσα συχνότητα, μου συμβαίνει να σας κά­ νω να νιώθετε ντροπή»), πίσω από το σχισμένο παραπέτασμα της αιδούς που αντικατέστησε το πέπλο της στον σύγχρονο κόσμο. (Δ. Β.) 3. Λογοπαίγνιο βάσει της ομοηχίας του ονόματος του Πανεπιστημίου Vin­ cennes και των λέξεων vingt scènes, είκοσι σκηνές, δηλαδή πληθώρα αντί­ στοιχων σκηνών. 4. Στο πρωτότυπο: ils vous soyousent. Λογοπαίγνιο με το ρήμα soigner (φροντίζω, περιποιούμαι) και το ρωσικό διαστημόπλοιο Σογιούζ, από το οποίο ο Λακάν φτιάχνει το ρήμα soyouser. 5.0 François Vatel (1631-1671), διάσημος τελετάρχης στην υπηρεσία υψη­ λών προσώπων του περιβάλλοντος του Λουδοβίκου ΙΔ \ έμεινε στην ιστορία επειδή αυτοκτόνησε από ευθιξία, θεωρώντας τον εαυτό του υπεύθυνο για τον ελλιπή ανεφοδιασμό της κουζίνας σε θαλασσινά και για τη διαφαινόμενη αποτυχία ενός επίσημου συμποσίου. Βλ. την ομότιτλη κινηματογραφική ται­ νία του Roland Joffé, με πρωταγωνιστή τον Ζεράρ Ντεπαρντιέ (2ΘΘΘ). 6. Έως ότου δημιουργηθεί η «αληθόσφαιρα».

274

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

7. Στο πρωτότυπο: Rhégelez-vous. Ο Λακάν παραποιεί την προστακτική Régalez-vous (χαρείτε, ευφρανθείτε) εμφιλοχωρώντας το όνομα του Χέγκελ (Hegel). Μια άλλη απόδοση του λογοπαιγνίου θα μπορούσε να ήταν: Χαί­ ρετε και χεγκελιάσθε! 8.0 Λακάν εδώ εξασκεί τη ρητορική του δεινότητα, παραποιώντας ελαφρώς την παροιμιώδη γαλλική έκφραση «avoir le baton de maréchal dans sa giberne» (έχω τη στραταρχική ράβδο στην παλάσκα μου), η οποία λέγεται για τους τα­ πεινούς στρατιώτες που αναρριχώνται στα ύπατα στρατιωτικά αξιώματα. 9. Ο Λακάν ειρωνεύεται τον πτυχιακό τίτλο των πανεπιστημιακών σπου­ δών στη Γαλλία: maîtrise σημαίνει έλεγχος, κυριαρχία, παραπέμπει δηλαδή (όπως ακριβώς και το master των αγγλόφωνων) στην ιδιότητα του κυρίου (maître). 10. Το Criticón είναι το κορυφαίο έργο του μεγάλου Ισπανού συγγραφέα Baltasar Gracián (1601-1658). Πρόκειται για ένα δαιδαλώδες μυθιστόρημα, με αλληγορική δόμηση και διάστικτο από φιλοσοφικές θεωρήσεις. Εκτυλίσ­ σεται υπό τη μορφή μιας περιπετειώδους μυητικής περιπλάνησης δύο συντρό­ φων, του Ανδρένιο, που αντιπροσωπεύει την εμμενή αθωότητα του φυσικού ανθρώπου, και του Κριτίλου, που, όπως υποδηλώνει το όνομά του, είναι ο υπο­ ψιασμένος άνθρωπος της κριτικής επαγρύπνησης. Ο Λακάν συνοψίζει ο ίδιος το επεισόδιο που τον ενδιαφέρει: κατά την άφιξή τους σε μια πόλη βρίσκο­ νται αντιμέτωποι με τους πανικόβλητους κατοίκους που την εγκαταλείπουν άρον άρον έντρομοι. Στις ερωτήσεις τους, κάποιος τους εξηγεί ότι μια αλή­ θεια είναι ήδη ένας τεράστιος μπελάς. Αν αρχίσει να γεννοβολά και να πολλαπλασιάζεται, η ζωή θα μετατραπεί σε εφιάλτη: «δεν υπάρχει ούτε ένας άν­ θρωπος που να μπορεί να επιβιώσει, να την ανεχτεί, φανταστείτε τι θα γίνει αν φέρει στον κόσμο και άλλες αλήθειες που με τη σειρά τους αρχίσουν να γεννοβολούν κι αυτές». Δεν υπάρχει τίποτα το καλό να περιμένει κανείς από την αλήθεια, τους διαβεβαιώνει. Ποιος ξέρει «τι τέρας πρόκειται να γεννή­ σει;» Παραδόξως, ο Λακάν που ήταν ο αστείρευτος υμνωδός των αρετών της αλήθειας συνηγορεί! Συνηγορεί και υπερθεματίζει, κάτι που πιστοποιεί μια αλλαγή στάσης απέναντι της. Εδώ είναι φειδωλός στις εξηγήσεις του και πε­ ριορίζεται σε μια ελάχιστα ευανάγνωστη παραπομπή στο προηγούμενο σεμιναριακό μάθημα, στο οποίο όμως δεν είχε αναφερθεί στον Γραθιάν. Σε τι αναφέρεται λοιπόν; Αναφέρεται στις θέσεις για την αλήθεια που διατυπώ­ νει στο ΙΒ' κεφάλαιο, «Η ανημποριά της αλήθειας». Εκεί εφιστά την προσο­ χή του ψυχαναλυτή απέναντι στην απατηλή γοητεία της αλήθειας. Η φράση που συνηχεί με τις στιχομυθίες και την ατμόσφαιρα στην πόλη της επιτόκου αλήθειας είναι εκείνη όπου εκτοξεύει την απίστευτη διατύπωση που συνάπτει την αλήθεια με την εμφάνιση του θανάτου: «η αλήθεια [...] είναι που κάνει να αναδυθεί το σημαίνον θάνατος» (σ. 195). (Δ. Β.)

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

275

11. Πρβλ. την ανωτ. σ. 150. Ο εν λόγω Βέλγος, ο Robert Georgin, εισπράτ­ τει εδώ τη λεπτή και διακριτική ειρωνεία του Λακάν. 12. Βλ. «Radiophonie», Autres écrits, σ. 440. 13. Στο πρωτότυπο: et même à être un peu là. H συγκεκριμένη έκφραση μεταφράζει και σχετικοποιεί την οντολογική συνιστώσα του Dasein (σύνθε­ τος όρος, υπενθυμίζουμε, συνιοτάμενος από το Sein [είναι, être] και το Da [ώδε, là στα γαλλικά]). Ο Λακάν συνεχίζει απτόητος κατασκευάζοντας το ρήμα Je daseine για να δηλώσει την απόδοση είναι, την επιφορά είναι, οντο­ λογικής υπόστασης ακόμη και σε αυτό που δεν είναι, που δεν υπάρχει, ακό­ μη και στο «ψευδές». Αυτή η επιλογή οντολογικής σχετικοποίησης θα επι­ βεβαιωθεί και σε επόμενα σεμινάρια, όπου το είναι υπάγεται ρητά στη δι­ καιοδοσία του λέγειν, που το απονέμει. (Δ. Β.) 14. Ο Λακάν μεταποιεί τη ραδιοφωνική του παρέμβαση, τη «Ραδιοφωνία» του όπως είναι ο τίτλος, σε ραδιολογία, και κατά γράμμα σε Ραδιο-λογική (radiologique), ενώ ταυτόχρονα παίζει με την ηδυογλωσσική ομοφωνική συνήχηση, Radeau/Radio, σχεδία/ράδιο, μετά την πλεύση του στα ερτζιανά κύ­ ματα, που αποτελούν εδώ τον άδηλο όρο της ρητορικής του επίδοσης. (Δ. Β.) 15. Το αφανές, η συγκάλυψη, η απόκρυψη. Ο Λακάν προσφεύγει εδώ στον προσφιλή του χαϊντεγκεριανό όρο (πρβλ. τη σημ. 21 του Γ κεφαλαίου). 16. Η έκφραση la table tournante που χρησιμοποιεί ο Λακάν αναφέρεται στο τραπεζάκι που παίζει σημαντικό ρόλο στις συνεδρίες των πνευματιστών. Ο ενδιάμεσος κρίκος της μεταφοράς είναι ότι τα τραπεζάκια έχουν πόδια όπως τα τετρασκελή σχήματα του Λακάν (quadripodes). 17. Προφορική διατύπωση προσεγγιστική. Ο Λακάν, ακολουθώντας τον μαθηματικό ορισμό, εξηγεί κατ’ επανάληψη ότι μια συνάρτηση αποκαθιστά, εφαρμόζει και γράφει σχέσεις ανάμεσα σε δυο διαφορετικές τάξεις. 18. Εδώ κωμωδία σε αντίστιξη με το sérieux ή tragique de la mort. 19. Στο πρωτότυπο: impression. Για την ακρίβεια: της τυπογραφικής εγχάραξης. Η φράση είναι πολυδαίδαλη και συγκαλύπτει έναν έμμεσο διάλο­ γο με τον Ντεριντά και τη θεωρία του για τη γραφή. Ο Λακάν θίγει το θέμα της impression, της τύπωσης, του εγχάρακτου, έντυπου ίχνους, δηλαδή του εν τύπω ίχνους, πριν από το ιστορικά πρόσφατο συμβάν «Γουτεμβέργιος». Τουτέστιν η τυπο-γραφία πριν από την τυπογραφία. Φυσικά, η λέξη τύπος πρέπει να εννοηθεί όπως απαιτεί το ετυμολογικό της καλούπι, εκ του αρ­ χαιοελληνικού τύπτω, χτυπώ (frapper στα γαλλικά και frappe το χτύπημα). Το

276

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

ρήμα imprimer έχει ως προγενέστερη μορφή το emprimer και στενό συγγε­ νή το empreindre, προερχόμενα όλα από το λατινικό imrimare: αφήνω ένα σημάδι, ένα ίχνος ασκώντας πίεση. Η λέξη empreinte δηλώνει το παραγόμενο αποτύπωμα, λόγω πίεσης ή χτυπήματος. Ο Λακάν του έδωσε περίοπτη εννοιολογική θέση. Ιδιαίτερα σημαντικές επεξεργασίες του πρώτου σεμι­ ναρίου έχουν ως άξονα αυτή την έννοια, που κλητεύεται από τον Λακάν στον γερμανικό της τύπο, Prägung. Το ψυχικό τραύμα, παραδείγματος χάριν, προσ­ διορίζεται ως Prägung. Στο παρόν σεμινάριο, η θεωρία του εναδικού χαρακτηριστικού θεμελιώ­ νεται στο έντυπο ίχνος, στην απλούστερη μορφική του εγχάραξη. Ομοίως και η θεωρία του σημαδιού. Η θέση του Λακάν είναι ότι τα μορφώματα τυπο­ γραφίας προϋπήρχαν της γραφής. Αυτή η θέση, ανεπτυγμένη στο ένατο σε­ μινάριο, ανασυνταγμένη εδώ, θα αποτελέσει τη μήτρα της τελευταίας λακανικής θεωρίας για το γράμμα που δεν είναι πλέον υπόλογο στο συμβολικό, διαφοροποιούμενο από το γράμμα ως «εντοπισμένη δομή του σημαίνοντος». (Δ. Β.) 20. Honoré de Balzac, L'envers de l’histoire contemporaine (1848). Ο Λα­ κάν αναφέρει λίγο παραποιημένο τον τίτλο, μιλώντας για «ζωή» και όχι για «ιστορία» (πρβλ. τη σημ. του μεταγραφέα, εδώ ο. 237). Το 1970, τη χρονιά δη­ λαδή του παρόντος σεμιναρίου, είχε επανεκδοθείτο εν λόγω μυθιστόρημα με νέα εισαγωγή του Bernard Pingaud (εκδ. Gallimard). Ο τίτλος του έργου θα αποδιδόταν πιο στρωτά ως Η άλλη όψη της σύγχρονης ιστορίας. 21. Εκφράσεις ομοφωνικής συνήχησης: cent ans (εκατό χρόνια, έναν αιώ­ να) και Sainte Anne (Αγία Άννα). Λογοπαίγνιο που χάνεται στα ελληνικά. 22. Βλ. Ζακ Λακάν, Σεμινάριο τρίτο. Οι ψυχώσεις, ό.π., σσ. 297-303, όπου και η εισαγωγή του όρου point de capiton (σημείο διαρραφής). 23. Υπαινισσόμενος τις συντεταγμένες της θέσης του, ο Λακάν επανα­ λαμβάνει δύο φορές τη λέξη l’endroit, που την αποδίδουμε ως «χώρος», αλ­ λά σημαίνει «μέρος, τόπος», και στην επιρρηματική έκφραση à l’endroit de «ως προς». Η ίδια λέξη σημαίνει επίσης την «καλή όψη» σε αντιδιαστολή προς την ανάποδη ή αντίστροφη όψη, l’envers. Ο Λακάν υπονοεί ότι η θέση του δεν βρίσκεται στην καλή όψη του πανεπιστημίου, αλλά στην ανάποδη, στον αντίποδα. 24. Στα λατινικά: Σύγκλητος και Λαός Ρωμαίων. Η φράση-έμβλημα της δημοκρατίας της αρχαίας Ρώμης και κατόπιν της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Σε νομίσματα και επιγραφές συντομογραφείται ως SPOR. 25. Το περιοδικό Scilicet («δηλονότι» στα λατινικά, από το scire [επίστα-

ΣΗΜΗΙ121ΈΙ2 ΓΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΈΚΔΟΣΗΣ

277

μαι, οίδα] και το licet [είναι θεμιτό], που ο Λακάν το μεθερμηνεύει ως «tu peux savoir» [μπορείς να ξέρεις]), υπήρξε όργανο της École freudienne de Pa­ ris (1964-198Θ) που δημιούργησε ο Λακάν. Κυκλοφόρησαν συνολικά πέντε τεύχη, από το Seuil, με αρίθμηση 1-7, καθότι τα δύο διπλά. Ο ρυθμός της έκ­ δοσης υπήρξε ακατάστατος, εξού και ο υπαινιγμός του ομιλητή ότι «δεν ακούτε πια να γίνεται λόγος». Με εξαίρεση τα γραπτά του ίδιου του Λακάν, όλα τα άλλα κείμενα δημοσιεύονταν ανυπόγραφα. Όπως σημειώνει ο Jean-Claude Milner στο βιβλίο./, oeuvre claire, πρότυπο για μια τέτοια ανωνυμία υπήρξε η ομάδα μαθηματικών επιστημόνων Μπουρμπακί. 26. Αποδίδουμε έτσι μια φράση που, με τη σκόπιμη αοριστία της, αφήνει να πλανάται το διφορούμενο μιας διττής σημασίας: τα κείμενα του Λακάν συνοδεύονται από την υπογραφή τους ή εμφανίζονται ανυπόγραφα; Εκ πρώ­ της όψεως υπάρχει μια έκδηλη ανακολουθία στη σημασία που υποβάλλει αυ­ τή η φράση -η οποία δεν είναι διαπιστωτική αλλά υπαινικτική- και στην ακριβώς επόμενη παράγραφο. Εδώ φαίνεται να δηλώνει ότι τα κείμενά του είναι ανυπόγραφα (non signés). Αμέσως μετά, ότι είναι υπογεγραμμένα! Δεν πρόκειται ούτε για γλωσσική παραδρομή ούτε για αναίτια παραδοξολογία. Στην πραγματικότητα, ο Λακάν επανέρχεται για ακόμη μια φορά στη φουκαλδιανή θεματική της συμβολικής λειτουργίας του ονόματος-του-συγγραφέα και των προσίδιων γνωρισμάτων της υπογραφής. Για την ακρίβεια, συ­ νεχίζει τον διάλογο με τις θέσεις του Φουκό προσθέτοντας εδώ ένα δεύτερο συμπλήρωμα στη θεωρία του ονόματος ως αρχής συγγραφικής ενοποίησης των φράσεων (πρβλ. εδώ την ενότητα 3 του Β' κεφαλαίου). Αυτό το συμπλή­ ρωμα είναι η υπογραφή. Ποιο είναι όμως το καθεστώς της υπογραφής; Τι συγκροτεί το όνομα σε υπογραφή; Επιγραμματικά, ο Λακάν απαντά με τη θεωρία του κύριου σημαίνοντος. Το όνομα προάγεται σε υπογραφή, δηλαδή σε τελεστή ονοματοδοσίας του κειμένου ως ολότητας και υπαγωγής του σε μια ενιαία εκφορά (énonciation), όταν λειτουργεί ως Si. Ο Λακάν συνθέτει αυτή την απάντηση με αποσπασματικές νύξεις σε πολλά σημεία του σεμινα­ ρίου. Σχεδόν σιωπηρά, αντιπαραθέτει ωστόσο ένα άλλο καθεστώς της υπο­ γραφής, που το υπαινίσσεται και εδώ, και που του ήταν περιπαθώς προσφι­ λές ώστε να το τοποθετήσει στην προμετωπίδα των Γραπτών του, στις δύο προπες εισαγωγικές σελίδες: πραγματική υπογραφή συνιστά το στιλ! Διό­ λου τυχαία ο Λακάν υπήρξε μέγας στιλίστας. Γι’ αυτό και είχε διευκρινίσει ότι είναι περιττό να υπογράφει τα κείμενά του, αφού το στιλ του «συγγρα­ φέα» τους καταμαρτυρούσε και πιστοποιούσε την προέλευσή τους. Διευκρί­ νιση που δεν στεγάζει κάποιο ναρκισσιστικό έπαινο στη συγγραφική του δει­ νότητα, αλλά αποτελεί συμπύκνωση της θεωρίας του για το καθεστώς της υπογραφής ως εμμενούς στο κείμενο, σε αντίστιξη με την εξιοτερικότητα του ονόματος ως Si και τη νομική θέσμιση της υπογραφής. Τα κείμενα του Λα­ κάν, όπως και η γραπτή αποτύπωση του προφορικού του λόγου, δεν είναι ανυπόγραφα, όχι όμως επειδή συνοδεύονται από το όνομά του αλλά διότι

278

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

αποτελούν μετωνυμία του στιλ του. Αντικείμενα που αποσπάστηκαν απ’ αυ­ τήν, πεπερασμένα θραύσματα της, «γραπτά» όπως τα ονομάζει: «αυτό που απαντά στο ερώτημα για το στιλ, είναι το αντικείμενο» (J. Lacan, «Ouvertu­ re de ce recueil», Ecrits, Seuil, 1966, σ. 10). Παρότι δεν υπήρξε συγγραφέας - «δεν είμαι επ’ ουδενί συγγραφέας». (Δ. Β.) 27. Υπαινίσσεται την πρόταση που είχε κάνει τρία χρόνια πρωτύτερα στη Φροϊδική Σχολή για την εισαγωγή τής passe, μιας πρωτόγνωρης διαδικασίας αυτο-αξιολόγησης του τέλους μιας ψυχανάλυσης. Η πρόταση είχε προκαλέσει μεγάλες αναταράξεις, τις οποίες συνοψίζει εδώ ο χαρακτηρισμός «ένα εί­ δος καταλήψιας». Βλ. J. Lacan «Proposition...», Autres écnts, ό.π. Ο ομιλητής εδώ αναφέρεται στην πρώτη δημοσίευση αυτού του κειμένου, στο περιοδικό Scilicet. 28. Τα περισσότερα από τα κείμενα που εξέδωσε ο Λακάν στο πρώτο, κατ’ ουσίαν, βιβλίο του, τα Γραπτά {Écnts, Seuil, 1966), είχαν δημοσιευτεί στο περιοδικό La psychanalyse, όργανο της Société française de psychanalyse (1953-64), της εταιρείας στην οποία ανήκε ο συγγραφέας μέχρι την απο­ πομπή του από τη Διεθνή Ψυχαναλυτική Ένωση. 29. Το έργο του Denis Diderot, Le neveu de Rameau ou La satire seconde, γραμμένο μεταξύ 1762 και 1773, έγινε γνωστό το 1805,21 χρόνια μετά τον θά­ νατο του συγγραφέα, όταν εκδόθηκε η γερμανική μετάφραση από κάποιο αντίτυπο του χειρογράφου που είχε φτάσει στα χέρια του Γκαίτε. Η γαλλική μετάφραση αυτής της εκδοχής δημοσιεύτηκε το 1821. Μόλις το 1891 βρέθη­ κε τυχαία το αρχικό γαλλικό χειρόγραφο του κειμένου και έγινε η οριστική δημοσίευση, την οποία επιδεικνύει ο Λακάν στο ακροατήριό του (εκδ. Plon). 30. Στο πρωτότυπο: ignoble, επίθετο που χρησιμοποιείται σε αντίστιξη προς το noble (ευγενής). Υπαινιγμός του Λακάν στην conscience noble στον Χέγκελ. Σχόλιο ελάχιστα κολακευτικό για το ακροατήριο του σεμιναρίου. (Δ. Β.)

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1: ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΝ 1. Διόρθωση μιας παραδρομής του πρωτοτύπου: Regarder-les-jouir αντί Regarder-les-faire. Πρβλ. σ. 230, την προτελευταία γραμμή του κειμένου. 2. Οι υπόλοιπες τρεις παραδόσεις φαίνεται ότι ματαιώθηκαν, όπως φαί­ νεται να λέει και ο ίδιος ο Λακάν στις 20 Μαΐου 1970 (βλ. εδώ, σ. 172). Πρβλ. τα πικρόχολα σχόλιά του λίγες μέρες αργότερα, στο κανονικό του Σεμινάριο, ήτοι εδο) σσ. 34-35. Σύμφωνα με τον Éric Laurent, ο τίτλος του μαθήματος «Analyticon» παραπέμπει στο «Satiricon» του Πετρώνιου, και αυτό με τη σει­

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

2Ή

ρά του στην κινηματογραφική ταινία Satyricon του Φελίνι, με το ορθογραφικό λάθος του «y» αντί για «ί», το οποίο σχολιάζει ο Λακάν εδώ, οσ. 97-99. 3. Η πρώτη αυτή διάλεξη λαμβάνει χώρα στις 3 Δεκεμβρίου 1969. Είχε προηγηθεί η πρώτη παράδοση του Σεμιναρίου, δηλαδή το εδώ Κεφάλαιο Λ', όπου ο Λακάν ανακοίνωσε για πρώτη φορά την αλγεβρική μορφή των τεσσά­ ρων λόγων. Είχε κατονομάσει ρητά τον λόγο του κυρίου, τον λόγο της υστερι­ κής, τον λόγο του αναλυτή, επιφυλασσόμενος για τον τέταρτο (βλ. εδώ σ. 31 ). 4. Για τις τρεις, κατά Φρόιντ, αδύνατες λειτουργίες -κυβερνώ, εκπαιδεύω, ψυχαναλύω- πρβλ. εδώ σ. 189. 5. Το ρητορικό δαιμόνιο του Λακάν επενδύει εδώ το σημαίνον σοκολάτα και αξιοποιεί την πολυσημία του, ξεκινώντας από μια αναφορά στον υπερ­ ρεαλιστή Γάλλο ζωγράφο Marcel Duchamp (1887-1968), ο οποίος, αφού σχέ­ διασε το 1914 δύο σπουδές με τίτλο La Broyeuse de chocolat, σημείωσε το εξής: «Le célibataire broie lui-même son chocolat au lait» («Ο εργένης λιώνει ο ίδιος τη σοκολάτα του στο γάλα»). Για τις ανάγκες της αλληγορίας του, ο Λακάν επικαλείται την έκφραση ελαφρώς τροποποιημένη, ώστε να μπορέσει να την σερβίρει και στον εργένη και στον αμφισβητία. Οι εκφράσεις «être chocolat», «se faire chocolat», απαντιόνται στην αργκό που κυκλοφορούσε προς τα τέλη του 19ου αιώνα. Προέρχονται εν μέρει από τις κλοουνίστικες στιχομυθίες που ανταλλάσσουν δύο τύποι του γαλλικού Νέου Τσίρκου, ο Footit και ο Chocolat (ο Σοκολάτας, καθότι μαύρος στο χρώμα). Οι ρόλοι ήταν αυτονόητα μοιρασμένοι εις βάρος του δύστυχου Chocolat, που ήταν μονίμως εξαπατημένος, χαμένος και χλευαζόμενος. Υπενθύμιζε λοιπόν τον ρόλο του επαναλαμβάνοντας συχνά την επωνυμία της μαύρης και άραχνης συνθήκης του: je suis chocolat! Τουτέστιν «είμαι το κορόιδο της υπόθε­ σης», όπως επιλέξαμε να το αποδώσουμε διατηρώντας τον σημασιακό του πυρήνα. Αλλωστε την ίδια εποχή η έκφραση είχε την τιμητική της στη γλώσσα των παπατζήδων. Αποκαλούσαν chocolat στα στημένα χτυπήματα εκείνον που έχανε προκειμένου να γλυκάνει και να δολώσει τους διατακτικούς παρισταμένους. Η λέξη ενσωματώθηκε και σε άλλες ιδιωματικές εκφράσεις, όπου ενθεμάτιζε τη σημασιολογία του κορόιδου. Σε αυτή τη σημασιολογική γκά­ μα ποντάρει ο Λακάν, για να υπενθυμίσει στον «κοκκινοφρουρό» αμφισβητία πόσο εύκολα ο λόγος του κυρίου μπορεί να του πάρει και τα σώβρακα σε αυτή την παρτίδα και να τον φάει λάχανο. (Δ. Β.) 6. Études freudiennes, περιοδικό που τον Νοέμβριο του 1969, στο τεύχος 1 -2, φιλοξένησε άρθρα των André Lussier, Jean Luc Donnet, Robert Barandc κ.ά. 7. Στο πρωτότυπο: Paulhânerie. Λογοπαίγνιο με το επώνυμο του συγγρα-

280

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

φέα Jean Paulhan (Ζαν Πολάν) και το ουσιαστικό l’ânerie (ανοησία ζωντό­ βολου, κουτουράδα). Ο Ζαν Πολάν είχε απορρίψει τη δημοσίευση του λακανικού γραπτού «Kant avec Sade» ως εισαγωγικού κειμένου στον τόμο με τα έργα του Μαρκήσιου ντε Σαντ, παρόλο που είχε συνταχθεί με αυτόν ακρι­ βώς τον σκοπό, προφασιζόμενος το ερμητικό ύφος του Λακάν. (Βλ. Ε. Roudinesco, Jacques Lacan, Fayard, Παρίσι 1993, σ. 407). 8. Ο Λακάν υπέβαλε την Πρότασή του, όπου εισάγεται για πρώτη φορά η έννοια της passe (προφέρεται «πας», έχει αποδοθεί ως «πέρασμα) στις 9.10.67. Βλ. J. Lacan, «Proposition du 9 octobre 1967 sur le psychanalyste de l’École», Autres écrits, ό.π., σσ. 243-259. Βλ. επίσης στα ελληνικά: Ντομινίκ Λοράν, «Εξήγηση της passe», στο συλλογικό βιβλίο Γνωριμία με τον Λακάν, Ψυχογιός, Αθήνα 2007, σσ. 179-192. 9. Το Departement de psychanalyse ιδρύθηκε στο πλαίσιο του Πανεπι­ στημίου της Βενσέν στις αρχές της δεκαετίας του ’70, ως αποτέλεσμα της ακτινοβολίας της λακανικής διδασκαλίας, με πρώτο διευθυντή τον Σερζ Λεκλέρ και κατόπιν τον Ζακ-Αλέν Μιλέρ. "Ηταν το πρώτο πανεπιστημιακό τμή­ μα ψυχανάλυσης παγκοσμίως. Σήμερα συνεχίζει τη λειτουργία του στο πλαί­ σιο του Πανεπιστημίου Παρίσι 8, με διευθυντή πάντα τον Μιλέρ. 10. Βλ. τη σ. 97 και τη σημ. 22 του Ε" κεφαλαίου, όπου εξηγείται γιατί επι­ λέγεται η απόδοση ως «αξιακή μονάδα», αντί της καθιερωμένης στην πανε­ πιστημιακή ορολογία «πιστωτικής μονάδας». 11. J. Lacan, Le Séminaire. Livre XVI. D'un Autre à Vautre, ό.π. 12. Love-in, τοπική ειρηνική διαμαρτυρία. To love-in είναι μια ειρωνική δημόσια συγκέντρωση βασιζόμενη στον διαλογισμό, στην αγάπη, στη μουσι­ κή και στη χρήση ουσιών. Η αρχή τέτοιων εκδηλώσεων συμπίπτει χρονικά με τη δημιουργία ενός ραδιοφωνικού σταθμού στο Λος Άντζελες υπό τη διεύ­ θυνση του Peter Bergman ο οποίος εναντιώθηκε στον πόλεμο του Βιετνάμ. 13. Ή «τίποτε δεν συνιστά όλον», συνέπεια του θεωρήματος της μη πλη­ ρότητας. Ο Λακάν δεν πιστεύει στην Απόλυτη Γνώση αλλά στη μη πληρότητάτης. 14. Ο Albin Chalandon (γεν. 1920) χρημάτισε από τον Ιούνιο 1969 μέχρι τον Ιούλιο 1972 «υπουργός εξοπλισμού και κατοικίας», επί προεδρίας Ζορζ Πομπιντού. 15.0 Georges Pompidou (1911-1974), πρωθυπουργός την εποχή του Μάη του 1968, διαδέχθηκε τον στρατηγό Σαρλ ντε Γκολ στην προεδρία της Γαλ-

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

281

λικής Δημοκρατίας τον Ιούνιο του 1969 και παρέμεινε (πη θέση αυτή μέχρι τον θάνατό του.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2: ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ κ. ΚΑΚΟΥΟ 1. Ernst Sellin, Mose und seine Bedeutung für die israelitisch- jüdische Religions-geschichte, A. Deichert, Λειψία 1922. 2. Από τον εβραϊκό όρο μασορέτ (παράδοση). Το θεωρούμενο ως προ> τότυπο κείμενο της εβραϊκής Παλαιός Διαθήκης προήλθε από την κριτική εργασία των λογίων των ταλμουδικών ακαδημιών της Βαβυλωνίας και της Παλαιστίνης μεταξύ του 6ου αιώνα μ.Χ. και του 10ου αιώνα. 3. Στις παραγράφους που ακολουθούν, μεταφράζουμε όλα τα αναφερόμενα χωρία της Βίβλου με κατά λέξη απόδοση του γαλλικού κειμένου, έτσι ώστε να καθίσταται σαφής η επιχειρηματολογία του συγγραφέα. Παράλλη­ λα, παραθέτουμε σε υποσημείωση την απόδοση των Εβδομήκοντα, για να έχει ο Έλληνας αναγνώστης καλύτερη αντίληψη των σημασιολογικών συμφραζομένων, αλλά και της μεγάλης διαφοράς των μεταφραστικών επιλογών. Στα κύρια ονόματα (πρόσωπα και τοπωνύμια) κρατάμε την απόδοση των Εβδομήκοντα, η οποία μερικές φορές διαφέρει αρκετά από τη λατινική με­ ταγραφή της εβραϊκής γραφής που ακολουθεί ο Κακουό (γράφει λ.χ. Shittim αντί Σαττείν, Zippora αντί Σεπφώρα), χωρίς όμως αυτό να επηρεάζει την κατανόηση του κειμένου. Για το πρωτότυπο των Εβδομήκοντα ακολουθούμε το κείμενο της Αποστολικής Διακονίας: http://www.apostoliki-diakonia.gr/bible/bible.asp?contents=old_testament/contents.asp&main=OldTes. Πρέπει βέβαια να επισημάνουμε ότι οι αποδόσεις των εβδομήκοντα απέχουν συχνά πολύ από τη σύγχρονη απόδοση. 4. Εβδομήκοντα, Ωσηέ 5,2α: «ο οί άγρεύοντες την Θήραν κατέπηξαν». 5. Εβδομήκοντα, Αριθμοί 25,1-3: «Και κατέλυσεν Ισραήλ έν Σαττείν και έβεβηλώθη ό λαός έκπορνευσαι εις τάς θυγατέρας Μωάβ. καί έκάλεσαν αύτούς εις τάς θυσίας των ειδώλων αύτών, καί έφαγεν ό λαός των θυσιών αυτών καί προσεκύνησαν τοις είδώλοις αυτών, καί έτελέσθη Ισραήλ τώ Βεελφεγώρ* καί ώργίσθη θυμώ Κύριος τώ Ισραήλ». 6. Εβδομήκοντα, Ωσηέ 9,8β: «μανίαν έν οϊκω Κυρίου κατέπηξαν». 7. Εβδομήκοντα, Ωσηέ 9,9: «έφθάρησαν κατά τάς ήμέρας τού βουνού- μνησθήσεται άδικίας αύτών, έκδικήσει άμαρτίας αύτών».

282

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

8. Διόρθωση μιας παραδρομής του πρωτοτύπου: γράφει 13,1 αντί του σω­ στού 15,1. 9. Εβδομήκοντα, Ωσηέ 12,14: «καί έν προφήτη άνήγαγε Κύριος τον Ισραήλ έκ γης Αίγύπτου, καί έν προφήτη διεφυλάχθη». 10. Εβδομήκοντα, Ωσηέ 12,15: «έθύμωσεν Έφραίμ καί παρώργισε, καίτό αιμα αύτοϋ έπ’ αυτόν έκχυθήσεται, καί τον όνειδισμόν αύτοΰ άνταποδώσει αύτω Κύριος». 11. Εβδομήκοντα, Ωσηέ 13,1: «κατά τον λόγον Έφραίμ δικαιώματα έλαβεν αυτός έν τφ Ισραήλ καί έθετο αύτά τη Βάαλ καί άπέθανε». 12. Στο ίδιο.

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΠΡΟΣΩΠΩΝ

Η αποδελτίωση αφορά μόνο το κυρίως σώμα τον σεμιναρίου, δηλαδή τις σσ. 21235. Δεν περιλαμβάνονται κύρια ονόματα που είναι πρόσωπα της μυθολογίας, της λογοτεχνίας ή κλινικές περιπτώσεις της ψυχαναλυτικής βιβλιογραφίας. Έτσι, όεν υπάρχει ο Οιδίποδας ούτε η Ντόρα. Από τα πρόσωπα της Βίβλου κρατήσαμε τους προφήτες και τον Μωυσή. Όπου απαιτείται, παραθέτουμε τη λατινική γρα­ φή των ξένων ονομάτων. Ο Ζίγκμουντ Φρόιντ δεν περιλαμβάνεται στο ευρετήριο διότι είναι πανταχού παρών. (Β.Σ.)

Ακε νατών 134 Αμώς 231 Αριστοτέλης 31, 33, 62, 98,198 Αρχιμήδης 180,197

Γοργίας 165,171

Βατέλ, Φρανσουά (Vatel, François) 205 Βίτγκενσταϊν, Αουντβιχ (Wittgenstein, Ludwig) 74-78

Ε, Ανρί (Ey, Henri) 54 Ελυάρ, Πολ (Éluard, Paul) 72 Εμπεδοκλής 50 Ευκλείδης 177

Γαλιλαίος (Galileo, Galilei) 211 Γιουνγκ, Καρλ Γκούσταφ (Jung, Carl Gustav) 83 Γκαίτε, Γιόχαν Βόλφγκανγκ φον (Goethe, Johann Wolfgang von) 215, 216, 235 Γκάσυς, Καρλ Φρίντριχ (Gauss, Carl Friedrich) 121,123 Γκιλέσπι, Ουίλιαμ (Gillespie, William) 87 Γκραθιάν, Μπαλτάσαρ (Gracián y Morales, Baltasar) 206 Γκρέσμαν, Χουγκο (Gressmann, Hugo) 154

Ζαχαρίας 235 Ζέλιν, Ερνστ (Sellin, Ernst) 133, 150,153-159, 174, 231-235 Ζόργκε, Ρίχαρντ (Sorge, Richard) 146 Ζορζέν, Ρομπέρ (Georgin, Robert) 150

Δαρβίνος, Κάρολος (Darwin, Charles) 133

Ησάιας 158, 231, 235 Καβαλιέρι, Μποναβεντοΰρα (Cavalieri, Bonavcntura) 180 Κακουό (Κακό), Αντρέ (Caquot, André) 153-155, 158-160, 231

284

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΠΡΟΣΩΠΩΝ

Καλβίνος, Ιωάννης (Calvin, Jean) 201

Καντ, Ιμάνουελ (Kant, Immanuel) 26, 205 Καρνό, Σαντί (Carnot, Sadi) % Καρτέσιος, Ρενάτος (Descartes, René) 33, 174, 176, 180, 195 Καοτοριάδης, Κορνήλιος 167 Κίρκεγκορ, Σέρεν (Kierkegaard, Sören) 60, 164, 165 Κλαούζιους, Ροΰντολφ (Clausius, Rudolf) 96 Κοζέβ, Αλεξάντρ (Kojève, Alexandre) 163, 192,193,197 Κουάιν, Ουίλαρντ βαν Όρμαν (Quine, Willard van Orman) 75 Κοφμάν, Πιερ (Kaufmann, Pierre) 189 Κρέμπερ, Άλφρεντ Λοΰις (Kroeber, Alfred Louis) 128 Λάιμπνιτς, Βίλελμ Γκότφριντ (Leibniz, Wilhelm Gottfried) 180,211 Λαπλάνς, Ζαν (Laplanche, Jean) 186 Αεβί-Στρος, Κλοντ (Lévi-Srauss, Claude) 127-129, 140 Λεκλέρ, Σερζ (Leclaire, Serge) Λένιν 230 Λόσφελντ, Έρικ (Losfeld, Éric) 193 Λούθηρος, Μαρτίνος (Luther, Martin) 201

Μασίς, Ανρί (Massis, Henri) 146 Μάοτερς, Ουίλιαμ (Masters, William) 88 Μέγιερ, Έντουαρντ (Meyer, Eduard) 154 Μεν ντε Μπίραν (Maine de Biran) 195 Μιχαίας 231 Μπάθορι, Ερτοέμπετ (Bâthory, Erzsébet) 190 Μπαλζάκ, Ονορε ντε (Balzac, Honoré de) 212 Μπάρες, Μορίς (Barrés, Maurice) 30 Μπερνάις, Μίνα (Bernays, Mina) 83 Μπισά, Μαρί Φρανσουά Ξαβιέ (Bichat, Marie François Xavier) 28 Μπόας, Φραντς (Boas, Franz) 128 Μπουνς, Μαρί-Κλερ (Boons, Marie-Claire) 137,138 Μπούντε, Καρλ (Budde, Karl) 235 Μπριγιουέν, Λεόν (Brillouin, Léon) 98 Μωυσης 119,129,133,134,135, 153, 157-159, 231-235 Ντιεγκες, Μανουελ ντε (Diéguez, Manuel de) 165 Ντιντερό, Ντενί (Diderot, Denis) 215 Ντυσάν, Μαρσέλ (Duchamp, Marcel) 221

Μάγιερ, Γιούλιους Ρόμπερτ φον Όκαμ, Γουλιέλμος του (Ockham (Mayer, Julius Robert von) 96 \ή Occam], Guillaume d’) 77,165 Μάλθους, Τόμας Ρόμπερτ (Malthus, Ουμπράιτ, Φρίντριχ Βίλελμ Καρλ Thomas Robert) 98 (Umbreit, Friedrich Wilhelm Μάξγουελ, Τζειμς Κλερκ (Maxwell, Carl) 232, 235 James Clerk) 97 Μαρξ, Καρλ (Marx, Karl) 30, 32, 43, Πασκάλ, Μπλεζ (Pascal, Blaise) 49, 58, 87, 95, 97, 98, 108, 124, 116, 123, 205 125, 201, 212, 223, 226, 227 Πλάτων 31, 32

285

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΠΡΟΣΩΠΩΝ

ΠΟλιτζερ, Ζορζ (Politzer, Georges) Τζόνσον, Βιρτζίνια (Johnson, 79. 80 Virginia) 88 Πομπιντου, Ζορζ (Pompidou, Τζόουνς, Έρνεστ (Jones, Ernest) Georges) 230 133, 150, 158, 159 Ράσελ, Μπέρτραντ (Russel, Bertrand) 78 Ρικάρντο, Ντέιβιντ (Ricardo, David) 98 Ρικέρ, Πολ (Ricoeur, Paul) 49 Ρίμαν, Μπέρνχαρντ (Riemann, Bernhard) 121 Σαλαντόν, Αλμπέν (Chalandon, Albin) 227 Σαντ, Μαρκήσιος ντε (Sade, Donatien marquis de) 81-83 Σεν-Ζυστ, Αουί Αντουάν ντε (Saint-Just, Louis Antoine de) 89 Σίλερ, Φρίντριχ φον (Schiller, Friedrich von) 215 Σμιθ, Άνταμ (Smith, Adam) 98 Σοσυρ, Φερντινάν ντε (Saussure, Ferdinand de) 151 Σοφοκλής 131,132 Στάιν, Κόνραντ (Stein, Conrad) 137, 141

Φελίνι, Φεντερίκο (Fellini, Federico) 97 Φιμπονάτσι, Αεονάρντο (Fibonacci, Leonardo) 177, 178 Φλις, Βίλελμ (Fliess, Wilhelm) 189 Φουκό, Μισέλ (Foucault, Michel) 228 Φρέγκε, Γκότλομπ (Frege, Gottlob) 71,123 Χέγκελ, Γκέοργκ Βίλελμ Φρίντριχ (Georg Wilhelm Friedrich) 30 33, 42,47, 48, 66, 95, 96,105, 124,163,174,192-196,198,199, 205, 215, 216 Χοΰσερλ, Έντμουντ (Husserl, Edmund) 71 Ωσηε 133,134,159,160,174,231-235

ΕΚΔΟΤΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ - ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ

Η παρούσα έκδοση είναι δημιούργημα της επιθυμίας πολλών ανθρώπων. Η ιδέα της μετάφρασης στα ελληνικά του δέκατου έβδομου σεμιναρίου ήταν της Ντάρας Περτέση και του Δημήτρι Βεργέτη και έγινε εφικτή χάρη στην εμπι­ στοσύνη του Ζακ-Αλέν Μιλέρ, προς τον οποίο απευθύνονται οι πρώτες, θερ­ μότατες, ευχαριστίες μας, και από τούτο το βήμα. Περιττεύει να τονίσουμε πόσο πολύτιμη αρωγή αποτελεί η ερμηνευτική μέθοδος του Μιλέρ σε όλα τα ζητήματα που άπτονται της λακανικής διδασκαλίας, και πόσο ελλιπής θα ήταν η μεταφραστική μας πρόταση εάν δεν διέθετε αυτό το απαράμιλλο ανα­ γνωστικό εργαλείο. Κατά την πολύχρονη προετοιμασία του εγχειρήματος, όλοι οι συντελε­ στές είχαν την ευκαιρία να επιβεβαιώσουν τη μεγάλη αξία που έχει ο θεσμός των καρτέλ στη Σχολή του Λακάν: όργανα συλλογικής μελέτης και φορείς αναζωπύρωσης της μεταβίβασης εργασίας. Οφείλουμε εδώ να κατονομά­ σουμε και να ευχαριστήσουμε τα μέλη του πρώτου καρτέλ μελέτης του δέ­ κατου έβδομου σεμιναρίου, δηλαδή την Ειρήνη Αλιφραγκή, τη Μαρία Τράπαλη και τη Χαρά Τσάκατου, οι οποίες συντρόφευσαν την Ντόρα Περτέση στη μετάφραση των κεφαλαίων Α'-Δ'. Η πραγματοποίηση της παρούσας με­ τάφρασης συνιστά το επίτευγμα ενός δεύτερου καρτέλ, στο οποίο συμμετεί­ χαν οι μεταφραστές του παρόντος τόμου, με τον Δημήτρι Βεργέτη στον ρό­ λο του συν-ένα, κατά τη λακανική ορολογία. Ο τελευταίος είχε μελετήσει παλαιότερα το ίδιο σεμινάριο με μια άλλη ομάδα -Κατερίνα Κέη, Γιώργος Διερός, Ειρήνη Μαρκίδη, Αλεξία Παρασκευοπούλου, Χάρης Ράπτης- στην οποία απευθύνει τις θερμές ευχαριστίες του για την πολύτιμη και ευχάριστη συνεργασία. Χάρη στη γενναιοδωρία των μεταφραστών, μια άλλη ομάδα -Ανθή Αθανασιάδη, Βαγγέλης Αντωνίου, Μιχάλης Βλαστός, Ευθυμία Κατσικανδαράκη, Προκοπής Λάλος, Έλλη Παχού- που λειτουργούσε από καιρό με πρωτο­ βουλία του Βλάση Σκολίδη, είχε για πρώτη φορά τη δυνατότητα να μελετή­ σει το σεμινάριο από το ελληνικό κείμενο και να επιβεβακύσει τη δραστικότητά του. Κάπως έτσι, και σε συνδυασμό με την είσοδο στην τελική ευθεία της έκδοσης, προέκυψε η τριάδα που επιμελήθηκε την τελική απόδοση.

288

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ - ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

Η παρούσα δημοσίευση ακολουθεί το πλαίσιο που ίσχυσε για το τρίτο και για το εικοστό σεμινάριο. Σεβαστήκαμε απόλυτα τις επιλογές του ΖακΑλέν Μιλέρ τόσο στη συντακτική οργάνωση (διαχωρισμός σε κεφάλαια, ενό­ τητες, παραγράφους) όσο και στη στίξη (αποκλειστική χρήση παύλας, κόμ­ ματος και τελείας). Η μεταγραφική του παρέμβαση εξορθολογίζει τη ροή χωρίς να αλλοιώνει τον προφορικό χαρακτήρα του λόγου, διαφυλάσσει δη­ λαδή τη ρητορική ιδιοτυπία αλλά και την εσωτερική λογική της λακανικής εκφοράς. Χάρη στο επίμοχθο μεταφραστικό έργο που έχει συντελεστεί τα τελευ­ ταία χρόνια στην Ελλάδα, η εκφραστική αποτύπωση του λακανικού λόγου είναι σήμερα πολύ ευχερέστερη. Στις λίγες περιπτώσεις διχογνωμίας, την τε­ λική ευθύνη για την απόδοση ορισμένων ψυχαναλυτικών όρων είχε εδώ ο Δημήτρις Βεργέτης. Τη διαμόρφωση των σημειώσεων επωμίστηκε ο Βλάσης Σκολίδης σε συνεργασία με την Ντόρα Περτέση. Σε αυτές έχουν συμπεριληφθεί ευάριθμα σχόλια του τρίτου εξ ημών, με το διακριτικό (Δ. Β.), τα οποία, αν και ξεφεύγουν από την επιδιωκόμενη λακωνικότητα των άλλων σημειώ­ σεων, επιτρέπουν να διαφανεί το εύρος των πνευματικών διακυβευμάτων που κρύβει ο συχνά υπαινικτικός λόγος του Ζακ Λακάν. Για άλλη μία φορά, τα στελέχη του εκδοτικού τμήματος των Εκδόσεων Ψυχογιός αντιμετώπισαν με καρτερική γενναιοδωρία την πολύμηνη εκδοτι­ κή προετοιμασία και συνέβαλαν αποφασιστικά στην άρτια εμφάνιση του τρί­ του κατά σειρά λακανικού σεμιναρίου που με υπερηφάνεια παραδίδουμε στο ελληνικό κοινό. Οι επιμελητές

mrot

Jacques Lacan ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΤΡΙΤΟ: ΟΙ ΨΥΧΩΣΕΙΣ ΜΕΤΑΓΡΑΦΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ: ΖΑΚ-ΑΛΕΝ ΜΙΑΕΡ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΡΟΥΑΗ ΧΡΙΣΤΟΠΟΥΑΟΥ - ΒΛΑΣΗΣ ΣΚΟΛΙΔΗΣ ΠΡΟΑΟΓΟΣ - ΕΠΙΜΕΑΕΙΑ - ΕΠΙΜΕΤΡΟ: ΒΛΑΣΗΣ ΣΚΟΛΙΔΗΣ

Δεν ξεπερνούσαν τα τριάντα άτομα οι ψυ­ χίατροι και ψυχολόγοι που παρακολούθησαν στο Παρίσι, στα μέσα της δεκαετίας του ’50, το σεμινάριο για τις ψυχώσεις του Ζακ Λακάν. Σήμερα το μελετούν χιλιάδες αναγνώστες, σε πολλές γλώσσες. Το τρίτο σεμινάριο είναι διάβημα μεγάλης επιστημολογικής αξίας: συντελείται σε αυτό η μετάβαση από τη φαινομενολογική θεώρηση των ψυχωτικών εκδηλώσεων, η οποία χαρα­ κτηρίζει τις διάφορες ψυχιατρικές ή ψυχο­ δυναμικές προσεγγίσεις, στη δομική θεώρηση, σύμφωνα με την οποία η ψύχωση αποτελεί πρωτίστως διαφορετική σχέση με τη γλώσσα, με το σημαίνον. Όπως διδάσκει ο Λακάν, η διαφοροποίηση της ψύχωσης από τη νεύρωση ανάγεται σε άλλη οργάνωση του συμβολικού πεδίου, από την οποία προκύπτει διαφορετική υποκειμενική πρόσληψη της σκέψης και του σώματος. Στην ψύχω­ ση δεν λειτουργική η συμβολική διάσταση του οιδιποδείου, απουσιάζει ο κα­ νονιστικός ρόλος του Ονόματος του Πατρός, και το υποκείμενο υφίσταται κά­ ποια δικά του στοιχεία ως ξένα ή αινιγματικά: ψευδαισθήσεις, αποπροσωποποίηση, ψυχωτικό άγχος, είναι εκδηλώσεις του αλλότριου που ο ασθενής προσπα­ θεί να σημασιοδοτήσει καταφεύγοντας συχνά στο παραλήρημα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, εδώ, το παρανοϊκό παραλήρημα του Γερμανού δικαστή Σρέμπερ, το οποίο είχε ήδη εμπνεύσει στον Φρόιντ μια συναρπαστική μελέτη. Το σεμινάριο για τις Ψυχώσεις ανήκει στην πρώτη, πολύ δημιουργική, πε­ ρίοδο της διδασκαλίας του Λακάν, κατά την οποία θέτει τις βάσεις του εννοιολογικού του συστήματος. Είναι ένα από τα πιο «κλινικά» σεμινάρια, διαν­ θισμένο με παραδείγματα από παρουσιάσεις ασθενών και με πολλές γλωσσολογικές, λογοτεχνικές ή φιλοσοφικές αναφορές. Η προσεγμένη μεταφρα­ στική εργασία το καθιστά ιδιαίτερα εύληπτο στον Έλληνα αναγνώστη.

Jacques Lacan ΤΑ ΟΝΟΜΑΤΑ TOY ΠΑΤΡΟΣ ΕΠΙΜΕΤΡΟ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ: J.-A. Miller ΕΙΣΑΓΩΓΗ - ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ: ΒΑΑΣΗΣ ΣΚΟΛΙΔΗΣ

Το "Ονομα του Πατρός, τι μεγάλη επιτυχία! Εί­ ναι κάτι που μιλάει σε όλους. Η πατρότητα δεν είναι τόσο προφανές φυσικό δεδομένο, είναι πρωτίστως γεγονός πολιτισμικό. «Το Όνομα του Πατρός», λέει ο Αακάν, «δημιουργεί τη λειτουργία του πατέρα». Τότε όμως, από που πηγάζει ο πληθυντικός του τίτλου μας; Δεν είναι παγανιστικός, βρίσκεται στη Βί­ βλο. Εκείνος που μιλάει μέσα από τη φλέγό­ μενη βάτο, αυτοπροσδιορίζεται λέγοντας πως δεν έχει μονάχα ένα Όνομα. Ας καταλάβου­ ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ με: ο Πατέρας δεν έχει κύριο όνομα. Δεν συΤΑ ΟΝΟΜΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΤΡΟΣ νιστά μορφή, συνιστά λειτουργία. Ο Πατέρας 'V /Ak-Wfs -Ui ur έχει τόσα Ονόματα όσα είναι και τα υποστηCH ρίγματά του. Η λειτουργία του; Η κατεξοχήν θρησκευ­ τική λειτουργία, να συνδέει. Τι; Το σημαίνον και το σημαινόμενο, τον Νόμο και την επιθυμία, τη σκέψη και το σώμα. Με λίγα λόγια, το συμβολικό και το φαντασιακό. Μόνο που, όταν αυτά τα δύο δένονται ως τρία με το πραγματικό, το "Ονομα του Πατρός αποβαίνει ένα προσποιητό. Τουναντίον, όταν χωρίς αυτό καταρρέουν τα πάντα, αποβαίνει το σύμπτωμα της αποτυχίας του βορρόμειου κόμβου.

ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ

Jacques Lacan ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΕΙΚΟΣΤΟ: ENCORE / ΑΚΟΜΗ ΜΕΤΑΓΡΑΦΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ: ΖΑΚ-ΑΑΕΝ ΜΙΑΕΡ ΠΡΟΛΟΓΟΣ - ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ: ΒΛΑΣΗΣ ΣΚΟΑΙΛΙΙΣ

Το θέμα, θρυλικό: η απόλαυση, η αγάπη, η γυ­ ναικεία σεξουαλικότητα. Σε αυτό το σεμινάριο ο Αακάν διερευνά το ανέφικτο της σχέσης τιυν δυο φυλών, την αυτιστική πρόσδεση του καθενός στην απόλαυση, τη γυναίκα ως «μη όλη», τον ερωτικό λόγο ως υποκατάστατο επαφής, την απολαυσιακή διάσταση της ασυνείδητης γνώσης. Το ύφος, συναρπαστικό: ουδέποτε ψυχανα­ λυτικό κείμενο αξιοποίησε σε τέτοιο βαθμό ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ I την αμφισημία της γλώσσας, τη δυναμική του αποφθέγματος, τη μπαρόκ πολυφωνία των αναφορών. ακόμη Η θεωρητική στιγμή, μεταιχμιακή: ο Γάλ­ λος ψυχαναλυτής κλείνει τους λογαριασμούς u/ του με τα μαθηματικά και τη δομική γλωσσολο­ γία, εντείνοντας παράλληλα την ανίχνευση της τοπολογίας και του πραγματι­ κού. Μέσα από την αντιπαράθεση του Φρόιντ με τον Αριστοτέλη και τον Μαρξ αναδύεται η προβληματική της ύστερης, τόσο επίκαιρης στις μέρες μας, λακανικής διδασκαλίας. Η ελληνική έκδοση, δίγλωσση και σχολιασμένη: πολύτιμο εργαλείο για τον μελετητή του Αακάν, παρέχοντας τη δυνατότητα άμεσης αντιπαραβολής με το γαλλικό πρωτότυπο.

V Y x A M A A V t NI»*

'"

J.-A. Miller, H. Etchegoyen, È. Laurent, J.-C. Milner και (χλλοι ΓΝΩΡΙΜΙΑ ΜΕ ΤΟΝ ΛΑΚΑΝ ΣΥΝΑΓΩΓΗ ΚΕΙΜΕΝΩΝ - ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ - ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΒΛΑΣΗΣ ΣΚΟΛΙΔΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΝΙΝΕΤΤΑ ΔΥΟΒΟΥΝΙΩΤΌΥ - ΙΟΥΛΙΑ ΚΑΡΑΛΗ

Το να γνωρίζει κανείς τον Ζακ Λακάν -την ψυχαναλυτική πρακτική του, την πνευματική φυσιογνωμία του, την επικαιρότητα της Σχο­ λής του- είναι ένα must για τον καλλιεργημένο άνθρωπο της εποχής μας. Σε αυτή την ανάγκη έρχεται να ανταποκριθεί το παρόν βιβλίο, διεκδικώντας τον ρόλο ενός αντισυμβατικού εγ­ χειριδίου. ΓΝΩΡΙΜΙΑ Τα κείμενα που προτείνει χαρακτηρίζονται από την έντονη προσωπική εμπλοκή των συγ­ ΜΕ ΤΟΝ ΛΑΚΑΝ γραφέων τους. Στο πρώτο μέρος καταθέτουν τη μαρτυρία τους πρόσωπα που έκαναν ανάλυση ή εποπτεία με τον Γάλλο ψυχαναλυτή. Στο δεύτε­ ρο μέρος αναδεικνύεται ο θεωρητικός του λό­ 23 γος, με κείμενα που επικεντρώνονται σε ση­ μαντικές, ενίοτε αναπάντεχες, πτυχές της διδα­ σκαλίας του. Το τρίτο μέρος πραγματεύεται την υστεροφημία του, τα ζητήματα που θέτει η συνεχιζόμενη έκδοση του Σεμιναρίου του, καθώς και την επίδρασή του στο παγκόσμιο ψυχαναλυτικό γίγνεσθαι. Στον αντίποδα μιας σχολαστικής, εγκυκλοπαιδικού τύπου, προσέγγισης, ο αναγνώστης καλείται να γνωρίσει τον Λακάν μέσα από τη ματιά και την εμ­ πειρία άλλων ψυχαναλυπύν που μαθήτευσαν κοντά του, εμπνεύστηκαν από την παρουσία του και έθεσαν την επιθυμία τους στην υπηρεσία της μετάδοσης της ψυχανάλυσης. Η οποία δεν είναι μαθησιακή δραστηριότητα ακαδημαϊκού τύπου, αλλά συνδέεται άρρηκτα με την υποκειμενική αναστάτωση που επιφέρει η αντίστοιχη θεραπευτική διαδικασία.

***«0$.· 'ΨΤΜ^Ι^***»»* Λ ΟΤ ΟΧ

Γιάννης Στανμακάκης

Ο ΛΑΚΑΝ ΚΑΙ ΤΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΑΑΕΞΑΝΔΡΟΣ ΚΙΟΥΠΚΙΟΑΗΣ

Πέρα από τη συνεισφορά του στον θεωρητικό και κλινικό αναπροσανατολισμό της ψυχανά­ λυσης, το έργο του Ζακ Αακάν επηρεάζει ολοένα και περισσότερο τη σύγχρονη φιλο­ σοφία, αλλά και τις κοινωνικές επιστήμες. Συνδυάζοντας μια συνοπτική παρουσίαση του λακανικού εννοιολογικού οπλοστασίου με μια συστηματική αξιολόγηση της σημασίας του για τη σύγχρονη πολιτική θεωρία, Ο Αακάν και Ο ΛΑΚΑΝ το πολιτικό αναδεικνύει τη ριζοσπαστική οπτι­ ΚΑΙ ΤΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ κή του Γάλλου στοχαστή πάνω στο κοινωνικό και πολιτικό πεδίο. Παράλληλα, οριοθετεί τη συμβολή του σε ένα θεωρητικό στερέωμα που περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, την αποδόμηση, Ε3 τη θεωρία του λόγου, την κοινωνιολογία του ρί­ σκου και τις ουτοπικές σπουδές. Υποστηρίζει ότι η σκέψη του Αακάν μπορεί να γίνει το εφαλτήριο για να επαναπροσδιοριστούν σημαντικές πλευρές της κοινωνικής και πολιτικής ανά­ λυσης, αλλά και ότι μπορεί να συμβάλει αποφασιστικά στην ανάδειξη του ρι­ ζοσπαστικού δυναμικού της σύγχρονης δημοκρατίας.

Jacques-Alain Miller ΛΑΚΑΝΙΚΗ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΕΞΙ ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟ ΣΩΜΑ, ΤΟ ΣΥΜΠΤΩΜΑ, ΤΗΝ ΑΠΟΛΑΥΣΗ

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΝΙΝΕΤΤΑ ΔΥΟΒΟΥΝΙΩΤΟΥ - ΒΑΑΣΗΣ ΣΚΟΑΙΔΗΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ - ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ: ΒΑΑΣΗΣ ΣΚΟΑΙΔΗΣ

Το ανθρώπινο ζώο -ένα πλάσμα που μιλάειδεν εντάσσεται στον κόσμο «κατά φυσιν», ού­ τε ταυτίζεται με το σώμα του. Η σημερινή αχα­ λίνωτη επέμβαση της επιστήμης στο ανθρώπινο σώμα -πλαστική χειρουργική, engineering ιστών και οργάνων- προϋποθέτει την καρτε­ σιανή αντίληψη που διαχωρίζει το υποκείμενο ως cogito από το σώμα-μηχανή. Παρομοίως, η ΒΙΟΛΟΓΙΑ ψυχανάλυση αναδύεται στο ρήγμα που χωρίζει το είναι και το σώμα: αφενός, το ομιλούν ον δεν είναι το σώμα του, αλλά έχει σώμα· αφετέρου, Jacques-Alain Miller το έμβιο σώμα δεν είναι ούτε το συμβολικό ού­ τε το φαντασιακό σώμα, αλλά το σώμα που προ­ 22 σβάλλεται από την απόλαυση. Ο Λακάν, έχοντας δώσει το προβάδισμα στον παράγοντα «γλώσσα», εξέλαβε αρχικά το ψυχαναλυτικό σύμπτωμα ως μια κρυμμένη σημασία που η ερμηνεία καλείται να άρει. Στη συνέχεια επεξεργάστηκε όλο και περισσότερο τον παράγοντα «από­ λαυση», οδηγούμενος έτσι να ορίσει το σύμπτωμα ως σωματοσυμβάν - ορισμός που συνάδει με τη φροϊδική αντίληψη του συμπτώματος ως ενορμητικής ικανο­ ποίησης. Ο λακανικός στοχασμός μεταβαίνει σταδιακά από τις δυαδικές κατη­ γορίες σε μονιστικές έννοιες, υπερφαλαγγίζοντας παράλληλα τον φροϊδικό δυϊ­ σμό των ενορμήσεων: η έννοια της απόλαυσης αποτυπώνει τον θεωρητικό συγ­ κερασμό της λίμπιντο και της ενόρμησης θανάτου. Η ανάγνωση του Ζακ-Αλέν Μιλέρ αναδεικνυει τον διαρκή διάλογο του Λα­ κάν με τον Φρόιντ και ανασκευάζει πολλές από τις προκαταλήψεις που επικρα­ τούν στον ψυχαναλυτικό χώρο.

ΛΑΚΑΝΙΚΗ

Μ -ΰ Λ Π Ε Ρ ΙΟ Δ ΙΚ Ο Λ Α Κ Α Ν ΙΚ Η Ε Κ Λ ΙΝ ΙΚ Η Σ

Ζίγκμουντ Φρόιντ Η παιδική γενετήσια οργάνωση Ζακ Λακών Η φοβία Γ/χ μικρής Αγγλίδας Ζακ-ΑλΔν ΜιΑέρ Το παιδί και ηο αντικα’μενο

ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΛΑΚΑΝΙΚΗΕ ΚΛΙΝΙΚΗΣ

Το αντίστροφο της ψυχανάλυσης είναι η εξουσία, ο «λόγος του κυρίου» ως λογική μήτρα, όπως τον προσδιορίζει εδώ ο Ζακ Λακάν. Αποποιούμενος τη λειτουργία και την εξουσία του κυρίου, ο αναλυτής ε7 καθίσταται στον ψυχαναλυτικό λόγο υπό την ιδιότη­ τα του αντικειμένου «. Ας μην περιμένουμε ωστόσο ένα πολιτικό κήρυγμα στον απόη­ χο του Μάη του ’68. Επισημαίνοντας την προϊούσα μετάλλαξη της εξουσίας, που οργα­ νώνεται πλέον από τη δεσπόζουσα λειτουργία της γνώσης σε απόλυτη σύμπνοια με τον λόγο του καπιταλιστή, ο Αακάν εγκαλεί την εξεγερμένη φοιτητική νεολαία για τις αυτα­ πάτες της και την προτρέπει να αναρωτηθεί πρωτίστως για την ομόλογη θέση που της επιφυλάσσει ο λόγος του πανεπιστημίου μέσα στο σύστημα εξαγωγής της υπεραξίας. Η ανατρεπτικότητα του σεμιναρίου πλήττει όμως απελευθερωτικά και την ίδια την ψυχα­ νάλυση. Ο Αακάν, όπως υπογραμμίζει ο Ζακ-Αλέν Μιλέρ, την υποβάλλει σ’ ένα «ξεγύ­ μνωμα», που παίρνει τη μορφή μιας ριζικής κριτικής των πατροκεντρικών εμμονών του ιδρυτή της. Το Οιδιπόδειο, εμβληματικός πυλώνας του φροϊδικού καθεστώτος της πατρι­ κής λειτουργίας, αποκαθηλώνεται και αποκρυπτογραφείται σαν ένα «όνειρο του Φρόιντ». Ο Μίανσής του καθώς και το Τοτέμ και ταμπού έχουν την ίδια τύχη. Όλες αυτές οι θεω­ ρίες, λέει ο Λακάν, δεν είναι παρά άμυνες απέναντι στην αλήθεια ότι ο πατέρας είναι ευνουχισμένος, ανήμπορος - επικυρώνοντας έτσι προφητικά τη σύγχρονη παρακμή του. Παράλληλα, ο Αακάν καινοτομεί προβαίνοντας σε μια ρηξικέλευθη ανασύνταξη προγε­ νέστερων θέσεών του: η επανάληψη παύει να ταυτίζεται με την «εμμονή» επιστρο­ φής του απωθημένου και συνάπτεται πρωτογενώς με την εμμονή της απόλαυσης μέσω του «εναδικού χαρακτηριστικού»· το σημαίνον δεν εκτοπίζει πλέον την απόλαυση από το συμβολικό, την εισάγει· η γνώση ως σημαίνουσα άρθρωση προάγεται σε μέσον της απόλαυσης· η χαμένη απόλαυση αντισταθμίζεται από την «υπεραπόλαυση»· τα προνό­ μια της αλήθειας ως εκκάλυψης περιστέλλονται δραστικά προς όφελος της λογικής τυπο­ ποίησής της και υπογραμμίζεται η «ανημποριά» της. Μεθοδικά κατασκευασμένοι στο σεμινάριο, οι τέσσερις λόγοι -του κυρίου, της υστε­ ρικής, του πανεπιστημίου, του αναλυτή- συνθέτουν ένα μοναδικό εργαλείο πρόσβασης σε ποικίλα κοινωνικά και κλινικά φαινόμενα. Αποτελούν δομικούς τύπους εκφοράς και μήτρες μορφοποίησης του κοινωνικού δεσμού. Λειτουργούν επίσης ως άξονες ανασύ­ νταξης της κλινικής, ειδικότερα της υστερίας. Τέλος, ο Λακάν υπενθυμίζει ότι ζούμε στον κόσμο της «αληθόσφαιρας», όπου η εγχειρηματικότητα της επιστήμης, σε συνέργεια με τον λόγο του καπιταλιστή, μεταμορφώ­ νει ραγδαία τον κόσμο και διαχέει στο κοινωνικό πεδίο πάσης φύσεως γκάτζετ που επέχουν θέση προκατασκευασμένων και εμπορεύσιμων αντικειμένων υπεραπόλαυσης. Σε αυτό το πλαίσιο, σκιαγραφεί επίσης την κυοφορούμενη εξάπλωση των διακρίσεων, με αιχμή τον ρατσισμό, και τον πολλαπλασιασμό των κοινωνικών αδιεξόδων. Πρόκειται για προφητικές και δραματικά επίκαιρες αναλύσεις.